Book Title: Dharmaratnakar
Author(s): Jaysen, A N Upadhye
Publisher: Jain Sanskruti Samrakshak Sangh
Catalog link: https://jainqq.org/explore/090136/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्री - जयसेन - विरचितः धर्मरत्नाकरः Page #2 --------------------------------------------------------------------------  Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवराज जैन ग्रन्थमाला, ग्रन्थ २४ ।। ग्रन्थमाला-संपादक पो. आ. ने. उपाध्ये व स्व. प्रो. हीरालाल जैन श्री-जयसेन-विरचितः धर्मरत्नाकरः ( अर्थबोधक-टिप्पणी-आलोचनात्मक-प्रस्तावना-परिशिष्ट-आदिभिः समेतः) संपादकः डॉ. आदिनाथ नेमिनाथ उपाध्ये, एम्.ए., डी. लिट. प्राध्यापकः, जैनविद्या-प्राकृतभाषाविभागः, मैसूर विश्वविद्यालय, मैसूर पं. जिनदास पार्श्वनाथ फडकुले कृत-हिन्दी-अनुवादेन सहितः प्रकाशकः लालचन्द हिराचन्द जैन संस्कृति संरक्षक संघ, सोलापूर वीर नि. सं. २५००) सन १ (वि. सं. २०३० मूल्य-R30 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशक लालचन्द हिराचन्द जैन संस्कृति संरक्षक संघ, सोलापूर - सर्वाधिकार सुरक्षित All Rights Reserved मुद्रक : मु. शं. बा यशवंत मुद्रणालय, . १८३५ सदाशिव पेठ, देशमुख वाडी, पुणे ३० Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jivarāja Jaina Granthamälä, No. 24 General Editors: Dr. A. N. Upadhye & late Dr. H. L. Jain Jayasenācārya's DHARMARATNĀKARA (Critically Edited with Critical Introduction, Appendices etc.) By Dr. A. N. Upadhye, M. A., D. Litt. Professor of Jainology & Prakrits, University of Mysore, Mysore Along with the Hindi Translation By Pt. Jinadas Parshvanath Phadakule, Sholapur Published by LALCHAND HIRACHAND Jaina Samskriti Samrakṣaka Sangha Sholapur 1974 Price Rs. R$30 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ First Edition : 1000 copies Copies of this hook can be had direct from Jain Samskriti Samrakṣaka Sangha, Shatosha Bhavana, Phaltan Galli, Sholapur ( India ) 19500 ) ast copy, excidsive of postage. जीवराज जैन ग्रन्थमालाका परिचय सोलापूर - निवासी ब्रह्मचारी जीवराज गौतमचन्दजी दोशी कई वर्षोंसे संसार से उदासीन होकर धर्मकार्य में अपनी वृत्ति लगा रहे थे । सन् १९४० में उनकी यह * बल इच्छा हो उठी कि अपनी न्यायार्जित संपत्ति का उपयोग विशेष रूप से धर्म और समाज की उन्नति के कार्य में करें । तदनुसार उन्होंने समस्त देश का परिभ्रमण कर जैन विद्वानों से साक्षात् और लिखित सम्मतियाँ इस बात की संग्रह की कि कोनसे कार्य में संपत्ति का उपयोग किया जाये । स्फुट मतसंचय कर लेने के पश्चात् सन् १९४१ के ग्रीष्मकाल में ब्रह्मचारीजी ने तीर्थक्षेत्र गजपन्था ( नासिक) के शीतल वाता - वरण में विद्वानों की समाज एकत्र की और ऊहापोहपूर्वक निर्णय के लिये उक्त विषय प्रस्तुत किया । विद्वत्सम्मेलन के फलस्वरूप ब्रह्मचारीजी ने जैन संस्कृति तथा साहित्य के समस्त अंगों के संरक्षण, उद्धार और प्रचार के हेतुसे 'जैन संस्कृति संरक्षक संघ' की स्थापना की और उसके लिये ३०००० तीस हजारके दान की घोषणा कर दी । उनकी परिग्रहनिवृत्ति बढती गयी, और सन् १९४४ में उन्होंने लगभग २,००,००० दो लाखकी अपनी संपूर्ण संपत्ति संघ को ट्रस्ट रूपसे अर्पण कर दी । इस तरह आपने अपने सर्वस्व का त्याग कर दिनांक १६-१-५७ को अत्यन्त सावधानी और समाधान से समाधिमरण की आराधना को । इसी संघ के अन्तर्गत ' जीवराज जैन ग्रन्थमाला' का संचालन हो रहा है । प्रस्तुत ग्रन्थ इसी ग्रन्थमालाका चौबीसवाँ पुष्प है । Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ स्व. ब्र. जीवराज गौतमचंद दोशी स्व. रो. ता. १६-१-५७ (पौष शु. १५) Page #8 --------------------------------------------------------------------------  Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Table of Contents Pages vi-vii viii 1-21 1-5 5-6 6-17 17-18 19-21 Editorial Dedication Introduction 1. Mss-material and Text-constitution. 2. Dharmaratnākara. 3. Analysis of the Contents. 4. Critical Estimate of the Form etc. 5. Jayasena : the Author. प्रस्तावनाका हिन्दी सार विषयसूची धर्मरत्नाकर -मूल और हिन्दी अनुवाद परिशिष्ट१ श्लोकानुक्रमः २ वृत्तसूची ३ विशेषनामसूची ४ पारिभाषिकशब्दादिसूची ५ व्याख्याकृतनामसूची ६ अशुद्धि-संशोधनम् २२-३० ३१-५४ १-४२० ४२१-४३ ४४४-४८ ४४९-५१ ४५२-५५ ४५६-५७ ४५८-५९ Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ EDITORIAL The Dharmaratnakara is quite an extensive text containing more verses in Sanskrit, and a few in Prakrit too, in different metres. It is indeed, as the title indicates, a veritable ocean or a mine of jewels in the form of choice verses, both composed and quoted by the author, for the exposition of religious topics like dana, Sila, sallekhana and pratima. It presents a significant discussion of the duties of a pious householder. In a way, it is an anthology of verses dealing with a number of topics connected with the Jaina way of life prescribed for a householder. A student of sociology might find here some light on certain aspects of the Jaina Sangha in the 10th century A. D. Jayasena is the author. He has a good mastery over Sanskrit expression. He has studied earlier works in Sanskrit and Prakrit. He quotes from them in plenty to make his exposition of the subject both authoritative and exhaustive. He is an effective teacher and a successful preacher as seen from the way he presents his ideas. He composed this work in A. D. 998; and he is to be distinguished from other Jayasenas known to us, as discussed in the Introduction. The Dharmaratnakara is being published for the first time; and the Editor has done his best to present the text critically based on the MSS. used by him. The footnotes give synonyms in plenty, and they would be helpful to an intelligent reader. The Hindi translation was prepared by Pt. Jinadas P. Phadakule and retouched by Pt. Balachandra Shastri while they were working in the Office of the Jaina S. S Sangha, Sholapur, some years back. Pt. Jinadasaji is a mature Shastri with wide reading and fund of information. So his translation often contained visesärtha; but it had to be curtailed now and then by the editor within a reasonable limit of the translation. My thanks are due to both of them. I sincerely thank Shri V. G. Desai, B.A., Kolhapur. He helped me in prepar ing the press copy and the Indices etc. and also in checking the proofs at one stage. My thanks are due to Pt. Kailash Chandra Shastri who kindly prepared a Hindi summary of the Introduction in English. This edition was planned under the advice of my senior colleague, the late lamented Dr. Hiralal Jain. But due to his indifferent health during the last few years I had to carry out the work by myself; and, to my sorrow, he did not live to see it published in the present form. Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (VII) For a number of years both Dr. Hiralal and myself received guidance and encouragement from the late Shri Gulabchandaji and the late Shri Manikchandaji. The former was an embodiment of pious benevolence and enlightened liberalism, and the latter, a vigorous personality with unbounded zeal. It is just a token of love and admiration that I have dedicated this volume to them both. I record my sincere gratitude to the Members of the Trust Committee of the Sangha, especially to its enlightened President, Shriman Lalchand Hirachandaji whose clearcut decisions are a guide to us. Words are inadequate to express my sincere thanks to Shriman Valchand Deochandaji, the Secretary of the Sangha. Despite heavy burden of manifold public responsibilities, he is serving the cause of the Sangha with remar kable dedication. His devotion to Jinavāņi is exemplary. But for their cooperation and help, it would have been difficult for the General Editor, who has become identical with the Editor in the present publication, to pilot the various publications of the Granthamālā especially when he is required to stay in Mysore for some time past. For reasons beyond the Editor's control this work lingered in the Press for a long time; and the collection of the MSS. material and the collqtion etc. were done much earlier while I was enjoying the U.G.C. Grant. So I would be failing in my duty, if I did not record my sincere gratitude to the University Grants Commission for having so graciously made the grant intended for Retired Teachers. It is this timely aid that enabled me, even after my retirement, to pursue my researches in my specialised branches of Indology with the peace of mind all such work needs. Though this work was on my hands much earlier, it was finalised on the quiet and inspiring campus, Manasa Gangotri, while I worked as Professor of Jainology and Prakrits in the University of Mysore. My special thanks are due to Professor D. Javare Gowda, Vice Chancellor, and other University authorities for having kindly allowed me to continue my earlier scholastic commitments to their completion here. Our thanks are due to the Manager, Yashavant Press Poona, for all his cooperation in carrying this work through the Press. karmaṇyevādhikāras te Manasa Gangotri University of Mysore Mysore : 25-10-1974) A. N. Upadhye Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Dedicated to The Late Shriman Gulabchand Hirachand and Shriman Manikchand Virachand Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ INTRODUCTION 1. MS. Material and Text Constitution The Jinaratnakosa gives the following details: "Dharmaratnākara in 20 chapters composed by a Digambara author called Jayasena, pupil of Bhavasena, pupil of Gopasena, pupil of Säntisena, pupil of Dharmasena of Jhadavagada Sangha. It is in Sanskrit and is published by Hiralal Hamsaraj, Jamnagar." In view of this information, I inquired from different scholars and from the Publishers. But the publi cation of the Dharmaratnakara (DR) was not confirmed; and hence it was taken up for publication. It is not mentioned either in the Jaina Sahityano Itihasa (in Gujarati) by M. D. Desai, Ahmedabad 1933 or in the Prakasita Jaina Sahitya by J. P. Jain, Jaina Mitra Mandala, Dharmapura, Delhi 1958. The Jinaratnakosa has noted further the following Mss. (1) Arrah, No. 157; (2) Report of Prof. A. B. Kathavate, Collection of 1895-1902, No. 1095 (dated Sam. 1485) and kept at the Bhandarkar O.R. Institute, Poona; (3-4) Lalitakirti Bhandara of Ajmer; (5) A Fourth Report by Peterson, Collection of 1886-1892, No. 1432, in which some quotations are given; (6-7) Tera Panthi Bada Bhandara, Jaipur, Nos. 15-6. Besides these, some Mss. of DR are known to exist in Byavar, Delhi and other places. The present edition is based on the following MS-material: F: This is a paper MS. belonging to the Bhandarkar Oriental Research Institute, Poona; and it bears the No. 1095 of 1891-95. It has 99 folios, the folio Nos. being written in three places on the b-side of the folio. The office has numbered the pages in pencil, 1/88 to 198/88. The folios are written on both the sides excepting the first which is written on only one side. There is a new and additional folio (1/88) which gives a sort of table of Samdhis indicating the contents with an opening title Pustakatippana prathama. The MS. measures 27-6 by 11.5 cms. Each page has ten lines, and each line about forty letters. It is all written in black ink. However, red powder or paste is used for round spots in the blank squares at the centre and on the two margins (as a back-ground for the folio numbers) on b-side of the folio. There is a squarish. white space in the centre of the page often with some decorative lines and numbers on the b-side of the folio. The first folio is new and obviously copied (using black ink for the verses and red ink for the opening few words, marginal line and numbers) by a different person at a later time perhaps finding that the first folio of the original Ms. was either lost or very much damaged. Almost on every page there are marginal explanatory notes most of them written by the same person who copied the MS. They are indicated with necessary references in the body of the text. A few of them, here and there, could not be read; so they are skipped over. The writing is good and the style of writing quite uniform. Some letters like s and s, v and b, t and n and tu and ru are mutually confused. Sometime the copyist writes i in its older form. As a rule, he uses anusvāra and not para-savarna. The other consonant with r as the first member of the conjunct group is doubled. The spacing between words is indicated by short dandas on the head of the 1. H. D. Velankar, Poona 1944. Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Dharmaratnākara line. The marginal glosses are mostly in Sanskrit, often without grammatical terminations; but now and then they are in new Indo-Aryan. The MS. opens thus after the symbol of bhale. ॥ Go ॥ ॐ नमः सिद्धेभ्यः ॥ ॥ लक्ष्मी निरस्त...etc. It ends thus : इति धर्मरत्नाकर समाप्तं ॥ ॥ संवत् १४८५ वर्षे फाद्गने सुदि गुरदिने । श्रीढिल्लीपत्तने । ममारषषानराज्ये ॥ श्री काष्ठासंघे। माथुरान्वये। पुष्करगणे । आचार्य श्रीअनंतकीर्तिदेवः। तत्पट्टे भट्टारक । श्रीक्षेमकीत्तिदेवः। तत्पट्टे प्रतिष्ठाचार्य श्रीहेमकीर्तिदेव: । तच्छिष्यो मुनिश्रीमहेंद्रकीतिदेवः । तथा महाकारिमदमथनमहामुनिश्रीकुमारसेनदेवः । ब्रह्मचारि हींगादेवः । ब्रह्मचारी हरसीहः। ज्ञानावरणकर्मसातनार्थ श्रीहरसीहब्रह्मचारिणा .... धर्मरत्नाकर ... लिखापितं ॥ ७ ॥ न ...... पूरित ......... नालिकेरकलितं .... चंदनं । यावन्मेरुकराग्रकंकणधरा धत्ते तावनंदतु......श्रीजैन ॥१ यावच्चंद्रश्च सूर्यश्च यावत्तिष्ठति मेदिनीः । याव...लोके तावनंदतु पुस्तकं ॥२ .....चालीसा अडयाला वेदा एक्के इति ॥ ३ लिखितं पं रासयं (In a different hand) इदं सास्त्रं व. नरसिंघका ज्ञानावर्णी कर्मक्षय निमित्तं (In a different hand) संवत् १८३२ वर्षे अश्विन सुदि ४ गुरुवारे श्रीमूलसंघे नंदयाम्नाये सरस्वतीगछे बलात्कारगणे पंडितवषतरामाय खंडेलवालान्वये बैनाडागोत्रे साह अमरचंद्रजित्कस्य पुत्रौ द्वौ प्रथमचैनरामः द्वितीयनिहालचंद्रस्तस्य तुक् विजयरामस्तयोर्मध्ये श्रीनिहालचंद्रेण धनार्थिनं द्रव्यं दत्वा ज्ञानावरणीकर्मक्षयार्थ दत्तं ॥ P(2) : This paper MS. belongs to the Bhandarkar Oriental Research Institute, Poona, bearing the No. 1434 of 1886-92. It measures 29.5 by 15 cms. It has 129 folios, written on both the sides, excepting the first which is written on one side only. The folios have become too much brownish and are rather brittle. It is written in black ink, but the marginal lines, numbers of verses, Dandas, etc. are in red ink. There is no white square blank in the centre of the page. Each page has generally eleven lines, sometimes even nine or ten. Each line has about thirty letters. On some folios, at the beginning, there are explanatory notes on the margin. It opens thus after the symbol of bhale : ॥Go ॥ उँ नमः सिद्धेभ्यः ॥ लक्ष्मों...etc. It ends thus: ॥ ८॥ इति धर्मरत्नाकर समाप्तं ॥ ॥ छ॥ श्रीः॥ छ ।। श्रीः ॥ अथ शुभसंबछरेस्मिन् श्रीमन्नृपतिविक्रमादित्यराज्यात् संवत् १८२७ का मिति पौष शुक्ल चतुर्दश्यां चंद्रबारे कालाडहरानगरमध्ये महाराजाधिराजमहाराजा श्रीसवाईपथ्वीसिंहजिद्राज्यप्रवर्त्तमाने श्रीमलसंघे नंद्याम्नाये बलात्कारगणे सरस्वतीगछे कंदकुंदचार्यान्वये मंडलाचार्यभट्टारकजिछी श्री अनंतकीर्तीजी तत्पट्टे मं. भट्टारकश्रीभुवनभूषणजी तत्पट्टे मं० भट्टारकजिछी श्री श्री १०८ श्री श्री विजयकीत्तिजित्तदाम्नाये खंडेलवालान्वये बडजात्यां गोत्रे साहश्रीदुलीचंद्रजी तत्पुत्रौ द्वौ प्रथमपुत्रसाहजी श्री ताराचंद्रजी द्वितीयपुत्र साहजी Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Introduction 13 श्री रूपचंद्रजी ताराचंद्रकस्य पुत्रों द्वो प्रथमपुत्र चिरंजीवी जीवराज द्वि. पुत्र सूरतिराम रुपचंद्रकat स्यापि पुत्रौ द्वौ प्रथमपुत्र चिरंजीवि सहजराम दु. बृद्धीचंद्र सहजरामकस्य पुत्रैकः चि. मोतीराम एतेषां मध्ये श्रीजिनधर्मप्रभावना कारक सम्यक्त्वधारक देवगुरुशास्त्रभक्तितत्पर साहजी रूपचंद्रजी दद्भार्या रूपकदे ताभ्यामिदं धर्म्मरत्नाकराभिधानग्रंथ भट्टारकजिद्दी श्री श्री श्री १०८ श्री श्री अनंतकीत्तिजित्तच्छिष्य पंडित उदयचंद्राय सत्पात्राय घटापितं ज्ञानावरणीकर्मक्षय निमित्तं ॥ श्रीरस्तु ॥ On close comparison of this P (2) with P, it is found that the text of the former is more or less identical with that of the latter. May be that P (2) is copied from P. Some readings of P (2), which differ from those in D, are the same as in P. The colophons at the end of chapters are identical. There are a few marginal glosses. in P (2); and all of them are covered by those in P. The prasasti (beginning with atha Subha-samachare etc.) on folio 129b is written in a different hand, and belongs only to this MS. This MS. is not collated for this edition. D: This is a paper MS. belonging to śri Di. Jaina Sarasvati Bhavana, Pamelyati Mandira, Masajid Khajura, Delhi, Masajid Khajara, Delhi No. i 10. It was so kindly lent to us by Shriman Pannalalaji Agrawal who is proverbially helpful to others. in securing Mss. from Delhi. It measures 26 by 12 cms. The concluding folio is numbered 146. Some folios show signs of dampness. The make-up of this MS. shows not only different varieties of paper but also different hand-writings. The folio No. 2 is repeated, and some matter also is found twice in that portion. The folio Nos. 27, 28 and 29 are repeated, being found both in the older and later layers; and the continuity of the matter also is dislocated. The first 29 folios are a later addition in which the text ends with tapodhanah 17 ev [see the verse 4.77 and the two opening letters of 4. 78. ]. Then come four folios of the older portion of the MS., Nos. 27-30, beginning with diyan visavisadhara etc. [See 4.72]. Thus the continuity is not maintained in the older and the additional folios. Then again folios 31-33 are newly added; their handwriting is different from that found in the first 29 folios (first variety). Then 34 onwards we have again the older folios, and the matter is not properly connected. Further, the following folios are additional 49, 56, 65-67, 134-5, 143, 145-6(hand-writing 2nd variety), 101-104-104 (hand writing of the 1st variety). Considering the older corpus of this MS., each page contains nine lines with. 32 to 35 letters in each line. Throughout, black ink is used. The hand-writing is good and uniform. There is a white spot, usually square, in the middle of a page. Some folios are repaired here and there with slips pasted on them. Though no red. ink is used, red chalk is seen for spotting the numbers. Coming to the new portion (1-29 & 101-4), each page has nine lines with bold letters in black ink. The red ink is used for the opening title, for marginal lines, for the Dandas, for marking the squarish space left in the middle of a few pages etc. The hand-writing in the remaining additional folios is not so good, though it shows some uniformity of style. Each page has eight to nine lines. Throughout black ink is used. Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Dharmaratnākara The MS. opens thus (in red ink) : 11 TORTTU 17:11 7 for TU 79: 11 ge* FARCT etc. It ends thus (on the additional folio): इति श्रीसूरिश्रीजयसेनविरचिते धर्मरत्नाकरनाम शास्त्रं संपूर्णम् ॥ समाप्तम् संवत् १२१० का भाद्रवा वदि २ वार शनिवार युतं । The older portion is definitely superior in every respect, in hand-writing, accuracy and uniformity. The use of padimātrā is absent here. Separation of words is indicated in the older portion in many places with a short stroke on the line. Some pairs of letters are often confused mutually, for instance; t & n, tu & ru, v and b, ș. and kh. It is anusvāra and not parasavārna that is used in the nasal conjunct groupst When r is the first member of the conjunct group, the other consonant is written double. The ink is rubbed on folios 38b and 39a, and the faded portion is rewritten on the margin. There are explanatory glosses, written on the margin, in the older portion with folio No. 40 onwards, with necessary referential indication in the body of the text. In the folios added later, there are no marginal notes excepting only two which are found on folios 32ab and 145b. These glosses are mostly synonyms in Sanskrit, sometime without termination; but now and then even in New Indo-Aryan. In the older portion the colophons of chapters are shorter, but those in the newer portion are longer specifying the author's name. The MSS. P and D have some close similarity, so far as the older portion of the latter is concerned. Though the hand-writing is different, there is some close resemblance in the style. The paper and general appearance of P look older. P bears the date, Samyat 1485 (-57 = 1428 A. D.) while D has Samvat 1210 ( -57 = 1153 A.D.). The date of D comes on an additional folio, later in time, and hence one cannot be definite about its authenticity. May be that the copyist of the new sheets in D is making the necessary additions in D, finding that there were some gaps in it, with the help of some still older Ms. as his ādarśa. If at all the date is correctly written, it must belong to the earlier ādarśa from which the necessary portions were copied by two persons and added to it. The colophons at the end of chapters in P and older portion of D are almost identical. P has abundance of marginal glosses. The first 39 folios of D have no marginal glosses, excepting on two pages. On folios 131b and 132a, there are plenty of marginal notes written in inferior hand-writing. Thereafter, it has got a few here and there; and only some of them are identical with those in P. There are a few different readings between P and D. The text of the Dharmaratnākara presented here is based on the two MSS. P and D. The various readings are duly noted in the foot-notes. In a few cases, where the editor has offered his emendations, apparently with some justification, the readings of both P and D are noted : such cases, however, are very few. The marginal glosses found in P are all copied (excepting a few which could not be read) and given in the foot-notes without any specification of P, because their number is very large. Those glosses which are found in D only are noted in the foot-notes against the siglum D. When a gloss is found in both the MSS., it is noted against PD. Glosses and various readings are all noted together in the foot-notes; the latter, however, can be Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Introduction distinguished by the zero which is prefixed to them, for instance: 27) 2 P "damayantiThe Editor has tried to be as faithful to the MSS, as possible: Apparent scribal errors are eliminated. The text is presented with a standardised orthography generally accepted in critically edited standard works in Sanskrit. The MSS. number the verses, including the quotations, chapter to chapter, but there is good deal of irregularity in their numbering. In this edition the verses are continuously numbered (at the beginning) in English numerals upto the end of the work. Each verse, at its end, is also numbered in Nagari afresh from chapter to chapter. The verses which are, or seem to be (as sometime hinted by the Translator), quoted are marked with asterisk on the earlier number. There are certain doubtful cases, whether they are quotations or not. 2. Dharmaratnakara 5 The Dharmaratnakara (DR), as its title indicates, is an ocean or a source of jewels of religious sayings. It is divided into twenty chapters and in all contains 1661 verses in different metres (see the Appendix No. 2). Its author is Jayasena. He refers to earlier dignitaries like Samantabhadra and Akalanka (554 also 1291). He is highly indebted to his predecessors for his ideas, expressions, similes, illustrations All this testifies to his vast reading, saturated learning and deep study of earlier works. Further, he has bodily incorporated a large number of verses from earlier authors, at times with the phrase ukta ca, but very often without any such indication. The editor has experienced great difficulty in star ring these verses. It is very rarely names of authors or works are mentioned. For instances, there is a reference to Umäsväti by his title Vacakamukhya (433); to Kalikala-sarvajña (295) whereby he designates not Hemacandra but Somadeva, the author of the Yasastilaka-campa; to Aradhana (1548), a Sanskrit text; to Gunabhadra (224); to Sivadharma (588); to Samayantara (134 f.) etc. That he is including the stanzas composed by himself as well as others is perhaps indicated by him in his observation (1647): सद्गन्धाय समुल्लसन्तु सुधियामाह्लादनयोच्छ्वसन् तत्सूत्राणि वचांसि भूवचसुधामामेषु पुष्पाणि यः ( ? ) । इत्ये तैरुपनीतचित्र रचनैः स्वैरन्यदीयेरपि भूतोदद्यगुणैस्तथापि रचिता मालेव सेयं कृतिः ॥ It has not been possible for the editor to spot the sources of all the verses starred as quotations (may be that some of them are composed by the author himself). As indicated in the Index of verses, it will be seen that Jayasena has availed himself of a large number of verses from the Ratnakaraṇḍaka of Samantabhadra, Atmanusasana of Gunabhadra (c. 890 A. D), Puruşartha-siddhy upaya of Amṛtacandra, Yasastilakacampu of Somadeva (A. D. 959). In addition to the Sanskrit verses composed by himself or taken over from others, there are in this work, some twenty seven Prakrit-Apabhramsa verses: 142-3, 290, 710, 717, 719, 740, 774, 867, 1204, 1223, 1231-42, 1268, 1282, 1359 and 1379. is quite possible that some of them are composed by the author himself. 2. Paramanand Jain: Anckanta. VIII, pp. 173-75; Kailashchandra Shastri : Jaina Samdesa, Sodhäńka 5, 26 and 28. It is claimed that Jayasena is indebted to the Tattvänusasana, see J. Mukthar's ed., Delhi 1963, Intro. p. 30. Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Dharmaratnākara 3. Analysis of the Contents is great and worladharma, or the adoptionleasures (īśvara getti I Consequences of Punya and Pāpa : After offering salutations to Vardhamāna and Sudharma, blessings of Sarasvati and of Munis are sought. Dharma is unique, and it is Dharma that bestows all that is great and worthy of respect. Dharma, or the adoption of virtuous life, brings many a benefit; while Adharma, or the adoption of sinful ways, brings manifold inisery here and elsewhere. Dharma brings coveted pleasures (īśvara getting Pārvati, Vişnu getting Lakşmi and Rati getting Kamadeva); but one who is without Punya or Dharma is subject to misery. One with Punya is free from physical ailments, while for the other (who is devoid of Punya) the very living is unbearable. It is due to Punya, one has a happy family life; but without it, the family itself is a torture. It is Punya that brings greatness, glory and fame. Bāhubali, Rāvana and Vişnu accomplished brave feats only on the strength of their Punya, or religious merit, incurred by them. It is by Punya that one secures excellent residence, dainty food, relishes and precious stones, costly clothes, scented bath and physical comforts in winter; but in the absence of it, and on account of Pāpa, one lives in a wretched place, eating bad food, plunged in poverty and suffering physical discomforts. A man without merits is like Samkara (44). Dharma is a powerful planet (graha). It is on account of it that Indra lives in luxury, that gods in Sarvārthasiddhi are happy, and that one, after destroying all the Karmas, attains Liberation. One should, therefore, lead a life of virtue. II Fruits of Abhaya-dāna : Dharma leads to abhyudaya and nihśreyasa. Däna is fourfold and a cause of Liberation. Life is dear to all, so security of life is the highest benefit that can be besto wed. Thus kindness, or non-violence, to living being is acceptable to all. One should help other beings with whatever che possesses. That Dharma, or any religious act, which does not grant safety and security of life is not worth the name. Dayā or Abhayadāna is the essence of Dharna; and without that the latter is just a pretence. Life is dear to all; and for its safety the practice of Twelve Vratas etc. is prescribed (20). If life is lost everything else ceases to exist : ahimsā or abhaya is thus the supreme principle to guide one. Various kinds of living beings need to be protected, after duly understanding them (26 f.). Cruelty, or violence, to living beings bring misery to one here and elsewhere. So any activity which causes harm to living beings should be avoided. The gift of abhaya brings many unique benefits which surpass the outstanding qualities of Maruta, Māndhātr and Dharmarāja. The practice of Ahimsā brings many a glory; and there are illustrations to this effect (Vide the tales of Yasodbara and his mother, Ghanta and Visvasena and bis minister Kșema). It gives happy benefits elsewhere and social security here. III Fruits of Ahāra-dāna etc.: Gift of food is ever praised; without it, creeds crumble and penances perish. Without food the body cannot be sustained; austerities cannot be practised; knowledge is not cultivated; and Liberation cannot be attained. The first Tirthakara received sugar-cane juice and others cow's milk and broke their fasts. In the absence Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Introduction ·7 of food, dutics cannot be performed, human ends are not achieved, and the structure of the society cannot be sustained. Food is essential to every one in some form or the other (its varieties noted). Gift of food is most praiseworthy, and the worthy donor achieves great benefits. There are various types of donors, and some are like birds which give food only to their kids. Kings like Śreyamsa, Madhu, Vajrajangha etc. are exemplary donors (23). Donation of food etc. should be given without expecting anything in return and thereby an atmosphere of satisfaction is created. Dana carns merits which are a beneficial provision for journey to the next world. Temples of Jina, images of Jina, the fourfold Samgha and Jinasastra are worthy. fields for sowing the seeds of Dana. Constructing new temples and repairing the old ones are beneficial and bear great fruits. Likewise are fruitful the erection of Jinabimba and giving sastras to others. All these are meritorious acts which yield rich dividends. Those who put these into practice are few and far between. By consecrating various types of Jinapratimas (49-50) one earns great Punya (57). Likewise devotion to Jina is highly beneficial. IV Sadhu-paja and its Fruits; Cultivation of Virtues is quite necessary; and one should always see who is worthy (patra) or otherwise (apaira): the example of king Bali should be noted. The congregation of Jaina monks deserves highest respect and patronage; the Jaina monks are a great support for the practice of Dharma; and it is through Punya that one comes across them (30). Jaina monks are an outstanding patra in view of some great quality or the other; and they all deserve respect. Really worthy monks are scarce some are outstanding in their knowledge, while others in their conduct. study of scriptures is a great qualification, and a learned monk is worthy of praise. Equally praiseworthy is that monk who has Samyag-darsana which goes with Jñana. Samyagdarsana has its varieties and characteristics; and it has to be free from certain blemishes. It is a prerequisite of Liberation; and Right Knowledge follows it, but Right Conduct may or may not. A monk with Right Faith, though deficient in conduct as a result of bad times, deserves to be honoured if one monk is faulty in conduct, one should not treat all the monks like that (-50). Reverence unto monks, ignoring their minor defects, brings purity of mind and religious merit. A monk should be looked upon as sal-patra, worthy' of gift of food etc. by a householder whereby his faith in religion gets confirmed. A man of faith has vatsalya for his coreligionists and is further endowed with religious and social virtues (-62). Great monks are free from attachment and aversion; and they visit the houses of worthy, householders (69)Monks endowed with five Mahavratas are welcome as merited Śravakas (-77). A satpätra like a Nirgrantha monk is rare a good patra, intention to give and a worthy gift are all the results of Panya. When a worthy receipient is available, there should be no delay in bestowing dana whereby one's wealth is worthily used wealth undonated or unused is doomed to destruction (-84). Moha or attachment for wealth is ever powerful, so one should overpower it and give dana at every opportunity, without yearning for anything in return (-91). There should be no hypocrasy in religious practices; and monks who are the support of the church must be given food etc. where. by one earns religious merit. Generous Śravakas always bestow kärunya, kindness or Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Dharmaratnakara security, on all the living beings without any discrimination so that the latter are ever hsppy. V Dāna or Charity and its Fruits ; Selfish people who discourage all charity deserve to be ignored. Dāna may involve some preliminary (ārambha) Himsā, but to discourage it is a positive obstacle in a healthy act. Some pervert monks mislead people who are charitably disposed. Some great persons save lives of others even at the cost of their own. Fanatics relish no instruction; still it is given for the benefit of the balanced so that their attachment or the world is eliminated. Even Tirthakaras have given dána on the occasion of their diksā or renunciation : charity never breeds any aśubha-karman. Giving Dāna is as important as practising austerities (tapas) and observing vows (bila); and it involves no preliminary sin, because great men like Bharata, Dhana and others have adopted it. Dāna is the most important of the four religious duties; and those who put forth five excuses (27) are greedy vultures. A little himsa is inevitable in the wordly routine, but that is no justification to avoid religious duties altogether. At any cost, as a religious duty, the house-holder should offer (dravya-) pūjá to Deva and Guru : it is a universal practice, and there are examples of Bharata and others. If ārambha is tolerated elsewhere, why not in religious observances ? Some arambha involves sin, but that in one's devotion to Jina leads to Punya. Dravya-pūjā of Jina is praiseworthly; it makes human birth fruitful, and leads otie, in due course, to Liberation. All worldly activities like agriculture etc. involve a little sin; but when they are directed to religious life, it is negligible( - 65). Gift of food etc, to monks involves no flaw; Vrsabha gave medicine, so also a merchant from Ujjaini; Krsna had medicine in every house for monks; Rukmini, Nandisana and Revati rendered help to monks; Celana's service to monks is well-known. Rāma and Lakşmaņa as well as Sīta rendered help to Gupta and Sugupta and the first two risked themselves to help Deśabhūsana and Kulabhūsana. Instances of āhāra-dāna like this are many (-80). It is out of what is earned by just means that food etc. worthy of being received by monks should be offered to them. There are special circumstances which might decide what is jaghanyaand madhyama-dāna and what is allowed and what is not (kalpyākalpya). Any way, food etc. must be offered to Sadhu : it is a proof of the devoted nature of a house-holder. Respect (vandanā towards Sadhus, like Dāna, is a religious duty, attended with many good qualities (107 f.). Too much scrutiny of pātra and apātra is not advisable in this age (when caritra is being often violated); some general traits are to be looked into; and dāna should be given to Sadhus liberally (111 f.). Scriptural injunctions are to be duly construed; Dāna should be looked upon as the highest duty of a householder; and it should be given without expecting anything in return. VI Jžāna-dāna and its Fruits ; Jñāna-dāna, or giving knowledge (and its means), is most important of all the gifts, because knowledge gives a clear understanding of correct behaviour and human objectives. This dāna helps the observance of Dharma or religious practice (of Ahimsā) whereby is attained all that is worthy here and elsewhere, culminating into Liberation consequent on the destruction of Karmas (-12). One who imparts knowledge or Jñāna is the greatest philanthropist, because knowledge is something unique Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Introduction 9 n every respect. Scriptures which contain the words of Jina should be studied and heard; and thereby one gets a correct perspective and proves himself more worthy than animals: there are illustrations of Abhavyasena, Dhanasti etc. Study of scriptures leads to spiritual heights, and the knowledge thereof should be received from worthy teachers in a proper manner and procedure (39 f.). The obligations of a Guru can never be redeemed. Scriptures should be studied and taught; it is their knowledge that is conducive to Right Faith and Conduct; its importance is great; and he who gives it is worthy of high respect. VII Jana-dana and its Fruits (continued): The words of Jina constitute the true Agama, because he is free from räga and dveșa, attachment and aversion, which are the source of untruth. The claim that Veda is apauruşeya is invalid. Veda does not interpret itself; and the interpreter of it has to be free from rāga and devṣa. There is no Creator of the universe, nor is the Vedic scripture of valid authority. The omniscient Jina is the true Teacher. He has preached the inviolable doctrine of Anekanta, principles like Jiva and Ajiva and a code of conduct based on Ahimsa. Every substance has a threefold nature origination, destruction (with reference to their paryayas or modes) and permanence (with reference to substance). The Kaanikavada of Buddha cannot explain various phenomena; and likewise that the Atman is ever nitya is also not tenable. It is the Anekanta that can explain everything in a consistent manner. Where human reasoning fails, the words of Jina are true (-38). One may not understand subtle categories like Dharmastikaya, principle of motion; but one has to see his spiritual benefit by discriminating punya and papa. One's own Karman is supreme in giving the fruits, and one has to be aware of this. One must rise above all conflicts and destroy one's own Karman through Jñana (53). The words of omniscient Jina are true, and his existence cannot be denied. He is a true Guru who propounds the truth, has faith in it and puts the same into practice. Scriptures are the foundation of religious practices, and therefore they must be preserved. Gifted persons like Naravahana had the scriptures committed to writing. King Sreyan had shown great devotion to scriptures in an earlier birth (Anamika). The learned should be fed, scriptures should be got copied and preserved, and their study should be encouraged in the Sangha by those who have affiuent means. That indeed is the path of merit. Of the four Anuyogas, Drvyäinuyoga is the most important. It has been expounded and explained by Samantabhadra, Akalanka and others. Logic and other branches of knowledge become worthy when they are studied. by men of faith for spiritual enlightenment. Worthy are those who get copied books on various branches of knowledge, especially Jaina scriptures, have them distributed and maintain great collections of them. VIII Auṣadba-dana and its fruits : Offering of ausadha or medicine is as important as other danas; and it helps one to cultivate kindness or Ahimsa towards other beings. The Sangha must be healthy, and a healthy body alone is an effective instrument of observing religious practices. Medicine is food for the ailing body; and it is the duty of a Sravaka to offer it to a monk. Any doubt in this context is not justified. The instance of Maheraka may be noted for guidance. When monks accept food etc., they really oblige their Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 Dharmaratnākara donors : one should pay attention to the resulting merits. Even Candraprabha, in his birth of Padmanabha, rendered service to monks by giving medicine. A healthy Sangha is the basis of religious organisation. Therefore one earns great merit by giving the gift of medicine. IX Rise of Samyaktva : One attains Literation by continuous practice of sila, i. e., observing twofold (onu - and mahā - ) vratas which are the means to all human objectives. The words of an Apta. i. e., Tirthakara (about ātman, agama etc.) are infalliable because, unlike other gods (6*5 f), he is free from rāga and dvesa, attachment and aversion; and by his very birth he has pure spiritual knowledge. If a Teacher is pure, his instructions are pure; and being endowed with a number of great qualities, he propounds the Truth, keeping in view both Niscaya and Vyavahāra stand-points (-20). The scripture sheds light on the fourfold human objectives with reference to the basic principles, namely, Jiva etc. endowed with gunas and paryāyas and subjected to origination, permanence and destruction. Jiva and Karman are associated with each other from beginningless time. Though independent of each other by their nature, they are interacting in their association; other substances have their specific functions (-26). Likewise nine Padārthas are explained showing the relation between Jiva and Karman (-37*1). The life of a monk, consisting of the practice of Five Mahāvratas, is unique and has to be adopted for achieving the religious objective, so it should be preached to everyone. Some may stay in the house and follow only Aņuvratas to the best of their abilities. Samyaktva or Right Faith is the foundation of this twofold religious life, one of a monk and other of a householder. Samyaktva means clear and firm faith in the principles preached by Jina; and it must be free from blemishes like müdhita (with reference to deva, samaya and loka - 52) etc. which are misleading the people. If any one does not leave them altogether, one must have mixed feeling of connivance at bim. One should keep oneself in firm faith and constantly help others to come on the right track. There should be no pride about one's alleged qualities of form, family, head and heart. One should relinquish mithya-darśana ctc. and six anāyatanas and also remove eight flaws sarkana etc. of Right Faith (-69*1). It is mithyālva which is the source of all blemishes, and it has five or seven kinds which are duly explained (71-80). Candramati, Yasodhara Sambhu, Hari, Subhauma etc. are instances of different forins of mithyātva the varieties of which are many, even infinite. Mithyātva brings many births full of misery as can be seen from the career of Sanghaśrī and Marici. X Limbs (Anga) of Samyaktva : Samyag-darśana, or Right Faith, is the basis of Right Knowledge and Right Conduct : it is either nisargaja (ratural or inherited) or adhigamaja (acquired or cul. tivated) under certain circumstances. It shows different types depending on the subsidence of Karmas etc. There are internal and external causes for its rise. It is characterised by prasama, samvega, anukampā and āstikya (duly defined here). Further it is of ten kinds, ajñā etc., and even of many varieties (-23). King Srenika, queen Revati and sons of Adirāja attained liberation quickly through Right Faith which, t herefore, needs devoted cultivation (-25). Then are described the qualities of Samya Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Introduction 11 ktva: 1) nihankita of which Vajrayudha and Anjanacora are the illustrations. 2) nikkamkṣita of which Anaatamati. Srivijaya and Amitateja are the examples, 3) nirvicikitsa, often found fault with by others in four respects; inner qualities are to be appreciated and not outward appearance; nudity is the highest non-attachment; pulling out hair is Viravrata. King Audayana, Śridatta etc. are the instances. 4) amadhadrstitva, freedom from credulity in false scriptures; and Revati is an illustration. 5) nigahana, religious virtues to be encouraged ignoring minor faults. 6) sthitikarana, for the stability of the Sangha pious people should be encouraged in their religious practices; there are examples of Celana-Jyesthä, Sambhinnamati, Mahabala, Puspadanta, Värişeṇa and Vaisakha. 7) vätsalya: there should be fellow-feeling towards all coreligionists and dedication to Ahimsa-dharma. This vatsalya assumes various forms (like viniti, vyavrti, bhakti, caṭakti, prärcana and vaiyavṛtya) in different The episode of Bali-Visnukumara is well-known. 8) prabhavana: the qualities of spirit should be made effulgent and the doctrines of Jina should be glorified suitably, as was done by Bharata, Sanatkumara, Rāvana, Vajra-kumara. By stabilising Samyaktva in one's Atman, one attains liberation like Śrisena. XI On the first Pratima : Though Right Faith and Right Knowledge (samyag-darśana and -jñāna) go together, they are differently defined; and the former precedes the latter and is cultivated in its eight limbs. Knowledge can be direct (pratyaksa) or indirect (paroksa); the former is of three kinds: Kevala, Manaḥparyaya and Avadhi, and the latter of two kinds Mati and Śruta. These have many subdivisions. Right knowledge enables one to distinguish between heya and adeya in all the contexts of time, space and reality (11). Right Conduct is necessarily preceded by Right Faith and Right Knowledge. It is the very nature of the Atman wherefrom all sins are eliminated: there is equipoise free from attachment and aversion, and there is all purity. It is of five kinds : yathakhyāta et. which are duly explained (19 f.). The monk observes five Mahavratas, complete abstention from himsa etc., which are the essence of his spiritual progress the same a householder observes in a partial way. A householder must abstain from wine, flesh, honey, butter, udumbara fruits, eating-at-night, bhanga etc. which involve harm unto living beings. Each one of them has obvious blemishes as elaborated here. The instance of Mandavya deserves to be noted (35). Offering of flesh in the Śraddha ceremony is not justified. A wine-addict is wanting in truthfulness, and there is no kindness in those who eat flesh, honey and udumbara fruits (381). Honey is secured by harming the bees which collect it. Honey, wine, butter and flesh contain living organisms of the same colour. Honey or certain intoxicating juices of flowers should not be taken. Mandavya is notorious for eating the flesh of an elephant killed by others (-47). Subtle beings get destroyed in the use of udumbara fruits. The pious, therefore, should not take wine etc., nor should they keep company with those who are addicted to them (53). A Śravaka observing vows should avoid many ablakṣya items, after due discrimination (-581). A Sravaka of the first stage (pratima) has Right Faith; and if he has eight Malagunas and avoids some of the vyasanas, he adds to his superiority (-62). Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 Dharmaratnakara XII On the Second Pratima : The Second Pratima has manifold aspects, but is primarily for those who observe the five Anu-vratas. One should be free from pramada and abstain at least from injuring trasa-fivas, i. e., those which have more than one sense (-3). Himsä (injury to dravya-and bhava-prānas) has various aspects and kinds; and it should not be committed under any pretext or circumstance. Really speaking, absence of raga and dresa, attachment and aversion, is Ahimsa in spirit; and if they are let loose there is Himsa (-3*23). Having understood Himsa, its source, its fruit etc., one should avoid it without sparing any effort on one's own part. Himsa primarily ruins the atma-parinama; and violation of other vows is only explanatory (-4*10). The practice of Ahimsa has various aspects. It is to be observed with controlled temper avoiding injury to living beings in one's activities, in items of food and drink and in human relations. One should cultivate the four virtues maitri, pramoda, karuna and samavṛtti (14 f.); and Ahimsa should be observed with a sense of responsibility. Often prayaścitta is necessary as demanded by the public and for shedding the Karmas. What is subha is to be preferred to asubha; and outward formalities should be preceded by inner purity for eliminating all sin (-23*1). There are five alicaras of Ahimsa (26). Injury to living beings even in the name of religious practice leads to rebirths. Ahimsa is like the jewel Cintamani, and all other vows are subordinate to it (-31). Untruth arises from pramada; and it is of four kinds (321 f). The fourth variety covers objectionable (garhita), sinful (avadya-samyuta) and unpleasant (apriya) statements which harm others (-32*8). The four varieties are stated in a different way as well (32*9, 35). The satya variety of these four is again of ten kinds depending on the country or territory (desa) etc. (38). One should always speak what is priya etc. Any statement which results in distrust, punishment and mental torture to others should be avoided. Scandalising Kevalin etc. is to be eschewed. Statements made out of jealousy and vanity lead to Karmic influx. There are five aticāras of the Satya-vrata (43*1). Then statements which lead to ucca and nica Gotra are indicated. A good man sticks to truthful speech. Vasu went to hell by his untrue statements; and on the other hand, Devakirti attained liberation by his devotion to truth. One who speaks truth creates a happy atmosphere all round. XIII On Asteya etc.: Theft or stealing consists in depriving others through pramada, of their belongings without their being offered. Belongings or possessions are as good as external prana; so theft amounts to Himsa. Excepting articles of general need like water grass, etc., one should not pick up the belongings of others which are dropped, kept or forgotten. Theft is punished by the king, and it involves harm to oneself and to others. Even the wealth of relatives should not be taken, if it is not duly given. A śravaka can accept only such wealth as is justly earned (and duly given). treasure-trove belongs only to the king. Those who observe this vow of acaurya earn great benefits. There are five aticaras of this vow (6). The instances of king Suyodhana, of priest Satyabhuti etc. deserve to be noted (-10). Sexual enjoyment is abrahma, and it involves Hims. A Sravaka should treat other women (than his wife) as mother, sister etc.; but one with perfect celibacy Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Introduction 13 (mahajana) observes complete abstention. Self-restraint is ever commended, though sex-satisfaction is allowed in a limited area (134). Such items of food and drink as incite sex should be avoided; it is by the preservation of brahma, i. e., celibacy, that all other vows get strengthened. Intense sex instinct is injurious to all pious tendencies (18). There are five aticāras of the vow of celibacy (18*1). There are ten items which arise out of sexy feelings. Celibacy is to be observed in nine ways (19). The voluptuous son (Kaḍārapinga) of the minister suffered great miseries; Bharata and other wars have been fought for women; two merchant brothers fell in love with their sister; so these instances should induce us for sexabstention whereby one earns great benefits (-24). It is the feeling of mineness that is attachment which leads to greed for possessions. Naturally, one who has attachment is sagrantha, irrespective of actual possessions which need not mean only external belongings. Parigraha (ie., belongings or possessions) is internal (of fourteen kinds) and external (of two kinds). The Varieties are enumerated. To avoid parigraha is to strengthen the vow of Ahimsa (-251). There are degrees and types of marecha, attachment or infatuation. The internal types can be overcome by conquering morbid varieties of passions and by cultivating qualities like mardava, tenderness etc. One should go on putting limits to one's belongings; one should earn justly what is suitable to one's living; and the excess, without any further greed, should be given to those who are deserving (-27*1). Among the belongings even one's body is not a permanent companion, then what to say of others. Wealth has to be the means of virtuous living: if it is not expended fruitfully, it resembles the water from the ocean from which not a sip of it could be drunk. One who is free from attachment (greed) is worthy of honour. There are instances of Spathahasta, Pinyäka, Bharata and king Dandaka. who suffered here and elsewhere on account of their gre:d. On the other hand, Jinadasa, Bahubali and Manimalin became happy everywhere. Greed is the source of many evils (-35). Vrata is a vow to avoid Himsa etc.; it may be sthula (=anu-) or maha-vrata; and the observance of it leads one, in due course, to liberation. It has manifold aspects and varieties (-38). One in the second Pratimă observes these Vratas and thereby achieves spiritual purification (41). XIV On the Second Pratima (Continued) : Eating after sunset involves H msa, so one who wants to observe Ahimsa has to abandon it. There are some opinions to modify this concept (2 f.). Scriptures have prescribed time for eating, and any violation of it leads to certain evils. There are eight stories narrated in this regard, and it is not human to eat at night (-8). For strengthening the five vows, there are prescribed seven Silas consisting of three Guna-and four Ska-Vratas. (i) Putting restriction on one's movements in certain directions is the first Gunavrata: it can be occasionally transgressed for religious purposes only and not for any others. It has five aticaras (-131).(ii) Restricting one's movements with respect to certain areas or localities etc. for a fixed period of time is the second Gunavrata (Here it may be noted that Desavakašika is included in the Gunavratas), which in a way, strengthens the vow of Ahimsa. There are five Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 Dharmaratnākara in pects (-13*4). The ies are self-evident, bulunarma), laukika and pärale aticāras of it (15*1). There are illustrations of the benefit of this Vrata (-19). (iii) To abstain from wanton injury to living beings is the third Gunavrata. This injury is of five kinds : (1) Thinking ill of others; (2) offering sinful instruction; (3) inconsiderate or thoughtless behaviour; (4) supplying instruments of injury; and (5) reading or hearing such tales and so on as incite passions etc. There are five aticāras of this vow (-25*2). Some persons like Soma have achieved happy ends by observing this vow, and indeed it is an important one. XV On the Third Pratimā : Sāmāyika : Though not seen by the eye, the existence of Āpta or Arhat is a fact, and worshipping his image has its value. Though Dronācārya was not before the eyes, that Kirāta (Ekalavya) achieved the object by worshipping his image (8). Both internal (absence of rāga etc.) and external (bathing etc.) purity or cleanliness are a precondition for worshipping Jina; and the latter has various aspects (-13*4). The householder has twofold duties (dharma), laukika and pāralaukika(13*5). The worldly propensities are self-evident, but the means to liberation from Samsāra are rare (13*8). The articles of worship have a symbolic objective (-20); and the routine of the rituals has to be duly followed in the manner of the details prescribed here (21 ff.). The fivefold divinity is to be welcomed with due salutations (49*3 - ff.); and the presence of other deities is also solicited (50). The japa of the great Mantra is to be offered at certain hours and in certain numbers by way of meditation to visualise spiritual effulgence, in the prescribed manner( -56).Prayers should be offered to Jinendra; and with the puspañjali one should take leave of the deities earlier invited (61). Then blessings are solicited from great saints whose qualities and gifis are listed in details in ten verses, after reciting each, puspāñjali is to be offered (62). Though the Arhat is Vitarāga, meditation on him is of great benefit as established in the Vidyānuvāda (64*1), Sāmāyika consists in avoiding all that is kalmasa or aśubha and in adopting śubha all along. The Ātman endowed with right Faith-knowledge-conduct is samaya and to realize that is sāmāyika. While practising Sāmāyika (being engrossed in seifmeditation), equanimity of the highest type is developed. Sāmāyika is of two types, and it is practised in various ways with a view to reaching spiritual equanimity free from rāga and dveşa. It is practised in the morning and evening, but can be adopted at other times as well. It is also called vandanā, of two types, as mentioned in the Kriyākalāpa (73). There are five aticāras of Sāmāyika (75*1). Sāmāyika leads to great benefits; and we have the instances of Subhauma (who violated it), of Padmaratha (who innocently observed it) and of Samantabbadra (82). The practice of Sāmāyika is of great importance in the third Pratimā, and thereby one earns great benefits leading to liberation (-85). XVI Exposition of the Proşadha-pratimä : Tapas, or penance (here fasting), bears great fruit and has to be practised without indifference or negligence. Upavāsa consists in withdrawing the senses from their subjects and in giving up fourfold nourishment (āhāra); and it is observed on the 8th and 14th day of each fortnight (-4) for stabilising the practice of Sāmāyika. Putting a stop to all activities (ārambha), fasting should be accepted from the poon Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Introduction 15 of the earlier day. It is got prescribed in the presence of Jina or Sûri or by oneself at the command of the Teacher. One should retire to a lonely place, subdue one's activities and senses, and spend one's time in study and meditation. Next moroing one should perform Pūjā etc. Half of the third day should be spent likewise. Such a fast is a veritable vow of Ahimsā; and it should be free from five aticāras (-5*6). Fasting has its varieties known as anāhāra, upavāsa, mahopavāsa, pracina and sakala; and it could be nitya and naimittika. On the Parva days worship of Jina etc. is to be performed. Those who cannot observe complete fasting may observe it partially by taking one meal a day (11). Penance is external as well as internal, each one having six varieties. Many dignitaries including Tirthakaras (in their earlier lives) have practised various penances of fasting. Ananta, Dhanasri, Rājagupta, Sankhika, Anāmika, Sridatta, Kamalasri, Rohini etc. have practised different penances of fasting named Kalyāṇa, Cāndrāyanı, Ācāmlavardhana, Śrutasāgara, Dharmacakravāla, Pancami, Rohiņi etc. Spiritual purification is not possible without the practice of penances of which the six Exteroal (anaśana etc.) and six Internal (vinaya etc.) varieties are duly explained (20-31). The Proşadba-pratimā, when observed along with the earlier practices, leads to worthy positions. XVII Exposition of Sacittādi-pratimā : Items of enjoyment (both bhoga and upabhoga) should have a limit, at stated times, and should not violate Ahimsā--dharma. Day to day the limits should be renewed and abided by according to one's ability whereby the vow of Ahimsā is observe ed (-1*3). Eatable like onion etc. as well as butter are abodes of subtle lives and as such must be ever avoided. One should be satisfied by acitta items and relinquish the sacitta ones either as yama (all along) or as niyama (for a limited period of time) (-3). Similarly using skin etc. or food etc. contaminated by the former should be avoided, because they are secured by killing Trasa beings. Sacitta-tyāga, fully or occasionally, is necessary for a householder where he becomes the best or mediocre Śrāvaka observing this Pratimā. Vārişeņa is an instance in this context (-11). Woman has a mesmeric attraction, but the wise should not enjoy her by day (13); and that should be a worthy rule to be observed by a Srāvaka of this Pratimā. Sex enjoyment brings in a number of disabilities (19), and hence any excess in that context has to be checked. Celibacy is a triumph in itself (26), and there are different aspects of its observance (27) Ārambha, or preliminery sin involving injury to living beings, results from enjoying consumable and non-consumable items (bhoga and upabhoga). One should avoid injuring Trasa beings and also Sthāvara beings as far as possible (29). Putting all family responsibilities and activities on sons etc., whom one has brought up, one should remain detached (udasina) to the world, and thus alone Arambha is avoided. One becomes as good as a Muoi, though there could be grades for one (-36). Worldly possessions create an attachment which must be abandoned, and one should have attachment only for ope's Ātman. Even the highest positions and possessions deserve to be given up otherwise one has to face a number of troubles. By con. quering worldly attachment one develop3 Samyama or self-control and peace of mind. It is by abandoning items of bhoga and upabhoga one can observe the Five Pratimās (5, 6, 7, 8 and 9). Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 Dharmaratnakara XVIII Exposition of Pratimās ending with Uddişta-tyāga (i.e., Anumati and Uddista–tyāga) : A worthy Śrāvaka understands time, place and scriptural sanction and offers dāna to Pātra in the manner prescribed for the benefit of both. The upacāra is nine fold, pratigraha etc., which are duly defined (3–11). While giving Dāna (of food), the donor should have a worthy attitude (11*1), and the gift should go to strengthen the monk's study and meditation (12). The Pātra is of three kinds. Grecd is a form of injury to beings, and it is eliminated by giving Dāna. The food prepared for oneself is given to a monk (for whom it is not intended) who comes without any invitation. Dāna is given with various ends in view. It is fourfold, and it should be given respectfully and to the best of one's ability (-16*1). Nature and fruits of dāna are described earlier. The Donor has seven virtues śraddhá etc. which are noted in details (19-24). It is the worthy food (described) that is to be given to a monk who should be duly attended to during his illness etc. (-27*4). The householder should be above vanity etc. while offering food which the monk accepts from worthy persons who offer it as a duty (30*1). One's Right Faith should not be allowed to be soiled. There are various kinds of Pātras (33) which deserve respect and help. It is the purity of intention that earns religious benefit. Rare are ideal monks, still even those who are seen now deserve respect (38). Knowledge and penance when they go together deserve the highest respect (40). There are different formalities of offering respect ( 40*1). All monks deserve respect; and their varieties are described (43*1 ff.) : dāna is of four types (sättvika etc. 448*). Monks should be duly nouri. shed with food and means of knowledge, because learned monks are rare (-55) - There are five aticāras of atithi-dāna (59*1). (The above discussion perhaps covers atithisamvibhāga ) One who wants to lead a pious life will not give consent to sinful activities (-67). A Srāvaka who receives food etc. which is not specially prepared for him is Uddişta-tyāgin. By eating food which is specially prepared for him he faces spiritual disaster. These Pratimās are observed in different grades according to ons's ability. XIX Sallekhanā : its Exposition : On the eve of one's life, the body will drop down; but one has to maintain Right conduct by observing Sallekhanā. One should follow the routine prescribed in the (Bhagavati) Ārādhanā (arha etc.); and fully cultivate the three jewels (-9). Sallekhanā alone enables the Ātman to carry with it the gains of religious practices. When death is certain, when one dies (voluntarily) without any atiachment and aversion, and after eliminating the passions, this cannot be called suicide (11*6). In suicide, however, one kills oneself in some way or the other uader the stress of passions and emotions (11*7). If the mind is ruffled on the eve of one's career, the earlier observances become fruitless. Sallekhanā should be adopted after having severed all attachment for the family, mineness for possessions and ill-will towards the enemical and with due report of one's flaws to the Teacher. Step by step, food etc. should be given up with one's mind engrossed in meditation on the Five Paramesthins (11*12). This may not be possible when one dies accidentally; otherwise Sallekhanā proves a great Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Introduction 17 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Dharmaratnākara in the Pratimā pattern. The two patterns of discussion kept apart in the Ratnakarandaka seem to have been mixed up bere. The Tattvāıthasūtra and the Yašastilaka have possibly some influence here. For the relative position of the Rātrībhojanaviramana and for different understanding of the contents of Pratimas one might consult the excellent discussion in this context in the Jaina Yoga by R. Williams, Oxford University Press, London 1963, pp. 107 ff. 172 ff. and also Ethical Doctrines in Jainism by K. C. Sogani, Sholapur 1967, pp. 108 f., also p. 92. The treatment of these topics by Jayasena needs a more detailed investigation as to the sources he is following. Some of the observations of the author may even have reference to contemporary conditions of the Jaina Sangha, and as such would be useful to a student of sociology and social psychology. For the present it is beyond the purview of the editor. Jayasena's range of studies is quite vast as is clear from the quotations, both in Sanskrit and Prākrit, he incorporates in his work. Some of the quotations are repeated (for instance 540 and 639). Whenever necessary sections from works like the Vidyānuvāda (1268), Kriyākalāpa (1280), and (Bhagavatī) Ārādhanā (see 1521 f.) are enumerated. The subjects discussed by him cover the entire range of the Caraṇānuyoga as it were, though he is primarily interested in the Sāgāradharma without ignoring the duties which a householder owes to the ascetic congregation. He is inclined more towards ethical exhortation than towards cold and classificatory discussions. His exposition is full of illustrations and some of them are strikingly drawn from day-to-day life see for instance, 321, 322, 333, 747, 776, 842 etc.. He has great mastery over Prathamānuyoga works, and by way of illustration he refers to a number of tales many of which can be traced to Puranas and Kathākośas : an exhaustive study of them would be an interesting topic. May be that he has before him texts like the Brhat-kathākoša and Punyāsrava. He has sufficient knowledge of Indian mythology in general too (see for instance 23, 32, 134 etc.). He has some acquaintance even with pragmatic branches of learning like mantra (4), tāmbūla (41), rasāyana (71), jalaśuddhi (574) etc. Thus Jayasena impresses us as a well-read Teacher with striking abilities of an effective preacher. More than once (VII) he shows fair knowledge of other religions and systems of thought (than Jainism). Jayasena possesses poetic gifts as well Though his style cannot be called lucid, he has a good command over Sanskrit expression, and may be that some of the Prā. krit verses are also composed by him. Though essentially he is a teacher and a pre. acher, he often embellishes his verses with poetic niceties. He uses some striking similes (see for instance 215, 283, 339, 353, 641, 682, 906, 980 etc.), some of them being even of amorous tinge (see 29, 49, 51, 155 etc.). Now and then he introduces anu. prāsa quite casually see 155, 165, 185, 261, 449, 529, 539 etc.). Some verses are good illustrations of sabda-lalitya, for instance, 1369, 1373, 1378, 1517, 1529, 1558, 1574 etc. Some verses have their specialities : 28 (name of the metre), 44 (ślesa) 97-8 (passive usage) etc. There are wise sayings in verses like 265, 297, 446, 512, 583, 626 etc. Some verses remind us of the well-known Sanskrit works, not necessarily Jaina (of course earlier Jaina works are profusely used) for instance 431 (Gītā 4.37), 57071 (Kumāra-sambhava V. 4, 33) etc. The author seems to have some acquaintance with some of the texts of the Ardhamāgadhi canon, (cf. 459 with the Uttarādhyayapa 1.18 ff.) Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Introduction 5. JAYASENA : The Author In the concluding colophon the author mentions his name as Jayasepa qualified by Sri, Sūri, Mupi. His name can be taken as Jayasena rather than Sii-Jayasena. He traces his ancestry to Medārya (also written Metārya) who was the tenth Ganadbara of Mabāvīra.Medārya practised severe penance. He was a concrete embodiment of Dasadharma. He brought prosperity by his supernatural powers to the people in the town of Sri-khandilla. It is from him that the Sangha L(Jh)āļa Bāgada arose (tenājāyata). In that Sangha, in the line of great Saints, was born Dharmasena who used to preach the religion. After him comes Sāntişeņa a great disputant and well known for his learning. After him there was Gopasena, followed by Bhāvasena an embodiment of many virtues. His pupil was Jayasena. He was famous among the saints and gave pleasure to all the people. He composed this Sastra, i.e. Dharmaratnākara (DR), full of the essential doctrines of Jina-Samaya for the benefit of living beings. Thus Jayasena belongs to the Lāda Bāgada Sangha and his predecessors, in back succession were Bhāvasena, Gopasena, Säntisena and Dharmasena, going back to Medārya of antiquity. It has been pointed out by Pt. Paramanand that a Ms. from Byavar contains an additional verse which specifies the date as well as place of composition : बाणेन्द्रियव्योमसोममिते संवत्सरे शुभे। ग्रन्थोऽयं सिद्धतां यातः सब (क)लीकरहाटके ॥ That means, this work was composed in Sam. 1055, i e., 998 A. D. Some read Sakali. and some Sabali - which is an elusive term; and the identification of the locality needs further inquiry. Narendrasena gives a detailed Piaśasti at the end of his Siddhāntasāra-sangraha." It closely resembles the concluding section of DR both in contents and succession of teachers, and has in addition, some common verses. The inauguration of the Lāda Bāgada Sangha is attributed to Mcdārya, the tenth Ganadhara of Mahāvīra. The name of the locality with which he is associated is differently mentioned (Sri-khandil. laka-pattana or Śrī-pürņatalla). Then there is Dharmasena, a Digambara, who covered his body as it were with the garment of the lustre of his teeth in course of his discourses. What are the adjectives of Dharmasena in one get transferred to śāntisena in the other. The Editor has arranged the lines into verses without taking into 1) In some of the lists, the eleven Ganadharas are mentioned thus : (1) In. drabhūti, (2) Agnibhūti, (3) Vāyubbūti, (4) Akampana, (5) Maurya, (6) Sudharman, (7) Putra, (8) Mitra (Maitreya), (9) Mandya (Maudya), (10) Andhavela and (11) Prabhāsa (with some variation in the order). Medārya is not included here; but his name occurs in the list given in the Kalpasūtra (S. B. E. Vol. 22, p. 286). 2) Jaina-Grantha-prasasti-samgraba, Part I, J. Mukthar and Paramananda, Virasevamandira, Delhi 1954, pp. 5 (Intro.) 3-4. 3) Ed. by Pandit Jinadas P. Phadkule, Sholapur 1957. Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Dharmaratnākara account their metrical forms. Then come śāntisena, Gopasena and Bhāvasena (described in identical verses), and then Jayasena (obviously the author of DR). On his Patta comes Brahmasena, then Virasena, then Gunasena and then Narendrasena, the author. Again are mentioned Gunasena, Udayasena and Jayasena of whom Gunasena was possessed of many Kalās. Lately, a good deal of information has been made available about this LādaBāgada (Lāța-vargata, also Lāța-Bāgata, in Sanskrit) Sangha or Gaccha. In due course it seems to have connected itself with the Punnāta-gana, -gaccha or-sangha of which the earlier known authors are Jinasena who composed his Harivamsa in A. D. 783 and Harisena who composed bis Kathākośa in A. D. 932–33. Mahāsena, the author of the Pradyumnacarita, was also a Lāța-vargata. He was a contemporary of Muñjarāja and Sindhurāja, and was honoured by Parpata, the minister of the latter (c. 974-1009 A. D.). This Lāda Bāgada Sangha is also linked with the Kāsthā San. gha; but its connection with the Yāpanīya Sangha is not proved, because Punnāta and Punnāga cannot be taken to mean the same. The Pattāvalis of the Acāryas belonging to this Sangha give interesting details about their contemporary rulers. One of the earliest Acārya of this Saogha, namely Dharmasena, is said to have been a digambara, a naked monk, but some of the later teachers were possibly Bhattārakas in succession. Jayasena, the author of DR, belonged to the Lāda-Bāgada Sangha and composed his work in 998 A. D. Thus he will have to be distinguished from other Jayasenas so far known to us?: i) Jayasena, the teacher of Dharmaghoșa, mentiooed in the Mathura inscription of the first century A. D. ii) Jinasena, the author of the Mahāpurāņa (c. 838 A. D.) mentions one Jayasena as his Guru (Adipurāņa 1-59). iii) Jinasena, the author of the Harivamsa (A. D. 783) belonged to the Punnāta Sangha; and he gives a long list of his predecessors. In that one Jayasena figures as his grand-teacher. It is very difficult to ascertain whether both the Jinasenas have the same Jayasena in view. iv) Jayasena has written Sanskrit commentaries on the three main works (Pascāstikäya, Pravacanasāra and Samayasāra) of Kundakunda. Some details about him are discussed in the Introduction to my edition of the Pravacanasāra. He bas been assigned to later than c. 1150. v) Mahāsena (or Mahasena), the author of Pradyumnacarita, 1 belonged to Lāda Bāgada Sangha, and he mentions his grand teacher by name Jayasena. It is not unlikely that one is tempted to identify him with 4) V. P. Johrapurkar : Bhattāraka Sampradāya, pp. 248-295, Sholapur 1958. 5) Giving reference to the Dubkund Inscription of A. D. 1088, Indian Antiquary XIX, p. 36 and Epi. I. II, pp. 232–40, A. Guerinot includes the Lālavāgatagaņa under Svetāmbara sects. Epigrapbie Jaipa, Paris 1908, Intro. p. 60. 6) See Siddhāntasārasamgraha, Prasasti, verse, No. 3. 7) A. N. Upadhye : Pravacanasāra, Intro., section on Jayasena, the commentator : Paramananda Jain : Anekānta, VIII, 201-5. 8) Bharatiya Jñānapītha, ed., Varanasi, 1951. 9) Bharatiya Jnānapītha, ed., Varanasi, 1962. 10) N. Premi : Jaina Sāhitya aura luhāsa, 1st ed., pp. 183-84, Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Introdaction the author of DR. vi) Then there is the author of the Pratisthāpātha, Jayasena, alias Vasubindu, by name." He calls himself agra-sisya of Kandakunda. King Lālātta bad a big (dirgha) Caitya constructed on the Ratnagiri Sahyādriņā samgata-simni) in the territory of Kunkuņa (Konkan), in the South. To mark that function, at the behest of the Teacher and to the joy of the residents of Kolhapur (Kolāpura), Jayasena alias Vasubindu wrote (samlikhitah) this within a couple of days. Thus the Pra. śasti indicates that the author Jayasena is associated with Kolhapur. The late Pt. Bahubali Sharma told me once that this Ratnagiri stands for the present-day Jotiba hül near Kolhapur. 11) Pratisthāpātha, Sholapur, 1925. Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंग्रेजी प्रस्तावना का हिन्दी सार पं. कैलाशचन्द्र शास्त्री, वाराणसी १. हस्तलिखित प्रतियाँ तथा मूलसंघटन प्रो. एच्. डी. वेलणकर ने अपने जिनरत्नकोश में (पूना १९४४) धर्मरत्नाकर का परिचय देते हुए कहा है- " धर्मरत्नाकर दिगम्बर ग्रन्थकार जयसेन के द्वारा बीस अध्यायों में रचा गया है । जयसेन झाडबागड संघ के धर्मसेन के शिष्य शान्तिसेन, उनके शिष्य गोपसेन, उन के शिष्य भावसेन के शिष्य हैं । यह ग्रन्थ संस्कृत में है और जामनगर के हीरालाल हंसराज ने इसे प्रकाशित किया है।" इस सूचना के अनुसार मैंने विभिन्न विद्वानों तथा प्रकाशकों से पूछताछ की। किन्तु धर्मरत्नाकर के प्रकाशन की पुष्टि कहीं से नहीं हुई । अतः इसका प्रकाशन हाथ में लिया । जिनरत्नकोश में इसको कुछ हस्तलिखित प्रतियों का भी निर्देश है । उसके अतिरिक्त भी इसकी हस्तलिखित प्रतियाँ ब्यावर, देहलो, आदि में वर्तमान हैं यह संस्करण जिन प्रतियों के आधारपर तैयार किया गया है उनका विवरण इस प्रकार है। Pl- कागजपर लिखित यह प्रति पूना के भण्डारकर रिसर्च इन्स्टिट्यूट की है । इसका नंबर १०९५ (१८९१-९५) है। इसमें ९९ पत्र हैं । प्रत्येक पत्र में दस पंक्तियाँ और प्रत्येक पंक्ति में लगभग चालोस अक्षर हैं । प्रत्येक पृष्ठ के किनारों पर विवरणात्मक टिप्पण हैं, जिसका अधिकांश प्रति-लेखक के द्वारा लिखा गया है । लेखन सुन्दर है और उसमें एकरूपता है। अन्त में लेखकप्रशस्ति से ज्ञात होता है कि संवत् १४८५ में दिल्ली नगर में काष्ठासंघ, माथुरान्वय, पुष्करगण के आचार्य अनन्तकोति देव को परम्परा के हरसिंह ब्रह्मचारी ने प्रति लिखाई थी। P2- यह प्रति भी भण्डारकर रि. इ. पूना की है । इसका नं. १४३४ (१८८६-९२) है । इसमें १२९ पत्र हैं । प्रत्येक पत्र में साधारणतया ग्यारह पंक्तियाँ, किसी किसी में नो या दस भी हैं। प्रत्येक पंक्ति में लगभग तीस अक्षर हैं। प्रारम्भ के कुछ पत्रों के किनारों पर विवरणात्मक टिप्पण हैं । अन्तिम लेखक-प्रशस्ति से ज्ञात होता है कि संवत् १८२७ में कालाडहरा नगर में सवाई पृथ्वीसिंह के राज्य में मूलसंघ, नंदिआम्नाय, बलात्कारगण, सरस्वतीगच्छ, कुन्दकन्दाचार्यान्वय में भद्रारक अनन्तकीर्ति के शिष्य पं. उदयचन्द्र के लिये खण्डेलवाल वडजात्या गोत्र के रूपचन्द और उसकी पत्नी रूपकदे ने यह प्रति लिखाई थी। ____D-यह प्रति दि. जैन पंचायती मन्दिर, मस्जिद खजूर, देहलो की है । इसका नं. ११० है । अन्तिम पत्र का नम्बर १४६ है। इस प्रति के कागजों में ही विभिन्नता नहीं है किन्तु लेखन में भी भिन्नता है। प्राचीन पत्रों में बत्तीस से पैंतीस तक अक्षर लिये नो नो पंक्तियाँ हैं। लेखन Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - हिन्दी सार २३. सुन्दर तथा एकरूप है। नवीन भाग (१-२९ तथा १०१-१०४) के प्रत्येक पत्र में नौ पंक्तियाँ हैं । अक्षर बडे बडे हैं । यद्यपि एकरूपता है किन्तु लेखन वैसा सुंदर नहीं है । इसका लेखनकाल संवत् १२१० है। ___ डी-प्रति-के प्राचीन भाग तथा कागज तथा पी-प्रति में बहुत कुछ साम्य प्रतीत होता है । यद्यपि हस्तलेखन में भेद है किन्तु लेखनशैली में साम्य है । 'पी' प्रति का कागज तथा साधारण आकृति 'डी' से प्राचीन प्रतीत होते हैं । पी-का लेखनकाल संवत् १४८५ (१४२८ इ.) है जब कि डोका लेखनकाल संवत् १२१० (११५३ इ.) है । यह काल एक अतिरिक्त पत्र पर अंकित है जो बाद का है और इसलिये इसकी प्रामाणिकता के विषय में निःसंदेह होना शक्य नहीं है । यदि यह समय यथार्थ है तो यह अवश्य ही उस प्राचीन आदर्श प्रति का होना चाहिये जिस पर से दो व्यक्तियों ने आवश्यक भाग की प्रतिलिपि करके इसमें जोडा है। पी-प्रति तथा डी-प्रति के प्राचीन भाग में अध्यायों के अन्त में जो सन्धिवाक्य हैं, वे समान हैं। दोनों प्रतियों में कुछ पाठान्तर भी हैं । इस संस्करण में धर्मरत्नाकर का जो मूल दिया गया है, उसका आधार : पी और डी प्रति हैं । पादटिप्पण में दोनों के पाठान्तर दिये हैं। पी-प्रति के पत्रों के कोनोंपर जो टीकारूप टिप्पण है वे सब-जो पढे नहीं जा सके उन्हें छोडकर - पो के उल्लेख विना पादटिप्पण में दे दिये गये हैं। जो टिप्पण डी प्रति में ही पाये गये उन्हें डो-के निर्देश के साथ दिया है। जो दोनों में पाये गये उन्हें पो-डी-के-निर्देश के साथ दिया है। संपादक ने मूल प्रति के पाठों. को सुरक्षा का यथासंभव पूर्ण ध्यान रखा है । लेखनसंबन्धी अशुद्धियों को छोड दिया गया है। २. धर्मरत्नाकर जैसा कि नाम से प्रकट है 'धर्मरत्नाकर' धार्मिक सूक्तिरूपी रत्नों का समुद्र है। इसमें बीस अध्याय हैं और विभिन्न छन्दों में निबद्ध कुल १६६१ पद्य हैं। इसके रचयिता आचार्य जयसेन हैं। उन्होंने समन्तभद्र और अकलङक जैसे प्राचीन आचार्यों का निर्देश किया है। ग्रन्थ में प्रतिपादित विचारों, विवरणों और उपमाओं के लिये वह अपने पूर्वजों के विशेष ऋणी हैं। उनका अध्ययन बहुत विस्तृत और गम्भीर है । उन्हों ने अपने पूर्ववर्ती ग्रन्थकारों की रचनाओं से बहुत से पद्य लिये हैं । क्वचित् हो । उक्तं च ' का प्रयोग किया है। अन्यथा विना किसी निर्देश के ही लिया है । इससे संपादक को उनके चुनने में बडी कठिनाई महसूस हुआ है । ग्रन्थ या ग्रन्थकारों के नाम का निर्देश बहुत ही विरल है। उदाहरण के लिये उमास्वाति का निर्देश वाचकमुख्य उपाधि से और यशस्तिलक चम्पू के रचयिता सोमदेव का कलिकालसर्वज्ञ उपाधि से किया है । ग्रन्थ में समन्तभद्र के रत्नकरण्डश्रावकाचार, गुणभद्र के आत्मानुशासन, अमृतचन्द्र के पुरुषार्थसिद्धयुपाय और सोमदेव के यशस्तिलक चम्पू से अनेक पद्य उद्धृत किये गये हैं। Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २४ धर्म रत्नाकरः ३. विषयविवेचन - १. पुण्य और पाप का फल ग्रन्थ आदि में धर्म का महत्त्व बतलाते हुए ग्रन्थकारने कहा है- धर्म से वह सब प्राप्त होता है, जो महान् और परम आदरणीय है किन्तु जो धर्म अथवा पुण्य से हीन होता है, वह दुःखका भागी होता है । सुखी गृहस्थाश्रम पुण्य से प्राप्त होता है किन्तु उसके अभाव में गृहस्थजीवन दुःखदायी बन जाता है । उत्तम घर, उत्तम भोजन, बहुमूल्य वस्त्राभरण, सुगंधित जल से स्नान आदि पुण्य से प्राप्त होते हैं । किन्तु उसके अभाव में गन्दी झोपडी, रूखा-सूखा भोजन, दरिद्रता आदि मिलते हैं। धर्म के ही प्रभाव से इन्द्र तथा सर्वार्थसिद्धि के देव सुख भोगते हैं किन्तु अन्त में सभी कर्मों के विनाश से मोक्ष प्राप्त होता है । २. अभयदान का फल अभयदान का फल बतलाते हुए कहा है - सब जीवों पर दयाभाव सभी को करना चाहिये। दूसरों की सहायता करना सब का कर्तव्य है । जो दूसरे प्राणियों के जीवन की सुरक्षा प्रदान नहीं करता वह धर्म नाम से कहे जाने योग्य नहीं है । दया या अभयदान धर्म का सार है । जीवन सब को प्रिय है और उसीकी सुरक्षा के लिये बारह व्रतादि कहे हैं। यदि जीवन ही चला गया तो रहा क्या ? अत: अहिंसा अथवा अभय प्रमुख है । उस के अभ्यास से सर्वोच्च पद प्राप्त होता है । सब ३. आहारवान आदि का फल आहार के विना शरीर नहीं रह सकता और शरीर के विना धर्मसाधन नहीं हो सकता । भगवान् ऋषभदेव ने गन्ने के रस से उपवास की समाप्ति की थी। आहार किसी न किसी रूप में सभी प्राणधारियों के लिये आवश्यक है । इसी से आहारदान प्रशंसनीय है । अत: आहारदाता बहुत पुण्यलाभ करता है । राजा श्रेयांस, मधु, वज्रजङ्घ आदि दाताओं में उदाहरणीय हैं। आहारदान किसी फल की इच्छा के विना देना चाहिये । परलोक के लिये दान पाथेय के समान है । जिनमन्दिर, जिनप्रतिमा, चतुर्विध संघ, जिनवाणी ये दान के योग्य स्थान हैं। विभिन्न प्रकार की जिनप्रतिमाओं के निर्माण कराने से बहुत पुण्य का संचय होता है । ४. सानुपूजा और उसका फल जैन साधुओं का समुदाय परम आदरणीय है । क्योंकि वह धर्म का साधक है। उनकी प्राप्ति बडे पुण्य से होती है । यद्यपि सच्चे साधु विरल हैं, जो साधु शास्त्राभ्यास में तलर होते हैं, चारित्र में हीन होनेपर भी सम्यग्दृष्टि हैं वे सब आदरणीय हैं। यदि कोई एक साधु आचार में दोषी है तो सभी को उसके समान नहीं मानना चाहिये । महान् साधु रागादि से रहित होते हैं । जब कभी कोई सत्पात्र प्राप्त हो तो उसे दान देने में विलम्ब नहीं करना चाहिये । यद्यपि धन का मोह होता है, किन्तु उसपर विजय प्राप्त कर के विना फल की इच्छा के दान देना चाहिये । धार्मिक कार्य में प्रमाद नहीं करना चाहिये । Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -हिन्दी सास ५. न और उसका फल यदि कोई स्वार्थी दान देने में रुकावट डालता हो तो उसकी उपेक्षा करनी चाहिये । दान से आरंभी हिंसा का परिहार होता है । दीक्षा लेते समय तीर्थकरों ने भी दान दिया था। श्रावक के चार कर्तव्यों में दान प्रमुख है । श्रावक को देव और गुरु की द्रव्यपूजा भी करनी चाहिये । यद्यपि इसमें किंचित् आरम्भ होता है, किन्तु यह आरम्भ पाप को दूर करता है, और पुण्य का संचय करता है । साधुओं को आहारदान देने से दोषों की विशुद्धि होती है। कृष्ण, रुक्मिणी, नन्दिसेन और रेवती ने साधुओं की सहायता की थी। चेलना की साधुसेवा तो प्रसिद्ध है । राम, लक्ष्मण और सीता ने गुप्त और सुगुप्त मुनि को तथा देशभूषण, कुलभूषण की सहायता की थी। किसी भी तरह साधु को आहार आदि अवश्य देना चाहिये । यह उसकी उदारता का प्रमाण है। आज के समय में पात्र और अपात्र की परीक्षापर विशेष जोर नहीं देना चाहिये । दान देना गृहस्थ का सर्वोच्च कर्तव्य है और वह विना किसी इच्छा के देना चाहिये। ६-७. शानदान और उसका फल ___ ज्ञानदान सब दानों में श्रेष्ठ है । जो ज्ञानदान देता है वह सबसे महान् विश्वप्रेमी है क्यों कि ज्ञान प्रत्येक दृष्टि से अनुपम है। जिन शास्त्रों में जिनवाणी निबद्ध है, उन्हें पढन्स या सुनना चाहिये । उससे मनुष्य को यथार्थ दृष्टि की प्राप्ति होती है और वह अपने को पसे उत्तम सिद्ध कर सकता है । अत: उत्तम गुरुओं से उचित रीति से ज्ञान प्राप्त करना चाहिये । गुरु का उपकार भुलाया नहीं जा सकता, न उसका कोई प्रतिदान ही हो सकता है। जिनदेव के वचन ही परमागम है, क्योंकि वह राग, द्वेष, मोह से रहित है। वेदों की प्रामाणिकता की बात मिथ्या है । सर्वज्ञ जिन हो सच्चे गुरु हैं । उन्होंने अनेकान्त दर्शन और अहिंसा का उपदेश दिया है । अनेकान्त के द्वाराही प्रत्येक वस्तु को यथार्थ रूप में कहा जा सकता है तथा जाना जा सकता है। अपने कर्मानुसार ही फलप्राप्ति होती है । और ज्ञान के द्वारा ही कर्मों को नष्ट किया जा सकता है । ८. औषधदान और उसका फल औषधदान भी अन्य दानों के समान आवश्यक है । संघ को स्वस्थ होना चाहिये । स्वस्थ संघही धर्माचरण सम्यक् रीतिसे कर सकता है । रोगी शरीर के लिये औषधी आवश्यक है। अतः श्रावक को औषधदान भी करना चाहिये। ९. सम्यक्त्व की उत्पत्ति धर्म के दो भेद हैं । मुनिधर्म और श्रावकधर्म । मुनि पञ्च महाव्रतों का पालन करते हैं और श्रावक पांच अणुव्रतों का पालन करते हुए गृहस्थाश्रम में रहते हैं। इन दोनों ही धर्मों का मूल सम्यग्दर्शन है । सम्यक्त्व से मतलब है जिनेन्द्र के द्वारा उपदिष्ट नौ पदार्थों में मूढता आदि दोषों से रहित श्रद्धा । तीन मूढता, छह अनायतन, आठ मद, आठ शंकादि दोषों से Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .२६ - धर्मरलाकरःरहित सम्यक्त्व होना चाहिये । मिथ्यात्व ही सब अनर्थों की जड है और वह पाँच या सात प्रकारकी कही है । चन्द्रमती, यशोधर, सुभौम आदि विभिन्न मिथ्यात्व के उदाहरण हैं। १०. सम्यक्त्व के अंग सम्यग्ज्ञान और सम्यक्चारित्र का आधार सम्यक दर्शन है, इस के दो भेद हैं। निसगंज और अधिगमज । इसकी उत्पत्ति के अन्तरंग और बहिरंग अनेक कारण हैं । प्रशम, संवेग, अनुकम्पा, आस्तिक्य से सम्यक्त्व की पहचान होती है । राजा श्रेणिक, रेवती रानी, भरत आदि सम्यग्दष्टियों के उदाहरण हैं। निःशङिकत अंग का पालन करनेवाले अंजनचोर और वज्रायुध थे। निःकांक्षित अंग के उदाहरण अनन्त मती,श्रीविजय और अमिततेज थे। इसी तरह आठों अंगों में प्रसिद्ध पुरुषों का वर्णन है । सम्यक्त्व का धारी श्रीषेण की तरह मुक्ति प्राप्त करता है। '११. पहली प्रतिमा यद्यपि सम्यग्दर्शन और सम्यग्ज्ञान एक साथ, होते हैं तथापि सम्यग्दर्शन से सम्यरज्ञान भिन्न है । उस के दो भेद हैं । परोक्ष और प्रत्यक्ष । मति, श्रुतज्ञान परोक्ष हैं, अवधि, मनःपर्यय और केवलज्ञान प्रत्यक्ष हैं । इन सम्यग्दर्शन और सम्यग्ज्ञान के होनेपर हो सम्यक्चारित्र होता है। उसके लिये गृहस्थ को मद्य, मांस, मधु, मक्खन, उदुम्बर फल, रात्रिभोजन, भांग वादि का त्याग करना चाहिये । श्राद्ध में मांस का प्रयोग नहीं करना चाहिये । जो मद्यादिक का सेवन करते हैं उनमें दया नहीं होती । इनमें उसी रंग के सूक्ष्म जन्तु होते हैं। जो उनका सेवन करते ही मर जाते हैं । जो इनका सेवन करते हैं उनकी संगति भी नहीं करना चाहिये। पहली प्रतिमा का धारी श्रावक सम्यक्त्व के साथ आठ मूल गुणों का धारी होता है और व्यसनों का सेवन नहीं करता। १२-१४. दूसरी प्रतिमा - इस प्रतिमा में पाँच अणुव्रतों की प्रधानता है । अहिंसाणुव्रती त्रस जीवों को हिंसा का त्याग करता है। वास्तव में तो रागादि की उत्पत्ति ही हिंसा है और उनका न होना ही अहिंसा है। अहिंसा के अनेक प्रकार हैं । अहिंसक को मैत्री, प्रमोद, कारुण्य और माध्यस्थ्य भाव रखना चाहिये । अशुभ से शुभ श्रेष्ठ है। अहिंसाणुव्रत के पाँच अतिचार है। सब व्रतों में अहिंसा ही प्रधान है, अन्य व्रत इसी की पुष्टि के लिये हैं । असत्य के चार भेद हैं। गर्हित, अवद्य, अप्रिय, आदि । सत्यवचन के दस प्रकार हैं । जिस सत्यवचन से दूसरों को कष्ट पहुंचे वह भी नहीं बोलना चाहिये । सत्यव्रत के भी पाँच अतिचार हैं। . सर्वसाधारण के लिये ग्राह्य जल, मिट्टो आदि को छोडकर पराई वस्तु को चुराने के भाव से ग्रहण करना चोरी है, उसका त्याग तीसरा अणुव्रत है । पराई वस्तु गिरी पडी हो तब भी उसे नहीं उठाना चाहिये । और न उठाकर दूसरे को देना चाहिये । चोर को राजा भी दण्ड देता है । अपने सम्बन्धियों का धन भी विना दिये नहीं लेना चाहिये। इसके भी पाँच अतिचार हैं। Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - हिन्दी सार २७ विषय भोग भी अधर्म है और हिंसा का जनक है । श्रावक को अपनी पत्नी के अतिरिक्त अन्य स्त्रियों को माता और बहन के समान मानना चाहिये । ऐसा खान-पान नहीं करना चाहिये जो इन्द्रियमदकारक हो । स्वस्त्री में भी अधिक विषयभोग नहीं करना चाहिये। ब्रह्माणुव्रत के भी पाँच अतिचार हैं। कडारपिंग ने परस्त्री के कारण बहुत अपमान सहा । महाभारत और रामायण के युद्ध स्त्री के ही कारण हुए। दो भाई अपनी ही बहनपर आसक्त हो गये थे ये उदाहरण हमें शिक्षा देते हैं कि विषयभोगसे बचना चाहिये । चौदह प्रकार की अन्तरंग और दस प्रकार को बहिरंग परिग्रह से बचना चाहिये । परिग्रह का त्याग अहिंसा का पोषक है। मूर्छा के अनेक प्रकार हैं। गृहस्थ को परिग्रह का परिमाण करना चाहिये । और उतना ही न्यायपूर्वक कमाना चाहिये, जितना जीवननिर्वाह के लिये आवश्यक हो । अपनी अधिक सम्पत्ति उनको दे देना चाहिये जो उसके पात्र हों । जब शरीर ही अपना साथ छोड़ देता है, तब अन्य सम्पदा की तो बात ही क्या है ? जो लालच से दूर है वह परमादरणीय है । लालच बुराई की जड है । द्वितीय प्रतिमा में इन पाँच अणुव्रतों का पालन किया जाता है। इनके सिवाय तीन गुणव्रत और चार शिक्षाव्रत भी पालनीय हैं । प्रत्येक के पाँच पाँच अतिचार हैं। १५. तीसरी प्रतिमा-सामायिक देवपूजा, स्तुति, जप आदि सामायिक के अंग हैं । गृहस्थ के दो धर्म हैं । लौकिक और पारलौकिक । इन सब का वर्णन इस अध्याय में किया है । पूजा के पश्चात् महामन्त्र का जप करना चाहिये । पूजन के अन्त में पुष्पाञ्जलि के पश्चात् विसर्जन करना चाहिये । यद्यपि अर्हन्त वीतराग है, तथापि उनके ध्यान से बहुत लाभ होता है । सम्यग्दर्शन, सम्यग्ज्ञान और सम्यक्चारित्र से युक्त आत्मा समय है और समय ही सामायिक है । प्रातः और सायं सामायिक अवश्य करना चाहिये । किन्तु अन्य समय में भी करना चाहे तो कर सकते हैं । सामायिक के भी पाँच अतिचार हैं । इस प्रतिमा में सामायिक का बहुत महत्त्व है। १६. चतुर्थ प्रोषधप्रतिमा इन्द्रियों को अपने अपने विषयों से निवृत्त करने के लिये चारों प्रकार के आहार के त्याग को उपवास कहते हैं । यह प्रत्येक अष्टमी और चतुर्दशी को करना चाहिये । इसकी विधि का वर्णन करते हुए कहा है कि, आरम्भ का त्याग कर के एकान्तवास करना चाहिये । जो उपवास करने में असमर्थ हैं वे एकवार भोजन करते हैं। धनश्री, कमलश्री, रोहिणी आदि ने कल्याण, चान्द्रायण, आचाम्लवर्धन, श्रुतसागर, चक्रवाल, पञ्चमी आदि उपवास किये थे । छह प्रकार के बाह्य और छह प्रकार के आभ्यन्तर तप का भी वर्णन है। १७. सचित्तादि प्रतिमा का वर्णन श्रावक को नियम या यम रूप से सचित्त का त्यागी होना चाहिये । छठी प्रतिमावाले को दिन में स्त्री सेवन से विरत रहना चाहिये । सातवीं प्रतिमावाले को ब्रह्मचर्य का पालन करना चाहिये । आरम्भत्यागी को अपने पुत्रों पर घर का भार सौंपकर उदासीनतापूर्वक. घर में रहना Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २० - धमलाकर - चाहिये । ऐसा करने से आरम्भ से बचाव होता है। फिर परिग्रह का भी त्याग कर देना चाहिये। वही दुःख का कारण है। १८. अनुमतित्याग और उद्दिष्टत्याग - अपने उद्देश से बनाये गये भोजन के त्याग को उद्दिष्टत्याग कहते हैं । इस अवसर में ग्रन्थकार ने मुनिदान का वर्णन विस्तार से किया है। १९. सल्लेखना भगवती आराधना में कहे अनुसार श्रावक को सल्लेखना धारण करनी चाहिये । सल्लेखना आत्मघात नहीं है, क्योंकि जब मरण निश्चित हो जाता है, तभी सल्लेखना धारण को जाती है । आत्मघात तो मनुष्य क्रोधादि के वशीभूत होकर करता है । अपने परिवार से सब प्रकार का रागादिभाव हटाकर ही सल्लेखना धारण करनी चाहिये। अचानक मृत्यु होने पर सल्लेखना धारण करना सम्भव नहीं होता। सल्लेखना के भी पाँच अतिचार हैं। इस प्रकरण में बारह भावनाओं का भी वर्णन है । २०. विविध विषय इस अन्तिम अध्याय में विभिन्न विषयों का वर्णन है । यथा-अंगप्रविष्ट और प्रकीर्णक का वर्णन है । धर्मात्मा श्रावकों पर ही धर्मसंस्था निर्भर होती है । अतः श्रावक के षट्कर्मों के वर्णन में स्वाध्याय, तप, संयम आदि का वर्णन करते हुए गुप्ति और कषायजय का कथन है। श्रावक को चार प्रकार की भिक्षा देना चाहिये । तथा रत्नत्रय का पालन करना चाहिये जो उसे मोक्ष की ओर ले जाता है । अन्त में ग्रन्थकार ने अपना परिचय दिया है। ४. धर्मरत्नाकर के स्वरूप विषय और कवित्व का विवेचन धर्मरत्नाकर बीस अवसरों में विभाजित है । प्रत्येक अवसर को उचित शीर्षक दिया गया है । समस्त ग्रन्थ में विभिन्न छन्दों में १६५३ पद्य हैं । इसके अतिरिक्त ग्रन्थकारप्रशस्ति के आठ श्लोक हैं । इनमें से कुछ ग्रन्थकारद्वारा रचित हैं और बहुत से अन्य ग्रन्थों से उद्धृत हैं। इसके अवलोकन से स्पष्ट होता है की, जयसेन ने धार्मिक और नैतिक विविध विषयों का अच्छा संकलन इस ग्रन्थ में किया है । दान, शील, तप और भावना के विवेचन से ग्रन्थ का आरम्भ करते हुए ग्रन्थकार ने एक उत्साही धर्मगुरु और मेधावी कवि के रूप में अपने मन्तव्यों की व्याख्या की है । उनकी यह रचना एक क्रमबद्ध विषयवार विभाग के रूप में न होकर एक धार्मिक और नैतिक पद्यों का संकलन जैसी है । यद्यपि अवसरों में यहाँ वहाँ सुनिश्चित विषय मिलते हैं किन्तु बीच बीच में पुनरुक्तियों की भी कमी नहीं है । प्रथम आठ अवसरों में दान का वर्णन कर के ग्रन्थकार ने शील का वर्णन किया है। उसीके अन्तर्गत ९-१० में सम्यक्त्व का वर्णन है। उसके बाद प्रतिमाओं का वर्णन है । किन्तु विभिन्न प्रतिमाओं का वर्णन समान नहीं हैं । कभी कभी तो प्रमुख विषय गौण हो गया है। प्रतिमाओं के वर्णन के पश्चात् १९ वाँ Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २९: अवसर सल्लेखना से संबद्ध है और अन्तिम अवसर में विविध विषय हैं जिन में ऐसे भी विषय हैं जो पूर्व में चर्चित हो चुके हैं । १५ वें अवसर में शिक्षाव्रतों का कथन चालू रहना चाहिये था किन्तु उसमें सामायिक प्रतिमा को ले लिया गया है । हिन्दी सार - - किन्तु ग्रन्थ में दिये संस्कृत प्राकृत उद्धरणों से यह स्पष्ट है कि ग्रन्थकार का अध्यन विस्तृत है | कुछ उद्धरणों में पुनरुक्ति भी की गयो है । ग्रन्थकार का विशेष झुकाव चर योग की ओर है । प्रथमानुयोग पर भी उनका विशेष अधिकार है । उन्होंने उदाहरण के रूप में अनेक कथाओं का निर्देश किया है, जो पुराणों और कथाकोशों में मिल सकती हैं । उनका विवेचनात्मक अध्ययन एक सुखद विषय हो सकता है । उन्हें भारतीय पुराणों का भी पर्याप्त ज्ञान है। मंत्र, रसायन, वेदान्त आदि से भी वह परिचित हैं । कवित्व की दृष्टि से भी जयसेन उल्लेखनीय हैं । उनका संस्कृत पर तो अधिकार है ही, कुछ प्राकृत पद्यों की भी रचना उन्होंने की है । यद्यपि वह प्रधान रूप से एक धर्मोपदेष्टा और धर्मशिक्षक है तथापि उनकी रचना में काव्यसौन्दर्य है । उनकी कुछ उपमाएं हृदय को छूती हैं। (देखो पद्य - २१५, २८३, ३३९, ३५३, ६४१, ६८२, तत्र अनुप्रास की छटा भो दृष्टिगोचर होती है । (१५५, १६५, १८५ आदि । ) कुछ पद्य संस्कृत के प्रसिद्ध ग्रन्थों का स्मरण कराते हैं । कुछ पद्य शब्दलालित्य को दृष्टि से उल्लेखनीय हैं। ऐसा प्रतीत होता है कि ग्रन्थकार अर्धमागधी में रचित कुछ आगमों से भी परिचित थे । ९०२,९८० आदि । ) यत्र ५. ग्रन्थकार जयसेन पद्य इस प्रकार है - - अन्तिम संधियों में ग्रन्थकारने श्री, सूरि, मुनि के विशेषण के साथ अपना नाम जयसेन दिया है । वह अपनी गुरुपरम्परा मेदार्य या मेतार्थ से जोडते हैं जो भगवान् महावीर के गणधर थे । वे उत्कृष्ट तपस्वी थे । उन्होंने अपनी आत्मिक शक्ति से श्रीखण्डिल ग्राम की जनता को प्रभावित किया था । उनसे लाडवागड संघ उत्पन्न हुआ । इसी संघ में धर्मसेन हुए । उनके पश्चात् शान्तिषेण हुए । उनके पश्चात् गोपसेन और उनके पश्चात् भावसेन हुए । भावसेन के शिष्य जयसेन थे । उन्होंने धर्मरत्नाकर रचा । इस प्रकार जयसेन लाडवागड संघ के थे और उनके पूर्वज क्रमसे भावसेन, गोपसेन, शान्तिषेण और धर्मसेन थे । पं. परमानन्द शास्त्री ने लिखा है कि ब्यावर की प्रति में एक अतिरिक्त पद्य है जिसमें रचना का समय और स्थान दिया है । बाणेन्द्रियव्योमसोममिते संवत्सरे शुभे । ग्रन्थोऽयं सिद्धतां यातः सब ( क ) लीकरहाटके ॥ इसका अर्थ है कि यह ग्रन्थ संवत् १०५५ ( ९९८ इ. ) में रचा गया। कुछ सकली पढते हैं और कुछ सबली । यह कौन स्थान था यह अन्वेषणीय है । Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - धर्मरत्नाकरः - इस लाडवागड संघ के संबन्ध में काफी जानकारी प्राप्त होती है। ऐसा प्रतीत होता है कि इसने अपने को पुन्नाट गण या गच्छ या संघ में मिला लिया था । इस संघ के प्रसिद्ध प्राचीन आचार्य थे जिनसेन, जिन्होंने ७८३ इ. में हरिवंश पुराण रचा। दूसरे थे हरिषेण, जिन्होंने ९३२ - ९३३ में बृहत्कथाकोश रचा। तीसरे थे महासेन, जिन्होंने प्रद्युम्नचरित रचा । महासेन, मुंजराज और सिन्धुराज के समकालीन थें। और सिन्धुराज के मन्त्री परपट से समादृत हुए थे । ३० यह लाडवागड संघ काष्ठासंघ से भी संबद्ध है किन्तु यापनीय संघ के साथ इसका संबन्ध प्रमाणित नहीं होता। क्योंकि पुन्नाट और पुन्नाग का एक अर्थ नहीं है । इस संघ के आचार्यों की पट्टावलि में उनके समकालीन शासकों का विवरण मिलता है। इस संघ के एक अति प्राचीन आचार्य दिगम्बर कहे जाते | किन्तु बाद 'कुछ संभवतया भट्टारक 1 जयसेन नाम के कुछ अन्य भी आचार्य हुए हैं । १. एक जयसेन धर्मघोष के गुरु थे । प्रथम शताब्दी इ. के मथुरा के शिलालेख में इनका उल्लेख है । २. जिनसेन ने अपने महापुराण (ल. ८३८ इ. ) में अपने गुरु जयसेन का निर्देश किया है। ३. जिनसेन ने अपने हरिवंशपुराण में अपने पुन्नाट संघ के पूर्वजों की एक लम्बी सूची दी है उनमें एक जयसेन उनके प्रगुरु हैं । ४. एक जयसेन ने कुन्दकुन्द के ग्रन्थों पर टीका रची है । मैंने प्रवचनसार की प्रस्तावना में उनपर विचार किया है। उनका समय ११५० इ. के बाद है । ५. प्रद्युम्नचरित के कर्ता महासेन लाडवागड संघ के थे, उन्होंने अपने प्रगुरु का नाम जयसेन लिखा है । यदि इनको धर्मरत्नाकर का रचयिता मानने का भाव हो, तो वह कोई अनुचित नहीं है । ६. एक प्रतिष्ठापाठ के रचयिता भी जयसेन हैं जिनका उपनाम वसुबिन्दु है | वे अपने को कुन्दकुन्द का अग्रशिष्य कहते हैं । नरेन्द्रसेन ने अपने सिद्धान्तसार संग्रह के अन्त में एक विस्तृत प्रशस्ति दी है । यह प्रशस्ति धर्मरत्नाकर को प्रशस्ति से बहुत मेल खाती है। दोनों में कुछ पद्य भी समान हैं । इसमें भी लाडवाड संघ का मूल भगवान् महावीर के गणधर मेतार्य को बतलाया है । फिर दिगम्बर धर्मसेन का नाम आता है । धर्मसेन के शिष्य शान्तिषेण, उनके गोपसेन, उनके भावसेन और उनके जयसेन हुए । यही जयसेन धर्मरत्नाकर के कर्ता हैं । जयसेन के पट्टपर क्रम से ब्रह्मसेन वीरसेन और गुणसेन हुए । गुणसेन के शिष्य नरेन्द्रसेन थे । Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विषयसूची श्लोकाङक विषय १-३ ९, २२, ३६, १०-१२, १६-१८, २०, ३३, १३-१५, १९, २१, ३४, ३५ २३, २७-२९ २४ .१. पुण्यपापफलवर्णन श्रीजिन धर्म, सरस्वती और मुनियोंकी स्तुति धर्म की प्रशंसा जैनधर्म की ग्राह्यता धर्म से श्रीतीर्थकर आदि की श्रेष्ठता अधर्म का परिणाम धर्म और अधर्म का भला-बुरा परिणाम धर्म का फल धर्म से सुन्दर स्त्रीप्राप्ति पाप से मत्सर की उत्पत्ति धर्म से दीर्घायुष्य और नीरोगता अधर्म से दुष्टस्त्रीप्राप्ति धर्म से कीर्ति बाहुबली आदिओं का धर्म से जय धर्म से उत्तम निवास अधर्म से कुत्सित झोंपडी धर्म से उत्तम अन्न अधर्म से कदन्न धर्म से ताम्बूलप्राप्ति अधर्म से ताम्बल का अभाव धर्म से रत्नप्राप्ति धर्महीन मनुष्य शंकर के समान पुण्यवान् लोगों को वस्त्रभूषादिप्राप्ति पापी लोगों को मलिन वस्त्र पुण्यात्मा को तैलयुक्त स्नानादि की प्राप्ति पुण्यहीन लोगों को अभ्यंग के लिये अश्रुपातादि शीतकालादि के द्वारा पुण्यवान् की पूजा पापी जन सब ऋतुओं में दुःखभागी सब ग्रह धर्म से प्रभावशाली इन्द्र धर्म के प्रभाव से सुखी सर्वार्थसिद्धि के देव धर्म से सुखी धर्म से मोक्षप्राप्ति ४९-५१ Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३२ विषय पाप की प्रीति छोडना योग्य २. अभयदानाविफल दानशीलाचना की वृद्धि के लिये तपोधर्म की भावना १ धर्म की व्याख्या १०१ धर्मरत्नाकरः - दान के चार प्रकार दाता का सर्वत्र सन्मान अभयदान की महती नास्तिक की दृष्टि से भी दया की श्रेष्ठता लोकव्यवहार सब लोगों को समान जीवसमूह को अपने समान समझना प्राणिरक्षण ही धर्म प्राणिरक्षण के बिना धर्म असंभव दवा से धर्मकर्मों की सफलता अभयदान से सब तरह का सुख धर्म का सर्वस्व अभयदान दया के बिना धर्म अशोभन दयारहित धर्म अधर्म जीवित के लिये बारह व्रत जीवित सब से प्रिय जीव के बिना सब निरर्थक जीवपालन हो श्रेष्ठ धर्म सर्व जीवलोक अभयदान के पात्र जीवों के प्रकार और उनका संरक्षण हिंसा के परिणाम दया से कल्याण, हिंसा से अकल्याण हिंसा से नरकप्राप्ति हिंसा से हीन देवगति दया की आवश्यकता जीवों की भिन्न रुचि प्राणिपीठा का परिहार करना अभयदान का फल हिंसा और अहिंसा के लिये दृष्टान्त दया से प्रत्यक्ष सुख श्लोकाङक ५७ २ ३ ५ ५०१ € ७-८ ९-११ १२ १४-१५ १६-१८ १९ २० २१-२१*१ २२ २३ २४-२५ २६-२९ ३०-३३, ३५-३६ ३४ ३७-३९ ४० ४१ ४२-४५ ४६ ४७-५२, ५४ ५३ ५५ Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विषय ३. आहारदानादि का फल आहारदान की प्रशंसा भाहार के अभाव से वर्णाश्रमों का नाश आहार के प्रकार आहारदाता की प्रशंसा आहार दान के फल दान से गुणों की प्रकटता सब दानों में आहारदान श्रेष्ठ आहारदान से कल्याणपरंपरा दाताओं के प्रकार विषयसूची दान न देनेवाला चिडिया के समान दान के बारेमें दृष्टान्त निदानभावना से रहित होकर दान देना दान कार्या दान पाथेय के समान धर्म से अचिन्त्य फलप्राप्ति दान से अनन्त सुख चार क्षेत्रों में दानरूप बीज बोना जिनमन्दिर बनानेवाले इन्द्र से श्रेष्ठ ४. साधुपूजा का फल गुणसंपादन की आवश्यकता पात्रपरीक्षा की आवश्यकता मुनिसंघ की प्रशंसा श्लोकाङक १-२#१ ३ * ५, ९-१२, १५-१६ ६-८ १३-१४ १७- १७*३. १८ १९-२२ २२१-२ २३-२४ २५ २६-२७ २८ २८१-२ २९ ३० ३१ ३२ सब लोग उनके दास वे अप्सराओं के प्रिय जिनमन्दिर निर्माण के फल जिनप्रतिमा, मंदिर तथा सिद्धान्त ग्रंथों के निर्माण का फल ३८-३९ जिनमन्दिर निर्माण से दुर्गति से उद्धार मंदिर निर्माण एक श्रेष्ठ पुण्यकर्म मन्दिरनिर्माता विरला मन्दिर के जीर्णोद्धार के फल जिनप्रतिमानिर्माण का फल प्रतिमाप्रतिष्ठा का फल जिनेन्द्रचरणों से प्रार्थना ३३ ३४-३७, ४३, ४८ ४० ४१ ४२ ४४-४७ ४९-५१, ५३, ५४, ५६ ५२, ५५, ५७ ५८ १. ३३ २ ३६ Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३४ विषय संघ की भक्ति का फल संघ को दिये हुए दान का फल विभाग की पूजा से भी समस्त संघपूजा का फल मुनियों को दिया दान मुक्ति का कारण मुनियों की प्रशंसा स्वाध्याय का महत्व ज्ञानी साधु सम्यग्दर्शन के भेद सम्यदृष्टि साधुओं की पूज्यता सम्यग्दर्शन मोक्ष का कारण धर्मरत्नाकरः - - साधुओं की पूजा, स्तुति और वन्दन करना साधुओं के अभाव से धर्म पुण्योदय से उत्तम वस्तुओं की प्राप्ति पात्र के प्रकार सत्पात्र की दुर्लभता साधु की योग्यता की श्रेष्ठता सम्यग्दर्शन का महत्व सम्यग्दर्शन में स्थिर मुनि की श्रेष्ठता दुखमा काल में साधुओं के चारित्र में दोष सम्यग्दर्शन के द्वेषी को नरकगति गुणहीन साधु को भी पूज्य मानना साधुपूजा का फल श्लोकाङक मुनिराज पुण्यवानों के ही घर आते हैं अहिंसादिमहाव्रतधारक मुनियों की प्रशंसा सत्पात्र मुनियों की दुर्लभता पात्रादि की प्राप्ति पूर्वपुण्य से पात्रादि की प्राप्ति होनेपर विलंब न करना दान और उपभोग के अभाव में धन का नाश दान से धन का अविनाशित्व मोह का प्रभाव ७-८ ९-११ १२ १३ १४-१६, २०-२५ १७-१९, २७-२८, ३२ २६ २९-३० ३१ ३३ - ३५, ३७ ३६, ३८ ३९ ४०-४२ ४२# १ ४३ ४४ ४५ ४६-४७ ४८-५० ५१-५२ ५३ ५४ - ५५, १०३ साधुपूजा न करने का परिणाम ५६ आहारादिदान में पात्रापात्र परीक्षा करना अनुचित ५७-५८ साधुदर्शन से प्रमुदित न होने का परिणाम ५९ प्रमुदित होने का फल ६० साधर्मिक जन के प्रति अनुराग ही सम्यग्दर्शन का प्राण ६१ सम्यग्दृष्टि मनुष्यकी प्रशंसा ६२-६३ ६४-६९ ७०-७७ ७८-७९ ८० - ८१ ८२ ८३ ८४-८५ ८६-८७ Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विषयसूची ३५ विषय श्लोकाङक ८८ ८९-९० कृपणता का परिणाम दान में विलम्ब अच्छा नहीं फलेच्छारहित दान देना प्रियतम वस्तुओं को देना धर्मकार्य में कपट मत करना मुनियों को दान देना पुण्यदायक तीर्थ निर्वाहक को शुभ परिणति का फल दुःखोत्पादक पदार्थ कभी कभी सुनदायक करुणादान का फल दान का फल . ९२ ९३-९४ . ९५, ९७-१००, १०२ १०४ १०५ ५. दानफल ६*१-२ दाननिन्दकों के वचनपर ध्यान न देना दानप्रकरण में आत्मज्ञों को चुपचाप रहना चाहिये दान में हिंसा अथवा अंतराय कुलिङगी साधु बगुले के समान दान का निषेध करनेवाले नरक में जाते हैं प्राण बेचकर उपकार करनेवाले साधु मिथ्या उपदेश की भयानकता दुराग्रही मनुष्य को उपदेश निरर्थक उपदेश देने का कारण " दानविषय में श्रीश्रतज्ञ का कहना दीक्षाग्रहण के समय तीर्थकरों का दान देना दानान्तराय कर्म के क्षय से दान में प्रवृत्ति दान अशुभ कर्म का कारण नहीं सर्वज्ञों के समान अन्यों की प्रवृत्ति तप और शील के समान दान सत्पुरुषों को आहारादि देना चाहिये तीर्थकर भी दान देते हैं दान आरम्भजनित दोष से दूषित नहीं जिनेन्द्रों को दान इष्ट दान निषेध का कारण अदृष्ट है लुब्ध जन दान में बाधा पहुंचाते हैं कलियुग की कुशलता अपूर्व शक्ति अन्नदान का निषेध अनुचित ११-१३ १५-१६ १७ १९-२० २१-२५ २७ २८ २९ ३० ३१-३३ Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - धर्मरलाकरः - ३७ ४६ ४७ ४८ विषय श्लोकाङक शुभकर्मनिषेधकों की निंदा आरम्भत्याग से गृहस्थधर्म की समाप्ति ३५-३६ द्रव्यस्तव और भावस्तवरूप धर्म धर्म के लिये आरम्भ अयोग्य नहीं भरत आदि राजाओं के उदाहरण ३९-४१ धर्म के द्वेषी धर्म के लिये पाप करना भी अच्छा है धर्म के लिये आरम्भ करनेवालों के गुण ४४-४५ श्रीतीर्थकर का तीर्थ अनुपम हैं जिनधर्म के भक्त जिनधर्म के द्वेष्टा देवादि के उद्देश से किया गया आरम्भ पुण्य का कारण ४९-५१ धर्मारम्भ में तत्पर भव्य के गुण ५२ मिथ्यात्वादि के अभाव से अशुभ का अभाव ५३-५४ द्रव्यस्तव में दोष की अपेक्षा गुण अधिक ५५ जिनपूजन का फल ५६-५७ विशेष विद्वान् द्रव्यस्तव के प्रशंसक द्रव्यस्तव की प्रशंसा देवकृत्य न करनेवाले पशु के समान मुनियों को आहारादिक देनेवाले निर्दोष आरम्भ से कर्मबन्ध होनेपर भी वह अभीष्ट है ६२-६३ धर्म के लिये आरम्भ को पाप माननेवाले मूर्ख ६४-६५ औषधादि देने से उत्तम फल मिलानेवालों के उदाहरण ६६-७५ साधुओं को आहारादिक देना पुण्यकारक ७६-८० अन्यायप्राप्त द्रव्यादि साधुओं को नहीं देना ८१-८५ मध्यम और जघन्यदान ८६-८७ मध्यम और जघन्य दान का भी स्वीकार आवश्यक ८८-९३ देशकालादि की अपेक्षा से कल्प्याकल्प्यता ९४-९६ किसी भी अवस्था में दाता ने दान देना चाहिये ९७-९९ आहारादि देनेसे भक्ति की प्रकटता १००-१०१ श्रद्धा से शास्त्रोक्त विधान का स्वीकार करना चाहिये १०२ वन्दना की प्रशंसा वन्दना की तरह दान दान से अनेक गुण १०५-१०९, ११९ दान न देने से अनेक दोष ११०-१११ स्वयं अपात्र होने से दूसरों में अपात्रबुद्धि ११२ १०३ १०४ Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विषय पात्र तथा अपात्र को भी दान देना पात्र की व्याख्या निर्मलबुद्धि के गुण पापी लोगों के दोष दान ही प्रथम व्रत दान का निषेध फल की अपेक्षा से दान न देना विषयसूची जिनागम में सूत्र की योजना दान के अभाव से साधुओं का नाश ६. ज्ञानदान का फल ज्ञानदान धर्मसिद्धि का कारण ज्ञान से प्रवृत्ति तथा निवृत्ति ज्ञानदान से पुरुषार्थदान ज्ञान से करुणा धर्म सुखसिद्धिका निमित्त ज्ञानदान से सुखदान कारण में कार्य का उपचार ज्ञान संपत्तिदायक ज्ञानदान से इह-परलोकसंबंधी उपकार ज्ञान मुक्ति का कारण ज्ञान से कर्मों का नाश ज्ञानदाता श्रेष्ठ परोपकारी ज्ञान की श्रेष्ठता जिनवाणी का श्रवण कल्याणकारक ज्ञानदृष्टि का महत्व शास्त्रज्ञानशून्य मनुष्य पशु के समान शास्त्रज्ञानी की श्रेष्ठता ज्ञान से अभव्यसेन आदि की श्रेष्ठता आत्मोन्नति के लिये श्रुतग्रहण करना चाहिये उपदेशग्रहण की रीती ज्ञानदान की रीती गुरूपकार की असामान्यता आगम का सुनना और सुनाना लाभदायक सम्यग्दर्शन और चारित्र का ज्ञान में अन्तर्भाव ज्ञानदान का फल श्लोकाक ११३ - ११४ ११५-११८ १२० .१२१ १२२ १२३ - १२४ १२५ १२६-१२९ १.१६ २ ३ ५ ७ ८,३० ९ १०-१३ ११-१२, १८ १४- १५.५० १७-१९२२-२४, ३५,५२ २०-२१ २५-२६ २७ २८-१९ ३१-३४ ३६ ३७-४४ ४५-४६ ४७-४८ ३७. ४९ ५१ ५३ Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३० - धर्मरत्नाकर: - विषय श्लोकाङक ७. ज्ञानदान का फल वीतरागवचन उत्तम आगम रागादिक दोषों से असत्य की निर्मिति २-३ वैदिक वाक्य अपौरुषेय नहीं ४-५ इस विषय में शङका और उसका निरास वेद का व्याख्याता रागद्वेषरहित होना चाहिये ११-१३ सृष्टि का निर्माता कोई नहीं १३२१ परमत निराधार है १३*२ जिन भगवान् ही योग्य उपदेशक १४-१५ अनेकान्त, पदार्थ और धर्म का स्वरूप १६-२० बौद्धमत का निरास २१-२७ आत्मा की नित्यता असंभवनीय २८-३२ अनेकान्त का महत्त्व ३३ जीवादि पदार्थों का अनुमान ही युक्त है ३४ अनुमान के अभाव में जिनवचन से निश्चय करना ३५-३८ पुण्यपापादि का विचार ही करना चाहिये कर्म की विविधरूपता ४०-४१ कर्म का प्रभाव ४२-४५ आस्तिक जन कर्मों को मानते हैं ४६ योगी जन सुखी देखे जाते हैं योगी जन द्वन्द्व से रहित द्वन्द्वाभाव से उत्कृष्ट सुख ४९-५० द्वन्द्वाभाव का अनुमान ५१-५२ ज्ञान से कर्मनाश ५३ पाप का भयानक परिणाम जिनवचन की सत्यता ५५-५७, ५९-६२, सर्वज्ञ का निषेध असंभाव्य गुरु का स्वरूप ६३-६५ आगमलोप से धर्म का लोप ६६-६८ जिनागम के रक्षक राजा ६९-७० आगम का तथा श्रुतज्ञानियों का रक्षण करना आवश्यक है ७१-७२ धर्मरक्षण से पुण्यवृद्धि सब शास्त्र धर्मशास्त्र के अन्तर्गत हैं। ७४-७६ जिनशासन के उद्धारक सम्यग्दष्टियों के स्वीकार से मिथ्याष्टियों का भी शास्त्र समीचीन ७८-८२ ४८ ५८ ७३ ७७ Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विषयसूची श्लोकाडक ८३-८६ १-२, ३६-३७, ४, ३२ ६-७ १३-१८ १९-२० २१ २२ २२१ विषय शास्त्र लिखवानेवाले परोपकारी ८. औषधदान का फल औषधदान का फल रोगग्रस्त संघ की उपेक्षा करनेवाला पापी वैयावृत्त्य का महत्त्व शरीर रोगों का घर शरीर का महत्त्व औषधदान धर्म है औषधदान की आवश्यकता औषधदान में दोष की आशङका आशङका का उत्तर धर्मप्रिय राजा का उदाहरण आहारादि अभिलाषायें स्वाभाविक हैं दानग्रहण से दाता के ऊपर उपकार आहार काम निर्मिति का कारण नहीं साधुओं के गुण ग्रहण करें तपस्वियों में दोषों का अभाव आरम्भ से हिसा नहीं आरम्भत्यागी मुनि भी औषधदान करते हैं औषधदाताओं के उदाहरण आशङका की अयोग्यता ९. सम्यक्त्व की उत्पत्ति शील का महत्त्व शील का अर्थ शीलपालन का फल । वीतराग आप्त है गुणों से प्रशंसा और दोषों से निन्दा ब्रह्मादि देव आप्त नहीं वस्तुस्वरूप के ग्रहण में आत्मानुभव आवश्यक मनुष्य की आप्ततापर शङका और उत्तर तीर्थंकरों की आप्तता के बारे में प्रमाणवाक्य उपदेशक की विशुद्धि से उपदेश की विशुद्धि उपदेशक के गुण आगम का स्वरूप वस्तु का स्वरूप २३-२४ २५ २६-२७ २८ २९-३१, ३५ ३३-३४ . W ५-६२१ ६२५-६ ९*१-१३२१ १४-१६२१ १६१२-२० २१ .. २२ . Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४० विषय जीव का स्वरूप जीव और कर्म परस्परप्रेरक अजीव द्रव्यों का स्वरूप आस्रव का स्वरूप मोक्षमार्ग का मूल सम्यक्त्व सम्यग्दर्शन का स्वरूप देवमूढता समयमूढता लोकमूढता - धर्मरत्नाकरः - २७ बन्ध का स्वरूप २८, ३४ बन्ध के बारे में आशका और उत्तर २९ आत्मा पुद्गलों से भिन्न होनेपर भी अभेद की भ्रान्ति ३०-३३ संबर और निर्जरा का स्वरूप मोक्ष का स्वरूप पुण्य-पाप का स्वरूप पुण्य-पापरहित लोगों में अद्वैत का प्रकाश महाविरति से मुनीन्द्रवृत्ति सामान्य जनों के लिये एकदेशविरति केवल गृहस्थधर्म का उपदेशक अज्ञानी है। श्रावक को मोक्षमार्ग का उपदेश मूतायें मुक्ति के लिये प्रतिबन्धक क्लेश देनेवाले कार्यं व्यर्थ हैं 'देव' शब्द कहने से दुख दूर नहीं होता सच्चे देव - गुरु-शास्त्र की भक्ति पुण्य का कारण देवादि की आराधना व्यर्थ है मिश्र मूढबुद्धि को अनुमति देना प्राणियों को दुष्प्रवृत्तियों में प्रेरणा नहीं देना गर्व से सम्यग्दर्शन की हानि श्लोकाङक २३-२४ २४१-२ २५--२६ छह अनायतन शडका - दोष कांक्षा- दोष विचिकित्सा - दोष सत्पुरुष मध्यस्थता को देखते हैं अन्यदृष्टि प्रशंसा - दोष अन्यदृष्टिसंस्तव - दोष सम्यग्दर्शन को मलिन करनेवाले कार्य ३५ ३६ ३७ ३७*१-३८ ३९ ४० ४१-४२ ४३ 2 x 2. a ४४ ४५ ४६-४८ ४९-५० ५१-५२ ५३ ५४ ५५ ५६ ५७-५८* १ ५८२ ५८* ३ ५९-६० ६१ ६२ ६३ ६४ ६५ ६६ ६७ ६८-६९ Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विषय सम्यग्दर्शन के दोष मिथ्यात्व और उसके भेद ऐकान्तिक मिथ्यात्व सांशयिक मिथ्यात्व मूढ मिथ्यात्व व्युद्माहित मिथ्यात्व वैनयिक मिथ्यात्व अगृहीत मिथ्यात्व विषयसूची ग्राहित मिथ्यात्व मिथ्यात्व के वश लोगों के उदाहरण प्रकारान्तर से मिथ्यात्वभेद मिथ्यात्व का परिणाम १०. सम्यक्त्वाङ्ग का निरूपण सम्यग्दर्शन की प्रशंसा सम्यग्दर्शनप्राप्ति के योग्य जीव सम्यग्दर्शन के भेद सम्यग्दर्शन की उत्पत्ति में कारण गुरु बहिरङग और अन्तरङग कारण सम्यग्दर्शन का ज्ञान प्रशमादि गुण सम्यक्त्व से मुक्ति को प्राप्त लोगों के उदाहरण सम्यग्दर्शन से मुक्ति मिः शङ्कितत्व अभयशकित अशविकत निःशकितत्व का उदाहरण शकित को फलप्राप्ति नहीं शकित और निःशङ्क का उदाहरण सम्यग्दृष्टि की नि:कांक्षा निःकांक्षित सम्यग्दृष्टित्व का फल और उदाहरण कांक्षा से नरकदुःख उदाहरण अज्ञानी जनों से जिनोपदिष्ट तपश्चरण में दोषदर्शन आशका का उत्तर श्लोकाङक ६९* १ ७०-७१ ७२-७३ ७४-७५#१ ७६ ७७ ७८ ७९ ८० ८१-८४, ८६ ८४०३ ८५, ८७ १ २ ३-१७, २०, २१*५-२३ १८-१९ १९*१-२ २१ २१*१-४ २४ २५ २६ २७ २८ २९ ३० ३१ ३३-३४ ३५-३६ * ३७ ३८-३९ ४०-४२१ ४३ - ४३६ Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - धर्मरत्नाकरः - श्लोकाङक ४३०७ ४३५८ ४३*९ ४३१०-११ ४३*१२-१३ ४३२१४-१५ ४३*१६-४५ ४६ ४६*१ ४७-४८ ४८*१ ४९११ विषय : अस्पृश्यों का स्पर्श होनेपर स्नानविधान व्रतधारी स्त्रियों को उपवासविधान विकाररहित नग्नता में दोष नहीं नग्नता अनिवार्य है । खडे होकर भोजन का प्रयोजन केशलोंच का प्रयोजन निर्विचिकित्सित गुण की प्रशंसा विचिकित्सा का स्वरूप विचिकित्सा नहीं करना भस्मलेपन आदि की स्तुति नहीं करना अमूढदृष्टित्व धारण करना अध्यात्मज्ञान के बिना,विद्वत्ता निरर्थक सम्यक्त्वाङग में प्रसिद्ध रेवती रानी भव्य जीव व्रती जनों के दोषों को ढंकता है सिद्ध परमात्माओं को पापमल नहीं दोषों को नहीं ढंकनेवाला धर्मबाह्य सम्यग्दृष्टि ने दूसरों को धर्म में स्थिर करना पूर्वकालीन साधु को संघ से पृथक् नहीं करना स्थितिकरण और स्थिरीकरण से परीषहादि नहीं धर्म में स्थिर करने वालों के उदाहरण साधर्मिकों में वात्सल्य करना वात्सल्य का स्वरूप विनीति व्यावृति भक्ति चाटुक्ति प्रार्चना मनियों से ईर्ष्या न करना वैयावृत्त्य बलिराजा का उदाहरण जिनधर्म की प्रभावना प्रभावना करनेवालों के उदाहरण . सम्यक्त्व से मोक्षलाभ ११. प्रथम प्रतिमा का विस्तार सम्यग्ज्ञान की उपासना के उपाय सम्यग्दर्शन और सम्यग्ज्ञान में भेद ५३, ५६-५७ ५४-५५ ५८ ५९-६० ६०*१ ६२ ६३ ६३*१ ६४ ६५ ६७ ६८*१, ७०२१ ६९-७० २-४ Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विषयसूची विषय श्लोकाडक ७-८ ९-१२ १६-१७ १८ १९-२० २१-२२ सम्यग्ज्ञान की आराधना के अङग सम्यग्दर्शन के पश्चात सम्यग्ज्ञान सम्यग्ज्ञान के भेद सम्यग्ज्ञान का स्वरूप मतिज्ञान का फल मिथ्यादृष्टियों में ज्ञान की विपरीतता सम्यग्दर्शन और सम्यग्ज्ञान के पश्चात् चारित्र चारित्र आत्मा का स्वस्वरूप यथाख्यात चारित्र का स्वरूप सामायिक चारित्र सूक्ष्म सांपराय चारित्र परिहारविशुद्धि चारित्र छेदोपस्थापन चारित्र हिंसादि पापों का निषेध मद्यपान निषेध मांसभक्षण निषेध मधुभक्षण निषेध उदुम्बरादिफलभक्षणनिषेध मद्यपानादित्याग की प्रशंसा मद्यादि का स्वाद लेनेवालों से सहभोजन निषेध व्रती के नियम मूंग आदि भी अभक्ष्य-आशङका उसका उत्तर दर्शनप्रतिमा का धारक सम्यग्दर्शन का फल १२. दूसरी प्रतिमा का विस्तार दूसरी व्रत प्रतिमा हिंसा का परित्याग अहिंसाणुव्रत पन्द्रह प्रमाद सामान्य और विशेष निवृत्ति हिंसा के विविध रूप अहिंसा के पर्याय अहिंसावत वस्तुओं का हेयादेयपना २४-२५ २६ - २७ २८-२९ ३०-३२*३. ३३-३८,६०.१-३ ३८*१-४२ ४२१-४५ ४६-५२१ ५२*२-५३ ५३*१-५४ ५५-५५*१ ५५*२-६० ६१-६३, ६५ ६४, ६६ १*१, ३*२-२३, ३ । ४-४२१० ५-७ ७*१, २९ ८-११०२ . .. ..... Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૪૪ विषय आरम्भ-परिग्रहयुक्त मानव में दया का अभाव आत्महितैषी सत्पुरुष का वर्तन मैत्री का स्वरूप प्रमोद कारुण्य और माध्यस्थ्य उपर्युक्त भावनाओं से मोक्ष पुण्य और पाप का स्वरूप पाप की हीनाधिकता कोई कर्म निष्फल नहीं है मन का स्वरूप अहिंसामहाव्रत लोकव्यवहार के अनुसार प्रवृत्त होना निर्जरा प्रायश्चित्त - धर्मरत्नाकर: तीन प्रकारों से शुभाशुभ आस्रव बाह्य विधि से पापनाश नहीं प्रायश्चित विधि अहिंसाणुव्रत के पाँच अतिचार हिंसा हिंसा के परिणाम के उदाहरण अहिंसा - चिन्तामणि अभयदान की श्रेष्ठता असत्य का स्वरूप असत्य के प्रकार गर्हितवचन सावद्यवचन अप्रिय वचन असत्य से हिंसा वचन के प्रकार और उसकी ग्राह्माग्राह्यता सत्य के प्रकार दर्शनमोहनीय कर्म का स्वरूप दर्शनावरण और ज्ञानावरण कर्म का बन्ध सत्यव्रत के विघातक अतिचार नीचगो बन्ध उच्चगोत्रबन्ध दूसरों के साथ अप्रिय भाषण का परिणाम श्लोकाङक १२-१३ १४ १४१ १४२ १४३ १४*४ १४०५ १५ १५*१ १५*२-३ १५*४ १५*५ १६ १७-१८ १९-२१ २२-२३*१ २४-२५ २६ ३७-२८ ३१ २८१, ३२ ३२०१ - ४, ९ ३२०५ ३२०६ ३२७ ३२*८ ३२९-३६, ३९-४१ ४४-४५, ४९*१-२ ३७-३८ ४२ ४३ ४३१ ४६ ४७ ४८ Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विषय सज्जन प्रियभाषी होते हैं उपसंहार सत्यासत्य के परिणामों के उदाहरण सत्यभाषी की प्रशंसा १३. अस्तेयादि व्रतों का विचार चोरी और उसका फल चोरी और हिंसा एकरूप चौर्यत्याग का उपदेश न्यायप्राप्त धन का ग्रहण करना लावारिस धन का अधिकारी राजा अचौर्यव्रत का फल अचौर्यव्रत के अतिचार चोरी का फल - उदाहरण अचौर्यव्रत का फल - उदाहरण अब्रह्म और उसका फल मैथुन से हिंसा स्त्रीसे विरक्त रहना असमय में स्वस्त्री का भी सेवन न करना परस्त्रीसेवन का त्याग कामोद्दीपक भोजन का त्याग संसार के भोगों का त्याग ब्रह्म का फल कामविकार का परिणाम अनासक्तिपूर्वक काम सेवन करना ब्रह्मचर्यव्रत के अतिचार काम से उत्पन्न होनेवाला गण ब्रह्मचर्यव्रत के भेद विषयसूची अब्रह्मफल- उदाहरण अब्रह्मविरति अब्रह्मविरति का फल परिग्रह और उसके भेद परिग्रह का धारण हिंसा है मिथ्यात्व के साथ कषायों का त्याग अन्तर्बाह्य परिग्रहों का त्याग दूसरों का धन खरीद लेना श्लोकाङक ४९ ५० ५१ ५२ सी..... १*२ - १*३ २-४*१, १० ८-९ १०*१ १०*२ ११ - १२ १३-१४ १५ १६ १६१ १६*२ १७ १८ १८* १ १८२ १९ २० - २२ २३ २३*१ - २४ २४१ - २५ २५-२५६ २५*७-८ २५*९ - २६ २७ ४५. Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४६ - धर्मरत्नाकरः - विषय श्लोकाङक २७*१-३ २८ २९-३२ ३४-३५ ३६-३८, ४० १-११ १*२-६ १७ २-३ ४-४*१ लोभ का स्वरूप परिग्रह की अस्थिरता लोभ का फल और उसके उदाहरण निर्लोभ का फल लोभ का त्याग करना हिंसादि पापों के परित्यागवत के भेद व्रतप्रतिमाधारी व्रतों से आत्मविशुद्धि १४. द्वितीय प्रतिमा का विस्तार रात्रिभोजन का त्याग रात्रिभोजन से हिंसा मध्याह्नकालपर्यंत आहारग्रहण रात्रिभोजन के बारे में भिन्न भिन्न मत भोजन का समय रात्रिभोजन के दोष रात्रिभोजनत्यागवत का माहात्म्य गुणव्रत और शिक्षाव्रत दिव्रत और उसका फल दिग्वत का दोष दिग्विरति व्रत का फल दिग्वत के अतिचार देशव्रत का स्वरूप बहुदेशविरति से अहिंसामहाव्रत देशवत के पाँच अतिचार देशव्रत का फल-उदाहरण पापियों को देशव्रत दुर्लभ देशव्रत से अभयदान अनर्थदण्डव्रती के नियम माँस के लोभ से प्राणिघात न करना पापमय उपदेश भी न करना मोर आदि प्राणियों को न पालना प्रमादचर्या का लक्षण शस्त्रों का त्याग करना अनर्थदण्डव्रत के पाँच अतिचार प्रयोजन के बिना पाप करना अधिक अनर्थकारक १०-१०*२ ११ १२-१३ १३*१ १४-१४*१ १४*२-१५ १६-१७ १८ २० - २१, २५*१ २२ २२*१-२३ २४ २४*१ २५ २५*१-२ २६-२७ Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विषयसूची विषय श्लोकाङक २८-३१ ३४-३६ २-३ ४-७ । ८१ ९-१०,१३१ ११-१२ १२*१-२,१३२२-४ अनर्थदण्डव्रत का फल-उदाहरण अनर्थदण्डव्रत का महाव्रतपना गुणवत नाम की सार्थकता गुणवतों का फल १५. सामायिक प्रतिमा का विस्तार जिनपूजा का फल पूजा व्यर्थ है यह कुतर्क व्याख्यानादि का स्वरूप और जिनदेव की सिद्धि सिद्धि के लिये एकलव्य का उदाहरण प्रतिमापूजन पुण्य का कारण पूजक को विशुद्धि की आवश्यकता स्नान की जरूरी स्नान के प्रकार स्नान का मन्त्र गृहस्थों के दो धर्म पूजा के लिये शुद्धि पूजाद्रव्य पूजा की पद्धति आह्वानन मन्त्र सकलदेवताह्वान मन्त्रजप का विधि मन्ाराज जपसंख्या और समय ध्यान का हेतु ध्यानरूप पुष्पांजलि के मन्त्र ध्यानपद्धति मण्डलार्चन सामायिक व्रत व्रत का फल सामायिक के भेद सामायिक के समय सामायिक की पद्धति सामायिक के अतिचार व्रती के भेद १३*५-८ १३२९-१० १४-२० २१-४९, ५७-६१ ४९.१-१२ ५१ ५२ ५४ ५५-५६ ६११-६२ ६३-६४ . ६४.१ ६५-६७ ६८-६९ ७०-७०*१ ७०२२-७३ ७४-७५ ७५*१ ७६-७७ Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४८ - धर्मरत्नाकरः - विषय श्लोकारक सामायिक का फल सामायिक विषयक उदाहरण सामायिक की आवश्यकता ७८-७९, ८४-८५ ८०-८२ ८३ ३,४*२ ४*१ ५*१-४ ५*५ ६-९, ११ ११११-१२ १३-१९ १६. प्रोषधप्रतिमा का विस्तार तप का प्रास्ताविक तप का हेतु उपवास की तिथियाँ उपवास का स्वरूप उपवास की आवश्यकता आज्ञा से उपवास लेना उपवास के नियम उपवास से अहिंसा महाव्रत प्रोषधोपवास के अतिचार उपवास के भेद नित्य और नैमित्तिक भेद बाह्य तप तप और व्रत करनेवालों के उदाहरण व्रत के समय अनशन तप के प्रकार तप से अन्तरात्मा की शुद्धि कनोदर तप वृत्तिपरिसंख्यान तप विविक्तशय्यासन तप रसपरित्याग तप कायक्लेश तप अभ्यन्तर तप विनय तप वैयावृत्त्य तप स्वाध्याय तप व्युत्सर्ग तप ध्यान तप प्रोषध प्रतिमा का फल प्रोषध धारक के भेद २० २०*१-२ २१ Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विषयसूची ४९ विषय श्लोकाङक ११-२ १४-६ १७, ११० १.८-९ १११ ४, ६-८ ८*१ ९-११ १२ १७. सचित्तादि प्रतिमा का विस्तार भोगोपभोगों को प्रमाण में भोगना भोगोपभोगों की मर्यादा मर्यादा से अहिंसा त्याज्य पदार्थ भोगोपभोगों के त्याग से अहिंसा मर्यादा से विविध गुण भोगोपभोग के अतिचार वैभव से तृप्ति नहीं यम और नियम भोगोपभोगों में अन्तरायों का विचार विघ्न सप्तक का त्याग करना व्रतपालन के हेतु सचित्तत्यागी के प्रकार और उदाहरण स्त्रीकटाक्षों का प्रभाव स्त्रीसेवन दिन में नहीं करना दिवामैथुनत्यागी के प्रकार मैथुन से गुणों का नाश स्त्रियाँ दुःख का कारण ब्रह्मचारियों के भेद आरम्भ का कारण आरम्भ का त्याग आवश्यक आरम्भत्यागी का स्वरूप आरम्भत्याग का फल आरम्भत्यागियों के प्रकार 'संग' का अर्थ संपत्तियाँ खेद का कारण परिग्रह का त्याग करना परिग्रहत्याग का फल परिग्रहत्यागी के प्रकार सचित्तादिप्रतिमाधारक मुक्ति के पात्र १८. उद्दिष्टान्त-प्रतिमाओंका विस्तार दान देना नवोपचार १३-१६ १७ १८-२० २१-२६*१ २७ २८ २९-३२ ३३, ३७ ३४-३५, ३८ ३९*१, ४०-४१ ३९५२ ४२-४३ ४४ Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५० - धर्मरत्नाकर: विषय श्लोकाऊक Gmp3 पडगाहन उच्चैःस्थान पादोदक पूजा प्रणाम मनःशुद्धि वचनशुद्धि कायशुद्धि एषणाशुद्धि दाता के सात गुण आहारशुद्धि पात्र और उसके भेद दान से अहिंसा मुनि को आहारादि देना दान के तीन हेतु धनलोभ से सुन्दर कार्य नहीं दान के चार प्रकार और फल आस्तिक्य श्रद्धा ११*१, १८*१ १३ १३*१, १४, १३*२ १६२१-१८ २० २११ भक्ति विज्ञान अलुब्धता क्षमा दानशक्ति के तीन प्रकार सत्त्वगुण मुनियों के लिये अयोग्य आहार मुनिजनों की सेवा करना कपट आदि का त्याग करना भोजन के लिये अयोग्य स्थान दाता की प्रशंसा सम्यग्दर्शन की मलिनता सत्पात्र का स्वरूप पुण्य का फल दीक्षाग्रहणादि के योग्य वर्ण इत्यादि धर्म के कारण २७-२७* ३, ४१ २७२४ २८ २९-२९०१,३३४८ ३० - ३१ ३२-३२*२ ३२*३-३३६६ ३३*७ ३३*९ ३३*१० - ३५ Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विषयसूची विषय श्लोकाऊक दान के योग्य व्यक्ति दिगम्बर साधुओं को श्रेष्ठता पात्र में दिया दान पुण्य का कारण अपात्र में दिया दान व्यर्थ ज्ञान और तप से संपन्न देव के समान आदर के प्रकार जिनेन्द्रमत के आधार मुनियों के चार प्रकार दान के प्रकार और उनका फल मौन से भोजन करना विनय का माहात्म्य मुनियों के रोगों का प्रतिकार करना मनियों की उपेक्षा से धर्महानि श्रुतकेवली श्रुतज्ञान का माहात्म्य आगमज्ञान से संपन्न मनुष मन को वश करना आवश्यक है सम्यग्ज्ञान के बिना बाह्य क्लेश व्यर्थ स्वरूपादिकों की द्विविधता मुनीश्वरभक्ति का फल अतिथिदान के अतिचार आरम्भकार्य में अनुमति देने से पाप श्रावकों के भेद उद्दिष्टत्यागी श्रावक का फल उद्दिष्टाहार की अभिलाषा का परिणाम ३६ ३७-३८ ३८.१ ३८*२-३९१ ४० ४०५१ ४२-४३ ४३२१-५ ४४-४९ ४९.१-२ ५० ५०*१-५१ ५१*१-५२ ५४ ५५ ५५*१-५७ ५७*१-५८ ५८*१ ५९ ५९२१ ६७, ७३ ६८-६९, ७२ ७०-७१ १९. सल्लेखना का वर्णन सल्लेखना धारण करना १-११,११-११.२ ११११ सावधानता की जरुरी चारित्र को नहीं छोडना सल्लेखनापूर्व अनुष्ठान मक्ति के लिये रत्नत्रयपालन आत्मा का संरक्षण करना सल्लेखना का चिन्तन सल्लेखना से आत्मघात नहीं ४-८ ९-१० . ११३ ११४-५ Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५२ विषय कषायों से संतप्त होकर मरने से आत्मघात सल्लेखना से अहिंसा मरण के समय मन मलिन होने से सब अनुष्ठान व्यर्थ सल्लेखना के अभाव में व्रत व्यर्थ सब कुछ छोड़ देना मृत्यु की तीर्थरूपता अनशन बडा तप समाधि से सर्वसिद्धि सल्लेखना की हानि के अतिचार बालपण्डित का मरण सल्लेखना से लोकमान्य पद मुनियों और गृहस्यों की सल्लेखना समान क्षुधापरीषहजय तृषापरीषहजय शीत परीषहजय उष्णपरीषहजय दंशादिपरीष हजय नग्नतापरीष हजय रतिपरी हजय स्त्रीपरीषहजय चर्यापरीषहजय निषद्यापरीषहजय शय्या परीष हजय क्रोधपरीषहजय वध परीष हजय याचनापरीषहजय अलाभपरीषहजय रोगपरीष हजय तृणस्पर्शपरीषहजय मलपरीष हजय सत्कारपरीषहज प्रज्ञापरीषहजय अज्ञानपरीषहजय - धर्म रत्नाकरः अदर्शन परीषहजय परीषहजय का फल संसार की नश्वरता श्लोका क ११*७ ११*८ ११*९ ११* १० ११*१२ - १३ १२ १२१ १२*२-४ १२*५ १२६ १३ १४ १५ १६ १७ १८ १९ २० २१ २२ २३ २४ २५ २६ २७ २८ २९ ३० ३१ ३२ ३३ ३४ ३५ ३६ ३७ ३८ Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विषय मृत्यु की अलंघनीयता संसार की ता आस्रव संवर कर्मनिर्जरा रत्नत्रयकी प्राप्ति के लिये प्रयत्न करना धर्म के विषय में प्रयत्न करना धर्म ध्यान के प्रकार सल्लेखना का फल २०. उक्तानुक्तशेष विशेष सूचक अवसर का विषय अंगप्रविष्ट और प्रकीर्णक श्रुत आत्मवान् पुरुष के गुण तत्त्वज्ञान में बाधक दोष संशय का परिणाम धार्मिकों का अवमान न करना गृहस्थों के छह कार्य देवसेवा का अभिप्राय गुरु की उपासना स्वाध्याय प्रथमानुयोग चरणानुयोग द्रव्यानुयोग जीवस्थान आदिके प्रकार विषयसूची तप संयम व्रतधारण दुष्ट व्यवहार का त्याग समितिपालन कषायों का स्वरूप व परिणाम कषायों के उपशम का साधन देवों के देव की शरण में जाना इन्द्रियविषयक असंयम व्रती श्रावक का कार्य वैराग्य आदि का स्वरूप श्लोकाक ३८* १ ३९-४२, ४६ ४३ ४४ ४५ ४७ ४८ ४९ ५० १ २ २* १ २*२ ३ ४-४* १ ४* २ ४*३ ४*४-५ ४*६ ४*७ ४*८-९ ४* १० ४*११ ४*१२-१३ ५ ६ ७ ८ ८* १ - १३ १४ - १५ १६ १७-१८ १८* १ १८०१ ५३ Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - धर्मरत्नाकरः - विषय श्लोकाङक १९४२१ २२ २३ पंचमगुणस्थानवर्ती गृहस्थों के गुण ग्यारह प्रतिमाधारकों के भेद चतुर्विध भिक्षा पूजा और मुनिसेवा के बिना भोजन करना पाप है गृहस्थों का कर्तव्य कर्मबन्ध का कारण रत्नत्रय की महत्ता समक्त्व और चारित्र की महती सब अतिचारों से मुक्त जीव का आनन्द ग्रन्थ का स्वरूप विचारी गृहस्थों की प्रशंसा धर्म की प्रशंसा ग्रंथकार की प्रशंसा आशीर्वाद २३*१ २३२-२४ २५-२६ २७-२८, ३१-३४ २९-३० ३५ ३६-३९ ४०-४०*१ ४१ - ४२ Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - श्रीवीतरागाय नमः - श्री-जयसेनाचार्य-विरचितः धर्मरत्नाकरः Page #68 --------------------------------------------------------------------------  Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ १. प्रथमो ऽवसरः ] [ पुण्यपापफलवर्णनम् ] 1 ) लक्ष्मीं निरस्तनिखिलापदमाप्नुवन्तो लोकप्रकाशरवयः प्रभवन्ति भव्याः । यत्कीर्तिकीर्तनपरा जिनवर्धमानं तं नौमि कोविदनुतं सुधिया सुधर्मम् ॥ १ 2 ) अन्योन्यदूरसुविरुद्धमतैः समग्रैमूकत्वराक्षसभयादिव वादिसंघैः । या स्तूयते कृतसमानमतैः सदैव सा क्षालयत्विह रजांसि सरस्वती वः ।। २ ( हिन्दी अनुवाद ) जिसके अनन्त ज्ञान- दर्शनादि गुणों का यशोगान करने में तत्पर रहनेवाले भव्यभविष्य में रत्नत्रय स्वरूप से परिणत होनेवाले - संपूर्ण आपदाओं को नष्ट करनेवाली लक्ष्मी को (अनन्तज्ञानादि चतुष्टयरूप अन्तरंगलक्ष्मी तथा समवसरणादि बाह्यलक्ष्मी को ) प्राप्त करते हुये लोकप्रकाशक सूर्य अर्थात् सर्वज्ञ होते हैं । विद्वज्जनों के द्वारा - गणधरादिकों के द्वारा - स्तुतियोग्य उन वर्धमान जिन की तथा सुधर्मकी - उत्तम जिनधर्म की - शुभबुद्धि से मैं स्तुति करता हूँ ॥ १ ॥ गूंगापनरूपी राक्षसके भय से मानो एक दूसरेसे दूर तथा अत्यन्त विरुद्ध मत को प्रतिपादन करनेवाले समस्त वादीसमूह जिसकी समानमत होकर अर्थात् एकमत से सदा प्रशंसा करते हैं ऐसी वह मान्य सरस्वती - जिनवाणी - आपके ज्ञानावरणादि कर्मोरूप धूलिः को धो दें ॥ २ ॥ १) 1P नमः सिद्धेभ्यः, D श्रीगणेशायनमः. Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ । tantinenesialistsARAMETHAPPERSITUALLUTIMERAMANANESHBHATARNAMAN Impromi dimitenessmandalanidinates - धर्मरत्नाकरः - ___ [१.३3) भवाटवीभीतभविव्रजस्य विमुक्तिपुर्याप्तिसमुत्सुकस्य । सुनिर्भया विश्रमहेतवो जे हरन्तु ते मे मुनयस्तमांसि ॥३ 4) मार्गापरित्यागगुणेन पुंसा स्वल्पश्रुतेनाप्युपगीयमानः । सर्वज्ञधर्मः प्रणिहन्ति पापं सौपर्णमुद्रेव विषं विचित्रम् ॥४ 5) चिन्तामणिप्रभृतयो ऽपि हिता भवन्तो धर्मेण तैः कथमसावुपमा प्रयातु। कि भानुमान् भुवनमध्यगतार्थभासी खद्योतकप्रभृतिभिर्भवतूपमेयः ॥५ 6) अन्यैरनुक्तमिति जैनमतं न हेयं नायुक्तमात्रमिति सत्पुरुषैरुपेयम् । युक्तं शिशूक्तमपि किं न बुधो ऽभ्युपैति चिन्तामणिं त्यजतु बालसमर्पितं किम् ॥ ६ जो मुक्तिरूप नगरी की प्राप्ति में अतिशय उत्कंठा रखनेवाले तथा संसाररूप वनसे .. डरनेवाले भव्यसमूह को अतिशय निर्भय होकर विश्राम देते हैं, वे मुनिजन मेरे अज्ञानरूप अन्ध कार को नष्ट करें ॥३॥ ...... जिस प्रकार मन्त्रशास्त्र को अल्प मात्रा में भी जाननेवाले मान्त्रिक के द्वारा दी जानेहवाली सर्पविषनाशक. मुद्रिका विचित्र-विविध प्रकारके-विष को नष्ट किया करती है, उसी प्रकार मुक्तिमार्ग का-रत्नत्रय का-त्याग न करनेवाले अतिशय अल्प शास्त्रज्ञ के द्वारा भी वणित सर्वज्ञ प्रतिपादित धर्म-जिनधर्म-प्राणियोंके पाप को नष्ट किया करता है ॥४॥ चिन्तामणि आदि(कामधेनु और कल्पवृक्ष) भी धर्म के आश्रय से ही हित किया ६. करते हैं। अतः यह जिनधर्म उनके साथ उपमा को कैसे प्राप्त हो सकता है ? लोक के मध्य - में अवस्थित सर्व पदार्थों को प्रकाशित करनेवाला सूर्य क्या जुगनूं आदि (दीप) पदार्थों के . साथ कभी उपमा को प्राप्त हो सकता है ? नहीं हो सकता है ।। ५ ॥ दूसरों ने-अन्य मतानुयायिओं ने नहीं कहा है. इस हेतु से जैनमत का त्याग करना योग्य u A रा ३) 1 P विश्रमणस्थिति ये । ४) D गायमानः। Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - १.८] . - पुण्यपापफलवर्णनम् - 7) त्रैलोक्ये सचराचरे ऽप्यभिमतं संपादयन् प्राणिनां ख्याति स्वां प्रभुतां च नास्तिकमतं निर्मूलयन् मूलतः । धर्मो भानु रिवाखिलाङ्गिरुचितं मार्ग सदोद्योतयन् स्वं निर्भासयति प्ररूढतिमिरस्तोमं प्रविध्वंसयन् ॥ ७ 8) श्रीतीर्थाधिपचक्रवर्तिहलभृल्लक्ष्मीशमुख्याः परा धर्मादेव जगत्त्रयोत्तमयशःश्वेतीकृताशान्तराः । अद्यापि पंतपत्पवित्रितजगन्नामान एवंविधा आसन कम्पितखेचरेश्वरसुरक्ष्मापालचक्रा अपि ॥८ नहीं है । अथवा दूसरों ने उसका उपदेश किया है, इस हेतु से सज्जनों को उसे ग्रहण भी नहीं करना चाहिये । सो ठीक भी है-क्योंकि बालक के भी योग्य वचन को क्या बुद्धिमान मनुष्य नहीं स्वीकारता है? और क्या बालक के द्वारा दिये गये चिन्तामणि रत्न को चतुर पुरुष छोड देता है ? नहीं छोडता है । अभिप्राय यह है कि, जिस प्रकार लोक में बालक के भी योग्य वचन को रुचिपूर्वक ग्रहण किया जाता है उसी प्रकार अल्पज्ञ होने पर भी मेरे द्वारा कहे जानेवाले हितकारक जैनधर्म को ग्रहण करना योग्य है ॥६॥ नास्तिक मत को-जीव, पाप, पुण्य व स्वर्गादि परलोक नहीं है, केवल देह ही आत्मा है, ऐसा माननेवाले मत को- मूलसे उखाडकर फेंकनेवाला यह धर्म (जिनधर्म ) जीव और अजीवों से भरे हुये इस त्रैलोक्य में प्राणियों को इष्ट वस्तुओं की प्राप्ति कराता हुवा अपनी ख्याति और प्रभाव को इस प्रकार से प्रकट करता है जिस प्रकार कि सर्व प्राणियों को रुचनेवाले मार्ग को सदा प्रकाशित करनेवाला, और बढे हुये अन्धकार के समूह को नष्ट करनेवाला सूर्य प्राणियों को प्रिय ऐसे मार्ग को प्रकाशित करके बढे हुये अन्धकार के समूह को नष्ट करता हुआ अपनी ख्याति और प्रभाव को प्रगट करता है ॥७॥ जिन्होंने विद्याधर चक्रवर्ती, इन्द्र और राजाओं के समूह को भी कंपित किया है, जिन्होंने प्रतापयुक्त अपने नाम से जगत् को पवित्र किया है तथा जिन्होंने जगत्त्रय में फैले हुये अपने उत्तम यश से दिशाओं के मध्यभाग को धवलित किया है ऐसे श्रीतीर्थंकर, चक्रवर्ती, बलभद्र और लक्ष्मीश (नारायण) आदि पुरुष रत्न धर्म के ही प्रभाव से जगत् में उत्पन्न हुये हैं ॥८॥ ७) 1 आत्मानम् . 2 प्रकाशयति. 3 उत्कटतिमिरसमूहम् । ८) 1 बलभद्र. 2 नारायण 3 यशसा. 4 दिशानां मध्या:, 5 प्रतापात्यय (?). 6 समुत्पन्नास्तिष्ठन्ति. 7 पृथ्वीपालराजा. 8 समूहा अपि Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - धर्मरत्नाकरः - [१. ९9) करचरणादौ तुल्ये दृश्यन्ते दुःखदूनमनसो ऽन्ये । ____ताधर्मः स्फूर्जति सातिशयं निश्चयाज्जगति ॥ ९ 10) समे ऽपि यत्ने पुरुषाः प्रकृष्टे लभन्त एके हि फलं विशालम् । पर तु कष्टं परितो ऽपि पुष्टं समर्थ्यते सद्भिरिहाप्यदृष्टम् ॥ १० 11) पाथोदाः परिपूरयन्ति परितः पाथोभिरेतां धरां काले यत्पवनो वहत्यपि तथा शीतं च तापं क्वचित् । तत्रापि प्रतपत्यवारितरसः संसारिधर्मो ध्रुवं नैवं चेदंगमिष्यदेकतमतामोभूर्भुवःस्वस्त्रयी ॥ ११ 12 ) पतति नरकं प्रायो लोकोऽनिपित्सुरपि ध्रवं वृजिनभरतों जानानः संस्तदोयगति यथा। नृपतिवनिताधीनं धन्यं पर भुवनाचित । सुरपतिपुरं पुण्यावासाः प्रयान्न्यपरे तथा ॥ १२ इस जगत् में हाथ, पाँव आदि के समान होने पर भी कुछ लोग मन में दुःख से व्यथित दीखते हैं । यह निश्चय से अधर्म का ही प्रभाव है ॥९।। समान रूप से महान यत्न करने पर भी कितने ही सज्जनों को प्रचुर सुखरूप फल मिलता है, किन्तु दूसरों को सब ओरसे कष्टही कष्ट प्राप्त होता है । अत: इस शुभाशुभ फल की प्राप्ति में अदृष्ट (दैव ) कारण है ऐसा सज्जन समर्थन करते हैं ॥१०॥ योग्य वर्षा कालमें-वर्षा के समय में-मेघ पानीसे इस पृथ्वीको चारों ओर से परिपूर्ण करते हैं, योग्य कालमें वायु क्वचित् शीतपना और क्वचित् उष्णता को धारण करती हुयी बहती है । इस प्रकार मेघादिक जो यह कार्य करते हैं उस में भी निश्चय से अनिवार्य पराक्रम से संयुक्त उस संसारी प्राणियों के धर्म (पुण्य-पाप) का ही प्रताप समझना चाहिये । कारण कि यदि ऐसा न होता तो तीनों लोक समानता को प्राप्त हो जाते, सो ऐसा नहीं ॥११॥ जिस प्रकार नरक में पड़ने का इच्छुक न हो कर भी प्राणी पापभार के कारण उसकी गति को-नारकवेदना को-जानता हुआ भी नरक में पडता है, उसी प्रकार अन्य पुण्यशाली जन ९) 1 समाने सति. 2 पीडित. 3 पापिन:. 4 तेषु अन्येषु . 5 यथा भवति । १०) 1 लभन्ते. 2 अन्ये 3 लभन्ते. 4 बहुतरम्. 5 कथ्यते. 6 धर्माधर्मलक्षणं दिष्टं केवलेन कथितम. ११) 1 D पाथोस्ति, P जलः. 2 उदयः. 3 संसारिधर्म:. 4 यदि धर्मस्य गुणा न भवन्ति तदा एकरूपस्त्रिलोको. 5 ओं एवं [भूः] अधो भुव: मध्यः स्वः ऊर्ध्वः। १२) 1 अगन्तुकामोऽपि, न पतितुकामोऽपि. 2 पापसामर्थ्यात् . 3 जानन सन. 4 पापस्य गति. 5 एके पुण्यात्मानः. 6 पुण्यवन्तः. 7 अप्रेरिता अपि पुण्यवन्तः । Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - १. १५ ] – पुण्यपापफलवर्णनम् – 13 ) यथाङ्गमध्यक्षसुखे हि धर्मस्तथा परोक्षे ऽपि च मोक्षसौख्ये । भोगोपभोगादिसुखाय धर्मो मित्रादियत्नोऽपि निमित्तमात्रम् ॥ १३ 14 ) ये वाञ्छन्ति ततो ऽकलङ्कपदवीं ये दशं मानुषं सौख्यं विश्वजनैकविस्मयकरं कल्याणमालाधरम् । धर्मस्तैरुचितो विधातुमनिशं तस्माद्विनैतन्न यंत् छायाच्छन्नदिगन्तरस्तरुवरो दृष्टो न बीजाद्विना 15 ) धर्माज्जन्म कुले कलङ्कविकले कल्यं वपुर्यौवनं सौभाग्यं चिरजीवितव्यरुचिरं ' रामा रतिर्वा परा । सामर्थ्य शरणार्थिरक्षणपरं स्थानं प्रधानं सुखं स्वर्निःश्रेयसंसंभवं वरमपि प्राप्येत किं नो नृभिः ।। १५ १४ राजा व स्त्री की अनुकूलतायुक्त लोकपूज्य धन्य अवस्था को प्राप्त होते हैं । तथा पुण्य के आवासविशाल पुण्य के धारक - दूसरे कितने ही इन्द्रपुर (स्वर्ग) को प्राप्त होते हैं ॥ १२ ॥ धर्म जैसे प्रत्यक्ष सुख का कारण है वैसे ही वह परोक्ष स्वरूप मोक्षसुख का भी कारण है । भोगोपभोगादिसुख के लिये धर्म ही कारण है । इस सुख के लिये मित्रादिकों का यत्न भी निमित्तमात्र है || १३॥ जो भव्य जीव अकलंक पदवी को - ज्ञानावरणादि कर्म-कलंक से रहित मोक्षपद कोचाहते हैं, जो देवों संबंधी सुख को चाहते हैं, जो मनुष्यगति के सुख को चाहते हैं तथा जो संपूर्ण जन को आश्चर्य उत्पन्न करनेवाले व जन्मादि पाँच कल्याणरूपी माला को धारण करनेवाले सुख को - तीर्थंकर विभूति को - चाहते हैं उन्हें निरन्तर धर्म का आचरण करना योग्य है। कारण यह कि धर्म के बिना संसारभय दूर नहीं होगा । ठीक है, अपनी छाया से दिशाओं के मध्यभाग को व्याप्त करनेवाला उत्तम वृक्ष कभी बीज के बिना नहीं देखा गया है। तात्पर्य, जैसे बीज के बिना वृक्ष संभव नहीं है वैसेही धर्म के बिना सुख भी संभव नहीं है | १४ || I पूर्वाति धर्म से निर्दोष कुलमें जन्म होता है, शरीर सदा नीरोग तथा तरुण रहता है, दीर्घ आयु से रमणीय सौभाग्य अर्थात् सर्वजनप्रियता प्राप्त होती है, दूसरी रति के समान सुन्दर स्त्री प्राप्त होती है, शरण में आये हुये लोगों के रक्षण में तत्पर ऐसा सामर्थ्य प्राप्त होता है, उत्कृष्ट स्थानकी प्राप्ति होती है, तथा स्वर्ग में और मोक्ष में उत्पन्न हुये उत्तम सुख की प्राप्ति होती है । ठीक है, धर्म द्वारा मनुष्य क्या नहीं प्राप्त करते हैं ? अर्थात् धर्माचरणं से जीवों को सब ही उत्तम वस्तुओं की प्राप्ति होती है ।। १५ ।। सुखम् . १३) 1P 'धर्मात् । 6 यतः कारणात्. 7 D ( ४ ) 1 देवत्वम्. 2 कथंभूतं सौख्यम्. 3 कर्तुं योग्य: 4 धर्मात् 5 पूर्वोक्तं बीजं विना । १५ ) 1 नीरोगम्. 2 मनोज्ञम्. 3 इव. 4 स्वर्गमोक्ष । Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - धर्म रत्नाकरः 16 ) जायन्ते जन्तवो' जात धर्मात् सिद्धगताविव । पापादतीव निन्द्यायामन्ये श्वभ्रं गताविव ॥ १६ 17 ) इक्ष्वाक्वादिसमन्वयेषु' विबुधा विश्वार्चनाधामसु सुत्रामप्रमुखाश्च येषु जननं * काङ्क्षन्ति तेषु स्वयम् । जायन्ते नृभवे समेऽपि सुकृतात् केचित् पुनर्दुष्कृतानिन्द्यैरप्यतिनिन्दितेषु सकले तुल्ये ऽपि लग्नादिके ॥ १७ 18) गर्भे केचिदपूर्णरूपवपुषो बाल्ये ऽपरे यौवने 2 रामारम्यतरे तरां निरुपमे धर्मार्थकामक्षमे । वृद्धत्वे वनं यान्ति गहनं सर्वत्र कालानन यत्तत् पापविजृम्भितं मतिमतां पूजास्पदैर्वर्णितम् ॥ १८ [ १, १६ धर्माचरण करने से प्राणी सिद्धगति के समान उच्च जाति में उत्पन्न होते हैं और दूसरे - पापीजन - पाप से नरकगति के समान अतिशय निन्द्य जाति में उत्पन्न होते हैं ॥ १६ ॥ मनुष्य जन्म के समान होनेपर भी कितने ही मनुष्य पुण्योदय के प्रभाव से जिन कुलों में स्वयं इंद्र - सामानिकादिक देव भी उत्पन्न होने की इच्छा करते हैं उन लोकपूजा के स्थानभूत इक्ष्वाकु एवं कुरुवंश आदि उत्तम कुलों में जन्म लेते हैं । और कितने ही मनुष्य अपने दुष्कर्म से समस्त लग्न, मुहूर्त व दिनादिके समान होनेपर भी निन्द्य जनों के द्वारा भी निन्दनीय ऐसे नीच कुलों में उत्पन्न होते हैं ।। १७ ।। कितने ही प्राणी अपूर्ण रूप व शरीरसे युक्त होते हुए गर्भ में; दूसरे कितने ही बाल्यावस्था में; कितने ही स्त्री के आश्रयसे अतिशय रमणीय प्रतीत होनेवाली तथा धर्म, अर्थ एवं काम के सेवन में समर्थ ऐसी यौवन अवस्था में; और कितने ही वृद्धावस्था में अनवन - अरक्षण ( मृत्यु ) - को प्राप्त होते हैं । इस प्रकारसे सर्वत्र जो भयानक कालका मुख खुला हुआ है, अर्थात् किसी भी अवस्था में जो प्राणी का संरक्षण संभव नहीं है, यह सब पाप का प्रभाव है; ऐसा बुद्धिमानों की पूजा के स्थानभूत पूज्य पुरुषों के द्वारा कहा गया है ॥ १८ ॥ १६) 1 जीवाः. 2 सुजातिविषये उत्पद्यन्ते 3 निन्द्यायां गतौ. 4 नरकगतौ । १७ ) 1 वंशेषु. 2 संसार पूजागृहेषु. 3 इन्द्रादयः. 4 वंशेषु जन्म 5 तुल्ये. 6 निन्द्यैर्जनैरतिनिन्दितेषु वंशेषु. 7 लग्ने मुहूर्ते दिने रात्रौ समानेऽपि । १८ ) 1 अरक्षं रक्षारहितम् 2 कृतान्तस्य मुखम् 3 विलसितं व्यापितं वा. 4 पूज्यैः । Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१. २१] - पुण्यपापफलवर्णनम् - 19) सेव्यन्ते गर्भवासे भटबुधवनिभिः केचिदन्ये शिशुत्वे लोवैरालोक्यमाना अहमहमिकया बालचन्द्रेण तुल्याः । वत्स्यन्ते ऽमा शुभाथैः स्वजनपरिजनैयौवने वाद्ध के ऽन्ये कीर्तिव्याप्तत्रिलोका अपि रियुनिवहैः पालिताज्ञाः सदैव ॥ १९ 20) आनीयन्ते गृहे स्वे कथमपि कैः कै?चितैः संभ्रियन्ते उत्सायन्ते ततो ऽन्ये विचलितचित्ताः कैन कैरप्यनिष्ठैः । धन्यास्तद्वान्त्यनिष्ट परमिह शिष्टा गहुते सर्वथेष्टं पापानां वैपरीत्यादिदमपि कष्टं कस्य वच्मो विचार्यम् ॥ २० 21) नन्द्या जीयाश्च भूयास्त्रिभुवनजनताखण्डलो नित्यमेवं गन्धर्वैर्गीयमानः सुललितवचनैर्मागधैः पठ्यमानः । प्रातः प्रातर्विलासैरपगतसुकृतागोचरैः प्राय॑मानो निद्रामुन्निद्रपुण्य॑स्त्यजति नृपशतैनभ्यमानाघ्रिपद्मः ॥२१ कितने ही जीव गर्भवास में ही शूर, विद्वान् और धनिकों से सेवित होते हैं, अन्य कितने ही जीव बाल्यावस्था में बालचंद्र के-द्वितीया के चन्द्रमा के-समान वृद्धिंगत होते हुये लोगों के द्वारा अहमहमिका से-मैं पूर्व में, मैं पूर्व में, इस प्रकारकी आतुरतासे-देखे जाते हैं,कितने ही जीव तारुण्यावस्था में स्वजन और परिजनों के साथ शुभ धनादि पदार्थों से संयुक्त होकर सुखपूर्वक रहते हैं, तथा जिनकी आज्ञा को शत्रुसमूह शिरोधार्य करते हैं ऐसे कितने ही पुण्यशाली जन अपनी कीति से त्रिलोक को व्याप्त करते हुये वृद्धावस्था में सदैव सुख से रहते हैं ॥१९॥ पुण्यशाली जीवों को कौन कौन से मनुष्य अपने घर पर नहीं लाते हैं व उनका समुचित पदार्थों के द्वारा भरण-पोषण नहीं करते हैं ? अर्थात् पुण्यात्मा पुरुषों को कितने ही मनुष्य अपने घर पर लाकर उन का अनेक उत्तमोत्तम वस्तुओं के द्वारा पोषण किया करते हैं । इस के. विपरीत अस्थिरचित्त पापी प्राणिओं को कौनसे मनुष्य अनिष्ट वस्तुओं के साथ अपने घरसे नहीं निकाल देते हैं ? अर्थात् पापी जनों को लोग अपने घरसे बाहर निकाल दिया करते हैं। प्रशस्त. जन यहाँ अनिष्टका वमन करते हैं, उसे नष्ट करते हैं और शिष्ट जन सर्वथा इष्ट को ग्रहण करते हैं । इस प्रकार विपरीतता से पापियों को प्राप्त होनेवाले शोचनीय कष्ट की वार्ता किससे कही जाय ? ॥२०॥ आप धनादि से समृद्ध होवें, आपको विजय प्राप्त हो, आप तीनों लोगों की जनता के १९)1 पुण्यवन्तः. 2 Dवश्यन्ते, सेव्यन्ते. 3 सार्धम्. 4 समूहैः । २०) 1 स्वकीये. 2 महता कष्टेन.3 पोष्यन्ते. 4 निजग हान्निष्कास्यन्ते. 5 पापिजनाः . 6 तदनिष्टं वान्ति त्यजन्ति छर्दयन्ति.7 जगति.8 विरुद्धत्वात. १ कथयामः । २१) 1 भव. 2 इन्द्रः. 3 स्तुत्यमानः (?). 4 कथंभूतैर्विलासः.5 निद्रां त्यजति. 6 प्रकाशितपुण्यः, पुण्यवानित्यर्थः । Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - धर्मरत्नाकरः - [१. २२22 ) रे रे पापिष्ठ कुष्ठिन्नलसतममहाराजनिर्लज्जचेट कष्टं प्रोत्थाप्यसे त्वं गृहपतिशयने संवृते रे मयैवम् । मञ्च कश्चिज्जहाति श्रवणपथमनोन्मन्थिनी वाचमित्थं शृण्वन् कुस्वामिचेट्या व्यपगतसुकृतः प्रातरुद्गीयमानः ॥ २२ 23) यहेहार्धनरी हरं गिरिसुता वक्षःस्थिता वाच्युतं लक्ष्मीर्यच्च मनोभवं रतिरहो नैवामुचत् प्रेमतः । कामिन्यः सुभगं विलोक्य च बलाद् यत्कामयन्ते ध्रुवं तत्संवर्धितधर्मकल्पतरुजं वर्ण्य फलं धीधनैः ॥ २३ इन्द्र होवें; इस प्रकार गन्धर्व लोगों के द्वारा पुण्यवान् पुरुष का सदा कीर्तन किया जाता है तथा प्रतिदिन प्रातःकाल होनेपर भाट लोगों के द्वारा वह पुण्यवान् अतिशय मधुर शब्दों से स्तुत होता है तथा पापीजनों को अप्राप्य ऐसे विलासों से वह (पुण्यपुरुष) पूजा जाता है । इस प्रकार जिसका पुण्य सदा जागत है-उदय को प्राप्त है-वह सैंकडों राजाओं के नमस्कार को स्वीकार करता हुआ प्रतिदिन प्रातःकाल में निद्राका परित्याग करता है-जागृत होता है ॥२१॥ कोई पुण्यहीन मनुष्य, " अरे पापिष्ठ कुष्ठिन् , अत्यन्त आलसी महाराज का निर्लज्ज दास, इस घर के मालिक की शय्या समेटनेपर मैं तुझे कष्ट से उठाती हूँ" इस प्रकार प्रातःकाल में दुष्ट स्वामी की दासी से कहे गये कान और मन को दुःख देनेवाले शब्दोंको सुनता हुआ शय्याका त्याग करता है-सोनेसे उठता है ।।२२।। - पार्वती ने जो शंकर के आधे शरीर में अवस्थित होकर प्रेम के वश उसे नहीं छोडा. लक्ष्मीने जो विष्णु के वक्षःस्थलपर स्थित होकर स्नेहवश उसे नहीं छोडा, रति ने भी जो उसी प्रेम के वशीभूत होकर कामदेव को नहीं छोडा, तथा काम की अभिलाषा करनेवाली कितनी ही स्त्रियाँ भी जो किसी सुंदर पुरुष को देखकर बलपूर्वक उसकी अभिलाषा किया करती हैं; वह सब निश्चयसे वृद्धिंगत किये गये उस धर्मरूप कल्पवृक्ष का फल है, ऐसा विद्वज्जन वर्णन करते हैं ॥२३॥ २२) 1 दास. 2 मया स्वामिशय्या संहारे कृते । सति. 3 त्यजति. 4 किं कुर्वन् इत्थं वाचमुद्गीयमानं श्रृण्वन . 5 कुत्सितदास्या चेटिकया । २३) 1 ईश्वरं. 2 नारायणम् . 3 अत्यक्तवती पूर्वम्. 4 वर्णनीयम् 5 पण्डितजनैः । Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१. २६ ] - पुण्यपापफलवर्णनम् - 24) रूपं निशामयति जल्पति यच्च पथ्यं यदुर्भगो हितधिया तनुते ऽपरस्य । तत्तद् विषायतितरां ज्वलनायतें वा पापं विडम्बयति कैर्न नरान् प्रकारैः ॥ २४ 25) हृच्छोषकासगलगण्डशिरो ऽतिकुष्ठ श्लेष्मानिलप्रभृतिरोगगणैर्न जातु । लक्ष्म्या भवन्ति सुकृतात् सुचिरायुषश्च नाप्यल्पमृत्युमिह ते प्रविलोकयन्ते ॥ २५ 26) अन्ये समस्तावयवप्रकम्प प्रलीनचेष्टाः परिशिष्टकष्टाः। इतीव संचिन्तयता न नीता यमेन हाँ प्राणिवधोद्यमेनं ॥ २६ पुण्यहीन मनुष्य हितबुद्धि से जो दूसरे के सौन्दर्य को सुनाता है-उसकी प्रशंसा करता है, हितकारक भाषण करता है, तथा और भी जो वह उसका हितबुद्धि से कार्य करता है। वह सब उसे (दूसरे को) अतिशय विष अथवा अग्निके समान संतापजनक प्रतीत होता है। ठीक है- पाप मनुष्यों को किन किन प्रकारों से प्रतारित नहीं करता है ? वह उन्हें अनेक प्रकार से कष्ट दिया करता है ॥२४॥ पुण्यशाली प्राणी हृच्छोष (यक्ष्मा), कास (खाँसी), गण्डमाला, मस्तकशूल, कुष्ठ, कफ और वात आदि (पित्त आदि) रोगसमूहों से कदापि पीडित नहीं होते, इसीलिये वे दीर्घायु भी होते हैं । लोक में वे कभी अल्पमृत्यु को नहीं देखते, अर्थात् उनका अकाल में मरण नहीं होता है ॥२५॥ इसके विपरीत पापी जन संपूर्ण अवयवों में कम्प उत्पन्न होने से किसी भी कार्य के करने में असमर्थ होते हैं । तथा उनको अधिकसे अधिक सर्व प्रकार का कष्ट भोगना पडता है। ऐसा विचार करके ही मानो प्राणिवध में उद्यत रहनेवाला यम उन्हें नहीं ले जाता है । वे महान् दुख को भोगते हुये दीर्घकाल तक जीवित रहते हैं ॥२६।। arrrrrrrrrrrow २४) 1 श्रावयति, वर्णयति. 2 हितम. 3 भाग्यरहितः . 4 विस्तारयते. 5 हीनकर्म विषाय भवति. 6 अग्निवज्जायते । २५) 1 हृद्दाह. 2 वायु. 3 न पीडिते. 4 लक्षम्या साधं चिरायुषा भवन्ति-चिह्निता: पीडा न भवन्ति (?). 5 संसारे. 6 न पश्यन्ति । २६) 1 पुण्यहीनाः . 2 अधिककष्टाः.3 किन नीता अपि त नीताः. 4 कष्टम् . 5 कथंभूतेन यमेन हिंसाकारकेण । Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - धर्मरत्नाकरः - [१. २७27) रूपिण्य एव सुकृतेन मदालसाश्च यूनां मनांसि रमयन्त्य उदग्रकान्तेः । भार्या भवन्ति भुवने कृतिनां सुमित्रा । गौर्यः श्रियो ऽपि रतयो ऽप्युचितैर्विलासैः ॥ २७ 28) जायत प्रमिताक्षरा वचसि सा सा चारुहासिन्यपि सा स्रग्विण्यपि पावणेन्दुवदना सा मञ्जुभाषिण्यपि । सा वंशस्थतया हरेत ललना चेतः सतां पश्यता माश्चर्य तनुमध्यंया न च तया केषां समुत्पाद्यते ॥ २८ 29) कर्परोत्थशलाकिका नयनयोः सोभाग्यरत्नावली उद्यच्छैलतरङ्गिणीसुख पुरी रूपावधिः कामिनी । शङ्गारद्रुममञ्जरी रतिनिधिः सत्कान्तिमषिका कामी मूर्च्छति यदृशैवं विहितात् सा जायते पुण्यतः ॥ २९ लोक में पुण्यशाली पुरुषों के समुचित हावभावादि विलास से संयुक्त सुमित्रा, गौरी लक्ष्मी और रति जैसी स्त्रियाँ हुआ करती हैं; जो अतिशय सुंदर और मद से आलसयुक्त होकर अपनी उत्कृष्ट कान्ति से युवावस्था में उनके मन को रमाया करती हैं ॥२७॥ पुण्यशाली जन के जो स्त्री होती है वह संभाषण में प्रमिताक्षरा-मितभाषिणी-होकर प्रमिताक्षरा नामक वृत्त के समान, चारुहासिनी-मधुर हास्य से संयुक्त-होकर चारुहासिनी नामक वृत्त के समान, स्रग्विणी-मालासे विभूषित-होकर स्रग्विणी छन्द के समान, पार्वणेन्दुवदना-पूर्णमासी के चन्द्रमा के समान आल्हादजनक सुन्दर मुख से संयुक्त-होकर इन्दुवदना नामक वृत्त के समान, मंजुभाषिणी होकर-मधुर व मृदु भाषण करती हुयी-मंजुभाषिणी नामक छन्द के समान तथा वंशस्थता से-कुलीनता से-वंशस्थ वृत्त के समान देखनेवाले सत्पुरुषों के मन को हरा करती है। ठीक है-वह तनुमध्या-कटिभाग में कृश-होकर तनुमध्या नामक छन्दके समान किनको आश्चर्य नहीं उत्पन्न किया करती है ? अर्थात् जिस प्रकार तनुमध्या छंद सुनने व पढनेवाले सज्जनों को आश्चर्य उत्पन्न किया करता है उसी प्रकार वह कृशोदरी कामिनी भी देखनेवाले गृहस्थों को आश्चर्य उत्पन्न किया करती है॥२८॥ वह पुण्यवान् पुरुष की स्त्री आँखों को कर्पूरशलाका के समान आनन्ददायक होती है,वह २७) 1 तरुणानां वा वृद्धमुनीनाम् . 2 P दमयन्ति, D'दमयन्त्य. 3 प्रधानमनोज्ञदीप्तेः सकाशात . 4 सौभाग्यवत्यः । २८) 1 मर्यादीभूताक्षरा. 2 पुष्पमालायुक्ता वेणी. 3 पूर्णचन्द्रवदना. 4 मनोज्ञ. 5 वंशोत्पतया. 6 P ललिता. 7 क्षीणमध्यतया. 8 सुखम् । २९) 1 शीलस्य भावः शैलम्. 2 पेटिका. 3 दृष्ट्या यन्नेत्रण. 4 पूर्वकृतात् पुण्यात्। Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१. ३२] - पुण्यपापफलवर्णनम् - 30) तासां पश्यन्ति रूपं कथमपि न परे किंतु ते यान्ति योगं शुन्या वा रामयामा सकृदपि वचने निर्विराम भषन्त्या। चामुण्डायाः स्वरूपं निजतनुगुणतो वारवार हसन्त्या मन्ये निःसंश्रयस्यांहसं इव कृतया वेधसा वासहेतोः ॥ ३० 31) यत्कोटिसंख्यरिपुदारणसंख्यमध्ये ऽसंख्यातवारमुपलब्धजया भवन्ति । यच्चाज्ञयैव परिपान्ति नरा जगन्ति जेगीयते कृतिजनैस्तदिदं सुधर्मात् ॥ ३१ ॥ 32) चक्री बाहुबलीश्वरेण तुलितो बाहुद्वयेनाहवे कैलासो ऽपि च रावणेन जयिना गोवर्धनो विष्णुना। यच्चापि प्रसभं पृथातन भुवा तूर्ण च तीर्णो ऽर्णव स्तद्विस्फूजितमूजित त्रिभुवने सद्धमेचिन्तामणेः ।। ३२ पुण्यपुरुष की मानो सौभाग्य रत्नमाला के समान होती है, वह सौन्दर्य की मर्यादारूप स्त्री ऊँचे पर्वत से निकलनेवाली नदी के समान सुखदायक होती है, वह शृंगाररूप वृक्षकी मंजरी जैसी होती है, वह रतिसुख की निधि व उत्तम कान्ति की पिटारी है । जिसकी दृष्टि से ही कामी मूछित हो जाता है, ऐसी वह स्त्री पूर्व जन्म में किये हुये पुण्य के प्रभावसे ही प्राप्त होती है ॥२९॥ अन्य जन किसी भी प्रकारसे भाग्यहीन स्त्रियों का रूप नहीं देखना चाहते,परन्तु कितने ही पापियों को ऐसी स्त्रियों का योग प्राप्त होता है। यदि उससे एक बार भी भाषण किया जाता है तो वह निरन्तर कुत्तीके समान भौंका करती है । वह अपने शरीर गुणके प्रभावसे चामुण्डासी प्रतीत होती है । वह बार बार हसती है । मानो ब्रह्मदेवने निराश्रय पापको रहने के लिये ही उसे बनाया है ॥३०॥ जहाँ करोडों शत्रुओं का विदारण किया जाता है ऐसे भयानक युद्ध में पुण्यवान पुरुष जो असंख्यात बार जयशाली होते हैं तथा आज्ञामात्रसे जो जगत्का संरक्षण करते हैं; वह सब उस उत्तम धर्म का ही प्रभाव है, जो विद्वान् जनों के द्वारा वारंवार गाया जाता है ॥३१॥ युद्ध में बाहुबलि कुमारने अपने दो बाहुओं के द्वारा जो भरत चक्रवर्ती को उठाया था तथा रावणने जो कैलास पर्वत को और जयशाली विष्णु (कृष्ण)ने जो गोवर्धन पर्वत को उठाया ३०) 1 सुन्दरीणां निजितदेवाङगनानाम्. 2 पापिनः. 3 कुक्कुर्या कुक्कुरभार्यया. 4 सार्धम्. 5 सत्सहस्रवार, वारंवारमित्यर्थः . 6 पापस्य. 7 ब्रह्मणा। ३१) 1 संग्राममध्ये. 2 परिरक्षन्ति । ३२)1 संग्रामे. 2 हठात्कारेण.3 अर्जुनेन भुजाभ्यां समुद्रस्तरितः यदा द्रौपदी घातकीखण्डे शत्रुणा हृता. 4 शीघ्र नीता.5समुद्र.6उत्कटम्। Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - धर्मरत्नाकरः - [ १. ३३33) धराधरैर्वारिधिभिः समग्रामभ्युद्धरन्त्येव धरां कृतार्थाः'। प्रत्यंशुभिस्तूलमिवापरे स्युस्तृणस्य कुब्जीकरणे ऽसमर्थाः ॥३३ 34) स्याद् द्वात्रिंशत्सहस्रः प्रणयविनतिभिः सेवितो भूपतीनां त्रिस्तावद्भिः सुरस्त्रीविसरविजयिनां कान्तकान्ताजनानाम् । रत्नैःिसप्तसंख्यैरनिधनसुधनैः संनिधानैर्निधान मानां मूर्धवर्ती मणिरिव सुकृतानिर्मिताच्चक्रवर्ती ॥ ३४ 35) भूपा व्रजन्ति चलचामरवीज्यमानाः श्वेतातपत्रधवलीकृतविश्वदेशाः। लीला धुनायकभवां च विलम्बमाना जम्पानयानचतुरङ्गचमूवृतास्ते ॥ ३५ 36) स्रवत्स्वेदेस्रवन्तीभिरभितो ऽप्यचला इव । ___ अनिला इव वेगेन धावन्त्यन्ये तदग्रतः ॥ ३६ था, इसी प्रकार पृथापुत्र अर्जुन ने जो लवणसमुद्र को शीघ्र पार किया था; उन सब को समद्धिशाली इस त्रिभुवन में सद्धर्म रूप चिन्तामणि का ही प्रभाव समझना चाहिये ॥३२॥ सुकृती-पुण्यशाली-पुरुष पर्वत और समुद्रों सहित समस्त पृथ्वी को प्रत्यंशुओंके साथ रुईके समान उठाया करते हैं,परन्तु पुण्यहीन जन तिनके के भी मोडने में समर्थ नहीं होते हैं।।३३।। स्नेहसे नम्र हुये बत्तीस हजार राजाओंसे सेवित, देवांगनाओं के समूह को जीतनेवाली छियानबे हजार सुन्दर स्त्रियों से आराधित, तथा चौदह रत्नों एवं अक्षय उत्तम धन को धारण करनेवाली नौ निधियों से सम्पन्न जो चक्रवर्ती मनुष्यों के मस्तक पर स्थित चूडामणि के समान होता है वह भी पूर्वजन्म में किये हुये सुधर्म के प्रभावसे ही होता है ।।३४॥ दरते हुये चंचल चामरों से सुशोभित और श्वेत छत्र से समस्त पृथिवीप्रदेशों को धवलित (श्वेत) करनेवाले वे राजा लोग जो इन्द्र जैसी लीला का आलम्बन लेते हुये सुसज्जित पालकी व चतुरंग सेना से - हाथी, घोडा, रथ और पादचारी सैन्य से - वेष्टित होकर गमन किया करते हैं वह सब धर्मका ही प्रभाव है ।।३५॥ इसके विपरीत जो पापी हैं वे उनके आगे वायुके समान वेगसे दौडते है । उस समय ३३) 1 परिपूर्णार्थाः. 2 प्रतिकिरणैः. 3 पापाः । ३४) 1 ९६००० द्वात्रिंशत्सहस्रत्रिगुणीकृतानां स्त्रीणाम, 2 कान्ति. 3 विनाशरहितैः परिपूर्ण:. 4 परिपूर्ण: । ३५) । समस्तप्रदेशाः. 2 इन्द्रलीलाम । ३६) 1 प्रस्वेदनदी वहन सन् अचल: पर्वत इव.2 पर्वता इव. 3 पवन इव. 4पापिनः । Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१. ४०] - पुण्यपापफलवर्णनम् - 37) सप्ततुङ्गतलभूमिराजिते चारुरत्नचयरोचिरञ्चिते । मूर्तपुण्य इव सत्सुधासिते धाम्नि धर्मनिलयाः समासते ॥ ३७ 38) कोलैः खातमृदन्नराशिनिचिता ताणी कुटी संकटा वात्यामात्र वशा रुजां वशगतैबालः शकुन्मण्डिता। द्वारे ऽरंकुंवता खरेण रचिता वा वाङ्मयी पापिनो" दृष्टा चेश्वरहHकार्यरतया सम्यक् कदाभार्यया ॥ ३८ 39) खाद्यं स्वाद्यं शुचिसुरभितं पानकं चापि लेह्य भगैरेषामुपचितमलं भुञ्जते स्वादु भोज्यम् । स्वर्णादीनामिह सुकृतिनः स्थालकच्चीलकेषु तेषां पुण्यैरमतमिव यंनिर्मितं सूपकारैः ॥३९ 40) व्यहोषितं तैलघृतत्रताश्रितं करे कृतं नीरसमप्यगोग्वम् । विधाय कर्माणि धनाढयमन्दिरे कदन्नमस्तै यदि भुजते परे ॥ ४० उनके अंगसे चूते हुये पसीने की जो नदियाँ निकलती हैं उनसे वेष्टित वे पर्वतों के समान प्रतीत होते हैं ॥३६॥ पूर्वोपाजित पुण्यके धारक पुरुष मूर्तिमान् पुण्य के समान होते हुये उत्तम चूने से धवल दिखनेवाले, सुन्दर रत्नसमूह की कान्तिसे युक्त, ऊँची सात तलभूमियों से शोभायमान महल में आनन्दसे निवास करते हैं ॥३७॥ इसके विपरीत घूसोंसे खोदी गयी मिट्टीरूप अन्न की राशि से व्याप्त, संकुचित, झंझावातसे परी हुई रोग के वशीभूत हुये-रोगी-बालकों के साथ मलसे मण्डित और द्वार पर शब्द करनेवाले गधे के द्वारा रची गयी कर्कश ध्वनिसे परिपूर्ण; ऐसी पापीकी घाससे निर्मित झोंपडी ईश्वर के गृहकार्य में निरत कुत्सित स्त्री के द्वारा देखी जाती है ॥३८॥ पुण्यशाली जन उन के पुण्यसे जिसे रसोइयोंने अमृतके समान निर्मित किया है ऐसे खाद्य, स्वाद्य, पवित्र और सुगंधित पानक और लेह्य-चाटने योग्य-इन चार भेदरूप मधुर भोजन का उपभोग सुवर्ण, चाँदी आदिकी थाली तथा कच्चोलक (प्याला) आदि पात्रों में किया करते हैं।।३९।। जो पापी हैं वे धनाढयों के घर पर अनेक कार्यों को करके तीन दिनके बासे तथा तेल arrrrrrrrrrrrrrror ३७) 1 D रञ्जिते. 2 गृहे. 3 धर्मसंयुक्ता: 4 तिष्ठन्ति । ३८) 1 घूसविशेषैः 2 तृणमयी जीर्णा प्रूपडिका. 3 वधूतै. [वातधू लि:] (?) वातमण्डल : तस्य वशा. D'वात्यानात्र. 4 गूथेन मण्डिता. 5 शब्दायमा. नेन. 6 पापयुक्तपुरुषस्य. 7 सा तृणचिता कुटी स्वकीयतया पापिनो भार्यया परगृहे कार्यरतया कदाचिदागत्य दष्टा. 8. कुत्सिता भार्या कदाभार्या । ३९) 1 विकारैः वा उद्वर्तनविशेषैः . 2 परिपूर्णम. 3 सुकृतीनाम . 4 भोजनम । ४०) 1 त्रिदिनकृतमन्नं तैलतादिरहितं रूक्षमन्नमित्यर्थः . 2 कृत्वा. 3 कुत्सितमन्नम.4 दिनान्ते. 5 पापिजनाः। Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६ F धर्म रत्नाकरः - 41 ) पत्रैर्नागरखण्डपत्तनभवैः कर्पूरवल्ल्या दिजैः' पूगैरीश पुरादिजैर्विरचितं सच्चूर्णसंभावितम् । ककोलादिफलैरलंकृतमलं कर्पूरवेधोल्वणं ताम्बूलं भुवि भोगमूलमपरे # खादन्ति रामार्पितम् ।। ४१ 42 ) नामाप्यन्ये न जानन्ति तान्बूलमिति भक्षणम् । केन संपाद्यतां तेषां पापोपहतजन्मनाम् ॥ ४२ 43) वैडूर्यमुक्ताफलपद्मरागरत्नोच्चया द्वीपसमुद्रजा ये । धन्यस्य धामैत्र च धाम तेषां परं धुनीनामिव वारिराशिः ॥४३ 44 ) कपर्दिनः कथंचित्स्युः सार्धचन्द्राः कपालिनः । चित्रं वृषदरिद्राव स्थाणवो # भूतिमण्डिताः ॥ ४४ [ १. ४१ और घीसे रहित नीरस व कुत्सित तुच्छ अन्न को हाथ में लेकर सूर्यास्त के समय खाया करते हैं ।। ४० ॥ पुण्यशाली पुरुष नागरखण्ड नामक नगर में उत्पन्न हुये, कर्पूरवल्ली व नागवल्ली आदि के पत्रों से रचे गये, ईशपुर आदिक नगरों में उत्पन्न हुयी सुपारियों से मिश्रित, जिसमें उत्तम चूना लगाया गया है, कंकोल, इलायची व जायपत्री आदिकों से अलंकृत -- सुगंधित, कर्पूर चूर्ण से युक्त ऐसे तांबूल को जो कि भोग का मूल कारण है और जो स्त्रियोंने अपने हाथ से दिया है, खाया करते हैं ।। ४१ ।। किन्तु पापी लोग खाना तो दूर रहा वे तो ताम्बूल का नाम भी नहीं जानते हैं । पाप से जिनका जन्म व्यर्थ हुआ है ऐसे लोगों को ताम्बूल भला कौन देता है ? कोई भी नहीं ॥ ४२ ॥ जैसे नदियों का निवास स्थान समुद्र है वैसे द्वीप तथा समुद्र में उत्पन्न हुये इन्द्रनीलमणि, मुक्ताफल व पद्मराग आदि रत्नों के समूह पुण्यशाली पुरुषोंके घर को ही अपना घर समझ कर वहीं रहा करते हैं ||४३|| वृषदरिद्र - धर्महीन ( वृषभहीन) - मनुष्य कथंचित् स्थाणु (शंकर) के समान हैं, यह आश्चर्य की बात है। स्थाणु (शंकर) जैसे कपर्दी - जटाजूट से संयुक्त हैं वैसे ही भाग्यहीन मनुष्य भी कपर्दी पैसों के अभाव में बाल न बनवा सकने से जटा जूट के धारक - होते हैं, शंकर यदि ४१) 1 उत्पन्नंः . 2 इन्द्रैः. 3 उत्कटम्. 4 पुण्यसंयुक्ताः । ४२ ) 1 पापा:. 2 दीयते . 3 पीडित । ४३ ) 2 ईश्वरस्य 3 दरिद्रपक्षे पुण्यर.. 1 रत्नोच्चयानाम्. 2 नदीनाम् 3 समुद्र । ४४ ) 1 कोपीन कथंचित्स्यु: ( ? ) हिताः, ईश्वरपक्षे एकवृषभोदय:. 4 ईश्वरा: । Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१. ४७] - पुण्यपापफलवर्णनम् - 45) पट्ट चीनं द्वीपज काञ्चिबालं वासोजातं जायते पुण्यक्लुप्तम् । पालम्बाद्य भूषणं पुण्यगेहै भूषा मन्ये प्रत्युतैषां च देहैः ॥ ४५ 46) रथ्यानिपातिमलकर्पटखण्डक्लृप्तं कौपीनमेव बहुनागफणं हि वासः। येषां गले तरलहार इवैकतन्तु स्तेषामलं सियभूषणवर्णनाभिः ॥ ४६ 47) तैलानि चारुसुमनश्चयवासितानि स्नानानि सन्ति भुवनेश्वरदुर्लभानि । गन्धाः सुगन्धसुरभीकृतविश्वदेशा जात्यादिपुष्पनिचयास्त्रिदिवोद्भवा वा ॥ ४७ सार्धचंद्र - अर्धचन्द्र से सुशोभित हैं तो भाग्यहीन जन भी सार्धचन्द्र होते हैं - गलहस्त देकर दूर किये जाते हैं, शंकर यदि कपाली - कर्पट (खोपडी) के धारक - हैं तो पुण्यहीन जन भी कपालीखप्पर में भिक्षा माँगनेवाले - होते हैं, तथा जिस प्रकार शंकर भूतिमण्डित - भस्म से सुशोभित-हैं उसी प्रकार पापी जन भी भूतिमण्डित -योग्य वस्त्रादि के अभाव में धूलिधूसरितहुआ करते हैं। तात्पर्य यह कि धर्म से विहीन प्राणी अतिशय दरिद्र व निन्दा के पात्र होते हैं ॥४४ पुण्यवान लोगों को पुण्योदय से चीनपट्ट (चीन देश का उत्तम वस्त्र) तथा द्वीप में उत्पन्न हुआ कांचिवाल इत्यादि विविध प्रकार के वस्त्रों का समूह प्राप्त होता है। उनके गले में सरल और लंबा मुक्ताहार होता है। उनके पुण्ययुक्त देहोंसे ही मानो उनकी भूषा होती है ॥ ४५ इसके विपरीत जो दरिद्री हैं उन की लंगोटी मार्ग में गिरे हुये मलिन वस्त्र के टुकडों से बनी हुयी होती है, शरीर के ऊपर का वस्त्र अनेक भागों से बना हुआ होता है, तथा गले में चंचल हार के समान एक तन्तुवाला वस्त्र रहता है। उनके वस्त्र और अलंकारों का वर्णन निरर्थक है। ॥४६।। पुण्यात्मा जन को सुंदर पुष्पसमूह के संसर्ग से सुवासित तेल, राजाओं को भी दुर्लभ ऐसे स्नान, अपनी सुगंधि से सर्व प्रदेशों को सुगंधित करने वाले गंध-चूर्ण अथवा इत्र आदि ४५) 1 रत्नकम्बलम् . 2 वस्त्रसमूहम्. 3 पुण्यरचितं पुरुषस्य. 4 हाराद्यम्. 5 व्याघुटय. 6 पुण्य. सहितानाम् । ४६) 1 मार्गपतितवस्त्रखण्डरचितम्. 2 फट्ट वस्त्रम्. 3 वस्त्रम्. 4 पुण्यरहितानाम् . 5 पापिनाम्. 6 पूर्ज [] ताम्. 7 वस्त्र । ४७) 1 मनोज्ञपुष्पसमूहवासितानि. 2 स्वर्णोद्भूता इव। Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ १. ४८ - धर्मरत्नाकरः - 48) अभ्यङ्गाय सदाश्रुपातकुशलः स्नेहो ऽपि संजायते देहस्यैव निघर्षणाय विहितं पापात् खलोद्वर्तनम् । पङ्कः स्नानविशुद्धये ऽपि कुसुमं गन्धाय शीर्षे तृणं भाले कर्करघर्षजं च तिलकं तन्नर्मणे निर्मितम् ॥ ४८ 49) सुखोष्णभोज्यैः शयनैः पराध्यैः स्तनोपपीडं च रतैः प्रियाणाम् । सदंशुकैः पुण्यवतां प्रतीत मुपायनैरर्चयतीवं शीतम् ॥ ४९ 50) चन्द्रः पल्लवसंस्तराः सुमनसो दिव्या प्रियासंनिधिः श्रीखण्डं चलचामरोत्थपवनः सन्माधवीमण्डपः । धारामन्दिरमुज्झदम्बु परितो हारा हिमांशुप्रभा ग्रीष्मस्फारिजगत्पतापमपि तं भिन्दन्ति धन्यस्य ते ॥ ५० तथा मानो स्वर्ग में उत्पन्न हुये ऐसे मालती आदिक वेलियों के पुष्पसमूह प्राप्त होते हैं ॥४७॥ इस के विपरीत जो पुण्यहीन हैं उन्हें अभ्यंगस्नान के लिये स्नेह (तेल) तो मिलता नहीं है, तब उसके अभाव में उनकी आँखों से शोक का जो अश्रुपात होता है वही उनके अभ्यंग स्नान के लिये स्नेह है; पाप से उनके देह का जो घर्षण होता है वही उनका खली का उद्वर्तन होता है, उनके अंग में जो कीचड लगता है वह उनका उबटन है और मस्तक पर जो वे तृण भार धारण करते हैं वही उनका गंध है तथा भालप्रदेश में कंकड का घर्षण होने से जो चिन्ह प्रकट होता है वही तिलक है। ये सब प्रकार पाप ने दीनों का उपहास करने के लिये निर्मित किये हैं ॥४८॥ - संतुष्ट शीतकाल मानो पुण्यशाली पुरुषों की, सुखप्रद कुछ उष्ण (ताजे) भोज्य पदार्थ, बहुमूल्य शय्याएं, स्तनों को मदित करते हुये किये गये प्रिय स्त्रियों के सम्भोग और उत्तम वस्त्र; इन उपहारों के द्वारा पूजा ही करता है, ऐसा प्रतीत होता है ॥४९॥ कपूर, कोमल पत्तों की शय्या, दिव्य पुष्प, स्त्री का सान्निध्य, चन्दन, चंचल चामरों की पवन, उत्तम माधवी लताओं का मण्डप, चारों ओर पानी फेंकनेवाला धारागृह तथा चंद्र की कांति को धारण करनेवाले हार ये भाग्यशाली के उत्तमोत्तम पदार्थ -जिसका कि प्रताप लोक में सर्वत्र फैला हुआ है ऐसे पराक्रमी ग्रीष्मकाल को भी नष्ट किया करते हैं ॥५०॥ ४८) 1 उद्वर्तनाय. 2 तस्य पापिन: क्रीडायै, पापिजनभोगाय । ४९) 1 कथंचित् उष्ण . 2 उत्तमैः. 3 प्राभूतैः. 4 शीतं विनयं करोति। ५०) 1 कर्पूरः. 2 चन्द्रस्य. 3 ग्रीष्मम् . 4 पुण्यवत:. 5 चन्द्रादयः । Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१. ५३] - पुण्यपापफलवर्णनम् - 51) आसीनानां हिमगिरिनिभे हर्म्यपृष्ठे कदाचित् क्रीडोल्लासाद्वनविहरणैरन्यदा वृष्टिदृष्टैः । गर्ज गर्ज तरुणरमणीकण्ठमाश्लेषयन्त्यों मेधैर्वर्षा इव सुकृतिनामाचरन्तीह दौत्यम् ॥ ५१ 52) तप्ताश्चण्डरुचेः करैरतिखरैग्रीष्मस्य मध्यंदिने कष्टं कदममदिनों घनजलैवर्षासु भिन्नाङ्गकाः । शीतार्ता निशि दन्तवीणनमिव प्राप्ता हिमतौँ परे पापात्संकुचिताः श्ववत्कथमहो तिष्ठन्ति भूशायिनः ॥ ५२ 53) अशेषताराग्रहभानुचन्द्राः स्फुरन्ति दिक्चक्रलसत्प्रतापाः। हितेन देवा दिवि शं भजन्ते सदा सुरस्त्रीमुखमुग्धचित्ताः ॥ ५३ पुण्यवान् लोग हिमालय पर्वत के समान धवल उन्नत भवन के ऊपर बैठते हैं, कभी क्रीडा करने की उत्कण्ठा उत्पन्न होने पर वे उद्यान में विहार करते हैं। वर्षा ऋतु, वर्षाकाल में देखे गये मेघ जब गर्जना करते हैं तब उनके द्वारा तरुणी स्त्रियों को उन पुण्यवान् पतियों के कण्ठ को आलिंगन कराती है। इस प्रकार वह वर्षा मानो पुण्यवान् पुरुषों के दूतकार्य को ही करती है ॥५१॥ इसके विपरीत दरिद्र जन पाप के प्रभावसे ग्रीष्म ऋतु में दिन के मध्यभाग में सूर्यकी अत्यन्त तीक्ष्ण किरणों से संतप्त होते हैं, वर्षाकाल में कीचड से लिप्त रहने वाले उन दीन लोगों का शरीर मेघ के पानी से भीगा रहता है, शीतकाल में जब वे ठंड से पीडित होते हैं तब उनके दांत वीणा के समान बजते हैं तथा शैत्य से अतिशय पीडित होने पर वे अपने शरीर को कुत्ते के समान संकुचित कर जिस किसी प्रकार पृथिवी पर सो जाते हैं । इस प्रकार पापोदय से उन्हें ग्रीष्मादि ऋतुओं में दुःख भोगने पड़ते हैं ॥५२॥ जिनका प्रताप संपूर्ण दिशाओं में व्याप्त हो रहा है तथा जिनका चित्त देविओं के मुखों पर आसक्त है ऐसे सब तारा, मंगलादिक ग्रह एवं सूर्य-चंद्र ये देव देवगति में उस हितकर धर्म के प्रभाव से ही सुख का उपभोग करते हैं ॥५३॥ ५१) 1 पुण्यजनानाम्. 2 रमणीनां पुरुषकण्ठे आश्लेषयन्त्यो वर्षाः . 3 दूतीभावो दौत्यम् । ५२)1 पापिनः. 2 आईशरीराः. 3 शीतकाले. 4 पापिन: 5 कुक्कुरवत् . 6 जीवाः । ५३)1 पुण्येन. 2 स्वर्गे. 3 सौख्यम् . 4 लग्नचित्ताः। Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [१.५४ - धर्मरत्नाकरः - 54) यद्देवकोटिमुकुटार्चितपादपद्मो देवीभिरप्यहरहः समुपासितश्च । शारीरमानससुखं स्वदते धुनाथ स्तत्सर्वमङ्कुरितमुत्तमधर्मबीजात् ॥५४ 55) ईर्ष्याविषादमदमत्सरमानहीनं सर्वार्थसिद्धिमरुतो' ऽनुभवन्ति सोख्यम् । यत्सर्वथाप्युपमया रहितं विशालं तद्धर्मवृक्षकुसुमं मुनयो वदन्ति ॥ ५५ 56) मृत्यूत्पत्तिविवर्जितं निरुपमं दृग्ज्ञानवीर्योर्जितं व्याधिवातविवश्चितं शिवपदं नित्यात्मसौख्याश्चितम् । त्रैलोक्यप्रभुवल्लभं कथमपि प्राप्येत यद् दुर्लभं प्रध्वस्ताखिलकर्मतो बुधजनास्तद् बुध्यतां धर्मतः ॥ ५६ __जिसके चरण करोडों देवों के द्वारा पूजे जाते हैं तथा देवांगनाएँ जिसकी प्रतिदिन सेवा किया करती हैं ऐसा स्वर्ग का स्वामी इन्द्र जो शारीरिक और मानसिक सुखोंका उपभोग करता है वह सब उत्तम धर्मरूपी बीज से ही अंकुरित हुआ है । अर्थात् सुखरूप अंकुर धर्मरूप बीज से ही उत्पन्न होता है ॥५४॥ सर्वार्थ सिद्धि के देव ईर्ष्या, विषाद, उन्माद, मत्सर तथा गर्व से रहित हो कर जो सर्वथा अनुपम महान् सुख का अनुभव करते हैं वह उस धर्मरूपी वृक्षका ही पुष्प है; ऐसा मुनिजन कहते हैं ॥ ५५ ॥ जो मोक्षपद मरण व जन्म से रहित, अनुपम, केवलदर्शन, केवलज्ञान और अनंत सुख से उत्कर्ष को प्राप्त; अनेक रोगसमूह से रहित, शाश्वतिक आत्मसुख से सम्पन्न और त्रैलोक्यप्रभु जिनेश्वर को अतिशय प्रिय है उस दुर्लभ मोक्षपद को जो विद्वान् जन समस्त कर्मों को नष्ट करते हुये किसी प्रकार से प्राप्त करते हैं उसे धर्म के प्रभाव से ही समझना चाहिये ॥५६॥ ५४) 1 दिने दिने. 2 भुनक्ति. 3 इन्द्रः । ५५) 1 देवाः । ५६) 1 रहितम् । Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१. ५७] - पुण्यपापफलवर्णनम् - 57) पुण्यापुण्यद्रुमफलमलं सम्यगालोचयन्तः कर्तुं योग्यं ह्यहितमथनं पुण्यमेव प्रवीणाः । यत्कल्याणैः प्रभुतममिदं संगम संविधातुं तद् भो भव्या दुरितंसुरतिस्त्यज्यतां नीतिहन्त्री ॥ ५७ इति श्री-जयसेन-मुनि-विरचिते धर्मरत्नाकरनामशास्त्रे पुण्यपापफलवर्णनप्रकाशकः प्रथमो ऽवसरः ॥१॥ पुण्यवृक्ष के फल की और पापवृक्ष के फल की मन में अतिशय भलीभाँति आलोचना करते हुये प्रवीण पुरुष अहित को नष्ट करने वाले उस पुण्य को ही करने योग्य समझते हैं यह पुण्य गर्भ, जन्म, तप, केवलज्ञान और मोक्षरूप पाँच कल्याणों का संगम करने में पूर्णतया समर्थ है। अतएव हे भव्यजन, आप नीतिका नाश करनेवाली पाप की प्रीति छोड दें ॥ ५७ ।। इस प्रकार जयसेन मुनिविरचित धर्मरत्नाकर नामक शास्त्र में पुण्य-पाप फलोंका वर्णन करनेवाला प्रथम अवसर समाप्त हुआ है ॥ १ ॥ ५७) 1 पश्यन्तः सन्तः . 2 कर्तुम्. 3 तस्मात्. 4 पापेषु सुष्ठ रतिः . 5 त्यजनीयम् । 6 P only प्रथमोवसरः। Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ २ द्वितीयो ऽक्सरः] [अभयदानादिफलम् ] 58) दानशीलार्चनावृद्धथै तपोधर्मस्य भावनाः। ____अगारिणां यतः साध्ये किंचित्कस्यापि साधनम् ॥ १ 59) प्रसिद्धम् यस्मादभ्युदयः पुंसां निःश्रेयसफलाश्रयः । वदन्ति विदिताम्नायास्तं धर्म धर्मसूरयः॥१*१ 60) दानमाद्यमभयं भयमुक्तैर्व्याहृतं तदनु चाहँतिनाम । ज्ञानसंज्ञमथ भेषजरूपं तच्चतुर्थमिति मुक्तिनिमित्तम् ॥ २ गृहस्थों के लिये दान, शील और जिनपूजा इनकी वृद्धि के लिये तपोधर्म की भावना निर्दिष्ट की गई है । चूंकि साध्यप्राप्ति के लिये कोई किसीका तो कोई किसीका साधन रहता है ॥१॥ प्रसिद्ध भी है -- जिससे पुरुषों को मोक्षरूप फल के आधारभूत अभ्युदय की प्राप्ति होती है उसे जैनागम के ज्ञाता धर्माचार्य धर्म कहते हैं ॥ ११ ॥ सब प्रकार के भय से रहित हुए गणधरादिकों ने पहला अभयदान, तदनंतर दूसरा आहारदान, तीसरा ज्ञान नामका दान और चौथा औषधदान ये दान के चार भेद निर्दिष्ट किये हैं । वह दान मुक्ति का कारण है ॥ २॥ १) 1 गृहस्थानाम् . 2 नित्यकरणीये 3 मोक्ष (?) । १*१) 1 धर्मात . 2 मोक्ष । २) 1 भयरहितैर्मुनिभिः. 2 कथितम् . 3 तदनन्तरम्. 4 अन्नदानम् । Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -२.५] - अभयदानादिफलम् - 61) सत्त्वानामुपकाराय गुणिनां क्लिश्यतामपि । यथा तथा दयालु हि ददतं को ऽवमन्यते ॥३ 62) सर्वे ऽप्यास्तिकवादिनो यदभयं संमेनिरे निर्मदा विश्वेषां च यथा तथा प्रियतमं यत्माणितव्यं नृणाम् ।। दानं ज्ञानतपोव्रतादि विफलं सर्व विनतेनं यत् तस्मादायमिदं मतं च निखिलं यच्चारूं तत्तत्फलम् ॥ ४ 63) प्रत्यक्षमर्थमिहलोकसुखं च वाञ्छन् लोकं श्रयन् परिहरन् किल कायपीडाम् । कायाकृतौ परिणतां चितमध्यवस्यन् तामत्र नास्तिकबको ऽपि दयां प्रमाति ॥५ सम्यग्दर्शनज्ञानादि गुणों से संयुक्त गुणिजनों का तथा क्लेश को प्राप्त हुए दुखी जीवों का भी उपकार करने के लिये जो दयालु सत्पुरुष जिस किसी प्रकार से उन्हें उनके अनुकूल दान दे कर निर्भय करता है ऐसे दाता का भला कौन तिरस्कार करेगा? कोई भी ऐसे दाता का तिरस्कार नहीं कर सकता है ॥ ३॥ पाप, पुण्य एवं इह-पर लोक आदिक तत्त्वोंपर श्रद्धा न करनेवाले जो भी आस्तिक हैं मद से रहित उन सब को वह अभयदान अभीष्ट है । जैसे जीवन मनुष्यों को प्रिय है वैसे ही वह सब ही प्राणियों को अत्यन्त प्रिय है। इस अभयदान के बिना चूंकि अन्य दान, ज्ञान, तप एवं व्रत आदिक सब धर्माचार व्यर्थ होते हैं। इस लिये अभयदान को आद्य दान-मुख्य दानमाना गया है । इस दानका फल चारुता है अर्थात् इससे सौंदर्य प्राप्त होता है ॥ ४॥ जो केवल प्रत्यक्ष दिखते हुए पदार्थ को और इस लोक संबंधी सुख को ही स्वीकार करता है, जो लोक व्यवहार का आश्रय ले कर शरीर पीडा को दूर करता है, तथा जो शरीराकार से परिणत हुए चैतन्य को जानता है वह नास्तिक (चाक) रूप बगुला भी दया को प्रमाण मानता है । तात्पर्य-केवल इहलोक का सुख प्राप्त करने के लिये नास्तिकों ने भी दया अर्थात् अभयदान को माना है ॥ ५ ॥ ३) 1 क्लेशयुक्तानाम. 2 यथा योग्यं तथा येन केन प्रकारेण. 3 दयां कुर्वन्तम्.4 कः अवज्ञा करोति । ४)1 आमनन्ति, कथयन्ति. 2 जीवितव्यं. 3 जीवितव्येन अभयदानेन इत्यर्थः. 4 मनोज्ञम.5 तस्य अभयदानस्य । ५) 1 पदार्थम् . 2 जीविव्यथां परिहरन्. 3 कायस्थैर्य प्रति उद्यमं कुर्वन्. 4 नास्तिकमतान [नु] वादी.5 प्रमाणं करोति । Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २४ 64) उक्तं च - धर्म रत्नाकरः - लोकवद् व्यवहर्तव्यो लौकिको ऽर्थः परीक्षकैः । लोकव्यवहारं प्रति सदृशौ बालँपण्डितो ॥ ५१ 65 ) ज्ञानात्स्वस्य ज्ञानदानं परेषां सर्व वित्तात्स्वस्य वित्तप्रदानम् । यस्मात्तस्मादात्मवज्जीववर्गश्चिन्त्यः शश्वन्नात्र' किंचित्प्रमृग्यम् ॥ ६ 66 ) भानु भ्रष्ट हो यदि प्रभुमृतें राज्यं च संजायते 4 राजीव च जलाशयेन रहितं चित्रं तथापाश्रयम् । भामापगतं कुलं यदि धराहीनस्तथानोकहः प्राणित्राणविवर्जितोऽपि नियतं जायेत धर्मस्तदा ॥ ७ [ २. ५*१ 67) यथा शरीरं न हि जीववर्जितं मुखारविन्दं न यथापलोचनम् । दयाविहीनं क्रियमाणमर्थिभिर्न धर्मकर्मापि विराजते तथा ॥ ८ कहा भी है- पदार्थ का स्वरूप जैसा लौकिक जन मानते हैं वैसा ही परीक्षकों को भी मानना चाहिये । लौकिक व्यवहार के प्रति बाल और पंडित समान हैं । अभिप्राय यह कि तात्त्विक विवेचन का परीक्षक जन भले ही परीक्षा कर के प्रमाण या अप्रमाण माने, परंतु लौकिक व्यवहार को उन्हें जैसा कि वह प्रचलित है वैसा ही मानना चाहिये ।। ५१ ।। जो अपने पास ज्ञान है उससे अन्यजनों के लिये ज्ञानदान तथा जो अपने पास धन है उससे अन्य जनों के लिये धन का दान देना चाहिये । सर्वं जीवसमूह को सदा अपने समान ही समझना चाहिये । इस विषय में अन्य कुछ विचार नहीं करना चाहिये ॥ ६ ॥ यदि कभी सूर्य के बिना दिन हो सकता है, राजा के बिना राज्य हो सकता है, जलाशय के बिना कमल उत्पन्न हो सकता है, आधार (भित्ति आदि ) बिना चित्र रह सकता है, पुरुष और स्त्री के बिना कुल चल सकता है तथा पृथ्वी के बिना वृक्ष उत्पन्न हो सकता है तो प्राणिरक्षण के बिना निश्चय से धर्म भी हो सकता है । तात्पर्य यह कि प्राणिदया के बिना धर्म असंभव है ॥ ७ ॥ जिस प्रकार जीवरहित शरीर ( शव ) शोभा नहीं पाता तथा नेत्ररहित मुखकमल शोभा नहीं पाता है उसी प्रकार धर्माभिलाषी जनों के द्वारा दया के बिना किया जानेवाला धर्म कार्य भी शोभा नहीं पाता है ॥ ८ ॥ ५*१) 1 D° लौकिकार्थपरी. 2 D लोकानां व्यवहारं च सदृशी. 3 अज्ञान । ६) 1 नात्र कश्चित् विचारोज्ञः । ७) 1 दिनम् 2 प्रभुं विना 3 कमलम्. 4 अपगताश्रयं कुड्यादि - आश्रयरहितम् . 5 पुरुषं विना पुत्रं विना वा. 6 वृक्ष: 7 जीवरक्षादिरहितम् । ८ ) 1 नेत्ररहितम्. 2 पुरुषः 3 धर्मकार्यम् । Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 -२. ११] - अभयदानादिफलम् - 68) वदतु विशदवर्ण पातु शीलं प्रपूर्ण जप(य)तु विशदवर्ण दानतश्चापि कर्णम् । तपतु तप उदीर्णं नीरसं वात्तु शीर्ण विफलमभयतीर्ण भस्मनीवोपकीर्णम् ॥९ 69) गुरुजनपदाम्भोजध्यानं मरुद्गणपूजनं बहुजनमतं न्यायस्थानं कुलस्थितिपालनम् । अमलिनगुणग्रामाख्यानं विशुद्धयशो ऽर्जन अवति यदि नो जीवानेतत्ततस्तुषखण्डनम् ॥ १० 70) शिखी मुण्डी ब्रह्मवतधरमहाभैक्षचरणो भदन्तो दान्तो वा भ्रमयतु जगत्तीव्रकिरणः। क्षमी ध्यानी मौनी वनचरसहावासकरणस्तमोनृत्तं यद्विफलमखिलं यद्यकरुणः ॥ ११ मनुष्य निर्मल अक्षरों से परिपूर्ण सुन्दर भाषण करे, शील का पूर्णतया पालन करे, स्पष्ट अक्षरों का अर्थात् अर्हत्-सिद्धादिकों के वाचक मन्त्रों का जप करे, दान से निर्मल कीर्तिधारक कर्ण को भी जीत ले, उत्तम तप करे तथा नीरस, गले हुए अन्न भक्षण भी करें तो भी अभयदान से रहित होने से ये सब कार्य धूल में मिल जाने के समान विफल है ॥९॥ मनुष्य यदि जीवों का रक्षण नहीं करता है तो गुरुजनों के चरण कमलों का ध्यान करना, देवों की पूजा करना, सर्व जनों को मान्य ऐसा न्यायस्थान का पद प्राप्त होना अर्थात् न्यायाधीश का पद प्राप्त होना, अपनी कुल मर्यादा-सदाचारों का पालन करना, निर्मल गुणसमूह का वर्णन करना तथा निर्मल यश भी प्राप्त कर लेना ये सब कार्य तुष कंडन के-धान्यकणों से रहित भूसा के कूटने के-समान व्यर्थ हैं ॥ १० ॥ मनुष्य यदि दया से रहित-निर्दय-है तो वह भले ही चोटी को धारण कर ले, शिर मुंडा ले, ब्रह्मचर्य व्रत को धारण करके भिक्षु जैसा आचरण करे, भद्रतायुक्त हो, जितेन्द्रिय हो, सूर्य के समान तेजस्वी हो कर विश्व का भ्रमण करता रहे, क्षमावान् हो, ध्यान करनेवाला हो, मौन को धारण करता हो तथा भीलों के साथ वन में रहनेवाला हो तो भी उसका यह सब आचरण अन्धकार में किये जानेवाले नृत्य के समान निष्फल होता है ॥ ११॥ .. ९) 1 पटवक्षरम्. 2 रक्षतु. 3 ब्राह्मणादिनिर्मलवर्णम्. 4 D °कीतिः. 5 भक्षयतु. 6 सडितम्. 7 अभयदानरहितम्. 8 घृतादिक्षिप्तम् । १०) 1 देव. 2 उपार्जनम्. 3 रक्षति. 4 कारणात् । ११) 1 ज्ञानवान. 2 जितेन्द्रियः. 3 पूर्वोक्तं समस्तं विफलम् . 4 निर्दयः । Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - धर्मरत्नाकरः [२. १२71) दयया भवति समस्तं सफलं दानादि पूर्वनिर्दिष्टम । ___दृष्टये बोधतपसी विद्धा इव धातवो रसेन ॥ १२ 72) चिरायुष्यं रूपं तरुणरमणीनेत्रसुभगं विभोगाः साभोगा गुरुरिव जगज्जीवशरणः । रणे वारण्ये वा यमभयविधायिन्यपभयो भयंत्यागाद्भावी निरवधिसुखैकान्तवसतिः ॥१३ 73) धर्मस्य जीवितमिदं च रहस्यमेतत्' सर्वस्वमप्युपचयो ऽचलवासभूमिः । आचन्द्रसूर्यसितशासनमेतदेव मागल्यकोटिसमलंकृतजन्मलग्नम् ॥ १४ 74) जन्मसु सारं नृत्वं पुरुषार्थस्तत्र तत्र ननु धर्मः। तस्मिन् दया विशाला सकलश्रीसहचरी सारा ॥ १५ उपर्युक्त श्लोकों में जिन दानादि धर्मकर्मों का वर्णन किया गया है वे यदि दया के साथ किये जाते हैं तो सब ही वे सर्व सफल होते हैं । जैसे-सम्यग्दर्शन के साथ ज्ञान व तपश्चरण तथा रसायन से वेधी गयी लोह आदि धातुएँ सफल हुआ करती हैं ॥ १२ ॥ जिसने प्राणियों को अभयदान दे कर उन्हें निर्भय किया है उसे दीर्घ आयुष्य, युवान स्त्री के नेत्रों को लुभानेवाला सौन्दर्य तथा इन्द्रियों को तृप्त करनेवाले विपुल विशिष्ट भोग भी प्राप्त होते हैं। वह गुरु-माता-पिता के समान जगत् के जीवों का रक्षण करता है । यम के भयको-मृत्युकी आशंकाको-उत्पन्न करनेवाले युद्ध में अथवा वन में भी निर्भय रहता है तथा भय से रहित हो जाने के कारण वह भविष्य में अमर्याद सुखोंका-मुक्ति सुखों का-एकान्त स्थान होता है ॥ १३ ॥ - यह अभयदान धर्म का जीवित व रहस्य अर्थात् धर्म का निचोड व उसका सर्वस्व है। अर्थात् अभयदान देने से ही धर्म का पूर्ण आचरण होता है । इससे धर्म की वृद्धि होती है। यह अभयदान निश्चल वसति की-मोक्ष की-आधार भूमि है। जब तक जगत में चन्द्र-सर्य हैं तब तक रहनेवाला धर्म का यह शुभ्र शासन है, और यही अभयदान करोडों मंगलों से अलंकृत हुआ धर्म का जन्मलग्न है ॥ १४ ।। देव, नारकी और पशु आदि जन्मों में-पर्यायों में-मनुष्यपना सार है, उस मनुष्य १२) 1 सम्यग्दर्शनेन. 2 ज्ञानतपसी द्वे । १३) 1 सविस्तारा:. 2 यमकृते भये. 3 भयरहितः. 4 अभयदानात . 5 भविता. 6 निरवधिसुखैकवासः । १४) 1 अभयदानम् . 2 लक्ष्मीसमूहम्. 3 आज्ञा. 4 अभयदानम् । १५) 1 नत्वे. 2 पुरुषार्थे. 3 धर्मे. 4 सखी. 5 समीचीना। Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभयदानादिफलम् 75) न दृष्टिहीनं ' वदनं विराजते विलासिवृन्दं न विभूतिवर्जितम् । विलासिनी रूपविला सदूरिता यथा न धर्मो न तथा दयां विना ॥ १६ -२. १९ ] - - 4 76) पितृपरिपन्थी' पुत्रः कुलपुत्री परगृहाटनसवित्री । धर्मोदयहीणः प्रहीणधर्माः स्तुवन्त्येतान् ॥ १७ 77) विनयविकलान् संख्यातीतान्' विनेयजनान्' न हि न हि कृतधियस्तत्त्वाख्यानप्रहीणमतीन् यतीन् । मतिमपि न वा श्रेयोबन्धप्रसिद्धिपराङ्मुखीं न च करुणयापास्तं धर्म स्तुवन्ति कथंचन । १८ 78) ब्रूते मूकः श्रवणसुखदं वीक्षते ऽन्धो ऽपि रूपं पंगुः प्रौढ चतुरचरणं धावते चेद्धरित्र्याम् । . एडो बाढं * यदि च शृणुयादुच्यमानाक्षराणि प्राणित्राणाचरणरहितस्तर्हि धर्मो ऽपि च स्यात् ॥ १९ २७ पर्याय का सार पुरुषार्थ और उस पुरुषार्थं का सार निश्चय से धर्म है व उस धर्म में भी संपूर्ण संपदाओं के साथ रहनेवाली विशाल दया सार मानी गई है ।। १५ । जिस प्रकार नेत्रों के बिना मुख सम्पत्ति के बिना विलासी जन का समूह और सौन्दर्य से विहीन विलासिनी - नेत्र, मुख एवं भृकुटियों आदिकी विशेषता से संयुक्त स्त्रीशोभायमान नहीं होती है । उसी प्रकार दया के बिना धर्म भी शोभायमान नहीं होता है ॥ १६ ॥ पिता की आज्ञा के प्रतिकूल चलनेवाला पुत्र, दूसरों के घर पर पर्यटन की जनकसदा वहाँ जानेवाली - कुलीन पुत्री और दया से रहित धर्म इनकी वे ही प्रशंसा किया करते हैं, जो स्वयं धर्म से दूर - दुराचारी - हैं ॥ १७ ॥ विवेकी विद्वान् विनय से रहित असंख्यात शिष्यों की, यथार्थ वस्तु स्वरूप का प्रतिपादन करनेवाली बुद्धि से विहीन मुनियों की, पुण्यबंध की प्रसिद्धि से पराङमुख - पापबंध को सिद्ध करनेवाली - बुद्धि की और दया से रहित धर्म की किसी प्रकार से भी प्रशंसा नहीं किया करते हैं ॥ १८ ॥ यदि गूँगा मनुष्य कानों को सुख देनेवाला भाषण करने लगे, यदि अन्धा मनुष्य १६ ) 1 अवलोकनरहितम् 2P नयनं 3 कामुकसमूहम् । १७ ) 1 शत्रुर्निन्दको वा अभक्तो वा. 2 उत्पन्नजननी भूमिर्वा. 3 पापिनः 4 पुत्रादीन् । १८ ) 1 बहूनपि 2 शिष्यजनान्. 3पुण्यवन्तः पुरुषाः कृतधियः न स्तुवन्ति. 4 पुण्यं वा मोक्षो वा. 5 P ° प्रसिद्ध 6 रहितम् । १९ ) 1 विशिष्टरूपम् 2D प्रौढश्च 3 बधिरः, 4 अतिशयेन. 5 शृणोति । Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra - धर्मरत्नाकरः - [२. २०79) प्राणितव्यमपहाय नापरं प्राणिनां जगति यन्मतं ततः । अष्टमूलगुणराज्यभोजनद्वादशव्रतविधिस्तदर्थकः ॥ २० 80) दत्ते साक्षाज्जीविते किं न दत्तं तत्रापास्ते किं न वापास्तमत्र । भार्यापुत्रान् स्वान् प्रियान् जीवितार्थी विक्रीणीते यत्ततोऽस्तान्यभीतिः॥२१ 81) उक्तं च वृणीष्वैकतर देवैस्त्रैलोक्यप्राणितव्ययोः । इत्युक्ते त्रिजगल्लाति को विमुच्य स्वजीवितम् ॥ २१* १ 82) राज्यं प्राज्यं रुचिररमणी रत्नकोशो धरित्री सेनाजय्या चतुरवयवां ज्ञातिवर्गः समग्रः। भोगा योग्याः शयनभवनान्यासनाद्यन्यदेतत् व्यर्थ सर्व शववपुरलंकारवज्जीवहीनम् ॥ २२ विशिष्ट रूप को देखने लगे, यदि पङगु (लंगडा) पुरुष अतिशय उत्तम चाल से पृथ्वी पर दौडने लग जावे तथा यदि बहरा मनुष्य बोले जानेवाले अक्षरों को अतिशय सुनने भी लग जावे तो प्राणियों के रक्षण रूप आचरण से रहित प्रवृत्ति को भी धर्म माना जा सकता है ॥ १९॥ चूंकि लोक में अपने जीवित को छोड कर प्राणियों को अन्य कुछ भी प्रिय नहीं है, अतएव अष्ट मूलगुण, रात्रिभोजनत्याग और पाँच अणुव्रत, तीन गुणव्रत एवं चार शिक्षावत ये बारह व्रत भी प्राणियों के जीवित के लिये उपयोगी कहे हैं ॥ २० ॥ इस जगत में जिसने साक्षात् जीवित को दिया है उसने क्या नहीं दिया? अर्थात् उसने सभी कुछ दिया है । तथा जिसने उस जीवित को छीन लिया है उसने क्या नहीं छीन लिया? अर्थात् उसने सब ही धनधान्यादिक को छीन लिया है ऐसा समझना चाहिये । कारण कि अपने जीवित की रक्षा के लिये मनुष्य अपनी प्रिय पत्नी और पुत्रादिक को भी दूसरों के लिये निर्भय हो कर बेच देता है ॥२१॥ कहा भी है- तीनों लोक और जीवित इन दोनों में से किसी एक को मांग लो, ऐसा देवों के द्वारा कहे जाने पर कौन ऐसा मनुष्य है जो अपने जीवित को छोडकर तीनों लोकों को ग्रहण करेगा? तात्पर्य यह कि प्राणी को अपना जीवन तीन लोक के राज्य से भी अधिक प्रिय है ॥२१*१॥ उत्कृष्ट राज्य, सुंदर स्त्री, रत्नों का खजाना, पृथ्वी, हाथी, घोडा, रथ और पदाति २०) 1 जीवितव्यम्. 2 दूरीकृत्य. 3 हितं इष्टम्. 4 तस्याः जीवदयाया: प्रयोजनार्थम् । २१) 1 जीवितव्ये निराकृते. 2 जीवराशौ जगति वा. 3 स्वकीयान् . 4 गतान्यभयः । २१२१) 1 स्वकीयजीवितं विक्रीय त्रिलोकं नय. 2 एकम् . 3 गृह्णाति । २२) 1 प्रधानम्. 2 अङगा। Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २२ -२. २५] - अभयदानादिफलम् - 83) हीनाष्टादशदोषतो न हि परो देवो न पुण्याद्वितं ज्ञानाभ्यासमते तपो न हि परो नाराधनीयो गुरोः । नैर्ग्रन्थ्यान्न परं सुखं न सुखतो ऽभीष्टं परं प्राणिनां जीवानां परिपालनान्न च परो धर्मो जगत्यों मतः ॥ २३ 84) ज्ञानं विश्राणयन्ते सुकृतवसतयों गृह्णते तादृशा ये भैषज्याहारपात्रं तपसि परिणताः क्लिष्टदीना दरिद्राः। दानस्यान्यस्य चान्ये कतिपयमनुजाः कल्पितस्यातिलुब्धैः पात्रं स्याज्जीवलोको ऽप्य भयवितरितुर्वर्ण्यते ऽतः किमन्यत् ॥२४ 85) आहारादावलसकृपणत्वेन वा दीयमाने दुःखं तादृग् न भवति तथा दीयमाने भये ऽस्मिन् । पातो नूनं नरककुहरे तेन जोवैरजस्रं यत्यं भव्यैः स्वहितनिरतैः प्रास्य सर्वान् कुभावान् ॥ २५ रूप अजय्य चार प्रकार की सेना; सर्व कुटुम्बी जन, योग्य भोग, तथा शय्या, भवन व आसन आदि को जीवित के बिना शव (मुर्दा) को अलंकारों से सजाने के समान व्यर्थ समझना चाहिये ॥ २२॥ ___जो अठारह दोषों से रहित है वही देव होता है, उसको छोड कर अन्य देव नहीं हो सकता है, पुण्य के बिना अन्य कोई हितकर नहीं है, ज्ञानाभ्यास को छोडकर अन्य कोई तप नहीं है, गुरु को छोड कर अन्य कोई आराधनीय नहीं है, पूर्ण निर्ग्रन्थावस्था अर्थात् पूर्ण परि. ग्रह से रहितावस्था को छोडकर अन्य कोई सुख नहीं है, सुख को छोडकर प्राणियों को अन्य कोई अभीष्ट नहीं है तथा जीवों के परिपालन को छोड कर जगत् में अन्य कोई धर्म सम्भव नहीं है ॥ २३ ॥ पुण्य के निवासस्थानभूत पुरुष ज्ञानदान करते हैं और वैसे ही-पुण्यशाली-पुरुष उसको ग्रहण करते हैं । जो ऋषि तपश्चर्या में तत्पर हैं वे औषधदान और आहारदान के पात्र हैं तथा क्लेश को प्राप्त व दीन-दरिद्री लोग भी आहार व औषधदान के पात्र होते हैं । अतिशय लोभी जन के द्वारा कल्पित अन्य दानके-भूमि आदि के दान के-पात्र अन्य कितने ही मनुष्य होते हैं । परंतु जो अभयदान देनेवाला है उसके लिये सर्व ही जीव लोक पात्र होता है। अर्थात् वह सब के लिये अभयदान दिया करता है । इससे अधिक और क्या कहा जाय? ॥२४॥ आलस्य से अथवा कृपणपने से आहारदान के देने पर जीव को वैसा दुःख नहीं होगा २३) 1 विना. 2 गुरोः सकाशादपरो नाराधनीयः 3 D 'नैर्ग्रन्थात . 4 जगति. 5 प्रोक्तः । २४) 1 प्रयच्छन्ति, दापयन्ति. 2 पुण्यनिवासा: 3 भैषज्याहारयोग्या भवन्ति.4 सुवर्णादिदानस्य. 5 रचितस्य. 6 योग्या भवन्ति. 7 दातुः.8 अभयदानं विना। २५)1P°यथा.2 भये दत्ते सति. 3 भयेन. 4निरन्तरम्.5 यत्नः कर्तव्य : Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - धर्मरत्नाकरः [२. २६86) मुक्ता विमुक्तिसुखसागरसंनिमग्नाः संसारिसत्त्वनिचयो विषयो ऽस्य सो ऽपि । संभिद्यते ऽचरचरंपविभागतस्तु पृथ्वीजलज्वलनवातवनस्पतीति ॥ २६ 87) अचरश्चरित्रनिलयैः पञ्चविधो ऽयं जिनैर्गणो ऽवादि । द्वित्रिचतुःपञ्चकरणनाम्ना तु चरः समाम्नातः ॥ २७ । युग्मम् । 88) जीवस्थानैर्गुणस्थानैस्तथा संज्ञोपयोगतः । मार्गणाप्राणपर्याप्तिभेदैर्जीवा अनेकधा ॥२८ 89) जीवराशिरिति प्रोक्तः पालनीयः प्रयत्नतः । सुदृशा वापरेणापि सर्वदा निजजीववत् ॥ २९ 90) प्रेष्या दारुणदुःखदूनमनसों दना दरिद्रास्तथा मूकान्धा बधिरा नरा बहुविधव्याधिव्यथाविह्वलाः । देहीति प्रगिरः प्रसारितकरा एवंविधा यद् ध्रुवं तद्धिंसाद्रुमपुष्पमेतदपरं प्राप्स्यन्त्यपूर्व फलम् ॥ ३० जैसा कि आलस्य से या कृपणपने से भय के देने पर होता है । इससे निश्चयतः उसका नरक में पतन होता है । इस लिये स्वहित में तत्पर रहनेवाले भव्य जीवों को सर्व कुभावों को छोडकर प्राणियों के लिये अभयदान देने में प्रयत्नशील रहना चाहिये ॥ २५ ॥ ___मुक्त जीव मोक्ष सुख के समुद्र में निमग्न हो चुके हैं-उन्हें इस अभयदान की आवश्यकता नहीं रही है। जो संसारी प्राणियों का समूह इस अभयदान का विषय है उसके अचर (स्थावर) और चर (स) ऐसे दो भेद हैं। उनमें चारित्र के स्थानभूत जिनदेव ने पृथ्वी, पानी, अग्नि, वायु और वनस्पति इस पाँच प्रकार के प्राणिसमूह को अचर तथा द्वीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय, चतुरिन्द्रिय और पंचेन्द्रिय प्राणियों को नाम से चर माना है ।। २६-२७ ।। जीवसमास, गुणस्थान, आहारादि संज्ञाएँ, उपयोग, गत्यादिक मार्गणाएँ, प्राण और पर्याप्ति इन भेदों से जीव अनेक प्रकार के हैं ॥ २८ ॥ ___ इस प्रकार से जो यह जीवराशि कही गई है उसका संरक्षण सम्यग्दृष्टि तथा इतर को-मिथ्यादृष्टि को भी अपने ही जीवन के समान सदा करना चाहिये ।। २९ ॥ भयंकर दुःख से दुःखित मनवाले जो दीन, दरिद्री, गूंगे, अन्धे, बहरे, अनेक व्याधियों २६)1 संसारस्य [ अभयस्य ]. 2 सोऽपि संसारिसत्त्वनिचयः. 3 भेदवान् भवति. 4 स्थावरत्रस. 5 अचर: स्थावरः । २७) 1 स्थावर:. 2 ऊचे. 3 द्वीन्द्रियादय:. 4 कथितः । २८) 1 बहप्रकाराः कथिताः। २९) 1 सम्यग्दृष्टिना। ३०)1 PD°प्रेक्ष्या, किङकरा:. 2 पोडितचिताः. 3 भिक्षुकाः. 4 अवाङमनोगोचरम् . 5नारकम् । Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -२. ३४ ] - अभयदानादिफलम् - 91) वैधव्यं' कुचकुम्भरम्यरमणीवर्गे हि यज्जायते दौर्भाग्यं प्रणते विपन्नरुपमे मृत्युस्तथा यौवने 1 यन्नार्या अनपत्यता' यदपरं जाता म्रियन्ते प्रजा - स्तद्धिंसाविषवल्लि संनिर्धिवशाद्विश्रामविस्फूर्जितम् " ॥ ३१ 92) पत्यो नित्यं यद्वियोगं लभन्ते लोकालोक्यं यच्च रार्टि कुटुम्बात् । यत्सापत्न्यं यान्ति रामाः सुदुःखं हिंसादेव्याराधनं तत्प्रसन्नम् ॥ ३२ 93) रूपभङ्गमुपयान्ति विचित्रं रोगरार्जजनितापतेर्यत् । 3 यज्जना जगति यान्ति च निन्दां निर्दयत्वसुहृदोपकृतं तत् ॥ ३३ 94 ) सर्वा कल्याणमालेयं दया देवीप्रसादतः । तथाकल्याणमालापि हिंसाव्याघ्रीसमाश्रयात् ॥ ३४ ३१ की पीडा से व्याकुल तथा ' हमें कुछ दो' इस प्रकार के दीन वचन को कह कर हाथ को फैलानेवाले प्राणी देखे जाते हैं; यह सब निश्चय से हिंसारूप वृक्ष का पुष्प है । इसका अपूर्व फल तो उन्हें आगे प्राप्त होगा ।। ३० ।। स्तनकलशों से सुन्दर दीखनेवाली स्त्रियों के समूह में जो वैधव्य प्राप्त होता है, नम्र मनुष्य में जो दारिद्र्य दिखता है, उपमारहित ( सज्जन ) पुरुष में जो विपत्ति दिखती है, तारुण्य में जो किसीको मरणावस्था प्राप्त होती है, तथा स्त्रीके जो सन्ततिहीनता होती है अथवा सन्तान के उत्पन्न होने पर भी जो उसका मरण हो जाता है; यह सब प्रभाव हिंसारूपी विषवल्ली के पास जा कर कुछ समय के लिये विश्राम करने का है ।। ३१ ॥ स्त्रियाँ जो पति के साथ निरन्तर वियोग के कष्ट को प्राप्त होती है, किसी के घर जो कुटुम्ब से नित्य कलह होता हुआ दिखता है, तथा स्त्रियाँ जो सौत के निमित्त से होने वाले दुख को प्राप्त होती हैं; यह सब हिंसा देवी की आराधना का फल है ॥ ३२ ॥ देह में रोगराज से - प्रबल व्याधि के प्रभाव से उत्पन्न हुए अपकार से जो मनुष्यों के रूप का विनाश होता है अर्थात् उदुंबर कुष्ठादिक रोग के कारण अवयवों के गल जाने से जो अनेक प्रकार से रूप का बिगाड होता है, तथा जगत में जो लोगों की निन्दा होती है; उस सब को निर्दयपनारूप मित्र का उपकार समझना चाहिये ।। ३३ । यह सब कल्याण माला अर्थात् धन-धान्य, व स्त्रीपुत्रादिकों के सुख दयारूपी देवती ३१) 1 रण्डत्वम्. 2 नमस्कारे. 3 आपत्. 4 मनोज्ञे. 5 स्त्रिय:. 6 पुत्ररहिताः. 7 पुत्राः. 8 निकटिता. 9 P °धिमनाग्वि. 10 विलम्बितविस्फूरणम् । ३२ ) 1 भर्त्रा 2 सर्वलोकविद्यमानम्. 3 सफलम् । ३३ ) 1 क्षय. 2 छेदनात्. 3 मित्रेण. 4 उपकारम् । Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - धर्मरत्नाकरः - [२. ३५95) दोहाङ्कादयताडनाप्रभृतिभिः शीतातपायैस्तथा क्षुत्तृष्णादिनिरोधनैर्गुरुरुजाभारातिरोपैरपि । तिर्यश्चो ऽप्रतिकारिणः परवशात् दुःखं सहन्ते हि यत् तत्तन्निर्दयतानदोतटतरुच्छायाश्रयसर्जितम् ॥ ३५ 96) अविज्ञातप्रतीकाराः सतां कारुण्यगोचराः । चिरं प्राणन्ति रोगाः प्राणिघाताद्वनेचराः ॥३६ 97) प्रपाय्यन्ते तप्तं कलिलसलिलं हृदहदहो प्रखाद्यन्ते मांसं निजतनुसमुत्थं सुविरसम् । विपाट्यन्ते चित्रनिशितकरपत्रैरकरुणं प्रशाय्यन्ते शय्यां प्रति दहनहेतिप्रतिभयाम् ॥ ३७ 98) कुम्भीपाके विपाच्यन्ते प्रस्फाल्यन्ते शिलातले । पीड्यन्ते चित्रयन्त्रेषु परतन्त्रा यथेक्षवः॥ ३८ के प्रसाद से मिलते हैं तथा अकल्याणों की माला-अनेक प्रकार के दुख-हिसारूपी व्याघ्री के आश्रय से प्राप्त होते हैं ।। ३४॥ दूध निकालने, शरीर को दागने व निर्दयतापूर्वक मारने आदि से, ठंड व गर्मी आदि से, भूख व प्यास आदि के रोकने से-समय पर खाना-पीना न देने से, तीव्र रोग से तथा अत्यधिक बोझा लादने से भी तिर्यंचों को जो प्रतिकार रहित दुःख परवशता के कारण सहन करना पडता है, वह सब निर्दयता रूपी नदी के तटवर्ती वृक्ष की छाया के आश्रय के लेने का प्रभाव है ॥ ३५ ॥ - वन में रहनेवाले भील आदि प्राणियों का घात करने के कारण रोग से पीडित हो कर उसके परिहार के उपाय को न जानते हुए दीर्घ काल तक उस रोग की वेदना को सहते है व जीवित रहते हैं। उनकी वेदना को देखकर सज्जनों को उनके ऊपर दया आती है ॥ ३६॥ - नरक में नारकियों को हृदय में दाह उत्पन्न करनेवाला तपा हुआ गहन (ताँबे का) पानी पिलाया जाता है, अतिशय दूषित स्वादवाला अपने ही शरीर का माँस खिलाया जाता है, उनका अंग नाना प्रकार के तीक्ष्ण करोतों से निर्दयता पूर्वक विदीर्ण किया जाता है, अग्नि ज्वालाओं से घिरी हयी शय्यापर सुलाया जाता है, उन्हें कुम्भीपाक में पकाया जाता है, ३५) 1 फालादिचिह्न कर्णादिच्छेदनम्. 2 उपायरहिताः.3 विपाक: उदयः । ३६) 1 अज्ञातोपाया:. 2 जीवन्ति. 3 रोगेन पीडिताः. 4 भिल्लाः श्वापदा वा । ३७) 1 पानं कार्यन्ते. 2 अशुद्धम्. 3 P°विपाद्यन्ते. 4 शयनं कार्यन्ते. 5 आयसपुत्तलिका । ३८) 1 पराधीनाः नारकाः.2 इक्ष दण्डाः। Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ —२. ४२ ] - अभयदानादिफलम् 99 ) इत्थं कदर्थनमनेकविधं सहन्ते - 4 यन्नारका नरककूपकमध्यमग्नाः । कालं प्रभूर्तमतिमात्रंमनन्तरालं हिंसाफलं तदखिलं खलु खेलतीह ॥ ३९ 100) इन्द्रमहर्द्धिकमरुतां' मरुतो ऽपि हि वाहनादिविनियोगात् । यन्मनसा तप्यन्ते तदपि च निःशुकतास्फुरितम् ॥ ४० 101) जन्तूपघातर्जनितोत्कटपातकस्य मत्वा कटुप्रकटमत्रं विपाकमेनः । भव्या भवन्तुं भवसंभवदुःख भीताः प्राणिप्रबन्धंपरिरक्षणबद्धकक्षाः ॥ ४१ 102) जीवा ये यत्रे जायन्ते रमन्ते तत्रं ते यथा । निम्बकीय निम्बे sपि रतिर्जगति गीयते ॥ ४२ ३३ शिलातल पर पटका जाता है, तथा नाना प्रकार के कोल्हुओं में ईख के समान पेरा जाता है। इस प्रकार से यहाँ नरकरूप कुएँ के मध्य में डूबे हुए वे नारकी जीव जो अनेक प्रकार की पीडा को निरन्तर दीर्घकाल तक - अनेक सागरोपम काल तक -सहन किया करते हैं, वह सब हिंसा का फल खेलता है; ऐसा समझना चाहिये || ३७ - ३९॥ इन्द्र और महाऋद्धिधारक सामानिक त्रायस्त्रिशादिकों के जो अभियोग्य आदि वाहन देव होते हैं वे वाहन आदि बनने के नियोग से जो मन में संतप्त हुआ करते हैं, वह भी उस निर्दयता की ही महिमा है । तात्पर्य - संक्लेश परिणामों से जो हीन देवगति की प्राप्ति होती है। तथा जिससे श्रेष्ठ देवों के वाहन देव बनना पडता है, इसे पूर्व में किये गये क्रूरतापूर्ण व्यवहार का फल समझना चाहिये ॥ ४० ॥ प्राणियों का विघात करने से जो तीव्र पापबन्ध होता है उसके इस प्रत्यक्ष कटु पाप फल को जानकर भावी सांसारिक दुःख से भयभीत हुए भव्य जीवों को प्राणियों के समूह के रक्षण में कटिबद्ध होना चाहिये ॥ ४१ ॥ जो जीव जहाँ उत्पन्न होते हैं, वे वहीं पर रममाण होते हैं। ठीक है --नीम के कीडे को नीम में ही प्रीति होती है, ऐसा लोक में माना जाता है ॥ ४२ ॥ ३९) 1 पीडनम्. 2 प्रचुरम् 3 प्रमाणरहितम्. 4 अन्तरालरहितम् 5 क्रीडति । ४० ) 1 इन्द्र महद्धिकदेवानाम्. 2 हीनदेवा: 3 निर्दयतायाः । ४१ ) 1 जीवधातोत्पन्नम् . 2 लोके. 3 उदयम्. 4 पापम्. 5 D 'भवन्नभव. 6 संबन्ध: 7 कृतप्रतिज्ञाः भवन्तु । ४२ ) 1 यस्यां गतो. 2 योन्यादौ. 3 कथ्यते । ५ Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३४ - धर्मरत्नाकर: [२.४३103) सुरेश्वरो दिवि सुरसुन्दरीजनैं - र्यथा जिजीविषति चिरं तथा जनः । जगद्गतो निजनिजजन्मरञ्जितः कुटीरके कटुतरदुःखपूरके ॥ ४३ 104) नाकनेतुरिव नाकविभोगैः कीटकस्य शकृदन्तरितस्यं । जीविताध्यवसतिः सदृशी स्यान्मृत्युभीतिरपि तुल्यतमैवं ॥४४ 105) रुजा परीताः परतन्त्रजीविताः सुदुर्भगा दुर्गर्तदीनदुर्धियः । सदा कदाश्च परैर्विमानिता जिजीविषन्त्येवं तथापि जन्तवः ॥४५ 106) इति मत्वा विधानेन येन येना गिनां व्यथा । जायते वर्जयेत्तं तं धर्मार्थी कालकूटवत् ॥ ४६ 107) आजन्म निःशेषरुजा विवर्जिता भोगोपभोगैः स्थितये ऽथिता इव । राजन्ति रामानयनालिमालिता लोका दयाकल्पलताचलाश्रयाः ॥ ४७ - जैसे इन्द्र स्वर्ग में सुरांगनाओं के साथ दीर्घकाल तक जीने की इच्छा रखता है वैसे ही इस जगत् में अवस्थित सभी जीव अपनी अपनी पर्याय में अनुरक्त हो कर अतिशय कटु व दुःखों से परिपूर्ण झोंपडी में (शरीर में) दीर्घकाल तक जीने की इच्छा रखते हैं ।। ४३ ।। जिस प्रकार स्वर्ग के स्वामी इन्द्र का स्वर्गीय भोगों के साथ वहाँ रहते हुए अपने जीवित के सम्बन्ध में विचार होता है-वह जीवित रहना चाहता है-। उसी प्रकार मल के मध्य में स्थित क्षुद्र कीडे को भी अपने जीवित का विचार होता है । तथा मरण का भय भी समान रूप से उन दोनों को रहा करता है-दोनों में से किसी को भी मरना अभीष्ट नहीं रहता ॥४४॥ - रोग से पीडित परतंत्रतापूर्वक जीवन बितानेवाले, अतिशय भाग्यहीन, दरिद्र, दीन, दुष्ट बुद्धिवाले और सदा पीडित रहनेवाले प्राणी दूसरों से अपमानित होते हैं तो भी वे जीने की इच्छा करते हैं ॥ ४५ ॥ ऐसा समझकर जिस जिस आचरण से प्राणियों को व्यथा उत्पन्न होती है, धर्माभिलाषी जीव को उस उस आचरण को कालकूट विष के समान त्याग देना चाहिये ॥ ४६ ।। जो लोग दयारूप कल्पलता का स्थिर आश्रय लेते हैं वे आजन्म सर्व रोगों से रहित ... ४३) 1 इन्द्रः. 2 स्वर्गे. 3 अप्सरःसमू है:. 4 जीवितुं वाञ्छति. 5 शरीरे । ४४) 1 इन्द्रस्य.2 गूथमध्ये स्थितस्य.3 जीवितव्यस्य स्थिति: 4 अन्यतः सदशा। ४५) 1 रोगेण. 2 पीडिताः. 3 पराधीनाः. 4 दुर्लक्षणा: 5 दरिद्र. 6 जीवितुमिच्छन्ति। ४६) 1 एकेन्द्रियादि- जीवानाम्. 2 विधानम् ।४७)1 जन्मपर्यन्तम् 2 स्थानाय जीविता इव.3D 'फलाधया: 4 आधाराः । Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - अभयदानादिफलम् - 108) गौरीशाविव भर्त्रभिन्नतनवस्तारुण्यमञ्जू षिका गोत्राकाशविरोचनोपमसुतोत्पत्त्या स्तुतोत्पत्तयः । रूपस्यावधयो नयस्य निधयः शीलस्य वेला इव. प्राणित्राणंसमाश्रयाच्चिरतरं राजन्ति रामा जने ॥ ४८ 109) कामं' रूपेण भोगैः सुरपतिमसमत्यागतः कर्णमुख्यांस्तारेशं कायकान्त्या रविमपि महसा मारुतं साहसेन । मान्धातारं जयन्तः शुचिरुचिरचरित्रेण सत्येन धर्मं * कीर्तिव्याप्तत्रिलोका अभयवितरणात् पुण्यवन्तस्तपन्ति ॥ ४९ -२. ४९ ] होते हैं। उनसे मानो भोगोपभोग स्थान प्राप्त करने के लिये स्वयं प्रार्थना करते हैं- भोगोपभोग उनको स्वयं प्राप्त होते हैं । - तथा वे स्त्रियों की नयन पंक्तियों की माला को धारण करते हैं अर्थात् उनको सुन्दर स्त्रियाँ प्रेम से देखती हैं ॥ ४७ ॥ जिन स्त्रियों ने पूर्व में प्राणिरक्षा का भली भाँति सहारा लिया है - जो प्राणिहिंसा से विरत रही हैं - वे उसके प्रभाव से पार्वती और महादेव के समान पति से अभिन्न शरीरवालीपरस्पर में अतिशय अनुरक्त युवावस्था की पिटारी, सौन्दर्य की सीमा - अतिशय सुन्दर, न्याय-नीति का भंडार और शीलरूप समुद्र का मानो किनारा होती हैं । अपने वंशरूप आकाश में सूर्य के समान तेजस्वी पुत्र को उत्पन्न करने के कारण लोक में उनके जन्म की स्तुति की जाती है । इस प्रकार से वे चिरकाल तक जनसमूह मध्य में शोभायमान होती हैं ॥ ४८ ॥ - - अभयदान दे कर पुण्य का संचय करनेवाले भाग्यशाली जन अपने सौन्दर्य गुण से कामदेव को, भोगों से इन्द्र को, असाधारण दान गुण से कणं आदि प्रसिद्ध दानवीरों को, शरीर की कान्ति से चन्द्र को, तेजस्विता से सूर्य को, साहस से पवनपुत्र हनुमान - को, पवित्र व सुन्दर चरित्र से मांधाता राजा - युवनाश्व राजपुत्र को, तथा सत्यगुण से धर्मराज- युधिष्ठिर- को जीत कर अपनी कीर्ति से त्रैलोक्य को व्याप्त करते हुये दीर्घकाल तक तेजस्वी जीवन को बिताते हैं ।। ४९ ।। - (४८) 1 ईश्वरी. 2 सूर्य. 3 कृत्वा 4 स्तवितोत्पत्तयः 5 प्राणिरक्षणसमाश्रयात् । ४९ ) 1 कन्दर्पम् 2 आश्चर्यदानात् 3 तेजसा 4 युधिष्ठिरम् 5 पुण्यवन्तः पुरुषास्तपन्ति संतापयन्ति एतान् । रूपेण काम संतापयन्ति, भोगैरिन्द्रम्, असदृशत्यागतः कर्णसदृशान् चन्द्रं कायकान्त्या सूर्य प्रतापेन, पवन साहसेन बलेन, मान्धातारं नृपं शुचिनिर्मलचरित्रेण, युधिष्ठिरं सत्येन । कस्मात् अभयदानात् । किंविशिष्टाः पुण्यवन्तः कीर्तिव्याप्तत्रिलोकाः । Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३६ - धर्मरत्नाकरः - 110) व्यासङ्गै' रहिताः क्षुदादिभिरपि प्रोद्यद्दिनेशप्रभा यत्कल्पद्रुमभोगदत्तनिलयाः पल्यत्रयं प्राणितम् । नीरोगा गमयन्ति भोगधरणीजाताः पुमांसः स्त्रियः पञ्चत्वे' त्रिदशा भवन्ति तदिदं जीवावनोत्थं फलम् ॥ ५० 111 ) भोगभूमाश्च तिर्यञ्चो निःप्रपञ्चा मनुष्यवत् । त्रिपल्यजीवितप्रान्ते सुराः स्युः प्राणिरक्षणात् ॥ ५१ 112) स्वायत्तं कुरुते यतो ऽपि न परं संसारसौख्यं वरं यन्निःश्रेयसंदस्युमङ्गर्जं महासप्तार्चिराच्छेदकम् । यत्त्रिशत्त्रितयान्वितोदधिं सुखं सर्वार्थसिद्धेः सुराः सेवन्ते सकलामराधिपनु तास्तत्प्राण्य हिंसार्जितम् ।। ५२ 113) मातुर्यशोधरस्यात्र कथा दृष्टान्तगोचरी । विश्वसेनस्य तथा क्षेमस्य मन्त्रिणः ।। ५३ [ २.५० भोभूमि में उत्पन्न हुए स्त्री-पुरुष आसक्ति व भूख-प्यास आदि की बाधा से रहित, उदित होते हुए सूर्य के समान कान्ति से रमणीय तथा कल्पवृक्षों के द्वारा दिये गये भोगों व भवन से संयुक्त हो कर जो तीन पल्य तक रोगरहित जीवित को धारण करते हैं तथा मरण के पश्चात् जो स्वर्ग लोक में देव होते हैं यह सब उनके जीवरक्षण का फल है ॥ ५० ॥ प्राणि रक्षण - अभयदान के निमित्त से भोगभूमि में उत्पन्न हुए तिर्यंच भी माया व्यवहार से रहित हो कर मनुष्यों के समान वहाँ तीन पल्य तक सुखपूर्वक जीवित रहते हैं । तत्पश्चात् मरण को प्राप्त हो कर वे भी देव होते हैं ॥ ५१ ॥ सर्वार्थसिद्धि के देव समस्त इन्द्रों के स्तुति का स्वीकार करते हुए तेतीस सागरोपम कातक जिस सुख का उपभोग किया करते हैं वह उन्हें पूर्वकृत प्राणि रक्षण से उस अभय दान के प्रभाव से ही प्राप्त हुआ करता है । उस सुख को छोड कर दूसरा कोई उत्तम संसार का सुख प्राणी को स्वाधीन नहीं करता है । वह मोक्षसुख के चोररूप काम की भयानक अग्नि को - उसकी बाधा को - नष्ट करनेवाला है ॥ ५२ ॥ दृष्टान्त स्वरूप यहाँ राजा यशोधर और उसकी माता की, घण्टा नाम की भार्या से युक्त विश्वसेन की तथा क्षेत्रनामक मंत्री की भी कथा हिंसा व अहिंसा के प्रसिद्ध है ॥ ५३ ॥ विषय में ५०) 1 आरम्भप्रारम्भादिभि: 2 जीवितम् 3 भोगभूमावुत्पन्नाः 4 मृतें सति देवा भवन्ति 5 जीवरक्षणोत्पन्नं फलम् । ५२ ) 1 स्वाधीनम्. 2 मोक्षस्य. 3 काम. 4 सागरम् । ५३ ) 1 दृष्टान्तयोग्या । Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -२.५५] - अभयदानादिफलम् - 114) निर्बाध सिद्धिसौख्यं विषयविरहितं भाविकाले ऽप्यनन्तं दूरं सर्वोपमानं वचनविषयतातीतमात्मस्वभावम् । यत्कामं कामयन्ते भवभयविधुरा आस्तिकाः शुद्धबोधाः सिद्धा यद् मुञ्जते तत्त्रुटति न नियतं शंबलं श्रीदयाप्तम् ॥ ५४ 115) स्वनिःश्रेयससंभवं सुखफलं ख्यातं परोक्षं परं प्रत्यक्षं सदयस्य मूरिरिव स प्रप्रार्थ्यते भूतले । आनन्दाथकणप्रपूर्णनयनैः संपीयमानो जनैविश्वासोर्जननीव सुप्रभुरिव प्रीतैः कृतज्ञैः परैः ॥५५ इति श्री-जयसेन-मुनि-विरचिते धर्मरत्नाकरनामशास्त्रे अभयदानदयाहिंसालफप्रभाववर्णनो नाम द्वितीयो ऽवसरः ॥ २ ॥ संसार के भय से व्याकुल हो कर यथार्थ वस्तु स्वरूप का श्रद्धान करनेवाले सम्यग्ज्ञानी जीव सब प्रकार की बाधा से रहित, इन्द्रिय विषयों से विहीन, भविष्य में अनन्त कालतक अवस्थित रहनेवाले, सब उपमाओं से दूर-अनुपम, वचन की विषयता से रहित-अनिर्वचनीयऔर आत्मा के स्वभावभूत जिस सुख की अतिशय इच्छा किया करते हैं तथा सिद्धजीव जिसका उपभोग करते हैं वह पाथेयभूत शाश्वतिक सुख उस उत्तम जीवदया के निमित्त से प्राप्त होता है जो फिर कभी नष्ट नहीं होता॥५४॥ स्वर्ग व मोक्ष का उत्कृष्ट सुखरूप फल अत्यन्त परोक्ष है, ऐसा प्रसिद्ध है। परन्तु दयालु भव्य को वह प्रत्यक्ष रूपसे प्राप्त होता है। पृथिवी पृष्ठ पर उस अभयदाता को भव्यजन आचार्य के समान मानते हैं। मनुष्य उसे आनन्दाश्रुकणों से भरी हुई आँखों से देखते हैं। वे उसके विषय में प्रेम तथा कृतज्ञता व्यक्त करते हैं व उसे विश्वासपात्र व्यक्ति के जननी के समान तथा उत्तम राजा के समान समझते हैं ।।५५।। इस प्रकार श्री जयसेन मुनि विरचित धर्मरत्नाकर शास्त्र में अभयदान, दया तथा हिंसा के फलोंका वर्णन करनेवाला दूसरा अवसर समाप्त हुआ ॥२॥ ५४) 1 अतिशयेन. 2 वाञ्छन्ति. 3 संसारभयभीता:. 4 जैनाः । ५५) 1 स्वर्गापवर्गसंभवम् . 2 आचार्य इव. 3 सदयः. 4 दृश्यमानः. 5 P°कृतज्ञः, कार्यवेत्ता, 6 P 'इति द्वितीयोवसरः । Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ ३. तृतीयो ऽवसरः ] [ आहारदानादिफलम् ] 116) द्वितीयं स्तूयते दानं सर्वतीर्थमतं यतः । द्विनां नैव तीर्थानि न तपांसि तपस्विनः ॥ १ 117) षण्मासमुत्तमधिर्यः समुपोष्यं वर्षे 3 वाञ्छन्ति नूनमशनानि विनाशनायाम् । तस्माद्विना न हि वपुर्न तपो विदा वा मोक्षो न तेन रहितो ऽभिमतं ततस्तत् ॥ २ 118) उक्तं च 7 आद्येनेक्षुरसो दिव्यः पारणाय पवित्रितः । अन्यैर्गोक्षीरनिष्पन्नपरमान्न॑मलाल से: : 11 R * ? तीर्थाधिपैरिति संबन्धः ॥ चूंकि दूसरे आहारदान के बिना न तो तीर्थों की - विविध संप्रदायों की - ही सम्भावना है और न उसके बिना तपस्वी के अनेक प्रकार के तपश्चरण भी स्थिर रह सकते हैं । अतएव सब ही तीर्थों को मान्य उस आहारदान की प्रशंसा की जाती है ॥ १ ॥ निर्मल बुद्धि मनुष्य वर्ष में छह मास उपवास करके तदनंतर पारणा के समय आहार की इच्छा करते हैं। आहार के विना चूंकि शरीर की स्थिति नहीं रहती, तप नष्ट होता है, ज्ञान भी नष्ट हो जाता है, तथा उसके विना मोक्ष की भी प्राप्ति का संभव नहीं है । इसलिये वह आहारदान आवश्यक माना गया है ॥ २ ॥ कहा भी है- पहले आदिनाथ जिनेश्वर ने पारणा में इक्षुरस को पवित्र किया, अर्थात् १) 1 अन्नदानम्. 2 कथ्यते. 3 सर्वमार्गमतम्, 4 तस्यान्नदानस्य 5 पन्थानः । २ ) 1 [ बुद्धयः ] 2 उपवासं कृत्वा 3 क्षुधायाम्. 4 अशनात्. 5 ज्ञानम् 6 अशनेन श्रेष्ठज्ञानेन वा. 7 अन्नदानम् । २०१ ) 1 आदिनाथेन. 2 आहार 3 पायसः क्षीरि: 4 अलोभैः । Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -३. ४] - आहारदानादिफलम् - 119) आहारेण विना जगत्यभिमताः सिध्यन्ति नो षक्रियाः कार्याकार्यविचारणो ऽपि स चतुर्वर्गो भूशं सीदति । वर्णा निर्मलवर्णपूर्णभुवनाः सीमानं मुह्यन्त्यपि यान्त्येवं प्रलयं प्रभिन्ननियमास्तूर्णं तथैवाश्रमाः ॥ ३ 120) केचिन्मानसमौजसं कतिपये लेप्यं परे कावलं श्वाभा दुर्विचिकित्स्यसंततरुजाग्रस्ताः पुनक्रियम् । जीवा जन्मनि यान्त एव सकला नोकामणं कार्मणं । काङ्क्षन्त्येव जगन्ति जीवितमिवाहारं समस्तान्यपि ॥ ४ इक्षुरस का आहार लिया।अजितनाथादि इतर तेईस तीर्थकरों ने लोलुपता से रहित हो कर गाय के दूध से बने हुए परमान्न (खीर) का आहार ग्रहण किया है ।। २*१ ॥ श्लोक में कर्ताके रूप में जिनेन्द्रों को ग्रहण करना चाहिये। ___ लोक में (अभीष्ट) उपाहार के अभाव में छह आवश्यक अथवा असि मषि आदिक जीवन-निर्वाहकी छह क्रियाएँ सिद्ध नहीं हो सकती हैं। उसके विना यह कार्य है और यह अकार्य है, इस प्रकार के विवेक के साथ मनुष्यों में धर्म, अर्थ, काम और मोक्षरूप चार पुरुषार्थ भी निश्चयसे फलित न हो सकेंगे। निर्दोष कोतिसे जगतको व्याप्त करनेवाले ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य व शूद्र ये चार वर्ण भी अपनी मर्यादा को नष्ट कर देंगे। तथा विविध नियमोंवाले ब्रह्मचर्याश्रम, गृहस्थाश्रम, वानप्रस्थाश्रम और भिक्षुकाश्रम ये चार आश्रम भी शीघ्र नष्ट ही हो जायेंगे ॥ ३ ॥ कितने ही जीव - जैसे देव - मानसिक आहार को, कितने ही प्राणी (अण्डस्थ) औजस आहार को, कितने प्राणी-जैसे वृक्षलतादिक लेप्याहार को, तथा कितने प्राणी - जैसे मनुष्य व पशु - कवलाहार को, प्रतिकाररहित निरन्तर रोगग्रस्त नारकी जीव वैक्रियाहार को ग्रहण करते हैं। तथा जो जीव पूर्व शरीर को छोडकर उत्तर शरीर को धारण करनेके लिये जा रहे हैं वे नोकर्माहार व कर्माहार को ग्रहण किया करते हैं । तात्पर्य यह है कि लोक में सब ही प्राणी जैसे जीवित की इच्छा करते हैं वैसेही वे उसे स्थिर रखने के लिये आहार की भी इच्छा किया करते हैं ॥ ४ ॥ www rrrrrrrrrrrrr ३) 1 अभीष्टा:. 2 ऋषिः, यतिः, मुनिः, अनगार: 3 अतिशयेन खेदखिन्नो भवति. 4 मर्यादाम. 5 P"याम्तीव. 6 संयमाः 7 वानप्रस्थ, यति, गृही, ब्रह्मचारी. ४) 1 देवा मानसमाहारं वाञ्छन्ति, पक्षिणो ऽण्डकानि औजसं पक्षाधारं वाञ्छन्ति, वृक्षादि लेप्यं, परे मनुष्याः तिर्यञ्चोऽपि कवलाहारं वाञ्छन्ति गलन्ति, नारकाः कर्माहारं वैक्रियकं आहारं गलन्ति, तीर्थकरा नोकर्म भवान्तर गच्छता जीवकर्मणाम (?).2 नारकाः, 3 रोगेण. 4 जीवितव्यमिव । Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - धर्मरत्नाकरः - • [३. ५121) नाशनायोः समो व्याधिर्भेषजं नाशनोपमम् । तत्पदेष्टुः परो नास्ति चिकित्साकुशलः कृती ॥५ 122) आहारदानमिदमस्तसमस्तदोष दातुर्विधाननिपुणस्य भवप्रमोषम् । कीर्त्यर्जनं च तनुते परमानुरागं व्यग्रां समग्रकमली कुरुते वरीतुम् ।। ६ 123) मित्राण्यरीनपि करोति करोत्यभीष्टं कष्टं विदरयति वारयते ऽप्यनिष्टम् । मार्तण्डमूर्तिरिव संतमसं समस्तं दानं निदानविकलं कुदृशो ऽपि दातुः ॥७ 124) आगांसि झपयति वृष्टिरिवाशु तापं विश्राणनं गुणगणै रहितस्य दातुः । पोद्भासयत्युरुगुणानसतो ऽपि साक्षात् पानीयपूर्णसरसीव सरोजषण्डान् ॥८ भूख के समान कोई रोग और आहार के समान कोई औषध नहीं है । तथा आहार देनेवाले गृहस्थ के समान दूसरा कोई पुण्यवान् (विद्वान्) रोग के परिहार में कुशल (वद्य) नहीं है ॥ ५॥ समस्त दोषों से रहित यह आहारदान दान की विधि में कुशल दाता के संसारविनाश के साथ उसको कीर्ति के उपार्जन को व धर्मविषयक उत्कृष्ट अनुराग को भी करता है। साथ ही वह उक्त दाता का वरण करने के लिये समस्त लक्ष्मी को व्याकुल भी कर देता है। उक्त दान के प्रभाव से दाता को सब प्रकार की लक्ष्मी स्वयं आकर प्राप्त होती है ॥६॥ मिथ्या दृष्टि भी दाता यदि भावसुख की अभिलाषारहित होकर दान देता है तो उसका वह दान शत्रुओं को भी मित्र बनाता है, अभीष्ट को पूर्ण करता है, कष्ट को दूर करता है, अनिष्ट को निवारण करता है, तथा सूर्यबिंब के समान समस्त अज्ञानरूप अंधकार को दूर करता है ॥ ७ ॥ ___सम्यग्दर्शनादि गुणों के समूह से रहित दाता के द्वारा दिया गया आहारदान उसके ५) 1 क्षुधाया:. 2 अशनसदृशम्. 3 D प्रदातुः तस्याहारस्य दातु: सकाशात् . 4 वैद्यः. ६) 1शुद्धम् 2 दानशीलस्य. 3 संसारमोषणम्. 4 आकुलाम्. 5 लक्ष्मीम्. 6 वरणयोग्याम्। ७) 1 मनोवाञ्छितम् . 2 निकटीकरोति (?). 3 निदानरहितम् 4 मिथ्यादृष्टिन : पक्षे अन्ध: 5 दात पुरुषस्य.८) 1 अपराधान्. 2 दानम. 3 अधिकगुणान्. 4 अविद्यमानान्. 5 पुष्करिणीव. 6 कमलसमूहान् । Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -३. ११] - आहारदानादिफलम् - 125) किं करमयः कलाचयमयः किं कीर्तिरेखामयः किं वानन्दमयो लसन्मधुमयः किंवा सुहृद्धृन्मयः । वीक्षातृप्तविलोचनैर्नरशतैर्वीक्ष्यो ऽपि नालक्ष्यते त्यागी तिष्ठतु यत्र तत्र सततं प्रीतिप्रफुल्लाननैः ॥ ९ 126) गाण्डीवीव धनुर्धरो विधुरिवानन्दप्रदः पश्यता वाग्मी सूरिरिव प्रतापनिलयः पूषेवं काव्योपमः । नीत्या द्यौरिवं नीरजो नरमणिर्धात्री सर्वसहः कीर्त्या श्वेतयते तथा न हि यथा दाता दिशां मण्डलम् ॥ १० 127) गतिमतितनुतेजःकान्तिसौहित्य॑सत्य व्रतनियमयमाजातीर्थधर्मप्रवृत्तिप्रभृतिगुणसमूहा योगिनां तेन दत्ता अशनवितरिता यः कामधेनूपमानः ॥ ११ अपराधों को इस प्रकार से शान्त कर देता है जिस प्रकार की वर्षा गर्मी के सन्ताप को दूर कर देती है । तथा वह उसके अविद्यमान भी श्रेष्ठ गुणों को इस प्रकार से प्रकट करता है जिस प्रकार कि पानी से परिपूर्ण तालाब कमलसमूह को प्रकट करता हैं । उसे उत्पन्न किया करता है ॥८॥ दानी जहाँ पर अवस्थित होता है वहाँ वह दर्शनीय दाता प्रेमसे विकसित मुखवाले सैकडों जनों के द्वारा आतुर नेत्रों से निरन्तर देखे जानेपर भी क्या वह कर्पूरस्वरूप है, क्या कलाओं के समूह (चन्द्र) स्वरूप है, क्या कीर्ति की रेखास्वरूप है, क्या आनन्दस्वरूप है, क्या सुन्दर वसन्त स्वरूप है, अथवा क्या मित्र के हृदयस्वरूप है; इस प्रकार सन्देहास्पद होने से वह ठीक से देखा नहीं जाता है। तात्पर्य, यह कि वह शीतलता आदि अनेक उत्तमोत्तम गुणों से संयुक्त होता है ।। ९॥ ___ दाता अर्जुन के समान धनुर्धारी, देखनेवालों को चंद्रसमान आनंददायक, आचार्य के समान भाषणचतुर, सूर्य के समान प्रताप का धारक, नीति से शुक्राचार्य के समान, आकाश के समान नीरज-धूलिरहित-अर्थात् पापरहित होता है। मनुष्यों में रत्नतुल्य वह दाता पृथ्वी के समान सर्वसह-सब संकटों को सहनेवाला-हो कर अपनी कीर्ति से जिस प्रकार दिशाओं के मण्डल को शुभ्र करता है, उस प्रकार दूसरा कोई अपनी कीति से उस दिङ्मण्डल को शुभ्र नहीं करता है ॥ १० ॥ ___ जो आहार देनेवाला पुरुष कामधेनु के समान है उसने योगिजनों को गति, मति, ९) 1 अमृतमयः. 2 दर्शनातृप्तनेत्रैः 3 विकसिताननैः । १०) 1 अर्जुनः. 2 चन्द्रः. 3 बृहस्पतिरिव. 4 सूर्यः. 5 शुक्रसदृशो नीत्या. 6 आकाश. 7 निर्मल. 8 कश्चित् पुरुषरत्नं तथा श्वेतयते यथा दाता श्वेत. यते. 9 D °धरित्री. । ११) 1 सज्जनता. 2 आहारदात्रा. 3 आहारदाता। Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - धर्मरत्नाकरः [३. १२128) चलो ऽकुलीनो ऽपि शठो ऽपि मूर्खः परं विशीलो ऽपि दुराशयो' ऽपि । उपेयते सर्वजनैः प्रदेष्टा यथा समुद्रः सरितां समूहैः ॥ १२ 129) कलाकलापं च कुलं च शीलं श्रुतज्ञतां चारुचरित्रतां च । प्रकाशयेच्छन्नगुणांश्च दानं पदार्थरूपाणि यथांशुमाली ॥ १३ 130) दृप्तारिपतच्छिदुरो गुहों यथा दोषान्धकाराभिदुरो रविर्यथा । श्रीचन्दनं तापनिरोधकं यथा दानं च दुनौतिपिधायकं तथा ॥ १४ 131) यादृशस्तादृशो वापि पुमांस्त्यागान्महामुनिः । कल्याणाशी मजल्पाकैश्चिन्तामणिरिवार्यते ॥१५ 132) दातृयाचकयोर्मेदः कराभ्यामेव दर्शितः । अर्थिनस्तिष्ठतो ऽधस्तात् सं दातुरुपरि स्थितः ॥ १६ शरीर का तेज, कान्ति, सज्जनता सत्य, व्रत, नियम, महाव्रत (आजन्म व्रत), आज्ञा और तीर्थ धर्मप्रवृत्ति इत्यादि गुणों के समूह दिये हैं ॥ ११॥ * दाता यदि चंचल, अकुलीन, कुटिल, मूर्ख, दुराचारी और दुष्ट अभिप्रायवाला हो तो भी जिस प्रकार नदियों के समूह समुद्र में जाते हैं उसी प्रकार सब लोग उसीके पास जाते हैं ।। १२॥ जैसे सूर्य पदार्थों के स्वरूप को प्रकाशित करता है वैसे ही दान अनेक कलाओं के समूह, कुल, शील, आगमज्ञान, निर्दोष चारित्र तथा अन्य भी प्रच्छन्न गुणों को प्रकट किया करता है ॥ १३ ॥ . जिस प्रकार कार्तिकेय उन्मत्त शत्रुओं के पक्ष को छेदता है, सूर्य रात के अंधकार को चारों तरफ से नष्ट करता है, उत्तम चंदन शरीर के संताप को नष्ट करता है उसी प्रकार दान दुर्नीति को नष्ट करता है ॥ १४ ॥ जिस किसी भी प्रकारका पुरुष दान के प्रभाव से महामुनि हो कर चिन्तामणि के समान अन्य भिक्षार्थी जनों के द्वारा कल्याणसूचक आशीर्वचनोंका उच्चारण करते हुए प्रार्थित होता है॥ १५॥ दाता और याचक के भेद को उन दोनों के हाथ ही दिखला सकते हैं। कारण कि याचक का हाथ नीचे और दाता का हाथ ऊपर रहता है ॥ १६ ॥ १२) 1 क्रूरचित्तः. 2 अङगीक्रियते. 3 दाता। १३) 1 कर्तृ. २ सूर्य: । १४) 1 दर्पसहितारिः. 2. षण्मुखः ईश्वरपुत्रो वा. 3 भेदकः. 4 आच्छादकम् । १५) 1 पुरुष:. 2 श्रेष्ठः वा महामुनिः वा. 3 कल्याणाशीर्वादप्रजल्पकैः. 4 प्रार्थ्यते । १६) 1 द्वाभ्यां हस्ताभ्याम्. 2 कर:. 3 दात पुरुषस्य. Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - आहारदानादिफलम् - 133 ) स्वर्णादिकं बहुविधं शतशो ऽपि दानं स्नानं सहस्रगुणतीर्थसमुद्भवं च । कामं करोतु विधिना पितृतर्पणं च नाहारदानसममेकमपि प्रभाति ॥ १७ - ३.१८ ] समयान्तरे' ऽप्युक्तं श्लोकत्रयम् - 134) कनकार्श्वतिला नागो रथो दासी मही गृहम् । कन्या च कपिला धेनुर्महादानानि ते दश ।। १७*१ 135) श्राद्धे च सुरनद्यां च गयायां चैव भारत । वापीकूपतडागेषु षट्सु धर्मो भ्रमान्वितः ॥ १७२ 136) नकुलो यज्ञवाटस्थं इदं वचनमब्रवीत् । नसक्तुप्रस्थतुल्यो हि यज्ञो बहुसुवर्णकः ।। १७*३ 137 ) दानं हि सर्वव्यसनानि हन्तीत्याख्यायि' वाक्यं सकले ऽपि लोके । कल्याणमाला फललोलुपेन देयं स्वशक्त्या तदतन्द्रितेनं ॥ १८ ४३ मनुष्य भले ही सैंकडो प्रकार से बहुत प्रकार के सुवर्ण आदि का दान करता रहे तथा वह सहस्र गुणों से युक्त तीर्थजल में भले ही स्नान करता रहे तथा वह विधिपूर्वक अतिशय पितृतर्पण - श्राद्ध - को भी करता रहे। फिर भी इनमें से एक भी उस आहारदान के समान सुशोभित नहीं हो सकता हैं ॥ १७ ॥ अन्यदर्शन में भी ये तीन श्लोक कहे गये हैं हे भारत! तेरे लिये सुवर्ण, घोडा, तिल, हाथी, रथ, दासी, पृथ्वी, घर, कन्या और कपिला गाय ये दश महादान कहे गये हैं ।। १७*१॥ श्राद्ध, गंगा नदी, गया, वापी, कुआँ और सरोवर इन छह स्थानों में नाना भ्रान्ति है ॥ १७२ ॥ यज्ञवाट में गया हुआ नेवला यह बोला कि बहुसुवर्णक नामक यज्ञ सुवर्ण ब्राह्मणों को दिया जाता है - सत्तू के प्रस्थ (एक प्रकार का माप) समान नहीं है । तात्पर्य, बहुत सुवर्णादि के दान की अपेक्षा एक प्रस्थ सत्तू का देना कहीं श्रेष्ठ है ॥ १७*३ ॥ दान सर्व व्यसनों का नाश करता है, यह वाक्य " दाति निकृन्तति व्यसनानि इति — धर्म है, ऐसा . जिसमें बहुत १७) 1 अतिशयेन. 2 शोभते । १७१) 1 परसमयदर्शने 2 घोटक. १७#२ ) 1 गजमायाम्. 2 भ्रमसंयुक्तः निश्चयरहितः धर्मो भवति न वा भवति । १७३) 1 यज्ञस्थाने स्थितः 2 सातूपाथेन समानः । १८) 1 उक्तम्. 2 वाञ्छ केन. 3 दानम्. 4 आलस्यरहितेन । Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४४ - धर्मं रत्नाकरः स्वशक्तिः प्रसिद्धा व्याख्यायते138) भागद्वयी कुटुम्बार्थे संचयार्थे तृतीयकः । स्वरायो यस्य धर्मार्थे तुर्यत्यागी स सत्तमः । १९ 139) भागत्रयं तु पोष्यार्थे कोशार्थे तु द्वयी सदा । . षष्ठं दानाय यो युङ्क्ते स त्यागी मध्यमो ऽधमात् ॥ २० 140 ) स्वस्वस्य यस्तु षड्भागान् परिवाराय योजयेत् । त्रीन् संचयेदशांश च धर्मे त्यागी लघु सः ॥ २१ 141 ) इतो हीनं दत्ते सति सुविभवे यस्तु पुरुषो मतं तद्यत्किचित् खलु न गणितं धार्मिकनरैः । इमान् भागांस्त्यक्त्वा वितरति बुधो यस्तु बहुधा महासत्त्वस्त्यागी भुवनविदितो ऽसौ रविरिव ।। २२ [ ३. १९ दानम् " इस निरुक्ति के अनुसार [सब लोक में प्रसिद्ध है । इसलिये कल्याण समूह रूप फल की अभिलाषासे दाता को आलस्य छोडकर अपनी शक्ति के अनुसार ] दान देना चाहिये ॥ १८ ॥ प्रसिद्ध अपनी शक्ति का व्याख्यान किया जाता है - जो पुरुष अपने अर्जित धन का कुटुम्ब पोषण के लिये दो भाग, संचय के लिये तीसरा भाग तथा धर्म के लिये चौथा भाग नियत करता है, वह उत्तम दाता माना जाता है ॥ १९ ॥ जो अपनी आय में से सदा कुटुम्ब पोषणके और शेष छठे भाग को दानके लिये ] नियत करता है गया है ॥ २० ॥ लिये [ तीन भाग, संचय के लिये दो भाग वह दानी अधम की अपेक्षा मध्यम कहा जो दाता अपने धन के दस भागों में से छह भाग परिवार पोषण के लिये, तीन भाग संचय के लिये तथा शेष दसवें भाग को धर्म के लिये नियोजित करता है वह दाता जघन्य माना जाता है || २१ ॥ जो पुरुष 'अतिशय वैभव के होनेपर भी इससे - एक दशांश से भी कम दान देता हैउसे धार्मिक जन दाता लोगों में कुछ भी नहीं गिनते हैं - उसे वे दाता नहीं समझते हैं । किन्तु जो विद्वान् उपर्युक्त भागों को छोड कर अनेक प्रकार से बहुत धन को देता है, वह दानी महात्मा लोक में सूर्य के समान प्रसिद्ध होता है ॥ २२ ॥ १९) I रक्षणार्थे. 2 स्वद्रव्यस्य 3 चतुर्थ: 4 उत्तमः दाता । २१ ) 1 स्वकीयद्रव्यस्य. 2 दशममंशम्. 3 जघन्यदाता । २२ ) 1 स्फुटम् 2 ददाति 3 दाता । Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -३. २५] - आहारदानादिफलम् - 142) पुचपुरिसदाणहलु सुणेविणु लोहु समुब्भवंतु णियमेविणु। संसारासारत्तु मुणेविणु णियदव्वाणुसारु सुमरेप्पिणु ॥ २२* १ 143) देइ ण जो घरत्यु सो केहउ किं माणुसु चिडउल्लउ जेहउ । णियडिंभई अप्पाणु जि पोसइ मुवउ ण जाणहँ कहिं जाईसइ ॥२२ * २ 144) श्रेयानादिमदेवदानमहितः श्रीचक्रवर्तीरितः पञ्चाश्चर्यमवापं भूपतिर्मधुश्रीवज्रजचोंऽहतेः । अन्येषां जिनयोगिनां वितरणात् प्रापुर्भवे ऽस्मिन्नपि द्वित्रैर्मुक्तिपदं परे कतिपयैर्मोगांश्च कुर्वादिषु ॥ २३ 145) अष्टापदं' यथेष्टं तु निष्क्रान्तो श्रीजिनेश्वरैः। स्वयमदायि सत्त्वेभ्यो मध्यस्थैरपि निश्चितम् ॥ २४ 146) इति प्रसिद्धं परमागमे ऽपि तथापि भोगा विविधाश्च रोगाः । ततो गृहस्थैर्यतिभिश्च दानं यथोचितं देयमिहानिदानम् ॥ २५ । पूर्व पुरुषों ने दान दे कर जो फल प्राप्त किया है उसे सुनकर, लोभ की उत्पत्ति को नियंत्रित कर संसार की असारता को जानकर और अपने द्रव्य के अनुसार दान देने की योग्यता का स्मरण कर जो गृहस्थ दान नहीं देता है वह गृहस्थ कैसा है, वह क्या मनुष्य है ? वह उस चिडिया के समान है जो अपने बच्चों का पोषण करना ही जानता है । वह मरने पर कहाँ जायेगा, यह हम नहीं जानते हैं ॥ २२*१-२ ।। · श्रेयांस राजा आदि जिनेन्द्र को आहारदान देने के कारण महिमा को प्राप्त हुआ, उसकी भरत चक्रवर्ती ने भी स्तुति की। राजा मधु (१) और वज्रजंघ ने जो मुनि के लिये आहारदान दिया था उसके प्रभाव से उन्होंने पंचाश्चर्यों को प्राप्त किया था । अन्य तीर्थकरों व योगिजनों को आहारदान दे कर कितने हो भव्य जीवों ने इसी भव में और कितनों ने कुरुदेवकुरु व उत्तरकुरु - आदि भोगभूमियों के भोगों को भोगकर दो, तीन अथवा कुछ ही भवों में मोक्ष को प्राप्त किया है ॥ २३ ॥ दीक्षा लेते समय स्वयं तीर्थंकरों ने भी-जो कि मध्यम स्वभाव को प्राप्त थे-प्राणियों के लिये यथेष्ट सुवर्ण को दिया है, यह निश्चित है ॥ २४ ॥ इस प्रकार यद्यपि परमागम में भी दान के विषय में प्रसिद्ध है, तो भी नाना प्रकार के rrrrrrrrrrrrr २२*२) 10 °अजि पोसइ. 2D °जाणहि । २३) 1 श्रेयान् राजा प्रथमदाता. 2 आदिनाथदानात्. 3 P °महिमः. 4 P °श्रीचक्रवर्तीडितः, श्रीभरतचक्रवर्तिना ईडितः पूजितः. 5 प्राप.. 6 दातृ नाम. 7 अंहतेर्दानात्. 8 दानात् . 9 जन्मभिः. 10 कुरुभोगभूम्यादिषु । २४) 1 सुवर्णम्. 2 दीक्षाकाले. 3 दत्तम् . 4 सत्यं कृतम् । २५) 1 ज्ञात्वा. 2 यथायोग्यम् । Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [३. २६ - धर्मरत्नाकरः - 147) बालो बाढं प्रकुपितमनाः कामिनी वा कुतश्चित् प्राप्ते ऽभीष्टे प्रहपिततनुर्भक्ष्यभूषादिरूपे । स्वामिन्युच्चै रचयति चट्न् कोटिशो ऽभीष्टचेष्टा दानं प्रीतिप्रमुखवचनं सिद्धतन्त्र प्रशस्तम् ॥ २६ 148) दृष्टान्तमात्रकं चेदं बालकान्ताप्रसादनम्' । विश्राणनफलं कृत्स्नं केवलं वक्ति केवली ॥ २७ 149) ज्ञात्वैतच्च कलेवरं च विभवं पुत्रप्रियाधं तथा सर्व नश्वरमाशु बुद्बुदतडित्संध्याशरन्मेघवत् । प्रौढं शंबलमाकलय्यं नियमाज्जन्मान्तरं गत्वरैर्दानं किं न विधीयते शुभमहालाभे प्रयत्नार्थिभिः ॥ २८ भोगों को रोग जैसा समझकर गृहस्थ और यति दोनों को ही अपने योग्य दान निदानभावना से रहित होकर देना चाहिये ॥ २५ ॥ जब बालक अथवा कामिनी स्त्री किसी कारण से मन में अतिशय कुपित होते हैं, तब उनको मोदकादि भोज्य पदार्थ और अलंकारादि के देने पर उनका शरीर प्रफुल्लित-रोमांचितहो जाता है अर्थात् वे प्रसन्न हो जाते हैं। और अनेक इष्ट क्रियाओं को करते हुए वे अपने स्वामी के बारे में मधुर भाषण करते हैं । इसलिये प्रीति से परिपूर्ण वचनों का हेतुभूत वह दान अपनी निश्चित कार्यसिद्धि का प्रशस्त तन्त्र - उपाय है ॥ २६ ॥ बालक और स्त्री की प्रसन्नता का यह केवल दृष्टान्त दिया गया है । दान के संपूर्ण फल का कथन तो केवल केवली ही कर सकते हैं ॥ २७ ।। यह शरीर, वैभव तथा पुत्र व पत्नी आदिक कुटुम्बीजन ये सब बुलबुले बिजली सन्ध्या तथा शरत्कालीन मेघ के समान शीघ्र नष्ट होनेवाले हैं । ऐसा समझकर अन्य भव को जानेवाले भव्य जीव दान को उत्तम कलेवा जैसा समझकर उत्तम लाभ के लिये उसे प्रयत्नपूर्वक क्यों नहीं देते हैं ? तात्पर्य - दान से जो महापुण्य प्राप्त होता है उससे जीव जन्मान्तर में महासुखी होता है । जैसे कलेवा लेकर ग्रामान्तर को जानेवाला [प्रवासी सुखी होता है वैसे ही दानरूप कलेवा को लेकर जन्मान्तर को जानेवाला ] आत्मारूपी प्रवासी भी सुखी होता है ॥२८॥ २६) 1 अतिशयेन. 2 कस्मादपि स्थानात्. 3 वस्तुनि. 4 बालस्य भक्ष्यं, कामिनीनां भूषा आहरणं वस्त्रम । २७) 1 प्रसन्नत्वम् . 2 आहारदानफलम् . 3 समस्तम्. 4 केवलज्ञानी कथयति । २८) 1 लक्ष्मीम. 2 विनश्वरं ज्ञात्वा. 3.[?] 4 कलयित्वा. 5 गन्तु कामे:. 6 दीयते. 7 धनिभिः । Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -३. ३०] - आहारदानादिफलम् - उक्तं च150) समागमाः सापगमाः सर्वमुत्पादि भगुरम् । कायः संनिहितापायः संपदः पदमापदाम् ॥ २८*१ 157) संकल्प्यं कल्पवृक्षस्य चिन्त्यं चिन्तामणेरपि । असंकल्प्यमसंचिन्त्यं फलं धर्मादवाप्यते ।। २८*२ 152) अत्याज्यं द्रविणं निकामकमिदं प्राणात्यये ऽपीश्वराः सत्यं चेत्परिवर्धयध्वंमपरं नेतुं यतध्वं भवम् । सुक्षेत्रेषु तदाखिलेषु वपतः श्रद्धाम्बुभिः सिञ्चतः श्रेयो ऽनन्तगुणं भविष्यति यतः काले बलं प्राप्नुतः॥ २९ - 153) एक क्षेत्रं त्रिभुवनगुरोर्मन्दिरं बिम्बमन्यत् संघो ऽनयः समभवदंतः सोऽपि भेदैश्चतुर्भिः। तुर्य वर्य प्रवचन मिति स्पर्शनं बीजमुप्त यद्वत्तद्वत्फलति निखिलामेषु"कल्याणमालाम् ॥ ३० कहा भी है - जो इष्ट पदाथों का संयोग है, वह वियोगसहित है । अर्थात् इष्ट पदाथों का वियोग अवश्य होनेवाला है। जो उत्पन्न होता है वह नश्वर होता ही है। यह शरीर अपायस अर्थात् वह नष्ट होनेवाला है तथा संपत्तियाँ आपदाओं का स्थान हैं - विपत्ति को उत्पन्न करनेवाली हैं ॥ २८*१ ॥ कल्पवृक्ष का फल संकल्प्य है – मुझे अमुक पदार्थ प्राप्त हो, ऐसी मन में इच्छा उत्पन्न होनेपर ही कल्पवृक्ष फल देता है। चिन्तामणि रत्न मन में चिन्तवन करनेपर ही इच्छित फल को देता है। परन्तु धर्म संकल्प से रहित व अचिन्तित फल को देता है । इसलिये धर्म उस कल्पवृक्ष से और चिन्तामणि से भी श्रेष्ठ है ऐसा समझना चाहिये ॥ २८*२ ॥ हे धनाढय भव्यजनो! यदि यह सत्य है कि प्राणनाश के समय में भी धन का त्याग करना अत्यन्त अशक्य है तो आप उसे वृद्धिंगत करते हुए दूसरे जन्म में ले जाने का प्रयत्न करें इसलिये उसे मस्त उत्तम क्षेत्रों में बो कर - जिन मंदिर, जिनप्रतिमा, जिनशास्त्र, मुनि, आर्यिका, श्रावक और श्राविका इन सप्त क्षेत्रों में देकर - श्रद्धारूप जल से सोंचिये । तब वह योग्य समय में फलित होकर पूर्वसे अनन्त गुणित कल्याण (सुख) को प्रदान करेगा, उसे आप प्राप्त कर सकते हैं ॥ २९ ॥ उपर्युक्त उत्तम क्षेत्रों में प्रथम क्षेत्र त्रैलोक्य गुरु (जिनेन्द्र देव) का मंदिर है। दूसरा २८*१ )1 संयोगा:. 2 वियोगसहिताः. 3 सविनाशः. 4 आपत्सहिताः । २९)। अतिशयं वा हितम्. 2 विनाशे. 3 भो ईश्वराः. 4 वद्धि प्रापयत. 5 यत्नं कुरुध्वम, 6 पुरुषस्य. 7 वपिष्यतः पुरुषस्य ।। गेहम. 2 चेत्यालयम्. 3जिनबिम्बम.4 आसीत्.5 संघ:.6 चतुर्थम्. 7आगमम्. 8 स्वीकारं दानं वा. 9 वपितम. 10 चैत्यालयादिषु क्षेत्रेषु । Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ ३. ३१ - धर्मरत्नाकरः - 154) रत्नावलीविविधदारुमयः सुमेरुः प्रासाद एष उत मेरुरयं जनानाम् । भ्रान्तिप्रदो जिनवरस्य विधाप्यते यै स्तेषां महेन्द्रपदवी ननु किंकरीव ॥ ३१ 155) स्याद्वादकेतनस्योच्चैः कारयन्ति निकेतनम् । ये तेषां सकलो लोको निकामं किंकरायते ॥ ३२ 156) कि मेरोजिनहर्यमेतदुत वा नन्दीश्वरादागतं लोकालोकगिरेः स्वयंप्रभनगाँदाहो कुलाहार्यतः। इत्थं भ्रान्तिकरं जनस्य विदुषो यं कारयन्ते जनास्ते लोलन्ति सदाप्सर कुचतटोत्संगेषु हारा इव ।। ३३ क्षेत्र जिन प्रतिमा है । तत्पश्चात् मुनि आर्यिका, श्रावक व श्राविकारूप अमूल्य चतुर्विध संघ यह तीसरा क्षेत्र है। चौथा क्षेत्र श्रेष्ठ निर्दोष आगम है। इन चारों क्षेत्रों में दानरूपी बीज बोना चाहिये। जैसे क्षेत्र में बीज के बोने से फल प्राप्त होता है वैसे ही इन चारों क्षेत्रों में दानरूप बीज के बोने से अनेक कल्याणरूपी फल प्राप्त होते हैं ॥ ३० ॥ ___ जो धनिक जन अनेक रत्नसमूह तथा लकडियों से जिनेन्द्र का ऐसा सुन्दर सुमेरु बनवाते हैं, कि जिसको देखकर लोगों को यह रत्नमय सुमेरु पर्वत है अथवा जिनमंदिर [ है ऐसी भ्रांति उत्पन्न होती है । इस प्रकार का जिनमंदिर ] बनवाने से धनिकों को इन्द्र पदवी मानो दासी के समान प्राप्त होती है। तात्पर्य - जिनमंदिर बनवानेवाले इन्द्र से भी श्रेष्ठ होते हैं ॥३१॥ ___ जो स्याद्वाद की पताका को धारण करनेवाले जिनेश्वर का भव्य महाप्रासाद बनवाते हैं, उनके अन्य सब लोग अतिशय दास बन जाते हैं ॥ ३२ ॥ - क्या यह मेरुपर्वत का जिनमंदिर है; अथवा [ वह नंदीश्वर द्वीप से, अथवा ] लोकालोक पर्वत से, अथवा स्वयंप्रभ नामक पर्वत से अथवा हिमवदादि कुलपर्वतों से आया है। ऐसी विद्वान पुरुषों के मन में शंका को उत्पन्न करनेवाले जिनमंदिर को जो भी भव्य बनवाते हैं वे सदैव अप्सराओं के स्तनतटों के बीच में हार के समान लोटते हैं ॥ ३३ ॥ ३१) 1 रत्नखचित. 2 शोभनशङगः वा मर्यादा युक्तः. 3 जिनस्य प्रासादे. 4 अहो. 5 कथिते. 6 इन्द्र पदवी. 7 दासी इव । ३२) 1 जिनस्य. 2 गृहम्. 3 भव्याः. 4 अतिशयेन. 5 किंकरवत् आचरति । ३३) 1 अष्टमद्वीपात. 2 मानुषोत्तरगिरेः. 3 स्वयंप्रभपर्वतात्.4 षट कुलपर्वतात्. 5 पण्डितस्य जनस्य. 6 अप्सरसां देवकन्यानाम् । Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - आहारदानादिफलम् - 157) वास्तूक्तमूत्रविधिना प्रविधापयन्ति ये मन्दिरं मदनविद्विषतश्चिरं ते । रोचिष्णुविश्वरमणीरमणीयभोगाः सौख्याब्धिमध्यरचितस्थितयों रमन्ते ॥ ३४ 158) न्यक्कुर्वन् घनसारहारहिमवच्चन्द्रद्युतिस्वर्युति रेतत्तावदकृत्रिमं सुरवरैः संभाव्यते कृत्रिमम् । इत्याश्चर्यकरं मनोभवरिपोर्ये कारयन्ते गृह ते संसारसमुद्रसंभवसुधासारं प्रपास्य॑न्त्यलम् ॥ ३५ 159) लेप्यं तथेष्टकचितं च शिलामयं ये ऽनेकान्तकेतननिकेतनमात्मशक्त्या । निर्मापयन्ति नृसुरेष्वचिरादुषित्वा यास्यन्ति ते शिवपुरी हतरोधकौघाः ॥ ३६ जो धास्तुशास्त्र में कही गई विधि के अनुसार काम के शत्रुभूत जिनेश्वर के मंदिर को बनवाते हैं वे कांति से सम्पन्न संपूर्ण स्त्रियों के साथ रमणीय भोगों को भोगते हुए सौख्यसमुद्र के मध्य में स्थित होकर दीर्घकाल तक क्रीडा किया करते हैं ॥ ३४ ॥ कपूर, मुक्ताहार, हिमवान् पर्वत, चन्द्रकान्ति और स्वर्ग की शोभा को तिरस्कृत करने वाले जिस कृत्रिम जिनमंदिर के विषय में देव अकृत्रिमता की सम्भावना करने लग जावें, ऐसे आश्चर्यजनक, मदन के वैरी स्वरूप जिनेश्वर के मंदिर को जो भव्य बनवाते हैं, वे भविष्य में संसाररूप समुद्र के मथन से उत्पन्न हुए श्रेष्ठ अमृत का इच्छानुसार पान करेंगे ॥ ३५ ॥ जो भव्य पुरुष अनेकान्तरूप ध्वज के धारण करनेवाले जिनेश्वर के मंदिरको अपनी शक्ति के अनुसार मिट्टी आदि से, ईंटों से अथवा पाषाण से निर्माण कराते हैं, वे मनुष्यों और देवों में निवास कर- उनके सुख को भोगकर-संसार में रोकनेवाले समस्त ज्ञानावरणादि कर्मों के समूह को नष्ट करते हुए शीघ्र ही मुक्ति नगरी को प्राप्त करनेवाले हैं ॥३६ ॥ ३४) 1 P °सूक्तविधिना. शिल्पिकारशास्त्रोक्तविधिना. 2 कारयन्ति. 3 पुण्यवन्तः.4 मदनशत्रोः सर्वज्ञस्य. 5 मोक्षरमणी. 6 देदीप्यमानसंसारस्त्रीमनोज्ञभोगसौख्यसमुद्रमध्यकृतस्थानाः । ३५) 1 निराकुर्वन सन् . 2 कर्पूर. 3 स्वर्ग. D °स्वधुनी. 4 गृहं चैत्यालयम्. 5 अकृत्रिमं विचार्यते. 6 जिनस्य.7 सौख्यम् . 8 पामं करिष्यन्ति। ३६)1 ईंटकृतम. 2 जिनस्य. 3 कारयन्ति.4हतरोधका ज्ञानावरणादिकौघा यैस्ते हतरोधकोषाः । Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - धर्म रत्नाकरः - 160) तार्ण' च पार्णं च कुटीरमात्रं वासोमयं दारुमयं स्वशक्त्या । हर्म्य च स्थास्नु" च कारयन्ति ये ते भविष्यन्ति च मुक्तिभाजः ।। ३७ 161) ये चैत्यंचैत्यभवनागमपुस्तकानि निर्मापयन्त्यधममध्यमसत्तमानि । तेषां स्वकीयपरिणामविशुद्धिहेतोः सूरीश्वराः फलमुशन्ति भिदेलि न ॥ ३८ 162) चिन्तामणिकल्पलताकामदुघा ' विजयते यतो ऽचिन्त्यम् । फलतीयं प्रयतध्वं भावविशुद्धयै ततो भव्याः ॥ ३९ [ ३. ३७ 163) चन्द्रार्कवारितं तनुमतां धर्मस्य सत्रं परं प्राणित्राणसुधाप्रपा गुणगणक्षेत्रं पवित्रावनी । स्वर्निःश्रेयसदेशयात्रिकजनक्षेमैकमार्गों बुधैराम्नातं जिनवेश्म दुर्गतिपतद्धस्तावलम्बो ऽचलः || ४० जो भव्य श्रावक अपनी शक्ति के अनुसार घास अथवा पत्तों की झोंपडीस्वरूप, वस्त्रमय तंबूस्वरूप अथवा काष्ठस्वरूप चल या स्थिर जिनमंदिर को बनवाते हैं, वे भी मुक्ति को प्राप्त करनेवाले हैं ॥ ३७ ॥ जो हीन, मध्यम अथवा उत्तम जिनप्रतिमा, जिनमंदिर तथा सिद्धान्त ग्रंथों का निर्माण कराते हैं, उनको अपने परिणामों को विशुद्धि के कारण अविनाशी फल प्राप्त होता है। यह महान आचार्यों का उपदेश है || ३८ ॥ प्राणी जिस परिणाम विशुद्धि से चिन्तामणि, कल्पलता और कामधेनु के ऊपर विजय प्राप्त करता है, यह चूँकि अभीष्ट, अचिन्तनीय फल को प्रदान करती है, इसीलिए उस परिणाम विशुद्धि की प्राप्ति के लिये भव्य जीवों को सदा प्रयत्न करना चाहिये || ३९ ॥ वह जिनमन्दिर जगत में जब तक चंद्रसूर्य हैं, तब तक स्थिर रहकर प्राणियों को धर्म का दान करनेवाली उत्कृष्ट दानशाला, प्राणियों की रक्षा करनेवाली अमृत पानशाला ३७) 1 तृणजनितम्. 2 वृक्षपत्रजनितम्. 3 वस्त्रजनितम् 4 काष्ठजनितम् 5 चलं गम्यम्. 6 स्थिभूतम् । ३८ ) 1 जिनप्रतिमा 2 चैत्यालयम् 3 जधन्यमध्यमोत्कृष्टानि 4 जिना:. 5 कथयन्ति 6 कथंभूतं फलं न भिदेलिमं विनश्वरं, अविनश्वरं मोक्षफलमित्यर्थः । ३९ ) 1 इयं भावविशुद्धि: कर्त्री चिन्तामणिप्रभृतिकल्पलता कामदुधा । ४० ) 1 गमनशील । Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ३. ४३ ] - आहारदानादिफलम् - 164) मुनिः कश्चित्स्थानं रचयति यतो जैनभवने विधत्ते व्याख्यानं यदवगमतो धर्मनिरताः । भवन्तो भव्यीघा भवजलधिमुत्तीर्य सुखिन स्ततस्तत्कारी' किं जनयति जने यन्न सुकृतम् ॥ ४१ 165) मर्त्यमस्तकमाणिक्यं महीमण्डलमण्डनम् । निकेतनं जिनेन्द्रस्य को ऽपि कारयते कृती ॥४२ 166) यावत्कृत्यमशेषितं सुकृतिभिस्तैरेवं सिद्धैरिव प्रध्वस्तं रविणेव संतततमः सर्व तथा दुष्कृतम् । तैरीलेखि शशाङ्कमण्डलगता स्वाङ्का प्रशस्तिः स्थिरा यैर्निर्मापितमर्हदीशभवनं स्वं वा यशो मूर्तिमत् ॥ ४३ (प्याऊ) व गुणसमूह का निवासस्थान, पवित्रभूमि - तीर्थक्षेत्र, तथा स्वर्ग व मुक्तिस्थान को जानेवाले पथिकों का कल्याणकारी अद्वितीय मार्ग-बीच का विश्रामस्थान है। विद्वानों ने दुर्गति में गिरनेवाले जनों को सहारा देनेवाला निश्चल हस्तावलम्बन कहा है ॥ ४० ॥ जिनमंदिर में चूंकि कोई भी जैन मुनि आ कर निवास करता है तथा धर्म का व्याख्यान करता है, जिसे जानने से भव्य जीवों के समूह धर्म में तत्पर होकर संसाररूप समुद्र को पार करते हुए शाश्वतिक सुख का अनुभव करते हैं । इसलिये जिनमंदिर का निर्माण करानेवाला गृहस्थ लोगों में कौनसा पुण्यकारक कर्म नहीं करता है? ॥ ४१॥ पुरुष मस्तक को भूषित करनेवाले चूडामणि रत्न के समान भूमण्डल को भूषित करनेवाले जिनमंदिर को कोई विरला ही पुण्यात्मा गृहस्थ निर्मापित करता है ॥ ४२ ॥ जिन महापुरुषों ने मूर्तिमान अपने यश के समान जिनालय का निर्माण कराया है उन्हीं पुण्यशाली महात्माओंने सिद्धों के समान समस्त कार्य को निःशेष किया है - वे सब कार्य को पूर्ण करके कृतकृत्य हो चुके हैं। उन्हींने समस्त पाप को इस प्रकार से नष्ट किया है, जिस प्रकार कि सूर्य विस्तृत अन्ध कार को नष्ट किया करता है। तथा उन्होंने चन्द्रमण्डलगत अपनी चिरस्थायिनी प्रशस्ति को भी लिख दिया है ॥ ४३ ॥ ४१) 1 अवधारणाक्रियमाणा धर्मनिरताः. 2 उत्पद्यमानाः सन्तः. 3 तरित्वा. 4 जैनभवनस्य कर्ता। ४२) 1 पुण्यवान् पुरुषः । ४३) 1 करणीयम्. 2 पूर्ण कृतम्. 3 सुकृतिभिः. 4 लिखापितं. 5 स्वकीयम् । Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५२ - धर्मरत्नाकरः 167) जीर्णं जिनेन्द्रभवनं वसुधापुरन्ध्न्याः कर्णावतंस' व कालवशादतीव' । येsभ्युद्धरन्ति सुकृतैकविलासभाजस्तेषां तु कीर्तिरवनीजनकर्णपूरः ॥ ४४ 168) धर्मः समुद्धृतस्तेन कुलकीर्तिर्नवीकृता । न्यरोधि' नारकः पन्था येन जीर्णोद्धृतिः कृता ॥ ४५ 169) पोतो रत्नप्रपूर्णो झगिति जलनिधौ' भिद्यमानो घृतस्तैर्देहः कुष्ठेन शीर्णः सुरवपुरुपमस्तैः कृतः प्राणभाजाम् । आकृष्यैवान्तकास्यादमृतमिव तरां पायिताः प्राणिनस्तै 2 प्रासादो जिनानां पुनरपि नवतां प्रापितः शीर्यमाणः ॥ ४६ 170) विश्व' विलङ्घ्य लोभांशाः प्रसरन्तो निवारिताः । तेन स्वं द्रविणं येन जीर्णे वेश्मनि योजितम् ॥ ४७ कर्ण अतिशय पुण्यशाली जन पृथिवीरूप पुत्रवती स्त्री के कर्णफूल के समान कालवशात् जीर्णशीर्ण हुये जिनमंदिर का जीर्णोद्धार करते हैं, उनका यश भूमण्डलगत समस्त जन फूल के समान सुशोभित करता है ॥ ४४ ॥ [ ३. ४४ जिसने जिनमंदिर का जीर्णोद्धार किया है, उसने धर्म का उद्धार करके अपने वंशकी कीर्ति को नवीन किया है, तथा नरक के मार्ग को रोक दिया है- नरक में जाने से अपने को बचा लिया है ॥ ४५ ॥ जिन्होंने जीर्ण हुए जिनेश्वर के प्रासाद को पुनः नवीन किया टूटनेवाली रत्नों से भरी हुई नौका को झट से डूबने से बचा लिया है, गलित प्राणियों के शरीर को देव-शरीर के समान सुंदर बनाया है, अथवा यम के मुख से निकालकर उन्हें अतिशय अमृत ही पिलाया है ॥ ४६ ॥ ४४) 1. कुण्डल इव. 2 अतीव जीर्णम्. 3 कुण्डल इव । ४५ ) ४६ ) 1 समुद्रे. 2 प्राणिनाम् 3 यमवदनात्. 4 नवीनं कारापितम् । ४७ ) में है, उन्होंने समुद्र उन्होंने कुष्ठरोग से उन्होंने प्राणियों को जिसने अपने धन का सदुपयोग जीर्ण जिनमंदिर के उद्धार में किया है, उसने जगत को लांघकर आकाश में फैलनेवाले लोभांशों को रोक दिया है, ऐसा समझना चाहिये । तात्पर्य यह कि, महा लोभ को उत्पन्न करनेवाले धन को जिनमंदिर के निर्माण कार्य में लगाने से वह लोभ नष्ट होता है ॥ ४७ ॥ 1 निवारितः 2 जीर्णोद्धरणम् । 1 संसारः । Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - आहारदानादिफलम् - 171 ) स पुमानर्थवज्जन्मा तस्यैवार्थो ऽपि सार्थक': । कुले जयध्वजो sir च येनाकारि जिनालयः ॥ ४८ 172) वैडूर्य सूर्य शशिकान्तमसारगल्ल नीलादिरत्न बहुभेदमयीं जिनार्चाम्' । निर्मापयन्ति सुधियः स्फटिकादिरयां पाषाणभेदमयसत्तनु मौत्मशक्त्या ॥ ४९ - ३. ५१ ] 173) रोक्मीं रीतिमयीं च लेप्यरचितां चित्रार्पितां मृण्मयीं* यद्वा राजनराजपट्टघटितां श्रीखण्डखण्डात्मिकाम् । श्रेष्ठां काष्ठमय गरिष्ठवपुषं शक्त्यान्यदीयामपि निर्माय प्रतिमां प्रतीतयशसो लोके भवन्त्यत्र ते ॥ ५० 174) कुसंगं दौर्भाग्यं दुरितसुरतं' कूटनिकृतिं 3 परायत्त वृत्ति परिभवभयक्लेशकुपथाम् । वियोगं योगं' वा प्रियरिपुजनैर्दुःसहतरं न ते ज्ञास्यन्ते' के समवसरणस्था इव जनाः ।। ५१ ५३' जिसने जिनमंदिर को निर्माण कराया है वह अपने कुल में जयध्वज समान है. अपने कुल की विजयपताका को फहरानेवाला है । ऐसे पुरुष का जन्म तथा धन भी सार्थक समझना चाहिए || ४८ ॥ निर्मल बुद्धि के धारक भव्य जीव अपनी शक्ति के अनुसार वैडूर्य, सूर्यकान्त, चन्द्रकान्त, मसारगल्ल और नीलम इत्यादि अनेक भेदयुक्त रत्नों की, स्फटिक की अथवा अनेक प्रकार के. विशेष पाषाणों की उत्तम आकृतिवाली प्रतिमा को निर्मार्पित करते हैं, तथा जो सुवर्ण की, पीतल की, वालु आदि से बनी हुई, चित्रमय और मिट्टी की, चांदी की, राजावर्त नामक मणि की ( यह मणि अलसी के पुष्प के समान वर्णवाला होता है), चंदन की लकडी की, तथा श्रेष्ठ काष्ठ से बनी हुई भी दृढ शरीरवाली जिनमूर्ति को अथवा शक्ति के अनुसार अन्य धातुकी भी मूर्ति को बनवाते हैं, वे यहाँ लोक में प्रसिद्ध यश से सुशोभित होते हैं ।। ४९-५० ॥ प्रतिमा निर्माण करनेवाले सज्जनों को समवसरण में बैठे हुए भव्य जीवों के समान ४८) 1 सफल: 2 पुमान् ३ कारितम् । ४९ ) 1 जिनप्रतिमाम् . 2 प्रतोली. 3 उत्तमशरीराम् । ५० १ 1 रुक्ममयीम्. 2 पित्तलमयीम्. 3 चित्रकारनिर्मिताम्. 4 मृत्तिका निर्मिताम् 5 चन्दनखण्डनिर्मापिताम् . 6 व्याख्यातयशोयुक्ताः. 7 ते पुरुषाः । ५१ ) 1 रागम 2 मायाम् 3 कुपथां वृत्तिम् 4 प्रियजनैः वियोगं रिपुजनैः सह संयोगम्. 5 न जानन्ति । सह Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - धर्मरत्नाकरः - [ ३. ५२175) अरे यदि समीहसे गमयितुं निशां शारदी शशाङ्कधवलीकृताष्टदिशमङ्गनाभिः समम् । तदा शिरसि कुर्वता सुचिरमञ्जलिं याच्यसे मनोमदनसूदनप्रतिकृतेः कृते यत्यताम् ॥ ५२ 176) कल्याणसंपदखिलापि वशीकृतोच्चै - रुच्चाटितं स्वमनसो ननु वैमनस्यम् । विद्वेषितं सकलमप्यहितं च दूरात् । संस्तम्भितः सुकृतिमिहितविप्रयोगः ॥५३ 177) सत्यकारो' ऽर्पितः स्वर्गमय॑शर्म वशीकृतम् । शासनं सूचितं मुक्तौ पुंसा कारयता जिनम् ॥ ५४ । युग्मम् । दुर्जनसंगति, दुर्भाग्य, पाप में प्रेम, असत्य, कुटिलता, पराधीन जीवन, अपमान से उत्पन्न हुआ भय और दुःख का बुरा मार्ग, असह्य ऐसा प्रिय जन के साथ वियोग और वैरी जन के साथ संयोग आदि बाधाएँ प्राप्त नहीं होतीं ॥ ५१ ।। हे मित्र! चन्द्र से आठ दिशाओं को शुभ्र करनेवाली शरद् ऋतु की रात्रि को यदि तू अपनी स्त्रियों के साथ आनंद से बिताना चाहता है तो मैं मस्तक पर हाथ जोडकर तुझ से यह याचना करता हूँ कि तू मनोमदनसूदन की- अन्तःकरण से काम को नष्ट कर देनेवाले जिनेन्द्र की -प्रतिमा को प्रतिष्ठित कराने का प्रयत्न कर ॥ ५२ ॥ जिन प्रतिमा का निर्माण करानेवाले पुण्यशाली सत्पुरुषों ने संपूर्ण कल्याणकारी संपत्ति को पूर्णतया अपने आधीन कर लिया है, अपने मन से वैमनस्य को दूर कर दिया है, संपूर्ण ही अहित के विषय में दूर से विद्वेष किया है अर्थात् उसने सर्वथा अपने हितको ही किया है, पुण्यवान भव्यों के होनेवाले अहित को नष्ट किया है, स्वर्ग और मनुष्य के सुख को अपने स्वाधीन करने के लिये मानो सत्यं कार दिया है, (व्यापारी लोग माल अपने को ही मिले इस हेतु से जो विक्रेता को मूल्य का कुछ भाग प्रथम ही दे कर माल को रोक लेते हैं, उसे सत्यं कार कहते हैं ।) तथा मुक्तिविषयक शासन को सूचना की है - वह शीघ्र ही मुक्ति का शासक होनेवाला है ।। ५३-५४॥ ५२) 1 वाञ्छसि. 2 सार्धम्. 3 याचनां करोषि. 4 सर्वज्ञबिम्बनिर्मापणाय यत्नं कुरुताम् । ५३) 1 मनःकलुषता. 2 विनाशितम्. 3 Dविदूरात्. 4 सुकृतिभिः हितानां वियोग : दुरात् स्तम्भितो निरोधित इत्यर्थः। ५४) 1 व्यापारीवत् साई दत्ता स्वर्ग प्रति. 2 आज्ञा. 3 निर्मापयता । Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -३.५७] - आहारदानादिफलम् - 178) मन संरचयता प्रतिमाप्रतिष्ठी आत्मा नरोत्तमपदे गमितः प्रतिष्ठाम् । तन्नास्ति यन्न विहितं स्वहितं प्रशस्तं तन्नास्ति यन्न दुरितं निखिलं निरस्तम् ॥ ५५ 179) स्वर्विषयमुक्तिभूर्यं स्वहस्तितं सौख्यपत्रमालिखितम् । श्रीमुक्तेरिव दूतीं कारयता जिनपतिप्रतिमाम् ॥ ५६ 180) सत्पुरुषाणां मध्ये कृतो निबन्धो निवारितं पापम् । जिनबिम्बविधापनतः समासतः फलमिदं सिद्धम् ॥ ५७ जिन प्रतिमा की प्रतिष्ठा करानेवाले पुरुष ने अपनी आत्मा को पुरुषोत्तम के पद पर प्रतिष्ठित कराया है - उत्तम पुरुष की अवस्था को प्राप्त कराया है । ऐसा प्रशंसनीय कोई आत्महित नहीं है जिसे इसने नहीं किया हो, तथा ऐसा कोई पातक नहीं है, जिसे उसने नष्ट नहीं किया हो ॥ ५५ ॥ श्रेष्ठ मुक्ति की दूती जैसी जिनेन्द्र की प्रतिमा को निर्मापित करानेवाले सद्गृहस्थने स्वर्गीय विषयभोग की भूमि को अपने हाथ में कर लिया, ऐसा मानो सुख का पत्र (रसीद), ही लिख दिया है । तात्पर्य यह है, जिन प्रतिमा को निर्माण करानेवाला भव्य जीव शीघ्र ही स्वर्ग व मोक्ष के सुख को प्राप्त किया करता है ।। ५६ ॥ जिन प्रतिमा की प्रतिष्ठा-विधि से मनुष्य सत्पुरुषों के समूह में अपना निबंधसंबंध स्थापित कर लेता है, तथा पाप को रोक देता है । यह जिनबिंब स्थापन का फल संक्षेप से सिद्ध है - कहा गया है ॥ ५७ ॥ ५५) 1 मनुष्येन.2 P प्रतिमापदिष्टा. अप्रतिष्ठा तिमा. 3 नीतः. 4 कृतम् । ५६) 1 स्वर्गगोचर. 2 निर्मापकेन । ५७) 1 निदानं वा संबन्धः । Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५६ • धर्म रत्नाकरः - 181) भ्रूभङ्गानतभूमिपालमखिलं न प्रार्थये भूतलं दूरादेव पराकरोमि तमपि स्वर्गाङ्गना संगमम् । एतस्मिन् भवसागरे निपततामालम्बने मिला भक्तिः केवलमस्तु नाथ भवतः पादारविन्दद्वये ।। ५८ इति श्री-जयसेन-मुनि-चिरचिते धर्मरत्नाकरशास्त्रे आहारदानजिनगृह निर्मापणफलवर्णनो नाम तृतीयो ऽवसरः ॥ ३ ॥ 5 [ ३.५८ हे प्रभो ! केवल मेरे भौंहों की कुटिलता से जिसके भूमिपाल नम्र हुए हैं ऐसी अखिल भूमि की भी प्रार्थना मैं नहीं करना चाहता तथा स्वर्गीय देवांगना के उस संगम को भी मैं नहीं चाहता - उस से दूर ही रहना चाहता हूँ। मैं तो केवल आपके चरणारविन्दों की उस भक्ति को चाहता हूँ, जो इस संसार - सागर में पडने वाले जनों को निश्चल हस्तावलम्बन देती है ॥५८॥ इस प्रकार तृतीय अवसर समाप्त हुआ || ३ || ५८) 1 षट्खण्ड. 2 तिरस्करोमि 3 जीवानाम्. 4 भवतु. 5 P ° इति तृतीयोवसरः । Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ ४. चतुर्थो ऽवसरः ] [ साधुपूजाफलम् ] 182) मुक्ताफलानि बहुशो ऽपि सुवृत्तभाञ्जि रन्धान्वितानि गुणपूर्त्यसहस्तनोति । गुण्यो गुणैरतितरां परिपूरयेत तद्वत्कृती स्वहृदयं प्रविभूषणाय ॥ १ 183) बलिबन्धनमालोच्य' युक्तं पात्रपरीक्षणम् । सो saश्यं बध्यते मुग्धो निःशीलेभ्यो ददाति यः ॥ २ . 184) मातापितृ कामदुघाप्रभृतीन् जयति॒ प्रसत्ति॑रिह यस्य॑ भविनां सहगामिफलः संघो ऽसौ मामधीत्पातु || ३ जैसे डोरा डालने के कार्य में समर्थ कोई कुशल कारीगर बहुतसे मोती अतिशय गोल होते हुए भी यदि वे छिद्रयुक्त हो तो वह उसमें डोरा डालता है, वैसे ही भव्य जीव सदाचारादि गुणों से युक्त होकर भी उसने अपना हृदय अधिक उज्ज्वल करने के लिये गुणों से अतिशय परिपूर्ण करना चाहिये ॥ १ ॥ बलिराजा के बन्धन को देखकर पात्रपरीक्षा के विना बलि राजा के अविवेकपूर्वक दान देने व इसी कारण उस के वामनरूपधारी - विष्णु के बन्धन में पडने का विचार करकेदाता को पात्र की परीक्षा करना उचित है । कारण कि जो मूर्ख निःशील - सदाचाररहित अपात्र - जनों के लिये देता है वह अवश्य बाँधा जाता है - कर्मबन्धन में पडता है ॥ २ ॥ जिस संघ की प्रसन्नता - वात्सल्यभाव - माता, पिता और कामधेनु आदि को जीतती है। अर्थात् उनसे भी वह भक्तों का अधिक हित करती है तथा जिसकी प्रसन्नता का फल जीव के २ ) 1 विचार्य । ३ ) 1 प्रसन्नता. 2 यस्य संघस्य 3 सह. ... फल:. 4 पापात् । ८ Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [४.४ - धर्मरत्नाकरः - 185) यद्भक्तिमगुणा भवन्ति भविनः सेव्याः सभाग्यैरपि यहानादिविधानतश्च नियतं निःशेषसौख्याकराः। यानानुगमाज्जगत्यपि सतां ध्येया भवेयुः सदा घोराघौषघनाघनैकपवनः संघः स जीयाच्चिरम् ॥४ 186) संघो ऽनघः स्फुरदनर्धगुणौघरत्न रत्नाकरो हितकरश्च शरीरभाजाम् । निःशेषसद्गुणनिवासमुनीन्द्रजन्मा. मान्यों गुरुस्त्रिभुवने ऽपि समो ऽस्य नान्यः ॥५ 187) श्रीसंघतो जगति तीर्थकुदप्यपार माहात्म्यभूमिरुदपादि यतो महद्वैः ।। माणिक्यशैलत इवोत्तमजातिरत्न तत्पूर्वमेव ननु को न नमस्यतीमम् ॥६ साथ भवान्तर में भी जाता है अर्थात् परलोक में भी जो जीव के कल्याण को करती है, वह मुनि आदिकों का संघ मेरा पाप से संरक्षण करे ॥ ३ ॥ ___जिसकी भक्ति करने में तत्पर भव्यजन स्वयं भी भाग्यशाली जनों के द्वारा आराधनीय होते हैं, जिसके लिये दानादि देनेसे भव्य निश्चय से संपूर्ण सुखों की खान बनते हैं, तथा जिसके ध्यान के अनुसरण से ध्यातागण इस जगत में स्वयं सज्जनों के ध्येय बन जाते हैं, ऐसा घोर पातकसमूहरूप मेघ को अनुपम वायु के समान उडा देनेवाला वह मुनि आदि का संघ दीर्घकाल तक जयवंत रहे ॥४॥ समस्त सद्गुणों के निवासस्थानस्वरूप मुनिराजों से उत्पन्न वह निर्दोष संघ चमकनेवाले अमूल्य गुगसमूहरूप रत्नों का समुद्र हो कर प्राणियों का हित करनेवाला है इस संघ को मान्य गुरु ही समझना चाहिये । इसके समान त्रैलोक्य में और दूसरा कोई नहीं है ॥ ५ ॥ महा समृद्धि के धारण करनेवाले उक्त संघ से अपार माहात्म्य की भूमिस्वरूप तीर्थकर इस प्रकार उत्पन्न होते हैं जिस प्रकार की माणिक्य पर्वत से उत्तम जातिवाला रत्न उत्पन्न होता है । इसलिये ऐसे संघ को पूर्व में ही नमस्कार कौन नहीं करता है ? सब ही उसे पूर्व में नमस्कार करते हैं ॥ ६ ॥ ४) 1 यस्य संघस्य. 2 गुणयुक्ता भवन्ति. 3 संसारिजीवाः. 4 भाग्यवन्तपुरुषैः. 5 यस्य संघस्य. 6 संघस्य.7 पृष्ठगामित्वात्. 8 आराध्या:.9 यः संघः पापौघमेघसमूहस्य पवनः । ५)1 उत्पादक:. 2 नमस्काराह:. 3 संघस्य । ६) 1 तीर्थकरत्वम्. 2 योनिः. 3 उत्पन्नः. 4 महद्धियुक्तात् श्रीसंघात.5 तस्मात्. 6 श्रीसंघम् । Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. ९] - साधुपूजाफलम् - 188) क्लेशापहं सपदि सुन्दरनामधेयं स्मृत्वाप्यमुष्य परिपुष्यति भागधेयम् । आलापमात्रमपि लुम्पति पातकानि कां योग्यतां तनुमतां तनुते न योगः ॥७ 189) श्रीसंघे परिपूजिते किमु न यत्संपूजितं पूजकै रेतस्मिन् गृहमागते किमु न यत्कल्याणमभ्यागतम् । एतत्पादसरोजराजिरजसा पुंसां महापातकं मूर्धस्थेनं विलीयते यदधिका शुद्धिस्तदत्राद्भुतम् ॥ ८ 190) यत्किंचनात्र भक्त्या विभाजितं वितनुते फलं विशदम् । तोयमिव शुक्तिसंपुटपतितं मुक्ताफलं विमलम् ॥९ इस संक्लेश के नाशक संघ के संदर नाम के स्मरण मात्र से भी प्राणी का भाग्य (पुण्य) शीघ्र ही परिपुष्ट होता है । इसके नामोच्चारण से भी पाप नष्ट होते हैं। इस प्रकार उसका संबंध प्राणियों की कौनसी योग्यता को विस्तृत नहीं करता है ? अर्थात् संघ की भक्ति से मनुष्य विशेष योग्यता को प्राप्त करता है ॥ ७॥ पूजकों के द्वारा श्रीसंघ की पूजा की जानेपर अन्य कौन नहीं पूजा गया? अर्थात् संघ की पूजा से देवपूजा तथा शास्त्रपूजा आदि का भी फल प्राप्त होता है । इस श्रीसंघ के घर पर आने से कौनसा कल्याण अपने घर में नहीं आया? अर्थात् संघ के घर पर आने से कुटुम्ब का महान् हित होता है । मस्तक पर लगाई गई संघ के चरणकमल की रज से पुरुषों का महापातक नष्ट होकर उससे जो अधिक शुद्धि होती है, यह आश्चर्य की बात है । तात्पर्य, यह है कि रज (धूलि) मलिन है और मलिन के संघ से कभी शुद्धि नहीं होती परन्तु इस पवित्र संघ के चरण स्पर्श से अतिशय पवित्रता को प्राप्त हुई उक्त रज के मस्तकपर लगाने से जीव का पापमल नष्ट होता है । इसलिये उससे आत्मा के शुद्ध होने में कोई आश्चर्य नहीं है ॥८॥ यहाँ जो कुछ भी अतिथि के लिये भक्तिपूर्वक विभाजित किया जाता है--दिय जाता है - वह दाता के लिये इस प्रकार निर्मल फल को विस्तृत करता है जिस प्रकार कि सीपके मध्य में गिरा हुआ जल निर्मल मोती को विस्तृत करता है ॥ ९ ॥ ७) 1 विनाशकम्. 2 आख्यम्. 3 संघस्य. 4 पोषयति. 5 सौभाग्यम्. 6 प्राणिनाम्. 7 संघस्य संयोगः। ८) 1 जनैः वा पूजाकरणशीलै:. 2 श्रीसंघे. 3 संघस्य.4 धूल्या. 5 मस्तकस्थेन. 6 जनेष संघष वा-7 आश्चर्यम् । ९) 1 संघे. 2 विभागं कृतम्. 3 विस्तारयति. 4 निर्मलं बहुमूल्यं वा। Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६० - धर्मरत्नाकरः - [४. १०191) अनघे संघक्षेत्रे श्रद्धामृतसिक्तमुप्तमल्पमपि । जनयति फलं विशालं वटबीजमिवात्रं वटवृक्षम् ॥१० 192) वित्तं वितीर्ण विस्तीर्णे पवित्रे पात्रसत्तमे । संघे संजायते ऽनन्तं गतमर्णमिवार्णवे ॥ ११ 193) समस्तः पूजितः संघ एकदेशे ऽपि पूजिते । विन्यस्तै मस्तके पुष्पे पूज्यो जायेत पूजितः ॥ १२ 194) गजबजस्येव हि दिग्गजेन्द्राः संघस्य मुख्या मुनयः प्रणीताः । तेभ्यः प्रदानं विधिना निदानं निर्वाणपर्यन्तसुखावलीनाम् ॥ १३ 195) साधवो जङ्गमं तीर्थं जल्पज्ञानं च साधवः । . ___ साधवो देवता मूर्ताः साधुभ्यः साधु नापरम् ॥ १४ 196) तीर्थ ज्ञानं स्वर्गिणो नोपकुयुः सत्त्वानित्थं साधुसार्थो यथोच्चैः । धर्माधर्मप्रेरणावारणाभ्यामर्थानौँ साधयन् बाधयंश्च ॥ १५ निर्दोष संघरूप खेत में श्रद्धारूपी अमृत से सींचा गया-श्रद्धापूर्वक दिया गया-दान प्रमाण में अल्प भी हो तो भी वह इस प्रकार विस्तृत फल को उत्पन्न करता है जिस प्रकार कि उत्तम खेत (भूमि) में जल से सींच कर बोया हुआ वट का बीज विशाल वटवृक्ष को उत्पन्न करता है ॥१०॥ विस्तीर्ण, विशुद्ध व योग्य पात्ररूप संघ में दिया हुआ धन समुद्र में गये हुये पानी के समान अनन्त बन जाता है ।। ११ ।। संघ के एक विभाग की भी पूजा करने पर समस्त संघ पूजित होता है । ठीक है - मस्तक के ऊपर फूल के चढानेसे पूज्य व्यक्ति का समस्त ही शरीर पूजित होता है ॥ १२ ॥ - जैसे दिम्गजेन्द्र हाथियों के समूह के मुख्य माने जाते हैं, वैसे ही मुनिजन संघ के मुख्य माने जाते हैं । उन मुनियों को विधिपूर्वक दिया गया दान मुक्तिपर्यन्त समस्त सुखसमूहों का कारण होता है ॥ १३ ॥ ___ मुनिजन मानो जंगम - चलते फिरते - तीर्थ व बोलनेवाले ज्ञान हैं। वे मुनि देवता स्वरूप हैं । लोक में उन मुनियों से उत्कृष्ट और दूसरा कोई भी नहीं है ॥ १४ ॥ ज्ञान चूँकि प्राणियों को संसाररूप समुद्र से पार कराता है, अतः तीर्थ उसे ही समझना चाहिये । साधुसमूह प्राणियों को धर्म में प्रेरित कर उनके अभीष्ट अर्थ को सिद्ध करता है १०) 1 वपितम्. 2 पृथिव्याम् । ११) 1 दत्तम्. 2 उत्तमे. 3 उत्पद्यते. 4 P° ते ननं ग.5 जलम. 6 सागरे । १२) 1 धृते. 2 पूजाहः । १३) 1 हस्तिसमूहस्य. 2 मुनिभ्यः. 3 कारणम् । १४) 1 श्रुतज्ञानम् । १५) 1 देवा:. 2 उसकारं न कु:. ३ जोवान्. 4 करोति. 5 द्वाभ्यां कृत्वा. 6 कथयन्. 7 नाशयन् । Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. २०] - साधुपूजाफलम् - 197) साधूपदेशतः सर्वो धर्ममार्गः प्रवर्तते । विना तु साधुभिः सर्वा तद्वार्ता विनिवर्तते ॥ १६ ।। 198) दर्शनं बोधश्चरणं मुनिभ्यो नापरं मतम् । त्रयाच्च नापरं पूज्यं कथं पूज्या न साधवः ॥ १७ 199) क्वचित्त्रयं द्वयं वापि दर्शनार्थोद्यमः क्वचित् । पायो न निर्गुणो लिङ्गी स्तुत्यः सर्वस्ततः सताम् ॥ १८ 200) चित्रे ऽपि लिखितो लिङ्गी वन्दनीयो विपश्चिता' । निश्चेताः किं पुनश्चित्तं दधानों जिनशासने ॥ १९ 201) नानारूपाणि कर्माणि विचित्राश्चित्तवृत्तयः। मन्दा अपि बहिर्तृत्त्या विमलाश्चेतसा पुनः ॥ २० तथा पाप का निवारण करके उनकी होनेवाली हानि को भी रोकता है । अतएव वह उनको जिस प्रकार उपकार करता है उस प्रकार देव उनका उपकार नहीं कर सकते हैं अथवा तीर्थ, ज्ञान और देव प्राणियों का ऐसा उपकार नहीं कर सकते हैं जैसा की साधूसमूह धर्म की प्रेरणा और पाप के निवारणद्वारा उनका अतिशय उपकार करता है ॥ १५ ॥ सब धर्म का मार्ग साधु के उपदेशसे ही चालू रहता है। यदि साधु नहीं हो तो उनके विना धर्म की सब बात ही समाप्त हो जाती है ॥ १६ ॥ सम्यग्दर्शन, सम्यग्ज्ञान और सम्यक् चारित्र ये तीनों उन मुनियों से कुछ अन्य नहीं माने गये हैं, - उनको रत्नत्रय स्वरूप ही समझना चाहिये , तथा इस रत्नत्रय से कोई अन्य वस्तु जगत में पूज्य नहीं है । इसलिये वे साधु पूज्य कैसे नहीं हैं ? अवश्य ही वे पूजने के योग्य हैं ।। १७ ॥ उपर्युक्त सम्यग्दर्शनादि में किसी के वे तीनों, किसीके दो और किसीका केवल सम्यग्दर्शन के लिये ही प्रयत्न रहता है। परंतु लिंगी -जिनलिंगका धारक साधु -प्रायः उक्त सम्यग्दर्शनादि गुणों से रहित नहीं होता है। अतः सत्पुरुषों को जिनलिंग के धारक सब ही साधुओं की स्तुति करनी चाहिये ॥ १८ ॥ चित्र में लिखा हुआ अचेतन भी साधु विद्वान् के द्वारा वन्दनीय होता है। फिर भला जो सचेतन साधु अपने चित्त को जिनागम या जैनधर्म में लगा रहा है उसका तो कहना ही क्या है ? अर्थात् वह तो सब के द्वारा वन्दनीय होना ही चाहिये ॥ १९ ॥ जिस प्रकार बाहय क्रियाएँ अनेक प्रकार की होती हैं उसी प्रकार चित्तकी वृत्तियाँ १६) 1 धर्म मार्गस्य । १८) 1 स्तवनाहः । १९) 1 पण्डितेन. 2 चेतनारहिताः. 3 धारयन् । २०) 1 कार्याणि.2 बहिराचरणे. 3 चित्तेन निर्मला मुनयः । Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६२ - धर्म रत्नाकरः - 1 202) मनसा वचसा दृष्टं' कायेनापि समर्ज्जत' । आत्मनीनं जनः सर्वः कथंचन करोत्यतः ।। २१ 203) तस्मान्महान्तो गुणमाददन्तु दोषानशेषानपि संत्यजन्तु । गृह्णन्ति दुग्धं जलमुत्सृजन्ति हंसाः स्वभावः स निजः शुचीनाम् ॥ २२ 204) गृह्णन्' नामापि नामेह कुर्वन् नामादिकं पुनः । " जिनस्य मन्ये मान्यः स्यात्तद्भक्तानां स्वभावतः ॥ २३ 205) लेखवाहो ऽपि भूपस्य स्वामिभक्तैर्नियुक्तकैः' । मान्यते निर्गुणोऽप्येवं लिङ्गी जिनमतप्रियैः ॥ २४ [ ४.२१ 206) सर्वज्ञो हृदये यस्ये वाचि सामायिक करे । धर्मध्वजो' जगज्ज्येष्ठो ग्रामणीर्गुणिनामसौ * ॥ २५ मानसिक चिन्तन -भी अनेक प्रकार के होते हैं । कितने जीव बाह्य आचरण से हीन दिखते हुये भी मनोवृत्ति की अपेक्षा निर्मल हो सकते हैं ॥ २० ॥ जो मन व वचन से देखा गया है वह शरीर से भी उपार्जित किया जाता है - शरीर की प्रवृत्ति भी वैसी ही हुआ करती है । इसलिये समस्त जन किसी न किसी प्रकार से आत्महित करता ही है ॥ २१ ॥ इसलिये जो महापुरुष है उन्हें सब दोषों को छोडकर गुणों को इस प्रकार ग्रहण करना चाहिए जिस प्रकार कि हंस पानी को छोड़कर दूध को ग्रहण किया करते हैं । सो योग्य भी है, क्योंकि जो निर्मल होते हैं उनका यह निजी स्वभाव होता है ॥ २२ ॥ लोक में जो जिनेश्वर के नामको ग्रहण करता है - उसका स्मरण करता है व नमस्कार आदि को भी करता है वह जिनभक्तों को स्वभावसेही मान्य होता है, ऐसा मैं समझता हूँ ॥ २३ ॥ जो राजाका लेख ले जानेवाला दूत होता है वह भी स्वामिभक्त राजपुरुषों के आदर का पात्र होता है । इसी प्रकार जिन को जिनमत में अनुराग है वे निर्गुण - सम्यग्दर्शनादि गुणों से रहित - भी साधु का आदर किया करते हैं ॥ २४ ॥ जिसके हृदय में सर्वज्ञ, वचन में सामायिक और हाथ में धर्म का ध्वज - पीछि - है वह लोक में श्रेष्ठ और गुणिजनों में अगुआ होता है || २५ ॥ २१) 1 कर्म. 2 उपार्जयता. 3 आत्महितम् । २२ ) 1 गृह्णन्तु. 2 निर्मलपुरुषाणाम् । २३ ) 1 नाम गृह्णन् सन्. 2 अहो. 3 नमस्कारादिकम् 4 वन्दनीय: 5 तस्य जिनस्य भक्तानाम् । २४ ) 1 नियोगिभिः । २५) 1 मुनीश्वरस्य 2 प्रतिलेखनः पिच्छि केत्यर्थः 3 अग्रणी :. 4 मुनिः । Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. ३० ] JOH - साधुपूजाफलम् - 207) न सन्ति येषु देशेषु साधवो धर्मदीपकाः । नामापि तेषु' धर्मस्य जायते न कुतः क्रिया ।। २६ 208) धर्म कुर्वन्ति रक्षन्ति वर्धयन्ति सुमेधसः । कथं न वन्द्या विश्वस्य साधवो धर्मवेधसः || २७ 209) करणकारणसंमतिर्भिस्त्रिधा वचनकायमनोभिरुपार्जयन् । कथमपीह शुभाशुभचेतसां मुनिजनो ऽजनि पूजनभाजनम् ॥ २८ 210) ज्यायःपात्रं' श्रेयश्चित्तं स्वायत्तं सद्हे वित्तम् । एल्लभ्यं पुण्यैः पूर्ण मुक्तिप्राप्तेर्यानं तूर्णम् ॥ २९ 211) केषांचिच्चित्तवित्तं भवति भुवि नृणां दानयोग्यं न पात्रं पात्रे प्राप्ते परेषां गुणवति' भवतो नोचिते चित्तवित्ते । स्याच्चित्तं नापरे द्वे द्वितयमपि भवेत् कस्यचिन्नैव वित्तं वित्तं कस्यापि नोभे॰ उभयमपि न तद्दुर्लभं यत्समग्रम् || ३० जिन देशों में धर्म को प्रकाशित करनेवाले साधु नहीं रहते हैं, उन देशों में धर्म का जब नाम भी नहीं रहता है तब भला आचरण कहाँ से हो सकता हैं ? ॥ २६ ॥ धर्म के विधाता निर्मलबुद्धि साधु धर्म का आचरण, संरक्षण और वृद्धि भी किया करते हैं | फिर भला वे लोक के वन्दनीय कैसे नहीं होते हैं ? ॥ २७ ॥ कृत, कारित और अनुमत इन तीन के साथ वचन काय और मन से (पुण्य) उपार्जित करनेवाला मुनिजन यहाँ निर्मल व कलुषित चित्तवालों के लिये जिस किसी भी प्रकार से पूजा का पात्र हुआ है || २८ ॥ उत्तम पात्र, योग्य पुण्य, मन की स्वाधीनता और समीचीन गृह में संपत्ति का सद्भाव; यह सब सामग्री पूर्णरूप से भाग्यशाली मनुष्यों को पुण्योदय से प्राप्त होती है । इसे मोक्ष प्राप्ति के लिये शीघ्रगामी यान रथ आदि वाहन के समान समझना चाहिये ॥ २९ ॥ - इस संसार में कितनेही धर्मप्रेमी सज्जनों के मन में धर्मप्रेम और दान के योग्य धन भी रहता है, परन्तु उन्हें दान के लिये योग्य पात्रकी प्राप्ति नहीं होती । दूसरे किन्हीं को २६) 1 देशेषु । २७ ) 1 सुष्ठुबुद्धियुक्ता: 2 त्रैलोक्यस्य. 3 धर्मकर्तारः । २८) 1 कृतकारितानुमतैः 2 मुनिः सन्. 3 जगति 4 भव्यानाम्. 5 अभूत् । २९ ) । उत्तमपात्रम्. 2 स्वाधीनम्. 3 चतुष्कम्. 4 कारणाय. 5 शीघ्रम् । ३० ) 1 पात्रे. 2 द्वे. 3 द्वे पात्रवित्ते. 4 पात्रं चित्तम् 5 द्वे पात्रचित्ते. 6 पात्रं चित्तम्. 7 न वित्तम्. 8 यस्मात् समस्तं दुर्लभम् । Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - धर्मरत्नाकरः - 212) ज्ञानोत्तमं किमपि किंचन दर्शनाढ्यं पात्रं पवित्रितजगत्त्रयसच्चरित्रम् । किंचित्तपोगुणमयं द्विगुणं समग्रै र्युक्तं गुणैः किमपि पूज्यमशेषमेवं ॥ ३१ 213) मिथ्यात्वध्वान्तविध्वंसे पटीयांसो महौजसः। सुवृत्ताः कस्य नो पूज्याः स्युः सूर्या इव सूरयः ॥ ३२ 214) तारका इव भूयांसः स्वप्रकाशकरा नराः । प्रकाशयन्तस्तत्त्वानि दुर्लभा भास्करा इव ॥ ३३ 215) किंचित्प्रकाशपटवो बहवो हि पापाः संतापका हुतवहा इव सन्ति लोके । प्रीणक्रियाः प्रकटिताखिलवस्तुतत्त्वाः सत्त्वाधिका शशधरा इव पुण्यलभ्याः ॥ ३४ रत्नत्रय से विभूषित पात्र तो प्राप्त होता है, परन्तु उनके चित्त में धर्मप्रेम और धन दोनों भी नहीं रहते । किन्हीं का चित्त तो होता है परन्तु तदनुकूल वित्त और पात्र दोनों भी नहीं होते हैं । किन्हीं के चित्त और पात्र होते हैं, परंतु इस योग्य वित्त नहीं होता है । तथा किसीके पास चित्त तो होता है पर वित्त और पात्र नहीं होते हैं । इस प्रकार सब सामग्री दुर्लभ हो है ॥३०॥ कोई पात्र ज्ञान से उत्तम, कोई दर्शन से पूर्ण और कोई जगत्त्रय को पवित्र करनेवाला सम्यक् चारित्र से युक्त होता है । कोई पात्र तपोगुण से युक्त, कोई दो गुणों से युक्त और कोई पात्र सर्व गुणों से परिपूर्ण होता है। ये सब ही पात्र पूज्य हैं ॥ ३१ ॥ ___ सूर्य के समान मिथ्यात्वरूप अंधकार के नष्ट करने में अतिशय चतुर, महातेजस्वी • और उत्तम चारित्र के धारक आचार्य किसको पूज्य नहीं होते हैं ? ॥ ३२॥ ताराओं के समान अपनेको ही प्रकाशित करनेवाले पुरुष तो बहुत हैं, परंतु सूर्य के समान अन्य जीवादि तत्त्वों को प्रकाशित करनेवाले पुरुष दुर्लभ हैं ॥ ३३ ॥ लोक में थोडेसे प्रकाश को धारण करनेवाले पापी लोग तो बहुत हैं। ऐसे लोग अग्नि के समान संताप को उत्पन्न किया करते हैं। परंतु संपूर्ण वस्तुतत्त्व को प्रकाशित करते हुए वात्सल्य रखनेवाले धैर्ययुक्त लोग चन्द्र के समान पुण्यसे ही प्राप्त हुआ करते हैं ॥ ३४ ॥ ३१) 1 बहुनोक्तेन. 2 समस्तमुनिगणम् । ३२) 1 प्रकाशवन्तो बुद्धिवन्तश्च. 2 प्रतापवन्तः. 3 वृत्ताकाराश्चारित्रयुक्ताश्च. 4 भवेयुः. 5 आचार्याः साधव इत्यर्थः । ३३) 1 बहवः । ३४) 1 प्रवीणा:. 2 अधिकक्रियावन्तः. 3 उत्तमपुरुषाः. 4 दैवयोगात् लभ्याः। Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४.३८ ] -- साधुपूजाफलम् - (216) उज्जासयन्तो' जाड्यस्य पदार्थानां प्रकाशकाः । भास्करा इव दुष्प्रापाः साधवो विश्वपावनाः ।। ३५ 217 ) निःशेषनिर्मलगुणान्तरसारहेती' संसारसागरसमुत्तरणैकसेतौ । ज्ञाने यतेः सति सतामतिपूजनीये दौर्जन्यमन्यगुणवीक्षणमेव मन्ये ॥ ३६ 218) आलोकेनैव संतापं हरन्ते ऽतिमनोहराः । बुधप्रिय विलोक्यन्ते क्वापि पुण्यैदिंगम्बराः ।। ३७ (219) ज्ञानाधिको वरनरः स्वपरोपकारी मुक्तक्रियो ऽपि मतमुन्नमयन् महात्मा । सुष्ठद्यतोSपि करणे नु सुशास्त्रशून्यः स्वार्थे प्रियः कुशलताविकलो वराकः || ३८ ६५ जो सूर्य के समान जडता को - शैत्य व अज्ञानान्धकार को नष्ट करके पदार्थों को प्रकाशित करते हुए विश्व को पवित्र किया करते हैं ऐसे साधु लोक में दुर्लभ ही हुआ करते हैं ॥ ३५ ॥ अन्य समस्त निर्मल गुणों का श्रेष्ठ हेतु, संसाररूप समुद्र से पार करने के लिये अद्वितीय पुल के समान और सज्जनों के द्वारा अतिशय पूज्य ऐसा ज्ञानगुण यदि मुनि के पास विद्यमान है। तो फिर उसके अन्य गुणों का देखना – उनकी अपेक्षा करना - दुष्टता ही है, । ऐसा मैं समझता हूँ ॥ ३६ ॥ जो अतिशय मनोहर, विद्वत्प्रिय, मुनिराज अपने दर्शन से ही लोगों के संताप को किया करते हैं वे दिगम्बर मुनिराज पुण्योदय से ही कहीं पर दिखते हैं । अर्थात् ऐसे विद्वान् मुनिराजों का दर्शन दुर्लभ है ॥ ३७ ॥ जो ज्ञान में श्रेष्ठ उत्तम पुरुष अपना व अन्य का भी उपकार करनेवाला है, वह महात्मा क्रिया से - चारित्र से - हीन होता हुआ भी मत को - जैन शासन को - समुन्नत करनेवाला है इसके विपरीत जो करण में - क्रिया में - तो भली भाँति प्रयत्नशील है, परन्तु उत्तम शास्त्रज्ञान से रहित है वह बेचारा कुशलता से रहित हो कर स्वार्थ में ही प्रिय है - उसी में अनुरक्त रहता है ॥ ३८ ॥ - ३५) 1 [ उज्जायन्तो ? ] उद्वासयन्तः. 2 जडतायाः शीतस्य । ३६ ) 1 समस्तगुणमध्यसार - कारणभूते. 2 व्रतिनः 3 दर्शनादि । ३७ ) 1 बुधनामा ग्रहः पण्डितरच. 2 यतयश्चन्द्राश्च । ३८ ) 1 स्वकीयमतम् उन्नतिं नयन् । ९ Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -धर्मरलाकरः [४. ३९220) जैनं प्रभावयति' शासनमङ्गिसार्थ यो बोधयत्यनुपमः कृपया परीतः । त्यक्तक्रियः कथमसौ न नरस्तपस्वी स्वाध्यायतों न हि तपो ऽस्त्यधिकं न कृत्य॑म् ॥ ३९ 221) सज्ज्ञानिनौ मूर्खमतीव साधुर्यः कष्टचेष्टानिरतं स्तुवीत । __ मागेजमन्धं स वदेत् सुदृष्टे स्तेजस्तमो व्याहरते समं सः ॥ ४० 222) एनांसि यो ऽघ्रिरजसा विनिहन्ति वाचा मोहं व्यपोहति दृशापि पुनः पुनाति । संगेनं दुःखमपनीयं तनोति सौख्यं । ज्ञानी सतां स महितो ऽत्र महानुभावः ॥४१ 223) ज्ञााने सति भवत्येव दर्शनं सहभावतः । तेनोभयमिदं पूज्यं विभागे तु विशेषतः ॥ ४२ जो अनुपम मनुष्य जैनमत की प्रभावना किया करता है तथा दयासे युक्त होकर प्राणिसमूह को प्रबोधित करता है वह मनुष्य क्रिया से हीन होकर तपस्वी कैसे नहीं है ? वह तपस्वी है ही। ठीक है - स्वाध्याय से अन्य कोई तप और उससे अधिक कोई दूसरा कृत्य नहीं है ॥ ३९॥ ... जो साधु उत्तम ज्ञानियों को छोडकर कष्ट क्रिया करने में - कायक्लेश में तत्पर ऐसे मूर्ख साधु की स्तुति करता है वह मानो मार्ग जानने वाले को अन्धा तथा उत्तम आँखोंवालेके सेजको अन्धकार कहता है, ऐसा समझना चाहिये ॥ ४०॥ - जो अपनी चरणरज से पाप को नष्ट करता है, वाणी से मोह को दूर करता है, आँख से लोगों को पवित्र करता है तथा संगति से उनके दुःख को नष्ट कर के सुख को विस्तृत करता है वह ज्ञानी महानुभाव सज्जनों से पूजित होता है ॥ ४१ ॥ ज्ञान के होनेपर दर्शन होता ही है, क्योंकि वे दोनों साथही होते हैं । इसलिये सम्यग्दर्शन और सम्यग्ज्ञान दोनों भी पूज्य हैं । उस ज्ञान और दर्शन को पृथक् मानकर विशिष्ट श्रुत ज्ञानावरण के क्षयोपशम से वे विशेष रूप से पूज्य हैं ॥ ४२ ॥ ३९) 1 प्रकाशयति. 2 जीवसमूहम्. 3 संयुक्तः 4 त्यक्तव्यापारः. 5 आत्मचिन्तनतः, आगमचिस्तनत:. 6 करणीयम् । ४०) 1 सुज्ञानिनो मध्ये यो मूर्ख वन्दते'. 2 स्तौति. 3 शोभननेत्र पक्षे सम्यग्दर्शनम्. 4 कथयति । ४१)1 पापानि. 2 पादधूल्या. 3 विनाशयति. 4 स्फेटयति. 5 दृष्टया. 6 कृत्वा. 7 दूरीकृत्य. 8 विस्तारयति. 9 स पूजित: 10 लोके । ४२) 1 तेन कारणेन. 2 ज्ञान-दर्शनम्. 3 भेदे कृते सति विशेषतः पूज्यम् । Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४.४४] - साधुपूजाफलम् - 224) उक्तं च गुणभद्रैः यः श्रुत्वा द्वादशाङ्गीं कृतरुचिरथ तं विद्धि विस्तारदृष्टिं संजातार्थात् कुतश्चित्प्रवचनवचनान्यन्तरेणार्थदृष्टिः । दृष्टिः साङ्गाङ्गबाहयप्रवचनमवगायोच्छि ता यावगाढा कैवल्यालोकितार्थे रुचिरिह परमावादि गादेति रूढा ॥ ४२*१ 225 ) शुश्रूषा धर्मरागो जिनगुरुपदयोः पूजनाद्युद्यमश्च संवेगो' निर्विदुच्चैरसमशमरुपास्तिक्यलिङ्गानि येषाम् । शङ्काकाङ्क्षाद्य भावो जिनवचनरते धार्मिके बन्धुबुद्धिः श्रद्धानं सप्ततत्त्व्यामिति गुणनिधयः सशस्ते ऽपि पूज्याः ॥४३ 226) दर्शनं प्रथमकारणमुक्तं मुक्तिधामगमनै मुनिमुख्यैः । ज्ञानमत्र सति तावदवश्यं संभवेदपि न वा चरणं तु ॥४४ गुणभद्राचार्य कहते हैं-- जो द्वादशांग को सुनकर तत्त्वश्रद्धान होता है उसे विस्तार सम्यग्दृष्टि कहते हैं। आगम वचनों के विना सुने ही किसी अर्थ के ग्रहणमात्र से जो तत्त्वश्रद्धा उत्पन्न होती है वह अर्थ सम्यग्दर्शन है । आचारांगादिक बारह अङग और अङगबाह्य श्रुत के अवगाहन से जो सम्यग्दर्शन उत्पन्न होता है उसे अवगाढ सम्यग्दर्शन कहते हैं। केवलज्ञान से संपूर्ण पदार्थों के देखने पर जो उत्कृष्ट श्रद्धा होती है उसे परमावगाढ सम्यग्दर्शन समझना चाहिये ॥४२०१॥ आगम के सुनने की इच्छा, धर्म में अनुराग, जिनेश्वर और निर्ग्रन्थ गुरुचरणों की पूजा आदि में उद्युक्तता, संवेग' – संसारसे भीति, अतिशय निर्वेद - भव व भोगों से विरक्ति, अनुपम शमता - राग-द्वेष का अतिशय अभाव – और आस्तिक्य - दृढतर यथार्थ तत्त्वश्रद्धा; ये सम्यग्दर्शन के चिन्ह जिन के विद्यमान हैं, जो शंका व कांक्षा आदि दोषोंसे रहित हो कर जिनवचन के प्रेमी ऐसे धार्मिक जन में बन्धुबुद्धि रखते हैं तथा जिनकी जीवादिक सप्त तत्त्वोंमें दृढ श्रद्धा होती है। ऐसे गुणों के निधि स्वरूप वे सम्यग्दृष्टि भी पूज्य हैं ।। ४३ ॥ श्रेष्ठ मुनियों ने मोक्षरूप महल के प्राप्त करने में सम्यग्दर्शन को प्रमुख कारण कहा है । सम्यग्दर्शन के होने पर सम्यग्ज्ञान अवश्य उत्पन्न हो जाता है, परन्तु उस के होनेपर सम्यक् चारित्र उत्पन्न हो भी सकता है और नहीं भी उत्पन्न होता है । ४४ ॥ यह सम्यग्दर्शन इतर संपूर्ण गुणों की प्राप्ति का कारण, समस्त सुखोंकी निधि, बाधा ४२*१) 1 कृतरुचिः भवति. 2 पुरुषम्. 3 जानीहि. 4 विना. 5 व्याख्याताः कथयन्ति । ४३) 1 निर्वेग:. 2 उपशमयुक्तमुनिगणेषु. 3 सम्यग्दृष्टीनाम्. 4 सप्तानां भावः (समाहारः) सप्ततत्त्वी, तस्यां सप्ततत्त्व्यां विषये. 5 सम्यग्दृष्टयः । ४४) 1 कारणाय. 2 गणधरदेवैः जिन : वा. 3 दर्शने. 4 भवति। Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६८ - धर्म रत्नाकरः - 227 ) इदेमशेषगुणान्तरसाधनं सकलसौख्यनिधानमबाधनम् । कुगतिसंगतिदूरनिवारणं निखिलदारुणदूषणदारणम् ॥ ४५ 228 ) अपगतो' ऽपि मुनिश्चरणाद् दृशि स्थिरतरः सुतरां परिपूज्यते । शुभंमतेर्महतां बहुमानतः परिणतिश्चरणे ऽपि भवेदिति ।। ४६ 229 ) साधुश्चारित्रहीनो ऽपि समानो नान्यसाधुभिः । भग्नो ऽपि शातकुम्भस्य कुम्भो मृत्स्नीघटैरिव ॥ ४७ 230) यद्यद् दुःखमास्वाम्यादनुष्ठानं न दृश्यते । केषांचिद् भावचारित्रं तथापि न विहन्यते ॥ ४८ 231) सातिचारचरित्राश्च काले त्रे किल साधवः । कथितास्तीर्थनाथेनं तत्तथ्य' कथमन्यथा ॥ ४९ 232) कालादिदोषात् केषांचिद्वयलीकानं विलोक्य ये । सर्वत्र कुर्वते ऽनास्थामात्मानं वञ्चयन्ति ते ॥ ५० [ ४. ४५ रहित तथा आत्मा को कुगति के नरक - पशु आदि दुर्गति के संग से बचाकर समस्त भयंकर दोषों को नष्ट करनेवाला है ॥ ४५ ॥ कोई मुनि चारित्र से भ्रष्ट हुआ है, परन्तु यदि वह सम्यग्दर्शन में अतिशय स्थिर है तो वह स्वयं ही पूजा जाता है। कारण यह कि उस निर्मलबुद्धि मुनि की महामुनियोंका अतिविनय करने से अथवा महापुरुषों ने बहुमान करनेसे चारित्र में भी आगे प्रवृत्ति हो सकती है ॥ ४६ ॥ जिस तरह सोने का घडा फूटने के बाद भी मिट्टी के अनेक ( अच्छे ) घडों के समान नहीं होता, उसी प्रकार जैन मुनि चारित्र से हीन होने पर भी अन्य अजैन साधुओं के समान कदापि नहीं होता है । वह उनकी अपेक्षा श्रेष्ठ ही होता है ॥ ४७॥ यदि आज दुखमा नामक पंचमकाल के प्रभावसे संयम का आचरण नहीं देखा जाता है तो भी किन्हीं साधुओं के भाव चारित्र नष्ट नहीं होता है । चारित्र के परिपालनका अभिप्राय तो रहता ही है ॥ ४८ ॥ इस पंचमकाल में साधुओं का चारित्र सदोष रहेगा, ऐसा जो तीर्थंकरने कहा है वह अन्यथा कैसे हो सकता है ॥ ४९ ॥ आदि के दोष से कुछ साधुओं में दोषों को देख कर जो भव्य सभी जैन साधुओं में अश्रद्धा करते हैं वे अपने आपको ही धोखा देते हैं, ऐसा समझना चाहिये ॥ ५० ॥ ४५) 1. दर्शनम्. 2 विदारकम् । ४६ ) 1 रहितः 2 कथंभूतः मुनिः, दृशि स्थिरतरः 3 द्रव्यलिङ्गी. 4 मुनेः । ४७ ) 1 परदर्शनयतिभिः 2 मृत्तिका । ४८ ) 1 पञ्चमकालविशेषात् । ४९)1 पञ्चमकाले, 2 युगादिदेवेन. 3 वचनम्. 4 सत्यम् । ५० ) 1 असत्यानि. 2 अनादरं निन्दां वा । Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. ५५ ] • साधुपूजाफलम् - 233) वहन्ति चेतसा द्वेषं वाचा गृह्णन्ति दूषणम् । अनम्रकायाः साधूनामधमा दर्शनद्विषः ॥ ५१ 2 3 234) इहैवानिष्टाः शिष्टानां मृता यास्यन्ति दुर्गतिम् । द्राघयिष्यन्तिं संसारमनन्तं क्लिष्टमानसाः ।। ५२ 235) इदं विचिन्त्यातिविविक्तचेतसा यमेव किंचिद्गुणमल्पमजस ।। विलोक्य साधुं बहुमानतः सुधीः प्रपूजयेत्पूर्णमिवाखिलैर्गुणैः ॥ ५३ 236) तथा लभेताविकलं' फलं जनो निजाद्विशुद्धात्परिणामतः स्फुटम् । अभीष्टमेतत् प्रतिमादिपूजने फलं समारोपसमर्पितं सताम् ॥ ५४ 237) काष्ठोपलादीन् कृतदेवबुद्धया ये पूजयन्त्यत्र विशिष्ट भावाः । प्राप्नुवन्त्येव शुभानि नूनं प्रत्यक्षसाधोः किमु पूजनेन ।। ५५ जो मन से साधुओं में द्वेष करते हैं, वचन से उनके दोषों का प्रतिपादन करते हैं और जो साधुओं को देखकर शरीरके द्वारा विनय को प्रकट नहीं करते हैं - उनकी वन्दना आदि नहीं करते हैं - वे नीच सम्यग्दर्शनके द्वेषी हैं ॥ ५१ ॥ जो सम्यग्दृष्टिओं को अनिष्ट ( मिथ्यादृष्टि ) मानते हैं, वे मन में क्लेशका अनुभव करते हुए मरणोत्तर दुर्गति में - नरक - तिर्यंच गति में जाते हैं और अपने संसार में अनन्त कालक बढाते हैं ॥ ५२ ॥ यह सोचकर बुद्धिमान् मनुष्य जिस साधु को कुछ थोडे से गुणोंसे संयुक्त व अल्प ( ही ) देखता है उसे वास्तव में वह समस्त गुणों में परिपूर्ण जैसा मानकर उसकी निर्मल अन्तःकरण से बहुत विनय के साथ पूजा करें ॥ ५३ ॥ ऐसा करने से भव्य जन अपने विशुद्ध परिणामों से निश्चयतः पूर्ण फल को प्राप्त करता है । तथा स्थापना निक्षेप के आश्रय से प्रतिमादिक पूजन में जो फल प्राप्त होता है वह सत्पुरुषों को अभीष्ट है ॥ ५४ ॥ जो विशिष्ट परिणामोंसे संयुक्त भव्य जीव यहाँ देवबुद्धि से - यथार्थ देव मानकरलकडी एवं पाषाण आदिसे निर्मित मूर्तियों की पूजा किया करते हैं वे निश्चयसे शुभ फलों को प्राप्त करते हैं । फिर भला प्रत्यक्ष में स्थित साधु की पूजा करने से क्या वह फल नहीं प्राप्त होगा ॥ ५५ ॥ 1 ५१) 1 मानसेन. 2 अविनीता: 3 शत्रवः । ५२ ) 1 दीर्घतरम् । ५३ ) 1 सामस्त्येन । ५४ ) 1 परिपूर्णम्. 2 समारोपणंन । Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७० - धर्मरत्नाकरः - [४.५६238) कालोचितं साधुजनं त्यजन्तो मार्गन्ति ये ऽन्यं कुधियः सुसाधुम् । ते दातृपात्रद्वितयाद्विहीना यास्यन्ति दुर्योनिषु दुर्दुरूढाः ॥५६ 239) ग्रासादिमात्रदाने ऽपि पात्रापात्रपरीक्षणम् । क्षुद्राः कुर्वन्ति ये केचित् न तत् स्याच्छिष्टलक्षणम् ॥५७ 240) गेहे समागते साधौ भेषजादिसमीहया । ___ अवज्ञा क्रियते यत्तत् पातकं किमतः परम् ॥ ५८ 241) अन्यत्रापि सधर्मचारिणि जने मान्य विशेषान्मुनौ दष्टे साधु निधौ निधावनिधने बन्धाविवातिप्रिये । यस्योल्लासविकासहाससुभगे स्यातां न नेत्रानने दूरे तस्य जिनो वचो ऽपि हृदये जैनं न संतिष्ठते ॥५९ 242) विलोक्य साधुलोकं यो विकासितविलोचनः । अमन्दानन्दसंदोहः स्यात् स देही सुदर्शनः ॥ ६० जो दुर्बुद्धि मानव कालोचित - समयपर प्राप्त हुए - साधुओं को छोडकर अन्य उत्तम साधुओं को ढूंढते हैं वे दुर्जन उन्हें दान न देनेके कारण दाता और पात्र दोनों से रहित हो कर दुःखदायक योनियों में परिभ्रमण करेंगे ॥५६॥ जो कितने ही क्षुद्र मनुष्य आहारादि मात्र के देने में भी पात्र - अपात्र की परीक्षा करते हैं, उनमें सज्जनों का लक्षण नहीं है ॥ ५७ ॥ औषध आदिकी इच्छा से साधु घर आने पर जो उनकी अवज्ञा की जाती है उससे अधिक पाप और अन्य क्या हो सकता है ? उसे महापाप ही समझना चाहिये ॥ ५८॥ __ सन्मान के योग्य अन्य भी – गृहस्थ भी-सार्मिक जनके, विशेषकर साधुओं में श्रेष्ठ मुनि के दृष्टिगोचर होनेपर अविनश्वर निधि अथवा अतिशय स्नेही बंधु के दृष्टिगोचर होने के समान जिस सत्पुरुष के नेत्र और मुख आनन्द, प्रफुल्लता एवं हास्य से सुन्दर नहीं होते हैं उसके हृदय में जिन भगवान् तो दूर रहें, किन्तु उनके वचन भी - उनका सदुपदेश भी – स्थित नहीं रह सकता है ॥ ५९॥ - साधु जन को देखकर जिस के नेत्र आनन्द से प्रफुल्लित हो उठते हैं, तथा जिसके हृदय में अतिशय आनंद का प्रवाह उत्पन्न होता है उस मनुष्य को सम्यग्दृष्टि समझना चाहिये ॥ ६ ॥ ५६) 1 यथावसरम. 2 त्यजन्तः सन्तः 3 वाञ्छन्ति. 4 दुष्टाः । ५८) 1 विषये। ५९) 1 कुत्रापि 2 पूज्य.3P °निधाविवापनिधने.4 द्वे भवेताम्. 5 नेत्रमुखे. 6 जैनं वचोऽपि । ६०) 1 जीवः । Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - साधुपूजाफलम् - 243) इदं दर्शनसर्वस्वमिदं दर्शनजीवितम् । प्रधानं दर्शनस्येदं यद्वात्सल्यं सधर्मणि॥ ६१ 244) येषां तीर्थकरेषु भक्तिरतुला पापे जुगुप्सा परा दाक्षिण्यं समुदारता सममतिः सत्त्वोपकारे रतिः । ते सद्धर्ममहाभरैकधवलाः पोता भवाम्भोनिधौ। भव्यानां पततां पवित्रितधराः पात्रं परं सदृशः ॥ ६२ 245) चारित्रिणस्तृणमणीन् गणयन्ति तुल्यान् पश्यन्ति मित्रमिव शत्रुमरागरोषाः। किं भूयसा निजवपुष्यपि निर्ममत्वा ये ते परं त्रिभुवनार्चितमत्र पात्रम् ।। ६३ 246) ये नित्यं प्राणिरक्षाप्रणिहितमतयो ऽसत्यसंत्यागयुक्ता-- स्त्यक्तस्तेया मृगाक्षीमुखसुखविमुखा मुक्तमुक्तादिमूर्छाः। मूर्ता धर्मा इवैते जितमदमदना मन्दिरं मन्दरागाः पादीयैः पांशुपातै रिह यतिपतयः पुण्यभाजां पुनन्ति ॥ ६४ साधर्मिक जन के प्रति जो अनुराग प्रकट किया जाता है, इसे सम्यग्दर्शन का सर्वस्व तथा उक्त सम्यग्दर्शन का प्राण और प्रधान समझना चाहिये ॥ ६१ ।। जिन महापुरुषों के, तीर्थंकरों के विषय में अनुपम भक्ति, पापाचरण में अतिशय ग्लानि सरलता, उदारता, समबुद्धि – राग-द्वेष का अभाव - और प्राणियों के उपकार में अनुराग हुआ करता है, वे असाधारण बैल के समान समीचीन धर्म के महाभार के धारण करने में समर्थ और संसाररूप समुद्र में गिरते हुए भव्य जीवों के लिये जहाज के समान हुआ करते हैं । पृथिवी को पवित्र करनेवाले वे सम्यग्दृष्टि मनुष्य उत्कृष्ट पात्र के समान होते हैं ।।६२ ।। चारित्र के धारक जो मुनिराज तृण और रत्नों में समान बुद्धि रखते हैं, जो राग-द्वेष से रहित होते हुए शत्रु और मित्र को समान समझते हैं; और अधिक कहने से क्या, किन्तु जो अपने शरीर पर भी ममत्व नहीं रखते हैं, वे त्रैलोक्य से पूजित उत्कृष्ट पात्र हैं ऐसा समझना चाहिये ॥ ६३॥ जो सदा प्राणियों की रक्षा में सावधानतापूर्वक अपनी बुद्धि को लगाते हैं, जिन्हों ने ६१) 1 जैनमतस्य सम्यग्दर्शनस्य वत् । ६२) 1 मुनीनां श्रावकानां वा. 2 निन्दा..3 उपशमे मतिः, 4 सम्यग्दृष्टयः.। ६३) 1 मुनयः चारित्रयुक्ताः. 2 किं बहुना. 3 लोके । ६४) 1 सावधानयुक्ता मतयः 2 मुक्ताफलादि. 3 पादधूलिभिः. 4 पानं [ पवित्नं ] कुर्वन्ति । Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७२ - धर्म रत्नाकरः 247 ) बन्धून् बन्धनिबन्धनं' सनिधनं बाध्यं धनं धीधनाश्चित्रं पुत्रकलत्रमित्रनिवहं निर्यन्त्रणकारणम् । ये ँ संचिन्त्य विचारचारुमतयो निर्मुक्तये तस्थिरे ते चिन्तामणिवद्भवन्ति भविनां पुण्यात्मनां मन्दिरे ॥ ६५ 248) ये स्त्रैणं' न तृणाय रूपरुचिरं लोष्टाय नाष्टापदं 6 रम्यं धर्मं सुधाविधानधवलं प्रालेयशैलोपमम् । मन्यन्ते न कुटीरकाय मुनयो धन्यस्य धामजिरे ते तिष्ठन्ति महौषधानि यदि वा स्युः पुण्यभाजः करे || ६६ 249 ) तथ्यं पथ्यंमगर्वितं सुनिपुणं माधुर्यवर्यं वचः कार्ये विचार्य जल्पति धिया यो ऽल्पं विकल्पक्षमम् । धन्यैर्मन्दिरचत्वरे' मुनिगणश्चैवंविधो ऽवाप्यते सत्कल्पद्रुमपादपः परिसरे' पुण्यात्मभिर्लभ्यते ॥ ६७ - [४. ६५ असत्य का त्याग कर दिया है, जो चोरी से दूर व स्त्री के मुखावलोकन जनित सुख से विमुख हैं, जिनका मोती आदि से ममत्व नष्ट हो चुका है, जो मानो मूर्तिमान धर्म के ही समान हैं, जिन्हों ने गर्व और काम को जीत लिया है, तथा जिनका राग- भाव मन्द हुआ है; ऐसे वे मुनिराज अपने चरणरज से पुण्यवानों के घर को पवित्र किया करते हैं ॥ ६४ ॥ जो निर्मल बुद्धिरूप धन के धारक सज्जन बन्धुओं को कर्मबन्ध के कारण, धन को नश्वर और पीडा का कारण, तथा पुत्र, पत्नी एवं मित्रों के समुदाय को अनेक दुःखों का कारण समझ कर विवेक से सुन्दर बुद्धि को धारण करते हैं। मुक्ति प्राप्ति के लिये स्थिर रत्नत्रय में उद्यत होते हुए पुग्यवान भव्य जनों के भवन में चिन्तामणि के समान सुशोभित होते हैं ॥ ६५ ॥ जो सुन्दर युवतिसमूह को घास के समान व सुवर्ण को मिट्टी के ढेले के समान भी नहीं मानते हैं, जो चूना के पोतने से शुभ्र ऐसे हिमालय पर्वत के समान उन्नत सुंदर प्रासाद को घास की झोंपडी के समान भी नहीं समझते है, ऐसे वे मुनिराज पुण्यवान् पुरुष के गृह के मध्य में आकर रहते हैं अथवा मानो वे पुण्यवान् भव्य के हाथ में महान् औषधि के समान प्राप्त होते हैं ॥६६॥ जो मुनिसमूह कार्यवश बुद्धि से अतिशय विचार करके सत्य हितकर, गर्व से रहित व ६५) 1 बन्धनकारणम्. 2 सविनाशम् 3 बाधाकारकम् 4 समूहम्. 5 पीडानाम्. 6 मुनय: 7 मुक्तिकारणाय 8 स्थितवन्त: । ६६ ) 1 स्त्रीणां रूपं स्त्रैणम्. 2 सुवर्णम्. 3 गृहम्. 4 हिमालयसदृशम्. 5 पुण्यपुरुषस्य 6 गृहप्राङ्गणे. 7 इव. 8 पुण्यपुरुषस्य । ६७ ) 1 सत्यम्. 2 हितम् 3 प्रवीणम्. 4 मिष्टतया प्रधानम्. 5 गृहप्राङ्गणे 6 लभ्यते. 7 गृहनिकट । Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. ७० ] - साधुपूजाफलम्"250) युक्तायुक्तविचारचञ्चुरधियः पञ्चास्तिकायादिषु मिश्राचित्तसचित्तवस्तुविषयां कुर्युः परिस्थापनाम् । पाणित्राणपरायणाः सुकृतिनीमायान्ति ते मन्दिरे काम कामदुघा विशन्ति सदने गावो हि पुण्यात्मनाम् ॥६८ 251) यो' मञ्जीरकमब्लॅसिज्जितरवैः श्रीराजहंसस्वनं न्यक्कुर्वाणंमलं विलोक्य ललनालोकं लसन्मेखलम् । पन्थानं मथितोरुमन्मथशरः पश्यन् शनैर्गच्छति धन्यस्यैष गृहाङ्गणं मुनिगणः पादैः समाक्रामति ॥६९ 252) त्रिभुवनमिदं व्याप्तं चित्रैश्चराचरंजन्तुभिः स्वभरणपरैः पीडां कर्तुं परस्य सदोद्यतैः। कथमपि तनुत्यागे ऽप्यन्यं हिनस्ति न यः सदा कथमिव मुनिर्मान्यो न स्यात्स देव इवापरः ॥ ७० चातुर्य से परिपूर्ण ऐसे उत्तम एवं मधुर वचन को परिमित मात्रा में बोलता है, जो वस्तु के निर्णय करने में समर्थ होता है, ऐसे मुनिसमूह को भाग्यवान पुरुष ही अपने गृहके आँगनमें प्राप्त किया करते हैं । सो ठीक भी है, अपने घरके आँगन में उत्तम कल्पवृक्ष पुण्यात्माओं को ही प्राप्त होता है ॥६७ ॥ ___जिनकी बुद्धि जीव, पुद्गल, धर्म अधर्म और आकाश इन पाँच अस्तिकाय द्रव्यों के संबंध में योग्य व अयोग्य का विचार करने में दक्ष है; जो मिश्र-सचित्त-अचित्त, अचित्त और सचित्त वस्तुओं के विषय में परिस्थापना -- परित्याग अथवा विचार -करते हैं; तथा जो प्राणिरक्षण में सदा तत्पर रहते हैं; ऐसे वे उत्तम पात्र पुण्यशाली जन के घर पर आया करते हैं । ठीक है – अतिशय अभीष्ट को प्रदान करनेवाली कामधेनु गायें पुण्यात्मा पुरुषों के घर में ही प्रविष्ट हुआ करती हैं ॥ ६८॥ जो मुनिसमूह नूपुरों को मनोहर अव्यक्त ध्वनि से राजहंस की आवाज को अतिशय तिरस्कृत करनेवाले और कटिभाग को विभूषित करनेवाली करधनी से सुशोभित ऐसे रमणीजन को देखकर काम के प्रबल बाणों को नष्ट करता है - उसके वशीभूत नहीं होता है- तथा मार्ग को देखकर मन्दगति से - ईर्यासमिति से - गमन करता है ऐसा वह साधुसमूह अपने पाँवोंसे चलकर भाग्यशाली पुरुष के गृह के आँगन में पहुँचता है ॥ ६९।। ____अपना पेट भरने के लिये अन्य को सदा पीडा देने में उद्युक्त हुये अनेक प्रकार के त्रस ६८) 1 मुनयः. 2 द्रव्यपदार्थादिषु . 3 कुर्बन्ति. 4 त्यागम्. 5 रक्षा. 6 पुण्यवताम्. 7 मुनयः. 8 अत्यर्थम्. ६९) । मुनिगण:. 2 नूपुरमनोज्ञम्. 3 नूपुरशब्दः. स्वनिते वस्त्रपर्णानां भूषणानां तु शिंजितम्, अभिधानम्. 4 निर्धाटितं वा जितम्. 5 यो मुनिगणः पश्यन् सन् मन्दं मन्दं गच्छति. 6 मुनिगणः ७०) 1 नानाप्रकारैः.2 त्रसस्थावररूपम्. 3 परमांसैरात्मोदरपूरकैः. 4 उद्यमपरायण वैः. 5 न मारयति. 6 प्रकृष्टः । Po Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७४ - धर्मं रत्नाकरः 253) लोभक्रोधाद्यैः प्राणनाशे ऽप्यसत्यं ये नो भाषन्ते ऽशेषभाषाविधिज्ञाः । लोकातिक्रान्तैः क्रान्तकान्तोरु सत्त्वाः सत्त्वस्ते वाचाऽप्येनसों दूरयन्ति ॥ ७१ 254) निपतितमपि किंचित् काञ्चनाद्यन्यदीय' विषविषधरकल्पं कल्पयन्त्यंप्यनल्पम् । विजितविषमलोभा ये जगज्जीतशोभा गृहमतिशुभभाजां ते भजन्ते यतीन्द्राः ॥ ७२ 4 255) रामाणां नयने पयोजजयिनी लोले पयोबुद्बुदौ सत्कान्ती कलशोपमौ घनकुचौ पीनौ च मांसार्बुदौ । ari पूर्णशशाङ्ककान्ति कलयेच्चर्मोपनद्धास्थिकं यः सद्भावनया सतां स भवनं पुण्यात् पुनीते मुनिः ।। ७३ [ ४.७१ स्थावर जन्तुओं से यह त्रैलोक्य व्याप्त हो रहा है । परन्तु जो शरीर के त्याग करने का प्रसंग आनेपर भी किसी प्रकार से भी अन्य प्राणी का घात नहीं किया करता है ऐसा अहिंसा महाव्रत का धारक मुनि, भला दूसरे देव के समान, कैसे मान्य - आराधनीय नहीं होता है ? ॥ ७० ॥ समस्त भाषाओं के विधान को जाननेवाले जो मुनि प्राणोंके नष्ट होनेपर कभी क्रोध लोभ आदिके वशीभूत हो कर असत्य नहीं बोलते हैं तथा लोक का उल्लंघन करनेवाले अपने लौकिक गुणों से जो उच्च मान्य पुरुषों को उल्लंघनेवाले हैं, ऐसे वे सत्य महाव्रत के धारक अपनी वाणी से भी प्राणियों को पाप से दूर किया करते हैं ॥ ७१ ॥ जो मुनिजन मार्ग आदि में गिरे हुए दूसरे के सुवर्ण आदि किसीपदार्थ को थोडीसी भी मात्रा में ग्रहण न कर के उसे विष अथवा सर्प के समान घातक समझते हैं और इसीलिये भयानक लोभ के जीत लेने से जो लोक में शोभाको प्राप्त हुए हैं ऐसे वे अचौर्य महाव्रत के धारक मुनिराज अतिशय भाग्यशाली महापुरुषों के घर को जाते हैं ॥ ७२ ॥ जो साधु कमल को जीतनेवाले स्त्रियों के चंचल नेत्रोंको अस्थिर जल बुद्बुदों के समान, घट के समान मनोहर, सघन व स्थूल स्तनों को मांसकी कीलों के सदृश और पूर्ण चन्द्रमा के समान कान्तिवाले मुखको चमड़े से ढकी हुई हड्डियों से व्याप्त देखता है, वह ब्रह्मचर्यं महाव्रत का धारक साधु सद्भावना से सत्पुरुषों के घरको उनके पुण्योदय से ही पवित्र किया करता है ॥ ७३ ॥ ७१) 1 ज्ञातार:. 2 जीवान्. 3 पापानि । ७२ ) 1 परकीयम्. 2 विचारयन्ति 3 प्राप्त. 4 अतिपुण्यवताम्. 5 आप्नुवन्ति । ७३) 1 द्वे नयने 2 कमलजयिनी 3 चञ्चले नेत्रे द्वे 4 जलबुबुदौ गणयति 5 मांसपिण्डी रूपौ वा सदृशौ पश्यति 6 मः मन्येत 7 पवित्रीकरोति । Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४.७७] - साधुपूजाफलम् - 256) हरिहरप्रमुखं ससुरासुरं जितवतः स्वशरमुंवनत्रयम् । विजयिनं मदनस्य मदच्छिदं नमति कः सुमतिर्न मुनीश्वरम् ॥ ७४ 257) न वीतरागादपरो ऽस्ति देवो न ब्रह्मचर्यादपरं तपो ऽस्ति । . नाभीतिदानात्' परमस्ति दानं चरित्रिणो नापरमस्ति पूतम् ॥ ७५ 258) विश्वं येनं वशीकृतं कृतधियो ऽकृत्ये कृताः सोधमा भाण्डाद्या विकृतीकृता नटभटाश्चित्राकृती कारिताः । तं निर्जित्य परिग्रहग्रहमहो ये ऽध्यात्मचिन्तारता धन्यस्यैवं तपोधना गुणधना धामानि ते ऽध्यासतें ॥ ७६ 259) निर्मग्नलोकं गुरुलोभसागरं तरन्ति संतोषतरण्डकेन । न पादपद्मरिह सम निःस्पृहाः स्पृशन्ति ते पातकिनां तपोधनाः ॥ ७७ जिसने विष्णु और महादेव को आदि ले कर देव व दानवों सहित तीनों ही लोकों को अपने पुष्पमय बाणों के द्वारा जीत लिया ऐसे उस जगद्विजयी कामदेवके भी मान को मदित करने वाले काम विजेता मुनिराज को कौनसा निर्मल बुद्धिधारक मनुष्य नमस्कार नहीं करता है ? अर्थात् उस की सब ही विवेकी जन आराधना किया करते हैं ॥ ७४ ॥ लोक में वीतरागको छोडकर दूसरा कोई देव, ब्रह्मचर्य को छोडकर दूसरा कोई तप, अभयदान को छोडकर दूसरा कोई दान और चारित्र के परिपालक मुनिराज को छोडकर दूसरा कोई पवित्र प्राणी नहीं है ।। ७५ ॥ ___ जिस परिग्रह रूप ग्रहने विश्वको अपने अधीन कर लिया, बुद्धिमानों को प्रयत्नपूर्वक अकृत्य में नियुक्त किया, भांड (बहुरूपिया) आदिकों को विकारयुक्त किया और श्रेष्ठ नटों (अथवा नट एवं सुभटों) को अनेक आकृति के धारक बना दिया, ऐसे उस परिग्रहरूप पिशाच को जीतकर जो आत्मध्यान में लीन हुए हैं ऐसे वे समीचीन गुणरूप धन के धारक तपोधन परिग्रह महाव्रती मुनिराज किसी पुण्यवान के ही घर में प्रवेश करते हैं । सामान्य जनों के लिये वे दुर्लभ हैं ॥ ७६ ॥ ___जिस लोभ रूप महासमुद्र में समस्त लोक ही निमग्न हो रहा है उस अपार लोभरूप समुद्र को जो संतोष रूप नौका के द्वारा पार कर चुके हैं, ऐसे वे निःस्पृह तपोधन मुनिराज पापियों के घर को अपने चरण कमलों से स्पर्श नहीं करते हैं ॥७७ ॥ ७४) 1 जेता. 2 स्वबाणैः. 3 कामस्य. 4 मदविनाशकम् । ७५) 1 न अभयदानात्. 2 पवित्रम् । ७६) 1परिग्रहप्रहेण. 2 अकार्ये. 3 नानाप्रकाराः. 4 पुण्यवतः मन्दिरे. 5 आश्रयन्ति तिष्ठन्ति ।७७) 1 गृहम् । Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - धर्मरत्नाकरः - [४. ७८260) एवंविधानि पात्राणि पवित्रितजगन्त्यहो । कियन्ति सन्ति लोके ऽत्र' कियन्तः कल्पपादपाः ॥ ७८ 261) प्रायो ऽस्ति नैकगुणमात्रममत्रमत्र - द्वित्रगुणैरनुगतं सुतरां दुरापम् । मत्वेति पात्रमुपलभ्य विचक्षणानां नोपेक्षणं क्षणमपि क्षमते क्षमाणाम् ॥ ७९ 262) यतिपतिभिरसंगैः संगतिः पुण्यलभ्या परिणतिरपि दाने दुर्लभा मन्दभाग्यः । उचितमुचितमुच्चैर्वस्तुं देयं दुरापं त्रितयंमिदमुदारैः को ऽप्यवाप्नोति पुण्यैः ॥ ८० 263) प्राप्ते ऽपि पात्रे सुलभं न वित्तं वित्ते ऽपि पुण्यैः पुनरेति चित्तम् । दाने त्रयं को ऽपि भवाब्धिसेतुं प्राप्नोति कल्याणकलापहेतुम् ॥ ८१ लोक को पवित्र करने वाले वे पात्र भला संसार में कितने हैं ? अर्थात् ऐसे उत्तम पात्र लोक में क्वचित् ही उपलब्ध होते हैं। सो ठीक भी है, क्यों कि, यहाँ लोक में कल्पवृक्ष कितने हैं ? || ७८ ॥ . लोक में प्रायः सम्यग्दर्शनादि गुणों में से केवल एक किसी गुण से युक्त भी पात्र नहीं उपलब्ध होता है, फिर भला दो- तीन गुणों से युक्त वह पात्र तो स्वयं अतिशय दुर्लभ होगा, ऐसा समझ कर जो चतुर एवं समर्थ दाता हैं वे उनको उपेक्षा एक क्षण के लिये भी सहन नहीं करते हैं ॥ ७९ ॥ ... निग्रंथ - परिग्रह रहित – मुनियों की संगति पुण्य से प्राप्त होती है, मन्द भाग्यवाले के मन में दान देने का विचार आना भी दुर्लभ है, इसके साथ देने के योग्य उत्तम वस्तु (बाहारादि) भी अतिशय दुर्लभ होती है । पात्र, दान देनेका विचार और उत्तम देय (आहारादि) वस्तु, इन तीनों को प्राप्ति पूर्व पुण्योदय से महान् पुरुषोंको ही होती है ॥ ८० ॥ पात्र के प्राप्त होने पर भी किसी किसी को धन के अभाव में उसके लिये देने योग्य ७८) 1 अस्मिन् संसारे. 2 दातारः । ७९) 1 [पात्रं = ] ऋषि. 2 संसारे. 3 युक्तम्.4 दुष्प्रापं. 5प्राय। ८०) | बाह्याभ्यन्तरसंगरहितः. 2 पुरुषैः. 3 योग्यं योग्यं.4 अन्नादिकं भक्ष्यवस्तु. 5 यते: संगतिदर्शन परिणतिः अन्नादिभक्ष्यवस्तु. 6 इदं त्रिकम् . 7 पुण्यैः कृत्वा प्राप्ते सति । ८१) 1 संसारसमुद्रे कि पानं वित्तं चित्तं इति त्रयं फलम्. 2 गर्भादि. 3 कारणम् । Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. ८४ ] - साधुपूजाफलम् - 264) दुरापमिदमुच्चकैस्त्रयमवाप्य पुण्योदयात् प्रमत्तसकलं जना न हि विलम्बितुं संगतम् । विलोक्य मुनिसंकुलं विमलधीनिधानं परं विधानसहितो हितं बत विलम्बते को ऽपि किम् ॥ ८२ 265) त्यागो भोगो विनाशश्च विभवस्य त्रयी गतिः। दै' यस्याये न विद्यते नाशस्तस्यावशिष्यते ॥ ८३ 266) दायादा आददन्ते दहति हुतवहीं वारनार्यों हरन्ति स्तेना मुष्णन्ति भूपो ऽपहरति रटतां मोटयित्वा कृकाटिम् । मूढानां याति बाढं धनमिति निधनं धीधना धीधनानां साधूनामयित्वा ऽस्खलितमगलितं पालितं भुञ्जते ऽग्रे ॥ ८४ आहारादि सामग्री सरलता से प्राप्त नहीं होती, फिर यदि इस योग्य धन भी हुआ तो दान देने का विचार भी मन में पुण्योदय से ही प्रादुर्भूत होता है। दान के निमित संसाररूप समुद्र से पार करने के लिये पुल के समान हो कर जो कल्याण परंपरा की कारणभूत उपर्युक्त तीनों की प्राप्ति होती है वह किसी विरले ही पुण्यात्मा को हुआ करती है ॥ ८१॥ हे भव्यजनो ! पूर्व पुण्योदय से उन अतिशय दुर्लभ तीनों के प्राप्त हो जाने पर फिर प्रमाद के वशीभूत हो कर विलंब करना योग्य नहीं है। क्या कोई ऐसा निर्मलबुद्धि मनुष्य है जो उत्कृष्ट निधिके समान हितकारक मुनि को देखकर विधि को जानता हुआ भी इसके लिये विलम्ब करता है ? ॥ ८२ ।। ___ दान, उपभोग और नाश ये धन की तीन अवस्थाएँ होती हैं। जिस सत्पुरुष के यहाँ उस धन की त्याग और भोग ये दो प्रथम अवस्थाएँ नहीं हैं, उस के उस धन की नाश रूप तीसरी अवस्था ही शेष रह जाती है ।। ८३ ॥ मूों के धन को उनकी मृत्यु के पश्चात् जो कुटुम्बीजन नियमानुसार उसके अधिकारी होते हैं वे ग्रहण कर लिया करते हैं, कभी कभी उसको अग्नि भस्मसात् कर देती है, यदि व्यसनी हए तो वेश्याएँ उसे खा डालती हैं, अवसर मिलने पर चोर उसे चुरा लेते हैं, अथवा अपराधी प्रमाणित होनेसे उनके रोते चिल्लाते रहने पर भी गला दबा कर राजा उसका अपहरण करा लेता है। इस प्रकार उन मूों का धन पात्रदान के बिना यों ही अतिशय नाश को प्राप्त हो जाता है। किन्तु उसके विपरीत बुद्धिमान सत्पुरुष उसे आहारादि के रूप में बुद्धिमान ८२) 1 वित्तं चित्तं पात्रम्. 2 प्रकृष्टम्. 3 अहो । ८३)1 त्यागभोगौ. 2 त्रिषुमध्ये न(?)। ८४) 1 सापत्ना भ्रातरः.2 गहते. 3 अग्निः.4 वेश्यादयः. 5 चौराश्चोरयन्ति. 6 राजा गृह्णाति. 7 क्रन्दनं कुर्वताम् . 8 विनाशम.9 दातार:. 10 समर्पयित्वा. 11 पूर्णम् । Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७० -धर्मरत्नाकरः - [४. ८५267) वियोगेनायोगो' भवति विर्भवैश्चेद्विभविना विना किंचित्कार्य रचितपरितापः परवशात् । वरं धर्मायासौं विमलयशसे तोषितपरः प्रमोदाय स्वस्य॑ स्ववशविहितः साधितहितः ॥ ८५ 268) अनन्तगुणमक्षयं भवति रक्षितं साधुभिः सुपात्रविनियोजित ननु परत्र धर्मार्थिनाम् । प्रयाति निधनं धनं सदनसंचितं निश्चितं तथापि न धनप्रिया ददति मोहराजो बली ॥ ८६ 269) ददति सति कदाचिन्मूलनाशे ऽपि लोभात् इह हि शतसहस्रं लाभसंभावनायाम् । ध्रुवबहुगुणलाभे नो परत्रार्थना जयति जनसमूहं मोहयन् मोहमल्लः ॥ ८७ साधुओंको दे कर विना गिरे पडे संरक्षित व अविनश्वर रूप से उसका उपभोग किया करते हैं । इस प्रकार उन बुद्धिमानोंका धन नष्ट न हो कर भविष्य में भी बना रहता है ।। ८४ ॥ . यदि धनिकों के धन का नाश नहीं हुआ अर्थात् वह यदि उनके पास बना रहा तो वह धन विना किसी प्रयोजन के ही दूसरों को पीडा देनेका कारण व पराधीन होगा। जो वैभव धर्म और निर्मल लोगोंको सन्तुष्ट करता है वही वैभव योग्य है । ऐसा धन दाता के अधीन रहकर उसे आनंदित करता है वह उसके हित का कारण होता है ।। ८५॥ उत्तम पात्र में प्रयुक्त हुआ धर्माभिलाषी जनों का धन साधुजनों से संरक्षित हो कर पर भव में पूर्व की अपेक्षा अनन्त गुणी व अविनश्वर होता है, यह निश्चित है । तथा उसके विपरीत जो धन घर में ही संचित रहता है वह धन की ऐसी स्थिति होने पर नष्ट होता है। धनानुरागी जन सत्पात्र में उसका सदुपयोग नहीं करते हैं । इससे यही सिद्ध होता है कि मोहरूप राजा बलवान् है ॥८६॥ - लोक में लाखों के लाभ की संभावना के होने पर धनवान् मनुष्य लोभ के वशीभूत हो कर उस धन के समूल नष्ट हो जाने पर भी लाखों दे डालते हैं । परन्तु परलोक में निश्चित ही बहुत गुणों के लाभ की सम्भावना के होने पर वे उस धन को नहीं दिया करते हैं - पात्र ८५) 1 व्ययः. 2 विभूतिभिः सह. 3 संपदा युक्तानां पुरुषाणाम्. 4 धर्मकार्याय श्रेष्ठम्. 5 असो अयोगः. 6 आत्मनः । ८६) 1 रक्षितं धनम्, कैः साधुभिः. 2 अहो. 3 विनाशम्. 4 धनिन:. 5 न प्रयच्छन्ति. 6 मोहराज्ञः। ८७) 1 प्रयच्छन्ति. 2 लोके. 3 बहुतरं धनम्. 4 परत्र विषये. 5 धनिनः । Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४.९०] - साधुपूजाफलम् - 270) भोगारम्भपरिग्रहाग्रहवतां शीलं तपो भावना दुःसाध्या गृहमेधिनां धनवतां दानं सुदानं पुनः । यस्तत्रापि निरुद्यधो द्रमकधी रौद्रं समुद्रोपर्म संसारं सं कुतस्तरिष्यति नरो दुष्कर्मपापाकुलम् ॥ ८८ 271) प्रकृतिचपलं पुंसां चित्तं प्रगच्छदितस्ततः । कथमपि यदा पुण्यैर्यात विहायितसंमुखम् । भवति न तदा कालक्षेपः क्षमो विदुषामहो पुनरपि भवेत्तादृङ् नो वा चलं सकलं यतः॥ ८९ 272) प्राप्ते त्रये ये गमयन्ति कालं ते वेगगच्छत्तरिकाधिरूढाः । मूढा गृहीतुं प्रतिपालयन्ते रत्नाकरे रत्नमयत्नदृष्टम् ॥ ९० दान में उसका सदुपयोग नहीं किया करते हैं। इसका कारण जो समस्त प्राणिसमूह को जीतनेवाला मोहरूप सुभट है वह जयवन्त रहा है । ।। ८७ ॥ जो धनवान् गहस्थ पाँचों इन्द्रियों के विषय-भोग, आरम्भ और परिग्रह में आसक्त रहते हैं उनके लिये शील, तप व मैत्र्यादि भावनाएँ दुःसाध्य – दुर्लभ - होती हैं । ऐसे गृहस्थोंके लिये दान और वह भी सत्पात्र दान करना अशक्य होता है । जो द्रमकधी – रुपये पैसे में बुद्धि रखनेवाला कृपण - शील व तप आदि की तो बात दूर, किन्तु उस दान में भी उद्यमरहित होता है - उसके लिये उत्सुकतापूर्वक कुछ प्रयत्न नहीं करता है - वह दुराचरण रूप पाप से परिपूर्ण व समुद्र के समान अपार इस भयानक संसार को कहाँ से पार कर सकता है ? ॥८८॥ पुरुषोंका मन स्वभावतः चंचल होता है, इसीलिये वह इधर उधर दौडता है। यदि वह किसी प्रकार पुण्योदयसे दान के उन्मुख होता है तो फिर उस समय विद्वानोंको विलम्ब करना योग्य नहीं है । कारण यह कि जब यहाँ सब ही कुछ अस्थिर है तब फिर से वैसा संयोग मिलना संभव नहीं है ।। ८९ ॥ पात्र वित्त और चित्त इन तीनों के प्राप्त हो जाने पर भी जो कालक्षेप करते हैं - शीघ्र दान नहीं देते हैं - वे मूर्ख मानो वेग से जानेवाली नौका पर आरूढ हो कर रत्नों से भरे हुए समुद्र में विना प्रयत्न के ही देखे गये रत्न के ग्रहण करने की प्रतीक्षा करते हैं - तत्काल उसे नहीं ग्रहण करते हैं ॥ ९० ॥ ~ ८८) 1 PD ग्रहवताम. 2 दुःसाध्या. 3 तत्र दाने. 4 जडबुद्धिः लोभी वा। ८९) 1 दानसम्मुखं चित्तं भवति, D दानसुमुखं जातं चित्तं. 2 विलम्बो न करणीयः D करणीयः. 3 वा न भवेत्. 4 चपलं वा विनश्वरम् . 5 कारणात् । ९०) 1 चित्ते वित्ते पात्रे. 2 नौः जलतरिका । Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - धर्मरत्नाकरः [४. ९१273) भव्यं वासः' इलाघनीयो निवासः शय्या वर्गा प्राज्यभोज्यं शुभाज्यम् । पात्रं पानं भेषजादिप्रधानं भक्त्या देयं सर्वसंधे ऽनिदानम् ॥ ९१ 274) यदात्मनो ऽतिवल्लभं जगत्यतीव दुर्लभम् । तदेव भक्तिभाजनैः प्रदेयमादृतै जनैः ॥ ९२ 275) धर्मकार्ये ऽपि ये व्याज कुर्वते वित्ततत्पराः । आत्मानं वञ्चयन्त्युच्चैस्तै नरा मूर्खशेखराः॥ ९३ 276) भो जना' भोजनं यावन्न न्यस्तं साधुभाजने । समग्रमग्रमस्तावद्भुज्यते स्वेच्छया कथम् ॥ ९४ 277) तीर्थस्य मूलं मुनयो भवन्ति मूलं मुनीनामशनासनादि । यच्छन्निदं धारयतीह तीर्थ तद्धारणं पुण्यतमं वरेण्यम् ॥ ९५ सुन्दर वस्त्र, प्रशंसनीय वसतिका, उत्तम शय्या - गादो आदि, देने के योग्य प्रचुर भोजन, पात्र, पीने योग्य वस्तु एवं औषध इत्यादि का दान सब संघ के लिये भक्तिपूर्वक विना निदान के - इस दान से मुझे स्वर्गादि की प्राप्ति हो, ऐसी इच्छा न करके - करना चाहिये ॥ ९१॥ भक्ति के भाजनभूत - भक्त - श्रावक जनों को ऐसे ही आहारादिक का दान आदरसे करना चाहिये जो कि अपने को अतिशय प्रिय व लोक में अत्यन्त दुर्लभ होता है ।। ९२ ॥ जो धन में आसक्त रहनेवाले मानव धर्म कार्य में भी छल - कपट करते हैं, वे मूर्ख शिरोमणि स्वयं अपने को ही धोखा देते हैं। ॥ ९३ ।। हे भव्य जनो ! जब तक साधु रूपी पात्र में संपूर्ण उत्तम भोजन को नहीं स्थापित किया है, तब तक तुम स्वेच्छासे स्वयं भोजन कैसे करते हो ? ॥ ९४ ॥ मुनिजन तीर्थ के - धर्म के - मूल (प्रधान कारण) हैं और मुनियोंकी स्थितिका मूल कारण अन्न व आसन आदिक हैं । इसलिये जो श्रावक उन मुनियोंको अन्नादिक देते हैं वे उस तीर्थ को धारण करते हैं। इस प्रकार तीर्थ का धारण करना अत्यन्त पुण्यदायक और श्रेष्ठ है ॥ ९५ ॥ ९१) मनोज्ञवस्त्रम्. 2 प्रधाना. 3 मनोज्ञ. 4 घृतम्. 5 भाजनम्. 6 दुग्धजलादिकम्. 7 दातव्यम् . 8 कर्मक्षयनिमित्तम् । ९२) 1 दानम्. 2 दातव्यम्. 3 आदरपूर्वकैः। ९३) मृषा. 2 असावधानाः । ९४) 1 मो लोकाः. 2 समस्तम् । ९५ 1 आहारआसनादि. 2 सन्. 3 तस्य तीर्थस्य. 4 श्रेष्ठम् । Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. ९८] - साधुपूजाफलम् - 278) तीर्थे यद्भव्या भवजलनिधेरुत्तरीतुं तरण्डं सम्यक्त्वं केचिद्विरतिमपरे देशतः सर्वतो ऽन्ये । अङ्गीकुर्वाणाः कुशलमतुलं कुर्वते कारयन्ते तत्स्यानिःशेषं शुभपरिणतेस्तीर्थनिर्वाहकस्य ।। ९६ 279) इह हि गृहिणां निर्वाणाङ्गं विहाय विहायितं' जिनपरिवः प्रौदं बाढं परं परिकीर्तितम् । न खल यदतो मुख्य मुष्मिन्नतीव कृतादरैः कृतिभिर्रनिशं भव्या भव्यं भवाब्धितितीर्षया ॥ ९७ 280) ग्लानादीनां पुनरवसरे सीदतां क्वापि बाढं यत्नादेयं स्वयमुरुतरं दापनीयाः परे ऽपि । काले दत्तं विपुलफलदं येन संपद्यते ऽदः सद्धान्यानामिव जलधरैः शुष्यतां मुंक्तमम्भः ॥ ९८ भव्य जीव जो तीर्थ में संसार समुद्र से पार करने के लिये नौकातुल्य सम्यग्दर्शन को कितने ही भव्य देशविरति को- श्रावक के धर्म को - तथा अन्य कितने ही भव्य संपूर्णविरति- महाव्रत रूप चारित्र - को ग्रहण करके अपने और पद के अनुरूप हितको करते व कराते हैं, यह सब तीर्थ का निर्वाह करनेवाले की शुभ परिणति का फल है ।। ९६ ॥ चूँकि यहाँ जिनेन्द्र देव ने गृहस्थों के लिये दान को छोडकर दूसरा कोई अतिशय प्रवृद्ध - पुष्ट - निर्वाण का कारण नहीं निर्दिष्ट किया है - उसे ही उन्होंने गृहस्थों के लिये प्रमुख निर्वाण का साधन बतलाया है, इसीलिये भाग्यशाली गृहस्थों को संसाररूप समुद्र से पार होने की इच्छा से निरन्तर उस प्रमुख दान कर्म के विषय में अतिशय आदरयुक्त रहना चाहिये ॥ ९७ ॥ ___ जो रोगी व वृद्ध आदि मुनिजन कहों पर दुःख का अनुभव कर रहे हों उनको योग्य अवसर पर अतिशय प्रयत्न पूर्वक महान दान स्वयं देना चाहिये और अन्य भव्यों से भी दिलाना ९६) 1 यस्य तीर्थे. 2 देशविरति अणुव्रतं सर्वविरति महाव्रतम्. 3 सम्यक्त्वदेशविरतिसर्वविरत्यादि. समस्तं तीर्थनिर्वाहकस्य पुरुषस्य भवति । ९७) 1 जगति. 2 PD दानम्.3 जिनस्वामिभिर्वीतारागः. 4 कथित. 5 दाने. 6 पुण्यवद्भिः . 7 वारंवारम्. 8 भो भव्याः. १ भवितव्यम्. 10 तर्तुमिच्छया । ९८) 1 उत्कटम्2 एतद्दानम्. 3 मेघैः । Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८२. - धर्मरत्नाकरः - 281) प्रत्तं' विपत्तावुपकारि किंचित् संपद्यते जीवितकल्पमल्पम् । पुंसः पिपासोः सुतरां मुमूर्षो रानीय पानीयमिवोपनीतम् ॥ ९९ 282) कालेन ता' एव पदार्थमात्राः प्रायः क्रियन्ते ऽसुमतां महार्घाः । स्वात्यामिवापो ऽपि पयोदमुक्ताः स्थूलामलाः शुक्तिमुखेषु मुक्ताः ।। १०० 283) प्रस्तावमासाद्य सुखाय सद्यः संपद्यते दुःखकरः पदार्थः । यूनां मुदायेन्दुरिवं प्रियाभियोगे वियोगे परितापहेतुः ॥ १०१ 284) यद्यन्यदा न क्रियते तथापि व्यापत्सु कार्य गुरुणादरेण । 5 अनादिदानं महते फलाय को ऽल्पेनं नो पुण्यमुपाददीत ॥ १०२ [ ४.९९ चाहिये । कारण यह कि योग्य काल में दिया हुआ दान विपुल फल को - धनादि वैभव को इस प्रकार देता है जिस प्रकार कि मेघों के द्वारा छोडा गया जल सूखते हुए उत्तम धान्य के - गेहूं आदि की फसल के - विपुल फल को देता है ॥ ९८ ॥ विपत्ति के समय दिया हुआ थोडा-सा भी दान जीवित देने के समान उपकारक होता है जिस प्रकार कि प्यास से पीडित हो कर मरने के इच्छुक हुए मनुष्य को ला कर दिया हुआ थोडासा भी जल उपकारक होता है ॥ ९९ ॥ समयानुसार वे थोडे-से भी पदार्थ प्राणियों के लिये अतिशय मूल्यवान इस प्रकार किये जाते हैं जिस प्रकार कि स्वाति नक्षत्र के समय मेघोंके द्वारा छोडा गया जल सीपों के मुखों में पड कर स्थूल व निर्मल मोतियों के रूप में अतिशय मूल्यवान् किया जाता है ॥ १०० ॥ दुःख को उत्पन्न करनेवाला भी पदार्थ योग्य अवसर को पाकर शीघ्र ही सुख के लिये होता है - सुखरूप परिणत हो जाता है । जो चन्द्र तरुण जन को प्रियाओं के वियोग में संताप का कारण होता है वही उनके संयोग समय में आनन्दका भी कारण होता है ॥ १०१ ॥ यदि अन्य समय में अन्नादि का दान नहीं किया जाता है तो न सही, पर विपत्ति के समय में तो उसे बड़े आदर से करना ही चाहिये। ऐसा करने से वह महान् फल को देता है । ठीक है - ऐसा कौन मनुष्य है जो थोडे-से अन्नादि दान से पुण्य का संग्रह नहीं करेगा ॥ १०२ ॥ ९९) 1 दत्तम्. 2 सत्याम्. 3 पुरुषस्य 4 तृषातुरस्य 5 मर्तुमिच्छो: मरणप्राप्तस्य 6 दत्तम् । १००) 1 पदार्थ मात्राः. 2 स्वातिनक्षत्रे. 3 जलानि 4 मुक्ताफलानि । १०१ ) 1 तरुणानाम्. 2 हर्षाय. 3 चन्द्र इव. 4 प्रियाभिः संयोगे सति. 5 सति । १०२ ) 1 आपत्कालेषु. 2 क्रियताम् 3 महता. 4 दानेन । Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४. १०५ ] साधुपूजा फलम् - 285) इदं विमलमा सो विपुलसंपदामास्पदं - पदं च यशसां परं परमपुण्यसंपादकम् । मुनीन्द्रजनपूजनं जनितसज्जनानन्दनं विधाय विधिनाधुनाप्यवधुनातिं धन्यो ऽधमम् ॥ १०३ 286) दीनादीनामपि करुणया देय मौदार्ययुक्तै - युक्तं दानं स्वयमपि यथा तीर्थनाथैर्वितीर्णम् । पात्रापात्रापरिगणनया प्राणिनां प्रीणनाय स्यात्कारुण्यं कथमितरथा' धर्मसर्वस्वकल्पम् ॥ १०४ 287) अत्रैव जाति जनः सुभगं भविष्णु ' - राढ्यं भविष्णुरपत्र' परोपकारी । कश्चित्कृती च सुकृती च कृतार्थजन्मा दानं ददाति विपुलं पुलकाञ्चिताङ्गः ।। १०५ चतुर्थो ऽवसरः ॥ ४ ॥ ८३ जो यह मुनींद्रजनों की पूजा महती विभूति का कारण, कीर्ति का उत्कृष्ट स्थान, अतिशय पुण्यकी उत्पादक और सज्जन मनुष्यों को आनन्द उत्पन्न करनेवाली है; उसको विधि - पूर्वक कर के निर्मलबुद्धि पुण्यात्मा पुरुष निकृष्ट पाप को नष्ट किया करता है ॥ १०३ ॥ औदार्य गुण के धारक सज्जनों को दोन व अन्धे आदि जीवों को भी करुणा भाव से इस प्रकार वह दान देना चाहिये जिस प्रकार कि स्वयं तीर्थंकरों ने भी उस योग्य दान को करुणाबुद्धि से दिया है । पात्र और अपात्र का विचार न कर के दिया गया वह करुणादान प्राणियों के लिये आनन्द का कारण होता है । सो ठीक भी है - कारण कि यदि ऐसा न होता तो फिर वह दया धर्म का सर्वस्व कैसे हो सकती थी ? ॥ १०४ ॥ A जो परोपकारी दाता रोमांचित हो कर हर्ष से विपुल दान को देता है वह विद्वान और पुण्यवान् है और उसका जन्म कृतार्थ है, ऐसा लोग यहीं पर कहते हैं, तथा वह परजन्म. में सुंदर, भाग्यवान् व धनाढ्य होनेवाला है ॥ १०५॥ इस प्रकार चौथा अवसर समाप्त हुआ || ४॥ + १०३) 1 मुनीन्द्रजनपूजनम् 2 पञ्चमकाले 3 दूरीकरोति. 4 पापम् । १०४ ) 1 अन्यथा | १०५) 1 भवितुमिच्छु: 2 इहलोके । Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [५. पञ्चमो ऽवसरः] [ दानफलम् ] 288) जिनागमं ये ऽनधिगम्य सम्यग्गम्भीरमात्मरयों वराकाः । दान निषेधन्ति वचो न कर्णे कर्णेजपानां करणीयमेषाम् ॥१ 289) आरम्भायैर्नियतमुदयेद्वस्तुजातं यतो शो हिंसा दाने भवति गदिते ऽप्यन्तरायो निषिद्धे यत्तत्तूष्णीमुचितमधुना स्थातुमात्मेश्वराणा मर्थे ऽमुष्मिन् समुपगृणते सूत्रकृत्सूत्रमज्ञाः ॥२ 290) जे हु दाणं पसंसति वहमिच्छंति पाणिणं । जे उणं पडिसेंहति अंतरापं कुणंति ते ॥ २*१ जो बेचारे स्वार्थ से प्रेरित हो कर ठीक से गंभीर जिनागम का अध्ययन न करते हुए धान का निषेध करते हैं उन कर्णेजपों के - निंदकों के - वचन को कान पर नहीं लेना पाहिये - उस पर ध्यान नहीं देना चाहिये ॥१॥ कि सब वस्तुओंकी उत्पत्ति आरम्भादिके द्वारा होती है, इसलिये दान देने में हिंसा होती है। तथा दान देने को उद्यत हुए जन को 'तू दान मत दे' ऐसा निषेध करने पर अन्तसब होता है। इस लिये इस प्रकरण में आत्मज्ञों को चुपचाप रहना योग्य है । ऐसा कहनेवाले अशानी के विषय में सूत्रकार का ऐसा सूत्र कहते हैं ।। २॥ जो दान की प्रशंसा करते हैं वे प्राणियों के वध की इच्छा करते हैं। तथा जो उस दान का निषेध करते हैं वे अंतराय को करते हैं ॥ २१ ॥ १) 1 न ज्ञात्वा ज्ञात्वेत्यर्थः. 2 कथंभूतास्ते वराकाः निजोदरपूरका:. 3 कथंभूतानां तेषां वरा काणाम्, कर्णेजपानां जनैनिन्द्यानाम् । २) 1 आरम्मादि भवति. 2 तस्मिन् दाने निषेधिते सति अन्तरायो भवति.3 हिंसा दाने कथने ऽपि. 4 कथयन्ति. २*१) 1p°उतु पुनः. 2 वहं वधं हिंसाम्, D वधं.3 जीवानाम्, D प्राणिनां.4 पुनः निषेधः, D पुनः. 5 D प्रतिषेधन्ति । Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - दानफलम् - 291) लिडिगपाशाः सुदुर्बुद्धिमारोप्येत्थं सुकर्मणाम् । गृह्णन्ति निभृताः सर्वं बका इव हि धार्मिकाः ॥ ३ 292) नो जानन्ति जिनागमं जडधियो नो सौगताद्यागमं नो लोकस्थितिमुज्ज्वलामृजु महो व्यामोहयन्तो ऽन्वहम् । दातृणामथ गृह्णतामसुमतां कृत्वान्तरायं तरां मिथ्यादेशनया नयन्ति नरकं लोकं व्रजन्ति स्वयम् ॥४ 293) महानुभावा भवमुत्तरीतुं प्राणैरपि प्राणिगणोपकारम् । कुर्वन्ति केचित्करुणार्द्रचित्ताश्चन्द्रा इवाल्हादितजीवलोका : ॥५ 294) अन्ये ऽमुनैव परितापितविश्वविश्वा वैश्वानरा इव नरा निरयै रयेणं । गन्तुं द्वयप्रकृतयः कथयन्ति मिथ्या किं कुर्महे वयमहो विषमो हि मोहः ॥६ तथा चोक्तं कलिकालसर्वज्ञैः जो कुलिंगी साधु पुण्यकार्यों में ऐसी दुर्बुद्धि को आरोपित कर के विनीत भाव से सब को ग्रहण करते हैं वे बगला पक्षियों के समान धार्मिक हैं॥3॥ वे दुष्ट बुद्धि न तो जिनागम को जानते हैं, न बौद्ध आदिकों के आगम को जानते हैं और न निर्मल लोकव्यवहार को भी जानते हैं। वे भोले मनुष्यों को प्रतिदिन मुग्ध करते हुये दाता और ग्राहक प्राणियों के मध्य में दान देने का अतिशय निषेध कर के मिथ्योपदेश के द्वारा दूसरे लोगों को नरक में ले जाते हैं और स्वयं भी नरक में जाते हैं ।। ४ ।। चंद्र के समान सब जीवों को आनंदित करनेवाले कितने ही महानुभाव संसार से पार होने के लिये मन में अतिशय दयालु हो कर अपने प्राणोंसे (प्राण बेचकर) भी प्राणिसमूह का उपकार किया करते हैं ।। ५॥ ___अग्नि के समान समस्त विश्व को संतप्त करनेवाले दूसरे जन स्त्री और नपुंसक की प्रकृति से युक्त - मायाचारी - हो कर शीघ्रतासे नरक में जाने के लिये मिथ्या उपदेश करते हैं । इस विषय में हम क्या करें ? क्योंकि मोह भयानक है ॥ ६ ॥ इस विषय में कलिकालसर्वज्ञ ने कहा भी है - ३) 1 लिछमेव पाशः तिर्यग्जीवबन्धनो येषां ते लिङ्गिपाशा:. 2 पुण्यवतां धनयुक्तानां राजादीनाम्. 3 मायया प्रच्छन्नाः। ४)1 सरलं जनं लोकं मोहयन्तः सन्तः. 2 दिनं दिनम्.3 प्राणिनाम्.4 विघ्नं विनाशम् । ६)1 नरके.2 वेगेन. 3 किंचिदुपकारकिचित्संतापकारिणः दयप्रकृतयः । Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - धर्मरत्नाकर: [५.६५१295) दुराग्रहग्रहनस्ते विद्वान् पुंसि करोति किम् । कृष्णपाषाणखण्डेषु मार्दवाय न तोयदः ॥ ६*१ 296) प्रायः संप्रति कोपाय सन्मार्गस्योपदेशनम् । निस्ननासिकस्येव विशुद्धादर्शदर्शनम् ॥ ६*२ 297) तथापि किंचित्कथयामि युक्तं मध्यस्थलोकस्य खलूपयुक्तम् । मोहव्यपोहायं विहार्य कृत्यं स्वार्थात्परार्थो महतां महिष्ठः ॥ ७ 298) यावर्ष ननु जिनवृषो वर्षति स्वर्णवर्ष हर्षोत्कर्ष प्रणयिशिखिनां बिभ्रदुर्वांगतानाम् । नो संदिग्ध न च विरचितं केनचिन्मादशेदं प्रोक्तं प्रोच्चैरविचलवचोविश्रुतैः श्रीश्रुतः ॥ ८ दुराग्रह रूप पिशाच से पीडित मनुष्य के विषय में भला विद्वान् क्या कर सकता है ? अर्थात् वह भी उसे समझाने में समर्थ नहीं होता है । सो ठोक भी है, क्योंकि, मेघ काले पत्थर के टुकड़ों पर बरस कर के कुछ मृदुता को उत्पन्न नहीं कर सकते हैं ॥ ६*१ ॥ जिस प्रकार नकटे को निर्मल दर्पण का दिखलाना क्रोध को उत्पन्न करनेवाला होता है, उसी प्रकार वर्तमान में सन्मार्ग का उपदेश देना भी प्रायः कोप का कारण हुआ करता है ॥ २॥ इस प्रकार यद्यपि वर्तमान में समीचीन उपदेश का देना भी क्रोध का जनक होता है तो भी मैं मध्यस्थ जन को लक्ष्य कर के उनके मोह को नष्ट करने के लिये स्वार्थ कार्य को छोडता हुआ कुछ योग्य उपदेश को करता हूँ, जो कि उनके लिये उपयोगी हो सकता है। और यह ठीक भी है, क्योंकि, महान् पुरुष स्वार्थ की अपेक्षा परोपकार को ही अधिक महत्त्व दिया करते हैं ॥ ७॥ समस्त भूमण्डलगत याचक रूपी मोरों को अतिशय आनन्दित करने के लिये एक वर्षतक जिनवृष – तीर्थंकर प्रभु - सुवर्ण को वृष्टि को किया करते हैं। यह वचन न तो संदिग्ध और न मुझसरीखे किसी अल्पज्ञ पुरुष के द्वारा कहा गया है। किन्तु उसे अतिशय निश्चल (सत्य) भाषण से ख्याति पाये हुए श्री श्रुत के ज्ञाता पूर्वाचार्यों ने ही कहा है ॥ ८ ॥ ६५१ 1 पुरुषे. 2 न भवति. 3 मेघः। ७) 1 कथंभूतम उपदेशम्. 2 कस्य. 3 उपदेशम्. 4 कस्म मोहविनाशाय. 5 परित्यज्य. 6 निजकार्यम् । ८) 1 शिष्य. 2 धारयन्. 3 पृथ्वीगतानाम्. 4 संदेहरहितम् । Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -५. १२] - दानफलम् - 299) निष्क्रान्तिकाले सकला जिनेन्द्रा यादृच्छिक दानमतुच्छवाञ्छाः । यच्छन्ति विच्छिन्नदरिद्रभावं मेघा इवाम्भो भुवि निर्विशेषम् ॥९ 300) दिशन्त्येते मोहान्न खलु निखिलेभ्यः स्वविभवं भवन्तो विज्ञानस्त्रिभिरपतितैस्तीर्थपतयः भवे पूर्वे ऽभ्यस्तैरनुगतधियो नाप्यकुशलं' प्रवृत्तेः कर्मास्याः किमविकसितं कारणमिह ॥ १० 301) किंतु दानान्तरायस्य कर्मणो ऽपचये सति । क्षायोपशमिके भावे दानमुक्तं जिनागमे ॥ ११ 302) अर्थे ऽपि तीर्थकुन्नाम नामकर्मोदयादयम् । दयाकरो महासत्त्वः सर्वसत्त्वोपकारकः ॥ १२ जिस प्रकार मेघ बिना किसी भेदभाव के पृथिवी पर सर्वत्र जल को दिया करते हैं उसी प्रकार समस्त तीर्थकर दीक्षा ग्रहण के समय में महती इच्छा के वशीभूत हो कर-निरीहवृत्ति से-सबके लिये बिना किसी प्रकार के भेदभाव के दरिद्रता को नष्ट करनेवाले इच्छानुरूप दान को दिया करते हैं ॥ ९ ॥ ये अप्रतिपाति तीन ज्ञानों-मति, श्रुत, एवं अवधि के साथ तीर्थकर हो कर पूर्व भव में अभ्यस्त उक्त तीनों ज्ञानों से अनुगत बुद्धि हो कर समस्त प्राणियों के लिये कुछ अज्ञानता से दान नहीं दिया करते हैं। साथ ही वे इस दान के रूप में प्राणियों का कुछ अहित करते हों, सो भी नहीं है। फिर उनकी दान प्रवृत्ति का कारण यहाँ कौनसा विकासरहित कर्म समझा जाय?॥१०॥ परन्तु दानान्तराय कर्म का अपचय-सर्व घातिस्पर्धकों का उदयक्षय-होने पर क्षायोपशमिक दान भाव आत्मा में प्रगट होता है और तब उनकी दान में प्रवृत्ति होती है, ऐसा जिनागम में कहा है ॥११॥ __ जिस प्रकार (दानान्तरायके क्षय के साथ) तीर्थंकर नामक नामकर्म के उदय से दया को खानि-अतिशय दयालु, महाबली-(या महात्मा) और समस्त प्राणियों के उपकार में निरत ये तीर्थंकर जिनदेशना में धर्मदेशना में प्रवृत्त होते हैं उसी प्रकार वे दानान्तराय के क्षयोपशम जनित दान-गुण से प्रेरित हो कर वे गृहस्थावस्था में अर्थ के प्रदेशन में-सुवर्णादि के दान में भी निरन्तर ९) 1 दीक्षाकाले. 2 यदृच्छया वाञ्छितम् । १०) 1 यच्छन्ति. 2 याचकेभ्यः. 3 स्ववैभवं प्रयच्छन्ति. 4 कथंप्रकृत्यः तीर्थपतयः, त्रिभिमा॑नः संयुक्ताः सन्तः. 5 नायुक्तम्. 6 प्रवृत्तेः. 7 पुण्यरहितं कार. णम्, न पुण्यसहितं कारणमित्यर्थः. 8 लोके । ११) 1 विनाशे । १२) 1 तीर्थकरः. 2 अहो. 3 तीर्थकृत् । . Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [५. १३ - धर्मरत्नाकरः - 303) प्रदेशने प्रवर्तेत देशनायामिवानिशम् । प्रशस्यते तथापीदं देशनेव प्रदेशनम् ॥ १३ ॥ युग्मम् । 304) नाशुभस्य फलं दानं निदानं वा निदर्शनम् । कर्मणः क्वापि सिद्धान्ते दीयमानं विधानतः ॥ १४ 305) शुभे कृत्य कृते पूर्वे सर्वैः सर्वार्थवेदिभिः । प्रवर्तितव्यमन्यैश्च न्याय एष सतां मतः ॥ १५ 306) वचो ऽप्यशेषमेतेषां प्रमाणीक्रियते बुधैः। विशिष्टा किं पुनश्चेष्टा दष्टादृष्टाविरोधिनी ॥ १६ 307) यथा तपस्तथा शीलं तीर्थनाथैरनुष्ठितम् । तथा दानमपि श्रेष्ठमनुष्ठेयमनुष्ठितम् ।। १७ 308) निष्क्रान्ता यद्भुवनपतयो नाभिजातप्रमुख्याः संघायैते चतुरवगमा मार्गमादर्शयन्ति । तूष्णीभावादपि विहरणामीणयन्तो ऽङ्गिजातं ब्रू युदेयं स्वहितनिरतैस्तन्न किं धार्मिकाणाम् ॥ १८ प्रवृत्त रहते हैं तो भी इस सुवर्णादि दान की उस देशना के समान ही प्रशंसा की जाती है ॥ १२-१३॥ ____ यह दान अशुभकर्म का फल अथवा कारण है, इस प्रकार का विधिपूर्वक आगम में दिया जानेवाला उदाहरण कहीं पर भी उपलब्ध नहीं है ॥ १४ ॥ सर्वज्ञों ने पहले शुभ कर्म के करनेपर तदनुसार सब अन्य (छद्मस्थ भी) प्रवृत्त हुआ करते हैं, यही न्याय सज्जनों को अभीष्ट है।।१५॥ ___ विद्वान् उनके – सर्वज्ञों के संपूर्ण वचन को प्रमाण मानते हैं । ठीक है - क्या कभी ऐसी कोई प्रवृत्ति देखी गई है जो प्रत्यक्ष के विरुद्ध हो ? अर्थात् नहीं देखी गई ॥ १६ ॥ तीर्थंकरोंने जिस प्रकार तप और शील का परिपालन किया है उसी प्रकार उन्होंने आचरणोय उस श्रेष्ठ दान का भी परिपालन किया है ॥१७॥ नाभिराज के पुत्र भगवान ऋषभनाथ को आदि लेकर इन सब ही लोकनायकोंने १३) 1 P 'यथापीदं । १४) 1 कारणम् । १५) 1 करणीये. 2 कारणाय. 3 P पूर्वैः । १८) 1 दीक्षां गताः. 2 ज्ञानवन्तः । Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -५.२३] - दानफलम् - 309) दानं निदानं यदि पातकानां संपाद्यते नैव तदा मुनीन्द्राः।। दद्युस्त्वनिन्द्या निरवद्य विद्याचतुष्टयाध्यासितसच्चरित्राः ॥ १९ 310) अयुक्ते न प्रवर्तन्ते मर्त्यनाथास्तथाविधाः। रागद्वेषप्रमादादिविमुक्ता मुक्तिसंमुखाः ॥ २० 311) न हयुत्तरारम्भभवो ऽपि दोषो दातुर्भवेन्निश्चितमत्र कश्चित् । परोपकाराय दयापरस्य प्रवर्तमानस्य शुभाशयस्य ॥ २१ 312) अन्यथा हि महादानं महारम्भनिबन्धनम्। न दधुर्विधिना धन्या विवीर्या निधनं धनम् ॥ २२ 313) एष्टव्यमत एवेदं गुर्वादेरपि नान्यथा । अन्नादि देयं व्याध्यादेः कदाचित्स्याद्विधायकम् ॥ २३ तीर्थंकरों ने-जन्मजात मति, श्रुत और अवधि इन तीन ज्ञानों के साथ दीक्षित हो कर चतुर्थ मनःपर्यय ज्ञान को भी प्राप्त करते हुए संघ के लिये मौनपूर्वक भी मार्ग को दिखलाया है। पश्चात् विहार कर के उन्हों ने प्राणिसमूह को प्रसन्न करते हुए उस मार्ग की प्ररूपणा भी की. है। इसलिये जो सत्पुरुष आत्मकल्याण में उद्यत हैं उन्हें क्या धर्मात्मा जन के लिये आहारादि को नहीं देना चाहिये ? अवश्य देना चाहिये ॥१८॥ ___ यदि दान पापों का कारण होता तो निर्दोष चार ज्ञानों के साथ उत्तम चारित्र को धारण करनेवाले प्रशंसनीय मुनीश्वर-तीर्थंकर-उस दान को कभी भी नहीं देते। कारण कि, राग, द्वेष व प्रमादादि दोषों से रहित हो कर मुक्ति के संमुख हुए वैसे महापुरुष-तीर्थंकर-अयोग्य कार्य में प्रवृत्त नहीं हो सकते हैं ॥ १९-२०॥ जो दयालु दाता निर्मल अभिप्राय से परोपकार करने में प्रवृत्त हो रहा है उसे निश्चय से कोई उत्तर आरम्भसे उत्पन्न हुआ दोष भी नहीं लग सकता है ॥ २१ ॥ यदि वह दान आरम्भजनित दोष से संगत होता तो फिर महादान (विपुलदान) तो अत्यधिक आरम्भ का कारण हो सकता था। तब वैसी अवस्था में विशिष्ट वीर्य-शाली, पुण्यपुरुष विधिपूर्वक नश्वर धनका दान कैसे कर सकते थे? (परन्तु चूंकि उन विचारशील महापुरुषोंने प्रचुर दान दिया है अतएव इससे सिद्ध है कि वह दान आरम्भजनित दोष से दूषित नहीं है) ॥ २२ ॥ यदि दान आरम्भजनित पाप का कारण होता तो फिर कोई गुरु-मुनि-आदि सत्पा १९)1 कारणम्. 2 P °संपद्यते. 3 कविगमकवादिवाग्मिरूपाः । २०) 1 राजानः । २२ ) 1 कारणम्. 2 PD पराक्रमयुक्ताः . 3 D °वीर्याऽनिधनं । १२ Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - धर्मरत्नाकरः [५. २४314) प्रत्तं प्रबन्धेन गिरा गुरूणां सामि केभ्यो भरतेन दानम् । अन्यैश्च धन्यैर्धनसार्थवाहमुख्यैः प्रभूतैः समयप्रसिद्धैः ॥ २४ 315) कल्याणहेतुस्तदभूदमीषां नानर्थसंपादि निरर्थकं वा । तीर्थाधिनाथप्रथमान्नदानं दातुः शिवाय प्रथितं निदानम् ॥ २५ 316) मुख्यं च धर्मस्य चतुर्विधस्य प्रोक्तं जिनेन्द्रैः समये समस्तैः । तीर्थान्तरीयैः कथितं च शिष्टं दानं जिनानां नितरामभीष्टम् ॥ २६ 317) बाह्यं तु पञ्च बाहयं यत्कारणं दानवारणे । अमीभ्यो दृश्यते नूनं न चादृष्टं प्रकल्प्यते ॥ २७ 318) स्वयं च सर्वं गृह्णन्ति गद्धा गृध्री इवामिषम् । कयापि भङ्ग्या निर्भाग्या भङ्गमन्यस्य कुर्वते ॥२८ त्रोंके लिये भी उस के देने की इच्छा नहीं कर सकता था। इस के अतिरिक्त कदाचित् अन्नादि देय वस्तु रोगादि का भी कारण हो सकती है । पर इस से उसे पाप का कारण नहीं माना जा सकता ॥ २३ ॥ - गुरुजनों के सदुपदेश से सन्दर्भपूर्वक भरत चक्रवर्ती ने तथा धन नामक प्रमुख व्यापारी आदि को लेकर आगम प्रसिद्ध अन्य भी बहुतसे पुण्यशाली पुरुषों ने साधर्मी जनों के लिये दान दिया था और वह दान भरतादि दाताओं तथा पात्रों के भी कल्याण का कारण हुआ है, वह न तो उन के अनर्थ का-आपत्ति का कारण हुआ है और न व्यर्थ भी हुआ है। तीर्थंकरों के लिये जो प्रथम बार आहारदान दिया जाता है वह दाता के लिये मुक्ति का कारण होता है, यह आगम में प्रसिद्ध है ॥ २४-२५ ॥ - सब ही जिनेन्द्रोंने दान, शील, पूजा और तप इस चार प्रकार के धर्म में दानधर्म को मुख्य कहा है । अन्य धर्मानुयायियों ने भी उस दान का वर्णन किया है। यह दानधर्म जिनेश्वरों को अतिशय अभीष्ट है ।। २६ ।। ... दान निषेध में जो पाँच प्रकार के कारण इन लोगों से कहे गये हैं वे इनके लिये ही दीखते हैं। जो अदृष्ट है अर्थात् जो नहीं दीखता है उसकी कल्पना नहीं की जाती है ॥ २७ ॥ जिस प्रकार गीध पक्षी (अन्य पक्षियों को बाधा पहुँचा कर) स्वयं ही सब मांस का ग्रहण किया करते हैं, उसी प्रकार भाग्यहीन जन लोलुपता के वश हो कर स्वयं तो सब कुछ ग्रहण करते हैं, परन्तु दूसरों के लिये किसी भी बहाने से उस दान में बाधा पहुँचाया करते हैं ॥२८॥ . २४) 1 दत्तम्. 2 PD उपदेशेन. 3 प्रत्तं दत्तम्. 4 प्रचुरैः. 5 श्रावकाणां मध्ये मुख्यैः D श्रावकाणां । २५) 1 भरतादीनाम्. 2 कारणम् । २६) 1 दानपूजाशीलतपसः चतुर्विधस्य धर्मस्य । २८) 1 D गृद्धा । Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -५. ३३] -दानफलम् - 319) परो व्यामोहयते येन गम्यते दुर्गतौ स्वयम् । क्रियते शासनोच्छेदो धिगीदृक्कल्किकौशलम् ॥ २९ 320) विज्ञप्तिः सा भवतु भविनां सा च वाचां प्रवृत्ति_श्चेतोवत्तिः कलिलविकला सैव सा कापि शक्तिः आज्ञा सैव प्रभवतु यया शक्यते संविधातुं मोहापोहः स्वपरमनसोः शासनाभ्युन्नतिश्च ॥ ३० 321) अन्नादिदाने ऽथ भवेदवश्यं प्रारम्भतः पाणिगणोपमर्दः ।। तस्मान्निषिद्धं ननु नेतियुक्तं यूकाभयानो परिधानहानम् ॥ ३१ 322) पापाय हिंसेति निवारणीया दानं तु धर्माय ततो विधेयम् ।। दुष्टा दशानामुरगादिदष्टा यैवाङ्गुली सा किल कर्तनीया ॥ ३२ 323) कृष्यादि कुर्वन्ति कुटुम्बहेतोः पापानि चान्यानि समाचरन्ति । देवादिपूजादि विवर्जयन्ति हिंसां भणित्वेति कथं न मूढाः ॥ ३३ ___ जो दूसरे के लिये व्यामोह उत्पन्न करता है- उसे भ्रान्ति में पाडता है- वह स्वयं दुर्गति को प्राप्त होता हुआ जैन धर्म को नष्ट करता है। उस के इस प्रकार के पाप की (कलियुगकी) कुशलता को धिक्कार है ॥२९॥ जिसके आश्रय से अपने और अन्य सार्मिकों के मन के मोह को नष्ट कर के धर्म की उन्नति की जा सकती है वही भव्यों की विज्ञप्ति, वही वचनप्रवृत्ति, वही पापरहित मनोवृत्ति, वही कोई अपूर्व शक्ति और वही आज्ञा प्रभावशालिनी हो सकती है ॥३०॥ अन्नादि के देने में चूंकि पीसने, कूटने एवं पकाने आदिका प्रकृष्ट आरम्भ होता है और उस आरम्भ से प्राणिसमूह की हिंसा होती है, इसीलिये अन्नादि दानका निषेध किया जाता है, ऐसा जो कहता है उसका वह कहना युक्तियुक्त नहीं है । कारण कि जुओं के भय से कुछ वस्त्रों को नहीं छोड़ा जाता है ॥ ३१ ॥ चूंकि हिंसा पाप का कारण है अतः उसका निषेध करना योग्य है । परन्तु दान तो धर्म का कारण है, अतः उसका निषेध न करके विधान करना ही योग्य है । उदाहरणार्थ, दस अँगुलियोंमें से जो अंगुली सर्पने काटने से दूषित बनी है उसे ही कटवाया जाता है ॥ ३२ ॥ २९) 1 PD पापं । ३०) 1 संसारिजीवानाम् । ३१) 1 D °पमर्दतः. 2 वस्त्रपरित्यागम् । ३२) 1 कर्तव्यं दातव्यम् । ३३) 1 ते कथं न मूढा भवन्ति अपि तु भवन्ति । Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - धर्मरत्नाकरः - [५. ३४324) संत्यज्य पूज्यं जननीजनादि ये दुष्टचेष्टामतिचेष्टयन्ति । तेषां भवन्तो ऽपि भवन्ति तुल्याः सक्ता गृहे देवगुरूंस्त्यजन्तः॥ ३४ 325) अथाप्यनारम्भवतो न यक्तं प्रारम्भणं धर्मनिमित्तमेव । द्रव्यस्तवो हन्त गतो ऽन्तमेवं ध्वस्तः समस्तो गृहमेधिधर्म : ॥ ३५ 326) द्रव्यस्तवः प्रधानो धर्मो गृहमेधिनां यतो ऽभिदधे । द्रव्यस्तवस्य विरहे भवत्यभावस्ततस्तस्य ॥ ३६ 327) युक्त्यागमाननुगत संगतमुपगन्तुमीदृशं न सताम् ।। द्रव्यस्तवभावस्तवरूपो धर्मो जिनैर्जगदै ॥ ३७ 328) जन्माभिषेकादिमहं जिनानां व्याख्यान धात्रीरचनां च चित्रीम् । कुर्वन्ति सर्व त्रिदशाधिपाद्या नन्दीश्वरादौ महिमानमुच्चैः॥३८ जो कुटुम्ब के निमित्त से कृषि आदि आरम्भ कार्यों को तथा आवश्यकतानुसार दूसरे भी पापकार्यों को तो करते हैं, परन्तु हिंसा के कारण बतलाकर देवपूजा एवं गुरुपूजा आदि शुभ कार्यों का निषेध करते हैं; उन्हें मुर्ख कैसे न समझा जाय ? अर्थात् अवश्य ही वे मुर्ख आत्मवंचना कर के अपने को नरकादि दुर्गतिका पात्र बनाते हैं ॥ ३३ ॥ हे शुभ कर्म निषेधक जनो ! जो अपने पूज्य माता पिता आदि को त्याग कर अतिशय निंद्य आचरण को करते हैं, आप भी उन्हीं के समान हैं । क्यों कि आप गृहस्थाश्रमी होते हुए भी घरपर आये हुए देव एवं गुरु आदि का अनादर करते हैं ॥३४॥ यदि यहाँ यह कहा जाय कि, जो स्वयं आरम्भसे रहित है उसके लिये धर्म के निमित्त से भी प्रकृष्ट आरम्भ करना योग्य नहीं है। तो उस के उत्तर में यह खेद के साथ कहना पडेगा कि इस प्रकार से तो द्रव्यस्तव--द्रव्यपूजा व दान आदि जो कि गृहस्थ का धर्म है वह सब समाप्त हो जावेगा। ॥३५॥ चूंकि गहस्थों के धर्म में द्रव्यस्तव को प्रधान कहा गया है, इसीलिये उस द्रव्यस्तव के नष्ट हो जाने पर गृहस्थ धर्मका विनाश होगा ही ॥ ३६ ॥ धर्म के निमित्त आरंभ करना योग्य नहीं है। यह उपर्युक्त कथन चूंकि युक्ति और आगम का अनुसरण नहीं करता, इसलिये वह सज्जनों के स्वीकारने योग्य नहीं है । कारण यह कि जिनेश्वरों ने धर्म को द्रव्यस्तव और भावस्तव रूप से दोनों भी प्रकार का कहा है ॥३७॥ इन्द्रादिक तीर्थंकरों के जन्माभिषेकादि उत्सव को, विचित्र व्याख्यान धात्री- समवस ३४) 1 आसक्ताः । ३५) 1 आरम्म रहितस्य. 2 दानादयः । ३७) 1 कथितम् । ३८) 1 D चरित्राम् । Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -५. ४३] - दानफलम् - - 329) अष्टापदाद्रौ' भरतादिभूपैर्वेश्मानि बिम्बानि च कारितानि । हर्षेण चक्रिप्रमुखैर्न मुख्यैः पूजा जिनानां विहिता हिता च ॥ ३९ 330) साधर्मिकेभ्यो भरतेन दत्तं भोज्यादि भक्त्या विविधं विधाय । मोक्षाय निःशेषमभूदमीषामेतज्जिनोक्तं क्रियमाणमेव ॥ ४० 331) ग्रामं क्षेत्रं वाटिकां कोषधान्यं वाहं हटें देवदेवाय भक्त्या । दत्त्वा केचित्पालयित्वा तथान्ये धन्याः सिद्धाः साधुसिद्धान्तसिद्धाः ॥४१. 332) आचेष्यन्ते सर्वकार्याण्यनार्या भार्यादीनां सर्वथा सर्वदा ये । देवादीनां नैव दीनास्तु मन्ये धर्मे द्वेषो निश्चितः कश्चिदेषाम् ॥ ४२ 333) आरम्भश्चेत् पापकार्ये ऽपि कृत्यो धर्मायासो संविधेयः सुधीभिः। वोढव्या चेच्चेटिकाया उपान बाढं व्यूढी तंद्वरं स्वामिनः सा ॥ ४३ रण भूमि -की रचना को और नन्दीश्वरादि पवों में अष्टाह्निक पूजा महोत्सव आदिको ठाट बाटसे करते हैं। इससे सिद्ध है कि धर्म के लिये आरम्भ करना अयोग्य नहीं है ।।३८॥ __भरत आदि राजाओं ने कैलाश पर्वतपर जिन मन्दिर और जिन प्रतिमाओं का निर्माण कराया है । तथा मनुष्यों में प्रमुख चक्रवर्ती आदि राजाओं ने जिनेन्द्रों की हितकारक पूजा आनन्दसे की है ॥३९॥ __ भरत चक्रवतीने साधर्मिक जनों को भक्तिपूर्वक अनेक प्रकार का आहारादि दान दिया था। और यह सब धर्मकार्य चूँकि आगमोक्त विधि से ही किया गया था, अतएव वह उनकी मुक्ति का कारण हुआ ॥ ४० ॥ कितने ही सज्जन देवाधिदेव के लिये-जिनालय आदि के संरक्षण के लिये- ग्राम, खेत, उद्यान, कोष-भंडार, धान्य (गेहूँ-चावल आदि) , वाह-घोडा या नाव आदि-और हाटबाजार या दूकान को देकर तथा दूसरे कितने ही भाग्यशाली सज्जन इन सब दी गई वस्तुओं का संरक्षण कर के साधु सिद्धान्त में सिद्ध-मुनिधर्म में निपुण-होते हुए मुक्ति को प्राप्त हुए हैं ॥४१॥ जो दुष्ट पुरुष पत्नी व पुत्र आदि के सर्व कार्यों में सर्वदा सर्व प्रकार से प्रयत्नशील रहते हैं, परंतु देव, गुरु व शास्त्र आदि के लिये कुछ नहीं करते हैं उन बेचारों का धर्म के विष. यमें कोई अपूर्व द्वेष निश्चित है ॥ ४२ ॥ जब पाप कार्य में भी आरंभ करना पडता है तब उसे धर्म के निमित्त तो करना ही ३९) 1 कैलासाद्री । ४०) 1 भरतादीनाम् । ४१) घोटकवृषभादि । ४२) 1 दीनानामनार्याणाम् । ४३) 1 करणीयः. 2 आरम्भः. 3 करणीयः. 4 वाहितव्या. 5 पाणही. 6 वाहिता गृहीता. 7 ततः, 8 सा उपानतू पाणही। Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४ - धर्मरत्नाफर [५. ४४ 334) पापारम्भविवर्जनं गुरुयशोराशेः शुभस्यार्जनं गेहाद्याग्रहनिग्रहेण मनसो निःसंगतासंगतिः । कल्याणाभिनिवेशिता तनुमतां सन्मार्गसंदर्शनं धर्मारम्भवतां भवन्ति भविनामित्यादयः सद्गुणाः ॥ ४४ 335) स्थानोपयोगात्साफल्यं भवस्य विभवस्य च । परस्परोपकारः स्याद् धर्मतीर्थप्रवर्तनात् ।। ४५ 336) संसारसागरे घोरे देहभाजां निमज्जताम् । तीर्थ श्रीतीर्थनाथस्य यानपात्रमनुत्तरम् ॥ ४६ 337) भक्तिश्चेज्जिनशासने जिनपतौ संजायते निश्चला तत्कृत्येषु बलात्मवृत्तिरतुला संपद्यते देहिनाम् । भक्तः किंकरतां प्रयाति दिशति स्वं स्वापतेयं गुणा - नादत्ते पिदधाति दूषणगणं प्राणानपि प्रोज्झति ॥ ४७ चाहिये । उदाहरणार्थ, यदि दासी की जूती को धारण किया जाता हो तो स्वामी की जूती को धारण करना कहीं उससे अधिक अच्छा है ॥४३॥ __धर्म के लिये आरम्भ करनेवाले भव्य जीवों के पाप को उत्पन्न करनेवाले आरम्भ का त्याग उत्तम विपुल कीर्ति की प्राप्ति, घर आदि विषयक ममत्व के नष्ट कर देने से मन की निःस्पृह वृत्ति का संयोग, तथा अन्य सब प्राणियों के कल्याण के अभिप्राय से उन्हें समीचीन मार्ग का दिखलाना, इत्यादि अनेक उतम गुण हुआ करते हैं ।। ४४ ॥ योग्य स्थान में जिन मंदिर और जिन प्रतिमा की पूजा प्रभावना के लिये जो अपनी सम्पत्तिका उपयोग करता है, उसका भव ( जन्म ) और वैभव दोनों ही सफल होते हैं । इस प्रकार धर्म तीर्थ की प्रवृत्ति के चलते रहने से दाता और पात्र का परस्पर में उपकार होता भयानक संसारसमुद्र में डूबनेवाले प्राणियों के लिये श्रीतीर्थंकर का तीर्थ अनुपम नौका के समान सहायक होता है ॥ ४६ ॥ ___ यदि जैन धर्म और जिनेन्द्र के विषय में स्थिर भक्ति होती है तो प्राणियों की अनुपम प्रवृत्ति उस जैन धर्म और जिनेन्द्र के कार्यों में जबरन् हुआ करती है । तथा भक्त पुरुष दास ४५) 1 दानात्. 2 मनुष्यजन्मनः. 3 दानात् दातृपानयोर्द्वयोः परस्परमुपकारो भवति । ४६) 1 प्राणिनाम्. 2 उपमारहितम् उतमं प्रधानम् । ४७),1 गच्छति. 2 यच्छति. 3 त्यजति । Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ , -५. ५२ ] . - दानफलम् - 338) चैत्यस्य कृत्यानि विलोकयन्तो ये पापभाजो यदि वा यतीनाम् । कुर्वन्त्युपेक्षामपि शक्तियुक्ता मिथ्यादृशस्ते जिनभक्तिमुक्ताः ॥ ४८ 339) प्रारम्भो ऽप्येष पुण्याय देवाद्य द्देशतः कृतः। . सामग्यन्तरपातित्वाज्जीवनाय विषं यथा ॥ ४९ 340) भिन्नहेतुक एवायं भिन्नात्मा भिन्नगोचरः। भिन्नानुबन्धस्तेन स्यात्पुण्यबन्धनिबन्धनम् ॥ ५० 341) लोभादिहेतुकः पापारम्मो गेहादिगोचरः । पापानुबन्धी संत्याज्यः कार्यो ऽन्यः पुण्यसाधनः॥ ५१ 342) धर्मारम्भरतस्य रज्यति जनः कीर्तिः परा जायते राजानो ऽनुगुणा भवन्ति रिपवो गच्छन्ति साहायकम् । चेतः कांचन निर्वृनि च लभते प्रायो ऽर्थलाभः परः पापारम्भमराद्यनर्थविरतिश्चेति प्रतीता गुणाः ॥ ५२ बनकर अपनी सब सम्पत्ति को दे डालता है और गुणों को ग्रहण करता है। इस के अतिरिक्त वह दोष समूह को आच्छादित कर के प्राणों को भी छोड़ देता है ॥ ४७ ॥ जो पापीजन शक्तिसम्पन्न हो कर जिनप्रतिमा अथवा मुनियों के भी कार्यों कोपूजा, प्रतिष्ठा एवं आहार दानादि को- देखते हुए भी उनकी उपेक्षा किया करते हैं उन्हें जिनभक्ति से रहित मिथ्या दृष्टि समझना चाहिये ।। ४८ ।। देव, शास्त्र व गुरु के उद्देश से किया गया महान् आरंभ भी उसकी सामग्री के अन्तर्गत होने से पुण्य के लिये होता है। जैसे-विष इतर सामग्री से युक्त होने पर जीवन के लिये -प्राण रक्षा का कारण भी होता है ।। ४९ ॥ इस आरंभ का चूंकि हेतु भिन्न, स्वरूप भिन्न, विषय भिन्न और सम्बन्ध भी भिन्न है; इसीलिये वह पुण्यबंध का कारण होता है ॥ ५० ॥ ____ लोभ के कारण जो गृह-कुटुम्बादि - के विषय में आरम्भ किया जाता है वह पाप का बन्धक होने से छोडने के योग्य है । परन्तु दूसरा-जिनगृह व जिनप्रतिमा के निर्माणादि तथा आहारदानादि विषयक आरम्भ-पुण्य का बन्धक होने से आचरणीय है ।। ५१ ॥ जो भव्य धर्म के निमित्त आरम्भ में निरत होता है उस से लोग प्रेम करते हैं, उसे ४८) 1 अवगणनम् । Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९६ - धर्मं रत्नाकरः - - 343) न मिथ्यात्वात्प्रमादाद्वा कषायाद्वा प्रवर्तते । श्राद्ध' द्रव्यस्तवे तेन तस्य बन्धो ऽस्ति नाशुभः ॥ ५३ 344 ) शुभ: शुभानुबन्धीति बन्धच्छेदाय जायते । पारंपर्येण यो बन्धः स प्रबन्धाद्विधीयते ॥ ५४ 345) द्रव्यस्त वे' भवति यद्यपि को ऽपि दोषः क्वाप्यागमे कथितो तिलघुस्तथापि । कृत्यो' गुणाय महते स न किं चिकित्साक्लेशो गदापगमनाय बुधैविधेयः ॥ ५५ 346) लोकोत्तरे गुणगणे बहुमानबुद्धिः शुद्धिः परा स्वमनसो मनुजोत्तमत्वम् । स्याद्वमं सिद्धिरखिले जगति प्रसिद्धिः सिद्धिः क्रमेण जिनपूजनतो जनानाम् ॥ ५६ [ ५.५३ उत्तम कीर्ति का लाभ होता है, राजा उस के अनुकूल होते हैं, शत्रु सहायक होते हैं, उसका चित्त किसी अभूतपूर्व शान्ति को प्राप्त होता है, उसे प्रायः बहुत धन का लाभ होता है, तथा वह प्रचुर पापारम्भ से परिपूर्ण अनर्थों से निरर्थक कर्मों से विरक्त होता है । इस प्रकार धर्मारम्भ में तत्पर भव्य के ये प्रसिद्ध गुण हुआ करते हैं ॥ ५२ ॥ श्रावक चूंकि मिथ्यात्व से, प्रमाद से अथवा कषाय से द्रव्यस्तव में - पूजा - प्रतिष्ठा एवं दानादिरूप बाह्यसंयम में - प्रवृत्त नहीं होता है, इसीलिये उसको अशुभ का बन्ध नहीं होता है ॥ ५३ ॥ शुभबन्ध शुभानुबन्धी होता है । इसलिये बन्धच्छेद के लिये परम्परा से जो बन्ध कारण हो जाता है वह विपुल प्रमाण से करना चाहिये ( ? ) ॥ ५४ ॥ यद्यपि द्रव्यस्तव में कुछ - आरम्भजनित दोष होता है, ऐसा किसी आगम में निर्दिष्ट भी किया गया है तो भी वह चूँकि अतिशय अल्प होता है, इसलिये उस दोष की अपेक्षा गुण की अधिकता को देखकर उस द्रव्यस्तव को करना चाहिये। ठीक है- क्या विवेकी जन रोग को दूर करने के लिये चिकित्सा के क्लेश को नहीं सहन करते हैं ? ॥ ५५ ॥ जिनपूजन से मनुष्यों को क्रम से अलौकिक गुणसमूह में अतिशय आदर की बुद्धि, अपने अन्तःकरण की उत्कृष्ट विशुद्धि, मनुष्यों में श्रेष्ठता, धर्म की प्राप्ति, समस्त लोक में प्रसिद्धि और अन्त में मुक्ति भी प्राप्त होती है ॥ ५६ ॥ ५३ ) 1 श्रावक : 2 दाने । ५५ ) 1 दाने 2 करणीय । Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -५.५९] - दानफलम् - 347) देवाधिदेवपदपङ्कजयुग्मपूजां छत्राद्यवाद्यकुसुमै रचयन्त्यजस्रम् । मृत्वा गतामरगतौ किल दुर्गतालं स्त्रीत्वादि पूजनफलं समयप्रसिद्धम् ॥ ५७ 348) किंचागमो विधिनिषेधविधायको' ऽत्र पारत्रिके खलु विधौ सुधियां प्रमाणम् । द्रव्यस्तवे ऽस्ति स च नास्ति च युक्तिबाधा संसाधिकाधिकमतेः क्रमते च युक्तिः ॥ ५८ 349) संप्राप्य ये नरभवं जिनशासनं च संसारसागरविलङ्घनयानपात्रम् । द्रव्यस्तवं परिहरन्ति जनास्तरां ते चिन्तामणिं समधिगम्य परित्यजन्ति ॥ ५९ जो भक्त इन्द्रादिक देवों के भी देव ऐसे श्री जिनेश के चरणकमलयुगल की पूजा छत्र आदि वादित्र, और पुष्पों से निरन्तर करते हैं वे मर कर के देवगति में जन्म लेते हैं । वहाँ से उन्हें मनुष्य लोक में स्त्रीत्व व दरिद्रता आदिक नहीं प्राप्त होते हैं । पूजन का यह फल आगम में प्रसिद्ध है ॥ ५७ ॥ पारलौकिक विधिके विषय में विधान अथवा निषेध को करनेवाला जो आगम विद्वानों को प्रमाण है, वह द्रव्यस्तव के विधान में उपलब्ध होता है और इसमें युक्ति से कुछ बाधा भी नहीं आती है। अपि तु जो विशेष विद्वान् हैं उनकी युक्ति उक्त द्रव्यस्तव की सिद्धि करने में हि प्रवृत्त होती है ॥५८॥ जो संसारसमुद्र के पार कराने में नौका के समान जैनधर्म और मनुष्यभव को प्राप्त कर के द्रव्यस्तव से विरत रहते हैं, वे मनुष्य मानो चिन्तामणि को प्राप्त करके उसे यों ही छोड देते हैं ॥ ५९॥ ५७) 1 दुर्गति. सोमा ब्राह्मणीकी सासू षट् कर्मोपदेशग्रन्थे जलपूजाकथायां प्रसिद्धा कथा। ५८) द्र व्यस्तवभावस्तव । ५९) 1 दानम्. 2 P °जनास्त एते. ३ प्राप्य । Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९८ - धर्मं रत्नाकरः 350) देवादिकृत्यरहिणों' गृहिणः प्रहीणाः शोच्याः सतामवमताः पशुभिः समानाः । जन्मान्तरे गुरुनिरन्तरदुःखदूना 3 दीना न किंचन कदापि शुभं लभन्ते ॥ ६० - [ ५.६० - 351 ) एवं कृत्वा कारयित्वा यतीनामाहाराचं यच्छतां नास्ति दोषः । पुण्यस्कन्धः केवलं देहभाजां संजायेत स्वर्गनिर्वाणहेतुः ॥ ६१ 352 ) प्रोक्तः स्वल्पः क्वापि यः कर्मबन्धः सारम्भत्वात्सर्वदास्त्येषं तेषाम् 1 इत्थं चेदं प्रोक्तयुक्त्यावसेयं सिद्धान्तार्थः शुद्धबुद्धयावबोध्यः ॥ ६२ 353) इष्यते दोषलेशोऽपि प्रभूतगुणसिद्धये । यथा दष्टाङ्गुलिच्छेदश्छेकै जीवितहेतवे ॥ ६३ जो निकृष्ट गृहस्थ देव- गुरु आदि के विधेय सत्कार्य से रहित होते हैं उनके उपर सत्पुरुषों को तरस आता है व वे उन्हें पशुओं के समान तिरस्कार के पात्र समझते हैं । ऐसे दीन जन परभव में निरन्तर भारी दुःख से पीडित हो कर कभी भी कुछ हित को नहीं प्राप्त कर सकते हैं ॥ ६० ॥ इस प्रकार जो प्राणी आहारादिक को स्वयं बनाकर अथवा दूसरों से बनवाकर मुनियों के लिये देते हैं वे कुछ भी दोष के भागी नहीं होते, अपि तु उनके इससे जो पुण्यस्कन्ध का बन्ध होता है, वह उनके लिये स्वर्ग व मोक्ष का कारण होता है ॥ ६१ ॥ आगम में जो कहीं पर गृहस्थों के अतिशय अल्प कर्मबन्ध कहा गया है वह उनके आरम्भसहित होने के कारण सदा ही हुआ करता है । इस प्रकार युक्ति से इस कथनका निश्चय र के निर्मल बुद्धि से आगम के रहस्य को समझ लेना चाहिये ॥ ६२ ॥ जिस आरम्भ विशेष से अतिशय अल्प दोष के उत्पन्न होनेपर भी यदि बहुत गुणों की प्राप्ति होती है तो वह आरम्भ अभीष्ट माना जाता है । उदाहरणार्थ, यदि सर्प ने अंगुलि में लिया है तो प्राणरक्षारूप महान् लाभ को देखकर उस अंगुली का कटवा देना भी विद्वानों के द्वारा अभीष्ट माना गया है ॥ ६३ ॥ ६०) 1 रहिता: 2 ज्ञाता: 3 पीडिता: । ६२ ) 1 कर्मबन्ध: 2 निश्चयं करणीयम्. 3 ज्ञातव्यः । ६३) 1 विचक्षणैः । Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -५. ६७ ] - दानफलम् - 354) कृष्यादिकर्म बहुजङ्गमजन्तुघाति कुर्वन्ति ये गृहपरिग्रहभोगसक्ताः । धर्माय रन्धनकृतां किल पापमेषा मेवं वदन्नपि न लज्जित एव दुष्टः ॥ ६४ 355) एवंविधस्याप्यबुधस्य वाक्यं सिद्धान्तबाहयं बहुबाधकं च । मूढा दृढं श्रद्दधते कदर्याः पापे रमन्ते ऽमतयः सुखेन ॥ ६५ 356) नाभेयादिभिरन्यजन्मनि मुने नाविधैरौषधै स्तैलाभ्यञ्जनतो वराशन विधे रोगावगणस्यं वै । भक्त्यावेशवशादसौं शिवकरी गुर्वी चिकित्सा कृता तस्याः सौख्यपरंपरामनुपमा भुक्त्वा शिवं ते ऽगमन् ॥ ६६ 357) वह्निप्लुष्टं नैगमश्चोज्जयिन्यां श्राद्धः' साधु साधु तैलादिपाकैः। चित्राकारैश्चारुभिश्चोपकारैः कृत्वा कल्पं किं न कल्याणमायात् ॥ ६७ ____ जो गृहस्थ घर, परिग्रह तथा भोगों में आसक्त होकर बहुत से त्रस जीवों के घात के कारणभूत खेती आदिक कार्यों को करते हैं, उन्हें धर्म के लिये भोजन के तैयार करने में पाप का भागी कहनेवाले दुष्ट को लज्जा नहीं आती? (तात्पर्य, मुनियों को आहार देने के लिये जो आरम्भ होता है, उससे पाप अल्प और पुण्य महान् होता है अतः ऐसे आरम्भका निषेध करना अनुचित है) ॥ ६४ ॥ ___ जो अज्ञानी जन लोभ के वशीभूत होकर इस प्रकार बोलनेवाले मूर्ख के भी आगमबाह्य और अतिशय बाधक वचन पर स्थिर श्रद्धा करते हैं, वे दुर्बुद्धि पाप में आनन्द से रममाण होते हैं, ऐसा समझना चाहिये ॥ ६५ ॥ वृषभादि तीर्थंकरों ने पूर्व जन्म में रोगयुक्त मुनीश्वर की अनेक प्रकार की औषधों, तैलमर्दन और उत्कृष्ट आहार देने से जो भक्तिपूर्वक सुखदायक भारी चिकित्सा की थी उससे वे अनुपम सुखपरम्पराको भोग कर मुक्ति को प्राप्त हुए हैं ॥६६॥ उज्जयिनी नगरी में किसी वैश्य श्रावक ने अग्निसे जले हुए साधु को उत्तम तैलादि पाक से तथा और भी विविध सुन्दर उपचारों से नीरोग कर के क्या अपने स्वर्गरूप कल्याण को नहीं प्राप्त किया है ? अवश्य प्राप्त किया है । ६७ ॥ rrrrrrrrrrrrrrr ६४) 1 आहारादिनिष्पादनम्। ६५) 1 मतिहीनाः। ६६) 1 ऋषभनाथप्रभृतिभिः. 2 रोगपीडितस्य मुनेः. 3 चिकित्सा. 4 चिकित्सायाः. 5 गताः । ६७) 1 श्रावकः. 2 स्वर्गम्. 3 P° कल्याण माप । Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .१०० - धर्मरत्नाकरः . - - [ ५.६८ 358) श्रीमान्' द्वारवती पुरि प्रतिगृहं निर्माप्य स द्वेषजं 3 दत्त्वा व्याधिकदथितं मुनिवरं संप्राचिकित्सत्तराम् । तेनागृह्यतं निर्विकल्पमनसा दाता ग्रहीता ततो लपस्येते सुखसंतति प्रवचने प्रोक्तं विशेषादिति ॥ ६८ 359) शक्तितो भक्तितश्चापि रुक्मिणी हरिवल्लभा । उत्कृष्टश्रावकादीनां वैयावृत्त्यं चकार च ॥ ६९ 360 ) नानावग्रहकष्टितानथ रुजाग्रस्तान् व्रतैः कर्शितान् दिग्वासविहानभीष्टकरणाद भैषज्यतः पथ्यतः । इत्थं स्वेन परैरपि प्रतिदिनं प्रोल्ला सिवक्त्राम्बुजो गम्भीरः समुपाचरच्चिरतरं श्रीनन्दिषेणो मुनिः ॥ ७० 361) आर्या वर्या रेवती भक्तिनिष्ठा सम्यग्दृष्टिर्विश्रुता सुश्रुतानाम् । आहाराद्यं साधु संपादयन्ती वाञ्छा छेद किं न सोपाचचारं ॥ ७१ 2 द्वारावती नगरी में ऐश्वर्यशाली कृष्ण ने प्रत्येक घर में उत्तम औषध को तैयार करा कर उसे व्याधिसे व्यथित मुनिराज को देते हुए उनका उपचार किया था । तथा उस मुनिराज ने भी उसे निराकुल भाव से ग्रहण किया था। इससे निश्चित है कि इस प्रकार के दान से दाता और उसे ग्रहण करनेवाला पात्र दोनों ही सुखपरम्पराको प्राप्त करते हैं। इसका विवेचन आगम में विशेष रूप से किया गया है ॥ ६८ ॥ कृष्ण की प्रिय पत्नी रुक्मिणीने अपनी शक्ति और भक्तिके अनुसार उत्कृष्ट श्रावक आदिका वैयावृत्त्य किया था - उन्हें आहारादि के द्वारा संमानित किया था ।। ६९ ।। नन्दिषेण मुनिने अनेक अवग्रहों - उपनियमादिकों से पीडित, रोगों से आक्रान्त और व्रताचरणों से कृशता को प्राप्त हुए दिगम्बर मुनिसमूहों का हितकर औषधों से अभीष्ट किया था । इस प्रकार उस नन्दिषेण मुनिने स्वयं तथा दूसरों के द्वारा भी दीर्घकाल तक प्रतिदिन उनका उपचार कराया था । उस समय उस गम्भीर नन्दिषेण मुनि का मुख कमल अतिशय प्रफुल्लित रहा है ॥ ७० ॥ जो मान्य, श्रेष्ठ व भक्ति में संलग्न रेवती रानी स्थिर सम्यग्दृष्टि के रूप में प्रसिद्ध ६८) 1 विष्णु:. 2 पीडितम्. 3 निर्व्याधिमकरोत्. 4 मुनिना 5 गृहीतम 6 लभते । ७० ) 1 पीडितान्. 2 मुखकमल: । ७१ ) 1 वाञ्छापूरणम्. 2 रेवती राणी. 3 कृतवती । Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - दानफलम् - १०१ 362) श्रद्धालुः किं श्राविका चेलनाख्या श्रीसिद्धान्ते विश्रुता' स्थैर्यात् । नानारूपैरौषधैः संस्कृतान्नं दत्त्वार्यायाः किं न संप्राचिकित्सत् ॥ ७२ 363) सीतया रामचक्रिभ्यां वने गुप्तसुगुप्तयोः । आश्चर्य पञ्चकं प्राप्तं दानात्तद्वद्धितं भुवि ॥ ७३ -५. ७६ ] 3 364) अन्यच्च देशकुलभूषणयोरुभाभ्यां ' कष्टं व्यनाशि निजजीवितसंशयेन । चण्डोपसर्गकरणाच्च महामुनीनां दुःखं सुदुःसहतरं समभूज्जटायोः ॥ ७४ 365) भूयांसो ऽन्ये ऽपि कथ्यन्ते पुण्यभाजो जिनागमे । कृत्वा कृत्यानि साधूनां संप्राप्ताः संपदं पराम् ॥ ७५ 366) ग्रहीतुं नाम नामापि भागधेयैर्नरैः परम् । साधूनां प्राप्यते दातुं भक्त्या भक्तादि किं पुनः ॥ ७६ थी, उसने श्रुतशाली मुनिराजों के लिये उत्तम आहारादि को संपादित कराकर उनकी इच्छा को दूर करते हुए क्या निःस्पृहतापूर्वक उनका उपचार नहीं किया था ? ॥ ७१ ॥ चलना रानी नाम की जो श्रद्धालु- सम्यग्दर्शन से संपन्न - श्राविका धर्म से च्युत होते हुए साधर्मी जन को उस धर्म में स्थिर कराने में आगमप्रसिद्ध है, उसने अनेक प्रकार की औषधियों से संस्कृत - मिश्रित -आहार को दे कर क्या आर्यिका की चिकित्सा नहीं की थी ? ॥ ७२ ॥ सीता के साथ राम और लक्ष्मणने दण्डकारण्य में गुप्त और सुगुप्त मुनियों को आहारदान देकर इस पृथिवी पर पंचाश्चर्यों को तथा उसी प्रकार अपने हित को भी प्राप्त किया था ॥ ७३ ॥ इसके अतिरिक्त उन्हीं रामचंद्र और लक्ष्मण ने अपने प्राणों को संकट में डालकर देशभूषण और कुलभूषण मुनियों के कष्ट को नष्ट किया था । तथा पूर्वभव में- दण्डक राजा की पर्याय में - महामुनियों के ऊपर घोर उपसर्ग करने से जटायु पक्षी को अतिशय दुःख उत्पन्न हुआ था || ७४ ॥ जिनागम में ऐसे अन्य भी अनेक पुण्यवान स्त्री-पुरुषों का वर्णन किया गया है, जिन्होंने साधुओं के कार्यों को कर के उत्कृष्ट वैभव को-स्वर्ग मोक्षादि की लक्ष्मी को प्राप्त किया है ॥७५॥ साधुओं का केवल नामग्रहण भी भाग्यशाली मनुष्यों को प्राप्त होता है, फिर भला भक्तिपूर्वक उनको आहारादि देने के प्रसंग में क्या कहा जाय ? उसकी प्राप्ति को तो विशेष पुण्य का फल समझना चाहिये ॥ ७६ ॥ ७२) 1 प्रसिद्धा. 2 चिकित्सतवती । ७३) 1 रामलक्ष्मणाभ्याम् । ७४ ) 1 रामलक्ष्मणाभ्याम् 2 विनाशितम्. 3 जटायुपक्षिणः दण्डकारण्यसंबन्धः पद्मचरित्रे प्रसिद्धः । ७५ ) 1 बहुव:. 2 करणीयानि । ७६) 1 अहो । Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०२ ... - धर्मरत्नाकर: [५. ७७ 367) यस्यानपानैः संतृप्ताः साधवः साधयन्त्यमी । स्वाध्यायादिक्रियां सारू तस्य पुण्यं तदुद्भवम् ॥७७ 368) ब्रूपै ऽथ व्याधिबाधायामभ्याहत्य विधीयते । साधूनामौषधान्नादि शेषकाले तु दुष्यति ॥ ७८ 369) किं व्याधिबाधा साधूनां गौरव्या यदि वा गुणाः । गुणाश्चेद् भक्तपानादि दातव्यं व्याधिना विना ॥ ७९ 370) बुभक्षा च महाव्याधिः स्वाध्यायध्यानबाधिनी। . आर्तिप्रवर्तिनी भीमा शमनीयाशनादिभिः ॥ ८० 371) अथ न्यायागतं कल्प्यं देयमुक्तं न चापरम् । युक्तं तदुक्तं बोद्धव्यं मध्यस्थैः शुद्धबुद्धिभिः ॥८१ 372) अन्यायेनागतं दत्तमन्यदीयं हि निष्फलम् । तेन स्वकीयं दातव्यं स्वामिनेति निवेदितम् ॥ ८२ जिस दाता के अन्न पानी से तृप्त हुए मुनिजन आत्महितकर सब स्वाध्यायादि क्रियाओं को करते हैं, उससे उत्पन्न हुआ पुण्य उस दाता को प्राप्त होता है ।।७७ ।। यदि यह कहा जाय कि साधुओं को व्याधिबाधा के होनेपर उन्हें औषधदान व अन्नदान करना योग्य हैं परन्तु अन्यकाल में अर्थात् उनकी नीरोग अवस्था में वह दोषजनक है; तो इसके उत्तर में हम पूछते हैं कि क्या साधुओं की रोगपीडा गौरवास्पद है या उनके गुण गौरवास्पद हैं ? यदि गुण गौरवास्पद हैं तो फिर रोग के बिना भी साधुओं को आहारपानादि देना ही चाहिये ॥ ७८-७९ ॥ भूख वह महाव्याधि है जो स्वाध्याय तथा ध्यान में बाधा उत्पन्न करती हुई पीडा को भी उत्पन्न करती है । इस भयंकर व्याधि को आहारादिके द्वारा शान्त करना चाहिये ॥ ८० ॥ इसके अतिरिक्त जिस अन्नादि द्रव्य को न्यायपूर्वक प्राप्त किया गया है तथा जो साधुजन के ग्रहण करने योग्य भी है वही द्रव्य देने के योग्य है, इतर द्रव्य - अन्याय से प्राप्त व ग्रहण के अयोग्य आहारादि-देने के योग्य नहीं है । इस प्रकार जो कहा गया है उसे पक्षपात से रहित निर्मलबुद्धि जन को योग्य समझना चाहिये ॥ ८१ ॥ अन्यायसे प्राप्त किये गये दूसरे के आहारादिक पदार्थों को देनेपर उस दान का कुछ ७७) 1 तस्मात् स्वाध्यायसकाशादुत्पन्नं पुण्यं तस्यापि भवति यस्यान्नपान । ७८) 1 ब्रवीषि । ८१) दयं द्रव्यमन्नादिकम् । Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -५.८७ ] - दानफलम् - - 373) कल्प्यं योग्यं तु साधूनां धर्मकार्ये ऽपि कारणम् । वितीर्णमपि नायोग्यं गृह्णन्ति यतयो यतः ॥ ८३ 374) येान्यायागतं कल्प्यं देयमेवेति कथ्यते । लोभेन शोभनं दानमदानं वा निवार्यते ॥ ८४ 375 ) तथा कल्पये ऽपि सत्येव कश्चिद्दानाय दुर्विधः । वित्ते ऽभिन्नमन्नादि सो ऽमुना प्रतिषिध्यते ।। ८५ 376 ) विधित्सर्गको वायमुत्तमं दानमीदृशम् । अन्यत्तु मध्यमादि स्यान्न तु दोषाय जायते ॥ ८६ 377 ) सर्वत्र चास्ति न्यायो ऽयमुत्कृष्टमुपदिश्यते । अन्यत्तु न प्रतिक्रुष्टेमदुष्टं पुण्य पुष्टये ॥ ८७ फल नहीं प्राप्त होता है । इसलिये स्वामी ( दाता) को न्यायप्राप्त अपने ही आहारादिक पदार्थ को देना चाहिये, ऐसा कहा है ॥ ८२ ॥ कारण इसका यह है कि दाता के द्वारा दिये गये कल्प्य ग्रहण करने योग्य उचित आहारादि ही साधुओं के स्वाध्यायादि कार्यों में सहायक होते हैं । इसीलिये वे अयोग्य आहार के देने पर भी मुनिजन उसे ग्रहण नहीं करते हैं ॥ ८३ ॥ अथवा, जो आहारादि द्रव्य अन्यायसे प्राप्त किये गये हैं वे यदि साधुजन के लिये ग्रहण करने के योग्य हैं तो उन्हें भी देना ही चाहिये । कारण यह कि ऐसा करने से लोभ के वश हो कर जो निन्द्य दान दिया जाता है अथवा दिया ही नहीं जाता है उसका इससे निषेध १०३ है ॥ ८४ ॥ तथा कोई दरिद्री आहारादिक के कल्प्य देने योग्य - होने पर भी उसे अभिन्न करता है, अर्थात् योग्य और अयोग्य आहारादिक को एक करता है । इस से वह निषिद्ध माना गया हैं ।। ८५ ॥ ދ अथवा मुनिजन के लिये न्यायप्राप्त कल्प्य आहारादि को देना चाहिये, यह पूर्वोक्त विधान औत्सर्गिक - सामान्य हैं । इसलिये इस विधि के अनुसार दिया गया दान उत्तम माना गया है । इस से भिन्न - अन्याय प्राप्त व अकल्प्य आहारादिक -दान को मध्यम व जघन्य समझना चाहिये और वह दोषजनक नहीं है ॥ ८६ ॥ यह न्याय - पूर्वोक्त विधान - सर्वत्र उत्कृष्ट कहा गया है। इस से भिन्न दान का विधान निषिद्ध नहीं हैं, किन्तु वह भी दोष रहित व पुण्य की पुष्टि का कारण है ।। ८७ ।। ८३) 1 दत्तम् । ८४) 1 अथवा | ८५ ) 1 दीनो दरिद्रः । ८७) अनुत्कृष्टम् । Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०४ - धर्मरत्नाकरः - [५.८4378) व्याख्येयमेवमेवेदमन्यथा न व्रताद्यपि । देयं ग्राहयं च केनापि संपूर्ण विधिना विना ॥ ८८ 379) अथ कालादिदोषेण न्यूनो ऽपि विधिरिष्यते। व्रतादेरिव भवतादेर्दाने ऽप्येष समिण्यताम् ॥ ८९ 380) आरम्भवर्जकं वा दायकमुद्दिश्य दर्शितं कल्प्यम् । देयं कृत्वा ददतः प्रतिमापन्नस्य भङगभयात् ॥९० 381) यो ऽपि क्वचिदपि समय कृत्वा ददतो निवेदितो दोषः । सो ऽप्येवंविधविषये विदुषां योज्यो न सर्वत्र ॥ ९१ 382) यदि वाधिकृत्य पात्रं सामान्येनैव निनिमित्तमिदम् । देयं कल्प्यं जल्पितमनल्पबुध्दयावबोद्धव्यम् ॥ ९२ ___इस उपर्युक्त औसगिक व आपवादिक विधि का व्याख्यान इसी प्रकार से -औत्सर्गिक विधि से दिया गया दानादि उत्तम तथा शेष ( अपवाद विधि से दिया गया ) दानादि मध्यम या जघन्य होता है, परन्तु होता वह भी निर्दोष है; ऐसा - करना चाहिये । कारण यह कि यदि ऐसा उसका व्याख्यान नहीं किया गया तो फिर विधि के बिना उस दान के समान संपूर्ण व्रत आदि भी न तो किसी के द्वारा दिया जा सकेगा और न किसी के द्वारा ग्रहण भी किया जा सकेगा॥ ८८॥ इसलिये यदि कालादि के दोष से उक्त व्रतादि के ग्रहण में कुछ हीन विधि भी अभीष्ट मानी जाती है तो फिर उक्त व्रतादि के समान आहारादिक के दान में भी कालादि दोष से उस हीन विधि को स्वीकार करना चाहिये ।। ८९ ।। __ अथवा, आरम्भ से रहित दाता को लक्ष्य कर के पूर्वोक्त कल्प्य दिखलाया गया है; क्योंकि आरम्भ त्याग प्रतिमा को प्राप्त श्रावक यदि देयको कर के -आहारादि को तैयार कर के देता है तो उसके उस स्वीकृत प्रतिमा के भंग होने का भय है ॥ ९० ॥ . आहारादि को स्वयं निर्मित कर के देने वाले श्रावक को जो किसी आगम ग्रन्थ में दोष कहा गया है, उसकी भी योजना विद्वान् मनुष्य को इसी प्रकार के विषय में करना चाहिये, न कि सब प्रकार के विषय में ।। ९१ ॥ अथवा सामान्यतया पात्र को उद्देश्य करके व्याध्यादि निमित्त के विना उदार बुद्धि से कल्प्य को देय कहा गया है ऐसा समझना चाहिये ॥ ९२ ॥ ८९) 1 ऊनः हीनो ऽपि विधिः. 2 ऊनविधिः । ९०) 1 पात्रम्. 2 दातुः पुरुषस्य । ९१) 1 दोषः. 2 आगमे. 3 प्रयच्छतः पुरुषस्य. 4 दोषः. 5 पण्डितेन । Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -५.९८] - दानफलम् - 383) यस्मात्सति निर्वाहे बालग्लानादिहेतुविरहे वा। गृह्णन्त्यकल्पनीयं न साधवो वारितं तेन ॥ ९३ 384) अनिर्वाहे तु गृह्णन्ति ग्लानादेश्च प्रयोजने । देशाधपेक्षं कल्प्यादि तथा चोवाच तार्किकः ॥ ९४ 385) किंचित्कल्प्यमकल्प्यं स्यात्किचित्स्यादकल्प्यमपि कल्प्यम् । पिण्डः शय्या शास्त्रं छात्राय॑ भेषजाधं वा ॥ ९५ 386) देशं कालं पुरुषावस्था मुपयोगशुद्धिपरिणामान् । प्रसमीक्ष्य भवति कल्प्यं नैकान्तात्कल्प्यते कल्प्यम् ॥ ९६ 387) ग्रहीष्यन्ति न वा ते तु ज्ञातुमेतन शक्यते । दातव्यं सर्वथा च स्यात्साधुभ्यो धर्मसिद्धये ॥ ९७ 388) उक्तं चेच्छेन्न वा साधुस्तथापि विनिवेदयेत् । अगृहीते ऽपि पुण्यं स्यादातुः सत्परिणामतः ॥ ९८ __ कारण यह कि निर्वाह के होने पर अर्थात् कल्प्य आहार के मिल जानेपर अथवा बाल और व्यधिग्रस्त आदि निमित्त के अभावमें साधुजन अकल्प्य आहार को ग्रहण नहीं करते हैं, इस. लिये अकल्प्य आहार का निषेध किया गया है ॥ ९३ ।। इसके विपरीत निर्वाह के न होने पर-कल्प्य आहारके न प्राप्त होनेपर- तथा बाल व व्याधिग्रस्त आदि प्रयोजन (निमित्त) के होनेपर साधुजन देश कालादिकी अपेक्षा से कल्प्यादिक आहार को ग्रहण करते हैं । इस विषय में तार्किक विद्वान् ने ऐसा कहा है ॥ ९४ ॥ पिंड (आहार), शय्या, शास्त्र, छात्र आदि अथवा औषध आदि; इनमें देश कालादिकी अपेक्षा कोई कल्प्य तो अकल्प्य और अकल्प्य भी कल्प्य हुआ करता है ॥ ९५ ॥ देश, काल, पुरुष की अवस्था, उपयोग, शुद्धि और परिणाम; इनका विशेष विचार करके कल्प्य होता है । एकान्तसे – देशकाल आदिकी अपेक्षा के विना - कल्प्य की कल्पना करना योग्य नही है ॥ ९६ ॥ वे - साधुजन - उसे ग्रहण करेंगे या नहीं ग्रहण करेंगे, यह जानना शक्य नहीं है। इसलिये धर्म की सिद्धि के लिये साधुओं को सब प्रकारसे आहारादिका दान करना चाहिये ॥ ९७॥ दाताके निर्देश कर ने पर पात्र उसे ( निर्दिष्ट वस्तु को ) ग्रहण करे अथवा न करे, ९६) 1 P 'पुरुषमवस्थाम् । Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૦૬ धर्म रत्नाकरः - 389) किचोपदेशेन विनापि भक्तः शक्तश्च दत्ते हि यथाकथंचित् । मिथ्याविचारं च करोत्यभक्तस्तुच्छस्वभावः समदातुकामः ॥ ९९ 390) भक्तिव्यक्ति: कथमिव भवेदागतानां यतीनां याहारं न पचति गृही सुन्दरं सादरं च । अन्यस्यापि स्वजनहृदयः कृत्यमौचित्यमित्थं गौरव्याणां किमुत जगतः साधु साधर्मिकाणाम् ॥ १०० 391) नामापि साधु लोकानामालोकादि विशेषतः । कोSपि पुण्यैरवाप्नोति दानादि तु किमुच्यते ।। १०१ 392) एष्टव्यमित्यमेवेदं मध्यस्थैः सूक्ष्मद् ष्टिभिः । विधातुं' बुध्यते श्राद्धे वन्दनाद्यपि नान्यथा ॥ १०२ [ ५.९९ - तभी दाताको उसके विषय में निवेदन करना ही चाहिये । कारण यह कि ऐसा करने से साधु के उसे ग्रहण न करने पर भी दाता के शुभ परिणाम से उसे पुण्य की प्राप्ति होती है ॥ ९८ ॥ दूसरे, जो समर्थ दाता साधुजन के विषय में भक्ति रखता है वह उनके लिये उपदेश के विना भी किसी न किसी प्रकारसे आहारादि को देता ही है । परन्तु जो मुनिजन में अनुराग नहीं रखता है वह हीन स्वभाववाला मनुष्य नहीं देने की इच्छा से मिथ्या विचार को किया करता है ॥ ९९ ॥ यदि गृहस्थ आदर से सुन्दर आहार को नहीं पकाता है तो आये हुए मुनि के विषय में उसकी भक्ति कैसी प्रगट हो सकती है ? जिसका आत्मीय जनों के विषय में प्रेम है ऐसा गृहस्थ जब अन्य व्यक्ति का भी मधुर भाषणपूर्वक दानादि देकर उचित आदर करता है तब क्या वह जिनका गौरव जगत् करता है ऐसे साधर्मिक साधुजन के लिये समुचित आहारादि देकर उनका आदर सत्कार नहीं करेगा ? ॥ १०० ॥ कोई भी भाग्यशाली मनुष्य साधुजन के नाम को भी पुण्योदयसे सुन पाता है व उनक दर्शन तो उसको विशेष पुण्यसे ही प्राप्त होता है । फिर यदि उसको उनके लिये दान देने आदिका प्रसंग प्राप्त होता है तो क्या कहना है- वह तो महापुण्योदय से ही प्राप्त समझना चाहिये ॥ १०१ ॥ - जो मध्यस्थ - पक्षपात से रहित और सुक्ष्म विचारक हैं उन्हें ' यह ऐसा ही है ' ऐसा स्वीकार करना चाहिये । कारण यह कि ऐसा स्वीकार करने के विना श्रावक मुनियों के लिये वन्दना कैसे करना चाहिये, यह भी न जान सकेंगे ॥ १०२ ॥ - (१००) 1 यदि पाकं न करोति तदा भक्तिः कथं प्रकटा भवति 2 गृही. 3 माननीयानाम् । १९२) 1 अङगीकर्तव्यम्. 2 कर्तुम्. 3 श्रावकै:. 4 D° वञ्चनाद्यपि । Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दानफलम् 393) न चेयं क्वापि सिद्धान्ते निषिद्धा किंतु साधिता । स्थाने स्थाने soamir' वन्दनाया विधानतः ।। १०३ 394) आरम्भान्तरमन्तरे गुरुतरं गेहाद्य सद्गोचरं मुञ्चत्यत्रं समग्रमग्रिमगुणग्रामं मुनेर्मानतः । मान्यं सोऽन्यगुणान्तरं च लभते छिन्द्यात्क्वचिंत्संशयं दुष्टाने न वन्दना यदि वदेद्दाने समाधिः समः ॥ १०४ 395) वन्दनादिगुणान् दिव्यानन्यूनानभिवाञ्छता' । दानं विशेषतो देयं यत्यवस्थानकारणम् ॥ १०५ 396) मुनीनां ज्ञानादौ भवति बहुमानः प्रकटित -५..१०६ ] - स्तदन्येषां मार्गो जिनवचनभक्तिः परहितम् । धने ऽनास्थाभावो गुरुपुरुषकृत्यानुकरणं कियन्तः कथ्यन्ते वितरणगुणाः सिद्धयनुगुणाः ॥ १०६ १०७ यह वन्दना किसी भी सिद्धान्त में निषिद्ध नहीं है, किन्तु उसकी आवश्यकता ही कही गई है। आग स्थान स्थानपर उक्त निर्दोष वन्दना का विधान किया गया है ॥ १०३ ॥ वन्दना के समय गृहस्थ चूँकि बीच में गृहादि के असद्गोचर ( ? ) अन्य भारी आरम्भ छोड़ देता है, मुनि सम्मान से वह समस्त श्रेष्ठ गुण समूहको एवं आदरणीय अन्य गुणान्तर कभी प्राप्त करता है तथा किसी विषय में उत्पन्न हुए संशय को नष्ट करता है; इसीलिये वह वन्दना दोषयुक्त नहीं है; ऐसा यदि कहा जाता है तो यही समाधान समानरूप से दान के विषय में भी जानना चाहिये ॥ १०४ ॥ जो सत्पुरुष सम्पूर्ण वन्दनादि अनेक दिव्य गुणों की प्राप्ति की इच्छा करता है उसे मुनिजन को धर्म में स्थिर करनेवाले दान को विशेष रूपसे देना चाहिये ॥ १०५ ॥ 'आहारादिक देने से मुनियों के ज्ञानादि गुणों में बहुमान प्रकट होता है, अन्य लोगों को दान मार्ग का परिचय होता है - एक को दान देते हुए देख कर अन्यजन भी उसमें प्रवृत्त होते हैं, जिनवचन में भक्ति उत्पन्न होती है उससे परका पात्र का हित होता है ( अथवा दाता का उत्कृष्ट हित होता है), दान देने से धन में अनास्था भाव - उसकी नश्वरताका निश्चय उत्पन्न होता है, तथा महापुरुषों के कृत्यों का - उदारता, औदार्य, वत्सलता एवं प्रभावना आदि समीचीन कार्यों का अनुसरण होता है । सिद्धि के अनुकूल उन दानके प्रचुर गुणों में से भला यहाँ कितनों का वर्णन किया जा सकता है ? ॥ १०६ ॥ - १०३) 1 वन्दनायाः । १०४ ) 1 दाने. 2 वन्दनाविषये 3 प्रकारेण । १०५ ) पुरुषेण । १०६) । श्रयांसादिकरणं भवति. 2 दान । Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०८ - धर्मरत्नाकरः - [ ५. १०७ 397) धर्मे स्थैर्यं स्यात्कस्यचिच्चञ्चलस्य प्रौढं वात्सल्यं बृंहणं सद्गुणानाम् । दानेन श्लाघा शासनस्यातिगुर्वी दातृणामित्थं दर्शनाचारशुद्धिः ॥ १०७ 398) औदार्य वयं' पुण्यदाक्षिण्यमन्यत् संशुद्धो बोधः पातकात्स्याज्जुगुप्सा आख्यातं मुख्यं सिद्धधर्मस्य लिङ्ग लोकप्रेयस्तद्दातुरेवोपपन्नम् ॥ १०८ 399 ) तीर्थोन्नतिः परिणतिश्च परोपकारे ज्ञानादिनिर्मलगुणावलिकाभिवृद्धिः । वित्तादिवस्तुविषये च विनाश बुद्धिः संपादिता भवति दानवतात्मशुद्धिः ॥ १०९ 400) सीदन्ति पश्यतां येषां शक्तानामपि साधवः । न धर्मो लौकिको ऽप्येषां दूरे लोकोत्तरः स्थितः ॥ ११० 401) सीदन्तो यतयो यदप्यनुचितं किंचिज्जलान्नादिकं स्वीकुर्वन्ति विशिष्ट भक्तिविकला : कालादिदोषादहो । मालिन्यं रचयन्ति यज्जिनमतस्यास्थानशय्यादिना श्राद्धानामिदमेति दूषणपदं शक्तावपेक्षाकृताम् ॥ १११ दान देने से किसी चञ्चल - धर्ममार्गसे च्युत होते हुए - साधर्मिक की उसमें स्थिरता होती है, धार्मिकों में प्रौढ ( अतिशय ) वात्सल्य प्रगट होता है, धार्मिकों में सद्गुणों की वृद्धि होती है, तथा दान देने से जिनशासन की बडी प्रशंसा होती है। इस प्रकार दाताजन के दर्शनाचाकी शुद्धि होती हैं ॥ १०७ ॥ श्रेष्ठ उदारता, पवित्र मृदुता या सरलता, निर्मलज्ञान, पाप से ग्लानि, तथा लोकप्रियता afe fea धर्म चिन्ह कहे गये हैं । और ये सब गुणं दाता को ही प्राप्त होते हैं ॥ १०८ ॥ दान देने से तीर्थ की उन्नति, दाता की परोपकार परिणति ( प्रवृत्ति), ज्ञानादि निर्मल गुगसमूह की वृद्धि, धन आदि वस्तुओं में नश्वरता का विचार और दाता की आत्मशुद्धि भी है ।। १०९ ॥ दुःख दूर करने में समर्थ हो कर जो श्रावक साधुजन को कष्ट में देखकर भी उनके दुःख को दूर नहीं करते हैं, उनके लौकिक धर्म भी सम्भव नहीं है, फिर भला लोकोत्तर धर्म तो उनसे बहुत दूर है, ऐसा समझना चाहिये ॥ ११० ॥ रोगादि से पीडित साधुजन विशिष्ट भक्ति से रहित होते हुए काल आदिके दोष से १०७) 1 वर्धनम् | १०८ ) 1 श्रेष्ठम्. 2 धर्म लिङ्गम्. 3 युक्तम् । १०९ ) 1 पुरुषेण । ११० ) उत्तमो धर्मः सोऽपि नास्ति । १११ ) 1 मलिनता. 2 श्रावकाणाम् 3 शक्तौ सत्यां 4 अवगणनाकराणाम् । Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०९ -५. ११५] - दानफलम् - 402) अपात्रबुद्धिं ये साधौ लिगिमात्रे ऽपि कुर्वते । नूनं न पात्रतास्त्येषां यथात्मनि तथा परे ॥ ११२ 403) सुद गादिपरं पात्रं सर्वमुक्तं जिनागमे। दानं तु निर्गुणेभ्यो ऽपि दातव्यमनु कम्पया ॥ ११३ 404) आहारवस्त्रामत्रादिदाने पात्रपरीक्षणम् । कुर्वन्तः किं न लज्जन्ते दरिद्राः क्षुद्रचेतसः ॥११४ 405) सर्वज्ञो हृदि वाचि तस्य वचनं काये प्रणामादिकं प्रारम्भो ऽपि च चैत्य कृत्यविषयः पापाज्जु गुप्सा परा । . हीनानामपि सन्त्यमी शुभदृशां येषां गुणा लिडिगनां ते मन्ये जगतो ऽपि पात्रमसमं शेषं किमन्विष्यते ॥ ११५ यदि अपने पद के अयोग्य जल व अन्नादि का स्वीकार करते हैं तथा अयोग्य वसति व शय्या आदिका ग्रहण करके जिनमत में मलिनता को उत्पन्न करते हैं तो यह दोष शक्ति होनेपर भी उपेक्षा करने वाले श्रावकों पर आता है- इसे श्रावकों का दोष समझना चाहिये ॥ १११॥ जो किसी विशेष साधुके अथवा लिंगी-साधु-मात्र के विषय में अपात्र बुद्धि को करते हैं-उसे पात्र नहीं समझते हैं- उनकी निश्चय से जैसे स्वयं अपने में पात्रता नहीं है वैसे हो वे दूसरे के- साधु के विषय में भी अपात्रता की कल्पना करते हैं ॥ ११२॥ जो सम्यग्दर्शन आदिसे सम्पन्न हैं वे सब पात्र हैं ऐसा जिनागम में कहा गया है। इसके अतिरिक्त दान तो निर्गुणों को भी- सम्यग्दर्शन आदि गुणों से रहित जनों को भी- दया भाव से देना चाहिये ॥ ११३॥ आहार वस्त्र व पात्र आदि देने के लिये पात्र की परीक्षा करनेवाले दरिद्र श्रावक अपनी इस क्षुद्र मनोवृत्ति पर लज्जित क्यों नहीं होते हैं ? ॥ ११४ ॥ चरित्र से हीन होने पर भी जिन उत्तम दृष्टिवाले - सम्यग्दृष्टि -- लिंगियों के हृदय में सर्वज्ञ, वचन में उसकी वाणी, शरीर में उनके लिये प्रणामादिक, जिनमन्दिर व जिन प्रतिमा संबंधी कार्य विषयक प्रकृष्ट आरम्भ और मन में पाप से अतिशय ग्लानि ये गुण होते हैं उनको मैं लोक में अनुपम पात्र मानता हूँ। फिर भला शेष को-परिपूर्ण संयमी आदिको- क्यों खोजा जाता है ? ॥ ११५ ११४) 1 D सन्तः. 2 हीनाः। ११५) 1 D सर्वज्ञदेव. 2 D हृदये. 3 D वचने. 4 विचार्यते D धर्मकार्येऽन्यत्किमवलोक्यते । Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११० धर्मरत्नाकरः - - [५. ११६ 406) चतुर्दशाद्द् गुणस्थानात्सर्वे सर्वे ऽप्यपेक्षया । निर्गुणाः सगुणास्तु स्युस्ततीयादुत्तरे' क्रमात् ॥ ११६ 407) साधवो दुष्षमाकाले' कुशीलवकुशादयः । प्रायः शबलचारित्राः ' सातिचाराः प्रमादिनः ॥ ११७ 408) सगुण निर्गुणो ऽपि स्यान्निर्गुणो गुणवानपि । शक्यते न च निश्चेतुं' मान्यः सर्वो ऽप्यतो मुनिः ॥ ११८ 409) गुणानुरागितैवं स्याद्दर्शनाभ्युन्नतिः परा । लोकेऽत्र पात्रता पुंसां परत्र कुशलं परम् ॥ ११९ 410) अक्रूरता गुणापेक्षा' दोषोपेक्षा दयालुता । उदारतोपकारेच्छा विधेया सुधिया सदा ॥ १२० 411) एकं पापं देवभावे ऽप्यदानं साधोरन्यन्निन्दया निर्निमित्तम् । गृह्णन्त्युच्चैः क्रूरचित्ता वराकाः पापैः पापा नैव तृप्यन्ति लोका : ।। १२१ चौदहवें गुणस्थान से पूर्व गुणस्थानवतीं सब ही अपेक्षाकृत निर्गुण हैं- हीन गुणवाले अथवा गुणों से रहित हैं । तथा तीसरे गुणस्थान से आगे के गुणस्थानवर्ती सब ही जीव क्रम से अपेक्षाकृत सगुण - सम्यग्दर्शनादि गुणों से सहित अथवा परिपूर्ण गुणवाले - हैं ।। ११६ ॥ इस पंचमकालमें कुशील व बकुशादिक साधु प्रायः शबल चारित्र - दूषित चरित्रवाले - अतिचारों से सहित और प्रमादयुक्त होते हैं ॥ ११७ ॥ जिसे सगुण समझा है वह कदाचित् निर्गुण हो सकता है । और जिसे निर्गुण समझा है वह सगुण हो सकता है । इस प्रकार जब सगुण और निर्गुण का निश्चय करना शक्य नहीं है तब ऐसी अवस्था में जिनलिंगधारी सब ही मुनिजनका सत्कार करना चाहिये ॥ ११८ ॥ इस प्रकार से - गुणी और निर्गुणका विचार न करके जिनलिंगधारक साधुमात्रको आहारादिके देनेसे - दाताजनोंकी गुणानुरागिता, सम्यग्दर्शन की उत्कृष्ट उन्नति, इस लोक में पात्रता और परलोक में उत्कृष्ट हित होता है ॥ ११९ ॥ निर्मलबुद्धि मनुष्य को दुष्टता का परित्याग, गुणों की अपेक्षा, दोषों की उपेक्षा, दयालुता, उदारता- दातृत्व बुद्धि और परोपकार की इच्छा सदा ही करनी चाहिये ॥ १२० ॥ जिनका मन क्रूर है ऐसे पापी लोग देने योग्य आहारादिक के होने पर भी जो नहीं ११६) 1D भवेयुः. 2 तृतीयगुणस्थानादुपरि. ११७ ) 1 P° दु:खमाकाले. 2 D° कलुषितचारिताः। ११८) 1 निश्चयं कर्तुम्. 2D कारणात्। १२० ) 1 वाञ्छा. 2 अवगगना 3 कर्तव्या. 4 बुद्धियुक्तेन । Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -५० १२६०]] - दानफलम् - 412 ) ख्यातं मुख्यं जैनधर्मप्रधानं श्राद्वस्योक्तं द्वादशं तव्रताम् । दत्तं पूज्यैः कीर्तितं चागमज्ञैर्युक्त्या युक्तं दीयतां निर्विवादम् ॥१२२ 413) किंचिद्दायकमुद्दिश्य किंचिदुद्दिश्य याचकम् । देय' च किंचिदुद्दिश्य निषिद्धं वै तथागमे ॥ १२३ 414) त्यक्तारम्भो यथारभ्य साधुभ्यो ऽप्यशनादिकम् । न दद्यात्पापिने ऽन्योऽपि दानमेतत्प्रवर्तनम् ॥ १२४ 415) कन्याफलं यथोद्दिश्य वापीकू पसरांसि वा । " दानं दद्यान्न धर्मार्थी ध्वस्तयुक्तफलादिकम् ।। १२५ 416) उत्सर्गेणापवादेनं निश्चयाद् व्यवहारतः । क्षेत्रपात्राद्यपेक्षं च सूत्रं योज्यं जिनागमे ॥ १२६ १ देते हैं, यह एक पाप हुआ, तथा साधुओं की जो वे निष्कारण निन्दा करते हैं, यह दूसरा पाप हुआ, इस प्रकार से वे दोनों ही घोर पापों को ग्रहण करते हैं । ठीक है - बेचारे पापी लोग पापों से कभी तृप्त नहीं होते हैं ॥ १२१ ॥ जो प्रसिद्ध दान मुख्य जैन धर्म में प्रधान है उसे यद्यपि संख्या में बारहवाँ व्रत कहा गया है, तो भी उसे श्रावक के व्रतों में प्रथम व्रत समझना चाहिये । उक्त दान को पूज्य पुरुषों ने दिया है और आगम के ज्ञाता जनों ने उसकी स्तुति की है । इसलिये युक्ति से युक्त उस दान को विना किसी विवाद के देना योग्य है ॥ १२२ ॥ व आगम में किसी दान का निषेध दाता की अपेक्षा से, किसीका निषेध याचक ( पात्र ) की अपेक्षा से और किसीका निषेध देय वस्तु की अपेक्षा से किया गया है ॥ १२३ ॥ यथा- आरम्भत्यागी सद्गृहस्थ को भोजन आदि का आरम्भ करके साधुओं के लिये भी दान नहीं देना चाहिये । इसी प्रकार आरम्भरत गृहस्थ भी पापी मनुष्य को आहारादिक नहीं देवे । कारण कि उस दान से उसकी पाप में ही प्रवृत्ति होनेवाली है ( ? ) ॥ १२४॥ धर्मार्थी दाता कन्याफल की अपेक्षासे जैसे कन्यादान नहीं करता है वैसे ही उसे वापी, कुआँ, सरोवर और तालाब आदिका भी फल की अपेक्षा से दान करना योग्य नहीं हैं । तथा बिगडे हुए व उच्छिष्ट फलादिक देना भी योग्य नहीं है ।। १२५ ।। •. जिनागम में उत्सर्ग और अपवाद, निश्चय और व्यवहार, क्षेत्र व पात्र आदिको अपेक्षा सूत्र की योजना करनी चाहिये ॥ १२६ ॥ १२२) 1 श्रावकस्य. 2 D अनिदानवन्द्येन । १२३ ) 1D दातव्यम् । १२५ ) ID सरोवराणि । १६ ) 1 संक्षेपेण. 2 विस्तारेण । Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११२ - धर्मं रत्नाकरः 417) न किंचित्कृत्यमेकान्तादकृत्यं वा जिनागमे । गुणदोषौ तु संचिन्त्य कृत्याकृत्यव्यवस्थितिः ।। १२७ 418) विधीयते गुणः शुद्ध ईषदोषो महागुणः । 1 न समधिकदोषस्तु गुणो दोषो न केवलः ।। १२८ 419) आलोच्यागममागमज्ञ पुरुषानापृच्छ्ये धर्मार्थिनो [ ५.१२७ दृष्ट्वा शिष्टजनप्रवृत्तिमधुना श्रुत्वागमे प्राक्तनीम् । मोहापोहविधित्सया शुभधियां किंचिन्मया वर्णितं कर्णे कार्यमिदं विचार्य निपुणैः पुण्यार्थिभिः सज्जनैः ।। १२९ 420) दानाभावे भवति गृहिणां मुख्यधर्म' प्रहाणं' साधूनां च स्थितिविरहतो मार्गनाशः क्रमेण । लोके निन्दा जिनपतिमतस्यावदातस्य गुर्वी 2 दानं युक्त्या जयमुनिरुपासाधयत्साधु सिद्धयै ॥ १३० पञ्चमो ऽवसरः ॥ ५॥ जिनागम कोई भी कार्य एकान्त से न विधेय ही माना गया है और न अविधेय भी । किन्तु वहाँ इस कार्य की विधेयता ओर अविधेयता की व्यवस्था गुण व दोष के आधार पर की गयी है ॥ १२७ ॥ जिस आरम्भ कार्य में केवल गुण ही हो वह किया जाता है । जो आरम्भ कार्य महान् गुण से संयुक्त हो कर कुछ थोडे से दोष से भी संगत हो वह भी विधेय है । किन्तु जो गुण दोष अधिकता से व्याप्त हो वह विधेय नहीं है । तथा जिस आरम्भ कार्य में केवल दोष ही हो वह भी विधेय नहीं है ॥ १.८ ॥ मैंने आगम का विचार कर के आगम के जाननेवाले धर्मेच्छु विद्वानोंसे पूछकर, वर्तमान में सत्पुरुषों के आचरण को देखकर, तथा उनकी पूर्व प्रवृत्ति को सुनकर निर्मल बुद्धि के धारक सज्जनों के मोह के हटाने की इच्छा से जो यह कुछ थोडासा वर्णन किया है उसका विचार कर के पुण्येच्छु निपुण सज्जनों को उसे कान पर करना चाहिये - उसे सुनकर हृदयस्थ करना चाहिये ॥ १२९ ॥ दान 'अभाव में गृहस्थों के मुख्य धर्म का नाश होता हैं, उस दान के विना साधुओं की स्थिति नहीं रह सकती है, तथा साधुओं का अवस्थान न रहने से समीचीन मार्ग का विनाश भी अनिवार्य है । इस प्रकार से लोक में निर्मल जैनमत की घोर निन्दा हो सकती है। इस सबका विचार करके जय ( जयसेन) मुनि ने साधुओ के अस्तित्व की सिद्धि के लिये युक्तिपूर्वक दान का यह वर्णन किया है ॥ १३० ॥ इस प्रकार पाँचवा अवसर समाप्त हुआ ॥ ५ ॥ m १२८) 1 D कथ्यते । १२९ ) 1D पृष्ट्वा 2 D पूर्वोक्ताम्. 3 मोहविनाशमिच्छया. 4 D करणीयम् १३०) 1 दानपूजामुख्यधर्म 2 हानि:, D विनाश: 3 शुद्धस्य निर्दोषस्य. Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ ६. षष्ठो ऽवसरः ] [ ज्ञानदानफलम् ] 421) ज्ञानस्यास्माद्दानमत्रा निदानं दातुर्लातुर्धर्मसिद्धे निदानम्' । ईदृङ्नान्यत्स्यात्सुखानां निधानं भव्यास्तेनं प्रोच्यते तत्धानम् ॥ १ 422) अभयान्नादिभ्यां तु प्रवर्तन निवर्तने न मर्त्यानाम् । अनर्थे च यथा ज्ञानात्तेनोत्तमं ज्ञानम् ॥ २ 423) सर्व पुरुषार्थसिद्धे र्निबन्धनं धीधना वदन्तीदम्' । तेन ज्ञानं ददता दत्ताः सर्वे ऽपि पुरुषार्थाः ॥ ३ हे भव्य जीवो ! आगामी भोगाकांक्षा से रहित जो ज्ञान का दान किया जाता है वह यहाँ दाता और ग्रहीता दोनों के लिये धर्मसिद्धि का कारण होता है । इस ज्ञानदान के सदृश और दूसरा कोई सुखका भंडार (कारण) नहीं है । इसीलिये उस प्रधानभूत ज्ञानदान का वर्णन किया जाता है ॥ १ ॥ जिस प्रकार मनुष्यों की उपादेय पदार्थ के विषय प्रवृत्ति और अनर्थ विषय में निवृत्ति ज्ञान के द्वारा हुआ करती है, उस प्रकार उनकी वह प्रवृत्ति और निवृत्ति अभय व अन्न आदि के द्वारा सम्भव नहीं है । इसी कारण ज्ञान को उत्तम माना गया है ॥ २ ॥ ज्ञान धर्म, अर्थ, काम और मोक्ष इन चारों पुरुषार्थों की प्राप्ति का कारण है ऐसा बुद्धिरूपी धन के धारक आचार्य कहते हैं । इसलिये जो उस ज्ञान को देता है, समझना चाहिये कि उसने सब ही पुरुषार्थों को दे दिया है ॥ ३ ॥ १) 1 PD निदानरहितम्. 2 दातृपुरुषस्य. 3 गृह्णतः पुरुषस्य पात्रस्य. 4 कारणम्. 5 D भवेत्, 6 हे भव्याः. 7 तेन कारणेन. 8 PD ज्ञानदानम् । ३ ) 1D ज्ञानम् 2 दातृपुरुषेण । १५ Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११४ - धर्मरत्नाकरः424) अन्यच्च धर्ममूलं करुणा सा' ज्ञानकारणात्सिद्धा । सिद्धान्ते ऽपि प्रथितं प्रथमं ज्ञानं ततः करुणा ॥ ४ 425) धर्मेण चाखिलसुखानि समीहितानि मामरेषु मनुजो लभते हितानि । धर्मः समस्तसुखसिद्धिनिमित्तमुक्तः सर्वेण वादिनिवहेन विना विवादम् ॥ ५ 426) तद्धर्मसाधनमिदं दर्दताखिलानि सौख्यानि धर्मजनितानि समर्पितानि । वित्तं यथा वितरता वनितारतादि वस्तु नि चित्तसुलभानि विलोभनानि ॥ ६ 427) लोके ऽपि रूपके दत्ते प्रदत्तं भोजनं जनः । हेतौ कार्योपचारेण निर्विचारं वदत्यदः ॥ ७ दुसरे, धर्म का मूल कारण जो दया है, वह भी ज्ञान के निमित्त से सिद्ध होती है। आगम में भी पहिले ज्ञान और तत्पश्चात् दया प्रसिद्ध है ॥ ४ ॥ प्राणी धर्म के आश्रय से मनुष्य जन्म में और देव जन्म में उत्पन्न हो कर संपूर्ण इच्छित सुखों और हितों को प्राप्त करता है। सर्व वादिसमूहने निर्विवाद रूप से उस धर्म को समस्त सुखों की सिद्धि का निमित्त कहा है ॥ ५ ॥ ____ जो उस धर्म के साधनभूत इस ज्ञानको दिया करता है उस ने धर्मसे उत्पन्न होनेवाले सभी सुखों को इस प्रकार से दे दिया समझना चाहिये, जिस प्रकार कि धनको देनेवाला व्यक्ति मन को सुलभ रूपसे लुभानेवाली स्त्री सम्भोगादि मनोज्ञ वस्तुओं को दे देता है ॥ ६ ॥ लोक में भी यदि किसीने रुपया दिया तो मनुष्य निर्विवाद रूपसे कहता है कि इसने मुझे भोजन दिया। इस लोक व्यवहार में निमित्तभूत कारण (रुपया) में कार्य (भोजन) का उपचार है ॥७॥ ४) 1 सा करुणा. 2 D विस्तरितम् । ५) 1 मनुष्यदेवेषु भवेषु. 2 PD मनुष्यः. 3 D कथितः । ६) 1 तस्य धर्मस्य. 2 D दातृपुरुषेण. 3 ददता पुरुषेण. 4 लोभोत्पादकानि चित्तरञ्जकानि । ७) 1 ज्ञानम् । Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -६. १२1 - ज्ञानदानफलम् - 428) लोकद्वये ऽभिलषता विपुलोपकारं दातव्यमेतदनिशं करुणापरेण । ज्ञानात्परं न परमस्ति परोपकार संपादकं सपदि संपदमादधानम् ॥ ८ 429) ज्ञेयं ज्ञात्वा ज्ञानतो ज्ञानवन्तो हेयं हित्वा पूजनीया जनानाम् । संजायन्ते ऽत्रैव जन्मन्यकृच्छ्रे पापभ्रंशादन्यजन्मन्यवश्यम् ॥ ९ 430) कल्याणकलाकारणं ज्ञानं सर्वविपत्तिवारणम् । मिथ्यात्वादिविरोधि साधनं सिद्धः सिद्धं साधु साधनम् ॥१० 431) यथैधासि समिद्धो ऽग्निर्भस्मसात्कुरुते क्षणात् । ज्ञानाग्निः सर्वकर्माणि भस्मसात्कुरुते तथा ॥ ११ 432) अज्ञानी यत्कर्म क्षपयति बहुकोटिभिः प्राणी । __तज्ज्ञानी गुप्तात्मा क्षपयत्युच्छ्वासमात्रेण ॥ १२ इस लोक और परलोक दोनों ही लोकों में विपुल परोपकार करने की अभिलाषा करनेवाले दयालु मनुष्य को निरन्तर इस ज्ञानका दान करना चाहिये । कारण यह कि लोक में उस ज्ञान को छोडकर और दूसरा कोई परोपकार का साधन नहीं है । वह ज्ञान शीघ्र सम्पत्ति देनेवाला है ॥८॥ प्राणी ज्ञान से ज्ञेय को- प्रयोजनीभूत जीवादि तत्त्वों को – जानकर ज्ञानवान् होते हुए हेय का- मिथ्यात्वादि दुर्भावों का- परित्याग कर देने से समस्त जनों के पूज्य हो जाते हैं। यह ज्ञानदानकृत इस लोकसंबंधी उपकार हुआ। तथा पर भव में पाप का विनाश करने से वे अवश्य ही सुख को प्राप्त करते हैं ॥ ९ ॥ वह ज्ञान कल्याण समूह का कारण, समस्त आपत्तियों का निवारक, मिथ्यात्व व अविरति आदिका विरोधी कारण - उनका विनाशक - और मुक्ति का प्रमाणसिद्ध निर्दोष उपाय है ॥ १०॥ जिस प्रकार प्रज्वलित अग्नि इन्धन को - लकड़ियों को - क्षणभर में जलाकर भस्म करती है उसी प्रकार ज्ञानरूप अग्नि सर्व ज्ञानावरणादि कर्मों को क्षणभर में जलाकर भस्म कर देती है ॥ ११॥ अज्ञानी प्राणी जिस कर्म का अनेक कोटि वर्षों में क्षय करता है, उसका क्षय ज्ञानी जीव पाप से आत्माका संरक्षण करता हुआ उच्छ्वास मात्र काल में कर देता है ॥ १२ ॥ ८) 1 ज्ञानम्. 2 D अनवतं. 3 द्वितीयम् 4 D शीघ्रम् . 5 धारकम् । ९ ) 1 कृच्छ्र रहितं. D कष्टरहितम् । १०)1 D समूह. 2 D कारणाय. 3 PD मण्डनम् । ११)1 इन्धनानि. D काष्ठसमूहानि । १२)1 D °बहुजन्मकोटि. 20 जीवः। Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११६ - धर्मरत्नाकरः - [६. १३433) वाचकमुख्यो ऽप्याख्यत्संज्ञानादीनि मुक्तिमार्ग इति । न च मार्गणीयमपरं परमस्ति महात्मनां मुक्तेः ॥ १३ 434) यो दिशति मुक्तिमार्ग परोपकारी ततो ऽपरो न परः । परमपदानन्दादिव भवभुवनसमुद्भवानन्दः ॥ १४ 435) समीहमानैः स्वपरोपकारं ज्ञानं सदा देयमचिन्तयद्भिः । परिश्रमं श्रीश्रमणैः स्वकीयं कृत्यान्तरं वा सुतरामतन्द्रः ॥ १५ 436) नास्मिंश्चित्तं चरति सुचिरं चिन्तनीयान्तरेषु प्रायः कायो रचयति न वा दुष्टचेष्टामनिष्टाम् । व्यग्रं वक्त्रं वदति न परं येनं सावधजातं धर्मादानं तदिदमुदितं ज्ञानदानं प्रधानम् ॥ १६ वाचक मुख्य- आचार्य उमास्वामी ने भी ' सम्यग्ज्ञानादि – सम्यग्दर्शन, सम्यग्ज्ञान और सम्यक् चारित्र- मोक्षके मार्ग हैं, ऐसा कहा है। और महापुरुषों को उस मोक्ष को छोडकर अन्य किसी को खोजना नहीं हैं, किन्तु एक मात्र उसी मोक्ष को खोजना है, तथा उसका उत्कृष्ट साधन यह सम्यग्ज्ञान ही है ॥ १३ ॥ जो परोपकारी, महापुरुष मोक्षमार्ग का कथन करता है उससे दुसरा कोई जगत् में उत्कृष्ट परोपकारी नहीं है । जैसे परमपद (मोक्ष) का आनन्द ही सर्वोत्कृष्ट है, उस से संसार रूप घर में उत्पन्न हुआ आनंद कदापि उत्कृष्ट नहीं हो सकता है ।। १४ ॥ ___ स्वयं अपने और सार्मिक जनके उपकार करने की इच्छा रखनेवाले ज्ञानी मुनिराजों को परिश्रमका विचार न करके सदा ज्ञान का दान करना चाहिये । अथवा उन्हें अपने इतर कृत्य की चिन्ता न करते हुए आलस्य को छोडकर स्वयं ही उस ज्ञानका दान करना चाहिये ॥ १५ ॥ इस ज्ञान के प्राप्त होने पर मन विचारयोग्य किन्हीं इतर कार्यों में दीर्घकालतक संचार नहीं करता है। शरीर प्रायः अनिष्ट दुष्ट चेष्टा को नहीं करता है - वह हिंसादि हीन कृत्यों में प्रवृत्त नहीं होता है। तथा मुख से व्याकुल हो कर पापसंयुक्त कार्यों का कथन नहीं करता है । इसीलिये धर्म ग्रहण का कारण होने से इस ज्ञानदान को प्रधान कहा गया है ॥१६॥ १३) 1D अर्हन्. 2 उक्तवान्. 3 कथयामास. 3 D विचारणीयं न. 4 D योगिनां. 5 D ज्ञानात् । १५) 1D वाञ्छद्भिः . 2 करणीयमाश्रमम्. 3 D मुनिभिः कृतश्रमम् । १६) 1 ज्ञाने. D ज्ञानावलम्बे । Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ६.२० ] - ज्ञानदानफलम् - 437) ज्ञानमेकमनेकेषामेककालमुपक्रियाम् ।। करोति याति नो हानि दत्तं वर्धेत कौतुकम् ॥१७ 438) अपास्यति कुवासनां भवशताजितामूर्जितां प्रमार्जयति दुर्जयं निबिडपापरूपं रजः। प्रकाशयति च स्फुटं किमपि वस्तुतत्त्वं परं करोति सकलं शुभं परिणता चिदेषा नृणाम् ॥ १८ .. 439) मुष्णाति विषयतृष्णां पुष्णाति च निर्वृति हरत्यरतिम् । अमृतमिव ज्ञानमिदं कोपाद्युपतापमपनुदति ॥ १९ । 440) विलसदतुलमोदं मानसं मानमुक्तं विपुलपुलकपूर्ण तूर्णमङ्गं विधत्ते । श्रुतिसुखमसमानं लोचने चाश्रुगर्भे श्रुतमपि जिनवाक्यं श्रेयसामेकहेतुः ॥ २० ज्ञान ही एक समान काल में अनेकों का- बहुत से श्रोता जनों का - उपकार किया करता है । तथा वह दिये जाने पर हानि को न प्राप्त हो कर वृद्धि को ही प्राप्त होता है, यही आश्चर्य की बात है। ज्ञान में धन की अपेक्षा यह विशेषता समझना चाहिये ॥ १७ ॥ .... यह ज्ञान सैंकडो भवों से चली आयी प्रबल कुवासना को दूर करता है, जो कष्ट से जीती जा सके ऐसी सघन पापरूप धूलि को झाड देता है तथा किसी अपूर्व ही वस्तुस्वरूप को स्पष्टतासे प्रकट करता है । इस प्रकार वह परिपक्व ज्ञान मनुष्यों के पूर्ण शुभ को करता है ॥ १८॥ __ अमृततुल्य वह ज्ञान विषयलोलुपता को नष्ट करता है, सुख को पुष्ट करता है, अरति को दूर करता है, तथा कोप, अभिमान आदि के संतापको नष्ट करता है ॥ १९॥ ... जिनवाणी का सुनना भी श्रोता के मन को मान से रहित करके उसे विलासयुक्त अनुपम आनन्द से परिपूर्ण, शरीर को शीघ्र ही विस्तृत रोमांच से व्याप्त, कानों को अनुपम सुख से संयुक्त और नेत्रों को आनन्दाश्रुओं से पूर्ण कर देता है । इस प्रकार केवल जिनवाणीका श्रवण भी विविध प्रकार के कल्याण का एकमेव कारण होता है ॥ २० ॥...... ....... १७) 1 समानकालं. 2 उपक्रियाम् उपकारं करोति. D उपकारं. 3 इदं कौतुकम् । १८) 1 निरा. करोति. D विनाशयति. 2 शोधयति. D स्फेटयति. 3 ज्ञानस्य परिणता । १९) 1 PD चोरयति. 2 पोषयति. 3 सुखम्. 4 स्फेटयति. D क्रोधादिरूपतापं विनाशयति । २०) 1 कॉ. 2 D कारणम् ।..... Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११० - धर्मरत्नाकरः [६. २१441) दहति मदनवह्निानसं तावदेव भ्रमयति तनुभाजां कुग्रहस्तावदेव । छलयति गुरुतृष्णाराक्षसी तावदेव स्फुरति हृदि जिनोक्तो वाक्यमन्त्रो न यावत् ॥ २१ 442) त्रुट्यन्ति स्नेहपाशा झटिति विघटते दुनिवारा दुराशा प्रौढो गाढाधिरूढो रहयति दृढतां कर्मबन्धप्रबन्धः । ध्वंसन्तो ध्वान्तपूरा इव दिवसपतेः पातकाभियोगा योग्यानां ज्ञानयोगादुपरमति मतिर्गेइदेहादितो ऽपि ॥२२ 443) शास्त्राञ्जनेन जनितामलबुद्धिनेत्र - स्तन्त्रोपकल्पितमिवाखिलजीवलोकम् । लोलं विलोकयति फल्गुंमफल्गुरूपं नास्थामतो वितनुते तनुकाञ्चनादौ ॥ २३ जब तक श्री जिने श्वरका वचनरूप मंत्र अन्तःकरण में स्थान नहीं प्राप्त करता है तब तक ही कामाग्नि मन में दाह उत्पन्न कर सकती है, तब तक ही दुष्ट शनि आदि ग्रह अथवा पिशाच प्राणियों को भ्रान्ति उत्पन्न करा सकते हैं और तब तक ही तीव्र विषयतृष्णारूप राक्षसी धोखा दे सकती है ॥ २१॥ , ज्ञान के संबंध से योग्य जनोंकी स्नेहरूप फाँसें .- गृहकुटुम्बादिसे आसक्तियाँ - शीघ्र नष्ट हो जाती हैं । दुःखपूर्वक नष्ट होनेवाली दुराशा - विषयतृष्णा - शान्त हो जाती है । आत्मा के साथ एक क्षेत्रावगाह रूपसे दृढतापूर्वक संबद्ध हुए प्रबल कर्मबंध का विस्तार उस दृढता को छोड देता है -- पाप प्रकृतियों की स्थिति और अनुभाग क्षीण हो जाता है। उससे पापजनक पदार्थों के संबन्ध इस प्रकार नष्ट हो जाते हैं । जिस प्रकार कि सूर्य के संबन्धसे अन्धकार के प्रवाह नष्ट हो जाते हैं । तथा उनकी बुद्धि घर व शरीर आदि से विश्राम ले लेती है - उनसे ममत्वबुद्धि छूट जाती है ॥ २२ ॥ जिसका बुद्धिरूप नेत्र शास्त्ररूप अंजन के संसर्ग के निर्मलता को प्राप्त हुआ है, वह भाग्यशाली मनुष्य समस्त जीवलोक को- चराचर विश्व को -- गारुड आदि विद्या से उपस्थित किये गये के समान चंचल देखता है। तथा श्रेष्ठ रूप को निरर्थक देखता है इसीलिये वह शरीर और सुवर्णादि में आस्था को नहीं करता है.- वह उन्हें अस्थिर मानता है ॥ २३ ॥ २१) 1 D कामाग्निः. 2 D° तावत्. । २२) 1 PD त्यजति. 2 तमःसमूहाः. D समूहाः D °ध्वान्तपूगा:° 3D उद्यमाः इव. 4 व्यावृत्ता भवति. D विरक्ता भवति । २३) 1D यथा तांत आकर्षपुत्तलिका इव. 2 पर्यायेण विनश्वरं. 3 निष्फलम् D विनश्वरं वा. 4 सफलम्. D द्रव्यार्थेन शाश्वतम्. 5 स्थितिम्. 6 करोति । Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ज्ञानदानफलम् - 444) संज्ञान लोचनमिदं भविनो' समानं भूतं भविष्यदखिलं खलु वर्तमानम् । सूक्ष्मं तिरोहितंमतीन्द्रियद्रवर्ति ज्ञेयं विलोकयति विष्टपंमध्यवर्ति ।। २४ —६. २७] 445) विनापि चक्षुषा रूपं ' निश्चिन्वन्ति विपश्चितः । चक्षुष्मन्तो ऽपि नाज्ञाना हेयोपादेयवेदिनः ।। २५ 3 446) शास्त्रनेत्रविहीनो हि वाहदाहादिवर्जितः । 2 पशोरपि नरः पापः कथं जीवन्न लज्जितः ॥ २६ 447) नरेण शास्त्रशून्येन किं शोच्येने विपश्चिताम् । तिरश्चो ऽपि जघन्येनं लब्धनाशितजन्मना ॥ २७ tes ज्ञाननेत्र सर्व प्रकार से जगत् को जानता है । भव्य का यह सम्यग्ज्ञानरूप चक्षु अनुपम है । यह जगत् के मध्य में स्थित भूत, भविष्यत्, वर्तमानकालीन ज्ञेयों को - वस्तुओं को जानता है । तथा जो अतीन्द्रिय होने से दूर कहे जाते हैं ऐसे सूक्ष्म - परमाणु आदिक तिरोहित - देशान्तरित - मेवादिक, कालान्तरित - राम रावणादिक, अतीन्द्रिय पापपुण्य, धर्माधर्मादिक द्रव्य, इन सबको जानता है ॥ २४ ॥ विद्वान् लोग आँख के बिना भी वस्तु के रूप का निश्चय करते हैं - हेय को हेय और उपादेय को उपादेय जानते हैं । परन्तु अज्ञानी जन आँख के होने पर भी हेय और उपादेय वस्तु को नहीं जानते हैं ॥ २५ ॥ जो मनुष्य आगमरूप नेत्र से रहित है - जिसे हितकर आगम का परिज्ञान नहीं हैउसे निश्चयतः पशु से भी पापी समझना चाहिये । कारण कि पशु - बैल व गाय आदि तिर्येच प्राणी - तो बोझा ढोने व दूध दुहने आदि के उपयोग में आते हैं, परन्तु आगमज्ञान से होन मनुष्य किसी उपयोग में नहीं आता है । ऐसा मनुष्य जीवित रहते हुए भला लज्जा को क्यों नहीं प्राप्त होता है ? ॥ २६ ॥ शास्त्रज्ञान से शून्य मनुष्य विद्वानों के लिये शोचनीय हो कर पशु से भी हीन माना जाता है। ऐसे मनुष्य से भला स्वयं उसका व अन्य का भी क्या प्रयोजन सिद्ध हो सकता है ? कुछ भी नहीं । वह मनुष्य जन्म को पाकर भी उसे यों ही नष्ट कर देता है ॥ २७ ॥ २४) 1 संसारिजीवस्य. 2 आच्छादितम्. D आवरणसहितम्. 3 Dइन्द्रिय- अगम्यम्. 4 D पदार्थम्. 5 D त्रिभुवन । २५) 1 D पदार्थ जानन्ति 2 ज्ञानवन्तः, D पण्डिताः. 3 चक्षुर्युक्ताः । २६ ) 1 D कृषिकरतावर्जितः । २७ ) 1D निन्द्येन. 2 ज्ञानवतां, Dपण्डितानां 3 तिरश्चः सकाशात्. D तिरश्चा. ° 4 हीनेन । 1 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२० धर्मरत्नाकर: 448) श्लाघ्याः सुलब्धजन्मानः स्पृहणीया विवेकिनाम् ' पूजनीया जनस्योन्ये' धन्याः शास्त्रविशारदाः ॥ २८ 449) श्रूयन्ते श्रुतिनो ऽश्रान्तं श्रेणिभिः श्रीमतां श्रिताः । विश्राणयन्तः श्रेयांसि श्रुतीनां विश्रुतश्रुताः ॥ २९ 450) तपसा रिक्तानामपि शम्भूनां संभवन्ति यत्कमलाः । तरलितभुवनस्यान्ता स्वच्छ तचिन्तामणिस्फुरितम् ।। ३० 3 3 451) अभव्यसेनप्रायाणां यत्सुखं पूज्यता च यत् । तथापि श्रुतकल्पांगसेवा सूते महाद्भुतम् ।। ३१ 452) धनश्री प्रभृतीनां च जातिस्मृत्यादिकं च यत् । ज्ञानकामदुधापूर्व सेवा संजनयत्यदः ॥ ३२ 453) कुर्वाणा गीर्वाणा निर्वाणार्थं श्रुतस्य बहुमानम् । श्रूयते श्रुतभाजां महामुनीनां च बहुमानम् ॥ ३३ [६.२८ उनसे भिन्न जो भाग्यशाली जन उस शास्त्रज्ञान से विभूषित होते हैं, वे प्रशंसा के पात्र हैं, उनका मनुष्यजन्म सफल है, उन को विवेकी जन चाहते हैं, तथा जन समुदाय उनकी पूजा करता है ॥ २८ ॥ जिन का कि धनिकों के समूहोंने आश्रय लिया है ऐसे कितने ही प्रसिद्ध श्रुतशाली महाभाग कल्याणकारी आगमों का निरन्तर दान करते हुए सदा सदुपदेश देते हुए - सुने जाते हैं ॥ २९॥ तपश्चरण से रहित भी शंभुओं को धनवानों को जो समस्त जनसमूह के मन को चंचल करनेवाली लक्ष्मी प्राप्त होती है उसे श्रुतज्ञान रूपी चिन्तामणि रत्न का प्रभाव समझना चाहिये ॥ ३० ॥ अभव्य सेन जैसे आत्मानुभव रहित मुनियों को जो सुख, पूज्यपना ( और यश ) प्राप्त हुआ है उसे श्रुतज्ञानरूपी कल्पवृक्ष की सेवा उत्पन्न करती है, यह महान् आश्चर्य है ॥ ३१ ॥ धनश्री आदिकों को जो जातिस्मरण आदि हुआ है उसे ज्ञानरूप कामधेनु की पूर्व काल में की गई अपूर्व सेवाने ही उत्पन्न किया है || ३२ ॥ देवगण मोक्षप्राप्ति के लिये श्रुत का बहुमान और उस श्रुत के धारक महामुनियों का भी बहुमान करते हुए सुने जाते हैं ॥ ३३ ॥ २८) 1 D लोकस्य. 2 D ज्ञानिनः 3 श्रुतज्ञाः । २९ ) 1 D पक्तिभि: 2 PD दापयन्तः 3 D विख्यातश्रुताः । ३० ) 1 तपोभ्रष्टानामपि 2 रुद्राणां धनाढ्यानामित्यर्थः, D तीर्थंकराणाम्. 3 लक्ष्म्यः । ३१) 1 सदृशानाम्. D प्रमुखाणाम्. 2 कल्पवृक्ष: 3 उत्पादयति । ३२ ) 1 राजपुत्री श्रुतस्कन्धव्रतेन D आर्या. 2 एतज्जातिस्मृत्यादिकम् । Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -६. ३०] - ज्ञानदानफलम् - 454) जायन्ते च यतीनां श्रुतानुभावेन लब्धयो विविधाः । फलमैहिकमामुत्रिकममलामरनरशिवसुखानि ॥ ३४ 455) धर्मार्थकाममोक्षाणां कीर्तेश्चैकं प्रकीर्तितम्'। ज्ञानं जलमिवावन्ध्यं धान्यानां संनिबन्धनम् ॥ ३५ 456) इदं विदित्वा श्रुतसंग्रहे गुरुर्गुरुक्रमाम्भोजरतैरनारतम् । समीहमानैरसमां समुन्नतिं समुद्यमः सद्विधिना विधीयताम् ॥ ३६ 457) गुरुजनमुखे भक्त्या न्यस्यन्मुहुर्मुहुरीक्षणे क्षणमपि कथां कुर्वन्नन्यां न चापरचिन्तनम् । उपचितरतिः सूत्रस्यार्थे शिरोरचिताञ्जलिः पुलकितवपुः पूज्य जल्पंस्तथेति समाहितः ॥ ३७ 458) उदानन्दाश्रुणी बिभ्रन्नेत्रपात्रे पवित्रितम् । स्वं कृतार्थं च मन्वानः पिबेत्तद्वचनामृतम् ॥ ३८ श्रुत के प्रभाव से मुनिजनों को इस लोक संबंधी फलस्वरूप अनेक प्रकार की लब्धियाँ -ऋद्धियाँ-प्राप्त होती हैं और परलोक में निर्मल देव व मनुष्यों का तथा अन्त में मुक्ति का भी सुख प्राप्त होता है ।। ३४ ॥ जैसे जल धान्य की उत्पत्ति का सफल-व्यर्थ न होनेवाला-कारण है, वैसे ही ज्ञान धर्म, अर्थ, काम, मोक्ष और कीर्ति की प्राप्ति का निर्बाध कारण कहा गया है ॥ ३५ ॥ यह जान कर के जो सज्जन अपनी असाधारण आत्मोन्नति की इच्छा करते हैं उन्हें सद्गुरुओं के चरणकमलों में अनुरक्त हो कर विधिपूर्वक उस श्रुत के ग्रहण में निरन्तर महान् प्रयत्न करना चाहिये ॥ ३६ ॥ जो गुरुजन के मुख पर भक्ति से बार बार अपने नेत्रों को रख कर एक क्षण भी अन्य कथा को व मन में अन्य चिन्तन को नहीं करता है, जो सूत्र के अर्थ में अतिशय प्रीति रखता है, जिसने अपने भालप्रदेश पर हाथ जोडकर रखे हैं अर्थात् जो विनयपूर्वक मस्तक झुका कर नमस्कार करता है, जिसका शरीर आनन्द से रोमांचित हो रहा है, तथा गुरुने जो कुछ भी कहा है उसे जो ' तथा-ठोक है, वैसा ही करूँगा यह ' कह कर स्वीकार करता हुआ समाधान को प्राप्त हुआ है; ऐसे सत्पुरुष को उत्पन्न हुए आनन्दाश्रुओं से परिपूर्ण नेत्ररूप पात्रों के साथ मन में पवित्रता को धारण कर के अपने को कृतार्थ मानते हुए गुरु के वचनामृत का पान करना चाहिये ॥ ३७-३८ ॥ ___३४) 1 ऋद्धयः । ३५) 1 D कथितम्. 2 यथा सफलम्, D सफलम् । ३६) 1 D क्रियताम् । ३७) 1 वधित. 2 वक्तरि गुरौ. 3 यथा गुरुणोक्तं तथैवेति वदन् श्रोता । ३८) 1 उत्पन्न. 2 P °स्वकृतार्थ । Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [६. ३९ १२२ - धर्मरत्नाकर459) नीचासनो न चासनो नातिदूरे न पृष्ठतः । ___ न पाश्वर्तः समश्रेण्या पुरों ऽपि न पराङ्मुखः ॥ ३९ 460) संमुखीनो ऽग्रतःस्थायी स्थास्नुकायः स्थिरासनः । नैकाङ्गपादिकां कुर्यान्नैव पादप्रसारितम् ॥ ४० 461) अवष्टम्भं न पट्टादौ नापि पर्यङ्कबन्धनम् । . नाधिपं विवादं नो न सावज्ञो न चापरम् ॥ ४१ 462) व्याख्यानादन्यदन्येषां विनेयः' संनिधौं जनः । अपथ्यमिव दूरेण हितैषी तद्विवर्जयेत् ॥ ४२ 463) चित्तानुवर्ती सर्वत्र प्रविष्ट इव चेतसि । प्रवर्तेत निवर्तेत हितकारी प्रियंकरः॥ ४३ श्रुत के ग्रहण को अभिलाषी शिष्य गुरु के आगे हीन आसन पर बैठे-उच्चासन पर न बैठे, वह न तो-गुरु की अतिशय समीप बैठे, न अतिशय दूर बैठे, न पीछे बैठे और न पाश्वभाग में बराबरी से भी बैठे तथा आगे बैठा हुआ भी गुरु की ओर पीठ कर के न बैठे ॥ ३९ ॥ वह गुरु की ओर मुख कर के आगे बैठे। उसे अपने शरीर व आसन को स्थिर रखकर एकांगपादिका को नहीं करना चाहिये--एक पाँव की जंघा पर दूसरे पाँव को रखकर नहीं बैठना चाहिये-तथा पाँव फैलाकर बैठना भी योग्य नहीं है ॥ ४० ॥ . उसे उस समय न पाटा (चोकी) आदि का आश्रय लेना चाहिये, न पर्यंक बन्धन को करना चाहिये, न तिरस्कार करना चाहिये, न विवाद करना चाहिये, न अपमान करना चाहिये और न किसी अन्य भी ऐसे निन्द्य कृत्य को करना चाहिये ॥४१॥ : आत्महित के अभिलाषी शिष्य जन को गुरु के समीप में व्याख्यान के अतिरिक्त दूसरों के अन्य कार्य को-उन के साथ बातचीत या परिहास आदि को - इस प्रकार से छोड देना चाहिये जिस प्रकार कि अपने स्वस्थ होने को अभिलाषा करनेवाला व्यक्ति अपथ्य कोस्वास्थ्य के विरुद्ध आचरण को-दूर से छोड देता है ॥ ४२ ॥ : अपने हित व प्रिय को करने वाले शिष्य को गुरु के अनुकूल व्यवहार करते हुए उसके चित्त में प्रविष्ट हुए के समान सर्वत्र हितकर कार्यों में प्रवृत्ति करनी चाहिये ॥ ४३ ॥ ३९) 1 D नीचासने स्थातव्यं. 2 D स्थातव्यं. 3 अग्रेऽपि न पराङमु वो भूत्वा, D अग्रेऽपि पृष्टि (पृष्ठं)दत्त्वा न स्थातव्यम् । ४०) 1 संमुखः. 2 स्थिरीभूतः, D स्थिरकाय: स्थिरासनः । ४१) 1D जोगवटा न. 2 नाधिकवचनं, D विक्षेपं अधिकं न कर्तव्यम्. 3 न अवज्ञासहितः, D अवज्ञावचनं न वक्तव्यम् । ४२) 1 D शिष्यः. 2 निकटे । Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -६. ४६ ] - ज्ञानदानफलम् - 464) यथा पूर्व तथा पश्चाद्यथाग्रे पृष्ठतस्तथा। निर्व्याजवृत्तिः पूज्यानां सुखीकुर्यान्मनः सदा ॥ ४४ 465) ज्ञानाचारपरायणस्य ददतः संगृह्णतश्च श्रुतं का लक्ष्मी न तनोति' संप्रति तथा श्रीशासनस्योन्नतिम् । संवेगादिगुणान् परस्वहितकृत्कल्याणमालापकान् तस्मात्तीर्थकराज्ञया वितरणं ज्ञानस्य कार्य बुधैः ॥ ४५ 466) नो माता सुतवत्सला न च पिता स्वामी प्रसन्नो न वा न भ्राता ऽव्यभिचारिणो न सुहृदो नाश्वान हस्त्यादयः । यनिष्कारणनिष्कलङ्ककरुणाः सर्वोपकारोधता हेयादेयविपश्चितां तनुमतां श्रीसूरयः कुर्वते ॥ ४६ गुरु के साथ शिष्य की जैसी निष्कपट प्रवृत्ति पूर्व में रही है वैसी ही पश्चात्-अध्य. यन के पीछे-भी रहनी चाहिये, तथा जैसा व्यवहार प्रत्यक्ष में रहता है वैसा ही परोक्ष में रहना चाहिये । कारण कि पूज्य पुरुषों के समक्ष किया गया निष्कपट व्यवहार मन को सदा सुखी किया करता है ॥४४॥ जो ज्ञानाचार में तत्पर हो कर ज्ञान को दे रहा है तथा जो उसे ग्रहण कर रहा है उन दोनों के लिये यह दान कौन-सी लक्ष्मी को-किस अपूर्व सम्पत्ति को-तथा कोनसी सुन्दर शासन की उन्नति को--जैन धर्म की किस अपूर्व उन्नति को-नहीं विस्तृत करता है? अर्थात् इस दान के प्रभाव से आचार्य व शिष्य दोनोंको ही अपूर्व लक्ष्मी का लाभ होता है तथा उस से जैन धर्म की असाधारण उन्नति भी होती है। इस के अतिरिक्त वह अन्य के व अपने हित के करनेवाले तथा कल्याणपरम्परा के देने वाले संवेगादि गुणों को भी विस्तृत करता है। इसीलिये विद्वानों को जिनेन्द्र की आज्ञा से ज्ञान का दान करना चाहिये ।। ४५ ॥ .. विना किसी स्वार्थ के ही निर्मल दया से संयुक्त हो कर सब के उपकार में उद्यत रहनेवाले श्रेष्ठ आचार्य हेय व उपादेय के विचार में चतुर ऐसे प्राणियों का जो हित किया करते हैं, उसे पुत्र से प्रेम करनेवाली न तो माता करती है, न पिता करता है, न प्रसन्नता को प्राप्त हुआ स्वामी करता है, न भाई करता है, न निर्दोष - सदा अनुकूल आचरण करनेवाले-मित्र करते हैं, न घोडे करते हैं और न हाथी भी करते हैं। तात्पर्य यह कि लोक में गुरु के समान प्राणी का हित करनेवाला दूसरा कोई भी नहीं है ॥४६ ।। AM ४४) 1 PD छद्मरहितवृत्तिः । ४५) 1 D विस्तारयति. 2 PD दानम्. 3 करणीयम्. 4 D पण्डितः कर्तव्यम् । ४६) 1 घोटकाः. 2 गजादय:. 3 पण्डितानाम् . 4 D आचार्याः । Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२४ - धर्मरत्नाकर: [६. ४७467) गुरूपकारः शक्येत नोपमातुमिहापरैः । उपकारैर्जगज्ज्येष्ठो जिनेन्द्रो ऽन्यनरैरिव ॥ ४७ 468) जन्मशतैरपि शक्यं नृभिरानृण्य गुरोर्न तु विधातुम् । तद्गुणदानाभावे ते च गुणास्तस्यं सन्त्येव ॥ ४८ . 469) ये शण्वन्ति वचो जिनस्य विधिना ये श्रावयन्त्यादता मन्यन्ते बहु ये पठन्ति सुधियो ये पाठयन्ते परान् । ये भूयो गुणयन्ति ये ऽपि गुणिनः संचिन्तयन्त्युद्यता स्ते कर्म क्षपयन्ति भूरिभवजं पङ्क पयोदा इव ॥ ४९ 470) बोधयन्त्यमलबोधशालिनो ये जनं जिनमतं महामतिम् । सत्त्वसार्थमखिले महीतले लीलयैव परिपालयन्ति ते ॥ ५० 471) दर्शनचारित्राद्यं ज्ञानान्तर्भावतः पृथगनुक्तम् । तद्पज्ञापनतो न परं दानं यतो ऽस्यास्ति ॥ ५१ जिस प्रकार लोक में सर्वश्रेष्ठ जिनेन्द्र की अन्य साधारण मनुष्यों से तुलना नहीं की जा सकती है, उसी प्रकार गुरु के उपकारकी भी अन्यजनों के तुच्छ उपकारों के साथ तुलना नहीं की जा सकती है ॥ ४७ ॥ सेंकडों जन्मों से भी मनुष्यों को गुरु के ऋण से मुक्त होना असंभव है । क्योंकि गुरु ने दिये हुए गुण उस के ही पास रहते हैं । वे वापिस नहीं किये जा सकते हैं॥ ४८ ॥ जो निर्मलबुद्धि भव्य विधिपूर्वक जिनेश्वर के वचन (आगम) को सुनते हैं, जो आदरपूर्वक उसे दुसरों को सुनाते हैं जो उसका बहुत संमान करते हैं, जो उसे स्वयं पढते हैं, जो दूसरों को पढाते हैं, जो गुणीजन उसको आवृत्ति करते हैं तथा जो उसको चिन्तन - बार बार विचार व मनन - करते हैं, व अनेक जन्मों में संचित कर्म को इस प्रकार से नष्ट कर देते हैं, जिस प्रकार कि मेघ कीचड को नष्ट कर देते हैं ।। ४९ ।।। निर्मल ज्ञान से सुशोभित जो विद्वान्-अतिशय बुद्धिमान जन-जिनमतका ज्ञान कराते हैं, वे समस्त पृथिवीके सर्व प्राणियों की लीला से - अनायास -ही रक्षा करते हैं ऐसा समझना चाहिये ॥ ५० ॥ सम्यग्दर्शन व चारित्र आदिका ज्ञान में अन्तर्भाव होने से उन के दान का पृथक् N ४७) 1 उपमां दातुम् । ४८) 1 ऋणमोचनम्. 2 कर्तुम्. 3 तस्य गुरोः गुणानां सदृशा दानाभावे. 4 गुरोः । ४९) 1 D अन्येषां श्रावयन्ति. 2 D सादरा. 3 पुनः. 4 कर्दम. 5 D मेघाः । ५१) 1 अपरमपि ज्ञेयम्. 2 PD °पृथगुक्तम्, ज्ञेयम्. D भिन्नं न कथितम् यतो ज्ञानमध्ये. 3 ज्ञानरूपज्ञापनतः. 4 D दातुः सकाशातू. 5 गुरोः। Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -६.५३] -ज्ञानदानफलम् - १३१ 472) ज्ञानस्य कश्चिदपरो महिमाद्भुतो ऽस्य दाताथिभिस्तदपरैः परिपूज्यते यत् । प्राप्नोति चार्थयशसी पदमत्युदार मत्रैव जन्मनि परत्र च मोक्षलक्ष्मीम् ॥ ५२ 473) पारे वाङमयसागरं गुरुधियो जाताः सृजन्ति स्वयं यच्छास्त्राणि सुमेधसः सुकृतिनो यच्चैकसंस्था नराः । जायन्ते भुवनत्रयस्य महतो यज्ज्ञेयपारं गतास्तदत्तस्य निरीहमानमनसा ज्ञानस्य लीलायितम् ॥ ५३ इति षष्ठो ऽवसरः ॥६॥ उल्लेख नहीं किया है। कारण कि उनके – सम्यग्दर्शन व चारित्र के - स्वरूपका समझनाही उनका दान है । इसलिये वह ज्ञानदान से भिन्न नहीं है ।। ५१ ।। ज्ञानका कोई आश्चर्यकारक अपूर्व ही माहात्म्य है । कारण कि उसका दाता ज्ञानार्थियों के साथ दूसरों से भी पूजा जाता है । उसे इसी जन्म में धन और कीर्ति के साथ महान पद की प्राप्ति होती है, तथा परलोक में मोक्ष लक्ष्मी की प्राप्ति होती है ॥ ५२॥ कितने ही प्रकृष्ट बुद्धि के धारक जन जो शास्त्ररूप समुद्र के पार पहुँच कर स्वयं शास्त्रों की रचना करते हैं, कितने ही निर्मलबुद्धि पुण्यशाली मनुष्य जो एकसंस्थ -- गुरु से किसी पद, वाक्य या सन्दर्भ आदि को एक ही बार सुनकर आजन्म उसका स्मरण रखनेवालेहुआ करते हैं, तथा कितने ही जो महान् तीनों लोकों संबन्धी ज्ञेय के पारंगत-सर्वज्ञ- हो जाते हैं, यह सब निरीहमान मन से - निःस्वार्थ वृत्ति से - दिये गये उस ज्ञानकी ही लीला समझनी चाहिये ॥ ५३ ॥ इस प्रकार छठा अवसर समाप्त हुआ। ५३) 1 रचयन्ति यच्छन्ति वा. D शास्त्राणि निर्मापयन्ति. 2 D सुबुद्धयः 3 D एकसधिया इति । लोके । Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [७. सप्तमो ऽवसरः] [ ज्ञानदानफलम् ] 474) वीतरागवचनं सदागमं वञ्चनादिरहितं मनीषिणः। आमनन्ति खलु रागपूर्वकांस्तत्र दोषनिवहान्मनोभवान् ॥१ 475) रक्तो हि रागिणं वक्ति वीतरागं परं नरम् । द्विष्टश्च शिष्टमा वष्टं निकृष्टो दुष्टचेतसम् ॥२ 476) इत्थं रागादिदोषेण पुरुषो भाषते मषा। यस्यासौं नास्ति नो भावी तस्य वाणी मृषा कथम् ॥ ३ 477) ताल्वादिहेतुव्यापारपारवश्येन जायते । अवश्यमागमः सर्वः स कथं कथ्यते ऽन्यथा ॥४ वीतराग भगवान का वचन उत्तम आगम है । क्योंकि उस में प्रतारणा आदि दोष नहीं है। विद्वान लोग मानते भी हैं कि वस्तुतः उस आगम में उत्पन्न होनेवाले मानसिक दोषसमह रागपूर्वक ही उत्पन्न होते हैं। (वीतराग भगवान में रागद्वेष न होने से आगम में दोष उत्पन्न नहीं होते ॥ १॥ __ रागी पुरुष दूसरे वीतराग पुरुषों को रागी कहता है । तथा द्वेष से संयुक्त निकृष्ट मनुष्य शिष्ट -- द्वेषरहित - पुरुष को दुष्ट अन्त:करणवाला कहा करता है ॥२॥' इस प्रकार पुरुष रागादिक दोषों से असत्य बोलता है । परन्तु जिसके वे रागादि दोष न वर्तमान में है और न भविष्य में भी संभव हैं उसकी वाणी असत्य कैसी हो सकती है ? ॥३॥ शब्द स्वरूप समस्त ही आगम जब नियम से तालु व ओंठ आदि कारणों के M १)1 कथयन्ति जानन्ति वा. 2 PD वीतरागवचने. 3D मनोद्धवान् । २) 1 वीतरागं प्रति. 2 PD कथयति । ३) 1 असत्यम्. 2 वीतरागस्य. 3 रागादिदोषः । ४) 1 आगम. 2 अकृत्रिम । Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -७.७] - ज्ञानदानफलम् -- १७ 478) वर्णाभिन्नो ध्वनिः किंचिच्छन्दोव्याकरणादिकम् । लौकिकेवि सं प्रायो वैदिकेष्वपि लक्ष्यते ॥ ५ 479) प्रत्यभिज्ञा त्वनित्ये ऽपि ध्वाक्षैः खलु न भक्ष्यते । दीपज्वालादिवङ्क्रान्तिरुभये समतिनी ॥ ६ 480) अपि च ध्वनिते नित्ये प्रागासीदिति किं प्रमा। तत्रार्थप्रतिपत्तिः किं सानित्ये तस्करैर्हता ॥ ७ व्यापार के अधीन हो कर ही उत्पन्न होता है तब उसे अन्यथा- उक्त ताल आदिकों की क्रियासे निरपेक्ष अपौरुषेय- कैसे कहा जाता है ? ( अभिप्राय यह है कि जो मीमांसक आदि आगम को अपौरुषेय मानते हैं, उनका वैसा मानना युक्तिसंगत नहीं है । क्योंकि, वह आगम शब्दात्मक होने से पुरुष के ताल आदिकी क्रिया के बिना नहीं हो सकता है ) ॥४॥ दूसरे, अकारादि वर्ण, विविध प्रकार की ध्वनि (शब्द) तथा कुछ छन्द और व्याकरण नियम आदि जैसे लौकिक वाक्यों में देखे जाते हैं, वैसे ही प्रायः वे वैदिक वाक्यों में भी देखे जाते हैं। (अतः लौकिक वाक्यों के समान वैदिक वाक्य भी पुरुषकृत ही होने चाहिये ॥ ५ ॥ आगम को नित्य व अपौरुषेय मानने वाले यदि यह कहें कि उसे अनित्य व पुरुषकृते मानने पर ये वे ही गकारादि वर्ण हैं ' ऐसा प्रत्यभिज्ञान नहीं हो सकेगा। परन्तु वह होता अवश्य है। अतः वह आगम अनित्य नहीं हो सकता है । तो उसके उत्तर में यहाँ यह कहा गया है कि वह प्रत्यभिज्ञान तो अनित्य के विषय में भी हुआ करता है - जैसे यह वही दीपक की शिखा (लौ,) है, अथवा ये वे हो नखकेश हैं, इत्यादि । उस प्रत्यभिज्ञान को अनित्य के विषय में कुछ कौवे नहीं खा डालते हैं । वह तो नित्य व अनित्य दोनों के ही विषय में समान रूप से हुआ करता है। यह बात अलग है कि कहीं वह भ्रान्त होता है और कहीं यथार्थ होता है । प्रकृत में गकारादि के विषय में जो उक्त प्रकार का प्रत्यभिज्ञान होता है उसे दीपज्वाला दिविषयक प्रत्यभिज्ञान के समान भ्रान्त समझना चाहिये ॥ ६ ॥ इसके अतिरिक्त शब्द को सर्वथा नित्य मानने पर हम पूछते हैं कि जिस प्रकार वह वर्तमान में है उसी प्रकार वह पूर्व में भी रहा है, इसमें क्या प्रमाण है। इस प्रकार यदि कहा जाय कि गृहीत संकेत के अनुसार जो शब्दों से नियत अर्थ का बोध होता है वह उसकी पूर्ण विद्यमानता के विना नहीं हो सकता है । यही उनके पूर्व अस्तित्व में प्रमाण है । सो यह कहना ५) 1 D यथा लौकिकेषु शब्देषु वर्णाभिन्नो ध्वनिस्तथा वैदिकेषु ... शब्देष्विति संबन्धः. 2 ध्वनिः. 3 वेदशास्त्रेषु । ६) 1 PD स्थायिज्ञानम्. 2 PD क्षणिकेऽपि. 3 न च कार्क: D हीनः. 4 Pरुभत्र.नित्यानित्ये. D नित्यानित्ये. वतिरनित्या तेजो नित्यं दोपे । ७) 1 शब्दसामान्ये, P°ध्वनित्वे'..2 प्रमाणम्, D आकाशध्वनौ अर्थप्रतिपत्तिः किं प्रमाणम. 3 अर्थप्रतिपत्तिः । Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२८ - धर्म रत्नाकरः - 481) संकेताद्यं च नित्ये चेदनित्ये ऽपि वरं हि तत् । यमेन यादृशी नीता या माता तादृशी सुता ॥ ८ 482) अथ वेदस्य कर्तारं नरं नोपलभामहे' | अपौरुषेयतामस्य परिभाषामहे ततः ।। ९ 483) वेदकर्तृ परिज्ञातृशून्य विश्वमिदं सदा । इति यो वेत्ति सर्वज्ञः स एव भगवानिति ।। १० 484 ) किं च वेदो निजं नार्थ समर्थो भाषितुं स्वयम् । त॑द्व्याख्यातुरसर्वज्ञे रागित्वे विप्रलम्भनात् ॥ ११ 485) यज्ञं तत्फलसंबन्धं विबुध्यन्ते बुधाः कुतः । अबोधान्न प्रवर्तेरेन्निवर्तेरन्न वा सदा ॥ १२ [0.4 I भी योग्य नहीं है । क्योंकि वह तो उनके अनित्य होने पर भी हो सकता है, उसका अपहरण कुछ चोर नहीं कर लेते हैं । ( अभिप्राय यह है कि 'गो' आदि शब्दों के अनित्य होने पर भी सादृश्य के वश उन से प्रतिनियत अर्थ के बोध होने में कोई बाधा नहीं है । उदाहरणार्थ, जिस 'गो' शब्द को सुनकर उस से पशुविशेष में संकेत ग्रहण किया गया था, उसी के समान दूसरे गो शब्दों के सुनने से उक्त पशुविशेष का बोध हो जाता है ) ॥ ७ ॥ यदि कहा जाय कि संकेत आदि तो नित्य में होते हैं, तो यह भी युक्ति संगत नहीं है । क्योंकि उक्त संकेत आदि सदृशता के वश शब्द के अनित्य होनेपर भी भली भाँति हो सकते हैं। ठीक भी है । क्योंकि, यम जिस प्रकार की माता को ले जाता है उसी प्रकार की पुत्री को भी वह ले जाता है ॥ ८ ॥ यदि आगम को अपौरुषेय मानने वाले यह कहें कि चूँकि वेदका कर्ता कोई पुरुष पाया नहीं जाता है, इसलिये हम उसे अपौरुषेय कहते हैं । तो इस पर हम कहते हैं कि जिसने इस प्रकार से तीनों कालों में वेदके कर्ता और उसके ज्ञाता से रहित समस्त लोक को देख लिया है वही सर्वज्ञ परमेश्वर हो सकता है । फिर भला उस सर्वज्ञ परमात्मा का निषेध क्यों किया जाता है ? वह योग्य नहीं है ॥ ९-१० ॥ इसके अतिरिक्त वेद अपने अर्थ को स्वयं कहने के लिये तो समर्थ हैं नहीं । इसलिये उसका कोई व्याख्याता अवश्य होना चाहिये । परन्तु उसका वह व्याख्याता यदि असर्वज्ञ और रागी -द्वेषी हुआ तो उससे श्रोताओं की वंचना हो सकती है ॥ ११ ॥ वेद के व्याख्याता के विना विद्वज्जन यज्ञ और उसके फल के संबंध को कहाँ से जान सकते हैं ? और तद्विषयक ज्ञान के विना न तो वे सदा उक्त यज्ञादिक के विषय में प्रवृत्त हो हो सकते हैं और न उस से निवृत्त भी हो सकते हैं ॥ १२ ॥ ८) 1 P D समयाद्यन् । ९ ) 1 वयम् 2 वेदस्य 3PD कथयामहे वयम् । ११) 1D वेदस्य. 2 PD वञ्चनात् । १२ ) 1 न प्रवर्तन्ते, D वेदज्ञानाभावात् प्रवर्तना निवर्तना भवति । Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -७. १३०२] - शानदानफलम् - 486) नरोत्तम निराकृत्य नरपाशं पशुप्रियाः । धर्मोपदेशदातारं वदन्तो विप्रतारिताः ॥ १३ 487) उक्तं च-- कर्ता न तावदिह को ऽपि धियेच्छया वा दृष्टो ऽन्यथा कटकृतावपि तत्प्रसंगः । आइत्यं चेत्रिभुवनं पुरुषः करोति कार्य किमत्र सदनादिषु तक्षकाद्यैः ॥ १३*१ 488) वक्ता नैव सदाशिवो 5 विकरणस्तस्मात्परों रागवान् द्वैविध्यादपरं तृतीयमिति चेत्तत्कस्य हेतोरभूत् । शक्त्या चेत्परकीयया कथमसौ तद्वानसंबन्धतः संबन्धो ऽपि न जाघटीति भवतां शास्त्रं निरालम्बनम् ॥ १३१२ कितने ही पशुओं को प्रिय माननेवाले - उनका यज्ञ में हवन करनेवाले-मनुष्यों में उत्तम सर्वज्ञ का निराकरण करके हीन पुरुष को धर्मोपदेशक कहते हुए स्वयं आत्मवंचनाकरते हैं ॥ १३ ॥ - कहा भी है - ... इस अनादिनिधन लोक या सृष्टिका कोई भी:- ब्रह्मा आदि - ज्ञान से अथवा इच्छा से कर्ता (निर्माता) नहीं देखा गया है। फिर भी यदि उसको कर्ता माना जाता है तो चटाई की रचना में भी उसी बुद्धिमान के द्वारा रचे जानेका प्रसंग अनिवार्यतः प्राप्त होता है। फिर भी यदि आघात कर के - हठपूर्वक -पुरुष (ब्रह्मा) तीनों लोकों की रचना करता है, तो फिर इसी: प्रकार से गृह आदिका निर्माण भी उसीके द्वारा किया जा सकता है । और तब वैसी अवस्था में बढई आदि की कुछ भी आवश्यकता न रहेगी ॥ १३*१॥ उक्त वेदार्थका व्याख्याता यदि सदाशिव (सदामुक्त) को माना जाता है, तो वह भी उसका व्याख्याता नहीं हो सकता है । क्योंकि वह इन्द्रियों से रहित है और विना इन्द्रियों के उसका व्याख्यान संभव नहीं है । इसलिये यदि उससे भिन्न किसी इन्द्रिययुक्त पुरुष को उसका व्याख्याता माना जाता है तो यह सम्भव नहीं है। क्योंकि, जो इन्द्रिययुक्त शरीरधारी होगा वह राग आदि (अल्पज्ञता) दोषों से दूषित होने के कारण उसका प्रामाणिक व्याख्याता १३) 1 सर्वज्ञम. 2 नरनिकृष्टम. 3 यज्ञकर्तारः. 4 वञ्चिताः। १३*2)-1बद्धया. 2 साक्षात 3 वाडहीप्रभृतिभिः । १३*२) 1 P D इन्द्रियरहितः. 2 करणसहितः. 3 D परया यया. 4 D.शिवशक्तिसंबन्धरहितः। . १७ Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [७. १४ १३० -धर्मरत्नाकर: - 489) सूक्ष्मान्तरितदूरार्थवस्तुविस्तारवेदकः। उपदेष्टा जिनो युक्तस्ततः सर्वहितंकरः ॥ १४ 490) पूर्वापराविरुद्धं दष्टे संवाद्यबाधितमदृष्टे । क्वचिदप्यतीन्द्रिये ऽर्थे संवादादृष्टमाहात्म्यम् ॥ १५ 491) कान्तो जिनैरनेकान्तो व्याहतो व्याहतो न हि । जीवादिकः पदार्थों वा धर्मों वाप्यवधादिकः ॥१६ 492) जात्यन्धसिन्धुरविधेरतिदूरवर्ती भानुप्रताप इव संतमसस्य जीवः । सर्वागमस्य धरणीव तरुव्रजस्य निःशेषदुनयविलासमही,वज्रम् ॥१७ नहीं हो सकता है । तब उन दोनों को छोडकर यदि किसी अन्य तीसरे को कारण माना जाता है तो प्रश्न यह उपस्थित होता है कि वह तीसरा भी किसके निमित्त से होगा । यदि इसके उत्तर में यह कहा जाय कि वह शक्ति के निमित्त से होगा, तो ऐसा कहना भी ठीक न होगा। क्योंकि, शक्तिमान् से उस शक्ति को सर्वथा भिन्न मानने वाले आप्त के यहाँ उस भिन्न शक्ति से कोई शक्तिमान नहीं हो सकता है कारण कि उन दोनों में कोई सम्बन्ध नहीं है । यदि उन में समवायादि संबंध को स्वीकार किया जाता है तो सर्वथा भेद पक्ष में वह भी सिद्ध नहीं होता है । इस प्रकार आपका शास्त्र निराधार ही ठहरता है ॥ १३*२ ॥ इसलिये जो जिन भगवान् सूक्ष्म - स्व-भावान्तरित परमाणु आदि - कालान्तरित राम व रावण आदि और दूरवर्ती - देशान्तरित मेरु आदि - वस्तुओं के विस्तार को जानता हुआ सर्व प्राणियों का हित करने वाला है उसी को आगम का उपदेशक मानना योग्य है ॥ १४ ॥ जो पूर्वापर प्रकरणों में विरोध से रहित हो कर प्रत्यक्ष के विषयभूत पदार्थ के विषय में संवादक ( सत्यतायुक्त ) तथा परोक्ष पदार्थों के विषय में सब प्रकारको बाधा से रहित है, साथ ही किसी भी अतीन्द्रिय पदार्थों के स्वरूप वर्णन में संवाद (यथार्थता) के कारण जिसका माहात्म्य देखा गया है, उसी को यथार्थ आगम समझना चाहिये ॥ १५॥ जिनेन्द्र भगवान् के द्वारा मनोहर निर्बाध सिद्धान्त को अनेकान्त, जीव अजीव आदि को पदार्थ, तथा अवध- अहिंसा- आदिको धर्म कहा गया है ।। १६ ॥ जन्मान्ध लोग हाथी का सूंड, पूँछ आदि एक एक अवयव को छूकर उसी को हाथी १४) 1 प्रच्छन्नावरितः । १५) 1 प्रत्यक्षे. 2 परोक्षे । १६) 1 P D मनोज्ञ:. 2 कथितः. 3 न निराकृतः, D निषेधितो न । १७) 1 अन्धकारस्य. 2 अनेकान्त:. 3 पर्वतः । Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -७. २२ ] ज्ञानदानफलम् - 493 ) उत्पद्यन्ते विपद्यन्ते पदार्थाः पर्ययात्मना । ध्रुवा द्रव्यात्मना सर्वै बहिरन्तश्च सर्वदा ॥ १८ 494) निःसंदेहविपर्यास पर्यायैः पर्युपासितम् । 2 बाल्यादिर्भािनिजं देहं पश्यन्त्येकमहर्निशम् ॥ १९ 495) अन्तरात्मानमप्येकं शोकानन्दादिभिर्युतम् । समस्तवस्तु विस्तारं शेषमित्थं त्रयात्मकम् ॥ २० ॥ युग्मम् । 496) कथं कान्तेमनेकान्तं दूषयत्येष सौगतः । संगतीत्संगतं ज्ञानं क्षणिके ऽनात्मके कुतः ॥ २१ 497) यथा प्रत्यक्षतः सिद्धं पर्यायमनुमन्यसे । द्रव्यं तथानुमन्यस्वं द्विना पर्यया न हि ।। २२ १३१ मानते हैं, इस विपरीत प्रकार से दूर रहनेवाला, सूर्यप्रकाश के समान अज्ञानरूप अन्धकार को हटानेवाला, वृक्षसमूह को जैसे जमीन उसी प्रकार सब सिद्धान्तों को आधार देनेवाला और दुर्नय के विलास रूप पर्वत को वज्र के समान समूल नष्ट करनेवाला यह अनेकान्त सिद्धान्त है ॥ १७ ॥ पदार्थ पर्याय स्वरूप से उत्पन्न भी होते हैं और नष्ट भी होते हैं । परन्तु द्रव्य स्वरूप सेबा - पुद्गल व धर्माधर्मादि जड पदार्थ - और अभ्यन्तर - चेतन जीव - ये सब ही पदार्थ नित्य हैं, अर्थात् द्रव्य स्वरूप से वे सदा अवस्थित रहनेवाले हैं। उनका कभी भी उत्पाद और विनाश सम्भव नहीं है ॥ १८ ॥ जैसे - बाह्य पदार्थों में एक ही अपने शरीर को बाल्य व युवावस्था आदि पर्यायों से संयुक्त सन्देह व विपरीतता से रहित निर्मल ज्ञान के द्वारा निरन्तर देखा जाता है । तथा अभ्यन्तर एक ही आत्मा को शोक व आनन्द आदि पदार्थों से संयुक्त देखा जाता है । इसी प्रकार शेष सब ही पदार्थों को पर्यायस्वरूप से उत्पादव्ययात्मक और द्रव्यस्वरूप से ध्रुवात्मक - तीनों स्वरूप – जानना चाहिये ॥ १९-२० ॥ - - यह बौद्ध सुन्दर अर्थात् युक्ति युक्त अनेकान्त को किस प्रकार से दूषित करता है ? अर्थात् उसका अनेकान्त को दूषित करके क्षणिक एकान्त का मानना संगत नहीं है । कारण कि वस्तु के संगत ( यथार्थ ) होने से ज्ञान भी संगत होता है । सो भला वह एकान्त स्वरूप से परिकल्पित क्षणिक और अनात्मक - स्वरूप से रहित - वस्तु में कैसे हो सकता है ? ॥ २१ ॥ हे बोद्ध ! तुम जैसे प्रत्यक्ष से सिद्ध पर्यायों को मानते हो वैसे ही द्रव्य को भी मानो, क्योंकि, उसके विना निराश्रय पर्यायों की संभावना नहीं है ॥ २२ ॥ १९) 1 PD पल्लट्टणं. 2 सेवितम् । २१ ) 1 मनोज्ञम्. 2 हृदयंगमात्, D संयोगात् । २२ ) जानीहि. 2 द्रव्यम् । Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४१.३२ - धर्म रत्नाकरः - 498) सर्व शून्यं च मन्वानो नात्मानमपि मन्यते । वाद्यादीनां क्रमो हन्त लभतामास्पदं क्व नु ॥ २३ 499 ) उक्तं च - शून्यं तत्त्वमहं वादी साधयामि प्रमाणतः । इत्यास्थायां विरुध्येत सर्वशून्यत्ववादिता ॥ २३* १ 500) उत्पत्त्यनन्तरं नष्टे पदार्थे सर्वथा वृथा I तपोनियमदानाद्या बन्धमोक्षौ च दुर्घटौ ॥ २४ (501) क्षणेन दातरि क्षीणे भोक्ता दानफलस्य कः । शून्यं चेदं कृतध्वंसः स्यादेवं चाकृतागमः ॥ २५ [ ७.२३ जो माध्यमिक बौद्ध विशेष विश्व को शून्य मानता है वह आत्मा को भी नहीं मानता ऐसी अवस्था में उसके मत में वादी - सर्व शून्यता को सिद्ध करने वाले और प्रतिवादी - शून्यतावादका खंडन करने वाले - आदिका क्रम कहाँ स्थान पायेगा ? ( अर्थात् शून्यैकान्तके स्वीकार करने पर जब किसीका भी अस्तित्व नहीं रहेगा तब उस शून्यवाद को कौन और किस के प्रति सिद्ध करेगा यह सब विचारणीय है ) ॥ २३ ॥ कहा भी है मैं 'शून्य तत्त्व को प्रमाण से सिद्ध करता हूँ ऐसी यदि शून्यवादी प्रतिज्ञा करता है, तो उसका वह सर्व शून्यवाद स्वयं विरोध को प्राप्त होगा । ( तात्पर्य यह कि एक ओर विश्व को सर्वथा शून्य मानना और दूसरी ओर उसकी सिद्धि के लिये हेतुपूर्वक अनुमानादि को उपस्थित करना यह परस्पर विरुद्ध है ।। २३* १ उत्पत्ति के अनन्तर क्षण में ही पदार्थ का विनाश मानने पर तप, नियम व दान आदि के व्यर्थ होने का प्रसंग अनिवार्य होगा । तथा वैसी अवस्था में बन्ध और मोक्ष भी सिद्ध नहीं होंगे। ( तात्पर्य यह कि आत्मा आदि को सर्वथा क्षणिक मानने पर कर्ता और भोक्ता में अभेद नहीं रह सकता है और तब वैसी अवस्था में तप नियमादि का आचरण व्यर्थं ठहरेगा तथा बन्ध व मोक्षकी व्यवस्था भी नहीं बन सकेगी ) ॥ २४ ॥ P3 ( इसका कारण यह है कि ) दानादिक करनेवाला तो उसी क्षण में नष्ट हो जानेवाला है, फिर भला उस के फल का भोगने वाला कौन होगा ? इस प्रकार दान की निरर्थ - कता सिद्ध होगी । और तब ऐसी अवस्था में कृतका नाश - दानादि के करने वाले को उसके फल की प्राप्ति- और अकृतका अभ्यागम- उस दानादिके न करने वाले को उसके फलको प्राप्ति- ये दोनों दोष अनिवार्य होंगे ॥ २५ ॥ २३) 1 D विवादम् । २५ ) 1D दानम् । Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -७, २९] - ज्ञनिदानफलम् - 502 ) विनाशे प्राणिनां सद्यो ऽहिंसार्थस्त्वपकारिणोः । बन्धमोक्षौ कयोः स्यातामन्ययोश्चेदहेतुकौ ॥। २६. 503 ) अस्तीह प्रचुरं वाच्यमनुद्ये मिति नोच्यते । सुखावबोधं प्रायेण प्राणिभ्यो रोचते वचः ।। २७ 504 ) प्रत्यक्षादिप्रेतिक्षिप्तो नित्यपक्षो ऽप्यसंगतः । अपरापरपर्यायपर्युपास्यखिलं यतः ।। २८ 505 ) किंचिद्धर्माद्यनुष्ठानं कूटनित्ये ' हि निष्फलम् । न धर्मादुपकारो ऽस्य नापकारो ऽस्त्यधर्मतः ।। २९ यदि प्राणी एक क्षण के अनन्तर नष्ट होते हैं, तो हिंसारूप कार्य किसका माना जावेगा ? क्योंकि जिसने मारा वह और जो मरा वह दोनों भी एक क्षण के अनन्तर स्वयं नष्ट होते हैं । अर्थात् हिंसक और हिंस्य दोनों भी वास्तविक हैं नहीं । अतएव वहाँ हिंसार्थ सिद्ध हो नहीं सकता । फिर अपकारी उपकारी ये नाम भी सार्थक नहीं हैं । बन्ध और मोक्ष किनको होंगे ? यदि अन्य किसीको भी ये अवस्था प्राप्त होती है तो ये निष्कारण होती होंगी । क्योंकि बन्धक और मुमुक्षु तत्काल नष्ट होने पर बन्ध और मोक्ष अवस्थायें निराधार हो जायेगी ॥ २६ ॥ इस विषय में कहने के लिये तो बहुत है, परन्तु अनुकूल प्रतीत न होने से अधिक कुछ कहा नहीं जा रहा है । कारण यह कि प्रायः प्राणियों को वह भाषण प्रिय लगता है जिससे उनको सुखपूर्वक बोध हो सकता है ॥ २७ ॥ नित्य पक्ष भी प्रत्यक्षादि प्रमाणों से बाधित होने के कारण अनित्य पक्ष के ही समान असंगत है । कारण यह कि समस्त वस्तुसमूह उत्तरोत्तर उत्पन्न होनेवाली अन्य अन्य पर्यायों से युक्त है । सो वह सर्वथा नित्य पक्ष में संभव नहीं है ॥ २८ ॥ सर्वथा नित्य पक्ष में किसी भी धर्मकर्म आदि का आचरण व्यर्थ ठहरता है । कारण यह कि आत्मा आदि को सर्वथा नित्य - अपरिणमन स्वभाव स्वीकार करने पर न तो धर्म से उसका कुछ उपकार हो सकता है और न अधर्म से अपकार भी । और यदि उसका धर्म से कुछ उपकार और अधर्म से अपकार स्वीकार किया जाता है तो फिर वैसी अवस्था में उसकी कूटस्थ नित्यता नहीं रह सकती है ॥ २९ ॥ - २६) 1 वध्यवधकयोः, D हिस्यहिंसकयोः । २७ ) 1 गर्ह्यम्. 2 PD सुखाबोधं तु प्रायेण । २८) 1-D प्रत्यक्षादिः प्रतिक्षिप्तो. 2D अमिलितः 3D परंपरापर्यायैः सेवितम् । २९ ) 1D कूटवत् आत्मा शाक्यमतमेव कथयति । Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [७. ३० -धर्मरत्नाकरः506) ब्रह्महत्यादिदोषो हि नास्ति घातायभावतः । बालाद्या न युवाद्याः स्युनित्यस्याविचलत्वतः ॥ ३० 507) इत्येकान्तोपगमे' समस्तमसमंजसं समासजति । तस्मादुपगन्तव्यः प्रमाणवान् वस्तुपरिणामः ॥ ३१ 508) प्रतिसमयं प्राचीनं रूपं मुञ्चसदुत्तरं चाञ्चत् । वस्तु ध्रुवं कथंचन काञ्चनवदितादिपरिणामि (?)॥ ३२ 509) यस्योभावे सर्वे व्यवहाराः संभवन्ति न जनस्य । जीयात्स जीवितसमो ऽनेकान्तः संततं कान्तः ॥ ३३ 510) बाधाविकलं सकलं धर्मादिकमप्यतीन्द्रियं वस्तु । युक्तं युक्तिविविक्तैरनुमीयत एव जीवादिः ।। ३४ आत्मा के सर्वथा नित्य माननेपर चूंकि उसका अस्त्र-शस्त्रादि के द्वारा घात संभव नहीं है, अतएव ब्राह्मणहत्या आदि का दोष भी कभी किसीको नहीं लग सकता है। इस के अतिरिक्त नित्य में कुछ परिवर्तन संभव न होने से जीव की बालक और युवा आदि अवस्थायें-जो कि प्रत्यक्ष में भी दृष्टिगोचर होती हैं-नहीं घटित हो सकेंगी ॥ ३० ॥ इस प्रकार वस्तु के सर्वथा नित्य मानने से सर्व ही वस्तुस्वरूप असमंजस हो जाता है - तत्त्वव्यवस्था और लोक व्यवहारका प्रसंग प्राप्त होता है । इसलिये प्रमाणसिद्ध वस्तु के परिणाम को मानना चाहिये ।। ३१ ॥ ___ यद्यपि वस्तु प्रत्येक समय में अपने प्राचीन स्वरूप को - पूर्व पर्याय को - छोडती है और उत्तर स्वरूप को - नवीन पर्याय को-धारण करती है, तो भी वह कथंचन - द्रव्य स्वरूप से - ध्रुव (नित्य) है। जैसे सुवर्ण अपनी घट पर्याय को छोडकर किरीट पर्याय को धारण करता हैं, तो भी वह अपने सुवर्णपन को नहीं छोडता है -- वह दोनों ही अवस्थाओं में अवस्थित रहता है ॥ ३२ ॥ _ जिस अनेकान्तके अभाव में लोगों के सर्व व्यवहार असंभव हो जाते हैं वह जीवित के समान सुन्दर (प्रिय) अनेकान्त निरन्तर जयवन्त रहे ॥ ३३ ॥ धर्म व अधर्म द्रव्य आदि समस्त बाधा से रहित - अतीन्द्रिय वस्तुओंका तथा जीवादि पदार्थों का पवित्र विविध युक्तियों के द्वारा योग्य अनुमान ही किया जाता है ॥ ३४ ॥ . ३१) 1 अङगीकारे, D अङगीकारे सति समस्तम् अमनोज्ञं भवति. 2 PD अङगीकर्तव्यः. 3 पर्यायः । ३२) 1 प्राप्नुवत्. 2 P D अनेकान्तेन । ३३) 1 अनेकान्तस्य. 2 मनोज्ञः । ३४) 1 P° अनुमानत एव. । Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -७. ३९] - ज्ञानदानफलम् - 511) यत्रापि नानुमान क्रमते ननु मादृशस्य मन्दमतेः । बहुधा दृष्टावञ्चनजिनवचनात्तदपि निश्चेयम् ॥ ३५ 512) लोको ऽपि सत्यवाद संवादाद्वादिन विनिश्चित्य । संदिग्धे ऽर्थे साक्षिणमङ्गीकुरुते प्रमाणतया ॥३६ 513) न च भगवतो ऽस्तु किंचन वञ्चनवचने निमित्तमित्युक्तम् । प्रत्यक्षेणागम्यं तत्त्वागमनेन निःशेषम् ॥ ३७ 514) आप्तपरंपरया स्याद्ग्रन्थेनान्येन वचनसाम्येन । संदिग्धार्थे वचने क्वचन जिनोक्तत्वनिश्चयनम् ॥ ३८ 515) धर्मास्तिकायमुख्यं कथंचिदप्यस्तु किं तेनं । कृत्याकृत्यं चिन्त्यं सुचेतसा पुण्यपापादि ॥३९ जिस सूक्ष्म तत्त्व के विषय में मुझ जैसे मन्दज्ञानी का अनुमान प्रवृत्त नहीं होता है, -उसका निश्चय जिनवचनसे करना चाहिये । क्योंकि वह यथार्थ वस्तुस्वरूप का दिखलानेवाला व वंचनासे रहित है ॥ ३५ ॥ व्यवहारी जन भी सत्यवचन से सत्यवक्ता वादी का निश्चय करके संदिग्ध पदार्थ का निर्णय करने के लिये साक्षी को प्रमाण मानता है ॥३६ ॥ भगवान् जिनेन्द्रके वंचनापूर्ण भाषण का कोई निमित्त नहीं रहा है - वंचनापूर्ण भाषणका निमित्त जो कषाय भाव है वह उनका नष्ट हो चुका है, यह पूर्व में कहा जा चुका है। इसीलिये उसे प्रमाणभूत मानकर जो समस्त वस्तुस्वरूप प्रत्यक्ष के द्वारा नहीं जाना जा सकता है उसका आगम से- उक्त जिनवचन से - निश्चय करना चाहिये ।। ३७ ॥ संदिग्धार्थ विषयक वचन में जिनोक्त तत्त्व का निश्चय कहीं आप्त परम्परासे, कहीं अन्य ग्रन्थसे तथा कहीं वचन की समानतासे होता है ॥ ३८ ॥ धर्मास्तिकाय आदि अतीन्द्रिय सूक्ष्म पदार्थ कैसे भी रहें, उनसे क्या सिद्ध होना है ? आत्महितैषी भव्य जीव को निर्मल अन्तःकरण से आचरणोय पुण्य कार्य का तथा परित्यजनीय पापकार्य का विचार करना चाहिये । अभिप्राय यह है कि तत्त्व को सूक्ष्मता और बुद्धि की मन्दता के कारण यदि अतीन्द्रिय पदार्थों का ज्ञान नहीं हो सकता है तो न सही। क्योंकि, उससे अभीष्ट की सिद्धि में कोई बाधा उपस्थित नहीं होती है। परन्तु आत्म हित के साधनार्थ हेय व उपादेय का विचार करना ही चाहिये। क्योंकि, उसके विना अभीष्ट प्रयोजन सिद्ध नहीं हो सकता है॥३९॥ ___३५) 1 D तयापि । ३७) 1 D प्रत्यक्षेण अग्राह्यं वञ्चननिमित्तमागतम्. 2 P तच्चागमनेन । ३९) 1 D जीवादिद्रव्यं. 2 D एकान्तेन । Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३६ १७.४० - धर्मरत्नाकरः516) तत्रास्ति कर्म चित्र विचित्रफलसमुपलम्मतो ऽनुमितम् । ___ जातं हेतोः सदृशान्न दृश्यते विसदृशं कार्यम् ॥ ४० 517) एकजनकादिजातौ स्त्रीपुंसौ यमलको प्रसाधयतः । भिदुरायुःसौभाग्यादिभागिनौ भेत्तृ तत्कर्म ॥ ४१ 518) समे ऽपि व्यापारे पुरुषयुगलस्यामलधियः समाने कालादौ सकलगुणसाम्ये ऽपि भवति । यदेकस्यानों द्रविणनिचयो ऽन्यस्य सुखदो विनिश्चेयं कर्म स्फुटतरमितो ऽस्तीत्यनुमितम् ।। ४२ 519) दारिद्रयं विदुषां विपन्नयवतां संपत्परा द्वेषिणां वैधव्यं च वधूजनस्य वयसि प्रोल्लासिपीनस्तने । यत्प्रेयोविरहः स्थितिः सह खलोगो ऽप्ययादारुणं मुक्त्वा कर्म विचेतनं विकरुणं कश्चेतनश्चेष्टते ।। ४३ लोक में चूंकि कर्म का सुख दुःखादि रूप अनेक प्रकारका फल (कार्य) देखा जाता है, अतः इससे उसकी विविध रूपता का अनुमान होता है। कारण यह कि किसी एक सदृश कारण से उत्पन्न विलक्षण कार्य नहीं देखा जाता है, किन्तु कारण के अनुरूप ही कार्य की उत्पत्ति देखी जाती है ॥ ४०॥ एक माता-पिता से उत्पन्न युगल स्त्री-पुरुष आयु, सौभाग्य एवं सुख दुःखादि की भिन्नताका अनुभव करते हुए अपने कर्म की भिन्नता को सिद्ध करते हैं ।। ४१ ।।... किन्हीं निर्मलबुद्धि (विचारशील) दो पुरुषों की क्रिया, काल आदि और अन्य सब गुणों की समानता के होने पर भी उन दोनों में से एक को हानि और दूसरे को सुखप्रद धनसमूह का लाभ होता है। इससे कर्म के अस्तित्वका अनुमान होता है। इसीलिये यह स्पष्टतया समझ लेना चाहिये कि जीव जो भला बुरा आचरण करता है, तदनुसार उसके पुण्य-पापका उपार्जन होता है, जिससे उसे भविष्य में सुख-दुःख को भोगना पडता है ।। ४२ ।। - विद्वानों को दारिद्रय, न्यायमार्ग से चलनेवाले सत्पुरुष को विपत्ति, शत्रुओं को उत्तम संपत्ति, सुंदर और पुष्ट स्तनों के कारणभूत तारुण्य में स्त्रीजनों को वैधव्य की प्राप्ति, प्रिय मित्रादिकों का विरह, तथा दुष्टों के साथ संयोग; इस प्रकार से प्राणियों को जो अनुकूल व प्रतिकूल सामग्री प्राप्त होती है उसका कारण वह दुष्ट जड कर्म ही है । उस कर्म के विना भला कौनसा प्राणी प्रवृत्ति करता है ? उसके विरुद्ध कोई कुछ भी नहीं कर सकता है ।। ४३ ॥ ...... ४०) 1 कृत्याकृत्ये पुण्यपापादौ, D कृत्याकृत्ये । ४२) 1 प्रमाणीकृतम् । ४३) 1 पण्डितानाम्. 2D आपदा. 3 रण्डत्वम्. 4 उन्नत. 5 बभूव । Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -७. ४७]] - ज्ञानदानफलम520) दौर्गत्यं यदुदात्तचित्तसुधियो व्याधिव्यथा भोगिनां दौर्भाग्यं रमणीयरूपरमणीलोकस्य लक्ष्मीवताम् । तारुण्ये मरणं जितस्मरवपुःश्रीणां जरा श्रीमतां नैवेदं समवत्स्यताविकरुणं कर्माभविष्यन्न चेत् ॥ ४४ 521) अनु गुणे विगुणं विगुणे ऽन्यथा परिजने स्वजनेष्टजनादिकम् । भवति कर्मणि हन्त शरीरिणां नरपताविव पत्तिजनादिकम् ॥ ४५ 522) किंचाविवादविषयं विहाय लोकायतं विषयलोलम् । कर्माण्येव मन्यन्ते सामान्ये नास्तिकाः सर्वे ॥ ४६ 523) संयमभाजो जनमनितपूजनभाजनं जना यशसाम् । दृश्यन्ते द्वन्द्वद्वयवियोगिनो योगिनः सुखिनः ॥ ४७ यदि निर्दय कर्म नहीं होता तो जिनका मन उदार और बुद्धि निर्मल है ऐसे पुरुषों को दारिद्रय नहीं प्राप्त होता, भोगी जन को रोग पीडा नहीं घेरती, सुंदर रूपयुक्त रमणियों को दुर्भाग्य (पतिका वियोग आदि) नहीं प्राप्त होता, धनिकों का तारुण्य में मरण नहीं होता, तथा सुन्दरतासे कामदेव को जीतनेवाले श्रीमान् लोगों को वृद्धावस्था नहीं प्राप्त होती ॥ ४४ ॥ खेद की बात है कि कर्म के होने पर जिस प्रकार राजा के अनुकूल व प्रतिकूल रहते हुए उसके पादचारी सैनिक आदि प्रतिकूल व अनुकूल होते हैं, उसी प्रकार कर्मोदयवश प्राणियों के परिजन (सेवकजन) के अनुकूल होने पर उसके पुत्रादिक स्वजन और इष्ट मित्र आदि विगण-प्रतिकल -होते हैं तथा कभी पत्रादिक स्वजन और इष्टमित्रादि के अनकल होने पर परिजन प्रतिकूल होते हैं ॥ ४५ ॥ विषयासक्त लोकायतिक - नास्तिक चार्वाक लोग - कर्म को नहीं मानते हैं । वह अपने वाद का विषय नहीं है । उनको छोडकर अन्य सब ही आस्तिक जन - आत्मा और परलोक को मानने वाले - सामान्य से कर्मों को मानते ही हैं ।। ४६ ॥ ___संयमका परिपालन करनेवाले सत्पुरुष लोगों के द्वारा की गयी पूजा के और यश के पात्र होते हैं। जो योगीजन द्वन्द्व युगल से - आरम्भ व परिग्रहरूप क्लेशद्वय से - रहित हो चुके हैं, वे लोक में सुखी देखे जाते हैं ॥ ४७ ॥ ४४) 1 दरिद्रम्, D दुर्गतिः. 2 बुद्धियुक्तस्य. 3 P° समवत्स्यताद्विकरुणम्, D अस्थास्यत. 4 निर्दय । ४५) 1 गुणयुक्ते. 2 अनुगुणम्, D गुणरहिते परिजने सानुकूलं भवति. 3 पदातिजनादिकम् । ४६) नास्तिकमतान्तरितम् । ४७) 1 D° जोऽजनि. 2 P° जनितपूजना. 3 कथंभूतास्ते. 4 के ते योगिनः । Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३८ - धर्मरत्नाकरः - 524) आरम्भे संरम्भात्परिग्रहे चाग्रहाद्विधा द्वन्द्वः । तनु चित्तसंगतानामसंगर्तस्त्यक्तसंगानाम् ॥ ४८ 525) रागादिदोष पूर्गापगमात्परमसुखसंगमः शमिनाम् । आगमगदितो ऽनुमानसिद्धो विशुद्धबुद्धीनाम् ॥ ४९ .526) अनुमीयते ऽत एव हि रागाभावः सदुपशमातिशये । संभावना दाह्याभाव व हुताशनातिशये ।। ५० 527) यो यस्येह विरोधी दृष्टस्तस्योदये तदितरस्य । नाशो sari वस्त्रे मालिन्यस्यैव शौक्ल्येन ॥ ५१ 528 ) एवं सज्ज्ञानादेः प्रकर्षपर्यन्ततः क्षयो ऽत्यन्तम् । क्वचिदपि जीवे ऽविद्यातृष्णादेः संभवत्येव ॥ ५२ [ ७.४८- - शरीर और मन से संगत - शरीरादि बाह्यपदार्थों में अनुरक्त-जनों के आरम्भ विष- आसक्ति से दो प्रकारका द्वन्द्व रहा करता है । यक प्रयत्न और परिग्रह विषयक आग्रह किन्तु जो उस परिग्रह की ओरसे निर्ममत्व हो चुके हैं, उनके वह दो प्रकारका द्वन्द्व नहीं रहता है ॥ ४८ ॥ रागादिक दोषों के समूह के नष्ट हो जाने से निर्मल बुद्धि के धारक मुनिजनों को जो उत्कृष्ट सुख प्राप्त होता है उसका वर्णन आगम में किया गया है । तथा वह अनुमान से भी सिद्ध है ॥ ४९ ॥ इसीलिये जिस प्रकार अग्नि के ( उपशमकी) अधिकता में इन्धन के अभाव की संभावना की जाती हैं, उसी प्रकार विद्यमान उपशम की अधिकता में रागादि के अभाव का अनुमान किया जाता है ॥ ५० ॥ जो जिसका विरोधी होता है उसके वृद्धि में अन्य का विनाश देखा जाता है । जैसे शुक्लता से - सफेदी की वृद्धि में - मलिनता का विनाश ॥ ५१ ॥ इसी प्रकार से किसी जीव में जब सम्यग्ज्ञानादिक गुणों का प्रकर्ष बढते बढते पूर्णावस्था प्राप्त होता है, तब अविद्या ( अज्ञान ) व तृष्णा आदि का अतिशय विनाश उसके होता ही है ॥ ५२ ॥ ४८) 1 कायमनःप्रधानानाम् 2 द्वन्द्व : अनिष्टः । ४९ ) 1 समूह. 2 विनाशात्. 3 पुनः कथंभूतास्ते । ५० ) 1 भाव्यतया । Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -७. ५७] -शानदानफलम् - 529) चिरतरकालालीनं कलधौतोपलमलमिव प्रयोगेण । झटिति विघटते जन्तोः कर्म ज्ञानादियोगेन ॥५३ 530) पापस्यापि विलोकयन्ति सुधियो लोकाः फलं दारुणं __ चौराणां वधबन्धनं बहुविधं वित्तापहारादिकम् । जिह्वाच्छेदनभेदनाद्यपयशो लोके मृषाभाषिणां नानाकारनिकारमङ्गविगमायन्याङ्गनासंगिनाम् ॥५४ 531) अर्हच्छीचूडामणिकेवलिकाज्योतिरमलशास्त्रादेः। संवादिनो जिनोक्तादतीन्द्रियो ऽप्यागमः सत्यः ॥ ५५ 532) एवंविधसिद्धान्तादपि भगवान् साध्यते हि सर्वज्ञः। विप्रतिपत्तौ झटिति प्रकटं कूटस्य दुर्दुरूढस्य॑ ॥५६ 533) अन्योन्याश्रयदूषणं न च भवेत्पूर्वोत्तरोत्सारितं सर्वज्ञस्य निषेधने ऽपि समतान्यनाश्रयासिद्धता। भात्यन्तःकरणे च तत्र वदतान्मीमांसकस्तत्कथं संतानेन विना बुधः स हि परान्विद्यात्कुतो ऽनर्हतः ।। ५७ जिस प्रकार दीर्घकाल से संश्लेष को प्राप्त हुआ सुवर्ण पाषाण का मैल प्रयोग से - अग्नि के तापसे - शीघ्र ही विलीन हो जाता है, उसी प्रकार ज्ञानादि के संबन्ध से प्राणी का दीर्घ काल से संबद्ध कर्म भी शीघ्र नष्ट हो जाता है ॥ ५३ ॥ विद्वान् लोग पाप के भयानक फल को देखते ही हैं । जैसे - लोक में चोरों को दुसरों के धन आदि के अपहरण से प्राप्त हुआ बहुत प्रकार का वध-बन्धन आदिका दुख, असत्यभाषियों को जिव्हा का छेदन-भेदन आदि एवं अपकीर्ति, परस्त्रीसेवियों को लिंगच्छेदनादिरूप अनेक प्रकारका अपकार ॥५४॥ श्रीजिनेश्वर ने कहे हुए सत्य ऐसे अर्हच्छीचूडामणि, केवलिकाज्योतिरमलशास्त्र आदि निर्दोष शास्त्रों से अतीन्द्रिय आगम भी सत्य है। तात्पर्य - उपर्युक्त शास्त्रों को प्रतीति सत्यरूपा होनेसे जिनेश्वर के मुखसे जो दिव्य ध्वनि निकली थी वह सत्य है ऐसा अनुमान से सिद्ध होता है ।। ५५ ॥ उपर्युक्त सिद्धान्त से भी भगवान् सर्वज्ञ की सिद्धि की जाती है। इससे भिन्न मत प्रकट करने पर (भिन्न मत-वाले का) असत्य दुर्नय झट से प्रकट हो जावेगा ॥५६॥ ... इस में अन्योन्याश्रय दोष का संभव भी नहीं है । क्योंकि इसका पहले ही उत्तर देकर ५३) 1 P°चिरकाला. 2 जीवस्य । ५४) 1 असत्यवादिनाम्. 2 धिक्कार. 3 अङगच्छेदनादि. ' परस्त्रीभोगिनाम् । ५६) 1 दुर्णयस्य । ५७) 1 D° निषेवने । Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४० - धर्मरत्नाकरः - [७.५८534) ये चेच्छन्त्यपि नेच्छन्ति सर्वज्ञं मानसे सदा। तेषामपि स्फुरत्साक्षानिराकार्यः कथं भवेत् ॥ ५८ 535) इत्येवं मानतः सिद्धः सर्वज्ञो दोषवजितः । से भव्यानुग्रहायैर्वं प्रतिपादयति श्रुतम् ॥ ५९ 536) लिङ्गोगमानपेक्षं किंचिदिदानीमृतं वदेत् क्वचित् । ___एवं को ऽपि समस्तं साक्षात्कुर्वन्नहतकर्मा ॥ ६० 537) नैवागमो ऽस्त्यमूलः संबन्धाग्रहणतो न लिङ्गमपि । तथ्यमतीन्द्रियमर्थं साक्षाद्विदितं जिनो वदति ॥ ६१ 538) गिरी विदन् दोषगुणौ कियन्तौ परोपकाराहितसुप्रवृत्तिः । अन्यो ऽपि धर्मामृतधौतबुद्धिर्न वक्ति पूर्वापरसविरुद्धम् ॥ ६२ . . निराकरण किया गया है । सर्वज्ञ भगवान् का निषेध करने के लिये दिया गया आश्रयासिद्ध नामक दोष अन्य आगम से समान है । यदि वह हृदय में प्रकाशित होता है, तो मीमांसक उसे नहीं कैसे कहेगा ? वह ज्ञानी संतान के बिना अर्हतसे अन्य लोगों को कैसे जानेगा (?) ॥५७॥ (सर्वज्ञ की जानने की) जिनकी इच्छा है और जिनकी नहीं उन दोनों के भी मन में प्रत्यक्ष रूपसे स्फुरित होनेवाले सर्वज्ञ का निषेध कैसे किया जा सकता है ? ॥ ५८ ॥ इस प्रकार प्रमाण से दोष रहित सर्वज्ञ सिद्ध होता है । वह भव्य जीवों का अनुग्रह करने के लिये ही श्रुत का प्रतिपादन करता है, अर्थात् भावश्रुत का प्ररूपण करता है ।। ५९ ।। जैसे कोई पुरुष लिंग और आगम की अपेक्षा के विना कुछ सत्यार्थ का प्रतिपादन करता है, वैसे ही जिसने समस्त कर्मों को नष्ट कर दिया है ऐसा कोई महात्मा संपूर्ण पदार्थों का साक्षात्कार करनेवाला है ॥६० ॥ अमूल आगम नहीं है । तथा बिना संबन्ध ग्रहण किये लिंगज्ञान भी नहीं है। श्री जिनेश्वर अतीन्द्रिय पदार्थों को प्रत्यक्ष से यथार्थ जानकर उनका व्याख्यान करते हैं ।। ६१॥ जो वचनों के कितने ही दोष और गुणों को जानता है, जिस की परोपकार में उत्तम प्रवृत्ति है, तथा जिसकी बुद्धि धर्मरूप अमृत के द्वारा धो दी गयी है -निर्मल कर दी गई है - ऐसा अन्य भी - सर्वज्ञ से भिन्न अल्पज्ञ भी -पूर्वापर विरुद्ध वचन नहीं कहता है ।। ६२ ॥ ५९) 1 सर्वज्ञः. 2 उपकाराय प्रसादाय वा । ६०) 1 D चिह्न. 2 विना. 3 D शुभकर्मा । ६२) 1 वाणीनाम्. 2 D रोपित। Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -७. ६५] - ज्ञानदानफलम् - १४.१ 539 ) धर्म विशुद्धमधिगच्छति' शुद्धबोधो यः श्रद्दधात्यविधुरो विधिना विधत्ते । संबोधयत्यबुधभव्यजनं भवाब्धेरुत्तारकः सकरुणः स गुरुर्गुणाढ्यः ॥ ६३ 540 ) तथोक्तम् 6 प्राज्ञैः प्राप्तसमस्तशास्त्र हृदयः प्रव्यक्तलोकस्थिति : प्रास्ताशैः प्रतिभापरः प्रशमवान् प्रागेव दृष्टोत्तरः । प्रायः प्रश्नसहः प्रभुः परमनोहारी परानिन्दया ब्रूयाद्धर्मकथां गणी गुणनिधिः प्रस्पष्टमिष्टाक्षरः ॥ ६३*१ 8 541 ) देवागमगुरुतत्त्वं परीक्षितं पण्डितैरुपादेयम् । तापाद्यैरिव काञ्चनमिह वञ्चनभीतचेतोभिः ॥ ६४ 542 ) गुरुदेवयोः स्वरूपं निरूपितं प्रक्रमागतं किमपि । आगमतत्त्वं प्रकृतं समासतस्तत्समाम्नातम् ॥ ६५ जो निराकुल निर्मल ज्ञानी निर्दोष धर्म के स्वरूप को जानता है, उसके ऊपर श्रद्धान करता है, विधिपूर्वक उसका आचरण करता है, ज्ञानहीन भव्य जनों को उपदेश देता है, तथा जो दयार्द्र हो कर उनका संसार-समुद्र से उद्धार करता है, इत्यादि गुणों से युक्त महात्मा को गुरु कहा जाता है ।। ६३ ।। कहा भी है जो विद्वान् गणी - आचार्य - समस्त शास्त्रों के रहस्य का ज्ञाता, लोकव्यवहार से परिचित, निःस्पृह, प्रतिभा - नवीन नवीन तर्कणारूप बुद्धि - से सम्पन्न, शान्त, शंका के पूर्व ही उसके समाधान का अन्वेषक, प्राय: करके सब प्रकार के प्रश्नों को सहनेवाला - उनसे उद्विग्न न होनेवाला, प्रभावशाली, दूसरों के चित्त को आकर्षित करनेवाला, परनिन्दा से दूर, अनेक विभूषित तथा स्पष्ट व मधुर भाषण करनेवाला हो, वही धर्म कथा के कहने का अधिकारी - तत्त्व व्याख्याता - होता है ।। ६३*१ ।। जिस प्रकार मन में अयथार्थताकी आशंका करनेवाले ग्राहक यहाँ सुवर्ण की तपाने आदि उपायों द्वारा परीक्षा कर के उसे ग्रहण किया करते हैं, उसी प्रकार विद्वानों को देव, आगम और गुरु के स्वरूप की परीक्षा कर के ही उन को ग्रहण करना चाहिये ॥ ६४ ॥ प्रकरण के 'अनुसार उन में से गुरु और देवका कुछ स्वरूप पूर्व में कहा जा चुका है । इस प्रकरण में प्रकृत आगम का स्वरूप संक्षेप से कहा गया है ॥ ६५ ॥ ६३) 1 गृह्णाति 2 अहीन: 3 धारयति । ६३* १ ) 1 प्रज्ञा संयुक्त : 2 सर्वशास्त्रपारंगत: 3 ज्ञातलोकस्थिति:. 4 प्रकर्षेण निरस्ता आशा येनासौ प्रास्ताशः आशारहितः 5 बुद्धिमान्, D बुद्धिपर: 6 उपशमयुक्त:. 7 D प्रथमः उत्तरसमर्थ: 8 D आचार्य :. 9 Dवि [व्य] क्ताक्षर: । ६५ ) 1 पूर्वागतं पूर्वप्रारब्धम्. 2 पूर्वप्रारब्धम्. 3 आगमतत्त्वम्. 4 कथितम् । Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४२ . - धर्मरत्नाकरः - . [७.६६543) आगमाधिगमनीयमशेषं निर्दिशन्ति खलु धर्मविशेषम् । आगमव्यपगमे हि नियोगाज्जायते सकलधर्मविलोपः ॥ ६६ 544) आलोकेन विना लोको मार्ग नालोकते यथा। विनागमेन धर्मार्थी धर्माध्वानं जनस्तथा ॥ ६७ 545) उच्छिद्यमानो यत्नेन धर्मानुच्छेदवाञ्छया । ____ आगमः सति सामर्थ्य रक्षणीयो विचक्षणः ॥ ६८ 546) श्रेष्ठबुद्धिनरवाहनादिभिर्लेखित सकलमेव शासनम् । पालितं परमतद्विधिर्यथाकारि भव्यनिवहस्य दर्शितः॥६९ 547) श्रेयसा क्षितिमुजाप्यनामिकाजन्मनि श्रुतविधिय॑रच्यतं । तत्फलं च समलम्भिं विश्रुतं दानतीर्थपरिवर्तनादिकम् ॥ ७० ___ संपूर्ण धर्म विशेष - श्रावक और मुनियों का मूल व उत्तर गुणादिरूप आचार तथा जीवादिक तत्त्वों का स्वरूप - आगम से जाना जाता है, ऐसा विद्वान कहते हैं । ऐसे आगम का लोप होने पर नियमसे समस्त धर्म का ही लोप संभव है ॥६६ ।। जिस प्रकार पथिक जन प्रकाश के विना अभीष्ट मार्ग को नहीं देख सकते हैं, उसी प्रकार धर्म के अभिलाषी जन उस आगम के विना धर्म के भी मार्ग को नहीं देख सकते हैं ॥ ६७॥ धर्म की परम्परा का नाश न हो, ऐसी अभिलाषा रख कर जिन विद्वानों में उस आगम के संरक्षण करने का सामर्थ्य है उन्हें नष्ट किये जानेवाले उस आगम का प्रयत्न पूर्वक रक्षण करना चाहिये ॥ ६८॥ श्रेष्ठ बुद्धि के धारक नरवाहन आदि राजाओं ने संपूर्ण जिनागम को लिखाया है तथा उसका संरक्षण भी किया है। साथ ही उन्हों ने भव्य समूह के लिये उस की उत्कृष्ट विधि को भी दिखलाया है । (नरवाहन राजा का दूसरा नाम भूतबली है । उन्हों ने श्री धरसेन आचार्य के पास आग्रायणीय पूर्वगत पंचम वस्तु के चतुर्थ प्राभुत का अध्ययन किया और तदनन्तर उन्हों ने षट्खण्डागम की रचना की है) [विबुध श्रुतावतार] ।। ६९॥ श्रेयान् राजा ने अनामिका नामक कन्या के भव में श्रुतविधि नामक उपोषण व्रत (१५८ दिनों का) को किया था । उसका उसने दान तीर्थ प्रवृत्ति आदि रूप प्रसिद्ध फल भी प्राप्त किया था ॥७०॥ ६६) 1 D पठनीयं. 2 विनाशे । ६७) 1 धर्ममार्गम् । ६९) 1 नरवाहनादिभि: समस्त आगम जयधवला महाधवलादि लिखापितम्. 2 D कृतः । ७०) 1 धर्मस्थापनवाञ्छया. 2 निर्नामिकामवान्तरश्रतविधिः कृतः. 3D श्रुतस्कन्ध विधिः.4 रचितः कृतः. 5 प्राप्तम्. 6 D विख्यात । Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -७. ७५] -ज्ञानदानफलम्548) संधार्याः सपरिच्छदाः श्रुतधराश्चित्रानपानादिना लेख्यं पुस्तकजातमुत्तमधिया शस्तं च शस्तं मुदा । आत्मीयं हिमरश्मिमण्डलतले दत्त्वात्र नामामलं नानाबन्धनवेष्टनादिविधिना संरक्षणीयं सदा ॥७१ 549) द्रविणं साधारणमुपकरणीयमथादरेण भरणीयम् । पुस्तकसंघादीनां निमित्तमापत्तिसंपत्तौ ॥ ७२ 550) कुर्वाणा निर्वहणं धर्मस्यानिधनमित्थमिह धनिनः।। बध्नत्यनुबन्धि शुभं. निबन्धनं बन्धनविनाशे ॥ ७३ 551) तर्कव्याकरणाद्या विद्या न भवन्ति धर्मशास्त्राणि । निगदन्त्यविदितजिनमतमिति जडमतयो जनाः केऽपि ॥ ७४ 552) द्रव्यानुयोगः सकलानुयोगमध्ये प्रधानोऽभिदधै सुधीभिः । तर्कप्रमाणं प्रणिगद्यते ऽसौ सद्धर्मशास्त्रं ननु दृष्टिवादः॥७५ निर्मलबुद्धि श्रावक को सपरिवार श्रुतज्ञानियों का भोजन-पानादि के द्वारा संरक्षण करना चाहिये । एवं अपनी उत्तम बुद्धि से आनन्दपूर्वक उत्कृष्ट से उत्कृष्ट शास्त्र समूह को लिखना चाहिये । तथा अपने निर्मल नाम को चन्द्रमण्डल के पृष्ठ पर दे कर अनेक बन्धन और वस्त्र वेष्टन आदि की विधि से उन शास्त्रों का सदा रक्षण करना चाहिये ॥७१॥ शास्त्र तथा मुनि व आर्यिका आदिरूप चार प्रकार के संघ आदि के ऊपर आपत्ति के आने पर उसके परिहार के लिये साधारण धन एवं उपकार के योग्य उपकरण आदि को पुष्ट करना चाहिये - उनका दान करना चाहिये ॥७२॥ इस प्रकार से यहाँ धर्म का अखण्ड निर्वाह करने वाले धनिक जन व्यवधान रहित उस पुण्य कर्म को बाँधते हैं, जो पापबन्धका नाश करने में समर्थ होता है ॥७३॥ कितने जडबुद्धि जन जिन भगवान् के अभिप्राय को न समझने के कारण यह कहते हैं कि तर्क, व्याकरण व ज्योतिष आदिक विद्यायें धर्मशास्त्र नहीं हैं ॥ ७४ ।। परन्तु उनका वैसा कहना संगत नहीं है, क्योंकि, समस्त- चारों- अनुयोग में द्रव्यानुयोग मुख्य है, ऐसा विद्वानों के द्वारा कहा गया है । दृष्टिवाद स्वरूप वह द्रव्यानुयोग तर्क प्रमाण को समीचीन धर्मशास्त्र कहता है ॥७५ ॥ - ~ ७१) 1 परिवाराः, D मुनयः परिवारसहिताः संधार्याः. 2 D कथितम् - 3 हर्षेण । ७२) 1 D त्यागे समानवृत्ति मेघवत् दातव्यम् । ७३) 1D मोक्षकारणम् । ७४) 1 कथयन्ति । ७५) 1 कथितः, D धारयामि. 2 द्रव्यान योग:. 3 D° नतु दृष्टि°.4D पूनः कथं न धर्मवादः । Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४४ - धर्मरत्नाकरः - 553 ) गणिते धर्मकथायां चरणे द्रव्ये भवेयुरनुयोगाः । व्याख्यातानां चतुर्णां तुर्यो' वर्यः समाख्यातः ।। ७६ 554) स्वामी समन्तभद्रः श्रीमानकलङ्कदेव इत्याद्याः । तर्केण प्रमाणैरपि शासनमभ्युद्धरन्ति स्म ॥ ७७ 555 ) मिथ्यादृष्टिश्रुतमपि सद्दृष्टिपरिग्रहात्समीचीनम् । ताम्र रसानुविद्धं क' किमु काञ्चनं न संभवति ॥ ७८ 556 ) दीप इव शब्दविद्यो परमात्मानं च दीपयत्युच्चैः । आत्मप्रकाश sft हिन तथा पुनरन्यशास्त्राणि ॥ ७९ 557 ) तदुक्तम् - चन्द्रं चुचुम्बिषसि मूढ जिघृक्षसे । द्य प्रोर्णुनूषसिं करेण सचन्द्रताराम् ॥ दोर्भ्यां तितीर्षसि समुद्रमगाधपारं । यच्छन्दशास्त्रमनधीत्यं विवक्षसे ऽर्थान् ॥ ७९* १ 6 [ ७. ७६ गणित, धर्मकथा, चारित्र और द्रव्य इन चार को क्रमशः विषय करने वाले चार अनुयोग हैं। इन कहे हुए चार अनुयोगों में चौथा अनुयोग - द्रव्यानुयोग - श्रेष्ठ कहा गया है ।। ७६ ।। स्वामी समन्तभद्र और श्रीमान् अकलंक देव आदि प्रमुख तार्किक आचार्यों ने तर्क से तथा अनुमानादि अन्य प्रमाणों से भी जिन शासन का उद्धार किया है ।। ७७ ।। सो ठीक भी है, क्योंकि, मिथ्या दृष्टियों के द्वारा प्ररूपित श्रुत भी सम्यग्दृष्टियों के द्वारा स्वीकार करने पर समीचीन हो जाता है । पारद रससे संबद्ध तांबा क्या मूल्यवान सुवर्ण नहीं बन जाता है ? ॥ ७८ ॥ जिस प्रकार शब्दविद्या ( व्याकरण शास्त्र ) दीपक के समान आत्मा और परमात्मा को भी प्रकाशित करती है, उस प्रकार अन्य शास्त्र - - मिथ्यादृष्टि प्ररूपित श्रुत - केवल आत्मा को भी नहीं प्रकट करता है ।। ७९ ।। कहा भी है । शब्द शास्त्र के अध्ययन के बिना जो तुम पदार्थों का विवेचन करना चाहते हो, उससे हम ऐसा समझते हैं कि तुम चन्द्रका चुम्बन करना चाहते हो, सूर्य को ग्रहण करने की इच्छा करते हो, अपने हाथ से चन्द्र और ताराओं सहित आकाशको आच्छादित करने की इच्छा करते ७६ ) 1 लोकस्थितो. 2 द्रव्यानुयोग : 3P D प्रधानः । ७८ ) 1 ग्रहणात्. 2 मनोज्ञम् । ७९ ) 1 द्रव्यश्रुतम् २ अन्य मिथ्यादृष्टिजनितानि । ७९* २ ) 1 आकाशम् 2पणं इच्छसि आकाशम्, D व्योम हस्तेन मापस 3 भुजाभ्यां 4 तरितुं वाञ्छसि D तरितुमिच्छसि 5PD अपठित्वा 6 पदार्थान् व्याख्यायसि । Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -७. ८३] -ज्ञानदानफलम् - 558) व्याकरणालङ्कारच्छन्दःप्रमुखं जिनोदितं मुख्यम् । सुगतादिमतमपि स्यात्स्यादळे स्वमतमकलङ्कम् ॥ ८० 559) मुनिमतमपि विज्ञात न पातकं तनुविरक्तचित्तानाम् । यंत्सर्वं ज्ञातव्यं कर्तव्यं न त्वकर्तव्यम् ॥ ८१ 560) विज्ञाय किमपि हेयं किंचिदुपादेयमपरमपि दूष्यम् । तनिखिलं खलु लेख्यं ज्ञेयं सर्वज्ञमतविज्ञैः ॥ ८२ 561) ये लेखयन्ति सकलं सुधियो ऽनुयोगं शब्दानुशासनमशेषमलङ्कृतीश्च । छन्दांसि शास्त्रमपरं च परोपकारसंपादनकनिपुणाः पुरुषोत्तमास्ते ॥ ८३ हो । तथा अगाध व अपार समुद्र को अपने दोनों बाहुओं से तरने की इच्छा करते हो । (तात्पर्य यह कि जिस प्रकार चन्द्र का चुम्बन - स्पर्शन - आदि सर्वथा असंभव है उसी प्रकार व्याकरण के अध्ययन के विना पदार्थों का व्याख्यान भी सर्वथा असम्भव हैं) ॥७९*१॥ व्याकरण, अलंकार व छन्दःशास्त्र आदि जिनेश्वरकथित शास्त्र मुख्य हैं तथा बौद्ध आदि अन्य मत भी जब स्यात् पद से अंकित अर्थात् स्याद्वाद से भूषित होते हैं तब वे भी स्वमत-जिनमत और निर्दोष होते हैं । (तात्पर्य - बौद्ध व नैयायिकादिकों के शास्त्रों में वस्तु का स्वरूप सर्वथा नित्यानित्यादि रूप से कहा गया है। यदि उसमें स्यात् पद को जोड दिया जावे तो वह भी अनेकान्तात्मक हो जाने से प्रमाणयुक्त होगा, तब उसे जैन मत कहने में कुछ हर्ज़ - हानि नहीं है ) ॥ ८० ॥ जिन सज्जनों का मन शरीर से विरक्त हो चुका है उनके लिये मुनि के मत का जानना भी पाप नहीं है । कारण यह कि जो भी कर्तव्य है उस सबको जान लेना योग्य है, किन्तु अकर्तव्य को जानना उचित नहीं है ।। ८१ ॥ जो विद्वान् सर्वज्ञ के मत से परिचित हैं उन्हें जो कुछ भी हेय है, जो कुछ उपादेय है और अन्य जो कुछ भी दूषण के योग्य है, उस सब ही ज्ञेय को जानकर लिखना चाहिये ॥८२॥ __ जो विद्वान् संपूर्ण अनुयोग को, संपूर्ण व्याकरण शास्त्र को, समस्त अलंकार शास्त्रको छन्दःशास्त्र को और अन्य भी शास्त्र को लिखवाते हैं, उन्हें परोपकार करने में अतिशय चतुर पुरुषोत्तम समझना चाहिये ॥८३॥ ८१) 1 P D विज्ञानवम्. 2 यतः कारणात् । ८३) 1 D अलंकारान् । Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૪૬ - धर्म रत्नाकरः - 5 562) ते धन्या धनिनस्त एव भुवने ते कीर्तिपात्रं परं तेषां जन्म कृतार्थमर्थनिवहं ते चावहन्त्येन्वहम् । ते जीवन्तु चिरं नराः सुचरिता जैनं शुभं शासनं ये मज्जद्गुरुदुः खमाम्बुधिपयस्यभ्युद्धरन्ति स्थिराः ॥ ८४ 563 ) किं किं तैर्न कृतं न किं प्रवहितं पापं प्रदत्तं न किं के Sपायी न निवारितास्तनुमती मोहार्णवे मज्जताम् । नो पुण्यं किमुपार्जितं किमु यस्तारं न विस्फारितं सत्कल्याणकलापकारणमिदं यैः शासनं लेखिर्तम् ॥ ८५ 564 ) निक्षिप्ता वसतौ सतां क्षितिपतेः संपत्प्रमोदास्पदं भाण्डागारितमा मेरं स्थिरतरं श्रेष्ठं गरिष्ठं पदम् । सत्यं कारितमक्षयं शिवसुखं दुःखाय दत्तं जलं धन्यैस्तैः स्वधनैरलेखिं निखिलं यैर्वाङमयं निर्मलम् ॥ ८६ इति सप्तमोऽवसरः ॥ ७ ॥ इति अवसरद्वयेन ज्ञानदानवृष्टिः ॥ [ ७. ८४ जो स्थिर विद्वान् महान् दुःखमाकालरूप समुद्र के जल में डूबते हुए जिनेश्वर के उत्तम शासन का उद्धार करते हैं वे धन्य हैं, वे ही धनिक हैं, वे ही उत्कृष्ट कीर्ति के पात्र हैं, उनका जन्म कृतार्थ है तथा उन को प्रतिदिन धन समूह की प्राप्ति होती है । उत्तम आचार 'पुरुष दीर्घ काल तक जीवित रहें ॥ ८४ ॥ धारक जिन्होंने उत्तम कल्याण समूह के कारणभूत इस आगम को लिखवाया है, उन्होंने कौन कौन से शुभ कार्य नहीं किये हैं, कौन कौन से पाप नष्ट नहीं किये हैं, कौनसा दान नहीं दिया है, मोहरूप समुद्र में डूबते हुए प्राणियों के कौनसे संकटों को दूर नहीं किया है, कौन सा go प्राप्त नहीं किया है, तथा किस निर्मल यश को लोक में नहीं फैलाया है ? ( अर्थात् उन्होंने सब ही उत्तम कार्यों को कर लिया है तथा चिर संचित पाप कर्म को भी नष्ट कर डाला है । इस उनका निर्मल यश भी लोक में फैला है ) ॥ ८५ ॥ जिन्होंने अपने धन के द्वारा समस्त निर्मल आगम को लिखवाया है उन भाग्यशाली . महापुरुषोंने हर्ष की कारणभूत राजा की संपत्ति को सज्जनों के घर में रख दिया है - अर्थात् उसके पढने से सत्पुरुषों को श्रेष्ठ राज्यलक्ष्मी प्राप्त हो सकती है । अतिशय स्थिर, श्रेष्ठ व गौरवशाली देवों संबन्धी पद को - इन्द्रादि की विभूति को - - भाण्डागार में अवस्थित कर लिया है । अविनश्वर मोक्षसुख को सत्यंकार - बयाना - देकर अपने अधीन कर लिया है । तथा दुःख को जलांजलि दे दी है - उसे सर्वदा के लिये नष्ट कर दिया है ॥ ८६ ॥ इस प्रकार सातवाँ अवसर पूरा हुआ || ७ || इस प्रकार इन दो ( ६-७ ) अवसरों के द्वारा ज्ञानदान के फलका व्याख्यान किया । ८४) 1 D ' वहन्त्वेवह, रक्षन्तु. 2 प्रतिदिनम्, D अनवर्त [ अनवरतं ]. 3D दु:खमकाल | ८५ ) 1PD ° प्रहितम्, कि कि पापं प्रकर्षेण विशेषेण न हतम्, D विनाशितम्. 2 उपद्रवा विनाशा: 3 संसारिणां जीवानाम्, D जीवानां. 4 D मोहसमुद्र. 5D ब्रुडताम्. 6 निर्मलं उज्ज्वलं वा. 7 D लिखापितम् । ८६) 1 दैवं पदम्. 2D लिखितम् । Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [८. अष्टमो ऽवसरः] [ औषधदानफलम् ] 565) ओषधांहतिरितो निवर्ण्यते तस्य वत्सलजनाग्रवतिनः। ईक्षते ऽक्षयसुखं य एव ना नीरुजास्पदनिबन्धनं धनम् ॥ १ 566) जीवितार्थमभयस्य तद्यथा दानमिष्टमशनावबोधयोः । भेषजस्य च तदर्थमीरितं तद्विना ननु दया विदूयते ॥ २ 567) यस्माद्वयाधिग्लपितवपुष धर्म्यहयं हि संघ रत्नं यद्वद्विगलितधिया चूर्ण्यमानं कुतश्चित् । आसक्तश्चेन्मदवशतयोपेक्षते ऽ धर्मकल्पो ऽवैयावृत्त्याद्वयमपि महद्धर्म मत्युत्ससर्ज ॥३ अब यहाँ से वत्सल जन के मध्य में प्रमुखता को प्राप्त पुरुष के लिये औषध दान का वर्णन किया जाता है । जो पुरुष इस दान को देता है वह अक्षय सुख को देखता है। यह औषधदान नीरोगता का कारणभूत धन है ॥१॥ जिस प्रकार जीवित-प्राणधारण के लिये अभय, आहार और ज्ञानका दान अभीष्ट है, उसी प्रकार उस जीवित के लिये औषध का भी वह दान कहा गया है। क्योंकि, उसके विना निश्चय से दया अधूरी रहती है ॥ २ ॥ ____ कारण यह कि जो विषयासक्त हो कर अभिमान के वशीभूत होता हुआ यदि किसी नष्टबुद्धि - मूर्ख के द्वारा किसी कारण से चूर्ण किये जानेवाले रत्न के समान रोग से ग्रस्त शरीरवाले ऐसे धर्म के निवासस्थानभूत संघ की उपेक्षा करता है तो वह अधर्मकल्प - पापिष्ठ के समान – मनुष्य वैयावृत्त्य न करनेसे महान् धर्म को (और संघ को) भी नष्ट करता है ॥ ३ ॥ .१) 1 औषधांहतिरभयदानम्. " विश्राणनं वितरणं स्पर्शनं प्रतिपादनम् । प्रदेशनं निर्वपनमुपसर्जन मंहतिरित्यमरः." 2 D ज्ञानदानानन्तरम्. 3 D°ईक्ष्यतिक्षयसखम्°, D विनाशमित्रम्. 4 गृहस्थः, D पुरुषः । २) 1 अभ पदान. 2 हीना भवति, विनश्यते । ३) 10 कारणात्. 2 PD महाधर्म. 3D विनाशितः। Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४० - धर्मरत्नाकर: [८. ४568) त्यक्ते तत्र निरन्तरं परिहतं तीर्थेशिनी शासनं संसारोदधिलङ्घनोत्सुकजगत्पोतायमानं सदा । तस्मात् षोडशकारणेषु पठितं चाभ्यन्तरं तत्तपो ग्लानाभ्युद्धरणं च कीर्तिकरणं धर्मप्रियैरय॑ताम् ॥ ४ 569) औदारिकेनापनेने नूनं शक्यो विधातुं सकलो ऽपि धर्मः । तत्सर्वरोगैकसखं सदैव नैवान्यथा तत्पतिपाल्यमस्ति ॥५ 570) रुजासु यावत्क्षमते तदौषधैः परैश्च पथ्यैर्नितरां प्रपाल्यते । उपेक्ष्यते जातुं न तावदाश्रमैः शरीरमायं खलु धर्मसाधनम् ॥ ६ 571) रुजां सहेतापि निजोचितां वपुर्न वज्रकायैकसहां तदीरितम् । पदं सहेत भ्रमरस्य पेलवं शिरीषपुष्पं न पुनः पतत्रिणः ॥ ७ इस प्रकार उस महाधर्म स्वरूप वैयावृत्त्य के निरन्तर छोड देने पर उसने जो तीर्थकरों का शासन - उपदिष्ट वस्तुस्वरूप - संसाररूप समुद्र के लांघने में - उसके पार होने मेंउत्सुक विश्व के लिये सदा नाव के समान है उसे भी छोड दिया, ऐसा समझना चाहिये । यही कारण है जो उक्त वैयावृत्त्य को तीर्थंकर प्रकृति के बन्ध की कारणभूत दर्शनविशुद्धि आदि सोलह भावनाओं के मध्य में पढ़ा गया है - निर्दिष्ट किया गया है । अभ्यन्तर तप के अन्तर्गत वह वैयावृत्त्य रोगी साधुओंका उद्धार करने वाला एवं कोर्ति के प्रसार का कारण है। इसलिये धर्मानुरागी जनों को उसका उपार्जन करना चाहिये ॥ ४ ॥ . औदारिक शरीर से निश्चयतः संपूर्ण धर्म का पालन करना शक्य है । वह शरीर सदा सर्व रोगोंका अनुपम मित्र है । यही कारण है जो उसके संरक्षण की आवश्यकता होती है । अन्यथा उसके रक्षण की आवश्यकता ही नहीं थी॥५॥ जबतक वह शरीर रोगसे मुक्त होने के योग्य है तबतक औषध और पथ्य से उसका पालन जरूर करना चाहिये । किसी भी आश्रम में रहनेवाले उसकी उपेक्षा नहीं करते । क्योंकि शरीर धर्म का प्रमुख साधन है ॥ ६ ॥ - शरीर अपने योग्य रोग को ही सह सकता है, वह वज्रसमान दृढ शरीर के द्वारा सह सकने योग्य रोग को ठीक नहीं कहा है । ठीक है - कोमल शिरीष कुसुम भ्रमर के चरण को ही सह सकता है, परन्तु वह पक्षी के पद के भारको नहीं सह सकता है ।। ७ ॥ ४) PD 1 वैयावृत्त्ये. 2 तीर्थकराणाम्. 3 वैयावृत्त्यम्. 4 उपार्जनीयम् । ५) 1 PD शरीरेण. 2 कर्तुम. 3 औदरिक शरीरम्. 4 औषधदानेन विना. 5 औदरिकशरीरस्य । ६) 1 D अतिशयेन. 2 कदाचित. 3 श्रावकैः, D भव्यः. 4 औदरिक शरीरम्. ७) 1 D वज्रकायैकसहां रुजां प्रति तच्छरीरं न ईरितम्. 2 सूक्ष्म, कोमलम्. 3 पक्षिण:. Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ११] - औषधदानफलम् - 572 ) परीषाणां सहनं मुनीनां यथा हि धर्मों गृहिणां तथैव । योग्योपयोगस्य विहायिताख्यं द्वयं द्वयेषां द्वयसौख्यकारी ॥ ८ (573) प्रतिदिवससमुद्यत्द्यथावारणार्थ मशनमिव नियोज्यं भेषजं चापि तद्वत् । रुगुपशमनिमित्तं काम संग्रामधावद् विदितविजयभाजां संयतानां प्रपुष्टयै ॥ ९ 574) यथा कतकसंयोगात्समलं निर्मलं जलम् । कार्यार्थभिः क्रियेतैवं योगिकायो ऽपि भेषजैः ॥ १० 575) रोगैर्हिमैरिव सरस्सु सरोरुहाणि ग्लायसुं तीर्थं गुरु हेतुषु संयतेषु । लायन्ति तीर्थचरणानि ततो ऽवनाय तेषां तु भेषजमनेकविधं प्रदेयम् ॥ ११ ६४९ जैसे परीषहों का सहना मुनियोंका धर्म है वैसे ही उन के लिये योग्य उपयोगी औषध आदि का देना यह गृहस्थों का भी धर्म है । इस प्रकार ये दोनों धर्म दोनों के लिये इह-परलोक में सुखदायक हैं ॥ ८ ॥ काम के साथ युद्ध करने के लिये दौड़ कर निश्चित ही विजय को प्राप्त करने वाले संयमी जनों के पोषणार्थ जिस प्रकार प्रतिदिन उत्पन्न होनेवाली उनकी भूख की पीडा के दूर करने के लिये आहार की योजना की जाती है, उसी प्रकार उनके रोग की बाधा दूर करने के लिये औषध की भी योजना करना योग्य है ॥ ९ ॥ जिस प्रकार कार्यों की अभिलाषा रखनेवाले मनुष्य मलिन जल को निर्मली फल के संयोग से निर्मल कर लिया करते हैं, उसी प्रकार मुनिजन के ( रुग्ण ) शरीर को औषध के संयोग से नीरोग कर देना भी योग्य है ॥ १० ॥ जिस प्रकार तुषार से तालाबों में कमल मुरझा जाते हैं उसी प्रकार तीर्थप्रवृत्ति के प्रबल हेतुभूत संयमी जनों में रोगों के कारण तीर्थाचरण - व्रताचरण - मुरझा जाते हैं - नष्टप्राय हो जाते हैं । इसीलिये उनके संरक्षण के लिये उन्हें अनेक प्रकारकी औषधि को देना चाहिये ॥ ११ ॥ ८) 1 दानम्, D दानाख्यम्. 2 यतीनां गृहस्थानाम्. 3 इहलोकपरलोक । ९ ) 1 भूख. 2 आहारम् । ११) 1 D प्रालेयै: 2 PD सरोवरेषु. 3 PD कमलानि 4 ग्लानेषु, D म्लानेषु सत्सु. 5 धर्मव्रतनियमसंयमश्रुतज्ञानपठनपाठन व्याख्यान सम्यग्दर्शनवृद्धिकारणादि आचरणानि, D धर्मव्रतनियमसंयमानि आचरणानि 6 ततस्तेषामाचरणानां रक्षणार्थ तेषां तु यतीनां भेषजं नानाप्रकारं देयम्. 7 रक्षणस्य । Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५० - धर्म रत्नाकरः 576) जल्पन्ति केचित्समयानभिज्ञा न भेषजादे: फलदायि दानम् । कामादिदोषोदयकारणत्वादारम्भजत्वात्तदनर्थकारि ॥ १२ 577 ) पापधीप्रसरवारणं दृढं दुर्विदग्धजनं चित्तचोरणम् । उत्तरं किमपि रच्यते मया सूरिदेवनिवहस्य विश्रुतम् ॥ १३ 578 ) संसारदोषनिचयप्रतिवीक्षणेन नश्यन्ति योगिनिवहस्य तदुत्थदोषाः । व्याघ्रावलोकन भयादिव भुक्तपीतं क्षक्षण एव पशुव्रजस्य ॥ १४ [4.23 579 ) जायन्ते यदि मन्मथाद्यवगुणस्तिष्ठन्ति ते नो चिरं सम्यग्ज्ञानतपःप्रभावविलसद्योगीन्द्रचेतोभुवि । उद्यच्चण्डरुचिं प्रतापविभिता घूराका यथा संतप्ते' नकुलः स्थितं च सरितां पूरे " यथा मूत्रितम् " ॥ १५ जैनशास्त्र को न जाननेवाले कितने ही जन ऐसा कहते हैं कि औषधि आदिका देना फलदायक नहीं है । क्योंकि वह कामादि दोषों का हेतु है । तथा चूँकि वह आरम्भ से उत्पन्न होता है इसलिये अर्थकारक भी है ॥ १२ ॥ ग्रन्थकार कहते हैं कि मैं इस आशंका का ऐसा कुछ सुदृढ उत्तर रचता हूँ जो पापबुद्धि के फैलाव को रोकनेवाला, दुर्बुद्धि जनों के अन्तःकरण को चुरानेवाला व आचार्यपरम्परा में प्रसिद्ध होगा ॥ १३ ॥ जिस प्रकार व्याघ्र के देखने के भय से पशुसमूह का खाया पीया सब क्षणभर में ही के नष्ट हो जाता है, उसी प्रकार संसारसंबन्धी दोषसमूह के निरन्तर देखने से साधुसमूह औषधि आदि से उत्पन्न वे कामादि सब दोष शीघ्र नष्ट हो जाते हैं । ( अतएव उक्त दोषों की आशंका से औषधि आदि के दान को निरर्थक बतलाना युक्तिसंगत नहीं है ) ॥ १४ ॥ जिस प्रकार उदित हुए प्रचण्ड सूर्य के प्रताप से भयभीत बेचारे उल्लू दीर्घकाल तक नहीं रहते हैं, सन्तप्त स्थान में नेवला दीर्घकालतक अवस्थित नहीं रहता है, तथा नदियों के प्रवाह में मूत्रजल दीर्घकाल तक नहीं रहता है - शीघ्र ही बह जाता है - उसी प्रकार सम्य १२) 1 समयरहिताः । १३ ) 1D निवारणं. 2 दुष्टज्ञानिनः । १४) 1 कामोत्था भेषजाहारादिर्वा दोषाः 2 D गच्छति 3D नाशं. 4 D पशुसमूहस्य । १५ ) 1 दोषा : 2 अवगुणाः दोषाः 3D पृथिव्याम्. 4 सूर्य. 5 भयभीता:. 6 P D उलूका:. 7 D सूर्येण 8 सर्पारि:. 9 स्थितं चिरं तिष्ठति न D निजस्थानं. 10 स्थल रेणुपुरमध्ये । 11 मूत्रितं चिरं न तिष्ठति । Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -4.86] - औषधदानफलम् -. 580 ) दोषा भविष्यन्ति यतीश्वराणां तैर्भेषजैः पुष्टिमतमितीदम् । ज्ञानं कुतः प्रत्युतं मोक्षलक्ष्मीं ते साधयिष्यन्त्यचिरेण किं च ।। १६ 581 ) ब्रह्माण्डशुद्धिरेतेन कुचोद्येन चिकीर्षिता । समग्राश्रमसद्दानत्रतजीवितराक्षसी ।। १७ 582 ) तदुक्तम् - सूक्ष्मक्षिका' तु यद्यत्र क्रियते प्रथमोद्यमे । असौ सकलकर्तव्यविमलोपाय कल्प्यते ।। १७* १ 583 ) महास्तिकैस्तत्सकलैरपीष्टं वपुंव्यवद्भिः किल नास्तिक्कैश्च । ततो ऽपरैर्देयमिति प्रसिद्धं महाजनो येन गतः स पन्थाः || १८ L ग्ज्ञान के तथा तपश्चरण के प्रभाव से सुशोभित मुनीन्द्र जन के अन्तःकरणरूप भूमि में यदि वे कामादि दोष उत्पन्न भी होते हैं, तो वे दीर्घकाल नहीं रह सकते हैं ॥ १५ ॥ उन औषधियों के द्वारा पुष्ट हुए मुनीश्वरों के दोष उत्पन्न होते हैं, ऐसा ज्ञान आपको कहाँ से हुआ ? कारण कि वे मुनीन्द्र तो इसके विपरीत शीघ्र ही मोक्षलक्ष्मी को सिद्ध करनेवाले हैं ॥ १६ ॥ शंकाकारने ऐसी कुशंका के द्वारा उस लोकशुद्धि के करने की इच्छा की है जो कि समस्त आश्रमों, समीचीन दान एवं व्रतों के जीवित को नष्ट करने के लिये राक्षसी के समान है - उन सब को समूल नष्ट करनेवाली है ॥ १७ ॥ सो ही कहा है यहाँ प्रथम प्रयत्न में ही सूक्ष्मता से विचार किया जाता है, तो वह सब ही करने योग्य कार्यों के विनाश के लिये होगा । अभिप्राय यह है कि दानादि में प्रवृत्त होना यह धर्मा - चरण की प्रथम अवस्था है । इसलिये यदि इसके विषय में भी इतनी गहराई से विचार किया जाता है, तो इससे आगे का सब ही धर्म का मार्ग नष्ट हो जावेगा ।। १७१ ।। जो अतिशय आस्तिक हैं उन सभी को यह दानादि रूप सत्प्रवृत्ति अभीष्ट है । तथा शरीर की रक्षा करनेवाले – जो अन्य नास्तिक जन हैं वे भी कहते हैं कि दान देना चाहिये । जिस मार्ग से महापुरुष जाते हैं - जैसा वे आचरण करते हैं - उसी मार्ग को समीचीन समझकर ग्रहण करना चाहिये, यह वाक्य प्रसिद्ध भी है ॥ १८ ॥ १६ ) 1 यतीनाम्. 2 PD अधिका । १७ ) 1 कुत्सिताक्षेपेणाद्येन, D कुत्सिताक्षेपेण । १७* १ ) 1 D दृष्टि: । १८ ) 1 रक्षद्भिः । Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५२ - धर्मरत्नाकरः - [८.१९584) श्रीधर्मनामनगरे च महत्तरेण धर्मप्रियक्षितिपतेः सुपरीक्षितश्च । क्षीरानमुख्यमशनं मदनादिहेतु स्त्यक्त्वा तपोधिनिवहो हि महरकण ॥१९ 585) राजा तु ज्ञातवृत्तान्तः क्षीरामाद्यमदीदपत् । माराद्यर्थ न तेषां तन्न गुणार्थ महेरकम् ॥ २० । युग्मम् । 586) नाहारभेषजायं प्रायो मीनध्वजादिदोषार्थम् । आहारंभीपरिग्रहमैथुनसंज्ञाः स्वभावजा यस्मात् ॥ २१ 587) न हि स्वार्थ समुद्दिश्य प्रतिगृह्णन्ति साधवः । दातुरेवोपकाराय गृह्णन्ति सुसमाहिताः ॥ २२ । 588) शिवधर्मे तदुक्तम् - सिंहो बली हरिणशूकरमांसभक्षी वर्षात् प्रियां प्रभजते हि किलैकवारम् । पारावतः खरशिलाकणभक्षणेन कामी भवत्यनुदिनं बत को ऽत्र हेतुः ॥ २२*१ श्रीधर्मनामक नगर में धर्मप्रिय नामक राजा के महेरक नामक महत्तर (प्रधान) ने खीर आदिका आहार कामादिविकारका कारण है, ऐसा समझकर उस के दान का त्याग करके तपस्वि समूह की परीक्षा की। परन्तु राजा को जब यह ज्ञात हुआ तब उसने महेरक से उक्त खीर आदि को तपस्वियों के लिये दिलवाया। ये खीर आदि भोज्य पदार्थ उनके न कामादि विकार के लिये होते हैं और न लाभ के लिये भी होते हैं, ऐसा राजाने कहा ।। १९-२० ॥ आहार और औषध आदि प्रायः कामविकारादि दोष के कारण नहीं हैं। कारण कि आहार, भय, परिग्रह और मैथुन ये चार संज्ञायें (अभिलाषायें) स्वाभाविक हैं ।। २१ ।। ___मुनि स्वार्थ के उद्देश से आहार को नहीं ग्रहण करते हैं, किन्तु वे समाधि अथवा मूलगुणों आदि में तत्पर रहकर दाता के ऊपर उपकार करने के लिये ही उसे ग्रहण करते हैं ॥ २२ ॥ शिवधर्म में कहा गया है - हरिण और शूकर के मांस को खानेवाला बलवान सिंह वर्ष में एक बार ही सिहिनी के साथ संभोग करता है । परन्तु खेद है कि कबूतर तीक्ष्ण शिलाओं के कणों (कंकडो) के भक्षण से प्रतिदिन काम से युक्त होता है, इसमें क्या कारण है ? ॥ २२२१ ॥ १९) 1 PD मन्त्रिणा श्रेष्ठिना वा. 2 माहिरी तया, नीरसेन भुक्त :[?] । २०) 1 दापयामास. 2 कामादि. 3 क्षीरान्नम् । २१) 1 कामादिदोषार्थम् , Dकन्दर्प:. 2 भयम् । २२) 1 D सावधानाः । २२*१) 1 काकर पाथर [?] Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -८. २५.१] - औषधदानफलम् - 589) संपद्यते च कश्चिदोषो यदि लेशतो महामुनिषु । अज्ञानविलासो ऽसौ सुचेतसा चैवमालोच्यम् ॥ २३ 590) जातो महर्षिनिवहेषु तपो ऽमलेषु चन्द्राङ्ककल्पमलमोक्षणजितो ऽपि । आलोकतें पिबति नैव चकोरवंच्च पीयूषमोचिकरकल्पगुणांस्तदीयान् ॥ २४ 591) प्रसृतैर्गुणैरनेकैाप्तासु तपोभृतां तरां तनुषु । अवकाशं न लभन्ते दोषा घूका इव दिनेषु ॥ २५ 592) तदुक्तम्-- . शमसुखशीलितमनसामशनमपि द्वेषमेति किमु कामाः । स्थलमपि दहति झषाणां किमत्र पुनरङ्गमगाराः ॥ २५*१ यदि महामुनियों में कुछ थोडा-सा दोष उत्पन्न होता है, तो वह अज्ञान का विलास है, ऐसा विचारशील मनुष्य को विचार करना चाहिये ।। २३ ॥ तप से निर्मल महर्षियों के समूह में चन्द्र के कलंक समान बाहर नहीं फेंक देनेवाला दोष यद्यपि उत्पन्न हो गया तो भी चकोर पक्षी जैसे चन्द्र के कलंक को न देख कर, अमृत को बाहेर छोडने वाली उसकी किरणों को ही ग्रहण करता है, वैसे महामुनियों के अमृतसमान गुण को व्रती ग्रहण करें ॥ २४ ॥ विस्तार को प्राप्त हुए अनेक गुणों से व्याप्त तपस्वियों के शरीर में दोष इस प्रकार से स्थान को प्राप्त नहीं कर पाते जिस प्रकार कि उल्लू दिन में अवकाश को नहीं प्राप्त कर पाते ॥ २५ ॥ कहा भी है - जिन साधुओं का मन शांतिसुख से समभ्यस्त है उन को जब आहार भी अप्रिय लगता है, तब भला उन्हें काम - विषय भोगादिक – क्या प्रिय लग सकते हैं ? कदापि नहीं। ठीक है-मछलियों के शरीर को जब पृथ्वो भी संतप्त करती है तब फिर महान् अंगार का तो कहना ही क्या है ॥ २५*१॥ २४) 1D जातं. 2 सदृशदोष, D चन्द्रकलङकवत्. 3 D तथा उत्तमजनाः गुणान् आलोकयन्ति नतु गृहन्ति.4D यथा चकोर: विषपानं न करोति अमृतं पिबति. 5 सदृश । २५*१) 1PD अभिलाषाः 2PD मत्स्यानाम् । २० Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *१५४ [८. २६ - धर्मरत्नाकरा593 ) आरम्भजत्वमपि यद्गदितं तु तत्र वच्मो वयं ननु निराक्रियते ऽत्र हिंसा । आरम्भतो ऽपि न हि यत्नवतां समस्ति सन्तस्ततो वितरणे सततं यतन्ताम् ॥२६ 594) आरम्भतो यदि कुतो ऽप्युदयेत हिंसा बन्धश्चिरं स्थितिमुपैति न सो ऽसुमत्सु । सदर्शनेषु नयनेष्विव रेणुजात मित्यादिकं प्रवचने सविशेषमुक्तम् ।। २७ 595) संघस्य निरारम्भा मुनयो ऽपि चिकित्सितं वितन्वन्ति । किमुतान्ये किंचान्यत्माणावायोक्तिरपरथा विफला ॥ २८ शंकाकार ने जो यह भी कहा है कि, दान चूंकि आरम्भ जनित है, अतएव वह हिंसा का कारण होने से हेय है । उसके उत्तर में हम कहते हैं व निश्चित ही उस हिंसा का निराकरण करते हैं। जो प्रयत्नवान् पुरुष सावधानी से आरम्भकार्यको किया करते हैं वे आरंभ से भी उस हिंसा दोष के भागी नहीं होते हैं । इसीलिये सत्पुरुषों को निरन्तर उस दान के विषय में प्रयत्न करना चाहिये ॥ २६ ॥ यदि किसी आरंभ से हिंसा उत्पन्न होती है तो सम्यग्दष्टि प्राणियों में उससे उत्पन्न हुआ कर्म का बन्ध दीर्घ काल तक इस प्रकार नहीं स्थित रहता जिस प्रकार कि निर्मल नेत्रोंवाले प्राणियों के नेत्रों में गया हुआ धूलिका कण दीर्घ काल तक स्थित नहीं रहता, ऐसा प्रवचन में विशेषता पूर्वक कहा गया है ॥ २७ ।। आरंभत्यागी मुनि भी संघ की चिकित्सा करते हैं अर्थात् रोग की परीक्षा कर के तदनुकूल औषधादिक की योजना करते हैं । फिर भला गृहस्थों के विषय में तो कहना ही क्या है - उन्हें तो वह करना ही चाहिये । दूसरे यदि ऐसा न माना जाय तो फिर प्राणावायपूर्व का विवेचन सब विफल होगा-प्राणावायपूर्व में जो संपूर्ण चिकित्सा विधि का सविस्तर वर्णन है वह व्यर्थ सिद्ध होगा ।। २८ ॥ २६) 1D भो. 2 D दाने. 3 P°समास्ति'. 4 दाने. 5 निरन्तरम्. 6 प्रयत्नं कुरुताम् । २७) 1 प्राणिषु । २८) 1 D ऊ [औ]षध. 2 D आत्मीया उक्तिविफला निषेधने । Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -4.33 1 - औषधदानफलम् - 596) वचो न वन्ध्यं' वचनेश्वराणां परार्थ निर्वर्तितवाङ्मयानाम् । यथा तथा नैव वृथा यथाम्भो जीमूतमुक्तं धरणौ सदापि ॥ २९ 597) श्रीपद्मनाभंजनने गुरुभक्तिभाजा धर्मप्रतापयशसां सतताश्रयेण । चन्द्रप्रभेण गुणिनां गदखेदितानीं दिव्यौषधादिभिरुपास्तिरकारि नित्यम् ॥ 598) एतच्चोपलक्षणम् - १५५ वैयावृत्त्यं सर्वसर्वज्ञ देवैर्भक्त्याकारि प्राग्भवे संयतानाम् । व्याधित्रातैग्लनितानां यथावत् तत्संपन्नं तीर्थ कृद्गोत्र भूत्यै ॥ ३१ 599 ) एतत्कारुण्य सर्वस्वमेतद्वात्सल्यजीवितम् । आगमज्ञत्वमूलं च यदेतद्ग्लानपालनम् ॥ ३२ 600) पिष्टपेषणकल्पो ऽयमाक्षेपी' यदि वा कृतः । उत्तरं तु मया दत्तमिव चर्वितचर्वणम् ॥ ३३ जिन्होंने परोपकार के लिये आगम की रचना की है ऐसे जिनेन्द्र व गणधरादि का वचन इस प्रकार व्यर्थ नहीं है, जिस प्रकार कि पृथ्वी पर मेघों के द्वारा छोडा गया पानी व्यर्थ नहीं होता है ॥ २९ ॥ निरन्तर धर्म, प्रताप और कीर्ति के आश्रय तथा गुरुओं में भक्ति रखने वाले चन्द्रप्रभ जिनेन्द्र ने पद्मनाभ राजा भव में रोग से पीडित गुणीजनों को दिव्य औषधि आदि दे कर उनकी उपासना की थी ॥ ३० ॥ यह उपलक्षण है । इस से यह समझना चाहिये कि अन्य भी अनेक मुनिराजों ने संघ को औषधादिक दे कर उसकी उपासना की भी है, इसी को आगे स्पष्ट करते हैं - सब ही सर्वज्ञ तीर्थंकरोंने पूर्व भव में रोग समूह से अशक्त हुए संयतों की जो भक्ति से यथायोग्य वैयावृत्ति की थी, वह तीर्थंकर नामकर्मोदयजनित समवसरणादि विभूति का कारण हुई ॥ ३१ ॥ 1 रोगपीडित मुनि आदिकों का रक्षण करना - उन का रोग दूर करना, यह दया का सर्वस्व, धर्म वात्सल्य का प्राण और आगम ज्ञान का मूल - प्रधान कारण - है ॥ ३२ ॥ अथवा यह जो आक्षेप - आशंका - की गई है वह पिसे हुए को पुनः पिसने के समान २९) 1 P Dविफलम्. 2 जिनेश्वराणाम्. 3 D परार्थ निर्मापितवाणीनाम्. 4 D जलं. 5 मेघमुक्तम् 6 भुवि । ३० ) 1 [ राजा ] 2 जनने भवे, D जन्मनि 3 पद्मनाभभवे चन्द्रप्रभतीर्थंकरेण, D अष्टमतीर्थंकरदेवेन. 4 रोगपीडितानाम्. 5 सेवा 6 कृता । ३१ ) 1 वैयावृत्त्यम् 2D निमित्तम् । ३३ ) 1 प्रच्छन्नं प्रश्नम् । Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५६ - धर्मरत्नाकरः [८.३४601) यस्मादिदं विशेषाद्विद्वज्जनहृदयहारि निःशेषम् । पूर्वं मयैव निगदितमतिसर्गसमर्थनावसरे ॥ ३४ 602) कियन्तो ऽन्ये न कथ्यन्ते पुण्यभाजो जिनागमे । साधुरोगांश्चिकित्सित्वा लेभिरै कमलामलम् ॥ ३५ 603) भग्नं समारचयते सकलं स कृत्यं संजीवयत्यपि मृतं स नरमधानः । आपद्गतं च परिपाति स एव नूनं . यः संचिकित्सति गणं गदखेदिताङ्गम् ॥३६ 604) चारित्राचरणप्रणाशनिपुणान् क्लीबत्वसंदीपकान् रोगौघान् समपाकरोति विविधैः पथ्यैस्तथा भेषजैः। स्वेनान्यैर्नरदेवसौख्यममलं लब्ध्वा जगत्पूजितो । धन्यः श्रीजयसेनमूरिविनुतं नीरोगधामाञ्चति ॥ ३७ अष्टमो ऽवसरः ॥८॥ व्यर्थ है और उसका उत्तर भी जो मैंने दिया है वह चबाये हुए को पुनः चबाने के समान है॥३३॥ ___ कारण यह है कि विद्वान् जनों के हृदय को हरनेवाला- उसे प्रफुल्लित करनेवालायह सब हो कथन मैं पूर्व में ही दान के समर्थन के प्रकरण में विशेषरूप से कर चुका हूँ ॥ ३४ ॥ जिन्होंने मुनियों के रोगों की चिकित्सा कर अतिशय ऐश्वर्य को प्राप्त किया है ऐसे इतर भी कितने ही पुण्यवान् पुरुषों का जिनागम में कथन किया गया है। उनका कथन हम यहाँ नहीं करते हैं ।। ३५ ॥ __जो रोग से पीडित मुनिसंघ को औषध दान दे कर उसे रोगरहित करता है वह पुरुष प्रमुख टूटे हुए सब कार्य को जोड कर पूर्ण करता है, मृत मनुष्य को जीवित करता है, तथा वह विपत्ति में पडे हुए का निश्चय से रक्षण करता है, ऐसा समझना चाहिये ॥ ३६ ॥ __जो स्वयं अथवा अन्य जनों के द्वारा चारित्र के आचरण के नष्ट करने में चतुर व नपुंसकता को - कायरता को - उत्तेजित करने वाले रोग समूहों को अनेक प्रकार के अनुकूल आहारादि तथा औषधियों के द्वारा नष्ट करता है वह धन्य पुरुष लोक पूजित होता हुआ मनुष्य तथा देवों के निर्मल सुख को प्राप्त कर के श्री जयसेनसूरि से प्रशंसित रोगरहित धामको - मोक्ष को -प्राप्त होता है ।। ३७॥ इस प्रकार अष्टम अवसर समाप्त हुआ ॥ ८॥ ___३४) 1 दान, D संक्षेपदानसमर्थनावसरे । ३५)1 प्राप्तवन्तः. 2 लक्ष्मी । ३६) 1 रक्षति. 2 मुनि. समूहम्. 3 रोगपीडिताङगम् । ३७) िविनाशप्रवीणान्. 2 सम्यग्विनाशयति. ३ घामामति, D मोक्षं गच्छति । Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ ९. नवमो ऽवसरः ] [ सम्यक्त्वोत्पत्तिप्रकाशनम् ] 605 ) न्यवेदि दानं द्वयलोकं सौख्यदं निगद्यते शीलमदस्तथाविधम् । भवन्ति यस्याचरणान्निरन्तरं त्रिलोकचूडामणयः परं नराः ॥ १ 606) शीलं विनिर्मलकुलं सहगामिबन्धुः शीलं बलं निरुपमं धनमेव शीलम् । पाथेयमक्षयमलं निरपायरक्षा साक्षादियद्गुणमिति प्रवदेज्जिनेन्द्रः ॥ २ 607) भवति यतः पुरुषार्थः ' साध्यः सर्वस्य सत्स्वरूपं तु । सम्यगवबोध विद्धं व्रतमिह पुरुषार्थसिद्धयुपायो ऽस्ति ॥ ३ इस लोक और परलोक में सुख देनेवाले दानका विवेचन किया जा चुका है । अब यहाँ उभयलोक में सुखप्रद उस शील को कहता हूं, जिसके निरन्तर आचरणसे पुरुष निरन्तर त्रैलोक्य के चूडामणि ( शिरोभूषण) के समान उत्कृष्ट हो जाते हैं ॥ १ ॥ शील मनुष्यका निर्दोष कुल है, वह उसके साथ जानेवाला बन्धु है - मित्र है - शील अनुपम बल है, शील धन ही है तथा वह कभी समाप्त न होनेवाला संबल (नाश्ता) है । वह प्राणियों की निर्बाध रक्षा करता है । उसमें साक्षात् इतने गुण हैं, ऐसा जिनेन्द्र देवने कहा है ॥ २ ॥ जिस से सब प्राणियों को पुरुषार्थंकी - मोक्ष की, जो कि आत्मा का स्वरूप है, सिद्धि होती है, वह सम्यग्ज्ञान से संबद्ध व्रत है और वह यहाँ पुरुष के प्रयोजनभूत मोक्ष की सिद्धि का कारण है ॥ ३॥ १) 1 अकथि 2 इहलोकपरलोक. 3 शीलस्य । २ ) 1 संबलम् । ३) 1 शीलतः 2 धर्मार्थकाममोक्षाः अथवा सोक्ष 3 पुरुषार्थ. 4 शीलव्रतम् । Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [९.४ १५० - धर्मरत्नाकरः - 608) सर्व देशाच्च सामान्याव्रतं शीलमितीरितम् ।। द्वैध विशेषतो ऽदः स्याद्वक्ष्ये स्वावसरं क्रमात् ॥ ४ 609) चण्डालो ऽपि चतुर्वेदो यदाचरणतो भवेत् । अश्मेवं हेम तत्पाल्यं शीलं सर्वप्रयत्नतः ॥५ 610) सर्वज्ञवीतरागेण भुवनानुग्रहाय यत् । अनुष्ठान निधानं हि मुक्त्यै तद्गदितं ममा ॥६ 611) तदुक्तम् - ज्ञानवान् मृग्यते कश्चित्तदुक्तप्रतिपत्तये । अज्ञोपदेशकरणे विप्रलम्मनशङ्किभिः ॥ ६*१ 612) उच्चावचप्रसूतीनां सत्त्वानां सदृशाकृतिः । य आदर्श इवाभाति स एव जगतां पतिः ॥ ६*२ सामान्य से शीलका अर्थ व्रत होता है । वह सर्व (महाव्रत) और देश (अणुव्रत) के भेदसे दो प्रकार का कहा गया है । इनका वर्णन मैं विशेष रूपसे अपने अवसर के अनुसार करूँगा ॥४॥ जिसके आचरण से सुवर्णपाषाण की सुवर्णरूपता के समान चाण्डाल भी चतुर्वेदीचार वेदों का ज्ञाता हो जाता है । उस शीलका पालन महान् प्रयत्नपूर्वक करना चाहिये ॥५॥ जो अनुष्ठान- व्रताचरण-रूप भण्डार समस्त लोक का उपकार करनेवाला है, उसे सर्वज्ञ वीतराग देव ने मुक्ति का कारण कहा है, जो प्रमाणभूत है ॥ ६ ॥ वही कहा है अज्ञानी के उपदेश करने में विपरीतता या प्रतारणा की आशंका करने वाले सत्पुरुष इसके लिये उसके कथन को भक्तिपूर्वक स्वीकार करने के लिये किसी ज्ञानवान् को खोजा करते हैं ॥६१॥ जो ऊँच व नीच उत्पत्ति (अथवा उक्तियों) वाले प्राणियों को समान आकृतियुक्त दर्पण के समान सुशोभित होता है वह तीनों लोकों का स्वामी आप्त होता है । अभिप्राय यह है कि जिस प्रकार दर्पण ऊंच व नीच विविध प्रकार के प्राणियों की आकृति को समान रूपसे ४) 1 महाव्रताणुव्रतात्. 2 एतच्छीलम् । ५) 1 शीलस्य. 2 पाषाणात् सुवर्णवत् । ६) 1 प्रसादाय. 2 पीलम.3 प्रमाणम् । ६*२) 1 उत्कृष्टहीनोत्पत्तीनां जीवानां समानाकृतिः। Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - सम्यक्त्वोत्पत्तिप्रकाशनम् - 613 ) यस्यात्मनि श्रुते तत्त्वे चरित्रे मुक्तिकारणे । एकवाक्यतया वृत्तिराप्तः सो ऽनुमतः सताम् ॥ ६३ 614) स्वगुणैः श्लाघ्यतां याति स्वदोषैर्दृष्यतां जनः । रोषतोषौ वृथा तत्र' करुधौतायसोरिवं ॥ ६४ - ९.६*७ ] 615 ) द्रुहिणाधोक्षजे शानशाक्यंसूरपुरस्सराः । 6 यदि रागाद्यधिष्ठानं कथं तंत्राप्तता भवेत् ।। ६*५ 616) रागादिदोषसंभूतिरुक्तामीषु तदागमे । सतो ऽसतो ऽन्यदोषस्य गृहीतौ पातकं महत् ।। ६*६ 617 ) एकान्तः शपथश्चेति वृथा तत्त्वपरिग्रहे । अन्तस्तत्त्वं न हीच्छन्ति परप्रत्ययमात्रतः ।। ६*७ he ग्रहण करता है - न वह ऊँच से अनुराग करता है और न नीच से द्वेष ही करता है - इसी प्रकार जो सचराचर विश्व को समान रूपसे ग्रहण करता हुआ - जानता हुआ- किसी से राग द्वेष नहीं करता है उस वीतराग सर्वज्ञ को आप्त समझना चाहिये || ६* २।। आत्मा, आगम, जीवादिक तत्त्व और मोक्ष के कारणभूत चरित्र के विषय में जिसकी एक वाक्यता से वृत्ति है, अर्थात् इन विषयों का जिसका उपदेश पूर्वापर विरोध से रहित होता है उसे सज्जनों में- गणधरादि महर्षियोंने- आप्त माना है ॥६*३॥ 1 प्राणी अपने गुणों से प्रशंसा योग्य और अपने दोषों से निन्दा के योग्य होते हैं इसलिये सुवर्ण और लोह के समान गुणों व दोषों से संयुक्त उन दोनों के विषय में क्रोधित और हर्षित होना व्यर्थ है ॥६४॥ ब्रह्मदेव, विष्णु, महादेव, बुद्ध और सूर्य इत्यादि देव कहे जानेवाले यदि रागद्वेषों के आश्रय हैं - उन से व्याप्त हैं तो उन में आप्तता - सर्वज्ञता - कैसे हो सकती है ? ॥ ६५ ॥ इन देवों में रागादि दोषों की उत्पत्ति उनके आगम में कही गयी है । विद्यमान अथवा अविद्यमान अन्य के दोष के ग्रहण करने में बडा पातक होता है || ६*६॥ 1 वस्तु स्वरूप के ग्रहण में ' यह ऐसा ही है अन्यथा नहीं है, इस प्रकार का एकान्त ( दूराग्रह) और सौगन्ध ये दोनों ही निरर्थक हैं । क्योंकि सत्पुरुष अभ्यन्तर तत्त्वको - आत्म स्वरूप को - दूसरे के ज्ञान मात्र से ही स्वीकार नहीं करते हैं ।। ६७॥ ६* ३ ) 1 सर्वज्ञः । ६*४ ) 1 जने 2 सुवर्णलोहयोर्द्वयोरिव । ६ *५ ) 1 ब्रह्मा. 2 विष्णु: 3 ईश्वरः. 4 बुद्ध:. 5 सूर्य:. 6 D°द्यधिष्ठाना:, मूलम्. 7 द्रुहिणादिषु 8 सर्वज्ञता । ६*६ ) 1 द्रुहिणादिषु. 2 सति. Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६० - धर्म रत्नाकरः - 618 ) दाहच्छेदकर्षाशुद्धे हेम्नि का शपथक्रिया । तदाहुः सुधियस्तत्त्वं रहःकुइँकवजितम् ॥ ६८ 619 ) ग्रहगोत्रगतो ऽप्येष पूर्षा पूज्यो न चन्द्रमाः । अविचारिततत्त्वस्य जन्तोर्वृत्तिनिरङ्कुशा ।। ६* ९ 620 ) आप्तः स्यान्मनुजः कथं भवतु वी तत्त्वावबोधः कुतस्तीर्थेशात्परतो ऽस्य तस्य परतश्चैषानवस्थालता । 3 तद्भावं तदभावमिच्छथ यदि स्वीकृत्य एकस्तदा चारो नेतरजीववद्भगवतीं कण्ठीरवाणामिव ॥ ७ [ ९.६*८ इसका भी कारण यह है कि अग्नि में तपाना, काटना और कसौटी पर घिसना इन उपायों से सुवर्ण की निर्मलता के निश्चित होनेपर फिर उसके लिये सौगन्ध खाने की क्या आवश्यकता रहती है ? इसलिये उत्तम बुद्धिवाले विद्वान् जो वस्तुस्वरूप एकान्त और प्रतारणा से रहित हो, उसे तत्त्व कहते हैं । ६*८।। जिस प्रकार सूर्य ग्रह और गोत्र ( सूर्यवंश) से अनुगत है उसी प्रकार चन्द्र भी ग्रह व गोत्र से अनुगत है । फिर भी लोगों के द्वारा सूर्य की तो पूजा की जाती है, परन्तु चन्द्र की पूजा नहीं की जाती है । सो ठोक भी है, क्योंकि, तत्त्वविचार से रहित प्राणी की प्रवृत्ति बेरोकटोक हुआ करती है ॥६*९।। यहाँ वादी कहता है कि तुम (जैन) जो मनुष्य को आप्त मानते हो सो यह कैसे संभव है ? अर्थात् मनुष्य को - जो कि स्वभावतः अल्पज्ञ व रागी -द्वेषी है – आप्त मानना उचित नहीं है । दूसरे यदि मनुष्य को भी आप्त मान लिया जाय तो यह भी विचारणीय होगा कि उसको तत्त्वज्ञान कहाँ से प्राप्त होता है । इसके उत्तर में यदि यह कहा जाय की उसे तत्त्वज्ञान तीर्थंकरसे प्राप्त होता है, तो पुनः यही प्रश्न खडा रहेगा कि उस तीर्थकर को भी वह तत्त्वज्ञान कहाँ से प्राप्त हुआ । इस पर यदि यह कहा जाय कि उसे अन्य तीर्थंकर से तत्त्वज्ञान प्राप्त हुआ तो इस प्रकार से उक्त प्रश्नोत्तरोंका पर्यवसान न होने से अनवस्था अनिवार्य होगा । अतएव यदि किसी एक को तत्त्वज्ञ स्वीकार कर के आप्त के सद्भाव और अन्यान्य तीर्थंकरों के अभाव को स्वीकार करते हो तो निर्वाह हो सकता है, क्योंकि सिंहों के समान आप्तों की ईश्वरों की सन्तति मानना योग्य नहीं है । और तब वैसी ६*८) 1 कशआर्घण, D कसोटी. 2 एकान्त. 3 P D कपट । ६* ९ ) 1 सूर्य: D भानु । ७) 1 D भवेत्. 2 D आप्तो मनुजो भवति तदा तत्त्वावबोधे कुतः 3D आप्तस्य सद्भावस्य अभाव इह यदि. 4 सर्वज्ञानाम् . 5 सिहानामिव., D अपरश्वापदवृन्दसमानो कण्ठीरवो न यथा तथा सर्वज्ञसमानो अपरो न । Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -९.९], - सम्यक्त्वोत्पत्तिप्रकाशनम् - 621 ) कौतस्कुतो ऽस्ति नियमस्तदियत्त्वकारी तेषामिदं विवदतामपि नः समं यत् । । आप्तो बभूव कपिलो ऽपि मनुष्य एव शौद्धोदनिः कणचरो ऽपि च जैमिनिश्च ॥८ 622) तदुक्तम्-- यश्चोभयोः समो दोषः परिहारो ऽपि तत्समः । नैका पर्यनुयोज्यः स्यात्तादृगावधारणे ॥ ८*१ 623) तेषां तु नौ ऽपि समयोचिततत्त्वदेष्टु - जन्मान्तरोत्थितविशुद्धिविरागयोगात् । ध्यानाग्नितो विमलतामुपयाति जीवे विश्वप्रकाशिमहिमा धुमणेरिवास्ति ॥ ९ अवस्था में उक्त आप्त की इतनी संख्या का - चोवीस तीर्थंकर की संख्या का नियम कहां से बन सकता है ? अर्थात् वह असंगत होगा। वादी की इस आशंका के उत्तर में यहाँ यह कहा जा रहा है कि जो वादीजन इस प्रकार का विवाद करते हैं, उनका यह आक्षेप हमारे समान ही है । जैसे हमने मनुष्य को आप्त माना है वैसे ही उक्तवादी जनों ने भी उसे मनुष्य ही माना हैं । यथा-सांख्यों के यहाँ जिस कपिल को आप्त माना गया है वह भी मनुष्य ही था इसी प्रकार शुद्धोदनका पुत्र बुद्ध, नैयायिकों का अभीष्ट आप्त कणाद और मीमांसकों को अभिमत जैमिनी ये सभी मनुष्य ही थे ॥७-८॥ वही कहा भी है वादी और प्रतिवादी दोनों के मध्य जो दोष समान होता है उसका परिहार भी समान ही होता है । ऐसी परिस्थिति में किसी एक के ही ऊपर आक्षेप करना उचित नहीं है ॥ ८*१॥ उपर्युक्त सांख्यादिक वादियों के यहाँ और हमारे यहाँ भी जो जीव समयानुसार तत्त्वका उपदेशक – आप्त-होता है वह पूर्व जन्म में उत्पन्न हुई विशुद्धि एवं वैराग्य के सम्बन्ध से ध्यानरूप अग्नि के निमित्त से निर्मलता को प्राप्त होने पर सूर्य के समान समस्त लोक को प्रकाशित करनेवाले माहात्म्य (सर्वज्ञता) से संयुक्त हो जाता है ॥ ९ ॥ ... ८) 1 इयत्त्वनियमकारी, D निश्चयकारी. 2 D अस्माकं. 3 D बौद्धः. 4 D भिवोजातःसि । (?) ८*१) 1 उपालम्भः . 2 D भवेत् । ९) 1 अस्माकम्. 2 P D सूर्यस्य । २१ Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६२ - धर्मरत्नाकरा 624) तदुक्तम् - तत्त्वभावनयोद्भूतं जन्मान्तरसमुत्थया । हिताहितविवेकाय यस्य ज्ञानमयं परम् ॥ ९* १ 625 ) दृष्टादृष्टमवैत्यर्थं रूपवन्तं तथावधिः । श्रुतेः श्रुतिसमायं क्वासौ परमपेक्षताम् ॥ ९* 626) कस्यादेशात्क्षपयति तमः सप्तसप्तिः प्रजानां छायाहेतोः पथि विटपं नामञ्जलिः केन बद्धः । ! अभ्यर्थ्यन्ते जलकणः केन वा वृष्टिहे तोर्जात्यैवायं कलिलकषणः स्वात्मनिर्वाध बोधः ॥ १०० 627) इति प्रसिद्ध - उपाये सत्युपेयस्य प्राप्तेः का प्रतिबन्ध । पातालस्थं जलं यन्त्रात्करस्थं क्रियते यतः ।। १०१ [ ९९*१ वही कहा है पूर्व जन्म में प्राप्त हुई जीवादि तत्त्वोंकी भावना से तीर्थकरों के ये तीन उत्तमज्ञान जन्म से ही होते हैं । इनसे उन्हें हित और अहित का विवेक होता है। इन में मतिज्ञान से वे प्रत्यक्ष और परोक्ष पदार्थों को अवधिज्ञान से रूपी पदार्थों को और श्रुतज्ञान से द्वादशांग श्रुत में कहे हुए आचारादिकों को जानते हैं । इसीलिये उन्हें तत्त्वज्ञान के लिये अन्य गुरु आदि की अपेक्षा कहाँ से होती है ? अतएव उक्त अनवस्था दोष सम्भव नहीं है ॥ ९*१-२ ॥ सूर्य किसकी आज्ञा से प्रजाजन के अन्धकार को नष्ट करता है । मार्ग में छाया के लिये वृक्षों को हाथ किसने जोडे हैं। तथा वृष्टि के लिये जलकणों को छोडनेवाले मेघों से प्रार्थना किसने की है ? अर्थात् किसीने भी नहीं की । तीर्थकरों को जन्म से ही पापनाशक और बाधारहित आत्मज्ञान होता है ॥ १० ॥ इस विषय में ये श्लोक प्रसिद्ध हैं - उपाय के होनेपर उपेय की जो वस्तु हम चाहते हैं उसकी प्राप्ति होने में कोई ९* २ ) 1 जानाति १० ) 1D सूर्य: 2 वृक्षाणाम् 3 प्रार्थ्यन्ते. 4 P. D मेष : 5 स्वभावेन. 6 पापभक्षण:, D पापनाशक : 7 आत्मनः स्वभावजनितज्ञानः । १०* १ ) । 1 कार्यसिद्धिप्राप्ते 2 का निरोaar, को निषेधः, D निषेधता । ३ मृत्तिकाभाजनस्थम् । Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -९.११२] - सम्यक्त्वोत्पत्तिप्रकाशनम् - 628 ) अश्मा हेम जलं मुक्ला द्रुमो वह्निः शितिर्मणिः । तत्तद्धेतुप्तया भावां भवन्त्यद्भुतसंपदः ॥ १.१४२ 6291) भावस्थितिसंहारग्रीष्मवर्षातुषारवत् । अनावनातभावो ऽयमाप्तश्रुवसमाश्रयः ॥१०*३ 630) स्वर्णानीवास्तसंख्यानि धातवः शुद्धियोगतः।। भवन्त्याप्ता हि दृष्टेष्टविरोधाभावतो नराः ॥ ११ 631 ) श्रुलसजसंतानो मदिर्बोजाङ्करादिस्त्'। ___ मूलक्षतिकरी नास्मादनवस्था न दूषणम् ॥ १२ 632) तदुक्तम् - प्रतिबन्ध (बाधा) नहीं होता। क्योंकि, यन्त्र के द्वारा पातालका भी पानी अपने हाथ में कर लिया जाता है ॥ १०२१ ॥ विभिन्न प्रकार के योग्य निमित्तों को प्राप्त कर के पदार्थ आश्चर्यजनक सम्पत्ति, स्वरूप परिणत हुआ करते हैं । जैसे- अनुकूल निमित्त को पाकर पत्थर सोना बन जाता है, जल मोती बन जाता है, वृक्ष अग्नि बन जाता है और पृथिवी मणि बन जाती है ॥ १०*२॥ उत्पत्ति, अवस्थान और विनाशयुक्त ग्रीष्म, वर्षा और शीत ऋतुओं के समान पदार्थों का..यह अनादि अनन्त स्वभाव. आप्त व आगम का आश्रित है- उनके आश्रय से जाना जाता है.॥१०॥३॥ जिस प्रकार शुद्धि के सम्बन्ध से पाषाणरूपधातुएँ असंख्यात सुवर्ण हो जाती हैं, उसी प्रकार शुद्धि के सम्बन्ध से - तपश्चरण जनित निर्मलता के आश्रय से- मनुष्य आप्त हो जाते हैं, इस में न तो प्रत्यक्षसे बाधा आती है और न अनुमान के भी बाधक होने की संभावना है ॥ ११॥ आगम और सर्वज्ञ की परम्परा-सर्वज्ञं से आगम की उत्पत्ति और आगम से सर्वज्ञ की उत्पत्ति इस प्रकार की यह निरन्तर परम्परा - बीज और अंकुर आदि के समान अनादि है । इसलिये अनवस्था मूलतत्त्वका नाश करनेवाली नहीं है और वह दूषण यहाँ लागू नहीं होता ॥ १२॥ .. सो ही कहा गया है १०*२) 1 PD-पाषाण: 2 स्वर्णम्. 3 शुक्तिजलं मुक्ताफलं भवति. D जलं मुक्ताफलं. 4 पृथ्वी 5 पदार्मा। १०*३): 1 उत्पादरीव्यव्ययस्वरूपम्. D °स्वर्गावस्थिति ° स्वर्गे स्थितिः पुनः संहारो यथा केनापिनाकृतं तथा आप्तश्रुतः।११)1D पाषाणा:. 2 प्रत्यक्ष । १२) 1 D यत्र सर्वज्ञस्तन श्रुतं बीजबुसवत्। Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६४ - धर्मरत्नाकरः - [९. १२*१नियतं न बहुत्वं चेत्कथमेते तथाविधाः। तिथिताराग्रहाम्भोधिभूभृत्मभृतयो मताः ॥ १२*१ 633 ) इत्यादिभिः प्रागपि सूचिताभिः सुयुक्तिभिर्देववर विविच्यं ।। तत्पादपद्मद्वययानपात्राश्रितास्तरन्त्येव भवाम्बुराशिम् ॥१३ 634) अत्र व्यतिरेकोक्तम्- . . ये ऽविचार्य परं देवं रुचि तद्वाचि कुर्वते । ते ऽन्धास्तत्स्कन्धविन्यस्तहस्ता वाञ्छन्ति सद्गतिम् ॥ १३*१ 635) जीवानां हि क्वचित्क्षेत्रे यथा मन्दकषायता । तथा देष्टुविशुद्धत्वे देशनायाः सुबुद्धता ॥ १४ ॥ .. 636) वाणी साध्व्यप्यसाध्वी स्यात्पात्रदोषेण दुग्धवत् । उच्चैः सेवनमस्याः स्यात्तीर्थप्राप्तं पयो यथा ॥ १५ यदि बहुतपना नियत नहीं होता तो ये तिथि, तारा, ग्रह, समुद्र और पर्वत आदि पदार्थ उस प्रकार के - बहुत- कैसे माने गये हैं ? इस से एकत्व के समान बहुत्व भी प्रमाण सिद्ध है, यह निश्चित होता है ।। १२*१॥ __इन को आदि लेकर जो उत्तम युक्तियाँ पूर्व में भी निर्दिष्ट की जा चुकी हैं, उन से देवों में श्रेष्ठ आप्त का विवेचन-विचार-कर के जो भव्य उस के दोनों चरणकमलरूप नावका आश्रय लेते हैं, वे ही संसाररूप समुद्र को पार करते हैं । संसार के दुःखों से छूटकर मोक्ष सुख को प्राप्त करते हैं ।। १३ ॥ ... यहाँ व्यतिरेक स्वरूप से कहा गया श्लोक जो उत्तम देव के विषय में विचार न करते हुए उसके वचन में रुचि (श्रद्धा) रखते हैं वे अन्धे अन्धे के (अथवा उस अविचारित देव के) कन्धे पर हाथ रख कर सद्गति की प्राप्ति की इच्छा करते हैं, जो सर्वथा असंभव है ॥१३* १॥ जैसे किसी विशिष्ट क्षेत्र में जीवों में मंद कषायता होती है वैसे ही उपदेशक की विशुद्धि से- उस के परिणामों के राग द्वेष व मिथ्यात्व से रहित होने से- उस के उपदेश में सुबुद्धता होती है ॥ १४ ॥ जिस प्रकार आश्रयभूत वर्तन के दोष से मधुर दूध विकृत हो जाता है, उसी प्रकार १३) 1 PD सर्वज्ञम्. 2 विचारयित्वा । १३*१) 1 D अन्धस्य. 2 शोभनमार्गः । १४) 1 सम्य. क्त्वनिर्मलत्वे । १५) 1 वाणी शुद्धापि कुमनुष्ये कुपात्रे श्रिताशुद्धा भवति, यथा कुभाजने पतितं शुद्धं दुग्धं पाशुद्धं भवति. सा वाणी उच्चैः उच्चस्थानेषु पात्रेषु श्रिता पूज्या भवति तीर्थप्राप्तजलवत्. 2 D भवेत्. 3D • सेव नमस्या ,नमस्करणीया। Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -९. १६*१] - सम्यक्त्वोत्पत्तिप्रकाशनम् - 637) आप्ता अतीन्द्रियदृशो यदि नापि सन्ति । सन्त्येव संप्रति तथापि हि तन्निकाशाः । येषां परोक्षवरयुक्तिषु संविभान्ति । प्रत्यक्षवत्त्रिसमयप्रतिबद्धभावाः ॥ १६ 638) तदुक्तम् भर्तारः कुलपर्वता इव भुवो मोहं विहाय स्वयं रत्नानां निधयः पयोधय इव व्यावृत्तवित्तस्पृहाः । स्पृष्टाः कैरपि नो नभो विभुतया विश्वस्य विश्रान्तये। सन्त्यद्यापि चिरन्तनान्तिकचराः सन्तः कियन्तो ऽप्यमी ॥ १६*१ आश्रयभूत वक्ता के सदोष होने से समीचीन वाणी भी विकृत हो जाती है । तथा जिस प्रकार गंगा आदि तीर्थ को प्राप्त हुआ जल अतिशय सेवनीयं होता है उसी प्रकार तीर्थंकर आदि सुयोग्य वक्ता के आश्रित हुई वह वाणी भी अतिशय आराधनीय हुआ करती है ॥ १५ ॥ ..यद्यपि इस समय अतीन्द्रिय वस्तुओं के जानने-देखने वाले आप्त नहीं भी हैं, तो भी उन के समान महापुरुष आज भी इस जगत् में विद्यमान हैं। जिनकी परोक्ष निर्दोष युक्तियों में त्रिकालवी जीवादिक पदार्थ प्रत्यक्ष के समान झलकते हैं, अर्थात् अपनी निर्दोष युक्तियों से वे उत्पाद व्यय व ध्रौव्युक्त पदार्थों का ऐसा सुन्दर विवेचन करते हैं कि जिसको सुनकर हम लोग मानो उनको प्रत्यक्ष देख रहे हैं, ऐसा भास होने लगता है ॥ १६ ॥ वही कहा है जिस प्रकार कुलपर्वत मोह (स्वार्थ) से रहित हो कर पृथिवी को धारण करते हैं, उसी प्रकार जो मोह से रहित हो कर पृथिवी को धारण करते हैं- पृथिवीतलपर स्थित समस्त प्राणियों का उद्धार करते हैं। जिस प्रकार समुद्र असंख्य रत्नों के भण्डार होकर भी कभी उनकी इच्छा नहीं करते हैं उसी प्रकार जो सम्यग्दर्शनादिरूप रत्नों के आश्रय होकर भी धन की अभिलाषा कभी नहीं करते हैं। तथा जिस प्रकार व्यापक आकाश अनन्त पदार्थोंको आश्रय दे कर भी उनसे स्पृष्ट-संश्लिष्ट-नहीं होता है, उसी प्रकार जो व्यापक-महान्-होनेसे लोक के समस्त प्राणियों को आश्रय देते हुए भी उनसे स्पष्ट-लिप्त-नहीं होते हैं । ऐसे कितने ही ये महापुरुष प्राचीन महर्षियों के अन्तिकचर-निकटवर्ती शिष्य- आज भी (वर्तमान काल में भी) विद्यमान हैं ॥ १६*१।। १६) 1 केवलदशिनः D °आस्तां अतीन्द्रिय , तिष्ठतु. 2 अधुना. 3 हितप्रकाशकाः पदार्थात, D हितवाञ्छकाः. 4 शोभन्ते. 5 पदार्थाः । १६*१) 1 दानाय । Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .१.६६ +धर्मस्तवावर: 639) प्राज्ञेः प्राप्तसमस्तशास्त्र] हृदायः प्रव्यक्तलोकसितः प्रास्ताशः प्रतिभापरः प्रसमवान् श्रागेव दृष्टोत्तरः । प्रायः प्रश्नसहः प्रभुः परमनोझरी परानिवा ब्रूयाद्धर्मकथां गणी गुणनिधिः -यस्पमर्थमभ्यशरः ।। ११.६* २ 640) मुख्योपचारविवृतस्वपराग्र हो यस्तीर्थं प्रवर्तयति निश्वत्पतिविज्ञः । शिष्यावबोधनकृत्तेः व्यवहारदर्शी भूतार्थोध विधुरो हि भवः समाः ॥ १७ 641) यो वेत्ति वा दिशति वा व्यवहारमेव तस्यास्ति देशनविधिर्न मतो नितान्तम्' । अज्ञात निश्चयनयस्य स एव सत्यः सिंहाविदः पृथुकं एव यथास्ति सिंहः ॥ १८ [ ९.११*२= जो विद्वान गणी - आचार्य - समस्त शास्त्रों के रहस्य का ज्ञाता लोकव्यवहार से परिचित, निःस्पृह, प्रतिभा - नवीन नवीन तर्कणारूप बुद्धि से सम्पन्न, शांत, शंका के पूर्व ही उसके समाधान का अन्वेषक, प्रायः कर के सब प्रकार के प्रश्नों को सहनेवाला - उनसे उद्विग्न न होनेवाला प्रभावशाली, दूसरों के चित्त को आकर्षित करनेवाला, परनिन्दा से दूर, अनेक गुणों से विभूषित तथा स्पष्ट व मधुर भाषण करनेवाला हो वही धर्मकथा के कहने का अधि कारी - तत्त्व व्याख्याता - होता है ।। १६* २ ॥ जो मुख्य ( निश्चय) और उपचार (व्यवहार) के आश्रित विवरणों से स्व और पर को ग्रहण करनेवाला है, अर्थात् जो निश्चय नय के अनुसार आत्मस्वरूपको ग्रहण करता है तथा व्यवहार नयके अनुसार पर पदार्थों को ग्रहण करता है वह निश्चय नय से परिचित होकर तीर्थका प्रवर्तन करता है तथा व्यवहार को देखता हुआ तदनुसार शिष्यों को प्रबोधित करता है । लोक में अधिकतर सब ही संसारी प्राणी यथार्थ ज्ञानसे विमुख हैं - निश्चय को छोड़कर एक मात्र व्यवहार में निरत हैं ॥ १७ ॥ जो केवल व्यवहारको ही जानता है और उसका ही उपदेश करता है, उसे शिष्योंको उपदेश देने का अधिकार सर्वथा नहीं माना गया है । क्योंकि जिसको निश्चय नय का ज्ञान १६९२ ) 1. प्रज्ञायुक्तः. 2 आशा रहितः । १७ ) 1 व्यवहार 2P ° विवृतास्तपराग्रहो 3 PD रहित: 4 D संसारः । १८) 1 अतिशयेन. 2 बालकसिंहः, D बालकपुरुषस्य सिंहनाम स एव सिंहः । Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -२R] - सम्यक्त्वो विमानम् - 642) यो निश्चयं च व्यवहारमम्मात प्राध्य माध्यमलाये सूरिश्च शिष्यश्च स देशनायाः प्राप्नोनित तत्त्वेत.फळं विशालम् ॥ १९ 643) दृष्टै हि दर्शनवचांस्य नुमानपेये, पूर्वापरप्रवरयुक्त्यविरोधिते ऽर्थे । ऐतिमात्रशरणोऽस्ति सदा प्रमाण तद्वाध्यंगीर्भवति मत्तवच समाना ॥ २० 644) त्रैकालिकचतुर्वर्गपदार्थानखिलानपि । ग्राह्यत्याज्यतयागादि गमर्यन् परमागमः ।। २१ 645) जन्मस्थितिप्रविलयास्तदभिन्नदेहा वायथोमिनिचया विलयोपपस्या एकान्ततः क्षणिकशाश्वतपक्षपाते वन्ध्यादयः खलु गलन्ति कयाकलापाः॥२.२. नहीं है वह व्यवहार को ही सत्य इस प्रकार माना करता है। जिस प्रकार की सिंह को न जामनेवाला कोई पुरुष 'यह बालक सिंह है' ऐसा कहने पर किसी बालक को ही सिंह समदाता है॥ १८ ॥ इस कारण जो आचार्य और शिष्य निश्चय और व्यवहार दोनों को जानकर- उनके विषय में मध्यस्थ वृत्ति का अस्श्रय लेते हैं - उनमें से किसी एकका ही आश्रय नहीं लेते हैं किन्तु विवक्षावश यथास्थान उन दोनोंका ही उपयोग किया करते हैं वे वास्तव में देशना के देने व सुनने के महान् फल को प्राप्त करते हैं ।। १९ ॥ पूर्व विषय की और उत्तर विषय की जो निर्दोष युक्तियाँ उनसे. अविरुद्ध सिद्ध हुए जीवादिक पदार्थ देखने पर तथा उनका वचन से खुलासा करने पर प्रत्यक्ष ज्ञान होता है तथा उनका स्पष्टीकरण किया जाता है। तथा उनका अनुमान के द्वारा निश्चय करते हैं। इन विषयों के प्रतिपादक गुरु हमको शरण हैं । इन पदार्थों के प्रमाणों को बाधित करनेवाली भाषा मत मनुष्य के वचन समान है ॥ २० ॥ जो भूत, भविष्यत् और वर्तमान काल सम्बन्धी धर्म, अर्थ, काम व मोक्षरूप चार पुरुषार्थ के साधनभूत समस्त ही जीवादिक पदार्थों को ग्राहय (उपादेय) और त्याज्य स्वरूपसे ज्ञात करने वाला है, उसे श्रेष्ठ आगम कहते हैं ॥ २१ ॥ _उत्पाद, व्यय और ध्रौव्य ये धर्म वस्तु से इस प्रकार अभिन्न हैं. जिस प्रकार कि १९)1 व्यवहारात्, D सर्वज्ञकथितात्. 2 प्रकर्षेण ज्ञात्वा । २०) 1 D कथिते. 2 D जिनवचांसि 3P° ऐतेहय. 4 तस्य बाधाकरः, D प्रमाणबाधिता वाणी.5D उन्मत्तवचः । २१), 1D धर्मार्थकाम. मोक्ष. 2 D जानन् । २२) 1 उत्पादध्रौव्यव्ययास्तैरभिन्ना: पदार्थाः, D रुवव्ययोत्पत्त्यादयः पदार्थाः. 2 समुद्रस्य. 3 PD°निचयाद्विल°.4 एकान्ते क्षणिके शाश्वते पक्षे. 5 निष्फलाः, D आश्रबंधादयो क्रियाः । Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६० -- धर्मरत्नाकरः [९:२३तत्र चतुर्वर्गपदार्थास्तावज्जीवमुख्यतया निरूप्यन्ते646) स्पर्शरूपरसगन्धगीरितः। पूरुषो ऽस्ति गुणपर्ययान्वितः। ध्रौव्यजन्मविलयैः समाहितो विश्वरूपपरिणाममालितः ॥ २३ ॥ 647) ज्ञानांविविधः सदा परिणमन् सो ऽनादिसंतानतो भागानां स्वचितों भवेनियमतः कर्ता च भोक्ता प्रभुः । चैतन्यं सकलर्विकल्पगहन_नं यदा प्राप्नुयात् विज्ञेयः पुरुषार्थसिद्धिसहितः संपूर्णभावस्तदा ॥ २४ . 648) तदुक्तम् प्रेर्यते कर्म जीवेन जीवः प्रेर्यंत कर्मणा । एतयोः प्रेरको नान्यो नौनाविकसमानयोः ।। २४*१ समुद्र के तरंगसमूह नाश और उत्पत्तिसे समुद्र से अभिन्न हैं । सर्वथा क्षणिक और नित्य पक्ष को स्वीकार करने पर बन्ध्या आदि (?) कथासमूह नष्ट हो जाते हैं - वन्ध्यासे पुत्रोत्पत्ति के समान एकान्त से सर्व जीवादि पदार्थों की सिद्धि कथायें व्यर्थ होती हैं ।। २२ ॥ ___उन में जीवको मुख्यतासे धर्म, अर्थ, काम और मोक्ष के कारणभूत जीवादिक पदार्थों का निरूपण किया जाता है - ___ स्पर्श, रूप रस, और गन्ध से रहित, गुण व पर्यायों से सहित, ध्रौव्य उत्पाद और नाश से समन्वित तथा विश्वरूप परिणामों से सुशोभित ऐसा पुरुष (जीव) है ॥ २३ ।। - वह जीव अनादि परम्परा से परिणममान अनेक प्रकार के ज्ञान के भागों से-उसको पर्यायों से निरन्तर परिणत होता हुआ नियम से स्वकीय चैतन्य के भागोंका आत्मपरिणामों का कर्ता, भोक्ता और स्वामी है। जब वह समस्त विकल्परूप वनसे रहित चैतन्य भाव को प्राप्त कर लेता है, तब संपूर्ण भावों से सम्पन्न उस को 'पुरुषार्थ सिद्धि से-आत्मा के प्रयोजनीभूत मोक्ष की प्राप्ति से- सहित जानना चाहिये ।। २४ ॥ वही कहा भी हैजिस प्रकार नोका और मल्लाह (उसको चलाने वाला) इन दोनों में परस्पर प्रेरकता २४॥ २३)1 मिलित, D संसारी जीव: स्पर्शरूप इत्यादि युक्त. 2 आत्मा. 3 शोभितः, D असंख्यातपरिणामयुक्तः । २४) 1 शुभाशुभकर्मभेदानाम्. 2 D निजज्ञानस्य. 3 D केवलज्ञानाभेदमतिज्ञानादि. 4 शरीरस्यान्तः अन्तःशरीरं तस्मात् मोक्षसिद्धिर्यदा भवति. 5 D शुद्धभावः । २४*१) 1 जीवकर्मणोईयो:. 2 नोनि र्यापकयोः । Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -९:२७) - सम्यक्त्वोत्पत्तिप्रकाशनम् - 649) मन्त्रनियतो ऽप्येषो ऽचिन्त्यशक्तिः स्वभावतः । अन्तःशरीरतो ऽन्यत्र न भावो ऽस्य प्रमान्वितः ॥ २४*२ 650) धर्माधौं तथाकाशं कालः पुद्गल इत्यपि । अजीवाख्यास्त एव स्युविविधैः पर्ययैर्युताः ॥ २५ 651) गतिस्थिती अरोध' च वस्तुष्वपि परीणतिम् । क्रमावर्णादिरूपो ऽणुः कायादीनुपकुर्वते ॥ २६ 652) कायवाङ्मनसां कर्म शुभाशुभविभेदतः। आस्रवो मुख्यरूपेण गौणः पौद्गलिको ऽकथि ॥ २७ है-नौका मल्लाह को प्रेरित करती है और मल्लाह नौका को प्रेरित करता है- उसी प्रकार जीव और कर्म इन दोनों में परस्पर प्रेरक स्वभाव के अनुसार जीव कर्म को प्रेरित करता है। और कर्म जीव को प्रेरित करता है । इस प्रकार इन दोनों का अन्य कोई तीसरा प्रेरक नहीं है ॥ २४ *१॥ यह जीव मन्त्र के समान नियत होकर भी स्वभाव से अचिन्तनीय शक्ति से संयुक्त है उसका सद्भाव शरीर को छोडकर और कहीं पर भी प्रमाण से सिद्ध नहीं है। वह लोकाकाश के समान असंख्यात प्रदेशी होकर भी समुद्घातको छोडकर निरन्तर प्राप्त हुए शरीर के भीतर ही अवस्थित रहता है । अभिप्राय यह है कि जिस प्रकार मन्त्र मान्त्रिक को छोडकर अन्यत्र नहीं रहकर भी अचिन्त्य शक्ति से विषनाशक अपूर्व सामर्थ्य से- संयुक्त होता है, उसी प्रकार शरीर के भीतर अवस्थित यह जीव भी मुक्तिप्राप्तिरूप अपूर्व शक्ति से संयुक्त है ॥२४*२॥ धर्म, अधर्म, आकाश, काल और पुद्गल ये पाँच द्रव्य अजीव द्रव्य हैं और वे अनेक प्रकार की पर्यायों से युक्त हैं ॥ २५ ॥ उक्त पाँच अजीव द्रव्यों में क्रम से धर्म, द्रव्य, जीव और पुद्गलों की गति, अधर्म द्रव्य उनकी स्थिति, आकाशद्रव्य उन के न रोकने रूप अवकाशदान और कालद्रव्य जीवादि वस्तुओं में नूतन जीर्णादि परिणतिस्वरूप उपकारों को करता हैं। वर्ण, रस, गन्ध और स्पर्श गुणों से युक्त अणु पुद्गल द्रव्य शरीरादिरूप उपकार को करते हैं ॥ २६ ॥ शरीर,वचन, और मनकी जो शुभ और अशुभ क्रिया होती है उसे मुख्य रूप से आस्रव २४*२) 10 यथा मन्त्र अनन्तशक्तिप्रभावः तथा जीवः. 2 आत्मा जीवो वा. 3 D°अतःशरीर. शरीरभाव: पुद्गलस्य. 4 अतः कारणात् शरीरतोऽन्यत्र भिन्न अस्य शरीरस्य भावो जीवो न भवति प्रमाणतः. 5 प्रमाणतः । २५) 1 पर्यायान्विताः । २६) 1 गतिस्थिती द्वे धर्माधर्मयोः अरोधम् अवकाशम् आकाशस्य, D अवकाशं. 2 कालस्य परिणतिः, D नवजीर्णतां. 3 परमाणुः. 4 उपकारं करोति । २७) 1 भावाश्रयरूपेण जीवपरिणाम:.2 द्रव्याश्रयः कर्माण.... 3 कथितः। २२ Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७० (९. २८ - धर्मरत्नाकरः - 653) परिणमतां स्वयमेषां कर्माणुप्राणिनामयं बन्धः । बीजाङ्कुरवदनादिस्तिलतैलवदादिमान् कथंचित्स्यात् ॥ २८ 654) एतेने बध्यंबन्धकमूर्तामूर्तादिबन्धचोद्यानि । ___अपसारितानि दूरं भावानां वाप्यनन्तशक्तित्वात् ॥२९ 655) स्वैर्भावैः परिणामिनश्चितिमयनित्यं स्वयं चेतितुः कर्मत्वं विभिदेलिमा अपि तरां गच्छन्ति ही पुद्गलाः । अध्वन्यस्य धराध्वनामिव कुलं बन्धुत्ववज्जन्मिनामेकत्वं गतवद्विभाति हि पुमानाबालिशानां ततः ॥ ३० (भावास्रव) कहते हैं, और जो कर्मद्रव्य आत्मा में आता है उसे पौद्गलिक (द्रव्य) आस्रव कहते हैं, जो गौण आस्रव है ऐसा आगममें कहा गया है । तात्पर्य - शरीर, वचन और मन की चंचलता से आत्मा के प्रदेशों में जो चंचलता होती है, उसे मुख्य आस्रव अर्थात् भावास्रव कहते हैं । तथा उनकी चंचलतासे आत्मा के प्रदेशों में जो अनन्तानन्त कर्मपरमाणु समूह आता है उसे गौण आस्रव अर्थात द्रव्यास्रव कहते हैं ॥ २७ ॥ - स्वयं परिणमन स्वभाववाले इन कर्मपरमाणुओं और प्राणियों का परस्पर एकक्षत्रावगाहरूप जो संबन्ध होता है वह बन्ध कहलाता है । वह बीज और अंकुरकी परम्परा के समान कथंचित्-अनादि और तिल व तेलके समान कथंचित्-सादि भी है ।। २८ ॥ ____ उपर्युक्त कथनसे 'बन्धके योग्य पौद्गलिक कर्म मूर्तिक और बाँधनेवाला जीव जब मूर्तिक है तब उनमें परस्पर बन्ध कैसे हो सकता है ? अर्थात् वह असम्भव है' इत्यादि आशंकाओंका निराकरण किया गया समझना चाहिये। कारण कि जीव में और कर्मरूप बननेवाले पुद्गलों में अनन्त शक्ति है, जिससे कर्म और आत्मा परस्पर बद्ध होते हैं । आगम में आत्मा को अनादि कर्मबन्धन पर्यायकी अपेक्षासे कथंचित् मूर्तिक और शुद्ध स्वरूप की अपेक्षासे अमूर्तिक माना गया है । इसलिये आत्मा के साथ पौद्गलिक कर्मों के बन्धन में कोई विरोध नहीं है ॥ २९॥ , यह आत्मा अपने चैतन्यस्वरूप भावों-रागद्वेषादि परिणामों-से निरन्तर स्वयं ही परिणत होता रहता है और तब उस अवस्थामें उससे पृथग्भूत पुद्गल उसके साथ संबद्ध होकर कर्मरूपताको प्राप्त होते हैं । इस प्रकार आत्मासे उन कर्म पुदगलोंके पृथक् होनेपर भी अज्ञानी " २८) 1 D भवेत । २९) 1 D प्रकारेण. 2 पुद्गल. D जीवः कर्ता. 3 दूरीकृतानि । ३०) 1 भावकर्मस्वरूप.2 जीवस्य..3 °चिन्मयनि.,D °चिनुमय° °चेततः, जीवस्य, D आत्मनः. 5 भेदं विभिन्नं गच्छन्ति, D भिन्ना अपि पुदगला: कर्मत्वं प्रणमन्ति. 6 पथिकस्य., D पथिकस्य गच्छत धरां मार्गो भवति यथा.7 पुरुषः आत्मा. अनादिअज्ञानिनाम् । Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - सम्यक्त्वोत्पत्तिप्रकाशनम् - 656) प्रतिभासः ससंतानो' भवबीजं प्रजायते । क्षीरनीरगतैकत्वज्ञानैवन्निर्विवेकिनाम् ॥३१ -९. ३२ ] 657 ) तदुक्तम् - रंज्जुर्नास्ति भुजङ्गः श्वासं कुरुते च मृत्युपर्युक्तम् । - भ्रान्तेर्महती शक्तिर्न विवेक्तुं शक्यते विकलैः ।। ३१*१ 658) भ्रमीभवन् हृष्यति मूच्छति क्वचित् क्वचिद्विषीदत्यपि विश्वसित्यपि । परस्वरूप' Seमिति प्रबोधभाक् यथा नटः संश्रितभूमिकान्तरः ॥ ३२ १५१ जनों को वह आत्मा उक्त कर्मपुद्गलों के साथ अभेदरूपता को प्राप्त हुआ ऐसे प्रतीत होता है । जैसे कि पथिक (यात्री) को मार्गके पृथिवी से भिन्न होने पर भी वह उससे अभिन्न प्रतीत होता है । तथा संसारी प्राणियों को जैसे कुल के बन्धुत्वसे भिन्न होने पर भी वह उन्हें उससे अभिन्न प्रतीत होता है ॥ ३० ॥ जैसे विवेकरहित मनुष्यों को दूध और पानी के भिन्न होने पर भी उनमें एकरूपताकी प्रतीति होती है, वैसे ही विवेकहीन बहिरात्मा प्राणियों को जीव से कर्म के भिन्न होने पर भी उनमें अभेद की प्रतीति हुआ करती है । यही प्रतिभास संतानरूप से उनके संसार का कारण होता है ॥ ३१ ॥ वही कहा भी है रस्सी सर्प नहीं है, ( परंतु उसे देख नेपर बुद्धिविहीन लोग सर्प की भ्रान्तिसे) अन्तिम निःश्वास छोड़ते हैं । भ्रान्ति में बडी शक्ति है । उसका विचार अज्ञानी जन नहीं कर सकते हैं ॥३१*१॥ RSS यह जीव भ्रान्त होकर किसी पदार्थ में हर्षयुक्त होता है, किसी को देखकर भय से मूर्च्छित होता है, किसी को देखकर खिन्न होता है और किसी में विश्वास भी करता है । पर पदार्थों में ‘ये मेरे हैं और मैं उनका हूँ ' ऐसा विपरीत ज्ञान होने से वह नट के समान भिन्न भिन्न भूमिका (वष और अवस्था को) धारण करता है ॥ ३२ ॥ ܘ 3 P° पर्यक्तम् । ३२ ) 1 हृष्यति मूर्च्छति इत्यादि. 2 कुज्ञानसेवक: 3D नटवत् ३१) 1 अज्ञानिनां ज्ञानम्. 2 कर्मबन्ध: 3P ज्ञानवान् । ३१* १ ) 1 P रज्ज्वा. 2 उच्छ्वसिति संसारे रूपं घरति । Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७२ - धर्मरत्नाकरः - [ ९. ३३659 ) संबन्धो हि यथा भवन्नपि मलैः सौवर्णधातोर्यथा किंतूपायभराद्गलत्यतितरां स्वर्ण ध्रुवं तिष्ठति । तद्वत्तात्त्विकस्वस्वरूपभरतो निर्भासमानः प्रभु विश्लिष्यन्ति तथा तथा समयतो ऽन्तः कर्मजालान्यपि ॥ ३३ 660) प्रकृतिस्थित्यनुभागप्रदेशतः स्याच्चतुर्विधो ऽसौ हि । सादिरनादिः सान्तो भव्ये ऽभव्ये त्वनादिपर्यन्तः ॥ ३४ 661) स्वरूपसौस्थ्यं खलु संवरः परो ऽपरः समित्यादिविशुद्धिबन्धुरः । अथैकदेशेन समग्रकर्मणां जरास्ति या सा नितरां तु निर्जरा ॥ ३५ 662) सहजो ऽर्थगजीवस्य स्यान्मोक्षो ऽन्तर्मलक्षयात् । नाभावो नाप्यचैतन्यं न चैतन्यमनर्थकम् ॥ ३६ जिस प्रकार सुवर्णरूप धातुका कीट व कालिमा आदि मलों के साथ संबद्ध हो कर भी यह उपायों की अधिकतासे नष्ट हो जाता है और तब निश्चयसे शुद्ध सुवर्ण शेष रह जाता है। उसी प्रकार सामर्थ्यशाली आत्मा जब अपने स्वरूप की अतिशयता से युक्त होकर प्रति. भासमान होता है, तब कर्मसमूह भी समय के भीतर उस आत्मासे पृथक् हो जाते हैं ॥ ३३ ॥ वह बन्ध प्रकृति, स्थिति, अनुभाग और प्रदेश के भेद से चार प्रकार का है । भव्यों में यह बंध सादि और अनादि हो कर सान्त है तथा अभव्यमें वह अनादि अनन्त है ॥ ३४॥ ____ अपनी आत्मा के स्वरूप में स्थिर होना-बाह्य पदार्थों से हटकर आत्मस्वरूप में आत्मा को स्थिर करना-यह उत्कृष्ट संवर है । और समिति, गुप्ति, धर्म, अनुप्रेक्षा, परोषहजय एवं चारित्र की निर्दोषता से जो संवर होता है, उसे दूसरा संवर-अपेक्षाकृत हीन संवरजानना चाहिये । संपूर्ण कर्मों का एकदेश रूपसे आत्मा से अतिशय पृथक् हो जाना यह निर्जरा परमार्थभूत आत्मस्वरूप में अवस्थित जीव की अभ्यन्तर कर्ममल के क्षय से जो अवस्था होती है वही उसका स्वाभाविक मोक्ष है। उस समय,जैसी को बौद्धों के द्वारा कल्पना की गई है, न तो प्रदीप निर्वाणवत् चेतन्य का अभाव ही हो जाता है, न वैशेषिक परिकल्पित अचेतनता-बुद्धयादि नौ आत्मविशेष गुणोंका विनाश होता है और न सांख्यसंमत निरर्थकअर्थावबोध रहित-भी चैतन्य होता है ॥ ३६ ।। ३३) 1P D तथा. 2 आत्मा, D देदीप्यमानः. 3 P D भिन्नानि भवन्ति । ३४) 1 संबन्धः. 2 P . सादि च नादि:. 3 अन्तसहितः । ३५) 1 D अष्टकर्मणां एकदेशनिर्जरा. 2 गलना, D कर्मरसा जीर्णा भवन्ति । ३६) 1 स्वरूपनिष्ठस्य. 2 D भवेत. 3D केचन मतयः वदन्ति जीवस्याभावो मोक्षदीपनिर्वाणवत. अनर्थक चैतन्यं कर्मसंयुक्तं समलं चैतन्यम् । Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सम्यक्त्वोत्पत्तिप्रकाशनम् - 663) पथद्भवसुखहेतो र भिलक्ष्यं पुण्यमाह तद् द्विविधम् । इतरत्पापं द्वयमिति पश्यत्यद्वैतमेव तद्विद्यः ॥ ३७ -९० ३८] 664) उक्तं च - यदभिरुचितमस्मै' मन्यते तद्धि पुण्यं यदनभिरुचितं तु प्राह तत्पापमन्धः । १७३ प्रविलसति सदा तद्द्वैतमद्वैतमेव स्फुरति हृदयगर्भे तावकं यस्य तेजः || ३७१ | पदार्था नव । 665) जिहासतां' संसृतिडाकिनीमतो निरस्य दूराद्विपरीतमाग्रहम् । ब्यवस्यं सम्यनिजबीजमङ्गिनामुपायतैषा पुरुषार्थसिद्धये ॥ ३८ जो जो--अहिंसा व सत्य संभाषण आदि-अनुष्ठान सांसारिक सुख के हेतुरूपसे अभिलक्षित होता है, उसे पुण्यस्वरूप के ज्ञाता पुण्य कहते हैं । इस से विपरीत जो हिंसा व असत्य भाषण आदि - दुख के हेतु स्वरूपसे लक्षित होता है उसे पाप जानना चाहिये । इस प्रकार व्यवहारसे ये दो हैं । परन्तु तत्त्वज्ञानी जीव इस पुण्य - पापके द्वित्व को न देखकर वह उन दोनों से रहित एकमात्र ( अद्वितीय) आत्मा को ही देखता है ॥ ३७ ॥ वही कहा भी है जो इसके लिये रुचिकर प्रतीत होता है उसे अज्ञानी जीव पुण्य मानता है तथा जो उसे रुचिकर नहीं प्रतीत होता है उसे वह पाप कहता है। उसकी दृष्टि में यह पुण्य - पापका द्वैतभाव निरन्तर विलसित रहता है, किन्तु हे भगवन् जिस भव्य जीव के अन्तःकरण में आपका प्रभाव प्रस्फुरित है, जो आप्त आगम व पदार्थका यथार्थ श्रद्धान करता है - उसके हृदय के भीतर अद्वैत ही प्रकाशमान होता है || ३७* १ ।। इस प्रकार जीवादि नौं पदार्थों का कथन समाप्त हुआ । जो प्राणी संसाररूप पिशाच से मुक्ति प्राप्त करना चाहते हैं, उन्हें विपरीत आग्रह मोक्षपदकी प्राप्ति के को - परपदार्थों में आत्मबुद्धि को छोडकर भली भांति निजबीज का बीजभूत रत्नत्रय का निश्चय करते हुए पुरुषार्थ सिद्धि के लिये यह- आगे कही जानेवाली मुनीन्द्रवृत्तिरूप- - उपाय करना चाहिये ॥ ३८ ॥ - ३७) 1 पुण्यपदार्थ म्. 2 पापपदार्थम् । ३७* १ ) 1 अन्धाय 2 अज्ञः । ३८ ) 1 त्यक्तुमिच्छूनाम्. 2 ज्ञात्वा सम्यग्दर्शनबीजम्, D ज्ञाला. 3 मुनीशिनां वृत्तिः । Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७४ - धर्मरत्नाकरः666) अनाप्तपूर्व श्रयतामिदं पदं करम्बिताचारपराङ्मुखी सदा । मुनीशिनां वृत्तिरलौकिकी भवेन् महाविरत्या पविभासितोदया ॥ ३९ 667) काम समस्तविरति प्रणिशम्य तां यो धर्तुं सहश्चरितमोहबलोदयान। तस्यैकदेशविरतिः प्रतिपादनीया प्रक्षिप्य बीमिदमन्तरनन्तशक्तिम् ॥ ४० 668) विमुक्तिसिद्धथै गृहधर्ममादिशेदनुदिशन्' यो मुनिधर्ममादितः । अमुष्यं सर्वज्ञमहागमे पशोः प्रदर्शिता दुस्सहनिग्रहस्थितिः ॥ ४१ 669) व्यत्ययानुवदनेन विनेयं प्रोत्सहन्तमपि दरमतीव मन्यमानमपदे ऽपि हि तृप्तं स्वं प्रतारयति देशकपाशः॥४२ ......जिस मोक्षपद को कभी पूर्व में नहीं प्राप्त किया गया है, उसका आश्रय लेनेवाले मुनीन्द्रजनों की प्रमादमिश्रित होन आचरण से सदा विमुख रहनेवाली वृत्ति (अनुष्ठान) अलौकिक- लोकातिशायिनी - ही होती है । इस असाधारण वृत्ति का प्रादुर्भाव महाविरति से -हिंसादि पापों की पूर्णतया निवृत्ति से होता है ॥ ३९॥ ... जो महाव्रतों के स्वरूप को अतिशय सुनकर भी चारित्रमोह के प्रबल उदय से उनके धारण करने में समर्थ नहीं होता है, उसके अन्तःकरण में अनन्तशक्तिस्वरूप इस बीजका प्रक्षेप कर के एकदेशविरति के अहिंसाणुव्रत आदि पंचाणुव्रतों के स्वरूपका व्याख्यान करना चाहिये ॥ ४० ॥ - जो गुरु मोक्षप्राप्ति के लिये प्रथमतः मुनिधर्म का उपदेश न करके गृहस्थ धर्म का उपदेश देता है उस पशुको- अज्ञानी उपदेशक को- सर्वज्ञ के महागम में दुस्सह निग्रहस्थान निर्दिष्ट किया गया है ॥ ४१ ॥ ___ इसका कारण यह है कि जो शिष्य अतिशय दूरवर्ती पद- मुनिधर्म - के लिये उत्साहित हो रहा था वह इस क्रमविपरीत उपदेश से अपद में-श्रावक धर्मरूप हीन पद मेंसंतुष्ट हो कर उसे ही स्वीकार कर लेता है। इस प्रकार वह निकृष्ट उपदेष्टा अपने उस शिष्य को प्रतारित करता है- मुनिधर्म से वंचित करता है ॥ ४२ ॥ ३९)1 अलब्धपूर्वम्, D अप्राप्तपूर्व. 2 मिश्रिता, D मिश्राचारतः अपरा सम्यग्दृष्टिः । ४०)-1 अतिशयेन, D अत्यथै. 2 प्रथमं मोक्षाय महाव्रतं कथनीयं. 3 प्रश्रूय ताम्. 4 समर्थः, D धारितुं न शक्यः. 5 तस्याणुव्रतं स्यात्. 6 सम्यक्त्वपूर्वकं बीजम्. 7 रत्नत्रयात्मकं निश्चयधर्म । ४१) 1 कथयन्. 2 अस्य, D यः प्रथममणुव्रतं कथयति स आगमं न जानाति तस्य मुनेमहादण्डो भवति. 3 P°प्रदर्शितो। ४२) 1 P°दानादि, D अन्यकथनेच.2PD शिष्यं प्रति. 3 आत्मानम्. 4 उपदेशक, D कुश्चि [ सि] तवेधकः। Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - सम्यक्त्वोत्पत्तिप्रकाशनम् - 670) दृष्टिबोधचरणत्रयात्मको मार्ग आलयनिवासिना सदा।.. एक एव विकलो व्युपास्यते स्वात्मशक्तिमनिगहता सतां ॥ ४३ 671) तस्य तरोरिव मूलं प्रासादस्येव गर्तपूरैश्च । बीजमिव चाङ्कुराणां मूलं सम्यक्त्वमित्याहुः ॥ ४४ 672) यत्तत्त्वानां तीर्थनाथोदितानां मूढत्वाद्यैः सर्वदोषैविमुक्तम् । श्रद्धानं तन्निश्चयात्स्वस्वरूपावस्थानं वा निर्मलं निश्चलं वा ॥ ४५ 673) ये दानवादिविसरस्य' बधप्रधाना ये शस्त्रसंभृतकराः करुणासुदूराः। ये मूर्तरागमयमूर्तितया प्रतिष्ठा ये दुःखिनः स्वचरितात् परदुःखदाश्च ॥ ४६ गृह में निवास करनेवाले श्रावक को अपनी शक्ति को न छिपाते हुए सम्यग्दर्शन, सम्यग्ज्ञान और सम्यक् चारित्र स्वरूप जो एक मोक्षमार्ग है उसका पूर्णरूपसे ही आश्रय करना चाहिये । ४३ ॥ जिस प्रकार वृक्षका आधार उसकी मूल (जड) है, गृहका आधार उसकी नींव है और अंकूरों का आधार बीज है, उसी प्रकार रत्नत्रय स्वरूप उस मोक्षमार्ग का आधार- मूलकारण वह सम्यक्त्व है ॥४४॥ तीर्थप्रणेता जिनेन्द्रों के द्वारा उपदिष्ट जीवादि तत्त्वों का जो तीन मूढता आदि सब (पच्चीस) दोषों से रहित निर्मल व निश्चल श्रद्धान होता है उसे अथवा आत्मस्वरूप में अवस्थान को निश्चय से सम्यग्दर्शन समझना चाहिये । (अभिप्राय यह है कि, जीवादि सात तत्त्वों के यथावत् श्रद्धान को व्यवहार सम्यग्दर्शन कहते हैं तथा आत्मपर विवेक को निश्चय सम्यग्दर्शन कहते हैं ॥ ४५ ॥ जो दानवादि समूह का वध करने में प्रधान हैं, जिन के हाथों में शस्त्र विद्यमान हैं, जो करुणा से बहुत दूर-निर्दय- हैं, जो मूर्तिमान रागमय मूर्तिस्वरूप से अवस्थित हैं, तथा जो अपने आचरण से स्वयं दुःखी हैं और दूसरों को भी दुःख देते हैं उन्हें देव समझकर उनकी ४३)1 D मोक्षमार्गः. 2 गृहनिवासिना, D उपासकेन. 3 D मनोज्ञ, 4 D अनाच्छादित]वता.5 सत्पुरु घेण । ४४) 1 नीव, अधिष्ठानम्. 2 D कथयन्ति । ४५) 1 त्रिमूढादिः.2 D सम्यग्दर्शनं. 3.P D°श्वलंच । ४६) 1 जीवसमूहस्य वधदक्षाः, D समूहस्य. 2 प्रधानाः. 3 स्थिताः. 4 D कुत्सितदेवाः। : Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७६ ... -धर्मरलाकरः - 674) धात्री तथाप इति पावकवायुवृक्षाः प्रायेण पुष्करमपीह विचेतनाश्च । खातावगाहपरिदाहपरिश्रमाप नोदच्छिदायनुगुणाः किल देवभावात् ॥ ४७ 675) एषामुपास्तिनिरता भुवि देवमूढा चित्रं किमत्र यदमी न विचेतनाः स्युः । निःशेषदोषगुणविच्युतिपूतिमत्त्वं देवत्वमित्युपहता हि धियैतया तत् ॥ ४८ 676) सूर्या! ग्रहसंक्रमादिसमये स्नानं च दानं जपो गोपृष्ठान्तवटादिभूरुहमतिर्गोमूत्रसेवादिकम् । पञ्चत्वाप्तजलादिदानसमयः पिण्डप्रदानात्क्वचित् स्वानेकान्वयतारणं पशुवधश्चण्ड्यादिदेव्याः पुरः ॥ ४९ उपासना करने में जो आसक्त हैं, उनको तथा जो पृथ्वी, पानी, अग्नि, वायु, वृक्ष आकाश ये सब जो प्रायः अचेतन- स्थावर एकेन्द्रिय-हैं उनको भी क्रमसे खात (खाई या खोदना,) स्नान, जलाना, परिश्रम को दूर करता और छेदा जाना आदि (स्थान देना) गुणों से विशिष्ट होने के कारण देव समझकर इनकी उपासना करनेवाले को भी देवमढता में तत्पर समझना चाहिये । समस्त दोषों से मुक्त होकर जो गुणों से परिपूर्ण हो वह देव होता है, इस प्रका. रकी बुद्धि से शून्य होने के कारण उपयुक्त देवमूढता में प्रवृत्त रहने वाले वे यदि अचेतन नहीं है तो इस में क्या आश्चर्य है ? अर्थात् ऐसे अज्ञानी प्राणियों को जड ही समझना चाहिये ॥ ४६-४८ ॥ सूर्य को अर्घ्य देना, मकर संक्रान्ति आदि के समय स्नान, दान और जप करना गायकी पूँछ के अन्तर्भाग को नमस्कार करना, वट व पीपल आदि वृक्षों को पूजना, गोमूत्र आदिका सेवन करना, मरे हुए बन्धु आदिकों को जलादि देना, पिण्डदान से अपने अनेक संबन्धीजनों का उद्धार करना, चंडी आदि देवताओं के आगे पशुवध करना तथा पितृतर्पण ) 1 P D जल. 2 गगनम् । ४८) 1 पृथ्वीजलतेज:पवनवनस्पतिगगनदेवानाम. 2 सेवा. 3 देवमूढा:. 4 एकेन्द्रियाः. 5 PD भवेयुः. 6 पूरम् । ४९) 1 चन्द्रसूर्यग्रहणादि, D संक्रान्तिदिने, 2 मृत्युप्राप्ते सति. 3D अग्र। Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७७ १७७ -९.५४] - सम्यक्त्वोत्पत्तिप्रकाशनम् - 677) पित्रादितर्पणप्रायं पापश्रुतिसमाश्रयम् । इत्थं समयमूदत्वं कियद्वा विवृणोम्यहम् ॥ ५०। युग्मम् । 678) अज्ञलोकबहुतापतितं तीर्थकादिगमनोत्सवाश्रयम् । एकगो ऽनुगतगोसमूहवद् यत्स्वयं तदनुवर्तनं मुधां ॥५१ 679) आपगानदसमुद्रमज्जन शस्त्रशैलतरुरत्नसेवनम् । स्थाणुदेहलिकुंटादिपूजनं लोकमूढमिति कथ्यते कियत् ॥ ५२ । युग्मम् । 680) एते देवाः समयविहिता ईदृशाश्च क्रिया वा मुग्धैर्लोके रचितकुहका मुक्तिपर्यन्तसौख्यम् । चेद्यच्छेयुः परिणतधियां कार्यपर्यन्तकष्टं योगाभ्यासो भवति हि वृथा सुप्रियद्रव्यदानम् ॥ ५३ 681) वालुकानिचयपीडनं यथा सर्ववारिपरिमन्थनं यथा । ऊपरे च विविधा कृषियथा क्लेशिकेषु हि तथा वृथा क्रिया ॥ ५४ आदि करना, इत्यादि कार्य जो पापश्रुति (वेदादि) के आश्रय से किये जाते हैं उनको समय मूढता के अन्तर्गत समझना चाहिये । इस प्रकार की समयमूढता का वर्णन मै कहाँ तक कर सकता हूँ ॥ ४९-५० ॥ ___ जिस प्रकार एक गाय जिधर जाती है उधर उस के पीछे अन्य गायों का समूह चल पडता है, उसी प्रकार गतानुगतिक रूप से जो अनेक अज्ञानियों के द्वारा प्रवर्तित तीर्थ गमनादि के आश्रित कार्य किये जाते हैं वे तथा नदी, नद एवं समुद्र में स्नान करना, तलवार आदि शस्त्र, हिमालयादि पर्वत, एवं रत्नों की आराधना करना, और शिवलिङग, देहली और घट आदि की पूजा करना, इत्यादि कार्य जो देखादेखी धर्म समझकर किये जाते हैं उनको लोकमूढता कहा जाता है । उनका कितना वर्णन किया जा सकता है ? ॥ ५१-५२ ॥ अन्य शास्त्रों में कहे हुए ये देवता और मूर्ख जनों के द्वारा रचित इन्द्रजाल आदि के समान भ्रमको उत्पन्न करने वाली इस प्रकारको क्रियायें यदि मुक्ति तक के सुख को दे सकती हैं, तो फिर निपुण पुरुषों का शरीरनाशक कष्ट, योगाभ्यास और प्राणप्रिय द्रव्यका दान, यह सब निरर्थक ही सिद्ध होगा ॥ ५३ ॥ ___ जिस प्रकार वालुका को पानी में पीलना, पानी का मन्थन करना और ऊबर arwwmarrrrrr ५०) 1D पापशास्त्रश्रवणं.2D अनमेदनसमयमूढ । ५१) 1D अज्ञानलोक. 2 वृथा, वृथा सर्व निष्फलं मूढत्रयम् । ५२) 1 नदी. 2 स्नानं बुडनं वा, D ब्रुडनं. 3 सूर्यकान्तादि. 4 ईश्वरलिङग.5 घटादि, D उर्षली इति लोके । ५३) 1 P °मुग्धैर्लोक. 2 पाखण्ड, D रचितवऋता. 3 ददन्ति. D यदि चेत् मुक्तिपर्यन्तं सौख्यं ददति तदा मोक्षनिमित्तं तदादि कथं क्रियते. 4 पञ्चाग्नि-पत्रफलभोजनादि-अनशन ५४) 1 मिथ्यादृष्टिषु । २३ Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७८ - धर्मरत्नाकरः - [ ९.५५682) चन्द्रसूर्यपरिवेषसूक्तितः पूर्यते न कवलैर्मुखं यथा । देव इत्यपि तथोक्तितो न वा दुःखदूरमवगम्यते सुखम् ॥ ५५ 683) तत्त्वे संक्रामिता भक्तिः शुभारम्भाय भाव्यते । न लोष्टे रत्नभावो हि रत्नभूति प्रभासयेत् ॥५६ 684) अथापि तुषकण्डनाल्लभत एव कश्चित्कणा नथोषरकृषिक्रिया जनयते फलं दैवतः। जलोन्मथनवालुकापरिणिपीडनं भाव्यते फलाय न तु जातुचिद्भवति काप्यमीषु क्रिया ।। ५७ 685) अपि च - भमि में जो कि उपजाऊ नहीं हैं- अनेक प्रकार की खेती करना ये कार्य व्यर्थ हैं उसी प्रकार उपर्युक्त क्लेश देनेवाले कार्यों में प्रवृत्त करना भी व्यर्थ जानना चाहिये ।। ५४ ॥ जिस प्रकार 'चन्द्रपरिवेष' व 'सूर्यपरिवेष' ऐसा कहने से मुख कभी ग्रासों से पूर्ण नहीं होता है उसी प्रकार 'देव' ऐसा कहने मात्र से भी दुख को दूर करनेवाला सुख नहीं प्राप्त होता है । अभिप्राय यह है कि यद्यपि परिवेष शब्द का अर्थ परोसना होता है तथापि प्रकृत में ‘चन्द्रसूर्य परिवेष' से चन्द्रमण्डल व सूर्यमण्डलरूप अर्थ अभीष्ट है, अतः इस प्रकार के द्वयर्थक शब्दोच्चारणसे जिस प्रकार कभी कुक्षिका पूर्ण होना सम्भव नहीं है उसी प्रकार देव कहे जाने मात्र से काली व चण्डी आदि कुदेव कहीं जिनदेव के समान दुख को दूर नहीं कर सकते हैं ।। ५५ ॥ ___ यथार्थ तत्त्व में- सच्चे देव गुरु और शास्त्र में -- की गई भक्ति शुभारंभ के लिये - पुण्यप्राप्ति के लिये- होती है । सो ठीक है - मट्टीके ढेलेमें किया गया रत्नका संकल्प कुछ रत्न के वैभव को नहीं प्रगट कर सकता है । तात्पर्य - जैसे यथार्थ रत्नोंकी प्राप्तिसे जन समृद्ध होते हैं वैसे ही परमार्थभूत देव, गुरु व शास्त्र की भक्तिसे पुण्य की प्राप्ति होती है ॥ ५६ ॥ भूसाके कुटनसे किसीको तंदुलकणों की प्राप्ति भले हो सके,क्षारभूमि में बीज के बोनेसे दैव. वशात धान्य की प्राप्ति सम्भव हो सके, पानी का मन्थन करनेसे किसी को मक्खन मिल सके,तथा वालुकाके पीलने से किसी व्यक्तिको तैल की प्राप्ति भी सम्भव हो सके। परन्तु कुदेवादि को आराधना, वन्दना एवं यात्रादिक करने से कभी कुछ भी फल नहीं प्राप्त हो सकता है । ये सब क्रियायें - संसारपरिभ्रमण की कारण हैं ॥ ५७ ।। की इसके अतिरिक्त अन्य के निमित्त, आग्रह के वश अथवा लोकव्यवहार के लिये भी की ५५) 1 मण्डलात् । ५६) 1 करणीया । ५७) 1 क्लेशिकेषु । Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ९.५८ *३] - सम्यक्त्वोत्पत्तिप्रकाशनम् - परार्थमुपरोधाद्वा लोकयात्रार्थमेव वा । उपासनममीषां स्यात्सम्यग्दर्शनहाये ॥ ५८ 686 ) तदुक्तम् 3 स्पर्शो ऽमेध्यभुजां' गवामघहरों वन्द्या विसंज्ञा द्रुमाः स्वर्गश्छागवधाद्धिनोति च पितॄन् विप्रोपभुक्ताशनम् । आप्तांश्छद्मपराः सुराः शिखिहुतं प्रीणाति देवान् हवि रित्थं फल्गु च दुर्जयं च जगति व्यामोहविस्फूर्जितम् ॥ ५८* १ 687 ) तथापि यदि मूढत्वं न त्यजेत्को ऽपि सर्वथा । मिश्रत्वेनानुमान्यो ऽसौ सर्वनाशो न सुन्दरः || ५८२ 688) न स्वतो जन्तवः प्रेर्या दुरीहासु' जिनागमे । स्वत एव प्रवृत्तानां तद्धितो ऽनुग्रहों मतः ॥ ५८३ - १७९ जानेवाली इनकी उपासना - भक्ति - सम्यग्दर्शन की हानि का - उसके विनाश का कारण होती है ॥ ५८ ॥ सो ही कहा है- जो गायें अपवित्र विष्ठाका भक्षण किया करती हैं- उनका स्पर्श पाप को नष्ट करता हैं, चेतना शून्य - विशेष विचार से रहित पीपल आदि वृक्ष वन्दनीय हैं, बकरों के वध से स्वर्ग प्राप्त होता है, श्राद्धकर्म में ब्राह्मणों के द्वारा उपभुक्त भोजन पितरोंको मृत माता-पिता आदि पूर्वजों को- तृप्त करता है, कपट में निरत रहनेवाले देव आप्त हैं, तथा अग्नि में होमा गया घृत आदि हवनीय द्रव्य देवताओंको प्रसन्न करता है, इस प्रकार की यह घोषणा मूर्खताके वश की जाती है जो कि निरर्थक व लाभहीन है - ( तात्पर्य यह • उपर्युक्त सब कथन मूढ मिथ्यादृष्टियों के द्वारा किया जाता है, जो भोले प्राणियों को धर्ममार्ग से च्युत करनेवाला है ॥ ५८* १ ॥ इस मूढबुद्धि को दूर करना अभीष्ट है तो भी यदि कोई मूढ इस प्रकार की मूढता को पूर्ण रूप से नहीं छोडना चाहता है, तो उसे मिश्रपने से अनुमति करना चाहिये । कारण यह की यदि उसे मिश्रपनेसे मान्य नहीं किया जायेगा तो सर्वनाश की सम्भावना है, जो सुन्दर नहीं कही जा सकती है ॥ ५८२ ॥ प्राणियों को दुष्प्रवृत्तियों में तत्पर रहने के लिये स्वयं प्रेरणा नहीं करनी चाहिये । ५८) 1 परनिमित्तात्. 2 सेवनम्. 3 पिप्पलादीनाम्. 4 विनाशाय । ५८ * १ ) 1 गवां गूथभक्षकाणाम्. 2 पापहर: 3 एकेन्द्रियाः पिप्पलादय: D पिप्पलादय: 4D घृ [ तृ] प्ति प्राप्नोति 5 विप्रभुक्तमाहारम्. 6 सर्वज्ञा:. 7 घृतादिवस्तु होमयोग्यम्. 8 असत्यम् । ५८* ३ ) 1 दुष्टाशासु. 2 तेषाम्. 3 प्रसाद :. 4 Dकथितः। Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १८० - धर्मरत्नाकरः [९.५९689 ) रूपं मन्मथहन्मथं कुलमलंकारो ऽपि में भृतले जातेर्जातिकली मपी धनपति ग्ये धने किंकरः । सर्वज्ञो ऽप्यबुधो ऽस्ति बुद्धिविभवाच्छिल्पोत्सरस्वत्यपि भीमो मे बलतो ऽवलीति तपसः ख्यातास्तपस्वीशिनः ।। ५९ 690) असकृन्मदकुद्दालीमाददते दृष्टिकन्दैदलनार्थम् । इत्थं व्यर्थकथायां मिथ्याहंकारकुथितनराः ॥ ६० । युग्मम् 691) मिथ्यादृष्टिानं चरणममीभिः समाहितः पुरुषः । दर्शनकल्पद्रुमवनवह्निरिवेदं त्वनायतनमुज्झ्यम् ॥ ६१ 692) देवतत्त्वगुरवो नु तादृशा ईदृशा इति नु चञ्चलां घियम् । वायुवेगधुतपत्रसन्निभं शङ्कनं तु निगदन्ति सज्जनाः ॥६२ यदि वे जिनागममें स्वतः प्रवृत्त होते हैं तो जिनागमकथित देव, गुरु व शास्त्रका स्वरूप कह. कर उनका हित करना अनुग्रह माना गया है ।। ५८*३ ॥ __ मेरा रूप कामदेव के हृदयको पीडा देने वाला है, मेरा कुल इस भूतल में अलंकार स्वरूप है, मेरी जाति अन्य जातिको मलिन करनेवाली मषी (स्याही) के समान है, मुझे जो भोग्य धन प्राप्त हुआ है उसके लिये कुबेर भी मेरे सामने किंकर- आज्ञाकारी सेवक - के समान है, मेरे बुद्धिवैभव के सामने सर्वज्ञ भी मूर्ख है, मेरे शिल्पके सामने सरस्वती भो मूखा है, मुझ में जो बल है, उसके आगे भीम भी निर्बल है, तथा मेरे तप से तपस्वियों के अधिपति प्रसिद्ध हुए हैं इस प्रकार झूठे अभिमान से नष्ट हुए मनुष्य निरर्थक कथा वार्ता में सम्यग्दर्शन रूप धर्म को जड को उखाडने के लिये निरन्तर गर्वरूप कुदाली को ग्रहण किया करते हैं (तात्पर्य, सौन्दर्य, कुल एवं जाति आदिका गर्व करने से सम्यग्दर्शन का नाश होता है। अतः गर्व नहीं करना चाहिये) ॥ ५९-६० ॥ मिथ्यादर्शन, मिथ्याज्ञान और मिथ्याचारित्र तथा इनके धारक पुरुष ये छह अनायतन- धर्म के अस्थान- हैं। ये सम्यग्दर्शनरूप कल्पवृक्ष को भस्म करने के लिये दवाग्नि के समान हैं । अतः इन को छोडना चाहिये ॥६॥ देव, जीवादि तत्त्व और गुरु ये जैसे कि आगम में निर्दिष्ट किये गये हैं, वैसे ही हैं ५९) 1 अष्टमदा:- १ रूपस्य २ कुल ३ जाति ४ धन ईश्वर ५ बुद्धि ज्ञान ६ शिल्पि ७ बल ८ तपः. 2 D चित्तमथकं. 3D मम कुलं. 4 कुबेरः. 5 शिल्पिविज्ञानशिल्पादिज्ञानात् D विज्ञानात्. 6 भीमः पाण्डवः. 7 इति अष्टमदाः । ६०) 1 निरन्तरमदयुक्तम्, D वारंवारं 2 सम्यग्दर्शनकन्द। ६१) 1 मिथ्यादृष्टि-ज्ञानचरण:=३ मिथ्यादर्शना दि=३ तद्वन्तः नराः= ६ अनायतन, D अष्टमदैः. 2 त्याज्यम् । ६२)1 D यादृशा जिनशासने तादृशाः परमते. 2 D °सन्निभां । Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -९. ६६] - सम्यक्त्वोत्पत्तिप्रकाशनम् - 693 ) दुष्करव्रतविहायितादिकान्निर्मितात्सुतनु भोगजन्मनाम् । raaf मरुविक्रयाद्यथा प्रार्थनं प्रकथयन्ति काङ्क्षणाम् ॥ ६३ 694 ) नग्नत्वमलिनिमादौ ' मुन्ादितस्थ मनःकुत्सा । द्रव्ये च पुरीषादौ विचिकित्सा दुरभिणि प्रोक्ता ॥ ६४ 695) कमनीयमकमनीयं किमपि न माध्यस्थदर्शिनः पुंसः । परिणममानं द्रव्यं तथान्यथा' रागिणी घटते ।। ६५ 696) कष्टकल्पनेमथापि विज्ञतां डामरं किमपि वीक्ष्य दुर्दृशाम् । प्रीयते मनसि हृष्यति स्फुटं यत्प्रशंसनमवादि तद्बुधैः ॥ ६६ १०१ या इस प्रकार के अन्य मत में निर्दिष्ट स्वरूपवाले हैं, इस प्रकार वायु के वेग से इधरउधर उडते हुए पत्ते के समान जो चंचल बुद्धि होती है उसे सज्जन शंका नामका दोष कहते हैं ।। ६२ ॥ जैसे अज्ञानतावश अगुरु नामक अतिशय सुगंधिक चंदन बेचकर उससे लकडियों की इच्छा की जाती है वैसे दुर्धर व्रतों के परिपालन और दान आदिक उत्तम कार्यों से सुन्दर शरीर ओर इन्द्रियभोगों से उत्पन्न होनेवाले सुख की इच्छा करना, यह कांक्षा दोष है ।। ६३ ।। मुनि आदि संयमी जनों के शरीर से संबद्ध नग्नपना व मलिनता तथा विष्ठादिक दुर्गन्ध वस्तुओं को देखकर मन से ग्लानि करना, उसे विचिकित्सा नामक दोष कहते हैं ॥ ६४ ॥ जो सत्पुरुष मध्यस्थता को देखता है- अभीष्ट वस्तु से राग और अनिष्ट वस्तु से द्वेष नहीं करता है - उसके लिये स्वभावतः परिणमन करनेवाली कोई भी वस्तु न रमणीय प्रतीत होती है और न घृणास्पद भी । किन्तु इसके विपरीत जो रागी, द्वेषी पुरुष है उसे कोई वस्तु यदि रमणीय प्रतीत होती है तो कोई घृणास्पद भी ॥ ६५ ॥ मिथ्या दृष्टियों के द्वारा सहन किये जाने वाले कष्ट की कल्पना कर के तथा उनकी विद्वत्ता अथवा भयानक तप आदिको देखकर मन में प्रेम और हर्ष उत्पन्न होना उसे विद्वान् लोगों ने स्पष्टतया अन्यदृष्टिप्रशंसा दोष कहा है ।। ६६ ॥ www ६३) 1 दानात्, D दानादि. 2 इन्धनानाम् प्रार्थनम्. 3PD ° विक्रयाद् । ६४ ) 1 मलिनिमात्र • भूति. 2 यत्यादौ शरीरस्थिते मले, 3 घृणा, D जुगुप्सा 4 दुष्टैः । ६५ ) 1 मनोज्ञम्. 2 कमनीयादिविचारणा. 3 D रागिणो हर्षं कुर्वन्ति । ६६ ) 1 पञ्चाग्निनादिसाधनी. 2 मिथ्याज्ञानादि. 3 मिथ्यादृष्टीनाम् । Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १८२ - धर्मरत्नाकरः 697 ) उक्तकष्टगुर्णसंग दुर्दृशो' वार्तकीव पुरतो जनं स्तौति साभिनय मुद्गिरन्गुणान् यद्वदन्ति तमिमं 1 698) अनायतनशुश्रूषा सदायतनवर्जनम् । कु देवलिंगपाखण्डप्रतिसेवा त्रयस्त्विमे ॥ ६८ 699 ) सद्दृष्टयः किमपि कारण माकलय्य मन्त्राद्यमाहवंनिकृष्टफलप्रदायि । मध्यान्धकारितयो विधुराः स्वभावे 700 ) तदुक्तम् जनम् । चरन्ति तदपि मला भवन्ति ।। ६९ । युग्मम् 701 ) एकमेव हि मिथ्यात्वं सदा दोषानिमान् प्रति । पितु मातयते' किं च कुटुम्बिसुहृद्यते ॥७० संस्तवम् ॥ ६७ मूत्रयं मदाचाष्टौ तथानायतनानि षट् । अष्टौ शङ्कादयश्चेति दृग्दोषाः पञ्चविंशतिः ॥ ६९* १ [ ९. ६७ उन्मत्त (पागल) मनुष्य के समान जो उपर्युक्त कष्ट सहने वाले मिथ्यादृष्टि के प्रत्येक व्यक्ति के आगे अभिनय ( हाव-भाव ) पूर्वक वचन से स्तुति की जाति है, उसे अन्य दृष्टिसंस्तव दोष कहते हैं ।। ६७ ॥ छह अनायतनों की सेवा करना, धर्म के स्थानभूत जिनदेव, निर्ग्रन्थगुरु, शास्त्र एवं तद्भक्तों का त्याग करना, तथा कुदेव, कुगुरु व पाखण्डपूर्ण आचरण की सेवा करना ये तीन तथा जिनकी बुद्धि मूर्खतावश अज्ञान अन्धकार से दूषित हुई है तथा जो आत्मस्वभाव से विमुख हुए हैं ऐसे सम्यग्दृष्टि जन किसी भी कारण का विचार कर के युद्ध में कुछ निकृष्ट फल देने वाले मिथ्यादृष्टियों के मन्त्रादिकों का यदि उपयोग करते हैं, तो वे भी सम्यग्दर्शन को मलिन करते हैं ।। ६८-६९ ॥ वही कहा है तीन मूढता, जाति व कुल आदि विषयक आठ मद, छह अनायतन और शंकादिक आठ दोष ये सम्यग्दर्शन के पच्चीस दोष हैं ॥ ६९* १॥ अकेला मिथ्यात्व ही उपर्युक्त सब दोषों के माता पिता के समान तथा वह उनका ६७) 1 निन्द्यगुण. 2 मिथ्यादृष्टिन: 3 वातूल: D वातरोगी वातुलवत्. 4 D, वैद्यजनं. 5 सविनयम्. ६८) 1 इमे त्रयः १ अना० शुश्रूषा २ आयतनत्यागी ३ कुदेव - पाखण्ड - कुलिङसेवी । ६९ ) 1 संग्रामादिजयः । ७०) 1 मातापितावदू भाति । Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६९.७४ ] - सम्यक्त्वोत्पत्तिप्रकाशनम् - 702) ऐकान्तिकादिभिदया किल पञ्चधोक्तं तत्सप्तधापि कथितं भवतादनन्तम् । सर्वज्ञनाथमतदरितजीवभावे सर्वे पदा इव पदे करिणः प्रविष्टाः ॥ ७१ 703) नित्यो ऽनित्यो जडो वात्मा कर्ता ऽकर्ता गुणो गुणी। _एको ऽनेको जगद्वयापी सूक्ष्मो ऽकर्मा सकर्मकः ॥ ७२ 704) नान्यादृशं जगन्नित्यमेवंप्राया नृणां मतिः । सम्यक्षौदिमुपारूढा मतमैकान्तिकं जिनैः ॥ ७३ 705) ऊर्ध्वत्वमात्रमवलोक्य विशिष्टदेशे स्थाणोनरस्य खलु नीडजनीडमुख्यान । पाददिकानवयवानियतं विशेषात् संशेतं एव हि यथा पुरुषो विदूरात् ॥ ७४ कुटुम्बी और मित्र जैसा भी है ॥ ७० ॥ वह मिथ्यात्व ऐकान्तिक आदि- एकान्त, संशय, अज्ञान, व्युद्ग्राहित और विनयके भेद से पाँच प्रकार का अथवा सात प्रकारका कहा गया है। विशेष रूप से उसके अनन्त भेद भी हो सकते हैं । सर्वज्ञ के द्वारा निर्दिष्ट मत से जो जीवका परिणाम दूर-विमुख-रहता है उसका नाम मिथ्यात्व है। जिस प्रकार हाथी के पाँव में अन्य सब पाँव समाविष्ट होते हैं, उसी प्रकार उक्त स्वरूपवाले मिथ्यात्वके भीतर सब ही पद-- अतत्व श्रद्धान विशेष- प्रविष्ट होते हैं ।। ७१ ॥ आत्मा सर्वथा नित्य ही है, अनित्य ही है, जड ही है, कर्ता ही है, अकर्ता ही है, गुणरहित ही है, गुणी ही है, एक ही है, अनेक ही है, जगत् को व्याप्त करनेवाला- सर्वव्यापक ही है, सूक्ष्म ही है, अकर्मा -- पाप और पुण्य से रहित-ही है, अथवा सकर्मक- उन से सहितही है, इन से भिन्न स्वभाव वाला नहीं हैं, ऐसी जो प्रायः मनुष्यों को धृष्ट बुद्धि दुराग्रह से परिपूर्ण होती है उसे जिनेश्वरों ने ऐकान्तिक मिथ्यात्व कहा है ।। ७२-७३ ।। जिस प्रकार कोई मनुष्य, मनुष्य और लूंठ में समान रूप से पायी जानेवाली केवल ऊंचाई मात्र को दूर से देखकर विशेष रूप से मनुष्य के पाँव आदि अवयवों और लूंठ में अव ७१) 1 भेदेन. D नामान:. 2 मिथ्यात्वम. 3D यथा सर्वे पदा हस्तिनः पदमध्ये [प्रविष्टाः तथा • जिनम ] तमध्ये सर्वे कुमताः । ७३) 1 D नित्यमिथ्यादृष्ट. 2 D एकान्तेन । ७४) 1 PD खुण्टो वा पुरुषो 'वा. 2 नीडज पक्षी. 3 नीडजपक्षी गृहं घूसलं प्रभृतीन्. 4 संदेहं करोति । Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १८४ - धर्मरत्नाकरः - - 706 ) समग्र व्यवहारेषु तथा दूरतरं नरः । संशेते' परमार्थे यत्तत्सांशयिकमुच्यते ।। ७५ । युग्मम् 707) तदुक्तम् - 1 सरसि बहुशस्ताराच्छायां दशन् परिवञ्चितः कुमुदविटपान्वेषी हंसो निशासुं विचक्षणः । न दशतिं पुनस्ताराशङ्की दिवापि सतोत्पलं * कुहचकितो लोकः सत्ये ऽप्यपायमवेक्षते ।। ७५*१ 4 2 708) न हि वमति यथोर्ध्व नोत्सृजेदप्यधस्ता' - दतिरूजितशरीरो मूढया ना विषूच्या । अहितहितविचारे ऽप्याचरेद्यत्तथैव प्रणिगदितमिदं तन्मूढमुच्छिन्नमोढ्यैः ॥ ७६ [ ९.७५ - - स्थित पक्षी व उन के घोंसले आदि का परिज्ञान न हो सकने से ' यह पुरुष है या ठूंठ हैं ' ऐसा सन्देह करने लगता है उसी प्रकार समस्त व्यवहार में परमार्थ के मोक्षमार्ग के विषय में अतिशय दूरवर्ती होने से जीव को जो 'आगम में जो तपश्चरण आदि से अनेक ऋद्धियों की सिद्धि व मोक्षसुख की प्राप्ति निर्दिष्ट की गई है वह क्या यथार्थ है अथवा यों ही क्लेश जनक है' इत्यादि प्रकार का संदेह हुआ करता है, उसे सांशयिक मिथ्यात्व कहा जाता है ।। ७४-७५ ।। सांशयिक मिथ्यात्व को सत्य में भी विश्वास नहीं रहता है इसका दृष्टान्त से खुलासा रात्रि में तालाब के भीतर कुमुद ( रात्रीविकासी कमल) के नाल को ढूंढ़ने वाला चतुर हंस चूंकि अनेक बार ताराओं के प्रतिबिंब को कुमुद समझकर खाने के लिये दौडता हुआ प्रतारित हुआ है - ठगा गया है । इसी से वह दिन में भी उन्हीं ताराओं की शंका से दिनविकासी उत्तम कमल को भी नहीं खाता है। सच है- कपट से डरा हुआ मनुष्य सत्य में भी अर्थ को देखा करता है ।। ७५१ ॥ जिस प्रकार मूढ विषूची ( अजीर्ण विशेष ) रोग से अतिशय पीडित शरीरवाला मनुष्य न वमन करता है और न विरेचन भी करता है - गुदद्वार से भी मल निकालता है । ७५)1 संदेहं करोति, D व्यवहारेषु निश्चयेषु संशयं करोति । ७५* १ ) 1PD खण्डयन्. 2 रात्रिषु. 3 P D खण्डयति. 4 कमलम्. 5 कपटयुक्तपुरुषः । ७६ ) 1 न विरेचयति. 2 रोगशरीर. 3 कथितम्. 4 जिनैः॥ Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -९.७९] - सम्यक्त्वोत्पत्तिप्रकाशनम् - 709) जात्यन्धकस्य मुकुटं किल लौहमेव हैमं न्यवेदि निभृतेश्च तथेति तस्य । तत्त्वं तथा समधिगच्छति यत्तु दैवात् व्युद्ग्राहितं गदितमेतदनिन्धबोधैः ॥ ७७ 710) निन्द्यो न कश्चिदिह वन्द्यतमस्तु सर्वो देवो ऽसुरश्च जननी च जनी च सा स्यात् । इत्थं विमुग्धमतितत्त्वमनात्मनीन मेतत्तु वैनयिकमभ्यधितादिदेवः ॥ ७८ 711) जीवानां सहजा भवन्ति हि यथाहारादिसंज्ञा दृढा नीरूपं परमाणविरहितं द्रव्यं समग्रं यथा । तद्वत्कुत्सिततत्त्वदेवगुरुषु स्वाभाविकी शेमुषी यत्तद्दुस्तरमीरितं जिनवरैः साक्षाद् गृहीतेतरम् ॥ ७९ उसी प्रकार अहित और हित के विचार में जो आचरण किया जाता है, अर्थात् जिस से जीव को हित और अहित का ज्ञान नहीं होता है, ऐसा जो मिथ्यात्व भाव होता है, उसे मूढ भाव को नष्ट करनेवाले जिनेश्वरों ने मूढ मिथ्यात्व (अज्ञान) कहा है ।। ७६ ॥ . किसी जन्मान्ध राजकुमार का मुकुट लोहेसे ही बनाया गया था, परन्तु विनीत जन उसे सुवर्ण का ही बतलाते थे। तथा वह राजपुत्र भी उनके कहने से उसे सुवर्ण का ही मानता था। इसी प्रकार से जो दुसरों के कहने से दैववश वस्तुस्वरूप को अन्यथा समझता है, यह व्युद्ग्राहित मिथ्यात्व है। ऐसा प्रशंसनीय ज्ञानवाले जिनेश्वरों ने कहा है ॥ ७७ ॥ जिस प्रकार कोई पुरुष यह मानता है कि यहाँ निन्दनीय कोई भी नहीं हैं, किन्तु चाहे देव हो या असुर (दैत्य) हो और चाहे माता हो या पुत्र वधू भी क्यों न हो, ये सब ही समान रूप से अतिशय वंदनीय हैं, इसी प्रकार मूढबुद्धि पुरुषका जो तत्त्व है-देव-कुदेव एवं सद्गुरुकुगुरु आदि में कुछ भेद न करके सब को समान रूप से विनय करना है-इसे भगवान् आदि जिनेन्द्रने वैनयिक मिथ्यात्व कहा है, जो आत्मा का अहित करनेवाला है ॥ ७८ ॥ ___ जैसे प्राणियों के आहार, भय, मैथुन और परिग्रह ये चार दृढ संज्ञायें- अभिलाषायेंस्वभाव से ही होती हैं, तथा जैसे परमाणुओं को छोडकर अन्य संपूर्ण आत्मा व आकाशादि द्रव्य नीरूप हैं । स्पर्श, रस, गंध व वर्ण गुणों से स्वभावतः रहित हैं, वैसे ही कुत्सित तत्त्व, देव एवं गुरु में जो स्वाभाविक बुद्धि होती है उसे साक्षात् जिनेन्द्र देव ने गृहीतेतर-बिना परोप ७७ ) 1 PD यथा. 2 P °दनिन्दबौधैः, केवलज्ञानिभिः । ७८) 1P°साम्यात्. 2 P °मतिमत्व। २४ Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १८६ - धर्मरत्नाकरः - 712 ) इत्थं पानीयदानं हुतवहहवनं तर्पणं स्यात्पितॄणामित्थं वा द्वादशाहो मृतवति स्वजने मेलनं यत्पितॄणाम् । गौरेका तीर्थदेवव्रतगणनिलयस्तत्प्रदानं विधानादित्याद्यन्योपदेशात्प्रभवति कुमतं यच्च तद् ग्राहितं स्यात् ॥ ८० 713) ऐकान्तिका च्चन्द्रमतिर्यथा सन्यशोधरः संशयतो ऽथ मौद्यात् । एकेन्द्रियाद्यास्तदसंज्ञिनश्च व्युद्ग्राहिताः पञ्च कुदर्शनानि ॥ ८१ 714) स्वाभाविकाच्छम्भुह रिद्विषन्तो विद्याधराः केऽपि च के ऽपि देवाः । रत्नत्रयाश्चर्य विलोकिनो ऽपि परिष्वजन्ते' न च तत्त्यंजन्ति ॥। ८२ । युग्मम् चक्रलाञ्छनः । उक्तं महागमे ऽपीत्थं प्रायोवृत्त्या निदर्शनम् ॥ ८३ 715) सुभौमो ग्राहिताद्भेजे ' श्वभ्रे [९.८० देश के चला आया - (अगृहीत ) मिथ्यात्व कहा है, जो दुस्तर है- कष्ट से नष्ट होनेवाला है ॥ ७९ ॥ इसी प्रकार पानी देना, अग्नि में हवन करना, पितरों को तर्पण करना, किसी स्वजन के मरनेपर बारहवें दिन में पितरों का मेलन करना, तथा एक गायको सब तीर्थ, देव व व्रतसमूह का घर मानकर योग्य विधि से देना इत्यादिक उपदेश से जो कुमत - मिथ्यात्व - उत्पन्न होता है उसको ग्रहित मिथ्यात्व जानना चाहिये ॥ ८० ॥ चन्द्रमति - यशोधर की माता ऐकान्तिक मिथ्यात्व से यशोधर राजा संशय मिथ्यात्व से एकेन्द्रिय आदि पाँच प्रकार के मूढ प्राणी मिथ्यात्व के व्युद्ग्राहित ( वश ) हुए हैं ॥ ८१ ॥ - शंभू, हरि (नारायण) प्रतिशत्रु, कोई विद्याधर और कितने ही देव ये स्वाभाविक अगृहीत - मिथ्यात्व के वशीभूत होकर रत्नत्रय के माहात्म्य को देखते हुये भी मिथ्यात्व का ही आलिंगन करते हैं, उसका त्याग नहीं करते हैं । ८२ ॥ चक्रवर्ती सुभम गृहीत मिथ्यात्व के वश होकर नरक में सुख को प्राप्त हुआ इस प्रकार महागम में बहुत कर के ये उदाहरण कहे गये हैं ॥ ८३ ॥ ८१) 1 P°एकान्तिकाद्वक्रमतिर्यथा. 2 ग्राहिणः । ८२ ) 1 स्वीकुर्वन्ति 2 मिथ्यात्वम् । ८३ ) 1 सेवितवान. 2 नरके 3 सौख्यम्. 4 दृष्टान्तम् । Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७ -९. ८५] - सम्यक्त्वोत्पत्तिप्रकाशनम् - 716) अन्तरङगपरीणामान् विश्ववेदी विबुध्यते । निदर्शयन्तु विद्वांसों विज्ञायेति यथायथम् ॥ ८४ । युग्मम् 717) भङ् ग्यन्तरेणोक्तं सप्तषा एक्किक्को तिणि जणा दो दो य ण इच्छएं तिवग्गो य । ____ एक्को तिण्णि ण इच्छइ सत्त वि पावंति मिच्छत्तं ॥ ८४*१ 718) असिदिसदं किरियाणं अकिरियाणं च होइ चुलसीदी । सत्तट्ठी अण्णाणी वेणइयाणं च बत्तीसं ॥ ८४*२ 719) अनन्तमुक्तं यथा जावदिया वयणवहा तावदिया होति चेव णयमग्गा । जावदिया णयवादा तावदिया होति (चेव) परसमया ॥८४*३ 720) श्वभ्रतिर्यङ्न देवेषु भूतभाविभवन्ति सः। वृणीते सर्वदुःखानि मिथ्यात्वं यस्य मानसे ॥ ८५ ___ अन्तरंग परिणामों को तो सर्वज्ञ ही जानता है। विद्वान् यथायोग्य जानकर दृष्टान्त के रूप में दिखलावें ॥ ८४ ॥ प्रकारान्तर से भी मिथ्यात्व के सात भेद होते हैं। तीन जन सम्यग्दर्शन, सम्यग्ज्ञान और सम्यक् चारित्र में से किसी एक को स्वीकार नहीं करते हैं। इसी प्रकार अन्य तीन जन उनमें से दो दो को- स्वीकार नहीं करते हैं। तथा एक जन उन तीनोंको ही स्वीकार नहीं करता है। इस प्रकार ये सातों जन मिथ्यात्व को प्राप्त होते हैं ॥ ८४*१॥ मिथ्यात्व के बहुत भेद भी कहे गये हैं- क्रियावादि मिथ्यात्वियों के एक सो अस्सी (१८०), अक्रियावादियों के चौरासी (८४) अज्ञानियों के सडसठ (६७) और वैनयिक मिथ्यात्वियों के बत्तीस (३२) भेद हैं ॥ ८४*२ ॥ उसके अनन्त भेद भी कहे गये हैं जितने वचन के मार्ग हैं उतने ही नय के मार्ग हैं और जितने नयवाद हैं उतने ही परसमय हैं ।। ८४*३॥ जिस जीव के मन में मिथ्यात्व अवस्थित है वह भूत, भविष्यत् और वर्तमान इन तीनों कालों में प्राप्त होनेवाली नारक, तियेच, मनुष्य और देव पर्यायों को प्राप्त करके सब ८४)1 सर्वज्ञः. 2 पण्डिताः । ८४*१) 1 P °इच्छइ । ८४*२) 1 D°किरियाण, 2 Only in P! ८५) 1 स्वीकुरुते। Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १८८ 1 धर्म रत्नाकरः - 721 ) मिथ्यात्वोत्कर्षतो नष्टे नेत्रे संघश्रियो ऽप्यसौ । प्राप्तकालो मरीचिश्च बभ्राम सुचिरं भवे ॥ ८६ 722) मिथ्याभावप्र भवविभवात् संविभाव्येति दोषान् नानादुःखप्रणयनसहान् विश्वविश्वासभाजाम् । आधिव्याधीनिव मृतिमिव त्यक्तुमीहध्वमेतान मुग्धा माध्वं जयमुनिमहो आश्रयध्वं समृद्धयै ॥ ८७ इति श्री - सूरि-श्री- जयसेनविरचिते धर्मरत्नाकरनामशास्त्रे सम्यक्त्वोत्पत्ति प्रकाश कवर्णनो नाम नवमो ऽवसरेः ॥ ९ ॥ ८७) 1P ° इति नवमोवसरः । [ ९.८६ दुःखों का स्वीकार करता है - अनेक प्रकार के कष्टों को सहता रहा है, सहेगा और सह रहा है ।। ८५ ।। मिथ्यात्व के उत्कर्ष से उसकी प्रबलता से - संघश्री के दोनों नेत्र नष्ट हो गये और वह मरकर दीर्घकाल तक संसार में घूमता रहा । तथा भरत के पुत्र मरीचीने भी उसी मिथ्यात्व के उत्कर्ष से मरकर दीर्घ कालतक संसार में भ्रमण किया ॥ ८६ ॥ मिथ्यात्व भाव से उत्पन्न हुए वैभव से लोक के विश्वास के भाजनभूत प्राणियों को अनेक दुःखों को उत्पन्न करने में समर्थ ऐसे दोष होते हैं, ऐसा विचार कर के मानसिक व्यथा व रोग तथा मरण के समान इन दोषोंका त्याग करने के लिये इच्छा करना चाहिये | हे मूढ जन, गुण समृद्धि के लिये जयमुनि का आश्रय ग्रहण करो ॥ ८७ ॥ इस प्रकार नौवाँ अवसर समाप्त हुआ ।। ९ ।। Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ १०. दशमो ऽवसरः ] [ सम्यक्त्वाङ्गनिरूपणम् ] 723) त्रिसमयविषयत्रि जगद् गृहमदीपम बोध हेतुर्या । कर्मेधानलचरणमंसूरियं पातु मां दृष्टिः ॥ १ 724) निसर्गाज्जायते भव्ये ऽधिगमादर्शनं क्वचित् । संज्ञिपर्याप्तपञ्चाक्षे काललब्ध्यादिभागिनि ॥ २ जो दृष्टि- सम्यग्दर्शन- तीनों कालों को विषय करनेवाले तीन लोकरूप गृह को प्रकाशित करने में उत्कृष्ट दीपक का काम करनेवाले सम्यग्ज्ञान का कारण है तथा जो कर्म रूप इन्धन को अग्नि के समान भस्म करनेवाले सम्यक् चारित्र का उत्पादक है वह सम्यग्दर्शन मेरा रक्षण करे ।। १ ॥ वह सम्यग्दर्शन काललब्धि आदि को प्राप्त कर लेनेवाले किसी संज्ञी पंचेन्द्रिय पर्याप्त भव्य जीव के निसर्ग से परोपदेश के बिना अथवा अधिगम से - परोपदेशपूर्वक - उत्पन्न होता है । तात्पर्य - गुरु के उपदेश के विना जो सम्यग्दर्शन प्राप्त होता है उसे निसर्गज सम्यग्दर्शन तथा हितैषी गुरु आदि के सदुपदेश से जो सम्यग्दर्शन प्राप्त होता है उसे अधिगमंज सम्यग्दर्शन कहते हैं । जिस जीवको हिताहित का विचार होता है तथा जो शिक्षा, आलाप और उपदेश आदि को ग्रहण कर सकता है उसे संज्ञी कहते हैं । आहार, शरीर, इन्द्रिय श्वासोच्छ्वास, भाषा और मन ये छह पर्याप्तियाँ हैं । जिस जीवकी ये पर्याप्तियां पूर्ण हो चुकती है वह पर्याप्त कहलाता है। इस प्रकार जो जीव भव्य होता हुआ पंचेन्द्रिय, संज्ञी और पर्याप्त हैं वही सम्यग्दर्शन प्राप्ति के योग्य होता है ॥ २ ॥ १) 1 इन्धनं. 2 उत्पत्ति. 3 सम्यग्दर्शनम् । Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १९० - धर्मरत्नाकराः 725) पुद्गलार्ध परावर्तादृध्वं मोक्षगती' पुमान् । त्रिकोटिकोटिमध्ये हि स्थापितेष्वष्टकर्मसु ॥ ३ - 726) अन्तरेऽत्र परीणामशुद्धित ऽहेः स्थितिं दहन् । वर्धमानो ऽनिशं शुद्धया ह्यनन्तगुणयाग्रणीः ॥ ४ 727) शस्ताशस्तम कृतिजर सवर्धनहानिंकृत् करोत्याद्यम् । स्थित्यनुभाग करणं तदधः प्रवृत्तिकं नाम ।। ५ 728) अनन्तगुणया शुद्धया बध्नन् कर्माथ केवलम् । स्वल्पस्थितिरसोच्छ॑ित्त्यै ततो ऽपूर्वं करोति सः ॥ ६ 729) अवदाते परीणामहेतवे चानिवृत्तिकम् । एषामन्तर्मुहूर्तो हि कालः प्रत्येकमीरितः ॥ ७ 730) आद्यन्तरान्तराख्येन चरणेनापवर्तयेत् । अन्तर्मुहूर्ततो मिथ्याभावानन्तानुबन्धिनः ॥ ८ [ १०. ३ अर्धपुद्गल परावर्तन काल के पश्चात् ( भीतर ) मोक्षको प्राप्त होनेवाला श्रेष्ठ भव्य जीव आठों (सात) कर्मो को तीन कोडाकोडि ( ? ) ( अन्त: कोडा कोडि) के भीतर स्थापित करके इस at परिणामों की विशुद्धिसे पापकर्मों की स्थिति को भस्म करता हुआ उत्तरोत्तर अनन्त गुणी विशुद्धिसे निरंतर वृद्धिंगत होता है । उस समय वह स्थिति और अनुभाग को हीन करने के लिये प्रशस्त प्रकृतियों के अनुभाग की वृद्धि और अप्रशस्त प्रकृतियोंके अनुभागकी हानिको करनेवाले जिस प्रथम करण को करता है उसका नाम अधःप्रवृत्तकरण है । तत्पश्चात् कर्मको केवल बाँधता हुआ वह अनन्तगुणी विशुद्धिसे उत्तरोत्तर वृद्धिंगत होकर कर्म की शेष रही अतिशय स्तोकस्थिति और अनुभाग को क्षीण करने के लिये दूसरे अपूर्वकरण को करता है। इसके पश्चात् वह निर्मल परिणामों के निमित्त तीसरे अनिवृत्तिकरणको करता है। इन तीनों करणों में प्रत्येक का काल अन्तर्मुहूर्त मात्र कहा गया है । अनिवृत्तिकरण कालका संख्यात बहुभाग जाकर अन्तरनामक करण के द्वारा - जिसके कि द्वारा मिथ्यात्व प्रकृतिकी अधस्तन व उपरिम स्थितियोंको छोड़कर मध्य की अन्तर्मुहूर्त मात्र स्थितियोंके निषेकोंका परिणाम विशेष से अभाव किया जाता है - अन्तर्मुहूर्त में मिथ्यात्व व अमन्तानुबन्धी चतुष्टयका अपवर्तन करता है। उस समय वह उक्त अनन्तानुबन्धी ३ ) 1 मोक्षज्ञात्वा । ४ ) 1 पापम्. 2 गुणी वर्धमानः सन्. 3 बुद्धया । ५ ) 1 विनाशाय । ६) 1 अनुभाग. 2 विनाशाय 3 करणम्. 4 स जीवः । ७) 1 निर्मलम् उज्ज्वलं वा । Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१०. १२], - सम्यक्त्वाङगनिरूपणम् - 731) मिथ्यात्वं सम्यमिथ्यात्वं सम्यक्त्वान्वर्थनामभिः । भिन्न मिथ्यात्वमुक्तस्तैः प्रशमय्य क्रुधादिभिः ॥९ 732) अन्तमौहूर्तिकं लाति दर्शनं प्रथमं ततः। पृष्ठतो ऽस्य ति मिथ्यात्वं दिनास्तस्यं तमो यथा ॥ १० 733) ततो ऽनु वेदकं लाति सम्यक्त्वं को ऽपि वेगतः । सायिकं को ऽपि शुद्धात्मा नात्र कालो नियम्यते ॥११ । कुलकम् 734) तदनु यदि क्षपयित्वा ता लाति क्षायिकं तदा ज्ञेयम् । उदयक्षयसदुपशमे षण्णां शुद्धोदये मिश्रम् ॥ १२ 735) तुर्यादारभ्य सर्वेषु गुणेषु क्षायिक विदुः। शमान्तेषु तदाद्यं स्याद्वेदकं चतुर्यु स्थितम् ॥ १३ क्रोधादिकों के साथ मिथ्यात्व, सम्यङमिथ्यात्व और सम्यक्त्व इन सार्थक नामों से खण्डित-इन तीन भेदरूप किये गये-मिथ्यात्व (दर्शनमोह) को उपशमाकर अन्तर्मुहुर्त मात्र स्थितिवाले प्रथम (औपशमिक)सम्यग्दर्शन को ग्रहण करता है। इसके पश्चात् जैसे सूर्य के अस्त होने पर अन्धकार प्राप्त होता है वैसे ही उस सम्यग्दर्शन के नष्ट हो जाने पर पुन्हा मिथ्यात्वको प्राप्त होता है । तत्पश्चात् कोई भव्य जीव शीघ्र ही वेदक सम्यग्दर्शनको और कोई विशुद्ध जीव क्षायिक सम्यग्दशन को ग्रहण कर लेता है । इन सम्यग्दर्शनों के ग्रहण करने में कोई कालका नियम नहीं है॥३-११ यदि कोई शुद्धात्मा भव्य दर्शनमोहकी सम्यक्त्वादि तीन प्रकृतियों और चार अनन्तानुबन्धी कषायों का क्षय करता है तो उस समय उस के क्षायिक सम्यग्दर्शन जानना चाहिये । तथा चार अनन्तानुबन्धी, मिथ्यात्व और सम्यङमिथ्यात्व इन छह प्रकृतियों के उदय, क्षय व सदवस्थारूप उपशम- और शुद्ध-सम्यक्त्व प्रकृतिका उदय होनेपर मिश्र- क्षायोपशमिक सम्यग्दर्शन- जानना चाहिये ॥ १२॥ क्षायिक सम्यक्त्व चौथे गुणस्थान से लेकर चौदहवें गुणस्थान तक सब गुणस्थानों में सम्भव है । पहिला औपशमिक सम्यग्दर्शन चौथे गुणस्थान से लेकर शमान्त गुणस्थानों में-उपशान्तकषाय गुणस्थान तक आठ गुणस्थानोंमें-सम्भव है। तथा वेदक सम्यग्दर्शन चौथे से सातवें गुणस्थान पर्यन्त सम्भव है ॥ १३ ॥ ९) 1 सम्यक्त्व मिथ्यात्वप्रकृति. 2 क्रोधादिकषायैः । १०) 1 गृह्णाति. 2 प्रथममुपशमम्. 3 दर्शनस्य. 4 सूर्यास्तस्य । १२) 1 प्रकृतीः । १३) 1 चतुर्थगुणस्थानात्. 2 गुणस्थानेषु सर्वेषु. 3 कथयन्ति. 4 शमान्तेषु. अस्य को ऽर्थ:-चतुर्थगुणस्थानादेकादशोपशमगुणस्थानपर्यन्तम्. 5 आद्यम् उपशमसम्यक्त्वम. 6 वेदकं चतुर्थगुणस्थानात् सप्तमपर्यन्तम्. 7 चतुर्गुणस्थानेषु भवति । Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १९२ - धर्मं रत्नाकर: 736 ) साधनं द्वितयं तेषु साध्यं क्षायिकमुच्यते । लघ्वीं स्थितिं समस्तानामन्तमौहूर्तिकीं विदुः ॥१४ 737) ज्येष्ठामाद्यस्य तामेवं द्वे षट्षष्टी त्रयामपि । वेदकस्य ं त्रयस्त्रिशत्सागराणां जगुः पराम् ॥ १५ 738) पूर्व कोटिद्वयेनामा क्षायिकस्येषदूनिकाम् । 6 भवतो ह्ययस्यास्य प्रत्यक्षे केवलेशिनाम् ।। १६ । युग्मम् 739) तदुक्तम् - वचनैर्हेतुभिर्युक्तैः सर्वेन्द्रियभयावहैः । जुगुप्साभिश्च बीभत्सैर्नैवं क्षायिकदृक्चलम् ।। १६*१ 740) पढमं पढमं णियदं पढमं बिदियं च सव्वकालेसु । खाइयसम्मत्तं पुण जत्थ जिणा केवली काले ॥ १६२ [ १०. १४ उक्त तीन सम्यग्दर्शनोंमें औपशमिक और क्षायोपशमिक (वेदक) सम्यग्दर्शन ये दो साधन तथा क्षायिक सम्यग्दर्शन साध्य कहा गया है । इन तीनों सम्यक्त्वोंका लघु ( जघन्य ) काल अन्तर्मुहूर्तमात्र कहा गया है ॥ १४ ॥ उत्कृष्ट स्थिति प्रथम (औपशमिक ) सम्यक्त्वकी पूर्वोक्त अन्तर्मुहूर्त मात्र ही समझना चाहिये । वेदक सम्यक्त्वकी उत्कृष्ट स्थिति दो छयासठ - ( १३२) सागर प्रमाण है । क्षायिक सम्यग्दर्शनकी उत्कृष्ट स्थिति दो पूर्व कोटि अधिक तेतीस सागर में कुछ - दो अन्तर्मुहूर्त व (आठ वर्षं) कम है । यह स्थिति संसारकी अपेक्षा से कही गई है । वैसे वह अविनश्वर है जो केवलियों के प्रत्यक्ष है | १५ - १६ ॥ I कहा है। क्षायिक सम्यग्दृष्टि सब इन्द्रियोंको भय उत्पन्न करनेवाले युक्तियुक्त वचनोंसे, घृणा या निन्दा तथा भयानक दृश्योंसे भी विचलित नहीं होती है। तात्पर्य यह कि क्षायिक सम्यक्त्वक उत्पन्न हो जानेपर कितनी ही प्रतिकूल सामग्री क्यों न उपस्थित हो, किन्तु वह कभी नष्ट नहीं होती है ।। १६*१ ।। प्रथम - औपशमिक सम्यक्त्व प्रथम नियत है, अर्थात् अनादि मिथ्यादृष्टि जीव के सव प्रथम वह औपशमिक सम्यक्त्व ही होता है - अन्य क्षायोपशमिक व क्षायिक सम्यक्त्वों में से कोई (१४) 1 तेषु त्रिषु सम्यक्त्वेषु मध्ये द्वितीयं वेदकोपशमं साधनं क्षायिकं साध्यम्. 2 त्रयाणां सम्यक्त्वानाम. 3 जातीहि । १५ ) 1 उत्कृष्टां स्थितिम् 2 उपशमसम्यक्त्वस्य 3 तां पूर्वोक्तां अर्धपुद्गलावर्त - स्थितिम्. 4 त्रयाणां सम्यक्त्वानाम् 5 क्षायिकस्य 6 कथयन्ति 7 उत्कृष्टाम् । १६* १ ) 1 क्षायिकदर्शनम् । Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - सम्यक्त्वाङ्गनिरूपणम् - -१०.१९] 741 1 ) उपशमकरो दृङ्मोहस्याखिला गतिष्विति क्षपयति पुनः कर्मावन्यां स यः समभूद्भवी । नयति हि पुननिष्ठामेता बिना नियमं सदा क्वचिदपि न वा मिश्रस्योक्तो जिनैनियमो भवेत् ॥ १७ 742) तत्त्वास्तिकायषड्द्रव्यपदार्थ विनिवेदकः । प्रमाणनयनिक्षेपैः सूरिदर्शनकारणम् ॥ १८ 743 ) बाह्यानि कारणान्येवंप्रायोपयुक्तानि दर्शने आन्तराणि शमादीनि कथितानीह कर्मणाम् ॥ १९ 744) उक्तं च १९३ नहीं होता। प्रथम और द्वितीय औपशमिक और क्षायिक ये दो सम्यक्त्व सब ही काल में हो सकते हैं- उनके लिये कोई कालका नियम नहीं है । किन्तु क्षायिक सम्यक्त्व जिस काल व क्षेत्र में केवली जिन विद्यमान हों उसी काल में व क्षेत्र में उत्पत्ति के उन्मुख होता है ॥ १६२ ।। दर्शन मोहका उपशम करनेवाला जीव सब (चारों ) गतियों में सम्भव है । जो जीव कर्मभूमि में उत्पन्न हुआ है वही दर्शन मोहका क्षय करता है - अन्यत्र उस दर्शन मोह के क्षय की सम्भावना नहीं है। अभिप्राय यह है कि कर्मभूमि में उत्पन्न हुआ जीव ही केवली के सान्निध्य में दर्शनमोह के क्षय को प्रारम्भ करता है । परन्तु निष्ठापन ( पूर्णता ) उसका अन्यत्र भी सम्भव है, उसके लिये कोई गति आदिका नियम नहीं है । जिनेश्वरोंने क्षायोपशमिक सम्यग्दर्शनका किसी क्षेत्रादि की अपेक्षा से नियम नहीं कहा है, वह सर्वत्र उत्पन्न हो सकता है ॥ १७ ॥ जीव, अजीव आस्रव, बन्ध, संवर, निर्जरा और मोक्ष ये सात तत्त्व, जीव, धर्म, अधर्म,. आकाश और पुद्गल ये पांच अस्तिकाय, तथा इनके साथ कालद्रव्य को लेकर षद्रव्य एवं पूर्वोक्तसप्ततत्त्वों में पुण्य व पाप मिलाकर नौ पदार्थ, इनका उपदेश जो प्रमाण, नय और निक्षेपके आश्रय से करता है वह गुरु सम्यग्दर्शन की उत्पत्ति में कारण होता है । इस प्रकार ये सम्यग्दर्शन की उत्पत्ति में बाह्य कारण कहे गये हैं । तथा उसके अन्तरंग कारण कर्मोंके - दर्शन मोह की तीन और अनन्तानुबन्धी चतुष्टय इन सात प्रकृतियोंके - उपशम आदि कहे गये हैं॥ १८-१९ ॥ कहा भी है १८) 1 आचार्य: । १९ ) 1 D° णान्येव प्रायाणि । २५ Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- धर्मरत्नाकरः - [१०. १९५१आसन्नभव्यताकर्महानिसंज्ञित्वशुद्धिपरिणामाः । सम्यक्त्वहेतुरन्तर्बाहयो ऽप्युपदेशकादिश्च ॥ १९७१ 745) अबुद्धिपूर्वापेक्षायामिष्टानिष्टं स्वदैवतः । बुद्धिपूर्वव्यपेक्षायामिष्टानिष्टं स्वपौरुषात् ॥ १९७२ 746) सरागं शमसंवेगानुकम्पास्तिक्यलक्षितम् । आत्मशुद्धिकरं ज्ञेयं वीतरागं तु दर्शनम् ॥ २० 747) यद्वच्छक्तिरतीन्द्रिया कलयितुं पुंसः स्फुट पार्यते संभोगे रमणीजनेन तनयोत्पत्त्या विपद्धैर्यतः। प्रारब्धोद्वहनादिभिश्च नियतं तद्वच्छमायैस्तु तैः सम्यग्दर्शनमात्मरूपमपि सन्निर्णायते प्राणिनाम् ॥ २१ 748) उक्ताः प्रशमाद्याः - आसन्नभव्यता-कुछ ही भवों में निर्वाण प्राप्ति की योग्यता, कर्महानि-सम्यक्त्व के प्रतिपक्षभूत मिथ्यात्व आदि कर्म प्रकृतियों का यथासम्भव उपशम, क्षय अथवा क्षयोपशम, संज्ञित्वशिक्षा, क्रिया व आलापादि ग्रहण की योग्यता, और परिणामों की निर्मलता, ये सम्यक्त्व की उत्पत्ति में अन्तरंग कारण तथा गुरु का उपदेश आदि-जातिस्मरण व जिनप्रतिमादर्शन आदिबाह्य कारण हैं ॥ १९*१॥ इष्ट और अनिष्ट जब अबुद्धिपूर्वक प्रयत्न के विना ही होते हैं, तब वे अपने देवसेदैवकी प्रधानता और पुरुषार्थ की गौणता से – होते हैं, ऐसा समझना चाहिये । और जब वे इष्टानिष्ट बुद्धिपूर्वक प्रयत्न करने पर होते हैं तब वह अपने पौरुषसे-पुरुषार्थ की प्रधानता और देव की गौणता से -होते हैं, ऐसा समझना चाहिये ॥ १९*२॥ वह सम्यक्त्व सराग और वीतरागके भेदसे दो प्रकारका है। उनमें जो सम्यक्त्व प्रशम, संवेग, अनुकम्पा और आस्तिक्य इन चिन्हों से पहचाना जाता है वह सराग सम्यग्दर्शन है। तथा जो आत्मशुद्धि मात्रको करनेवाला सम्यक्त्व वीतरागके -उपशान्तमोहादि गुणस्थानवति जीवोंके -होता है उसे वीतराग सम्यग्दर्शन जानना चाहिये ॥ २० ॥ स्त्रीके साथ संभोग करने से होनेवाले पुत्र की उत्पत्ति से, विपत्तिसमय में धैर्य धारण करने से तथा प्रारब्ध कार्य के निर्वाह आदिक हेतुओं से जिस प्रकार पुरुषकी अतीन्द्रिय (अदृश्य) शक्ति स्पष्ट जानी जाती है, उसी प्रकार आत्माका स्वरूपभूत वह प्राणियोंका सम्यग्दर्शन भी उक्त प्रशम, संवेग, अनुकंपा और आस्तिक्य आदि हेतुओं से निश्चय से जाना जाता है ॥२१॥ प्रशम आदि गुण इस तरह कहे गये हैं। २०) 1 सम्यक्त्वम् । २१) विवाहादि । Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - सम्यक्त्वाङ्गनिरूपणम् - यद्रागादिषु दोषेषु चित्तवृत्तिनिबर्हणम्' । तं प्राहुः प्रशमं प्राज्ञाः समस्तत्रतभूषणम् ॥ २१*१ 749) शारीरमानसागन्तुवेदनामभवाद्भवात् । स्वप्नेन्द्रजालसंकल्पाद्भीतिः संवेग उच्यते ।। २१*२ 750 ) सत्त्वे सर्वत्र चित्तस्य दयार्द्रत्वं दयालवः । धर्मस्य परमं मूलमनुकम्पां प्रचक्षते ॥ २१३ 751 ) आप्ते श्रुते ते तत्त्वे चित्तमस्तित्वसंस्तुतम् । आस्तिक्यमस्ति कैरुक्तं मुक्तियुक्तिधरे नरे ॥ २१*४ 752 ) बहुघोक्तम् - १०, २१*५ ] आज्ञा मार्गसमुद्भवमुपदेशात्सूत्रबीजसंक्षेपात् । विस्तारार्थाभ्यां भवमव परमावादिगाढं च ॥ २१*५ १९५ रागद्वेषादि दोषों की ओर से चित्तवृत्तिको हटाना इसे विद्वान् लोग प्रशम कहते हैं । वह संपूर्ण व्रतोंका अलंकार है - उन्हें विभूषित करनेवाला है ॥ २१*१ ॥ शारीरिक, मानसिक एवं आगन्तुक अकस्मात् प्राप्त होनेवाले - दुःखों के उत्पादक ऐसे स्वप्न व इन्द्रजाल के सदृश संसार की ओर से जो भय होता है उसे संवेग कहा जाता है ॥२१*२ ॥ सबही प्राणियों के विषय में जो अन्तःकरण में दया का भाव रहता है उसे दयालु जन धर्म का उत्तम मूल - आधारभूत अनुकम्पा कहते हैं । वह अनुकम्पा धर्मरूप वृक्ष की उत्कृष्ट जड के समान है ।। २१*३ ॥ रागद्वेषादि दोषों से रहित देव, उसके द्वारा कहा हुआ आगम, अहिंसादि व्रत तथा जीवादि तत्त्व, इनके अस्तित्वविषयक जो चित्त में प्रशस्त दृढता होती है उसे आस्तिकों ने आस्तिक्य गुण कहा है। वह आस्तिक्य गुण मुक्ति को युक्ति से धारण करनेवाले - युक्तिपूर्वक मुक्ति के विषय में आस्था रखनेवाले मनुष्य में रहता है ॥ २१*४ ॥ बहुधा कहा गया है - आज्ञासम्यक्त्व, मार्गसम्यक्त्व, उपदेशसम्यक्त्व, सूत्रसम्यक्त्व, बीजसम्यक्त्व, संक्षेपसम्यक्त्व, विस्तारसम्यक्त्व, अर्थसम्यक्त्व, अवगाढसम्यक्त्व और परमावगाढसम्यक्त्व, इस प्रकार सम्यग्दर्शन के ये दस भेद हैं || २१*५॥ २१*१) 1 निग्रहणम्. 2D कथयन्ति । २१*२ ) 1 P° मानसानां तु वेदना, D कथ्यते । २१* ४) 1 सर्वज्ञे । २१*५ ) 1 उत्पन्नम् 2 अवगाढं परमावगाढं सम्यक्त्व । Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १९६ - धर्मरत्नाकरः [१०. २२अस्यार्थः- भगवदर्हाणीतागमानुज्ञा आज्ञा । रत्नत्रयविचारसों मार्गः । पुराणपुरुषचरितश्रवणाभिनिवेश उपदेशः । यतिजनाचरणनिरूपणपात्रं सूत्रम् ! सकलसमयदलसूचनाव्याजं बीजम् । आप्तश्रुतव्रतपदार्थसमासालापोपक्षेपः संक्षेपः । द्वादशाङ्गचतुर्दशपूर्वप्रकीर्णकभेदविस्तीर्णश्रुतार्थसमर्थनप्रस्तारो विस्तारः । प्रवचनविषये स्वप्रत्ययसमर्थोऽर्थः । त्रिविधस्यागमस्य निःशेषतो ज्यतमदेशावगाहावलीढमवगाढम् । अवधिमनःपर्ययकेवलाधिकपुरुषप्रत्ययप्ररूढं परमावगाढम् । इसका अर्थ १) भगवान अरहंत के द्वारा उपदिष्ट आगम की अनुमोदना करने का नाम आज्ञा है। उस आज्ञा के निमित्त से जो तत्त्वश्रद्धान होता है उसे आज्ञासम्यक्त्व कहा जाता है। २) रत्नत्रय विषयक विचार की उत्पत्ति का नाम मार्ग व उससे होनेवाली तत्त्वरुचि को मार्गसम्यक्त्व जानना चाहिये। ३) शलाकापुरुषों के चरित्र के सुनने के अभिप्रायका नाम उपदेश और उससे होनेवाली तत्त्वरुचि का नाम उपदेशसम्यक्त्व है। ४) जो मुनिधर्म के निरूपणका पात्र है उसे सूत्र और उसके आश्रयसे होनेवाले श्रद्धान को सूत्रसम्यक्त्व कहते हैं। ५) समस्त आगमांशों का सूचक जो पद है उसका नाम बीज है । तथा उस के आश्रय से जो तत्त्वश्रद्धा उत्पन्न होती है उसे बीज सम्यक्त्व समझना चाहिये। ६) आप्त, श्रुत, व्रत, और पदार्थ के संक्षेपरूप कथन के प्रयत्नका नाम संक्षेप व उससे होने वाले तत्त्व श्रद्धान का नाम संक्षेपसम्यक्त्व है। ७) बारह अंग, चौदह पूर्व और प्रकीर्णक इन भेदों में विस्तीर्ण श्रुत के अर्थ के समर्थक प्रस्तार का नाम विस्तार है तथा उससे जो तत्त्वरुचि होती है उसका नाम विस्तारसम्यक्त्व है ८) जो प्रवचन के विषय में अपने को ज्ञान कराने में समर्थ अर्थ है उसके आश्रय से होनेवाली तत्त्वरुचि को अर्थसम्यक्त्व जानना चाहिये । ९) केवलो, श्रुतकेवली और आरातीय आचार्य विरचित तीन प्रकार के आगम में पूर्णतया किसी एक का परिशीलन करने से जो तत्त्वश्रद्धा उत्पन्न होती है उसका नाम अवगाढसम्यक्त्व है। १०) अवधि, मनःपर्यय और केवल ज्ञानसे अधिक पुरुष के प्रत्यय से जो सम्यक्त्व होता है वह परमावगाढसम्यक्त्व कहा जाता है। गद्यम) 1 PD प्रधान:.2 PD संकोच: आक्षेप:.3 परमागम-शब्दागम-युक्त्यागमरूपस्य। Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१०. २५ ] - सम्यक्त्वाङ्गनिरूपणम् - 753) श्रद्धातृपरिणामानां श्रद्धयानां विभेदतः । असंख्यातमनन्तं च सम्यक्त्वं यत्तयो जगुः ॥ २२ 754) संख्यातं वाप्यसंख्यातमनन्तं वस्तुदर्शनम् । द्रव्यजातं यथाकाशे विशति त्रिविधे (?) ऽखिलम् ॥ २३ 755) श्रेणिकक्षितिपतिर्यथा वहन् क्षायिकं तदनु रेवती परम् । आदिराजतनुजाः सुदर्शनाच्छिश्रियुः शिवपदं क्षणादपि ॥ २४ 756) ये मिथ्यात्वकुलोद्भवा बहुविधा दोषाः पुरा वणिता - स्तत्कन्दक्षपणक्षमान् पुरुगुणानिःशङ्कितत्त्वादिकान् । • सम्यग्दर्शनचक्रवर्तिपदवीसंवृद्धिसेवानुगान् सेवध्वं सततं यदीच्छथै सुखं संसारदरं नराः ॥ २५ 757) परोक्तस्वोक्तश्लोकैनिःशङ्कितत्त्वादयः कथ्यन्ते । यथा श्रद्धा करनेवाले के परिणाम और उस श्रद्धा के विषयभूत जीवाजीवादि तत्त्व इनके भेदों से उस सम्यक्त्व के असंख्यात और अनन्त भी भेद होते हैं ऐसा मुनिजनोंने कहा है ॥ २२ ॥ उस सम्यग्दर्शन के संख्यात, असंख्यात और अनन्त भेद रह सकते है, क्योंकि उसका विषयभूत तीन प्रकारका द्रव्यसमूह अनन्त आकाश में निश्चय से रहता है ॥ २३ ॥ श्रेणिक राजा क्षायिक सम्यक्त्व को धारण कर मोक्षपदको प्राप्त हुआ है । तत्पश्चात् रेवती रानी भी उस उत्कृष्ट सम्यक्त्व को धारण कर मुक्तिपदको प्राप्त हुई है। भगवान् ऋषमदेव के पुत्र भी उस सम्यग्दर्शन के प्रभाव से क्षण में मुक्ति को प्राप्त हुए हैं ॥ २४ ॥ हे भव्य जनो ! यदि तुम संसार से दूरवर्ती सुख को-निर्बाध मुक्तिसुख को- प्राप्त करना चाहते हो तो सम्यग्दर्शन के अंगभूत निःशंकितत्त्व आदि महान् गुणों को निरन्तर आरा. धना करो। कारण कि ये गुण मिथ्यात्वके संसर्ग से उत्पन्न होनेवाले जिन बहुत प्रकार के दोषों का ऊपर वर्णन किया गया है उनके निर्मूल करने में समर्थ होते हुए सम्यग्दर्शनरूप चक्रवर्ती पदवी के संवर्धन के लिये सेवक समान हैं- उस सम्यग्दर्शन को विशुद्ध करके उसे संसार परंपराके विनष्ट करने में समर्थ करनेवाले हैं ॥ २५ ॥ अन्य आचार्य कथित व स्वरचित श्लोकों से उन निःशंकितत्त्वादि गुणोंका वर्णन किया जाता है २२) 1D उत्तममध्यमजघन्यानां. 2 D कथयन्ति । २३) 1 द्रव्याणां समूहम्, D षड्द्रव्यसमूहं । २४) 1 शोभनसम्यक्त्वात्, D पुत्राः अरहंतदर्शनात्. 2 शिवपदं समाश्रिताः। २५) 1 तेषां दोषाणाम्. 2 बादिगुणान्.3 यूयं यदि इच्छथ. 4 मोक्षसुखम्.5 हे नराः। Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १९८ .. - धर्मरत्नाकरः - [१०. २६सकलमनेकान्तात्मकमिदमुक्तं वस्तुजातमखिलज्ञः ।। तैनान्यथेति मनुते यो ऽसौ निःशङ्कितो भवति ॥ २६ 758) एककस्य मम नास्ति रक्षको व्याधितस्य मरणे व्रतक्षतौ । विष्टपे य इति नो विचिन्तयेत् तं वदन्त्यभयशङिकतं जिनाः ॥ २७ 759) अर्हनेव भवेदेवस्तत्त्वं तेनोक्तमेव च ।। - व्रतं दयाधमेव स्यान्मुक्त्यै यो ऽन्यो हयशङ्कितः ॥ २८ 760) चार्वाकादिमतप्रकाशिनि महास्याद्वादनिर्णाशिनि वादिच्छद्मनि' नाकसद्मनि सभासंमोहदानात्मनि । रूपाप्यायिनि पूर्वजन्मजमहावैरानुबन्धायिनि । निःशङ्को ऽगददुत्तरं नृपपति वज्रायुधाख्यो यथा ॥ २९ 761) विज्ञाय तत्त्वं प्रविलोक्य शत्रून्' दृष्ट्वा स्वयं पात्रमुपस्थितं च । दोलायमानो हृदि जायते यो रिक्तो ह्यसावत्र परत्र च स्यात् ॥ ३० सर्वज्ञ वीतराग जिनेन्द्रने इस समस्त वस्तुसमूह को जो अनेकान्त स्वरूप कहा है वह अन्यथा-मिथ्या- नहीं है ऐसा जो मानता है वह निःशंकित अंगका धारक है ॥ २६ ॥ ___ मैं अकेला व रोगसे पीडित हूँ । मरण समय में तथा व्रत के नाश के समय में इस जगत में मेरा कोई रक्षक नहीं है, ऐसा जो मन में विचार नहीं करेगा-करता है उसे जिन भगदान् भयशंका से रहित करते हैं ॥ २७ ॥ .. इस जगत् में अरहन्त ही देव और उनके द्वारा निर्दिष्ट स्वरूप ही तत्त्व है, और दया जिस में मुख्य है वही व्रत मोक्षप्रद है, ऐसा जो अन्य मानता है वह शंका से रहित है- निः शंकित अंगका धारक है ॥ २८ ॥ जो स्वर्गवासी कुटिलवादी देव, चार्वाक आदि मतों को प्रकाशित करनेवाला महान् स्याद्वादका नाशक, सभा को मुग्ध करनेवाला, सौन्दर्य से सन्तोषजनक और पूर्वजन्म में प्रादुभूत वैर से संबद्ध था, उसके आनेपर वज्रायुध नाम के राजाने निःशंक हो कर उसे उत्तर दिया ॥ २९ ॥ तत्त्वको जानकर भी जो शत्रुओं को एवं स्वयं उपस्थित हुए पात्र को देखकर मन में शंकित होता है, वह इस लोक में और परलोक में भी रिक्त ही रहता है। ( उसे न तो इस लोक में तत्त्वज्ञताका कुछ फल प्राप्त होता है और न परलोक में भी) ॥ ३० ॥ २६) 1 PD सर्वज्ञैः. 2 वस्तुजातम् । २७) 1 उपसर्गो, D सत्या. 2 त्रिभुवने. 3 निःशंडिकतम् । २९) 1 वादमिषे. 2 देवतागृहे चैत्यालये इत्यर्थः. 3 रूपेण सुखदायिनि, D व्यापके. 4 कश्चिद् राजा. 5 इन्द्रः । ३०) 1D कर्मशत्रून्. 2 D पात्रं प्रति दानं न ददाति स एवास [रिक्त:. 3 D भवेत्। .. Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - १०. ३५ ] - सम्यक्त्वाङगनिरूपणम् - 762) मुविद्या वणिक्प्राप्य शिक्ये चारुहय शङ्कितः । चौरस्तु तां वशीकृत्य निःशङ्कः प्राप तत्फलम् ॥ ३१ 763) इहे महाविभवादिकमक्षयं परभवे धनदत्वमुपेन्द्रताम् । क्षितिपतित्वसुरेश्वरतादिकमभिलषेन्न कुदर्शनकौतुकम् ॥ ३२ 764) हस्ते चिन्तामणिर्यस्य प्राङगणे कल्पपादपः।। कामधेनुर्धने यस्य तस्य कः प्रार्थनाक्रमः ॥ ३३ 765) उदविता सं माणिक्यं चक्रिराज्यं किलाटकैः । विक्रीणीते स सम्यक्त्वाद्य इच्छेद्भवजं सुखम् ॥ ३४ 766) निःशेषकामितसुखप्रतिदानदक्ष स्थाने निराकुलतया ननु चित्तवृत्तिः । यस्यास्ति तं नरमणि समुपाश्रयन्ते सर्वाः श्रियो जलनिधिं तु यथा स्रवन्त्यः ॥ ३५ ( धरसेन नामक ) वैश्य किसी मुनिराज से (आकाश गामिनी) विद्याको लेकर शंकित होने के कारण सीके पर चढकर भी उस विद्या को प्राप्त नहीं कर सका । परंतु निःशंक अंजन. चोरने उस विद्या को अपने अधीन करके-सिद्ध करके उस के फल को प्राप्त किया ॥ ३१ ॥ ___ सम्यग्दृष्टि जीव को इहलोक में अक्षय महावैभवादिक तथा परभव में कुबेर के पद, उपेन्द्र (नारायण) के पद, चक्रवतित्व और इन्द्रपद आदि की इच्छा नहीं करना चाहिये तथा कुदर्शन से कुछ कौतुकयुक्त बातों की चाह नहीं करना चाहिये ॥ ३२ ॥ जिस के हाथ में चिन्तामणि, आँगन में कल्पवृक्ष और धन में कामधेनु है उसे दूसरे के पास याचना करने की क्या आवश्यकता है ? कुछ भी नहीं ॥ ३३ ॥ ___ जो सम्यग्दर्शन से सांसारिक सुख की इच्छा करता है वह मानो छाछ के द्वारा माणिक्य रत्न को तथा कौडियों के द्वारा चक्रवर्ती के राज्य को बेचता है, ऐसा समझना चाहिये ॥३४ ॥ जिसकी मनोवृत्ति संपूर्ण इच्छित सुख को देने में समर्थ स्थान में व्याकुलता से रहित है- जो शुद्ध सम्यग्दृष्टि सांसारिक सुख के लिये व्याकुल नहीं होता है- उस महात्मा का सम्पत्तियाँ इस प्रकार से आश्रय लेती हैं जिस प्रकार की नदियाँ समुद्र का आश्रय लेती हैं ॥३५॥ ३१) 1 सम्यङ मन्त्रम्. 2 श्रेष्ठिनः सकाशान् मुनेर्वा सकाशात् कश्चिद् वणिक्प्राप्य. 3 शिक्ये आरुहय सशङिकत : निष्फलो जातः. 4 PD विद्याम्. 5 तस्या विद्यायाः, D मोक्षफलम् । ३२) 1 अ 2 विष्णुताम्. 3D सदृष्टिः । ३४) 1 तक्रेण इति लोके. 2 D नरः. 3 PD सद्यः प्रसूता महिषी दुग्धपेवसी। ३५) 1श्रियः आश्रयन्ति स्रवन्त्यः नद्यः। Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २०० - धर्मरत्नाकर: [१०. ३६767) हास्यात् पितुश्चतुर्थे ऽस्मिन् व्रते ऽनन्तमती स्थिता । निःकाङ्क्षव्रतमास्थायं कल्पं द्वादशमाविशत् ॥ ३६ 768) उपेन्द्राः प्रत्युपेन्द्राश्च काङ्क्षाभरवशीकृताः । पुराणेषु प्रसिद्धानि भेजुर्दुःखानि कानि नो ॥ ३७ 769) श्रीविजयो ऽमिततेजा महाकाङ्क्षापकाङ्क्षकौ । षड्विंशतिप्रमाणाहं कृतप्रायोपवेशनौं ॥ ३८ 770) कल्पे त्रयोदशे स्थित्वा ततश्च्युत्वा क्रमादिमौ । जगाम माधवः श्वभ्रं रामो ऽप्यच्युतमुत्तमम् ॥ ३९ । युग्मम् 171) तीव्र तपो जिनवरैर्विहितं मुनीनां संवादमन्दिरमिदं न भवेत्तथा हि । आचाममज्जनविकर्तननाग्न्ययोगा दूर्ध्वस्थभुक्तित इति प्रवदन्त्यविज्ञाः ॥ ४० पिता की हँसी से अनन्तमतीने चौथे ब्रह्मचर्य व्रत को धारण किया व इच्छारहित उस व्रत में स्थिर होकर सहस्रार स्वर्ग में देव हुई ॥ ३६॥ तीव्र इच्छाओं के अधीन हो कर नारायण और प्रतिनारायण पुराणों में जिनका वर्णन किया है ऐसे कौनसे दुःखों को नहीं प्राप्त हुए हैं ? तात्पर्य यह कि नारायण व प्रतिनारायण अतृप्त रहने के कारण नरक दुःख भोगते हैं । निदान से उन को भोगों की तीव्र अभिलाषा निरन्तर बनी रहती है ।। ३७ ॥ उत्कट इच्छा से सहित त्रिपृष्ठ नारायण का पुत्र विजय और उस से रहित अर्ककीर्तिका पुत्र अमिततेज ये दोनों छब्बीस दिन पर्यन्त प्रायोपवेशन संन्यास को करके तेरहवें स्वर्ग में उत्पन्न हुए। वहां रहकर आयु के अन्त में मरण को प्राप्त होनेपर विजय अनन्तवीर्य नामका नारायण हो कर नरक को गया और अमिततेज अपराजित नामका बलदेव हो कर उत्तम अच्युत स्वर्ग को प्राप्त हुआ ॥ ३८-३९ ।। तीर्थंकरों ने मुनियोंके लिये जिस घोर तप का विधान किया है वह प्रमाण का ३६) 1 PD ब्रह्मचर्य. 2D स्थित्वा । ३७) 1 नारायणा:.2 प्रतिनारायणाः, D हरिप्रति हरिः.3 प्रापुः सेवयामासुः । ३८) 1 त्रिपृष्ठनारायगपुत्रः, D प्रथ [म] नाम. 2 अर्ककीति विद्याधरपुत्रः. 3 काङक्षासहितकाङक्षारहितो. 4 दिनानि. 5 कृतसंन्यासौ, D दिनषड्विंशति प्रायोंगमरणं कृत्वा । ३९) 1 शान्तिनाथचरित्रे प्रसिद्धकथात्र। ४०) 1 छदिते जलादि आचमनं तथा स्नानं न कुर्वन्ति, नग्नाः भ्रमन्ति, ऊर्ध्व भञ्जन्ति, D केचित् परमतयः वदन्ति । सर्व रम्यं तथापि उर्वभोजनं नाग्न्यं स्नानरहितं आचमनरहितं यत् तत् दूषणम्. 2 अज्ञाः, D अज्ञातगुणाः । Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१०. ४२११] - सम्यक्त्वाङ्गनिरूपणम् - 772) दोपलेशमपश्यन्तः सर्वज्ञगदितागमे । इति दोषचतुष्केण विचिकित्सन्त्यसदृशः ॥ ४१ 773) सच्छरुतात्सुश्रतं शीलमसहाः श्रयितुं नराः। निबोधितुं तदर्थं च स्वदोषादृषयन्त्यतः॥ ४२ 774) तदुक्तम् जडबुद्धी ण हु धिप्पइ मलिणो गुणणिग्गहो ण कुसलाणं । णीलं ण णहं सा णायणस्स तेयस्स विणियट्टी ॥ ४२*१ 775) तत्रेत्थं समाधीयते स्थान-प्रामाणिक व ग्राहय-नहीं है । वह इस प्रकार से इसका कारण यह है कि मुनिजन आचमन और स्नान से रहित होकर नग्न रहते हैं व ऊर्ध्वस्थ हो कर-खडे रह कर-भोजन करते हैं। इस प्रकार अज्ञानी जन जिनोपदिष्ट तपश्चरण के विषय में इन चार दोषों को प्रगट करते हैं ॥४०॥ __उक्त मिथ्यादृष्टि जन सर्वज्ञ प्रतिपादित आगम में-जिनागम के विषय में -दोष का लेश भी न देखकर उपर्युक्त चार दोषों को निर्दिष्ट करते हुए घृणा प्रदर्शित करते हैं ॥४१॥ जो मनुष्य समीचीन श्रुत से उत्तम शास्त्र, ज्ञान और शील (सदाचार) का आश्रय लेने में तथा उसके अर्थ को समझाने के लिये असमर्थ होते हैं, वे इसीलिये अपने दोष के कारण उसे दूषित करते हैं ॥ ४२ ॥ सो ही कहा है - यदि जडबुद्धि मलिन पुरुष विद्वानों के गुणों को नहीं ग्रहण करता है तो इससे उनके गुणों का निग्रह-नाश-नहीं समझना चाहिये । उदाहरणार्थ-रूपसे रहित आकाश नीला नहीं है, फिर भी जो वह नीला दिखता है, यह नेत्रों के तेजकी उपरति-दोष-है न कि आकाश का। तात्पर्य यह कि जिन को गुणियों में दोष दिखते हैं और जो उन्हें ग्रहण नहीं करते हैं इसे उन जडबुद्धियों का ही दोष समझना चाहिये ॥४२*१।। वहाँ इस प्रकार समाधान किया जाता है । ४१) 1 निन्दां कुर्वन्ति, Dनिन्दन्ति. 2 मिथ्यादष्टयः । ४२) 1 D शीलवतरक्षणे असमर्थाः. 2 आग मार्थं ज्ञातुम् असमर्थाः । ४२*१) 1 आकाशम्, D पद्मिनी. 2 सा ऋद्धिः निजद्धिः. 3 नेत्रजनिततेजसः, नायनस्य तेजसः, D हंसस्य, D सिवालं. २६ Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - धर्मरत्नाकरः [१०.४३विश्वस्मिस्तीर्थतोयोन्यशुचितनुमलव्याप्तदेहान्यशेष तैः शुद्धिस्तानि पीत्वा पुनरपि शुचिता तैरहो इन्द्रजालम् । स्नेहं स्नेह्यं हि गौल्यं गुडमपि लवणं स्वादु वाञ्छन्ति कतुं तेनैव प्राप्तमित्थं जनचरितमिदं निर्विचारं सुरम्यम् ॥ ४३ 776) यदेवागमशुद्धं स्यादद्भिः शोध्यं तदेव हि । अगुलौ सर्पदष्टायां न हि नासा निकृत्यते ॥ ४३*१ 777) निष्यन्दादिविधौ वक्त्रे यद्यपूतत्वमिष्यते । तर्हि वक्त्रापवित्रत्वे शौचं नारभ्यते कुतः ॥ ४३*२ 778) स्वस्यान्यस्यं च कायो ऽयं बहिश्छायाँमनोहरः । अन्तर्विचार्यमाणः स्यादौदुम्बरफलोपमः ॥ ४३*३ इस जगत में तीर्थों का पानी पूर्ण रूप से अपवित्र शरीरों के मैल से व्याप्त होता है, फिर भी उस पानी से शरीर की शुद्धि होती है तथा उसको पीकर उससे पवित्रता प्राप्त होती है, ऐसा मानना इन्द्रजाल है । लोग स्नेह को तेल व घी आदि स्निग्ध पदार्थों को पुन: स्निग्ध करना चाहते हैं, गुड को पुनः अधिक स्वादु मिष्ट करना चाहते हैं तथा नमक को स्वादिष्ट बनाना चाहते हैं । इससे ऐसा निष्कर्ष निकला कि यह लोकचरित विना विचार के ही अतिशय रमणीय है। (विचार करने पर यह रमणीय संभव नहीं है) ।। ४३ ॥ जो आगम से शुद्ध हो उसे ही जल से शुद्ध करना योग्य है । उदाहरणार्थ सर्प के द्वारा अंगुली के काटे जाने पर बुद्धिमान मनुष्य उसी अंगुली को काटा करते हैं न कि नासिका को ॥४३११॥ ____ मुंह से लार आदि गिरनेपर यदि उस में अपवित्रता मानी जाती है तो उस मुख के अपवित्र होने पर शौच-स्नान-क्यों नहीं किया जाता है ? अर्थात मुख के अपवित्र होनेपर उसकी ही शुद्धि की जाती है, न सर्वांग स्नान ॥४३* २॥ अपना और दुसरे का भी यह शरीर बाह्य कान्ति से मनोहर दिखता है। यदि इसके भीतरी भाग का विचार किया जाय तो यह ऊमर फल के समान बाहिर से सुंदर पर भीतर कीडों से व्याप्त होकर घृणास्पद ही दिखेगा ॥४३* ३॥ ... ४३) 1 जलानि. 2 D तीर्थतोयानि. 3D मधुर गुडं लवणं कथयन्ति । ४३*१) 1 D तोयः.2 नासिका. 3 छिद्यते । ४३*२) 1D वातसरणादि अवसरे. 2 D पुरुषः। ४३*३) 1 स्वस्य आत्मीयः.2 अन्यस्य परस्य 3P°बहिश्छायमनोहर: 4D उंबरफलसमानाः । Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - सम्यक्त्वाङ्ग निरूपणम् - 779 ) दर्शना देहदोषस्य यस्तत्त्वार्य जुगुप्सते । स लोहे' कालिकादोषान्नूनं मुञ्चति काञ्चनम् ॥ ४३*४ 780) तदैतिहये च देहे च याथात्म्यं पश्यतां सताम् । उद्वेगाय कथं नाम चित्तवृत्तिः प्रजायताम् ॥ ४३*५ 781) ब्रह्मचर्योपपन्नानामध्यात्माचारचेतसाम् । यतीनां स्नानमप्राप्तं दोषे त्वस्यं विधिर्मतः || ४३*६ 782 ) संगे कापालिकात्रेयीचाण्डालशबरादिभिः । आप्लुत्यं दण्डवत्सम्यग्जपेन्मन्त्रमुपोषितः ।। ४३*७ 783 ) एकान्तरं त्रिरात्रं वा कृत्वा स्नात्वा चतुर्थ के । दिने शुध्यन्त्यसंदेहमृतौ' व्रतगताः स्त्रियः || ४३*८ 784) विकारे' विदुषां द्वेषो नाविकारे ऽनुवर्तते । तन्नग्नत्वे निसर्गोत्थे को नाम द्वेषकल्मषः ॥ ४३*९ -१०. ४३*९] २०३ जो देह के दोष को देखकर तत्त्व से शरीरधारी के संयमादि से घृणा करता है वह पुरुष लोहे में कालेपन को देखकर निश्चय से सुवर्ण का त्याग करता है, ऐसा समझना चाहिये ॥४३ *४।। जो सत्पुरुष तपस्वी के उपदेश और उसके शरीर में यथार्थ स्वरूप को देखनेवाले हैं। उनकी मनोवृत्ति भला उद्विग्न क्यों होगी ? अर्थात् उनके यथार्थ स्वरूप को देखनेवालों के चित्त में उनके प्रति गुणानुराग ही होगा, न कि घृणाभाव ।।४३*५।। जो महर्षिजन ब्रह्मचर्य में तत्पर हैं तथा जिनका मन अपने आत्मस्वरूप में मग्न है उनके लिए स्नान का विधान नहीं है, परंतु स्नानयोग्य दोष के होने पर उनके लिए भी स्नानका विधान किया गया है ॥ ४३६ ।। अपने पास मनुष्यों के कपाल को रखनेवाले, ऋतुमती स्त्री और चाण्डाल व भील आदि का स्पर्श होनेपर दण्ड के समान खडे होकर स्नान करना चाहिये और उपवासपूर्वक एक सौ आठ वार पंचनमस्कारमंत्र का जप करना चाहिये ॥ ४३*७ ।। ऋतुकाल में एकान्तरोपवास अथवा तीन जो व्रत धारण करनेवाली स्त्रियाँ हैं, उपवास कर चौथे दिन में निःसंशय शुद्ध होती हैं नग्न रहनेपर यदि किसी प्रकार का इंद्रियविकार आदि होता है तो विद्वानों का उस ॥४३८ ।। ४३*४) 1 परमार्थाय 2D धातौ । ४३*५ ) 1 देहस्वभावं पूर्वोक्तं ज्ञात्वा यः तस्य अपरं न । ४३*६) 1 अस्य स्नानस्य । ४३७ ) 1 ऋतुवं [म] ती, D पुष्पितकामिनी. 2 स्नात्वा 3 P° मन्त्रानुपोषितः ४३* ८ ) 1 ऋतौ विषये स्त्री । ४३* ९ ) 1D सति । Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २०४ - धर्मरत्नाकरः [१०. ४३*१० 785) त्यजद्भिरामूलत एव संगानग्नत्वमङ्गीक्रियते स्म सर्वैः । ___पाषण्डिभिर्धर्तुमशक्नुवानरयोभयभ्रष्टतया स्थितं तैः ॥४३*१० 786) नैष्किचन्यमहिंसा च कुतः संयमिनां भवेत । ते संगाय यदीहन्ते वल्कलाजिनवाससाम् ॥ ४३*११ 787) न स्वर्गाय स्थिते क्तिर्न श्वभ्रायास्थितेर्मता । किंतु संयमिलोकस्य सा प्रतिज्ञार्थमिष्यते ॥ ४३*१२ 788) पाणिपात्रं मिलत्येतच्छक्तिश्च स्थितिभोजने । यावत्तावदहं भुञ्ज रहाम्याहारमन्यथा ॥ ४३*१३ 789) अदैन्यासंगवैराग्यपरीषहकृते कृतः। उत एव यतीशानां केशोत्पाटनसद्विधिः ॥ ४३*१४ नग्नता से द्वेष करना योग्य है। परंतु यदि किसी प्रकार का भी विकार नहीं होता है तो फिर उस स्वाभाविक नग्नता के प्रति द्वेष की कलषता कसे योग्य कही जा सकती है ? ॥४३१९ ॥ परिग्रह का पूर्णतया परित्याग करनेवाले सब ही मुमुक्षु जनों ने नग्नता को स्वीकार किया है । किन्तु जो पाखंडी जन उस नग्नता को धारण करने के लिये असमर्थ थे वे उभय से भ्रष्ट होकर स्थित हुए हैं, अर्थात् वे न तो गृहस्थ धर्म का ही परिपालन कर सके हैं और न मुनिधर्म का भी। तात्पर्य यह कि, मुनिधर्म को धारण करनेवाले साधु जनों को नग्नता को धारण करना अनिवार्य होता है ॥ ४३*१०॥ यदि वे साधु बकला, चर्म और वस्त्रों को चाहते हैं तो ऐसे संयमी जनों के निष्परिग्रहता और अहिंसा कहाँ से हो सकती है ? नहीं हो सकती है । अर्थात् अंतरंग परिग्रह का त्याग करने से हो अहिंसा और निष्परिग्रहता हो सकती है, अन्यथा नहीं ॥ ४३*११॥ खडे होकर आहार ग्रहण करने से स्वर्ग प्राप्ति होती हो और बैठकर आहार ग्रहण करने से नरक प्राप्ति होती हो ऐसा तो नहीं है। फिर भी संयमीजन प्रतिज्ञापालन के लिये खडे होकर आहार का स्वीकार करते हैं। उनकी वह प्रतिज्ञा इस प्रकार है-जबतक यह पाणिपात्र मिलता है अर्थात् जब तक दोनों हाथ जुडते हैं और जब तक खडे होकर भोजन करने का सामर्थ्य है तब तक मैं आहार को ग्रहण करूँगा, अन्यथा उसका त्याग कर दूंगा ॥४३*१२-१३॥ __ इसी कारण दोनता व ममत्व बुद्धि को दूर करके वैराग्य को वृद्धिंगत करने व परीषहों को जीतने के लिये मुनिजनों को केश लोंच स्वरूप समीचीन विधि का विधान किया गया ४३*१०) 1 असमर्थैः । ४३*११) 1 वल्कलचर्मवस्त्राणाम् । ४३*१२) 1 उपविष्टे. 2 नरकाय.. 3 उत्थिते. 4 स्थिते भुक्तिः, D स्थितिभोजनम् । ४३*१३) । त्यजामि, D मुञ्चामि । ४३*१४) 1 केशोत्पाटनविधिः स्थापितः । Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१०. ४५] ___- सम्यक्त्वाङ्गनिरूपणम् - २०५ 790) वीरव्रतप्रकाशाय निर्ममत्वप्रसिद्धये । तथात्मगुप्तिसंसिद्धय क्रियते केशलुञ्चनम् ॥ ४३*१५ 791) बालवृद्धगदग्लानान् मुनीनौदायनः स्वयम् । भजनिर्विचिकित्स्यात्मा स्तुति प्राप पुरन्दरात् ॥ ४३*१६ 792) दारिद्रयाददती विधिं विदधती भोज्यं व्रतिन्यै स्वयं उद्गारं किल कुर्वती श्रमवतीं पश्यन्त्यमुं सुव्रताम् । श्रीदत्तापि चिकित्सितं स्वमनसि व्यातन्वती दुर्वचं दुःखं दुःसहमाप भाविजननादवेधाप्यतस्तन्वते ॥ ४४ 793) इष्टानिष्टवियोगयोगजनिता विघ्ना हि निघ्नन्ति मां धर्म संदधतं सदैव परमं पूर्वाजितादुष्कृतात् । धर्मो ऽसौ फलितोप्तबीजविधिवद्ध्यायेदिदं यो हदि स्यादन्यो ऽविचिकित्सकः स समये धर्मे ऽपि देवे ऽपि च ।। ४५ है । यह केशलोंच वीरव्रत को प्रकाशित करने, निर्ममत्व बुद्धि को प्रगट करने और आत्मगुप्ति की सिद्धि के लिये किया जाता है। (भावार्थ – अभिप्राय यह है कि नाईसे बालों के बनवाने में पैसे की आवश्यकता रहती है और यदि उसे किसी से माँगा जाता है तो उस में दीनता का भाव प्रगट होता है। यदि उन बालों को रखा जाय तो उनको सम्हाल करने में ममत्व बुद्धि का होना अनिवार्य है । इसीलिये मुनिगण उस दैन्यभाव और ममत्व बुद्धि को नष्ट करने के लिये अपने बालों का लोंच किया करते हैं। इससे उनकी वीरता व सहनशक्ति तो प्रगट होती ही है, साथ ही हिंसादि पापों से आत्मसंरक्षण भी होता है । यही कारण है जो आगम में उस केशलोंच का विधान किया गया है) ॥४३*१४-१५॥ बाल, वृद्ध व रोगपीडित मुनियों की घृणा से रहित हो कर स्वयं सेवा करनेवाला औदायन राजा इन्द्र से प्रशंसित हुआ है ॥४३*१६॥ दारिद्रय से युक्त-निर्धन-श्रीदत्ता श्राविका ने विधिपूर्वक स्वयं आहार को बनाकर व्रतयुक्त सुव्रता नामकी आर्यिका को दिया था। परंतु आर्यिका ने उसी समय वान्ति (कय) कर दी। इससे उसे परिश्रमयुक्त देखकर श्रीदत्ता को मन में घृणा उत्पन्न हुई। तब उसने दुष्ट वचन का भी व्यवहार किया। इसीलिये वह आगे के भव में दुःसह दुख को प्राप्त हुई। यही कारण है जो सत्पुरुष दोनों ही प्रकार के निर्विचिकित्सित गुणका पालन किया करते हैं ॥४४॥ उत्कृष्ट धर्म को धारण करते हुए मुझे पूर्वोपार्जित कर्म के उदय से इष्ट के वियोग और ४३*१६) 1 औदायनराजा, D नृपः 2 सेवयन्. 3 औदायन राजा, कि विशिष्टः, अदायः निर्विचिकित्स्य आत्मा यस्य सः । ४४) 1 सव्रतार्याय, D आर्याय. 2 छर्दिम्. 3 ताममुम् आर्याम्. 4 सा श्रीदत्ता पश्यन्ती। ४५) 1 P°विघ्नन्ति. 2 पूर्वकथिताद् द्वितीयः. 3 निन्दकः घृणास्पदः । Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २०६ -धर्मरत्नाकरः [१.. ४६794) आयान्ति विध्ना नितरां हि निघ्ना धर्म दधानं परमं यतो माम् । धर्मश्च देवः समयो ऽफलो ऽतो ध्यायन्निदं स्याद्विचिकित्सकों न्यः॥४६ 795) तदुक्तम् क्षुत्तृष्णाशीतोष्णप्रभृतिषु नानाविधेषु' भावेषु । द्रव्येषु पुरीपादिषु विचिकित्सा नैव कर्तव्या ॥ ४६*१ 796) स्नानोलनमौनवल्कलजटाजूटाक्षमालाजिनै मन्त्राधैरुपकल्पितं किमपि यद्यद्योगमुद्रादिभिः । अन्तर्ज्ञानचरित्रशुद्धिरहितं तत्सक्रियागौरवं नाशंसेन च संस्तुयात्समयवान् मिथ्यादृशां कहिचित् ॥ ४७ अनिष्ट के संयोग से उत्पन्न हुए विध्न निरन्तर पीडित करते हैं । सो इसका कारण कुछ धर्म नहीं है, किन्तु वह पूर्वोपार्जित कर्म ही है। धर्म तो बोये हुये बीज के समान उत्तम फलका ही देनेवाला है। इस प्रकार का जो हृदय में विचार किया करता है वह आगम, धर्म और देवके भी विषय में विचिकित्सा-घृणाभाव से रहित होता है । यह निर्विचिकित्सा का स्वरूप अन्य प्रकार से भी कहा गया है ॥४५॥ मैं उत्कृष्ट धर्म को धारण कर रहा हूँ। फिर भी ये समर्थ विघ्न आकर मुझे पीडित करते हैं। इससे ऐसा प्रतीत होता है कि धर्म, देव (जिनेश्वर) और जिनमत ये सब व्यर्थ हैं; ऐसा जो विचार करता है वह अन्य विचिकित्सक है-यह विचिकित्सा का स्वरूप अन्य प्रकारसे भी कहा गया है ॥४६॥ सोही कहा गया है भूख, प्यास, शीत व उष्ण आदि विविध अवस्थाओं में तथा विष्ठा आदि घृणित वस्तुओं में भी ग्लानि नहीं करनी चाहिये ॥४६*१॥ स्नान, भस्मलेपन, मौन, वल्कल, मस्तक पर जटाजूट, जपमाला व चर्म तथा मन्त्रादि एवं योगमुद्रादिक मिथ्यात्वियों के जो कुछ आचार का आडंबर है, वह अध्यात्मज्ञान और चारित्रशुद्धि से रहित है । इसलिये जिनशासन भक्त उनके उपर्युक्त आडंबरको कभी प्रशंसा नहीं करें और वचन से कभी स्तुति नहीं करें ॥४७॥ ४६) 1D भवेत्. 2 निन्दकः । ४६*१) 1 D°नानाभिधेषु', पूजासु. 2 गूथादिषु. 3 निन्दा, घृणा. 4 इति निचिचिकित्सितत्त्वं तृतीयाङगम् । ४७) 1 चमः (चर्मभिः). 2 जैनमतवेत्ता. अमूढदृष्टि:. 3 कदाचित् । Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१.. ४९.१] - सम्यक्त्वाङ्गनिरूपणम् - 797) अष्टौ कथा यथाख्याता दृक्शुद्धथै न कुतीर्थिषु । प्रशंसासंस्तवौ तेनुस्तथा तद्वैतवो जनाः ॥ ४८ 798) लोके शास्त्रामासे समयाभासे च देवताभासे । नित्यमपि तत्त्वरुचिना कर्तव्यममूढदृष्टित्वम् ॥ ४८*१ 799) तैलबिन्दोरिवाम्भस्सु वृथा तत्र बहिर्युति : । रसवत्स्यान यत्रान्तर्बोधो वैधाय धातुषु ॥ ४९ 800) कादम्बतार्क्ष्यगोसिंहपीठादिपतिषु स्वयम् । आगतेष्वपि नैवाभूद्रेवती मूढतावती ॥ ४९*१ निःशंकितादि आठ अंगों की कथायें जिस प्रकार सम्यग्दर्शनकी शुद्धि के लिये कहा गई हैं उस प्रकार कुतीथियों में-मिथ्यादृष्टियों के विषय में-नहीं कही गई हैं । इसलिये सम्यग्दर्शन की निर्मलता के लिये भव्यजन कुतीर्थियों को प्रशंसा और संस्तव न करें ॥४८॥ ____ लोक में तत्त्व में रुचि रखनेवाले - निर्मल सम्यग्दृष्टि-जीव को शास्त्राभास-पूर्वापर विरोधादि दोषों से संयुक्त आगम, समयाभास-जिनमत से विरुद्ध वैशेषिक व सांख्य आदि मतान्तर-तथा देवताभास रागद्वेष से परिपूर्ण हरिहरादिक देवता विशेषों में निरन्तर अमूढदृष्टित्व को - परीक्षाप्रधान दृष्टिको धारण करना चाहिये ॥ ४८*१॥ जिस प्रकार पारा धातुओं के भीतर छेद कर देता है उस प्रकार जिस मनुष्य के अन्तरंग को अन्तर्बोध-अध्यात्मज्ञान-नहीं भेदता है, उस व्यक्ति का बाह्य प्रकाश-बाहिरो विद्वत्ता-पानी में फैली हुई तेल की बूंद के समान निरर्थक है ॥ ४९॥ हंसासन, गरुडासन, वृषभासन और सिंहासन आदि के अधिपति ऐसे ब्रह्मा, विष्णु, महेश और जिनेश्वर (तीर्थकर) इनके स्वयं आनेपर भी रेवती रानी मूढता को प्राप्त नहीं हुई अर्थात् उसके तत्त्वश्रद्धान में मलिनता उत्पन्न नहीं हुई। (अभिप्राय यह है कि वन्दना भक्ति के लिये उत्तर मथुरा को प्राप्त हुए विद्याधर क्षुल्लक चन्द्रप्रभ ने जब रेवती रानी के शुद्ध सम्यग्दर्शन के परीक्षगार्थ क्रमशः ब्रह्मा आदि के रूपों को धारण कर प्रदर्शन किया तब उनके वन्दनार्थ अनेक मूढ जनों के जानेपर भी निर्मलतत्त्व श्रद्धा से संपन्न रेवती रानी नहीं गई । इसी से वह सम्यग्दर्शन के अमूढ दृष्टिनामक चतुर्थ अंग में प्रसिद्धि को प्राप्त हुई है)॥४९.१।। ४८) 1 निःशङकाद्यष्टौ कथा. 2 PD विस्तारयामासुः। ४८*१) D शास्त्रलक्षणरहितः । ४१*१) 1P हंसपतिब्रह्मा गरुडपतिविष्णुः गोपतिरीश्वरः सिंहासनपतिजिनः एते सर्वे मायाजनिता ज्ञात्वा रेवती न मूढमतिरभूत्. D हंसवाहनः ब्रह्मा, गरुडवाहनः विष्णु :, वृषभवाहन ईश्वरः । Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २०७ [. १०.५०० . धर्मं रत्नाकरः 3 801 ) क्षान्त्याद्यैर्दशधा गुणैरह रहे धर्म समावर्धयन् दर्पाद्दैववशात् क्वचिद्व्रतवतां जातं निगूहनम् । मातेवात्मभूव स वर्धकतमः सर्वज्ञभक् मायासंयमिनो ं निगूहति चुरां सूर्यस्य" रत्नोद्भवाम्" ॥ ५० 11 802) सिद्धानां भवभृन्मलैर्मलिनिमा किं जायतें कर्हिचित्' धूल्या किं गगनस्य भेकंमरणाद्दुर्गन्धितान्धे किम् । चारित्रं कुलपांसनो' यदि जनो वोढुं न शाशक्यते सद्धर्मस्य न तावता सुमतिभिर्मालिन्यमाम्नायते ।। ५१ 803 ) दोषं निगूहतिं न यो ऽन्यजनस्य जातं धर्मं न बृंहयति यो गुणसंपदोच्चैः । चित्रं किमत्र ननु दर्शनमस्य दूरं बाह्यो ह्यसौ समयतो saथि तथ्यबोधैः ।। ५२ उत्तम क्षमादिक दश प्रकार के गुणों से प्रतिदिन धर्म को बढानेवाला तथा अभिमान के वश होकर यदि किन्हीं व्रती जनों के कोई पाप (दोष) उत्पन्नं हुआ है तो उसे ढँकनेवाला भव्य जीव जैसे माता पुत्रों के सद्गुणों को बढाती है वैसे अपने और अन्य साधर्मिकों के गुणों को सर्वज्ञ के बढाता हुआ उक्त जन व्रती जनों के दोषों को इस प्रकार से ढँकता है जिस प्रकार भक्त - जिनेंद्र भक्त - सेठ ने कपटी संयमी के संयमी के वेष को धारण करनेवाले शूर्प (सूर्य) नामक चोर की - रत्नहारविषयक चोरी को ढँका था ॥ ५०॥ क्या सिद्ध परमात्माओं को कभी संसारी जीवों के पापमल से मलिनता हो सकती है ? अर्थात् नहीं हो सकती है । क्या धूलि से कभी आकाश के मलिनता होती है ? नहीं होती । तथा क्या मेंढक के मरने से समुद्र के दुर्गन्धता होती है ? नहीं होती । यह कारण है जो कुलको कलंकित करनेवाला कोई हीन मनुष्य यदि चारित्र को नहीं धारण कर सकता है तो इतने मात्र से विद्वान् जन धर्मकी मलिनता का ख्यापन नहीं किया करते हैं ॥ ५१ ॥ जो अन्य जन के उत्पन्न हुए दोष को नहीं ढँकता है तथा जो क्षमादि गुणरूप महती संपत्ति से धर्म को नहीं बढाता है, उससे सम्यग्दर्शन यदि दूर हो तो आश्चर्य ही क्या है ? सत्यज्ञानी अर्थात् सम्यग्ज्ञानी गणधरों ने उसे धर्म से बाहय - पापात्मा - कहा है ॥ ५२ ॥ ५०) 1 उत्तमक्षमादि. 2 दिनं दिनं. 3 गोपयन् दोषम्, D पापं 4 निजपुत्रादीनाम् 5 भव्यवर. पुण्डरीक:. 6 जिनभक्तः श्रेष्ठी. 7 D क्षुल्लकस्य 8 आच्छादयति 9 चोरम्. ( चौर्यम् ) 10 सूर्यनाम्नो ब्रह्मचारिणः. 11 उत्पन्नां चुराम् । ५१ ) 1 कदाचित्. 2PD मण्डूक, 3 समुद्रस्य 4 कुलविनाशकस्य. Dकुलविनाशक:. 5 D चरितुम् । ५२ ) 1 आच्छादयति 2 न वर्धयति 3जिनशासनात्. 4 कथितम् 5 सत्यज्ञानजिनैरित्यर्थः । Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २०९ -१०. ५५] - सम्यक्त्वाबगनिरूपणम् - 804) कामक्रोधमदादिभिः सुतपस' संचाल्यमानं परं वारंवारमवार्यवेगबलिमिर्लोकत्रयी-हेपकै । तत्कालं द्वयलोकदुःखकथनप्रागल्भ्ययुग्युक्तिभिः स्थेयांस समयीकरोति यदि नो दूरं भवं द्राधयेत् ॥ ५३ 805) किं च संदिग्धनिर्वाहन वैः संघं विवर्धयन् । प्राप्ततत्त्वं त्यजन्नेकदोषतः समयी कथम् ॥ ५४ 806) हली घातितवान् पुत्रं स्वसम सर्वकर्मसु । कुक्षिभाविसुताशायां बद्धबुद्धिर्हि दुर्विधः ॥ ५५ । युग्मम् । जो काम, क्रोध एवं मद आदि अतिशय अजेय (बलिष्ठ) होने के कारण तीनों लोकोंको लज्जित (तिरस्कृत) करनेवाले हैं उनके द्वारा उत्तम तपसे बार-बार भ्रष्ट किये जानेवाले अन्य भव्य जीव को यदि कोई निर्मल सम्यग्दष्टि जीव दोनों लोकोंके दुःख को प्रगट करनेवाली प्रबल युक्तियों के द्वारा उसी समय धर्म में स्थिर नहीं करता है तो वह उसके व अपने संसार को अतिशय दीर्घ करता है । (धर्मसे च्युत होते हुए उक्त भव्य जीव के साथ वह स्वयं भी दीर्घकालतक संसार में परिभ्रमण करनेवाला होता है) ॥५३॥ __जिन लोगों के संयम के निर्वाह में संदेह बना हुआ है, (अर्थात् जो संयम को स्वीकार करके उसका निष्ठापूर्वक परिपालन करनेवाले नहीं हैं या उसे छोड भी सकते हैं) ऐसे नवीन दीक्षित साधुओं से जो अपने संघ को वृद्धिंगत करता है तथा जो किसी एक आध दोष के कारण प्राप्त तत्त्व-संयमनिष्ठ-अन्य पूर्वकालीन साधु को छोड देता है-संघ से पृथक् कर देता है-वह भला समयी-जिनशासन का भक्त-कैसे हो सकता है ? नहीं हो सकता है। वह तो उस दरिद्र किसान के समान है जिसने गर्भ में अवस्थित भावी पुत्र की आशा में चित्त देकर अपने समान सब कामों में दक्ष पुत्र को मार डाला था । ५४-५५॥ ५३) 1 सकाशात्. 2 प्रतिमल्लरहितैः कामक्रोधादिभिः. 3 P लज्जकैराच्छादकैर्वा, D कोपादिभिः निन्द्यैः. 4 स्थितीकरणम्. 5 P श्रावकः, D समयवान. 6 PD अतिशयेन. 7 PD संसारम्. 8 PD दीर्घ करोति । ५४) 1 D संदेहं. 2 P विवेकी श्रावकः कथं भवति, D एक दोषम् अवलोक्य यः अवगणयति स कथं श्रावकः । ५५) 1 D पांवरः. 2 आत्मतुल्यम् । २७ Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २१० - धर्मरत्नाकर 807) संघकार्यं यतो ऽनेकधा मानवै - - स्तन्यते ऽतो यथायोग्यमालोच्य वै । निर्विवादं प्रबोध्यानिशं धार्मिको योज्यते तत्र सो ऽसौ स्थिरीकारिणा ॥ ५६ [ १०. ५६ 3 808) अथोपेक्षेत जायेत दवीर्यस्तत्त्वतो जनः । बंहीयांच' भवो ऽस्येत्थमनवस्था प्रथीयसी ॥ ५७ 809 ) अज्ञविज्ञ जनयोरुदाहृतं किंचिदेतदवबोधचारिणाम् । तत्परीषहमहोपसर्गकं किं करिष्यति कृतं दुरात्मकैः ॥ ५८ 810) ज्येष्ठां गर्भगरिष्ठिकां सुतपसि श्रीचेलनातिष्ठिपत् भिन्नादिकुमन्त्रिभिर्गुरु मतप्रष्ठक्रियादर्शकैः । सद्धर्मे हि महाबल' कृतमलं बुद्धः स्वयंपूर्वको जीवास्तित्वविकासिदण्डिकिकथा' प्रायः स्फुरद्युक्तिभिः ॥ ५९ संघ का कार्य चूंकि अनेक पुरुषों के द्वारा किया जाता है । इसीलिये स्थितिकरण अंग का परिपालक सम्यग्दृष्टि जीव यथायोग्य विचार करके तथा निर्विवाद उपदेश देकर धर्म से च्युत होनेवाले उस धार्मिक पुरुष को निरन्तर धर्म में योजित ( दृढ ) करता है । इसके विपरीत यदि वह उसकी उपेक्षा करता हैं तो वह तत्त्व से धर्म से दूर जायेगा - उस धर्म का त्याग कर देगा । इससे इसका संसारभ्रमण दीर्घ होगा । इस प्रकार से धर्म के विषय में अव्यवस्था बहुत होगी ॥५६-५७।। जिन्हें स्थितिकरण का ज्ञान है और जो स्थिरीकरण करते हैं उनके लिये अज्ञ और चतुर जन के कुछ उदाहरण दिये गये हैं । ( पूर्वोक्त प्रकार से यदि धार्मिक लोग अपने साधमि को धर्म में स्थिर करते हैं तो फिर ) दुष्टों के द्वारा किये गये परीषह और महोपसर्ग क्या कर सकेंगे ? कुछ भी नहीं । ( अर्थात् तब उस अवस्था में उनके द्वारा किया जानेवाला उपसर्ग भी व्यर्थ होगा ) ॥ ५८ ॥ चलना रानीने गर्भ के भारी भारको धारण करनेवाली ज्येष्ठा को प्रसूति के अनन्तर तपश्चरण में स्थिर किया था । ( अर्थात् सत्यकी मुनि से जब उसे अर्जिकाकी अवस्था में गर्भ ५६) 1 संधे । ५७) 1 D ज्ञानिनं. 2 P गरिष्ठ, D पटबुद्धि: 3D गरिष्ठा । ५८ ) 1 D कुमत्रिभि: महाबलिराज्ञः । ५९ ) 1 D राजानं. 2 दण्डिकराज्ञः । Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २११ -१०. ६१] - सम्यक्त्वाङ्गनिरूपणम् - 811) सुदतीसंगमासक्तं पुष्पदन्ततपस्विनम् । वारिषेणः कृतत्राणः स्थापयामास संयमे ॥५९*१ 812) व्यन्तर्या कृतलिङ्गविक्रियममुं भुक्तिक्षणे दुष्टया वैशाखाह्वययोगिनं कृशतनुं श्रीचेलना श्राविका । दृष्ट्वा काण्डपटं प्रसार्य सहसा निर्विघ्नमाबूभुजत् शुक्लध्यानसुपञ्जरान्तरगतो ऽतो ऽसावगात् केवलम् ॥ ६० 813) अनवरतमहिंसायां शिवसुखलक्ष्मीनिबन्धने धर्मे । सर्वेष्वपि च सधर्मसु परमं वात्सल्यमवलम्ब्यम् ॥ ६०*१ 814) आदृतिव्यावृतिर्भक्तिचाटुक्तिः सत्कृतिः कृतिः । सधर्मसु च सौचित्तीकृतिर्वात्सल्यमुच्यते ॥ ६१ गया था उस समय 'धर्म की निन्दा होगी' इस भय से चेलना-जो कि ज्येष्ठा की बहिन थीउसे अपने घर ले गई । पश्चात् प्रसूत होनेपर वह फिर तप में लगी - स्थित हो गई थी)। दूसरा उदाहरण-चार्वाक आदि दर्शनों के प्रमुख विद्वान् व उनके आचार के दर्शक संभिन्नमति आदि (शतमति व महामति) दुष्ट मंत्रियों ने जब महाबल राजा को अपने मतों से मलिनचित्त किया था तब स्वयंबुद्ध मंत्रीने उसे जीवके अस्तित्व को स्पष्ट करनेवाली अनेक कथाओं के साथ तत्त्वसिद्धि करनेवाली युक्तियों से सद्धर्म में अतिशय स्थिर किया था ॥ ५९॥ तीसरा उदाहरण - सुदतीनामक अपनी पत्नी के संगम के लिये उत्कण्ठित हुए पुष्पदन्त तपस्वी को कुमार्ग से बचानेवाले वारिषेण मुनिने संयम में स्थिर किया था ॥ ५१+१॥ . चौथा उदाहरण - आहार के समय दुष्ट व्यन्तरी के द्वारा जिसके पुरुषेन्द्रिय में विकार उत्पन्न किया गया था ऐसे कृश शरीरवाले वैशाखनामक मुनि को जब श्राविका श्री चेलना रानीने देखा तब उसने उसी समय परदास्वरूप एक वस्त्र के टुकडे को फैलाकर उनको निविघ्न आहार दिया था। तत्पश्चात् वे मुनिराज शुक्ल ध्यानरूपी पिंजरे के भीतर बैठकर . केवलज्ञान को प्राप्त हुए ॥ ६०॥ सतत मुक्तिस्वरूप लक्ष्मी के कारणभूत अहिंसात्मक धर्म में और सभी साधर्मिक जनों में उत्कृष्ट वात्सल्य का आश्रय लेना चाहिये ।। ६०.१॥ साधर्मिक जन के विषय में जो आदृति (विनय), व्यावृति (सेवा - शुश्रूषा), भक्ति (गुणानुराग), सत्काररूप क्रिया की जाती है उसे वात्सल्य कहा जाता है ।। ६१ ॥ ५९१) 1 P निजस्त्रीसंगमासक्तम्, D ब्राह्मणा पुत्री पुष्पदन्तस्य पत्नी। ६०) 1 D मुनि. 2 D अग्ने पटं. 3D ज्ञानं । ६१) 1 विनीति आदरम्, D आदरः विनयः चाटुकारोक्तिः. 2 सुस्थताकृतिः वयावृत्यकरणम्. 3 चाट उक्तिः . 4 P°सत्कृतेः। Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २१२ - धर्मरत्नाकरः - 815) ज्ञानदर्शनचरित्रवत्सु ' वै तेषु संघगुरुतुल्यंधर्मिषु । व्याजवजितधिया' हि यादृतिः सा विनीतिरिति कथ्यते बुधैः ॥ ६२ 4. 816 ) आचार्यादिकदशके दुर्दर्शक' रुगादिभिः विशुद्धकर्मणा सौस्थ्यकृतिर्व्यावृतिंरीयते ॥ ६३ [ १०. ६२ 817 ) जिने जिनागमे सूरौ तपः श्रुतपरायणे । सद्भावशुद्धि संपन्नो ऽनुरागो भक्तिरिष्यते ।। ६३*१ 818) अन्तःप्रमोदगर्भायाः परमेष्ठिगुणावलेः । 2 स्तुतिः प्रह्वतया' शश्वच्चाटूक्ति तामुशन्ति च ॥ ६४ 819) धर्म देशकपु रोगपञ्चके या पुलाकबकुशादिगर्भिते । श्रीदिगम्बरगणे ऽर्थविस्तरैः प्रार्चना भवति सा तु सत्कृतिः ॥ ६५ सम्यग्दर्शन, सम्यग्ज्ञान और सम्यक्चारित्र व उनके धारकों में तथा संघ, गुरु और साधर्मिक जनके भी विषय में निष्कपट बुद्धि से जो आदर का भाव रखा जाता है उसे पण्डित जन विनीति ( विनय ) कहते हैं ।। ६२ ।। आचार्य, उपाध्याय, तपस्वी, शैक्ष, ग्लान, गण, कुल, संघ, साधु और मनोज्ञ इन दस के तथा रोगादि के कारण जिनका देखना भी कष्टप्रद है ऐसे साधुजनों के विषय में जो विशुद्ध वृत्ति से - निर्मल परिणामों से - स्वास्थ्यजनक क्रिया की जाती है उसे नाम से व्यावृति कहा जाता है ।। ६३ ॥ जिन जिनागम और तपश्चरण एवं श्रुत में तत्पर रहनेवाले आचार्य में अन्तःकरण की प्रसन्नता से परिपूर्ण गुणानुराग हुआ करता है, उसे भक्ति कहते हैं ।। ६३* १ ॥ अन्तःकरण में हर्ष से परिपूर्ण जो परमेष्ठी के गुणसमूह का नम्रतापूर्वक निरन्तर कीर्तन किया जाता है उसे चाटूक्ति कहते हैं ॥ ६४ ॥ धर्मोपदेश करनेवाले आचार्यादिक के आगे स्थापित किये हुए चौरंगपर बुलाक कुशादिक साधुओं से दिगम्बर मुनियों की जो अर्थ विस्तारपूर्वक पूजा की जाती है उसे प्रार्चना कहते हैं ॥ ६५ ॥ ६२ ) 1P चारित्रवत्सु वै. 2 PD तुल्यधर्मसु 3 पाखण्डवर्जित बुद्धया 4 आदर करणम्, D आदरः। ६३) 1 P कष्टप्राप्ते, D दुष्टदशासहिते. 2 स्वच्छताकृतिः. 3P ° व्यावृतिरीर्यते, वैयावृत्त्यकरणम्. ६३*१) 1 आचार्ये । ६४ ) 1 नम्रतया. 2 PD कथयन्ति । ६५ ) 1 प्रार्थना. 2 १ पुलाक २ वकुश ३ कुशील। ४ निर्ग्रन्था ५ स्नातका केवली । Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१०. ६८५१] - सम्यक्त्वाङ्गनिरूपणम् - २१३ 820) ज्ञाने तपसि पूजायां यतीनां यस्त्वसूयति ।। स्वर्गापवर्गभूर्लक्ष्मी नूनं तस्याप्यसूयति ॥ ६६ 821) विद्याभिर्वपुषा च वित्तविसरैः स्वेनापरैर्वा सदा स्वीकारावनकारणं हयुपकृतिः श्रेयोथिभिः कीर्त्यते । वेधातङ्कवतां महाव्रतवतां सौचित्यकद्वयावृति - र्यद्वत्सात्यकिनात्र पञ्चशतिकोपाचारि दिग्वाससाम् ॥ ६७ 822) बलिर्विघ्नं चक्रे मुनिपनिवहे हास्तिनपुरे विकुर्वाणो दृष्ट्वा क्षणमथ तथा वामनतया । त्रिविवावच्छिन्नावनितलपरिप्रार्थननिभात् प्रवर्धिष्णुविष्णुः परिशमितवान् वत्सलतया ॥ ६८ 823) आत्मा प्रभावनीयो रत्नत्रयतेजसा सततमेव । दानतपोजिनपूजाविद्यातिशयैश्च जिनधर्मः ॥ ६८*१ जो ज्ञान, तप और पूजा के विषय में मुनियों से ईर्ष्या करता है, (उनके गुणों को सहन नहीं करता है) उससे स्वर्ग-मोक्ष को लक्ष्मी भी ईर्ष्या करती है (उसे वह नहीं प्राप्त होती है) ॥६६॥ विद्या, शरीरसामर्थ्य व धनसमूह से स्वयं अथवा दूसरों से मुनियों को स्वीकार कर उनका रक्षण करना इसे मुमुक्षु जन उपकार कहते हैं । जो महाव्रतधारी मुनि रोग से पीडित हैं उनकी मन, वचन व काय से शुश्रुषा कर के उन में स्वास्थ्य उत्पन्न करना, इसका नाम व्यावृति - वैयावृत्त्य है । यथा सात्यकि मुनिराज ने पाँच सौ मुनिराजों की सेवा करके उन्हें रोगमुक्त किया था ॥६७॥ बलि राजा ने जब हस्तिनापुर में मुनीश्वरों के समूह पर विघ्न (उपसर्ग) किया था तब उसे देखकर विष्णुकुमार मुनिने धर्मानुरागवश क्षणभर में वामन रूपसे विक्रिया कर के वौने बटुक के वेष को धारण कर के-तीन वितस्ति ( एक चतुर्थाश हाथ ) परिमित भूमि की याचना के मिष से अपने शरीर को बढाते हुए मुनियों के उस विघ्न को नष्ट किया था ॥६८॥ सम्यग्दृष्टि भव्य जीव को रत्नत्रय के तेज से-उससे अपने आप को विभूषित कर के अपने आत्मा की तथा दान, तप, जिनपूजा और विद्या के चमत्कार से जिनधर्म को भी प्रभावना करनी चाहिये ॥ ६८५१ ॥ ६६) 1 इष्टु [यष्ठु ] मसहनशील: यः. 2 भूमेः श्री. 3 सा स्वर्गापवर्गभूर्लक्ष्मीः तस्य इष्टु [ यष्टु ] मसहनशीला भवति । ६७) 1 द्रव्यसमूहैः. 2 नम्रीभवनम्, D विनयं. 3 वैयावृत्त्यम्. 4 सत्यप्रतिज्ञेन श्रावकेन, सात्यकिनाम्ना मुनिना, D मुनिना अकम्पनमुनिसंघाटके । ६८) 1 वामनरूपेण. 2 त्रिपदप्रमाणभूमिप्रार्थनतया, D वीषत्रीनि. ३ वर्धितः । ६८*१) 1D निरन्तरं. 2 प्रभावनीयः । Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २१४ - धर्मरत्नाकर: 824 ) विचित्रदानैर्भरतममुख्यैः सनत्कुमारादिभिरुग्र योगैः । अनेकभङ्ग्ग्या जिनपूजनादिभिः प्रभावनारच्यत रावणाद्यैः ॥ ६९ 825) पूतिकस्यो विलादेव्या विद्यातिशयतो रथम् । 'मुनिर्वज्रकुमाराख्यः सविभ्रममविभ्रमत् ॥७० 3 826) तद्दानज्ञानविज्ञानमहाध्वजमहादिभिः । ऐहिकापेक्षया मुक्तेः कुर्यान्मार्गप्रभावनाम् ॥ ७०* १ 827) युक्तीरिमा निरुपमास्त्वपरा निरूप्य [१०.६९ सम्यक्त्वमात्मनि नराः स्थिरतां प्रणीय । श्रीषेणवत्स कलकेवल सौख्यमार्गा निःश्रेयसं यदि हि शिश्रियिषेध्वमाध्वम् ॥ ७१ इति सम्यक्त्वाङ्गनिरूपणपरो दशमो ऽवसरः ॥ १० ॥ चक्रवर्ती भरतादी के द्वारा नाना प्रकार के दान से, सनत्कुमारादि महर्षियों के द्वारा तीव्र आतापनादि योगों से तथा रावणादिक राजाओं के द्वारा अनेक प्रकार की जिनपूजनादि के द्वारा जिनधर्म की प्रभावना की गई है ॥ ६९ ॥ वज्रकुमार मुनि ने अपनी विद्या के माहात्म्य से पूतिक राजाकी रानी उर्विला देवी के रथ को बडे ठाट-बाट से नगर में घुमाया था ।। ७० ॥ इसलिये दान, ज्ञान, विज्ञान - विद्या मंत्रादि और महाध्वज आदि पूजा विशेषों के द्वारा ऐहिक इच्छाओं से रहित होकर मार्ग की प्रभावना करनी चाहिये ।। ७० * १ ।। इसलिये हे भव्यजनो ! उपर्युक्त इन असाधारण युक्तियों से तथा अन्य भी युक्ति - यों के द्वारा देखकर - तत्त्व की परीक्षा कर के अपनी आत्मा में सम्यक्त्व को स्थिर कर श्रीषेण राजा के समान ( जो कि आगे शांतिनाथ तीर्थकर हुए हैं ) संपूर्ण केवल सौख्य के मार्ग से मोक्ष का आश्रय करना चाहिये ।। ७१ ॥ इस प्रकार सम्यक्त्व के अंगों का निरूपण करनेवाला दसवाँ अवसर समाप्त हुआ || १० || vvvv ६९ ) 1 रचिता । ७० ) 1 पूतिकनाम्नः राज्ञः 2 सहर्षम्. 3 भ्रामयामास । ७०* १ ) 1D ईहार हितः । ७१) 1 सेवध्वम्. 2 तिष्ठध्वम् । Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [११. एकादशो ऽवसरः] [ आद्यप्रतिमाप्रपञ्चनम् ] 828) इत्थमास्थाय सम्यक्त्वं सम्यग्ज्ञानमुपास्यते । आम्नाययुक्तियोगाद्यैः संनिरूप्यं परंपरैः ॥१ 829 ) एककालसमवाप्तजन्मनोरंशमालिमहसो 'रिवर्षिभिः । एतयोः पृथगुपास्तिरुच्यते भिन्नयोः सहजलक्षणादपि ॥२ 830) आप्तमूक्तिसकलार्थसंग्रहे निश्चला परिणतिः सुमेरुवत् । बद्धरत्ननिवहे यथा नृणां किं स्विदेतदिति न प्ररूपयेत् ॥ ३ इस प्रकार सम्यग्दर्शन के विषयमें निष्ठा रखकर आचार्य परंपरागत उपदेश, प्रमाणनयात्मक युक्ति और योग (मन को एकाग्रता) आदि रूप उपायोंसे निर्दोष विचार करते हुए सम्यग्ज्ञान की उपासना की जाती है ॥ १॥ उक्त सम्यग्दर्शन और सम्यग्ज्ञान दोनों ही यद्यपि सूर्य और उसके प्रकाश के समान युगपत् उत्पन्न होते हैं फिर भी वे लक्षणभेदसे भिन्न माने गये हैं। इसीलिये महर्षियों के द्वारा उन दोनोंकी भिन्नरूप से उपासना कही जाती है ॥ २ ॥ जिनेश्वरको दिव्यध्वनिमें संपूर्ण जीवादि पदार्थोंका संग्रह होता है । जिस प्रकार बंधे हुए रत्नसमूहमें मनुष्योंकी परिणति होती है उसी प्रकार उसमें मेरु पर्वत के समान जो निश्चल परिणति होती है व जिसमें यह क्या है, ऐसा संशय उत्पन्न नहीं होता है उसका नाम सम्यग्दर्शन है। रत्नों के ढेर में यह क्या है ऐसा संशय उत्पन्न होता है । तात्पर्य यह कि, जीवादिक पदार्थों में १) 1 D प्रमाणनयसप्तभङगीयोगेन. 2 कथयित्वा ज्ञाता । २) 1 सूर्यप्रकाशयोरिव. 2 मुनिमिः, 3PD दर्शनज्ञानयोः, 4 द्वयोः। ३) 1 जडित. 2 PD अथवा किंस्वित शब्दस्यार्थ:- किं भवति वा न भवति एतद्विकल्पम्. 3 इति न कथयेत् विकल्परूपम् । Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ ११. ४ २१६ - धर्मरत्नाकरः - 831 ) दृङमोहस्योपशमात् क्षयोपशान्तिद्वयाच्च जायेत । सम्यक्संज्ञाहेतुः सम्यक्त्वं स्याच्च बोधस्य ॥ ४ । युग्मम् । 832 ) सम्यग्ज्ञानमतो ऽस्य कार्यमसिवदीपप्रभावत्सदा व्यग्रं वस्तुविवेकशेखरतया चैकं विधानेकधा । आराध्यं तदनन्तरं विनयतः कालाच्च सावग्रहात् ग्रन्थार्थोभयंसंयुतं बहुमतेस्त्यक्त्वा गुरोनिह्नवम् ॥ ५ जो निश्चल श्रद्धान होता है उसे सम्यग्दर्शन कहते हैं । वह दर्शनमोह के उपशम, क्षय अथवा क्षयोपशम से होता है तथा वह ज्ञानकी 'सम्यग्ज्ञान' इस संज्ञा का कारण है । अर्थात् सम्यग्दर्शन के होने पर ही ज्ञान के समीचीनपना आता है, जिस से वह सम्यग्ज्ञान कहा जाता है ॥३-४ ॥ चूंकि ज्ञान की समीचीनता का कारण पूर्वोक्त सम्यग्दर्शन ही है, अतएव उन दोनों में परमार्थसे भेद के न होने पर भी प्रस्तुत सम्यग्ज्ञान उक्त सम्यग्दर्शनका कार्य इस प्रकार माना गया है जिस प्रकार कि दीपक से अभिन्न उसकी प्रभा उस दीपकका कार्य मानी जाती है। वह सम्यग्ज्ञान तलवार की धार के समान तीक्ष्ण-वस्तु को भेदनेवाला (जाननेवाला)होकर निरन्तर वस्तु के विवेक (पृथक् पृथक् अनेक विषयोंके ग्रहण) रूप शिखा की अपेक्षा व्यग्र (अस्थिर) है । तथा निश्चय से एक (अखण्ड)होकर भी वह दो अथवा अनेक प्रकारका भी है। ग्रन्थ (शब्द) अर्थ और उभय (ग्रन्थ-अर्थ) स्वरूप उस सम्यग्ज्ञानकी आराधना उक्त सम्यग्दर्शनके पश्चात् विनयपूर्वक अवग्रह के साथ योग्य समय में गुरु के नाम को न छिपाते हुए अतिशय आदरपूर्वक करनी चाहिये। अभिप्राय यह है कि उक्त सम्यग्ज्ञान की आराधना निम्न आठ अंगों के द्वारा की जाती है-१) ग्रन्थ २) अर्थ ३) उभय (ग्रन्थ-अर्थ) ४) काल ५) विनय ६)अवग्रह (उपधान) ७) बहुमान और ८) अनिव विशेषार्थ-श्रुतज्ञान एक है, द्रव्यश्रुत पद, वाक्य, शास्त्ररूप है । भावथुत-मतिज्ञानके अनंतर होनेवाला अनेक विषयों की चर्चा करनेवाला ज्ञान। अनेकधा-आचारांग, सूत्रकृतांग आदि अकरा भेद और उत्पादपूर्वादि चौदह भेद हैं । ज्ञानार्जनके आठ उपाय हैं १) विनय-इसे भक्ति कहते हैं। अर्थात हात जोडकर मस्तक पर रखना, अंगों की पवित्रता रखना, बुद्धि को एकाग्र करना। २) कालविनय-स्वाध्याय के समय को नहीं टालन।, नियमित समय में स्वाध्याय करना । ३) अवग्रह-जिस सूत्र के अध्ययन में जिस व्रत को धारण करना चाहिये उसे धारण करना ४) ग्रन्थशुद्धि-ग्रन्थ अर्थात् पद, वाक्योंका शुद्ध उच्चारादिक करना ५) अर्थशुद्धि-उसके अर्थ में ४) 1 क्षयोपशमद्वयाच्च । ५) 1 सम्यग्ज्ञानस्य [ सम्यग्दर्शनस्य ]. 2 सम्यग्ज्ञानस्याष्टावङगानि. 3 सहावग्रहम्. 4 विजन. 5 अर्थ तदुभयाग्रे विजनयोः. 6 बहुमानतः. 7 PD गुरुलोपनम् । Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ११.९] - आद्यप्ततिमप्रपञ्चनम् - 833) क्षयतः क्षयोपशपतो भवति ज्ञानावृतेः स इह किंतु । दर्शनसहजो ऽपि ततो बोधः पश्चादुपास्यते सद्भिः॥ ६ 834) प्रत्यक्षश्च परोक्षश्च द्वैध बोधो विधीयते । अन्यत्र केवलज्ञानात् सं प्रत्येकमनेकधा ॥ ७ 835 ) षट्त्रिंशत्रिशतैरवग्रहमुखैर्भेदैः परैः स्यान्मतिः पूर्वाङगैः कलितं श्रुतं बहुविधं स्यादङ्गवाह्यात्मकम् । विज्ञयो ह्यनुगामिमुख्यविसरभेदात्मकश्चावधिः ख्यातश्चर्जुमंतिद्विधैव विपुलो बोधो मनःपर्ययः ।। ८ 836 ) त्रयात्मकार्थेषु' हि सप्तभङ्गिकानुरोधवत्स्वव्यवसायकल्पनम् । विपर्ययानध्यवसायसंशयविविक्तरूपं निजरूपमेव तत् ।। ९ मन को लगाकर विपरीत धारणा नहीं करना ६) उभयशुद्धि- ग्रन्थ और अर्थ की शुद्धि धारण करना । अनिन्हव-किसी ने गुरु से अध्ययन किया तब किसी ने पूछा कि यह ज्ञान तुमने कहाँ से प्राप्त किया तो गुरु के नाम का उल्लेख अत्यादर से करना। ये सम्यग्ज्ञानप्राप्ति के लिये करें।।५॥ वह सम्यग्ज्ञान ज्ञानावरणीय कर्म के क्षय से व क्षयोपशम से होता है । इसीलिये सम्यग्दर्शन के साथ उत्पन्न होनेवाले उक्त सम्यग्ज्ञान की आराधना सत्पुरुषों के द्वारा सम्यग्दर्शन के पश्चात् की जाती है ॥ ६ ॥ वह ज्ञान प्रत्यक्ष और परोक्ष के भेद से दो प्रकार का है । उसके मतिज्ञान आदि जो अन्य पाँच भेद हैं, उनमें एक केवलज्ञान को छोडकर शेष चारों में प्रत्येक अनेक प्रकार का है ॥ ७ ॥ यथा- अवग्रह आदि तथा अन्य भेदों से मतिज्ञान के तीनसौ छत्तीस (३३६) भेद हैं। अंगप्रविष्ट और अंगबाहय रूप दो प्रकार के श्रुतज्ञान में अंगप्रविष्ट श्रुत बारह अंग और चौदह पूर्व आदि रूप अनेक भेदों से संयुक्त है। दूसरा अंगबाहयरूप श्रुत सामायिक आदि के भेदसे बहुत प्रकारका है । अवधिज्ञान अनुगामी आदि भेदोंसे अनेक प्रकारका जानना चाहिो । मनःपर्ययज्ञान ऋजुमति और विपुलमति के भेद से दो प्रकार का प्रसिद्ध है ॥ ८॥ उत्पाद, व्यय और रीव्य स्वरूप पदार्थों में सप्तभंगी का अनुसरण करते हुए अपने निश्चय नय को कल्पनापूर्वक जो संशय, विपर्यय व अनध्यवसायसे रहितता है, यही सम्यग्ज्ञान का निजस्वरूप है । (अभिप्राय यह है कि उत्पाद-व्यय-ध्रौव्यस्वरूप पदार्थों को विषय करने wwwrrrrrrrrrrrrror ६) 1 D पुरुषैः । ७) 1 मत्यादिचतुष्टयेषु. 2 बोधः । ८) 1 D समूहः. 2 ऋजुमतिः । ९) 1 उत्पादश्ययध्रौव्यादिषु. 2 यथा स्यात् तथा. 3 संशयविमोहविभ्रमकोषवयरहितं केवलज्ञानम्. 4 अतीन्द्रियज्ञानम् । २८ Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २१८ - धर्मरत्नाकरः 2 837 ) विपर्ययादींस्तुं परैति मत्यः स्वदोषतो ऽर्थेषु न साधुबोधः । 5 द्विधा सुधांशुं खलु मन्दचक्षु निरीक्षते न क्षतदोषचक्षुः ॥ १० 838 ) त्रैकाल्यत्रिजगत्तत्त्वे हेया देयप्रकाशकम् । यत्करोतीह जीवानां सम्यग्ज्ञानं तदुच्यते ॥। ११ 839 ) हेयादेयं न संवेत्ति यः प्रकाशे ऽपि संचरन् । बोधः प्रकाशवत्तस्य वृथादित्यद्विषो यथा ॥ १२ 2 [११.१० 840 ) आवृतिक्षेयशमोत्थपर्यया ये भवन्ति मतिपूर्वका नरे । ते हिताहितपथप्रवर्तिनो यष्टिवज्जननतो ऽन्धतायुजः ॥ १३ वाला वह सम्यग्ज्ञान स्व- पर व्यवसायात्मक है । उदाहरणार्थ, जैसे दीपक अन्य वस्तुओं को प्रकाशित करता हुआ स्वयं को भी प्रकाशित करता है । यही स्वभाव ज्ञान का भी समझना चाहिये ॥ ९ ॥ मनुष्य अपने दोषसे पदार्थों के विषय में विपर्यय आदि को प्राप्त होता है उन्हें यथार्थ न जानकर विपरीत आदि स्वरूप जानता है । किन्तु सम्यग्ज्ञानी जीव उन्हें विपरीत आदि स्वरूप से न जानकर यथार्थ ही जानता है । ठीक भी है- जिसके नेत्र काच - कामलादि दोष से दूषित हैं, वह एक ही चन्द्रमा को दो रूप में देखता है । किन्तु जिसके नेत्र उक्त दोष से रहित हैं, वह उसे अभिन्न- एक ही देखता है ॥ १० ॥ जो यहाँ जीवों के लिये तीनों काल और तीनों लोक संबन्धी पदार्थों के विषय में हेय और उपादेय भाव को प्रकाशित करता है- उनमें यह त्याज्य है और यह ग्रहण करने योग्य है, इस प्रकार का बोध करता है - उसे सम्यग्ज्ञान कहा जाता है ॥ ११ ॥ • जो व्यक्ति प्रकाश में संचार करता हुआ भी -ज्ञान से वस्तुस्वरूप को जानता हुआ भी - हेय और उपादेय को नहीं जानता है, उसका वह ज्ञान इस प्रकार व्यर्थ है, जिस प्रकार कि सूर्य के द्वेषी उल्लू को उस सूर्य का प्रकाश व्यर्थ होता है ॥ १२ ॥ मनुष्य में ज्ञानावरण कर्म के क्षयोपशम से जो मतिपूर्वक ( श्रुतज्ञान की ) पर्याय उत्पन्न होती है वे जन्मान्ध मनुष्य की लकडी के समान संसार में उसे हित व अहित के मार्ग में प्रवृत्त ( और निवृत्त) करती हैं ॥ १३ ॥ १०) 1 विपर्ययानव्यवसायसंशयान्. 2 मनुष्यः 3 पदार्थेषु 1 विपर्ययादीनेति. 5 P D चन्द्र. 6 निर्मलनेत्रो द्विधा चन्द्रं नावलोकंते, D निर्मलनेत्रं । २१ ) 1 ज्ञानम् | १२ ) 1 PD° स वित्त: 2 घूकस्य, D उलूकस्य । १३) 1D आवरणक्षयोपशमात् ज्ञानपर्ययाः 2 जन्मनोऽन्धस्य । Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २१९ -११. १८] - आद्यप्रतिमाप्रपञ्चनम् - 841) मतिश्रुतावधिज्ञानमनःपर्ययकेवलम् । ___परोक्षे विकलाध्यक्षे प्रत्यक्षं सकलं क्रमात् ॥ १४ 842 ) मतिश्रुतावधिज्ञान विपर्ये ति कुदृष्टिषु । . सशर्करं यथा क्षीरं पित्ताधिज्वरिते कट ॥ १५ 843) विधूतदृङ्मोहबलैरभीक्ष्णं' समञ्जसज्ञानविबुद्धतत्त्वैः। प्रकम्पदूरीकृतचारुचित्तैश्चरित्रभारः समुपास्यते ऽतः ॥ १६ 844 ) सम्यक्सज्ञानचारित्रं लभते ज्ञानपूर्वकम् । .. विज्ञानानन्तरं तेनं चारित्रोपास्तिरुच्यते ॥ १७ 845 ) समस्तसावध वियोगजातं' भवत्युदासीनतमं चरित्रम् । चितं कषायैः सकलविविक्तं तदात्मरूपं विशदं सदैव ॥ १८ मतिज्ञान, श्रुतज्ञान, अवधिज्ञान, मनःपर्ययज्ञान और केवलज्ञान इन पाँच ज्ञानों में क्रम से मतिज्ञान और श्रुतज्ञान परोक्ष, अवधिज्ञान और मनःपर्ययज्ञान विकल प्रत्यक्ष, तथा केवलज्ञान सकल प्रत्यक्ष है ॥ १४॥ __जैसे पित्तज्वर वाले मनुष्य को खाँड से मिश्रित मधुर दूध कडुआ लगता है वैसे ही मिथ्यादष्टियों में मति श्रुत और अवधि ये तीन ज्ञान विपरीतता को प्राप्त होते हैं । (वस्तुस्वरूप को वे अन्यथा ग्रहण करते हैं ) ॥ १५ ॥ जो दर्शन मोहनीय के सामर्थ्य को नष्ट कर के निरन्तर समीचीन ज्ञान के द्वारा वस्तु. स्वरूप को यथार्थरूप से ग्रहण किया करते हैं तथा जिनका निर्मल चित्त स्थिरता को प्राप्त हो चुका है, वे सज्जन सम्यग्दर्शन और सम्यग्ज्ञान के पश्चात् चारित्र के भारकी उपासना किया करते हैं। (सम्यग्दर्शन व सम्यग्ज्ञानपूर्वक वे चारित्र का परिपालन करते हैं) ॥ १६ ॥ चूंकि चारित्र ज्ञानपूर्वक ही समीचीन' संज्ञा को प्राप्त होता है- यथार्थ को प्राप्त करता है । इसीलिये विज्ञान के अनन्तर-सम्यग्दर्शन-ज्ञान के पश्चात् ही उस चारित्र की आराधना कही गई है॥ १७ ॥ संपूर्ण पातकों का अभाव हो जाने से अतिशय उदासीन-राग-द्वेष से रहित-अर्थात् माध्यस्थ भाव से युक्त जो चारित्र प्राप्त होता है, वह सर्व कषायों से रहित हो कर निरन्तर निर्मलता को प्राप्त होता हुआ आत्मा का स्वस्वरूप है ॥ १८ ॥ १४) 1 प्रत्यक्षे, D अवधिमन:पर्यययोः परोक्षापरोक्षे । १५) 1 कुज्ञान । १६) 1 PD वारंवारं [चिन्तनम्. ] 2 पुरुषैः । १७) 1 कारणेन. 2 सेवा । १८) 1 व्यवहारचरित्रम. 2 अतिशयेन उदासीनम्. 3 P'चित्तम्. 4 रहितम्, 5 PD चारित्रम् निश्चयचारित्रम्. 6 D निर्मलम् । Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २२० - धर्मरत्नाकर: [११. १९846) निःशेषसंसारविषद्रुमूलकार्ष कपित्वा कुलयां शेषान् । योगप्रवृत्युत्थितकर्मशत्रून् स्वरूपराज्योल्लसिप्तप्रतापः ॥ १९ 847) सुमेरुवन्निःप्रति कम्पभावी संस्पृश्यमानश्च मलैनभोक्त्'। निर्वातपायोधिदात्मसुस्य ईदृग्यथाख्यातमवादि जीवः ॥ २० । युग्मम् 848 ) ममैदमस्याहमिति प्रवृत्त प्रतिक्षणोल्लासिक्किल्पजालैः। अनाविलः स्वस्थितिमात्रस्वस्थो दृग्जनिचारित्रमयों ऽथ जीवः ॥ २१ 849) जीवो न हन्तव्य इतीदृशो वा समस्तसावधविविक्तवृत्तिः । ___ काले मिते वाप्यमिते च जीवः सामायिकं धर्म इति प्रधानम् ॥२२ । युग्मम् 850 ) संज्वालनामत्रिकषायशान्तिक्षतिज्वलत्सयमभारसारः। सूक्ष्मेण लोभेन च लाञ्छितो यः स सूक्ष्मचारित्रमयो ऽस्ति जीवः ॥२३ जीव जब समस्त संसाररूप विषवृक्ष को-मोहनीय कर्म को-तथा कुलक को ज्ञानावरणादि अन्य तीन घातियां कर्मों के कुल को समूल नष्ट करके योग की प्रवृत्ति से बन्धनेवाले शेष वेदनीय कर्म को भी नष्ट कर देता है- स्थिति व अनुभागरूप बन्धसे रहित कर देता है - तब वह आत्मस्वरूप के राज्य से विकसित प्रताप से सुशोभित, सुमेरु पर्वत के समान स्थिर, आकाश के सेंमानं मल से-कर्मकलुषता से-अस्पृष्ट रहनेवाला और वायु के आघात से रहित समुद्र के समान अपने आत्मस्वरूप में अवस्थित हो जाता है। यही यथाख्यात चारित्र का स्वरूप कहा गया हैं ।। १९-२० ॥ सम्यग्दर्शन, सम्यग्ज्ञान और सम्यक्चारित्रस्वरूप जीव जब 'यह-धन-धान्या दिक परपदार्थ- मेरे हैं और मैं इनका स्वामी हूँ, इस प्रकार प्रवृत्त हो कर प्रत्येक समय में विकास को प्राप्त होनेवाले विकल्पसमूहों से मलिन न हो कर एकमात्र आत्मस्थिति में – निजस्वरूप में-भली भाँति स्थित होता है, तब उसके सामायिक चारित्र आविर्भूत होता है। अथवा, 'किसी भी प्राणो का घात करंना योग्य नहीं है' इस प्रकार के विवेक से जिसका व्यवहार कुछ मियत काल तक अथवा जीवनपर्यंत के लिये हिंसादिक समस्त पाप क्रियाओं से रहित हो चुका है वह सामायिक चारित्र का धारक होता है । यह सामायिक मुनिधर्म में प्रधान है ॥२१-२२॥ संज्वलन, क्रोध, मान और माया इन तीन कषायों के उपशम अथवा क्षय से जिसके यद्यपि श्रेष्ठ सामायिक आदि रूप संयम का भार प्रकाशमान रहता है फिर भी जो जीव सूक्ष्म १९) 1 PD काषं कषित्वा मलोत्पाटनं कृत्वा. 2 P° कुलयंश्च । २०) 1 आकाशवत. 2 PD निर्वातसमूद्रवत. 3 यथाख्यातं चरित्रम्.4 कथितवान् । २१) 1 अकलुष: D न मि [म ] लितः । २२) 1D मर्यादासहिते। Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ११.२८ ] - आद्यप्रतिमाप्रपञ्चनम् – 851) प्रत्यक्षतीर्थाधिपसं निधानाद् गच्छन् धरायां निहितैकपादः । परक्रमन्यासनिबद्ध दृष्टौ कुतश्चिदाविः स्थितजीव राशौ ॥ २४ 852 ) षण्मासपर्यन्तविराजमानतथास्थितिः किन्त्वहमेक एव । चित्तस्थिता हंकृतिरेवमस्ति पुमान् परीहारचरित्रचञ्चुः || २५ | युग्मम् 853 ) हिंसानृतस्तेयमथाङ्गनाङगसंर्गः स्वलाम्पटयमतो ह्यशेषम् । महानिवृत्तिर्महतामभीष्टं महाव्रतं नामितविश्वलोकम् ।। २६ 854 ) छेदे कुतश्चिच्च महाव्रतानां संस्थापनानेकभिदावकीर्णम् । छेदोपसंस्थापनमेतदुक्तम मुक्तचारित्रगुणं तदेव || २७ ॥ युग्मम् 855) निवृत्तियोगे सकले निविष्टो भवेद्यतीशेः समयस्य सारे । यात्वेकदेश | द्विरतिस्तु तस्यामुपासकः स्यान्निरतो दयादौ ॥ २८ 1 3 २२१ संज्वलन लोभ के उदय से लांछित हो कर यथाख्यात चारित्र से वंचित होता है, यह सूक्ष्म ( साम्पराय ) चारित्रका धारक होता है ।। २३ ॥ जो प्रत्यक्ष में तीर्थंकर के सान्निध्य में रहकर पृथिवीपर विहार करते समय वहाँ एक पाँव को रखता है और दूसरे पाँव को रखने के लिये दृष्टि के डालने पर यदि कहीं से जीवसमूह आकर वहीं स्थित होता है तो दूसरे पाँव को ऊपर उठाकर छह महीने तक उसी अवस्था में स्थित होता हुआ ' मैं ही एक ऐसे सामर्थ्यवाला हूँ ' इस प्रकार के अहंकार को मन में रखता है, वह मुनि परिहारविशुद्धि चारित्र का धारक होता है ॥ २४-२५ ॥ हिंसा, असत्य भाषण, चोरी, स्त्रीसंभोग और अपने अपने विषयों में इन्द्रियों की अतिशय लम्पटता, अर्थात् धनधान्यादि परिग्रहों में अतिशय आसक्ति, ये पाँच पाप हैं । महापुरुष जो इच्छानुसार उनका अतिशय परित्याग किया करते हैं, इसका नाम महाव्रत है। इसके परिपालन से समस्त लोक नम्रीभूत होते हैं । अज्ञानता व प्रमादरूप किसी कारण से उक्त महाव्रतों का छेद ( विनाश) होनेपर उनको अनेक भेदों से युक्त जो स्थापन किया जाता है उसे छेदस्थापन चारित्र कहते हैं । वह चारित्र गुणों से परिपूर्ण ही होता है ।। २६-२७ ॥ आगम अथवा आत्मा के सारभूत इस सम्पूर्ण निवृत्ति योग में हिंसादि पापों के त्याग में मुनि स्थिर रहते हैं । तथा इन्हीं पापों से एकदेशरूप से जो विरति होती है, उसका आराधक दया आदि गुणों में तत्पर रहनेवाला श्रावक होता है । ( अभिप्राय यह है कि मुनि तो ~ २४) 1 D प्रकट | २६ ) 1 परिग्रह | २७ ) 1P D गणम् : २८ ) 1D मुनि: 2 विरतो. 3 D दयादेः । Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २२२ - धर्म रत्नाकरः 5 856) मद्यमांसमधुना नवनीतं तान्युदुम्बरफलानि तमीभुक् । Aroha ft महारससंज्ञं हिसनस्य मुर्खतस्त्विति हेयम् ॥ २९ 857 ) अत्रामुत्रानर्थ संपादि नानाजीवोत्पत्तिस्थानमित्यागमश्च । मद्यानेशुर्मूलतो यादवेन्द्रास्तस्मान्मद्यं नैव देयं न पेयम् ॥ ३० 858) देवाद्यैः किल पीतं मद्यं तस्मा॑न्न॒ युज्यते पातुम् । न भवन्ति ते पिबन्तः कृत्यमकृत्यं न वा ततः कृतिनाम् ॥ ३१ 859 ) तज्जातजीवहतिसद्मं निषेव्यमाणं मद्यं विमोहयति मानसमङगभाजाम् । मुग्धा न धर्ममधियन्ति विडम्बनेन विस्मृत्य धर्ममधिकं च चरन्ति हिंसाम् ॥ 3 [ ११.२९ उक्त पाँचों पापों का पूर्णतया परित्याग करता है, किंतु गृहस्थ एकदेशरूप से ही उनका परित्याग करता है ) ॥ २८ ॥ मद्य, मांस, और मधु के साथ मक्खन, (पाँच) उदुंबर फल रात्रिभोजन, तथा महा- रससंज्ञक वस्तु ये नीलिका के समान हिंसा का मुख है । अर्थात् इनके सेवन से त्रसजीवों का अतिशय घात होता है । इसलिये इनका त्याग करना चाहिये ॥ २९ ॥ मद्यपान से इस लोक और परलोक में भी अनर्थ उत्पन्न होते हैं । तथा 'वह नाना जीवों की उत्पत्ति का स्थान है' ऐसा आगम वचन भी है । उस मद्य के सेवन से संपूर्ण यादव राजों का समूल नाश हुआ है । इसलिये वह मद्य न किसी को देना चाहिये और न पीना हो चाहिये ॥ ३० ॥ देवादिकों ने मद्यपान किया है ऐसा सुना जाता है । अतः उस मद्य को पीना योग्य नहीं है क्योंकि पीनेवालों का सर्वनाश होता है । इसलिये विद्वानों ने वह कुकर्म नहीं करना चाहिये ॥ ३१ ॥ उस (मद्य) में उत्पन्न हुए जीवों के घातका घर है । ( उसके पान से वे सब जीव नष्ट हो जाते हैं) । मद्य के सेवन से प्राणियों का मन मुग्ध होता है और मोहित मूढताको प्राप्तधर्म का अध्ययन नहीं कर सकते हैं । वे उससे प्रतारित होकर धर्म को भूल जाते हैं और अधिक हिंसा किया करते हैं ॥ ३२ ॥ २९) 1 रात्रिभोजनम्, D रात्रिभुक्. 2 D भांग. 3D विषम् 4 प्रथमतः 5 त्याज्यम् । ३०) 1 P. D नष्टा: 2 D यादवराजा । ३१) 1 देवादिपानात्. 2 ते देवा अपि मद्य पिबन्तः 3 मद्यपानात्, ततः कारणाद्वा । ३२) 1 तस्य मद्यस्य तस्मान्मद्याद्वा. 2 कथंभूतं मद्यम्. 3 कर्तृ. 4 प्राणिनाम्. 5 न प्राप्नुवन्ति । Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -११. ३४] - आद्य प्रतिमाप्रपञ्चनम् - 860 ) अभिमानभयजुगुप्साहास्यारतिशोककामको पाद्याः । हिंसायाः पर्यायाः सर्वे ऽपि च नरकसंनिहिताः || ३२*१ 861 ) मद्यैकबिन्दुसंपन्नाः प्राणिनः संचरन्ति चेत् । पूरयेयुर्न संदेहः समस्तमपि विष्टम् ॥ ३२२ 862 ) एकस्मिन् वासरे मद्यनिट तेघूतिलेः किल । एतदोषात्सहायेषु मृतेष्वापदनापदम् ॥ ३२३ 863 ) तद्वन्मांसं प्राणिनामेव घाताज्जातं पातात्खच्च विप्रव्रजस्य । तस्मान्मांसं खादतान्मा दयालुः किचैतस्मान्नेर्शुरन्ये बकायाः ।। ३३ 864 ) स्वभावदुर्गन्ध्यशुचि प्रसिद्धं परस्य देहोत्थनेनं मांसम् । 5 २२३ करोत्यंकृत्यं यदि नाम मर्त्यो ध्रुवं सं पोष्यं न वपुस्ततो ऽतः ॥ ३४ अभिमान, भय, जुगुप्सा (घृणा), परिहास, अरति, ये बुरे कार्य करने में प्रीति, शोक, कामविकार और क्रोध आदिक सब हिंसा के ही अवस्थाविशेष हैं । ये सब उस मद्य के निमित्त से उत्पन्न हुआ करते हैं ।। ३२*१ ॥ के एक बिन्दु में उत्पन्न हुए प्राणी यदि संचार करें तो वे इस समस्त लोक को व्याप्त कर देंगे, इसमें कुछ भी संदेह नहीं है ॥३२*२॥ धूर्तिल नामक चोर केवल एक दिन के लिये ही उस मद्य का परित्याग करने से उक्त मद्य के पान के दोष से अन्य चार सहायक चोरों के मर जानेपर आपत्ति बच गया था । ( अभिप्राय यह है कि एक दिन मद्य के न पीने से धूर्तिल नामक चोर तो बच गया था, किन्तु शेष चार चोर उस मद्य के पीने से परस्पर लडकर मृत्यु को प्राप्त हुए ) ॥ ३२३ ॥ मद्य के समान माँस भी प्राणियों के घात से ही उत्पन्न होता है । -- -(?) इसलिये दयालु पुरुष उसका भक्षण न करें । इसके सेवन से अन्य बक राजा आदि नष्ट हुए हैं ॥ ३३ ॥ 1 स्वभावतः दुर्गन्ध से संयुक्त और अपवित्र माँस दूसरे - मृग आदि - प्राणी के शरीर के पीडन से सिद्ध ( प्राप्त है । और जब वह मृत्यु - उस माँसके आश्रयभूत प्राणी का मरण - अकाको करता है - उसे कष्ट पहुँचाता है - तब वैसी अवस्था में मनुष्य को उस मांस के आश्रय से ३२*१) 1 D प्रवेशकाः । ३२*२) 1 D सूक्ष्मजीवाः 2 D° संदेह 3 त्रिभुवनम् । ३२*३ ) 1 घूर्तिलनामा कश्चित्. 2 एतन्मद्यस्य दोषात्. 3 सहायेषु मित्रेषु मृतेषु. 4 अनापदं पदं प्राप्तः । ३३ ) 1 आपदः सकाशात्. 2 आकाशात्. 3 कारणात्. 4 मा मांसं दयालुभेक्षताम् 5 मांसात्. 6 PD नष्टाः 7 बकराजादयः । ३४) 1 क्लेदनेन, D विनाशेन. 2 P D करोत्वकृत्यम्. 3 P° मृत्यु. 4 मृत्यु:. 5 मांसात्. 6 कारणात् । Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २२४ - धर्मरत्नाकर: [११, ३५ 865) आरम्भादशने ऽपि नाम बहुधा हिंसेति संभावयन् स्वल्पा सैकमजोद्भवाद्धि पिशितात् तृप्तिश्च पाण्मासिकी । माण्डव्यः कृतवानतस्तदपरे ब्रूयुर्बहिर्दृष्टय स्तन्नामं परिपच्यमानमनिशं पक्वं च संसूर्च्छति ॥ ३५ 866 ) यदपि किल भवति मांसं स्वयमेव मृतस्य महिषषभादेः । तत्रापि भवति हिंसा तदाश्रितनिगोदनिर्मथनात् ॥ ३५*१ 867) तदुक्तम् आमासु व पक्कासु व विपच्चमाणासु मंसपेसीसें। सातत्तेणोप्पाओ तज्जाईणं निगोदाणं ॥ ३५७२ 868 ) अल्पक्लेशात्सुखमनुसरेत्स्क्स्य यः संविधातुं' आत्मंद्विष्टान्यनुदिनमसौ मा परत्रापि कुर्यात् । धर्माच्छर्म स्वयमनुभवन् द्वेष्टिं तं नाम मूढः को ऽज्ञश्छिन्ते समभिलषितप्रापकं कल्पवृक्षम् ॥ ३६ अपने शरीर का पोषण नहीं करना चाहिये । (अभिप्राय यह है कि मृत्यु का कष्ट सभी को व्याकुल किया करता है। तब ऐसी अवस्था में विवेकी मनुष्य को स्वयं जीवित रहने की इच्छा से दुसरे प्राणियों को मारकर उनके माँस से अपने शरीर का पोषण करना योग्य नहीं है ॥३४॥ भोजनविषयक आरम्भ से भी बहुत प्रकार की हिंसा होती है । उसकी अपेक्षा एक बडे हाथी के मारने से हिंसा थोडी और उसके माँस से तृप्ति छह महीनोंतक हो सकती है । इसी सम्भावना पर माण्डव्य नामक ऋषि ने यही किया था। ऐसा अन्य मिथ्यामति कहते हैं। परन्तु वह युक्त नहीं है । क्योंकि माँस चाहे कच्चा हो, चाहे पक रहा हो अथवा पक चुका हो, उसकी सभी अवस्थाओं में निरन्तर जीवराशि उत्पन्न होती ही है ॥ ३५॥ स्वयं मरे हुए भैंसे और बैल आदि प्राणियों का भी जो माँस होता है, उसमें भी उसके आश्रय से रहने वाले निगोद जीवों के विघात से हिंसा होती ही है। ।। ३५+ १ । कहा भी है कारण यह है कि कच्ची, पकी हुई और वर्तमान में पकती हुई भी मास की डलियों में निरन्तर उसी जाति के निगोद जीवों की उत्पत्ति होती रहती है ।। ३५२२ ॥ जो थोडे से कष्ट से अपने लिये सुख के उत्पन्न करने का प्रयत्न करता है, उसे प्रतिदिन दूसरे के प्रति ऐसे व्यवहार को नहीं करना चाहिये, जो स्वयं अपने लिये अभीष्ट न हो। जो ३५) 1D माण्डव्यऋषिः । ३५*१) 1 मृतकमांसे. 2 तस्य मांसस्याश्रितानां निगोदानां विनाशात । ३५.*२11 Dअपक्वेष पक्वेष, 2 D पच्यमानः सन सूक्ष्मबादराः. 3 P D खण्डेष. 4 निरन्तरेण,D सत्त्वस्य जातं सात्वं 5 उत्पादात्. 6 मांसजातीनां निगोदानाम् । ३६) 1 कर्तम. 2 आत्माहितकार्याणि. 3 परेष.4 सौख्यम्. 5 द्वेषं करोति. 6 धर्मम् । Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -११. ३७*४] - आद्यप्रतिमाप्रपञ्चनम् - २२५. 869 ) यस्तदासुखसंगतो न वा मौग्ध्यभाग्विशदधर्मकर्मणि । आयतौ सकलदुःखवजितो ऽमुत्रं चात्रं भविता स मानवः ॥ ३७ 870 ) यः परानुपघातेन सुखसेवापरायणः । स सुखं सेवमानो ऽपि जन्मान्तरसुखाश्रयः ॥ ३७*१ 871) स भ्रभारः परं प्राणी जीवन्नपि मृतश्च सः।। यो न धर्मार्थकामेषु' भवेदन्यतमाश्रयः ॥३७*२ 872 ) यः स्वतो वान्यतो वापि नाधर्माय समीहते । स एव विदुषामाद्यो विपरीतं चरन् जडः ॥ ३७*३ 873 ) यत्परत्र करोतीहँ सुखं वा दुःखमेव वा। वृद्धये धनवंदत्तं स्वस्य तज्जायते ऽधिकम् ॥ ३७*४ धर्म से प्राप्त हुए सुख का स्वयं अनुभव करता हुआ उसी धर्म से द्वेष करता है उसे मूर्ख ही समझना चाहिये । ठीक है- ऐसा कौनसा मूर्ख है जो अभीष्ट फल की प्राप्ति के कारणभूत कल्पवृक्ष को स्वयं काट डालता हो ॥३६ ॥ जो मनुष्य तात्कालिक सुख से संयुक्त होकर निर्मल धर्मकार्य में मूढता को प्राप्त नहीं होता है-(विवेकहीन होकर उसमें आसक्त होता हुआ धर्मक्रियाओं को नहीं छोडता है)-वह परिणाम(फलकाल)में इस लोक और परलोक दोनों में ही समस्त दुःखों से रहित होता है ॥३७॥ जो दूसरे प्राणियों का घात न कर के सुखोपभोग में तत्पर रहता है, वह वर्तमान भव में सुख का अनुभव करता हुआ आगे के भव में भी उस सुख का उपभोग किया करता है ॥३७*१॥ जो धर्म, अर्थ और काम इन तीन पुरुषार्थों में से किसी एक पुरुषार्थ का भी आश्रय नहीं लेता है, वह केवल पृथिवी का भार होकर जीता हुआ भी मरे हुए के ही समान है ॥३७*२ जो सत्पुरुष स्वयं और अन्य की प्रेरणा से भी अधर्म कार्य करने के लिये उद्युक्त नहीं होता है, वही विद्वानों में मुख्य होता है । इसके विपरीत जो पुरुष स्वतः अथवा अन्य की प्रेरणा से धर्म से विपरीत आचरण करता है उसे जड (मूर्ख) समझना चाहिये ॥३७*३॥ ___ संसार में जो वस्तु दूसरे प्राणियों के लिये सुख को अथवा दुख को ही करती है, वह वृद्धि के निमित्त दिये गये धन के समान अपने लिये अधिक सुख अथवा दुख का ही कारण होती, ३७) 1 तत्कालजातम. 2 Dविवेकवान न. 3 वद्धावस्थायाम. D उत्तरकाले. 4 परत्र.5 इहलोके । ३७*२) 1 धर्मार्थकामेषु मध्ये. 2 अन्यतम एकाश्रयो न भवेत् सोऽपि जीवन्नपि मृतः । ३७*४) 1 परेषु, D अन्यस्मिन् कस्मिश्चिज्जीवे. 2 संसारे. 3 वृद्धिनिमित्तम्. 4 D सुखवत्. 5 आत्मनः. 6 तस्मात् सुखदुःखात् । ...., २९ Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - धर्मरत्नाकरः [११. ३७१५874) तत्स्वस्य हितमिच्छन्तो मुञ्चन्तश्चाहितं मुहुः । सन्तो दन्ति कथं मांसं परव्यापत्तिसंभवम् ॥३७*५ 875) मद्यमांसमधुप्रायं कर्म धर्माय चेन्मतम् ।। अधर्मः को ऽपरः किं वा भवेद् दुर्गतिदायकम् ॥ ३७*६ 876) स धमों यत्र नाधर्मस्तत्सुखं यत्र नासुखम् । तज्ज्ञानं यत्र नाज्ञानं सा गतिर्यत्र नागतिः ॥ ३७*७ 877 ) श्राद्धादौ पितृ तर्पणादिकृतये मांस न देयं सदा पित्रादेरिव जीवितं प्रियतरं' सर्वाङगभाजां यतः । सिद्धान्ते च कृतान्तकल्प इव चेदुक्तं हितं नो तथा युक्त्या यंन्न घटामुपैति तदहं दृष्ट्वापि न श्रद्धधे ॥ ३८ है। (तात्पर्य यह कि, मॉस जब दूसरे मृगादि प्राणियों को दुख उत्पन्न करने वाला है तब उससे अपने शरीर को पुष्ट करनेवाले मनुष्य को उसके भक्षण से आगे स्वयं के लिये भी दुख ही अधिक उत्पन्न होनेवाला है) ॥३७*४ ॥ इसलिये जो सत्पुरुष अपने ही हित की इच्छा से निरन्तर अहित को त्यागने वाले हैं वे भला दूसरों को दु:ख उत्पन्न करनेवाले मांस का भक्षण कैसे कर सकते हैं ? कभी नहीं ॥३७*५॥ जो कार्य मद्य, माँस और मध की प्रचरता से संयुक्त होता है, वह यदि धर्म के लिये माना जायेगा. तो फिर दर्गतिदायक ऐसा अन्य कौनसा कार्य संभव है जो अधर्म का कारण होगा ? (अर्थात् वैसी अवस्था में तो निकृष्ट से निकृष्ट कार्य भी धर्मरूप माना जा सकता है और तब वैसी अवस्था में दुर्गति प्राप्ति का भय भी किसी को नहीं रहेगा) ॥३७१६॥ वस्तुतः धर्म का कार्य तो वही हो सकता है जिसमें अधर्म का -पापाचरण का- लेश भी नहीं होता है । यथार्थ सुख भी वही हो सकता है, जिसमें दुःख का लेश भी न हो । समीचीन ज्ञान भी वही कहा जा सकता है जिसमें अज्ञान का कुछ भी संबन्ध न हो। तथा गति भी वही उत्कृष्ट मानी जा सकती है, जहाँ से पुनः संसार में आगमन का संभव न हो ॥३७*७॥ श्राद्ध आदि कर्म में पितृतर्पण आदि के लिये माँस का देना कभी भी योग्य नहीं है। जीवन जैसे पिता आदि को अतिशय प्रिय है वैसे ही वह सभी प्राणियों को अतिशय प्रिय है । यदि यम के समान प्राणिविघातक किसी शास्त्र में वैसा कहा गया है तो वह वैसा हितकारक नहीं है। जो बात युक्ति से संगत नहीं है उस पर मैं देख कर भी श्रद्धा नहीं कर सकता हूँ ॥ ३८॥ ३७*५) 1 P D भक्षन्ति. 2 अपरजीवघातोत्पन्नम् । ३७*६) 1 D कर्म । ३८) 1 वल्लभम्. 2 परशास्त्रे. 3 P° हिते, न इलाध्यम्. 4 D मांसम् । Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -११. ३९] • आद्य प्रतिमाप्रपञ्चनम् - 878) मांसादिषु दया नास्ति न सत्यं मद्यपायिषु । आनृशंस्यं' न मर्त्येषु मधूदुम्बरसेविषु ॥ ३८* १ 879 ) मधुशकलमपि प्रायो मधुकर हिंसात्मकं भवति लोके । भजति मधुमूढबुद्धिर्यो भवति स हिंस को ऽवश्यम् ॥ ३८*२ 880 ) स्वयमेव विगलितं यद् गृहीतमथवा छलेन निजगोलात्' । तत्रापि भवति हिंसा तदाश्रयप्राणिनां घातात् ॥ ३८*३ 881 ) मधुमद्यं नवनीतं पिशितं ' च मते ' महाविकृतयस्ताः । कल्प्यन्ते न व्रतिनां तद्वर्णा जन्तवस्तत्रं ॥ ३८*४ 3 4 882) ग्रामसप्तकविदाहनोपमं कथ्यते ऽत्र मधु बिन्दुभक्षणम् । राजिकार्त इव मेरुरुत्थितस्तत्कथं तुं मधु रस्यते मुधा ॥ ३९ 3 २२७ मांस भक्षण करनेवाले मनुष्यों में दया और मद्य के पीनेवाले मनुष्यों में सत्यभाषण संभव नहीं है । इसी प्रकार मधु और उदुम्बर ( त्रस जीवयुक्त ) फलोंका भक्षण करनेवाले मनुष्यों में दयालुता नहीं रह सकती है ॥ ३८* १ ॥ लोक में मधु (शहद) का टुकडा - एक बूंद भी बहुधा मधुमक्खियों की हिंसारूप होती है । तब ऐसी अवस्था में जो मुर्खबुद्धि - अविवेकी मनुष्य - उस मधु का सेवन करता है वह अवश्य ही हिंसक - हत्यारा होता है ॥ ३८२॥ जो मधु छत्ते से स्वयं ही निकला है अथवा कपटपूर्वक मधु के उस छत्ते से ग्रहण किया गया है उसमें भी उसके आश्रित प्राणियों के घात से हिंसा होती ही है ॥ ३८३॥ मधु, मद्य, मक्खन और माँस ये चारों अतिशय विकाररूप हैं । इसीलिये व्रतीजनों को उनका सेवन करना योग्य नहीं है । क्योंकि, उन में उन्हीं का जाति के जीव रहा करते हैं, जिनका विघात उन के सेवन से अवश्य होनेवाला है ॥ ३८४ ॥ मधु की एक ही बूंद का सेवन सात गाँवों के जलाने के समान है। ( जितना पाप सात गाँवों के जलाने से हो सकता है, उतना पाप उसकी बूँदमात्र के सेवन से होता है ) । उदाहरण के रूप में उक्त पाप को ऐसा समझना चाहिये जैसे कि क्षुद्र राई के कण से मेरु उठ खड़ा हुआ हो। इसलिये महापाप के कारणभूत उस मधु का व्यर्थ स्वाद क्यों लिया जाता है ? ( अर्थात् वैसी अवस्था में उसका सेवन करना योग्य नहीं है ) ॥ ३९ ॥ ३८*१) 1 D कृपापरिणामं. 2 D पुरुषेषु । ३८* २ ) 1D मक्षिका । ३८* ३ ) 1 मधुच्छत्तात् ३८*४) 1 मांसम्. 2 जैनमते. 3 P कल्पन्ते, ता विकृतयः व्रतिनां न कल्पन्ते न युक्ता भवन्ति. 4 मध्वादीनां सदृशा:. 5 मध्वादिषु । ३९ ) 1राईमात्रात् मधुभक्षणात्. 2 अहो. 3 P D भक्ष्यते 4 वृथा । Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २२८ -धर्मरत्नाकरः - [११. ४०883 ) सरघामुखनिर्यासः सरघादेहमिश्रितम् । ____परलालाविलोच्छिष्टं तत्कथं प्राश्यतां मधु ॥४० 884) कुसुमरस इतीदं श्राद्धकाले ऽप्ययुक्तं बहुविधतनुभाजां भञ्जनादत्र नूनम। परहतगजमात्रक्रव्यसंप्राणनं वा त्रिभुवनगतकीर्तस्तस्य माण्डव्यनाम्नः ॥ 885) किं च पुष्पपुरे' विप्रो मध्वास्वादनसक्तधीः। ननाश बहुभिः सार्धमित्यतो ऽपि न खाद्यते ॥ ४२ 886) योनिरुदुम्बरयुग्मप्लान्यग्रोधपिप्पलफलानि । त्रसजीवानां तस्मात्तेषी तद्भक्षणे हिंसा ।। ४२*१ 887 ) यानि तु पुनर्भवेयुः कालोत्सनत्रसानि' शुष्काणि । भजतस्तान्यपि पापं विशिष्टरागादिरूपं स्यात् ।। ४२*२ जो मधु मधुमक्खियों के मुंह से निकला हुआ, अनेक मृत शरीर से मिश्रित तथा दूसरे प्राणियों की लार से मलिन व उच्छिष्ट होता है वह कैसे खाया जाता है ? ( अर्थात विवेकी मनुष्यों को ऐसे घृणित मधु का सेवन करना योग्य नहीं है) ॥ ४० ॥ ___ मधु को फूलों का रस समझकर यदि श्राद्ध के समय में दिया जाता है तो वह भी योग्य नहीं है । कारण कि उसके निकालने में असंख्यात मधुमक्खियों का तो विनाश होता ही है। (साथ ही उस के भीतर जो अन्य बहुत प्रकार के कीडे रहते हैं उनका भी उस के भक्षण में निश्चय से विनाश होता है । । उदाहरण स्वरूप माण्डव्य ऋषिने, जिसकी कि कीर्ति तीनों लोकों में फैल रही थी दूसरे के द्वारा मारे गये हाथी के मांस को जो खाया था वह योग्य नहीं था। (कारण कि स्वयं जीवघात के न करने पर भी उस माँस में रहने वाले अन्य असंख्यात जीवों का विघात हुआ ही करता है ) ॥ ४१ ॥ ' पुष्पपुर (पाटलीपुत्र नगर ) में जो एक ब्राह्मण मधुभक्षण में आसक्त हुआ था। वह उस के भक्षण से अन्य बहुतों के साथ मरण को प्राप्त हुआ है । इसलिये भी मधु को नहीं खाना चाहिये ॥ ४२ ॥ ऊमर और कठूमर ये दो प्लक्ष, वडका फल और पाकर तथा पीपल ; ये पांचों फल चूंकि त्रस जीवों की उत्पत्ति के स्थान हैं । इसलिये उनके भक्षण से हिंसा होती है।४२*१॥ इसके अतिरिक्त समयानुसार जिनके भीतर अवस्थित त्रस जीवों का विघात हो चुका ४०) 1 मधुमक्षिकारसः, D मक्षिका. 2 मषि[ क्षि ]काण्डम् । ४१) 1 मधु. 2 मांसेन निजजीवितव्यरक्षणम्, D मांसं । ४२) 1 D नगरे । ४२*१) 1 उत्पत्ति. 2 उंबरक बर द्वौ, D गूलरिकवरी 3 पिलषणि. 4 तेषाम् उदुम्बरादीनाम्. 5 तेषां वसजीवानाम् । ४२*२) 1 PD°त्सन्नत्र सानि शुरु, काल. पतितानि, D मृतानि नसानि । Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २२९ -११. ४७] - आद्यप्रतिमाप्रपञ्चनम् - 888 ) सूक्ष्मजीवबहुतात्र कथ्यते किंचिदेव वसतिश्च देवता । स्याद्वनस्पतिरितीरणे कथं भक्ष्यते ह्यवयवो ऽपि वन्यते ॥ ४३ 889 ) त्वचं च कन्दमेव वा पलाशमेतदुद्भवम् । व्रतं न खादतां स्ख लेद् व्रतार्थिनां कुतश्चन ॥ ४४ 890) एतत्फलादनाद् दुःखं कियन्तः प्रापिरे न हि । मद्यमांसमधूनां च त्यागे ऽस्य च न के सुखम् ।। ४५ 891) न मांससेवने दोषो न मद्ये न च मैथुने । प्रवृत्तिरेव भूतानामित्यूचुविषयार्थिनः ॥ ४६ 892) अनादिकालं भ्रमतां भवाब्धो निवृत्तिदूरीकृतमानसानाम् । स्वप्ने ऽपि सत्संगतिदूरितानामिदं वचः पेशलतां प्रयाति ॥ ४७ है ऐसे उन उपर्युक्त सूखे फलों के भी भक्षण से विशिष्ट रागादिरूप पाप (हिंसा) होता ही है ॥ ४२*२॥ उपर्युक्त उदुम्बर फलों में सूक्ष्म जीवों की अधिकता कही जाती है । इस के अतिरिक्त वे-पीपल आदि के वृक्ष-देवों के निवासस्थान होते हुए स्वयं भी देव कहे जाते हैं । तब वैसी अवस्था में भला उक्त फलों का भक्षण कैसे किया जाता है, ( अर्थात् उनका भक्षण करना योग्य नहीं है । उनका तो अवयव - एक एक अंश भी -वन्दनीय है ) ॥४३॥ ___ इन वृक्षों से उत्पन्न होनेवाली छाल, जल अथवा पत्ते को खानेवाले व्रताभिलाषी (व्रती) जनों का व्रत क्यों नहीं स्खलित होगा ? होगा ही ॥ ४४ ॥ इन फलों के भक्षण से कितने लोग दुःख को नहीं प्राप्त हुए हैं? तथा मद्य, माँस और मधु का त्याग करने से कौन से जन सुख को प्राप्त नहीं हुए हैं ? ॥ ४५ ॥ न मांस के भक्षण में दोष है, न मद्य के पीने में दोष है और न मथुन के सेवन में भी दोष है । क्योंकि, यह सब प्राणियों को प्रवृत्ति स्वाभाविक ही है, ऐसा कितने ही विषयासक्त जन कहा करते हैं। सो यह कथन उन्हीं को सुन्दर प्रतीत होता है जिनका मन उक्त मद्यादि के त्याग की ओर से सदा दूर रहा है और जो इसी कारण अनादि काल से संसार में परिभ्रमण कर रहे हैं तथा जिनको स्वप्न में भी कभी सत्पुरुषों की संगति नहीं प्राप्त हुई है ॥४६-४७॥ ४३) 1 उंबरादिषु. 2 D इस प्रकार स्त्रीकारणे । ४४) 1 पत्रम् । ४५) 1 मांसादि उदुम्बरादि. 2 PD भक्षणात्. 3 उदुम्बरादेः, D अदनस्य । ४६)1 जीवानाम् । ४७) 1 मद्यमांसादि-निवृत्तिरहितानाम्. 2 साधुसंगतिरहितानाम्. 3 मनोज्ञताम् । Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २३० - धर्मरत्नाकरः - 893 ) चारित्रिणां मुमुक्षूणां विषयग्रहदूषिणाम् । स्तुत्या वाणी तदीयैषा निवृत्तिस्तु महाफलम् ॥ ४८ 894 ) न राक्षसा अध्यनिवृत्तिभाजः सर्वाशिनः सन्ति तपोवियुक्ताः । कर्तुं निवृत्ति प्रविनिन्द्य भक्ष्यात् विवेकमासाद्यं तरां दुरापम् ॥ ४९ 895 ) स्वभावतः कस्यचिदेव किंचिद् भक्ष्यं त्वभक्ष्यं प्रथितं त्रिलोक्याम् । संसारमुन्मोक्षिषु तद्विशेषाद् व्रतं विना यान्ति यतो न सिद्धिम् ॥ ५० 896 ) अपि च त्यजतां दूरं जिह्मतां ' महतामपि । 2 अभीष्टं सिध्यति प्रायो वहतां निश्चयव्रतम् ॥ ५१ 3 897 ) संप्रधार्य' बहुधेति कारणं प्रोज्झनीयमिदमष्टकं बुधैः । [ ११.४८ देवता व्रतवतां नमन्ति यद् यान्ति नैव नरकं व्रतोचिताः ॥ ५२ जो सदाचार का पालन किया करते हैं, जिनकी संसार से मुक्त होने की प्रबल इच्छा होती है, और जो विषयरूप पिशाच से द्वेष करते हैं - उसके वशीभूत नहीं होते हैं - वे यह कहा करते हैं कि उक्त माँसादि का परित्याग अतिशय फलप्रद है । यह वाणी प्रशंसनीय है ॥ ४८ ॥ सादिक से विरत न होकर सब कुछ खानेवाले राक्षस भी तप से शून्य नहीं होते हैं । अतिशय दुर्लभ विवेक को प्राप्त करके उक्त घृणित मांसादि भक्ष्य वस्तुओं से विरत होने के लिये (उद्यत होते हैं ) ॥ ४९ ॥ तीनों लोकों में स्वभाव से किसी विरले ही व्यक्ति को कुछ भक्ष्य और कुछ अभक्ष्य रूप से प्रसिद्ध होता है, अर्थात् भक्ष्याभक्ष्य विषयक इस प्रकार का विचार विरले ही भव्य जीव को हुआ करता है । परंतु जो संसार से मुक्त होना चाहते हैं, उनको भक्ष्य और अभक्ष्य का विशेष विचार ध्यान में रखना पडता है, क्योंकि, व्रत बिना सिद्धि की प्राप्ति नहीं होती है ॥५०॥ कपट का दूर से त्याग कर के ही दृढतापूर्वक व्रत को धारण करनेवाले महापुरुषों को भी प्रायः उनका अभीष्ट सिद्ध होता है । तात्पर्य यह कि पुरुषों को भी दृढतापूर्वक व्रत को धारण करना पडता है ॥ ५१ ॥ मद्य, माँस, मधु और पाँच उदुम्बरफल इन आठों के त्याग के कारणों का अनेक प्रकार से विचार कर के विद्वान् जनों को उनका परित्याग करना चाहिये । कारण यह कि व्रतों का ऐसा माहात्म्य है कि जिस से देवता भी व्रतीजनों की वन्दना करते हैं तथा वे व्रतीजन नरक में नहीं जाते हैं ॥ ५२ ॥ सो ही कहा गया है - मुक्ति प्राप्त करने के लिये महा ४८) मांसादिनिवृत्तिः । ४९ ) 1 P° तपोऽपि युक्ताः ° 2D प्राप्य । ५० ) 1 भक्ष्यं वस्तु युक्तअयुक्तं कृतं निषेधितम् । ५१ ) 1P D समलताम्. 2 धरतां धारकाणां वा । ५२ ) 1 इति कारणं धृत्वा विचार्य च . 2 त्यजनीयम्. 3 मद्यमांसमधु उदुम्बरपञ्च 4 P व्रतसंयुक्ताः, D योग्याः । Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २३१ -११. ५३*१] - आद्यप्रतिमाप्रपञ्चनम् - 898) उक्त च संदिग्धे ऽपि परे लोके त्याज्यमेवाशुभं बुधैः । ___ यदि न स्यात्ततः किं स्यादस्ति चेन्नास्तिको हतः ॥ ५२*१ 899) मद्यादिस्वादिगेहेषु पानमन्नं च नाचरेत् । तदमत्रादिसंसर्ग न कुर्वीत कदाचन ॥ ५२*२ 900) अपाङ्क्तेयैः' समं कुर्वन् संसर्ग भोजनादिषु । प्राप्नोति निन्द्यतामत्र परत्र च न सत्फलम् ॥ ५३ 901) दृतिप्रायेषु पानीयं स्नेहं च कुतपादिषु । व्रतस्थो वर्जयेन्नित्यं योषितश्चाव्रतोचिताः ॥ ५३*१ जन्मान्तरस्वरूप परलोक के विषय में सन्देह के रहने पर भी विद्वानों को अशुभका-पाप कार्य का-त्याग करना ही चाहिये । यदि नरक स्वर्गादिरूप परलोक नहीं भी हो, तो भी इस से क्या होगा? अर्थात् नरक स्वर्गादि के न होने पर भी अशुभ त्याग से कुछ बिगडता नहीं है और यदि वह परलोक है तो उसको न माननेवाले नास्तिक-चार्वाक - को नष्ट हुआ समझना चाहिये। (दूसरा अर्थ यह भी हो सकता है कि यदि वह परलोक है तो 'न आस्तिको हतः' अर्थात् उसके अस्तित्व को स्वीकार करनेवाला कुछ नष्ट नहीं हुआ-परलोक में सुखी ही रहनेवाला है )॥ ५२* १ ॥ मद्य आदि का स्वाद लेनेवाले-उन असेवनीय पदार्थों का सेवन करनेवाले -निकृष्ट जनों के घरपर भोजन-पान आदि नहीं करना चाहिये -उनके यहाँ पानी पीना भी अहितकर है। साथ ही उन के यहाँ के बर्तन आदि का भी संसर्ग-उपयोग-कभी नहीं करना चाहिये ||५२*२॥ जो पंक्तिबाह्य जनों के साथ-असदाचरण के कारण जिनका सहभोजनादि से बहिष्कार किया गया है उनके साथ-भोजन आदि के समय संसर्ग करता है वह इस लोक में तो निन्दा को प्राप्त होता है और परलोक में उत्तम फल को-स्वर्गादि सुख को-नहीं प्राप्त होता है ॥५३॥ व्रती पुरुष को चमडे की मशक आदि में रखे हुए पानी का और चमडे के कुप्पेसे रखे हुए तेल-घी आदि का सेवन नहीं करना चाहिये। साथ ही उसे व्रताचरण के अयोग्य स्त्रियों का भी परित्याग करना चाहिये ।। ५३* १ ॥ ५२*१) 1 परलोके इत्यर्थः. 2 तर्हि परलोकनिषेधको हतः । ५२*२) 1 मांसमधुमद्यपानगृहेषु. 2 तेषां मद्यादिस्वादिनाम् अमत्रादि भाजनादि । ५३) 1 P D पङक्तिरहितैः । ५३*१) 1 P° कुरुपादिषु, D°कुतुपादिषु ° D तैलं घृतं कूपेषु. 2 व्रतरहिताः स्त्रियः [ परित्यजेत्.] । Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २३२ - धर्म रत्नाकरः - 902 ) देशकालबललोलुभत्वतस्तत्स्थमेव यदि गृह्यते जनः । निन्द्यतां तदपि चात्मचेष्टितं बुध्यतां च जिननाथभाषितम् ॥ ५४ 903 ) कुतर्कागमसंभ्रान्तचेतसः केऽपि वादिनः । विवदन्ते प्रबन्धेन नाभक्ष्यं' किंचनापि हि ॥ ५५ 904 ) जीवयोगाविशेषेणं उष्ट्रमेषादिकायवत् । मुद्गमाषादिकायो ऽपि मांसमित्यपरे जगुः ।। ५५*१ 905 ) तदयुक्तमित्याह । [88.48 मांसं जीवशरीरं जीवशरीरं भवेन्न वा मांसम् । निम्बो वृक्षो वृक्षस्तु भवेन्न वा निम्बः || ५५२ देश, काल, अपनी शक्ति तथा लोलुपता के वश होकर यदि मनुष्य उक्त और चमडे के कुप्पे आदिमें स्थित घी व तेल आदि पदार्थ लेना पड़े, तो उसे वह अपने इस कार्य की निन्दा करते हुए जिनेन्द्र देव ने उसके विषय में जो उपदेश दिया है उसे जान लेना चाहिये ॥ ५४ ॥ जिनका चित्त कुतर्क और कुशास्त्र से भ्रान्ति को प्राप्त हुआ है ऐसे कितने ही वादी जगत् में अभक्ष्य कोई भी वस्तु नहीं है' ऐसा विस्तार से विवाद करते हैं ॥ ५५ ॥ जीव के संबन्ध की समानता होने से ऊँट और मेढे के मृत शरीर के समान मूंग व उडद आदि धान्यरूप शरीर भी माँस है, ऐसा कितने ही प्रवादी कहते हैं । अभिप्राय उनका यह है कि जिस प्रकार ऊँट आदि के शरीर को तद्गत मांस को प्राणी का शरीर होने से अभक्ष्य कहा जाता है, उसी प्रकार मूंग आदि धान्य भी जब वनस्पति कायिक जीवों का निर्जीव शरीर है तब उसे भी अभक्ष्य क्यों नहीं माना जाता । वैसी अवस्था में उक्त धान्य आदि के भक्षण की भी माँस भक्षणके समान निषेध्य समझना चाहिये ।। ५५* १ ।। कथन - आशंका - योग्य नहीं है । शरीर माँस हो भी सकता है। इसके उत्तर में यहाँ यह कहा गया है कि उपर्युक्त यथा - माँस नियम से जीव का शरीर ही होता है, परन्तु जीव का और नहीं भी हो सकता है । जैसे- नीम नियम से वृक्ष ही होता है, परन्तु वृक्ष नीम ही हो, ऐसा नियम नहीं है । वह कदाचित् नीम भी हो सकता है और कदाचित् नीम न हो कर आम आदि अन्य भी हो सकता है ॥ ५५२ ॥ ५५) 1 D सर्व भक्ष्यं केचिद् वदन्ति । ५५* १ ) 1 D विशेषो नास्ति 2 कथयन्ति । ५५ * २ ) 1 D सर्वजीवानां शरीरे । Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -११. ५८५१] - आद्यप्रतिमाप्रपञ्चनम् - २३३ 906) यद्वद गरुडः पक्षी पक्षी न तु सर्व एव गरुडो ऽस्ति । ...) रामैव चास्ति माता माता न तु साविका रामा ॥५६ 907) किचिद्विजाण्डजेजलेचरंसौरभेयी व्याघातजातवृजिनं हि विशेषमेति । ____ तद्वत्पलाशनभवं खलु जीवयोग-साम्ये ऽपि वर्धत इदं विषशक्तिवद्वा ॥ 908 ) प्रायश्चित्तादिशास्त्रेषु विशेषा गणनातिगाः। __भक्ष्याभक्ष्यादिषु प्रोक्ताः कृत्याकृत्येषु मुच्यताम् ॥ ५८ 909 ) स्त्रीत्वपेयत्वसामान्याहारवारिवंदीहताम् । एष वादे वदन्नेवं मद्यमातृ समागमे ॥ ५८*१ दूसरा उदाहरण-जैसे गरुड नियम से पक्षी ही होता है, परन्तु सब पक्षी कुछ गरुड ही नहीं होते। उनमें कुछ गरुड भी होते हैं और कुछ कौवा, कबुतर आदि इतर भी होते हैं। इसी प्रकार माता स्त्री ही होती है, परन्तु सब स्त्रिया माता ही हों, ऐसा नियम नहीं है । उनमें कुछ माता भी हो सकती हैं और कुछ बांझ और कुमारिकाएँ भी हो सकती हैं। (अभिप्राय यह है कि जिस प्रकार माँस जीव का शरीर ही होता है उस प्रकार मूंग, उडद व गेहूँ आदि धान्य जीव का शरीर हो कर माँसरूप नहीं होता । अतएव उसके भक्षण में कोई दोष नहीं समझना चाहिये) ॥५६ ॥ दूसरे, ब्राह्मण, पक्षी, मत्स्यादि जलचर और गाय इन प्राणियों के घात से उत्पन्न हुआ पाप भी विशेषता को-हीनाधिकता को-प्राप्त होता है । ठीक इसी प्रकार से जीवसम्बन्ध की समानता के होने पर भी मंग आदि की अपेक्षा मांस भक्षण से होनेवाला पाप अधिक वद्धि को प्राप्त होता है । अथवा,विषरूप से समान होने पर भी जैसे मधुमक्खी, बिच्छु और सर्प आदि के विष में सन्तापवर्धक शक्ति हीनाधिक होती है उसी प्रकार प्रकृत में भी समझना चाहिये ॥५७ ॥ . . प्रायश्चित्तादि शास्त्रों में जो भक्ष्याभक्ष्यादि-विषयक तथा कृत्य और अकृत्य विषयक असंख्यात विशेष ( भेद ) कहे गये हैं। उन में अकृत्यों व अभक्ष्यों का त्याग करना चाहिये ॥ ५८ ॥ __ स्त्री और माता में स्त्रीत्व के तथा पानी और मद्य में पेयरूपता के समान होने पर भी लोक में स्त्रीमात्र के साथ समागम तथा पानीमात्र का पीना प्रशस्त माना जाता है। परन्तु उक्त प्रकार कहनेवाला यह वादी स्त्रीत्व की समानता से स्त्री के समान माता के साथ समागम को तथा पेयरूपता की समानता से पानी के समान मद्य के पीने को भी अभीष्ट मानता है, ऐसा समझना चाहिये ॥ ५८७१ ।। ५७) 1 D पक्षिणः. 2 D जीवा:. 3 गौ. 4 पापम, मांसं.5 मांसं पापं वा. 6 D विषशक्तिवद मारणशालि मांसं । ५८) 1 D मांसदोषा निवेदिताः । ५८*१)1 जलादि. 2 स्त्री-जलम, D स्त्री सर्वे समा'नापेयापि. 3 PD मातृमद्यसमागमे । Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २३४ - धर्म रत्नाकरः - 910 ) शुद्ध दुग्धं न गोमांसं वस्तुवैचित्र्यमीदृशम् । 3 विषघ्नं' रत्नमाहेयं विषं च विपदे यतः || ५८२ 911 ) हेयं पलं पर्यः पेयं समे सत्यपि कारणे । 913 ) अपि च विषद्रोरायुषे पत्रं मूलं च मृतये मतम् ।। ५८३ 912 ) पञ्चगव्यं तु तैरिष्टं गोमांसे शपथः कृतः । पित्ताप्युपादेया प्रतिष्ठादिषु रोचना ॥ ५९ शरीरावयवत्वे ऽपि मांसे दोषो न सर्पिषि । जिह्वावेन हि दोषाय पादे मद्यं द्विजातिषु ।। ५९*१ 914 ) यथा वा तीर्थभूता हि मुखतो निन्द्यते हि गौः । वन्द्यते पृष्ठतः सैव कियदित्थं प्रकथ्यते ।। ६० [ ११.५८*२ वस्तु की विचित्रता ऐसी है कि गाय का दूध तो शुद्ध माना जाता है, परन्तु उसका मांस शुद्ध नहीं माना जाता है । सो ठीक भी है, क्योंकि, सर्प का विष को नष्ट करनेवाला मणि तो ग्राह है, पर उसका विष विपत्ति के लिये - मृत्यु का कारण होता है ॥ ५८२ ॥ गायरूप कारण के समान होने पर भी उस का माँस तो त्याज्य है और दूध पीने योग्य है । ठीक है, विषवृक्ष का पत्र तो आयुष्य का-प्राण रक्षण का कारण नाना गया है और उसीकी जड मृत्यु का कारण मानी गई है ॥ ५८* ३ ॥ उन्होंने (ब्राह्मणों ने ) पंच गव्य को मान्य किया हैं ( गोमूत्र, गोमय, दूध, दही और घ) पर गोमांस के भक्षण की शपथ ली है-उसका खाना अभीष्ट नहीं है । इसी प्रकार गाय के पित्त से उत्पन्न हुआ गोरोचन भी प्रतिष्ठादि के कार्यों में उपादेय माना गया है ॥ ५९ ॥ शरीर का अंश जैसे माँस है वैसे ही घी भी है। फिर भी उनमें मांस के भक्षण में तो दोष माना जाता है पर घी के भक्षण में दोष नहीं माना जाता । ब्राह्मण, क्षत्रिय और वैश्य इन उच्च माने जानेवाले तीन वर्णों में मद्य जीभ के समान पाँव के विषय में दोष का कारण नहीं है । अर्थात् उपर्युक्त जातियों में मद्य का शरीर के अवयव स्वरूप जीभ से स्पर्श करना तो दोषकारक माना गया है, पर पाँव से उस का स्पर्श करना दोषकारक नहीं माना गया है । ५९* १ ॥ इसी प्रकार तीर्थस्वरूप - पवित्र गाय मुख की ओर से निन्द्य मानी जाती है और वही पीछे की ओरसे वन्दनीय मानी जाती है । इस प्रकार यहाँ और कहाँ तक कहा जाय ? ५८* २ ) 1 विषविनाशकम् 2 ग्राह्यम् 3 सर्पे विषम् 4 च पुनः नादेयम् । ५८* ३ ) 1 दुग्धम् . 2 विषवृक्षस्य । ५९) 1 गोमूत्रं गोमयं क्षीर दवि सर्पिस्तथैव च । एकत्र मिश्रितैरेभिः पञ्चगव्यं विनिर्दिशेत्. 2 तस्य गोः. 3 गोरोचन । ५९* १ ) 1 घृते, D घृते न दोष: 2D मद्यं जिव्हालग्ने दोषो न पादयोः । Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -११. ६२] - आद्यप्रतिमाप्रपञ्चनम् - - 3 915) तच्छासाङ्ख्यचार्वाक वेदे वैद्य कर्पादिनाम् । तं विहाय हातव्यं मांसं श्रेयो ऽथिभिः सदा ॥ ६०*१ 916 ) यस्तु लौल्येन मांसाशी धर्मधीः स द्विपातर्कः । परदारक्रियाकारी मात्रा सत्री यथा नरः ॥ ६०*२ 917 ) चण्डो ऽवतिषु मातङ्गः पिशितस्य निवृत्तितः । अप्यन्तकालभाविन्याः प्रपेदे ' यक्षमुख्यताम् ।। ६०*३ 918) उक्तानुक्तचूलिका शुद्धसम्यक्त्वमात्रो ऽपि प्रथमप्रतिमो भवेत् । अष्टसूलगुणोपेतो ऽप्येतन्मात्री नरोत्तमः ।। ६१ 919 ) सप्तव्यसन संत्यागी व्रती चान्यतमेन वा । धुरंधरः सुदृष्टीनां त्यक्तास्तमयभोजनः ॥ ६२ २३५: ( अभिप्राय यह है कि वस्तु के विचित्र स्वरूप का विचार करते हुए लोकव्यवहार का अनुसरण कर प्रकृत में सदोषता और निर्दोषता का विचार करना चाहिये, न कि अविवेकपूर्वक दुराग्रह के वंश होकर) ॥६०॥ इसलिये आत्महितस्वरूप मोक्ष की इच्छा करनेवाले सत्पुरुषों को बोद्ध, सांख्य, चार्वाक, मीमांसक, वैद्य और महेश्वर इन के मतों को छोड़कर उस माँस का त्याग सदा के लिये ही करना चाहिये || ६०* १ ॥ जिस प्रकार परस्त्री का सेवन करनेवाला मनुष्य उस परस्त्री के माता के समान होने से माता के साथ समागम करने का भी पातकी होता हुआ दो पापों को करता है, उसी प्रकार धर्मबुद्धि से जो लोलुपता के साथ मांसभक्षण करता है, वह भी दो पातकों को करता है ॥ ६०॥ २ ॥ अवन्ति देश में चण्डनामक चाण्डाल ने अन्त समय जो माँस का त्याग किया उस से वह यक्षों में मुख्य यक्ष हुआ है || ६०*३|| उक्त - अनुक्त चूलिका - जो विषय कहा गया है उसके साथ तत्संबद्ध अनुक्त अर्थं का कथन करना, इसे चूलिका कहते हैं । जो केवल शुद्ध सम्यग्दर्शनधारण करता है उसे दर्शनप्रतिमाधारक जानना चाहिये । तथा जो उस सम्यग्दर्शन के साथ आठ मूल गुणों को भी धारण करता है उसे मनुष्यों में श्रेष्ठ समझना चाहिये ॥ ६१ ॥ उक्त दर्शन प्रतिमा का धारक श्रावक द्यूत आदि सात व्यसनों का त्यागी अथवा अन्यतम से - हिंसादि पाँच पापों में किसी एक पाप से या सात व्यसनों में से किसी एक ही व्यसन से व्रती (विरत ), सम्यग्दृष्टि जनों में श्रेष्ठ और रात्रिभोजन से विरत होता है ॥६२॥ ६०* १) 1 बौद्ध. 2D मतं. 3परवादिनाम्, D मांसभक्षकानां । ६०*२ ) 1D द्विगुणपातकी. 2 समम् । ६०* ३ ) 1 निवृत्तेः सकाशात्. 2 D प्राप्तः । ६२ ) 1D एकेन व्रतेन. 2 संध्याकालभोजन:, D जवी । Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २३६ - धर्मं रत्नाकर 920 ) मुहूर्त युगलादूर्ध्वं निगोदैः सूक्ष्मवादरैः । 3 संमूर्च्छति त्रसैश्वापि नवनीतमतस्त्यजेत् ।। ६३ 921 ) यथोक्तसम्वत्वमयो हि जीवो विरामजातोज्झितभावनोऽपि । विज्ञानचारित्रतपो ऽधिलक्ष्म्य एष्यन्तिं कल्याणकलापवत्तम् ॥ ६४ 922 ) यदप्यनभ्यासबलात्सुदूरात् चारित्रमोहोदयतः प्रचण्डात् । तं न किंचित्स्थितिमभ्युपैति सद्दर्शनी सार्वमतिस्तथापि ।। ६५ 923 ) इत्येवं जयसेनसंमतमतं संभाव्य शक्ति स्वक धार्याद्या प्रतिमां भवेन्मतिमता निस्तन्द्रिणा सर्वथा । निर्विघ्नं त्रिदिवामृतत्वंनगरप्रस्थायिनां प्राणिनां पन्थास्तीर्थकराभिधानसुदिनं चाद्यैषिकाराधना ॥ ६६ यथावदाद्यप्रतिमाप्रपञ्चन एकादशपरिच्छेदः ॥ ११ ॥ 5 - [ ११.६३ मक्खन चूँकि दो मुहूर्तों के पश्चात् सूक्ष्म और बादर दोनों प्रकार के निगोद जीवों एवं सजीवों की उत्पत्ति से युक्त उनसे व्याप्त हो जाता है । अत एव दर्शनप्रतिमाधारी श्रावक को उक्त मक्खन का भी परित्याग करना चाहिये ॥ ६३ ॥ उपर्युक्त स्वरूपवाले सम्यग्दर्शन से सम्पन्न जो जीव अन्त समय में प्राप्त हुए उस सम्यदर्शन की भावना से ( अथवा अहिंसादि व्रतों की भावनाओं से ) रहित हो तो भी उसे कल्याण परम्परा के समान सम्यग्यज्ञान, सम्यक्चारित्र और तपरूप संपत्तियाँ चाहेंगी । ( उसे भविष्य में कल्याण परम्परा के साथ सम्यग्ज्ञान, सम्यक् चारित्र और तपरूप लक्ष्मी भी प्राप्त होने वाली है॥६४॥ यद्यपि प्रबल अभ्यास के न होने से तथा अप्रत्याख्यानावरणादिरूप चारित्र मोहनीय के तीव्र उदय से उसके कुछ भी व्रत-उसका लेश भी अवस्थान को प्राप्त नहीं होता है, तो भी- व्रतहीन होने पर भी वह सब ही प्राणियों के हित की अभिलाषा करनेवाले जिनेन्द्र देव के विषय में बुद्धि करता हुआ उनके विषय में दृढ श्रद्धा रखता हुआ - दर्शनप्रतिमा का धारक होता है ।। ६५ ॥ इस प्रकार से जो मत जयसेन - प्रस्तुत ग्रंथ के कर्ता- को अभीष्ट है उसकी और अपनी शक्ति की सम्भावना कर के उन दोनों का गंभीरतापूर्वक विचार कर के - बुद्धिमान् भव्य जीव को आलस्य का सर्वथा परित्याग करते हुए उस प्रथम प्रतिमा को धारण करना चाहिये । यह दर्शनप्रतिमा स्वर्ग और मोक्षरूप नगर के प्रति प्रस्थान करने वाले प्राणियों के लिये निर्बाध मार्ग- उनकी प्राप्ति का उपाय, तीर्थंकर नामकर्मरूप उत्तम दिन तथा चार आराधनाओं में वह प्रमुख आराधना है || ६६ ॥ इस प्रकार प्रथम प्रतिमा का विस्तार करनेवाला ग्यारहवाँ परिच्छेद - अवसर समाप्त हुआ ।। ११ ।। ६४) 1 वैराग्यसमूहभावना रहितो ऽपि 2 वाञ्छन्ति 3 सम्यक्त्वमयं जीवम् । ६५ ) 1 [ जिनेन्द्र श्रद्दधानः ] । ६६ ) 1 निजा शक्तिम्, D आत्मोयां, 2 दर्शनप्रतिमा. 3 स्वर्गमोक्ष 4 मार्ग:. 5 D सुमुहूर्त. 6 कथिता । Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [१२. द्वादशो ऽवसरः] [अहिंसासत्यव्रतविचारः] 924) सा स्तूयते द्वितीया तु यस्या भेदाः सहस्रधा । पञ्चाणुव्रतसंभारभारिणो यामुपाश्रिताः ॥ १ 925 ) धर्मसहिंसारूपं संशृण्वन्तो ऽपि ये परित्यक्तुम् । स्थावरहिंसामसहास्त्रसहिंसां ते ऽपि मुञ्चन्तु ॥ १*१ 926) द्वित्रिचतुःपञ्चेन्द्रियजीवानां निरपराधवृत्तीनाम् । ___ स्थूलाहिंसा प्राणव्यपरोपणतः प्रमादतो विरतिः ।। २ 927) विकथाक्षकषायाणां निद्रायाः प्रणयस्य च । अभ्यासाभिरतो जन्तुः प्रमत्त इति कीर्तितः ॥३ अब यहाँ उस दूसरी व्रत प्रतिमा की स्तुति- प्ररूपणा- की जाती है, जिसके भेद हजारों हैं। तथा जिसका आश्रय पाँच अणुव्रतों के भार को धारण करने वाले श्रावक लिये करते हैं ॥ १ ॥ ____ अहिंसामय धर्म के स्वरूप को सुनते हुए भी जो भव्य जीव स्थावर हिंसा के-पृथिवीकायिक आदि पाँच प्रकार के स्थावर जीवों के घातके-छोडने में असमर्थ हैं, उन्हें भी त्रसहिंसा काद्वीन्द्रियादि त्रस जीवों के घात का - तो परित्याग करना ही चाहिये ॥११॥ पर के अपराध रूप व्यापार से रहित द्वीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय, चतुरिन्द्रिय और पंचेन्द्रिय जीवों का जो प्रमाद के वशीभूत होकर घात किया जाता है उससे विरत-विमुख-होना, इसका नाम स्थूल अहिंसा- अहिंसाणुव्रत है ॥२॥ जो स्त्रीकथा, भोजनकथा, राजकथा और राष्ट्रकथा इन चार विकथाओं, पाँच - १) प्रतिमा. 2 प्रतिमाम् । १*१) 1 असमर्थाः । २) 1D विनाशतः । Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २३० - धर्मरत्नाकरः - [१२. ३२१928) कृतकारितानुमननैर्वाक्कायमनोभिरिष्यते नवधा । औत्सगिकी' निवृत्तिर्विचित्ररूपापवादिकी त्वेषाम् ॥ ३*१ 929 ) स्तोकैकेन्द्रियघाताद् गृहिणां संपन्नयोग्यविषयाणाम् । शेषस्थावरमारणविरमणमपि भवति करणीयम् ॥ ३*२ . 930) अमृतत्वहेतुभूतं परमहिसारसायनं लब्ध्वा । अवलोक्य बालिशानामसमञ्जसमाकुलैन भवितव्यम् ॥ ३४३ 931 ) सूक्ष्मो भगवान् धर्मो धर्मार्थं हिंसते न दोषो ऽस्ति । इति धर्ममुग्धहृदयैर्न जातु भूत्वा शरीरिणो' हिंस्याः ॥ ३*४ इन्द्रियों, चार कषायों, निद्रा और स्नेह इन पन्द्रह प्रमादों के अभ्यास में निरत होता है उसे प्रमत्त-प्रमाद से संयुक्त कहा गया है ॥३॥ जो हिंसा आदि की निवृत्ति (त्याग) कृत, कारित व अनुमोदना के साथ मन, वचन, और काय, इस प्रकार इन नौ भेदों से की जाती है, वह औत्सर्गिको-सामान्य - निवृत्ति कही जाती है । इसके अतिरिक्त जो यह आपवादि की विशेषतापूर्वक की जानेवाली - निवृत्ति है, वह अनेक प्रकार की है ।। ३*१ ।। . थोडे से एकेन्द्रिय जीवों का घात करने से ही जिन गृहस्थों के योग्य विषयों की पूर्ति हो जाती है, उन्हें (अनावश्यक) शेष स्थावर जीवों के घात का भी परित्याग अवश्य करना चाहिये ।। ३*२॥ विवेकी जनों को अमृतत्व-जन्म के अविनाभावी मरण से रहित मोक्ष-के कारणभूत ऐसी उत्तम अहिंसारूप रसायन को प्राप्त कर के अज्ञानो जनों के असदाचरण को देखते हुए व्याकुल नहीं होना चाहिये ॥ ३३ ॥ (धर्म संभवत: पूज्य है ) । वह इतना सूक्ष्म है ( कि सर्व साधारण उसका ठीक ठीक विचार नहीं कर सकते) । यदि उस धर्म के निमित्त जीववध किया जाता है तो इसमें कोई दोष नहीं है। इस प्रकारके विचार से जिनका मन उस धर्म के विषय में मूढता को प्राप्त हो रहा है-जो अन्तःकरण से उस धर्म के यथार्थ स्वरूप का विचार नहीं कर सकते हैं-ऐसे अज्ञानी जन को लक्ष्य कर के यह कहा जा रहा है कि उन भोले भाले मनुष्यों को धर्ममूढता के वश होकर कभी भी-किसी भी अवस्था में प्राणियों का वध नहीं करना चाहिये ॥३४॥ सोही कहा है ३*१) 1 सूक्ष्मनिवृत्तिः, D स्तोका. 2 सूक्ष्मा. 3 विशेषरूपा, D बहुतरा. ३*२) 1 कार्यनिमित्तानाम् । ३*३) 1 मोक्षत्व. 2 अज्ञानिनाम्. 3 असमानं मोक्षहेतुत्वम्, D अन्यथारूपम् । ३*४) 1 जीवाः2 न मारणीयाः। Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २३९ -१२. ३०९] - अहिंसासत्यव्रतविचारः932) तदुक्तम् तथा च शान्तचित्तानां सर्वभूतदयावताम् । वैदिकीयपि हिंसासु विचिकित्सा प्रवर्तते ॥३*५ 933 ) धर्मो हि देवताभ्यः प्रभवति ताभ्यः प्रदेयमिह सर्वम् । इति दुविवेककलितों विधायं धिषणी न देहिनो हिंस्याः ॥३*६ 934) पूज्यनिमित्तं घाते रागादिः को ऽपि मम न खल्वस्ति । इति संप्रधार्य कार्य नातिथये सत्त्वसंज्ञपनम् ॥ ३*७ 935) बहुसत्त्वघातजनितादशनाद्वरमेकसत्त्वघातोत्थम् । इत्याकलय्य कार्य न महासत्त्वस्य हिंसनं जातु ॥ ३४८ 936 ) रक्षा भवति बहूनामेकस्यैवास्य जीवहरणेन । इति मत्वा कर्तव्यं न हिंसनं हिंस्रसत्त्वानाम् ॥३*९ जिन के अन्तःकरण में शांति का वास है, तथा जो सब ही प्राणियों के विषय में दयालु हैं, उन महापुरुषों को वैदिकी हिंसा-वेदविहित याज्ञिकी जीवहिंसा - के विषय में भी घृणाभाव प्रवृत्त होता है। (वे उससे सहमत नहीं होते हैं) ॥ ३५ ॥ ___ लोक में धर्म की उत्पत्ति चूँकि देवताओं से होती है । अतएव उन्हें सबकुछ देना चाहिये ऐसी अविवेक युक्त बुद्धि के वश होकर प्राणियों का धात करना योग्य नहीं है ॥३६॥ किसी पूज्य अतिथि या गुरु आदि के लिये जीव के- बकरा आदि के-मारने में मुझे कोई राग द्वेषादि भाव नहीं है, ऐसा विचार कर अतिथि के लिये प्राणियों का घात नहीं करना चाहिये ॥ ३७ ॥ अनेक प्राणियों को मारकर भोजन बनाने की अपेक्षा किसी एक ही बडे प्राणी को मारकर भोजन के लिये उसके माँस का उपयोग करना कहीं अच्छा है ऐसा विचार कर (हाथी या भैसा आदि) किसी विशालकाय प्राणी का घात कभी भी नहीं करना चाहिये ॥ ३*८ ।। इस एक हो जीव का वध करने से अन्य बहुत से प्राणियों का रक्षण होता है ऐसा समझकर हिंस्र प्राणियों का- सर्प व सिंहादिकों का-घात नहीं करना चाहिये ॥ ३९ ॥ ३*५) 1 [वेद ] संबन्धिनीषु. 2 निवृत्तिः, D निन्दा । ३*६) 1 देवताभ्यः. 2 D मांसादिकम्:. 3 मिश्रिताम.4 कृत्वा. 5 बुद्धिम्. 6 जीवाः । ३*७) 1 पूज्यनिमित्त वधे जीवे रागद्वेषादिः नास्ति. 2 मनसि धृत्वा. 3 जीववधः, D हिंसनम् । ३*८) 1 विचार्य. 2 न करणीयम्. 3 हस्तिशूकरादेर्जीवस्य । ३*९) 1 हिंस्रजीवस्य. 2 सर्पसिंहादीनाम्, D सिंहादीनाम् । Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -धर्मरत्नाकरः [१२. ३*१०937) बहुसत्त्ववातिनो' ऽमी जीवन्त उपार्जयन्ति बहुपापम् । इत्यनुकम्पां कृत्वा न हिंसनीयाः शरीरिणो हिंस्राः ॥ ३*१० 938 ) बहुदुःखाः संज्ञपिताः प्रयान्ति न चिरेण दुःखविच्छित्तिम् । इति वासनाकृपाणीमादाय न दुःखिनो निहन्तव्याः॥ ३*११ 939) कृच्छ्रेण सुखावाप्तिर्भवन्ति सुखिनो हताः सुखिन एव । ___ इति तर्कमण्डलानः सुखिनां घाताय नादेयः ॥ ३*१२ 940) उपलब्धसुगतिसाधनसमाधिसारस्य भूयसो' ऽभ्यासात् । स्वगुरोः शिष्येण शिरो निकर्तनीयं न धर्ममभिलषता ॥ ३*१३ 941 ) धनलवपिपासितानां विनयविश्वासनाय दर्शयताम् । __ झटिति घटचटकमोक्षं श्रद्धेयं नैव खारपटिकानाम् ।।३*१४ बहत से प्राणियों की हत्या करनेवाले ये सर्प व हिंसादि हिंसक प्राणी-जीवित रहकर बहुत से पापों को उत्पन्न करनेवाले हैं । इस प्रकार उनके ऊपर दया कर के (उस पाप से मुक्त करने की इच्छा से ) उक्त हिंसक प्राणियों का (कभी) घात नहीं करना चाहिये ॥३१०॥ जो प्राणी रोगादि से पीडित होकर अतिशय दुख का अनुभव कर रहे हैं वे मार देने पर चिरकाल में दुख के अभाव को-सख को-प्राप्त हो सकते हैं । इस प्रकार की वासना संस्कार या विचार-रूप तलवार को लेकर उन दुखी जीवों का घात नहीं करना चाहिये ॥३*११॥ सख को प्राप्ति चंकि बडे कष्ट से होती है, अबएव जो प्राणी वर्तमान में सखी हैं उनका वध कर वे भविष्य में सुखी ही रहेंगे, ऐसा तर्करूपी खड्ग सुखियों को मारने के लिये नहीं लेना चाहिये ।। ३*१२॥ जिसने प्रचुर अभ्यास के बल से स्वर्ग मोक्ष स्वरूप उत्तम गति की हेतुभूत श्रेष्ठ समाधि को प्राप्त कर लिया है, अर्थात् जो प्रतिमायोग में अवस्थित है, ऐसे गुरु के शिर का धर्म की अभिलाषा से शिष्य के द्वारा काटना योग्य नहीं है ।। ३* १३ ॥ थोडे से धन की प्राप्ति की इच्छा से शिष्यों को विश्वास उत्पन्न करने के लिये शीघ्र ही घटचटक मोक्ष दिखाने वाले खारपटिकों पर श्रद्धा नहीं करनी चाहिये । (अभिप्राय ३*१०) 1 P°सत्त्वघाततो . 2 जीवमाना जीवा:. 3 सिंहादयः । ३*११) D1 खेदखिन्नाः 2 PD छुरिकाम्. 3 गृहीत्वा । ३*१२) 1 D कष्टेन. 2 D खड्ग । ३*१३) 1 बाहुल्यात्. 2 D शिष्येण सु [स्व ] गुरोः शीर्षे न खण्डनीयम् । ३*१४) 1 शिष्य. 2 Dमुञ्चनम् . 3 खारपटिकानां ठकानाम् एतद्वचनम् । यथा घटमध्ये चटको घटभङग [ उड्डीयते मरणं न लभते तथा जीवोऽपि देहमध्ये सति देहविनाशे गत्यन्तरं गच्छति न मरणं लभते, अतः देहयाते न हिसा भवति, D ठगानाम् । Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २४१ -१२. ३*१८] - अहिंसासत्यव्रतविचारः - 942) दृष्ट्वा परं पुरस्तादशनायाः क्षामकुक्षिमायातम् । निजमांसदानरभसादालब्धव्यो न चात्मापि ॥ ३*१५ 943) को नाम विशति मोहं नयभङ्गविशारदानुपास्य गुरून् । विदितजिनमतरहस्यः श्रयन्नहिंसां विशुद्धमतिः ॥ ३*१६ 944 ) यत्खलु कषाययोगात्प्राणानां द्रव्यभावरूपाणाम् । व्यपरोपणस्य करणं सुनिश्चिता भवति सा हिंसा ॥ ३*१७ 945) अप्रादुर्भावः खलु रागादीनां भवत्यहिसेति । तेषामेवोत्पत्तिहिंसेति जिनागमस्य संक्षेपः ॥ ३*१८ यह है कि जिस प्रकार घट के भीतर बंद गोरैया पक्षी उस घट के फोड देने पर उससे छुटकारा पा लेता है उसी प्रकार प्राणोका घात कर देने पर वह भी शरीररूप घट से छुटकारा पा लेता है-मुक्त हो जाता है ऐसा खरपट का मत है, जो श्रद्धा के योग्य नहीं है) ॥३* १४ ॥ भूख से पीडित होने के कारण जिसका पेट क्षीण हो रहा है - भीतर घुसा जा रहा है ऐसे दूसरे प्राणी को आगे आता देखकर उसके खाने के लिये अपने मांस को देने की उत्कण्ठावश अपने आप को प्राप्त नहीं करना चाहिये-स्वयं का घात नहीं करना चाहिये ॥ *१५ ॥ ऐसा कौनसा निर्मलबुद्धि मनुष्य होगा जो विविध नयों के पारंगत गुरुओं की आराधना करके जैन मत के रहस्य को जानता हुआ अहिंसा के आश्रय से मोह में प्रविष्ट होता है-उस अहिंसा के विषय में मूढता को प्राप्त होता है ( अर्थात् कोई भी विचारशील मनुष्य उपर्युक्त अहिंसा के विकृत स्वरूप को स्वीकार नहीं करता है )।।३* १६॥ कषायके वश होकर जो द्रव्यप्राण और भावप्राणों का नाश किया जाता है वह निश्चित ही हिंसा है। (यहाँ पांच इन्द्रियाँ, तीन बल (मनोबल आदि), आयु और श्वासोच्छवास इन दस को द्रव्यप्राण तथा ज्ञानदर्शन व क्षमा-मार्दवादि को भावप्राण समझना चाहिये ) ॥३*१७॥ ___राग द्वेषादि कषायों की उत्पत्ति का न होना निश्चय से अहिंसा और उन्हीं की उत्पत्ति का होना हिंसा है, यह जिनागम का संक्षेप है । यह परमागम में संक्षेप से अहिंसा और हिंसाका स्वरूप निर्दिष्ट किया गया है ॥ ३* १८ ॥ ३*१५) 1 न मारितव्यः, D न धातनीयः। ३*१६) 1 0 सेव्य । ३*१७) 1 विनाशस्य । ३*१८) 1 अनुदयभावः, D कषाययोगाभावात्. 2 रागादीनाम् । ३१ Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २४२ - धर्मरत्नाकर: [१२. ३२१९946) युक्ताचरणस्य सतो रागाद्यावेशमन्तरेणीतः । न हि भवति जातु हिंसा प्राणव्यपरोपणादेव ॥ ३*१९ 947 ) व्युत्थानावस्थायां रागादीनां तु संप्रवृत्तीनाम् । म्रियतां जीवो मा वा धावत्यग्रे ध्रुवं हिंसा ॥ ३१२० 948 ) यस्मात्सकषायः सन हन्त्यात्मा प्रथममात्मनात्मानम् । पश्चाज्जायेत न वा हिंसा प्राण्यन्तराणां तु ॥ ३*२१ 949 ) हिंसाया अविरमणं हिंसापरिणमनमपि भवति हिंसा । तस्मात्पमत्तयोगे प्राणव्यपरोपणं नित्यम् ॥३*२२ इसीलिये जो योग्य आचरण कर रहा है-गमनागमनादि कार्यों में जीवरक्षा के अभिप्राय से सावधानतापूर्वक प्रवृत्ति कर रहा है- उसके मन में राग-द्वेषरूप अभिप्राय के न होने से केवल द्रव्यप्राणों का विनाश करने से ही हिंसा-तज्जनित पापबन्ध - कभी भी नहीं होती है ॥ ३*१९॥ विरोधी अवस्था में रागद्वेषादि प्रवृत्तियों के विद्यमान रहने से जीव चाहे मरे या न भी मरे, परन्तु हिंसा निश्चय से आगे दौडती है । ( रागद्वेषादि के वशीभूत हो कर अथवा असावधानी से भी व्यवहार कार्य में प्रवृत्त होने पर कदाचित् जीवघात न भी हो तो भी हिंसाजनित पाप का बन्ध होता ही है ) ॥ ३*२० ॥ इसका कारण यह है कि वेसी अवस्था में क्रोधादि कषाय के वशीभूत जीव प्रथमतः स्वयं अपने आपका ही घात करता है-अपने क्षमा एवं मार्दवादि रूप समीचीन भावों को नष्ट करता है । तत्पश्चात् अन्य प्राणियों का घात हो भी सकता है और कदाचित् वह नहीं भी होता है ।। ३*२१ ॥ हिंसा से विरत न होना और उस हिंसा में परिणत होना-तद्रूप प्रवृत्ति करना-ये दोनों हिंसा ही हैं । इसलिये जीव के प्रमादयुक्त होने पर निरन्तर प्राणव्यपरोपण-भाव प्राणों का विघात-होता ही है ॥ ३*२२ ॥ ३*१९) 1 प्रवेशम्. 2 PD विना । ३*२०) 1 व्युत्पत्ति । ३*२१) 1 परेषां प्राणिनाम् । ३*२२) 1 प्रमादयोगात्. 2 अयत्नाचरणे प्रागविनाशनं नित्यं भवति । Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१२. ४*३] - अहिंसा सत्यव्रतविचारः - 950 ) सूक्ष्मापि न खलु हिंसा परवस्तुनिबन्धना' भवति पुंसः । हिंसा यतननिवृत्ति: परिणामविशुद्धये तदपि कार्या ।। ३२३ 951 ) विचित्र परिणामेभ्यो जायमाना प्रथीयसी' । हिंसा न पार्यते ज्ञातुं तथात्वं कथ्यते कियत् ॥ ४ 952 ) अविद्यायापि हि हिंसां हिंसा फलभाजनं भवत्येकः । कृत्वाप्यपरो हिंसां हिंसाफलभाजनं न स्यात् ॥ ४* १ 953 ) एकस्याल्पा हिंसा ददाति काले फलमनल्पम् । महासा स्वल्पफला भवति परिपाकै ॥ ४*२ 954) एकस्य व तीव्रं दिशति फलं सैव मन्दमन्यस्य । व्रजति सहकारिणोरपि हिंसा वैचित्र्यमत्र फलकाले ॥ ४३ २४३ यद्यपि दूसरी वस्तुओं के आश्रय से जीव की निश्चयतः सूक्ष्म भी हिंसा - उसका लेश भी - नहीं होती है । फिर भी परिणामों की निर्मलता के लिये उस हिंसा के आयतनों का उसकी 1 आश्रयभूत वस्तुओं का परित्याग करना ही चाहिये ॥ ३२३ ॥ विविध परिणामों के द्वारा होने वाली महती - विविध भंगरूप - हिंसा के स्वरूप का भलीभाँति जान लेना शक्य नहीं है । तब फिर वैसी अवस्था में उसके स्वरूप का निरूपण कितना किया जा सकता है ? अर्थात् परिणामों के अनुसार उस हिंसा के विविध रूप संभव होने से उसके स्वरूप का पूर्णतया कथन करना शक्य नहीं है ॥ ४ ॥ कोई एक जीव हिंसा - द्रव्यप्राणों का घात-न कर के भी उस हिंसा के फलका पात्र होता है - हिंसारूप परिणामों के आश्रय से हिंसाजन्य पाप का भागी होता है । और इसके विपरीत दूसरा व्यक्ति हिंसा को - द्रव्यप्राणों के घात को - करके भी प्रमादरहित होने के कारण उस हिंसा के फल का पात्र नहीं होता है ॥ ४१ ॥ किसी एक जीव के लिये थोडी-सी भी हिंसा ( परिणामों के अतिशय कलुषित होने के कारण ) विपाक के समय में विपुल फल को देती है । और इसके विपरीत अन्य किसी जीव के लिये महती हिंसा भी ( परिणामों की निर्मलता के कारण ) परिपाक के समय में थोडे से ही फल को देती है ॥ ४*२॥ वही - समान रूपसे की गई — हिंसा एक जीव के लिये ( कषाय के तीव्र होने से ) ३*२३) 1 परवस्तु [ संबन्धिनी ] 2 PD पुरुषस्य 3 D स्थानानि, यद्यपि सूक्ष्मापि हिंसा न भवति तथापि हिंसास्थानानि त्यजनीयानि । ४ ) 1 गरीयसी, D गरिष्ठा 2 न शक्यते 3 याथातथ्यम्. 4D अंशमात्रम् । ४*१) 1 अकृत्त्वा, D अक्रियमाणा पि. 2 हिंसायाः 3D न भवेत् । ४* २ ) 1D सहायजनस्य. 2 अनुभव समये । ४*३) 1 सा हिंसा. 2 द्वयोरपि । Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २४४ - धर्म रत्नाकरः - 955) प्रागेव फलति हिंसा क्रियमाणा फलति फलति च कृतापि । आरभ्य कर्तुमकृतापि फलति हिंसा' निजानुभावेन || ४*४ 956 ) एकः करोति हिंसां भवन्ति फलभागिनो बहवः । बहवो विदधति' हिंसां हिंसाफलभुग्भवत्येकः ।। ४*५ [ १२. ४*४ उत्कट फल को देती है । और इस के विपरीत दूसरे के लिये वही ( कषाय की मन्दता के कारण ) अल्प फल को ही देती है । इसी प्रकार उक्त हिँसाकर्म में दोनों की सहायता करने वाले दो व्यक्तियों के मध्य में भी फलदान के समय में तीव्र व मंद परिणामों के अनुसार विचि त्रता को - फल की होनाधिकता को प्राप्त होती है | ४ ३ ॥ किसी जीव के लिये प्राणघात करने के पूर्व में ही वह हिंसा अपना फल दे दिया करती है । उदाहरणार्थ किसीने जीवघातका संकल्प तो किया, परन्तु उस समय वह उसे कर नहीं सका, किन्तु दीर्घ काल के पश्चात् उसे संपन्न कर सका; ऐसी अवस्था में हिंसा तो हुई पश्चात् पर फल पूर्व में ही प्राप्त हो गया ) । किसी जीव के लिये वह हिंसा जीवघात करने के समय में ही फल दिया करती है । (जैसे कोई जीव जिस समय किसी के प्राणघातका विचार करता है और संयोग से यदि वह उसे उसी समय में संपन्न भी कर लेता है तो उसे हिंसाकाल में ही पाप का बन्ध हो जाता है । अतः हिंसाकाल में ही उसे फल प्राप्त हो गया ) । कभी वह हिंसा जीवघात संपन्न होने के पश्चात् फल दिया करती है । ( उदाहरण स्वरूप किसी ने अन्य की प्रेरणा से जीववध तो कर दिया, पर स्वयं उसका वैसा विचार नहीं किया था; किन्तु कालान्तर में उसने अपने द्वारा संपन्न किये गये उस अवस्था में उसे हिंसा कर चुकने के पश्चात् उसका फल प्राप्त करना प्रारंभ तो करता है उसका संकल्प मात्र तो करता है परन्तु योग्य अवसर न प्राप्त होने से वह उस हिंसा को संपन्न नहीं कर पाता है, ऐसी अवस्था में हिंसा तो हो नहीं सकी, परन्तु पापबन्ध स्वरूप उसका फल उसे प्राप्त हो ही गया । इस प्रकार प्राणी अपने परिणामविशेष से हिंसा का फल कभी पूर्व में, कभी उसी समय में, कभी पश्चात् और कभी उस हिंसा के संपन्न करने के विना भी उस के फल को प्राप्त किया करता है || ४*४॥ जीववध को योग्य माना, ऐसी होता है) इसी प्रकार कोई हिंसा - कभी हिंसा तो करता है एक जीव और उस हिंसा के फल के भागी होते हैं अनेक अनुमोदक जीव | इसके विपरीत कभी हिंसा तो करते हैं अनेक जीव (जैसे सैनिक वर्ग ) और फल प्राप्त होता है एक जीव को (जैसे- राजा ) ॥ ४५ ॥ ४*४) 1 परिणामे. 2 फलकाले. 3 कृतापि द्रव्यहसा 4 भावहिंसा ४*५ ) 1 कुर्वन्ति । Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१२. ४*१० ] - अहिंसासत्यव्रतविचारः - 957) कस्यापिदिशति हिंसा हिंसाफलमेव फलकाले । अन्यस्य सैव हिंसादिशत्यहिंसा फलं नान्यत् ॥ ४*६ 858 ) इति विविधभङ्गगहने सुदुस्तरे मार्गमूढदृष्टीनाम् । गुरवो भवन्ति शरणं प्रबुद्धनयचक्रसंभाराः ।। ४७ 959 ) अत्यन्तनिशितधारा दुरासद' जिनवरस्य नयचक्रम् । खण्डयति धार्यमाणं मूर्धानं झगिति दुर्विदग्धानाम् ||४*८ 960 ) अवबुध्य॑ हिंस्यं हिंसक हिसाहिं साफलानि तत्त्वेन । नित्यमनिगूहमानैर्निजशक्तिं त्यज्यतां हिंसा || ४* ९ 961 ) आत्मपरिणामहिंसन हेतुत्वात्सर्वमेव हिंसैतत् । अनृतवचनादिकेवलमुदाहृतं शिष्यबोधार्थम् ॥ ४१० २४५ किसी के लिये हिंसा - बुद्धिपूर्वक किया गया जीववध फलकाल में हिंसा के फलको ही देती है । इस के विपरीत दूसरे के लिये (जैसे- दयालु वैद्य - डॉक्टर) वही हिंसा अहिंसा के फलस्वरूप पुण्यबन्ध का कारण होती है, न कि हिंसा के फलस्वरूप पापबन्ध का || ४६ ॥ इस प्रकार जिस के मध्य में से अतिशय दुखपूर्वक बाहर निकल सकते हैं ऐसे अनेक प्रकार के भेदों से दुर्गम उस हिंसा अहिंसा के विचारस्वरूप वन में मार्गविषयक ज्ञान से रहित -- मिथ्यादृष्टि-जनों के लिये नयरूप चक्र के चलाने में चतुर गुरु ही शरण - उस हिंसा अहिंसारूप दुर्गम वनसे उद्धार करने वाले - होते हैं ॥ ४*७ ।। * जिनेन्द्र देव का वह नयरूप चक्र अतिशय तीक्ष्ण धार से संयुक्त - दुर्ज्ञेय - होने से दुष्प्राप्य है - मन्दबुद्धि जन उसका ठीक ठीक उपयोग नहीं कर सकते हैं । इसलिये जो दुर्बुद्धि या दुरभिमानी जन उसको धारण करते हैं उनके मस्तक को वह शीघ्र ही खण्डित कर देता है । ( यथास्थान उसका ठीकठाक उपयोग न कर सकने के कारण वे मार्गभ्रष्ट हो जाते हैं ) ४*८ ॥ हिंस्य - घात करने योग्य प्राणी के द्रव्य ओर भाव प्राण, हिंसका कषायाविष्ट जीव, हिंसा - प्राणों का घात, और हिंसाफल - अशुभ कर्मबन्ध; इनके स्वरूप को परमार्थ से जानकर अपनी शक्ति को न छिपाते हुए हिंसा का त्याग करना चाहिये ॥ ४९॥ असत्य भाषण, चोरी, मैथुनसेवन और परिग्रह ये सब भी आत्मा के निर्मल परिणामों ४*७ ) 1 जिनमार्गमविज्ञायकानाम् 2 नयारूढा गुरवः । ४* ८ ) 1 दुष्प्रापम्, D दुःसाध्यम्. 2 एकान्तेन धार्यमाणं नयचक्रम्. 3 PD मस्तकं छेदयति, अनन्तसंसारिणं करोति च 4 मिथ्यादृष्टीनाम् । ४*९) 1 PD ज्ञात्वा. 2 मार्यजीव. 3 मारक. 4 अलोपमानैः । Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [१२. ५ २४६ - धर्मरत्नाकरः - 962 ) बालव्युत्पत्तिसंसिद्धयै कांश्चिदन्यान् प्रदर्शये । अहिंसनस्य पर्यायान् संदृष्टानपि जातितः ॥ ५ 963 ) स्यात्संरम्भसमारम्भारम्भेभ्यो विनिवर्तिनः । कषायेभ्यो हृषीकेभ्यो यक्षादिषु यथायथम् ॥ ६ 964 ) समग्रप्रतिमास्थानसमारोहणकारिणः । अहिंसा परमां कोटि समारोहत्यनाकुलम् ॥७। युग्मम् । 965 ) प्रसिद्धं च - देवतातिथिपित्रर्थ मन्त्रौषधभयेन वा । न हिंस्यात्माणिनः सर्वानहिंसाख्यं व्रतं मतम् ॥ ७*१ 966 ) हर्म्य कार्य मखिलं नियोजयेत् दृष्टिपूर्तमथ यद्वाभिधम् । वस्त्रगालितमथाशनादिकं स्पृष्टदृष्टमुरुधर्मवासनः ॥ ८ के विघातक होने से उस हिंस. से पृथक् नहीं हैं-उसी के अन्तर्गत हैं। इन सब का जो पृथक पृथक् उल्लेख किया गया है वह केवल शिष्यों के लिये उनका विशेष परिज्ञान कराने के लिये किया गया है ॥ ४*१० ॥ मन्दबुद्धि जनों को उसका विशेष परिज्ञान प्राप्त हो सके, इस उद्देश से यहाँ उक्त अहिंसा की जातिस्वरूप से देखी गई कुछ अन्य भी पर्यायोंका-विशेषों का कथन किया जाता है ।। ५॥ जो गृहस्थ द्वीन्द्रिय आदि त्रस जीवों के विषय में कषायों व इन्द्रियों के साथ संरम्भ, समारम्भ और आरम्भ से निवृत्त हो कर समस्त प्रतिमास्थानों-श्रावक के दार्शनिक व व्रतिक आदि ग्यारह ही भेदों पर-आरूढ होना चाहता है-उनके परिपालन में उद्यत हो रहा है-उसको अहिंसा निराकुल स्वरूप से चरम सीमा को प्राप्त होती है ॥ ६-७ ॥ देवता, अतिथि, पितर, मंत्र, औषध ओर भय के वश जो सब प्राणियों का-किसी भी प्राणी का-प्राणवियोग नहीं करता है, यह अहिंसानामक व्रत माना गया है ।। ७#१ ॥ धर्म के प्रबल संस्कार से संयुक्त भव्य जीव को घर के समस्त स्वच्छतादि कार्य को नेत्रों से भली भाँति देखकर करना चाहिये । जो पानी के समान पतले पदार्थ हों उन्हें वस्त्र से AAAAA ५) 1 कान् चित्. 2 D विशेषान्. 3 मुख्यतः । ६) 1 D मनवचनकाययोगेभ्यः. 2 D इन्द्रियेभ्यः. 3 द्वीन्द्रिया [दिषु],D त्रसजीवेषु. 4 D भङगेन त्रसानां हिंसा न कर्तव्या। ७*१)1D जीवान् । ८) 1 D गृहकार्य. 2 D समस्तमवलोक्य. 3 जलततैल तक्रदुग्धादि इव, D दुग्धादि पेयवस्तूनि. 4 D हस्त वा दृष्टि. तोधित। Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१२. ११*१] - अहिंसासत्यव्रतविचारः967 ) स्पर्शनाकिमपि दर्शनात्परं हेयमस्ति मनसो ऽपि किंचन । सम्यगेवमवबुध्य धीधनः सेवतां विमलकर्म शर्मदम् ॥ ९ 968 ) कार्यकर्मणि निजे नियोजयेदाश्रितांश्च सकलान् प्रयत्नतः। प्रायशो यदिह दण्डयते विभुम॒त्यदोषकरणादितीरितम् ॥ १० 969) संधानपानकफलं दलमूलपुष्पं जीवरुपगतमपीह च जीवयोनिः । नालीनलादिसुषिरं च यदस्ति मध्ये यच्चाप्यनन्तमनुरूपमदः समुज्झ्यम् ॥ ११ 970 ) अमिश्र मिश्रसंसर्गि कालदेशदशाश्रयम् । वस्तु किंचित्परित्याज्यमपीहास्ति जिनागमे ॥ ११*१ छानकर उपयोग में लाना चाहिये । भोज्य पदार्थों को हाथ से स्पर्श कर के और नेत्रों से देख कर के खाना चाहिये ॥ ८॥ __किसी वस्तु का हेयपना स्पर्शन होने से ज्ञात होता है, कोई वस्तु देखने से त्याज्य प्रतीत होती है, तथा कोई अन्य वस्तु मन से विचार करने पर त्याज्य समझकर छोडी जाती है । इस प्रकार वस्तुओं के हेयपने को भलीभाँतो जानकर विद्वान् मनुष्य को सुखदायक निर्मल कार्य को करना चाहिये ॥ ९॥ योग्य कार्य के करने में सेवकों को यत्नाचारपूर्वक नियुक्त करना चाहिये । कारण यह है कि प्रायः सेवकों के अपराध से स्वामी को दण्डित किया जाता है, ऐसा कहा गया है ॥१०॥ जीवों से व्याप्त व उनकी उत्पत्ति के योनिभूत संधानक (अचार), पेय अर्थात् दी दिनों से अधिक दिनों का तक आदि, फल-जिसमें सूक्ष्म जीव उत्पन्न होते हैं, पत्र, मूल और पुष्प ये जीवोंसे परिपूर्ण पदार्थ त्याज्य हैं । तथा नाली (वनस्पति विशेष ), नल (एक प्रकार का पोला तृण) और सुषिर (अन्य पोली वनस्पति ) एवं जो अनन्तकायिक हैं ऐसे सब हो पदार्थ त्याज्य हैं ॥ ११ ॥ . इस जिनागम में काल, देश और अवस्था के आश्रित अमिश्र-अन्य के संसर्ग से रहित-तथा मिश्रसे संसर्ग रखने वाली वस्तु भी छोडने के योग्य है ॥ १११ ॥ कहा भी है ९) 1 ज्ञात्वा । १०)। युक्त. 2 स्वामी, D किंकरदोषे न प्रभुः दण्डयते । ११) 1 व्यापितम्. 2 सदृशम्. 3 एतत्. 4 त्यजनीय, D त्याज्यम् । ११*१)1 किंचित् अमिश्रं त्याज्यम्,किंचित् मिथं त्याज्यम् कालदे. शदशादि, D सदोषं त्यजनीयम् । Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २४० - धर्मरत्नाकरः [१२. ११*२971) द्विदलं द्विदलं हेयं प्रायेणानवतां गतम् । शिम्बयः सकलास्त्याज्याः साधिताः सकलाश्च याः ॥ ११*२ 972) नरे महारम्भपरिग्रहे दया विद्यते नीरजिनीव निर्जले।। कुशीलमायाविनि वा विबुद्धधीर्यथा न विश्वासमुपैत्यनाकुलः ॥ १२ 973 ) दुःखशोकवधतापदेवनाक्रन्दनादि विदधन्निजान्ययोः । उग्रदुःखजनकं समर्जयेद् वेदनीयमविधीरितीवधिः ।। १३ 974) मैत्रीप्रमोदकरुणासमवृत्तयस्तु कार्या यथायथमिहत्यफलं विमुच्य । सत्त्वेषु सत्तमगुणेषु सुदुःस्थितेषु दूरं विनीतिरहितेषु विमत्सरेण ॥ १४ दो समान हिस्सों में विभक्त होने वाला द्विदल - मुंग व उडद आदि धान्य विशेषपुराना हो जाने पर बहुधा छोडने के योग्य हो जाता है । (क्योंकि उसमें कीडे छिद्र करके रहने लगते हैं ) । सेम आदि की सब फलियाँ जो बिना फाडे ही सिद्ध की गई हैं- पकाई गई हैं-खाने के योग्य नहीं हैं ॥ ११*२ ॥ जो मनुष्य महान-आरम्भ और परिग्रहमें निरत होता है उसमें दया इस प्रकार से संतप्त -नष्ट-होती है जिस प्रकार कि पानीसे रहित प्रदेश में कमलिनी संतप्त होती है-मुरझा जाती है अथवा जो मनुष्य कुशील और मायाव्यवहार से कलुषित होता है उसके अन्तःकरण में भी दया का वास नहीं होता है । और इसीलिये कोई भी बुद्धिमान् मनुष्य निराकुल हो कर उसके विषय में विश्वास को नहीं प्राप्त होता है ॥ १२ ॥ जो मनुष्य स्वयं अपने और दूसरे के विषय में दुःख, शोक,वध, ताप, देवन (परिदेवन) और आक्रन्दन को करता है तथा मर्यादा का उल्लंघन भी करता है वह तीव्र दुःख को उत्पन्न करने वाले वेदनीय-असातावेदनीय-कर्मको उपाजित करता है । (उनमें पीडा देने के परिणाम का नाम दुःख है। उपकारक व्यक्ति का वियोग हो जाने पर मन में जो खेद होता है उसका नाम शोक है । वध-आयु, इन्द्रिय, मनोबल, वचनबल, कायबल और श्वासोच्छ्वास इन प्राणोंका नाश करना, निंदा व अपमानादि से चित्त. संतप्त हो कर जो खेद उत्पन्न होता है उसे ताप कहते हैं। संक्लेश परिणाम से गुणस्मरणपूर्वक स्वपरोकार की अभिलाषासहित दया उत्पन्न करने वाला जो शोक होता है उसे देवन कहते हैं । निन्दा व अपमानादिक से अश्रुपातपूर्वक प्रचुर विलाप करने का नाम आक्रन्दन है ) ॥ १३ ॥ आत्महित के अभिलाषी सत्पुरुष को इस लोकसंबन्धी फल की अपेक्षा न कर के मात्सर्य भाव से रहित होते हुए यथा योग्य क्रम से प्राणिमात्र के विषय में मित्रता का भाव, उत्तम ११२) 1P सारी फली गोरससंयुक्ता, D मुद्गादिकम्. 2 चौला मूंग माष मोठक फली आली कोमल समस्ता त्याज्याः , D वालहल्लि । १२) 1 पद्मिनी, D कमलिनीव। १३) 1 रुदनम्. 2 कुर्वन 3 स्वपरनिमित्तयोः, D स्वपरयोः. 4 D वेदनीयं कर्म. 5 निराकृत, D मर्यादारहितम् । १४) 1 माध्यस्थम. 2 P°कुर्या, करणीया . 3 इहलोकफलम्, D निदानफलम्. 4 D गुणयुक्तेषु. 5 विपरीतवृत्तिषु । Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१२. १४४४] - अहिंसासत्यव्रतविचारः975) उक्तं च - कायेन मनसा वाचा सर्वेष्वपि च देहिषु । अदुःखजननी वृत्तिर्मंत्री मैत्रीविदां मता ॥ १४*१ 976) तपोगुणाधिके पुंसि प्रश्रयाश्रयनिर्भरः । जायमानो मनोरागः प्रमोदो विदुषां मतः॥ १४*२ 977 ) दीनाभ्युद्धरणे बुद्धिः कारुण्यं करुणावताम् । ____ हर्षामर्षोज्झिता वृत्तिर्माध्यस्थं समुदाहृतम् ॥१४*३ 978) इत्थं प्रयतमानस्य गृहस्थस्यापि देहिनः । करस्थो जायते स्वर्गों नास्य दूरे च तत्पदम् ॥ १४*४ सम्यगदर्शनादि गुणों के धारकों में हर्ष का भाव, रोगादि से अतिशय दुखी प्राणियों के विषय में दयाभाव और अविनीत-विपरीत स्वभाववाले-जनों के विषय में समवृत्ति-मध्यस्थता के भाव-को धारण करना चाहिये ॥ १४ ॥ : सब ही प्राणियों के विषय में शरीर से, मन से और वचन से दु:ख न उत्पन्न करने की भावना होती है उसे मैत्रीके ज्ञाता मैत्री कहते है ॥१४*१॥ - तपगुणसे अधिक-तपश्चरण और संयमादि गुणों में दृढता को प्राप्त-सत्पुरुष के विषय में जोअतिशय विनय के आश्रय से परिपूर्ण मन में अनुराग प्रादुर्भूत होता है उसे विद्वान् पुरुषोंने प्रमोद माना है ॥ १४*२ ॥ - दयालु जनों के अन्तःकरण में जो दीन-दुःखी प्राणियों के उद्धार की-दुःख से संरक्षण को- बुद्धि (भावना) उदित होती है, उसका नाम कारुण्य है । और विपरीत बुद्धि मनुष्यों के विषय में जो राग व द्वेष रहित वृत्ति-उदासीनता का भाव - उत्पन्न होती है, उसे माध्यस्थभाव कहा गया है ॥ १४*३ ॥ :: जो प्राणी उपर्युक्त भावनाओं के अनुसार प्रयत्न कर रहा है वह भले ही गुहस्थ क्यों न हो, फिर भी स्वर्ग को उसके हाथ में ही स्थिती समझना चाहिये। तथा वह पद-प्रसिद्ध मोक्षपद - भी उसके लिये दूर नहीं है। (अभिप्राय यह है कि उपर्युक्त भावनाओं का चिन्तन करने वाला मनुष्य गृहस्थ होने पर भी शीघ्र ही स्वर्ग-मोक्ष को प्राप्त करता है ॥ १४*४ ॥ १४*२) 1 विनय । १४*३) 1 रागद्वेषरहितवृत्तिः । १४*४) 1 यलपरायणस्य. 2 PD मोश पदम। Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २५० - धर्मरत्नाकर 979) पुण्यं तेजोमयं प्राहुः प्राहुः पापं तमोमयम् । तत्पापं पुंसि किं तिष्ठेद्दयादीधितिमालिनि ॥ १४५ 980 ) क्रियायाः सर्वस्या भवति कलिलं ' संगतमिदमभिध्यानात्प्रायस्तरतमतया किंतु विदुषाम् । यथैोः कृषिकरझषोत्साद करयोः ' प्रियापुत्र्योर्मध्ये विहितविनिवेशस्र्यं यदि वा ।। १५ 3 981 ) तदुक्तम् — अथ शुभमशुभं वा सत्यमस्ति क्रियायाः फलमपघनभाजां' निष्फलं नैव कर्म 1 निरवधि परिशुद्धब्रह्मगम्भीरमूर्तिः स जयति परमात्मा निष्फला यस्य सेवा ।। १५*१ [ १२.१४*५ - पुण्य को तेजोमय - प्रकाशस्वरूप और पापको अन्धकारस्वरूप कहा जाता है । सो वह अन्धकारस्वरूप पाप क्या दयारूपी सूर्यप्रकाश के धारक पुरुष में अवस्थित रह सकता है ? ॥ १४५ ॥ जो भी किया है उस सभी से यह पाप संगत संबद्ध रहता है । परन्तु प्रायः वह विद्वानों के संकल्प के अनुसार हीनाधिक होता है । जैसे - हरिणी और सिंहिनी में संकल्प को विशेषता से उस पापकी होनाधिकता होती है । दूसरा उदाहरण- खेत में किसान हल चलाते समय अनेक जीवों को नष्ट करता है, परन्तु उन जीवों को मारने का भाव चूँकि उसके मन में नहीं होता है इसलिये वह अधिक पापका भागी नहीं होता है । परन्तु मछलियों का संहार करने वाला धीवर उन मछलियों को न पकडते हुए भी मन में मारने का संकल्प बना रहने से अधिक पापी होता है । ( तीसरा उदाहरण ) कोई पुरुष पत्नी और लडकी दोनों के बीच बैठा हुआ है व उसे दोनों के शरीरका स्पर्श हो रहा है | शरीरस्पर्श यद्यपि दोनों का समान है फिर भी मनोगत भाव में भेद रहता ॥ १५ ॥ कहा भी है १४*५ ) 1 तमोमयं पापम्. 2 दीधितिमालिन् शब्द, दीधितिमाली सूर्य:, तस्मिन् दयादीधितिमालिनि, D सूर्य । १५ ) 1 (अ) सत्यम्. 2 तारतम्यतया 3 हरिणीसिंहिनीद्वयोः, D हरिणी. 4 PD कृषिकरधीवरयो:. 5 स्त्रीपुत्रिद्वयो:. 6 कृतानुभवस्य १५ * १ ) 1 शरीरधारिणाम्, D शरीरभाजां 2 निष्कर्मा । Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - १२. १५*४] 982) अन्यच्च - - अहिंसासत्य विचारः क्रियान्यत्र क्रमेण स्यात् कियत्स्वेवं च वस्तुषु । जगत्त्रयादपि स्फारा चित्ते तु क्षणतः क्रिया ॥ १५*२ 983) तदुक्तम् पातालमाविशसि यासि नभो विलङ्घ्य 2 दिङ्मण्डलं भ्रमसि मानस चापलेन । भ्रान्त्यापि जातु विमलं तदिहात्मनीनं ' न ब्रह्म संस्पृशसि वीतजरादिदोषम् ॥ १५*३ 984 ) स्थावरेष्वपि न कामवृत्तयः' किंतु कार्यवशतो महाधियः । २५१ वृत्तिमादधति केsपि सत्तमाः सर्वतो ऽपि विरति वितन्वते ।। १५*४ क्रिया का निश्चित ही शुभ अथवा अशुभ कुछ न कुछ फल होता है । क्यों कि देहधारी - संसारी - प्राणियों की कोई भी क्रिया निष्फल नहीं होती है । अमर्याद गुणों से सुशोभित शुद्ध व ब्रह्मस्वरूप गम्भीर मूर्ति के धारक उस परमात्मा की जय हो जिसकी सेवा - हितोपदे - M शादि रूप क्रिया - निष्फल - पाप अथवा पुण्य के बन्धरूप फल से रहित होती है ॥ १५१ ॥ दूसरे इतर कितनी ही वस्तुओं में जो क्रिया होती है वह क्रमशः होती है । परन्तु मन में जो क्रिया होती है वह तीनों लोकों से भी विशाल व एक ही क्षण में होती है । अर्थात पदार्थ में मनका चिन्तन इतना व्यापक होता है कि उसमें तीनों लोक समा सकते हैं ।। १५* २ ॥ कहा भी है- मन के विषय में ऐसा कहा हैं। हे मन ! पाताल में प्रवेश करता है, आकाश को लाँघकर जाता है, तथा तू चपलता से सब दिशाओं के घेरे में भी भ्रमण करता है । परन्तु वृद्धावस्थादि दोषोंसे रहित व आत्मा के हितकारी निर्मल ब्रह्म को - परमात्मस्वरूप को तू भूल से भी कभी स्पर्श नहीं करता है ॥ १५*३ ॥ - महाबुद्धिमान् मनुष्य स्थावर प्राणियों के विषय में भी यथेच्छ प्रवृत्ति नहीं करते हैं किन्तु कार्य की अपेक्षा से ही वे उक्त स्थावरों के वध में प्रवृत्त होते हैं। कितने ही सर्व श्रेष्ठ महापुरुष उनमें पूर्णतया विरत होते हैं अर्थात् वे स्थावर घात और त्रसघात दोनों से ही विरत हो कर अहिंसा महाव्रतका पालन करते हैं । १५*४ ॥ १५*२) 1 PD क्रियाश्चैव २ P° क्रिया. १५ * ३ ) 1 कदाचित्. 2 आत्महितम्. 3D ब्रह्म । १५*४) 1 स्वेच्छाचारिण: 2D सत्पुरुषाः 3 धारयन्ति 4 सत्पुरुषाः दशमएकादश मप्रति [ मा ] धारी, D प्रतिमा. 5 विस्तारयन्ति । Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २५२ - धर्मरत्नाकरः - [ १२. १५२५985) ग्रामस्वामिस्वकार्येषु यथालोक प्रवर्तताम् । गुणदोषविभागेषु लोक एव यतो गुरुः ॥ १५*५ 986) दर्पादविज्ञानबलादुपेते दोषे प्रमादादुपरोधतो वा। यथागमं निर्जरणं विदध्यात् स्वचित्तशुद्धय जनरञ्जनाय ॥ १६ 987) प्रायो लोको जिनै रुक्तश्चित्तं तस्य मनो मतम् । तच्चित्तग्राहकं कर्म प्रायश्चित्तं निगद्यते ॥ १७ 988 ) द्वादशाङ्गवर एकको ऽखिलं दातुमर्हति न धावनं गुरुः । रोगिणीवं भिषगुन्मना भवेत् तत्प्रदास्तु बहवो बहुश्रुताः ॥ १८ ग्रामकार्य, स्वामिकार्य और आत्मकार्य में लोकव्यवहार के अनुसार प्रवृत्ति करनी चाहिये । क्योंकि गुण और दोष के विभागों में लोक ही गुरु हैं ।( अर्थात् लोक में जिस कार्य को गुण और दोष का कारण माना जाता है उसे उसी प्रकार से गुण और दोष का कारण - उपा. देय अथवा हेय समझना चाहिये ) ॥ १५*५ ॥ ' अभिमान के वश हो कर अथवा अज्ञानता के बल से प्रमाद के निमित्त से अथवा दूसरे के आग्रह से दोष के उत्पन्न होने पर आगम के अनुसार अपने चित्त की शुद्धि के लिये और जनसन्तोष के लिये किये हुए अपराधों की निर्जरा करनी चाहिये। ( अर्थात् प्रायश्चित्त ले कर शुद्ध होना चाहिये ) ॥ १६ ॥ जिन भगवानने 'प्राय' शब्दका अर्थ लोक ( जन ) कहा है तथा उसके मन को चित्त माना गया है । इस सार्थक नाम के अनुसार लोक के चित्त का ग्राहक (अनुग्राहक)-मनुष्य के मन को निर्मल करने वाला-जो कार्य है उसे प्रायश्चित्त कहा गया हैं । ( अभिप्राय यह है कि. अभिमानादि के वशीभूत हो कर किसी दोष के उत्पन्न होने पर उस की शुद्धि के लिये जो गुरु की आज्ञानुसार क्रिया-उपवासादि-किया जाता है उसका नाम प्रायश्चित्त है) ॥१७ ॥ - द्वादशांग श्रुतका जानने वाला अकेला एक गुरु सब धावन (प्रायश्चित्त) के देने में इस प्रकार से समर्थ नहीं होता हैं, जिस प्रकार कि रोगी की परीक्षा करने में अकेला विमनस्क वैद्य समर्थ नहीं होता हैं। किन्तु उसके देने वाले अनेक बहुश्रुत विद्वान होते हैं ॥ १८ ॥ १५*५) 1 D लोकवत्. 2 D गुणदोषविचारणे लोक एव गुरुः । १६) 1 प्राप्ते. 2 D प्रायश्चित्त.. विधि: 3 कुर्यात् । १७) 1 D° तदुक्तम् । १८)1 प्रायश्चित्तम्. 2 योग्यं भवति, D श्रुतकेवली प्रायश्चित्तं दातुं योग्यः. 3 PD शोधनम्. 4 D महावैद्यो यथा. 5 प्रायश्चित्त । Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१२. २३ 1 : - अहिंसासत्यव्रतविचारः - २५१ 989 ) कायेन वाचा मनसा च पापं यजितं तत्क्षपणीयमेभिः । त्रिधापि योगो हि शुभाशुभानां यदास्र वाणां कथितो निमित्तम् ॥ १९ 990) हिंसाब्रह्म चुरापायं काये कर्माशुभं मतम् । असभ्यासत्यपारुष्यप्रायं वचनगोचरम् ॥२० 991 ) असूर्यमिदमायं मनोव्यापारसंश्रयम् । __एतद्विपर्ययाज्ज्ञेयं शुभमेतेषु तत्पुनः ॥ २१ 992 ) हिरण्यकन्यापशुभूमिमुख्यैर्दानैरनेकैः क्षयमेति नैनः । यथा हि रोगः पुरुलङ्घनादिसाध्यो न बार्बिहुधोपचारै ः॥ २२ 993 ) यथोपवासक्षपणीयरोगे बायो विधिस्तत्र निरर्थकः स्यात् । पापे ऽपि तद्वत्परिचिन्त्य कार्यमन्तर्विधेरन्वगुपार्चनाद्यम् ॥ २३ __ शरीर से, वचन से और मन से जो पाप उपार्जित किया जाता है उस को उन्हीं के द्वारा नष्ट करना चाहिये । कारण यह कि शुभ और अशुभ कर्मोके आश्रवोंका कारण उपर्युक्ततीनों प्रकार का योग ही कहा गया है ॥ ॥ १९॥ . हिंसा, मैथुनसेवन और चोरी आदि कार्य शरीर के विषय में अशुभ माना गया है असभ्य, असत्य और कठोर भाषण करना यह वचनविषयक अशुभ कर्म है । असूया-दूसरे के गुणों में भी दोषारोपण करना, ईर्ष्या- दूसरे के अभ्युदय को नहीं सह सकना - और गर्व ये विकार मनोविकार के आश्रय से उत्पन्न होते हैं । इससे विपरीत आचरण उक्त शरीर, वचत और मन के विषय में शुभ समझना चाहिये । जैसे-अहिंसा ब्रह्मचर्य व अचार्य आदिक शरीरविषयक शुभ आश्रव हैं ॥ २०-२१ ॥ . सुवर्ण, कन्या, पशु और भूमि आदि के दानों से विविध पाप का नाश नहीं होता है। जैसे-बहुत लाँघनादिकों से साध्य (नष्ट होने वाला) रोग बाय अनेक उपचारों से साध्य नहीं होता है। जिस प्रकार उपवासों से नष्ट किये जाने वाले रोग पर बाह्य विधि व्यर्थ होती है उसी प्रकार पाप के नाश में भी प्रमुख अभ्यन्तर विधि के पश्चात् पूजा, उपासना आदि रूप बाह्यविधि को करना चाहिये ॥ २२-२३ ॥ . . . १९) 1 PD कायवाङमनोभिः । २०) 1 ग्रामीकवचनम्, D सतां विमुखं वचनम्.2 कठिनम् । २१) 1 असहनशीलता, D परदोषग्रहणप्रायं. 2 कायवाङमनसाम्. 3 कायवाङमनस्सु. 4 शुभम् । २२ ) 1. PD पापम्. 2 प्रचुरलङघन. 3 पूजाऔषधादिभिः, D एतैः हिरण्यादिदानर्योगजातं पापं क्षयं नोपैति । २३) 1 रोगक्षपणे. 2 करणीयम्. 3 पश्चादुपचरणीयम्, D पूजादिकं न साधयन्ति । Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २५४ 994 ) तदुक्तम् - धर्म रत्नाकरः - निहत्य निखिलं पापं मनोवाग्देहदण्डनैः । करोतु निखिलं कर्म दान पूजादिकं ततः ।। २३१ [ १२• २३*१ 995 ) ममाप्रवृत्तेविरति 'ः समग्रे बाह्यान्तरङ्गे ऽपि कृतक्रियः सन् । संस्मृत्य नामानि महागुरूणां निद्रादि कुर्याद्विधिना रजन्याम् ॥ २४ 996 ) दैवादायुर्यदि विगलितं स्यादमुष्यां' रजन्यां प्रत्याख्यानप्रजनितफलं स्यात्तदा तन्निवृत्तेः । भोगैः शून्यं व्रतविरहितं वाहयेत्तन्न काल एतावद्यत्पशु मनुजयोरन्तरं सूरिगीतम् ॥ २५ 997 ) छेदनेताडनबन्धा भारस्यारोपणं समधिकस्य । पानान्नयोश्च रोधः पञ्चाहिंसात्रतस्येति ।। २६ । अतिचारा इति शेषः । 998 ) देवतार्थमपि मारयन्नजं ' वारसप्तकमभूदजो सुखी । ग्रामणीरिति सदैव यः पुनहिंसकः कथमसौ मुमुक्षते ॥ २७ मन, वचन, और शरीर के निग्रह से सब पापोंको नष्ट करके तत्पश्चात् दानपूजनादिक कार्य को करना चाहिये ।। २३९ ॥ बाह्य और अन्तरंग सब ही विषय में जब तक मेरी प्रवृत्ति सम्भव नहीं है, तब तक के लिये मैं उस सब से विरत होता हूँ- उसका त्याग करता हूँ - इस प्रकार की प्रतिज्ञा करके महान् गुरुओं के नामों का स्मरण करते हुए रात्रि में विधिपूर्वक निद्रा आदि करना चाहिये ॥ २४ ॥ कारण यह कि दैवयोग से यदि इस रात में मेरी आयु समाप्त हो गई- मरण हो गया तो जो विषयत्याग मैंने किया है उस से उत्पन्न हुआ फल मुझे प्राप्त होगा । बुद्धिमान् मनुष्य को भोगों से शून्य काल को व्रतरहित नहीं गमाना चाहिये । पशु और मनुष्य के मध्य में यही तो अन्तर आचार्यों ने कहा है ॥ २५ ॥ नासिका आदि का छेदन, ताडन लकडी आदि से मारना - बाँधना, अधिक बोझा लादना ओर भोजन-पान रोक देना, ये अहिंसाणुव्रत के पाँच अतिचार हैं ॥ २६ ॥ कथाग्रन्थों में यह सुप्रसिद्ध हैं कि जिस ग्रामणी ने गाँव के मुखिया ने देवता के लिये भी बकरा मारा था वह मरकर सात बार बकरा हुआ। इस प्रकार वह बहुत दुखी हुआ । २४)-1 D निवृत्ति:. 2 PD पञ्चपरमेष्ठिनाम्. 3 रात्रौ । २५ ) 1 अस्यां रात्रौ 2 PD सूरिभिः कथितम् 1 २६) 1D नासिकादिच्छेदनं. 2 जलतृणयोनिरोधः । २७ ) 1 [ छागम् ] 2 ग्रामपालक: 3 D तो:. 4 कथमात्मानं मोचयति, D मुक्तो भवति । Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१२. ३१] - अहिंसासत्यव्रतविचारः - 999 ) धीवरस्तु किल वारचतुष्कं जालगाम्भसिकमप्रतिनिघ्नन् । मङगलं न कतमत्समवाएं यत्यतामिति महद्भिरहिंसा ॥२८ 1000) उक्तं च - न गोप्रदानं न महीपदानं न चान्नदानं हि तथा प्रधानम् । ___ यथा वदन्तीह महाप्रधानं सर्वप्रदानेष्वभयप्रदानम्॥ २८*१ 1001 ) आद्यव्रतस्वरूपं समासतो ऽभाणि नो विशेषो ऽत्र । निघ्नानानिघ्नानानाश्रित्य सं पूर्वमेवोक्तः ।। २९ 1002 ) मन्त्रौषधातिथेयीकृते ऽपि हिंसेति दूरमुत्सृज्या । गरेकण्टकाहिं रिपुवत्प्रचेतसा सर्वदा त्रेधा ॥ ३० 1003 ) अहिंसाव्रतमेकत्र परत्रं सकलाः क्रियाः । चिन्तामणिफलं पूर्वे परत्र च कृषः फलम् ॥ ३१ फिर भला जो मनुष्य सदैव प्राणिहिंसा किया करता हैं, वह भला कैसे दुख से मुक्त हो सकता है ? ॥ २७ ॥ इस के विपरीत जिस धोवर ने जाल में आयी हुई मछली को चार बार छोडाव उसे नहीं मारा, वह भला कौन-से कल्याण को नहीं प्राप्त हुआ है ? अर्थात् वह अतिशय सुख को प्राप्त हुआ है । इसलिये महापुरुषोंको उस अहिंसा के विषय में सदा प्रयत्नशील रहना चाहिये ॥ २८ ॥ कहा भी है - सब दानों में जिस प्रकार अभयदान अतिशय प्रधान है उस प्रकार न तो गौ का दान प्रधान है, न भूमिका दान प्रधान है और न अन्न का भी दान प्रधान है, ऐसा यहाँ कहा जाता है ॥ २८*१॥ प्रथम अहिंसाव्रत का स्वरूप संक्षेपसे कहा जा चुका है । उसमें यहाँ कुछ विशेष नहीं है । हिंसा करने वाले और न करने वाले इन दोनों में जो विशेषता है उसे पूर्व में ही कहा जा चुका है ॥ २९ ॥ ___ हिंसा को विष, कण्टक, सर्प ओर शत्रु के समान भयानक समझ कर निर्मलबुद्धि मनुष्य को उस हिंसा का मन्त्र, औषधि और अतिथि-सत्कार के लिये भी सदा मन, वचन व काय से दूरसे हो परित्याग करना चाहिये ॥ ३० ॥ एक ओर अहिंसा व्रत को ओर दूसरी ओर अन्य समस्त दानादि क्रियाओंको स्थापित करने पर पूर्व में स्थापित उस अहिंसा का फल चिन्तामणि के समान उसी समय प्राप्त होने rrrrrrrrrrrrrrrr २८) 1 जलगतमानसिकमत्स्यम्. 2 अमारयन्. 3 कतरत.4 प्रात:. 5 यत्नं कुर्वताम, D यत्नः क्रियताम् । २९) 1 स विशेषः । ३०) 1 विष. 2 सर्प. 3 निर्मलमनसा पुरुषेण । ३१) 1 स्थाने. 2 अन्यत्र । Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २५६ - धर्म रत्नाकरः - [ १२.३२ 1004) प्रमादयोगादसदुक्तयो यांस्ता वीतरागैरनृतं प्रगीतम् । समासतस्तंच्च चतुर्विधं स्याद्विचार्य चैनं तिना महेयम् ॥ ३२ 1005) स्वक्षेत्रकालभावैः सदपि हि यस्मिन्निषिध्यते वस्तु | तत्प्रथममसत्यं स्यान्नास्ति यथा देवदत्तो ऽत्र ।। ३२१ 1006 ) असदपि हि वस्तुरूपं यत्र परक्षेत्र कालभावस्तुं । उद्भाव्यते द्वितीयं तदनृतमस्मिन् यथास्ति घटः || ३२*२ 1007 ) वस्तु सदपि स्वरूपात् पररूपेणाभिधीयते यस्मिन् । अन तमिदं च ततीयं विज्ञेयं गौरिति यथाश्वः || ३२*३ 1008 ) गर्हितमवद्यसंयुत॑मप्रियमपि भवति वचनरूपं यत् । सामान्येन त्रेधा मतमिदमनृतं तुरीयं तु ॥ ३२४ वाला हैं । किन्तु दूसरी ओर स्थापित अन्य समस्त क्रियाओं का तुच्छ फल खेती के फल के समान कालान्तर में प्राप्त होने वाला ॥ ३१ ॥ प्रमाद के वश हो कर जो असत्य वचन बोले जाते हैं उन्हें वीतराग भगवान् ने अनृत (असत्य) वचन कहा है वह संक्षेप से चार प्रकार का है । सत्यव्रती को विचार कर उसका परित्याग करना चाहिये ॥ ३२ ॥ आगे उक्त चार प्रकार के असत्य वचन का ही स्पष्टीकरण किया जाता है - जिस में स्वकीय क्षेत्र, काल और भाव से वस्तु के विद्यमान होने पर भी उस का निषेध किया जाता है। वह पहला असत्य वचन है । जैसे- यहाँ देवदत्त नहीं है || ३२१ ॥ I जिसमें परकीय क्षेत्र, काल और भाव से वस्तु स्वरूप के न होने पर भी उसके सद्भाव को प्रकट करना, यह दूसरा असत्य है । जैसे - यहाँ घट है ॥ ३२२ ॥ अस्तित्व को पररूप से कहा जाता है उसे तृतीय असत्य समझना चाहिये । जैसे- बैल को घोडा कहना ॥ ३२३ ॥ जिस में स्वरूप से विद्यमान वस्तु के जिस वचन का स्वरूप गर्हित, अवद्य (पाप) संयुक्त, तथा अप्रिय होता है उसे चौथा असत्यवचन जानना चाहिये । वह सामान्य से तीन प्रकार का है || ३२४ ।। स्पष्ट किया जाता है - आगे इसी wwww ३२) 1 द्वितीयत्रतं कथयति 2 उक्तयः 3 अनृतम् 4 PD चैनं व्रतिना प्रमादयोगम्. 5 त्याज्यम् । ३२*१) 1 विद्यमान वस्तु 2 यत्र निषिध्यते 3 स्वक्षेत्रकालभावः सत् - निषेधः प्रथमम् अनृतम् । ३२ * २ ) 1. अविद्यमान. 2 भाव आकृति 3 परक्षेत्रकालभावः असत्प्रकाशनं द्वितीयम् अनृतम् 4 क्षेत्रादिषु । ३२*३ ) 1 P Omitted 2 D यथा गौः अश्वः कथ्यते । ३२* ४ ) 1D अवद्ययुक्तं न च । Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २५७ -१२. ३२१९] - अहिंसासत्यव्रतविचारः - 1009 ) पैशून्यहासगभं कर्कशमसमञ्जसं प्रलपितं च । अन्यदपि यत्स्वतन्त्रं तत्सर्वं हितं गदितम् ॥ ३२*५ 1010) छेदनभेदनमारणकर्षणवाणिज्यचौरवचनादि । तत्सावधं यस्मात् प्राणिवधाद्याः प्रवर्तन्ते ॥ ३२*६ 1011) अरतिकर भीतिकरं खेदकरं वैरकलहशोककरम् । यदपरमपि तापकरं परस्य तत्सर्वमप्रियं ज्ञेयम् ॥ ३२*७ , 1012 ) सर्वस्मिन्नप्यस्मिन् प्रमादयोगैकहेतुकत्वं यत् । ___ अनृतवचने ऽपि तस्मानियतं हिंसा समवतरति ।। ३२*८ 1013) अथवैवं चतुर्धा असत्यं सत्यगं किंचित् किंचित्सत्यमसत्यगम् । सत्यसत्यं पुनः किंचिदसत्यासत्यमेव च ॥ ३२*९ चुगली और हँसी से युक्त वचन, कठोर, असमंजस तथा और भी जो स्वतंत्र-आगमविरुद्ध-वचन बोला जाता है उस सब को गहित वचन कहा गया है ॥ ३२*५ ॥ जो वचन नासिका आदि के छेदने, कान आदि शरीर के अवयवों के खण्डित करने, लाठी आदि से ताडित या सर्वथा घात करने, भूमि के जोतने, व्यापारकार्य करने और चोरी करने में प्राणियों को प्रवृत्त करता है वह सावध वचन कहलाता है । कारण यह कि ऐसे वचन से सावद्य-प्राणिवध आदि से होने वाले पाप-की प्रवृत्ति हुआ करती है ।। ३२*६ ॥ जो वचन अप्रीति, भय, खेद, वैर, कलह और शोक को तथा और भी संताप को उत्पन्न करने वाला हो उसे अप्रिय वचन जानना चाहिये ॥ ३२*७ ॥ इस सब अनृत भाषण में भी चूंकि प्रमादयोग मुख्य कारण है, इसलिये इसमें भो निश्चय से हिंसा उत्पन्न होती ही हैं ॥ ३२*८ ॥ वचन के चार भेद इस प्रकार भी हैं कोई वचन सत्य के आश्रित असत्य, कोई असत्य के आश्रित सत्य, कोई सत्य सत्य और कोई असत्यासत्य ही होता है ॥ ३२*९ ।। ३२*५) 1 D असहनशीलम् । ३२*७) 1 D°भीतिकरं, वैर, 4 Omitted. अप्रीतमं ज्ञातव्यम् । Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २५० - धर्मरत्नाकरः [१२. ३३अस्येदं तात्पर्यम्-असत्यमपि किंचित्सत्यमेव यथाअन्धांसि रन्धयति वयति वासांसीति । सत्यमप्यसत्यं किंचिद्यथा-अर्धमासतमे दिने तवेदं देयमित्यास्थाय मासतमे संवत्सरतमे वा दिने ददातीति । सत्यसत्यं किचिद्यथा-यद्वस्तु देशकालाकारप्रमाणं प्रतिपन्नं तत्र तत्रैवाविसंवाद इति । असत्यासत्यं किंचिद्यथा यत्स्वस्यासत् संगिरते कल्ये दास्यामीति । 1014) तुरीयं वर्जयेन्नित्यं लोकयात्रात्रये स्थितः । गृहाश्रमी प्रवर्तेत गुणदोषौ विचारयन् ॥ ३३ 1015) वाणीमसभ्यां परदोषगर्भामजायमानातिशयप्रगल्भाम् । भाषेत नो किं त्वभिजातरम्यां हितां मितां सद्व्यवहारगम्याम् ॥३४ इस का तात्पर्य इस प्रकार है १) असत्य सत्य-कोई वचन वस्तुतः असत्य हो कर भी व्यवहार में सत्य माना जाता है। जैसे -भात को राँधता है अथवा वस्त्रों को बुनता है। यहाँ भात के योग्य चावलों को भात शब्द से और वस्त्र के योग्य तन्तुओं को वस्त्र शब्द से निर्दिष्ट किया गया है। अतएव उक्त दोनों वाक्यों के असत्य होने पर भी चूंकि लोकव्यवहार में ऐसे वाक्योंको असत्य नहीं माना जाता है, इसीलिये ऐसे वचन सत्याश्रित असत्य माना जाता है। २) सत्यासत्य-कोई वचन सत्य हो कर भी असत्य हुआ करता है। जैसे 'मैं पन्द्रहवें दिन तुम्हें इसे दे दूंगा? इस प्रकार की प्रतिज्ञा करके भी परिस्थितिवश पन्द्रहवें दिन न दे कर महीने में व वर्ष में भी उसे देना । यहाँ चूंकि दे दिया गया, इसीलिये तो सत्य, परन्तु प्रतिज्ञात समय पर नहीं दे सका, इसिलिये उक्त वाक्य कुछ अंश में असत्य भी है। ३) जो वस्तु जिस देश, काल, आकार और प्रमाण में है,उसे उसो स्वरूप में कहना; इस का नाम सत्यसत्य है। ४) जो वस्तु अपने पास नहीं है व जिस का देना असम्भव है उस के विषय में 'मैं उसे कल दे दूंगा 'ऐसी प्रतिज्ञा करना, यह असत्यासत्य वचन कहलाता है। तीन प्रकार के लोकव्यवहार में स्थित गृहस्थ को उपर्युक्त चार प्रकार के वचन मैं चौथे असत्यासत्य, वचन का सर्वथा त्याग करना चाहिये । शेष तीन प्रकारके वचन को(असत्यसत्य, सत्यासत्य और सत्यसत्य को) वह व्यवहार के अविरुद्ध होने से बोल सकता है । उसे गुण और दोष का विचार करते हुए ही प्रवृत्ति करनी चाहिये ॥ ३३ ॥ गृहस्थ को असभ्य, दूसरों के दोषों से परिपूर्ण-निन्दा परक, अतिशय से -किसी प्रका गद्यम. 1 भोजनानि, D भोजनं करोति वस्त्रं वुणति. 2 चिन्ताकरम्, D षण्मासान् तव कस्मरं ददामि ददाति वर्षदिने. 3 समाधाय. 4 कथयति, D पुनः पुनः वदति. 5 कल्ये श्वो दिने प्रभाते अन्यदिने । ३३) 1असत्यासत्यम्. 2 D सत्यं सत्यत्रयी वचः । ३४) 1 अनारी [य].2 कुलस्य योग्याम्.3D गोचरां । Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - १२.३८ ] - अहिंसा सत्यव्रतविचारः - 1016 ) सत्यासत्याप्युभयी सानुभयी' 'स्याच्चतुर्विधा वाणी । fing तृतीया योग्या सत्यव्रतधारिणां गृहिणाम् ॥ ३५ 1017 ) आद्यं तथान्त्यमिति च द्वितयं जनानां क्षेमंकरं भवति तत्किल तीर्थभतुंः । यक्षादिसंभवि च तद्वयवहारिदूरं प्रायो मयेत्यभिहितं न विशेषयोगात् ॥ 1018 ) एषु चतुर्षु भेदेषु यत्सत्यं दशधा हि तत् । देशादिभेदतः प्रोचूरन्यत्र गदितं यथा ॥ ३७ २५९ 1019 ) देशसंमतिनिक्षेपेनामरूपप्रतीतितः । संभावनोपमाने च व्यवहारो भाव इत्यपि ॥ ३८ की विशेषता से रहित ( अथवा घृणित ) और धृष्टतायुक्त वचनको नहीं बोलना चाहिये । किन्तु उसे कुलीन जनों को रमणीय प्रतिभासित होनेवाले ऐसे हितकारक व परिमित वचन को बोलना चाहिये जो कि समीचीन व्यवहार करने वाले सत्पुरुषों को अभीष्ट हो ॥ ३४ ॥ सत्य, असत्य, उभय और अनुभय इस प्रकार से भी वचन के चारा भेद होते हैं परन्तु इनमें सत्याणुव्रतधारी श्रावकों को तीसरा वचन ( उभय ) बोलना योग्य है ॥ ३५ ॥ उपर्युक्त चार प्रकार के वचन में प्रथम (सत्य) और अन्तिम ( अनुभ्भय) यह दो प्रकारका वचन प्राणियों के लिये हितकर है, और वह तीर्थकर जिनेन्द्र के हुआ करता है । व्यवहारी जनों से दूर - वह अनुभय वचन - द्वीन्द्रियादि जीवों के भी हुआ करता है । मैंने उसे प्रायः विशेषता के संबंध से नहीं कहा है ॥ ३६ ॥ 1 इन चार प्रकार के वचनों में जो सत्य वचन है वह देश आदि के भेद से दश प्रकार का हैं । उसका जैसे अन्य ग्रन्थों में वर्णन किया गया है तदनुसार यहाँ कथन किया जाता है || ३७॥ देशसत्य, संगतिसत्य, निक्षेपसत्य, नामसत्य, रूपसत्य, प्रतीतिसत्य, संभावनासत्य, उपमानसत्य, व्यवहारसत्य और भावसत्य; इस प्रकार सत्य वचन के दस भेद माने गये हैं । १) देश - सत्य - भिन्न भिन्न देश में वस्तु के जो भिन्न भिन्न नाम रहते हैं, जैसे भातको किसी देशमें चोरू कहते हैं २ ) संमतिसत्य - राजा की अभिषिक्त पत्नी को देवी कहना संमतिसत्य हैं । ३ ) निक्षेप सत्य - पाषाण की प्रतिमा में चन्द्रप्रभादिक का संकल्प करना । ४ ) नामसत्य - किसी मनुष्य का नाम चार भुजाओं के न होने पर भी चतुर्भुज रखना इत्यादि । ५) रूप - सत्य-अधरोष्ठ के लाल व बालों के कृष्ण वर्ण आदि होनेपर भी किसी को श्वेत ( गोरा ) ३५) 1 D सत्यासत्यताभ्यां रहिता अनुभयी कथ्यते 2D भवेत्. 3 PD सत्यासत्या । ३६) 1 PD° जनाभ्यां, लोकाभ्याम् 2 तीर्थकरस्य 3D सत्यासत्यरम्या इन्द्रियज्ञानेन न ज्ञायते अनुभयवाणी । ३८) 1 D स्थापना. 2 D सत्य. 3 व्यवहारे । Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २६० - धर्मरत्नाकरः - [ १२. ३९1020) सत्यमन्यन्मृषा यत्रोभयं सत्यानृतं हि तत् । तद्विपक्षा तु या भाषा साप्यसत्यामृषा भवेत् ॥ ३९ 1021 ) तत्सत्यं न हि सत्यमस्ति भविनो मृत्युर्यतो जायते जायन्ते सुदुरुत्तराश्च विपदः स्वस्यापि यस्मात्ततः। सर्वत्र प्रियवाक् सुखाकरमसौ प्रेत्यापि कार्य गृही। कुर्तिहिकसाध्यवत्तियसमाचारस्थितः सर्वदा ॥ ४० कहना। ६) प्रतीतिसत्य-यह दीर्घ है, यह ह्रस्व है इत्यादि-ह्रस्व को देख कर उस की अपेक्षा से दूसरे को दीर्घ और दीर्घ की अपेक्षा से छोटे को ह्रस्व कहना । ७) संभावनासत्य-असंभवताका परिहार करते हुए वस्तु के किसी धर्म के निरूपण करने में प्रवृत्त वचन को संभावनासत्य कहते है । जैसे-इन्द्र जम्बुद्वीप को लौटा दे अथवा लौटा सकता है। ८)उपमान सत्य-दूसरे प्रसिद्ध सदृश पदार्थ को उपमा बोलते हैं। इस के आश्रय से जो वचन बोला जाय उस को उपमासत्य कहते हैं । जैसे-पल्य-यहाँ पर रोमखण्डों का आधारभत गडढा पल्य अर्थात खास के सदृश होता है, इसलिये उस को पल्य कहते हैं। ९) व्यवहारसत्य-नैगमादि नयोंकी प्रधानता से जो वचन बोला जाता है उसे व्यवहारसत्य कहते हैं। जैसे- नैगम नय की अपेक्षा से 'मैं भात पकाताहूँ।' १०) भावसत्य-आगमोक्त विधिनिषेध के अनुसार अतीन्द्रिय पदार्थों में संकल्पित परिणामों को भाव कहते हैं । उसके आश्रित जो वचन हो उस को भाव सत्य कहते हैं। जैसे शुष्क, पक्व और नमक-मिर्च, खटाई आदि से अच्छी तरह मिलाया हुआ द्रव्य प्रासुक होता है । यहाँ पर यद्यपि सूक्ष्म जीवों को इन्द्रियों से नहीं देख सकते तथापि आगमप्रमाणता में उसकी प्रासुकता का वर्णन किया जाता हैं । इसलिये इसी तरह के पापवर्ज वचन को भावसत्य कहते हैं । ऐसे ये सत्य वचन के दस भेद कहे गये हैं ॥ ३८ ॥ स्वरूप की थता का बोध करानेवाली सत्य भाषा, उस से भिन्न-विपरीत. वस्तु स्वरूप का बोध कराने वाली-असत्य भाषा, सत्य व असत्य दोनों से मिश्रित उभय भाषा और उसके विपक्षरूप-जो न सत्य कही जा सकती हो और न असत्य भी कही जा सकती हो - वह असत्यामृषा (अनुभय) भाषा कहलाती है ॥ ३९ ॥ जिस सत्य वचन से प्राणी का मरण होता है वह सत्य वस्तत: सत्य नही है। तथा जिस वचन के आश्रय से अतिशय दुर्लध्य विपत्तियाँ अपने लिये भी प्राप्त होती हो वह भी यथार्थ में सत्य नहीं है। इसीलिये गहस्थ को ऐसा प्रिय वचन बोलना चाहिये जो सर्वत्र-इस लोक और परलोक दोनों में ही- सुख का कारण हो । तथा उसे प्रिय समाचार में - सदाचरण में-स्थित हो कर ऐहिक साध्य के समान उसी कार्य को करना चाहिये जो सर्वत्र व सर्वदा सुखप्रद हो ॥ ४० ॥ ३९) 1 D रम्यम्. 2 अनुभवम् । ४०) 1 D सत्यात् । Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१२. ४३७१। - अहिंसासत्यव्रतविचारः २६१ 1022) येनाप्रत्ययदण्डौ संतापो भवति निरपराधस्य । असदभिधानं त्वनृतं तत्त्याज्यं दूरतः सुधिया ॥ ४१ 1023 ) केवलिन्यथ तपाश्रुतसंघदेवधर्मगुणवत्सु च जन्तुः । यस्त्ववर्णवंचनो ऽस्तु कुतश्चिद् दृग्विमोहनमुपार्जयते ऽसौ ॥ ४२ 1024 ) यो मोक्षमार्ग स्वयमेव जानन् नैवाथिने योग्यतमाय वक्ति । मात्सर्यतो ऽपह्नवतो मदाद्वा भवेदसावावरणद्वयी तु ॥ ४३ 1025 ) मन्त्रभेदः परीवादः पैशून्यं कूटलेखनम् । मुधासाक्षिपदोक्तिश्च सत्यस्यैते विघातकाः॥ ४३*१ जिस भाषण से अविश्वास उत्पन्न होता है, दण्ड भोगना पडता है और निरपराधी मनुष्य को संताप उत्पन्न होता है ऐसे अप्रशस्त वचन के बोलने का नाम असत्य है। उसका निर्मलबुद्धि मनुष्य को दूरसे ही परित्याग करना चाहिये ॥ ४१ ॥ केवली, तप, श्रुत, संघ, देव, धर्म और गुणीजनों के विषय में जो किसी कारण से निन्दात्मक भाषण करता हैं वह दर्शन मोहनीय कर्म को बाँधता है ।(भावार्थ-महापुरुषों आदि में से जो दोष नहीं हों उनको प्रगट करने का नाम अवर्णवाद है। केवली का अवर्णवाद -केवली कवलाहार-ग्रासमय आहार-को किया करते हैं। तप अवर्णवाद-तपका स्वरूप पञ्चाग्नि आदि बतलाना। श्रुत अवर्णवाद-आगम में मांस भक्षण को निर्दोष कहा गया है, इत्यादि ।संघ अवर्णवाद-मुनिसंघ के विषय में ये नंगे बैल है, अपवित्र हैं इत्यादि निन्दावचन कहना । देव अवर्णवाद - देव मद्यपान व मांसभक्षण करते हैं, इत्यादि कथन करना । धर्म अवर्णवाद-अहिंसा धर्म निरर्थक है, उस के धारक कायर होते हैं, इत्यादि प्रकार से समीचीन धर्म की निन्दा करना ) ॥ ४२ ॥ ___ जो श्रावक मोक्षमार्ग को स्वयं जानता हुआ भी उसके जानने के अभिलाषी अतिशय योग्य व्यक्ति को मात्सर्य, अथवा अभिमान के वश हो कर नहीं कहता हैं उस के ज्ञानावरण और दर्शनावरण इन दोनों कर्मोंका बन्ध होता है ॥ ४३ ॥ मंत्रभेद,परिवाद, पैशून्य, कूटलेखन, तथा मुधासाक्षिपदोक्ति ये सत्यव्रत के विघातक पाँच अतिचार हैं। (इन का स्पष्टीकरण इस प्रकार है-१) मन्त्रभेद-अंगविकार आदिसे दूसरे के अभिप्राय को जानकर उस को प्रगट करना। २) परिवाद-दूसरों की निन्दा करना। ३) पैशून्य-चुगली करना। ४) कूट लेखन-जो न दूसरेने कहा है और न जो किया भी है उसे ४२) 1 दोषवचन दोषोद्भावन. 2 D दर्शनमोहं । ४३) 1 दर्शनशानावरणद्वयी । ४३*१) 1P साक्षिः पदोक्तिश्च.2Dदोषाः । Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २६२ -धर्मरत्नाकरः - [१२. ४४1026) राजद्विष्टामन्यरामानुबन्धां स्वाम्यारम्भमोज्झितां लोकवाम् । स्वाचारस्थः संकथां तादृशों नो कुर्यादन्यां सर्वतः प्रीतिमिच्छन् ॥ ४४ 1027 ) सा मिथ्यापि न 'गीमिथ्या या गुर्वादिप्रसादिनी । मियोक्ता चाटुकारोक्त्या स्नेहगर्भगिरा समम् ॥ ४५ 1028 ) स्वं न स्तुयानाप्यसतो गुणांश्च प्रतारयेनापि पर न दुष्यात् । सतो गुणानित्थमथो वितन्वन् समर्जयेत्रीचतमं हि गोत्रम् ॥ ४६ 1029 ) इति विलोमवादी स्यादुच्चगोत्रगमी पुमान् । यत्परस्य हितार्थी ना स्वस्यैव हितकारकः ॥ ४७ - उसने ऐसा कहा है या किया है, इस प्रकार के किसी अन्य की प्रेरणा पाकर वचन के कारण भूतलेखके लिखने का नाम कूटलेखन है । ५ मुधासाक्षिपदोक्ति - व्यर्थ साक्षी देना, इन्हें सत्याणवत के विघातक होने से छोड देना चाहिये) ॥