Aavashyaksutram Part 02

Author(s): Haribhadrasuri,
Publisher: Agamoday Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/600221/1

Page #1

ജയകഥയായികകലകലകലകലക
॥ अर्हम् ॥ श्रीमानबाटस्वामिप्रणीतनियुक्तियुतभाष्यकलितश्रीमद्धरिभद्रसूरिशेखरसूत्रितवृत्तिपरिवृतः
श्रीमदावश्यकसूत्रपूर्वविभागः प्रकाशयित्री किश्चिदधिकार्घसाहाय्यकारकपत्तनवास्तव्यपन्नालालतनुजचुनीलालद्रव्येणागमोदयसमितिः
स्वकार्यकारकसूरचन्द्रात्मजवेणीचन्द्रद्वारा
இல்லை
GOODCOMDOM
इदं पुस्तकं मुम्बय्यां निर्णयसागरमुद्रणास्पदे कोलभाटवीभ्यां २३ तमे गृहे रामचन्द्र येसू शेडगेद्वारा मुद्रयित्वा प्रकाशितम् । विक्रमसंवत्. १९७२.
क्राइष्टस्य. १९१६. समग्रस्य पण्यं सपादपञ्चकं रूपकाणाम्.
प्रथमांशस्य सपादं रूपकद्वयं द्वितीयांशस्य रूप्यकत्रयम् alaweiEEEEEEEEEETTE
dain Education International

Page #2

अस्य पुनर्मुद्रणाद्याः सर्वेऽधिकाराः समितिकार्यकर्तृणामधीनाः
Printed by Ramchandra Yesu Shedge, at the Nirnaya-sagar Press 23, Kolbhat Lane, Bombay.
Published by Shah Venichand Surchand for Agamodaysamiti, Mehesana.
All rights reserved by the Agamodaysamiti. पत्रमहार्घता संग्रहणव्ययः पत्रस्थानावरोधः पुस्तकप्रेषणव्यवस्थापार्थक्यं प्राग्भागेऽज्ञातोव्ययांश इत्यादिभि
रनेकै कारणैः प्रागंशात् किञ्चिदधिक पण्यमिति क्षन्तव्यं धीधनैः

Page #3

COMMOSAMROCESS
तावत्पुण्यमेवापचीयमानं दुःखकारणं, तस्य सुखहेतुत्वेनेष्टत्वात् , स्वल्पस्यापि स्वल्पसुखनिर्वर्तकत्वात् , तथा चाणीयसो| हेमपिण्डादणुरपि सौवर्ण एव घटो भवति, न मार्तिक इति, न च तदभावो दुःखहेतुः, तस्य निरुपाख्यत्वात् , न च सुखाभाव एव स्वसत्ताविकलो दुःखं, तस्यानुभूयमानत्वात् , ततश्च स्वानुरूपकारणपूर्विका दुःखप्रकर्षानुभूतिः, प्रकर्षा-1 नुभूतित्वात् , पुण्यप्रकर्षानुभूतिवत् , न च पुण्यलेश एवानुरूपं कारणमस्या इति, एवं दृष्टान्तोऽप्याभासितव्यः, केवलपुण्यवादनिरासः । केवलपापपक्षेऽपि विपरीतमुपपत्तिजालमिदमेव वाच्यं, नापि तत्सर्वथाऽन्योऽन्यानुविद्धस्वरूपं निरंशवस्त्वन्तरमेव, सर्वथा सम्मिश्रसुखदुःखाख्यकार्यप्रसङ्गाद्, असदृशश्च सुखदुःखानुभवो, देवानां सुखाधिक्यदर्शनात्, नारकाणां च दुःखाधिक्यदर्शनात्, न च सर्वथा सम्मिश्रकरूपस्य हेतोरल्पबहुत्वभेदेऽपि कार्यस्य स्वरूपेण प्रमाणतोऽल्पबहुत्वं विहाय भेदो युज्यते, न हि मेचककारणप्रभवं कार्य्यमन्यतमवर्णोत्कटतां बिभर्ति, तस्मात् सुखातिशयस्यान्यन्निमित्तमन्यच्च दुःखातिशयस्येति।न च सर्वथैकस्य सुखातिशयनिबन्धनांशवृद्धिर्दुःखातिशयकारणांशहान्या सुखातिशयप्रभवाय कल्पयितुं न्याय्या, भेदप्रसङ्गात् , तथा च यदृद्धावपि यस्य वृद्धिर्न भवति तत्ततो भिन्नं प्रतीतमेव, एवं सर्वथैकरूपता पुण्यपापयोर्न घटते, कर्मसामान्यतया त्वविरुद्धाऽपि, यतः-'सात (सद्वेद्य) सम्यक्त्वहास्यरतिपुरुषवेदशुभायुर्नामगोत्राणि पुण्यमन्यत्पाप (तत्त्वा० अ०८ सू० २६) मिति, सर्व चैतत्कर्म, तस्माद्विविक्ते पुण्यपापे स्त इति । संसारिणश्च सत्त्वस्यैतदुभयमप्यस्ति, किञ्चित्कस्यचिदुपशान्तं किञ्चित्क्षयोपशमतामुपगतं किञ्चित्क्षीणं किञ्चिदुदीर्णम् , अत एव च सुखदुःखातिशयवैचित्र्यं जन्तूनामिति ।
SCOM
JainEducation

Page #4

आवश्यक
हारिभद्रीयवृत्तिः विभागः१
॥२५३॥
-MAR
छिण्णमि संसयंमी जिणेण जरमरणविप्पमुक्केणं । सो समणो पव्वइओ तिहि उ सह खंडियसएहिं ॥१३३ ॥
व्याख्या-पूर्ववत् । नवमो गणधरः समाप्तः॥ ते पव्वइए सोउं मेयजो आगच्छई जिणसगासं । वच्चामि ण वंदामी वंदित्ता पन्जुवासामि ॥ ६३४ ॥ व्याख्या-पूर्ववन्नवरं मेतार्यः आगच्छतीति। आभट्ठो य जिणेणं जाइजरामरणविप्पमुक्केणं । नामेण य गोत्तेण य सव्वण्णू सव्वदरिसीणं ॥ ६३५ ॥ सपातनिका व्याख्या पूर्ववदेव । किं मण्णे परलोगो अत्थि णस्थित्ति संसओ तुझं । वेयपयाण य अत्यं ण याणसी तेसिमो अत्थो ॥६३६॥
व्याख्या-किं परलोको-भवान्तरगतिलक्षणोऽस्ति नास्तीति मन्यसे, व्याख्यान्तरं पूर्ववत्, अयं च संशयस्तव विरुद्धवेदपदश्रुतिनिमित्तो वर्त्तते, शेषं पूर्ववत्, तानि चामूनि वेदपदानि-विज्ञानघने'त्यादीनि, तथा 'स वै आत्मा | ज्ञानमय' इत्यादीनि च पराभिप्रेतार्थयुक्तानि यथा प्रथमगणधर इति, भूतसमुदायधर्मत्वाच्च चैतन्यस्य कुतो भवान्तरगतिलक्षणपरलोकसम्भव इति ते मतिः, तद्विधाते चैतन्यविनाशादिति, तथा सत्यप्यात्मनि नित्येऽनित्ये वा कुतः परलोकः?, तस्यात्मनोऽप्रच्युतानुत्पन्नस्थिरैकस्वभावत्वात् विभुत्वात् तथा निरन्वयविनश्वरस्वभावेऽप्यात्मनि कारणक्षणस्य सर्वथाऽभावोत्तरकालमिह लोकेऽपि क्षणान्तराप्रभवः कुतः परलोक इत्यभिप्रायः, तत्र वेदपदानां चार्थ न जानासि, तेषाम| यमर्थः-तत्र 'विज्ञानघने'त्यादीनां पूर्ववद्वाच्यं, न च भूतसमुदायधर्मश्चैतन्य, क्वचित्सन्निकृष्टदेहोपलब्धावपि चैतन्य
A
| ॥२५॥
%
%2
dain Education D
onal
For Personal &Private Use Only
walainelibrary.org

Page #5

संशयात्, न च धर्मिग्रहणे धर्माग्रहणं युज्यते, इतश्च देहादन्यच्चैतन्यं, चलनादिचेष्टानिमित्तत्वात् , इह यद्यस्य चलनादिचेष्टानिमित्तं तत्ततो भिन्नं दृष्टं, यथा मारुतः पादपादिति, ततश्च चैतन्यस्याऽऽत्मधर्मत्वात्तस्य चानादिमत्कर्मसन्ततिसमालिङ्गितत्वात् उत्पादव्ययध्रौव्ययुक्तत्वात्कर्मपरिणामापेक्षमनुष्यादिपर्यायनिवृत्त्या देवादिपर्यायान्तरावाप्तिरस्याविरुद्धति, नित्यानित्यैकान्तपक्षोक्तदोषानुपपत्तिश्चात्रानभ्युपगमात् इति।। छिण्णंमि संसयंमी जिणेण जरमरणविप्पमुक्केणं । सो समणो पव्वइओ तिहि उ सह खंडियसएहिं ॥ ६३७॥ व्याख्या-पूर्ववत् । दशमो गणधरः समाप्तः ॥ ते पव्वइए सो पभासो आगच्छई जिणसगासं । वच्चामि ण वंदामी वंदित्ता पज्जवासामि ॥ ६३८॥ व्याख्या-पूर्ववन्नवरं प्रभासः आगच्छतीति । आभट्ठो य जिणेणं जाइजरामरणविप्पमुक्केणं । नामेण य गोत्तेण य सव्वण्णू सव्वदरिसीणं ॥ ६३९ ॥
सपातनिका व्याख्या पूर्ववदेव । किं मण्णे निव्वाणं अत्थि णस्थित्ति संसओ तुझं । वेयपयाण य अत्थं ण याणसि तेसिमो अत्थो ॥६४०॥3
व्याख्या-किं निर्वाणमस्ति नास्तीति मन्यसे, व्याख्यान्तरं पूर्ववत्, अयं च संशयस्तव विरुद्धवेदपदश्रुतिसमुत्थो | वर्त्तते, शेषं पूर्ववत् । तानि चामूनि वेदपदानि 'जरामर्थ्य वा एतत्सर्व यदग्निहोत्रं' तथा 'दे ब्रह्मणी वेदितव्ये, परमपरं | च, तत्र परं सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्मेति, एतेषां चायमर्थस्तव मतो प्रतिभासते-अग्निहोत्रक्रिया भूतवधोपकारभूतत्वात
sain Education LIO
anww.jainelibrary.org

Page #6

आवश्यक
हारिभद्री| यवृत्तिः विभाग: १
॥२५४॥
शबलाकारा, जरामय्यवचनाच्च तस्याः सदाकरणमुक्त, सा चाभ्युदयफला, कालान्तरं च नास्ति यस्मिन्नपवर्गप्रापणक्रि- यारम्भ इति, तस्मात्साधनाभावान्नास्ति मोक्षः, ततश्चामूनि मोक्षाभावप्रतिपादकानि, शेषाणि तु तदस्तित्वख्यापकानीत्यतः संशयः, तथा संसाराभावो मोक्षः, संसारश्च तिर्यग्नरनारकामरभवरूपः, तद्भावानतिरिक्तश्चात्मा, ततश्च तदभावे आत्मनोऽप्यभाव एवेति कुतो मोक्षः। तत्र वेदानां चार्थ न जानासि, तेषामयमर्थः-'जरामय्यं वा वाशब्दोऽप्यर्थे, ततश्च यावज्जीवमपि, न तु नियोगत इति, ततश्चापवर्गप्रापणक्रियारम्भकालास्तिताऽनिवार्य्या, न च संसाराभावे तदव्यतिरिक्तत्वात् आत्मनोऽप्यभावो युज्यते, तस्यात्मपर्यायरूपत्वात् , न च पर्यायनिवृत्तौ पर्यायिणः सर्वथा निवृत्तिरिति, तथा च हेमकुण्डलयोरनन्यत्वं, न च कुण्डलपर्यायनिवृत्तौ हेनोऽपि सर्वथा निवृत्तिः, तथाऽनुभवात् , इत्थं चैतदङ्गीकर्तव्यम् , अन्यथा पर्यायनिवृत्तौ पर्यायिणः सर्वथा निवृत्त्यभ्युपगमे पर्यायान्तरानुपपत्तिः प्राप्नोति, कारणाभावात्, तदभावस्य च सर्वदाऽविशिष्टत्वात् , तस्मात्संसारनिवृत्तावप्यात्मनो भावात् वस्तुस्वरूपो मोक्ष इति ॥ छिण्णमि संसयंमी जिणेण जरमरणविप्पमुक्केणं । सो समणो पव्वइओ तिहि उ सह खंडियसएहिं ॥ ६४१॥ व्याख्या-पूर्ववदेव । एकादशो गणधरः समाप्तः। उक्ता गणधरसंशयापनयनवक्तव्यता । साम्प्रतमेतेषामेव वक्तव्यताशेषप्रतिपिपादयिषया द्वारगाथामाहखेत्ते काले जम्मे गोत्तमगार छउमत्थपरियाए। केवलिय आउ आगम परिणेव्वाणे तवे चेव ॥६४२॥ दारगाहा एकारान्ताः शब्दाः प्राकृतशैल्या प्रथमैकवचनान्ता द्रष्टव्याः, ततश्च गणधरानधिकृत्य क्षेत्रं-जनपदग्रामनगरादि
॥२५४॥
Jalt Educat
i
onal

Page #7

तद्वक्तव्यं जन्मभूमिः, तथा कालो नक्षत्रचन्द्रयोगोपलक्षितो वाच्यः, जन्म वक्तव्यं, तच्च मातापित्रायत्तमित्यतो मातापितरौ वाच्यौ, गोत्रं यद्यस्य तद्वाच्यम् , 'अगारछउमत्थपरियाए' त्ति पर्यायशब्दः उभयत्राप्यभिसम्बध्यते, अगारपर्यायोगृहस्थपर्यायो वाच्यः, तथा छद्मस्थपर्यायश्चेति, तथा केवलिपर्यायो वाच्यः, सर्वायुष्कं वाच्यं, तथा आगमो वाच्यः, कः कस्यागम आसीत् ?, परिनिर्वाणं वाच्यं, कस्य भगवति जीवति सति आसीत् कस्य वा मृते इति, तपश्च वक्तव्यं, किं| केनापवर्ग गच्छता तप आचरितमिति ?, चशब्दात्संहननादि च वाच्यम्, इति गाथासमुदायार्थः ॥ इदानीमयवयवार्थः। प्रतिपाद्यते-तत्र क्षेत्रद्वारावयवार्थाभिधित्सयाऽऽह| मगहा गोब्बरगामे जाया तिण्णेव गोयमसगोत्ता । कोल्लागसन्निवेसे जाओं विअत्तो सुहम्मो य ॥३४३॥
व्याख्या-मगधाविषये गोबरग्रामे सन्निवेशे जातास्त्रय एवाद्याः 'गोयमे'त्ति एते त्रयोऽपि गौतमसगोत्रा इति, कोल्लागसन्निवेशे जातो व्यक्तः सुधर्मश्चेति गाथार्थः ॥ | मोरीयसन्निवेसे दो भायरो मंडिमोरिया जाया । अयलो य कोसला' महिलाए अकंपिओ जाओ॥ ६४४ ॥ ___ व्याख्या-मौर्यसन्निवेशे द्वौ भ्रातरौ मण्डिकमौर्यों जाती, अचलश्च कौशलायां मिथिलायामकम्पिको जात इति गाथार्थः॥ तुंगीय सन्निवेसे मेयजो वच्छभूमि' जाओ। भगवंपि य प्पभासो रायगिहे गणहरो जाओ॥६४५॥ दारं॥ व्याख्या-तुङ्गिकसन्निवेशे मेतार्यों वत्सभूमौ जातः, कोशाम्बीविषय इत्यर्थः, भगवानपि च प्रभासो राजगृहे गण

Page #8

आवश्यक
॥२५५॥
Jain Educa
धरो जात इति गाथार्थः ॥ कालद्वारावयवार्थः प्रतिपाद्यते तत्र कालो हि नक्षत्रचन्द्रयोगोपलक्षित इतिकृत्वा यद्यस्य गणभृतो नक्षत्रं तदभिधित्सुराह—
| जेट्ठा कित्तिय साई सवणो हत्थुत्तरा महाओ य । रोहिणि उत्तरसाढा मिगसिर तह अस्सिणी पूसो || ६४६ ।। व्याख्या - ज्येष्ठाः कृत्तिकाः स्वातयः श्रवणः हस्त उत्तरो यासां ताः हस्तोत्तरा - उत्तरफाल्गुन्य इत्यर्थः, मघाश्च | रोहिण्यः उत्तराषाढा मृगशिरस्तथा अश्विन्यः पुष्यः, एतानि यथायोगमिन्द्रभूतिप्रमुखानां नक्षत्राणीति गाथार्थः ॥ द्वारम् । जन्मद्वारं प्रतिपाद्यते - मातापित्रायत्तं च जन्मेतिकृत्वा गणभृतां मातापितरावेव प्रतिपादयन्नाह—
वसुभूई धमित्ते धम्मिल धणदेव मोरिए चेव । देवे वसू य दत्ते बले य पियरो गणहराणं ॥ ६४७ ॥ व्याख्या - वसुभूतिः धनमित्रः धर्मिलः धनदेवः मौर्यश्चैव देवः वसुश्च दत्तः बलश्च पितरो गणधराणां तत्र त्रयाणामाद्यानामेक एव पिता, शेषाणां तु यथासङ्ख्यं धनमित्रादयोऽवसेया इति गाथार्थः ॥
| पुहवीय वारुणी भद्दिला य विजयदेवा तहा जयंती य । णंदाय वरुणदेवा अहभद्दा य मायरो ॥ ६४८ ॥ दारं ॥ व्याख्या - पृथिवी च वारुणी भद्रिला च विजयदेवा तथा जयन्ती च नन्दा च वरुणदेवा अतिभद्रा च मातरः, तत्र | पृथिवी त्रयाणामाद्यानां माता, शेषास्तु यथासङ्ख्यमन्येषां, नवरं विजयदेवा मण्डिकमौर्य्ययोः पितृभेदेन द्वयोर्माता, धनदेवे पञ्चत्वमुपगते मौर्येण गृहे धृता सैव, अविरोधश्च तस्मिन् देश इति गाथार्थः ॥ गोत्रद्वारप्रतिपादनाय आहतिष्णि य गोयमगोत्ता भारद्दा अग्गिवेसवासिठ्ठा । कासवगोयमहारिय कोडिण्णदुगं च गोत्ताहं ॥ ६४९ ॥
national
हारिभद्री
यवृत्ति विभागः १
॥२५५॥
Jainelibrary.org

Page #9

व्याख्या—त्रयश्च गौतमगोत्राः इन्द्रभूत्यादयः, भारद्वाजाग्निवैश्यायनवाशिष्टाः यथायोगं व्यक्तसुधर्ममण्डिकाः, काश्यप गौतम हारीत सगोत्राः मौर्याकम्पिक चलभ्रातर इति, कौण्डिन्यसगोत्रौ द्वौ मेतार्यप्रभासावित्येतानि गणधराणां गोत्राणीति गाथार्थः ॥ द्वारम् || अगारपर्यायद्वारव्याचिख्यासयाऽऽह—
पण छायालीसा बायाला होइ पण्ण पण्णा य । तेवण्ण पंचसडी अडयालीसा य छायाला ॥। ६५० ॥ व्याख्या – पञ्चाशत् षडुत्वारिंशत् द्विचत्वारिंशत् भवति पञ्चाशत् पञ्चाशच्च त्रिपञ्चाशत् पञ्चषष्टिः अष्टचत्वारिंशत् षटूचत्वारिंशत् इति गाथार्थः ॥
छत्तीसा सोलसगं अगारवासो भवे गणहराणं । छउमस्थयपरियागं अहकमं कित्तइस्सामि ॥ ६५९ ॥ दारं ॥ व्याख्या - षटूत्रिंशत् षोडशकम् 'अगारवासो' गृहवासो यथासत्यम् एतावान् गणधराणाम् इति गाथार्द्धम् । द्वारम् । अनन्तरद्वारावयवार्थप्रतिपिपादयिषयाऽऽह पश्चार्द्ध - छद्मस्थपर्यायं 'यथाक्रमं ' यथायोगं कीर्त्तयिष्यामि इति गाथार्थः ॥ तीसा बारस दसगं बारस बायाल चोद्द सदुगं च । णवगं बारस दस अट्ठगं च छउमत्थपरियाओ ॥ ६५२ ॥ दारं ॥ गाथेयं निगदसिद्धा ॥ केवलिपर्यायपरिज्ञानोपायप्रतिपादनायाह
छउमत्थपरीयागं अगारवासं च वोगसित्ता णं । सव्वाउगस्स सेसं जिणपरियागं वियाणाहि ॥ ६५३ ॥ व्याख्या—छद्मस्थपर्यायम् अगारवासं च व्यवकलय्य सर्वायुष्कस्य शेषं जिनपर्यायं विजानीहीति गाथार्थः ॥ स चायं जिनपर्यायः -
Jain Educationonal
nelibrary.org

Page #10

आवश्यक
॥२५६॥
Jain Educatio
बारस सोलस अट्ठारसेव अट्ठारसेव अट्टेव । सोलस सोल तहेकवीस चोद्द सोले य सोलेय ॥ ६५४ ॥ दारं ॥ निगदसिद्धा । सर्वायुष्कप्रतिपादनायाह
उई चहत्तर सत्तरि तत्तो भवे असीई य । एगं च सयं तत्तो तेसीई पंचणउई य ॥ ६५५ ॥ अत्तरं च वासा तत्त बावत्तरिं च वासाईं । बावट्ठी चत्ता खलु सव्वगणहराउयं एयं ॥ ६५६ ॥ दारं ॥ गाथाद्वयं निगदसिद्धमेव || आगमद्वारावयवार्थ प्रतिपादयन्नाह -
सब्वे य माहणा जच्चा, सव्वे अज्झावया विऊ । सव्वे दुवालसंगी य, सव्वे चोहसपुब्विणो ॥ ६५७ ॥ दारं ॥
व्याख्या—सर्वे च ब्राह्मणा जात्याः, अशुद्धा न भवन्ति, सर्वेऽध्यापकाः, उपाध्याया इत्यर्थः, 'विद्वांसः पण्डिताः, अयं गृहस्थागमः, तथा सर्वे द्वादशाङ्गिनः, तत्र स्वल्पेऽपि द्वादशाङ्गाध्ययने द्वादशाङ्गिनोऽभिधीयन्त एव अतः सम्पूर्ण| ज्ञापनार्थमाह - सर्वे चतुर्द्दशपूर्विण इति गाथार्थः ॥ परिनिर्वाणद्वारमाह
परिणिव्या गणहरा जीवंते णायए णव जणा उ । इंदभूई सुहम्मो य रायगिहे निव्वुए वीरे ॥ ६५८ ॥ दारं ॥ निगदसिद्धा । तपोद्वारप्रतिपादनायाह
मासं पाओगया सव्वेऽवि य सव्वलद्धिसंपण्णा । वज्जरिसहसंघयणा समचउरंसा य संठाणा ॥ ६५९ ॥ व्याख्या- 'मासं पायोवगय'त्ति सर्व एव गणधराः मासं पादपोपगमनं गताः - प्राप्ताः, द्वारगाथोपन्यस्तचशब्दार्थ| माह - सर्वेऽपि च सर्वलब्धिसम्पन्नाः- आमर्षौषध्याद्यशेषलब्धिसम्पन्ना इत्यर्थः, वज्रऋषभसंहननाः समचतुरस्राश्च संस्थानत
हारिभद्रीयवृत्तिः विभागः १
॥२५६॥
jainelibrary.org

Page #11

इति गाथार्थः॥ उक्तः सामायिकार्थसूत्रप्रणेवणां तीर्थकरगणधराणां निर्गमः, साम्प्रतं क्षेत्रद्वारमवसरप्राप्तमुल्लङ्ग्य कालद्वारमुच्यते, अनन्तरमेव द्रव्यनिर्गमस्य प्रतिपादितत्वात् कालस्य च द्रव्यपर्यायत्वात् अन्तरङ्गत्वाद् 'अन्तरङ्गबहिरङ्गयोश्चान्तरङ्ग एव विधिर्बलवान्' इति परिभाषासामर्थ्यादिति, नियुक्तिकृता तु क्षेत्रस्याल्पवक्तव्यत्वादन्यथोपन्यासः कृत इति । स च कालो नामाघेकादशभेदभिन्नः, तत्र नामस्थापने सुज्ञाने, द्रव्यादिकालस्वरूपाभिधित्सयाऽऽहव्वे अद्ध अहाउय उवक्कमे देसकालकाले य।तह य पमाणे वण्णे भावे पगयं तु भावेणं ॥६६०॥ दारगाहा॥
व्याख्या-तत्र 'द्रव्य' इति वर्तनादिलक्षणो द्रव्यकालो वाच्यः, 'अद्धेति चन्द्रसूर्यादिक्रियाविशिष्टोऽर्द्धतृतीयद्वीपसमुद्रान्तर्वर्त्यद्धाकालः समयादिलक्षणो वाच्यः, तथा यथाऽऽयुष्ककालो देवाद्यायुष्कलक्षणो वाच्यः, तथा 'उपक्र-- मकालः' अभिप्रेतार्थसामीप्यानयनलक्षणः सामाचारीयथायुष्कभेदभिन्नो वाच्यः, तथा देशकालो वाच्यः, देशः प्रस्तावोऽवसरो विभागः पर्याय इत्यनान्तरं, ततश्चाभीष्टवस्त्ववाप्स्यवसरकाल इत्यर्थः, तथा कालकालो वाच्यः, तत्रैकः कालशब्दः प्राग्निरूपित एव, द्वितीयस्तु सामयिकः, कालो मरणमुच्यते, मरणक्रियाकलनं कालकाल इत्यर्थः, चः समुच्चये, तथा च 'प्रमााकालः' अद्धाकालविशेषो दिवसादिलक्षणो वाच्यः, तथा वर्णकालो वाच्यः, वर्णश्चासौ कालश्चेति वर्ण-15 कालः, 'भावि'त्ति औदयिकादिभावकालः सादिसपर्यवसानादिभेदभिन्नो वाच्य इति, 'प्रकृतं तु भावेने ति भावकालेनाधिकार इति गाथासमुदायार्थः॥ साम्प्रतमवयवार्थोऽभिधीयते-तत्राद्यद्वारावयवार्थाभिधित्सयाऽऽहचेयणमचेयणम्स व दव्वस्स ठिड उ जा चउवियप्पा । सा होइ दव्वकालो अहवा दवियं तुतं चेव ॥६६१॥
Jain Educati
o nal

Page #12

आवश्यक
हारिभद्री
यवृत्तिः विभाग:१
॥२५७॥
व्याख्या-चेतनाचेतनस्य देवस्य स्कन्धादेः, बिन्दुरलाक्षणिकः, अथवा चेतनस्याचेतनस्य च द्रव्यस्य स्थान-स्थितिरेव या सादिसपर्यवसानादिभेदेन 'चतुर्विकल्पा' चतुर्भेदा सा स्थितिर्भवति द्रव्यस्य कालो द्रव्यकालः, तत्पर्यायत्वात् अथवा 'द्रव्यं तु तदेव द्रव्यमेव कालो द्रव्यकाल इति गाथार्थः ॥ चेतनाचेतनद्रव्यचतुर्विधस्थितिनिदर्शनायाहगइ सिद्धा भवियाया अभविय पोग्गल अणागयडाय।तीय तिन्नि काया जीवाजीवहिई चउहा॥६६॥दारं॥ ___ व्याख्या-'गतित्ति देवादिगतिमधिकृत्य जीवाः सादिसपर्यवसानाः, 'सिद्ध'त्ति सिद्धाः प्रत्येकं सिद्धत्वेन साद्यपर्यवसानाः 'भवियाय'त्ति भव्याश्च भव्यत्वमधिकृत्य केचनानादिसपर्यवसानाः, 'अभविय'त्ति अभव्याः खल्वभव्यतया अनाद्यपर्यवसाना इति जीवस्थितिचतुर्भङ्गिका । 'पोग्गल'त्ति पूरणगलनधर्माणः पुद्गलाः, ते हि पुद्गलत्वेन सादिसपर्यवसानाः, 'अणागयद्धत्ति अनागताद्धा-अनागतकालः, स हि वर्तमानसमयादिः सादिरनन्तत्वाचापर्यवसान इति, 'तीयद्ध'त्ति अतीतकालोऽनन्तत्वादनादिः साम्प्रतसमयपर्यन्तविवक्षायां सपर्यवसान इति, 'तिणि कायत्ति धर्माधर्माकाशास्तिकायाः खल्वनाद्यपर्यवसाना इति, इत्थं जीवाजीवस्थितिश्चतुर्द्धति गाथार्थः॥द्वारम् । अद्धाकालद्वारावयवार्थ व्याधिख्यासुराहसमयावलिय मुहुत्ता दिवसमहोरत्त पक्ख मासाय। संवच्छर युग पलिया सागर ओसप्पि परियष्टा ॥६६३।।दारं ___ व्याख्या-तत्र परमनिकृष्टः कालः समयोऽभिधीयते, स च प्रवचनप्रतिपादितपट्टशाटिकापाटनदृष्टान्तादवसेयः,
आवलिका-असङ्ख्येयसमयसमुदायलक्षणा, द्विघटिको मुहूर्तः, दिवसश्चतुष्प्रहरात्मकः, यद्वा आकाशखण्डमादित्येन स्वभाभिर्व्याप्तं तदिवसं इत्युच्यते, शेषं निशेति, अहोरात्रमष्टप्रहरात्मकमहर्निशमित्यर्थः, पक्षः-पञ्चदशाहोरात्रात्मकः, मास:
॥२५७॥
Jain Education
rational
wow.jainelibrary.org

Page #13

तद्विगुणः, चः समुच्चये, संवत्सरो-द्वादशमासात्मकः, युगं पञ्चसंवत्सरम् , असङ्ख्येययुगात्मकं पलितमिति उत्तरपदलोपाद्, इत्थं सागरोपममपि, तत्र पल्योपमदशकोटीकोव्यात्मकं सागरमाख्यायते, उत्सर्पिणी-सागरोपमदशकोटीकोव्यात्मिका, एवमवसर्पिण्यपि, परावर्तोऽनन्तोत्सर्पिण्यवसर्पिण्यात्मकः, स च द्रव्यादिभेदभिन्नः प्रवचनादवसेय इति गाथार्थः॥ द्वारम् ॥ यथाऽऽयुष्ककालद्वारमुच्यते-तत्राद्धाकाल एवायुष्ककर्मानुभवविशिष्टः सर्वजीवानां वर्तनादिमयो यथायुष्ककालोऽभिधीयते, तथा चाहनेरइयतिरियमणुयादेवाण अहाउयं तु जंजेण। निव्वत्तियमण्णभवे पालेंति अहाउकालो सो ॥ ६६४ ॥दारं॥
व्याख्या-नारकतिर्यग्मनुष्यदेवानां यथायुष्कमेव यद्येन निर्तितं-रौद्रध्यानादिना कृतम् 'अन्यभवे' अन्यजन्मनि तद् यदा विपाकतस्त एवानुपालयन्ति स यथायुष्ककालस्तु, इति गाथार्थः। द्वारम् ॥ साम्प्रतमुपक्रमकालद्वारमाहदुविहोवक्कमकालो सामायारी अहाउयं चेव । सामायारी तिविहा ओहे दसहा पयविभागे ॥६६५॥
व्याख्या-द्विविधश्चासावुपक्रमकालश्चेति समासः, तदेव द्वैविध्यमुपदर्शन्नाह-सामायारी अहाउअंचेव' समाचरणं समाचारः-शिष्टाचरितः क्रियाकलापस्तस्य भावः "गुणवचनब्राह्मणादिभ्यः कर्मणि च" (पा०५-१-१२४) प्य समाचार्य, पुनः स्त्रीविवक्षायां षिद्गौरादिभ्यश्चे (पा० ४-१-४१) ति डीए, यस्ये (पा० यस्येति च ६०४-१४८) त्यकारलोपः, यस्य हल (पा० ६-४-४९) इत्यनेन तद्धितयकारलोपः, परगमनं सामाचारी, तस्या उपक्रमणम्-उपरिमश्रुतादिहानयनमुपक्रमः, सामाचार्युपक्रमश्चासौ कालश्चेति समासः, यथाऽऽयुष्कस्योपक्रमणं दीर्घकालभोग्यस्य लघुतरकालेन
ॐॐॐॐ
त
dain Education International
nelibrary.org

Page #14

आवश्यक
॥२५८॥
GAMECCASIMMUNMUS
क्षपणमुपक्रमः, यथायुष्कोपक्रमश्चासौ कालश्चेति समासः, तत्र हि कालकालवतोरभेदात् कालस्यैव आयुष्काधुपाधिविशिष्ट- हारिभद्रीस्योपक्रमो वेदितव्य इत्यभिप्रायः। तत्र सामाचारी त्रिविधा-'ओहे दसहा पदविभागे'त्ति 'ओघः' सामान्यम्, ओघः
यवृत्तिः
विभागः१ सामाचारी सामान्यतः सङ्केपाभिधानरूपा, सा चोघनियुक्तिरिति । दशविधसामाचारी इच्छाकारादिलक्षणा, पदविभाग-18/ सामाचारी छेदसूत्राणीति । तत्रौघसमाचारी नवमात्पूर्वात् तृतीयाद्वस्तुन आचाराभिधानात् तत्रापि विंशतितमात्माभृतात् , तत्राप्योघप्राभृतप्राभृतात् नियूद्धति, एतदुक्तं भवति-साम्प्रतकालप्रव्रजितानां तावच्छ्रुतपरिज्ञानशक्तिविकलानामायुष्कादिहासमपेक्ष्य प्रत्यासन्नीकृतेति । दशविधसामाचारी पुनः षड्विंशतितमादुत्तराध्ययनात्स्वल्पतरकालप्रनजितपरिज्ञानार्थ नियूंढेति । पदविभागसामाचार्यपि छेदसूत्रलक्षणान्नवमपूर्वादेव निव्यूटेति गाथार्थः ॥ साम्प्रतमोघ-15 नियुक्तिर्वाच्या, सा च सुप्रपञ्चितत्वादेव न विब्रियते, साम्प्रतं दशविधसामाचारीस्वरूपदर्शनायाहइच्छा मिच्छी तहाकारो, आवसिया य नि सीहिया। आपुच्छणी य पडिपृच्छा छंदणा य निमंतणा ॥ ६६६ ॥ उवसंर्पयो य काले, सामायारी भवे दसहा । एएसिं तु पयाणं पत्तेय परूवणं वोच्छं ॥६६७॥ दारगाहाओ॥
व्याख्या-एषणमिच्छाकरणं कारः, तत्र कारशब्दःप्रत्येकमभिसम्बध्यते, इच्छया-बलाभियोगमन्तरेण करणम् इच्छाकारः इच्छाक्रियेत्यर्थः, तथा चेच्छाकारेण ममेदं कुरु इच्छाक्रिययान च बलाभियोगपूर्विकयेति भावार्थः१, तथा मिथ्या-वितथ(ग्रन्था-६५००)मनृतमिति पर्यायाः, मिथ्याकरणं मिथ्याकारः, मिथ्याक्रियेत्यर्थः, तथा च संयमयोगवितथाचरणे विदित
॥२५८॥

mjainelibrary.org

Page #15

जिनवचनसाराः साधवस्तक्रियाया वैतथ्यप्रदर्शनाय मिथ्याकारं कुर्वते, मिथ्याक्रियेयमिति हृदयं २, तथाकरणं तथाकारः, स च सूत्रप्रश्नगोचरो यथा भवद्भिरुक्तं तथेदमित्येवंस्वरूपः ३, अवश्यकर्त्तव्यैर्योगैर्निष्पन्ना आवश्यकी ४, चः समुच्चये, तथा निषेधेन निर्वृत्ता नैषेधिकी ५, आप्रच्छनमापृच्छा, सा विहारभूमिगमनादिप्रयोजनेषु गुरोः कार्या ६, चः पूर्ववत्, तथा प्रतिपृच्छा, सा च प्राङ्गिन्युक्तेनापि करणकाले कार्या, निषिद्धेन वा प्रयोजनतः कर्तुकामेनेति, तथा छन्दना च प्राग्गृहीतेनाशनादिना कार्या ८, तथा निमन्त्रणा अगृहीतेनैवाशनादिनाऽहं भवदर्थमशनाद्यानयामि इत्येवम्भूता ९, उपसम्पच्च विधिनाऽऽदेया १०। एवं 'काले' कालविषया सामाचारी भवेद्दशविधा तु । एवं तावत्समासत उक्ताः, साम्प्रतं प्रपञ्चतः प्रतिपदमभिधित्सुराह-एतेषां पदानां, तुर्विशेषणे, गोचरप्रदर्शनेन 'प्रत्येकं' पृथकू पृथक प्ररूपणां वक्ष्य इति गाथाद्वयसमासार्थः॥ तत्रेच्छाकारो येष्वर्थेषु क्रियते तत्प्रदर्शनायाह
भत्थेज परं कारणजाए करेज से कोई । तत्थवि इच्छाकारो न कप्पई बलाभिओगो उ ॥ ६६८॥ ६] व्याख्या-'यदी'त्यभ्युपगमे अन्यथा साधूनामकारणेऽभ्यर्थना नैव कल्पते, ततश्च यद्यभ्यर्थयेत् ‘परम्' अन्यं साधु
ग्लानादौ कारणजाते कुर्यात् वा, 'से' तस्य कर्तुकामस्य 'कश्चिद्' अन्यसाधुः, तत्र कारणजातग्रहणमुभयथाऽपि सम्बध्यते, तत्रापि तेनान्येन वा साधुना तत्तस्य चिकीर्षितं कर्तुकामेन इच्छाकारः, कार्य इति क्रियाध्याहारः, अपिः चशब्दार्थे, अथवाऽपीत्यादिना न्यक्षेण वक्ष्यति, किमित्येवमत आह-न कल्पत एव बलाभियोग इति गाथार्थः॥ उक्तगाथावयवार्थप्रतिपादनायैवाह

Page #16

आवश्यक
॥२५९॥
RECORRRRC
अब्भुवगमंमि नज्जइ अन्भत्थेउ ण वद्दइ परो उ । अणिमूहियबलविरिएण साहुणा ताव होयब्वं ॥ ६६९॥ II हारिभद्री___ व्याख्या-'यद्यभ्यर्थयेत् पर'मित्यस्मिन् यदिशब्दप्रदर्शिते अभ्युपगमे सति ज्ञायते, किमित्याह-अभ्यर्थयितन
यवृत्तिः वर्त्तते' न युज्यते एव परः, किमित्यत एवाह-न निगृहिते बलवीर्ये येनेति समासः, बलं-शारीरं वोर्यम्-आन्तरः शक्ति
विभागः१ विशेषः, तावच्छब्दः प्रस्तुतार्थप्रदर्शक एव, अनिगृहितबलवीर्येण तावदित्थं साधुना भवितव्यमिति । पाठान्तरं वा 'अणिगहियबलविरिएण साहुणा जेण होय'ति, अस्यायमर्थः-येन कारणेनानिगूहितबलवीर्येण साधुना भवितव्यमिति यक्तिः अतः अभ्यर्थयितुं न वर्तते पर इति गाथार्थः॥आह-इत्थं तर्हि अभ्यर्थनागोचरेच्छाकारोपन्यासोऽनर्थक इति?, उच्यते, जइ हुन्ज तस्सअणलो कजस्स वियाणतीण वा वाणं।गिलाणाइहिं वा हुज्ज वियावडो कारणेहिं सो॥ ६७० ॥
व्याख्या-यदि भवेत् 'तस्य' प्रस्तुतस्य कार्यस्य, किम्?-'अनलः' असमर्थः विजानाति न वा, वाणमिति पूरणार्थों निपातः, ग्लानादिभिर्वा भवेद्यापृतः कारणैरसौ तदा सञ्जातद्वितीयपदोऽभ्यर्थनागोचरमिच्छाकारं रत्नाधिकं विहायान्येषां करोतीति गाथार्थः॥ आह चराइणियं वजेत्ता इच्छाकारं करेइ सेसाणं । एवं मझं कर्ज तुम्भे उ करेह इच्छाए ॥ ६७१॥ |
॥२५९॥ व्याख्या-रत्नानि द्विधा-द्रव्यरत्नानि भावरत्नानि च, तत्र मरकतवजेन्द्रनीलवैडूर्यादीनि द्रव्यरत्नानि, सुखहेतुत्वमधिकृत्य तेषामनैकान्तिकत्वादनात्यन्तिकत्वाच्च, भावरत्नानि सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्राणि, सुखनिबन्धनतामङ्गीकृत्य तेषामेकान्तिकत्वादात्यन्तिकत्वाच्च,भावरत्नैरधिको रत्नाधिकस्तं वर्जयित्वा इच्छाकारं करोति शेषाणां, कथमित्याह-इदं मम कार्य
Jain Educati
o
nal
woldainelibrary.org

Page #17

ASSESSORIASIS
वस्त्रसीवनादि यूयं कुरुतेच्छया न बलाभियोगेनेति गाथार्थः ॥ 'जइ अब्भत्थेज परं कारणजाए'त्ति एतावन्मूलगाथाया। व्याख्यातं, साम्प्रतं 'करेजं से कोई त्ति अस्य गाथाऽवयवस्यावयवार्थ प्रतिपादयति, अत्रान्यकरणसम्भवेकारणप्रतिपादनायाह| अहवाऽवि विणासेंतं अन्भत्थेतं च अण्ण दद्णं । अण्णो कोइ भणेज्जा तं साहुं णिजरडीओ ॥ ६७२ ॥
व्याख्या-तत्र 'अहवावि विणासेंतं' ति अक्षराणां व्यवहितः सम्बन्धः, स चेत्थं द्रष्टव्यः-विनाशयन्तमपि चिकीर्षितं कार्यम्, अपिशब्दात् गुरुतरकार्यकरणसमर्थमविनाशयन्तमप्यभ्यर्थयन्तं वा अभिलषितकार्यकरणाय कञ्चन अन्यं साधुं दृष्ट्वा किमित्याह-'अन्यः' तत्प्रयोजनकरणशक्तः कश्चिद्भणेत् तं साधुं निर्जरार्थीति गाथार्थः ॥ किमित्याह___अहयं तुन्भं एयं करेमि कजं तु इच्छकारेणं । तत्थऽवि सो इच्छं से करेह मजायमलियं ॥ ६७३॥
व्याख्या-अहमित्यात्मनिर्देशे युष्माकम् 'इदं कर्तुमिष्टं कार्य करोमि 'इच्छाकारेण' युष्माकमिच्छाक्रियया, न बला दित्यर्थः, तत्रापि 'स' कारापैकः साधुः 'इच्छं से करेइ'त्ति सूचनात्सूत्रम्, इच्छाकारं करोति, नन्वसौ तेनेच्छाकारेण याचितस्ततः किमर्थमिच्छाकारं करोतीत्याह-मर्यादामूलं,साधूनामियं मर्यादा-न किञ्चिदिच्छाव्यतिरेकेण कश्चित्कारयितव्य इति गाथार्थः ॥ व्याख्यातोऽधिकृतगाथावयवः, साम्प्रतं 'तत्थवि इच्छाकारों'त्ति अस्यापिशब्दस्य विषयप्रदर्शनायाह
१. संभवे कारणं प्रतिपादयन्नाह प्र०. २ करणं कारस्तं कारयतीति कारापयति णके च कारापक इति स्यात्, त्वचशब्दमदन्तं वर्णयद्भिः पूज्यैः कचिनाम्नोऽप्यदन्तस्य ब्णिति वृद्धेरिष्टत्वात्.
Jain Educatio
n
al
R
Enelibrary.org

Page #18

प
आवश्यक
हारिभद्री यवृत्तिः विभागः १
॥२६॥
अहवा सयं करेन्तं किंची अण्णस्स वावि दतॄणं । तस्सवि करेज इच्छं मज्झपि इमं करेहित्ति ॥ ६७४॥ व्याख्या-अथवा 'स्वकम्' आत्मीयं कुर्वन्तं 'किश्चित्' पात्रलेपनादि अन्यस्य वा दृष्ट्वा किम् ?-तस्याप्यापन्नप्रयोजनः सन् कुर्यादिच्छाकारं,कथम्?-ममापीदं-पात्रलेपनादि कुरुतेति गाथार्थः॥ इदानीमभ्यर्थितसाधुगोचरविधिप्रदर्शनायाऽऽहतत्थवि सो इच्छं से करेइ दीवेइ कारणं वाऽवि । इहरा अणुग्गहत्थं कायव्वं साहुणो किच्चं ॥६७५ ॥
व्याख्या-तत्राप्यभ्यर्थितः सन् 'इच्छाकारं करोति' इच्छाम्यहं तव करोमीति, अथ तेन गुर्वादिकार्यान्तरं कर्त्तव्यमिति तदा दीपयति कारणं वापि, 'इहरा' अन्यथा गुरुकार्यकर्त्तव्याभावे सति अनुग्रहार्थ कर्त्तव्यं साधोः कृत्यमिति गाथार्थः॥ अपिशब्दाक्षिप्तेच्छाकारविषयविशेषप्रदर्शनायैवाह___ अहवा णाणाईणं अट्ठाएँ जइ करेज्ज किच्चाणं । वेयावच्चं किंची तत्थवि तेसिं भवे इच्छा ॥ ६७६ ॥
व्याख्या-अथवा ज्ञानादीनामर्थाय, आदिग्रहणादर्शनचारित्रग्रहणं, यदि कुर्यात 'कृत्यानाम् आचार्याणां वैयावृत्त्यं 'कश्चित् साधुः, पाठान्तरं वा 'किंचित्ति किञ्चिद्विश्रामणादि, तत्रापि 'तेषां' कृत्यानां तं साधु वैयावृत्त्ये नियोजयतां भवे इच्छे' ति भवेदिच्छाकारः, इच्छाकारपुरःसरं योजनीय इति गाथार्थः ॥ किमित्यत आह-यस्मात्
आणाबलाभिओगो णिग्गंथाणं ण कप्पई काउं। इच्छा पजियव्वा सेहे राईणिए (य) तहा॥६७७॥ व्याख्या-आज्ञापनमाज्ञा-भवतेदं कार्यमेवेति, तदकुर्वतो बलात्कारापणं बलाभियोग इति, स 'निर्ग्रन्थानां साधूनां न कल्पते कर्तुमिति, किन्तु 'इच्छं'त्ति इच्छाकारः प्रयोक्तव्यः, प्रयोजने उत्पन्ने सति शैक्षक तथा रत्नाधिके चालापकादि
॥२६॥
dal Educat
i onal
IAwainelibrary.org

Page #19

प्रष्टुकामेन, आद्यन्तग्रहणादन्येषु चेति गाथार्थः ॥ एष उत्सर्ग उक्तः, अपवादस्त्वाज्ञाबलाभियोगावपि दुर्विनीते प्रयोक्तव्यौ, तेन च सहोत्सर्गतः संवास एव न कल्पते, बहुस्वजननालप्रतिबद्धे त्वपरित्याज्ये अयं विधिः-प्रथममिच्छाकारेण योज्यते, अकुर्वन्नाज्ञया पुनर्बलाभियोगेनेति, आह चजह जच्चबाहलाणं आसाणं जणवएसु जायाणं । सयमेव खलिणगहणं अहवावि बलाभिओगेणं ॥ ६७८॥ पुरिसज्जाएऽवि तहा विणीयविणयंमि नत्थि अभिओगो। सेसंमि उ अभिओगोजणवयजाए जहा आसे॥६७९॥ ___ व्याख्या-यथा जात्यबाहीकानामश्वानां जनपदेषु च-मगधादिषु जातानां, चशब्दलोपोऽत्र द्रष्टव्यः, स्वयमेव खलिनग्रहणं भवति, अथवापि बलाभियोगेनेति, खलिनं-कविकमभिधीयते, एष दृष्टान्तः, अयमर्थोपनयः-पुरुषजातेऽपि तथा, जातशब्दः प्रकारवचनः, 'विणीयविणयंमि' त्ति विविधम्-अनेकधा नीतः-प्रापितः विनयो येन स तथाविधः तस्मिन् नास्त्यभियोगो जात्यबाहीकाश्ववत् , 'सेसंमि उ अभिओगो' त्ति शेषे-विनयरहिते बलाभियोगः प्रवर्तते, कथं-जनपदजाते यथाऽश्वे इति गाथाद्वयसमुदायार्थः॥ अवयवार्थस्तु कथानकादवसेयः, तच्चेदम्। बोहलविसए एगो आसकिसोरो, सो दमिजिउकामो वेयालियं अहिवासिऊण पहाए अग्घेऊण वाहियालिं नीतो, खलिणं से ढोइयं, सयमेव तेण गहियं विणीयोति । तत्तो राया सयमेवारूढो, सो हिययइच्छियं बूढो, रण्णा उयरिऊण
१०वाहणाणंति प्र०. २ बाल्हीकविषये एकोऽश्वकिशोरः, स दमयितुकामो वैकालिकमधिवास्य प्रभातेऽर्धित्वा वाह्याली नीतः, कविकं तमै ढौकितं, स्वयमेव तेन गृहीतं, विनीत इति । ततो राजा स्वयमेवारूढः, स हृदयेप्सितं व्यूढः, राज्ञोत्तीर्य
S
anelibrary.org

Page #20

हारिभद्रीयवृत्तिः विभाग:१
आवश्यक-8 आहारलयणादिणा सम्म पडियरिओ, पतिदियहं च सुद्धत्तणओ एवं वहइ, न तस्स बलाभिओगो पवत्तइ । अवरो पुण|
द मगहादिजणवए जातो आसो, सोऽवि दमिज्जिउकामो वेथालियं अहिवासितो, मायरं पुच्छइ-किमयंति, तीए भणियं॥२६॥
कलं वाहिज्जसि तं, सयमेव खलिणं गहाय वहंतो नरिंदै तोसिज्जासि, तेण तहा कयं, रण्णावि आहारादिणा सबो से |उवयारो कओ, माऊए सिहं, तीए भणितो-पुत्त ! विणयगुणफलं ते एयं, कलं पुणो मा खलिणं पडिवजिहिसि, मा वा
वहिहिसि, तेणं तहेव कयं, रण्णावि खोखरेण पिट्टित्ता बला कवियं दाऊण वाहिता पुणोऽवि जवसं से णेरुद्धं, तेण माऊए सिटुं, सा भणइ-पुत्त ! दुच्चेट्ठियफलमिणं ते, तं दिछोभयमग्गो जो ते रुच्चइ तं करेहिसि । एस दिलुतो अयमुवणओ-जो सयं न करेइ वेयावच्चादि तत्थ बलाभिओगोवि पयट्टाविजइ जणवयजाते जहा आसेत्ति। तस्माद्बलाभियोगमन्तरेणैव मोक्षार्थिना स्वयमेव प्रत्युत इच्छाकारं दत्त्वा अनभ्यर्थितेनैव वैयावृत्त्यं कार्यम् ॥ आह-तथाऽप्यनभ्यर्थितस्य स्वयमिच्छाकारकरणमयुक्तमेवेत्याशङ्कयाह
आहारलयनादिना सम्यक् प्रतिचरितः, प्रतिदिवसं च शुद्धत्वादेवं वहति, न तस्य बलाभियोगः प्रवर्त्तते । अपरः पुनर्मगधादिजनपदजातोऽश्वः, सोऽपि | दमयितुकामो वैकालिकमधिवासितः, मातरं पृच्छति-किमेतदिति ?, तया भणितं-कल्ये वायसे (वाहयिष्यतासे) त्वं, (तत्) स्वयमेव कविकं गृहीत्वा | वहन् नरेन्द्र तोषयितासि (येः), तेन तथा कृतं, राज्ञाऽपि आहारादिना सर्वस्तस्योपचारः कृतः, मात्रे शिष्टं, तया भणितः-पुत्र ! विनयगुणफलं तवैतत् , कल्ये पुनर्मा कविकं प्रतिपदिष्ठाः, मा वा वाक्षीः, तेन तथैव कृतं, राज्ञाऽपि खोखरेण (प्रतोदेन कशया वा) पिट्टयित्वा बलास्कविकं दवा वाहयित्वा पुनरपि यवसं तस्य निरुद्धं, तेन मान्ने शिष्टं, सा भणति-पुत्र ! दुश्चेष्टितफलमिदं तव, तदृष्टोभयमार्गो यस्तुभ्यं रोचते तं कुर्याः । एष दृष्टान्तोऽयमुपनयः-यः स्वयं न करोति वैयावृत्त्यादि तत्र बलाभियोगोऽपि प्रवर्त्यते जनपदजाते यथाऽश्व इति.
॥२६॥
JainEduce
Hainelibrary.org

Page #21

| अब्भत्थणाए मरुओ वानरओ चेव होइ दिलुतो । गुरुकरणे सयमेव उ वाणियगा दुण्णि दिटुंता ॥ ६८० ॥
व्याख्या-अभ्यर्थनायां मरुकः, पुनः शिष्यचोदनायां सत्यां वानरकश्चैव भवति दृष्टान्तः, गुरुकरगे स्वयमेव तु वणिजौ द्वौ दृष्टान्त इति समासार्थः॥ व्यासार्थः कथानकेभ्योऽवसेय इति, तानि चामूनि____एगेस्स साहुस्स लद्धी अत्थि, सो ण करेइ वेयावच्चं बालबुड्डाणंति, आयरियपडिचोइतो भणइ-को मं अन्भत्थेइ ?, आयरिएण भणिओ-तुम अब्भत्थणं मग्गंतो चुक्किहिसि, जहा सो मरुगोत्ति । एगो मरुगो नाणमदमत्तो कत्तियपुण्णिमाए नरिंदजणवदेसुं दाणं दाउमभुछिएसु ण तत्थ वच्चइ, भजाए भणितो-जाहि, सो भणइ-एगं ताव सुद्दाणं परिग्गह करेमि, बीयं तेसिं घरं वच्चामि !, जस्स आसत्तमस्स कुलस्स कजं सो मम आणेत्ता देउ, एवं सो जावज्जीवाए दरिदो जातो। एवं तुमंपि अब्भत्थणं मग्गमाणो चुक्तिहिसि निजराए, एतेसिं बालबुड्डाणं अण्णे अत्थि करेंतगा, तुज्झवि एस लद्धी एवं चेव विराहित्ति । ततो सो एवं भणिओ भणइ-एवं सुंदरं जाणंता अप्पणा कीस न करेह ?, आयरिया
१ एकस्य साधोलब्धिरस्ति, स न करोति वैयावृत्त्यं बालवृद्धानामिति,आचार्यप्रतिचोदितो भणति-को मामभ्यर्थयते ?, आचार्येण भणितः स्वमभ्यर्थना मार्गयन् भ्रश्यसि, यथा स मरुकः (ब्राह्मणः) इति । एको ब्राह्मणो ज्ञानमदमत्तः कार्तिकपूर्णिमायां नरेन्द्रजनपदेषु दानं दातुमभ्युत्थितेषु न तत्र व्रजति, भार्यया भणितः-याहि, स भणति-एकं तावत् शूद्राणां प्रतिग्रहं करोमि, द्वितीयं तेषां गृहे व्रजामि, यस्यासप्तमस्य कुलस्य कार्य स मह्यमानीय ददातु, एवं स यावजीवं दरिद्रो जातः । एवं त्वमप्यभ्यर्थना मार्गयन् भ्रश्यसि निर्जरायाः, एतेषां बालवृद्धानामन्ये सन्ति कारः, तवाप्येषा लब्धिरेवमेव नक्ष्यति । ततः स एवं भणितो भणति-एवं सुन्दरं जानाना आत्मना कुतो न कुरुत !, आचार्या
Jain Education

Page #22

आवश्यक
हारिभद्रीयवृत्तिः विभागः१
॥२६२॥
भणंति-सरिसोऽसि तुमं तस्स वानरगस्स, जहा एगो वानरो रुक्खे अच्छइ, वासासु सीतवातेहिं झडिज्झति, ताहे सुघराए सउणिगाए भणिओ-'वानर ! पुरिसोऽसि तुमं निरत्थयं वहसि बाहुदंडाई । जो पायवस्स सिहरे न करेसि कुडिं |पडालिं वा ॥१॥ सो एवं तीए भणिओ तुहिको अच्छइ, ताहे सा दोच्चपि तच्चपि भणइ, ततो सो रुहो तं रुक्खं
दुरुहिउमाढत्तो, सा नट्ठा, तेण तीसे तं घरं सुंबं सुंबं विक्खित्तं, भणइ य-नविसि ममं मयहरिया नविसि ममं सोहिया व |णिद्धा वा । सुघरे! अच्छसु विघरा जा वट्टसि लोगतत्तीसु ॥१॥सुहं इदाणिं अच्छ । एवं तुमंपि मम चेव उवरिएण जाओ, किं च-मम अन्नपि निजरादारं अस्थि, तेण मम बहुतरिया निजरा, तं लाहं चुकीहामि, जहा सो वाणियगोदोवाणियगा ववहरंति, एगो पढमपाउसे मोलं दायवयं होहित्ति सयमेव आसाढपुण्णीमाए घरं पच्छ(त्थ)इतो, बीएण अद्धं वा तिभागं वा दाऊण छवावियं, सयं ववहरइ, तेण तदिवसं बिउणो लाहो लद्धो, इयरो चुक्को । एवं चेव जइ
भणन्ति-सदृशोऽसि त्वं तस्य कपः, यथैको वानरो वृक्षे तिष्ठति, वर्षासु शीतवातैः क्लिश्यति, तदा सुगृहिकया शकुन्या भणितः-वानर ! पुरुषोऽसि | त्वं निरर्थकं वहसि बाहुदण्डान् । यः पादपस्य शिखरे न करोषि कुटी पटालिका वा ॥१॥ स एवं तया भणितस्तूष्णीकस्तिष्ठति, तदा सा द्विरपि त्रिरपि भणति, ततः स रुष्टस्तं वृक्षमारोढुमारब्धः, सा नष्टा, तेन तस्यास्तद्गृहं दवरिकादवरिक विक्षिप्तम् , भणति च-नाप्यसि मम महत्तरिका नाप्यसि मम सुहृद्वा स्निग्धा वा। सुगृहिके ! तिष्ठ विगृहा या वर्तसे लोकतप्तौ ॥ १॥ सुखमिदानी तिष्ठ । एवं त्वमपि मम चैवोपरितनो जातः, किंच-ममान्यदपि निर्जराद्वारमस्ति, तेन मम बहुतरा निर्जरा, तं लाभं भ्रश्यामि,-यथा स वणिक् द्वौ वणिजौ व्यवहरतः, एकः प्रथमप्रावृषि मूल्यं दातव्यं भविष्यतीति स्वयमेवाषाढपूर्णिमायां त्यक्त्वा गृहं गतः, (प्रच्छेदितं ), द्वितीयेनाधं वा त्रिभागं वा दत्त्वा स्थगितं (स्थापितं ), स्वयं व्यवहरति, तेन तद्दिवसे द्विगुणो लाभो लब्धः, इतरो भ्रष्टः । एवमेव
| ॥२६२॥
Jain Educa
t ional
Mainelibrary.org

Page #23

Jain Education
अहं अप्पणा वैयावच्चं करेमि तो अचिंतणेण सुत्तत्था नासंति, तेहि य नद्वेहिं गच्छसारवणाऽभावेण गणस्सादेसा दिअप्पडितप्पणेण बहुयरं मे नासेइति । आह च-सुत्तत्थेसु अचिन्तण आएसे बुड्ढसेहगगिलाणे । बाले खमए वाई इड्डीमाइ अणिड्डी य ॥ १ ॥ एहिं कारणेहिं तुंबभूओ उ होति आयरिओ । वेयावच्चं ण करे काय तस्स सेसेहिं ॥ २ ॥ जेण कुलं आयत्तं तं पुरिसं आयरेण रक्खेज्जा । न हु तुंबंमि विणट्ठे अरया साहारया होंति ॥ ३ ॥ बाले सप्पभए तहा इड्डिमंतंमि | आगए पाणगादिगए आयरिए लहुत्तं, एवं वादिम्मिवि, अणिस्सरपवइयगा य एएत्ति जणापवादो, सेसं कंठं । आह- इच्छा| कारेणाहं तव प्रथमालिका मानयामीत्यभिधाय यदा लब्ध्यभावान्न सम्पादयति तदा निर्जरालाभविकलस्तस्येच्छाकारः, इत्यतः |किं तेनेत्याशङ्कयाह
संजमजोए अयस्स सद्धाऍ काउकामस्स । लाभो चैव तवस्सिस्स होइ अद्दीणमणसस्स ॥ ६८१ ॥ व्याख्या–‘संयमयोगे’ संयमव्यापारे अभ्युत्थितस्य तथा 'श्रद्धया' मनःप्रसादेन इहलोक परलोकाशंसां विहाय कर्त्तुकामस्य, किम् ? - 'लाभो चेव तवसिस्स'त्ति प्रकरणान्निर्जराया लाभ एव तपस्विनो भवति अलब्ध्यादौ, अदीनं मनोऽस्येति अदीनमनास्तस्यादीनमनस इति गाथार्थः ॥ द्वारं १ । इदानीं मिथ्याकारविषयप्रतिपादनायाह
१ यद्यहमात्मना वैयावृत्यं करोमि तदाऽचिन्तनेन सूत्रार्थों नश्यतः, तयोश्च नष्टयोर्गच्छसारणाऽभावेन गणस्य . आदेशादेरप्रतितर्पणेन बहुतरं मे नश्यतीति । सूत्रार्थयोरचिन्तनमादेशे वृद्धे शैक्षके ग्लाने । बाले क्षपके वादी ऋद्धिमदादि अवृद्धिश्च ॥ १ ॥ एतैः कारणैस्तुम्बभूतस्तु भवत्याचार्यः । वैयावृत्यं न कुर्यात् कर्त्तव्यं तस्य शेषैः ॥ २ ॥ यस्य कुलमायत्तं तं पुरुषमादरेण रक्षेत् । नैव तुम्बे विनष्टे अरकाः साधारा भवन्ति ॥ ३ ॥ बाले सर्पभये तथा ऋद्धिमत्यागते पानकाद्यर्थं गते आचार्ये लघुत्वम् एवं वादिन्यपि, अनीश्वरप्रब्रजिताश्चैत इति जनापवादः, शेषं कण्ठ्यम् ।

Page #24

आवश्यक
हारिभद्रीयवृत्तिः विभागा१
॥२६३॥
संजमजोए अन्भुट्टियस्स जंकिंचि वितहमायरियं । मिच्छा एतंति वियाणिऊण मिच्छत्ति कायव्वं ॥६८२॥
व्याख्या-संयमयोगः-समितिगुप्तिरूपस्तस्मिन्विषयभूतेऽभ्युत्थितस्य सतः यत्किञ्चिद्वितथम्-अन्यथा आचरितम्आसेवितं, भूतमिति वाक्यशेषः, 'मिथ्या एतदिति' विपरीतमेतदित्येवं विज्ञाय किम् ?-'मिच्छत्ति काय मिथ्यादुष्कृतं | दातव्यमित्यर्थः । संयमयोगविषयायां च प्रवृत्तौ वितथासेवने मिथ्यादुष्कृतं दोषापनयनायालं, न तूपेत्यकरणगोचरायां नाप्यसकृत्करणगोचरायामिति गाथाहृदयार्थः॥ तथा चोत्सर्गमेव प्रतिपादयन्नाहजइ य पडिक्कमियव्वं अवस्स काऊण पावयं कम्मं । तं चेव न कायव्वं तो होइ पए पडिक्कतो॥ ६८३॥ ।
व्याख्या-यदि च 'प्रतिक्रान्तव्यं' निवर्तितव्यं, मिथ्यादुष्कृतं दातव्यमित्यर्थः, 'अवश्य' नियमेन कृत्वा पापकं कर्म, ततश्च 'तदेव' पापकं कर्म न कर्त्तव्यं, ततो भवति 'पदे' उत्सर्गपदविषये प्रतिक्रान्त इति । अथवा-'पदे'त्ति प्रथमं प्रतिक्रान्त इति गाथार्थः॥ साम्प्रतं यथाभूतस्येदं मिथ्यादुष्कृतं सुदत्तं भवति तथाभूतमभिधित्सुराह
जंदुक्कडंति मिच्छा तं भुज्जो कारणं अपूरतो। तिविहेण पडिकतो तस्स खलु दुकर्ड मिच्छा॥ ६८४॥ | _व्याख्या-'यदि'त्यनिर्दिष्टस्य निर्देशः, करणमिति योगः, ततश्च 'यत्कारणं' यद् वस्तु दुष्टु कृतं दुष्कृतम् 'इति' एवं | विज्ञाय 'मिच्छत्ति सूचनात्सूत्रमितिकृत्वा मिथ्यादुष्कृतं दत्तं, तद् 'भूयः' पुनः प्रागुक्तं दुष्कृतकारणम् 'अपूरयन्। अकुर्वन्ननाचरन्नित्यर्थः, यो वर्त्तत इति वाक्यशेषः, 'तस्स खलु दुक्कडं मिच्छत्ति सम्बद्ध एव ग्रन्थः, तत्र स्वयं कायेनाप्यकुर्वन्नपूरयन्नभिधीयत एवेत्यत आह-'तिविहेण पडिक्कतो' त्ति त्रिविधेन मनोवाकायलक्षणेन योगेन कृतकारितानुमति
॥२६३॥

M
anelibrary.org

Page #25

भेदयुक्तेन 'प्रतिक्रान्तो' निवृत्तो यस्तस्माद्दुष्कृतकारणात् तस्यैव खलुशब्दोऽवधारणे, 'दुष्कृतं' प्रागुक्तं दुष्कृतफलदातृत्वमधिकृत्य 'मिथ्ये 'ति मिथ्या, भवतीति क्रियाध्याहारः अथवा व्यवहितयोगात्तस्यैव मिथ्यादुष्कृतं भवति नान्यस्येति गाथार्थः ॥ साम्प्रतं यस्य मिथ्यादुष्कृतं दत्तमपि न सम्यग् भवति तत्प्रतिपादनायाह
जं दुक्कडंति मिच्छा तं वेव निसेवए पुणो पावं । पञ्चक्खमुसाबाई मायानियडीपसंगो य ॥ ६८५ ॥ व्याख्या – 'यत्' पापं किञ्चिदनुष्ठानं दुष्कृतमिति विज्ञाय 'मिच्छत्ति मिथ्यादुष्कृतं दत्तमित्यर्थः, यस्तदेव निषेवते पुनः पापं स हि प्रत्यक्षमृषावादी वर्त्तते, कथम् ? - दुष्कृतमेतदित्यभिधाय पुनरासेवनात् तथा मायानिकृतिप्रसङ्गश्च तस्य स हि दुष्टान्तरात्मा निश्चयतश्चेतसाऽनिवृत्त एव गुर्वादिरञ्जनार्थं मिथ्यादुष्कृतं प्रयच्छति, कुतः ?, पुनरासेवनात्, तत्र मायैव निकृतिर्मायानिकृतिस्तस्याः प्रसङ्ग इति गाथार्थः ॥ कः पुनरस्य मिथ्यादुष्कृतपदस्यार्थ इत्याशङ्कयाह—
| मित्ति मिउमद्दवत्ते छत्ति य दोसाण छायणे होइ । मित्तिय मेराऍ ठिओ दुत्ति दुर्गुछामि अप्पाणं ॥ ६८६ ॥
व्याख्या—'मी' त्येवं वर्णः मृदुमार्दवत्वे वर्त्तते, तत्र मृदुत्वं-कायनम्रता मार्दवत्वं - भावनम्रतेति, 'छे'ति च दोषस्य - असंयमयोगलक्षणस्य छादने - स्थगने भवति, 'मी'ति चायं वर्णः मर्यादायां- चारित्ररूपायां स्थितोऽहमित्यस्यार्थस्याभिधायकः 'दु' इत्ययं वर्णः जुगुप्सामि - निन्दामि दुष्कृतकर्मकारिणमात्मानमित्यस्मिन्नर्थे वर्त्तत इति गाथार्थः ॥ कति कडं में पावं डत्ति य डेवेमि तं उवसमेणं । एसो मिच्छाउक्कडपयक्खरत्थो समासेणं ॥ ६८७ ॥ दारं ॥ व्याख्या—‘क’ इत्ययं वर्ष्णः कृतं मया पापमित्येवमभ्युपगमार्थे वर्त्तते, 'ड' इति च 'डेवेमि तंति लङ्घयामि-अतिक्र

Page #26

आवश्यक
॥२६॥
कल
मामि तत्, केनेत्याह-उपशमेन हेतुभूतेन, 'एषः' अनन्तरोक्तः प्राकृतशैल्या मिथ्यादुष्कृतपदस्याक्षरार्थ इति 'समासेन'
हारिभद्रीसङ्केपेणेति गाथार्थः॥ आह-कथमक्षराणां प्रत्येकमुक्तार्थतेति, पदवाक्योरेवार्थदर्शनादिति, अत्रोच्यते, इह यथा वाक्यैक
18यवृत्तिः
विभागः१ देशत्वात्पदस्यार्थोऽस्ति तथा पदैकदेशत्वाद्वार्थोऽप्यवसेय इति, अन्यथा पदस्याप्यर्थशून्यत्वप्रसङ्गः, प्रत्येकमक्षरेषु तदभावादिति, प्रयोगश्च-इह यद्यत्र प्रत्येकं नास्ति तत्समुदायेऽपि न भवति, प्रत्येकमभावात्, सिकतातैलवदिति, इष्यते च वर्णसमुदायात्मकस्य पदस्यार्थः, तस्मात्तदन्यथाऽनुपपत्तेर्वार्थोऽपि प्रतिपत्तव्य इत्यलं प्रसङ्गेनेति । द्वारम् २। साम्प्रतं तथाकारो यस्य दीयते तत्प्रतिपिपादयिषयाऽऽह
कप्पाकप्पे परिणिट्टियस ठाणेसु पंचसु ठियस्स । संजमतवडगस्स उ अविकप्पेणं तहाकारो॥६८८॥ व्याख्या-कल्पो विधिराचार इति पर्यायाः, कल्पविपरीतस्त्वकल्पः, जिनस्थविरकल्पादिर्वा कल्पः, चरकादिदीक्षा पुनरकल्प इति, कल्पश्चाकल्पश्च कल्पाकल्पमित्येकवद्भावस्तस्मिन् कल्पाकल्पे, परि-समन्तात् निष्ठितः परिनिष्ठितो, ज्ञाननिष्ठां प्राप्त इत्यर्थः, तस्य, तथा तिष्ठन्त्येतेषु सत्सु शाश्वते स्थाने प्राणिन इति स्थानानि-महाव्रतान्यभिधीयन्ते, तेषु स्थानेषु पञ्चसु स्थितस्य, महाव्रतयुक्तस्येत्यर्थः, तथा संयमतपोभ्यामाब्या-सम्पन्न इत्यनेनोत्तरगुणयुक्ततामाह, तस्य किमित्याह'अविकल्पेन' निश्चयेन, किम्?-तथाकारः, कार्य इति क्रियाध्याहार इति गाथार्थः॥ इदानीं तथाकारविषयप्रतिपादनायाह
॥२६॥ वायणपडिसुणणाए उवएसे सुत्तअत्थकहणाए।अवितहमेयंति तहा पडिसुणणाए तहक्कारो॥ ६८९॥ दारं॥ व्याख्या-वाचना-सूत्रप्रदानलक्षणा तस्याः प्रतिश्रवणं-प्रतिश्रवणा तस्यां वाचनाप्रतिश्रवणायां, तथाकारः कार्यः,

Mainelibrary.org

Page #27

एतदुक्तं भवति-गुरौ वाचनां प्रयच्छति सति सूत्रं गृह्णानेन तथाकारः कार्यः, तथा सामान्येनोपदेशे-चक्रवालसामाचारीप्रतिबद्धे गुरोरन्यस्य वा सम्बन्धिनि तथाकारः कार्यः, तथा 'सुत्तअत्थकहणाएं'त्ति सूत्रार्थकथनायां, व्याख्यान इत्यर्थः, किम् ?-तथाकारः कार्यः, तथाकार इति कोऽर्थ इति ?, आह-अवितथमेतत् यदा!यमिति, न केवलमुक्तेध्वेवार्थेषु तथाकारप्रवृत्तिः, तथा 'पडिसुणणाए' त्ति प्रतिपृच्छोत्तरकालमाचार्ये कथयति सति प्रतिश्रवणायां च तथाकारप्रवृत्तिरिति, चशब्दलोपोऽत्र द्रष्टव्य इति गाथार्थः॥ साम्प्रतं स्वस्थाने स्वस्थाने खल्विच्छाकारादिप्रयोक्तुः फलप्रतिपादनायाहजस्स य इच्छाकारो मिच्छाकारोय परिचिया दोऽवि । तइओय तहक्कारो न दुल्लभा सोग्गई तस्स ॥ ६९०॥ | व्याख्या-यस्य चेच्छाकारो मिथ्याकारश्च परिचितौ द्वावपि तृतीयश्च तथाकारो न दुर्लभा सुगतिस्तस्येति गाथा । | निगदसिद्धैव । द्वारं ३ ॥ साम्प्रतमावश्यकीनषेधिकीद्वारद्वयावयवार्थमभिधित्सुः पातनिकागाथामाह
आवस्सियं च णितो जं च अइंतो निसीहियं कुणइ । एयं इच्छं नाउ गणिवर ! तुम्भंतिए णिउणं ॥ ६९१ ॥ व्याख्या-शिष्यः किलाह-'आवस्सियंति आवश्यिकी-पूर्वोक्का तामावश्यिकी च 'निन्तो निर्गच्छन् यां च 'अतितो' त्ति आगच्छन् , प्रविशन्नित्यर्थः, नैषेधिकी करोति, 'एतद्' आवश्यिकीनषेधिकीद्वयमपि स्वरूपादिभेदभिन्नं इच्छामि ज्ञातुं हे गणिवर युष्मदन्तिके 'निपुणं' सूक्ष्म ज्ञातुमिच्छामीति क्रियाविशेषणमिति गाथार्थः। एवं शिष्येणोके सत्याहाचार्यः
HEACHEMORRCMOMORECACAECRE

L
inelibrary.org

Page #28

आवश्यक
॥२६५॥
आवस्सियं च र्णितो जं च अहंतो णिसीहियं कुणइ । वंजणमेयं तु दुहा अत्थो पुण होइ सो चेव । ६९२ ॥ व्याख्या - आवश्यकीं च निर्गच्छन् यां च प्रविशन्नैषेधिकीं करोति, 'व्यञ्जनं' शब्दरूपं 'एतं तु दुहन्ति एतदेव शब्दरूपं द्विधा, अर्थः पुनर्भवत्यावश्यि कीनैषेधिक्योः 'स एव' एक एव यस्मादवश्यं कर्त्तव्ययोगक्रियाऽऽवश्यि की निषिद्धात्मनश्चातिचरेभ्यः क्रिया नैषेधिकीति, न ह्यसावप्यवश्यं कर्त्तव्यं व्यापारमुल्लङ्घय प्रवर्त्तते, आह-यद्येवं भेदोपन्यासः किमर्थम् ?, उच्यते, क्वचित् स्थितिगमनक्रियाभेदादभिधानभेदाच्चेति गाथार्थः ॥ आह- 'आवश्यिक च निर्गच्छन्नित्युक्तं, तत्र साधोः किमवस्थानं श्रेय उताटनमिति ?, उच्यते, अवस्थानमिति, कथम् ?, यत आह
एगग्गस्स पसंतस्स न होंति इरियाइया गुणा होंति । गंतव्वमवस्सं कारणंमि आवस्सिया होई ॥। ६९३ ॥ व्याख्या – एकमग्रम् - आलम्वनमस्येत्येकाग्रस्तस्य स चाप्रशस्तालम्बनोऽपि भवत्यत आह- 'प्रशान्तस्य' क्रोधरहितस्य तिष्ठतः, किम् ?, न भवन्ति ईर्यादयः, ईरणमीर्य्या - गमनमित्यर्थः, इहेय्र्याकार्य कर्म ईर्ष्याशब्देन गृह्यते, कारणे कार्योपचारादू, इ, ईर्ष्या आदौ येषामात्मसंयमविराधनादीनां दोषाणां ते ईर्यादयो न भवन्ति, तथा 'गुणाश्च' स्वाध्यायध्यानादयो भवन्ति, प्राप्तं तर्हि संयतस्यागमनमेव श्रेय इति तदपवादमाह-न चावस्थाने खलूक्तगुणसम्भवान्न गन्तव्यमेव, किन्तु 'गन्तधमवस्सं कारणंमि' गन्तव्यम् 'अवश्यं' नियोगतः 'कारणे' गुरुग्लानादिसम्बन्धिनि, यतस्तत्रागच्छतो दोषा इति, तथा च
* गम्ययपः कर्माधारे इति पञ्चमी तथा चातिचारानाश्रित्येत्यर्थः.
Jain Educatiational
हारिभद्रीयवृत्तिः विभागः १
॥२६५॥
jainelibrary.org

Page #29

४ कारणे गच्छतः 'आवस्सिया होई' आवश्यिकी भवतीति गाथार्थः॥ आह-कारणेन गच्छतः किं सर्वस्यैवावश्यकी भवति उत नेति !, नेति, कस्य तर्हि ?, उच्यते,आवस्सिया उ आवस्सएहिं सव्वेहिं जुत्तजोगिस्स । मणवयणकायगुतिंदियस्स आवस्सिया होइ ॥ ६९४॥ |
व्याख्या-आवश्यिकी तु 'आवश्यकैः' प्रतिक्रमणादिभिः सर्वैर्युक्तयोगिनो भवति, शेषकालमपि निरतिचारस्य क्रियास्थस्येति भावार्थः, तस्य च गुरुनियोगादिना प्रवृत्तिकालेऽपि 'मण'इत्यादि पश्चार्द्ध मनोवाक्कायेन्द्रियैर्गुप्त इति समासः, तस्य, किम् ?-आवश्यिकी भवति, इन्द्रियशब्दस्य गाथाभङ्गभयाव्यवहितोपन्यासः, कायात्पृथगिन्द्रियग्रहणं प्राधान्यख्यापनार्थम् , अस्ति चायं न्यायः-'सामान्यग्रहणे सत्यपि प्राधान्यख्यापनार्थ भेदेनोपन्यासो' यथा-ब्राह्मणा आयाता वशिष्टोऽप्यायात इति गाथार्थः ॥ उक्ताऽऽवश्यिकी, साम्प्रतं नैषेधिकी प्रतिपादयन्नाहसेजं ठाणं च जहिं चेएइ तहिं निसीहिया होइ । जम्हा तत्थ निसिद्धो तेणं तु निसीहिया होइ ॥ ६९५॥
व्याख्या-शेरतेऽस्यामिति शय्या-शयनीयस्थानंतां शय्यां 'स्थानं चेति स्थानमूर्ध्वस्थान', कायोत्सर्गः, यत्र 'चेतयते' 'चिती सज्ञाने' अनुभवरूपतया विजानाति वेदयतीत्यर्थः, अथवा 'चेतयते' इति करोति, शयनक्रियां च कुर्वता निश्चयतः शय्या क्रिया कृता भवति, ततश्च यत्र स्वपितीत्यर्थः, चशब्दो वीरासनाद्यनुक्तसमुच्चयार्थः, अथवा तुशब्दार्थे द्रष्टव्यः, स च विशेषणार्थः, कथम् ?, प्रतिक्रमणाद्य शेषकृतावश्यकः सन्ननुज्ञातो गुरुणा शय्यां स्थानं च यत्र चेत्यते तत्र' एवं-13
* कारणात् प्र०. + किमुच्यते प्र०. नमुक्तं प्र० शय्या प्र०. प्रतिक्रमणाद्यशेषैः कार्यैः समापितावश्यककृत्य इत्यर्थः.
Jain Educat
i onal
fom.jainelibrary.org

Page #30

आवश्यक
॥२६६॥
Jain Educa
विधस्थितिक्रिया विशिष्ट एव स्थाने नैषेधिकी भवति, नान्यत्र, किमित्यत आह- यस्मात्तत्र निषिद्धोऽसौ तेनैव कारणेन नैषेधिकी भवति निषेधात्मकत्वात्तस्या इति गाधार्थः ॥ पाठान्तरं वा
से ठाणं च जदा चेतेति तया निसीहिया होई । जम्हा तदा निसेहो निसेहमइया च सा जेणं ॥ ६९६ ॥
मुक्तार्थत्वात्मैव । अनेन ग्रन्थेन मूलगाथायाः 'आवश्यक च निर्गच्छन् यां चागच्छन् नैषेधिकीं करोति व्यञ्जनमेतद् द्वेधे' त्येतावत् स्थितिरूपनैषेधिकीप्रतिपादनं व्यञ्जनभेदनिबन्धनमधिकृत्य व्याख्यातम् । अमुमेवार्थमुपसजिहीर्षुराह भाष्यकारः
आवस्सियं च णितो जंच अहंतो निसीहियं कुणइ । सेज्जाणिसीहियाए णिसीहिया अभिमुहो होई ॥ १२० ॥ (भा०)
व्याख्या - आवश्यक व निर्गच्छन् यां चागच्छन् नैषेधिकीं करोति तदेतद् व्याख्यातम् उपलक्षणत्वात्सह तृतीयपादेन 'व्यञ्जनमेतद् द्विधे' त्यनेनेति । साम्प्रतम् 'अर्थः पुनर्भवति स एवे 'ति गाथावयवार्थः प्रतिपाद्यते-तत्रेत्थमेक एवार्थो | भवति यस्मान्नैषेधिक्यपि नावश्यंकर्त्तव्यव्यापार गोचरतामतीत्य वर्त्तते, यतः प्रविशन् संयमयोगानुपालनाय शेषपरिज्ञानार्थं चेत्थमाह । 'सेज्जानि सीहियाए निसीहिया अभिमुहो होइ'त्ति शय्यैव नैषेधिकी तस्यां शय्यानैषेधिक्यां विषयभूतायां, किम् ?, शरीरमपि नैषेधिकीत्युच्यत इति, अत आह- शरीरनैषेधिक्या आगमनं प्रत्यभिमुखस्तु, अतः संवृतगात्रैर्भवितव्यमिति | सञ्ज्ञां करोतीति गाथार्थः ॥ इतश्चैक एवार्थो यत आह
जो होइ निसिद्धप्पा निसीहिया तस्स भावओ होइ । अणिसिद्धस्स निसीहिय केवलमेत्तं हवइ सद्दो ॥ १२१ ॥ (भा० )
हारिभद्री
यवृत्तिः विभागः १
॥२६६ ॥
jainelibrary.org

Page #31

SANSAROKAR
व्याख्या-यो भवति निषिद्धात्मा-निषिद्धो मूलगुणोत्तरगुणातिचारेभ्यः आत्मा नेति समासः, नैषेधिकी 'तस्य' निषिद्धात्मनो 'भावतः' परमार्थतो भवति, न निषिद्धोऽनिषिद्धः उक्तेभ्य एवातिचारेभ्यः तस्य अनिषिद्धस्य-अनुपयुक्तस्यागच्छतः नैषेधिकी, किम् ?- केवलमत्तं हवइ सहो' केवलं शब्दमात्रमेव भवति, न भावत इति गाथार्थः॥ आह-यदि नामैवं तत एकार्थतायाः किमायातमिति', उच्यते, निषिद्धात्मनो नैषेधिकी भवतीत्युक्तं, सच- आवस्सयंमि जुत्तो नियमणिसिद्धोत्ति होइ नायव्वो।
अहवाऽवि णिसिद्धप्पा णियमा आवस्सए जुत्तो॥ १२२ ॥ दारं (भाष्यम् ) व्याख्या-'आवश्यके' मूलगुणोत्तरगुणानुष्ठानलक्षणे युक्तः 'नियमनिसिद्धोत्ति होइ नायवो' नियमेन निषिद्धो नियमनिषिद्ध 'इति' एवं भवति ज्ञातव्यः, आवश्यिक्यपि चावश्यकयुक्तस्यैवेत्यत एकार्थतेति । अथवेति प्रकारान्तरदर्शनार्थः, अपिशब्दस्य व्यवहितः सम्बन्धः, निषिद्धात्माऽपि नियमादावश्यके युक्तो यतः अतोऽप्येकार्थतेति, पाठान्तरं वा 'अहवावि निसिद्धप्पा सिद्धाणं अंतियं जाईत्ति, अस्थायमर्थः-एवं क्रियाया अभेदेनावश्यकीनषेधिक्योरेकार्थतोक्का, इह तुकार्याभेदेनोच्यते, अथवा निषिद्धात्माऽपि सिद्धानामन्तिक-सामीप्यं 'याति' गच्छति, अपिशब्दादावश्यकयुक्तोऽपि, अतः कार्याभेदादेकार्थतेति गाथार्थः॥ द्वारं ४-५॥ साम्प्रतमापृच्छादिद्वारचतुष्टयमेकगाथयैव प्रतिपादयन्चाहआपुच्छणा उ कजे पुत्वनिसिद्धेण होइ पडिपुच्छा । पुव्वगहिएण छंदण णिमंतणा होअगहिएणं ॥ ६९७ ॥ व्याख्या-आप्रच्छनमापृच्छा सा च कर्तुमभीष्टे कार्ये प्रवर्त्तमानेन गुरोः कार्या-अहमिदं करोमीति । द्वारं ६ तथा
25ARCANCERSALAAMSOMAL
Jain Education
nelibrary.org

Page #32

आवश्यक
॥२६७॥
पूर्वनिषिद्धेन सता भवतेदं न कार्यमिति, उत्पन्ने च प्रयोजने कत्तुकामेन 'होति पडिपुच्छत्ति प्रतिपृच्छा कर्त्तव्या भवति, ||हारिभद्रीपाठान्तरं वा-'पुबनिउत्तेण होइ पष्डिपुच्छा' पूर्वनियुक्तेन सता यथा भवतेदं कार्यमिति तत्कर्तुकामेन गुरोः प्रतिपृच्छा यवृत्तिः कर्तव्या भवति-अहं तत्करोमीति, तत्र हि कदाचिदसौ कार्यान्तरमादिशति समाप्तं वा तेन प्रयोजनमिति । द्वारं ७॥ विभागः१ तथा पूर्वगृहीतेनाशनादिना छन्दना शेषसाधुभ्यः कर्त्तव्या-इदं मयाऽशनाद्यानीतं यदि कस्यचिदुपयुज्यते ततोऽसाविच्छाकारेण ग्रहणं करोत्विति । द्वारं ८ । तथा निमन्त्रणा भवत्यगृहीतेनाशनादिना अहं भवतोऽशनाधानयामीति गाथार्थः द्वारं ९॥ इदानीमुपसम्पद्वारावयवार्थः प्रतिपाद्यते-सा चोपसम्पद् द्विधा भवति-गृहस्थोपसम्पत्साधूपसम्पच्च, तत्रास्तां तावद् गृहस्थोपसम्पत् , साधूपसम्पत्प्रतिपाद्यते-सा च त्रिविधा-ज्ञानादिभेदाद्, आह चउवसंपया य तिविहा णाणे तह दंसणे चरित्ते य । दसणणाणे तिविहा दुविहा य चरित्तअट्ठाए ॥६९८॥ व्याख्या-उपसम्पच्च त्रिविधा 'ज्ञाने' ज्ञानविषया तथा दर्शनविषया चारित्रविषया च, तत्र दर्शनज्ञानयोः सम्बन्धिनी विधा द्विविधा च चारित्राथोयति गाथार्थः॥ तत्र यदुक्तं-दर्शनज्ञानयोस्त्रिविधे'ति तत्प्रतिपादयन्नाह
वत्तणा संधणा चेव, गहणं सुत्तत्थतदुभए। वेयावचे खमणे, काले आवकहाइ य॥ ६९९ ॥ व्याख्या-वर्त्तना सन्धना चैव ग्रहणमित्येतत्रितयं 'सुत्तत्थतदुभए'त्ति सूत्रार्थोभयविषयमवगन्तव्यमिति, एतदर्थ |
॥२६७॥ मुपसम्पद्यते, तत्र वतना प्राग्गृहीतस्यैवास्थिरस्य सूत्रादेर्गुणनमिति, सन्धना तु तस्यैव प्रदेशान्तरविस्मृतस्य मेलनं घटना योजना इत्यर्थः, ग्रहणं पुनः तस्यैव तत्प्रथमतया आदानमिति, एतत्रितयं सूत्रार्थोभयविषयं द्रष्टव्यम्, एवं ज्ञाने नव
a
dan Educa
ainelibrary.org

Page #33

ROSAROOROSESAMROSOSORS
भेदाः, दर्शनेऽपि दर्शनप्रभावनीयशास्त्रविषया एत एव द्रष्टव्या इति, अत्र च सन्दिष्टःसन्दिष्टस्योपसम्पद्यते इत्यादिचतुर्भङ्गिका, प्रथमः शुद्धः शेषास्त्वशुद्धा इति, 'द्विविधा च चारित्रार्थाये ति यदुक्तं तत्प्रदर्शनायाह-'वेयावच्चे खमणे काले आवकहाइ य चारित्रोपसम्पद् वैयावृत्यविषया क्षपणविषया च, इयं च कालतो यावत्कथिका च भवति, चशब्दादित्वरा च भवति, एतदुक्तं भवति-चारित्रार्थमाचार्याय कश्चिद्वैयावृत्त्यकरत्वं प्रतिपद्यते, सच कालत इत्वरो यावत्कथिकश्च भवतीति गाथासमासार्थः॥ साम्प्रतमयमेवार्थो विशेषतःप्रतिपाद्यते-तत्रापि सन्दिष्टेन सन्दिष्टस्योपसम्पहातव्येति मौलिकोऽयं गुण इति, एतत्प्रभवत्वादुपसम्पद इति, अतः अमुमेवार्थमभिधित्सुराह। संदिट्ठो संदिहस्स चेव संपजई उ एमाई । चउभंगो एत्थं पुण पढमो भंगो हवइ सुद्धो ॥७००॥ । __ व्याख्या-'सन्दिष्टो' गुरुणाऽभिहितः सन्दिष्टस्यैवाचार्यस्य यथा अमुकस्य सम्पद्यतां उपसम्पदं प्रयच्छत इत्यर्थः, एवमादिश्चतुर्भङ्गः, स चायं-तद्यथा-सन्दिष्टः सन्दिष्टस्योक्त एव, सन्दिष्टः असन्दिष्टस्यान्यस्याऽऽचार्यस्येति द्वितीयः, असन्दिष्टः सन्दिष्टस्य, न तावदिदानी गन्तव्यं गन्तव्यं त्वमुकस्येति तृतीयः, असन्दिष्टः असन्दिष्टस्य-न तावदिदानी गन्तव्यं न चामुकस्येति, अत्र पुनः प्रथमो भङ्गो भवति शुद्धः, पुनःशब्दस्य विशेषणार्थत्वात् द्वितीयपदेनाव्यवच्छित्ति|निमित्तमन्वेऽपि द्रष्टव्या इति गाथार्थः॥ साम्प्रतं वर्त्तनादिस्वरूपप्रतिपादनायाह
अथिरस्स पुव्वगहियस्स वत्तणा जं इहं थिरीकरणं । तस्सेव पएसंतरणहस्सऽणुसंधणा घडणा ॥७०१॥
१ आचार्यस्व.
d
Jain Educatio
inelibrary.org
n
al

Page #34

आवश्यक
२६८॥
ORDERARMSM89
गहणं तप्पढमतया सुत्ते अत्थे य तदुभए चेव । अत्थग्गहणंमि पायं एस विही होइ णायव्वो ॥ ७०२॥ हारिभद्री8 गाथाद्वयं निगदसिद्धमेव । नवरं-प्रायोग्रहणं सूत्रग्रहणेऽपि कश्चिद्भवत्येव प्रमार्जनादिरिति ज्ञापनार्थम् ॥ साम्प्रतम- यवृत्तिा धिकृतविधिप्रदर्शनाय द्वारगाथामाह
विभागः१ | मजणणिसेज्जअक्खा कितिकंमुस्सग्ग वंदणं जेट्टे । भासंतो होई जेट्टो नो परियारण तो वन्दे ॥७०३ ॥
एतद्व्याचिख्यासयैवेदमाहठाणं पमन्जिऊणं दोण्णि निसिजाउ होंति कायव्वा।एगा गुरुणो भणिया वितिया पुण होंति अक्खाणं ॥ ७०४॥ | निगद सिद्धा, नवरम्-'अक्खाणं ति समवसरणस्य, न चाकृतसमवसरणेन व्याख्या कर्त्तव्येत्युत्सर्गः ॥ व्याख्यातं द्वारत्रयं, कृतिकर्मद्वारन्याचिख्यासयाऽऽह
दो चेव मत्तगाइं खेले तह काइयाए बीयं तु । जावइया य सुणेती सव्वेऽवि य ते तु वंदति ॥ ७०५ ॥ | निगदसिद्धैव, नवरं मात्रक-समाधिः, कृतिकर्मद्वार एव च विशेषाभिधानमदुष्टमिति, अर्द्धकृतव्याख्यानोत्थानानुत्थानाभ्यां पलिग्रन्थाऽऽत्मविराधनादयश्च दोषा भावनीया इति द्वारम् । अधुना कायोत्सर्गद्वारं व्याचिख्यासुराह
॥२६॥ सव्ये काउस्सगं करेंति सव्वे पुणोऽवि वंदंति । णासण्णे णाइदूरे गुरुवयणपडिच्छगा होति ॥७०६॥ || व्याख्या-सर्वे श्रोतारः 'श्रेयांसि बहुविघ्नानी तिकृत्वा तद्विघातायानुयोगप्रारम्भनिमित्तं कायोत्सर्ग कुर्वन्ति, तं
55SHARA
Jain Educati
o
nal
www.jalnelibrary.org

Page #35

चोत्सार्य सर्वे पुनरपि वन्दन्ते, ततो नासन्ने नातिदूरे व्यवस्थिताः सन्तः, किम् ? - गुरुवचनप्रतीच्छका भवन्ति - शृण्व - न्तीति गाथार्थः ॥ साम्प्रतं श्रवणविधिप्रतिपादनायाह
णिद्दा विगहा परिवज्जिएहिं गुत्तेहिं पंजलिउडेहिं । भत्तिबहुमाणपुर्व उवउत्तेहिं सुणेयव्वं ॥ ७०७ ॥ अभिसंतेहिं सुहासियाइँ वयणाइँ अत्थसाराई । विम्हियमुहेहिं हरिसागएहिं हरिसं जणंतेहिं ॥ ७०८ ॥ गाथाद्वयं निगदसिद्धं । नवरं 'हरिसागएहिं' ति सञ्जातहर्षैरित्यर्थः, अन्येषां च संवेगकारणादिना हर्षे जनयद्भिः, एवं च शृण्वद्भिस्तैर्गुरोरतीव परितोषो भवतीति ॥ ततः किमित्याह
गुरुरिओसगएणं गुरुभत्तीए तहेव विणएणं । इच्छियसुत्तत्थाणं खिष्पं पारं समुवयंति ॥ ७०९ ॥ व्याख्या- 'गुरु परितोषगतेन' गुरुपरितोषजातेन सता गुरुभक्त्या तथैव विनयेन, किम् ?, सम्यक्सद्भावप्ररूपणया ईप्सित सूत्रार्थयोः 'क्षिप्रं' शीघ्रं पारं समुपयान्ति-निष्ठां व्रजन्तीति गाथार्थः ॥
वक्खाणसमत्तीए जोगं काऊण काइयाईणं । वंदति तभ जेई अण्णे पुवं चिय भणन्ति ॥ ७१० ॥ निगदसिद्धा । नवरम्, अन्ये आचार्या इत्थमभिदधति - किल पूर्वमेव व्याख्यानारम्भकाले ज्येष्ठं वन्दन्त इति । द्वारगाथापश्चार्धमाक्षेपद्वारेण प्रपञ्चतो व्याचिख्यासुराह -
चोति जइहु जिट्ठो कहिंचि सुत्तत्थधारणाविगलो । वक्खाणलद्धिहीणो निरत्थयं वंदणं तंमि ॥ ७११ ॥ निगदसिद्धा । नवरं निरर्थकं वन्दनं, तस्मिंस्तत्फलस्य प्रत्युच्चार कश्रवणस्याभावादिति भावना ।

Page #36

| हारिभद्री | यवृत्तिः विभागः१
आवश्यक
है अह वयपरियाएहिं लहुगोऽविहु भासओ इहं जेहो। रायणियवंदणे पुण तस्सवि आसायणा भंते !॥७१२॥
व्याख्या-अथ वयापर्यायाभ्यां लघुरपि भाषक एवेह ज्येष्ठः परिगृह्यते, रत्नाधिकवन्दने पुनः तस्याप्याशातना ॥२६९॥ भदन्त ! प्राप्नोति, तथाहि-न युज्यत एव चिरकालप्रवजितान् लघोर्वन्दनं दापयितुमिति गाथार्थः ॥ इत्थं पराभि
प्रायमाशङ्कयाहजइवि वयमाइएहिं लहुओ सुत्तत्थधारणापडुओ। वक्खाणलडिमंतो सो चिय इह घेप्पई जेट्ठो॥७१३ ॥ व्याख्या-प्रकटार्था । आशातनादोषपरिजिहीर्षया त्वाहआसायणावि णेवं पडुच जिणवयणभासयं जम्हा । वंदणयं राइणिए तेण गुणेणंपि सो चेव ॥७१४॥ प्रकटाथैव । नवरं 'तेन गुणेन' अर्हद्वचनव्याख्यानलक्षणेनेति । इदानी प्रसङ्गतो वन्दनविषय एव निश्चयव्यवहारनयमतप्रदर्शनायाहनवओएत्थ पमाणं न य परियाओऽविणिच्छयमएणं। ववहारओ उ जुज्जइ उभयनयमयं पुण पमाणं ॥७१५॥ | व्याख्या-न 'वयः अवस्थाविशेषलक्षणम् 'अत्र' वन्दनकविधौ प्रमाणं, न च 'पर्यायोऽपि' प्रव्रज्याप्रतिपत्तिलक्षणः 'निश्चयमतेन' निश्चयनयाभिप्रायेण, ज्येष्ठवन्दनादिव्यवहारलोपातिप्रसङ्गनिवृत्त्यर्थमाह-व्यवहारतस्तु युज्यते, किमत्र प्रमाणमिति सन्देहापनोदार्थमाह-उभयनयमतं पुनः प्रमाणमिति गाथार्थः ॥ प्रकृतमेवार्थ समर्थयन्नाहनिच्छयओ दुन्नेयं-को भावे कम्मि वई समणो । ववहारओ उ कीरइ जो पुव्वठिओ चरित्तंमि ॥ ७१६ ॥
॥२६९॥
Jain Educatio
n
al

Page #37

C
व्याख्या-निश्चयतो दुर्जेयं-को भावे कस्मिन्-प्रशस्तेऽप्रशस्ते वा वत्तते श्रमण इति, भावश्चेह ज्येष्ठः, ततश्चानतिशयिनः वन्दनकरणाभाव एव प्राप्त इत्यतो विधिमभिधित्सुराह-व्यवहारतस्तु क्रियते वन्दनं 'यः पूर्वस्थितश्चारित्रे' यः प्रथम प्रव्रजितः सन्ननुपलब्धातिचार इति गाथार्थः ॥ आह-सम्यक् तद्गतभावापरिज्ञाने सति किमित्येतदेवमिति, उच्यते. व्यवहारप्रामाण्यात्, तस्यापि च बलवत्त्वाद् , आह च भाष्यकार:|ववहारोऽविहु बलवं जं छउमत्थंपि वंदई अरहा।जा होइ अणाभिण्णो जाणतो धमयं एयं ॥ १२३॥ (
भाग | व्याख्या-व्यवहारोऽपि च बलवानेव, 'यद्' यस्मात् छद्मस्थमपि पूर्वरत्नाधिकं गुर्वादि वन्दते 'अर्हन्नपि' केवल्यपि, अपिशब्दोऽत्रापि सम्बध्यते । किं सदा ?, नेत्याह-'जा होइ अणाभिन्नो'त्ति यावद् भवत्यनभिज्ञातः यथाऽयं केवलीति, किमिति वन्दत इति, अत आह-जानन् धर्मतामेतां व्यवहारनयबलातिशयलक्षणामिति गाथार्थः॥ आह-यद्येवं सुतरां वयापर्यायहीनस्य तदधिकान् वन्दापयितुमयुक्तम् , आशातनाप्रसङ्गादिति, उच्यते, एत्थ उ जिणवयणाओ सुत्तासायणबहुत्तदोसाओ । भासंतगजेट्ठगस्स उ कायव्वं होइ किइकम्मं ॥ ७१७ ॥
व्याख्या-'अत्र तु' व्याख्याप्रस्ताववन्दनाधिकारे 'जिनवचनात् तीर्थकरोक्तत्वात् तथा च अवन्द्यमाने सूत्राशातनादोपबहुत्वात् 'भाषमाणज्येष्ठस्यैव' प्रत्युच्चारणसमर्थस्यैवेत्यर्थः, किं ?, कर्त्तव्यं भवति 'कृतिकर्म' वन्दनमिति गाथार्थः॥
%ERCRECIC
* प्रामोतीत्यतः प्र..
Education
www.janelibrary.org

Page #38

आवश्यक
॥२७॥
एवं तावद् ज्ञानोपसम्पद्विधिरुक्तः, दर्शनोपसम्पद्विधिरप्यनेनैव तुल्ययोगक्षेमत्वादुक्त एव वेदितव्यः, तथा च दर्शन- हारिभद्री प्रभावनीयशास्त्रपरिज्ञानार्थमेव दर्शनोपसम्पदिति ॥ अधुना चारित्रोपसम्पद्विधिमभिधातुकाम आह
यवृत्ति: | दुविहा य चरित्तंमी वेयावच्चे तहेव खमणे य । णियगच्छा अण्णंमि य सीयणदोसाइणा होति ॥७१८ ॥
विभागात व्याख्या-द्विविधा च चारित्रविषयोपसम्पद् वैयावृत्त्यविषया तथैव क्षपणविषयाच, आह-किमत्रोपसम्पदा ?, स्वगच्छ एव तत्कस्मान्न क्रियत इति, उच्यते, निजगच्छादन्यस्मिन् गमनं सीदनदोषादिना भवति गच्छस्य, आदिशब्दादन्यभा-1 वादिपरिग्रह इति गाथार्थः॥ इत्तरियाइविभासा वेयावचंमि तहेव खमणे य।अविगिट्ठविगिट्ठमि य गणिणो गच्छस्स पुच्छाए ॥७१९॥ ___ व्याख्या-इह चारित्रार्थमाचार्यस्य कश्चिद्वैयावृत्यकरत्वं प्रतिपद्यते, स च कालत इत्वरो यावत्कथिकश्च भवति, आचार्यस्यापि वैयावृत्यकरोऽस्ति वा न वा, तत्रायं विधिः-यदि नास्ति ततोऽसाविष्यत एव, अथास्ति स इत्वरोवा स्याद्यावत्कथिको वा, आगन्तुकोऽप्येवं द्विभेद एव, तत्र यदि द्वावपि यावत्कथिको ततश्च यो लब्धिमान् स कार्यते, इतरस्तू|पाध्यायादिभ्यो दीयते इति, अथ द्वावपि लब्धियुक्तौ ततो वास्तव्य एव कार्यते, इतरस्तूपाध्यायादिभ्यो दीयत इति, अथ | नेच्छति ततो वास्तव्य एव प्रीतिपुरस्सरं तेभ्यो दीयते, आगन्तुकस्तु कार्यत इति, अथ प्राक्तनोऽप्युपाध्यायादिभ्यो |
॥२७॥ नेच्छति तत आगन्तुको विसर्ग्यत एव, अथ वास्तव्यो यावत्कथिक इतरस्त्वित्वर इत्यत्राप्येवमेव भेदाः कर्त्तव्याः यावदागन्तुको विसयंते, नानात्वं तु वास्तव्य उपाध्यायादिभ्योऽनिच्छन्नपि प्रीत्या विश्राम्यत इति, अथ वास्तव्यः खल्वित्वरः
Jain Education
al nal
jainelibrary.org

Page #39

आगन्तुकस्तु यावत्कथिकः, ततोऽसौ वास्तव्योऽवधिकालं यावदुपाध्यायादिभ्यो दीयते, शेषं पूर्ववत्, अथ द्वावपीत्वरौ तत्राप्येक उपाध्यायादिभ्यः कार्य्यते शेषं पूर्ववद्, अन्यतमो वाऽवधिकालं यावद्धार्यत इत्येवं यथाविधिना विभाषा कार्येति । उक्ता वैयावृत्योपसम्पत्, साम्प्रतं क्षपणोपसम्पत्प्रतिपाद्यते चारित्रनिमित्तं कश्चित्क्षपणार्थमुपसम्पद्यते, स च क्षपको द्विविधः - इत्वरो यावत्कथिकश्च यावत्कथिक उत्तरकालेऽनशनकर्त्ता, इत्वरस्तु द्विधा - विकृष्टक्षपकोऽविकृष्टक्षपकश्च, तत्राष्टमादिक्षपको विकृष्टक्षपकः, चतुर्थषष्ठक्षपकस्त्वविकृष्ट इति । तत्रायं विधिः - अविकृष्टक्षपकः खल्वाचार्येण प्रष्टव्यः - हे आयुष्मन् ! पारणके त्वं कीदृशो भवसि ?, यद्यसावाह - ग्लानोपमः, ततोऽसावभिधातव्यः - अलं तव क्षपणेन, स्वाध्यायवैयावृत्यकरणे यत्नं कुरु, इतरोऽपि पृष्टः सन्नेवमेव प्रज्ञाप्यते, अन्ये तु व्याचक्षते - विकृष्टक्षपकः पारणककाले ग्लानकल्पतामनुभवन्नपीष्यत एव यस्तु मासादिक्षपको यावत्कथिको वा स इष्यत एव तत्राप्याचार्येण गच्छः प्रष्टव्यो - यथाऽयं क्षपक उपसम्पद्यत इति, अनापृच्छय गच्छं सङ्गच्छतः सामाचारीविराधना, यतस्ते सन्दिष्टा अप्युपधिप्रत्युपेक्षणादि तस्य न कुर्वन्ति, अथ पृष्टा ब्रुवते - यथाऽस्माकं एकः क्षपकोऽस्त्येव, तस्य क्षपणपरिसमाप्तावस्य करिष्यामः, ततोऽसौ प्रियते, अथ नेच्छन्ति ततस्त्यज्यते, अथ गच्छस्तमप्यनुमन्यते ततोऽसाविष्यत एव तस्य च विधिना प्रतीच्छितस्योद्वर्त्तनादि कार्य, यत्पुनः प्रमादतोऽनाभोगतो वा न कुर्वन्ति शिष्यास्तदाऽऽचार्येण चोदनीया इत्यलं प्रसङ्गेन इति गाथार्थः ॥ चारित्रोपसम्पद्विधिविशेषप्रतिपादनायाह
Jain Educational
Jainelibrary.org

Page #40

हारिभद्रीयवृत्तिः विभागात
आवश्यक
उपसंपन्नो जं कारणं तु तं कारणं अपूरेतो । अहवा समाणियंमी सारणया वा विसग्गो वा ॥७२० ॥ दारं ॥
5] व्याख्या-उपसम्पन्नो 'यत्कारणं' यन्निमित्तं, तुशब्दादन्यच्च सामाचार्य्यन्तर्गतं किमपि गृह्यते, 'तत्कारणं' वैयावृ॥२७१॥
इत्यादि 'अपूरयन्' अकुर्वन् , यदा वर्तत इत्यध्याहारः, किम् -तदा 'सारणया वा विसग्गो वा' तदा तस्य 'सारणा' चोदना
वा क्रियते, अविनीतस्य पुनः विसों वा-परित्यागो वा क्रियत इति, तथा नापूरयन्नेव यदा वर्तते तदैव सारणा वा विसर्गों वा क्रियते, किं तु? 'अहवा समाणियंमित्ति अथवा परिसमाप्तिं नीते अभ्युपगतप्रयोजने स्मारणा वा क्रियते, यथा-समाप्तं, तद्विसर्गों वेति गाथार्थः॥ उक्ता संयतोपसम्पत्, साम्प्रतं गृहस्थोपसम्पदुच्यते-तत्र साधूनामियं सामाचारी-सर्वत्रैवाध्वादिषु वृक्षाद्यधोऽप्यनुज्ञाप्य स्थातव्यं, यत आह
इत्तरियं पि न कप्पइ अविदिन्नं खलु परोग्गहाईसुं । चिडित्तु निसिइत्तु व तइयव्वयरक्खणढाए ॥ ७२१ ॥ ___ व्याख्या-'इत्वरमपि' स्वल्पमपि, कालमिति गम्यते, न कल्पते अविदत्तं खलु परावग्रहादिषु, आदिशब्दः परावग्रहानेकभेदप्रख्यापकः, किं न कल्पते इति !, आह-'स्थातुं' कायोत्सर्ग कर्नु 'निषीदितुम्' उपवेष्टुं, किमित्यत आह-'तइयबयरक्खणहाए' अदत्तादानविरत्याख्यतृतीयव्रतरक्षणार्थ, तस्माद्भिक्षाटनादावपि व्याघातसम्भवे क्वचित् स्थातुकामेनानुज्ञाप्य स्वामिनं विधिना स्थातव्यम् , अटव्यादिष्वपि विश्रमितुकामेन पूर्वस्थितमनुज्ञाप्य स्थातव्यं, तदभावे देवतां, यस्याः सोऽवग्रह इति गाथार्थः ॥ उक्ता दशविधसामाचारी, साम्प्रतमुपसंहरन्नाह
AGROGRAMMARRECTOR
॥२७॥
Jain Educati
o nal
Lainelibrary.org

Page #41

एवं सामायारी कहिया दसहा समासओ एसा । संजमतवड्याणं निग्गंथाणं महरिसीणं ॥ ७२२ ॥ निगदसिद्धा । सामाचा-सेवकानां फलप्रदर्शनायाह
एयं सामायारिं जुजंता चरणकरणमाउत्ता । साहू खवंति कम्म अणेगभवसंचियमणंतं ॥७२३ ॥ निगदसिद्धा एव । इदानी पदविभागसामाचार्योः प्रस्तावः, सा च कल्पव्यवहाररूपा बहुविस्तरा स्वस्थानादवसेया, | इत्युक्तः सामाचार्युपक्रमकालः, साम्प्रतं यथाऽऽयुष्कोपक्रमकालः प्रतिपाद्यते स च सप्तधा, तद्यथा
अज्झवसाणनिमित्ते आहारे वेयणा पराघाए । फासे आणापाणु सत्तविहं झिज्जए आउं ॥७२४॥ व्याख्या-अध्यवसानमेव निमित्तम् अध्यवसाननिमित्तं तस्मिन्नध्यवसाननिमित्ते सति, अथवा अध्यवसानं रागस्नेहभयभेदेन त्रिधा तस्मिन्नध्यवसाने सति, तथा दण्डादिके निमित्ते सति, आहारे प्रचुरे सति, वेदनायां नयनादिसम्बन्धिन्यां सत्यां, पराघातो गर्त्तापातादिसमुत्थस्तस्मिन् सति, स्पर्श भुजङ्गादिसम्बन्धिनि, प्राणापानयोनिरोधे, किम् !, सर्वत्रैव क्रियामाह-'सप्तविध' सप्तप्रकारमेवं भिद्यते आयुरिति गाथासमुदायार्थः॥ अवयवार्थस्तूदाहरणभ्योऽवसेयः, तानि चामूनि-रागाध्यवसाने सति भिद्यते आयुर्यथाएगेस्स गावीओ हरियाओ, ताहे कुढिया पच्छओ लग्गा, तेहिं नियत्तियाओ, तत्थेगो तरुणो अतिसयदिवरूवधारी
. एकस्य गावो हृताः, तदा प्रामाधिपाः (आरक्षकाः) पश्चालनाः, तैर्निर्वर्तिताः, तत्रैकः तरुणोऽतिशयदिव्यरूपधारी
Jain Educatio
nelibrary.org

Page #42

आवश्यक
॥२७२॥
तिसिओ गामं पविठो, तस्स तरुणीए नीणियमुदगं, सो य पीतो, सा तस्स अणुरत्ता, होकारंतस्सविण ठाति, सो उठित्ता
| हारिभद्री गतो, सावि तं पलोएंती तहेव उर्णयत्तेति, जाहे अदिस्सो जाओताहे तहठिया चेव रागसंमोहियमणा उयल्ला। एवं रागज्झ- यवृत्तिः वसाणे भिजति आउंति। तथा स्नेहाध्यवसाने सति भिद्यते आयुर्यथा-एगस्सवाणियगस्स तरुणी महिला, ताणि परोप्परम-विभाग: १ तीवमणुरत्ताणि, ताहे सो वाणिजगेण गतो, पडिनियत्तो वसहि एक्काहेण ण पावइ, ताहे वयंसगा से भणंति-पिच्छामो किं सच्चो अणुरागो न वत्ति ?, ततो एगेणागंतूण भणिया-सो मउत्ति, तीए भणियं-किं सच्चं, सच्चं सच्चंति, ततो तिन्निवारे पुच्छित्ता मया, इयरस्स कहियं, सोऽवि तह चेव मतो । एवं स्नेहाध्यवसाने सति भिद्यते आयुरिति, आह-रागस्नेहयोः कः प्रतिविशेष इति?, उच्यते, रूपाद्याक्षेपजनितःप्रीतिविशेषो रागः, सामान्यस्त्वपत्यादिगोचरः स्नेह इति, भयाध्यवसाने भिद्यते आयुर्यथा सोमिलस्येति-बारवतीए वासुदेवो राया, वसुदेवो से पिया देवई माया, सा कंचि महिलं | पुत्तस्स थणं देंति दण अद्धितिं पगया, वासुदेवेण पुच्छिया-अम्मो ! कीस अद्धिति पकरेसि!, तीए भणियं-18
॥२७२॥
तृषितो ग्रामं प्रविष्टः, तसै तरुण्याऽऽनीतमुदकं, स च पीतवान् , सा तस्मिन्ननुरक्ता, हुङ्कारयत्यपि न तिष्ठति, स उत्थाय गतः, सापि तं प्रलोकयन्ती | तथैव स्थितेति (?) यदाऽदृश्यो जातस्तदा तथास्थितव रागसंमूढमना मृता । एवं रागाध्यवसानेन भिद्यते आयुरिति । एकस्य वणिजस्तरुणी महिला, तो
परस्परमतीव अनुरक्ती, तदा स वाणिज्याय गतः, प्रतिनिवृत्तो वसतिमेकाहेन न प्राप्स्यति, तदा वयस्यास्तस्य भणन्ति-प्रेक्षामहे किं सत्योऽनुरागो न वेति, तत | एकनागत्य भणिता-स मृत इति, तया भणितम्-किं सत्यं !, सत्यं सत्यमिति, ततःचीन वारान् पृष्ठा मृता, इतरमै कथितं, सोऽपि तथैव मृतः। द्वारिकार्या वासु
देवो राजा, वसुदेवस्तस्य पिता देवकी माता, सा काञ्चिन्महिला पुत्राय स्तन्यं ददती दृष्टाऽधति प्रगता, वासुदेवेन पृष्टा-अम्ब! किमर्ति प्रकरोपि, तया | | भणितम् * ताहे पउत्तेति प्र.
Jain Educati
onal
E
mainelibrary.org

Page #43

जात ! न मे पुत्तभंडेण केणइ थणो पीउत्ति, वासुदेवेण भणिया-मा अद्धिति करेसि, इण्हि ते देवयाणुभावेण पुत्तसंनापत्तिं करेमो, देवया आराहिया, तीए भणियं-भविस्सइ से दिवपुरिसो पुत्तोत्ति, तहेव जायं । जायस्स य से गयसुकुमा
लोत्ति नामं कयं । सो य सवजादवपितो सुहंसुहेण अभिरमइ, सोमिलमाहणधूया य रूववतित्ति परिणाविओ, अरिहनेमिस्स य अंतियं धम्म सोऊण पवइओ, गतो य भगवया सद्धिं, धिज्जाइयस्सवि अपत्तियं जायं । कालेण पुणो भगवया सद्धिं बारवतिमागओ, मसाणे य पडिमं ठितो, दिहो य धिजाइएणं, ततो कुविएण कुडियंठो मत्थए दाऊण अंगाराणं से भरितो, तस्स य सम्म अहियासेमाणस्स केवलं समुप्पण्णं, अंतगडो य संवुत्तो। वासुदेवो य भगवतो रिहनेमिस्स | चलणजुयलं नमिऊणं सेसे य साहू वंदिऊण पुच्छइ-भगवं ! कतो गयसुकुमालोत्ति?, भगवया कहियं-मसाणे पडिमं ठितो आसि, वासुदेवो तत्थेव गतो, मतो दिट्ठो, कुविएण भगवं पुच्छिओ-केणेस मारिउत्ति ?, भगवया भणियं-जस्सेव तुमं
जात ! न मम पुत्रभाण्डेन केनचित् स्तन्यं पीतमिति, वासुदेवेन भणिता-माऽति कार्षीः, इदानीं तव देवतानुभावेन पुत्रसंपत्तिं करोमि, देवताऽऽ-| राद्धा, तया भणितं-भविष्यति तस्या दिव्यपुरुषः पुत्र इति, तथैव जातं । जातस्य च तस्य गजसुकुमाल इति नाम कृतं । स च सर्वयादवप्रियः सुखं सुखेना-1 भिरमते, सोमिलबाह्मणदुहिता च रूपवतीति परिणायितः, अरिष्टनेमेश्वान्तिके धर्म श्रुत्वा प्रबजितः, गतश्च भगवता साधः, धिग्जातीयस्याप्यप्रीतिकं जातं । कालेन पुनर्भगवता साधं द्वारिकायामागतः, श्मशाने च प्रतिमां स्थितः, दृष्टश्च धिग्जातीयेन, ततः कुपितेन कुण्डिकाकण्ठं (पाली) मस्तके दरवाजाः तस्य भृतः, तस्य च सम्यगध्यस्थतः केवलं समुत्पन्नम्, अन्तकृच्च संवृत्तः । वासुदेवश्च भगवतोऽरिष्टनेमेश्चरणयुगलं नत्वा शेषांश्च साधून वन्दित्वा पृच्छति-भगवन् ! क्व गजसुकुमाल इति?, भगषता कथितं-इमशाने प्रतिमया स्थित आसीत्, वासुदेवस्तत्रैव गतः, मृतो दृष्टः, कुपितेन भगवान् पृष्टः-केनैष मारित इति !, भगवता भणितं-यस्यैव त्वां

Page #44

आवश्यक
॥२७३॥
नयरिं पविसंतं दण सीसं फुष्टिहीतित्ति । धिज्जाइओऽवि माणुसाणि पट्ठाविऊण जाव नीति ताव दिट्ठो अणेण पविसंतो वासुदेवो, भयसंभंतस्स य से सीसं तडित्ति सयसिक्करं फुर्हति । एवं भयाध्यवसाने सति भिद्यते आयुरिति । द्वारं । यदुक्तं 'निमित्ते सति भिद्यते आयु रिति तन्निमित्तमनेकप्रकारं प्रतिपादयन्नाह -
दंडकससत्थरज्जू अग्गी उद्गपडणं विसं वाला। सीउन्हें अरइ भयं खुहा पिवासा य वाही य ॥ ७२५ ॥ मुत्तपुरीसनिरोहे जिष्णाजिष्णेय भोयणे बहुसो । घंसणघोलणपीलण आउस्स उवक्कमा एए ॥ ७२६ ॥ दारं ॥
व्याख्या - दण्डकशाशस्त्ररज्जवः अग्निः उदकपतनं विषं व्यालाः शीतोष्णमरतिर्भयं क्षुत्पिपासा च व्याधिश्च मूत्रपुरीपनिरोधः जीर्णाजीर्णे च भोजनं बहुशः घर्षणघोलणपीडनान्यायुषः उपक्रमहेतुत्वादुपक्रमा एते, कारणे कार्योपचारात्, यथा-तन्दुलान् वर्षति पर्जन्यस्तथा आयुर्धृतमिति । तत्र दण्डादयः प्रसिद्धा एव, 'व्याला ः ' सप उच्यन्ते, घर्षणं चन्दनस्येव, घोलनम् अङ्गुष्ठाङ्गुलिगृहीतसञ्चाल्यमानयूकाया इव, पीडनम् इक्ष्वादेरिवेति गाथार्थः ॥ द्वारं ॥ तथाऽऽहारे सत्यसति वा भिद्यते आयुर्यथा - ऐगो मरुगो छणे अट्ठारस वारे भुंजिऊण सूलेण मओ, अण्णो पुण छुहाए मओत्ति । द्वारं । वेदनायां सत्यां भिद्यते आयुर्यथा शिरोनयनवेदनादिभिरने के मृता इति । द्वारं । तथा पराघाते सति भिद्यते आयुर्यथा
१ नगरीं प्रविशन्तं दृष्ट्वा शीर्ष स्फुटिष्यतीति । धिग्जातीयोऽपि मानुषान् प्रस्थाप्य यावद्याति तावद्दृष्टोऽनेन प्रविशन् वासुदेवः, भयसंभ्रान्तस्य च तस्व शीर्ष चटदिति शतशर्करं स्फुटितमिति । २ एको ब्राह्मणः क्षणेऽष्टादश वारान्भुक्त्वा झूलेन मृतः, अन्यः पुनः क्षुधा मृत इति ।

हारिभद्रीयवृत्तिः विभागः १
॥२७३॥

Page #45

LISASEASCUISISSA
विजले वा तडीए वा खाणीए वा पेल्लियस्सेति।द्वारं। तथा स्पर्श सति भिद्यते आयुर्यथा-तयाविसेणं सप्पेणं छित्तस्स, जहा वा बंभदत्तस्स इत्थीरयणं, तंमि मए पुत्तेण से भणियं-मए सद्धिं भोगे भुंजाहिति, सीए भणियं-न तरसि मज्झं फरिसं विसहित्तए, न पत्तियइ, आसो आणिओ, सो तीए हत्थेण मुहाओ कळि जाव छित्तो, सो गलिऊण सुकक्खएण मतो, तहावि अपत्तियंतेण लोहमयपुरिसो कओ, तीए अवरुडिओ, सोऽवि विलीणोति द्वारं । तथा प्राणापाननिरोधे सति भिद्यते आयुर्यथा-छगलगाणं जण्णवाडादिसु मारिजंताणं । द्वारं । एवं सप्तविधं भिद्यते आयुरिति । न चैतत्सर्वेषामेव, किं तु सोपक्रमायुषां न निरुपक्रमायुषामिति । तत्र-देवा नेरइया वा असंखवासाउया य तिरिमणुया । उत्तमपुरिसा य तहा चरिमसरीरा य निरुवकमा ॥१॥ सेसा संसारत्था भइया निरुवकमा व इतरे वा । सोवक्कमनिरुवक्कमभेदो भणिओ समासेणं ॥२॥ आह-अध्यवसायादीनां निमित्तत्वापरित्यागाद्देदोपन्यासो विरुध्यत इति, न, आन्तरे|तरविचित्रोपाधिभेदेन निमित्तभेदानामेवोपन्यासात्, सकलजनसाधरणत्वाच्च शास्त्रारम्भस्य, आह-यद्येवमुपक्रम्यते
१ कर्दमेन वा तव्या वा खन्या वा प्रेरितस्येति । त्वग्विषेण सण स्पृष्टस्य, यथा वा ब्रह्मदत्तस्य स्त्रीरत्रं, तस्मिन् मृते पुत्रेण तस्यै भणितं-मया साधं भोगान् भुक्ष्वेति, तया भणितं-न शक्नोषि मम स्पर्श विसोढुं, न प्रत्येति, अश्व आनीतः, स तया हस्तेन मुखात्कटीं यावत्स्पृष्टः, स गिलित्वा (विलीय) शुक्रक्षयेण मृतः, तथाप्यप्रत्यायता लोहमयपुरुषः कृतः, तया आलिङ्गितः, सोऽपि विलीन इति । अजानां यज्ञपाटकादिषु मार्यमाणानाम् । देवा नैरयिका वा असंख्यवर्षायुपश्च तिर्यकराः । उत्तमपुरुषाश्च तथा चरमशरीराश्च निरुपक्रमाः॥१॥ शेषाः संसारस्था भक्ता निरुपक्रमा वा इतरे वा । सोपक्रमनिरुपक्रमभेदो भणितः समासेन ॥२॥
Jain Educatio
n
al
Havinjainelibrary.org

Page #46

आवश्यक
॥२७४||
SUCCCCASSACROCESS
|आयुस्ततश्च कृतनाशोऽकृताभ्यागमश्च, कथम् ?, संवत्सरशतमुपनिबद्धमायुः, तस्यापान्तराल एव व्यपगमात्कृतनाशः,
हारिभद्रीयेन च कर्मणा तदुपक्रम्यते तस्याकृतस्यैवाभ्यागम इति, अत्रोच्यते, यथा वर्षशतभक्तमप्यग्निकव्याधितस्याल्पेनापि काले
यवृत्तिः नोपभुञ्जानस्य न कृतनाशो नाप्यकृताभ्यागमस्तद्वदिहापीति, आह च भाष्यकार:-"कम्मोवक्कामिजइ अपत्तकालंपि जइ। विभागः१ ततो पत्ता। अकयागमकयनासामोक्खानासासयादोसा ॥१॥न हि दीहकालियस्सवि णासो तस्साणभूतितो खिप्पं । बहुकालाहारस्स व दुयमग्गितरोगिणो भोगो ॥२॥ सवं च पदेसतया भुजइ कम्ममणुभावतो भइतं । तेणावस्साणुभवे के कतनासादयो तस्स ? ॥३॥ किंचिदकालेऽवि फलं पाविज्जइ पच्चए य कालेण । तह कम्मं पाविजइ कालेणविर
पच्चए अण्णं ॥४॥जह वा दीहा रज्जू डज्झइ कालेण पुंजिया खिप्पं । विततो पडोऽवि सुस्सइ पिंडीभूतो य कालेणं ॥५॥" द्र इत्यादि । ततश्च यथोक्तदोषानुपपत्तिरिति द्वारगाथावयवार्थः । व्याख्यात उपक्रमकालः, साम्प्रतं देशकालद्वारावयवार्थ
उच्यते-तत्र देशकालः प्रस्तावोऽभिधीयते, स च प्रशस्तोऽप्रशस्तश्च, तत्र प्रशस्तस्वरूपप्रतिपादनायाहनिमगं च गामं महिलाथूभं च सुण्णयं दहुँ । णीयं च कागा ओलेन्ति जाया भिक्खस्स हरहरा ॥७२७॥
कर्मोपक्रम्यते अप्राप्तकालेऽपि यदि ततः प्राप्ताः । अकृतागमकृतनाशमोक्षानाश्वाशतादोषाः॥१॥ न हि दीर्घकालिकस्यापि नाशस्तस्वानुभूतितः क्षिप्रम्।। बहुकालीनाहारस्यैव द्रुतमग्निकरोगिणो भोगः ॥२॥ सर्वच प्रदेशतया भुज्यते कर्म अनुभावतो भक्तम् । तेनावश्यानुभवे के कृतनाशादयस्वस्य ? ॥३॥ किञ्चिदकालेऽपि फलं पाच्यते पच्यते च कालेन । तथा कर्म पाच्यते कालेनापि पच्यतेऽन्यत् ॥ ४॥ यथा वा दीर्घा रजूदह्यते कालेन पुञ्जिता क्षिप्रम् । विततः | पटोऽपि शुष्यति पिण्डीभूतश्च कालेन ॥ ५॥
॥२७४॥
Jain Educ
a
l
M.jainelibrary.org

Page #47

व्याख्या - निर्द्धमकं च ग्रामं महिलास्तूपं च कूपतटमित्यर्थः, शून्यं दृष्ट्वा, तथा नीचं च काका: 'ओलिन्ति' त्ति गृहाणि प्रति परिभ्रमन्ति, तांश्च दृष्ट्वा विद्यात् यथा जाता भैक्षस्य 'हरहरे' त्यतीव भिक्षाप्रस्ताव इति, पाठान्तरं वा 'नीयं च काए ओलिन्ते' दृष्ट्वेत्यनुवर्त्तत इति गाथार्थः । अप्रशस्त देशकालस्वरूपाभिधित्सयाऽऽहनिम्माच्छियं महुं पायडो णिही खज्जगावणो सुण्णो । जा यंगणे पत्ता पउत्थवइया य मत्ताय ॥ ७२८ ॥ दारं ॥ व्याख्या - निर्माक्षिकं मधु, प्रकटो निधिः, खाद्यकापणः शून्यः, कुल्लूरिकापण इति भावार्थ:, अतो मध्वादीनां ग्रहणप्रस्तावः, तथा या चाङ्गणे प्रसुप्ता प्रोषितपतिका च मत्ता च तस्या अपि ग्रहणं प्रति प्रस्ताव एवेति, आसवेन मदनाकुलीकृतत्वात्तस्या इति गाथार्थः । दारं । इदानीं कालकालः प्रतिपाद्यते - कालस्य - सत्त्वस्य श्वादेः कालो - मरणं कालकालः, अमुमेवार्थं प्रतिपादयन्नाह—
काले कओ कालो अम्हं सज्झायदेसकालंमि । तो तेण हओ कालो अकालकालं करेंतेणं ॥ ७२९ ॥
व्याख्या - 'कालेनं ' शुना 'कृतः कालः' कृतं मरणम् अस्माकं स्वाध्यायदेशकाले ततोऽनेन हतः कालः - भग्नः स्वाध्यायकालः, 'अकाले' अप्रस्तावे 'काल' मरणं कुर्वतेति गाथार्थः । द्वारम् । इदानीं प्रमाणकालः प्रतिपाद्यतेतत्राद्धाकालविशेष एव मनुष्यलोकान्तर्वर्त्ती विशिष्टव्यवहारहेतुः अहर्निशरूपः प्रमाणकाल इति, आह च| दुविहो पमाणकालो दिवसपमाणं च होइ राई अ । चउपोरिसिओ दिवसो राती चउपोरिसी चेव ॥ ७३० ॥ व्याख्या - द्विविधः प्रमाणकालः - दिवसप्रमाणं च भवति रात्रिश्च चतुष्पौरुषिकौ दिवसः रात्रिश्चतुष्पौरुष्येव, ततश्च
Jain Educationonal

Page #48

आवश्यक
॥२७५॥
व प्रमाणमेव कालः प्रमाणकालः, पौरुषीप्रमाणं त्वन्यत्रोत्कृष्टहीनादिभेदभिन्नं प्रतिपादितमेवेति गाथार्थः। द्वारं । इदानीं हारिभद्रीवर्णकालस्वरूपप्रदर्शनायाह- .
यवृत्तिः
विभागः१ पंचण्हं वण्णाणं जो खलु वण्णेण कालओ वण्णो । सो होइ वण्णकालो वणिजइ जो व जं कालं ॥७३१॥5 | व्याख्या–पञ्चानां शुक्लादीनां वर्णानां यः खलु वर्णेन छायया कालको वर्णः, खलुशब्दस्यावधारणार्थत्वात्कृष्ण एव, ४ अनेन गौरादेर्नामकृष्णस्य च व्यवच्छेदः, स भवति वर्णकालः, वर्णश्चासौ कालश्चेति वर्णकालः, 'वणिज्जइ जो व जं कालं'ति वर्णनं वर्णः, प्ररूपणमित्यर्थः, ततश्च वर्ण्यते-प्ररूप्यते यो वा कश्चित्पदार्थो यत्कालं स वणकालः, वर्णप्रधानः कालो वर्णकाल इति गाथार्थः॥ इदानीं भावकाला प्रतिपाद्यते-भावानामौदयिकादीनां स्थिति वकाल इति, आह च
सादीसपज्जवसिओ चउभंगविभागभावणा एत्थं । ओदइयादीयाणं तं जाणसु भावकालं तु ॥ ७३२॥ व्याख्या-सादिः सपर्यवसितश्चतुर्भङ्गविभागभावना अत्र कार्या, केषाम् ?-औदयिकादीनां भावानामिति, ततश्च | योऽसौ विभागभावनाविषयस्तं जानीहि भावकालं तु, इयमक्षरगमनिका, अयं भावार्थः-औदयिको भावः सादिः सपर्यवसानः सादिरपर्यवसानः अनादिः सपर्यवसानः अनादिरपर्यवसान इत्येवमौपशमिकादिष्वपि चतुर्भङ्गिका द्रष्टव्या, इयं पुनरत्र विभागभावना-औदयिकचतुर्भनिकायां द्वितीयभङ्गशून्यानां शेषभङ्गानामयं विषयः-नारकादीनां नारकादिभवः खल्वौ-12 ॥२७५॥ दयिको भावः सादिसपर्यवसानः, मिथ्यात्वादयो भव्यानामौदयिको भावोऽनादिसपर्यवसानः, स एवाभव्यानां चरमभङ्गा इति । उक्तः औदयिकः, औपशमिकचतुर्भङ्गिकायां तु व्यादयः शून्या एव, प्रथमभङ्गस्त्वौपशमिकसम्यक्त्वादयः, औपश
Jain Educatiohinilabional
Almm.jainelibrary.org

Page #49

Jain Education
|मिको भावः सादिसपर्यवसान इति । उक्त औपशमिकः, क्षायिकचतुर्भङ्गिकायां तु ज्यादयः शून्या एव, क्षायिकं चारित्रं | दानादिलब्धिपञ्चकं च क्षायिको भावः सादिसपर्यवसानः, सिद्धस्य चारित्र्यचारित्र्यादिविकल्पातीतत्वात्, क्षायिकज्ञानदर्शने तु सादिरपर्यवसाने इति, अन्ये तु द्वितीयभङ्ग एव सर्वमिदं प्रतिपादयन्ति । उक्तः क्षायिकः, क्षायोपशमिकचतुर्भङ्गिकायां द्वितीयभङ्गशून्यानां शेषभङ्गानामयं विषयः - चत्वारि ज्ञानानि क्षायोपशमिको भावः सादिसपर्यवसानः, मत्यज्ञानश्रुताज्ञाने भव्यानामनादिसपर्यवसाने, एते एवाभव्यानां चरमभङ्ग इति । उक्तः क्षायोपशमिकः, पारिणामिकचतुर्भङ्गिकायां द्वितीयभङ्गशून्यानां शेषभङ्गानामयं गोचरः- पुद्गलकाये द्व्यणुकादिः पारिणामिको भावः सादिसपर्यवसानः, भव्यत्वं भव्यानामनादिः सपर्यवसानः, जीवत्वं पुनः चरमभङ्ग इति उक्तः पारिणामिकः । उक्तार्थसङ्ग्रहगाथा - बीयं दुतियांदीया भंगा वज्जेत्तु बिइययं से से । भवमिच्छसम्मचरणे दिट्ठीनाणेतराणुभवजिए ॥ १ ॥ इति गाथार्थ:
एत्थं पुण अहिगारो पमाणकालेण होइ नायव्वो । खेत्तंमि कमि काले विभासियं जिणवरिंदेणं १ ॥ ७३३ ॥
व्याख्या- 'अत्र पुनः' अनेकविध कालप्ररूपणायाम् 'अधिकारः' प्रयोजनं प्रस्तावः प्रमाणकालेन भवति ज्ञातव्यः । आह- 'दवे अद्ध' इत्यादिद्वारगाथायां 'पगयं तु भावेणंती' त्युक्तं, साम्प्रतमत्र पुनरधिकारः प्रमाणकालेन भवति ज्ञातव्य इत्युच्यमानं कथं न विरुद्ध्यत इति ?, उच्यते, क्षायिकभावकाले भगवता प्रमाणकाले च पूर्वाह्ने सामायिकं भाषितमित्य
१ ( औदयिकाद्यनुक्रमेण ) द्वितीयं द्वितीयादीन् तृतीयादीन् भङ्गान् वर्जयित्वा शेषयोरपि द्वितीयं वर्जयित्वा ( ३-१-२-३ - ३ भङ्गाः ) भवे मिध्यात्वे (भव्येऽभव्ये च ) ( औ०) सम्यक्त्वे (क्षा.) चरणे (व्रतरूपे ) ( क्षायो) दर्शनज्ञानयोः मत्यादौ अज्ञाने ( भव्ये अभव्ये च) (पा.) अणौ भव्यत्वे जीवत्वे ॥ १ ॥

Page #50

८
आवश्यक
॥२७६॥
विरोधः। अथवा प्रमाणकालोऽपि भावकाल एव, तस्याद्धाकालस्वरूपत्वादित्यलं विस्तरेणेति । 'उद्देसे निदेसे ये' त्याद्युपो- हारिभद्रीद्घातनियुक्तिप्रतिबद्धद्वारगाथाद्वयस्य व्याख्यातं कालद्वारमिति । साम्प्रतं यत्र क्षेत्रे भाषितं सामायिकं तदजानन् प्रमाण-18 यवृत्तिः कालस्य चानेकरूपत्वाद्विशेषमजानन् गाथापश्चार्द्धमाह चोदक:-'खेत्तमि कमि काले विभासियं जिणवरिंदेणं' ? इति विभागः१ गाथार्थः ॥ चोदकप्रश्नोत्तरप्रतिपिपादयिषयाऽऽह
वइसाहसुद्धएक्कारसीऍ पुव्वण्हदेसकालंमि । महसेणवणुजाणे अणंतरं परंपरं सेसं ॥७३४॥ व्याख्या-वैशाखशुद्धैकादश्यां 'पूर्वाह्नदेशकाले' प्रथमपौरुष्यामिति भावार्थः। कालस्यान्तरङ्गत्वख्यापनार्थमेव प्रश्नव्यत्ययेन निर्देशः। महसेनवनोद्याने क्षेत्रे अनन्तरनिर्गमः सामायिकस्य, 'परम्परं सेसं' ति शेष क्षेत्रजातमधिकृत्य परम्परनिर्गमस्तस्येति, आह च भाष्यकार:-"खेत्तं महसेणवणोवलक्खियं जत्थ निग्गयं पुदि । सामाइयमन्नेसु य परंपरविणिगमो तस्स ॥१॥” इति गाथार्थः॥ गतं मूलद्वारगाथाद्वयप्रतिबद्धं क्षेत्रद्वारम् , इह च क्षेत्रकालपुरुषद्वाराणां निर्गमाङ्गता व्याख्यातैव, ततश्च निर्गमद्वारव्याचिख्यासयाऽऽह-'नाम ठवणा दविए खेत्ते काले तहेव भावे य । एसो उ निग्गमस्सा निक्खेवो छविहो होई' त्ति येयं गाथोपन्यस्ता अस्या एव भावनिर्गमप्रतिपादनायाह नियुक्तिकारःखइयंमि वद्यमाणस्स निग्गयं भयवओ जिणिंदस्स । भावे खओवसमियंमि वमाणेहिं तं गहियं ॥ ७३५ ॥
॥२७६॥ व्याख्या-क्षायिके वर्तमानस्य भगवतो निर्गतं जिनेन्द्रस्य भावे, भावशब्दः उभयथाऽप्यभिसम्बध्यते, भावे क्षायोप१ क्षेत्रं महासेनवनोपलक्षितं यन्त्र निर्गतं पूर्वम् । सामायिकमन्येषु च परम्परविनिर्गमस्तस्य ॥ १॥
D

ainelibrary.org

Page #51

CAISSSSSSSSSSS
शामिले वर्तमानैः 'तत' सामायिकमन्यच्च श्रुतं गृहीतं, गणधरादिभिरिति गम्यते । तत्र गौतमस्वामिना निषद्यात्र चतुदर्श पूर्वाणि गृहीतानि, प्रणिपत्य पृच्छा निषद्योच्यते, भगवांश्चाचष्टे-उप्पण्णे इ वा विगमे इ वा धुवे इ वा, एता एव तिम्रो निषद्याः, आसामेव सकाशाद्गणभृताम् 'उत्पादव्ययध्रौव्ययुक्तं सदि' ति प्रतीतिरुपजायते, अन्यथा सत्ताऽयोगात्, ततश्च ते पूर्वभवभावितमतयो द्वादशाङ्गमुपरचयन्ति, ततो भगवमणुण्णं करेइ, सक्को य दिवं वइरमयं थालं दिवचुण्णाणं भरेऊण सामिमवागच्छइ, ताहे सामी सीहासणाओ उठित्ता पडिपुण्णं मुहि केसराणं गेण्हइ, ताहे गोयमसामिप्पमुहा एक्कारसवि गणहरा इसिं ओणया परिवाडीए ठायंति, ताहे देवा आउजगीयसदं निरंभंति, ताहे सामी पुर्व तित्थं गोयमसामिस्स दवेहिं गुणेहिं पजवेहिं अणुजाणामित्ति भणति चुण्णाणि य से सीसे छुहइ, ततो देवावि चुण्णवासं पुप्फवासं च उवरिं वासंति, गणं च सुधम्मसामिस्स धुरे ठवेऊण अणुजाणइ । एवं सामाइयस्सवि अत्थो भगवतो निग्गओ, सुत्तं गणहरोहितो निग्गतं, इत्यलं विस्तरेणेति गाथार्थः । (ग्रन्थाग्रम् ७०००) साम्प्रतं पुरुषद्वारावयवार्थप्रतिपिपादयिषयाऽऽह
दव्वाभिलावचिंधे वेए धम्मत्थभोगभावे य । भावपुरिसो उ जीवो भावे पगयं तु भावेणं ॥७३६॥
. भगवाननुज्ञा करोति, शक्रश्च दिव्यं वज्ररवमयं स्थालं दिव्यचूर्णत्वा स्वामिनमुपागच्छति, तदा स्वामी सिंहासनादुत्थाय प्रतिपूर्णा मुष्टिं गन्धानां गृह्णाति, तदा गौतमस्वामिप्रमुखा एकादशापि गणधरा ईषदवनताः परिपाट्या तिष्ठन्ति, तदा देवा आतोद्यगीतशब्दं निरुन्धन्ति, तदा स्वामी पूर्व तीर्थ गौतमस्वामिने द्रव्यैर्गुणैः पर्यवैरनुजानामीति भणति चूर्णानि च तस्य शीर्षे क्षिपति, ततो देवा अपि चूर्णवर्षी पुष्पवर्षा च उपरि वर्षन्ति, गणं च सुधर्मस्वामिनं धुरि | स्थापयित्वाऽनुजानाति । एवं सामायिकस्यापि अर्थो भगवतो निर्गतः, सूत्रं गणधरेभ्यो निर्गतम् । * मणसीकरेइ प्र.
Jain Education Internal
Mainelibrary.org

Page #52

आवश्यक
हारिभद्री| यवृत्तिः विभागा
॥२७७॥
व्याख्या-'द'त्ति द्रव्यपुरुषः, स चागमनोआगमज्ञशरीरभव्यशरीरातिरिक्तैकमविकबद्धायुष्काभिमुखनामगोत्रभेदभिन्नो द्रष्टव्यः, अथवा व्यतिरिक्तो द्विधा-मूलगुणनिर्मितः उत्तरगुणनिर्मितश्च, तत्र मूलगुणनिर्मितः पुरुषप्रायोग्याणि द्रव्याणि, | उत्तरगुणनिर्मितस्तु तदाकारवन्ति तान्येव, अभिलप्यतेऽनेनेति अभिलापः-शब्दः, तत्राभिलापपुरुषः पुल्लिङ्गाभिधानमात्रं घटः पट इति वा, चिहपुरुषस्त्वपुरुषोऽपिपुरुषचिह्नोपलक्षितो यथा नपुंसकं श्मश्रुचिह्नमित्यादि, तथा त्रिष्वपि लिङ्गेषु स्त्रीपुनपुंसकेषु तृणज्वालोपमवेदानुभवकाले वेदपुरुष इति, तथा धर्मार्जनब्यापारपरः साधुर्धर्मपुरुषः, अर्थार्जनपरस्त्वर्थपु-1 रुषो मम्मणनिधिपालवत्, भोगपुरुषस्तु सम्प्राप्तसमस्तविषयसुखभोगोपभोगसमर्थश्चक्रवर्त्तिवत् , 'भावे य' त्ति भावपुरुपश्च, चशब्दो नामाद्यनुक्तभेदसमुच्चयार्थः, 'भावपुरिसो उ जीवो भावे' त्ति पू:-शरीरं पुरि शेते इति निरुक्तवशाद् भावपुरुषस्तु जीवः, 'भावि' त्ति भावद्वारे निरूप्यमाणे भावद्वारचिन्तायामिति भावार्थः, अथवा 'भावे' त्ति भावनिर्गमप्ररूपणायामधिकृतायां, किम् ?-'पगयं तु भावेणं' ति 'प्रकृतम्' उपयोगस्तु भावेनेत्युपलक्षणाद् भावपुरुषेण-शुद्धेन जीवेन, तीर्थकरेणेत्यर्थः, तुशब्दादिपुरुषेण च गणधरेणेति, एतदुक्तं भवति-अर्थतस्तीर्थकरान्निर्गतं सूत्रतो गणधरेभ्य इति, एवमन्येऽपि यथासम्भवमायोज्या इति गाथार्थः ॥ गतं पुरुषद्वारं, साम्प्रतं कारणद्वारावयवार्थव्याचिख्यासयाऽऽह|णिक्खेवो कारणमी चउब्विहो दुविह होइ दव्वंमि । तद्दब्वमण्णदब्वे अहवावि णिमित्तनेमित्ती ॥७३७॥दार
अस्या गमनिका-निक्षेपणं निक्षेपो न्यास इत्यर्थः, करोतीति कारणं, कार्य निर्वतयतीति हृदयं, तस्मिन् कारणे-कारण* पण्ढः क्लीबो नपुंसकमिति हैम्युक्तेः नपुंस्त्वम्.
॥
dain Educatio
n
al
wwjainelibrary.org

Page #53

विषयः 'चतुर्विधः' चतुर्भेदः नामस्थापनाद्रव्यभावलक्षणः, नामस्थापने सुज्ञाने, द्रव्यकारणं व्यतिरिक्तं द्विधा, यत आहद्विविधो भवति द्रव्ये, निक्षेप इति वर्त्तते, सूचनात्सूत्रमितिकृत्वा द्रव्ये इति द्रव्यकारणविषयो द्विविधो निक्षेपः परिगृह्यते, तदेव द्रव्यकारणद्वैविध्यं दर्शयति-तद्रव्य मिति तस्यैव पटादेव्यं तद्रव्यं-तन्त्वादि, तदेव कारणमिति द्रष्टव्यं, तद्विपरीतं वेमाद्यन्यद्रव्यकारणमिति । अथवाऽन्यथा द्विविधत्व-निमित्तं नैमित्तिकमपि, अपिशब्दादन्यथापि कारणनानातेति, तां वक्ष्यति । तत्र पटस्य निमित्तं तन्तवस्त एव कारणं, तद्व्यतिरेकेण पटानुत्पत्तेः, यथा च तन्तुभिर्विना न भवति पटस्तथा तद्गतातानादिचेष्टादिव्यतिरेकेणापि न भवत्येव, तस्याश्च चेष्टाया वेमादिनिमितं, ततो निमित्तस्येदं नैमित्तिकमिति गाथार्थः॥ समवाइ असमवाई छविह कत्ता य कम्म करणं च । तत्तो य संपयाणापयाण तह संनिहाणे य ॥७३८॥ __ व्याख्या-समेकीभावे अवोऽपृथक्त्वे अय गती, ततश्चैकीभावेनापृथग्गमनं समवायः-संश्लेषः स येषां विद्यते ते समवायिनः-तन्तवो यस्मात्तेषु पटः समवैतीति, समवायिनश्च ते कारणं च समवायिकारणं-तन्तुसंयोगाः, कारणद्रव्यान्तरधर्मत्वात् पटाख्यकार्यद्रव्यान्तरस्य दूरवर्तित्वात् असमवायिनः त एव कारणमसमवायिकारणमिति । आह-अर्थाभेदे सत्यनेकधा कारणद्वयोपन्यासोऽनर्थक इति, न, सज्ञाभेदेन तन्त्रान्तरीयाभ्युपगमप्रदर्शनपरत्वात्तस्य, अथवा षड्विधं कारणम् , अनुस्वारलोपोऽत्र द्रष्टव्यः, करोतीति कर्तरिव्युत्पत्तेः, स्वेन व्यापारेण कार्ये यदुपयुज्यते तत्कारणं, कथं पड्डि
*करण कम्मं चेति व्याख्या.
JainEducation
anelibrary.org

Page #54

आवश्यक
| हारिभद्री
यवृत्तिः विभागः१
॥२७८॥
धमित्याह-कर्ता च कारणं, तस्य कार्ये स्वातन्त्र्येणोपयोगात् , तमन्तरेण विवक्षितकार्यानुत्पत्तेः अभीष्टकारणवत्, ततश्च घटोत्पत्तौ कुलालः कारणं, तथा करणं च-मृत्पिण्डादि करणं, तस्य साधकतमत्वात् , तथा कर्म च कारणं, क्रियतेनिर्वर्त्यते यत्तत्कर्म-कार्यम् ,आह-तत्कथमलब्धात्मलाभंतदा कारणमिति?, अत्रोच्यते, कार्यनिर्वर्तनक्रियाविषयत्वात्तस्योपचारात्कारणता, उक्तं च-"निर्वर्त्य वा विकार्य वा, प्राप्यं वा यक्रियाफलम् । तत् दृष्टादृष्टसंस्कार, कर्म कर्तुर्यदीप्सितम् ॥१॥" इत्यादि, मुख्यवृत्त्या वा सौकर्यगुणेन कर्म कारणं, तथा सम्प्रदानं च घटस्य कारणं, तस्य कर्मणाऽभिप्रेतत्वात् , तमन्तरेण तस्याभावात् , सम्यक् सत्कृत्य वा प्रयत्नेन दानं सम्प्रदानम्, अत एव च रजकस्य वस्त्रं ददातीति न सम्प्रदाने चतुर्थी, किं तु ब्राह्मणाय घटं ददातीति, तथाऽपादानं कारणं, विवक्षितपदार्थापायेऽपि तस्य ध्रुवत्वेन कार्योपकारकत्वाद् , 'दो अवखण्डने' दानं खण्डनम् अपसृत्य मर्यादया दानमपादानं, पिण्डापायोऽपि मृदो ध्रुवत्वादपादानतेति, सा च घटस्य कारणं, तामन्तरेण तस्यानुत्पत्तेः, तथा सन्निधानं च कारणं, तस्याधारतया कार्योपकारकत्वात् , सन्निधीयते यत्र कार्य तत्सन्निधानम्-अधिकरणं, तच्च घटस्य चक्र, तस्यापि भूः, तस्या अप्याकाशम् , आकाशस्य त्वधिकरणं नास्ति, स्वरूपप्रतिष्ठितत्वात् , घटस्य चेदं कारणम् , एतदभावे घटानुत्पत्तेरिति गाथार्थः॥ उक्तं द्रव्यकारणम्, इदानीं भावकारणप्रतिपादनायाहदुविहं च होइ भावे अपसत्थ पसत्थगं च अपसत्थं । संसारस्सेगविहं दुविहं तिविहं च नायव्वं ॥ ७३९ ॥ व्याख्या-भवतीति भावः, स चौदयिकादिः, स एव कारणं संसारापवर्गयोरिति भावकारणं, तत्र 'द्विविधं च द्विप्र
||२७८॥
dain Educati
o
nal
TDainelibrary.org

Page #55

AMROADCA
कारं च भवति, भावे विचार्यमाणे, कारणमिति प्रक्रमाद्गम्यते, भावविषयं वा, भावकारणमित्यर्थः, अप्रशस्तम्-अशोभनं प्रशस्त-शोभनं च, तत्राप्रशस्तं संसारस्य सम्बन्धि एकविधम्-एकभेदं द्विविधं-द्विभेदं त्रिविधं-त्रिभेदं च ज्ञातव्यं, चशब्दश्चतुर्विधाद्यनुक्तकारणभेदसमुच्चयार्थ इति गाथार्थः ॥ यदुक्तं-'संसारस्यैकविध' मित्यादि, तदुपप्रदर्शनायाहअस्संजमो य एको अण्णाणं अविरई य दुविहं तु । अण्णाणं मिच्छत्तं च अविरती चेव तिविहं तु ॥७४० ॥
व्याख्या-'असंयमः' अविरतिलक्षणः, स ह्येक एव संसारकारणम् , अज्ञानादीनां तदुपष्टम्भकत्वादप्रधानत्वादिति, तथाऽज्ञानमविरतिश्च द्विविधं तु संसारकारणं, तत्राज्ञानं-कम्माच्छादितजीवस्य विपरीतावबोध इति, अविरतिस्तु सावद्ययोगानिवृत्तिरिति, तथा मिथ्यात्वमज्ञानं चाविरतिश्चैव त्रिविधं तु संसारकारणं, तत्र मिथ्यात्वम्-अतत्त्वार्थश्रद्धानं, शेषं गतार्थम् , एवं कषायादिसम्पर्कादन्येऽपि भेदाः प्रतिपादयितव्या इति गाथार्थः॥ उक्तमप्रशस्तं भावकारणम् , | अधुना प्रशस्तमुच्यतेहोइ पसत्थं मोक्खस्स कारणं एगदुविहतिविहं वा । तं चेव य विवरीयं अंहिगारो पसत्थएणेत्थं ॥ ७४१ ॥ __ व्याख्या-भवति प्रशस्तं भावकारणं मोक्षस्य कारणमिति, तच्च 'एक' मित्येकविधं द्विविधं त्रिविधं वा, इदं पुनः 'तदेव च संसारकारणम् असंयमादि विपरीतं द्रष्टव्यम् , एकविधं संयमः, द्विविधं ज्ञानसंयमी, त्रिविधं सम्यग्दर्शनज्ञानसंयमा इति, 'अधिकार' प्रस्तावः 'प्रशस्तेन' भावकारणेन 'अत्र' सामायिकान्वाख्याने, मोक्षाङ्गत्वादस्येति । ततश्च प्रशस्त
STORESCROSAR
Jain Educational
www.janelibrary.org

Page #56

आवश्यक
हारिभद्रीयवृत्तिः विभाग:१
॥२७९॥
भावरूपं चेदं, कारणं च मोक्षस्य इति अधिकारभावनेति गाथार्थः ॥ इत्थं कारणद्वारे अधिकार प्रदर्य पुनः कारण- द्वारसङ्गतमेव वक्तव्यताशेषमाशङ्काद्वारेणाभिधित्सुराह
तित्थयरो किं कारण भासइ सामाइयं तु अज्झयणं । तित्थयरणामगोत्तं कम्मं मे वेइयव्वंति ॥७४२॥ ___ व्याख्या-तीर्थकरणशीलस्तीर्थकरः, तीर्थ पूर्वोक्तं, स 'किंकारणं' किंनिमित्तं भाषते सामायिकं त्वध्ययनं?, तुशब्दादन्याध्ययनपरिग्रहः, तस्य कृतकृत्यत्वादिति हृदयम् , अत्रोच्यते-'तीर्थकरनामगोत्रं' तीर्थकरनामसझं, गोत्रशब्दः सञ्ज्ञायां, कर्म मया वेदितव्यमित्यनेन कारणेन भाषत इति गाथार्थः॥ तं च कहं वेइजइ ? अगिलाए धम्मदेसणाईहिं । बज्झइ तं तु भगवओ तइयभवोसकइत्ता णं ॥ ७४३ ॥ व्याख्या-पूर्ववत् ॥ णियमा मणुयगतीए इत्थी पुरिसेयरोव्व सुहलेसो । आसेवियबहुलेहिं वीसाए अण्णयरएहिं ॥ ७४४ ॥
व्याख्या-पूर्ववदेव । इत्थं तीर्थकृतः सामायिकभाषणे कारणमभिधायाधुना गणभृतामाशङ्काद्वारेण तच्छ्रवणकारणं प्रतिपादयन्नाहगोयममाई सामाइयं तु किंकारणं निसामिन्ति? । णाणस्स तं तु सुंदरमंगुलभावाण उवलद्धी ॥ ७४५ ॥ _व्याख्या-गौतमादयो गणधराः 'किंकारणं तु' किंनिमित्तं, किंप्रयोजनमित्यर्थः, सामायिकं 'निशामयन्ति' शृण्वन्ति, अत्रोच्यते-नाणस्स' त्ति प्राकृतशैल्या चतुर्थ्यर्थे षष्ठी, ततश्च ज्ञानाय-ज्ञानार्थ, तादर्थ्य चतुर्थी, तेषां हि
॥२७९॥
dal Educati
o
nal
M.jainelibrary.org

Page #57

भगवद्वदन निर्गतं सामायिकशब्दं श्रुत्वा तदर्थविषयं ज्ञानमुत्पद्यत इति भावना, तत्तु ज्ञानं 'सुन्दरमङ्गुलभावानां' शुभेतरपदार्थानां 'उवलद्धी' त्ति उपलब्धये - उपलब्धिनिमित्तमिति गाथार्थः ॥ सा च सुन्दरमङ्गुलभावोपलब्धिः प्रवृत्तिनिवृत्त्योः कारणम्, आह च
होइ पवित्तिनिवित्ती संजमतव पावकम्मअग्गहणं । कम्मविवेगो य तहा कारणमसरीरया चैव ॥ ७४६ ॥ ६ व्याख्या - शुभेतरभाव परिज्ञानाद्भवतः 'प्रवृत्तिनिवृत्ती' शुभेषु प्रवृत्तिर्भवतीतरेभ्यो निवृत्तिरिति, ते च प्रवृत्तिनिवृत्ती 'संयमतव' इति संयमतपसोः कारणं तत्र निवृत्तिकारणत्वेऽपि संयमस्य प्रागुपादानमपूर्वकर्मागमनिरोधोपकारेण प्राधान्यख्यापनार्थ, तत्पूर्वकं च वस्तुतः सफलं तपः कारणान्यथोपन्यासस्तु संयमे सत्यपि तपसि प्रवृत्तिः कार्य्येत्यमुनाऽंशेन प्राधान्यख्यापनार्थमेवेत्यलं प्रसङ्गेन तयोश्च संयमतपसोः 'पावकम्म अग्गहणं' ति पापकर्माग्रहणं कर्मविवेकश्च तथा 'कारणं' निमित्तं प्रयोजनं यथासङ्ख्यम्, उक्तं च परममुनिभिः - 'संयमे अणण्यफले, तवे वोदाणफले' इत्यादि, अणण्हयः - अनाश्रवः वोदाणं कर्मनिर्जरा, कर्मविवेकस्य च प्रयोजनम् 'असरीरया चेवे'ति अशरीरतैव, चः पूरणार्थः, इति गाथार्थः ॥ साम्प्रतं विवक्षितमर्थमुक्तानुवादेन प्रतिपादयन्नाह -
कम्मविवेगो असरीरयाय असरीरया अणाबाहा । होअणबाहनिमित्तं अवेयणमणाउलो निरुओ ॥ ७४७ ॥ व्याख्या- 'कर्मविवेकः' कर्मपृथग्भावः अशरीरतायाः कारणम्, अशरीरता 'अणाबाहाए' त्ति अनाबाधायाः कारणं
१ संयमोऽनाथवफलः तपो व्यवदानफलं

ainelibrary.org

Page #58

आवश्यक
॥२८०॥
भवति, 'अनाबाधनिमित्तम्' 'अनाबाधकार्य, निमित्तशब्दः कार्यवाचकः, तथा च वक्तारो भवन्ति-अनेन निमित्तेन-अनेन कारणेन मयेदं प्रारब्धम्, अनेन कार्येणेत्यर्थः, ततश्च भवत्यनाबाधकार्यम्, 'अवेदनः ' वेदनारहितो, जीव इति गम्यते, स चावेदनत्वाद् 'अनाकुलः' अविह्वल इत्यर्थः, अनाकुलत्वाच्च नीरुग्भवतीति गाथार्थः ॥
नीरुयत्ताए अयलो अयलत्ताए य सासओ होइ । सासयभावमुवगओ अव्वाबाहं सुहं लहइ ॥ ७४८ ॥ दारं ॥ व्याख्या - स हि जीवः नीरुक्तया अचलो भवति, अचलतया च शाश्वतो भवति, शाश्वतभावमुपगतः किम् ?, अव्याबाधं सुखं लभत इति गाथार्थः ॥ इत्थं पारम्पर्येणाव्याबाधसुखार्थं सामायिकश्रवणमिति । गतं कारणद्वारं, प्रत्ययद्वार| मधुना व्याख्यायत इति, आह च-
पच्चयणिक्खेवो खलु दव्वंमी तत्तमासगाइओ । भावंमि ओहिमाई तिविहो पगयं तु भावेणं ॥ ७४९ ॥
व्याख्या - प्रत्याययतीति प्रत्ययः प्रत्ययनं वा प्रत्ययः, तन्निक्षेपः- तन्न्यासः, खलुशब्दोऽनन्तरोक्तकारणनिक्षेप साम्यप्रदर्शनार्थः, ततश्च नामादिश्चतुर्विधः प्रत्ययनिक्षेपो, नामस्थापने सुगमे, 'द्रव्ये' द्रव्यविषयस्तप्तमाषकादिः, आदिशब्दाद्धटदिव्यादिपरिग्रहः, द्रव्यं च तत्प्रत्याय्यप्रतीतिहेतुत्वात् प्रत्ययश्च द्रव्यप्रत्ययः - तप्तमाषकादिरेव, तज्जो वा प्रत्याय्यपुरुषप्रत्यय इति, 'भावम्मि' त्ति भावे विचार्यमाणेऽवध्यादिस्त्रिविधो भावप्रत्ययः, तस्य बाह्यलिङ्गकारणानपेक्षत्वाद्, आदि| शब्दान्मनःपर्याय केवलपरिग्रहः, मतिश्रुते तु बाह्यलिङ्गकारणापेक्षित्वान्न विवक्षिते, बहु चात्र वक्तव्यं तच्च नोच्यते, ग्रन्थविस्तरभयादिति, 'प्रकृतम्' उपयोगस्तु सामायिकमङ्गीकृत्य 'भावेणं' ति भावप्रत्ययेनेति गाथार्थः । अत एवाह -
Jain Educationtional
हारिभद्रीयवृत्तिः विभागः १
॥२८०॥

Page #59

केवलणाणित्ति अहं अरहा सामाइयं परिकहेई । तेसिपि पच्चओखलु सव्वण्णू तो निसामिति ॥७५०॥दारं।
व्याख्या-केवलज्ञानी अहमिति स्वप्रत्ययादर्हन् प्रत्यक्षत एव सामायिकार्थमुपलभ्य सामायिक परिकथयति, 'तेषामपि' श्रोतृणां गणधरादीनां हृद्गताशेषसंशयपरिच्छित्त्या 'प्रत्ययः' अवबोधः सर्वज्ञ इत्येवंभूतो भवति, अस्मादेव यत्कश्चिदुक्तं-'सर्वज्ञोऽसाविति ह्येतत्तत्कालेऽपि बुभुत्सुभिः । तत्ज्ञानज्ञेयविज्ञानरहितैर्गम्यते कथम् ? ॥१॥' इत्यादि, तट्यु-II दस्तं वेदितव्यम् , अन्यथा चतुर्वेदे पुरुषे लोकस्य तद्व्यवहारानुपपत्तेः, विजृम्भितं चात्रास्मत्स्वयूथ्यैः प्रवचनसिद्ध्यादिषु, अतः सञ्जातप्रत्यया 'निशामयन्ति' शृण्वन्तीति गाथार्थः॥ गतं प्रत्ययद्वारम् , इदानी लक्षणद्वारावयवार्थप्रतिपादनायाहनाम ठवणा दविए सरिसे सामण्णलक्खणागारे । गइरागइ णाणत्ती निमित्त उपाय विगमे य ॥७५१ ।। | व्याख्या-लक्ष्यतेऽनेनेति लक्षणं-पदार्थस्वरूपं, तच्च द्वादशधा, तत्र नामलक्षणं लक्षणमितीयं वर्णानुपूर्वी, स्थापनालक्षणं लकारादिवर्णानामाकारविशेषः, द्रव्यलक्षणं ज्ञशरीराद्यतिरिक्तं यद्यस्य द्रव्यस्यान्यतो व्यवच्छेदकं स्वरूपं, यथा गत्यादि धर्मास्तिकायादीनाम्, इदमेव किञ्चिन्मात्रविशेषात्सादृश्यसामान्यादिलक्षणभेदतो निरूप्यते-तत्र 'सरिसे' त्ति सादृश्यं लक्षणम्, इहत्यघटसदृशः पाटलिपुत्रको घट इति, 'सामन्नलक्खणं' ति सामान्यलक्षणं यथा सिद्धत्वं सिद्धानां सदूद्रव्यजीवमुक्तादिधमैः सामान्यमिति, 'आगारे' त्ति आक्रियतेऽनेनाभिप्रेतं ज्ञायत इत्याकारो-बाह्यचेष्टारूपः, स एवान्तराकूतगमकरूपत्वाल्लक्षणमिति, उक्तं च-"आकारैरिङ्गितर्गत्या, चेष्टया भाषितेन च । नेत्रवक्त्रविकारैश्च, गृह्यतेऽन्तर्गतं
१ जीवपुद्गलगतं गत्यादि, तस्य धर्मास्तिकायादिकार्यत्वात् तलक्षणता.
ABSE
an duen
A
nelibrary.org

Page #60

आवश्यक
हारिभद्रीयवृत्तिः विभागः१
॥२८॥
मनः॥१॥" इति, 'गइरागई' त्ति गत्यागतिलक्षणं द्वयोर्द्वयोः पदयोर्विशेषणविशेष्यतया अनुकूलं गमनं गतिः प्रत्यावृत्त्या प्रातिकूल्येनागमनमागतिः, गतिश्चागतिश्च गत्यागती ताभ्यां ते एव वा लक्षणं गत्यागतिलक्षणं, तच्चतुर्धा-पूर्वपदव्याहतमुत्तरपदव्याहतमुभयपदव्याहतमुभयपदाव्याहतमिति, तत्र पूर्वपदव्याहतोदाहरणम्-'जीवे गंभंते ! नेरइए ? नेरइए जीवे ?, गोयमा ! जीवे सिय नेरइए सिय अनेरईए, नेरइए पुण नियमा जीवे' उत्तरपदव्याहतोदाहरणम्-'जीवइ भंते ! जीवे जीवे जीवइ ?, गोयमा ! जीवइ ताव नियमा जीवे, जीवे पुण सिय जीवइ सिय नो जीवई' सिद्धानां जीवनाभावादिति हृदयम् , उभयपदव्याहतोदाहरणम्-'भवसिद्धिए णं भंते ! नेरइए, नेरइए भवसिद्धिए ?, गोयमा भवसिद्धिए सिय नेरइए सिय अनेरइए, नेरइएवि सिय भवसिद्धिए सिय अभवसिद्धिए' उभयपदाव्याहतोदाहरणम्-जीवे भंते ! जीवे जीवे जीवे?, गोयमा ! जीवे नियमा जीवे जीवेऽवि नियमा जीवे' उपयोगो नियमाजीवः जीवोऽपि नियमादुपयोग इति भावना। लोकेऽपि गत्यागतिलक्षणं-रुवीय घडोत्ति चूतो दुमोत्ति नीलोप्पलं च लोगंमि। जीवो सचेयणोत्ति य विगप्पनियमादयो भणिया ॥१॥' तथा 'नाणत्ति' त्ति नानाभावो नानाता-भिन्नता, सा च लक्षणं, सा पुनश्चतुर्द्धा-द्रव्यतः क्षेत्रतः कालतो भावतश्च, तत्र द्रव्यतो नानाता द्विधा-तद्व्यनानाता अन्यद्रव्यनानाता च, तत्र तद्रव्यनानाता परमा
जीवो भदन्त ! नैरयिको नैरयिको जीवः !, गौतम ! जीवः स्यान्नैरयिकः स्यादनैरयिकः, नैरयिकः पुनर्नियमाजीवः । जीवति भदन्त ! जीवो जीवो जीवति', गौतम ! जीवति तावनियमाज्जीवः, जीवः पुनः स्याज्जीवति स्यानो जीवति । भवसिद्धिको भदन्त ! नैरयिको नैरयिको भवसिद्धिकः, गौतम! भवसिद्धिकः स्यान्नैरयिकः स्यादनैरयिकः, नैरयिकोऽपि सागव्यसिद्धिकः स्यादभव्यसिद्धिकः । जीवो भदन्त ! जीवो जीवो जीवो?, गौतम! जीवो नियमाजीवः | जीवोऽपि नियमाजीवः । २ रूपी च घट इति चूतो दुम इति नीलोत्पलं च लोके । जीवः सचेतन इति च विकल्पनियमादयो भणिताः॥१॥
॥२८॥
Jain Educati
o
nal
A
mainelibrary.org

Page #61

णूनां परस्परतो भिन्नता, अन्यद्रव्यनानाता परमाणोव्येणुकादिभेदभिन्नता, एवमेकादिप्रदेशावगाढेकादिसमयस्थित्येकादिगुणशुक्लानां तदतन्नानाता वाच्या, इदं च लक्षणं पदार्थस्वरूपावस्थापकत्वात् 'निमित्तं' ति लक्ष्यते शुभाशुभमनेनेति लक्षणं निमित्तमेव लक्षणं निमित्तलक्षणं, तच्चाष्टधा, उक्तं च-"भोमसुमिणंतरिक्खं दिवं अंगसर लक्खणं तह य । वंजणमढविह खलु निमित्तमेयं मुणेयचं ॥१॥" स्वरूपमस्य ग्रन्थान्तरादवसेयम् ॥ 'उप्पाद' त्ति यतो नानुत्पन्नं वस्तु लक्ष्यते अत उत्पादोऽपि वस्तुलक्षणं, 'विगमोय' त्ति विगमश्च विनाशश्च वस्तुलक्षणं, तमन्तरेणोत्पादाभावात्, न हि वक्रतयाऽविनष्टमङ्गलिद्रव्यं ऋजुतयोत्पद्यत इति भावनेति गाथार्थः॥ वीरियभावे य तहा लक्खणमेयं समासओ भणियं । अहवावि भावलक्खण चउव्विहं सद्दहणमाई ॥७५२॥ | व्याख्या-वीरियं ति वीर्य-सामर्थ्य यद्यस्य वस्तुनः तदेव लक्षणं वीर्यलक्षणम् , आह च भाष्यकार:-"विरियति वलं जीवस्स लक्खणं जं च जस्स सामत्थं । दबस्स चित्तरूवं जह विरियमहोसहादीणं ॥१॥" तथा भावानाम्-औदयिकादीनां लक्षणं पुद्गलविपाकादिरूपं भावलक्षणं, यथोदयलक्षणः औदयिका, उपशमलक्षणस्त्वौपशमिकः, तथानुत्पत्तिलक्षणः क्षायिको, मिश्रलक्षणः क्षायोपशमिकः, परिणामलक्षणः पारिणामिकः, संयोगलक्षणः सान्निपातिक इति । अथवा भावाश्च ते लक्षणं चात्मन इति भावलक्षणं, तत्र सामायिकस्य जीवगुणत्वात् क्षयोपशमोपशमक्षयस्वभावत्वाद् भावलक्षणता, अमु
भौमं स्वाममान्तरीक्षं दिव्यमानं स्वरगतं लक्षणगतं तथा च । व्यञ्जनमष्टविधं खलु निमित्तमेतद् मुणितव्यम् ॥१॥२ वीर्यमिति बळं जीवस्य लक्षणं यच यस्य सामयम् । ब्रम्यस्य चित्ररूपं यथा वीर्य महौषधादीनाम् ॥1॥

K
nelibrary.org

Page #62

आवश्यक
॥२८२॥
मेवार्थ चेतस्यारोप्याह-भावे य' इत्यादि, भावे च-विचार्यमाणे तथा लक्षणमिदं 'समासतः' सङ्खपतो भणितं । सामा- हारिभद्रीयिकस्य वैशेषिकलक्षणाभिधित्सयाऽऽह-'अहवावि भावलक्खण चउविधं सद्दहणमादी' अथवाऽपि भावस्य-सामायिकस्य
यवृत्तिः
विभाग:१ लक्षणमनुस्वारलोपोऽत्र द्रष्टव्यः, चतुर्विधं श्रद्धानादीति गाथार्थः ॥ यदुक्तं-'चतुर्विधं श्रद्धानादि' तत्प्रदर्शनायाह- 18 सद्दहण जाणणा खलु विरती मीसाय लक्खणं कहए। तेऽवि णिसामिति तहा चउलक्खणसंजुयं चेव।।७५३॥दारं | व्याख्या-इह सामायिकं चतुर्विधं भवति, तद्यथा-सम्यक्त्वसामायिकं श्रुतसामायिकं चारित्रसामायिकं चारित्राचारित्रसामायिकं च, अस्य यथायोगं लक्षणं 'सद्दहणं ति श्रद्धानं, लक्षणमिति योगः सम्यक्त्वसामायिकस्य, 'जाणण'त्ति ज्ञानं ज्ञा-संवित्तिरित्यर्थः, सा च श्रुतसामायिकस्य, खलुशब्दो निश्चयतः परस्परतः सापेक्षत्वविशेषणार्थः, 'विरतित्ति विरमणं विरतिः-अशेषसावद्ययोगनिवृत्तिः, सा च चारित्रसामायिकस्य लक्षणं, 'मीसा य' त्ति मिश्रा-विरताविरतिः, सा च चारित्राचारित्रसामायिकस्य लक्षणं, कथयतीत्यनेन स्वमनीषिकाऽपोहेन शास्त्रपारतन्त्र्यमाह, भगवान् जिन एवं कथयति, तस्य च कथयतः 'तेऽपि' गणधरादयः 'निशामयन्ति' शृण्वन्ति 'तथा' तेनैव प्रकारेण चतुर्लक्षणसंयुक्तमेवेति गाथार्थः।। |उक्तं लक्षणद्वारम् , अधुना नयद्वारं प्रतिपिपादयिषुराह__णेगमसंगहववहारउज्जुसुए चेव होइ बोडव्वे । सद्दे य समभिरूढे एवंभूए य मूलणया ॥७५४ ॥ व्याख्या-नयन्तीति नयाः-वस्त्ववबोधगोचरं प्रापयन्त्यनेकधर्मात्मकज्ञेयाध्यवसायान्तरहतव इत्यर्थः, ते च नैगमा-1||
॥२८२॥
Jain Educat
onal
No.jainelibrary.org

Page #63

दयः, नैगमः सङ्ग्रहः व्यवहारः ऋजुसूत्राश्चैव भवति बोद्धव्यः, शब्दश्च समभिरूढः एवम्भूतश्च मूलनया इति गाथासमदायार्थों निगदसिद्धः॥ अवयवार्थ तु प्रतिनयं नयाभिधाननिरुक्तद्वारेण वक्ष्यति, आह चणेगोहिं माणहिं मिणइत्ती णेगमस्स जेरुत्ती। सेसाणंपि णयाणं लक्खणमिणमो सुणेह वोच्छं॥७५५॥ ___ व्याख्या-न एक नैक-प्रभूतानीत्यर्थः, नैकैर्मानैः-महासत्तासामान्यविशेषज्ञानैमिमीते मिनोतीति वा नैकम इति, इयं नैकमस्य निरुक्तिः, निगमेषु वा भवो नैगमः, निगमाः-पदार्थपरिच्छेदाः, तत्र सर्व सदित्येवमनुगताकारावबोधहेतुभूतां महासत्तामिच्छति अनुवृत्तव्यावृत्तावबोधहेतुभूतं च सामान्यविशेषं द्रव्यत्वादिव्यावृत्तावबोधहेतुभूतं च विशेष परमाणुमिति । आह-इत्थं त_यं नैगमः सम्यग्दृष्टिरेवास्तु, सामान्यविशेषाभ्युपगमपरत्वात् , साधुवदिति, नैतदेवं, सामान्यविशेषवस्तूनामत्यन्तभेदाभ्युपगमपरत्वात्तस्येति, आह च भाष्यकार:-"जं सामण्णविसेसे परोप्परं वत्थुतो य सो भिण्णे । मन्नइ अच्चतमतो मिच्छद्दिट्टी कणातोब ॥१॥ दोहिवि णएहि नीतं सत्थमुलूएण तहवि मिच्छत्तं । जं सविसयप्पहाणतणेण अन्नोन्ननिरवेक्खा ॥२॥" अथवा निलयनप्रस्थकग्रामोदाहरणेभ्योऽनुयोगद्वारप्रतिपादितेभ्यः खल्वयमवसेय इत्यलं विस्तरेण, गमनिकामात्रमेतत् । 'सेसाण' मित्यादि शेषाणामपि नयानां-सङ्ग्रहादीनां लक्षणमिदं शृणुत 'वक्ष्ये' अभिधास्य इत्ययं गाथार्थः॥.
यत् सामान्यविशेषौ परस्परं वस्तुतश्च स भिन्नौ । मन्यतेऽत्यन्तमतो मिथ्यादृष्टिः कणाद इव ॥ १॥ द्वाभ्यामपि नयाभ्यां नीतं शास्त्रमुलूकेन तथापि | मिथ्यात्वम् । यत् स्वबिषयप्रधानत्वेनान्योन्यनिरपेक्षौ ॥२॥
Jain Education
SILnelibrary.org

Page #64

RAN
A संगहियपिंडियत्थं संगहवयणं समासओ बेति । वच्चइ विणिच्छियत्थं ववहारो सव्वद्व्वेसुं ॥ ७५६ ॥
हारिभद्रीआवश्यक व्याख्या-आभिमुख्येन गृहीतः-उपात्तः सङ्ग्रहीतः पिण्डितः-एकजातिमापन्नः अर्थों-विषयो यस्य तत्सङ्ग्रहीतपि
| यवृत्तिः ण्डितार्थ सङ्ग्रहस्य वचनं सङ्ग्रहवचनं 'समासतः' सङ्केपतः, ब्रुवते तीर्थकरगणधरा इति, एतदुक्तं भवति-सामान्यप्रति
विभागा१ पादनपरः खलु अयं सदित्युक्ते सामान्यमेव प्रतिपद्यते न विशेषान् , तथा च मन्यते-विशेषाः सामान्यतोऽर्थान्तरभूताः स्युरनान्तरभूता वा?, यद्यर्थान्तरभूताः न सन्ति ते, सामान्यादर्थान्तरत्वात् , खपुष्पवत् , अथानान्तरभूताः सामान्यमानं ते, तदव्यतिरिक्तत्वात् , तत्स्वरूपवत्, पर्याप्त व्यासेन, उक्तः सङ्ग्रहः । 'वच्चति' इत्यादि व्रजति-गच्छति निः-18 आधिक्येन चयनं चयः अधिकश्चयो निश्चयः-सामान्यं विगतो निश्चयो विनिश्चयः-निःसामान्यभावः तदर्थं-तन्नि
मित्तं, सामान्याभावायेति भावना, व्यवहारो नयः, व?-'सर्वद्रव्येषु सर्वद्रव्यविषये, तथा च विशेषप्रतिपादनपरः दखलु, अयं हि सदित्युक्ते विशेषानेव घटादीन् प्रतिपद्यते, तेषां व्यवहारहेतुत्वात् , न तदतिरिक्त सामान्यं, तस्य व्यवहा-15
रापेतत्वात् , तथा च-सामान्यं विशेषेभ्यो भिन्नमभिन्नं वा स्यात् ?, यदि भिन्नं विशेषव्यतिरेकेणोपलभ्येत, न चोपलभ्यते, अथाभिन्नं विशेषमात्रं तत् , तदव्यतिरिक्तत्वात , तत्स्वरूपवदिति, अथवा विशेषेण निश्चयो विनिश्चयः-आगोपालाङ्गनाद्यवबोधो न कतिपयविद्वत्सन्निबद्ध इति, तदर्थ व्रजति सर्वद्रव्येषु, आह च भाष्यकार:-“भमरादि पञ्चवण्णादि निच्छए जंमि वा जणवयस्स । अत्थे विनिच्छओ सो विनिच्छयत्थोत्ति जो गेज्झो॥१॥ बहुतरओत्ति य तं चिय गमेइ
१ भ्रमरादीन् पञ्चवर्णादीन् नेच्छति यस्मिन् वा जनपदस्य । अर्थे विनिश्चयः स विनिश्चयार्थ इति यो प्रायः ॥ १॥ बहुतर इति च तमेव गमयति
980CCCCCCCORDS
॥२८३॥
Hjainelibrary.org
Jain Educati

Page #65

संतेऽवि सेसए मुयइ । संववहारपरतया ववहारो लोयमिच्छंतो ॥२॥” इत्यादि, उक्तो व्यवहार इति गाथार्थः॥ पचुप्पण्णग्गाही उजुसुओ नयविही मुणेयब्बो । इच्छइ विसेसियतरं पञ्चुप्पण्णं णओ सद्दो ॥७५७ ॥ __ व्याख्या-साम्प्रतमुत्पन्नं प्रत्युत्पन्नमुच्यते, वर्तमानमित्यर्थः, प्रति प्रति वोत्पन्नं प्रत्युत्पन्न-भिन्नव्यक्तिस्वामिकमित्यर्थः, तद्ब्रहीतुं शीलमस्येति प्रत्युत्पन्नग्राही, ऋजुसूत्र ऋजुश्रुतो वा नयविधिर्विज्ञातव्यः तत्र ऋजु-वर्तमानमतीतानागतवपरित्यागात् वस्त्वखिलं ऋजु तत्सूत्रयति-गमयतीति ऋजुसूत्रः, यद्वा ऋजु-वक्रविपर्ययादभिमुखं श्रुतं तु ज्ञानं, ततश्चाभिमुखं ज्ञानमस्येति ऋजुश्रुतः, शेषज्ञानानभ्युपगमात् , अयं हि नयः वर्तमानं स्वलिङ्गवचननामादिभिन्नमण्येक वस्तु प्रतिपद्यते, शेषमवस्त्विति, तथाहि-अतीतमेष्यं वा न भावः, विनष्टानुत्पन्नत्वाद् अदृश्यत्वात्, खपुष्पवत् , तथा परकीयमप्यवस्तु निष्फलत्वात् , खपुष्पवत् , तस्माद्वर्त्तमानं स्वं वस्तु, तच्च न लिङ्गादिभेदभिन्नमपि स्वरूपमुज्झति, लिङ्ग|भिन्नं तु तटः तटी तटमिति, वचनभिन्नमापो जलं, नामादिभिन्नं नामस्थापनाद्रव्यभावा इत्युक्त ऋजुसूत्रः, 'इच्छति' प्रतिपद्यते 'विशेषिततरं' नामस्थापनाद्रव्यविरहेण समानलिङ्गवचनपर्यायध्वनिवाच्यत्वेन च प्रत्युत्पन्नं-वर्तमानं नयः, कः?, 'शप आक्रोशे' शप्यतेऽनेनेति शब्दः, तस्यार्थपरिग्रहादभेदोपचारान्नयोऽपि शब्द एव, तथाहि-अयं नामस्थापनाद्रव्यकुम्भाः न सन्त्येवेति मन्यते, तत्कार्याकरणात् , खपुष्पवत् , न च भिन्नलिङ्गवचनमेकं, लिङ्गवचनभेदादेव, स्त्रीपुरुषवत् कुटवृक्षवद्, अतो घटः कुटः कुम्भ इति स्वपर्यायध्वनिवाच्यमेवैकमिति गाथार्थः॥
१ सतोऽपि शेषान् मुञ्चति । संव्यवहारपरतया व्यवहारो लोकमिच्छन् ॥२॥
M
Jain Education
inelibrary.org

Page #66

आवश्यक
हारिभद्रीयवृत्तिः विभागः१
॥२८४॥
वत्थूओ संकमणं होइ अवत्थू णए समभिरूढे । वंजणमत्थतदुभयं एवंभूओ विसेसेइ ॥७५८ ॥ व्याख्या-वस्तुनः सङ्क्रमणं भवति अवस्तु नये समभिरूढे, वस्तुनो-घटाख्यस्य सङ्क्रमणम्-अन्यत्र कुटाख्यादौ गमनं किम् ? भवति अवस्तु-असदित्यर्थः, नये पर्यालोच्यमाने एकस्मिन्नानार्थसमभिरोहणात्समभिरूढः तस्मिन् , इयमत्र भावना-घटः कुटः कुम्भ इत्यादिशब्दान् भिन्नप्रवृत्तिनिमित्तत्वाद्भिन्नार्थगोचरानेव मन्यते, घटपटादिशब्दानिव, तथा च घटनाद घटः, विशिष्टचेष्टावानों घट इति, तथा 'कुट कौटिल्ये' कुटनात्कुटः, कौटिल्ययोगात्कुटः, तथा 'उभ उम्भ पूरणे' उम्भनात् उम्भः, कुस्थितपूरणादित्यर्थः, ततश्च यदा घटार्थे कुटादिशब्दः प्रयुज्यते तदा वस्तुनः कुटादेस्तत्र सङ्का|न्तिः कृता भवति, तथा च सति सर्वधर्माणां नियतस्वभावत्वादन्यत्र सङ्क्रान्त्योभयस्वभावापगमतोऽवस्तुतेत्यलं विस्तरेण, उक्तः समभिरूढः । वञ्जण' मित्यादि व्यज्यतेऽनेन व्यनक्तीति वा व्यञ्जनं-शब्दः अर्थस्तु-तद्गोचरः, तच्च तदुभयं च तभयं-शब्दार्थलक्षणम् 'एवम्भूतों' यथाभूतो नयः विशेषयति, इदमत्र हृदयम्-शब्दमर्थेन विशेषयत्यर्थं च शब्देन, घट चेष्टाया' मित्यत्र चेष्टया घटशब्दं विशेषयति, घटशब्देनापि चेष्टां, न स्थानभरणक्रियां, ततश्च यदा योषिन्मस्तकव्यवस्थितः चेष्टावानर्थो घटशब्देनोच्यते तदा स घटः, तद्वाचकश्च शब्दः, अन्यदा वस्त्वन्तरस्येव चेष्टाऽयोगादघटत्वं तद्ध्वनेश्चावाचकत्वमिति गाथार्थः॥ एवं तावन्नैगमादीनां मूलजातिभेदेन संक्षेपलक्षणमभिधायाधुना तत्प्रभेदसङ्ख्यां प्रदर्शयन्नाहएकको य सयविहो सत्त जयसया हवंति एमेव । अण्णोऽवि य आएसो पंचेव सया नयाणं तु ॥७५९॥ व्याख्या-अनन्तरोक्तनैगमादिनयानामेकैकश्च स्वभेदापेक्षया 'शतविधः शतभेदः सप्त नयशतानि भवन्ति एवं त.
GROCEROSCORCCCCC
॥२८४॥

inlibrary.org

Page #67

अन्योऽपि चाऽऽदेशः पञ्च शतानि भवन्ति तु नयानां, शब्दादीनामेकत्वादू एकैकस्य च शतविधत्वादिति हृदयम् । अपिशब्दाषट्र चत्वारि द्वे वा शते, तत्र षट् शतानि नैगमस्य सङ्ग्रहव्यवहारद्वये प्रवेशाद्, एकैकस्य च शतभेदत्वात्, तथा चत्वारि शतानि सङ्ग्रहव्यवहारऋजुसूत्रशब्दानामेकैकनयानां शतविधत्वात् , शतद्वयं तु नैगमादीनामृजुसूत्रपर्यन्तानां द्रव्यास्तिकत्वात्, शब्दादीनां च पर्यायास्तिकत्वात् , तयोश्च शतभेदत्वादिति गाथार्थः॥
एएहिं दिट्ठिवाए परूवणा सुत्तअत्थकहणा य । इह पुण अणभुवगमो अहिगारो तिहि उ ओसन्नं ॥ ७६० ॥ है व्याख्या-'एभिः' नैगमादिभिनयैः सप्रभेदैदृष्टिवादे प्ररूपणा, सर्ववस्तूनां क्रियत इति वाक्यशेषः, सूत्रार्थकथना च,
आह-वस्तूनां सूत्रार्थानतिलङ्घनादध्याहारोऽनर्थक इति, न, तत्सूत्रोपनिबद्धस्यैव सूत्रार्थत्वेन विवक्षितत्वात्, तव्यतिरेकेणापि च वस्तुसम्भवात्, 'इह पुनः' कालिकश्रुते 'अनभ्युपगमः' नावश्यं नयैर्व्याख्या कार्येति, किन्तु , श्रोत्रपेक्ष कार्या, तत्राप्यधिकारस्त्रिभिराद्यैः 'उत्सन्नं प्रायस इति गाथार्थः॥ आह-'इह पुनरनभ्युपगम' इत्यभिधाय पुनस्त्रि
नयानुज्ञा किमर्थमिति, उच्यतेरणत्थि णएहि विणं सुत्तं अत्यो व जिणमए किंचि । आसज्ज उ सोयारं णए णयविसारओ बूया ॥ ७६१ ॥
व्याख्या-नास्ति नयैविहीनं सूत्रमर्थो वा जिनमते किञ्चिदित्यतस्त्रिनयपरिग्रहः, अशेषनयप्रतिषेधस्त्वाचार्यविनेयानां विशिष्टबुद्ध्यभावमपेक्ष्य इति । आह च-आश्रित्य पुनः श्रोतार-विमलमति, तुशब्दः पुनःशब्दार्थे, किम् ?-नयान्नयविशा
LOCIOLOGICURROCCOLOGOGA
Jain Education Internal oral

Page #68

आवश्यक
॥२८५॥
रदो-गुरुर्ब्रयादिति गाथार्थः॥ उक्तं नयद्वारम् , अधुना समवतारद्वारमुच्यते-क्वैतेषां नयानां समवतारः?, क्व वाऽन
हारिभद्रीवतार इति संशयापोहायाह
यवृत्तिः
विभाग:१ मूढनइयं सुयं कालियं तु ण णया समोयरंति इहं । अपुहुत्ते समोयारो नत्थि पुहुत्ते समोयारो ॥ ७६२॥ * __ व्याख्या-मूढा नया यस्मिन् तन्मूढनयं तदेव मूढनयिक, स्वार्थे ठक्, अथवा अविभागस्था मूढाः, मूढाश्च ते नयाश्च मूढनयाः तेऽस्मिन्विद्यन्ते 'अत इनिठना' (पा०५-२-११५) विति मूढनयिक, श्रुतं 'कालिकं तु' कालिकमिति काले-प्रथमचरमपौरुषीद्वये पठ्यत इति कालिकं, न नयाः समवतरन्ति, अत्र प्रतिपदं न भण्यन्त इति भावना । आह
क पुनरमीषां समवतारः?, 'अपुहुत्ते समोतारों' अपृथग्भावोऽपृथक्त्वं चरणधर्मसङ्ख्याद्रव्यानुयोगानां प्रतिसूत्रमविभागेन ६ वर्त्तनमित्यर्थः, तस्मिन्नयानां विस्तरेण विरोधाविरोधसम्भवविशेषादिना समवतारः, 'नत्थि पुहुत्ते समोतारो' नास्ति
पृथक्त्वे समवतारः, पुरुषविशेषापेक्षं वाऽवताय॑न्त इति गाथार्थः ॥ आह-कियन्तं कालमपृथक्त्वमासीत् !, कुतो वा समारभ्य पृथक्त्वं जातमिति?, उच्यते, । जावंति अजवइरा अपहत्तं कालियाणुओगस्स । तेणारेण पुहत्तं कालियसुअ दिठिवाए य॥ ७६३॥ __ व्याख्या-यावदार्यवैराः गुरवो महामतयस्तावदपृथक्त्वं कालिकानुयोगस्यासीत्, तदा साधूनां तीक्ष्णप्रज्ञत्वात् , ॥२८५॥ कालिकग्रहणं प्राधान्यख्यापनार्थम् , अन्यथा सर्वानुयोगस्यैवापृथक्त्वमासीदिति। तत आरतः पृथक्त्वं कालिकश्रुते दृष्टिवादे चेति गाथार्थः ॥ अथ क एते आर्यावैरा इति?, तत्र स्तवद्वारेण तेषामुत्पत्तिमभिधित्सुराह
Jain Education whenonal

Page #69

तुंबवणसंनिवेसाओं निग्गयं पिउसगासमल्लीणं । छम्मासियं छसु जयं माऊयसमन्नियं वंदे ॥ ७६४ ॥ व्याख्या-तुम्बवनसन्निवेशान्निर्गतं पितुः सकाशमालीनं पाण्मासिकं षट्सु-जीवनिकायेषु यत-प्रयत्नवन्तं मात्रा च समन्वितं वन्दे, अयं समुदायार्थः । अवयवार्थस्तु कथानकादवसेयः, तच्चेदम्
वइरसामी पुवभवे सक्कस्स देवरण्णो वेसमणस्स सामाणिओ आसि । इतो य भगवं वद्धमाणसामी पिठिचंपाए नयरीए । सुभूमिभागे उजाणे समोसढो, तत्थ य सालो राया महासालो जुवराया, तेसिं भगिणी जसवती, तीसे भत्ता पिठरो, * पुत्तो य से गागलीनाम कुमारो, ततो सालो भगवतो समीवे धम्मं सोऊण भणइ-जं नवरं महासालं रजे अभिसिंचामि
ततो तुम्हें पादमूले पञ्चयामि, तेण गंतूण भणितो महासालो-राया भवसु, अहं पचयामि, सो भणइ-अहंपि पबयामि, नहा तुब्भे इह अम्हाणं मेढीपमाणं तहा पवइयस्सवित्ति, ताहे गागिली कंपिल्लपुरातो आणे रजे अभिसिंचितो, तस्स माया जसवती कंपिल्लपुरे नगरे दिण्णिया पिठररायपुत्तस्स, तेण ततो आणिओ,तेण पुण तेसिं दो पुरिससहस्सवाहिणीओ
१ वनस्वामी पूर्वभवे शक्रस्य देवराजस्य वैश्रमणस्य सामानिक आसीत् । इतश्च भगवान् वर्धमानस्वामी पृष्ठचम्पायां नगर्या सुभूमिभाग उद्याने समवसृतः, तत्र च शालो नाम राजा महाशालो युवराजः, तयोर्भगिनी यशोमती, तस्या भर्ता पिठरः, पुत्रश्च तस्या गागली म कुमारः, ततः शालो भगवतः समीपे धर्म श्रुत्वा भणति-यन्नवरं महाशालं राज्येऽभिषिञ्चामि, ततो युष्माकं पादमूले प्रव्रजामि, तेन गत्वा भणितो महाशालः-राजा भव, अहं प्रवजामि, स भणतिअहमपि प्रव्रजामि, यथा यूयमिह अस्माकं मेढीप्रमाणास्तथा प्रव्रजितस्यापीति, तदा गागिलीः काम्पील्यपुरादानीय राज्येऽभिषिक्तः, तस्य माता यशोमती काम्पील्यपुरे नगरे दत्ता पिठरराजपुत्राय, तेन तत आनीतः, तेन पुनस्तयोर्ते सहस्रपुरुषवाहिन्यौ
Jain Educati
o
nal
www.jalnelibrary.org

Page #70

आवश्यक
॥२८६॥
हारिभद्रीयवृत्तिः विभागः१
सीयाओ कारियाओ, जाव ते पवइया, सावि तेसिं भगिणी समणोवासिया जाया, तेऽवि एक्कारसंगाई अहिजिया। अण्णया य भगवं रायगिहे समोसढो, ततो भगवं निग्गतो चंपं जतो पधावितो, ताहे सालमहासाला सामि पुच्छंति-अम्हे पिहिचंपं वच्चामो, जइ नाम कोइ तेसिं पवएज सम्मत्तं वा लभेज, सामी जाणइ-जहा ताणि संबुज्झिहिन्ति, ताहे तेसिं| सामिणा गोतमसामी बिइज्जओ दिण्णो, सामी चंपं गतो, गोयमसामीऽवि पिठिचंपंगतो, तत्थ समवसरणं, गागलि पिठरो जसवती य निग्गयाणि, ताणि परमसंविग्गाणि, धम्म सोऊण गागलीपुत्तं रजे अभिसिंचिऊण मातापितिसहितो पवइओ, गोयमसामी ताणि घेत्तूण चंपं वच्चइ, तेसिं सालमहासालाणं चंपं वच्चंताणं हरिसो जातो-संसारातो उत्तारियाणित्ति, ततो सुभेणऽज्झवसाणेण केवलनाणं उप्पन्नं, तेसिपि चिंता जाया-जहा अम्हे एतेहिं रजे ठावियाणि पुणरवि धम्मे ठावियाणि संसारातो मोइयाणि, एवं चिंतंताणं सुभेणऽज्झवसाणेण तिण्हवि केवलनाणं समुप्पण्णं, एवं ताणि उप्पण्णनाणाणि
| शिबिके कारिते, यावत्तौ प्रबजितौ, साऽपि तयोर्भगिनी श्रमणोपासिका जाता, तावपि एकादशाङ्गान्यधीतवन्तौ । अन्यदाच भगवान् राजगृहे समव
सृतः, ततो भगवान् निर्गतः चम्पां यतः प्रधावितः, तदा शालमहाशाली स्वामिनं पृच्छतः-आवां व्रजावः पृष्ठचम्पा, यदि नाम कोऽपि तेषां प्रव्रजेत् सम्यक्त्वं वा | लभेत, स्वामी जानाति-यथा ते संभोत्स्यन्ते, तदा तयोः स्वामिना गौतमस्वामी द्वितीयको दत्तः, स्वामी चम्पां गतः, गौतमस्वाम्यपि पृष्ट चम्पां गतः, तन्त्र समवंसरणं, गागली: पिठरो यशोमती च निर्गताः, ते परमसंविनाः, धर्म श्रुत्वा गागलीः पुत्रं राज्येऽभिषिच्य मातापितृसहितः प्रबजितः, गौतमस्वामी तान् गृहीत्वा चम्पां व्रजति, तयोः शालमहाशालयोश्चम्पां व्रजतोहर्षो जातः-संसारादुत्तारिता इति, ततः शुभेनाध्यवसायेन केवलज्ञानमुत्पन्नं, तेषामपि चिन्ता जाता-यथा वयमेताभ्यां राज्ये स्थापिताः पुनरपि धर्म स्थापिताः संसारान्मोचिताः, एवं चिन्तयतां शुभेनाध्यवसायेन त्रयाणामपि केवलज्ञानं समुत्पन्नम् , एवं ते उत्पन्नज्ञान

Page #71

गयाणि चंपं, सामि पदक्खिणे तित्थं नमिऊण केवलिपरिसं पधाविताणि, गोयमसामीऽवि भगवं पदक्खिणेऊण पादेस पडितो उद्वितो भणइ-कहं वच्चह?, एह सामि वंदह, ताहे भगवया भणिओ-मा गोयम! केवली आसाएहि, ताहे आउट्टो खामेइ, संवेगं चागतो, चिंतेइ य-माऽहं न चेव सिज्झेजा । इतो य सामिणा पुर्व वागरियं अणागए गोयमसामिम्मिजहा जो अठ्ठापदं विलग्गइ चेइयाणि य वंदइ धरणिगोयरो सो तेणेव भवग्गहणेणं सिज्झति, तं च देवा अन्नमन्नस्स कहिंति, जहा किर धरणिगोयरो अठ्ठावयं जो विलग्गति सो तेणेव भवेण सिज्झइ, ततो गोयमसामी चिंतइ-जह अट्ठावयं वच्चेज्जा, ततो सामी तस्स हिययाकूतं जाणिऊण तावसा य संबुज्झिहिन्तित्ति भगवया भणितो-वच्च गोयम! अहावयं चेइयं वंदेउं, ताहे भगवं गोयमो हतुह्रो भगवं वंदित्ता गतो अट्ठावयं, तत्थ य अठ्ठावदे जणवायं सोऊण तिण्णि तावसा पंचसयपरिवारा पत्तेयं २ अठ्ठावयं विलग्गामोत्ति, तंजहा-कोंडिण्णो दिण्णो सेवाली, कोंडिण्णो
१गताश्चम्पा, स्वामिनं प्रदक्षिणय्य तीर्थे नत्वा केवलिपंपदं प्रधाविताः, गौतमस्वाम्यपि भगवन्तं प्रदक्षिणय्य पादयोः पतित उत्थितो भणति-कथं (क) व्रजत, एत स्वामिनं वन्दध्वं, तदा भगवता भणितः-मा गौतम ! केवलिन आशातय, तदाऽऽवृत्तः क्षमयति, संवेगं चागतः, चिन्तयति च-माऽहं नैव सैत्सम् । इतश्च स्वामिना पूर्व व्याकृतमनागते गौतमस्वामिनि-यथा योऽष्टापदं विलगति चैत्यानि च वन्दते धरणीगोचरः स तेनैव भवग्रहणेन सिध्यति.IN तच्च देवा अन्योऽयं कथयन्ति, यथा किल धरणीगोचरोऽष्टापदं यो विलगति स तेनैव भवेन सिध्यति, ततो गौतमस्वामी चिन्तयति-यथाऽष्टापदं ब्रजेयं, ततः स्वामी तस्य हृदयाकृतं ज्ञात्वा तापसाश्च संभोत्स्यन्त इति भगवता भणितः-व्रज गौतमाष्टापदं चैत्यं वन्दितुं, तदा भगवान् गौतमो हृष्टतुष्टो भगवन्तं वन्दित्वा गतोऽष्टापदं, तत्र चाष्टापदे जनवादं श्रुत्वा त्रयस्तापसाः पञ्चशतपरिवाराः प्रत्येकं प्रत्येकं अष्टापदं विलगाम इति, तद्यथा-कौण्डिन्यः दत्तः शेवालः, कौण्डिन्यः
Jain Educationmenia
nelibrary.org

Page #72

आवश्यक-
॥२८७॥
सपरिवारो चउत्थं २ काऊण पच्छा मूलकंदाणि आहारेइ सच्चित्ताणि, सो पढमं मेहलं विलग्गो, दिण्णोऽवि छहस्स हारिभद्रीपरिसडियपंडुपत्ताणि आहारेइ, सो बिइयं मेहलं विलग्गो, सेवाली अट्ठमं अट्ठमण जो सेवालो सयंमएल्लओ तं आहा- यवृत्तिः रेइ, सो तइयं मेहलं विलग्गो । इओ य भगवं गोयमसामी उरालसरीरो हुतवहतडितरुणरविकिरणतेयो, ते तं एजंतं विभागः१ पासिऊण भणंति-एस किर थुल्लसमणओ एत्थ विलग्गिहितित्ति?, जं अम्हे महातवस्सी सुक्का लुक्खा न तरामो विलग्गिउं। भगवं च गोयमो जंघाचारणलद्धीए लूतापुडगपि निस्साए उप्पयइ, जाव ते पलोएंति, एस आगतो २ एस असणं गतोत्ति, एवं ते तिण्णिवि पसंसंति, विम्हिया अच्छंति य पलोएन्ता, जदि उत्तरति एयस्स वयं सीसा। गोयमसामीवि चेइ-13|| याणि वंदित्ता उत्तरपुरत्थिमे दिसिभाए पुढविसिलावट्टए असोगवरपादवस अहे तं रयाणं वासाए उवागतो। इओ य सक्कस्स लोगपालो वेसमणो अट्ठावयं चेइयवंदओ आगतो, सो चेइयाणि वंदित्ता गोयमसामि वंदइ, ततो से भगवं
१ सपरिवारश्चतुर्थ चतुर्थ कृत्वा पश्चात् कन्दमूलानि आहारयति सचित्तानि, स प्रथमा मेखला विलमः, दत्तोऽपि षष्ठं षष्ठेन परिशटितपाण्डुपन्नाण्याहारियति, स द्वितीयां मेखला विलग्नः, शेवालोऽष्टमाष्टमेन यः शेवालः स्वयंम्लानः (मृतः) तमाहारयति, स तृतीयां मेखलां विलग्नः । इतश्च भगवान् गौतम-18 स्वामी उदारशरीरो हुतवहतडित्तरुणरविकिरणतेजाः, ते तमायान्तं दृष्ट्वा भणन्ति-एष किल स्थूलश्रमणकोऽत्र विलगिष्यति ? इति, यद्वयं (यं वयं) महातप-14 स्विनः शुष्का रूक्षा न शकुमो पिलगितुम् । भगवांश्च गौतमो जङ्घाचारणलब्ध्या लूतातन्तुमपि निश्रायोत्पतति, यावत्ते प्रलोकयन्ति, एष आगतः २ एषोऽदर्शनं गत इति एवं ते त्रयोऽपि प्रशंसन्ति, विस्मिताश्च तिष्ठन्ति प्रलोकयन्तो, यद्युत्तरति एतस्य वयं शिष्याः । गौतमस्वाम्यपि चैत्यानि वन्दित्वा उत्तरपौर-1 स्त्ये दिग्भागे पृथ्वीशिलापट्टके अशोकवरपादपस्याधस्तां रजनीं वासायोपागतः । इतश्च शक्रस्य लोकपालो वैश्रमणोऽष्टापदं चैत्यवन्दक आगतः, स चैत्यानि वन्दित्त्वा गौतमस्वामिनं वन्दते, ततस्तस्मै भगवान्
॥२८७॥
Jain Educati
o
nal
ww.jainelibrary.org

Page #73

धम्मकहावसरे अणगारगुणे परिकहेइ, जहा भगवंतो साहवो अंताहारा पंताहारा एवमादि, वेसमणो चिंतेइ - एस भगवं एरिसे साहुगुणे वण्णेइ, अप्पणो य से इमा सरीरसुकुमारता जा देवाणवि न अस्थि, ततो भगवं तस्साकूतं नाऊण पुंडरीयं नाममज्झयणं परूवेइ, जहा - पुंडरिगिणी नगरी पुंडरीओ राया कंडरीओ जुवराया जहा नातेसु, तं मा तुमं बलियत्तं दुब्बलियत्तं वा गेण्हाहि, जहा सो कंडरीओ तेणं दुब्बलेणं अट्टदुहट्टो कालगतो अहे सत्तमाए उववण्णो, पुंडरीओ पुण पडिपुण्णगल्लकपोलोऽवि सबट्टसिद्धे उबवण्णो, एवं देवाणुप्पिया ! दुब्बलो बलिओ वा अकारणं, एत्थ झाणनिग्गहो कायबो, झाणनिग्गहो परं पमाणं, ततो वेसमणो अहो भगवया मम हिययाकूतं नायंति आउट्टो संवेगमावण्णो वंदित्ता पडिगतो । तत्थ वेसमणस्स एगो सामाणिओ देवो जंभगो, तेण तं पुंडरीयज्झयणं उग्गहियं पंचसयाणि, सम्मत्तं च पडिवण्णो, ततो भगवं बिइयदिवसे चेइयाणि वंदित्ता पच्चोरुहइ, ते य तावसा भणति -तुब्भे अम्हं आयरिया अम्हे तुब्भं
१ धर्मकथावसरेऽनगारगुणान् परिकथयति, यथा भगवन्तः साधवोऽन्ताहाराः प्रान्ताहारा एवमादीन् वैश्रमणश्विन्तयति - एष भगवान् ईदृशान् साधुगुणान् वर्णयति, आत्मनश्चास्येयं शरीरसुकुमारता यादृशी देवानामपि नास्ति, ततो भगवान् तस्याकूतं ज्ञात्वा पुण्डरीकं नामाध्ययनं प्ररूपयति, यथा- पुण्डरीकिणी नगरी पुण्डरीको राजा कण्डरीको युवराजः यथा ज्ञातेषु तन्मा त्वं बलित्वं दुर्बलत्वं वा ग्राहीः, यथा स कण्डरीकस्तेन दौर्बल्येन आर्त्तदुःखार्त्तः कालग तोऽधः सप्तम्यामुत्पन्नः, पुण्डरीकः पुनः प्रतिपूर्णगल्लकपोलोऽपि सर्वार्थसिद्धे उत्पन्नः, एवं देवानुप्रिय ! दुर्बलो बलिको वाऽकारणम्, अत्र ध्याननिग्रहः कर्त्तव्यः, ध्याननिग्रहः परं प्रमाणं ततो वैश्रमणोऽहो भगवता मम हृदयाकृतं ज्ञातमित्यावृत्तः संवेगमापन्नो वन्दित्वा प्रतिगतः । तत्र वैश्रमणस्य एकः सामानिको देवो जृम्भकः, तेन तत् पुण्डरीकाध्ययनमवगृहीतं पञ्चशतानि, सम्यक्त्वं च प्रतिपन्नः, ततो भगवान् द्वितीयदिवसे चैत्यानि वदित्वा प्रत्यवतरति, ते च तापसा भणन्ति - यूयमस्माकमाचार्या वयं युष्माकं

Page #74

आवश्यक
॥२८८॥
* सीसा, सामी भणति — तुम्भ य अम्ह य तिलोयगुरू आयरिया, ते भांति -तुम्भवि अण्णो?, ताहे सामी भयवतो गुणसंथवं करेइ, ते पचाविता, देवयाए लिंगाणि उवणीयाणि, ताहे भगवया सद्धिं वच्चंति, भिक्खावेला य जाता, भगवं भणइ - किं आणिजउ पारणमित्ति ?, ते भांति - पायसो, भगवं च सबलद्धिसंपुण्णो पडिग्गहं घतमधुसंजुत्तस्स पायसस्स भरेत्ता आगतो, ते भगवता अक्खीणमहाणसिएण सबै उवट्टिया, पच्छा अप्पणा जिमितो, ततो ते सुहुतरं आउट्टा, तेसिं च सेवालभक्खाणं पंचण्हवि सयाणं गोतमसामिणो तं लद्धिं पासिऊण केवलनाणं उप्पण्णं, दिण्णस्स पुणो सपरिवारस्स भगवतो छत्तातिच्छन्तं पासिऊण केवलनाणं उप्पन्नं, कोडिण्णस्सवि सामिं दहूण केवलनाणं उप्पन्नं, भगवं च पुरओ पकडेमाणो सामिं पदाहिणं करेइ, ते केवलिपरिसं गता, गोयमसामी भणइ - एह सामिं वंदह, सामी भणइ - गोयमा ! मा केवली आसाएहि, भगवं आउट्टो मिच्छामिदुक्कडंति करेइ, ततो भगवओ सुहुतरं अद्धिती जाया, ताहे सामी गोयमं
१ शिष्याः, स्वामी भणति - युष्माकमस्माकं च त्रिलोकगुरव आचार्याः, ते भणन्ति- युष्माकमपि अन्यः ?, तदा स्वामी भगवतो गुणसंस्तवं करोति, ते प्रब्राजिताः, देवतया लिङ्गान्युपनीतानि तदा भगवता सार्धं ब्रजन्ति, भिक्षावेला च जाता, भगवान् भणति - किमानीयतां पारणमिति?, ते भणन्ति पायसः, भगवांश्च सर्वलब्धिसंपूर्णः पतग्रहं घृतमधुसंयुक्तेन पायसेन भृत्वाऽऽगतः, ते भगवताऽक्षीणमहानसिकेन सर्व उपस्थापिताः, पश्चादात्मना जेमितः, ततस्ते सुष्ठुतरमावृत्ताः, तेषां च शेवालभक्षकाणां पञ्चानामपि शतानां गौतमस्वामिनस्तां लब्धि दृष्ट्वा केवलज्ञानमुत्पन्नं, दत्तस्य पुनः सपरिवारस्य भगवतभ्छन्त्रातिच्छत्रं दृष्ट्वा केवलज्ञानमुत्पन्नं, कौण्डिन्यस्यापि स्वामिनं दृष्ट्वा केवलज्ञानमुत्पन्नं, भगवांश्च पुरतः प्रकृष्यन् स्वामिनं प्रदक्षिणीकरोति, ते केवलिपर्षदं गताः, गौतमस्वामी भणति - एत स्वामिनं वन्दध्वं, स्वामी भणति - गौतम ! मा केवलिन आशातय, भगवानावृत्तो मिथ्यामेदुष्कृतमिति करोति, ततो भगवतः सुष्ठतरमष्टति - जता, तदा स्वामी गौतमं

हारिभद्रीयवृत्तिः विभाग १
ર૮૮॥
jainelibrary.org

Page #75

भणति-किं देवाणं वयणं गेझं? आतो जिणवराणं ?, गोयमो भणति-जिणवराणं, तो किं अद्धिति करेसि?, ताहे सामी चत्तारिकडे पण्णवेइ, तंजहा-सुंबकडे विदलकडे चम्मकडे कंबलकडे,एवं सीसावि सुंबकडसमाणे ४, तुमं च गोयमा! मम कम्ब
लकडसमाणो,अविय-चिरसंसिट्ठोऽसि मे गोयमा!, पण्णत्तीआलावगा भाणियबा, जाव अविसेसमणाणत्ता अंते भविस्सामो. *ताहे सामी गोयमनिस्साए दुमपत्तयं पण्णवेइ । देवो वेसमणसामाणिओ ततो चइऊण अवंतीजणवए तुंबवणसन्निवेसे
धणगिरी नाम इन्भपुत्तो, सो य सड्डो पवइउकामो, तस्स मातापितरो वारेति, पच्छा सो जत्थ जत्थ वरिजइ ताणि २ दि विपरिणामेइ, जहाऽहं पबइउकामो । इतो य धणपालस्स इन्भस्स दुहिया सुनंदानाम, सा भणइ-ममं देह, ताहे सा तस्स8 | दिण्णा। तीसे य भाया अज्जसमिओ नाम पुर्व पवइतओ सीहगिरिसगासे । सुनंदाए सो देवो कुञ्छिसि गब्भत्ताए उववण्णो, ताहे धणगिरी भणइ-एस ते गब्भो बिइजओ होहित्ति सीहगिरिसगासे पबइओ, इमोऽवि नवण्हं मासाणं दारगो
१ भणति-किं देवानां वचनं ग्राह्यमातो जिनवराणाम् ?, गौतमो भणति-जिनवराणां, ततः किमति करोषि !, तदा स्वामी चतुरः कटान् प्रज्ञापयति | तद्यथा-शुम्बकटो विदलकटश्चर्मकटः कम्बलकटः, एवं शिष्या अपि शुम्बकटसमानाः ४, त्वं च गौतम ! मम कम्बलकटसमानः, अपिच-चिरसंसृष्टोऽसि मया
गौतम!, प्रज्ञल्यालापका भणितव्याः, यावत् अविशेषनानात्वी अन्ते भविष्यावः, तदा स्वामी गौतमनिश्रया द्रमपत्रकं प्रज्ञापयति । देवो वैश्रमणसामानिकस्ततश्यनिवाऽवन्तीजनपदे तुम्बवनसनिवेशे धनगिरिर्नामेभ्यपुत्रः, स च श्राद्धः प्रबजितुकामः, तस्य मातापितरौ वारयतः, पश्चात्स यत्र यन्त्र वियते तान् तान् विपरि
णमयति यथाऽहं प्रव्रजितुकामः । इतश्च धनपालस्येभ्यस्य दुहिता सुनन्दा नाम, सा भणति-मां दत्त, तदा सा तस्मै दत्ता । तस्याश्च भ्राताऽऽर्यसमितो नाम पूर्व प्रबजितः सिंहगिरिसकाशे । सुनन्दायाः स देवः कुक्षौ गर्भतयोत्पन्नः, तदा धनगिरिभणति-एष तव गर्भो द्वितीयको भविष्यतीति सिंहगिरिसकाशे प्रबजितः, अयमपि नवसु मासेषु दारको * उयाहो
X
in Educat
brary.org

Page #76

आवश्यक
॥२८९॥
जाओ, तत्थ य महिलाहिं आगताहिं भण्णइ-जह से पिया ण पबइओ होतो तो लडं होतं,सोसण्णी जाणति-जहा मम पिया हारिभद्रीपबइओ, तस्सेवमणुचिंतेमाणस्स जाईसरणं समुप्पन्नं, ताहे रत्तिं दिवा य रोवइ, वरं निविजंती, तो सुहं पवइस्संति, एवं
यवृत्तिः छम्मासा वच्चंति । अण्णया आयरिया समोसढा, ताहे अन्जसमिओ धणगिरी य आयरियं आपुच्छंति-जहा सण्णातगाणि
विभाग:१ पेच्छामोत्ति, संदिसाविति, सउणेण य वाहित, आयरिएहिं भणियं-महति लाहो, जं अज सच्चित्तं अचित्तं वा लहह तं सर्व लएह, ते गया, उवसग्गिजिउमारद्धा, अण्णाहिं महिलाहिं भण्णइ-एयं दारगं उवढेहिं, तो कहिं हिंति, पच्छा ताए। भणियं-मए एवइयं कालं संगोविओ, एत्ताहे तुमं संगोवाहि, पच्छा तेण भणियं-मा ते पच्छायावो भविस्सइ, ताहे सक्खिं काऊण गहितो छम्मासिओ ताहे चोलपट्टएण पत्ताबंधिओ, न रोवड. जाणइ सण्णी, ताहे तेहिं आयरिएहिं भाणं भरि| यति हत्थो पसारिओ, दिण्णो, हत्थो भूमिं पत्तो, भणइ-अजो! नजइ वइरंति, जाव पेच्छंति देवकुमारोवमं दारगति,
१जातः, तन्त्र च महिलाभिरागताभिर्भण्यते-यचेतस्य पिता न प्रव्रजितोऽभविष्यत्तदा लष्टमभविष्यत्, स संज्ञी जानाति-यथा मम पिता प्रवजितः, तस्येवमनुचिन्तयतो जातिस्मरणं समुत्पन्न, तदा रात्रीदिवा च रोदिति, वरं निर्विद्यते इति, ततः सुखं प्रनजिष्यामीति, एवं षण्मासा बजन्तिामन्यदाऽऽचायाः समवस्ताः, तदाऽऽर्यसमितो धनगिरिश्चाचार्यमापृच्छतो-यथा सज्ञातीयान् पश्याव इति, संदिशतः, शकुनेन च व्याहृतम् , आचार्य णितम्-महालाभी, यदप सचित्तमचित्तं वा लभेयार्था तत्सर्व ग्राझं, तो गती, उपसर्गयितुमारब्धा, अन्याभिमहिलाभिर्भग्यते-एनं दारकमुपस्थापय, ततः क नेष्यतः, पश्चात्तया भणितमयतावन्तं कालं संगोपितोऽधुना त्वं संगोपय, पश्चात्तेन भणितं-मा तव पश्चात्तापो भूत्, तदा साक्षिणः कृत्वा गृहीतः पाण्मासिकस्तदा चोलपट्टकेन पात्रबन्धयित्वा (झोलिकां कृत्वा), न रोदिति, जानाति संज्ञी, तदा तैराचार्यैर्भाजनं भारितमिति हस्तःप्रसारितः, दत्तो, हस्तो भूमि प्राप्तः, भणति-आये ! ज्ञायत वज्रामात' | यावत् प्रेक्षन्ते देवकुमारोपमं दारकमिति,
|॥२८९॥
Jain Educati
o
nal
Mainelibrary.org

Page #77

भणइ य-सारक्खह एयं, पवथणस्स आहारो भविस्सइ एस, तत्थ से वइरो चेव नामं कयं, ताहे संजईण दिण्णो, ताहिं| सेजातरकुले, सेज्जातरगाणि जाहे अप्पणगाणि चेडरूवाणि पहाणेति मंडेंति वा पीहगं वा देंति ताहे तस्स पुविं, जाहे|६|| उच्चारादी आयरति ताहे आगारं दंसेइ कूवइ वा, एवं संवड्डइ, फासुयपडोयारो तेसिमिठो, साहूवि बाहिं विहरंति, ताहे सुनंदा पमग्गिया, ताओ निकुखेवगोत्ति न देंति, सा आगंतूण थणं देइ, एवं सो जाव तिवरिसो जातो । अन्नता साहू | विहरंता आगता, तत्थ राउले ववहारो जाओ, सो भणइ-मम एयाए दिण्णओ, नगरं सुनंदाए पक्खियं, ताए बहूणि खेलणगाणि गहियाणि, रण्णो पासे ववहारच्छेदो, तत्थ पुबहोत्तो राया दाहिणतो संघो सुनंदा ससयणपरियणा वामपासे णरवइस्स, तत्थ राया भणइ-ममकएण तुन्भे जतो चेडो जाति तस्स भवतु, पडिस्सुतं, को पढमं वाहरतु ?, पुरिसातीओ धम्मुत्ति पुरिसो वाहरतु, ततो नगरजणो आह-एएसिं संवसितो, माता सद्दावेउ, अविय माता दुक्करकारिया
भणति च-संरक्षतैन, प्रवचनस्याधारो भविष्यत्येपः, तत्र तस्य वज्र एव नाम कृतं, तदा संयतीभ्यो दत्तः, ताभिः शय्यातरकुले, शय्यातरा यदाऽऽत्मन-15 श्वेटरूपाणि स्नपयन्ति मण्डयन्ति वा स्तन्यं वा ददति तदा तस्मै पूर्व, यदोच्चारादि आचरति तदाऽऽकारं दर्शयति कूजति वा, एवं संवर्धते, प्रासुकप्रतिकारस्तेषा| मिष्टः, साधवोऽपि बहिर्विहरन्ति, तदा सुनन्दा मार्गयितुमारब्धा, ता निक्षेपक इति न ददति, साऽऽगत्य स्तन्यं ददाति, एवं स यावन्निवार्षिको जातः।।
अन्यदा साधवो विहरन्त आगताः, तत्र राजकुले व्यवहारो जातः, स भणति-ममैतया दत्तः, नगरं सुनन्दायाः पाक्षिकं, तया बहूनि क्रीडनकानि गृहीतानि | | राज्ञः पार्श्वे व्यवहारच्छेदः, तन्त्र पूर्वाभिमुखो राजा दक्षिणस्यां सङ्घः सुनन्दा सस्वजनपरिजनाः वामपार्वे नरपतेः, तत्र राजा भणति-ममीकृतेन युष्माक यता दारको याति तस्य भवतु, प्रतिश्रुतं, कः प्रथमं ब्याहरतु !, पुरुषादिको धर्म इति पुरुषो व्याहरतु, ततो नगरजन आह-एतेषां परिचितः, माता शब्दयतु, अपिच-माता दुष्करकारिका
Jain Education
Lonal
Lainelibrary.org

Page #78

आवश्यक
॥२९॥
पुणो य पेलवसत्ता, तम्हा एसा चेव वाहरउ, ताहे सा आसाहत्थीरहवसहगेहि य मणिकणगरयणचित्तेहिं बालभावलो
हारिभद्रीभावाएहि भणइ-एहि वइरसामी!, ताहे पलोइंतो अच्छइ, जाणइ-जइ संघं अवमन्नामि तो दीहसंसारिओ भविस्सामि, यवृत्तिः | अविय-एसावि पवइस्सइ, एवं तिन्नि वारा सदाविओ न एइ, ताहे से पिया भणइ-जइऽसिँ कयववसाओ धम्मज्झयम- विभागः१ सियं इमं वइर! गेण्ह लहुं रयहरणं कम्मरयपमजणं धीर!॥१॥ ताहेऽणेण तुरितं गंतूण गहियं, लोगेण य जयइ8 धम्मोत्ति उक्कठिसीहनाओकतो, ताहे से माया चिंतेइ-मम भाया भत्ता पुत्तोय पवइओ, अहं किं अच्छामि?, एवं सावि पवाइया जो गुज्झएहिं बालो णिमंतिओ भोयणेण वासंते । णेच्छइ विणीयविणओ तं वइररिसिं णमंसामि ॥७६५॥ | व्याख्या-यः गुह्यकैर्देवैः बालस्सन् 'निमंतिउ' त्ति आमन्त्रितः भोजनेन वर्षति सति, पर्जन्य इति गम्यते, नेच्छति | विनीतविनय इति, वर्तमाननिर्देशस्त्रिकालगोचरसूत्रप्रदर्शनार्थः, पाठान्तरं वा 'नेच्छिंसु विणयजुत्तोतं वइररिसिं नमसामि' त्ति, अयं गाथासमुदायार्थः। अवयवार्थः कथानकादवसेयः, तच्चेदम्
1॥२९
पुनश्च कोमलसवा, तस्मादेपैव व्याहरतु, तदा सा अश्वहस्तिस्थवृषभैश्च मणिकनकरत्नचित्रैर्बालभावलोभावहैर्भणति-एहि वज्रस्वामिन् !, तदा प्रलोकयन् 18 तिष्ठति, जानाति-यदि सङ्घमवमन्ये तदा दीर्घसंसारो भविष्यामि, अपिच-एषाऽपि प्रव्रजिष्यति, एवं त्रीन् वारान् शब्दितो नैति, तदा तस्य पिता भणति| यद्यसि कृतव्यवसायो धर्मध्वजमुच्छ्रितमिमं वज्र ! । गृहाण लघु रजोहरणं कर्मरजःप्रमार्जनं धीर! ॥१॥ तदाऽनेन त्वरितं गत्वा गृहीतं, लोकेन च जयति जिनधर्म इत्युस्कृष्टिसिंहनादः कृतः, तदा तस्य माता चिन्तयति-मम भ्राता भर्ता पुत्रश्च प्रव्रजितः, अहं किं तिष्ठामि ?, एवं साऽपि प्रव्रजिता, *सुकयज्यवसाओ

Page #79

सोऽवि जाहे थणं न पियइत्ति पवाविओ, पबइयाण चेव पासे अच्छइ, तेण तासिं पासे इक्कारस अंगाणि सुयाणि पढं तीण, ताणि से उवगयाणि, पदाणुसारी सो भगवं, ताहे अठ्ठवरिसिओ संजइपडिस्सयाओ निकालिओ, आयरियसगासे अच्छइ, आयरिया य उज्जेणीं गता, तत्थ वासं पडति अहोधारं, ते य से पुवसंगइया जंभगा तेणंतेण वोलेंता तं पेच्छंति, ताहे ते परिक्खानिमित्तं उत्तिण्णा वाणिययरूवेणं, तत्थ बइल्ले उल्लदेत्ता उवक्खडेंति, सिद्धे निमंतिति, ताहे पहितो, जाव फुसियमत्थि, ताहे पडिनियत्तो, ताहे तंपि ठितं, पुणो सद्दावेंति, ताहे वइरो गंतूण उवउत्तो दवतो ४, दवओ पुप्फफलादि खेत्तओ उज्जेणी कालओ पढमपाउसो भावतो धरणिछिवणणयणनिमेसादिरहिता पहतुठा य, ताहे देवत्ति|काऊण नेच्छति, देवा तुठ्ठा भणंति-तुमं दछुमागता, पच्छा वेउबियं विजं देंति, उजेणीए जो जंभगेहि आणक्खिऊण थुयमहिओ। अक्खीणमहाणसियं सीह गिरिपसंसियं वंदे ॥ ७६६ ॥
१ सोऽपि यदा स्तन्यं न पिबतीति (तदा) प्रवाजितः, प्रव्रजितानां चैव पार्श्वे तिष्ठति, तेन तासां पार्वे एकादशाङ्गानि श्रुतानि पठन्तीनां, तानि तस्योपग| तानि, पदानुसारी स भगवान् , तदाऽष्टवार्षिकः संयतीप्रतिश्रयात् निष्काशितः, आचार्यसकाशे तिष्ठति, आचार्याश्चोजयिनीं गताः, तत्र वर्षा पतती महतधारं, ते च तस्य पूर्वसंगतिका जम्भकाः तेन मार्गेण व्यतिक्राम्यन्तस्तं परीक्षन्ते, तदा ते परीक्षानिमित्तमवतीर्णाः वणिग्रूपेण, तत्र बलीवान् अवलाद्य (उत्तार्य) | उपस्कुर्वन्ति, सिद्धे निमन्त्रयन्ति, तदा प्रस्थितः, यावत् बिन्दुपातः (फुसारिका) अस्ति, तदा प्रतिनिवृत्तः, सदा सोऽपि स्थितः, पुनः शब्दयन्ति, तदा वज्रो गत्वोपयुक्तो द्रव्यतः ४ द्रव्यतः पुष्पफलादि क्षेत्रत उज्जयिनी कालतः प्रथमप्रावृद् भावतो धरणिस्पर्शनयननिमेषादिरहिताः प्रहृष्टतुष्टाच, तदा देव इति कृत्वा नेच्छति, देवास्तुष्टा भणन्ति-स्वां द्रष्टुमागताः, पश्चाद्वैक्रियविद्या ददति.
dain Education M
a
l
Magainelibrary.org

Page #80

आवश्यक
॥२९॥
व्याख्या-उज्जयिन्यां यो जम्भकैः' देवविशेषैः 'आणक्खिऊणं' ति परीक्ष्य 'स्तुतमहितः' स्तुतो वास्तवेन महितो| हारिभद्री
यवृत्तिः विद्यादानेन अक्षीणमहानसिकं सिंहगिरिप्रशंसितं वन्द इति गाथाक्षरार्थः । अवयवार्थः कथानकादवसेयः, तच्चेदं
विभागार पुणरवि अन्नया जेट्टमासे सन्नाभूमि गयं घयपुन्नेहिं निमंतेन्ति, तत्थवि दवादिओ उवओगो, नेच्छति, तत्थ से णहगा| मिणी विजा दिण्णा, एवं सो विहरइ । जाणि य ताणि पयाणुसारिलद्धीए गहियाणि एक्कारस अंगाणि ताणि से संजय| मझे थिरयराणि जायाणि, तत्थ जो अज्झाति पुबगयं तंपि णेण सबं गहियं, एवं तेण बहु गहियं, ताहे वुच्चति पढाहि, ततो सो एयंतगंपि कुट्टेतो अच्छइ, अन्नं सुणेतो । अण्णया आयरिया मज्झण्हे साहसु भिक्खं निग्गएसु सन्नाभूमि | निग्गया, वइरसामीवि पडिस्सयवालो, सो तेसिं साहूणं वेंटियाओ मंडलिए रएत्ता मज्झे अप्पणा ठाउं घायणं देति, ताहे परिवाडीए एक्कारसवि अंगाई वाएइ, पुवगयं च, जाव आयरिया आगया चिंतेंति-लहुं साहू आगया, सुगंति सई
॥२९॥
पुनरपि अन्यदा ज्येष्ठमासे संज्ञाभूमिं गतं घृतपूर्णैर्निमन्त्रयन्ति, तत्रापि द्रव्यादिक उपयोगः, नेच्छति, तत्र तस्मै नभोगामिनी विद्या दत्ता, एवं स विहरति । यानि च तानि पदानुसारिलब्ध्या गृहीतान्येकादशाङ्गानि, तानि तस्य संयतमध्ये स्थिरतराणि जातानि, तत्र योऽध्येति पूर्वगतं तदप्यनेन सर्व गृहीतम् , एवं तेन बहु गृहीतं, तदोच्यते पठ, ततः स आगच्छदपि (अधीतमपि) कुट्टयन् तिष्ठति, अन्यत् शृण्वन् । अन्यदा आचार्या मध्याह्ने साधुषु भिक्षायै निर्गतेषु संज्ञाभूमि निर्गताः, वनस्वाम्यपि प्रतिश्रयपालः, स तेषां साधूनां विण्टिका मण्डल्या रचयित्वा मध्ये आत्मना स्थित्वा वाचनां ददाति, तदा परिपाट्या एकादशाप्यङ्गानि वाचयति, पूर्वगतं च, यावदाचार्या आगताश्चिन्तयन्ति-लघु साधव आगताः, शृण्वन्ति शब्द
Jain Educatio
n
al
NaMainelibrary.org

Page #81

AUSSISSOUSSESSIC
मघोघरसियं, बहिया सुणेता अच्छंति, नायं जहा वइरोत्ति, पच्छा ओसरिऊण सद्दपडियं निसीहियं करेइ, मा से संका भविस्सइ, ताहे तेण तुरियं विंटियाओ सहाणे ठवियाओ, निग्गंतूण य दंडयं गेण्हइ, पाए य पमज्जेइ, ताहे आयरिया चिंतेन्ति-मा णं साहू परिहविस्संति ता जाणावेमि, ताहे रत्तिं आपुच्छइ-अमुगंगामं वच्चामि ? तत्थ दो वा तिन्नि वा दिवसे अच्छिस्सामि, तत्थ जोगपडिवण्णगा भणंति-अम्हं को वायणायरिओ ?, आयरिया भणंति-वइरोत्ति, विणीया तहत्ति पडिसुतं, आयरिया चेव जाणंति, ते गया, साहूवि पए वसहि पडिलेहित्ता वसहिकालणिवेयणादि वइरस्स करेंति, निसिज्जा य से रइया, सो तत्थ निविठ्ठो, तेऽवि जहा आयरियस्स तहा विणयं पउंजंति, ताहे सो तेसिं करकरसद्देण सबेसि अणुपरिवाडीए आलावए देइ, जेऽवि मंदमेहावी तेवि सिग्घं पट्टवेउमारद्धा, ततोते विम्हिया, जोऽवि एइ आलावगो पुवपढिओ तंपि विण्णासणत्थं पुच्छंति, सोऽवि सवं आइक्खइ, ताहे ते तुट्ठा भणंति-जइ आयरिया कइवयाणि दियहाणि अच्छेजा ततो
मेघौघरसितं, बहिः शृण्वन्तस्तिष्ठन्ति, ज्ञातं यथा वज्र इति, पश्चादपसृत्य शब्दपतितं नैषेधिकीं करोति, मा तस्य शक्का भूत, तदा तेन विण्टिकास्त्वलारितं स्वस्थाने स्थापिताः, निर्गत्य च दण्डकं गृहाति, पादौ च प्रमार्जयति, तदाऽऽचार्याश्चिन्तयन्ति-मैनं साधवः परिभूवन तत् ज्ञापयामि, तदा रात्रावा-IN
पृच्छति-अमुकं ग्रामं व्रजामि ?, तत्र द्वौ वा त्रीन् वा दिवसान् स्थास्यामि, तन्त्र योगप्रतिपन्ना भणन्ति-अस्माकं को वाचनाचार्यः?, आचार्या भणन्ति-वज्र इति, विनीता (इति) तथेति प्रतिश्रुतम् , आचार्या एव जानन्ति, ते गताः, साधवोऽपि प्रभाते वसतिं प्रतिलेख्य वसतिकालनिवेदनादि वज्राय कुर्वन्ति, | निषिद्या च तस्मै रचिता, स तत्र निविष्ठः, तेऽपि यथा आचार्यस्य तथा विनयं प्रयुञ्जन्ति, तदा स तेभ्यः व्यक्तव्यक्तशब्देन सर्वेभ्योऽनुपरिपाट्या आलापकान् ददाति, येऽपि मन्दमेधसस्तेऽपि शीघ्र प्रस्थापयितुमारब्धाः, ततस्ते विस्मिताः, योऽप्येति आलापकः पूर्वपठितस्तमपि विन्यासनाथै पृच्छन्ति, सोऽपि सर्वमाख्याति, तदा ते तुष्टा भणन्ति-यद्याचार्याः कतिपयान् दिवसान् तिष्ठेयुस्ततः
dain Education T
ernational
kiremainelibrary.org

Page #82

आवश्यक-3एस सुयक्खंधो लहुं समप्पेज्जा, जं आयरियसगासे चिरेण परिवाडीए गिण्हंति तं इमो एक्काए पोरसीए सारेइ, एवं
हारिभद्री. सो तेसिं बहुमओ जाओ, आयरियाऽवि जाणाविओत्तिकाऊण आगया, अवसेसं च वरं अज्झाविजउत्ति, पुच्छंति य यवृत्तिः ॥२९॥
-सरिओ सज्झाओ?, ते भणंति-सरिओ, एसच्चेव अम्ह वायणायरिओ भवउ, आयरिया भणंति-होहिइ, मा तुन्भे एतं विभागः१ ४ परिभविस्सह अतो जाणावणाणिमित्तं अहं गओ, ण उण एस कप्पो, जओ एतेण सुयं कन्नाहेडएण गहियं, अओ एयस्स
उस्सारकप्पो करेयबो, सो सिग्घमोस्सारेइ, बितियपोरसीए अत्थं कहेइ, तदुभयकप्पजोगोत्तिकाऊण, जे य अत्था : आयरियस्सवि संकिता तेऽवि तेण उग्घाडिया, जावइयं दिठिवायं जाणंति तत्तिओ गहिओ, ते विहरंता दसपुरं गया, उजेणीए भद्दगुत्ता नामायरिया, थेरकप्पट्टिता, तेसिं दिठिवाओ अत्थि, संघाडओ से दिन्नो, गओ तस्स सगासं, भद्दगुत्ता य थेरा सुविणगं पासंति-जहा किर मम पडिग्गहो खीरभरिओ आगंतुएण पीऊ समासासिओ य, पभाए साहूणं
एष श्रुतस्कन्धो लघु समामुयात्, यदाचार्यसकाशे चिरेण परिपाट्या गृह्यते तदयमेकया पौरुष्या सारयति, एवं स तेषां बहुमतो जातः, आचार्या अपि ज्ञापित इतिकृत्वा आगताः, अवशेषं च वरमध्याप्यतामिति, पृच्छन्ति च-सृतः स्वाध्यायः?, ते भगन्ति-सृतः, एष एवास्माकं वाचनाचार्यों भवतु, आचार्या भणन्ति-भविष्यति, मा यूयमेनं परिभूत अतो ज्ञापनानिमित्तमहं गतः, न पुनरेष कल्प्यः , यत एतेन श्रुतं कर्णाहेटकेन गृहीतम् , अत एत-Ix स्योत्सारकल्पः कर्त्तव्यः, स शीघ्रमुत्सारयति, द्वितीयपौरुष्यामधे कथयति, तदुभयकल्पयोग्य इतिकृत्वा, ये चार्था आचार्यस्यापि शङ्कितास्तेऽपि तेनोद्घाटिताः, यावन्तं दृष्टिवादं जानन्ति तावान् गृहीतः, ते विहरन्तो दशपुरं गताः, उज्जयिन्यां भद्रगुप्तनामान आचार्याः स्थविरकल्पस्थिताः, तेषां दृष्टिवादोऽस्ति, संघाटकोऽस्मै दत्तः, गतस्तस्य सकाशं, भद्रगुप्ताश्च स्थविराः स्वप्नं पश्यन्ति-यथा किल मम पतङ्कहः क्षीरभृत आगन्तुकेन पीतः समाश्वासितश्च, प्रभाते साधुभ्यः | * समासिओ अ प्र०
॥२९२॥
P-
Jan Educati
o
nal
W
elbrary.org

Page #83

सार्हेति, ते अन्नमन्नाणि वागरेंति, गुरू भणंति-ण याणह तुब्भे, अज्ज मम पाडिच्छओ एहिति, सो सबं सुत्तत्थं घेत्थि - हित्ति, भगवंपि बाहिरियाए वुच्छो, ताहे अइगओ दिट्ठो, सुयपुत्रो एस सो वइरो, तुट्ठेहिं उवगूहिओ, ताहे तस्स सगासे दस पुखाणि पढिताणि, तो अणुष्णानिमित्तं जहिं उद्दिट्ठो तहिं चेव अणुजाणियवोत्ति दसपुरमागया । तत्थ अणुण्णा आरद्धा ताव नवरि तेहिं जंभगेहिं अणुण्णा उवडविया, दिवाणि पुष्फाणि चुण्णाणि य से उवणीयाणित्ति ॥ अमुमेवार्थे चेतस्यारोप्याह ग्रन्थकृत् —
जस्स अणुन्नाए वायगत्तणे दसपुरंभि नयरंमि । देवेहि कया महिमा पयानुसारिं नम॑सामि ॥ ७६७ ॥ व्याख्या - यस्यानुज्ञाते 'वाचकत्वे' आचार्यत्वे दसपुरे नगरे 'देवैः' जृम्भकैः कृता महिमा, सम्पादिता पूजेति भावना, तं पदानुसारिणं नमस्य इति गाथार्थः ॥ ४४ ॥
tor य सीगिरि वइरस्स गणं दाऊण भत्तं पञ्चक्खाइऊणं देवलोगं गओ । वइरसामीऽवि पंचहिं अणगारसहिं संपरिवुडो विहरइ, जत्थ जत्थ वच्च तत्थ तत्थ ओरालवण्णकित्तिसद्दा परिब्भमंति, अहो भगवंति, एवं भगवं
१ कथयन्ति ते अन्यदन्यत् व्याकुर्वन्ति, गुरवो भणन्ति न जानीथ यूयम् अद्य मम प्रतीच्छक एष्यति, स सर्व सूत्रार्थं ग्रहीष्यतीति, भगवानपि बाहिरिकायामुषितः, तदा भगतो दृष्टः, श्रुतपूर्व एष स वज्रः, तुष्टैरुपगूहितः, तदा तस्य सकाशे दश पूर्वाणि पठितानि ततोऽनुज्ञानिमित्तं यत्रोद्दिष्टस्तत्रैवानुज्ञातव्य इति दशपुरमागताः तत्राऽनुज्ञाऽऽरब्धा तावन्नवरं तैर्जुम्भकैरनुज्ञा उपस्थापिता, दिव्यानि पुष्पाणि चूर्णानि चामै उपनीतानीति । २ अन्यदा च सिंहगिरिर्वज्रस्वामिनं गणं दत्त्वा भक्तं प्रत्याख्याय देवलोकं गतः । वज्रस्वाम्यपि पञ्चभिरनगारशतैः संपरिवृतो विहरति, यत्र यत्र व्रजति तत्र तत्र उदारवर्णकीर्त्तिशब्दाः परिभ्राम्यन्ति, अहो भगवानिति, एवं भगवान्

Page #84

आवश्यक
॥२९॥
हारिभद्रीयवृत्तिः विभागः १
भवियजणविबोहणं करेंतो विहरइ । इओ य पाडलिपुत्ते नयरे धणो सेट्ठी, तस्स धूया अइव रूववती, तस्स यजाणसालाए साहूणीओ ट्ठियाओ, ताओ पुण वइरस्स गुणसंथवं करेंति, सभावेण य लोगो कामियकामियओ, सिद्विधूया चिंतेइजइ मम सो पति होज तोऽहं भोगे भुंजिस्सं, इयरहा अलं भोगेहिं, वरगा एंति, सा पडिसेहावेइ, ताहे साहेति पवइयाओ सो ण परिणेइ, सा भणइ-जइ न परिणेइ अहंपि पवजं गिहिस्सं, भगवपि विहरंतो पाडलिपुत्तमागओ, तत्थ से राया सपरियणो अम्मोगइयाए निग्गओ, ते पबइगा फड्डगफड्डगेहिं एंति, तत्थ बहवो उरालसरीरा, राया पुच्छइ-इमो भगवं वइरसामी ?, ते भणंति-न हवइ, इमो तस्स सीसो, जाव अपच्छिमं विंद, तत्थ पविरलसाहुसहितो दिट्ठो, राइणा वंदिओ, ताहे उजाणे ठिओ, धम्मोऽणेण कहिओ, खीरासवलद्धी भगवं, राया हयहियओ कओ, अंतेउरे साहइ, ताओ भणंति-अम्हऽवि वच्चामो, सबं अंतेजरं निग्गयं, सा य सेहिधूया लोगस्स पासे सुणेत्ता किह पेच्छिज्जामित्ति चिंतेती
%ERE
२--19-
भव्यजनविबोधनं कुर्वन् विहरति । इतश्च पाटलीपुत्रे नगरे धनः श्रेष्ठी, तस्य दुहिता अतीव रूपवती, तस्य च यानशालायां साध्व्यः स्थिताः, ताः पुनर्वज्रस्य गुणसंस्तवं कुर्वन्ति, स्वभावेनैव लोकः कामितकामुकः, श्रेष्ठिदुहिता चिन्तयति-यदि मम स पतिर्भवेत् तदाऽहं भोगान् भोक्ष्ये, इतरथाऽलं भोगैः, वरा आयान्ति, सा प्रतिषेधयति, तदा साधयन्ति प्रबजितका:-स न परिणेष्यति, सा भणति-यदि न परिणेष्यति अहमपि प्रव्रज्यां ग्रहीष्यामि, भगवानपि | विहरन् पाटलीपुत्रमागतः, तत्र तस्य (स) राजा सपरिजनः अहंपूर्विकया निर्गतः, ते प्रव्रजितकाः स्पर्धकस्पर्धकैरायान्ति, तत्र बहव उदारशरीराः, राजा | पृच्छति-अयं भगवान् वज्रस्वामी?, ते भणन्ति-न भवति, अयं तस्य शिष्यः, यावदपश्चिमं वृन्द, तत्र प्रविरलसाधुसहितो दृष्टः, राज्ञा वन्दितः, तदोद्याने।
स्थितो, धर्मोऽनेन कथितः, क्षीराश्रवलब्धिको भगवान् , राजा हतहृदयः कृतः, अन्तःपुराय कथयति, ता भणन्ति-वयमपि व्रजामः, सर्वमन्तःपुरं निर्गतं, M|सा च श्रेष्ठिदुहिता लोकस्य पार्श्वे श्रुत्वा कथं प्रेक्षयिष्य इति चिन्तयन्ती
॥२९३॥
M
dain Educa
ainelibrary.org

Page #85

अच्छति, वितियदिवसे पिया विन्नविओ-तस्स देहि, अण्णहा अप्पाणं विवाएमि, ताहे सवालंकारभूसियसरीरा कया, अणेगाहिं धणकोडिहिं सहिया णीणिया, धम्मो कहिओ, भगवं च खीरासवलद्धीओ, लोओ भणति-अहो सुस्सरो भगवं सबगुणसंपन्नो, णवरि रूवविहूणो, जइ रूवं होतं सबगुणसंपया होता, भगवं तेसिं मणोगयं नाउं तत्थ सयसहस्सपत्तपउमं विउबति, तस्स उवरि निविट्ठो, रूवं विउवति अतीव सोमं, जारिस परं देवाणं, लोगो आउट्टो भणति-एयं एयस्स साहावियं रूवं, मा पत्थणिज्जो होहामित्ति विरूवेण अच्छइ सातिसउत्ति, रायाऽविभणति-अहोभगवओ एयमवि अत्थि, ताहे अणगारगुणे वण्णेइ-पभू य असंखेज्जे दीवसमुद्दे विउवित्ता आइन्नविइन्नए करेत्तएत्ति, ताहे तेण रूवेण धम्मं कहेति, ताहे सेहिणा निमंतिओ भगवं विसए निंदति, जइ ममं इच्छइ तो पचयउ, ताहे पवतिया ॥ अमुमेवार्थ हृदि व्यवस्थाप्याहजो कन्नाइ धणेण य निमंतिओ जुव्वर्णमि गिहवइणा । नयरंमि कुसुमनामे तं वइररिसिं नमसामि ॥ ७६८॥
तिष्ठति, द्वितीयदिवसे पिता विज्ञप्तः-तस्मै देहि, अन्यथा आत्मानं व्यापादयामि, तदा सर्वालङ्कारभूषितशरीरा कृता, अनेकाभिर्धनकोटिभिः सहिता नीता, धर्मः कथितः, भगवांश्च क्षीराश्रवलब्धिकः, लोको भणति-अहो सुस्वरो भगवान् सर्वगुणसंपन्नः, नवरं रूपविहीनः, यदि रूपमभविष्यत् सर्वगुणसंपदभविष्यत् , भगवान् तेषां मनोगतं ज्ञात्वा तत्र शतसहस्रपत्रपद्म विकुर्वति, तस्योपरि निविष्टः, रूपं विकुर्वति अतीव सौम्य, यादृशं परं देवानां, लोक आवृत्तो | भणति-एतदेतस्य स्वाभाविक रूपं, मा प्रार्थनीयो भूवमिति विरूपस्तिष्ठति सातिशय इति, राजाऽपि भणति-अहो भगवत एतदप्यस्ति, तदा अनगारगुणान् वर्णयति-प्रभुश्चासंख्येयान् द्वीपसमुद्रान विकुळ आकीर्णविप्रकीर्णान् कर्तुमिति, तदा तेन रूपेण धर्म कथयति, तदा श्रेष्ठिना निमन्त्रितो, भगवान् विषयान् निन्दति, यदि मामिच्छति तदा प्रव्रजतु, तदा प्रबजिता।
Jan Education
Pahelibrary.org

Page #86

आवश्यक
॥२९४॥
व्याख्या-यः कन्यया धनेन च निमन्त्रितो यौवने 'गृहपतिना' धनेन नगरे 'कुसुमनाम्नि पाटलिपुत्र इत्यर्थः तं वइ- हारिभद्रीररिसिं नमस्य इति गाथार्थः॥
यवृत्तिः तेण य भगवया पयाणुसारित्तणओ पम्हुठ्ठा महापरिणाओ अज्झयणाओ आगासगामिणी विजा उद्धरिया, तीए यह
विभागः१ गयणगमणलद्धिसंपण्णो भगवति ॥ उक्तार्थाभिधित्सयाऽऽहजेणुद्धरिया विजा आगासगमा महापरिनाओ। वंदामि अजवरं अपच्छिमो जो सुअहराणं ॥ ७६९ ॥ __ व्याख्या-येनोद्धृता विद्या 'आगासगम' त्ति गमनं-गमः आकाशेन गमो यस्यां सा तथाविधा महापरिज्ञाऽध्ययनात्, वंदे 'आर्यवइरं' आराद्यातः सर्वहेयधर्मेभ्य इत्यायः आर्यश्चासौ वैरश्चेति समासः, तं अपश्चिमो यः श्रुतधराणामिति गाथार्थः॥ साम्प्रतमन्येभ्योऽधिकृतविद्यायाश्चानिषेधख्यापनाय प्रदाननिराचिकीर्षया तदनुवादतस्तावदित्थमाह
भणइ अ आहिंडिज्जा जंबुद्दीवं इमाइ विजाए । गंतुं च माणुसनगं विजाए एस मे विसओ ॥७७०॥
व्याख्या-भणति च, वर्तमाननिर्देशप्रयोजनं प्राग्वत् , 'आहिण्डेत' इति पाठान्तरं वा 'अभाणंसु यहिंडेज' त्ति बभाण |च हिण्डेत-पर्यटेत् जम्बूद्वीपमनया विद्यया, तथा गत्वा च 'मानुषनर्ग' मानुषोत्तरं पर्वतं, तिष्ठेदिति वाक्यशेषः, विद्याया एष मे 'विषयो' गोचर इति गाथार्थः ॥
॥२९४॥
तेन च भगवता पदानुसारितया विस्मृता महापरिज्ञाध्ययनादाकाशगामिनी विद्योता, तया च गगनगमनलब्धिसंपन्नो भगवानिति ।
Jain Educa
t ional

Page #87

SUSISISSRUSSESSORIES
भणइ अधारेअव्वा नहु दायव्वा इमा मए विज्जा । अप्पिड्डियाउ मणुआ होहिंति अओ परं अन्ने॥७७१॥ | व्याख्या-भणति च' इत्यस्य पूर्ववद्व्याख्या, 'धारयितव्या' प्रवचनोपकाराय न पुनर्दातव्या इयं मया विद्या, हुशब्दः | | पुनःशब्दार्थः, किमिति ?-'अप्पिड्डिया उ मणुया होहिंति अतो परं अण्णे' अल्पर्द्धय एव मनुष्या भविष्यन्ति अतः परमन्ये ||
एण्या इति गाथार्थः॥४८॥ सो भगवं एवं गुणविजाजुत्तो विहरंतो पुषदेसाओ उत्तरावहं गओ, तत्थ दुभिक्खं जायं,
पंथावि वोच्छिण्णा, ताहे संघो उवागओ नित्थारेहित्ति, ताहे पडविजाए संघो चडिओ,तत्थ य सेजायरो चारीए गओएड, दाते य उप्पतिते पासइ,ताहे सो असियएण सिहं छिंदित्ता भणति-अहंपि भगवं! तुम्ह साहम्मिओ, ताहे सोऽविलइओ इमं सत्ता
सरतेण-'साहम्मियवच्छलंमि उज्जुया उज्जुया य सज्झाए। चरणकरणंमि य तहा, तित्थस्स पभावणाए य॥१॥ ततोपच्छा उप्पइओ भगवं पत्तोपुरियं नयरिं, तत्थ सुभिक्खं, तत्थय सावया बहुया, तत्थ राया तच्चण्णिओसडओ, तत्थ अम्हच्चयाणं सड़याणं तच्चण्णिओवासगाण य विरुद्धेण मल्लारहणाणि वटुंति, सवत्थ ते उवासगा पराइजंति, ताहे तेहिं राया पुप्फाणि
स भगवान् एवं गुणविद्यायुक्तो विहरन् पूर्वदेशात् उत्तरापथं गतः, तत्र दुर्भिक्षं जातं, पन्थानोऽपि व्युच्छिन्नाः, तदा सच सपागतः निस्तारयेति (निस्तारयिष्यतीति ), तदा पटविद्यया ( द्यायां) सङ्घश्चटितः, तत्र च शय्यातरश्चायें गत आयाति, तांश्चोत्पतितान् पश्यति, तदा स दानेण शिखां छित्त्वा | भणति-अहमपि भगवन् ! तव साधर्मिकः, तदा सोऽपि लगित इदं सूत्रं स्मरता-'साधर्मिकवात्सल्ये उद्युका उद्युक्ताश्च स्वाध्याये । चरणकरणे च तथा तीर्थस्य प्रभावनायां च ॥१॥ ततः पश्चादुत्पतितो भगवान प्राप्तः पुरिका नगरी, तत्र सुभिक्षं, तत्र च श्रावका बहवः, तत्र च राजा तञ्चनिकः (बौद्धः) श्राद्धः, तत्रासाकीनानां श्राद्धानां तच्चनिकोपासकानां च विरुद्ध तया माल्यारोहणानि वर्तन्ते, सर्वत्र ते उपासकाः पराजीयन्ते, तदा तै राज्ञा पुष्पाणि
Jain Education Internasonal
Modinelibrary.org

Page #88

आवश्यक
॥२९५॥
वाराविओ पन्जोसवणाए, सड्डा अदण्णा जाया नत्थि पुष्पाणित्ति, ताहे सबालवुड्डा वइरसामि उवठिया, तुन्भे जाणह, जइ
हारिभद्रीतुब्भेहिं नाहेहिं पवयणं ओहामिज्जइ, एवं भणितो बहुप्पयारं ताहे उप्पइऊण माहेस्सरिंगओ, तत्थ हुयासणं नाम वाणमंतरं, | यवृत्तिः तत्थ कुंभो पुप्फाण उठेइ, तत्थ भगवतो पितिमित्तो तडिओ, सो संभंतो भणइ-किमागमणप्पओयणं?,ताहे भणति-पुप्फेहिं विभागः१ पओयणं, सोभणइ-अणुग्गहो, भगवया भणिओ-ताव तुम्भे गहेह जाव एमि, पच्छाचुलहिमवंते सिरिसगासं गओ, सिरीए *य चेतियअच्चणियनिमित्तं पउमं छिन्नगं, ताहे वंदित्ता सिरीए निमंतिओ, तं गहाय एइ अग्गिघरं, तत्थऽणेणं विमाणं विउ
वियं, तत्थ कुंभं छोढुं पुप्फाणं ततो सो जंभगगणपरिवुडो दिवेणं गीयगंधवनिनाएणं आगासेणं आगओ, तस्स पउमस्स | बेटे वइरसामी ठिओ, ततो ते तच्चण्णिया भणंति-अम्ह एवं पाडिहेरं, अग्धं गहाय निग्गया, तं वोलेत्ता विहारं अरहंतघरं || | गया, तत्थ देवेहिं महिमा कया, तत्थ लोगस्स अतीव बहुमाणो जाओ, रायावि आउट्टो समणोवासओ जाओ ॥ उक्तमेवार्थ बुद्धबोधायाह
निवारितानि पर्युषणायां, श्राद्धाः खिन्ना जाताः, न सन्ति पुष्पाणीति, तदा सबालवृद्धा वनस्वामिनमुपस्थिताः यूयं जानीथ यदि युष्मासु नाथेषु प्रवचनमवधाव्यते, एवं भणितो बहुप्रकारं तदोत्पत्य माहेश्वरीं गतः, तत्र हुताशनं नाम व्यन्तरायतनं, तत्र कुम्भः पुष्पाणामुत्तिष्ठते, तत्र भगवतः पितृमित्रमारा-12 | मिकः, स संभ्रान्तो भणति-किमागमनप्रयोजनम् , तदा भणति-पुष्पैः प्रयोजनं, स भणति-अनुग्रहः, भगवता भणितः-तावयूयं गृहीत यावदायामि, Vापश्चाक्षुल्लाहमवति श्रीसकाशं गतः, श्रिया च चैत्यार्च निकानिमित्तं पनं छिन्नं, तदा वन्दित्वा श्रिया निमन्त्रितः, तद गृहीत्वाऽऽयाति अग्निगृहं, तत्रानेन विमानं ॥२९५॥ | विकुर्वितं, तत्र कुम्भं निक्षिप्य पुष्पाणां ततः स जम्भकगणपरिवृतो दिव्येन गीतगन्धर्वनिनादेनाकाशेनागतः, तस्य पद्मस्य वृन्ते वज्रस्वामी स्थितः, ततस्ते तच्चनिका | भणन्ति- अस्माकमेतत् प्रातिहार्यम्, अर्धे गृहीत्वा निर्गताः, तं व्यतिक्रम्य बिहारमहद्गृहं गताः, तत्र देवमहिमा कृतः, तत्र लोकस्यातीव बहुमानो जातः, राजाऽप्यावृत्तः श्रमणोपासको जातः।
Jain Educati
o
nal
Modijainelibrary.org

Page #89

Jain Education
माहेसरीउ सेसा पुरिअं नीआ हुआसणगिहाओ । गयणयलमहवत्ता वइरेण महाणुभागेण ॥ ७७२ ॥
व्याख्या- 'माहेश्वर्याः' नगर्याः 'सेस'त्ति पुष्पसमुदायलक्षणा, सा पुरिकां नगरीं नीता 'हुताशनगृहात् ' व्यन्तरदेवकुलसमन्वितोद्यानात् कथम् ? - गगनतलमतिव्यतीत्य- अतीवोल्लङ्घ्य, वइरेण महानुभागेन, भागः - अचिन्त्या शक्तिरिति गाथाक्षरार्थः ॥ एवं सो विरहंतो चेव सिरिमालं गओ । एवं जाव अपुहत्तमासी, एत्थ गाहा
अपुहुत्ते अणुओगो चत्तारि दुवार भासई एगो । पुहताणुओगकरणे ते अत्थ तओ उ बुच्छिन्ना ॥ ७७३ ॥ व्याख्या - अपृथक्त्वे सति अनुयोगः चत्वारि द्वाराणि - चरणधर्मकालद्रव्याख्यानि भाषते एकः, वर्तमाननिर्देशफलं प्राग्वत् पृथक्त्वानुयोगकरणे पुनस्तेऽर्था:- चरणादयः तत एव - पृथक्त्वानुयोग करणादू व्यवच्छिन्ना इति गाथार्थः ॥ साम्प्रतं येन पृथक्त्वं कृतं तमभिधातुकाम आह
| देविंदवंदिएहि महाणुभागेहि रक्खिअजेहिं । जुगमासज्ज विभत्तो अणुओगो तो कओ चउहा ॥ ७७४ ॥ व्याख्या— देवेन्द्रवन्दितैर्महानुभागैः रक्षितार्यैर्दुर्वलिकापुष्पमित्रं प्राज्ञमप्यतिगुपिलखादनुयोगस्य विस्मृतसूत्रार्थमवलोक्य युगमासाद्य प्रवचनहिताय 'विभक्तः' पृथक् पृथगवस्थापितोऽनुयोगः, ततः कृतश्चतुर्द्धा - चरणकरणानुयोगादिरिति गाथार्थः ॥ साम्प्रतमार्यरक्षितस्वामिनः प्रसूतिं प्रतिपिपादयिषयाऽऽह
| माया य रुद्द सोमा पिआ य नामेण सोमदेवृत्ति । भाया य फग्गुरक्खिअ तोसलिपुत्ता य आयरिया ॥ ७७५ ॥ निज्जवण भद्दगुत्ते वी सुं पढणं च तस्स पुव्वगयं । पव्वाविओ अभाया रक्खिअखमणेहिं जणओ अ ॥ ७७६ ॥ १ एवं स विहरचैव श्रीमाळं गतः, एवं यावदपृथक्त्वमासीत्, अत्र गाथा
lonal
Xainelibrary.org

Page #90

हारिभद्री | यवृत्तिः विभागः१
आवश्यक- ६ व्याख्या-गाथाद्वयार्थः कथानकादवसेयः, तच्चेदम्-तेणें कालेणं तेणं समएणं दसपुरं नाम नयरं, तत्थ सोमदेवो माहणो,
तस्स रुहसोमा भारिया, तीसे पुत्तो रक्खिओ, तस्साणुजो फग्गुरक्खिओ। अच्छंतु ताव अज्जरक्खिया, दसपरनयरं। ॥२९६॥
करमप्पन्नं?.-तेणं कालेणं तेणं समएणं चंपाए नयरीए कुमारनंदी सुवण्णकारो इत्थिलोलो परिवसति, सोजत्थ जत्थ सरूवं
दारियं पासति सुणेति वा तत्थ पंच सुवण्णसयाणि दाऊण तं परिणेइ (ग्रन्थाग्रम् ७५००) एवं तेण पंचसया पिंडिया. हताहे सो ईसालुओ एकक्खंभं पासादं कारिता ताहिं समं ललइ, तस्स य मित्तो णाइलो णाम समणोवासओ। अण्णया MI पंचसेलगदीववत्थवाओ वाणमंतरीओ सुरवतिनिओएण नंदीस्सरवरदीवं जत्ताए पत्थियाओ, ताणं च विज़माली नाम
पंचसेलाहिपती सो चुओ, ताओ चिंतेति-कंचि वुग्गाहेमो जोऽम्हं भत्ता भविज्जत्ति, नवरं वच्चंतीहिं चंपाए कुमारणंदी पंचमहिलासयपरिवारो ललंतो दिठ्ठो, ताहि चिंतियं-एस इत्थिलोलो एयं वुग्गाहेमो, ताहे ताहि उज्जाणगयरस अप्पादंसिओ.
||२९६॥
| तस्मिन् काले तस्मिन् समये दशपुरं नाम नगरं, तत्र सोमदेवो ब्राह्मणः, तस्य रुद्रसोमा भार्या, तस्याः पुत्रो रक्षितः, तस्यानुजः फल्गुरक्षितः । तिष्ठन्तु | तावदार्यरक्षिताः, दशपुरनगरं कथमुत्पन्नम् !-तस्मिन् काले तस्मिन् समये चम्पायां नगर्या कुमारनन्दी सुवर्णकारः स्त्रीलोलुपः परिवसति, स यत्र यत्र सुरूपा दारिका पश्यति शृणोति वा तन्त्र पञ्चासुवर्णशतानि दत्त्वा तां परिणयति, एवं तेन पञ्चशती पिण्डिता, तदा स ईष्यालुरेकस्तम्भं प्रासादं कारयित्वा ताभिः समं ललतितस्य च मित्रं नागिलो नाम श्रमणोपासकः । अन्यदा च पञ्चशैलकद्वीपवास्तव्ये व्यन्तयौं सुरपतिनियोगेन नन्दीश्वरवरद्वीपं यात्रायै प्रस्थिते, तयोश्च विद्युन्माली | नाम पञ्चशैलाधिपतिः (पतिः) स च्युतः, ते चिन्तयतः कश्चित् व्युवाहयावः य भावयोर्भर्ता भवेदिति, नवरं व्रजन्तीभ्यां चम्पायां कुमारनन्दी पञ्चमहि, लाशतपरिवारो ललन् दृष्टः, ताभ्यां चिन्तितम्-एष स्त्रीलोलुपः एनं ब्युद्धायावः, तदा ताभ्यामुद्यानगताय आत्मा दर्शितः,
dain Educati
o
n
X
anelibrary.org

Page #91

Jain Education
ताहे सो भणति - काओ तुम्भे ?, ताओ भांति - देवयाओ, सो मुच्छिओ ताओ पत्थेइ, ताओ भांति - जइ अम्हाहिं कज्जं तो पंचसेलगं दीवं एज्जाहित्ति भणिऊणं उप्पतित्ता गयाओ, सो तासु मुच्छिओ राउले सुवण्णगं दाऊण पडहगं णीणेतिकुमारणंदि जो पंचसेलगं णेइ तस्स धणकोडिं देइ, थेरेण पडहओ वारिओ, वहणं कारियं, पत्थयणस्स भरियं, थेरो तं दबं पुत्ताण दाऊण कुमारणंदिणा सह जाणवत्तेण पत्थिओ, जाहे दूरे समुद्देण गओ ताहे थेरेण भण्णइ - किंचिवि | पेच्छसि ?, सो भणति - किंपि कालयं दीसइ, थेरो भणति - एस वडो समुहकूले पद्ययपादे जाओ, एयस्स हेद्वेण एयं वहणं जाहिति, तो तुमं अमूढो वडे विलग्गेज्जासि, ताहे पंचसेलगाओ भारंडपक्खी एहिंति, तेसिं जुगलस्स तिन्नि पाया, ततो तेसु सुत्तेसु मज्झिल्ले पादे सुलग्गो होज्जाहि पडेण अप्पाणं बंधिउं, तो ते तं पंचसेलयं णेहिंति, अह तं वर्ड न विलग्गसितो एयं वहणं वलयामुहं पविसिहित्ति तत्थ विणस्सिहिसि, एवं सो विलग्गो, णीओ य पक्खीहि, ताहे ताहिं वाणमंतरीहिं
१ तदा स भणति के युवां ?, ते भणतः - देवते, स मूच्छितः ते प्रार्थयते, ते भणतः - यद्यावाभ्यां कार्यं तत् पञ्चशैलं द्वीपमाया इति भणित्वोत्पत्य गते, स तयोर्मूर्च्छितो राजकुले सुवर्ण दत्त्वा पटहं निष्काशयति-कुमारनन्दी यः पञ्चशैलं नयति तस्मै धनकोटीं ददाति, स्थविरेण पटहो वारितः, प्रवहणं कारितं, पथ्यदनेन भृतं, स्थविरस्तत् द्रव्यं पुत्रेभ्यो दत्वा कुमारनन्दिना सह यानपात्रेण प्रस्थितः, यदा दूरं समुद्रेण गतस्तदा स्थविरेण भण्यते किञ्चिदपि प्रेक्षसे ?, स | भणति - किमपि कृष्णं दृश्यते, स्थविरो भणति एष वटः समुद्रकूले पर्वतमुले जातः, एतस्याधस्तात् एतत् प्रवहणं यास्यति, तत् त्वममूढो वटे विलगेः, तत्र पञ्चशैलात् भारण्डपक्षिण एष्यन्ति, तयोर्युगलयोस्त्रयः पादाः, ततस्तेषु सुप्तेषु मध्यमे पादे सुलग्नो भवेः पटेनात्मानं बद्धा, ततस्ते त्वां पञ्चशैलं नेष्यन्ति, अथ तं वटं न विलगिष्यसि तदा एतत् प्रवहणं वलयामुखं प्रवेक्ष्यति इति तत्र विनङ्क्ष्यसि एवं स विलग्नः, नीतश्च पक्षिभिः, तदा ताभ्यां व्यन्तरीभ्यां
inelibrary.org

Page #92

आवश्यक-G |दिट्ठो, रिद्धी य से दाइया, सो पगहिओ, ताहिं भणिओ-न एएण सरीरेण अम्हे भुंजामो, किंचिजलनपवेसादि करेहि, हारिभद्रीजहा पंचसेलाधिपती होहिसि, तोऽहं किह जामि ?, ताहिं करयलपुडेण नीओ सउज्जाणे छड्डिओ, ताहे लोगो आगंतूण |
यवृत्तिः ॥२९७॥ पुच्छइ, ताहे सो भणति-'दिलु सुयमणुभूयं जं वित्तं पंचसेलए दीवे' त्ति, ताहे मित्तेण वारिजंतोवि इंगिणिमरणेण मओ।
विभाग:१ | पंचसेलाहिवई जाओ, सड्वस्स निवेदो जाओ-भोगाण कजे किलिस्सइ, अम्हे जाणंता कीस अच्छामोत्ति पबइओ, कालं| |काऊण अक्षुए उववन्नो, ओहिणा तं पेच्छइ, अण्णया णंदिस्सरवरजत्ताए पलायंतस्स पडहो गले ओलइओ, ताहे वायंतोल णंदिस्सरं गओ, सड्डो आगओ तं पेच्छइ, सो तस्स तेयं असहमाणो पलायति, सो तेयं साहरेत्ता भणति-भो ममं जाणसि? सो भणति-को सक्कादी इंदे ण याणति ?, ताहे तं सावगरूवं दंसेइ, जाणाविओ य, ताहे संवेगमावन्नो भणति-संदिसह इयाणिं किं करेमि?, भणति-वद्धमाणसासिस्स पडिमं करेहि, ततो ते सम्मत्तबीयं होहित्ति, ताहे महाहिमवंताओ
दृष्टः, ऋद्धिश्वासै दर्शिता, स प्रगृद्धः, ताभ्यां भणितः-नैतेन शरीरेणावां भुवहे, किञ्चिज्वलनप्रवेशादि कुरु, यथा पञ्चशैलाधिपतिर्भविष्यसि | इति, तदहं कथं यामि, ताभ्यां करतलपुटेन नीतः स्त्रोद्याने त्यक्तः, तदा लोक आगत्य पृच्छति, तदा स भणति-'दृष्ठं श्रुतमनुभूतं यदृत्तं पञ्चशैले द्वीपे' इति,
तदा मित्रेण वार्यमाणोऽपि इङ्गिनीमरणेन मृतः पञ्जशैलाधिपतिर्जातः, श्राद्धस्य निर्वेदो जातः, भोगानां कृते (कार्य) किश्यते, वयं जानानः किं तिष्ठामx ४ इति प्रव्रजितः, कालं कृत्वाऽच्युते उत्पन्नः, अवधिना तं पश्यति, अन्यदा नन्दीश्वरवरयात्रायां पलायमानस्य पटहोगले ऽवलगितः, तदा वादयन् नन्दीश्वरं गतः.1
॥२९७॥ | श्राद्ध आगतः तं प्रेक्षते, सतस्य तेजोऽसहमानः पलायते, स तेजःसंहृत्य भणति-भो मां जानासि ?, स भणति-कः शक्रादीन् इन्द्रान् न जानाति,? तदा तत् | श्रावकरूपं दर्शयति, ज्ञापितच, तदा संवेगमापनो भणति-संदिशत इदानीं किं करोमि', भणति-वर्धमानस्वामिनः प्रतिमां कुरु, ततस्ते सम्यक्त्वबीजं भविप्यति इति, तदा महाहिमवतो
dan Educati
o
nal
sww.jainelibrary.org

Page #93

Jain Education
गोसीसचंदणरुक्खं छेत्तूण तत्थ पडिमं निवत्तेऊण कट्ठसंपुडे छुभित्ता आगओ भरहवासं, वाहणं पासइ समुदस्स मज्झे उप्पाइएण छम्मासे भमंतं, ताहे तेण तं उप्पाइयं उवसामियं सा य खोडी दिन्ना, भणिओ य-देवाहिदेवस्स एत्थ पडिमा कायद्या, वीतभए उत्तारिया, उदायणो राया, तावसभत्तो, पभावती देवी, वणिएहिं कहितं - देवाहिदेवस्स पडिमा करेयवत्ति, ताहे इंदादीणं करेंति, परसू ण वहति, पभावतीए सुयं, भणति वद्धमाणसामी देवाहिदेवो तस्स कीरउ, जाहे आहयं ताव पुबनिम्माया पडिमा, अंतेउरे चेइयघरं कारियं, पभावती पहाया तिसंझं अच्चेइ, अण्णया देवी णच्चइ राया वीणं वाएइ, सो देवीए सीसं न पेच्छइ, अद्धिती से जाया, तओ वीणावायणयं हत्थओ भट्ठ, देवी रुट्ठा भणइ - किं दुहु नचियं?, निब्बंधे से सिहं, सा भणति - किं मम ?, सुचिरं सावयत्तणं अणुपालियं, अण्णया चेडिं व्हाया भणति -पोत्ताई आणेहि, ताए रत्ताण आणीयाणि, रुट्ठा अद्दाएण आहया, जिणघरं पविसंतीए रत्तगाणि देसित्ति, आहया मया चेडी,
१ गोशीर्षचन्दनवृक्षं छित्त्वा तत्र प्रतिमां निर्वर्त्य काष्ठसंपुटे क्षित्वा आगतो भरतवर्षं, प्रवहणं पश्यति समुद्रस्य मध्ये उत्पातेन षण्मास्या भ्रमत्, तदा तेन तदुत्पातिकमुपशमितं सा च पेटा दत्ता, भणितश्च देवाधिदेवस्यात्र प्रतिमा कर्त्तव्या, वीतभये उत्तारिता, उदायनो राजा, तापसभक्तः, प्रभावती देवी, वणिग्भिः कथितं देवाधिदेवस्य प्रतिमा कर्त्तव्येति, तदेन्द्रादीनां कुर्वन्ति, परशुनं वहति, प्रभावत्या श्रुतं, भणति - वर्धमानस्वामी देवाधिदेवस्तस्य क्रियतां यदा आहतं तावत्पूर्वनिर्मिता प्रतिमा, अन्तःपुरे चैत्यगृहं कारितं, प्रभावती खाता त्रिसन्ध्यमर्चयति, अम्यदा देवी नृत्यति राजा वीणां वादयति, स देव्याः शीर्ष न प्रेक्षते, अष्टतिस्तस्य जाता, ततो वीणावादनं हस्ताद् भ्रष्टं, देवी रुष्टा भणति - किं दुष्टं नृत्तं, निर्बन्धे तस्यै शिष्टं, सा भणति किं मम ? सुचिरं श्रावकत्वमनुपालितम्, अन्यदा चेटीं खाता भणति - पोतान्यानय, तया रक्तान्यांनीतानि, रुष्टा, आदर्शेनाहता, जिनगृहं प्रविशन्त्या रक्तानि ददासीति, आहता मृता चेटी,
ainelibrary.org

Page #94

आवश्यक
||२९८॥
RECORDAROSAROO
तोहे चिंतेइ-मए वयं खंडियं, किं जीवितेणंति ?, रायाणं आपुच्छइ-भत्तं पञ्चक्खामित्ति, निबंधे जइ परं बोधेसि, पडि-2 हारिभद्री|स्सुयं, भत्तपच्चक्खाणेण मया देवलोगं गया, जिणपडिमं देवदत्ता दासचेडी खुजा सुस्सूसति, देवो उदायणं संबोहेति, यवृत्तिः न संबुज्झति, सो य तावसभत्तो, ताहे देवो तावसरूवं करेइ, अमयफलाणि गहाय सो आगओ, रण्णा आसाइयाणि,
विभागः१ पुच्छिओ-कहिं एयाणि फलाणि?, नगरस्स अदूरे आसमो तहिं, तेण समं गओ, तेहिं पारद्धो, णासंतो वणसंडे साहवो पेच्छइ, तेहिं धम्मो कहिओ, संबुद्धो, देवो अत्ताणं दरिसेइ, आपुच्छित्ता गओ, जाव अत्थाणीए चेव अत्ताणं पेच्छइ, एवं सड्डो जाओ । इओ य गंधारओ सावगो सबाओ जम्मभूमीओ वंदित्ता वेयड्ढे कणगपडिमाउ सुणेत्ता उववासेण ठिओ, जइ वा मओ दिठ्ठाओ वा, देवयाए दंसियाओ, तुठ्ठा य सबकामियाणं गुलिगाणं सयं देति, ततो णीतो सुणेइ-वीतभए | जिणपडिमा गोसीसचंदणमई, तं वंदओ एइ, वंदति, तत्थ पडिभग्गो, देवदत्ताए पडियरिओ, तुढेण य से ताओ गुलियाओ
तदा चिन्तयति-मया व्रतं खण्डितं, किं जीवितेनेति, राजानमापृच्छति-भक्तं प्रत्याख्यामीति, निर्बन्धे यदि पर बोधयसि, प्रतिश्रुतं, भक्तप्रत्याख्यानेन मृता देवलोकं गता, जिनप्रतिमां देवदत्ता दासी कुब्जा शुश्रूषते, देव उदायनं संबोधयति, न संबुध्यते, स च तापसमक्तः, तदा देवस्तापसरूपं करोति, अमृतफलानि स गृहीत्वाऽऽगतः, राज्ञा आस्वादितानि, पृष्टः-कैतानि फलानि ?, नगरस्यादूरे आश्रमः तत्र, तेन समं गतः, तैः प्रारब्धः, नश्यन् वनखण्डे साधून पश्यति, तैर्धर्मः कथितः, संबुद्धः, देव आत्मानं दर्शयति, आपृच्छय गतः, यावदास्थानिकायामेवात्मानं पश्यति, एवं श्राद्धो जातः । इतश्च गान्धारः श्रावकः सर्वा जन्मभूमीर्वन्दित्वा वैताढ्ये कनकप्रतिमाः श्रुत्वोपवासेन स्थितः, यदि वा मृतो दृष्टा वा, देवतया दर्शिताः, तुष्टा च सर्वकामितानां गुटिकानां शतं ददाति, ततो निर्गच्छन् शृणोति-वीतभये जिनप्रतिमा गोशीर्षचन्दनमयी, तां वन्दितुमायाति, वन्दते, तत्र प्रतिभन्नः, देवदत्तया प्रतिचरितः, तुष्टेन च तस्यै ता गुटिका
॥२९८॥
Jain Educatia
ainelibrary.org

Page #95

Vादिण्णाओ. सो पबतिओ। अण्णया ताए चिंतियं-मम कणगसरिसो वण्णो भवउत्ति, ततो जायरूववण्णा णवकणगसरिस
रूवा जाया, पुणोऽवि चिंतेइ-भोगे भुंजामि, एस राया ताव मम पिया, अण्णे य गोहा, ताहे पजोयं रोएइ, तं मणलासिकाउं गुलियं खाइ, तस्सवि देवयाए कहियं, एरिसी रूववतित्ति, तेण सुवण्णगुलियाए दूओ पेसिओ, सा भणति-टू
पेच्छामि ताव तुम, सोऽणलगिरिणा रतिं आगओ, दिट्ठो ताए, अभिरुचिओ य, सा भणति-जइ पडिम नेसि तो जामि, ताहे पडिमा नत्थित्ति रत्तिं वसिऊण पडिगओ, अन्नं जिणपडिमरूवं काउमागओ, तत्थ ठाणे ठवेत्ता जियसामि सुवण्णगुलियं च गहाय उजेणिं पडिगओ, तत्थ नलगिरिणा मुत्तपुरिसाणि मुक्काणि, तेण गंधेण हत्थी उम्मत्ता, तं च दिसं गंधो एइ, जाव पलोइयं, णलगिरिस्स पदं दिडं, किंनिमित्तमागओत्ति, जाव चेडी न दीसइ, राया भणति-चेडी णीया, णाम पडिमं पलोएह, नवरं अच्छइत्ति निवेइयं, ततो राया अच्चणवेलाए आगओ, पेच्छइ पडिमाए पुप्फाणि मिलाणाणि,
दत्ताः, स प्रव्रजितः । अन्यदा तया चिन्तितं-मम कनकसदृशो वर्णो भवत्विति, ततो जातरूपवर्णा नवकनकसदशरूपा जाता, पुनरपि चिन्तयति| भोगान् भुजे, एष राजा तावन्मम पिता, अन्ये चारक्षाः (गोधाः), तदा प्रद्योतं रोचयति, तं मनसिकृत्य गुटिका खादति, तस्यापि देवतया कथितम्| इंशी रूपवतीति, तेन सुवर्णगुटिकायै दूतः प्रेषितः, सा भणति-पश्यामि तावत्त्वां, सोऽनलगिरिणा रात्रावागतः, दृष्टस्तया, अभिरुचितश्च, सा भणति-यदि प्रतिमा नयसि तहिं यामि, तदा प्रतिमा नास्तीति रात्रावुपित्वा प्रतिगतः, अन्यत् जिनप्रतिमारूपं कृत्वाऽऽगतः, तत्र स्थाने स्थापयित्वा जीवत्स्वामिनं सुवर्ण-15 गुलिकां च गृहीत्वा उज्जयिनी प्रतिगतः, तत्रानलगिरिणा मूत्रपुरीषाणि मुक्तानि, तेन गन्धेन हस्तिन उन्मत्ताः, तां च दिशं गन्धो याति, यावत्प्रलोकितम् , अनलगिरेः पदं दृष्ट, किंनिमित्तमागत इति, यावच्चेटी न दृश्यते, राजा भणति-चेटी नीता, नाम प्रतिमा प्रलोकयथ, नवरं तिष्ठतीति निवेदितं, ततो राजाऽर्चनवेळायामागतः, पश्यति प्रतिमायाः पुष्पाणि म्लानानि,
Jain Education
wellinelibrary.org

Page #96

G
आवश्यक
हारिभद्रीयवृत्तिः विभागा१
२९९॥
संतो निवण्णतेण नायं पडिरूवगन्ति, हरिया पडिमा, ततोऽणेण पजोयस्त दूओ विसजिओ, ण मम चेडीए कजं, पडिम विसजेहि, सो ण देइ, ताहे पहाविओ जेठमासे दसहिं राइहिं समं, उत्तरंताण य मरूं खंधावारो तिसाए मरिउमारद्धो, रण्णो निवेइयं, ततोऽणेण पभावती चिंतिता, आगया, तीए तिन्नि पोक्खराणि कयाणि, अग्गिमस्स मज्झिमस्स पच्छिमस्स, ताहे आसत्थो, गओ उज्जेणिं, भणिओ य रण्णा-किं लोगेण मारितेण?,तुझं मज्झ य जुद्धं भवतु, अस्सरहहत्थिपाएहिं वा जेण रुच्चइ, ताहे पज्जोओ भणति-रहेहिं जुज्झामो, ताहे णलगिरिणा पडिकप्पितेणागओ, राया रहेण, ततो रण्णा भणिओ-अहो असच्चसंधोऽसि, तहावि ते नत्थि मोक्खो, ततोऽणेण रहो मंडलीए दिन्नो, हत्थी वेगेण पच्छओ लग्गो, रहेण जिओ, जं जं पायं उक्खिवइ तत्थ तत्थ सरे छुभइ, जाव हत्थी पडिओ, उत्तरन्तो बद्धो, निडाले य से अंको कओ-दासीपतिओ उदायणरण्णो, पच्छा णिययणगर पहाविओ, पडिमा नेच्छइ, अंतरा वासेण उबद्धो ठिओ,
१ ततो निर्वर्णयता ज्ञातं प्रतिरूपकमिति, हृता प्रतिमा, ततोऽनेन प्रद्योताय दूतो विसृष्टः, न मम चेव्या कार्य, प्रतिमा विसर्जय, स न ददाति, तदा प्रधावितो ज्येष्ठमासे दशभिः राजभिः समम् , उत्तरतां च मरुं स्कन्धावारस्तृषा मर्तुमारब्धः, राज्ञे निवेदितं, ततोऽनेन प्रभावती चिन्तिता, आगता, तया त्रीणि पुष्कराणि कृतानि, भग्रस्य मध्यस्य पाश्चात्यस्य, तदा विश्वस्तः, गत उज्जयिनी, भणितश्च राज्ञा-किं लोकेन मारितेन?, तव मम च युद्धं भवतु, अश्वरथहस्तिपादैा येन रोचते, तदा प्रद्योतो भणति-स्थैर्युध्यावहे, तदाऽनलगिरिणा प्रतिकल्पितेनागतो, राजा रथेन, ततो राज्ञा भणितः-अहो असत्यसन्धोऽसि, तथाऽपि ते नास्ति मोक्षः, ततोऽनेन रथो मण्डल्या दत्तः, हस्ती वेगेन पृष्ठतो लग्नः, रथेन जितः, यं यं पादमुरिक्षपति तत्र तत्र शरान् क्षिपति, यावद्धस्ती पतितः, अवतरन बद्धो, बलाटे च तस्याकः कृतः-दासीपतिः उदायनराजस्य, पश्चानिजं नगरं प्रधावितः, प्रतिमा नेच्छति, अन्तरा वर्षयाऽवबद्धः स्थितः,
dal Educa
t
ional

Page #97

Jain Education
तोहे उक्खंदभएण दसवि रायाणो धूलीपागारे करेत्ता ठिया, जंच राया जेमेइ तं च पज्जोयस्सवि दिज्जइ, नवरं पज्जोसवणयाए सूएण पुच्छिओ-किं अज्ज जेमेसि ?, ताहे सो चिंतेइ - मारिजामि, ताहे पुच्छइ - किं अज पुच्छिज्जामि ?, सो भणति - अज्ज पजोसवणा राया उवासिओ, सो भणति अहंपि उववासिओ, ममवि मायापियाणि संजयाणि, ण याणियं मया जहा - अज्ज पज्जोसवणत्ति, रण्णो कहियं, राया भणति - जाणामि जहा सो धुत्तो, किं पुण मम एयंमि बद्धेलए पज्जोसवणा चेव ण सुज्झइ, ताहे मुक्को खामिओ य, पट्टो य सोवण्णो ताणक्खराण छायणनिमित्तं बद्धो, सो य से विसओ दिन्नो, तप्पभिति पट्टबद्धया रायाणो जाया, पुर्व मउडबद्धा आसि, वत्ते वासारत्ते गतो राया, तत्थ जो वणियवग्गो आगतो सो तहिं चेव ठिओ, ताहे तं दसपुरं जायं, एवं दसपुरं उप्पण्णं । तत्थ उप्पण्णा रक्खियज्जा। सो य रक्खिओ जं पिया से जाणति तं तत्थेव अधिज्जिओ, पच्छा घरे ण तीरइ पढिति गतो पाडलिपुत्तं, तत्थ चत्तारि वेदे संगोवंगे अधीओ समत्तपारायणो साखापारओ जाओ,
१ तदा भवस्कन्दभयेन दशापि राजानः धूलिप्राकारान् कृत्वा स्थिताः, यच्च राजा जेमति तच्च प्रद्योतायापि दीयते, नवरं पर्युषणायां सूदेन पृष्टः - किमद्य जेमसि ?, तदा स चिन्तयति-मायें, तदा पृच्छति किमद्य पृच्छये ?, स भणति-अद्य पर्युषणा, राजोपोषितः, स भणति - अहमप्युपोषितः, ममापि मातापितरौ संयतौ, न ज्ञातं मया यथा- अद्य पर्युषणेति, राज्ञे कथितं, राजा भणति जानामि यथा एष धूर्तः, किं पुनः ममैतस्मिन् बद्धे पर्युषणैव न शुध्यति, तदा मुक्तः क्षमितश्च, पट्टश्च सौवर्णस्तेषामक्षराणां छादननिमित्तं बद्धः, स च विषयस्तस्मै दत्तः, तत्प्रभृति बद्धपट्टा राजानों जाताः पूर्वं मुकुटबद्धा आसन्, वृत्ते वर्षांरात्रे गतो राजा, तन्त्र यो वणिग्वर्ग आगतः स तत्रैव स्थितः, तदा तद्दशपुरं जातम्, एवं दशपुरमुत्पन्नम् । तत्रोत्पन्ना रक्षितार्याः । स च रक्षितो यपिता तस्य जानाति तत्तत्रैवाधीतवान् पश्चाहे न तीर्थते पठितुमिति गतः पाटलीपुत्रं तत्र चतुरो वेदान् साङ्गोपाङ्गानधीतवान् समस्त पारायणः शाखापारगो जातः
monal
wainelibrary.org

Page #98

आवश्यक
यवृत्तिः विभाग:१
॥३०॥
बिहणा. चोहस विजाठाणाणि गहियाणि णेण, ताहे आगतो दसपुरं, ते य रायकुलसेवगा णजंति रायकुले, तेणं मविदितं रणो कयं जहा एमि, ताहे ऊसियपडागं नगरं कयं, राया सयमेव अम्मोगतियाए निग्गओ. दिहो सकारिओ अग्गाहारो य से दिन्नो, एवं सो नगरेण सवेण अहिनंदितो हत्थिखंधवरगओ अप्पणो घरं पत्तो, तत्थवि बाहिरभंतरिया परिसा आढाति, तपि चंदणकलसादिसोभियं, तत्थ बाहिरियाए उवठ्ठाणसालाए ठिओ, लोयस्स अग्धं पडिच्छइ, ताहे वयंसगा मित्ता य सवे आगए पेच्छइ, दिछो परीयणेण य जणेण अग्घेण पजेण य पूइओ,घरं च से दुपयचउप्पयहिरण्णसुवण्णादिणा भरियं, ताहे चिंतेइ-अंमं न पेच्छामि, ताहे घरं अतियओ, मायरं अभिवादेइ, ताए भण्ण इ-सागयं पुत्तत्ति?, पुणरवि मज्झत्था चेव अच्छइ, सो भणति-किं न अम्मो! तुज्झ तुट्ठी?, जेण मए एतेण णगरं विम्हियं चोदसण्हं विजाठाणाणं आगमे कए, सा भणति-कहं पुत्त! मम तुही भविस्सति?, जेण तुमं बहूणं सत्ताणंवहकारणं अधिजिउमागओ,
किंबहुना !, चतुर्दश विद्यास्थानानि गृहीतान्यनेन, तदाऽऽगतो दशपुरं, ते च राजकुलसेवका ज्ञायन्ते राजकुले, तेन संविदितं राज्ञः कृतं यथमि, तदोच्छ्रितपताकं नगरं कृतं, राजा स्वयमेव अभिमुखो निर्गतः, दृष्टः सत्कारितः अग्रासनं च तसै दत्तम्, एवं स नगरेण सर्वेणाभिनन्द्यमानो वरहस्तिस्कन्धगत आत्मनो गृहं प्राप्तः, तत्रापि बाह्याभ्यन्तरिका पर्षदाद्वियते, तदपि चन्दनकलशादिशोभितं, तत्र बाझायामास्थानशालायां स्थितः, लोकस्याधैं प्रतीच्छति, तदा वयस्या मित्राणि च सर्वांनागतान् पश्यति, दृष्टः परिजनेन च जनेन अर्घेण पायेन च पूजितः, गृहं च तस्य द्विपदचतुष्पदहिरण्यसुवर्णादिना भृतं, तदा चिन्तयति-अम्बां न पश्यामि, तदा गृहम तिगतो, मातरमभिवादयते, तया भण्यते-स्वागतं पुत्रेति, पुनरपि मध्यस्थैव तिष्ठति, स भणति-किं नाम्ब ! तव तुष्टिः, येन मयाऽऽगरछता मगर विसितं चतुर्दशानां विद्यास्थानानामागमे कृते, सा भणति-कथं पुत्र ! मम तुष्टिर्भवेत् !, येन त्वं बहूनां सवानां वधकारणमधील्यागतो.
SOURCECAUSER
॥३०॥
Jain Educati-
OL
jainelibrary.org

Page #99

Jain Education
जेर्ण संसारो वढिज्जइ तेण कहं तुस्सामि ?, किं तुमं दिडीवायं पढिउमागओ ?, पच्छा सो चिंतेइ - केत्तिओ वा सो होहिति ?, जामि पढामि, जेण माउए तुट्ठी भवति, किं मम लोगेणं तोसिएणं ?, ताहे भणति -अम्मो ! कहिं सो दिट्ठिवाओ ?, सा भणति - साहूणं दिट्टिवाओ, ताहे सो नामस्स अक्खरत्थं चिंतेउमा रद्धो-दृष्टीनां वादो दृष्टिवादः, ताहे सो चिंतेइ नामं चैव सुंदरं, जइ कोइ अज्झावेइ तो अज्झामि मायावि तोसिया भवउत्ति, ताहे भणइ कहिं ते दिट्ठिवादजाणंतगा ?, सा भणइ - अम्ह उच्छुधरे तोसलिपुत्ता नाम आयरिया, सो भणइ-कलं अज्झामि मा तुज्झे उस्सुगा होही, ताहे सो रतिं दिट्ठिवायणामत्थं चिन्तंतो न चेव सुत्तो, बितिय दिवसे अप्पभाए चेव पट्ठिओ, तस्स य पितिमित्तो बंभणो उवनगरगामे वसई, तेण हिज्जो न दिट्ठओ, अज्ज पेच्छामि च्छति उच्छुलट्ठीओ गहाय एति नव पडिपुण्णाओ एगं च खंड, इमो य नीइ, सो पत्तो, को तुमं ?, अज्जरक्खिओऽहं, ताहे सो तुट्ठो उवगूहइ, सागयं ?, अहं तुज्झे दहुमागओ,
१ येन संसारो वयते तेन कथं तुष्यामि ?, किं त्वं दृष्टिवादं पठित्वाऽऽगतः, पश्चात्स चिन्तयति - कियान्वा स भविष्यति ?, यामि पठामि येन मातुस्तुष्टिर्भवति, किं मम लोकेन तोषितेन ?, तदा भणति अम्ब ! क स दृष्टिवादः १, सा भणति साधूनां दृष्टिवादः, तदा स नाम्नोऽक्षरार्थ (पदार्थ) चिन्तवितुमारब्धः, तदा स चिन्तयति नामैव सुन्दरं, यदि कोऽध्यध्यापयति तदाऽधीये, माताऽपि तोषिता भवत्विति, तदा भणति क्व ते दृष्टिवादं जानानाः ?, सा भणति - अस्माकमिक्षुगृहे तोसलिपुत्रा नामाचार्याः, स भणति - कल्येऽध्येध्ये, मोस्सुका त्वं भूः, तदा स रात्रौ दृष्टिवादनामार्थं चिन्तयन् नैव सुप्तः, द्वितीयदि वसेऽप्रभात एव प्रस्थितः, तस्य च पितृमित्रं ब्राह्मण उपनगरग्रामे वसति, तेन ह्यो न दृष्टः, अद्य प्रेक्षे क्षणमिति इक्षुयष्टीर्गृहीत्वाऽऽयाति नव प्रतिपूर्णां एकं च खण्डम्, अयं च निर्गच्छति, स प्राप्तः, कस्त्वम्?, आर्यरक्षितोऽहं तदा स तुष्ट उपगूहते, स्वागतम् ? अहं युष्मान् द्रष्टुमागतः,
onal
ainelibrary.org

Page #100

आवश्यक
॥३०॥
त ताहे सो भणति-अतीहि, अहं सरीरचिंताए जामि, एयाओ य उच्छुलट्ठीओ अम्माए पणामिज्जासि भणिज्जसु य-दिह्रो हारिभद्रीमए अजरक्खितो, अहमेव पढमं दिट्ठो, सा तुहा चिंतेइ-मम पुत्तेण सुंदरं मंगलं दिई, नव पुवा घेत्तघा खंडं च, सोऽवि
यवृत्तिः
विभागा१ चिंतेइ-मए दिठिवादस्स नव अंगाणि अज्झयणाणि वा घेत्तवाणि, दसमं न य सबं, ताहे गतो उच्छुघरे, तत्थ चिंतेइकिह एमेव अतीमि? गोहो जहा अयाणंतो, जो एएसिं सावगो भविस्सइ तेण समं पविसामि, एगपासे अच्छइ अल्लीणो, तत्थ य ढडुरो नाम सावओ, सो सरीरचिंतं काऊण पडिस्सयं वच्चइ, ताहे तेण दूरहिएण तिन्नि निसीहिआओ कताओ, एवं सो इरियादी ढवरेणं सरेणं करेइ, सो पुण मेहावी तं अवधारेइ, सोऽवि तेणेव कमेण उवगतो, सोर्सि साहूर्ण वंदणयं कयं, सो सावगो न वंदितो, ताहे आयरिएहिं नातं-एस णवसङ्को, पच्छा पुच्छइ-कतो धम्माहिगमो ?, तेण भणियंएयस्स सावगस्स मूलाओ, साहहिं कहियं-जहेस सड्डीए तणओ जो सो कलं हत्थिखंधेण अतिणीतो, कहंति?, ताहे सर्व
तदा स भणति-यायाः, अहं शरीरचिन्तायै यामि,एताश्चेक्षुयष्टयो माने दद्या भणेश्व-दृष्टो मयाऽऽयंरक्षितः, अहमेव प्रथम दृष्टः, सा तुष्टा चिन्तयतिमम पुत्रेण सुन्दरं मगलं दृष्ट, नव पूर्वाणि प्रवीतम्यानि खण्डं च, सोऽपि चिन्तयति-मया रष्टिवादस्य नवाङ्गानि अध्ययनानि वा ग्रहीतव्यानि, दशमं च न सर्वे, तदा गत इक्षुगृहे, तत्र चिन्तयति-कथमेवमेव प्रविशामि प्राकृतो यथाऽजानानः, य एतेषां श्रावको भविष्यति तेन समं प्रविशामि, एकपाधै तिष्ठति
॥३०॥ |आलीनः, तत्र च बरो नाम श्वावकः, स शरीरचिन्तां कृत्वा प्रतिश्रयं ब्रजति, तदा तेन दरस्थितेन तिम्रो नैषेधिक्यः कृताः, एवं स इयादि डहुरणार (महता) स्वरेण करोति, स पुनर्मेधावी तदवधारयति, सोऽपि तेनैव क्रमेणोपगतः, सर्वेषां साधनां वन्दनं कृतं. स श्रावको न वन्दितः, तदा आचार्यतिम्-एष नवश्राद्धः, पश्चात्पृच्छति-कुतो धर्माधिगमः, तेन भणितम्-एतस्य श्रावकस्य मूलात्, साधुभिः कथितं-यथेष श्राख्यातनयः यः स कक्य हस्तिस्कन्धेन प्रवेशितः (इति), कथमिति, तदा सर्व
Jain Education
G
ainelibrary.org

Page #101

साहेइ, अहं दिठिवातं अज्झाइउं तुज्झ पासं आगतो, आयरिया भणंति-अम्ह दिक्खा अब्भुवगमेण अज्झाइजइ, भणइपवयामि, सोवि परिवाडीए अज्झाइजइ, एवं होउ, परिवाडीए अज्झामि, किं तु मम एत्थ न जाइ पवइउं, अण्णस्थ वच्चामो, एस राया ममाणुरत्तो, अण्णो य लोगो, पच्छा ममं बलावि नेजा, तम्हा अण्णहिं वच्चामो, ताहे तं गहाय अण्णत्थ गता, एस पढमा सेहनिप्फेडिया, एवं तेण अचिरेण कालेण एक्कारस अंगाणि अहिजियाणि, जो दिछिवादो तोसलिपुत्ताणं आयरियाणं सोऽवि अणेण गहितो, तत्थ य अजवइरा सुवंति जुगप्पहाणा, तेसिं दिठिवादो बहुओ अस्थि, ताहे सो तत्थ वच्चइ उज्जेणिं मज्झेणं, तत्थ भद्दगुत्ताण थेराणं अंतियं उवगतो, तेहिंवि अणुवूहितो-धण्णो कतत्थो यत्ति, अहं संलेहियसरीरो, नत्थि ममं निजामओ, तुम निजामओ होहित्ति, तेण तहत्ति पडिस्सुयं, तेहिं कालं करेंतेहिं भण्णइ-मा वइरसामिणा सम अच्छिजासि, वीसु पडिस्सए ठितो पढेजासि, जो तेहिं समं एगमवि राति संवसइ
कथयति, अहं रष्टिवादमध्येतं तव पार्यमागतः, आचार्या भणन्ति-अस्माकं दीक्षाया अभ्यपगमेन अध्याप्यते, भणति-प्रव्रजामि, सोऽपि परिपाट्या-16 | ऽध्याप्यते, एवं भवतु, परिपाट्याऽधीये, किन्तु ममात्र न जायते प्रबजितुम् , अन्यत्र व्रजामः, एष राजा मय्यनुरक्तः, अन्यश्च लोकः, पश्चात् मां बलादपि
नयेत्, तस्मादन्यत्र व्रजामः, तदा तं गृहीत्वा अन्यत्र गताः, एषा प्रथमा शिष्यनिस्फेटिका, एवं तेनाचिरेण कालेनैकादशाकानि अधीतानि, यो दृष्टिवादस्तोस-1 |लिपुत्राणामाचार्याणां सोऽप्यनेन गृहीतः, तदा चार्यवज्राः श्रूयन्ते युगप्रधानाः, तेषां ( पावे) दृष्टिवादो बहरस्ति, तदा स तत्र व्रजति उज्जयिनीमध्येन, तन्त्र
भद्रगुप्तानों स्थविराणामन्तिकमुपगतः, तैरप्यनुबंहितः-धन्यः कृतार्थश्चेति, अहं संलिखितशरीरः, नास्ति मम निर्यापकः, त्वं निर्यापको भवेति, तेन तथेति प्रतिश्रुतं, । तैः कालं कुर्व द्भिः भण्यते-मा ववस्वामिना समं स्थाः, विष्वक प्रतिभये स्थितः पठेः, यस्तैः सममेकामपि रात्रि संवसति
Jain Educati
o
n
Jiainelibrary.org

Page #102

आवश्यक
॥३०२॥
AGRICURRC
सो तेहिं अणु मरइ, तेण य पडिस्सुतं, कालगए गतो वइरसामिसगासं, बाहिं ठितो, तेऽवि सुविणयं पेच्छंति, तेसिं पुण थोवमवसिढ़ जातं, तेहिं वि तहेव परिणामियं, आगतो, पुच्छितो-कत्तो?, तोसलिपुत्ताणं पासातो, अजरक्खितो?, | यवृत्तिः
आम, साहु, सागतं?, कहिं ठितो?, बाहि, ताहे आयरिया भणंति-बाहिठियाणं किंजाइ अज्झाइउं?, किं तुम न याणसि?, विभागः १ | ताहे सो भणइ-खमासमणेहिं अहं भद्दगुत्तेहिं थेरेहिं भणितो-बाहिं ठाएजासि, ताहे उवउजित्ता जाणंति-सुंदरं, न निकारणेण भणंति आयरिया, अच्छह, ताहे अज्झाइउं पवत्तो, अचिरेण कालेण नव पुवा अहिजिया, दसमं आढत्तो घेत्तुं, ताहे अज्जवइरा भणंति-जविताई करेहि, एतं परिकंमं एयस्स, ताणि य सुहुमाणि गाढंताणि य, चउबीसं जवियाणि गहियाणि अणेण, सोऽवि ताव अज्झाइ । इतो य से मायापियरं सोगेण गहियं-उज्जोयं करिस्सामि अंधकारतरं कयं, ताहे ताणि य अपाहिति, तहवि न एइ, ततो डहरतो से भाता फग्गुरक्खिओ, सो पट्टविओ, एहि सवाणिऽवि
स ताननु म्रियते, तेन च प्रतिश्रुतं, कालगते गतो वज्रस्वामिसकाशं, बहिःस्थितः, तेऽपि स्वमं पश्यन्ति, तेषां पुनः स्तोकमवशिष्ठं जातं (स्थितं), तैरपि | तथैव परिणामितम् , आगतः, पृष्टः कुतः ?, तोसलिपुत्राणां पार्थात्, आर्यरक्षितः?, ओं, साधु, स्वागतम् !, क स्थितः ?, बहिः, तदा आचार्या भणन्तिबहिःस्थितानां किं जायतेऽध्येतुं (शक्यतेऽध्यापयितुं), किं त्वं न जानीषे ?, तदा स भण ति-क्षमाश्रमणैरहं भद्रगुप्तैः स्थविरैर्भणितः-बहिः तिष्ठेः, तदोप- | युज्य जानन्ति-सुन्दरं, न निष्कारण भणन्त्याचार्याः, तिष्ठ, तदाऽध्येतुं प्रवृत्तः, अचिरेण कालेन नव पूर्वाण्यधीतानि, दशममारतो ग्रहीतुं, तदा आर्यवज्राद्र
॥३०२॥ भणन्ति-यावकानि कुरु, एतत् परिकमैतस्य, तानि च सूक्ष्माणि गाढान्तानि च, चतुर्विशतिर्यविकानि गृहीतानि अनेन, सोऽपि तावदध्येति । इतश्च | तस्य मातापितरौ शोकेन गृहीती-उद्योतं करिष्यामि अन्धकारतरं कृतं, तदा तौ च सं दिशतः, तथापि नैति, ततो लघुस्तस्य भ्राता फल्गुरक्षितः, सx प्रस्थापितः, एहि सर्वेऽपि
dain Educati
o
nal
www.janelibrary.org