४३*१।। . समस्त लोगों की प्रीति के अभिलाषी गृहस्थ के लिये अपने आचार में स्थित रहते हुए राजा के विषय में द्वेष को बढानेवाली, परस्त्री से संबन्ध रखने वाली, स्वामी के आरम्भ से रहित तथा अन्य भी उसी प्रकार की लोकनिषिद्ध - निन्द्य-कथाको - वार्तालाप को - नहीं करना चाहिये ॥ ४४ ॥ गुरु आदि को प्रसन्न करने वाला जो स्तुतिरूप - वचन किसी प्रिय व्यक्ति के द्वारा बोला जाता है, वह असत्य हो कर भी खुशामदी वचन व स्नेह से परिपूर्ण वाणी के समान असत्य नहीं होता है ॥४५॥ सत्यव्रती अपनी स्तुति न करें तथा जो गुण अपने में नहीं हैं उनका कीर्तन भी न करें । साथ ही वह न दूसरे की प्रतारणा करें- उसे न धोखा दें-और न उस के विद्यमान गुणों में द्वेष भी करें । यदि वह ऐसा करता है तो अवश्य ही नीच गोत्र को बाँधता है ॥ ४६ ।। इससे विपरीत बोलनेवाला-जो न अपनी स्तुति करता है और न अपने में अविद्यमान गुणों का वर्णन भी करता है, तथा न किसी को धोखा देता है और न उस के विद्यमान गुणों से द्वेष करता है-वह पुरुष उच्च गोत्रका बन्ध करता है। जो पुरुष अन्य का हित चाहता है वह स्वयं अपना ही हित करता है ॥ ४७ ॥ ४५) 1 D वाणी. 2 PD प्रसादनी. 3 D अविद्यमानान् गुणान् कथयति । ४६) 1 अविद्यमानान बुगान्. 2D विस्तारयन् । ४७) 1 PD परषः । Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - १२.५० ] 1030) - - अहिंसासत्यव्रतविचार: यद्वद्यद्रचयति परे यो हि कालुष्यमज्ञ - स्तद्वत्तद्वत्प्रथमममुनास्यैव नाड्यः समस्ताः । संसिध्यन्ते दहति दहनो यत्समुत्थस्तमादौ पश्चादन्यं प्रदहति नवेति प्रियोक्तिः परे स्यात् ॥४८ 1031 ) दोषेग्रासाभ्यासाद्विषूचिकावन्तिं मनुजचेतांसि । प्रियवाक्यौषधमन्त्रैविदधति विरुजानि सद्याः ॥ ४९ 1032 ) हेतौ प्रमत्तयोगे निर्दिष्टे सकल वितथवचनानाम् । हेयानुष्ठानादेरनु वदनं भवति नासत्यम् ॥ ४९*१ 1033 ) भोगोपभोगसाधनमात्रं सावद्यमक्षमा मोक्तुम् । ये ते विशेषमनृतं समस्तमपि नित्यमेव मुञ्चन्तु ॥ ४९*२ 1034) अनन्तो वाग्विलासो यः स ज्ञेयः परमागमात् । सत्यासत्यं व्रतं तूक्तमुपयुक्त॑मगारिंणाम् ।। ५० ।। २६३/ अज्ञानी मनुष्य जैसे जैसे दूसरे के विषय में कलुषता को उत्पन्न करता है वैसेही इससे उस की सब नाडियाँ ( ? ) सिद्ध होती हैं। ठीक है - जिस से अग्नि उत्पन्न होती है उसे वह प्रथमतः जलाती है । तत्पश्चात् दूसरों को वह जलाये भी अथवा नहीं भी । इसीलिये दूसरों के साथ प्रिय भाषण करना चाहिये ॥ ४८ ॥ सज्जनरूपी वैद्य दोषरूपी आहार के अभ्यास से विषू ( सू )चिका रोग से ग्रस्त हुए मनुष्यों के चित्तों को प्रियवचनरूपी औषध और मन्त्रों से रोगरहित करते हैं ॥ ४९ ॥ जितने भी असत्य भाषण हैं, उनका कारण चूंकि प्रमादयुक्त योग निर्दिष्ट किया गया है, अतएव 'अमुक आचरण त्याज्य है' ऐसा त्याग का उपदेश कष्टदायक होता हुआ भी असत्य नहीं हैं, क्योंकि उसका कारण प्रमत्तयोग नहीं है ॥ ४९* १ ॥ जो भोग और उपभोग के कारण मात्र सावद्य वचन के छोड देने में असमर्थ है वे अन्य समस्त विशेष असत्य भाषण को सर्वदा के लिये छोड दें ॥ ४९२ ॥ जो वचन का विलास - विस्तार - अपरिमित है उसका स्वरूप परमागम से जानना चाहिये । मैंने यहाँ गृहस्थों के लिये उपर्युक्त सत्यासत्य व्रत का यहाँ वर्णन किया है ॥ ५० ॥ ४८) 1 D बन्धनम् । ४९ ) 1 D परदोष. 2 वमनम् अजीर्णम् । ४९* १ ) 1D मुहुर्जल्पनम् । ४९*२) 1 D त्यजन्तु असत्यम् । ५० ) 1 युक्तम् । Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २६४ 1035 ) वसुः श्वभ्रं प्रापद्वितथवचने साक्षिकतया प्रविख्यातं चैतत्सकलभुवने चन्द्रमृगवत् । दिवाकीति:' साक्षादवितथगिरः सिद्धिमगमन् महाविद्याविद्वान् रमयति जनं सत्यवचसि ॥ ५१ धर्म रत्नाकरः - - - 1036 ) किं कर्पूरकणोत्करैविरचिता' चन्द्रप्रभाभिः किमु स्वेष्टप्रेमरसापगा नु मधुनः किं वा वियद्वापिका । श्रीखण्डद्रवकूपिका किमु सुधानिष्यन्दकुल्या भवेत् तन्वानेति वितर्कमुत्तमधियां वाणी समालप्यते ॥ ५२ इति श्री धर्मरत्नाकरे द्वितीयम तिमामूलभूताहिंसा सत्यत्रतविचारो द्वादशो ऽवसरः ॥१२॥ [ १२.५१ बसु राजा असत्य भाषण में साक्षी होने से नरक में गया, यह वृत्त सर्व जगत् में चन्द्र के मृग-लांछन- के समान प्रसिद्ध है । इस के विपरीत सत्य भाषण से दिवाकीर्ति नामक महापुरुष मुक्तिपद को प्राप्त हुआ है । सत्यवचन में तत्पर जो पुरुष है उसे महाविद्याओं के ज्ञाता लोग संतुष्ट करते हैं, उसकी यथार्थ स्तुति करते हैं ॥ ५१ ॥ निर्मलबुद्धि सत्य भाषियों की वाणी क्या कपूर के कण समूहों से रची गयी है, अथवा क्या चन्द्रकी कान्तियों से रची गयी है, अथवा क्या मधु की अतिशय अभीष्ट प्रेमरस की नदी है, अथवा क्या आकाशवापिका - गंगा नदी - है, अथवा क्या चन्दन द्रवका छोटा-सा कुआँ है | अथवा क्या अमृतप्रवाह की छोटीसी नदी है; इस प्रकार के वितर्क को उत्पन्न करने वालर कही जाती है। अर्थात् सत्य बोलनेवाले को वाणी की सुनकर लोगों को अतिशय आनन्द उत्पन्न होता हैं ॥ ५२ ॥ इस प्रकार धर्मरत्नाकर में द्वितीय प्रतिमा के मूलभूत अहिंसाव्रत और सत्याणुव्रत का विचार जिसमें किया है ऐसा यह बारहवाँ अवसर समाप्त हुआ ॥ १२ ॥ ५१) 1 नापित:. 2 D सत्यवाण्यः । ५२ ) 1 इति तर्क्यते, इयं वाणी कि कर्पूर... विरचिता इत्यादि. 2D अथ 3 सरसी । Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [१३. त्रयोदशो ऽबसरः] | .. [ अस्तेयब्रह्मपरिग्रहविरतिव्रतविचारः] 1037) प्रमादतो ऽन्यस्य परिग्रहं यो गृह्णात्यदत्तं तदवादि चौर्यम् । बहिश्चरमाणविमोषणत्वाद्धिसा च सा मृत्यवसानदुःखा ॥ १ 1038) उक्तं च अर्था नाम य एते प्राणा एते बहिश्चराः पुंसाम् । हरति स तस्य प्राणान् यो यस्य जनो हरत्यर्थान् ॥ ११ 1039) हिंसायाः स्तेयस्य च नान्याप्तिः सुघट एव हि सं यस्मात् । प्रहणे प्रमत्तयोगो द्रव्यस्य स्वीकृतस्यान्यः ॥ १२ ... जो पुरुष प्रमाद से अन्य किसीके विना दिये हुए परिग्रह (धनधान्यादि ) को ग्रहण करता है उसे चौर्य (चोरी) कहते हैं । उक्त धनधान्यादि परिग्रह प्राणी के बाहय प्राण जैसा है । इसीलिये उसके चुराने से हिंसा होती है जिसका अन्तिम फल मरण का दुःख होता है ॥ १॥ कहा भी है ये जो धन हैं वे प्राणियों के बाहय प्राण हैं । इसीलिये जो मनुष्य दुसरे के धन का हरण करता है, वह उसके प्राणों को लूटता है, यह समझना चाहिये ॥ ११॥ हिंसा में स्तेय (चौर्य कर्म) की भी अव्याप्ति सम्भव नहीं है । (अर्थात हिंसाका वह लक्षण लक्ष्य ( हिंसा ) के एकदेशभूत उस स्तेय में नहीं जाता हो, सो भी बात नहीं है) क्यों कि, दूसरों के द्वारा स्वीकृत धन के अपहरण करने में वह प्रमत्तयोग घटित होता ही है.। (अभिप्राय यह है कि,प्रमादयुक्त योग से दूसरे के प्राणों का जो अपहरण किया जाता है, इसका नाम हिंसा है। सो यह हिंसाका लक्षण चूंकि उक्त प्रकार से स्तेय में भी घटित होता है, अतएव बह हिंसाका लक्षण अव्याप्ति दोष से दूषित नहीं है) ॥ १२ ॥ १) 1 उक्तम् । १*१) 1 D अहो. 2 त एते. । १*२) 1 D एकस्वरुपमेव. 2 D प्रमत्तयोगः. 3 P°स्वकृतस्य । ३४ Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २६६ - धर्मरत्नाकर: [१३. १*३1040) नातिव्याप्तिश्च तयोः प्रमत्तयोगेककारविरोधात् । अपि कर्माणुग्रहणे नीरागाणामविद्यमानत्वात् ॥ १*३ 1041 ) सर्वजनभोगयोग्यं तोयतृणाचं विमुच्य विनिवत्तिः। पतितस्थापितविस्मृतपरार्थतः किंतु हर्म्यवताम् ॥२ 1042) दिग्दण्डो भवति यतो भूपतिकृतदण्डनादि येन स्यात् । परकीयं नावेयं मनस्विना स्वापतेय तत् ॥ ३ । 1043) येनात्मा येत च दूयन्ते सज्जनाश्च शुभमपि तत् । हृद्यमिवान्नमपथ्यं त्याज्यं सत्कर्मणा गृहिणा ॥ ४ वीतराग छद्मस्थ - ग्यारह, बारह और तेरहवें गुणस्थानवर्ती संयत - जिन सातावेदनीयरूप कर्मपरमाणुओं को ग्रहण किया करते हैं वे चूंकि किसी के द्वारा दिये नहीं जाते हैं, अतएव इस अदत्तग्रहणरूप स्तेयलक्षण की वहाँ अतिव्याप्ति होती है, ऐसी आशंका भी यहाँ नहीं करनी चाहिये। क्योंकि, वहाँ पर प्रमत्तयोगरूप एक कारण का विरोध है । कारण यह कि वह उक्त वीतराग छद्मस्थों के संभव नहीं है । (अभिप्राय यह है कि उपर्युक्त तीन गुणस्थानवी जीव यद्यपि योग के निमित्त से कर्मपरमाणुओं को अवश्य ग्रहण किया करते हैं, परन्तु वहाँ प्रमादयुक्त योग की संभावना न होनेसे वहाँ उक्त लक्षण अतिव्याप्त नहीं होता है ) ॥ १२३ ॥ गृहस्थों को सर्वसाधारण जन के उपभोग के योग्य पानी एवं घास आदि को छोडकर अन्य सब ही गिरे हुए, रखे हुए अथवा भूले हुए दूसरे के धनसे विरत ( पराङमुख ) होना ही चाहिये ॥२॥ जिससे दिग्दण्ड – देशनिकाला - होता है, तथा जिससे राजा के द्वारा किये गये दण्ड को धन के अपहरण और शारीरिक कष्ट आदि को-सहना पडता है ऐसे उस दूसरे के द्रव्य को निर्मल मनवाले मनुष्य को नहीं ग्रहण करना चाहिये। (उस चौरकर्मका परित्याग करना चाहिये) ।।३।। जिससे आत्मा स्वयं दुःखी होता है तथा अन्य सज्जन दुःखी होते हैं उस उत्तम कार्य का भी सत्कर्म करनेवाले - सदाचारी - गृहस्थ को मनोहर अपथ्य भोजन के समान त्याग करना चाहिये ॥४॥ १३)1 मुनीनाम् २) 1 स्वामित्वरहिततृणपत्रफलजलादि अरण्यजाता [ नि] कूपवापीसरोजलानि वा. 2 D परद्रव्यतः सकाशात्. 3 गृहस्थानाम् । ३)1 D चौर्येण. 2 PD द्रव्यम् । ४) 1 कर्म. 2 मनोज्ञम् . 3D अजीर्णो यथान्नं त्यजनीयम् । Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१३. ६] - अस्तेय ब्रह्मपरिग्रहविरतिव्रतविचारः - 1044) ज्ञातीनामत्यये वित्तमत्तमपि कल्प्यते ' । जीवतां तु निदेशेनं व्रतक्षतिरतो ऽन्यथा ।। ४* १ 1045 ) यदर्जितं न्याय व ठेन सन्तः परं प्रहृष्यन्ति धनेन येन । कुलं महार्थेन सुनुवं ग्रहीतुमिष्टं तद्गारिणां तु ॥ ५ 1046 ) रिक्थं निधिनिधानोत्थं न राज्ञो ऽन्यस्य युज्यते । दायादो मेदिनीपतिः ।। ५* १ 3 स्वस्थ 1047 ) रत्नरत्नागरत्नस्त्रीरत्नाम्बरविभूतयः । 1048 ) प्रतिरूपव्यवहारास्तेने नियोगास्तदाहृतादानम् राजविरोधातिक्रमहीनाधिकमानकरणे च ॥ ६ भवन्त्यचिन्तिताः पुंसामस्तेयं येषु निर्मलम् ।। ५२ 2 २६७ कुटुम्ब जनों की मृत्यु हो जानेपर न दिये हुए भी उनके धन का ले लेना योग्य है । यह अवश्य है कि उनके जीवित रहते उस धन को उन की आज्ञा के अनुसार ही ग्रहण करना योग्य है, अन्यथा इसके विपरीत अचौर्यव्रत का नाश होता है ॥ ४* १ ॥ जो धन न्यायसे कमाया गया है, जिससे सत्पुरुष अतिशय हर्षित होते हैं, तथा जिस 'समान हर्ष को प्राप्त - समृद्ध या सुशोभित - होता है, उसी को अभीष्ट होता है ॥ ५ ॥ निधि और निधान - भाण्डार या भूमि आदि से उत्पन्न हुए धन का ग्रहण करना राजा को छोड़कर अन्य किसी के लिये योग्य नहीं है। कारण इसका यह है कि ऐसे अस्वामिक लावारिस - धन के ग्रहण करने का अधिकारी यहाँ राजा हुआ करता है ॥ ५*१ ॥ महान् धन से कुल उत्तम पुत्र धन का ग्रहण करना गृहस्थों जिन महापुरुषों में उस निर्मल अचौर्यव्रत का सद्भाव होता है, उनको रत्न, रत्नांग —सुन्दर शरीर-श्रेष्ठ स्त्री और रत्नमय वस्त्र आदि विभूतियाँ विना विचार के ही प्राप्त हुआ करती हैं ।। ५* २ । प्रतिरूप व्यवहार, स्तेननियोग, तदाहृतादान, राजविरोधातिक्रम और हीनाधिकमानकरण, ये अचौर्यव्रत के पाँच अतिचार हैं । ४* १ ) 1 गृहघते. 2 आदेशेन । ५ ) 1 धनम् 2 शोभनपुत्रेण । ५*१) 1 PD द्रव्यम्. 2 PD द्रव्यस्य. 3 गृ[]हीता. 4 D राजा । ५* २ ) 1 येषां पुंसाम् 2 PD अचौर्यव्रतम्. 3पुरुषेषु । ६ ) 1 बौर्य, D चौरसंसर्ग . 2 चौर्यस्थानीतम् । Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २६८ - धर्मरत्नाकरः - - पञ्चास्तेयव्रतस्यातिचारा इत्युपस्कारः । 1049 ) हस्तिनागनगरे सुयोधनो मन्त्रिणा च नृपतिः पुरोधसा । आत्मकोशहरणात्पदच्युतः सत्यभूर्ति रपरार्थगाद्धर्चतः ॥ ७ 1050 ) वारिधर्मनगरे च नैगमेः स्त्रं परस्य पतितं परित्यजन् । कीदृशीं न समवापदुन्नति ढौकयंच किल धर्मभूपतेः ॥ ८ 1051 ) त्यागिनों गृध्नवश्चैवं सुखदुःखोपभोगिनः । 2 श्रूयन्ते न कियन्तोऽन्ये पररायो जिनागमे ॥ ९ 1052 ) अदत्तः पररास्त्याज्यस्ततः कृत्याकलत्रवत् । न्यायागतमपि ग्राहचं कल्प्यं स्वार्थपरायणैः ॥ १० [ १३. ७ १) प्रतिरूपक व्यवहार - अधिक मूल्यवाली वस्तु में उसकेस मान किसी दूसरी अल्पमूल्यवाली वस्तु को मिलाकर बेचना । जैसे- धीमें चर्बी मिलाकर बेचना | २ ) स्तेननियोगदूसरे को चौर्यकर्म के लिये प्रेरित करना या स्वयं चोरी करते हुए पुरुष की अनुमोदना करना । ३) तदाहृतादान - चोरी करके लाये हुए सोना व चाँदी आदि का ग्रहण करना । ४) राजविरोधातिक्रम- राजकीय नियमों का उल्लंघन करके क्रयविक्रयादि करना । ५ ) हीनाधिकमानकरण - देने लेने के बाँटों को निश्चित प्रमाणसे होन और अधिक रखना । इस प्रकार पाँच अतिचार उस अचौर्याणुव्रत को मलिन करनेवाले हैं । यहाँ श्लोक में 'ये पाँच अचौर्याणुव्रत के अतिचार हैं, इतने अंश की अनुवृत्ति ग्रहण करना चाहिये ॥ ६ ॥ हस्तिनाग नगर में सुयोधन राजाने मंत्री और पुरोहित के साथ अपने कोश का अपहरण किया। इससे उसे राज्यपद भ्रष्ट होना पडा । तथा सत्यभूति ब्राह्मण को भी दुसरों के धन में अतिशय लुब्ध रहने के कारण अपने पुरोहितपदसे भ्रष्ट होना पडा || ७ || उसके विषय में TURAS वारिधर्मे नगर में जिस वैश्यने गिरे हुए धन का परित्याग किया था मुग्ध नहीं हुआ था वह धर्मराजा के द्वारा उपस्थित की गई कौनसी उन्नति को नहीं प्राप्त हुआ है ? (अर्थात् उसे धर्मराजा के द्वारा अतिशय लाभ हुआ है ) || ८ || - दूसरे के धन का परित्याग कर के सुख का अनुभव करने वाले तथा लोभ धारण कर के दुख का अनुभव करनेवाले कितने अन्य जनों की कथायें जिनागम में नहीं सुनी जाती हैं ? ॥ ९ ॥ इसलिये अपने प्रयोजन को सिद्ध करनेवाले सज्जनों को दुष्ट स्त्री के समान न दिये हुए ७ ) 1 दृष्टान्तः, Dराज्ञ:. 2 मन्त्री 3 लोभतः, D अर्थ लाम्पट्यात् । ८ ) 1 वनिक: [ वणिक् ], Dश्रेष्ठी. 2 PD परद्रव्यम् 3PD ° धर्मभूपतिः । ९ ) 1 त्यक्तवन्तः 2 गृहीतवन्तः 3 कथंभूताः, सुखदुःखोपभोगिनः. 4 अन्ये कियन्तोऽपि किं न श्रूयन्ते अपि तु श्रूयन्ते. 5 परद्रव्याणि, D परद्रव्यस्य 6 क्व श्रूयन्ते, जिनागमे । १०) 1 PD परद्रव्यम्. 2 अकलत्रव्याजवत्, D अन्यस्त्री. ३ योग्यं द्रव्यम् । Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २६९ -१३. १२] - अस्तेयब्रह्मपरिग्रहविरतिव्रतविचारः - ____ २६९ 1053) यद्वेदरागयोगान्मैथुनमभिधीयते तदब्रह्म। अवतरति तत्र हिंसा वधस्य सर्वत्र सदभावात् ॥१०*१ 1054) हिंस्यन्ते तिलनाल्यां तप्तायसि विनिहिते तिला यद्वत् । बहवो जीवा योनौ हिंस्यन्ते मैथुने तद्वत् ॥ १०*२ 1055) अब्रह्म मैथुनमिति प्रतिपादने ऽपि माता निजेव भगिनीव सुतेन साक्षात् । अन्यस्य योषिदनुरागभरे ऽपि दृश्या त्रेधापि चारुचरितेन निशान्तभाजा ॥ ११ 1056) यतो विरज्येत महाजनः सदा स्वयं विशकेन यतो ऽनुरागतः । निजस्त्रियं तां च परस्त्रियं शुचिः समालपेन्नो मनसापि मानवः ॥१२ परकीय धन का परित्याग करना चाहिये और न्याय से प्राप्त हुए योग्य धन का ग्रहण करना योग्य है ॥ १०॥ ... वेदराग के-स्त्री और पुरुष वेदस्वरूप नोकषाय के - उदयसे जो संभोगकार्य होता है उसे अब्रह्म कहते हैं । इसमें हिंसा होती है, क्योंकि इसमें भी सर्वत्र जीवों के वध का सद्भाव पाया जाता है ॥ ११ ॥ जिस प्रकार तिलों की नाली में तपो हुई लोहशलाका के रखने पर उसमें सब तिलोंका नाश होता है, उसी प्रकार मैथुनकार्य में योनि में अवस्थित बहुत से जीवोंकी हिंसा हुआ करती है ॥ १०२२ ॥ ___अब्रह्म या मैथुन इस प्रकार कहने में भी तथा तद्विषयक अनुरागकार्य में भी सदाचारी गृहस्थ को अन्यकी स्त्री को मन, वचन व कायसे साक्षात् अपनी माता, बहिन और पुत्री के समान देखना चाहिये। (अभिप्राय यह है कि, जिस प्रकार अपनी माता व बहिन आदिके समक्ष मैथुनविषयक अनुराग तो दूर रहा, किन्तु अब्रह्म या मैथुन शब्दों का उच्चारण भी निन्द्य माना जाता है, उसी प्रकार अन्य को स्त्री को भी माता आदि के समान समझकर तद्वत् ही व्यवहार करना चाहिये) ॥ ११॥ महापुरुष जिस स्त्री की ओरसे सदा विरक्त रहता है तथा स्वयं जिस अनुराग से शंकित रहता है, पवित्र मनुष्य को उस स्वकीय स्त्री और परस्त्री से मन से भी वार्तालाप नहीं करना चाहिये ॥ १२॥ ___ १०*१) 1 मैथुने । १०*२) 1 तिलनालीविषये. 2 लोहे. 3 यथा । ११) 1 मैथुनसेवकेनापि. 2 महान् दोषः, 3 दर्शनीया. 4 निशान्तं गृहं, निशान्तभाजा गृहस्थेन, D उपासकेन । १२) ID विशङकेत निजस्त्रीसाधे रागजपनम् अवसरे योग्यम्. 2 मनुष्यः । Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २७० - धर्मरत्नाकरः [१३. १३ 1057 ) विवाहितां वा यदि वाविरुद्धां भजेदुदीर्णे मदने ऽथ वेश्याम् । विवर्जयेत्स्वामपि कि त्वकाले स्वदारसंतोषपरः सदैव ॥ १३ 1058) धर्मकर्मचरणे स्वभावतो मानुषो हि नियतस्मरों भवेत् । तत्स्वजानिमवलम्ब्य तत्परां बन्धुलिङ्गिरमगीविवर्जयेत् ॥ १४ 1059 ) सुखं तदेव संभोगैः सैव चान्ते विडम्बना । तासु चान्यासु च स्त्रीषु परस्त्रीष्वथ को ग्रहः ॥ १५ 1060 ) मदनोद्दीपनैः शास्त्रै रसैर्वृष्यैः' प्रदीपयेत् । प्रशान्तं दकं तेन स्वेच्छया तानि नाश्रयेत् ॥ १६ स्वदारसन्तोषव्रती काम के उद्दीप्त होने पर विवाहित अपनी स्त्री अविरुद्ध- भाडा आदि दे कर कुछ समय के लिये अपनी की गई (?) - अन्य स्त्री अथवा वेश्या का सेवन कर सकता है । परंतु उसे असमयमें अपनी पत्नीके सेवन का भी परित्याग करना चाहिये ॥१३॥ धर्मकर्म का आचरण करते समय मनुष्य के लिये स्वभाव से ही अपने कामविकार को अपने अधीन रखना चाहिये - जितेन्द्रिय रहना चाहिये। उसे अपनी धर्मपत्नीका अवलंबन ले कर उससे भिन्न आनो मित्रस्त्रो तथा आनो जातिको स्त्रो और आर्यिकादिक स्त्रियोंका त्याग करना चाहिये ॥ १४ ॥ उन तथा अन्य स्त्रियों के साथ भोग करते समय जो सुख होता है और सम्भोग के समाप्त होनेपर जो विटम्बना होती है, वही अवस्था अन्य स्त्री के सेवन में भी होती है । फिर मनुष्य परस्त्री के सम्बन्ध में क्यों आग्रह करता है ? ( अर्थात् परस्त्रीसेवन में स्वस्त्रीसेवन से कुछ अधिक सुख तो होता नहीं, प्रत्युत उसमें अधिक संक्लेश ही होता है । अत: उसका त्याग करना ही श्रेयस्कर है ॥ १५ ॥ शान्ति को प्राप्त हुआ कामदेव कामवासना को उत्तेजित करनेवाले शास्त्रों और गरिष्ठ रसों से उद्दीप्त हुआ करता है । इसीलिये अपनी इच्छा से न वैसे शास्त्रोंका आश्रय लेना चाहिये और न उस काम को उद्दीप्त करने वाले गरिष्ठ भोजनका भी उपभोग करना चाहिये ॥ १६ ॥ १३) । अथवा, 2 D अन्यकामिनी. 3 स्वां परां च वेश्यां भजते यः रागी. 4 सति. 5 यः नीरागः । १४) 1 नियमितकामः, D जितस्मरः कन्दर्पः.2 स्वस्त्रीम्. 3 D वेषधारिणी । १५) 1 D स्वस्त्रीषु । १६) 1P° वृत्तः 2 कन्दर्प। Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - • अस्तेयब्रह्मपरिग्रहविरतिव्रतविचारः - - १३. १०] 1061 ) हेन्यैरिव हुतंप्रीतिः पाथोमिरिव नीरधिः । धृतिमेति पुमानेष न भोगैर्भवसंभवैः ॥ १६*१ 1062 ) रक्ष्यमाणे प्रबृंहन्ति' यंत्रा हिंसादयो गुणाः । उदाहरन्ति तद् ब्रह्म ब्रह्मविद्याविशारदाः ।। १६*२ 1063 ) बाह्यास्तास्ता रचयतु पुमान् सत्क्रियाः कामचित्तः संक्लेशात्मा समधिकतयाँ निर्वृतो भावलाभे । तस्मात्त्यक्त्वा मदनविभवास्ताः क्रियाः स्वानुलोमाः संकल्पन्ते फलवितये कामिनां शुद्धधर्मे ॥ १७ 1064) धर्मध्यानविभूतिदेहविषया' अन्तर्ज्वलन्मन्मथे ' रक्षोपार्जनसत्क्रियाप्रभृतयो नश्यन्ति सर्वाः क्रियाः । तं दोषगणाकरं कृतधिया त्याज्यं यदाहारवत् सेवन्तां वपुरुत्थतापहतये त्यासक्तिवेगच्छदः ॥ १८ २७१ जिस प्रकार होम के योग्य घृतादि पदार्थों से कभी अग्नि तृप्त नहीं होती है, तथा पानी से कभी समुद्र तृप्त नहीं होता है उसी प्रकार संसार के भोगों से यह मानव भी कभी तृप्त नहीं होता हैं ॥ १६१ ॥ जिसके रक्षण करने पर अहिंसादिक गुण वृद्धिंगत होते हैं उसे ब्रह्मविद्या में चतुर - अध्यात्मवेदी महर्षि - ब्रह्म कहते हैं || १६२॥ जिस मनुष्य का चित्त काम से व्याकुल हो रहा है तथा जो अतिशय संक्लेश परिणा मों से युक्त है वह भले ही उन अनेक बाह्य समीचीन क्रियाओं को करता रहे, परन्तु उसे अतिशय निर्वृति (संतोष) भावलाभ होने पर होगी । ( अर्थात् - संक्लेश परिणामों को छोडकर परिणामविशुद्धिसे ही निर्ऋति मुक्तिसुख प्राप्त होता है ) । इसलिये कामविकार से उत्पन्न होनेवाली अर्थात् उसे अनुकूल होनेवाली क्रियाओं को छोडकर शुद्ध धर्म की सहायक क्रियाओं को भावपूर्वक करनी चाहिये । नहीं तो कामिओं की क्रिया फलनाश के लिये - पुण्यनाश के लिये - कारण होगी ॥ १७ ॥ जिसका अन्तःकरण कामाग्नि की ज्वालाओं से सन्तप्त हो रहा है उसका धर्मध्यान विभूति, शरीर और इन्द्रियविषय ( अथवा धर्मध्यान, विभूति और शरीरको विषय करने १६*१) 1 D इन्धनैः. 2 PD अग्निः । १६* २ ) 1 प्रवर्धयन्ति 2 ब्रह्मणि । १७ ) 1 सकाम 2 अधिक चरित्रेऽपि 3 P° भाविलाभे, आगामिफल [ ला ] भेन रहितो भवति 4 कथंभूतास्ताः क्रियाः, स्वानुलोमाः स्वानुकूलाः, D समीचीना: 5 किं कुर्वताम् । १८ ) 1 पञ्चेन्द्रियगोचर 2 कस्मिन् सति. 3 काः क्रिया नश्यन्ति 4 ततः तं मन्मथम्. 5 कृतबुद्धेः पुरुषस्य, D ' कृतधियो त्याज्यं, सतः 6 कस्यै. 7 अति - आसक्ति - वेग विनाशकस्य | Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २७२ -धर्मरत्नाकरः - [१३. १४०१1065) परस्त्रीसंगमानङ्गक्रीडान्योपयमक्रियाः । तीव्रता रतिकतव्ये इन्युरेतानि तद्व्रतम् ॥ १८*१ 1066) तदुक्तम् मद्यं धूतमुपद्रव्यं तौर्यत्रिकमलंक्रिया । मदो विटा वृथाट्येति दशधानङ्गजो गणः ।। १८*२ 1067) नवधाप्यनेकधा वा ब्रह्मोक्तं मुक्तसकलरागस्य । समयेऽत्र तु स्वरूपं स्थूलब्रह्मवतस्योक्तम् ॥ १९ 1068 ) राजश्रेष्ठिप्रियासक्तो मन्त्रिपुत्रो ऽत्र जन्मनि अवापं नीडजादित्वं प्रेत्यापदुःखमुद्धतम् ॥२० वाली) तथा रक्षा-धनादि के संरक्षण-उपार्जन और सत्क्रिया आदि- जिनपूजनादि-सब ही क्रियायें नाशको प्राप्त होती हैं । इसलिये बुद्धिमान मनुष्यों को अनेक दोषसमूहों के जनक होने से परित्याग के योग्य उस काम का सेवन शरीर में उत्पन्न हुए संताप को नष्ट करने के लिये आहार के समान अनासक्तिपूर्वक ही करना चाहिये ॥ १८ ॥ परस्त्रीसेवन करना, योनि और लिंग के विना अन्य प्रकार से कामक्रीडा करना, अपनी कन्या और पुत्र के सिवाय अन्य किन्हीं का विवाह करना और काम सेवन में अत्यासक्ति रखना ऐसे कार्य-पाँच अतिचार-उस ब्रह्मचर्य व्रत को नष्ट करते हैं ॥ १८* १ ।। कहा भी है मदिरापान, जुआ खेलना, उपद्रव्य-कामोत्तेजक औषधादिक, तौर्यत्रिक-वाद्य, गायन और नृत्य-शरीर की सजावट, इन्द्रिय उन्मत्तता, व्यभिचारी जन की संगति और व्यर्थ इधर उधर धूमना यह काम से उत्पन्न होनेवाला दस प्रकारका गण हैं ॥ १८*२॥ आगम में मन, वचन, काया और कृत, कारित, अनुमोदना, इन के परस्पर संयोगरूप नो अथवा अनेक भेदों से जो ब्रह्मचर्य कहा गया है वह सभस्त राग से रहित -ब्रह्मचर्य महाव्रत के धारक-साधु के लिये कहा गया है। परन्तु यहाँ स्थूल ब्रह्मचर्य व्रत का स्वरूप कहा गया है। उसका परिपालन गृहस्थ किया करता है ।। १९॥ .. राजश्रेष्ठी की पत्नी में आसक्त हुआ मंत्री का पुत्र कडारपिंग इस जन्म में पक्षीकिंजल्प पक्षी-आदि की अवस्था को और परलोक में-नरक में- जाकर घोर दुःख को प्राप्त हुआ ॥२०॥ १८*१) 1 इत्वरिका परिगृहीताऽपरिगृहीता द्वेऽत्र, D परिगृहीता अपरिगृहीता. 2 करमैथुनादि. 3 पर विवाहकरण. 4 तीव्रता कामाभिनिवेशे. 5 D कुंच नाडि । १८*२) 1 PD°अपद्रव्यम्, D चोरी. 2 वाद्यनाटयगीतम्. 3 D अलंकाराः. 4 PD वृतायेति । १९) 1 जिनशासने उपासके वा। २०) 1 प्राप. 2 पक्षिपञ्जरादिबन्धनम्, D पक्षी भूत्वा पुनः दुःखं प्राप. 3 मृते 1 Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१३. २३१] - अस्तेयब्रह्मपरिग्रहविरतिव्रतविचारः - २७३ 1069 ) किं चासन्' भुवि युद्धानि बहूनि वनिताकृते । भारतादीनि लोकानां गतानि त्रासहेतुताम् ॥ २१ 1070 ) एकपत्तनभवा' हि वाणिजा द्वौ तु तत्र सहजानुरागतः । दुःखमापतुंरथेतरः शुचिस्तत्स्वसापिं च स चादिसत्सुखम् ।। २२ 1071 ) इत्यब्रह्ममहादुःखपारमीप्सुः स्वभावतः । सर्वथा विरति कश्चित्प्रपद्येत सुभावनः ॥ २३ 1072) प्रसिद्धम् ऐश्वयौदार्यशौण्डीर्यधैर्यसौन्दर्यवीर्यताः । लभेताद्भुतसंचाराच्चतुर्थव्रतपूतधीः ॥ २३*१ संसार में स्त्रियों के लिये भारतादिक अनेक युद्ध हुए व उन के कारण लोगों को बहुत दुःख सहना पडा है ॥ २१॥ किसी एक गाँव में कुछ वैश्य रहते थे। उनमें से जिन दो वैश्यों को अपनी बहिन पर अनुराग उत्पन्न हुआ जिस से वे तो दुःखको प्राप्त हुए और तीसरा भाई, जो कि पवित्र विचारवाला था, वह और उसकी बहिन दोनों सुखी हुए हैं ॥ २२ ॥ ____ इस प्रकार जो कोई महापुरुष स्वभाव से उस अब्रह्मजनित महादुःख से पार होने की इच्छा करता है वह उसकी उत्तम भावनाओं का चिन्तन करता हुआ उससे विरति को प्राप्त होता है- उसका परित्याग करता है ॥२३॥ यहाँ यह प्रसिद्ध है - जिसकी बुद्धी इस चौथे व्रत से पवित्र हुई है ऐसा पुरुष ऐश्वर्य, उदारता, दानशूरता, धैर्य, सौन्दर्य, सामर्थ्य तथा अद्भुत संचार-दुर्गम स्थानों में विहार-आदि गुणों को प्राप्त करता है ॥ २३* १॥ २१) 1 बभूवुः. 2 D कारणाय । २२) 1 P°धवा, D वणिकद्वयः एकपत्नीरतः दुःखं प्राप. 2 बहवः.3 वाणिजेषु मध्ये. 4 0 प्रापतुः. 5 अपरः कश्चित् वाणिजः, Dअरागी तृतीयः स च सुखं प्राप. 6 तस्य भगिन्यपि । २३) 1 D स्वस्य स्वस्मिन् वा भावना यस्य स्वभावनः . 2 D °शुभावन:, शुभमवतीति शुभावनः, शुभरक्षक इत्यर्थः । ३५ Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २७४ -धर्मरत्नाकरः [ १३. २४1073) ते जीवन्तु चिरं त एव कृतिनस्ते धर्मरत्नाकरा स्ते ऽध्यात्मप्रतिबिम्बदर्पणतलं ते विश्वपूजास्पदम् । गीर्वाणासुरशेषमानुषपशुप्रक्षोभलीलायितें रामार्धेक्षितवायुभिर्नरवरा नान्दोलिता ये क्वचित् ॥ २४ 1074 ) या मूर्छा नामेयं विज्ञातव्यः परिग्रहो ह्येषः । मोहोदयादुदीर्णा मूर्छा तु ममत्वपरिणामः ॥ २४* १ 1075) मूर्छालक्षणकरणात्सुघटा व्याप्तिः परिग्रहत्वस्य । सग्रन्थो मूर्छावान् विनापि किल शेषसंगेभ्यः ॥ २४*२ 1076) यद्येवं भवति तदा परिग्रहो न खलु को ऽपि बहिरङ्गः । भवति नियतं यतो ऽसौ धत्ते मूर्छानिमित्तत्वम् ।। २४*३ जो पुरुष श्रेष्ठ देव, असुर (दानव ), शेषनाग, मनुष्य और पशु-सिंहादि - के प्रक्षोभ (उपद्रव) की लीला को करनेवाले स्त्रियों के अर्ध ईक्षित - कटाक्ष-रूप, वायु के द्वारा कहीं पर भी नहीं हिलाये जाते हैं-उद्विग्न नहीं किये जाते हैं- वे धर्मरूप रत्नों की खानिस्वरूप पुण्यशाली पुरुष चिरकाल तक जीवित रहें। वे महात्मा अध्यात्म ज्ञान के प्रतिबिम्ब के आश्रयभूत दर्पणतल के समान होते हुए समस्त लोकों से पूजनीय होते हैं ॥ २४ ॥ यह जो मूर्छा है उसे ही यह परिग्रह जानना चाहिये। वह मूर्छा मोहनीय कर्म के उदय से उत्पन्न हुआ करती है, जो ममत्व परिणामस्वरूप है। (अभिप्राय यह है कि मोहनीय कर्म के उदय से जो बाह्य धनधान्यादि पदार्थों के विषय में 'ये मेरे हैं और मैं इनका स्वामी हूँ' इस प्रकार का ममेदभाव हुआ करता है उसी का नाम परिग्रह है। मूर्छा यह उक्त परिग्रह का समानार्थक नाम है ) ॥ २४*१॥ परिग्रह का मी लक्षण करने से उस मूर्छा के साथ परिग्रह की 'जहाँ सूर्छा है वहां परिग्रह होता ही है,' इस प्रकार की व्याप्ति घटित होती ही है । इस से यह सिद्ध है कि जो ममत्व बुद्धिस्वरूप उस मूर्छा से संयुक्त होता है वह धनधान्यादिक शेष परिग्रह के न होने पर भी सग्रन्थ-परिग्रहवाला होता है ॥२४*२॥ यहां कोई शंका करता है कि यदि केवल ममत्वपरिणाम को ही परिग्रह माना २४) 1 नाग, 2 D कटाक्षैः. 3 PD अर्धकटाक्ष वातैः. 4 नराणां श्रेष्ठाः । २४*१) 1 D परिग्रहः २४*२) 1 कस्मात्. 2 कस्य । २४*३) 1 प्रधानः । Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २७५ - १३. २५] - अस्तेयब्रह्मपरिग्रहविरतिव्रतविचारः - २७५ 1077 ) एवमतिव्याप्तिः स्यात्परिग्रहस्येति चेद्भवेन्नैवम् । यस्मादकषायाणां कर्मग्रहणे न मूर्छास्ति ॥ २४*४ 1078 ) अतिसंक्षेपाद्विविधः स भवेदाभ्यन्तरश्च बाह्यश्च । प्रथमश्चतुदेशविधो भवति द्विविधो द्वितीयस्तु ॥ २४१५ 1079 ) मिथ्यात्ववेदरागाः प्रोक्ता हास्यादयश्च षड्दोषाः। चत्वारश्च कषायाश्चतुर्दशाभ्यन्तरग्रन्थाः ॥ २४*६ 1080) अथ निश्चित्तसचित्तौ बाह्यस्य परिग्रहस्य भेदी द्वौ । नैष कदाचित्संगः सर्वो ऽप्यतिवर्तते हिंसाम् ॥ २४*७ 1081 ) अर्थाभिधानमवबुध्य विशु द्वबुद्वया नित्यं प्रमापरिगतः सकलो ऽपि वाह्यः। ग्राह्यः परिग्रहउपासकधर्मसारैः क्षेत्रादिको दशविधो धृतिवर्धनाय ॥ २५ जायगा तो फिर बाह्य धनधान्यादिक कुछ भी परिग्रह नहीं ठहरेंगे । उस के उत्तर में यहां यह कहा जा रहा है कि उक्त बाहय धनधान्यादि भी निश्चय से परिग्रह ही रहेंगे। इसका कारण यह है कि उस मूस्विरूप अन्तरंग परिग्रह का हेतु तो वह बाह्य परिग्रह ही होता है ॥२४*३॥ यहाँ यह आशंका की जा सकती है कि परिग्रह का ऐसा लक्षण करने पर तो उसमें अतिव्याप्ति दोष आता है । क्योंकि, वीतराग छद्मस्थों के जो कर्म का ग्रहण हुआ करता है वह परिग्रह तो नहीं है, पर उस में परिग्रह का वह लक्षण चला जाता है । परन्तु वैसी आशंका करना योग्य नहीं हैं। क्योंकि, कषायरहित जीवों के जो कर्मग्रहण होता है उसमें उनका ममत्वपरिणाम नहीं रहता है ॥ २४*४ ॥ वह परिग्रह अतिशय संक्षेप में अन्तरंग और बाह्य के भेद से दो प्रकारका है। उनमें प्रथम अन्तरंग परिग्रह चौदह प्रकार का है और दूसरा बाह्य परिग्रह दो प्रकार का है ।।२४१५॥ मिथ्यात्व, तीन वेद नोकषाय-स्त्रीवेद, पुरुषवेद और नपुंसकवेद, हास्य, रति, अरति, शोक, भय और जुगुप्सा ये छह दोष तथा क्रोध, मान, माया और लोभ, इस प्रकार से ये चौदह अभ्यंतर परिग्रह हैं ॥ २४*६ ॥ सचित्त और अचित्त ये दो भेद बाह्य परिग्रह के हैं । यह सब ही परिग्रह हिंसा का कभी भी उल्लंघन नहीं करता है-वह सब निर्मल आत्मपरिणामों के विघात का कारण होने से हिंसा के ही अन्तर्गत है ॥ २४*७ ॥ श्रेष्ठ उपासक धर्म के धारक गृहस्थों को विशुद्ध बुद्धि से अर्थ और 'परिग्रह' शब्द २४*५) 1 परिग्रहः. 2 सचेतनअचेतने, D चेतनाचेतनं । २४*७) 1 अचेतनसचेतनो । २५) 1 नाम. 2 प्रमासंयुक्तः. D संख्या । Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २७६ - धर्मरत्नाकरः - [१३. २५*१1082 ) उभयपरिग्रहवर्जनमाचार्याः सूचयन्त्यहिंसेति । द्विविधपरिग्रहवहनं हिंसेति जिनप्रवचनज्ञाः ॥ २५*१ 1983) हिंसापयित्वात् सिद्धा हिंसान्तरङगसंगेषु । बहिरङ्गेषु तु नियतं प्रयाति मूच्चैव हिंसात्वम् ॥ २५*२ 1084) एवं न विशेषः स्यादुन्दुररिपुंहरिणशावकादीनाम् । नैवं भवति विशेषस्तेषां मूर्छाविशेषेण ॥ २५*३ 1085 ) हरिततृणाकुरचारिणि मन्दा मृगशावके भवति मूर्छा । उन्दुरनिकरोन्माथिनि मार्जारे जायते तीत्रा ॥ २५*४ 1086 ) निर्बाध संसिध्धेत्कार्यविशेषो हि कारणविशेषात् । औधस्यखण्डयोरिह माधुर्य प्रीतिभेद इव ॥ २५*५ को जानकर, जो क्षेत्र व वास्तु आदि रूप दस प्रकारका बाह्य परिग्रह है उस सभी को धैर्यसन्तोष-के संवर्धनार्थ नियमित प्रमाण कर के ही सदा ग्रहण करना चाहिये-किये गये प्रमाण से कभी अधिक की इच्छा नहीं करना चाहिये ॥ २५ ॥ जिनागम के ज्ञाता आचार्य उपर्युक्त दोनों प्रकार की (बाह्याभ्यन्तर) परिग्रह के त्याग को अहिंसा और उसी दोनों प्रकारकी परिग्रह के धारण करने को हिंसा कहते हैं ॥२५*१॥ मिथ्यात्व व वेद आदि जो अन्तरंग परिग्रह हैं वे चूंकी उस हिंसा के पर्यायस्वरूप हैं, इसलिये उन में हिंसा है ही। तथा बहिरंग परिग्रहों में जो मूर्छा-ममत्वरूप परिणाम-उत्पन्न होता है वही निश्चय से हिंसापने को प्राप्त होता है ।। २५*२॥ इसपर शंकाकार कहता है कि ऐसा मानने पर तो चूहों के शत्रुभूत बिलाव और हरिण के बच्चे आदिमें कोई विशेषता नहीं रहेगी, क्योंकि, बिलाव के लिये जिस प्रकार चूहों के विषय में मुर्छा रहती है उसी प्रकार हरिण के बच्चे को घास के विषय में मूर्छा रहती है। इस शंका के उत्तर में यहाँ यह कहा गया है कि ऐसी बात नहीं है। क्योंकि, उनमें मूर्छाको विशेषतासेउसके तर-तम-भावसे - विशेषता होती है। जैसे-हरे घास के खानेवाले हरिण के बच्चे में वह मूर्छा मन्द-अतिशय होन-होती है, परन्तु वही मूर्छा चूहों के समूहका संहार करनेवाले बिलाव में अधिक होती है । कारण यह कि कारण की विशेषता से कार्य को विशेषता सिद्ध ही है,उसमें किसों प्रकार की बाधा नहीं आती है। उदाहरणार्थ-जैसे दूध और खाँड (एक प्रकारको शक्कर) में मधुरताविषयक रागकी विशेषता-इसीको स्पष्ट करते हुए यह कहा गया है कि चूंकि दूध में २५*१) 1 बाह्याभ्यन्तरः, सचित्ताचित्त. 2 D वदन्ति । २५*२) 1 हिंसा सिद्धा । २५*३) 1मार्जारः, D विराल [ बिडाल]। २५*४) 1 मारके । २५*५) 1 P क्षीर, दुग्ध, D दुग्धखण्डयोः । Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २७७ -१३. २५*१०] - अस्तैयब्रह्मपरिग्रहविरतिव्रतविचार: - 1087) माधुर्यप्रीतिः किल दुग्धे मन्दैव मन्दमाधुर्ये । सैवोत्कटमाधुर्ये खण्डे ऽप्यपदिश्यते तोत्रा ॥ २५*६ 1088 ) तत्त्वार्थश्रद्धाने निर्मुक्तं प्रथममेव मिथ्यात्वम् । ___ सम्यग्दर्शनचौराः प्रथमकषायाश्च चत्वारः ॥२५*७ 1089 ) प्रविहाय च द्वितीयान् देशचरित्रस्य संमुखों जातः । नियतं ते हि कषाया देशचरित्रं निरुन्धन्ति ।। २५*८ 1090) निःशक्त्या शेषाणां सर्वेषामन्तरङ्गसंगानाम् । कर्तव्यः परिहारो मार्दवशौचादिभावनया ॥ २५*९ 1091) बहिरङ्गादपि संगाद्यस्मात्प्रभवत्यसंगमो ऽनुचितः । परिवर्जयेदशेषं तमचित्तं वा सचित्तं वा ॥ २५*१० मिठास कम मात्रामें हुआ करता है, अतएव उसमें मधुरताविषयक प्रीति साधारण ही हुआ करती है। परन्तु खाँड में उस मधुरताके अधिक मात्रा में अवस्थित रहने से तद्विषयक प्रीति उसमें अधिक कही जाती है ॥ २५*३-४-५-६ ॥ तत्त्वार्थ के श्रद्धान स्वरूप सम्यग्दर्शन में मिथ्यात्वका त्याग प्रथमतः किया गया है। तथा अनन्तानुबन्धी क्रोधादिक चार कषायें भी चूंकि उस सम्यग्दर्शनको लूटनेवाली हैं-उसे प्रादुर्भूत नहीं होने देती हैं, इसीलिये मिथ्यात्व के साथ उन चारोंका भी परित्याग कराया गया है ॥२५*७॥ द्वितीय कषाय-स्वरूप अप्रत्याख्यानावरण क्रोध, मान, माया और लोभ को छोडकर प्राणी देशचारित्र के अभिमुख हो जाता है । कारण यह कि वे कषाय निश्चय से देशचारित्र को रोका करते हैं ॥ २५*८॥ (देशचारित्रके प्राप्त कर लेने पर तत्पश्चात् ) अपनी शक्ति के अनुसार अवशिष्टसर्व-प्रत्याख्यानावरण क्रोधादि स्वरूप-अन्तरंग परिग्रहों का मार्दव, शौच एवं आर्जवादिक भावना के द्वारा त्याग करना चाहिये ॥ २५*९ ॥ ___ बाह्य परिग्रहसे भी चूंकि अनुचित असंयम होता है विषयतृष्णा आदि बढती है, इसीलिये उस अचित्त-निर्जीव धनधान्यादि-तथा सचित्त-दास,दासी व पशु आदि (सजीव)भेदस्वरूप समस्त बाह्य परिग्रह का भी त्याग करना चाहिये ।। २५*१० ॥ __२५*६) 1 कथ्यते । २५*७) 1 त्रिभेदम् । २५*८) 1 P°अप्रत्याख्यानकषायान्. 2 D° सन्मुखो. 3 PD देहिकषाया, देही जीव, D ते अप्रत्याख्यानाः । २५*१०) 1 D अशुद्धपरिणामः । Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २७८ -धर्मरत्नाकरः - [१३. २५*११ 1092 ) यो ऽपि न शक्यस्त्यक्तुं धनधान्यमनुष्यवास्तु वित्तादिः । सो ऽपि तनूकरणीयो निवृत्तिरूपं यतस्तत्त्वम् ॥ २५*११ 1093 ) आत्मनो ऽननरूपो वा यो वा युक्त्या समागतः । यतो यतो ऽपरज्येत तं संतोषी परित्यजेत् ॥२६ 1094 ) कारुकस्येवं हस्त्यादि वैरितश्चागतं धनम् ।। क्रेयं राजस्वमज्ञातं मृते ज्ञातौ तथाविधम् ॥ २७ 1095 ) सत्पात्रविनियोगेन यो ऽर्थसंग्रहतत्परः । लुब्धेषु स परं लुब्धः सहामुत्रं धनं नयन् ।। २७* १ 1096 ) कृतप्रमाणाल्लोभेने यो धनाधिक्यसंग्रहः । पञ्चमाणुव्रतज्यानि करोति गृहमेधिनाम् ॥ २७*२ जो भी धन (चान्दी-सोना आदि) धान्य, मनुष्य, घर और धन (गाय-भैंस आदि) आदिक परिग्रह नहीं छोड़ा जा सकता है, उसे भी थोडा थोडा कम अवश्य करते जाना चाहिये । क्योंकि तत्त्व निवृत्तिरूप है । (अर्थात् धर्मका स्वरूप प्रवृत्ति न हो कर निवृत्ति ही है) ॥ २५*११॥ ___ जो अपने पद के अनुकूल नहीं है तथा जो अयुक्ति से प्राप्त हुआ है-अन्याय से प्राप्त हुआ है-ऐसे धन का त्याग करना चाहिये । तथा जिस जिस परिग्रह से विरक्ति अथवा कुत्सित राग उत्पन्न होता है, सन्तोषी मनुष्य को उस उस परिग्रह का परित्याग करना चाहिये ॥२६॥ __जिस प्रकार बढई से हाथी (आदि खिलोने ) खरीदे जाते हैं उसी तरह शत्रुसे प्राप्त होनेवाला धन तथा अज्ञात राजधन और मरे हुए ज्ञातिजन का धन खरीद लेना ही योग्य है ॥२७॥ जो सत्पात्रों में धन का उपयोग कर के उसके संग्रह में तत्पर होता है वह लोभियों में भी महालोभी है । क्योंकि इस प्रकार से वह उस धन को परलोक में ले जाता है । (तात्पर्य यह कि सत्पात्र दान से परभव में पुनः संपत्ति प्राप्त होती है) ॥२७* १ ॥ जो गृहस्थ लोभ के वश होकर किये गये प्रमाण से अधिक धनादि के संग्रहमें तत्पर रहता है, वह गृहस्थों के परिग्रहपरिमाणनामक पाँचवे अणुव्रत को नष्ट करता है ॥ २७*२ ॥ २५*११) 1 परिग्रहः. 2 तुच्छं करणीयः । २६) 1 परिग्रहम् । २७) 1 चित्रकारकस्य हस्त्यादयः, D कमनीयस्य. 2 P°चौरतः. 3 क्रय्यम्. 4 यथा राजद्रव्यम् अज्ञातं वृथा भवति । २७*१) 1 दानयोगेन न ददाति. 2 परत्र । २७*२) 1 P°लाभेन° 2 PD हानिम् । Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१३. २८] – अस्तेयब्रह्मपरिग्रहविरतिव्रतविचारः २७९ 1097 ) तदुक्तम् अनिवृत्तेर्जगत्सर्व मुखादवशिनष्टि' यत् । तत्तस्याशक्तितो भोक्तुं वितनो न सोमवत् ॥ २७*३ 1098 ) स्याहेहो न सनातनः सहभवो यस्मिन्नहो तत्र कै वास्था द्रब्यकलत्रपुत्रनिचये ज्ञात्वेति लोभाग्रहे। व्यावाः स्वमनोरथा हि विफलास्तस्मिन् धियं बध्नतां' न ह्यस्थानमहोद्यमेन मतयः कामप्रदाः कहिंचित् ॥ २८ सो ही कहा है निवृत्ति से रहित-तृष्णातुर-प्राणी के मुख से जो सब लोक शेष बचा हुआ है, वह उसकी उसे भोगने की शक्ति न होने से ही बचा हुआ है, न परित्याग के वश हो कर। जैसे शरीर से रहित राहु के मुख से सूर्य-चन्द्र ।(अभिप्राय यह है कि जिस प्रकार राहु, सूर्य व चन्द्र को पूर्णतया ही ग्रसित करना चाहता है, फिर भी उनका जो कुछ भाग शेष बचा रहता है वह उसकी अशक्ति के कारण ही बचा रहता है, न की उनकी ओर से विरक्ति के कारण। ठीक इसी प्रकार से प्राणी की विषयतृष्णा अपरिमित है। वह समस्त लोक को ही अपने अधीन करना चाहता है। फिर भी जो कुछ विषयसामग्री उससे बची हुई है वह उसे इच्छानुसार प्राप्त न कर सकने से तथा तद्विषयक भोगने को शक्ति के न होने से ही बची हुई है, न कि उसकी विरक्ति के कारण) ॥२७*३॥ जिस परिग्रह में साथ में उत्पन्न होनेवाला शरीर ही जब स्थायी नहीं है तब उस परिग्रह में से धन, स्त्री और पुत्रसमूह में भला वह स्थायित्व कहाँ से हो सकता है ? (अर्थात् जब सदा साथ में रहनेवाला शरीर ही स्थिर नहीं है तब आत्मा से सर्वथा भिन्न दिखनेवाले धन (अचित्त परिग्रह) और स्त्रीपुत्रादि (सचित्त परिग्रह) तो स्थिर हो ही नहीं सकते हैं । उनका वियोग अनिवार्य है), ऐसा जानकर उक्त परिग्रह के विषय में बुद्धि को संबद्ध करनेवाले-उसमें आसक्ति रखनेवाले-प्राणियों के निरर्थक मनोरथों-निराधार कल्पनाओं-को तद्विषयक लोभ के दुराग्रह से पृथक करना चाहिये। कारण यह कि अयोग्य स्थान में किये जानेवाले महान् परिश्रम से बुद्धि कभी भी सफल नहीं होती है । (अभिप्राय यह है कि, धनधान्यादि सब बाह्य पदार्थ जब स्थायी नहीं हैं तब उन के विषय में लुब्ध हो कर विवेकी जीवोंको उनकी प्राप्ति के लिये निरर्थक प्रयत्न नहीं करना चाहिये) ॥ २८॥ ____ २७*३) 1 D निर्गच्छति. 2 P° उद्व [व] रितम्, Dशेषा, यतो मुखे न माति राहुः सूर्यचन्द्रयोः, D तस्या.. 3 वितनोः. 4 PD राहोंः । २८) 1 अविनश्वरः, D न शाश्वत:. 2 देहो. 3 परिग्रहे. 4 स्थितिः.5 परिग्रहे. 6 बुद्धिम्. 7 पुरुषाणाम्. 8 अनवसरे. 9 बुद्धयः. 10 कदाचन । Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [१३. २९ २८० - धर्मरत्नाकरः - 1099) वित्तार्थ चित्तचिन्तायां न फलं परमेनसः । अतीवोद्योगिनों ऽस्थाने न हि क्लेशात्परं फलम् ।। २९ 1100) श्रीमन्तो ऽपि गतश्रियो ऽत्र पशवस्ते मानवा नामतो नो धर्माय धनागमो बहुविधो भोगाय येषां न वा। ये माद्यन्ति न संभवत्सु न च ये दीना असंभूष्णुषु द्रव्येषु प्रभवो भवन्ति भुवनश्रीणां त एके' परम् ।। ३० 1101 ) प्रसिद्धम् - धनिनो ऽप्यदानविभवा गण्यन्ते धुरि महादरिद्राणाम् । हन्ति न यतः पिपासामतः समुद्रो ऽपि मरुरेव ॥ ३०*१ 1102 ) बाह्यार्थप्रविभक्तचेतसि कुतो वान्तर्विशुद्धिः स्फुरेत् धान्ये ऽन्तर्मलहापनं न सतुषे शक्यं विधातुं क्वचित् । इत्यन्तर्बहिरर्थदूरविरतं पश्योल्लसत्स्यान्मनो वन्यो देववदेष मातृ पितृवद्विश्वासघामापि ना ।। ३१ धन प्राप्ति के लिये मन में चिन्ता करने पर केवल एक पाप को छोडकर और दूसरा कोई भी फल प्राप्त नहीं होता है। ठीक है- अयोग्य स्थान में अतिशय उद्योग (उदाहरणार्थ, ऊसर भूमि में बीज के बोने का परिश्रम ) करनेवाले व्यक्ति को एकमात्रा संक्लेश को छोडकर और दूसरा कोई फल नहीं प्राप्त हुआ करता है ॥ २९ ॥ जिन मनुष्यों के लिये बहुत प्रकारसे प्राप्त हुआ धन न तो धर्म का कारण होता है और न भोग का भी हेतु होता है, वे लक्ष्मीके स्वामी होकर भी वास्तव में दरिद्र हैं। उन्हें नाम से मनुष्य होनेपर भी पशु ही समझ ना चाहिये। इसके विपरीत उस धन के प्राप्त होनेपर जो न गर्व को प्राप्त होते हैं और न उसके असंभव होनेपर दीन भाव को भी प्राप्त होते हैं, वे तीनों लोकों की लक्ष्मी के स्वामी होते हैं। पर ऐसे महापरुष विरले ही होते हैं ॥ ३० ॥ जो दानके वैभव से रहित होते हैं वे महादरिद्रों में प्रमुख गिने जाते है। ठीक है कि. जो प्यासको नहीं बुझाता है वह समुद्र भी मरुप्रदेश जैसा ही होता है ॥ ३०*१ ॥ जिसका कि मन पत्नी, पुत्र एवं धन-धान्य आदिक बाह्य पदार्थों में आसक्त है उसके अभ्यन्तर विशुद्धि कैसे प्रगट हो सकती है ? । ठीक है-छिलके से युक्त धान्य में भीतर के २९) 1 पापतः किमपि फलं न, D पापात्. 2 अनिशं येनोद्यमपरस्य. 3 अनवसरे । ३०) 1 विद्यमानेषु धनेषु. 2 अविद्यमानेषु धनेषु. 3 स्वामिनः. 4 ते एके। ३०*१) 1 D मरुस्थलवत् समुद्रः पिपासां । ३१) 1 D शाडचेतसि. 2 D तुष सहिते धान्ये अन्तर्मलविनाशनं. 3 कर्तुम्. 4 पुरुषः, D नरः । Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - १३. ३५] - अस्तेयब्रह्मपरिग्रहविरतिव्रतविचारः - २०१ 1103) स्फटेहस्तकपिण्याकौं पूर्व भरतो ऽपि सन्महालोभात् । अत्रामुत्र च कतमंद्वयसनं नापुंश्च दण्डकी राजा ॥ ३२ 1104) हेमेष्टकया प्रतिमाकारिषि संतोषतो ऽपि जिनदासः । ___ बाहुबली मणिमाली सुखमापुरुभत्र कि वा न ॥ ३३ 1105) एकेन्द्रियाद्या अपि दुःखमुग्रं भोगोपभोगार्थपराङ्मुखाश्च । पापुः परे किं किल वम आन्तस्त्याज्यो भवेत्सद्भिरयं कुलोभः ॥ ३४ 1106 ) काम कुप्यति हस्यते च हसति व्याहन्यते हन्ति वा विद्राति द्रवति प्रणौति नमति व्यापद्यते खिद्यते । एवं लोभसरस्वति प्रतिदिशं यस्मिन्निमग्नं जगत् संतोषार्ककरैरशोषि" स तु यैनन्दन्तु ते सज्जनाः ॥ ३५ 10 मल को दूर करना कैसे शक्य है?। इस प्रकार जिसका मन अन्तरंग और बहिरंग पदार्थों से दूर रहकर विरक्त हुआ है वह मानव देव के समान वन्दनीय तथा माता पिताके समान विश्वास का स्थान है ॥ ३१ ॥ अतिशय लोभ के कारण स्फटहस्तक व पिण्याक सेठ, भरत और दण्डकी राजा ये इस लोक में व परलोक में कौनसी विपत्ति को नहीं प्राप्त हुए हैं ? अर्थात दोनों ही लोकों में उन्हें दुःख भोगना पडा है ॥ ३२ ।। सेठ जिनदासने संतोष धारण कर सोनेकी ईंट से जिनप्रतिमा बनवाई। तथा बाहुबली और मणिमाली ये दोनों महापुरुष सन्तोषको धारण कर इस लोक और परलोक में क्या सुखी नहीं हुए हैं ? (अर्थात् अवश्य ही वे उससे सुखी हुए हैं ) ॥ ३३ ॥ भोगोपभोग विषयों से पराङमुख एकेन्द्रियादिक जीव भी उग्र दुखको प्राप्त हुए हैं । फिर अन्य प्राणियों के विषय में हम क्या कहें ? इसलिये सज्जनों को ऐसे आंतरिक कुत्सित लोभका त्याग करना इष्ट है ॥३४॥ लोभ के वशीभूत हुआ मनुष्य अतिशय क्रोध को प्राप्त होता है, कभी वह दूसरों की हँसी का पात्र बनता है तो कभी स्वयं दूसरों का परिहास करता है, कभी वह दूसरों के द्वारा ३२) 1 P°स्फुट °. 2 फडहथ श्रेष्ठी पिण्याकी श्रेष्ठी कौचित् द्वौ. 3 D चक्री नकुलजात:. 4 दुःखं कवणं कवणं. 5 न प्राताः. 6 दण्डकीराज्ञः च कवणदुःखं न प्राप्तम्, D सर्पोऽभूत् । ३३) 1D स्वर्णइंटप्रतिमा. 2 P D° कारी। ३४) 1 वयं कथयामः. 2 अभ्यन्तरः । ३५) 1 अतिशयेन. 2 अन्य : हस्यते च. 3 अन्यैः विशेषेण हन्यते. 4 म्लायति. 5 गच्छति. 6 स्तौति. 7 PD लोभसमुद्रे. 8 सरस्वति. 9 शोषितम्. 10 लोभसरस्वान् । Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २८२ - धर्मरत्नाकरः - [ १३. ३६1107) शास्त्रप्रणीतो नियमो व्रतं स्यात् स्यूलं त्वणु स्याल्लघु वा व्रतानाम् । अपेक्षयैतन्महतां सदातो महाव्रतत्वं परतो ऽवसेयम् ॥ ३६ 1108) व्रतयन्ति नियमयन्ति हि मुक्तिश्रीपरिणयेन कुर्वाणम् । __ क्रमतो व्रतानि यत्तत्सर्वज्ञैः कीर्तितानीति ॥ ३७ 1109 ) योगैश्चैव कृतादिभिस्तदनु च क्रोधाष्टकेनाहतं तद्वच्चैव गुणवतैर्वतमिदं पञ्चप्रमाणं ध्रुवम् । ध्यानद्वादशकेन च प्रतिमयोर्युग्माद्यथा स्वं भवेदादो शून्यमथो द्वयं च नवकं पञ्चद्वयं शीलिनाम् ॥ ३८ मारा जाता है तो कभी वह स्वयं भी दूसरोंका घात कर बैठता है, कभी वह शोकाकुल होता है, कभी भागता है, स्तुति करता है, नमस्कार करता है, पोडित किया जाता है तथा कभी खेदको प्राप्त होता है। इस प्रकार प्रत्येक दिशा में जिस लोभ रूप समुद्र में समस्त विश्व डुबा हुआ है उस प्रबल लोभ को जिन महापुरुषोंने सन्तोषरूप सूर्य की किरणों के द्वारा सुखा डाला हैं, वे महानुभाव समृद्धि को प्राप्त होवें ॥ ३५ ॥ शास्त्र में उपदिष्ट नियम को-हिंसादि पाँच पापों के परित्याग को-व्रत कहते हैं। वह स्थल और सूक्ष्म के भेद से दो प्रकार का है । स्थूलव्रत को अणुव्रत अथवा लघुव्रत कहते हैं। उसे जो अणुव्रत कहा जाता है वह महाव्रतोंकी अपेक्षा कहा जाता है । इन अणुव्रत से जो भिन्न व्रत हैं उन्हें उनकी अपेक्षा महाव्रत समझना चाहिये ॥ ३६ ॥ चूंकि ये मुक्तिरूप लक्ष्मी के साथ विवाह से प्रतिक को क्रम से जो व्रतयन्ति अर्थात् नियमित करते हैं, उसके साथ विवाह से बद्ध करते हैं, अत: सर्वज्ञों ने उन्हें 'व्रत' इस सार्थक नाम से निर्दिष्ट किया है ॥३७॥ - इस पाँच भेदस्वरूप व्रत को उत्तरोत्तर क्रम से तीन योग, कृत, कारित व अनुमोदना ये तीन; तत्पश्चात् क्रोधादि आठ कषाय-अनन्तानुबन्धी चतुष्क व अप्रत्याख्यानावरण चतुष्क इसी प्रकार तीन गुणवत; बारह ध्यान (तप? ) और दो प्रतिमा-दर्शन व व्रत प्रतिमा; इन सब से गुणित करने पर प्रारम्भमें शून्य, फिर दो, नौ, पाँच और दो; इतने अंक (५ x ३ ४ ३४८ x ३ ४ १२ x २ = २५९२०) प्राप्त होते हैं । इतने शीलधारियोंके उस व्रत के भेद समझना चाहिये ॥ ३८ ॥ ३६) 1D कथितः.2D भवेन. 3 अतः कारणात अणव्रतानि महाव्रतस्थानानि अवसेयम.4 परतो व्रतापेक्षया महताम्. 5 निश्चेयम, D ज्ञातव्यम् । ३७) 1 D महाव्रतं अणुव्रतं. 2 P° नियमन्ति, संयोजयन्ति. 3 पुरुषम । ३८) 1 D पञ्चाणुव्रतानि ५ योग: ३ गुणितानि १५ कृतकारितानुमतः ४५ क्रोधाष्टकेन ३६० गणवतैः १०८० ध्यान १२ गणितानि १२९६० दर्शनवतप्रतिमायुग्मेन२५९२० शीलानि. 2 सप्तशीलयुक्तानाम् . Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - १३.४१ ] - अस्तेयब्रह्मपरिग्रहविरतिव्रतविचारः - 1110 ) एकं द्वे त्रीणि तथा चत्वारि च पञ्च पालयन् प्रतिमाम् । अत्येति न व्रताख्यां तत्रैव तु तारतम्यमुपयाति ।। ३९ ...... 1111 ) अपेक्ष्य बहुधा नरान् परिणति तदीयांस्तथा विधेय मध्यवसरं च देशं सदा । असंख्यमुपजायते व्रतमिदं हि संख्या त्वियं विमुग्धजनबोधनप्रसर हेतु राख्यायि दिक् ॥ ४० 1112 ) तरणिकिरणैर्ध्वान्तालीढं यथैव नभस्तलं कुशलरचितैर्मातप्रायैर्यथा कनकोपलः । गलितस कलाती चारौघैर्भवार्णवशोषिणीं व्रजति नितरामात्मा शुद्धि व्रतैरिम कैस्तथा ॥ ४१ इति धर्मरत्नाकरे द्वितीय प्रतिमान्तर्गतास्तेयब्रह्मपरिग्रहविरतिव्रतविचारस्त्रयोदशो ऽवसरः ।। १३ ।। २८३ व्रत प्रतिमा का अनुसरण एक, दो, तीन, चार और पाँच अणुव्रतों को पालनेवाला श्रावक व्रत नाम की दूसरी प्रतिमा का उल्लंघन नहीं करता है- व्रत प्रतिमाधारी ही माना जाता है, वह वहीं पर ( व्रत में) तारतम्य भाव को प्राप्त होता है ॥ ३९ ॥ प्रायः मनुष्यों व उनके व्रतपालन के योग्य परिणामोंकी अपेक्षा से तथा पालन करने योग्य अनुष्ठान, काल और देश की अपेक्षा से उस व्रतके असंख्यात भेद हो सकतें हैं । फिर भी यहाँ यह ( २५९२० ) जो संख्या निर्दिष्ट की गई है वह मूढ जनों को उसका विशेष परिज्ञान करानेके लिये निर्दिष्ट की गई है। उनके लिये यह दिशा-दर्शन मात्र है ॥ ४० ॥ जिस प्रकार सूर्य किरणों के द्वारा अन्धकार से अस्पृष्ट आकाश अतिशय निर्मलता प्राप्त होता है तथा जिस प्रकार निपुण सुनारों द्वारा किये गये अग्निसंयोग समूहों से सुवर्णपाषाण अतिशय निर्मलता को प्राप्त होता है उसी प्रकार समस्त अतिचारसमूहों से रहित इन व्रतों के द्वारा आत्मा भी संसाररूप समुद्र को सुखानेवाली अतिशय विशुद्धि को प्राप्त होता है ॥ ४१ ॥ इस प्रकार धर्मरत्नाकर में द्वितीय प्रतिमान्तर्गत अचौर्यव्रत, ब्रह्मचर्याणुव्रत और परिग्रहविरतिव्रतों का विचार करनेवाला तेरहवाँ अवसर समाप्त हुआ ॥ १३ ॥ wwwww ३९) 1 D आर्त रौद्रध्यान । ४० ) 1D व्रतस्य संख्याकृतं । ४१ ) 1 सूर्य 2 अन्धकारव्याप्तम्. 3 धवणफूकणक्रियाभि:. 4 D यथा उपलो काञ्चनं. 5 समूहैः 6 D धम्यमानैः । Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [१४. चतुर्दशो ऽवसरः] [ द्वितीयप्रतिमाप्रपञ्चनम् ] 1113) अहिंसाव्रतरक्षार्थ मूलव्रतविशुद्धये । निशायां वर्जयेद्भुक्तिमिहामुत्रं च दुःखदाम् ॥ १ 1114) रात्रौ भुजानानां यस्मादनिवारितं भवति हिंसा । हिंसाविरतैस्तस्मात्त्यक्तव्या रात्रिभुक्तिरपि ॥ १*१ 1115) रागायुदयपरत्वादनिवृत्ति तिवर्तते हिंसाम् । रात्रिदिवमाहरतः कथं हि हिंसा न संभवति ॥ १*२ उपर्युक्त अहिंसा व्रत के संरक्षण तथा मूलगुणों की निर्मलता के लिये रात्रि में आहारका त्याग करना चाहिये, क्योंकि वह इस लोक और परलोक दोनों में ही दुःखदायक है ॥१॥ जो लोग रात में भोजन करते हैं,उनको अनिवार्य हिंसा का दोष लगता है। इसलिये हिंसा से विरक्त हुए श्रावकों को उस रात्रि भोजन का परित्याग करना चाहिये ॥११॥ रात्रिभोजन से जो निवृत्ति-विमुखता-नहीं होती है वह रागादि की उत्पत्ति के अधीन रहने के कारण ही नहीं होती है । इसीलिये वह रात्रिभोजन की अनिवृत्ति (आसक्ति) हिंसा का अतिक्रमण नहीं करती है- वह हिंसाके ही अन्तर्गत है, उससे भिन्न नहीं है । कारण यह कि जो रात-दिन खाता रहता है उसके हिंसा की सम्भावना कैसे न होगी ? ( अर्थात् उस के भावहिंसा तो निश्चित होती ही है, साथ में द्रव्यहिंसा की भी संभावना रहती ही है )॥१२॥ १) 1 अष्टमूलगुण. 2 D अनुभवे । १*२) 1 भक्षतः । Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २८५ -१४, १५७] - द्वितीयप्रतिमाप्रपञ्चनम् - 1116) यद्येवं तहि दिवा कर्तव्यो भोजनस्य परिहारः। भोक्तव्यं तु निशायां नेत्थं नित्या भवति हिंसा ॥१*३ 1117) नैवं वासरभुक्तेर्भवति हि रागो ऽधिको रजनिभुक्तौ । अन्नकवलस्य भुक्तेर्भुक्ताविव मांसकवलस्य ॥ १७४ 1118 ) अर्कालोकेन विना भुजानः परिहरेत्कथं हिंसाम् । अपि बोषिते प्रदीपे भोज्यजुषां मूक्ष्मजन्तूनाम् ॥ ११५ 1119 ) किं वा बहुमलपितैरिति सिद्धं यो मनोवचनकायैः । परिहरति रात्रिभुक्ति सततमहिंसामसौ पाति ।। १७६ 1120) अन्यच्च समृगोरगसारङगं ससुरासुरमानुषम् । आ मध्याह्नात्कृताहारं भवतीति जगत्त्रयम् ॥ १*७ इस पर कोई शंका करता है कि यदि ऐसा है तो दिन में उस भोजन का परित्याग कर के रात्रि में ही उसे करना चाहिये, इस प्रकार से वह रागादिरूप हिंसा निरन्तर नहीं होगी। इस शंका के उत्तर में कहा जा रहा है कि ऐसा करना योग्य नहीं है । क्योंकि, जिस प्रकार अन्न के ग्रास के खाने की अपेक्षा मांसके ग्रास के खाने में अधिक अनुराग हुआ करता है उसी प्रकार दिन में भोजन करने की अपेक्षा रात्रिभोजन में उस अनुराग की प्रचुरताकी ही संभावना अधिक है । दूसरी बात यह है कि दिन में सूर्य का प्रकाश रहता है, जो रात्रि में संभव नहीं है । और तब वैसी अवस्था में जो उस सूर्यप्रकाश के विना रात्रि में भोजन करता है वह भला उस हिंसा का परिहार कैसे कर सकता है- उसका परिहार करना असम्भव है । यदि यह कहा जाय कि दीपक के रख लेनेपर प्राणीहिंसाका परिहार हो सकता है, सो यह कहना भी ठीक नहीं है । क्योंकि दीपक के रहने पर भी भोज्य पदार्थों का सेवन करने वाले - उन में आकर पडे हुए - सूक्ष्म जीवों को हिंसाका परिहार भला कैसे किया जा सकता है ? दीपक के अल्प प्रकाश में उन सूक्ष्म जन्तुओं की हिंसा का परिहार करना शक्य नहीं है । बहुत कहने से क्या होनेवाला है ? इन सबका निष्कर्ष यही है कि जो सत्पुरुष मन, वचन और कायसे उस रात्रिभोजन का परित्याग करता है वह निरन्तर अहिंसा व्रत का पालन करता है ॥ १*३-६॥ और भी मृग, सर्प, सारङग, देव, दैत्य और मनुष्यों से युक्त यह जगत्त्रय मध्याह्नकालपर्यंत आहार ग्रहण करता है ॥ १*७ ॥ १*५) 1 P° जीविनाम् । १*६) 1 रक्षति । Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २८६ - धर्मरत्नाकरः - [१४. २1121 ) तमीभवं भोजनमुत्सृजामि दिवानुतिष्ठामि तथापि रात्रौ । विवर्जनीयं किल पक्वमामं फलाद्युपादेयमितीष्टमेकैः ॥ २ 1122) वैद्य प्रणीतोषधमम्बु चान्यैस्ताम्बूलयुक्तं च परेतरैस्तत् । ताम्बूलमेवेति च हयंभाजां विज्ञैर्य थायोग्यमिदं विभाज्यम् ॥३ 1123) दिवसस्य सदाद्यन्ते द्वयं त्रयं वा विवयं घटिकानाम् । भोज्यं सदा निभोज्यं परत्र सूत्रं सतान्वेष्यम् ॥ ४ 1124) पूर्वाह्न देवगन्धर्वा मध्याह्न सर्वदेवताः। __ अपराल्ले तु पितृणां निशायां प्रेतभोजनम् ॥४*१ मैं रात में बनाये हुए आहार को छोडता हूँ तथा दिन में ही पकाता या भोजन करता हैं । तो भी रात्रि में भोजन को तो छोडना चाहिये, पर पके हुए और कच्चे भी फल रात में ग्रहण किये जा सकते हैं, यह कुछ विद्वानों को अभीष्ट है ॥ २ ॥ ___ कितने ही विद्वानों को गृहस्थों के लिये रात में वैद्य के द्वारा निर्दिष्ट औषधि और पानी का तथा अन्य विद्वानों को उस औषधि और पानी के साथ ताम्बूल(पान) का भी ग्रहण करना अभीष्ट है । कुछ विद्वान् गृहस्थों के लिये रात में केवल तांबूल का ग्रहण करना ही अभीष्ट बतलाते हैं। विद्वानों को यथायोग्य उस सब का विचार करना चाहिये ॥३॥ दिन में कब भोजन करना चाहिये ? रात्रिभोजनत्यागी सज्जन को सदा दिवस के आदि और अन्त में दो अथवा तीन घडी मात्र काल को छोडकर भोजन करना चाहिये । (अर्थात् – सूर्योदय होने के अनन्तर दो अथवा तीन घड़ियोंके बीत जानेपर भोजन करना चाहिये । तथा सूर्यास्त होने के दो या तीन घडी पूर्व भोजन कर लेना चाहिये । तथा रात्रि में भी क्या भक्ष्य है और क्या अभक्ष्य है इत्यादि) अन्य बातों के सम्बन्ध में आगम को देखना चाहिये ॥ ४ ॥ रात्रिभोजन त्याग के गुण को न जानने वाले भी ऐसा कहते हैं - पूर्वाह्न - दिवस के - पूर्व भाग में देव और गन्धर्व भोजन करते हैं, मध्याह्न काल में सब देवता भोजन करते हैं, अपराह्न - दोपहरके पश्चात् – पितरों का भोजन होता है । और रातमें प्रेतों का भोजन होता है । अर्थात् प्रेत - अधमव्यन्तर - भोजन करते हैं ॥४*१॥ २) 1 रात्रिभवम्, D रजनीकृतम् । ४) 1 D विचारणीयम् । ४*१) 1 PD ° अनस्तमितगुणानभिज्ञैरप्युक्तम्-पूर्वाहे.. , D परसमयवाक्यम् । Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २८७ -१४. १० - द्वितीयप्रतिमाप्रपञ्चनम् - 1125) वार्ताकभक्षणासक्तो जघासं किल दर्दुरम् । रजन्या भोजने कश्चिंदित्येतच्छ्यते जनैः ॥ ५ 1126) अनस्तमितमाहात्म्यं ख्यातमष्टकथास्विति । ___ पूर्व तच्छीलनादासीत्सहदेवो ऽपि पाण्डवः ।। ६ 1127) विविच्येति सचेतोभिराचर्यमिदमादरात् ॥ 1128) सूक्ष्मजन्तुनिवहश्च खाद्यते रात्रिभोज्यत इति स्फुटं वचः। मानुषस्य च पशोश्च का कथाहर्निशं खलु समस्ततो भिदा ॥ ८ 1129) शीलानि संप्रकथितानि सुमानवानां त्रीण्यादिमान्यभिधया तु गुणवतानि । शिक्षावतान्यथ पराणि विशेषभाजीपाल्यान्यणुव्रतविवृद्धिकराणि नित्यम् ।। 1130) दिक्ष विदिक्ष च गमनं स्वस्थानात्संख्यया ततः परतः। विनिवृत्तिविज्ञेयं प्रथमं तु गुणव्रतं पूतम् ।। १० रात्रि में भोजन करते समय किसी मनुष्यने बैंगन के भक्षण में आसक्त होकर मेंढक को खा लिया था, ऐसा लोगों से सुना जाता है ॥ ५ ॥ रात्रिभोजन व्रत का माहात्म्य आठ कथाओं में प्रसिद्ध है । पूर्व समय में इस रात्रिभोजनत्याग व्रत के धारण करने से कोई ब्राह्मण अगले जन्म में सहदेव पाण्डव हुआ है। इस प्रकार विचार कर के सहृदय विद्वानों को उस रात्रिभोजनव्रत का आदर से पालन करना चाहिये ॥ ६-७ ॥ रात्रिभोजन में सूक्ष्म प्राणियों के समूह का भक्षण होता है, यह वचन स्पष्ट है। दिनरात खानेवाले मनुष्य और पशु के विषय में क्या कहा जाय ? अर्थात् रातदिन खाते रहने से मनुष्य में पशु से कुछ विशेषता नहीं रहती- ऐसे मनुष्य को पशु ही समझना चाहिये ॥ ८॥ सत्पुरुषों के लिये सात शोल कहे गये हैं। इन में प्रथम तोन को नाम से गुण व्रत और शेष चारको शिक्षाव्रत जानना चाहिये । ये सातों चूंकि पूर्वोक्त पाँच अणुव्रतों को वृद्धिंगत करनेवाले है, अतएव उन में विशेषता को प्राप्त श्रावक के लिये इन सात शीलों का निरन्तर पालन करना चाहिये ।। ९॥ पर्वादिक चार दिशाओं और आग्नेयादिक चार विदिशाओं में गमन के प्रमाण का ५) 1 P°वृन्ताक, बैंगण, D वृन्ताक. 2 भक्षितवान्. 3 मण्डूकम्. 4 D विप्रः। ७) 1 पुरुषः 2 D° राचार्य । ८) 1 भेदेन । ९)1 P°न्यभिषया, नाम्ना. 2 शिष्याव्रतानि. 3 पुरुषेण । १०)1 दिशासु । Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २८८ 1131 ) प्रसिद्धम् - - धर्म रत्नाकरः - - [ १४. १०१ प्रविधाय सुप्रसिद्धैर्मर्यादां सर्वतो ऽप्यभिज्ञानैः । प्राच्यादिभ्यो दिग्भ्यः कर्तव्या विरतिर विचलिता ।। १०१ 1132 ) इति नियमित दिग्भागे प्रवर्तते यस्ततो बहिस्तस्य । सकलासंयमविरहाद्भवत्यहिंसाव्रतं पूर्णम् ।। १०*२ 1133 ) देवसंघगुरुकार्य तो गर्म' दुष्यते न परतो ऽप्यगारिणाम् । लाभतस्तु महतो ऽपि यद्व्रतं खण्ड्यते सति गमे परत्र तत् ॥ ११ 1134 ) दिग्विराममनाचरतां जने आपदः समभवन्तिं दुरुत्तराः । तं पुनः परिपालयतां श्रियः स्युन्यवेदितरामिदमागमे ॥ १२ - नियम कर के अपने स्थान से उस नियमित प्रमाण तक ही दिशाओं और विदिशाओं में जानी तथा उसके आगे नहीं जाना, इसे पवित्र प्रथम - दिग्व्रत नामका - गुणव्रत जानना चाहिये ॥१०॥ अतिशय प्रसिद्ध अभिज्ञानों से - नदी - पर्वतादि रूप प्रसिद्ध चिन्हों से सब ओर मर्यादा कर के पूर्वादिक दिशाओं से विरति करनी चाहिये । अर्थात् - पूर्वादिक दिशाओं में उस की हुई मर्यादा से बाहिर नहीं जाना इसका नाम दिग्व्रत है । व्रती श्रावक को उसक पालन करना चाहिये ॥ १०१ ॥ 1 इस प्रकार से जो श्रावक उस मर्यादीकृत दिशाभाग के भीतर ही प्रवृत्ति करता हैउसके बाहर किसी प्रकार के व्यवहार को नहीं करता है- उसके की हुई मर्यादा के बाहिर सब प्रकार के असंग्रम का हिंसा का अभाव हो जाने से अहिंसा व्रत पूर्ण (अहिंसा महाव्रत ) होता है ॥ १०*२ ।। यदि गृह में अवस्थित श्रावक देव, संघ और गुरु के कार्य से उस की हुई मर्यादा के बाहिर जाते हैं तो इससे उन का दिग्वत दूषित नहीं होता है । हाँ, यदि वे किसी अपने महान् लाभ की अपेक्षा से मर्यादा के बाहिर जाते हैं, तो उनका वह व्रत अवश्य खण्डित होता है ॥ ११ ॥ जो श्रावक दिग्विरति नामक इस व्रत का पालन नहीं करता है, उसे भयानक आपत्ति - यों का सामना करना पडता है और इसके विपरीत जो इसका पालन करते हैं उन्हें बहुतसा संपदायें प्राप्त होती हैं, ऐसा आगम में प्रचुरता से कहा गया है || १२ || १०*१) 1 D स्थानंः. 2 D पूर्वदिग्भ्यः सकाशात् । १० * २ ) 1 हिंसा अभावात्, D विनाशात् । ११) 1 गमने D देवादिकार्ये सीमोल्लङ्घनं क्रियमाणे सति दूषणं नास्ति । १२ ) 1 P°स्म भवन्ति 2 D भवेयु: 3 D कथितं । Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१४. १४] - द्वितीयप्रतिमाप्रपञ्चनम् - 1135) वणिज्यायै प्रयातानां द्वीपे ऽविरमतां दिशः । नाशोऽभूज्जीवितव्यादेः सुखं विरमतां महत् ॥ १३ 1 1136 ) ऊर्ध्व मधस्तिर्यक्च व्यतिक्रमः क्षेत्रवृद्धिराधानम् । स्मृत्यन्तरस्यं गदिताः पञ्चैते प्रथमशीलस्यै ॥१३*१ २८९ 1137 ) देशाद्विरामो ऽत्र समानमुक्तं हिंसादिभिः किंत्वधिकान्निकामम् । अहो इयत्ता'त्कलिताद्विशेषो नित्यं निवृत्तिः कथितं द्वितीयम् ॥ १४ जो व्यापारी दिशाओं से विरक्त न होकर - दिग्व्रत से रहित होते हुए व्यापार के लिये द्वीपान्तर में गये थे उनके जीवित आदि ( धनादि) का विनाश हुआ है । और इसके विपरीत जो लोग दिग्व्रत के धारक होकर अन्य द्वीप में नहीं गये थे उन्हें महान् सुख प्राप्त हुआ है ॥१३॥ प्रथम शील दिग्व्रत के पाँच अतिचार - I ऊर्ध्वव्यतिक्रम, अधोव्यतिक्रम और तिर्यग्व्यतिक्रम, क्षेत्रवृद्धि और स्मृत्यन्तराधाम, ये पाँच इस प्रथम शील के अतिचार कहे गये हैं । ऊर्ध्व व्यतिक्रम - अज्ञान अथवा प्रमाद से पर्वत शिखर आदि उपरिम मर्यादा का उल्लंघन करना । अधोव्यतिक्रम - अज्ञान या प्रमाद से भूमिगृह व कुआँ आदि में नीचे मर्यादा से अधिक जाना । तिर्यग्व्यतिक्रम - तिरछे नगर आदि में मर्यादा से अधिक गमन करना, क्षेत्रवृद्धि - पूर्वादि दिशाओं की जो मर्यादा की थी उसमें वृद्धि करना । जैसे -पूर्व दिशा को यदि जाना है तो पश्चिम दिशा की मर्यादा को कम कर उसे पूर्वादि दिशा में प्रक्षिप्त करना । स्मृत्यन्तराधान - किसीने पूर्व दिशाका परिमाण योजना किया था, परन्तु गमनकाल में उसे स्मरण नहीं रहा कि मैंने सौ योजनों का परिमाण किया है अथवा पचास योजनोंका । ऐसी अवस्था में यदि वह पचास योजन से आगे जाता है तो उसका वह व्रत दूषित होता है ॥ १३*१॥ 1 देश से विरत होना यह दिव्रत और देशव्रत दोनो में ही समान कहा गया है । इसी प्रकार उस से होनेवाली हिंसादि की निवृत्ति भी दोनों में समान कही गई है । विशेषता यह १३*१) 1 D धरणम्. 2 D संख्याविस्मरणम् 3 पञ्च एते अतीचारा:. 4 दिग्विरति गुणस्य । (१४) 1 D मर्यादा. 2D विरमणं । ३७ Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २९० - धर्मरत्नाकरः- . [१४. १४६१1138) तत्रापि च परिमाणं ग्रामापणभवनपाटकादीनाम् । प्रविधाय नियतकालं करणीयं विरमणं देशात् ॥ १४*१ 1139 ) इति विरतो बहुदेशात्तदुत्थहिंसाविशेषपरिहारात् । तत्कालं विमलमतिः श्रयहिंसां विशेषेण ॥ १४*२ 1140) प्रत्यक्षदर्शिताल्लोभाल्लाभाद्वापि निवर्तते । परतों ऽशेन तेन स्यात्परिपूर्ण महाव्रतम् ॥ १५ 1141) प्रेष्यस्य संप्रयोजनमानयनं शब्दरूपविनिपातौ । क्षेपो ऽपि पुद्गलानां द्वितीयशीलस्य पञ्चेति ।। १५*१ है कि दिव्रत में जो देश की मर्यादा की जाती है वह अधिक प्रमाण में व जन्मपर्यन्त की जाती है किन्तु देशव्रत में जो मर्यादा की जाती है वह उस दिग्वत की मर्यादा को और भी संकुचित कर के सदा कुछ नियत काल - घडो, घंटा एवं दिन -दो दिन आदि - के लिये ही की जाती है । इसीका नाम द्वितीय गुणव्रत है ॥ १४ ॥ उसमें-दिग्वत में की गई उस मर्यादा में – भी किसी गाँव, दूकान, महल और मुहल्ला आदि के प्रमाण को कर के श्रावक के लिये नियत काल तक उस मर्यादित क्षेत्र के बाहिर जानेका नियम करना चाहिये - उसके आगे नहीं जाना चाहिये । इस प्रकार से वह देशवत नाम के उसी द्वितीय गुणव्रत का भी पालन करता है ॥ १४+१॥ इस प्रकार बहत -से क्षेत्र से विरत हआ-मर्यादित क्षेत्र के बाहिर बहत से क्षेत्र में न जानेवाला - निर्मल बुद्धि श्रावक उक्त क्षेत्र के बाहिर जाने से जो हिंसा की अधिकता उत्पन्न होनेवाली थी उसका परिहार हो जाने के कारण उस समय विशेषरूप से अहिंसा का आश्रय लेता है। (मर्यादा के बाहिर अहिंसा महाव्रती हो जाता है) ॥ १४२२॥ वह देशव्रती श्रावक मर्यादित क्षेत्र के बाहिर चूँकि प्रत्यक्ष दिखाये गये लोभ और लाभ से निवृत्त होता है, इसीलिये उतने अंशमें उस का अहिंसा महाव्रत परिपूर्ण होता है ।। १५ ॥ प्रेष्य सम्प्रयोजन, आनयन, शब्दविनिपात, रूपविनिपात और पुद्गलक्षेप ऐसे दूसरे शील के पाँच अतिचार हैं॥ १) प्रेष्यका प्रयोग - स्वयं अपने मर्यादित देश में रहकर कार्यवश उस के बाहर सेवक को अभीष्ट कार्य करने के लिये प्रेरित करना, २) आनयन- मर्यादा के बाहर न जाकर वहाँ से अभीष्ट पदार्थ मँगवाना, ३) शब्दविनिपात - स्वयं मर्यादा के भीतर रहकर उस के murarrrrrrrrrrrrror १४*१) 1 D बहुदेशाः । १५) 1 D° लाभादपि नि° । १५*१) 1 द्वितीयगुणव्रतस्य. 2 D पञ्चातीचाराः। Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१४. १८] - द्वितीयप्रतिमाप्रपञ्चनम् - 1142 ) शादूर्ध्वं गमनविरतिं श्राविका काप्यकार्षीत् सार्थस्यासीदुदयति रवौ दैवतस्तु प्रयाणम् । तस्याप्यग्रे गहनविपिने दुःफलास्वादनेन पञ्चत्वं तत्संपदि समभूज्जीविता तत्र सैका ? ।। १६ 1143 ) देशव्रतं समवाप्य मृतं सार्थमजीवयत् । देवी तन्निश्चयात्तुष्टा वने तां' पर्यपूपुजत् ।। १७ । युग्मम् 1144 ) अवयातमितो ऽप्येतत्सावद्यात्त्रस्तंमानसः । विभीतैरिव दारिद्रयादुःप्रापः कल्पपादपः ॥ १८ .२९१ बाहर कार्य करने वालों को शब्द से कार्य में तत्पर करना, ४ ) रूपविनिपात - स्वयं मर्यादित क्षेत्र के भीतर रहकर बाहर कार्य करने वाले व्यक्ति को अपना रूप दिखाकर उसे कार्य में प्रवृत्त करना, और पुद्गलक्षेप - मर्यादित क्षेत्र में ठहर कर बाहर कार्य करने वालों के ध्यान . को खींचने के लिये उन की ओर कंकर पत्थर फेंकना ये; पांच उस द्वितीय शील देशव्रत के • अतिचार हैं ।। १५*१ ॥ fair श्राविकाने एक कोस के ऊपर गमन न करने का नियम किया था । दैवयोग से प्रातः काल में सूर्य के उदित होते ही सार्थ ने व्यापारियों के समूहने - प्रस्थान कर दिया । आगे एक गहन वन था । वहाँ पहुँच कर उस सार्थ ने विषफलों का भक्षण किया । इससे वह सब सार्थ मरण को प्राप्त हो गया, परन्तु वह श्राविका अकेली जीवन्त रही ॥ १६ ॥ उक्त श्राविका ने देशव्रत को धारण कर के मरण को प्राप्त हुए उस समस्त सार्थ क किसी देवी की सहायता से जीवित कर दिया । इस देवी ने उसकी व्रतविषयक दृढता से संतुष्ट हो कर वन में उसकी पूजा की ॥ १७ ॥ जिस प्रकार दरिद्रतासे भयभीत हुए प्राणियों के लिये कल्पवृक्ष दुर्लभ हुआ करता है । उसी प्रकार पाप से पीडित मनवाले प्राणियों के लिये यह देशव्रत भी दुर्लभ होता हैउसे विरले पुण्यशाली पुरुष ही धारण कर सकते हैं ॥ १८ ॥ १६) 1 P D सार्थस्य. 2 P° तान् सपदि 3 श्राविका । १७ ) 1 श्राविकाम्. 2D पूजयामास । १८) 1 D रक्षताम्. 2 D व्रतम्. 3 D कम्पित । Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २९२ -धर्मरत्नाकरः - [१४. १९1145) देहो देहभृतां भ्रमन्नतिभृतं बाधाविधायी यतो गाढप्रौददृढप्रभूतविततज्वालो दवाग्निर्यथा। कृत्वा क्षेत्रनियन्त्रणां करुणया यात्रां परत्र त्यज स्तज्जानामभयं भयंकरभवभ्रंशय दद्याद्गृही ॥ १९ 1146) अनर्थदण्डो विविधः प्रणीतः समासतः पञ्चविधः स चात्र । अनर्थ भीतैरिव दुष्टमैत्रीवधादिचिन्ताप्रमुखो विवर्यः ॥२० 1147 ) जीयादरातिविसरं वरनायको ऽयं मुञ्चन्तु वा जलमुचौ विपुलं जलौघम् । ईतिक्षयो ऽस्तु भवतादिहदेशसौस्थमित्यादि चिन्तयति नानुचितं सुचित्तः ॥ २१ जिस प्रकार सघन, समर्थ, दृढ, विपुल, व विस्तृत ज्वालाओं से युक्त दावानल जीवों को बाधा पहुँचाता है उसी प्रकार स्वच्छन्दता से भ्रमण करने वाला यह देह प्राणियों को अतिशय बाधा पहुँचाया करता है। इसलिये क्षेत्रनियंत्रण को कर के - देश व्रत का परिपालन करते हुए - दयाल गृहस्थ को सीमित क्षेत्र के बाहिर गमन का परित्याग करके भयंकर संसार के नाश के लिये वहाँ पर उत्पन्न हुए प्राणियों को अभय देना चाहिये ॥ १९ ॥ अनर्थदण्ड अनेक प्रकार का है। यहाँ संक्षेपसे वह पाँच प्रकार का कहा गया है। अनर्थों से - निरर्थक प्राणिवध से - भयभीत हुए भययुक्त श्रावकों को दुष्ट मैत्री-दुर्जनसंगति -- एवं दूसरों के वधादि को चिन्ता आदि का त्याग करना चाहिये ॥२०॥ निर्मल बुद्धि, अनर्थ दण्डव्रती श्रावक, यह मनुष्योंका स्वामी याने राजा शत्रु समूहको जोते, मेघ प्रचुर पानी को बरसावें, अतिवृष्टि, अनावृष्टि आदि सात प्रकार की ईति का नाश होवे, तथा यहाँ सब देशों को स्वस्थता- आरोग्य - प्राप्त होवे, इत्यादि प्रकार का विचार कर सकता है । परन्तु उसे अनुचित – दूसरों को कष्ट पहुँचानेवाला - विचार कभी नहीं करना चाहिये ॥ २१॥ १९) 1 D सन्. 2 D° क्षेषु नियन्त्रणां', मर्यादा. 3 तत्र जातानाम्, D जीवानाम्. P°नामलय भयं', अनाशम् । २०) 10 अपध्यानपापोपदेशप्रमादाचरितहिंसाप्रदानअशुभश्रुतिभेदात् । २१) 1 जयतु. 2 समूहम्, D अरातिसमूहम्. 3 मेघाः । Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २९ -१४. २४] - द्वितीयप्रतिमाप्रपञ्चनम् - 1148 ) पञ्चेन्द्रियादिबहुजन्तुविधातहेतु मारक्षिकादिखरकर्म विपाकरौद्रम् । कुर्वीत नैव विषयामिषलाभलोभात् कस्तुच्छमिच्छति सुखं गुरुदीर्घदुःखम् ॥ २२ 1149) विद्यावाणिज्यमषीकृषिसेवाशिल्पजीविनां पुंसाम् । • पापोपदेशदानं कदाचिदपि नैव कर्तव्यम् ॥ २२*१ 1150 ) दमयत वृषवृन्दं वाजिवृन्दारकाणां' कुरुत वृषणलोपं वल्लरे दत्तं वह्निम् । कृषत भुवमशेषां नो वदेदेवमाधं दिशति कुशलकामः को हिं पापोपदेशम् ॥ २३ 1151) शिखण्डिकुक्कुटश्येनबिडालसदशात्मनाम् । स्वीकारस्तादृशामर्थ न पुष्णाति वरं क्वचित् ॥ २४ जो कोतवाल आदि का निष्ठुर कार्य परिपाक काल में भयानक हो कर पंचेन्द्रिय आदि बहुत से प्राणियों के घात का कारण होता है उसे विषयभोगरूप माँस के लाभ के लोभ से कभीभी नहीं करना चाहिये। कारण कि ऐसा कौनसा बुद्धिमान् होगा जो दीर्घकाल तक महान् दु:ख के देनेवाले तुच्छ सुख की इच्छा किया करता हो ? ( अर्थात् थोडे से सुख के लिये महान दुख को कोई भी विवेकी जीव नहीं भोगना चाहेगा) ॥२२॥ विद्या – मंत्र - तंत्र आदि, व्यापार, लेखन-मुनोमी आदि, खेती, सेवा और शिल्पबढई आदि की क्रिया से आजीविका करने वाले पुरुषों के लिये पापमय उपदेश का दान कभी भी नहीं करना चाहिये ॥ २२*१॥ हे मनुष्यो ! तुम बैलों का दमन करो, उत्तम घोडों के अण्डकोशोंका लोप करोउन्हें निरर्थक कर दो, वन में अग्नि दे दो – उसे जला दो, तथा समस्त भूमि को जोत डालो, इत्यादि प्रकार के वचन श्रावक को नहीं बोलने चाहिये । ठीक है, अपने हित की इच्छा करने वाला कौन-सा मनुष्य हैं, जो इस प्रकार के पापोपदेश को करेगा ? ॥ २३ ॥ मोर, मुर्गा, बाजपक्षी और बिल्ली, आदि जैसे प्राणियों को स्वीकार करने से उत्तम अर्थ की सिद्धि नहीं होती है। (अर्थात् उन के रक्षण से पाप ही अधिक होता है) ॥ २४॥ २२) 1 कोट्टपालादिपद । २३) 1 अश्वप्रधानानाम्. 2 पेलच्छेदम्, D अण्डलोपम्. 3 Dवल्लीवने, 4 यूयं दत्त. 5 P° मशेषं. 6 PD कुशलकामं । २४) 1 PD° विराल । Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २९४ - धर्मरत्नाकरः - 1152 ) भूखेननवृक्षमोट्टनशाद्द्व लदलनाम्बुसेचनादीनि । निःकारणं न कुर्याद्दलफलकुं सुमोच्चयानपि च ।। २४*१ [१४. २४#१ 1153 ) नाराचतोमरशरासनकुन्तकुन्तीगन्त्री हेला नलकूपाणकृपाणिकाद्यम् । दद्यादद्य मनवद्यमना न किंचित् कः पातकं नरकपातकरं करोति ।। २५ 1154) रागादिवर्धनानां दुष्टकथानामबोर्ध बहुलानाम् । न कदाचनापि कुर्याच्छ्रवणार्जनशिक्षणादीनि ।। २५*१ 1155) कन्दर्प : कौत्कुच्यं भोगानर्थक्यमपि च मौखर्यम् । असमीक्ष्याधिककरणं तृतीयशीलस्य पञ्चेति ।। २५२ प्रमादचर्या का लक्षण अनर्थ दण्डव्रती श्रावक को व्यर्थ में भूमि के खोदने, वृक्षों के तोडने, घास के विदीर्ण करने और पानी के सींचने आदि जैसे कार्यों को नहीं करना चाहिये । साथ ही उसे निष्प्र योजन पत्तों, फलों और फूलों के संचय को भी नहीं करना चाहिये ॥ २४*१ ॥ श्रावक हिसोपकरण का त्याग करे निष्पाप अन्तःकरणवाले श्रावक को बाण, तोमर ( एक विशेष प्रकार का बाण ) धनुष, भाला, कुन्ती, गाडी, हल, अग्नि, तलवार और छुरी आदि पापोत्पादक उपकरणों को नहीं देना चाहिये । ठीक है, थोडेसे भी नरक में पडने योग्य पाप को भला कौन करेगा ? ॥ २५ ॥ जो दुष्ट 'कथायें प्रायः अज्ञानता से परिपूर्ण हो कर राग आदि दुर्भावों को बढानेवाली हो, अनर्थदण्ड व्रती श्रावक को न उन्हें कभी सुनना चाहिये, न संचित करना चाहिये ( अथवा न लिखना चाहिये) और न उनकी दूसरों के लिये शिक्षा आदि भी देना चाहिये || २५१ ॥ अर्थदण्डव्रत के पांच अतिचार कंदर्प, कौत्कुच्य, भोगानर्थक्य, मौखर्य और असमीक्ष्याधिकरण ये पाँच अनर्थदण्डव्रत Saree तीसरे शील अतिचार हैं । १) कंदर्प - हासमिश्रित भण्डवचन बोलना । २) कौत्कुच्य - शरीर की कुत्सित चेष्टा करना । शरीर के अभिनयपूर्वक कामोत्पादक भाषण करना । ३) मौखर्य - धृष्टतापूर्वक अधिक बकवाद करना । ४ ) भोगानर्थक्य जितने भोगोपभोग पदार्थों से प्रयोजन सिद्ध हो जाता है उससे अधिक भोगोपभोग पदार्थोंका संग्रह करना । ५) असमीक्ष्याधिकरण - प्रयोजन का विचार न करकें अधिकता से कार्य का करना ॥ २५२॥ २४*१) 1 PD भूमि. 2 P° दलकुसुमौ । २५ ) 1 PD सकटी गाडी । २५ * १ ) 1 D दुर्बोध । २५*२) 1 D दुष्टभोगस्मरणम् । Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१४.२५] - द्वितीयप्रतिमाप्रपञ्चनम् - २९५. 1156) एनः प्रयोजनक्शानियतं तनोति कालादयो ऽस्य नियमस्य विधायकाः स्युः। यनिःप्रयोजनमिदं सततं प्रभुतं तत्को ऽफलं च विपुलं च बुधो विदघ्यात् ॥ २६ 1157 ) नानर्थबहुलाथै ऽपि प्रवर्तन्ते विपश्चितः । किं पुनः केवले ऽनर्थे निश्चिते ऽपि हितैषिणः॥ २७ 1158) अनर्थदण्डादपराङ्मुखायाः कृषीवलायाः सुतमाद सर्पः । व्याघ्रो भिषक्पुत्रमभक्षयच्च परोपकर्तारमरं क्षुधातः ॥ २८ 1159 ) लोहास्त्रसंग्रहनिवृत्तिपरस्तु मन्त्री पूजामवाप स तदैव नृपादिलोकात् । सोमापि तद्वपुररोहतदायधर्मान [?]मालाभवत्सकुसुमाग्यदर्शत्सपत्नीम् ॥ गृहस्थ प्रयोजन के वश नियमित पाप को किया करता है। तथा इस नियम के करने वाले काल आदि हैं । परन्तु प्रयोजन के विना जो यह निरन्तर प्रचुर पाप होनेवाला है, उसको निष्फल व अधिक मात्रा में कौनसा बुद्धिमान् करने को उद्यत होगा ? (कोई भी विचारशील व्यक्ति निरर्थक पापकार्य को नहीं करना चाहेगा । अभिप्राय यह है कि प्रयोजन के वश जो सावद्य कार्य किया जाता है, वह काल और देश आदि के नियमानुसार ही किया जाता है, इसलिये उस में सीमित पाप का उपार्जन होता है । परन्तु जो सावध कार्य निरर्थक किया जाता है उस में देशकालादि का कछ भी बन्धन नहीं रहता है - वह स्वेच्छासे चिरकाल तक व जहाँ कहीं भी किया जा सकता है, अतः उसको पाप को कोई सीमा नहीं रहती है । इसीलिये गृहस्थ को उस निरर्थक सावध कार्य का परित्याग अवश्य ही करना चाहिये ) ॥ २६ ॥ जिस कार्य में अनर्थ की संभावना अधिक होती है उस में विद्वान् मनुष्य प्रवृत्त नहीं होते हैं। फिर जिस में केवल निश्चित ही अनर्थ हो ऐसे सावद्य कार्य में क्या कभी हितेच्छु विद्वान् प्रवृत्ति करेंगे ? ॥ २७ ॥ अनर्थ दण्ड से अपराङमुख - उसमें प्रवृत्त हुई - एक की स्त्री के पुत्र को सर्पने काट लिया था तथा अतिशय परोपकार करने वाले वैद्य के पुत्र को भूख से पीडित बाघने खा डाला था ॥ २८॥ लोहमय शस्त्रों के संग्रह के परित्याग में निरत मंत्री उसी समय राजा आदि को से पूजा को प्राप्त हुआ। तथा सोमा नामक सती स्त्रीने अपने गले में सर्प धारण किया परन्तु उसका पुष्पहार हुआ और उसकी सौतने गले में पुष्पहार धारण किया परन्तु उसका सर्प हुआ और उसने उसको दंश किया ॥ २९ ॥ २६) 1 P° एतः, D एतानि वस्तूनि निष्प्रयोजनवशात्. 2 D भवेयुः। २७) 1 P° बहुलेऽर्थे. 2 पण्डिताः । २८) 1 भक्षितवान्. 2 वैद्यपुत्रम्. 3 भक्षितवान् । २९) 1 P तद्वदहितत्रतदीय . 2 भक्षति स्म। Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - धर्मरलाकरः [१४. ३०1160) एतस्मात्कोटिशो दोषानवसाय गुणानपि । प्रवृत्तानां निवृत्तानां निवृत्तिः श्रेयसी ततः ॥ ३० 1161) अनर्थदण्डनिर्मोक्षादवश्यं देशतो यतः। सुहृत्तां सर्वभूतेषु स्वामित्वं च प्रपद्यते ॥३१ 1162 ) स्थावरत्रसविघातिकर्मणो वर्जनं हि परतो यतो सदा । अस्ति पूर्व वदतो महाव्रतं भावतो भगवतो ऽप्युदीरितम् ॥ ३२ 1163) अनुकूलयन्ति मुक्तिं दयां च विस्फारयन्त्यमलयन्ति । यस्मान्निजस्वरूपं गुणवतत्वं ततो ऽमीषाम् ॥ ३३ 1164) गुणवतोपास्तिरतः कृतं स्यात् समग्र दुर्वारकषायमान्यम् । देवैरिवानुत्तरजैः सभास्थैस्तीर्थेशिनामेषि च भोगभूमैः ॥ ३४ अनर्थदण्ड में प्रवृत्त हुए प्राणियों के करोडर्डी दोषों का और इस से निवृत्त हुए प्राणियों के करोडों गुणों का निश्चय कर के उस अनर्थदण्ड से निवृत्त होना श्रेयस्कर है ॥ ३० ॥ अर्थदण्डव्रती सर्व प्राणियोंका स्वामी है हिंसादिक पाँच पापों का स्थूल रूप से परित्याग कर के अहिंसादि पाँच अणुव्रतों के पालन में तत्पर रहने वाला देशयति श्रावक उस अनर्थदण्ड का त्याग करने से सर्व प्राणियों के साथ मित्रता तथा स्वामिपने को प्राप्त होता है ॥ ३१ ॥ अनर्थदण्डविरत को महाव्रतीपना अनर्थदण्डव्रती श्रावक चूंकि सीमा के परे-स्थावर और त्रस जीवों का घात करने वाले कार्य से सदा विरत रहता है। अतः उसके पूर्व के समान भाव से महाव्रत होता है, ऐसा जिनेश्वर ने कहा है ॥ ३२ ॥ उपर्युक्त दिग्वत, देशव्रत, और अनर्थदण्ड व्रत चूंकि मुक्ति को अनुकूल करते हैं - उसे उत्कंठित कराते हैं. दया को वृद्धि गत करते हैं, तथा आत्मस्वरूप को निर्मल करते हैं, इसीलिये इन के गुणवतपना है - उनका गुणव्रत यह सार्थक नाम है ॥ ३३ ॥ जिस प्रकार विजय, वैजयन्त, जयन्त, अपराजित और सर्वार्थ सिद्धि इन पाँच अनुत्तर विमानों में रहने वाले देव, तीर्थंकरों की सभा में - समवसरण में – स्थित भव्य जीव प्राण. rrrrrrrrrrrrrrrrr ३०) 1 ज्ञात्वा । ३१) 1 मैत्रीम्. 2 प्राप्यते । ३४) 1 यथा अहमिन्द्रदेवः सर्वज्ञसमास्थितपुरुषे; भोगभूमिजैनरैर्दुरिकषायचक्र मान्धं कृतं स्यात् तथा गुणव्रतधारकैः पुरुषैः कषायचक्रं मान्यं कृतं स्यात् इत्यय।। 2 D° मेपि. 3 जैः। Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१४. ३६] - द्वितीयप्रतिमाप्रपञ्चनम् - २९. 1165) यो ऽणुव्रतानि परिपात हि केवलानि देही लघुर्भवति मूलगुणश्च मध्यः सर्वातिचाररहितः सगुणवतैर्वा ज्येष्ठस्तु दर्शनविशुद्धिपरायणो यः ॥ ३५ 1166) अत्यारम्भवतां भवेत्सुखभुजां क्लीबं मनो बिभ्रतां दुष्पापा व्रतमालिका गुणयुता विन्यासि वक्षःस्थले । मुक्तालीव नरेण येन नियता स्वःसंपदा पद्धतिस्तस्यैव प्रतिमा प्रशस्यत इयं मुख्या द्वितीयागमे ॥ ३६ इति श्री-सूरि-श्री-जयसेनविरचिते धर्मरत्नाकरनामशास्त्रे सभेदद्वितीयप्रतिमाप्रपञ्चनं चतुर्दशो ऽवसरः ॥१४ कषायों की मन्दता को किया करते हैं उसी प्रकार गुणवतों की उपासना करने वाले श्रावक भी संपूर्ण दुर्वार कषायों की मन्दता को करते हैं । (अभिप्राय यह है कि गुणवतों के परिपालन से प्राणी की कषायें मन्दता को प्राप्त कर लेती हैं ) ॥ ३४ ॥ जो प्राणी केवल अणुव्रतों का ही परिपालन करता है वह हीन, जो मूल गुणों के साथ उन अणुव्रतों का पालन करता है वह मध्यम तथा जो सम्यग्दर्शन के निर्मल करने में तत्पर होता हुआ समस्त अतिचारों से रहित हो कर उपर्युक्त गुणव्रतों के साथ उनका पालन किया करता है वह ज्येष्ठ - उत्तम - होता है ।। ३५ ॥ ___जो मनुष्य अत्यधिक आरम्भ में तत्पर, सुख के भोगने में आसक्त और दुर्बल मन धारक होते हैं उनके लिये गुणयुक्त – गुणवतोंरूप धागे से संयुक्त - यह व्रतमालिका-अणुव्रत रूप पुष्पों की माला - दुर्लभ होती है जिस भव्य मनुष्य ने मोतियों की पंक्ति के समान उपर्युक्त व्रतों की माला को अपने वक्षःस्थल में धारण किया है उसके लिये स्वर्गीय सम्पत्तियों का मार्ग निश्चित है - उसे निश्चयसे स्वर्ग का सुख प्राप्त होता है । तथा आगम में उसी की इस श्रेष्ठ द्वितीय प्रतिमा की प्रशंसा भी की गई है ॥३६ ॥ इस प्रकार धर्मरत्नाकर नामक शास्त्र में भेदोंसहित द्वितीय प्रतिमा का विस्तार करनेवाला चौदहवाँ अवसर समाप्त हुआ ॥१४॥ ३५) 1 रक्षति. 2 जघन्य: श्रावकः, 3 उत्तम. 4 P°इति धर्मरत्नाकरे सभेद - ३८ Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [१५. पञ्चदशो ऽवसरः] [ सामायिकप्रतिमाप्रपञ्चनम् ] 1167) सामायिकान्तर्गतभावभेदामुपार्चनां वच्मि यथाविधानम् । . विभोगिनां भोगिविभूतिधात्रीं क्वचिनिजानन्दरसैकपत्रीम् ॥ १ 1168) सर्वदेशसमयेष्वदृश्यतादौस्थ्यतः किल वृथार्चनार्हतः । व्योमपुष्करसमत्वभागिनो' इत्थमभ्यधुरंहो कुवादिनः ।। २ 1169) अभावमात्मनो ऽप्येवं वदतां हि विदांवरः । अप्युपेक्ष्य पुरापायस्वदाढायोत्तरं ददौ ॥ ३ ..... अब मैं सामायिक शिक्षाव्रत के अन्तर्गत भावों के भेदभत जिनपूजा का वर्णन आगमोक्त विधि के अनुसार करता हूँ। वह जिनपूजा भोगों से रहित लोगों के लिये, विलासी जन के वैभव देने वाली तथा क्वचित् वह आत्मिक आनन्दरूप रसका एक पात्र भी है ॥ १ ॥ अरिहन्त चकि सकलचारित्र - मुनिधर्म-और देशचारित्र-गहिधर्म-दोनों में नहीं देखे जाते हैं, अतएव निश्चित ही उनकी दुर्गति है। और जब इस प्रकार से उनका अस्तित्व ही सिद्ध नहीं है तब आकाशकुसुम की समानता को धारण करने वाले उनकी पूजा व्यर्थ ही है, ऐसा कितने ही कुवादोजन कहा करते हैं ॥ २ ॥ ___ इस प्रकार से आत्मा के अभाव को भी कहने वाले कुवादियों को उस आत्मा के अभावकी उपेक्षा कर के विद्वानों में श्रेष्ठ आचार्य ने स्वदाढाय - अपने पक्ष की पुष्टि के लिये पूर्व में उत्तर दिया है ।। ३ ।। १) 1 पूजाम्. 2 भोगरहितानाम्. 3 P°भोग. 4 पूजाम् । २) 1 गगनारविन्दतुल्यस्याहंत 2 उक्तवन्तः । ३) 1 P°अप्युपेक्षर्यपुण्याय । Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २९७ • १५.८] - सामायिकप्रतिमाप्रपञ्चनम् - 1170) व्याख्यानपाठरचनानुपूर्व्या वाप्यनाहता । इयन्तमागमस्याशु यस्मादाप्तः स सिध्यति ॥ ४ 1171 ) किं वृथा लपितैविश्वं न कदाचिदनीदृशम् । यस्मादेभिरबोधोदं स एवाहन व्यवस्थितः ॥ ५ 1172) अदृष्टावपि भूतानां यथास्तित्वमनाहतम् । तथाप्तस्य न्यवेदीदं पूर्वमेव सविस्तरम् ॥ ६ 1173 ) ययाभिचारादिषु देवतानामदृश्यरूपाधिपतित्वमाजाम् । फलान्यभिध्यानबलात्सभीषुस्तथाहतो ऽपीति किमत्र चित्रम् ॥ ७. 1174) अदृष्टे ऽपि सूरावभिध्यानयोगात्तदाकारसंप्रार्चनं संवितन्वन् । धनुर्वेदविद्यामवापदुरापां किरातो जगत्यामितीदं प्रसिद्धम् ॥ ८ . आगम के अभिप्राय के स्पष्टीकरण को व्याख्यान कहते हैं । पाठरचना - आगम के सूत्रादिको निर्मिति को पाठरचना कहते है । आनुपूर्वी - पूर्व विषय के अनुसार विवेचन को आनुपूर्वी कहते हैं। आगमको ये सब बातें अबाधित हैं इसलिये इन से आप्त की- सर्वज्ञ जिनदेवकी - सिद्धि होती है (?) ॥ ४ ॥ व्यर्थ बकवाद करने से क्या लाभ है ? विश्व कभी भी अन्य प्रकार का नहीं हैकिन्तु इसी प्रकार का ही है - यह उक्त कुवादियों को जिस के आश्रय से ज्ञात हुआ है वही अरिहन्त व्यवस्थित है - यही अरिहन्त सिद्ध होता है ॥ ५ ॥ जिस प्रकार प्राणी (आत्मा) यद्यपि आँखों से नहीं देखे जाते हैं, तथापि उनका अस्तित्व निर्बाध सिद्ध है उसी प्रकार आप्तका- सर्वज्ञ का - भी अस्तित्व निर्बाध सिद्ध है, इस विषय में हम पहले ही विस्तारपूर्वक कह चुके हैं ॥ ६ ॥ जिस प्रकार देवताओं के अतिशय अदृश्य स्वरूप से संयुक्त होने पर भी अभिचारादि कर्मों में – हिंसाजनक जारण मारणादि क्रियाओं में - उन के चिन्तन के बल से फलों की इच्छा की जाती है उसी प्रकार अरिहन्त के अदृश्य होने पर भी उसके चिन्तनादि से फल की प्राप्ति होती है, इस में आश्चर्य भी क्या है ? ॥ ७ ॥ साक्षात् सूरि - द्रोणाचार्य – के दृष्टिगोचर न होने पर भी संकल्प के वश उनकी आकृति (मूर्ति) की पूजा करने वाले भील - एकलव्य – ने दुर्लभ धनुर्वेद विद्या को प्राप्त किया, यह लोक में प्रसिद्ध है ॥ ८॥ । ., ४) 1 P°रचनापूर्ध्यावासा. 2 P° स्यागुर्यस्मात् । ५) 1 ज्ञातम् । ६) 1 जीवानामदर्शनेपि, 2 अनिराकरणीयम्. 3 प्रोक्तम्. 4 अस्तित्वम् । ८) 1 आचार्य. 2 आराधनात्. 3 तस्य आचार्यस्य । Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३०० - धर्मरत्नाकरः - [१५. ८०१1175) आप्तस्यासंनिधाने ऽपि पुण्यायाकृतिपूर्जनम् । तार्क्ष्यमुद्रा न कि कुर्याद्विषसामर्थ्य सूदनम् ॥ ८*१ 1176) अन्तरङ्गबहिरङ्गविशुद्धि देवतार्चनविधौ विदधीत । आर्तरौद्रविरहीत्प्रथमा स्यात्स्नानतः किल यथाविधितो ऽन्या ॥ ९ 1177) रागादिदूषिते चित्ते नास्पदी परमेश्वरः। न बध्नावि धृति हंसः कदाचित्कर्दमाम्भसि ॥ १० 1178 ) संभोगाय बहि:शुद्धथै स्नानं धर्माय च स्मृतम् । धर्माय तद्भवेत्स्नानं यत्रामुत्रोचितो विधिः ॥ ११ 1179) नित्यं तद् ब्रह्मजिह्मस्य देवाचनपरिग्रहे । यतेस्तु दुर्जनस्पर्शात्स्नानमन्यद्विहितम् ॥ ११*१ जिनदेव के समीप में न होनेपर भी उनकी आकृति (प्रतिमा) का पूजन भी पुण्य का कारण है। सो ठीक भी है । क्योंकि, गरुड की अंगूठी क्या विष के सामर्थ्य को नष्ट नहीं करती है ? ॥ ८*१ ॥ जिनदेव के पूजन विधान में पूजक को अन्तरंग और बहिरंग दोनों प्रकार की विशुद्धि को करना चाहिये । उनमें आर्त और रोद्रध्यान के अभाव में पहली (अन्तरंग शुद्धि) तथा विधिपूर्वक स्नान करने से दूसरी (बाहयविशुद्धि) होती है ॥९॥ रागादिक विकारों से मलिन मन में जिनेश्वर निवास नहीं करते हैं । ठीक है - हंस पक्षी कीचड युक्त जल में कभी भी अवस्थान नहीं करता है ॥ १० ॥ स्नान, संभोग बाह्य शुद्धि और धर्म के लिये माना गया है। इन में धर्म के लिये घह स्नान होता है जिस में कि परलोक के योग्य अनुष्ठान हुआ करता है ॥ ११ ॥ जो गृहस्थ ब्रह्मजिम्ह है अर्थात् स्त्रीसंभोग किया करता है उसे देवपूजा करने के लिवै नित्य स्नान करना चाहिये । परन्तु यति के लिये दुर्जन - चाण्डालादि-का स्पर्श होनेपर ही स्नान करना चाहिये । अन्य किसी भी कारण से मुनि के लिये स्नान करना निन्द्य माना गया है ॥ ११*१॥ . *१) 1 अविद्यमानेऽपि. 2 प्रतिविम्बस्य. 3 गरुडमुद्रा. 4 स्फेटनम् । ९) 1 कुरुत. 2 विनाशात्. ३ अन्तरङगशुद्धिः. 4 माह्मशुद्धिः । ११*१) 1 तत् स्नानम्. 2 अब्रह्मणः । Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - १५.१३*१] 1180) धर्मवाकलिते वहत्यथागाघवारिभरिते जलाशये । संविगाह्य तदाचरेतो वस्त्रपूतमपरं समाचरेत् ॥ १२ • सामायिक प्रतिमाप्रपञ्चनम् - - 1181 ) पादजानुकटिग्रीवाशिरः पर्यन्तसंश्रयम् । स्नानं पञ्चविधं ज्ञेयं यथादोषं शरीरिणाम् ।। १२*१ 1182 ) ब्रह्मचर्योपपन्नस्य निवृत्तारम्भ कर्मणः । यद्वा तद्वा भवेत्स्नानन्त्यमन्यस्य तद्द्द्वयम् ॥ १२२ ॐ अमृते अमृतोद्भवे अमृतवर्षाणि अमृतं स्रात्रय स्रावय स्वाहा । 1183 ) इति मन्त्रं विन्यस्य सप्तकृत्वो ऽमृते ऽत्र तु । आप्लाव्यमानं स्वं ध्यायन् मायाबीजेन मज्जतु ॥ १३ 1184 ) सर्वारम्भविजृम्भस्य ब्रह्मजिह्मस्य देहिनः । अविधा बहिःशुद्धि नाप्तोपास्त्यधिकारिता ।। १३*१ 1 धूप अथवा वायु से परिपूर्ण, बहते हुए, अथवा अथाह जल से भरे हुए - गहरे - जलाशय ( नदी - तालाब आदि) में स्नान कर के देवपूजनादि करना चाहिये। ऐसे जल के सिवाय अन्य जल को वस्त्र से पवित्र कर के छानकर - स्नानादि के उपयोग में लाना चाहिये ॥ १२ ॥ प्राणियों का स्नान पादपर्यन्त घुटनेपर्यन्त, कटिपर्यन्त, कण्ठपर्यन्त और शिरपर्यन्त के आश्रय से पाँच प्रकारका है, जो उत्पन्न हुए दोष के अनुसार किया जाता है, ऐसा समझना चाहिये ॥ १२*१ ॥ - ३०१ ब्रह्मचर्य से विभूषित होकर समस्त आरम्भ कार्य का परित्याग कर चुका है उसका उक्त पाँच प्रकार के स्नान में से कोई भी स्नान इच्छानुसार हो सकता है । पर अन्य के लिये - जो स्त्री आदि का सेवन करता हुआ आरम्भ कार्य में निरत है उसके लिये अन्त के दो स्नान ग्रीवा ओर शिरपर्यन्त - आवश्यक होते हैं । १२*२ ॥ " स्नान करते समय “ ॐ अमृते अमृतोद्भवे अमृतवर्षिणि अमृतं स्रावय स्रावय स्वाहा' इस मन्त्रको जल में स्थापित कर के सात वार डुबकी लगाते हुए अपना ध्यान करना चाहिये और मायाबीज (ह्रों) अक्षर कहकर पानी में अवगाहन करना चाहिये ॥ १३ ॥ १२) 1 जलम् । जिसके सब आरम्भ वृद्धिको प्राप्त हैं तथा जो ब्रह्मचर्य में शिथिल है एसा श्रावक बा शुद्धि के विना जिनपूजन करने का अधिकारी नहीं है ॥१३*१ ॥ Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३०२ - धर्मरत्नाकर: - [ १५. १३१२1185) अद्भिः शुद्धि निराकुर्वन् मन्त्रमात्रपरायणः । ___स मन्त्रैः शुद्धिभाङ् नूनं भुक्त्वा हृत्वा विहृत्य च ॥ १३*२ 1186) मृत्स्नयेष्टकया वापि भस्मना गोमयेन च । शौचं तावत्प्रकुर्वीत यावन्निर्मलता भवेत् ॥ १३*३ 1187 ) बहिविहृत्य संप्राप्तो नानाचम्य गृहं विशेत् । स्थानान्तरात्समानीतं सर्व प्रोक्षितमाचरेत् ॥ १३*४ 1188) द्वौ हि धौ गृहस्थानां लौकिकः पारलौकिकः । लोकाश्रयो भवेदाद्यः परः स्यादागमाश्रयः ॥ १३*५ 1189 ) जातयो ऽनादयः सर्वास्तत्क्रियाश्च तथाविधाः । श्रुतिः शास्त्रान्तरं चास्तु प्रमाणं कात्र नः क्षतिः ॥ १३*६ 1190 ) स्वजात्यैव विशुद्धानां वर्णानामिह रत्नवत् । तक्रियाविनियोगाय जैनागमविधिः परम् ॥१३१७ - ब्रह्मचारी आदिक जल से शुद्धि का निराकरण कर के मन्त्रमात्र में तत्पर रहते हुए भोजन कर के, हरण कर के (?) और विहार कर के मन्त्र के द्वारा शुद्धि को प्राप्त होते हैं ॥ १३*२॥ मट्टी, ईट, राख -और गोबर से तब तक शुद्धि करनी चाहिये जब तक कि निर्मलता नहीं होती है ।। १३३ ॥ __बाहर जाकर के आचमन के बिना घर में प्रवेश नहीं करना चाहिये तथा स्थानान्तर लाये गये पदार्थ के ऊपर जल छिडक कर उसे उपयोग में लाना चाहिये ॥ १३*४ ॥ गृहस्थों के दो धर्म हैं - लौकिक और पारलौकिक - उन में प्रथम लौकिक - धर्म लोकाश्रय अर्थात् लोकव्यवहार के आश्रित तथा दूसरा - पारलौकिक - आगम के आश्रित हैं ॥ १३*५॥ सर्व जातियाँ तथा उन के आचार – विवाहादि – अनादि है । श्रुति (वेद) और अन्य शास्त्र भी प्रमाण रहें, इस में हमें कुछ कभी बाधा नहीं हैं ॥१३*६॥ जो वर्ण - ब्राह्मणादि -- अपनी जाति से ही विशुद्धि को प्राप्त हैं, उन के लिये यहाँ जैन आगम का विधान केवल उनके क्रियाकाण्ड की योजना के लिये है । (अपनी अपनी जाति के अनुकूल आचरण में सहायक मात्र है) ॥ १३*७ ।। १३०२) 1 जलैः। Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१५. १५] - सामायिकप्रतिमाप्रपञ्चनम् - 1191) यद्भवभ्रान्तिनिर्मुक्तिहेतवस्तत्र दुर्लभाः।। संसारव्यवहारे तु स्वतःसिद्ध वृथागमः ॥ १३*८ 1192) तथाहि आप्लुतः संप्लु तः स्वान्तः शुचिवासोविभूषितः । मौनसंयमसंपन्नः कुर्यादेवार्चनाविधिम् ॥ १३७९ 1193) दन्तधावनशुद्धास्यो मुखवासाञ्चिताननः । असंजातान्यसंसर्गः सुधीर्देवानुपाचरेत् ॥ १३*१० 1194 ) अमृतैरमृतत्वाय चन्द्रश्रीखण्डकुङ्कुमैः । घनसाराविखण्डश्रीपाप्त्यै स्वस्य जिनेश्वरान् ॥ १४ 1195 ) सुमनःप्रार्चनासिद्धथै सुमनोभिरुपार्चयेत् । समस्ततापविच्छित्त्यै धूपैयूं पितविष्टपैः॥ १५ । युग्मम् । कारण यह है कि वहाँ - जातिसे शुद्ध वर्णवालों में – संसार परिभ्रमण से छुटकारा पाने के जो कारण (सम्यग्दर्शनादि) हैं वे दुर्लभ हैं। इसके विपरीत संसार का जो व्यवहारविषयोपभोगादि - है वह तो स्वयं ही सिद्ध है, इसीलिये उस में प्रवृत्त करने के लिये आगम का विधान निरर्थक है ॥ १३*८ ॥ जिसने कण्ठ तक अथवा मस्तक तक स्नान को किया है, जिसका अन्तःकरण शुद्ध है, जो शुद्ध वस्त्रों से विभूषित है, तथा जो मौन व संयम से संपन्न है, ऐसे श्रावक को देव पूजा की विधि को करना चाहिये ॥ १३*९ ।। जिसने दातौन से अपने मुख को शुद्ध कर लिया है, जिसका मुख मुखवस्त्र से संयुक्त है अर्थात् जो मुख से थूक आदि इधर उधर न जाय इस के लिये मुख को शुद्ध वस्त्र से आच्छा दित किया है, तथा जिसके लिये अन्य किसीका स्पर्श नहीं हुआ है, ऐसे विद्वान् को देवों की पूजा उपासना करनी चाहिये ॥ १३*१० ॥ श्रावक को अमृतत्व के लिये - जन्म और मरण से रहित होने के लिये - जल से अपने को अतिशय श्रेष्ठ शाश्वतिक लक्ष्मी (मुक्ति) की प्राप्ति के लिये कपूर, चन्दन और केसर से, देवों के द्वारा विरचित पूजा की प्राप्ति के लिये फूलों से तथा समस्त सन्ताप को दूर करने के लिये लोक को सुगंधित करने वाली धूप से जिनेन्द्रों की पूजा करनी चाहिये ॥ १४-१५॥ १४) 1 जलः . 2 कर्पूर । १५) 1 देवानाम्. 2 पुष्पैः 3 जगद्भिः। Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३०४ - धर्मरत्नाकरः - [१५. १६1196) जगदीशत्वसंपत्त्यै दीपैनिःकज्जलैरपि । सपिभिः स्नेहिलानन्दानन्त्यसर्पत्वभूतये ॥ १६ 1197) क्षीरसिन्धुपयःस्नानसिद्धथै क्षीरं निवेदयेत् । स्वाधाराधेयसभावप्राभवाय दधीन्यपि ॥ १७ 1198) स्वस्वादुचिद्रससरोमज्जनाय जगद्गुरून् । ऐक्षवीयरसोत्पूरैः पूतैराराधयाम्यहम् ॥ १८ 1199 ) वाङमयाद्गन्धशिवतासिद्धथै गन्धशिवैरपि । असाधारणधन्यत्वप्राप्त्यै धान्यैरनेकधा ।। १९ 1200) कान्तिव्याप्तसमस्ताशै रत्न रत्नत्रयाप्तये । सर्वैः फलैरदृष्टोत्थफलप्रलयनाय च ॥ २० 1201 ) भूमौ शुचौ वा यदि वा शिलायां शिवे पवित्रे च पटे ऽपि भर्जे । भूमण्डलान्तर्गतकणिकाढयं पद्यं लिखित्वाष्टदलं विकासि ॥ २१ इसी प्रकार लोकाधिपतित्व की प्राप्ति के लिये काजल से रहित दीपों से तथा स्नेहयुक्त आनन्दप्रद अपरिमित धरणेन्द्र को विभूति की प्राप्ति के लिये घी से श्रीजिनेन्द्रकी पूजा करना चाहिये ॥ १६ ॥ क्षीरसमुद्र के जल से स्नानसिद्धि के लिये-तीर्थकर पद प्राप्त करने के लिये दूध को और अपने आधार के आश्रय से रहने वाले समोचोन भावों के प्रभुत्व की प्राप्ति के लिये दही को भी समर्पित करना चाहिये ॥ १७ ॥ मैं अपने स्वादिष्ट चैतन्यरूप जल के सरोवर में स्नान करने के लिये पवित्र ईख के रसप्रवाह से जगद्गुरुओं-जिनेन्द्रों - की आराधना करता हूँ ॥ १८ ॥ आगम से गन्धशिवता ( ? ) की सिद्धि के लिये गन्धशिवों से, असाधारण श्रेष्ठता की प्राप्ति के लिये अनेक प्रकार के धान्यों से, रत्नत्रय की प्राप्ति के लिये अपनी कान्ति से समस्त दिशाओं को व्याप्त करने वाले रत्नों से, तथा पुण्य-पाप से उत्पन्न फल को नष्ट करने के लिये सब फलों से मैं पूजा करता हूँ ॥ १९-२०॥ पवित्र भूमि, शिला, कल्याणकारक वस्त्र अथवा पवित्र भूर्जपत्रपर पृथिवीमण्डल के अन्तर्गत कर्णिका से व्याप्त विकसित आठ दल वाले कमल को लिखकर उत्तम गन्ध (चन्दन) १६) 1 घृतैः स्नपनम्. 2 धरणेन्द्रविभूतिनिमित्तं भवति । १७) 1 तीर्थंकरप्राप्तिसिद्धय । १८) 1P°खास्वादु', स्वर्ग. 2 P°ईक्षवीय', इक्षुरस । २१) 1 D° पटेऽभि भूज. Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१५. २६] सामायिक प्रतिमाप्रपञ्चनम् - 1202 ) गन्धः शुभैर्वाप्यमृर्तः पवित्रैर्मध्येन मंश्चोर्ध्व मधोरभूषम् । कोर्ध्व बिन्दुप्रतिभासमानं तत्पृष्ठ देशस्थमनाहतं च ॥ २२ 1203) ॐ ह्रीं पुरःस्थस्वर केशरैश्च सुधावदातैः कृतवेष्टनं तत् । सन्मन्त्रराजं परमेष्ठिपञ्चसांनिध्यनिर्दर्शनभाजि मूर्तिः ।। २३ 1204 ) णमो सिद्धाणमित्यादिमन्त्रैरौ -हीं' पुरःसरैः । स्वाहान्तैः प्रागपागादिविदिक्पत्राणि पूरयेत् ॥ २४ 1205 ) आग्नेयनैर्ऋतप्रायविदिवपत्राणि संभृयात्' । ॐ ह्रीं प्रमुख स्वाहान्तं मन्त्र दुर्दृष्टिं दुर्लभैः ॥ २५ 1206 ) सम्यग्दर्शन विज्ञानचारित्रचतुरङ्गकम् । बीजैरेभिश्चतुर्थ्यन्तै मया बीजेनं वेष्टयेत् || २६ ३०५ अथवा पवित्र अमृत से मध्य में शून्य व ऊपर नीचे रेफ से विभूषित -हूँ को तथा उस के पृष्ठ भाग में अवस्थित कला व ऊर्ध्व बिन्दु से प्रतिभासमान अनाहत - ॐ - को भी लिखना चाहिये ॥ २१-२२ ॥ - ॐ ह्रीं पूर्वक सुधा - अमृत अथवा चूना के समान निर्मल स्वरोंरूप केशर से वेष्टित वह मन्त्रराज पाँच परमेष्ठिओं के सामीप्य से निदर्शन को प्राप्त होता है ॥ २३ ॥ तत्पश्चात् पूर्व में ॐ ह्रीं तथा अन्त में स्वाहा शब्दयुक्त ' णमो सिद्धाणं' इत्यादिक मन्त्रों से पूर्व पश्चिम आदि चार दिशाओं के पत्तों को पूर्ण करना चाहिये । फिर ॐ ह्रीं को पूर्व में तथा स्वाहा को अन्त में कर के मिथ्यादृष्टियों के लिये दुर्लभ मंत्रों से आग्नेय और नैर्ऋत्य दिशा आदि विदिशागत पत्तों कों पूर्ण करना चाहिये । सम्यग्दर्शन ज्ञान, चारित्र और तप इस चतुरंग को मायाबीज के साथ चतुर्थी विभक्त्यन्त इन्हीं बीजपदों से ( ॐ ह्रीं सम्यग्दर्श नाय नमः स्वाहा ॐ ह्रीं सम्यक्ज्ञानाय नमः स्वाहा इत्यादि) वेष्टित करना चाहिये ॥ २४- २६ ॥ तथा अंकुश लिखने चाहिये । ये सब मन्त्र सम्यग्दृष्टिओं को दुर्लभ नहीं है । इस वाक्यांशका अध्याहार करना चाहिये । २२ ) 1 नभः हकारः अधः ऊर्ध्वे रकारः, कलाबिन्दुः व्हा । २३ ) 1 P° स्वधापदान्तेः । २४ ) 1 | २५) 1 P° संभृयात् श्लोकपूरणम्. 2 P° मन्त्रैर्दृष्टि । २६ ) 1 मायाबीजेन हींकारेण । ३९ Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [१५. २७ ३०६ - धर्मरत्नाकरः - साङ्कुशैर्दृष्टिदुर्लभैर्नेत्यध्याहार्यम् । 1207) यद्वा कोशस्थ हां देवं तं वर्णस्वरवेष्टितम् । ॐ हीं श्रीं संयुतैर्वर्गः स्वाहान्तैरष्टभिः क्रमात् ।। २७ 1208) पूर्वादीनि च पत्राणि पुरयेदन्तराण्यतः । स्वाहान्तेन च तत्त्वेन ॐ हीं श्रीं पूर्वकेण च ।। २८ 1209) पत्रान्तेषु च मध्येषु योजयेदप्यनाहतम् । दलान्तरेषु व्हींकारं द्वितीयमिति मण्डलम् ॥ २९ 1210) तृतीयमपि संस्तौमि मण्डलं प्रक्रमागतम् । क्ष्मामासनं लिखेत्कोशे बीजं तु च तदूर्ध्वगम् ॥ ३० 1211 ) ईशानाग्नेयप्रमुखदिक्षु तत्त्वाक्षराणि च । कोशरेखाबहिभोंगे पूर्वादिषु नभो लिखेत् ॥ ३१ 1212) षोडशस्वरसंयुक्त प्रत्येकं बिन्दुलाञ्छितम् ।। दलानष्टौ लिखेदस्मिन्नष्टावत्रान्तराणि च ॥ ३२ अथवा वर्ण और स्वरों से वेष्टितःहो कर कणिका के मध्य में स्थित उस ह्रां देव को जिनके कि अन्त में 'स्वाहा' स्थित है, ऐसे ॐ ह्रीं श्रीं इन बीजपदों से संयुक्त आठ वर्गों से क्रमशः पूर्वादि दिशागत पत्रोंको तथा मध्य के पत्रों को भी जिसके अन्त में स्वाहा और पूर्व में ॐ ह्रीं श्रीं ये बीजपद स्थित ऐसे उसी तत्त्व से परिपूर्ण करना चाहिये । पत्रों के अन्त में व मध्य में अनाहत की भी योजना करनी चाहिये । तथा पत्रों के अन्तरालों में ह्रींकार को भी योजना करनी चाहिये । इसप्रकार द्वितीय मण्डल का कथन समाप्त हुआ ॥ २७-२९ ॥ अब क्रम से प्राप्त हुए तृतीय मण्डल स्तुति - उसका वर्णन - करता हूँ। क्ष्मा यह आसन कोष में लिखें तथा उसके ऊपर बीज लिखें । ईशान व आग्नेय आदि दिशाओं में तत्त्वा क्षर - ॐ ह्रीं श्रीं-को पूर्व में और स्वाहा को अन्त में लिखे। कोश की रेखाओं के बहिर्भाग में पूर्वादिक दिशाओं में ' नमः ' ( ? ) को लिखे ॥३०-३१॥ सोलह स्वरों से युक्त और बिन्दु से चिह्नित प्रत्येक दल लिखे। आठ दलों को तथा अन्तराल में आठ दलों को लिखे । ॐ ह्रीं श्री आरम्भ में और अन्त में नमः यह लिखे । दिशाओं २७) 1 P°हीं. 2 वर्ग [f]. 3 P°ही. 4 श्रीं omitted | ३०) 1 Dहीं। ३१) 1 हकारः। ३२) 1 D अ आ आदिकं । Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३०७ -१५. ३७] ___- सामायिकप्रतिमाप्रपञ्चनम् - 1213 ) ॐ हीं श्रीं पुरःस्थैस्तु नमो ऽन्तः सकलैरपि । सिद्धाचार्यउपाध्यायसर्वसाधुपदै दिशाम् ॥ ३३ 1214) दलानि पूरयेदन्यच्चतुष्कं सम्यक्पूर्वकैः । दर्शनज्ञानचारित्रतपोभिर्मुक्तिसूचकैः । ३४ 1215) बहुत्वैकत्वसंयुक्तैश्चतुर्थ्यास्तु यथाक्रमम् । स्वाहान्तैरष्टभिर्वर्गः प्रादक्षिण्यं तदग्रतः ॥ ३५ 1216) दलानामन्तराणां च यथासंख्येन विन्यसेत् । ऊर्ध्वदेशेषु सर्वेषु श्रीमन्त्रं झ्वीपदं सुधीः ॥ ३६ 1217) कथ्यमानेन गणभन्नाम्ना सदलयेन तु । __ प्रदक्षिणं ततो मायाबीजेन त्रिगुणेन च ॥ ३७ अन्ते शाङ्कुशेनेत्युपस्कारः । गणधरवलयं प्रदक्षिणं लेख्यम् । यथा- ओं णमो अरहंताणं । औं णमो सिद्धाणं । ओं णमो आइरियाणं । ओं णमो उवज्झायाणं । ओं णमो लोए सव्वसाहूणं । ओं णमो जिणाणं । ओं णमो ओहिजिणाणं । औं णमो परमोहिजिणाणं । ओं णमो सवोहिजिणाणं । औं णमो अणंतोहिजिणाणं । ओं णमो कोट्ठबुद्धीणं । औं णमो बीजबुद्धीणं । ओं णमो पदाणुसारीणं । ओं णमो भिन्नसोदाराणं । ओं णमो पत्तेयबुद्धाणं । औं णमो सयंबुद्धाएं। ओं णमो बोहियबुद्धाणं । औं णमो उज्जुमदीणं । ओं णमो विउलमदीणं । औं णमो दसपुवीणं । ओं णमो अट्ठमहानिमित्तकुसलाणं । ओं णमो विउव्वणपत्ताणं । ओं णमो विज्जाहराणं । ओं णमो चारणाणं । ओं णमो पण्णसमणाणं । ओं णमो आयासगामीणं । औं ह्रीं श्रीं ह्रीं नम इति । के दलों को क्रमशः सिद्ध, आचार्य, उपाध्याय और सर्व साधुपदों से तथा विदिशा के दलों को मुक्ति के सूचक बहुत्व और एकत्व युक्त सम्यक् शब्दसहित दर्शन, ज्ञान, चारित्र और तप इन चतुर्थ्यन्त शब्दों से पूर्ण करना चाहिये । उस के आगे स्वाहा शब्द अन्त में लिखकर आठ वर्ग प्रदक्षिण क्रम से यथाक्रम दिशादल और विदिशादलों के अन्तरालों में लिखना चाहिये । सर्व दलों के ऊर्ध्व भाग में विद्वान् ‘श्री' मंत्र और 'इवी' ऐसा अक्षर लिखे ॥ ३२-३६ ॥ . ___ आगे कहे जानेवाले गणभृत नामक वलय से और त्रिगुण मायाबीज से वेष्टित कर के अंत में 'शं' अंकुश लिखना चाहिये ॥ ३७ ॥ ___ ३५) 1 D कषघनादिकं. 2 D कचटतप। ३७) 1 D तलयेन तु. 2 व्हींकारेण गबम्. 3 P कौतुबुद्धीणं. 4 P°पयाणु. 5 P°भन्नस. D प्रज्ञा 1 Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३०८ - धर्मरत्नाकरः [१५. ३८1218 ) इन्द्रादयो ऽष्टौ स्वदिशामधीशा ॐ हीं पुरःस्थाः क्रमतश्च लेख्याः । ___ स्वाहापदान्तं फणिराडधस्तादूवं च सोमो मनस्य (?) निवेशाः ॥ ३८ 1219 ) प्रणवमायाक्ली पूर्वा जया च विजयाजिता । अपराजितया दिक्षु स्वाहान्ताः संलिखेदिमाः ॥ ३९ 1220 ) जम्मा मोहास्तथा स्तम्मा स्तम्भिनी च विदिस्थिताः । ऐशान्यादिषु धान्यादिचतुर्मण्डलकान्यपि ॥ ४० 1221 ) पृथिवीमण्डलं बाह्ये चतुरं पुलिखेत् । विजयो वैजयन्तश्च जयन्तश्चापराजितः ॥ ४१ (गणधरवलय के मंत्र इस प्रकार है)--जैसे ॐ णमो अरहताणं । ॐ णमो सिद्धाणं ॐ णमो आइरियाणं । ॐ णमो उवज्झायाणं। ॐ णमो लोए सव्वसाहूणं । ॐ णमो जिणाणं ॐ णमो ओहिजिणाणं । ॐ णमो परमोहिजिणाणं । ॐ णमो सव्वोहिजिणाणं । ॐ णमो अणंतोहिजिणाणं । ॐ णमो कुट्ठबुद्धीणं । ॐ णमो बीजबुद्धीणं । ॐ णमो पदाणुसारीणं । ॐ णमो भिण्णसोदाराणं । ॐ णमो पत्तेयबुद्धाणं । ॐ णमो सयंबुद्धाणं । ॐ णमो बोहियबुद्धाणं। ॐ णमो उज्जुमदोणं । ॐ णमो विउलमदीणं ।ॐ णमो दसपुवीणं । ॐ णमो अट्ठ महाणिमित्त. कसलाणं । ॐ णमो विउव्वणं पत्ताणं । ॐ णमो विज्जाहराणं । ॐ णमो चारणाणं । ॐ णमो पण्णसमणाणं । ॐ णमो आयासगामीणं । ॐ ह्रीं श्रीं हीं नमः इति। यह गणधरवलय प्रदक्षिण प्रकार से लिखना चाहिये । अर्थात् दाहिने तरफ से लिखना चाहिये। अपनी अपनी दिशाके अधिपति इन्द्रादिक आठ दिक्पालों के मंत्र के प्रारम्भ में ॐ ह्रीं और अन्त में स्वाहा लिखना चाहिये। [जैसे - ॐ ह्रीं इन्द्राय स्वाहा । ॐ ह्रीं वरुणाय स्वाहा इत्यादि] धरणेन्द्र के मंत्र को नीचे और सोमदिक्पाल के मंत्र को ऊपर लिखना चाहिये ॥ ३८॥ दिशाओं के कोठों में प्रणव, माया और क्लीं को (ॐ ह्रीं पूर्वक) पूर्व में तथा स्वाहा को अन्त में लिखकर जया, विजया, अजिता और अपराजिता के नाम लिखने चाहिये। (जैसे - ॐ ह्रीं क्लीं जयायै स्वाहा । ॐ ह्रीं क्लों विजयायै स्वाहा इत्यादि ) ईशान्य आदि विदिशाओं में उपर्युक्त प्रकार से जंभा, मोहा, स्तंभा, और स्तंभिनी देवताओं के नामों को लिखना चाहिये । (जैसे - ॐ ह्रीं क्लीं जंभायै स्वाहा इत्यादि । ) इसके अनन्तर पृथिवी मण्डल व वायुमण्डल आदि चार मण्डलों को लिखना चाहिये ॥३९-४० ॥ बाहर चार द्वारपुक्त पृथिवी मण्डल को लिखना चाहिये । उन द्वारोंके नाम ये हैंविजय, वैजयन्त, जयन्त और अपराजित ॥ ४१ ॥ ३८) 1 D नागेन्द्रः। ३९)1 ॐ. 2 हीं। Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३०९ -१५. ४५] - सामायिकप्रतिमाप्रपञ्चनम् - 1222) ॐ हीं हलव्यूं काय ते चतुर्थ्यन्ता यथाक्रमम् । स्वाहान्तास्तु समालेख्या दिक्षु पूर्वादिषु स्वयम् ॥ ४२ 1223) उक्तं च अहवा अट्टदल च्चिय पुज्जिओं पुव्वभणियविण्णासं । महरिसिणा मायावीयवेढियं सुरवइपुरत्थं ॥ ४२*१ 1224) अन्यच्च मण्डलम् - चतुःपरमेष्ठिसंपूर्णचतुर्दलकुशेशये। व्योमोधिोरसंयुक्तं सबिन्दु सकलं वियत् ॥ ४३ 1225) ऊर्ध्वाधोरेफसंयुक्त सबिन्दु सकलं वियत् । परमेष्ठयभिधानाग्रं मन्त्रराज प्रपूजपेत् ॥ ४४ 1226) संस्निग्धायोर्चनायोग्यद्रव्याणि सकलान्यतः । विधिना वक्ष्यमाणेन विधत्तां सकलीक्रियाम् ॥ ४५ पूर्वादिक आठ दिशाओं में क्रम से स्वयं ॐ ह्रीं ह्ल्व' काय ते स्वाहा ऐसा क्रम से लिखना चाहिये ॥ ४२ ॥ कहा भी है अथवा अष्ट दलकमलों में सुरपति पुरस्थ इन्द्र आदिका मंत्र लिखे । अर्थात् पूर्वादिक - दिशाओं के क्रम से ॐ ह्रीं इन्द्राय स्वाहा । ॐ ह्रीं अग्नये स्वाहा ऐसा लिखे । महर्षि को कणिका में मायाबीज से वेष्टित करके लिखना चाहिये और उसका पूजन करना चाहिये ॥ ४२*१ ॥ अन्य मण्डल चार दल के कमल में चार परमेष्ठियों के मंत्र लिखे अर्थात् सिद्ध, आचार्य, उपाध्याय और साधु परमेष्ठि के मंत्र लिखे । मध्यकर्णिका में व्योम अर्थात् 'ह' लिखना चाहिये जो ऊपर और नीचे 'र' संयुक्त है तथा बिन्दु और कलासहित 'हूं' ऐसा हो। तदनन्तर ऊपर और नीचे रेफसंयुक्त तथा बिन्दु और कलासहित 'है' जो कि पञ्च परमेष्ठिवाचक मंत्र राज है उसको पूजना चाहिये ॥ ४३ -४४ ॥ चूंकि सकल – समस्त-पूजा के योग्य द्रव्य (अर्पण करना चाहिये ) इसीलिये आगे कही जानेवाली विधि के साथ सकलीकरण क्रियाको भी करना चाहिये । (विघ्न न आवे और अपना रक्षण किया जावे एतदर्थ जो क्रिया की जाती है उसे सकली क्रिया कहते हैं) ॥ ४५ ॥ ४३) 1 D पांषुडोपद्मं । ४४) 1 D हकारं । ४५) 1 D दीप्तिवन्तः। Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३१० धर्म रत्नाकरः - 1227 ) ब्रह्मपादैः प्रणवाद्यैः यहां हीं हूं हीं हः पूर्वकैः । हृच्छिरः शिखाकवचशस्त्रैरपि यथाक्रमम् ॥ ४६ 1228 ) नमः स्वाहा तथा वौषट् हुंफडन्तैः स्वरक्षणम् । पञ्चमण्डलबीजान्तैः परमेष्ठिपदैरथ ॥ ४७ 1229 ) अङ्गुष्ठादिकनिष्ठान्तन्यस्तैः शिरसि च क्रमात् । त्रीन् वा वा पञ्चधा वारान् मुद्रया परमेष्ठिनाम् ॥ ४८ 1230) पञ्चभिर्यदि वा कूटैर्न्यस्तः पूर्ववदेव हि । स्वरक्षां प्रविधायात इत्थमाहूय दैवतम् ॥ ४९ [१५.४६ प्रणव (ॐ) के साथ ह्रां ह्र, हूं, हों और न्हः इन पाँच बीजाक्षर जिनके पूर्व में हैं तथा अन्त में जिनके नम:, स्वाहा, वौषट्, हुं और फट है ऐसे ब्रह्मपादों तथा हृदय, शिर, शिखा, कवच और शस्त्रों से आत्मरक्षण करना चाहिये ॥ ४६-४७ ॥ कठकापर्यन्त पांच अंगुलियों पर लिखे गये जो परमेष्ठियों के शब्द के आगे हाँ-हीं आदिक अक्षर उन से परमेष्ठिमुद्रा धारण कर के मस्तक आदि स्थानों पर अपने दो हाथ स्थापन करने चाहिये । तथा तीन अथवा पाँच वार अंगन्यास विधि करनी चाहिये । तथा अंगुलियोंपर स्थापन किये गये कूटाक्षरों से क्षां क्षीं, क्षू, क्षौं, क्ष। इन कूटाक्षरों से दिग्बंधन करके स्वरक्षण करना चाहिये तथा आगे लिखी हुई पंचपरमेष्ठिओंकी स्तुति करनी चाहिये ॥ ४८-४९ ॥ ( उपर्युक्त विषय इस ग्रन्थ में संक्षेप से कहा गया है। इसका विस्तृत वर्णन नेमिचन्द प्रतिष्ठा तिलक में इस प्रकार से किया गया है ) दोनों हाथों की कनिष्ठिकाओं से अंगूठे पर्यन्त दस अंगुलियों में क्रम से मूल में, तीन - रेखाओं पर और अंगुलियों के अग्रभागपर ॐ हां णमो अरहंताणं स्वाहा, ॐ हीं णमो सिद्धाणं स्वाहा, ॐ हूं णमो आइरियाणं स्वाहा, ॐ हौं णमो उवज्झायाणं स्वाहा तथा ॐ हः णमो लोए सव्व साहूणं स्वाहा " इस प्रकार लिखकर दोनों को आपस में जोडना चाहिये और दोनों हाथों के अंगूठे को ऊपर कर के उनके द्वारा हृदय, भाल, मस्तक और वक्षःस्थल आदि अवयवों पर न्यास करना चाहिये । 'ॐ हां णमो अरहंताणं स्वाहा हृदये ' ऐसा उच्चारण कर के हाथ के दोनों अंगूठों से हृदयपर न्यास करे । ' ॐ हीं णमो सिद्धाणं स्वाहा ललाटे ' ऐसा उच्चारण करके ललाटपर न्यास करे । ' ॐ हूं णमो आइरियाणं स्वाहा शिरसो दक्षिणे' मस्तक के दाहिने ४६) 1 D पञ्चपरमेष्ठी । Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१५. ४९.२] - सामायिकप्रतिमाप्रपञ्चनम् - 1231) पारं गयाणं परमं गयाणं परे रयाणं परमावगाणं । परोवउत्ताण णमो गुरूणं मुत्तीण पंचण्हमनिण्हवाणं ॥ ४९*१ 1232) णिच्चं जलंतुज्जलकेवलाणं लोयप्पईवाण मणुस्सगाणं । समग्गदव्वाण सपज्जवाणं तच्चं मुणंताण णमो जिणाणं ॥ ४९*२ भाग पर न्याल करे । 'ॐ हौं णमो उवज्झायाणं शिरसः पश्चिमे' मस्तक के पीछे अर्थात् शिखापर न्यास करे । 'ॐ हः णमो लोए सव्वसाहूणं शिरसः उत्तरे' मस्तक के उत्तर प्रदेश पर न्यास करे। पुनस्तानेव मंत्रान् शिरःप्राग्भागे शिरसो दक्षिण पश्चिमे उत्तरे च क्रमेण विन्यसेत्पुनः इन मंत्रोंका उच्चारण कर के मस्तक के पूर्वभाग, दक्षिण भाग और पश्चिम भागपर न्यास करना चाहिये। तदनन्तर दस दिशाओं का बन्धन करना चाहिये । उसका विधि - बायें हाथ की प्रदेशिनीपर पंचनमस्कार मंत्र लिखकर पूर्वादि दसों दिशाओं में बन्धन करना चाहिये । जैसेॐ हां णमो अरहत्ताणं पूर्वस्यां दिशि, ॐ हीं णमो सिद्धाणं आग्नेय्यां दिशि, ॐ हूं णमो आइरियाणं दक्षिणस्यां दिशि, ॐ हैं। णमो उवज्झायाणं नैर्ऋत्यां दिशि, ॐ न्हः णमो लोए सव्वसाहूणं पश्चिमस्यां दिशि, ॐ हां णमो अरहन्ताणं वायव्यां दिशि, ॐ हीं णमो सिद्धाणं उत्तरस्यां दिशि, ॐ हूं णमो आइरियाणं ऐशान्यां दिशि ॐ हौं णमो उवज्झायाणं अधरस्यां दिशि तथा ॐ हः णमो लोए सव्वसाहूणं ऊर्ध्वायां दिशि, इस प्रकार से दसो दिशाओं में दिग्बन्धन करना चाहिये। जो ज्ञानके दूसरे किनारे को प्राप्त हो चुके हैं, जो उत्कृष्ट आत्मस्वरूप को प्राप्त हुए हैं, जो पौरव - प्राचीन हैं, जो परभावग - उत्कृष्ट शुद्ध भाव को प्राप्त हुए हैं, तथा जो परोपकार में निरत हैं ऐसे मूर्तिमान् पाँच अनिन्हव – कुछ नहीं छिपाने वाले - स्वरूप पाँच गुरुओं को मैं नमस्कार करता हूँ ।। ४९* १ ॥ जो निरन्तर प्रकाशमान निर्मल केवलज्ञान के धारक, दीपक के समान लोक के प्रकाशक- अविनाशी तथा संपूर्ण द्रव्यों और उनकी संपूर्ण पर्यायों के स्वरूप को यथार्थ रूप से जानते हैं, ऐसे उन जिनेश्वरों को मैं नमस्कार करता हूँ ॥ ४९७२ ।। ४९५१) 1 D मुक्तिवल्लभानां पञ्चानाम् । ४९१२) 1 D°मणस्सराणं । Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - धर्मरत्नाकरः - [ १५. ४९५३1233) सामंतसीमंतगर्दसणाणं बुड्डाणमाणंदमहासमुद्दे।। संपुण्णविण्णाणधणाण णिच्चं णमोत्थु सिद्धाण णिरंजणाणं ॥ ४९*३ 1234 ) पहूण पंचायरणप्पवेसे पडूण पंचायरणोवएसे । पहूण पंचायरणप्पदाणे णमोत्थु धम्मायरियाण णिच्चं ॥ ४९*४ 1235) पहूण पंचायरणप्पवेसे पहण पंचायरणोवएसे। विस्सस्सभावस्स व भासयाणं णमो जिणाणं जयडिंडिमाणं ॥ ४९*५ 1236) पहूण पंचायरणप्पएसे पहूण पंचिंदिय-णिग्गहम्मि । पहूण पंचत्तणिवारणम्मि णमोत्थु साहूण जिणप्पियाणं ।। ४९*६ 1237 ) पहाणहेऊणं महापहणं मुत्तीण पंचण्हिमपंचमाणं । णमोत्थु पंचायरणप्पमाणं सत्तीण पंचण्हिमकुंठियाणं ॥ ४९*७ 1238 ) णमो सियावायहियस्स सत्ततच्चावलीसद्दहणप्पगस्स । सत्तू व संखेवणणिच्चलस्स फुरंतणाणस्स सुदंसणस्स ॥ ४९*८ __ जिनका दर्शन आसमंतात् सीमातक है,जो आनन्दस्वरूप महासमुद्र में डूबे हुए हैं, जो संपूर्ण विज्ञानघन हैं - जिनका ज्ञान गुण ज्ञानावरणीय कर्म के क्षय से पूर्ण प्रकट हो चुका हैतथा जो निरंजन - कर्मकालिमा से रहित हैं, ऐसे सिद्धों को मेरा सर्वदा नमस्कार हो ॥४९*३ जो ज्ञानादिक पाँच आचारों में प्रवेश करने, उक्त पाँच आचारों के उपदेश देने तथा इन्हीं पाँच आचारों के देने में समर्थ हैं ऐसे धर्माचार्यों को हम सदा नमस्कार करते हैं ।।४९१४॥ जो उक्त पाँच आचरणों में प्रवेश करने में समर्थ हैं, जो पाँच आचारों का उपदेश देते हैं, जो सर्व जगत् के पदार्थों को प्रकाशित करते हैं तथा जिनका जयजयकाररूप वाद्य हमेशा बजता है, ऐसे जिनेश्वरों को हम नमस्कार करते हैं ।। ४९*५ ॥ जो पंचाचारों का पालन करने व पाचों इन्द्रियों के निग्रह करने में समर्थ हैं, जो मत्यु के निवारण करने का सामर्थ्य रखते हैं तथा जी जिनेश्वर की भक्ति करते हैं उन साधुओं को तथा जिन प्रतिमाओं को मेरा नमस्कार हो । ४९*६ ॥ जो मुक्ति के महान् प्रभु तथा प्रधान हेतु हैं, तथा पाँचों आचारों की प्रमुख शक्ति है, उन जिनेश्वरों को मैं नमस्कार करता हूँ (?) ॥ ४९*७ ॥ जो स्याद्वाद से हितकर है, तथा जीवादिक सात तत्त्वों में श्रद्वान स्वरूप है, स्वरूप ४९*३) 1D सिद्धाः. 2 D अनदर्शन. 3 उपाध्यानां । ४९*४) 1 P°णिव्वं । ४९१५) 1D भासमाणं । ४९*६) 1 P°णिव्व हम्मि । ४९*७) 1 D प्रधानवस्तु. 2 D पञ्चज्ञानशक्ति । ४९५८) 1 सप्तभङगी। Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - १५. ४९*१२] - सामायिक प्रतिमाप्रपञ्चनम् - 1239 ) साहूणमेगंतियजीवियस्से समग्गणाणुग्गमसा सणस्स । दुवालसंग णमो सुवस्स ठिच्चा थिरं पंचमहव्वसु ।। ४९*९ 1240 ) कसायभावं तु जहंतयस्से सुद्धोवओवप्पगविग्गहस्स । णमो चरित्तस्सं अखंडियस्स कसायसेणा य तवंतयस्स ॥ ४९* १० 1241 ) सव्वाई कम्माई डहंतयस्स संपुण्णविण्णाणपणायगस्स । सिवग्गमग्गस्स णमो तस्स सम्मत्तणाणायरणुज्जमम्मि ॥ ४९* ११ 1242 ) सम्मत्तणाणं रयणुज्जमम्मि तवोविहाणम्मि सुदारुणम्मि | सव्वपर्णा सुट्टु सणामियस्स णमो णमो संजमवीरियस्स ॥ ४९*१२ इत्याह्वाननमन्त्रः । ३१३ का संक्षेप अर्थात् स्वरूप में रहने से स्थिरता की जो प्राप्त हुआ है, जिस से ज्ञान स्फुरित होता है अर्थात् जिस से ज्ञान को सम्यक्पना प्राप्त होता है उस सम्यग्दर्शनको नमस्कार है ॥ ४९*८ ॥ मेरा आचारादि द्वादशांगात्मक श्रुतज्ञान को नमस्कार हो । जो श्रुतज्ञान साधुओं का एकान्त जीवित है, सम्पूर्ण ज्ञान की - केवलज्ञान की उत्पत्ति करनेवाला शासन है अर्थात् श्रुतज्ञान से केवल ज्ञान की उत्पत्ति होती है उस श्रुतज्ञान के सामर्थ्य से पाँच महाव्रतों में मुनि स्थिर रहे हैं || ४९*९॥ - जिस के आश्रय से कषाय भावों का त्याग किया जाता है, जो शुद्धोपयोगरूप शरीको धारण करता है तथा जो आत्मा को निश्चिततापूर्वक अपने शुद्ध स्वरूप में रखता है, ऐसे अखंडित चारित्र को मेरा नमस्कार हो ॥ ४९*१० ।। जो तप कषायसेना का अन्त करता है, सर्व कर्मों को जलाता है - उन्हें निर्मूल करता है, संपूर्ण ज्ञान को रचता है - प्राप्त कर देता है तथा जो मोक्ष का मुख्य मार्ग है उसे हमारा नमस्कार हो ॥ ४९*११ ॥ जो सम्यग्दर्शन और सम्यग्ज्ञान रूपी रत्न को प्राप्त करने में उद्युक्त रहता है, तीव्र तपश्चरण में उत्साहयुक्त होता है, तथा जिसे सर्व आत्माओं ने उत्तम नमस्कार किया है, ऐसे संयम वीर्याचारको मैं बार बार नमस्कार करता ॥ ४९*१२ ॥ इस प्रकार आव्हानन मंत्रका कथन समाप्त हुआ । ४९*९) 1D साधूनां ज्ञानजीवितव्यं एकान्तेन. 2 D द्वादशाङगाय । ४९* १० ) 1 D यथास्य तस्य. 2 D चारित्राय नमः 3 D दाहकस्य । ४९* १२ ) 1D सर्वात्मना 2 PD इत्याह्वानमन्त्रः । ४० Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३१४ - धर्मरत्नाकर:- . [१५. ५०1243) यथायथं ते ऽपि चतुनिकायाः सक्षेत्रपाला अमराश्च देव्यः । स्वयं महाभक्तिभरावनम्रा यज्ञ सदा सनिहिता भवन्तु ॥ ५० इति सकलदेवताह्वानम् । 1244) आत्मानं देवतगुणानेकीभावं नयन्निव । वक्ष्यमाणेन मन्त्रेण जपं कुर्याद्विचक्षणः ।। ५१ 1245) प्रणवो मायाबीजं परमेष्ठय भिधाक्षराणि चाद्यानि। स्वाहान्तानि च मन्त्रो नाम्ना श्रीमन्त्रराजो ऽयम् ॥ ५२ 1246) एका द्वे तिस्रः संध्या वा जप्यमष्टशतं सदा । न न्यूनमधिकं कुर्वन् गुणाय परिकल्प्यते ॥ ५३ 1247 ) समधिगतदुरापज्योतिऋद्धि विवस्वान् निरुपमगुणशीलादर्शकायान् जिनेन्द्रान् । अचलितकृतयत्नान् सूर्युपाध्यायसाधून भवजलनिधिदूरश्रीकृते ऽध्येतु धीमान् ॥५४ क्षेत्रपालसहित चतुनिकाय देव और देवियाँ स्वयं महाभक्तिके भार से नम्र हो करयज्ञ में सदा समीप स्थित रहें ॥ ५० ॥ यह समस्त देवताओं के आव्हानन का मंत्र है । अपने को देवों के गुणों के साथ मानो एकरूप करने वाला विद्वान् पूजक आगे कहे जानेवाले मंत्र से जप करे ॥ ५१ ॥ 'प्रणव (ॐ) मायाबीज (ही) तथा पंचपरमेष्ठी के नामों के प्रथमाक्षर अ, सि, आ, उ, सा और अन्त में स्वाहा, इस मंत्र को मंत्रराज कहा जाता है ॥ ५२ ॥ - इस मंत्रराज को एक संध्या में, दो संध्याओं में अथवा तीनों संध्याओं में सदा एक सौ आठ बार जपना चाहिये, इस से कम संख्या में नहीं । हाँ, उसका अधिक जप गुण के लिये माना जाता है ।। ५३ ॥ बुद्धिमान् भव्य जीव को प्राप्त हुई दुर्लभज्योति -अनन्त ज्ञान से समृद्ध ऐसे सिद्ध का, अनुपम गुण - अनन्त चतुष्टय आदि - रूप निर्मल पद के धारक अरहन्तों का तथा निश्चल मोक्ष पद के लिये प्रयत्नशील आचार्य, उपाध्याय एवं साधुओं का संसाररूप समुद्र से दूर रहनेवाली लक्ष्मी को - मुक्ति को - प्राप्त करने के लिये अध्ययन - ध्यान - करना चाहिये ॥ ५४॥ ५०) 1 P°चतुर्णिकायाः. 2 PD° ह्वाननम् । ५१) 1 D जप्यम् । ५२) 1 D उन्हीं । ५४) 1 D आचार्य। Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१५. ५८] - सामायिकप्रतिमाप्रपञ्चनम्1248) नित्योदिताव्याहतनिःप्रकम्पविस्फारितानन्तचतुष्करूपः । सध्यानपीयूषरसातितृप्तिलोभीभवच्चिन्मह एच वीक्षे ॥ ५५ 1249 ) समवसरणलक्ष्म्या प्रातिहार्यैः समग्रै विलसदतिशयैर्वा सेव्यपादाब्जपीठाः । जिनपतय इतीत्थं चिन्तनीया जपान्ते ज्वलदमलचिदर्था रूपिणो वा कृतार्थाः ॥ ५६ 1250 ) आरात्रिकेण यायज्मि जगन्मुकुरताप्तये । अक्षतैरक्षतज्योतिर्भरसिद्धयै निरन्तरम् ॥ ५७ 1251) ता द्रव्यजातोपनतीः' समर्प्य ददामि भावोपनतीः समग्राः। चिज्ज्योतिरादर्शफलत्रिलोके तावद्धि यावज्जिन एव लीये ॥५८ । कुलकम ___ सदा उदय को प्राप्त, निर्बाध, स्थिर एवं विकास को प्राप्त हुए अनन्त चतुष्टयस्वरूप मैं समीचीन ध्यानरूप अमृतरस की तृप्ति का लोभी हो कर चैतन्यरूप तेज - ज्योति. को ही देखता हूँ ॥ ५५ ॥ जप के अन्त में उन जिनेन्द्रों का इस प्रकार से चिन्तन करना चाहिये कि उनका पादपीठ – पाँव रखनेका आसन - समवसरण लक्ष्मी, समस्त (आठ प्रातिहार्यों और प्रकाशमान अतिशयों से आराधनीय हैं। वे जिनेन्द्र प्रकाशमान, निर्मल चैतन्यरूप अर्थ से सहित, कथंचित् रूपी और कृतकृत्य हैं ॥ ५६ ॥ मैं लोक को प्रतिबिम्बित करने के लिये दर्पण के स्वरूप - केवल ज्ञान - को प्राप्त करने के लिये आरती से और अखण्ड ज्योति को पूर्णतया सिद्ध करने के लिये निरन्तर अक्षतों से पूजा करता हूँ ॥ ५७ ॥ मैं उदकादि अष्ट द्रव्यों के साथ हाथ जोडना, वचनों से स्तुति करना आदिक उपनतियों को द्रव्यपूजाओं को प्रभुचरण में समर्पण करता हूँ । और संपूर्ण भावपूजाओं को ग्रहण करता हूँ । अर्थात् जिन प्रभु के अनन्त गुणों को मैं मेरे हृदय में आराध्य समझकर धारण करता हूँ। जिन के चैतन्य ज्योतिरूप दर्पण में अर्थात केवल ज्ञानरूपी दर्पण में त्रैलोक्य प्रतिबिंबित हो रहा है ऐसे जिनेश्वर में ही मैं लीन होता हूँ ॥ ५८ ॥ ५५) 1 PD वीक्ष्ये । ५७) 1 PD°याजग्मि° पूजयामि D गन्तुमिच्छामि । ५८) 1 D पूजाद्रव्यसामग्री समयं दत्त्वा। Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - धर्मरत्नाकर: 1252 ) अन्ते ब्रह्मपदैः स्तुतिं विरचयेत्तत्त्वेन मन्त्रान्तरैस्तैस्तैस्तन्मयतां व्रजन्नहरहश्चिद्भारभानु प्रभैः । कायान्तर्गतपद्ममुख्यसुपदेष्वभ्युज्जिहानैस्तमचन्द्राभैरमृतप्रवर्षिभिरलं सिन्दूरकान्तैः क्वचित् ॥ ५९ 1253 ) इत्थं ध्यात्वा विसृजतु ममात्मैव तद्धामधाम्नि तत्तद्ध्यानामृतरसभृते मानसे मे ऽर्हदीशाः । आयाता ये चतुरवयवा यान्तु देवाश्च देव्यो ऽभ्यर्च्य वीक्ष्यामृतरसघनोन्मादिनः स्वस्वधाम || ६० ३१६ - 1254) विसर्जनार्थमर्चायामागतानां यथायथम् । जपन्नेतन्मन्त्रं क्षेप्यमन्ते पुष्पाञ्जलित्रयम् ॥ ६१ [ १५.५९ 1255 ) नित्याप्रकम्पाद्भुतके वलौघाः स्फुरन्मनः पर्य यशुद्धबोधाः । दिव्यावधिज्ञानबलप्रबुद्धाः स्वस्ति क्रियासुः परमर्षयो नः ॥ ६१*१ सर्वत्रेदं तुर्यम् । अन्त में, तन्मय हो कर, शरीरान्तर्गत कमल की मुख्य पंखुडियों में स्थित ( अज्ञान रूप) अन्धकार को मिटानेवाले महान् चैतन्यसूर्य की कान्ति के समान, तथा चंद्रसदृश विपुल अमृत की वर्षा करने वाले, क्वचित् सिंदूर जैसे कमनीय, परमात्मवाचक पदों से संयुक्त ऐसे अन्यान्य मन्त्रों से प्रतिदिन जिनेन्द्र की परमार्थं तया स्तुति करें ।। ५९ । इस प्रकार ध्यान कर के मेरा आत्मा ही उन के तेज का निवास्थान तथा उनके ध्यानरूप अमृतरस से परिपूर्ण मेरे मन में जो भगवान् अरहन्त आकर स्थित हुए हैं, तथा चार तरह के देव और देवियाँ जो कि पूजा को देखकर अमृतरस से बहुत आनन्दित हुए हैं उन्हें अपने अपने स्थान में विसर्जित करें ॥ ६० ॥ जिनपूजन में आये हुए देवों का यथायोग्य विसर्जन करने के लिये आगे लिखे हुए मंत्र को जपते हुए और तीन पुष्पांजलियों का क्षेपण अन्त में करना चाहिये ॥ ६१ ॥ जिन के केवलज्ञान का प्रवाह नित्य, निश्चल और आश्चर्यकारक हैं. जिन के मन:पर्यय नामक शुद्धज्ञान प्रकाशमान है तथा जो दिव्य अवधिज्ञान के सामर्थ्य से प्रबोध को प्राप्त हुए हैं, ऐसे परमर्षि हमारा सब प्रकार से कल्याण करें ।। ६१*१ ।। ~✓✓ ६०) 1_D देववदुन्मत्ताः । ६१ ) 1 P°मर्थाया | ६१*१) 1 Dमुनय: 2D अस्माकं कुर्वन्तु । Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३१७ -१५. ६१७७] - सामायिकप्रतिमाप्रपञ्चनम् - 1256 ) संस्पर्शनं संश्रवणं च दुरादास्वादनाघ्राणविलोकनानि । दिव्यान्मतिज्ञानबलाद्वहन्तः स्वस्ति क्रियासुः परमर्षयो नः ॥ ६११२ 1257) कोष्ठस्थधान्योपममेकबीजं संभिन्नसंश्रोत पदानुसारि । चतुर्विधं बुद्धिबलं दधानाः स्वस्ति क्रियासुः परमर्षयो नः ॥ ६१*३ 1258 ) प्रज्ञाप्रधानाः श्रवणाः समृद्धाः प्रत्येकबुद्धा दश सर्वपूर्वः। प्रवादिनो ऽन्टाङ्गनिमित्तविज्ञाः स्वस्ति क्रियासुः परमर्षयो नः ॥६१७४ 1259 ) अणिम्नि दक्षाः कुशला महिम्नि लघिम्नि शक्ताः कृतिनो गरिणि । मनोवपुर्वाग्बलिनश्च नित्यं स्वस्ति क्रियासुः परमर्षयो नः ॥ ६१*५ 1260 ) सकामरूपित्वशित्वमैश्यं प्राकाम्यमन्तधिमथाप्तिमाप्ताः । तथाप्रतीघातगुणप्रधानाः स्वस्ति क्रियासुः परमर्षयो नः॥ ६१७६ 1261) जङ्घावलिश्रेणिफलाम्बुतन्तुप्रसूनबीजाङकुरचारणाह्वाः।। नभोङ्गणस्वैरविहारिणश्च स्वस्ति क्रियासुः परमर्षयो नः ॥ ६१*७ जो महर्षे दिव्य मतिज्ञान के सामर्थ्य से दूर देशगत वस्तु के स्पर्श, शब्दश्रवण, आस्वादन, सूचना ओर अवलोकन को धारण करते हैं, ( अर्थात् विशिष्ट बुद्धि ऋद्धि के प्रभाव से जो स्पर्शनादि इन्द्रियों के द्वारा अतिशय दूर देशगत स्पर्शनादि के ग्रहण करनेमें समर्थ होते हैं) वे महर्षि हमारा कल्याण करें॥ ६१*२ ॥ कोठे में स्थित धान्य के समान, एक बीज, संभिन्न श्रोतृ और पदानुसारी इस प्रकार से चार प्रकार को बुद्धि ऋद्धि के धारक महर्षि हमारा कल्याण करें ॥ ६१*३ ।। प्रज्ञाप्रधान श्रवण, प्रत्येक बुद्धि से समृद्ध, प्रकृष्टवादी और अष्टांग निमित्तों के ज्ञाता महर्षि हमारा कल्याण करें ।। ६१*४ ।। अणिमा ऋद्धि में निपुण, महिमा ऋद्धि में कुशल, लघिमा ऋद्धि में समर्थ, गरिमा ऋद्धि में कृती - कुशल, मनबलो, कायबली और बचनबली महर्षि हमारा कल्याण करें।।६१२५ कामरूपित्व. वशित्व, ईशित्व, प्राकाम्य. अन्तर्धि-अन्तर्धान और- आप्ति, प्राप्ति इन विक्रिया ऋद्धि भेदों के साथ अप्रतिघात विक्रिया ऋद्धि में प्रधानता को प्राप्त महर्षि हमारा कल्याण करें॥ ६१*६ ॥ __ जंधाचारण, आवलिचारण, श्रेणिचारण, फलचारण, अम्बु (जल) चारण, तन्तु. चारण, प्रसूनचारण, बीजचारण और अंकुरचारण, ये चारण ऋद्धि के धारक तथा आकाशरूप आँगन में यथेच्छ विहार करनेवाले महर्षि हमारा कल्याण करें ॥ ६१*७ ॥ ६१.३) 1 कोठस्थ । ६१७) 1 PD जपावल: । Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३१८ - धर्म रत्नाकरः [१५. ६१८1262 ) दीप्तं च तप्तं च महत्तथोग्रं घोरं तपो घोरपराक्रमस्थाः । ब्रह्मापरं घोरगुणं चरन्तः स्वस्ति क्रियासुः परमर्षयो नः ।। ६१४८ 1263 ) आमर्शसर्वोषधयस्तथाशीविषा विषादृष्टिविषो विषाश्च ।। सखेलविड्जल्लमलौषधीशाः स्वस्ति क्रियासुः परमर्षयो नः ॥ ६१*९ 1264) क्षीरं सवन्तो ऽत्र घृतं स्रवन्तो मधु स्रवन्तो ऽप्यमृतं स्त्रवन्तः । अक्षीणसंवासमहानसाश्च स्वस्ति क्रियासुः परमर्षयो नः ॥ ६१*१० 1265 ) प्रत्येकोदीरितै रेभिर्यदि वा कुसुमाञ्जलीन् । मन्त्रैर्दशभिरित्थं तु सर्वपूज्यक्षमापणे ॥ ६२ 1266 ) मुद्रामण्डलमन्त्रजाप्यविधिभिस्तैरासनाद्यैः शुभैः सिद्धान्ते ऽभिहितैश्च कारणवशाच्छीवीतरागो ऽप्ययम् । ध्येयो भुक्तिविमुक्तिदाननिपुणः स्वस्वकभावाश्रयो विश्वाकारसमुच्छलद्घनतरज्योतिनिरुद्धाखिलः ॥ ६३ दीप्त तप, तप्त तप, महातप, उग्रतप, घोरतप, घोरपराक्रम, घोरबह्मचारी, और अघोरगुण ब्रह्म वारो इन तपोतिशय ऋद्धिविशेषों के धारक महर्षिजन हमारा कल्याण करें।।६१५८ आमौंषधि, सवौषधि, आशीविष दृष्टिविष, श्वेलौषधि, विप्रौषधि, जल्लौषधि और मलौषधि, इन ऋद्धियों के स्वामी वे महर्षि हमारा कल्याण करें ॥ ६१*९ ॥ क्षीरस्रवो, घृतस्रवो,मधुस्रवी, अमृतस्रवी अक्षीणसंवास और अक्षीण महानस ऋद्धियों के धारक महर्षि हमारा कल्याण करें ॥ ६१*१० ॥ सर्व पूज्य जिनेश्वरकी क्षमा माँगनेके विषय में स्वस्ति क्रिया का प्रत्येक श्लोक पढकर पुष्पांजलि अर्पण करनी चाहिये ॥ ६२ ॥ अथवा सिद्धान्त में कही गई मुद्राविधि, मण्डलविधि, मंत्रविधि ओर जाप्यविधि इन विधि विशेषों तथा शुभ आसनादिक के द्वारा कारणवश वीतराग - अनुग्रह व निग्रहकी इच्छा से रहित- होनेपर भी अरहंतका ध्यान करना चाहिये । कारण कि वीतराग होनेपर भी वह ध्याता के अपने अपने भावों के अनुसार भोग और मोक्ष दोनों के देने में निपुण है । तथा समस्त ज्ञेय के आकाररूप परिणत ऐसी सघन ज्ञानरूपी ज्योति से सर्व को व्याप्त करने वाला ६१*९) 1 PD° दृष्टिविषा° । ६२) 1 D एकेन एकेन मन्त्रेण पुष्पाञ्जलिः । ६३) 1 D सर्वमुद्रादिकध्याने. 2 D स्वर्गमोक्ष । Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१५.६६] - सामायिक प्रतिमाप्रपञ्चनम् - 1267 ) अकारादिहकारान्ता मन्त्राः परमशक्तयः । स्वमण्डलगता ध्येया लोकद्वयफलप्रदाः || ६४ मण्डलार्चनं प्रसिद्धम् । 1268) अरहंतदेवअच्चर्णमणादिणिहणं समत्थसिद्धियरं । विज्जाणुवाद सिद्धं कित्तियमेत्तं भणामीह || ६४* १ 1269 ) शिक्षाव्रतं निजगदे' जगदेकनाथः सामायिकं सकल कल्मषवर्जनेन । आवर्जनेन च शुभस्य सदा जनेन कार्यं विचार्य सुधिया सुखभाजनेन || ६५ 1270 ) दृगवगमचरणसहितः समयो हयात्मा स्वरूपविज्ञानम् । तत्कर्म तद्धिमुख्यं सामायिकमीरितं समये ।। ६६ ३१९ अपने अपने मण्डल में रहने वाले अकार से लेकर हकार पर्यन्त जो महती शक्ति के धारक मंत्र हैं वे इस लोक में और परलोक में फल देने वाले हैं । इसीलिये उनका ध्यान करना चाहिये ॥ ६४ ॥ मण्डलाचन में प्रसिद्ध है - यह अरिहन्त देवताकी पूजा अनादिनिधन व समस्त सिद्धि की कारण हो कर विद्या नुवाद में प्रसिद्ध है । यहाँ मैं उसका कितना वणन कर सकता हूँ ।। ६४*१॥ सामायिक शिक्षाव्रतका वर्णन - सर्व पापों का त्याग करने तथा शुभ कार्य करने के सन्मुख होने से सामायिक शिक्षा ब्रत होता है, ऐसा जगत् के अद्वितीय स्वामी जिनेश्वर ने कहा है । इसीलिये जिसकी बुद्धि शुभ कार्य में तत्पर हैं ऐसे सुख के भाजनभूत श्रावकजन को विचार कर निरन्तर इस सामायिक व्रत को सदा करना चाहिये ॥ ६५ ॥ सम्यग्दर्शन, सम्यग्ज्ञान और सम्यक् चारित्र सहित आत्मा को समय कहते हैं । आत्मा का स्वरूप रत्नत्रय है । उसका ज्ञान भी समय कहा जाता है । ( अर्थात् मैं रत्नत्रय स्वरूप हूँ ऐसा ज्ञान होना यह भी समय है ) । रत्नत्रय स्वरूप आत्माका जो कर्म है उसे आगम में मुख्य सामायिक कहा है ॥ ६६ ॥ ६४*१) 1 D देवतार्चनं । ६५ ) 1 कथितम् 2D करणीयम् । Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३२० - धर्म रत्नाकरः - [ १५.६७ 1271 ) काच्छिदां यातिं भिदां कुतश्चिद् बन्धावरौ हेमनि लोष्टके वा । चिन्ती परा नास्ति कणाववायें' रतस्य यातीव महीश सैन्ये ॥ ६७ 1272 ) सामायिकं वह्निरिवातिदीप्तं तृण्यां यथा कर्म दहेत्समग्रम् । उन्निनो' हन्ति यथान्धकारं मेघान्यथा चण्डविपक्षवायुः || ६८ 1273 ) अदो ऽनुगच्छन्ति समग्रलक्ष्म्यो यथा मयूखा' दिवसाधिनाथम् । यथा घुनीनार्थमपि स्रवन्त्यों यथा नार्थं सकला मराश्च ॥ ६९ 1274 ) घटिकादिनियतकालं यावज्जीवं त्वनियतकालीनम् । तद्भववारधि॑मथनं स्वशक्तितो नित्यमवलम्व्यमू ।। ७० सामायिक करते समय सामायिकी किसी के द्वारा यदि शरीर का छेदन या भेदन भी किया जाता है तो भी वह सामायिक के विचार को छोड़कर अन्य विचार नहीं करता है । उस समय बन्धु और शत्रु, सुवर्ण और मिट्टीका ढेला इन में रागद्वेष स्वरूप अन्य कोई चिन्ता उत्पन्न नहीं होती है । जैसे - कोई मनुष्य खेत में धान्य के कण चुनता था । वह उसके कार्य में इतना मग्न हो गया था कि उसके आगे से राजा का सैन्य चला गया था, परन्तु उसका उसे ज्ञान नहीं हुआ (अर्थात् आत्मस्वरूप के चिन्तन में तत्पर रहतों सामायिक है ) ॥ ६७ ॥ जिस प्रकार अग्नि अतिशय प्रदीप्त हो कर तृणसमूह को जला डालती है, उदित होता हुआ सूर्य जैसे अन्धकार को नष्ट कर देता है, तथा शत्रुस्वरूप प्रचण्ड और उल्टा वायु जिस प्रकार मेघों को छिन्न भिन्न कर देता है, उसी प्रकार सामायिक समस्त कर्म को नष्ट कर डालती है ॥ ६८ ॥ जिस प्रकार किरणें सूर्य का, नदियाँ समुद्र का और सर्व देव इन्द्र का अनुसरण करते हैं, उसी प्रकार सर्व संपदा यें सामायिक करनेवाले श्रावक का अनुसरण किया करती हैं। ( अर्थात् सामायिक परिणामों से पापका नाश व पुण्यकी प्राप्ति होती है, जिससे उसे समस्त सम्पत्तियों का लाभ होता है ) ॥ ६९ ॥ वह सामायिक नियतकालिक और अनियत कालिक के भेदसे दो प्रकार की है। उनमें जो घडी आदिरूप कुछ नियत काल के लिये धारण की जाती है, वह नियतकाल ६७) 1 याति सति. 2 सामायिकरतस्य पुरुषस्य सामायिकप्रस्तावे मही वा संन्ये बाणारोपणप्रस्तावे रतस्य पुरुषस्य काये च्छिदां भिदा इत्यादौ सति सामायिकं त्यक्त्वा तथा बाणारोपणं त्यक्त्वा परिचिन्ता नास्ति 3 सामायिक कर्पूरपरचिन्तास्ति. 4 बाण समवाये याति सति इति दृष्टान्तः, D राजसैन्य कोलाहले .5 D ६८ ) 1D तृणसम्हम् 2P सूर्य:, D भानुः । ६९ ) 1 किरणा: 2 P सूर्यम्, Dभानुम्. 3 PD समुद्रम् 4 नद्यः 5 दिवसम्, D इन्द्रम् । ७० ) 1 संसारसमुद्रस्य । Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३२१. " १५.७१] - सामायिकप्रतिमाप्रपञ्चनम् - 1275 ) रागद्वेषत्यागानिखिलद्रव्येषु साम्यमवलम्ब्य । तत्त्वोपलब्धिमूलं बहुशः सामायिक कार्यम् ।। ७०*१ 1276 ) रजनीदिनयोरन्ते तदेवश्यं भावनीयमविचलितम् । इतरत्र पुनः समये न कृतं दोषाय तद्गुणाय कृतम् ।। ७० *२ 1277 ) सामायिकं श्रितानां समस्तसावद्य योगपरिहारात् । भवति महाव्रतमेषामुदये ऽपि चरित्रमोहस्य ॥ ७०*३ 1278 ) एवं विवक्ष्यमाणं प्रातमध्याह्नसांध्यसमयेषु । त्रीन् वा द्वौ वा वारानेकं वा वन्दनेत्यकर्थि ॥७१ सामायिक कही जाती है। और जो आमरण धारण की जाती है वह अनियतकालीन सामायिक कहलाती है । वह सामायिक संसारसमुद्र को मंथनेवाली है। (अर्थात् इससे संसार का नाश होता है )। इसलिये अपनी शक्ति के अनुसार उस सामायिक को धारण करना चाहिये ॥ ७० ॥ इष्टानिष्ट समस्त वस्तुओं के विषय में राग-द्वेष के परित्यागपूर्वक समताभाव का आलम्बन कर के आत्मस्वरूप की प्राप्ति को कारणभूत सामायिक को बहुत प्रकार से करना चाहिये ॥ ७०*१॥ उस सामायिक को रात और दिन के अन्त में - इन दो सन्ध्याकालों में - तो स्थिरतापूर्वक अवश्य ही करना चाहिये । इसके अतिरिक्त यदि अन्य समय में भी उसे किया जाता है तो वह दोषजनक नहीं होती, किन्तु अन्य समय में भी की गई वह लाभप्रद ही होती है ॥ ७०२२॥ जो श्रावक उस सामायिक का आश्रय लेते हैं उनके समस्त सावध योग की निवृत्ति हो जाने से उस समय चारित्रमोह -प्रत्याख्यानावरण क्रोधादि - के उदय के होनेपर भी महावत होता है ॥ ७०*३ ॥ इस प्रकार जिसका कि वर्णन आगे किया जा रहा है ऐसी उस सामायिक को प्रातःकाल में मध्यान्ह में और सन्ध्याकाल में तीनों वार, दो वार अथवा एक वार करना चाहिये इसको वन्दना कहा गया है । ७१ ॥ ७०*१) 1 PD°मवलम्ब्यं. 2 D बहुवारम् । ७०*२) 1 सामायिकम्. 2 D गुणाय भवति । ७१) 1 कथिता। ४१ Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३२२ - धर्मरत्नाकरः - [१५. ७२1279 ) एषातु नमस्या' स्यानित्या नैमित्तिकी वणिज्येव ।। वीथीमथ देशान्तरकालान्तरमभ्युपेत्य वेत्यार्षम् ॥ ७२ 1280 ) या यत्र यदा च यथा क्रियाकलापे ऽभ्यधायि सकलापि । सा तत्र तदा च तथा सामायिकसुव्रतैः कार्या ॥ ७३ 1281 ) समस्तसावद्यमपास्य कुर्यादेकात्मचिन्तां यदि वा गुरूणाम् । गुणावलेानमथापि पाठं मनोवचःकायविशुद्ध युपेतः ॥ ७४ 1282 ) सावज्जजोगा विरमेण ठिच्चा तत्थेण विण्णाणघणं मुणित्ता । सुहं सहस्साणुहवित्तु सम्म पारेमि सामाइयजोगमण्डि ॥ ७४*१ 1283 ) आत्मस्थं वापि दर्पाद्यमवज्ञानादिरूपताम् । ततस्तत्फलभागी न बीजं धान्यं वपत्रिव ।। ७५ ... यह वन्दना नित्य और नैमित्तिक के भेद से वाणिज्य - व्यापार के समान दो प्रकार की है। उसे मार्ग में अथवा देशान्तर या कालान्तर को प्राप्त होकर करना चाहिये, ऐसा आगम है ।। ७२ ॥ जो क्रिया जिस देश में, जिस काल में और जिस प्रकार से क्रिया कलाप में कही गई. है, उस सब को उस देश में उस काल में और उसी प्रकार से सामायिक व्रत के परिपालक श्रावकों को करना चाहिये ॥ ७३ ॥ मन, वचन और काय की विशुद्धि से संयुक्त श्रावक को समस्त सावध कर्म को दूर कर के एक आत्मा का चिन्तन करना चाहिये अथवा गुरुओं – पाँचों परमेष्ठियों - के गुण समूहका ध्यान करना चाहिये या फिर पाठ-सामायिक पाठ आदि -- को पढना चाहिये ॥७४॥ मैं सावध योग से रहित होता हुआ आत्मा को यथार्थ रूप से (अथव। शास्त्र से) विज्ञान स्वरूप जानकर भली भाँति अनुभव करके अब इस समय उस सामायिक योग को पूर्ण करता हूँ ॥ ७४*१॥ यदि आत्मा में उन्मत्तता, असावधानी आदि दोष रहेंगे तो सामायिक की अवज्ञादिक होने से उस से कर्मक्षय रूप फल की प्राप्ति न होगी। जैसे - कोई मनुष्य कच्चा धान्य बीज समझ कर बोएगा तो उस से फलप्राप्ति कैसे होगी ।। ७५ ॥ ७२) 1 वन्दना. 2 D सर्वकालम्. 3 D मार्ग. 4 D ग्रन्थं । ७४) 1 पञ्चपरमेष्ठीनाम् । ७४.१) ID आत्मसद्भावं ज्ञात्वा. 2 D अनुभूत्वा. 3D सामायिकं करोमि । ७५) ID आर्ष ग्रन्थकथितमार्ग विना यः करोति. 2 P तत्त्वंस्तत्फल', निश्चितम. 3 P ना, पुरुषः. 4 D अवसरं विना बीजं व न्यथा न फलति । Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - १५.७८ ] - सामायिकप्रतिमाप्रपञ्चनम् - 1284 ) वचनमनःकायानां दुःप्रणिधानान्यनादरश्चैव । स्मृत्यनुपस्थानयुताः पञ्चेति चतुर्थशीलस्य ॥ ७५*१ 1285 ) रक्षन व्रतानि सकलान्यपि कर्बुराणि सामायिकं यदि तथाविधमेव कुर्यात् । वेश्माश्रमी' समयनामधरः स गीतो मध्योऽप्यसौ नियतकालनमस्क्रियाकृत् 1286 ) यस्तु व्रतानि परिपात यथोदितानि कालिकी वितनुते गुरुवन्दनां च । वन्दारुरेष गदितः समयस्थिति निर्वेदवर्धितमहागुणधर्मधुर्यः ॥ ७७ 1287 ) यथोक्तं यः कुर्यानियतमथ सामायिकपदं भवारामस्फारैः करणकुविकल्पैरचलितः। अमन्दानन्दोद्यद्गुरुमहिमचिज्ज्योतिरमलो जनः सामायिक्याः श्रिय इह भवेत्पात्रमसमम् ।। ७८ वचनदुष्प्रणिधान, मनोदुष्प्रणिधान, कायदुष्प्रणिधान, अनादर व स्मृत्यनुपरस्थान के पांच चतुर्थशील-सामायिक व्रत के अतिचार हैं ॥ ७५*१॥ - जो गृहस्थ सर्व व्रतों को दोषमिश्रित - विचित्र - धारण करता है, वह यदि सामायिक व्रत को भी उसी प्रकार - दोषमिश्रित - धारण करता है, तो (धार्मिकों में) वह मध्यम श्रावक हो कर भी जघन्य माना गया है । यद्यपि वह सामायिक नियतकाल में करता है, तो भी वह जघन्य माना गया है ॥ ७६ ॥ इसके विपरीत जो उपर्युक्त सर्व व्रतों को निर्दोष पालता है तथा तीनों संध्याकाल में गुरुवन्दना को करता हैं उसे धर्म की मर्यादा को जानने वाले विद्वानों ने वंदारु - वंदना करने वाला-(सामायिक व्रती ) कहा है । वह वैराग्य से महान् गुणों को वृद्धिंगत करता हुआ धर्म के भार को धारण करता है। (तात्पर्य, जिस श्रावक के मन में विरक्ति अधिक बढ़ जाती है, वह धर्म में अधिक प्रवृत्ति करता है। उसके व्रतादिक निर्दोष और गुणयुक्त हो कर बढते जाते हैं तथा वह श्रावकों में प्रधान गिना जाता है) ॥७७ ॥ . जैसा कि सामायिक का स्वरूप पूर्व में कहा गया है, तदनुसार जो मनुष्य संसाररूप उद्यान को विस्तृत करने वाली इन्द्रियों व कुत्सित विकल्पों से विचलित न हो कर असीम आनन्दपूर्वक उत्पन्न होने वाली व भारी महिमा से संयुक्त ऐसी चैतन्य ज्योति से निर्मल होता हुआ उस नियत सामायिक को करता है, वह सामायिकी - सामायिक सम्बन्धी अथवा समय के अनुरूप - लक्ष्मी का असाधारण पात्र होता है ।। ७८ ॥ ७५*१) 1 D विस्मरणं. 2 पञ्चातीचारः . 3 सामायिकस्य । ७६) 1 गृही. 2 PD°मन. रिक्या । ७७) 1 पालयति। Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ धर्म रत्नाकरः - ३२४ 1288 ) इदमनावरतां चरतामभ्रूज्जलनिधौ मरणं तरणं परम् । परभवे व्यसनं व्यसनाशनं प्रवचने ऽभिहितं स्वहितं सदा ॥ ७९ 1289 ) सामायिकस्य मूलं गुरुपञ्चकमस्मरन् सुभोमो' ऽपि । असुरे जलधिमध्ये saf नरके सप्तमे ऽप्यजनि ॥ ८० - 1290 ) सामायिकानभिज्ञो ऽपि मिथिलापद्मको भ्युपैत् । वासुपूज्यनमस्यातस्तद्भत्रे ऽप्यूजितां श्रियम् ॥ ८१ 1 [ १५.७९ - 1291 ) समन्तभद्रस्य च भस्मकाशनं वितन्वतो ऽभिस्तुतिमात्रकं मुनेः । स्वयं त्रुटति स्म च बन्धनान्यलमितीदमार्षे बहुधा विचारितम् ॥ ८२ 1292 ) अस्तरां सुविधिना विदधातु चैत -- निर्वोदुमिच्छति यदि प्रतिमां तृतीयाम् । पूजाप्रपञ्च रचने च कियान्विशेषः सामायिकस्य गदितः प्रथमं मयैव ॥ ८३ जो जन उस सामायिक का आचरण नहीं करते हैं, उनका संसाररूप समुद्र में डूब कर मरण होता है । 'संसार में परिभ्रमण करते हुए महान् कष्ट को सहते हैं ) और जो उसका आचरण करते हैं, उनका उक्त संसार समुद्र से अतिशय उद्धार होता है । (वे संसार परिभ्रमण से छूटकर मुक्तिसुख का अनुभव करते हैं) । इसी प्रकार सामायिक का आचरण न करने वाले प्राणी परभव में व्यसन ही जिसका भोजन है ऐसे व्यसन को - कष्ट को -सहते हैं और इसके विपरीत आचरण करने वाले भव्य सदा आगम में निर्दिष्ट आत्महित को करते हैं ॥ ७९ ॥ सामायिक के मूलभूत पाँच परमेष्ठियों का स्मरण न करनेवाला - पंच नमस्कार मंत्र की विराधना करनेवाला - सुभीमचक्रवर्ती समुद्र के मध्य में असुर से मारा जा कर "सातवीं पृथिवी के भीतर अवधिष्ठान नामके नरक में उत्पन्न हुआ ॥ ८० ॥ राजा मिथिला पद्मक पद्मरथ - सामायिक का स्वरूप भी नहीं जानता था, फिर भी वह ' वासुपूज्याय नमः इस मंत्र का उच्चारण सतत करता था, इस से वह उसी भव में उत्कृष्ट लक्ष्मी को - वासुपूज्य तीर्थंकर के समवसरण में गणधर पद को प्राप्त हुआ ॥ ८१ ॥ भस्मक रोग के नाशार्थ विपुल आहार करने वाले समन्त भद्राचार्यने जब वृषभादि तीर्थकरों की स्तुति प्रारम्भ की तब उन के बन्धन स्वयमेव टूट गये थे । विषय का विचार आगम में अनेक प्रकार से किया गया है ॥ ८२ ॥ ८०) 1 चक्रवर्ती. 2 वधितम् । ८१ ) 1 पद्मकः श्रियम् अङ्गीकृतवान् । ८२ ) 1 भस्म व्याधिः । ८३) 1 PD° आतस्तरां । Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ • सामायिक प्रतिमाप्रपञ्चनम् - - - १५.८५ ] 1293 ) चेत्सामायिकसागरानुगतिका एताः क्रिया निश्चयात् कुर्वीतान्वहमर्जयंश्च सुखदौ तावर्थकामावपि । यत्प्राथ्यं जगदीश्वरैः प्रतिपदं यत्नैर्वचोगोचरं - स्तन्निःश्रेयसरत्नमङगकरकं कुर्याज्जनो लीलया || ८४ 1294 ) यद्येतस्याः' पिबति सुरसं निविरामं ' विरागी सांसारिक्याः श्रिय इह तदा मोक्षलक्ष्म्या वरीता । दासायन्ते जगदसुलभा रिद्वयश्चाणिमाद्या बन्धूयन्ते निरुपमगुणाः किं वृथान्यैः प्रलापैः ।। ८५ इति धर्मरत्नाकरे सामायिक प्रतिमाप्रपञ्चनं पञ्चदशो ऽवसरः ।। १५ ।। प्रातः काल सामायिक करे । इसलिये यदि श्रावक तीसरी प्रतिमाका आमरण निर्वाह करना चाहता है तो उसे निर्दोष विधिपूर्वक सामायिक को करना चाहिये । पूजा की सविस्तर रचना मे सामायिक के fear भेद हैं, यह में पहले ही कह चुका हूँ ॥ ८३ ॥ सामायिकादि क्रिया से अणिमादि गुणप्राप्ति और मुक्ति लाभ ३.२५ अर्थ और काम को भी प्राप्त करने वाला श्रावक यदि सामायिक समुद्र का अनुसरण करनेवाली वंदना - स्तुति आदि क्रियाओं को निश्चय से करता है, तो जगत् के ईश्वर अर्थात् इन्द्र, धरणेन्द्र और चक्रवर्ती जिस पद के लिये अनिर्वचनीय प्रयत्नों द्वारा पद-पदपर प्रार्थना करते हैं उस मोक्षरूप रत्न को वह अनायास ही हस्तगत कर लेता है ॥ ८४ ॥ यदि मनुष्य विरक्त हो कर इस सामायिक प्रतिमा के उत्तम रसका निरन्तर पान करता है - उसका विधिपूर्वक सानन्द पालन करता है - उसे यहाँ सांसारिक सम्पत्तियाँ प्राप्त होती हैं व अन्त में मुक्ति लक्ष्मी भी उसका वरण करती है । इस के अतिरिक्त जो अणिमा, महिमा आदि ऋद्धियाँ अन्य संसारी जनों के लिये दुर्लभ हैं वे उसके दास के समान सेवा करती हैं, तथा बहुत बकवाद करने से क्या अनुपम गुण अनन्त ज्ञानादि - उसके बन्धन जैसे बन जाते हैं, अर्थात् बन्धु के समान सदा पास में रहते हैं ॥ ८५ ॥ इस प्रकार धर्मरत्नाकर में सामायिक प्रतिमा का विस्तार करनेवाला पन्द्रहवाँ अवसर समाप्त हुआ ।। १५ ।। ८४) 1 अङगभूषणम्, D हस्तगतम् । ८५ ) 1 सामायिकप्रतिमाया :. [विराम ] | 009 2 विनाशरहितम् J Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [१६. षोडशो ऽवसरः] [पोषधपतिमापपञ्चनम्] 1295) परावरप्रवरसुखैक कारणं तपो महाभवभवतापवारणम् । प्रपञ्च्यते परमधुना ह्यगारिणां प्रसंगतः किमपि महानगारिणाम् ॥ १ 1296 ) यदाचरन् देव इव प्रपूज्यते परैरपि स्वैरपि यत्र तत्र ना। __ परैर्गुणैर्दूरमपाकृतो ऽपि सन्नदस्तपस्तप्यमपास्ततन्द्रिभिः ॥ २ 1297 ) अष्टम्यां च चतुर्दश्यां पक्षयोरुभयोरपि । उपवासः प्रकर्तव्यो विषयग्रामवर्जितः ॥ ३ 1298 ) स्वस्वार्थग्रामदेशेभ्य उपेत्या वसन्ति यत् । करणान्युपवासो ऽतश्चतुर्धाहारदूरकः ॥ ४ ___ जो तप, पर, अवर और प्रवर सुख का-सर्वोत्कृष्ट सांसारिक सुख और मोक्षसुख दोनों का भी- कारण होकर दीर्घ संसार व उसके संताप को दूर करने वाला है, उस गृहस्थों के उत्कृष्ट तप का यहाँ विस्तार से वर्णन किया जाता है। प्रसंगवश यहाँ महर्षियों के भी तप का कुछ कथन किया जायेगा॥१॥ जिस तप का आचरण करनेवाला मनुष्य उत्तम गुणों से रहित होनेपर भी जहाँ-तहां दूसरे सज्जनों के द्वारा और स्वकीय जनों के भी द्वारा पूजा जाता है, उस तप को निरंतर आलस्य से रहित होकर तपना चाहिये ॥२॥ गृहस्थ को कृष्ण और शुक्ल दोनों ही पक्षों में अष्टमी और चतुर्दशी के दिन इन्द्रियविषयसमूह से विमुख होकर उपवास को करना चाहिये ॥३॥ चूंकि इन्द्रियाँ अपने अपने विषयसमूह-स्पर्शरसादि-रूप देशों से (उपेत्य) आकर यहाँ अर्थात् चार प्रकार के आहार के त्यागरूप उपवास में (वसन्ति) निवास करती हैं, अतएव २) 1 PD°यत्र तत्र. 2 D नरः, 3 D निराकृतोऽपि । ४) 1 D परिणाम व्यावृत्य. 2 D तपसि । Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१६. ५१२] - प्रोषधप्रतिमाप्रपञ्चनम् - "३२७ 1299) तदुक्तम् सामायिकसंस्कारं प्रतिदिनमारोपितं स्थिरीकर्तुम् । पक्षार्धयोयोरपि कर्तव्यो ऽवश्यमुपवासः ॥ ४*१ 1300 ) मुक्तसमस्तारम्भः प्रोषधदिनपूर्ववासरस्यार्थे । उपवासं गृह्णीयान्ममत्वमपहाय' देहादौ ॥ ४*२ 1301 ) मूरिदेवसविधे' स गृहयते यत्र नास्ति गणनायकः पुनः। तत्र सद्विधिपुरस्सरत्वतः आत्मनेव गुरुदेवशासनात ॥५ 1302 ) श्रित्वा विविक्तवसति समस्तसावद्ययोगमपनीयं । सर्वेन्द्रियार्थविरतः कायमनोवचनगुप्तिभिस्तिष्ठेत् ॥ ५*१ 1303) धर्मध्यानासक्तो वासरमतिवाह्य विहितसांध्यविधिः । शुचिसंस्तरे त्रियामां गमयेत्स्वाध्यायहतनिद्रः ॥ ५*२ उक्त चार प्रकार के आहार के परित्याग को उपवास कहा जाता है । (अभिप्राय यह है कि, उपवास के समय इन्द्रियाँ अपने अपने विषयों से विरत होकर धर्मकार्य में प्रवृत्त होती हैं। इसीलिये ' उपेत्य वसन्ति अत्र इति उपवासः' इस उपयुक्त निरुक्ति के अनुसार चार प्रकारके आहार के परित्याग का 'उपवास' यह नाम सार्थक समझना चाहिये) ॥ ४ ॥ कहा भी है प्रत्येक दिन में आत्मापर आरोपित- अंकुरित किये गये - सामायिक के संस्कार को स्थिर करने के लिये दोनों पक्षाओं में (अर्थात् प्रत्येक पक्ष के दो दो अर्ध भागों में -दोनों अष्टमी और दोनों चतुर्दशी दिनों में) उपवास को अवश्य करना चाहिये ॥ ४*१ ॥ प्रोषधोपवास के पूर्व दिन-सप्तमी व त्रयोदशी-के अर्धभाग (मध्यान्ह ) में समस्त आरम्भकार्योंको छोडकर शरीरादि की ओर से निर्ममत्व होते हुए उपवास को स्वीकार करना चाहिये ॥ ४*२ ॥ वह उपवास आचार्य अथवा जिनदेव के पास ग्रहण किया जाता है। परन्तु जहाँ आचार्य अथवा जिनदेव नहीं है, वहाँ वह उत्तम विधि के अनुसार गुरुदेव को आज्ञा से स्वयं भी ग्रहण किया जा सकता है ॥५॥ उपवास को स्वीकार करनेवाले श्रावक को किसी एकान्त स्थान का आश्रय लेकर समस्त सावद्य प्रवृत्ति का त्याग करते हुए सम्पूर्ण इन्द्रिय विषयों से विरत होना चाहिये तथा काय गुप्ति, मनोगुप्ति और वचनगुप्ति इन तीन गुप्तियों के साथ स्थित होना चाहिये ॥५*१॥ इस प्रकार से उसे धर्म ध्यान में आसक्त होकर दिन को - सप्तमी या त्रयोदशी के ४*२) 1D त्यक्त्वा । ५) 1 D समीपे । ५*१) 1 D एकान्तगृहम्. 2 D निराकृत्य । ५*२) 1 सामायिकादयः.2 रात्रि.3D निद्रारहितः। Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३२८ [ १६. ५७३ - धर्मरत्नाकर:1304) प्रातः प्रोत्थाय ततः कृत्वा तात्कालिक क्रियाकल्पम् । निर्वतयेद्यथोक्तं जिनपूजां प्रासु कैव्यैः ॥ ५*३ 1305 ) उक्तेन ततो विधिना नीत्वा दिवसं द्वितीयरात्रि च । अपि वाहयेत्पयत्नादधं च तृतीय दिवसस्य ।। ५*४ 1306 ) इति यः षोडशयामान् गमयति परिमुक्तसकलसावधः । ___ तस्य तदानीं नियतं पूर्णहिंसाढतं भवति ॥५*५ 1307) अनवेक्षितापमाजितमादानं संस्तरस्तथोत्सर्गः। स्मृत्यनुपस्थानमनादरश्च पञ्चोपवासघ्नाः ॥ ५*६ इत्युत्तमोपवासविधिः। दिन को-बिताते हुए सायंकाल को विधि- सामायिक बंदना आदि को-करना चाहिये। तत्पश्चात् पवित्र बिस्तर पर- शुद्ध चटाई आदि के ऊपर - स्वाध्यायसे निद्रा को जीतते हुए रात्रि को व्यतीत करना चाहिये ॥ ५*२ ॥ पश्चात् प्रातःकाल में उठकर और उस समय की सामायिक-देववन्दनादि विधि को कर के तदनन्तर आगमोक्त विधि के अनुसार प्रासुक जल चन्दनादि द्रव्यों से जिनपूजा को करना चाहिये ॥ ५३॥ ____ तत्पश्चात् उपर्युक्त विधि के साथ दूसरे दिन और रात्रि को - अष्टमी और पूर्णिमा या अमावस्या के दिनभाग और रात्रिभाग को-बिताकर प्रयत्नपूर्वक तीसरे दिन के- नवमी प्रतिपद् के-आधे भाग को भी बिताना चाहिये ॥ ५*४ ॥ इस प्रकारसे जो समस्त सावद्य प्रवृत्ति से रहित होकर सोलह (४+ ८+४ = १६) प्रहरों को बिताया करता है, उसके उस समय नियम से पूर्ण अहिंसाव्रत - अहिंसा महाव्रत - होता है ॥५*५॥ अनवेक्षित - अप्रमार्जित आदान, अनवेक्षित-अप्रमार्जित संस्तर, अनवेक्षित-अप्रमाजिंत उत्सर्ग, स्मृत्यनुपस्थान और अनादर ऐसे पाँच प्रोषधोपवास के विघातक अतिचार हैं। (अनवेक्षित-अप्रमार्जित आदान-प्राणियों को बिना देखे तथा मृदु उपकरण से बिना झाडे अहंदादि परमेष्ठियों के पूजोपकरण, पुस्तकादिक और अपने वस्त्र आदि को ग्रहण करना या रखना। अनवेक्षित-अप्रमार्जित संस्तर- प्राणियों को बिना देखे और बिना झाडे चटाई आदि को भूमिपर बिछाना। ५*५) 1 D महाव्रतम् । ५६) 1 D विस्मरणम् । Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१६. ९) - प्रोषधप्रतिमाप्रपञ्चनम् - ३२९ 1308 ) आरम्भजलपानाभ्यां मुक्तो ऽनाहार उच्यते । अनूपवासस्त्वारम्भादुपवासो ऽम्बुपानतः ॥६ 1309 ) महोपवासो द्वयजितः सदा जिनागमाकर्णनपाठचिन्तनः । अलंकृतः प्रासुकभूमिशय्यया जिनालये स्वालय एव वा रहः ।। ७ 1310 ) चतसृणां तु भुक्तीनां द्वयोर्वापि विवर्जनात् । द्विविधो ऽसौं पुनर्जेयःप्राचीनः सकलो ऽपि हि ॥ ८ 1311 ) पर्वसु स भवेन्नित्यः पञ्चम्यादिषु महाविधानेषु । नैमित्तिको व्रतवतामितरेषां स्याद्विधाने सः ॥ ९ अनवेक्षित-अप्रमार्जित उत्सर्ग - प्राणियों को बिना देखे और बिना झाडे भूमिपर मल-मूत्र छोडना। स्मृत्यनुपस्थान – भूखसे पीडित होने से प्रोषधव्रत में मन नहीं लगना। अनादर-भूख से पीडित होने से आवश्यकों में उत्साह न होना, प्रोषधव्रत में उत्साह न रहना) ॥ ५*६ ॥ इस प्रकार से यह उत्तम उपवास की विधि कही गई है। आरम्भ और जलपान से मुक्त अनाहार कहा जाता है। आरम्भ से अनूपवास और जलपान से उपवास कहा जाता है ॥६॥ परन्तु महोपवास सदा उन दोनों से रहित होता है और वह जिनालय में अथवा अपने ही घर के भीतर एकान्त स्थान में प्रासुक भूमिशय्या के साथ जिनागम के सुनने, पढने और ध्यान से सुशोभित होता है। (अभिप्राय यह है कि चारों प्रकार के आहार का जो सर्वथा परित्याग किया जाता है वह महोपवास कहलाता है। इस महोपवास में सब प्रकार के आरम्भ को छोडकर जिनभवन अथवा अपने ही घर के एकान्त भाग में प्रासुक भूमिके ऊपर स्थित हो कर स्वाध्याय, स्तुतिपाठ एवं ध्यान आदि में समय बिताना चाहिये। इससे उसकी शोभा के साथ सफलता भी निर्मा वह उपवास चारों भोजनों के परित्यागसे अथवा दो ही भोजनों के परित्याग से दो प्रकार का जानना चाहिये-प्राचीन और सकल ॥८॥ वह व्रती जनों के अष्टमी व चतुर्दशी पर्यों में नित्य तथा पंचमी आदि महाविधानों में व्रतविशेषों में-नैमित्तिक होता है। अन्य जनों के-अवतियों के विधान के समय होता है ॥९॥ ६) 1 निर्जल: उपवासः. 2 जलपानात् उपवासः उच्यते । ७) 1 आरम्भजलपानाभ्यां वर्जितः महोस्वासो भवति. 2 एकान्ते । ८) 1 अशनं खाचं स्वादं पेयं चतुःप्रकारमाहारं भवति । तत्र अशनं भक्तादिकम्, साधं पक्वान्नकम् । द्वयोवर्जनाद् द्विविध: संज्ञोपवासो भवति. 2 उपवासः. 3 एकविधिः सर्वपूर्वाचार्योक्तः।। Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - धर्मरत्नाकरः - 1312 ) हेतोरात्मस्वभावस्य पूरणात्पर्व गीयते । पूजाक्रियाव्रताधिक्यं धर्मकर्मात्र बृंहयेत् ॥ १० 1313 ) यद्यत्र चित्तमालिन्यं शक्तिर्वापि न विद्यते । एकभक्तादिकं किंचिद्विधीयेत विशेषणम् ॥ ११ 1314) तदुक्तम् ततो ऽभिमतं बाह्यं येन चेतो न दुष्यति । जायते येन च श्रद्धा येन योगक्षतिर्न च ।। ११*१ 1315) बाह्यं तपः षड्विधमात्मशक्त्या तथान्तरङगं सकलं विभक्त्या । कर्मेन्दाहोर्ध्वगतिप्रकाशं विधीयतां पावकसंनिकाशम् ॥ १२ 1316 ) सर्वे सर्वविदो ऽप्यतीतजनने शार्दूलविक्रीडित प्रायाण्युच्चविधानकानि सकलान्यूचुश्च चक्रुः स्वयम् । छन्दांसीव सुसंहतानि श्रयति प्रस्तारभञ्ज्यादरादाचीर्णानि कियन्त्यपीत रजनैर्ब्रूमो वयं तद्यथा ।। १३ ३३० [ १६.१० स्वभावको पूर्ण करने रूप हेतु से अष्टमी चतुर्दशी आदि को पर्व कहा जाता है। पर्व दिनों में पूजा, क्रिया एवं व्रतों की अधिकता को बढाना चाहिये । ( अभिप्राय यह है कि अष्टमी आदि पर्व दिनों में आरम्भ के परित्यागपूर्वक उपवास व स्वाध्यायादि शुभ क्रियाओं में प्रवृत्त रहने से आत्मस्वभाव की पूर्णता होती है, अतः इनका पर्व यह नाम सार्थक है ) || १० || यदि उपवास के विषय में अपना चित्त मलिन है, अथवा उसके करने की शक्ति नहीं है, तो एक भक्त एकाशन व ऊनोदर - आदि कुछ विशेष करना चाहिये ॥ ११ ॥ सो ही कहा है जिस से चित्त दूषित ( मलिन) नहीं होता है, जिस से श्रद्धा उत्पन्न होती है और जिससे आत्मध्यान में बाधा नहीं आती है वह बाह्य तप माना गया है ।। ११*१॥ अनशन, अवमोदर्य वृत्तिपरिसंख्यान, रसपरित्याग, विविक्त शय्यासन और काय - State बाह्य तप छह प्रकार का है। उसे अपनी शक्ति के अनुसार करना चाहिये तथा अन्तरंग तप भी जो छह प्रकार का है उसे विभाग रूप से करना चाहिये । ये दोनों तप कर्म रूप इन्धन को जलाकर जीव की ऊर्ध्व गति को प्रगट कर देते हैं । इसलिये अग्नि के समान कर्म रूप इन्धन के जलानेवाले इन तपों का आचरण करना चाहिये ॥ १२ ॥ सब ही सर्वज्ञों ने वीतराग जिनों ने - पूर्व भव में सिंह की क्रीडा के समान भयानक ११) 1 D मलिनम् । १२) 1 अग्निसदृशम् । १३ ) 1 D अरहंत: 2 कृतवन्त: 3 D छन्दप्रसारवत् मिलितानि । Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३३१ -१६. १६] - प्रोषधप्रतिमाप्रपञ्चनम् - 1317) आनन्दतो ऽनन्तधनश्रियो ते ई विधि प्रोषधमग्रहीष्टाम् । आनन्दतो ऽनन्तधनश्रियौ ते संसाररुप्रोषधमेतदेव ॥ १४ 1318) विदेहादौ क्षेत्रे कुलकरगणैः प्राप्य जननं' वितीर्याराहानं परममुनिपानां च विधिना । कृतः कल्याणाख्यः सकलजिनपानां विधिरयं समग्रैस्तैर्भट्टैरविचलधिया सौख्यसरणिः ॥ १५ 1319 ) कल्याणराजसुतपो कृत राजगुप्त श्चान्द्रायणेन सह संखिकया च धीरः। आचाम्लवर्धनमधीरजनाविषह्यं दैवीं च खेचरभवां श्रियमाप तेभ्यः ॥ १६ समस्त उत्कृष्ट व्रतविधानों- शार्दूल विक्रीडित आदि व्रत विशेषों- का व्याख्यान भी किया था तया स्वयं आचरण भी किया था। इसके अतिरिक्त छन्दों-काव्यगत वृत्तों के समान अतिशय मिले हए और प्रस्तारों का- रचनाविशेषों का- आश्रय लेनेवाले उन कितने ही व्रतविधानों का आचरण सर्वज्ञों के अतिरिक्त अन्य जनों ने भी आदरपूर्वक किया था उनका हम यहां इस प्रकार से कथन करते हैं ॥ १३ ॥ अनन्त और धनश्री नाम के दो भव्यों ने व्रतपालन की इच्छा से प्रोषध को धारण किया था। इससे वे दोनों आनन्द से अनन्त धन और लक्ष्मी से सम्पन्न हुए । संसाररूप रोग के नष्ट करने के लिये यही उत्तम औषध है ॥१४॥ कुलकर समूहों ने विदेहादि क्षेत्र में जन्म लेकर विधिपूर्वक उत्तम मुनियों को दान दिया था। तथा सर्व तीर्थंकरों की कल्याण नाम की इस विधि को किया था । (प्रत्येक कल्याण के दिन विधिपूर्वक उपवासादि किया था)। इससे उन सब भद्रजनों ने निश्चल बुद्धि से सुख के मार्ग को प्राप्त किया था॥ १५ ॥ धोर राजगुप्त ने संखिका श्राविका के साथ चान्द्रायण तप और कल्याणराज नामक तप को किया था। तथा कातर जनों के लिये असह्य ऐसे आचाम्लवर्धन नामक तप को किया था। उन व्रतोंके प्रभाव से वे देवोंकी लक्ष्मी को और विद्याधरों की विभूति को प्राप्त हुए थे। . १४) 1 अनन्तश्रीधनश्रीश्रियो द्वे. 2 द्वे वाञ्छके. 3 द्वे गृहीतवत्यौ. 4 रोगः विनाशकः वा । १५) 1 D पूर्वभव. 2 D समस्तद्रव्यदानम्, आसमन्तात् दानम् । १६) । कृतवान्. 2 कश्चिद् राणा. 3 PD सुप्तः संख्यावल्या व्रतम्, D बिनिभद्रपूर्वभवे । Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३३२ - धर्मरत्नाकरः [१६. १७1320 ) विनिर्ममेऽनामिकयाविनिन्धः श्रुतैकभक्त्या श्रुतसागराख्यः । श्रेयः श्रियं प्राप यतो दुरापां श्रेयस्यतु प्राणिगणस्ततोऽपि ॥ १७ 1321 ) श्रीदत्ताप्यकरोद्धर्मचक्रवालं यतो ऽभवत् । अर्धचक्रिसुता धर्मचक्रचिह्न स्वमिच्छती ॥ १८ 1322) संपदा' संपदास्थानं पञ्चमी कमलश्रिया । रोहिणी रोहिणी चक्रे सशोका शोकहारिणीम् ॥ १९ 1323) नन्नरन्तर्यसान्तयतिथितीक्षिपूर्वकः । उपवासविधिश्चित्रश्चिन्त्यः श्रुतसमाश्रयः ॥ १९*१ 1324) निगदितं बहुधेति जिनेश्वरैरनशनं भवसंततिनाशनम् । यदभिसेवनमाचरतां सतां गलति कर्मकदम्बकडम्बरम् ॥ २० 1325) विशुध्ये नान्तरात्मायं कायक्लेशविधि विना । किमग्नेरन्यदस्तीह काञ्चनाश्मविशुद्धये ॥ २०*१ __ अनामिका श्राविकाने श्रुतज्ञान के ऊपर असाधारण भक्ति रखकर श्रुतसागर नाम के प्रशंसनीय तप को किया था, जिससे उस को श्रेयान् राजा के भव में दुर्लभ मोक्षलक्ष्मी प्राप्त हुई । इसलिये सभी प्राणिसमूह को शुभकार्य में प्रवृत्त होना चाहिये ॥१७॥ अपने को धर्मचक्र का चिन्ह प्राप्त होवे, ऐसी इच्छा रखनेवाली श्रीदत्ता ने धर्मचक्रवाल नामक व्रत को किया था, इस से वह अर्धचक्रवर्ती को कन्या हुई ॥ १८ ॥ कमलश्री नामक श्राविका ने ऐश्वर्य से सम्पत्ति के स्थानभूत पंचमी व्रत को किया था तथा शोकपोडित रोहिणोनामक श्राविका ने शोक को हरनेवाले रोहिणी व्रत को किया था। जो तपोव्रत आगम में कहे गये हैं, उनके अनेक प्रकार हैं। उनका विचार कर के स्वरूप को समझ कर के उनका आचरण करना चाहिये । यथा- कोई तपोव्रत निरन्तर करना पडता है, कोई व्रत सान्तर- कुछ समयका अन्तर दे कर - करना पड़ता है । कोई व्रत पंचम्यादि विशेष तिथि में ही किये जाते हैं और कोई व्रत - रोहिणि आदि - विशेष नक्षत्र के समय में किये जाते हैं ॥१९*१॥ __जिनेश्वरोंने संसार परम्परा को नष्ट करनेवाले उस अनशन तप को अनेकप्रकार कहा है, जिसका कि सेवन करनेवाले सज्जन आने कर्म सम.ह के प्रभाव को नष्ट करते हैं ॥२०॥ यह अन्तरात्मा कायक्लेश तप के बिना शुद्ध नहीं हो सकता है । सो ठीक भी है, क्यों कि, सुवर्ग पाषाण को शुद्धि के लिये अग्निको छोड कर दूसरा कोई उपाय है क्या ॥२०*१ १७) 1 Dममतारहित. 2 D श्रेयांस. 3 D खण्डयति । १८) 1 व्रतं उपवास च । १९) 1D विभूत्या. 2 D व्रतम् । १९*१) 1 P°तीर्थक्ष । २०) 1 यस्यानशनस्य । २०*१) 1 PD °ध्येतान्त । Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१६. २४] - प्रोषधप्रतिमाप्रपञ्चनम् - 1326) हस्ते चिन्तामणिस्तस्य दुःखद्रुमदवानलः । पवित्रं यस्य चारित्रैश्चित्तं सुकृतजन्मनः ।। २०*२ 1327 ) स्वाहारतो यथाशक्ति ग्रासादिपरिहापनम् ' । ऊनोदरं तदाख्यातं रुध्यते' गाद्धर्यमुद्धतम् ॥ २१ 1328 ) दातृपात्र गृहवस्तुगोचरो मानसे भवति यो विनिश्चयः । उद्धताक्षबलभङ्गकारणं तत्तपो कथि' जिनस्तृतीयकम् ॥ २२ 1329 ) एकान्तयोगत भावनादिसिद्धये गतासंयत जन्तु संगा । या स्थितिः शून्यनिकेतनादौ विविक्तशय्येति तपस्तदुक्तम् ॥ २३ 1330 ) कारणं करणवृत्तिरोधने कामदर्पदलने क्षमं तपः । सर्पिरादिरसवर्जनं यथाशक्ति पञ्चममगादि' संयतैः ॥ २४ ३३३ जिसका जन्म पुण्य से सुशोभित है, चारित्र से चित्त पवित्र है, उसके हाथ में दुःखरूपी वृक्ष को वनाग्नि के समान भस्म करनेवाला चिन्तामणि रत्न स्थित है, ऐसा समझना चाहिये ॥ २०२ ॥ अवमौदर्य - ऊनोदर तप अपने आहार के प्रमाण में (एक, दो व तीन आदि ) यथाशक्ति ग्रासों का कम करना, इसे दर तप कहते हैं । इस तप से आहार के विषय में जो उत्कट लोलुपता होती है वह नष्ट होती है ॥ २१ ॥ दाता, बर्तन, घर और वस्तु के विषय में जो मन में निश्चय होता है - यदि आज पुरुष, स्त्री अथवा पति-पत्नो पडगाहन करेंगे, तो आहारको ग्रहण करूँगा, अन्यथा नहीं ग्रहण करूंगा, इत्यादित्रिम किया जाता है उसे जिन भगवान् ने तीसरा तप- वृत्ति परिसंख्यान कहा है। यह तप उन्मत्त इन्द्रियों के बल को नष्ट करनेवाला है - उन्हें - विषयों की ओरसे विमुख किया करता है ॥ २२ ॥ - एकान्त समाधि और व्रत ( और मैत्री ) आदि भावनाओं को सिद्ध करने के लिये निर्जन ( पर्वत को गुंफा आदि) स्थानों में, जहाँ असंयत स्त्रीपुरुषादि तथा अन्य प्राणियों का संपर्क न हो, रहना उसे विविक्त शय्यासन नामक तप कहते हैं ॥ २३॥ यथाशक्ति जो घी आदि रसोंका परित्याग किया जाता है उसे संयमी जनों ने पाँचवा - रस परित्याग - तप कहा है । यह तप इन्द्रियों के व्यापार - विषय प्रवृत्ति - के रोकने में कारण एवं काम के अभिमान के नष्ट करने में समर्थ है ॥२४॥ w २१) 1 त्यजनम्. 2 P° रुद्ध्यतो । २२ ) 1 D कथितम् । २४ ) 1 गदितम्, D कथितम् । Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [१६. २५ - धर्मरत्नाकरः1331) शित्यास विशेषाश्च क्षुदादिसहनं तथा । संवेगभावितस्वान्तः कायक्लेशस्तदुच्यते ॥२५ 1332) यथादेशं यथाकालं यथादोषं यथानरम् । यथागमं च कुर्वीत प्रायश्चित्तं विशुद्धये ॥ २६ 1333) चित्रीयतै त्रिजगती च वशीभवन्ति देवादयोऽ पि रिपवो ऽप्यनुगा भवन्ति । यस्याः श्रियो ऽप्युपनता जगतां दुरापा ज्ञानादि पञ्च सुविनीतिममूं तनोतु ॥ २७ 1334) पात्रं किंचित्तमिह लभते यः श्रियां कोशवासो यस्मात्कीतिः स्थगयति दिशां चक्रवालं सुशुभ्रा । अभ्यर्चा स्वं नयति नितरामुन्नति सद्गुणोघं वैयावृत्त्यं दशसु रचयेत् सूरिमुख्येषु विद्वान् ॥ २८ शिति आदिक विविध आसन विशेषों से स्थित होकर ध्यान में लीन होना, भूख आदि को बाधा को सहन करना तथा मन को धर्मानुराग से संस्कृत करना, इसे कायक्लेश कहा जाता है ॥२५॥ देश, काल, दोष और मनुष्य की शक्ति के अनुसार आत्मविशुद्धि के लिये आगमोक्त विधि से प्रायश्चित्त करना, यह प्रायश्चित्त नाम का अभ्यन्तर तप है ॥२६॥ जिस विनय तप के प्रभाव से तीनों लोक आश्चर्यचकित होते हैं,देवादिक भी वश में होते हैं, शत्रु भो अपने अनुचर (सेवक) हो जाते हैं तथा साधारण मनुष्यों को दुर्लभ ऐसी संपदायें प्राप्त होतो हैं उस ज्ञानादि पाँच विषयक विनय को करना चाहिये ।।२७।। ... वैयावृत्त्य का परिपालन करनेवाला गृहस्थ उस पात्र को प्राप्त करता है, जो अनेक प्रकार की सम्पत्तियों का भाण्डागार होता है,जिसके निमित्त से अतिशय धवल कीति दिलमण्डल को आच्छादित (व्याप्त) करती है तथा जिस के आश्रय से अपने आपको, पूजा प्रतिष्ठा को और समीचीन गुणों के समूह को अतिशय उन्नति को प्राप्त करता है। इसलिये विद्वान् को आचार्य व उपाध्यायादि स्वरूप दश प्रकार के पात्रों में वैयावृत्य को करना चाहिये ॥ २८ ॥ २५) 1 कठिन आसन । २७) 1 D विन [ य ] व्रतम्. 2 विनीतेविनयस्य. 3 जगतां पूज्याः श्रियः. D सेवा. 4 अमू विनीति दुरापाम् । २८) 1 दिशचक्रम् । Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - प्रोषधप्रतिमाप्रपञ्चनम् - - - १६. ३१] 1335 ) आत्मेष्टमतिबोधनं परिणतिः पापात्मिका हीयते मार्गे नित्यमकम्पत नवनवं संवेजनं' गुप्तयः । प्रागल्भ्यं दधति स्फुरन्त्यपि वरं ज्ञप्तिप्रगल्भा गिरः स्वाध्यायः स तु पञ्चधा निरुपमं तप्यं तपो ऽतन्द्रितैः ॥ २९ 1336 ) वपुष्यपि त्यक्तममत्वबुद्धिः प्रदर्शकं मुक्तिपथ प्रकाशकम् । असंयमोच्छृङ्खलताप्रणाशं व्युत्सर्जनं धत्तं कृतान्तरासम् ॥ ३० (1337) दासन्त्युच्चैः सर्वलक्ष्ग्यो हि यस्माल्लोकाधीशा येन ते मागधन्ति । सर्व भावा हस्तरेखन्ति यस्माद्वयाने तस्मिन् भूयतामेकतानैः ॥ ३१ ३३५ स्वाध्यायसे अपने जो इष्ट जन है उन को उपदेश दे कर सन्मार्ग में लगाया जा सकता है, उसके निमित्त से पापप्रवृत्ति नष्ट होती है, मोक्षमार्ग में सदा स्थिरता होती है,नवीन नवीन संवेग उत्पन्न होता है, (धर्म में उत्साह वृद्धिंगत होता है, मन, वचन और शरीर की प्रवृत्तियाँ अपने वश रहती है), तथा तत्त्वज्ञानसे सामर्थ्य को प्राप्त हुई वाणी प्रकाशमान होती है अर्थात् लोगों को हितमार्ग दिखाने में उद्युक्त होती है । वह अनुपम स्वाध्याय वाचना, पृच्छना, अनुप्रेक्षा, आम्नाय और धर्मोपदेश के भेद से पाँच प्रकारका है । इसलिये उस स्वाध्याय तप का निरन्तर आलस्य रहित होकर आचरण करना चाहिये ॥ २९ ॥ जिस व्युत्सर्ग तप के प्रभावसे प्राणी अपने शरीर के विषय में भी ममत्व बुद्धि को छोड देता है, जो प्रदर्शक हो कर मोक्षमार्ग को प्रकाशित करता है, असंयमभाव से होनेवाली स्वेच्छाचारिता को नष्ट करता है, तथा जिसने मनकी चञ्चलता को नष्ट किया है ( ? ) उस व्युत्सगं नामक अभ्यन्तर तप को धारण करना चाहिये ॥ ३० ॥ www. जिस ध्यान के प्रभाव से सर्व सम्पत्तियाँ दास के समान सेवा करती है, लोक के स्वामी इन्द्र, धरणेन्द्र व चक्रवर्ती आदि - स्तुति किया करते हैं तथा जिससे सब पदार्थ हाथ की रेखाओं के समान स्पष्ट जाने जाते हैं, ऐसे उस उत्तम ध्यान में एकाग्रचित्त होना चाहिये ॥३१॥ २९) 1 PD वैराग्यम् । ३० ) 1 कायोत्सर्गम्. 2 यूयं कुरुत. 3 प्रलम्बितभुजम्. P° कृतान्तसम्°, D अभ्यन्तरअंशं । ३१) 1 ध्यानात् 2 ध्यानेन 3 भट्टत्वं कुर्वन्ति भट्टा इव भाचरन्ति वा D स्तुवन्ति 4 ध्यानात्. 5 ध्याने । Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३३६ - धर्मरत्नाकर: - [१६. ३२1338 ) प्राचीनाप्रतिमाभिरुद्वहति चेद्यः प्रौषधं ख्यापितं तद्रात्रौ पितृकानने निजगृहे चैत्यालये ऽन्यत्र वा । व्युत्सर्गो सिचयेन संवृतत नुस्तिष्ठेत्तनावस्पृहः दूरत्यक्तमहाभयो गुरुरतिः स प्रौषधी प्राञ्चितः॥ ३२ 1339) व्रतानि पूर्वाणि करोति सम्यक् तथैव चेत्लोषधमादधाति । स मध्यमो निःप्रतिमो लघीयान् यथाकथंचिद्वितयं वितन्वन् ।। ३३ इति धर्मरत्नाकरे प्रोषधप्रतिमाप्रपञ्चनः षोडशो ऽवसरः ॥१६॥ जो श्रावक पूर्व प्रतिमाओं के साथ पूर्व प्रकीर्तित प्रोषध प्रतिमा धारण करता है, रात्रि में श्मशान में, अपने घर में, चैत्यालय में अथवा अन्य स्थानमें इस व्युत्सर्ग तप को धारण करता है । वह वस्त्र से शरीर को ढंकता हुआ भी शरीर से नि:स्पृह होता है । वह महाभय का भी दूर से परित्याग करता है, उसकी पाँच परमेष्ठियों में अतिशय श्रद्धा होती है । ऐसाप्रोषधप्रतिमाधारक लोकपूज्य होता है ॥ ३२॥ __ जो श्रावक पूर्व व्रतों का निर्दोष पालन करता है तथा उन के साथ प्रोषध को धारण करता है तो उसे मध्यम प्रोषधधारक समझना चाहिये । तथा जो श्रावक प्रतिमाओं से रहित होकर जिस किसी प्रकार से सामायिक व प्रोषध को धारण करता है, उसे जघन्य प्रोषधधारी श्रावक समझना चाहिये ॥३३॥ इस प्रकार धर्मरत्नाकर में प्रोषध प्रतिमा का विस्तार से वर्णन करनेवाला सोलहवाँ अवसर समाप्त हुआ ॥१६॥ ३३) 1 P°निःप्रतिमां. Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [१७. सप्तदशो ऽवसरः] [सचित्तादिप्रतिमाप्रपञ्चनम् ] 1340) यो भोजनादिरुचितः किल को ऽपि भावो भोगाभिधां स लभते विविधप्रकारः। भूषादिको ऽपि बहुधा कथितोपभोगो भुञ्जीत तौ नियमितौ सततं गृहस्थः ॥१ . 1341 ) अविरुद्धा अपि भोगा निजशक्तिमपेक्ष्य धीमता त्याज्याः। अत्याज्येष्वपि सीमा कार्य कदिवानिशोपभोग्यतया ॥ १*१ ___जो अनेक प्रकार के भोजन आदि - एक ही बार भोगने योग्य -कोई भी उचित पदार्थ हैं वे भोग इस नाम को प्राप्त करते हैं तथा जो भूषण आदि- अनेक बार इभोगने योग्य - बहुत-से पदार्थ हैं उन्हें उपभोग कहा गया है । गृहस्थको निरन्तर उन दोनों को-भोग और उपभोग पदार्थों को -नियमित प्रमाण में भोगना चाहिये ॥ १॥ . जो भोग पदार्थ अविरुद्ध भी हैं अर्थात् जिनका सेवन अहिंसा धर्म के विरुद्ध नहीं है उनका भी विद्वान् मनुष्य को अपनी शक्ति के अनुसार परित्याग करना चाहिये। तथा जिन का परित्याग नहीं किया जा सकता है उनके विषय में भी इतने पदार्थों का उपभोग दिन में और इतने पदार्थोंका उपभोग रात्रि में करूँगा, ऐसी मर्यादा - प्रतिज्ञा - करनी चाहिये ॥ ११॥ " 11 : १) भोगोपभोगौ. 2 D निरन्तरम् | १*१) 1 स्त्रीआभरणेष्टादिषु, D अपरेषु । Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - धर्म रत्नाकरः 1342 ) पुनरपि पूर्वकृतायां समीक्ष्य तात्कालिकीं निजां शक्तिम् । सीमन्यन्तरसीमा प्रतिदिवसं भवति कर्तव्या ।। १२ 1343 ) इति यः परिमितभोगैः संतुष्टस्त्यजति बहुतरान् भोगान् । बहुत हिंसा विरहात्तस्याहिंसा विशिष्टा स्यात् १३ 1344 ) एकमपि प्रजिघांसु निहन्त्यनन्तान्यतस्ततोऽवश्यम् । करणीयमशेषाणां परिहरणमनन्तकायानाम् ॥ १*४ 1345 ) पलाण्डुकेतकी निम्बसुमनःसूरणादिकम् । त्यजेदाजन्म तद्रूपं बहुप्राणिसमाश्रयम् ॥। १*५ 1346) नवनीतं च त्याज्यं योनिस्थानं प्रभूर्तजीवानाम् । न यथापि पिण्डशुद्धौ विरुद्धमभिधीयते किंचित् ।। १*६ ३३८ 1 - [ १७.१२ फिर वर्तमानकालीन अपनी शक्ति को देखकर पूर्व में जो मर्यादा की थी उसमें भी प्रतिदिन अन्यान्य मर्यादाओं को करना चाहिये । ( अभिप्राय यह है कि रागभाव को के लिये पूर्व में की गई प्रतिज्ञा को भी संकुचित कर के प्रतिदिन यथाशक्ति विविध प्रकार की प्रतिज्ञाओं को करना चाहिये ) ॥ १२ ॥ दूर कर इस प्रकार से जो श्रावक मर्यादित भोगों से संतुष्ट हो कर अधिक भोगों का त्याग करता है उसकी अहिंसा बहुतर हिंसा के नष्ट हो जानेसे विशिष्ट प्रकार की होती है । ( अभिप्राय यह है कि भोगोपभोग वस्तुओं को जितना कम किया जायेगा आरम्भ के कम होने से उतना ही अहिंसाव्रत वृद्धिंगत होगा ) ॥। १३ ।। जो गृहस्थ अनन्तकाय - साधारण वनस्पति - के उपभोग में उद्यत हो कर किसी एक का भी घात करना चाहता है वह उसके आश्रय से अनन्त प्राणियों का घात करता है अनन्त जीवों की हिंसा का भागी होता है । इसीलिये जो वनस्पति अनन्त साधारण जीवों से प्रतिष्ठित होती है उन सब का अवश्य ही त्याग करना चाहिये ॥ १*४॥ प्याज, केतकीपुष्प, नीम के पुष्प और सूरण आदि कों का जन्मपर्यन्त के लिये त्याग करना चाहिये । कारण कि इन पदार्थों के आश्रित इसी रूप के अन्य बहुत से प्राणी रहा करते हैं ॥ १*५॥ मक्खन का भी त्याग करना चाहिये, क्योंकि वह प्रचुर जीवों का उत्पत्ति स्थान है इस प्रकार आहारशुद्धि में विरुद्ध कुछ भी नहीं कहा जा सकता है ॥ १*६॥ १*२) 1 सीमाम्, D संख्यायाम् २ D विषये । १३ ) 1D महाव्रतं स्यात् । १*४ ) 1 Dविना शयन्. २ D कन्दादीनाम् । १*५ ) 1 ल्हसणं, D प्याजु ल्हसणु. 2 D पुष्प । १*६ ) 1 D उत्पन्न । Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१७. १९११] - सचित्तादिप्रतिमाप्रपञ्चनम् - ३३९ 1347 ) भोगोपभोगहेतोः स्थावरहिंसा भवेत्किलामीषाम् । भोगोपभोगविरहादिह न हि लेशो ऽपि हिंसायाः ॥ १४७ 1348 ) वाग्गुप्तेर्नास्त्यनृतं न समस्तादानविरहतः स्तेयम् । नाब्रह्म मैथुनमुचः संगो नाङ्गे ऽप्यमूर्छस्य ॥ १*८ 1349) इत्थमशेषितहिंसः प्रयाति सुमहाव्रतत्वमुपचारात् । उदयति चरित्रमोहे लभते न तु संयतस्थानम् ॥ १७९ 1350 ) भोगोपभोगमला विरताविरतस्य नान्यतो हिंसा । अधिगम्य वस्तुतत्त्वं स्वशक्तिमपि तावतस्त्याज्यौ ॥ १*१० 1351) दुःपक्वस्य निषिद्धस्य जन्तुसंबन्धमिश्रयोः । अवीक्षितस्य च प्राशस्तत्संख्याक्षतिकारणम् ॥ १११ भोग और उपभोग रूप वस्तुओं के निमित्त से गृहस्थों के स्थावर जीवों की हिंसा हुआ करती है, परन्तु इस व्रत में - भोगोपभोग परिमाण में-बहुतसी भोगोपभोग वस्तुओं का परित्याग हो जाने से तन्निमित्तक हिंसा का उनके लेश भी नहीं रहता है ॥ १७ ॥ भोगोपभोग परिमाण व्रती के वाग्गुप्ति-वचन के ऊपर नियंत्रण-रहने से असत्य भाष. णकी संभावना नहीं रहती, दूसरों के समस्त पदार्थों के ग्रहण में प्रवृत्त न होने से उस के चौर्य कर्म भो असंभव हो जाता है. मैथन का परित्याग कर देने से अब्रह्म भी उससे दर ही रहता है. तथा जब वह अपने शरीर के विषय में भी ममत्व बद्धि से रहित होता है तब उस के परिग्रह की तो संभावना ही कैसे की जा सकती है। इस प्रकार वह समस्त हिंसा के निर्मूल कर देने से उपचार से महाव्रती हो जाता है। परन्तु चारित्रमोह-प्रत्याख्यानावरण चतुष्क का उदय रहने से वह संयत पद को-छठे- सातवें गुणस्थान को- प्राप्त नहीं होता है || १*८-९॥ विरताविरत-देशव्रतोंका पालन करनेवाले - श्रावक के जो हिंसा होती है, वह भोगोपभोग के सेवनसे ही होती है, इस को छोडकर अन्य किसी कारण से उसके हिंसा नहीं होती है, इसलिये वस्तुस्वरूप को तथा अपनी शक्ति को भी जानकर उन दोनों-भोग और उपभोगका त्याग करना चाहिये ॥१*१०॥ दुष्पक्व अर्थात् जो ठीक तरहसे नहीं पका हुआ है या आधपके हुए आहार का ग्रहण करना, निषिद्ध- आगम प्रतिषिद्ध अनन्तकायादिका- भक्षण करना, जन्तुसंबन्धी (अर्थात् जिसका सचेतन वस्तु से संबन्ध है ऐसे भक्ष्य ) पदार्थ का ग्रहण करना- (जैसे सचित्त वृक्ष से १७) 1 स्थावराणां अनन्तकायानाम् । १*८) 1 मैथुनत्यागात् मैथुनरहितस्य ।१०९)1 यतित्वम, D मुनिव्रतम् । १*१०) 1 भोगोपभोगाभ्यामन्यतो हिंसा न. 2 भोगोपभोगी। १२११) 1D सचित्तः. 2 P प्रायस्तत्. 3D भोगोपभोगयोः । Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३४०६ -धर्मरत्नाकरः - [१७.२२ 1352 ) भोगोपभोगविभवैर्न समेति तृप्ति देवाधिपः फणिपतिः किल चक्रपाणिः। एविभावसुरिवेत्यवगम्य भोग रन्यैः प्रतुष्य विजहातु सचित्तजातम् ॥ २ 1353 ) यमश्च नियमश्चेति द्वौ त्याज्ये वस्तुनि स्मृतौ । यावज्जीवं यमो ज्ञेयः सावधिनियमः स्मृतः ॥ ३ . 1354) आहाराचं प्रगृह्णानो भूषावस्त्रादिकं तथा । स्वान्तरायान् समालोच्य तत्सेवेत गृहाश्रमी ।। ४ 1355) अस्थिचर्मरुधिरं पलं तथा पूयकं कृतनिवृत्तिभोजनम् । एभिरेव कृतमेलनं च यत् विघ्नसप्तकमिदं समुच्यते ॥ ५ संबद्ध गोंद आदि का भक्षण करना),जन्तुसंमिश्र- सचित्त मिर्च आदिसे मिश्रित-दाल आदि का भक्षण करना, तथा ठीकसे न देखे गये आहार का ग्रहण करना ; ये पाँच अतिचार उस भोगोपभोग परिमाण को नष्ट करनेवाले हैं ॥१२११॥ भोगोपभोग के वैभवसे इन्द्र, धरणेन्द्र और चक्रवर्ती भी इस प्रकार तृप्त नहीं होते हैं, जिस प्रकार कि इन्धन से कभी अग्नि तृप्त नहीं होती है,यह जानकर अन्य भोगों से-अचित्त वस्तुओं से- संतुष्ट होकर सचित्त वस्तुओं के समूहको छोड देना चाहिये ॥२॥ त्याज्य वस्तुओं के त्याग के विषय में यम और नियम ऐसे दो प्रकार हैं । उनमें जीवनपर्यन्त जो त्याज्य वस्तु का त्याग किया जाता है उसे यम और जो कुछ कालमर्यादा के अनुसार उसका त्याग किया जाता है उसे नियम कहते हैं ॥ ३ ॥ गृहस्थ जिन आहारादि रूप भोग वस्तुओं को तथा भूषण और वस्त्र आदि रूप उपभोग वस्तुओं को ग्रहण करता है उनका सेवन उसे अपने अन्तरायोंका सम्यक् विचार करके ही करना चाहिये ॥४॥ - हुड्डी, चमडा, रक्त, माँस, पोव तथा जिस भोज्य वस्तु का त्याग किया गया है, ये छह और इनसे मिश्रित भो; इस प्रकार इन्हें विधिन सप्तक कहा जाता है। इनका गृहस्थको त्याग करना चाहिये ॥५॥ SPE The २)1,इंद्रः. 2 इंधनैः. 3 अग्नि:. 4 PD प्रसकं [भं ] ग्रसन्. 5 D त्यजतु. 6 D मिश्रम् । ३) 1 P त्याज्यौ । ५) 1 D मिश्र. 2 अन्तरायम्, D अन्तरायाः । Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१७.८५१] - सचित्तादिप्रतिमाप्रपञ्चनम् - 1356) संकल्पाद्दर्शनाद्विघ्नः संसर्गात् स्पर्शनात्क्वचित् । हिंसनाक्रन्दनप्रायात्पापात्प्रत्ययकारिणः ।। ६ 1357) यत्र त्रसप्रहननं हि समक्षमेव . .: तत्तत्परित्यजतु भोजनपानकाद्यम् । मा संगृहीदपि नियुक्त च मा सुधर्मा ........ मा संस्पृशच्च तदसावनुमंस्त मा च ॥ ७. 1358 ) अतिप्रसक्तिप्रतिषेधनार्थ तपोभिवद्धय व्रतबीजरूढयै । शरीरनैमम्यनिदर्शनार्थमित्यन्तराया गृहिणोऽपि दिष्टाः ॥ ८ 1359 ) अप्पीय भावपरिपोर्माणकारणटुं. हम्मासमी कहियमाणकम पि किंचि । णिच्च कुणादु णियं संजमपोसणढें । पुबुत्तदुल्लहवयाणि विसंभरेदूं ॥ ८*१ ___ भोजन में उपर्युक्त हड्डी आदिकी कल्पना के होनेपर, उनका दर्शन हो जाने पर उनका संबन्ध हो जानेपर, उनके छू जाने पर तथा कहीं हिंसा और तद्रूप रोने-चिल्लाने आदि शब्दके सुनने से भोजन में विध्न - अन्तराय - हुआ करता है । (अभिप्राय यह कि भोजन करते समय यदि मन में किसी प्रकार की घृणित का मना हो उठती है अथवा उपर्युक्त हड्डो आदि घृणित वस्तुओं का दर्शन स्पर्शन आदि होता है तो विवेको जीव को उस समय भोजन को परित्याग कर देना चाहिये) ॥६॥ जिसे भोजन-पानादि में प्रत्यक्ष में ही त्रस जीवों का घात हो रहा हो उस भोजन पानादि का परित्याग करना चाहिये। तथा जिनमें त्रस जीवों का विनाश होता हो ऐसे चेतनअचेतन पदार्थोका धर्मात्मा श्रावकको न संग्रह करना चाहिये न उस में किसीको नियुक्त करना चाहिये, न उनका स्पर्श करना चाहिये और न ऐसे कामों को करनेवालों की अनुमोदना भी करनी चाहिये ॥ ७ ॥ भोजन के विषय में अतिप्रसंग के दूर करनेके लिये, तप के बढाने के लिये, व्रतरूप बोज के अंकुरित होने के लिये और शरीर के ऊपर ममता के नष्ट करने के लिये गृहस्थों के लिये भी'अन्तराय कहे गये हैं ॥८॥ गृहस्थ को लक्ष्य कर के जो कुछ भी व्रतों का क्रम कहा जा रहा है उसका क्षमा ___७) 1PD प्रत्यक्षम्. 2 P°संग्रहीदपि । ८) 1 0 व्रतस्य बीजम् । ८७१) 1 आत्मभाव. 2 D गृही. 3D मम्.4 निज। Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३४२ - धर्मरत्नाकरः - [१७. ९1360 ) पूर्वप्रणीतप्रतिमाभिरेतां यः पालयेत्सर्वसचित्तदूराम् । स सत्तमो ऽवादि लघुश्च कांचित्कुर्वन् कदाचिच्च यथाकथंचित् ।। ९ 1361 ) व्रतानि सर्वाण्यपि पाति यत्नात् यः प्रोषधेष्वेव सचित्तमोची। सुसंयमस्फारणसक्तचित्तः स मध्यमो ऽगायि सचित्तमोची ॥१० 1362) वारिषेणोऽत्र दृष्टान्तः प्रोषधव्रतधारणे । रजनीप्रतिमायोगपालने ऽप्यतिदुष्करे ॥ ११ सचित्तपतिमाख्या । 1363) सीमन्तिनीनयनगोचरतां प्रयाताः स्वं न स्मरन्ति न परं सुविवेकिनोऽपि । कांचिद्दशामुपगता वचसामगम्यां प्रस्पन्दनादिरहिता इव योगिचन्द्राः ॥ १२ मार्दवादि रूप आत्मिक भावों को पुष्ट करने के लिये अपने संयम का पोषण करने के लिये और पूर्वोक्त दुर्लभ व्रतों का स्मरण करने के लिये सदा पालन करना चाहिये ।। ८*१ ॥ जो श्रावक पूर्वोक्त व्रत प्रतिमादिकों के साथ इस सर्व सचित्त के त्यागस्वरूप प्रतिमा का पालन करता है वह श्रेष्ठ तथा जो कभी जिस किसी प्रकार से किसी भी प्रतिमा का पालन करता है वह हीन सचित्तत्यागी कहा गया है ॥९॥ जो प्रयत्नपूर्वक सब ही व्रतों का पालन करता है, केवल पर्यों में ही सचित्त का परित्याग करता है, तथा जिसका मन उत्तम संयम के विस्तृत करने में आसक्त रहता है वह मध्यम सचित्तत्यागो श्रावक कहा गया है ॥१०॥ यहाँ प्रोषध व्रत के धारण में वारिषेण राजपुत्र का दृष्टान्त है और अतिशय दुष्कर राविप्रतिमायोग के पालन में राजा श्रेणिक के पुत्र वारिषेण का दृष्टान्त है ॥ ११॥ सचित्त प्रतिमा का कथन समाप्त हुआ। सुन्दर स्त्रियों के कटाक्षों से आक्रान्त हुए अतिशय विवेको जन भी न अपने आपको स्मरण करते हैं और न दूसरे को भी स्मरण करते हैं। वे उस समय ध्यान में स्थित श्रेष्ठ योगीन्द्रों के समान हलन चलनादि क्रिया से रहित हो कर किसी अनिवर्चनीय अवस्था को प्राप्त हो जाते हैं ॥१२॥ १२) 1 प्राप्ताः सन्तः. 2 नेत्रपरिस्पन्दादिरहितम् । Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३४३ -१७. १६] - सचित्तादिप्रतिमाप्रपञ्चनम् - 1364) भोगोपभोगविभवैकभुवो हि भामा नामापि रागजलधि सततोत्तरङगम् । यासां तनोति तुहिनद्यतिबिम्बतुल्यं तत्सेवनं न करणीयमतो ऽह्नि विज्ञः ॥ १३ 1365 ) विश्वप्रदेशान् प्रविलध्य रागरजस्तथा विस्फुरति प्रसौँ । आत्मप्रकाशं कलुषीकरोति यथा रजोऽभ्युल्लसितं तमोरेः ॥ १४ 1366 ) अर्घस्य रागजलधेर्विदधाति शोषं पोषं च संयमतरोर्व्यवहारवल्ल्याः । वृद्धि महद्धिनिवहं निजयोग्यतां च यः सेवते न दिवसे नियमेन रामाः ॥ १५ 1367) उल्लाससंलापभरं गणानो दिने युवत्या ह्यनुरागमत्या । कैश्चिच्च हस्येत विनिन्द्यते ऽन्यैदिवा व्यवायं विजहात्वतो ऽसौ ॥१६ स्त्रियाँ भोगोपभोग के वैभवका अधिष्ठान है -उनके आश्रय से प्राणी भोग और उपभोग वस्तुओं के उपभोग में प्रवृत्त हाते हैं । चन्द्रबिम्ब के समान उनका केवल नाम भी राग रूप समुद्र को सेकडों विस्तृत तरंगों से-उत्कण्ठादिकों से- व्याकुल बनाता है । इसलिये विज्ञजनों को उनका सेवन दिन में नहीं करना चाहिये ॥ १३ ॥ रागरूप धूलि समस्त प्रदेशों को लाँघकर हठात् इस प्रकार से वृद्धिंगत होती है व आत्मा के प्रकाश को- उसके ज्ञानादिमय स्वरूप को - कलुषित - मलिन किया करती है जिस प्रकार कि धूलि वृद्धिंगत होकर सूर्य के प्रकाश को कलुषित कर दिया करती है ॥१४॥ जो नियम से दिन में स्त्रीसेवन नहीं करता है वह आधे रागरूप समुद्र को सुखा डालता है तथा संयमरूप वृक्ष को पुष्ट करता हुआ वह व्यवहार रूप लता को भी वृद्धिंगत करता है। इस तरह दिन में अतिरिक्त स्त्रीसेवन न करने से वह वैभव की वृद्धि के साथ योग्यता को भी बढाता है ।। १५ ।। दिन में अनुराग बुद्धि से युवती स्त्री के साथ हर्षित होकर संभाषण करनेवाले मनुष्य की अन्यजन हँसी मजाक किया करते हैं और दूसरे कितने ही जन उसकी निन्दा भी करते हैं । अतः व्रती पुरुष के लिये दिन में मैथुनसेवन छोडना चाहिये ॥ १६ ॥ १३) 1 चन्द्रबिम्ब. 2 D दिवस. 3 दिवाब्रह्मचारिभिः । १४) 1 P° रागरयः. 2 हठात. 3 सूर्यस्य। १५) 1 °निजकार्यनियोज्यतां च । १६) 1 D मैथुनम्. 2 त्यजतु । Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -धर्मरलाकरः1368) पूर्वादिष्टवतगणशिरो ऽलंकरोत्येतया यः सो ऽह्रि ब्रह्मव्रतगुणवतां वर्तते मूनि धीमान् । -- पूर्वैरेतां विरलविरलं पाति मध्यो यथोक्तः । रक्षत्येतद् द्वितयमपि चेत्कहिचित्स्याल्लघीयान् ॥ १७ 1369) स्वात्मोपलम्भसुखसंगपराङ्मुखस्य कन्दपसर्पविषवेगविमोहितस्य । नारीनिषेवणपरायणमानवस्य नो शीलसंयमगुणाः सविधे वसन्ति ।। १८ 1370 ) हेयादेयविचारणाविरहिता बुद्धिर्न धन॑ धुरं धर्तुं यत्र सहा सुधाद्रवमुचो ऽगण्या गुरूणां गिरः।। चेतो ऽने कविकल्पजालगहने नैवैकतानं क्वचि-- द्रागः कोऽपि समुच्छलत्यविकलो रामाप्रसंगे नृणाम् ॥ १९ जो श्रावक पूर्व में निर्दिष्ट व्रतसमूह रूप शिर को इस प्रतिमा से विभूषित करता है, अर्थात् पूर्व सब प्रतिमाओं के साथ इस प्रतिमा का पालन करता है, वह बुद्धिमान् दिन में ब्रह्मचर्य का पालन करनेवाले मनुष्यों के अग्रभाग में स्थित होता है-वह दिवा मैथुन त्यागियों में श्रेष्ठ माना जाता है । और जो पूर्व प्रतिमाओं के साथ इस प्रतिमा का विरल विरल पालन करता है- कदाचित् पालन करता है, और कदाचित नहीं भो पालन करता है - वह मध्यम दिवा-मैथुन त्यागो कहा गया है । इन के अतिरिक्त जो इन दोनों का भी कदाचित् रक्षण करता है वह अतिशय हीन माना गया है ॥ १७ ॥ जो मानव आत्मस्वरूप की प्राप्तिरूप सुख से दूर रहता हुआ कामरूपी सर्प के विषवेग से मूच्छित होकर स्त्रीसंभोग में तत्पर होता है उसके पास शील संयम आदि कोई भी गुण नहीं रहते हैं ॥ १८॥ स्त्री संभोग में मनुष्यों के कोई ऐसा पूर्ण रागभाव उत्पन्न होता है जिससे उनकी हेय-उपादेय के विचार से रहित बुद्धि धर्म की धुरा के धारण करने में असमर्थ होती है - वह धर्म की ओरसे विमुख रहती है, अमृतरूप रस को छोडनेवाली गुरुजनों की वाणी की कोई गणना नहीं की जाती है-उसकी अवहेलना की जाती है, तथा अनेक विकल्पों के समहरूप वन में विचरता हुआ चित्त कहीं - शुभ क्रियाओं में -एकाग्रता को नहीं प्राप्त होता है ॥ १९ ॥ १७) 1 पूर्वकथित. 2 दिवसे. 3 D मस्तके. 4 P°रक्षत्वेत । १८) 1 D निकटे। १९) 1 P°सुहा. सुधा । Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७. २१] 1371 ) उक्तं च - स चित्तादिप्रतिमाप्रपञ्चनम् - ३४५ पापिष्ठैर्जगतीविधीर्तमभित: : प्रज्वाल्य रागानलं क्रुद्धैरिन्द्रियल ब्धकैर्भयपदैः संत्रासिताः सर्वतः । हन्तैते शरणैषिणो जनमृगाः स्त्रीच्छद्मना निर्मित घातस्थानमुपाश्रयन्ति मदनन्याधाधिपस्याकुलाः ।। १९*१ 1372 ) हासो ऽस्थिसंदर्शनमक्षियुग्ममत्युज्ज्वलं तत्कलुषं वसायाः । कुचादि पीनं पिशितं घनं तत्स्थानं रतेः किं नरकं न योषित् ॥ २० 1373 ) यदत्र लोकेऽथ परे नराणामुत्पद्यते दुःखमसह्यवेगम् । विकासिनीलोत्पलचारुनेत्रास्त्यक्त्वा स्त्रियस्तस्य न हेतुरन्यः ॥ २१ कहा भी है अतिशय पापी, दुष्ट और भय के स्थानस्वरूप इन्द्रियरूप व्याधों के द्वारा संसाररूप मृगादि पशुओं के निवासस्थान के चारों ओर रागरूप आग को जलाकर सब ओर से पीडा को प्राप्त कराये गये ये प्राणिरूप मृग खेद है कि रक्षा की अभिलाषा से व्याकुल हो कर स्त्री के मिषसे बनाये गये कामदेवरूप व्याधराज के मारणस्थान का आश्रय लेते हैं ॥१९१॥ स्त्रियों का हास्य मानो हड्डियों का दर्शन है, उनकी अतिशय निर्मल ऐसी दोनों आँखें मेद से कलुषित - मलिन है, तथा पुष्ट स्तन आदि अवयव सघन दृढ मांस के पिंड हैं । तथा जो संभोग का स्थान अर्थात् योनि है वह प्राणियों का घात करने का स्थान है । इसीलिये अनुराग की स्थानभूत स्त्री क्या साक्षात् नरक नहीं है ? अर्थात् वह प्राणी को साक्षात् नरक में ले जानेवाली है ॥ २० ॥ इस लोक में अथवा परलोक में जो मनुष्यों को असहय वेगवाला दुःख उत्पन्न होता है उसका कारण विकसित नील कमल के समान सुन्दर नेत्रोंवाली स्त्रियाँ ही हैं, उन को छोडकर अन्य कोई भी दुःख का कारण नहीं है ॥ २१ ॥ १९* १ ) 1D विनाश [ निवास ] for विधीत 2D समन्तात् । २० ) 1 P° मभ्युज्ज्वलं । २१) 1 D परलोके 2 दुःखस्य । ४४ Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३४६ - धर्मरत्नाकरः [१७. २२ 1374) तृप्तिन यत्र समभूदमरेश्वराणां वाञ्छातिरिक्तविषयोपरि लोलितानाम् । वाव का परजनेष्विति नातिसंगा-- दाहारवधुवतिरप्यनुभूय हेया ।। २२ 1375) चारित्रामृतरत्नचोरणपटुर्मायालताजन्मभू- . बैंकल्यं वचसामगोचरतरं धर्मार्थयोस्तन्वती। दृष्ट्वा गौरिव शाद्वलं कमपि या स्वच्छन्दवाञ्छा नरं रामा सा कथमस्तु हन्त महतां विश्रामभूश्चेतसाम् ॥ २३ 1376) मानिनीमदनसंभवं सदा दोषडम्बरमवेत्य पण्डितः । सर्वतो ऽपि च सुचित्तमात्मनश्रेदभीप्सति जहातु कामिनीम् ॥ २४ इच्छा से भी अधिक इन्द्रियविषयों में लोलुपता को प्राप्त इन्द्रों को भी जहाँ – जिस स्त्री के विषय में- तृप्ति नहीं होती है वहाँ फिर अन्य जनों के विषय में क्या कहा जाय? अर्थात् तब वैसी अवस्था में उनसे अतिशय तुच्छ सुखसामग्री को प्राप्त कर सकने वाले अन्य मनुष्यादिकों को उससे तृप्ति हो ही नहीं सकती है । इसीलिये उसका आहार के समान उपभोग कर के उसे छोड देना चाहिये, अतिशय आसक्ति से उसका उपभोग करना योग्य नहीं है।।२२॥ - जो स्त्री पुरुषों के चरित्ररूप अद्भुत रत्न का अपहरण करने में चतुर, मायारूप लता को जन्मभूमि, धर्म और अर्थ पुरुषार्थ को अनिर्वचनीय विकलता को विस्तृत करनेवाली तथा गाय जैसे घास से हरेभरे प्रदेश को देखकर स्वच्छन्दतापूर्वक उसकी इच्छा किया करती है, उसी प्रकार जो स्वेच्छाचारितापूर्वक उसकी इच्छा करती है - उसके विषय में आसक्त होती है- ऐसी स्त्री महापुरुषों के चित्त का विश्रामस्थान कैसे हो सकती है ? अर्थात् महापुरुष ऐसी स्त्री का कभी विश्वास नहीं किया करते हैं ॥२३॥ विद्वान् यदि अपने चित्त की पूर्ण शुद्धि को चाहता है तो उसे स्त्री संबन्धी कामभोग से उत्पन्न हुए दोषों के आडम्बर को जानकर उस स्त्री का त्याग करना चाहिये ॥ २४ ॥ २२) 1 स्त्रीषु । २३) 1 P°चरचरं. 2 शाद्वलं हरित स्थानं धनादि शावलं पुरुषं च. 3 विवेकि जनानाम् । २४) 1 त्यजतु. 2 P°कामिनोः । Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - १७. २६*१] - सचित्तादिप्रतिमाप्रपञ्चनम् - ३४७ 1377) जनयतितरां चिन्ता यासां दशा दश कामिना मखिलजगतां याश्चैकैका प्रवृद्धिमती सती । स्थग नपुणाः श्यामागीस्ता विचारपराः सदा वितिमिरमहादृष्टयन्धत्वप्रदा इति मुञ्चतु ।। २५ 1378 ) अहं रामा कामानुभवनपरिप्राप्तधृतिकः सदा निर्वेदोत्थाखिलविषयवैतृष्ण्यमतिकः । इदानीं तिष्ठन्त्यो ऽपि हि युवतयो मे ऽन्यनृसमा इतीत्थं मत्वा यस्त्यजति रमणीब्रह्मविदसौ ॥ २६ 1379 ) हरिणच्छीवग्गाओ कस्स वि पुणु सव्वदो विरदी । इय सुत्तट्ठ पालउ कालं भावं तु वयसत्ती ॥ २६*१ जिन स्त्रियों को चिन्ता - तद्विषयक विचार कामी पुरुषों के उन दस कामावस्थाओ को उत्पन्न करतो है जिनमें से एक एक अवस्था भी वृद्धिंगत हो कर समस्त जगत् कों व्याप्त करती है । ये स्त्रियाँ सदा दूसरों के दोष ढकने में निपुण हो कर तिमिर रोग के बिना हो दृष्टि में अतिशय अन्धपने को उत्पन्न करती हैं । ऐसा विचार कर के विद्वानों को उनका सदा त्याग करना चाहिये ॥ २५ ।। ___ मैं स्त्रियों के साथ कामभोगविषयक अनुभव से धैर्य को प्राप्त कर चुका हूँ - उसकी ओर से सन्तुष्ट हो चुका हूँ। इस समय अन्य मनुष्यों के समान मेरे सामने उन युवती स्त्रियों के स्थित रहने पर भी मेरो बुद्धि निरन्तर वैराग्य से- उत्पन्न विषय तृष्णा से- कामभोगविषयक अनासक्ति से परिपूर्ण हो चुकी है । इस प्रकार से विचार कर के जो स्त्रियों का परि. त्याग किया करता है उसे ब्रह्मवित्- आत्मज्ञ या ब्रह्मचर्य का ज्ञाता- जानना चाहिये ॥२६॥ हरिण के समान नेत्रोंवाली उन स्त्रियों की ओर से किसी विरले पुरुष को ही पूर्णतया वैराग्य प्राप्त होता है, ऐसा सूत्रार्थ समझकर काल, भाव और व्रत के सामर्थ्य की मार्गप्रतीक्षा करे। अर्थात् वैराग्य योग्य काल, परिणाम, वय और सामर्थ्य के प्राप्त होने पर स्त्री का त्याग करना चाहिये ॥ २६*१ ।। २५) 1 D अतिशयेन । २६) 1 D अमुना प्रकारेण । २६*१) 1 P° सव्वदो ह [हवे] वि । Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३४८ - धर्मरत्नाकर: - [१७. २७1380 ) रक्षन्ति प्रतिमामिमां यदि समं पूर्ववनिर्मलै स्ते स्युब्रह्मचराग्रवर्तिन इति द्वन्द्वद्वयध्वंसिनः । एतान पान्ति यथोदितान यदि तदा मध्या व्रतैः प्राक्तनैः किरिद्धि तयं भवन्ति लघवो ये पालयन्ते तथा ॥ २७ 1381 ) भोगोपभोगमलः स्यादारम्भो गहमेधिनाम । भोगोपभोगा यैस्त्यक्ताः स्यात्तेषां से कुतस्तनः ॥ २८ 1382 ) हिंसां त्रसानामपि सर्वथैव निरोधुमिच्छत्यसुखैकधात्रीम् । यः स्थावराणामपि दुनिवारामारम्भमुज्झविति सो ऽवबुध्य ॥ २९ 1383 ) बाह्यारम्भे विनिहितमनाः स्यात्परायत्त' एव तस्माद्धर्म निजसमुचितं न स्मरेन्नापरं वा। धर्मारामस्मृतिविरहितः किं न तिर्यक्समानो हिंस्रत्वं तत्कथमिव जने मित्रतां नानुरुन्ध्यात् ॥ ३० यदि श्रावक निर्मल पूर्ववतों के साथ इस प्रतिमा का पालन करते हैं तो वे ब्रह्मचर्य पालनेवालों में अग्रगण्य होते हैं तथा (सुखदुःखरूप) दोनों द्वन्द्व को नष्ट करते हैं। यदि पूर्वोक्त व्रतों के साथ उक्त विधिसे वे इनका पालन करते हैं तो वे मध्यम ब्रह्मचारी होते हैं और जिनके ये दोनों कभी कभी होते हैं वे लघु ब्रह्मचारी होते हैं ॥२७॥ गृहस्थों के जो आरम्भ होता है, उसके मूलकारण भोग और उपभोग हैं । परन्तु जिन्होंने भोग और उपभोग को छोड दिया है उनके वह आरम्भ कहाँ से हो सकता है ॥२८॥ जो श्रावक एक मात्र दुःख को उत्पन्न करनेवाली त्रस जीवों की हिंसा के सर्वथा रोकने की इच्छा करता है तथा जो दुर्निवार- जिसका रोकना अशक्य है- ऐसी स्थावर जीवों को भी हिंसा को रोकना चाहता है उसे बुद्धिपूर्वक आरम्भ का त्याग करना चाहिये ।। २९ ॥ जिसका मन बाहिरी आरम्भ में संलग्न है वह पराधीन ही है। इसी से वह न तो अपने समुचित धर्म का स्मरण कर सकता है । और न अन्य भी कर्तव्य कार्य का स्मरण कर सकता है । इस प्रकार से जब वह धर्मरूप उद्यान के स्मरण से रहित होता है तब वह क्या पशुतुल्य नहीं होगा? (अवश्य होगा, क्योंकि मनुष्य और पशु में यही तो भेद है कि मनुष्य विशिष्ट ज्ञानी होने से धर्माचरण में उद्यत होता है, परन्तु विवेकशून्य होने से पशु उस में २७) 1 D भवेयुः. 2 मिश्रितः । २८) 1 PD आरम्भः । ३०) 1 P स्यात्वरा ।। Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - १७.३३ ] - सचित्तादिप्रतिमाप्रपञ्चनम् - 1384) आरब्धवस्तुनि जनो हि यथाकथंचित् प्रायो ऽयत्न करणीयशतैः समाप्तिम् । रात्रि न वेत्ति नदिनं लभते न निद्रां भुङ्क्ते न भोजनमनेकविधं मनोज्ञम् ।। ३१ 1385 ) बाह्यारम्भमसृतधिषणो वर्तते ऽतिक्रमेऽपि स्वजातीनां त्रिभुवनहितप्र । पिणां वा गुरूणाम् । धर्म्या धूरिव विगणयन् सुक्रिया दुःखलभ्या इत्यारम्भे कुश इव कियद्दोषतार्णं ब्रवीमि ॥ ३२ 1386 ) चिरं तु परिलालिता' अपि गुणेषु संयोजिताः कलत्रतनयादयस्त इह चारभन्ते तथा । यथाहमधुनाथिषु प्रवितरामिं भुजे स्वयं उदासवदवस्थितो भवति नूनमारम्भा ।। ३३ ३४९. उद्यत नहीं होता है । और जब ऐसी अवस्था है तब भला उसका वह हिंसक स्वभाव प्राणी के विषय में मित्रता को कैसे नहीं रोकेगा ? अवश्य वह मैत्रीभावना से शून्य होगा ॥ ३० ॥ जिस कार्य का प्रारम्भ किया गया है उसे मनुष्य प्रायः सैंकडों यत्न कर के समाप्त करना चाहता है । उसमें न वह रात और दिन को गिनता है, न निद्रा को प्राप्त होता है। और न उस कार्य की समाप्ति होने तक वह अनेक मनोज्ञ आहार को भी ग्रहण करता है ||३१|| प्रकार के जिसकी बुद्धि बाहिरी आरम्भ कार्य में संलग्न है वह अपने जातिबन्धुओं और तीनों लोकों के हित को प्राप्त करने वाले गुरुजनोंका भी उल्लंघन करता है - उनका तिरस्कार करता है । वह दुर्लभ धर्मयुक्त उत्तम आचरणों को धूलि के समान तुच्छ मानता है इस लिये कुश के समान आरम्भ में मैं कितने दोषयुक्त तृण कहूँ ||३२|| मैंने पत्नी, पुत्र आदिकों को दीर्घकाल तक पालपोस कर गुणों में भी तत्पर किया है अर्थात् - सद्गुणी बनाया है । अब वे बाह्य आरम्भ करते हैं- धनादि कमाते हैं, इसलिये मैं अब याचकों को धन दूँगा तथा स्वयं उदासीन भाव से स्थित हो कर भोजन करूँगा । ऐसे विचार से उदासीन के समान स्थित होता हुआ आरंभत्यागी बनता है ॥३३॥ -55 ३१) 1 PD’प्रायार्थयन्न । ३२ ) 1 धर्म युक्ताः 2 D° बस इव । ३३ ) 1 D प्रतिपालिता. 2 D ददामि . 3 आरम्भ रहितः । Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३५० [१७. ३४ - धर्मरलाकरः - 1387 ) अनारम्भात्कायः प्रचलति नवोच्छृङ्खलतया ततश्चित्तं चित्रां रचयति न वा बाह्यसुरतिम् । वचो ऽविन्यासो सो विरमति विकल्पद्रुमवधा - त्रिगुप्तः स्यादित्थं मुनिरिव जनो यत्नरहितः ॥ ३४ 1388 ) यो ऽनारम्भतनुसंवततन रम्भदोषेपुर्भि ाविध्येत कथंचनाप्यतिशुभारम्भे ऽन्यदीये समुत् । नानागन्धसमागमे ऽपि न यथा कश्चिन्मणिर्वास्यते हेयादेयविशेषवजितनिजोद्गन्धस्वभावस्थितः ।। ३५ 1389 ) पूतामेताम पगतमः पान्ति पर्वैर्वरेण्या मध्याः शुद्धां किमपि शव कैलेंशतस्तैर्ऋतैर्ये । ये वा युग्मं पुनरिदमिहाशेषसंपल्लतानां कन्दं मन्दं शबलमतयः स्युस्तदा ते कनिष्ठाः ॥ ३६ आरम्भ से रहित हो जाने के कारण शरीर उच्छंखलतापूर्ण प्रवृत्ति नहीं करता है, इस से मन बाहय पदार्थों के विषय में जो अनेक प्रकार के अनुराग की रचना करता था वह नष्ट हो जाती है। और इसीलिये विकल्परूप वृक्ष के निर्मल हो जाने से वचन की रचना भी स्वयं समाप्त हो जाती है । इस प्रकार श्रावक तीनों गुप्तियों से संपन्न हो कर मुनि के समान सब प्रकार से प्रयत्नरहित हो जाता है ॥३४॥ जिसका कि शरीर आरंभत्या गरूप कवच से ढंका हुआ है वह आरम्भजनित दोषरूप बाणों से किसी प्रकार भी नहीं वेधा जाता है, वह दूसरे के अतिशय शुभ आरम्भ कार्य में हर्ष का अनुभव करता है। जिस प्रकार कोई मणि अनेक द्रव्यों का समागम होने पर भी उन से सुवासित नहीं होता है उसी प्रकार वह आरम्भरहित गृहस्थ हेय उपादेय के भेद से रहित होकर अपने उत्कृष्ट गन्धस्वभाव में अवस्थित होता हुआ अनेक गन्धों का समागम होने पर भी उनसे सुवासित नहीं होता है-आरम्भजनित दोषों से वह दूर ही रहता है ॥ ३५ ॥ उत्कृष्ट आरम्भत्यागो निर्मल पूर्वव्रतों के साथ इस पवित्र प्रतिमा का पालन करते है जो कुछ मलिन उन पूर्ववतों के साथ इस शुद्ध प्रतिमा का पालन करते हैं, वे मध्यम आरम्भत्यागी माने जाते हैं। और जो मलिनति यहाँ समस्त सम्पत्ति रूप लताओं के इस युगल कन्द को मन्दता से पालते हैं, वे हीन आरम्भत्यागी होते हैं ॥३६॥ . ३४) 1 इवार्थ:. 2 P°द्रुमधातृ गुप्त: । ३५) 1 कवच. 2 बाणैः. 3PD सहर्षः । ३६) 1 मिश्रित :. 2P°व्रतैर्यो। Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३५१ -१७. ३९२१] - सचित्तादिप्रतिमाप्रपञ्चनम् - 1390) भोगोपभोगास्त्यनिता हि दारा द्रव्याण्यपास्तानि बहिर्भवानि । विमुञ्चता भाण्डमिवेह शुल्कदानं ततस्तस्य परिग्रहस्वम् ॥ ३७ 1391) द्वयं त्यजन्नेतदथान्तरङ्गाननेकधा मन्दयते स संगान् । अथास्ततां यान्ति ततः स्वतो ऽन्ये मधाहते ऽधीश इवान्ययोधाः ॥ ३८ 1392) अन्वथमेते निगदन्ति शब्दं संगा नणां संजन काल एव । स्वभावतो गत्वरतां दधाना नगापगातोयरयं विजित्य ॥ ३९ 1393) तदुक्तम् उद्भूताः' प्रथयन्ति मोहमसमं नाशे महान्तं नृणां संतापं जनयन्त्युपार्जनविधौ क्लेशं प्रयच्छन्ति च । एता नीलपयोदैगर्भविलसद्विद्युल्लताचञ्चलाः काले कुत्र भवन्ति हन्त कथय क्षेमावहाः संपदः ॥ ३९*१ जिस प्रकार से जो भाण्ड-पूंजी( धन सम्पत्ति) का परित्याग कर देता है उसके उससे संबद्ध शुल्क – कर (टैक्स) - का त्याग स्वयमेव हो जाता है, उसी प्रकार जो भोग और उपभोगरूप वस्तुओं का परित्याग कर चका है उसके स्त्री और अन्य बाहय पदार्थों का परित्याग स्वयमेव हो जाता है । इसीलिये तब उस के एक आत्मा मात्र परिग्रह रह जाता है ।। ३७ ॥ इन दोनों - भोग और उपभोग' पदार्थों-का त्याग करनेवाला गृहस्थ क्रोध-मानादिरूप अन्तरंग अनेक प्रकार के परिग्रहों को मंद (उपशान्त) कर देता है। जैसे-युद्ध में सेनापति के मारे जाने पर अन्य योद्धागण स्वयं नाश को प्राप्त होते हैं --- मारे जाते हैं या भाग जाते, हैं - वैसे ही उक्त भोगोपभोग पदार्थों के दूर हो जाने पर अन्तरंग रागद्वेषादि भी हट जाते हैं ॥३८॥ पर्वत पर से बहनेवाली नदी के पानी के वेग को जीतकर मनुष्यों के संयोगकाल में ही स्वभाव से गमनशीलता को धारण करनेवाले ये ‘संग- परिग्रह - 'संग' शब्द की सार्थकता को बतलाते हैं । सम्-प्राप्त हो कर- गच्छन्ति - जो नष्ट होते हैं वे संग कहे जाते हैं, यह उस 'संग' शब्द का निरुक्त्यर्थ है ॥ ३९ ॥ सो ही कहा गया है जो संपत्तियाँ प्रादुर्भूत हो कर मनुष्यों के असाधारण मोह को प्रथित करती हैं - उन्हें मुग्ध करती हैं, जो नष्ट हो कर उन के लिये अतिशय संताप को उत्पन्न करती हैं, तथा - - ३८) 1 D परिग्रहं सचेतनाचेतनं, बाह्याभ्यन्तरम्. 2 परिग्रहत्यागः. 3 PD संग्रामे । ३९) 1D उत्पत्तिसमये, प्रश्रयकाले. 2 अनित्यतां. 3 वेगम् । ३९*१) 1 D उत्पद्यमानाः. संपद उत्पन्नाः. 2 विनाशे. 3 D ददति.4 संपदः. 5 श्रावणमेघ:. 6 D लक्ष्म्यः । Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - धर्मरत्नाकरः - 1394 ) साम्राज्यं कथमप्यवाप्य सुचिरात्संसारसारं पुन - त्यक्त्यैव यदि क्षितीश्वरवराः प्राप्ताः श्रियं शाश्वतीम् । त्वं प्रागेव परिग्रहान् परिहर त्याज्यान् गृहीत्वा पुन - भूद्भौतिक मोदकव्यतिकरं संपाद्य हास्यास्पदम् || ३९*२ 1395 ) अनेकधा चिन्तन जल्प गुम्फनः परिग्रहव्याकुलिताशयो भवन् । अनर्थंजातं स्वयमानयत्यसौ चलन्निवान्धे डेविमूकभावः ॥ ४० [ १७. ३९*२ ३५२ जो उपार्जन के समय में उन्हें महान् क्लेश को देती हैं; खेद है कि वे नीले मेघों के मध्य में चमकती हुई बिजली के समान चंचल-देखते देखते ही नष्ट हो जानेवाली - सम्पत्तियाँ भला कौन से काल 'कल्याणकारक होती हैं, यह हमें कहिये ॥ ३९* १।। साम्राज्य - चक्रवर्तिपद - संसारका सार है । उसे दीर्घकाल तक प्राप्त कर के भी पृथ्वीपतियों में श्रेष्ठ माने जानेवाले चक्रवर्तियों ने उसका परित्याग कर के ही शाश्वती - अविन श्वर - मुक्ति लक्ष्मी को प्राप्त किया है । इसलिये हे भव्य ! तू ग्रहण करने के पूर्व ही उनका त्याग कर दे। इससे तू उन त्यागने योग्य परिग्रहों को फिरसे ग्रहण कर परिव्राजक साधु मोदक के प्रस्ताव को संपादित कर के हँसी का पात्र नहीं बनेगा । ( विशेष - भौतिक मोदक का वृत्त इस प्रकार है - एक परिव्राजक साधु को एक धनिक ने लड्डू दिया, परंतु वह उस की झोली में न पडकर मलिन स्थान में जा पडा । उसे साधु ने उठाकर अपनी झोली डाल लिया । यह देख किसी मनुष्य ने कहा कि महाराज ! इस प्रकार मलिन स्थान में से लड्डू उठाना योग्य नहीं है । इसपर साधु ने उत्तर दिया कि मैं उसे अपने स्थान में ले जाकर पानी से धोकर अलग रखूंगा। साधु के इस उत्तर को सुनकर उस मनुष्य ने फिरसे कहा कि हे महात्मन् ! जब आप अपने स्थान में ले जाकर भी उसे छोडना ही चाहते हैं तो उसे यहाँ से उठाकर झोली में रखना हास्यास्पद है । सर्वश्रेष्ठ तो यही था कि उस घृणास्पद मोदक को ग्रहण ही नहीं किया जाता ) ॥३९*२॥ I जैसे अंधा, बहरा और गूंगा मनुष्य जहाँ भी जाता है, वहीं वह अनर्थों में पडता है वैसे ही परिग्रह में आसक्त हुआ मनुष्य उसी परिग्रह के विषय में चिन्तन करता है, उसी के विषय में बोलता है व मनोरथों की रचना करता है । इस से वह स्वयं ही अनर्थसमूह जुटाता है ॥४०॥ . ४०) 1 बधिरः. 2 PD° विमूकमानवः, D अन्धबधिरमूककः । Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३५३ -१७. ४३] • सचित्तादिप्रतिमाप्रपञ्चनम् - 1396) मूर्धाभिषिक्ताश्च निजीस्त्वनेकमलिम्लुचायाश्च बहुप्रकाराः । गृद्धाः परेऽप्यर्थवतीव सिद्धं यत्रामिषं तत्र खगाः पतन्ति ॥ ४१ 1397 ) यत्रोपतप्तिमुपयाति गते न चात्मा षट्कर्मवर्धनपरं न परिग्रहः स्वम् । यत्स्वस्थितरुपचयाय च तत्परं य न्मुञ्चन्नशेषमपरिग्रहगेहिधुर्यः ॥ ४२ 1398 ) साक्षादुच्छ्वसतीव संयमतनिर्भीततारोहती-- वोल्लासं व्रजतीव शान्तपदवी शुद्धि दधातीव च । धर्मः शर्मकरः समस्तविषयव्यामुग्धता मूर्च्छतीवासंगे लसतीव लाघवगुणः स्वायत्तता क्रीडति ॥ ४३ जिस के पास धन-परिग्रह-है उस के ऊपर मूर्धाभिषिक्त - राजा, कुटुंबीजन, अनेक चोर आदि तथा अन्य भी अनेक लोग लुब्ध हो कर टूट पड़ते हैं। सो ठीक है - जहाँ मांस होता है वहाँ गीध आदि पक्षी आकर गिरते ही हैं ॥४१॥ जिस स्वके-द्रव्य के नष्ट हो जानेपर आत्मा संताप को प्राप्त नहीं होता है, जो श्रावक के छह आवश्यक कर्मोको वृद्धिंगत करनेवाला है, तथा जो आत्मा के स्वास्थ्य की वृद्धि का कारण है; उस द्रव्य को वस्तुतः परिग्रह नहीं समझना चाहिये । इससे भिन्न द्रव्य का जो परित्याग करता है वह परिग्रहत्यागी गृहस्थों में श्रेष्ठ समझा जाता है ॥४२॥ अपरिग्रह की दृढता हो जाने पर संयमवृक्ष मानो पल्लवित होता है, निर्भयपना मानो बढ जाता है, शान्ति मानो प्रमुदित होती है, सुखदायी धर्म मानो शुद्धि को धारण करता है, समस्त विषयों में उत्पन्न हुआ मोह दूर हो जाता है, लाघव (विनय ) उत्पन्न होता है और स्वाधीनता क्रीडा करती है ।।४३॥ ४१) 1 राजानः. 2 कुटुम्बादयः. 3 PD चौराद्याः. 4 D लम्पटाः भवन्ति. 5 D पक्षिणः । ४२) 1D द्रव्ये. 2 D आत्मस्वस्थतावर्धनाय यत् तस्मात् परं यत् परिग्रहे अशेषं मुञ्चन् । Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३५४ - -धर्मरत्नाकरः - [१७. ४४___1399 ) पूर्ववतानि सकलानि विभषितानि पात्यतया प्रतिमया य इहोत्तमो ऽसौ । मध्यो व्रतानि विशदानि कथंचिदेता मेतद्वयं शबलितं कथितः कनिष्ठः ॥ ४४ 1400) पञ्च प्रथा समनयन्तु सचित्तमुक्ति मुख्यां गृहाश्रमवतां प्रतिमां दुरापाम् । भोगोपभोगनियमानतिरिक्तदेहाः संभावयन्तु जयसेननुतां विमुक्तिम् ॥ ४५ इति धर्मरत्नाकरे शिक्षानतान्तर्गतस-चित्तादि-पञ्चमप्रतिमाप्रपञ्चनः सप्तदशमी (दशो) ऽवसरः ॥ १७ ॥ जो इस परिग्रहत्यागप्रतिमा से सुशोभित सब ही पूर्वोक्त व्रतों का पालन करता है वह यहाँ उत्तम परिग्रहत्यागी माना गया है । मध्यम परिग्रहत्यागी वह है जो कथंचित् इन बतों का पालन करता हुआ प्रकृत प्रतिमा का पालन करता है । तथा जिस के ये- पूर्ववत और यह प्रतिमा-दोनों सदोष होते हैं उसे जघन्य समझना चाहिये ॥ ४४ ॥ भोगोपभोग पदार्थों के नियम को धारण करनेवाले गृहस्थ जो सचित्त त्यागादि पाँचप्रतिमायें गृहाश्रमवालों के लिये दुर्लभ हैं, उनका निर्दोष रूपसे पालन करते हैं (अर्थात् सचित्त त्याग, दिवाब्रह्मचर्य, पूर्णब्रह्मचर्य आरम्भत्याग और परिग्रहत्याग इन पाँच प्रतिमाओं को वृद्धिगत करते हैं), वे श्रावक जयसेन आचार्य के द्वारा प्रशंसित विमुक्तिका आदर करते हैं, अर्थात् वे मुक्ति को प्राप्त होते हैं ॥४५॥ इस प्रकार धर्मरत्नाकर में शिक्षावत के अन्तर्गत सचित्तादि पाँच प्रतिमाओं का सविस्तर वर्णन करनेवाला सत्रहवाँ अवसर समाप्त हुआ ॥१७।। 1 प्रतिमाम. 2 भोगोपभोगनियमादत्यक्तो [दनतिरिक्तो] देहो येषां ते भोगोपभोगानति रितिदेहाः ।। Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [१८. अष्टादशो ऽवसरः] [उद्दिष्टान्तप्रतिमाप्रपञ्चनम् ] 1401 ) यथाविधानं गुणिना प्रदेयं यथागमं कालमवेत्य देशम् । पात्राय दानं स्वपरोपकारसंपादकं नित्यमतन्द्रितेन ॥ १ 1402) प्रतिग्रहोच्चासनपादपूजाप्रणामवाक्कायमनःप्रसादाः । विधाय शुद्धिश्चं नवोपचाराः कार्या यतीनां गृहमेधिनेति ॥२ 1403) आगच्छत्पात्रमालोक्य वदान्यो यत्र तत्र यत् । जिनवत्प्रतिगृह्णाति स प्रतिग्रह उच्यते ॥३ गुणी श्रावक को आगम के अनुसार देश और काल को देखकर आलस्य से रहित हो। विधिपूर्वक सदा पात्र के लिये दान देना चाहिये । यह दान स्व – दाता - और पात्र दोनों का ही उपकार करने वाला है ॥ १ ॥ प्रतिग्रह (पडगाहन), उच्चासन, पादोदक, पादपूजा, प्रणाम, वचन को प्रसन्नता (शुद्धि), शरीरको प्रसन्नता, मनकी प्रसन्नता और आहार की शुद्धता यह नौ प्रकार की विशुद्धि अर्थात् आदरके प्रकार हैं । इनको नवोपचार भी कहते हैं। गृहस्थ को मुनियों का इस प्रकार से आदर करना चाहिये ॥ २ ॥ दाता जिस विधि में आते हुए पात्र को देखकर उसे जिनेश्वर के समान स्वीकारता है अर्थात् उसे ‘तिष्ठ, तिष्ठ, तिष्ठ,' ऐसा तीनवार बोलकर स्वागत करता है उसे प्रतिग्रह कहते हैं ॥ ३ ॥ . २) 1 D कृत्वा. 2 एषणाशुद्धिः । ३) 1 दानदक्षः, D श्रावकः । Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - धर्म रत्नाकरः - 1404 ) येत्माक् सुसंस्कृतं यच्च स्थानं पूर्णमनोरथम् यत्पात्रस्थापनं तस्मिन्नुच्चैः स्थानं तदुच्यते ॥ ४ 1405 ) यत्पादपद्मरजसापि धरास्ति तीर्थं तेषां जगन्न लिनबोधन भास्कराणाम् । यत्क्षालनं चरणयोरघजातहन्तृ पादोदकं शमयतान्मम तद्भवाग्निम् ॥ ५ 1406 ) प्रतिगृहीत पात्रस्य मन्त्र मुख्यैर्जलादिभिः । अष्टाभिः प्रार्चना या सा पूजा पूज्यैनिरुच्यते ।। ६ 1407 ) प्रमत्तादिगुणस्थानमुनिसंभावनाधिका । पात्रे ऽचिते नतिर्या तु स प्रणामो ऽभिधीयते ॥ ७ 1408 ) यद्दुश्चिन्तापरित्यागाद्गुणानुष्ठानपूर्वकम् । ३५६ पात्रदाने मनःस्वास्थ्यं सा मनः शुद्धिरुच्यते ॥ ८ 1409 ) अयोग्यवचनत्यागात् समाश्रितमनोहरा । पात्रदाने प्रियोक्तिर्या सा वचः शुद्धिरिष्यते ॥ ९ [ १८. ४ . जिसको पहले से ही स्वच्छ और सुशोभित कर रखा है तथा जो मनोरथ को पूर्ण करने वाला है ऐसे आसन पर पात्र को जो स्थापित करना इसे उच्चैःस्थान कहते हैं ॥ ४ ॥ जिनके चरण कमलों की पराग से भी यह पृथ्वी तीर्थ हो जाती है तथा जो जगत के भव्य जीवरूपी कमलों को प्रफुल्लित करने के लिये सूर्य के समान हैं उन मुनियों के दोनों चरणों का जो पापसमूह को नष्ट करनेवाला प्रक्षालन किया जाता है उसे पादोदक कहते हैं । वह पादोदक मेरी संसाराग्नि को जन्म मरण के संताप को शांत करें ॥ ५ ॥ उपर्युक्त विधि से स्थापित पात्र की मन्त्रोच्चारणपूर्वक जो जल- चन्दनादि आठ द्रव्यों से अर्चा की जाती है उसे पूज्य ऋषि महर्षियोंने पूजा कहा है ॥ ६ ॥ आठ द्रव्यों से पूजित पात्र के विषय में प्रमत्तादि गुणस्थानों की संभावना से अधिक आदर के साथ जो नमस्कार किया जाता है उसे प्रणाम कहा जाता है ॥ ७ ॥ दुष्ट चिन्तन - दुर्ध्यान - का त्याग कर के गुणों के आचरण के साथ पात्रदान में जो मनको प्रसन्नता होती है वह मनःशुद्धि कही जाती है ॥ ८ ॥ पात्रदान के समय अयोग्य वचनों का त्याग कर के मनोहर अवस्था को प्राप्त जिस प्रिय भाषा का उपयोग किया जाता है उसका नाम वचनशुद्धि है ॥ ९॥ www ४) 1 येषाम् । ५ ) 1 P° तत्क्षालनम् । Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१८. १३] - उद्दिष्टान्तप्रतिमाप्रपञ्चनम् - ३५७ . 1410) यथादेशं यथाकालं पवित्रावयवांशु कः । यहत्ते संयमात्यागी कायशुद्धिमता तु सा ॥ १०. 1411 ) यत्स्वकल्प्यमवगम्यते ऽगदं नित्यकर्मपरिवर्धनोचितम् । सात्म्यकं यदृतुयोग्यमाहृतं दातुरन्धस इयं विशुद्धता ॥ ११ 1412 ) ऐहिकफलानपेक्षा क्षान्तिनिःकपटतानसूयत्वम् । अविषादित्वमुदित्वं निरहंकारित्वमिति हिँ दातृ गुणाः ॥ ११*१ 1413 ) द्वेषं तथा रागमसंयमं च मदं च दुःखं च भयादिकं च । दत्ते न यद्रव्यमदः प्रदेयं स्वाध्यायवृद्धथै तपसां समृद्धये ॥ १२ 1414 ) पात्रं त्रिभेदमुक्तं संयोगो मुक्तिकारणगुणानाम् । सम्यग्दृष्टिविरतो विरताविरतस्तथाविरतः ॥ १३ देश और काल के अनुसार जिसके हाथ-पांव आदि अवयव शुद्ध हैं, जिसने पवित्र वस्त्र को धारण किया है तथा जो अपने संयम को नहीं छोडता हुआ पात्रा को दान देता है उसे कायशुद्धि समझना चाहिये ॥ १० ॥ जो अपने लिये कल्प्य हो - पात्रा के लिये ग्राह्य हो, स्वास्थ्यप्रद प्रतीत होता हो, नित्य कर्म - सामायिक व स्वाध्याय आदि - के बढाने में समर्थ हो, सात्म्यक - प्रकृति के लिये अनुकूल हो और ऋतु के भी अनुकूल हो ऐसे आहार का जो प्रदान करना है यह दाता की अन्धोविशुद्धि- एषणाशुद्धि – है ॥११॥ .. (१) दान देते समय इस से मुझे धनधान्यादि की प्राप्ति हो ऐसी मन में ऐहिक फलको इच्छा नहीं रखना (२) क्षमा भाव को धारण करना (३) कपट भाव को मन में स्थान न देना (४) दूसरों के दातृत्वादि गुणों को देखकर द्वेष न करना (५) आहार देते समय मन में खिन्नता का अनुभव न होना (६) मन का प्रसन्न होना (७ ) और मन में अभिमान का न होना ये दाता के सात गुण हैं ॥१११ ॥ श्रावक मुनि को ऐसा आहार दे जिससे उनके मन में द्वेष, रागभाव, असंयम, गर्व दुःख और भयादिक उत्पन्न न हों तथा जिस से स्वाध्याय और तपों की वृद्धि हो ॥१२॥ __जिस के मुक्ति के कारणभूत सम्यग्दर्शन सम्यग्ज्ञान और सम्यक् चारित्र गुणों का, संयोग है उसे पात्र कहते हैं। उसके तीन भेद हैं - विरत सम्यग्दृष्टि, विरताविरत और अविरत ॥ १३ ॥ ११) 1 D नीरोगतां. 20 कथितं. 3D आहारे। ११*१) 1 P°फलानपेक्ष्यम. 2 PD°षादित्वं दते. 3 P°मितोह दातृ । १२) 1 PD भयादिकं वा. 2 एतत् । १३) 1 PD युक्तिकारण । Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - धर्म रत्नाकरः - 1415 ) हिंसायाः पर्यायो लोभो ऽत्र निरस्यते यतो दाने । तस्मादतिथिवितरणं' हिंसाव्युपरमणमेवेष्टम् ।। १३*१ 1416 ) गृहमागताय गुणिने मधुकरवृत्त्या परानपीडयते । वितरति यो नातिथये स कथं न हिं लोभवान् भवति ॥ १३२ 1417 ) आत्मार्थमन्धः प्रतिसाधितं यद्ददामि तद्भावितदान इत्थम् । पापैर्विकल्पै रहितो ऽप्यरत्या भवत्यहिंसः श्लथलोभ एव ॥ १४ 1418 ) कृत्यं त्रिलोक्यैहिकमेव किंचित् किचिच्व दानं परलोकबुद्धया । औचित्यमालोचयतां च किचित् वित्तव्ययो ऽनेकविधः सतां हि ॥ १५ 1419 ) प्रेत्य प्रसाधनपरेषु समस्ति येषां न ह्येहिकेष्विव धनेषु समा मनीषा | धः क्रिया बहुविधाः सितकीर्तयो वा कृत्यानि वात्र शतधा कुत एव तेषाम् ॥ १६ ३५८ [१८. १३*१ - लोभ यह हिंसा की ही अवस्था है - उसके ही अन्तर्गत है । इसका विनाश चूंकि दान देने से होता है, इसीलिये अतिथि को आहारादि दान देना हिंसा से विरत होना ( अहिंसा व्रत) ही अभीष्ट है ।। १३*१ ॥ जो श्रावक घर पर आकर भ्रमर के समान व्यापार से जिस प्रकार भ्रमर किसी भी पुष्प को पीडा न देकर उनसे रस ग्रहण कर लेता है उसी प्रकार - दूसरों (गृहस्थों ) को पीडा न देकर आहार को ग्रहण करने वाले अतिथि रत्नत्रय सम्पन्न मुनि - के लिये आहारादि नहीं देता है उसे लोभयुक्त कैसे न समझा जाय ? ॥ १३*२ ॥ अपने ही निमित्त से भोजन तैयार किया गया है उसे मैं निःस्पृह साधु के लिये देता हूँ । इस प्रकार से जो श्रावक उस दान के विषय में विचार कर रहा है वह चूंकि पापविचारों एवं द्वेष बुद्धि से रहित होता है अतएव लोभ को मन्द करने वाला वह हिंसा से रहित ही ॥ १४ ॥ कुछ दान तो इस लोकसंबन्धी प्रयोजन को देखकर दिया जाता है, कुछ दान परभव की बुद्धि से दिया जाता है, और कुछ दान औचित्य का विचार करनेवाले सज्जनों को दिया जाता है । इस प्रकार सत्पुरुषों के धन का व्यय ( तीन ) प्रकार से हुआ करता है ।। १५ ।। जिस प्रकार मनुष्यों की बुद्धि इस लोकसंबन्धी प्रयोजन को सिद्ध करनेवाले धन के विषय में होती है, उस प्रकार जिनकी बुद्धि परलोक के साधने में समर्थ उस धन के विषय में १३*१) 1 दानम्. 2 हिंसाविरमणं । १४ ) 1P अन्नम्, D आहारम् 2D क्षीणलोभः । १५ ) 1 D इहलोकसंबन्धि । १६ ) 1D परत्र । Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३५९ -१८. १९] - उद्दिष्टान्तप्रतिमाप्रपञ्चनम् - 1420 ) अभयाहारभैषज्यश्रुतभेदाच्चतुर्विधम् । दानं मनीषिभिः प्रोक्तं शक्तिभक्तिसमाश्रयम् ॥१६*१ 1421 ) अभीतितो ऽनुत्तमरूपवत्त्वमाहारतो भोगविभूतिमत्त्वम् । भैषज्यतो रोगनिराकुलत्वं श्रुतादवश्यं श्रुतकेवलित्वम् ॥ १७ 1422) सर्वेषामेव दानानां स्वरूपं च फलं तथा । प्रभावश्च मया प्रोक्तो व्रतानिर्दिश्यते पुनः ॥ १८ 1423) श्रद्धा तुष्टिर्भक्तिविज्ञानमलुब्धता क्षमा शक्तिः । यौते सप्तगुणास्तं दातारं प्रशंसन्ति ॥१८*१ पुनर्भङ्ग्यन्तरेण तत्र तत्र विज्ञानलक्षणमेवोत्पाद्यते - 1424 ) आत्मा परोपकरणप्रमुखैर्गुणौघै-- यत्पात्रदेयविषयैरधिवासनः स्यात् । आस्तिक्यमप्रतिहतं च तदन्ययोगै-- - र्दानादिसेवनपरायणमानवस्य ॥ १९ नहीं होती है, उनके भला बहुत प्रकार की धर्मयुक्त क्रियाएँ, धवल कीति और सैकडों अन्य सुंदर कार्य भी कहाँ से हो सकते हैं ? ॥ १६ ॥ वह दान बुद्धिमान् महर्षियों के द्वारा अभय, आहार, औषध और शास्त्र के भेद से चार प्रकार का निर्दिष्ट किया गया है। उसे श्रावकों को अपनी शक्ति और भक्ति के आश्रय से देना चाहिये ॥ १६*१॥ अभयदान से अतिशय उत्तम रूप की प्राप्ति है, आहार दान से भोग और धनवैभव प्राप्त होता है, औषधदान से रोग से रहित होने से निराकुल भाव प्राप्त होता है और श्रुतज्ञान से श्रुत के बलिपना अवश्य प्राप्त होता है ।। १७ ।। इस प्रकार से मैंने सब ही दानों के स्वरूप, फल और प्रभाव को कह दिया है। अतिथि संविभागवत का निर्देश किया जाता है ॥ १८ ॥ श्रद्धा, संतोष, भवित, विज्ञान लोभ से रहितता क्षमा और शक्ति ये सात गुण जिस दाता में हैं, उस दाता की प्रशंसा की जाती है ॥१८१ ।। पुनः प्रकारान्तर से प्रत्येक गुण में विज्ञान लक्षण ही उत्पन्न किया जाता हैसत्पात्रदान आदि के आराधन में तत्पर रहने वाले श्रावक का आत्मा पात्र और देय - १६*१) 1 विद्वद्भिः । १७) 1 अभयदानात् । १८*१) 1 D कथयन्ति । १९) 1 भेदान्तरेण. 2 P° उत्पद्यते। Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३६० - धर्मरत्नाकरः - [१८. २०1425) सवैद्यमप्रतिहतं शुभनामगोत्रे तीर्थप्रवृत्तिचरितोचितधर्म एव । स्वर्गापवर्गसुखसिद्धिरपीति बुद्धिः श्रद्धाभ्यधायि कविकल्पविमुक्तिचित्ते ।। २० 1426 ) व्याकोशवारिजविकासिविलोचने यत् पीयूषपानबहुलोद्धषिताङ्गकं च । आराध्य सद्गुणभरग्रहणानतिर्यत् सा तुष्टिरित्यकथि पुण्यसुतोषपात्रम् ॥ २१ क्वचिद्भक्तिरिति पाठस्तत्रायं श्लोकः - 1427 ) लीये किमत्रं नु पिबामि विलोचनाभ्या मुत्तोषये कथमथो शिरसा वहामि । आनन्त्यतो गुणगणस्य कथं स्तुवे ऽहं चित्ते वितृप्तिरिति भक्तिरवादि पूज्ये ॥२१*१ द्रव्य विषयक जिन परोपकार आदि गुणों के समूहों से सुसंस्कृत होता है उनके अतिरिक्त अन्य गुणों के संबन्ध से उसके निर्बाध आस्तिक्य गुण रहता है ॥ १९ ॥ जिसका अन्तःकरणदुष्ट विकल्पों से रहित हो चुका है उसके तीर्थप्रवृत्ति व चारित्र के योग्य धर्म के होनेपर निर्बाधसातावेदनीय, तथा शुभ नाम व गोत्र कर्मों का बन्ध एवं स्वर्ग व अन्त में मुक्तिसुख को भी प्राप्ति होती है, इस प्रकार की जो दाता की बुद्धि हुआ करती है उसे श्रद्धा गुण कहा गया है ॥ २० ॥ प्रफुल्ल कमल के समान दोनों नेत्र, अमृत पान की अधिकतासे रोमांचयुक्त शरीर तथा आराधन के योग्य समीचीन गुणों के भारसे जो नम्रता-सत्पात्र के लिये आदर सूचक नमस्कार-होती है, यह तुष्टि नाभका गुण है । यह गुण पुण्य और सन्तोष का स्थान है ।।२१॥ इस तुष्टि के स्थान में क्वचित भक्ति पाठ पाया जाता है। वहाँ यह श्लोक है - क्या मैं इस आराध्य, पवित्र पात्र के विषय में लीन हो जाऊँ अथवा क्या अपनी आँखोंसे इसे पीता रहूँ- देखता ही रहूँ ? मैं इसे किस प्रकार से संतुष्ट करूँ अथवा मैं इसे शिर से धारण करता हूँ। इस आराध्य में अनन्त गुणों का समूह होने से इसकी मैं कैसे स्तुति कर सकता हूँ? इस तरह पूज्य पात्र के विषय में जो चित्त में विशेष तृप्ति होती है, उसे भक्ति कहते हैं ॥२१*१॥ २०) 1 D सातावेदनी. 2 द्वे। २१) 1 विकसितकमलम्.2D रोमाञ्चित । २१*१)1 किं लीनो भवामि, D लीनो भवामि. 2 पूज्ये. 3 D अहो, अथवा. 4D तुष्टो भवामि । Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१८. २६] - उद्दिष्टान्तप्रतिमाप्रपञ्चनम् - 1428 ) यद्दीयते किमपि कालबलं विविच्य पात्रस्य च प्रकृतिमप्यवगम्य देशम् । रत्नत्रयस्य परिव द्धिकरं च कल्प्यं विज्ञानमेतदनुजजु रनिन्द्यबोधाः ॥२२ 1429 ) यत्केवलीसंस्तवमन्त्रविद्याममत्वबुद्धयादिफलानपेक्ष्यम् । वितीर्यते' शासनवर्थनार्थमलुब्धतां तां परिपूर्ण यन्ति ।। २३ 1430) पात्रे क्रोशति शिक्षार्थमज्ञानाद्वापि हृष्टवत् । चाटुक्तिगर्भशान्तोक्तिर्या क्षमा सा प्रशस्यते ॥ २४ 1431 ) तूर्यांशो' वा षडंशो वा दशांशो वा निजार्थतः । दीयते या तु सा शक्तिवर्या मध्या कनीयसी ॥ २५ 1432 ) आत्मकष्टे ऽपि यत्तृप्तममृतैरिवमन्यते । पात्रोपकारतो दानं दातुः सत्त्वं तदुच्यते ॥ २६ काल के सामर्थ्य, पात्र की प्रकृति तथा देश के जलवायु का विचार कर रलत्रय की वद्धि के करनेवाला जो कुछ योग्य (निर्दोष होने से ग्राह्य) आहार पात्र को दिया जाता है उसेउस प्रकार के ज्ञान को – निर्दोष ज्ञानवाले ( गणधरादि) विज्ञानगुण कहते हैं ॥ २२ ॥ 'आप केवली हैं ' ऐसी स्तुति, मंत्र, विद्या और धनादिक में ममत्वबुद्धि, इत्यादि फलों को मन में अपेक्षा न कर के केवल जिनशासन बढाने के लिये जो पात्रको दान दिया जाता है उसको अलुब्धता गुण कहते हैं । इसे दाता पूर्ण करते हैं ॥ २३ ॥ पात्र यदि शिक्षा देने के लिये अथवा अज्ञान से कुछ भी कटु शब्द बोलता है किंवा अविवेकी के समान कटु शब्द बोलने लगे तो आनन्द से नम्रतापूर्वक जो शांतियुक्त भाषण किया जाता है इसका नाम क्षमा है । उसको सब हो प्रशंसा करते हैं ॥ २४ ॥ अपने धन में से - दैनिक आय में से -चतुर्थ, छठे अथवा दसवें भाग का जो सत्पात्र दानादि में सदुपयोग किया जाता है उसका नाम यथाक्रम से उत्कृष्ट, मध्यम और जघन्य शक्ति जानना चाहिये ॥ २५ ॥ पात्रदान से स्वयं को कष्ट के होनेपर भी उस से जो पात्र का उपकार होता हैं उससे दाता अपने को जो अमृत से तृप्त हुए के समान समझता है उसे सत्त्वगुण कहा जाता है॥२६॥ २२) 1 विचार्य. 2 D गणधरदेवाः कथयामासुः, प्रकाशयन्ति स्म । २३) 1 दीयते. 2 दूरीकुर्वन्ति । २५) 1 चतुर्थभागः. 2 उत्तमा. 3 मध्यमा. 4 जघन्या । ४६ Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३६२ - धर्मरत्नाकर: - १८. २७ पुनर्भङ्ग्यन्तरेण1433) विवर्णकं नो विरसं न विद्धमसात्मकं न प्रसृतं प्रदेयम् । गदावहं हर्नावतामकल्प्यं स्वयं मुनिभ्यश्च विशेषतस्तत् ॥ २७ 1434 ) उच्छिष्टं नीचलोकाह मन्योद्दिष्टं विहितम् । न देयं दुर्जनस्पृष्टं देवयक्षादिकल्पितम् ।। २७*१ 1435 ) ग्रामान्तरात्समानीतं मन्त्रानीतमुपायनम् । न देयमापणक्रीतं विरुद्धं चायथर्तुकम् ।। २७*२ 1436 ) दधिपिःपयोभक्ष्यप्रायं पर्युषित मतम् ।। गन्धवर्गरसभ्रष्टमन्यत्सर्वं विनिन्दितम् ॥ २७*३ 1437 ) बालग्लानतपःक्षीणवृद्धव्याधिसमन्वितान् । मुनीनुपचरेनित्यं यथा ते स्युस्तपःक्षमाः ।। २७*४ प्रकारान्तरसे पुनरपि विवेचन किया जाता है - अतिशय पुराना होने से जिसका वर्ण विकृत हो गया है, रस परिवर्तित हो गया है, जो धुन गया है, असात्मक है - दुःख को उत्पन्न करनेवाला है, प्रसृत (विस्तृत) है, तथा जिसके भक्षण से रोग उत्पन्न होने वाला है, ऐसा अन्न जब गृहस्थों के लिये योग्य नहीं है तब मुनियों के लिये तो वह सर्वथा ही योग्य नहीं है, ऐसा समझना चाहिये ॥ २७ ॥ जो अन्न जूठा हो, नीच लोगों के योग्य हो, अन्य के उद्देश से बनाया गया हो, निन्द्य हो, दुष्ट जनों से स्पृष्ट हो, तथा देव यक्षादिके लिये संकल्पित हो, ऐसे अन्न को मुनियों के लिये नहीं देना चाहिये ॥ २७* १ ॥ . जो अन्नादि अन्य ग्रामसे लाया गया हो, मंत्र के द्वारा लाया गया हो, भेंट किया गया हो, बाजार से खरीदकर लाया गया हो, प्रकृति के विरुद्ध हो, ओर ऋतु के प्रतिकूल हो, ऐसे अन्नादि को मुनियों के लिये देना योग्य नहीं है ॥ २७*२ ॥ - दही, घी, दूध से बनाया हुआ भक्ष्य पदार्थ पर्युषित - दूसरे दिन में भी प्रायः योग्यमाना गया है । इससे भिन्न जो भय पदार्थ गंध, वर्ण और रस से चलित हो गया हो वह सब निंद्य - पात्रदान के लिये अयोग्य - माना गया है ॥२७* ३ ॥ - जो मुनिजन बाल, रोगी, तपसे कृश, वृद्ध तथा रोग से पीडित हैं, उनको निरन्तर सेवा - वयावृत्य - करना चाहिये, जिससे वे तपश्चरणके लिये समर्थ हो सकें ।। २७*४ ॥ २७) 1 परकीयम्. 2 स्तोकम्. 3 PD°प्रमेयम्', D न देयं. 4 गृहस्थानाम् । २७*१) 1 योग्यम् । २७*२) 1 वायणी. 2 हट्टादानीतम्. 3 अयोग्य ऋतु, D ऋतुयोग्यं अ। २७*३) 1 घृत. 2 सेवनीयम् । २७१४) 1 मुनयः । Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - १८. ३०.१] -उद्दिष्टान्तप्रतिमाप्रपञ्चनम् - ३६३ 1438 ) शाठ्यं च गर्व च जलप्लुतत्वमवज्ञतां वाक्परुषत्वमन्यत् । असंयम वर्जयताद्विशेषाद्भुक्तिक्षणे ऽक्षुण्णतया मुनीनाम् ॥ २८ 1439 ) असंमताभक्तकदर्य मर्त्यकारुण्यदैन्यातिशयान्वितानाम् । एषां निवासेषु हि साधुवर्गः परानुकम्पाहितधीन भुङ्क्ते ॥ २९ 1440 ) उक्तंच-- नाहरन्ति महासत्त्वाश्चित्तेनाप्यनुकम्पनाः । कि तु ते दैन्यकारुण्यसंकल्पोज्झितवृत्तयः ॥ २९*१ 1441 ) स्वामिधर्मसमुपासनस्थितौ पुत्रजन्मनि सचेतनो भवन् । देवकार्यवशतो ऽन्यदा सदा संदिशेत्कथमिवापरं जनम् ॥ ३० 1442 ) आत्मवित्तपरित्यागात्परैर्धर्मविधापने । निःसंदेहमवाप्नोति परभोगाय तत्फलम् ॥ ३०*१ कपट, गर्व, चंचलपना, तिरस्कार, कठोर भाषण, असंयम तथा अन्य अयोग्य प्रवृत्ति, इन सबका सदाही त्याग करना चाहिये । विशेषतया मुनियों के भोजन के समय में तो उनको पूर्णतया श्रावक को छोड देना चाहिये ॥ २८॥ दूसरों की दया में दत्तचित्त साधुसमूह असंमत -- जातीय बन्धुओं के द्वारा बहिष्कृतभक्ति से रहित, कृपण मनुष्य, तथा दया व दीनता की अधिकता को प्रकट करनेवाले मनुष्यों के निवासस्थान में भोजन नहीं किया करता है ॥ २९ ।। कहा भी है - दयालु पराक्रमी, साधु पूर्वोक्त मनुष्यों के घर पर मन से भी आहार नहीं करते हैं। (आहार ग्रहण करना तो दूर रहा, किन्तु वे उसका विचार भी नहीं करते हैं)। फिर भी उनकी प्रवृत्ति दीनता, दया और संकल्प से रहित होती है ॥ २९*१ ॥ __ मनुष्य सचेतन - बुद्धिमान् - होकर स्वामिसेवा, धर्माराधना और पुत्रोत्पत्ति में देव और कार्य की परवशता को छोडकर अन्य समय में सदा इतर मनुष्य को कैसे संदेश दे सकता है ? (अर्थात् कोई भी बुद्धिमान् मनुष्य ऐसा नहीं करेगा) ( ? ) ॥ ३०॥ अपने धन के व्यय से दूसरों से धर्म कराने पर मनुष्य निश्चित ही दूसरों के भोग के लिये उसके फल को प्राप्त करता है ॥ ३०*१ ॥ २८) 1 स्नानम् । २९) 1 D पंचप्रवाणरहित. 2 D कृपणता । २९*१)1 D°कम्पताः। ३०*१) 10 °आत्मचित्त। Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - धर्मरत्नाकरः [१८. ३१ 1443) औचित्यतः करुणयामलकीतितो वा सर्वत्र वर्षति पयोदवदत्र दाता । कैर्नार्थ्यते ऽथिनिवह्रियते तथाप्य-- मीषां सुदर्शनमुपोन्नमयन् प्रदद्यात् ।। ३१ 1444 ) यागज्ञनास्तिकटिक्षणवादिमुख्य पाखण्डिनां समयसत्करणैकवासे । सदर्शनं मलिनतामुपयात्यवश्यं क्षीरं यथा कटुकतुम्बकभाजनस्थम् ॥ ३२ 1445 ) अज्ञाततत्त्वचेतोभिर्दुराग्रहमलीमसैः । युद्ध मैव भवेद्गोष्ठयां दण्डादण्डि कचाकचि ॥ ३२*१ 1446) भयलोभोपरोधस्तु कुलिङ्गिषु निषेवणे । अवश्यं दर्शनं म्लायेन्नीचराचरणे सति ॥ ३२*२ जो दाता उचित समझकर, दया से प्रेरित हो कर अथवा निर्मल कीर्ति की इच्छा से भी यहाँ मेघ के समान सर्वत्र बरसता है - सब ही अर्थीजनों को दान देता है - उससे कौन से अर्थीजनों के समूह प्रार्थना नहीं करते हैं तथा वह किनके द्वारा नहीं हरण किया जाता है ? (अर्थात् सब ही जन याचना करते हुए उसके चित्त को अपनी ओर खींचते हैं) । तो भी उसे उन सबके लिये निर्मल सम्यग्दर्शन को उन्नति के लिये ही देना चाहिये ॥ ३१ ॥ यज्ञ के ज्ञाता नास्तिक - चार्वाक, क्षणवादी बौद्ध साधु – इत्यादि पाखण्डियों के आगम का आदर करना तथा उनके साथ रहने से कडुवी तूमडीके पात्र में रखे हुए दूधके समान सम्यग्दर्शन अवश्य मलिनता को प्राप्त होता है ।। ३२ ।। जिनका चित्त तत्त्वज्ञानसे शून्य है तथा जो दुराग्रह से - एकान्त मिथ्यात्वसे - मलिन हो रहे हैं, उनके साथ गोष्ठी - वार्तालाप आदि - करने से परस्पर लाठियों से और बाल पकड कर युद्ध का ही प्रसंग उत्पन्न होता है ॥ ३२*१ ॥ ___ भय, लोभ और लोकाग्रह से कुलिंगियों की - अन्य धर्म के साधुओं की - उपासना करने पर तथा नीच आचरण - व्यवहार - करने पर सम्यग्दर्शन अवश्य ही मलिन होता है ॥ ३२*२ ॥ M ३१) 1.P°पानमयन D उन्नतिनिमित्ते। ३२*१) 1 केशाकेशि । Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३६५ - १८. ३३३] - उद्दिष्टान्तप्रतिमाप्रपञ्चनम् - 1447) बुद्धिपौरुषयुक्तेषु देवायत्तविभूतिषु । ___ नृषु कुत्सितसेवायां दैन्यमेवातिरिच्यते ॥ ३२*३ 1448 ) तपो ऽनुष्ठानसच्छास्त्रविशेषाध्ययनक्रमात् । ___ मानवः संमतं पात्रं समयस्थो ऽप्यनेकधा । ३३ 1449 ) गृहस्थो वा यतिर्वापि जैनं समयमास्थितः । यथाकालमनुप्राप्तः पूजनीयः सुदृष्टिभिः ॥३३*१ 1450 ) ज्योतिर्मन्त्रनिमित्तज्ञः सुप्राज्ञः कार्यकर्मसु । मान्यः समयिभिः सम्यक् परोक्षार्थसमर्थकः ॥ ३३*२ 1451 ) दीक्षायात्राप्रतिष्ठाद्याः क्रियास्तद्विरहै कुतः । तदर्थं परपृच्छायां कथं च समयोन्नतिः ॥ ३३*३ जो बुद्धि और पुरुषार्थ से संयुक्त है तथा जिन के दैवाधीन वैभव है ऐसे मनुष्यों के विषय में घृणित सेवा करने पर दीनता ही शेष रहती है या अधिकता को प्राप्त होती है।३२*३॥ जो मनुष्य तपश्चरण और समीचीन शास्त्रविशेषों के अध्ययन के क्रम से आगम के आश्रित है वह पात्र माना गया है जो अनेक प्रकार का है ॥ ३३॥ जो जैन धर्म का धारक है वह चाहे गृहस्थ हो अथवा मुनि हो, समयानुसार उसके प्राप्त होनेपर सम्यग्दृष्टियों को उसकी पूजा करनी चाहिये ।। ३३* १ ॥ जो ज्योतिःशास्त्र, मंत्रशास्त्र, और निमित्तशास्त्र का ज्ञाता है, करने योग्य कार्यों में अतिशय चतुर है तथा परोक्ष पदार्थों का समर्थक है - उनके विषय में आस्था रखता है - उसका श्रावकों को भली भाँति सन्मान करना चाहिये ॥ ३३*२ ॥ ___ उपर्युक्त ज्योतिषशास्त्र आदिके मर्मज्ञोंका यदि सन्मान नहीं किया जायेगा तो प्रायः उनका अस्तित्व ही असंभव हो जायेगा । और जब उनका अस्तित्व ही न रहेगा तब उनके विना (जिनदीक्षा, तीर्थयात्रा और प्रतिष्ठा आदि जैसे ) शुभ कार्य कैसे संपन्न हो सकेंगे? यदि कदाचित् अन्य मतानुयायी ज्योतिषशास्त्रादि के ज्ञाताओं से उनके संबन्ध में पूछा जाय तो वैसी अवस्था में जैनधर्म की उन्नति कैसे हो सकती है ? ( अतएव जैनशासन भक्तों को उनका सन्मान करना ही चाहिये) ॥ ३३*३ ॥ wrrrrrrrrrrrrrrror ३३*२) 1 श्रावकैः. 2 यजैनदर्शनमाश्रितं ते ज्योतिरिव द्योभिः पूज्याः परोक्षार्थदर्शनात् । ३३.३) 1 ज्योतिःशास्त्रं विना. 2 दीक्षायात्रार्थम । Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [१८. ३३*४ ३६६ - धर्मरत्नाकरः - 1 452 ) मूलोत्तरगुणैः इलाध्यैस्तपोभिनिष्ठितस्थितिः । साधुः साधु भवेत्पूज्यः पुण्योपार्जनपण्डितैः ।।३३*४ 1453 ) ज्ञानकाण्डे क्रियाकाण्डे चातुर्वर्ण्यपुरस्सरः । सूरिदेव इवाराध्यः संसाराब्धितरण्डकः ॥ ३३*५ 1454 ) लोकवित्त्वकवित्वाद्यैर्वादिवाग्मित्वकौशलैः। मार्गप्रमावनोद्युक्ताः सन्तः पूज्या विशेषतः ॥ ३३*६ 1455) उक्तं च भोज्यं भोजनशक्तिश्च रतिशक्तिवरस्त्रियः। विभवो दानशक्तिश्च नाल्पस्य तपसः फलम् ॥३३*७ 1456) शिल्पिकारुकवाकपण्यसंफलीपतितादिषु । देहथिति न कुर्वीत लिङिगलिङगोपजीविषु ॥ ३३*८ जो गृहस्थ पुण्य के उपार्जन में दक्ष हैं - उसका संचय करना चाहते हैं - उन्हें प्रशंसनीय मूलगुणों और उत्तर गुणों से संपन्न तथा अनशनादि तपों के द्वारा अपनी स्थिति को स्थिर करनेवाले साधु की भलीभाँति पूजा करनी चाहिये ॥ ३३*४ ॥ जो आचार्य ज्ञानकाण्ड और क्रियाकाण्ड में दक्ष हो कर चातुवर्ण्य संघका - मुनि, आर्यिका, श्रावक और श्राविका समूह का- अग्रणी होता हुआ संसार समुद्र से पार उतारने के लिये दृढ नौका के समान हैं उसकी देव के समान आराधना करनी चाहिये ॥ ३३२५ ॥ जो सत्पुरुष लोकव्यवहार में निपुण होकर प्रतिभापूर्ण कविता आदि के द्वारा तथा वाद - शास्त्रार्थ – एवं प्रशस्त वक्तृत्व में प्राप्त कुशलता के द्वारा मोक्षमार्ग की प्रभावना में प्रयत्नशील रहते हैं, उनको विशेष रूप से पूजा करनी चाहिये ॥ ३३*६ ॥ __ कहा भी है - भोज्य वस्तु और भोजन की शक्ति, विषयोपभोग की शक्ति और उत्तम स्त्रियाँ तथा ऐश्वर्य व दान देने को शक्ति, यह सब अल्प पुण्यका फल नहीं है । (अर्थात् उपर्युक्त सामर्थ्य और भोज्य आदि की प्राप्ति महातप से ही होती है ) ॥३३*७ ।। __ चित्रकारादि कारुकवाक् – सुनार व बढई आदिक, पण्यसंफली - वेश्या और पतित - जातिभ्रष्ट - आदिकों के यहाँ तथा अन्य लिंगियों व लिंग को - साधु के वेष को ३३*६) 1 पाण्डित्यविशेष. 2 D चतुरता। ३३*८1 1 D लुहारचर्मकारादयो ये तेषां गृहे माहार न योग्य. 2 संफली दुश्चारिणी। Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१८. ३६] - उद्दिष्टान्तप्रतिमाप्रपञ्चनम् - ३६७ 1457) दीक्षायोग्यास्त्रयो वर्णाश्चत्वारश्च विधोचिताः मनोवाक्कायधर्माय मताः सर्वे ऽपि जन्तवः ॥ ३३*९ 1458) पुष्पादिरशनादिर्वा न स्वयं धर्म एव हि । क्षित्यादिरिव धान्यस्य किंतु भावस्य कारणम् ॥३३*१० 1459) श्रद्धा समुत्कर्षि मनो जनानां यद्यप्रकम्पं सकृदेव जातम् । फलं प्रसूते ऽनुपमप्रभावं लोहानि विद्धानि रसेन यद्वत् ॥ ३४ 1460 ) तपोदानार्चनाहीनं मनः सदपि देहिनाम् । तत्फलप्राप्तये न स्यात्कुसूलस्थितबीजवत् ॥ ३५ 1461) आवेशिकज्ञातिषु संस्थितेषु दीनानु कम्पेषु यथायथं तु । __देशोचितं कालबलानुरूपं दद्याच्च किंचित्स्वयमेव बुद्ध्वा ॥ ३६ धारण कर के आजीविका करनेवालों के यहाँ मुनियों को आहार ग्रहण नहीं करना चाहिये ॥ ३३*८ ॥ ब्राह्मण, क्षत्रिय और वैश्य इन वर्णवाले मनुष्य जिनदीक्षा ग्रहण करने के योग्य हैं । चार वर्ण आहार ग्रहण करने के योग्य हैं। परन्तु आहार देने के योग्य चारों ही वर्णवाले है तथा मन, वचन और शरीर के द्वारा धर्म धारण करने की योग्यता सब ही प्राणी - पशु-पक्षी आदि भी रखते हैं ॥ ३३* ९ ॥ जिस प्रकार भूमि आदि स्वयं धान्य नहीं है, किन्तु उसकी कारण है, इसी प्रकार पुष्प आदि-पूजा सामग्री -और भोजन आदि - भयाभक्ष्य आदि पदार्थ - स्वयं तो धर्म नहीं हैं, किन्तु भाव के - परिणामविशुद्वि स्वरूप धर्म के कारण है ।। ३३*१० ॥ मनुष्यों का श्रद्धा से उत्कर्ष को प्राप्त हुआ मन यदि एक बार भी निश्चल होता है तो वह असाधारण प्रभाववाले फल को इस प्रकार उत्पन्न करता है जिस प्रकार कि पारद रस से विद्ध हुओ लोहधातुएँ अनुपम प्रभाववाले फल को- सुवर्णरूपता का उत्पन्न करतो हैं ॥ ३४॥ जिस प्रकार कुशूल - कुठिया में – रखा हुआ बीज - गेहूँ आदिके कण-फलप्राप्ति के लिये - नवीन धान्य को उत्पन्न करनेवाले - नहीं होते हैं, किन्तु जब उन्हें योग्य भूमि में बोया जाता है तथा जल से सिंचन आदि किया जाता है तब ही वे उपर्युक्त फल के देने में समर्थ होते हैं, ठीक उसी प्रकारसे तप, दान और पूजा आदि शुभ अनुष्ठान के विचार से रहित प्राणियोंका मन विद्यमान होता हुआ भो उस फलप्राप्ति के लिये - स्वर्ग मोक्षरूप फल के प्राप्त कराने में समर्थ नहीं होता है ॥ ३५ ॥ आवेशिक-अभ्यागत, सजातीय बन्धुजन, संस्थित-सम्यक् अवस्थित या आश्रित ३४) 1 उत्पादयति । ३५) 1 कोष्ठागार. 2 D स्थिति । ३६)1 संततिरूप । Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३६८ -धर्मरत्नाकरः [१८. ३७1462 ) काले कलो संततचञ्चले च चित्ते सदाहारमये च काये । चित्रं यदद्यापि जिनेन्द्र रूपधरा नरा दृष्टिपथं प्रयान्ति ॥ ३७ 1463) अतो यथा केवलनायकानां लेपादिक्लुप्तं प्रतिबिम्बमय॑म् । तथैव पूर्वप्रतिबिम्बवाहाः संप्रत्युपाया॑ यतयः सुधीभिः ॥ ३८ 1464) पात्रे दत्तं भवेत्सर्व पुण्याय गृहमेधिनाम् । शुक्तावेव हि मेवानां जलं मुक्ताफलं भवेत् ॥३८*१ 1465 ) यत्र रत्नत्रयं नास्ति तदपात्रं प्रकीर्तितम । उप्तं तत्र वृथा सर्वमूषरायां क्षिताविव ।। ३८*२ 1466) मिथ्यात्ववासितमनस्सु तथा चरित्रा भासंप्रचारिषु कुदर्शिनिघु प्रदानम् । प्रायो हयनर्थजननप्रतिघातहेतु क्षीरप्रपाणमिव विद्धयनिलाशनेषु ॥ ३९ जन, दीन और दया के पात्र; इन के लिये यथायोग्य देश, काल और शक्ति के अनुसार स्वयं ही जानकर कुछ देना चाहिये ॥३६॥ - इस कलिकाल में चित्त के निरन्तर चंचल, तथा शरीर के सदा भोजनाश्रित होने पर भी यही आश्चर्य है कि आज भो जिनरूप के धारक मनुष्य-दिगम्बर साधु-दृष्टिगोचर होते हैं ॥३७॥ इसीलिये जिस प्रकार केवलज्ञानादिक गुणों के स्वामी जिनेश्वरों की पाषाणादि से. निमित प्रतिमा की पूजा की जाती है उसी प्रकार स पूर्वकाल के मुनियों के प्रतिबिम्ब के धारक पूर्व महर्षियों की प्रतिमारूप से कलित-वर्तमान मुनियों की भी विद्वानों को पूजा करनी चाहिये ॥३८॥ - पात्र में दिया हुआ आहार-औषधादिक सब गृहस्थों के पुण्य का कारण होता है। सो ठीक भी है, क्यों कि, सीपमें पड़ा हुआ मेघों का पानी मोती हो जाता है ॥३८*१॥ .. जिस मनुष्य में रत्नत्रय नहीं है उसे अपात्र कहते हैं । उस में बोया हुआ-दिया गया आहारादिक-क्षारभूमि में बोये हुए बीज के समान व्यर्थ होता है ॥३८*२॥ जैसे सो को पिलाया गया दूध प्रायः अनर्थ को उत्पन्न करनेवाला और जीवित के नाश का कारण होता है वैसे ही जिनके मन में मिथ्यात्व का वास है तथा जो चारित्राभास ३८) 1 यतिवेषधारकाः. 2 पूज्याः । ३९) 1 D आकृतिरूपं चारित्रं नास्ति. 2 P°प्रतिघातिहेतु . क्षीर. 3 सपेषु। Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३६९ -१८. ४२] - उद्दिष्टान्तप्रतिमाप्रपञ्चनम् - 1467) कारुण्यादथवौचित्यात्तेषां किंचिदिशन्नपि । दिशेदुङ्क्तमेवान्नं गृहे मुक्ति न कारयेत् ॥ ३९*१ 1468 ) ज्ञानं तपोहीनमपि प्रपूज्यं ज्ञानमहीनं सुतपो ऽपि पूज्यम् । यत्र दयं देववदेष पूज्यो दयेन हीनो गणपूरणः स्यात् ।। ४० 1469 ) अहंद्रपे नमो ऽस्तु स्याद्विरत्या विनयक्रिया। ___ अन्योन्य क्षुल्लके चाईमिच्छाकारवचः सदा ।। ४०*१ 1470 ) अनेकधारम्भविजृम्भितानां वित्तव्ययो हर्म्यवतामगण्यः । तद्भुक्तिमात्रांहतये' न योग्या विचारणा लिगिषु तीर्थहन्त्री ॥ ४१ 1471) दैवायत्तां धनलवभवां प्राप्य भूति गृहस्था। वप्तव्यो ऽसौ जिनपसमयाध्यासितप्राणिभूमौ । साधुः शुद्धव्रतगुणगणः सूत्रमार्गानुसारी चैको लक्षे क्षपितकलिलो लभ्यते वा न वेति ॥ ४२ मिथ्याचारित्र-के प्रचारक हैं, ऐसे मिथ्यादृष्टि जनों के लिये दिया गया आहारादि अनर्थ का कारण होता है ऐसा समझना चाहिये ॥ ३९ ॥ ___ दयाभाव से अथवा उचित समझकर यदि उन को कुछ (आहारादिक) देता भी है तो शेष रहे आहार को हो देवे । परन्तु अपने घर पर उन्हे भोजन नहीं कराना चाहिये ॥३९*१ तप से रहित भी ज्ञान पूज्य है और ज्ञान से रहित उत्तम तप भी पूज्य है। जिसमें उत्तम ज्ञान और तप दोनों हैं वह तो देव के समान पूज्य है । तथा जो ज्ञान और तप दोनों से होन है वह गणपूरक है (अर्थात् केवल वह संख्या को पूर्ण करनेवाला है) ॥ ४० ॥ जिनलिंग का रूप धारण करनेवाले मुनि के लिये 'नमो ऽस्तु' कहना चाहिये । आर्यिका को विनयक्रिया करनी चाहिये अर्थात 'वन्दे ' ऐसा कहना चाहिये। क्षुल्लक को परस्पर योग्य इच्छा का वचन कहना चाहिये, अर्थात् ' इच्छामि' ऐसा कहकर आदर करना चाहिये ॥ ४०*१॥ जिन गृहस्थों के लिये अनेकों आरंभ करने पड़ते हैं उन के धन का अगण्य -मणनासे रहित-व्यय होता है । इसलिये जिनलिंगधारियों के लिये आहार देने में उस का विचार करना योग्य नहीं है, प्रत्युत वह धर्म का विघातक होता है ॥ ४१ ।। हे गृहस्थों! तुम्हें सौभाग्यवश लेशमात्र धन से प्रादुर्भूत हुई जो संपत्ति प्राप्त हुई है ४०*१) 1 आर्यायाः । ४१ ) 1 दानाय. 2 विचारणा त्रिलिजिगषु तीर्थहन्त्री भवति । ४२) 1 वपनीया. 2 असो विभूतिः. 3 पात्रभूमौ. 4 लक्षमध्ये । Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३७० -धर्मरत्नाकरः - [१८. ४३ 1472 ) उच्चावचःप्राणिविगुम्फितो' ऽयं जिनेश्वराणां समयः सदेति । स्तम्भे यथैकत्र निशान्तमेवं नैकत्र तिष्ठेत्पुरुषो ऽभ्युपार्चन् ॥ ४३ 1473) नामतः स्थापनाद्रव्यभावन्यासश्चतुर्विधाः । भवन्ति मुनयः सर्वे दानपूजादिकर्मसु ।। ४३*१ 1474) उत्तरोत्तरभावेन विधिस्तेषु विशिष्यते । पुण्यार्जने गृहस्थानां जिनप्रतिकृतिष्विव ।। ४३*२ 1475) अतद्गुणेषु भावेषु व्यवहारप्रसिद्धये । यत्संज्ञाकरणं नाम नरेच्छावशवर्तनात् ॥ ४३*३ उसे जिनेन्द्र मत के आश्रित हुए प्राणिरूप भूमि में बोना चाहिये (उन्हें यथायोग्य आहारादि देकर उसका सदुपयोग करना चाहिये) । कारण यह कि पवित्र व्रत व गुणसमूह से विभूषित हो कर आगनोक्त मार्ग का अनुसरण करने वाला सम्यग्दर्शन, सम्यग्ज्ञान ओर सम्यक् चारित्र. स्वरूप मोक्ष मार्ग में निरत-साधु लाखों में एक आध हो कोई प्राप्त होता है । तथा पाप-मल को नष्ट करनेवाला साधु तो कदाचित् हो प्राप्त होता है अथवा नहीं भी प्राप्त हो सके ॥ ४२ ॥ यह जिनेश्वरों का धर्म ऊँच ओर नोच दोनों हो प्रकार के प्राणियों से सदा ग्रथित है। कारण यह कि जिस प्रकार गृह कभी एक खम्भे के ऊपर नहीं रह सकता उसी प्रकार जिनमत भी कभी एक पुरुष के ऊपर ऊँचमात्र के आश्रित नहीं रह सकता है, (ऐसा समझ कर श्रावक . को एक ही उत्तम साधु का आदर न कर के सब ही तपस्वियों का आदर करना चाहिये) ॥४३ नाम, स्थापना, द्रव्य और भाव निक्षेपों से सब मुनि चार प्रकार के हैं,जो दान-पूजा आदि कार्यों में तत्पर होते हैं ।। ४३*१ ॥ जिनप्रतिमाओं के समान उपयुक्त चार प्रकार के मुनियों के विषयमें की गई विधि गृहस्थों के पुण्यापार्जन में उतरोतर विशेषता को प्राप्त होती है। (अभिप्राय यह है कि जिस प्रकार नाम, स्थापना, द्रव्य ओर भाव के भेद से चार प्रकार के जिनों के विषय में की गई भक्ति उत्तरोत्तर-नामको अपेक्षा स्थापना और स्थापना को अपेक्षा द्रव्य आदि के क्रम सेअधिकाधिक पुण्यसंचय का कारण होता है उस प्रकार उपयुमा चार प्रकार के मुनियों के लिये यथायोग्य विधिपूर्वक दिया गया आहारादि भो उतरोतर गहस्थों के अधिकाधिक पुण्यसंचय का कारण होता है) ॥ ४३*२ ॥ व्यवहारकार्य को सिद्ध करने के लिये मनुष्य को इच्छा के अनुसार जिन पदार्थों में जो गुण विद्यमान नहीं हैं तदनुरूप भी जो उन का नाम रखा जाता है, उसे नामनिक्षेप जानना चाहिये ॥ ४३*३ ॥ ____४३) 1 उत्तममध्यमजघन्यपात्रविशेषः, 2 एक स्मन्. 3 गृहम्, D गृहम् प्रतद्गुणेषु भावेषु. 4 ददत् । ४३*२) 1 पृथक क्रियते। Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - • उद्दिष्टान्तप्रतिमाप्रपञ्चनम् - -१८. ४६] 1476 ) साकारे वा निराकारे काष्ठादौ यन्निवेशनम् । सोऽयमित्यवधानेने स्थापना सा निगद्यते ॥ ४३४ 1477 ) आगामिगुणयोग्यो ऽर्थो द्रव्यं न्यासस्य गोचरः । तत्कालपर्ययाक्रान्तं वस्तु भावो ऽभिधीयते ।। ४३*५ 2 1478 ) यत्रातिथेयं स्वयमेव साक्षाज्ज्ञानादयो यत्र गुणाः प्रकाशाः । पात्राद्यवेक्षापरता च यत्र तत्सात्त्विकं दानमुदाहरन्ति ॥ ४४ 1479 ) निजस्तवनलालसैरलससादरैः सान्तरं " यशोलवसमाकुलैः कलितलोक संप्रत्ययम् । सर्व विभावितातिथिगुणं च यद्दीयते विहायिमितीरितं मतिमतां मतै राजसम् ॥ ४५ 1480) पात्रापात्रविचारणाविरहितं दूरादपास्ताद र भार्यासून नियोगिभिविरचितं चित्तादिशुद्धिच्युतम् । मात्सर्योपहतं विवेकविकलं यत्किंचना ऽपि च एतत्तामसमामनन्ति मुनयो दानं गतप्रार्चनम् ॥ ४६ ३७१ तदाकार अथवा अतदाकार भी लकडी व पाषाण आदिमें जो 'वह यह है' ऐसा अवधानपूर्वक आरोप किया जाता है उसे स्थापनानिक्षेप कहते हैं ।। ४३४ ॥ आगामी गुणपति के योग्य पदार्थ को द्रव्यनिक्षेप का विषय जानना चाहिये । तथा वर्तमानकालीन पर्याय से युक्त वस्तु को भावनिक्षेप समझना चाहिये ॥ ४३*५ ॥ जिस दान में अतिथि का साक्षात् स्वयं आदर किया जाता है, जिस में दाता के आवश्रद्धा तुष्टि आदि गुण प्रकाशमान होते हैं, तथा जिस में पात्र व देय पदार्थ आदि के विचार की तत्परता के साथ पात्र की मार्गप्रतीक्षा की जाती है, उसे सात्त्विक दान कहते हैं ॥ अपनी स्तुति सुन के अभिलाषी जो दाता आलस्य के साथ आदरयुक्त हो कर की कामना से आतुर होते हुए गर्वपूर्वक अतिथि के लोगों को प्रत्यय उत्पन्न कराने के लिये जो दान देते हैं, उसे विद्रन्मान्य गणधरादि राजस दान कहते हैं ॥ ४५ ॥ पात्र-अपात्र के विचार से रहित, आदर से पूर्णतया निरपेक्ष, मन व वचनादि की विशुद्धि से विहोन, मात्सर्य भाव से सहित ओर विवेक से विरहित जो कुछ थोडासा दान पत्नी ४३*४) 1 अवधारणात्, D नामात् गुणा भवन्ति । ४३*५ ) 1PD ° योगार्थो द्रव्यं. 2 PD पर्ययक्रान्तं वस्तु, D विद्यमानद्रव्यगुणाः । ४५ ) 1 निजलाध्यवाञ्छकैः 2 कदाचित् 3 दानम्. 4 राजसं दानम् । ४६) 1 आदररहितम्. 2 योग्यपात्रे. 3 कथयन्ति 4 इलाधारहितम् । Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३७२ - धर्मरत्नाकरः - [१८. ४७ . ___1481) उत्तमं सात्त्विकं दानं राजसं मध्यमं मतम् । सर्वेषामेव दानानां होनं तामसमुच्यते ॥ ४७ 1482 ) दत्तं परत्रैव फलत्यवश्यं नैकान्तिकं हन्त वचो यतो ऽमृः। गावः प्रयच्छन्ति न कि पयांसि तृणानि तोयान्यपि संप्रभुज्यं ॥ ४८ 1483) ये भक्तिभारविनताः किल शाकपिण्डं संकल्पयन्ति समयानुगुणं मुनिभ्यः। ते ऽगण्यपुण्यगुणसंततिसंनिवासा श्चिन्तामणिनिगदिताविचला हि भक्तिः ॥ ४९ 1484) अभिमानस्य रक्षार्थ विनयायागमस्य च । भोजनादिविधानेषु मौनमूचुर्मुनीश्वराः ॥४९*१ 1485) लौल्यत्यागस्तपोवृद्धिः समभावनिदर्शनम्। ततश्च समवाप्नोति मनःसिद्धिं जगत्त्रये।। ४९*२ व पुत्र आदि के द्वारा पूजा के विना योग्य पात्र के लिये भी दिलाया जाता है उसे मुनिजन तामस दान मानते हैं ॥ ४६ ॥ इन सभी दानों में सात्त्विक दान उत्तम और राजस दान मध्यम माना गया है। तामस दान को सर्वत्र हीन ही कहा जाता है ॥ ४७ ॥ दिये हुए दान का फल परलोक में ही प्राप्त होता है, ऐसा जो मानते हैं; खेद है कि उनका वैसा कहना एकान्तरूप से योग्य नहीं है क्योंकि, गायें प्रत्यक्ष में घास और पानीका उपभोग कर के क्या दूध नहीं देतो हैं ? अभिप्राय यह है कि जिस प्रकार गायें इसी भव में दूध रूप फल को देती हैं, उसी प्रकार दान का फल इहलोक में भी मिलता है ॥ ४८ ॥ जो भक्ति के बोझ से अतिशय झुककर- विनम्र हो कर-मुनियों के लिये आगमोक्त विधि के अनुसार शाक के भी आहार को देते हैं वे अपरिमित पवित्र गुणसमूह के निवासस्थान-उससे संपन्न- होते हैं । सो ठोक भी है, क्यों कि, स्थिर भक्ति चिन्तामणि के समान अभीष्ट की देनेवाली होती है ।। ४९ ॥ अभिमान को रक्षा व आगम की विनय के लिये भोजनादि कार्यों में मुनियोंने मौन को कहा है- उसका विधान किया है ॥ ४९* १ ॥ मौन से भोजनविषयक लोलुपता के हट जाने से तप की वृद्धि व समता भाव-राग द्वेष के अभाव -का दर्शन होता है । तथा इस समता भाव से प्राणी तीनों लोकों में मन को सिद्धि को प्राप्त होता है - (उस के ऊपर उसका पूर्णरूपसे नियंत्रण हो जाता है) ॥४९*२॥ ४८) 1 दुग्धानि. 2 भक्षयित्वा । ४९) 1 यथा भवति, D आगमानुसारेण । AAMAAM Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१८. ५२] - उद्दिष्टान्तप्रतिमाप्रपञ्चनम् - 1486) प्रश्रय धिकतया श्रुतस्य वै श्रेयसां च विभवस्थ भाजनम् । संभवन्ति मनुजाः प्रसन्नतामेत्यतो भवभवे' सरस्वती ॥ ५० 1487 ) शारीरमानसानां तु सहजव्याधिबाधने । साधुः संयमिनां कार्यः प्रतीकारो गृहाश्रितः ।। ५०*१ 1488 ) शारीरा ज्वरकुष्ठाद्याः क्रोधाद्या मानसाः स्मृताः । आगन्तवो ऽभिघातोत्थाः सहजाः क्षुत्तृषादयः ॥ ५१ 1489 ) मुनीनां व्याधियुक्तानामुपेक्षायामुपासकैः । समाधिर्भवेत्तेषां स्वस्य वा धर्मकर्मता ।। ५१*१ 1490 ) सौमनस्यं सदा कार्य व्याख्यात्सु च पठत्सु च । आवासपुस्तकादीनां सौकर्यादिविधानतः ॥ ५१*२ 1491 ) अङग पूर्वरचितप्रकीर्णकं वीतरागमुखपद्मनिर्गतम् । नश्यतीह सकलं सुदुर्लभं सन्ति न श्रुतधरा यदर्षयः ॥ ५२ विनय की अधिकतासे निश्चयतः आगमज्ञान, अनेक प्रकार के कल्याण और संपत्ति का भाजन होता है । तथा इस से जन्म जन्मान्तर में उन के ऊपर सरस्वती प्रसन्न होती है ॥५०॥ हुआ ३७३ मुनियों के देह में शारीरिक, मानसिक आगन्तुक और स्वाभाविक रोग की बाधा के उपस्थित होने पर गृहस्थों को उन के रोगों का भली भाँति प्रतिकार करना चाहिये ॥ ५०* १ ॥ उन में 'ज्वर व कुष्ठ आदिक शारीरिक, क्रोधादिक, मानसिक, शीत व उष्ण वायु के अभिघात से उत्पन्न आगन्तुक तथा भूख व तृषा आदि को साहजिक रोग कहा जाता है ॥ ५१ ॥ श्रावकों के द्वारा रोगी मुनियों की उपेक्षा की जाने पर उन के समाधि - ध्यान या तपश्चरण - से च्युत हो जाने की सम्भावना है तथा श्रावक को उन की उपेक्षा करने पर अधर्म कर्मता धर्म-कर्म से भ्रष्ट होने का प्रसंग आता है ॥ ५१*१ ॥ जो महात्मा श्रुत का व्याख्यान करते हैं अथवा उसे पढते हैं उन के लिये निवासस्थान ओर पुस्तकादि उपकरणों की सुलभता को निर्मित कर निरन्तर सौमनस्य सुन्दर मन ( सद्विचार) को प्रगट करना चाहिये ॥ ५१*२ ॥ यदि श्रुत के ज्ञाता महर्षि न होंगे तो वीतराग जिन के मुखरूप कमल से निकला उनके द्वारा उपदिष्ट - आचारांगादि द्वादशांगस्वरूप अंगश्रुत, उत्पादपूर्वादि 1 ५०) 1 विनय 2 जन्मनि जन्मनि । ५१* १ ) 1 मुनीनाम् 2 उपासकस्य । ५१*२) 1 सुन्दरमानसत्वम्. 2 सुलभत्वादि । Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - धर्म रत्नाकरः 1492 ) तत्प्रयोत्साहन योग्यदानानन्दप्रमोदादिमहाक्रियाभिः । कुर्वन् मुनीनागमविद्धचित्तान् स्वयं नरः स्याच्छतपारगामी ॥ ५३ 1493 ) श्रुतेन तत्त्वं पुरुषः प्रबुध्यते श्रुतेन वृद्धिः समयस्य जायते । श्रुतप्रभावं यदि वर्णयेज्जिनः श्रुताद्विना सर्वमिदं विनश्यति ॥ ५४ 1494 ) शस्त्राणि यद्वद्दधतो वराकाः क्लेशे हि बाहये सुलभा मनुष्याः । सुदुर्लभाः सन्ति सुडीरवच्च यथार्थविज्ञानघना जगत्याम् ।। ५५ 1495 ) शृणिविज्ञानमेवास्य वशायां शयदन्तिनः । तदुद्धते बहिःक्लेशः क्लेश एव परं भवेत् ।। ५५*१ 1496 ) बाह्यं तपोऽप्रार्थितमेति पुंसो ज्ञानं स्वयं भावयतः सदैव । क्षेत्रज्ञ रत्नाकर संनिमग्ने बाह्याः क्रियाः सन्तु कुतः समस्ताः ॥ ५६ चौदह पूर्वी स्वरूप रचा गया पूर्वश्रुत और सामायिकादि स्वरूप प्रकीर्णक श्रुत; इस प्रकार अति दुर्लभ समस्त श्रुत ही यहाँ नष्ट हो जावेगा ॥ ५२ ॥ जो मनुष्य योग्य विनय, उत्साह, अनुकूल दान, आनन्द और प्रमोदादिरूप उत्तम क्रियाओं के द्वारा मुनियों के मन को आगम में संलग्न करता है वह स्वयं आगम का पारगामीश्रुतकेवली - हो जाता है ॥५३॥ मनुष्य श्रुतज्ञान से जांवादि तत्त्वों के स्वरूप को जानते हैं, तथा उस श्रुत से जैन धर्म की वृद्धि होती है । यदि उस श्रुत के प्रभाव का कोई वर्णन कर सकता है तो वे जिन - वीतराग सर्वज्ञ देव - हो कर सकते हैं। यदि वह श्रुतज्ञान न होगा, तो उस के विना यह सब ही नष्ट हो जायेगा || ५४ ॥ ३७४ - [ १८.५३ जिस प्रकार शस्त्रों को दीन या कातर मनुष्य भी धारण कर के बाहिरी क्लेश को सहते है उसी प्रकार बाहिरी क्लेश के सहनेवाले मनुष्य बहुत-से सुलभ हैं, परंतु जिस प्रकार शस्त्रों को धारण कर के भी सुडीर - निर्भय शूरवीर के समान बहुत-से सुभट दुर्लभ ही होते हैं उम्रो प्रकार लोक में ठोस यत्रार्थ आगमज्ञान से संपन्न मनुष्य दुर्लभ ही होते हैं ॥५५ ॥ मनरूप हाथी को वश करने के लिये विशिष्ट ज्ञान ही कुश के समान है । यदि विज्ञानरूप अंकुश के विना मनरूप हाथी उद्धत - उन्मत्त- रहा तो फिर बाह्य जो उपवास आदि तप का क्लेश है वे केवल क्लेश ही - कोरे कष्ट ही रहनेवाले हैं ॥ ५५१॥ जो सदा स्वयं ज्ञान की भावना में निरत रहता है उस के पास बाह्य तप प्रार्थना के - ५३ ) 1 विनय । ५५ ) 1 PD शास्त्राणि वद्वद्, D शुनक्लेशेन प्रचुरा:. 2 दानशूरवत् । ५५*१) 1 P° शूणिर्विज्ञान, अङकश 2 वशहेतवे 3 D तदुद्धृते । ५६ ) 1 [आत्मना 2 P आत्मसमुद्र, आत्मसमुद्रे निमग्ने मनसि । Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १८. ५८* १] - उद्दिष्टान्तप्रतिमाप्रपञ्च नम् - प्रसिद्धं च - 1497 ) यदज्ञानीक्षपेत् बह्वीभिर्भवकोटिभिः । तेज्ज्ञानवांस्त्रिभिर्गुप्तः क्षपेदन्तर्मुहूर्ततः ॥ ५७ 1498 ) ज्ञानी पेटुस्तदैव स्याद्बहिः क्ष्टु सदा | ज्ञातुनलवे प्यस्य न पटुत्वं युगैरपि ।। ५७% १ 1499 ) शब्दानुशासनसमभ्यसनान्न यस्य aat's aण न तथा नयेभ्यः । संप्राप्य शुद्धिमसमास परप्रतीतेः क्लिश्यन् पुमान् भवति नेत्रविहीनतुल्यः ॥ ५८ 2 1500 ) स्वरूपं रचना शुद्धिर्भूपाश्च (स्व) समासतः । प्रत्येकमागतस्यैतद्दैविध्वं प्रतिपद्यते ।। ५८* १ बिना आता है । ठीक है - ज्ञान भावना में रत रहनेवाला पुरुष जब आत्मारूपी समुद्र में डूबता है तब समस्त बाह्य क्रियायें अलग कहाँ से रह सकती हैं ॥ ५६ ॥ X ३७५ यह प्रसिद्ध भी है - अज्ञानी जीव जिस कर्म को अनेक कोटि परिमित भवों में क्षीण करता है उसे ज्ञानी मनोगुप्ति आदि तीन गुप्तियों से रक्षित होकर अन्तर्मुहूर्त में ही क्षीण कर देता है ॥५७॥ . सम्यग्ज्ञान के विना बाहय में क्लेश को सहनेवाले मनुष्य के व्रत में सम्यग्ज्ञानी तत्काल चतुर हो जाता है । परन्तु वह अज्ञानी मनुष्य सम्यग्ज्ञानी के ज्ञान के लेश में भी अनेक युगों के बीतने पर भी चतुरता नहीं प्राप्त कर सकता है ॥ ५७१ ॥ जिसकी बुद्धि न शब्दशास्त्र के अभ्यास से असाधारण शुद्धि को प्राप्त हुई है, न इतिहास के द्वारा - कथाग्रन्थों के आश्रय से शुद्धि को प्राप्त हुई है; और न नयों से भी उस शुद्धि को प्राप्त हुई है, वह मनुष्य चूंकि केवल दूसरों के ज्ञान के आश्रय से ही बाघ क्लेश को सहता है, अतएव उसे नेत्रों से रहित - अन्धे - मनुष्य के समान समझना चाहिये ॥ ५८ ॥ स्वरूप, रचना, शुद्धि, भूषा और अर्थ ये आगम के प्रत्येक संक्षेप से दो प्रकार के कहे गये हैं ॥५८*१॥ - ५७) 1 कर्म । ५७* १) 1D तदा प्रकटत्वं ज्ञानस्य यदा व्रतमाचरति. 2 क्लेशयुक्त. 3D बहि:क्लेष्टुः । ५८ ) 1 वृत्तैति पुरातनी. 2 बुद्धिः । ५८* १) 1 PD° भूषार्थ स्व° । Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३७६ - धर्मरत्नाकरः - [१८. ५९तत्र स्वरूपं द्विविधम् । अक्षरमनक्षरं च । रचना द्विविधा । गद्यं पद्यं च । शुद्धिद्विविधा । प्रमादप्रयोगविरहो ऽर्थव्यञ्जनादिविकलता परिहारश्च । भूषा द्विविधा । वागलंकारो ऽर्थालंकारश्च । ओजःप्रसादमाधुर्यमसृणत्वसमाधिसमतादिगुणानुरूपशब्दरचना वागलंकारः । सभेदवास्तवौपम्या तिशयश्लेषप्रायो ऽर्थालङ्कारः । अर्थो द्विविधश्चेतनो ऽचेतनश्च । 1501) उच्चैर्गोत्रं भुवनमहितं प्राश्नुते सुप्रणामात् भक्तेः कीति मुदितजगतीं संस्तवं संस्तवाच्च । दानात्पद्मास्त्रिभुवनमहोपासनां पर्युपास्ते रित्थं रत्नत्रितयकमलाप्राणनाथान् भजन सन् ॥ ५९ 1502 ) परदातृ व्यपदेशः सचित्तनिक्षेपतत्पिधाने च । कालस्यातिक्रमणं मात्सयं चेत्यतिथिदाने ॥ ५९*१ गद्य- उन में स्वरूप के दो भेद हैं - अक्षर और अनक्षर । रचना के दो भेद हैं - गद्य और पद्य । शुद्धि के दो भेद हैं-प्रमादप्रयोगविरह और अर्थ-व्यंजनादिविकलता-परिहार । भूषा दो प्रकार की है-शब्दालंकार और अर्थालंकार । ओज, प्रसाद माधुर्य,स्निग्धता, समाधि, - और समता आदिक गुणों के अनुसरण करनेवाली शब्दरचना को शब्दालंकार और भेदसहित वास्तविकता, उपमा, अतिशय और श्लेष आदिरूप रचना को अर्थालंकार कहते हैं । अर्थ दो प्रकार का है - चेतन और अचेतन। इस प्रकार से जो मुनीश्वर रत्नत्रयरूपी कमला-लक्ष्मी – के प्राणनाथ है उनकी भक्ति करनेवाला श्रावक उन्हें प्रणाम करने से लोकपूजित उच्च गोत्र को, उनकी भक्ति से जगत को आनंदित करनेवाली कोति को उन के गुणों का वर्णन करने से स्वयं स्तुति को,आहारादिका दान देने से लक्ष्मी को और उन की उपासना करने से त्रैलोक्य में स्वयं बडी उपासना को प्राप्त करता है ।। ५९॥ अतिथि दान में परदातव्यपदेश, सचित्तनिक्षेप, सचित्तपिधान, कालातिक्रम और मात्सर्य ये पांच अतिथिदान के अतिचार हैं। १) परदातृव्यपदेश- अन्य दाता ने ये पदार्थ दिये हैं, ऐसा कह कर पात्र को अन्नादिक देना। दूसरे के ये पदार्थ हैं ऐसा कहने से ये शुद्ध है वा अशुद्ध हैं; ऐसा संशय गद्यम् ) 1D कोमलत्वम् । ५९) 1 प्राप्नोति. 2 प्राप्नोति . 3 जिनान्. 4 सेवन् [ सेवमानः ] सन् । Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - उद्दिष्टान्तप्रतिमाप्रपञ्चनम् - ..१८. ६२] 1503 ) वैराग्यसंयम रुरुक्षुधिया' हि येन संगो निरासि दुरितव्यसनैकमित्रम् | कृष्यादिकं वितनु कर्मसुतोत्थमित्थमित्यादिकामनुमत कथं ददाति ॥ ६० 1504 ) ततः कर्तुं कर्म प्रभवतु हतं मा प्रभवतात् समुद्दिष्टा हन्तानुमतिजनितैः पापनिवहैः । प्रवृद्धो ऽसौ सत्यं परिकलितदूरेण विचरन् मृगो धावन् यद्वन्मृगयुभयतो ऽशवयकरणे ।। ६१ 1505) लोभावशगताननुत्साहिनः प्रवर्तयति मानवाननुमतिप्रदानाद् ध्रुवम् विलोचनविव जितानिव हि यष्टिरेनोभरं समर्जयति नन्दकश्रवणवासिमत्स्यो यथा ।। ६२ ३:५७ अंधार उत्पन्न होनेपर मुनि उन्हें ग्रहण न करेंगे । अतः वे पदार्थ अपने उपयोग में आ जावेंगे, ऐसी तुच्छ बुद्धि दाता के मन में उत्पन्न होती है। इससे यह परदातृव्यपदेश अतिचार होता है । ( २ ) सचित्त निक्षेप - सचित्त पद्मपत्रादिके ऊपर आहार को रखकर देना। (३) सचित्तविधान - भाज्यपदार्थों को कलत्रादि कों से ढँकना । ( ४ ) कालातिक्रम - अकाल में भोजन कराना । (५) मात्सर्य - आहार देते समय आदर नहीं रहना, अथवा अन्य दाताओं के गुणों को सहन न करना ॥ ५९*१ F जिसने वैराग्य और संयनरूप वृक्षपर आरूढ होने की इच्छा से पाप और विपत्ति के अद्वितीय मित्रस्वरूप परिग्रह को दूर कर दिया है वह श्रावक हिसादिजनक खेती आदि आरम्भकार्य के विषय में कैसे अनुमति देगा ? ॥६०॥ (?) इसलिये (श्रावक) पापकर्म के लिये स्वयं प्रवृत्त हो या न हो हिसंक की उद्दिष्ट हिंसा को अनुमति देने से उत्पन्न हुए पापभार से संपन्न होकर पापकर्म से दूर रहकर भी, व्याध के भय से रक्षणरूप अशक्य कार्य करनेवाले भागते हुए मृग के समान, पापी बन जाता है । ( तात्पर्य, मृग जैसे भागो या न भागो वह व्याध की शिकार बन जाता है उसी तरह अनुमतिदाता स्वयं पापविरत होकर भी पापी बन जाता है ) ॥ ६१ ॥ जैसे लाठी नेत्ररहित अन्धे मनुष्यों को चलाती है वैसे ही अनुमतिदाता जो लोभ के ६०) 1 आरोहणबुद्ध्या. 2 त्यक्त: 3 हिसाकर्म 4 वैराग्यसंयमयुक्तः । ६१) 1 ततः निन्द्यकर्म कर्तुं प्रभवतु मा प्रभवतु. 2 उपदेशको ऽपि हन्ता भवति. 3 भिल्लभयत आखेटकभयतः, D भिल्ल 17 ४८ Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [१८. ६३ - -धर्मरत्नाकरः - 1506) निन्दन्ति के ऽपि च हसन्ति परे' द्विषन्ति विज्ञापयन्त्युपदिशन्ति च नर्मणान्ये । षट्कर्मणामनुमतिं प्रददाति पृष्टे पृष्टः फलं हि लभते ऽत्र परत्र चान्यत् ॥६३ 1507) नारिप्सतै परिजिघृक्षति नैव किंचित् कायस्थितेरपि कृते नितरामुदास्ते । उत्तुङ्गसंयमधराधरसंरुरुक्षु यो ऽसौ त्यजत्वनुमतिप्रसरं परत्र ॥ ६४ . 1508 ) आरम्भं पापतो ऽमुञ्चत् तत्रैवानुमति ददत् । लक्ष्यते सर्पभीत्येव नश्यन् शयुमुखे पतन् ॥ ६५ वश में नहीं है और आरम्भकार्य में उत्साही भी नहीं है ऐसे मनुष्यों को अनुमति देकर आरम्भादिक में निश्चय से प्रवृत्त करता है वह नंदक महामत्स्य के कान में स्थित क्षुद्र मत्स्य के समान पापार्जन करता है ॥ ६२ ।। __कोई निंदा करते हैं, दूसरे कितने ही हसते हैं, कितने ही द्वेष करते हैं, कितने ही प्रार्थना करते हैं, कितने ही हँसी से उपदेश देते हैं तथा पूछे जाने पर कोई हँसी में असिमषि आदि छह कर्मों को अनुमति देता है । इस प्रकारसे पूछा गया वह इस लोक में फल को ' प्राप्त करता है और परलोक में अन्य फल को प्राप्त करता है ॥ ६३ ॥ जो संयमरूप पर्वत पर चढने का इच्छुक हो कर न इच्छा करता है और न कुछ ग्रहण भो करता है यहाँ तक कि, अपने शरीर को स्थित रखने के लिये जो आहार के ग्रहण में भी अतिशय उदासीन रहता है, उसे अन्य जन के लिये अनुमति देने का त्याग करना चाहिये ॥६४ जो पाप की भीति से स्वयं आरम्भ का त्याग करता है पर उसी के विषय में किसी अन्य के लिये अनुमति देता है वह सर्प के डर से भागकर अजगर के मुंह में पडते हुए मनुष्य के समान दिखता है ॥६५॥ ६३) 1 PD°हसन्त्यपरे. 2 PD°प्रददत्त । ६४) 1 न वाञ्छते. 2 गृहीतुमिच्छति. 3 उदासान्त) सीनो भवति । 4 D°संयमधराधर'. 5 आरोढुमिच्छुः. 6 उत्तमः श्रावकः । ६५) 1 अ [ज ] गरमुखे । Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१८. ६९] - उद्दिष्टान्तप्रतिमाप्रपञ्चनम् - ३७५ 1509 ) कश्चिच्चेन्न हि शक्नुयादनुमति स्थातुं विनापि क्षणं दत्तामित्थमसौ तदा विरम रे पापाद्रमस्वागमे । तृष्णां छिन्द भज क्षमां कुरु दयां मोहं विभिन्दोद्धतं धर्म धन्य धृति बधान नितरां तुण्यात्मसौख्ये सदा ॥ ६६ 1510) एतां व्रतैरपमलैः परिपाति पूर्व वर्यः कथंचिदिमकां सततं व्रतानि । मध्यः सदा शबलितं युगलं दधानः सद्माश्रमीति कथितो मुनिभिः कनिष्ठः ॥ ६७ 1511) अचिन्तितं नाम परप्रक्लृप्त पात्राय दत्ते हि परमयुक्तः । स्वयं च गृह्णाति तथैव यो ऽसौ उद्दिष्टनिरिपरः प्रतीतः ॥ ६८ 1512) धृतिश्रीहदि विन्यस्ता धाटिताशापिशाचिका । उद्दिष्टत्यागिना पुंसा लौल्यव्याघ्रो ऽपि भीषितः ।। ६९ यदि कोई श्रावक अनुमति के विना क्षणभर भी नहीं रह सकता है तो वह अनुमति दे परन्तु उसे पाप से विरक्त होना चाहिये, आगम में रममाण होना चाहिये, तृष्णा को नष्ट करना चाहिये, क्षमा का आराधन करना चाहिये, प्राणियों पर दया करना चाहिये और उद्धत मोह को नष्ट करना चाहिये तथा धर्म में सन्तोष धारण करते हुए आत्मसुखमें सदा सन्तुष्ट रहना चाहिये ॥ ६६ ॥ जो पूर्वोक्त निर्दोष व्रतों के साथ इस प्रतिमा को धारण करता है वह उत्कृष्ट, जो व्रतों को सदा निर्मल पालता हुआ इस प्रतिमा का कभी निर्मलतया और कभी अनिर्मलतया पालन करता है वह मध्यम तथा जो पूर्ववत और इस प्रतिमा को शबलतया- सदोष रूप से - पालन करता है वह जघन्य श्रावक अनुमतिविरत मुनियों के द्वारा कहा गया है ॥ ६७ ॥ जो श्रावक पात्र विशेष के उद्देश से रहित दूसरे के लिये बनाये गये आहार को उनकी प्रेरणा पाकर पात्र के लिये देता है और स्वयं भी उसी प्रकार से ग्रहण करता है वहउद्दिष्ट आहार का त्यागी प्रसिद्ध है ॥ ६८॥ उद्दिष्टत्यागी श्रावक सन्तोषरूप लक्ष्मी को अपने हृदय में स्थापित करता है, आशारूप पिशाची को दूर भगाता है और लोलुपतारूप व्याघ्रको भयभीत भी कर देता है-उसे नष्ट कर देता है ।। ६९॥ ६६) 1 P°विभिन्द्युद्धतम् । ६७) 1 प्रतिमाम्. 2 उत्तम: श्रावकः. 3Dप्रतिमां समां कपंक्ति साथि निर्मलानि 4 दर्शनं व्रतानि च.5 गृही। ६८) 10 परकृतम्, P प्रक्लप्तं कृतम्. 2D एकादशातिमाधारी श्रावक: श्रावकगृहात् आनीतं महात्मानं ददाति. P परेषां प्रयुक्तः. 3 अभाव । ६९) 1D भयभीतः कृतः। Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -धर्मरत्नाकरः [१८. ७० 1513) प्रायो निमज्जतिजनो गुरुगृद्धिसिद्धउद्दिष्ट भोजनमभीप्सुरपीन्द्रियाणाम् चेतोयुजां प्रसरतां तनुते ऽनिवार्यमारम्भमुख्य कलिलानि पुनश्चिनोति ।। 1514) अप्राप्तितोऽपि ननु बन्धमुपैति जीव उद्दिष्ट भोजनपरः प्रसृताभिलाषः। वारिप्रवेशमिव वन्यगजो दुरन्तं रत्युत्स तु सहवासिकाश्नुते न ।। ७१ 1515) परमसमतामातन्वानो मतामतवस्तुषु प्रहतकरणग्रामोद्दामप्रवृत्तिरनाकुलः । विदघदशनं त्यक्तोदेशं वपुःस्थितिमात्र व्रजति समयाभ्यासासक्तो गृही यतिदेश्यताम् ॥ ७२ 1516) अवति यो व्रतसंकलितामिमां भवति स प्रवरों विशदव्रतः। पुनरिमी च कदाचन मध्यमः शबलधीरुभयत्र कनिष्ठकः ॥ ७३ इति धर्मरत्नाकरे उद्दिष्टान्तप्रतिमाप्रपञ्चनो ऽष्टादशो ऽवसरः ॥ १८ ॥ जो मनुष्य भारी लोलुपता के वश तैयार किये गये उद्दिष्ट आहार की अभिलाषा करता है वह प्रायः डूबता है-पतित होता है या संसार समुद्र में गोता खाता है। मन से सम्बंध रखनेवाली इन्द्रियों के संचार को - उनकी विषयोन्मुखता को विस्तृत करता है, तथा अनिवार्य आरम्भ आदि पापों को संचित करता है ॥७॥ जिस प्रकार वन का हाथी कामवासना को पूर्ण करने की इच्छा के वश होकर गड्ढे में प्रविष्ट होता हुवा वहां दुःसह दुख को सहता है, पर हथिनी के साथ संभोग के आनन्द को नहीं प्राप्त कर पाता है। उसी प्रकार उद्दिष्ट भोजन में आसक्त हुआ श्रावक अपनी अभिलाषा को विस्तृत करता हुआ इच्छानुसार उद्दिष्ट भोजन को न पाकर भी कर्मबन्धन को प्राप्त होता है । (तज्जन्य दुःख को सहता ही है ) ॥१॥ जो अपने उद्देश से निर्मित भोजन को छोडकर शरीर को स्थिर रखने के लिये अनुद्दिष्ट आहार को ग्रहण करता है वह उत्कृष्ट समता भाव को विस्तृत करता हआ इष्ट-अनिष्ट वस्तुओं में चूँकि इन्द्रिय-समूह की उच्छृखल प्रवृत्ति को रोक देता है, इसलिये निराकुल भाव को प्राप्त होता है। तथा इसी कारण से वह गहस्थ आगम के अभ्यास में आसक्त हो कर मुनि जैसी अवस्था को प्राप्त कर लेता है ॥७२॥ जो पूर्व सर्व व्रतों के साथ इस प्रतिमा का निर्मलतापूर्वक पालन करता है वह निर्मल व्रतका धारक उत्कृष्ट श्रावक होता है। जिसके पूर्ववत निर्मल हैं तथा इस प्रतिमा को भो कदाचन धारण करता है वह मध्यम उद्दिष्टत्यागी श्रावक कहा जाता है । तथा जो पूर्वव्रत और इस प्रतिमा को सदोष रूप में धारण करता है वह इस प्रतिमा का धारक जघन्य श्रावक होता है ॥७३॥ इस प्रकार धर्मरत्नाकरमें उद्दिष्टान्त प्रतिमाओं का विस्तार कहनेवाला अठारहवां अवसर समाप्त हुवा ॥१८॥ Mixixing:७०) 1-चित्तयुक्तानाम्. 2 D निरन्तरम् । ७१)1 गा. 2 कामक्रीडाम्. 3 हस्तिन्या. 4 न लभते। ७२) 1 PD इष्टानिष्ट। ७३) 1 रक्षति. 2 प्रतिमाम्. 3 धुर्यः. 4 प्रतिमाम्. 5 समल मिश्रित वा। ७४) 1 विस्तारकंः। Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [१९. एकोनविंशो ऽवसरः] [ सल्लेखनावर्णनम् ] 1517 ) इत्थं व्रतेषु प्रतिमाभिराभिः संपूर्णतामण्डनमुद्हत्सु । कालालिनायुर्मकरन्दपानं बुद्ध्वा विधत्तामनुरूपमस्यं ॥ १ 1518 ) तरुदलमिव परिपक्वं स्नेहविहीनं प्रदीपमिव देहम् । स्वयमेव विनाशोन्मुखमवबुध्य करोतु विधिमन्त्यम् ॥ १*१ 1519) ब्रजबलं भुक्तिमपास्यमानं गलत्प्रतीकारमहनिशं च । यथा वपुर्भक्षयते ऽत्र का रश्चरित्रमप्येतदहो जिघत्सुः ॥ २ अणुव्रत, गुणव्रत और शिक्षाव्रत स्वरूप पूर्वोक्त व्रत इन ग्यारह प्रतिमाओं के साथ सम्पूर्णतारूप अलंकार को धारण करते हैं । अर्थात् उन व्रतों की परिपूर्णता इन प्रतिमाओं के द्वारा होती है । यमरूप भरमर को आयुरूप मकरन्द (पराग) का पान करते हुए देखकरआयु की विनश्वरता को जानकर-श्रावक को प्रतिमा के अनुरूप कार्य करना चाहिये, अर्थात् आयुष्य की समाप्ति के समय सल्लेखना को धारण करना चाहिये ॥ १॥ जैसे वृक्ष का पका हुआ पत्ता स्वयमेव गिर जाता है अथवा तेल से रहित दीपक स्वयमेव बुझ जाता है वैसे हो आयु को स्वयं विनाश के सन्मुख देख कर योग्य श्रावक अन्तिम विधि अर्थात् सल्लेखना को पूर्ण करता है ॥ १*१ ।। घातक यमराज यहाँ जिस प्रकार दिनरात निरन्तर- बल से विहीन हो कर भोजन का परित्याग करनेवाले व रोग की प्रतिकार शक्ति से रहित हुए ऐसे शरीर को अपना ग्रास बनाता है उसी प्रकार से वह इस चारित्रको भी अपना ग्रास बनाता है, यह खेद की बात है । (अभिप्राय यह है कि मृत्यु के निकट होने पर शरीर और संयम दोनों ही नष्ट होते हैं, अतः इस के लिये पूर्व से ही सावधान रहना चाहिये ) ॥ २॥ १) 1 रमरेण. 2 आयुर्मकरन्दस्य । १२१) | फल [ पूर्ण ] । २) 1 P°काले चरित्र . 2 भक्षि. तुमिच्छु:, D ग्रसनशोल: धर्म:। Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३८२ - धर्मरत्नाकरः - [१९. ३1520 ) त्यागो ऽङगयष्टेगहनं न गन्त्र्याश्चारित्रमेतद्गहनं गरीयः ।। न नश्वर स्थास्तुं न भेद्य भेदि तया समं नेयमहो कथं स्यात् ॥ ३ 1521 ) अथाभिनीय स्मृतिमन्तराले तबालपाण्डित्यमुपारुरुक्षुः । आराधनोक्तक्रमवर्तनेन यथायथं संपरिणम्य चाहे ॥ ४ 1522 ) लिङ्गे सशिक्षाविनय समाधौं कश्चिद्विहारे परिणामयुक्ते । संगोज्झिते चारुगुणश्रयण्यां संभावनायामशुभोज्झनेन ।। ५ 1523 ) सलोखनायोमपि च क्षमायां विमार्गणायामपि सुस्थिते च । निरूपणे चाप्युपसर्पणेन प्रश्ने स्वयोग्ये परिपृच्छनायाम् ॥ ६ गमनशील - नश्वर - शरीररूप लकडी को छोडना कठिन नहीं है; किन्तु इस महान् चारित्र का त्याग कठिन है । ( उसका छोडना अतिशय कष्टदायक है) । जिस प्रकार वह शरीर नश्वर है उस प्रकार चारित्र नश्वर नहीं है किन्तु वह स्थायी है, तथा जिस प्रकार शरीर भेदा जानेवाला है उस प्रकार चारित्र भेदा जानेवाला नहीं है, किन्तु वह भेदनस्वभाव से रहित है । अतएव शरीर से सर्वथा भिन्न स्वभाववाले चारित्र को उस शरीर के साथ कैसे ले जाया जा सकता है ? (अर्थात् नश्वर शरीर के साथ कल्याणकारक चारित्र को छोडना योग्य नहीं है) ॥ ३ ॥ ऐसा बीच के काल में (अर्थात् सल्लेखना धारण करने के पूर्व), स्मरण कर के बाल पण्डित मरण पर आरूढ होने की इच्छा करनेवाला आराधक श्रावक को आराधना ग्रन्थमें कहे हुए क्रम के अनुसार चलकर यथायोग्य अर्ह, लिंग शिक्षासहित विनय, समाधि (परिणाम), विहार, संगोज्ज्ञित, सुन्दर गुणश्रयणी, सम्भावना, अशुभोज्झन, सल्लेखना, क्षमा, विमार्गणा, सुस्थित, निरूपण, अपने योग्य प्रश्न परिपृच्छा, एक ग्रह, आलोचन, दोष – जात -गुणप्रदर्शन, आलय, संस्तर, निर्यापकादान, भुजिप्रकाश, हानि, निवृत्ति, क्षमण, अनुशिष्टि, श्रीसारणा, कवच, साम्य, ध्यान और लेश्याभिनय ; इनमें भली-भांति परिणत होकर परलोक गमन के लिये शरीर के परित्याग में उत्तम अर्थ को - अभीष्ट को सिद्ध करनेवाले अनुष्ठान को करना चाहिये । (प्रकृत में उपर्युक्त अर्ह व लिंग आदि का अभिप्राय इस प्रकार जानना चाहिये) ३) 1 गमनशीलाया. 2 स्थिरतरम्. 3 अङगयष्ट्या . 4 प्रापणीयं चरित्रं कथं स्यात् । ४) 1 Dसवि. चारभक्तप्रत्याख्यामस्य योग्ये । ५) ID चिहकरणे. 2 D शिक्षाशब्देन तस्याध्ययनम् उच्यते. 3D योगे समाधि. 4 D अनितक्षेत्रावासे. 5D गहतोपद्ये त्यागे. 6 Dसोपाने इति यावत्. 7 D भावनाभ्याससकृ-प्रवृत्तौ। ६) 1D कषायाणां सम्यक्तनुकरणे. 2 PD पृच्छयां ना। Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३८३ -१९. ९) - सल्लेखनावर्णनम् - 1524 ) एकग्रहालोचनदोषजातगुणप्रदर्शालयसंस्तरेषु । निर्यापकादानभुजि प्रकाशे हानौ निवृत्तौ क्षमणानुशिष्टौ ॥७ 1525) श्रीसारणायां कवचे च साम्ये ध्याने च लेश्याभिनये फले च । आराधकः प्रेत्यगमप्रतीकत्यागे च कुर्वोत तदोत्तमार्थम् ॥ ८ । कुलकम् । 1526 ) इतीत्थमेतत्समयं प्रतीत्य रत्नत्रयं न्यूनमशेषमेव । मुक्तिश्रियं ये परिकामयन्ति ते हयंभाजो ऽपि हि पालयन्तु ॥९ अर्ह- सविचार भक्त प्रत्याख्यान के योग्य होना । लिंग - केशलोच के साथ पिच्छो, कमंडलु और नग्नता को धारण करना । शिक्षा-श्रुताध्ययन करना, विनय - आचार्यादिकों को मर्यादा पालना, ज्ञानादि भावना की जो व्यवस्था है वह ज्ञानादि विनय है, अथवा ज्ञानादि के लिये आचार्यादि की उपासना करना । समाधि-ध्यान अथवा शुभोपयोग में मन को एकाग्र करना । परिणाम - अपने कार्यों का आलोचन करना । विहार-अनियत विहार अनियत क्षेत्र में निवास करना । संगोज्झन - परिग्रहों का त्याग करना । गुणश्रयणी - उत्तम परिणामों को धारण करना। संभावना - अशुभ परिणामों का त्याग करना । सल्लेखना - शरीर और कषायों को समीचीनतया कम करते जाना। क्षमा- गण से क्षमा माँगना । विमार्गणा - अपने को रत्नत्रय की शुद्धि और समाधिमरण प्राप्त करने के लिये समर्थ सूरि को ढंढना। सुस्थितआचार्य - जो कि परोपकार करने में और अपने ज्ञानाचारादि कार्यों में निर्दोषता से स्थिर रहते हैं । निरूपण-आराधना की निर्विघ्न सिद्धि होने के लिये देश राज्यादि के कल्याण का विचार करना । उपसर्पण - आचार्य को आत्मसमर्पण करना । प्रश्न- यह आराधना को चाहनेवाला यति वा श्रावक आया है इस के ऊपर हम अनुग्रह करें वा न करें, ऐसा संघ से पूछना। प्रतिपृच्छना - एक ग्रह - संघको पुनः पूछकर उस की अनुमति से एक क्षपणक का स्वीकार करना । आलोचन -- गुरु के पास अपने दोषों का उल्लेख करना । दोषजातगुणप्रदर्शनआलोचना न करने से दोष और उस के करने से गुणप्राप्ति होती है, ऐसा कथन करना । आलय-वसति, जहां सल्लेखना धारण की जाती है ऐसा स्थान । संस्तर- भूमि, तृण व फलक आदिकी शय्या। निर्यापकादान - आराधक की समाधि - सल्लेखना में सहायक वैयावृत्य करनेवाला परिचारक सम्ह । जिप्रकाश- आहार प्रगट करना-आराधक को आहार दिखाना। हानि - क्रम से आहार का त्याग करना । निवृत्ति - तीन प्रकार के आहार का त्याग करना । क्षमण - दूसरे के अपराधों की क्षमा करना । ८) 1 P फुले। ९) 1 स्तोकम्. 2 गृहस्थाः । Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३८४ -धर्मरत्नाकरः - [१९. १० 1527) काले क्वचित्परिणतरपि बोधिलामं बद्धोद्यमेन सततं परिलभ्य दैवात् । . आलम्ब्य संयमिजनस्य पदं दुरापं सनीयतां सपदि तत्परिपूर्णभावम् ॥ १० - 1528 ) विशेषोपक्रमो ऽदर्शि बालपण्डितमृत्य्वोः । सामान्योपक्रमश्चैष तत्सिद्वय संपदश्यते ॥११ 1529) अपकृतिरिव या सविधे जनिताखिलकायकम्पनातङ्का । यमदूतीव जरा यदि समागता जीवितेषु कस्तपः ।। ११*१ : 1530) कर्णान्तकेशपाशग्रहणविधिबोधितो ऽपि यदि जराया। ___ स्वस्य हितैषी न भवति तत्कि मृत्युर्न संहर्ता ॥ ११*२ अनुशिष्टि–निर्यापकाचार्य से आराधक के लिये उपदेश । सारणा – दुःखपीडित होने से मोहित हुए आराधक को मोह से छुडाना । कवच-धर्मादि के उपदेश से दुःख निवारण करना। साम्य-जीवित मरण आदिकों में रागद्वेष नहीं रखना। ध्यान - एकाग्र - चिन्ता – निरोध । लेश्याभिनय-कषायों से परिणत मन, वचन व शरीर को प्रवृत्ति । फल - आराधना से साध्यरत्नत्रय - को अन्ततक निभाना ॥ ४-८ ।। - इस प्रकार से जो गृहस्थ भी मुक्तिलक्ष्मी की इच्छा करते हैं उन्हें इस आगमपर श्रद्धा रखकर हीन रत्नत्रय को पूर्ण तया पालन करना चाहिये ॥९॥ किसी काल में-योग्य अवसर प्राप्त होनेपर – निरन्तर प्रयत्न करने से भाग्यवश बोधिलाभ को–रत्नत्रय को - पाकर संयमीजन के दुर्लभ पद का-मुनिधर्मका-आश्रय लेते 'हुए शीघ्र ही उस की पूर्णता को प्राप्त कराना चाहिये ॥१०॥ उपर्युक्त क्रम से मैंने बाल व पंडित के मरण में विशेषता दिखला दी है। अब उसकी सिद्धि के लिये यह सामान्य उपक्रम दिखलाया जाता है ॥ ११ ॥ - यमराज की दूती के समान जो जरा - वृद्धावस्था-अपकार के समान पास में स्थित . हो कर समस्त शरीर को कम्पित करती हुई रोग को उत्पन्न करनेवाली है वह आकर यदि प्राप्त हो गई तो फिर जीवित रहने में कौन-सी तृष्णा है ? (अर्थात् वैसी अवस्था में जब वह अनिवार्य स्वरूप से नष्ट ही होनेवाला है तब उसकी स्थिरता की अभिलाषा से विषयोन्मुख 'होना योग्य नहीं है ॥११११॥ उक्त जरा के द्वारा कानों के समीप में आकर केशपाश के ग्रहण की विधि सेकानों के पास के बालों के श्वेत कर देनेरूप क्रिया से -- प्रबोधित किया जाने पर भी यदि १०) 1 शीघ्रम् । ११) 1 उद्यमः । ११*१) 1 अनुपकारम्. 2 समीपस्था. 3 तृषा, D का तृष्णा। Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१९. ११*६] - सल्लेखनावर्णनम् - 1531 ) उपवासादिभिरङ्ग कषायदोषेषु बोधिभावनया । तत्सल्लेखनकर्मा [स्वं]पायाद्यत्नवनेवम् ॥ ११७३ 1532 ) इयमेकैव समर्था धर्मस्व मे मया समानेतुम् । सततमिति भावनीया पश्चिमसल्लेखना भक्त्या ॥ ११७४ 1533) मरणान्ते ऽवश्यमहं विधिना सल्लेखनां करिष्यामि । इति भावनापरिणतो ऽनागतमपि पालयेदिदं शीलम् ॥ ११५५ 1534) मरणे ऽवश्यंभाविनि कषायसेनातनूकरणसारे । रागादिमन्तरेण म्रियमाणस्य नात्मघातो ऽस्ति ॥ ११*६ मनुष्य अपने हित की अभिलाषा नहीं करता है तो फिर मृत्यु हरण करनेवाली क्यों न होगी? (वह जीवित को निश्चित हो नष्ट कर देनेवाली है) ॥ ११*२ ॥ सल्लेखना क्रिया में उद्युक्त श्रावक की उपवासादि के द्वारा शरीर को कृश करना चाहिये तथा कषायजनित दोषों के होनेपर रत्नत्रयस्वरूप बोधि को भावना के साथ प्रयत्नशील हो कर उनसे आत्मा का संरक्षण करना चाहिये ॥ ११*३ ॥ केवल यह एक सल्लेखना ही मेरे धर्मरूप धन को मेरे साथ ले जाने के लिये समर्थ है, ऐसा समझकर श्रावक को इस उत्कृष्ट सल्लेखना का सदैव भक्ति से चिन्तन करना चाहिये ॥ ११२४ ॥ मैं मरण के समय विधिपूर्वक सल्लेखना को अवश्य करूँगा, ऐसी भावना से परिणत हो कर श्रावक को भविष्य में संपन्न होनेवाले भी इस शील का - सल्लेखना का पालन करना चाहिये । अर्थात् उस की भावना मन में सतत होनी चाहिये ॥ ११*५ ॥ मरण तो अवश्य होनेवाला ही है, फिर उसमें कषायों की सेना को कुश करना ही श्रेष्ठ है; इस विचार से जो उस सल्लेखना में प्रवृत्त हो कर रागादि के विना मरण के सन्मुख हो रहा है उस के लिये आत्मघात का दोष संभव नहीं है ॥ ११६ ॥ ११५३) 1 उपवासादिभिरङगम् अत्यथै शोषयेत्, D अतिशयेन रक्षेत् । १११४ ) 1 श्लेषना [सल्ले खना]. 2 PD°धर्मत्वम् । ११*६) 1 D°मन्तरेण च म्रिय । Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३८६ - धर्मरत्नाकरः - [ १९. ११५७1535) यो हि कषायाविष्टः कुम्भकेजलधूमकेतुविषशस्त्रैः । व्यपरोपयति प्राणांस्तस्य स्यात्सत्यमात्मवधः ॥ ११*७ 1536) नीयन्ते ऽत्र कषाया हिंसाया हेतवो यतस्तनुताम् । सल्लेखनामपि ततः प्राहुरहिंसाप्रसिद्धयर्थम् ॥ ११*८ 1537) यमनियमस्वाध्यायास्तपांसि देवार्चनादिविधिदानम् । सर्वमिदं विफलं स्यादवसाने चेन्मनो मलिनम् ॥ ११*९ 1538) द्वादशवर्षाणि न पः शिक्षितशस्त्रो रणेषु यदि मुह्येत् । किं तस्य शस्त्रविधिना यथा तथान्त यतेः पुरा विरतम् ।। ११*१० जो मनुष्य कषायों से संतप्त हो कर श्वास को रोधने, पानी में डूबने, अग्नि में पडने, विष भक्षण करने अथवा छुरी आदि शस्त्र से अपने प्राणों को नष्ट करता है, उस के आत्मघात का दोष होता है ॥ ११२७ ॥ इस सल्लेखना में हिंसा की कारणभूत कषायों को चूंकि कम किया जाता है, इसोलिये इस सल्लेखना को अहिंसा को प्रसिद्धि के लिये कहते हैं। (उसका भी विधान आचार्यों द्वारा अहिंसा को सिद्धि के लिये हो किया गया है ) ॥ ११*८ ॥ ___ यदि मरण के समय में मन मलिन होता है- कषायाविष्ट होता है- तो फिर यम (आजन्म व्रतपालन), नियम (कुछ कालतक व्रतपालन), स्वाध्याय, सब अनुष्ठान, तपश्चरण देवपूजा आदिकी विधि और दान यह सब अनुष्ठान व्यर्थ होनेवाला है ॥१११९॥ : जिस राजाने बारह वर्ष तक शस्त्रों का अभ्यास किया है वह यदि रण में मोहयुक्त -प्रमादी-होता है, तो जिस प्रकार उसको शस्त्रविधि का- शास्त्राभ्यास का-कुछ उपयोग नहीं है । उसी प्रकार मरणसमय में सल्लेखना से रहित मुनि के पूर्वपरिपालित व्रत का भी कुछ उपयोग नहीं है - वह निरर्थक ही होता है ॥ ११*१०॥ ११*७) 1 उच्छ्वासं निरुध्य. 2 अग्निः. 3 विनाशयति । ११*८ ) 1 सल्लेखनाकाले. 2 विनाशहेतु। Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -१९. १२] - सल्लेखनावर्णनम् - ३८७ 1539 ) स्नेहं विहाय बन्धुषु मोहं विभवेषु कलुषतामहित । गणिनि च निवेद्यं निखिलं दुरीहितं तदनु भजतु विधिमन्त्यम् ॥१११११ 1540 ) अशनं क्रमेण हेयं स्निग्ध पानं ततः खरं चैव । तदनु च सर्वनिवृत्ति कुर्याद् गुरुपञ्चकस्मृतौ निरतः॥११*१२ 1541 ) कदलीघातवदायुः कृतिनां सकृदेव विरतिमुपयाति । तत्र पुन व विधिर्यदेवे क्रमविधिर्नास्ति ॥ ११*१३ 1542 ) जिने वसति चेतसि त्रिभुवनैकचिन्तामणौ कृते ऽनशनसद्विधौ सकलसंगसंन्यासतः । दुरीहितनिराकृतौ भवतु यत्र तत्रापि में। मतिः समयसंगतेति ननु तीर्थमाचक्ष्यते ॥ १२ ( आत्महितैषी भव्य जीव को) बन्धुजनों के विषय में स्नेह को धनसंपत्ति आदि के विषय में मोह को और शत्रु के विषय में कालष्य (वैरभाव) को छोडकर अपने द्वारा जो कुछ भी दुष्प्रवृत्ति- प्रतिकूल आचरण- ही है उस सब के विषय में आचार्य से निवेदन करते हुए अन्तिम विधि का- सल्लेखना का- आराधन करना चाहिये ॥ ११*११ ॥ ___ सल्लेखना विधि में प्रथमतः भात व रोटी आदि अन्न को, तत्पश्चात् क्रम से स्निग्धपान, दूध आदि चिक्कण पेय वस्तुओं को और फिर खरपान - छाछ व उष्णजल आदि को छोडकर अन्तमें पंचपरमेष्ठो के स्मरण में तत्पर हो कर सभी कुछ छोड देना चाहिये ॥ ११*१२ ॥ जब पुण्यशाली मनुष्योंको आयु केले के स्तंभ के विनाश के - समान एक ही बारशोर हो-नाश को प्राप्त होती है, तब यह विधि - पर्वोक्त क्रमविधि-सम्भव नहीं है, क्यों कि, देव को प्रतिकूलता होने पर विधि को सम्भावना नहीं रहती है। (अभिप्राय यह है कि यदि अकस्मात् अकालमरण का अवसर प्राप्त होता है तो उस समय क्रमशः अन्नादि के त्याग की विधि को न अपनाकर एक साथ सबका हो त्याग कर देना चाहिये) ॥ ११११३ ॥ तोनों लोकों में अद्वितीय चिन्तामणि के समान इच्छित फल को देनेवाले जिनेश्वर जब मेरे हृदय में वास कर रहे हैं, संपूर्ण परिग्रहों का त्याग कर के जब मैंने आहार के त्याग को समोचीन विधि को स्वीकार कर लिया, तथा सर्व पापों का जब मैं निराकरण भी कर चुका हूँ तब मेरा मरण जहाँ कहीं भी हो, तो भी वह चूंकि समयसंगत-शास्त्रसंमतहै। इसीलिये ऐसो मृत्यु को तीर्थ कहा जाता है ॥ १२ ॥ ११११) 1 PD आचार्ये. 2 D कथयित्वा. 3 दुष्टचिन्तनम् . ११*१२) 1 दुग्धादिकम्. 2 जलं । Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३८८ - धर्मरत्नाकरः - [ १९.१२१ 1543 ) तदुक्तम् - अथाल्पमणुतो नास्ति नास्त्याकाशाद्यथा महत् । तथा मृत्युपकारेषु नानशनात्परं तपः ।। १२*१ 1544 ) सूरौ प्रवचनकुशले साधुजने कायकर्मणि प्रवणें । चित्ते च समाधिरते किमिहासाध्यं समस्तीति ।। १२*२ 1545 ) तदुक्तम् - ज्ञानं यत्रे पुरस्सर सहचरी लज्जा तपः संबलं चारित्रं शिबिका निवेशनभुवः स्वर्गा गुणा रक्षकाः । ॥१२*२॥ पन्थाश्च प्रगुणः शमाम्बुबद्दलच्छाया दयाभावना यानं तन्मुनिमापयेदभिमतं स्थानं विना विप्लवैः ।। १२*३ कहा भी है - जिस प्रकार अणु से कोई अल्प और आकाश से कोई महान् वस्तु नहीं है, उसी प्रकार मृत्यु के उपकारों में अनशन से कोई बडा तप नहीं है ॥ १२१ ॥ आगम में निपुण आचार्य के समीप रहने पर शरीर की क्रियामें दक्ष साधु जन के सावधान होनेपर तथा मन के समाधि में लीन हो जानेपर, भला यहाँ असाध्य - जिस की सिद्धि न हो सकती हो - क्या है ? ( अर्थात् वैसी अवस्था में सभी प्रकार का अभीष्ट सिद्ध होता है ) कहा भी है जिस समाधिमरण के मार्ग में ज्ञान आगे का मार्ग दिखानेवाला है, साथ में लज्जा आगमोक्त विधि से भ्रष्ट होने का खेद - मर्यादारूपी मेरी सहचरी - मित्र के समान सदा समीप में रहनेवाली है, तपरूपी पाथेय-नाश्ता - मेरे साथ है, चारित्ररूपी शिबिका - पालकी वाहन है, स्वर्ग पडाव-बीच में ठहरने के स्थान - है, सत्य, क्षमा आदिक गुण मेरा संरक्षण करनेवाले ( सिपाही ) है, मार्ग - समाधिमरण का मार्ग अथवा मोक्षमार्ग अतिशय सीधा और कषायोपशमरूप प्रचुर पानी से संयुक्त है तथा दया भावनारूपी छाया भी विपुल है, वह मार्ग मुनि को इच्छित स्थान में मुक्तिस्थान में - विना किसी प्रकार के उपद्रव के पहुँचा देता है ।। १२*३ ॥ १२*३) 1 याने. 2 गमनम् 3 कर्तृ. 4 प्रापयेत् 5 उपद्रवैः । Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ____३८९ ३८९ -१९. १२६] - सल्लेखनावर्णनम् - 1546) आराध्यो भगवान् जगत्त्रयगुरुर्वृत्तिः सतां संमता क्लेशस्तच्चरणस्मृतिः क्षतिरपि प्रप्रक्षयः कर्मणाम् ।। साध्यं सिद्धिसुखं कियान् परिमितः कालो मनःसाधनं सन्तश्चेतसि चिन्तयन्तु विधुरं किं वा समाधौ बुधाः ॥ १२*४ 1547 ) जीवितमरणाशंसा सुहृदनुरागः सुखानुबन्धविधिः । एते सनिदानाः स्युः सल्लेखनहानये पञ्च ॥ १२*५ 1548 ) आराधनायामप्युक्तं बालपाण्डित्यम् - __ अच्छिन्नजीविताशायां सहसा मरणे ऽपि वा। .अमुक्तो जातिभिर्वान्त्यात्तदुक्तं बालपण्डितः ॥ १२*६ जिस समाधि में त्रैलोक्य के गुरु जिनेन्द्र देव आराधन के योग्य हैं, साधुजनों को अभीष्ट वृत्ति-सदाचरण-है, कष्ट यदि कुछ है तो वह जिन भगवान् के चरणों का स्मरण है जो-वस्तुतः कष्ट नहीं है, हानि यदि कुछ होनेवाली है तो वह कर्मों के अतिशय क्षयरूप है - जो अभीष्ट ही है, सिद्ध करने योग्य मुक्ति का सुख है, काल भी उसमें कितना अधिक लगनेवाला हैं - कुछ थोडासा ही लगनेवाला है, तथा उसका साधन-उसे सिद्ध करनेवाला-मन है। इस प्रकार हे विद्वज्जनो! थोडा विचार तो करो कि उस समाधि में विषम - कठिन - क्या है? अर्थात ऐसी समाधि के धारण करने में कठिन कुछ भी नहीं है - सभी सामग्री सुलभ है ॥ १२१४ ।। जिविताशंसा, मरणाशंसा, सुहृदनुराग, सुखानुबंध विधि और निदान ये पाँच अतिचार सल्लेखना की हानि के लिये कारण हैं। जीविताशंसा - जीनेकी इच्छा रखना। मरणाशंसा - मरण की इच्छा करना । सुहृदनुराग - अपने पूर्व मित्रों का मन में स्मरण करना। सुखानुबंधविधि-नानाप्रकार के प्रोतियुक्त सुखों का जो अनुभव किया गया है उनका बार बार स्मरण करना । निदान-मनमें भावी भोगों की इच्छा रखना ॥१२*५॥ आराधना में भी बालपांडित्य कहा गया है । अकस्मात् मरन आने पर जीविताशा नष्ट नहीं होती है और उस समय आत्मा जाति - जन्मरूपी वायुसमूह से अमुक्त होता है (?) अर्थात् उस को पुनर्जन्म ग्रहण करने पडते हैं, उसे बालपंडित कहते हैं ॥ १२२६ ॥ १२४) 1 D भो बुधाः। Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - धर्मरत्नाकरः - [१९. १३1549 ) आराध्य रत्नत्रयमित्थमर्थो समर्पितात्मा गणिने यथावत् । समाधिभावेन कृतान्त्यकार्यः कृती जगन्मान्यपदप्रभुः स्यात् ॥ १३ 1550 ) परीष हजयस्तुल्यो ऽनुप्रेक्षा उभयत्र च । संभावयन्तु सुधियो वक्ष्यमाणा यथायथम् ॥ १४ 1551 ) प्रास्वाहारपरस्य कालसमयाद्यावश्यकाप्यायिनो। लाभालाभसतुच्छलाभजनितातङ्कस्य सद्ध्यानिनः । प्रायः स्वान्यकृतावमोदरनिराहाराभ्युदीर्णक्षुधः क्षुद्वाधाविजयस्तदीयविहंतिप्रोत्सन्नचिन्ता यतेः ॥ १५ 1552 ) स्नानादीन् त्यजतो विरुद्धविषमाहारोष्मपित्तज्वरो दन्यां कायहृषीकमायनिपुणां प्रत्यप्रतीकारिणः । आवासानियतस्य पक्षिण इवोदन्यासचिःशिखां शान्ति प्रापयतः समाधिसलिलैः ख्यातं तृषामर्षणम् ॥१६ जो पुण्यशाली पुरुष समाधिमरण की इच्छा से अपने आप को विधिपूर्वक आचार्य के लिये समर्पित कर के इस प्रकार से रत्नत्रय की आराधना करता हुआ समाधिस्वरूप से अन्तिम कार्य को - सल्लेखना विधि को - पूरा करता है, वह लोकमान्य पद का स्वामी होता है ॥१३॥ __ मुनि को सल्लेखना हो अथवा गृहस्थ की सल्लेखना हो। दोनों में परीषहजय और अनुप्रेक्षा समान हैं । इसलिये जैसा आगे स्वरूप कहा जायेगा, तदनुसार विद्वज्जनों को उनका आदर करना चाहिये ॥ १४ ॥ जोसाधु प्रासुक आहार के ग्रहण में तत्पर हो कर काल-समयादि आवश्यकों में सन्तुष्ट रहता है, जिसे भोजन के लाभ, अलाभ अथवा अतिशय तुच्छ लाभ से रोग उत्पन्न हो गया है, फिर भी जो समीचीन ध्यान में लीन हो रहा है, तथा जिसे प्रायः स्वयं गृहीत अवमौदर्य या अनशनसे अथवा अन्यकृत अवमौदर्य या अनशन से - दाता के द्वारा अल्पमात्रामें आहार के देने से अथवा अन्तरायादि हो जानेपर सर्वथा आहार के न.मिलनेसे - भूख की पीडा उदित हुई है, वह उक्त भूख की वेदना के विनाश की चिन्ता से रहित साधु क्षुधापरीषह पर विजय प्राप्त करता है- उसे शांतिपूर्वक सहता है ॥ १५ ॥ जिसने स्नानादि का त्याग किया है ऐसे मुनि को प्रकृतिविरुद्ध और विषम आहार मिलने से उष्णता के साथ पित्तज्वर उत्पन्न हो कर प्यास लगती है, जो शरीर और इन्द्रियों को १५) 1 तत्परस्य. 2 उत्पन्न. 3 यतेः. 4 पीडा. 5 निराकृता । १६) 1 तृषा. 2 सहनम् । Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ --१९. १९] - सल्लेखनावर्णनम् - 1553 ) मार्गानोकहमुलपर्वतभुवो ऽसंवीतकायस्य' वाध्यासीनस्य विवासवस्तुविसरे पूर्वानुभूतस्मृतिम् । कुर्वाणस्य न वाञ्छतो न निखिलं तत्रोपकारावहं ख्यातः शीतपराजयः स्थितवतः स्वध्यानगर्भालये ॥ १७ 1554) दवानलकणाकुले वहति मारुते ऽक्कातर' - स्थिते रुवनान्तरे सुखमतीतमध्यायतः । खरीशुकरतात ः स्फुटिततप्तदेहस्य च 3 निदाघ सहनं मतं प्रशमवारिधौ मज्जतः || १८ 1555 ) मक्षिकामशक दंश पुत्तिकाकीट मत्कुणपिपीलिकादिभिः । तोदने' स्थिरतनोरनावृतेस्तत्परीषहजयो दयावतः ॥ १९ ३९१ पीडित करती है । फिर भी जो उस का प्रतिकार नहीं करता है तथा जिसका पक्षी के समान कोई नियत स्थान नहीं है, वह प्यास रूप अग्नि की ज्वाला को ध्यानरूप जल से शान्त करता है, उसका तृषापरीषहजय प्रसिद्ध है - वह उस तृषापरीषह को सहता है ॥ १६ ॥ जो मार्ग में वृक्ष के मूल में या पर्वत के भूभाग में वस्त्रादि के आवरण से रहित - नग्न - शरीर के साथ अवस्थित है, जो निवास से संबद्ध वस्तुओं के समूह के विषय में न पूर्व अनुभूत सुख का अनुभव करता है, ओर न इस विषय में उपकारक समस्त वस्तुओं में - रुई के या ऊनी वस्त्रादिकों में किसीकी भी इच्छा करता है, इस प्रकार जो आत्मध्यानरूप गर्भालय में - गृह के भीतरी भाग में स्थित हो रहा है ऐसे साधु के शोतबाधा का पराजय प्रसिद्ध है - ऐसा शरीर से भी निरपेक्ष साधु प्रसन्नतापूर्वक शीतपरीषह को सहता है ॥ १७ ॥ जो जितेन्द्रिय साध वनाग्नि के कणों से- स्फुलिंगों से - व्याप्त वायु (लू) के चलने पर भी पूर्वानुभूत सुख का स्मरण न करता हुआ मरुभूमि - रेतीली पृथिवी पर अथवा वन के मध्यभाग में दृढतापूर्वक अवस्थित रहता है; तथा जिस का संतप्त शरीर सूर्य के भयानक ताप से फूट रहा है; ऐसे उत्कृष्ट शांति के समुद्र में मग्न हुए साधु के उष्ण परीषहका सहन करना माना गया है ॥ १८ ॥ जिसका शरीर वस्त्रादि के आवरण से रहित होने से मक्खी, डांस, मच्छर, पुत्तिका ( पिस्सू ? ) कीट, खटमल और चींटी आदि प्राणियों के द्वारा काटे जाने पर भी जो अपने आसन से नहीं विचलित होता है । ऐसा दयालु मुनि दंश मशक परीषह का विजेता होता है ॥ १९ ॥ १७) 1 निरावरणकायस्य. 2 स्थितस्य 3 P° निवासवस्तु 4 PD समूहे. 5 P°नुभूते स्मृतिम् । १८ ) 1 यते : 2 सूर्यकिरण. 3 P° तापितस्फुटित । १९ ) 1 चर्मयूका. 2 पीडने । Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३९२ : - धर्मरत्नाकरः - — 1556 ) विडम्बनमिवात्मनः सकलकामिनी चेष्टितं विभावयते उज्ज्वलं दधत एव तुर्य व्रतम् । मनो विजयसूचकं परमसंयमालम्बनम् अनन्य समंमगिनो भवति नग्नतामर्षणम् ॥ २० 3 1557 ) आवोध वायरहितेषु' गुहादिकेषु वासेषु वाध्ययनयोगसमाहितस्य । दृष्टश्रुतानुभवमन्मथकारिरम्येवर्थेष्वचिन्तन परस्य जयो रतेः स्यात् ।। २१ 1558 ) सरसवचनभङ्गा लोलने त्रान्तपाता कुचभर विनताङ्गीर्मोहयन्तीर्जगन्ति । स्मितमधुरमुखाब्जाः पश्यतो वाणिनीस्ता रहसि भवति रामाबाधमर्षस्थितस्य ॥ २२ 2 [१९.२० जो समस्त स्त्रियों की चेष्टा को - कामोत्पादक प्रवृत्ति को अपनी विडम्बना के समान समझता हुआ निर्मल चतुर्थव्रत को - अखण्डित ब्रह्मचर्य को धारण करता है तथा जिसका असाधारण मन उत्कृष्ट संयम का आलम्बन लेता हुआ विजय का सूचक है ऐसा प्राणी नग्नतापरीषह को सहता है ॥ २० ॥ जो मुनि आतोद्य वाद्योंसे - तत, आनद्ध, शुषिर व घन इन चार प्रकार के बाजों सेरहित गुंफा आदि निर्जन स्थानों में स्थित रहकर स्वाध्याय व ध्यान में सावधान रहता हुआ दृष्ट, श्रुत एवं अनुभव में आये हुए कामोद्दीपक रमणीय पदार्थों के विषय में विचार नहीं करता है वह रतिपरीषह का विजयी होता है ॥ २१ ॥ - जो अनेक प्रकार से सरस मधुर भाषण करती हुई चंचल नेत्रों से कटाक्षपात करनेवाली हैं, जिनका शरीर स्तनों के भार से झुक रहा है, जो जगत् को - विश्व के प्राणियों कोअपने सौन्दर्य से मोहित करती हैं, तथा जिन का मुखकमल मन्द हास्य से मनोहर है; ऐसी नर्तकी स्त्रियों को एकान्त में देखता हुआ भी जो साधु उन की बाधा को स्थिरतापूर्वक सहता है वह स्त्री परीषहका विजेता होता है ॥ २२ ॥ २०) 1 कामिनीचेष्टितउदासीनस्य यतेः. 2 नान्यसमम्. 3 नग्नतासहनम् । २१ ) 1 गीतनृत्यवादित्ररहितेषु. 2 P° गुहादिशून्य ° 3 P° चाध्ययन | २२ ) 1 एकान्ते. 2 P° स्थिरस्य । Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३९३ -१९. २५] - सल्लेखनावर्णनम् - 1559 ) लब्ध्वानुज्ञां विदितसमयो यो गुरूणां गुरूणां देशं कालं विजितकरणो याति योग्यं विभाव्य । पद्भ्यां नन्तुं जिनपतिवरानप्रतीकारचेष्ट श्चर्याबाधासहनमुदितं तस्य नैःसंग्यभाजः ॥ २३ 1560 ) श्मशाने ऽरण्ये वा विहितवसतेरासनशतैः पिशाचव्यालादिध्वनिकलकलैरप्यचलतः । गतक्षोभं व्याधाधुपजनितदुःखं च सहतो. निषद्याबाधाया विजय उदितो दान्तमनसः ॥ २४ 1561 ) ध्यानाध्ववाहसतताध्ययनोपवास मौतिकी श्रमवशेन गतस्य निद्राम् । भूमौ विकीर्णशतकण्टकशर्करायां शय्यापरीषहजयः स्थितविग्रहस्य ॥२५ जो ज्ञानादि गुणों में महानता को प्राप्त हैं ऐसे आचार्यों की अनुमति प्राप्त कर के स्वमत-परमत का ज्ञाता जो जितेन्द्रिय मुनिराज योग्य देशकाल का विचार कर जिनेश्वरों की वन्दना करने के लिये पावों से जाता है उस समय कण्टकादिकी बाधा के होने पर भी जो उसका प्रतीकार नहीं करता है ऐसे निर्ग्रन्य-नि:स्पृह-साधु को चर्यापरीषह का विजेता निर्दिष्ट किया गया है ॥ २३ ॥ जो सैंकडों आसनों के साथ -- गोदोहन व वीरासन आदि विविध प्रकार के आसनों को स्वीकार कर - श्मशान में या गहन वन में स्थित हो कर पिशाच आदि व्यन्तर देवों और व्याल - सर्प या हाथी- आदि पशुओं के भयानक शब्दों व कलकल ध्वनि को सुनता हआ भी गहीत आसन से विचलित नहीं होता है तथा क्षोभ से रहित हो कर भीलों आदि के आश्रय से उत्पन्न दुःख को सहता है, ऐसे मनस्वी साधु के निषद्यापरीषह का जय कहा गया है ।। २४॥ . जो साधु आत्मध्यान, मार्गगमन, अध्ययन और उपवासों से थककर सैंकडो तीक्ष्ण काँटे और कंकडों से व्याप्त पृथिवी के ऊपर मुहूर्तपर्यन्त निद्रा को प्राप्त होता है ऐसे निश्चल शरीरवाले मुनि के शय्यापरीषह का जय कहा गया है ॥२५॥ २३) 1 चरणाभ्यां द्वाभ्याम्. 2 P°गन्तुम्. 3 गाडी अश्वादिरहितः. 4 निःसंगस्य । २४) 1 कृतस्थानस्य. 2 मनेः. 3 निजितचित्तस्य । २५) 1 मागें चलनात्. 2 प्राप्तस्य. 3 P°शित, तीक्ष्ण । Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [१९. २६ ३९४ - धर्मरलाकरः1562) निन्दावज्ञापरुषवचनासहय निर्भर्त्सनादि वाक्यं कोपज्वलनपवनं हेतुजातं विनापि । श्रुत्वा शक्तावपि न तनुते तेषु कालुष्यलेशं यः ख्यातो ऽसौ प्रशमरसिकः क्रोधबाधासहिष्णुः॥२६ 1563) एतैर्न काचन कृताफ्कृतिर्ममैव कर्मेदमित्थमिति भावयतो ऽबले ऽपि । हेतु विनापि घनलोष्टकशादिघाते ख्यातः सुखासुखसमस्य वधावमर्शः ॥ २७ 1564) आहारभेषजनिवेशनिमित्तमङ्ग संज्ञातिदीनवचनास्यविवर्णताभिः । ग्लानो ऽतिदुश्वरतपोभिरयाचमानो याज्जापरीषहजयी विजिताक्षवृत्तिः ॥ २८ जो मुनि बिना किसी कारण के ही निन्दा, तिरस्कार व कठोर भाषण और असहय झिडकने आदिरूप वाक्य को, जो कि कोपरूपी अग्नि को प्रज्वलित करने के लिये वायु का काम करता है, सुनकर भी तथा प्रतिकार करनेरूप सामर्थ्य के होनेपर भी उन के ऊपर लेश मात्र भी कलष ता - क्रोधादिरूप मलिनता - को नहीं धारण करता है, ऐसा प्रशम गुण का रसिक मुनि क्रोधबाधा को सहनेवाला कहा गया है ॥ २६ ॥ कारण के बिना भी घन पत्थर अथवा चाबुक आदि से ताडन करनेपर भी सुखदुःख में समता भाव को प्राप्त साधु ‘इन के द्वारा मेरा कुछ भी अपकार नहीं किया गया है यह तो मेरे प्रबल कर्मका प्रभाव है ऐसा चिन्तन करता है वह वधपरीषहका सहनेवाला कहा गया है ॥ २७ ॥ जो अतिशय कठिन तपश्चरणों से रुग्ण होता हुआ भी आहार, औषध या वसतिका के लिये शरीर से संकेत, अतिशय दीनवचन एवं मुख की विवर्णता - कान्तिहीनता - आदि कारणों से याचना नहीं करता है वह इन्द्रियवृत्ति को जीतनेवाला मुनि याचनापरीषहविजयी होता है ॥२८॥ २७) 1 विरुद्धता. 2 असमर्थे जनेऽपि । २८) 1 मुख. 2 इन्द्रियप्रसरः । Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३९५ -१९. ३१] - सल्लेखनावर्णनम् - 1565) विद्युत्पातं गृहपतिगृहं क्रामतो लाभतो मे ऽलाभः श्लाघ्यं तप इति मुदा मन्यमानस्य साधोः । दातुर्दानं प्रति समतया पश्यतो भक्त्यभक्ती संक्लेशाद्यास्खलितमनसो ऽलाभबाधाजयो ऽस्ति ॥ २९ 1566 ) सर्वव्याध्यशुचिप्रकारभवनं रम्यं च धर्मस्थिते 'धर्मद्धौं निरतस्य रोगनिवहस्तक्यं वपुः क्रामति । दिद्धिप्रभवाच्चिकित्सनबले त्वस्तप्रतीकारिणः केषां चित्तचमत्कृति न कुरुते व्याधिप्रबाधाजयः ॥ ३० 1567 ) चर्यानिषद्याशयनक्रियास्वसंक्लेशिनः प्राणिकृपापरस्य। बाधे वितृण्याशितशर्करायैस्तृणादिपीडाविजयः प्रशस्यः ॥ ३१ __ जो साधु बिजली के गिरने के समान शीघ्रता से गृहस्वामी के घर के भीतर प्रविष्ट होकर ' मेरे लिये आहार के लाभ की अपेक्षा उसका न मिलना ही प्रशंसनीय तप है ' इस प्रकार मानता हुआ दाता को दान के प्रति भक्ति अथवा अभक्ति को हर्षपूर्वक समता भाव से देखता है तथा जिसका मन संक्लेशादि के वश हो कर मार्ग से स्खलित नहीं होता है, वह अलाभपरीषह की बाधा का जीतनेवाला होता है ॥ २९॥ यह शरीर सब प्रकार के रोगों और अपवित्रता का घर है, वह यदि रमणीय है तो रत्नत्रयस्वरूप धर्मका आधार होने से है । जो मुनि धर्मरूप धनसम्पत्ति में आसक्त है उसका शरीर रोगों के समूह से घिरकर चल देता है- नष्ट हो जाता है । दिव्य ऋद्धि के प्रभाव से उस के चिकित्सा का-रोग समूह के प्रतिकार का-सामर्थ्य होनेपर भी जो उसका कुछ भी प्रतीकार नहीं करता है, उस साधु का रोग की प्रबल बाधा को जीतना किनके चित्त में आश्चर्य को नहीं उत्पन्न करता है ? अर्थात् उसका यह रोगपरीषह का जीतना सब के लिये आश्चर्यजनक होता है ॥३०॥ जो चलना, बैठना और सोना इन क्रियाओं में संक्लेश को न प्राप्त हो कर प्राणिरक्षा में तत्पर रहता है, ऐसा मुनि विशिष्ट घाससमूह (कोस आदि) और तीक्ष्ण बालुका आदिकों की पीडा के होने पर उसे सहता है अतएव उस का वह तुणस्पर्शपरीषहविजय प्रशंसा नीय है ॥ ३१ ॥ २९) 1 उल्लङघतः भरमत: वा. 2 हर्षेण. 3 वें । ३०) 1 वपुः. 2 धर्मऋद्धौ विषये. 3 प्लान्य' मानम्. 4 याति. 5 दिव्यऋद्धि, 6 मुनेः । ३१) 1........दितृणसमूह। Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [१९. ३२ - धर्मरत्नाकरः - 1568 ) यः स्वेदाक्तावयवखचितै रेणु पुजैः सजल्लो ग्रीष्मे कच्छुप्रभृतिभिरुपारूढकण्डूव्यथो ऽपि । आप्कायस्याविवधिषुरसून प्राणिनः स्नाति नैत द्यावज्जीवं स मलविजयी निर्मलो भावशौचात् ॥ ३२ 1569 ) श्लाघ्याः सर्वविदीव भक्तिरसिका मूर्खे ऽपि मिथ्यादृशः पूजां को ऽपि करोति नोग्र तपसो विज्ञाततत्त्वस्य मे । भक्ताः सन्ति तपस्विनः सुरवराः सत्या न हीयं श्रुतिः स्यात्सत्कारपुरस्क्रियातिसहनं मन्ये ऽस्ति नैवं यदि ॥ ३३ 1570) अहं विद्वानाद्यः कविरहमहं न्यायनिपुणो मयाधीताः सर्वे स्वपरसमया वादिविसरः। जितो राज्ञामग्रे पशुवदपरः पण्डितजनः किमाभातीत्येवं मदमभजतो धीमदजयः ॥ ३४ जो साधु ग्रीष्मकाल में पसीनेसे परिपूर्ण अवयवों में व्याप्त हुए धूलिपुंजसे मलयुक्त होता हुआ कच्छ (खुजली) आदि चर्म रोगों से पीडित रहता है तो भी जलकायिक जीवों के संरक्षण की इच्छा से आजन्म स्नान नहीं करता है, वह परिणामों की निर्मलता से भावशौच को धारण करनेवाला निर्मलमुनि मलपरीषहपर विजय प्राप्त करता है |॥ ३२॥ ... भक्ति में आनन्द माननेवाले मियादृष्टि जन मूर्ख के विषय में भी सर्वज्ञ के समान प्रशंसनीय भक्ति किया करते हैं । परन्तु घोर तपश्चरण में तत्पर और तत्त्व का ज्ञाता होने पर भी मेरी कोई भी भक्ति नहीं करता है । 'उत्तम देव तपस्वी के भक्त हुआ करते हैं, यह लोकोक्ति सत्य नहीं है' इस प्रकार का विचार यदि मुनि के अन्तःकरण में प्रादुर्भूत नहीं होता है तो वह सत्कार पुरस्कार को पीडा को सहता है, ऐसा मैं मानता हूँ ॥ ३३ ॥ ... ... . मैं विद्वान् हूँ, मैं आद्य कवि हूँ, न्याय में निपुण हूँ, मैंने अपने तथा परमत के ग्रन्थ पढ डाले हैं, राजाओं के आगे सर्व वादिसमूह को जीता है, पशु के समान अज्ञानी इतर पंडित जन मेरे आगे क्या शोभा पा सकते हैं; इस प्रकार के अभिमान को जो मन में नहीं उत्पन्न होने देता है, वह प्रज्ञापरीषह को जीतता है ॥ ३४ ॥ ३२) 1 अवधाभिलाषुकः. 2 प्राणान्. 3 भावस्नानात् । ३३) । सर्वज्ञे. 2 हि स्फुटम् इ यं श्रुतिः. 3 न एवं पूर्वोक्तं यदि । Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३९७ - १९. ३७] - सल्लेखनावर्णनम् - 1571 ) तिरस्कारं मूर्खः पशुरसि शठेत्यादि सहत स्तपो धोरं सारं विदधत इदं नातिशयितम् । ममोत्पन्न ज्ञानं मतिमिति मुनियों न कुरुते समाख्यातः शान्तः स इह खलु बोधातिविजयी ॥ ३५ 1572) सिद्धान्तार्णवपारगस्य तपसां वासस्य संवेगिनो। भक्तस्यादिजिनेश्वरादिषु न मे ऽजायन्त चेनिर्णयाः । प्रव्रज्येयमनथिका व्रतमिदं क्लेशावहं केवलम् एवं भावयते न यो विजयते दृष्टे: स बाधां मुनिः ॥३६ 1573) अन्तर्ध्यानं यदि विषहते सर्वदेशवतादयः सर्वानेतान जनित भुवनक्षोभवृत्तानिवारीन् । पुष्टि तन्वन्नतिशयवती संवरे निर्जरायां सत्यंकारं वितरतितरां मुक्तिकान्तोपयाम ॥ ३७ जो मुनि 'अरे दुष्ट ! तू मूर्ख व पशु जैसा है ' इत्यादि दुर्वचनों को सहन करता है तथा 'भयानक व श्रेष्ठ तपश्चरण को करते हुए भी मुझे जो यह ज्ञान उत्पन्न हुआ है वह अतिशय को नहीं प्राप्त हो रहा है। इस प्रकार को बुद्धि को-विचार को-कभी मन में नहीं उदित होने देता है वह ज्ञान को पीडाका-अज्ञानपरीषह का जीतनेवाला कहा गया है ॥ ३५ ॥ __जो मुनि ' मैं सिद्धान्तरूप समुद्र का पारगामी, तपश्चरणों का घर, संसार से भयभीत और आदि जिनेश्वरादिकों का भक्त हूँ; तो भी चूंकि मुझे निर्णय - ज्ञानातिशय या ऋद्धि आदि- उत्पन्न नहीं हो रही है, इसलिये यह दीक्षाग्रहण व्यर्थ है, तथा यह व्रत केवल दुःख - दायक है' ऐसा मन में कभी विचार नहीं करता है वह दर्शन को बाधा को-अदर्शन परीषह को जीतता है ॥ ३६॥ सर्व व्रती-महाव्रती मुनि-और देशवतसहित श्रावक यदि अपने अन्तरात्मा के ध्यान में लीन होकर जगत् को क्षुब्ध करनेवाले शत्रुओं के समान इन परीषहों को सहन करते हैं तो वे संवर और निर्जरा के विषय में अतिशययुक्त पुष्टि को उत्पन्न करते हैं (अर्थात् वे कर्मों के विपुल संवर और निर्जरा को करते हैं ) तथा मुक्तिरूप स्त्री के साथ विवाह करने के कार्य में अधिक सत्यंकार (बयाना) देते हैं ॥ ३७॥ ३६) 1 यदि नोत्पत्रा:. 2 निश्चया:. 3 दर्शनस्य । ३७) 1 P°क्षोभवृत्ती निवा. 2 साई. 3 ददाति.4 मुक्तिकान्तापरिणयने । Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३९० -धर्मरत्नाकरः [१९. ३८1574) तारुण्यं तरुणीकटाक्षचटुलं कल्लोललोलं वपु लक्ष्मीः कुञ्जरकर्णतालतरला भोगास्तडिद्भगुराः । उद्वेल्लद्विषवल्लरीरससमाः संगाः कुरङ्गीदृशां वातव्याकुलितप्रदीपचपलज्यालोपमं जीवितम् ।। ३८ 1575 ) क्षितिजलधिभिः संख्यातीतैर्बहिः पवनैस्त्रिभिः परिवृतमतः खेनाधस्तात्ख लासुरनारकान् । उपरि दिविजान मध्ये कृत्वा नरान् विधिमन्त्रिणा पतिरथ नृणां त्राता नैको हलध्यतमो ऽन्तकः ॥ ३८*१ 1576 ) उद्वेल्लत्परिवर्तनद्रुमघने प्राणप्रकारालिनो' नैकटयं कुलयोनिकोटिकुसुमैः कर्मानिलान्दोलिताः । अश्रान्तं विषयासवैकरसिकाः संसारचक्रे चिरात् भ्राम्यन्तीति कृती विभाव्य रमतां तद्दोषदरे पदे ॥ ३९ __तारुण्य युवती स्त्रियों के कटाक्षों के समान चंचल है, शरीर तरंगों के समान अस्थिर है, लक्ष्मी ताडपत्र के समान (बडे ) हाथी के कानों के समान चपल है, भोग बिजली के समान नाशवान हैं, परिग्रह हरिणी के समान नेत्रोंवाली स्त्रियों के सहवास ऊपर चढी हुई विषवल्ली के रससमान है तथा प्राणियों का जीवित वायु से व्याकुल किये गये दीपक को चंचल ज्वाला के समान है ॥ ३८ ॥ यह लोक असंख्यात द्वीप-समुद्रों से तथा बाहर घनवात, अम्बुवात और तनुवांत इन तीन वायुओं से वेष्टित है। ब्रह्मदेवरूप मंत्री ने इसमें नीचे - अधोलोक में - दुष्ट असुरों और नारकियों को, ऊपर-स्वर्ग में - देवों को और मध्य में मनुष्यों को किया है । इस प्रकार मनुष्यों के संरक्षण की पूरी व्यवस्था कर के भी न तो वह ब्रह्मदेव ही उन की रक्षा कर सका और न मनुष्यों का स्वामी - चकवर्ती आदि - भी रक्षा कर सका। ठीक है - यम अतिशय अलंघनीय है ॥ ३८*१॥ फैलते हुए परिवर्तनरूप वृक्षों से सघन ऐसे संसाररूप गहन वन के भीतर प्राणभेदरूप भ्रमरकुल और योनिरूप करोडों फूलों के साथ निकटता को प्राप्त होकर कर्मरूप वायु से कम्पित होते हुए निरन्तर विषयभोगरूप मद्य के असाधारण रसिक होते हैं व इसीलिये वहाँ चिरकाल तक भरमण करते हैं, ऐसा जानकर बुद्धिमान् मनुष्य को उन दोषों के दूरवर्ती पद में -मोक्ष में रमण करना चाहिये ॥ ३९ ॥ ३८) 1 P°वल्लरीभरसमाः. 2 हरिणाक्षीस्त्रीसंगाः। ३९) 1 भरमरा:. 2 मद्य. 3 संसारदोषदूरे पदे मोक्षे। Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३९९ -१९. ४२] - सल्लेखनावर्णनम् - 1577 ) तापत्रयों घनघनामहमन्वभूवमेको यथा परवशः प्रहतप्रकाशः । रत्नत्रयीं यदि तथात्ममयीमधीयादेकत्वभावनपरः स तदावसेयः ॥ ४० 1578 ) यद्यभिन्नं किमपि किमपि द्रव्यजातिक्रियाचं भावाभावप्रभवमहिमा द्योतते तत्तदन्यत् । इत्थं तावद् विगलितमहामोहमन्यत्वमेतु यावच्छुद्धः स्वयमनघतां याति वाचामगम्याम् ।। ४१ 1579 ) वर्णोत्पत्तिप्रकाराः सुनिपुणधिषणैर्वणिता ये हि काये तिष्ठन्त्येते विचार्या विमलपरिमलोद्गारिणश्चन्द्रमुख्याः । ये ते लोकप्रसिद्धास्तदुपकरणतां ये त एवाशुचित्वं यान्ति त्यक्तस्वभावास्तदशुचिमतां लब्धवर्णा विदन्तु ॥ ४२ जिस प्रकार मैं ने अकेले ही परवश-कर्म के वशीभूत - होकर विवेकरूप प्रकाश से रहित होते हुए अतिशय दृढ तापत्रयी का - सन्तापजनक जन्म, जरा व मरण अथवा मिथ्यादर्शन, मिथ्याज्ञान और मिथ्याचारित्र इन तीन का अनुभव किया है उसी प्रकार यदि आत्मा के स्वभावभूत रत्नत्रयीका - सम्यग्दर्शन, सम्यग्ज्ञान और सम्यक्चारित्र इन तीन का - अभ्यास किया होता तो उसी मुझ को निश्चित ही एकत्वभावना में तत्पर माना जाना चाहिये था॥४०॥ जो कुछ भी द्रव्य, जाति और क्रिया आदिक पदार्थ हैं व भाव और अभावके माहात्म्य से प्रकाशमान हो रहे हैं वे सब मुझ से अन्य हैं, इस प्रकार के विचार से महामोह अपनी आत्मामें से निकल जाता है और आत्मा उन पुद्गलादि पदाथों से भिन्नपनेको प्राप्त होता है । तदनंतर आत्मा शुद्ध होता हुआ वचन के अगोचर ऐसे कर्म मल से रहित आत्मस्वरूप को प्राप्त हो जाता है ॥ ४१ ॥ अतिशय निपुण बुद्धि के धारक ऋषियों के द्वारा जो वर्ण-कांति-की उत्पत्ति के प्रकार निर्दिष्ट किये गये है वे विचारणीय हैं । जो वे निर्मल सुगंध के फैलानेवाले कपूर आदि लोकप्रसिद्ध पदार्थ हैं वे उस शरोरको उपकरणता को प्राप्त हो कर अपने स्वभाव को छोडते हुएअपवित्रता को प्राप्त होते हैं, इस प्रकार विद्वान् पुरुषों को अपवित्र शरोरादिकों को अपवित्रता को जानना चाहिये ॥ ४२ ॥ ४०) 1 जन्मजरामरण मयीं मनोवाक्कायमयीं वा, D जन्मजरामृत्युरूपाम्. 2 अभ्यसेत् । ४१) । आगच्छतु. 2 आत्मानम्.. 3 निष्कर्मताम् । ४२) 1 कपूरप्रभृतयः. 2 कायस्य.. 3 मुनयः । Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४०० -धर्मरत्नाकरः - [१९.४३ 1580) मिथ्याबोधप्रसृतकरणग्रामकोपाद्यधार्य योगोल्लासी व्यसनजलधौ प्रापको ऽमुत्र चात्र । यत्संभारादुपरि वपुषो मज्जति प्राणिपोतः क्ष्मा नद्या रय इव विदामास्रवो ऽवाद्यनिन्द्यैः ॥ ४३ 1581 ) गुप्त्यायः किल संवरस्तुतिपलं चक्रुर्जटाला मनाक आत्मन्यात्मलयं यतायत इमें मज्जन्ति सिन्धौ यथा। तयत्कि च जगत्त्रयी स्तुतिमुखा नो माति चात्मन्यपि तामेकामिति संवृति शशिकलाकल्पां श्रयन्तु श्रियै ॥ ४४ 1582) आहारपङक्तिरिव कालभवी समग्र जीवेषु यास्ति परिकर्मसखी सदा सा। अन्तर्मुखस्य निजबोधितपो ऽग्निरोचिर्जाज्वल्यमानवपुषो ऽकथि निर्जरैका ॥ ४५ मिथ्याज्ञान, अपने अपने विषयों के अभिमुख दौडनेवाली इन्द्रियों का समूह क्रोधादि कषाय और आत्मा को ऊपर न उठानेवाले अशुभ योग इन कारणों से शोभनेवाला यह आत्मा इस लोक में व परलोक में आपत्तिरूप समुद्र में प्रवेश करता है। शरीर -आत्मा- के ऊपर इनमिथ्याज्ञानादिकों का भार होने से यह प्राणोरूपी नौका डूब जाती है। वह आस्रव पर्वतपर से बहनेवाली नदी के वेग के समान है, ऐसा इसका स्वरूप प्रशंसनीय ज्ञानियों ने कहा है ।।४३ ॥ गुप्ति व समिति आदिकों से निश्चयतः संवर होता है - नवीन कर्मों का आगमन नहीं होता है ऐसी स्तुति जटाधारी साधुओं ने की है। वे साधु अपनी आत्मा में आत्मलय को प्राप्त हो कर मानो समुद्र में डूब जाते हैं । और अधिक क्या कहें, स्तुतिरूप मुख धारण करनेवाले ये तीन लोक भी इस आत्मा में नहीं माते हैं। विद्वान् लोग मोक्षलक्ष्मी के लिये उसी एक संवर का, जो कि चन्द्रकला के समान है, आश्रय करें ॥४४॥ - जो कर्म निर्जरा आहारपंक्ति – भुक्त भोजन - के समान समय पर होनेवाली है वह परिचर्या करनेवाली सखी के समान सब जीवों में निरन्तर रहती हैं । किन्तु एक - अविपाकनिर्जरा उस अन्तर्मुख साधु के कही गई है जिसका कि शरीर अपनी बोधि (रत्नत्रय ) और तपरूप अग्नि की ज्वाला से जल रहा है ॥ ४५ ॥ Mrrrrrrrrrrrrrr ४३) 1 यस्यास्रवस्य. 2 पर्वतनद्या वेग इव. 3 ज्ञानिनाम् । ४४) 1 गुप्ताद्यैः. 2 कृतवन्तः. 3 विविधाम.4 यतयः. 5 तुल्याम् । ४५) 1 सविपाकनिर्जरा. 2 सा निर्जरा कर्मोत्पादका कालभवी.3 अविपाका । Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४०१ १९. ४८] - सल्लेखनावर्णनम् - 1583 ) आद्यन्तान्तप्रसरगहनं विश्वमेतत्समन्तात् सर्वैः क्षुण्णं सुनिपुणमिवाज्ञानजालाचितैस्तु । स्पृष्टाः कामं वयमपि तथा लोकलालाभिरेत द्रूपं बुद्ध्वा स्वसमयपरा धाम निष्कर्म यान्तु ॥ ४६ 1584) एकद्वित्रिचतुर्यु पञ्चकरणप्राप्ति शं दुर्लभा रूपायुःकुलजातिदेशनमुखस्तत्त्वावबोधस्ततः। भावानां चलनाच्च कापथसरित्पातश्च धीदौस्थ्यतो बोधेदुर्लभतामवेक्ष्य निपुणैस्तत्रेति यत्यं सदा ॥ ४७ 1585 ) अर्हद्भिर्दशधा प्रबुद्धजनतासिद्धयै स्वरूपस्थिति धर्मो येन हि देशकालनियताकारावरुद्धो ऽकथि । विज्ञानां हि विदे यदाप्तिविकला कान्याप्नुवन्तीह नो दुःखानीति विबुध्य धीरधिषणास्तस्मिन् यतन्तां श्रिये ॥ ४८ यह जगत् चारों तरफ से आदि, अंत और मध्य के प्रसार से गहन है। सर्व जीवों ने इसे अच्छी तरह से व्याप्त किया। अज्ञानजाल से सर्वतः आवृत हुए जीवों ने इस के सर्व प्रदेश व्याप्त किये हैं। हम भी लोकरूप लालाओं से अतिशय पूर्ण स्पृष्ट हुए हैं ( ? ) ऐसा जानकर अपनी आत्मा में तत्पर होते हुए कर्मरहित स्थान - मुक्ति- को प्राप्त होवो ॥ ४६॥ एक, दो, तीन और चार इन्द्रिय जीवों में से निकलकर पाँच इन्द्रियों की प्राप्ति अतिशय दुर्लभ है। यदि पाँचों इन्द्रियों की प्राप्ति हो भी गई तो रूप, आयुष्य, योग्य कुल, जाति और गुरूपदेश आदि के साथ आत्मस्वरूप का बोध होना अतिशय कठिन है। तत्पश्चात् परिणामों के स्थिर न रहने से तथा बुद्धि को दुःस्थिति से कुमार्गरूप नदी में पतन भी हो सकता है। इस प्रकार रत्नत्रय को दुर्लभता को देखकर निपुण मनुष्यों को उसको प्राप्ति के लिये सदा प्रयत्न करना चाहिये ॥ ४७ ॥ आत्मस्वरूप में अवस्थित होने का नाम धर्म है । अरहंत भगवान ने प्रबुद्ध जनसमूह के लिये उसे उत्तम क्षमादि के भेद से दस प्रकार का कहा है। विशिष्ट ज्ञानियों के परिज्ञान के लिये वह देश, काल, नियतकाल और आकार से अवरुद्ध कहा गया है । उस धर्म की प्राप्ति से रहित प्राणी यहाँ कौन-से दुःखों को नहीं प्राप्त होते हैं ? (अर्थात् वे सभी प्रकार के दुःखों को प्राप्त होते हैं । यह जानकर धीरबुद्धि मनुष्यों को लक्ष्मी के लिये -- मुक्ति वैभव को प्राप्ति के लिये - उस धर्म के विषय में प्रयत्न करना चाहिये ॥ ४८॥ ४७) 1 अतिशयेन. 2 मिथ्यामार्ग. 3 बोधे. 4 यत्न : करणीयः। ४८) 1D ज्ञानिनाम. 2 ज्ञानाय. 3 धर्म। Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४०२ - धर्मरत्नाकर: - [१९. ४९1586) आज्ञापायविपाकसंस्थितिसमाविद्धं हि धये दधद्' ध्यानं प्राप्य परीषहानिव रिपून सर्वोपसर्गः समम् । इत्थं यः परलोकसाधनकृते कुर्यात्प्रयाणं कृती तस्यैकस्य जिगीषतो ऽस्तु किमिवासाध्यं त्रिलोक्यामपि ॥ ४९ 1587) सर्वानर्थप्रशमन विधिः सर्वधर्मप्रधारा सर्वान् कामान्' वितरितुम सर्वगा कामधेनुः । साक्षान्मोक्षं किमथ बहुना सा चतुर्वर्गसारा भक्त्याराध्या जयमुनिनुता प्रान्त्यसल्लेखनैषा ॥ ५० ॥ इति धर्मरत्नाकरे सल्लेखनावर्णनो नाम एकोनविंशतितमो ऽवसरः॥ १९ ॥ जो पुण्यशाली पुरुष आज्ञाविचय, अपायविचय, विपाकविचय और संस्थानविचय इन चार भेदों से समाविद्ध-वेधे गये-धर्म्य ध्यान को धारण करता हुआ उपसर्गों के साथ शत्रुओं के समान परीषहों को प्राप्त कर के उनपर विजय प्राप्त करता है व इस प्रकारसे परलोक की सिद्धि के लिये प्रस्थान करता है - सल्लेखनापूर्वक मरण को प्राप्त होता है उस अद्वितीय विजिगीषु - विजयाभिलाषी योद्धा - के लिये तीनों लोकों में असाध्य क्या हो सकता है ? कुछ भी नहीं - वह सभी प्रकार की सिद्धि को प्राप्त करता है तात्पर्य - धर्मध्यान के चार भेद हैं । उनका विवरण-- १) आज्ञाविचय-उपदेशक के अभाव, बुद्धि को मन्दता, पदार्थों की सूक्ष्मता तथा हेतु व दृष्टान्त के न मिलने से सर्वज्ञप्रणीत आगम को प्रमाण समझ कर 'वस्तुस्वरूप ऐसाही है, जिनेश्वर अन्यथावादी नहीं हैं 'ऐसा मानकर गहन पदार्थों के ऊपर श्रद्धान करना। २) अपायविचय – भिथ्यादर्शन - ज्ञान और चारित्र से ये प्राणी कैसे दूर होंगे, ऐसा बार बार विचार करना। ३) विपाकविचय - ज्ञानावरणादि कर्मों के द्रव्य, क्षेत्र, काल, भव और भावरूप कार णों से प्राप्त होनेवाले फलानुभवन का बारबार विचार करना। ४) संस्थानविचय-लोक का आकार और उस के स्वभाव का बार बार विचार करना। इन चार ध्यानों में स्थिर रहकर सल्लेखना का धारक परोषह और उपसर्गों को जीतता है। तब उसे परलोक में स्वर्गादिकी प्राप्ति होती है ॥४९॥ जयसेन मुनि के द्वारा स्तुत-जिसकी स्तुति की गई है-तथा भक्ति से आराधन के योग्य यह अन्तिम सल्लेखना संपूर्ण अनर्थों को शान्त करनेवाली, सर्व क्षमादिक धर्मों की उत्कृष्ट धारा, संपूर्ण इष्ट पदार्थों के देने में अतिशय समर्थ होतो हुई सर्वत्र जानेवाली कामधेनु है । अधिक क्या कहें? धर्म, अर्थ, काम और मोक्ष पुरुषार्थों में सारभूत वह साक्षात् मोक्ष को देनेवाली है ॥५०॥ इस प्रकार श्रीधर्म रत्नाकर में सल्लेखना वर्णन करनेवाला यह उन्नीसवाँ अवसर समाप्त हुआ ॥ १९ ॥ ४९) 1 ध्यानम्. 2 धारयन्. 3 जेतुमिच्छो: 1५०) 1 अभिलाषान्. 2 दातुम्. 3 समर्था सल्लेखना। -rrrrrrrrrrrrrrrr Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [२०. विंशतितमोऽवप्तरः] [ उक्तानुक्तशेषविशेषसूचकः] 1588 ) उक्तानुक्तप्रकाराणां सूचको ऽवसरो ऽन्तिमः । __ग्रन्थार्थस्मृतिमायान्ति बाला अपि विबुध्य यम् ॥ १ 1589) अंगप्रविष्टं गदितं श्रुतं हि प्रकीर्णवाक्यार्थपरोक्तिरन्यत । अनुक्तसूक्तामृतसारबिन्दुस्वादप्रवीणैर्मुनिभिः प्रकीर्णम् ॥ २ 1590 ) अदुर्जनत्वं विनयो विवेकः परीक्षणं तत्त्वविनिश्चयश्च । एते गुणाः पञ्च भवन्ति यस्य स आत्मवान्' धर्मकथापरः स्यात् ॥२*१ 1591) असूयकत्वं' शठताविचारो दुराग्रहः सूक्तिविमानना च । पुंसाममी पञ्च भवन्ति दोषास्तत्त्वावबोधप्रतिबन्धनाय ॥ २*२ यह अन्तिम (वीसवाँ) अवसर उक्त और अनुक्त विषयों का सूचक है । इस अवसर को जानकर बालक भी ग्रन्थ और अर्थ का स्मरण कर सकते हैं ॥१॥ ___ जिस का उल्लेख पूर्व में नहीं किया गया है तथा जो पूर्व में भली भाँति कहा जा चुका है ऐसे श्रुतरूप श्रेष्ठ अमृत के बिन्दुओं के स्वाद में निपुणता को प्राप्त हुए मुनियोंने एक श्रुत को अंगप्रविष्ट और इधर-उधर फैले हुए वाक्यार्थ के कथन को अन्य प्रकीर्णक श्रुत कहा है ॥२॥ ___ जिस के अदुर्जनपना-सज्जनता-विनय, विवेक, कार्याकार्यविचार और वस्तुस्वरूप का निश्चय ये पाँच गुण होते हैं वह आत्मवान् – आत्मस्वरूप जाननेवाला पुरुष - धर्मकथा के कहने और सुनने के योग्य होता है ॥ २१ ॥ असूयकता-दूसरे की उन्नति को नहीं सह सकना,शठता-कपटीपना, अविचार, दुराग्रह और सुन्दर वचनों की अवहेलना करना; ये पाँच दोष पुरुषों के तत्त्वज्ञान में बाधक हैं ॥२२॥ २) सर्गः। २२१) 1 P° तस्यात्मवान् । २०२) 1 असहनशीलत्वम्, ईर्षत्वं वा. 2 अवगणना । Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४०४ :- धर्मरत्नाकरः [२०. ३1592) पुंसो यथा संशयिताशयस्य दृष्टा न काचित्सफला प्रवृत्तिः । धर्मस्वरूपे ऽपि तथाविधस्य कीदृक्कथं वास्तु कदा प्रवृत्तिः ॥ ३ 1593) येभ्यः समुद्भवति ये परिवर्धयन्ति ये पान्ति शीर्णमपि धर्ममथोद्धरन्ति । तेषां विमानन मवेत्य कुतो ऽपि मोदी यो धर्महाँ स हि न ते रहितो ऽस्ति धर्मः ॥ ४ 1594 ) तथा च यो मदात्समयस्थानामवलावेन मोदते । स नूनं धर्महा यस्मान धर्मो धामिकैविना ॥ ४*१ 1595 ) देवसेवा गुरूपास्तिः स्वाध्यायः संयमस्तपः । दानं चेति गृहस्थानां षट्कर्माणि दिने दिने ॥ ४*२ ___ बातों में जिस का अभिप्राय व्यवहारकार्य के विषय में संशययुक्त होता है उसकी कोई भी प्रवृत्ति सफल नहीं होती है । इसी प्रकार जो धर्म के स्वरूप में भी संशययुक्त होता है उसकी प्रवृत्ति किस प्रकार, कैसे, कहां और कब होती है? ॥ ३ ॥ जिन पुरुषों से धर्म की उत्पत्ति होती है, जो उसे वृद्धिंगत करते हैं, जो उसका संरक्षण करते हैं तथा जो नष्ट होते हुए उस धर्म का पुनरुद्धार करते हैं ऐसे धार्मिक जनों के कहीं से भी होनेवाले अपमान को सुनकर जो मन में आनंदित होता है वह धर्म का घातक है । क्यों कि धार्मिक पुरुषों के विना धर्म नहीं रह सकता है ॥ ४ ॥ और भी वैसा जो गर्व से धर्मनिष्ठ लोगों के अपमान से आनंदित होता है वह मानव धर्मघातक है। क्योंकि धार्मिक पुरुषों के विना धर्म नहीं रहता है ॥ ४*१ ॥ - देवसेवा-जिनपूजा, गुरुपास्ति-गुरुकी सेवा, स्वाध्याय, संयम - प्राणियों का पालन और इन्द्रियों का स्वाधीन रखना तप और दान; ये गृहस्थों के प्रतिदिन करने योग्य छह कार्य - ४) 1 रक्षन्ति. 2 अपमानम्. 3 ज्ञात्वा. 4 धर्मविघातकः । ४*१) 1 श्रावकाणाम्. 2 धर्मविनाशकः । Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -२०. ४*७] - उक्तानुक्तशेषविशेषसूचकः - __1596 ) अस्यायमर्थः - स्नपनं पूजनं स्तोत्रं जपो ध्यानं श्रुतस्तवः । पोढा क्रियोदिता सद्भिर्देवसेवासु गेहिनाम् ॥४*३ 1597) आचार्योपासनं श्रद्धा शास्त्रार्थस्य विवेचनम् ।। तक्रियाणामनुष्ठानं श्रेयःप्राप्तिकरो गणः ॥ ४१४ 1598) शुचिर्विनयसंपन्नस्तनुचापलवर्जितः। अष्टदोषविनिर्मुक्तमधीतां गुरुसंनिधौ ॥ ४१५ 1599) अनुयोगगुणस्थानमार्गणास्थानकर्मसु । अध्यात्मतत्त्वविद्यायाः पाठः स्वाध्याय उच्यते ।। ४*६ 1600 ) गृही यतः स्वसिद्धान्तं साधु बुध्येत धर्मधीः । प्रथमः सो ऽनुयोगः स्यात् पुराणचरितादिकः ॥ ४*७ इसका यह अर्थ है - स्नपन - जलादिक से अभिषेक, पूजन, स्तोत्र, जप, ध्यान और श्रुतस्तव-श्रुतज्ञान की स्तुति इस प्रकार सत्पुरुषों ने गृहस्थों के देवसेवा - पूजाविधि-में छह कर्म कहे हैं ॥ ४*३ ॥ आचार्यकी सेवा, उनके ऊपर श्रद्धा, शास्त्रार्थ का विवेचन, शास्त्र में अथवा आचार्य के द्वारा निर्दिष्ट क्रियाओं का अनुष्ठान - आचरण करना, यह कल्याण की प्राप्ति करानेवाला गुणसमुदाय है ॥ ४.४ ॥ (शिष्य को) स्नानादि से पवित्र, विनय से परिपूर्ण, शरीर की चंचलता से रहित और (ग्रन्थ को अपूर्णता, अर्थ को अपूर्णता, उभय ग्रन्थ व अर्थ की अपूर्णता, योग्य काल का अविचार, विनय का अभाव, उपधान का अभाव, बहुमान का अभाव और निन्हव (पुरुषा. ३६) इन) आठ दोषों से होन हो कर गुरु के समीपमें अध्ययन करना चाहिये ।। ४*५ ॥ चार अनुयोग, चौदह गुणस्थान, चौदह मार्गणास्थान और आठ कर्म; इन का आश्रय लेकर अध्यात्मविद्या का पढना, इसे स्वाध्याय कहते हैं ॥ ४*६ ॥ __धर्म में बुद्धि रखनेवाला-धर्मात्मा-गृहस्थ जिस अनुयोग के आश्रय से अपने सिद्धान्त. को भली भाँति जान सकता है वह पुराण और चरित आदिस्वरूप प्रथमानुयोग है ॥४७|| ४५४) 1 तेषामाचार्याणाम् । ४५५) 1 PD तच्च चापल' । Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [२०. ४06. ४०६ - धर्मरत्नाकरः1601 ) अधोमध्योललोकेषु चतुर्गतिविचारणम् । शास्त्रं करणमित्याहुरनुयोगपरीक्षणम् ॥ ४*८ 1602 ) ममेदं स्यादनुष्ठानं तस्यायं रक्षणक्रमः । इत्थमात्मा चरित्रार्थे ऽनुयोगश्चरणाभिधः ॥ ४*९ 1603 ) जीवाजीवपरिज्ञानं धर्माधर्मावबोधनम्। बन्धमोक्षजता चेति फलं द्रव्यानुयोगतः ॥ ४*१० 1604) जीवस्थानगुणस्थानमार्गणास्थानगो' विधिः । चतुर्दविधो बोध्यः स प्रत्येकं यथागमम् ॥ ४*११ 1605 ) अनिगू हितवीर्यस्य कायक्लेशस्तपः स्मृतम् । तच्च मार्गाविरोधेन गुणाय गदितं जिनैः॥ ४*१२ जिस शास्त्र में अधोलोक, मध्यलोक और ऊर्ध्व लोक के आश्रयसे चारों गतियोंका विचार किया जाता है। उसे चरणानुयोग कहते हैं । इस में चार गतियों के विषय में प्रश्नोत्तरपूर्वक परीक्षण – विचार-किया जाता है ॥ ४*८ ॥ मेरा यह अनुष्ठान है - मुझे इसका पालन करना चाहिये, तथा यह उस के संरक्षण का उपाय है; इस प्रकार चारित्र को विषय करनेवाला जो अनुयोग है उसका नाम चरणानुयोग है ॥ ४५९॥ जीव और अजीव के परिज्ञान के साथ जो धर्म और अधर्म का विवेक तथा बन्ध और मोक्ष का अवबोध होता है; यह द्रव्यानुयोग का फल है । (अभिप्राय यह है कि जिसमें जीव अजीव, धर्म, अधर्म, और बन्ध-मोक्षादि की प्ररूपणा की जाती है उसे द्रव्यानुयोग जानना चाहिये ) ॥ ४५१० ॥ . जीवस्थान - जीव समास, गुणस्थान और मार्गणास्थान इनका अनुसरण करनेवाला जो विधान है वह प्रत्येक चौदह प्रकारका है - इन में प्रत्येक के चौदह चौदह भेद समझना . चाहिये। उन सब का परिज्ञान आगम के आश्रय से प्राप्त होता है ॥ ४*११ ॥ ___अपनी शक्ति को न छिपाते हुए जो कायक्लेश किया जाता है उसे तप कहते है। वह जब रत्नत्रयस्वरूप मोक्षमार्ग के अथवा आगमोक्त विधि के अविरुद्ध किया जाता है तब वह लाभप्रद - हितकारक - होता है, ऐसा जिनेन्द्र के द्वारा कहा गया है ॥ ४५१२ ॥ ४०११) 1 गतः. 2 द्रव्यानुयोगः । ४.१२) 1 तपः। Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -२०.८] 1606 ) अथवा - - उक्तानुक्तशेष विशेष सूचकः अन्तर्बहिर्म लोद्रेकादात्मनः शुद्धिकारणम् । शारीरं मानसं कर्म तपः प्राहुस्तपोधनाः ।। ४* १३ 1607 ) व्रतानां धारणं दण्डत्यागः' समितिपालनम् । कषायनिग्रहो ऽक्षाणां जयः संयम इष्यते ।। ५ 1608 ) अस्य व्याख्या जन - भङ्गातिचार विवर्जनेन गृहीत पूर्वप्रतिपालनं यत् । मनोविशुद्धया क्रियते महद्भिस्तद्धारणं वाञ्छितसिद्धिहेतुः ॥ ६ 1609 ) दुश्चिन्तनं न क्वचिदेव कुर्यात्पापाभिलाषं च सुदुष्टचेष्टाम् । मनोवचःकायसमाश्रयं तद्व्रती स्वकीयवत्तपोषणार्थम् ॥ ७ 1610 ) यत्प्राणिरक्षणपरत्वमथात्मवत्स्या द्याच प्रयत्नपरता गमनादिके चे । या लोकशुद्धिसहचारितया प्रवृत्तिस्तद्वया कृतं ' समितिपालनमप्रमत्तैः ॥ ८ ४०७ जिस शारीरिक अथवा मानसिक क्रिया के द्वारा आत्मा की अन्तरंग और बहिरंग दोनों ही प्रकार के मल की वृद्धि से शुद्धि होती है उसे तपोधन तपरूप धन के धारक महर्षि तप कहते हैं ॥ ४* १३॥ अहिंसादिक पाँच व्रतों का धारण करना, मन, वचन और शरीरको अशुभ प्रवृत्ति को छोडना, पाँच समितियोंका पालन करना, कषायों का निग्रह करना और इन्द्रियों को जीतना; इसे संयम माना जाता है ॥ ५ ॥ इसकी व्याख्या - पूर्व में ग्रहण किये गये व्रतों का जो उन के सर्वथा नाश अथवा अतिचारों से रहित पालन किया जाता है तथा महापुरुष मन की निर्मलतापूर्वक जो उन को धारण करते हैं, वह इच्छित सिद्धि का कारण होता है ॥ ६ ॥ व्रती श्रावक मन में किसी के भी विषय में दुष्ट विचार नहीं करता है । वह पाप की अभिलाषा व दुष्ट चेष्टा को भी नहीं करता है । इस प्रकार वह अपने व्रत को पुष्ट करने के लिये मन, वचन और काय के आश्रित दुष्ट व्यवहार को नहीं करता है ॥ ७ ॥ अन्य प्राणियों को अपने ही समान समझकर जो उन के संरक्षण में तत्परता रखी ५ ) 1 अशुभमनादि D अचारत्यागः । ६ ) 1D पालनं । ८ ) 1P गमनादिषु रच, D गमनादिकेषु. 2 कथितम् । Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४०८ - धर्मरत्नाकरः - [२०. ८कषन्ति संतापयन्ति दुर्गतिसंपादनेनात्मानमिति कषायाः क्रोधादयः । अथवा यथा विशुद्धस्य वस्तुनः कषायाः कालुष्यकारिणस्तथा निर्मलस्यात्मनो मालिन्यहेतुत्वात् कषाया इव कषायाः । तत्र स्वपरवधाभ्यामात्मेतरयोरपायोपायानुष्ठानमशुभंपरिगामजनको वा अनुष्ठानप्रबन्धः क्रोधः । विद्याविज्ञानैश्वर्यादिभिः पूज्यपूजाव्यतिक्रमहेतुरहंकारः । युक्तिदर्शने ऽपि दुराग्रहापरित्यागो वा मानः । मनोवावकायक्रियाणामयाथातथ्यात्परवञ्चनाभिप्रायेण प्रवृत्तिः ख्यातिपूजालामाघभिवेशमयी माया। चेतनाचेतनेषु वस्तुषु चित्तस्य मोहान्ममेदं भावरतदभिवृद्धयाशयो वा महानसंतोषः क्षोभो वा लोभः॥ जाती है, गमनादिक कार्यों में जो प्रयत्नपरता - प्राणिरक्षण का प्रयत्न - रहती है, तथा लोक शुद्धि की सहकारिता-विशुद्ध लोकव्यवहार – के अनुसार जो आचरण किया जाता है, इसे प्रमादरहित मुनिजनों ने समिति का पालन कहा है ॥ ८ ॥ ___जो नरकादि के दुख को प्राप्त करा कर आत्मा को ' कषन्ति' अर्थात् संतप्त करते हैं वे कषाय हैं। जो क्रोध, मान, माया ओर लोभ के भेद से चार हैं । अथवा जिस प्रकार कषायवटवृक्ष का दूध - किसी निर्मल वस्तु को मलिन किया करता है उसी प्रकार उक्त कषाय के ही समान निर्मल आत्मा को मलिनता के कारण होने से क्रोधादिकों को भी कषाय कहा जाता है। अपने ओर पर के वधद्वारा अपने ओर दूसरे का अपाय और उपाय करना (?) इसे क्रोध कहते हैं। अथवा अशुभ परिणामों को उत्पन्न करनेवाला जो अनुष्ठान प्रबन्धपरम्परा-है उस को क्रोध कहते हैं। जो विद्या गायनादि में कुशलता,विज्ञान-जीवादिक तत्त्वोंका ज्ञान और ऐश्वर्य आदि के द्वारा जो पूज्य पुरुषों की पूजा के उल्लंघन का कारण होता है, वह अहंकार है । अथवा युक्ति को देखते हुए भी जिस के कारण दुराग्रह को नहीं छोडा जाता है उसे मान कहते हैं । मन, वचन और शरीर को क्रियाओं को अयथार्थता-विपरीतता – के कारण जो दूसरे को फँसाने के अभिप्राय से प्रवृति की जाती है और जिस में अपनी ख्याति, पूजा और लाभादि का अभिनिवेश - अभिप्राय - रहता है ऐसी समस्त प्रवृत्ति को माया कहते हैं । चेतन-दास-दासी व पशु आदिक तथा अचेतन - रत्न, घर व वस्त्रादिक – पदार्थों में मोह के वश जो ' यह मेरा है ' ऐसा मन का अभिप्राय होता है उन चेतनाचेतन पदार्थोंकी वद्धि की जो चाहना होती है, अतिशय असंतोष जो बना रहता है तथा इच्छानुसार उनकी प्राप्ति व वृद्धि के न होनेपर जो क्षोभ होता है, इसका नाम लोभ है। गद्यम्) 1 वस्त्र स्य. 2 ... ... ... प्रभृति कषाया:. 3 हरडादय:. 4 P°मात्मतरयोरसरपरिणाम. 5P वित्तस्य। Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४०९ ४०९ -२०. १०३] - उक्तानुक्तशेषविशेषसूचकः - 1611) सम्यक्त्वं घ्नन्त्यनन्तानुबन्धिनस्ते कषायकाः । अप्रत्याख्यानरूपाश्च देशव्रतविघातिनः ॥ ८*१ 1612) प्रत्याख्यानस्वभावाः स्युः संयमस्य विनाशकाः । चारित्रे तु यथाख्याते कुयुः संज्वलनाः क्षतिम् ॥ ८*२ 1613) दृषद्भूमिरजोवारिराजिभिः क्रोधतः समात् । ___श्वभ्रंतिर्यनदेवेषु जायते नियतं पुमान् ॥९ 1614) शिलास्तम्मास्थिसाइँधावेत्रवृत्तिद्धितीयकः'। अधःपशुनरस्वर्गगतिसंगतिकारणम् ॥ ९*१ . 1615) वेणुमूलैरजाश गर्गोमूत्रैश्चामरैः समाः । माया तथैव जायेत चतुर्गतिसमृद्धये ॥ ९*२ 1616) क्रिमिनीलीवपुलपहरिद्रारागसंनिमः । लोभः कस्य न जायेत तद्वत्संसारकारणम् ॥ ९*३ जो अनन्तानुबन्धी कषाय हैं वे सम्यक्त्व का घात करते हैं, अप्रत्याख्यान रूप कषाय देशव्रतका घात करते हैं, प्रत्याख्यान स्वभाववाले कषाय संयम - महाव्रत - के नाशक हैं, तथा संज्वलन कषाय यथाख्यात चरित्र के विषय में हानि को उत्पन्न करते हैं - उसे उत्पन्न नहीं होने देते हैं ॥ ८*१-२॥ पाषाण, पृथिवी, धूलि और पानी की रेखा के समान क्रोधसे प्रॉणी क्रमशः नरक तिर्यञ्च, मनुष्य और देवोंमें उत्पन्न होता है, यह निश्चित है ॥ ९ ॥ पाषाण का स्तम्भ, हड्डी, गोली लकडी और बेत इनके समान जो उत्तरोत्तर कठोरतासे हीन होती हुई द्वितीय कषाय - मान कषाय-है, वे क्रम से नरकगति, पशुगति, मनुष्यगति और देवगति को कारण होती है ॥ ९.१॥ बाँस की जड, बकरी के सोंग, गोमूत्र और चामर इन के समान जो माया कषाय है वह क्रम से नरकादि रूप चारों गतियोंकी समृद्धि का कारण है ॥९२॥ लाख का रंग, नीली का रंग, शरीर का मल और हलदी का रंग इन के समान जो लोभ है वह उक्त क्रोधादि के समान किस के लिये संसार का कारण नहीं होता ? अर्थात् वह भो क्रम से नरकादि का कारण होता है ॥ ९॥३॥ ८*१) 1 PD°त्याख्यानानुरूपाः स्वदेशव्रत. 2 व्रतघातिनः । ८*2) 1 भवेयुः. 2 विनाशम् । ९) 1P°धारिराजीभिः, पाषाणरेखाभूमिरेखाधुलिरेखाजलरेखासदृशाः. 2 नरकतिर्यङमनुष्यदेवगतिषु गमनम् । ९.१) 1 मानकषायः । ९*२) 1 PD° गोमूश्या चामरैः । ९२३) 1 PD° कृमि. 2 नीलवडी. 3 शरीरलेप । ५२ Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४.१० -धर्मरत्नाकरः -.. [२०. १०1617) भेषजं विविधमाचरबथापथ्यसेवनपरो ऽस्ति रोगितः। ध्यानसंयमशमश्रुतादिभी रिक्त एव हि तथैव कोपतः ॥ १० 1618 ) मानदावदहनावलीज्वलन्नद्रुमेषु मदवातवतिषु । दुःखधर्महरणक्षमा कथं रोहतीह हितपल्लवावली ॥ ११ . 1619) मायानिशा निवसते कणशो ऽपि याव दात्मारविन्दसरसीषु विकासलक्ष्मीम् । तावत्कथं किल दधातु मनो रविन्द पण्डो विकल्पमृगलाञ्छनंपादजुष्टः ॥ १२ 1620) लोभकीलपरिचिह्नितं मनःकूपकं परिहरन्ति दूरतः ।। अन्त्यजातिसरसीमिव द्रुतं हारिता गुणगणप्रवासिनः ॥ १३ 1621) योऽत्यन्तोत्थितधूलिसंचय इव व्यावृत्तिकृच्चक्षुषां बाहयान्तर्गतवस्तुषु प्रतिपदं सर्वोज्झनैः सर्वतः। सत्संगैश्च शमाम्बुवृष्टिभिरपि स्वाध्याययोगैरपि तं क्रोधादिगणं ततः शमयताच्छान्तश्रियामृद्धये ॥१४ जिस प्रकार रोगी मनुष्य अनेक प्रकार की औषधिका सेवन करता हुआ भी यदि अपथ्य-अहितकर भोजनादि - का सेवन करता है तो वह उस रोग से मुक्त नहीं होता है,उसी प्रकार मनुष्य ध्यान, संयम, शम ओर श्रुत आदि का आराधन करता हुआ भी यदि वह क्रोध को प्राप्त होता है तो वह उक्त ध्यानादि से रहित ही होता है। (क्रोध के होनेपर उस के वे सब व्यर्थ सिद्ध होते हैं) ॥ १० ॥ ___ अभिमानरूप वायु के वशवर्ती मनुष्योंरूप वृक्षों के मध्य में यदि मानरूप वनाग्नि की ज्वाला जलती है तो उन के ऊपर दुखरूप आतप को दूर करनेवाली हितरूप कोमल पत्तों की पंक्ति कैसे उत्पन्न हो सकती है ? ॥ ११ ॥ जब तक आत्मारूप कमलों के सरोवर में थोडोसी भी मायाव्यवहाररूप रात्रि निवास करती है तब तक विकल्पों रूप चंद्रकिरणों से सेवित मनरूप कमलों का समूह कैसे विकास की शोभा को धारण कर सकता है ? ॥ १२ ॥ गुणसमूहरूप पथिक थक कर के लोभरूपो खील से चिन्हित मनरूप कुएं को चाण्डाल के तालाब के समान दूर से शीघ्र ही छोड़ देते हैं। (अभिप्राय यह है कि लोभ के कारण मनुष्य के सब उत्तम गुण नष्ट हो जाते हैं) ॥ १३॥ जिस प्रकार अतिशय ऊँची उटी हुई धूलि का समूह बाहय और अन्तरंग वस्तुओं के १०) 1 PD° संयमश्रमश्रुता । १२) 1 स्तोका पि. 2 चन्द्र :. 3 स्पर्शतः । १३) 1 मुनयः पक्षिणश्च । १४) 1 क्रोधादिगण:. 2 शमयतु । . arrrrrror Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४११ • २०. १८१] - उक्तानुक्तशेषविशेषसूचकः - 1622 ) आपाते मधुरा विरामविरसास्तृष्णाभिवृद्धिप्रदा दुष्प्राप्या व्यसनार्णवाश्च विषया ये प्राप्यपारा अपि । ते जन्मापि विवृद्धिमन्तमथवा तद्ग्राहकाणि त्वरं । ज्ञात्वा खान्यपि चात्मवानहरहस्तेभ्यो निवृत्ति क्रियात् ॥ १५ 1623 ) स्वरसेन निरुध्यन्ते यं दृष्ट्वेन्द्रियवृत्तयः । अनायासेन मरुतां तं यात शरणं जनाः ॥१६ 1624 ) इन्द्रियासंयमत्यागो हृषीकविजयो ऽथवा । दानं तु गदितं पूर्व सभेदं सफलं मया ॥१७ 1625) अष्टौ स्पर्शा रसाः पञ्च गन्धौ द्वौ वर्णपञ्चकम् । षड्जादयः स्वराः सप्त दुर्मनोक्षेष्वसंयमाः ॥ १८ 1626) वैराग्यभावना नित्यं नित्यं तत्त्वविचिन्तनम् । नित्यं यत्नश्च कर्तव्यो यमेषु नियमेषु च ॥ १८*१ विषय में पद पद पर आंखों को व्यावृत्त करता है - उन के देखने में बाधा डालता है - उसी प्रकार जो क्रोधादिका समूह बाह्यान्तरंग पदार्थों के जानने में प्रतिबन्ध करता है उस क्रोधादि कषायों के समूह को शान्ति लक्ष्मी की वृद्धि के लिये सर्वतः सर्व परिग्रहों के त्याग, सज्जनों की संगति शमरूप जल की वृष्टि और स्वाध्याय के योग से शान्त करना चाहिये ॥ १४ ॥ जो इन्द्रियविषय प्रारम्भ में - उपभोग के समय - मधुर प्रतीत होते हुए भी अन्त में नीरस शुष्क (कष्टप्रद) - सिद्ध होते हैं तृष्णा को वृद्धिंगत करते हैं, कठिनतासे प्राप्त किये जाते हैं, तथा दुख के समुद्र होने पर भी जिनका पार प्राप्त किया जा सकता है; वे संसार के बढानेवाले हैं तथा उन के ग्राहक इन्द्रिया हैं, यह जानकर शीघ्र ही मनस्व प्राणी को उन विषयों की ओर से निरन्तर इन्द्रियों को निवृत्त-पराङ्मुख करना चाहिये ॥१५॥ जिसको देखकर इन्द्रियों की प्रवृत्ति स्वरस से - विषयों की ओर से-अनायास ही रुक जाती है, मनुष्यों को उस देवों के देव की शरण में जाना चाहिये ॥ १६ ॥ मैं इन्द्रियविषयक असंयम के त्याग अथवा इन्द्रियविजय तथा भेद और फल से सहित दान का भी वर्णन पूर्व में कर चुका हूँ ॥ १७ ॥ ___ आठ स्पर्श, पाँच रस, दो गंध, पाँच वर्ण और षड्जादिक सात स्वर; दुष्ट मन और इन्द्रियविषयक असंयम हैं ॥ १८॥ १५) 1 पारंगता. 2 विषयाणाम्. 3 अत्यर्थम्. 4 इन्द्रियाणि । १६) 1 स्वकीयात्मरतेन. 2 D भो जना:। Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४१२ - धर्मरत्नाकरः [२०. १८६१तत्र स्वरूपोपलब्ध्या निवृत्तविषयतृष्णस्य मनोवशीकारसंज्ञा वैराग्यम् । प्रत्यक्षानुमानागमानुभूतपदार्थविषया संप्रमोषस्वभावा स्मृतिस्तत्त्वचिन्तनम् । बाहयाभ्यन्तरशौचतपःस्वाध्यायप्रणिधानानि नियमाः । अहिंसा सत्यास्तेयब्रह्मचर्यापरिग्रहा यमाः। 1627) मूलव्रतानि वहता सहतत्त्वरुच्या तेभ्यो ऽप्यणुव्रतगणाभरणं विशुद्धथै । सामायिकं तदनु वर्ग (पर्व) गतोपवासान् दानामलान् हरितभक्षणवर्जनं च ॥ १९ 1628) अह्नि व्यवायाखिलमैथुनोज्झनारम्भसंगत्यजने स्वयोग्ये । विवर्जनं चानुमतिप्रदाने उद्दिष्टपिण्डत्यजनं क्रमेण ।। २० 1629) पूर्वे पूर्व व्रतमचलतां प्रापयन्तो ऽग्न्यमग्य मारोहन्तो दृगवगमनाचारभाजः समस्ताः । अप्यन्योन्यं तरतमयुज संयतासंयताख्याः संपद्यन्ते समयनिपुणा एकमेकादशैते ॥२१ व्रती श्रावक को निरन्तर वैराग्य भावना के साथ तत्त्व का विचार करते हुए यम और नियम के विषय में प्रयत्न करना चाहिये ॥ १८*१ ॥ वैराग्य - उन में आत्मस्वरूप का प्राप्ति से जिस की विषयतृष्णा विलीन हो चुकी है ऐसे सत्पुरुष का जो मनोवशोकार - मनका स्वाधीन करना - है, इस का नाम वैराग्य है। तत्त्वचिन्तन - प्रत्यक्ष, अनुमान और आगम के विषयभूत पदार्थों को विषय करनेवाली जो यथार्थ स्मृति है उस का नाम तत्त्वचिन्तन है । नियम व यम - बाह्य व अभ्यन्तर शौच, तप स्वाध्याय और ध्यान; इन को नियम तथा अहिंसा, सत्य, अस्तेय, ब्रह्मचर्य और अपरिग्रह; इन को यम जानना चाहिये। __ तत्त्वरुचि - तत्त्वश्रद्धानरूप सम्यग्दर्शन के साथ आठ मल गुणों को धारण करना (१ दर्शन प्रतिमा) उन के पश्चात् अणुव्रत समूह-पाँच अणुव्रत, तीन गुणव्रत व चार शिक्षाव्रत; इन बारह व्रतों का धारण करना (२ व्रत प्रतिमा), पश्चात् विशुद्धि के लिये सामायिकका अनुष्ठान (३ सामायिक प्रतिमा), तत्पश्चात् चारों पर्वोमें दान से निर्मल उपवास का ग्रहण (४ प्रोषध प्रतिमा), हरित (सचित्त) भक्षण का त्याग (५ सचित्त त्याग प्रतिमा), दिन में मैथुन का परित्याग (६ दिवा मेथुन त्याग) सब प्रकार के मैथुन का त्याग (७ ब्रह्मचर्य), १८*१ गद्य) 1 P° ब्रह्मापरिग्रहा । २०) 1 दिन । २१) 1 तारतम्ययुक्ताः । Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -२०. २३.१] - उक्तानुक्तशेषविशेषसूचकः - ४१३ 1630 ) अत्र सन्ति गृहिणः षडादिमा ब्रह्मचर्यविमलाः परे त्रयः । कथ्यते ऽन्त्ययुगलं तु भिक्षुकं सर्वतो यतिरतः परो भवेत् ॥२२ 1631) भिक्षा चतुर्विधा ज्ञेया यतिद्वयसमाश्रया । उद्दिष्टादिविनिर्मुक्ता त्रिशुद्धा भ्रामरी तथा ॥२३ 1632 ) देवपूजामनिर्माय मुनीननुपर्चर्य च । __ यो मुजीत गृहस्थः सन् स भुञ्जीत परं तमः ॥२३*१ आरम्भ का त्याग (८ आरम्भत्याग) परिग्रह का परित्याग (९ परिग्रहत्याग), अपने योग्य - गृहस्थाश्रम सम्बन्धी - कार्य के विषय में अनुमति देने का त्याग(१० अनुमतित्याग) और उद्दिष्ट - अपने निमित्त से बनाये गये भोजन का त्याग ( ११ उद्दिष्टत्याग); इस प्रकार पूर्व पूर्व व्रत का स्थिरतापूर्वक पालन कर के आगे आगे के व्रतपर - प्रतिमा के ऊपर - आरूढ होते हुए सम्यग्दर्शन, सम्यग्ज्ञान और सम्यक्चारित्र का आराधन करनेवाले समस्त गृहस्थ यद्यपि परस्पर में तरतम भाव को-हीनाधिकता को प्राप्त होते हैं,फिर भी वे सब ही नाम से संयतासंयत - पंचम गुणस्थानवर्ती – कहे जाते हैं । ये समय - आगम अथवा धर्म - में निपुण होते हुए एक एक उपर्युक्त ग्यारह स्थानों को प्राप्त करतें हैं ॥ १९-२१॥ उक्त ग्यारह प्रतिमाओं में प्रथम दर्शन प्रतिमा से ले कर छठी प्रतिमा तक के धारक श्रावक गहस्थ कहे जाते हैं। सातवीं आठवीं और नौवीं प्रतिमा के धारक श्रावक ब्रह्मचर्य से निर्मल - ब्रह्मचारी - तथा अन्तिम युगल - दसवीं और ग्यारहवों प्रतिमा के धारक श्रावकभिक्षुक कहे जाते है। इससे ग्यारहवीं प्रतिमा से आगे सब यति - पाँच महाव्रतों के धारक साधु होते हैं ॥ २२ ॥ यतिद्वय – देशयति (श्रावक ) और सर्वयति (मुनि) - के आश्रित भिक्षा चार प्रकार की जानना चाहिये। तथा उद्दिष्ट आदि दोषों से रहित और मन, वचन व काय से शुद्ध भिक्षा भरामरी कही जाती है। (अभिप्राय यह है कि जैसे भरमर पुष्पों को पीडित न कर के उन के रस को ग्रहण कर लेता है वैसे ही दाता से गृहस्थों को पीडा न पहुँचा कर जो आहार प्राप्त किया जाता है उसे भ्रामरी भिक्षा समझना चाहिये ॥ २३ ॥ जो श्रावक गृहस्थ हो कर जिनदेवको पूजा और मुनियों की भक्ति - आहारादिके द्वारा उनकी सेवा न करके भोजन करता है वह केवल अन्धकार का भोजन करता है, अर्थात् ऐसा अज्ञानी गृहस्थ केवल पाप को ही संचित करता है ॥२३*१॥ २२) 1 एकदाशसु मध्ये । २३) 1 अशनादि. 2 देशसर्वतः । २३६१) 1 अकृत्वा. 2 द्वारापेक्षणरहितः । Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४१४ - धर्मरत्नाकरः - [२०. २३२२1633 ) प्रातर्विधिजिनपदाम्बुजसेवनेने मध्याह्नसंनिधिरयं मुनिमाननेन । सायंतनों ऽपि समयो गृहिणः प्रयातु तत्कालयोग्यनियमाईदनुस्मृतेन ॥ २३*२ 1634) मार्गाख्यकल्पविटपस्य तथा फलानि गृह्णातु यद्वदिह वन्ध्यमनोरथो न । अर्थी जनो भवति यद्वदसौ न भूयः सर्वः प्ररोहति भवो ऽपि परैः किमुक्तैः ॥ २४ 1635) रत्नत्रयं भावयतामितीत्थमपूर्णमप्यस्ति ततो न बन्धः । यो ऽसौ विपक्ष प्रकृतो नियोगान्मोक्षाभ्युपायो न हि बन्ध हेतुः ॥ २५ 1636) अंशेन केनास्त्यमलावबोधस्तेनांशकेनास्ति नु बन्धनं न । अंशेनं केनापि चयेन रागः संपद्यते तेन तु बन्धनं स्यात् ॥२६ 1637) योगेन बन्धौ प्रकृतिप्रदेशौ कषायतः स्थित्यनुभागसंज्ञौ । रत्नत्रये नैव कषायरूपं न योगरूपं विमृशन्तु सन्तः ।। २७ गृहस्थ का प्रातःकाल जिनचरणकमल की पूजा में, मध्यान्हकालकी समीपता मुनियों का आहारादि के द्वारा आदर करने में तथा संध्याकाल का समय उस काल के योग्य नियम और अर्हत् प्रभु के स्मरणपूर्वक व्यतीत होना चाहिये ॥ २३॥२॥ हे भव्य! बहुत कहने से क्या लाभ? तू मार्ग-मोक्षमार्ग-नामक कल्पवृक्ष के फलों को इस प्रकार से ग्रहण कर कि जिससे यहाँ अर्थी – मोक्षाभिलाषी व याचक-जन विफल मनोरथ न हों तथा जिस प्रकार से यह सब संसार भी फिर से अंकुरित न हो सके ॥ २४ ॥ इस प्रकार से जो अपूर्ण रत्नत्रय का भी आराधन करते हैं उन के उससे कर्मबन्ध महीं होता है । उस के जो बन्ध होता है वह रत्नत्रय के विपक्ष राग द्वेषादि से ही होता है । जो नियम से मोक्षका ही कारण होता है वह बन्ध का कारण नहीं होता है ॥ २५॥ जितने कुछ अंश में निर्मल सम्यग्ज्ञान है उतने अंश से कर्मबन्ध नही होता है । तथा जितने अंश से रागभाव होता है उतने अंश से बन्ध अवश्य होता है ॥२६॥ योग से प्रकृतिबन्ध [ और प्रदेशबन्ध होता है तथा कषाय से स्थितिबन्ध और अनुभागबन्ध ] होता है । परन्तु रत्नत्रय के होनेपर न कषाय का रूप रहता है और न योग का रूप रहता है, ऐसा सत्पुरुषों को विचार करना चाहिये ॥२७॥ २३२२) 1 P पूजनेन. 2 संध्यासमय: । २४)1 न भूयो भरमति. 2 संसार:. 3Dकिमुप्ते: । २५) रत्नत्रयात् 2 रत्नत्रयविलक्षणप्रारब्धः । २६) 1 रत्नत्रयादि केनचिदंशेन.2 योगकषायरूपेण । २७) 1 विचारयन्तु । Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ • २०. ३२] - उक्तानुक्तशेषविशेषसूचकः1638) सुदर्शनं स्वात्मविनिश्चयो यो विज्ञानमयात्मविशुद्ध बोधः। चारित्रमप्यात्मनि या स्थितिः स्यादेभ्यस्तत स्यात्कुत एव बन्धः ॥ २८ 1639 ) सम्यक्त्वचारित्रगुणेन बन्धस्तीर्थेश्वराहारककर्म णोर्यः । आदेशि जैने समये स चापि न दोष कृन्न्यायपथाश्रितानाम् ।। २९ 1640) सम्यक्त्वचारित्रयुगे सुतीर्थे तीर्थेश्वराहारककर्मणोस्ते । योगाः कषाया ननु बन्धकाः स्युरस्मिन्नुदासीनतमं सदा तत् ।। ३० 1641) यद्येवमत्र निगदन्ति कथं नु सिध्येत् देवासुरादिसुरकर्म समूहबन्धः। ख्याति गतः समयरत्ननिधिश्रितानां रत्नत्रयानुपममण्डयतामृषीणाम् ॥ ३१ 1642 ) रत्नत्रयं निर्वृ तिकारणं स्यान्नै वापरस्येति विनिश्चयो मे । पुण्यास्रवो यस्तु स चापराधः शुभोपयोगस्य समुहबणस्य ॥ ३२ आत्मस्वरूप का निश्चय होना यह सम्यग्दर्शन है । आत्मा का जो निर्मल ज्ञान होता है इसे सम्यग्ज्ञान और उस आत्मा में जो अवस्थान प्राप्त होता है इसे चारित्र कहा जाता है । इसी कारण इन तीनों से कर्मबन्ध कैसे हो सकता है ? वह असंभव है ॥२८॥ जैन आगम में सम्यक्त्व और चारित्र गुण से जो तीर्थकर और आहारक कर्मों का बन्ध कहा गया है वह भी न्यायमार्ग के आश्रित हुए सत्पुरुषों के लिये दोषकारक नहीं है। इस का कारण यह है कि सम्यक्त्व और चारित्र ये दोनों उत्तम तीर्थ है। उन के होनेपर निश्चय से वे योग और कषाय उक्त तीर्थंकर और आहारक कर्मों के बन्धक होते हैं, सम्यक्त्व व चारित्र तो उन के बन्धमें निरन्तर अतिशय उदासीन रहते हैं ॥२९-३०॥ __शंका-सम्यक्त्व और चारित्र उक्त दोनों कर्मों के बन्ध में उदासीन हैं,यदि ऐसा कहा जाता है तो उस अवस्था में आगमरूप रत्न-निधि के आश्रित और अनुपम रत्नत्रय से मण्डित ऋषियों के जो देव-असुरादिरूप देवकर्मों का-देवगति के योग्य देवायु आदि शुभ प्रवृत्तियों काबन्ध प्रसिद्ध है वह कैसे सिद्ध हो सकेगा? उत्तर-रत्नत्रय तो मुक्ति का ही कारण है, अन्य - कर्मबन्ध आदि - का वह कारण नहीं है, ऐसा मेरा निश्चय है। उन के जो पुण्यप्रकृतियों का आस्रव होता है, उसे स्पष्टतया शुभ उपयोग का अपराध समझना चाहिये ॥ ३१-३२ ॥ ३०) 1 द्वे. 2 आगमादितीर्थे । ३२) 1 P पुण्यायो । Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४१६ -धर्मरलाकरः - [२०. ३३1643) एकत्र पुंसि समवायवशाद्विरुद्ध संसाध्ययोरपि तयोर्व्यवहार एषः । अन्यादशो ऽपि जगति प्रथितो बभूव सर्पिर्यथा दहति लोहितमंशुकं वा ॥ ३३ 1644) सम्यक्त्वविज्ञानचरित्रमेव विमुक्तिमार्गो निरपाय एषः। मुख्योपचारपविभक्तदेहः परं पदं प्रापयते पुमांसम् ॥ ३४ 1645) सर्वम्लानिविदूरगो गगनवत्सर्वार्थसिद्धीश्वरः सर्वोपद्रवजिते परपदे सर्वातिचारातिगः । सर्वाश्चर्यनिधिश्च सर्व विषयज्ञानप्रभावः पुमान् सर्वैरप्युपमापदैरकलितो प्राप्तः सदा नन्दतात् ॥ ३५ 1646) सप्ततिसहस्रयुक्तैरेकादशलक्षकैः किल पदानाम् । श्रावकधर्मो जगदे यस्तं निगदामि कथमहं त्वपदः॥ ३६ जिस प्रकार घी में अग्निका समवाय होने से लोक में 'घो जलाता है' ऐसा व्यवहार होता है, पर वास्तव में दाह का कारण वह घी नहीं है, किन्तु उस में समवेत अग्नि है; तथा वस्त्र में लाल रंग का समवाय होने से 'वस्त्र लाल है ' ऐसा लोकव्यवहार होता है-पर वस्तुतः वस्त्र लाल नहीं है । ठीक इसी प्रकार एक आत्मा में परस्पर विरुद्ध कारण से सिद्ध होनेवाले उन दोनों का समवाय होने से लोक में रत्नत्रय देवायु आदि पुण्यप्रकृतियों का बन्धक है यह विलक्षण व्यवहार प्रसिद्ध है ॥३३॥ सम्यग्दर्शन, सम्यग्ज्ञान और सम्यक् चारित्र यही निर्बाध मुक्ति का मार्ग है । उक्त रत्नत्रयस्वरूप मोक्षमार्ग का शरीर मुख्य और गौण इन दो भेदों में विभक्त है । वह आत्मा को उत्तम स्थान को - मुक्तिपद को - प्राप्त करा देता है (अर्थात उस दो प्रकार के रत्नत्रय की आराधना से ही जीव मुक्त होता है) ॥३४॥ जीव जब सब अतिचारों से मुक्त होकर समस्त उपद्रवों से रहित उत्तम पद में - सिद्धालय में - अवस्थित होता है तब वह वहाँ आकाश के समान सब प्रकार की मलिनता से दूर रहकर समस्त अर्थसिद्धियों का स्वामी, सब आश्चर्यों का - अतिशयों का - स्थान अनन्त पदार्थों के जानने में समर्थ और सब उपमास्थानों से रहित होता हुआ सदा आनन्दित रहता है ॥३५॥ ___जो श्रावक धर्म उपासकाध्ययन अंग में ग्यारह लाख सत्तर हजार (११,७०,०००) पदों के द्वारा कहा गया है उसे मैं पदपरिज्ञान से रहित हो कर कैसे कह सकता हूँ ? ॥३६॥ ३४) 1 D अविनश्वरः । ३५) 1 Dआत्मा. 2 Dरहितः । ३६)1 कथितः. 2 यः धर्मः तं धर्मम् । Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - २०.४०] - उक्तानुक्तशेष विशेषसूचकः - 1647 ) सद्गन्धाय समुल्लसन्तु सुधियामा ह्लादनायोच्छ्वसन् तत्सूत्राणि वचांसि भूवचसुधामामेषु पुष्पाणि यः (१) । इत्येतै रुपनीतचित्ररचनैः स्वैरन्यदीयैरपि भूतोदद्यगुणैस्तथापि रचिता मालेव सेयं कृतिः ॥ ३७ 1648 ) विद्वांसंस्त्वर्थचयै निधिवन्निचिताभिसर्वतस्तन्मे । वर्णपदवाक्यरचनीस्थान निवेशात्प्रसीदन्तु ।। ३८ 1649 ) चेद्धर्मरत्नाकर इत्यभिख्या सत्यान्वयास्य प्रतिभाति विज्ञाः । अंशेन केनापि तदाद्रियध्वमालोकमात्रेण परैः किमुक्तैः ॥ ३९ 1650 ) वस्तुस्थितिं गिरि' बिर्भात हि कोऽपि तत्त्वं विस्फारयत्यपि गिरा बहिरेव कश्चित् । यः स्थितं श्रममति विचारचञ्चु - भरावतारनिपुणः स तयोर्विवन्द्यः ॥ ४० ॥ ४१७ यह कृति मैं ने माला के समान रची है । इस में जो सूत्र अथवा वचन लिखे हैं वे इस भूतल के पुष्पों के समान हैं । यह माला विद्वानों को उत्तम गंध के लिये और हर्ष के लिये है। इस में मेरे और अन्य आचार्यों के वचनपुष्प हैं । इसलिये इस माला की विचित्र रचना हुई है । इस में अच्छे गुण हैं ? ॥ ३७ ॥ जैसे निधि (भण्डार) अर्थसंचयों से - धन समूहों से – पूर्ण होती है वैसे ही मेरी यह कृति (प्रस्तुत ग्रन्थ ) अर्थसंचयों से - उत्तम अभिप्रायों से - सर्वतः परिपूर्ण है । उसमें यथास्थान वर्ण, पद और वाक्यों की रचना स्थान दिया गया है । इसीलिये उसे देखकर विद्वान् जन प्रसन्नता का अनुभव करें ॥ ३८ ॥ - हे विद्वज्जनो ! यदि आप को इस ग्रन्थ का 'धर्मरत्नाकर' यह नाम सत्य से अन्वित प्रतीत होता है तो अधिक कहने से क्या ? इसके किसी प्रकरण को देखकर इसका आदर करें ॥ ३९ ॥ कोई ग्रन्थकार वस्तु की जो स्थिति – स्वरूप है उसे अपनी वाणी में धारण करता है – उसका उतने मात्र में ही अपनी वाणी द्वारा चित्रण करता है । दूसरा कोई ग्रन्थकार वस्तुस्वरूप को अपनी वाणी के द्वारा बाह्य में ही अधिक विस्तृत करता है । जो विचारदक्ष मनुष्य भार के उतारने में निपुण होकर उन दोनों कृतियों में ग्रन्थकार के अभ्यन्तर स्थित - मनोगत - परिश्रम को जानता है वह विशेषरूप से वन्दनीय है ॥ ४० ॥ ३८) 1 पण्डिता: 2 P० चनस्थानर° । ४० ) 1 वाण्या विषये. 2 धारयति 3 वाचा वाण्या 4 चतुर:. 5 D° विबन्ध | ५३ Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -धर्मस्लाकरः [२०. ४०७१ 1651) तदुक्तम् लीनं वस्तुनि येन सूक्ष्मसुभगं तत्त्वं निराकृष्यते' निर्मातुं प्रभवेन्मनोहरमिदं वाचैव यो वा बहिः । वन्दे द्वावपि तावहं कविवरौ वन्देतमा त पुन ोविज्ञातपरिश्रमो ऽयमनयो रावतारक्षमः ॥ ४०*१ 1652) धर्मो धर्मरताश्च धर्ममहिमप्राप्तप्रभावा जना। धर्माङगानि च धर्मपालनपरा धर्माथिनो वा भुवि । धर्मस्फारणनैपुणा अपि तरां धर्मार्थसंजीविनो भूत्वानग्रहजातहर्षपुलका नन्दन्तु कालत्रये ॥४१ 1653) यस्या नैवोपमानं किमपि हि सकलोद्योतकेषु प्रतयं मन्ये नैकेन नित्यं श्लथयति सकलं वस्तुतत्त्वं विवक्ष्यम् । अन्येनान्तेन नीति जिनपतिमहितां संविकर्षत्यजस्रं गोपीमन्थानवद्या जगति विजयतां सा सखी मुक्तिलक्ष्म्याः ॥ ४२ ॥ इति श्री-सरि-श्री-जयसेनविरचिते धर्मरत्नाकरनामशास्त्र उक्तानुक्तशेषविशेषसूचको विंशतितमो ऽवसरः ॥२०॥ सो ही कहा है - वस्तु में जो सूक्ष्म और सुन्दर स्वरूप छिपा है उसे जो कवि पूर्णरूप से खींच लेता है -प्रगट करता है - तथा जो उस वस्तु के स्वरूप को बाहरसे ही अपने वचनद्वारा मनोहर बनाने में समर्थ होता है, उन दोनों हो श्रेष्ठ कवियों को मैं वन्दन करता हूँ। साथ ही जो उक्त दोनों कवियों के परिश्रम को जानता हुआ उन के भार के उतारने में समर्थ होता है उसकी मैं अतिशय वन्दना करता हूँ ॥ ४० * १ ॥ धर्म. धर्म में अनराग करने वाले, धर्म के माहात्म्य से प्राप्त प्रभाव से संपन्न जन धर्म के अंगभूत, धर्म के पालन में तत्पर रहनेवाले, धर्म धारणा करने की इच्छा रखनेवाले, जगत् में धर्म के फैलाने में चतुर और धर्मार्थ को जोवित करने वाले सज्जन धर्म के अनुग्रह से उत्पन्न हुए हर्ष से रोमाञ्चित होते हुए समृद्ध होवें ॥ ४१॥ जिस प्रकार ग्वालिन रस्सी के एक छोर से मथानी को शिथिल करती है और दूसरे छोर से उसे खींचती है उसी प्रकार जिनेन्द्र देव से प्रतिष्ठित - उनके द्वारा निदिष्ट -जो अनेकान्तमय नीति सदा विवक्षा के विषयभूत समस्त वस्तुतत्व को एक धर्म से शिथिल करती है अविवक्षित किसी धर्म की अपेक्षा उसे गौण करती है – एवं दूसरे विवक्षित धर्म की अपेक्षा प्रधान करती है तथा जिस के लिये लोक में समस्त सादृश्य के द्योतक पदार्थों में कोई भी उपमान नहीं सोचा जा सकता है; एसी वह मुक्तिलक्ष्मी की सखीस्वरूप असाधारण व निर्दोष जैनी नीति जयवंत हो ॥ ४२ ॥ इस प्रकार सूरि श्री जयसेन विरचित धर्मरत्नाकर नामक शास्त्र में कहे हुए और न कहे हुए विशेषों का सूचक यह वीसवाँ अवसर समाप्त हुआ ॥ २० ॥. ४०*१) 1 निश्चयेन गृह्यते. 2 प्रमाणीकर्तु. 3 तत्वम.4 तं तृतीयम्. 5 तयोः पूर्वोक्तयोः भारो..... ४१) 1 PD° भूपा। ४२) 1PD अन्त्येनैकेन. 2 P° इति धर्मरत्नाकरे उक्ता । Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ग्रन्थकारप्रशस्तिः ] 1654 ) श्रीवर्धमाननाथस्य मेदार्यो दशमो ऽजनि । गणभद् दशधा धर्मो यो मूर्तो वा व्यवस्थितः ॥ १ 1655) मेदार्येण महर्षिभिविहरता तेपे तपो दुश्चरं । श्रीखंडिल्लकुपत्तनान्तिकरणाभ्युद्धिप्रभावात्तदा । शाठ्येनाप्युपतत्त्वतो (?) सुरतरुप्रख्यां जनानां श्रिये तेनागीयत झाडवागड इति त्वेको हि संघोऽनघः ॥ २ 1656) धर्मज्योत्स्नां विकिर ति सदा यत्र लक्ष्मीनिवासाः पाश्चित्तं सकलकुमुदा यत्युपेता विकासम् । श्रीमान् सोऽभून्मुनिजननुतो धर्मसेनो गणीन्दु स्तस्मिन् रत्नत्रितयसदनाभूतयोगीन्द्रवंशे ॥३ 1657) भञ्जन वादीन्द्रमानं पुरि पुरि नितरां प्राप्नुवन्नुद्यमानं तन्वन् शास्त्रार्थदानं रुचिरुचिरुचिरं सर्वथा निनिदानम् । विद्यादर्शोपमानं दिशि दिशि विकिरन् स्वं यशो यो ऽसमान तेभ्यः श्रीशान्तिपेणः समजनि सुगुरुः पापधूलीसमीरः ॥ ४ ( कवि प्रशस्ति) श्री वर्धमाननाथ के मेदार्य नाम के दसवें गणधर हुए जो मानो दश प्रकार के मूर्त धर्म के समान व्यवस्थित थे ॥१॥ उन्होंने अनेक महर्षियों के साथ विहार करते हुए श्रीखंडिल्ल नगर के पास --- ऋद्धि के प्रभाव से दुश्चर तप किया। उन्होंने लोगों की लक्ष्मी को कल्पवृक्ष के समान करते हुए एक निर्दोष संघ — झाड बागड' (लाड बागड) नाम से कहा ॥ २ ॥ रत्नत्रय के गृहस्वरूप उस योगीन्द्र वंश में - झाडबागड नामक मुनिसंघ में - मुनि. जनों से स्तुत व श्री से सम्पन्न धर्मसेन नाम के वे आचार्य रूप चन्द्र हुए। जहां लक्ष्मी के निवास स्थान होते हुए कुमुद के समान मोक्षलक्ष्मी के निवासस्थान मुनि धर्मरूप चाँदनी के फैलने पर चित्त के विकास को प्राप्त होते हैं ॥ ३ ॥ उनके पश्चात् जो नगर नगर में विहार करके बडे बडे वादियों के अभिमान को अतिशय नष्ट किया करते थे। उदय को प्राप्त होते थे, विना किसी कारण के-निःस्वार्थ- रुचि की रुचि से मनोहर शास्त्र और अर्थ के दान को सब प्रकार से विस्तृत करते थे, विद्यादर्श के समान अपने असाधारण यश को दिङमण्डल में फैलाते थे; ऐसे पापरूप धूलि को उडाने के लिये वायु के समान श्री शान्तिषेण नाम के उत्तम गुरु हुए॥४॥ Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४२० -धर्मरत्नाकरः1658) यत्रास्पदं विदधती परमागमश्री रात्मन्यमन्यत सतीत्वमिदं तु चित्रम् । वृद्धा च संततमनेकजनोपभोग्या श्रीगोपसेनगुरुराविरभूत् स तस्मात् ।। ५ 1659 ) उत्पत्तिस्तपसां पदं च यशसामन्यो रविस्तेजसा मादिः सद्वचसां विधिः सुतरसामासीनिधिः श्रेयसाम् । आवासो गुणिनां पिता च शमिनां माता च धर्मात्मनां न ज्ञातः कलिना जगत्सु बलिना श्रीभावसेनस्ततः ॥६ 1660 ) ततो जातः शिष्यः सकलजनतानन्दजननः । प्रसिद्धः साधनां जगति जयसेनाख्य इह सः । इदं चक्रे शास्त्रं जिनसमयसारार्थनिचितं हितार्थे जन्तूनां स्वमतिविभवाद गर्व विकलः ॥७ 1661 ) यावद् द्योतयतः सुधाकररवी विश्वं निजांशूत्करै विल्लोकमिमं बिभर्ति धरणी यावच्च मेरुः स्थिरः । रत्नांशुच्छरितोत्तरङ्गपयसो यावत्पयोराशयस्तावच्छास्त्रमिदं महषिनिवहस्सत् पठ्यमानं श्रिये ॥८ । इति धर्मरत्नाकरं समाप्तम् । उनके पश्चात् श्री गोपसेन नाम के वे गुरु आविर्भुत हुए जिन के विषय में स्थान को धारण करने वाली परमागम की लक्ष्मी - विभूति - वृद्धा (बुढढी) होकर भी निरन्तर अनेक जनों के उपभोग की विषय बनती हुई भी अपने को सती मानती थी, यह आश्चर्य की बात है।॥५॥ गोपसेनाचार्य के अनन्तर उनके शिष्य स्वरूप भावसेन हुए । ये तपों की उत्पत्ति के कारण कीर्ति के निवासस्थान, तेजों के विषय में दूसरे सूर्य के समान, उत्तम वचनों के आदि मुख्य कारण, सुतरसों (?) के विधि, कल्याणों के निधि, गुणियों के निवासस्थान, शमीजनों के पिता तथा धर्मात्मा जनों की माता जैसे थे।लोक में उन्हें बलवान-कलि ने नहीं जाना था॥६॥ भावसेन के पश्चात् यहाँ उनके शिष्यरूप में समस्त जनसमूह को आनन्द देनेवाले व साधुओं के लोक में प्रसिद्ध वे जयसेन नाम के गुरु हुए जिन्होंने प्राणियों के हित के लिये अपने बुद्धिवैभव के अनुसार अभिमान से रहित होते हुए जिनमत के सारभूत अर्थों से व्याप्त इस शास्त्र को रचा है ॥७॥ जब तक चन्द्र और सूर्य अपनी किरणों के समूहों से इस विश्व को प्रकाशित करते हैं, जब तक पृथ्वी इस लोक को धारण करती है, जब तक मेरुपर्वत हैं और रत्नों की किरणों से ऊपर उठ कर तरंगों को फेंकनेवाले जल से परिपूर्ण समुद्र जब तक विद्यमान है, तब तक लक्ष्मी के लिये महर्षियों के द्वारा पढा जानेवाला यह शास्त्र पृथ्वीपर स्थिर रहे ॥ ८॥ - इस प्रकार सूरि श्री जयसेनविरचित धर्मरत्नाकर नामक शास्त्र सम्पूर्ण हुआ। Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १. श्लोकानुक्रमः । 1 [ संक्षिप्तनामस्पष्टीकरणम् - अन. धर्मा. - अनगारधर्मामृत आत्मा - आत्मानुशासन; आरा--आराधना; गो. क. गोम्मटसार कर्मकाण्ड; पं.तं. पञ्चतन्त्र; पं. सं. - पञ्चसंग्रह; पु. सि. - पुरुषार्थसिद्धयुपाय; य. उ. - यशस्तिलक उत्तरार्ध; श्राव. - श्रावकाचार ; सम्मई - सम्मइसुत्त; हितो. - हितोपदेश. ] The verses which have blank brackets against them are probably उक्तं च; but so far their source is not traced. अकारादिहकारान्ताः अक्रूरता गुणापेक्षा अङगपूर्वरचितप्रकीर्णकं अगप्रविष्टं गदितं अङ्गुष्ठादिकनिष्ठान्तन्यस्तैः अचरश्चरित्रनिलयै: अचिन्तितं नाम परं अच्छिन्नजीविताशायां ( आरा. ) अज्ञलोकबहुताप्रवर्तिनं 1267 410 1491 1589 1229 87 1511 1548 678 अज्ञविज्ञजनयोः 809 अज्ञाततत्त्वचेतोभिः (य. उ. ८०५ ) 1445 अज्ञानी यत्कर्म क्षपयति 432 1259 अणिनि दक्षाः कुशलाः अद्गुणेषु भावेषु ( . उ. ८२५ ) 1475 अतिप्रसक्तिप्रतिषेधनार्थ 1358 1463 अतिसंक्षेपाद्द्द्विविधः (पु.सि. ११५ ) 1078 अतो यथा केवलनायकानां अत्यन्तनिशितधारा (पु.सि. ५९ ) 959 अत्याज्यं द्रविणं अत्यारम्भवतां भवेत् 152 1166 अत्र सन्ति गृहिणः अत्रामुत्रानर्थ संपादि 1630 857 287 379 अथ निश्चित्तचित्तौ (पु. सि. ११७ ) 1080 अथ न्यायागतं कल्प्यं 371 अत्रैव जल्पति जनः अथ कालादि दोषेण अथ वेदस्य कर्तारं अथ शुभमशुभं वा ( ) अथापि तुषकण्डनात् 482 981 684 325 1521 1543 808 अदत्तः पररास्त्याज्यः 1052 1172 1174 अदुर्जनत्वं विनयः (य.उ. ९०६ ) 1590 अदृष्टावपि भूतानां अदृष्टेऽपि सूरौ अदैन्यासङ्गवैराग्य ( य. उ. १३५ ) 789 दो ऽनुगच्छन्ति अद्भिः शुद्धि निराकुर्वन् (य. उ. ४६९ ) 1185 1273 अथाप्यनारम्भवतः अथाभिनीय स्मृति अल्पमतो नास्ति ( अथोपेक्षेत जायेत Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४२२ अधोमध्योर्ध्व लोकेषु (य. उ. ९१७) 1601 191 अनघे संघक्षेत्रे अनन्तगुणमक्षयं 268 728 अनन्तगुणया शुद्धया अनन्तो वाग्विलासो यः 1034 1307 अनवेक्षिताप्रमार्जितं (पु. सि. १९८ ) अनर्थदण्डनिर्मोक्षात् (य. उ. ४५७ ) अनर्थदण्डादपराङमुखायाः 1161 1158 अनर्थदण्डो विविधः 1146 813 अनवरत महिंसायां (पु. सि. २९ ) अनस्तमितमाहात्म्यं 1126 666 892 698 अनायतनशुश्रूषा अनारम्भात्कायः प्रचलति 1387 1605 अनिगूहितवीर्यस्य ( . उ. ९२२) अनिर्वाहे तु गृह्णन्ति अनिवृत्तेर्जगत्सर्वं (आत्मा. ३९ ) 1097 384 1163 अनुकूलयन्ति मुक्ति अनुगुणेविगुणं विगुणे 521 526 1599 1395 1470 अनाप्तपूर्वं श्रयतामिदं अनादिकालं रमतां वह अनुयोगगुणस्थान ( य. उ. ९१५) अनेकधा चिन्तनजल्प अनेकधारम्भविजृम्भितानां अन्तरङगपरीणामान् अन्तरङगबहिरङ्गविशुद्धि अन्तरात्मानमप्येकं अन्तरे ऽत्र परीणामशुद्धितः अन्तः प्रमोदगर्भायाः अन्ते ब्रह्मपदैः स्तुति अन्तर्ध्यानं यदि विषहते - धर्म रत्नाकरः 716 1176 495 726 818 1252 1573 अन्तर्बहिर्मलोकात् (य. उ. ९२३ ) 1606 732 321 364 424 241 312 अन्तर्मौहूर्तिकं लाति अन्नादिदानेऽथ भवेत् अन्यच्च देशकुलभूषणयोः अन्यच्च धर्ममूलं करुणा अन्यत्रापि सधर्मचारिणि अन्यथा हि महादानं - अन्यायेनागतं दत्तं अन्येनैव परि अन्ये समस्तावयव अन्यैरनुक्तमिति अन्योन्य दूरसुविरुद्धमतैः अन्योन्याश्रयदूषणं अन्वर्थमेते निगदन्ति अपकृतिरिव या ( अपगतो ऽपि मुनिः अपाङ्क्तेयैः समं कुर्वन् अपात्र बुद्धि साध अपास्यति कुवासनां अपि च त्यजतां दूरं अपि च ध्वनिते नित्ये अपेक्ष्य बहुधा नरान् अप्पीयभावपरिपोसण - ( ) अप्रादुर्भावः खलु (पु.सि. ४४ ) अप्राप्तितोऽपि ननु अबुद्धिपूर्वापेक्षायां ( ) ब्रह्म मैथुनमिति अभयान्नादिभ्यां तु अभयाहारभैषज्य (य. उ. ७७१ ) अभव्यसेनप्रायाणां अभावमात्मनो ऽप्येवं 372 294 26 6 2 533 1392 1529 228 900 402 438 896 480 1111 ) 1359 945 1514 745 1055 422 1420 451 1169 860 1484 1421 48 970 930 1194 310 1409 अरतिकरं भीतिकरं (पु. सि. ९८ ) 1011 अरहंतदेव अच्चणं ( ) 1268 175 अरे यदि समीह 1118 अर्कालोकेन विना (पु.सि. १३३ ) अर्थानाम य एते ( पु. सि. १०३ ) 1038 अभिमानभयजुगुप्सा (पु. सि. ६४ ) अभिमानस्य रक्षार्थं (य. उ. ८३४ ) अभीतितो ऽनुत्तमरूपवत्त्वं अभ्यङगाय सदाश्रुपातकुशल: अमिश्रं मिश्रसंसर्गि (य. उ. ३२८) अमृतत्व हेतुभूतं (पु. सि. ७८) अमृतैरमृतत्वाय अयुक्ते न प्रवर्तन्ते अयोग्यवचनत्यागात् Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अर्थाभिधानमवबुध्य अपि तीर्थंकृन्नाम अर्धस्य रागजलधे: अर्हच्छ्री चूडामणि अर्हद्भिर्दशधा 1081 302 1366 531 1585 अहंदूपे नमोऽस्तु (य. उ. ८१६ ) 1469 अर्हतेव भवेद्देवः 759 अल्पक्लेशात्सुखम् अवति यो व्रतसंकलितां अवदातपरीणामहेतवे ) अविधायापि हि हिंसा (पु. सि. ५१ अविरुद्धा अपि भोगाः (पु.सि. १६४ ) अशनं क्रमेण हेयं (व.उ. ९०० ) 729 अवबुध्य हिंस्यहिंसक - . (पु. सि. ६० ) 960 अवयातामितो ऽप्येतत् 1144 461 अवष्टम्भं न पट्टाद अविज्ञातप्रतीकाराः - श्लोकानुक्रमः - अस्तीह प्रचुरं वाच्यं अस्थि चम रुधिरं पलं 868 1516 अहवा अट्टल च्चि ( अहं रामाकामानुभवनअहं विद्वानाद्यः अहिंसाव्रतमेकत्र अहिंसाव्रतरक्षार्थं (य.उ.३२५) अशेषताराग्रहभानुचन्द्राः अश्मा हेम जलं मुक्ता (य. उ. ८२ ) 628 अष्टम्यां च चतुर्दश्यां 1297 अष्टापदं यथेष्टं तु 145 अष्टापदाद्री भरतादिभूपैः 329 797 अष्टौ कथा यथाख्याताः अष्टौ स्पर्शा रसाः पञ्च असकृन्मदकुद्दालीम् 1625 असत्यं सत्यगं किंचित् (य.उ. ३८३ ) असदपि हि वस्तुरूपं (पु. सि. ९३ ) असंमताभक्तकदर्य ) 96 952 1341 1540 53 असिदिसदं करियाण (गो.क. ८७६ ) 710 असूयकत्वं शठताविचारः (य. उ. ९०७) 1591 असूयेर्ष्यामदा 991 690 1013 1006 1439 503 1355 1223 1378 1570 1003 1113 अह्नि व्यवायाखिल अंशेन केनास्त्यमलावबोधः 1628 1636 1403 आगच्छत्पात्रमालोक्य आगमाधिगमनीयमशेषं आग्नेयनैर्ऋतप्राय 543 1205 आगामिगुणयोग्य र्थः (य. उ. ८२७) 1477 आगांसि झम्पयति 124 163 816 आचार्योपासनं श्रद्धा (य. उ. ९१३) 1597 आचेष्टन्ते सर्वकार्याणि 332 आजन्म निःशेषरुजा 107 1586 752 1292 1557 आचन्द्रार्कमवारितं आचार्यादिकदशके आज्ञापायविपाक 1432 आज्ञामार्गसमुद्भवं (आत्मा . ११) आतस्तरां सुविधिना आतोद्यवाद्यरहितेषु आत्मकष्टेऽपि यत्तृप्तं आत्मनोऽनुरूप वा आत्मपरिणामहिंसन (पु. सि. ४२ ) आत्मवित्तपरित्यागात् (य. उ. ७८८ ) 1442 आत्मस्थं वापि दर्पाद्यं 1093 96 1283 823 1244 आत्मा प्रभावनीयः (पु. सि. ३० ) आत्मानं दैवतगुणान् आत्मार्थमन्धः प्रतिसाधितं आत्मा परोपकरणप्रमुखैः 1417 1424 1335 814 730 1583 1001 1017 118 1317 20 679 1622 514 830 आत्मेष्टप्रतिबोधनं आवृतिव्यावृतिर्भक्तिः आद्यन्तरान्तराख्येन आद्यन्तान्तप्रसरगहनं आद्यव्रतस्वरूपं आद्यं तथान्त्यमिति च आद्येनेक्षुरसो दिव्यः ( आनन्दतो ऽनन्तधनश्रियो आनीयन्ते गृहे स्वे आपगानदसमुद्रमज्जनं आपाते मधुरा विरामविरसाः आप्तपरंपरया स्याद् आप्तसूक्तिसकलार्थसंग्रहे } ४९३ Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४२४ -धर्मरत्नाकरः - 594 99 289 1517 आप्तस्यासंनिधानेऽपि (य.उ.४६१) 1175 आप्ता अतीन्द्रियदृशः 637 आप्ते श्रुते व्रते तत्त्वे (य.उ.२३१) 751 आप्तः स्यान्मनुजः कथं 620 आप्लुतः संप्लुतः स्वान्तः (य.उ.४७२)1192 आमर्शसवोषधयः 1263 आमासु व पक्कासु व (पु.सि. ६७) 867 आयान्ति विघ्ना नितरां 794 आरब्धवस्तुनि जनो हि 1384 आरम्भजत्वमपि यद् 593 आरम्भजलपानाभ्यां 1308 आरम्भतो यदि कुतोऽपि आरम्भवर्जकं वा दायकं 380 आरम्भश्चेत् पापकार्येऽपि 333 आरम्भं पापतो ऽमुञ्चत् 1508 आरम्भादशने ऽपि नाम 865 आरम्भा_नियतमुदयेत् आरम्भान्तरमन्तरे 394 आरम्भे संरम्भात् 524 आरात्रिकेण यायज्मि 1250 आराध्य रत्नत्रयमित्थम् (य.उ.९०४)1549 आराध्यो भगवान (आत्मा.११२) 1546 आर्या वर्या रेवती 361 आलोकेन विना लोकः आलोकेनैव संताप 218 आलोच्यागममागमज्ञपुरुषान् आवृतिक्षयशमोत्थपर्ययाः 840 आवेशिकज्ञातिषु संस्थितेषु आसन्नभव्यताकर्म(see alsoअन.धर्मा.)744 आसीनानां हिमगिरिनिभे आहारदानमिदम् 122 आहारपडितरिव काल- 1582 आहारभेषजनिवेशनिमित्तं 1564 आहारवस्त्रामवादि 404 आहारादावलसकृपणत्वेन 85 आहाराचं प्रगृह्णानः 1354 आहारेण विना जगति 119 इक्ष्वाक्वादिसमन्वयेषु इति नियमितदिग्भागे (पु.सि.१३८)1132 इति प्रसिद्ध परमागमे ऽपि 146 इति मत्वा विधानेन 106 इति मन्त्रं प्रविन्यस्य 1183 इति यः परिमितभोगः (पु.सि.१६६)1343 इति यः षोडशयामान् (पु.सि.१५७) 1306 इति विरतो बहुदेशात् (पु.सि.१४०) 1139 इति विलोमवादी स्यात 1029 इति विविधभङगगहने (पु.सि. ५८) 958 इतीत्थमेतत्समयं प्रतीत्य 1526 इतो हीनं दत्ते सति 141 इत्थमशेषितहिंसः (पु..सि. १६०) 1349 इत्थमास्थाय सम्यक्त्वं 828 इत्थं कदर्थनमनेकविधं इत्थं ध्यात्वा विसृजतु 1253 इत्थं पानीयदानं 712 इत्थं प्रयतमानस्य (य. उ. ३३८) 978 इत्थं रागादिदोषेण 476 इत्थं व्रतेषु प्रतिमाभिः इत्यब्रह्ममहादुःखपारम् 1071 इत्यादिभिः प्रागपि इत्येकान्तोपगमे समस्तं 507 इत्येवं जयसेनसंमतमतं 923 इत्येवं मानतः सिद्धः इदमनाचरतां चरताम् 1288 इदमशेषगुणान्तरसाधनं 227 इदं दर्शनसर्वस्वं 243 इदं विचिन्त्यातिविविक्तचेतसा 235 इदं विदित्वा श्रुतसंग्रहे इदं विमलमानसः 285 इन्द्रमहधिकमरुताम् 100 इन्द्रादयो ऽष्टौ स्वदिशाम् 1218 इन्द्रियासंयमत्यागो 1624 इयमेकैव समर्था (पु. सि. १७५) 1532 इष्टानिष्टवियोगयोगजनिता 793 इष्यते दोषलेशो ऽपि इह महाविभवादिकम् 763 इह हि गृहिणां निर्वाणाङगं 279 633 544 535 419 1461 456 51 353 Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - श्लोकानुक्रमः 234 इहैवानिष्टाः शिष्टानां ईर्ष्याविषादमदमत्सरमान ईशानाग्ने प्रमुखदिक्षु 55 1211 697 उक्त कष्टगुणसग उक्तं चेच्छेन्न वा साधु उक्तानुक्तप्रकाराणां 388 1588 612 उक्तेन ततो विधिना (पु. सि. १५६ ) 1305 उच्चावचप्रसूतीनां (य.उ. ५६ ) उच्चावचःप्राणिविगुम्फितः उच्चैर्गोत्रं भुवनमहितं 1472 1501 उच्छिद्यमानो यत्नेन 545 216 उच्छिष्टं नीचलोका (य. उ. ७८० ) 1434 उज्जासयन्तो जाड्यस्य उत्तमं सात्त्विकं दानं (य. उ. ८३१ ) 1481 उत्तरोत्तरभावेन (य. उ. ८२४ ) उत्पत्तिस्तपसां पदं 1474 1659 उत्पत्त्यनन्तरं नष्टे 500 493 उत्पद्यन्ते विपद्यन्ते उत्सर्गेणापवादेन 416 उदश्विता स माणिक्यं 765 458 ) 1393 उदानन्दाश्रुणी बिभ्रत् उद्भूताः प्रथयन्ति मोहं ( उद्वेल्लत्परिवर्तनद्रुमघने उपलब्धसुगतिसाधन (पु. सि. ८७) 940 1576 उपवासादिभिरङ्गं (य. उ. ८९६ ) 1531 उपशमकरो दृङ्गमोहस्य 741 627 उपाये सत्युपेयस्य (य. उ. ८१ ) उपेन्द्राः प्रत्युपेन्द्राश्च 768 उभयपरिग्रहवर्जनम् (पु. सि. ११८ ) 1082 उल्लाससंलापभरं 1367 705 ऊर्ध्वत्वमात्रमवलोक्य ऊर्ध्वमधस्तिर्यक्च (पु. सि. १८८ ) 1136 ऊर्ध्वाधरेफसंयुक्तं 1225 758 829 1524 517 एककस्य मम नास्ति एककालसमवाप्तजन्मनोः एकग्रहालोचनदोषजात एकजनका दिजातौ एकत्र पुंसि समवायवशात् 1643 एकद्वित्रिचतुर्षु 1584 एकपत्नभवा 1070 एकमपि प्रजिघांसुः (पु. सि. १६२ ) 1344 एकमेव हि मिथ्यात्वं 701 862 954 953 1110 एकं पापं देयभावे 411 एकं क्षेत्रं त्रिभुवनगुरोः 153 1246 एक: करोति हिंसां (पु.सि. ५५ ) 956 एका द्वे तिस्र: संध्या एकान्तः शपथश्चेति (य. उ. ७० ) 617 एकान्तयोगव्रत भावनादिसिद्धर्थं 1329 एकान्तरं त्रिरात्रं वा (य. उ. १२८ ) 783 एकेन्द्रियाद्या अप एक्किक्को तिणि जणा (compare 717 with श्राव. २-२६) 1105 एकस्मिन् वासरे ( ) एकस्य व तीव्रं (पु.सि. ५३ ) एकस्याल्पा हिंसा ( पु. सि. ५२ ). एकं द्वे त्रीणि तथा एतत् कारुण्यसर्वस्वं 599 एतत्फलादनादुःखं 890 1160 एतस्मात् कोटिशो दोषान् एतां व्रतैरपमलैः 1510 680 एते देवाः समयविहिता: एतेन बध्यबन्धक 654 एतैर्न काचन कृता 1563 1156 222 एनः प्रयोजनवशात् एनांसि as रजसा एवमतिव्याप्तिः स्यात् (पु. सि. ११४ ) 1077 एवं कृत्वा कारयित्वा एवं न विशेषः स्यात् (पु. सि. १२० ) 1084 एवंविधसिद्धान्तात् एवंविधस्याप्यबुधस्य 351 532 355 260 एवंविधानि पात्राणि एवं विवक्ष्यमाणं एवं सज्ज्ञानादेः प्रकर्षपर्यन्ततः एषा तु नमस्या स्यात् एषामुपास्तिनिरता एषु चतुर्षु भेदेषु 1278 528 1279 675 1018 ४२५ Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - धर्मखलाकरः - 313 एष्टव्यमत एवेद एष्टयमित्थमेवेदं ऐकान्तिका चन्द्रमतिः ऐकान्तिकादिभिदया ऐश्वर्यौदार्यशौण्डीर्य (य. उ. ४२१ ) 1072 कामं कुप्यति हस्ते ऐहिकफलानपेक्षा (पु. सि. १६९ ) 1412 कामं रूपेण भोगे: कादम्बतार्क्ष्यगोसिंह~ ( ) 800 392 कान्तिव्याप्त समस्ताशैः 713 कान्तो जिनैरनेकान्तः 702 कामक्रोधमदादिभिः 1200 491 804 1106 109 667 652 1271 औषधांहतिरितः औचित्यतः करुणया दारिकेनापघनेन बौदार्य वयं पुण्यदाक्षिण्यं 565 1443 569 398 1203 1213 कामं समस्तविरति कायवाङ्मनसां कर्म काये च्छिदां याति कायेन मनसा वाचा (य. उ. ३३५ ) 975 कायेन वाचा मनसा कारणं करणवृत्तिरोध ने ४ नहीं पुरस्थस्वरकेशरैश्च ॐ ह्रीं श्वीं पुरस्थैस्तु 989 1330 1094 कथं कान्तमनेकान्तं कथ्यमानेन गणभृताम्ना कदलीघातवदायुः (य. उ. ९०१ ) 1541 1222 496 1217 M कारुकस्येव हस्त्यादि कारुण्यादथवौचित्यात् (य. उ. ८०२ ) 1467 कार्यकर्मणि निजे कालादिदोषात् केषांचित् 134 कनकाश्वतिला नागः ( कन्दर्पः कौत्कुच्यं (पु. सि. १९० ) 1155 काले कलौ संततचञ्चले काले क्वचित् परिणतेः कालेन ता एव पदार्थमात्राः 968 232 1462 1527 282 238 237 301 415 कन्याफलं यथोद्दिश्य कर्पादनः कथंचित् स्युः 44 कालोचितं साधुजनं काष्ठोपलादीन् कृतदेवबुद्धया कमनीयमकमनीयं करचरणादौं तुल्ये करणकारणसंमतिभिः 695 9 किंतु दानान्तरायस्य कियन्तो ऽन्ये न कथ्यन्ते 209 कर्णान्तकेशपाश (य. उ. ८९५ ) 1530 कि कर्पूरकणोत्करैविरचिता 602 1036 कर्ता न तावदिह को sपि ( ) 487 किं कर्पूरमयः कलाचयमयः 125 29 कि कि तैर्न कृतं 129 किं च पुष्पपुरे विप्रः कर्पूरोत्थशलाकिका कलाकलापं च कुलं कल्पे त्रयोदशे स्थित्वा कल्प्यं योग्यं तु साधूनां 563 885 484 770 किं च वेदो निजं 373 किं च संदिग्धनिर्वाहैः 430 किं चागमो विधि 1319 किं चाविवादविषयं किं चासन् भुवि युद्धानि 805 348 522 1069 कल्याणकलापकारणं कल्याणराजसुतपः कल्याणसंपदखिलापि कल्याण हेतुस्तदभूत् कश्चिच्चन्न हि शक्नुयात् कष्टकल्पनमथापि 176 315 किंचित्कल्प्यमकल्पयं 385 505 1509 696 413 907 कस्यादेशात् क्षपयति 626 1240 215 कसायभावं तु जहंतयस्स कस्यापिदिशति हिंसा (पु.सि. ५६ ) 957 389 १६ किंचिद्धर्माद्यनुष्ठानं किंचिद्दायकमुद्दिश्य किंचिद्विजाण्डजजलेचर किंचित्प्रकाशपटवः किं चोपदेशेन विनापि Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -लोकानुक्रमः ४९० 553 18 126 174 457 120 1023 क मेरोजिनहर्म्यमेतत् 156 किं बा बहुप्रलपितैः (पु.सि. १३४) 1119 किं वृथालपितविश्वं 1171 किं व्याधिबाधा साधूनां 369 कुतर्कागमसंभ्रान्तचेतसः 903 कुम्भीपाके विपाच्यन्ते 98 कुर्वाणा गीर्वाणाः 453 कुर्वाणा निर्वहणं धर्मस्य 550 कुसुमरस इतीदं 884 कुसंगं दौर्भाग्यं दुरितसुरति कृच्छ्रेण सुखावाप्तिः (पु.सि. ८६) 939 कृतकारितानुमननैः (पु.सि. ७६) 928 कृतप्रमाणाल्लोभेन (य.उ. ४४४) 1096 कृत्यं विलोक्यहिकमेव 1418 कृष्यादि कुर्वन्ति कुटुम्बहेतोः 323 कृष्यादि कर्म बहुजङगम 354 केचिन्मानसमौजसं केवलिन्यथ तपःश्रुत केषांचिच्चित्तवित्तं भवति 211 को नाम विशति मोहं (पु.सि.९०) 943 कोलैः खातमृदन्नराशिनिचिता 38 कोष्ठस्थधान्योपमम् 1257 कोतस्कुतो ऽस्ति नियमः 621 क्रिमिनीलीवपुर्लेप (य.उ. ९३०) 1616 क्रियान्यत्र क्रमेण स्यात् (य.उ.३४५) 982 क्रियायाः सर्वस्याः क्रोशादूर्वं गमनविरति 1142 क्लेशापहं सपदि सुन्दरनामधेयं क्वचित्त्रयं द्वयं वापि क्षणेन दातरि क्षीणे 501 क्षयतः क्षयोपशमतः 833 क्षान्त्याद्यैर्दशधा गुणैः 801 क्षितिजलधिभिः संख्या-(आत्मा. ७५) 1575 क्षीरसिन्धुपयःस्नानसिद्धय 1197 क्षीरं स्रवन्तोऽत्र घृतं 1264 क्षुत्तृष्णाशीतोष्णप्रभृतिषु (पु.सि.२५) 795 खाद्यं स्वाद्यं शुचि 39 ख्यातं मुख्यं जैनधर्म 412 गजब्रजस्येव हि दिग्गजेन्द्रः 194 गणिते धर्मकथायां गतिमतितनतेजः 127 गतिस्थिती अरोधं च 651 गन्धैः शुभैर्वाप्यमृतः 1202 गर्भ केचिदपूर्णरूपवपुषः गर्हितमवद्यसंयुतम् (पु.सि. ९५) 1008 गाण्डीवीव धनुर्धरः गिरां विदन् दोषगुणौ 538 गुणवतोपास्तिरतैः 1164 गुणानुरागितैवं स्यात् 409 गुप्त्याद्यैः किल संवरस्तुति 1581 गुरुजनपदाम्भोजध्यानं गुरु जनमुखे भक्त्या गुरुदेवयोः स्वरूपं 542 गुरूपकारः शक्यत 467 गृहमागताय गुणिने (पु.सि.१७३) 1416 गृहस्थो वा यतिर्वापि (य.उ.८०९) 1449 गृही यतः स्वसिद्धान्तं (य.उ.९१६) 1600 गृह्णन् नामापि नामेह गेहे समागते साधौ 240 गौरीशाविव भत्रभिन्नतनवः 108 ग्रहगोत्रगतो ऽप्येषः (य.उ. ७५) ग्रहीतुं नाम नामापि 366 ग्रहीष्यन्ति न वा ते 387 ग्रामसप्तकविदाहनोपमं ग्रामस्वामिस्वकार्येषु (य.उ. ३४८) ग्रामं क्षेत्रं वाटिकां 331 ग्रामान्तरात् समानीतं (य.उ. ७८१) 1435 ग्रासादिमात्रदाने ऽपि ग्लानादीनां पुनरवसरे 280 घटिकादिनियतकालं 1274 धर्मवायुकलिते वहत्यथ 1180 चक्री बाहुबलीश्वरेण चण्डालो ऽपि चतुर्वेदः 609 चण्डो ऽवन्तिषु (see alsoअन. धर्मा.)917 चतसृणां तु भुक्तीनां चतुःपरमेष्ठिसंपूर्ण 1224 204 619 980 882 985 188 199 239 32 1310 Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - धर्मरत्नाकरः - 492 16 28 चतुर्दशाद्गुणस्थानात् 406 चन्द्रसूर्यपरिवेषसूक्तितः चन्द्रं चुचुम्बिषसि ( ) 557 चन्द्रः पल्लवसंस्तराः 50 चर्यानिषद्याशयन 1567 चलो ऽकुलीनोऽपि 128 चारित्राचरणप्रणाशनिपुणान् 604 चारित्राद्भुतरत्नचोरणपटुः 1375 चारित्रिणस्तृणमणीन् 245 चारित्रिणां मुमुक्षूणां 893 चार्वाकादिमतप्रकाशिनि 760 चित्तानुवर्ती सर्वत्र 463 चित्रीयते त्रिजगती 1333 चित्रे ऽपि लिखितो लिङगी 200 चिन्तामणिकल्पलता 162 चिन्तामणिप्रभृतयः चिरतरकालालीनं 529 चिरं तु परिलालिता अपि 1386 चिरायुष्यं रूपं 72 चेत्सामायिकसागरानुगतिका 1293 चेद्धर्मरत्नाकर इत्यभिख्या 1649 चैत्यस्य कृत्यानि विलोकयन्तः 338 छेदनताडनबन्धाः 997 छेदनभेदनमारण (पु. सि. ९७) 1010 छेदे कुतश्चिच्च महाव्रतानां 854 जगदीशत्वसंपत्त्य 1196 जङघावलिश्रेणिफलाम्बु 1261 जडबुद्धी ण हु घिप्पई ( 774 जनयतितरां चिन्ता 1377 जन्तूपधातजनितोत्कट _101 जन्मशतैरपि शक्यं 468 जन्मसु सारं नृत्वं 74 जन्मस्थितिप्रविलयाः 645 जन्माभिषेकादिमहं 328 जम्मा मोहा तथा जल्पन्ति केचित्समयानभिज्ञाः 576 जातयो ऽनादयः सर्वाः (य.उ.४७७)1189 जातो महर्षिनिवहेषु जात्यन्धकस्य मुकुट 709 जात्यन्धसिन्धुरविधेः जायन्ते च यतीनां 454 जायन्ते जन्तवो जाती जायन्ते यदि मन्मथाद्यवगुणाः 579 जायेत प्रमिताक्षरा जावदिया वयणवहा (सम्मइ. ३-४७)719 जिनागमं ये ऽनधिगम्य 288 जिने जिनागमे सूरौ (य. उ.२१५) 817 जिने वसति चेतसि 1542 जिहासतां संसृतिडाकिनी 665 जीयादरातिविसरं 1147 जीर्ण जिनेन्द्रभवनं 167 जीवयोगाविशेषेण (य.उ. ३००) 904 जीवराशिरिति प्रोक्तः 89 जीवस्थानगुणस्थान (य.उ. ९२०)1604 जीवस्थानर्गुणस्थानः 88 जीवाजीवपरिज्ञानं (य.उ. ९१९) 1603 जीवानां सहजा भवन्ति 711 जीवानां हि क्वचित् 635 जीवा ये यत्र जायन्ते 102 जीवितमरणाशंसा (य.उ.९० 1547 जीवितार्थमभयस्य 566 जीवो न हन्तव्य इति 849 जे हु दाणं पसंसंति ( ) जैनं प्रभावयति शासनं ज्ञातीनामत्यये वित्तम् (य.उ.३६५) 1044 ज्ञात्वैतच्च कलेवरं 149 ज्ञानकाण्डे क्रियाकाण्डे (य.उ.८१३) 1453 ज्ञानदर्शनचरित्रवत्सु ज्ञानमेकमनेकेषां 437 ज्ञानवान् मृग्यते कश्चित् (य.उ.५०) 611 ज्ञानस्य कश्चिदपरः 472 ज्ञानस्यास्माद्दानमत्र ज्ञानं तपोहीनमपि 1468 ज्ञानं यत्र पुरस्सरं (आत्मा. १२५) 1545 ज्ञानं विश्राणयन्ते 84 ज्ञानाचारपरायणस्य 465 290 220 815 421 1220 590 Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - लोकानुक्रमः 65 450 551 203 671 पण 214 ज्ञानात्स्वस्य ज्ञानदानं ज्ञानाधिको वरनरः 219 ज्ञानांशैर्विविधैः सदा 647 ज्ञानी पटुस्तदैव स्यात् (य.उ.८४८) 1498 ज्ञाने तपसि पूजायां (य.उ.२०४) ज्ञाने सति भवत्येव 223 ज्ञानोत्तमं किमपि ज्ञयं ज्ञात्वा ज्ञानतः 429 ज्यायः पात्रं श्रेयः 210 ज्येष्ठामाद्यस्य तामेव 737 ज्येष्ठां गर्भगरिष्ठिका 810 ज्योतिर्मन्त्रनिमित्तज्ञः (य.उ.८१०) 1450 णमो सिद्धाणमित्यादि 1204 णमो सियावायहियस्स 1238 णिच्चं जलंतुज्जलकेवलाणं 1232 तच्छाक्यसांख्यचार्वाक (य.उ. ३०९) 915 तज्जातजीवहतिसम 859 ततः कर्तुं कर्म प्रभवति 1504 ततो जातः शिष्यः 1660 ततो अनुवेदकं लाति तत्तपोभिमतं बाहयं ( ) 1314 तत्त्वभावनयोद्भूतं (य.उ.७९) 624 तत्त्वार्थश्रद्धाने निर्मक्तं(पु.सि.१२१)1088 तत्त्वास्तिकायषड्द्रव्य 742 तत्त्वे संक्रामिता भक्तिः 683 तत्प्रश्रयोत्साहनयोग्य - 1492 तत्रापि च परिमाणं (पु.सि.१३९) 1138 तत्रास्ति कर्म चित्रं 516 तत्सत्यं न हि सत्यमस्ति 1025 तत्स्वस्य हितमिच्छन्तः (य.उ.२८८)871 तथा कल्प्येऽपि सत्येव 374 तथा च शान्तचित्तानां ( ) 932 तथापि किंचित् कथयामि 297 तथापि यदि मूढत्वं (य.उ.१४४) 687 तथा लभेताविकलं फलं तथ्यं पथ्यमवितं तदनु यदि क्षपयित्वा 734 तदैतिहधे च देहे च (य.उ.१७१) 780 733 तद्दानज्ञानविज्ञान (य.उ.२०६) 826 तद्धर्मसाधनमिदं 426 तद्वन्मांसं प्राणिनाम 863 तन्नरन्तर्यसान्तर्य (य.उ.७५२) 1323 तपसा रिक्तानामपि तपोगुणाधिके पुंसि (य.उ.३३६) 976 तपोदानार्चनाहीनं (य.उ.७९४) 1460 तपो ऽनुष्ठानसच्छास्त्र 1448 तप्ताश्चण्डरुचेः करैः .52 तमीभवं भोजनमुत्सृजामि 1121 तरणिकिरणन्तिालीढं 1112 तरुदलमिव परिपक्वं (य.उ.८९१) 1518 तर्कव्याकरणाद्या विद्याः तस्मान्महान्तो गुणं तस्य तरोरिव मूलं ता द्रव्यजातोपनतीः 1251 तापत्रयीं घनघनामहम् 1577 तारका इव भूयांसः तारुण्यं तरुणीकटाक्षचटुलं 1574 ताणं च पाणे च कुटीरमात्रं 160 ताल्वादिहेतुव्यापार 477 तासां पश्यन्ति रूपं 30 तिरस्कारं मुर्खः पशुः 1571 तीर्थं ज्ञानं स्वर्गिणः 196 तीर्थस्य मूलं मुनयः तीर्थे यद्भव्या भवजलनिधः 278 तीर्थोन्नतिः परिणतिश्च 399 तीवं तपो जिनवरैः तुरीयं वर्जयेन्नित्यं (य.उ. ३८४) 1014 तुर्यादारभ्य सर्वेषु 735 तूर्यांशो वा षडशो वा . 1431 तृतीयमपि संस्तौमि 1210 तृप्तिर्न यत्र समभूत् 1374 ते जीवन्तु चिरं त एव 1073 ते धन्या धनिनस्त एव 562 तेषां तु नो ऽपि समयो 623 तैलबिन्दोरिवाम्भस्सु 799 तैलानि चारुसुमनश्चय 277 771 236 249 47 ५४ Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४३० त्यक्तारम्भो यथारभ्य त्यक्ते तत्र निरन्तरं त्यजद्भिरामूलत एव त्यागिनो गृध्नवश्चैव त्यागो ऽङ्गयष्टेर्गहनं त्यागो भोगो विनाशश्च यात्मकार्येषु हि सप्त त्रिभुवनमिदं व्याप्तं चित्रैः त्रिसमयविषयत्रिजगत् त्रुट्यन्ति स्नेहपाशाः त्रैकालिकचतुर्वर्गपदार्थान् त्रैकाल्यत्रिजगतत्त्वे त्रैलोक्ये सचराचरे त्र्यहोषितं तैलघृतव्रताश्रितं त्वचं च कन्दमेव वा वृषवृन्दं दयया भवति समस्तं दर्पादविज्ञानबलात् दर्शनचारित्राद्यं दर्शनं प्रथमकारणम् दर्शनं बोधश्चरणं दत्तं परत्रैव फलत्यवश्यं दत्ते साक्षाज्जीविते ददति सति कदाचित् दधिसर्पिः पयोभक्ष्यप्रायं (य. उ. ७८२ ) 1436 दन्तधावनशुद्धास्यः (य.उ.४७३) 1193 1150 71 986 471 226 198 779 1216 1214 1554 441 1328 दर्शनाद्देहदोषस्य (य. उ. १६९ ) दलानामन्तराणां च दलानि पूरयेदन्यत् दवानल कणाकुले दहति मदनवह्निः दातृपात्रगृहवस्तुगोचरः दायाचकयोर्भेदः दानमाद्यमभयं भयमुक्तैः दानशीलाचेनावृद्ध दानं निदानं यदि - दानं हि सर्वव्यसनानि दानाभावे भवति गृहिणां धर्मरत्नाकरः 414 568 785 1051 1520 265 836 252 723 442 644 838 7 40 889 1482 ៩ ៖ 80 132 60 58 309 137 420 दायादा आददन्ते दारिद्र्यं विदुषां विपत् दारिद्राद्ददती विधि दासन्त्युच्चैः सर्वलक्ष्म्यः दाहच्छेदकषाशुद्धे (य. उ. ७१ ) दिक्षु विदिक्षु च गमनं दिग्दण्डो भवति यतः दिग्विराममनाचरतां जने 266 519 792 1337 618 1130. 1042 1134 1123 दिवसस्य सदाद्यन्ते 300 दिशन्त्येते मोहान्न खलु दीक्षायात्राप्रतिष्ठाद्याः (य. उ. ८११ ) 1451 दीक्षायोग्यास्त्रयः (य. उ. ७९१ ) 1457 दीनादीनामपि करुणया 286 नाभ्युद्धरणे बुद्धि: (य. उ. ३३७ ) 977 दीप इव शब्दविद्या 556 1262 295 264 973 दुः पक्वस्य निषिद्धस्य (य. उ. ७६३) 1351 दुश्चिन्तनं क्वचिदेव 1609 693 दुष्कर व्रत विहार यितादिकान् दृगवगमचरणसहितः दृङमोहस्योपशमात् 1270 831 901 130 1613 625 148 670 643 दृतिप्रायेषु पानीयं ( य.उ. २९९ ) दृप्ता रपक्षच्छिदुरो गुहः दृषद्भूमिरजोवारिराजिभिः दृष्टादृष्टमवैत्यर्थम् (य. उ.८० ) दृष्टान्तमात्रकं चेदं दृष्टिबोधचरणत्रयात्मकः दृष्टे हि दर्शनवचांसि दृष्ट्वा परं पुरस्तात् (पु. सि. ८९ ) 942 देइ ण जो घरत्थु ( ) 143 देवतत्त्वगुरवो नु देवत । तिथि पित्र (य. उ. ३२० ) 965 देवतार्थमपि मारयन् देवपूजामनिर्माय (य. उ. ५६५ ) 1632 देवसंघगुरुकार्यतः 1133 692 998 दीप्तं च तप्तं च महत् दुराग्रहग्रहग्रस्ते (य. उ. १५ ) दुरापमिदमुच्चकैः दुःखशोकवधतापदेवना Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 858 347 208 539 386. 1137 342 803 397 - श्लोकानुक्रमा - ४३१ देवसेवा गुरूपास्तिः (य.उ.९११) 1595 धर्मज्योत्स्ना विकिरति 1656 देवागमगुरुतत्त्वं 541 धर्मदेशकपुरोगपञ्चके 819 देवादिकृत्यरहिणः 350 धर्मध्यानविभूतिदेहविषयाः 1064 देवाद्यः किल पीतं धर्मध्यानासक्तः (पु.सि.१५४) 1303 देवाधिदेवपदपङकज धर्ममहिसारूपं (पु.सि.७५) 925 देशकालबललोलुभत्वतः 902 धर्मस्य जीवितमिदं च ___73 देशरतं समावाप्य 1143 धर्म कुर्वन्ति रक्षन्ति देशसंमतिनिक्षेप 1019 धर्म विशुद्धमधिगच्छति देशं कालं पुरुषावस्थाम् धर्मः समुद्धृतस्तेन 168 देशाद्विरामोऽत्र समान धर्माज्जन्म कुले कलङकविकले देहो देहभृतां भरमन् 1145 धर्माधर्मी तथाकाशं दैवादायुर्यदि विगलितं 996 धर्मार्थकाममोक्षाणां 455 देवायत्तां धनलवभवां 1471 धर्मारम्भरतस्य दोषग्रासाभ्यासात् 1031 धर्मास्तिकायमुख्यं 515 दोषलेशमपश्यन्तः 772 धर्मेण चाखिलसुखानि 425 दोषं निगृहति न धर्म स्थैर्य स्यात् कदाचित् । दोषा भविष्यन्ति यतीश्वराणां 580 धर्मो धर्मरताश्च 1652 दोहाङकादयताडनाप्रभृतिभिः 95 धर्मो हि देवताभ्यः (पु. सि. ८०) 933 दौर्गत्यं यदुदात्तचित्तसुधियः 520 धात्री तथाप इति द्रविणं साधारणम् 549 धीवरस्तु किल वारचतुष्कं 999 3द्रव्यस्तवप्रधानः 26 धृतिश्री«दि विन्यस्ता द्रव्यस्तवे भवति 345 ध्यानाध्ववाहसतता 1561 द्रव्यानुयोगः सकलानुयोगमध्ये न किंचित् कृत्यमेकान्तात् 417 द्रुहिणाधोक्षजेशान (य.उ.६०) 615 नकुलो यज्ञवाटस्थः ( ) 136 द्वयं त्यजन्नेतदथान्तरङगा: 1391 न गोप्रदानं न मही (पं.तं.१.३१३) 1000 द्वादशवर्षाणि नृपः (य.उ.८९८) 1538 नग्नत्वमलिनिमादी 694 द्वादशाङगधर एककः 988 न च भगवतोऽस्तु किंचन 513 द्वितीयं स्तूयते दानं 116 न चेयं क्वापि सिद्धान्ते 393 द्वित्रिचतुःपञ्चेन्द्रियजीवानां न दृष्टिहीनं वदनं द्विदलं द्विदलं हेयं (य.उ.३३०) 971 नन्द्या जीयाश्च भूयाः द्वेषं तथा रागमसंयम 1413 नमः स्वाहा तथा वौषट 1228 द्वौ हि धौ गृहस्थानां (य.उ.४७६)1188 न मांससेवने दोषः 891 धनलवपिपासितानां (पु.सि.८८) 941 न मिथ्यात्वात् प्रमादाद्वा धनश्रीप्रभृतीनां च 452 न राक्षसा अप्यनिवृत्तिभाज: 894 धनिनो ऽप्यदानविभवाः ( )1101 नरेण शास्त्रशून्येन धराधरैर्वारिधिभिः नरे महारम्भपरिग्रहे धर्मकर्मचरणे स्वभावतः 1058 नरोत्तम निराकृत्य 486 धर्मकार्ये ऽपि ये व्याज 275 नवधाप्यनेकधा वा 1067 674 - 1512 552 926 15 21 343 447 33 972 Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४३२ -धर्मरत्नाकरः - 104 1157 201 494 1473 नवनीतं च त्याज्यं (पु. सि. १६३) 1346 न वीतरागादपरोऽस्ति 257 न सन्ति येषु देशेषु 207 न स्वतो जन्तवः (य.उ. १४५) 688 न स्वर्गाय स्थितेर्भुक्तिः (य.उ.१३३) 787 न हि वमति यथोचे 708 न हि स्वार्थ समुद्दिश्य 587 न हयुत्तरारम्भभवोऽपि 311 नाकनेतुरिव नाकविभोगैः नातिव्याप्तिश्च तयोः (पु.सि.१०५) 1040 नानर्थबहुलार्थेऽपि नानारूपाणि कर्माणि नानावग्रहकष्टितान् 360 नान्यादृशं जगन्नित्यं 704 नाभेयादिभिरन्यजन्मनि 356 नामत: स्थापनाद्रव्य ( नामापि साधलोकानां 391 नामाप्यन्ये न जानन्ति 42 नाराचतोमरशरासन 1153 नरिप्सते परिजिघृक्षति 1507 नाशनायाः समो व्याधि: 121 नाशुभस्य फलं दानं 304 नास्मिश्चित्तं चरति 436 नाहरन्ति महासत्त्वाः (य. उ. ७८६) 1440 नाहारभेषजाद्यं प्रायः निक्षिप्ता वसतौ सतां 564 निगदितं बहधेति 1324 निजस्तवनलालसैः 1479 नित्यं तद्ब्रह्मजिह्मस्य ( ) 1179 नित्याप्रकम्पाद्भुतकेवलौघाः 1255 नित्यो ऽनित्यो जडो वात्मा 703 नित्योदिताव्याहतनिःप्रकम्प 1248 निन्दन्ति केऽपि च हसन्ति 1506 निन्दावज्ञापरुषवचना 1562 निन्द्यो न कश्चिदिह 710 निपतितमपि किंचित् 254 नियतं न बहुत्वं चेत् (य.उ.८४) 632 निर्बाध संसिध्येत् (पु.सि.१२२) 1086 निर्बाधं सिद्धिसौख्यं 114 निर्मग्नलोकं गुस्लोभ 259 निवृत्तियोगे सकले 855 निष्क्रान्ता यद्भुवनपतयः 308 निष्क्रान्तिकाले सकलाः 299 निष्यन्दादिविधौ वक्त्रे (य.उ.१३०) 777 निसर्गाज्जायते भव्ये 724 निहत्य निखिलं पापं (य.उ.३५८) 994 निःशक्त्या शेषाणां (पु.सि.१२६) 1090 निःशेषकामितसुख 766 निःशेषनिर्मलगुणान्तर 217 निःशेषसंसारविषद्रुमूलकाषं 846 निःसंदेहविपर्यासपर्यायः नीचासनो नचासन्नो 459 नीयन्ते ऽत्र कषायाः (पु.सि.१७९) 1536 नैवं वासरभुक्तेः (पु.सि.१३२) 1117 नैवागमो ऽस्त्यमूल: 537 नैष्किचन्यमहिंसा च (य.उ.१३२)786 नो जानन्ति जिनागमं 292 नो माता सुतवत्सला 466 न्यक्कुर्वन् धनसारहार 158 न्यवेदि दानं द्वयलोक 605 पञ्चगव्यं तु तैरिष्टं 912 पञ्च प्रथां समनयन्तु 1400 पञ्चभिर्यदि वा कूटैः 1230 पञ्चेन्द्रियादिबहु जन्तु 1148 पटें चीनं द्वीपजं ___45 पढमं पढमं णिवदं ( 740 पतति नरकं प्रायः पत्या नित्यं यद्वियोगं पत्रान्तेषु च मध्येष 1209 पत्र गरखण्डपत्तनभवैः परदातव्यपदेशः (पु.सि.१९४) 1502 परमसमतामातन्वानः 1515 परस्त्रीसंगमानङग (य.उ.४१८) 1065 परार्थमुपरोधाद्वा परावरप्रवरसुखैककारणं परिणमतां स्वयमेषां 586 12 92 41 685 1295 953 Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ परीष हजयस्तुल्यः परीवहाणां सहनं परो व्यामोह्यते येन पर्वसु स भवेन्नित्यः पलाण्डुकेतकीनिम्ब (य. उ. ७६२) पहाण हेऊण महापहूणं पहूणपंचायरणप्प से पहूणपंचायरणप्पवेसे पापिष्ठैर्जगती (आत्मा. १३० ) पारंगयाणं परमं गयाणं पारे वाङ्मयसागरं 1237 1236 1234, 1235 788 पाणिपात्र मिलत्येत् (य. उ १३४ ) पाताल माविशसि यासि ( ) पात्रं किंचित्तमिह लभते पात्रं त्रिभेदमुक्तं संयोगः पात्रापात्र विचारणाविरहितं पात्र क्रोशति शिक्षार्थं 1480 1430 पात्रे दत्तं भवेत्सर्वं (य. उ ८०० ) 1464 पाथोदाः परिपूरयन्ति 11 पादजानु कटिग्रीवा (य. उ. ४६६) पापधीप्रसरवारणं पापस्यापि विलोकयन्ति पापाय हिंसेति निवारणीया पापारम्भ विवर्जनं पितृपरिपन्थी पुत्र: पित्रादितर्पणप्रायम् पिष्टपेषणकल्पो ऽयम् पुष्यं तेजोमयं प्राहुः (३.३३९) पुण्यापुण्यद्रुमफलमलं पुद्गलार्धपरावर्तात् - श्लोकानुक्रमः पुनरपि पूर्वकृतायां (पु.सि. १६५ ) पुवपुरिसदाहलु ( ) पुष्पादिरशनादिर्वा (य. उ. ७९२) पुंसो यथा संशयिताशयस्य पूज्यनिमित्तं घाते (पु. सि. ८१ ) पूतामेतामपगतमलैः पूतिकस्योविलादेव्या पूर्वकोटिनामा 1550 572 319 1311 1345 983 1334 1414 1181 577 530 322 334 1371 1231 473 76 677 600 979 57 725 1342 142 1458 1592 934 1389 825 738 - पूर्वप्रणीत प्रतिमाभिः पूर्वव्रतानि सकलानि पूर्वपूर्व व्रतमतां पूर्वादिष्टव्रतगणशिरः पूर्वादीनि च पत्राणि ) पूर्वापराविरुद्धं दृष्टे पूर्वाह्णे देवगन्धर्वाः ( पृथिवीमण्डलं बाह्य शून्यहासगर्भ (पु. सि. ९६ ) पोतो रत्नप्रपूर्ण : प्रकृतिचपलं पुंसां चित्तं प्रकृतिस्थित्यनुभागप्रदेशतः प्रज्ञाप्रधानाः श्रवणाः प्रणवमाया क्लीं पूर्वा प्रणवो माया बीजं 1219 1245 प्रतिगृहीतपात्रस्य 1406 प्रतिग्रहच्चासनपाद ( य.उ.७७७ ) 1402 प्रतिदिवससमुद्यत् 573 प्रतिभासः ससंतानः प्रतिरूपव्यवहारा: (पु. सि. १८५ ) प्रतिसमयं प्राचीनं प्रत्तं प्रबन्धेन गिरा प्रत्तं विपत्तावुपकारि प्रत्यक्षतीर्थाधिपसंनिधानात् प्रत्यक्षदर्शिताल्लोभात् प्रत्यक्षमर्थमिह लोकसुखं प्रत्यक्षश्च परोक्षश्च 1360 1399 1629 1368 1208 490 1124 1221 1009 169 271 660 1258 प्रमत्तादिगुणस्थान प्रमादतो ऽन्यस्य परिग्रहं प्रमादयोगादसदुक्तयः 656 1048 508 314 281 851 1140 63 834 504 प्रत्यक्षादिप्रतिक्षिप्तः प्रत्यभिज्ञा त्वनित्ये ऽपि 479 प्रत्याख्यानस्वभावाः स्युः (य. उ. ९२६) 1612 प्रत्येकोदीरितैरेभिः 1265 प्रदेश प्रवर्तत 303 प्रपाय्यन्ते तप्तं 97 1407 1037 1004 प्रविधाय सुप्रसिद्धैः (पु. सि. १३७ ) 1131 प्रविहाय च द्वितीयान् (पु. सि. १२५ ) 1089 ४.३.३ Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - धर्मं रत्नाकरः 1315 1486 591 283 प्रश्रयाधिकतया श्रुतस्य प्रसृतैर्गुणैरनेकैः प्रस्तावमासाद्य सुखाय प्रागेव फलति हिंसा ( पु. सि. ५४ ) 955 प्राचीनाप्रतिमाभिरुद्वहति प्राज्ञः प्राप्तसमस्तशास्त्र हृदयः ( आत्मा. ५ ) 639 बाह्यं तपः षड्विधम् बाहयं तपो प्रार्थितम् बाह्यं तु पञ्चबाह्यं यत् बाहयानि कारणान्येव बायारम्भप्रसृतधिषणः बायारम्भे विनिहितमनाः बाह्यार्थ प्रविभक्तचेतसि 1338 540, 1496 317 743 1385 1383 1102 1063 79 बाहयास्तास्ता रचयतु बुद्धिपौरुषयुक्तेषु (य. उ. ८०७ ) 1447 बुभुक्षा च महाव्याधिः 370 470 प्राणितव्यमपहाय प्रातर्विधिर्जिनपदाम्बुज (य. उ. ५६२ ) 1633 प्रातः प्रोत्थाय ततः (पु. सि. १५५) 1304 प्राप्ते ये ये गमयन्ति प्राप्ते ऽपि पात्रे सुलभं प्रायश्चित्तादिशास्त्रेषु प्रायो निमज्जति जनः प्रायो लोको जिनैरुक्तः प्रायो ऽस्ति नैकगुणमात्र प्रायः संप्रति कोपाय (य. उ. १३) प्रारम्भोऽप्येष पुण्याय प्रास्वाहारपरस्य प्रेक्ष्या दारुणदुःखदूनमनसः प्रेत्य प्रसाधनपरेषु प्रेयते कर्म जीवेन (य. उ. प्रेष्यस्य संप्रयोजनम् (पु. सि. १८९)1141 # 272 बोधयन्त्य मलबोधशालिनः 263 ब्रह्मचर्योपपन्नस्य (य. उ. ४६७ ) 1182 908 ब्रह्मचर्योपपन्नानां (य. उ. १२६ ) 781 1513 ब्रह्मपादः प्रणवाद्यैः 987 ब्रह्महत्यादिदोषो हि 261 ब्रह्माण्ड शुद्धिरेतेन 296 ब्रूते मूकः श्रवणसुखदं 339 ब्रूषे ऽथ व्याधिबाधायां 1551 भक्तिव्यक्ति: कथमिव 90 भक्तिश्चेज्जिनशासने भग्नं समा रचयते सकलं 1227 506 581 78 368 390 1419 337 603 1608 १०६ ) 648 भङ्गातिचारप्रविवर्जनेन भज्जन् वादीन्द्रमान - 1657 प्रोक्तः स्वल्पः क्वापि बन्धून् बन्धनिबन्धनं 352 247 भयलोभोपरोधैस्तु (य. उ. ८०६ ) 1446 भर्तारः कुलपर्वता इव ( आत्मा० ३३ ) 638. 183 607 822 बलिबन्धनमालोच्य लिविघ्नं चक्रे बहिरङगादपि संगात् (पु. सि. १२७ बहिर्विहृत्य संप्राप्तः (य. उ. ४७१) 1187 भागत्रयं तु पोष्यार्थे भवति यतः पुरुषार्थः भवाटवीभीत भविव्रजस्य भव्यं वासः श्लाघनीयः 3 ) 1091 1215 बहुत्वैकत्वसंयुक्तैः बहुदुःखाः संज्ञपिताः (पु. सि. ८५ ) 938 भागद्वयी कुटुम्बायें भानुष्टमही यदि भिक्षा चतुर्विधा ज्ञेया 1631 बहुसत्त्वघातजनितात् (पु. सि. ८२ ) 935 बहुवघातिनो मी (पु. सि. ८४ ) 937 बाधाविकलं सकलं नहेतुक वा भूख ननवृक्ष मोट्टन (पु. सि. १४३ ) 1152 510 बालग्लानतपःक्षीण - (य. उ. ७८३ ) 1437 भूपा व्रजन्ति चलचामरभूमी शुचौ वा यदि वा 791 बालवृद्धगदग्लानान् ( ) बालव्युत्पत्तिसंसिद्धयै बालो बाढं प्रकुपितमनाः 962 भूयांसो ऽन्येऽपि कथ्यन्ते भेषजं विविधमाचरद्यथा 147 ४३४ - ៩ ៥ មី ៩ x ៩៩ដ្ឋ 1201 1617 Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - श्लोकानुक्रमः - ४३५ 113 1618 905 123 213 731 691 भोगभूमाश्च तिर्यञ्चः 111 भोगारम्भपरिग्रहाग्रहवतां 270 भोगोपभोगमूल: स्यात् 1381 भोगोपभोगमूला (पु. सि. १६१) 1350 भोगोपभोगविभवैकभवः 1364 भोगोपभोगविभवः 1352 भोगोपभोगसाधनमात्रं पु.सि.१०१) 1033 भोगोपभोगहेतोः (पु.सि. १५८) 1347 भोगोपभोगास्त्यजिताः 1390 भो जना भोजनं यावत् 276 भोज्यं भोजनशक्तिश्च (य.उ.७८९) 1455 भ्रमीभवन् हृष्यति 658 भ्रूभङगानतभूमिपाल - 181 मक्षिकामशकदंशपुत्तिका 1555 मतिश्रुतावधिज्ञानमनः 841 मतिश्रुतावधि ज्ञानं 842 मदनोद्दीपनैः शास्त्रैः (य.उ. ४०८) 1060 मद्यमांसमधुना नवनीतं 856 मद्यमांसमधुप्रायं (य.उ. २९०) 875 मद्यं द्यूतमुपद्रव्यं (य.उ. ४१९) 1066 मद्यादिस्वादिगेहेषु (य.उ. २९७) 899 मद्यकबिन्दुसंपन्नाः (य.उ. २७५) 861 मधु मद्यं नवनीतं (पु.सि. ७१) 881 मधुशकलमपि प्रायः (पु.सि. ६९) 879 मनसा वचसा दृष्टं 202 मन्त्रभेदः परीवादः (य.उ. ३८१) 1025 मन्त्रवन्नियतो ऽप्येषः (य.उ. १०७) 649 मन्त्रौषधातिथेयीकृते 1002 ममाप्रवृत्तेविरतिः 995 ममेदमस्याहमिति 848 ममेदं स्यादनुष्ठानं (य.उ.९१८) 1602 मरणान्ते ऽवश्यमहं (पु.सि. १७६) 1533 मरणे ऽवश्यंभाविनि (पु.सि.१७७) 1534 मर्त्यमस्तकमाणिक्यं 165 मत्यन संरचयता 178 महानुभावा भवमुत्तरीतुं महास्ति कैस्तत्सकल: 583 महोपवासो द्वयवजितः 1309 मातापितृकामदुधा 184 मातुर्यशोधरस्यात्र माधुर्यप्रीतिः किल (पु.सि. १२३) 1087 मानदावदहनावली मानिनी मदनसंभवं 1376 मायानिशा निवसते 1619 मार्गाख्यकल्पविटपस्य 1634 मार्गानोकहमूलपर्वतभुवः 1553 मार्गापरित्यागगणेन मांसं जीवशरीरं ( ) मांसादिषु दया नास्ति (य.उ. २९३)878 मित्राण्यरीनपि करोति मिथ्यात्वध्वान्तविध्वंसे मिथ्यात्ववासितमनःसु 1466 मिथ्यात्ववेदरागाः (पु.सि. ११६) 1079 मिथ्यात्वोत्कर्षतो नष्टे 721 मिथ्यात्वं सम्यडिमथ्यात्वं मिथ्यादृष्टिनिं मिथ्यादृष्टिश्रुतमपि 555 मिथ्याबोधप्रसृतकरण 1580 मिथ्याभावप्रभवविभवात् 722 मुक्तसमस्तारम्भः (पु.सि. १५२) 1300 मुक्ताफलानि बहुशो ऽपि मक्ता विमुक्तिसुखसागर- 86 मुख्यं च धर्मस्य चतुर्विधस्य मुख्योपचारविवृतस्वपराग्रहः 640 मुद्रामण्डलमन्त्रजाप्यविधिभिः 1266 मुनिमतमपि विज्ञातं 559 मुनिः कश्चित्स्थानं 164 मुनिनां ज्ञानादौ भवति 396 मुनीनां व्याधियुक्तानां (य.उ.८३८)1489 मुनेविद्यां वणिक्प्राप्य मुष्णाति विषयतृष्णां मुहूर्तयुगलादूवं मूढत्रयं मदाश्चाष्टौ (य.उ.२४१) 700 मूर्छालक्षणकरणात् (पु.सि. ११२) 1075 मूर्धाभिषिक्ताश्च निजाः 1396 मूलव्रतानि वहता 1627 182 316 762 430 920 ___293 Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - धर्मरत्नाकरः - 31 03 मलोत्तरगुणैः श्लाध्यैः (य.उ.८१२) 1452 यथोक्तं यः कुर्यात् 1287 56 मृत्यूत्पत्तिविवर्जितं यथोपवासक्षपणीयरोगे 373 मृत्स्नयेष्टकया वापि (य.उ. ४७०)1186 यदज्ञानी क्षपेत्कर्म 19793 मेदार्येण महर्षिभिः 1655 यदत्र लोकेऽथ परे 4616 मैत्रीप्रमोदकरुणासमवृत्तयः 974 यदपि किल भवति (पु. सि. ६६) 86 यज्ञं तत्फलसंबन्धं 485 यदप्यनभ्यासबलात् 922 यतिपतिभिरसङगैः 262 यदभिरुचितमस्मै ( ) 664 यतो विरज्येत महाजनः 1056 यदर्जितं न्यायबलेन 1045 यत्किचनात्र भक्त्या 190 यदाचरन् देव इव 1296 यत्केवलीसंस्तवमन्त्र1429 यदात्मनो ऽतिवल्लभं 274 यत्कोटिसंख्यरिपुदारण यदि वाधिकृत्य पात्रं 382 यत्खलु कषाययोगात् (पु.सि. ४३) 944 यदेवागमशुद्धं स्यात् (य. उ. १२९) 776 यत्तत्त्वानां तीर्थनाथोदितानां 672 थद्दीयते किमपि कालबलं - 1428 यत्परत्र करोतीह (य. उ. २८९) 873 यद्दुश्चिन्तापरित्यागात् 1408 यत्पादपद्मरजसापि 1405 यद्देवकोटिमुकुटाचितपादपद्मः . 54 यत्प्राक् सुसंस्कृतं यच्च 1404 ____ यद्देहार्धचरी हरं 23 यत्प्राणिरक्षणपरत्वम् 1610 यक्तिप्रगुणा भवन्ति 184 यत्र त्रसपहननं हि 1357 यद्भवभ्रान्ति (य. उ. ४७९) 1191 यत्र रत्नत्रयं नास्ति (य. उ. ७९९) 1465 यद्यत्र चित्तमालिन्यं 1313 यत्रातिथेयं स्वयमेव 1478 यद्यद्भवसुख हेतोः 663 यत्रापि नानुमानं यद्यद्भिन्नं किमपि किमपि यत्रास्पदं विदधती 1658 यद्यद्य दुःखमास्वाम्यात् 230 यत्रोपतप्तिमुपयाति 1397 यद्यन्यदा न क्रियते 264 यत्स्वकल्प्यमवगम्यते 1411 यद्येतस्याः पिबति सुरसं 1294 यथा कतकसंयोगात् 574 यद्येवमत्र निगदन्ति 1641 यथाङगमध्यक्षसुखे हि 13 यद्येवं तर्हि दिवा (पु. सि. १३१) 1116 यथा तपस्तथा शीलं 307 यद्येवं भवति तदा (पु. सि. ११३) 1076 यथादेशं यथाकालं 1410 यद्रागादिषु दोषेषु (य. उ. २२८) 748 यथादेशं यथाकालं यथादोषं 1332 यद्वच्छक्तिरतीन्द्रिया यथापूर्वे तथा पश्चात् 464 यद्वद्गरुड: पक्षी 906 यथा प्रत्यक्षतः सिद्ध यद्वद्यद्वद्रचयति परे 1030 यथाभिचारादिषु देवतानां 1173 यद्वा कोशस्थ हां देवं 1207 यथायथं तेऽपि चतुर्णिकायाः 1243 यद्वा न्यायागतं कल्प्यं 374 यथा वा तीर्थभूता हि यद्वेदरागयोगात् (पु. सि. १०७) 1053 यथाविधानं गुणिना प्रदेयं 1401 यमनियमस्वाध्यायाः (य.उ.८९७) 1537 यथा शरोरं न हि जीवजितं यमश्च नियमश्चेति 1353 यथैधांसि समिद्धोऽग्निः 431 यश्चोभयोः समो दोषः ( ) 622 यथोक्तसम्यक्त्वमयः यस्तदात्वसुखसंगतः 869 511 1578 747 497 914 Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - श्लोकानुक्रमा - 469 244 383 1653 367 ___1340 यस्तु लोल्येन मांसाशी (य.उ. ३१०) 916 यस्तु व्रतानि परिपाति 1286 यस्मात् सकषायः सन् (पु.सि.४७) 948 यस्मात् सति निर्वाहे यस्मादभ्युदयः पुंसां (य.उ. २) यस्मादिदं विशेषात् 601 यस्माद् व्याधिग्लपितवपुषं 567 यस्यात्मनि श्रुते तत्त्वे (य.उ.५७) 613 यस्या नवोपमानं यस्यानपानः संतृप्ताः यस्याभावे सर्वे 509 यः परानुपघातेन ( ) 870 यः श्रुत्वा द्वादशाङगीं (आत्मा.१४) 224 यः स्वतो वान्यतो वापि ( ) 872 यः स्वेदाक्तावयवखचितैः 1568 यागज्ञनास्तिकजटिक्षण- 1444 यादृशस्तादृशो वापि 131 यानि तु पुनर्भवेयुः (पु.सि. ७३) 887 या मूर्छा नामेयं (पु.सि. १११) 1074 या यत्र यदा च यथा 1280 यावत्कृत्यमशेषितं यावद् द्योतयतः 1661 यावद्वर्षे नन जिनवृषः 298 युक्ताचरणस्य सतः (पु.सि. ४५) 946 युक्तायुक्तविचारचञ्चुरधियः 250 युक्तीरिमा निरुपमाः युक्त्यागमाननुगतं ये चेच्छन्त्यपि नेच्छन्ति 534 ये चैत्यचैत्यभवनागम 161 ये दानवादिविसरस्य येनात्मा दूयेत च 1043 येनाप्रत्ययदण्डौ संतापः 1022 ये नित्यं प्राणिरक्षा 246 ये भक्तिभारविनताः 1483 येभ्यः समुद्भवति ये 1593 ये मिथ्यात्वकुलोद्भवाः 756 ये लेखयन्ति सकलं 561 ये वाञ्छन्ति ततः ये ऽविचार्थ परं देवं (य.उ. ९५) 634 ये शृण्वन्ति वचो जिनस्य येषां तीर्थकरेषु भक्तिः ये स्ौणं न तृणाय 248 योगेन बन्धौ प्रकृतिप्रदेशौ 1637 योगैश्चैव कृतादिभिः 1109 यो ऽणुव्रतानि परिपाति 1165 यो ऽत्यन्तोत्थितधूलिसंचयः 1621 यो दिशति मुक्तिमार्ग 434 यो नारम्भतनुत्रसंवृततनुः 1388 योनिरुदुम्बरयुग्म (पु. सि .७२) 886 यो निश्चयं च व्यवहारम् 642 यो ऽपि क्वचिदपि समये 381 यो ऽपि न शक्यस्त्यक्तु (पु.सि.१२८) 1092 यो भोजनादिरुचितः यो मञ्जीरकमञ्ज 251 यो मदात्समयस्थानाम् (य.उ.९१०) 1594 यो मोक्षमार्ग स्वयमेव 1024 यो यस्येह विरोधी 527 यो वेत्ति वा दिशति वा यो हि कषायाविष्टः (पु.सि.१७८) 1535 रक्तो हि रागिणं वक्ति रक्षन्ति प्रतिमामिमां 1380 रक्षन् व्रतानि सकलानि 1285 रक्षा भवति बहूनां (पु.सि. ८३) 936 रक्ष्यमाणे प्रबृंहन्ति (य.उ. ४०७) 1062 रजनीदिनयोरन्ते (पु.सि. १४९) 1276 रज्जुर्नास्ति भुजङगः ( ) 657 रत्नत्रयं निर्वतिकारणं 1642 रत्नत्रयं भावयताम् 1635 रत्नरत्नाङगरत्नस्त्री-(य.उ. ३७१)1047 रत्नावली विविधदारुमयः 154 रथ्यानिपातिमलकर्पट 46 रागद्वेषत्यागात् (पु. सि. १४८) 1572 रागादिदूषिते चित्ते 1177 रागादिदोषपूगापगमात् 525 रागादिदोषसंभूतिः (य. उ. ६१) 616 रागादिवर्धनानां (पु. सि. १४५) 1154 641 166 475 827 327 673 Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४३८ -धर्मरलाकरः 585 82 395 689 रागाद्युदयपरत्वात् (पु.सि. १३०) 1115 राजद्विष्टामन्यरामानुबन्धां 1026 राजश्रेष्ठिप्रियासक्तः 1068 राजा तु ज्ञातवृत्तान्तः राज्यं प्राज्थं रुचिररमणी रात्रौ भुजानानां (पु. सि. १२९) 1114 रामाणां नयने पयोजजयिनी 255 रिक्थं निधिनिधानोत्थं (य.उ. ३६७) 1046 रुजा परीताः परतन्त्रजीविता: 105 रुजासु यावत्क्षमते (Compare कु० सं० सर्ग ५) 570 रुजां सहेतापि निजोचितां (Compare कु० सं० सर्ग ५) 571 रूपभङगमुपयान्ति रूपं निशामयति रूपं मन्मथहन्मथं रूपिण्य एव सुकृतेन 27 रे रे पापिष्ठ कुष्ठिन् 22 रोगैहिमैरिव सरस्सु 575 रोक्मी रीतिमयीं च 173 लक्ष्मी निरस्तनिखिलापदम् लब्ध्वानुज्ञां विदितसमयः 1559 लिङगागमानपेक्षं किंचित् 536 लिङिगपाशाः सुदुर्बुद्धिम् 291 लिङगे सशिक्षाविनये ___1522 लीनं वस्तुनि येन 1651 लीये किमत्र न पिबामि ( ) 1427 लेखवाहो ऽपि भूपस्य 205 लेप्यं तथेष्टकचितं च 159 लोकद्वये भिलषता लोकवद् व्यवहर्तव्यः ( ) 64 लोकवित्त्वकवित्वाद्यैः (य.उ. ८१४) 1454 लोके ऽपि रूपके दत्ते 427 लोके शास्त्राभ्यासे (पु. सि. २६) 798 लोकोत्तरे गुणगणे 346 लोकोऽपि सत्यवादं 512 लोभकीलपरिचिहितं 1620 लोभक्रोधाद्यैः प्राणनाशे 253 लोभादिहेतुक: पापारम्भः 341 ...लोभावशगताननुत्साहिनः 1505 लोहास्त्रसंग्रहनिवत्तिपरः 1159 लौल्यत्यागस्तपोवृद्धिः (य.उ. ८३५)1485 वक्ता नैव सदाशिवः ( ) 488 वचनमनः कायानां (पु.सि. १९१) 1284 वचनहेतुभिर्युक्तैः (पं.सं. ६७२) 739 वचो न वन्ध्यं वचनेश्वराणां 596 वचोऽप्यशेषमेतेषां 306 वाणिज्यायै प्रयातानां 1135 वदतु विशदवर्ण पात् 68 वन्दनादिगुणान् दिव्यान वपुष्यपि त्यक्तममत्वबुद्धिः 1336 वर्णाभिन्नो ध्वनिः किंचित् 478 वर्णोत्पत्तिप्रकाराः 1579 वसुः श्वभ्रं प्रापत् 1035 वस्तु सदपि स्वरूपात् (पु. सि.९४) 1007 वस्तुस्थिति गिरि बिभर्ति 1650 वहन्ति चेतसा द्वेष 233 वहिप्लुष्टं नैगमः वाग्गुप्तेर्नास्त्यनृतं (पु.सि. १५९) 1348 वाङमयाद्गन्धशिवतासिद्धथै 1199 वाचकमुख्यो ऽप्याख्यत वाणीमसभ्यां परदोषगर्भा 1015 वाणी साध्व्यप्यसाध्वी स्यात् 636 वारिधर्मनगरे च नैगमः 1050 वारिषेणोऽत्र दृष्टान्तः 1362 वार्ताकभक्षणासक्तः 1125 वालुकानिचयपीडनं वास्तूक्तसूत्रविधिना 1157 विकथाक्षकषायाणां (य.उ. ३१९) 927 विकारे विदुषां द्वेषः (य.उ.१३१) 784 विचित्रदानर्भरतप्रमुख्यः 824 विचित्रपरिणामेभ्यः विज्ञप्तिः सा भवतु विज्ञाय किमपि हेयं विज्ञाय तत्त्वं प्रविलोक्य विडम्बनमिवात्मनः 1556 357 433 681 428 951 Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - श्लोकानुक्रमः ४३९ 192 598 1099 1318 821 1503 669 812 विधीयते गुणः शुद्धः विधूतदृङमोहबल: विनयविकलान् संख्यातीतान् वित्तं वितीर्ण विस्तीर्णे वित्तार्थं चित्तचिन्तायां विदेहादौ क्षेत्रे कुलकरगणैः विद्याभिर्वपुषा च वित्तविसरैः विद्यावाणिज्यमषी - ( पु . सि. १४२ ) 1149 विद्युत्पातं गृहपतिगृहं 1565 विद्वांसस्त्वर्थचयैः 1648 विधिरोत्सर्गिको वायं 376 478 843 77 445 502 1320 837 668 267 440 242 1433 1057 FE वैयावृत्यं सर्वसर्वज्ञदेवः वैराग्यभावना नित्यम् (य. उ. ९४०) 1626 arreiravvar व्यत्ययानुवदनेन व्यन्तर्या कृतलिङ्गविक्रियं व्याकरणालंकारच्छन्दः प्रमुखं 558 व्याकोशवारिजविका सिव्याख्यानपाठरचनानुपूर्व्या व्याख्यानादन्यदन्येषां व्याख्येयमेवमेवेदं व्यासङ्गै रहिताः क्षुधादिभिः व्युत्थानावस्थायां (पु.सि. ४६ ) व्रजद्वलं भुक्तिमुपास्यमानं व्रतयन्ति नियमयन्ति व्रतानां धारणं दण्डत्यागः व्रतानि पूर्वाणि करोति व्रतानि सर्वाण्यपि पाति शक्तितो भक्तितश्चापि शब्दानुशासनसमभ्यसनात् शमसुखशीलितमनसां शरीरावयवत्वे ऽपि (य. उ. ३०६ ) 913 1426 1170 462 378 110 947 1519 1108 1607 1339 1361 विनापि चक्षुषा रूपं विनाशे प्राणिनां सद्य: विनिर्ममे ऽनामिकया विपर्ययादस्तु पति विमुक्तिसिद्धयै गृहधर्मम् वियोगेनायोगो भवति विलसदतुलमोदं विलोक्य साधुलोकं यः विवर्णकं नो विरसं न विवाहितां वा यदि वा विविच्येति सचेतोभिः विशृद्धयेन्नान्तरात्मायं (य.उ. ७५७) 1325 359 1499 592 1127 727 शस्ताशस्तप्रकृतिजशस्त्राणि यद्वद्दधतः शाठ्यं च गर्वे च जलप्लुतत्वं 1494 1438 1528 विशेषोपक्रमो ऽदर्शि विश्वप्रदेशान् प्रविलङध्य विश्वस्मिस्तीर्थतोयानि विश्वं येन वशीकृतं विश्वं विलङव्य लोभांशाः 1365 775 258 शारीरमानसागन्तु (य. उ. २२९ ) 749 शारीरमानसानां तु (य. उ. ८३७) 1487 शारीरा ज्वरकुष्ठाद्याः शास्त्रनेत्रविहीनो हि 1488 17) 446 1107 विसर्जनार्थ मर्चायां वीतरागवचनं सदागमं 125 47 शास्त्रप्रणीतो नियम: शास्त्राञ्जनेन जनिताशिक्षाव्रतं निजगदे 81 शिखण्डिकुक्कुटश्येन - (य. उ. ४५३ ) 1151 443 1269 वीरव्रतप्रकाशाय ( qutodaतरं देवैः ( वेणुमूलैरजाशृङ्गैः (य. उ. ९२९ ) 1615 शिखी मुण्डी ब्रह्म 790 70 483 1331 वेदकर्तृ परिज्ञातृशून्यविश्वम् मुक्ताफल वैडूर्य सूर्य शशिकान्तम् शित्यासन विशेषाश्च शिलास्तम्भास्थि (य. उ. ९२८ ) 1614 शिल्पिकारुकवाक्पण्य (य. उ. ७९०) 1456 वैद्य शीलं विनिर्मलकुलं 606 वैधव्यं कुचकुम्भरम्य शीलानि संप्रकथितानि 1129 43 172 1122 91 Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Xo - धर्मरलाकरः - 408 61 8 177 584 शुचिविनयसंपन्नः (य.उ. ९१४) 1598 शुद्धसम्यक्त्वमात्रो ऽपि 918 शुद्धं दुग्धं न गोमांसं (य.उ. ३०४) 910 शुभः शुभानुबन्धीति 344 शुभे कृत्ये कृते पूर्व 305 शुश्रूषा धर्मरागः 225 शून्यं तत्त्वमहं वादी (य. उ. ३१) 499 शृणिविज्ञानमेवास्य (य.उ. ८४५) 1495 श्मशाने ऽरण्ये वा 1560 श्रद्धा तुष्टिर्भक्तिः (य.उ. ७७८) 1423 श्रद्धातृपरिणामानां 753 श्रद्धालुः किं श्राविका 362 श्रद्धासमुत्कर्षि मनः 1459 श्राद्धादौ पितृतर्पणादिकृतये 877 श्राद्धे च सुरनद्यां च ( ) 135 श्रित्वा विविक्तवसति (पु.सि.१५३) 1302 धीतीर्थाधिपचक्रवतिश्रीदत्ताप्यकरोद्धर्मम् 1321 श्रीधर्मनामनगरे च श्रीपद्मनाभजनने 597 श्रीमन्तो ऽपि गतश्रियः 1100 श्रीमान् द्वारवतीपुरि 358 श्रीवर्धमाननाथस्य 1654 श्रीविजयो ऽमिततेजाः श्रीसंधतो जगति 187 श्रीसंचे परिपूजिते 189 श्रीसारणायां कवचे च 1525 श्रुतसर्वज्ञसंतानः 631 श्रुतेन तत्त्वं पुरुषः 1493 श्रूयन्ते श्रुतिनो ऽश्रान्तं 449 श्रेणिकक्षितिपतिः 755 श्रेयसा क्षितिभुजापि 547 श्रेयानादिमदेवदानमहितः 144 श्रेष्ठबुद्धिनरवाहनादिभिः 546 श्लाध्याः सुलब्धजन्मानः 448 श्ला ध्याः सर्वविदीव 1569 विभ्रतियङनदेवेषु 720 षट्त्रिंशत्रिशतैः 835 षण्मासपर्यन्तविराजमान 852 षण्मासमुत्तमधियः 117 षोडशस्वरसंयुक्तं 1212 सकलमनेकान्तात्मकम् (पु.सि. २३) 757 सकामरूपित्ववशित्वम् 1260 सगुणो निर्गुणोऽपि सङघकार्य यतोऽनेकधा 807 सङघस्य निरारम्भाः 595 सङघो ऽनघः स्फुरद - 186 सच्छतात्सुश्रुतं शीलम् 773 सज्ज्ञानिनो मूर्खमतीव 221 सत्त्वानामुपकाराय सत्त्वे सर्वत्र चित्तस्य (य.उ. २३०) 750 सत्पात्रविनियोगेन (य.उ. ४४३) 1095 सत्पुरुषाणां मध्ये 180 सत्यमन्यन्मृषा यत्र 1020 सत्यकारोऽपितः स्वर्गसत्यासत्याप्युभयो 1016 सद्गन्धाय समुल्लसन्तु 1647 सदृष्टयः किमपि 699 सद्वद्यमप्रतिहतं 1425 स धर्मो यत्र नाधर्मः (य.उ. २९१) (आत्मा ४६) 876 स पुमानर्थवज्जन्मा 171 सप्ततिसहस्रयुक्तः 1646 सप्ततुङगतलभूमिराजिते 37 सप्तव्यसनसंत्यागी स भूभारः परं प्राणी (य.उ. २८५) 871 समग्रप्रतिमास्थान 964 समग्रव्यवहारेषु समधिगतदुरापज्योति 1247 समन्तभद्रस्य भस्मकाशनं समवसरणलक्ष्म्या 1249 समस्तसावद्यमपास्य 1281 समस्तसावधवियोगजातं 845 समस्तः पूजितः सङघः 193 समागमाः सापगमाः ( ) 150 समीहमानःस्वपरोपकारं 769 919 706 1291 435 Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -इलोकानुक्रमः 10 518 154 782 1639 850 444 324 844 548 349 659 ___629 समृगोरगसारङगं ( ) 1150 1150 संकल्प्यं कल्पवृक्षस्य (आत्मा. २२) 151 समे ऽपि यत्ने पुरुषाः ___ संकेताद्यं च नित्ये चेत् 481 समे ऽपि व्यापारे पुरुषयुगलस्य संख्यातं वाप्यसंख्यातं सम्मत्तणाणं रयणुज्ज 1242 संगे कापालिकात्रेयी- (य.उ सम्यक्त्वचारित्रगुणेन संज्वालनानविकषायसम्यक्त्वचारित्रयुगे 1640 संज्ञानलोचनमिदं सम्यक्त्वविज्ञानचरित्रम् 1644 'त्यज्य पूज्यं जननीजनादि सम्यक्त्वं घ्नन्ति (य. उ. ९२५) 1611 दिग्धे ऽपि परे लोके ( ) 89 सम्यक्सज्ञानचारित्रं संधानपानकफलं . 96g सम्यग्ज्ञानमतो ऽस्य 832 संधार्याः सपरिच्छदाः सम्यग्दर्शनविज्ञान1206 मंपदा संपदास्थानं 1322 सरघामुखनिर्यासः 883 संपद्यते च कश्चित् 589 सरसवचनभङगाः 1558 संप्रधार्य बहुधेति 897 सरसि बहुशस्तारा (हितो. ४.१०२) 707 संप्राप्य ये नरभवं सरागं शमसंवेगा 746 संबन्धो हि यथा भवन्नपि सर्गावस्थितिसंहार- (य.उ. ८३) संभोगाय बहिःशुद्धय (य.उ. ४६३) 1178 सर्वजनभोगयोग्यं 1041 संमुखीनो ऽग्रतः स्थायी 460 सर्वज्ञवीतरागेण 610 संयमभाजो जनजनित 523 सर्वज्ञो हृदये यस्य 206 संसारतोषनिचयप्रतिवीक्षणेन सर्वज्ञो हृदि वाचि 405 संसारसागरे घोरे सर्वत्र चास्ति न्यायः संस्निग्धायार्चनायोग्यद्रव्याणि 1226 संस्पर्शनं संश्रवणं 1256 सर्वदेशसमयेषु 1168 साकारे वा निराकारे (य.उ. ८२६)1476 सर्वपुरुषार्थसिद्धेः 423 साक्षादुच्छ्वसतीव सर्वम्लानिविदूरगः 1398 1645 सातिचारचरित्राश्च सर्वव्याध्यशुचिप्रकारभवनं 1566 साधनं द्वितयं तेषु 736 सर्वस्मिन्नप्यस्मिन् । पु.सि. ९९) 1012 सामिकेभ्यो भरतेन सर्व देशाच्च सामान्यात् साधवो जङगम तीर्थ सर्व शून्यं च मन्वानः साधवो दुष्षमाकाले सर्वा कल्याणमालेयं 94 साधुश्चारित्रहीनो ऽपि सर्वानर्थप्रशमनविधिः साधूपदेशतः सर्वः सर्वारम्भविजृम्भस्य (य.उ. ४६८) 1184 सामंतसीमंतगदंसणाणं 1233 सर्वे ऽप्यास्तिकवादिनः 62 सामायिकसंस्कारं (पु.सि. १५१) 1299 सर्वेषामेव दानानां 1422 सामायिकस्य मूलं 1269 सर्वे सर्वविदोऽध्यतीतजनने 1316 सामायिकं वहिरिव 1277 सल्लेखनायामपि च क्षमायां 1523 सामायिक श्रितानां (पु.सि. १५०) 1272 सव्वाई कम्माइं ( ) 1241 सामायिकानभिज्ञोऽपि 1290 सहजो ऽर्थगजीवस्य 662 सामायिकान्तर्गतभावभेदां 1167 संकल्पाद्दर्शनादिनः 1356 578 339 377 231 330 608 498 195 407 229 1587 197 Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -धर्मरत्नाकरः - 796 646 802 1572 363 155 715 सा मिथ्यापि न गीमिथ्या 1027 साम्राज्यं कथमप्यवाप्य (आत्मा.४०)1394 सावज्जजोगा वरमेण ( ) 1262 सा स्तूयते द्वितीया तु 924 साहूण मेगंतिय 1239 सिद्धानां भवभृन्मलैः सिद्धान्तार्णवपारगस्य सिंहो बली हरिणशूकर ( ) 588 सीतया रामचक्रिभ्यां सीदन्ति पश्यतां येषां 400 सीदन्तो यतयो यदपि 401 सीमन्तिनीनयनगोचरतां 1368 सुखं तदेव संभोगैः 1059 सुखोष्णभोज्यः शयनैः ___49 सुदतीसंगसासक्तं ( ) 811 सुदर्शनं स्वात्मविनिश्चयः 1638 सुदृगादिपरं पात्रं 403 सुभौमो ग्राहिताभ्देजे सुमनःप्रार्चनासिद्धय 1195 सुमेरुवन्निःप्रतिकम्पभावः 847 सुरेश्वरो दिवि सुरसूक्ष्मजन्तुनिवहश्च 1128 सूक्ष्मजीवबहुतात्र 888 सूक्ष्मान्तरितदूरार्थ 489 सूक्ष्मापि न खलु (पु.सि.४९) 950 सूक्ष्मेक्षिका तु यद्यत्र ( ) 582 सूक्ष्मो भगवान् धर्मः (पु.सि. ७९) 931 सूरिदेवसविधे सः 1301 सूरौ प्रवचनकुशले (य.उ. ९०२) 1544 सूर्या! ग्रहसंक्रमादिसमये 676 सेव्यन्ते गर्भवासे भट सौमनस्यं सदा कार्य (य.उ. ८३९) 1490 स्तौकैकेन्द्रियघातात् (पु.सि. ७७) 929 स्त्रीत्वपेयत्वसामान्यात् (य उ.३०३) 909 स्थानोपयोगात्साफल्यं 335 स्थावस्त्रसविघातिकर्मणः 1162 स्थावरेष्वपि न कामवृत्तयः ( ) 984 स्नपनं पूजनं स्तोत्रं (य.उ. ९१२) 1596 स्नानादोन् त्यजतः 1552 स्नानोलनमौनस्नेहं विहाय बन्धुषु (य.उ. ८९९) 1539 स्पर्शनात् किमपि दर्शनात् 967 स्पर्शरूपरसगन्धगीरितः स्पर्शो मेध्यभुजां ( ) 686 स्फटहस्तकपिण्याको 1103 स्यात्संरम्भसमारम्भारम्भेभ्यः 963 स्याहो न सनातनः 1098 स्याद्वात्रिंशत्सहस्रः 34 स्याद्वादकेतनस्योच्चैः स्रवत्स्वेदस्रवन्तीभिः 36 स्वक्षेत्रकालभावैः (पु. सि. ९२) 1005 स्वगुणैः श्लाध्यतां याति (य.उ.५९) 614 स्वजात्यैव विशुद्धानां (य.उ.४७६) 1190 स्वभावतः कस्यचिदेव 895 स्वभावदुर्गन्ध्यशु चि (य.उ. २७९) 864 स्वयमेव विगलितं (पु.सि. ७०) 880 स्वयं च सर्वं गृह्णन्ति 318 स्वरसेन निरुध्यन्ते 1623 स्वरूपसौस्थ्यं खलु 661 स्वरूपं रचनाशुद्धिः (य.उ. ८५०) 1500 स्वर्णादिकं बहुविधं स्वर्णानीवास्तसंख्यानि स्वनिःश्रेयससंभवं 115 स्वर्विषयभुक्तिभूर्य स्वस्यान्यस्य च कायः (य.उ. १७०) 778 स्वस्वस्य यस्तु षड्भागान् 140 स्वस्वादुचिद्रससरोमज्जनाय 1198 स्वस्वार्थग्रामदेशेभ्यः 1298 स्वं न स्तुयान्ना यसतः 1028 स्वात्मोपलम्भसुख 1369 स्वाभाविकाच्छम्भुहरिद्विषन्तः स्वामिधर्मसमुपासनस्थिती 1441 स्वामी समन्तभद्रः 554 स्वायत्तं कुरुते यतो ऽपि 112 स्वाहारतो यथाशक्ति 1327 स्वैर्भावैः परिणामिनः ' ' 655 103 133 630 179 714 Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - श्लोकानुक्रमः ४४१ 256 हरिणच्छीवग्गाओ( ) 1379 हरिततृणाङकुरचारिणि(पु.सि.१२१) 1085 हरिहरप्रमुखं ससुरासुरं हर्म्यकार्यमखिलं 966 हली घातितवान् पुत्रं 806 हव्यैरिव हुतप्रीतिः (य.उ.४०९) 1061 हस्तिनागनगरे सुयोधनः - 1049 हस्ते चिन्तामणिर्यस्य (य.उ.७५८) 764 हस्ते चिन्तामणिस्तस्य 1326 हासो ऽस्थिसंदर्शनं 1372 हास्यात् पितुश्चतुर्थे 767 हिरण्यकन्यापशुभूमिमुख्यैः 992 हिंसानृतस्तेयमथ हिंसापर्यायत्वात् (पु.सि ११९) 1083 । हिंसाब्रह्मचुराप्रायं 990 हिंसाया अविरमणं (पृ.सि. ४८) 949 हिंसायाः पर्यायो लोभः (पु.सि.१७२) 1415 हिंसायाः स्तेयस्य च (पु.सि.१०४) 1039 हिंसां प्रसानामपि 1382 हिंस्यन्ते तिलनाल्यां (पु.सि. १०८) 1054 हीनाष्टादशदोषतः हुच्छोषकासगलगण्ड हेतोरात्मस्वभावस्य 1312 हेतौ प्रमत्तयोगे (पु.सि. १००) 1032 हेमेष्टकया प्रतिमा 1104 हेयं पलं पयः पेयं (य.उ. ३०५) हेयादेयविचारणाविरहिता 1370 हेयादेयं न संवेत्ति 839 25 853 Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अच्युत - (र, स, स, ल, ग) 1134 २. वृत्तसूची अनुष्टुप् - ( अष्टाक्षरी चरण) 16, 36, 42, 44, 58, 59, 61, 64, 81, 88, 89, 94, 96, 98, 102, 106, 111, 113, 116, 118, 121, 131, 132, 134, 135, 136, 138, 139, 140, 145, 148, 150, 151, 155, 165, 168, 170, 171, 177, 183, 192, 193, 195, 197, 198, 199, 200, 201, 202, 204, 205 206, 207, 208, 213, 214, 216, 218, 223, 229, 230, 231, 232, 233, 234, 239, 240, 242, 243, 260, 265, 275, 276, 290, 291, 295, 296, 301, 302, 303, 304, 305, 306, 307, 310, 312, 313, 317, 318, 319, 335, 336, 339, 340, 341, 343, 344, 353, 359, 363, 365, 366, 367, 368, 369, 370, 372, 373, 374, 375, 376, 377, 378, 379, 380, 384, 387, 388, 391, 392, 393, 395, 400, 402 403 404, 406, 407, 408, 409, 410, 413, 414, 415, 416, 417, 418, 427, 431, 437, 445, 446, 447, 448, 449, 451, 452, 455, 458, 459, 460, 461, 462, 463, 464 467, 475, 476, 477, 478, 479, 480, 481, 482, 483, 484, 485, 486, 489, 491, 493, 494, 495, 496, 497,498, 499, 500, 501. 502, 503, 504, 505, 506, 534, 535, 544, 545, 574, 581, 582, 585, 587, 599, 600, 602, 608, 609, 60, 611, 612, 613, 614, 615, 616, 617, 618, 619, 622, 624, 625, 627, 628, 629, 630, 631, 632, 634, 635, 636, 644, 648, 649, 650, 651, 652, 656, 662, 677, 683, 685, 687, 688, 698, 700, 701, 703, 704, 706, 715, 716, 720, 721, 724, 725, 726, 728, 729, 730, 731, 732, 733, 735, 736, 737, 738, 739, 742, 743, 745, 746, 748, 749, 750, 751, 753, 754, 759, 762, 764, 765, 767, 768, 769, 770, 772, 773, 776, 777, 778, 779, 780, 781, 782, 783, 784, 786, 787, 788, 789, 790, 791, 797, 799, 800 805, 806, 808, 811, 814, 816 817, 818, 820, 825, 826, 828, 834, 838, 839, 841, 861, 862, 870, 871, 874, 875, 876, 878, 883, 885, 890, 891, 893, 896, 898, 899, 900, 901. 903, 904, 908, 909, 910, 911, 912, 913, 914, 915, 916, 917, 918, 919, 920, 924, 927, 932, 951, 962, 963, 964, 965, 970, 971, 975, 976, 977, 978, 979, 982, 985, 987, 990, 991, 994, 1003, 1018, 1019, 1020, 842, 844, 872, 873, 1013, 1014, 1025, 1027, Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -वृत्तसूची 1610, 1614, 1615, 1616, 1618, ____1619 1626, 1627, 1628, 1629, 1634, 1635, 1029, 1034 1044, 1046, 10477 1051, 1052, 1059, 1060, 1061, 1062, 1065, 1066, 1068, 1069, 1071, 1072, 1093, 1094, 1095. 1096, 1097, 1099, 1113, 1120. 1124, 1125, 1126, 1127, 1135, 1143,1144, 1151, 1157, 1160,1161, 1169, 1170, 1171, 1172, 1175, 1177, 1178, 1179, 1181, 1182, 1183, 1184, 1185, 1186, 1187, 1188 1189, 1190, 1191, 1192, 1193, 1194, 1195, 1196, 1197, 1198, 1199, 1200, 1204, 1205, 1206, 1207, 1208, 1209, 1210, 1211, 1212, 1213, 1214, 1215, 1216, 1217, 1219, 1220, 1221, 1222, 1224, 1225, 1226, 1227, 1228, 1229, 1230, 1244, 1246, 1250, 1254, 1265, 1267, 1283, 1290, 1297, 1298, 1308, 1310, 1312,, 1313, 1314, 1321, 1322, 1323, 1325, 1326, 1327, 1331, 1332, 1345, 1351, 1353, 1354, 1356, 1362, 1381, 1403, 1404, 1406, 1407, 1408, 1409, 1410, 1423, 1425, 1433, 1434, 1435, 1437 1438, 1439, 1440, 1443, 1445, 1448, 1449, 1450, 1451, 1452, 1453, 1454, 1455, 1456, 1457, 1458, 149, 1460, 1461, 1463, 1467, 1468, 1470, 1472, 1476, 1477, 1478, 1479, 1480, 1484 1487, 1488, 1490, 1491, 1492, 1493, 1498, 1500, 1501, 1503, 1511, 1515, 1531, 1546, 1551, 1553, 1591, 1597, 1598, 1599, 1600, 1601, 1602, 1603, 1604, 1605, 1606, 1607, 1608, 1609 आर्या- (मात्रा-१२-१८; १२-१५) 9, 71, 74, 76, 87, 100, 162, 179, 180, 184, 190, 191, 326, 327, 381, 382, 383, 385, 386, 422, 423, 424, 433, 434, 439, 450, 453, 454, 468, 471, 490, 507, 508, 509,510, 511, 512, 513, 514, 516,517, 522, (?) 523, 524, 525, 526, 527, 528,529, (?) 531, 532, 536, 537, 541, 542, 549, 550, 551, 553, 554, 555, 556, 558, 559, 560, 586, 589, 591, 592, 595, 601, 607, 653, 654, 660 663, 671, 690, 691, 694, 695, 717, 718, 719, 723, 727, 734, 740, 744, 752, 757, 774, 795, 798, 813, 823, 831, 833, 858, 860, 866, 867, 879, 880, 881, 886, 905, 906, 925, 929, 934, 936, 939,942, 943,944, 946,947,948, 949, 952,953,956, 957,958,960, 961, 997, 1001, 1002, 1005, 1006, 1007, 1008, 1009, 1010, 1012, 1016, 1022 1031, 1032, 1038, 1039, 1041, 1042, 1043, 1048, 1053, 1054, 1067, 1074, 1075, 1076, 1077, 1078, 1079, 1080, 1082, 1083, 1084, 1085, 1086, 1087, 1088, 1089, 1090, 1091, 1092, 1101, 1104, 1108, 1114, 1115, 1116, 1117, 1118, 1119, 1123, 1130, 1131, 1132, 1136, 1138, 1139, 1141, 1119, 1152, 1154, 1155, 1163, 1223, 1245, Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -धर्मरत्नाकरः - 1268, 1270, 1274, 1275, 1277, 1278, 1280, 1284, 1289, 1299, 1300, 1303, 1304, 1305, 1306, 1307, 1311, 1342, 1343, 1344, 1346, 1347, 1348, 1349, 1350, 1417, 1418, 1419, 1421, 1505, 1521, 1533, 1534, 1535, 1537, 1538, 1539, 1540, 1544, 1547, 1550, 1651. इन्द्रवज्रा-(त, त, ज, ग, ग) 4, 137, 160, 203, 221, 238, 263, 272, 277, 281, 282, 283, 284, 299, 314, 315, 316, 321, 322, 323, 324, 328, 329, 330, 338, 355, 389, 552, 569, 580, 761, 794, 1105, 1122, 1218, 1248, 1256, 1262, 1272, 1317, 1464, 1481, 1499, 1520, 1525, 1528, 1595,, 1639, 1643, 1652, इन्द्रवंशा - (त, त, ज, र) 107, 130, 259. उपजाति - (इन्द्रवज्रा+ उपेन्द्रवज्रा) 13, 26, 33, 43, 194, 257, 288, 293, 297, 309, 311, 325, 435, 538, 572, 576, 596, 633, 642, 713, 714, 785, 846 847, 848, 849, 850, 851, 852, 853, 854, 355, 892, 894, 895, 921, 922, 985, 989, 992, 993, 995, 1000, 1004, 1015, 1024, 1028, 1037, 1107, 1137, 1158, 1164, 1167, 1201, 1202, 1203, 1231, 1232, 1233, 1237, 1238, 1239, 1240, 1241, 1242, 1243, 1251, 1255,1257, 1258, 1259, 1260, 1261, 1263, 1264. 1271, 1281, 1282, 1315, 1320, 1329, 1336, 1353, 1360, 1361, 1365, 1367, 1372, 1373, 1382, 1390, 1392, 1396, 1401, 1402, 1416, 1420, 1421, 1424, 1432, 1441, 1442, 1462, 1465, 1466, 1471, 1473, 1475, 1485, 1495, 1497, 1514, 1523, 1524, 1526, 1527, 1529, 1552, 1570, 1592, 1593, 1594, 1611, 1612, 1631, 1638, 1640, 1641, 1642, 1645, 1647. उपेन्द्रवज्रा- (ज, त, ज, ग, ग) 3, 10, 49, 53,, 128, 129, 146, 583, 824, 837, 845, 864, 1045, 1057, 1121, 1146, 1173, 1234, 1235, 1236, 1273, 1339, 1391, 1436, 1522. कुमितलतावेल्लिता-म, त, न, य, य,य) 278. गीति:- (१२-१८; १२-१८ मात्रा) 432, 515, 887, 926, 928, 930, 931, 933, 935, 937, 938, 940, 941, 945, 950, 954, 955, 959, 1011, 1033, 1040, 1103, 1110, 1276, 1279, 1292, 1302, 1341, 1379, 1415, 1532, 1536, 1541, 1542, 1543, 1649. द्रुतविलम्बित (न, भ, भ, र) | 209, 227, 228, 256, 521, 763, 1288. 1324, 1519. पृथ्वी -(ज,स, ज, स, य, ल, ग) 175, 264, 268, 285, 438, 684, 1111, 1386, 1482, 1508, 1545, 1557, 1559. प्रमाणिका-(ज, र, ल, ग) 274,889. भुजङ्गप्रयात -(य, य, य, य) 1174. Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मन्दाक्रान्ता - ( म, भ, न त, त, ग, ग ) 39, 51, 57, 78, 82, 85, 147, 153, 280, 286, 289, 298, 308, 320, 390, 420, 436, 568, 626, 680, 722, 868, 996, 1030, 1063, 1142, 1253, 1294, 1334, 1368, 1383, 1385, 1389, 1474, 1504, 1562, 1565, 15 68, 1571, 1576, 1581, 1583, 1586, 1590, 1632, मालिनी (न, न, म, प य ) - -वृत्तसूची 68, 127, 254, 262, 269, 440, 441, 573, 664, 708, 584, 981, 1150, 1247, 1249, 15 61. बोद्धता (न.र. ल. ग 37, 79, 470, 474, 546, 547, 565, 566, 577, 646, 678, 679, 681, 682, 692, 693, 696, 697, 755, 758, 809, 815, 819, 829, 830, 840, 843, 869, 982, 888, 897, 902, 966, 967, 968, 073, 984, 988, 998, 1049, 1050, 1058, 1070, 1128, 1133, 1162, 1168, 1180, 1301, 1328, 1330, 1355, 1376, 1411, 1444, 1489, 1494, 1558, 1620, 1521, 1623, 1633. रुचिरा (ज, भ, स, ज, ग) 103, 1295, बसन्ततिलका (त. भ, ज, ज. ग. ग 1, 2, 5, 6, 24, 25, 27, 31, 35, 46, 47, 54, 55, 63, 73, 86, 99, 101, 117, 122, 123, 124, 133, 154, 157, 159, 161, 167, 172, 176, 178, 182, 186, 187, 188, 212, 215, 217, 219, 220. 222, 245, 261, 287, 294, 345, 346, 347, 348, 349, 350, 354, - 364, 399, 425, 426, 428, 413, 444, 472, 487, 492, 539, 557, 561, 575, 578, 584, 588, 590,, 593, 594, 597, 603, 606, 621, 623, 637, 640, 641, 643, 645, 657, 667, 673, 674, 675, 699, 702, 705, 709, 710, 766, 771, 803, 827, 859, 907, 969, 974, 983, 1017, 1055, 1081, 1129, 1147, 1148, 1153, 1156, 1159, 1165, 1269, 1285, 1286, 1319, 1333, 1340, 1352, 1357, 1359, 1363, 1364, 1366, 1369, 1374, 1384, 1397, 1399, 1400, 1405, 1422, 1427, 1428, 1429, 1430, 1431, 1446, 1447, 1469, 1486, 1502, 1506, 1509, 1510, 1513, 1516, 1517, 1530, 1560, 1564, 1566,1567, 1580, 1585, 1596, 1613, 1622, 1630, 1636, 1637, 1644, 1646, 1653. वंशस्थविल - (ज, त, ज, र) 40, 67, 75, 105, 235, 236. 456, 570, 571, 605, 658, 665, 666, 66, 836, 972, 1056, 1291, 1296, 1309, 1395, 1496, विद्युन्माला ( म, म, ग, ग) 210 - वैश्वदेवी ( म, म यय) 253, 397, 398, शार्दूलविक्रीडित (म.स, ज,स, त, त, ग) 7, 8, 11, 14, 15, 17, 18, 23, 28, 29, 32, 38, 41, 48, 50, 52, 56, 62, 66, 83, 90, 91, 95, 108, 110, 112, 115, 119, 120, 125, 126, 144, 149, 152, 156, 158, 163, 166, 173, 181, 185, 189, જાણ Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४४० -धर्मरत्नाकरः 241, 244, 247, 248, 249, 250, 251, 255, 258, 270, 29: 337, 342, 356, 358, 360, 394, 401, 405, 419, 465, 466 469, 473, 488, 519, 520, 530, 533, 540, 348, 562, 563, 564, 568, 579, 604, 620, 638, 639, 647, 655, 659, 676, 686, 689, 711, 747, 756, 760, 792, 793, 796, 801, 802, 804, 810, 812, 821, 832, 835, 865, 877, 923, 1021, 1036, 1064, 1073, 1098, 1100, 1102, 1106, 1109, 1145, 1166; 1252, 1266, 1293, 1316, 1335; 1338, 1370, 1371, 1375, 1380, 1388, 1393, 1394, 1398, 1483, 1512, 1548, 1549, 1554, 1555, 1556, 1569, 1572, 1575, 1577, 1579, 1584, 1587, 1588, 1589, 1624, 1625, 1648, 1650, 1654, 362, 411, 412, 421, 429, 598, 672,857, 863, 1026, 1337. शिखरिणी- (य, म, न, स, भ, ल, ग) ____70, 72, 97, 141, 164 174, 267, 300, 396, 518, 822, 980, 1035, 1287, 1318, 1378, 1387, 1507, 1563, 1573, 1574, स्रग्धरा- (म, र, भ, न, य, य, य,) ___19, 21, 22, 30, 34, 84, 109, 114, 169, 211, 224, 225, 246, 266, 442, 712, 775, 1582, 1656. स्रग्विणी- (र, र, र, र) 807. 1655. स्वागता- (र, न, भ, ग, ग) ___60, 93, 104, 226, 543, 669, 670, 856, 999, 1023, 1176. हरिणी- (न, स, म, र, स, ल, ग) 12, 69, 77, 252, 271, 279, 457, 707, 741, 1112, 1377, 1518, 1578. शालिनी - (म, त, त, ग, ग) 45, 65, 80, 92, 196, 273, 331, 332, 333, 351, 352, 357, 361, Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३. विशेषनामसूची २३ १३० १२१९ १३१७ ७६७ ५४७, १३२० १२२१ १२१९ गुप्त गुह गोवर्धन गौरी चक्रलाञ्छन चक्रिन् चण्ड चन्द्रप्रभ चन्द्रमति ४५१ चेलना अकलकदेव अच्युत अजिता अनन्त अनन्तमती अनामिका अपराजित अपराजिता अभव्यसेन अमिततेज अवन्ति अष्टापदाद्रि अंजन (चौर) आदिराजतनुज इक्ष्वाकु उज्जयिनी उविला औदायन कडारपिङग कपर्दिन कपालिन् कपिल कमलश्री कर्ण काम काव्य कुलभूषण २७ ७१५ ३२, ३२९, ३६३ ९१७ ५९७ ७१३ ३६२, ८१०, ८१२ ३६४ १२२० १२२१ १३०, ७२२ ६०४, ९२३, १४०० १२१९ ११०४ ९१७ ३२९ ७६२ ७५५ REEEEEEEEEF=5gYS ZEEEEEEEEEEEE ३५७ ८२५ ७९१ १०६८ ४४ जटायु जम्भा जयन्त जयमुनि जयसेन जया जिनदास जिनेश्वर ज्येष्ठा तारेश दण्डकी दण्डिकि दिवाकीर्ति देशभूषण द्रुहिण द्वारवती धन (सार्थवाह) धनश्री ६२१ १३२२ ११०३ ८१० १०३५ ३६४ १०९ १२६ ६१५ ३५८ कुलाहार्य धनसेन ध ३१४ ४५२, १३१७ ७६२ १०९, १०५० ५८४ ११३ १३५ धर्मप्रिय कैलास क्षेम (मन्त्री) गया गाण्डीविन गिरिसुता गुणभद्र १२६ धूर्तिल ८६२ २३ २२४ नन्दिषण नन्दीश्वर ३६० १५६ Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४५० नरवाहन नाभिजात नाभेयादि पद्मनाभ पार्थ पिण्याक पुष्पदन्त पुष्पपुर पूर्तिक पूषा प्रत्युपेन्द्र फणिरा बक बलि बाहुबल बाहुबलीश्वर भरत भारत मणिमालिन् मदन मधु मनोभव मरीचि मरुत् मर्त्यनाथ महाबल महेरक माण्डव्य माधव मान्धाता मारुत मिथिलापद्मक मोहा यशोधर यशोधरमाता रति रवि राजगुप्त - धर्मरत्नाकरः ५४६ ३०८ ३५६ ५९७ ३२ ११०३ ८११ ८८५ ८२५ १२६ ७६८ १२१८ ८६३ १८३, ८२२ ११०४ ३२ ३२, ३१४, ३२९, ३३०, ८२४, ११०३ १३५ ११०४ २५६ १४४ २३ ७२१ १०० ३१० ८१० ५८४, ५८५ ८६५, ८८४ ७७० १०९ १०९ १२९० १२२० ७१३ ११३ २३, २७ १०९, १३० १३१९ - राम रावण रुक्मिणी रेवती लक्ष्मी लक्ष्मीश वज्रकुमार वज्रजङघ वज्रायुध वर्धमान वसु वाचक मुख्य वामन वारिधर्म वारिषेण विजय विजया विदेह विष्णु वैजयन्त वैशाख व्यन्तरी शिवपुरी श्री श्रीचक्रवर्तिन श्रीदत्ता श्रीधर्म श्रीमान् श्रीविजय श्रीपेण श्रेणिक श्रेयान् श्रेयांस सघण्ट विश्वसेन सत्यभूत सनत्कुमार समन्तभद्र सरस्वती सर्वज्ञ ३६३, ७७० ३२, ८२४ ३५९ ३६१, ७५५, ८०० २३ ८ ८२५ १४४ ७६० १ १०३५ ४३३ ८२२ १०५० ८११, १३६२ १२२१ १२१९ १३१८ ३२, ८२२ १२२१ ८१२ ८१२ १५९ २७ १४४ ७९२, १३२१ ५८४ ३५८ ७६९ ८२७ ७५५ ५४७, १३२० १४४ ११३ १०४९ ८२४ ५५४, १२९१ २ ५३४ Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सहदेव संखिका संघश्री संपदा संभिन्नमति सात्यकि सीता सुगुप्त सुदती सुभीम सुयोधन सुव्रता सूरिदेव सूर्य - विशेषनामसूची ११२६ १३१९ ७२१ १३२२ ८१० ८२१ ३६३ ३६३ ८११ ७१५. १२८९ १०४९ ७९२ ५७७ ८०१ सोम सोमा स्तम्भा स्तम्भिनी स्थाणु स्फट हस्तक स्वयंप्रभ स्वयं बुद्ध हर हरि हलभृत् हलन् हस्तिनाग हास्तिनपुर १२१८ ११५९ १२२० १२२० ૪૪ ११०३ १५६ ८१० २३, २५६ २५६ ८ ८०६ १०४९ ८२२ ४५१ Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४. पारिभाषिकादिशब्दसूची अकल्प्य ३८५, १४३३ अङगप्रविष्ट १५८९ अच्युत (स्वर्ग) ७७० अतीचार-अहिंसा ९९७, अस्तेय १०४८ - ब्रह्मचर्य १०६५, प्रथमशील ११३६, द्वितीयशील ११४१, तृतीयशील ११५५ अनङगज गण १०६६ अनर्थदण्ड ११४६ अनाहार १३०८ अनुकम्पा ७५० अनुप्रेक्षा १५५० अनुयोग ५५३ अनुपवास १३०८ अनृत १००४,१०१३ अनेकान्त ४९१, ५०९ अन्तराय २९०, २९२ अन्धोविशुद्धि १४११ अपौरुषेयता ४८२ अप्रिय अब्रह्म १०५३ FF अभयशङकित २७ अर्थापत्ति ४८० अलुब्धता १४२९ अवगम ३०८ अशङकित अशुभकर्म ९९० अष्टमूलगुण ९१८ असंयम १५२१ अस्तेय १०३७ FF आगम १५०० आचाम्लवर्धन १३१९ आज्ञा ७५२ वात्मवान १५८८ आरम्भ ५९३,९६३ आरात्रिक आवरण आश्चर्य (पञ्च) आश्रम आस्तिक्य आस्रव आहार (विविध) आहारदोष आह्वानन उच्चासन उच्चःस्थान उदुम्बर उपचार (नवविध) उपवास उपवासन कदलीघात करुणा कर्मचेष्टा कर्मन् कल्प कल्प्य कल्याण कल्याणराज कषाय काङक्षणा कायक्लेश कायशुद्धि कारुण्य कुदर्शन कुशील कूटनित्य क्षमा शान्ति सायिक क्षायोपशमिक १२५० १०२४ १४४, ३६३ ११९ ७५१, १४२४ ६५२, १५८० १२०, १२९८ १४३४ FF १२४२ १४०२ १४०४ ८८६ १४०२ १२९८ १३०७ १५४१ ४२४ ५१९ ९९० F, १५९८ ७६७, ७७० ३८५ १३१८ १३१९ ८५०, १६१० २८ १४१० ९७७ ७१३ ४०७ ५०५ १४३० ८०१ Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - पारिभाषिकादिशब्दसूची - ४५३ गहित चतुर्वर्ग चाटूक्ति चैत्य १६०८ ३२८ १७२ FF मण ८७ दोष ८३ १००९ व्यस्तव ३४५ गुणव्रत ११३०, ११३७, ११४७, ११६३ . द्रव्यानुयोग १६०३ गुणस्थान द्वादशाङगिन् २२४ गही १६३० द्विपातक ११९ धर्म ८१८ धर्मकथा १५९० चान्द्रायण १३१९ धर्मचक्रवाल १३२१ चिन्तामणि धर्मशास्त्र ५५१ धारण चैत्यभवन ध्यान (द्वादश) ११०९, १५८६ चौर्य १०३७ नन्दीश्वर छेदोपस्थापना ८५६ नयचक्र ९५९ जिनमन्दिर १५६ निक्षेप १४७५-७७ जिनार्चा नियम १३५४, १६२६ जीवभेद ८८ निःशङका ७६२ जैनमत निःशङकित ज्ञान ४२४, ८३४ FE, ८४१-४२ निर्जरण ज्ञानप्रतिबन्धन निर्जरा १५८२ १४९७ FF नैगम ३५७ तत्त्वचिन्तन नैर्ग्रन्थ्य तपस् १३१४ FE,१३२७,१३३०,१६०६ पञ्चगव्य ९१२ तीर्थकृन्नामकर्म ३०२ पञ्चमी (व्रत) १३२२ तुष्टि १४२६ पञ्चास्तिकाय २५० त्यागी १३८-४१ पदार्थ त्रयात्मक परमषि १२५५ त्रिगुप्त १३८७ परिग्रह १०७१, १०८०, १३९४ FF दातृगुण १४१२, १४२४ परीषह ५७२, १५५० दातृसत्त्व १४३२ परीषहजय १५५१-७२ दान (चतुर्विध) ६०, २९९, १४७८-८१ पर्व १३१२ दिग्विरति २१२, १४१४ दुष्षमाकाल ४०७ पादपूजा १४०५ देवमूढ ६७६ पापत्रयी १५७७ देवार्चनाविधि ११९२ पारणा देशचारित्र पुद्गल ६५५ देशव्रत ११४३ पुरुषार्थसिद्धयुपाय ८१९ ज्ञानी ८३ ४९५ पात्र ११८ ६०७ दृग्दोष पुलाक Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४५४ पूजा प्रणव प्रणाम प्रतिग्रह प्रतिमा प्रत्यभिज्ञा प्रमत्त प्रमोद कुश बन्ध बालपण्डित बोध बोधदुर्लभता प्रशम प्रातिहार्य प्रायश्चित्त प्रेष्यप्रयोग प्रोज्झनीय प्रोषध ( व्रत ) १२९५FF, १३३८-३९, १३६२ ४०७, ८१९ १६३७ १५४८ ८३४ FF १५८४ १०६३ १०५३ FF ८१७, १४२७ २३० ४७९ १६३१ ब्रह्म ब्रह्मचर्य भक्ति भावचारित्र भ्रान्ति भिक्षा मधु मधुकरवृत्ति मण्डल मनः शुद्धि मन्त्रराज महाव्रत महोपवास माध्यस्थ्य मायाबीज मिथ्यात्व - मुद्रा मुनि धर्मरत्नाकरः - मूर्च्छा मूलव्रत मृत्यु मैत्री मैथुन यज्ञ यम १४०६ १२१९ १४०७ १४०२ ९१८ ४७९ ९२७ ९७६ ७४८ १२४९ ९८७ ११४१ ८९७ ८८३ १४१६ १२२४ १४०८ १२२५ ८५३, ११०७ १३०९ ९७७ १२०६ ७२१, १०८८ १२६६ १४७३ रजनीप्रतिमा रत्नत्रय रात्रिभुक्ति रोहिणी ( व्रत ) लिङ्गी लोकमूढ लोकायत वचः शुद्धि वन्दना वाणी वात्सल्य विघ्न विचिकित्सा विज्ञान विद्यानुवाद विनीति विसर्जन वीतरागदर्शन व्यावृति व्रतविधि शङका शक्ति शिवपद शील १०७४ १६२७ १५४२ ९७५ १०५३ FF शून्य श्रद्धा श्रद्धान श्राद्ध श्रीमन्त्रराज ४८५ १३५३, १६२६ १३६२ ७१४, १५७७, १६३५, १११४ १३२०, १३२२ २०० ६७९ वेदक ७३३ वैयावृत्त्य ३५९, ५६७, ५९८, १३३४ वैराग्य १६२६ ८१६ ७९ ६९२ १४३१ ५६ ११२९ ४९९ १४२५ २२५ ८७७ १२४५ ५२२ १४०९ ३९३, १२७८ १०१६ ८१४ १३५५ ६९४ १४२८ १२६८ ८१५ १२५४ ७४६ Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -पारिभाषिकादिशब्दसूची ४५५ संकेत संघ ४८१ १८४FP १६०७ संयम संरम्भ २२५ श्रुतसागर (व्रत) १३२० षट्कर्म १५९५ षक्रिया ११९, १५९६ षोडशकारण सचित्तत्याग १३४० FF सत्कृति सत्य १००४, १०१९ सत्यविघातक १०२५ सप्तव्यसन ९१९ सप्ततत्त्वी समयमूढ ६७७ समवसरण समाधि १५४६ समारम्भ सम्यक्त्व २७८, ७२३ FF, ८३१ सम्यग्ज्ञान सम्यग्दर्शन ७५२ सरागदर्शन ७४६ सर्वार्थसिद्धि सल्लेखना१५१७ FF,१५३१-३६,१५९० १५३१-३६.१५९० सल्लेखनाहानि १५४७ १७४ संवृति १५८१ संवेग २२५, ७४९ साधुपूजा १८२ सामायिक ८४९, ११६७ FE, १२७०, १२७५ FF सावध १०१० सूत्रयोजनानियम स्त्रीरति १३७१ FF स्नान (पञ्चविध) १९८१ स्याद्वाद १५५ स्वाध्याय २२०, १५९९ स्वाहा १२०४FF २२५ FE, ९४४ FF हिसातिचार ९९७ हिंसाफल ह्रींकार १२०९ ८३८ हिंसा ५५ Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५. व्याख्यायुक्तनामसूची ७११ ८७ ८७ १६०२ अगृहीत मिथ्यात्व अचर अनायतन अनाहार अनुकम्पा अनवास १३०८ ७५० १३०८ १०२२ १४११ अनृत अन्धोविशुद्धि अन्यदृष्टिप्रशंसा अम्मदृष्टिसंस्तव अप्रियवचन अभयशडिकत अर्हादि गुण अलुब्धता अविचिकित्सक अशङिकत असत्यवचनभेद आगन्तुक रोग आत्मवद्गुण आस्तिक्य उच्चैःस्थान उपवास ऊनोदरादि तप ऐकान्तिक मिथ्यात्व औत्सगिकी निवृत्ति करणानुयोग काउक्षा कामगण कायशुद्धि कारुण्य क्षमा क्षुदादिपरीषहजय गर्हित वचन गुरूपास्ति गृहस्थ ग्राहितमिथ्यात्व ६९७ १०११ ७५८ १५२२-२५ १४२९ ७९३ ७५९ १००५-०८ १४८८ १५९० ७५१, १४२४ १४०४ १२९८, १३०८ १३२७-३७ ७०३-४ ९२८ १६०१ चर चरणानुयोग चाटूक्ति ८१८ जीवादि विचार ६४६-६४ तत्त्वचिन्तन १६२६ तत्त्वज्ञानप्रतिवन्धक दोष १५९१ तप १६०५-६ तामस दान १४८० तुष्टि . १४२६ त्यागी १३८-४१ दातृगुण १४१२-२३ दातृशक्ति १४३१ देवमूढता ६७३-७५ देवसेवा १५९६ द्रव्यनिक्षेप १४७७ द्रव्यानुयोग १६०३ धर्म नामनिक्षेप १४७५ नियम १३५३, १६२६ निःकाडिक्षत ७६३ निःशङिकत ७५७ परमागम पात्र १४१४, १४४८-४९ पादोदक १४०५ पूजा १४०६ प्रणाम १४०७ प्रणामप्रकार १४६९ प्रतिग्रह १४०३ प्रथमानुयोग १६०० प्रमत्त जन्तु ९२७ प्रमोद ९७६ प्रशम ७४८ प्राचीन उपवास १३१० प्रायश्चित्त ९८७ बालपण्डित १५४८ बाह्य तप १३१४-१५ १४१० ९७७ १४३० १५५१-७२ १००९ १५९७ १६३० ७१२ Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - व्याख्यायुक्तनामसूची ४५७ ७०९ ११०७-८ ६९२ १४२५ १३१० ८१९ १०१९ १४३२ ६७६-७७ ब्रह्मचारी ब्रह्मवित् भक्ति भावनिक्षेप भिक्षक मनःशुद्धि महोपवास माध्यस्थ्य मूढमिथ्यात्व मैत्री यम राजस दान लोकमूढता वचनभेद वचनशुद्धि वन्दना वात्सल्य विघ्नसप्तक विचिकित्सक विचिकित्सा विनीति विज्ञान वैनयिक मिथ्यात्व वैराग्य व्यावृति १६३० १३७८ ८१७, १४२७ १४७७ १६३० १४०८ १३०९ ६९५, ९७७ ७०८ ९७५ १३५३, १६२६ १४७९ ६७८-७९ १०१३, १०२० १४०९ १२७८ ८१४ १३५५ ७९४ ६९४ ८१५ १४२८ ७१० १६२६ ८१६ व्युद्ग्राहित मिथ्यात्व व्रत शङका श्रद्धा सकल उपवास सत्कृति सत्यवचनभेद सत्त्वगुण समयमूढता समिति पालन सम्यक्-आदि चारित्र सम्यग्दर्शन सम्यग्दर्शनदोष सम्यग्दर्शनभेद सम्यग्ज्ञान सहज रोग संयम संवेग सात्त्विक दान सामायिक सावध वचन सांशयिक मिथ्यात्व स्थापनानिक्षेप स्थू लाहिंसा स्वाध्याय ८४६-५४ ६७२, ८३०-३२ ७०० ७५२ ८३८ १४८८ १६०७ ७४९ १४७८ १२।१० १०१० ७०५-६ १४७६ ९२६ १५९९ Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६. शुद्धिपत्रम् पृष्ठम् पक्तिः अशुद्धम् शुद्धम् गति गति दना सर्जितं हिंसालफ पनद्धास्थिक्वं निरुद्यधो मात्मरयो मादशेदं दक्वत्यं मप्येक्वं स्यादङक्वं नास्तिक्वैश्च इवासं १३१ १४५ १५१ दोना स्फूर्जितम् हिंसाफल पनद्धास्थि निरुद्यमो मात्मभरयो मादृशेदं दकृत्यं मप्येक स्यादङकं नास्तिकैश्च श्वासं वध पादादिका नघम् भवं आदतिया अष्टमूल सम्यक्त्वमयो धर्ममहिंसा कृच्छ्रेण सामान्येन १७१ १७५ बध पाददिका नघमू भव १८३ २०८ २०९ २११ २३५ २३६ २३७ २४० २५६ २६९ आदृतिव्याव अष्टसूल सम्क्त्वमयो धर्मसहिंसा कृच्छ्रेण सामान्ये न सुतेन रसैकपत्री मवलम्ब्यमू सुतेव २९८ रसैकपात्री ३२० मवलम्ब्यम् Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - धर्मरत्नाकरः - पृष्ठ पङक्ति शुद्धम् ३२७ ३३१ ३५० ३५३ ३५४ अशुद्धम् स्यार्थ स्याधे विधि विधि दोषेपुभि दोषेषुभि शुद्धि शुद्धि स-चित्तादि -सचित्तादि शासनवर्थना शासनवर्धना •रिवमन्यते ___°रिव मन्यते द्यत्नवनेवम् बनवानेवम् सुरकर्म समूह सुरकर्मसमूह चिन्तामणिप्रभृतयः श्लोक क्रमाक ५ ३६१ ३८५ ४१५ ४२८ Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्री. स्व. ब्र. जीवराज गौतमचंद दोशी द्वारा संस्थापित जैन संस्कृति संरक्षक संघ ( जीवराज जैन ग्रंथमाला) फलटण गल्ली, सोलापूर २. ( हिन्दी विभाग ) 2 Jainism in South India and कीमत रुपये Some Jaina Epigraphs 16 3 Jainism in Rajasthan 11 4 Ethical doctrins in Jainism 12 5 Jain View of Life 6 १ तिलोयपण्णत्ति भाग १ ( अप्राप्य ) १६ २ पाण्डवपुराण (अप्राप्य ) १२ ३ प्राकृतशब्दानुशासन १० ४ सिद्धांतसारसंग्रह (द्वि. संस्करण) १२ १६ ६ ८ ५ जम्बूदीपण संग्रह ६ कुन्दकुन्दप्राभृतसंग्रह ७ भट्टारकसंप्रदाय ८ पंचविंशति ९ आत्मानुशासन (द्वि. संस्करण) ७ १२ १० गणितसारसंग्रह ११ लोकविभाग १२ पुण्यात्रवकथाकोष १३ विश्वतत्त्वप्रकाश १४ तीर्थंवंदनसंग्रह १० १५ प्रमाप्रमेय १६ पार्श्वभ्युदय १७ चंद्रप्रभचरितम् १० १० १२ ५ १० १६ १८ धवल - षट्खण्डागम भाग १ १६ ( English Publications ) 1 Yaśastilaka and Indian Culture (Cloth Binding) 16 25 ( कन्नड विभाग ) १ रत्नकरण्ड श्रावकाचार २ जैनधर्म ३ भारतीयसंस्कृतिगे जैनधर्मद ७ पांडवकथा ८ अंतिम उपदेश ९ रत्नाची पारख १५ ५ ( मराठी विभाग ) १ रत्नकरण्ड श्रावकाचार १२ २ महामानव सुदर्शन १-२५ ३ भ. कुन्दकुन्दांचे रत्नत्रय १-५० ४ आर्यादर्शभक्ति १ ५ नित्यनैमित्तिक जैनाचार १-५० ६ जीवन्धर १-७५ २ ०-४० ०-६० १० सम्यक्त्वकौमुदी कथा १-७५ ११ भ. नेमिनाथ चरित्र १ १२ भ. ऋषभदेव १-२५ ४ १३ जसोधर राम १४ जिनसागराची समग्र कविता ४ १२ Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -जीवराज जैन ग्रंथमाला १५ . १५ जीवन्धर पुराण २७ भारतीय संस्कृ. जैनधर्माची १६ धर्मामृत देणगी १७ परमहंस कथा २८ स्वयंभू स्तोत्र २-५० १८ चक्रवर्ती सुभौम १-२५ २९. सती चेलना १९ जैनधर्म ३० पराक्रमी बरांग १-२५ २० श्रेणिक चरित्र ३१ सद्बोध दृष्टांत भाग ११-२५ २१ भ. पार्श्वनाथ व ३२ प्राचीन कथा १-५० भ. महावीर १ ३३ पद्युम्न चरित्र ६ ३४ इष्टोपदेश २२ पवनपुत्र हनुमान ३५ सद्बोध दृष्टांत भाग २२ २३ श्रायशावर चारत १२५ ३६ अनन्तव्रतपूजा ०-७५ २४ कुमार प्रीतिकर ०-७५ ३७ दशलक्षणधर्म २-५० २५ भारतीय जैन सम्राट ०-७५ ३८ श्रेयोमार्ग २६ तत्त्वार्थसूत्र ३ ३९ समाधिशतक ४० षोडश कारण भावना २-५० आगामी प्रकाशन- ज्ञानार्णव, धवल षट्खंडागम भाग २, धर्मपरीक्षा, रइधू ग्रन्थावली, सम्मइजिण चरिउ, शीघ्र प्रकाशित हो रहे हैं। धवल शास्त्राकार भाग ८ से १२ प्राप्य – रु. १२ । धवल ग्रन्थाकार भाग १० से १६ प्राप्य रु. १२ नबीन ग्रंथ प्रकाशन २३ वर्धमान चरित्र २४ धर्मरत्नाकर रु. १२-०० रु. २०-०० Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्री जीवराज जैन ग्रंथमाला सोलापूर प्रकाशित-ग्रंथ (हिन्दी विभाग) संपादक-डॉ. ए. एन्. उपाध्ये - स्व. डॉ. हीरालाल जैन १ तिलोयपण्णत्ती भाग १- (Chapters १ से ४) यतिवृषभाचार्य कृत-जैन भूगोल विषयक प्राचीन प्राकृत ग्रंथ-हिन्दी अनुवादक-पं. बालचंद्रशास्त्री-संपादक डॉ. आ. ने. उपाध्ये, स्व. डॉ. हीरालाल जैन. क्राऊन १/८, पृष्ठ संख्या ६ + ३८ + ५३२. प्रथम संस्करण इ. सन १९४३. मूल्य १२ रु. द्वितीय संस्करण इ. सन. १९५६ मूल्य रु. १६. तिलोयपण्णत्ती भाग २ - (Chapters ५ से ९) उत्तरार्ध विस्तृत इंग्लिश तथा हिन्दी प्रस्तावना सहित-गाथा सूची तथा अनेक तालिकाओं सहित. (तालिकाओं में उल्लिखित ग्रंथभौगोलिक संज्ञाएं, विशेषनाम, पारिभाषिक शब्द, शलाकापुरुष सूची, देव तथा स्वर्ग सूची, वीस प्ररूपणा आदि) क्राऊन १/८, पृष्ठ ६ + १४ + १०८+ (५३३ से १०३२) प्रथम संस्करण १९५१ मूल्य रु. १६. २ यशस्तिलक अॅन्ड इंडियन कल्चर - (Yashastilak & Indian Culture) आचार्य सोमदेव कृत (१० वी शताब्दि का प्राचीन) संस्कृत ग्रंथ का इंग्लिश अनुवाद तथा भारतीय संस्कृति का गहन अध्ययन. इंग्रजी अनुवादक प्रो. कृष्णकान्द हन्दिकी. क्राऊन साइज १/८, पृष्ठ ८ + ५४०. प्रथम संस्करण इ. सन. १९४९. मूल्य रु. १६. ३ पाण्डवपुराण - भट्टारक शुभचंद्र विरचित. संस्कृत पांडव कथाग्रंथ. हिंदी अनुवादक पं. जिनदासशास्त्री फडकुले- क्राऊन साइज १/८, पृष्ठ ४ + ४० + ८ + ५२० प्रथम संस्करण १९५४. रु. १२. ४ प्राकृत शब्दानुशासन - त्रिविक्रम विरचित प्राकृत व्याकरण टीका सहित. संपादक परशुराम लक्ष्मण वैद्य. डेमी साइज १/८, पृष्ठ ४४ + ४७८, प्रथम संस्करण इ. सन. १९५७. __ मूल्य रु. १०. ५ प्राकृत शब्दानुशासन (हिन्दी अनुवाद) प्रा. केशव वामन आपटे. डेमी १/८, पृष्ठ ३४० प्रथम संस्करण इ. सन. १९७४. मूल्य रु. १२. ६ सिद्धान्तसार संग्रह - नरेंद्रसेन आचार्य कृत प्राचीन (१२ वी शताब्दि) संस्कृत ग्रंथ. जीव अजीवादि सप्ततत्त्व वर्णन. हिन्दी अनुवादक. श्री पं. जिनदास शास्त्री फडकुले. क्राऊन साइज १/८, पृष्ठ ३००. प्रथम संस्करण इ. सन. १९५७. मूल्य रु. १०. द्वितीय संस्करण १९७२. ___ मूल्य रु. १२. ७ Jainism in south India & some Jain Epigraphs. लेखक - डॉ.। १. देसाई. आन्ध कर्णाटक, और तामिलनाड में जैन धर्म के कार्य का विशद वर्णन. हैद्राबाद राज्य के कन्नड शिलालेखों का अंग्रेजी तथा हिन्दी में संपादन-विविध सूचियों से और चित्रों से सहित. साइज काऊन १/८, पृष्ठ १६ + ४५६ प्रथम संस्करण इ. स. १९५७. मूल्य रु. १६. Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशित - ग्रंथ ८ जंबूदीवपण्णत्ती संग्रह - आचार्य पद्मनंदीकृत जैन भूगोल विषय. प्राचीन प्राकृत ग्रंथ (दसवी शताब्दि). हिन्दी अनुवादक पं. बालचंद्र शास्त्री. तिलोय पण्णत्ती गणित. विस्तृत हिन्दी निबंध. ले. प्रो. लक्ष्मीचंद्र जैन. काऊन १४८, पृ. ५०० प्रथम संस्करण इ. सन १९५७. मूल्य रु. १६. ९ भट्टारक संप्रदाय - संपादक डॉ. विद्याधर जोहरापुरकर. सेनगण-बलात्कारगण-काष्ठासंघ भट्टारकों का प्राचीन इतिहास. साहित्यिक शिलालेख सहित. साइज डेमी १४८, पृष्ठ १४ + २९ + ३२६. प्रथम संस्करण इ. सन १९५८. मूल्य रु. ८. १० कुन्दकुन्द प्राभृत संग्रह- संपादक- पं. कैलाशचंद्रजी शास्त्री. आचार्य कुंदकुंद के समग्र ग्रंथों का विषयानुसार वर्गीकरण-अध्ययन-समयसार ग्रंथ का संपूर्ण अनुवाद-विस्तृत प्रस्तावना - साइज डेमी १/८, पृष्ठ. १० + १०६ + १०+२+ ८ प्रथम संस्करण इ. सन १९६० ____ मूल्य रु. ६. ११ पद्मनंदी पंचविंशति- पद्मनंदी आचार्यकृत संस्कृत २४ और प्राकृत २ प्रकरणों का संग्रह. (बारहवी शताब्दि) टीकाकार -- (अज्ञात) - हिंदी अनुवादक-पं. बालचंद्र शास्त्री. बिस्तृत प्रस्तावना (अंग्रेजी तथा हिंदी) क्राउन साइज १/८, पृष्ठ ८ + ६४ + २८४ प्रथम संस्करण इ. सन १९६२ मूल्य रु. १०. १२ आत्मानुशासन आचार्य गुणभद्रकृत प्राचीन संस्कृत ग्रंथ (९ वी शताब्दि) आध्यात्मिक उपदेशपर सुभाषित-संस्कृत टीकाकार-आचार्य प्रभाचंद्र. हिंदी अनुवादक पं. बालचंद्र शास्त्री. विस्तृत प्रस्तावना (हिंदी और अंग्रेजी).साइज डेमी १८, पृष्ठ ८+११२+ २६०. प्रथम संस्करण इ. सन १९६१. मूल्य रु. ५-०० द्वितीय संस्करण १९७३ मूल्य रु. ७. १३ गणितसारसंग्रह - महावीराचार्यकृत. प्राचीन संस्कृत ग्रंथ. (९ वी शताब्दि) भारतीय गणित शास्त्र में महत्त्वपूर्ण स्थान हिंदी अनुवाद - विस्तृत प्रस्तावना- सूची और तालिकाओं सहित. संपादक प्रो. लक्ष्मीचंद्र जैन. क्राउन साइज १/८, पृष्ठ १६ + ३४ + २८२ + ८६. प्रथम संस्करण इ. सन १९६३. मूल्य रु. १२. १४ लोकविभाग- सर्वनन्दी आचार्यकृत जैन भूगोल विषयक प्राचीन प्राकृत ग्रंथ (शक सं. ३२२) का सिंहसूरिकृत संस्कृत रूपांतर- हिंदी अनुवाद-प्रस्तावना-संपादक पं. बालचंद्रशास्त्री. क्राउन साइज १/८ पृष्ठ ८ । ५२ + २५६. प्रथम संस्करण इ. सन १९६२ मूल्य रु. १०. १५ पुण्यात्रव कथाकोष- श्रीरामचंद्र कृत संस्कृत कथाग्रंथ. हिंदी अनुवाद-पं. बालचंद्र शास्त्री. ऋाउन १/८, पृष्ठ. ४८+ ३६८ इ. सन १९६४ मूल्य रु.१०. १६ Jainism in Rajasthan, लेखक प्रो. कैलाशचंद्र जैन, अजमेर. राजस्थान का प्राचीन जैन • इतिहास. साहित्यिक शिलालेख. क्राउन १/८, पृष्ठ ८+ २८४. प्रथम संस्करण इ. सन १९६३. मूल्य रु. ११. १७ विश्वतत्त्वप्रकाश - आचार्य भावसेन कृत प्राचीन संस्कृत ग्रंथ (१३ वी शताब्दि)-विभिन्न दार्शनिकों का जैन दार्शनिक दृष्टि से परीक्षण. हिंदी सारांश अनुवाद. प्रस्तावना (जैन तार्किक साहित्य शीर्षक विस्तृत निबंध) सहित. संपादक डॉ. विद्याधर जोहरापुरकर. साइज डेमी १/८, पृष्ठ. १६ + ११२ + ३९२. प्रथम संस्करण १९६४. मूल्य रु. १२. Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -धर्मरत्नाकरः - 18 तीर्थवन्दनसंग्रह-जैन तीर्थक्षेत्रों के विषय में 40 दिगंबर जैन लेखकों की कृतियों का संक लन. संपादक डॉ. विद्याधर जोहरापुरकर. डेमी 1/8, पृष्ठ 200. प्रथम संस्करण इ. सन 1965. __मूल्य रु. 5. 19 प्रमाप्रमेय- श्री. भावसेन कृत संस्कृत न्यायग्रंथ. हिंदी अनुवाद. डॉ. विद्याधर जोहरापुरकर डेमी 1/8, पृष्ठ. 6+4+ 158 इ. सन 1966. मूल्य रु. 50 20 Ethical Doctrines in Jainism- मुनधर्म, श्रावकधर्म, आचार नियम-लेखक डॉ. के. सी. सोगानी. क्राउन 1/8 पृष्ठ. 5 + 16 + 302 इ. सन 1967. मूल्य रु. 12. 21 Jain View of Life- जैन फिलॉसफी, आत्मसिद्धान्त- कर्मसिद्धान्त. लेखक- डॉ. टी. जी. कलघटगी. डेमी 1/8, पृष्ठ 12+200. प्रथम संस्करण 1969. मूल्य रु. 6. 22 चंद्रप्रभचरितम्- श्रीवीरनन्दी कृत. संस्कृत टीका - विद्वान् मानव वल्लभ- मुनिचंद्रकृत. पंजिका - गुणनंदीकृत- संपादक- पं. अमृतलालशास्त्री वाराणसी-क्राउन 1/8, पृष्ठ 41 + 556. प्रथम संस्करण सन 1971. मूल्य रु. 16. 23 धवला षट्खंडागम- सत्प्ररूपणा पुस्तक 1- आचार्य पुष्पदंत- भूतबळीकृत सूत्र प्राकृत- संस्कृत टीका-वीरसेनाचार्यकृत श्रीमंत सेठ सितापराय लक्ष्मीचंद्र जैन साहित्योद्धार ग्रंथमाला अन्तर्गत-संपादक. स्व. डॉ. हीरालाल जैन, डॉ. आदिनाथ नेमिनाथ उपाध्ये M. A: Ph. D. प्रो. ऑफ जैनालॉजी, म्हैसूर- हिंदी अनुवादक-पं. फूलचंद्र शास्त्री तथा पं. हीरालाल शास्त्री. प्रथम संस्करण का संशोधित संस्करण. प्रकाशक जैन संकृति संरक्षक संघ-इ. स. 1973, श्री. वीर निर्वाण संवत 2499. पृष्ठ 12+20 + 8+4+ 844 + 12 +25 मूल्य रु. 16. 24 वर्षमानचरित्र- असग कविकृत संस्कृत प्राचीन ग्रंथ का हिंदी अनुवाद- प्रस्तावनासहित हिन्दी अनुवादक डॉ. पं. पन्नालालजी साहित्याचार्य- श्री. महावीर 2500 वे निर्वाण महोत्सव के उपलक्ष में प्रकाशित- क्राऊन१/८, पृष्ठ 12+40 + 320. प्रथम संस्करण. इ. स. 1974. वीरनिर्वाण संवत 2500 मूल्य रु. 12. 25 धर्मरत्नाकर- जयसेनाचार्यकृत. संस्कृत तत्त्व सिद्धान्त-विस्तृत विवेचन. हिंदी अनुवाद पं. जिनदासशास्त्री फडकुले. क्राऊन साईज 1/8, प्रथम संस्करण 1974 वीरनिर्वाण संवत 2500. पृष्ठ 54+ 420 + 39 + 5. मूल्य रु. 20. 26 रइधू ग्रंथावली- (पासणाहचरिउ, सुकोसल चरिउ, धण्णकुमार चरिउ) रईधू कवि कृत प्राचीन प्राकृत अपभ्रंश ग्रंथ। हिंदी अनुवाद- प्रस्तावना- डॉ. राजाराम जैन-क्राऊन 18, पृष्ठ 100 + 408, प्रथम संस्करण, सन 1974, वीरनिर्वाण संवत 2500. ___ मूल्य रु. 16 आगामी प्रकाशन- ज्ञानार्णव, धर्मपरीक्षा, सुभाषित रत्न संदोह, श्रावकाचार संग्रह, सम्मइ जिणचरिउ, महापुराण आदि ग्रंथ शीघ्र प्रकाशित हो रहे हैं। अन्यत्र प्रकाशित ग्रंथ भी मिलते हैंपार्वाभ्युदय- आचार्य जिनसेन कृत संस्कृत प्राचीन ग्रंथ- संस्कृत टीका तथा इंग्लिश अनुवाद संपादक- प्रा. मोतीचंद गौतमचंद कोठारी (फलटण). क्राऊन 1/16, पृष्ठसंख्या११५+७१२. प्रथम संस्करण-१९६५. मूल्य रु. 10. धवलाषट्खंडागम- (शास्त्राकार) भाग-८ से 12. प्रत्येक भाग की कीमत मूल्य रु. 12. (पुस्तकाकार) भाग 10 से 16 प्रत्येक भाग की कीमत मूल्य रु. 12. - -