Page #103

ORDERROCURRECR
पिवयंति जइ वच्चह, सो तस्स न पत्तियइ, जइ ताणि पबयंति तो तुमं पढमं पवजाहि, सो पबइओ, अज्झाइओ य, अज्जरक्खितो जविएसु अतीव घोलिओ पुच्छइ-भगवं! दसमस्स पुवस्स किं सेसं ?, तत्थ बिंदुसमुद्दसरिसवमंदरेहिं दिलुतं काति, बिंदुमेत्तं गतं ते समुद्दो अच्छइ, ताहे सो विसादमावण्णो, कत्तो मम सत्ती एयस्स पारं गंतुं, ताहे आपुच्छइभगवमहं वच्चामि ?, एस मम भाया आगतो, ते भणंति-अज्झाहि ताव, एवं सो निच्चमेव आपुच्छइ, तओ अजवइरा उवउत्ता-किं ममातो चेव एयं वोच्छिजंतर्ग, ताहे अणेण नातं-जहा मम थोवं आउं, न य पुणो एस एहिति. अतो मतेहिंतो वोच्छिन्जिहिति दसमपुवं, ततोऽणेण विसजिओ, पढिओ दसपुरं गतो । वइरसामीऽवि दक्खिणावहे विहरंति, तेसिं सिंभाधियं जातं, ततोऽणेहिं साहू भणिया-ममारिहं सुंठिं आणेह, तेहिं आणीया, सा तेण कण्णे ठविता, जेमेंतो आसादेहामित्ति, तं च पम्हुई, ताहे वियाले आवस्सयं करेंतस्स मुहपोत्तियाए चालियं पडियं, तेसिं उवओगो जातो
प्रवजन्ति यदि व्रजसि, स तस्य न प्रत्येति, यदि ते प्रव्रजन्ति तदा त्वं प्रथमं प्रव्रज, स प्रबजितः, अधीतश्च, आर्यरक्षितो यविकेषु अतीव घूर्णितः पृच्छतिभगवन् ! दशमस्य पूर्वस्य किं शेष ?, तत्र बिन्दुसमुद्रसर्षपमन्दरैः दृष्टान्तं कुर्वन्ति, बिन्दुमात्रं गतं तव समुद्रस्तिष्ठति, तदा स विषादमापन्नः, कुतो मम शक्तिः | एतस्य पारं गन्तुं ?, तदा आपृच्छति-भगवन् ! अहं व्रजामि, एष मम भ्राता आगतः, ते भणन्ति-अधीष्व तावत् , एवं स नित्यमेव आपृच्छति, तत आर्य| वज्रा उपयुक्ताः-किं मदेवैतत् व्युच्छेत्स्यति ?, तदा अनेन ज्ञात-यथा ममायुः स्तोक, न च पुनरेष आयास्यति, अतो मत् ब्युच्छेत्स्यति दशमं पूर्व, ततोऽनेन | विसृष्टः, प्रस्थितो दशपुरं गतः । वज्रस्वाम्यपि दक्षिणापथे विहरन्ति, तेषां श्लेष्माधिक्यं जातं, ततोऽमीभिः साधवो भणिता:-ममाहां सुण्ठीमानयत, तैरा| नीता, सा तैः कर्णे स्थापिता, जेमन भास्वादयिष्यामीति, तच्च विस्मृतं, तदा विकाले आवश्यकं कुर्वतो मुखपोतिकया चालिता पतिता, तेषामुपयोगो जातः
dain Educ
a
tional
O
w.jainelibrary.org

Page #104

आवश्यक
॥३०॥
अहो पमत्तो जातोऽहं, पमत्तस्स य नत्थि संजमो, त सेयं खलु मे भत्तं पञ्चक्खाएत्तए, एवं संपेहेति, दुभिक्खं च बार
हारिभद्रीसवरिसियं जायं, सबतो समंता छिन्ना पंथा, निराधारं जायं, ताहे वइरसामी विजाए आहडपिंडं आणेऊण पवइयाण
यवृत्तिः
विभाग:१ देइ, भणइ य-एवं बारसवरिसे भोत्तवं, भिक्खा य नत्थि, जइ जाणह उस्सरंति संजमगुणा तो भुंजह, अह जाणह नवि तो भत्तं पच्चक्खामो, ताहे भणंति-किं एरिसेण विजापिंडेण भुत्तेणं?, भत्तं पच्चक्खामो, आयरिएहि य पुवमेव नाऊण सिस्सो वइरसेणो नाम पेसणेण पट्टवियओ, भणियओ य-जाहे तुमं सतसहस्सनिप्फणं भिक्खं लहिहिसि ताहे|8 जाणिज्जासि-जहा नहें दुभिक्खंति । तओ वइरसामी समणगणपरिवारिओ एगं पवयं विलग्गिउमारद्धो, एत्थ भत्तं पच्चक्खामोत्ति । एगो य तत्थ खुडओ साहहिं वुच्चइ-तुमं वच्च, सो नेच्छइ, ताहे सो एगमि गामे तेहिं विमोहिओ, पच्छा गिरि विलग्गा, खुड्डतो ताण य गइमग्गेण गंतूण मा तेसिं असमाही होउत्ति तस्सेव हेट्ठा सिलातले पाओवगतो,
अहो प्रमत्तो जातोऽहं, प्रमत्तस्य च नास्ति संयमः, तच्छ्रेयः खलु मम भक्तं प्रत्याख्यातुम् , एवं संप्रेक्षते, दुर्भिक्षं च द्वादशवार्षिकं जातं, सर्वतः समन्तात् |छिन्नाः पन्थानः, निराधार जातं, तदा वज्रस्वामी विद्याहृतं पिण्डमानीय प्रबजितेभ्यो ददाति, भणति च-एवं द्वादश वर्षाणि भोक्तव्यं, भिक्षा च नास्ति, यदि | जानीथ-उत्सर्पन्ति संयमगुणास्तदा भुङ्गध्वं, अथ जानीथ नैव तदा भक्तं प्रत्याख्यामः, तदा भणन्ति-किमीदृशेन विद्यापिण्डेन भुक्तेन ?, भक्तं प्रत्याख्यामः, आचार्यश्च | पूर्वमेव ज्ञात्वा शिष्यो वज्रसेनो नाम प्रेषया प्रस्थापितः, भणितश्च-यदा त्वं शतसहस्रनिष्पन्नां भिक्षा लभेथास्तदा जानीयाः-यथा नष्टं दुर्भिक्षमिति । ततो वन-16 | स्वामी श्रमणगणपरिवृत एक पर्वतं विलगितुमारब्धः, अत्र भक्तं प्रत्याख्याम इति । एकश्च तन्त्र क्षुल्लकः साधुभिरुच्यते-त्वं व्रज, स नेच्छति, सदा स एकस्मिन् ग्रामे तैर्विमोहितः, पश्चात् गिरि विलग्नाः, क्षुल्लकः तेषां च गतिमार्गेण गत्वा मा तेषामसमाधिभूरिति तस्यैवाधस्तात् शिलातले पादपोपगतः,
॥३०॥

Page #105

ततो सो उण्हेण नवनीतो जहा विरातो अचिरेण चेव कालगतो, देवेहि महिमा कया, ताहे आयरिया भणंति-खुड्डएण
हूणो दुगुणाणियसद्धासंवेगा भणंति-जइ ताव बालएण होतएण साहिओ अट्ठो तो किं अम्हे ण। सुंदरतरं करेमो ?, तत्थ य देवया पडिणीया, ते साहूणो सावियारूवेण भत्तपाणेण निमंतेइ, अज भे पारणयं, पारेह, ताहे आयरिएहिं नायं-जहा अचियत्तोग्गहोत्ति, तत्थ य अब्भासे अण्णो गिरी तं गया, तत्थ देवताए काउस्सग्गो कतो, |सा आगंतूण भणइ-अहो मम अणुग्गहो, अच्छह, तत्थ समाहीए कालगता, ततो इंदेण रहेण वंदिया पदाहिणीकरितेण, तरुवरतणगहणादीणि पासल्लाणि कताणि, ताणि अजवि तहेव संति, तस्स य पवयस्स रहावत्तोत्ति नाम जायं । तंमि य भगवंते अद्धनारायसंघयणं दस पुवाणि य वोच्छिण्णा । सो य वइरसेणो जो पेसिओ पेसणेण सो भमंतो सोपारयं पत्तो, तत्थ य साविया अभिगता ईसरी, सा चिंतेइ-किह जीविहामो ? पडिक्कओ, नत्थि, ताहे सयसहस्सेण तद्दिवसं भत्तं
१ ततः स उष्णेन यथा नवनीतं विलीनोऽचिरेण कालेनैव कालगतः, देवैर्महिमा कृतः, तदा आचार्या भणन्ति-क्षुल्लकेन साधितोऽर्थः, ततस्ते साधवो | द्विगुणानीतश्रद्धासंवेगा भणन्ति-यदि बालकेन सता तावत् साधितोऽर्थः तदा किं वयं सुन्दरतरं न कुर्मः, तत्र च देवता प्रत्यनीका, तान् साधून श्राविकारूपेण | भक्तपानेन निमन्त्रयति, अद्य भवतां पारणकं, पारयत, तदा आचार्यैति-यथा अप्रीतिकावग्रह इति, तत्र चाभ्यासेऽन्यो गिरिस्तं गताः, तत्र देवतायाः कायोत्सर्गः कृतः, साऽऽगत्य भणति-अहो ममानुग्रहः, तिष्ठत, तत्र समाधिना कालगताः, ततः इन्द्रेण रथेन वन्दिताः प्रदक्षिणीकुर्वता, तरुवरतृणगहनानि नतपार्शनि | कृतानि, तान्यद्यापि तथैव सन्ति, तस्य च पर्वतस्य स्थावर्त इति नाम जातम् । तस्मिंश्च भगवति अर्धनाराचसंहननं दश पूर्वाणि च व्युच्छिन्नानि (दशमं | पूर्वं च व्युच्छिन्नं)। स च वज्रसेनो यः प्रेषितः प्रेषया स भ्राम्यन् सोपारकं प्राप्तः, तत्र च श्राविका अभिगता (अभिगतजीवाजीवा) ईश्वरी, सा चिन्स| यति-कथं जीविष्यामः , प्रतिक्रिया (भाधारो) नास्ति, तदा शतसहस्रेण तद्दिवसे भक्तं
dain Educatio
n
al
X
anelibrary.org

Page #106

आवश्यक
॥३०४||
निफाइयं, चिंतियं-इत्थ अम्हे सबकालं उजितं जीविए, माइदाणिं पत्थेव देहबलियाए वित्तिं कप्पेमो, नत्थि पडिक्कओ80
हारिभद्रीतो एत्थ सयसहस्सनिष्फण्णे विसं छोढूण जेमेऊण सनमोकाराणि कालं करेमो, तं च सन्जितं, नवि ता विसेणं संजोइ-
यवृत्तिः जइ, सो य साहू हिंडतो संपत्तो, ताहे सा हट्टतुट्ठा तं साहुं तेण परमण्णेण पडिलाभेति, तं च परमत्थं साहइ, सो साहू विभागः१ भणइ-मा भत्तं पच्चक्खाह, अहं वइरसामिणा भणिओ-जया तुमं सतसहस्सनिष्फण्णं भिक्खं लहिहिसि ततो पए चेव सुभिक्खं भविस्सइ, ताहे पवइस्सह, ताहे सा वारिया ठिता। इओ य तदिवसं चेव वाहणेहिं तंदुला आणिता, ताहे पडिक्कओ जातो, सो साहू तत्थेव ठितो, सुभिक्खं जातं, ताणि सावयाणि तस्संतिए पवइयाणि, ततो वइरसामितस्स पउप्पयं जायं वंसो अवढिओ। इतोय अजरक्खिएहिंदसपुरं गंतूण सबोसयणवग्गोपवावितो माता भगिणीओ, जो सो तस्स खंतओ सोऽवि तेसिं अणुराएण तेहिं चेव समं अच्छइ, न पुण लिंगं गिण्हइ लज्जाए, किह समणो पवइस्सं ?, एत्थ मम धूताओ
| निष्पादितं, चिन्तितम्-अत्र वयं सर्वकालमूर्जितं जीविताः, मेदानी अत्रैव देहबलिकया वृत्ति कल्पयामः, नास्ति आधारस्ततोऽत्र शतसहस्रनिष्पन्ने विषं क्षिप्त्वा जिमित्वा सनमस्काराः कालं कुर्मः, तब सजितं, नैव तावद्विषेण संयुज्यते, स च साधुर्हिण्डमानः संप्राप्तः, तदा स हृष्टतुष्टा तं साधुं तेन परमानेन प्रतिला-16 भयति, तं च परमार्थ साधयति, स साधु गति-मा भक्तं प्रत्याख्यासिष्ट, अहं वज्रस्वामिना भणितः यदा त्वं शतसहस्रनिष्पनां भिक्षा लप्स्यसे ततः प्रभात एव सुभिक्षं भविष्यति, तदा प्रव्रजिष्यथ, तदासा वारिता स्थिता। इतश्च तदिवस एवं प्रवणैस्तन्दुला आनीताः, तदाऽऽधारो जातः, स साधुस्तत्रैव स्थितः, सुभिक्षं जातं, ते सर्वे श्रावकाः तस्यान्तिके प्रबजिताः, ततोवज्रस्वामिनः पदोत्पतनं जातं वंशोऽवस्थितः । इतश्चार्यरक्षितैर्दशपुरं गत्वा सर्वः स्वजनवर्गः प्रवाजितः माता भगिन्यो, यस्तस्य स पिता सोऽप्यनुरागेण तेषां तैः सममेव तिष्ठति, न पुनर्लिङ्गं गृहाति लजया, कथं श्रमणः प्रब्रजिष्यामि?, अन मम दुहितरः
॥३०४॥
janelibrary.org
Jain Educat
i onal

Page #107

सुहातो नत्तुइओ य, किह तासि पुरओ नग्गओ अच्छिस्सं ?, आयरिया य तं बहुसो २ भणति-पवयसु, सो भणइ-जइ समं जुयलेणं कुंडियाए छत्तएणं उवाहणेहिं जन्नोवइएण य तो पवयामि, आमंति पडिस्सुतं, पवइओ, सो पुण चरणकरणसज्झायं अणुयत्तंतेहिं गेण्हावितवोत्ति, ततो सो कडिपट्टगच्छत्तवाणहकुंडियबंभसुत्ताणि न मुयइ, सेसं सवं परिहरइ । अण्णया चेइयवंदया गया, आयरिएहिं पुर्व चेडरूवाणि गहियाणि भणंति-सबे वंदामो छत्तइल्लं मोत्तुं, ताहे सो चिंतेइएते मम पुत्ता नतुगा य वादजति अहं कीस न वंदिजामि?, ततो सो भणइ-अहं किं न पवइओ?, ताणि भणंतिकुंतो पवइयाण छत्तयाणि भवंति !, ताहे सो चिंतेइ-एताणि वि ममं पडिचोदेंति, ता छड्डेमि, ताहे पुत्तं भणइ-अलाहि, पुत्ता! छत्तएण, ताहे सो भणति-अलाहि, जाहे उण्हं होहिति ताहे कप्पो उवरि कीरहिति, ततो पुणो भणंति-मोत्तूण कुंडइलं, ताहे पुत्तेण भणिओ-मत्तएण चेव सन्नाभूमि गम्मइ, एवं जनोवइयंपि मुयइ, आयरिया भणंति
| स्नुषा नप्तारच, कथं तासां पुरतो नमः स्थास्यामि, आचार्याश्च तं बहुशोर भणन्ति-प्रबज, स भणति-यदि समं युगलेन कुण्डिकया छत्रकेणोपानद्यां यज्ञोपवीतेन च तदा प्रव्रजामि, ओभिति प्रतिश्रुतं, प्रबजितः, स पुनश्चरणकरणस्वाध्यायमनुवर्तयद्भिग्राहयितव्य इति, ततः स कटीपट्टकच्छनोपानत्कुण्डिका-18 ब्रह्मसूत्राणि न मुञ्चति, शेष सर्व परिहरति । अन्यदा चैत्यवन्दका गताः, आचार्य: पूर्व डिम्भरूपाणि ग्राहितानि भणन्ति-सर्वान् वन्दामहे छत्रिणं मुक्त्वा, | तदा स चिन्तयति-एते मम पुत्रा नप्तारश्च वन्द्यन्ते अहं कथं न वन्छ ?, ततः स भणति-अहं किं न प्रवजितः !, तानि भणन्ति-कुतः प्रव्र जितानां छन्त्राणि भवेयुः, तदा स चिन्तयांत-एतान्यपि मां प्रति नोदयन्ति, ततस्त्यजामि, तदा पुत्रं भणति-अलं पुत्र! छत्रेण, तदा स भणति-अलं, यदोष्णं भविष्यति तदा कल्प उपरि करिष्यते, ततः पुनर्भणन्ति-मुक्त्वा कुण्डिकावन्तं, तदा पुत्रेण भणितः-मात्रकेणैवसंज्ञाभूमि गम्यते, एवं यज्ञोपवीतमपि मुञ्चति, आचार्या भणन्ति
Jain Educatio
n
al

Page #108

आवश्यक-
॥३०५॥
ROCOCCASSROOR
को वा अम्हे न याणइ जहा बंभणा !, एवं तेण ताणि सवाणि मुक्काणि, पच्छा ताणि भणंति-सवे वंदामो मोत्तूण कडि- | हारिभद्रीपट्टइलं, ताहे सो भणइ-सह अज्जयपज्जएहिं मा वंदह, अण्णो वंदिहिति ममं, न मुयइ कडिपट्टयं । तत्थ य साहू भत्तप- | यवृत्तिः चक्खातो, ततो कडिपट्टयवोसिरणट्ठयाए आयरिया वण्णेति-एयं मडयं जो वहइ तस्स महलं फलं भवति, पुवं च साहू विभागः१ सण्णिएल्लगा चेव भणंति-अम्हे एतं वहामो, ततो आयरियसयणवग्गो भणइ-अम्हे वहामो, ते भण्डता आयरियसगासं पत्ता, आयरिएहिं भणिया-अम्हं सयणवग्गो किं मा निजरं पावउ ?, तुम्हे चेव भणह-अम्हे वहामो, ताहे सो थेरो भणइकिं एत्थ पुत्ता! बहुया निजरा?, आयरिया भणंति-आमंति, ततो सो भणइ-अहं वहामि, आयरिया भणंति-एत्थ उवसग्गा उप्पजंति, चेडरूवाणि नग्गेति, जइ तरसि अहियासेउं तो वहाहि, अह नाहियासिहि ताहे अम्ह न सुंदर होइ,18 सो भणइ-अहियासेस, जाहे सो उक्खित्तो ताहे तस्स मग्गतो पवइया उडिया, ताहे खुडुगा भणंति-मुयह कडिपट्टयं,
को वाऽस्मान्न जानाति यथा ब्राह्मणा (इति), एवं तेन तानि सर्वाणि मुक्तानि, पश्चात्तानि भणन्ति-सर्वान् वन्दामहे मुक्त्वा कटीपट्टकवन्तं, तदा |स भणति-सह पितृपितामहैा वन्दिवम् , अन्यो वन्दिप्यते मां, न मुञ्चति कटीपर्ट । तत्र च साधुः प्रत्याख्यातभक्तः, ततः कटीपकव्युत्सर्जनायाचार्या वर्ण
यन्ति-एतन मृतकं यो वहति तस्य महत्फलं भवति, पूर्व च साधवः संज्ञिता एव भणन्ति-वयमेतत् वहामः, तत आचार्यस्खजनवर्गो भणति-वयं वहामः, |ते कलहायमाना आचार्यसकाशं प्राप्ताः, आचार्यभणिताः-अस्माकं स्वजनवर्गः किं मा निर्जरी प्रापत् !, ययमेव भणथ-वयं वहामः, तदा स स्थविरो भणतिकिमत्र पुत्र! बही निर्जरा?, आचार्या भणन्ति-ओमिति, ततः स भणति-अहं वहामि, आचार्या भणन्ति-अत्रोपसर्गा उत्पद्यन्ते, चेटरूपाणि ननयन्ति, यदि
॥३०५॥ शक्नोष्यध्यासितुं तदा वह, अथ नाध्यासयसि तदा अस्माकं न सुन्दरं भवति, स भणति-अध्यासिष्ये, यदा सक्षिप्तस्तदा तस्य पृष्ठतः प्रव्रजिता उस्थिताः, तदा क्षुल्लका भणम्ति-मुञ्च कटीप,
Jain Educati
o
nal
mainelibrary.org

Page #109

SAXSAXSSESSMADAM
सो मोत्तूण पुरतो कतो दोरेण बद्धो, ताहे सो लज्जंतो तं वहइ, मग्गतो मम सुण्हादी पेच्छंति, एवं तेण उवसग्गो उठितो अहितासेतवोत्ति काऊण बूढो, पच्छा आगतो तहेव, ताहे आयरिया भणंति-किं खंत ! इमं ?, सो भणइ-उवसग्गो उडिओ, आयरिया भणंति-आणेह साडयं, ताहे भणइ-किं एत्थ साडएण ?, दिलु जे दिवं, चोलपट्टओ चेव भवउ, एवं ता सो चोलपट्टयं गिण्हावितो । पच्छा भिक्खं न हिंडइ, ताहे आयरिया चिंतेंति-एस जइ भिक्खं न हिंडइ तो को जाणइ कयादि किंचि भवेज, पच्छा एकल्लओ किं काहिति?, अवि य-एसो निजरं पावेयबो, तो तहा कीरउ जह भिक्खं हिंडइ, एवं चेव आयवेयावच्चं, पच्छा परवेयावच्चंपि काहिति, ततोऽणेण सबै साहूणो अप्पसागारियं भणियाअहं वच्चामि, तुम्हे एक्कलया समुदिसेजाह पुरतो खंतस्स, तेहिं पडिस्सुतं, ततोआयरिया भणंति-तुब्भे सम्म वडेजह खंतस्स अहं गामं वच्चामित्ति, गता आयरिया, तेऽवि भिक्खं हिंडेऊण सबै एगल्लया समुद्दिसंति, सो चिंतेइ-मम एस दाहिति
समुक्त्वा पुरतः कृतः दवरकेन बद्धः, तदा स लजन्तं वहति, पृष्ठतो मम नुषाद्याः पश्यन्ति, एवं तेनोपसर्ग उत्थितोऽध्यासितव्य इतिकृत्वा व्यूढम् , पश्चात् आगतस्तथैव, तदा आचार्या भणन्ति-किं वृद्ध । इदं , स भणति-उपसर्ग उत्थितः, आचार्या भणन्ति-आनय शाटकं, तदा भणति-किमत्र शाटकेन ?, दृष्टं यद्रष्टव्यं, चोलपट्ट एव भवतु, एवं तावत्स चोलपट्टकं ग्राहितः । पश्चात् भिक्षा न हिण्डते, तदा आचार्याश्चिन्तयन्ति-एष यदि भिक्षां न हिण्डते तदा को
जानाति कदाचित् किञ्चित् भवेत् , पश्चादेकाकी किं करिष्यति !, अपि च-एष निर्जरां प्रापयितव्यस्ततस्तथा क्रियतां यथा भिक्षां हिण्डते, एवमेवात्मवैयावृत्त्यं, र पश्चात्परवैयावृत्यमपि करिष्यति, ततोऽनेन सर्वे साधवोऽल्पसागारिकं भणिता:-अहं ब्रजामि यूयमेकाकिनः समुद्दिशेत पुरतः पितुः, तैः प्रतिश्रुतं, तत आचार्या
भणन्ति-यूयं सम्यक् वृद्धस्य वर्त्तिताध्वे अहं ग्रामं व्रजामीति, गता आचार्याः, तेऽपि भिक्षां हिण्डित्वा सर्वे एकाकिनः समुद्दिशन्ति, सचिन्तयति-महामेष दास्यति
dain Educ
a
tional
K
w
.jainelibrary.org

Page #110

आवश्यक
॥३०६॥
इमो दाहि, एक्कोवि तस्स न देइ, अण्णो दाहिति, एस वराओ किं लभइ ?, अण्णो दाहिति, एवं तस्स न केणइ किंचि- हारिभद्रीवि दिन्नं, ताहे आसुरुत्तो न किंचिवि आलवेइ, चिंतेइ-कलं ताव एउ पुत्तो मम, तोपेक्ख एए जं पावेमि, ताहे बीयदिवसे 51 यवृत्तिः आगता, आयरिया भणंति-किह खन्ता ! वट्टियं भे?, ताहे भणइ-पुत्त ! जइ तुम न होतो तोऽहं एकंपि दिवसं न
विभागः१ जीवंतो, एतेवि जे अण्णे मम पुत्ता नत्तुगा य तेऽवि न किंचि दिन्ति, ताहे ते आयरिएण तस्समक्खं अंबाडिया, तेविय अब्भुवगया, ताहे आयरिया भणंति-आणेह भायणाणि जाऽहं अप्पणा खन्तस्स पारणयं आणेमि, ताहे सो खंतो चिंतेइ-कह मम पुत्तो हिंडइ ?, लोगप्पगासो न कयाइ हिंडियपुवो, भणइ-अहं चेव हिंडामि, ताहे सो अप्पणा खंतो निग्गतो, सो य पुण लद्धिसंपुण्णो चिरावि गिहत्थत्तणे, सो य अहिंडतो न याणइ-कतो दारं वा अवदारं वा, ततो सोएगंघरं अवदारेण अतिगतो, तत्थ तद्दिवसं पगतं वत्तेल्लयं,तत्थ घरसामिणा भणितो-कतो अवदारेण पवइयओ अइयओ?,
१ अयं दास्यति, एकोऽपि तस्मै न ददाति, अन्यो दास्यति एष वराकः किं लभते ?, अन्यो दास्यति, एवं तस्मैन केनचित्किञ्चिदपि दत्तं, तदा ऋद्धो न किञ्चिदप्यलपति, चिन्तयति-कल्ये तावदायातु पुत्रो मम, तर्हि प्रेक्षध्वमेतान् यत्प्रापयामि, तदा द्वितीयदिवसे आगताः, आचार्या भणन्ति-कथं पितर्वृत्तं तवी, तदा भणति
पुत्र! यदि त्वं नाभविष्यत्तहहमेकमपि दिवसं नाजीविष्यमेतेऽपि येऽन्ये मम पुत्रा नप्तारख तेऽपि न किबिदति, तदा ते आचार्येण तत्समक्षं निभरिसता, बातेऽप्यभ्युपगतवन्तः, तदा आचार्या भणन्ति-आनयत पात्राणि यावदहमात्मना पितुः पारणमानयामि, तदास वृद्धचिन्तयति-कथं मम पुत्रो हिण्डेत, कोका-
काशो न कदाचित् हिण्डितपूर्वः, भणति-अहमेव हिण्डे, तदा स आत्मना वृद्धो निर्गतः, सच पुनर्लब्धिसंपूर्णः चिरादपि गृहस्थत्वे, स चाहिण्डमानो न जानातिकुतो द्वारं वाऽपद्वार वा!, ततः स एकं गृहमपद्वारेणातिगतः, तत्र तदिवसे प्रकृतं वर्तते, तत्र गृहस्वामिना भणितः-कुतोऽपद्वारेण प्रव्रजित आयातः, भन्नदिवस
॥३०६॥
L
Jain
ainelibrary.org
due

Page #111

SSSS
खतेण भणितो-सिरीए आयंतीए कओ दारं वा अवदारं वा?, यतो अतीति ततो सुंदरा, गिहसामिणा भणियं-देह से | भिक्खं, तत्थ लडुगा लद्धा बत्तीसं, सो ते घेत्तूण आगतो, आलोइयं अणेण, पच्छा आयरिया भणंति-तुझं बत्ती सीसा होहिंति परंपरेण आवलियाठावगा, ततो आयरिएहिं भणिता-जाहे तुन्भे किंचि राउलातो लहह विसेसं तं कस्स देह?,भणइ-बंभणाणं, एवं चेव अम्ह साहूणो पूयणिज्जा, एतेसिं चेव एस पढमलाभो दिजउ, सवे साहूण दिण्णा, ताहे पुणो अप्पणो अठाए उत्तिण्णो, पच्छा अणेण परमन्नं घतमहुसंजुत्तं आणितं, पच्छा सयं समुदिहो, एवं सो अप्पणा चेव पहिंडितो लद्धिसंपुष्णो बहूणं बालदुबलाणं आहारो जातो। तत्थ य गच्छे तिण्णि पूसमित्ता-एगो दृवलियापूसमित्तो, एगो घयपुस्समित्तो एगो वत्थपुरसमित्तो, जो दुबलिओ सो झरओ, घयपूसमित्तोघतं उप्पादेति, तस्सिमा लद्धी-दवओ४ दवतो घतं उप्पादेयवं, खेत्तओ उज्जेणीए, कालतो जेहासाढेसु मासेसु, भावतो एगा धिज्जाइणि गुविणी, तीसे भत्तणा
S SSCREER
१ वृद्धेन भणितः-श्रिया आयान्त्याः कुतो द्वारं वा अपद्वारं वा, यत आयाति ततः सुन्दरा, गृह स्वामिना भणितं-देहि अस्मै भिक्षा, तत्र मोदका लब्धा द्वात्रिंशत् , स तान् गृहीत्वाऽऽगतः, आलोचितमनेन, पश्चादाचार्या भणन्ति-युष्माकं द्वात्रिंशच्छिष्या भविष्यन्ति परम्परकेणावलिकास्थापकाः, तत आचार्यभणिता:-यदा यूयं कञ्चिद् राजकुलात् लभध्वं विशेषं तं कस्मै दत्त, भणति-ब्राह्मणेभ्यः, एवमेवास्माकं साधवः पूजनीयाः, एतेभ्य एवैष प्रथमलाभो दीयता, सर्वे साधुभ्यो दत्ताः, तदा पुनरात्मनोऽर्थायोत्तीर्णः, पश्चादनेन परमान्नं घृतमधुसंयुक्तमानीतं, पश्चात्स्वयं समुद्दिष्टः, एवं स आत्मनैव प्रहिण्डितो लब्धिसंपूर्णो बहूनां बालदुर्बलानामाधारो जातः । तत्र च गच्छे त्रयः पुष्पमित्रा:-एको दुर्बलिकापुष्प मिन्न एको घृतपुष्पमित्र एको वस्त्रपुष्पमित्रः, यो दुर्बलिकः स सारकः, घृत पुष्पमित्रो घृतमुत्पादयति,तस्येयं लब्धिः-द्रव्य तो ४ दन्यतो घृतमुत्पादयितव्यं क्षेत्रत उज्जयिन्यां कालतो ज्येष्ठाषाढयोसियोः, भावत एका धिग्जातीया गुर्वी, तस्या भर्ना
dain Educati
o
nal

Page #112

आवश्यक
हारिभद्रीयवृत्तिः विभाग:१
॥३०७॥
थोवं थोवं पिंडतेण छहिं मासेहिं वारओ घतस्स उप्पाइतो, वरं से वियाइयाए उवजुजिहितित्ति, तेण य जाइयं, अन्नं नत्थि, तंपि सा हतुट्ठा दिज्जा, परिमाणतो जत्तियं गच्छस्स उवजुज्जइ, सो य शिंतो चेव पुच्छइ-कस्स कित्तिएणं घएणं कजं ?, जत्तियं भणति तत्तियं आणेइ । वत्थपुस्समित्तस्स पुण एसेव लद्धी वत्थेसु उप्पाइयबएसु, दवतो वत्थं, खेत्ततो वइदिसे महुराए वा, कालतो वासासु सीतकाले वा, भावओ जहा एका कावि रंडा तीए दुक्खदुक्खेण छुहाए मरंतीए कत्तिऊण एक्का पोत्ती वुणाविया कलं नियंसेहामित्ति, एत्यंतरे सा पुस्समित्तेण जाइया हहतुहा दिजा, परिमाणओ सबस्स गच्छस्स उप्पाएति । जो दुबलियपुस्समित्तो तेण नववि पुवा अहिजिया, सो ताणि दिवा य रत्ती य झरति, एवं सो झरणाए दुब्बलो जातो, जइ सो न झरेज ताहे तस्स सर्व चेव पम्हसइ, तस्स पुण दसपुरे चेव नियल्लगाणि, ताणि पुण रत्तवडोवासगाणि, आयरियाण पासं अल्लियंति, ततो ताणि भणंति-अम्ह भिक्खुणो झाणपरा, तुम्भं झाणं नत्थि,
॥३०७॥
स्तोकं स्तोकं पिण्डयता पद्भिर्मासैघंटो घृतस्य उत्पादितः, वरं तस्याः प्रसूताया उपयुज्यते इति, तेन च याचितम्, अन्यन्नास्ति, तदपि सा हृष्टतुष्टा | दद्यात्, परिमाणतो यावद्गच्छस्योपयुज्यते, स च निर्गच्छन्नेव पृच्छति-कस्य कियता घृतेन कार्यम् !, यावद्गणति तावदानयति । वस्त्रपुष्पमित्रस्य पुनरेषेव
लब्धिः वस्त्रेपूत्पादयितव्येषु, द्रव्यतो वस्त्र क्षेत्रतो वैदेशे मथुरायां वा, कालतो वर्षासु शीतकाले वा, भावतो यथा एका काऽपि विधवा तया अतिदुःखेन क्षुधा ब्रियमाणया कर्तयित्वा एकं वस्त्रं वायितं कल्ये परिधास्य इति, अनान्तरे सा पुष्पमित्रेण याचिता हष्टतुष्टा दद्यात्, परिमाणतो यावद्गच्छस्य सर्वस्य उत्पादयति ।
यो दुर्बलिकापुष्पमित्रस्तेन नवापि पूर्वाणि अधीतानि, स तानि दिवा रात्रौ च सरत, एवं स स्मरणेन दुर्बलो जातः, यदि स न मरेत् तदा तस्य सर्वमेव | विस्मरति, तस्य पुनर्दशपुरे एव निजकाः, ते पुना रक्तपटोपासकाः, आचार्याणां पाचे आगच्छन्ति (पार्श्वमाश्रयन्ति ) ततस्ते भणन्ति-अस्माकं भिक्षवो ध्यानपराः, युष्माकं ध्यानं नास्ति,
Jan Educak
Thainelibrary.org

Page #113

आयरिया भणंति-अम्ह झाणं, एस तुम्भ जो निएलओ दुबलियपुस्समित्तो एस झाणेण चेव दुबलो, ताणि भणंति-| एस गिहत्थत्तणे निद्धाहारेहिं बलिओ, इयाणिं नत्थि, तेण दुब्बलो, आयरिओ भणइ-एस नेहेण विणा न कयाइ जेमेइ, ताणि भणंति-कतो तुम्भं नेहो ?, आयरिया भणंति-घतपूसमित्तो आणेइ, ताणि न पत्तियंति, ताहे आयरिया भणंतिएस तुम्ह मूले किं आहारेत्ताइतो?, ताणि भणंति-निद्धपेसलाणि आहारेत्ताइतो, तेसिं संबोहणाए घरं ताणं विसजिओ, एत्ताहे देह, तहेव दाउं पयत्ताणि, सोऽवि झरइ, तंपि नजइ छारे छुब्भइ, ताणि गाढयरं देति, ततो निविण्णाणि, ताहेर भणिओ-एत्ताहे मा झरउ, अंतपंतं च आहारेइ, ताहे सो पुणोऽवि पोराणसरीरो जातो, ताहे ताण उवगतं, धम्मो कहिओ, सावगाणि जायाणि । तत्थ य गच्छे इमे चत्तारि जणा पहाणा तंजहा-सो चेव दुब्बलियपूसमित्तो विंझो फग्गुरक्खितो गोडामाहिलोत्ति, जो विंझो सो अतीव मेहावी, सुत्तत्थतदुभयाणं गहणधारणासमत्थो, सो पुण सुत्तमंडलीए
आचाया भणन्ति-अस्माकं ध्यानम् , एष युष्माकं यो निजको दुर्बलिकापुष्पमित्र एष ध्यानेनैव दुर्बलः, ते भणन्ति-एष गृहस्थत्वे स्निग्धाहारैलिकः, | इदानीं नास्ति, तेन दुर्बलः, आचार्यों भणति-एष स्नेहेन विना न कदाचित् जेमति, ते भणन्ति-कुतो युष्माकं स्नेहः!, आचार्या भणन्ति-घृत पुष्पमित्र आनयति, |ते न प्रतियन्ति, तदा आचार्या भणन्ति-एष युष्माकं मूले किमाहृतवान् ?, ते भणन्ति-स्निग्धपेशलानि आहृतवान् , तेषां संबोधनाय गृहे तेषां विसृष्टः, अधुना दत्त, तथैव दातुं प्रवृत्ताः, सोऽपि स्मरति, तदपि ज्ञायते क्षारे क्षिप्यते (यथा ), ते गाढतरं ददति, ततो निर्विण्णानि, तदा भणितः-अधुना मा सार्षीः, अन्तप्रान्तं चाहारयति, तदा स पुनरपि पुराणशरीरो जातः, तदा तेषामुपगतं, धर्मः कथितः, श्रावका जाताः । तत्र च गच्छे इमे चत्वारो जनाः प्रधानास्तद्यथा| स एव दुर्बलिकापुष्पमित्रः विन्ध्यः फल्गुरक्षितः गोष्ठमाहिल इति, यो बिन्ध्यः सोऽतीव मेधावी, सूत्रार्थतदुभयानां ग्रहणधारणासमर्थः, स पुनः सूत्रमण्डल्यां
dain Education
a
Allenelibrary.org

Page #114

आवश्यक
॥३०८॥
विसूरइ जाव परिवाडी आलावगस्स एइ ताव पलिभजइ, सो आयरिए भणइ-अहं सुत्तमंडलीए विसूरामि, जओ चिरेण | हारिभद्रीआलावगो परिवाडीए एइ, तो मम वायणायरियं देह, ततो आयरिएहिं दुब्बलियपुस्समित्तो तस्स वायणायरिओ दिण्णो, यवृत्तिः ततो सो कइवि दिवसे वायणं दाऊण आयरियमुवष्ठितो भणइ-मम वायणं देंतस्स नासति, जं च सण्णायघरे नाणुप्पे
विभागः १ हियं, अतो मम अज्झरंतस्स नवमं पुर्व नासिहिति, ताहे आयरिया चिंतेति-जइ ताव एयस्स परममेहाविस्स एवं झरं- तस्स नासइ अन्नस्स चिरन चेव-अतिसयकओवओगो मतिमेहाधारणाइपरिहीणे । नाऊण संसपुरिसे खेत्तं कालाणु-IN भावं च ॥१॥ सोऽणुग्गहाणुओगे वीसुं कासी य सुयविभागेण । सुहगहणादिनिमित्तं णए य सुणिगूहियविभाए ॥२॥ सविसयमसदहंता नयाण तंमत्तयं च गेण्हता । मन्नंता य विरोहं अप्परिणामाइपरिणामा ॥३॥गच्छिज मा हु मिच्छं परिणामा य सुहमाऽइबहुभेया । होजाऽसत्ता घेत्तुं ण कालिए तो नयविभागो॥४॥ यदुक्तम्-'अनुयोगस्ततः कृतश्चतुर्डे' ति, तत्रानुयोगचातुर्विध्यमुपदर्शयन्नाह मूलभाष्यकार:
विषीदति यावत् परिपाट्यालापकस्यायाति तावत्प्रतिभज्यते, स आचार्यान् भणति-अहं सूत्रमण्डल्यां विषीदामि, यतश्चिरेणालापकः परिपाट्याऽऽ-याति, | तन्मह्यं वाचनाचार्य दत्त, तत आचार्यैर्दुबलिकापुष्पमित्रस्तसै वाचनाचार्यों दत्तः, ततः स कतिचिदपि दिवसान् वाचनां दत्त्वाऽऽचार्यमुपस्थितो भणति-मम | वाचनां ददतो नश्यति, यच्च सज्ञातीयगृहे नानुप्रेक्षितम् , अतो ममास्सरतो नवमं पूर्व नक्ष्यति, तदा आचार्याश्चिन्तयन्ति-यदि तावदेतस्य परममेधाविन एवं
॥३०८॥ स्मरतो नश्यति अन्यस्य चिरनष्टमेव । कृतातिशयोपयोगो मतिमेधाधारणाभिः परिहीणान् । ज्ञात्वा शेषपुरुषान् क्षेत्रं कालानुभावं च ॥ १ ॥ सोऽनुग्रहाय | | अनुयोगान् पृथक् अकार्षीच्च श्रुतविभागेन । सुखग्रहणादिनिमित्तं नयांश्च सुनिगूहितविभागान् ॥ २॥ स्वविषयमश्रद्दधतो नयानां तन्मात्रं च गृह्णन्तः । मन्यमा-- | नाश्च विरोधमपरिणामा अतिपरिणामाः (च)॥२॥ गमत मा मिथ्यात्वं परिणामाश्च सूक्ष्मा अतिबहुभेदाः । भवेयुरशक्ता ग्रहीतुं न कालिके ततो नयविभागः ॥४॥
dain Educa
ional
K
a lnelibrary.org

Page #115

कालियसुयं च इसि भासियाई तइओ य सूरपण्णत्ती । सव्वो य दिट्ठिवाओ चउत्थओ होइ अणुओगो १२४ ( मू. भा)
व्याख्या -कालिक श्रुतं चैकादशाङ्गरूपं, तथा ऋषिभाषितानि - उत्तराध्ययनादीनि, 'तृतीयश्च' कालानुयोगः, स च सूर्यप्रज्ञप्तिरिति, उपलक्षणात् चन्द्रप्रज्ञत्यादि, कालिकश्रुतं चरणकरणानुयोगः, ऋषिभाषितानि धर्मकथानुयोग इति गम्यते, सर्वश्च दृष्टिवादश्चतुर्थो भवत्यनुयोगः, द्रव्यानुयोग इति हृदयमिति गाथार्थः ॥ तत्र ऋषिभाषितानि धर्मकथानुयोग इत्युक्तं, ततश्च महाकल्पश्रुतादीनामपि ऋषिभाषितत्वाद् दृष्टिवादादुद्धृत्य तेषां प्रतिपादितत्वाद् धर्मकथानुयोगत्वप्रसङ्ग इत्यतस्तदपोद्धारचिकीर्षयाऽऽह
जं च महाकप्पसुयं जाणि य सेसाणि छेयसुत्ताणि । चरणकरणाणुओगोत्ति कालियत्थे उवगयाई ॥ ७७७ ॥ व्याख्या—यच्च महाकल्पश्रुतं यानि च शेषाणि छेदसूत्राणि कल्पादीनि चरणकरणानुयोग इतिकृत्वा कालिकार्थे उपगतानीति गाथार्थः ॥
इणि जहा देविंदवंदिया अज्जरक्खिया तहा भण्णइ - ते विहरंता महुरं गया, तत्थ भूतगुहाए वाणमंतरघरे ठिता । इतो य सक्को देवराया महाविदेहे सीमंधरसामिं पुच्छइ निगोदजीवे, जाहे निओयजीवा भगवया वागरिया ताहे
१ इदानीं यथा देवेन्द्रवन्दिता आर्यरक्षितास्तथा भण्यते - ते विहरन्तो मथुरां गताः, तत्र भूतगुहायां व्यन्तरगृहे स्थिताः । इतश्च शक्रो देवराजो महाविदेहेषु सीमन्धरस्वामिनं पृच्छति निगोदजीवान्, यदा निगोदजीवा भगवता व्याकृतास्तदा
Jain Educationonal
ainelibrary.org

Page #116

आवश्यक- भणइ-अत्थि पुण भारहे वासे कोइ जो निओए वागरेजा ?, भगवता भणितं-अत्थि अजरक्खितो, ततो माहणरूवेण हारिभद्री
६ सो आगतो, तं च थेररूवं करेऊण पवइएसु निग्गएसु अतिगतो, ताहे सो वंदित्ता पुच्छइ-भगवं! मज्झ सरीरे महल्ल-18 यवृत्तिः ॥३०९॥ वाही इमो, अहं च भत्तं पच्चक्खाएज ततो जाणह मम केत्तियं आऊयं होजा?, जविएहिं किर भणिया आऊसेढी,
विभाग:१ तत्थ उवउत्ता आयरिया जाव पेच्छंति आउं वरिससतमहियं दो तिन्नि वा, ताहे चिंतेइ-भारहो एस मणुस्सो न भवइ, विजाहरो वा वाणमंतरो वा, जाव दो सागरोवमाइं ठिती, ताहे भमुहाओ हत्थेहिं उक्खिवित्ता भणइ-सक्को भवाणं,
ताहे सर्व साहइ-जहा महाविदेहे मए सीमंधरसामी पुच्छितो, इहं चम्हि आगतो, तं इच्छामि सोउं निओयजीवे, हताहे से कहिया, ताहे तुहो आपुच्छइ-वच्चामि ?, आयरिया भणंति-अच्छह मुहुत्तं, जाव संजता एन्ति, एत्ताहे
दुक्कहा संजाता, थिरा भवंति जे चला, जहा एत्ताहेऽवि देविंदा एन्तित्ति, ततो सो भणति-जइ ते ममं पेच्छंति
१ भणति-अस्ति पुनर्भारते वर्षे कश्चित् यो निगोदान् व्याकुर्यात् !, भगवता भणितम्-अस्ति आर्यरक्षितः, ततो ब्राह्मणरूपेण स आगतः, तच्च स्थविररूपं कृत्वा प्रवजितेषु निर्गतेषु अतिगतः, तदा स वन्दित्वा पृच्छति-भगवन् ! मम शरीरे महान् व्याधिरयम् , अहं च भक्तं प्रत्याख्यायां ततो ज्ञापयत मम कियदायुरस्ति ?, यविकेषु किल भणिता आयुश्रेणिः, तत्रोपयुक्ता आचार्या यावत्पश्यन्ति आयुर्वर्षशतमधिकं द्वेत्रीणि वा, तदा चिन्तयति-भारत एष मनुष्यो न भवति, विद्याधरो वा व्यन्तरो वा, यावत् द्वे सागरोपमे स्थितिः, तदा भ्रवौ हस्ताभ्यामुत्क्षिप्य भणति-शको भवान्, तदा सर्व कथयति-यथा महाविदेहेषु मया सीमन्धरस्वामी पृष्टः, इह चास्यागतः, तदिच्छामि श्रोतुं निगोदजीवान्, तदा तस्मै कथिताः, तदा तुष्ट आपृच्छति-बजामि ?, आचार्या भणन्ति-तिष्ठत मुहूर्त, यावत्संयता आयान्ति, अधुना दुष्कथा संजाता, स्थिरा भवन्ति ये चलाः, यथाऽधुनाऽपि देवेन्द्रा आयान्तीति, ततः स भणति-यदि ते मां पश्यन्ति.
॥३०९॥
dain Educati
o
nal
XMainelibrary.org

Page #117

तेर्ण चेव अप्पसत्तत्तणेण निदाणं काहिंति तो वच्चामि ततो चिन्धं काउं वच्च, ततो सक्को तस्स उवस्सयस्त अण्णहुत्तं काउं दारं गतो, ततो आगता संजया पेच्छंति, कतो एयस्स दारं ?, आयरिएहिं वाहिरित्ता - इतो एह, सिहं च जहा सक्को आगतो, ते भांति - अहो अम्हेहिं न दिट्ठो, कीस न मुहुत्तं धरितो ?, तं चैव साहइ - जहा अप्पसत्ता मणुया निदाणं काहिन्ति तो पाडिहेरं काऊण गतो, एवं ते देविंदवंदिया भवंति । ते कयाइ विहरंता दसपुरं गया, महुराए अकिरिया - वादी उहितो, नत्थि माया नत्थि पिया एवमादिनाहियवादी, तहियं च नत्थि वाई, ताहे संघेग संघाडओ अज्जरक्खियसगासं पेसिओ, जुगपहाणा ते, ते आगंतूण तेसिं साहिंति, ते य महल्ला, ताहे तेहिं माउलो गोट्ठामहिलो पेसिओ, तस्स वादलद्धी अस्थि, तेण गंतूण सो वादी विणिग्गिहितो, पच्छा सावगेहिं गोडामाहिलो धरितो, तत्थेव वासारत्तं ठितो । इतोय आयरिया चिंतंति को गणहरो भवेज्जा ?, ताहे णेहिं दुब्बलियपूसमित्तो समक्खितो, जो पुण से सयणवग्गो तेसिं
१ तेनैवाल्पसरवत्वेन निदानं करिष्यन्ति ततो ब्रजामि, ततश्चिद्धं कृत्वा ब्रज, ततः शक्रस्तस्य उपाश्रयस्यान्यतः कृत्वा द्वारं गतः, तत आगताः संयताः पश्यन्ति, कुतो द्वारमेतस्य ?, आचार्यैर्व्याहृताः- इत आयात, शिष्टं च यथा शक्र आगतवान्, ते भगन्ति - अहो अस्माभिर्न दृष्टः, कथं न मुहूर्त्त धृतः, तदेव कथयति - यथाऽल्पसत्त्वा मनुजा निदानं करिष्यन्ति तत् प्रातीहार्यं कृत्वा गतः, एवं ते देवेन्द्रवन्दिता भवन्ति । ते कदाचित् विहरन्तो दशपुरं गताः, मथुरायामक्रियावादी उत्थितः नास्ति माता नास्ति पिता एवमादिनास्तिकवादी, तत्र च नास्ति वादी, तदा संधेन संघाटक आर्यरक्षितसकाशं प्रेषितो युगप्रधानास्ते, तौ आगत्य तेभ्यः कथयतः, ते च वृद्धाः, तदा तैर्मातुलो गोष्ठमाहिल: प्रेषितः, तस्य वादलब्धिरस्ति, तेन गत्वा स वादी विनिगृहीतः पश्चात् श्रावकैः गोष्ठमाहिलो घृतः, तत्रैव वर्षारानं स्थितः । इतश्चाचार्याश्चिन्तयन्ति को गणधरो भवेत् ?, तदा तैर्दुर्बलिकापुष्पमित्रः समाख्यातः ( निर्धारितः ), यः पुनस्तेषां स्वजन वर्गस्तस्य

Painelibrary.org

Page #118

आवश्यक
हारिभद्रीयवृत्ति विभागः१
॥३१०॥
गोहामाहिलो फग्गुरक्खितो वाऽभिमतो, ततो आयरिया सवे सदावित्ता दिलुतं करिति-जहा तिणि कुडगा-निप्पावकुडो तेलकुडो घयकुडोत्ति, ते तिन्निवि हेहाहुत्ता कता निष्फावा सवेऽवि णिति, तेल्लमवि नीति, तत्थ पुण अवयवा लग्गति,
तकुडे बहुं चेव लग्गइ, एवमेव अजो! अहं दुब्बलियपूसमित्तं प्रति सुत्तत्थतदुभएसु निप्फावकुडसमाणो जातो, फग्गुर- क्खितं प्रति तेल्लकुडसमाणो, गोट्ठामाहिलं प्रति घतकुडसमाणो, अतो एस सुत्तेण य अत्थेण य उवगतो दुब्बलियपूसमित्तो तुभ आयरिओ भवउ, तेहिं पडिच्छितो, इयरोवि भणिओ-जहाऽहं वट्टिओ फग्गुरक्खियस्स गोठामाहिलस्स य तहा तुम्हेहिं वट्टियवं, ताणिविभणियाणि-जहा तुन्भे मम वट्टियाणि तहा एयस्स वट्टेजह, अविय-अहं कए वा अकए वान रूसामि, एस न खमहिति, तो सुतरामेव एयस्स वदे॒जाह,एवं दोवि वग्गे अप्पाहेत्ता भत्तं पच्चक्खाइउं देवलोगं गता। गोहामाहिलेणविसुतं जहाआयरिया कालगता, ताहे आगतो पुच्छइ-कोगणहरो ठविओ?, कुडगदिलुतोयसुतो, तओ सो वीसुंपडिस्सए ठाइऊणागतो
गोष्ठमाहिलः फल्गुरक्षितो वाऽभिमतः, तत आचार्याः सर्वान् शब्दयित्वा दृष्टान्तं कुर्वन्ति-यथा त्रयः कुटा:-निष्पावकुटस्तैलकुटो घृतकुट इति, ते त्रयोऽपि अाङ्मुखीकृता निष्पावाः सर्वेऽपि निर्गच्छन्ति, तैलमपि निर्गच्छति, तन्त्र पुनरवयवा लगन्ति, घृतकुटे बढेव लगति, एवमेवार्याः! अहं दुर्बलिकापुष्पमित्रं प्रति सूत्रार्थतदुभयेषु निष्पावकुटसमानो जातः, फल्गुरक्षितं प्रति तैलकुटसमानः, गोष्ठमाहिलं प्रति घृतकुटसमानः, अत एष सूत्रेण चार्थेन चोपगतो दुर्बलिकापुष्पमित्रो युष्माकमाचार्यों भवतु, तैः प्रतीप्सितः, इतरोऽपि भणितः-यथाऽहं वृत्तः फल्गुरक्षिते गोष्ठमाहिले च तथा त्वयाऽपि वर्तितव्यं, तेऽपि | भणिता:-यथा यूयं मयि वृत्तास्तथैतस्मिन् वर्तेध्वम् , अपिच-अहं कृते वा अकृते वा नारुषमेष न क्षमिष्यते, ततः सुतरामेवैतस्मिन् वर्तेध्वम् , एवं द्वावपि | वौं संदिश्य भक्तं प्रत्याख्याय देवलोकं गताः । गोष्ठमाहिलेनापि श्रुतं-यथा आचार्याः कालगताः, तदा आगतः पृच्छति-को गणधरः स्थापितः, कुटदृष्टान्तश् श्रुतः, ततः स पृथा प्रतिश्रये स्थित्वा आगतः
॥३१०॥
dan Educational onal
B
alnelibrary.org

Page #119

तेसिं' सगासं, ताहे तेहिं सधेहिं अब्भुट्ठितो भणिओ य-इह चेव ठाहि, ताहे नेच्छइ, ताहे सो बाहिंठितो अण्णे बुग्गाहेइ, ते न सति वुग्गाहेउं । इतो य आयरिया अत्थपोरुसिं करेंति, सो न सुणइ, भणइ य-तुम्भेऽत्थ निष्पावयकुडगा, ताहे | तेसु उठ्ठिएस विंझो अणुभासइ तं सुणेइ, अट्ठमे कम्मप्पवाय पुढे कम्मं वणिजइ, जहा कम्मं बज्झइ, जीवस्स य कम्मस्स य कहं बंधो ?, एत्थ विचारे सो अभिनिवेसेण अन्नहा मन्नतो परूविंतो य निण्हओ जाओति ॥ अनेन प्रस्तावेन क एते निह्नवा इत्याशङ्काऽपनोदाय तान् प्रतिपिपादयिषुराह
बहुरय पएस अन्वत्तसमुच्छादुगतिगअबद्धिया चेव । सत्तेए णिण्हगा खलु तित्थंमि उवद्धमाणस्स ॥ ७७८ ॥
व्याख्या – 'बहुरय'त्ति एकसमयेन क्रियाध्यासित रूपेण वस्तुनोऽनुत्पत्तेः प्रभूतसमयैश्चोत्पत्तेर्बहुषु समयेषु रताः - सक्ताः बहुरताः, दीर्घकालद्रव्यप्रसूतिप्ररूपिण इत्यर्थः १ | 'पदेस' त्ति पूर्वपदलोपात् जीवप्रदेशाः प्रदेशाः, यथा महावीरो वीर इति, जीवः प्रदेशो येषां ते जीवप्रदेशाः निह्नवा, चरमप्रदेशजीवप्ररूपिण इति हृदयम् २ । 'अद्यत्त' त्ति उत्तरपदलोपादव्यक्तमता अव्यक्ताः, यथा भीमसेनो भीम इति, व्यक्तं स्फुटं, न व्यक्तमव्यक्तम् - अस्फुटं मतं येषां तेऽव्यक्तमताः, संयताद्यवगमे | सन्दिग्धबुद्धय इति भावना ३ । 'समुच्छेद' त्ति प्रसूत्यनन्तरं सामस्त्येन प्रकर्षच्छेदः समुच्छेदः - विनाशः, समुच्छे
१ तेषां सकाशं तदा नतैः सर्वैरभ्युत्थितो भणितश्च - इहैव तिष्ठ, तदा नेच्छति, तदा स बहिः स्थितोऽन्यान् व्युद्राहयति, तान् न शक्नोति व्युड्राहयितुम् । इतश्चाचार्या अर्थपौरुषीं कुर्वन्ति, स न शृणोति, भणति च यूयमत्र निष्पावकुटसमानाः, तदा तेषूत्थितेषु विन्ध्योऽनुभाषते तत् शृणोति, अष्टमे कर्मप्रवादपूर्वे कर्म वर्ण्यते, यथा कर्म बध्यते, जीवस्य च कर्मणश्च कथं बन्धः १, अत्र विचारे सोऽभिनिवेशेनान्यथा मन्यमानः प्ररूपयंश्च निह्नवो जातः इति ।
Jain Education atonal

Page #120

आवश्यक
॥३१॥
SAUSASHISPOSICISSORS
दमधीयते तद्वेदिनो वा 'तदधीते तद्वेत्ती' (पा०४-२-५९) त्यण् सामुच्छेदाः, क्षणक्षयिभावप्ररूपका इति भावार्थः ।।
हारिभद्री'दुग'त्ति उत्तरपदलोपादेकसमये द्वे क्रिये समुदिते द्विक्रियं तदधीयते तद्वेदिनो वा द्वैक्रियाः, कालाभेदेन क्रियाद्वया यवृत्तिः वप्ररूपिण इत्यर्थः ५ । 'तिग' त्ति त्रैराशिका जीवाजीवनोजीवभेदास्त्रयो राशयः समाहृताः त्रिराशि तत्प्रयोजनं येषां ते विभागः१ त्रैराशिकाः, राशित्रयख्यापका इति भावना ६ । 'अबद्धिगा चेव' त्ति स्पृष्टं जीवेन कर्म न स्कन्धवद् बद्धमबद्धम्, अबमेषामस्ति विदन्ति वेत्यबद्धिकाः, स्पृष्टकर्मविपाकप्ररूपका इति हृदयम् ७। 'सत्तेते निण्हया खलु तित्थंमि उ वद्धमाणस्स' त्ति सप्तैते निवाः खलु, निव इति कोऽर्थः -स्वप्रपञ्चतस्तीर्थकरभाषितं निहतेऽर्थ पचाद्यचि (नन्दिग्रहिपचादिभ्योल्युणिन्यचः पा० ३-१-१३४) ति निह्नवो-मिथ्यादृष्टिः, उक्तं च-"सूत्रोक्तस्यैकस्याप्यरोचनादक्षरस्य भवति नरः। मिथ्यादृष्टिः सूत्रं हि नः प्रमाणं जिनाभिहितम् ॥१॥" खल्विति विशेषणे, किं विशिनष्टि-अन्ये तु द्रव्यलिङ्गतोऽपि भिन्ना बोटिकाख्या इति, तीर्थे वर्द्धमानस्य, पाठान्तरं वा-एतेसिं निग्गमणं वोच्छामि अहाणुपुबीए' त्ति गाथार्थः ॥ साम्प्रतं येभ्यः समुत्पन्नास्तान् प्रतिपादयन्नाहबहुरय जमालिपभवा जीवपएसा य तीसगुत्ताओ। अव्वत्ताऽऽसाढाओ सामुच्छेयाऽऽसमित्ताओ॥७७९॥ व्याख्या-बहुरताः जमालिप्रभवाः, जमालेराचार्यात् प्रभवो येषां ते तथाविधाः, जीवप्रदेशाश्च तिष्यगुप्तादुत्पन्नाः,5
॥३१॥ अव्यक्ता आषाढात्, सामुच्छेदाः अश्वमित्रादिति गाथार्थः॥ गंगाओ दोकिरिया छलुगा तेरासियाण उप्पत्ती । थेरा य गोहमाहिल पुट्ठमबद्धं परूविंति ॥ ७८० ॥
dain Educati
o nal
Mainelibrary.org

Page #121

SOLOSLUSSSSSSSSSS
व्याख्या-गङ्गात् द्वैक्रियाः, षडुलूकात् त्रैराशिकानामुत्पत्तिः, स्थविराश्च गोष्ठामाहिलाः स्पृष्टमवद्धं प्ररूपयन्ति, कर्मेति गम्यते, 'पुट्ठमबद्धं परूविंसु' वा पाठान्तरं, ततश्चाबद्धिका गोष्ठामाहिलात् सञ्जाता इति गाथार्थः ॥ साम्प्रतं येषु पुरेषूत्पन्नास्त एते निवास्तानि प्रतिपादयन्नाह| सावत्थी उसभपुर सेयविया मिहिल उल्लुगातीरं । पुरिमंतरंजि दसपुर रहवीरपुरं च नगराई ॥ ७८१॥ | ___ व्याख्या-श्रावस्ती ऋषभपुरं श्वेतविका मिथिला, उल्लुकातीरं पुरमन्तरञ्जि दशपुरं रथवीरपुरं च नगराणि, निह्नवानां यथायोगं प्रभवस्थानानि, वक्ष्यमाणभिन्नद्रव्यलिङ्गमिथ्यादृष्टिबोटिकप्रभवस्थानरथवीरपुरोपन्यासो लाघवार्थ इति गाथार्थः ॥ भगवतः समुपजातकेवलस्य परिनिर्वृतस्य च कः कियता कालेन निवः समुत्पन्न इति प्रतिपादयन्नाहचोद्दस सोलस वासा चोदसवीसुत्तरा य दोणि सया। अट्ठावीसा य दुवे पंचेव सया उ चोयाला ॥ ७८२॥ ___ व्याख्या-चतुर्दशषोडशवर्षाणि तथा 'चोदसवीसुत्तरा य दोन्नि सय' त्ति चतुर्दशाधिके द्वे शते विंशत्युत्तरे च द्वे शते, वर्षाणामिति गम्यते, तथाऽष्टाविंशत्यधिके च द्वे शते, तथा पञ्चैव शतानि चतुश्चत्वारिंशदधिकानि, इति गाथार्थः॥ अवयवार्थ तु भाष्यकार एव प्रतिपादयिष्यति ॥ |पंच सया चुलसीया छच्चेव सया णवोत्तरा होंति । णाणुप्पत्तीय दुवे उप्पण्णा णिव्वुए सेसा ॥७८३ ॥
व्याख्या-पञ्च शतानि चतुरशीत्यधिकानि षट् चैव शतानि नवोत्तराणि भवन्ति । ज्ञानोत्पत्तेरारभ्य चतुर्दशषोडशवर्षाणि यावदतिक्रान्तानि तावदत्रान्तरे द्वावाद्यावुत्पन्नौ, उत्पन्ना निवृत्ते भगवति, यथोक्तकाले चातिक्रान्ते शेषाः

ww.jainelibrary.org

Page #122

आवश्यक
॥३१२॥
SO90SAROSAGARMATORS
खल्वव्यक्तादय इति, बोटिकप्रभवकालाभिधानं लाघवार्थमेवेति गाथार्थः ॥ अधुना सूचितमेवार्थ मूलभाष्यकृद् है।
हारिभद्रीयथाक्रमं स्पष्टयन्नाह
| यवृत्तिः चोइस वासाणि तया जिणेण उप्पाडियस्सणाणस्सातो बहुरयाण दिट्ठीसावत्थीए समुप्पण्णा॥१२५॥(मू भा
विभागः१ व्याख्या-चतुर्दशवर्षाणि तदा 'जिनेन' वीरेणोत्पादितस्य ज्ञानस्य ततोऽत्रान्तरे बहुरतानां दृष्टिः श्रावस्त्यां नगीं समुत्पन्नेति गाथार्थः॥ यथोत्पन्ना तथोपदर्शयन् सङ्ग्रहगाथामाहजेट्ठा सुदंसण जमालिऽणोज सावत्थितेंदुगुजाणे । पंचसया य सहस्सं ढंकेण जमालि मोत्तूणं॥१२६॥(मू०भा०)
व्याख्या-कुण्डपुरं नगरं, तत्थ जमाली सामिस्स भाइणिज्जो, सो सामिस्स मूले पंचसयपरिवारो पबइओ, तस्स भजा सामिणो दुहिता, तीसे नामाणि जेट्टत्ति वा सुदंसणत्ति वा अणोजत्ति वा, सावि सहस्सपरिवारा अणु|पवइया, जहा पण्णत्तीए तहा भाणियचं, एक्कारसंगा अहिजिया, सामि आपुच्छिऊण पंचसयपरिवारो जमाली सावत्थीं गतो, तत्थ तेंदुगे उज्जाणे कोहए चेइए समोसढो, तत्थ से अंततेहिं रोगो उप्पन्नो, न तरइ निसन्नो अच्छिउं, तो समणे भणियाइओ-सेज्जासंथारयं करेह, ते काउमारद्धा ॥ अत्रान्तरे जमालिदाहज्वराभिभूतस्तान् विनेयान् पप्रच्छ-संस्तृतं न कुण्डपुरं नगरं, तत्र जमालिः स्वामिनो भागिनेयः, स स्वामिनो मूले पञ्चशतपरीवारः प्रबजितः, तस्य भार्या स्वामिनो दुहिता, तस्या नामानि
॥३१२॥ | ज्येष्ठेति वा सुदर्शनेति वा अनवद्येति वा, साऽपि सहस्रपरिवारा अनुप्रवजिता, यथा प्रज्ञप्तौ तथा भणितव्यम् , एकादशाङ्गान्यधीतानि, स्वामिनमापृच्छय पञ्चशतपरीवारो जमालिः श्रावस्तीं गतः, तत्र तिन्दुक उद्याने कोष्टके चैत्ये समवस्तः, तत्र तस्यान्तप्रान्तै रोग उत्पन्नः, न शक्नोति निषण्णः स्थातुं, ततः श्रमणान् भणितवान्-शय्यासंस्तारकं कुरुत, ते कर्तुमारब्धाः.
Jain Educatio
n
al
Hainelibrary.org

Page #123

EARRIALOGUE
वेति !, ते उक्तवन्तः-संस्तृतमिति, स चोत्थितो जिगमिषुरर्धसंस्तृतं दृष्ट्वा क्रुद्धः, सिद्धान्तवचनं स्मृत्वा 'क्रियमाणं कृत'मित्यादि कर्मोदयतो वितथमिति चिन्तयामास, 'क्रियमाणं कृत' मित्येतद् भगवद्वचनं वितथं, प्रत्यक्षविरुद्धत्वात्, अश्रावणशब्दवचनवत् , प्रत्यक्षविरुद्धता चास्यार्धसंस्तृतसंस्तारासंस्तृतदर्शनात् , ततश्च क्रियमाणत्वेन प्रत्यक्षसिद्धेन कृतत्वधमोऽपनीयत इति भावना, ततो यदू भगवानाह तदनृतं, किन्तु कृतमेव कृतमिति, एवं पर्यालोच्यैवमेव प्ररूपणां चकारेति, स चेत्थं प्ररूपयन् स्वगच्छस्थविरैरिदमुक्तः-हे आचार्य ! 'क्रियमाणं कृत' मित्यादि भगवद्वचनमवितथमेव, नाध्यक्षविरुद्धं, यदि क्रियमाणं क्रियाविष्टं कृतं नेष्यते ततः कथं प्राक् क्रियाऽनारम्भसमय इव पश्चादपि क्रियाऽभावे तदिष्यत इति, सदा प्रसङ्गात् , क्रियाऽभावस्याविशिष्टत्वात् , तथा यच्चोक्तं भवता 'अर्द्धसंस्तृतसंस्तारासंस्तृतदर्शनात् ' तदप्ययुक्तं, यतो यद् यदा यत्राकाशदेशे वस्त्रमास्तीयते तत्तदा तत्रास्तीर्णमेव, एवं पाश्चात्यवस्त्रास्तरणसमये खल्वसावास्तीर्ण एव, विशिष्टसमयापेक्षीणि च भगवद्वचनानि, अतोऽदोष इति ॥ एवं सो जाहे न पडिवज्जइ ताहे केइ असद्दहंता तस्स वयणं गया सामिसगासं, अण्णे तेणेव समं ठिया, पियदसणावि, तत्थेव ढंको नाम कुंभगारो समणोवासओ, तत्थ ठिया, सा | वंदितुं आगया, तंपि तहेव पण्णवेइ, सा य तस्साणुराएण मिच्छत्तं विपडिवण्णा, अजाणं परिकहेइ, तं च ढंक भणति, |सो जाणति-एसाऽवि विप्पडिवण्णा नाहवएणं, ताहे सो भणति-सम्मं अहं न याणामि एवं विसेसतरं, अण्णया
एवं स यदा न प्रत्रिपद्यते तदा केचिदश्रद्दधतस्तस्य वचनं स्वामिसकाशं गताः, अन्ये तेनैव समं स्थिताः, प्रियदर्शनाऽपि, तत्रैव ढको नाम कुम्भकारः श्रमणोपासकः, तत्र स्थिता, सा वन्दितुमागता, तामपि तथैव प्रज्ञापयति, सा च तस्यानुरागेण मिथ्यात्वं विप्रतिपन्ना, आर्याभ्यः परिकथयति, तं च गई भणति, सजानाति-एषाऽपि विप्रतिपचा नाथवचनेन, तदा स भणति-सम्यगहं न जानामि एतत् विशेषतरम्, भन्यदा
R IES
Jain Educacio
n
al
M
ainelibrary.org

Page #124

आवश्यक
॥३१३॥
। कयाई सज्झायपोरुसिं करेइ, ततो ढंकेण भायणाणि उवत्तंतेण ततोहुत्तो इंगालो छूढो, ततो तीसे संघाडीए एगदेसो
हारिभद्रीदड्डो, सा भणइ-सावय! किं ते संघाडी दहा?, सो भणइ-तुन्भे चेव पण्णवेह जहा-दज्झमाणे अडड्ढे, केण तुब्भ संघाडी
यवृत्तिः
विभाग:१ दड्डा ?, ततो सा संबुद्धा भणइ-इच्छामि संमं पडिचोयणा, ताहे सा गंतूण जमालिं पण्णवेइ बहुविहं, सो जाहे न पडिवजइ ताहे सा सेससाहणो य सामि चेव उवसंपण्णाई, इतरोऽवि एगागी अणालोइयपडिकंतो कालगतो॥ एष सनहार्थः, अक्षराणि त्वेवं नीयन्ते, जेठा सुदंसणा अणोजति जमालिघरणीए नामाई, सावत्थीए नयरीए तेंदुगुजाणे जमा| लिस्स एसा दिट्ठी उप्पण्णा, तत्थ पंचसया य साहणं सहस्सं च संजईणं, एतेसिं जे सतं ण पडिबुद्धं तं ढंकेण पडिबोहियति वक्कसेसं, जमालिं मोत्तूणंति ॥ अन्ये त्वेवं व्याचक्षते-जेठा महत्तरिगा सुदंसणाऽभिहाणा भगवतो भगिणी,[४ तीसे जमाली पुत्तो, तस्स अण्णोज्जा नाम भगवतो दुहिता भारिया ॥ शेषं पूर्ववत् । गतः प्रथमो निहवः, साम्प्रतं द्वितीयं प्रतिपादयन्नाह
कदाचित्स्वाध्यायपौरुषों करोति, ततो ढकेन भाजनान्युद्गर्त्तयता ततोऽङ्गारः क्षिप्तः, ततस्तस्याः संघाव्या एकदेशो दग्धः, सा भणति-श्रावक! किं त्वया संघाटी दग्धा , स भणति-यूयमेव प्रज्ञापयत यथा-दह्यमानमदग्धं, केन युष्माकं संघाटी दग्धा, ततः सा संबुद्धा भणति-इच्छामि सम्यक् प्रतिचोदनां, तदा सा गत्वा जमालिं प्रज्ञापयति बहुविधं, स यदा न प्रतिपद्यते तदा सा शेषसाधवश्व स्वामिनमेवोपसंपन्नाः, इतरोऽपि एकाक्यनालोचितप्रतिक्रान्तः काकगतः। २ ज्येष्ठा सदर्शना अनवयेति जमालिगृहिण्या नामानि, श्रावस्त्यां नगयां तिन्दकोद्याने जमालेरेषा दृष्टिरुपना, तत्र पञ्चशतानि च साधूनां सहस्रं च संयतीना, एतेषां ये स्वयं न प्रतिबुद्धास्ते ढकेन प्रतिबोधिता इति वाक्यशेषः, जमालिं मुक्त्वेति । अन्ये त्वेवं व्याचक्षते-ज्येष्ठा-महत्तरा सुदर्शनाभिधाना भगवतो भगिनी, तस्या जमालिः पुत्रः, तस्य अनवद्या नाम भगवतो दुहिता भार्या ।
k

anelibrary.org

Page #125

सोलस वासाणि तया जिणेण उप्पाडियस्स णाणस्स । जीवपएसियदिही उसभपुरंमी समुप्पण्णा॥१२७॥(भा०) ___ व्याख्या-षोडश वर्षाणि तदा जिनेनोत्पादितस्य ज्ञानस्य जीवप्रदेशिकदृष्टिस्तत ऋषभपुरे समुत्पन्ना इति गाथार्थः ॥ कथमुत्पन्ना? रायगिहं नगरं गुणसिलयं चेइय, तत्थ वसू नामायरिओ चोदसपुबी समोसढो, तस्स सीसो तीसगुत्तो नाम, सो आयप्पवायपुबे इमं आलावयं अज्झावेइ-एगे भंते ! जीवपएसे जीवेत्ति वत्तवं सिया?, नो इणमढे समढे, एवं दो जीवपएसा तिण्णि संखेज्जा असंखेजा वा, जाव एगेणावि पदेसेण ऊणो णोजीवोत्ति वत्तवं सिया, जम्हा कसिणे पडिपुण्णे लोगागासपदेसतुल्लपएसे जीवेत्ति वत्तव' मित्यादि, एवमज्झावितो मिथ्यात्वोदयतो व्युत्थितः सन्नित्थमभिहितवान्यद्येकादयो जीवप्रदेशाः खल्वेकप्रदेशहीना अपि न जीवाख्यां लभन्ते, किन्तु चरमप्रदेशयुक्ता एव लभन्त इति, ततः स एवैकः प्रदेशो जीव इति, तद्भावभावित्वात् जीवत्वस्येति, स खल्वेवं प्रतिपादयन् गुरुणोक्तो-नैतदेवं, जीवाभावप्रसझात्, कथम् !, भवदभिमतोऽन्त्यप्रदेशोऽप्यजीवः, अन्यप्रदेशतुल्यपरिमाणत्वात् , प्रथमादिप्रदेशवत्, प्रथमादिप्रदेशो वा जीवः, शेषप्रदेशतुल्यपरिमाणत्वाद् , अन्त्यप्रदेशवत्, न च पूरण इतिकृत्वा तस्य जीवत्वं युज्यते, एकैकस्य पूरणत्वाविशेषाद्, एकमपि विना तस्यासम्पूर्णत्वमित्येवमप्युक्तो यदा न प्रतिपद्यते तोहे से काउस्सग्गो कतो, एवं सो बहूहिं
१ राजगृहं नगरं गुणशीलं चैत्यं, तत्र वसुनामा आचार्यश्चतुर्दशपूर्वी समवसृतः, तस्य शिष्यस्तिष्यगुप्तो नाम, स आत्मप्रवादपूर्वे इममालापकं अध्येति-एको भदन्त ! जीवप्रदेशो जीव इति वक्तव्यं स्यात् ?, नैषोऽर्थः समर्थः, एवं द्वौ जीवप्रदेशौ त्रयः संख्येया असंख्येया वा, यावदेकेनापि प्रदेशेनोनो न जीव इति | वक्तव्यं स्यात् , यस्मात् कृत्वप्रतिपूर्णकोकाकाशप्रदेशतुल्यप्रदेशो जीव इति वक्तव्यं" एवमधीयानः । २ तदा तस्य कायोत्सर्गः कृतः, एवं स बहुभिर
Jain Education Internal anal
Lainelibrary.org

Page #126

आवश्यक
॥३१४॥
असब्भावुब्भावणाहिं मिच्छत्ताभिनिवेसेण य अप्पाणं च परं च तदुभयं च वुग्गाहेमाणो वुष्पाएमाणो गतो आमलकप्पं नगरिं,
हारिभद्री तत्थ अंबसालवणे ठितो, तत्थ मित्तसिरी नाम समणोवासओ, सो जाणइ-जहेस निण्हओ, अण्णया कयाइ तस्स संखडीयवृत्तिः जाता, ताहे तेण निमंतिओ-तुब्भेहिं सयमेव घरं आगंतवं, ते गता, ताहे तस्स निविहस्स विउला खजगविही नीणिता, विभागः १ ताहे सो ताओ एकेकाओ खंडं खंडं देइ, एवं कूरस्स कुसणस्स वत्थस्स, पच्छा पादेसु पडितो, सयणं च भणइ-एह |वंदह, साहू पडिलाभिया, अहो अहं धण्णो सपुण्णो जं तुन्भे मम घरं सयमेवागता, ताहे ते भणति-किं धरिसियामो | अम्हे एवं तुमे ?, सो भणति-ससिद्धतेण तुम्हे मया पडिलाभिया, जइ नवरं वद्धमाणसामिस्स तणएण सिद्धतेण पडिलाभेमि, तत्थ सो संबुद्धो भणइ-इच्छामि अजो! सम्म पडिचोयणा, ताहे पच्छा सावरण विहिणा पडिलाभितो, मिच्छामि दुक्कडं च कत, एवं ते सवे संबोहिया, आलोइय पडिकता विहरंति ॥ अमुमेवार्थमुपसंजिहीर्षुराह
१०सद्भावोद्भावनाभिर्मिथ्यात्वाभिनिवेशेन चात्मानं परं च तदुभयं च व्युहाहयन् व्युत्पादयन् गत आमलकल्पां नगरी, तत्र आम्रशालवने स्थितः, तत्र मित्रश्री म श्रमणोपासकः, स जानाति-यथैष निवः, अन्यदा कदाचित् तस्य(गृहे)संखडी जाता, तदा तेन निमन्त्रितः-युष्माभिः स्वयमेव गृहमागन्तव्यं,ते गताः, तदा तस्यनिविष्टस्य विपुलः खाद्यकविधिरानीतः, तदा स तस्मात् एकैकस्मात् खण्डं खण्डं ददाति, एवं कूरस्य कुसिणस्य (व्यञ्जनस्य) वस्त्रस्य, पश्चात्पादयोः पतितः, स्वजनं च भणति-आयात वन्दध्वं, साधवः प्रतिकाभिताः, अहो अहं धन्यः सपुण्यो यत्स्वयं यूयमेव मम गृहमागताः, तदा ते भणन्ति-किं धर्षिताः सो वय- | मेवं त्वया', स भणति-स्वसिद्धान्तेन यूयं मया प्रतिकाभिताः, यदि परं वर्धमानस्वामिसत्केन सिद्धान्तेन प्रतिलम्भयामि, तत्र स सम्बुद्धो भणति-इच्छा| म्यार्य ! सम्यक् प्रतिचोदनां, तदा पश्चात् श्रावकेन विधिना प्रतिलम्भितो, मिथ्या मे दुष्कृतं च कृतम् , एवं ते सर्वे संबोधिताः, भालोचितप्रतिक्रान्ता विहरन्ति ।
॥३१४॥
dain Educati
onal
wilml.jainelibrary.org

Page #127

रायगिहे गुणसिलए वसु चोदसपुव्वि तीसगुत्ताओ। आमलकप्पा णयरी मित्तसिरी कूरपिंडाई ॥१२८॥(भा)
व्याख्या-अस्याः प्रपञ्चार्थ उक्त एव, अक्षरगमनिका तु उसभेपुरंति वा रायगिहंति वा एगठा, तत्थ रायगिहे गुणसिलए उज्जाणे वसु चोद्दसपुबी आयरिओ समोसढो, तस्स सीसाओ तीसगुत्ताओ एसा दिठ्ठी समुप्पण्णा, सो मिच्छत्ताभिभूओ आमलकप्पा नाम नयरी तं गओ, मित्तसिरी सावओ, तेण कूरपुवगादि [देशीयवचनत्वात् कूरसिक्थादिनेत्यर्थः दिलुतेहिं पडिबोहिउत्ति ॥ गतो द्वितीयो निह्नवः, साम्प्रतं तृतीयं प्रतिपादयन्नाह|चोदा दोवाससया तइया सिद्धिं गयस्स वीरस्स । अव्वत्तयाण दिही सेयवियाए समुप्पन्ना ॥ १२९ ॥ (भा.) ___ व्याख्या-चतुर्दशाधिके द्वे वर्षशते तदा सिद्धिं गतस्य वीरस्य ततोऽव्यक्तकदृष्टिः श्वेतव्यां नगयों समुत्पन्नेति गाथार्थः ॥ कथमुत्पन्ना? सेयवियाए नयरीए पोलासे उजाणे अजासाढा नामायरिया समोसढा, तेर्सि सीसा बहवे आगाढजोगं पडिवन्ना, स एवायरिओ तेसिं वायणायरिओ, अन्नो तत्थ नत्थि, ते य रत्तिं हिययसूलेण मया सोहम्मे नलिणिगुम्मे विमाणे देवा उववन्ना, ओहिं पउंजंति, जाव पेच्छंति तं सरीरगं, ते य साहू आगाढजोवाही, तेविन
ऋषभपुरमिति वा राजगृहमिति वा एकार्थों, तत्र राजगृहे गुणशील उद्याने वसुश्चतुर्दशपूर्वी आचार्यः समवसृतः, तस्य शिष्यात्तिष्यगुप्तात् एषा दृष्टिः समुत्पन्ना, स मिथ्यात्वाभिभूत आमलकल्पा नाम नगरी तां गतः, मित्रश्रीः श्रावकः, तेन कूरसिक्थादिदृष्टान्तैः प्रतिबोधित इति । २ श्वेतविकायां नगर्यो पोलासमुद्यानमार्याषाढा नाम आचार्या समवसृताः, तेषां शिष्या बहव आगाढयोगं प्रतिपन्नाः, स एवाचार्यस्तेषां वाचनाचार्यः, अन्यस्तत्र नास्ति, ते च रात्री हृदयशूलेन मृताः सौधर्मे नलिनीगुल्मे विमाने देवा उत्पन्नाः, अवधि प्रयुञ्जन्ति, यावत्प्रेक्षन्ते तच्छरीरकं, ते च साधव भागाढयोगवाहिनस्तेऽपि न
Jain Educati
o nal
(Anjalnelibrary.org

Page #128

आवश्यक
॥३१५॥
याणंति-जहा आयरिया कालगता, ताहे तं चैव सरीरगं अणुष्पविसित्ता ते साहुणो उट्ठवेंति, वेरत्तियं करेह, एवं तेण तोस दिपभावेण लहुं चेव सारियं, पच्छा सो ते भणइ - खमह भंते! जं भे मए अस्संजएण वंदाविया, अहं अमुगदिवसे कालगतो, तुझं अणुकंपाए आगतो, एवं सो खामेत्ता पडिगतो, तेवि तं सरीरगं छड्डेऊण चिंतेंति - एच्चिरं कालं अस्संजतो वंदितो, ततो ते अवत्तभावं भावेंति - को जाणइ किं साहू देवो वा ? तो न वंदणिज्जोत्ति । होज्जासंजतनमणं होज्ज मुसावायममुगोत्ति ॥ १ ॥ थेरवयणं जदि परे संदेहो किं सुरोति । साहुत्ति देवे कहं न संका किं सो देवो अदेवोत्ति | ॥ २ ॥ तेण कहिएत्ति व मती देवोऽहं रूवदरिसणाओ य । साहुत्ति अहं कहिए समाणरूवंमि किं संका ? ॥ ३ ॥ देवस्स व किं वयणं सच्चंति न साहुरूवधारिस्स । न परोप्परंपि वंदह जं जाणंतावि जययोत्ति ॥ ४ ॥ एवं भण्णमाणावि जाहे ण पडिवज्जति ताहे उग्घाडिया, ततो विहरंता रायगिहं गया, तत्थ मोरियवंसपसूओ बलभद्दो नाम राया समणोवासओ,
१ जानन्ति यथा आचार्याः कालगताः, तदा तदेव शरीरमनुप्रविश्य तान् साधूनुत्थापयन्ति, वैरात्रिकं कुरुत, एवं तेन तेषां दिव्यप्रभावेण लध्वेव सारितं, पश्चात्स तान् भणति क्षमध्वं भदन्ताः ! यन्मया भवन्तोऽसंयतेन वन्दिताः, अहममुकष्मिन् दिवसे कालगतः, युष्माकमनुकम्पया आगतः, एवं स क्षमयित्वा प्रतिगतः, तेऽपि तच्छरीरकं त्यक्त्वा चिन्तयन्ति - इयच्चिरं कालमसंयतो वन्दितः, ततस्तेऽव्यक्तभावं भावयन्ति को जानाति किं साधुर्देवो वा ?, ततो न वन्दनीय इति । भवेदसंयतनमनं भवेन्मृषावादोऽसुक इति ॥ १ ॥ स्थविरवचनं यदि परस्मिन् संदेहः किं सुर इति ॥ साधुरिति देवे कथं न शङ्का ? किं स देवोऽदेव इति ॥ २ ॥ तेन कथित इति च मतिर्देवोऽहं रूपदर्शनाच्च । साधुरहमिति कथिते समानरूपे का शङ्का ? ॥ ३ ॥ देवस्यैव किं वचनं सत्यमिति न साधुरूपधारिणः । न परस्परमपि वन्दध्वं यज्जानाना अपि यतय इति ॥ ४ ॥ एवं भण्यमाना अपि यदा न प्रतिपद्यन्ते तदोदूघाटिताः, ततो विहरन्तो राजगृहं गताः, तत्र मौर्यवंशप्रसूतो बलभद्रो नाम राजा श्रमणोपासकः,
Jain Educational
हारिभद्रीयवृत्तिः विभागः १
॥३१५॥
mainelibrary.org

Page #129

तेण ते आगमिया-जहा इहमागतत्ति, ताहे तेण गोहा आणत्ता-वच्चह गुणसिलगातो पबइयए आणेह, तेहिं आणीता, रण्णा पुरिसा आणत्ता-सिग्घं एते कडगमद्देण मारेह, ततो हत्थी कडगेहि य आणीएहिं ते पभणिया-अम्हे जाणामो जहा तुमं सावओ, तो कहं अम्हे माराविहि ?, राया भणइ-तुम्हे चोरा णु चारिया णु अभिमरा णु?, को जाणइ?, ते भणंतिअम्हे साहुणो, राया भणइ-किह तुब्भे समणा?, अवत्ता परोप्परस्सवि न वंदह, तुब्भे समणा वा चारियावा?, अहंपि सावगो वा न वा?, ताहे ते संबुद्धा लज्जिया पडिवन्ना निस्संकिया जाया, ताहे अंबाडिया खरेहिं मउएहि य, संबोहणछाए तुन्भं इमं मए एयाणुरूवं कयं, मुक्का खामिया य ॥ अमुमेवार्थमुपसंहरन्नाहसेयवि पोलासाढे जोगे तद्दिवसहिययसूले य । सोहंमि णलिणिगुम्मे रायगिहे मुरिय बलभद्दे ॥१३०॥ (भा०)
व्याख्या-श्वेतव्यां नगर्या पोलासे उद्याने आषाढाख्य आचार्यः, योग उत्पाटिते सति तदिवस एव हृदयशूले च, उत्पन्ने मृत इति वाक्यशेषः, सच सौधर्मे कल्पे नलिनिगुल्मे विमाने, समुत्पद्यावधिना पूर्ववृत्तान्तमवगम्य विनेयानां
तेन ते ज्ञाता-यथेहागता इति, तदा तेन आरक्षा आज्ञप्ता-व्रजत गुणशीलात् प्रव्रजितान् आनयत, तैरानीताः, राज्ञा पुरुषा आज्ञप्ताः-शीघ्रमेतान कटकमर्दैन मर्दयत, ततो हस्तिषु कटकेषु चानीतेषु ते प्रभणिताः-वयं जानीमो यथा त्वं श्रावकः, तत् कथं अस्मान् मारयिष्यसि ?, राजा भणति-यूयं चौरा नु चारिका नु अभिमरा नु?, को जानाति ?, ते भणन्ति-वयं साधवः, राजा भणति-कथं यूयं श्रमणाः?, यदव्यक्ताः परस्परमपि न वन्दध्वं, यूयं श्रमणा वा चारिका वा? अहमपि श्रावको वा न वा?, तदा ते संबुद्धा लजिताः प्रतिपन्ना निश्शङ्किता जाताः, तदा निर्भसिताः खरैमुंदुभिश्च, संबोधनार्थाय युष्माकं मयेदमेतदनुरूपं कृतं, मुक्ताः क्षामिताश्च.
Jain Education
www.janelibrary.org

Page #130

आवश्यक
॥३१६॥
योगान् सारितवानिति वाक्यशेषः, सुरलोकगते तस्मिन्नव्यक्तमतास्तद्विनेया विहरन्तो राजगृहे नगरे मौर्ये बलभद्रो राजा, तेन सम्बोधिता इति वाक्यशेषः एवमन्या अपि सङ्ग्रहगाथा स्वबुद्ध्या व्याख्येया इति । उक्तस्तृतीयो निह्नवः, चतुर्थव्याचिख्यासयाऽऽह —
वीसा दो वाससया तइया सिद्धिं गयस्स वीरस्स । सामुच्छेइयदिट्ठी मिहिलपुरीए समुप्पण्णा ॥ १३१ ॥ ( भा० ) व्याख्या - विंशत्युत्तरे द्वे वर्षशते तदा सिद्धिं गतस्य वीरस्य ततोऽत्रान्तरे सामुच्छेदिकदृष्टिः मिथिलापुर्यां समुत्पनेति गाथार्थः ॥ यथोत्पन्ना तथा प्रदर्शयन्नाह -
मिहिलाए लच्छिघरे महागिरिकोडिष्ण आसमित्ते य । उणियाणुप्पवाए रायगिहे खंडरक्खा य ॥ १३२॥ (भा० ) व्याख्या - मिहिलाएं नयरीए लच्छिहरे चेतिए महागिरीआयरियाण कोडिण्णो नाम सीसो ठितो, तस्स आसमित्तो सीसो, सो अणुष्पवादपुढे नेउणियं वत्युं पढति, तत्थ छिण्णछेदणयवत्तवयाए आलावगो जहा पडुत्पन्नसमयनेरइया वोच्छिजिस्संति, एवं जाव वैमाणियत्ति, एवं बिइयादिसमएसु वत्त, एत्थ तस्स वितिगिच्छा जाया- जहा सबे पडुप्पन्न - समयसंजाता वोच्छिज्जिस्संति - ' एवं च कतो कम्माणुवेयणं सुकयदुक्कयाणंति ? | उप्पादानंतरतो सबस्स विणाससन्भावा ॥१॥
१ मिथिलायां नगर्यां लक्ष्मीगृहे चैत्ये महागिर्याचार्याणां कोण्डिन्यो नाम शिष्यः स्थितः, तस्याश्वमित्रः शिष्यः, सोऽनुप्रवादपूर्वे नैपुणिकं वस्तु पठति, तत्र छिन्नच्छेदनक वक्तव्य तायामालापको यथा - प्रत्युत्पन्नसमयनैरयिका व्युच्छेत्स्यन्ति, एवं यावद्वैमानिका इति, एवं द्वितीयादिसमयेष्वपि वक्तव्यम्, अत्र तस्य विचि| चिकित्सा जाता - यथा सर्वे प्रत्युत्पन्नसमय संजाता व्युच्छेत्स्यन्ति एवं च कुतः कर्माणुवेदनं सुकृतदुष्कृतानामिति । उत्पादानन्तरं सर्वस्य विनाशसद्भावात् ॥ १ ॥

हारिभद्रीयवृत्तिः विभागः १
॥३१६॥
jainelibrary.org

Page #131

सो एवमादि परुवेंतो गुरुणा भणिओ - 'एगनयमणमिणं सुत्तं वच्चाहि मा हु मिच्छत्तं । निरवेक्खो सेसाणवि नयाण ह्रिदयं वियारेहि ॥ २ ॥ नहि सबहा विणासो अद्धापज्जायमेत्तणासंमि । सपरप्पजाया अनंतधम्मिणो वत्थुणो जुत्ता ॥ ३ ॥ अह सुत्तातोत्ति मती णणु सुत्ते सासयंपि निद्दि । वत्थं दबट्ठाए असासयं पज्जवट्ठाए ॥ ४ ॥ तत्थवि ण सबनासो समयादिविसेसणं जतोऽभिहितं । इहरा ण सबनासे समयादिविसेसणं जुतं ॥ ५ ॥' जाहे पण्णविओवि नेच्छति ताहे उग्घाडितो, ततो सो समुच्छेदं वागरें तो कंपिल्लपुरं गतो, तत्थ खंडरक्खा नाम समणोवासया, ते य सुकपाला, तेहिं ते आगमिएलगा, तेहिं ते गहिया, ते मारेउमारद्धा, ते भांति भयभीया - अम्हेहिं सुयं जहा तुब्भे सावगा, तहावि एते साहू मारेह, ते भांति - जे ते साहू ते वोच्छिण्णा तुझं चैव सिद्धंतो एस, अतो तुम्भे अण्णे केवि चोरा, ते भांतिमा मारेह, एवं तेहिं संबोहिया पडिवण्णा सम्मत्तं । अयं गाथार्थः ॥ अक्षराणि तु क्रियाध्याहारतः स्वधिया ज्ञेयानि । गतश्चतुर्थो निह्नवः, साम्प्रतं पञ्चममभिधित्सुराह—
१ स एवमादि प्ररूपयन् गुरुणा भणितः - एकनयमतेनेदं सूत्रं ब्राजीर्मा मिथ्यात्वम् । निरपेक्षः शेषाणामपि नयानां हृदयं विचारय ॥ २ ॥ न हि सर्वथा विनाशोऽद्धा पर्याय मात्रनाशे । स्वपरपर्यायैरनन्तधर्मिणो वस्तुनो युक्तः ॥ ३ ॥ अथ सूत्रादिति मतिर्ननु सूत्रे शाश्वतमपि निर्दिष्टम् । वस्तु द्रव्यार्थतयाऽशाश्वत पर्यं वार्थतया ॥ ४ ॥ तत्रापि न सर्वनाशः समयादिविशेषणं यतोऽभिहितम् । इतरथा न सर्वनाशे समयादिविशेषणं युक्तम् ॥ ५ ॥ यदा प्रज्ञापितोऽपि नेच्छति तदोद्घाटितः, ततः स सामुच्छेदं व्याकुर्वन् काम्पील्यपुरं गतः, तत्र खण्डरक्षा नाम श्रमणोपासकाः, ते च शुल्कपालाः, तैस्ते ज्ञाताः, तैस्ते गृहीताः, ते मारयितुमारब्धाः, ते भणन्ति भयभीताः - अस्माभिः श्रुतं यथा यूयं श्रावकाः, तथापि एतान् साधून् मारयथ, ते भणन्ति ये ते साधवस्ते व्युच्छिन्ना युष्माकमेव सिद्धान्त एषः, अतो यूयमन्ये केऽपि चौराः, ते भणन्ति मा मीमरत, एवं तैः संबोधिताः प्रतिपन्नाः सम्यक्त्वम् ।
Jain Educationonal

Page #132

आवश्यक
॥३१७॥
अठ्ठावीसा दो वाससया तइया सिद्धिं गयस्स वीरस्स । दो किरियाणं दिट्ठी उल्लुगतीरे समुम्पण्णा ॥ १३३॥ (भा०) व्याख्या - अष्टाविंशत्यधिके द्वे वर्षशते तदा सिद्धिं गतस्य वीरस्य, अत्रान्तरे द्वैक्रियाणां दृष्टिः उल्लुकातीरे समुत्पनेति गाथार्थः ॥ यथा समुत्पन्ना तथा निदर्शनायाह
इखेडजणव उल्लुग महगिरिधणगुत्त अज्जगंगेय । किरिया दो रायगिहे महातवो तीरमणिणाए ॥१३४॥ ( भा० ) व्याख्या - उल्लुका नाम नदी, तीए उवलक्खिओ जणवतोवि सो चेव भण्णइ, तीसे य नदीए तीरे एगंमि खेडठाणं, बीयंमि उल्लूगातीरं नगरं, अण्णे तं चेव खेडं भणंति, तत्थ महागिरीण सीसो धणगुत्तो नाम, तस्सवि सीसो गंगो नाम आयरिओ, सो तीसे नदीए पुबिमे तडे, आयरिया से अवरिमे तडे, ततो सो सरयकाले आयरियं वंदओ उच्चलिओ, सो य खलाडो, तस्स उल्लुगं नदिं उत्तरंतस्स सा खल्ली उण्हेण डज्झइ, हिट्ठा य सीयलेण पाणिएण सीतं, ततो सो चिंतेइसुत्ते भणियं जहा एगा किरिया वेदिज्जइ-सीता उसिणा वा, अहं च दोकिरियाओ वेएमि, अतो दोऽवि किरियाओ एगसमएण वेदिज्जंति, ताहे आयरियाण साहइ, ताहे भणिओ-मा अज्जो ! एवं पन्नवेहि, नत्थि एगसमएण दो किरियाओ
१ उल्लूकानाम्नी नदी, तयोपलक्षितो जनपदोऽपि स एव भण्यते, तस्याश्च नद्यास्तीर एकस्मिन् खेटस्थानं, द्वितीये उल्लूकातीरं नगरम्, अन्ये तदेव खेटमिति भणन्ति, तत्र महागिरीणां शिष्यो धनगुप्तो नाम, तस्यापि शिष्यो गङ्गो नामाचार्यः, स तस्या नद्याः पौरस्त्ये तीरे, आचार्यास्तस्य पाश्चात्ये तटे, ततः स शरत्काले आचार्य वन्दितुमुच्चलितः, स च खल्वाटः, तस्योल्लकां नदीमुत्तरतः सा खलतिरुष्णेन दह्यते, अधस्ताच्च शीतलेन पानीयेन शीतं, ततः स चिन्तयति-सूत्रे भणितं यथा एका क्रिया वेद्यते शीतोष्णा वा, अहं च द्वे क्रिये वेदयामि, अतो द्वे अपि क्रिये एकसमयेन वेथेते, तदाऽऽचार्येभ्यः कथयति, तदा भणितः - मा आर्य ! एवं प्रजीशपः, नास्ति ( एतत् यत् ) एकसमयेन द्वे क्रिये
Jain Educational
हारिभद्रीयवृत्तिः विभागः १
॥३१७॥
jainelibrary.org

Page #133

वेदिज्जंति, जतो समओ मणो य सुहुमा ण लक्खिज्जंति उत्पलपत्रशतवेधवत् एवं सो पण्णवितोऽवि जाहे न पडिवज्जइ ताहे उग्घाडितो, सो हिंडतो रायगिहं गतो, महातवो तीरप्पने नाम पासवणे, तत्थ मणिणागो नाम नागो, तस्स चेतिए ठाति, सो तत्थ परिसामझे कहेति - जहा एगसमएण दो किरियाओ वेदिजंति, ततो मणिनागेण भणियं तीसे परिसाए मज्झे-अरे दुट्ठसेहा ! कीस एयं अपण्णवणं पण्णवेसि ?, एत्थ चेव ठाणे ठिएण भगवता वद्धमाणसामिणा वागरियंजहा एवं किरियं वेदेति, तुमं तेसिं किं लट्ठतरओ जाओ ?, छड्डेहि एयं वादं, मा ते दोसेणासेहामि - 'मणिनागेणारद्धो भयोववत्तिपडिवोहिओ वोत्तुं । इच्छामो गुरुमूलं गंतूण ततो पडिक्कतो ॥ १ ॥ त्ति गाथार्थः ॥ गतः पञ्चमो निह्नवः, षष्ठमधुनोपदर्शयन्नाह—
पंचसया चोयाला तइया सिद्धिं गयस्स वीरस्स । पुरिमंतरंजियाए तेरासियदिट्ठी उववण्णा ॥ १३५ ॥ ( भा० ) व्याख्या - पञ्च वर्षशतानि चतुश्चत्वारिंशदधिकानि तदा सिद्धिं गतस्य वीर ( ग्रंथाग्रं ८०००) स्य, अत्रान्तरे पुर्यन्तरञ्जिकायाम्, अनुस्वारोऽलाक्षणिकः, त्रैराशिकदृष्टिरुत्पन्नेति गाथार्थः ॥ कथमुत्पन्नेति प्रदर्श्यते तत्र
१ वेद्येते, यतः समयो मनश्च सूक्ष्मे न लक्ष्येते, एवं स प्रज्ञापितोऽपि यदा न प्रतिपद्यते तदोद्घाटितः, स हिण्डमानो राजगृहं गतः, महातपस्तीरप्रभं नाम प्रश्रवणं, तत्र मणिनागो नाम नागः, तस्य चैत्ये तिष्ठति, स तत्र पर्षन्मध्ये कथयति-यथा एकसमयेन द्वे क्रिये वेद्येते, ततो मणिनागेन भणितं तस्याः पर्षदो मध्ये- अरे दुष्टशैक्ष ! कथमेतामप्रज्ञापनां प्रज्ञापयसि ?, अत्रैव स्थाने स्थितेन भगवता वर्धमानस्वामिना व्याकृतं यथैकां क्रियां वेदयति, त्वं तेभ्यः किं लष्टतरो जातः ?, त्यजैनं वादं मा त्वां (ते) दोषेण शिक्षयामि मणिनागेनारब्धो भयोपपत्तिप्रतिबोधित उक्त्वा । इच्छामः (इति) गुरुमूलं गत्वा ततः प्रतिक्रान्तः ॥ १ ॥

Page #134

आवश्यक
॥३१८॥
पुरिमंतरंजि भूयगुह बलसिरि सिरिगुत्त रोहगुत्ते य । परिवायपोहसाले घोसणपडिसेहणा वाए ॥१३६ ॥(भा०) हारिभद्रीव्याख्या-सङ्ग्रहगाथा । अस्याश्च कथानकादर्थोऽवसेयः, तच्चेदम्-अंतरंजिया नाम पुरी; तत्थ भूयगुहं नाम चेतियं,
यवृत्तिः
विभागः१ तत्थ सिरिगुत्ता नाम आयरिया ठिता, तत्थ बलसिरी नाम राया, तेसि सिरिगुत्ताणं थेराणं संड्डियरो रोहउत्तो नाम 8| सीसो, अण्णगामे ठितओ, ततो सो उवज्झायं वंदओ एति, एगो य परिवायओ पोट्टे लोहपट्टएण बंधिउं जंबुसालं गहाय हिंडइ, पुच्छितो भणइ-नाणेण पोट्टे फुट्टइ तो लोहपट्टेण बद्धं, जंबुडालं च जहा एत्थ जंबूदीवे णत्थि मम पडिवादित्ति, ततो तेण पाहतो णीणावितो-जहा सुण्णा परप्पवादा, तस्स लोगेण पोट्टसालो चेव नामं कतं, सो पडहतो रोहगुत्तेण वारिओ, अहं वादं देमित्ति, ततो सो पडिसेहित्ता गतो आयरियसगासं, आलोएइ-एवं मए पडहतो विणिवारिओ, आयरिया भणंति-दुडु कयं, जतो सो विज्जाबलिओ, वादे पराजितोऽवि विजाहिं उवठाइत्ति तस्स इमाओ सत्त विजाओ, तंजहा| विच्छुय सप्पे मूसग मिई वराही य कायपोआई। एयाहिं विजाहिं सो उ परिव्वायओ कुसलो॥१३७॥ (भा०)
॥३१८॥
१ अन्तरञ्जिका नाम पुरी, तन्त्र भूतगुहं नाम चैत्यं, तत्र श्रीगुप्ता नाम आचार्याः स्थिताः, तत्र बलश्रीनाम राजा, तेषां श्रीगुप्तानां स्थविराणां अतिश्राद्धो रोहगुप्तो नाम शिष्यः, अन्यग्रामे स्थितः, ततः स उपाध्यायं वन्दितुमायाति, एकश्च परिवाद लोहपट्टेनोदरं बवा, जम्बूशालां गृहीत्वा हिण्डते, पृष्टो भणति
ज्ञानेनोदरं स्फुटति तत् लोहपट्टेन बद्धं, जम्बूशाखां च यथाऽत्र जन्बूद्वीपे नास्ति मम प्रतिवादीति, ततस्तेन पटहो निष्काशितो-यथा शून्याः परप्रवादाः, तस्य Cलोकेन पोदृशाल एव नाम कृतं, स पटहो रोहगुप्तेन वारितः, अहं वादं ददामीति, ततः स प्रतिषिध्य गत आचार्यसकाशम् , आलोचयति-एवं मया पटहो
|विनिवारितः, आचार्या भणन्ति-दुष्ठु कृतं, यतः स विद्यावकी, वादे पराजितोऽपि विद्याभिरुत्तिष्ठते, तस्येमाः सप्त विद्याः, तद्यथा-+ सद्धिं एगो
Jain Educatio
n
al

Page #135

| व्याख्या-तत्र वृश्चिकेति वृश्चिकप्रधाना विद्या गृह्यते, सर्पति सर्पप्रधाना, 'मूसग त्ति मूषकप्रधाना, तथा मृगी नाम विद्या, मृगीरूपेणोपघातकारिणी, एवं वाराही च, 'कागपोत्ति' त्ति-काकविद्या, पोताकीविद्या च, पोताक्यः सकुनिका मण्यन्ते, एतासु विद्यासु, एताभिर्वा विद्याभिः स परिव्राजकः कुशल इति गाथार्थः॥ सो भणइ-किं सक्का एत्ताहे निलुकिउं?, ततो सो आयरिएण भणिओ-पढियसिद्धाउ इमाउ सत्त पडिवक्खविज्जाओ गेण्ह, तंजहा|मोरी नउलि बिराली वग्घी सीही उलूगि ओवाई। एयाओ विजाओगेण्ह परिवायमहणीओ॥१३८॥(भा०) । व्याख्या-मोरी नकुली बिराली व्याघी सिंही च उलूकी 'ओवाई' त्ति ओलावयप्रधाना, एता विद्या गृहाण परित्राजकमथिन्य इति गाथार्थः ॥ रेयहरणं च से अभिमतेउं दिण्णं, जइ अन्नंपि उठेइ तो रयहरणं भमाडिज्जासि, तो अजेयो होहिसि, इंदेणावि सक्किहिसि नो जेतुं, ताहे ताओ विज्जाओ गहाय गओ सभं, भणियं चऽणेण-एस किं जाणति !, एयस्स चेव पुवपक्खो होउ, परिवाओ चिंतेइ-एए निउणा तो एयाण चेव सिद्धतं गेण्हामि, जहा-मम दो रासी, तं-| जहा-जीवा य अजीवा य, ताहे इयरेण चिंतियं-एतेण अम्ह चेव सिद्धंतो गहिओ, तेण तस्स बुद्धिं परिभूय तिन्नि
१ स भणति-किं शक्या अधुना निलातुम् ?, ततः स आचार्येण भणितः-पठितसिद्धा इमाः सप्त प्रतिपक्षविद्या गृहाण, तद्यथा- । रजोहरणं च तस्मायभिमन्य दत्तं, यद्यन्यदपि उत्तिष्ठते तदा रजोहरणं भ्रामयेस्ततोऽजय्यो भविष्यसि, इन्द्रेणापि शक्ष्य से नो जेतुं, तदा ता विद्या गृहीत्वा गतः सभा, भणितं चानेन-एष किं जानाति ?, एतस्यैव पूर्वपक्षो भवतु, परिवाद चिन्तयति-पते निपुणास्तत एतेषामेव सिद्धान्तं गृह्णामि, यथा मम द्वौ राशी, तद्यथा-जीवाश्च अजीवाश्व, तदा इतरेण चिन्तितम्-एतेनास्माकमेव सिद्धान्तो गृहीतः, तेन तस्य बुद्धि परिभूय प्रयो
Jain Education
a
l
aiyainelibrary.org

Page #136

आवश्यक
॥३१९॥
रासी ठविया-जीवा अजीवा नोजीवा, तत्थ जीवा संसारत्था, अजीवा घडादि, नोजीवा घिरोलियाछिन्नपुच्छाई, हारिभद्रीदिलुतो दंडो, जहा दंडस्स आदिमज्झं अग्गं च, एवं सबे भावा तितिहा, एवं सो तेण निप्पपसिणवागरणो कओ, ताहे| यवृत्तिः सो परिवायओ रुहो विच्छुए मुयइ, ताहे सो तेसिं पडिवक्खे मोरे मुयइ, ताहे तेहिं हएहिं विछिएहि पच्छा सप्पे मुयइ,
विभागः१ इयरो तेसिं पडिघाए नउले मुयइ, ताहे उंदुरे तेसिं मजारे, मिए तेर्सि वग्घे, ताहे सूयरे तेर्सि सीहे, काके तेसिं उलुगे, ताहे पोयागी मुयइ तेर्सि ओलाई, एवं जाहे न तरइ ताहे गद्दभी मुक्का, तेण य सा रयहरणेण आहया, सा परिवायगस्स। उवरि छरित्ता गया, ताहे सो परिवायगो हीलिजतो निच्छूढो, ततो सो परिवायगं पराजिणित्ता गओ आयरियसगासं, आलोएइ-जहा जिओ एवं, आयरिया आह-कीस तए उहिएण न भणियं-नस्थित्ति तिन्नि रासी, एयस्स मए बुद्धिं परिभूय पण्णविया, इयाणिपि गंतुं भणाहि, सो नेच्छइ, मा मे ओहावणा होउत्ति, पुणो पुणो भणिओ भणइ-को वा एत्थ
॥३
राशयः स्थापिताः-जीवा अजीवा नोजीवाः, तत्र जीवाः संसारस्थाः, अजीवा घटादयः, नोजीवा गृहकोकिलाछिन्नपुच्छादयः, दृष्टान्तो दण्डः, यथा दण्डस्यादिमध्यमग्रं च, एवं सर्वे भावास्त्रिविधाः, एवं स तेन निष्पृष्टप्रश्नव्याकरणः कृतः, तदा स परिव्राटू रुष्टो वृश्चिकान् मुञ्चति, तदा स तेषां प्रतिपक्षान् मयूरान् मुञ्चति, तदा तैर्ह तेषु वृश्चिकेषु पश्चात्सर्पान् मुञ्चति, इतरस्तेषां प्रतिघाताय नकुलान् मुञ्चति, तदोन्दुरान् तेषां मार्जारान् , मृगान् तेषां व्याघ्रान् , तदा शूकरान् तेषां सिंहान् , काकांस्तेषामुलूकान् , तदा पोताक्यस्तासामोलवकान् , एवं यदा न शक्नोति तदा गर्दभी मुक्ता, तेन च सा रजोहरणेनाहता, सा परि-| वाज उपरि हदित्वा गता, तदा स परिवार हील्यमानो निष्काशितः, ततः स परिव्राजकं पराजित्य गत आचार्यसकाशम् , आलोचयति-यथा जित एवम् । आचार्या आहुः कथं तदोत्तिष्ठता न भणितं-न सन्ति राशयस्य इति, एतस्य बुद्धिं परिभूय मया प्रज्ञापिताः, इदानीमपि गत्वा भण, स नेच्छति, मा मेप-* भ्राजना भूदिति, पुनः पुनर्भणितो भणति-को वाऽत्र
Balti Educat
onal
D
ainelibrary.org

Page #137

AGRAMMAR
दोसो ? जइ तिन्नि रासी भणिया, अस्थि चेव तिन्नि रासी, आयरिया आह-अज्जो ! असम्भावो तित्थगरस्स आसायणा | य, तहावि न पडिवज्जइ, ततो सो आयरिएण समं वायं लग्गो, ताहे आयरिया राउलं गया भणंति-तेण मम सिस्सेण अवसिद्धंतो भणिओ, अम्हं दुवे चेव रासी, इयाणि सो विपडिवन्नो, तो तुन्भे अम्हं वायं सुणेह, पडिस्सुयं राइणा, ततो तेसिं रायसभाए रायपुरओ आवडियं, जगदिवसं उठाय २ छम्मासा गया, ताहे राया भणइ-मम रजं अवसीदति, ताहे आयरिएहिं भणियं-इच्छाए मए एच्चिरं कालं धरिओ, एत्ताहे पासह कल्लं दिवसं आगए निगिण्हामि, ताहे पभाए भणइ-कुत्तियावणे परिक्खिजउ, तत्थ सबदवाणि अस्थि, आणेह जीवे अजीवे नोजीवे य, ताहे देवयाए जीवा अजीवा |य दिण्णा, नोजीवा नत्थि, एवमादिचोयालसएणं पुच्छाणं निग्गहिओ ॥ अमुमेवार्थमुपसंहरन्नाहसिरिगुत्तेणऽवि छलुगो छम्मासे कड्डिऊण वाय जिओ।आहरणकुत्तियावण चोयालसएण पुच्छाणं॥१३९॥भा०
दोषः ? यदि त्रयो राशयो भणिताः, सन्त्येव त्रयो राशयः, आचार्या आहुः-आर्य ! असद्भावस्तीर्थकरस्याशातना च, तथापि न प्रतिपद्यते, ततः स आचार्येण समं वादं (क) लग्नः, तदा आचार्या राजकुलं गता भणन्ति-तेन मम शिष्येणापसिद्धान्तो भणितः, अस्माकं द्वौ एव राशी, इदानीं स विप्रतिपञ्चः, तत् यूयमावयोर्वादं शृणुत, प्रतिश्रुतं राज्ञा, ततस्तयो राजसभायां राज पुरत आपतितः (वादः), यथेको दिवसस्तथोत्थाय २ षण्मासी गता, तदा राजा | भणति-मम राज्यं अव सीदति, तदाचार्भणितम्-इच्छया मयेयचिरं कालं हतः,अधुना पश्यत कल्ये दिवसे आगते निगृह्णामि,तदा प्रभाते भणति-कुत्रिकापणे | परीक्ष्यतां, तत्र सर्वव्याणि सन्ति, आनय जीवान अजीवान नोजीवांश्च, तदा देवतया जीवा अजीवाश्च दत्ता, नोजीवा न सन्ति, एवमादिचतुश्चत्वारिंशेन शतेन पृच्छानां निगृहीतः ।
dal Educati
o
nal
Mainelibrary.org

Page #138

आवश्यक
॥३२०॥
ACCIDCOCONUSUCAUSA
व्याख्या-निगदसिद्धा, नवरं चोयालसयं-तेण रोहेण छम्मूलपयत्था गहिया, तंजहा-दवगुणकम्मसामनविसेसा
हारिभद्रीछठओ य समवाओ, तत्थ दवं नवहा, तंजहा-भूमी उदयं जलणो पवणो आगासं कालो दिसा अप्पओ मणो यत्ति,
| यवृत्तिः गुणा सत्तरस, तंजहा-रूवं रसो गंधो फासो संखा परिमाणं पुहुत्तं संओगो विभागो परापरत्तं बुद्धी सुहं दुक्खं इच्छा
विभागः१ दोसो पयत्तो य, कम्मं पंचधा-उक्खेवणं अवक्खेवणं आउंचणं पसारणं गमणं च, सामण्णं तिविहं-महासामण्णं १ सत्तासामण्णं त्रिपदार्थसद्वृद्धिकारि २ सामण्णविसेसो द्रव्यत्वादि ३, अन्ये त्वेवं व्याख्यानयन्ति-त्रिपदार्थसत्करी सत्ता, सामण्णं द्रव्यत्वादि, सामन्नविसेसो पृथिवीत्वादि, विसेसा अंता ( अणंता य ), इहपञ्चयहेऊ य समवाओ, एए छत्तीसं भेया, एत्थ एक्केके चत्तारि भंगा भवंति, तंजहा-भूमी अभूमी नोभूमी नोअभूमी, एवं सवत्थ, तत्थ कुत्तियावणे भूमी मग्गिया लेड्डुओ लद्धो, अभूमीए पाणियं, नोभूमीए जलायेव तु नो राश्यन्तरं, नोअभूमीए लेछुए चेव एवं सवत्थ ॥ आह च भाष्यकार:-जीवमजीवं दाउं णोजीवं जाइओ पुणो अजीवं देइ चरिमंमि जीवं न उ णोजीव सजीवदलं
१चतुश्चत्वारिंशं शत-तेन रोहगुप्तेन पद मूलपदार्था गृहीताः, तद्यथा-द्रव्यगुणकर्मसामान्य विशेषाः षष्ठश्च समवायः, तत्र द्रव्यं नवधा, तद्यथा-भूमि-1 | रुदकं ज्वलनः पवन आकाशं कालो दिक् आत्मा मनश्चेति, गुणाः सप्तदश, तद्यथा-रूपं रसो गन्धः स्पर्शः संख्या परिमाणं पृथक्त्वं संयोगो विभागः परत्व| मपरत्वं बुद्धिः सुखं दुःखमिच्छा द्वेषः प्रयत्नश्च, कर्म पञ्चधा-उरक्षेपणमवक्षेपणमाकुचनं प्रसारणं गमनं च, सामान्यं त्रिविधं-महासामान्यं सत्तासामान्यं सामा-IG
॥३२०॥ न्यविशेषः, सामान्य सामान्य विशेषः विशेषा अन्त्या (अनन्त्याश्च ), इहप्रत्यय हेतुश्च समवायः, एते पत्रिंशत् भेदाः, अत्रैकैकस्मिन् चत्वारो भङ्गा भवन्ति, | तद्यथा-भूमिरभूमिर्नोभूमिोंअभूमिः, एवं सर्वत्र, तत्र कुत्रिकापणे भूमिर्मागिता लेष्टुर्दत्तः, भभूमेः (मार्गणे) पानीयं, नोभूमेर्जलायेव, नोअभूमेर्लेष्टुरेव, एवं | सर्वत्र । जीवमजीवं दत्त्वा नोजीवं याचितः पुनरजीवम् । ददाति चरमे जीवं नतु नो जीवं सजीवदलम् ॥ १॥* भाष्यगता दश गाथा मन्त्र
Jain Educati
bional
A
mainelibrary.org

Page #139

Jain Education
ततो निग्गहिओ छलूगो, गुरुणा से खेलमल्लो मत्थए भग्गो, ततो निद्धाडिओ, गुरूवि पूतिओ णगरे य गोसणयं कथंवद्धमाणसामी जयइति ॥ अमुमेवार्थमुपसंहरन्नाह—
वाए पराजिओ सो निव्विसओ कारिओ नरिंदेणं । घोसावियं च णगरे जयइ जिणो वद्धमाणोति ॥ १४०॥ ( भा०) निगदसिद्धा, तेवि सरक्खरडिएणं चेव वइसेसियं पणीयं तं च अण्णमण्णेहिं खाईं णीयं तं चोलूयपणीयन्ति वुच्चइ, जओ सो गोत्तेणोलूओ आसि ॥ गतः षष्ठो निह्नवः, साम्प्रतं सप्तमं प्रतिपादयितुमाह
पंचसया चुलसीया तइया सिद्धिं गयस्स वीरस्स । अबद्धियाण दिट्ठी दसपुरनयरे समुप्पण्णा ॥ १४१ ॥ ( भा० )
व्याख्या - पश्च वर्षशतानि चतुरशीत्यधिकानि तदा सिद्धिं गतस्य वीरस्य, ततोऽबद्धिकदृष्टिः दशपुरनगरे समुत्पन्नेति गाथार्थः ॥ कथमुत्पन्ना ?, तत्रार्यरक्षितवक्तव्यतायां कथानकं प्रायः कथितमेव, यावद् गोष्ठामाहिलः प्रत्युच्चारके कर्मबन्धचिन्तायां कर्मोदयादभिनिविष्टो विप्रतिपन्न इति । तथा च कथानकानुसन्धानाय प्रागुक्तानुवादपरां सङ्ग्रहगाथामाहदसपुरे नगरुच्छुघरे अज्जरक्खियपूसमित्ततियगं च । गोट्ठामाहिल नवमहमेसु पुच्छा य विंझस्स ॥१४२॥ ( भा० ) इयमर्थतः प्राग्व्याख्यातैवेति न वित्रियते, प्रकृतसम्बन्धस्तु - विंझो अट्ठमे कम्मप्पवायपुबे कम्मं परूवेति, जहा
१ ततो निगृहीतः षडुलूकः, गुरुणा तस्य मस्तके श्लेष्मकुण्डिका भग्ना, ततो निर्धाटितः, गुरुरपि पूजितो नगरे च घोषणं कृतं - वर्धमान स्वामी जयतीति । | २ तेनापि स्वभस्मखरण्टितेनैव वैशेषिकं प्रणीतं तच्चान्यान्यैः ख्यातिं नीतं तच्चोलूकप्रणीतमित्युच्यते, यतः स गोत्रेणोलूक आसीत् । ३ विन्ध्योऽष्टमे कर्मप्रवादपूर्वे कर्म प्ररूपयति, यथा
onal

Page #140

आवश्यक
हारिभद्रीयवृत्तिः विभागः१
॥३२॥
किंचि कम्मं जीवपदेसेहिं बद्धमत्तं कालन्तरहितिमपप्प विहडइ शुष्ककुड्यापतितचूर्णमुष्टिवत् , किंचिपुण बद्धं पुढं च कालंतरेण विहडइ, आर्द्रलेपकुड्यो सस्नेहचूर्णवत्, किंचि पुण बद्धं पुढं निकाइयं जीवेण सह एगत्तमावन्नं कालान्तरेण वेइजइत्ति ॥ एवं श्रुत्वा गोष्ठामाहिल आह-नन्वेवं मोक्षाभावः प्रसज्यते, कथम् ?, जीवात् कर्म न वियुज्यते, अन्योऽन्याविभागबद्धत्वात् , स्वप्रदेशवत् , तस्मादेवमिष्यतांपुट्टो जहा अबद्धो कंचुइणं कंचुओ समन्नेइ । एवं पुठ्ठमबद्धं जीवं कम्मं समन्नेइ ॥ १४३॥ (मू० भाष्यम् ) __ व्याख्या-स्पृष्टो यथाऽबद्धः कञ्चुकिनं पुरुषं कक्षुकः 'समन्वेति' समनुगच्छति, एवं स्पृष्टमबद्धं कर्म जीवं समन्वेति, प्रयोगश्च-जीवः कर्मणा स्पृष्टो न च बध्यते, वियुज्यमानत्वात् , कञ्चकेनेव तद्वानिति गाथार्थः। एवं गोठामाहिलेण भणिते विझेण भणियं-अम्हं एवं चेव गुरुणा वक्खाणियं, गोट्ठामाहिलेण भणियं-सो य ण याणति, किं वक्खाणेइ ?, ताहे सो संकिओ समाणो गओ पुच्छिउं, मा मए अन्नहा गहियं हवेज, ताहे पुच्छिओ सो भणइ-जहा मए भणियं तहा तुमएवि अवगर्य, तहेवेदं, ततो विझेण माहिलवुत्तो कहिओ, ततो गुरुर्भणति-माहिलभणिती मिच्छा, कह! यदुक्तम्-जीवात्
॥३२॥
किञ्चित्कर्म जीवप्रदेशबंद्धमानं कालान्तरस्थितिमप्राप्य पृथग्भवति किञ्चित्पुनर्बद्ध स्पृष्टं (स्पृष्टबद्धं)च कालान्तरेण पृथग्भवति, किञ्चित्पुनर्बद्धस्पृष्टं (स्पृष्टबद्धं ) निकाचितं जीवेन सहैकत्वमापन्नं कालान्तरेण वेद्यत इति । २ एवं गोष्ठमाहिलेन भणिते विन्ध्येन भणितम्-अस्माकमेवमेव गुरुणा व्याख्यातं, गोष्ठमाहिलेन भणितं-स च न जानाति, किं व्याख्यानयति !, तदा सशङ्कितः सन् गतः प्रष्टं, मा मयाऽन्यथा गृहीतं भूदु, तदा पृष्टः स भणति-यथा मय भणितं तथा त्वयापि अवगतं, तथैवेदं, ततो विन्ध्येन माहिलवृत्तान्तः कथितः, ततो गुरुर्भणति-माहिलभणितिमिथ्या, कथम् .
P

ainelibrary.org

Page #141

|कर्म न वियुज्यत इत्यादि, अत्र प्रत्यक्षविरोधिनी प्रतिज्ञा, यस्मादायुष्ककर्मवियोगात्मकं मरणमध्यक्षसिद्धमिति, हेतुरप्यति नैकान्तिकः, अन्योऽन्याविभागसम्बद्धानामपि क्षीरोदकादीनामुपायतो वियोगदर्शनात् , दृष्टान्तोऽपि न साधनधर्मानु
गतः, स्वप्रदेशस्य युक्तत्वासिद्धेः, ताद्रूप्येणानादिरूपत्वाद्भिन्नं च जीवात् कम्र्मेति, तथा यच्चोक्तम्-'जीवः कर्मणा स्पृष्टो न बध्यत इत्यादि' अत्रापि किं प्रतिप्रदेशं स्पृष्टो नभसेव उत त्वङ्मात्रे कंचुकेनेव, यदि प्रतिप्रदेशं दृष्टान्तदा न्तिकयोरसाम्यं, कंचुकेन प्रतिप्रदेशमस्पृष्टत्वात् , अथ त्वग्मात्रे स्पृष्ट इति, ततो नापान्तरालगत्यनुयायि कर्म, पर्यन्तमात्रवर्त्तित्वाद, बाह्याङ्गमलवत्, एवं च सर्वो जीवो मोक्षभाक्, कर्मानुगमरहितत्वात् , मुक्तवत् , तथाऽन्तर्वेदनाऽभावप्रसङ्गः, तन्निमित्तकमाभावात् , सिद्धस्येव, न च भिन्नदेशस्यापि वेदनाहेतुत्वं युज्यते,शरीरान्तरगतेनातिप्रसङ्गात् ,न च स्वकृतत्वं निबन्धनम् , अत्रान्तर्वर्तिप्रदेशानां कर्मयोगरहितानां कर्तृत्वानुपपत्तेः, तस्माद् यत् किञ्चिदेतदिति । एवं गेण्हिऊण सो विझेण भणितो
एवं आयरिया भणंति, ततो सो तुण्हिक्को हिओ चिंतेइ-समप्पउ तो खोडेहामि, अन्नया नवमे पुचे साहूण पच्चक्खाणं ६ वणिजइ, जहा-पाणाइवायं पच्चक्खामि जावज्जीवाए इत्यादि, गोष्ठामाहिलो भणति-नैवं सोहणं, किं तर्हि ? पच्चक्खाणं सेयं अपरिमाणेण होइ कायव्वं । जेसिं तु परीमाणं तं दुलु आससा होइ ॥ १४४ ॥ (मू० भा व्याख्या-प्रत्याख्यानं श्रेयः, 'अपरिमाणेन' कालावधिं विहाय कर्तव्यं, एवं क्रियमाणं श्रेयो भवति, येषां तु परिमाणं
१ एवं गृहीत्वा स विन्ध्येन भणितः-एवमाचार्या भणन्ति, ततः स तूष्णीकः स्थितश्चिन्तयति-समाप्यतां ततः स्खलयिष्यामि, अन्यदा नवमे पूर्व साधूनां प्रत्याख्यानं वर्ण्यते, यथा प्राणातिपातं प्रत्याख्यामि यावज्जीवं, नैवं शोभनम् ।
an Education
Malainelibrary.org

Page #142

आवश्यक
॥३२२॥
Jain Education
प्रत्याख्याने तत् प्रत्याख्यानं 'दुष्टम्' अशोभनं किमिति ?, यतस्तत्र 'आससा होई' त्ति अनुस्वारलोपादाशंसा भवति, प्रयोगश्च - यावज्जीवकृतावधिप्रत्याख्यानमाशंसादोषदुष्टं, परिमाणपरिच्छिन्नावधित्वात् श्वः सूर्योदयात् परतः पारयि ष्यामीत्युपवासप्रत्याख्यानवत्, तस्मादपरिमाणमेव प्रत्याख्यानं श्रेयः, आशंसारहितत्वात् तीरितादिविशुद्धोपवासादिवदिति गाथार्थः ॥ एवं पन्नवेंतो विंझेण भणिओ-न होति एयं एवं जं तुमे भणियं, सुण, एत्थंतरंमि य जं तस्स अवसेसं नवमपुबस्स तं समत्तं, ततो सो अभिनिवेसेण पूसमित्तस्यासं चैव गंतूण भणइ - अण्णा आयरिएहिं भणियं अन्ना तुमं पण्णवेसि ॥ उपन्यस्तश्चानेन तत्पुरतः स्वपक्षः, तत्राऽऽचार्य आह- ननु यदुक्तं भवता - ' यावज्जीवं कृतावधिप्रत्याख्यानमाशंसादोषदुष्टमित्यादि' एतदयुक्तं, यतः कृतप्रत्याख्यानानां साधूनां नाशंसा - मृताः सेविष्याम इति, किन्तु | मृतानां देवभवे मा भूद् व्रतभङ्ग इति कालावधिकरणम्, अपरिमाणपक्षे तु भूयांसो दोषाः, कथम् ?, अपरिमाणमिति | कोऽर्थः ?, किं यावच्छक्तिः उत अनागताद्धा आहोश्विदपरिच्छेदः ?, यदि यावच्छतिरस्ति, एवं सति शक्तिमितकालावध्युपगमादस्मन्मतानुवाद एव, आशंसादोषोऽपि काल्पनिकस्तुल्यः, अनागताद्धापक्षेऽपि भवान्तरेऽवश्यंभावी व्रतभङ्गः, अपरिच्छेदपक्षेऽपि कालानियमात् व्रतभङ्गादयो दोषा इति । एवं आयरिएहिं भणिए न पडिवज्जइ, ततो जेऽवि
१ एवं प्रज्ञापयन् विन्ध्येन भणितः न भवत्येतत् एवं यत्त्वया भणितं शृणु, अत्रान्तरे च यत्तस्यावशिष्टं नवमपूर्वस्य तत्समाप्तं ततः सोऽभिनिवेशेन पुष्पमित्रसकाशमेव गत्वा भणति - अन्यथाऽऽचार्यैर्भणितमन्यथा त्वं प्रज्ञापयसि २ एवमाचार्यैणिते न प्रतिपद्यते, ततो येsपि
katonal
हारिभद्रीयवृत्तिः विभागः १
॥३२२॥
ainelibrary.org

Page #143

अण्णगच्छेल्लया थेरा बहुस्सुया ते पुच्छिया भणंति-एत्तियं चेव, ततो सो भणति-तुब्भे किं जाणह !, तित्थगरेहिं एत्तिय भणियं जहाऽहं भणामि, ते भणंति-तुमंन याणसि,मा तित्थगरे आसाएहि, जाहे न ठाइ ताहे संघसमवाओ कओ, ततो सबसंघेण देवयाए काउस्सग्गो कओ जा भद्दिया सा आगया भणति-संदिसहत्ति, ताहे सा भणिया-वच्च तित्थगरं पुच्छ
-किं जं गोठामाहिलो भणति तं सच्चं किं जं दुबलियापूसमित्तप्पमुहो संघोत्ति, ताहे सा भणइ-मम अणुग्गहं देह काउ18 सगं गमणापडिघायनिमित्तं, तओ ठिया काउस्सग्गं, ताहे सा भगवंतं पुच्छिऊण आगया भणति-जहा संघो सम्मावादी,18I द इयरो मिच्छावादी, निहओ एस सत्तमओ, ताहे सो भणति-एसा अप्पिड्डिया वराई, का एयाए सत्ती गंतूणं?, तोविन
सद्दहइ, ताहे संघेण बज्झो कओ, ततो सो अणालोइयपडिक्कतो कालगतो ॥ गतः सप्तमो निवः, भणिताश्च देशविसं. वादिनो निवाः, साम्प्रतमनेनैव प्रस्तावेन प्रभूतविसंवादिनो बोटिका भण्यन्ते, तत्र कदैते सञ्जाता इति प्रतिपादयन्नाहछव्वाससयाइं नवुत्तराईतइयासिद्धिं गयस्स वीरस्स। तो बोडियाण दिट्ठीरहवीरपुरे समुप्पण्णा॥१४५॥(भा०)
| अन्यगच्छीयाः स्थविरा बहुश्रुतास्ते पृष्टा भणन्ति-एतावदेव, ततः स भणति-यूयं किं जानीथ, तीर्थकरैरेतावगणितं यथाऽहं भणामि, ते भणन्तिस्वं न जानासि, मा तीर्थकरान् आशातय, यदा न तिष्ठति तदा सङ्घसमवायः कृतः, ततः सर्वसङ्घन देवतायाः कायोत्सर्गः कृतो, या भद्रिका सा आगता भणतिसंदिशतेति, तदा सा भणिता-व्रज तीर्थंकरं पृच्छ-किं यत् गोष्ठमाहिलो भणति तत्सत्यं किं यदुर्बलिकापुष्पमित्रप्रमुखः सङ्घ इति?, तदा सा भणति-ममानुग्रह दत्त कायोत्सर्ग गमनाप्रतिघातनिमित्तं, ततः स्थिताः कायोत्सर्ग, तदा सा भगवन्तं पृष्ट्वा आगता भणति-यथा सङ्कः सम्यग्वादी, इतरो मिथ्यावादी, निद्धव एष सप्तमकः, तदा स भणति-पुषाऽल्पर्धिका वराकी कैतस्याः शक्तिर्गन्तुं, ततोऽपि न श्रद्दधाति, तदा सङ्घन बाह्यः कृतः, ततः सोऽनालोचितप्रतिक्रान्तः कालगत:
Jain Educati
o
nal

Page #144

आवश्यक
हारिभद्री
यवृत्तिः विभागः१
॥३२३॥
निगदसिद्धैव, तत्र यथा बोटिकानां दृष्टिरुत्पन्ना तथा संग्रहगाथयोपदर्शयन्नाहरहवीरपुरं नयरं दीवगमुजाण अजकण्हे य। सिवइस्सुवहिमि य पुच्छा थेराण कहणा य॥१४६॥ (मू०भा०) ___व्याख्या-रहवीरपुरं नगरं, तत्थ दीवगमुजाणं, तत्थ अजकण्हा णामायरिया समोसढा, तत्थ य एगो सहस्समल्लो सिवभूती नाम, तस्स भज्जा, सा तस्स मायं वड्ढेइ-तुज्झ पुत्तो दिवसे २ अड्डरत्ते एइ, अहं जग्गामि छुहातिया अच्छामि, ताहे ताए भण्णति-मा दारं देजाहि, अहं अज जग्गामि, सा पसुत्ता, इयरा जग्गइ, अड्डरते आगओ बारं मग्गइ, मायाए अंबाडिओ-जत्थ एयाए वेलाए उग्घाडियाणि दाराणि तत्थ वच्च, सो निग्गओ, मग्गंतेण साहुपडिस्सओ उग्घाडिओ दिट्ठो, वंदित्ता भणति-पवावेह मं, ते नेच्छंति, सयं लोओ कओ, ताहे से लिंगं दिण्णं, ते विहरिया । पुणो आगयाणं रण्णा कंबलरयणं से दिण्णं, आयरिएण किं एएण जतीणं ?, किं गहियंति भणिऊण तस्स अणापुच्छाए फालियं निसिज्जाओ य कयाओ, ततो कसाईओ। अन्नया जिणकप्पिया वण्णिजंति, जहा-'जिणकप्पिया य दुविहा पाणीपाया
स्थवीरपुरं नगरं, तन्त्र दीपकाख्यमुद्यानं, तत्र आर्यकृष्णा नामाचार्याः समवसृताः, तत्र चैकः सहस्रमल्लः शिवभूतिर्नाम, तस्य भार्या, सा तस्य मातरं कल हयति-तव पुत्रो दिवसे दिवसेऽर्धराने आयाति,अहं जागर्मि क्षुधादिता तिष्ठामि, तदा तया भण्यते-मा दारं पिधाः, अहमद्य जागर्मि, सा प्रसुप्ता, इतरा जागर्ति, अर्धरात्रे आगतो द्वारं मार्गयति, मात्रा निर्भसितः-यत्रैतस्यां वेलायामुद्घाटितानि द्वाराणि तत्र व्रज, स निर्गतः, मार्गयता साधुप्रतिश्रय उद्घाटितो दृष्टः, वन्दित्वा भणति-प्रवाजयत मां, ते नेच्छन्ति, स्वयं कोचः कृतः, तदा तस्मै लिङ्गं दत्तं,ते विद्दताः । पुनरागतेषु राज्ञा कम्बलरवं तमै दत्तम् , आचार्येण किमेतेन यतीनाम् ? किं गृहीतमिति भणित्वा तमनापृच्छय स्फाटितं नि पद्याश्च कृताः, ततः कपायितः । अन्यदा जिनकल्पिका वर्ण्यन्ते, यथा-जिनकल्पिकाश्च द्विविधाः पाणिपात्राः.
॥३२३॥
Jain Educatio
n
al
anelibrary.org

Page #145

पेडिग्गहधरा य । पाउरणमपाउरणा एकेका ते भवे दुविहा ॥ १ ॥ दुगतिगचक्कपणगं नवदसएक्कारसेव बारसगं । एए अट्ठ विकप्पा जिणकप्पे होंति उवहिस्स ||२|| केसिंचि दुविहो उवही रयहरणं पोत्तिया य, अन्नेसिं तिविहो-दो ते चैव कप्पो वडिओ, चउबिहे दो कप्पा, पंचविहे तिण्णि, नवविहे रयहरणमुहपत्तियाओ, तहा- 'पत्तं पत्ताबंधो पायडवणं च पायकेसरिया । पडलाई रत्ताणं च गोच्छओ पायणिज्जोगो ॥ १ ॥' दसविहे कप्पो वढितो, एगारसविहे दो, बारसविहे तिन्नि । एत्थंतरे सिवभूइणा पुच्छिओ - किमियाणि एत्तिओ उवही धरिज्जति ?, जेण जिणकप्पो न कीरइ, गुरुणा भणियं-ण तीरइसो इयाणिं वोच्छिन्नो, ततो सो भणति - किं वोच्छिज्जति ?, अहं करेमि, सो चेव परलोगत्थिणा कायवो, किं उवहिपडिग्गहेण ?, परिग्गहसन्भावे कसायमुच्छाभयाइया बहुदोसा, अपरिग्गहत्तं च सुए भणियं, अचेला य जिनिंदा, अतो अचेलया सुंदरत्ति, गुरुणा भणिओ - देहसब्भावेऽवि कसायमुच्छाइया कस्सवि हवंति, तो देहोऽवि परिचयवोत्ति,
१ पतधराश्च । सप्रावरणा अप्रावरणा एकैकास्ते भवेयुद्विविधाः ॥ १ ॥ द्विकः त्रिकः चतुष्कः पञ्चको नवको दशक एकादशक एव द्वादशकः । एतेऽष्ट विकल्पा जिनकल्पे भवन्त्युपधेः ॥ २ ॥ केषाञ्चिद्विविध उपधिः रजोहरणं मुखवस्त्रिका च, अन्येषां त्रिविधः - द्वौ तावेव कल्पो वर्धितः, चतुर्विधे द्वौ कल्पौ, पञ्चविधे त्रयः, नवविधे रजोहरणमुखवत्रिके, तथा पात्रं पात्रबन्धः पात्र स्थापनं च पात्रकेशरिका । पटला रजखाणं च गोच्छकः पात्रनिर्योगः ॥ १ ॥ दशविधे कल्पो वर्धितः, एकादशविधे द्वौ द्वादशविधे त्रयः । अत्रान्तरे शिवभूतिना पृष्टः किमिदानीमेतावानुपधिर्धियते, येन जिनकल्पो न क्रियते, गुरुणा भणितंन शक्यते स इदानीं व्युच्छिन्नः, ततः स भगति - किं व्युच्छिद्यते ?, अहं करोमि, स एव परलोकार्थिना कर्त्तव्यः, किमुपधिपरिग्रहेण ?, परिग्रहसद्भावे कषायमूच्छभयादिका बहवो दोषाः, अपरिग्रहत्वं च श्रुते भणितम्, अचेलाश्च जिनेन्द्राः, अतोऽचेलता सुन्दरेति, गुरुणा भणित: - देहसद्भावेऽपि कषायमूर्च्छादयः कस्यचित् भवन्ति, ततो देहोऽपि परित्यक्तव्य इति,

anelibrary.org

Page #146

आवश्यक
हारिभद्री
॥३२४॥
विभागः१
अपरिग्गहत्तं च सुते भणियं, धम्मोपकरणेवि मुच्छा न कायवत्ति, जिणावि गंतेण अचेला, जओ भणियं-'सवेवि एग- दसेण निग्गया जिणवरा इत्यादि' एवं थेरेहिं कहणा से कतत्ति गाथार्थः॥ एवंपि पण्णविओ कम्मोदएण चीवराणि छड्डत्ता गओ, तस्सुत्तरा भइणी, उजाणे ठियस्स वंदिया गया, तं दद्वण तीएवि चीवराणि छड्डियाणि, ताहे भिक्खं पविट्ठा, गणियाए दिट्ठा, मा अम्ह लोगो विरजिहित्ति उरे से पोत्ती बद्धा, ताहे सा नेच्छइ, तेण भणियं-अच्छउ एसा, तव देवयाए दिण्णा, तेण य दो सीसा पवाविया-कोडिन्नो कोट्टवीरे य, ततो सीसाण परंपराफासो जाओ, एवं बोडिया उप्पण्णा ॥ अमुमेवार्थमुपसंजिहीर्षराह मूलभाष्यकारःऊहाए पण्णत्तं बोडियसिवभूइउत्तराहि इमं । मिच्छादसणमिणमो रहवीरपुरे समुप्पण्णं ॥ १४७॥ बोडियसिवभूईओ बोडियलिंगस्स होइ उप्पत्ती। कोडिण्णकोवीरा परंपराफासमुप्पणा ॥१४८॥ (मू०भा०) ___ व्याख्या-'ऊहया' स्वतर्कबुद्ध्या 'प्रज्ञप्त' प्रणीतं बोटिकशिवभूत्युत्तराभ्यामिदं मिथ्यादर्शनम् , 'इणमोत्ति एतच्च क्षेत्रतो रथवीरपुरे समुत्पन्नमिति गाथार्थः ॥ बोटिकशिवभूतेः सकाशात् बोटिकलिङ्गस्य भवत्युत्पत्तिः, वर्तमाननिर्देशप्रयोजनं पूर्ववत्, पाठान्तरं वा 'बोडियलिंगस्स आसि उप्पत्ती' ततः कौडिन्यः कुट्टवीरश्च, सर्वो द्वन्द्वो विभाषया एकवद्भव
१ अपरिग्रहत्वं च सूत्रे भणितं, धर्मोपकरणेऽपि मूर्छा न कर्त्तव्येति, जिना अपि नैकान्तेनाचेलाः, यतो भणितं-'सर्वेऽपि एकदूष्येण निर्गता जिनाश्चतुर्विंशतिः, एवं स्थविरैः कथरा तस्सै कृतेति । एवमपि प्रज्ञापितः कमांदयेन चीवराणि त्यक्त्वा गतः, तस्योत्तरा भगिनी, उद्यानस्थिताय वन्दितुंगता, तं दृष्ट्वा तयाऽपि चीवराणि त्यक्तानि, तदा भिक्षायै प्रविष्टा, गणिकया दृष्टा, माऽस्मासु लोको विरसीदिति उरसि तस्या वस्त्रं बद्धं, तदा सा नेच्छति, तेन भणितं-तिष्ठत्वेतत् तुभ्यं देवतया दत्तं, तेन च द्वौ शिष्यौ प्रनाजितौ-कौण्डिन्यः कोडवीरश्च, ततः शिष्याणां परम्परास्पों जातः, एवं बोटिका उत्पन्नाः ।
CRACK
॥३२४॥
Jain Educati
o
nal

Page #147

ती' ति कौण्डिन्यकोट्टवीरं तस्मात् , परम्परास्पर्शम्-आचार्यशिष्यसम्बन्धलक्षणमधिकृत्योत्पन्ना-सञ्जाता, बोटिकदृ ष्टिरघ्याहरणीयेति गाथार्थः ॥ साम्प्रतं निह्नववक्तव्यतां निगमयन्नाह___एवं एए कहिया ओसप्पिणीए उ निण्हया सत्त । वीरवरस्स पवयणे सेसाणं पव्वयणे णत्थि ॥ ७८४ ॥
व्याख्या-'एवम् उक्तेन प्रकारेण 'एते' अनन्तरोक्ताः 'कथिताः' प्रतिपादिताः, अवसर्पिण्यामेव निवाः सप्त अमी वीरवरस्य 'प्रवचने तीर्थे, 'शेषाणाम्' अर्हतां प्रवचने 'नस्थित्ति न सन्ति, यद्वा नास्ति निवसत्तेति गाथार्थः॥
मोत्तुणमेसिमिक्कं सेसाणं जावजीविया दिट्ठी। एकेकस्स य एत्तो दो दो दोसा मुणेयव्वा ॥ ७८५॥ व्याख्या-मुक्त्वैषामेकं गोष्ठामोहिलं निवाधर्म 'शेषाणां' जमालिप्रभृतीनां प्रत्याख्यानमङ्गीकृत्य यावजीविका दृष्टिः, नापरिमाणं प्रत्याख्यानमिच्छन्तीति भावना, आह-प्रकरणादेवेदमवसीयते किमर्थमस्योपन्यास इति?, उच्यते, प्रत्यहमुपयोगेन प्रत्याख्यानस्योपयोगित्वान्मा भूत् कश्चित् तथैव प्रतिपद्येत (त्तेति), अतो ज्ञाप्यते-निह्नवानामपि प्रत्याख्याने इयमेव दृष्टिः, एकैकस्य च एत्तो' त्ति अतोऽमीषां मध्ये द्वौ द्वौ दोषौ विज्ञातव्यो, मुक्त्वैकमिति वर्तते, भावार्थ तु वक्ष्यामः, परस्परतो यथाऽऽहुबेहुरता जीवप्रदेशिकान्-भवन्तः कारणद्वयान्मिथ्यादृष्टयः, यद्भणथ-एकप्रदेशो जीवः, तथा क्रियमाणं च कृतमित्येवं सर्वत्र योज्यं, गोष्ठामाहिलमधिकृत्यैकैकस्य त्रयो दोषा इति यथाहुबहुरतान् गोष्ठामाहिलाः-दोषत्रयाद् भवन्तो मिथ्यादृष्टयः यत् कृतं कृतमिति भणतः तथा बद्धं कर्म वेद्यते यावज्जीवं च प्रत्याख्यानमिति गाथार्थः ॥ तत्रता दृष्टयः किं संसाराय आहोस्विदपवर्गायेत्याशङ्कानिवृत्त्यर्थमाह
SARAMASSACREASE
jainelibrary.org

Page #148

आवश्यक॥३२५॥
सत्या दिट्ठीओ जाइजरामरणगन्भवसहीणं । मूलं संसारस्स उ भवंति निग्गंथरूणं ॥ ७८६ ॥ व्याख्या - सप्तैता दृष्टयः, बोटिकास्तु मिथ्यादृष्टय एवेति न तद्विचारः, 'जातिजरामरणगर्भवसतीना' मिति, जातिग्रहणान्नारका दिप्रसूतिग्रह इत्यतो गर्भवसतिग्रहणमदुष्टं 'मूल' कारणं, भवन्तीति योगः, मा भूत् सकृद्भाविनीनां जातिजरामरणगर्भवसतीनां मूलमिति प्रत्ययः अत आह— 'संसारस्स उ' संसरणं संसारः - तिर्यग्नरनारकामरभवानुभूतिरूपः प्रदीर्घो गृह्यते, तस्यैव तुशब्दस्यावधारणार्थत्वात्, निर्ग्रन्थरूपेणेति गाथार्थः ॥ आह-एते निह्नवाः किं साधवः ? उत तीर्थान्तरीयाः ? उत गृहस्था इति ?, उच्यते, न साधवः, यस्मात् साधूनामेकस्याप्यर्थाय कृतमशनादि शेषाणामकल्प्यं, नैवं निहृवानामिति, आह च
पवयणनीयाणं जं तेसिं कारियं जहिं जत्थ । भज्जं परिहरणाए मूले तह उत्तरगुणे य ॥ ७८७ ॥
व्याख्या - 'पवयणनीहूयाणं' ति निहूयंति देशीवचनमकिञ्चित्करार्थे, ततश्च प्रवचनं यथोक्तं क्रियाकलापं प्रत्यकिञ्चित्कराणां 'यद्' अशनादि तेषां कारितं यस्मिन् काले यत्र क्षेत्रे तद् 'भाज्यं' विकल्पनीयं परिहरणया, कदाचित् परिहियते कदाचिन्नेति, यदि लोको न जानाति यथैते निह्नवाः साधुभ्यो भिन्नास्तदा परिहियते, अथ च जानाति तदा न परिड्रियत इति, अथवा परिहरणा - परिभोगोऽभिधीयते, यत उक्तम् - "धारणा उवभोगो परिहरणा तस्स परिभोगो” तत्र भाज्यं 'मूले' मुलगुणविषयमाधाकर्मादि तथा उत्तरगुणविषयं च क्रीतकृतादीत्यतो नैते साधवः, नापि गृहस्था गृही
१ धारणमुपभोगः परिहरणं तस्य परिभोगः.
Jain Education nonal
हारिभद्रीयवृत्तिः विभागः १
॥३२५॥
ainelibrary.org

Page #149

तलिङ्गत्वात् , नापि तीर्थान्तरीयाः, नान्यतीर्थ्याः, यतस्तदर्थाय यत् कृतं तत् कल्प्यमेव भवति, अतोऽव्यक्ता एत इति गाथार्थः॥ आह-बोटिकानां यत् कारितं तत्र का वार्ता ?, उच्यतेमिच्छादिट्ठीयाणं जं तेसिं कारियं जहिं जत्थ । सव्वंपि तयं सुद्धं मूले तह उत्तरगुणे य ॥ ७८८ ॥ दारं॥ ।
व्याख्या-'मिथ्यादृष्टीनां बोटिकानां 'यद्' अशनादि तेषां कारितं यस्मिन् काले यत्र क्षेत्रे सर्वमपि तत् शुद्धं -कल्प्यमिति भावना, मूलगुणविषयं तथोत्तरगुणविषयं चेति गाथाथैः॥ उक्तं समवतारद्वारम् , अधुनाऽनुमतद्वारं व्याख्यायते-तत्र यद्यस्य नयस्य सामायिकं मोक्षमार्गत्वेनानुमतं तदुपदर्शयन्नाहतवसंजमो अणुमओ निग्गंथं पवयणं च ववहारो। सहजुसुयाणं पुण निव्वाणं संजमो चेव ॥७८९॥ दारं ॥ __ व्याख्या-तापयतीति तपः तपःप्रधानः संयमस्तपःसंयमः असौ 'अनुमतः' अभीष्टो मोक्षाङ्गतयेति, निर्ग्रन्थानामिदं नैर्ग्रन्थ्यम्-आहेतमिति भावना, किं ?-प्रवचनं श्रुतमित्यर्थः, चशब्दोऽनुक्तसम्यक्त्वसामायिकसमुच्चयार्थः, 'ववहारों' त्ति एवं व्यवहारो व्यवस्थितः, व्यवहारग्रहणाच्च तदधोवर्तिनगमसंग्रहनयद्वयमपि गृहीतं वेदितव्यं, ततश्चैतदुक्तं भवतिनैगमसंग्रहव्यवहारास्त्रिविधमपि सामायिकं मोक्षमार्गतयाऽनुमन्यन्ते, तपःसंयमग्रहणाच्चारित्रसामायिक, प्रवचनग्रहणाद् श्रुतसामायिकं, चशब्दात् सम्यक्त्वसामायिकम् , आह-यद्येवं किमिति मिथ्यादृष्टयः ?, उच्यते, यतो व्यस्तान्यप्यनुमन्यन्ते, न सापेक्षाण्येव, शब्दऋजुसूत्रयोः पुनः कारणे कार्योपचारात् निर्वाणमार्ग एव निर्वाणं संयम एवेत्यनुमतम् , ऋजुसूत्रमुल्लङ्यादौ शब्दोपन्यासः शेषोपरितननयानुमतसंग्रहार्थः, एतदुक्तं भवति-ऋजुसूत्रादयः सर्वे चारित्रसामायि
Jain Educati
o
nal
Mainelibrary.org

Page #150

आवश्यक-
हारिभद्रीयवृत्तिः विभाग: १
॥३२६॥
कमेव मोक्षमार्गत्वेनानुमन्यन्ते, नेतरे दे, तद्भावेऽपि मोक्षाभावात् , तथाहि-समग्रज्ञानदर्शनलाभेऽपि नानन्तरमेव मोक्षः, किन्तु सर्वसंवररूपचारित्रावाप्त्यनन्तरमेव, अतस्तद्भावभावित्वात् तदेव मोक्षमार्ग इति गाथार्थः ॥ द्वारं ॥ 'उद्देसे निद्देसे य' इत्याद्युपोद्घातनियुक्तिप्रथमद्वारगाथावयवार्थों गतः, इदानी द्वितीयद्वारगाथाप्रथमावयवः किमिति द्वार व्याख्यायते-किं सामायिक ?, किं तावज्जीवः ? उताजीवः? अथोभयम् ? उतानुभयं ?, जीवाजीवत्वेऽपि किं द्रव्यं ? उत | गुण इत्याशङ्कासम्भवे सत्याहआया खलु सामइयं पचक्खायंतओ हवइ आया। तं खलु पच्चकूखाणं आवाए सव्वव्वाणं ॥७९॥
व्याख्या-'आत्मा' जीवः खलुशब्दोऽवधारणे, आत्मैव-जीव एव सामायिकमित्य जीवादिपूर्वोक्तविकल्पव्यवच्छेदः, 'पच्चक्खायंतओ हवइ आय' त्ति स च प्रत्याचक्षाणः-प्रत्याख्यानं कुर्वन् 'क्रियमाणं कृत' मिति क्रियाकालनिष्ठाकालयोरभेदादू वर्तमानस्यैवातीतापत्तेः कृतप्रत्याख्यानोऽपि गृह्यते, स एव च परमार्थत आत्मा, श्रद्धानज्ञानसावद्यनिवृत्तिस्वस्वभावावस्थितत्वात् , शेषः संसारी पुनरात्मैव न भवति, प्रचुरघातिकमभिस्त स्य स्वाभाविकगुणतिरस्करणात् , अतो द्वितीयाऽऽत्मग्रहणं, 'तं खलु पच्चक्खाणं' ति खलुशब्दः सामायिकस्य जीवपरिणतित्वज्ञापनार्थः, तत् प्रत्याख्यानं जीव-| परिणतिरूपत्वाद्विषयमधिकृत्य 'आवाए सबदवाणं' ति सर्वद्रव्याणामापात-आभिमुख्येन समवाये, निष्पद्यत इति वाक्यशेषः, तस्य श्रद्धेयज्ञेयक्रियोपयोगित्वात् सर्वद्रव्याणामिति । आह-कि सामायिकमिति स्वरूपप्रश्ने प्रस्तुते सतिविषयनिरूपणमस्यान्याय्यम् , अप्रस्तुतत्वाद्, बाह्यशास्त्रवत् , उच्यते,अप्रस्तुतत्वादित्यसिद्धं, तथाहि-सामायिकस्य विषयनि
॥३२६॥
Jain Educati
o
nal
A
njainelibrary.org

Page #151

*
*
*
रूपणं प्रस्तुतमेव, सामायिकस्याङ्गभूतत्वात् , सामायिकस्वात्मवदित्यलं विस्तरेण, इति गाथार्थः ॥ तत्र यदुक्तम् 'आत्मा
खलु सामायिक' मिति, तत्र यथाभूतोऽसौ सामायिक तथाभूतमभिधित्सुराह मूलभाष्यकार:PI सावजजोगविरओ तिगुत्तो छसु संजओ । उवउत्तो जयमाणो आया सामाइयं होई ॥१४९॥ (मू० भा) | व्याख्या-सावद्ययोगविरतः अवद्यं मिथ्यात्वकषायनोकवायलक्षणं सहावद्येन सावधो योगस्तद्विरत:-तद्विनिवृत्तः, त्रिभिः-मनोवाकायैर्गुप्तः षट्सु-जीवनिकायेषु संयतः-प्रयत्नवान्, तथाऽवश्यकर्तव्येषु योगेषु सदोपयुक्तः, यतमानश्च तेष्वेवासेवनया, इत्थम्भूत एवात्मा सामायिकं भवतीति गाथार्थः ॥ साम्प्रतं यदुक्तम् 'तं खलु पच्चक्खाणं आवाए सबदवाणं' ति, तत्र साक्षान्महाव्रतरूपं चारित्रसामायिकमधिकृत्य सर्वद्रव्यविषयतामस्योपदर्शयन्नाह|पढमंमि सव्वजीवा बिइए चरिमे य सव्वव्वाई । सेसा महव्वया खलु तदेकदेसेण व्वाणं ॥७९१ ॥
व्याख्या-'प्रथम' प्राणातिपातनिवृत्तिरूपे व्रते विषयद्वारेण चिन्त्यमाने 'सर्वजीवाः' त्रसस्थावरसूक्ष्मेतरभेदा विषयत्वेन द्रष्टव्याः, तदनुपालनरूपत्वात् तस्येति, तथा 'द्वितीये' मृषावादनिवृत्तिरूपे 'चरिमे च' परिग्रहनिवृत्तिरूपे सर्व
विषयत्वेन द्रष्टव्यानि, कथम् ?, नास्ति पञ्चास्तिकायात्मको लोक इति मृषावादस्य सर्वद्रव्यविषयत्वात् , तन्निवृत्तिरूपत्वाच्च द्वितीयव्रतस्य, तथा मूर्छाद्वारेण परिग्रहस्यापि सर्वद्रव्यविषयत्वाच्चरमव्रतस्य च तन्निवृत्तिरूपत्वादशेषद्रव्यविषयतेति पूर्वार्द्धभावना । 'सेसा महबया खलु तदेक्कदेसेण दवाणं' ति शेषाणि महाव्रतानि, खल्वित्यवधारणार्थः, | तस्य च व्यवहितः सम्बन्धः, तेषामेकदेशस्तदेकदेशस्तेन तदेकदेशेनैव हेतुभूतेन द्रव्याणां, भवन्तीति क्रियाध्याहारः,
ARCRRRRRRR
*
*
*
*
*
dain Educati
Mamijainelibrary.org

Page #152

आवश्यक
|हारिभद्री| यवृत्तिः विभागः१
॥३२७॥
कथम् ?-तृतीयस्य ग्रहणधारणीयद्रव्यादत्तादानविरतिरूपत्वात् , चतुर्थस्य च रूपरूपसहगतद्रव्यसम्बन्ध्यब्रह्मविरतिरूपत्वात् , षष्ठस्य च रात्रिभोजनविरतिरूपत्वादिति पश्चार्द्धभावना, इति गाथार्थः ॥ एवं चारित्रसामायिक निवृत्तिद्वारेण सर्वद्रव्यविषयं श्रुतसामायिकमपि श्रुतज्ञानात्मकत्वात् सर्वद्रव्यविषयमेव सम्यक्त्वसामायिकमपि सर्वद्रव्याणां सगुणपर्यायाणां श्रद्धानरूपत्वात् सर्वविषयमेवेत्यलं प्रसङ्गेन, प्रकृतं प्रस्तुमः-तत्र सामायिकमजीवादिव्युदासेन जीव एवेत्युक्तं, तस्य च नयमतभेदेन द्रव्यगुणप्राप्तौ सकलनयाधारद्रव्यार्थिकपर्यायार्थिकाभ्यां स्वरूपव्यवस्थोपस्थापनायाहजीवो गुणपडिवन्नो णयस्स व्वढियस्स सामइयं । सोचेव पज्जवणयट्ठियस्स जीवस्स एस गुणो ॥७९२॥ । व्याख्या-'जीवः' आत्मा, गुणैः प्रतिपन्न:-आश्रितः-गुणप्रतिपन्नः, गुणाश्च सम्यक्त्वादयः खल्वौपचारिकाः, 'नयस्य' द्रव्यार्थिकस्य सामायिकमिति वस्तुत आत्मैव सामायिक, गुणास्तु तद्व्यतिरेकेणानवगम्यमानत्वान्न सन्त्येव, तत्प्रतिपत्तिरपि तस्य भ्रान्ता, चित्रे निम्नोन्नतभेदप्रतिपत्तिवदिति भावना, स एव सामायिकादिर्गुणः पर्यायार्थिकनयस्य, परमार्थतो यस्माजीवस्य एष गुण इति, उत्तरपदप्रधानत्वात् तत्पुरुषस्य, यथा तैलस्य धारेति, न तत्र धाराऽतिरेकेणापरं तैलमस्ति, एवं न गुणातिरिक्तो जीव इति, इत्थं चेदमङ्गीकर्तव्यमिति मन्यते, तथाहि-गुणातिरिक्तो जीवो नास्ति, प्रमाणानुपलब्धेः, रूपाद्यर्थान्तररूपघटवत् , तस्माद्गुणः सामायिकमिति हृदयं, न तु जीव इति गाथार्थः॥ साम्प्रतं पर्यायार्थिक एव स्वं पक्षं समर्थयन्नाहउप्पज्जंति वयंति य परिणम्मति य गुणा ण व्वाइं । व्वप्पभवा य गुणा ण गुणप्पभवाई व्वाइं ॥७९३॥
॥३२७॥
JainEducation
l
ainelibrary.org

Page #153

व्याख्या-उत्पद्यन्ते व्ययन्ते च, अनेनोत्पादव्ययरूपेण परिणमन्ति च गुणाः, चशब्द एवकारार्थः स चावधारणे, तस्य चैवं प्रयोगः-गुणा एव न द्रव्याण्युत्पादव्ययरूपेण परिणमन्तीति, अतस्त एव सन्ति, उत्पादव्ययपरिणामत्वात, | पत्रनीलतारक्ततादिवत् , तदतिरिक्तस्तु गुणी नास्त्येव, उत्पादव्ययपरिणामरहितत्वाद्, वान्धेयादिवत् , किञ्च 'दबप्पभवा य गुणा न' द्रव्यात् प्रभवो येषां ते द्रव्यप्रभवाः, चशब्दो युक्त्यन्तरसमुच्चये, गुणा न भवन्ति, तथा गुणप्रभवाणि द्रव्याणि, नैवेति वर्तते, अतो न कारणत्वं नापि कार्यत्वं द्रव्याणामित्यभावः, सतः कार्यकारणरूपत्वात् , अथवा द्रव्यप्रभवाश्च गुणा न, किन्तु गुणप्रभवाणि द्रव्याणि, प्रतीत्यसमुत्पादोपजातगुणसमुदये द्रव्योपचारात् , तस्माद् गुणः सामा|यिकमिति गाथार्थः॥ एवं पर्यायाथिकेन स्वमते प्रतिपादिते सति द्रव्यार्थिक आह-द्रव्यं प्रधानं न गुणाः, यस्मात्जं जं जे जे भावे परिणमइ पओगवीससा व्वं । तं तह जाणाइ जिणो अपज्जवे जाणणा नत्थि ॥७९४ ॥ दारं ॥ ___ व्याख्या-यद् यद् यान्यान् भावान् विज्ञानघटादीन् परिणमति प्रयोगविनसातो द्रव्यं तत्,प्रयोगेन घटादीन् विश्रसातोऽधेन्द्रधनुरादीन् , द्रव्यमेव तदुत्प्रेक्षितपर्यायमुत्फणविफणकुण्डलितादिपर्यायसमन्वितसर्पद्रव्यवत् , तथाहि-न तत्र केचनोत्फणादयः सर्पद्रव्यातिरिक्ताः सन्ति, निर्मूलत्वात् , किन्तु तदेव तत्र परमार्थसदिति, किञ्च-तत् 'तथैव' अन्वयप्र|धानं पर्यायोपसर्जनं जानाति परिच्छिनत्ति जिनः 'अपज्जवे जाणणा णत्थि' त्ति अपर्याये-निराकारे 'जाणणा नत्थि'त्ति
परिज्ञा नास्ति, न च ते पर्यायाः तत्र वस्तुनि सन्तो द्रव्यमेव, तदाकारवत्, ततश्च तदेव सत् , केवलिनाऽप्यवगम्यमानदत्वात् , केवलस्वात्मवत् , तस्माजीव एव सामायिकमिति गाथार्थः॥ अथवा 'उप्पजंति' त्ति इयमेव गाथा द्रव्यार्थिकमतेन
Jan Educati
o nal
H
ainelibrary.org

Page #154

आवश्यक
॥३२८॥
BESSERUGOG
व्याख्यायते-द्रव्यार्थिकवादी पर्यायार्थिकवादिनं प्रत्याह-गुणा न सन्त्येव, कुतो?, यस्मादुत्पद्यन्ते व्ययन्ते च, अनेनोत्पा-18|| |हारिभद्रीदव्ययपरिणामेन परिणमन्ति गुणा एव, न द्रव्याणि, ततश्च तान्येव सन्ति, सततमवस्थितत्वादू , अपरोपादेयत्वात् , यवृत्ति द्रव्यप्रभवाश्च गुणाः परोपादाना वर्तन्ते, न गुणप्रभवाणि द्रव्याण्यपरोपादानत्वात् , तस्मादात्मैव सामायिकमिति विभागः१ गाथार्थः॥ एवमवगतोभयनयमतश्चोदक आह-किमत्र तत्त्वमिति ?, अत्रोच्यते-सामायिकभावपरिणतः आत्मा सामायिक, यस्माद् यत् सत् तद् द्रव्यपर्यायोभयरूपमिति, तथा चागमःजज जे जे भावे परिणमइ पओगवीससा दव्वं । तं तह जाणाइ जिणो अपजवे जाणणा नत्थि ॥ ७९५ ॥ ___ व्याख्या-यद् यद् यान् यान् 'भावान्' आध्यात्मिकान् बाह्यांश्च परिणमति प्रयोगविस्रसा(तो) द्रव्यं,भावार्थः तत्तथापरिणाममेव जानाति जिनः, अपर्याये परिज्ञा नास्ति, तस्मादुभयात्मकं वस्तु, केवलिना तथाऽवगतत्व गाथार्थः॥ साम्प्रतं कतिविधमिति द्वारमिति व्याख्यायते, तत्रसामाइयं च तिविहं सम्मत्त सुयं तहा चरित्तं च । दुविहं चेव चरित्तं अगारमणगारियं चेव ॥ ७९६॥ | व्याख्या-'सामायिक' प्रागनिरूपितशब्दार्थ, 'चः' पूरणे 'त्रिविधं त्रिभेदं, सम्यक्त्वम्, अनुस्वारलोपात्, श्रुतं तथा चारित्रं, चशब्दः स्वगतानेकभेदप्रदर्शनार्थः, तत्र सम्यक्त्वमिति सम्यक्त्वसामायिक, तद् द्विविधं नैसर्गिकमधिगम
॥३२८॥ च, अथवा दशविधम्-एकैकस्यौपशमिकसास्वादनक्षायोपशमिकवेदकक्षायिकभेदभिन्नत्वात् , अथवा त्रिविधं-क्षायिक क्षायोपशमिकमौपशमिकं च, कारकरोचकव्यञ्जकभेदं वा, श्रुतमिति श्रुतसामायिक, तच्च सूत्रार्थोभयात्मकत्वात् त्रिवि
dain EducatioXisonal
KelMainelibrary.org

Page #155

धम्, अक्षरानक्षरादिभेदादनेकविधं चेति, 'चारित्रम्' इति चारित्रसामायिकं तच्च क्षायिकादि त्रिविधं, सामायिकच्छेदोपस्थाप्यपरिहारविशुद्धिकसूक्ष्मसम्पराययथाख्यातभेदेन वा पञ्चविधम्, अथवा गृहीताशेषविकल्पं द्विविधम्- अगारसा - मायिकमनगारसामायिकं च, तथा चाह - 'दुविधं चैव चरितं अगारमणगारियं चेव' द्विविधमेव चारित्रं मूलभेदेन, अगाः - वृक्षास्तैः कृतमगारं गृहं तदस्यास्तीति मतुबूलोपादगारः - गृहस्थस्तस्ये दम् - आगारिकम् इदं चानेकभेदं, देशविरतेश्चित्ररूपत्वात्, अनगारः - साधुस्तस्येदम् - आनगारिकं चैव । आह - सम्यक्त्वश्रुतसामायिके विहाय चारित्रसामा - यिकभेदस्य साक्षादभिधानं किमर्थम् ?, उच्यते, अस्मिन् सति तयोर्नियमेन भाव इति ज्ञापनार्थ, चरमत्वाद्वा यथाsस्य भेद उक्त एवं शेषयोरपि वाच्य इति ज्ञापनार्थमिति गाथार्थः ॥ साम्प्रतं मूलभाष्यकारः श्रुतसामायिकं व्याचि - ख्या सुस्तस्याध्ययन रूपत्वादाह
अज्झयपि यतिविहं सुते अत्थे य तदुभए चेव । सेसेसुवि अज्झयणेसु होइ एसेव निजुत्ती ॥ १५० ॥ ( भा० )
व्याख्या—अध्ययनमपि च त्रिविधं सूत्रविषयमर्थविषयं च तदुभयविषयं चैव, अपिशब्दात् सम्यक्त्व सामायिकमप्यौपशमिकादिभेदात् त्रिविधमिति । प्रक्रान्तोपोद्घात निर्युक्तेरशेषाध्ययनव्यापितां दर्शयन्नाह - 'शेषेष्वपि चतुर्विंशतिस्तवादिष्वन्येषु वाऽध्ययनेषु भवति एषैव निर्युक्तिः - उद्देशनिर्देशादिका निरुक्तिपर्यवसानेति । आह - अशेषद्वारपरिसमाप्तावतिदेशो न्याय्यः, अपान्तराले किमर्थमिति, उच्यते, 'मध्यग्रहणे आद्यन्तयोर्ग्रहणं भवती' ति न्यायप्रदर्शनार्थं इति गाथार्थः ॥ द्वारं ॥ अधुना कस्येति द्वारं प्रतिपाद्यते, तत्र यस्य तद् भवति तदभिधित्सयाऽऽह

Page #156

आवश्यक- जस्स सामाणिओ अप्पा, संजमे नियमे तवे । तस्स सामाइयं होइ, इइ केवलिभासियं ॥ ७९७॥ हारिभद्री
व्याख्या-यस्य 'सामानिकः' सन्निहितः, अप्रवसित इत्यर्थः, 'आत्मा' जीवः, क्व ?-'संयम' मूलगुणेषु 'नियम' यवृत्तिः ॥३२९॥ IPउत्तरगुणेषु 'तपसि' अनशनादिलक्षणे 'तस्य' एवम्भूतस्याप्रमादिनः सामायिक भवति, 'इति' एवं केवलिभि-12
४ विभागः१ भाषितमिति गाथार्थः ॥ | जो समो सव्वभूएसु, तसेसु थावरेसु य । तस्स सामाइयं होइ, इइ केवलिभासियं ॥ ७९८ ॥ | व्याख्या-यः समः' मध्यस्थः, आत्मानमिव परं पश्यतीत्यर्थः, 'सर्वभूतेषु' सर्वप्राणिषु 'त्रसेषु' द्वीन्द्रियादिषु 'स्थावरेषु च' पृथिव्यादिषु, तस्य सामायिकं भवति, एतावत् केवलिभाषितमिति गाथार्थः ॥ साम्प्रतं फलप्रदर्शनद्वारेणास्य करणविधानं प्रतिपादयन्नाहसावजजोगप्परिवजणहा,सामाइयं केवलियं पसत्यं। गिहत्थधम्मा परमंति णच्चा,कुज्जा बुहो आयहियं परत्थं । | व्याख्या-सावद्ययोगपरिवर्जनार्थं सामायिकं 'कैवलिकं' परिपूर्ण प्रशस्त' पवित्रम् , एतदेव हि गृहस्थधर्मात् परम' प्रधानम् 'इति' एवं ज्ञात्वा कुर्याद् 'बुधः' विद्वान् 'आत्महितम्' आत्मोपकारक 'परार्थम्' इति परः-मोक्षस्तदर्थ, न तु
॥३२९॥ सुरलोकाद्यवाप्त्यर्थम् , अनेन निदानपरिहारमाह, इति वृत्तार्थः॥ ७९९ ॥ परिपूर्णसामायिककरणशक्त्यभावे गृहस्थोऽपि गृहस्थसामायिक 'करेमि भंते ! सामाइयं सावज जोगं पच्चक्खामि दुविहं तिविहेणंजाव नियमं पज्जुवासामी'त्येवं कुर्यात्,
SARARSALARXX

Page #157

SACCOURSSROOMCOS
आह-तस्य सर्व त्रिविधं त्रिविधेन प्रत्याचक्षाणस्य को दोष इति ?, उच्यते, प्रवृत्तकारम्भानुमत्यनिवृत्त्या करणासम्भव एव, तथा भङ्गप्रसङ्गदोपश्चेति । आह चसव्वंति भाणिऊणं विरई खलु जस्स सब्विया णत्थि । सो सव्वविरइवाई चुक्कइ देसं च सव्वं च ॥ ८००॥ ___ व्याख्या-'सबं' ति उपलक्षणात् सर्व सावा योगं प्रत्याख्यामि त्रिविधं त्रिविधन, इत्येवं 'भाणिऊण' अभिधाय 'विरतिः' निवृत्तिः खलु यस्य 'सर्विका' सो नास्ति, प्रवृत्तकोरम्भानुमतिसद्भावात् , स सर्वविरतिवादी 'चक्कइ'त्ति भ्रश्यति 'देसं च सर्व चे' ति देशविरतिं सर्वविरतिं च, प्रतिज्ञाताकरणात् । आह-आगमे त्रिविधं त्रिविधेनेति गृहस्थप्रत्याख्यानमुक्तं तत्कथमिति?, उच्यते, स्थूलसावद्ययोगविषयमेव तत्, आह च भाष्यकार:-“जति किंचिदप्पजोयणमपप्पं वा विसेसिउं वत्थु । पच्चक्खेज ण दोसो सयंभुरमणादिमच्छव ॥१॥ जो वा निक्खमिउमणो पडिमं पुत्तादिसंतइणिमित्तं । पडिवजिज तओ वा करिज तिविहंपि तिविहेणं ॥२॥जो पुण पुवारद्धाणुज्झियसावजकम्मसंताणो । तदणुमतिपरिणतिं सो ण तरति सहसा णियत्तेउं ॥३॥ इत्यादि" तथाऽपि गृहस्थसामायिकमपि परलोकार्थिना कार्यमेव, तस्यापि विशिष्टफलसाधकत्वाद्, आह च नियुक्तिकारःसामाइयंमि उ कए समणो इव सावओ हवइ जम्हा । एएण कारणेणं बहुसो सामाइयं कुजा ॥ ८०१॥ १ यदि किञ्चिदप्रयोजनमप्राप्यं वा विशेष्य वस्तु । प्रत्याचक्षीत न दोषः स्वयम्भूरमणादिमत्स्य इव ॥१॥ यो वा निष्क्रमितुमनाः प्रतिमा पुत्रादिसन्ततिनिमि-I |त्तम् । प्रतिपद्येत सको वा कुर्यानिविधमपि त्रिविधेन ॥२॥ यः पुनः पूर्वारब्धानुज्झितसावद्यकर्मसंतानः। तदनुमतिपरिणति स न शक्नोति सहसा निवर्तयितुम् ३॥
Jain Educat
onal
anelibrary.org

Page #158

आवश्यक
हारिभद्री| यवृत्तिः विभागः१
॥३३०॥
REGALORICAL
| व्याख्या-सामायिक एव कृते सति श्रमण इव श्रावको भवति, यस्मात् प्रायोऽशुभयोगरहितत्वात् कर्मवेदक इत्यर्थः, अनेन कारणेन 'बहुशः' अनेकधा सामायिकं कुर्यादिति गाथार्थः॥ किञ्चजीवो पमायबहुलो बहुसोऽवि अ बहुविहेसु अत्थेसुं। एएण कारणेणं बहुसो सामाइयं कुजा ॥८०२॥ | व्याख्या-जीवः प्रमादबहुल: 'बहुशः' अनेकधाऽपि च बहुविधेष्वर्थेषु-शब्दादिषु प्रमादवांश्चैकान्तेनाशुभबन्धक एव, अतोऽनेन कारणेन तत्परिजिहीर्षया बहुशः सामायिकं कुर्यात-मध्यस्थो भूयादिति गाथार्थः ॥ द्वारं ॥ साम्प्रतं सोपेण सामायिकवतो मध्यस्थस्य लक्षणमभिधित्सुराहजो णवि वट्टइ रागे णवि दोसे दोण्ह मज्झयारंमि । सो होइ उ मज्झत्थो सेसा सव्वे अमज्झत्था ॥ ८०३ ॥ | व्याख्या-यो नापि वर्तते रागे नापि द्वेष, किं तर्हि?-'दोण्ह मज्झयारंमि' द्वयोर्मध्य इत्यर्थः, स भवति मध्यस्थः, शेषाः सर्वेऽमध्यस्था इति गाथार्थः॥द्वारं ॥ साम्प्रतं व किं सामायिकमिति निरूपयन् द्वारगाथात्रयमाहखेत्तदिसाकालगइभवियसण्णिऊसासदिठिमाहारे । पजत्तसुत्तजम्म ठितिवेयसण्णाकसायाऊ ॥ ८०४ ॥ णाणे जोगुवओगे सरीरसंठाणसंघयणमाणे । लेसा परिणामे वेयणा समुग्घाय कम्मे य ॥ ८०५॥ |णिव्वेढणमुव्वट्टे आसवकरणे तहा अलंकारे । सयणासणठाणत्थे चंकम्मंतेय किं कहियं ॥८०६॥ दारगाहाओ | व्याख्या-आसां समुदायार्थः क्षेत्रदिक्कालगतिभव्यसंज्ञिउच्छासदृष्ट्याहारकानङ्गीकृत्याऽऽलोचनीयं, किं व सामायिकमिति योगः, तथा पर्याप्तसुप्तजन्मस्थितिवेदसंज्ञाकषायायूंषि चेति, तथा ज्ञानं योगोपयोगी शरीरसंस्थानसंहननमा
॥३३०॥
Jain Education
Canal
Minelibrary.org

Page #159

नानि लेश्याः परिणाम वेदनां समुद्घात कर्म च क्रिया पूर्ववत् , तथा निर्वेष्टनोद्वर्त्तने अङ्गीकृत्यालोचनीयं-क किमिति ? आश्रवकरणं तथाऽलङ्कार तथा शयनासनस्थानस्थानधिकृत्येति, तथा चङ्कमतश्च विषयीकृत्य किं सामायिकं क्व इत्यालोचनीयमिति समुदायार्थः । अवयवार्थ तु प्रतिद्वारं स्वयमेव वक्ष्यति-तत्रोललोकादिक्षेत्रमङ्गीकृत्य सम्यक्त्वादिसामायिकानां लाभादिभावमभिधित्सुराह|संमसुआणं लंभो उहुं च अहे अ तिरिअलोए अ । विरई मणुस्सलोए विरयाविरई य तिरिएK ॥ ८०७॥ | | व्याख्या-सम्यक्त्वश्रुतसामायिकयोः 'लाभः' प्राप्तिः 'उहुं च' इत्यूर्ध्वलोके च 'अधे य' त्ति अधोलोके च तिर्यग्लोके च, इयमत्र भावना-ऊर्ध्वलोके मेरुसुरलोकादिषु ये सम्यक्त्वं प्रतिपद्यन्ते जीवास्तेषां श्रुताज्ञानमपि तदैव सम्यक्श्रुतं भवतीति, एवमधोलोकेऽपि महाविदेहाधोलौकिकग्रामेषु नरकेषु च ये प्रतिपद्यन्ते, एवं तिर्यग्लोकेऽपीति, 'विरई मणुस्स. लोगे' त्ति विरतिशब्देन सर्वविरतिसामायिकं गृह्यते, तच्च लाभापेक्षया मनुष्यलोक एव भवति, नान्यत्र, मनुष्या एवास्य प्रतिपत्तार इति भावना, क्षेत्रनियमं तु विशिष्टश्रुतविदो विदन्ति, 'विरयाविरई य तिरिएK' ति विरताविरतिश्च देशविर|तिसामायिकलक्षणा लाभविचारे तिर्यक्षु भवति, मनुष्येषु च केषुचित् ॥ पुवपडिवन्नगा पुण तीसुवि लोएसु निअमओ तिण्हं । चरणस्स दोसु निअमा भयणिज्जा उड्डलोगमि॥८॥
व्याख्या-पूर्वप्रतिपन्नकास्तु त्रयाणां नियमेन त्रिष्वपि लोकेषु विद्यन्ते, चारित्रसामायिकं त्वधोलोकतिर्यगूलोकयो
CRECEMARCHROCKR
dain Educa
I
mainelibrary.org

Page #160

आवश्यक
॥३३॥
रेव, ऊर्ध्वलोके तु भाज्या इत्यलं प्रसङ्गेनेति गाथार्थः ॥ द्वारं ॥ साम्प्रतं दिगद्वारावयवार्थाभिधित्सया दिक्स्वरूप-5 हारिभद्रीप्रतिपादनायाह
यवृत्तिः नामंठवणा दविए खेत्तदिसा तावखेत्त पन्नवए।सत्तमिया भावदिसा साहोअट्ठारसविहा उ॥८०९॥ दारं ॥४
विभागः१ व्याख्या-नामस्थापने सुगमे 'दविए'त्ति द्रव्यविषया दिक् द्रव्यदिक्,सा च जघन्यतस्त्रयोदशप्रदेशिकं दशदिक्प्रभवं द्रव्यं, तत्रैकैकः प्रदेशो विदिश्वेते चत्वारः, मध्ये त्वेक इत्येते पञ्च, चतसृषु च दिश्वायतावस्थितौ द्वौ द्वाविति, आह च भाष्यकार:-'तेरसपदेसियं खलु तावतिएसुं भवे पदेसेसुं। जंदवं ओगाढं जहण्णगं तं दसदिसागं ॥१॥ अस्य चेयं स्थापनेति,
उत्कृष्टतस्त्वनन्तप्रदेशिकमिति, 'खेत्तदिस' त्ति क्षेत्रदिक, सा चानेकभेदा मेरुमध्याष्टप्रादेशिकरुच- काद् बहियादिव्युत्तरश्रेण्या शकटोर्द्धिसंस्थानाश्चतस्रो दिशः, चतसृणामप्यन्तरालकोणावस्थिता एक-12
प्रदेशिकाश्छिन्नावलिसंस्थानाश्चतस्र एव विदिशः ऊर्ध्व चतुःप्रदेशिकचतुरस्रदण्डसंस्थाना एकैव, अधोड
प्येवंप्रकारा द्वितीयेति, उक्तं च–'अठ्ठपंदेसो रुयगो तिरियं लोगस्स मज्झयारंमि । एस पभवो दिसाणं एसेव भवेऽणुदिसाणं ॥१॥ दुपदेसादिदुरुत्तर एगपदेसा अणुत्तरा चेव । चउरो चउरो य दिसा चउरादि अणुत्तरा दोणि ॥२॥ सगडुद्धिसंठिताओ महादिसाओ भवंति चत्तारि । मुत्तावली य चउरो दो चेव य होन्ति रुयगनिभा ॥३॥
प्रयोदशप्रादेशिकं खलु तावत्सु भवेत्प्रदेशेषु। यद्रव्यमवगाढं जघन्यं तद्दशदिकम् ॥१॥ २ अष्टप्रदेशो रुचकस्तिर्यग्लोकस्य मध्ये । एष प्रभवो दिशामेष एव भवेदनुदिशाम् ॥ १ द्विप्रदेशादियुत्तरैकप्रदेशाऽनुत्तरैव । चतस्त्रश्चतस्रो दिशश्च । चतुराये अनुत्तरे द्वे ॥ २ ॥ शकटोद्धिसंस्थिता महादिशो भवन्ति चतस्रः। | मुक्तावलीव चतस्रो द्वे एव भवतो रुचकनिभे ॥३॥
Join Education
Llanelibrary.org

Page #161

इयं च स्थापनेति
• आसां च नामानि - 'इंदेग्गेई जम्मा य णेरती वारुणी य वायवा । सोमा ईसाणाऽवि य विमला यतमा य बोद्धवा ॥ १ ॥ इंदा विजयद्दाराणुसारतो सेसिया पदक्खिणतो । अट्ठवि तिरियदिसाओ उड्डुं विमला तमा चाधो ॥ २ ॥ 'तावखेत्त' ति, तापः - सविता तदुपलक्षिता क्षेत्र दिक् तापक्षेदिक, सा चानियता - 'जे सिं जत्तो सूरो उदेति तेसिं तई हवइ पुवा । तावक्खेत्तदिसाओ पदाहिणं सेसियाओसिं ॥ १ ॥' 'पण्णव ए' ति प्रज्ञापकस्य दिक् प्रज्ञापकदिक्- 'पण्णवओ जद| भिमु हो सा पुवा सेसिया पदाहिणतो । तस्सेवणुगंतचा अग्गेयादी दिसा नियमा ॥ १ ॥ सप्तमी 10 भावदिक् सा भवत्यष्टादशविधैव, दिश्यते अयममुक इति संसारी यया सा भावदिक्, सा चेत्थं भवत्यष्टादशविधा - पुढे विजलजलण वाया मूला खंधग्गपोरबीयाय । वितिच उपंचेंदिय तिरियनारगा देवसंघाया ॥ १ ॥ संमुच्छिमकंमाकम्मभूमगणरा तहऽन्तरद्दीवा । भावदिसा दिस्सइ जं संसारी णिययमेताहिं ॥ २ ॥ '
О
०
०
Jain Educational
०
०
००
० ०
०
०
०
१ ऐन्द्री आज्ञेयी यमा च नैर्ऋती वारुणी च वायव्या । सोमा ईशानाऽपिच विमला च तमा (मी) च बोद्धव्या ॥ १ ॥ ऐन्द्री विजयद्वारानुसारतः शेषाः प्रदक्षिणतः । अष्टापि तिर्यग्दिशः ऊर्ध्वं विमला तमा चाधः ॥ २ ॥ २ येषां यतः सूर्य उदेति तेषां सा भवति पूर्वा । तापक्षेत्रदिशः प्रादक्षिण्येन शेषाः अनयोः ॥ १ ॥ ३ प्रज्ञापको यदभिमुखः सा पूर्वां शेषाः प्रदक्षिणतः । तस्या एवानुगन्तव्या आग्नेय्याद्या दिशो नियमात् ॥ १ ॥ ४ पृथ्वीजेलज्वलन वार्ता मूलोनि स्कन्धापर्वबीजानि च । द्वित्रिचतुष्पञ्चेन्द्रियाः तिर्यञ्चो" नारकी देवसंघातः ॥ १ ॥ संमूर्छज कैर्मार्क र्मभूमिकन रास्तथान्तरद्वीपाः । भावदिक् दिश्यते यत् संसारी नियतमेताभिः ॥ २ ॥

Page #162

आवश्यक
॥३३२॥
ति गाथार्थः ॥ इह च नामस्थापनाद्रव्यदिग्भिरनधिकार एव, शेषासु यथासम्भवं सामायिकस्य प्रतिपद्यमानकः पूर्वप्र- हारिभद्रीतिपन्नो वा वाच्यः, तत्र क्षेत्रदिशोऽधिकृत्य तावदाह
यवृत्तिः पुवाईआसु महादिसासु पडिवजमाणओ होइ । पुव्वपडिवन्नओ पुण अन्नयरीए दिसाए उ ॥ ८१०॥ विभागः १ | व्याख्या-पूर्वाद्यासु महादिक्षु विवक्षिते काले सर्वेषां सामायिकानां प्रतिपद्यमानको भवति, न तु विदिक्षु, तास्वेकप्रदेशिकत्वेन जीवावगाहनाभावात् , आह च भाष्यकार:-"छिण्णावलिरुयगागिइदिसासु सामाइयं ण जं तासु। सुद्धासु णावगाहइ जीवो ताओ पुण फुसेज्जा ॥१॥” पूर्वप्रतिपन्नकः पुनरन्यतरस्यां दिशि भवत्येव, पुनःशब्दस्यैवकारार्थत्वादिति गाथार्थः ॥ ८११॥ तापक्षेत्रप्रज्ञापकदिक्षु पुनरष्टसु चतुर्णामपि सामायिकानां पूर्वप्रतिपन्नोऽस्ति, प्रतिपद्यमानकश्च सम्भवति, अधऊर्ध्वदिग्द्वये तु सम्यक्त्वश्रुतसामायिकयोरेवमेव, देशविरतिसर्वविरतिसामायिकयोस्तु पूर्वप्रतिपन्नकः सम्भवति, प्रतिपद्यमानकस्तु नैवेति, उक्तं च-"अट्ठसु चउण्ह नियमा पुवपवण्णो उ दोसु दोण्हेव । दोण्ह तु पुवपवण्णो सिय णण्णो तावपण्णवए ॥१॥" भावदिक्षु पुनरेकेन्द्रियेषु न प्रतिपद्यमानको नापि पूर्वप्रतिपन्नश्चतुर्णामपि, विकलेन्द्रियेषु सम्यक्त्वश्रुतसामायिकयोः पूर्वप्रतिपन्नः सम्भवति नेतरः, पञ्चेन्द्रियतिर्यक्षु सर्वविरतिवर्जानां पूर्वप्रतिपन्नोऽस्ति, प्रतिपद्यमानको भाज्यः, विवक्षितकाले नारकामराकर्मभूमिजान्तरद्वीपकनरेषु सम्यक्त्वश्रुतयोः पूर्वप्रतिपन्नकोऽस्त्येव, १॥३३२॥
छिन्नावलीरुचकाकृतिदिनु सामायिकं न यस्मात्तासु । शुद्धासु नावगाहते जीवः ताः पुनः स्पृशेत् ॥ ३॥ २ अष्टसु चतुर्णा नियमात्पूर्वप्रपन्नस्तु द्वयोर्द्वयोरेव । द्वयोस्तु पूर्वप्रपन्नः स्यात् नान्यस्तापप्रज्ञापकयोः ॥ १॥
dal Educa
t ional
P
ainelibrary.org

Page #163

OROSSOSAURUSSOSOROS
इतरस्तु भाज्यः, कर्मभूमिजमनुष्येषु चतुर्णामपि पूर्वप्रतिपन्नोऽस्त्येव, प्रतिपद्यमानकस्तु भाज्यः, सम्मूछिमेषु तूभयाभाव इति, उक्तं च-"उभयाभावो पुढवादिएसु विगलेसु होज उववण्णो । पंचेंदियतिरिएसुं णियमा तिण्हं सिय पवजे ॥१॥ णारगदेवाकम्मगअंतरदीवेसु दोण्ह भयणा उ । कम्मगणरेसु चउसुं मुच्छेसु तु उभयपडिसेहो ॥२॥ द्वारं ॥ कालद्वारमधना, तत्र कालस्त्रिविधः-उत्सर्पिणीकालः अवसर्पिणीकालः उभयाभावतोऽवस्थितश्चेति, तत्र भरतैरावतेषु विंशतिसागरोपमकोटीकोटिमानः कालचक्रभेदोत्सर्पिण्यवसर्पिणीगतः प्रत्येकं षविधो भवति, तत्रावसर्पिण्यां सुषमसुषमाख्यश्चतु:सागरोपमकोटीकोटिमानः प्रवाहतः प्रथमः, सुषमाख्यस्त्रिसागरोपमकोटिकोटिमानो द्वितीयः, सुषमदुष्षमाख्यस्तु सागरोपमकोटीकोटिद्वयमानस्तृतीयः, दुष्षमसुषमाख्यस्तु द्विचत्वारिंशद्वर्षसहस्रन्यूनसागरोपमकोटीकोटिमानश्चतुर्थः, दुष्षमाख्यस्त्वेकविंशतिवर्षसहस्रमानः पञ्चमः, दुष्षमदुष्षमाख्यः पुनरेकविंशतिवर्षसहस्रमान एव षष्ठ इति, अयमेव चोत्क्रमेणोत्सर्पिण्यामपि यथोक्तसहयोऽवसेयः काल इति, अवस्थितस्तु चतुर्विधः, तद्यथा-सुषमसुषमाप्रतिभागः सुषमाप्रतिभागः सुषमदुषमाप्रतिभागः दुष्षमसुषमाप्रतिभागश्चेति, तत्र प्रथमो देवकुरूत्तरकुरुषु द्वितीयो हरिवर्षरम्यकयोः तृतीयो हैमवतैरण्यवतयोः चतुर्थो विदेहेष्विति, तत्रेत्थमनेकधा काले सति यस्य सामायिकस्य यस्मिन् काले प्रतिपत्तिरित्येतदभिधित्सुराह
१ उभयाभावः पृथ्ब्यादिकेषु विकलेषु भवेत् उपपन्नः । पञ्चेन्द्रियतिर्यक्षु नियमात् त्रयाणां स्यात्प्रतिपद्यमाने ॥ १॥ नारकदेवाकर्मकान्तरद्वीपेषु द्वयोभेजना तु । कर्मजनरेषु चतुर्णा संमूर्छषु तूभयप्रतिषेधः ॥ २॥
Jain Educatio
n
al

Page #164

आवश्यक
॥३३३॥
संमत्तस्स सुयस्स य पडिवत्ती छव्विहमि कालंमि । विरई विरयाविरई पडिवज्जइ दोसु तिसु वावि ॥८११॥ हारिभद्री| व्याख्या-सम्यक्त्वस्य श्रुतस्य च द्वयोरप्यनयोः सामायिकयोः प्रतिपत्तिः षड्विधे-सुषमसुषमादिलक्षणे काले सम्भ-18
यवृत्तिः
विभागः१ वति, स च प्रतिपत्ता सुषमसुषमादिषु देशन्यूनपूर्वकोव्यायुष्क एव प्रतिपद्यते, पूर्वप्रतिपन्नकास्त्वनयोर्विद्यन्त एव, 'विरति समग्रचारित्रलक्षणां तथा 'विरताविरतिं' देशचारित्रात्मिकां प्रतिपद्यते कश्चित् द्वयोः कालयोस्त्रिषु वाऽपि कालेषु, अपिः । सम्भावने, अस्य चार्थमुपरिष्टाद्वक्ष्यामः,तत्रेयं प्रकृतभावना-उत्सर्पिण्यां द्वयोर्दुष्षमसुषमायां सुषमदुष्षमायां च,अवसर्पिण्यां त्रिषु सुषमदुष्षमायां दुष्षमसुषमायां दुष्षमायां चेति,पूर्वप्रतिपन्नस्तु विद्यत एव, अपिशब्दात् संहरणं प्रतीत्य पूर्वप्रतिपन्नकः । सर्वकालेष्वेव सम्भवति, प्रतिभागकालेषु तु त्रिषु सम्यक्त्वश्रुतयोः प्रतिपद्यमानकः सम्भवति, पूर्वप्रतिपन्नकस्त्वस्त्येव, चतुर्थे तु प्रतिभागे चतुर्विधस्यापि प्रतिपद्यमानकः सम्भवति, पूर्वप्रतिपन्नकस्तु विद्यत एव, बाह्यद्वीपसमुद्रेषु तु काललिगरहितेषु त्रयाणां प्रतिपद्यमानकः सम्भवति, पूर्वप्रतिपन्नस्त्वस्त्येवेति गाथार्थः ॥८११॥ द्वारं ॥ साम्प्रतं गतिद्वारमुच्यते|चउसुवि गतीसु णियमा सम्मत्तसुयस्स होइ पडिवत्ती । मणुएसु होइ विरती विरयाविरई य तिरिएसुं ८१२|| व्याख्या-चतसृष्वपि गतिषु, नियमात् इति नियमग्रहणमवधारणार्थे चतसृष्वेव न मोक्षगताविति हृदयं, सम्यक्त्व-||
॥३३॥ श्रुतयोर्भवति प्रतिपत्तिः, सम्भवति विवक्षिते काल इत्यर्थः, अपिशब्दः पृथिव्यादिषु गत्यन्तर्गतेषु न भवत्यपीति से वयति, पूर्वप्रतिपन्नकस्त्वनयोर्विद्यत एव, तथा मनुष्येषु भवति विरतिः-प्रतिपत्तिमङ्गीकृत्य मनुष्येष्वेव सम्भवति
-10-
14-05-25-45
5-03

array og

Page #165

CURRRRRR
'विरतिः' समग्रचारित्रात्मिका, पूर्वप्रतिपन्नापेक्षया तु सदा भवत्येव, 'विरताविरतिश्च' देशचारित्रात्मिका तिर्यक्षु, भवतीत्यनुवर्तते, भावना मनुष्यतुल्येति गाथार्थः ॥ ८१२ ॥ भव्यसंज्ञिद्वारावयवार्थाभिधित्सयाऽऽहभवसिद्धिओ उ जीवो पडिवजह सोचउण्हमण्णयरं । पडिसेहो पुण असण्णिमीसए सणि पडिवजे ॥८१३॥ ___ व्याख्या-भवसिद्धिको भव्योऽभिधीयते, भवसिद्धिकस्तु जीवः प्रतिपद्यते 'चतुर्णा' सम्यक्त्वसामायिकादीनाम् 'अन्यतरत्' एक द्वे त्रीणि सर्वाणि वा, व्यवहारनयापेक्षयेत्थं प्रतिपाद्यते, न तु निश्चयतः केवलसम्यक्त्वसामायिकसम्भवोऽस्ति, श्रुतसामायिकानुगतत्वात् तस्य, एवं संझ्यपि, यत आह-संन्नि पडिवज्जे, पूर्वप्रतिपन्नकस्तु भव्यसंज्ञिषु विद्यत एव, प्रतिषेधः पुनरसंज्ञिनि मिश्रकेऽभव्ये च,इदमत्र हृदयम्-अन्यतमसामायिकस्य प्रतिपद्यमानकान् प्राकूप्रतिपन्नान् वाऽऽश्रित्य प्रतिषेधः असंज्ञिनि 'मिश्रके' सिद्धे, यतोऽसौ न संज्ञी नाप्यसंज्ञी न भव्यो नाप्यभव्यः अतो मिश्रः, अभव्ये च, पुनःशब्दस्तु पूर्वप्रतिपन्नोऽसंज्ञी सास्वादनो जन्मनि सम्भवतीति विशेषणार्थः, संज्ञी प्रतिपद्यत इति व्याख्यातमेवेति गाथार्थः ॥ ८१३ ॥ गतं द्वारद्वयम् ॥ उच्छासदृष्टिद्वारद्वयाभिधित्सयाऽऽहऊसासगणीसासगमीसग पडिसेह दुविह पडिवण्णो। दिहीइ दोणया खलु ववहारो निच्छओचेव ॥८१४॥दारं । व्याख्या-उच्छ्रसितीति उच्छ्रासकः, निःश्वसितीति निःश्वासकः, आनापानपर्याप्तिपरिनिष्पन्न इत्यर्थः, स हि चतुमपि प्रतिपद्यमानकः सम्भवति, पूर्वप्रतिपन्नस्त्वस्त्येवेति वाक्यशेषः, मिश्रः खल्वानापानपर्याप्याऽपर्याप्तो भण्यते, तत्र प्रतिपत्तिमङ्गीकृत्य प्रतिषेधः, नासौ चतुर्णामपि प्रतिपद्यमानकः सम्भवतीति भावना, 'दुविहपडिवन्नो' त्ति स एव द्विवि
dain Educatio
n
al
CaMainelibrary.org

Page #166

॥३३४॥
हरिभदी.
यवृत्तिा | विभागः१
धस्य सम्यक्त्वश्रुतसामायिकस्य प्रतिपन्नः-पूर्वप्रतिपन्नो भवति, देवादिर्जन्मकाल इति, अथवा 'मिश्रः' सिद्धः, तत्र चतु-
मप्युभयथाऽपि प्रतिषेधः, द्विविधस्य दर्शनचारित्रसामायिकस्य शैलेशीगतः पूर्वप्रतिपन्नो भवति, असावपि च तावमिश्र एवेति । दृष्टौ विचार्यमाणायां द्वौ नयौ खलु विचारको व्यवहारो निश्चयश्चैव, तत्राद्यस्य सामायिकरहितः सामायिकं प्रतिपद्यते, इतरस्य तद्युक्त एव, क्रियाकालनिष्ठाकालयोरभेदादिति गाथार्थः॥८१४ ॥ गतं द्वारद्वयं, साम्प्रतमाहारकपर्याप्तकद्वारद्वयं प्रतिपादयन्नाहआहारओ उ जीवो पडिवज्जइ सो चउण्हमण्णयरं । एमेव य पजत्तो सम्मत्तसुए सिया इयरो ॥ ८१५ ॥ ___ व्याख्या-आहारकस्तु जीवः प्रतिपद्यते स चतुर्णामन्यतरत , पूर्वप्रतिपन्नस्तु नियमादस्त्येव, एवमेव च पर्याप्तः षडूभिरप्याहारादिपर्याप्तिभिश्चतुर्णामन्यतरत् प्रतिपद्यते, पूर्वप्रतिपन्नस्त्वस्त्येव, 'सम्मत्तसुए सिया इयरो' त्ति इतरः-अनाहारकोऽपर्याप्तकश्च, तत्रानाहारकोऽपान्तरालगतौ सम्यक्त्वश्रुते अङ्गीकृत्य स्यात्-भवेत् पूर्वप्रतिपन्नः, प्रतिपद्यमानकस्तु नैवेति वाक्यशेषः, केवली तु समुद्घातशैलेश्यवस्थायामनाहारको दर्शनचरणसामायिकद्वयस्येति, अपर्याप्तोऽपि सम्यक्त्व
श्रुते अधिकृत्य स्यात् पूर्वप्रतिपन्न इति गाथार्थः ॥ ८१५ ॥ गतं द्वारद्वयं, साम्प्रतं सुप्तजन्मद्वारद्वयव्याचिख्यासयेदमाहहै णिहाए भावओविय जागरमाणो चउण्हमण्णयरं । अंडयपोयजराज्य तिग तिग चउरो भवे कमसो ॥८१६॥
व्याख्या-इह सुप्तो द्विविधः-द्रव्यसुप्तो भावसुप्तश्च, एवं जाग्रदपीति, तत्र द्रव्यसुप्तो निद्रया, भावसुप्तस्त्वज्ञानी, तथा द्रव्यजागरो निद्रया रहितः, भावजागरः सम्यग्दृष्टिः, तत्र निद्रया भावतोऽपि च जाग्रत् चतुर्णा सामायिकानाम
॥३३॥
in Educa
ane brary.org

Page #167

न्यतरत् प्रतिपद्यते, पूर्वप्रतिपन्नस्त्वस्त्येवेत्यध्याहारः, अपिशब्दो विशेषणे, किं विशिनष्टि ?-भावजागरःद्वयोः प्रथमयोः पूर्वप्रतिपन्न एव, द्वयस्य तु प्रतिपत्ता भवतीति, निद्रासुप्तस्तु चतुर्णामपि पूर्वप्रतिपन्नो भवति, न तु प्रतिपद्यमानकः, |भावसुप्तस्तुभयविकलः, नयमताद्वा प्रतिपद्यमानको भवति, अलं विस्तरेण । जन्म त्रिविधम्-अण्डजपोतजजरायजभेद भिन्नं, तत्र यथासङ्ख्यं 'तिग तिग चउरो भवे कमसो' त्ति अण्डजाः-हंसादयः त्रयाणां प्रतिपद्यमानकाः सम्भवन्ति, पूर्वप्रतिपन्नास्तु सन्त्येव, पोतजाः-हस्त्यादयोऽप्येवमेव, जरायुजाः-मनुष्यास्तेऽपि चतुर्णामित्थमेव, औपपातिकास्तु प्रथम-18
यो योरेवमिति गाथार्थः ।। ८१६ ॥ स्थितिद्वारमधुनाऽऽहहै। उक्कोसयहितीए पडिवजंते य णत्थि पडिवण्णो । अजहण्णमणुक्कोसे पडिवजंते य पडिवण्णे ॥ ८१७॥ | व्याख्या-आयुर्वर्जानां सप्तानां कर्मप्रकृतीनामुत्कृष्टस्थिति वश्चतुर्णामपि सामायिकानां 'पडिवजंते य णत्थि पडि-2 वण्णो' त्ति प्रतिपद्यमानको नास्ति प्रतिपन्नश्च नास्तीति, चशब्दस्य व्यवहितः सम्बन्धः, आयुषस्तूत्कृष्टस्थितौ द्वयोः पूर्व-15
प्रतिपन्न इति, अजघन्योत्कृष्टस्थितिरेवाजघन्योत्कृष्टः स्थितिशब्दलोपात्, 'पडिवजंते य पडिवण्णो' त्ति, स हि चतुर्णा-II है मपि प्रतिपद्यमानकः सम्भवति, प्रतिपन्नश्चास्त्येव, जघन्यायुष्कस्थितिस्तु न प्रतिपद्यते, न पूर्वप्रतिपन्नः, क्षुल्लकभवगत
इति, शेषकर्मराशिजघन्यस्थितिस्तु देशविरतिरहितस्य सामायिकत्रयस्य पूर्वप्रतिपन्नः स्याद्, दर्शनसप्तकातिक्रान्तः क्षपकः अन्तकृत् केवली, तस्य तस्यामवस्थायां देशविरतिपरिणामाभावात् , जघन्यस्थितिकर्मबन्धकत्वाच्च जघन्यस्थितित्वं तस्य,
Jain Educati
o
nal
IONainelibrary.org

Page #168

आवश्यकता
हारिभद्रीयवृत्तिः विभागः१
॥३३५॥
RESOURCES
न तूपात्तकर्मप्रवाहापेक्षयेति, आह च भाष्यकार:-"ण जहण्णाउठिईए पडिवजइ णेव पुवपडिवण्णो । सेसे पुवपवण्णो देसविरतिवन्जिए होज ॥१॥"त्ति गाथार्थः॥ ८१७ ॥ द्वारं ॥ साम्प्रतं वेदसंज्ञाकषायद्वारत्रयं व्याचिख्यासुराहचउरोऽवि तिविहवेदे चउसुवि सणासु होइ पडिवत्ती। हेहा जहा कसाएसु वणियं तह य इहयंपि॥८१८॥ ___ व्याख्या-चत्वार्यपि' सामायिकानि 'त्रिविधवेदे' स्त्रीपुंनपुंसकलक्षणे उभयथाऽपि, सन्तीति वाक्यशेषः, इयं भावना
चत्वार्यपि सामायिकान्यधिकृत्य त्रिविधवेदे विवक्षिते काले प्रतिपद्यमानकः सम्भवति, पूर्वप्रतिपन्नस्त्वस्त्येव, अवेदस्तु देशविरतिरहितानां त्रयाणां पूर्वप्रतिपन्नः स्यात् , क्षीणवेदःक्षपको, न तु प्रतिपद्यमानकः । द्वारं । तथा चतसृष्वपि संज्ञासुआहारभयमैथुनपरिग्रहरूपासु चतुर्विधस्यापि सामायिकस्य भवति 'प्रतिपत्तिः' प्रतिपद्यमानको भवति, न न भवति, इतरस्त्वस्त्येव । द्वारम् । अधो यथा 'पढमिल्लुगाण उदये' इत्यादिना कषायेषु वर्णितम् , इहापि तथैव वर्णितव्यं, समुदायार्थस्त्वयम्-सकषायी चतुर्णामप्युभयथाऽपि भवति, अकषायी तु छद्मस्थवीतरागस्त्रयाणां पूर्वप्रतिपन्नो भवति, न तु प्रतिपद्यमानकः। द्वारमिति गाथार्थः॥ ८१८ ॥ गतं द्वारत्रयं, साम्प्रतमायुज्ञानद्वारद्वयाभिधित्सयाऽऽहसंखिज्जाऊ चउरो भयणा सम्मसुयऽसंखवासीणं । ओहेण विभागेण य नाणी पडिवजई चउरो॥८१९॥ ।
व्याख्या-सङ्ख्येयायुर्नरः चत्वारि प्रतिपद्यते, प्रतिपन्नस्त्वस्त्येवेति वाक्यशेषः, 'भयणा सम्मसुयऽसंखवासीणं' ति भजना-विकल्पना सम्यक्त्वश्रुतसामायिकयोरसङ्खयेयवर्षायुषाम् , इयं भावना-विवक्षितकालेऽसयेयवर्षायुषां सम्यक्त्व
न जघन्यायुःस्थितौ प्रतिपद्यते नैव पूर्वप्रतिपन्नः । शेषे पूर्वप्रतिपन्नो देशविरतिवर्जिते भवेत् ॥ १॥
॥३३५॥
dain Educati
o
nal
Conjainelibrary.org

Page #169

श्रुतयोः प्रतिपद्यमानकः सम्भवति, पूर्वप्रतिपन्नस्त्वस्त्येवेति । द्वारम् । 'ओहेण विभागेण य णाणी पडिवजए चउरोत्ति ओघेन-सामान्येन ज्ञानी प्रतिपद्यते चत्वार्यपि नयमतेन, पूर्वप्रतिपन्नस्त्वस्त्येव, विभागेन चाभिनिबोधिकश्रुतज्ञानी युग-I पदाद्यसामायिकद्वयप्रतिपत्ता सम्भवति, पूर्वप्रतिपन्नस्त्वस्त्येवेति, उपरितनसामायिकद्वयस्यापि प्रतिपद्यमानकः सम्भवति, इतरस्त्वस्त्येवेति, अवधिज्ञानी सम्यक्त्वश्रुतसामायिकयोः पूर्वप्रतिपन्न एव न प्रतिपद्यमानकः, देशविरतिसामायिकं तु न प्रतिपद्यते, गुणपूर्वकत्वात् तदवाप्तेः, स्यात् पुनः पूर्वप्रतिपन्नः, सर्वविरतिसामायिकं तु प्रतिपद्यते, पूर्वप्रतिपन्नोऽपि भवति, मनःपर्यायज्ञानी देशविरतिरहितस्य त्रयस्य पूर्वप्रतिपन्न एव, न प्रतिपद्यमानकः, युगपद्वा सह तेन चारित्रं प्रतिपद्यते तीर्थकृदु, उक्तं च-“पडिवनंमि चरित्ते चउणाणी जाव छउमत्थो" त्ति, भवस्थः केवली पूर्वप्रतिपन्नः सम्यक्त्वचारित्रयोः न तु प्रतिपद्यमानक इति गाथार्थः ॥ ८१९ ॥ गतं द्वारद्वयं, साम्प्रतं योगोपयोगशरीरद्वाराभिधित्सयाऽऽहचउरोऽवि तिविहजोगे उवओगदुगंमि चउर पडिवजे । ओरालिए चउक्कं सम्मसुय विउब्विए भयणा ॥८२०॥ | व्याख्या-चत्वार्यपि' सामायिकानि सामान्यतः 'त्रिविधयोगे' मनोवाक्कायलक्षणे सति प्रतिपत्तिमाश्रित्य विवक्षितकाले सम्भवन्ति, (ग्रंथाग्रम् ८५०० ) प्राक्प्रतिपन्नतां त्वधिकृत्य विद्यन्त एव, विशेषतस्त्वौदारिककाययोगवति योगत्रये चत्वार्युभयथाऽपि, वैक्रियकाययोगवति तु सम्यक्त्वश्रुते उभयथाऽपि, आहारककाययोगवति तु देशविरतिरहितानि त्रीणि सम्भवन्ति, तैजसकार्मणकाययोग एव केवले अपान्तरालगतावाद्यं सामायिकद्वयं प्राक्प्रतिपन्नतामधिकृत्य स्यात् ,
प्रतिपन्ने चारित्रे चतुर्कोनी यावच्छद्मस्थः
Jain Educatichintional
Vabaron

Page #170

-
आवश्यक- मनोयोगे केवले न किञ्चित् , तस्यैवाभावाद, एवं वाग्योगेऽपि, कायवाग्योगद्वये तु स्याद् द्वयमाद्यं प्राक्प्रतिपन्नताम-INहारिभद्री.
धिकृत्य, सम्यक्त्वात् प्रतिपततो विकलेन्द्रियोपपातिषु घण्टालालान्यायेनेति विस्तरेणालम् । द्वारम् । 'उवओ॥३३६॥
गदुगंमि चउरो पडिबजे' त्ति उपयोगद्वये-साकारानाकारभेदे चत्वारि प्रतिपद्यते, प्राकुप्रतिपन्नस्तु विद्यत एव, अत्राह- विभागः१ 'सबाओ लद्धीओ सागारोवओगोवउत्तस्स भवन्ती' त्यागमादनाकारोपयोगे सामायिकलब्धिविरोधः, उच्यते, प्रवर्धमानप|रिणामजीवविषयत्वात् तस्यागमस्य, अवस्थितौपशमिकपरिणामापेक्षया चानाकारोपयोगे सामायिकलब्धिप्रतिपादनाद|विरोध इति, आह च भाष्यकार:-"ऊसरदेसं दड्वेल्लयं च विज्झाइ वणदवो पप्प । इय मिच्छस्स अणुदए उवसमसंमं लहइ जीवो ॥१॥" अवस्थितपरिणामता चास्य-जं मिच्छस्साणुदओ ण हायए तेण तस्स परिणामो । जं पुण सयमुवसंतं ण वड्डएऽवहितो तेणं ॥२॥दारं । 'ओरालिए चउक्कं सम्मसुत विउविए भयण' त्ति औदारिके शरीरे सामायिकचतुकमुभयथाऽप्यस्ति, सम्यक्त्वश्रुतयोक्रियशरीरे भजना-विकल्पना कार्या, एतदुक्तं भवति-सम्यक्त्वश्रुतयोक्रियशरीरी प्रतिपद्यमानकः पूर्वप्रतिपन्नश्चास्ति, उपरितनसामायिकद्वयस्य तु प्राक्प्रतिपन्न एव, विकुर्वितवैक्रियशरीरश्चारणश्रावकादिः श्रमणो वा, न प्रतिपद्यमानकः, प्रमत्तत्वात् , शेषशरीरविचारो योगद्वारानुसारतोऽनुसरणीय इति गाथार्थः॥८२० द्वारत्रयं गतं, साम्प्रतं संस्थानादिद्वारत्रयावयवार्थप्रतिपादनायाह
॥३३६॥ ऊपरदेशं दग्धं च विध्याति वनदवः प्राप्य । इति मिथ्यात्वस्यानुदये औपशमिकसम्यक्त्वं लभते जीवः ॥ १॥ २ यन्मिथ्यात्वस्यानुदयो न हीयते Vतेन तस्य परिणामः । यत्पुनः सदुपशान्तं न वर्धते अवस्थितस्तेन ॥१॥
COACCURACUMLCOME
Jain Educati
o nal
Mainelibrary.org

Page #171

सव्वेसवि संठाणेसु लहइ एमेव सव्वसंघयणे । उक्कोसजहण्णं वजिऊण माणं लहे मणुओ॥ ८२१ ॥ दारं ॥
व्याख्या-संस्थितिः संस्थानम्-आकारविशेषलक्षणं, तच्च षोढा भवति, उक्तं च-"समचउरंसे णग्गोहमंडले साइ वामणे खुजे । हुंडेऽवि य संठाणे जीवाणं छम्मुणेयवा ॥१॥ तुलं वित्थडबहुलं उस्सेहबहुं च मडहकुटुं च । हेहिलकायम. डहं सवत्थासंठियं हुंडं ॥२॥ इत्यादि, तत्र सर्वेष्वपि संस्थानेषु 'लभते' प्रतिपद्यते चत्वार्यपि सामायिकानि, प्राकूप्रतिपन्नोऽप्यस्तीत्यध्याहारः, 'एमेव सबसंघयणे' त्ति एवमेव सर्वसंहननविषयो विचारो वेदितव्यः, तानि च षट्र संहन-10 नानि भवन्तीति, उक्तं च-"वजेरिसभणारायं पढम बितियं च रिसभणारायं । णाराय अद्धणारायं कीलिया तहय छेवढं ॥१॥ रिसभो उ होइ पट्टो वजं पुण कीलिया मुणेयवा । उभओमक्कडबंधं णारायं तं वियाणाहि ॥२॥" इह चेत्थंम्भूतास्थिसञ्चयोपमितः शक्तिविशेषः संहननमुच्यते न त्वस्थिसञ्चय एव, देवानामस्थिरहितानामपि प्रथमसंहननयुक्तत्वात्। | 'उक्कोसजहण्णं वज्जिऊण माणं लभे मणुओं त्ति उत्कृष्टं जघन्यं च वर्जयित्वा मानं-शरीरप्रमाणं लभते-प्रतिपद्यते मनुजः प्रकरणादनुवर्तमानं चतुर्विधमपि सामायिक, प्राक् प्रतिपन्नोऽपि विद्यत इति गाथार्द्धहृदयम्, अन्यथा नारकादयोऽपि सामान्येन सामायिकद्वयं त्रीणि वा लभन्त एवेति, उक्तं च-"किं जहण्णोगाहणगा पडिवजति उक्कोसोगाहणगा
समचतुरस्त्रं न्यग्रोधमण्डलं सादि वामनं कुब्जम् । हुण्डमपि च संस्थानानि जीवानां षड् ज्ञातव्यानि ॥१॥ तुल्यं विस्तारबहुलमुत्सेधबहुलं च मडभकोष्ठं च । अधस्तनकायमभं सर्वत्रासंस्थितं हुण्डम् ॥ २ ॥२ वज्रर्षभनाराचं प्रथम द्वितीयं च ऋषभनाराचम् । नाराचमर्धनाराचं कीलिका तथैव सेवार्त्तम् ॥३॥ऋषभस्तु भवति पट्टो वनं पुनः कीलिका ज्ञातव्या । उभयतो मर्कटबन्धो नाराचं तत् विजानीहि ॥२ ॥३ किं जघन्यावगाहना प्रतिपद्यन्ते उत्कृष्टावगाहनका
dain Education Internal anal

Page #172

आवश्यक
॥३३७॥
अजहण्णुक्कोसोगाहणग त्ति पुच्छा ?, गोतमा ! णेरइयदेवा ण जहण्णोगाहणगा किंचि पडिवजंति, पुबपडिवण्णगा पुण - हारिभद्रीसिया सम्मत्तसताण, ते चेव अजहण्णुक्कोसोगाहणगा उक्कोसोगाहणगा य सम्मत्तसुते पडिवजंति, णो सेसेत्ति । पुवपडिवण्णगा
यवृत्तिः
विभाग:१ दोवि दोण्हं चेव । तिरिएसु पुच्छा, गोतमा? एगेंदिया तिसुवि ओगाहणासुण किंचि पडिवजंति,णावि पुवपडिवण्णगा।जहण्णोगाहणगा विगलिंदिया सम्मत्तसुयाणं पुवपडिवण्णगा हवेज्जा ण पडिवजमाणगा,अजहण्णुक्कोसोगाहणगा उक्कोसोगाहणगा पुणण पुवपडिवण्णा णाविपडिवजमाणगा,सेसतिरिया जहण्णोगाहणगा सम्मत्तसुयाण पुवपडिवण्णगा होजा णोपडिवजमाणगा,अजहन्नुक्कोसोगाहणगा पुण तिण्हं दुहाविसंति, उक्कोसोगाहणगा दोण्हं दुहावि।मणुएसु पुच्छा?, गोतमा! संमुच्छिममणुस्से पडुच्च तिसुवि ओगाहणासुचउण्हपि सामाइयाणंण पुवपडिवण्णगा नोपडिवजमाणगा। गन्भवतिय जहण्णोगाहणमणूसा
॥३३७॥
अजघन्योत्कृष्टावगाहना इति पृच्छा ?, गौतम ! नैरयिकदेवा न जघन्यावगाहनाः किञ्चित्प्रतिपद्यन्ते, पूर्वप्रतिपन्नकाः पुनः स्युः सम्यक्त्वश्रुतयोः, त एवाजघन्योत्कृष्टावगाहना उत्कृष्टावगाहनाश्च सम्यक्त्वश्रुते प्रतिपद्यन्ते, न शेषे इति । पूर्वप्रतिपनका द्वयेऽपि द्वयोरेव । तिर्यक्षु पृच्छा !, गौतम! एकेन्द्रियास्तिसृष्वप्यवगाहनासु न किञ्चित् प्रतिपद्यन्ते, नापि पूर्वप्रतिपन्नाः । जघन्यावगाहना विकलेन्द्रियाः सम्यक्त्वश्रुतयोः पूर्वप्रतिपन्ना भवेयुर्न प्रतिपद्यमानाः, अजघन्योत्कृष्ठावगाहना उत्कृष्टावगाहनाः पुनर्न पूर्वप्रतिपन्ना नापि प्रतिपद्यमानाः, शेषतिर्यचो जघन्यावगाहनाः सम्यक्त्वश्रुतयोः पूर्वप्रतिपन्ना भवेयुर्न प्रतिपद्यमानाः, भजघन्योत्कृष्टावगाहनाः पुनस्त्रयाणां द्विधाऽपि सन्ति, उत्कृष्टावगाहना द्वयोर्बिधाऽपि । मनुजेषु पृच्छा ?, गौतम ! संमूर्छनजमनुष्यान् प्रतीत्य | तिसृष्वप्यवगाहनासु चतुर्णामपि सामायिकादीनां न पूर्वप्रतिपना न प्रतिपद्यमानाः । गर्भव्युत्क्रान्तिकजघन्यावगाहनमनुष्याः
Mainetbrary.org
Jan Education internationa

Page #173

सर्वासु
, लभत अण्णातरीए,
सम्मत्तसुयाण पुवपडिवण्णगा होजाणो पडिवजमाणगा, अजहण्णुक्कोसोगाहणगा पुण चउण्हवि दुधावि संति, उक्कोसोगाहणगा पुण दुहं दुधावी' त्यादि, अलं प्रसङ्गेन ॥ गतं द्वारत्रयम् , अधुना लेश्याद्वारावयवार्थमभिधित्सुराहसम्मत्तसुयं सव्वासु लहइ सुद्धासु तीसु य चरितं । पुव्वपडिवण्णगो पुण अण्णयरीए उ लेसाए ॥८२२॥
व्याख्या-सम्यक्त्वं च श्रुतं चेति एकवद्भावस्तत् सम्यक्त्वश्रुतं 'सर्वासु' कृष्णादिलेश्यासु 'लभते' प्रतिपद्यते, 'शुद्धासु' तेजोलेश्याद्यासु तिसृष्वेव, चशब्दस्यावधारणार्थत्वात् , 'चारित्रं' विरतिलक्षणं, लभत इति वर्तते, एवं प्रतिप-| द्यमानकमधिकृत्य लेश्याद्वारं निरूपितम् , अधुना प्राक्प्रतिपन्नमधिकृत्याऽऽह-'पुवपडिवण्णओ पुण अण्णतरीए उ लेसाए' पूर्वप्रतिपन्नकः पुनरन्यतरस्यां तु लेश्यायां-कृष्णाद्यभिधानायां भवति । आह-मतिश्रुतज्ञानलाभचिन्तायां शुद्धासु तिसृषु । प्रतिपद्यमानक उक्तः कथमिदानीं सर्वास्वभिधीयमानः सम्यक्त्वश्रुतप्रतिपत्ता न विरुध्यत इति ?, उच्यते, तत्र कृष्णादिद्रव्यसाचिव्यजनिताऽऽत्मपरिणामरूपां भावलेश्यामाश्रित्यासावुक्तः, इह त्ववस्थितकृष्णादिद्रव्यरूपां द्रव्यलेश्यामेव इत्यतो न विरोधः, उक्तं च-"से णूणं भंते ! किण्हलेसा णीललेस्सं पप्पणो तारूवत्ताए णो तावण्णत्ताए णो तागंधत्ताए णो तारसत्ताए णो ताफासत्ताए भुजो भुजो परिणमति ?, हंता गोतमा ! किण्णलेस्सा णीललेस्सं पप्प णो तारूवत्ताए जाव परिणमति, से केणणं भंते ! एवं वुच्चति-किण्हलेस्सा णीललेस्सं पप्प जाव णो परिणमइ, गोतमा!
सम्यक्त्वश्रुतयोः पूर्वप्रतिपन्ना भवेयुर्न प्रतिपद्यमानाः, अजघन्योत्कृष्टावगाहनाः पुनश्चतुर्णामपि द्विधाऽपि सन्ति, उत्कृष्टावगाहनाः पुनर्द्वयोर्द्विधाऽपि। | २ अथ नूनं भवन्त ! कृष्णलेश्या नीललेइयां प्राप्य न तद्रूपतया नो तद्वर्णतया न तद्न्धतया न तद्रसतया न तत्स्पर्शतया भूयो भूयः परिणमतिः, हन्त गौतम!| कृष्णलेश्या नीललेश्यां प्राप्य न तद्रूपतया यावत्परिणमति, अथ केनार्थेन भदन्त ! एवं प्रोच्यते-कृष्णलेश्या नीललेश्यां प्राप्य यावन्न परिणमति ?, गौतम !

Page #174

आवश्यक
॥३३८॥
आगारभावमायाए वा से सिया पलिभागमायाए वा से सिया, किण्हलेस्साणं साणो खलु णीललेसा, तत्थ गता उसक्कति वा हारिभद्री अहिसक्कइ वा, से तेणटेणं गोतमा! एवं वुच्चति-किण्हलेस्सा णीललेस्सं पप्प जाव णो परिणमति, अयमस्यार्थः-'आगार' यवृत्तिः इत्यादि, आकार एव भाव आकारभावः, आकारभाव एव आकारभावमात्रं, मात्रशब्दः खल्वाकारभावव्यतिरिक्तप्रति-15
विभाग: १ बिम्बादिधर्मान्तरप्रतिषेधवाचकः, अतस्तेनाकारभावमात्रेणैवासौ नीललेश्या स्यात्, न तु तत्स्वरूपापत्तितः, तथा प्रतिरूपो भागः प्रतिभागः, प्रतिबिम्बमित्यर्थः, प्रतिभाग एव प्रतिभागमात्रं, मात्रशब्दो वास्तवपरिणामप्रतिषेधवाचकः, अतस्तेन प्रतिभागमात्रेणैव असौ नीललेश्या स्यात् , नतु तत्स्वरूपत एवेत्यर्थः, स्फटिकवदुपधानवशादुपधानरूप इति दृष्टान्तः ततश्च स्वरूपेण कृष्णलेश्यैवासौ न नीललेश्या, किं तर्हि ?, तत्र गतोत्सर्पति, किमुक्तं भवति ?-तत्रस्थैव-स्वरूपस्थैव नीललेश्यादि लेश्यान्तरं प्राप्योत्सर्पते इत्याकारभावं प्रतिबिम्बभागं वा नीललेश्यासम्बन्धिनमासादयतीत्यर्थः “एवं नीलेलेसा काउलेसं पप्प जाव णीललेसा णं सा णो खलु काउलेसा, तत्थ गता उस्सकइ वा ओसक्कइ वा अयं भावार्थःतत्र गतोत्सर्पति, किमुक्तं भवति?-तत्रस्थैव स्वरूपस्थैवोत्सर्पति, आकारभावं प्रतिबिम्बभागं वा कापोतलेश्यासम्बन्धिनमासादयति, तथाऽपसर्पति वा-नीललेश्यैव कृष्णलेश्यां प्राप्य, भावार्थस्तु पूर्ववत्, 'ऐवं काउलेसा तेउलेसं पप्प,
॥३३॥ आकारभावमात्रेण वा तस्याःस्यात् प्रतिभागमात्रेण वा तस्याः स्यात्, कृष्णलेश्या सा, न खलु नीललेश्या सा, तत्र गता अवष्वष्कति वा अभिष्वष्कति | |वा, तत् तेनार्थेन गौतम ! एवमुच्यते-कृष्णलेश्या नीललेश्यां प्राप्य यावन्न परिणमति । २ एवं नीललेश्या कापोतलेश्यां प्राप्य यावन्नीललेश्या सा न खलु कापोतलेश्या, तत्र गतोत्सर्पति वा अपसर्पति वा । ३ एवं कापोतलेश्या तेजोलेश्यां प्राप्य,
Jain Educa
t ional

Page #175

तेउलेसा पम्हलेस पप्प, पम्हलेसा सुक्कलेसं पप्प, एवं सुक्कलेसा पम्हलेसं पप्प' भावार्थस्तु पूर्ववत्, 'एवं किण्हेलसा नीललेसं पप्प, किण्हलेसा काउलेसं पप्प, किण्हलेसा तेउलेसं पप्प, एवं जाव सुक्कलेसं पप्प, एवमेगेगा सबाहिं चारिज्जति', ततश्च सम्यक्त्वश्रुतं सर्वास्ववस्थित कृष्णादिद्रव्यलेश्यासु लभते नारकादिरपि, शुद्धासु तेजोलेश्याद्यासु तत्तद्रव्यसाचिव्यसञ्जातात्मपरिणामलक्षणासु तिसृषु च चारित्रं, शेषं पूर्ववदिति गाथार्थः ॥ ८२२ ॥ द्वारं ॥ साम्प्रतं परिणामद्वारावयवार्थ प्रतिदर्शयन्नाह -
बहुते परिणामे पडिवज्जइ सो चउण्हमण्णयरं । एमेवऽवट्ठियंमिवि हायंति न किंचि पडिवज्जे ॥ ८२३ ॥ व्याख्या – परिणामः - अध्यवसायविशेषः, तत्र शुभशुभतररूपतया वर्द्धमाने परिणामे प्रतिपद्यते स 'चतुर्णां' सम्यक्त्वादिसामायिकानामन्यतरत्, 'एमेवऽवट्ठियंमिवि' त्ति एवमेवावस्थितेऽपि शुभे परिणामे प्रतिपद्यते स चतुर्णामन्यतरदिति, 'हायंति ण किंचि पडिवजे' त्ति क्षीयमाणे शुभे परिणामे न किञ्चित् सामायिकं प्रतिपद्यते, प्राक्प्रतिपन्नस्तु त्रिष्वपि परिणामेषु भवतीति गाथार्थः ॥ ८२३ ॥ द्वारम् ॥ अधुना वेदनासमुद्घातकर्मद्वारद्वयव्याचिख्यासयाऽऽहदुविहाऍ वेयणाए पडिवज्जइ सो चउण्हमण्णयरं । असमोहओऽवि एमेव पुव्व पडिवण्णए भयणा ॥ ८२४ ॥ व्याख्या - द्विविधायां वेदनायां - सातासातरूपायां सत्यां प्रतिपद्यते स चतुर्णामन्यतरत्, प्राक्प्रतिपन्नश्च भवति,
१ तेजोलेश्या पद्मलेश्यां प्राप्य, पद्मलेश्या शुकुलेश्यां प्राप्य एवं शुक्ललेश्या पद्मलेश्यां प्राप्य एवं कृष्णलेश्या नीललेश्यां प्राप्य कृष्णलेश्या कापोतलेश्यां प्राप्य कृष्णलेश्या तेजोलेश्यां प्राप्य, एवं यावत् शुक्कलेश्यां प्राप्य, एवमेकैका सर्वाभिश्चार्यते.

Page #176

आवश्यक
हारिभद्रीयवृत्तिः विभागः१
॥३३९॥
| 'असमोहतोऽवि एमेव' त्ति असमवहतोऽप्येवमेव प्रतिपद्यते स चतुर्णामन्यतरत्, प्राक्प्रतिपन्नश्च भवति, समवहतस्तु केवलिसमुद्घातादिना सप्तविधेन प्रतिपद्यते, किन्तु 'पुवपडिवण्णए भयण' त्ति पूर्वप्रतिपन्नके समवहते विचारयितुमारब्धे भजना सेवना समर्थना कार्या, पूर्वप्रतिपन्नो भवतीत्यर्थः, सप्तविधत्वं पुनः समुद्घातस्य, यथोक्तम्-'केवलि कसायमरणे वेदण वेउवि तेय आहारे । सत्तविह समुग्घातो पन्नत्तो वीयरागेहिं ॥१॥ इह च पूर्वप्रतिपन्नके भजना, समवहतो हि सामायिकद्वयस्य त्रयस्य वा पूर्वप्रतिपन्नको भावनीय इतिगाथार्थः ॥ ८२४ ॥ गतं द्वारद्वयं, निर्वेष्टनद्वारप्रतिपादनायाह
व्वेण य भावेण य निविडंतो चउण्हमण्णयरं । नरएसु अणुव्वढे दुगं चउक्कं सिया उ उव्वट्टे ॥ ८२५॥ ___ व्याख्या-द्रव्यतो भावतश्च निर्वेष्टयन् चतुर्णामन्यतरत् प्रतिपद्यते प्राक्प्रतिपन्नश्चास्ति, द्रव्यनिर्वेष्टनं कर्मप्रदेशविसङ्घातरूपं भावनिर्वेष्टनं क्रोधादिहानिलक्षणं, तत्र सर्वमपि कर्म निर्वेष्टयंश्चतुष्टयं लभते, विशेषतस्तदावरणं ज्ञानावरणं निर्वेष्टयन् श्रुतसामायिकमामोति मोहनीयं तु शेषत्रयमिति, संवेष्टयंस्त्वनन्तानुबन्ध्यादीन् न प्रतिपद्यते, शेषकर्म त्वङ्गीकृत्योभयथाऽप्यस्ति । द्वारम् । उद्वर्तनाद्वारमधुना-नरकेषु-अधिकरणभूतेष्वनुद्वर्तयन् , तत्रस्थ एवेत्यर्थः, नरकादेति | पाठान्तरं, 'दुर्ग' ति आद्यं सामायिकद्विकं प्रतिपद्यते, तदेव चाधिकृत्य पूर्वप्रतिपन्नो भवति, उद्धृत्तस्तु 'स्यात्' कदाचित् चतुष्कं प्रतिप्रद्यते कदाचित् त्रिकं, पूर्वप्रतिपन्नोऽप्यस्त्येवेति गाथार्थः ।। ८२५ ॥ तिरिएसु अणुव्वट्टे तिगं चउकं सिया उ उव्वट्टे । मणुएसु अणुव्बट्टे चउरो ति दुगं तु उव्वट्टे ॥ ८२६॥ १ केवली कषायो मरणं वेदना वैक्रियं तैजस आहारकः । सप्तविधः समुद्घातः प्रज्ञप्तो वीतरागैः ॥ १॥
॥३३९॥
Jain Educationalemonal
V
inelibrary.org

Page #177

ARRARA
व्याख्या-'तिर्यक्षु' गर्भव्युत्क्रान्तिकेषु संज्ञिष्वनुद्वत्तः सन् 'त्रिकम्' आद्यं सामायिकत्रयमधिकृत्य प्रतिपत्ता प्राक्प्रतिपन्नश्च भवतीत्यध्याहारः, 'चउक्कं सिया उ उबट्टे' उद्वत्तस्तु मनुष्यादिष्वायातः 'स्यात्' कदाचिच्चतुष्टयं स्यात् त्रिक स्यात द्विकमधिकृत्योभयथाऽपि भवतीति, 'मणुएसु अणुबट्टे चउरो ति दुगं तु उबट्टे' मनुष्येष्वनुद्वत्तः सन् चत्वारि प्रति. पद्यते प्राक्प्रतिपन्नश्च भवति, त्रीणि द्विकं, तुशब्दो विशेषणे, उद्धृत्तस्तिर्यग्नारकामरेष्वायातः त्रीणि द्विकं वाऽधिकृत्यो-18 भयथाऽपि भवतीति गाथार्थः ॥ ८२६ ॥
देवेसु अणुव्वट्टे दुगं चउक्कं सिया उ उव्वट्टे । उव्वट्टमाणओ पुण सव्वोऽवि न किंचि पडिवज्जे ॥ ८२७ ॥ |
व्याख्या-देवेष्वनुद्वत्तः सन् 'द्विकम्' आद्यं सामायिकद्वयमाश्रित्योभयथाऽपि भवतीति क्रिया, 'चउकं सिया उ त उबट्टे' त्ति पूर्ववत् , उद्धर्तमानकः पुनरपान्तरालगतौ सर्वोऽप्यमरादिर्न किञ्चित् प्रतिपद्यते, प्राक्प्रतिपन्नस्तु द्वयोर्भवतीति |
गाथार्थः ॥ ८२७ ॥ द्वारम् ॥ आश्रवकरणद्वारप्रतिपादनायाहइणीसवमाणो जीवो पडिवज्जइ सो चउण्हमण्णयरं । पुष्वपडिवण्णओ पुण सिय आसवओ वणीसवओ॥८२८॥
व्याख्या-निश्रावयन् यस्मात् सामायिक प्रतिपद्यते, तदावरणं कर्म निर्जरयन्नित्यर्थः, शेषकर्म तु बनन्नपि जीव| आत्मा प्रतिपद्यते स चतुर्णामन्यतरत् , पूर्वप्रतिपन्नकः पुनः स्यादानवको बन्धक इत्यर्थः, निःश्नावको वा, वाशब्दस्य 3 |व्यवहितः सम्बन्धः, आह-निर्वेष्टनद्वारादस्य को विशेष इति?, उच्यते, निर्वेष्टनस्य कर्मप्रदेशविसङ्घातरूपत्वात् क्रिया-|
AMACCCCCCCCCC
Jaln Educatiohiantational

Page #178

आवश्यक॥ ३४० ॥
कालो गृहीतः, निःश्रवणस्य तु निर्जरारूपत्वान्निष्ठाकाल इति, अथवा तत्र संवेष्टनवक्तव्यताऽर्थतोऽभिहिताः, इह तु साक्षादिति गाथार्थः ॥ ८२८ ॥ द्वारम् || अधुनाऽलङ्कारशयनासनस्थानचङ्क्रमणद्वारकदम्बकव्याचिख्यासयाऽऽहउम्मुक्कमणुम्मुक्के उम्मुचंते य केसलंकारे । पडिवज्जेज्जन्नयरं सयणाईसुंपि एमेव ॥ ८२९ ॥
व्याख्या- 'उन्मुक्ते' परित्यक्ते 'अनुन्मुक्ते' अपरित्यक्ते अनुस्वारोऽलाक्षणिकः, उन्मुश्चंश्च केशालङ्कारान्, केशग्रहणं कटककेयूराद्युपलक्षणं, प्रतिपद्येत अन्यतरच्चतुर्णां 'सयणादीसुंपि एमेव' ति शयनादिष्वपि द्वारेषु तिसृष्वप्यवस्था स्वेव - मेव योजना कार्या, उन्मुक्तशयनोऽनुन्मुक्तशयनः तथोन्मुञ्चन् चतुर्णामन्यतरत् प्रतिपद्यते प्राक्प्रतिपन्नश्च भवति, एवं शेषयोजना कार्या, इति गाथार्थः ॥ ८२९ ॥ उपोद्घातनिर्युक्तौ द्वितीयद्वारगाथायां वेति द्वारं गतम्, अधुना केष्विति द्वारं व्याचिख्यासुराह
सव्वगयं सम्मत्तं सुए चरिते ण पज्जवा सव्वे । देसविरई पडुच्चा दोन्हवि पडिसेहणं कुज्जा ॥ ८३० ॥
व्याख्या - अथ केषु द्रव्येषु पर्यायेषु वा सामायिकमिति ?, तत्र सर्वगतं सम्यक्त्वं, सर्वद्रव्यपर्यायरुचिलक्षणत्वात् तस्य, तथा 'श्रुते' श्रुतसामायिके ' चारित्रे' चारित्रसामायिके न पर्यायाः सर्वे विषयाः, श्रुतस्याभिलाप्यविषयत्वाद्, द्रव्यस्य चाभिलाप्यानभिलाप्यपर्याययुक्तत्वात्, चारित्रस्यापि 'पढमंमि सङ्घजीवा' इत्यादिना सर्वद्रव्यासर्वपर्यायविषयतायाः प्रतिपादितत्वात्, देशविरतिं प्रतीत्य द्वयोरपि सकलद्रव्यपर्याययोः प्रतिषेधनं कुर्यात्, न सर्वद्रव्यविषयं नापि सर्वपर्यायविषयं देश विरति सामायिकमिति भावना । आह-अयं सामायिकविषयः किंद्वारे प्ररूपित एवेति किं पुनरभिधानम् ?,

हारिभद्रीयवृत्तिः विभागः १
||३४०॥
Gainelibrary.org

Page #179

SOPRA
उच्यते किं तदिति तत्र सामायिक जातिमात्रमुक्त, विषयविषयिणोरभेदेन, इह पुनः सामायिकस्य किंद्वार एव द्रव्यत्वगणत्वनिरूपितस्य ज्ञेयभावेन विषयाभिधानमिति, आह च भाष्यकार:-"किं तन्ति जातिभावेण तत्थ इह णेयभावतोऽभिहितं । इह विसयविसयिभेदो तत्थाभेदोवयारो त्ति ॥१॥' गाथार्थः ॥ ८३१ ॥ केष्विति गतं, कथं पुनः सामायिकमवाप्यते ?, तत्र चतुर्विधमपि मनुष्यादिस्थानावाप्तौ सत्यामवाप्यत इतिकृत्वा तत्क्रमदुर्लभताख्यापनायाह नियुक्तिकारःमाणुस्स खेत जाई कुलरूवारोग्गमाउयं बुद्धी । सवणोग्गह सडा संजमो य लोगंमि दुलहाई॥ ८३१॥ इंदियलद्धी निबत्तणा य पज्जत्ति निरुवहयखेमं । धायारोग्गं सद्धा गाहगउवओग अठ्ठो य (अन्यदीया)
मन्यदाया) चोल्लग पासग धण्णे जूए रयणे य सुमिण चक्के य । चम्मजुगे परमाणू दस दिछन्ता मणुयलंभे ॥८३२॥ ___ व्याख्या-'मानुष्यं मनुजत्वं क्षेत्रम्' आर्य 'जाति' मातृसमुत्था 'कुलं' पितृसमुत्थं 'रूपम्' अन्यूनाङ्गता 'आरोग्य' रोगाभावः 'आयुष्क' जीवितं 'बुद्धिः' परलोकप्रवणा 'श्रवणं धर्मसम्बद्धम् 'अवग्रहः' तदवधारणम् अथवा श्रवणाव-16
ग्रहो-यत्यवग्रहः 'श्रद्धा' रुचिः 'संयमश्च अनवद्यानुष्ठानलक्षणः, एतानि स्थानानि लोके दुर्लभानि, एतदवाप्तौ च विशि६ष्टसामायिकलाभ इति गाथार्थः ॥ ८३२ ॥ अथ चैतानि दुर्लभानि-'इन्द्रियलब्धिः' पञ्चेन्द्रियलब्धिरित्यर्थः, निवर्तना
च इन्द्रियाणामेव, पर्याप्तिः स्वविषयग्रहणसामर्थ्यलक्षणा, 'निरुवहत'त्ति निरुपहतेन्द्रियता, 'क्षेम' विषयस्य 'ध्रात' सुभिक्षम् 'आरोग्य' नीरोगता 'श्रद्धा' भक्तिः 'ग्राहकः' गुरु 'उपयोगः' श्रोतुस्तदभिमुखता 'अट्ठो यत्ति अर्थित्वं च
किं तदिति (द्वारे) जातिद्वारेण तत्रेह ज्ञेयभावतोऽभिहितम् । अत्र विषयविषयिभेदः तत्राभेदोपचारः इति ॥१॥* भावना प्र.
Jain EducA L

Page #180

आवश्यक
॥३४॥
धर्म इति गाथार्थः॥ भिन्नकर्तृकी किलेयम् । जीवो मानुष्यं लब्ध्वा पुनस्तदेव दुःखेन लप्स्यते, बह्वन्तरायान्तरितत्वात् , हारिभद्रीब्रह्मदत्तचक्रवर्तिमित्रब्राह्मणचोल्लकभोजनवत् , अत्र कथानकम्-भदत्तस्स एगो कप्पडिओ ओलग्गओ, बहुसु आवतीसु यवृत्तिः अवस्थासु य सवत्थ सहायो आसि, सो य रज पत्तो, बारससंवच्छरिओ अभिसेओ कओ, कप्पडिओ तत्थ अल्लियापि
विभागः१ ण लहति, ततोऽणेण उवाओ चिन्तितो, उवाहणाओ धए बंधिऊण धयवाहएहि समं पधावितो, रण्णा दिहो, उत्तिणेणं 1 अवगृहितो, अण्णे भणंति-तेण दारवाले सेवमाणेण बारसमे संवच्छरे राया दिह्रो, ताहे राया तं दळूण संभंतो, इमो सो वराओ मम सुहदुक्खसहायगो, एत्ताहे करेमि वित्तिं, ताधे भणति-किं देमि त्ति ?, सो भणति-देह करचोलए घरे घरे जाव सबंमि भरहे, जाधे णिठितं होज्जा ताहे पुणोवि तुब्भ घरे आढवेऊण भुंजामि, राया भणति-किं ते एतेण?, देसं ते देमि, तो सुहं छत्तछायाए हत्थिखंधवरगतो हिंडिहिसि, सो भणति-किं मम एदहेण आहट्टेण?, ताहे सो दिण्णो चोल्लगो, ततो पढमदिवसे राइणो घरे जिमितो, तेण से जुवलयं दीणारो य दिण्णो, एवं सो परिवाडीए सबेसु राउलेसु
ब्रह्मदत्तस्यैकः कार्पटिकोऽवलगकः, बह्वीप्वापत्सु अवस्थासु च सर्वत्र सहाय आसीत् , स च राज्यं प्राप्तः, द्वादशवार्षिकोऽभिषेकः कृतः, कार्पटिकस्तत्र प्रवेशमपि न लभते, ततोऽनेनोपायश्चिन्तितः, उपानहो ध्वजे बवा ध्वजवाहकैः समं प्रधावितः, राज्ञा दृष्टः, उत्तीर्णेनावगूढः, अन्ये भणन्ति-तेन द्वारपालान् | सेवमानेन द्वादशे संवत्सरे राजा दृष्टः,तदा राजा तं दृष्ट्वा संभ्रान्तः, अयं स वराको मम सुखदुःखसहायकः, अधुना करोमि वृत्ति, तदा भणति-किं ददामीति, | स भणति-देहि करभोजनं (करतया योजनं) गृहे गृहे यावत् सर्वस्मिन् भरते, यदा निष्ठितं भवेत्तदा पुनरपि तव गृहादारभ्य भुजे, राजा भणति-कि ॥३४॥ ते एतेन !, देशं तुभ्यं ददामि, ततः सुखं छत्रच्छायायां वरहस्तिस्कन्धगतो हिण्डिष्यसे, स भणति-किं ममैतावता आडम्बरेण (उपाधिना)?, तदा तत्तस्मैदत्तं (कर) भोजनं, ततः प्रथमदिवसे राज्ञो गृहे जिमितः, तेन तस्मै युगलं दीनारश्च दत्तः, एवं स परिपाट्या सर्वेषु राजकुलेषु
Jain Educati
o
nal
M
ainelibrary.org

Page #181

बत्तीसाए रायवरसहस्सेसु तेसिं च जे भोइया, तत्थ य णगरे अणेगाओ कुलकोडीओ, णगरस्स चेव सो कता अंत कहिति, ताधे गामेसु ताहे पुणो भरहवासस्स, अवि सो वच्चेज अंतं ण य माणुसत्तणातो भट्ठो पुणो माणुसत्तणं लहइ ?, 'पासग' त्ति, चाणक्कस्स सुवण्णं नत्थि, ताधे केण उवाएण विढविज सुवण्णं ?, ताधे जंतपासया कता, केइ भणंतिवरदिण्णगा, ततो एगो दक्खो पुरिसो सिक्खावितो, दीणारथालं भरियं, सो भणति-जति ममं कोइ जिणति सो थालं गेहतु, अह अहं जिणामि तो एगं दीणारं जिणामि, तस्स इच्छाए जंतं पडति अतो ण तीरइ जिणितुं, जहा सो ण जिप्पइ एवं माणुसलंभोऽवि, अवि णाम सो जिप्पेज ण य माणुसातो भट्ठो पुण माणुसत्तणं २। 'धण्णे' ति जत्तियाणि भरहे धण्णाणि ताणि सबाणि पिण्डिताणि, तत्थ पत्थो सरिसवाणं छूढो, ताणि सबाणि आडुआलित्ताणि, तत्थेगा जुण्णथेरी सुप्पं गहाय ते विणिज पुणोऽविय पत्थं पूरेज, अवि सा देवप्पसादेण पूरेज ण य माणुसत्तणं ३ । 'जए' जधा एगो
द्वात्रिंशति वरराज्यसहस्रेषु तेषां च ये भोजिकाः (प्रामाधिपतयः ), तत्र च नगरेऽनेकाः कुलकोव्यः, नगरस्यैव स कदाऽन्तं करिष्यति ?, तदा ग्रामेषु तदा पुनर्भरतवर्षस्य,अपि स बजेदन्तं न च मानुष्यादृष्टः पुनर्मानुष्यं लभते । । 'पाशक' इति,चाणक्यस्य सुवर्ण नास्ति,तदा केनोपायेन उपार्जयामि सुवर्ण ?, तदा यन्त्रपाशकाः कृताः, केचिद्भणन्ति-वरदत्ताः, तत एको दक्षः पुरुषः शिक्षितः, दीनारस्थालं भृतं, स भणति-यदि मां कोऽपि जयति स स्थालं गृह्णातु, अथाहं जयामि तदैकं दीनारं जयामि, तस्येच्छया यन्त्रं पतति अतो न शक्यते जेतुं, यथा स न जीयते एवं मानुष्यलाभोऽपि, अपि नाम स जीयेत न च | मानुष्यादष्टः पुनर्मानुष्यम् २ । 'धान्यानी'ति, यावन्ति भरते धान्यानि तानि सर्वाणि पिण्डितानि, तत्र प्रस्थः सर्पपाणां क्षिप्तः, तानि सर्वाणि मिश्रितानि | (विलोडितानि) तत्रैका जीर्णस्थबिरा सूपै गृहीत्वा तानि उच्चिनुयात् पुनरपि च पूरयेत्प्रस्थम् , अपि सा देवप्रसादेन पूरयेत् न च मानुष्यम् ३ । 'द्यूतं' यथा एको
sain Educati
o nal
Janelibrary.org

Page #182

आवश्यक॥ ३४२ ॥
Jain Educatio
रायां, तस्स सभा अट्ठखंभसतसंनिविट्ठा जत्थ अत्थायणयं देति, एक्केको य खंभो अट्ठसयंसिओ, तस्स रण्णो पुत्तो रज्जकंखी चिंतेति-थेरो राया, मारिऊण रज्जं गिण्हामि, तं च अमच्चेण णायं, तेण रण्णो सिहं, ततो राया तं पुत्तं भणति - अम्ह जो ण सहइ अणुक्कमं सो जूतं खेलति, जति जिणति रज्जं से दिज्जति, कह पुण जिणियां ?, तुज्झ एगो आओ, अवसेसा अम्हं आया, जति तुमं एगेण आएण अट्ठसतस्स खंभाणं एक्केकं अंसियं अट्ठसते वारा जिणासि तो तुज्झ रज्जं, अवि य देवताविभासा 8 । 'रतणे' त्ति, जहा एगो वाणियओ बुड्डो, रयणाणि से अस्थि, तत्थ य महे महे अण्णे वाणियया कोडिपडागाओ उन्भेति, सो ण उन्भवेति, तस्स पुत्तेहिं थेरे पउत्थे ताणि रयणाणि देसी वाणिययाण हत्थे विक्कीताणि, वरं अम्हेsवि कोडिपडागाओ उन्भवेन्ता, ते य वाणियगा समंततो पडिगया पारसकूलादीणि, थेरो आगतो, सुतं जधा विक्कीताणि, ते अंबाडेति, लहुं रयणाणि आणेह, ताहे ते सबतो हिंडितुमारद्धा, किं ते सबरयणाणि पिंडिज ?, अविय
१ राजा, तस्य सभाऽष्टोत्तरस्तम्भशतसन्निविष्टा यत्रास्थानिकां ददाति, एकैकश्च स्तम्भोऽष्टशतांत्रिकः, तस्य राज्ञः पुत्रो राज्यकाङ्क्षी चिन्तयति वृद्धो राजा, मारयित्वा राज्यं गृह्णामि तच्चामात्येन ज्ञातं तेन राज्ञे शिष्टं ततो राजा तं पुत्रं भणति - अस्माकं यो न सहतेऽनुक्रमं स द्यूतं क्रीडति, यदि जयति राज्यं तस्मै दीयते, कथं पुनर्जेतव्यम् ?, तबैक आयः अवशेषा अस्माकमायाः, यदि त्वमेकेनायेनाष्टशतस्य स्तम्भानामेकैकमस्त्रिमष्टशतवारान् जयसि तदा तव राज्यम्, अपिच देवताविभाषा ४ । 'रखानी 'ति, यथैको वणिकू वृद्धः, रत्नानि तस्य सन्ति, तत्र च महे महेऽन्ये वणिजः कोटीपताका उच्छ्रयन्ति, स नोच्छ्रयति, तस्य पुत्रैः स्थविरे प्रोषिते तानि रत्नानि देशीयवणिजां हस्ते विक्रीतानि, वरं वयमपि कोटीपताका उच्छ्रयन्तः, ते च वणिजः समन्ततः प्रतिगताः पारसकूलादीनि (स्थानानि ), स्थविर आगतः, श्रुतं यथा विक्रीतानि तान् निर्भर्त्सयति, लघु रत्नानि आनयत, तदा ते सर्वतो हिण्डितुमारब्धाः, किं ते सर्वरत्वानि पिण्डयेयुः ?, अपि च
tional
हारिभद्रीयवृत्तिः विभागः १
॥३४२॥
jalnelibrary.org

Page #183

SOSOROSAXARCH
देवप्पभावेण विभासा ५। 'सुविणए' त्ति-एगेण कप्पडिएण सुमिणए चंदो गिलितो, कापडियाण कथितं, ते भणंतिसंपुण्णचंदमंडलसरिसं पोवलियं लभिहिसि, लद्धा घरच्छादणियाए, अण्णेणवि दिहो, सो व्हाइऊण पुष्फफलाणि गहाय सविणपादयस्स कथेति, तेण भणितं-राया भविस्ससि । इत्तो य सत्तमे दिवसे तत्थ राया मतो अपुत्तो, सो य णिविण्णो अच्छति. जाव आसो अधियासितो आगतो, तेण तं दट्टण हेसितं पदक्खिणीकतो य, ततो विलइओ पढे, एवं सो राया जातो. ताहे सो कप्पडिओ तं सुणेति, जधा-तेणऽवि दिह्रो एरिसो सुविणओ, सोवि आदेसफलेण किर राया जातो, सोय चिंतेति-बच्चामि जत्थ गोरसो तं पिबेत्ता सुवामि , जाव पुणो तं चेव सुमिणं पेच्छामि, अत्थि पुण सो पेच्छेजा ?, अविय सो ण माणुसातो ६ । 'चक्क'त्ति दारं, इंदपुरं नगरं, इंददत्तो राया, तस्स इहाणं वराणं देवीणं बावीसं पुत्ता, अण्णे भणंति-एक्काए चेव देवीए पुत्ता, राइणो पाणसमा, अण्णा एक्का अमच्चधूया, सा परं परिणितेण दिहेल्लिया,
| देवप्रभावेण विभाषा ५ । स्वामक इति, एकेन कार्पटिकेन स्वमे चन्द्रो गिलितः, कार्पटिकेभ्यः कथितं, ते भणन्ति-संपूर्णचन्द्रमण्डलसदशी पोलिका लप्स्यसे, लब्धा गृहच्छादनिक्या, अन्येनापि दृष्टः, स स्नात्वा पुष्पफलानि गृहीत्वा स्वप्नपाठकाय कथयति, तेन भणितं-राजा भविष्यसि । इतश्च सप्तमे दिवसे तत्र राजा मृतोऽपुत्रः, स च निर्विष्णस्तिष्ठति, यावदश्वोऽध्यासितः (ऽधिवासितः) आगतः, तेन तं दृष्ट्वा हेषितं प्रदक्षिणीकृतश्च, ततो बिलगितः पृष्ठे, एवं स राजा जातः, तदा स कार्पटिकस्तत् शृणोति, यथा-तेनापि दृष्ट ईदृशः स्वप्नः, स त्वादेशफलेन किल राजा जातः, स च चिन्तयति-व्रजामि यत्र गोरसस्तं । | पीत्वा स्वपिमि, यावत्पुनस्तमेव स्वप्नं प्रेक्षयिष्ये, अस्ति पुनः स प्रेक्षेत?, अपि च स न मानुष्यात् ६ । चक्रमिति द्वारम् , इन्द्रपुर नगरम् , इन्द्रदत्तो राजा, तस्पेष्टानां वराणां देवीनां द्वाविंशतिः पुत्राः, अन्ये भणन्ति-एकस्या एव देव्याः पुत्राः, राज्ञः प्राणसमाः, अन्या एकाऽमात्यदुहिता, सा परं परिणयता दृष्टा,
dain Education
INMainelibrary.org

Page #184

आवश्यक॥३४३॥
Jain Educatio
सा अण्णता कताइ रिउण्हाता समाणी अच्छति, रायणा य दिट्ठा, का एसत्ति ?, तेहिं भणितं तुब्भे देवी एसा, ताहे सो ताए समं रतिं एकं वसितो, सा य रितुण्हाता, तीसे गन्भो लग्गो, साथ अमच्चेण भणिएल्लिता-जया तुमं गन्भो आहूतो भवति तदा ममं साहिज्जसु ताए तस्स कथितं दिवसो मुहुत्तो जं च रायाएण उल्लवितं सातियंकारो, तेण तं पत्तए लिहितं, सो सारवेति, णवण्हं मासाणं दारओ संजातो, तस्स दासचेडाणि तद्दिवसं जाताणि, तंजहा - अग्गियओ पबतओ बहुलियो सागरो य, ताणि य सहजातगाणि, तेण कलायरियस्स उवणीतो, तेण लेहाइताओ गणियप्पहाणाओ कलाओ गाहितो, जाहे ताओ गाहिंति आयरिया ताधे ताणि तं कहुंति वाउल्लेति य, पुत्रपरिच्चएणं ताणि रोडंति, तेण ताणि ण चेव गणिताणि, गहिताओ कलाओ, ते य अण्णे बावीसं कुमारा गाहिज्जंता तं आयरियं पिट्टंति अवयणाणि य भणति, जति सो आयरिओ पिट्टेति ताहे गंतूण मातृणं साहंति, ताहे ताओ तं आयरियं खिसंति-कीस आहणसि ?, किं सुलभाणि
१ साऽन्यदा कदाचित् ऋतुस्नाता सती तिष्ठति, राज्ञा च दृष्टा, कैपेति ?, तैर्भणितं युष्माकं देव्येषा, तदा स तया सह रात्रिमेकामुषितः, सा च ऋतुखाता तस्या गर्भो लग्नः, सा चामात्येन भणितपूर्वा-यदा तव गर्भ उत्पन्नो भवति तदा मह्यं कथयेः, तया तस्मै कथितं दिवसो मुहूर्त्तो यच्च राज्ञोलतं सत्यङ्कारः तेन तत्पत्रे लिखितं स संरक्षति, नवसु मासेषु दारकः संजातः, तस्य दासचेटास्तद्दिवसे जाताः, तद्यथा - अग्निः पर्वतो बाहुलिकः सागर, ते च सहजाताः, तेन कलाचार्यायोपनीतः तेन लेखादिका गणितप्रधानाः कला ग्राहितः, यदा ता ग्राहयन्त्याचार्यांस्तदा ते तं निन्दयन्ति व्याकुलयन्ति च पूर्वपरिचयेन ते तिरस्कुर्वन्ति तेन ते नैव गणिताः, गृहीताः कलाः, ते चान्ये द्वाविंशतिः कुमारा प्राह्यमाणास्तमाचार्यं पिट्टयन्ति अवचनानि च भणन्ति यदि स आचार्यः पिहृति तदा गत्वा मातृभ्यः कथयन्ति तदा ताः तमाचार्यं हीलयन्ति ( उपालभन्ते ) कथमाहंसि?, किं सुलभानि
हारिभद्रीयवृत्तिः विभागः १
॥३४३॥
ainelibrary.org

Page #185

पुत्तजम्माणि?, अतो ते ण सिक्खिता । इओ य महुराए पबयओ राया, तस्स सुता णिबुती णाम दारिया, सा रणो अलंकिया उवणीता, राया भणति-जो तव रोयति भत्तारो, तो ताए भणित-जो सूरो वीरो विकंतो सो मम भत्ता होउ,
से पुण रजं दिज्जा, ताधे सा तं बलवाहणं गहाय गता इंदपुरं नगरं, तस्स इंददत्तस्स बहवे पुत्ता, इंददत्तो तुट्ठो चिंतेइ-1 Mणूणं अहं अण्णेहितो राईहिंतोलछो तो आगता, ततो तेण उस्सितपडागं नगरं कारितं, तत्थ एकंमि अक्खे अह चक्काणि,
तेसिं पुरतो धिइल्लिया ठविया, सा अच्छिम्मि विधितवा, ततो इंददत्तो राया सन्नद्धो णिग्गतो सह पुत्तेहिं, सावि कण्णा सबालंकारभूसिया एगंमि पासे अच्छति, सो रंगोते य रायाणो ते य दंडभडभोइया जारिसो दोवतीए, तत्थ रणो जेहोर पुत्तो सिरिमालीणाम कुमारो, सो भणितो-पुत्त ! एस दारिया रजं च घेत्तवं, अतो विंध एतं पुत्तलियंति, ताधे सोऽक-* तकरणो तस्स समूहस्स मज्झे धणुं चेव गेण्हित्तुं ण तरति, कहऽविऽणेण गहितं, तेण जतो वच्चतु ततो वच्चतुत्ति मुक्को
पुत्रजन्मानि?, अतस्ते न शिक्षिताः । इतश्च मथुरायां पर्वतो राजा, तस्य सुता निर्वृति म दारिका, सा राज्ञेऽलकृतोपनीता, राजा भणति-यस्तुभ्यं | रोचते भर्ती स, ततस्तया भणित-यः शूरो वीरो विक्रान्तः स मम भर्ती भवतु, स पुना राज्यं दद्यात्, तदा सा तलवाहनं गृहीत्वा गता इन्द्रपुर नगरं, | तस्येन्द्रदत्तस्य बहवः पुत्राः, इन्द्रदत्तस्तुष्टश्चिन्तयति-नूनमहमन्येभ्यो राजभ्यो लष्टस्तत आगता, ततस्तेनोच्छ्रितपताकं नगरं कारितं, तत्रैकस्मिन् अक्षे (अक्षाटके) | अष्ट चक्राणि, तेषां पुरतः शालभजिका स्थापिता, साक्षिण वेधितव्या, तत इन्द्रदत्तो राजा सन्नद्धो निर्गतः सह पुत्रैः, साऽपि कन्या सर्वालङ्कारभूषितैकस्मिन् पार्श्वे | तिष्ठति, स रङ्गः ते च राजानस्ते च दण्डभटभोजिका यादृशो द्रौपद्याः, तत्र राज्ञो ज्येष्ठः पुत्रः श्रीमाली नाम कुमारः, स भणित:-पुत्र! एषा दारिका राज्यं च ग्रहीतव्यम् , अतो विध्यनां शालभञ्जिका इति, तदा सोऽकृतकरणः तस्य समूहस्स मध्ये धनुरेव ग्रहीतुं न शक्नोति, कथमप्यनेन गृहीतं, तेन यतो व्रजतु ततो व्रजत्विति मुक्तः * पएसे प्र.
dain Educati
o nal
wwindainelibrary.org

Page #186

आवश्यक
॥३४४॥
CCCESCAUSAMACHAR
सरो, सो चक्के अप्फिडिऊण भग्गो, एवं कस्सइ एकं अरगंतरं वोलीणो कस्सइ दोणि कस्सइ तिणि अण्णेसिं बाहि- हारिभद्री रेण चेव णीति, ताधे राया अधितिं पगतो-अहोऽहं एतेहिं धरिसितोत्ति, ततो अमच्चेण भणितो-कीस अधितिं करेह ?, यवृत्तिः राया भणति-एतेहिं अहं अप्पधाणो कतो, अमच्चो भणति-अस्थि अण्णो तुन्भ पुत्तो मम धूताए तणइओ सुरिंददत्तो विभागः १ णाम, सो समत्थो विधितुं, अभिण्णाणाणि से कहिताणि, कहिं सो ?, दरिसितो, ततो सोराइणा अवगृहितो, भणितो-सेयं तव एए अहरहचक्के भेत्तूण पुत्तलियं अच्छिम्मि विधित्ता रजसुकं णिबुतिदारियं संपावित्तए, ततो कुमारो जधाऽऽणवेहत्ति भणिऊण ठाणं ठाइतूण धणुं गेण्हति, लक्खाभिमुहं सरं सजेति, ताणि य दासरूवाणि चउद्दिसं ठिताणि रोडिंति, अण्णे य उभयतो पासिं गहितखग्गा, जति कहवि लक्खस्स चुक्कति ततो सीसं छिंदितवंति, सोऽवि से उवज्झाओ पासे ठितो भयं देति-मारिजसि जति चुक्कसि, ते बावीसपि कुमारा मा एस विन्धिस्सतित्ति विसेसउल्लंठाणि विग्याणि करेंति,
शरः, स चक्रे आस्फाल्य भग्नः, एवं कस्यचित् एकमरकान्तरं व्यतिक्रान्तः कस्यचित् द्वे कस्यचित्रीणि, अन्येषां बाह्य एव निर्गच्छति, तदा राजाऽति | प्रगतः-अहो अहमेतैर्धर्पित इति, ततोऽमात्येन भणितः-किमतिं करोषि ?, राजा भणति-एतैरहमप्रधानः कृतः, अमात्यो भणति-अस्त्यन्यो युष्माकं पुत्रो | मम दुहितुस्तनुजः सुरेन्द्रदत्तो नाम, स समर्थों वेधितुम् , अभिज्ञानानि तसै कथितानि, कुन सः?, दर्शितः, ततः स राज्ञाऽवगूहितो, भणितः-श्रेयस्तवैतानि अष्ट रथचक्राणि भित्त्वा शालभञ्जिकामक्षिण विट्वा राज्यशुल्का निर्वृतिदारिका संप्राप्तुं, ततः कुमारो यथाऽऽज्ञापयतेति भणित्वा स्थानं स्थित्वा धनुर्गृह्णाति,8| ॥३४४॥ लक्ष्याभिमखं शरं निसृजति (सजयति), ते च दासाश्चतुर्दिशं स्थिताः स्खलनां कुर्वन्ति, अन्यौ चोभयतः पार्थयोंहीतखड्गी, यदि कथमपि लक्ष्याश्यति नै | तदा शीर्ष छेत्तव्यमिति, सोऽपि तस्योपाध्यायः पावें स्थितः भयं ददाति-मारयिष्यसे यदि अश्यसि, ते द्वाविंशतिरपि कुमारा मा एष व्यासीदिति विशेषोच्छृङ्खला विघ्नान् कुर्वन्ति.
CARRORA
न
dain Educati
e mational
Mww.jainelibrary.org

Page #187

ततो ताणि चत्तारि ते य दो पुरिसे बावीसं च कुमारे अगणंतेण ताणं अट्ठण्हं रहचक्काणं अंतरं जाणिऊणं तंमि लक्खे णिरुद्धाए दिट्ठीए अण्णमतिं अकुणमाणेण सा धिइल्लिया वामे अच्छिम्मि विद्धा, ततो लोगेण उक्किडिसीहणादकलकलुमिस्सो साधुकारो कतो, जधा तं चकं दुकूखं भेत्तुं एवं माणुसत्तणंपि ७ । 'चम्मे'त्ति - जधा एगो दहो जोयणसयसहस्सविच्छिण्णो चम्मेण णद्धो, एगं से मज्झे छिड्डुं जत्थ कच्छभस्स गीवा मायति, तत्थ कच्छभो वासस ते वाससते गते गीवं पसारेति, तेण कहवि गीवा पसारिता, जाव तेण छिड्डेण निग्गता, तेण जोतिसं दिट्ठ कोमुदीए पुष्कफलाणि य, सो आगतो, सयणिज्जयाणं दाएमि, आणेत्ता सबतो पलोयति, ण पेच्छति, अवि सो, ण य माणुसातो ८ । युगदृष्टान्तप्रतिपादनायाऽऽह—
पुत्र्वते होज जुगं अवरते तस्स होज्ज समिला उ । जुगछिमि पवेसो इय संसइओ मणुयलंभो ॥ ८३३ ॥ व्याख्या - जलनिधेः पूर्वान्ते भवेद् युगम्, अपरान्ते तस्य भवेत् समिला तु, एवं व्यवस्थिते सति यथा युगच्छिद्रे प्रवेशः संशयितः, 'इय' एवं संशयितो मनुष्यलाभो, दुर्लभ इति गाथार्थः ॥
१ ततस्तांश्चतुरस्तौ च द्वौ पुरुषौ द्वाविंशतिं च कुमारानगणयता तेषामष्टानां रथचक्राणामन्तरं ज्ञात्वा तस्मिलक्ष्ये निरुद्धया दृष्ट्या अन्यत्र मतिमकुर्वता सा शालभञ्जिका वामेऽक्षिण विद्धा, ततो लोकेनोत्कृष्टिसिंहनादकलकलोन्मिश्रः साधुकारः कृतः, यथा तच्चक्रं दुःखं भेत्तुमेवं मानुष्यमपि ७ । चर्मेति यथैको हृदो योजनशतसहस्त्रविस्तीर्णश्चर्मणा नद्धः, एकं तस्य मध्ये छिद्रं यत्र कच्छपस्य ग्रीवा माति, तत्र कच्छपो वर्षशते वर्षशते गते ग्रीवां प्रसारयति, तेन कथमपि श्रीवा प्रसारिता यावत्तेन छिद्रेण निर्गता, तेन ज्योतिर्दृष्टं कौमुद्यां पुष्पफलानि च स आगतः, स्वजनानां दर्शयामि, आनीय सर्वतः प्रलोकयति, न प्रेक्षते, अपि सः, न च मानुष्यात् ८ ।

Page #188

आवश्यक
हारिभद्रीयवृत्तिः विभागः१
॥३४५॥
CORSESEORASIG
जह समिला पन्भट्ठा सागरसलिले अणोरपारंमि । पविसेज जुग्गछिडूं कहवि भमंती भमंतंमि ॥ ८३४॥
व्याख्या-यथा समिला प्रभ्रष्टा 'सागरसलिले' समुद्रपानीये 'अणोरपार'मिति देशीवचनं प्रचुरार्थे उपचारत आराद्भागपरभागरहित इत्यर्थः, प्रविशेत् युगच्छिद्रं कथमपि भ्रमन्ती भ्रमति युग इत्येवं दुर्लभं मानुष्यमिति गाथार्थः॥ सा चंडवायवीचीपणुल्लिया अवि लभेज युगछिर्छ । ण य माणुसाउ भट्ठो जीवो पडिमाणुसं लहइ ॥८३५॥ । व्याख्या-सा समिला चण्डवातवीचीप्रेरिता सत्यपि लभेत युगच्छिद्रं, न च मानुष्याद् भ्रष्टो जीवः प्रतिमानुषं
लभत इति गाथार्थः ॥ इदानीं परमाणू , जहा एगो खंभो महापमाणो, सो देवेणं चुण्णेऊणं अविभागिमाणि खंडाणि द्र काऊण णालियाए पक्खितो, पच्छा मंदरचूलियाए ठितेण फुमितो, ताणि णहाणि, अस्थि पुण कोवि?, तेहिं चैव पोग्ग
लेहिं तमेव खंभं णिव त्तेज, णो त्ति, एस अभावो, एवं भट्ठो माणुसातो ण पुणो। अहवा सभा अणेगखंभसतसहस्ससंनिविट्ठा, सा कालंतरेण झामिता पडिता, अत्थि पुण कोइ ?, तेहिं चेव पोग्गलेहि करेजा, णोत्ति, एवं माणुस्सं दुल्लहं। इय दुल्लहलंभं माणुसत्तणं पाविऊण जो जीवो। ण कुणइ पारत्तहियं सो सोयइ संकमणकाले ॥ ८३६ ॥ ___ व्याख्या-'इय' एवं दुर्लभलाभं मानुषत्वं प्राप्य यो जीवो न करोति परत्र हित-धर्म, दीर्घत्वमलाक्षणिकं, स शोचति | 'सङ्क्रमणकाले' मरणकाल इति गाथार्थः ॥
इदानीं परमाणु:-यथैकः स्तम्भो महाप्रमाणः, स चूर्णयित्वा देवेनाविभागानि खण्डानि कृत्वा नालिकायां प्रक्षिप्तः, पश्चान्मन्दरचूलायां स्थितेन फूत्कृतः, तानि नष्टानि, अस्ति पुनः कोऽपि?, तैरेव पुद्गलैस्तमेव स्तम्भ निर्वर्तयेत् , नेति, एषोऽभावः, एवं भ्रष्टो मानुष्यान्न पुनः । अथवा सभा अनेकस्तम्भशतसहस्रसन्निविष्टा, सा कालान्तरेण दग्धा पतिता, अस्ति पुनः कोऽपि ?, तैरेव पुद्गलैः कुर्यात् , नेति, एवं मानुष्यं दुर्लभम् ।
॥३४५॥
jainelibrary.org
dalin Educati
o
nal

Page #189

जह वारिमज्झछूढोव्व गयवरो मच्छउब्व गलगहिओ।वग्गुरपडिउव्व मओ संवट्टइओ जह व पक्खी ॥८३७॥ RI व्याख्या-यथा वारिमध्यक्षिप्त इव गजवरो मत्स्यो वा गलगृहीतः वागुरापतितो वा मृगः संवर्त-जालम् इतः
प्राप्तो यथा वा पक्षीति गाथार्थः॥ 18 सो सोयइ मचुजरासमोच्छुओ तुरियणिद्दपक्खित्तो । तायारमविंदंतो कम्मभरपणोल्लिओ जीवो ॥ ८३८ ॥
व्याख्या-सोऽकृतपुण्यः शोचति, मृत्युजरासमास्तृतो-व्याप्तः, त्वरितनिद्रया प्रक्षिप्तः, मरणनिद्रयाऽभिभूत इत्यर्थः, त्रातारम् 'अविन्दन्' अलभन्नित्यर्थः, कर्मभरप्रेरितो जीव इति गाथार्थः ॥ स चेत्थं मृतः सन्काऊणमणेगाई जम्ममरणपरियट्टणसयाई । दुक्खेण माणुसत्तं जइ लहइ जहिच्छया जीवो ॥ ८३९॥
व्याख्या-कृत्वाऽनेकानि जन्ममरणपरावर्तनशतानि दुःखेन मानुषत्वं लभते जीवो यदि यदृच्छया, कुशलपक्षकारी * पुनः सुखेन मृत्वा सुखेनैव लभत इति गाथार्थः ॥ तं तह दुल्लहलंभं विजुलयाचंचलं माणुसत्तं । लण जो पमायइ सो कापुरिसो न सप्पुरिसो॥ ८४० ॥ व्याख्या-तत्तथा दुर्लभलाभं विद्युल्लताचञ्चलं मानुषत्वं लब्ध्वा यः 'प्रमाद्यति' प्रमादं करोति स कापुरुषो न सत्पुरुष इति |
* वारिग्गिजबन्धन्योरिति मेदिन्याम् । आत्मनेपदमनित्यमित्यत्र प्राप्तमपि न स्याद् अप्राप्तमपि च स्यादित्यनित्यस्यार्थस्तेन 'सम्यक् प्रणम्य न लभन्ति | कदाचनापि' इत्यत्रेवान परस्मैपदित्वापेक्षया न शतृर्विरोधावहः + मणुसयत्तं प्र.
Jain Education

Page #190

आवश्यक
॥३४६॥
AMROSAROO
गाथार्थः ॥ इत्यलं प्रसङ्गेन, प्रकृतं प्रस्तुमः-यथैभिर्दशभिर्दृष्टान्तैर्मानुष्यं दुर्लभं तथाऽऽर्यक्षेत्रादीन्यपि स्थानानि, ततश्च हारिभद्रीसामायिकमपि दुष्पापमिति, अथवा मानुष्ये लब्धेऽप्येभिः कारणैर्दुर्लभं सामायिकमिति प्रतिपादयन्नाह
यवृत्तिः आलस्स मोहऽवण्णा थंभा कोहा पमाय किवणत्ता । भयसोगा अण्णाणा वक्खेव कुतूहला रमणा ॥८४१॥ विभागः१
व्याख्या-आलस्यान्न साधुसकाशं गच्छति शृणोति वा, मोहाद् गृहकर्तव्यतामूढो वा, अवज्ञातो वा किमेते विजा-12 नन्तीति, स्तम्भाद् वा जात्याद्यभिमानात् क्रोधाद् वा साधुदर्शनादेव कुप्यति, 'प्रमादात्' वा मद्यादिलक्षणात् 'कृप-14 णत्वात्' वा दातव्यं किञ्चिदिति, 'भयात्' वा नरकादिभयं वर्णयन्तीति, 'शोकात्' वा इष्टवियोगजात् 'अज्ञानात्' कुदृ-IN ष्टिमोहितः, 'व्याक्षेपार्दू' बहुकर्तव्यतामूढः, 'कुतूहलात्' नटादिविषयात् , 'रमणात्' लावकादिखेडेनेति गाथार्थः ॥८४१॥
एतेहिं कारणेहिं लब्रूण सुदुल्लहपि माणुस्सं । ण लहइ सुतिं हियकरि संसारुत्तारणिं जीवो ॥ ८४२॥ |
व्याख्या-एभिः 'कारणैः' आलस्यादिभिर्लब्ध्वा सुदुर्लभमपि मानुष्यं न लभते श्रुति हितकारिणी संसारोत्तारिणी| 8 जीव इति गाथार्थः ॥ व्रतादिसामग्रीयुक्तस्तु कर्मरिपून् विजित्याविकलचारित्रसामायिकलक्ष्मीमवाप्नोति, यानादिगुणयुक्तयोधवजयलक्ष्मीमिति ॥ आह चजाणावरणपहरणे जुद्धे कुसलत्तणं च णीती य । दक्खत्तं ववसाओ सरीरमारोग्गया चेव ॥ ८४३ ॥
॥३४॥ व्याख्या-यानं हस्त्यादि, आवरणं-कवचादि, प्रहरणं-खड्गादि, यानावरणप्रहरणानि, युद्धे कुशलत्वं च-सम्यग ज्ञानमित्यर्थः, 'नीतिश्च' निर्गमप्रवेशरूपा 'दक्षत्वम्' आशुकारित्वं 'व्यवसाय शौर्य शरीरम् अविकलम् 'आरोग्यता,
Bain Education Internasional
tjainelibrary.org

Page #191

व्याधिवियुक्तता चैवेति । एतावद्गणसामग्र्यविकल एव योधो जयश्रियमाप्नोतीति दृष्टान्तः, दार्शन्तिकयोजना त्वियंजीवो जोहो जाणं वयाणि आवरणमुत्तमा खंती । झाणं पहरणमिट्ठ गीयत्थत्तं च कोसलं ॥ १॥ दवाइजहोवाया-181 गुरूवपडिवत्तिवत्तिया णीति । दक्खत्तं किरियाणं जं करणमहीणकालंमि ॥२॥ करणं सहणं च तवोवसग्गदुग्गावती' ववसाओ। एतेहिं सुणिरोगो कम्मरि जिणति सबेहिं ॥३॥ विजित्य च समग्रसामायिकश्रियमासादयतीति गाथार्थः ॥ ८४३ ॥ अथवाऽनेन प्रकारेणाऽऽसाद्यत इति| दिढे सुएऽणुभूए कम्माण खए कए उवसमे अ। मणवयणकायजोगे अ पसत्थे लब्भए बोही॥ ८४४ ॥
व्याख्या दृष्टे भगवतः प्रतिमादौ सामायिकमवाप्यते, यथा श्रेयांसेन भगवदर्शनादवाप्तमिति, कथानकं चाधः कथितमेव, श्रुते चावाप्यते यथाऽऽनन्दकामदेवाभ्यामवाप्तमिति, अत्र कथानकमुपरितनाङ्गादवसेयम् , अनुभूते क्रियाकलापे सत्यवाप्यते, यथा वल्कलचीरिणा पित्रुपकरणं प्रत्युपेक्षमाणेनेति, कथानकं कथिकातोऽवसेयं, कर्मणां क्षये कृते सति प्राप्यते, यथा चण्डकौशिकेन प्राप्तम् , उपशमे च सत्यवाप्यते यथाऽङ्गऋषिणा, मनोवाक्काययोगे च प्रशस्ते लभ्यते
बोधिः, सामायिकमनर्थान्तरमिति गाथार्थः ॥ अथवाऽनुकम्पादिभिरवाप्यते सामायिकमित्याहहै| अणुकंपऽकामणिजर बालतवे दाणविणयविन्भंगे । संयोगविप्पओगे वसणूसवइढि सक्कारे ॥ ८४५ ॥
१जीवो योधो यानं व्रतानि आवरणमुत्तमा क्षान्तिः । ध्यानं प्रहरणमिष्टं गीतार्थत्वं च कौशल्यम् ॥१॥ द्रव्यादियथोपायानुरूपप्रतिपत्तिवर्तिता नीतिः । दक्षत्वं क्रियाणां यत्करणमबीनकाले ॥२॥ करणं सहनं च तपसः उपसर्गदुर्गापत्ती व्यवसायः । एतैः सुनीरोगः कर्मरिपुं जयति सर्वैः॥३॥
Jain Education

Page #192

आवश्यक
॥३४७॥
वेजे मेंठे तह इंदणाग कयउण्ण पुप्फसालसुए। सिवदमहरवणिभाउय आहीरदसण्णिलापुत्ते ॥ ८४६॥ हारिभद्रीव्याख्या-अनुकम्पाप्रवणचित्तो जीवः सामायिक लभते, शुभपरिणामयुक्तत्वाद्, वैद्यवत्, प्रतिज्ञेयमेव मनाग विशे-|
यवृत्तिः षितव्या, हेतुदृष्टान्तान्यत्वं तु प्रतिप्रयोगं भणिष्यामः-अकामनिर्जरावान् जीवः सामायिकं लभते, शुभपरिणामयुक्तत्वा
विभागः१ न्मिण्ठवत्, बालतपोयुक्तत्वादिन्द्रनागवत्, सुपात्रप्रयुक्तयथाशक्तिश्रद्धादानत्वात् कृतपुण्यकवत् , आराधितविनयत्वात् । पुष्पशालसुतवत् , अवाप्तविभङ्गज्ञानत्वात् तापसशिवराजऋषिवत् , दृष्टद्रव्यसंयोगविप्रयोगत्वात् मथुराद्वयवासिवणिगढ-IN | यवत् , अनुभूतव्यसनत्वादू भ्रातृद्वयशकटचक्रव्यापादितमल्लण्डीलब्धमानुषत्वस्त्रीगर्भजातप्रियद्वेष्यपुत्रद्वयवत् , अनुभूतोत्सवत्वादाभीरवत्, दृष्टमहर्द्धिकत्वादशार्णभद्रराजवत , सत्कारकाविणोऽप्यलब्धसत्कारत्वादिलापुत्रवत्, इयमक्षरग-15 मनिका, साम्प्रतमुदाहरणानि प्रदश्यन्ते-बारवतीए कण्हस्स वासुदेवस्स दो वेजा-धन्नंतरी वैतरणी य, धनंतरी अभ-| विओ, वेतरणी भविओ, सो साधूण गिलाणाणं पिएण साहति, जं जस्स कायवं तं तस्स फासुएण पडोआरेण साहति, जति | से अप्पणो अत्थि ओसधाणि तो देति, धण्णंतरी पुण जाणि सावजाणि ताणि साहति असाधुपाओग्गाणि, ततो साहुणो भणंति-अम्हं कतो एताणि?, सो भणति-ण मए समणाणं अठाए अज्झाइतं वेजसत्थं, ते दोवि महारंभा महापरिग्गहा।
॥३४७॥
द्वारिकायां कृष्णस्य वासुदेवस्य द्वौ वैद्यौ-धन्वन्तरी वैतरणिश्च, धन्वन्तर्यभव्यो, वैतरणिर्भव्यः, स साधुभ्यो ग्लानेभ्यः प्रोत्या कथयति, यद्यस्य कर्त्तव्यं से ४ तत्तस्मै प्रासुकेन प्रतीकारेण कथयति, यदि तस्यात्मनोऽस्ति (सन्ति ) औषधानि तदा ददाति, धन्वन्तरी पुनर्यानि सावधानि तानि कथयति असाधुप्रा| योग्याणि, ततः साधवो भणन्ति-अस्माकं कुत एतानि?, स भणति-न मया श्रमणानामर्थाय वैद्यकशास्त्रमधीतं, तौ द्वावपि महारम्भौ महापरिग्रही
dain Educati
o
nal

Page #193

CROSS
ये सबाए बारवतीए तिगिच्छं करेंति, अण्णदा कण्हो वासुदेवो तित्थगरं पुच्छति-एते बहूर्ण ढंकादीणं वधकरणं काऊण कहिं गमिस्संतिः, ताधे सामी साधति-एस धण्णंतरी अप्पतिठाणे णरए उववजिहिति, एस पुण वेतरणी कालंजरवत्तिणीए गंगाए महाणदीए विझस्स य अंतरा वाणरत्ताए पञ्चायाहिति, ताधे सो वयं पत्तो सयमेव जूहवतित्तणं काहिति, तत्थ
अण्णया साहुणो सत्थेण समं धाविस्संति, एगस्स य साधुस्स पादे सल्लो लग्गिहिति, ताधे ते भणंति-अम्हे पडिच्छामो, |सो भणति-मा सवे मरामो, वच्चह तुन्भे अहं भत्तं पच्चक्खामि, ताहे णिब्बंधं काउं सोऽवि ठिओ, ण तीरति सल्लं णीणेतुं, पच्छा थंडिल्लं पावितो छायं च, तेऽवि गता, ताहे सो वाणरजहवती तं पदेसं एति जत्थ सो साधू, जाव पुरिल्लेहिं तं दहण किलिकिलाइतं, तो तेण जूहाहिवेण तेसिं किलिकिलाइतसदं सोऊण रूसितेण आगंतूण दिट्ठो सो साधू, तस्स तं दळूण ईहापूहा करेंतस्स कहिं मया एरिसो दिह्रोत्ति?, जाती संभरिता, बारवई संभरति, ताहे तं साधु वंदति, तं च से सल्लं
ACRecot
१च सर्वस्यां द्वारिकायां चिकित्सां कुरुतः, अन्यदा कृष्णो वासुदेवस्तीर्थकरं पृच्छति-एती बहूनां ढङ्कादीनां वधकरणं कृत्वा क्व गमिष्यतः ?, तदा स्वामी कथयति-एष धन्वन्तरी अप्रतिष्ठाने नरके उत्पत्स्यते, एष पुनर्वैतरणी कालञ्जरवर्त्तिन्यां (अटव्यां ) गङ्गाया महानद्या विन्ध्यस्य चान्तरा वानरतया प्रत्यायास्यबि, तदा स वयः प्राप्तः स्वयमेव यूथपतित्वं करिष्यति, तत्रान्यदा साधवः सार्थेन सममागमिष्यन्ति, एकस्य च साधोः पादे शल्यं लगिष्यति, तदा ते भणन्ति-वयं प्रतीक्षामहे, स भणति-मा सर्वे म्रियामहे, व्रजत यूयमहं भक्तं प्रत्याख्यामि, तदा सोऽपि निर्बन्धं कृत्वा स्थितः, न शक्नोति शल्यं निर्गमितुं, पश्चात् स्थण्डिलं प्रापितः छायां च, तेऽपि गताः, तदा स वानरयूथाधिपतिस्तं प्रदेशमेति यत्र स साधः, यावत् पौरस्त्यै स्तं दृष्टा किलकिलायितं, ततस्तेन | यूथाधिपेन तेषां किलकिलायितशब्दं श्रुत्वा रुष्टेनागत्य दृष्टः स साधुः, तस्य तं दृष्ट्वा ईहापोहौ कुर्वतः क मयेडशो दृष्ट इति !, जातिः स्मृता, द्वारिकां | संस्मरति, तदा तं साधु वन्दते, तच तस्य शल्यं
Jan Education International

Page #194

आवश्यक
॥३४८॥
CCCCCCCCCCCCCROR
पासति, ताहे तिगिच्छं सवं संभरति, ततो सो गिरि विलग्गिऊण सल्लुद्धरणिसल्लरोहणीओ ओसहीओ य गहाय आगतो, हारिभद्री ताधे सल्लुद्धरणीए पादो आलित्तो, ततो एंगमुहत्तेण पडिओ सल्लो, पउणावितो संरोहणीए, ताहे तस्स पुरतो अक्ख-31 | यवृत्तिः राणि लिहति, जधा-अहं वेतरणी नाम वेज्जो पुत्वभवे बारवतीए आसि, तेहिंवि सो सुतपुबो, ताधे सो साधू धम्म विभागः१ कथेति, ताहे सो भत्तं पञ्चक्खाति, तिण्णि रातिंदियाणि जीवित्ता सहस्सारं गतो ॥ तथा चाऽऽह
सो वाणरजूहवती कंतारे सुविहियाणुकंपाए । भासुरवरवोंदिधरो देवो वेमाणिओ जाओ ॥ ८४७॥ व्याख्या-निगदसिद्धा। ओहिं पयुंजति जाव पेच्छति तं सरीरगं तं च साधु, ताहे आगंतूण देविहिं दाएति, भणति | य-तुज्झप्पसादेण मए देविड्डी लद्धत्ति, ततोऽणेण सो साधू साहरितो तेसिं साधूणं सगासंति, ते पुच्छंति-किहऽसि | आगतो?, ताहे साहति । एवं तस्स वाणरस्स सम्मत्तसामाइयसुयसामाइयचरित्ताचरित्तसामाइयाण अणुकंपाए लाभो जातो, इतरधा णिरयपायोग्गाणि कम्माणि करेत्ता णरयं गतो होन्तो । ततो चुतस्स चरित्तसामाइयं भविस्सति सिद्धी यशात
पश्यति, तदा चिकित्सां सा संस्मरति, ततः स गिरि विलग्य शल्योद्धरणीशल्यरोहिण्योषध्यौ च गृहीत्वाऽऽगतः, तदा शल्योद्धरण्या पाद आलिप्तः, तत एकेन मुहूर्तेन पतितं शल्यं, प्रगुणितः संरोहण्या, तदा तस्य पुरतोऽक्षराणि लिखति-यथाऽहं वैतरणिर्नाम वैद्यः पूर्वभवे द्वारिकायामासं, तैरपि श्रुतपूर्वः सः, तदा स साधुर्धर्म कथयति, तदा स भक्तं प्रत्याख्याति, बीन् रानिन्दिवान् जीवित्वा सहस्रारं गतः ॥ अवधि प्रयुणक्ति यावत्प्रेक्षते तच्छरीरं तं च साधू, तदाऽऽगत्य देवधि दर्शयति, भणति च-युष्मत्प्रसादेन मया देवर्धिलब्धेति, ततोऽनेन स साधुः संहृतस्तेषां साधूनां सकाशमिति, ते पृच्छन्ति-कथमस्या-1
॥३४८॥ गतः?, तदा कथयति । एवं तस्य वानरस्य सम्यक्त्वसामायिकश्रुतसामायिकचारित्राचारित्रसामायिकानामनुकम्पया लाभो जातः, इतरथा नरकप्रायोग्याणि कर्माणि कृत्वा नरकं गतोऽभविष्यत् , ततव्युतस्य चारित्रसामायिकं भविष्यति सिद्धिश्च ।।* एगते
Jan Educa
lainelibrary.org

Page #195

अकामणिज्जराए, वसंतपुरे नगरे इब्भवधुगा नदीए ण्हाति, अण्णो य तरुणो तं दट्ठूण भणति -सुण्हातं ते पुच्छति एस णदी मत्तवारणकरोरु ! । एते य णदीरुक्खा अहं च पादेसु ते पडिओ ॥ १ ॥ सा भणति - 'सुभगा होंतु णदीओ चिरं च जीवंतु जे नदीरुक्खा । सुण्हातपुच्छगाण य घत्तिहामो पियं काउं ॥ २ ॥ ततो सो तीए घरं वा दारं वा अयाणन्तो चिन्तेति - "अन्नपानैहरेद्वालां, यौवनस्थां विभूषया । वेश्यां स्त्रीमुपचारेण, वृद्धां कर्कशसेवया ॥ १ ॥” तीसे बिइजि - याणि चेडरुवाणि रुक्खे पलोताणि अच्छंति, तेण तेसिं पुप्फाणि फलाणि य दाऊण पुच्छिताणि - का एसा ?, ताणि भणंति- अमुगस्स सुण्हा, ताहे सो चिंतेति-केण उवाएण एतीए समं मम संपयोगो भवेज्जा ?, ततो णेण चरिका दाण| माणसंगहीता काऊण विसज्जिता तीए सगासं, ताए गंतूण सा भणिता - जधा अमुगो ते पुच्छति, तीए रुट्ठाए पत्तलगाणि धोती मसिलित्तेण हत्थेण पिट्ठीए आहता, पंचंगुलीओ जाताओ, ओबारेण य णिच्छूढा, सा गता साहति - णामपि ण
१ अकामनिर्जरया, वसन्तपुरे नगरे इभ्यवधूर्नद्यां स्नाति, अन्यश्च तरुणस्तां दृष्ट्वा भणति - सुखातं ते पृच्छति एषा नदी मत्तवारणकरोरु ! । एते च नदीवृक्षा अहं च पादयोस्ते पतितः ॥ १ ॥ सा भणति - सुभगा भवन्तु नद्यश्चिरं च जीवन्तु ये नदीवृक्षाः । सुस्रातपृच्छकेभ्यश्च प्रियं कर्तुं यतिष्यामहे ॥ १ ॥ ततः स तस्या गृहं वा द्वारं वा अजानानश्चिन्तयति तस्याः द्वितीयानि ( तया सहागतानि ) चेटरूपाणि वृक्षान् प्रलोकयन्ति तिष्ठन्ति, तेन तेभ्यः पुष्पाणि फलानि च दत्वा पृष्टानि - कैपा ?, तानि भणन्ति अमुकस्य खुषा, तदा स चिन्तयति - केनोपायेनैतया समं मम संप्रयोगो भवेत् ?, ततोऽनेन चरिका दानमानसंगृहीता कृत्वा विसृष्टा तस्याः सकाशं, तथा गत्वा सा भणिता यथाऽमुकस्वां पुच्छति, तया रुष्ट्या भाजनान्युद्वर्त्तयन्त्या मषीलिप्लेन इस्तेन पृष्ठौ आहता, पञ्चाङ्गुलयो जाता भवद्वारेण च निष्काशिता, सा गता कथयति-नामापि न

Winelibrary.org

Page #196

आवश्यक
हारिभद्रीयवृत्तिः विभाग:१
॥३४९॥
मोडति ण णातं जहा-कालपकूखपंचमीए, ताहे तेण पुणरवि पेसिता पवेसजाणणानिमित्तं, ताहे सलज्जाए आहणिऊण असोगवणियाए छिंडियाए निच्छूढा, सा गता साहति-णामपि ण सहति, तेण णातो पवेसो, तेणावदारेण अइगतो, असोगवणियाए सुत्ताणि, जाव ससुरेण दिट्ठा, तेण णातं, जधा-ण मम पुत्तोत्ति, पच्छा से पादातो णेउरं गहितं, चेतितं च तीए, भणितो य णाए-णास लहुँ, सहायकिच्चं करेजासि, इतरी गंतूण भत्तारं भणति-इत्थं धम्मो, जामो असोगवणियं, गताणि, असोगवणियाए पसुत्ताणि, ताहे भत्तारं उद्ववेत्ता भणति-तुझं एतं कुलाणुरूवं ?, जं मम पादातो ससुरो उरं| गेण्हति, सो भणति-सुवसु लभिहिसि पभाते, थेरेण सिहं, सो रुट्ठो भणति-विवरीतोऽसि थेरा, सो भणति-मए दिह्रो अण्णो, ताहे विवादे सा भणति-अहं अप्पाणं सोहेमि, एवं करेहि, हाता, ताहे जक्खघरं अइगता, जो कारी सो लग्गति दोण्हं जंघाणं अंतरेण वोलंतओ, अकारी मुच्चति, सा पधाविता, ताहे सो विडो पिसायरूवं काऊण सागतएणं गेण्हति,
॥३४९॥
१ सहते, तेन ज्ञातं यथा-कृष्णपक्षपञ्चम्या, तदा तेन पुनरपि प्रेषिता प्रवेशज्ञानार्थ, तदा सलज्जया माहत्याशोकवनिकायाश्चिण्डिकया निष्काशिता, सा| लगता कथयति-नामापि न सहते, तेन ज्ञातः प्रवेशः, तेनापद्वारेणातिगतोऽशोकवनिकायां सुप्तौ, यावत् श्वशुरेण दृष्टौ, तेन ज्ञात-यथा न मम पुत्र इति, पश्चा-1||
त्तस्याः पादात् नूपुरं गृहीतं, चेतितं च तया, भणितश्चानया-नश्य लघु, सहायकृत्यं कुर्याः, इतरा गत्वा भरि भणति-अन्न धर्मः, यावोऽशोकवनिका, गती, अशो| कवनिकायां प्रसुप्तौ, तदा भत्तारमुत्थाप्य भणति-युष्माकमेतत् कुलानुरूपं ?, यन्मम पादाच्च शुरो नूपूरं गृह्णाति, स भणति-स्वपिहि लप्स्यसे प्रभाते, स्थविरेण शिध, स रुष्टो भणति-विपरीतोऽसि स्थविर, स भणति-मया दृष्टोऽन्यः, तदा विवादे सा भणति-अहमात्मानं शोधयामि, एवं कुरु, साता, तदा यक्षगृहमतिगता, योऽपराधी स लगति द्वयोर्जखयोरन्तरा व्यतिक्रामन् , अनपराधो मुच्यते, सा प्रधाविता, तदा स विटोऽपि पिशाचरूपं कृत्वा आलिङ्गनेन गृह्णाति,
Jain EducatialKhabional

Page #197

ताहे तत्थ गंतूण जक्खं भणति - जो मम पितिदिण्णओ तं च पिसायं मोत्तूण जइ अण्णं जाणामि तो मे तुमं जाणासित्ति, जक्खो विलक्खो चिंतेति - पेच्छह केरिसाणि मंतेति ?, अहंपि वंचितो णाए, णत्थि सतित्तणं धुत्तीए, जाव चिंतेति ताव णिप्फिडिता, ताहे सो थेरो सवेण लोगेण हीलितो, तस्स ताए अद्धितीए निद्दा नहा, ताहे रण्णो तं कण्णे गतं, रायाणएण अंतेउरवालओ कतो, आभिसिक्कं च हत्थिरयणं रण्णो वासघरस्स हेट्ठा बद्धं अच्छति, देवी य हत्थिमेंठे आसत्तिया, णवरं रत्तिं हत्थिणा हत्थो पसारितो, सा पासायाओ ओयारिया, पुणरवि पभाए पडिविलइता, एवं वच्चति कालो, अण्णता चिरं जातंति हत्थिमेंठेण हत्थिसंकलाए हता, सा भणति - सो पुरिसो तारिसोण सुवति, मा रूसह, तं थेरो पेच्छति, सो चिंतेति-जति एताओवि ऍरिसिओ, किंनु ताओ भद्दियाउत्ति सुत्तो, पभाते सबो लोगो उट्ठितो, सो न उट्ठितो, राया भणति-सुवउ, सत्तमे दिवसे उट्ठितो, राइणा पुच्छितेण कहितं-जहेगा देवी ण याणामि कतरत्ति, ताहे
१ तदा तत्र गत्वा यक्षं भणति यो मम पितृदत्तस्तं च पिशाचं मुक्त्वा यद्यन्यं जानामि तदा मां त्वं जानासि इति, यक्षो विलक्षश्चिन्तयति प्रेक्षध्वं कीदृशानि मन्त्रयति ?, अहमपि वञ्चितोऽनया, नास्ति सवीत्वं धूर्तायाः, यावच्चिन्तयति तावन्निर्गता, तदा स स्थविरः सर्वेण लोकेन हीलितः, तस्य तयाऽधृत्या निद्रा नष्टा, तदा राज्ञस्तत् कर्णे गतं राज्ञाऽन्तःपुरपालकः कृतः, आभिषेकं च हस्तिरत्नं राज्ञो वासगृहस्याधस्ताद्वद्धं तिष्ठति, देवी च हस्तिमेण्ठे आसक्ता, नवरं रात्रौ हस्तिना हस्तः प्रसारितः, सा प्रासादात् भवतारिता, पुनरपि प्रभाते प्रतिविलगिता, एवं व्रजति कालः, अन्यदा चिरं जातमिति हस्तिमेण्ठेन हस्तिश्रृङ्खलया हता, सा भणति स पुरुषस्तादृशो न स्वपिति, मा रुपः, तत् स्थविरः पश्यति, स चिन्तयति-यद्येता अपि ईदृश्यः किंनु ता भद्रिका इति सुप्तः, प्रभाते सर्वो लोक उत्थितः, स नोत्थितः, राजा भणति - स्वपितु, सप्तमे दिवसे उत्थितः राज्ञा पृष्टेन कथितं यथैका देवी न जानामि कतरेति, तदा * एरिसं करेंति.
Jain Education sonal

Page #198

आवश्यक
हारिभद्री यवृत्तिः विभागः१
॥३५॥
SACROCOCCARAMA
राइणा भेंडमओ हत्थी कारितो, सबाओ अंतेपुरियाओ भणियाओ-एयस्स अच्चणियं करेत्ता ओलंडेह, सबाहिं ओलंडितो, सा णेच्छति, भणति-अहं बीहेमि, ताहे राइणा उप्पलणालेण आहता, जाव उमुच्छिता पडिया ततो से उवगतं-जधेसा कारित्ति, भणिता-'मत्तं गयमारुहंतीए भेंडमयस्स गयस्स भयतिए । इह मुच्छित उप्पलाहता तत्थ न मुच्छित संकलाहता॥१॥ पुट्ठी से जोइया, जाव संकलपहारा दिठा, ताहे राइणा हत्थिमेंठो सा य दुयगाणि वि तम्मि हथिम्मि विलग्गाविऊण छण्णकडए विलइताणि, भणितो मिठो-एत्थ अप्पततीओ गिरिप्पवातं देहि, हथिस्स | दोहिवि पासेहिं वेलुग्गाहा ठविता, जाव हथिणा एगो पादो आगासे कतो, लोगो भणति-किं तिरिओ जाणति ?, |एताणि मारेतबाणि, तहावि राया रोसं ण मुयति, ततो दो पादा आगासे ततियवारए तिन्नि पादा आगासे एक्केण पादेण ठितो, लोगेण अक्कंदो कतो-किं एतं हत्थिरयणं विणासेहि?, रणो चित्तं ओआलितं, भणितो-तरसि णियत्तेजी,
१ राज्ञा भिण्डमयो हस्ती कारितः, सर्वा अन्तःपुरिका भणिताः-एतस्यार्च निकां कृत्वोल्लङ्घयत, सर्वाभिरुल्लचितः, सा नेच्छति, भणति-अहं विभेमि, तदा | राज्ञोत्पलनालेनाहता, यावन्मूर्छिता पतिता, ततस्तेनोपगतं-यथैषाऽपराधिनीति, भणिता-मत्तं गजमारोहन्ति !, भिण्डमयात् गजात् बिभ्यन्ति ! । इह मूर्छितोत्पलाहता, तत्र न मूच्छिता शृङ्खलाहता॥३॥ पृष्टिस्तस्या भवलोकिता, यावत् शृङ्खलाप्रहारा दृष्टाः, तदा राज्ञा हस्तिमेण्ठः सा च द्वे अपि तस्मिन् हस्तिनि 1 विलगग्य छिन्नकटके विलगितानि, भणितो मेण्ठः-अत्रात्मतृतीयो गिरिप्रपातं देहि, हस्तिनो द्वयोरपि पार्श्वयोः कुन्तग्राहाः स्थापिताः, यावद्धस्तिना एकः पाद | | आकाशे कृतः, लोको भणति-किं तियङ् जानाति , एतौ मारयितव्यौ, तथाऽपि राजा रोषं न मुञ्चति, ततो द्वौ पादावाकाशे तृतीयवारे त्रयः पादा आकाशे | एकेन पादेन स्थितः, लोकेनाक्रन्दः कृतः-किमेतत् हस्तिरत्नं विनाशयत !, राज्ञश्चित्तं द्रावितं, भणितः-शक्नोषि निवर्तयितुं,
॥३५०॥

Mini.jainelibrary.org

Page #199

भणति-जति अभयं देह, दिण्णं, तेण णियत्तितो अंकुसेण जहा भमित्ता थले ठितो, ताहे उत्तारेत्ता णिविसताणि कयाणि । एगत्थ पच्चंतगामे सुन्नघरे ठिताणि, तत्थ य गामेल्लयपारद्धो चोरो तं सुन्नघरं अतिगतो, ते भणंति-वेढेतं अच्छामो, मा कोवि पविसउ, गोसे घेच्छामो, सोऽवि चोरो लुलुतो किहवि तीसे दुक्को, तीसे फासो वेदितो, सा ढक्का
भणति-कोऽसि तुम?, सो भणति-चोरोऽहं, तीए भणियं-तुमं मम पती होहि, जा एतं साहामो जहा एस चोरोत्ति, है तेहिं कल्लं पभाए मेंठो गहिओ, ताहे उविद्धो सूलाए भिण्णो, चोरेण समं सा वच्चति, जावंतराणदी, सा तेण भणिता-जधा
एत्थ सरत्थंभे अच्छ, जा अहं एताणि वत्थाभरणाणि उत्तारेमि, सो गतो, उत्तिण्णो पधावितो, सा भणति-"पुण्णा णदी दीसइ कागपेजा, सर्व पियाभंडग तुज्झ हत्थे । जधा तुमं पारमतीतुकामो, धुवं तुमं भंड गहीउकामो ॥१॥3॥ सो भणति-चिरसंथुतो बालि ! असंथुएणं, मेल्हे पिया ताव धुओऽधुवेणं । जाणेमि तुज्झ प्पयइस्सभावं, अण्णो णरो
भणति-यद्यभयं दत्त, दत्तं, तेन निवर्तितोऽङ्कशेन यथा भ्रान्स्वा स्थले स्थितः, तदोत्तार्य निर्विषयीकृतौ । एकत्र प्रत्यन्तग्रामे शून्यगृहे स्थिती, तत्र |च ग्रामेयकप्रारब्धश्चौरस्तत् शून्यगृहमतिगतः, ते भणन्ति-वेष्टयित्वा तिष्ठामः, मा कोऽपि प्रविक्षत्, प्रत्यूषे ग्रहीष्यामः, सोऽपि चौरो गच्छन् (लुठन् ) कथमपि तया स्पृष्टः, तस्याः स्पों विदितः, सा स्पृष्टा भणति-कोऽसि त्वं?, स भणति-चौरोऽहं, तया भणित-त्वं मम पतिर्भव, यावदेनं कथयावो यथैष चौर इति, तैः कल्ये प्रभाते मेण्ठो गृहीतः, तदावबद्धः शूलायां भिन्नः, चौरेण समं सा व्रजति, यावदन्तरा नदी, सा तेन भणिता-यथाऽत्र शरस्तम्बे तिष्ठ, यावदहमतानि वस्वाभरणान्युत्तारयामि, स गतः, उत्तीर्णः प्रधावितः, सा भणति-पूर्णा नदी दृश्यते काकपेया, सर्व प्रियाभाण्डकं तव हस्ते । यथा त्वं पारमतिगन्तुकामो, ध्रुवं त्वं भाण्डं ग्रहीतुकामः॥१॥स भणति-चिरसंस्तुतो बाले| असंस्तुतेन, त्यजसि प्रियं तावत् ध्रुवोऽध्रुवेन । जानामि तव प्रकृतिस्वभावमम्यो नरः * पेच्छामो + उवइहो.

Indimjanelibrary.org

Page #200

आवश्यक
हारिभद्रीयवृत्तिः विभागः१
॥३५॥
को तुह विस्ससेज्जा ॥१॥" सा भणति-किं जाहि?, सो भणति-जहा ते सो मारावितो एवं ममंपि कहंचि मारेहिसि ।। इतरोवि तत्थ विद्धो उदगं मग्गति, तत्थेगो सड्डो, सो भणति-जति नमोक्कारं करेसि तो देमि, सो उदगस्स अट्ठा गतो, जाव तंमि एते चेव सो णमोकारं करेंतो चेव कालगतो, वाणमंतरो जातो, सड्ढोवि आरक्खियपुरिसेहिं गहितो, सो | देवो ओहिं पयुंजति, पेच्छति सरीरगं सहूं च बद्धं, ताहे सो सिलं विउवित्ता मोएति, तं च पेच्छंति सरथंभे णिलुक्कं, ताहे से घिणा उप्पण्णा, सियालरूवं विउवित्ता मंसपेसीए गहियाए उदगतीरेण वोलेति, जाव णदीतो मच्छो उच्छलिऊण तडे पडितो, ततो सो मंसपेसि मोत्तूण मच्छस्स पधावितो, सो पाणिए पडितो, मंसपेसीवि | सेणेण गहिता, ताहे सियालो झायति, ताए भण्णति-मंसपेसी परिच्चज मच्छं पेच्छसि जंबुआ!। चुक्को मंसं च मच्छं च |कलणं झायसि कोण्हुआ!॥१॥ तेण भण्णति-पत्तपुडपडिच्छण्णे! जणयस्स अयसकारिए। चुक्का पत्तिं च जारं च
%ARCC-
१ कस्वयि विश्वस्यात् ? ॥ १॥ सा भणति-कि यासि ?, स भणति-यथा त्वया स मारितः एवं मामपि कथञ्चिन्मारयिष्यसीति । इतरोऽपि तत्र विद्ध | उदकं मार्गयति, तत्रैकः श्राद्धः, स भणति-यदि नमस्कारं करोषि तदा ददामि, स उदकार्थं गतः, यावत्तस्मिन्नागच्छति चैव स नमस्कारं कुर्वन्नेव कालगतः, व्यन्तरो जातः, श्राद्धोऽप्यारक्षकपुरुषैगृहीतः, स देवोऽवधि प्रयुनक्ति, पश्यति शरीरं श्राद्धं च बद्धं, तदा स शिलां विकुळ मोचयति, तां च पश्यति शर| स्तम्बे निलीना, तदा तस्य घृणोत्पन्ना, शृगालरूपं विकुऱ्या गृहीतमांसपेशीक उदकतीरेण व्यतिव्रजति यावन्नद्या मत्स्य उच्छल्य तटे पतितः, ततः स मांसपेशी मुक्त्वा मत्स्याय प्रधावितः, स पानीये पतितः, मांसपेश्यपि ३येनेन गृहीता, तदा शृगालो ध्यायति, तया भण्यते-मांसपेशी परित्यज्य मत्स्यं प्रार्थयसे | जम्बूक! । भ्रष्टो मांसाच्च मत्स्याच्च करुणं ध्यायसि जम्बूक ! ॥ १॥ तेन भण्यते-पत्रपुटप्रतिच्छन्ने ! जनकस्य अयशस्कारिके ? । भ्रष्टा पत्युश्च नाराज
॥३५॥
CG
Jain Education intinal
Lainelibrary.org

Page #201

कलुणं झायसि बंधकी! ॥२॥ एवं भणिया ता विलिया जाता, ताहे सो सयं रूवं दंसेति, पण्णवित्ता वुत्ता-पवयाहि, ताहे सो राया तन्जितो, तेण पडिवण्णा, सक्कारेण णिक्खंता, देवलोयं गता एवमकामनिज्जराए मेण्ठस्स २॥ बालतवेणवसंतपुर नगरं, तत्थ सिठिघरं मारिए उच्छादितं, इंदणागो नाम दारओ, सो छुट्टो, छुहितो गिलाणो पाणितं मग्गति, जाव सवाणि मताणि पेच्छति, बारंपि लोगेण कंटियाहिं ढक्कियं, ताहे सो सुणइयच्छिद्देण णिग्गंतूण तंमि णगरे कप्परेण भिक्खं हिंडति, लोगो से देइ सदेसभूतपुवोत्तिकाउं, एवं सो संवड्डइ । इतो य एगो सत्थवाहो रायगिहं जाउकामो घोसणं घोसावेति, तेण सुतं, सत्येण समं पत्थितो, तत्थ तेण सत्थे कूरो लद्धो, सो जिमितो, ण जिण्णो, बितियदिवसे अच्छति, सत्थवाहेण दिह्रो, चिंतेति-णूणं एस उववासिओ, सो य अवत्तलिंगो, बितियदिवसे हिंडंतस्स सेटिणा बहुं। |णिद्धं च दिण्णं, सो तेण दुवे दिवसा अजिण्णएण अच्छति, सत्यवाहो जाणति-एस छ?ण्णकालिओ, तस्स सद्धा जाता,
करुणं ध्यायसि पुंश्चलि? ॥ १॥ एवं भणिता तदा व्यलीका जाता, तदा स स्वकीय रूपं दर्शयति, प्रज्ञाप्योक्ता-प्रव्रज, तदा स राजा तर्जितः, तेन |प्रतिपन्ना, सस्कारेण निष्क्रान्ता, देवलोकं गता एवमकामनिर्जरया मेण्ठस्य २ ॥ बालतपसा-वसन्तपुरं नगर, तत्र श्रेष्ठिगृहं मार्योत्सादितम् , इन्द्रनागो नाम दारकः, स छुटितः, बुभुक्षितो ग्लानः पानीयं मार्गयति, यावत्सर्वानू मृतान् पश्यति, द्वारमपि लोकेन कण्टकैराच्छादितं, तदास शून्यच्छिद्रेण निर्गस्य तस्मिनगरे। कर्परेण भिक्षां हिण्डते, लोकस्तस्मै ददाति स्वदेशे भूतपूर्व इतिकृत्वा, एवं स संवर्धते । इतश्चैकः सार्थवाहो राजगृहं यातुकामो घोषणां घोषयति, तेन श्रुतं, सार्थेन समं प्रस्थितः, तत्र सार्थे तेन कूरो लब्धः, स जिमितः, न जीर्णः, द्वितीयदिवसे तिष्ठति, सार्थवाहेन दृष्टः, चिन्तयति-नूनमेष उपोषितः, स चाव्यक्त| लिङ्गो, द्वितीयदिवसे हिण्डमानाय श्रेष्ठिना बहु स्निग्धं च दत्तं, स तेन द्वौ दिवसौ अजीर्णेन तिष्ठति, सार्थवाहो जानाति-एष षष्ठानकालिकः, तस्य श्रद्धा जाता, * सत्कारेण दीक्षाग्रहणाय.
Jain Education
a
l
Linelibrary.org

Page #202

आवश्यक
॥३५२॥
|सो ततियदिवसे हिंडतो सत्यवाहेण सद्दावितो, कीसऽसि कलं णागतो?, तुण्हिक्को अच्छति, जाणइ, जधा-छटुं कतेल्लयं, हारिभद्री ताहे से दिण्णं, तेणवि अण्णेवि दो दिवसे अच्छावितो, लोगोवि परिणतो, अण्णस्स णिमंतेंतस्सवि ण गेण्हति, अण्णे || यवृत्ति भणंति-एसो एगपिंडिओ, तेण तं अट्ठापदं लद्धं, वाणिएण भणितो-मा अण्णस्स खणं गेण्हेज्जासि, जाव णगरं गम्मति
विभागः१ ताव अहं देमि, गता णगरं, तेण से णियघरे मढो कतो, ताधे सीसं मुंडावेति कासायाणि य चीवराणि गेण्हति, ताधे विक्खातो जणे जातो, ताधे तस्सवि घरे णेच्छति, ताधे जदिवसं से पारणयं तदिवसं से लोगो आणेइ भत्तं, एगस्स पडिच्छति, ततो लोगो ण याणति-कस्स पडिच्छितंति ?, ताधे लोगेण जाणणाणिमित्तं भेरी कता, जो देति सो ताडेति, |ताहे लोगो पविसति, एवं वच्चति कालो । सामी य समोसरितो, ताहे साधू संदिसावेत्ता भणिता-मुहत्तं अच्छह, अणेसणा, तंमि जिमिते भणिता-ओयरह, गोतमो य भणितो-मम वयणेणं भणेज्जासि-भो अणेगपिंडिया! एगपिंडितो ते
तस्सवि घरे
त?, ताधे लागताहे साधू संदिसा भी अणेगपी
स तृतीयदिवसे हिण्डमानः सार्थवाहेन शब्दितः, किमासी: कल्ये नागतः, तूष्णीकस्तिष्ठति, जानाति, यथा-षष्ठं कृतं, तदा तस्मै दत्तं, तेनाप्यन्यावपि द्वौ दिवसौ स्थापितः, कोकोऽपि परिणतः, अन्यस्य निमन्त्रयतोऽपि न गृह्णाति, अन्ये भणन्ति-एष एकपिण्डिकः, तेन तत् अर्थात्पदं लब्धं, वणिजा भणितः-माऽन्यस्य पारणं गृह्णीयाः, यावनगरं गम्यते तावदहं दास्यामि, गता नगरं, तेन तस्य निजगृहे मठः कृतः, तदा शीर्षे मुण्डयति काषायिकाणि च चीवराणि गृह्णाति, तदा विख्यातो जने जातः, तदा तस्यापि गृहे नेच्छति, तदा यस्मिन् दिवसे तस्य पारणं तस्मिन् दिवसे तस्य लोक आनयति भक्तम्, एकस्य प्रतीच्छति, ततो लोको न जानाति-कस्य प्रतीष्टमिति, तदा लोकेन ज्ञापनानिमित्तं भेरी कृता, यो ददाति स ताब्यति, तदा लोकः प्रविशति, एवं ब्रजति कालः । स्वामी च समवसृतः, तदा साधवः संदिशन्तो भणिता:-मुहूर्त तिष्ठत, अनेषणा, तस्मिन् जिमिते भणिता:-अवतरत, गौतमश्च भणितो-मम वचनेन भणे:-भो अनेकपिण्डिक ! एकपिण्डिकस्त्वां * अहापदं प्र.
॥३५२॥
Join Education International
K
ainelibrary.org

Page #203

दहमिच्छति, ताहे गोतमसामिणा भणितो रुट्ठो, तुम्भे अणेगाणि पिंडसताणि आहारेह, अहं एगं पिंडं भुंजामि, तो अहं चेव एगपिंडिओ, मुहुत्तन्तरस्स उवसंतो चिंतेति-ण एते मुसं वदंति, किह होजा?, लद्धा सुती, होमि अणेगपिंडितो, जहिवसं मम पारणयं तदिवसं अणेगाणि पिंडसताणि कीरंति, एते पुण अकतमकारितं भुंजंति, तं सच्चं भणंति, चिन्तंतेण जाती सरिता, पत्तेयबुद्धो जातो, अज्झयणं भासति, इंदणागेण अरहता वुत्तं, सिद्धो य । एवं बालतवेण | सामाइयं लद्धं तेण ३ । दाणेण, जधा-एगाए वच्छवालीए पुत्तो, लोगेण उस्सवे पायसं ओवक्खडितं, तत्थासन्नघरे दारगरूवाणि पासति पायसं जिमिंताणि, ताधे सो मायरं भैणेइ-ममवि पायसं रंधेहि, ताहे णस्थित्ति सा अद्धितीए परुण्णा, ताओ सएग्झियाओ पुच्छंति, णिब्बंधे कथितं, ताहिं अणुकंपाए अण्णाएवि अण्णाएवि आणीतं खीरं साली तंदुला य, ताधे थेरीए पायसो रद्धो, ततो तस्स दारयस्स हायस्स पायसस्स घतमधुसंजुत्तस्स थालं भरेऊण उवहितं, साधू य
द्रष्टुमिच्छति, तदा गौतमस्वामिना भणितो रुष्टः, यूयमनेका नि पिण्डशतान्याहारयत, अहमेकं पिण्डं भुजे, ततोऽहमेवैकपिण्डिकः, मूहुर्तान्तरेणो-- पशान्तश्चिन्तयति-नैते मृषा वदन्ति, कथं भवेत् ?, लब्धा श्रुतिः, भवाम्यनेकपिण्डिको, यदिवसे मम पारणं तदिवसेऽनेकानि पिण्डशतानि क्रियन्ते, एते पुनरकृतमकारितं भुञ्जन्ति, तत्सत्यं भणन्ति, चिन्तयता जातिः स्मृता, प्रत्येकबुद्धो जातः, अध्ययनं भाषते, इन्द्रनागेन अर्हत्ता वृत्ता, सिद्धश्च । एवं बालतपसा सामायिकं लब्धं तेन ३ । दानेन, यथा-एकस्या वत्सपाल्याः पुत्रः, लोकेनोत्सवे पायसमुपस्कृतं, तत्रासनगृहे दारकरूपाणि पश्यति पायसं जिमन्ति, तदा स मातरं भणति-ममापि पायसं पच, तदा नास्तीति साऽत्या प्ररुदिता, ताः सख्यः पृच्छन्ति, निर्बन्धे कथितं, ताभिरनुकम्पया अन्ययाऽपि अन्ययाऽपि आनीतं | क्षीरं शालयस्तन्दुलाच, तदा स्थविरया पायसं पक्कं, ततः तस्मै दारकाय नाताय घृतमधुसंयुक्तेन पायसेन स्थालो भृत्वोपस्थापितः, साधुश्च. * चढेइ
dain Educati
o nal
Indjainelibrary.org

Page #204

आवश्यक
॥३५३ ॥
मासखवणपारणते आगतो, जाव थेरी अंतो वाउला ताव तेण धम्मोऽवि मे होउत्ति तस्स पायसस्स तिभागो दिण्णो, पुणो हारिभद्रीचिंतितं - अतिथोवं, बितिओ तिभागो दिण्णो, पुणोवि णेण चिंतितं - एत्थ जति अण्णं अंबक्खलगादि छुभति तोऽवि ण- 4 यवृत्तिः स्सति, ताहे तइओ तिभागो दिण्णो, ततो तस्स तेण दबसुद्धेण दायगसुद्धेण गाहगसुद्धेण तिविहेण तिकरणसुद्धेण ४ विभागः १ भावेणं देवाउए णिबद्धे, ताधे माता से जाणति - जिमिओ, पुणरवि भरितं, अतीव रंकत्तणेण भरितं पोट्टं ताधे रतिं विसूइयाए मतो देवलोगं गतो, ततो चुतो रायगिहे नगरे पधाणस्स धैणावहस्स पुत्तो भद्दाए भारियाए जातो, लोगो य गन्भगते भणति - कयपुन्नो जीवो जो उववण्णो, ततो से जातस्स णामं कतं कतपुण्णोत्ति, वड्ढितो, कलाओ गहियातो, परिणीतो, माताए दुल्ललियगोडीए छूढो, तेहिं गणियाघरं पवेसितो, बारसहिं वरिसेहिं णिद्धणं कुलं कतं, तोऽवि सोण णिग्गच्छति, मातापिताणि से मताणि, भज्जा य से आभरणगाणि चरिमदिवसे पेसेति, गणितामायाए णातं - णिस्सारो
१ मासक्षपणपारणाय आगतः यावत्स्थविराऽन्तर्व्याकुला ( व्यापृता) तावत्तेन धर्मोऽपि मम भवत्विति तस्य पायसस्य त्रिभागो दत्तः, पुनश्चिन्ति तम् - अतिस्तोकं, द्वितीयविभागो दत्तः, पुनरप्यनेन चिन्तितम् अत्र यद्यन्यदप्यम्लखलादि क्षिप्यते तदपि नश्यति, तदा तृतीयस्त्रिभागो दत्तः ततस्तस्मात्तेन द्रव्यशुद्धेन दायकशुद्धेन ग्राहकशुद्धेन त्रिविधेन त्रिकरणशुद्धेन भावेन देवायुर्निबद्धं, तदा माता तस्य जानाति - जिमितः, पुनरपि भृतः, अतीव रतया भूतमुदरं, तदा रात्रौ विसूचिकया मृतो देवलोकं गतः, ततभ्युतो राजगृहे नगरे प्रधानस्य धनावहस्य पुत्रो भद्रायां भार्यायां जातः, लोकश्च गर्भगते भणति - कृतपुण्यो जीवो यः उत्पन्नः, ततस्तस्य जातस्य नाम कृतं कृतपुण्य इति, वृद्धः, कलाः गृहीताः, परिणीतः, मात्रा दुर्ललितगोष्ठयां क्षिप्तः, तैर्गणिकागृहं प्रवे शितो, द्वादशभिर्वधैर्निर्धनं कुलं कृतं, तदाऽपि स न निर्गच्छति, मातापितरौ तस्य मृतौ भार्या च तस्याभरणानि चरमदिवसे प्रेपते, गणिकामात्रा ज्ञातंनिस्सारः * घणसत्थवाहस्स प्र०
Jain Education national
॥३५३ ॥
wwwmainelibrary.org

Page #205

कतो, ताधे ताणि अण्णं च सहस्सं पडिविसज्जितं, गणिया माताए भण्णइ - निच्छुभउ एसो, सा णेच्छति, ताहे चोरियं णीणिओ घरं सज्जिज्जति, उत्तिष्णो वाहिं अच्छति, ताहे दासीए भण्णति - णिच्छूढोऽवि अच्छसि ?, ताहे निययघरयं सडियपडियं गतो, ताहे से भज्जा संभ्रमेणं उट्ठिता, ताहे से सबं कथितं, सोगेणं अष्फुण्णो भणति - अत्थि किंचि ? जा अन्नहिं जाइत्ता ववहरामि, ताहे जाणि आभरणगाणि गणितामाताए जं च सहस्सं कप्पासमोल्लं दिष्णं ताणि से दंसिताणि, सत्थो य तद्दिवसं कंपि देसं गंतुकामओ, सो तं भंडमोल्लं गहाय तेण सत्थेण समं पधावितो, बाहिं देउलियाए खट्टं पाडिऊणं सुत्तो । अण्णस्स य वाणिययस्स माताए सुतं, जधा तव पुत्तो मतो वाहणे भिन्ने, तीए तस्स दबं दिण्णं, मा कस्सइ कधिज्जसि, तीए चिंतितं मा दवं जाउ राउलं, पविसिहिति मे अपुत्ताए, ताहे रतिं तं सत्थं एति, जा कंचि अणाहं पासेमि, ताहे तं पासति, पडिबोधित्ता पवेसितो, ताहे घरं नेतूण रोवति - चिरणट्ठगत्ति पुत्ता !, सुण्हाणं चउन्हं ताणं कधेति - एस देवरो भे
१ कृतः, तदा तानि अन्यच्च सहस्रं प्रतिविसृष्टं, गणिकामात्रा भण्यते निष्काश्यतां एषः, सा नेच्छति, तदा चौर्येण निनीषितः, गृहं सज्यते, उत्तीर्णस्तिष्ठति बहिः, तदा दास्या भण्यते निष्काशितोऽपि तिष्ठसि ?, तदा निजगृहं शटितपतितं गतः, तदा तस्य भार्या संभ्रमेणोत्थिता, तदा तस्मै स कथितं, शोकेन व्याप्तो भणति अस्ति किञ्चित् ? यावदन्यत्र यात्वा व्यवहरामि तदा यान्याभरणानि गणिका मात्रा यच सहस्रं कर्पासमूल्यं दत्तं तानि तस्मै दर्शितानि, सार्थश्च तस्मिन् दिवसे कमपि देशं गन्तुकामः, स तत् भाण्डमूल्यं गृहीत्वा तेन सार्थेन समं प्रधावितः, बहिर्देवकुलिकायां खट्टां पातयित्वा सुप्तः । अन्यस्य च वणिजो मात्रा श्रुतं यथा तव पुत्रो मृतो वाहने भिन्ने तया तस्मै द्रव्यं दत्तं मा कस्मैचित् चीकधः, तया चिन्तितं मा द्रव्यं यासीत् राजकुलं, प्रवेक्ष्यति ममापुत्रायाः, तदा रात्रौ तं सार्थमेति यद् कञ्चिदनाथं पश्यामि, तदा तं पश्यति, प्रतिबोध्य प्रवेशितः, तदा गृहं नीत्वा रोदिति - चिरनष्टः पुत्र ! खुषाभ्यश्चतसृभ्यस्ताभ्यः कथयति एष देवा भवन्तीनां

Page #206

आवश्यक
॥३५४॥
चिरणडओ, ताओ तस्स लाइताओ, तत्थवि बारस वरिसाणि अच्छति, तत्थ एक्काए चत्तारि पंच चेडरूवाणि जाताणि, थेरीए भणितं - एत्ता हे णिच्छुभतु, ताओ ण तरंति धरितुं, ताधे ताहिं संबलमोदगा कता, अंतो रयणाण भरिता, वरं से एयं पाओग्गं होति, ताधे वियडं पाएता ताए चेव देवउलियाए ओसीसए से संबलं ठवेत्ता पडियागता, सोऽवि सीतलएण पवणेणं संबुद्धो पभातं च, सोवि सत्यो तद्दिवसमागतो, इमाएवि गवेसओ पेसिओ, ताहे उट्ठवित्ता घरं णीतो, भज्जा से संभ्रमेण उट्ठिता, संबलं गहितं, पविट्ठो, अभंगादीणि करोति, पुत्तो य से तदा गब्भिणीए जातो, सो एक्कारसवरिसो जाओ, लेहसालाओ आगतो रोयति - देहि मे भत्तं, मा उवज्झाएण हम्मिहामित्ति, ताए ताओ | संबलथइयातो मोयगो दिण्णो, णिग्गतो खायंतो, तत्थ रयणं पासति, लेहचेडएहिं दिडं, तेहिं पूर्वियस्स दिण्णं, दिवे दिवे अम्ह पोल्लियाओ देहित्ति, इमोवि जिमिते मोयगे भिंदति, तेण दिट्ठाणि, भणति - सुंकभएण कताणि, तेहिं रयणेहिं तहेव
१ चिरनष्टः, तास्तस्मिन् लग्नाः, तत्रापि द्वादश वर्षाणि तिष्ठति, तत्रैकैकस्याश्चत्वारः पञ्च पुत्रा जाताः, स्थविरया भणितम् अधुना निष्काशयन्तु, ता न धर्त्तुं शक्नुवन्ति तदा ताभिः शम्बलमोदकाः कृताः, अन्तो रतेन भृताः, वरं तस्यैतत् प्रायोग्यं भवति, तदा विकटं पाययित्वा तस्यामेव देवकुलिकायामुच्छीर्षके तस्य शम्बलं स्थापयित्वा प्रत्यागता, सोऽपि शीतलेन पवनेन संबुद्धः प्रभातं च सोऽपि सार्थस्तस्मिन् दिवसे आगतः, अनयाऽपि गवेषकः प्रेषितः, तदोत्थाप्य गृहं नीतः, भार्या तस्य संभ्रमेण उत्थिता, शम्बलं गृहीतं प्रविष्टः, अभ्यङ्गादीनि करोति, पुत्रश्च तस्य तदा गर्भिण्या जातः, स एकादशवार्षिको जातः, लेखशालाया आगतो रोदिति देहि मह्यं भक्तं मोपाध्यायेन घानिषम्, तथा तस्याः शम्बलस्थगिकातो मोदको दत्तः, निर्गतः खादन्, तत्र रतं पश्यति, लेखदारकैर्दष्टं, तैरापूपिकाय दत्तं दिवसे दिवसेऽस्माकं पोलिका दद्या इति, अयमपि जिमिते मोदकान् भिनत्ति, तेन दृष्टानि, भणति शुल्कभयेन कृतानि, ते स्नैस्तथैव

हारिभद्री - यवृत्तिः विभागः १
॥३५४॥
ainelibrary.org

Page #207

पवित्थरितो । सेतणओ य गंधहत्थी णदीए तंतुएण गहितो, राया आदण्णो, अभयो भणति-जइ जलकतो अत्थि तो छड्डेति, सो राउले अतिबहुअत्तणेण रतणाण चिरेण लम्भिहितित्तिकाऊण पडहओ णिप्फिडितो-जो जलकंतं देति तस्स राया र अखं धूतं च देति, ताधे पुविएण दिण्णो,णीतो, उदगं पगासितं, तंतुओ जाणति-थलं णीतो, मुक्को, भट्ठो, राया चिंतेति-कतो?, पुवियस्स पुच्छति-कतो एस तुझं?, निबंधे सिहं-कयपुण्णगपुत्तेण दिण्णो, राया तुट्ठो, कस्स अण्णस्स होहिति?, रण्णा सद्दाविऊण कतपुण्णओ धूताए विवाहितो, विसओ से दिण्णो, भोगे भुंजति, गणितावि आ-IN गता भणति-एच्चिरं कालं अहं वेणीबंधेण अच्छिता, सबवेतालीओ तुमं अट्ठाए गवेसाविताओ, एत्थ दिह्रोत्ति, कतपुण्णओ अभयं भणति-एत्थ मम चत्तारि महिलाओ, तं च घरं ण याणामि, ताहे चेतियघरं कतं, लेप्पगजक्खो कतपुण्णगसरिसो कतो, तस्स अच्चणिया घोसाविता, दो य बाराणि कताणि, एगेण पवेसो एगेण णिप्फेडो, तत्थ अभओ
१ प्रविस्तृतः । सेचनकश्च गन्धहस्ती नद्यां तन्तुकेन गृहीतः, राजा खिन्नः, अभयो भणति-यदि जलकान्तो भवेत् तदा त्यजेत्, स राजकुलेऽतिबहुत्वेन | रत्नानां चिरेण लप्स्यत इतिकृत्वा पटहो दापितः-यो जलकान्तं ददाति तस्मै राजा राज्यमधैं दुहितरं च ददाति, तदाऽऽपूपिकेन दत्तो, नीतः, उदकं प्रकाशितं, तन्तुको जानाति-स्थलं नीतः, मुक्तो, नष्टः, राजा चिन्तयति-कुतः, आपूपिकं पृच्छति-कुत एष तब?, निबन्धे शिष्टं-कृतपुण्यकपुत्रेण दत्तः, राजा तुष्टः,|४| कस्यान्यस्य भवेत् !, राज्ञा शब्दयित्वा कृतपुण्यको दुहिता विवाहितः, विषयस्तस्मै दत्तः, भोगान् भुनक्ति, गणिकाउप्यागता, भणति-इयच्चिरं कालमहं वेणीबन्धेन स्थिता, सर्ववैतालिकास्त्वदर्थ गवेषिताः, अत्र दृष्ट इति, कृतपुण्यकोऽभयं भणति-अन्न मम चतस्रो महेलाः, तच गृहं न जानामि, तदा चैत्यगृह कृतं, लेप्ययक्षः कृतपुण्यकसदृशः कृतः, तस्यानिका घोषिता, द्वे च द्वारे कृते, एकेन प्रवेश एकेन निर्गमः, तत्राभयः
Jain Educationa
lonal
Alinelibrary.org

Page #208

आवश्यक
हारिभद्री| यवृत्तिः विभागः१
॥३५५॥
ASRORISS ISESEOS
कैतपुण्णओ य एगत्थ बारब्भासे आसणवरगया अच्छंति, कोमुदी आणत्ता, जधा पडिमपवेसो अच्चणियं करेह, णयरे घोसितं-सबमहिलाहिं एत्तवं, लोगोऽवि एति, ताओऽवि आगताओ, चेडरूवाणितत्थ वप्पोत्ति उच्छंगे णिविसंति,णाताओ तेण, थेरी अंबाडिता, ताओऽवि आणिताओ, भोगे भुंजति सत्तहिवि सहितो। वद्धमाणसामी य समोसरितो, कतपुपणओ सामि वंदिऊण पुच्छति-अप्पणो संपत्तिं विपत्तिं च, भगवता कथितं-पायसदाणं, संवेगेण पबइतो। एवं दाणेण सामाइयं लब्भति ४ । इदाणि विणएणं, मगधाविसए गोबरगामे पुप्फसालो गाहावती, तस्स भद्दा भारिया, पुत्तोसे पुप्फसालसुओ, सो मातापितरं पुच्छति-को धम्मो ?, तेहिं भण्णति-मातापितरं सुस्सूसितवं-दो चेव देवताई माता य पिता य जीवलोगंमि । तत्थवि पिया विसिट्ठो जस्स वसे वट्टते माता ॥१॥ सो ताण एप मुहधोवणादिविभासा, देवताणि व ताणि सुस्सूसति । अण्णता गामभोइओ आगतो, ताणि संभंताणि पाहुण्णं करेंति, सोचिंतेति-एताणवि एस देवतं, एतं
॥३५५॥
कृतपुण्यकश्चैकत्र द्वाराभ्यासे आसनवरगती तिष्ठतः, कौमुदी आज्ञप्ता, यथा प्रतिमाप्रवेशोऽर्चनां कुरुत, नगरे घोषितं-सर्वमहिलाभिरागन्तव्यं, लोकोऽप्यायाति, ता अपि आगताः, चेटरूपाणि तत्र बप्प इति उत्सङ्गे निविशन्ते, ज्ञातास्तेन, स्थविरा निर्भसिता, ता अपि आनीताः, भोगान् भुनक्ति सप्त| भिरपि सहितः । वर्धमानस्वामी च समवस्तः, कृतपुण्यकः स्वामिनं वन्दित्वा पृच्छति-आत्मनः सम्पत्ति विपत्ति च, भगवता कथितं-पायसदानं, संवेगेन | प्रबजितः । एवं दानेन सामायिकं लभ्यते । इदानीं विनयेन , मगधाविषये गूर्बरनामे पुष्पशालो गाथापतिः, भद्रा तस्य भार्या, पुत्रस्तस्य पुष्पशालसुतः, स मातरपितरं पृच्छति-को धर्मः, ताभ्यां भण्यते-मातरपितरौ शुश्रूषितम्या, द्वे एवं दैवते माता च पिता च जीवळोके । तत्रापि पिता विशिष्टो यस्य वशे वर्त्तते माता ॥१॥ स तयोः प्रगे मुखधावनादि विभाषा, दैवते इव तौ शुश्रूषते । अन्यदा ग्रामभोजिक मागतः, तौ संभ्रान्तौ प्राण्यं कुरुतः, स चिन्तयति-एतयोरपि एतदैवतम् , एतं
Mainelibrary.org
Jain Education Intematonal

Page #209

पूएमि तो धम्मो होहिति, तस्स सुस्सूसं पकतो । अण्णता तस्स भोइओ, तस्सवि अण्णो, तस्सवि अण्णो, जाव सेणिय रायाणं ओलग्गिउमारद्धो, सामी समोसढो, सेणिओ इड्डीए गंतूण वंदति, ताहे सो सामि भणति-अहं तुब्भे ओलग्गामि?, सामिणा भणितं-अहं रयहरणपडिग्गहमत्ताए ओलग्गिज्जामि, ताणं सुणणाए संबुद्धो, एवं विणएण सामाइयं लब्भति५ । इदानी विभंगेण लब्भति, जधा-अत्थि मगधाजणवए सिवो राया, तस्स धणधन्नहिरण्णाइ पइदियहं वडति, चिंता जाया-अत्थि धम्मफलंति, तो महं हिरण्णादि वड्डति, ता पुण्णं करेमित्तिकलिऊण भोयणं कारितं, दाणं च णेण दिण्णं, ततो पुत्तं रजे ठवेऊण सकततंबमयभिक्खाभायणकडुच्छुगोवगरणो दिसापोक्खियतावसाण मज्झे तावसो जातो, छठमातो परिसडियपंडुपत्ताणि आणिऊण आहारेति, एवं से चिठमाणस्स कालेण विभंगणाणं समुप्पन्नं संखेजदीवसमुद्दविसयं, ततो णगरमागंतूण जधोवलद्धे भावे पण्णवेति । अण्णता साधवो दिवा, तेर्सि किरियाकलावं विभंगाणुसारेण
१ पूजयामि ततो धर्मो भविष्यति, तस्य शुश्रुषां प्रकृतः । अन्यदा तस्य भोजिकः, तस्याप्यन्यः, तस्याप्यन्यः यावच्छेणिकं राजानमवलगितुमारब्धः, स्वामी समवसृतः, श्रेणिक ऋड्या गत्वा वन्दते, तदा स स्वामिनं भणति-अहं त्वामवलगामि?, स्वामिना भणितम्-अहं रजोहरणप्रतिग्रहमात्रयाऽवलग्ये, तेषां श्रवणेन | संबुद्धः । एवं विनयेन सामायिक लभ्यते । इदानी विभङ्गेन लभ्यते, यथाऽस्ति मगधाजनपदे शिवो राजा, तस्य धनधान्यहिरण्यादि प्रतिदिवसं वर्धते, चिन्ता जाता-अस्ति धर्मफलमिति, ततो मम हिरण्यादि वर्धते, तत् पुण्यं करोमीति कलयित्वा भोजनं कारितं, दानं चानेन दत्तं, ततः पुत्रं राज्ये स्थापयित्वा स्वकृ| तताम्रमयभिक्षाभाजनकडुच्छुकोपकरणो दिक्मोक्षिततापसानां मध्ये तापसो जातः, षष्ठाष्टमात् परिशटितपाण्डुपत्राणि आनीय आहारयति, एवं तस्य | तिष्ठतः कालेन विसङ्गज्ञानं समुत्पन्नं संख्येयद्वीपसमुद्रविषय, ततो नगरमागत्य यथोपलब्धान भावान् प्रज्ञापयति । भन्यदा साधवो दृष्टाः, तेषां क्रियाकलापं विभङ्गानुसारेण
Jain Education
.
onal
wlomainelibrary.org

Page #210

आवश्यक
॥३५६॥
लोएमाणस्स विसुद्धपरिणामस्स अपुवकरणं जातं, ततो केवली संवुत्तोत्ति ६ । संयोगविओगओऽवि लब्भति, जधा दो हारिभद्री मथुराओ-दाहिणा उत्तरा य, तत्थ उत्तराओ वाणियओ दक्खिणं गतो, तत्थ एगो वाणियओ तप्पडिमो, तेण से
यवृत्तिः पाहुण्णं कतं, ताहे ते णिरंतर मित्ता जाता, अम्हं थिरतरा पीती होहितित्ति जति अम्ह पुत्तो धूता य जायति तो संयोग
विभागः१ करेस्सामो, ताहे दक्खिणेण उत्तरस्स धूता वरिता, दिण्णाणि बालाणि, एत्थंतरे दक्षिणमथुरावाणियओ मतो, पुत्तो से तमि ठाणे ठितो, अण्णता सो हाति, चउद्दिसं चत्तारि सोवण्णिया कलसा ठविता, ताण बाहिं रोप्पिया, ताणं बाहिर तंबिया, ताण बाहिं मट्टिया, अण्णा य ण्हाणविधी रइता, ततो तस्स पुवाए दिसाए सोवण्णिओ कलसो णहो, एवं चउ-12 दिसंपि, एवं सबेणहा, उठितस्स ण्हाणपीढंपि णडं, तस्स अद्धिती जाता, णाडइजाओ वारिताओ, जाव घरं पविठ्ठो ताधे उवठ्ठविता भोयणविही, ताधे सोवणियरूप्पमताणि रइयाणि भायणाणि, ताधे एकेकं भायणं णासिउमारद्धं, ताहे सो
॥३५६॥
लोकमानस्य विशुद्धपरिणामस्यापूर्वकरणं जातं, ततः केवली संवृत्त इति । संयोगवियोगतोऽपि लभ्यते, यथा द्वे मथुरे-दक्षिणोत्तरा च, तत्रोत्तरस्या | वणिक् दक्षिणां गतः, तत्र एको वणिक् तत्प्रतिमः, तेन तस्य प्राघूयं कृतं, तदा तौ निरन्तरं मित्रे जाती, आवयोः स्थिरतरा प्रीतिर्भविष्यतीति यद्यावयोः द्र पुत्रो दुहिता वा जायते तदा संयोगं करिष्यावः, तदा दाक्षिणात्येनौत्तरस्य दुहिता वृता, दत्ता बालिका । अत्रान्तरे दक्षिणमथुरावणिक मृतः, पुत्रस्तस्य
तस्मिन् स्थाने स्थितः, अन्यदा स नाति, चतुर्दिशं चत्वारः सौवर्णिकाः कलशाः स्थापिताः, तेभ्यो बहिः रौप्यकाः तेभ्यो बहिस्ताम्रास्तेभ्योबहिः मार्तिकाः, अन्यश्च नानविधी रचितः, ततस्तस्य पूर्वस्या दिशः सौवर्णः कलशो नष्टः, एवं चतुर्दिग्भ्योऽपि, एवं सर्वे नष्टाः, उस्थितस्य सानपीठमपि नष्टं, तस्याटतिर्जाता, नाटकीया वारिताः, यावद्गुहं प्रविष्टस्तदोपस्थितो भोजनविधिः, तदा सौवर्णरूप्यमयानि रचितानि भाजनानि, तदा एकैकं भाजनं नंष्टुमारब्धं, तदा स
Jain EducatiL
CoMainelibrary.org

Page #211

पेच्छति णासंति, जावि से मूलपत्ती सावि णासिउमाढत्ता, ताहे तेण गहिता, जत्तियं गहियं तत्तियं ठितं, सेसं नटुं, ताधे गतो सिरिघरं जोएति, सोऽवि रित्तओ, जंपिणिहाणपउत्तं तंपि णहूं, जंपि आभरणं तंपि णत्थि, जंपि वुद्धिपउत्तं तेवि भणंति-तुम ण याणामो, जोऽवि दासीवग्गो सोऽविणछो, ताधेचिंतेति-अहो अहं अधण्णो, ताधे चिंतेतिपचयामि, पवइतो। थोवं पढित्ता हिंडति तेण खंडेण हत्थगयेण कोउहलेणं, जइ पेच्छिज्जामि, विहरंतो उत्तरमधुरं गतो। ताणिऽवि रयणाणि ससुरकुलं गताणि, ते य कलसा, ताहे सो मज्जति, उत्तर माथुरो वाणिओ उवगिजंतो जाव ते आगया ४ कलसा, ताहे सो तेहिं चेव पमन्जितो, ताहे भोयणवेलाए तं भोयणभंडं उवठ्ठवितं, जहापरिवाडीय ठितं, ततो सोऽवि साधूतं घरंपविट्ठो, तत्थ तस्स सत्थवाहस्स धूया पढमजोवणे वट्टमाणी वीयणयं गहाय अच्छति, ताहे सो साधूतं भोयणभंडं पेच्छति, (ग्रं० ९०००) सत्थवाहेण भिक्खा णीणाविता, गहितेवि अच्छति, ताहे पुच्छइ-किं भगवं! एयं चेडि पलोएह,
प्रेक्षते नश्यन्ति, यापि च तस्य मूलपानी साऽपि नष्टुमारब्धा, तदा तेन गृहीता, यावद्गृहीतं तावस्थितं, शेष नष्टं, तदा गतः श्रीगृहं पश्यति, सोऽपि रिक्तः, यदपि निधानप्रयुक्तं तदपि नष्टं, यदप्याभरणं तदपि नास्ति, यदपि वृद्धिप्रयुक्तं तेऽपि भणन्ति-स्वां न जानीमः, योऽपि दासीवर्ग: सोऽपि नष्टः, तदा चिन्तयति-अहो अहमधन्यः, तदा चिन्तयति-प्रव्रजामि, प्रव्रजितः । स्तोकं पठित्वा हिण्डते तेन खण्डेन हस्तगतेन कौतूहलेन, यदि प्रेक्षेय, विहरन् उत्तरमथुरां गतः, । तान्यपि रखानि श्वशुरकुलं गतानि, ते च कलशाः, तदा स मजति उत्तरमाथुरवणिगुपगीयमानः यावत्त मागताः कळशाः, तदा स तैरेव प्रमङ्क्तः, तदा भोजनवेलायां तदेव भोजनभाण्डमुपस्थितं यथापरिपाटि च स्थितं, ततः सोऽपि साधुस्तद्गृहं प्रविष्टः, तत्र तस्य सार्थवाहस्य दुहिता प्रथमयो| वने वर्तमाना व्यजनं गृहीत्वा तिष्ठति, तदा स साधुस्तद् भोजनभाण्डं प्रेक्षते, सार्थवाहेन भिक्षा मानायिता, गृहीतायामपि तिष्ठति, तदा पृच्छति-किं | भगवन् ! एतां चेटीं प्रलोकयति ?
Jain Education

Page #212

हारिभद्रीयवृत्तिः विभागः१
आवश्यक
हताहे सो भणति-ण मम चेडीए पयोयणं, एयं भोयणभंडं पलोएमि, ततो पुच्छति-कतो एतस्स तुज्झ आगमो?, सो
भणति-अज्जयपज्जयागतं, तेण भणितं-सम्भावं साह, तेण भणियं-मम व्हायंतस्स एवं चेव पहाणविही उवहिता, एवं ॥३५७॥
सवाणिऽवि जेमणभोयणविही सिरिघराणिऽवि भरिताणि, णिक्खित्ताणि दिवाणि, अदिठ्ठपुवा य धारिया आणेत्ता देंति, ६ साहू भणति-एयं मम आसी, किह ?, ताहे कहेति-हाणादि, जइ ण पत्तियसि ततो णेण तं भोयणवत्तीखंडं ढोइतं,
चडत्ति लग्गं, पिउणो य णामं साहति, ताहे णातं जहा एस सो जामातुओ, ताहे उठेऊण अवयासित्ता परुण्णो भणतिएयं सर्व तदवत्थं अच्छति, एसा ते पुबदिष्णा चेडी पडिच्छसुत्ति, सो भणति-पुरिसो वा पुर्व कामभोगे विप्पजहति, कामभोगा वा पुर्व पुरिसं विप्पहयंति, ताहे सोऽवि संवेगमावण्णो ममंपि एमेव विप्पयहिस्संतित्ति पधइतो। तत्थेगेण विप्पयोगेण लद्धं, एगेण संयोगेण सामाइयं लद्धंति । इदाणिं वसणेण, दो भाउगा सगडेण वच्चंति, चक्कुलेण्डा य
तदा स भणति-न मम चेठ्या प्रयोजनं, एतत् भोजनभाण्डं प्रलोकयामि, ततः पृच्छति-कुत एतस्य तवागमः१, स भणति-आर्यकप्रार्यकागतं (पितृपितामहागतं), तेन भणितं-सद्भावं कथय, तेन भणितं-मम सायमानस्यैवमेव स्नानविधिरुपस्थितः, एवं सर्वोऽपि जेमनभोजनविधिः, श्रीगृहाण्यपि भृतानि, निखातानि दृष्टानि, अदृष्टपूर्वाश्च धारका आनीय ददति, साधुर्भणति-एतन्ममासीत् , कथम् !, तदा कथयति-नानादि, यदि न प्रत्येषि (यदा न प्रत्यगात्) तदाऽनेन तद्भोजनपात्रीखण्डं ढौकितं, झटिति लग्नं, पितुश्च नाम कथयति, तदा ज्ञातं यथा एष स जामाता, तदोत्थायावकाश्य प्ररुदितो भणतिएतत् सर्व तदवस्थं तिष्ठति, एषा त्वया पूर्व दत्ता चेटी प्रतीच्छेति, स भणति-पुरुषो वा पूर्व कामभोगान् विप्रजहाति, कामभोगा वा पूर्व पुरुषं विप्रजहति, तदा सोऽपि संवेगमापनो मामप्येवमेव विप्रहास्यन्तीति प्रबजितः । तत्रैकेन विप्रयोगेन लब्धमेकेन संयोगेन सामायिक लब्धमिति । इदानी व्यसनेन, द्वौ भ्रातरौ शकटेन व्रजतः, चक्रौलण्डिका (द्विमुखः सर्पः) च.
॥३५७॥
Main Education International
ane brary.org

Page #213

सगडवट्टाए लोलति, महल्लेण भणियं - उबत्तेहि मंडिं, इतरेण वाहिया भंडी, सा सन्नी सुणेति, छिण्णा चक्केण, मता इत्थिया जाया हत्थिणापुरे णगरे, सो महलतरो पुत्रं मरित्ता तीसे पोट्टे आयाओ पुत्तो जाओ, इट्ठो, इतरोऽवि तीसे चेव पोट्टे आयाओ, जं सो उववण्णो तं सा चिंतेति-सिलं व हाविज्जामि, गव्भपाडणेहिं वि ण पडति, तओ सो जाओ दासीए हत्थे दिण्णो, छड्डेहि, सो सेट्ठिणा दिट्ठो णिज्जंतो, तेण घेत्तूण अण्णाए दासीए दिष्णो, सो तत्थ संवडुइ । तत्थ महल्लगस्स णामं रायललिओ इयरस्स गंगदत्तो, सो महल्लो जं किंचि लहइ ततो तस्सवि देति, माऊए पुण अणिट्ठो, जहिं पेच्छइ तहिं कट्ठादीहिं पहणइ । अण्णया इंदमहो जाओ, तओ पियरेण अप्पसागारियं आणीओ, आसंदगस्स हेट्ठा कओ, जेमाविज्जइ, ओहाडिओ, ताहे कहवि दिट्ठो, ताहे हत्थे घेत्तृण कड्डिओ, चंदणियाए पक्खितो, ताहे सो रुवइ, पिउणा ण्हाणिओ, एत्थंतरे साहू भिक्खस्स अतियओ, सिट्ठिणा पुच्छिओ-भगवं ! माउ पुत्तो अणिट्ठो भवइ ?, हंता भवइ, किह पुण ?,
१] शकटवर्त्तन्यां लुठति, महता भणितं उद्वर्त्तय गन्त्रीम्, इतरेण वाहिता गन्त्री, सा संज्ञिनी शृणोति, छिन्ना चक्रेण, मृता स्त्री जाता हस्तिनागपुरे नगरे, स महान् पूर्वं मृत्वा तस्या उदरे आयातः पुत्रो जातः, इष्टः, इतरोऽपि तस्या एवोदरे आयातः, यदा स उत्पन्नस्तदा सा चिन्तयति-शिलामिव हाप यामि, गर्भपातनैरपि न पतति, ततः स जातो दास्या हस्ते दत्तः, त्यज, स श्रेष्ठिना दृष्टो नीयमानः, तेन गृहीत्वाऽन्यस्यै दास्यै दत्तः, स तत्र संवर्धते । तत्र महतो नाम राजकलित इतरस्य गङ्गदत्तः, स महान् यत्किचिल्लभते ततस्तस्मायपि ददाति, मातुः पुनरनिष्टः, यत्र प्रेक्षते तत्र काष्टादिभिः प्रहन्ति । अन्यदा इन्द्रमहो जातः, ततः पिश्राsहपसागारिकमानीतः, पल्यङ्कस्याधस्तात्कृतः, जेम्यते, निष्काशितः ( प्रच्छन ) तदा कथमपि दृष्टः, तदा हस्ते गृहीत्वा कर्षितः, चन्द निकायां (वगृहे ) प्रक्षिप्तः, तदा स रोदिति, पित्रा स्रपितः अत्रान्तरे साधुभिक्षायै अतिगतः श्रेष्ठिना पृष्टः- भगवन् ! मातुः पुत्रोऽनिष्टो भवति ?, ओम् ( एवमेव ) भवति, कथं पुनः ?, * उबद्वेज प्र०
Jain Education atonal
ainelibrary.org

Page #214

आवश्यक-8 ताहे भणति-'यं दृष्ट्वा वर्धते क्रोधः, स्नेहश्च परिहीयते । स विज्ञेयो मनुष्येण, एष मे पूर्ववैरिकः ॥ १॥ यं दृष्ट्वा वर्धते हारिभद्रीBhan स्नेहः, क्रोधश्च परिहीयते । स विज्ञेयो मनुष्येण, एष मे पूर्वबान्धवः ॥२॥ ताहे सो भणइ-भगवं? पवावेह एयं?, बाढंतिायवृत्तिः
विभागः१ है विसजिओ पवइओ । तेसिं आयरियाण सगासे भायावि से णेहाणुरागेण पबइओ, ते साहू जाया इरियासमिया, अणि-15
स्सितं तवं करेंति, ताहे सो तत्थ णिदाणं करेइ-जइ अस्थि इमस्स तवणियमसंजमस्स फलं तो आगमेस्साणं जणमणणयणाणंदो भवामि, घोरं तवं करेत्ता देवलोयं गओ। ततो चुओ वसुदेवपुत्तो वासुदेवो जाओ, इयरोऽवि बलदेवो, एवं | तेण वसणेण सामाइयं लद्धं ७ । उस्सवे, एगमि पच्चंतियगामे आभीराणि, ताणि साहूणं पासे धम्मं सुणेति, ताहे देवलोए |वण्णेति, एवं तेसिं अत्थि धम्मे सुबुद्धी । अण्णदा कयाइ इंदमहे वा अण्णंमि वा उस्सवे गयाणि णगरिं, जारिसा बारवइ, तत्थ लोयं पासन्ति मंडितपसाहियं सुगंधं विचित्तणेवत्थं, ताणि तं दखूण भणंति-एस सो देवलोओ जो साइहिं वण्णिओ,
तदा भणति-तदा स भणति-भगवन् ! प्रव्राजयैन?, बाढमिति, विसृष्टः प्रव्रजितः । तेषामाचार्याणां सकाशे भ्राताऽपि तस्य स्नेहानुरामेण प्रव्रजितः, तौ साधू जातौ ईयांसमिती, अनिनितं तपः कुरुतः, तदा स तत्र निदानं करोति-यद्यस्ति भस्य तपोनियमसंयमस्य फलं तदायत्या जनमनोनयनानन्दो भवेयं, घोरं तपः कृत्वा देवलोकं गतः । ततश्युतो वसुदेवपुत्रो वासुदेवो जातः, इतरोऽपि बलदेवः, एवं तेन व्यसनेन सामायिक लब्धम् । उत्सवे, एकस्मिन् प्रत्यन्तग्रामे आभीराः, ते साधूनां पार्श्वे धर्म शृण्वन्ति, तदा देवलोकान् वर्णयन्ति, एवं तेषामस्ति धर्मे सुबुद्धिः । अन्यदा कदाचित् इन्दमहे वाऽन्यस्मिन्वोत्सवे गता नगरी, यादृशा द्वारिका, तत्र लोकं पश्यन्ति मण्डितप्रसाधितं सुगन्धं विचित्रनेपथ्यं, ते तं दृष्ट्वा भणन्ति-एष स देवलोको यः साधुभिर्वर्णितः
॥३५८॥
Jain Educat
Harjainelibrary.org
i
onal

Page #215

एताहे जइ वच्चामो सुंदरं करेमो, अम्हेवि देवलोए उववज्जामो, ताहे ताणि गंतूण साहूण साहंति-जोतुब्भेहिं अम्ह कहिओ देवलोओ सो पच्चक्खो अम्हेहिं दिह्रो,साहू भणंति-ण तारिसोदेवलोओ, अण्णारिसो, अतो अर्णतगुणो, तओ ताणि अब्भहियजातविम्हयाणि पवइयाणि । एवं उस्सवेण सामाइयलंभो ९। इड्डित्ति, दसण्णपुरे णगरे दसण्णभद्दो राया, तस्स पंच देवीसयाणि ओरोहो, एवं सो रूवेण जोवणेण बलेण य वाहणेण य पडिबद्धो एरिसं णस्थित्ति अण्णस्स चिंतेइ, सामी समोसरिओ दसण्णकूडे पवते । ताहे सो चिंतेइ-तहा कलं वंदामि जहा ण केणइ अण्णेण वंदियपुवो, तं च अब्भत्थियं | सक्को णाऊण चिंतेइ-वराओ अप्पाणयं ण याणति, तओ राया महया समुदएण णिग्गओ वंदिउँ सबिडिए, सक्को य देवराया एरावणं विलग्गो, तस्स अट्ठ मुहे विउबइ, मुहे २ अठ्ठ अट्ठ दंते विउबेइ, दंते २ अठ्ठ अठ्ठपुक्खरणिओ विउवेइ, एक्केकाए पुक्करणीए अट्ठ २ पउमे विउवेइ, पउमे २ अठ्ठ अट्ठ पत्ते विउबेइ, पत्ते २ अट्ठ २ बत्तीसबद्धाणि दिवाणि णाडगाणि विउबइ,13
अधुना (अन्न) यदि आयास्यामः सुन्दरमकरिष्यामः, वयमपि देवलोके उत्पत्स्यामहे, तदा ते गत्वा साधून कथयन्ति-यो युष्माभिरस्मान् कथितो देवलोकः स प्रत्यक्षोऽस्माभिर्दष्टः, साधवो भणन्ति-न तादृशो देवलोकः, अन्यादृशः, अतोऽनन्तगुणः, ततस्तेऽभ्यधिकजातविस्मयाः प्रबजिताः । एवमुत्सवेन सामायिकलाभः । ऋद्धिरिति, दशाणपुरे नगरे दशार्णभद्रो राजा, तस्य पञ्च देवीशतानि अवरोधः, एवं स रूपेण यौवनेन बलेन च वाहनेन च प्रतिबद्धः ईदृशं | नास्त्यन्यस्येति चिन्तयति, स्वामी समवसृतो दशार्णकूटे पर्वते । सदा स चिन्तयति-तथा कल्ये वन्दिताहे यथा न केनचिदन्येन वन्दितपूर्वः, तच्चाभ्यर्थितं शक्रो
ज्ञात्वा चिन्तयति-वराक आत्मानं न जानाति, ततो राजा महता समुदयेन निर्गतो वन्दितुं सर्वा, शक्रश्च देवराज ऐरावणं विलग्नः, तस्याष्टौ मुखानि विकुर्वति, मुखे २ अष्टाष्ट दन्तान् विकुर्वति, दन्ते २ अष्ट अष्ट पुष्करिणीर्विकुर्वति, एकैकस्यां पुष्करिण्यामष्टाष्ट पानि विकुर्वति, पझे २ अष्टाष्ट पत्राणि विकुर्वति, पत्रे २ अष्टाष्ट द्वात्रिंशद्बद्धानि दिव्यानि नाटकानि विकुर्वति,
dain Educati
o
nal
ha
hinelibrary.org

Page #216

आवश्यक
॥३५९॥
एवं सो सबिडीए उवगिजमाणो आगओ, तओ एरावणं विलग्गो चेव तिक्खुत्तो आदाहिणं पयाहिणं सामिं करेइ, ताहे सो हत्थी अग्गपादेहिं भूमीए ठिओ, ताहे तस्स हत्थिस्स दसण्णकूडे पद्यते देवताप्पसाएण अग्गपायाणि उट्ठिताणि, तओ से णामं कतं गयग्गपादगोत्ति, ताहे सो दसण्णभद्दो चिंतेइ - एरिसा कओ अम्हाणं इड्डित्ति ?, अहो कएलओऽणेण धम्मो, अहमवि करेमि, ताहे सो सवं छड्डेऊण पबइओ । एवं इड्डीए सामाइयं लहइ १० । इयाणिं असक्कारेणं, एगो धिज्जाइओ तहारुवाणं थेराणं अंतिए धम्मं सोच्चा समहिलिओ पवइओ, उग्गं २ पवज्जं करेंति, णत्ररमवरोप्परं पीती ण ओसरइ, महिला मणागं धिज्जाइणित्ति गवमुवहति, मरिऊण देवलोयं गयाणि, जहाउगं भुक्तं । अतो य इलावद्धणे णगरे इलादेवया, तं |एगा सत्थवाही पुत्तकामा अलग्गति, सो चविऊण पुत्तो से जाओ, णामं च से कथं इलापुतो त्ति, इयरीवि गवदोसेणं तओ चुया खगकुले उप्पण्णा, दोऽवि जोवणं पत्ताणि, अण्णया तेण सा लंखगचेडी दिट्ठा, पुत्रभवरागेण अज्झोववण्णो,
१ एवं स सर्वभ्यपगीयमान भगतः, तत ऐरावणे विलग्न एव त्रिकृत्व आदक्षिणप्रदक्षिणं स्वामिनं करोति, तदा स हस्ती अग्रपादैः भूमौ स्थितः, तदा तस्य हस्तिनो दशार्णकूटे पर्वते देवताप्रसादेन अग्रपादा उत्थिताः, ततस्तस्य कृतं नाम गजाग्रपादक इति, तदा स दशार्णभद्रश्चिन्तयति - ईदृशा कुतोऽस्माकमृद्धिरिति अहो कृतोऽनेन धर्मः, अहमपि करोमि, तदा स सर्वं त्यक्त्वा प्रत्रजितः । एवमृज्या सामायिकं लभ्यते । इदानीमसत्कारण-एको धिग्जातीयस्तथारूपाणां स्थविराणामन्तिके धर्म श्रुत्वा समहिलः प्रव्रजितः, उग्रामुग्रां प्रव्रज्यां कुरुतः, नवरं परस्परं प्रीतिर्नापसरति, महेला धिग्जातीयेति मनाक् गधे मुद्वहति, मृत्वा देवलोकं गतौ यथायुष्कं भुंक्तम् । इतश्चेलावर्धने नगरे इलादेवता, तामेका सार्थवाही पुत्रकामाऽवलगति, स ध्युत्वा पुत्रस्तस्य जातः, नाम च तस्य कृतमिलापुत्र इति इतरापि गर्वदोषेण ततयुता लङ्कककुले उत्पन्ना, द्वावपि यौवनं प्राप्तौ अन्यदा तेन सा लङ्घकचेटी दृष्टा, पूर्वभवरागेणाध्युपपन्नः,
Jain Educational
हारिभद्रीयवृत्तिः ४ विभागः १
2
॥३५९॥
jainelibrary.org

Page #217

SURESSAGARMAGARCANCE
सा मग्गिजंतीवि ण लब्भइ जत्तिएण तुलइ तत्तिएण सुवण्णेण ताणि भणंति-एसा अम्ह अक्खयणिही, जइ सिप्पं सिक्खसि अम्हेहि य समं हिंडसि तोते देमो, सो तेहिं समं हिंडिओ सिक्खिओ य, ताहे विवाहणिमित्तं रण्णो पेच्छयणं करेहित्ति भणितो, बेण्णातडं गयाणि, तत्थ राया पेच्छति संतेपुरो, इलापुत्तोय खेड्डाउ करेइ,रायाए दिट्ठी दारियाए, राया ण देइ, रायाणए | अदेन्ते अण्णेऽविण देंति, साहक्काररावं वट्टति, भणिओ-लंख! पडणं करेह, तं च किर वंससिहरे अडूं कहें कतेल्लयं, तत्थ खीलयाओ, सो पाउआउ आहिंधइ मूले विधियाओ, तओऽसिखेडगहत्थगओ आगासं उप्पइत्ता ते खीलगा पाउ-| आणालियाहि पवेसेतधा सत्त अग्गिमाइद्धे सत्त पच्छिमाइद्धे काऊण, जइ फिडइ तओ पडिओ सयहा खंडिजइ, तेण कयं, राया दारियं पलोएइ, लोएण कलकलो कओ, ण य देइराया राया ण पेच्छइ, राया चिंतेइ-जइ मरइ तो अहं एवं दारियं परिणेमि, भणइ-ण दिलँ, पुणो करेहि, पुणोऽवि कयं, तत्थऽवि ण दिडं, ततियंपि वाराकयं, तत्थवि ण दिई,
सा मार्यमाणापि न लभ्यते यावता तोल्यते तावता सुवर्णेन, ते भणन्ति-एषाऽस्माकमक्षयनिधिः, यदि शिल्पं शिक्षसे अस्माभिश्च समं हिण्डसे तदा तुभ्यं | दद्मः, स तैः समं हिण्डितः शिक्षितच, तदा विवाहनिमित्तं राज्ञः प्रेक्षणकं कुर्विति भणितो, बेन्नातटं गताः, तत्र राजा प्रेक्षते सान्तःपुरः, इलापुत्रश्च क्रीडाः करोति, | राज्ञो दृष्टिारिकायां, राजा न ददाति, राश्यददति अन्येऽपि न ददति, साधुकाररवो वर्त्तते, भणितो-लक ! पतनं कुरु, तत्र च वंशशिखरे तिर्यकाष्ठं | कृतं, तत्र कीलिकाः, स पादुके परिदधाति मूलविद्धे, ततोऽसिखेटकहस्तगत आकाशमुत्पत्य ताः कीलिकाः पादुकानलिकासु प्रवेशयितव्याः सप्तामाविद्धाः सप्त पश्चादाविद्धाः कृत्वा, यदि स्खलति ततः पवितः शतधा खण्डयते, तेन कृतं, राजा दारिका प्रलोकयति, लोकेन कलकलः कृतः, राजा न च ददाति राजा न प्रेक्षते, राजा चिन्तयति-यदि म्रियते तदाऽहमेतां दारिका परिणयामि, भणति-न दृष्ट, पुनः कुरु, पुनरपि कृतं, तत्रापि न दृष्ट, तृतीयवारमपि |कृतं, तत्रापि न दृष्टं, * पाउ आबंधति प्र.
Jan Educa
ranelibrary.org

Page #218

आवश्यक
हारिभद्री
यवृत्तिः विभाग:१
॥३६०॥
चउत्थियाए वाराए भणिओ-पुणो करेहि, रंगो विरत्तो, ताहे सो इलापुत्तो वंसग्गे ठिओ चिंतेइ-धिरत्थु भोगाणं, एस राया एत्तियाहिं ण तित्तो, एताए रंगोवजीवियाए लग्गिउं मग्गइ, एताए कारणा ममं मारेउमिच्छइ, सोय तत्थ ठियओ एगत्थ सेठिघरे साहुणो पडिलाभिजमाणे पासति सबालंकाराहिं इत्थियाहिं, साहूय विरत्तत्तेण पलोयमाणे पेच्छति, ताहे भणइ-'अहो धन्या निःस्पृहा विषयेषु' अहं सेहिसुओ एत्थंपि एसअवत्थो, तत्थेव विरागं गयस्स केवलणाणं उप्पण्णं । ताएऽवि चेडीए विरागो विभासा, अग्गमहिसीएऽवि, रण्णोऽवि पुणरावत्ती जाया विरागो विभासा, एवं ते चत्तारिऽवि केवली जाया, सिद्धा य । एवं असक्कारेण सामाइयं लब्भइ, ११ अहवा तित्थगराणं देवासुरे सक्कारे करेमाणे दठ्ठण जहा मरियस्स ॥ अहवा इमेहिं कारणेहिं लंभो__अब्भुट्ठाणे विणए परक्कमे साहुसेवणाए य । संमईसणलं भो विरयाविरईइ विरईए ॥ ८४८॥
इलापुत्रो वंशाग्रे स्थितत एकत्र अडिग व वैराग्यं गतस्य ताः सिद्धाश्च ।
चतुर्थवारे भणितः-पुनः कुरु, रङ्गो विरक्तः, तदा स इलापुत्रो वंशाग्रे स्थितश्चिन्तयति-धिगस्तु भोगान् , एष राजा एतावतीभिर्न तृप्तः, एतया रङ्गो| पजीविकया लगितुमभिलष्यति, एतस्याः कारणात् मां मारयितुमिच्छति, स च तत्रस्थित एकत्र श्रेष्ठिगृहे साधून् प्रतिलम्म्यमानान् पूरयति सर्वालङ्काराभिः, स्त्रीभिः, साधूंश्च विरक्तत्वे प्रलोकयन् प्रेक्षते, तदा भणति-अहं श्रेष्टिसुतः अत्रापि एतदवस्थः, तत्रैव वैराग्यं गतस्य केवलज्ञानमुत्पनम् । तस्या अपि चेच्या वैराग्यं विभाषा, अनमहिष्या अपि, राज्ञोऽपि पुनरावृत्तिर्जाता वैराग्यं विभाषा, एवं ते चत्वारोऽपि केवलिनो जाताः सिद्धाश्च । एवमसस्कारेण | सामायिक लभ्यते । अथवा तीर्थकराणां देवासुरान् सस्कारान् कुर्वतो दृष्ट्वा यथा मरीचेः अथवा एभिः कारणैर्लाभः.
|-11३६०॥
N
Jain Education
anebrary.org

Page #219

CASAS SSSREG
व्याख्या-अभ्युत्थाने सति सम्यग्दर्शनलाभो भवतीति क्रिया, विनीतोऽयमिति साधुकथनात्, तथा 'विनये' अञ्जलिप्रग्रहादाविति, 'पराक्रम' कषायजये सति, साधुसेवनायां च सत्यां कथञ्चित् तक्रियोपलब्ध्यादेः सम्यग्दर्शनलाभो भवतीत्यध्याहारः, विरताविरतेश्च विरतेश्चेति गाथार्थः॥८४८॥ कथमिति द्वारं गतं । तदित्थं लब्धं सतू कियच्चिरं भवति कालं?, जघन्यत उत्कृष्टतश्चेति प्रतिपादयन्नाहसम्मत्तस्स सुयस्स य छावट्ठी सागरोवमाई ठिई । सेसाण पुव्वकोडी देसूणा होइ उक्कोसा ॥ ८४९॥ |
व्याख्या-सम्यक्त्वस्य श्रुतस्य च षट्रपष्टिः सागरोपमाणि स्थितिः, कथं ? 'विजयाइसु दो वारे गयस्स तिण्णचए व छावही । णरजम्मपुचकोडी मुहत्तमुक्कोसओ अहियं ॥१॥ शेषयोः' देशविरतिसर्वविरतिसामायिकयोः पूर्वकोटी देशोना भवति, 'उक्कोसत्ति उत्कृष्टस्थितिकालः, जघन्यतस्त्वाद्यत्रयस्यान्तर्मुहूर्त, सर्वविरतिसामायिकस्य समयः, चारित्रपरिणामारम्भसमयानन्तरमेवाऽऽयुष्कक्षयसम्भवात्, देशविरतिप्रतिपत्तिपरिणामस्त्वान्तौहूर्तिक एव, नियमितप्राणातिपातादिनिवृत्तिरूपत्वात, उपयोगापेक्षया तु सर्वेषामन्तर्मुहूर्तः सर्वजीवानां तु सर्वाणि सर्वदेवेति गाथार्थः॥८४९॥ द्वारम् ॥ अधुना कइत्ति द्वारं व्याख्यायते-कतीति कियन्तः वर्तमानसमये सम्यक्त्वादिसामायिकानां प्रतिपत्तारःप्राक्प्रतिपन्नाः प्रतिपतिता वेति, अत्र प्रतिपद्यमानकेभ्यः प्राक्प्रतिपन्नप्रतिपतितसम्भवात्तानेव प्रतिपादयन्नाह
सम्मत्तदेसविरया पलियस्स असंखभागमेत्ता उ । सेढीअसंखभागो सुए सहस्सग्गसो विरई ॥ ८५०॥ व्याख्या-सम्यक्त्वदेशविरताः प्राणिनः क्षेत्रपलितस्यासङ्ख्येयभागमात्रा एव, इयं भावना क्षेत्रपलितासङ्ख्येयभागे
SOROCASSICAISESEOREIG
Jain Educati
o nal

Page #220

आवश्यक
॥३६१॥
यावन्तः प्रदेशास्तावन्त एव उत्कृष्टतः सम्यक्त्वदेशविरतिसामायिकयोरेकदा प्रतिपत्तारो भवन्ति, किन्तु देशविरतिसामा
हारिभद्री
यवृत्तिः यिकप्रतिपत्तृभ्यः सम्यक्त्वप्रतिपत्तारोऽसङ्ख्येयगुणा इति, जघन्यतस्त्वेको द्वौ वेति । 'सेढीअसंखभागो सुए'त्ति इह संवर्तित
विभागः१ चतुरस्रीकृतलोकैकप्रदेशनिवृत्ता सप्तरज्वात्मिका श्रेणिः परिगृह्यते, तदसङ्ख्येयभाग इति, तस्याः खल्वसङ्ख्येयभागे यावन्तः। प्रदेशास्तावन्त एव एकदोत्कृष्टतः सामान्यश्रुते-अक्षरात्मके सम्यगमिथ्यात्वानुगते विचार्य प्रतिपत्तारो भवन्तीति हृदयं, जघन्यतस्त्वेको द्वौ वेति । 'सहस्सग्गसो विरई सहस्रायशो विरतिमधिकृत्य उत्कृष्टतः प्रतिपत्तारो ज्ञेया इत्यध्याहारः, जघन्यतस्त्वेको द्वौ वेति गाथार्थः॥ ८५०॥ प्राक्प्रतिपन्नानिदानी प्रतिपादयन्नाहसम्मत्तदेसविरया पडिवन्ना संपई असंखेज्जा । संखेजा य चरित्ते तीसुवि पडिया अणंतगुणा ॥ ८५१ ॥
व्याख्या-सम्यक्त्वदेश विरताः प्रतिपन्नाः 'साम्प्रतं' वर्तमानसमयेऽसङ्ख्येया उत्कृष्टतो जघन्यतश्च, किन्तु जघन्यपदादुत्कृष्टपदे विशेषाधिकाः, एते च प्रतिपद्यमानकेभ्योऽसङ्ख्येयगुणा इति । अत्रैवान्तरे सामान्यश्रुतापेक्षया प्रामतिपन्नान् प्रतिपादयता 'सुयपडिवण्णा संपइ पयरस्स असंखभागमेत्ता उ' इदमेष्यगाथाशकलं व्याख्येयं, द्वितीयं
॥३६॥ तूत्तरत्र, तत्राक्षरात्मकाविशिष्टश्रुतप्रतिपन्नाः साम्प्रतं प्रतरस्य सप्तरज्ज्वात्मकस्यासङ्ख्वेयभागमात्राः, असङ्ख्येयासु श्रेणिषु यावन्तः प्रदेशास्तावन्त इत्यर्थः, सङ्ख्येयाश्च चारित्रे प्राक्प्रतिपन्ना इति, 'त्रिभ्योऽपि' चरणदेशचरणसम्यक्त्वेभ्यः पतिताः 'अणंतगुण त्ति प्राप्य प्रतिपतिता अनन्तगुणाः प्रतिपद्यमानकाप्रतिपन्नेभ्यः, तत्र चरणप्रतिपतिता अनन्ताः,
ainelibrary.org
dan Education International

Page #221

RECRUSSROORDAROO
तदसङ्ख्येयगुणास्तु देशविरतिप्रतिपतिताः, तदसङ्ख्येयगुणाश्च सम्यक्त्वप्रतिपतिता इति । अत्रान्तरे सामान्य श्रुतप्रतिपतितानधिकृत्यैष्यगाथापश्चार्द्ध व्याख्येयं सेसा संसारत्था सुयपरिवडिया हु ते सो' ॥८५२॥ सम्यक्त्वप्रतिपतितेभ्यस्तेऽनन्तगुणा इति गाथार्थः॥ ८५२॥ द्वारम् ॥ अधुनाऽन्तरद्वारावयवार्थ उच्यते-सकृदवाप्तमपगतं पुनः सम्यक्त्वादि कियता कालेनावाप्यते, कियदन्तरं भवतीति, तत्राक्षरात्मकाविशिष्टश्रुतस्यान्तरं जघन्यमन्तमुहर्तम् , उत्कृष्टं त्वाह
कालमणंतं च सुए अद्धापरियट्टओ उ देसूणो । आसायणबहुलाणं उक्कोसं अंतरं होई ॥ ८५३ ॥ व्याख्या-एक जीवं प्रति कालोऽनन्त एव, चशब्दस्यावधारणार्थत्वादनुस्वारस्य चालाक्षणिकत्वात् , 'श्रुते' सामान्यतोऽक्षरात्मके 'उक्कोसं अंतरं होई' त्ति योगः। तथा सम्यक्त्वादिसामायिकेषु तु जघन्यमन्तर्मुहूर्तकाल एव, उत्कृष्टं त्वाहउपार्द्धपुद्गलपरावर्त एव देशोनः, किम् ?-उत्कृष्टमन्तरं भवतीति योगः, केषाम् ?-आशातनाबहुलानाम् , उक्तंच-"तित्थगरपवयणसुयं आयरियं गणहरं महिड्डीयं । आसाइन्तो बहुसो अणंतसंसारिओ होइ ॥१॥" त्ति गाथार्थः ॥ ८५३ ॥ द्वारं ॥ साम्प्रतमविरहितद्वारार्थमाह-अथ कियन्तं कालमविरहेणैको व्यादयो वा सामायिक प्रतिपद्यन्त इत्याहसम्मसुयअगारीणं आवलियअसंखभागमेत्ता उ । असमया चरित्ते सव्वेसु जहन्न दो समया ॥ ८५४ ॥
व्याख्या-'सम्यक्त्वश्रुतागारिणां' सम्यक्त्वश्रुतदेशविरतिसामायिकानामित्यर्थः, नैरन्तर्येण प्रतिपत्तिकालः आवलिकाअसङ्ख्येयभागमात्राः समया इति, तथाऽष्टौ समयाः चारित्रे निरन्तरं प्रतिपत्तिकाल इति, 'सर्वेषु' सम्यक्त्वादिषु
+ अपार्धति प्र० 1 तीर्थकर प्रवचनं श्रुतमाचार्य गणधरं महर्धिकम् । आशातयन् बहुशोऽनन्तसांसारिको भवति ॥ ३॥
jain Educatio
n
al
MAmainelibrary.org

Page #222

आवश्यक
॥३६॥
'जघन्यः' अविरहप्रतिपत्तिकालो द्वौ समयाविति गाथार्थः ॥ ८५४ ॥ तत्रास्मादेवाविरहद्वाराद् विरहकालः प्रतिपक्ष इति ।
हारिभद्री गम्यमानत्वादनुद्दिष्टोऽपि द्वारगाथायां प्रदर्श्यते
यवृत्तिः सुयसम्म सत्तयं खलु विरयाविरईय होइ बारसगं । विरईए पन्नरसगं विरहियकालो अहोरत्ता ॥ ८५५ ॥ विभागः १
व्याख्या-श्रुतसम्यक्त्वयोरुत्कृष्टः प्रतिपत्तिविरहकालः 'सप्तकं खलु' इत्यहोरात्रसप्तकं, ततः परमवश्यं क्वचित् कश्चित् प्रतिपद्यत इति, जघन्यस्त्वेकसमय इति, 'विरताविरतेश्च भवति द्वादशकं' देशविरतेरुत्कृष्टः प्रतिपत्तिविरहकालोऽहोरा
द्वादशकं भवति, जघन्यतस्तु त्रयः समया इति, 'विरतेः पञ्चदशकं विरहितकालः अहोरात्राणि' सर्वविरतेरुत्कृष्टः प्रतिपत्तिविरहकालोऽहोरात्रपञ्चदशकं, जघन्यतस्तु समयत्रयमेवेति गाथार्थः॥ ८५५ ॥ साम्प्रतं भवद्वारमुच्यते-कियतो भवानेको जीवः सामायिकचतुष्टयं प्रतिपद्यत इति निदर्शयन्नाहसम्मत्तदेसविरई पलियस्स असंखभागमेत्ताओ। अट्ट भवा उ चरित्ते अणंतकालं च सुयसमए ॥ ८५६॥
व्याख्या-सम्यक्त्वदेशविरतिमन्तः मतुबूलोपात् सम्यक्त्वदेशविरतास्तेषां तत्सामायिकद्वयं प्रतिपत्तिमङ्गीकृत्य भवानां प्रक्रान्तत्वात् क्षेत्रपल्योपमस्यासङ्ख्येयभागमात्रे यावन्तः प्रदेशास्तावन्त उत्कृष्टतः प्रतिपत्तिभवाः, जपन्यतस्त्वेकः, अष्टौ भवाः 'चारित्रे' चारित्रे विचार्ये, उत्कृष्टतस्त्वादानभवाः खल्वष्टौ, ततः सिध्यतीति, जघन्यतस्त्वेक एव, अणंतकालं च सुयसमए' त्ति 'अनन्तकालः' अनन्तभवरूपस्तमनन्तकालमेव प्रतिपत्ता भवत्युत्कृष्टतः सामान्यश्रुतसामायिके, जघन्य-16 स्त्वेकभवमेव, मरुदेवीवेति गाथार्थः ॥ ८५६ ॥ द्वारम् ॥ साम्प्रतमाकर्षद्वारमधिकृत्याह
CAMOROSCALCSCGC
॥३
२॥
Jain Educatidi
o nal

Page #223

तिण्ह सहस्सपुहुत्तं सयप्पुहुत्तं च होइ विरईए । एगभवे आगरिसा एवतिया होंति नायव्वा ॥ ८५७ ॥ व्याख्या-आकर्षणम् आकर्षः-प्रथमतया मुक्तस्य वा ग्रहणमित्यर्थः, तत्र त्रयाणां-सम्यक्त्वश्रुतदेशविरतिसामायिकानां सहस्रपृथक्त्वं, पृथक्त्वमिति द्विप्रभृतिरा नवभ्यः, शतपृथक्त्वं च भवति विरतेरेकभवे आकर्षा एतावन्तो भवन्ति ज्ञातव्या उत्कृष्टतः, जघन्यतस्त्वेक एवेति गाथार्थः॥ ८५७॥ तिण्ह सहस्समसंखा सहसपुहुत्तं च होइ विरईए । णाणभवे आगरिसा एवइया होंति णायव्वा ॥ ८५८ ॥ ___ व्याख्या-त्रयाणां-सम्यक्त्वश्रुतदेशविरतिसामायिकानां सहस्राण्यसङ्ख्येयानि, सहस्रपृथक्त्वं च भवति विरतेः, एता| वन्तो नानाभवेष्वाकर्षाः । अन्ये पठन्ति-'दोण्ह सहस्समसंखा' तत्रापि श्रुतसामायिक सम्यक्त्वसामायिकानान्तरीयकत्वादनुक्तमपि प्रत्येतव्यम् , अनन्ताश्च सामान्यश्रुते ज्ञातव्या इत्यक्षरार्थः । इयं भावना-त्रयाणां ह्येकभवे सहस्रपृथक्त्वमाकर्षाणामुक्त, भवाश्च पल्योपमासङ्ख्येयभागसमयतुल्याः, ततश्च सहस्रपृथक्त्वं भवति तैर्गुणितं सहस्राण्यसङ्खयेयानीति, सहस्रपृथक्त्वं चेत्थं भवति-विरतेः खल्वेकभवे शतपृथक्त्वमाकर्षाणामुक्तं, भवाश्चाष्टौ, ततश्च शतपृथक्त्वमष्टभिर्गुणितं सहस्रपृथक्त्वं भवतीत्यवयवार्थः ॥ ८५८ ॥ द्वारं ॥ स्पर्शनाद्वारमधुना, तत्रेयं गाथासम्मत्तचरणसहिया सव्वं लोगं फुसे णिरवसेसं । सत्त य चोदसभागे पंच य सुयदेसविरईए ॥ ८५९॥ व्याख्या-'सम्यक्त्वचरणसहिताः सम्यक्त्वचरणयुक्ताः प्राणिन उत्कृष्टतः सर्व लोकं स्पृशन्ति, किं बहित्यिा ?.
Jain Education
na
nelibrary.org

Page #224

आवश्यक
॥३६३॥
Jain Educatio
नेत्याह- 'निरवशेषम्' असङ्ख्यातप्रदेशमपि एते च केवलिसमुद्घातावस्थायामिति, जघन्यतस्त्व सङ्ख्येय भागमिति । तथा'सत् य चोहसभागे पंच य सुयदेसविरईए' त्ति श्रुतसामायिकसहिताः सप्त चतुर्दशभागान् स्पृशन्ति, अनुत्तरसुरेष्विलिकागत्या समुत्पद्यमानाः, चशब्दात् पञ्च तमः प्रभायां देशविरत्या सहिताः पञ्च चतुर्दशभागान् स्पृशन्तीति, अच्युते उत्पद्यमानाः, चशब्दात् द्व्यादींश्चान्यत्रेति, अधस्तु ते न गच्छन्त्येव घण्टालालान्यायेनापि तं परिणाममपरित्यज्येति गाथार्थः ॥ ८५९ ॥ एवं क्षेत्रस्पर्शनोक्ता, साम्प्रतं भावस्पर्शनोच्यते- किं श्रुतादिसामायिकं ? कियद्भिर्जीवैः स्पृष्टमित्याह
सव्वजीवेहिं सुयं सम्मचरित्तारं सव्वसिद्धेहिं । भागेहि असंखेज्जेहिं फासिया देसविरईओ || ८६० ॥ व्याख्या - सर्वजीवैः सांव्यवहारिकराश्यन्तर्गतैः सामान्यश्रुतं स्पृष्टं, सम्यक्त्व चारित्रे सर्वसिद्धैः स्पृष्ठे, तदनुभवमन्तरेण सिद्धत्वानुपपत्तेः, भागैरसोयैः सिद्धभागैः स्पृष्टा देशविरतिस्तु, इदमत्र हृदयं - सर्वसिद्धानां बुद्ध्याऽसङ्ख्येयभागी कृतानामसङ्ख्येय भागैर्भागोनैर्देशविरतिः स्पृष्टा, असत्येयभागेन तु न स्पृष्टा, यथा - मरुदेवास्वामिन्येति गाथार्थः ॥ ८६० ॥ द्वारम् ॥ इदानीं निरुक्तिद्वारं, चतुर्विधस्यापि सामायिकस्य निर्वचनं, क्रियाकारकभेदपर्यायैः शब्दार्थकथनं निरुक्तिः, तत्र सम्यक्त्व सामायिकनिरुक्तिमभिधित्सुराह—
(E)
सम्मद्दिट्ठि अमोहो सोही सन्भाव दसणं बोही । अविवँजओ सुदिट्ठित्ति एवमाई निरुत्ता ॥ ८६१ ॥ व्याख्या—सम्यक् इति प्रशंसार्थः, दर्शनं - दृष्टिः, सम्यग् - अविपरीता दृष्टिः- सम्यग्दृष्टिः, अर्थानामिति गम्यते,
* प्रतिप्रदेशव्याप्येत्यर्थः,
Kalatonal
हारिभद्रीयवृत्तिः विभागः१
॥३६३॥

Page #225

मोहनं मोहः-वितथग्रहः न मोहः अमोहः-अवितथग्रहः, शोधन-शुद्धिः मिथ्यात्वमलापगमात् सम्यक्त्वं शुद्धिः, सत्|जिनाभिहितं प्रवचनं तस्य भावः सद्भावः तस्य दर्शनम्-उपलम्भः सद्भावदर्शनमिति, बोधनं बोधिरित्यौणादिक इत्, परमार्थसम्बोध इत्यर्थः, अतस्मिंस्तदध्यवसायो विपर्ययः न विपर्ययः अविपर्ययः, तत्त्वाध्यवसाय इत्यर्थः, सुशब्दः प्रशंसायां, शोभना दृष्टिः सुदृष्टिरिति, एवमादीनि सम्यग्दर्शनस्य निरुक्तानीति गाथार्थः ॥ ८६१॥ श्रुतसामायिकनिरुक्तिप्रदर्शनायाऽऽहअक्खर सन्नी संमं सादियं खलु सपजवसियं च । गमियं अंगपविढे सत्तवि एए सपडिवक्खा ॥ ८६२॥ व्याख्या-इयं च गाथा पीठे व्याख्यातत्वान्न वित्रियते ॥ देशविरतिसामायिकनिरुक्तिमाह
विरयाविरई संवुडमसंवुडे बालपंडिए चेव । देसेकसविरई अणुधम्मो अगारंधम्मो य ॥ ८६३ ॥ व्याख्या-विरमणं विरतं, भावे निष्ठाप्रत्ययः, न विरतिः-अविरतिः, विरतं चाविरतिश्च यस्यां निवृत्तौ सा विरताविरतिः, संवृतासंवृताः सावद्ययोगा यस्मिन् सामायिके तत् तथा, संवृतासंवृताः-स्थगितास्थगिताः परित्यक्तापरित्यक्ता इत्यर्थः, एवं बालपण्डितम् , उभयव्यवहारानुगतत्वाद्, देशैकदेशविरतिः प्राणातिपातविरतावपि पृथिवीकायाद्यविरति| गृह्यते, अणुधर्मो बृहत्साधुधर्मापेक्षया देशविरतिरिति, अगारधर्मश्चेति न गच्छन्तीत्यगाः-वृक्षास्तैः कृतमगारं-गृहं तद्योगादगार:-गृहस्थः तद्धर्मश्चेति गाथार्थः॥ ८६३ ॥ सर्वविरतिसामायिकनिरुक्तिमुपदर्शयन्नाहसामाइयं समइयं सम्मावाओ समास संखें वो । अणवलं च परिण्णा पञ्चक्खाणे य ते अट्ठ ॥ ८६४ ॥

Page #226

आवश्यक- व्याख्या-'सामायिकम्' इति रागद्वेषान्तरालवी समः मध्यस्थ उच्यते, 'अय गता' विति अयनम् अयः-गमन-13
|हारिभद्रीमित्यर्थः, समस्य अयः समायः स एव विनयादिपाठात् स्वार्थिकठक्प्रत्ययोपादानात् सामायिकम् , एकान्तोपशान्तिगमन- यवृत्तिः ॥३६४॥
मित्यर्थः, समयिक समिति सम्यक्शब्दार्थ उपसर्गः, सम्यगयः समयः-सम्यगू दयापूर्वकं जीवेषु.गमनमित्यर्थः, समयोऽ- विभागः१
स्यास्तीति, 'अत इनि ठना (पा०५-२-११५) विति ठन् समयिक, सम्यग्वादः रागादिविरहः सम्यक् तेन तत्प्रधान दावा वदनं सम्यग्वादः, रागादिविरहेण यथावद् वदनमित्यर्थः, समासः 'असु क्षेपण' इति असनम् आसः-क्षेप इत्यर्थः,
संशब्दः प्रशंसार्थः शोभनमसनं समासः, अपवर्गे गमनमात्मनः कर्मणो वा जीवात् पदत्रयप्रतिपत्तिवृत्त्या क्षेपः समासः, 'संक्षेपः' संक्षेपणं संक्षेपः स्तोकाक्षरं सामायिक महार्थं च द्वादशाङ्गपिण्डार्थत्वात्, अनवद्यं चेति अवयं पापमुच्यते नास्मिन्नवद्यमस्तीत्यनवधं सामायिकमिति, परिः-समन्ताज्ज्ञानं पापपरित्यागेन परिज्ञा सामायिकमिति, परिहरणीयं वस्तु वस्तु प्रति आख्यानं प्रत्याख्यानं च, त एते सामायिकपर्याया अष्टाविति गाथार्थः ॥ ८६४॥ एतेषामष्टानामप्या मनुष्ठावन् यथासङ्ख्येनाष्टावेव दृष्टान्तभूतान् महात्मनः प्रतिपादयन्नाहदमदंते मेयजे कालयपुच्छा चिलाय अत्तेय । धम्मरुइ इला तेयलि सामाइए अट्टदाहरणा ॥८६५॥
व्याख्या-दमदन्तः मेतार्यः कालकपृच्छा चिलातः आत्रेयः धर्मरुचिः इला तेतलिः, सामायिकेऽष्टावुदाहरणानीति गाथासमुदायार्थः ॥ ८६५॥ अवयवार्थस्तु कथानकेभ्योऽवसेय इति, तत्र यथोद्देश निर्देश इति सामायिकमर्थतो दमद
॥३६॥ * इण् गतौ इति प्र० + आयःप्र० उपशमविवेकसंवररूपं.
Jain Educati
o nal
D
anelibrary.org

Page #227

ALMALAMMERCOMMA
न्तानगारेण कृतमिति तच्चरितानुवर्णनमुपदेशार्थमद्यकालमनुष्याणां संवेगजननार्थ कथ्यते-हत्थिसीसए णगरे राया दमदंतो नाम, इओ य गयपुरे णगरे पंच पंडवा, तेर्सि तस्स य वइरं, तेहिं तस्स दमदमंतस्स जरासंधमूलं रायगिहं गयस्स सो विसयो लूडितो दड्डो य, अण्णदा दमदंतो आगओ, तेण हत्थिणापुरं रोहितं, ते भएण ण णिति, तओ दमदंतेण ते भणिया-सियाला चेव सुण्णगविसए जहिच्छियं आहिँडेंह, जाव अहं जरासंधसगासं गओ ताव मम विसयं लुडेह, इदाणि णिप्फिडह, ते ण णिति ताहे सविसयं गओ। अण्णया णिविण्णकामभोगो पबइओ, तओ एगल्लविहारं पडि-18 वण्णो विहरंतो हत्थिणापुरं गओ, तस्स बाहिं पडिमं ठिओ, जुहिहिलेण अणुजत्ताणिग्गएण वंदिओ, पच्छा सेसेहिवि चउहि पंडवेहिं वंदिओ, ताहे दुजोधणो आगओ, तस्स मणुस्सेहिं कहियं जहा-एस सो दमदंतो, तेण सो मातुलिंगेण आहओ, पच्छा खंधावारेण एंतेण पत्थरं २ खिवंतेण पत्थररासीकओ, जुधिढिलो नियत्तो पुच्छइ-एत्थ साहू आसि
| हस्तिशीर्षे नगरे राजा दमदन्तो नाम, इतश्च गजपुरे नगरे पञ्च पाण्डवाः, तेषां तस्य च वैरं, तैस्तस्य दमदन्तस्य जरासन्धमूलं राजगृहं गतस्य स विषयो लुण्डितो दग्धश्च, अन्यदा दमदन्त आगतः, तेन हस्तिनागपुरं रुद्धं, ते भयेन न निर्यान्ति, ततो दमदन्तेन ते भणिताः-शृगाला इव शून्यविषये यथेच्छमाहिण्डध्वं, यावदहं जरासन्धसकाशं गतस्तावन्मम विषयं लुण्टयत, इदानीं निर्गच्छत, ते न निर्गच्छन्ति तदा स्वविषयं गतः। अन्यदा निर्विष्णकामभोगः प्रबजितः, तत एकाकिविहार प्रतिपन्नो विहरन् हस्तिनागपुरं गतः, तस्मात् बहिः प्रतिमया स्थितः । युधिष्ठिरणानुयात्रानिर्गतेन वन्दितः, पश्चात् शेषैरपि चतुर्भिः पाण्डवैर्वन्दितः, तदा दुर्योधन आगतः, तस्य मनुष्यैः कथितं-यथा एष स दमदन्तः, तेन स बीजपूरेणाहतः, पश्चात्स्कन्धावारेणागच्छता प्रस्तरं २ क्षिपता प्रस्तरराशीकृतः, युधिष्ठिरो निवृत्तः पृच्छति-साधुरत्रासीत्. * दमदमंतो प्र०+ आहिंडिया प्र.
Jain Educatio
n
al
G
ainelibrary.org

Page #228

आवश्यक- कहिं सो?, लोएण कहियं-जहा एसो पत्थररासी दुजोहणेण कओ, ताहे सो अंबाडिओ, ते य अवणिया पत्थरा, तेल्लेण हारिभद्री
अब्भंगिओ खामिओय । तस्स किर भगवओ दमदंतस्स दुजोहणे पंडवेसु य समो भावो आसि, एवं कातवं ॥ अमुमे- * यवृत्तिः ॥३६५॥ वार्थ प्रतिपादयन्नाह भाष्यकार:
विभागः१ निक्खंतो हत्थिसीसा दमदंतो कामभोगमवहाय । णवि रज्जइ रत्तेसुं दुहेसु ण दोसमावज ॥१५१॥ (भा०)| ___ व्याख्या-निष्क्रान्तो हस्तिशीर्षात् नगराहमदन्तो राजा कामभोगानपहाय, कामः-इच्छा भोगाः-शब्दाद्यनुभवाः कामप्रतिबद्धा वा भोगाः कामभोगा इति, स च नापि रज्यते रक्तेषु न प्रीतिं करोति, अप्रीतेषु द्विष्टेषु न द्वेषमापद्यते, वर्तमान निर्देशप्रयोजनं प्राग्वदिति गाथार्थः ॥ तथाहि-मुनयः खल्वेवम्भूता एव भवन्ति, तथा चाह
वंदिजमाणा न समुक्कसंति,हीलिजमाणा न समुज्जलंति । दंतेण चित्तेण चरंतिधीरा,मुणी समुग्धाइयरागदोसा 31 व्याख्या-वन्द्यमानाः 'न समुक्कसंति' न समुत्कर्ष यान्ति, तथा हील्यमाना 'न समुज्वलन्ति' न कोपाग्निं प्रकटय
न्ति, किं तर्हि?-'दान्तेन' उपशान्तेन चित्तेन चरन्ति धीराः मुनयः समुद्घातितरागद्वेषा इति गाथार्थः ॥ ८६६ ॥ तथा तो समणो जइ सुमणो भावेण य जइ ण होइ पावमणो । सयणे य जणे य समो समो य माणावमाणेसुं। __ व्याख्या-ततः 'समणो'त्ति प्राकृतशैल्या यदि सुमनाः, शोभनं धर्मध्यानादिप्रवृत्तं मनोऽस्येति सुमनाः समणोत्ति
| ॥३६५॥ सः, लोकेन कथितं-यथेष प्रस्तरराशिदुर्योधनेन कृतः, तदा स निर्भसितः, ते चापनीताः प्रस्तराः, तैलेनाभ्यङ्गितः क्षमितश्च । तस्य किल भग वतो दमदन्तस्य दुर्योधने पाण्डवेषु च समभाव आसीत् , एवं कर्त्तव्यं ।
M

ainelibrary.org

Page #229

भण्यंत, किमित्यम्भूत एव ?, नेत्याह-भावेन च' आत्मपरिणामलक्षणेन यदि न भवति पापमनाः-अवस्थितमना अपीत्यर्थः अथवा भावेन च यदि न भवति पापमनाः, निदानप्रवृत्तपापमनोरहित इति भावना, तथा स्वजने च मात्रादिके जने चान्यस्मिन् समः-तुल्यः, समश्च मानापमानयोरिति गाथार्थः ॥ ८६७॥
त्थि य सि कोइ वेसो पिओ व सव्वेसु चेव जीवेसु । एएण होइ समणो एसो अण्णोवि पन्जाओ ॥ ८६८ ॥ ___ व्याख्या-नास्ति च 'से' तस्य कश्चिद् द्वेष्यः प्रियो वा सर्वेष्वेव जीवेषु, एतेन भवति समणः, सम् अणति-गच्छतीति समणः, एषोऽन्योऽपि पर्याय इति गाथार्थः ॥ द्वारम् ॥ इदानीं समयिक, तत्र कथानकम्साएते णगरे चंडवडंसओ राया, तस्स दुवे पत्तीओ-सुदंसणा पियदसणा य, तत्थ सुदंसणाए दुवे पुत्ता-सागरचंदो मुणिचंदो य पियदंसणाएवि दो पुत्ता-गुणचंदो बालचंदो य, सागरचंदो जुवराया, मुणिचंदस्स उज्जेणी दिण्णा कुमारभुत्तीए । इओ य चंडवडंसओ राया माहमासे पडिमं ठिओ वासघरे जाव दीवगो जलइत्ति, तस्स सेज्जावाली चिंतेइदुक्खं सामी अंधतमसे अच्छिहिति, ताए बितिए जामे विज्झायंते दीवगे तेल्लं छुढं, सो ताव जलिओ जाव अद्धरत्तो, ताहे
साकेते नगरे चन्द्रावतंसको राजा, तस्य द्वे पत्यौ-सुदर्शना प्रियदर्शना च, तत्र सुदर्शनाया द्वौ पुत्रौ-सागरचन्द्रो मुनिचन्द्रश्च, प्रियदर्शनाया अपि द्वौ पुत्रौ-गुणचन्द्रो बालचन्द्रश्च, सागरचन्द्रो युवराजः, मुनिचन्द्रायोज्जयिनी कुमारभुक्त्यां दत्ता । इतश्च चन्द्रावतंसको राजा माघमासे प्रतिमया स्थितो वासगृहे यावद्दीपो ज्वलतीति, तस्य शाय्यापालिका चिन्तयति-दुःखं स्वामी अन्धतमसे स्थास्यति, तया द्वितीये यामे विध्यायति दीपे तैलं क्षिप्तं, स तावत्प्रज्वलितो यावदर्धरात्रं, तदा * अनवस्थित प्र.

inelibrary.org

Page #230

S
आवश्यक पुणोवि तेल्लं छूढं ताव जलिओ जाव पच्छिमपहरो, तत्थवि छूढं, ततो राया सुकुमारो विहायंतीए रयणीए वेयणाभिभूओहारिभद्री
कालगओ, पच्छा सागरचंदो राया जाओ । अण्णया सो माइसवत्तिं भणइ-गेह रजं पुत्ताण ते भवउत्ति, अहं पचयामि, यवृत्तिः ॥३६६॥
सा णेच्छइ एएण रजं आयत्तंति, तओ सा अतिजाणनिजाणेसु रायलच्छीए दिप्पंतं पासिऊण चिंतेइ-मए पुत्ताण रज विभागः१ दिजंतं ण इच्छियं, तेवि एवं सोभन्ता, इयाणीवि णं मारेमि, छिद्दाणि मग्गइ, सो य छूहालू, तेण सूतस्स संदेसओ दिण्णो, एत्तो च्चैव पुवण्हियं पविजासि, जइ विरावेमि, सूएण सीहकेसरओ मोदओ चेडीए हत्थेण विसजिओ, पियदंसणाए दिट्ठो, भणइ-पेच्छामि णं ति, तीए अप्पितो, पुर्व णाए विसमविखया हत्था कया, तेहिं सो विसेण मक्खिओ, पच्छा भणइ-अहो सुरभी मोयगोत्ति पडिअप्पिओ, चेडीए ताए गंतूण रणो समप्पिओ, ते य दोवि कुमारा रायसगासे अच्छंति, तेण चिंतियं-किह अहं एतेहिं छुहाइएहिं खाइस्सं?, तेण दुहा काऊण तेसिं दोण्हवि सो दिण्णो, ते खाइउमारद्धा,
पुनरपि तैलं क्षिप्तं तावज्वलितो यावत्पश्चिमप्रहरः, तदापि क्षिप्तं, ततो राजा सुकुमालो विभातायां रजन्यां वेदनाभिभूतः कालगतः, पश्चात्सागर| चन्द्रो राजा जातः । अन्यदा स मातृसपत्री भणति-गृहाण राज्यं पुत्रयोस्ते भवत्विति, अहं प्रव्रजामि, सा नेच्छति एतेन राज्यमायत्तमिति, ततः सा अतियान
| निर्याणयोः राजलक्ष्म्या दीप्यमानं दृष्ट्वा चिन्तयति-मया पुत्रयो राज्यं दीयमानं नेष्टं, तावष्येवमशोभिष्यतः, इदानीमप्येनं मारयामि छिद्राणि मार्गयति, स नाच क्षधातः, तेन सदाय संदेशो दत्तः, अत्रैव पौर्वाहिकं प्रस्थापयेर्यद भक्षयामि. सदेन सिंहकेशरिको मोदकश्चेव्या हस्तेन विसृष्टः, प्रियदर्शनया दृष्टः, भणति
|प्रेक्षे तमिति, तयार्पितः, पूर्वमनया विषम्रक्षितौ हस्ती कृती, ताभ्यां स विषेण म्रक्षितः, पश्चात् भणति-अहो सुरभिमोदक इति प्रत्यर्पितः, चेव्या तया |॥३६६॥ | गत्वा राज्ञे समर्पितः, तौ च द्वावपि कुमारौ राजसकाशे तिष्ठतः, तेन चिन्तितं-कथमहमेतयोः क्षुधातयोः खादयामि', तेन द्विधा कृत्वा ताभ्यां द्वाभ्याम् | स दत्तः तौ खादितुमारब्धौ,
Jain Educati
o
nal
R
ainelibrary.org

Page #231

जाव विसवेगा आगंतुं पवत्ता, राइणा संभंतेण वेजा सहाविता, सुवण्णं पाइया, सज्जा जाया, पच्छा दासी सद्दाविया, पुच्छिया भणइ-ण केणवि दिछो, णवरं एयाणं मायाए परामुट्ठो, सा सद्दाविया भणिया-पावे ! तदा णेच्छसि रजं दिखतं, इयाणिमिमि णाहं ते अकयपरलोयसंवलो संसारे छूढोहोंतोत्ति तेसि रजं दाऊण पबइओ। अण्णया संघा-| |डओ साहण उजेणीओ आगओ, सो पुच्छिओ-तत्थ णिरुवसग्गं?, ते भणंति-णवरं रायपुत्तो पुरोहियपुत्तोय बाहिन्ति । पासंडत्थे साहणो य, सो गओ अमरिसेणं तत्थ, विस्सामिओ साहूहि, ते य संभोइया साहू, भिक्खावेलाए भणिओ |-आणिजउ, भणइ-अत्तलाभिओ अहं, णवरं ठवणकुलाणि साहह, तेहिं से चेल्लओ दिण्णो, सो तं पुरोहियघरं दंसित्ता 8 पडिगओ, इमोवि तत्थेव पइट्ठो वडवड्डेणं सद्देणं धम्मलाभेइ, अंतउरिआओ निग्गयाओ हाहाकारं करेंतीओ, सो वडवडणं सहेणं भणइ-किंएयं साविएत्ति, तेणिग्गया बाहिं बारंबंधति, पच्छा भणंति-भगवं! पणच्चसु, सोपडिग्गहं ठवेऊण पणच्चिओ,
-
--
यावत् विषवेगा भागन्तुं प्रवृत्ताः, राज्ञा संभ्रान्तेन वैद्याः शब्दिताः, सुवर्ण पायिती, सजी जाती, पश्चाद्दासी शब्दिता, पृष्टा भणति-न केनापि | दृष्टः नवरमेतयोर्मात्रा परामृष्टः, सा शब्दिता भणिता-पापे ! तदा नैषीद्राज्यं दीयमानम् , इदानीमनेनाहं त्वयाऽकृतपरलोकशम्बलः संसारे क्षिप्तोऽभविष्यदिति तयो राज्यं दत्त्वा प्रवजितः । अन्यदा संघाटकः साध्वोरुज्जयिनीत आगतः, स पृष्टस्तत्र निरुपसर्ग, तौ भणतः-नवरं राजपुत्रः पुरोहितपुत्रश्च बाधेते पाषण्ड- स्थान साधूंश्च, स गतोऽमर्षेण तत्र, साधुभिर्विश्रमितः, ते च सांभोगिकाः साधवो भिक्षावेलायां भणितः आनीयता ?, भणति-आत्मलब्धिकोऽहं, नवरं स्थापनाकुलानि कथयत, तैस्तस्मै क्षुल्लको दत्तः, स तत्पुरोहितगृहं दर्शयित्वा प्रतिगतः, अयमपि तत्रैव प्रविष्टो बृहता बृहता शब्देन धर्मलाभयति, अन्तःपुर्यो निर्गता हाहाकारं कुर्वत्यः, स वृहता वृहता शब्देन भणति-किमेतत् श्राविके ? इति, तौ निर्गतौ बहिवार बक्षीतः, पश्चात् भणतः-भगवन् ! प्रनतय, स प्रतिग्रहं स्थापयित्वा प्रनर्तितः,
---
6
JainEducati
2-
VIRelibrary.org

Page #232

आवश्यक॥३६७॥
Jain Educatio
ते' ण याणंति वाएउं, भणति - जुज्झामो, दोवि एकसरा ते आगया, मम्मेहिं आहया, जहा जंताणि तहा खलखलाविआ, तओ णिसिहं हणिऊण बाराणि उग्घाडित्ता गओ, उज्जाणे अच्छति, राइणो कहियं, तेण मग्गाविओ, साहू भांति - पाहूणओ आगओ, ण याणामो, गवेसंतेहिं उज्जाणे दिट्ठो, राया गओ खामिओ य, णेच्छइ मोत्तुं, जइ पचयंति तो मुयामि, ताहे पुच्छिया, पडिसुयं, एगत्थ गहाय चालिया जहा सट्टाणे ठिया संधिणो, लोयं काऊण पद्याविया, रायपुत्तो सम्मं करेति मम पित्तियत्तोत्ति, पुरोहियसुयो दुगंछइ - अम्हे एएण कवडेण पद्याविया, दोवि मरिऊण देवलोगं गया, संगारं करेंति- जो पढमं चयइ तेण सो संबोहेयवो, पुरोहियसुओ चइऊण तीए दुगुंछाए रायगिहे मेईए पोट्टे अंगओ, तीसे सिट्टिणी वयंसिया, सा किह जाया !, सा मंसं विक्किणइ, ताए भण्णइ मा अण्णत्थ हिंडाहि, अहं सवं किणामि, दिवसे २ आइ, एवं तासिं पीई घणा जाया, तेसिं चेव घरस्स सिमोसीइयाणि ठियाणि, सा य सेट्ठिणी निंदू, ताहे मेईए रहस्सियं
१ तौ न जानीतो वादयितुं, भणतः - युध्यावहे, द्वावपि तौ सहैवागतौ, मर्मस्वाहतौ, यथा यन्त्राणि तथा अस्थिरसन्धिको कृतौ ततो निसृष्टं हत्वा द्वाराणि उद्घाट्य गतः, उद्याने तिष्ठति, राज्ञे कथितं तेन मार्गितः साधवो भणन्ति प्राघूर्णंक आगतः, न जानीमः, गवेपयद्भिरुद्याने दृष्टः, राजा गतः क्षामितश्च, नेच्छति मोक्तुं यदि प्रव्रजतस्तदा मुञ्चामि तदा पृष्टौ प्रतिश्रुतम्, एकत्र गृहीत्वा चालितौ यथा स्वस्थाने संधयः स्थिताः, लोचं कृत्वा प्रब्राजितौ, राजपुत्रः सम्यक् करोति-मम पैतृक ( पितृव्यः ) इति, पुरोहितसुतो जुगुप्सते - आवामेतेन कपटेन प्रब्राजितौ द्वावपि मृत्वा देवलोकं गतौ, सङ्केतं कुरुतः यः प्रथमं व्यवते तेन स संबोद्धव्यः, पुरोहित सुतश्चयुत्वा तथा जुगुप्सया राजगृहे मातङ्गया उदरे आगतः, तस्याः श्रेष्ठिनी वयस्या, सा कथं जाता ?, सा मांसं विक्रीणाति, तया भण्यतेमाऽन्यत्र हिण्डिष्ठाः अहं सर्व क्रीणिष्यामि दिवसे २ आनयति, एवं तयोः प्रीतिर्घना जाता, तेषामेव गृहस्य समवसृतानि स्थितानि सा च श्रेष्ठिनीनिन्दुः, तदा मातङ्गया राहस्थिकमेव. * संगरं प्र० + आयातो प्र० । प्रातिवेश्मिकानि — मृतापत्यप्रसूः
Sonal
हारिभद्रीयवृत्तिः विभागः १
॥३६७॥
Jainelibrary.org

Page #233

चैव तीसे पुत्तो दिण्णो, सेठिणीए धूया मइया जाया, सा मेईए गहिया, पच्छा सा सेहिणी तं दारगं मेईए पाएसु पाडेति, तुब्भपभावेण जीवउत्ति, तेण से नामं कयं मेयजोत्ति, संवडिओ, कलाओ गाहिओ, संबोहिओ देवेण, ण संबुज्झइ, ताहे अढण्हं इन्भकण्णगाणं एगदिवसेण पाणी गेण्हाविओ, सिबियाए णगरि हिंडइ, देवोवि मेयं अणुपविडो | रोइउमारद्धो, जइ ममवि धूया जीवंतिया तीसेवि अज विवाहो कओ होतो, भत्तं च मेताण कयं होतं, ताहे ताए मेईए |जहावत्तं सिलु, तओ रुठो देवाणुभावेण य ताओ सिबियाओ पाडिओ तुम असरिसीओ परिणेसित्ति खड्डाए छढो, ताहे देवो भणइ-किह ?, सो भणइ-अवण्णो, भणइ-एत्तो मोएहि किंचिकालं, अच्छामि बारस वरिसाणि, तो भणइ-किं करेमि?, भणइ-रण्णो धूयं दवावेहि, तो सबाओ अकिरियाओ ओहाडियाओ भविस्संति, ताहे से छगलओ दिण्णो, सो रयणाणि वोसिरइ, तेण रयणाण थालं भरियं, तेण पिया भणिओ रण्णो धूयं वरेहि, रयणाणं थालं भरेता गओ, किं
१ तस्यै पुत्रो दत्तः, श्रेष्ठिन्या दुहिता मृता जाता, सा मातजन्यथा गृहीता, पश्चात्सा श्रेष्ठिनी दारकं तं मातङ्गयाः पादयोः पातयति, तव प्रभावेण जीवस्विति, तेन तस्य नाम कृतं मेतार्य (मातङ्गयात्मज ) इति, संवृद्धः, कला साहितः, संबोधितो देवेन, न संबुध्यते, तदाऽष्टानामिभ्यकन्यानामेकदिवसेन पाणीग्राहितः, शिबिकया नगर्या हिण्डते, देवोऽपि मातङ्गमनुप्रविष्टो रोदितुमारब्धः, यदि ममापि दुहिताऽजीविष्यत् तस्या अपि विवाहः अद्यकृतोऽभविष्यत् , | भक्तं च मेतानां कृतमभविष्यत्तदा तया मेत्या यथावृत्तं शिष्टं, ततो रुष्टो देवानुभावेन च तस्याः शिबिकातः पातितः स्वमसदृशः परिणयसि इति गर्तायां क्षिप्तः, तदा देवो भणति-कथं, स भणति-अवर्णः, भणति-इतो मोचय कञ्चित्कालं, तिष्ठामि द्वादश वर्षाणि, ततो भणति-किं करोमि ?, भणति-राज्ञो दुहितरंदापय, तत् सर्वां अक्रिया अपस्फेटिता भविष्यन्ति, तदा तसै छगलको दत्तः, स रखानि व्युत्सृजति, तेन रवानां स्थालो भृतः, तेन पिता भणित:-राज्ञो दुहितरं वृणुष्व, रत्नैः स्थालं भृत्वा गतः, किं
Jain Educati
o
nal
Namwrainelibrary.org

Page #234

आवश्यकता मग्गसि?, धूयं, णिच्ढों , एवं थालं दिवसे २ गेण्हइ, ण य देइ, अभओ भणइ-कओ रयणाणि ?, सो भणइ-छगलओद्वारिभदी
हगइ, अम्हवि दिजउ, आणीओ, मडगगंधाणि वोसिरइ, अभओ भणइ-देवाणुभावो, किं पुण, परिक्खिजउ, किह , यवृत्तिः ॥३६८॥
भणइ-राया दुक्खं वेब्भारपबतं सामि वंदओ जाति, रहमग्गं करेहि, सो कओ, अज्जवि दीसइ, भणिओ-पागारं सो- 8 विभागः १ वणं करेहि, कओ, पुणोवि भणिओ-जइ समुदं आणेसि तत्थ हाओ सुद्धो होहिसि तो ते दाहामो, आणीओ, वेलाए हाविओ, विवाहो कओ सिवियाए हिंडतेण, ताओवि से अण्णाओ आणियाओ, एवं भोगे भुजति बारस वरिसाणि, पच्छा बोहितो, महिलाहिवि बारस वरिसाणि मग्गियाणि, दिण्णाणि य, चउच्चीसाए वासेहिं सवाणिवि पवइयाणि, णवपुवी जाओ, एकल्लविहारपडिम पडिवण्णो, तत्थेव रायगिहे हिंडइ, सुवण्णकारगिहमागओ, सो य सेणियस्स सोवणियाणं जवाणमहसतं करेइ, चेइयच्चणियाए परिवाडिए सेणिओ कारेइ तिसंझं, तस्स गिहं साहू अइगओ, तस्स एगाए वायाए
SUSISUUSASTEKOS **
मार्गयसि ?, दुहितर, तिरस्कृतः, एवं स्थालं दिवसे २ गृह्णाति, न च ददाति, अभयो भणति-कुतो रत्नानि ?, स भणति-छगलो हदति, असभ्य६ मपि ददातु, आनीतः, मृतकगन्धानि व्युत्सृजति, अभयो भणति-देवानुभावः, किं पुनः ? परीक्ष्यते, कथं', भणति-राजा दुःखं वैभारपर्वतं स्वामिवन्दको
याति, रथमार्ग कुरु, स कृतः, अद्यापि दृश्यते, भणितः-प्राकारं सौवर्ण कुरु, कृतः, पुनरपि भणितः-यदि समुद्रमानयसि तत्र स्नातः शुद्धो भविष्यसि तदा | ते दास्यामः, आनीतः, वेलायां नापितो, विवाहः कृतः शिबिकया हिण्डमानेन, ता अपि तस्यान्या आनीताः, एवं भोगान् भुनक्ति द्वादश वर्षाणि, पश्चाद्बोधितः,४॥३६८॥
महेलाभिरपि द्वादश वर्षाणि मागितानि दत्तानि च, चतुर्विशत्या वर्षेः सर्वेऽपि प्रबजिताः, नवपूर्वी जातः, एकाकिविहारप्रतिमा प्रतिपक्षः, तत्रैव राजगृहे हिण्डते, सुवर्णकारगृहमागतः, स च श्रेणिकस्य सौवर्णिकानां यवानामष्टशतं करोति, चैत्यार्च निकायै परिपाट्या श्रेणिकः कारयति त्रिसन्ध्यं, तस्य गृहं साधुर-४ तिगतः, तस्वैकया वाचा
96
Jain Educat
i
onal

Page #235

भिक्खा ण णीणिया, सो य अइगओ, ते य जवा कोंचएण खाइया, सो आगओ ण पेच्छइ, रण्णो य चेतियच्चणियवेला | ढक्कइ, अज्ज अद्विखंडाणि कीरामित्ति, साधु संकइ, पुच्छइ, तुण्हिक्को अच्छइ, ताहे सीसावेढेण बंधति, भणिओ य-साह जेण गहिया, तेहा आवेढिओ जहा अच्छीणि भूमीए पडियाणि, कोंचओ य दारुं फोडेतेण सिलिंकाए आहओ गलए, तेण वन्ता, लोगो भणइ-पाव ! एए ते जवा, सोवि भगवं कालगओ सिद्धो य, लोगो आगओ, दिह्रो मेत्तज्जो, रण्णो कहियं, वज्झाणि आणत्ताणि, दारं ठइत्ता पवइयाणि भणंति-सावग! धम्मेण वड्डाहि, मुक्काणि, भणइ-जइ उप्पवयह तो भे कविल्लीए कड्डेमि, एवं समइयं अप्पए य परे य कायवं ॥ तथा च कथानकाथैकदेशप्रतिपादनायाह
जो कोंचगावराहे पाणिदया कोंचगं तु णाइक्खे । जीवियमणपेहंत मेयजरिसिं णमंसामि ॥ ८६९॥ __ व्याख्या-यः क्रौञ्चकापराधे सति प्राणिदयया 'क्रोञ्चकं तु क्रोञ्चकमेव नाचष्टे, अपितु स्वप्राणत्यागं व्यवसितः, तम
नुकम्पया जीवितमनपेक्षमाणं मेतार्यऋषि नमस्य इति गाथार्थः॥ ८६९॥ ६णिप्फेडियाणि दोण्णिवि सीसावेढेण जस्स अच्छीणि । ण य संजमाउ चलिओ मेयजो मंदरगिरिव्व॥८७०॥
भिक्षा नानीता, स चातिगतः, ते च यवाः क्रौञ्जेन खादिताः, स आगतो न प्रेक्षते, राज्ञश्च चैत्यार्च निकावेला ढोकते, अद्यास्थिखण्डानि किये इति, | साधू शकते, पृच्छति, तूष्णीकस्तिष्ठति, तदा शिरआवेष्टनेन बनाति, भणितश्च-कथय येन गृहीताः, तथाऽऽवेष्टितो यथाऽक्षिणी भूमौ पतिते, कौशश्च दारु पाटयता शलाकयाऽऽहतो गले, तेन वान्ताः, लोको भणति-पाप ! एते ते यवाः, सोऽपि भगवान् कालगतः सिद्धश्च, लोक आगतः, दृष्टो मेतार्थः, राज्ञः कथितं | वध्या आज्ञप्ताः, द्वारं स्थगित्वा प्रबजिता भणन्ति-श्रावक ! धर्मेण वर्धस्व, मुक्ताः, भणंति-यदि उत्प्रव्रजत तदा भवतः कटाहे कथयिष्यामि । एवं समयिकमात्मनि परमिश्च कर्त्तव्यम् । अट्ठ प्र. * केण प्र०+ ताहे प्र.
कराकर
JainEducation
ORanelibrary.org

Page #236

आवश्यक
॥३६९॥
व्याख्या-'निष्कासिते' भूमौ पातिते द्वे अपि शिरोबन्धनेन यस्याक्षिणी, एवमपि कदथ्यमानोऽनुकम्पया 'नच' नैव संय
हारिभद्रीमाञ्चलितो यस्तं मेतार्यऋषि नमस्य इति गाथाभिप्रायः॥८७०॥द्वारम् ॥ इदानीं सम्यग्वादस्तत्र कथानकम्-तुरुविणीए णय- | यवृत्तिः रीए जियसत्तू राया, तत्थ भद्दा धिज्जाइणी, पुत्तो से दत्तो,मामगो से अन्जकालगो तस्स दत्तस्स सोअपवइओ।सो दत्तो जूय-IN विभाग: पसंगी मजपसंगी य, उल्लगिउमारद्धो, पहाणो दंडोजाओ, कुलपुत्तए भिंदित्तारायाधाडिओ, सोयराया जाओ, जण्णा णेण सुबहू जहा। अण्णता तं मामगं पेच्छइ,अह भणइ-तुट्ठोधम्म सुणेमित्ति, जण्णाण किं फलं?, सोभणइ-किं धम्म पुच्छसि?,धम्म कहेइ, पुणोवि पुच्छइ, णरगाणं पंथं पुच्छसि?, अधम्मफलं साहइ, पुणोवि पुच्छइ, असुभाणं कम्माणं उदयं पुच्छसि ?, तं पि परिकहेइ, पुणोवि पुच्छइ, ताहे भणइ-णिरया फलं जण्णस्स, कुद्धो भणइ-को पच्चओ, जहा तुमं सत्तमे दिवसे सुणय|कुंभीए पच्चिहिसि, को पच्चओ?, जहा तुज्झ सत्तमे दिवसे सण्णा मुहं अइगच्छिहिति, रुठ्ठो भणइ-तुज्झ को मचू भणइ-अहं सुइरं कालं पवजं काउं देवलोगं गच्छामि, रुठो भणइ-रंभह, ते दंडा निविण्णा, तेहिं सो चेव राया आवाहिओ-|
तुरुमिण्यां नगर्या जितशत्रू राजा, तन्त्र भद्रा धिग्जातीया, पुत्रस्तस्या दत्तः, मातुलोऽथार्यकालकस्तस्य दत्तस्य, स च प्रनजितः । स च दत्तो द्यूतप्रसङ्गी | मद्यप्रसङ्गी च, अवलगितुमारब्धः, प्रधानो दण्डिको जातः, कलपुत्रान भेदायित्वा राजा निष्काशितः, स च राजा जातः, यज्ञा अनेन सुबहव इष्टाः । अन्यदा
॥३६९॥ | मातुलं प्रेक्षते, अथ भणति-तुष्टो धर्म शृणोमीति, यज्ञानां किं फलम् !, स भणति-किं धर्म पृच्छसि ?, धर्म कथयति, पुनरपि पृच्छति, नरकाणां पन्थानं पृच्छसि ?, अधर्मफलं कथयति, पुनरपि पृच्छति, अशुभानां कर्मणामुदयं पृच्छसि ?, तमपि परिकथयति, पुनरपि पृच्छति, तदा भणति-नरकाः फलं यज्ञस्य, क्रुद्धो भणति-कः प्रत्ययः, यथा त्वं सप्तमदिवसे श्वकुम्भ्यां पक्ष्यसे, कः प्रत्ययः ?, यथा तव सप्तमे दिवसे संज्ञा मुखमतिगमिष्यति, रुष्टो भणति-तव कथं मृत्युः, भगति-अहं सुचिरं कालं प्रव्रज्यां कृत्वा देवलोकं गमिष्यामि, रुष्टो भणति-रुन्द्ध, ते दण्डिका निर्विण्णाः, तैः स चैव राजाऽऽहूतः-* कया प्र.
Jain Educational
o nal
Almainelibrary.org

Page #237

Jain Education
ऐहि जाव एयं ते बंधित्ता अप्पेमो, सो य पच्छन्नो अच्छइ, तस्स दिवसा विस्सरिया, सत्तमे दिवसे रायपथं सोहावेइ, | मणुस्सेहि य रक्खावेइ । एगो य देवकुलिगो पुप्फकरंड गहत्थंगओ पच्चूसे पविसइ, सन्नाडो” वोसरित्ता पुष्फेहि ओहाडेइ, रायावि सत्तमे दिवसे आसचडगरेणं णीति, जामि तं समणयं मारेमि, जाति, वोलंतो जाव अण्णेणं आसकिसोरेणं सह पुष्फेहि उक्खिविया खुरेणं मुहं सण्णा अइगआ, तेण णातं जहा मारेज्जामि, ताहे दंडाण अणापुच्छाए णियत्तिउमारद्धो ते जाणंति दंडा-नूणं रहस्सं भिण्णं, जाव घरं ण पवेसइ ताव गेण्हामो, गहिओ, इयरो य राया आणीओ, ताहे तेण कुंभीए सुणए छुभित्ता बारं बद्धं, हेट्ठा अग्गी जालिओ, ते सुणया ताविज्जन्ता तं खंडाखंडेहिं छिंदंति । एवं सम्मावाओ कायबो, जहा कालगज्जेणं ॥ तथा चामुमेवार्थमभिधित्सुराह—
दत्तेण पुच्छिओ जो जण्णफलं कालओ तुरुमिणीए । समयाए आहिएणं संमं वुइयं भदंतेणं ॥ ८७१ ॥ व्याख्या- 'दत्तेन' धिग्जातिनृपतिना पृष्टो यो यज्ञफलं कालको मुनिस्तुरुमिण्यां नगर्यां तेन 'समतयाऽऽहितेन'
१ एहि यावदेनं तुभ्यं बद्धाऽर्पयामः, स च प्रच्छन्नस्तिष्ठति, तस्य दिवसा विस्मृताः, सप्तमे दिवसे राजपथं शोधयति, मनुष्यैश्च रक्षयति । एकश्च देवकुलिकः हस्तगत पुष्पकरण्डकः प्रत्यूषसि प्रविशति, संज्ञाकुलो व्युत्सृज्य पुष्पैराच्छादयति, राजाऽपि सप्तमे दिवसे अश्वसमूहेन निर्गच्छति यामि तं श्रमणके मारयामि, याति व्यतिव्रजन् यावदन्येनाश्वकिशोरेण सह पुष्पैरुत्क्षिप्ता खुरेण मुखं संज्ञाऽतिगता, तेन ज्ञातं यथा मायें, तदा दण्डिकाननरपृच्छय निवर्तितुमारब्धः, ते जानन्ति दण्डिका:- नूनं रहस्यं भिन्नं यावद्गृहं न प्रविशति तावद्गृहीमः, गृहीतः, इतरश्च राजा आनीतः, तदा तेन कुम्भ्यां शुनः क्षित्वा द्वारं बद्धम्, अधस्तादग्निज्वलितः, ते श्वानस्ताप्यमानास्तं खण्डशछिन्दन्ति । एवं सम्यग्वादः कर्त्तव्यः, यथा कालकार्येण * हत्थो प्र० ॥ पोडो प्र०
onal
wainelibrary.org

Page #238

आवश्यक
॥३७॥
मध्यस्थतया गृहीतेन, इहलोकभयमनपेक्ष्य संमं वुइयं भयंतेणं' ति सम्यगुदितं भदन्तेन, मा भूद् मद्वचनादधिकरणप्रवृ-18
हारिभद्रीत्तिरिति गाथार्थः॥ ८७१॥ द्वारं ॥ समासद्वारमिदानी, तत्र कथानकम्-खिइपइटिए णगरे एगो धिज्जाइओ पंडिय- यवत्तिः माणी सासणं खिंसइ, सो वाए पइण्णाए उग्गाहिऊण पराइणित्ता पवाविओ, पच्छा देवयाचोईयस्स उवगयं, दुगुंछ न विभागः१ मुंचइ, सण्णातया से उवसंता, अगारी णेहं ण छड्डुइ, कम्मणं दिण्णं, किह मे वसे होजा?, मओ देवलोए उववण्णो । सावि तण्णिवेएण पवइया, अणालोइया चेव कालं काऊण देवलोए उववण्णा । तओ चइऊण रायगिहे णयरे धणो नाम सत्थवाहो, तस्स चिलाइया नाम चेडी, तीसे पुत्तो उववण्णो, णाम से कयं चिलायगोत्ति । इयरीवि तस्सेव धणस्स पंचण्हं पुत्ताणमुवरि दारिया जाया, सुंसुमा से णामं कयं, सो य से बालग्गाहो दिण्णो, अणालिओ करेइ, ताहे णिच्छूढो | सीहगुहं चोरपलिं गओ, तत्थ अग्गप्पहारी नीसंसो य, चोरसेणावई मओ, सो य सेणावई जाओ, अण्णया चोरे भणइ
क्षितिप्रतिष्ठिते नगरे एको धिग्जातीयः पण्डितम्मन्यः शासनं निन्दति, स वादे प्रतिज्ञया उद्दाह्य पराजित्य प्रवाजितः, पश्चाद्देवताचोदितस्योपगतं, जुगुप्सां न मुञ्चति, सजातीयास्तस्योपशान्ताः, अगारी स्नेहं न त्यजति, कार्मणं दत्तं, कथं मे वशे भवेत् ?, मृतो देवलोक उत्पन्नः । साऽपि तन्निवेदेन प्रव्रजिता, अनालोचिकैव (च्यैव ) कालं कृत्वा देवलोक उत्पन्ना । ततश्युत्वा राजगृहे नगरे धनो नाम सार्थवाहः, तस्य चिलाता नाम दासी, तस्याः पुत्र उत्पन्नः, नाम तस्य कृतं चिलातक इति । इतराऽपि तस्यैव धनस्य पञ्चानां पुत्राणामुपरि दारिका जाता, सुंसुमा तस्या नाम कृतं, स च तस्यै बालग्राहो दत्तः, अचेष्टाः करोति, तदा निष्काशितः सिंहगुहां चौरपल्लीं गतः, तत्रामप्रहारी निस्तूंशश्च, चौरसेनापतिम॑तः, स च सेनापतिर्जातः, अन्यदा चौरान भणति- * बोहि-12 यस्स प्र. + सचिह्ने विक्रियाः
॥३७०॥
Jain Educati
o nal

Page #239

रायगिहे घणो णाम सत्यवाहो, तस्स धूया सुंसुमा दारिया, तहिं वच्चामो, धणं तुम्ह सुंसुमा मज्झ, ओसोवाणं दाउं अइगओ, णाम साहित्ता धणो सह पुत्तेहिं आधरिसितो, तेऽवि तं घरं पविसित्ता धणं चेडिं च गहाय पहाविया, धणेण णयरगुत्तिया सद्दाविया, मम धूयं णियत्तेह, दवं तुभ, चोरा भग्गा, लोगो धणं गहाय णियत्तो, इयरो सह पुत्तेहिं चिलायगस्स मग्गओ लग्गो, चिलाओवि दारियं गहाय णस्सइ, जाहे चिलाअओण तरइ सुसुमं वहिउं, इमेवि दुक्का, ताहे सुंसुमाए सीसं गहाय पत्थिओ, इयरे धाडिया णियत्ता, छुहाए य परियाविति, ताहे धणो पुत्ते भणइ-ममं मारित्ता खाह, ताहे वच्चह णयरं, ते नेच्छंति, जेठो भणइ-ममं खायह, एवं जाव डहरओ, ताहे पिया से भणइ-मा अण्णमण्णं मारेमो, एयं| चिलायएण ववरोवियं सुसुमं खामो, एवं आहारित्ता पुत्तिमंसं । एवं साहूणवि आहारो पुत्तिमंसोवमो कारणिओ, तेण | आहारेण णयरं गया, पुणरवि भोगाणमाभागी जाया, एवं साहूवि णिवाणसुहस्स आभागी भवति । सोवि चिलायओ
राजगृहे धनो नाम सार्थवाहः, तस्य दुहिता सुंसुमा दारिका, तत्र व्रजामः, धनं युष्माकं सुंसुमा मम, अवस्वापिनी दत्त्वाऽतिगतः, नाम साधयित्वा धनः सह पुत्रैराधर्षितः, तेऽपि तद्गृहं प्रविश्य धनं चेटी च गृहीत्वा प्रधाविताः, धनेन नगरगुप्तिकाः शब्दिताः, मम दुहितरं निवर्तयत, द्रव्यं युष्माकं, | चौरा भग्नाः, लोको धनं गृहीत्वा निवृत्तः, इतरः सह पुत्रैश्चिलातस्य पृष्ठतो लग्नश्चिलातोऽपि दारिकां गृहीत्वा नश्यति, यदा चिलातो न शक्नोति सुसुमां वोढुम्, | इमेऽपि आसन्नीभूताः, तदा सुंसुमायाः शीर्ष गृहीत्वा प्रस्थितः, इतरे धाटिता निवृत्ताः, क्षुधा च परिताप्यन्ते; तदा धनः पुत्रान् भणति-मां मारयित्वा खादत, | तदा व्रजत नगरं, ते नेच्छन्ति, ज्येष्ठो भणति-मां खादत, एवं यावल्लघुः, तदा पिता तेषां भणति-मा अन्योऽन्य मारयाव (मीमराम), एनां चिलातेन व्यपरोपिता सुंसुमां खादामः, एवमाहार्य पुत्रीमांसम् । एवं साधूनामप्याहारः पुत्रीमांसोपमः कारणिकः, तेनाहारेण नगरं गताः, पुनरपि भोगानामाभागिनो |जाताः, एवं साधवोऽपि निर्वाणसुखानामाभागिनो भवन्ति । सोऽपि चिलातः
Jain Educati
o nal
ainelibrary.org

Page #240

आवश्यक॥३७१ ॥
| सीसेण गहिएणं दिसामूढो जाओ, जाव एगं साहुं पासइ आयाविंतं, तं भणइ - समासेण धम्मं कहेहि, मा एवं चेव तुम्भवि सीसं पाडेमि, तेण भणियं - उवसमविवेयसंवरं, सो एयाणि पयाणि गहाय एगंते चिंतिमारद्धो-उवसमो कायवो कोहा५ ईणं, अहं च कुद्धओ, विवेगो धणसयणस्स कायचो, तं सीसं असिं च पाडेइ, संवरो - इंदियसंवरो नोइंदियसंवरो य, एवं झायइ जाव लोहियगंधेण कीडिगाओ खाइउमारद्धाओ, सो ताहिं जहा चालिणी तहा कओ, जाव पायच्छिराहिं जाव सीसकरोडी ताव गयाओ, तहवि ण झाणाओ चलिओत्ति ॥ तथा चामुमेवार्थं प्रतिपिपादयिषुराह -
Jain Educati
जो तिहि पएहि सम्मं समभिगओ संजमं समारूढो । उवसमविवेयसंवरचिलायपुत्तं णमंसामि ॥ ८७२ ॥
व्याख्या – यस्त्रिभिः पदैः सम्यक्त्वं 'समभिगतः ' प्राप्तः, तथा संयमं समारूढः, कानि पदानि ? उपशमविवेकसंवराः उपशमः - क्रोधादिनिग्रहः, विवेक:- स्वजनसुवर्णादित्यागः, संवर- इन्द्रियनोइन्द्रियगुप्तिरिति, तमित्थम्भूतमुपशमविवेकसंवरचिलातपुत्रं नमस्ये, उपशमादिगुणानन्यत्वाच्चिलातपुत्र एवोपशमविवेकसंवर इति स चासौ चिलातपुत्रश्चेति समानाधिकरण इति गाथार्थः ॥ ८७२ ॥
१ शीर्षे गृहीते (गृहीतशीर्षः ) दिङ्मूढो जातः, यावदेकं साधुं पश्यति आतापयन्तं तं भणति समासेन धर्मं कथय, मैवमेव तवापि शीर्ष पीपतं, तेन भणितम्-उपशमविवेकसंवरं, स एतानि पदानि गृहीत्वा एकान्ते चिन्तितुमारब्धः- उपशमः कर्त्तव्यः क्रोधादीनाम्, अहं च क्रुद्धः, विचेको धनस्वजनस्य कर्तव्यः तत् शीर्षमसिं च पातयति, संवर इन्द्रियसंवरो नोइन्द्रियसंवरश्च एवं ध्यायति यावद्बुधिरगन्धेन कीटिकाः खादितुमारब्धाः, स ताभिर्यथा चालनी तथा कृतः, यावत् पादशिरातो यावत् शीर्षकरोटिका तावद्गताः, तथापि न ध्यानाञ्चलित इति ।
ational
हारिभद्रीवृत्तिः
५ विभागः १
॥३७१ ॥
jainelibrary.org

Page #241

अहिसरिया पाएहिं सोणियगंधेण जस्स कीडीओ। खायंति उत्तमंगं तं दुक्करकारयं वंदे ॥ ८७३ ॥ व्याख्या अभिसृताः पद्यां शोणितगन्धेन यस्य कीटिका अविचलिताध्यवसायस्य भक्षयन्त्युत्तमाङ्गं, पद्यां शिरावेधगता इत्यर्थः, तं दुष्करकारकं वन्दे इति गाथार्थः॥ ८७३॥ धीरो चिलायपुत्तो मृयइंगलियाहिं चालिणिव्व कओ। सो तहवि खजमाणो पडिवण्णो उत्तम अहं ॥८७४॥
व्याख्या-धीरः सत्त्वसम्पन्नश्चिलातीपुत्रः 'मूतिंगलियाहिं' कीटिकाभिर्भक्ष्यमाणश्चालनीव कृतो यः, तथापि खाद्यमानः प्रतिपन्न उत्तममर्थ, शुभपरिणामापरित्यागादिति हृदयम् ।
अड्डाइजेहिं राइंदिएहिं पत्तं चिलाइपुत्तेणं । देविंदामरभवणं अच्छरगणसंकुलं रम्मं ॥ ८७५॥ व्याख्या-अर्द्धतृतीय रात्रिन्दिवैः प्राप्तं चिलातीपुत्रेण देवेन्द्रस्येव अमरभवनं देवेन्द्रामरभवनम् , अप्सरोगणसङ्कलं रम्यमिति गाथार्थः ॥ ८७५ ॥ द्वारं ॥ संक्षेपद्वारमधुना
सयसाहस्सा गंथा सहस्स पंच य दिवढमेगं च । ठविया एगसिलोए संखेवो एस णायव्वो ॥ ८७६ ॥ । ___ व्याख्या-चत्तारि रिसी गंथे सतसाहस्से काउं जियसत्तुं रायाणमुवत्थिया, अम्ह सत्थाणि सुणेहि तुमं पंचमो लोगपालो, तेण भणियं-केत्तियं ?, ते भणंति-सयसाहस्सियाओ संधियाओ चत्तारि, भणइ-मम रजं सीयइ, एवं अद्धद्धं ओसरंतं
१ चत्वार ऋषयो ग्रन्थान् शतसाहनान् कृत्वा जितशत्रुराजानमुपस्थिताः, अस्माकं शास्त्राणि शृणु स्वं पञ्चमो लोकपालः, तेन भणितम्-कियत् ?, ते भणन्ति-शतसाहस्त्रिकाः संहिताश्चतस्रः, भणति-मम राज्यं सीदति, एवमर्धाधमपसरत् * गाथाहृदयम्. प्र.
Jain Educatior
s onal
MEnelibrary.org

Page #242

आवश्यक
॥३७२॥
SOHASAGAR
जावेकेको सिलोगो ठिओ, तंपि न सुणइ, ताहे चउहिवि णियमतपदरिसणसहितो सिलोगो कओ, स चायम्-'जीणे हारिभद्रीभोजनमात्रेयः, कपिलः प्राणिनां दया । बृहस्पतिरविश्वासः पञ्चालः स्त्रीषु मार्दवम् ॥१॥ आत्रेय एवमाह-जीणे भोज
यवृत्तिः
विभागः१ जनमासेवनीयमारोग्यार्थिनेति, एवं प्रत्येकं योजना कार्या, एवं सामायिकमपि चतुर्दशपूर्वार्थसंक्षेपो वर्तत इति ॥ द्वारम् ॥ अधुनाऽनवद्यद्वारं, तत्राऽऽख्यानकम्-संतपुरे नगरे जियसत्तू राया धारिणी देवी तेसिं पुत्तो धम्मरुई, सो य राया थेरो २ ताव सो पवइउकामो धम्मरुइस्स रजं दाउमिच्छइ, सो माउं पुच्छइ-कीस ताओ रज परिच्चयइ ?, सा भणइ-संसार, वद्धणं, सो भणइ-ममवि न कर्ज, सह पियरेण तावसो जाओ, तत्थ अमावसा होहितित्ति गंडओ उग्घोसेइ-आसमे कल्लं अमावसा होहिति तो पुप्फफलाण संगहं करेह, कल्लं ण वट्टइ छिंदिउं, धम्मरुई चिंतेइ-जइ सबकालं ण छिजेज तो सुंदरं होज्जा । अण्णया साहू अमावासाए तावसासमस्स अदूरेण वोलेंति, ते धम्मरुई पिच्छिऊण भणइ-भगवं ! किं
यावदेकैकः श्लोकः स्थितः, तमपि न शृणोति, तदा चतुर्भिरपि निजमतप्रदर्शनसहितः श्लोकः कुतः । वसन्तपुरे नगरे जितशत्रू राजा, धारणी देवी, तयोः पुत्रो धर्मरुचिः, स च राजा स्थविरस्तावत्स प्रवजितुकामो धर्मरुचये राज्यं दातुमिच्छति, स मातरं पृच्छति-कुतस्तातो राज्यं परित्यजति , सा भणतिसंसारवर्धनं, स भणति-ममापि न कार्य, सह पित्रा तापसो जातः, तत्रामावस्या भविष्यतीति मरुक उद्घोषयति-आश्रमे कल्येऽमावास्या भविष्यति ततः पुष्पफलाना संग्रहं कुरुध्वं, कल्ये व वर्तते छेत्तुं, धर्मरुचिश्चिन्तयति-यदि सर्वकालं न छियेत तदा सुन्दरं भवेत् । अन्यदा साधवोऽमावास्यायां तापसाश्रम| स्यारेण व्यतिवजन्ति, तान् धर्मरुचिः प्रेक्ष्य मणति-भगवन्तः ! किं
॥३७२॥
Jain Educati
onal
Wwjalnelibrary.org

Page #243

AGRICARR
तुझं अण्णाउट्टी णत्थि? तो अडविं जाह, ते भणंति-अम्हं जावजीवाए अणाउट्टी, सो संभंतो चिंतेउमारतो, साइवि है गया, जाई संभरिया, पत्तेयबुद्धो जाओ ॥ अमुमेवार्थमभिधित्सुराह
सोऊण अणाउदि अणभीओ वज्जिऊण अणगं तु । अणवजयं उवगओ धम्मरुई णाम अणगारो ॥ ८७७॥ | ___ व्याख्या-'श्रुत्वा' आकर्ण्य, आकुट्टनम् आकुट्टिश्छेदनं हिंसेत्यर्थः, न आकुट्टिः-अनाकुट्टिस्तां सर्वकालिकीमाकर्ण्य, 'अणभीत' 'अण रण' इति दण्डकधातुः, अणति-गच्छति तासु तासु जीवो योनिष्वनेनेत्यणं-पापं तद्धीतः, वर्जयित्वाऽणं तु-परित्यज्य सावद्ययोगम् 'अणवजयं उवगओ'त्ति वर्जनीयः वयंः अणस्य वर्व्यः अणवय॑स्तद्भावस्तामणवयंतामुपगतः साधः संवत्त इत्यर्थः, धर्मरुचिनोमानगार इति गाथार्थः॥ ८७७ ॥ द्वारं ॥ साम्प्रतं परिज्ञाद्वारावयवार्थः प्रतिपाद्यत इति, तत्र कथानकं प्रागुक्तम् , इदानीं गाथोच्यते
परिजाणिऊण जीवे अज्जीवे जाणणापरिणाए। सावजजोगकरणं परिजाणइ सो इलापुत्तो॥ ८७८॥ व्याख्या-परिज्ञाय जीवानजीवांश्च 'जाणणापरिणाए' त्ति ज्ञपरिज्ञया 'सावद्ययोगकरणं' सावद्ययोगक्रियां 'परिजाणई' त्ति प्रत्याख्यानपरिज्ञया स इलापुत्र इति गाथार्थः ॥ ८७८ ॥ द्वारं ॥ प्रत्याख्यानद्वारं, तत्र कथानकम्-तेतैलिपुरणयरे कणगरहो राया, पउमावई देवी, राया भोगलोलो जाते २ पुत्ते वियंगेइ, तेतलिसुओ अमच्चो, कलाओ
१ युष्माकमनाकुट्टिास्ति ?, ततोऽटवीं याथ, ते भणन्ति-अस्माकं यावजीवमनाकुट्टी, स संभ्रान्तश्चिन्तयितुमारब्धः, साधवोऽपि गताः, जाति' स्मृता, प्रत्येकबुद्धो जातः । २ तेतहीपुरे नगरे कनकरथो राजा, पद्मावती देवी, राजा भोगलोलुपः जातान जातान् पुत्रान् व्यङ्गयति, तेतलीसुतोऽमात्यः, ककादः
I
OR
dain Educati
o
nal
RAHainelibrary.org

Page #244

आवश्यक ॥३७३॥
हारिभद्रीयवृत्तिः विभाग:१
TRACTERSARKARI
पूंसियारसेट्ठी, तस्स धूया पोट्टिला आगासतलगे दिट्ठा, मग्गिया, लद्धा य, अमच्चो य एगंते पउमावईय भण्णइ-एगं कहवि कुमारं सारक्खह तो तव य मम य भिक्खाभायणं भविस्सइत्ति, मम उयरे पुत्तो, एवं रहस्सगयं सारवेमो, संपत्ती य पोट्टिला देवी य समं चेव पसूया, पोट्टिलाए दारिया देवीए दिण्णा, कुमारो पोट्टिलाए, सो संवइ, कलाओ य गेण्हइ । अण्णया पोट्टिला अणिठ्ठा जाया, णाममवि ण गेण्हइ, अण्णया पवइयाओ पुच्छइ-अस्थि किंचि जाणह, जेणं अहं पिया होजा, ताओ भणंति-ण वट्टइ एयं कहेउं, धम्मो कहिओ, संवेगमावण्णा, आपुच्छइ-पबयामि, भणइ-जइ संबोहेसि, ताए पडिस्सुयं, सामण्णं काउं देवलोगं गया। सो राया मओ, ताहे पउरस्स दंसेइ कुमारं, रहस्सं च भिंदइ, ताहे सोडभिसित्तो, कुमारं माया भणइ-तेतलिसुयस्स सुट्ठ वडेजाहि, तस्स पहावेण संसि राया जाओ, तस्स णामं कणगझओ, ताहे सबहाणेसु अमच्चो ठविओ, देवो तं बोहेइ, ण संबुज्झइ, ताहे रायाणगं विपरिणामेइ, जओ जओ ठाइ तओ तओ
पुष्यकारः श्रेष्ठी, तस्य दुहिता पोट्टिलाऽऽकाशतले दृष्टा, मार्गिता, लब्धा च, अमात्यश्चैकान्ते पद्मावत्या भण्यते-एकं कथमपि कुमारं संरक्षय तदा तव मम च भिक्षाभाजनं भविष्यतीति, ममोदरे पुत्रः, एनं रहस्यगतं सारयामः, समापत्त्या, पोट्टिला देवी च सममेव प्रसूते, पोट्टिलाया दारिका देव्यै दत्ता, कुमारः | पोटिलाय, स संवर्धते, कलाश्च गृह्णाति । अन्यदा पोहिलाऽनिष्टा जाता, नामापि न गृह्णाति, अन्यदा प्रबजिताः पृच्छति-अस्ति किञ्चिज्जानीय येनाहं प्रिया | भवेयं, ता भणन्ति-न वर्तते एतत्कथयितुं, धर्मः कथितः, संवेगमापना, आपृच्छति-प्रव्रजामि, भणति-यदि संबोधयसि, तया प्रतिश्रुतं, श्रामण्यं कृत्वा देवलोकं गता । स राजा मृतः, तदा पौरेभ्यो दर्शयति कुमार, रहस्यं च भिनत्ति, तदा सोऽभिषिक्तः, कुमारं माता भणति-तेतलीसुते सुष्ठ वर्तेयाः, तस्य प्रभावेण त्वमसि राजा जातः, तस्य नाम कनकध्वजः, तदा सर्वस्थानेष्वमात्यः स्थापितः, देवस्तं बोधयति, न संबुध्यते, तदा राजानं विपरिणमयति, यतो यतस्तिष्ठति, ततस्ततो राजा
॥३७॥
Jain Educati
o nal
L
ainelibrary.org

Page #245

PRESSRESTASHOD OPHORS
राया परंमुहो ठाइ, भीओ घरमागओ, सोऽवि परियणो णाढाइ, सुहृतरं भीओ, ताहे तालपुडं विसं खाइ, ण मरइ, कंको असी खंधे णिसिओ, ण छिंदइ, उब्बंधइ, रजु छिदइ, पाहाणं गलए बंधित्ता अत्थाहं पाणियं पविठ्ठो, तत्थवि थाहो जाओ, ताहे तणकूडे अग्गि काउं पविठ्ठो, तत्थवि ण डज्झइ, ताहे णयराओ णिप्फिडइ जाव पिट्ठओ हत्थी धाडेइ, पुरओ पवातखड्डा, दुहओ अचक्खुफासे मज्झे सराणि पतंति, तत्थ ठिओ, ताहे भणइ-हा पोट्टिले साविगे २ जइ णित्यारेजा, आउसो पोट्टिले! कओ वयामो?, ते आलावगे भणइ जहा तेतलिणाते, ताहे सा भणइ-भीयस्स खलु भो पवजा, आलावगा, तं दहण संबुद्धो भणइ-रायाणं उवसामेहि, मा भणिहिति-रुहो पबइओ, ताहे साहरियं जाव समंततो मग्गिजइ, रणो कहियं-सह मायाए णिग्गओ, खामेत्ता पवेसिओ, निक्खमणसिबियाए णीणिओ, पवइओ, तेण दढं आवइगहिएणावि पच्चक्खाणे समया कया ॥ अत्र गाथा
पराङ्मुखस्तिष्ठति, भीतो गृहमागतः, सोऽपि परिजनो नाद्वियते, सुठुतरं भीतः, तदा तालपुटं विषं खादति, न म्रियते, ककोऽसिः स्कन्धे वाहितः न छिनत्ति, उद्धधाति, रज्जू छिनत्ति, पाषाणान् गले बढाऽस्ताघे पानीये प्रविष्टः, तत्रापि स्ताघो जातः, तदा तृणकूटेनिं कृत्वा प्रविष्टः, तत्रापि न दह्यते, तदा नगरानिर्गच्छति, यावत्पृष्ठतो हस्ती धाटयति, पुरतः प्रपातगर्ता, उभयतोऽचक्षुः स्पों मध्ये शराः पतन्ति, तत्र स्थितः, तदा भणति-हा पोट्टिले श्राविके ! २ यदि निस्तारयिष्यसि, आयुष्मति ! पोहले कुतो व्रजामः?, तानालापकान् भणति यथा तेतलिज्ञाते, तदा सा भणति-भीतस्य खलु भोः प्रव्रज्या, आलापकाः, तं दृष्ट्वा संबुद्धो भणति-राजानमुपशमय, मा बीभणत-रुष्टः प्रव्रजितः, तदा संहृतं यावत्समन्ततो मान्यते, राज्ञः कथितं, सह मात्रा निर्गतः, क्षमयित्वा प्रवेशितः, निष्क्रमणशिबिकया निर्गतः, प्रबजितः, तेन दृढमापद्गृहीतेनापि प्रत्याख्याने समता कृता ।

M
ainelibrary.org

Page #246

आवश्यकहारिभ द्रीया
पञ्चक्खे दहणं जीवाजीवे य पुण्णपावं च । पच्चक्खाया जोगा सावजा तेतलिसुएणं ॥ ८७९॥ व्याख्या प्रत्यक्षानिव दृष्ट्वा देवसंदर्शनेन, कान् ?-जीवाजीवान् पुण्यपापं च प्रत्याख्याता योगाः सावद्यास्तेतलिसुतेनेति गाथार्थः॥ ८७९ ॥ गतं निरुक्तिद्वारं, समाप्ता चोपोद्घातनियुक्तिरिति ॥
सूत्रस्वरूपं वि०१
॥३७४||
___ अथ सूत्रस्पर्शिकनियुक्त्यवसरः, सा च प्राप्तावसराऽपि नोच्यते, यस्मादसति सूत्रे कस्यासाविति, ततश्च सूत्रानुगमे वक्ष्यामः । आह-यद्येवं किमिति तस्याः खल्विहोपन्यासः?, उच्यते, नियुक्तिमात्रसामान्यात्, एवं सूत्रानुगमोऽप्यवसरप्राप्त एव, तत्र च सूत्रमुच्चारणीयं, तच्च किम्भूतं ?, तत्र लक्षणगाथा
अप्परगंथमहत्थं बत्तीसादोसविरहियं जं च । लक्खणजुत्तं सुत्तं अद्वहि य गुणेहि उववेयं ॥८८०॥ ___ व्याख्या-अल्पग्रन्थं च महार्थं चेति विग्रहः, 'उत्पादव्ययध्रौव्ययुक्तं सदि' त्यादिवत् , अधिकृतसामायिकसूत्रवद्वा, द्वात्रिंशद्दोषविरहितं यच्च, क एते द्वात्रिंशद्दोषाः?, उच्यन्तेअलियमुवघायजेणयं निरत्थयमवयं छलं दुहिलं । निस्सारमधियणं पुणरुत्तं वाहयमजुत्तं ॥ ८८१॥ कमभिण्णवर्यणभिण्णं विभत्तिभिन्नं चलिंगभिन्नं च।अणभिहियमपयमेव य सभोवहीणं वहियं च ॥८८२॥ कालतिच्छेविदोसा समयविरुद्धं च वर्यणमित्तं च । अत्थावत्तीदोसो य होइ अर्समासदोसो य ॥ ८८३ ॥ उर्वमास्वंगदोसाऽनिदेसे पैदथसंघिदोसो य । एए उ सुत्तदोसा बत्तीसं होंति णायव्वा ॥ ८८४ ॥ । व्याख्या-तत्र 'अनृतम्' अभूतोद्भावनं भूतनिहवश्च, अभूतोद्भावनं-प्रधानं कारणमित्यादि, भूतनिहवः-नास्त्यात्मे
॥३७४॥
Jain Educatio
n
al
IDrainelibrary.org

Page #247

CURSOSASSAROS
त्यादि १, 'उपघातजनक' सत्त्वोपघातजनकं, यथा वेदविहिता हिंसा धर्मायेत्यादि २, वर्णक्रमनिर्देशवत् निरर्थकमारादेसा६ दिवत् , आर् आत् एस् इत्येते आदेशाः, एतेषु वर्णानां क्रमनिदर्शनमात्र विद्यते, न पुनरभिधेयतया कश्चिदर्थः प्रतीयते,
इत्येवंभूतं निरर्थकमभिधीयते, डित्थादिवद्वा ३, पौर्वापर्यायोगादप्रतिसम्बन्धार्थमपार्थकं, तथा दश दाडिमानि षडप्पाः कुण्डमजाजिनं पललपिण्डः त्वर कीटिके ! दिशमुदीची, स्पर्शनकस्य पिता प्रतिसीन इत्यादि ४, वचनविघातोऽर्थविकल्पोपपत्त्या छलं वाक्छलादि, यथा नवकम्बलो देवदत्त इत्यादि ५, द्रोहस्वभावं द्रुहिलं, यथा-'यस्य बुद्धिर्न लिप्येत, हत्वा सर्वमिदं जगत् । आकाशमिव पङ्केन, नासौ पापेन युज्यते ॥१॥' कलुषं वा दुहिलं, येन पुण्यपापयोः समताऽsपाद्यते, यथा-'एतावानेव लोकोऽयं, यावानिन्द्रियगोचरः' इत्यादि ६, 'निःसारं' परिफल्गु वेदवचनवत् ७, वर्णादिभिरभ्यधिकम्-अधिक ८, तैरेव हीनम्-उनम् ९, अथवा हेतूदाहरणाधिकमधिकं, यथाऽनित्यः शब्दोः कृतकत्वप्रयत्नानन्तरीयकत्वाभ्यांघटपटवदित्यादि, एताभ्यामेव हीनम्-ऊनं यथा-अनित्यः शब्दोघटवत् अनित्यः शब्दः कृतकत्वादित्यादि 1८-९, शब्दार्थयोः पुनर्वचनं पुनरुक्तम् अन्यत्रानुवादात्, अर्थादापन्नस्य स्वशब्देन पुनर्वचनं, तत्र शब्दपुनरुक्तम्-इन्द्र
इन्द्र इति, अर्थपुनरुक्तम्-इन्द्रः शक्र इति, अर्थादापन्नस्य स्वशब्देन पुनर्वचनं, यथा-पीनो देवदत्तो दिवा न भुङ्क्ते बलवान् पट्विन्द्रियश्च, अर्थादापन्नं रात्रौ भुत इति, तत्र यो ब्रूयात्-दिवा न भुङ्क्ते रात्रौ भुत इति स पुनरुक्तमाह १०, |'व्याहतं' यत्र पूर्वेण परं विहन्यते, यथा-'कर्म चास्ति फलं चास्ति, कर्ता नास्ति च कर्मणा' मित्यादि ११, "अयुक्तम्' अनुपपत्तिक्षम, यथा-'तेषां कटतटभ्रष्टगजानां मदबिन्दुभिः। प्रावर्तत नदी घोरा, हस्त्यश्वरथवाहिनी ॥१॥ इत्यादि
Jain Education intentona
mainelibrary.org

Page #248

आवश्यक
हारिभद्रीया
॥ ३७५॥
१२, 'क्रमभिन्नं' यत्र यथासङ्ख्यमनुदेशो न क्रियते, यथा 'स्पर्शनरसनम्राणचक्षुः श्रोत्राणामर्थाः स्पर्शरसगन्धवर्णशब्दा' इति वक्तव्ये स्पर्शरूपशब्दगन्धरसा इति ब्रूयात् इत्यादि १३, 'वचनभिन्नं' वचनव्यत्ययः, यथा वृक्षावेतौ पुष्पिताः इत्यादि १४, विभक्तिभिन्नं विभक्तिव्यत्ययः, यथैष वृक्ष इति वक्तव्ये एष वृक्षमित्याह १५, लिङ्गभिन्नं लिङ्गव्यत्ययः, यथेयं स्त्रीति वक्तव्येऽयं स्त्रीत्याह १६, 'अनभिहितम्' अनुपदिष्टं स्वसिद्धान्ते, यथा सप्तमः पदार्थो दशमं द्रव्यं वा वैशेषिकस्य, प्रधानपुरुषाभ्यामभ्यधिकं साङ्ख्यस्य, चतुः सत्यातिरिक्तं शाक्यस्येत्यादि १७, अपदं पद्यविधौ पद्ये विधातव्येऽन्यच्छन्दोऽभिधानं यथाऽऽर्यापदे वैतालीयपदाभिधानं १८, 'स्वभावहीनं' यद्वस्तुनः स्वभावतोऽन्यथावचनं, यथा शीतोनिर्मूर्तिमदाकाशमित्यादि १९, 'व्यवहितम्' अन्तर्हितं यत्र प्रकृतमुत्सृज्याप्रकृतं व्यासतोऽभिधाय पुनः प्रकृतमभिधीयते, यथा हेतुकथनमधिकृत्य सुप्तिङन्तपदलक्षणप्रपञ्चमर्थशास्त्रं वाऽभिधाय पुनर्हेतुवचनमित्यादि २०, कालदोषः अतीतादिकालव्यत्ययः, यथा रामो वनं प्राविशदिति वक्तव्ये विशतीत्याह २१, यतिदोषः - अस्थानविच्छेदः तदकरणं वा, २२, 'छविः' अलङ्कारविशेषस्तेन शून्यमिति २३, 'समयविरुद्धं 'च' स्वसिद्धान्तविरुद्धं यथा साङ्ख्यस्यासत् कारणे कार्य सद् वैशेषिकस्येत्यादि २४, वचनमात्रं निर्हेतुकं यथेष्टभूदेशे लोकमध्याभिधानवत् २५, 'अर्थापत्तिदोष:' यत्रार्थादनिष्टापत्तिः, यथा 'ब्राह्मणो न हन्तव्य' इति, अर्थादब्राह्मणघातापत्तिः २६, 'असमासदोषः' समासव्यत्ययः, यत्र वा समासविधौ सत्यसमासवचनं, यथा राजपुरुषोऽयमित्यत्र तत्पुरुषे समासे कर्त्तव्ये विशेषणसमासकरणं बहुव्रीहिसमासकरणं यदिवा असमासकरणं राज्ञः पुरुषोऽयमित्यादि २७, 'उपमादोष : ' हीनाधिकोपमानाभिधानं यथा मेरुः सर्षपोपमः सर्षपो
Jain Educationonal
सूत्रस्वरूपं वि० १
॥ ३७५॥
ainelibrary.org

Page #249

मेरुसमो बिन्दुः समुद्रोपम इत्यादि २८, रूपकदोषः स्वरूपावयवव्यत्ययः, यथा पर्वतरूपावयवानां पर्वतेनानभिधानं, समुद्रावयवानां चाभिधानमित्यादि २९, 'अनिर्देशदोषः' यत्रोद्देश्यपदानामेकवाक्यभावो न क्रियते, यथेह देवदत्तः स्थाल्यामोदनं पचतीति वक्तव्ये पचतिशब्दानभिधानं ३०, ‘पदार्थदोषः' यत्र वस्तुपर्यायवाचिनः पदस्यार्थान्तरपरिकल्पनाssश्रीयते, यथेह द्रव्यपर्यायवाचिनां सत्तादीनां द्रव्यादर्थान्तरपरिकल्पनमुलूकस्य ३१, 'सन्धिदोषः' विश्लिष्टसंहितत्वं व्यत्ययो वेति ३२ । एभिर्विमुक्तं द्वात्रिंशद्दोषरहितं लक्षणयुक्तं सूत्रं तदिति वाक्यशेषः, 'द्वात्रिंशद्दोषरहितं यच्च' इति वचनात्तच्छब्दनिर्देशो गम्यते ॥ अष्टाभिश्च गुणैरुपेतं यत् तल्लक्षणयुक्तमिति वर्तते, ते चेमे गुणाः
निहोस" सारंवन्तं च हेउसिमलंकियं । उर्वणीयं सोयारंच मिर्य" महरमेव य ॥ ८८५॥ व्याख्या-'निर्दोष' दोषमुक्तं 'सारवत्' बहुपर्याय, गोशब्दवत्सामायिकवद्वा, अन्वयव्यतिरेकलक्षणा हेतवस्तद्युक्तम् , 'अलङ्कृतम्' उपमादिभिरुपेतम् , 'उपनीतम्' उपनयोपसंहृतं, 'सोपचारम्' अग्राम्याभिधानं, 'मितं' वर्णादिनियतपरिमाणं, 'मधुर' श्रवणमनोहरम् । अथवाऽन्ये सूत्रगुणाः___ अप्पक्खरमसंदिद्धं सौरवं विस्सओमुंह । अत्योभमणवंजं च सुत्तं सव्वाणुंभासियं ॥ ८८६ ॥
व्याख्या-'अल्पाक्षरं' मिताक्षरं, सामायिकाभिधानवत् , 'असंदिग्ध' सैन्धवशब्दवल्लवणघोटकाद्यनेकार्थसंशयकारि न भवति, 'सारवत्' बहुपर्याय, 'विश्वतोमुखम्' अनेकमुखं प्रतिसूत्रमनुयोगचतुष्टयाभिधानात्, प्रतिमुखमनेकार्थाभिधायक वा सारवत्, 'अस्तोभकं' वैहिहकारादिपदच्छिद्रपूरणस्तोभकशून्यं, स्तोभका:-निपाताः, 'अनवद्यम्' अगा, न |
CCCCCCCCORCAMCESS
Jain Educatio
n
al
Lainelibrary.org

Page #250

आवश्यक- हिंसाभिधायक-'षटू शतानि नियुज्यन्ते, पशूनां मध्यमेऽहनि । अश्वमेधस्य वचनान्यूनानि पशुभिस्त्रिभिः॥१॥ इत्या
सूत्रस्वरूपं हारिभदिवचनवत्, एवंभूतं सूत्रं सर्वज्ञभाषितमिति । ततश्च सूत्रानुगमात् सूत्रेऽनुगतेऽनवद्यमिति निश्चिते पदच्छेदानन्तरं
वि०१ द्रीया
| सूत्रपदनिक्षेपलक्षणः सूत्रालापकन्यासः, ततः सूत्रस्पर्शनियुक्तिश्चरमानुयोगद्वारविहिता नयाश्च भवन्ति, समकं चैतदनुग-18 ॥३७६॥ च्छतीति, आह च भाष्यकार:-"सुत्तं सुत्ताणुगमो सुत्तालावगकओय निक्खेवो । सुत्तप्फासियनिजत्ती णया य समगं तु
वच्चंति ॥१॥" सूत्रानुगमादीनां चायं विषयः-सपदच्छेदं सूत्रमभिधाय अवसितप्रयोजनो भवति सूत्रानुगमः, सूत्रालापकन्यासोऽपि नामादिनिक्षेपमात्रमेवाभिधाय, सूत्रस्पर्शनियुक्तिस्तु पदार्थविग्रहविचारप्रत्यवस्थानाद्यभिधायेति, तच्च प्रायो नैगमादिनयमतविषयमिति वस्तुतस्तदन्त विन एव नया इति, न चैतत् स्वमनीषिकयोच्यते, यत आह भाष्यकार:"होइ कयत्थो वोत्तुं सपयच्छेयं सुयं सुयाणुगमो। सुत्तालावयनासो नामाइण्णासविणिओगं ॥ १॥ सुत्तफासियनिजुत्तिविनिओगो सेसओ पयत्थाई । पायं सो च्चिय नेगमणयाइमयगोयरो होइ ॥ २॥" आह-यद्येवमुत्कमतो निक्षेपद्वारे किमिति सूत्रालापकन्यासोऽभिहित ?, उच्यते, निक्षेपसामान्यालाघवार्थमित्यलं प्रसङ्गेन । एवं विनेयजनानग्रहायानगमादीनां प्रसङ्गतो विषयविभागः प्रदर्शितः, अधुना प्रकृतं प्रस्तुमः, तत्र सूत्रं सूत्रानुगमे |SI
सत्युच्चारणीयं, तच्च पञ्चनमस्कारपूर्वकं, तस्याशेषश्रुतस्कन्धान्तर्गतत्वात्, अतोऽसावेव सूत्रादौ व्याख्येयः, सर्वसूत्रादि* त्वात् , सर्वसम्मतसूत्रादिवत् , सूत्रादित्वं चास्य सूत्रादौ व्याख्यायमानत्वात् , नियुक्तिकृतोपन्यस्तत्वाद्, अन्ये तु व्याच
क्षते-मङ्गलत्वादेवायं सूत्रादौ व्याख्यायत इति, तथाहि-त्रिविधं मङ्गलम्-आदौ मध्येऽवसाने च, तत्राऽऽदिमङ्गलार्थ नन्दी
dain Education International
jainelibrary.org

Page #251

व्याख्याता. मध्यमङ्गलाथै तु तीर्थकरादिगुणाभिधायक: "तित्थेकरें' इत्यादि गाथासमूहः, नमस्कारस्त्ववसानमङ्गलार्थ इति. एतच्चायुक्तं, शास्त्रस्यापरिसमाप्तत्वादवसानत्वानुपपत्तेः, न चाऽऽदिमङ्गलत्वमप्यस्य युज्यते, तस्य कृतत्वात् , कृतकरणे चानवस्थाप्रसङ्गात, अलं पा परबुद्धिमान्द्यप्रदशेनेन, नेष सतां न्यायः, सर्वथा गुरुवचनाद् यथाऽवधारितं तत्त्वार्थमेव प्रतिपादयामः । सूत्रादिश्च नमस्कारः, अतस्तमेव प्राग् व्याख्याय सूत्रं व्याख्यास्यामः, स चोत्पत्त्याद्यनुयोगद्वारानुसारतो व्याख्येयः, तत्र नमस्कारनियुक्तिप्रस्ताविनीमिमामाह गाथां नियुक्तिकारः
उप्पत्ती ( १ ) निक्खेवो (२) पयं (३) पयत्थो (४) परूवणा (५) वत्थु (६)।
अक्खेव ( ७ ) पसिद्धि (८) कमो (९) पओयणफलं नमोकारो॥ ८८७॥ व्याख्या-उत्पादनम् उत्पत्तिः, प्रसूतिः उन्माद इत्यर्थः, सोऽस्य नमस्कारस्य नयानुसारतश्चिन्त्यः, तथा निक्षेपणं निक्षेपो न्यास इत्यर्थः, स चास्य कार्यः, पद्यतेऽनेनेति पदं तच्च नामिकादि, तच्चास्य वाच्यं, तथा 'पदार्थः' पदस्यार्थः पदार्थः, स च वाच्यः, तस्य च निर्देशः सदाद्यनुयोगद्वारविषयत्वात्, प्रकर्षेण रूपणा-प्ररूपणा कार्येति, वसन्त्यस्मिन् गुणा इति वस्तु तदहं वाच्यम्, आक्षेपणम् आक्षेपः आशङ्केत्यर्थः, सा च कार्या, प्रसिद्धिः तत्परिहाररूपा वाच्येति, क्रमः अहंदादिरभिधेयः, 'प्रयोजन' तद्विषयमेव, अथवा येन प्रयुक्तः प्रवर्तते तत्प्रयोजनम्-अपवर्गाख्यं,तथा 'फलं तच्च क्रियाऽनन्तरभावि स्वर्गादिकम्, अन्ये तु व्यत्ययेन प्रयोजनफलयोरथ प्रतिपादयन्ति, नमस्कारः (९५०० ग्रन्थाग्रं ) खल्वेभिारैश्चिन्त्य इति गाथासमुदायार्थः॥ ८८७ ॥ 'यथोद्देशं निर्देश' इति न्यायमाश्रित्योत्पत्तिद्वारनिरूपणायाऽऽह नियुक्तिकारः
Jain Educa
selibrary.org

Page #252

आवश्यक हारिभद्रीया
नमस्कार वि०१
॥३७७॥
CAMERA
उप्पन्नाऽणुप्पन्नो इत्थ नयाऽऽइनिगमस्सऽणुप्पन्नो । सेसाणं उप्पन्नो जइ कत्तो, तिविहसामित्ता ॥ ८८८ ॥
व्याख्या-उत्पन्नश्चांसावनुत्पन्नश्च स इति समानाधिकरणः, तेन नविशिष्टेनानञ् (पा-२-१-६) कृताकृतादिवदुत्पन्नानुत्पन्ना, स्याद्वादिन एव एवंप्रकारः समासो युज्यते, नान्यस्यैकान्तवादिनः, एकत्रैकदा परस्परविरुद्धधर्मानभ्युपगमात, आह–स्याद्वादिनोऽपि कथमेकत्रैकदा परस्परविरुद्धधर्माध्यास इति, उच्यते, 'एत्थ णयत्ति अत्र नयाः प्रवर्तन्ते,
ते च नैगमादयः सप्त, नैगमोऽपि द्विभेदः-सर्वसङ्ग्राही देशसङ्ग्राही च, तत्रादिनैगमस्य सामान्यमात्रावलम्बित्वात् तस्य ४|चोत्पादव्ययरहितत्वान्नमस्कारस्यापि तदन्तर्गतत्वादनुत्पन्नः, 'सेसाणं उप्पण्णो'त्ति शेषाः-विशेषग्राहिणस्तेषां शेषाणां विशेपग्राहित्वात् तस्य चोत्पादव्ययवत्त्वात् उत्पादव्ययशून्यस्य वान्ध्येयादिवदवस्तुत्वात् नमस्कारस्य च वस्तुत्वादुत्पन्न इति, आह-शेषाः सङ्ग्रहादयः, सनहस्य च विशेषग्राहित्वं नास्तीति, उच्यते, तस्यादिनैगम एवान्तर्भावान्न दोष इति, अत: शेषाणामुत्पन्नः, 'जइ कत्तो'त्ति यद्युत्पन्नः कुत? इति, आह-'तिविह-सामित्ता' त्रिविधं च तत् स्वामित्वं चेति समासः, तस्मात्रिविधस्वामित्वात्-त्रिविधस्वामिभावात् त्रिविधकारणादित्यर्थः।आह-एवमप्येकत्रैकदा परस्परविरुद्धधर्माध्यासदोषस्तदवस्थ एव, न, अशेषवस्तुन एव तत्त्वतः सामान्यविशेषात्मकत्वात् , सामान्यधर्मैः सत्त्वादिभिरनुत्पादादू विशेषधमैः संस्थानानुपूर्व्यादिभिरुत्पादाद, विजृम्भितं चात्र भाष्यकृता तत्तु नोच्यते ग्रन्थविस्तरभयाद्,गमनिकामात्रमेवैतदिति गाथार्थः ८८८ यदुक्तं-'त्रिविधस्वामित्वादिति, तत् त्रिविधस्वामित्वमुपदर्शयन्नाहसमुट्ठाण १ वायणा २ लद्धिओ ३ पढमे नयत्तिए तिविहं। उजुसुय पढमवजं सेसनया लद्धिमिच्छति ॥८८९॥
॥३७७॥

amsainelibrary.org

Page #253

व्याख्या-समुत्थानतो वाचनातो लब्धितश्च नमस्कारः समुत्पद्यत इति वाक्यशेषः, सम्यक् सङ्गतं प्रशस्तं वोत्थानं समुत्थानं तन्निमित्तं नमस्कारस्य, कस्य समुत्थानम्, अन्यस्याश्रुतत्वात्तदाधारभूतत्वात् प्रत्यासन्नत्वाद् देहस्यैव गृह्यते इति, युक्तं च देहसमुत्थानं नमस्कारकारणं, तद्भावभावित्वान्यथाऽनुपपत्तेरिति, अतः समुत्थानतः १, वाचनं वाचना-परतः श्रवणम् अधिगम उपदेश इत्यनान्तरं, सा च नमस्कारकारणं, तद्भावभावित्वादेवेति, अतो वाचनातः २, लब्धिः-तदावरणकर्मक्षयोपशमलक्षणा, सा च कारणं, तद्भावभावित्वादेव, अतो लब्धितश्च ३, पदान्तप्रयुक्तश्चशब्दो नयापेक्षया त्रयाणामपि प्राधान्यख्यापनार्थः । अत एवाह-'पढमे णयत्तिए तिविहंति प्रथमे नयत्रिकेऽशुद्धनैगमसङ्ग्रहव्यवहाराख्ये विचार्ये समुत्थानादि त्रिविधं नमस्कारकारणमिति, आह-प्रथमे नयत्रिकेऽशुद्धनैगमसनही कथं त्रिविधं कारणमिच्छतः १, तयोः सामान्यमात्रावलम्बित्वाद, उच्यते, 'आदिनेगमस्सऽणुप्पन्न' इत्यत्रेव प्रथमानयत्रिकात् तयोरुत्कलितत्वान्न दोषः, 'उज्जुसुयपढमवज्जति' ऋजुसूत्रः प्रथमवर्ज-समुत्थानाख्यकारणशून्यं कारणद्वयमेवेच्छति, समुत्थानस्य व्यभिचारित्वात् , तद्भावेऽपि वाचनालब्धिशून्यस्यासम्भवात्, 'सेस नया लद्धिमिच्छंति'त्ति शेषनयाः-शब्दादयो लब्धिमेव एका कारणमिच्छन्ति, वाचनाया अपि व्यभिचारित्वात्, तथाहि-सत्यामपि वाचनायां लब्धिरहितस्य गुरुकर्मणोऽभव्यस्य वा नैवोत्पद्यते नमस्कारः, तस्यां सत्यामेवोत्पद्यते, ततोऽसाधारणत्वात्सव कारणमिति गाथार्थः ॥८८९ ॥द्वारम् १॥ इदानीं निक्षेपः, स च चतुर्धा-नामनमस्कारः स्थापनानमस्कारः द्रव्यनमस्कारः भावनमस्कारश्च, नामस्थापने सुगमे, ज्ञभव्यशरीरातिरिक्तद्रव्यनमस्काराभिधित्सयाऽऽह

ainelibrary.org

Page #254

आवश्यक- निहाइ दव्व भावोवउत्तु जंकुन संमदिही उ।(मूलदार २) नेवाइअं पयं (मू०३) व्वभावसंकोअणपयत्यो ८९० - नारकमर० हारिभ- व्याख्या-निवादिद्रव्यनमस्कारः, नमस्कारनमस्कारवतोरव्यतिरेकात्, आदिशब्दात् द्रव्यार्थों वा यो मन्त्रदेवता- वि०१ द्रीया द्याराधनादाविति, एत्थ दवनमोकारे उदाहरणं-वसंतपुरे णयरे जियसत्तू राया, धारिणीसहिओ ओलोयणं करेइ, दमग
पासणं, अणुकंपाए नइसरिसा रायाणोत्ति भणइ देवी, रण्णा आणाविओ, कयालंकारो दिण्णवत्थो तेहिं उवणीओ, सोय ॥३७८॥
कच्छए गहिएल्लओ, भासुरं ओलग्गाविजइ, कालंतरेण रायाणए से रजं दिण्णं, पेच्छइ दंडभडभोइए देवयाययणपूयाओ
करेमाणे, सो चिंतेइ - अहं कस्स करेमि?, रण्णो आययणं करेमि, तेण देउलं कयं, तत्थ रण्णो देवीए य पडिमा कया, पडि* मापवेसे आणीयाणि पुच्छंति, साहइ, तुट्ठो राया सक्कारेइ, सो तिसंझं अच्चेइ, पडियरणं, तुठेण राइणा से सबठ्ठाणगाणि
दिण्णाणि, अन्नया राया दंडयत्ताए गओ तं सर्वतेउरहाणेसु ठवेऊणं, तत्थ य अंतेउरियाओ निरोहं असहमाणिओ तं चेव उवचरंति, सो नेच्छइ, ताहे ताओ भत्तगं नेच्छंति, पच्छा सणियं पविट्ठो, विट्टालिओ य, राया आगओ, सिहे विणासिओ।
अन्न द्रव्यनमस्कारे उदाहरणम्-वसन्तपुरे नगरे जितशत्रू राजा, धारणीसहितोऽवलोकनं करोति, दमकदर्शनम् , अनुकम्पया नदीसदृशा राजान इति भणति देवी, राज्ञाऽऽनीतः, कृतालङ्कारो दत्तवस्त्रस्तैः उपनीतः, स च कच्छा गृहीतः, भास्वरमवलग्यते, कालान्तरेण राज्ञा तस्मै राज्यं दत्तं, दण्डभटभोजिकान् |
॥३७८॥ देवतायतनपूजाः कुर्वतः प्रेक्षते, स चिन्तयति-अहं कस्य करोमि?, राज्ञ आयतनं करोमि, तेन देवकुलं कृतं, तत्र राज्ञो देव्याश्च प्रतिमा कृता, प्रतिमाप्रवेशे | आनीते पृच्छतः, कथयति, तुष्टो राजा सत्कारयति, स त्रिसन्ध्यमर्चयति, प्रतिचरणं, तुष्टेन राज्ञा तसै सर्वस्थानानि दत्तानि, अन्यदा राजा दण्डयात्रायै गतः तं सर्वेष्वन्तःपुरस्थानेषु स्थापयित्वा, तत्र चान्तःपुर्यः निरोधमसहमानास्तमेवोपचरन्ति, स नेच्छति, तदा ता भक्तं नेच्छन्ति, पश्चात् शनैः प्रविष्टः, विनष्टश्न, राजा आगतः, शिष्टे विनाशितः । * नेदं प्र.
SERECORRECE
*
*
Jain Educatio
n
al

Page #255

रायथाणीओ तित्थयरो, अंतेउरत्थाणीया छक्काया, अहवा ण छक्काया किंतु संकादओ पदा, मा सेणियादीणवि दवनमोक्कारो भविस्सइ, दमगत्थाणिया साहू, कच्छूलत्थाणीयं मिच्छत्तं, भासुरत्थाणीयं सम्मत्तं, डंडो विनिवाओ संसारे, एस दबनमोकारो ।'भावोवउत्तु जं कुज सम्मद्दिठी उ' नोआगमतो भावनमस्कारः 'यत् कुर्यात्' यत् करोति शब्दकियादि सम्यग्दृष्टिरेवेति, अत्र च नामादिनिक्षेपाणां यो नयो यं निक्षेपमिच्छति तदेतद्विशेषावश्यकादाशङ्कापरिहारसहितं विज्ञेयम्, इह तुग्रन्थविस्तरभयादल्पमतिविनेयजनानुग्रहार्थ चनोक्तमिति ॥द्वारं॥पदद्वारमधुना-पद्यतेऽनेनेति पदं, तच्च पञ्चधा-नामिक नैपातिकम् औपसर्गिकम् आख्यातिकं मिश्रं चेति, तत्राश्व इति नामिकं, खल्विति नैपातिकं, परीत्यौपसर्गिक, धावतीत्याख्यातिकं, संयत इति मिश्रं, एवं नामिकादिपञ्चप्रकारपदसम्भवे सत्याह-'नेवाइयं पर्य' ति निपतत्यहदादिपदादिपर्यन्तेष्विति निपातः, निपातादागतं तेन वा निवृत्तं स एव वा स्वार्थिकप्रत्ययविधानात् नैपातिकमिति, तत्र 'नम' इति नैपातिकं पदं॥द्वारम् ॥पदार्थद्वारमधुना-तत्रगाथावयवः दवभावसंकोयणपयत्थो' त्तिनम इत्येतत् पूजार्थणम प्रहवे' धातुः 'उणादयो बहुल' (पा. ३-३-१) मित्यसुन्, नमोऽहयः , स च द्रव्यभावसङ्कोचनलक्षण इति, तत्र द्रव्य
संकोचनं करशिरःपादादिसङ्कोचः, भावसङ्कोचन विशुद्धस्य मनसो नियोगः, द्रव्यभावसङ्कोचनप्रधानः पदार्थो द्रव्यभाव-18 तसङ्कोचनपदार्थः, शाकपार्थिवादेराकृतिगणत्वात् प्रधानपदलोपः, अत्रच भङ्गचतुष्टयं-द्रव्यसङ्कोचो न भावसङ्कोच इत्येकः, | यथा पालकस्य, भावसङ्कोचो न द्रव्यसङ्कोच इत्यनुत्तरदेवानां द्वितीयः, द्रव्यभावयोः सङ्कोच इति शाम्बस्य तृतीयः, न
१ राजस्थानीयस्तीर्थकरः, अन्तःपुरस्थानीयाः पटू कायाः, अथवा न षट् कायाः किं तु शङ्कादीनि पदानि, मा श्रेणिकादीनामपि द्रव्यनमस्कारो भूद, द्रमकस्थानीयाः साधवः, कच्छूस्थानीयं मिथ्यात्वं, भास्वरस्थानीयं सम्यक्त्वं, दण्डो विनिपातः संसारे, एष द्रव्यनमस्कारः * यजनानु० प्र०
CASUSISIGISORSE
S
Main Education International
ubrary.org

Page #256

द्वारं ॥ प्ररूपणाद्वारप्पया य १ नवहाकविहो व ६ भवदर्शयति-षट्पदाचा
नमस्कार वि०१
आवश्यक- द्रव्यसङ्कोचो न भावसङ्कोच इति शून्यः। इह च भावसङ्कोचः प्रधानो द्रव्यसङ्कोचोऽपि तच्छुद्धिनिमित्त इति गाथार्थः हारिभ
। ८९०॥ द्वारं ॥ प्ररूपणाद्वारप्रतिपादनायाऽऽहद्रीया
दुविहा परूवणा छप्पया य १ नवहा य २ छप्पया इणमो। ॥३७९॥
किं १ कस्स २ केण व ३ कहिं ४ किचिरं ५ काविहो व ६ भवे ॥ ८९१॥ व्याख्या-'द्विविधा' द्विप्रकारा प्रकृष्टा-प्रधाना प्रगता वा रूपणा-वर्णना प्ररूपणेति, द्वैविध्यं दर्शयति-षट्पदा च नवधा च-नवप्रकारा नवपदा चेत्यर्थः, चशब्दात् पञ्चपदा च, तत्र 'छप्पया इणमो' षट्पदेयं षट्पदा इदानी वा, किं? कस्य ? केन वा कवा? कियच्चिरं ? कतिविधो वा भवेन्नमस्कार इति गाथासमुदायार्थः॥ ८९१॥ तत्राऽऽद्यद्वारावयवार्थाभिधित्सयाऽऽहकिं?जीवो तप्परिणओ(दा०१) पुव्वपडिवन्नओउ जीवाणं जीवस्स व जीवाण व पडुच्च पडिवजमाणं तु॥८९२॥
___ व्याख्या-किंशब्दः क्षेपप्रश्ननपुंसकव्याकरणेषु, तत्रेह प्रश्ने, अयं च प्राकृतेऽलिङ्गः सर्वनामनपुंसकनिर्देशः सर्वलिङ्गैः || सह यथायोगमभिसम्बध्यते, किं सामायिक ? को नमस्कारः, तत्र नैगमाद्यशुद्धनयमतमधिकृत्याजीवादिव्युदासेनाह
जीवो नाजीवः, स च सङ्ग्रहनयापेक्षया मा भूदविशिष्टः स्कन्धः, यथाऽऽहुस्तन्मतावलम्बिनः-पुरुष एवेदं सर्वं यद्भूतं यच्च भाव्यम्, उतामृतत्वस्येशानो यदन्नेनातिरोहती'त्यादि, तथा तन्नयविशेषापेक्षयैव मा भूदविशेषो ग्राम इत्यतो नोस्कन्धो नोग्राम इति वाक्यशेषः, सोस्तिकायमयः स्कन्धः, तद्देशो जीवः, स चैकदेशत्वात् स्कन्धो न भवति, अनेकस्क
SSSSSSSSSSSSS
॥३७९॥
Jain Education
For Personal &Private Use Only
wagainelibrary.org

Page #257

न्धापत्तेः, अस्कन्धोऽपि न भवति, स्कन्धाभावप्रसङ्गाद्, अनभिलाप्योऽपि न भवति, वस्तुविशेषत्वात्, तस्मान्नोस्कन्धः, स्कन्धैकदेश इत्यर्थः, स्कन्धदेशविशेषार्थद्योतको नोशब्दः, एवं नोग्रामोऽपि भावनीयः, नवरं ग्रामः - चतुर्दशभूतग्रामसमुदायः, यथोक्तम्- "ऐगिंदिय सुहुमियरा सन्नियरपणिंदिया सबितिचऊ । पज्जत्तापजत्ता भेदेणं चोदसग्गामा ॥ १ ॥" अलंप्रसङ्गेन, प्रकृतं प्रस्तुमः - सामान्येनाशुद्धनयानां जीवस्तज्ज्ञानलब्धियुक्तो योग्यो वा नमस्कारः, शब्दादिशुद्धनयमतं त्वधिकृत्याह - 'तपरिणओ' जीव इति वर्तते, स हि नमस्कार परिणामपरिणत एव नमस्कारो नापरिणत इत्यर्थः । एकत्वानेकत्वचिन्तायां तु नैगमस्य सङ्ग्रहव्यवहारान्तर्गतत्वात् सङ्ग्रहादिभिरेव विचारः, तत्र सङ्ग्रहस्य नमस्कारजातिमात्रापेक्षत्वादेको नम स्कारः, व्यवहारस्य व्यवहारपरत्वाद् बहवो नमस्काराः, ऋजुसूत्रादीनां वर्तमानमात्रग्राहित्वाद् बहव एवोपयुक्ताश्चेति समासार्थः, व्यासार्थो विशेषावश्यकादवसेयः, किमितिद्वारं गतं । साम्प्रतं कस्य ? इति द्वारम्, इह च प्राक्प्रतिपन्नप्रतिपद्यमानकाङ्गीकरणतोऽभीष्टमर्थं निरूपयन्नाह - 'पुत्रपडिवन्नओ उ जीवाणं' इत्यादि, प्रकृतचिन्तायामिह पूर्वप्रतिपन्न एव यदाऽधिक्रियते तदा व्यवहारनयमतमाश्रित्य जीवानां जीवस्वामिक इत्यर्थः, प्रतिपद्यमानं तु प्रतीत्य जीवस्य जीवानां (वा) इत्यक्षरगमनिका, भावार्थस्तु नयैश्चिन्त्यते - यस्मान्नमस्कार्यनमस्कर्तृद्वयाधीनं नमस्कारकरणं, तत्र नैगमव्यवहारमतं नमस्कार्यस्य नमस्कारः, न कर्तुः, यद्यपि नमस्कारक्रियानिष्पादकः कर्ता तथाऽपि नासौ तस्य स्वयमनुपयुज्यमानत्वात्, यतिभिक्षावत, तथाहि न दातुर्भिक्षा निष्पादकस्य, अपि तु भिक्षोर्भिक्षेति प्रतीतम्, अत्र च सम्बन्धविशेषापेक्षावशप्रापिता
१ एकेन्द्रियाः सूक्ष्मेतराः संज्ञीतराः पञ्चेन्द्रियाः सद्वित्रिचतुष्काः । पर्याप्तापर्याप्तभेदेन चतुर्दश ग्रामाः ॥ १ ॥ * क्षविवक्षावश० प्र०
Jain Educational
Sjainelibrary.org

Page #258

आवश्यक
हारिभद्रीया
॥ ३८० ॥
अष्टौ भङ्गा भवन्ति, तद्यथा - जीवस्य १ अजीवस्य २ जीवानां ३ अजीवानां ४ जीवस्य चाजीवस्य च ५ जीवस्य चाजीवानां च ६ जीवानामजीवस्य च ७ जीवानामजीवानां च ८, अत्रोदाहरणानि - "जीवस्स सो जिणस्स व अज्जीवस्स उ जिदिपडिमाए | जीवाण जतीणं पिव अज्जीवाणं तु पडिमाणं ॥ १ ॥ जीवस्साजीवस्स य जइणो बिंबस्स चेगओ समयं । जीवस्साजीवाण य जइणो परिमाण चेत्थं ॥ २ ॥ जीवाणमजीवस्स य जईण बिंबस्स चेगओ समयं । जीवाणमजीवाण य जईण पडिमाण चेत्थं ॥ ३ ॥” सङ्ग्रहमतं तु नमःसामान्यमात्रं तत्स्वामिमात्रस्य च वस्तुनो जीवो नम इति च तुल्याधिकरणम्, अभेदपरमार्थत्वात् तस्य, कश्चित्त शुद्धतरः पूज्यजीव पूजकजीवसम्बन्धाजीवस्यैव नमस्कार इत्येकं भङ्ग प्रतिपद्यते, ऋजुसूत्रमतं तु नमस्कारस्य ज्ञानक्रियाशब्दरूपत्वात् तेषां च कर्तुरनर्थान्तरत्वात् कर्तृस्वामिक एव, शब्दादिमतमपीदमेव, केवलमुपयुक्तकर्तृस्वामिकोऽसौ तस्य ज्ञानमात्रत्वात् ज्ञानमात्रता चास्योपयोगादेव फलप्राप्तेः, शब्दक्रियाव्यभिचारात्, एकत्वानेकत्वविचारस्तु नैगमादिनयापेक्षया पूर्ववदायोजनीय इति गाथार्थः ॥ ८९२ ॥ कस्येति गतं, केन ? इत्यधुना निरूप्यते - केन साधनेन साध्यते नमस्कारः ?, तत्रेयं गाथा
नाणावर णिज्जस्स य दंसणमोहस्स तह खओवसमे । (दा०३) जीवमजीवे अट्ठसु भंगेसु उ होइ सव्वत्थ ॥८९३ ॥
१ जीवस्य स जिनस्यैव अजीवस्य तु जिनेन्द्रप्रतिमायाः । जीवानां यतीनामपि अजीवानां तु प्रतिमानाम् ॥ १ ॥ जीवस्याजीवस्य च यतेर्बिम्बस्य चैकतः समकम् । जीवस्याजीवानां च यतेः प्रतिमानां चैकत्र ॥ २ ॥ जीवानामजीवस्य च यतीनां बिम्बस्य चैकतः समकम् । जीवानामजीवानां च यतीनां प्रतिमानां चैकत्र ॥ ३ ॥

नमस्कार ०
वि० १
॥३८० ॥

Page #259

SOCIRCLEARN
व्याख्या-'ज्ञानावरणीयस्य' इति सामान्यशब्देऽपि मतिश्रुतज्ञानावरणीयं गृह्यते, मतिश्रुतज्ञानान्तर्गतत्वात् तस्य, तथा सम्यगर्दशनसाहचर्याज्ज्ञानस्य दर्शनमोहनीयस्य च क्षयोपशमेन साध्यते, प्राकृतशैल्या तृतीयानिर्देशो द्रष्टव्यः, तस्य चावरणस्य द्विविधानि स्पर्धकानि भवन्ति-सर्वोपघातीनि देशोपघातीनि च, तत्र सर्वेषु सर्वघातिषूद्घातितेषु देशोपघातिनां च प्रतिसमयं विशुद्ध्यपेक्षं भागैरनन्तैः क्षयमुपगच्छद्भिर्विमुच्यमानः क्रमेण प्रथममक्षरं लभते, एवमेकैकवर्णप्राप्त्या समस्तनमस्कारमिति, क्षयोपशमस्वरूपं पूर्ववद् । गतं केनेति द्वारं, कस्मिन्नित्यधुना, तत्र कस्मिन्निति सप्तम्यधिकरणे, अधिकरणं चाधारः, स च चतुर्भेदः, तद्यथा-व्यापकः तैऔपश्लेषिकः सामीप्यको वैषयिकश्च, तत्र व्यापकः तिलेषु तैलम्.
औपश्लेषिकः-कटे आस्ते, सामीप्य कः-गङ्गायां घोषः, वैषयिकः-रूपे चक्षुः, तत्राद्योऽभ्यन्तरः, शेषा बाह्याः, तत्र नैगमव्यवहारौ बाह्यमिच्छतः, तन्मतानुवादि च साक्षादिदं गाथाशकलं-'जीवमजीवेत्यादि' जीवमजीव इति प्राकृतशैल्याऽनुस्वा
रस्याभूतस्यैवागमः, तत्त्वतस्तु जीवे अजीवे इत्याद्यष्टसु भङ्गेषु भवति सर्वत्रेति भावना, नमस्कारो हि जीवगुणत्वाज्जीवः, स 8 च यदा गजेन्द्रादौ तदा जीवे, यदा कटादौ तदाऽजीवे, यदोभयाऽऽत्मके तदा जीवाजीवयोः, एवमेकवचनबहुवचनभेदा
दष्टौ भङ्गाः प्रागुक्ता एव योज्याः। आह-पूज्यस्य नमस्कार इति नैगमव्यवहारी, स एव च किमित्याधारो न भवति । येन पृथगिष्यते, उच्यते, नावश्यं स्वेन स्वात्मन्येव भवितव्यम्, अन्यत्रापि भावात् , यथा देवदत्तस्य धान्यं क्षेत्र इति, ब्दाच्छेषनयाक्षेपः कृतः, संक्षेपतो दर्श्यते-तत्र सङ्घहोऽभेदपरमार्थत्वात् कश्चिद्वस्तुमात्रे अभीच्छति, कश्चित्तद्धर्मत्वाजीव इति, ऋजुसूत्रस्तु जीवगुणत्वाज्जीव एव मन्यते, आह-ऋजुसूत्रोऽन्याधारमपीच्छत्येव, 'आकाशे वसती ति वचनाद्, उच्यते,
Jain Educat
er og

Page #260

द्रीया
आवश्यक
नमस्कार द्रव्यविवक्षायामेवं न गुणविवक्षायामिति, शब्दादयस्तूपयुक्ते ज्ञानरूपे जीव एवेच्छन्ति नान्यत्र, न वा शब्दक्रियारूपमिति हारिभ
वि०१ गाथार्थः॥ ८९३ ॥ कस्मिन्निति द्वारमुक्त, साम्प्रतं कियच्चिरमसौ भवतीति निरूप्यते, तत्रेयं गाथा
उवओग पडुच्चंतोमुहुत्त लद्धीइ होइ उ जहन्नो । उक्कोसटिइ छावट्टि सागरा (दा०५)ऽरिहाइ पंचविहो॥८९४॥ ॥३८१॥
5 व्याख्या-उपयोगं प्रतीत्य अन्तर्मुहूर्त स्थितिरिति सम्बध्यते जघन्यतः उत्कृष्टतश्च, 'लद्धीए होइ उ जहन्नो' लब्धेश्च ।
क्षयोपशमस्य च भवति तु जघन्या स्थितिरन्तर्मुहूर्त एव, उत्कृष्टस्थितिर्लब्धेः षट्षष्टिसागरोपमाणि, सम्यक्त्वकाल इत्यर्थः, एकं जीवं प्रतीत्यैषा, नानाजीवान् पुनरधिकृत्योपयोगापेक्षया जघन्येनोत्कृष्टतश्च स एव, लब्धितश्च सर्वकालमितिद्वारम्॥ कतिविधो वा ? इत्यस्य प्रश्नस्य निर्वचनार्थो गाथावयवः-'अरिहाइ पंचविहो त्ति अर्हत्सिद्धाचार्योपाध्यायसाधुपदादिसनिपातात् पञ्चविधार्थसम्बन्धात् अहंदादिपञ्चविध इत्यनेन चार्थान्तरेण वस्तुस्थित्या नमःपदस्याभिसम्बन्धमाहेति गाथार्थः ॥ ८९४ ॥ द्वारम् ॥ गता षट्पदप्ररूपणेति, साम्प्रतं नवपदाया अवसरः, तत्रेयं गाथासंतपयपरूवणया १ दव्वपमाणंच २ खित्त ३ फुसणा य४।कालो अ५अंतरं ६ भाग७ भाव ८ अप्पाबहुंचेवर व्याख्या-सत् इति सद्भूतं विद्यमानार्थमित्यर्थः, सच्च तत्पदं च सत्पदं तस्य प्ररूपणा सत्पदप्ररूपणा, कार्येति वाक्य
॥३८१॥ ||शेषः, यतश्च नमस्कारो जीवद्रव्यादभिन्न इत्यतो द्रव्यप्रमाणं च वक्तव्यं, कियन्ति नमस्कारवन्ति जीवद्रव्याणि ?, तथा द क्षेत्रम्' इति कियति क्षेत्रे नमस्कारः?, एवं स्पर्शना च कालश्च अन्तरं च वक्तव्यं, तथा भाग इति नमस्कारवन्तः शेष-18
dain Educati
o
nal
mi.jainelibrary.org

Page #261

जीवानां कतिथे भागे वर्तन्त इति, 'भावे' त्ति कस्मिन् भावे ? 'अप्पाबहुं चेव' त्ति अल्पबहुत्वं च वक्तव्यं, प्राक्प्रतिपनप्रतिपद्यमानकापेक्षयेति समासार्थः ॥ ८९५ ॥ व्यासार्थस्तु प्रतिद्वारं वक्ष्यते, तत्राद्यद्वाराभिधित्सयाऽऽहसंतपयं पडिवन्ने पडिवज्जते अ मग्गणंगइसु १। इंदिअ २ काए ३ वेए ४ जोए अ५ कसाय ६ लेसासु ७॥८९६॥
सम्मत्त ८ नाण ९ देसण १० संजय ११ उवओगओअ १२ आहारे १३॥
भासग १४ परित्त १५ पजत्त १६ सुहुमे १७ सन्नी अ १८ भव १९ चरमे २०॥ ८९७॥ व्याख्या-इदं गाथाद्वयं पीठिकायां व्याख्यातत्वान्न विवियते । द्वारम् । अनुक्तद्वारत्रयावयवार्थप्रतिपादनायाहपलिआसंखिजइमे पडिवन्नो हुन्ज (दा०२) खित्तलोगस्स।सत्तमु चउदसभागेसु हुज्ज (दा०३) फुसणावि एमेव | व्याख्या-'पलियासंखेजइमे पडिवन्नो होज' त्ति इयं भावना-सूक्ष्मक्षेत्रपल्योपमस्यासङ्ख्येयतमे भागे यावन्तः प्रदेशा एतावन्तो नमस्कारप्रतिपन्ना इति॥द्वारम् ॥'खित्तलोगस्स सत्तसु चोद्दसभागेसु होज' ति गतार्थ, नवरमधोलोके पञ्चस्विति ॥द्वारम्॥'फसणावि एमेव' त्ति नवरं पर्यन्तवर्तिनोऽपि प्रदेशान् स्पृशतीति भेदेनाभिधानमिति गाथार्थः॥८९८ द्वारं ॥ कालद्वारावयवार्थव्याचिख्यासयाऽऽहएगं पडुच्च हिट्ठा तहेव नाणाजिआण सव्वद्धा (द्वारं ५)। अंतर पडुच्च एगं जहन्नमतोमुहुत्तं तु ॥८९९ ॥ व्याख्या-एक जीवं प्रतीत्याधस्तात् षट्पदप्ररूपणायां यथा काल उक्तस्तथैव ज्ञातव्यः, नानाजीवानप्यधिकृत्य तथैव,
Jain Education

Page #262

P
नमस्कार वि०१
आवश्यक- यत आह-तहेव नाणाजीवाण सबद्धा भाणियवा' काका नीयते॥द्वारम् ॥ अंतर पडुच्च एगं जहन्नमन्तोमुहत्तं तु कण्ठ्यं, हारिभ- नवरं प्रतीत्यशब्दस्य व्यवहितो योगः, एकं प्रतीत्यैवमिति गाथार्थः ॥ ८९९ ॥
द्रीया उक्कोसेणं चेयं अद्धापरिअडओ उ देसूणो।णाणाजीवेणत्थि उ (द्वारं३) भावे य भवे खओवसमे (द्वारं८)॥९००॥ ॥३८२॥
व्याख्या-उक्कोसेणं चेयं, तमेव दर्शयति-'अद्धापरियट्टओ उ देसूणो णाणाजीवे णत्थि उ' नानाजीवान् प्रतीत्य नास्त्यन्तरं, सदाऽव्यवच्छिन्नत्वात् तस्य ॥द्वारं॥ 'भावे य भवे खओवसमें त्ति, प्राचुर्यमङ्गीकृत्यैतदुक्तम् , अन्यथा क्षायिकौपशमिकयोरप्येके वदन्ति, क्षायिके यथा-श्रेणिकादीनाम् , औपशमिके श्रेण्यन्तर्गतानामिति, यथासङ्ख्यं च भागद्वारावयवार्थानभिधानमदोषायैव, विचित्रत्वात् सूत्रगतेरिति गाथार्थः ॥ ८९० ॥ द्वारं ॥ भागद्वारं व्याचिख्यासुराहजीवाणऽणंतभागो पडिवण्णो सेसगा अणंतगुणा (द्वारं)। वत्थु तरिहंताइ पञ्च भवेतेसिमो हेऊ ॥९०१॥ व्याख्या-जीवाणणन्तभागो पडिवण्णे सेसगा अपडिवनगा अणंतगुणत्ति ॥ द्वारम् ॥ अल्पबहुत्वद्वारं यथा पीठिकायां मतिज्ञानाधिकार इति । साम्प्रतं चशब्दाक्षिप्तं पञ्चविधप्ररूपणामनभिधाय पश्चार्धेन वस्तुद्वारनिरूपणायेदमाह-'वस्तु
इति वस्तु द्रव्यं दलिकं योग्यमहमित्यनान्तरं, वस्तु नमस्काराहाँ अहंदादयः पञ्चैव भवन्ति, तेषां वस्तुत्वेन नमस्काराहै त्वेऽयं हेतुः-वक्ष्यमाणलक्षण इति गाथार्थः ॥९०१॥ अधुना चशब्दसूचितां पञ्चविधां प्ररूपणां प्रतिपादयन्नाहआरोवणा य भयंणा पुच्छा तह दार्यणा य निजवणा । नमुकारऽनमुक्कारे नोआइजुएं व नवहा वा ॥९०२॥ व्याख्या-आरोपणा च भजना पृच्छा तथा 'दायना' दर्शना दापना वा, निर्यापना, तत्र किं जीव एव नमस्कार !
RESSRECHOSLOSOS LOSLASTUS
SARORS
॥३८२॥
albjainelibrary.org

Page #263

आहोस्विन्नमस्कार एव जीवः ? इत्येवं परस्परावधारणम् आरोपणा, तथा जीव एव नमस्कार इत्युत्तरपदावधारणम् १, अजीवाद्व्यवच्छिद्य जीव एव नमस्कारोऽवधार्यते, जीवस्त्वनवधारितः, नमस्कारो वा स्यादनमस्कारो वा एषा एकपदव्यभिचाराद्भजना २, किंविशिष्टो जीवो नमस्कारः ? किंविशिष्टस्त्वनमस्कार इति पृच्छा ३, अत्र प्रतिव्याकरणं दापना - नमस्कारपरिणतः जीवो नमस्कारो नापरिणत इति ४, निर्यापना त्वेष एव नमस्कारपर्यायपरिणतो जीवो नमस्कारः, नमस्कारोऽपि जीवपरिणाम एव नाजीवपरिणाम इति, एतदुक्तं भवति - दापना प्रश्नार्थव्याख्यानं निर्यापना तु तस्यैव निगमनमिति, अथवेयमन्या चतुर्विधा प्ररूपणेति, यत आह- 'नमोक्कारऽनमोक्कारे णोआदिजुए व णवधा वा' तत्र प्रकृत्यकारनोकारोभयनिषेधसमाश्रयाच्चातुर्विध्यं प्रकृतिः - स्वभावः शुद्धता यथा नमस्कार इति, स एव नञा सम्बन्धादकारयुक्तः अनमस्कारः, स एव नोशब्दोपपदे नोनमस्कारः, उभयनिषेधात्तु नोअनमस्कार इति, तत्र नमस्कारस्तत्परिणतो | जीवः, अनमस्कारस्त्वपरिणतो लब्धिशून्यः अन्यो वा 'नोआइजुए व'त्ति नोआदियुक्तो वा नमस्कारः अनमस्कारश्च, अनेन भङ्गकद्वयाक्षेपो वेदितव्यः, नोशब्देनाऽऽदिर्युक्तो यस्य नमस्कारस्येतरस्य चेत्यक्षरगमनिका, तत्र नोनमस्कारो विव| क्षया नमस्कारदेश: अनमस्कारो वा, देशसर्वनिषेधपरत्वान्नोशब्दस्य, नोअनमस्कारोऽपि अनमस्कारदेशो वा नमस्कारो वा, देशसर्वनिषेधत्वादेव, एषा चतुर्विधा, नैगमादिनयाभ्युपगमस्त्वस्याः पूर्वोक्तानुसारेण प्रदर्शनीयः, 'नवधा वे' ति प्रागुक्ता पञ्चविधा इयं चतुर्विधा च सङ्कलिता सती नवविधा प्ररूपणा प्रकारान्तरतो द्रष्टव्येति गाथार्थः ॥ ९०२ ॥ प्ररूपणाद्वारं गतम्, इदानीं निःशेषमिति, साम्प्रतं 'वत्थं तरहंताई पंच भवे तेसिमो हेउ' त्ति गाथाशकलोपन्यस्तमवस
Jain Education Intelational
jainelibrary.org

Page #264

आवश्यकहारिभ•
द्रीया
॥३८३ ॥
रायातं च वस्तुद्वारं विस्तरतो व्याख्यायत इति, तत्रानन्तरोक्तं गाथाशकलं व्याख्यातमेव, नवरं तत्र यदुक्तं 'तेषां वस्तुत्वेऽयं हेतु' रिति, स खल्विदानीं हेतुरुच्यते, तत्रेयं गाथा -
मग्गे १ अविष्पणासो २ आयारे ३ विषयया ४ सहायत्तं ५ | पंचविहनमुक्कारं करेमि एएहिँ हे ऊहिं ॥ ९०३ ॥
व्याख्या - मार्गः अविप्रणाशः आचारः विनयता सहायत्वम् अर्हदादीनां नमस्कारार्हत्वे एते हेतवः, यदाह - पञ्चविधनमस्कारं करोमि एभिर्हेतुभिरिति गाथासमासार्थः ॥ इयमत्र भावना - अर्हतां नमस्कारार्हत्वे मार्गः - सम्यग्दर्शनादिलक्षणो हेतुः यस्मादसौ तैः प्रदर्शितस्तस्माच्च मुक्तिः, ततश्च पारम्पर्येण मुक्तिहेतुत्वात् पूज्यास्त इति । सिद्धानां तु नमस्काराहत्वेऽविप्रणाशः, शाश्वतत्वं हेतु:, तथाहि तदविप्रणाशमवगम्य प्राणिनः संसारवैमुख्येन मोक्षाय घटन्ते । आचार्याणां तु नमस्कारार्हत्वे आचार एव हेतु:, तथाहि तानाचारवत आचाराख्यापकांश्च प्राप्य प्राणिन आचारपरिज्ञानानुष्ठानाय भवन्ति । उपाध्यायानां तु नमस्कारार्हत्वे विनयो हेतुः, यतस्तान् स्वयं विनीतान् प्राप्य कर्मविनयन समर्थविनयवन्तो ( प्र ) भवन्ति देहिन इति । साधूनां तु नमस्कारार्हत्व सहायत्वं हेतुः, यतस्ते सिद्धिवधूसङ्गमैकनिष्ठानां तदवाप्तिक्रियासाहाय्य - मनुतिष्ठन्तीति गाथार्थः ॥ ९०३ ॥ एवं तावत्समासेनार्हदादीनां नमस्कारार्हत्वद्वारेण मार्गप्रणयनादयो गुणा उक्ताः साम्प्रतं प्रपञ्चेनार्हतां गुणानुपदर्शयन्नाह -
अडवीह देखिअन्तं १ तहेव निज्जामया समुद्दमि २ । छक्कायर क्खणडा महगोवा तेण वुञ्चति ३ ॥ ९०४ ॥
Jain Educatio tional
नमस्कार०
वि० १
1136311
jainelibrary.org

Page #265

-RUSSISKE
व्याख्या-अटव्यां देशकत्वं कृतमर्हद्भिः, तथैव निर्यामकाः समुद्रे, भगवन्त एव षट्कायरक्षणार्थ यतः प्रयत्नं चक्रुः महागोपास्तेनोच्यन्त इति गाथासमासार्थः ॥९०४ ॥ अवयवार्थं तु प्रतिद्वारं वक्ष्यति, तत्र द्वारावयवार्थोऽभिधीयते
अडविं सपञ्चवायं वोलित्ता देसिओवएसेणं । पावंति जहिहपुरं भवाडविपी तहा जीवा ॥९०५॥ पावंति निव्वुइपुरं जिणोवइटेण चेव मग्गेणं । अडवीइ देसिअत्तं एवं नेअंजिणिंदाणं ॥९०६॥ व्याख्या-'अटवीं प्रतीतां 'सप्रत्यपायाम्' इति व्याघ्रादिप्रत्यपायबहुलां 'वोलेत्त' त्ति उल्लङ्घय 'देशिकोपदेशेन' निपुः | णमार्गज्ञोपदेशेन प्राप्नुवन्ति 'यथा 'इष्टपुरम्' इष्टपत्तनं, भवाटवीमप्युल्लङ्घयेति वर्तते, तथा जीवाः किं प्राप्नुवन्ति ?-'निवतिपुरं' सिद्धि पुरं जिनोपदिष्टेनैव मार्गेण, नान्योपदिष्टेन, ततश्चाटव्यां देशिकत्वमेवं 'ज्ञेयं' ज्ञातव्यं, केषां ?-जिनेन्द्राणामिति
गाथादयसमासार्थः ॥ ९५-९६ ॥ व्यासार्थस्तु कथानकादवसेयः, तच्चेदम्-एत्थं अडवी दुविहा-दवाडवी भावाडवी य, ४ तत्थ दवाडवीए ताव उदाहरणं-वसंतपुरं णयरं, धणो सत्थवाहो, सो पुरंतरं गंतुकामो घोसणं कारेइ जहा णंदिफलणाए,8 तओ तत्थ बहवे तडिगकप्पडिगादयो संपिंडिया, सो तेर्सि मिलियाणं पंथगुणे कहेइ-एगो पंथो उजुओ एगो को, जो सो वंको तेण मणागं सुहंसुहेण गम्मइ, बहुणा य कालेण इच्छियपुरं पाविजइ, अवसाणे सोवि उजुगं चेव ओयरइ, जो
अत्राटवी द्विविधा-द्रव्याटवी भावाटवी च, तत्र द्रव्याटव्यां तावदुदाहरणम्-वसन्तपुरं नगर, धनः सार्थवाहः, स पुरान्तरं गन्तुकामो घोषणां कारयति-यथा नन्दीफलज्ञाते, ततस्तन्त्र बहवस्तटिककार्पटिकादयः संपिण्डिताः, स तेभ्यो मिलितेभ्यः पथिगुणान् कथयति-एकः पन्थाः ऋजुरेको वक्रः, यः स वक्रस्तेन मनाकू सुखसुखेन गम्यते, बहुना च कालेन ईप्सितपुरं प्राप्यते, अवसाने सोऽपि ऋजुमेवावतरति, यः

www.ainelibrary.org

Page #266

आवश्यक
हारिभ
द्रीया
॥ ३८४॥
पुण उज्जुगो तेण लहुं गम्मइ, किच्छेण य, कहं ?, सो अईव विसमो सण्हो य, तत्थ ओतारे चैव दुवे महाघोरा वग्धसिंहा परिवसंति, ते तओ पाए च्चैव लग्गंति, अमुयंताण य पहं न पहवंति, अवसाणं च जाव अणुवति, रुक्खा य एत्थ एगे मणोहरा, तेसिं पुण छायासु न वीसमियां, मारणप्पिया खु सा छाया, परिसडियपंडुपत्ताणं पुण अहो मुहुत्तगं वीसमियवं, मणोहररूवधारिणो महुरवयणेणं एत्थ मग्गंतरट्ठिया बहवे पुरिसा हक्कारेंति, तेसिं वयणं न सोयवं, सत्थिगा खर्णपि ण मोत्तबा, एगागिणो नियमा भयं, दुरंतो य घोरो दवग्गी अप्पमत्तेहिं उल्लवेयबो, अणोल्हविज्जंतो य नियमेण डहर, पुणो य दुग्गुञ्च पचओ उवउत्तेहिं चेव लंघेयचो, अलंघणे नियमा मरिजंति, पुणो महती अइगुविलगबरा वंसकुडंगी सिग्धं लंघियवा, तंमि ठियाणं बहू दोसा, तओ य लहुगो खड्डो, तस्स समीवे मणोरहो णाम वंभणो णिचं सण्णिहिओ अच्छ, सो भणइ-मणागं पूरेहि एयंति, तस्स न सोयवं, सो ण पूरेयवो, सो खु पूरिज्जमाणो महल्लतरो
१ पुनः ऋजुस्तेन लघु गम्यते, कृच्छ्रेण च, कथं ?, सोऽतीव विषमः श्लक्ष्णश्च तत्रावतार एव द्वौ महाघोरी व्याघ्रसिंही परिवसतः, तौ ततः पादयोरेव लगतः, अमुञ्चतोश्च पन्थानं न प्रभवन्ति, अवसानं च यावदनुवर्त्तेते, वृक्षाश्चात्रैके मनोहराः, तेषां पुनभ्छायासु न विश्रमितव्यं, मारणप्रियैव सा छाया, परिशटितपाण्डुपत्राणामधो मुहूर्त्त विश्रमितव्यं, मनोहररूपधारिणश्च बहवो मधुरवचनेनात्र मार्गान्तरस्थिताः पुरुषा आकारयन्ति, तेषां वचनं न श्रोतव्यं, सार्थिकाः क्षणमपि न मोक्तव्याः, एकाकिनो नियमाद्भयं दुरन्तो घोरश्च दवाग्भिरप्रमत्तैर्विध्यापयितव्यः, अविध्यापितश्च नियमेन दहति पृमश्च दुर्गोच्चपर्वत उपयुक्तैरेव लङ्घयितव्यः, अनुल्लङ्घने च नियमात् नियते, पुनर्महती अतिगुपिलगहरा वंशकुडङ्गी शीघ्रं लङ्घयितव्या, तस्यां स्थितानां बहवो दोषाः, ततश्च लघुर्गर्त्तः, तस्य समीपे मनोरथो नाम ब्राह्मणो नित्यं सन्निहितस्तिष्ठति, स भणति -मनाकू पूरयैनमिति, तस्य न श्रोतव्यं स न पूरयितव्यः स हि पूर्यमाणो महत्तरो

नमस्कार० वि० १
॥ ३८४॥
jainelibrary.org

Page #267

AUSGEHEGRA
भवइ पंथाओ य भजिजइ, फलाणि य एत्थ दिवाणि पंचप्पयाराणि णेत्ताइसुहंकराणि किंपागाणं न पेक्खियवाणि ण भोत्तवाणि, बावीसं च णं एत्थ घोरा महाकराला पिसाया खणं खणमभिवंति तेऽवि णं ण गणेयवा, भत्तपाणं च तत्थ विभागओ विरसं दुल्लभं चत्ति, अप्पयाणयं च ण कायवं, अणवरयं च गंतवं, रत्तीए वि दोण्णि जामा सुवियवं, सेसदुगेय गंतवमेव, एवं च गच्छंतेहिं देवाणुप्पिया! खिप्पमेव अडवी लंघिजइ, लंघित्ता य तमेगंतदोगच्चवज्जियं पसत्थं सिवपुरं
पाविजइ, तत्थ य पुणो ण होति केइ किलेसत्ति । तओ तत्थ केइ तेण समं पयट्टा जे उजुगेण पधाविया, अण्णे पुण 8 इयरेण, तओ सो पसत्थे दिवसे उच्चलिओ, पुरओ वच्चंतो मग्गं आहणइ, सिलाइसु य पंथस्स दोसगुणपिसुणगाणि
अक्खराणि लिहइ, एत्तियं गयमेत्तियं सेसंति विभासा, एवं जे तस्स निदेसे वट्टिया ते तेण समं अचिरेण तं पुरं पत्ता, जेऽवि लिहियाणुसारेण संमं गच्छति तेऽवि पावंति, जे न वट्टियान वा वटुंति छायादिषु पडिसेविणो ते न पत्ता न
भवति पन्थानश्च भज्यन्ते, फलानि चात्र दिव्यानि पञ्चप्रकाराणि नेत्रादिसुखकराणि किम्पाकानां न प्रेक्षयितव्यानि न भोक्तव्यानि, द्वाविंशतिश्चात्र घोरा महाकरालाः पिशाचाः क्षणं क्षणमभिगवन्ति तेऽपि न गणयितव्याः, भक्तपानं च तत्र विभागतो विरसं दुर्लभं चेति, अप्रयाणं च न कर्त्तव्यम्, अनवरतं च गन्तव्यं, रात्रावपि द्वौ यामौ स्वप्तव्यं शेषद्विके च गन्तव्यमेव, एवं गच्छद्भिरेव देवानुप्रियाः! क्षिप्रमेवाटवी लक्ष्यते, लकुयित्वा च तदेकान्तदौर्गत्यवर्जितं प्रशस्तं शिवपुरं प्राप्यते, तत्र च पुनर्न भवन्ति केचिल्केशा इति । ततस्तत्र केचित्तेन समं प्रवृत्ता ये ऋजुना प्रधाविताः, अन्ये पुनरितरेण, ततः स प्रशस्ते दिवसे उच्चलितः, पुरतो व्रजन् मार्ग आहन्ति (समीकरोति), शिलादिसुचपथो गुणदोषपिशुनान्यक्षराणि लिखति, एतावद्दतमेतावच्छेषमिति विभाषा, एवं ये तस्य निर्देशे वृत्तास्ते तेन सममचिरेण तत्पुरं प्राप्ताः, येऽपि लिखितानुसारेण सम्यग्गच्छन्ति तेऽपि प्राप्नुवन्ति, ये न वृत्ता न वा वर्तन्ते छायादिषु प्रतिसेविनस्ते न प्राप्ता न
ARARAASLASELOR

Mainelibrary.org

Page #268

आवश्यकहारिभद्रीया
नमस्कार वि०१
॥३८५॥
यावि पार्वति । एवं दवाडवीदेसिगणायं, इयाणि भावाडवीदेसिगणाए जोइजइ-सत्थवाहत्थाणीया अरहंता, उग्घोसणाथा-* णीया धम्मकहा तडिगाइथाणीया जीवा, अडवीत्थाणीओ संसारो, उज्जुगो साहुमग्गो, वंको य सावगमग्गो, पप्पपुर त्थाणीओ मोक्खो, वग्घसिंघतुल्ला रागद्दोसा, मणोहररुक्खच्छायाथाणीया इत्थिगाइसंसत्तवसहीओ, परिसडियाइत्था णीआओ अणवज्जवसहीओ,मग्गतडत्थहक्कारणपुरिसथाणगा पासत्थाई अकल्लाणमित्ता, सत्थिगाथाणीया साहू, दवग्गाइथाणिया कोहादओ कसाया, फलथाणीया विसया, पिसायथाणीया बावीसं परीसहा भत्तपाणाणि एसणिज्जाणि, अपयाणगथाणीओ निचुज्जमो, जामदुगे सज्झाओ, पुरपत्ताणं च णं मोक्खसुहंति । एत्थय तं पुरं गंतुकामो जणो उवएसदाणा इणा उवगारी सत्यवाहोत्ति नमसति, एवं मोक्खत्थीहिवि भगवं पणमियबो ॥ तथा चाहजह तमिह सत्थवाहं नमइ जणो तं पुरं तु गंतुमणो । परमुवगारित्तणओ निविग्घत्थं च भत्तीए॥९०७ ॥ अरिहो उ नमुक्कारस्स भावओ खीणरागमयमोहो । मुक्खत्थीणपि जिणो तहेव जम्हा अओ रिहा ॥१०॥
१चापि प्राप्नुवन्ति । एवं द्रव्याटवीदेशिकज्ञातम्, इदानीं भावाटवीदेशिकज्ञाते योज्यते-सार्थवाहस्थानीया अर्हन्तः, उद्धोषणास्थानीया धर्मकथा' तटिकादिस्थानीया जीवाः, अटवीस्थानीयः संसारः, ऋजुः साधुमार्गः, वक्रश्च श्रावकमार्गः, प्राप्यपुरस्थानीयो मोक्षः ध्याघ्रसिंहतुल्यौ रागद्वेषौ, मनो हरवृक्षच्छायास्थानीयाः सयादिसंसक्तवसतयः, परिशटितादिस्थानीया अनद्यवसतयः, मार्गतटस्थाहायकपुरुषस्थानीयाः पार्श्वस्थादयोऽकल्याणमित्राणि, सार्थिकस्थानीयाः साधवः, दवाझ्यादिस्थानीयाः क्रोधादयः कषायाः, फलस्थानीया विषयाः, पिशाचस्थानीया कविंशतिः परीषहाः, भक्तपानान्येषणीयानि, | अप्रयाणस्थानीयो नित्योद्यमः, यामद्विके स्वाध्यायः, पुरप्राप्तानां च मोक्षसुखमिति । अत्र च तत्पुरं गन्तुकाभी जन उपदेशदानादिनोपकारी सार्थवाह इति नमस्यति, एवं मोक्षार्थिभिरपि भगवान् प्रणन्तव्यः ।
॥३८॥

Page #269

गाथाद्वयं निगदसिद्धं, नवरं मदशब्देन द्वेषोऽभिधीयते इति ॥ संसाराअडवीए मिच्छत्तऽन्नाणमोहिअपहाए। जेहिं कय देसिअत्तं ते अरिहंते पणिवयामि ॥९०९॥
व्याख्या संसाराटन्यां, किंविशिष्टायां ?-'मिथ्यात्वाज्ञानमोहितपथायां' तत्र मिथ्यात्वाज्ञानाभ्यां मोहितः पन्था यस्यामिति विग्रहः, तस्यां, यैः कृतं देशिकत्वं तानहतः 'प्रणौमि' अभ्यर्थयामीति गाथार्थः ॥९०९॥ दृष्ट्वा ज्ञात्वा च सम्यक् पन्थानमासेव्य च कृतं नान्यथा, तथा चाऽऽहसम्मइंसणदिवो नाणेण य सुङ तेहिं उवलद्धो । चरणकरणेण पहओ निव्वाणपहो जिणिंदेहिं ॥ ९१० ॥ | व्याख्या 'समग्दर्शनेन' अविपरीतदर्शनेन दृष्टः, ज्ञानेन च 'सुष्टु' यथाऽवस्थितः तैरहद्भिातः, चरणं च करणं चेत्येकवद्भावस्तेन 'प्रहतः आसेवितः 'निर्वाणपथः' मोक्षमार्गो जिनेन्द्रैः । तत्र व्रतादि चरणं, पिण्डविशुद्ध्यादि च करणं, यथोक्तम्-'वय समणधम्म संजम वेयविच्चं च बभंगुत्तीओ। गौणादितियं तवे को निग्गहाई चरणमेयं ॥ १॥ पिंडवि
६२५ 3 सोही समिई भावण पडिमा य इंदियनिरोहो । पडिलेहणगुत्तीओ अभिग्गहा चेव करणं तु ॥२॥” इति गाथार्थः ॥ ९१०॥न केवलं प्रहत एव, किन्तु ते खल्वनेन पथा निवृतिपुरमेव प्राप्ता इति, आह चसिद्धिवसहिमुवगया निव्वाणसुहं च ते अणुप्पत्ता । सासयमव्वाबाहं पत्ता अयरामरं ठाणं ॥ ९११ ॥ व्याख्या-'सिद्धिवसति' मोक्षालयम् 'उपगताः' सामीप्येन-कर्मविगमलक्षणेन प्राप्ता इति, अनेनैकेन्द्रियव्यवच्छेद
* अभ्यर्चयामि प्र.
५.
१२
१२,
M
ainelibrary.org

Page #270

आवश्यकहारिभ
नमस्कार वि०१
द्रीया
माह, केषाञ्चित् सुखदुःखरहिता एव ते तत्र तिष्ठन्तीति दर्शनम् , अत आह-निर्वाणसुखं च तेऽनुप्राप्ता' निरतिशयसुखं प्राप्ता इत्यर्थः, ते च केषाञ्चिद्दर्शनपरिभवादिनेहाऽऽगच्छन्तीति दर्शनं, तन्निवृत्त्यर्थमाह-'शाश्वतं नित्यम् 'अव्याबाधं व्याबाधारहितं प्राप्ताः 'अजरामरं स्थानं जरामरणरहितं स्थानमिति गाथार्थः॥९११॥ द्वारं १॥ साम्प्रतं द्वितीयद्वारव्याचिख्यासयाऽऽहपावंति जहा पारं संमं निजामया समुदस्स । भवजलहिस्स जिणिंदा तहेव जम्हा अओ अरिहा ॥ ९१२॥ | व्याख्या-'प्रापयन्ति' नयन्ति 'यथा' येन प्रकारेण 'पारं' पर्यन्तं 'सम्यक्' शोभनेन विधिना 'निर्यामका प्रतीताः, कस्य !-समुद्रस्य, 'भवजलधेः' भवसमुद्रस्य जिनेन्द्रास्तथैव, पारं प्रापयन्तीति वर्तते, यस्मादेवमतस्तेऽर्हाः, नमस्कारस्येति गम्यते, अयं संक्षेपार्थः ॥ ९१२ ॥ भावत्थो पुण एत्थ निजामया दुविहा, तंजहा-दवनिजामया भावनिजामया य, दबनिजामए उदाहरणं तहेव घोसणगं विभासा । एत्थ अट्ठवाया वण्णेयवा, तंजहा-पाईणं वाए पडीणं वाए ओईणं वाए दाहिणं वाए, जो उत्तरपुरस्थिमेण सो सत्तासुओ, दाहिणपुवेणं तुंगारो, अवरदाहिणेणं बीआओ, अवरुत्तरेण गज्जभो, एवेते अठ्ठ वाया, अन्नेवि दिसासुं अठ्ठ चेव, तत्थ उत्तरपुवेणं दोन्नि, तंजहा-उत्तरसत्तासुओ पुरथिमसत्तासुओ य
भावार्थः पुनरत्र निर्यामका द्विविधाः, तद्यथा-द्रव्यनिर्यामका भावनिर्यामकाच, द्रव्यनिर्यामके उदाहरणं तथैव घोषणं विभाषा । अत्राष्टौ वाता वर्ण | यितव्याः, तद्यथा-प्राचीनवातः प्रतीचीनवातः उदीचीनवातो दाक्षिणात्यवातः, य उत्तरपौरस्त्यः स सत्त्वासुकः दक्षिणपूर्वस्यां तुङ्गारः, अपरदक्षिणस्यां बीजापः अपरोत्तरस्यां गर्जभः, एवमेतेऽष्टवाताः, अन्येऽपि दिक्ष्वष्टैच, तत्रोत्तरपूर्वस्यां द्वौ, तद्यथा-उत्तरसत्त्वासुकः पूर्वसत्त्वासुकश्च, * विभावो. विजाओ
॥३८६॥
dal Educati
o nal
Walnelibrary.org

Page #271

SHOSPLASH LOGOROSA PARA
इयरीए वि दोनिवि पुरथिमतुंगारो दाहिणतुंगारो य, दाहिणवीयावो अवरवीयावो य, अवरगजभो उत्तरगजभोय, एए द सोलस वाया । तत्थ जहा जलिहिंमि कालियावायरहिए गजहाणुकूलवाए निउणनिजामगसहिया निच्छिडुपोता जहिठियं पट्टणं पार्वति, एवं चमिच्छत्तकालियावायविरहिए सम्मत्तगजभपवाए। एगसमएण पत्ता सिद्धिवसहिपट्टणं पोया ॥९१३ ॥ व्याख्या-मिथ्यात्वमेव कालिकावातः तेन विरहिते भवाम्भोधौ तथा सम्यक्त्वगर्जभप्रवाते, कालिकावातो ह्यसाध्यः गर्जभस्त्वनुकूलः, एकसमयेन प्राप्ताः सिद्धिवसतिपत्तनं 'पोताः' जीवबोहित्थाः, तन्निर्यामकोपकारादिति भावना ॥ ततश्च यथा सांयात्रिकसार्थः प्रसिद्धं निर्यामकं चिरगतमपि यात्र सिद्ध्यर्थं पूजयति, एवं ग्रन्थकारोऽपि सिद्धिपत्तनं प्रति प्रस्थितोऽभीष्टयात्रासिद्धये निर्यामकरत्नेभ्यस्तीर्थकृयः स्तवचिकीर्षयेदमाहनिजामगरयणाणं अमूढनाणमइकण्णधाराणं । वंदामि विणयपणओ तिविहेण तिदंडविरयाणं ॥ ९१४ ॥
व्याख्या-निर्यामकरत्नेभ्यः' अर्हद्भयः 'अमूढज्ञाना' यथावस्थितज्ञाना मननं मतिः-संविदेव सैव कर्णधारो येषां ते तथाविधास्तेभ्यो वन्दामि विनयप्रणतस्त्रिविधेन त्रिदण्डविरतेभ्य इति गाथार्थ ॥ ९१४ ॥द्वारं २॥ साम्प्रतं तृतीयद्वारव्याचिख्यासयाऽऽहपालंति जहा गावो गोवा अहिसावयाइदुग्गेहिं । पउरतणपाणिआणि अवणाणि पावंति तह चेव ॥ ९१५॥
१ इतरस्यामपि द्वावेव-पूर्वतुङ्गारो दक्षिणतुङ्गारश्च, दक्षिणबीजापोऽपरबीजापश्च, अपरगर्जभ उत्तरगर्जभश्च, एते षोडश वाताः । तत्र यथा जलधौ कालिकावातरहिते गर्जभानुकूलवाते निपुणनिर्यामकसहिता निश्छिद्रपोता यथेप्सितं पत्तनं प्राप्नुवन्ति ।
Jain Educati
o
nal
jainelibrary.org

Page #272

आवश्यकहारिभद्रीया
॥३८७॥
जीवनिकाया गावो जं ते पालंति ते महागोवा । मरणाइभया उ जिणा निव्वाणवणं च पार्वति ॥ ९९६ ॥ तो उवगारित्तणओ नमोऽरिहा भविअजीवलोगस्स । सव्वस्सेह जिनिंदा लोगुत्तमभावओ तह य ॥ ९९७॥ व्याख्या—गाथात्रयं निगदसिद्धमेव ॥ द्वारम् ३ ॥ एवं तावदुक्तेन प्रकारेण नमोऽर्हत्वहेतवे गुणाः प्रतिपादिताः, साम्प्रतं प्रकारान्तरेण नमोऽर्हत्व हेतुगुणाभिधित्सयाऽऽह—
रागद्दोसकसाए, इंदिआणि अ पंचवि । परीसहे उबस्सग्गे, नामयंता नमोऽरिहा । ९९८ ॥ व्याख्या – रागद्वेषकषायेन्द्रियाणि च पञ्चापि परीषहानुपसर्गान्नामयन्तो नमोऽर्हा इति । तत्र 'रञ्ज रागे' रज्यते अनेन अस्मिन् वा रञ्जनं वा रागः, स च नामादिश्चतुर्विधः, तत्र नामस्थापने सुगमे, द्रव्यरागो द्वेधा- आगमतो नोआगमतश्च, आगमतो रागपदार्थज्ञस्तत्रानुपयुक्तः, नोआगमतो ज्ञशरीर भव्यशरीरतद्व्यतिरिक्तभेदस्त्रिविधः, व्यतिरिक्तोऽपि कर्मद्रव्यरागो नोकर्मद्रव्यरागश्च कर्मद्रव्यरागश्चतुर्विधः - रागवेदनीय पुद्गला योग्याः १ बध्यमानका २ बद्धाः ३ उदीरणावलिकाप्राप्ताश्च ४, बन्धपरिणामाभिमुखा योग्याः, बन्धपरिणामप्राप्ता वध्यमानकाः, निर्वृत्तबन्धपरिणामाः सत्कर्मतया स्थिता | जीवेनाऽऽत्मसात्कृता बद्धाः, उदीरणाकरणेनाऽऽकृष्योदीरणावलिकामानीताश्चरमा इति, नोकर्मद्रव्यरागस्तु कर्मरागैक| देशस्तदन्यो वा, तदन्यो द्विविधः - प्रायोगिको वैश्रसिकश्च प्रायोगिको कुसुम्भरागादिः, वैश्रसिकः सन्ध्याभ्ररागादिः, भावरागोऽप्यागमेतरभेदाद् द्विधैव, आगमतो रागपदार्थज्ञ उपयुक्तः, नोआगमतो रागवेदनीय कर्मोदयप्रभवः परिणामविशेषः, स च द्वेधा-प्रशस्तोऽप्रशस्तश्च, अप्रशस्तस्त्रिविधः - दृष्टिरागो विषयरागः स्नेहरागश्च तत्र त्रयाणां त्रिषष्ट्यधिकानां

LA!
नमस्कार. वि० १
॥३८७ ॥
jainelibrary.org

Page #273

प्रावादुकशतानामात्मीयात्मीयदर्शनानुरागो दृष्टिरागः, यथोक्तम्-"असियसयं किरियाणं अकिरियवाईणमाहु चुलसीई। | अन्नाणिय सत्तही वेणइयाणं च बत्तीसा ॥१॥ जिणवयणवाहिरमई मूढा णियदसणाणुराएण। सवण्णुकहियमेते मोक्खपहन उ पवजंति ॥२॥" विषयरागस्तु शब्दादिविषयगोचरः, स्नेहरागस्तु विषयादिनिमित्तविकलोऽविनीतेष्वप्यपत्यादिषु यो भवति, तत्रेह रागे उदाहरणम्-खिंतिपतिट्ठियं णयरं, तत्थ दो भाउगा-अरहन्नओ अरहमित्तो य, महंतस्स भारिया खुड्डलए रत्ता, सो नेच्छइ, बहुसोउवसग्गेइ,भणिया य अणेण-किं न पेच्छसि भाउगंति ?, भत्तारोमारिओ, सापच्छा भणइ-16 इयाणि पि न इच्छसि ?, सो तेण निवेएण पबइओ, साहू जाओ, सावि अहवसट्टा मया सुणिया जाया, साहुणो य तं गाम गया, सुणियाए दिहो, लग्गा मैग्ग मग्गिं, उवसग्गोत्ति नहो रत्तीए । तत्थवि मया मक्कडी जाया अडवीए, तेऽवि कम्मधम्मसंजोगेण तीसे अडवीए मज्झेणं वच्चंति, तीए दिहो, लग्गा कंठे, तत्थवि किलेसेण पलाओ, तत्थवि मया जक्खिणी जाया, ओहिणा पेच्छइ, छिद्दाणि मग्गइ, सोऽवि अप्पमत्तो, सा छिदं न लहइ, सायसवादरेणं तस्स छिदं मग्गेइ,
अशीतं शतं क्रियावादिनामक्रियावादिनामाहुश्चतुरशीतिम् । अज्ञानिकानां सप्तषष्टिं वैनयिकानां च द्वात्रिंशतं ॥१॥ जिनवचनबाह्यमतयो मूढा निजदर्शनानुरागेण । सर्वज्ञकथितमेते मोक्षपथं नैव प्रपद्यन्ते ॥२॥२ क्षितिप्रतिष्ठितं नगरं, तत्र द्वौ भ्रातरौ-अरहन्नकोऽर्हन्मित्रश्च, महतो भार्या क्षुल्लके रक्ता, स नेच्छति, बहुश उपसर्गयति, भणिता चानेन-किं न पश्यसि भ्रातरमिति?, भत्ता मारितः, सा पश्चाद्भणति-इदानीमपि नेच्छसि ?, स तेन निदेन प्रबजितः, साधुर्जातः, साऽपि आर्त्तवार्ता मृता शुनी जाता, साधवश्च तं ग्रामं गताः, शुन्या दृष्टः, लग्ना पृष्ठतः पृष्ठतः, उपसर्ग इति नष्टो रात्रौ । तत्रापि मृता मर्कटी जाता अटव्या, तेऽपि कर्मधर्मसंयोगेन तस्या अटव्या मध्येन ब्रजन्ति, तया दृष्टः, लग्ना कण्ठे, तत्रापि केशेन पलायितः तत्रापि मृता यक्षिणी जाताऽवधिना प्रेक्षते, छिद्राणि मार्गयति, सोऽप्यप्रमत्तः, सा छिद्रं न लभते, सा च सर्वादरेण तस्य छिद्रं मार्गयति, * तदैवाऽऽगत्य साश्लेषं मुहुर्भतरिवाकरोत्.
dain Educati
o
nal
www.janelibrary.org

Page #274

आवश्यकहारिभद्रीया
नमस्कारवि०१
॥३८८॥
एवं च जाइ कालो, तेण किर जे समवया समणा ते तं भणंति-हसिऊण तरुणसमणा भणंति धन्नोऽसि अरहमित्त! तुम। जसि पिओ सुणियाणं वयंस ! गिरिमक्कडीणं च ॥१॥ अण्णया सो साहू वियरयं उत्तरइ, तत्थ य पायविक्खंभं पाणियं, तेण पादो पसारिओ गइभेएण, तत्थ य ताए छिदं लहिऊण ऊरुओ छिन्नो, मिच्छामि दुक्कडंति-पडिओमाहं आउक्काए पडिओ होजत्ति, सम्मदिठियाए सा धाडिया, तहेव सप्पएसो लाइओ रूढो य देवयप्पहावेणं, अन्ने भणंति-सो भिक्खस्स गओ अन्नगामे, तत्थ ताए वाणमंतरीए तस्स रूवं छाएत्ता तस्स रूवेणं पंथे तलाए ण्हाइ, अन्नेहिं दिठो, सिहं गुरूणं, आवस्सए आलोएइ, गुरूहि भणियं-संबं आलोएहि अजो!, सो उवउत्तो मुहणंतगमाइ, भणइ-न संभरामि खमासमणा!, तेहिं पडिभिण्णो भणइ-नत्थित्ति, आयरिया अणुवछियस्स न दिति पायच्छित्तं, सो चिंतेइ-किं कह वत्ति ? सा उवसंता साहइ-एयं मए कयं, सा साविया जाया, सर्व परिकहेइ । एस तिविहो अप्पसत्थो, तस्स अप्पसत्थस्स इमा
॥३८॥
एवं च याति कालः तेन (सह) किल ये समवयसः श्रमणास्ते तं भणन्ति-हसित्वा तरुणश्रमणा भणन्ति धन्योऽसि अर्हन्मिन्न! स्वम् । यदसि | प्रियः शुन्या वयस्य ! गिरिमर्कव्याश्च ॥ १॥ अन्यदा स साधुर्वितरकमुत्तरति, तत्र च पादविष्कम्भं पानीयं, तेन पादः प्रसारितो गतिभेदेन, तत्र च तया छिदं लब्ध्वोरु छिवं, मिथ्या मे दुष्कृतमिति पतितो माऽहमकाये पतितो भूवमिति, सम्यग्दस्या सा धाटिता, तथैव सप्रदेशो लगितो रूढच देवताप्रभाषण अन्ये भणन्ति-स भिक्षायै गतोऽन्यनामे, तत्र तया व्यन्तम् तस्य रूपं छादयित्वा तस्य रूपेण पथि तडाके वाति, अन्यैदृष्टः, शिष्टं गुरुभ्यः, आवश्यके आलोचयति, गुरुभिर्भणितं-सर्वमालोचय मार्य!, स उपयुक्तो मुखानन्तकादि (केषु) भणति-न संस्मरामि क्षमाश्रमणाः 1, तैः प्रतिभिन्नो भणति-नास्तीति, आचार्या अनुपस्थिताय न ददते प्रायश्चित्तं, स चिन्तयति-किं कथं वेति, सोपशान्ता कथयति-एतन्मया कृतं, सा श्राविका जाता, सर्व परिकथयति । एष त्रिविधः अप्रशस्तः, तस्याप्रशस्तस्यैषा * संमं प्रजाव पडिकमणं देवसियं ताव आभोएति प्र.

SXMainelibrary.org

Page #275

णिरुत्तगाहा-रजति असुभकलिमलकुणिमाणिडेसु पाणिणो जेणं । रागोत्ति तेण भण्णइ जं रजइ तत्थ रागत्थो ॥१॥ एषोऽप्रशस्तः, प्रशस्तस्त्वहंदादिविषयः, यथोक्तं-"अरहतेसु य रागो रागो साहसु बंभयारीसु । एस पसत्थो रागो अज सरागाण साहणं ॥१॥" एवंविधं रागं नामयन्तः-अपनयन्तः, क्रियाकालनिष्ठाकालयोरभेदादपनीत एव गृह्यते, आहप्रशस्तनामनमयुक्तं, न, तस्यापि बन्धात्मकत्वात्, आह-'एस पसत्थो' इत्यादि कथं, सरागसंयतानां कूमखननोदाहरणात् प्राशस्त्यमित्यलं प्रसङ्गेन । इदानीं दोषो द्वेषो वा, 'दुष वैकृत्ये दुष्यतेऽनेन अस्मिन्नस्माइषणं वा दोषः, 'द्विष अप्रीतौ' वा द्विष्यतेऽनेनेत्यादिना द्वेषः, असावपि नामादिश्चतुर्विधो न्यक्षेण रागवदवसेयः, तथाऽपि दिगमात्रतो निर्दिश्यते-नोआगमतो द्रव्यद्वेषः ज्ञशरीरेतरव्यतिरिक्तः कर्मद्रव्यद्वेषो नोकर्मद्रव्यद्वेषश्च, कर्मद्रव्यद्वेषः योग्यादिभेदाश्चतुविधा एव पुद्गलाः, नोकर्मद्रव्यदोषो दुष्टव्रणादिः, भावद्वेषस्तु द्वेषकर्मविपाकः, स च प्रशस्तेतरभेदः, प्रशस्तोऽज्ञानादिगोचरः, तथा ह्यज्ञानमविरतिमित्यादि द्वेष्टि, अप्रशस्तस्तु सम्यक्त्वादिगोचरः, तत्राप्रशस्ते उदाहरणं-णंदो नाम नाविओ गंगाए लोगं उत्तारेइ, तत्थ य धम्मरूई णाम अणगारो तीए नावाए उत्तिण्णो, जणो मोल्लं दाऊण गओ, साहू रुद्धो, फिडिया भिक्खावेला, तहावि न विसजेइ, वालुयाए उण्हाए तिसाइओ य अमुंचंतो रुटो, सो य दिट्ठीविसलद्धिओ,
निरुक्तगाथा-'रज्यन्ति अशुभकलिमलकुणिमानिष्टेषु प्राणिनो येन । राग इति तेन भण्यते यद्रज्यति तत्र रागस्थः ॥१॥२ अर्हत्सु च रागो रागः साधुषु ब्रह्मचारिषु । एष प्रशस्तो रागोऽद्य सरागाणां साधूनाम् ॥ १॥३ नन्दो नाम नाविको गङ्गायां लोकानुत्तारयति, तत्र च धर्मरुचिर्नाम अनगारस्तया नावो|त्तीर्णः, जनो मूल्यं दत्वा गतः, साधू रुद्धः, स्फिटिता भिक्षावेला, तथाऽपि न विसर्जयति, वालुकायामुष्णायां तृषार्दितश्चामुच्यमानो रुष्टः, स च दृष्टि| विषलब्धिमान्,
dain Educati
on
ww.jainelibrary.org

Page #276

१०
आवश्यकहारिभद्रीया
॥३८९॥
तेण डड्डो मओ एगाए सभाए घरकोइलओ जाओ, साहूवि विहरतो तं गामं गओ, भत्तपाणं गहाय भोचुकामो सभं अइगओ, तेण दिठो, सो पेक्खंतओ चेव तस्स आसुरत्तो, भोत्तुमारद्धस्स कयवरं पाडेइ, अन्नं पासं गओ, तत्थवि, एवं | कहिंचि न लब्भइ, सो तं पलोएइ, को रे एस? नाविगनंदमंगुलो?, दड्डो, समुदं जओ गंगा पविसइ तत्थ वरिसे २ अण्णण्णेणं मग्गेणं वहइ, चिराणगं जं तं मयगंगा भण्णइ, तत्थ हंसो जाओ, सोऽवि माहमासे सत्थेण पहाईए जाइ,
तेण दिट्ठो, पाणियस्स पक्खे भरिऊण सिंचइ, तत्थवि उद्दविओ पच्छा सीहो जाओ अंजणगपबए, सोऽवि सत्थेण तं 8/वीईवयइ, सीहो उडिओ, सत्थो भिन्नो, सो इमं न मुयइ, तत्थवि दड्डो, मओ य वाणारसीए बडुओ जाओ, तत्थवि ||
भिक्खं हिंडंतं अन्नेहिं डिभरूवेहि समं हणइ, छुभइ धूली, रुटेण दड्डो, तत्थेव राया जाओ, जाई संभरइ, सबाओ अईयजाईओ सरइ असुभाओ, जइ संपयं मारेइ तो बहुगाओ फीट्टो होमित्ति तस्स जाणणाणिमित्तं समस्सं समालंबेइ, जो एयं ।
| तेन दग्धो मृत एकस्यां समायां गृहकोकिलो जातः, साधुरपि विहरन् तं ग्रामं गतः, भक्तपानं गृहीत्वा भोक्तुकामः सभामतिगतः, तेन दृष्टः, सपश्यनेव
| तस्मै क्रुद्धः, भोक्तुमारब्धे कचवरं पातयति, अन्य पार्श्व गतः, तत्रापि, एवं कुत्रापि न लभते, स तं प्रलोकयति-को रे एषः नाविको नन्दोऽमङ्गलः ?, दग्धः, (द समुद्रं यतो गङ्गा प्रविशति तत्र वर्षे वर्षेऽन्यान्येन मार्गेण वहति, चिरन्तनो यः स मृतगङ्गेति भण्यते, तत्र हंसो जातः, सोऽपि माघमासे सार्थेन प्रभाते (पथातीतो)
याति, तेन दृष्टः, पानीयेन पक्षौ भृत्वा सिञ्चति, तत्राप्यपद्भावितः पश्चात् सिंहो जातोऽञ्जनकपर्वते, सोऽपि सार्थेन तंव्यतिव्रजति, सिंह उत्थितः, सार्थो भिन्नः, स एनं न मुञ्चति, तत्रापि दग्धो मृतश्च वाराणस्यां बटुको जातः, तत्रापि भिक्षां हिण्डमानमन्यैर्डिम्भरूपैः समं हन्ति, क्षिपति धूलिं, रुष्टेन दग्धः, तत्रैव राजा | जातः, जाति मरति, सर्वा अतीतजातीरशुभाः स्मरति, यदि सम्प्रति मार्यय तदा बहोः स्फिटितोऽभविष्यम् इति तस्य ज्ञाननिमित्तं समस्या समालम्बयति, य एनां
॥३८९॥

Page #277

पूरइ तस्स रजस्स अद्धं देमि, तस्स इमो अत्थो-गंगाए नाविओ नंदो, सहाए घरकोइलो। हंसो मयंगतीराए, सीहो अंजणपबए ॥१॥ वाणारसीए बडुओ, राया तत्थेव आगओं एवं गोवगावि पढंति, सो विहरंतो तत्थ समोसढो, आरामे ठिओ, आरामिओ पढइ, तेण पुच्छिओ साहइ, तेण भणियं-अहं पूरेमि 'एएसिंघायओ जो उसो इत्थेव समागओ' सो घेत्तुणं रण्णो अग्गओ पढइ, राया सुणंतओ मुच्छिओ, सो हम्मइ-सो भणइ हम्ममाणो कवं काउं अहं न याणामि । लोगस्स कलिकलंडो एसो समणेण मे दिनो॥१॥राया आसत्थो वारेइ, केणंति पुच्छति, साहइ-समणेणं,राया तत्थ मणुस्से विसज्जेइ, जइ अणुजाणह वंदओ एमि, आगओ सड्डो जाओ, साहूवि आलोइयपडिकतो सिद्धो॥ एवंविधं द्वेषं नामयन्त & इत्यादि रागवदायोज्यं, इह रागद्वेषौ क्रोधाद्यपेक्षया नयैः पर्यालोच्यते-नैगमस्य सङ्ग्रहव्यवहारान्तर्गतत्वात् सङ्ग्रहादिभि
व विचारः, तत्र सङ्घहस्याप्रीतिजातिसामान्यात् क्रोधमानौ द्वेषः, मायालोभौ तु प्रीतिजातिसामान्याद् रागः, व्यवहारस्य तु क्रोधमानमाया द्वेषः, मायाया अपि परोपघातार्थ प्रवृत्तिद्वारेणाप्रीतिजातावन्तर्भावात् , लोभस्तु रागः, ऋजुसू
पूरयति तसै राज्यस्वाधं ददामि, तस्यैषोऽर्थः-ाङ्गायां नाविको नन्दः सभायां गृहकोकिलः । हंसो मृतगङ्गातीरे सिंहोऽञ्जनपर्वते ॥१॥ वाराणस्यां बटुको राजा तत्रैवागतः' एवं गोपा अपि पठन्ति, स बिहरन् तत्र समवसृतः, आरामे स्थितः, आरामिकः पठति, तेन पृष्टः कथयति, तेन भणितम्-अहं
| पूरयामि, 'एतेषां धातको यस्तु सोऽत्रैव समागतः' स गृहीत्वा राज्ञोऽप्रतः पठति, राजा शृण्वन् मूर्छितः, स हन्यते, स भणति हन्धमानः काव्यं कर्तुमहं दिन जाने । लोकस्य कलिकारक एष श्रमणेन मह्यं दत्तः ॥१॥राजा आश्वस्तो वारयति, केनेति पृच्छति, कथयति-श्रमणेन, राजा तत्र मनुष्यान् विसृजति-यदि
अनुजानीत वन्दितुमायामि, आगतः श्राद्धो जातः, साधुरप्यालोचितप्रतिक्रान्तः सिद्धः ।
dain Education International

Page #278

नमस्कार
आवश्यक- हारिभद्रीया
वि०
॥३०॥
त्रस्य त्वप्रीतिरूपत्वात् क्रोध एव परगुणद्वेषः, मानादयस्तु भाज्याः, कथं ?, यदा मानः स्वाहङ्कारे प्रयुज्यते तदाऽऽत्मनि बहुमानप्रीतियोगाद् रागः, यदा तु स एव परगुणद्वेषे प्रयुज्यते तदाऽप्रीतिरूपत्वाद् द्वेषः, एवं मायालोभावप्यात्मनि मूपिणाद् रागः, तावेव परोपघातनिमित्तयोगादप्रीतिरूपत्वाद् द्वेषः, शब्दादीनां तु लोभ एव मानमाये स्वगुणोपकारमूच्छात्मकत्वात् प्रीत्यन्तर्गतत्वाल्लोभस्वरूपवदतस्त्रितयमपि रागः, स्वगुणोपकारांशरहितास्तु मानांद्यंशाः क्रोधश्च परोपघातात्मकत्वात् द्वेष इत्यलं प्रसङ्गेन, विशेषभावना विशेषावश्यकादवसेयेति ॥द्वारम्॥अथ कषायद्वारं, शब्दार्थः प्राग्वत् , तेषामष्टधा निक्षेपः, नामस्थापनाद्रव्यसमुत्पत्तिप्रत्ययादेशरसभावलक्षणः, आह च-"णामं ठवणा दविए उप्पत्ती पच्चए य आएसे । रसभावकसायाणं णएहिँ छहिँ मग्गणा तेसिं ॥१॥” तत्र नामस्थापने क्षुण्णे, द्रव्यकषायो व्यतिरिक्तः कर्मद्रव्यकषायो नोकर्मद्रव्यकषायश्च, कर्मद्रव्यकषायो योग्यादिभेदाः कषायपुद्गलाः, नोकर्मद्रव्यकषायस्तु सर्जकषायादिः, उत्पत्तिकषायो यस्माद् द्रव्यादे ह्यात् कषायप्रभवस्तदेव कषायनिमित्तत्वाद् उत्पत्तिकषाय इति, उक्तं च-"किं एत्तो कठ्ठयरं जं मूढो खाणुगंमि अप्फिडिओ । खाणुस्स तस्स रूसइ ण अप्पणो दुप्पओगस्स ॥१॥' प्रत्ययकषायः खल्वान्तरकारणविशेषः तत्पुद्गललक्षणः, आदेशकषायः कैतवकृतभृकुटिभङ्गुराकारः, तस्य हि कषायमन्तरेणापि तथादेशदर्शनात्, रसकषायो हरीतक्यादीनां रसः, भावकषायो द्विविधः-आगमतस्तदुपयुक्तो नोआगमतस्तदुदय एव,
नामस्थापनाद्रव्ये उत्पत्तौ प्रत्यय आदेशे च । रसभावकषायाणां नयैः षड्भिर्मार्गणा तेषाम् ॥१॥२ किमेतस्मात्कृष्टतरं यन्मूढः स्थाणावास्फालितः। स्थाणवे तस्मै रुष्यति नात्मनो दुष्प्रयोगाय ॥१॥
॥३९॥
Jain Education initional
ainelibrary org

Page #279

स च क्रोधादिभेदाच्चतुर्विधः, क्रोधोऽपि नामादिभेदाच्चतुर्विधः कषायप्ररूपणायां भावित एव, तथापि व्यतिरिक्तो द्रव्य| क्रोधः प्राकृतशब्दसामान्यापेक्षत्वात् चर्मकारकोत्थः रजकनीलिकोत्थश्च क्रोध इति गृह्यते, भावक्रोधस्तु क्रोधोदय एव, स च चतुर्भेदः, यथोक्तं भाष्यकृता - " जलरेणुभूमिपबयराईसरिसो चउबिहो कोहो” प्रभेदफलमुत्तरत्र वक्ष्यामः । तत्थे कोहे उदाहरणं - वसंतपुरे णयरे उच्छन्नवंसो एगो दारगो देसंतरं संकममाणो सत्थेण उज्झिओ तावसपल्लिं गओ, तस्स नामं अग्गिओत्ति, तावसेण संवडिओ, जम्मो नामं सो तावसो, जमस्स पुत्तोत्ति जमदग्गिओ जाओ, सो घोरं तवच्चरणं करेइ, विक्खाओ जाओ । इओ य दो देवा वेसाणरो सडो धन्नंतरी तावसभत्तो, ते दोवि परोप्परं पन्नवेंति, भणति यसाहुतावसे परिक्खामो, आह सहो-जो अम्हं सबअंतिगओ तुम्भ य सबप्पहाणो ते परिक्खामो । इओ य मिहिलाए णयरीए तरुणधम्मो पउमरहो राया, सो चंपं वच्च वसुपुज्जसामिस्स पामूलं पचयामित्ति, तेहिं सो परिक्खिज्जइ भत्तेणं पाणेण य, पंथे य विसमे सो सुकुमालओ दुक्खाविज्जइ, अणुलोमे य से उवसग्गे करिंति, सो धणियतरागं थिरो जाओ,
१ जलरेणुभूमिपर्वतराजीसदृशश्रतुर्विधः क्रोधः । २ तत्र क्रोधे उदाहरणम् - वसन्तपुरे नगरे उत्सन्नवंश एको दारको देशान्तरं संक्रामन् सार्थेनोज्झितस्तापसपल्लीं गतः, तस्य नामाझिक इति, तापसेन संवर्धितः, यमो नाम स तापसः, यमस्य पुत्र इति जामदम्यो जातः, स घोरं तपश्चरणं करोति, विख्यातो जातः । इतश्च द्वौ देवौ वैश्वानरः श्राद्धो धन्वन्तरी (च) तापसभक्तः, तौ द्वावपि परस्परं प्रज्ञापयतः, भगतश्च साधुतापसौ परीक्षावहे, आह श्राद्धः योऽस्माकं सर्वान्तिको युष्माकं च सर्वप्रधानस्तौ परीक्षावहे । इतश्च मिथिलायां नगर्यो तरुणधर्मा पद्मरथो राजा, स चम्पां व्रजति वासुपूज्यस्वामिनः पादमूले प्रव्रजामीति, ताभ्यां स परीक्ष्यते भक्तेन पानेन च, पथि च विषमे स सुकुमारो दुःख्यते, अनुलोमांश्च तस्योपसर्गान् कुरुतः, स बाढं स्थिरो जातः,

inelibrary.org

Page #280

आवश्यक हारिभद्रीया
॥३९१॥
Jain Educatio
सो तेहिं न खोभिओ, अन्ने भांति - * सावओ भत्तपञ्चक्खाइओ, ते सिद्धपुत्तरूवेणं गया, अइसए साहिंति, भणति यमा इमं करेहि जहा चिरं जीवियां, सो भणइ - बहुओ मे धम्मो होहीति, न सको खोभेउं । गया जमदग्गिस्स मूलं, सउणरुवाणि कयाणि, कुच्छे से घरओ कओ, सउणओ भणइ-भद्दे ! जामि हिमवंतं, सा न देइ मा ण एहिसित्ति, सो सवहे करेइ-गोघायकाइ जहा एमित्ति, सा भणइ-न एएहिं पत्तियामित्ति, जइ एयस्स रिसिस्स दुक्कियं पियसित्ति तो ते विसजेमि, सो रुट्ठो, तेण दोवि दोहिंवि हत्थेहिं गहियाणि, पुच्छियाणि भांति - महरिसि ! अणवञ्च्चोसित्ति, सो भणइ - सच्चयं, खोभिओ, एवं सो सावगो जाओ देवो । इमोऽवि ताओ आयावणार ओत्तिन्नो मिगकोडगं णयरं जाइ, तत्थ जियसन्नू राया, सो उठिओ-किं देमि ?, धूयं देहित्ति, तस्स धूयासयं, जा तुमं इच्छइ सा तुज्झत्ति, कन्नंतेउरं गओ, ताहिं दट्ठूण निच्छूढं, न लजिसित्ति भणिओ, ताओ खुज्जीकयाओ, तत्थेगा रेणुएणं रमइ तस्स धूया, तीए णेणं फलं पणामियं,
११ स ताभ्यां न क्षोभितः, अम्बे भणन्ति श्रावको भक्तप्रत्याख्यायकः, तौ सिद्धपुत्ररूपेण गतौ, अतिशयान् कथयतः, भणतश्च मा इमं कार्षीः यथा चिरं जीवितव्यं, स भणति- बहुर्मे धर्मो भविष्यति, न शक्यः (कः ) क्षोभयितुं । गतौ जमदझेर्मूलं, शकुनरूपे कृते, कूर्चे तस्य गृहं कृतं, शकुनको भणतिभद्रे ! यामि हिमवन्तं सा न ददाति मा न गा इति स शपथान् करोति -गोघातकादीन् यथैष्यामीति, सा भणति - नैतैः प्रत्येमि इति, यद्येतस्य ऋषेदुष्कृतं पिबसीति तदा त्वां विसृजामि, स रुष्टः, तेन द्वावपि द्वाभ्यामपि हस्ताभ्यां गृहीतौ, पृष्टौ भणतः महर्षे ! अनपत्योऽसीति, स भणति -सत्यं, क्षोभितः, एवं स श्रावको जातो देवः । अयमपि तस्या आतापनाया अवतीर्णो मृगकोष्ठकं नगरं याति तत्र जितशत्रू राजा, स उत्थितः - किं ददामि ?, दुहितरं देहीति, तस्य दुहितृशतं, या त्वामिच्छति सा तवेति, कन्यान्तःपुरं गतः, ताभिर्दृष्ट्वा निष्ठयूतं, न लज्जसीति भणितः, ताः कुब्जीकृताः, तत्रैका रेणौ रमते तस्य दुहिता, तस्यै अनेन फलं दत्तम्, * नेदं वाक्यं प्रत्यन्तरे
onal
नमस्कार●
वि० १
॥ ३९१ ॥

Page #281

इच्छिसित्तिय भणिया, तीए हत्थो पसारिओ, निज्जंतीए उवट्ठियाओ खुज्जाओ, सालियरूवए देहि, ताओ अखुजाओ कयाओ, कन्नकुजं नयरं संवृत्तं, इयरीवि णीया आसमं, सगोमाहिसो परियणो दिन्नो, संवडिया, जोबणपत्ता जाहे जाया ताहे वीवाहधम्मो जाओ, अण्णया उर्दुमि जमदग्गिणा भणिया-अहं ते चरुगं साहेमि जेणं ते पुत्तो बंभणस्स पहाणो होहिति, तीए भणियंएवं कज्जउत्ति, मज्झ य भगिणी हत्थिणापुरे अनंतवीरियस्स भज्जा, तीसेऽवि साहेहि खत्तियचरुगंति, तेण साहिओ, सा चिंतेइ -अहं ताव अडविमिगी जाया, मा मम पुत्तोवि एवं नासउत्ति तीए खत्तियचरू जिमिओ, इयरीए इयरो पेसिओ, दोहवि पुत्ता जाया, तावसीए रामो, इयरीए कत्तवीरिओ, सो रामो तत्थ संवहुइ । अन्नया एगो विज्जाहरो तत्थ समोसढो, तत्थ एसो पडिलग्गो, तेण सो पडिचरिओ, तेण से परसुविज्जा दिण्णा, सरवणे साहिया, अण्णे भणति - जमदग्गिस्स परंपरागयत्ति परसुविज्जा सा रामो पाढिओत्ति । सा रेणुगा भगिणीघरं गयत्ति तेण रण्णा समं संपलग्गा, तेण
१ इच्छसीति च भणिता, तथा हस्तः प्रसारितः, नीयमानायामुपस्थिताः कुब्जाः, श्यालीनां रूपं देहि, ता अकुब्जाः कृताः, कम्यकुब्जं नगरं संवृत्तं, इतराऽपि नीता आश्रमं सगोमाहिषः परिजनो दत्तः, संवर्धिता, यौवनप्राप्ता यदा जाता, तदा वीवाहधर्मों जातः, अन्यदा ऋतौ यामदश्येन भणिता अहं तव चरं साधयामि येन तव पुत्रो ब्राह्मणानां प्रधानो भवतीति, तथा भणितम्-एवं क्रियतामिति, मम च भगिनी हस्तिनागपुरेऽनन्तवीर्यस्य भार्या, तस्या अपि साधय क्षत्रियचरु मिति, तेन साधितः, सा चिन्तयति अहं तावदवीमृगी जाता, मा मम पुत्रोऽपि एवं नीनेशत् इति तथा क्षत्रियचरुर्जिमितः, इतरस्यायपि इतरः प्रेषितः, द्वयोरपि पुत्रौ जातौ तापस्या रामः, इतरस्याः कार्त्तवीर्यः, स रामस्तत्र संवर्द्धते । अभ्यदा एको विद्याधरस्तत्र समवसृतः, तत्रैष प्रतिलग्नः, तेन स प्रतिचरितः, तेन तस्मै पर्शुविद्या दत्ता, शरवणे साधिता, अन्ये भणन्ति - यामदत्यस्य परम्परागतेति पर्शुविद्या तां रामः पाठित इति । सा रेणुका भगिनीगृहं गतेति तेन राज्ञा समं संप्रलना, तेन

Page #282

आवश्यकहारिभ
द्रीया
॥३९२॥
ROSASSASSICS
से पुत्तो जाओ, सपुत्ता जमदग्गिणा आणिया, रुढो, सा रामेण सपुत्तिया मारिया, सोय किर तत्थेव इसुसत्यं सिक्खिओ, नमस्कार तीसे भगिणीए सुयं, रण्णो कहियं, सो आगओ आसमं विणासित्ता गावीए घेत्तूणं पहाविओ, रामस्स कहियं, तेण पहा
वि०१ |विऊण परसुणा मारिओ, कत्तवीरिओ य राया जाओ, तस्स देवी तारा । अन्नया से पिउमरणं कहियं, तेण आगएणं जमदग्गी मारिओ, रामस्स कहियं, तेणागएणं जलंतेणं परसुणा कत्तवीरिओ मारिओ, सयं चेव रजं पडिवन्नं । इओ य सा तारा देवी तेण संभमेण पलायंती तावसासमं गया, पडिओ से मुहेणं गब्भो, नाम कयं सुभूमो, रामस्स परसू जहि २ खत्तियं पेच्छइ तहिं तहिं जलइ, अन्नया तावसासमस्स पासेणं वीईवयइ, परसू पजलिओ, तावसा भणंति-अम्हेच्चिय खत्तिया, तेण रामेण सत्तवारा निक्खत्ता पुहवी कया, हणूणं थालं भरियं, एवं किर रामेणं कोहेणं खत्तिया कहिया ॥ एवंविधं क्रोधं नामयन्त इत्यादि पूर्ववत् । मानोऽपि नामादिश्चतुर्विध एव, कर्मद्रव्यमानस्तथैव नोकर्मद्रव्यमानस्तु स्तब्धद्रव्यलक्षणः, भावमानस्तु तद्विपाकः, स च चतुर्धा, यथाऽऽह-'तिणसलयाकठ्ठठियसलेत्थंभोवमो 8|
तस्याः पुत्रो जातः, सपुत्रा जामदग्न्येनानीता, रुष्टः, सा रामेण सपुत्रा मारिता, स च किल तत्रैवेषुशास्त्रं शिक्षितः, तस्या भगिन्या श्रुतं, राज्ञे कथितं, स मागत आश्रमं विनाश्य गा गृहीत्वा प्रधावितः, रामाय कथितं, तेन प्रधाब्य पर्धामारितः, कार्तवीर्यश्च राजा जातः, तस्य देवी तारा । अन्यदा तस्य पितृमरणं ॥३९॥ कथितं, तेनागतेन जमदग्निर्मारितः, रामाय कथितं, तेनागतेन ज्वलन्त्या पर्वा कार्तवीयों मारितः, स्वयमेव राज्यं प्रतिपन्नम् । इतश्च सा तारादेवी तेन संभ्रमेण पलायमाना तापसाश्रमं गता, पतितश्च तस्याः स्व मुखेन गर्भः, नाम कृतं सुभूमः, रामस्य पशुंः यत्र २ क्षत्रियं पश्यति तत्र तत्र ज्वलति, अन्यदा तापसाश्रमस्य पार्श्वन व्यतिब्रजति, पशूज्वलिता, तापसा भणन्ति-वयमेव क्षत्रियाः, तेन रामेण सप्त वारा निःक्षत्रिया पृथ्वी कृता, हनुभिः स्थालं भृतं, एवं किल रामेण क्रोधेन क्षत्रिया हताः । २ तिनिशलताकाष्ठास्थिशैलस्तम्भोपमो मानः ।

Page #283

माणो'त्ति, अत्रोदाहरणं-सो सुभूमो तत्थ संवदइ विजाहरपरिग्गहिओ, अन्नया परिखिज्जइ विसाईहिं, इओ य रामो नेमित्तं पुच्छइ-कओ मम विणासोत्ति, भणियं-जो एयंमि सीहासणे निवेसिहिति एयाउ दाढाओ पायसीभूयाओ खाहिति तओ भयं, तो तेणं अवारियं भत्तं कयं, तत्थ सीहासणं धुरे ठवियं, दाढाओ से अग्गओ कयाओ । इत्तो य मेहणाओ विजाहरो सो पउमसिरिधूयाए नेमित्तियं पुच्छइ-कस्सेसा दायवा?, सो सुभोमं साहइ, तप्पभिइओ मेहनाओ सुभोमं ओलग्गइ, एवं वच्चइ कालो। इओय सुभूमो मायरं पुच्छइ-किं एत्तिगो लोगो? अन्नोवि अत्थि', तीए सब कहियं, तो मा णीहि मा मारिजिहिसित्ति, सो तं सोऊणमभिमाणेण हत्थिणारं गओ तं सभं, सीहासणे निविठो, देवया रडिऊण नठा, |ताओ दाढाओ परमण्णं जायाओ, तो तं माहणा पैहया, तेणं विजाहरेणं तेसिमुवरि पाडिति, सो वीसत्थो भुंजइ, रामस्स परिकहियं, सन्नद्धो तत्थागओ परसुंमुयइ, विज्झाओ, इमो य तं चेव थालं गहाय उडिओ, चक्करयणं जायं, तेण
स सुभूमस्तन संवर्धते विद्याधरपरिगृहीतः, अन्यदा परीक्ष्यते विषादिभिः, इतश्च रामो नैमित्तिकं पृच्छति-कुतो मम बिनाश इति, मणितं-य एतसिन्सिहासने निवेक्ष्यति एता दंष्ट्राः पायसीभूताः खादिष्यति ततो भयं, ततस्तेनावारितं भक्तं कृतं, तत्र सिंहासनं धुरि स्थापित, दंष्ट्राश्च तस्याग्रतः कृताः । | इतश्च मेघनादो विद्याधरः स पद्मश्रीदुहितुनैमित्तिकं पृच्छति-कम एषा दातव्या ?, स सुभूमं कथयति, तत्प्रभृति मेघनादः सुभूममवलगति, एवं व्रजति कालः। इतश्च सुभूमो मातरं पृच्छति-किमियान् लोकः? अन्योऽप्यस्ति ?, तया सर्व कथितं, ततो मा गा मा मारिषि इति, स तत् श्रुत्वाऽभिमानेन हस्तिनागपुरं गतस्तां (च) सभां, सिंहासने निविष्टः, देवता रटित्वा नष्टा, ता दंष्ट्राः परमानं जाताः, ततस्तं ब्राह्मणा हन्तुमारब्धास्तेन विद्याधरेण तेषामुपरि पात्यन्ते (प्रहाराः), स विश्वस्तो भुक्के, रामाय परिकथितं, सबद्धस्तनागतः पशू मुञ्चति, विध्यातः, अयं च तमेव स्थालं गृहीत्वोत्थितः, चक्करलं जातं, तेन * पहाया प्र.
Jain Educationlinedhional
IRDainelibrary.org

Page #284

आवश्यकहारिभ
नमस्कार. वि०१
द्रीया
॥३९३॥
सीसं छिणं रामस्स, पच्छा तेण सुभोमेण माणेणं एकवीसं वारा निब्बंभणा पुहवी कया, गब्भावि फालिया ॥ एवंविधं मानं नामयन्त इत्यादि पूर्ववत् । माया चतुर्विधा, कर्मद्रव्यमाया योग्यादिभेदाः पुद्गला इति, नोकर्मद्रव्यमाया निधानादिप्रयुक्तानि द्रव्याणि, भावमाया तत्कर्मविपाकलक्षणा, तस्याश्चैते भेदाः-मायावलेहिगोमुत्तिमिंढसिंगघणवंसिमूलसमा' मायाए उदाहरणं पंडरजा-जहा तीए भत्तपञ्चक्खाइयाए पूयाणिमित्तं तिन्नि वारे लोगो आवाहिओ, तं आयरिएहिं नायं| आलोआविया, ततियं च णालोविया, भणइ-एस पुबब्भासेणागच्छइ, सा य मायासल्लदोसेण किब्बिसगा जाया, एरिसी दुरंता मायेति ॥ अहवा सवंगसुंदरित्ति, वसंतपुरं णयरं, जियसत्तू राया, धणवईधणावहा भायरो सेट्ठी, धणसिरी य से भगिणी, सा य बालरंडा परलोगरया य, पच्छा मासकप्पागयधम्मघोसायरियसगासे पडिबुद्धा, भायरोवि सिनेहेणं तहेव, सा पबइउमिच्छइ, ते तं संसारनेहेणं न देंति, सा य धम्मवयं खद्धं खद्धं करेइ,भाउज्जायाओ से कुरुकरायंति.तीए
शीर्षे छिन्नं रामस्थ, पश्चात्तेन सुभूमेन मानेनैकविंशतिं वारान् निर्बाह्मणा पृथ्वी कृता, गर्मी अपि पाटिताः । २ माया अवलेखगोमूत्रिकामेषशृङ्गघ| नवंशीमूलसमा । मायायामुदाहरणं पण्डार्या (पाण्डुराया)-यथा तया प्रत्याख्यातभकया पूजानिमित्तं श्रीन वारान् लोकः आहूतः, तद् आचार्यैातम्, आलोचिता, तृतीयं च नालोचिता, भणति-एष पूर्वाभ्यासेनागच्छति, सा च मायाशल्यदोषण किल्बिषिकी जाता, ईदृशी दुरन्ता मायेति । अथवा सर्वाङ्गसुन्दरीति, वसन्तपुरं नगरं, जितशत्रू राजा धनपतिर्धनावहो भ्रातरौ श्रेष्ठिनौ, धनश्रीश्च तयोर्भगिनी, सा च बालरण्डा परलोकरता च, पश्चात् मासकल्पागतधर्मघोषा
चार्यसकाशे प्रतिबुद्धा, भ्रातरावपि नेहेन (तस्याः नेहेन) तथैव, सा प्रव्रजितुमिच्छति, तौ तां संसारनेहेन न ददाते, सा च धर्मव्ययं प्रचुरं प्रचुर 8 करोति, भ्रातृजाये क्लिनीतः, तथा
A% CAR
॥३९॥

Page #285

*
विचितियं-पेच्छामि ताव भाउगाणचितं, किमेयाहिंति?, पच्छा नियडीए आलोइऊण सोवणयपवेसकाले वीसत्थं वीसत्थं| दाबह धम्मगयं जंपिऊण तओ नट्ठखिड्डेणं जहा से भत्ता सुणेइ तहेगा भाउजाया भणिया-किं बहुणा ? साडियं रक्खेज्जासि,
तेण चिंतियं नृणमेसा दुच्चारिणित्ति, वारियं च भगवया असईपोसणंति, तओणं परिहवेमित्ति पल्लंके उवविसंती वारिया. 8सा चिंतेड-हाकिमेयंति, पच्छा तेण भणियं-घराओ मे णीहि, सा चिंतेइ-किं मए दुक्कडं कयंति, न किंचि पासइ.
तओ तत्थेव भ्रमिगयाए किच्छेण णीया रयणी, पभाए उल्लुग्गंगी निग्गया, धणसिरीए भणिया-कीस उल्लग्गंगित्ति, सारुयंती भणड-नयाणामो अवराह, गेहाओ य धाडिया, तीए भणियं-वीसत्था अच्छह, अहं ते भलिस्सामि, भाया भणिओ-किमेयमेवंति, तेण भणिय-अलं मे दुट्ठसीलाए, तीए भणियं-कहं जाणासि ?, तेण भणियं-तुज्झ चेव सगासाओ, सुया से सदेमणा निवारणं च, तीए भणियं-अहो ते पंडियत्तणं वियारक्खमत्तं च धम्मे य परिणामो, मए सामनेण बहुदोसमेयं
**
विचिन्तितं-पश्यामि तावदात्रोश्चित्तं, किमेताभ्यामिति, पश्चानिकृत्याऽऽलोच्य शयनप्रवेशकाले विश्वस्तं विश्वस्त पहुं धर्मगतं जस्पित्वा ततो नष्टक्रीडया यथा तस्या भर्ता शुणोति तथैका भ्रातुर्जाया भणिता-किं बहुना ? शाटिकां रक्षेः, तेन चिन्तितं-नूनमेषा दुश्चारिणीति, निवारितं च भगवता असतीपो| षणमिति, तत एनां परिष्ठापयामीति पल्याके उपविशन्ती बारिता, सा चिन्तयति-हा किमेतदिति, पश्चात्तेन भणितं-गृहान्मे निर्गच्छ, सा चिन्तयति-किं मया दएकतं कृतमिति, न किञ्चित्पश्यति, ततस्तत्रैव भूमिगतया कृच्छ्रेण नीता रजनी, प्रभाते म्लानाङ्गी निर्गता, धनश्रिया भणिता-कथं म्लानाजीति, सा रुदन्ती भणति-न जानाम्यपराधम् , गृहाच निर्धाटिता, तया भणित-विश्वस्ता तिष्ठ, अहं त्वां मिलयिष्यामि, भ्राता भणित:-किमेतदेवमिति, तेन भणितम्-अलं मे6 दष्टशीलया, तया भणितं-कथं जानासि , तेन भणितं-तवैव सकाशात् , श्रुता तस्या धर्मदेशना निवारणं च, तया भणितम्-अहो तव पाण्डित्यं विचारक्षमत्वं । च धर्मे च परिणामः, मया सामान्येन बहुदोषमेतद्
*ICIAIS
in
due
Nom.jainelibrary.org

Page #286

नमस्कार
आवश्यकहारिभद्रीया
वि०१
॥३९४॥
भगवया भणियं तीसे उवइठं वारिया य, किमेतावतैव दुच्चारणी होइ, तओ सो लजिओ, मिच्छादुक्कडं से दवाविओ, चिंतियं च णाए-एस ताव मे कसिणधवलपडिवजगो, बीओवि एवं चेव विण्णासिओ, नवरं सा भणिया-किं बहुणा ?, हत्थं रक्खिजसित्ति, सेसविभासा तहव, जाव एसोऽवि मे कसिणधवलपडिवजगोत्ति एत्थ पुण इमाए नियडिए अभक्खाणदोसओ तिवं कम्ममुवनिबद्धं, पच्छा एयस्स अपडिक्कमिय भावओ पवइया,भायरोऽवि से सह जायाहिं पवइया, अहाउयं पालइत्ता सवाणि सुरलोगं गयाणि, तत्थवि अहाउयं पालयित्ता भायरो से पढमं चुया सागेए णयरे असोगदत्तस्स इब्भस्स समुद्ददत्तसायरदत्ताभिहाणा पुत्ता जाया, इयरीवि चविऊण गयपुरे णयरे संखस्स इब्भसावगस्स धूया आयाया, अईवसुंदरित्ति सबंगसुंदरी से नामं कयं, इयरीओ विभाउज्जायाओ चविऊणं कोसलाउरे गंदणाभिहाणस्स इब्भस्स सिरिमइकंतिमइणामाओ धूयाओ आयाओ, जोवणं पत्ताणि, सवंगसुंदरी कहवि सागेयाओ गयपुरमागएण असोगदत्तसिठिणा
॥३९४॥
भगवता भणितं तस्यै उपदिष्टं वारिता च, किमेतावतैव दुश्चारिणी भवति, ततः स लजितः, मिथ्यामेदुष्कृतं तस्यै दापित, चिन्तितं चानया-एष तावन्मे कृष्णधवलप्रतिपत्ता, द्वितीयोऽपि एवमेव जिज्ञासितः (परीक्षितः), नवरं सा भणिता-किं बहुना ?, हस्तं रक्षेरिति, शेषविभाषा तथैव, यावदे. पोऽपि मे कृष्णधवलप्रतिपत्तेति, अन्न पुनरनया माययाऽभ्याख्यानदोषतस्तीनं कर्मोपनिबद्धं, पश्चादेतस्मादप्रतिक्रम्य भावतः प्रबजिता, भ्रातरावपि तस्याः सह जायाभ्यां (प्रबजितायां) प्रव जितौ, यथायुष्कं पालयित्वा सर्वे सुरलोकं गताः, तत्रापि यथायुष्कं पालयित्वा भ्रातरौ तस्याः प्रथम च्युती साकेते नगरेऽशोकदत्तस्येभ्यस्य समुद्रदत्तसागरदत्ताभिधानी पुत्रौ जाती, इतरापि च्युत्वा गजपुरे नगरे शङ्कस्येभ्यश्नावकस्य दुहिता आयाता, अतीव सुन्दरीति सर्वाङ्गसुन्दरी तस्या नाम कृतम्, इतरे अपि भ्रातृजाये च्युस्वा कोशलपुरे नन्दनाभिधानस्येभ्यस्य श्रीमतिकान्तिमतिनायौ दुहितरौ जाते, यौवनं प्राप्ताः, सर्वाङ्गसुन्दरी कथमपि साकेताद्गजपुरमागतेनाशोकदत्तवेष्ठिना
Jain Educati
o
nal
M
alinelibrary.org

Page #287

दिट्ठा, कस्सेसा कन्नगत्ति, संखस्स सिहिस्स सबहुमाणं समुद्ददत्तस्स मग्गिया लद्धा विवाहो य कओ, कालंतरण सो विसज्जावगो आयओ, उवयारो से कओ, वासघरं सजियं । एत्थंतरंमि य सबंगसुंदरीए उइयं तं नियडिनिबंधणं पढमकम्म, तओ भत्तारेण से वासघरठिएण वोलेंती देविगी पुरिसच्छाया दिठ्ठा, तओऽणेण चिंतियं-दुट्ठसीला मे महिला, कोवि अवलोएउं गओत्ति, पच्छा साऽऽगया, ण तेण बोल्लाविया, तओ अट्टदुहट्टयाए धरणीए चेव रयणी गमिया, पहाए से भत्तारो अणापुच्छिय सयणवग्गं एगस्स धिजाइयस्स कहेत्ता गओ सागेयं णयर, परिणीया यऽणेण कोसलाउरे| णंदणस्स धूया सिरिमइत्ति, भाउणा य से तीसे भइणी कंतिमई, सुयं च णेहि, तओ गाढमद्धिई जाया, विसेसओ तीसे, पच्छा ताणं गमागमसंववहारो वोच्छिन्नो, सा धम्मपरा जाया , पच्छा पवइया, कालेण विहरती पबत्तिणीए समं साकेयं गया, पुवभाउज्जायाओ उवसंताओ भत्तारा य तासिं न सुट्ठ । एत्थंतरंमिय से उदियं नियडिनिबंधणं बितियकम्म, पारणगे
३ दृष्टा, कस्यैषा कन्यकेति, शङ्खस्य श्रेष्ठिनः सबहुमानं समुद्रदत्ताय मार्गिता लब्धा वीवाहश्च कृतः, कालान्तरेण स नेतुमागतः, उपचारस्तस्य कृतः, वासगृहं सज्जितम् । अत्रान्तरे च सर्वाङ्गसुन्दर्या उदितं तत् माया निबन्धनं प्रथमकर्म, ततो भा तस्या वासगृहस्थितेन वज्रन्ती दैविकी पुरुषच्छाया दृष्टा, ततोऽनेन चिन्तितं-दुष्टशीला मम महिला, कोऽप्यवलोक्य गत इति, पश्चात्साऽऽगता, न तेनालापिता, तत आर्त्तदुःखस्थितया (खार्तया) धरण्यामेव रजनी गमिता, प्रभाते तस्या भर्ताऽनापृच्छय स्वजनवर्गमेकं धिग्जातीयं कथयित्वा गतः साकेतं नगर, परिणीता चानेन कोशलपुरे नन्दनस्य दुहिता श्रीमतिरिति, भ्रात्रा च तस्य तस्या भगिनी कान्तिमतिः, श्रुतं चैभिः, ततो गाढमतिर्जाता, विशेषतस्तस्याः, पश्चात्तयोर्गमागमसंव्यवहारो व्युच्छिन्नः, सा धर्मपरा जाता, | पश्चात्प्रव्रजिता, कालेन विहरन्ती प्रवर्त्तिन्या समं साकेतं गता, पूर्वभ्रातुर्जाये उपशान्ते भर्तारौ च तयोर्न सुष्टु । अत्रान्तरे च तस्या उदितं निकृतिनिबन्धनं | द्वितीयं कर्म, पारणके
Jain Educati
o
nal

Page #288

आवश्यकहारिभ
द्रीया
॥३९५॥
CARRERA
भिक्खर्ट पविठा, सिरिमई य वासघरं गया हारं पोयति, तीए अब्भुठिया, सा हारं मोत्तूण भिक्खत्थमुठिया, एत्थं- नमस्कार तमि चित्तकम्मोइण्णेणं मयूरेणं सो हारो गिल्लिओ, तीए चिंतियं-अच्छरीयमिणं, पच्छा साडगद्धेण ठइयं, भिक्खा
वि०१ पडिग्गाहिया निग्गया य, इयरीए जोइयं-जाव नत्थि हारोत्ति, तीए चिंतियं-किमेयं वड्डुखेड्डु ?, परियणो पुच्छिओ, सो| भणड-न कोइ एत्थ अजं मोत्तूण पविट्ठो अन्नो, तीए अंबाडिओ, पच्छा फुटुं । इयरीएवि पवत्तिणीए सिद्धं, तीए भणियं -विचित्तो कम्मपरिणामो, पच्छा उग्गतरतवरया जाया, तेसिं चाणत्थभीयाणं तं जेडु ण उग्गाहइ, सिरिमई कंतिमइओ भतारेहिं हसिजंति, ण य विप्परिणमंति, तीएवि उग्गतवरयाए कम्मसेसं कयं, एत्थंतरंमि सिरिमई भत्तारसहगया वास-15 हरे चिड, जाव मोरेण चित्ताओ ओयरिऊण निग्गिलिओ हारो, ताणि संवेगमावण्णाणि, अहो से भगवईए महत्थता जं न सिहमिदंति खामे पयट्टाणि, एत्थंतरंमि से केवलमुप्पण्णंति, देवेहि य महिमा कया, तेहिं पुच्छियं, तीएऽवि साहिओ
॥३९५॥
भिक्षार्थ प्रविष्टा, श्रीमतिश्च वासगृहगता हारं प्रोतति, तयाऽभ्युत्थिता, सा हारं मुक्त्वा भिक्षार्थमुत्थिता, अनान्तरे चित्रकर्मोत्तीर्णेन मयूरेण स हारो | गिलितः, तया चिन्तितम्-आश्चर्यमिदं, पश्चात् शाटकार्धेन स्थगितं, भिक्षा प्रतिगृहीता निर्गता च, इतरया दृष्टं-यावनास्ति हार इति, तया चिन्तितं-किमेषा बृहती क्रीडा, परिजनः पृष्टः, स भणति-न कोऽपि अनार्या मुक्त्वा प्रविष्टोऽन्यः, तया निर्भर्सितः, पश्चात् स्फिटितम् । इतरयाऽपि प्रवर्त्तिन्याः शिष्टं, तया भणितं-विचित्रः कर्मपरिणामः, पश्चात् उग्रतरतपोरता जाता, तैश्चानर्थभीतैः तद्गृहं नावगाह्यते, श्रीमतिकान्तिमत्यौ भर्तृभ्यां हस्येते, न च विपरिणमतः, तया।ऽप्युप्रतपोरतया कर्मशेष कृतम् , अत्रान्तरे श्रीमतिर्भत्री सह गता वासगृहे तिष्ठति, यावन्मयूरेण चित्रादवतीर्य निर्गिलितो हारः, तौ संवेगमापनौ, अहो तस्या भगवत्या गाम्भीर्य यन शिष्टमिदमिति क्षमयितुं प्रवृत्ती, अत्रान्तरे तस्याः केवलज्ञानमुत्पन्नमिति, देवैश्च महिमा कृतः, तैः पृष्टं, तयाऽपि कथितः
ainelibrary.org

Page #289

परभववतंतो. ताणि पबइयाणि, एरिसी दुहावहा मायत्ति । अहंवा सूयओ-एगस्स खंतस्स पुत्तो खुडओ सुहसीलओ जाव भणड-अविरतियत्ति, खतेण धाडिओ लोयस्स पेसणं करेंतो हिंडिऊण अट्टवसट्टो मओ, मायादोसेण रुक्खकोहरे सूतओ। जाओ, सो य अक्खाणगाणि धम्मकहाओ जाणइ जातिसरणेणं, पढइ, वणचरएण गहिओ, कुंटितो पाओ अच्छिं च काणियं. विधीए उडिओ, ण कोइ इच्छइ, सो सावगस्स आवणे ठवित्ता मुल्लस्स गओ, तेण अप्पओ जाणाविओ, कीओ. पंजरगे दो. सयणो मिच्छदिठिओ, तेसिं धम्मं कहेइ, तस्स पुत्तो महेसरधूयं दट्टणं उम्मत्तो, तं दिवसं धम्म ण सुणेति ण वा पञ्चक्खायंति, पुच्छियाणि साहंति, वीसत्थाणि अच्छह, सो दारओ सद्दाविओ, भणिओ य ससरक्खाणं ढक्काहि, लिकिरियं अञ्चेहि, ममं च पच्छतो इट्टगं उक्खणिऊणं णिहणाहि, तहा कयं, सो अविरतओ पायपडितो विन्नवेइ-धूयाए वरं देहि, सूयओ भणइ महेसरस्स-जिणदासस्स देहि, दिना, सा गवं वहइ-देवदिन्नत्ति, अन्नया तेण हसिय, निबंधे
परभववृत्तान्तः, तौ प्रनजितौ, ईदृशी दुःखावहा मायेति । अथवा शुकः-एकस्य वृद्धस्य पुत्रः क्षुल्लकः सुखशीलो यावद्भणति-अविरतिकेति, वृद्धेन निर्धाटितः लोकस्य प्रेषणं कुर्वन् हिण्डयित्वा आर्तवशातों मृतो, मायादोषेण वृक्षकोटरे शुको जातः, स चाख्यानकानि धर्मकथाश्च जानाति जातिस्मरणेन, पठति, वनचरेण गृहीतः, कुण्टितः पादः अक्षि च काणितं, वीथ्यामवतारितः, न कोऽपीच्छति, स श्रावकस्यापणे स्थापयित्वा मूल्याय गतः, तेनात्मा ज्ञापितः, क्रीतः, पञ्जरे क्षिप्तः, स्वजनो मिथ्यादृष्टिः, तेभ्यो धर्म कथयति, तस्य पुत्रो माहेश्वरस्य दुहितरं दृष्ट्वोन्मत्तस्तद्दिवसे धर्म न शृण्वन्ति न वा प्रत्याख्यान्ति, पृष्टाः कथयन्ति, विश्वस्तास्तिष्ठत, स दारकः शब्दितः-भणितश्च-सरजस्कानां पायें व्रज, टिक्करिका (कपालं) अर्चय, मां च पश्चात् इष्टकमुखाय निजहि, तथा कृतं, सोऽविरतः पादपतितो विज्ञपयति-दुहितुर्वरं देहि, शुको भणति महेश्वराय-जिनदत्ताय देहि, दत्ता, सा गर्व वहति-देवदत्तेति, अन्यदा तेन हसितं, निर्बन्धे+नेदमुदाहरणं प्रत्य०

Mainelibrary.org

Page #290

द्रीया
आवश्यक कहियं, अमरिसं वहइ, संखडीए वखित्ताणि हरइ, भणति-तुमंसि पंडितउत्ति पिच्छं उप्पाडियं, सो चिंतेइ-कालं हरामि, नमस्कार हारिभ- 18 भणइ-णाहं पंडितओ सा पहाविई पंडितिया,-एगा ण्हाविणी कूरं छेत्तं णिती चोरेहिं गहिया, अहंपि एरिसे मग्गामि वि०१
रतिं एह रूवए लएत्ता जाइहामो, ते आगया, वातकोणएण णक्काणि छिण्णाणि, अन्ने भणंति-खत्तमुहे खुरेण छिन्नाणि, ॥३९६॥
बितियदिवसे गहिया, सीस कोट्टेइ भणति य-केण तुन्भेत्ति, तेहिं समं पहाविया, एगंमि गामे भत्तं आणेमिति कलाल8 कुले विक्किया, ते रूवए घेत्तूणं पलाया, रत्तिं रुक्खं विलग्गा, तेवि पलाया उलग्गति, महिसीओ हरिऊणं तत्थेव आवा-15
सिया मंसं खायंति, एक्को मंसं घेत्तूण रुक्खं विलग्गो दिसाओ पलोएइ, तेण दिट्ठा, रूवए दाइए, सो दुक्को, जिब्भाए गहिओ, पडतेण आसइत्ति भणिते आसइत्ति काऊणं णट्ठा, सा घरं गया, साहाविई पंडितियाणाहं पंडितओ।ताहे पुणोवि | अण्णं लोमं उक्खणइ, पुणरवि दारियापिउणा दारिदेण धणयओ छलाविओ रूवगा दिन्नत्ति कूडसक्खीहिं दवाविओ,11
कथितम् , अमर्ष वहति, संखड्यां व्याक्षिप्तेषु हरति, भणति-स्वमसि पण्डित इति पिच्छमुत्पाटितं, स चिन्तयति-कालं हरामि, भणति-नाह पण्डितः, सा नापिती पण्डिता-एका नापिती कूरं क्षेत्रं नयन्ती चौरैहोता, अहमपीदृशान् मार्गयामि रात्रावायात रूप्यकान् लात्वा यास्यामः, ते आगताः, ४क्षुरप्रेण नासिका च्छिन्नाः, अन्ये भणन्ति-क्षत्रमुखे क्षुरप्रेण छिन्नानि, द्वितीयदिवसे गृहीता, शीर्ष कट्टयति भणति च-केन युष्माकमिति, तैः समं प्रधाविता, IDI हा एकसिन् ग्रामे भक्तमानयामीति कलालकुले विक्रीता, ते रूप्यकान् गृहीत्वा पलायिताः, रात्री वृक्षं विलना, तेऽपि पलायिता अवलगन्ति, महीषीर्हत्वा तत्रैवाका वासिता मांसं खादन्ति, एको मांसं गृहीत्वा वृक्षं विलग्नो दिशः प्रलोकयति, तेन दृष्टा, रूप्यकान् दर्शयति, स आगतः, जिलया गृहीतः, पतता आस्त इति | भणिते आस्ते इति कृत्वा नष्टाः, सा गृहं गता, सा नापिती पण्डिता नाहं पण्डितः। तदा पुनरपि अन्यं पिच्छमुत्खनति, पुनरपि दारिका पित्रा दारिद्यण | धनदश्छलितः रूप्यका दत्ता इति, कूटसाक्षिभिर्दापितः,
॥३९६॥
dain Education International

Page #291

दारिया मग्गिया, कवे छढा, सुरंग खणाविया, पिया कप्पासं कत्ताविओ, सपुत्तया णिजाहि, सो गओ दिसं, इमावि गणियवेसेणं पुबमागया, तिलक्खागिया कोलिगिणी चोरनिमित्तं चंदपुत्तं सदाइस्सामित्ति असंतएणं पत्तियावितो राया वाणियदारियाए, एवमाईणि पंच सयाणि रत्तीगयाणि, पिंच्छित्ता मुक्को, सेणेणं गहिओ, दुहं सेणाणं भंडताणं पडिओ, असोगवणियाए पेसेल्लियाए पुत्तेण दिछो, भणिओ य-संगोवाहि, अहं ते कजं काहामि, संगोविओ, अण्णस्स रजे दिजमाणे भिंडमए मयूरे विलग्गेणं रत्तिं राया भणिओ, पेसिल्लियापुत्तस्स रजं दिण्णं, तेण सत्तदिवसे मग्गिय, दोवि कुला पबाविया, भत्तं पञ्चक्खायं, सहस्सारे उववण्णो॥ एवंविधां मायां नामयन्त इत्यादि पूर्ववत् , लोभश्चतुर्विधः-कर्मद्रव्यलोभो योग्यादिभेदाः पुद्गला इति, नोकर्मद्रव्यलोभस्त्वाकरमुक्तिश्चिक्कणिकेत्यर्थः, भावलोभस्तु तत्कर्मविपाकः, तद्भेदाश्चैते-'लोहो हलिदखंजणकद्दमकिमिरायसामाणों' सर्वेषां क्रोधादीनां यथायोगं स्थितिफलानि-पैक्खचउमासवच्छरजावज्जीवाणुगामिणो कमसो । देवनरतिरियनारगगइसाहणहेयवो नेया ॥१॥ लोभे लुद्धनंदोदाहरणं-पाडलिपुत्ते लुद्धणंदो
दारिका मागिता (याचिता), कूपे क्षिप्ता, सुरङ्गा खानिता, पिता कसं कर्तितः, सपुत्रा निर्याहि, स गतो दिशि, इयमपि गणिकावेषेण पूर्वमागता, तिलखादिका कोलिकी चौरनिमित्तं चन्द्रपुत्रं शब्दयिष्यामीति असता प्रत्ययितो राजा वणिग्दारिकया, एवमादीनि पञ्च शतानि रात्रिगतानि, निष्पिच्छीकृत्य मुक्तः, श्येनेन गृहीतः, द्वयोः श्येनयोः कलहयतोः पतितोऽशोकवनिकायां, प्रेष्यिकापुत्रेण दृष्टः, भणितश्च-संगोपय, अहं तव कार्य करिष्यामि, संगोपितः, अन्यसै राज्ये दीयमाने भिण्डमये मयूरे विलनेन रानी राजा भणितः, प्रेष्यिकायाः पुत्राय राज्यं दत्तं, तेन सप्तमदिवसे मार्गितं, वे अपि कुले प्रताजिते, भक्तं प्रत्याख्यातं, सहस्रारे उत्पन्नाः। २ लोभो हरिद्वाखञ्जनकर्दमकृमिरागसमानः। ३ पक्षचतुर्माससंवत्सरयावज्जीवानुगामिनः क्रमशः । देवनरतियङ्नारकगतिसाधनहेतवो ज्ञेयाः॥१॥ लुब्धनन्दोदाहरणम्-पाटलिपुत्रे लुब्धनन्दो * कोलिखिणी प्र.
Jain Educatilsinhibional
a.jainelibrary.org

Page #292

आवश्यकहारिभद्रीया
॥३९७॥
वाणियओ, जिणदत्तो सावओ, जियसत्तू राया, सो तलागं खणावेइ, फाला य दिट्ठा कम्मकरेहिं, (ग्रं० १०००० ) सुरामोहंति दो गाय वीहीए सावगस्स उवणीया, तेण ते णेच्छिया, णंदस्स उपनीया, गहिया, भणिया य-अण्णेवि आणेजह, अहं चेव गेण्हिस्सामि, दिवसे २ गिण्हइ फाले । अण्णया अन्भहिए सयणिज्जामंतणए बलामोडीएणीओ, पुत्ता भणिया-फाले गेण्हह, सो य गओ, ते य आगया, तेहिं फाला ण गहिया, अक्कुट्ठा य गया पूवियसालं, तेहिं ऊणगं मोलंति एगंते एडिया, किं पडियं, रायपुरिसेहिं गहिया, जहावत्तं रन्नो कहियं । सो नंदो आगओ भणइ - गहिया ण वत्ति, तेहिं भण्णइ - किं अम्हेवि गहेण गहिया ?, तेण अइलोलयाए एत्तियस्स लाभस्स फिट्टोऽहंति पादाण दोसेण एकाए कुसीए दोवि पाया भग्गा, सयणो विलवइ । तओ रायपुरिसेहिं सावओ णंदोय घेत्तूण राउलं नीया, पुच्छिया, सावओ भष्णइ - मज्झ इच्छापरिमाणातिरित्तं, अविय-कूडमाणंति, तेण न गहिया, सावओं पूएऊण विसज्जिओ, नंदो सूलाए
१ वणिक्, जिनदत्तः श्रावकः, जितशत्रू राजा, स तडागं खानयति, कुश्यश्च दृष्टाः कर्मकरैः, सुरामूल्यमिति द्वे गृहीत्वा वीथ्यां श्रावकायोपनीते, तेन ते नेष्टे, नन्दायोपनीते, गृहीते, भणिताश्च-अन्या अपि आनयेत अहमेव ग्रहीष्यामि, दिवसे दिवसे कुश्यौ गृह्णाति । अन्यदा अभ्यधिके स्वजनामन्त्रणे बलास्कारेण नीतः पुत्रा भणिताः- कुश्यौ गृह्णीयात, स च गतः, ते चागताः, तैः कुश्यौ न गृहीते, आक्रुष्टाश्च गताः आपूपिकशालां, तैरूनं मूल्यमित्येकान्ते क्षिप्ते, किहूं पतितं, राजपुरुषैर्गृहीताः, यथावृत्तं राज्ञे कथितं । स नन्दः आगतो भणति -गृहीते न वेति, तैर्भण्यते किं वयमपि ग्रहेण गृहीताः ?, तेनातिलौल्यतया एतावतो लाभात् भ्रष्टोऽहमिति पादयोदोंषेणैकया कुश्या द्वावपि पादौ भनौ, स्वजनो विलपति । ततो राजपुरुषैः श्रावको नन्दश्च गृहीत्वा राजकुलं नीती, पृष्टौ, श्रावको भणति - ममेच्छापरिमाणातिरिक्तम्, अपिच-कूटमानमिति, तेन न गृहीते, श्रावकः पूजयित्वा विसृष्टः, नन्दः शूलायां # वीहीए नीया + कीहो फिट्टो दिडो.

नमस्कार● वि० १
॥३९७॥
ainelibrary.org

Page #293

भिन्नो, सकुलो य उच्छाइओ, सावगो सिरिघरिओ ठवियओ । एरिसो दुरंतो लोभो ॥ एवंविधं लोभं नामयन्त इत्यादि पूर्ववत् । अथेन्द्रियद्वारमुच्यते, तत्रेन्द्रियमिति कः शब्दार्थः ?, 'इदि परमैश्वर्ये' इन्दनादिन्द्रः, -सर्वोपलब्धिभोगपरमैश्वर्यसम्बन्धाजीवः, तस्य लिङ्गं तेन दृष्टं सृष्टं चेत्यादि, 'इन्द्रियमिन्द्रलिङ्गम्' इत्यादिना सूत्रेण निपातनात् सिद्धं तच्च द्विधा-द्रव्येन्द्रियं भावेन्द्रियं च तत्र निर्वृत्त्युपकरणे द्रव्येन्द्रियं लब्ध्युपयोगौ भावेन्द्रियमिति, अमूनि च स्पर्शनादिभेदेन पञ्च भवन्ति अतो बहुवचनम्, उक्तं च- " स्पर्शन रसनम्राणचक्षुः श्रोत्राणीन्द्रियाणि ” ( तस्वा० अ० २ सू० २०) एतानि च नामितानि अलं दुःखायेति, अत्रोदाहरणानि । तत्थे सोइंदिए उदाहरणं - वसंतपुरे णयरे पुप्फसालो नाम गंधविओ, सो अइसुस्सरो विरूवो य, तेण जणो हयहियओ कओ, तंमि णयरे सत्थवाहो दिसायत्तं गएलओ, भद्दा य से भारिया, तीए केणवि कारणेण दासीओ पट्टियाओ, ताओ सुणंतीओ अच्छंति, कालं न याणंति, चिरेण आगयाओ अंबाडियाओ भांतिमा भट्टिणी ! रूसेह, जं अज्ज अम्हाहिं सुयं तं पसूणवि लोभणिज्जं, किमंग पुण सकण्णाणं ?, कहंति ?, ताहिं से कहियं, सा हियएण चिंतेइ-कहमहं पेच्छिज्जामि ? । अन्नया तत्थ णयरदेवयाए जत्ता जाया, सबं च णयरं गयं, सावि गया,
१ भिन्नः, सकुलश्रोत्सादितः, श्रावकः श्रीगृहिकः स्थापितः । एतादृशो दुरन्तो लोभः । २ तत्र श्रोत्रेन्द्रिये उदाहरणं वसन्तपुरे नगरे पुष्पशालो नाम गान्धर्विकः सोऽतीव सुखरो विरूपश्च तेन जनो हृतहृदयः कृतः, तस्मिन्नगरे सार्थवाहो दिग्यात्रां गतोऽभूत्, भद्वा च तस्य भार्या, तथा कस्मैचिदपि कारणाय दास्यः प्रवर्त्तिताः ताः शृण्वन्त्यस्तिष्ठन्ति कालं न जानन्ति, चिरेणागता उपालब्धा भणन्ति मा स्वामिनि ! रुषः, यदद्यास्माभिः श्रुतं तत्पशूनामपि लोभनीयं, किमङ्ग पुनः सकर्णानां ?, कथमिति ?, ताभिस्तस्यै कथितं सा हृदयेन चिन्तयति - कथमहं प्रेक्षयिष्ये ? । अन्यदा तत्र नगरदेवताया यात्रा जाता, सर्व च नगरं गतं, साऽपि गता, * जिणदत्तो.

Page #294

आवश्यकहारिभद्रीया
नमस्कार वि०१
॥३९८॥
लोगोवि पणमिऊणं पडिएइ पहायदेसकालो य वट्टइ, सोवि गाइऊण परिस्संतो परिसरे सुत्तो, सा य सत्थवाही दासीए समं आगया, पणिवइत्ता देउलं पयाहिणं करेइ, चेडीहिं दाइओ एस सोत्ति, सा संभंता, तओ गया, पेच्छइ विरूवं दंतुरं, भणइ-दिहं से रूवेणं चेव गेयं, तीए निच्छदं, चेतियं चणेण, कुसीलएहिं से कहियं, तस्स अमरिसो जाओ,तो से घरमूले पञ्चूसकालसमए गाइउमारद्धो पउत्थवइयानिबद्धं, जह आपुच्छइ जहा तत्थ चिंतेइ जहा लेहे विसज्जइ जहा आगओ घरं पविसइ, सा चिंतेइ-सभूयं वदृइ ताए अब्भुटेमित्ति आगासतलगाओ अप्पा मुक्को, सा मया, एवं सोइंदियं दुक्खाय भवइ ॥ चक्खिदिए उदाहरणं-महुराए णयरीए जियसत्तू राया, धारिणी देवी, सा पयईए धम्मसद्धा, तत्थ भंडीरवणं चेइयं, तस्स जत्ता, राया सह देवीए णयरजणो य महाविभूईए निग्गओ, तत्थेगेणमिब्भपुत्तेण जाणसंठियाए देवीए जवणियंतरविणिग्गओ सालत्तगो सनेउरो अईव सुंदरो दिठो चलणोत्ति, चिंतियं चऽणेणं-जीए एरिसो चलणो सा रूवेण
॥३९
॥
१ लोकोऽपि प्रणम्य प्रत्येति प्रभातदेशकालश्च वर्त्तते, सोऽपि निगीय परिश्रान्तः परिसरे सुप्तः, सा च सार्थवाही दास्या सममागता प्रणिपत्य देवकुलस्य प्रदक्षिणां करोति, चेटीभिर्दर्शितः एष स इति, सा संभ्रान्ता, ततो गता, प्रेक्षते विरूपं दन्तुरं, भणति-दृष्टं तस्य रूपेणैव गेयं, तया निष्ठधूतं, चेतितं चानेन, तस्मै | कुशीलवैः (विदूषकैः) कथितं, तस्यामर्षों जातः, ततस्तस्या गृहमूले प्रत्यूषकालसमये गातुमारब्धः प्रोषितपतिकानिबद्ध, यथा आपृच्छति यथा तत्र चिन्तपायति यथा लेखान विसृजति यथाऽऽगतो गृहं प्रविशति, सा चिन्तयति-समीपे (भूमौ) वर्त्तते तदम्युतिष्ठामीति आकाशतलादारमा मुक्तः, सा मृता, एवं|४||
श्रोत्रेन्द्रियं दुःखाय भवति । चक्षुारेन्द्रिये उदाहरणं-मथुरायां नगयौं जितशत्रू राजा, धारिणी देवी, सा प्रकृत्या धर्मश्रद्धा, तत्र भण्डीरवणं चैत्यं, तस्य यात्रा, राजा सह देव्या नगरजनश्च महाविभूत्या निर्गतः, तत्रैकेनेभ्यपुत्रेण यानसंस्थिताया देव्या यवनिकान्तरविनिर्गतः सालक्तकः सनूपुरोऽतीवसुन्दरो दृष्टश्चरण इति, चिन्तितं चानेन-यस्या ईदृशश्चरणः सा रूपेण
Jain Educatio
n
al
www.ainelibrary.org

Page #295

तियससुंदरीणवि अब्भहिया, अज्झोववन्नो, पच्छा गविट्ठा-का एसत्ति !, णाया, तग्घरपच्चासन्ने वीही गहिया, तीसे दासचेडीणं दुगुणं देइ महामणुस्सत्तणं च दाएइ, ताओ हयहिययाओ कयाओ, देवीएवि साहंति, संववहारो लग्गो. देवीएवि गंधाई तओ चेव गिण्हंति । अण्णया तेण भणियं-को एयाओ महामोल्ला गंधाइपुडियाओ उच्छोडेइ , चेडीए सिटुं-अम्हाणं सामिणित्ति, तेण एगाए पुडियाए भुज्जपत्ते लेहो लिहिऊण छूढो, जहा-'काले प्रसुप्तस्य जनार्दनस्य, मेघान्धकारासु च शर्वरीषु । मिथ्या न भाषामि विशालनेत्रे !, ते प्रत्यया ये प्रथमाक्षरेषु ॥१॥' पच्छा उग्गाहिऊणं विसजिया, देवीए उग्घाडिया, वाचिओ लेहो, चिंतियं चऽणाए-धिरत्थु भोगाणं, पडिलेहो लिहिओ, यथा-'नेह लोके सुखं किञ्चिच्छादितस्यांहसा भृशम् । मितं च जीवितं नृणां, तेन धर्मे मतिं कुरु ॥१॥ पादप्रथमाक्षरप्रतिबद्धो भावार्थः पूर्वश्लोकवदवसेयः, तओ बंधिऊण पुडिया ण सुंदरगंधत्ति विसजिया चेडी, तीए पडिअप्पिया पुडिया, भणियं चऽणाए-16 देवी आणवेइ-ण सुंदरा गंधत्ति, तुडेण छोडिआ, दिट्ठो लेहो, अवगए लेहत्थे विसन्नो पोचाई फालेऊण निग्गओ, चिंतियं
त्रिदशसुन्दरीम्योऽप्यभ्यधिका, अध्युपपन्नः, पश्चाद्वेषिता-कषेति !, ज्ञाता तगृहप्रत्यासन्ने वीथी गृहीता, तस्या दासचेटीभ्यो द्विगुणं ददाति महामनुप्यत्वं च दर्शयते, ता इतहृदयाः कृताः, देव्यायपि कथयन्ति, संव्यवहारो लमः, देव्या अपि गन्धादिस्तत एव गृहन्ति । अन्यदा तेन भणितं-क एता महा-I मूल्या गन्धादिपुटिका उच्छोटयति !, चेव्या शिष्टम्-अस्माकं स्वामिनीति, तेनैकस्यां पुटिकायां भूर्जपत्रे लेखो लिखित्वा क्षिप्तः, यथा-पश्चादुहाह्य विसृष्टा, देव्योद्घाटिता, वाचितो लेखः, चिन्तितं चानया-धिगस्तु भोगान्, प्रतिलेखो लिखितः-ततो बद्धा पुटिका न सुन्दरगन्धेति विसृष्टा चेटी, तया प्रत्यर्पिता पुटिका, भणितं चानया-देव्याज्ञापयति-न सुन्दरा गन्धा इति, तुष्टेन छोटिता, दृष्टो लेखोऽवगवे लेखार्थे विषपणः पोतानि स्फाटयित्वा निर्गतः, चिन्तितं
-GAON

Y
a nelibrary.org

Page #296

नमस्कार वि०१
द्रीया
आवश्यक- चणेणं-जाव एसा न पाविया ताव कहमच्छामित्ति परिभमंतो य अन्नं रजं गओ, सिद्धपुत्ताण दुक्को, तत्थ नीई वक्खाहारिभ
माणिजइ, तत्थवि अयं सिलोगो-'न शक्यं त्वरमाणेन, प्राप्तुमर्थान् सुदुर्लभान् । भार्यां च रूपसम्पन्नां, शत्रूणां च पराज
यम् ॥१॥ एत्थ उदाहरणं-वसंतपुरे णयरे जिणदत्तो णाम सत्थवाहपुत्तो, सो य समणसड्ढो, इओ य चंपाए परममा॥३९९॥
हेसरो धणो णाम सत्यवाहो, तस्स य दुवे अच्छेरगाणि-चउसमुद्दसारभूया मुत्तावली धूया य कन्ना हारप्पभत्ति, जिणदतेण सुयाणि, बहुप्पगारं मग्गिओ ण देइ, तओऽणेण चट्टवेसोकओ, एगागी सयं चेव चंपं गओ, अंचियं च वट्टइ, तत्थेगो अज्झावगो, तस्स उवडिओ पढामित्ति, सोभणति-भत्तं मे नत्थि, जइ नवरं कहिंपी लभसित्ति, धणो य भोयणं ससरक्खाणं देइ, तस्स उवढिओ, भत्तं मे देहि जा विजं गेण्हामि, जं किंचि देमित्ति पडिसुयं, धूया संदिहा-जं किंचि से दिजाहित्ति, तेण चिंतियं-सोहणं संवत्तं, बल्लरेण दामिओ विरालोत्ति, सो तं फलाइगेहिं उवचरइ, सा ण गेण्हइ उवयारं, सो य
PURUSU SASSUOS
चानेन यावदेषा न प्राप्ता तावत्कथं तिष्ठामीति परिनाम्यंश्चान्यत् राज्यं गतः, सिद्धपुत्रानाश्रितः, तत्र नीतियाख्यायते, तत्राप्ययं श्लोकः । अत्रोदाहरणं-वसन्तपुरे नगरे जिनदत्तो नाम सार्थवाहपुत्रः, स च श्रमणश्राद्धः, इतश्च चम्पायां परममाहेश्वरी धनो नाम सार्थवाहः, तस्य च द्वे आश्चर्ये-चतुः
समुद्रसारभूता मुक्कावळी दुहिता च कन्या हारप्रभेति, जिनदत्तेन श्रुते, सुबहुप्रकार मार्गितो न ददाति, ततोऽनेन विप्रवेषः कृतः, एकाकी स्वयमेव चम्पा ८ गतः, अनितं च वर्तते, तबैकोऽध्यापकस्तमुपस्थितः पठामीति, स भणति-भक्त मे नास्ति, यदि परं वापि लभस इति, धनश्च भोजनं सरजस्केभ्यः ददाति,
तमुपस्थितः, भक्तं मे देहि यावद्वियां गृहामि, यत्किञ्चिदामीति प्रतिश्रुतं, दुहिता संदिष्टा-यत्किञ्चिदसै बद्या इति, तेन चिन्तितं-शोभनं संवृत्तं, दुर्दरेण (वरेण) दामितो बिडाल इति, स तां फलादिकैरूपचरति, सान गृह्णाति उपचारं, स चास्वरितो
॥३९९॥
dain Educatio
n
al
For Personal &Private Use Only
namainelibrary.org

Page #297

SOSSESSUALISSOS
अतुरिओ णीइंगाही थके थक्के संमं उवचरइ, ससरक्खा य तं खरंटेइ, तेण सा कालेणावजिया अज्झोववन्ना भणइपलायऽम्ह, तेण भणियं-अजुत्तमेयं, किंतु तुम उम्मत्तिगा होहि, वेजावि अक्कोसेज्जाहि, तहा कयं, वेजेहिं पडिसिद्धा, पिया से अद्धितिं गओ, चट्टेण भणियं-परंपरागया मे अस्थि विजा, दुक्करो य से उवयारो, तेण भणियं-अहं करेमि, चट्टेण भणियं-पउंजामो, किंतु बंभयारीहिं कजं, तेण भणियं-अत्थि भगवंतो ससरक्खा ते आणेमी, चट्टेण भणियंजइ कहवि अबंभयारिणो होति तो कजं न सिज्झइ, ते य परियाविजंति, तेण भणियं-जे सुंदरा ते आणेमि, कतिहिं कजं?, चउहि, आणीया सद्दवेहिणो य दिसावाला, कयं मंडलं, दिसापाला भणिया-जओ सिवासहो तं मणागं विधेजह, स सरक्खा य भणिया हुंफुटत्तिकए सिवाख्यं करेजह, दिक्करिगा भणिया-तुमं तह चेव अच्छेजह, तहा कयं, विद्धा18 ससरक्खाण, पउणा चेडी, विपरीणओ धण्णो, चट्टेण वुत्तं-भणियं मए-जह कहवि अबंभयारिणो होति कजं न
नीतिमाही अवसरेऽवसरे सम्यगुपचरति, सरजस्काश्च तं निर्भसयति, तेन सा कालेनावर्जिता अध्युपपन्ना भणति-पलाय्यतेऽस्माभिः, तेन भणितम्अयुक्तमेतत्, किन्तु त्वमुन्मत्ता भव, वैद्यानपि आक्रोशेः, तथा कृतं, वैद्यैः प्रतिषिद्धा, पिता तस्या अतिं गतः, विप्रेण भणितं-परम्परागताऽस्ति मे विद्या, दुष्करश्च तस्या उपचारः, तेन भणितम्-अहं करोमि, विप्रेण भणितं-प्रयुञ्जमः, किन्तु ब्रह्मचारिभिः कार्य, तेन भणितम्-सन्ति भगवन्तः सरजस्कास्तानानयामि, चट्टेन भणितं-यदि कथञ्चिदपि अब्रह्मचारिणो भविष्यन्ति तदा कार्य न सेत्स्यति, ते च पर्यापद्यन्ते, तेन भणितं-ये सुन्दरास्तान् आनयामि, कतिभिः कार्य ?, चतुर्भिः, आनीताः शब्दवेधिनश्च दिक्पालाः, कृतं मण्डलं, दिक्पाला भणिता:-यतः शिवाशब्द आयाति तं शीघ्र विध्येत, सरजस्काश्च भणिताः-हुंफुडितिकृते शिवारुतं कुर्यात, दुहिता भणिता-त्वं तथैव तिष्ठः, तथा कृतं, विद्धाः सरजस्काः, प्रगुणीभूता पुत्री, विपरिणतो धन्यः, चट्टेनोक्तं-भणितं मया-यदि कथमायब्रह्मचारिणो भवेयुः कार्य न

Indianrainelibrary.org

Page #298

आवश्यकहारिभ
नमस्कार वि०१
द्रीया
॥४०॥
सिंज्झईत्यादि, धणेण भणियं-को उवाओ?, चट्टेण भणियं-एरिसा बंभयारिणो हवंति, गुत्तीओ कहेइ, दगसोकराइसु गवेसिओ नत्थि, साहूण दुक्को- तेहिं सिठ्ठाओ 'वसहिकहणिसिजिंदियकुथुतरपुबकीलियपणीए । अइमायाहारविभूसणा य नव बंभगुत्तीओ॥१॥ एयासु वट्टमाणो सुद्धमणो जो य बंभयारी सो । जम्हा उ बंभचेरं मणोणिरोहो जिणाभिहियं ॥२॥ उवगए भणिया-बंभयारीहिं मे कजं, साहू भणइ-न कप्पइ निग्गंथाणमेयं, चट्टस्स कहियं-लद्धा बंभयारी ण पुण इच्छंति, तेण भणियं-एरिसा चेव परिचत्तलोगवावारा मुणओ भवंति, किंतु पूजिएहिंवि तेहिं कजसिद्धी होइ, तंनामाणि लिक्खंति, न ताणि खुद्दवंतरी अक्कमइ, पूइया, मंडलं कयं, साहुणामाणि लिहियाणि, दिसावाला ठविया,न कूवियं सिवाए, पउणा चेडी, धणो साहूणमल्लियंतो सड्ढो जाओ, धम्मोवगारित्ति चेडी मुत्ताफलमाला य तस्सेव दिन्ना, एवं अतुरंतेण सा तेणं पावियत्तिसिलोगत्थो। सो एयं सुणिऊण परिणामेइ-अहंपि सदेसं गंतुमतुरंतो तत्थेव किंचि उवायं चिंतिस्सामित्ति
॥४०॥
सेत्स्यति, धनेन भणितं-क उपायः !, विप्रेण भणितं-ईदृशो ब्रह्मचारिणः स्युः, गुप्तीः कथयति, परिव्राजकेषु गवेषितो नास्ति, साधूनां पार्वे आगतः, तैः शिष्टाः-वसतिः कथा निषधेन्द्रियाणि कुब्यान्तरं पूर्वक्रीडितं प्रणीतम् । अतिमात्राहारो विभूषणं च नव ब्रह्मचर्यगुप्तयः॥१॥ एतासु वर्तमानः शुद्धमना यश्च ब्रह्मचारी सः । यस्साच ब्रह्मचर्य मनोनिरोधो जिनाभिहितम् ॥२॥ उपगते भणिता:-ब्रह्मचारिभिर्म कार्य, साधवो भणन्ति-न कल्पते निर्ग्रन्थानामेत, चट्टाय कथितं, लब्धा ब्रह्मचारिणो न पुनरिच्छन्ति, तेन भणितं-ईशा एव परित्यक्तलोकव्यापारा मुनयो भवन्ति, किं तु पूजितैरपि तैः कार्यसिद्धिर्भवति, तन्नामानि लिख्यन्ते, न तानि क्षुद्रव्यन्तर्य आक्रमन्ते, पूजिताः, मण्डलं कृतं, साधुनामानि लिखितानि, दिक्पालाः स्थापिताः, न कूजितं शिवया, प्रगुणा (जाता) दुहिता, धनः साधूनाश्रयन् श्राद्धो जातः, धर्मोपकारीति चेटी मुक्ताफलमाला च तस्मायेव दत्ता, एवमत्वरमाणेन सा तेन प्राप्तेति श्लोकार्थः ॥ स एतत् श्रुत्वा परिणमयति-अहमपि स्वदेशं गरवाऽत्वरमाणस्तत्रैव कञ्चिदुपायं चिन्तयिष्यामीति
Jain Education
a
l
wwwmainelibrary.org

Page #299

ओ सदेसं, तत्थ य विज्जासिद्धा पाणा दडरक्खा, तेण ते ओलग्गिया, भणंति- किं ते अम्हेहिं कज्जं १, सिट्ठे-देविं घडेह, तेहिं चिंतियं - उच्छोभं देमो जेण राया परिचयइ, तेहिं मारी विउबिया, लोगो मरिउमारद्धो, रन्ना पाणा समाइट्ठा-लभेह मारिं, तेहिं भणियं - गवेसामो विज्जाए, देवीवासघरे माणुसा हत्थपाया विउबिया, मुहं च से रुहिरलित्तं कथं, रण्णो निवेइयं वत्थवा चेव मारी, नियघरे गवेसाहि, रण्णा गविट्ठा दिट्ठा य, पाणा समाइट्ठा - सविहीए विवादेह तो खाई मंडले मज्झरतंमि अप्पसागारिए वावाएयचा, तहत्ति पडिसुए णीया सगिहं रतिं मंडलं, सो य तत्थ पुबालोइयकवडो गओ, सखलियारं मारेउमारद्धा, तेण भणियं किं एयाए कयंति, ते भति-मारी एसत्ति मारिज्जइ, तेण भणियं -कहमेयाए आगिईए मारी हवइत्ति, केणति अवसदो ते दिण्णो, मा मारेह, मुयह एयं, ते नेच्छंति, गाढतरं लग्गो, अहं भे कोडिमोल्लं अलंकारं देमि मुयह एयं मा मारेहिति, बलामोडीए अलंकारो उवणीओ, तीए चिंतियं - निक्कारणवच्छल्लोत्ति तंमि
१ गतः स्वदेशं, तत्र च विद्यासिद्धाश्चण्डाला दण्डरक्षाः, तेन तेऽवलगिताः, भणन्ति-किं तवास्माभिः कार्यम् ?, शिष्टं देवीं मीलयत, तैश्चिन्तितम् - आलं दद्मो येन राजा परित्यजति, तैर्मारिर्विकुर्विता, लोको मर्त्तुमारब्धः, राज्ञा चाण्डालाः समादिष्टाः - लभध्वं मारी, तैर्भणितं गवेषयामो विद्यया, देवीवासगृहे मानुष्या हस्तपादा विकुर्विताः, मुखं च तस्या रुधिरलिप्तं कृतं राज्ञः निवेदितं वास्वव्यैव मारी, निजगृहे गवेषय, राज्ञा गवेषिता दृष्टा च चाण्डालाः समादिष्टाःस्वविधिना व्यापादयत तदाऽवश्यं मण्डले मध्यरात्रेऽल्पसागारिके व्यापादयितव्या, तथेति प्रतिश्रुते नीता स्वगृहं रात्रौ मण्डलं, स च तत्र पूर्वालोचितकपटो गतः, सोपचारं मारयितुमारब्धा, तेन भणितं किमेतया कृतमिति, ते भणन्ति-मार्गेषेति मार्यते, तेन भणितं कथमेतयाऽऽकृत्या मारिर्भवतीति, केनचिदपशब्दो दत्त युष्माकं मा मारयस, मुञ्चतैनां ते नेच्छन्ति, गाढतरं लग्नः, अहं युष्मभ्यं कोटिमूल्यमलङ्कारं ददामि मुझेतैनां मा मारयतेति बलात् अलङ्कार उपनीतः, तया चिन्तितं निष्कारणवत्सल इति तस्मिन्

Page #300

आवश्यक हारिभद्रीया
नमस्कार वि०१
॥४०१॥
SSISRUSHKARNACES
पडिबंधो जाओ, पाणेहि भणियं-जइ ते निबंधो एयंपि न मारेमो, किंतु निविसयाए गंतवं, पडिसुए मुक्का, सो तं गहाय पलाओ, तो पाणप्पओ वच्छलगोत्ति दढयरं पडिबद्धा आलावाईहिंघडिया, देसंतरंमि भोगे भुंजंता अच्छंति । अण्णया सो पेच्छणगे गंतुं पयट्टो, सा नेहेण गंतुं न देइ, तेण हसियं, तीए पुच्छिओ-किमयंति',निबंधे सिह, निविण्णा, तहारूवाणं अजाणं अंतिए धम्मं सोचा पवइया, इयरोवि अट्टदुहट्टो मरिऊण तदिवसं चेव नरगे उववण्णो। एवं दुक्खाय चविखदियंति ॥ घाणिदिए उदाहरणं-कुमारो गंधप्पिओ, सो य अणवरयंणावाकडएण खेल्लइ, माइसवत्तीए तस्स मंजूसाए विसं छोदण णईए पवाहियं, तेण रमंतेण दिट्ठा, उत्तारिया, उग्घाडिऊण पलोइउं पवत्तो, पडिमंजूसाईएहिं गंधेहि समुग्गको दिट्ठो, सोऽणेण उग्घाडिऊण जिंघिओ मओ य । एवं दुक्खाय घाणिदियन्ति ॥ जिभिदिए उदाहरणं-सोदासो
राया मंसप्पिओ, आमाघाओ, सूयस्स मंसं बीरालेण गहियं, सोयरिएसु मग्गियं, न लद्धं, डिंभरूवं मारियं, सुसंहियं । प्रतिबन्धो जातः, चाण्डालैर्मणितं- यदि ते निर्बन्ध एनां नैव मारयामः, किंतु निर्विषयतया (देशाद्वहिः) गन्तव्यं, प्रतिश्रुते मुक्ता, स तां गृहीत्वा दूा पलायितः, ततः प्राणप्रदो वत्सल इति दृढतरं प्रतिबद्धाऽऽलापादिभिर्मीलिता, देशान्तरे भोगान् भुजानौ तिष्ठतः । अन्यदा स प्रेक्षणके गन्तुं प्रवृत्तः, सा स्नेहेन गन्तुं न ददाति, तेन हसितं, तया पृष्टः-किमेतदिति, निर्बन्धे शिष्टं, निर्विण्णा, तथारूपाणामार्याणामन्तिके धर्म श्रुत्वा प्रवजिता, इतरोऽप्यातदुःखातों मृत्वा त. दिवसं (तदोषादेव) नरके उत्पन्नः। एवं दुःखाय चक्षुरिन्द्रियमिति ॥ नाणेन्द्रिये उदाहरणं-कुमारो गन्धप्रियः, स चानवरतं नावाकटकेन क्रीडति, मातृसपत्नया तस्य मञ्जूषायां विषं क्षिप्त्वा नद्या प्रवाहितं, तेन रममाणेन दृष्टा, उत्तारिता, उवाव्य प्रलोकयितुं प्रवृत्तः, प्रतिमञ्जूषादिगैर्गन्धैः समुद्गो दृष्टः सोऽनेनोधाव्य बातो मृतश्च । एवं दुःखाय घ्राणेन्द्रियमिति । जिद्धेन्द्रिये उदाहरणं-सोदासो राजा मांसप्रियः, अमाघातः, शुकस्य मांसं मारिण गृहीतं, शौकरिकेषु मार्गितं, न कब्धं, डिम्भरूपं मारितं, सुसंहितं
॥४०॥
dain Educ
LLLL
nelibrary.org

Page #301

ESSIESHUS SOROCARGO
पुच्छइ, कहियं, पुरिसा से दिना-मारेहत्ति, नयरेण नाओ भिच्चेहि य रक्खसोत्ति महुं पाएत्ता अडवीए पवेसितो, चच्चरे| |ठिओ गयं गहाय दिणे २ माणुस्सं मारेइ, केइ भणंति-विरहे जणं मारेति, तेणंतेणं सत्थो जाइ, तेण सुत्तेण न जाणिओ, साहू य आवस्सयं करेन्ता फिडिया, ते दळूणं ओलग्गइ, तवेण न सक्केइ अल्लिइउं, चिंतइ, धम्मकहणं, पबज्जा । अन्ने भणंति-सो भणइ वच्चंते-ठाह, साहू भणइ-अम्हे ठिया तुमं चेव ठाहि, चिंतेइ, संबुद्धो, साइसया आयरिया, ते ओहिनाणी, केत्तियाणमेवं होहि । एवं दुक्खाय जिभिदियंति ॥ फासिंदिए उदाहरणं-वसंतपुरे णयरे जियसत्तू राया, सुकुमालिया से भज्जा, तीसे अईव सुकुमालो फासो, राया रजं न चिंतेइ, सो एयं निच्चमेव पडिभुज्जमाणो अच्छइ, एवं कालो वच्चइ, भिच्चेहिं सामंतोऽहिमंतेऊण तीए सह निच्छूढो, पुत्तो से रजे ठविओ, ते अडवीए वच्चंति, सा तिसाइया, जलं मग्गिय, अच्छीणि से बद्धाणि मा बीहेहित्ति, छिरारुहिरं पजिया, रुहिरे मूलिया छूढा जेण ण थिजइ, छुहाइया
पृच्छति, कथितं, पुरुषास्तस्मै दत्ता-मारयतेति, नागरेण ज्ञातो भृत्यैश्च राक्षस इति मथं पाययित्वा अटव्यां प्रवेशितः, चत्वरे स्थितो गजं गृहीत्वा |दिने २ मनुष्य मारयति, केचिद्गणन्ति-विरहे जनं मारयति, तेन मार्गेण सार्थों याति, तेन सुप्तेन न ज्ञातः, साधवश्चावश्यकं कुर्वन्तः स्फिटिताः, तेन दृष्ट्वाऽव-16
लग्यन्ते, तपसा न शक्नोति आश्रयितुं, चिन्तयति, धर्मकथनं, प्रव्रज्या । अन्ये भणन्ति-स भणति व्रजतः-तिष्ठत, साधबो भणन्ति-वयं स्थिता स्त्वमेव तिष्ठ, चिन्तयति, संबुद्धः, सातिशया आचार्याः, ते अवधिज्ञानिनः, कियतामेवं भविष्यति । एवं दुःखाय जिह्वेन्द्रियमिति । स्पर्शनेन्द्रिय उदाहरण-वसन्तपुरेर नगरे जितशत्रू राजा, सुकुमालिका तस्य भार्या, तस्या अतीव सुकुमालः स्पर्शः, राजा राज्यं न चिन्तयति, स एतां नित्यमेव प्रतिभुजानः तिष्ठति, एवं कालो व्रजति, भृत्यैश्च सामन्तोऽपि मन्त्रयित्वा तया सह निष्काशितः, पुत्रस्तस्य राज्ये स्थापितः, तावटव्यां व्रजतः, सा तृषार्दिता, जलं मार्गितम् , अक्षिणी तस्या बढे | मा भैषीरिति, शिरारुधिरं पायिता, रुधिरे मूलिका क्षिप्ता, येन न स्त्यायति, क्षुधार्दिता
Jain Educatio
n
al
.
For Personal &Private Use Only
nelibrary.org

Page #302

नमस्कार
आवश्यकहारिभद्रीया
वि०१
॥४०२॥
उरूमंसं दिन्नं, उरूग सरोहिणीए रोहियं, जणवयं पत्ताणि, आभरणगाणि सारवियाणि, एगत्थ वाणियत्तं करेइ, पंगू य से वीहीए सोहगो, घडिओ, सा भणइ-न सक्कणोमि एगागिणी गिहे चिठि बिदिजियं लभाहि, चिंतियं चऽणेण-निर-| वाओ पंगू सोहणो, तओऽणेण सो नेड्डवालगो निउत्तो, तेण य गीयछलियकहाइहिं आवजिया, पच्छा तस्सेव लग्गा भत्तारस्स छिद्दाणि मग्गइ, जाहे न लभइ ताहे उज्जाणियागओ सुवीसत्थो बहुं मजं पाएत्ता गंगाए पक्खित्तो, सावित दवं खाइऊण खंधेण तं वहइ, गायंति य घरे २, पुच्छिया भणइ-अम्मापिईहिं एरिसो दिनो किं करेमि?, सोऽवि राया एगत्थ णयरे उच्छलिओ, रुक्खछायाए सुत्तो, ण परावत्तति छाया,राया तत्थ मयओ अपुत्तो, अस्सोय अहिवासिओ तत्थ | गओ, जयजयसद्देण पडिबोहिओ, राया जाओ, ताणिवि तत्थ गयाणि, रण्णो कहियं, आणावियाणि, पुच्छिया, साहइअम्मापीईहि दिन्नो, राया भणइ-'बाहुभ्यां शोणितं पीतमुरुमांसं च भक्षितम् । गङ्गायां वाहितो भर्ता, साधु साधु
॥४०२॥
ऊरुमांसं दत्तं, अरु संरोहिण्या रोहितं, जनपदं प्राप्ती, आभरणानि संगोपितानि, एकत्र वणिक्त्वं करोति, पङ्गुश्च तस्या वीथ्याः शोधकः, मीलितः, सा भणति-न शक्नोमि एकाकिनी गृहे स्थातुं द्वितीयं लम्भय, चिन्तितं चानेन-निरपायः पङ्गुः शोभनः, ततोऽनेन स गृहपालको नियुक्तः, तेन च गीतभलितकथादिभिरावर्जिता, पश्चात्तेनैव लग्ना, भर्तुछिद्राणि मार्गयति, यदा न लभते तदोद्यानिकागतः सुविश्वस्तो बहु मद्यं पाययित्वा गङ्गायां प्रक्षिप्तः, साऽपि तद्रव्यं खादयित्वा स्कन्धेन तं वहति, गायतश्च गृहे गृहे, पृष्टा भणति-मातापितृभ्यामीडशो दत्तः, किं करोमि?, सोऽपि राजा एकत्र नगरे निर्गतः, | वृक्षच्छायायां सुप्तः, न परावर्त्तते छाया, राजा च तत्र मृतोऽपुत्रः, अश्वश्वाधिवासितस्तत्र गतः, जयजयशब्देन प्रतिबोधितः, राजा जातः, तावपि तत्र गती, | राज्ञे कथितम् , आनायिती, पृष्टा, कथयति-मातापितृभ्यां दत्तः, राजा भणति
Jain Educatical
-
hional
IRLjalnelibrary.org

Page #303

SOCCESSORIES
पतिव्रते ? ॥ १॥ निविसंयाणि आणत्ताणि । एवं दाण्हपि विसेसओ सूमालियाए दुक्खाय फासिंदियं ॥ किञ्च-'शब्दसङ्गे यतो दोषो, मृगादीनां शरीरहा । सुखार्थी सततं विद्वान् , शब्दे किमिति सङ्गवान् ? ॥१॥ पतङ्गानां क्षयं दृष्ट्वा, सद्यो रूपप्रसङ्गतः । स्वस्थचित्तस्य रूपेषु, किं व्यर्थः सङ्गसम्भवः? ॥२॥ उरगान् गन्धदोषेण, परतन्त्रान् समीक्षच कः। गन्धासक्तो भवेत्कायखभावं वा न चिन्तयेत् ॥३॥ रसास्वादप्रसङ्गेन, मत्स्याद्युत्सादनं यतः। ततो दुःखादिजनने, रसे कः सङ्गमामुयात् ? ॥४॥ स्पर्शाभिषक्तचित्तानां, हस्त्यादीनां समन्ततः । अस्वातन्त्र्यं समीक्ष्यापि, कः स्यात्स्पर्शनसंवशः? ॥५॥' इत्येवंविधानीन्द्रियाणि संसारवर्द्धनानि विषयलालसानि दुर्जयानि दुरन्तानि नामयन्त इत्यादि पूर्ववत् ॥ अधुना परीषहद्वारावसरः, तत्र ‘मार्गाच्यवननिर्जरार्थ परिपोढव्याः परीषहा' इति निर्वचनं, तत्र मार्गाच्यवनाथ दर्शनपरीषहः प्रज्ञापरीषहश्च, शेषास्तु निर्जरार्थमिति, एते च द्वाविंशतिः परिसङ्ख्याता एव, तद्यथाक्षुपिपासाशीतोष्णदंशमशकनाम्यारतिस्त्रीचर्यानिषद्याशय्याऽऽक्रोशवधयाचनालाभरोगतृणस्पर्शमलसत्कारपुरस्कारप्रज्ञाऽज्ञानदर्शनानि विस्तरतोऽवगन्तव्याः, अस्य भावार्थः-'क्षुधातः शक्तिमान् साधुरेषणां नातिलयेत् । यात्रामात्रोद्यतो विद्वानदीनोऽविप्लवश्चरेत् ॥१॥ पिपासितः पथिस्थोऽपि, तत्त्वविद् दैन्यवर्जितः । शीतोदकं नाभिलषेन्मृगयेत् कल्पितोदकम् ॥ २॥ शीताभिघातेऽपि यतिस्त्वग्वस्त्रत्राणवर्जितः । वासोऽकल्प्यं न गृह्णीयादग्निं नोज्ज्वालयेदपि ॥ ३॥ उष्णतप्तो न तं निन्देच्छायामपि न संस्मरेत् । स्नानगात्राभिषेकादि, व्यजनं चापि वर्जयेत् ॥४॥नदष्टो दंशमशकैस्त्रासं
1 निर्विषयावाज्ञप्तौ । एवं द्वयोरपि विशेषतः सुकुमालिकायाः दुःखाय स्पर्शनेन्द्रियम् ।
dain Educatio
n
al
*
ainelibrary.org

Page #304

आवश्यकहारिभद्रीया
॥४०३॥
ROSHARRIS
द्वेषं मुनिव्रजेत् । न वारयेदुपेक्षेत, सर्वाहारप्रियत्ववित् ॥५॥ वासोऽशुभं न वा मेऽस्ति, नेच्छेत् तत्साध्वसाधु वा। नमस्कार लाभालाभविचित्रत्वं, जानन्नाम्येन विप्लुतः ॥६॥ गच्छंस्तिष्ठन्निषण्णो वा, नारतिप्रवणो भवेत् । धर्मारामरतो नित्य, वि०१ | स्वस्थचेता भवेन्मुनिः॥ ७॥ सङ्गपङ्कसुदुर्बाधाः, स्त्रियो मोक्षपथार्गलाः । चिन्तिता धर्मनाशाय, यतोऽतस्ता न चिन्तयेत् ॥८॥ ग्रामाद्यनियतस्थायी, सदा वाऽनियतालयः । विविधाभिग्रहैर्युक्तश्चर्यामेकोऽप्यधिश्रयेत् ॥९॥ श्मशानादिनिषद्यासु, ख्यादिकण्टकवर्जिते । उपसर्गाननिष्टेष्टानेकोऽभीरस्पृहः क्षमेत् ॥ १०॥ शुभाशुभासु शय्यासु, सुखदुःखे समुत्थिते । सहेत सङ्गं नेयाच्च, श्वस्त्याज्येति च भावयेत् ॥११॥ नाक्रुष्टो मुनिराक्रोशेत् , साम्याद् ज्ञानाद्यवर्जकः । अपे-18 क्षेतोपकारित्वं, न तु द्वेषं कदाचन ॥१२॥ हतः सहेतैव मुनिः, प्रतिहन्यान्न साम्यवित् । जीवानाशात् क्षमायोगाद्, गुणाप्तेः क्रोधदोषतः ॥ १३ ॥ परदत्तोपजीवित्वाद्, यतीनां नास्त्ययाचितम् । यतोऽतो याचनादुःखं, क्षाम्येन्नेच्छेदगारिताम् ॥ १४॥ परकीयं परार्थं च, लभ्येतान्नादि नैव वा । लब्धेन माद्येन्निन्देवा, स्वपरान्नाप्यलाभतः॥१५॥ नोद्विजेद् रोगसम्प्राप्तो, न चाभीप्सेच्चिकित्सितम् । विषहेत तथाऽदीनः, श्रामण्यमनुपालयेत् ॥ १६॥ अभूताल्पाणुचेलत्वे, कादाचित्कं तृणादिषु । तत्संस्पर्शोद्भवं दुःखं, सहेन्नेच्छेच्च तान् मृदून् ॥ १७ ॥ मलपङ्करजोदिग्धो, ग्रीष्मोष्णक्लेदनादपि । नोद्विजेत् स्नानमिच्छेद्वा, सहेतोद्वर्तयेन्न वा ॥ १८ ॥ उत्थानं पूजनं दानं, स्पृहयेन्नात्मपूजकः । मूर्छितो न भवेल्लब्धे, दीनोऽ- ॥४०३॥ सत्कारितो न च ॥ १९ ॥ अजानन् वस्तु जिज्ञासुन मुह्येत् कर्मदोषवित् । ज्ञानिनां ज्ञानमुद्वीक्ष्य, तथैवेत्यन्यथा न तु ॥२०॥ विरतस्तपसोपेतश्छद्मस्थोऽहं तथाऽपि च । धर्मादि साक्षान्नैवेक्षे, नैवं स्यात् क्रमकालवित् ॥ २१॥ जिनास्तदुक्तं

WDainelibrary.org

Page #305

जीवो वा, धर्माधौं भवान्तरम् । परोक्षत्वात् मृषा नैवं, चिन्तयेत् महतो ग्रहात् ॥ २२ ॥ शारीरमानसानेवं, स्वपरप्रेरितान्मुनिः। परीषहान् सहेताभीः, कायवाङ्मनसा सदा ॥ २३ ॥ ज्ञानावरणवेद्योत्था, मोहनीयान्तरायजाः । कर्मसूदयभूतेषु, सम्भवन्ति परीषहाः ॥ २४ ॥ क्षुत्पिपासा च शीतोष्णे, तथा दंशमशादयः । चर्या शय्या वधो रोगः, तृणस्पर्शमलावपि ॥ २५॥ वेद्यादमी अलाभाख्यस्त्वन्तरायसमुद्भवः । प्रज्ञाऽज्ञाने तु विज्ञेयौ, ज्ञानावरणसम्भवौ ॥२६॥ चतुर्दशैते विज्ञेयाः, सम्भवेन परीषहाः। ससूक्ष्मसम्परायस्य, च्छद्मस्थारागिणोऽपि च ॥ २७ ॥ क्षुत् पिपासा च शीतोष्णे, दंशश्चर्या वधो मलः । शय्या रोगतृणस्पों , जिने वेद्यस्य सम्भवाद् ॥ २८॥ इति । एष संक्षेपार्थः ॥ अवयवार्थस्तु परीपहाध्ययनतोऽवसेय इति । एत्थवि दवभावविभासा, दवपरीसहा इहलोयणिमित्तं जो सहइ परवसो वा बंधणाइसु, तत्थ उदाहरणं जहा चक्के सामाइए इंदपुरे इंददत्तस्स पुत्तो, भावपरीसहा जे संसारवोच्छेयणिमित्तं अणाउलो सहइ, तेहिं चेव उवणओ पसत्थो॥ अधुनोपसर्गद्वारावसरः, तत्रोप-सामीप्येन सर्जनमुपसर्गः, उपसृज्यतेऽनेनेति वा उपसर्गः कर णसाधनः, उपसृज्यतेऽसाविति वोपसर्गः कर्मसाधनः, स च प्रत्ययभेदाच्चतुर्विधः-दिव्यमानुषतैर्यग्योन्यात्मसंवेदनाभेदात्, तत्थ दिवा चउबिहा-हासा पदोसा वीमंसा पुढोवेमाया, हासे खुड्डगा अण्णं गामं भिक्खायरियाए गया, वाणमंतरिं
अत्रापि द्रव्यभावविभाषा-द्रव्यपरीषहा इहलोकनिमित्तं यः सहते परवशो वा बन्धनादिभिः, तत्रोदाहरणं यथा चक्रे सामायिके इन्द्रपुरे इन्द्रदत्तस्य पुत्रः, भावपरीषहा यान् संसारव्युच्छेदनिमित्तमनाकुलः सहते, तेष्वेव उपनतः प्रशस्तः । २ तत्र दिव्याश्चतुर्विधाः-हास्यात् प्रद्वेषात् विमर्शात् पृथग्विमाज्या, हास्ये क्षुल्लकाः अन्य ग्रामं भिक्षाचर्यायै गताः, व्यन्तरी
Jain Education
armonal
10Linelibrary.org

Page #306

आवश्यकहारिभद्रीया
नमस्कार वि०१
॥४०४॥
उवाइंति-जइ फवामो तो वियडिउं डेरगकण्हवण्णएण अच्चणियं देहामो, लद्धं, सा मग्गइ, अन्नमन्नस्स कहणं, मग्गिऊण दिन्नं, एयं ते तंति, ताहे सयं चेव तं पक्खाइया, कंदप्पिया देवया तेसिं रूवं आवरेत्ता रमइ, वियाले मग्गिया, न दिट्ठा, देवयाए आयरियाण कहियं । पओसे संगमओ । वीमसाए एगत्थ देउलियाए साहू वासावासं वसेत्ता गया, तेसिं च एगो पुविं पेसिओ, तओ चेव वरिसारत्तं करेउं आगओ, ताए देउलियाए आवासिओ, देवया चिंतेइ-किं दढधम्मो नवत्ति सड्डीरूवेण उवसग्गेइ, सो नेच्छइ, तुट्ठा वंदइ । पुढोवेमाया हासेण करेउं पदोसेण करेज, एवं संजोगा।माणुस्सा चउविहाहासा पओसा वीमंसा कुसीलपडिसेवणया, हासे गणियाधूया, खुड्डगं भिक्खस्स गयं उवसग्गेइ, हया, रण्णो कहियं, खुड़गो सदाविओ, सिरिघरदिह्रतं कहेइ । पओसे गयसुकुमालो सोमभूइणा ववरोविओ, अहवा एगो धिजाइओ एगाए अविरइयाए सद्धिं अकिच्चं सेवमाणो साहुणा दिहो, पओसमावण्णो साहुं मारेमित्ति पहाविओ, साहुं पुच्छइ-किं तुमे
SESEOSAS ROSESSORS
॥४०॥
मुपयाचन्ते-यदि लप्स्यामहे तदा विकटय्य लघुकृष्णवर्णेनार्चनं दास्यामः, लब्धं, सा मार्गयति, अन्योऽयमै कथनं,मार्गयित्वा दत्तम्, एतत्ते तदिति, तदा स्वयमेव तं प्रवादिता, कान्दर्पिका देवता तेषां रूपमावृत्त्य रमते, विकाले मागिताः, न दृष्टाः, देवतयाऽऽचार्याय कथितं । प्रद्वेषे संगमकः । विमर्श एकत्र देवकुलिकायां साधवो वर्षारात्रमुषित्वा गताः, तेषां चैकः पूर्व प्रेषितः, तत्रैव वर्षारानं कर्तुमागतः, तस्यां देवकुलिकायामावासितः, देवता चिन्त|यति-किं धर्मा नवेति श्राद्धीरूपेणोपसर्गयति, स नेच्छति, तुष्टा वन्दते । पृथग्विमात्रा हास्येन कृत्वा प्रदेषेण कुर्यात्, एवं संयोगाः । मानुष्याश्चतुर्विधाः-I हास्यात् प्रद्वेषात् विमर्शात् कुशीलप्रतिषेवनया, हास्ये गणिकादुहिता, क्षुल्लकं भिक्षायै गतमुपसर्गयति, हता, राज्ञः कथितं, क्षुल्लकः शब्दितः, श्रीगृहदृष्टान्तं कथयति । प्रद्वेषे गजसुकुमालः सोमभूतिना व्यपरोपितः, अथवा एको धिग्जातीय एकवाऽविरतिकया सार्धमकायें सेवमानः साधुना दृष्टः, प्रद्वेषमापनः साधु |मारयामीति प्रधावितः, साधुं पृच्छति-किं त्वयाऽध
Jain Educatio
n
al

Page #307

HARISHNUARY
अज दिहति?, साह भणइ-बहं सुणेइ कन्नेहिं सिलोगो । वीर्मसाए चंदगुत्तो राया चाणक्केण भणिओ-पारत्तियंपि किंपि करेजासि, सुसीसो य किर सो आसि, अंतेउरे धम्मकहणं, उवसग्गिजंति, अण्णतित्थिया य विणछा, णिच्छूढा य, साहू सहाविया भणंति-जइ राया अच्छइ तो कहेमो, अइगओ राया ओसरिओ, अंतेउरिया उवसग्गेति, हयाओ, सिरिघरदिहतं कहेइ । कुसीलपडिसेवणाए ईसालू य भज्जाओ चत्तारि रायसंणायं, तेण घोसावियं-सत्तवइपरिक्खित्तं घरं न लहइ कोइ पवेसं, साहू अयाणतो वियाले वसहिनिमित्तं अइयओ, सो य पवेसियल्लओ, तत्थ पढमे जामे पढमा आगया भणइ-पडिच्छ, साहू कच्छं बंधिऊण आसणं च कुम्मबंधं काऊण अहोमुहो ठिओ चीरवेढेणं, न सक्किओ, किसित्ता गया, पुच्छंति-केरिसो?, सा भणइ-एरिसो नत्थि अण्णो मणूसो, एवं चत्तारिवि जामे जामे किसिऊण गयाओ, पच्छा एगओ मिलियाओ साहंति, उवसंताओ सड्डीओ जायाओ। तेरिच्छा चउबिहा-भया पओसा आहारहेड अवच्चलयण
दृष्टमिति ?, साधुर्भणति-बहु शृणोति कर्णाभ्यां श्लोकः । विमर्शात् चन्द्रगुप्तो राजा चाणक्येन भणितः-पारत्रिकमपि किञ्चित् कुरु, सुशिष्यश्च किल |स आसीत् , अन्तःपुराय धर्मकथनम् , उपसर्यन्तेऽन्यतीर्थिकाश्च विनष्टाः, निर्वासिताश्च, साधवः शब्दिता भणन्ति-यदि राजा तिष्ठति तदा कथयामः, अतिगतो
राजाऽपसृतः, अन्तःपुरिका उपसर्गयन्ति,हताः, श्रीगृहदृष्टान्तं कथयन्ति । कुशीलप्रतिषेवनायामीर्ष्यालुश्च भार्याश्चतस्रो राजकुटुम्बं, तेन घोषितं-सप्तवृतिपरिक्षिप्तं | गृहं न लभते कोऽपि प्रवेष्टुं, साधुरजानानो विकाले वसतिनिमित्तमतिगतः, स च प्रवेशितः, तत्र प्रथमे यामे प्रथमाऽऽगता भणति-प्रतीच्छ, साधुः कच्छं बड्वा आसनं च कूर्मबन्धं कृत्वाऽधोमुखः स्थितश्वीरवेष्टनेन, न शकितः, क्लिशित्वा गता, पृच्छन्ति-कीदृशः?, सा भणति-ईदृशो नास्त्यन्यो मनुष्यः, एवं चतस्त्रोऽपि यामे यामे क्लिशित्वा गताः, पश्चान्मीलिताः एकत्र कथयन्ति, उपशान्ताः श्राद्ध्यो जाताः। तैरश्चाश्चतुर्विधाः-भयात् प्रद्वेषात् आहारहेतोः अपत्यालय

Mahinelibrary.org

Page #308

आवश्यकहारिभद्रीया
नमस्कार वि०१
॥४०५॥
सारक्खणया, भएण सुणगाई डसेज्जा, पओसे चंडकोसिओ मक्कडादी वा, आहारहेउं सीहाइ, अवच्चलेणसारक्खणहे| काकिमाइ । आत्मना क्रियन्त इति आत्मसंवेदनीया, जहा उद्देसे चेतिए पाहुडियाए, ते चउबिहा-घट्टणया पवडणया थंभ-| णया लेसणया, घट्टणया अच्छिमि रयो पविट्ठो चमढिउं दुक्खिउमारद्धं अहवा सयं चेव अच्छिमि गलए वा किंचि सालुगाइ उठियं घट्टइ, पवडणया ण य पयत्तेणं चंकमइ, तत्थ दुक्खाविजइ, थंभणया नाम ताव बइठ्ठो अच्छिओ जाव सुत्तो थद्धो जाओ, अहवा हणुयातमाई, लेसणया पायं आउंटित्ता अच्छिओ जाव तत्थ व तत्थ वाण लइओ, अहवा नटुं | सिक्खामित्ति अइणामियं किंचि अंगं तत्थेव लग्गं, अहवा आयसंवेयणिया वाइया पित्तिया संभिया संनिवाइया एए दबोवसग्गा, भावओ उवउत्तस्स एए चेव, उक्तं च-"दिवा माणुसगा चेव, तेरिच्छा य वियाहिया । आयसंवेयणीया य, उवसग्गा चउविहा ॥१॥हासप्पओसवीमंसा, पुढोवेमाय दिविया । माणुस्सा हासमाईया, कुसीलपडिसेवणा ॥२॥
संरक्षणाय, भयेन श्वादिर्दशेत् , प्रद्वेष चण्डकौशिको मर्कटादिर्वा, आहारहेतोः सिंहादिः, अपत्यलयनसंरक्षणहेतोः काक्यादिः । यथोद्देशे चैत्ये प्राभूतिकायां, ते चतुर्विधाः-घट्टनता प्रपतनता स्तम्भनता श्लेषणता, घनता अक्षिण रजः प्रविष्ट मर्दित्वा दुःखयितुमारब्धं अथवा स्वयमेव अणि गले वा किञ्चित्सा-| लुकादि उस्थितं घट्टयति, पतनता न च प्रयत्नेन चक्रम्यते, तत्र दुःख्यते, स्तम्भनता नाम तावदुपविष्टः स्थितो यावत्सुप्तः स्तब्धो जातः, अथवा हनुयन्त्रादि, श्लेष-| णता पादमाकृष्य स्थितो यावत्तत्र वा तत्र वातेन लमः, अथवा नृत्यं शिक्ष इति अतिनामितं किञ्चिदङ्गं तत्रैव लग्नम् , अथवाऽऽत्मसंवेदनीया बातिकाः पैत्तिकाः श्लेष्मिकाः सान्निपातिका एते द्रव्योपसर्गाः, भावत उपयुक्तस्यैत एव, दिव्या मानुष्यकाश्चैव तैरश्वाश्च व्याख्याताः । आत्मसंवेदनीयाश्चोपसर्गाश्चतुर्विधाः ॥१॥ हास्यप्रद्वेषविमर्शपृथग्विमात्रा दिव्याः । मानुष्या हास्यादयः कुशीलप्रतिषेवना ॥२॥
॥४०५॥
Join Educat
lainelibrary.org

Page #309

तेरिच्छिगा भया दोसा, आहारट्ठा तहेव य । अवच्चलेणसंरक्खणछाए ते वियाहिया ॥३॥ घट्टणा पवडणा दाचेव, थंभणा लेसणा तहा। आयसंवेयणीया उ, उवसग्गा चउबिहा ॥ ४ ॥” इत्याद्यलं प्रसङ्गेन, एतन्नामयन्तो नमोऽर्हा
इति व्याख्यातमयं गाथार्थः॥ साम्प्रतं प्राकृतशैल्याऽनेकधाऽर्हच्छब्दनिरुक्तसम्भवं निदर्शयन्नाह18 इंदियविसयकसाए परीसहे वेयणा उवस्सग्गे । एए अरिणो हंता अरिहंता तेण वुचंति ॥ ९१९ ॥
व्याख्या-इन्द्रियादयः पूर्ववत्, वेदना त्रिविधा-शारीरी मानसी उभयरूपा च, 'एए अरिणो हता' इत्यत्र प्राकृतशैल्या छान्दसत्वात् 'सुपां सुपी'त्यादिलक्षणतः एतेषामरीणां हन्तारः यतोऽरिहन्तारः 'तेनोच्यन्ते' तेनाभिधीयन्ते, अरीणां हन्तारोऽरिहन्तार इति निरुक्तिः स्यात्, एतदनन्तरगाथायामेत एवोक्ताः पुनरमीषामेवेहोपन्यासोऽयुक्त इति?, अत्रोच्यते, अनन्तरगाथायां नमस्कारार्हत्वे हेतुत्वेनोक्ताः, इह पुनरभिधाननिरुक्तिप्रतिपादनार्थमुपन्यास इति गाथार्थः॥ साम्प्रतं प्रकारान्तरतोऽरय आख्यायन्ते, ते चाष्टौ ज्ञानावरणादिसंज्ञाः सर्वसत्त्वानामेवेति, आह च| अट्टविहंपिय कम्मं अरिभूअं होइ सव्वजीवाणं । तं कम्ममरिं हंता अरिहंता तेण वुच्चति ॥ ९२०॥
व्याख्या-'अष्टविधमपि' अष्टप्रकारमपि, अपिशब्दादुत्तरप्रकृत्यपेक्षयाऽनेकप्रकारमपि, चशब्दो भिन्चक्रमः, स चाव
१ तैरश्चा भयाऐषादाहारार्थाय तथैव च । अपत्यलयनसंरक्षणार्थाय ते व्याख्याताः ॥३॥ घटना प्रपतनैव स्तम्भनं श्लेषणं तथा । आत्मसंवेदनीयास्तु उपसर्गाश्चतुर्विधाः ॥४॥

A
anelibrary.org

Page #310

आवश्यक हारिभद्रीया
॥४०६॥
REGRASSRUSSIO*
धारणे, ज्ञानावरणादि, ततश्चाष्टविधं कमैव 'अरिभूतं' शत्रुभूतं भवति 'सर्वजीवानां' सर्वसत्त्वानामनवबोधादिदुःखहेतु- नमस्कार. त्वादिति भावः, पश्चार्द्ध पूर्ववत् , एवंविधा अरिहन्तार इति गाथार्थः॥ ९२०॥ अथवा
वि०१ __ अरिहंति वंदणनमंसणाई अरिहंति पूअसक्कारं । सिद्धिगमणं च अरिहा अरहंता तेण वुचंति ॥९२१ ॥ __व्याख्या-'अर्ह पूजायाम्' अर्हन्तीति 'पचाद्यचू' कर्तरि अहोः, किमर्हन्ति ?-वन्दननमस्करणे, तत्र वन्दनं शिरसा नमस्करणं वाचा, तथाऽहन्ति पूजासत्कारं, तत्र वस्त्रमाल्यादिजन्या पूजा, अभ्युत्थानादिसम्भ्रमः सत्कारः, तथा 'सिद्धिगमनं चाहन्ति' सिद्ध्यन्ति-निष्ठितार्था भवन्त्यस्यां प्राणिन इति सिद्धिः-लोकान्तक्षेत्रलक्षणा, वक्ष्यति च-ईह बोंदि | चइत्ता णं तत्थ गंतूण सिज्झई तद्गमनं च प्रत्यहाँ इति, 'अरहता तेण वुच्चंति' प्राकृतशैल्या अस्तेिनोच्यन्ते, अथवा अर्हन्तीत्यर्हन्त इति गाथार्थः ॥ ९२१॥ तथा-देवासुरमणुएसुं अरिहा पूआ सुरुत्तमा जम्हा । अरिणो हंता रयं हंता अरिहंता तेण वुच्चंति ॥ ९२२॥ __ व्याख्या-देवासुरमनुजेभ्यः पूजामहन्ति-प्रामुवन्ति तद्योग्यत्वात् , सुरोत्तमत्वादिति युक्तिः, इत्थमनेकधाऽन्वर्थम४ भिधाय पुनः सामान्यविशेषाभ्यामुपसंहरन्नाह-'अरिणो हंता' इत्यादि पूर्ववदेव, अरीणां हन्तारः यतः अरिहन्तारस्तेनो-18 है च्यन्ते, तथा रजसो हन्तारः यतो रजोहन्तारस्तेनोच्यन्ते इति, रजो बध्यमानकं कर्म भण्यत इति गाथार्थः ॥ ९२२॥ इदानीममोघताख्यापनार्थमपान्तरालिकं नमस्कारफलमुपदर्शयति
॥४०६॥ अरहंतनमुक्कारो जीवं मोएइ भवसहस्साओ। भावेण कीरमाणो होइ पुणो बोहिलाभाए ॥९२३ ॥ व्याख्या-अर्हतांनमस्कारःअर्हन्नमस्कार,इहार्हच्छब्देन बुद्धिस्थाहदाकारवती स्थापना गृह्यते,नमस्कारस्तु नमःशब्द एव, * इह तनुं त्यक्त्वा तत्र गत्वा सिध्यति.

jainelibrary.org

Page #311

Jain Education
'जीवम्' आत्मानं 'मोचयति' अपनयति, कुतः ? - भवसहस्रेभ्यः, 'भावेन' उपयोगेन क्रियमाणः, इह च सहस्रशब्दो यद्यपि दशशतसङ्ख्यायां वर्तते तथाऽप्यन्त्रार्थादनन्तसङ्ख्यायामवगन्तव्यः, अनन्तभवमोचनान्मोक्षं प्रापयतीत्युक्तं भवति, आह-न सर्वस्यैव भावतोऽपि नमस्कारकरणे तद्भव एव मोक्षः, तत्कथमुच्यते - जीवं मोचयतीत्यादि, उच्यते, यद्यपि तद्भव एव मोक्षाय न भवति तथाऽपि भावनाविशेषाद्भवति पुनः 'बोधिलाभाय' बोधिलाभार्थ, बोधिलाभश्चाचिरादविकलो मोक्ष | हेतुरित्यतो न दोष इति गाथार्थः ॥ ९२३ ॥ तथा चाह
अरिहंतनमुक्कारो धन्नाण भवक्खयं कुणंताणं । हिअयं अणुम्मुअंतो विसुत्तियावारओ होइ ॥ ९२४ ॥ व्याख्या - अर्हन्नमस्कार इति पूर्ववत्, धन्यानां भवक्षयं कुर्वताम्, तत्र धन्याः - ज्ञानदर्शनचारित्रधनाः साध्वादयः, तेषां भवक्षयं कुर्वतामिति, अत्र तद्भवजीवितं भवः तस्य क्षयो भवक्षयस्तं कुर्वताम् - आचरतां किम् ? - 'हृदयं' चेतः 'अनुन्मुञ्चन्' अपरित्यजन्, हृदयादनपगच्छन्नित्यर्थः, विस्रोतसिकावारको भवति, इहापध्यानं विस्रोतसिकोच्यते, तद्वारको भवति, धर्मध्यानैकालम्बनतां करोतीति गाथार्थः ॥ ९२४ ॥
अरहंतनमुक्कारो एवं खलु वण्णिओ महत्थुति । जो मरणंमि उवग्गे अभिक्खणं कीरए बहुसो ।। ९२५ ॥
व्याख्या - अर्हन्नमस्कार एवं खलु वर्णितो 'महार्थ' इति महानर्थो यस्य स महार्थः, अल्पाक्षरोऽपि द्वादशाङ्गार्थसङ्घाहित्वान्महार्थ इति, कथं पुनरेतदेवमित्याह-यो नमस्कारो 'मरणे' प्राणत्यागलक्षणे उपाये - समीपभूते 'अभिक्षणम्' अनवरतं क्रियते 'बहुशः' अनेकशः, ततश्च प्रधानापदि समनुस्मरणकरणेन ग्रहणात् महार्थः, प्रधानश्चायमिति । आह च

Page #312

आवश्यकहारिभ• द्रीया
॥४०७ ॥
भाष्यकार : - " जलणाइभए सेसं मोतुंडप्पेगैरयणं महामोल्लं । जुहि वाऽइभए घेप्पइ अमोहंसत्थं जह तह ॥ १ ॥ मोतुंवि बारसंगं स एव मरणंमि कीरए जम्हा । अरहंतनमोक्कारो तम्हा सो बारसंगत्थो ॥ २ ॥ सबंपि बारसंगं परिणामविसुद्धिउमेत्तायं । तकारणभावाओ किह न तदत्थो नमोक्कारो ! ॥ ३ ॥ णहु तंमि देसकाले सक्को बारसविहो सुयक्खंधो। सबो अणुचिंते धंतंपि समत्थचित्तेणं ॥ ४ ॥ तप्पणईणं तम्हा अणुसरियबो सुहेण चित्तेणं । एसेव नमोकारो कयन्नुतं मन्नमाणेणं ॥ ५ ॥” इति गाथार्थः ॥ ९२५ ॥ उपसंहरन्नाह
अरिहंतन मुकारो, सव्वपावप्पणासणो । मंगलाणं च सव्वेसिं, पढमं हवइ मंगलं ॥ ९२६ ॥
व्याख्या - किं बहुना ?, इहार्हन्नमस्कारः, किम् ? - सर्वपापप्रणाशनः, तत्र पांशयतीति निपातनात् पापं पिबति वा हितमिति पापम्, औणादिकः पः प्रत्ययः, सर्वम् - अष्टप्रकारमपि कर्म - पापं जातिसामान्यापेक्षया, उक्तं च- 'पापं कर्मैव तत्त्वत' | इत्यादि, तत्प्रणाशयतीति सर्वपापप्रणाशनः, मङ्गलानां च 'सर्वेषां' नामादिलक्षणानां 'प्रथमं' इति प्रधानं प्रधानार्थकारित्वात्, अथवा पञ्चामूनि भावमङ्गलान्यर्हदादीनि तेषां प्रथमम् — आद्यमित्यर्थः, 'भवति मङ्गलमिति संपद्यते मङ्गलमिति गाथार्थः
१ ज्वलनादिभये मुक्त्वा अप्येकं रत्नं महामूल्यम् । युधि वाऽतिभये गृह्यतेऽमोघशस्त्रं यथा तथेह ॥ १ ॥ मुक्त्वाऽपि द्वादशाङ्गं स एव मरणे क्रियते यस्मात् । अर्हन्नमस्कारस्तस्मात्स द्वादशाङ्गार्थः ॥ २ ॥ सर्वमपि द्वादशाङ्गं परिणामविशुद्धिमानहेतुकम् । तत्कारणभावात् कथं न तदर्थो नमस्कारः १ ॥ ३ ॥ नैव तस्मिन् देशकाले शक्यो द्वादशविधः श्रुतस्कन्धः । सर्वोऽनुचिन्तयितुं बाढमपि समर्थचित्तेन ॥ ४ ॥ तव्प्रणतीनां ( सद्भावात् ) तस्मादनुसर्त्तव्यः शुभेन | चित्तेन । एष एव नमस्कारः कृतज्ञत्वं मन्यमानेन ॥ ५ ॥ ( गाथेयं गाथाचतुष्काद्भिन्नसंबन्धा तत्र ) * पारणं मुद्विते + ० मत्थं मुद्विते.

नमस्कार० वि० १
॥४०७ ॥
ainelibrary.org

Page #313

॥ ९२६ ॥ उक्तस्तावदन्नमस्कारः, साम्प्रतं सिद्धनमस्कार उच्यते, तत्र सिद्ध इति कः शब्दार्थः ?, उच्यते- 'षिधु संराद्धौ' 'राध साध संसिद्धौ' 'षिधू शास्त्रे माङ्गल्ये चे'ति, सिध्यति स्म सिद्धः, यो येन गुणेन निष्पन्नः - परिनिष्ठितो न पुनः साधनीयः सिद्धौंदनवत् स सिद्ध इत्यर्थः, स च सिद्धः शब्दसामान्याक्षेपतः, अर्थतस्तावच्चतुर्दशविधः, तत्र नामस्थापनाद्रव्यसिद्धान् व्युदस्य शेषनिक्षेपप्रतिपादनायाह
कम्मे १ सप्पे अ २ विजाय ३, मंते ४ जोगे अ ५ आगमे ६ ।
अथ ७ जत्ता ८ अभिप्पाए ९, तवे १० कम्मक्खए ११ इय ॥ ९२७ ॥
व्याख्या – कर्मणि सिद्धः कर्मसिद्धः - कर्मणि निष्ठां गत इत्यर्थः, एवं शिल्पसिद्धः २ विद्यासिद्धः ३ मन्त्रसिद्धः ४ योगसिद्धः ५ आगमसिद्धः ६ अर्थसिद्धः ७ यात्रासिद्धः ८ अभिप्रायसिद्धः ९ तपः सिद्धः १० कर्मक्षयसिद्ध ११ चेति गाथासमासार्थः ॥ ९२७ ॥ अवयवार्थं तु प्रतिद्वारमेव वक्ष्यति, तत्र नामस्थापनासिद्धौ सुखावसेयौ, द्रव्यसिद्धो निष्पन्न ओदनः सिद्ध इत्युच्यते, साम्प्रतं कर्मसिद्धादिव्याचिख्यासया कर्मादिस्वरूपमेव प्रतिपादयन्नाह -
कम्मं जमणाय रिओ एसयं सिप्पमन्नहाऽभिहिअं । किसिवाणिज्जाईयं घडलोहाराइभेअं च ॥ ९२८ ॥ व्याख्या—इह कर्म यदनाचार्योपदेशजं सातिशयमनन्यसाधारणं गृह्यते, 'शिल्पम्' अन्यथाऽभिहितमिति, कोऽर्थः ? - इह यदाचार्योपदेशजं ग्रन्थनिबन्धाद्वोपजायते सातिशयं कर्मापि तच्छिल्पमुच्यते, तत्र भारवहनकृषिवाणिज्यादि कर्म घटकारलोहकारादिभेदं च शिल्पमिति गाथार्थः ॥ ९२८ ॥ साम्प्रतं कर्मसिद्धं सोदाहरणमभिधित्सुराह—

ainelibrary.org

Page #314

आवश्यक हारिभ
I-RE
नमस्कार वि०१
द्रीया
१४०८॥
Gorrotour
जो सव्वकम्मकुसलोजो वा जत्थ सुपरिनिहिओ होइ । सज्झगिरिसिद्धओविवस कम्मसिद्धत्ति विन्नेओ९२९ | व्याख्या-'यः कश्चित् सर्वकर्मकुशलोयोवा'यत्र' कर्मणि सुपरिनिष्ठितो भवत्येकस्मिन्नपि सह्यगिरिसिद्धक इव स कर्मसिद्ध इति विज्ञेयः, कर्मसिद्धो ज्ञातव्य इति गाथाक्षरार्थः॥९२९॥भावार्थः कथानकादवसेयः, तच्चेदम्-कोंकणगदेसे एगमि दुग्गे सज्झस्स भंडं उरुंभेइ विलएत्ति य, ताणं च विसमे गुरुभारवाहित्ति काऊण रण्णा समाणत्तं, एएसिं मएवि पंथोदायबोनपुण एएहिं कस्सइ । इओ एगो सिंधवओ पुराणो सो पडिभजतो चिंतेइ-तहिं जामि जहिं कम्मे ण एस जीवो भजइ सुहं न विंदइ, सो तसिं मिलिओ,सो गंतुकामो भणइ, कुंदुरुक्क पडिबोहियल्लओसिद्धओ भणइ-सिद्धियं देहि ममं, जहा सिद्धयं सिद्धया गया सज्झयं, सोय तेसिं महत्तरओसबवडुंभारं वहइ, तेण साहूणं मग्गो दिन्नो,ते रुहाराउले कहेंति, ते भणंति-अम्हं रायावि मग्गं देइ भारेण दुक्खाविजंताणंता तुम समणस्स रित्तस्स त्थिक्कस्स मग्गं देसि?,रण्णा भणियं-दुहु ते कयं, मम आणा लंघियत्ति, तेण भणियं-देव! तुमे गुरुभारवाहित्तिकाऊणमेयमाणत्तं?, रण्णा आमंति पडिस्सुयं, तेण भणियं-जइ एवं तो सो गुरुतरभारवाही,
कोकणकदेशे एकस्मिन् दुर्गे समाजाण्डमवतारयति आरोहयति च, तेषां च विषमे गुरुभारवाहिन इतिकृत्वा राज्ञा समाज्ञप्तं, एतेभ्यो मयाऽपि पन्था दातव्यो न पुनरेतैः कस्मैचित् । इतश्चैकः सैन्धवीयः पुराणः स प्रतिभनश्चिन्तयति-तत्र यामि यत्र कर्मणि नैष जीवो भज्यते सुखं न विन्दति, स तैर्मिलितः, स गन्तुकामो भणति, कुष्टरुतप्रतिबोधितः सिद्धो भणति-सिद्धिं देहि मह्यं, यथा सिद्धं सिद्धा गताः सहक, स च तेषां महत्तरः सर्वबहुं भारं वहति, तेन साधुम्यो मार्गों दत्तः, ते रुष्टा राजकुले कथयन्ति, ते भणन्ति-अस्माकं राजाऽपि मागै ददाति भारेण दुःख्यमानानां तवं श्रमणाय रिक्ताय विश्वान्ताय मार्ग ददासि !, राज्ञा भणितं-दुष्टुत्वया कृतं, समाज्ञा वक्तिति, तेन भणितं-देव ! त्वया गुरुभारवाहीतिकृत्वैतदाज्ञप्तं , राज्ञा ओमिति प्रतिश्रुतं, तेन भणितंयद्येवं तदा स गुरुतरभारवाही,
॥४०८॥
Educ
a
tional
www.janelibrary.org

Page #315

FORESTIERISCH
कहं ?-जं सो अवीसमंतो अट्ठारससहस्ससीलंगनिन्भरं भारंवहइ, जो मएवि वोदंण पारिओत्ति, धम्मकहा यऽणेण कया, हो महाराय !-'वुझंति नाम भारा ते पुण वुझंति वीसमंतेहिं । सीलभरो वोढवो जावजीवं अविस्सामो॥१॥राया पडिबुद्धो, सो य संवेगं गओ, अब्भुडिओत्ति, एस कम्मसिद्धोत्ति ॥ साम्प्रतं शिल्पसिद्धं सोदाहरणमेवाभिधातुकाम आहजो सव्वसिप्पकुसलो जो वा जत्थ सुपरिनिहिओ होइ । कोकासवडईविव साइसओ सिप्पसिद्धो सो॥९३०॥ । व्याख्या-यः कश्चिदनिर्दिष्टस्वरूपः सर्वशिल्पेषु कुशलः सर्वशिल्पकुशलः, यो यत्र वा सुपरिनिष्ठितो भवत्येकस्मिन्नपि कोकाशवर्द्धकिवत् सातिशयः शिल्पसिद्धोऽसौ गाथाक्षरार्थः ॥९३० ॥ भावार्थः कथानकादवसेयः, तच्चेदम्-सोपारए रहकारस्स दासीए बंभणेण दासचेडो जाओ, सो य मूयभावेण अच्छइ मा णजीहामित्ति, रहकारो अप्पणो पुत्ते है। सिक्खावेइ, ते मंदबुद्धी न लएंति, दासेण सर्व गहियं, रहकारो मओ, रायाए दासस्स सर्व दिन्नं जं तस्स घरए सारं । इओ य उज्जेणीए राया सावगो, तस्स चत्तारि सावगा-एगो महाणसिओ सो रंधेइ, जइ रुच्चइ जिमियमेत्तं जीरइ,
कथं ?-यस्सोऽविश्राम्यन् अष्टादशसहस्रशीलाङ्गनिर्भरं भारं वहति यो मयापि वोढुं न पारितः (शक्तः) इति, धर्मकथा चानेन कृता-भो महाराजन् !| उद्यन्ते नाम भाराः ते पुनरुमन्ते विश्राम्यद्भिः। शीलभरो वोढव्यो यावजीवमविश्रामः॥१॥राजा प्रतिबुद्धः, स च संवेगं गतोऽभ्युस्थित इति, एष कर्मसिद्ध इति । २ सोपारके रथकारस्य दास्यां ब्राह्मणेन दासचेटो जातः, स च मूकभावेन तिष्ठति मा ज्ञायिषि इति, रथकार आत्मनः पुत्रान् शिक्षयति, ते मन्दबुद्धयो न गृह्णन्ति, दासेन सर्वं गृहीतं, रथकारो मृतः, राज्ञा दासाय सर्व दत्तं यत्तस्य गृहस्य सारम् । इतश्चोजयिन्यां राजा श्रावकः, तस्य चत्वारः श्रावका:-एको महानसिकः स पचति, यदि रोचते जिमितमात्रेण जीयंति,
ES

Mainelibrary.org

Page #316

आवश्यक हारिभद्रीया
नमस्कार. वि०१
॥४०॥
अहवा जामेणं बिहिं तिहिं चरहिं पंचहि, जइ रुच्चइन चेव जीरइ, बिदिओ अन्भंगेइ, सो तेल्लस्स कुलवंर सरीरे पवेसेइ, तं चेव जीणेइ, ततिओ सेजं रएइ, जइ रुच्चइ पढमे जामे विबुज्झइ अहवा बितिए ततिए चउत्थे, अहवा सुवइ चेव, चउत्थो सिरिघरिओ, तारिसो सिरिघरओ को जहा अइगओ न किंचि पेच्छइ, एए गुणा तेसिं, सो यराया अपुत्तो निविण्णकामभोगो पबजोवायं चिंतेतो अच्छइ । इओ य पाडलिपुत्ते णयरे जियसत्त राया, सोय तस्स णयरिंरोहेइ, एत्थंतरंमि णकाममा य तस्स रण्णो पुवकयकम्मपरिणइवसेण गाढं सूलमुप्पण्णं, तओऽणेण भत्तं पच्चक्खायं, देवलोयं गओ, णागरगेहि य से णयरी दिन्ना, सावया सदाविया पुच्छइ-किकम्मया?, भंडारिएण पवेसिओ, किंचिवि न पेच्छइ, अण्णेण दारेण दरिसियं, सेज्जावालेण एरिसा सेज्जा कया जेण मुहत्ते मुहत्ते उठेइ, सूएण एरिस भत्तं कयं जेणं वेलं वेलं जेमेइ, अब्भंगएण एक्कओ पायाओ तेल्लं ण णीणियं, जो मम सरिसो सो नीणेउ, चत्तारिवि पवइया, सो तेण तेल्लेण डझंतो कालओ
अथवा यामेन द्वाभ्यां त्रिभिश्चतुर्भिः पञ्चमिः, यदि रोचते नैव जीर्यति, द्वितीयोऽभ्यङ्ग्यति, स तैलस्य कुडवं २ शरीरे प्रवेशयति तदेव निष्काशयति, तृतीयः शय्यां रचयति, यदि रोचते प्रथमे यामे विबुध्यते अथवा द्वितीये तृतीये चतुर्थे, अथवा स्वपित्येव, चतुर्थः श्रीगृहिकस्तादृशं श्रीगृहं कृतं यथाऽतिगतो न किञ्चित्पश्यति, एते गुणास्तेषां, स च राजाऽपुत्रो निर्विष्णकामभोगः प्रवज्योपायं चिन्तयन् तिष्ठति । इतश्च पाटलीपुत्रे नगरे जितशत्रू राजा, स च | तस्य नगरी रुणद्धि, अत्रान्तरे च तस्य राज्ञः पूर्वकर्मपरिणतिवशेन गाढं शूलमुत्पन्न, ततोऽनेन भक्तं प्रत्याख्यातं, देवलोकं गतः, नागरैश्च तस्मै नगरी दत्ता, श्रावकाः शब्दिताः पृच्छयन्ते-किंकर्मकाः?, भाण्डागारिकेण प्रवेशितः, किञ्चिदपि न पश्यति, अन्येन द्वारा दर्शितं, शय्यापालकेनेडशी शय्या कृता येन मुहूत्ते मुहर्ने उत्तिष्ठति, सूदेनेदृशं भकं कृतं येन वारं वारं जेमति, अभ्यङ्गकेनैकस्मात् पदस्तैलं न निष्काशितं, यो मम सदृशः स निष्काशयतुं, चत्वारोऽपि प्रव्रजिताः, | स तेन तैलेन दह्यमानः कृष्णो
॥४०९॥
Jain Educati
o
nal

Page #317

जाओ, कागवन्नो नाम जायं। इओ य सोपारए दुन्भिक्खं जायं, सो कोकासो उज्जेणिं गओ, रायाणं किह जाणावेमित्ति कवोतेहिं गंधसालिं अवहरइ, कोठागारिएहिं कहियं, मग्गिएण दिछो आणीओ, रण्णा णाओ, वित्ती दिन्ना, तेणागासगामी खीलियापओगनिम्माओ गरुडो कओ, सो य राया तेण कोकासेण देवीए य सम्मं तेण गरुडेण णहमग्गे हिंडइ, जो ण णमइ तं भणइ-अहं आगासेण आगंतूण मारेमि, ते सबे आणाविया, तं देवि सेसियाओ देवीओ पुच्छंति
जाए खीलियाए नियत्तइ जंतं, एगाए वच्चंतस्स इस्साए णियत्तणखीलिया गहिया, तओ णियत्तणवेलाए णार्य, ण णियदत्तइ, तओ उद्दामं गच्छंतस्स कलिंगे असिलयाए पंखा भग्गा, पंखाविगलोत्ति पडिओ, तओ तस्संघायणाणिमित्तं उवग-1
रणहा कोकासो णयरं गओ, तत्थ रहकारो रहं निम्मवेइ, एगं चक्कं निम्मवियं एगस्स सवं घडियल्लयं किंचि २ नवि, ता सो ताणि उवगरणाणि मग्गइ, तेण भणियं-जाव घराओ आणेमि, राउलाओ न लब्भन्ति निकालेउ, सो गओ, इमेण तं
जातः, काकवर्णों नाम जातम् । इतश्च सोपारके दुर्भिक्षं जातं, स कोकाश उज्जयिनीं गतः, राजानं कथं ज्ञापयामीति कपोतेर्गन्धशालीनपहरति कोष्ठागारिकैः कथितं, मार्गयद्भिदृष्ट आनीतः, राज्ञा ज्ञातो, वृत्तिर्दत्ता, तेनाकाशगामी कीलिकाप्रयोगनिर्मितो गरुडः कृतः, स च राजा तेन कोकाशेन देव्या च समं तेन गरुडेन नभोमार्गे हिण्डते, यो न नमति तं भणति-अहमाकाशेनागत्य मारयिष्यामि, ते सर्वे आज्ञापिताः, तां देवीं शेषा देव्यः पृच्छन्ति-यया कीलिकया निवर्त्यते यन्त्रम् , एकया व्रजत ईय॑या निवर्तनकीलिका गृहीता, ततो निवर्तनवेलायां ज्ञातं, न निवर्त्तते, तत उद्दामं गच्छतः कलिङ्गेऽसिलतया पक्षौ भनौ, पक्षविकल इति पतितः, ततस्तत्संघातनानिमित्तमुपकरणार्थ कोकाशो नगरं गतः, तत्र रथकारो रथं निर्मिमीते, एक चक्र निर्मितं, एकस्य सर्वे, घटितं किञ्चित्किञ्चिन्नैव, ततः स तानि उपकरणानि मार्गयति, तेन भणितम्-यावदू गृहाद् आनयामि, राजकुलात् न लभ्यन्ते निष्काशयितुं, स गतः, अनेन

Page #318

आवश्यकहारिभद्रीया
नमस्कार. वि०१
S
॥४१०॥
संघाइयं, उद्धं कयं जाइ, अफिडियं नियत्तं पच्छओमुहं जाइ, ठियंपि न पडइ, इयरस्सऽच्चयं जाइ, अप्फिडियं पडइ, सो आगओ पेच्छइ निम्मायं, अक्खेवेण गंतूण रणो कहेइ, जहा-कोक्कासो आगओत्ति, जस्स बलेणं कागवण्णेण सवे रायाणो वसमाणीया, तो गहिओ, तेण हम्मंतेण अक्खायं, गहिओ सह देवीए, भत्तं वारियं, नागरएहिं अजसभीएहिं कागपिंडी पवत्तिया, कोकासो भणिओ-मम सयपुत्तस्स सत्तभूमियं पासायं करेहि, मम य मझे, तो सबे रायाणए आणवेस्सामि, तेण निम्मिओ, कागवण्णपुत्तस्स लेहं पेसियं, एहि जाव अहं एए मारेमि, तो तुमं मायापित्तं ममं च मोएहिसित्ति दिवसो दिनो, पासाअं सपुत्तओ राया विलइओ, खीलिया आहया, संपुडो जाओ, मओ य सपुत्तओ, कागवण्णपुत्तेण तं सर्व णयरं गहियं, मायापित्तं कोक्कासो य मोयावियाणि । एसेवंविहो सिप्पसिद्धोत्ति ॥ साम्प्रतं विद्यादिसिद्धं प्रतिपादयन्नादौ तावत् स्वरूपमेव प्रतिपादयति
हेयं, माती राया विलाह जाव अहं एए माराम य मज्झे, तो सबे या
EURUSTEXAS
१ तत्संघटितम् , ऊवं कृतं याति, आस्फोटितं निवृत्तं पश्चान्मुखं याति, स्थितमपि (स्थापितमपि) न पतति, इतरस्यात्ययं याति, आस्फोटितं पतति, स आगतः पश्यति निर्मितम् , अक्षेपेण गत्वा राज्ञे कथयति, यथा-कोकाश आगत इति, यस्य बलेन काकवणेन सर्वे राजानो वशमानीताः, ततो गृहीतः, तेन हन्यमानेनाख्यातं, गृहीतः सह देव्या, भक्तं वारितं, नागरैरयशोभीतैः काकपिण्डिका प्रवर्तिता, कोकाशो भणितः-मम शतस्य पुत्राणां सप्तभौम प्रासादं कुरु, मम च मध्ये, ततः सर्वान् राजकुले आनाययिष्यामि, तेन निर्मितः, काकवर्णपुत्राय लेखः प्रेषितः, एहि यावदहमेतान् मारयामि, ततस्त्वं माता[पितरं मां च मोचयेरिति दिवसो दत्तः, प्रासादं सपुत्रो राजा विलमः, कीलिकाऽऽहता, संपुटो जातः, मृतश्च सपुत्रः, काकवर्णपुत्रेण तत् सर्व नगरं गृहीतं .. || मातापितरौ कोकाशश्च मोचिताः । एष एवंविधः शिल्पसिद्ध इति ।
४१०॥

Page #319

इत्थी विजाऽभिहिया पुरिसो मंतुत्ति तव्विसेसोयं । विना ससाहणा वा साहणरहिओ अ मंतुत्ति ॥९३१॥ । व्याख्या-स्त्री विद्याऽभिहिता पुरुषो मन्त्र इति तद्विशेषोऽयं, तत्र 'विदृ लाभे' 'विद सत्तायां' वा, अस्य विद्येति ६ भवति, 'मन्त्रि गुप्तभाषणे' अस्य मन्त्र इति भवति, एतदुक्तं भवति-यत्र मन्त्रेदेवता स्त्रीसा विद्या, अम्बाकुष्माण्ड्यादि, यत्र तु देवता पुरुषः स मन्त्रः, यथा विद्याराजः, हरिणेगमेषिरित्यादि, विद्या ससाधना वा साधनरहितश्च मन्त्र इति । साबरादिमन्त्रवदिति गाथार्थः ॥ ९३१ ॥ साम्प्रतं विद्यासिद्धं सनिदर्शनमुपदर्शयन्नाहविजाण चक्कवट्टी विजासिद्धो स जस्स वेगावि । सिझिज महाविजा विजासिद्धऽजखउडुव्व ॥ ९३२॥ ।
व्याख्या-'विद्यानां' सर्वासामधिपतिः-चक्रवर्ती 'विद्यासिद्ध' इति विद्यासु सिद्धो विद्यासिद्ध इति, यस्य वैकाऽपि सिद्धयेत् 'महाविद्या' महापुरुषदत्तादिरूपा स विद्यासिद्धः, सातिशयत्वात् , क इव?-आर्यखपुटवदिति गाथाक्षरार्थः || ॥ ९३२ ॥ भावार्थः कथानकादवसेयः, तच्चेदम्-विजासिद्धा अजखउडा आयरिया, तेसिं च बालो भाइणिज्जो, तेण तेर्सि पासओ विज्जा कन्नाहाडिया, विजासिद्धस्स य णमोकारेणावि किर विज्जाओ हवंति, सो विजाचक्कवट्टी तं भाइणेज्ज भरुकच्छे साहुसगासे ठविऊण गुडसत्थं णयरंगओ, तत्थ किर परिवायओ साहहिं वाए पराजिओ अद्धितीए कालगओ
विद्यासिद्धा आर्यखपुटा आचार्याः, तेषां च बालो भागिनेयः, तेन तेषां पार्थात् विद्या कर्णाहता, विद्यासिद्धस्य च नमस्कारेणापि किल विद्या भवन्ति, स विद्याचक्रवर्ती तं भागिनेयं भृगुकच्छे साधुसकाशे स्थापयित्वा गुडशस्त्रं नगरं गतः, तत्र किल परिवाजकः साधुभिर्वादे पराजितोऽनृत्याः कालगतः
Jain Educati
o
nal
M
ainelibrary.org

Page #320

द्रीया
आवश्यक - १ तंमिं गुडसत्थे णयरे वडकरओ वाणमंतरो जाओ, तेण तत्थ साहूणो सबे पारद्धा, तणिमित्तं अज्जखण्डा तत्थ गया, हारिभतेण गंतूण तस्स कण्णेसु उवाहणाओ ओलइयाओ, देवकुलिओ आगओ पेच्छइ, गओ, जणं घेत्तूण आगओ, जओ जओ उग्घाडिज्जति तओ तओ अहिट्ठाणं, रण्णो कहियं, तेणवि दिट्ठ, कट्ठलट्ठीहिं पहओ, सो अंतेउरे संकामेइ, मुक्को, पठियओ, वडकरओ अन्नाणि य वाणमंतराणि पच्छओ उप्फिडंताणि भमंति, लोगो पायपडिओ विन्नवेइ-मुयाहित्ति, तस्स देवकुले महाविस्संदा दोन्नि महइमहालियाओ पाहाणमईओ दोणीओ, ताओ सो वाणमंतराणि य खडखडाविंताणि पच्छओ हिंडंति, जणेण विन्नविओ, सो वाणमंतराणि य मुक्काणि, ताओ दोणीओवि आरओ आणित्ता छड्डियाणि, जो मम सरिसो आणेहितित्ति मुक्काओ । सो य से भाइणिज्जो आहारगेहीए भरुयकच्छे तच्चणिओ जाओ, तस्स विज्जापहावेण पत्ताणि आगासेणं उवासगाणं घरेसु भरियाणि एंति, लोगो बहुओ तम्मुहो जाओ, संघेण अजखउडाण पेसियं, आगआ, अक्खायं
॥४११॥
१ तस्मिन् गुडशस्त्रे नगरे बृहत्करो व्यन्तरो जातः, तेन तत्र साधवः सर्वे प्रारब्धाः ( उपसर्गयितुं ), तन्निमित्तमार्यखपुटास्तत्र गताः, तेन गत्वा तस्य कर्णयोरुपानहाववलगितौ देवकुलिक आगतः पश्यति, गतः, मनं गृहीत्वाऽऽगतः, यतो यत उदूघाव्यते ततस्ततोऽधिष्ठानं राज्ञे कथितं तेनापि दृष्टं, काष्ठयष्टिभिः प्रहृतः, सोऽन्तःपुरे संक्रमयति, मुक्तः, पृष्ठतो बृहत्करोऽन्ये च व्यन्तराः पृष्ठत उत्स्फिटन्तो भ्राम्यन्ति, लोकः पादपतितो विज्ञपयति-मुञ्चेति, तस्य देवकुले महाविस्यन्दे द्वे द्रोण्यौ अतिमहत्यौ पाषाणमय्यौ, ते स व्यन्तराश्च खटत्कारं कुर्वन्तः पश्चात् हिण्डन्ते, जनेन विज्ञप्तः, स व्यन्तराश्च मुक्ताः, ते द्रोण्यौ अपि अर्वाक् आनीय त्यक्ते, यो मम सदृश आनेष्यतीति मुक्ते । स च तस्य भागिनेय आहारगृद्ध्या भृगुकच्छे तच्चनीको जातः, तस्य विद्याप्रभावेण पात्राणि आकाशेनोपासकानां गृहेषु भृतान्यायान्ति, लोको बहुस्तन्मुखो जातः, संघेनार्यखपुटेभ्यः प्रेषितम् आगताः, आख्यातम्.
Jain Educational
नमस्कार०
वि० १
॥४११॥
ainelibrary.org

Page #321

Jain Educatio
ऐरिसी अकिरिया उद्वितत्ति, तेसिं कप्पराणं अग्गतो मत्तओ सो तेण वत्थेण उच्छाइयओ जाइ, टोप्परिया गया, सबपवरे आसणे ठिया, अन्नत्थ कयाइ एइ, भरिया २ आगया, आयरिएहिं अंतरा आगासे पहाणो ठविओ, सवाणि भिण्णाणि, सो चेल्लओ भीओ नहो, आयरिया तत्थ आगया, तच्चणिया भणति - एहि बुद्धस्स पाए पडिहित्ति, आयरिया भणति - एहि पुत्ता ! सुद्धोदणसुया बंद ममं, बुद्धो निग्गओ, पाएसु पडिओ, तत्थ थूभो दारे, सोऽवि भणिओ - एहि पाएहिं पडाहित्ति पडिओ, उट्ठेहित्ति भणिओ अद्धोणओ ठिओ, एवं चैव अच्छहित्ति भणिओ डिओ पासलिओ, नियंठणामिओ नामेण सो जाओ। एस एवंविहो विज्जासिद्धोति ॥ साम्प्रतं मन्त्रसिद्धं सनिदर्शनमेवोपदर्शयतिसाहीणसव्वमंतो बहुमंतो वा पहाणमंतो वा । नेओ समंतसिद्धो खंभागरि सुव्व साइसओ ॥ ९३३ ॥
व्याख्या - स्वाधीन सर्वमन्त्रो बहुमन्त्रो वा मन्त्रेषु सिद्धो मन्त्रसिद्धः, प्रधानमन्त्रो वेति प्रधानैकमन्त्रो वेति ज्ञेयः, स मन्त्रसिद्धः क इव ? - स्तम्भाकर्षवत् सातिशय इति गाथाक्षरार्थः ॥ ९३३ ॥ भावार्थः कथानकादवसेयः, तच्चेदम्
१ एतादृशी अक्रियोस्थितेति तेषां कर्पूराणामग्रतो मात्रकः स तेन वस्त्रेणाच्छादितो याति टोप्परिका गता, सर्वप्रवरे आसने स्थिता, अभ्यत्र कदाचि दायाति भृतानि२आगतानि, आचार्यैरन्तराऽऽकाशे पाषाणः स्थापितः सर्वाणि भिन्नानि, स क्षुल्लकः ( शिष्यः ) भीतो नष्टः, आचार्यास्तत्रागताः, तच्चनीका भणन्ति-आयात बुद्धस्य पादयोः पततेति, आचार्या भणन्ति आयाहि पुत्र ! शुद्धोदनसुत ! वन्दस्व मां बुद्धो निर्गतः पादयोः पतितः, तत्र स्तूपो द्वारे, सोऽपि भणितः - एहि पादयोः पतेति पतितः, उत्तिष्ठेति भणितः अर्धावनतः स्थितः, एवमेव तिष्ठेति भणितः स्थितः पार्श्ववनतो, निर्ग्रन्थनामित इति नाम्ना स जातः । एष एवंविधो विद्यासिद्ध इति ।
onal
ainelibrary.org

Page #322

आवश्यक- हारिभद्रीया
॥४१२॥
एगमि णयरे उक्किसरीरा रण्णा विसयलोलुएण संयई गहिया, संघसमवाए एगेण मंतसिद्धेण रायंगणे खंभा अच्छंति नमस्कार
वि०१ ते अभिमंतिया, आगासेणं उप्पाइया खडखडिति, पासायखंभावि चलिया, भीएण मुक्का, संघो खामिओ। एसेवंविहो मंतसिद्धोत्ति भण्णइ ॥ साम्प्रतं सदृष्टान्तं योगसिद्धं प्रतिपिपादयिषुराहसव्वेवि व्वजोगा परमच्छेरयफलाहवेगोवि । जस्सेह हुज सिद्धो स जोगसिद्धो जहा समिओ॥९३४॥ ___ व्याख्या-'सर्वेऽपि' कार्येन द्रव्ययोगाः 'परमाश्चर्यफलाः परमाद्भुतकार्याः, अथवैकोऽपि यस्येह भवेत् सिद्धः स || योगसिद्धः, योगेषु योगे वा सिद्धो योगसिद्ध इति, सातिशय एव, (यथा)समिता इति गाथाक्षरार्थः॥९३४ ॥ भावार्थः कथानकगम्यः,तच्चेदम्-आभीरविसए कण्हा(ण्णा)ए बेन्नाए यणईए अंतरे तावसा परिवसंति, तत्थेगो पादुगालेवेणं पाणिये चकमंतो भमइ एति जाइ य, लोगो आउट्टो, सड्ढा हीलिजंति, अजसमिया वइरसामिस्स माउलगा विहरंता आगया, सड्ढा उवठिया अकिरियत्ति, आयरिया नेच्छंति, भणंति-अज्जो! किन्न ठाह ?, एस जोगेण केणवि मक्खेइ, तेहिं अट्ठापयं लद्धं, आणीओ, अम्हेऽवि दाणं देमुत्ति, अह सो सावगो भणइ-भगवं! पाया धोवंतु, अम्हेवि अणुग्गहिया होमो
एकस्मिन् नगरे उत्कृष्टशरीरा राज्ञा विषयलोलुपेन संयती गृहीता, संघसमवाये एकेन सिद्धमन्त्रेण राजाङ्गणे स्तम्भास्तिष्ठन्ति तेऽभिमन्त्रिताः ॥४१२॥ | आकाशेनोत्पाटिताः खटत्कारं कुर्वन्ति, प्रासादस्तम्भा अपि चलिताः, भीतेन मुक्ता संघः क्षामितः । एष एवंविधो मन्त्रसिद्ध इति भण्यते । २ आभीरविषये कृष्णा(कन्या)या बेन्नायाश्च नद्योरन्तरा तापसाः परिवसन्ति, तत्रैकः पादुकालेपेन पानीये चंक्रम्यमाणो भ्राम्यति आयाति याति च, लोक आवर्जितः, श्राद्धा हील्यन्ते, आर्यसमिता ववस्वामिनो मातुला विहरन्त आगताः, श्रादा उपस्थिता अक्रियेति, आचार्या नेच्छन्ति, भणन्ति-आर्याः ! किं न प्रतीक्षध्वम् ।, एष योगेन कनापि नक्षयति, तैरर्थपदं कब्धम्, आनीतः, वयमपि दानं दम इति, अथ स श्रावको भणति-भगवन ! पादौ प्रक्षालयता, वयमप्यनुगृहीता भवामः,

Maljainelibrary.org

Page #323

अनिच्छंतस्स पाया पाउगाओ य धोयाओ, गओ पाणिए निब्बुड्डो, उक्किट्ठी कया, एवं डंभएहिं लोगो खज्जइत्ति, आयदारिया निग्गया, जोगं पक्खित्ता भई भणिया-हे वियन्ने ! तटा देहि एहि पुत्ता! परिमं कूलं जामि, दोवि तडा
मिलिया, गया, ते तावसा पवइया बंभद्दीवगवत्थवा बंभदीवगा जाया। एस एवंविहो जोगसिद्धोत्ति ॥ अधुनाऽऽगमार्थसिद्धौ प्रतिपादयति
आगमसिद्धो सव्वंगपारओ गोअमुव्व गुणरासी । पउरत्यो अत्थपरो व मम्मणो अत्यसिद्धत्ति ॥९३५ ॥ | व्याख्या-आगमसिद्धः 'सर्वाङ्गपारगः' द्वादशाङ्गविदितभावः, अयं च महातिशयवानिति, यत उक्तं-'सखाइए उडू भवे साइइ जं वा परो उ पुच्छिज्जा । न य णं अणाइसेसी वियाणई एस छउमत्थो ॥१॥'इत्यादि, अयं च गौतम इव गुणराशिरिति । अत्र च भूयांसि सातिशयचेष्टितान्युदाहरणानीति, तथा 'प्रचुरार्थः' प्रभूतार्थः अर्थपरोवा, तन्निष्ठ इत्यर्थः, अर्थसिद्ध इति तदतिशययोगादेव, मम्मणवदिति गाथाक्षरार्थः॥ ९३५॥ भावार्थस्तु कथानकादवसेयः, तच्चेदम्-तत्थागमसिद्धो किर सयंभुरमणेऽवि मच्छगाईया । चिट्ठति स भगवं उवउत्तो जाणई तयंपि ॥१॥ अत्थसिद्धो पुण रायगिहे
१ अनिच्छतः पादौ पादुके च धौते, गतः पानीये निबूडितः, उत्कृष्टिः (निन्दा) कृता, एवं दम्भैः लोकः खाद्यत इति, आचार्या निर्गताः, योग प्रक्षिप्य नदी भणिता-हे बेच्ने ! तटमर्पय एहि पुत्रि! पूर्व कूल यामि, द्वावपि तटौ मिलितो, गताः, ते तापसाः प्रबजिताः ब्रह्मवीपवास्तव्या ब्रह्मद्वीपका जाताः । एष एवंविधो योगसिद्ध इति । २ संख्यातीतांस्तु भवान्कथयति यदा परस्तु पृच्छेत् । नैवानतिशयी विजानाति एष छद्मस्थः ॥ १॥३ तत्रागमसिद्धः किल स्वयम्भूरमणेऽपि मत्स्याद्याः । यच्चेष्टयन्ति स भगवानुपयुक्तो जानाति तकदपि ॥ १॥ अर्थसिद्धः पुना राजगृहे. * कलकलः + देहीत्यन्तं न प्र०
Jain Educati
o nal
Lainelibrary.org

Page #324

आवश्यक हारिभद्रीया
॥४१३॥
गयरे मम्मणोत्ति, तेण महया किलेसेण अइबहुगं दविणजायं मेलियं, सो तं ण खायइ ण पिवइ, पासाउवरिं चऽणेण |
नमस्कार अणेगकोडिनिम्मायगन्भसारो कंचणमओ दिवरयणपजत्तो वरवइरसिंगो महंतो एगो बलद्दो काराविओ, बीओ य आढत्तो, सोऽवि बहुनिम्माओ, एत्थंतरंमि वासारत्ते तस्स निम्मावणनिमित्तं सो कच्छोट्टगबिइजो णईपूराओ कट्ठविरूढगो कट्ठाणि य उत्तारेइ । इओ य राया देवीए सह ओलोयणगओ अच्छइ, सो तहाविहो अईव करुणालंबणभूओ देवीए दिहो, तओ तीए सामरिसं भणियं-सच्चं सुबइ एयं मेहनइसमा हवंति रायाणो । भरियाई भरेंति दढं रित्तं जत्तेण वजेइ ॥१॥ रण्णा भणियं-किह वा?, तीए भणियं-जं एस दमगो किलिस्सइ, रण्णा सद्दाविओ भणिओ य-किं किलिस्ससि ?, तेण| भणियं-बलदसंघाडगो मे ण पूरिजइ, रण्णा भणियं-बलहसयं गेह, तेण भणियं-ण मे तेहिं कजं, तस्सेव बितिजं पूरेह, केरिसोसोत्ति घरं नेऊण दरिसिओ,रण्णा भणियं-सबभंडारेणविन पूरिजइ इमो, ता एत्तिगस्स विभवस्स अलं ते तिण्हाएत्ति,
नगरे मम्मण इति, तेन महता क्लेशेनातिबहुक द्रव्यजात मिलितं, स तन्न खादति न पिबति, प्रासादस्योपरि चानेनानेककोटीनिर्मितगर्भसारः काञ्चन-18 मयो दिव्यरत्नपर्याप्तो वरवज्रशृङ्गो महान् एको बलीवदः कारितः, द्वितीयश्च आरब्धः, सोऽपि बहुनिर्मातः, अत्रान्तरे वर्षाराने तस्य निर्माणनिमित्तं स कच्छोट्टक-18|
| द्वितीयो नदीपूरात् काष्ठविरूढः काष्ठान्येवोत्तारयति । इतश्च राजा देव्या सहावलोकनगतस्तिष्ठति, स तथाविधोऽतीव करुणालम्बनभूतो देव्या दृष्टः, ततस्तया | Xसामर्ष भणितं-सत्यं श्रूयते एतत्-मेघनदीसमा भवन्ति राजानः । भूतानि भरन्ति दृढं रिक्तं यत्नेन वर्जयन्ति ॥१॥राज्ञा भणितं-कथं वा!, तया भणितं
यदेष दमकः क्लिश्यते, राज्ञा शब्दितो भणितश्च-किं क्लिश्यसे?, तेन भणितं-बलौवर्दसंघाटको मे न पूर्यते, राज्ञा भणितं-बलीवर्दशतं गृहाण, तेन भणितं-17 न मे तैः कार्य, तस्यैव द्वितीयं पूरय, कीदृशः स इति गृहं नीत्वा दर्शितः, राज्ञा भणितं-सर्वभाण्डागारेणापि न पूर्यते अयं, तावदेतावतो विभवस्य (स्थान); अलं तव तृष्णयेति.
॥४१३॥
-
-
Jain Educa
ainbrary.org

Page #325

तेर्ण भणियं-जावेसो न पूरिओ ताव मे न सुहं, आरद्धो य उवाओ पेसियाणि दिसासु भंडाणि आढत्ताओ किसीओ आढत्ताणि गयतुरयसंडपोसणाणि, रण्णा भणियं - जइ एवं ता किं थेवस्स कए किलिस्ससि ?, तेण भणियं - किलेससहं मे सरीरं वावारंतरं चेयाणि नत्थि महग्घाणि य वासारत्ते दारुगाणित्ति निवहियवा य पइण्णत्ति अओ करेमित्ति, रण्णा भणियं - पुज्जंतु ते मणोरहा, तुमं चेव बितिज्जगं पूरिडं समत्थो न पुण अहंति निग्गओ, तेण कालेण पूरिओ । एस एवंविहो अत्थसिद्धोत्ति ॥ साम्प्रतं यात्रादिसिद्धप्रतिपादनायाऽऽह—
जो निचसिद्धजत्तो लद्धवरो जो व तुंडियाइव्व । सो किर जत्तासिद्धोऽभिप्पाओ बुद्धिपजाओ ॥ ९३६ ॥
व्याख्या - यो नित्यसिद्धयात्रः किमुक्तं भवति १ - स्थलजलचारिपथेषु सदैवाविसंवादितयात्र इति, लब्धवरो यो वा तुण्डिकादिवत्, स किल यात्रासिद्ध इति । उत्तरद्वारानुसम्बन्धनायाऽह - अभिप्रायः बुद्धिपर्याय इति गाथाक्षरार्थः ॥ ९३६४ भावार्थस्त्वाख्यानगोचरः, तच्चेदम्-पढेमं ताव जो किर बारस वाराओ समुहं ओग्गाहित्ता कयकज्जो आगच्छइ सो जत्तासिद्धो, तं अन्नेऽवि जन्तगा जत्तासिद्धिनिमित्तं पेच्छति । एगंमि य गामे तुंडिगो वाणियगो, तस्स
१ तेन भणितं यावदेष न पूर्यते तावन्न मे सुखं, आरब्धश्चोपायः प्रेषितानि दिक्षु भाण्डानि आरब्धाः कृपयः आरब्धानि गजतुरगषण्डपोषणानि, राज्ञा भणितं यद्येवं तत्किं स्तोकस्य कृते क्लिश्यसि ?, तेन भणितं क्लेशक्षमं मे शरीरं व्यापारान्तरं चेदानीं नास्ति महार्घाणि च वर्षांरात्रे दारूणीति निहितव्याऽपि च प्रतिज्ञेत्यतः करोमि, राज्ञा भणितं पूर्यन्तां ते मनोरथाः, स्वमेव द्वितीयकः पूरयितुं समर्थः न पुनरहमिति निर्गतः तेन कालेन पूरितः । एष एवंविधोऽर्थसिद्ध इति । २ प्रथमं तावद्यः किल द्वादश वारा: समुद्रमवगाह्य कृतकार्य आगच्छति स यात्रासिद्धः, तमन्येऽपि यान्तः यात्रासिद्धिनिमित्तं पश्यन्ति । एकस्मिंश्च ग्रामे तुण्डिको वणिकू, तस्य

www.ainelibrary.org

Page #326

आवश्यक हारिभद्रीया
॥४१४॥
संयसहस्सवाराओ वहणं फुटं, तहावि न भज्जइ, भणइ य-जले नहं जले चेव लब्भइ, सयणाइएहिंपि दिज्जमाणं नेच्छइ, पुणो पुणो तं तं भंडं गहाय गच्छर, निच्छएण से देवया पसन्ना, खद्धं खद्धं दबं दिन्नं, भणिओय-अन्नंपि किं ते करेमि ?, तेण भणियं - जो मम नामेण समुदं ओगाहइ सो अवियन्नो एउ, तहत्ति पडिसुर्य, एवेस जत्तासिद्धो । अन्ने भणति - किर निज्जामगस्स वासुलओ समुद्दे पडिओ, सो तस्स कए समुदं उल्लंचिउमाढत्तो, तओ अनिविण्णस्स देवयाए वरो दिन्नोत्ति ॥ कृतं प्रसङ्गेन, साम्प्रतमभिप्रायसिद्धं प्रतिपादयन्नाह -
विउला विमला सुहुमा जस्स मई जो चउव्विहाए वा । वुडीए संपन्नो स बुद्धिसिद्धो इमा सा य ॥ ९३७ ॥
व्याख्या- 'विपुला ' विस्तारवती एकपदेनानेकपदानुसारिणी 'विमला' संशयविपर्ययानध्यवसायमलरहिता 'सूक्ष्मा' अत्यन्तदुःखावबोधसूक्ष्मव्यवहितार्थ परिच्छेदसमर्था 'यस्य मतिः' इति यस्यैवंभूता बुद्धिः स बुद्धिसिद्ध इति, यश्चतुर्विधया वा औत्पत्तिक्यादिभेदभिन्नया बुद्ध्या सम्पन्नः स बुद्धिसिद्धो वर्तते, इयं च सा चतुर्विधा बुद्धिरिति गाथार्थः ॥ ९३७ ॥ उप्पत्तिआ १ वेणइआ २, कंमिया ३ पारिणामिआ ४ । बुद्धी चउव्विहा वुत्ता, पंचमा नोवल भए ॥ ९३८ ॥
१ शतसहस्रवाराः प्रवहणं भग्नं, तथाऽपि न विरमति, भणति च-जले नष्टं जले चैव लभ्यते, स्वजनादिभिरपि दीयमानं नेच्छति, पुनः पुनस्तत्तद्भाण्ड गृहीत्वा गच्छति, निश्चयेन तस्य देवता प्रसन्ना, प्रचुरं प्रचुरं द्रव्यं दत्तं भणितश्च-अन्यदपि किं तव करोमि ?, तेन भणितं यो मम नाम्ना समुद्रमवगाहते सोऽविपन्न आयातु, तथेति प्रतिश्रुतं, एवमेष यात्रासिद्धः । अन्ये भणन्ति किल निर्यामकस्य वासुलः समुद्रे पतितः, स तस्य कृते समुद्रं रिक्तीकर्तुमारब्धः, ततोऽनिर्विण्णाय देवतया वरो दत्त इति ।

नमस्कार०
वि० १
॥४१४ ॥

Page #327

SSSSSSSSSSSSSS
व्याख्या-उत्पत्तिरेव प्रयोजनं यस्याः सा औत्पत्तिकी, आह-क्षयोपशमः प्रयोजनमस्याः, सत्यं, किन्तु स खल्वन्तरङ्गत्वात् सर्वबुद्धिसाधारण इति न विवक्ष्यते, न चान्यच्छास्त्रकर्माभ्यासादिकमपेक्षत इति १, विनयः-गुरुशुश्रूषा स कारणमस्यास्तत्प्रधाना वा वैनयिकी २, अनाचार्य कर्म साचार्य शिल्पं,कादाचित्कं वा कर्म शिल्पं नित्यव्यापारः, 'कर्मजा' इति कर्मणो जाता कर्मजा ३, परिः-समन्तानमनं परिणामः-सुदीर्घकालपूर्वापरावलोकनादिजन्य आत्मधर्म इत्यर्थः स कारणमस्यास्तत्प्रधाना वा पारिणामिकी ४, बुध्यतेऽनयेति-बुद्धिः-मतिरित्यर्थः, सा च चतुर्विधोक्ता तीर्थकरगणधरैः, किमिति ?, यस्मात् पञ्चमी नोपलभ्यते केवलिनाऽप्यसत्त्वादिति गाथार्थः ॥ औत्पत्तिक्या लक्षणं प्रतिपादयन्नाहपुव्वमदिट्ठमस्सुअमवेइअ तक्खणविसुद्धगहिअत्था । अव्वायफलजोगिणि बुद्धी उप्पत्तिआ नाम॥९३९॥ ___ व्याख्या-'पूर्वम्' इति बुद्ध्युत्पादात् प्राक् स्वयमदृष्टोऽन्यतश्चाश्रुतः 'अवेदितः' मनसाऽप्यनालोचितः तस्मिन्नेव क्षणे विशुद्धः-यथावस्थितः गृहीतः-अवधारितः अर्थः-अभिप्रेतपदार्थों यया सा तथा, इहैकान्तिकमिहपरलोकाविरुद्धं फलान्तराबाधितं वाऽव्याहतमुच्यते, फलं-प्रयोजनम् , अव्याहतं च तत्फलं च अव्याहतफलं योगोऽस्या अस्तीति योगिनी अव्याहतफलेन योगिनी अव्याहतफलयोगिनी, अन्ये पठन्ति-अव्याहतफलयोगा,अव्याहतफलेन योगो यस्याः साऽव्याहतफलयोगा बुद्धिः औत्पत्तिकी नामेति गाथार्थः ॥ साम्प्रतं विनेयजनानुग्रहायास्या एव स्वरूपप्रतिपादनार्थमुदाहरणानि प्रतिपादयन्नाह
भरहसिंल १पैणिअ २ रुक्खे ३ खड्ग ४ पड ५ सरड ६ काग ७ उच्चारे ८।
गय ९ घयण १० गोल ११ खंभे १२, खुडग १३ मग्गित्थि १४ पइ १५ पुत्ते १६॥९४०॥ * पणः + मुद्रिका.
dain Education A
nal
Mainelibrary.org

Page #328

आवश्यक हारिभद्रीया
॥४१५॥
भरहसिल १ मिंट २ कुक्कुड ३ तिल ४ वालुअ ५ हत्थि ६ अगड ७ वणसंडे ८ । पायस ९ अहआ १० पत्ते ११ खाडहिला १२ पंचपिअरो अ १३ ॥ ९४१ ॥ महसित्थ १७ मुद्दि १८ अंके १९ अ नाणए २० भिक्खु २१ चेडगनिहाणे २२ । सिक्खा य २३ अत्थसत्थे २४ इच्छा य महं २५ सयसहस्से २६ ॥ ९४२ ॥
व्याख्या—आसामर्थः कथानकेभ्य एवावसेयः, तानि चामूनि - उज्जेणीए णयरीए आसन्नो गामो णडाणं, तत्थेगस्स णडस्स भज्जा मया, तस्स य पुत्तो डहरओ, तेण अन्ना आणीया, सा तस्स दारगस्स न वट्टइ, तेण दारएण भणियं मम लठ्ठे न वट्टसि, तहा ते करेमि जहा मे पाएस पडिसित्ति, तेण रत्तिं पिया सहसा भणिओ - एस गोहो एस गोहोत्ति, तेण नायं - मम महिला विणइत्ति सिढिलो रागो जाओ, सा भणइ मा पुत्ता ! एवं करेहि, सो भणइ-मम लठ्ठे न वट्टसि, भणइ - वट्टीहामि, ता लठ्ठे करेमि, सा वट्टिउमारद्धा, अन्नया छाहीए चेव एस गोहो एस गोहोत्ति भणित्ता कहिंति पुट्ठो य छाहिं दंसेइ, तओ से पिया लज्जिओ, सोऽवि एवंविहोत्ति तीसे घणरागो जाओ, सोऽवि विसभीओ पियाए समं जेमेइ । अन्नया
१ उज्जयिन्या नगर्या आसन्नो ग्रामो नटानां तत्रैकस्य नटस्य भार्या मृता, तस्य च पुत्रो लघुः तेनान्याऽऽनीता, सा तस्मिन् दारके न (सुष्ठु ) वर्त्तते, तेन द्वारकेण भणितं मयि लष्टा न वर्त्तसे, तथा तव करिष्यामि यथा मे पादयोः पतिष्यसीति, तेन रात्रौ पिता सहसा भणितः एषोऽधम एषोऽधमः (गोधः), तेन ज्ञातं मम महिला विनष्टेति श्रथो रागो जातः, सा भणति मा पुत्र ! एवं कार्षीः, स भणति - मयि सुन्दरा न वर्त्तसे, भणति वयें, तदा लष्टं करोमि, सा | वर्त्तितुमारब्धा, अन्यदा छायायामेवैष गोध एष गोध इति भणित्वा क्केति पृष्टश्च छायां दर्शयति, ततस्तस्य पिता लज्जितः सोऽपि एवंविध इति तस्यां घनरागो जातः सोऽपि विषभीतः पित्रा समं जेमति । अन्यदा
Jain Educational
नमस्कार० वि० १
॥४१५॥
ainelibrary.org

Page #329

पियरेण समं उजेणि गओ, दिहा णयरी, निग्गया पियापुत्ता, पिया से पुणोऽवि अइगओठवियगस्स कस्सइ, सोवि सिप्पाणईए पुलिणे उजेणीणयरी आलिहइ, तेण णयरी सचच्चरा लिहिया, तओ राया एइ,राया वारिओ,भणइ-मा राउलघरस्स मज्झेणं जाहि, तेण कोउहल्लेण पुच्छिओ-*सचच्चरा कहिया, कहि वससि ?, गामेत्ति, पिया से आगओ । राइणो य एगूणगाणि पंचमंतिसयाणि, एक मग्गइ, जो य सबप्पहाणो होजत्ति, तस्स परिक्खणनिमित्तं तं गाम भणावेइ, जहा-तुभं गामस्स बहिया महल्ली सिला तीए मंडवं करेह, ते अद्दण्णा, सो दारओ रोहओ छुहाइओ, पिया से अच्छइ गामेण समं, ओसूरे आगओ रोयइ-अम्हे छुहाइया अच्छामो, सो भणइ-सुहिओऽसि, किह ?, कहियं, भणइ-वीसत्था अच्छह, हेछओ खणह खंभे य देह थोवं थोवं भूमी कया, तओ उवलेवणकओवयारे मंडवे कए रण्णो निवेइयं, केण कयं ?, रोहएण भरहदारएणं । एसा एयस्स उप्पत्तिया बुद्धी । एवं सबेसु जोएजा।तओतेर्सि रण्णा मेढओ पेसिओ, भणिया य-एस पक्खेण |
पित्रा सममुजयिनीं गतः, दृष्टा नगरी, निर्गतौ पितापुत्री, पिता तस्य पुनरपि अतिगतो विस्मृताय कस्मैचित् , सोऽपि शिप्रानद्याः पुलिने उज्जयिनी नगरीमालिखति, तेन नगरी स चत्वरा (सान्तःपुरा) आलिखिता, तत राजाऽऽयातः, राजा निवारितः,भणति-मा राजकुलगृहस्य मध्येन यासीः, तेन कौतूहलेन | पृष्टः-स चत्वरा कथिता, क वससि ?, ग्राम इति, पिता तस्यागतः । राज्ञश्चैकोनानि पञ्चमन्त्रिशतानि एक मार्गयति, यश्च सर्वप्रधानो भवेदिति, तस्य परीक्ष|णनि मित्तं तं ग्रामं भाणयति-यथा युष्माकं ग्रामस्य बहिष्टात् महती शिला तस्या मण्डपं कुरुत, तेऽतिमुपगताः, स दारको रोहकः क्षुधितः, पिता तस्य | तिष्ठति ग्रामेण समं, उत्सूर्ये आगतो रोदिति-वयं क्षुधितास्तिष्ठामः, स भणति-सुखितोऽसि, कथं ?, कथितं, भणति-विश्वस्तास्तिष्ठत, अधस्तात् खनत स्तम्भांश्च दत्त स्तोकं स्तोकं भूमिः कृता, ततः कृतोपलेपनोपचारे मण्डपे कृते राज्ञे निवेदितं, केन कृतं ?, रोहकेण भरतदारकेन । एषैतस्यौत्पत्तिकी बुद्धिः । एवं सर्वेषु योजयेत् । ततस्तेषां राज्ञा मेषः प्रेषितः, भणिताश्च-एष पक्षेणे-* किमेयं तए आलिहियं?, किं था राउलं?, तेण णगरी (प्रत्य. अधिक)

Page #330

नमस्कार tato
आवश्यकहारिभद्रीया
॥४१६॥
हा एत्तिओ चेव पञ्चप्पिणेयवो ण दुब्बलयरो नावि बलिगयरोत्ति, तेहिं भरहो पुच्छि ओ-तेण विरूवेण समं बंधाविओg
जवसं दिन्नं, तं चरन्तस्स ण हायइ बलं विरूवं च पेच्छंतस्स भएण ण वड्डइ । एवं कुक्कुडओ अदाएण समं जुज्झाविओ। तिलसमं तेल्लं दायबंति तिला अदाएण मविया । वालुगावरहओ-पडिच्छंदं देह । हथिमि जुन्नहत्थी गामे छूढो, हत्थी अप्पाउओ मरिहितित्ति अप्पिओ मउत्तिण निवेइयवं, दिवसदेवसिया य से पउत्तीदायवत्ति, अदाणेवि निग्गहो, सो मओ, ते अद्दण्णा, भरहसुयवयणेण निवेइयं जहा-सो अज हत्थी ण उटेइन णिसीयइण आहारेइणणीहारेइण ऊससइणनीससइ एवमाई, रण्णा भणियं-किं मओ?, तुब्भे भणहत्ति । अगडे आरण्णओ आगंतु ण तीरइ नागरं देह।वणसंडे पुर्व पासं गओ गामो।परमन्नं करीसओण्हाए पलालुण्हाए यत्ति । तओ रण्णा एवं परिक्खिऊण पच्छा समाइहं, जहा तेणेव दारएणागंतवं, पुण ण सुक्कपक्खे ण कण्हपक्खे ण राई न दिवसे ण छायाए ण उण्हेणं ण छत्तेणं ण आगासेणं ण पाएहिं ण जाणेणं ण
१. यन्मान एव प्रत्यर्पणीयो न दुर्बलतरो नापि बलिष्ठ इति, तैर्भारतः पृष्टः-तेन विरूपेण (वृकेण) समं बन्धितो यवसं दत्तं, तं चरतो न हीयते बलं वृकं च पश्यतो भयेन न वर्धते । एवं कुर्कुट आदर्शन समं योधितः । तिलसमं तैलं दातव्यमिति तिला आदर्शन मापिताः । वालुकादवरकः-प्रतिच्छन्द दत्त । हस्तिनि-जीर्णहस्ती ग्रामे क्षिप्तः, हस्ती अल्पायुरिति मरिष्यतीत्यर्पितः मृत इति न निवेदितव्यं, दिवसदैवसिकी च तस्य प्रवृत्तिदातव्येति, अदानेऽपि निग्रहः, स मृतः, ते अतिमुपगताः, भरतसुतवचनेन निवेदितं यथा-सोऽद्य हस्ती नोत्तिष्ठते न निषीदति नाहारयति न नीहारयति नोच्छ्वसिति न निःश्वसिति एवमादि, राज्ञा भणितं-किं मृतः, यूयं भणतेति । अवट आरण्यको नागन्तुं शक्नोति नागरं दत्त । वनखण्डे पूर्वस्मिन् पायें गतो ग्रामः । परमानं करीपोष्मणा पलालोमणा चेति । ततो राज्ञा एवं परीक्ष्य पश्चात्समादिष्टं यथा-तेनैव दारकेणागन्तव्यं, तत्पुनर्न शुक्लपक्षे न कृष्णपक्षे न रात्रौ न दिवा न छायया नोष्णेन न छत्रेण नाकाशेन न पादाभ्यां न यानेन न
॥४१६॥
त्रौ न दिवा न छायया नोष्णेना
६
Jain Education.International

Page #331

'पंथेणं ण उप्पहेणं ण ण्हाएणं ण मलिणेणंति, तओ तस्स निवेइयं, पच्छा अंगोहलिं काऊण चक्कमझभूमीए एडगारूढो चालणीनिमिउत्तिमंगो, अण्णे भणंति-सगडलट्टणीपएसबद्धओ छाइयपडगेणं संझासमयंमि अमावासाए सन्धीए आगओ नरिंदपासं, रण्णा पूइओ, आसन्नो य सो ठिओ, पढमजामविबुद्धेण य रण्णा सद्दाविओ, भणिओ य-सुत्तो ? जग्गसि ?, भणइ-सामि ! जग्गामि, किं चिंतेसि ?, भणइ-असोत्थपत्ताणं किं दंडो महल्लो उयाहु से सिहत्ति ? रण्णा चिंतियं-साहु, 8 एवं पच्छा पुच्छिओ भणइ-दोवि समाणि, एवं बीयजामे छगलियाओ लेंडियाओ वाएण, ततिए खाडहिल्लाए जत्तिया |पंडरारेहा तत्तिया कालगा जत्तियं पुच्छं तद्दहमित्तं सरीरं, चउत्थे जामे सद्दाविओ वायं न देइ, तेण कंबियाए छिक्को, उढिओ, राया भणइ-जग्गसि सुयसि ?, भणइ-जग्गामि, किं करेसि ?, चिंतेमि, किं?, कइहिं सि जाओ, कइहिं ?, पंचहि, केण केणी, रण्णा वेसमणेणं चंडालेणं रयएणं विच्छएणं,मायाए निबंधेण पुच्छिए कहियं, सो पुच्छिओ भणइ-यथा न्यायेन
POSTESSUS SIR
१ पथा नोत्पथेन न स्नातेन न मलिनेनेति, ततस्तस्मै निवेदितं, पश्चादङ्गरूक्षणं (देशनानं ) कृत्वा चक्रमध्यभूमावेडकारूढश्चालनी निर्मितोत्तमाङ्गः, अन्ये भणन्ति-शाकटलट्टनी (कट) प्रदेशबद्धः छादितः पटेन संध्यासमयेऽमावास्यायाः सन्ध्यायामागतो नरेन्द्रपार्श्व, राज्ञा पूजितः, आसन्नश्च स स्थितः, | प्रथमयामविबुद्धेन च राज्ञा शब्दितः, भणितश्च-सुप्तो जागर्षि ?, भणति-स्वामिन् ! जागर्मि, किं चिन्तयसि ?, भणति-अश्वत्थपत्राणां किं दण्डो महान् उत तस्य शिखेति, राज्ञा चिन्तितं-साधु, एवं पश्चात्पृष्टो भणति-द्वे अपि समे, एवं द्वितीययामे छागलिका लिण्डिका वातेन, तृतीये खाडहिल्लाया यावत्यः पाण्डुरारेखाः तावत्यः | | कृष्णा यावन्मानं पुच्छं तावन्मानं शरीरं, चतुर्थे यामे शब्दितो वाचं न ददाति, तेन कम्बिकया हतः, उस्थितो, राजा भणति-जागर्षि स्वपिषि ?, भणति| जागर्मि, किं करोषि?, चिन्तयामि, किं ?, कतिभिर्जातोऽसि ?, कतिभिः?, पञ्चभिः, केन केन ?, राज्ञा वैश्रमणेन चाण्डालेन रजकेन वृश्चिकेन, मात्रा निईन्धेन | पृष्टया कथितं, स पृष्टो भणति-यथा न्यायेन

Balainelibrary.org

Page #332

आवश्यकहारिभ-
द्रीया
॥४१७॥
राज्यं पालयसि तो णज्जसि जहा रायपुत्तोत्ति, वेसमणो दाणेणं, रोसेणं चंडालो, सबस्सहरणेणं रयओ, जं च वीसत्थ- नमस्कार सुत्तपि कंबियाए उठ्वेसि तेण विच्छुओत्ति, तुठो राया, सवेसिं उवरिं ठविओ, भोगा य से दिण्णा । एयस्स उप्पत्तिया 8
वि०१ बुद्धित्ति ॥ पणियए दोहिं पणियगं बद्धं, एगो भणइ-जो एयाओलोमसियाओ खाइ तस्स तुमं किं करेसि?, इयरो भणइजो णयरदारेण मोयगो ण णीति तं देमि, तेण चक्खिय चक्खिय सबाओ मुक्काओ, जिओ मग्गइ, इयरो रूवगं देइ, सो नेच्छइ, दोन्नि य जाव सएणऽवि ण तूसइ, तेण जूयारा ओलग्गिया, दिन्ना बुद्धी, एगं पुखियावणे मोयगं गहाय इंदखीले ठवेहि, पच्छा भणेज्जासि-निग्गच्छ भो मोयगा! णिगच्छ, सो ण णिगच्छिहिति, तहा कयं पडिजिओ सो । एसा जूइकराणमुप्पत्तिया बुद्धी ॥ रुक्खे फलाणि मक्कडा न देंति, पाहाणेहिं हया अम्बया दिन्ना, एसावि लेखगघेत्तयाणमुप्पत्तियत्ति ॥ खुडगे पसेणई राया सुओ से सेणिओ रायलक्खणसंपुण्णो, तस्स किंचिविण देइ मा मारिजिहित्ति, अद्धितीए
ACCESGRLSCRECORMCNRSCROLOCALCC
राज्यं पालयसि ततो ज्ञायसे यथा राजपुत्र इति, वैश्नमणो दानेन, रोषेण चाण्डालः, सर्वस्वहरणेन रजकः, यच्च विश्वस्तसुप्तमपि कम्बिकया (अग्रण) उत्थापयसि तेन वृश्चिक इति, तुष्टो राजा, सर्वेषामुपरि स्थापितः, भोगाश्च तसै दत्ताः । एषोत्पत्तिकी बुद्धिरिति । पणो-द्वाभ्यां पणो बद्धः, एको भणति-य एताश्चिर्भटिकाः खादति तस्मै त्वं किं करोपि!, इतरो भणति-यो नगरद्वारेण मोदको न निर्गच्छति तं ददामि, तेन दष्ट्वा दृष्ट्वा सर्वां मुक्ताः, जितो मार्गयति, इतरो रूप्यकं ददाति, स नेच्छति, द्वे च यावच्छतेनापि न तुष्यति, तेन द्यूतकारा अवलगिताः, दत्ता बुद्धिः, एकं कान्दविकापणान्मोदकं गृहीत्वा इन्द्रकीले स्थापय, पश्चाद भणे:-निर्गच्छ भो मोदक! निर्गच्छ, सन निर्गमिष्यति, तथा कृतं, प्रतिजितः सः । एषा चतकराणामौत्पत्तिकी बुद्धिः ॥ वृक्षे फलानि मर्कटा न ददति, पाषाणैर्हता आना दत्ताः, एपापि लेष्टुकक्षेपकाणामौत्पत्तिकीति । मुद्रारखे-प्रसेनजित् राजा सुतस्तस्य श्रेणिको राजलक्षणसंपूर्णः, तस्मै न किञ्चिदपि ददाति मा मीमरत (मार्येत ) इति, अत्या
॥४१७॥
dain Education International

Page #333

निग्गओ बेन्नायडमागओ कइवयसहाओ, खीणविभवसेठिस्स वीहीए उवविट्ठो, तस्स य तप्पुण्णपच्चयं तदिवसं वासदेय. है भंडाणं विक्कओ जाओ खद्धं खद्धं विढत्तं, अन्ने भणंति-सेहिणा रयणायरो सुमिणमि घरमागओ नियकण परिणेतगो दिहो,|
तोडणेण चिंतियं-एईए पसाएण महई विभूई भविस्सति, पच्छा सो वीहीए उवविट्ठो, तेण तमणण्णसरिसाए आगईए दहण चिंतियं एसो सो रयणायरो भविस्सइ, तप्पहावेण याणेण मिलक्खुहत्थाओ अणग्घेजारयणा पत्ता, पच्छा पुच्छिओकस्स तुब्भे पाहुणगा?, तेण भणियं-तुझंति, घरंणीओ, कालेण धूया से दिण्णा, भोगे भुंजइ, कालेण य नंदाए सुमिणमि घवलगयपासणं, आवण्णसत्ता जाया, पच्छा रण्णासे उट्टवामा विसज्जिया, सिग्धं एहित्ति, आपुच्छइ, अम्हे रायगिहे पंडरकुडगा पसिद्धा गोवाला, जइ कजं एहित्ति, गओ, तीए दोहलओ देवलोगचुयगम्भाणुभावेण वरहत्थिखंधगया अभयं सुणेजामित्ति, सेट्ठी दवं गहाय रण्णो उवडिओ, रायाणएण गहियं, उग्घोसावियं च, जाओ, अभयओ णाम कयं, पुच्छइ
निर्गतः बेचातटमागतः कतिपयसहायः, क्षीणविभवश्रेष्ठिनो वीथ्यामुपविष्टः, तस्य च तत्पुण्यप्रत्ययं तदिवसे वर्षदेयभाण्डानां विक्रयो जातः,प्रचुरं प्रचुरमजितं, अन्ये भणन्ति-श्रेष्टिना रत्नाकरः स्वप्ने गृहमागतो निजकन्यां परिणयन् दृष्टः, ततोऽनेन चिन्तितम्-एतस्याः प्रसादेन महती विभूतिर्भविष्यति, पश्चात् स वीथ्यामुपविष्टः, तेन तमनन्यसदृशयाऽऽकृत्या दृष्ट्वा चिन्तितं एष स रत्नाकरो भविष्यति, तत्प्रभावेण चानेन म्लेच्छहस्तात् अनाणि रत्नानि प्राप्तानि, पश्चास्पृष्टः| कस्य यूयं माघूर्णकाः?, तेन भणितं-युष्माकमिति, गृहं नीतः, कालेन दुहिता तसै दत्ता, भोगान् भुनक्ति, कालेन च नन्दया स्वप्ने धवलगजदर्शनं, आपन्न
सत्त्वा जाता, पश्चात् राज्ञा तस्मै उष्ट्री प्रेषिता, शीघ्रमेहीति, आपृच्छति, वयं राजगृहे पाण्डुरकुड्याः प्रसिद्धा गोपालाः, यदि कार्यमागच्छेरिति, गतः, तस्या | दोहदो देवलोकच्युतगर्भानुभावेन वरहस्तिस्कन्धगता अभयं शृणोमीति, श्रेष्ठी द्रव्यं गृहीत्वा राज्ञ उपस्थितः, राज्ञा गृहीतं, उद्घोषितं च, जातः, अभयो नाम कृतं, पृच्छति
in Education Internal oral
awww.janelibrary.org

Page #334

आवश्यकहारिभद्रीया
॥४१८॥
SCSCCUDAMOMSONAL
मम पिया कहिंति ?, कहियं तीए, तत्थ वच्चामोत्ति सत्थेण समं (१०५००) वच्चंति, रायगिहस्स बहिया ठियाणि, गवेसओनमस्कार० गओ, राया मंती मग्गइ, कूवे खुड्ड (खंड) गं पाडियं, जो गेण्हइ हत्थेण तडे संतो तस्स राया वित्तिं देइ, अभएण दिलु,
CI वि०१ छाणेण आहयं, सुक्के पाणियं मुकं, तडे संतएण गहियं, रायाए समीवं गओ, पुच्छिओ-को तुम?, भणइ-तुज्झ पुत्तो, किह व किं वा?, सर्व परिकहियं, तुह्रो उच्छंगे कओ, माया पवेसिज्जंती मंडेई, वारिया, अमच्चो जाओ, एसा एतस्स उप्पत्तिया बुद्धी ॥ पडे-दो जणा ण्हायंति, एगस्स दढो एगस्स जुन्नो, जुन्नइत्तो दढं गहाय पठिओ, इयरो मग्गेइ, ण देइ,राउले ववहारो, महिलाओ कत्तावियाओ, 'दिन्नो जस्स सो, अण्णे भणंति-सीसाणि ओलिहियाणि, एगस्स उन्नामओ एगस्स सोत्तिओ। कारणियाणमुप्पत्तिया बुद्धी ॥ सरडो-सन्नं वोसिरंतस्स सरडाण भंडताण एगो तस्स अहिहाणस्स हेठा बिलं पविट्ठो पुंछेण य छिक्को, घरं गओ, अद्धिईए दुब्बलो जाओ, विज्जो पुच्छिओ, जइ सयं देह, घडए सरडो छूढो लक्खाए
मम पिता केति, कथितं तया, तत्र व्रजाम इति सार्थेन समं व्रजन्ति, राजगृहस्य बहिः स्थितानि, गवेषको गतः, राजा मन्त्रिणं मार्गयति, कूपे | मुद्रिका पातिता, यो गृह्णाति हस्तेन तटे सन् तस्मै राजा वृत्तिं ददाति, अभयेन दृष्ट, छगणेन (गोमयेन ) आहतं, शुष्के पानीयं मुक्तं, तटे सता गृहीतं
राज्ञः समीपं गतः, पृष्टः-कस्त्वं, भणति-तव पुत्रः, कथं वा किं वा?, सर्व परिकथितं, तुष्ट उत्सङ्गे कृतः, माता प्रविशन्ती मण्डयति, वारिता, अमात्यो | जातः, एषैतस्यौत्पातिकी बुद्धिः ॥ पट:-द्वौ जनौ स्नातः, एकस्य दृढ एकस्य जीर्णः, जीर्णवान् दृढं गृहीत्वा प्रस्थितः, इतरो मार्गयति, न ददाति, राजकुले
॥४१८॥ व्यवहारः, महिलाभ्यां कर्त्तनं कारितं, दत्तो यस्य यः, अन्ये भणन्ति-शीर्षे अवलिखिते, एकस्योर्णामय एकस्य सौत्रिकः । कारणिकाणामौत्पत्तिकी बुद्धिः । सरटः-संज्ञां व्युत्सृजतः सरटयोः कलहायमानयोः एकस्तस्याधिष्ठानस्याधस्तात् बिलं प्रविष्टः, पुच्छेन च स्पृष्टः, गृहं गतः, अभृत्या दुर्बलो जातः, वैद्यः पृष्टः, यदि शतं ददासि, घटे सरटः क्षिप्तः लाक्षया * सुत्ताणुसारेण जो जस्स पडो सो तस्स दिष्णो (प्र. अधिक)। जस्प उपणामओ पडो तस्स सीसा उपणातन्तू |विणिग्गया जस्स सोत्तिओ तस्स सुत्ततन्तू (प्र. अधिक)
an Educa
N
ainelibrary.org

Page #335

विलिंपित्ता, विरेयणं दिन्नं, वोसिरियं, लट्ठो हूओ, वेजस्स उप् पत्तिया बुद्धी ॥वितिओ सरडो-भिक्खुणा खुड्डगो पुच्छिओएस किं सीसं चालेइ?, सो भणइ-किं भिक्खू भिक्खुणी वा?, खुड्डगस्स उप्पत्तिया बुद्धी॥ कागे-तच्चण्णिएण चेल्लओ पुच्छिओ-अरहंता सबण्णू ?, बाढं, केत्तिया इहं काका ?, 'सठिं काकसहस्साइं जाई बेन्नायडे परिवसति । जइ ऊणगा है। पवसिया अब्भहिया पाहुणा आया ॥१॥ खुड्डगस्स उप्पत्तिया बुद्धी॥ बितिओ-वाणियओ निहिमि दिहे महिलं परिक्खइ-रहस्सं धरेइ न वत्ति, सो भणइ-पंडुरओ मम काको अहिट्ठाणं पविट्ठो, ताए सहजियाण कहियं, जाव रायाए सुयं, पुच्छिओ, कहियं, रन्ना से मुक्कं मंती य निउत्तो, एयस्स उप्पत्तिया बुद्धी॥ ततिओ-विटं विक्खरइ काओ, भागवओ खुड्डगं पुच्छइ-किं कागो विक्खरइ ?, सो भणइ-एस चिंतेति-किं एत्थ विण्हू अत्थि नत्थित्ति ?, खुड्डगस्स उप्पत्तिया बुद्धी ॥ उच्चारे-धिज्जाइयस्स भज्जा तरुणी गामंतरं निजमाणी धुत्तेण समं संपल ग्गा, गामे ववहारो, विभत्ताणि
विलिप्य, विरेचनं दत्तं,व्युत्सृष्टं लष्टो जातः, वैद्यस्य औत्पत्तिकी बुद्धिः ॥ द्वितीयः सरटः-भिक्षुणा क्षुल्लकः पृष्टः-एष किं शीर्ष चालयति?, स भणतिकिं भिक्षुः भिक्षुकी वा?, क्षुल्लकस्योत्पत्तिकी बुद्धिः॥ काकः-तच्चनीकेन क्षुल्लकः पृष्टः-आर्हताः सर्वज्ञाः?, वार्ड, कियन्त इह काकाः?,-'पष्टिः काकसहस्रा ये बेन्नातटे परिवसन्ति । यदि न्यूनाः प्रोषिता अभ्यधिकाः प्राघूर्णका मायाताः ॥ १॥' क्षुल्लकस्योत्पत्तिकी बुद्धिः। द्वितीयो-वणिक् निधौ दृष्टे महिला परीक्षतेरहस्यं बिभर्ति नवेति, स भणति-धेतः मम काकोऽधिष्ठाने प्रविष्टः, तया सखीनां कथितं, यावदाज्ञा श्रुतं, पृष्टः, कथितं, राज्ञा तस्मै अर्पितः मन्त्री च नियुक्तः, | एतस्यौत्पत्तिकी बुद्धिः ॥ तृतीयः-विष्ट विकिरति काकः, भागवतः क्षुलक पृच्छति-किं काको विकिरति !, स भणति-एप चिन्तयति-किमत्र विष्णुरस्ति नास्तीति, क्षुल्लुकस्योत्पत्तिकी बुद्धिः ॥ उच्चार:-धिरजातीयस्य भार्या तरुणी प्रामान्तरं नीयमाना धूत्तेन समं संप्रलग्ना, ग्रामे व्यवहारः, विभक्ती
Jain Education
abonal

Page #336

आवश्यक- पुच्छियाणि आहार, विरेयणं दिण्णं, तिलमोयगा, इयरो धाडिओ, कारणियाण उप्पत्तिया बुद्धी ॥ गए-वसंतपुरे राया-||
नमस्कार हारिभ- मंति मग्गइ, पायओ लंबिओ-जो हत्थिं महइमहालयं तोलेइ तस्स य सयसहस्सं देमि, सो एगेणं णावाए छोडं अत्थग्धे वि०१ द्रीया
जले धरिओ जेण छिद्देण तीसे णावाए पाणियं तत्थ रेहा कड्डिया, उत्तारिओ हत्थी, कठपाहाणाइणा भरिया णावा जाव रेखा, ॥४१९॥
उत्तारेउं तोलियाणि, पूजिओ मन्ती कओ, एयस्स उपत्तिया बुद्धी। अण्णे भणंति-गाविमग्गो सिलाएणहो, पेढे(पोद्द)पडिएण णीणिओ, एयस्स उप्पत्तिया बुद्धी ॥ घयणो-भंडो सबरहस्सिओ, राया देवीए गुणे लएइ निरामयत्ति, सो भणइ-न भव
इत्ति, किह ?, जया पुप्फाणि केसराणि वा ढोएइ, तं तहत्ति विण्णासियं,णाए हसियं, निबंधे कहियं, निविसओ आणत्तो, द उवाहणाणं भारेणं उवडिओ, उड्डाहभीयाए रुद्धो, घयणस्स उप्पत्तिया बुद्धी । गोलगो नक्कं पविट्ठो, सलागाए तावेत्ता जउ
मओ कडिओ, कडूंतस्स उप्पत्तिया बुद्धी ॥ खंभे-राया मंतिंगवेसइ,पायओलंबिओ, खंभो तडागमज्झे,जोतडे संतओ बंधइ
GIUSEPASAUSURSAS
|
पृष्टी आहारं, विरेचनं दत्तं, तिलमोदकाः, इतरो निर्धाटितः, कारणिकानामौत्पत्तिकी बुद्धिः॥ गजः-वसन्तपुरे राजा मन्त्रिणं मार्गयति, घोषणा कारिता-यो हस्तिनं महातिमहालयं तोलयति तस्मै च शतसहस्रं ददामि, स एकेन नावि क्षिहवा अस्ताघे जले धृतो यस्मिन् भागे तस्या नावः पानीयं तत्र रेखा |कृष्टा, उत्तारितो हस्ती, काष्ठपाषाणादिना भृता नौयावद्नेखा, उत्तार्य तोलितानि, पूजितो मन्त्री कृतः, एतस्यौत्पत्तिकी बुद्धिः । अन्ये भणन्ति-गोमार्गः शिलया | नष्टः, पीठे पतितेन नीतः, एतस्यौत्पत्तिकी बुद्धिः॥ घृतान:-सर्वराहस्थिको भाण्डो, राजा देव्या गुणान् लाति-निरामयेति, स भणति-न भवतीति कथं ', यदा 3 पुष्पाणि केशराणि वा ढोकयति, तत्तथेति जिज्ञासितं, ज्ञाते हसितं, निर्बन्धे कथितं, निर्विषय आज्ञप्तः, उपानहां भारेणोपस्थितः, उड्डहभीतया रुद्धः, घृतानस्यौत्पत्तिकी बुद्धिः॥ गोलका नासिकां प्रविष्टः, शलाकया तापयित्वा जतमयः कर्पितः कर्षत औत्पत्तिकी बुद्धिः ॥ स्तम्भः-राजा मन्त्रिणं गवेषयति, घोषणा कारिता, स्तम्भस्तटाकमध्ये, यस्तटे सन् बनाति
9en

IAlainelibrary.org

Page #337

तस्स सयसहस्सं दिजइ, तडे खीलगं बंधिऊण परिवेढेण बद्धो जिओ, मंती कओ, एयस्स उप्पत्तिया बुद्धी॥ खुडुएपरिवाइया भणइ-जो जं करेइ तं मए कायर्व कुसलकम्मं, खुड्डगो भिक्खठियओ सुणेइ, पडहओ वारिओ, गओ राउलं,
दिवो, सा भणइ-कओ गिलामि?, तेण सागारियं दाइयं, जिया, काइयाए य पउमं लिहियं, सान तरइ, जिया, से खुड्डुगस्स उप्पत्तिया बुद्धी ॥ मग्गित्थी-एगो भज गहाय पवहणेण गामंतरं वच्चइ, सा सरीरचिंताए उइन्ना, तीसे रूवेण.
वाणमंतरी विलग्गा, इयरी पच्छा आगया रडइ, ववहारो, हत्थो दूरं पसारिओ,णायं वंतरित्ति, कारणियाणमुप्पत्तियत्ति॥ ६ मग्गे-मूलदेवो कंडरिओ य पंथे वच्चंति, इओ एगो पुरिसो समहिलो दिहो, कंडरिओ तीसे रूवेण मुच्छिओ, मूलदेवेण ४
भणियं-अहं ते घडेमि, तओ मूलदेवो तं एगंमि वणनिउंजे ठविऊण पंथे अच्छइ, जाव सो पुरिसो समहिलो आगओ, मूलदेवेण भणिओ-एत्थ मम महिला पसवइ, एयं महिलं विसजेहि, तेण विसज्जिया, सा तेण समं अच्छिऊण आगया
तस्मै शतसहस्रं दीयते, तटे की लकं बवा परिवेष्टेन बद्धो जितः, मन्त्री कृतः,एतस्यौत्पत्तिकी बुद्धिः ॥ क्षुल्लकः-परिव्राजिका भणति-यो यत् करोति | तन्मया कर्त्तव्यं कुशलकर्म, क्षुल्लको भिक्षार्थिकः शृणोति, पटहको वारितः, गतोराजकुलं, दृष्टः, सा भणति-कुतो गिलामि?, तेन सागारिक (मेहन) दर्शितं, जिता, कायिक्या च पनं लिखितं, सा न शक्नोति, जिता, क्षुलकस्यौत्पत्तिकी बुद्धिः । मार्गस्त्री-एको भायाँ गृहीत्वा प्रवहणेन (यानेन) ग्रामातरं ब्रजति, सा शरीरचिन्तायै उत्तीर्णा, तस्या रूपेण व्यन्तरी विलना, इतरा पश्चादागता रोदिति, व्यवहारः, हस्तो दूरं प्रसारितः, ज्ञातं व्यन्तरीति, कारणिकानामौत्पत्ति| कीति ॥ मार्ग:-मूलदेवः कण्डरीकश्च पथि व्रजतः, इत एकः पुरुषः समहिलो दृष्टः, कण्डरीकः तस्या रूपेण मूर्छितो, मूलदेवेन भणितं-अहं तव घटयामि, ततो मूलदेवस्तं एकस्मिन् वननिकुञ्ज स्थापयित्वा तिष्ठति, यावत्स पुरुषः समहिल आगतः, मूलदेवेन भणितः-अत्र मम महिला प्रसूते, एतां महिला विसृज, तेन विसृष्टा, सा तेन समं स्थित्वाऽऽगता,

hijainelibrary.org

Page #338

आवश्यक- हारिभद्रीया
नमस्कार० वि०१
॥४२०॥
आगंतूण य तत्तो पडयं घेत्तूण मूलदेवस्स धुत्ती भणइ हसंती-पियं खुणे दारओ जाओ, दोण्हवि उप्पत्तिया ॥ पइत्ति- दोण्हं भाउगाण एगा भज्जा, लोगे कोडुं दोण्हवि समा, रायाए सुयं, परं विम्हयं गओ, अमच्चो भणइ-कओ एवं होति?, अवस्सं विसेसो अस्थि, तेण तीसे महिलाए लेहो दिनो जहा-एएहिं दोहिवि गामं गंतवं, एगो पुषेण अवरो अवरेण, तद्दिवसं चेव आगंतवं, ताए महिलाए एगो पुवेण पेसिओ, एगो अवरेण जो वेस्सो, तस्स पुवेण एंतस्सवि जंतस्सवि निडाले सूरो, एवं णायं, असदहंतेसु पुणोऽवि पठ्ठविऊण समगं पुरिसा से पेसिया, ते भणंति-ते दढं अपडुगा, एसो मंद|संघयणोत्ति भणियं, तं चेव पवण्णा, पच्छा उवगयं, मंतिस्स उप्पत्तिया बुद्धी ॥ पुत्ते-एगो वणियगो दोहि भज्जाहि समं | अण्णरजं गओ, तत्थ मओ, तस्स एगाए भजाए पुत्तो, सो विसेसं ण जाणइ, एगा भणइ-मम पुत्तो, बिइया भणइमम, ववहारो न छिज्जइ, अमच्चो भणइ-दबं विरिविऊण दारगं दोभागे करेह करकयेण, माया भणइ-एतीसे पुत्तो मा
आगत्य च ततः पटं गृहीत्वा मूलदेवस्य धूर्ता भणति हसन्ती-प्रियं नो दारको जातः, द्वयोरप्यौत्पत्तिकी। पतिरिति-द्वयोर्भात्रोरेको भार्या, लोके स्फुटं 15 द्वयोरपि समा, राज्ञा श्रुतं, पर विस्मयं गतः, अमात्यो भणति-कुत एवं भवति', अवश्यं विशेषोऽस्ति, तेन तस्यै महिलायै लेखो दत्तो यथा-एताभ्यां द्वाभ्यामपि ग्रामं गन्तव्यं, एकः पूर्वेणापरः पश्चिमेन, तद्दिवस एवागन्तव्यं, तया महिलयकः पूर्वेण प्रेषितोऽपरोऽपरेण यो द्वेष्यः, तस्य पूर्वेण आगच्छतोऽपि गच्छतोऽपि | ललाटे सूर्यः, एवं ज्ञातं, अश्रद्दधत्सु पुनरपि प्रस्थाप्य समकं (युगपत् ) पुरुषौ तस्यै प्रेषितौ, तौ भणतः-तौ दृढमपटुकी, एष मन्दसंहनन इति भणितं | (भणित्वा) तमेव प्रपन्ना, पश्चादुपगतं, मन्त्रिण औत्पत्तिकी बुद्धिः ॥ पुत्रः-एको वणिग् द्वाभ्यां भार्याभ्यां सममन्यराज्यं गतः, तत्र मृतः, तस्यै कस्या भार्यायाः पुत्रः, स विशेषं न जानाति, एका भणति-मम पुत्रः, द्वितीया भणति-मम, व्यवहारो न छिद्यते, अमात्यो भणति-द्रव्यं विभज्य दारकं द्वौ भागौ कुरुत | क्रकचेन, माता भणति-एतस्याः पुत्रो मा
॥४२०॥
dain Education international

Page #339

Jain Educatio
मारिज्जउ, दिण्णो तीसे चेव, मंतिस्स उप्पत्तिया बुद्धी ॥ महुसित्थे - सित्थगकरो, कोलगिणी उन्भामिया, तीए य जालीए निहुवणट्टियाए उवरिं भामरं पडुप्पाइयं, पच्छा भत्तारो किणंतो वारिओ मा किणिहिसि, अहं ते भामरं दंसेमि, गयाणि जालिं, न दीसइ, तओ तंतुवायपुत्तीए तेणेव विहिणा ठाइऊण दरिसियं, णाया यऽणेण जहा- उन्भामियत्ति, कहमन्नहे - यमेवं भवइत्ति, तस्स उप्पत्तिया बुद्धी ॥ मुद्दिया - पुरोहिओ निक्खेवर घेतून अन्नेसिं देइ, अन्नया दमएण ठवियं, पडिआगयस्स ण देइ, पिसाओ जाओ, अमच्चो विहीए जाइ, भणइ - देहि भो पुरोहिया ! तं मम सहस्संति, तस्स किवा जाया, रण्णो कहियं, राइणा पुरोहिओ भणिओ - देहि, भणइ-न देमी, न गेण्हामि, रण्णा दमगो सबं सपच्चयं दिवसमुहुत्तठवणपासपरिवत्तिमाइ पुच्छिओ, अन्नया जूयं रमइ रायाए समं, णाममुद्दागहणं, रायाए अलक्खं गहाय मणुस्सस्स हत्थे दिण्णा, अमुगंमि काले साहस्सो नलगो दमगेण ठविओ तं देहि, इमं अभिन्नाणं, दिन्नो आणिओ, अन्नेसिं
१ मारयतु, दुत्तस्तस्या एव मन्त्रिण औत्पत्तिकी बुद्धिः ॥ मधुसिक्थम् - सिक्थकरः, कोलिकी उन्नामिका, तथा च जाल्यां निधुवनस्थितयोपरि भ्रामरं ज्ञातं, पश्चाद्भर्त्ता क्रीणन् वारितः मा क्रीणाहीति, अहं ते भ्रामरं दर्शयामि, गतौ जाल्यां, न दृश्यते, ततः तन्तुवायपुत्र्या तेनैव विधिना स्थित्वा दर्शितं, ज्ञाता चानेन यथोद्रामिकेति कथमन्यथा एतदेवं भवेदिति, तस्योत्पत्तिकी बुद्धिः । मुद्रिका-पुरोहितो न्यासान् गृहीत्वाऽन्येषां न ददाति, अन्यदा द्रुमकेण स्थापितं, प्रत्यागताय न ददाति, विह्वलो जातः, अमात्यो वीथ्यां याति, भणति-दापय भोः ! पुरोहितात्तन्मम सहस्रमिति, तस्य कृपा जाता, राज्ञे कथितं राज्ञा पुरोहितो भणित: - देहि, भणति न ददामि न गृह्णामि, राज्ञा द्रमकः सबै सप्रत्ययं दिवसमुहूर्त्तस्थापनापार्श्ववर्त्यादि पृष्टः, अन्यदा द्यूतं रमते राज्ञा समं, नाममुद्राग्रहणं, राज्ञाऽलक्षं गृहीत्वा मनुष्यस्य हस्ते दत्ता, अमुष्मिन् काले साहस्रो नकुलको दमकेण स्थापितस्तं देहि, इदमभिज्ञानं, दत्त आनीतः, अन्येषां
jainelibrary.org

Page #340

आवश्यकहारिभ
द्रीया
॥४२१॥
नउलगाणं मज्झे कओ, सद्दाविओ, पञ्चभिन्नाओ, पुरोहियस्स जिन्भा छिन्ना, रण्णो उप्पत्तिया बुद्धी ॥ अंके - तहेव एगेण निक्खित्ते लंछेऊण उस्सीवेत्ता कूडरूवगाण भरिओ तहेव सिबियं, आगयस्स अल्लिविओ, सा मुद्दा उग्घाडिया, कूडरूवगा, ववहारो, पुच्छिओ-कित्तियं?, सहस्सं, गणेऊण गंठी तडिओ, तओ न तीरइ सिघेउं, कारणिगाणमुप्पत्तिया बुद्धी ॥ णाणए तहेव निक्खेवओ पणा छूढा, आगयस्स नउलओ दिण्णो, पणे पुच्छा, राउले ववहारो, कालो को आसि ?, अमुगो, अहुणोत्तणा पणा, सो चिराणओ कालो, डंडिओ, कारणिगाणमुप्पत्तिया ॥ भिक्खुंमि तहेव निक्खेवओ, सो न देइ, जूतिकरा ओलग्गिया, तेहिं पुच्छिएण य सम्भावो कहिओ, ते रत्तपडवेसेण भिक्खुसगासं गया सुवण्णस्सखोडीओ गहाय, अम्हे वच्चामो चेइयवंदगा, इमं अच्छउ, सो य पुवं भणिओ, एयंमि अंतरे आगएणं मग्गियं, तीए लोलयाए दिण्णं, अन्नेविय भिक्खंतगा एताए मंजूसाए कजिहित्ति निग्गया, जूइकाराणमुप्पत्तिया बुद्धी ॥ चेडगणिहाणे- दो मित्ता, तेहिं निहाणगं
१ नकुलकानां मध्ये कृतः, शब्दितः प्रत्यभिज्ञातः, पुरोहितस्य जिह्वा छिन्ना, राज्ञ औत्पत्तिकी बुद्धिः ॥ अङ्कः- तथैवैकेन निक्षिप्ते लान्छयित्वोत्सीव्य कूटरूपकैर्भूतः तथैव सीवितः आगतायार्पितः, सा मुद्रोद्घाटिता, कूटरूप्यकाः, व्यवहारः, पृष्टः कियत् ?, सहस्रं, गणयित्वा प्रन्थिर्बद्धः, ततो न शक्यते सीवितुं कारणिकाणामौत्पत्तिकी बुद्धिः ॥ नाणके-तथैव निक्षेपः पणा ( द्रम्माः ) क्षिप्ताः आगताय नकुलको दत्तः, पणविषये पृच्छा, राजकुले व्यवहारः, कालः क आसीत् ?, अमुकः, अधुनातनाः पणाः, स चिरन्तनः कालः, दण्डितः, कारणिकानामौत्पत्तिकी बुद्धिः ॥ भिक्षौ तथैव निक्षेपः, स न ददाति, द्यूतकारा अवलगिताः, तैः पृष्टेन च सद्भावः कथितः, ते रक्तपटवेषण भिक्षुसकाशं गताः सुवर्णखोरकान् गृहीत्वा वयं ब्रजाम चैत्यवन्दकाः, इदं तिष्ठतु, स च पूर्व भणितः, एतस्मिन्नवसरे आगतेन मार्गितं, तथा कोलतया दत्तं, अन्येऽपि च भिक्षमाणा एतस्यां मञ्जूषायां करिष्यन्तीति निर्गताः, द्यूतकाराणामौत्पत्तिकी बुद्धिः ॥ चेटकनिधाने द्वे मित्रे, ताभ्यां निधानं

नमस्कार० वि० १
॥४२१॥

Page #341

दिड, कल्ले सुनक्खत्ते णेहामो, एगेण हरिऊण इंगाला छूढा, बीयदिवसे इंगाला पेच्छइ, सो धुत्तो भणइ-अहो मंदपुन्ना अम्हे किह ता इंगाला जाया ?, तेण णाय, हिययं ण दरिसेइ, तस्स पडिमं करेइ, दो मक्कडे लएइ, तस्स उवरि भत्तं देइ, 12 ते छुहाइया तं पडिमं चडंति । अन्नया भोयणं सजिय दारगाणीया,संगोविया न देइ,भणइ-मक्कडा जाया, आगओ, तत्थ लेप्पणठाणे ठाविओ, मक्कडगा मुक्का, किलिकिलिंता विलग्गा, भणिओ-एए ते तव पुत्ता, सो भणइ-कहं दारगा मक्कडा भवंति ?, सो भणइ-जहा दिनारा इंगाला जाया तहा दारगावि, एवं णाए दिण्णो भागो, एयस्स उप्पत्तिया बुद्धी॥ सिक्खासत्थे धणुबेओ, तंमि एगो कुलपुत्तगो धणुबेयकुसलो, सो य कहिंपि हिंडंतो एगत्थ ईसरपुत्तए सिक्खावेइ, दवं विढतं, तेसिंपि तिमिस्सयावेएँइ-बहुगं दवं दिन्नं, जइया जाहि तइया मारिजिहितित्ति, गेहाओ य नीसरणं केणवि उवाएण न देंति, तेण णायं, संचारियं सन्नायगाणं जहा अहं रत्तिं छाणपिंडए णईए छुभिस्सामि, ते लएजह, तेण गोलगा | दृष्टं, कल्ये सुनक्षत्रे नेतास्वहे, एकेन हृत्वाऽङ्गाराः क्षिप्ताः, द्वितीयदिवसेऽङ्गारान् पश्यति, स धूर्तो भणति-अहो मन्दपुण्यावावां कथं तावदङ्गाराजाताः, तेन ज्ञातं, हृदयं न दर्शयति, तस्य प्रतिमां करोति, द्वौ मर्कटौ लाति, तस्योपरि भक्तं ददाति, तौ क्षुधात्तौं तां प्रतिमा चटतः । अन्यदा भोजनं सजयित्वा दारको नीती, संगोपितो न ददाति, भणति-मर्कटौ जातो, आगतः, तत्र लेप्यस्थाने स्थापितः, मर्कटौ मुक्ती, किलकिलायमानौ विलग्नौ, मणितः-एतौ तौ ते पुत्रौ, स भणति-कथं दारको मर्कटौ भवतः, स भणति-यथा दीनारा अङ्गारा जातास्तथा दारकावपि, एवं ज्ञाते दत्तो भागः, एतस्यौत्पत्तिकी बुद्धिः॥G | शिक्षाशास्त्रं-धनुर्वेदः, तस्मिन्नेकः कुलपुत्रको धनुर्वेदकुशलः, स च क्वचिदपि हिण्डमान एकत्रेश्वरपुत्रान् शिक्षयति, द्रव्यं उपार्जितं, तेषामपि शल्यायते बहु
द्रव्यं दत्तं, यदा यास्यति तदा मारयिष्याम इति, गृहाच निःसरणं केनाप्युपायेन न ददति, तेन ज्ञातं, संदिष्टं संज्ञातकानां यथाऽहं रात्री छगण (गोमय ) | पिण्डान नद्यां क्षेप्स्यामि तान् आददीध्वं, तेन मोलका * तिमिस्सिया चिंतति प्र.
Jain Education
-onal
अ
ainelibrary.org

Page #342

आवश्यकहारिभ- द्रीया
॥४२२॥
OSLO OSASCASARESTESIOSAS
देवेण समं वालिया, एसा अम्हं विहित्ति तिहिपवणीसु तेहिं दारएहिं समं णईए छूहइ, एवं निबाहेऊण नहो, एयस्स उप- नमस्कार त्तिया ॥ अत्थसत्थे-एगो पुत्तो दो सवत्तिणीओ, ववहारो न छिज्जइ, देवीए भणियं-मम पुत्तो जाहिति, सो एयस्स वि०१ असोगपायवस्स हेवा ठिओ ववहारं छिंदिहिति, ताव दोवि अविसेसेण खाह पिवहत्ति, जीसे ण पुत्तो सा चिंतेइ-एत्तिओ ताव कालो लद्धो, पच्छा न याणामो किं भविस्सइत्ति पडिस्सुयं, देवीए णायं-ण एसा पुत्तमायत्ति, देवीए उप्पत्तिया ॥ इच्छाए-एगो भत्तारो मओ, वडिप्पउत्तं न उग्गमइ, तीए पतिमित्तो भणिओ-उग्गमेहि, सोभणइ-जइ मम विभागं देहि, तीए भणियं-जं इच्छसि तं मम भागं देजासि, तेण उग्गमेउं तीसे तुच्छयं देइ, सा नेच्छइ, ववहारो, आणावियं, दो पुंजा 31 कया, कयरंतुम इच्छसि?, महंतं रासिं भणइ, भणिओ-एयं चेव देहित्ति, दवाविओ, कारणियाणमुप्पत्तिया॥सयसहस्सेएगो परिभट्टओ, तस्स सयसहस्सो खोरो, सो भणइ-जो ममं अपुर्व सुणावेइ तस्स एयं देमि, तत्थ सिद्धपुत्तेण सुयं,
द्रव्येण समं वालिताः, एषोऽस्माकं विधिरिति तिथिपर्वसु तैरिकैः समं नद्यां क्षिपति, एवं निर्वाह्य नष्टः, एतस्यौत्पत्तिकी बुद्धिः ॥ अर्थशास्त्रे-एकः पुत्रः द्वे सपल्यौ, व्यवहारो न छिद्यते, देव्या भणितं-मम पुत्रो भविष्यति स एतस्याशोकपादपस्याधस्तास्थितो व्यवहार छेत्स्यति, तावढे अभ्यविशेषेण खादतं पिबतमिति, यस्या न पुत्रः सा चिन्तयति-एतावान् तावत् कालो लब्धः, पश्चान जाने किं भविष्यतीति प्रतिश्रुतं, देव्या ज्ञातम्-नैषा पुत्रमातेति, देव्या औत्पत्तिकी। इच्छायां-एको भत्तो मृतः, वृद्धिप्रयुक्तं नागच्छति, तया पतिमित्रं भणितं-उदाहय, स भणति-यदि मह्यं विभागं ददासि, तया भणितं-यदिच्छसि तं मह्यं भागं दद्याः, तेनोहार तस्मै तुच्छं दीयते, सानेच्छति, व्यवहारः, आनायितं, द्वौ पुजौ कृतौ, कतरं स्वमिच्छसि ?, महान्तं राशि भणति, भणितः-एनमेव देहीति, दापितः, कारणिकानामौत्पत्तिकी ॥ शतसहस्त्रे-एकः परिभ्रष्टः, तस्य शतसाहसिक खउरकं, स भणति-यो मझमपूर्व श्रावयति तसै एतद् ददामि, तत्र सिद्धपुत्रेण श्रुतं,
X
॥४२२॥
Jain Educati
o nal
ainelibrary.org

Page #343

SHOHRUHHOSISUS
। तेण भण्णइ-'तुज्झ पिया मज्झ पिउणो धारेइ अणूणयं सयसहस्सं । जइ सुयपुर्व दिजउ अह ण सुर्य खोरगं देहि ॥१॥ जिओ, सिद्धपुत्तस्स उप्पत्तियत्ति गाथात्रयार्थः॥ उक्तौत्पत्तिकी, अधुना वैनयिक्या लक्षणं प्रतिपादयन्नाह
भरनित्थरणसमत्था तिवग्गसुत्तत्थगहिअपेआला । उभओ लोगफलवई विणयसमुत्था हवइ बुद्धी ॥ ९४३ ॥ __ व्याख्या-इहातिगुरु कार्य दुर्निवहत्वाद्भर इव भरः, तन्निस्तरणे समर्था भरनिस्तरणसमर्था, त्रयो वर्गाः त्रिवर्गमिति है लोकरूढेधर्मार्थकामाः, तदर्जनपरोपायप्रतिपादननिबन्धनं सूत्रं तदन्वाख्यानं तदर्थः पेयालं-प्रमाणं सारः, त्रिवर्गसूत्रा
थेयोर्गृहीतं प्रमाणं-सारो यया सा तथाविधा, अथवा त्रिवर्ग: त्रैलोक्यम् ॥ आह-नन्द्यध्ययनेऽश्रुतनिसृताऽऽभिनिबो|धिकाधिकारे औत्पत्तिक्यादिबुद्धिचतुष्टयोपन्यासः, त्रिवर्गसूत्रार्थगृहीतसारत्वे च सत्यश्रुतनिःसृतत्वमुक्तं विरुध्यत इति,
न हि श्रुताभ्यासमन्तरेण त्रिवर्गसूत्रार्थगृहीतसारत्वं सम्भवति, अत्रोच्यते, इह प्रायोवृत्तिमङ्गीकृत्याश्रुतनिसृतत्वमुक्तम् , |अतः स्वल्पश्रुतनिसृतभावेऽप्यदोष इति । 'उभयलोकफलवती' ऐहिकामुष्किकफलवती 'विनयसमुत्था' विनयोद्भवा भवति बुद्धिरिति गाथार्थः॥ अस्या एव विनेयजनानुग्रहार्थमुदाहरणैः स्वरूपमुपदर्शयन्नाह
निमित्ते १ अत्थसत्थे २ अलेहे ३ गणिए अ४ कूव ५ अस्से अ६।
गद्दह ७ लक्खण ८ गंठी ९ अगए १० गणिआ य रहिओ अ११॥९४४ ॥ सीआ साडी दीहं च तणं अवसव्वयं च कुंचस्स १२॥निव्वोदए अ१३ गोणे घोडगपडणंच रुक्खाओ१४॥९४५॥
१ तेन भण्यते-'तव पिता मम पितुर्धारयत्यनूनं शतसहस्रम् । यदि श्रुतपूर्व ददास्वथ न श्रुतपूर्व खोरकं ददातु ॥ १॥ जितः, सिद्धपुत्रस्यौत्पत्तिकीति ॥
Jain Educati
onal
jainelibrary.org

Page #344

आवश्यकव्याख्या-गाथाद्वयार्थः कथानकेभ्य एवावसेयः, तानि चामूनि-तत्थ निमित्तेत्ति, एगस्स सिद्धपुत्तस्स दो सीसगा
नमस्कार हारिभ-पदनिमित्तं सिक्खिया, अन्नया तणकट्ठस्स वच्चंति, तेहिं हत्थिपाया दिट्ठा, एगो भणइ-हत्थिणियाए पाया, कहं ?, काइएण,8
वि०१ द्रीया
माय इथिणी काणा, कहं !, एगपासेण तणाई खाइयाई, तेण काइएणेव णायं जहा इत्थी पुरिसो य विलग्गाणि, सा य ॥४२३॥
|| गुषिणित्ति, कहं ?, हत्थाणि थंभेत्ता उहिया, दारगो से भविस्सइ, जेण दक्खिणोपाओगरुओ, रत्तपोत्ता, जेण रत्ता दसिया दारुक्खे लग्गा॥णईतीरे एगाए वुड्डीए पुत्तो पविसियओ, तस्सागमणं पुच्छिया, तीसे य घडओ भिन्नो, तत्थेगो भणइ
'तजाएण य तज्जायं' सिलोगो मओत्ति परिणामेइ, बितिओ भणइ-जाहि वुड्ढे ! सो घरे आगओ, सा गया, दिह्रो पुवागओ, जुवलगं रूवगे य गहाय आगया, सक्कारिओ, बितिओ आपुच्छइ-सब्भावं मम न कहेसि, तेण पुच्छिया, तेहिं जहाभूयं परिकहियं, एगो भणइ-विवत्ती मरणं, एगो भूमीओ उठिओ सो भूमीए चेव मिलिओ, एवं सोवि दारओ,
RRRRRRRR
तत्र निमित्तमिति-एकस्य सिद्धपुत्रस्य द्वौ शिष्यौ निमित्तं शिक्षितौ, अन्यदा तृणकाष्ठाय व्रजतः, ताभ्यां हस्तिपादाः दृष्टा, एको भणति-हस्तिन्याः पादाः, कथं ?, कायिक्या, सा च हस्तिनी काणा, कथं !, एकपाद्येन तृणानि खादितानि, तेन कायिक्यैव ज्ञातं यथा स्त्री पुरुषश्च विलग्नौ, सा च गुर्विणीति, कथं ?, हस्तौ स्तम्भयित्वोत्थिता, दारकस्तस्या भविष्यति, येन दक्षिणः पादो गुरुः, रक्तपोता, येन रक्ता दशा वृक्षे लग्ना ॥ नदीतीरे एकस्या वृद्धायाः पुत्रः प्रोषितः, तस्यागमनं पृष्टी, तस्याश्च घटो भिन्नः, तत्रैको भणति-तजातेन च तजातं (श्लोकः) मृत इति कथयति, द्वितीयो भणति-याहि वृद्धे ! स गृहे आगतः, |सा गता, दृष्टः पूर्वागतः, युग्मं रूप्यकांश्च गृहीत्वाऽऽगता, सत्कारितः, द्वितीय आपृच्छति-सद्भावं मह्यं न कथयसि, तेन पृष्टी, ताभ्यां यथाभूतं परिकथितं, |एको भणति-व्यापत्तिमरणं, एको भूमेरुत्थितः स भूमावेव मिलितः, एवं सोऽपि दारकः, * कहेइ.
॥४२३॥

www.janelibrary.org

Page #345

SAMSRUSROCESSOCTOR
भणियं च-तज्जाएण य तजार्य'सिलोगो, गुरुणा भणियं-को मम दोसो, ण तुमं सम्मं परिणामेसि, एगस्स वेणइगी बुद्धी॥ अत्थसत्थे-कप्पओ दहिकुंडगउच्छुकलावओ य, एयस्स वेणइगी ॥ लेहे जहा-अट्ठारसलिविजाणगो, एवं गणिएवि । अण्णे भणंति-कुमारा वट्टेहिं रमन्ता अक्खराणि सिक्खाविया गणियं च, एसाऽवेयस्स वेणइगी। कुवे-खायजाणएण भणियं जहा-एहरे पाणियंति, तेहिं खयं, तं वोलीणं, तस्स कहियं, पासे आहणहत्ति भणिया, घोसगसद्देणं जलमुद्धाइयं, एयस्स वेणइगी ॥ आसो-आसवाणियगा बारवई गया, सवे कुमारा थुल्ले वड्डे य गेहंति, वासुदेवेण दुबलओ लक्खणजत्तो जो सो गहिओ, कजनिबाहीअणगेआसावहोय जाओ, वासुदेवस्स वेणइगी॥ गहभे-राया तरुणप्पिओ, सोओधाइओ, अडवीए तिसाए पीडिओ खंधारो, थेरं पुच्छइ, घोसावियं, एगेण पिइभत्तेणाणीओ, तेण कहियं-गद्दभाणं उसिंघणा, तस्स सिरापासणं, अन्ने भणंति-उसिंघणाए चेव जलासयगमणं, थेरस्स वेणइगी ॥ लक्खणे-पारसविसए
भणितं च-तजातेन च तज्जातं' श्लोकः, गुरुणा भणितं-को मम दोषः !, न त्वं सम्यक् परिणमयसि, एकस्य वैनयिकी बुद्धिः ॥ अर्थशास्त्रे-कल्पकः दधिभाजनमिक्षुकलापकश्च, एतस्य वैनयिकी । लेखे यथाऽष्टादशलिपिविज्ञायकः, एवं गणितेऽपि, अन्ये भणन्ति-राजकुमारा वर्तुलै रममाणा अक्षराणि शिक्षिताः गणितं च, एषाऽप्येतस्य वैनयिकी । कूपे-खातज्ञायकेन भणितं-यथेयहरे पानीयमिति, तैः खातं, तब्यतिक्रान्तं, तस्य कथितं, पार्श्वे आखनतेति भणिताः, घोषकशब्देन जलमुद्धावितं, एतस्य वैनयिकी । अश्वः-अश्ववणिजो द्वारिकां गताः, सर्वे कुमाराः स्थूलान् बृहतश्च गृहन्ति, वासुदेवेन दुर्बलो लक्षणयुक्तो यः स गृहीतः, कार्यनिर्वाही अनेकाश्वावहश्च जातः, वासुदेवस्य वैनयिकी ॥ गर्दभः-राजा तरुणप्रियः सोऽवधावितः, अटव्यां तृषा पीडितः स्कन्धावारः, स्थविरं पृच्छति, घोषितं, एकेन पितृभक्तेनानीतः, तेन कथितं-ार्दभाणामुनाणं, तस्य शिरादर्शनं, अन्ये भणन्ति-उद्घाणेनैव जलाशयगमनं, स्थविरस्य वैनयिकी ॥ लक्षणे-पारसविषये

mmjainetbrary.org

Page #346

आवश्यकहारिमद्रीया
नमस्कार वि०१
॥४२४॥
आसरक्खओ, धीयाएतस्स समं संसग्गी, तीए भणिओ-वीसत्थाणं घोडाणं चम्मं पहाणाण भरेऊण रुक्खाओ मुयाहि ६ तत्थ जो ण उत्तस्सइ तं लएहि, पडहयं च वाएहि, बुझावेहिय खक्खरएणं, सो वेयणकाले भणइ-मम दो देहि, अमुगं २
च, तेण भणिओ-सबे गेण्हाहि, किं ते एएहिं, सो नेच्छइ, भन्जाए कहियं-धीया दिजउ, भज्जा से नेच्छइ, सो तीसे वड्डइ, दारयं कहे(रे)इ, लक्खणजुत्तेण कुटुंबं परिवड्डइत्ति ॥ एगस्स माउलगेण धीया दिन्ना, कम्मं न करेइ, भज्जाए चोदिओ दिवे दिवे अडवीओ रित्तहत्थो एइ, छठे मासे लद्धं कळं कुलओ कओ, सयसहस्सेण सेहिणा लइओ, अक्खयाणिमित्तं, आससामिस्स वेणइगी ॥ गंठिंमि-पाडलिपुत्ते मुरुंडो राया, पालित्ता आयरिया, तत्थ जाणएहिं इमाणि विसजियाणि-सुत्तं मोहिययं लट्ठी समा समुग्गकोत्ति, केणवि ण णायाणि, पालित्तायरिया सदाविया, तुब्भे जाणह भगवंति?, बाढं जाणामि, सुत्तं उण्होदए छूढं मयणं विरायं दिहाणि अग्गग्गाणि, दंडओ पाणिए छूढो, मूलं गुरुयं, समुग्गओ जउणा घोलिओ
अश्वरक्षकः, दुहितैकेन समं संसृष्टा, तया भणितः-विश्वस्तानां घोटकानां चर्म पाषाणैर्भूत्वा वृक्षात्मुञ्च, तत्र यो नोवस्यति तं लायाः, पटहं च वादय, बोधय च खर्खरकेण, स वेतनकाले भणति-मम द्वौ देहि, अमुकममुकं च, तेन भणितः सर्वान् गृहाण, किं ते आभ्यां ?, स नेच्छति, भार्यायै कथितं-दुहिता दीयतां, भार्या तस्य नेच्छति, स तया सह कलहयति, दारकं कथय(रो)ति, लक्षणयुक्तेन कुटुम्ब परिवर्धत इति ॥ एकस्य मातुलकेन दुहिता दत्ता, कर्म न करोति, भार्यया चोदितो दिवसे दिवसेऽटवीतो रिक्तहस्त आयाति. षष्ठे मासे लब्धं काष्ठं कूलतः (कुडवः) कृतः, शतसहस्रेण श्रेष्ठिना गृहीतः अक्षततानिमित्तं, अश्वस्वामिनो वैनयिकी । ग्रन्थौ-पाटलीपुत्रे मुरुण्डो राजा, पादलिप्ता आचार्याः, तत्र ज्ञातृभिरिमानि प्रेषितानि-सूत्रं मोहितकं यष्टिः समः समुद्रक इति, केनापि न ज्ञातानि, पादलिप्ताचार्याः शब्दिताः, यूयं जानीथ भगवनिति!, बाढं जानामीति, सूत्रमुष्णोदके क्षिप्तं मदनं विगतं दृष्टान्यप्रामाणि, दण्डः पानीये [क्षिप्तः, मूलं गुरु, समुद्रको जतुना वेष्टित
॥४२४॥
in Education
..
.
sinelibrary.org

Page #347

उण्होदए कड्डिओ उग्याडिओ य, तेण विय ओट्टियं सयलगं राइल्लेऊण रयणाणि छुढाणि, तेण सीवणीए सीविऊण विसजियं अभिदेत्ता निप्फेडेह, ण सक्कियं, पादलित्तयस्स वेणइगी ॥ अगए-परबलं जयरं रोहेउ एइत्ति रायाए पाणीयाणि विणासेयवाणित्ति विसकरो पाडिओ, पुंजा कया, वेज्जो जवमेत्तं गहाय आगओ, राया रुठो, वेजो भणइ-सयसहस्सवेधी, कही, खीणाऊ हत्थी आणीओ, पुंछवालो उप्पाडिओ, तेणं चेव वालेणं तत्थ विसं दिण्णं, विवणं करियं तं चरतं दीसइ, एस सबोवि विसं, जोविएयं खायइ सोवि विसं, एयं सयसहस्सवेधी, अत्थि निवारणाविही?,बाढं अस्थि, तहेव अगओ दिनो, पसमितो जाइ, वेजस्स वेणइगी । जं किं बहुणा ?, असारेण पडिवक्खदरिसणेण य आयोवायकुसलत्तदसणत्ति ॥ रहिओ गणियायएक्कं चेव, पाडलिपुत्ते दो गणियाओ-कोसा उवकोसाय,कोसाए समं थूलभद्दसामी अच्छइओ आसि पवइओ, जं वरिसारत्तो तत्थेव कओ तओ साविया जाया, पञ्चक्खाइ अबंभस्स अण्णत्थ रायणिओगेण, रहिएण
उष्णोदके क्षिप्त उद्घाटितश्च, तेनापि औष्ट्रिकं शकलं रालालिप्तं (संधित) कृत्वा रत्नानि क्षिप्तानि, तेन सीवन्या सीवित्वा विसृष्टं अभिवा निष्काशयत, न शकितं, पादलिप्तस्य वैनयिकी । अगदः-परबलं नगरं रोद्धमायातीति राज्ञा पानीयानि विनाशयितव्यानीति विषकरः पातितः, पुजाः कृताः, वैद्यो यवमानं गृहीत्वाऽऽगतः, राजा रुष्टः, वैद्यो भणति-शतसहस्रवेधि, कथी, क्षीणायुर्हस्ती आनीतः, पुच्छवालः सविषीकृतः (उत्पाटितः), तेनैव चालेन तत्र विष दर्त, विपन कृत्वा तच्चरत् दृश्यते, एष सर्वोऽपि विषं, योऽप्येनं खादति सोऽपि विषं, एतत् शतसहस्रवेधि, अस्ति निवारणाविधिः !, बाढमस्ति, तवैवागदो दत्तः, प्रशामयन् याति, वैद्यस्य वैनयिकी । यत् किं बहुना?, असारेण प्रतिपक्षदर्शनेन च आयोपायकुशलदर्शनमिति ॥ रथिकः गणिका चैकमेव, पाटकीपुत्रे वे गणिकेकोशोपकोशा च, कोशया समं स्थूलभद्स्वामी स्थित आसीत् प्रव्रजितः, यद् वर्षारानस्तत्रैव कृतः ततः श्राविका जाता, प्रत्याख्याति अब्रह्मणः अन्यत्र राजनियोगात् , रथिकेन * दोट्टियं.
dalt Educatio
n
al
NMainelibrary.org

Page #348

आवश्यकहारिभ•
द्रीया
॥४२५॥
आराहिओ, सा दिण्णा, थूलभद्दसामिणो अभिक्खणं २ गुणग्गहणं करेइ, न तहा तं उवयरइ, सो तीए अप्पणो विन्नाणं दरिसेउकामो असोगवणियाए णेइ, भूमीगएण अंबपिंडी तोडिया, कंडपोंखे अण्णोष्णं लायंतेण हत्थन्भासं आणेत्ता अद्धचंदेण छिन्ना गहिया य, तहावि ण तूसइ, भणइ - किं सिक्खियस्स दुक्करं ?, सा भणइ - पिच्छ ममंति सिद्धत्थयरासिंमि णच्चिया सूईण अग्गयंमि य कणियार कुसुमपोइयासु य, सो आउट्टो, सा भणइ - 'न दुक्करं छोडिय अंबपिंडी, ण दुक्करं सिक्खिउ नच्चियाए । तं दुक्करं तं च महाणुभावं, जं सो मुणी पमदवर्णमि वुच्छो ॥ १ ॥' तओ तस्स संतिगो वृत्तंतो सिट्ठो, पच्छा उवसंतो रहिओ, दोपहवि वेणइगी ॥ सीया साडी दीहं च तणं कोंचयस्स अवसवयं एकं चेव, रायपुत्ता आयरिएण सिक्खाविया, दबलोभी य सो रायाणओ तं मारेउमिच्छइ, ते दारगा चिंतेंति- एएण अहं विज्जा दिण्णा, उवाएण नित्थारेमो, जाहे सो जेमओ एइ ताहे ण्हाणसाडियं मग्गइ, ते सुक्कियं भणति - अहो सीया साडी, बारसंमुहं तणं
१ राजाऽऽराद्धः, सा दत्ता, स्थूलभद्रस्वामिनोऽभीक्ष्णमभीक्ष्णं गुणग्रहणं करोति, न तथा तमुपचरति, स तस्यै आत्मनो विज्ञानं दर्शयितुकामोऽशोकवनिकायां नयति, भूमिगतेनाम्रपिण्डी नोटिता, शरपुङ्खान् अन्योऽभ्यं लाता हस्ताभ्यासमानीयार्धचन्द्रेण छिन्ना गृहीता च, तथापि न तुष्यति, भणति - किं शिक्षितस्य दुष्करं ?, सा भणति - पश्य ममेति सिद्धार्थकराशौ नर्त्तिता सूचीनामप्रे च कर्णिकारकुसुमप्रोतानां च स आवर्जितः, सा भणति न दुष्करमाश्रपिण्डित्रोटनं, न दुष्करं शिक्षितस्य नर्तने ( शिक्षितायां नृतौ ) । तदुष्करं तच्च महानुभावं यत्स मुनिः प्रमदावने उपितः ॥ १ ॥ ततस्तरसरको वृत्तान्तः शिष्टः, पश्चादुपशान्तो रथिकः, द्वयोरपि वैनयिकी ॥ शीता शादी दीर्घं च तृणं क्रौञ्चकस्यापसव्यमेकमेव, राजपुत्रा आचार्येण शिक्षिताः, द्रव्यलोभी च स राजा तं मारयितुमिच्छति, ते दारकाश्चिन्तयम्ति एतेनास्माकं विद्या दत्ता, उपायेन निस्तारयामः, यदा स जेमितुमायाति तदा स्नानशार्टी मार्गयति, ते शुष्कां भणन्तिअहो शीता शादी, द्वारसंमुखं तृणं
Jain Educationonal
नमस्कार०
वि० १
॥४२५ ॥
Jainelibrary.org

Page #349

'दंति, भणंति-अहो दीहं तणं, पुर्व कुंचएण पयाहिणीकज्जइ, तदिवस अपयाहिणीकओ, परिगयं जहा विरत्ताणि, पंथो, दीहो सीयाणं ममं काउं मग्गइ, नहो, दोण्हवि वेणइगी ॥ निवोदए-वाणियगभज्जा चिरपउत्थे पइम्मि दासीए सम्भावं कहेइ-पाहणयं आणेहित्ति भणिया, तीए पाहुणओ आणीओ, आवस्सयं च से कारियं, रत्तिं पवेसिओ, तिसाइओ निबोदयं दिन्नं, मओ, देउलियाए उज्झिओ, ण्हाविया पुच्छिया, केण कारियं?, दासीए, सा पहया, कहिय, वाणिगिणी पुच्छिया, साहइ सब्भावं, पलोइयं, तयाविसो घोणसोत्ति दिट्ठो य, णयरमयहराणं वेणइगी ॥ गोणे घोडगपडंण च रुक्खाओ एक, एगो अकयपुण्णो जं जं करेइ तं तं से विवज्जइ, मित्तस्स जाइतएहिं बइल्लेहिं हलं वाहेइ, वियाले आणिया, वाडे छढा, सो जेमेइ, मित्तो सोइ, लज्जाए ण दुक्को, तेणवि दिहा, ते णिप्फिडिया वाडाओ हरिया, गहिओ, देहित्ति राउलं निजइ। पडिपंथेणं घोडएणं एइ पुरिसो, सो तेण पाडिओआसएण, पलायंतो तेण भणिओ-आहणहत्ति, मम्मे आहओ,मओ, तेणवि
। ददति, भणन्ति-अहो दीर्घं तृणं, पूर्व क्रौञ्चेन प्रदक्षिणीक्रियते, तदिवसमप्रदक्षिणीकृतः, परिगतं यथा विरक्तानि, पन्था दीर्घः शीतत्राणं (गमनं) मम कत्तुं मार्गयति, नष्टः, द्वयोरपि वैनयिकी । नीबोदके-वणिग्भार्या चिरप्रोषिते पत्यो दास्यै सद्भावं कथयति-प्राघूर्णकमानयेति भणिता, तया प्राघूर्णक आनीतः, भद्रं च तस्य कारितं, रात्रौ प्रवेशितः, तृषितो नीबोदकं दत्तं, मृतः, देवकुलिकायामुज्झितः, नापिताः पृष्टाः, केन कारितं?, दास्या, सा प्रहता, कथितं, वणिग्जाया पृष्टा, कथयति सद्भावं, प्रलोकितं, स्वग्विषः सर्प इति दृष्टश्च, नगरमहत्तराणां वैनयिकी। गौः घोटक पंतनं वृक्षात् चैकमेव, एकोऽकृतपुण्यो यद्यत्करोति तत्तत्तस्य विपद्यते, मित्रस्य याचिताभ्यां बलीवाभ्यां हलं वाहयति, विकाले आनीती, वाटके त्यक्ती, सजेमति, मित्रं स्वपिति, लजया न समीपमागतः, | तेनापि दृष्टौ, तौ निष्काशितौ वाटकाद् हृतौ, गृहीतः, देहीति राजकुलं नीयते । प्रतिपथेन घोटकेनैति पुरुषः, स तेन पातितः अश्वेन, पलायमानः सेन | भणित-भाजहीति, मर्मण्याहतः, मृतः, तेनापि * मित्तो सो सजाए णवि दिट्ठो प्र.
JainEducationleanal
M
ainelibrary.org

Page #350

र०
आवश्यक- लइओ, वियाले णयरिबाहिरियाए वुत्था, तत्थ लोमंथिया सुत्ता, इमेवि तहिं चेव, सो चिंतेइ-जावज्जीवबंधणो कीरिहारिभ- स्सामि, वरं मे अप्पा उब्बंधो, सुत्तेसु दंडिखंडेण तंमि वडरुक्खे अप्पाणं उक्कलंबेइ, सा दुब्बला, तुट्टा, पडिएण लोमंथि
|वि०१ द्रीया
यमयहरओ मारिओ, तेहिवि गहिओ, करणं णीओ, तीहिवि कहियं जहावुत्तं, सो पुच्छिओ भणइ-आम, कुमारामच्चो ॥४२६॥
भणइ-एसो बलद्दे देउ तुभं पुण अक्खीणि ओक्खमंतु, एसो आसं देउ, तुज्झ जीहा उप्पाडिजइ, एसो हेट्ठा ठाउ तुभं एगो उवज्झाओ उक्कलंबिजउ, णिप्पडिभोत्ति काउं मंतिणा मुक्को, मंतिस्स वेणइगित्ति गाथाद्वयार्थः॥ उक्ता वैनयिकी, साम्प्रतं कर्मजाया बुद्धेर्लक्षणं प्रतिपादयन्नाह
उवओगदिवसारा कम्मपसंगपरिघोलणविसाला । साहुकारफलवई कम्मसमुत्था हवइ बुद्धी ॥ ९४६ ॥ PI व्याख्या-उपयोजनमुपयोगः-विवक्षिते कर्मणि मनसोऽभिनिवेशः सारः-तस्यैव कर्मणः परमार्थः उपयोगेन दृष्टः सारो ||
ययेति समासः अभिनिवेशोपलब्धकर्मपरमार्थेत्यर्थः, कर्मणि प्रसङ्गः-अभ्यासः परिघोलन-विचारः कर्मप्रसङ्गपरिघोलनाभ्यां विशाला कर्मप्रसङ्गपरिघोलनविशाला अभ्यासविचारविस्तीर्णेति भावार्थः, साधुकृतं-सुष्टुकृतमिति विद्वद्भयः प्रशंसा
॥४२६॥ १ लगितः (सोऽपि लग्नः), विकाले नगरीबाहिरिकायामुषिताः, तत्र मल्लाः सुप्ताः, इमेऽपि तत्रैव, स चिन्तयति-यावज्जीवबन्धनः कारयिष्ये, वरं ममात्मोद्वद्धः, सुप्तेषु दण्डीखण्डेन तस्मिन्वटवृक्षे आत्मानमवलम्बयति, सा दुर्बला, त्रुटिता, पतितेन मल्लमहत्तरको मारितः, तैरपि गृहीतः, करणं नीतः, त्रिभिरपि कथितं यथावृत्तं, स पृष्टो भणति-ओम्, कुमारामात्यो भणति-एष बलीवौं ददाति त्वं पुनरक्षिणी निष्काशय, एषोऽश्वं ददातु, तव जिह्वोत्पाव्यते, एषोऽधस्तात्तिष्ठतु युष्माकमेक उपाध्यायोऽवलम्बयतु, निष्पतिभ इतिकृत्वा मत्रिणा मोचितः, मन्त्रिणो वैनयिकी।
SASSUOROSSAURUS

ainelibrary.org

Page #351

साधुकारस्तेन फलवतीति समासः, साधुकारेण वा शेषमपि फलं यस्याः सा तथा, 'कर्मसमुत्था' कर्मोद्भवा भवति बुद्धि|रिति गाथार्थः ॥ अस्या अपि विनेयवर्गानुकम्पयोदाहरणैः स्वरूपमुपदर्शयन्नाह
हेरन्निए १ करिसए २ कोलिअ ३ डोवे अ४ मुत्ति ५ घय ६ पवए ७।
तुन्नाग ८ वहुई ९ पूइए अ १० घड ११ चित्तकारे अ १२ ॥ ९४७ ॥ व्याख्या-हेरण्णिओ अभिक्खजोएण अंधकारेवि रूवयं जाणइ हत्थामोसेणं, करिसओ अभिक्खजोएण जाणइ फलनिष्फत्ति, तत्थ उदाहरणं-एगेण चोरेण खत्तं पउमाकारं खयं, सो जणवायं निसामेइ, करिसओ भणइ-कि सिक्खियस्त दुक्करं?, चोरेण सुयं, पुच्छिओ गंतूण, छुरियं अंच्छिऊँण मारेमि, तेण पडयं पत्थरेत्ता वीहियाण मुट्ठी भरित्ता किं परंमुहा पडंतु उरंमुहा पासेल्लिया (वा)?, तहेव कयं, तुह्रो । कोलिओ मुहिणा गहाय तंतू जाणइ-एत्तिएहिं वा कंडएहिं बुज्झइत्ति । डोए वड्डइ जाणइ एत्तियं माई । मोत्तियं आइण्णंतो आगासे उक्खिवित्ता तहा णिक्खिवइ जहा कोलवाले पडइ
सुवर्णकारोऽभीक्ष्णयोगेनान्धकारेऽपि रूप्यकं जानाति हस्तामर्शन, कर्षकोऽभीक्ष्णयोगेन जानाति फलनिष्पत्ति, तत्रोदाहरणं-एकेन चौरेण खात्रं | पद्माकारं खातं, स जनवादं निशामयति, कर्षको भणति-किं शिक्षितस्य दुष्करं ?, चौरेण श्रुतं, पृष्टो गत्वा, क्षुरिकामाकृष्य मारयामि, तेन पटं प्रस्तीयं ब्रीहीणां
मुष्टिं भृत्वा किं पराङ्मुखाः पतन्तु अर्वाङ्मुखाः पार्श्वगा (वा?), तथैव कृतं, तुष्टः । कोलिको मुष्टिना गृहीत्वा तन्तून् जानाति-इयद्भिर्वा कण्डकैरूयते | इति । डोवे (कुण्डिकायां) वर्धकिर्जानातीयन्माति । मौक्तिकानि प्रोतयन् आकाशे उत्क्षिप्य तथा निक्षिपति यथा कोलवाले (दवरके) पतति ।। * अञ्छिदिऊण | आणतो ! कोलवाडे
Jain Education
al
Mamlainelibrary.org

Page #352

आवश्यक हारिभ
द्रीया
॥४२७॥
ये घयविक्किणओ सगडे संतओ जइ रुच्चइ कुंडियानालए छुभइ । वयो आगासे ठियाई को (क) रणाणि करेइ । तुण्णाओ पु लाणि पच्छा जहा ण णज्जइ सूइए तइयं गेण्हइ जहा समप्पइ जहा | सामिसंतगं तं दूसं धियारेण कारियं । वहुई - अमवेऊण देवउलरहाणं पमाणं जाणइ । घडकारो पमाणेण मट्टियं गेण्हइ, भाणस्सवि पमाणं अभिणित्ता करेइ । पूविओवि पुणो पलप्पमाणममवेऊण करेइ । चित्तकरोवि अमवेऊणवि पमाणजुत्तं करेइ, ततियं वा वन्नयं करेइ जत्तिएणं समप्पइ । सबेसिं कम्मजत्ति गाथार्थः ॥ उक्ता कर्मजा, साम्प्रतं पारिणामिक्या लक्षणं प्रतिपादयन्नाहअणुमाणहे उदि ंतसाहिया वयविवागपरिणामा । हिअनिस्से असफलवई बुद्धी परिणामिआ नाम ॥ ९४८ ॥
व्याख्या - अनुमानहेतुदृष्टान्तैः साध्यमर्थं साधयतीति अनुमानहेतुदृष्टान्तसाधिका, इह लिङ्गात् ज्ञानमनुमानं स्वार्थमित्यर्थः, तत्प्रतिपादकं वचो हेतुः परार्थमित्यर्थः, अथवा ज्ञापकमनुमानं कारको हेतुः, दृष्टमर्थमन्तं नयतीति दृष्टान्तः । आह - अनुमानग्रहणादेव दृष्टान्तस्य गतत्वादलमुपन्यासेन, न, अनुमानस्य तत्त्वत एकलक्षणत्वात् उक्तं च“अन्यथाऽनुपपन्नत्वं, यत्र तत्र त्रयेण किम् ? । नान्यथाऽनुपपन्नत्वं, यत्र तत्र त्रयेण किम् ? ॥ १ ॥ इत्यादि । साध्यो
१ घृते घृतविक्रायकः शकटे सन् यदि रोचते कुण्डिकानालके क्षिपति । लवक आकाशे स्थितानि (तः) करणानि करोति । तन्तुवायः पूर्वं स्थूलान् पश्चाद्यथा न ज्ञायते सूच्यां तावद्द्धाति यथा ( यावता ) समाप्यते यथा स्वामिसत्कं तद्दृष्यं अधिकारेण ( तद्दृष्यसन्धिकारेण ) कारितं । वर्धकिः अमापयित्वा देवकुलरथानां प्रमाणं जानाति । घटकारः प्रमाणेन मृत्तिकां गृह्णाति भाजनस्यापि प्रमाणममापयित्वा करोति । आपूपिकोऽपि पुनः पलप्रमाणममापयित्वा करोति । चित्रकारोऽपि अमापयित्वाऽपि प्रमाणयुक्तं करोति, तावन्तं वा वर्णकं करोति यावता समाप्यते । सर्वेषां कर्मजेति * घरे पवओ । चूलाणि | सामिसंगतं

%
नमस्कार० वि० १
॥४२७॥
jainelibrary.org

Page #353

पमाभूतस्तु दृष्टान्तः, उक्तं च- "यतः साध्यस्योपमाभूतः, स दृष्टान्त इति कथ्यते” कालकृतो देहावस्थाविशेषो वय इत्युच्यते, तद्विपाके परिणामः - पुष्टता यस्याः सा तथाविधा, हितम् - अभ्युदयस्तत्कारणं वा, निःश्रेयसं - मोक्षस्तन्निबन्धनं वा हितनिःश्रेयसाभ्यां फलवती हितनिःश्रेयसफलवती बुद्धिः पारिणामिकी नामेति गाथार्थः ॥ अस्या अपि शिष्यगणहितायोदाहरणैः स्वरूपं दर्शयन्नाह -
अभए ? सिट्टि २ कुमारे ३ देवी ४ उदिओदए हवइ राया ५ । साहू अ नंदिसेणे ६ धणदत्ते ६ सावग ८ अमचे ९ ॥ ९४९ ॥ खवगे १० अमच्चपुत्ते ११ चाणक्के १२ चेव थूलभद्दे अ १३ । नासिकसुंदरी नंदे १४ वइरे १५ परिणामिआ बुद्धी ।। ९५० ॥ चलणाय १६ आमंडे १७ मणी अ १८ सप्पे अ १९ खग्गि २० थूभि २९ दे २२ । परिणामिअबुडीए एवमाई उदाहरणा ॥ ९५१ ॥
व्याख्या - आसामर्थः कथानकेभ्य एवावसेयः, तानि चामूनि - अभयस्स कहं परिणामिया बुद्धी ?, जया पज्जोओ रायसिंहं | ओरोहति णयरं, पच्छा तेण पुढं निक्खित्ता खंधावारनिवेसजाणएणं, कहिए णट्ठो, एसा । अहवा जाहे
१ अभयस्य कथं पारिणामिकी बुद्धि: ?, यदा प्रद्योतो राजगृहमवरुध्यते नगरं, पश्चात्तेन पूर्वं निक्षिप्ताः ( दीनाराः ) स्कन्धावारज्ञायकेन कथिते नष्टः, एषा अथवा यदा * यः साध्य ओरोहतियं

ainelibrary.org

Page #354

आवश्यकहारिभ
द्रीया
॥ ४२८ ॥
Jain Educatio
गणियाए छलेण णीओ बद्धो जाव तोसिओ चत्तारि वरा, चिंतियं चडणेण - मोयावेमि अप्पगं, वरो मग्गिओ - अग्गीं अइमित्ति, मुक्को भणइ - अहं छलेण आणीओ, अहं तं दिवसओ पज्जोओ हीरइत्ति कंदतं नेमि, गओ य रायगिहं, दासो उम्म तओ, वाणियदारियाओ, गहिओ, रडंतो हिओ, एवमाइयाओ बहुयाओ अभयस्स परिणामियाओ बुद्धीओ ॥ सेट्ठित्ति, कट्ठो णाम सेट्ठी एगत्थ णयरे वसई, तस्स वज्जा नामं भज्जा, तस्स नेच्चइलो देवसंमो णाम बंभणो, सेट्ठी दिसाजत्ताए गओ, भज्जा से तेण समं संपलग्गा, तस्स य घरे तिन्नि पक्खी-सुओ य मयणसलागा कुक्कुडगो यत्ति, सो ताणि उवणिक्खिवित्ता गओ, सोsविधिजाइओ रत्ती अईइ, मयणसलागा भणइ - को तायस्स न बीहेइ ?, सुयओ वारेइ - जो अंबि याए दइओ अम्हेपि तायओ होइ, सा मयणा अणहियासीया धिज्जाइयं परिवसइ, मारिया तीए, सुयओ ण मारिओ । अण्णया साहू भिक्खस्स तं गिहं अइयया, कुक्कुडयं पेच्छिऊण एगो साहू दिसालोयं काऊण भणइ-जो एयस्स सीसं
१ गणिकया छलेन नीतो बद्धो यावत्तोषितः चत्वारो वराः, चिन्तितं चानेन मोचयामि आत्मानं वरा मार्गिता:- अनौ प्रविशामीति, मुक्तो भणतिअहं छलेनानीतोऽहं त्वां दिवसे प्रद्योतो हियते इति क्रन्दन्तं नेष्यामि गतश्च राजगृहं, दास उन्मत्तो, वणिग्दारिकाः, गृहीतः, रटन् हृतः, एवमादिका बहुयोभयस्य पारिणामिक्यो बुद्धयः ॥ श्रेष्ठीति-काष्ठो नाम श्रेष्टी एकत्र नगरे वसति, तस्य वज्रा नाम भार्या, तस्य नैत्यिको देवशर्मा नाम ब्राह्मणः, श्रेष्ठी दिग्यात्रायै गतः, भार्या तस्य तेन समं संप्रलना, तस्य च गृहे त्रयः पक्षिणः शुकश्च मदनशलाका कुर्कुटकश्चेति, स तान् उपनिक्षिप्य गतः सोऽपि धिग्जातीयो रात्रावायाति, मदनशलाका भणति कस्तातान्न विभेति?, शुको वास्यति, योऽम्बाया दयितोऽस्माकमपि (स) तातो भवति सा मदनाऽनध्यासिनी धिग्जातीयं परिवासयति ( आक्रोशति ), मारिता तथा शुको न मारितः । अन्यदा साधू भिक्षार्थं तद् गृहमतिगतौ, कुर्कुटकं प्रेक्ष्यैकः साधुर्दिगालोकं कृत्वा भणति य एतस्य शीर्ष
Monal
नमस्कार० वि० १
॥४२८॥
ainelibrary.org

Page #355

खाइ सो राया होइत्ति, तं किहवि तेणं धिजाइएणं अंतरिएण सुयं, तं भणइ-मारेहि खामि, सा भणइ-अन्नं आणिज्जइ, मा पुत्तभंड संवट्टियं, निबंधे कए मारिओ जाव ण्हाउं गओ, ताव तीसे पुत्तो लेहसालाओ आगओ, तं च सिद्धं तम्मंसं, सो रोवइ, सीसं दिण्णं, सो आगओ, भाणए छूढं, सीसं मग्गइ, भणइ-चेडस्स दिण्णं, सो रुठो, एयस्स कजे मए माराविओ, जइ परं एयस्स सीसं खाएजा तो राया होज, कयं णिब्बंधे ववसिया, दासीय सुयं, तओ चेव दारयं गहाय
पलाया, अण्णं णयरं गयाणि, तत्थ अपुत्तो राया मओ, आसेण परिक्खिओ, सो राया जाओ। इओ य कहो आगओ, |णिययघर सडियपडियं पासइ, सा पुच्छिया, ण कहेइ, सुयएणं पंजरमुक्केण कहियं बंभणाइसंबन्धो सो तहेव, अलं |संसारववहारेणं, अहं एतीसे कएण किलेसमणुहवामि एसावि एवंविहत्ति पवइओ, इयराणि तं चेव णयरं गयाणि जत्थ सो दारओ राया जाओ, साहूवि विहरंतो तत्थेव गओ, तीए पञ्चभिन्नाओ, भिक्खाए समं सुवण्णं दिण्णं, कूवियं,
| खादति स राजा भवतीति, तत्कथमपि तेन धिग्जातीयेनान्तरितेन श्रुतं, ता भणति-मारय खादामि, सा भणति-अन्य आनीयते, मा पुत्रभाण्डं |संवर्त्तयतु, निर्बन्धे कृते मारितः यावत् स्नातुं गतः, तावत्तस्याः पुत्रो लेखशालाया आगतः, तच्च सिद्धं तन्मांसं, स रोदिति, शीर्ष दत्तं, स भागतः, भाजने |क्षितं, शीर्ष मार्गयति, भणति-चेटकाय दत्तं, स रुष्टः, एतस्यार्थाय मया मारितः, यदि परमेतस्य शीर्ष खादेयं तदा राजा भवेयं, कृतं (मनसि) निर्बन्धे व्यवसिता (क), दास्या श्रुतं, तत एव दारकं गृहीत्वा पलायिता, अन्यनगरं गतौ, तत्रापुत्रो राजा मृतः, अश्वेन परीक्षितः (परिषिक्तः), स राजा जातः । इतश्च | काष्ठ आगतः, निजकं गृहं शटितपतितं पश्यति, सा पृष्टा, न कथयति, शुकेन पञ्जरमुक्केन व्याहृतः ब्राह्मणादिसंबन्धः स तथैवालं संसारव्यवहारेण, IC अहमेतस्याः कृते क्लेशमनुभवामि एषा त्वेवंविधेति प्रव्रजितः, इतरौ अपि तदेव नगरं गतौ यत्र स दारको राजा जातः, साधुरपि विहरन् तत्रैव गतः, तया प्रत्यभिज्ञातः, भिक्षया समं स्वर्ण दत्तं, कूजितं,
dain Education International
THANKainelibrary.org

Page #356

द्रीया
आवश्यक- गहिओ, रायाए मूलं णीओ, धावीए णाओ, ताणि निविसयाणि आणत्ताणि, पिया भोगेहिं निमंतिओ, नेच्छइ, राया नमस्कार० हारिभ- सड्डो कओ, वरिसारत्ते पुण्णे वयंतस्स अकिरियाणिमित्तं धिज्जाइएहिंदुवक्खरियाए उवठ्ठविआ, परिभट्ठियारूवं कयं, सा गुश्वि
वि०१ णीया अणुबयइ,तीए गहिओ, मा पवयणस्स उड्डाहो होउत्ति भणइ-जइ मए तो जोणीए णीउ अहण मए ता पोट्टं भिंदित्ता ॥४२९॥
दणीउ, एवं भणिए भिन्नं पोडे, मया, वन्नो य जाओ, सेहिस्स पारिणामिगी इयं, जीए वा पवइओत्ति ॥ कुमारो-खुड्डगकु-15
मारो, सो जहा जोगसंगहेहि, तस्सवि परिणामिगी । देवी-पुप्फभद्दे णयरे पुप्फसेणो राया पुष्फवई देवी, तीसे दो पुत्तभंडाणि-पुप्फचूलो पुष्फचूला य, ताणि अणुरत्ताणि भोगे भुंजंति, देवी पवइया, देवलोगे देवो उववण्णो, सो चिंतेइ-18| जइ एयाणि एवं मरंति तो नरयतिरिएसु उववजिहिंति सुविणए सो तीसे नेरइए दरिसेइ, सा भीया पुच्छइ पासंडिणो, तेन याणंति, अन्नियपुत्ता तत्थ आयरिया, ते सदाविया, ताहे सुत्तं कडंति, सा भणइ-किं तुम्हेहिवि सुविणओ दिठो?, सो
गृहीतः, राज्ञो मूलं नीतः, धान्या ज्ञातः, तौ निर्विषयावाज्ञप्ती, पिता भोगैर्निमन्त्रितः, नेच्छति, राजा श्राद्धः कृतः, वर्षा रात्रे पूर्णे व्रजतोऽक्रिया(ऽवर्ण) निमित्तं धिग्जातीयैयक्षरिका उपस्थापिता, परिभ्रष्टाया रूपं कृतं, सा गुर्विणी अनुव्रजति, तया गृहीतः, मा प्रवचनस्योड्डाहो भूदिति भणति-यदि मया तदा योन्या निर्यातु अथ न मया तदोदरं भित्वा निर्गच्छतु, एवं भणिते भिन्नमुदरं, मृता, वर्णश्च जातः, श्रेष्ठिनः पारिणामिकीयं, यया वा प्रबजित इति । कुमार:-क्षुल्लककुमारः, स यथा योगसंग्रहेषु, तस्यापि पारिणामिकी । देवी-पुष्पभद्रे नगरे पुष्पसेनो राजा पुष्पवती देवी, तस्या द्वे पुत्रभाण्डे-पुष्पचूल: | पुष्पचूला च, तौ अनुरको भोगान् भुाते, देवी प्रव्रजिता, देवलोके देव उत्पन्नः,स चिन्तयति-यदि एतावेवं म्रियेयातां तदा नरकतिर्यक्षु उत्पद्ययातामिति स्वमे स तस्यै नारकान् दर्शयति, सा भीता पृच्छति-पापण्डिनः, ते न जानन्ति, अर्णिकापुत्रास्तत्राचार्याः, ते शब्दिताः, तदा सूत्रं कथयन्ति, सा भणति-कि युष्माभिरपि स्वप्नो दृष्टः, स
॥४२९॥
Jain Educat
onal
KOLanelibrary.org

Page #357

भणइ-सुत्ते अम्ह एरिसं दिई, पुणोऽवि देवलोए दरिसेइ, तेऽवि से अन्नियापुत्तेहिं कहिया, पवइया, देवस्स पारिणामिया बुद्धी ॥ उदिओदए-पुरिमयाले णयरे ओदिओदओ राया सिरिता देवी, सावगाणि दोण्णिवि, परिवाइया पराजिया दासीहि मुहमक्कडियाहि वेलविया निछूढा, पओसमावण्णा, वाणारसीए धम्मरुई राया, तत्थ गया, फलयपट्टियाए सिरिकताए
रूवं लिहिऊण दाएइ धम्मरुइस्स रण्णो, सो अज्झोववन्नो, दूयं विसजेइ, पडिहओ अवमाणिओ निच्छूढो, ताहे सबबलेणागओ, Mणयरं रोहेइ, उदिओदओ चिंतेइ-किं एवड्डेण जणक्खएण कएण?, उववासं करेइ, वेसमणेण देवेण सणयरं साहरिओ।
उदिओदयस्स पारिणामिया बुद्धी ॥ साहू य नंदिसेणोत्ति, सेणियपुत्तो नंदिसेणो, सीस्सो तस्स ओहाणुप्पेही, तस्स चिंता(जाया)-भगवं जइ रायगिहं जाएज तो देवीओ अन्ने य पिच्छिऊण साइसए जइ थिरो होजत्ति, भट्टारओ य गओ, | सेणीओ उण णीति संतेपुरो, अन्ने य कुमारा सअंतेउरा, णंदिसेणस्स अंतेउरं सेतंबरवसणं पउमिणिमझे हंसीओ वा
ACANCHASORLCCASCALEGA
भणति-सूत्रेऽस्माकमीदृशं दृष्टं, पुनरपि देवलोकान् दर्शयति, तेऽप्यर्णिकापुत्रैः तस्यै कथिताः, प्रनजिता, देवस्य पारिणामिकी बुद्धिः । उदितोदयःपुरिमताले नगरे उदितोदयो राजा श्रीकान्ता देवी, द्वे अपि श्रावको, परिव्राजिका पराजिता दासीमिर्मुखमैकटिकाभिविडम्बिता निष्काशिता, प्रद्वेषमापन्ना, वाराणस्यां धर्मरुची राजा, तत्र गता, फलकपट्टिकायां श्रीकान्ताया रूपं लिखित्वा दर्शयति धर्मरुचे राज्ञः, सोऽध्युपपन्नः, दूतं विसर्जयति, प्रतिहतोऽपमानितो निष्काशितः, तदा सर्वबलेनागतः, नगरं रोधयति, उदितोदयश्चिन्तयति-किमेतावता जनायेण कृतेन ?, उपवासं करोति, वैश्रवणेन देवेन सनगरः संहृतः । उदितोदयस्य पारिणामिकी बुद्धिः ॥ साधुश्च नन्दिषेण इति, श्रेणिकपुत्रो नन्दिषेणः, शिष्यस्तस्यावधावनोत्प्रेक्षी, तस्य चिन्ता (जाता) भगवान् यदि राजगृहं यायात् तर्हि देवीरन्यांश्च सातिशयान् प्रेम यदि स्थिरो भवेदिति, भद्दारकश्च गतः, श्रेणिकः पुनर्निर्गच्छति सान्तःपुरः, अन्ये च कुमाराः सान्तःपुराः, नन्दिषेणस्य अन्तःपुरं श्वेताम्बरवसनं पद्मिनीमध्ये हंस्य इव * सेतं परवरणं

Page #358

आवश्यकहारिभद्रीया
नमस्कार वि०१
॥४३०॥
मुक्काभरणाओ सबासिं छायं हरति, सो ताओ दट्टण चिंतेइ-जइ भट्टारएण मम आयरिएण एरिसियाओ मुक्काओ किमंग पुण मज्झ मंदपुन्नस्स असंताण परिच्चईयं ? तंबियाणइ, णिबेयमावण्णो आलोइयपडिक्कतो थिरो जाओ । दोण्हवि परिणामिगी बुद्धी ॥ धणदत्तो सुसुमाए पिया परिणामेइ-जइ एयं न खामोतो अंतरा मरामोत्ति, तस्स पारिणामिगी बुद्धी॥ सावओ मुच्छिओ अज्झोववण्णो सावियाए वयंसियाए, तीसे परिणामो-मा मरिहित्ति अट्टवसट्टो नरएसु तिरिएसु वा (मा)उववन्जिहित्ति तीसे आभरणेहिं विणीओ, संवेगो, कहणं च. तीए पारिणामिया बुद्धी ॥ अमच्चो-वरधणुपिया जउघरे कए चिंतेइ-मा मारिओ होइ एस कुमारो, कहिंपी रक्खिज्जइ, सुरंगाए नीणिओ, पलाओ, एयस्सवि पारिणामिया बुद्धी। अन्ने भणंति-एगो राया देवी से अइप्पिया कालगया.सो य मुद्धो, सो तीए वियोगदुक्खिओ न सरीरठिई करेइ, मंतीहिं भणिओ-देव! एरिसी संसारहिइत्ति किं कीरइ?, सो भणइ-नाहं देवीए सरीरठिई अकरेंतीए करेमि, मंतीहि परिचिंतियं
॥४३०॥
मुक्ताभरणाः सर्वासा छायां हरति, सता हा चिन्तयति-यदि भट्टारकेण ममाचार्येणेदृश्यो मुक्ताः किमङ्ग पुनर्मम मन्दपुण्यस्य असतीनां प्रार्थनया (मन्दपुण्येनासतीनां परित्यक्त) तद्विजानाति, निर्वेदमापनः आलोचितप्रतिक्रान्तः स्थिरो जातः । द्वयोरपि पारिणामिकी बुद्धिः ॥ धनदत्तः सुसुमायाः पिता| परिणमयति-यद्येनां न खादेम तदाऽन्तरा म्रियेमहि इति, तस्य पारिणामिकी बुद्धिः॥ श्रावको मूर्छितः अध्युपपन्नः श्राविकाया वयस्यायां, तस्याः परिणामःमा मृतेत्यार्त्तवशा” नरकेषु तिर्यक्षु वा (मा) उत्पादीति तस्या आभरणैर्विनीतः (अभिलाषः), संवेगः, कथनं च, तस्याः पारिणामिकी बुद्धिः ॥ अमात्यःवरधनुपिता जतुगृहे कृते चिन्तयति-मा मारितो भविष्यति एष कुमारः, कथमपि रक्ष्यते, सुरङ्गया निष्काशितः, पलायितः, एतस्यापि पारिणामिकी बुद्धिः । अन्ये भणन्ति-एको राजा देवी तस्यातिप्रिया कालगता, स च मुग्धः, स तस्या वियोगेन दुःखितो न शरीरस्थितिं करोति, मन्त्रिभिर्भणितः-देव! एतादृशी संसारस्थितिरिति किं क्रियते', स भणति-नाहं देव्यां शरीरस्थितिमकुर्वत्यां करोमि, मन्त्रिभिः परिचिन्तितं- * परिचयह + तधियाणंति

lainelibrary.org

Page #359

न अन्नो उवाओत्ति, पच्छा भणियं-देव ! देवी सरगं गया तं तत्थठिइयाए चेव से सवं पेसिजउ, लद्धकयदेवीडिईपउत्तीए पच्छा करेजसुत्ति, रन्ना पडिस्सुयं, माइठाणेण एगो पेसिओ, रण्णो आगंतूण साहइ-कया सरीरहिई देवीए, पच्छा राया करेइ, एवं पइदिणं करेंताण कालो वच्चइ, देवीपेसणववएसेण बहुं कडिसुत्तगाइ खजइ राया, एगेण चिंतियंअहंपि खत्तिं करेमि, पच्छा राया दिह्रो, तेण भणिओ-कुतो तुम?, भणइ-देव ? सग्गाओ, रण्णा भणियं-देवी दित्ति, सो भणइ-तीए चेव पेसिओ कडिसुत्तगाइनिमित्तंति, दवावियं से जहिच्छियं, किंपि ण संपडइ, रण्णा भणियं-कया गमिस्ससि ?, तेण भणियं-कल्लं, रण्णा भणियं-कलं ते संपाडेस्सं, मंती आदिट्ठा-सिग्धं संपाडेह, तेहिं चिंतियं-विनहं कजं, को एत्थ उवाओत्ति विसण्णा, एगेण भणियं-धीरा होह अहं भलिस्सामि, तेण तं संपाडिऊण राया भणिओ-देव! एस कहं जाहित्ति ?, रण्णा भणियं-अन्ने कहं जंतगा?, तेण भणियं-अम्हे जं पडवेंता तं जलणप्पवेसेणं, न अण्णहा सग्गं
नान्य उपाय इति, पश्चाद्भणितं-देव ! देवी स्वर्ग गता तत्तत्र स्थितायायेव तस्यै सर्व प्रेष्यता, लब्धायां देवीकृतस्थितिप्रवृत्तौ पश्चारिक्रयतामिति, राज्ञा प्रतिश्रुतं, मातृस्थानेनैकः प्रेषितः, राज्ञे आगत्य कथयति-कृता शरीरस्थितिर्देव्या, पश्चात् राजा करोति, एवं प्रतिदिनं कुर्वतां कालो व्रजति, देवीप्रेषणव्यपदेशेन बहु कटीसूत्रादि खाद्यते राज्ञः, एकेन चिन्तितं-अहमपि खादितिं करोमि, पश्चाद्वाजा दृष्टः, तेन भणितः-कुतस्त्वं , भणति-देव! स्वर्गात् , राज्ञा भणितं-देवी दृष्टेति, स भणति-तयैव प्रेषितः कटीसत्रादिनिमित्तमिति, दापितं तसै यथेष्ट, किमपि न संपद्यते, राज्ञा भणितं-कदा गमिष्यसि ?, तेन भणितं-IN कल्ये, राज्ञा भणितं-कल्ये ते संपादयिष्यामि, मन्त्रिण आदिष्टाः-शीनं संपादयत, तैश्चिन्तितं-विनष्टं कार्य, कोऽत्रोपाय इति विषण्णाः, एकेन भणितं-धीरा भवत अहं मेलयिष्यामि, तेन तत् संपाद्य राजा भणितः-देव ! एष कथं गमिष्यतीति !, राज्ञा भणितं-अन्ये कथं याताः?, तेन भणितं-वयं यं प्रास्थापयिष्यंस्तं ज्वलनप्रवेशेन, नान्यथा स्वर्ग

wnlm.jainelibrary.org

Page #360

आवश्यकहारिभद्रीया
नमस्कार वि०१
॥४३॥
गमिस्सइ, रण्णा भणियं-तहेव पेसेह, तहा आढत्ता, सो विसण्णो, अण्णो य धुत्तो वायालो रण्णो समक्खं बहं उवहसड़ |जहा-देविं भणिज्जसि-सिणेहवंतो ते राया, पुणोविज कजं तं संदिसेज्जासि, अण्णं च इमं च इमं च बहुविहं भणेजासि, तेण भणियं-देव! णाहमेत्तिगं अविगलं भणि जाणामि, एसो चेव लठो पेसिज्जउ, रण्णा पडिसुयं, सो तहेव णिजिउमाढत्तो, इयरो मुक्को, अवरस्स माणुसाणि, से विसण्णाणि पलवंति-हा! देव ! अम्हेहिं किं करेजामो?, तेण भणियंनियतुंडं रक्खेजह, पच्छा मंतीहिं खरंडिय मुक्को, मडगं दहूं, मंतिस्स पारिणामिया ॥ खमएत्ति, खमओ चेल्लएण समं भिक्खं हिंडंइ, तेण मंडुक्कलिया मारिया, आलोयणवेलाए णालोएइ, खुड्डएणं भणियं-आलोएहित्ति, रुहो आहणामित्ति थंभे अब्भडिओ मओ, एगत्थ विराहियसामण्णाणं कुले दिट्ठीविसो सप्पो जाओ, जाणंति परोप्परं, रत्तिं चरति मा जीवे |मारेहामित्ति, फासुगं आहारेमित्ति । अण्णया रण्णो पुत्तो अहिणा खइओ मओ य, राया पउसमावण्णो, जो सप्पं मारेइ
गमिष्यति, राज्ञा भणितं-तथैव प्रेषयत, तथा आरब्धवन्तः (प्रेषयितुं ), स विषण्णः, अन्यश्च धूर्तो वाचालो राज्ञः समक्षं बहूपहसति यथा-देवीं | | भणे:-स्नेहवान् त्वयि राजा, पुनरपि येन कार्यं तत् संदिशेः, अन्यच्च इदं चेदं च बहुविधं भणेः, तेन भणितं-देव! नाहमेतावदविकलं भणितुं जाने, एष एव x
लष्टः प्रेष्यता, राज्ञा प्रतिश्रुतं, स तथैव नेतुमारब्धः, इतरो मुक्तः, अपरस्य मनुष्याः, ते विषण्णाः प्रलपन्ति-हा देव ! अस्माभिः किं कार्य ?, तेन भणितं-18 | निजतुण्डं रक्षत, पश्चान्मत्रिभिः संतयं (निर्भर्त्य) मक्तः, मृतकं दग्धं, मन्त्रिणः पारिणामिकी ।क्षपक इति, क्षपकः शैक्षण समं भिक्षां हिण्डते, तेन मण्ड-13 ॥४३१॥ किका मारिता, आलोचनावेलायां नालोचयति, क्षुल्लकेन भणित-आलोचयेति, रुष्ट आहन्मीति स्तम्भे आहतो मृतः, एकत्र विराद्धश्रामण्यानां कुले दृष्टिविषः | सो जातः, जानन्ति परस्परं, रात्रौ चरन्ति, मा जीवान् मीमरामेति, प्रासुकमाहारयाम इति । अन्यदा राज्ञः पुत्रोऽहिना दष्टः मृतश्च, राजा प्रद्वेषमापन्नः, -8 यः सर्प मारयति
Jain Educati
o
nal
w.jainelibrary.org

Page #361

है तस्स दीणारं देइ, अण्णया आहिँडिएणं ताणं रेक्काओ दिवाओ, तं बिलं ओसहीहिं धमति, सीसाणि जिंताणि छिंदइ,
सो अभिमहो न णीइ, मा मारेहामि किंचित्ति जाइस्सरणतंणेण, तं निग्गयं निग्गयं छिंदइ, तेण पच्छा रायाए उवणीयाणि, सो राया णागदेवयाए बोहिजइ, वरो दिण्णो-कुमारो होहित्ति, सो खमगसप्पो मओ समाणो तत्थ राणियाए णागदत्तो पुत्तो जाओ, उम्मुक्कबालभावो साहुं द९ जाई संभरित्ता पवइओ । सो य छुहालुगो अभिग्गहं गेण्हइ-मए ण रूसियवंति, दोसीणस्स हिंडइ, तस्स य आयरियस्स गच्छे चत्तारि खमगा-मासिओ दोमासिओ तिमासिओ चउमासिओ, रत्तिं देवया आगया, ते सबे खमए अइक्कमित्ता खुड्डयं वंदइ, खमएण निग्गच्छंती हत्थे गहिया, भणिया यकडगपूयणे! एयं तिकालभोइयं वंदसि, इमे महातवस्सी न वंदसित्ति, सा भणइ-भावखमगं वंदामि न दवखमएत्ति, गया, पभाए दोसीणगस्स गओ, निमंतेति, एगेण गहाय पाए खेलो छूढो, भणइ-मिच्छामि दुक्कडं खेलमल्लो तुन्भं
१ तसै दीनारं ददाति, अन्यदाऽऽहिण्डकेन तेषां रेखा दृष्टाः, तद्विलमोषधीभिर्धमति, शीर्षाणि निर्गच्छन्ति छिनत्ति, सोऽभिमुखो न निर्याति, मा मीमरं किञ्चिदपि जातिस्मरत्वेन, तं निर्गतं निर्गतं छिनत्ति, तेन पश्चाद्राज्ञ उपनीतानि, स राजा नागदेवतया बोध्यते, वरो दत्तः-कुमारो भविष्यतीति, स क्षपकसो मृतः सन् तत्र राज्या नागदत्तः पुत्रो जातः, उन्मुक्तबालभावः साधुं दृष्ट्वा जाति संस्मृत्य प्रबजितः । स च क्षुधालुरभिग्रहं गृह्णाति-मया न रुषितव्यमिति, पर्युषिताय हिण्डते, तस्य चाचार्यस्य गच्छे चत्वारः क्षपकाः-मासिको द्विमासिकस्त्रिमासिकः चतुर्मासिकः, रात्री देवता आगता, तान् सर्वान् अतिक्रम्य क्षुल्लकं वन्दते, क्षपकेण निर्गच्छन्ती हस्ते गृहीता, भणिता च-कटपूतने ! एनं त्रिकालभोजिनं वन्दसे ?, इमान् महातपस्विनो न वन्दस इति, सा भणति|भावक्षपकं वन्दे न द्रव्यक्षपकान इति, गता, प्रभाते पर्युषिताय गतः, निमन्त्रयति, एकेन गृहीत्वा श्लेष्म क्षिप्तं, भणति-मिथ्या मे दुष्कृतं श्लेषममल्लक युष्मभ्यं
dain Education international

Page #362

नमस्कार
आवश्यकहारिभद्रीया
वि०
SSC
॥४३२॥
जोवणीओ, एवं सेसेहिवि, जेमेउमारद्धो, तेहिं वारिओ, निवेगमावण्णो, पंचवि सिद्धा, विभासा, सबेसि पारिणामिया बुद्धी॥ अमच्चपुत्तो वरधणू, तस्स तेसु तेसु पओयणेसु पारिणामिया, जहा माया मोयाविया, सो पलाइओ, एवमाइ सवं विभासियवं । अण्णे भणंति-एगो मंतिपुत्तोकप्पडियरायकुमारेण समं हिंडइ, अण्णया निमित्तिओ घडिओ, रत्तिं देवकुंडिसंठियाणं सिवा रडइ, कुमारेण नेमित्तिओ पुच्छिओ-किं एसा भणइत्ति, तेण भणियं-इमं भणइ-इमंसि नदितित्थंमि पुराणियं कलेवरं चिट्ठइ, एयस्स कडीए सतं पायंकाणं, कुमार! तुमं गिण्हाहि, तुज्झ पायंका मम य कडेवरंति, मुद्दियं पुण न सक्कुणोमित्ति, कुमारस्स कोडं जायं, ते वंचिय एगागी गओ, तहेव जायं, पायंके घेत्तूण पञ्चागओ, पुणो रडइ, पुणो पुच्छिओ, सो भणइ-चप्फलिगाइयं कहेइ, एसा भणइ-कुमार ! तुज्झवि पायंकसयं जायं मज्झवि कलेवरंति, कुमारो तुसिणीओ जाओ, अमच्चपुत्तण चिंतियं, पेच्छामि से सत्तं किं किवणत्तणेण गहियं आउ सोंडीरयाए ?,
RASASSASSISK
॥४३२॥
नार्पितं, एवं शेषैरपि, जिमितुमारब्धः, तैर्वारितः, निर्वेदमापन्नः, पञ्चापि सिद्धाः, विभाषा, सर्वेषां पारिणामिकी बुद्धिः ॥ अमात्यपुत्रो वरधनुः, ततस्य तेषु तेषु प्रयोजनेषु पारिणामिकी, यथा माता मोचिता, स पलायितः, एवमादि सर्व विभाषितव्यं । अन्ये भणन्ति-एको मत्रिपुत्रः कार्पटिकराजकुमा-IN
रेण समं हिण्डते, अन्यदा नैमित्तिको घटितः (मीलितः), रात्री देवकुलिकासंस्थितेषु शिवा रटति, कुमारेण नैमित्तिकः पृष्टः-किमेषा भणतीति, तेन भणितंइदं भणति-अस्मिन्नदीतीर्थे पौराणिकं कलेवरं तिष्ठति, एतस्य कव्यां शतं पादाङ्कानां (मुद्राविशेषाणां), कुमार ! त्वं गृहाण, तव पादाङ्का मम च कलेवरमिति मुदितं पुनर्न शक्नोमीति, कुमारस्य कौतुकं जातं, तान् वञ्चयित्वा एकाकी गतः, तथैव जातं, पादाङ्कान् गृहीत्वा प्रत्यागतः, पुना रटति, पुनः पृष्टः, स भणति|चफलिकादिकं (कौतूहलिक) कथयति, एषा भणति-कुमार! तवापि पादाकशतं जातं ममापि कलेवरमिति, कुमारस्तूष्णीको जातः, अमात्यपुत्रेण चिन्तितं, पश्याम्यस्य सत्त्वं किं कृपणत्वेन गृहीतमातः शौण्डीर्येण ?,
M
ainelibrary.org

Page #363

Doctor
जइ किवणत्तणेण कयं न एयस्स रजति नियत्तामि, पञ्चूसे भणइ-वच्चह तुन्भे, मम पुण सूलं कजइ न सक्कुणामि गंतुं, कुमारेण भणियं-न जुत्तं तुमं मोत्तूण गंतुं, किं तु मा कोइ एत्थ मे जाणेहित्ति तेण वच्चामो, पच्छा कुलपुत्तगघरं णीओ समप्पिओ, तं च सर्व पेज्जामोल्लं दिन्नं, मंतिपुत्तस्स उवगयं जहा-सोंडीरयाएत्ति, भणियं चणेण-अस्थि मे विसेसो अओ गच्छामि, पच्छा गओ, कुमारेण रजं पत्तं, भोगावि से दिण्णा, एयस्स पारिणामिगी बुद्धी ॥ चाणको-गोल्लविसए चणयग्गामो, तत्थ य चणगो माहणो, सोय सावओ, तस्स घरे साहू ठिया, पुत्तो से जाओ सह दाढाहिं, साहूण पाएसु पाडिओ, कहियं च-राया भविस्सइत्ति, मा दुग्गई जाइस्सइत्ति दंता घट्ठा, पुणोऽवि आयरियाणं कहियं, भणइ-किं कजउ?, एत्ताहे बिंबंतरिओ भविस्सइ, उम्मुक्कबालभावेण चोद्दस विजाहाणाणि आगमियाणि, सो य सावओ संतुट्ठो, एगाओ भद्दमाहणकुलाओ भजा से आणिया । अण्णया कम्हिवि कोउते माइघरं भज्जा से गया, केइ भणंति-भाइविवाहे गया,
यदि कृपणत्वेन कृतं नैतस्य राज्यमिति निवत्ते, प्रत्यूषसि भणति-बजत यूयं, मम पुनः शूलं क्रियते (पीडयति)न शक्नोमि गन्तुं, कुमारेण भणितंतीन युक्तं त्वां मुक्त्वा गन्तुं, किन्तु मा कोऽप्यन्त्र मां ज्ञासीत् तेन वनावः, पश्चात्कुलपुत्रकगृहं नीतः समर्पितः, तच्च सर्व पेया (पोषण)मूल्यं दत्त, मत्रिपुत्रस्यो| पगतं यथा-शौण्डीर्येणेति, भणितं चानेन-अस्ति मे विशेषः अतो गच्छामि, पश्चाद्गतः, कुमारेण राज्यं प्राप्तं, भोगा अपि स्तस्मै दत्ताः, एतस्य पारिणामिकी बुद्धिः ।
चाणक्यः-गोलविषये चणकग्रामः, तत्र च चणको ब्राह्मणः, स च श्रावकः, तस्य गृहे साधवः स्थिताः, पुत्रस्तस्य जातः सह दंष्ट्राभिः, साधूनां पादयोः पातितः, | कथितं च-राजा भविष्यतीति, मा दुर्गतिं यासीदिति दन्ता घृष्टाः, पुनरप्याचार्येभ्यः कथितं, भणति-किं क्रियतां?, अधुना (अतः) बिम्बान्तरितो (राजा) भविष्यति, उन्मुक्तबालभावेन चतुर्दश विद्यास्थानान्यागमितानि ( प्राप्तानि), स च श्रावकः संतुष्टः, एकस्मात् भगब्राह्मणकुलात् भार्या तस्यानीता । अन्यदा कसिंश्चिदपि कौतुके मातृगृहं भार्या तस्य गता, केचिद्भणन्ति-भ्रातृविवाहे गता, * एगट्ठाणे
dain Educatio
n
al
Lainelibrary.org

Page #364

आवश्यक
हारिभद्रीया
॥४३३॥
Jain Educatio
तीसे य भगिणीओ अण्णेसिं खद्धादाणियाणं दिण्णेलियाओ, ताओ अलंकिय विहूसियाओ आगयाओ, सबोऽवि परियणो ताहिं समं संलवएति, सा एगंते अच्छइ, अद्धिई जाया, घरं आगया, ससोगा, निबंधे सिहं, तेण चिंतियं-नंदो पाडलिपुत्ते देइ तत्थ वच्चामि तओ कत्तियपुण्णिमाएं पुण्णत्थे आसणे पढमे णिसण्णो, तं च तस्स सल्लीपतियस्स सया ठविज्जइ, सिद्धपुत्तो य णंदेण समं तत्थ आगओ भणइ एस बंभणो णंदवंसस्स छायं अक्कमिऊण ठिओ, भणिओ दासीएभगवं ! बितीए आसणे णिवेसाहि, अत्थु, बितिए आसणे कुंडियं ठवेइ, एवं ततिए दंडयं, चउत्थे गणित्तियं, पंचमे जण्णोवइयं धिट्ठोत्ति निच्छूढो, पाओ* उक्खित्तो, अण्णया य भणइ - 'कोशेन भृत्यैश्च निबद्धमूलं, पुत्रैश्च मित्रैश्च विवृद्धशाखम् । उत्पाट्य नन्दं परिवर्तयामि, महाद्रुमं वायुरिवोग्रवेगः ॥ १ ॥ निग्गओ मग्गइ पुरिसं, सुयं चडणेण बिंवंतरिओ राओ होहामित्ति, नंदस्स मोरपोसगा, तेसिं गामं गओ परिधायगलिंगेणं, तेसिं च महत्तरधूयाए चंदपियणे दोहलो, सो
१ तस्याश्च भगिन्योऽन्येषां प्रचुरादानीयांनां ( धनाढ्येभ्यः ) दत्ताः, ता अलंकृतविभूषिता आगताः, सर्वोऽपि परिजनस्ताभिः समं संलपति, सैकान्ते तिष्ठति, अष्टतिर्जाता, गृहमागता, सशोका, निर्बन्धे शिष्टं तेन चिन्तितं-नन्दः पाटलीपुत्रे ददाति तत्र व्रजामि, ततः (तत्र ) कार्त्तिकपूर्णिमायां पूर्वन्यस्ते आसने प्रथमे निषण्णः तच्च तस्य शलीपतेः ( नन्दस्य ) सदा स्थाप्यते, सिद्धपुत्रश्च नन्देन समं तत्रागतो भणति एष ब्राह्मणः नन्दवंशस्य छायामाक्रम्य स्थितः, भणितो दास्या- भगवन् ! द्वितीय आसने उपविश, अस्तु, द्वितीये आसने कुण्डिकां स्थापयति, एवं तृतीये दण्डकं, चतुर्थे मालां, पञ्चमे यज्ञोपवीतं, पृष्ट इति निष्काशितः, पादः ( प्रतिज्ञा ) उत्क्षिप्तः ( मनसि स्थापिता ), अन्यदा च भणति - निर्गतो मार्गयति पुरुषं श्रुतं चानेन बिम्बान्तरितो राजा भविष्यामीति, नन्दस्य मयूरपोषकाः तेषां ग्रामं गतः परिव्राजकवेषेण, तेषां च महत्तरस्य दुहितुः चन्द्रपाने दोहदः, स * पाओ पढमो
Sonal
| नमस्कार० वि० १
॥४३३॥
Wainelibrary.org

Page #365

समुदाणिंतो गओ, पुच्छंति, सो भगइ - जइ इमं मे दारगं देह तो णं पाएमि चंद, पडिसुर्णेति, पडमंडवे कए तद्दिवसं पुण्णिमा, मज्झे छिड्डुं कथं, मज्झगए चंदे सबरसालूहिं दबेहिं संजोएत्ता दुद्धस्स थालं भरियं, सद्दाविया पेच्छइ पिवइ य, उवरिं पुरिसो अच्छाडेइ, अवणीए जाओ पुत्तो, चंदगुत्तो से नामं कयं सोऽवि ताव संवडइ, चाणक्को य धाउबिलाणि मग्गइ । सो य दारगेहिं समं रमइ रायणीईए, विभासा, चाणक्को पडिएइ, पेच्छइ, तेणवि मग्गिओ - अम्हवि दिज्जउ, भाइगावीओ लएहिं, मा मारेज्जा कोई, भणइ - वीरभोज्जा पुहवी, णातं जहा विष्णापि से अस्थि, पुच्छिओ-कस्सत्ति ?, दारएहिं कहियं परिचायगपुत्तो एसो, अहं सो परिवायगो, जामु जा ते रायाणं करोमि, पलाओ, लोगो मिलिओ, पाडलिपुत्तं रोहिर्यं । णंदेण भग्गो परिवायगो, आसेहिं पिट्ठीओ लग्गो, चंदगुत्तो पउमसरे निब्बुडो, इमो उपस्पृशति, सण्णाए भाइ-वोलीणोत्ति, अन्ने भणन्ति - चंदगुत्तं परमिणीसरे छुभित्ता रयओ जाओ, पच्छा एगेण जच्चवल्हीक किसोरगएणआसवारेण पुच्छिओ भणइ - एस पउमसरे निविट्ठो, तओ आसवारेण दिट्ठो, तओऽणेण घोडगो चाणकस्स अल्लितो;
१ भिक्षयन् गतः, पृच्छन्ति, स भणति-यदि इमं दारकं मह्यं दत्त तदैनां पाययामि चन्द्रं, प्रतिशृण्वन्ति, पटमण्डपे कृते तद्दिवसे पूर्णिमा, मध्ये छिद्रं कृतं ' मध्यगते चन्द्रे सर्वरसाढ्यैर्द्वव्यैः संयोज्य दुग्धस्य स्थालो भृतः, शब्दिता पश्यति पिवति च, उपरि पुरुष आच्छादयति, अपनीते ( दौहदे ) जातः पुत्रः, चन्द्रगुप्तस्तस्य नाम कृतं, सोऽपि तावत्संवर्धते, चाणक्यश्च धातुवादान् (स्वर्णरसादिकान्) मार्गयति । स च दारकैः समं रमते राजनीत्या, विभाषा, चाणक्यः प्रत्येति, प्रेक्षते, तेनापि मार्गित:- महामपि देहि, भणति-गा लाहि मा मारिपि केनचित् भणति - वीरभोग्या वसुन्धरा, ज्ञातं यथा विज्ञानमप्यस्ति तस्य, पृष्टःकस्येति ?, दारकैः कथितं परिव्राजकपुत्र एषः, अहंस परिव्राजकः, यावो यावस्त्वां राजानं करोमि, पलायितः, लोको मीलितः, पाटलीपुत्रं रुद्धं । नन्देन भञ्जितः परिव्राजकः, अश्वैः पृष्ठतो लग्नः, चन्द्रगुप्तः पद्मसरसि ब्रूडितः, अयमुपस्पृशति, संज्ञया भणति - ( अश्ववारान् ) व्यतिक्रान्त इति ॥ अन्ये भणन्ति चन्द्रगुप्तं पद्मिनी - रसि क्षित्वा रजको जातः पश्चादेकेन जात्यवाहीक किशोरगतेनाश्ववारेण पृष्टो भणति - एष पद्मसरसि ब्रूडितः, ततोऽश्ववारेण दृष्टः, ततोऽनेन घोटकश्चाणक्यायार्पितः,

ainelibrary.org

Page #366

आवश्यकहारिभद्रीया
॥४३४॥
खग्गं मुक्कं, जाव निगुडिउं जलोयरणठ्ठयाए कंचुगं मिल्लइ, तावऽणेण खग्गं घेत्तण दुहाकओ, पच्छा चंदगुत्तोहक्कारिय नमस्कार चडाविओ, पुणो पलाया, पुच्छि ओऽणेण चंदगुत्तो-जं वेलं तंसि सिठ्ठो तं वेलं किं तुमे चिंतियं ?, तेण भणियं-धुवं एव
वि०१ मेव सोहणं भवइ, अज्जो चेव जाणइत्ति, तओऽणेण चिंतियं-जोगो एस न विपरिणमइत्ति । पच्छा चंदगुत्तो छुहाइओ, चाणको तं ठवेत्ता भत्तस्स अइगओ, बीहेइ य-मा एत्थ नजेजामो डोडस्स बाहिं निग्गयस्स पोट्टं फालियं, दहिकूर गहाय गओ, जिमिओ दारओ । अण्णया अण्णत्थ गामे रत्तिं समुयाणेइ, थेरीए पुत्तगभंडाणं विलेवी वट्टिया, एक्केण मज्झे हत्थो छूढो, दड्डो रोवइ, ताए भण्णइ-चाणक्कमंगलयं, पुच्छियं, भणइ-पासाणि पढमं घेप्पंति, गआ हिमवंतकूडं, पवइओ राया, तेण समं मित्तया जाया, भणइ-समं समेण विभजामो रज, उपर्वताणं एगत्थ णयरं न पडइ, पविठ्ठो तिदंडी, वत्थूणि जोएइ, इंदकुमारियाओ दिवाओ, तासिं तणएण ण पडइ, मायाए णीणावियाओ, पडियं णयरं, पाडलिपुत्तं ।
खड्दो मुक्तः, यावत् शेष मुक्त्वा जलावतरणार्थाय कञ्चकं ( अधःपरिधानं) मुञ्चति, तावदनेन खड्गं गृहीत्वा द्विधाकृतः, पश्चाञ्चन्द्रगुप्त आहूयारोहितः पुनः पलायिता, पृष्टोऽनेन चन्द्रगुप्तः यस्यां वेलायां स्वमसि शिष्टस्तस्यां वेलायां किं त्वया चिन्तितं ?, तेन भणित-भूवमेवमेव शोभनं भविष्यति, आर्य एवं जानातीति, ततोऽनेन चिन्तितं योग्य एष न विपरिणमत इति । पश्चात् चन्द्रगुप्तः क्षुधातः, चाणक्यस्तं स्थापयित्वा भक्तायातिगतः, बिभेति च-माऽत्र ज्ञायिष्महि महोदरस्य (भहस्य) बहिनिर्गतस्योदरं पाटितं, दधिकरं गृहीत्वा गतः, जेमितो दारकः । अन्यदा अन्यत्र ग्रामे रात्री भिक्षयति, स्थविरया पुत्रादीनां रब्बा परिवेषिता, एकेन मध्ये हस्तः क्षिप्तः, दग्धो रोदिति, तया भण्यते-चाणक्याण्यानक (चाणक्यसदृशं), पृष्ट, भणति-पाचीः प्रथमं प्रायाः, गतो हिमवस्कूट, |पार्वतिको राजा, तेन समं मैत्री जाता, भणति-सर्व समेन विभजावो राज्य, उपागच्छतो(लुण्टतो)रेका नगरं न पतति. प्रविष्टखिदण्डी, वस्तूनि पश्यति, ता॥२०॥ इन्द्रकुमार्यो दृष्टाः, तासां सत्केन (प्रभावेण)न पतति, मायया अपनायिताः, पतितं नगरं, पाटलीपुत्रं । मोडोट्ठस्स
Jain Educulelona
K
a nelibrary.org

Page #367

रोहिय', नंदो धम्मबारं मग्गइ, एगेण रहेण जं तरसि तं नीणाहि, दो भजाओ एगा कण्णा दवं च णीणेइ, कण्णा चंदद गुत्तं पलोएइ, भणिया-जाहित्ति, ताहे विलग्गंतीए चंदगुत्तरहे णव अरगा भग्गा, तिदंडी भणइ-मा वारेहि, नवपुरिस-1
जुगाणि तुज्झ वंसोहोहित्ति, अइयओ, दोभागीकयंरजं । एगाकण्णगाविसभाविया, तत्थ पवयगस्स इच्छा जाया, सा तस्स दिण्णा, अग्गिपरियंचणे विसपरिगओ मरिउमारद्धो भणइ-वयंस! मरिजइ, चंदगुत्तो रंभामित्ति ववसिओ, चाणक्केण भिउडी कया, णियत्तो, दोवि रजाणि तस्स जायाणि। नंदमणुसा चोरियाए जीवंति, चोरग्गाहं मग्गइ, तिदंडी बाहिरियाए नलदामं मुइंगमारणे दई आगओ, रण्णा सदाविओ, आरक्खं दिण्णं, वीसत्था कया, भत्तदाणेण सकुडंबा मारिया। आणाए-वंसीहिं अंबगा परिक्खित्ता, विवरीए रुट्ठो, पलीविओ सबो गामो, तेहिं गामील्लएहिं कप्पडियत्ते भत्तं न दिण्णंतिकाउं । कोसनिमित्तं पारिणामिया बुद्धी-जूयं रमइ कूडपासएहिं, सोवण्णं थालं दीणाराणं भरियं, जो जिणइ तस्स एयं, अहं जीणामि एगो दीणारो दायबो । अइचिरंति अन्नं उवायं चिंतेइ, णागराण भत्तं देइ मज्जपाणं च, मत्तेसु
रुद्धं, नन्दो धर्मद्वारं मार्गयति, एकेन रथेन यत् शक्नोपि तन्नय, द्वे भार्ये एका कन्यां द्रव्यं च नयति, कन्या चन्द्रगुप्तं प्रलोकयति, भणितायाहीति, तदा विलगन्त्यां चन्द्रगुप्तरथे नवारका भग्नाः, त्रिदण्डी भणति-मा निवारीः, नव पुरुषयुगानि तव वंशो भविष्यतीति, अतिगतः, द्विभागीकृतं राज्यं । एका कन्या विषभाविता, तत्र पर्वतकस्येच्छा जाता, सा तस्सै दत्ता, अग्निप्रदक्षिणायां परिगतविषो म मारब्धो भणति-वयस्य ! मरामि, चन्द्रगुप्तो रुणमि इति व्यवसितः, चाणक्येन भृकुटीकृता, निवृत्तः, द्वे अपि राज्ये तस्य जाते। नन्दमनुष्याश्चौरिकया जीवन्ति, चौरमाहं मार्गयति, त्रिदण्डी शाखापुरे नलदामं मत्कोटकमारक | दृष्ट्वाऽऽगतः, राज्ञा शब्दितः, आरक्ष्यं दत्तं, विश्वस्ताः कृताः, भक्तदानेन सकुटुंबा मारिताः । आज्ञायां-वंशीभिराम्राः परिक्षेप्तव्याः, विपरीते रुष्टः, प्रदीपितो ग्रामः | समग्रः, तैमेयकैः कार्पटिकत्वे भक्तं न दत्तमितिकृत्वा । कोशनिमित्तं पारिणामिकी बुद्धिः-बूतं रमते कूटपाशकैः, सौवर्णः स्थालो दीनारभृतः, यो जयति तस्यैषः, | अहं जयामि एको दीनारो दातव्यः । अतिचिरमिति अन्यमुपायं चिन्तयति, नागरेभ्यो भक्तं ददाति मद्यपानं च, मत्तेषु

Page #368

नमस्कार
आवश्यकहारिभद्रीया
वि०१
॥४३५॥
पणच्चिओ,भणइ-'दो मज्झ धाउरत्ता कंचणकुंडिया तिदंडं च रायाविय वसवत्ती एत्थवि ता मे होलं वाएहि अण्णो असहमाणो भणति-गयपोययस्स मत्तस्स उप्पइयस्स जोअणसहस्सं पए पए सयसहस्सं एत्थवि ता मे होलं वाएहिं। अन्नो भणइ-16 तिलआढयस्स वुत्तस्स निप्फण्णस्स बहुसइयस्स तिले तिले सयसहस्सं तामे हालं वाएहि अण्णो भणइ-नवपाउसंमि पुण्णाए गिरिणईयाए सिग्घवेगाए एगाहमहियमेत्तेण नवणीएण पालि बंधामि एत्थवि ता मे होलं वाएहि, अन्नो भणइ-जच्चाण नवकिसोराण तद्दिवसेण जायमेत्ताण केसेहिं नहं छाएमि एत्थवि ता मे होलं वाएहि, अन्नो भणइ-दो मज्झ अत्थि रयणा सालि पसूई य गद्दभिया य छिन्ना छिन्नावि रुहंति एत्थवि ता मे होलं वाएहि, अन्नो भणइ-*सयसुक्किलनिच्चसुयंधो भज अणुवय नत्थि पवासो निरिणो य दुपंचसओ एत्थविता मे होलं वाएहिं, एवं णाऊण रयणाणि मग्गिऊण कोहाराणि सालीण भरियाणि, गद्दभियाए पुच्छिओ छिन्नाणि२ पुणो पुणो जायंति, आसा एगदिवस जाया मग्गिया | एगदिवसियं णवणीयं, एस पारिणामिया चाणक्कस्स बुद्धी ॥ थूलभद्दस्स पारिणामिया-पिइम्मि मारिए गंदेण भणिओ
प्रणर्तितः, भणति-द्वे मम धातुरक्ते काञ्चनकुण्डिका त्रिदण्डं च राजाऽपिच वशवी अत्रापि तन्मे झल्लरी वादय, अन्योऽसहमानो भणति-गजपोतस्य मत्तस्योत्पतितस्य योजनसहस्रं पदे पदे शतसहस्र अत्रापि तन्मे झल्लरी वादय, अन्यो भणति-उप्तस्य तिलाढकस्य निष्पन्नस्य बहुशतिकस्य तिले लिले शतसहस्रं | तन्मे झल्लरी वादय, अन्यो भणति-नवप्रावृषिपूर्णाया गिरिनद्याः शीघ्रवेगाया एकाहमथितमात्रेण नवनीतेन पाली बध्नामि अत्रापि तन्मे झल्लरी वादय, अन्योभणति| जात्यानां नवकिशोराणां तदिवसजातमात्राणां केशैर्नभश्छादयामि अत्रापि तन्मे झल्लरी वादय, अन्यो भणति-द्वे ममास्ति शालिरत्र-प्रसूतिश्च गर्दभिका च, छिन्ना V | छिन्ना अपि रोहन्ति, अत्रापि तन्मे झल्लरी वादय, अन्यो भणति-सदाशुक्लो नित्यसुगन्धो भार्या अनुवर्तिनी नास्ति प्रवासो निर्ऋणश्च द्विपञ्चशतिकः अत्रापि तन्मम झल्लरी वादय, एवं ज्ञात्वा रत्नानि मार्गयित्वा कोष्ठागाराणि शालीभिर्भूतानि गर्दभिकया पुच्छिको (धान्यभाजनविशेषः) छिन्ना छिन्ना पुनः पुनर्जायन्ते इति, अश्वा एकदिवसजाता मार्गिताः, एकदिवस नवनीतं, एषा पारिणामिकी चाणक्यस्य बुद्धिः। स्थूलभद्रस्य पारिणामिकी-पितरि मृते नन्देन भणित:-*सुय०प्र०
॥४३५॥
296
dain Education International
sow.jainelibrary.org

Page #369

अमच्चो होहित्ति, असोगवणियाए चिंतेइ-केरिसा भोगा वाउलाणंति पवइओ। रण्णा भणिया-पेच्छह मा कवडेण गणियाघरं जाएजा, निंतस्स सुणगमडेण वावण्णेण णासं ण गेण्हइ, पुरिसेहिं रणो कहियं, विरत्तभोगोत्ति सिरिओ ठविओ, थूलभदसामिस्स पारिणामिया रण्णो य ॥णासिक्कं णयरं, णंदो वाणियगो, सुंदरी से भज्जा, सुंदरिनंदो से नाम कयं, तस्स भाया पवइयओ, सो सुणेइ-जहा सो तीए अज्झोववन्नो, पाहुणओ आगओ, पडिलाभिओ, भाणं तेणं गहियं, "इह पत्थवियउत्ति उजाणं नीणिओ, लोगेण य भायणहत्थो दिट्ठो, तओ णं उवहसंति-पबइओ सुंदरीनंदो, तओ सो तहवि गओ उजाणं, साहुणा से देसणा कया, उक्कडरागोत्ति न तीरइ मग्गे लाइउं, वेउवियलद्धिमंच भगवं साहू, तओऽणेण चिंतियंन अण्णो उवाओत्ति अहिगयरेणं उवलोभेमि, पच्छा मेरू पयट्टाविओ, न इच्छइ, अिविओगिओ, मुहुत्तेण आणेमि, पडिसुए पयट्टो, मक्कडजुयलं विउवियं, अन्ने भणंति-सच्चकं चेव दिडं,साहुणा भणिओ-सुंदरीए वानरीओ य कालठ्ठयरी?;
अमात्यो भवेति, अशोकवनिकायां चिन्तयति-कीदृशा भोगा व्याक्षिप्तानामिति प्रबजितः । राज्ञा भणिताः (पुरुषाः)-पश्यत मा कपटेन गणिकागृहं यासीत् , निर्गच्छन् श्वमृतकेन व्यापन्नेन नासिकां न कूणयति, पुरुषै राज्ञः कथितं, विरक्तभोग इति श्रीयकः स्थापितः, स्थूलभद्रस्वामिनः पारिणामिकी राज्ञश्च ॥ नासिक्यं नगरं, नन्दो वणिग् , सुन्दरी तस्य भार्या, सुन्दरीनन्दस्तस्य नाम कृतं, तस्य भ्राता प्रवजितः, स शृणोति-यथा स तस्यामध्युपपन्नः, प्राघूर्णकः | (साधुः) आगतः, प्रतिलम्भितः, भाजनं तेन ग्राहितं, एहि अत्र प्रस्थापयेत्युद्यानं नीतः, लोकेन च भाजनहस्तो दृष्टः, ततस्तं उपहसन्ति-प्रव्रजितः सुन्दरीनन्दः, ततः स तथापि गत उद्यानं, साधुना तस्मै देशना कृता, उत्कटराग इति न शक्यते मार्गे आनेतुं, वैक्रियलब्धिकश्च भगवान् साधुः, ततोऽनेन चिन्तितं-नान्य उपाय इति अधिकतरेणोपलोभयामि, पश्चात् मेरुः प्रवर्तितः, नेच्छति, अवियोगिकः, मुहूर्तेनानयामि, प्रतिश्रुते प्रवृत्तः, मर्कटयुगलं विकुर्वितं, अन्ये भणन्तिसत्यमेव दृष्टं, साधुना भणितः-सुन्दरीवानयोः का लष्टतरा ?, *अप्पणा समं चालिओ सो जाणइ एत्थ विसजेहित्ति अविवेगिओ
Jain Educati
o nal
nelibrary.org

Page #370

हारिभद्रीया
॥४३६॥
सो भणइ-भगवं! अघडंती सरिसब मेरूवमत्ति, पच्छा विजाहरमिहणं दिलु, तत्थ पुच्छिओ भणइ-तुल्ला चेव, पच्छा नमस्कार देवमिहुणगं दिटुं, तत्थवि पुच्छिओ भणति-भगवं ! एईए अग्गओ वानरी सुंदरित्ति, साहुणा भणियं-थोवेण धम्मेण ||
वि०१ एसा पाविजइत्ति, तओ से उवगयं, पच्छा पवइओ। साहुस्स परिणामिया बुद्धी ॥ वइरसामिस्स पारिणामिया-माया |णाणुवत्तिया, मा संघो अवमन्निजिहितित्ति, पुणो देवेहिं उजेणीए वेउवियलद्धी दिन्ना, पाडलिपुत्ते मा परिभविहित्ति वेउवियं कयं, पुरियाए पवयणओहावणा मा होहितित्ति सवं कहेयवं ॥ चलणाहए-राया तरुणेहिं वुग्गाहिजइ, जहा थेरा कुमारमच्चा अवणिजंतु, सो तेसिं परिक्खणणिमित्तं भणइ-जो रायं सीसे पाएण आहणइ तस्स को दंडो?, तरुणा भणंति-तिलं तिलं छिंदियवओ, थेरा पुच्छिया-चिंतेमोत्ति ओसरिया, चिंतेति-नूणं देवीए को अण्णो आहणइत्ति आगया भणंति-सक्कारेयवो । रण्णो तेसिं च पारिणामिया ॥ आमंडेत्ति-आमलगं, कित्तिमं एगेण णायं अइकढिणं
॥४३६॥
१स भणति-भगवन् ! अघटमाना सर्षप इव मैरूपमेति, पश्चाद्विद्याधरमिथुनं दृष्टं, तत्र पृष्टो भणति-तुल्यैव, पश्चाद्देवमिथुनं दृष्टं, तत्रापि पृष्टो भणतिभगवन् ! एतस्या अग्रतो वानरी सुन्दरीति, साधुना भणितं-स्तोकेन धर्मेजैषा प्राप्यत इति, ततस्तेनोपगतं, पश्चात्प्रव्रजितः । साधोः पारिणामिकी बुद्धिः ॥ वज्रस्वामिनः पारिणामिकी-माता नानुवर्त्तिता, मा सङ्घोऽवमानीति, पुनर्देवैरुज्जयिन्यां वैक्रियलब्धिर्दत्ता, पाटलीपुत्रे मा पराभूदिति वैक्रियं कृतं, पुरिकायां प्रवचनापभाजना मा भूदिति सर्व कथयितव्यं ॥ चरणाहतौ-राजा तरुपैयुद्धाद्यते, यथा स्थविराः कुमारामात्या अपनीयन्तां, स तेषां परीक्षानिमित्तं भणतियो राजानं शीर्षे पादेन आहन्ति तस्य को दण्डः ?, तरुणा भणन्ति-तिलशश्छे त्तन्यः; स्थविराः पृष्टाः-चिन्तयाम इत्यपसृताः, चिन्तयन्ति-नूनं को देव्या अन्य | आहन्ति इत्यागता भणन्ति-सत्कारयितव्यः । राज्ञस्तेषां च पारिणामि की । आम्लकमिति आमलक, कृत्रिममेकेन ज्ञातमतिकठिनं,
Jain Educati
o
nal
Celinelibrary.org

Page #371

अकाले बिंबो होइत्ति । तस्सवि पारिणामिया ॥ मणित्ति-सप्पो पक्खिणं अंडगाणि खाइ रुक्खे विलग्गित्ता, तत्थ गिद्धेण आलयं विलग्गिय मारिओ, मणी तत्थ पडिओ, हेट्ठा कुवो, तस्स पाणियं रत्तिभूयं, णीणियं कूवाओ साभावियं होइ, दारएण थेरस्स कहियं, तेण विलग्गिऊण गहिओ। थेरस्स परिणामिया ॥ सप्पो-चंडकोसिओ चिंतेइ-एरिसो महप्पा इच्चाइ विभासा, एयस्स पारिणामिगी ॥ खग्गीति-सावयपुत्तो जोवणबलुम्मत्तोधम्मं न गिण्हइ, मरिऊण खग्गिसु उववण्णो, पिहिस्स दोहिंवि पासेहिं जहा पक्खरा तहा चंमाणि लंबंति, अडवीए च उप्पहे जणं मारेइ, साहुणो य तेणेव पहेण अइकमंति, वेगेण आगओ, तेएण ण तरइ अल्लिउं, चिंतेइ, जाई संभरिया, पच्चक्खाणं, देवलोगगमनं । एयस्स पारिणामिगी ॥ थूभे-चेसालाए णयरीए णाभीए मुणिसुबयरस थूभो, तस्स गुणेण कूणियस्स ण पडइ, देवया आगासे कूणियं भणइ-'समणो जइ कूलवालए मागहियं गणियं लभिस्सति । लाया य असोगचंदए वेसालिं नगरिं गहेस्सइ ॥१॥' सो
अकालेऽत्याम्लं भवतीति । तस्यापि पारिणामिकी ॥ मणिरिति-सर्पः पक्षिणामण्डानि खादति वृक्षं विलग्य, तत्र गृध्रुणालयं विलग्य मारितः, मणिस्तत्र |पतितः, अधस्तात्कूपः, तस्य पानीयं रक्तीभूतं, निष्काशितं कूपात् स्वाभाविकं भवति, दारकेण स्थविराय कथितं, तेन विलग्य गृहीतः । स्थविरस्य पारिणामिकी ॥ सर्पः-चण्डकौशिकश्चिन्तयति-ईशो महात्मा इत्यादि विभाषा, एतस्य पारिणामिकी ॥ खड्गी-श्रावकपुनो यौवनबलोन्मत्तो धर्म न गृह्णाति, मृत्वा |
खजिपूत्पन्नः, पृष्ठेऽस्य द्वयोरपि पायोः यथा पक्षी तथा चर्मणी लम्बेते, अटव्यां चोत्पथे जनं मारयति, साधवा तेनैव पथा व्यतिक्रमन्ति, वेगेनागतः, लातेजसा न शक्रोति अभिगोतुं, चिन्तयति, जातिः स्मृता, प्रत्याख्यानं, देवलोकगमनं । एतस्य पारिणामिकी ॥ स्तूपः-विशालायां नगर्या मध्ये मनिसब
तस्य स्तूपः, तस्य गुणेन कूणिकस्य (उद्यमेऽपि) न पतति, देवताऽऽकाशे कूणिकं भणति-'श्रमणो यदा कूलवालको मागधिकां गणिका लप्स्यते (गमिष्यति)। | राजा च अशोकचन्द्रः (कौणिकः) वैशाली नगरी ग्रहीष्यति ॥ १॥'। स
Jain Educati
o
nal
ainelibrary.org

Page #372

आवश्यक
हारिभ
द्रीया
॥४३७॥
Jain Educatio
मग्गिज्जइ । तस्स का उप्पत्ती ? - एगस्स आयरियस्स चेलओ अविणीओ, तं आयरिओ अंबाडेइ, सो वेरं वहइ । अन्नया आयरिया सिद्धसिलं तेण समं वंदगा विलग्गा, उत्तरंताण वधाए सिला मुक्का, दिट्ठा आयरिएण, पाया ओसारिया इहरा मारिओ होंतो, सावो दिण्णो- दुरात्मन् । इत्थीओ विणस्सिहिसित्ति, मिच्छावाई एसो भवउत्तिकाउं तावसासमे अच्छइ, नईए कूले आयावेइ, पंथव्भासे जो सत्थो एइ तओ आहारो होइ, णईए कूले आयावेमाणस्स सा गई अण्णओ पवूढा, तेण कूलवारओ नामं जायं, तत्थ अच्छंतो आगमिओ, गणियाओ सद्दावियाओ, एगा भणइ - अहं आणेमि, कवडसाविया जाया, सत्थेण गया, वंदइ उद्दाणे होइयम्मि चेहयाई वंदामि तुब्भे य सुया, आगयामि, पारणगे मोदगा संजोइया दिन्ना, अइसारो जाओ, पओगेण ठविओ, उबत्तणाईहिं संभिन्नं चित्तं, आणिओ, भणिओ-रण्णो वयणं करेहि, कहं ?, जहा वेसाली घेप्पर, थूभो नीणाविओ, गहिया । गणियाकूलवालगाणं दोन्हवि पारिणामिगी | इंदपाउयाओ चाणक्केण पुवभणियाओ, एसा पारिणामिया ॥ उक्तोऽभिप्राय सिद्धः, साम्प्रतं तपः सिद्ध प्रतिपिपादयिषयाऽऽह—
१ मार्ग्यते । तस्य कोत्पत्तिः १ - एकस्याचार्यस्य क्षुल्लकः ( शिष्यः ) अविनीतः, तमाचार्यों निर्भर्त्सयति, स वैरं वहति । अन्यदा आचार्याः सिद्धशैलं तेन समं वन्दितुं विलग्नाः, अवतरतां वधाय शिला मुक्ता, दृष्टाऽऽचार्येण, पादौ प्रसारितौ इतरथा मृता अभविष्यन् शापो दत्तः- दुरात्मन् ! स्त्रीतो विनयसीति, मिथ्यावादी एष भवत्वितिकृत्वा तापसाश्रमे तिष्ठति, नद्याः कूले आतापयति, पन्याभ्यासे यः सार्थ आयाति तत आहारो भवति, नद्याः कूले आतापयतः सा नद्यन्यतो व्यूढा, तेन कूलवारको नाम जातं, तत्र तिष्ठन् आगमितः, गणिकाः शब्दिताः, एका भणति - अहमानयामि, कपटश्राविका जाता, सार्थेन गता, वन्दते, विधवायां जातायां चैत्यानि वन्दे यूयं च श्रुताः आगताऽस्मि, पारणके मोदकाः सांयोगिका दत्ताः, अतिसारो जातः प्रयोगेण स्थापितः ( नीरोगीकृतः ), उद्वर्त्तनादिभिः भिन्नं चित्तं, आनीतः, भणितः - राज्ञो वचनं कुरु, कथं ? -यथा वैशाली गृह्यते, स्तूपो निष्काशितः ( पातितः ), गृहीता । गणिकाकूलवालकयोर्द्वयोरपि पारिणामिकी || इन्द्रपादुकाः ( इन्द्रकुमार्यः ) चाणक्येन पूर्वभणिताः, एषा पारिणामिकी ॥ उदा
sonal
नमस्कार० वि० १
॥४३७॥
ainelibrary.org

Page #373

न किलम्मइ जो तवसा सो तवसिद्धो दृढप्पहारिव्व । सो कम्मकूखयसिद्धो जो सव्वक्खीणकम्मंसो ॥ ९५२ ॥ व्याख्या – 'न क्लामति' न क्लमं गच्छति यः सत्त्वस्तपसा - बाह्याभ्यन्तरेण स एवंभूतस्तपः सिद्धः, अग्लानित्वाद्, दृढप्रहारिवदिति गाथाक्षरार्थः ॥ भावार्थः कथानकादवसेयः, तच्चेदम् – एगो धिज्जाइयओ दुद्दतो अविणयं करेइ, सो ताओ थाणाओ नीणिओ हिंडतो चोरपल्लिमल्लिणो, सेणावइणा पुत्तो गहिओ, तंमि मयंमि सोच्चैव सेणावई जाओ, निक्कि पहणइत्ति दढप्पहारी से णामं कथं । सो अन्नया सेणाए समं एवं गामं हंतुं गओ, तत्थ य एगो दरिद्दो, तेण पुत्तभंडाण मग्गंताणं दुद्धं जाएत्ता पायसो सिद्धो, सो य ण्हाइजं गओ, चोरा य तत्थ पडिया, एगेण सो तस्स पायसो दिट्ठो, छुहियत्ति तं गहाय पहाविओ, ताणि खुड्डगरुवाणि रोवंताणि पिउमूलं गयाणि, हिओ पायसोत्ति, सो रोसेणं मारेमित्ति पहाविओ, महिला अवयासेउं अच्छइ, तहवि जाइ जहिं सो चेव चोरसेणावई गाममज्झे अच्छइ, तेण गंतूण महासंगामो कओ, | सेणावइणा चिंतियं - एएण मम चोरा परिभविज्जन्ति, तओ असिं गहाय निद्दयं छिण्णो, महिला से भणइ - हा णिक्कि
१ एको धिग्जातीयो दुर्दान्तोऽविनयं करोति से ततः स्थानात् निष्काशितो हिण्डमान श्चौरपल्लीमाश्रितः, सेनापतिना पुत्रो गृहीतः, तस्मिन् मृते स एव सेनापतिर्जातः, निष्कृपं प्रहन्तीति दृढप्रहारी तस्य नाम कृतं । सोऽन्यदां सेनया समं एकं ग्रामं हन्तुं गतः, तत्र चैको दरिद्रः, तेन पुत्रपौत्रेभ्यो मार्गयद्भयः दुग्धं याचित्वा पायसं साधितं, स च स्नातुं गतः, चौराश्च तत्र पतिताः, एकेन तस्य तत्पायसं दृष्टं, क्षुधार्त्त इति तद्गृहीत्वा प्रधावितः तानि क्षुल्लकरूपाणि रुदन्ति पितृमूलं गतानि, हृतं पायसमिति, स रोषेण मारयामीति प्रधावितः महिला निवारयितुं तिष्ठति, तथापि याति यत्र स एव चौरसेनापतिर्ग्राममध्ये तिष्ठति, तेन गत्वा महासंग्रामः कृतः, सेनापतिना चिन्तितं एतेन मम चौराः परिभूयन्ते ततोऽसि गृहीत्वा निर्दयं छिन्नः, महिला तस्य भणति - हा निष्कृप !

Mainelibrary.org

Page #374

आवश्यकहारिभद्रीया
नमस्कार वि०१
॥४३८॥
किमयं कयंति?, पच्छा सावि मारिया, गम्भोऽवि दोभाए कओ फुरुफुरेइ, तस्स किवा जाया-अहम्मो कओ, चेडरूवेहिंतो दरिद्दत्ति पउत्ती उवलद्धा, दढयरं निवेयं गओ, को उवाओत्ति, साहू दिट्ठा, पुच्छिया यऽणेण-भगवं! को एत्थ उवाओ ?, तेहिं धम्मो कहिओ, सो य से उवगओ, पच्छा चारित्तं पडिवज्जिय कम्माण समुग्घायणट्ठाए घोरं खंतिअभिग्गहं गिव्हिय तत्थेव विहरइ, तओ हीलिज्जइ हम्मति य, सो संमं अहियासेइ, घोराकारं च कायकिलेसं करेइ, असणाइ व अलंभतो सम्म अहियासेइ, जावऽणेण कम्मं निग्घाइयं, केवलं से उप्पण्णं, पच्छा सो सिद्धत्ति ॥ उक्तस्तपःसिद्धः, साम्प्रतं कर्मक्षयसिद्धप्रतिपादनाय गाथाचरमदलमाह-'सो कम्म' इत्यादि, स कर्मक्षयसिद्धः, यः किंविशिष्ट इत्यत आह| 'सर्वक्षीणकर्माशः' सर्वे-निरवशेषाः क्षीणाः कौशाः-कर्मभेदा यस्य स तथाविध इति गाथार्थः ॥ साम्प्रतं कर्मक्षयसिद्धमेव प्रपञ्चतो निरुक्तविधिना प्रतिपादयन्नाह
दीहकालरयं जं तु कम्मं से सिअमट्टहा । सिअंधतंति सिद्धस्स सिद्धत्तमुवजायइ ॥ ९५३ ॥ - व्याख्या-दीर्घः सन्तानापेक्षयाऽनादित्वात् स्थितिबन्धकालो यस्य तदीर्घकालं, निसर्गनिर्मलजीवानुरञ्जनाच्च कमैव
॥४३८॥
१ किमेतत्कृतमिति, पश्चात्साऽपि मारिता, गर्भोऽपि द्विधाकृतः स्फुरति, तस्य कृपा जाता-अधर्मः कृतः, चेटरूपेभ्यो दरिद्र इति प्रवृत्तिरुपलब्धा, दृढतरं निर्वेदं गतः, क उपाय इति, साधवो दृष्टाः, पृष्टाश्चानेन-भगवन् ! कोऽत्रोपायः!, तैर्धर्मः कथितः, स च तस्योपगतः, पश्चाच्चारित्रं प्रतिपद्य कर्मणां समुद्घा| तनार्थाय घोरं क्षान्त्यभिग्रहं गृहीत्वा तत्रैव विहरति, ततो हील्यते हन्यते च, स सम्यक् अध्यासयति घोराकारं च कायक्लेशं करोति, अशनादि वाऽलभमानः सम्यगध्यास्ते, यावदनेन कर्म निर्घातितं (निहतं), केवलं तस्योत्पन्न, पश्चास्स सिद्ध इति ॥
Jain Educational
WIRonal

Page #375

भण्यते ततश्च दीर्घकालं च तद्रजश्चेति दीर्घकालरजः, यच्छब्दः सर्वनामत्वादुद्देशवचनः, यत्कर्मेत्थंप्रकार, तुशब्दो भव्य-| कर्मविशेषणार्थः, यतो नाभव्यकर्म सर्वथा ध्मायत इति, ततश्च यद्भव्यकर्मेति शेषितम्' इति शेषं कृतं शेषितं-स्थित्या-1 दिभिः प्रभूतं सत् स्थितिसङ्ख्यानुभावापेक्षयैवानाभोगसद्दर्शनज्ञानचरणाद्युपायतः शेषम्-अल्पं कृतमिति भावः, प्राक् किंभूतं सच्छेषितम् ? इत्याह-'अष्टधा सितम्' अष्टप्रकारं ज्ञानावरणादिभेदेन सितं "सित वर्णबन्धनयो रिति वचनात् सितंबद्धमुच्यते । इदानीं निरुक्तिमुपदर्शयति-तच्छेषितं सितं कर्म ध्मातं, 'ध्मा शब्दाग्निसंयोगयो रिति वचनात् ध्यानानलेन दग्धं महाग्निना लोहमलवदस्येति सिद्ध इति, एवं कर्मदहनानन्तरं सिद्धस्यैव सतः किं ?-सिद्धत्वमुपजायते, नासिद्धस्य, "भव्योऽसिद्धो न सिध्यतीति वचनादू, उपजायत इत्यपि तदात्मनः स्वाभाविकमेव सदनादिकर्मावृतं तदावरणविगमैनाऽऽविर्भवति तत्त्वतः तथाऽपि लौकिकवाचोयुक्त्या व्यवहारदेशनयोपजायत इत्युच्यते, अथवा सिद्धस्य सिद्धत्वं भावरूपमुपजायते, न तु प्रदीपनिर्वाणकल्पमभावरूपमिति नयमतान्तरव्यवच्छेदार्थमेतत् , तथा चाऽऽहुरेके-'दीपो यथा नितिमभ्युपेतो, नैवावनिं गच्छति नान्तरिक्षम् । दिशं न काञ्चिद्विदिशं न काञ्चित , स्नेहक्षयात् केवलमेति शान्तिम् | ॥१॥ इत्यादि, एवंविधसिद्धत्वभावे दीक्षादिप्रयासवैयात् निरन्वयक्षणभङ्गस्य चायुज्यमानत्वात्, प्रदीपदृष्टान्तस्याप्यसिद्धत्वात् , तथाहि-तत्र त एव पुद्गला भास्वरं रूपं परित्यज्य तामसं रूपान्तरमासादयन्तीत्यलं विस्तरेण, अथवा-18| ऽन्यथा व्याख्यायते 'दीर्घकालरयं' इति रया-वेगः चेष्टाऽनभवः फलमित्यनान्तरं, ततश्च दीर्घकालो रयोऽस्येति
१ भवे-संसारे भवो भव्यः अभव्य इत्यर्थः

Page #376

द्रीया
॥४३९॥
आवश्यक- दीर्घकालरयं, सन्तानोपभोग्यत्वादिति भावनां, यद्भव्यकर्म 'सेसित' मिति श्लेषितमिति संश्लिष्टं लेश्यानुभावात् अष्टधा हारिभ• सितमित्यादि पूर्ववत्, अथवाऽन्यथा व्याख्यायते - दीर्घकालरज इति, तत्र रज इव रजः सूक्ष्मतया स्नेहबन्धनयोग्यत्वाद्वा रज इत्युच्यते, यद्भव्यकर्मेति च नैवं व्याख्यायते, साक्षात्कर्माभिधानेन सर्वनाम्नो निरर्थकत्वात्, प्रकरणादेव भव्यस्यावगम्यमानत्वाद्, अभव्यस्व सिद्धत्वानुपपत्तेः, ततश्च जन्तुकर्म इति व्याख्यायते जन्तुः - जीवस्तस्य कर्म जन्तुकर्म, अनेनावद्धकर्मव्यवच्छेदमाह, तच्च' से ' तस्य जन्तोः 'असितम्' असितमिति कृष्णमशुभं संसारानुबन्धित्वात् एवंविधस्यैव च क्षयः श्रेयानिति, न तु शुभस्य स्वरूपस्येति भावना, अष्टधा सितमिति पूर्ववदिति गाथार्थः ॥ प्रथमव्याख्यापक्षमधिकृत्य सम्बन्धमाह - तत्कर्मशेषं तस्य समस्थित्यसमस्थिति वा स्यात् ?, न तावत् समस्थिति विषमनिबन्धनत्वात्, नाप्यस मस्थिति चरमसमये युगपत् क्षयासम्भवादिति, एतदयुक्तम् उभयथाऽप्यदोषात्, तथाहि - विषमनिबन्धनत्वे सत्यपि विचित्रक्षय सम्भवात् कालतः समस्थितित्वाविरोध एव, चरमपक्षेऽपि समुद्घातगमनेन समस्थितिकरणभावाददोषः, न | चैतत् स्वमनीषिकयैवोच्यते, यत आह नियुक्तिकारः
नाऊण वेअणिज्जं अइबहुअं आउअं च थोवागं । गंतूण समुग्धायं खवंति कम्मं निरवसेसं ॥ ९५४ ॥ व्याख्या -- ' ज्ञात्वा' केवलेनावगम्य, किं ? - वेदनीयं कर्म, किंभूतं ? - 'अतिबहु' शेषभवोपग्राहि कर्मापेक्षयाऽतिप्रभूतमित्यर्थः, तथाssयुष्कं च कर्म 'स्तोकम्' अल्पं, तदपेक्षयैव ज्ञात्वेति वर्तते, अत्रान्तरे 'गत्वा' प्राप्य 'समुद्घातम्' इति सम्यग् - अपुनर्भावेनोत् प्राबल्येन कर्मणो हननं घातः - प्रलयो यस्मिन् प्रयत्नविशेषेऽसौ समुद्घात इति तम्, 'क्षपयन्ति' विनाश

नमस्कार० वि० १
॥४३९॥
ww.jainelibrary.org

Page #377

OSSES
यन्ति 'कर्म' वेदनीयादि 'निरवशेषम्' इति निरवशेषमिव निरवशेष प्रभूततमक्षपणाच्छेषस्य चान्तर्मुहर्त्तमात्रकालावधिवात. किञ्चिच्छेषत्वादसत्कल्पनेति भावना, अत्राऽऽह-ज्ञात्वा वेदनीयमतिबहि'त्यत्र को नियमः? येन तदेव बह (० ११०००) तथाऽऽयुष्कर्मवाल्पमिति, अत्रोच्यते, वेदनीयस्य सर्वकर्मभ्यो बन्धकालबहुत्वात् केवलिनोऽपि तद्वन्ध- ।। कत्वादायकस्य चाल्पत्वात्, उक्तं च-'जाव णं अयं जीवे एयइ वेयइ चलइ फंदइ ताव णं अट्ठविहबंधए वा मनविधा वा छबिहबंधए वा एगविहबंधए वा णो णं अबंधए' आयुष्कस्य त्वान्तमहर्तिक एव बन्धकाल इति उक्तंच-"सिर्य तिभागे सिय तिभागतिभागे” इत्याद्यलं प्रसङ्गेनेति गाथार्थः॥९५४ ॥ इदानीं समदघातादि
स्वरूपप्रतिपादनायैवाऽऽहII दंड कवाडे मंथंतरे अ साहरणया सरीरत्थे । भासाजोगनिरोहे सेलेसी सिज्झणा चेव ॥ ९५५ ॥
व्याख्या-हसमदघातं प्रारभमाणः प्रथममेवावर्जीकरणमभ्येति, आन्तौ हर्तिकमुदीरणावलिकायां कर्मपद्गलप्रक्षेपव्यापाररूपमित्यर्थः, ततः समुद्घातं गच्छति, तस्य चायं क्रमः-इह प्रथमसमय एव स्वदेहविष्कम्भतुल्यविष्कम्भमूर्ध्वमधश्चाऽऽयतमुभयतोऽपि लोकान्तगामिनं जीवप्रदेशसङ्घातं दण्डं दण्डस्थानीयं केवली ज्ञानाभोगतः करोति, द्वितीयसमये तु तमेव दण्ड पूर्वापरदिगद्वयप्रसारणात् पार्श्वतो लोकान्तगामिनं कपाटमिव कपाटं करोति, तृतीयसमये तदेव कपाटं दक्षिणोत्तर
यावदयं जीव एजते व्येजते चलति स्पन्दते तावदृष्टविधबन्धको वा सप्तबिधबन्धको वा पविधबन्धको वा एकविधबन्धको वा नाबन्धकः । २ स्यानिभागे स्वात्रिभागत्रिभागे
ERECRes
Jan Educati
o
nal
Sinelibrary.org

Page #378

आवश्यकहारिभद्रीया
॥४४०॥
| दिग्द्वयप्रसारणान्मन्थसदृशं मन्थानं करोति लोकान्तप्रापिणमेव, एवं च लोकस्य प्रायो बहु परिपूरितं भवति, मन्थान्त-13
नमस्कार राण्यपूरितानि भवन्ति, अनुश्रेणिगमनात , चतुर्थे तु समये तान्यपि मन्थान्तराणि सह लोकनिष्कुटैः पूरयति, ततश्च वि०१ सकलो लोकः पूरितो भवतीति, तदनन्तरमेव पञ्चमे समये यथोक्तामात् प्रतिलोमं मन्थान्तराणि संहरति-जीवप्रदेशान् सकर्मकान् सङ्कोचयति, षष्ठे समये मन्थानमुपसंहरति घनतरसङ्कोचात्, सप्तमे समये कपाटमुपसंहरति दण्डात्मनि सङ्कोचात् , अष्टमसमये दण्डमुपसंहृत्य शरीरस्थ एव भवति । अमुमवार्थ चेतसि निधायोक्तं दण्डकपाट मन्थान्तराणि संहरणता प्रतिलोममिति गम्यते, शरीरस्थ इति वचनात्, न चैतत् स्वमनीषिकाव्याख्यानं, यत उक्तम्-प्रथमे समये दण्डं कपाटमथ चोत्तरे तथा समये । मन्थानमथ तृतीये लोकव्यापी चतुर्थे तु ॥१॥ संहरति पञ्चमे त्वन्तराणि मन्थानमथ पुनः षष्ठे । सप्तमके तु कपाटं संहरति ततोऽष्टमे दण्डम् ॥२॥” इति । तस्येदानी समुद्घातगतस्य योगव्यापारश्चिन्त्यते-योगाश्चमनोवाक्कायाः, अत्रैषां कः कदा व्याप्रियते ?, तत्र हि मनोवाग्योगयोरव्यापार एव, प्रयोजनाभावात् , काययोगस्यैव केवलस्य व्यापारः, तत्रापि प्रथमाष्टमसमययोरौदारिककायप्राधान्यादौदारिकयोग एव, द्वितीयषष्ठसप्तमे समये पुनरौदारिके तस्माच्च बहिः कार्मणे वीर्यपरिस्पन्दादौदारिककार्मणमिश्रः, त्रिचतुर्थपञ्चमेषु तु बहिरेवौदारिकात् बहुतरप्रदेशव्यापारादसहायः कार्मणयोग एव, तन्मात्रचेष्टनादिति, अन्यत्राप्युक्तम्-“औदारिकप्रयोक्ता प्रथमाष्टमसमययोरसाविष्टः। | मिश्रौदारिकयोक्ता सप्तमषष्ठद्वितीयेषु ॥१॥कार्मणशरीरयोगी चतुर्थके पञ्चमे तृतीये च । समयत्रयेऽपि तस्मिन् भव- ॥४४०॥ त्यनाहारको नियमाद् ॥२॥” इति, कृतं प्रसङ्गेन । भाषायोगनिरोध इति, कोऽर्थः -परित्यक्तसमुद्घातः कारणवशाद्

Page #379

BALESETEOSTUSOSASTOS
योगत्रयमपि व्यापारयेत् , तदर्थ मध्यवर्तिनं योगमाह-भाषेति, अत्रान्तरेऽनुत्तरसुरपृष्टो मनोयोगं सत्यं वाऽसत्यामृषं वा| त प्रयुङ्क्ते, एवमामन्त्रणादौ वाग्योगमपि, नेतरौ द्वौ भेदौ द्वयोरपि, काययोगमप्यौदारिकं फलकप्रत्यर्पणादाविति, ततो
न्तर्मुहूर्तमात्रेणैव कालेन योगनिरोधं करोति, अत्र केचिद् व्याचक्षते-जघन्येनैतावता कालेन उत्कृष्टतस्तु षड्भिमासैरिति, एतच्चायुक्तं, 'क्षपयन्ति कर्म निरवशेष'मिति वचनात् फलकादीनां च प्रज्ञापनायां प्रत्यर्पणस्यैवोक्तत्वात् , एवं च सति ग्रहणमपि स्याद्, अलं प्रसङ्गेन, प्रकृतं प्रस्तुमः-स हि योगनिरोधं कुर्वन् प्रथममेव याऽसौ प्रथममेव शरीरप्रदेशसम्बद्धा मनःपर्याप्तिनिवृत्तिर्यया पूर्व मनोद्रव्यग्रहणं कृत्वा भावमनः प्रयुक्तवान् तत्कर्मसंयोगविघटनाय मन्त्रसामर्थ्येन विषमिव स भगवाननुत्तरेणाचिन्त्येन निरावरणेन करणवीर्येण तद्व्यापार निरुध्य च 'पजत्तमित्तसन्निस्स जत्तियाइं जहन्नजोगिस्स । होति मणोदबाई तबावारो य जम्मत्तो ॥१॥ तदसंखगुणविहीणं समए २ निरंभमाणो सो। मणसो सबनिरोहं करेजासंखेजसमएहिं ॥२॥ पजत्तमेत्तबेंदियजहन्नवयजोगपज्जया जे य । तदसंखगुणविहीणे समए समए निरंभंतो ॥३॥ सबवइजोगरोहं संखाईएहिं कुणइ समएहिं । तत्तो य सुहमपणगस्स पढमसमयोववन्नस्स ॥४॥जो किर जोगो तद|संखेजगुणहीणमेक्किक्के । समए निरंभमाणो देहतिभागं च मुंचतो॥५॥ रुंभइ स कायजोगं संखाईएहि चेव समएहिं ।।
पर्याप्तमात्रसंज्ञिनो यावन्ति जघन्ययोगस्य । भवन्ति मनोगव्याणि तद्व्यापारश्च यावन्मात्रः ॥1॥ तदसंख्यगुणविहीनं समये समये निरुन्धन् सः। मनसः सर्वनिरोधं कुर्यादसङ्ख्येयसमयैः ॥ २॥ पर्याप्तमात्रद्वीन्द्रियस्य जघन्यवचःपयवा यावन्तः । तदसङ्ख्येयगुणविहीनान् समये समये निरुन्धन् ।३ ॥ सर्ववचोयोगरोधं संख्यातीतैः करोति समयैः । ततश्च सूक्ष्मपनकस्य प्रथमसमयोत्पन्नख ॥ १॥ यः किल जघन्यो योगस्तदसङ्ख्येयगुणहीनमेकैकस्मिन् । समये निरुन्धन देहविभागं च मुञ्चन् ॥ ५ ॥ रुणद्धि स काययोर्ग संख्यातीतैरेव समयैः।
Jain Education a
nal
nelibrary.org

Page #380

वि०
आवश्यक- तो कयजोगनिरोहो सेलेसी भावणामेइ ॥ ६ ॥ त्ति' ततः शैलेशी प्रतिपद्यते, तत्र शिलाभिनिवृत्तः शिलानां वाऽय-11 नमस्कार हारिभ- मित्यण शैल:-पर्वतस्तेषामीशः-प्रभुः शैलेशः, स च मेरुः, तस्येवेयं स्थिरतासाम्यादवस्थेति शैलेशी, अथवा-अशैलेशः। द्रीया सन्नभृततद्भावाच्छैलेशवदाचरति शैलेशीभवतीत्यध्याहारः, अथवा सर्वसंवरः शीलं तस्येशः शीलेशः तस्येयं योगनिरोधा
वस्थेति शैलेशी. इयं च मध्यमप्रतिपत्त्या इस्वपञ्चाक्षरोगिरणमात्रं कालं भवति, स च काययोगनिरोधारम्भात् प्रभृति ॥४४१॥
ध्यायति सूक्ष्मक्रियाऽनिवृत्तिध्यानं, ततः सर्वनिरोधं कृत्वा शैलेश्यवस्थायां व्युच्छिन्नक्रियमप्रतिपातीति, ततो भवोपग्राहिकर्मजालं क्षपयित्वा ऋजुश्रेणिप्रतिपन्नः अस्पृशद्गत्या सिध्यतीति, अत्र बहु वक्तव्यं तत्तु नोच्यते ग्रन्थविस्तरभयादिति
गाथार्थः॥ ९५५ ॥ अनन्तरगाथोपन्यस्तसमुद्घातमात्रापेक्षः संबन्धः। आह-समुद्घातगतानां विशिष्टकर्मक्षयो भवतीति • काऽत्रोपपत्तिरिति?, उच्यते, प्रयत्नविशेषः, किं निदर्शनम् ? इत्यत आह
जह उल्ला साडीआ आसुसुक्कइ विरल्लिआ संती। तह कम्मलहुअसमए वच्चंति जिणा समुग्घायं ॥९५६॥ व्याख्या-'यथा' इत्युदाहरणोपन्यासार्थः, आर्द्रा शाटिका, जलेनेति गम्यते, 'आशु' शीघ्रं 'शुष्यति' शोषमुपयाति, 'विरल्लिता' विस्तारिता सती भवति, तथा तेऽपि प्रयत्नविशेषात् कर्मोदकमधिकृत्य शुष्यन्तीति शेषः, यतश्चैवमतः 'कर्मलघुतासमये व्रजन्ति जिनाः समुद्घात मिति तत्र कर्मण-आयुष्कस्य लघुता कर्मलघुता, लघोर्भावो लघुता-स्तोकतेत्यर्थः, I
॥४४॥ तस्याः समयः कालः कर्मलघुतासमयः, स च भिन्नमुहूर्तप्रमाणस्तस्मिन्, अथवा कर्मभिर्लघुता कर्मलघुता, जीवस्येति
१ ततः कृतयोगनिरोधः शैलेशीभावनामेति ॥ ६॥
Allainelibrary.org
JainEducation

Page #381

SSSSSSCHREIBUNG
हृदयं, सा च समुदघातानन्तरभाविन्येव भूतोपचारं कृत्वाऽनागतैव गृह्यते, तस्याः समयस्तस्मिन् , भिन्नमहर्त एवेत्यर्थः. वजन्ति-गच्छन्ति जिनाः-केवलिनः 'समुद्घातं' प्राक्प्ररूपितस्वरूपमिति गाथार्थः ॥ ९५६ ॥ साम्प्रतं यदुक्तं 'शैलेशी प्रतिपद्यते सिध्यति चे ति, तत्रासावेकसमयेन लोकान्ते सिध्यतीत्यागमः, इह.च कर्ममुक्तस्य तद्देशनियमेन गतिर्नोपपद्यते | इति मा भूदव्युत्पन्नविभ्रम इत्यतस्तन्निरासेनेष्टार्थसिद्ध्यर्थमिदमाह
लाउअ एरंडफले अग्गी धूमे उसू धणुविमुक्के । गइपुव्वपओगेणं एवं सिद्धाणवि गईओ ॥ ९५७ ॥ SI व्याख्या-अलाबु एरण्डफलम् , अग्निधूमी, इषुर्धनुर्विमुक्तः, अमीषां यथा तथा गमनकाले स्वभावतस्तन्निबन्धना-1
भावेऽपि देशादिनियतैव गतिः पूर्वप्रयोगेण प्रवर्तते, एवमेव व्यवहिततुशब्दस्यैवकारार्थत्वात् सिद्धानामपि गतिरित्यक्षरार्थः॥ ९५७ ॥ अधुनाभावार्थः प्रयोगैर्निदश्यते-तत्र कमविमुक्तो जीवः सकृदूर्ध्वमेवाऽऽलोकाद्गच्छति, असङ्गत्वेन तथाविधपरिणामत्वादष्टमृत्तिकालेपलिप्ताधोनिमग्नक्रमापनीतमृत्तिकालेपजलतलमर्यादोवंगामितथाविधालाबुवत् तथा छिन्नबन्धनत्वेन तथाविधपरिणतेस्तद्विधैरण्डफलवत तथा स्वाभाविकपरिणामत्वादग्निधूमवत् तथा पूर्वप्रयुक्ततक्रियातथाविधसामर्थ्यानुःप्रयत्नेरितेषुवद्, इषु:-शर इति गाथार्थः॥ ९५७ ॥ एवं प्रतिपादिते सत्याह
कहिं पडिहया सिद्धा, कहिं सिद्धा पइडिया । कहिं बोदिं चइत्ता णं, कत्थ गंतूण सिज्झई ? ॥ ९५८॥ व्याख्या-कप्रतिहता व प्रतिस्खलिता इत्यर्थः सिद्धाः'मुक्ताः,तथा 'क्क सिद्धाःप्रतिष्ठिताकव्यवस्थिता इत्यर्थः, तथा क बोन्दिं त्यक्त्वा' क तनुं परित्यज्येत्यर्थः, इह बोन्दिः तनुः शरीरमित्यनान्तरं, तथा व मत्वा 'सिध्यन्ति' निष्ठितार्था

For Personal &Private Use Only

Page #382

आवश्यक
हारिभ
द्रीया
॥४४२ ॥
भवन्ति इत्यनुस्वारलोपोऽत्र द्रष्टव्यः, अथवैकवचनतोऽप्येवमुपन्यासः सूत्रशैल्याऽविरुद्ध एव यतोऽन्यत्रापि प्रयोगः'वत्थगंधमलंकारं इत्थीओ सयणाणि य । अच्छंदा जेण भुंजंति ण से चाइत्ति वुच्चई ॥ १ ॥' इत्यादि गाथार्थः ॥ ९५८ ॥ इत्थं चोदकपक्षमधिकृत्याऽऽह—
अलोए पहिया सिडा, लोअग्गे अ पट्टिआ । इहं बोंदिं चहत्ता णं, तत्थ गंतूण सिज्झई ॥ ९५९ ॥
व्याख्या- 'अलोके' केवलाकाशास्तिकाये 'प्रतिहताः' प्रतिस्खलिताः सिद्धा इति, इह च तत्र धर्मास्तिकायाद्यभावात् तदानन्तर्यवृत्तिरेव प्रतिस्खलनं, न तु सम्बन्धिविघातः, प्रदेशानां निष्प्रदेशत्वादिति सूक्ष्मधिया भावनीयं, तथा 'लोकाग्रे च' पञ्चास्तिकायात्मक लोकमूर्धनि च प्रतिष्ठिताः, अपुनरागत्या व्यवस्थिता इत्यर्थः, तथा 'इह' अर्धतृतीयद्वीपसमुद्रान्तः 'बोन्दि' तनुं 'त्यक्त्वा' परित्यज्य सर्वथा किम् ? - 'तत्र' लोकाग्रं 'गत्वा' अस्पृशद्गत्या समयप्रदेशान्तरमस्पृशन्नित्यर्थः, 'सिध्यन्ति' निष्ठितार्था भवन्ति सिद्ध्यति वेति गाथार्थः ॥ ९५९ ॥ तत्र 'लोकाम्रे च प्रतिष्ठिता' इति यदुक्तं तदङ्गीकृत्याssह-क पुनर्लोकान्त इत्यत्रान्तरमाह
ईसीप भाराए सीआए जोअणंमि लोगंतो । बारसहिं जोअणेहिं सिद्धी सव्वहसिद्धाओ ॥ ९६० ॥ व्याख्या – ईषत्प्राग्भारा-सिद्धिभूमिस्तस्याः 'सीताया' इति द्वितीयं भूमेर्नामधेयं योजने लोकान्त ऊर्ध्वमिति गम्यते, अध
१ लोकाम्तालोकाद्योः संगतत्वात् सिद्धानां च लोकान्तावस्थाननियमात् अलोकप्रदेशेष्वंशेन गत्वा निवर्त्तनरूपं स्खलनं प्रदेशानां निष्प्रदेशत्वाच संगतम्, अग्रे तु धर्माद्यभावान स्यादेव गमनं * संबन्धे विधातः

नमस्का ०
वि० १
॥४४२॥

Page #383

OCESSEURUSHIRISH
स्तिर्यक् चैतावति क्षेत्रे तदसम्भवात् , तथा चाऽऽह-द्वादशभिर्योजनैः सिद्धिः ऊर्ध्वं भवति, कुतः? सर्वार्थसिद्धाद् विमानवरात्, अन्ये तु 'सिद्धि' लोकान्तक्षेत्रलक्षणामेव व्याचक्षते, तत्त्वं तु केवलिनो विदन्तीति गाथार्थः ॥ ९६० ॥ ४॥ साम्प्रतमस्या एव स्वरूपव्यावर्णनायाहनिम्मलदगरयवण्णा तुसारगोखीरहारसरिवन्ना । उत्ताणयछत्तयसंठिआ य भणिया जिणवरेहिं ॥ ९६१॥
व्याख्या-निर्मलदगरजोवर्णाः, तत्र दगरजः-इलक्ष्णोदककणिकाः, तुषारगोक्षीरहारतुल्यवर्णाः, तुषार:-हिमं, गोक्षीरादयः प्रकटार्थाः । संस्थानमुपदर्शयन्नाह-उत्तानच्छत्रसंस्थिता च भणिता जिनवरैरिति, उत्तानच्छत्रवत् संस्थितेति गाथार्थः॥ ९६१ ॥ अधुना परिधिप्रतिपादनेनास्या एवोपायतःप्रमाणमभिधित्सुराहएगा जोअणकोडी बायालीसं च सयसहस्साई। तीसं चेव सहस्सा दो चेव सया अउणवन्ना ॥ ९६२॥ | व्याख्या-निगदसिद्धा, नवरं पञ्चचत्वारिंशंयोजनलक्षप्रमाणक्षेत्रस्याल्पमन्यत् परिध्याधिक्यं प्रज्ञापनातोऽवसेयम् , इहौघत इदमिति ॥९६२॥ इदानीमस्या एव बाहुल्यं प्रतिपादयन्नाह
बहुमज्झदेसभागे अद्वैव य जोअणाणि बाहलं चरमंतेसु अतणुई अंगुलऽसंखिजईभागे ॥ ९६३ ॥ व्याख्या-मध्यदेशभाग एव बहुमध्यदेशभागस्तस्मिन्नष्टैव योजनानि बाहुल्यम्-उच्चैस्त्वं 'चरिमान्तेषु' पश्चिमान्तेषु तन्वी, कियता तनुत्वेन ? इत्यत्राह-अङ्गुलासङ्ख्येयभागं यावत् तन्वीति गाथार्थः॥ ९६३ ॥ सा पुनरनेन क्रमेणेत्थं तन्वीति दर्शयति
dain Educa
t ional
w.jainelibrary.org

Page #384

आवश्यक- लागंतण जोअणं जोअणं तु परिहाइ अंगुलपुहत्तं । तीसेविअ पेरंता मच्छिअपत्ताउ तणुअयरा ॥९६४ ॥ नमस्कार हारिभ
| व्याख्या-गत्वा योजनं योजनं तुवीप्सा 'परिहायईत्ति परिहीयते 'अलपृथक्त्वं' पृथक्त्वं पूर्ववत्, 'एवम्' अनेन प्रकारेण द्रीया
हानिभावे सति तस्या अपि च पर्यन्ताः, किं ?-मक्षिकापत्रात् तनुतरा घृतपूर्णतथाविधकरोटिकाकारेति माथार्थः॥९६४॥ ॥४४३॥ स्थापना चेयं । अस्याश्चोपरि योजनचतुर्विशतिभागे सिद्धा भवन्तीति ॥ अत एवाऽऽह
ईसीपन्भाराए सीआए जोअणंमि जो कोसो। कोसस्स य छन्भाए सिद्धाणोगाहणा भणिआ॥ ९६५॥ । व्याख्या-ईषत्प्राम्भारायाः सीताया इति पूर्ववत्, 'योजने' उपरिवर्तिनि यः क्रोश उपरिवर्खेव, क्रोशस्य च तस्य षड्रभागे' उपरिवर्तिन्येव सिद्धानामवगाहना भणिता, लोकाग्रे च प्रतिष्ठिता इति वचनाद, अयं गाथार्थः॥ ९६५॥ अमुमेवार्थ समर्थयन्नाहतिनि सया तित्तीसा धणुत्तिभागो अ कोसछब्भाओ। परमोगाहोऽयं तो ते कोसस्स छन्भाए ॥९६६॥ ता व्याख्या-त्रीणि शतानि धनुषां त्रयस्त्रिंशदधिकानि धनुस्त्रिभागश्च क्रोशषडूभागो वर्तते 'यत्' यस्मात् परमावगालाहोऽयं सिद्धानामिति वर्तते, ततस्ते क्रोशस्य षडभाग इति गाथार्थः॥९६६ ॥ अथ कथं पुनस्तत्र तेषामुपपातोऽवगाहना वेत्यत्रोच्यते
॥४४॥ उत्ताणउव्व पासिल्लउव्व अहवा निसन्नओ चेव । जो जह करेइ कालं सो तह उववजए सिद्धो ॥ ९३७॥ व्याख्या-उत्तानको वा पृष्ठतो वा अर्धावनतादिस्थानतः पार्थस्थितो वा तिर्यस्थितो वा, अथवा निष्पन्न(षण्ण)कश्चैव ||
AGROCARRORSCRI
Mainelibrary.org

Page #385

ANSARASHTRA
है इति प्रकटार्थ, किंबहुना ?, यो 'यथा' येन प्रकारेणावस्थितः सन् करोति कालं स तथा' तेन प्रकारेणोपपद्यते सिद्ध IPI इति गाथार्थः ॥ ९६७ ॥ किमित्येतदेवम् ? इत्यत आह
इहभवभिन्नागारो कम्मवसाओ भवंतरे होइ । न य तं सिद्धस्स जओ तंमी तो सो तयागारो ॥९६८ ॥ MT व्याख्या-इहभवभिन्नाकारः 'कर्मवशात्' कर्मवशेन 'भवान्तरे' स्वर्गादौ भवति, तदाकारभेदस्य कर्मनिबन्धनत्वात् ,
न च कर्म सिद्धस्य, यतः तस्मिन्' अपवर्गे ततोऽसौ सिद्धः 'तदाकार' पूर्वभवाकार इति गाथार्थः॥९६८॥ तथा किंच| जं संठाणं तु इहं भवं चयंतस्स चरमसमयंमि । आसी अ पएसघणं तं संठाणं तहिं तस्स ॥९६९॥ ।
व्याख्या-यत् संस्थानमत्रैव 'भवं' संसारं मनुष्यभवं वा त्यजतः सतश्चरमसमये आसीत् प्रदेशघनं तदेव संस्थान तत्र तस्य भवति, त्रिभागेन रन्ध्रापूरणादिति गाथार्थः ॥ ९६९ ॥ तथा चाऽऽहदीहं वा हस्सं वाजं चरमभवे हविज संठाणं । तत्तो तिभागहीणा सिद्धाणोगाहणा भणिआ॥९७० ॥ | व्याख्या-दीर्घ वा' पञ्चधनु शतप्रमाणं 'इस्वं वा' हस्तद्वयप्रमाणं, वाशब्दात् मध्यम वा विचित्रं यत् 'चरमभवे' पश्चिमभवे भवेत् संस्थानं 'ततः' तस्मात् संस्थानात् त्रिभागहीना, कुतः ?-त्रिभागेन शुषिरपूरणात् , सिद्धानामवगाहना, | अवगाहन्तेऽस्यामवस्थायामित्यवगाहना-स्वावस्थैवेति भावः, 'भणिता' उक्का तीर्थकरगणधरैरिति गाथार्थः॥ ९७०॥ साम्प्रतमुत्कृष्टादिभेदभिन्नामवगाहनामभिधित्सुराहतिन्नि सया तित्तीसा धणुत्तिभागो अ होइ बोडव्यो । एसा खलु सिद्धाणं उक्कोसोगाहणा भणिआ ॥९७१॥
Jain Educati
o
nal
DJainelibrary.org

Page #386

आवश्यकहारिभद्रीया
DROG
वि०
॥४४४॥
चत्तारिअ रयणीओ रयणितिभागूणिआय बोद्धव्वा । एसा खलु सिद्धाणं मज्झिमओगाहणा भणिआ॥९७२॥
नमस्कार एगा य होइ रयणी अठेव य अंगुलाइ साहीआ। एसा खलु सिद्धाणं जहन्नओगाहणा भणिआ ॥ ९७३ ॥
व्याख्या-एतास्तिस्रोऽपि निगदसिद्धाः, नवरमाक्षेपपरिहारौ भाष्यकृतोक्तौ, तौ चेमौ-'किह मरुदेवीमाणं? नाभीओ| | जेण किंचिदूणा सा । तो किर पंचसयं चिय अहवा संकोयओ सिद्धा॥१॥ सत्तूसिएसु सिद्धी जहन्नओ किहमिहं बिहत्थेसु । सा किर तित्थकरेसुं सेसाणं सिज्झमाणाणं ॥२॥ ते पुण होज बिहत्था कुम्मापुत्तादओ जहन्नेणं । अन्ने संवट्टियसत्तहत्थसिद्धस्स हीणत्ति ॥ ३ ॥ बाहुल्लतो य सुत्तमि सत्त पंच य जहन्नमुक्कोसं । इहरा हीणब्भहियं होजंगुलधणुपु-18 हुत्तेहिं ॥४॥ अच्छेरयाइ किंचिवि सामन्नसुए ण देसियं सवं । होज व अणिबद्धं चिय पंचसयादेसवयणं व ॥५॥' इत्यादि कृतं प्रसङ्गेन । साम्प्रतमुक्तानुवादेनैव संस्थानलक्षणं सिद्धानामभिधातुकाम आह
ओगाहणाइ सिद्धा भवत्तिभागेण हुंति परिहीणा। संठाणमणियंत्थं जरामरणविप्पमुक्काणं ॥९७४॥
VEER
R
॥४४४॥
APHICRO
१ कथं मरुदेवीमानं ?, नाभितो येन किञ्चिदूना सा। ततः किल पञ्चशतमेव अथवा संकोचतः सिद्धा ॥ १॥ सप्तोच्छ्रितेषु सिद्धिः जघन्यतः कथमिह द्विहस्तेषु । सा किल तीर्थकराणां शेषाणां सिध्यताम् ॥२॥ ते पुनर्भवेयुर्द्विहस्ताः कूर्मापुत्रादयो जघन्येन । अन्ये संवर्त्तितसप्तहस्तसिद्धस्य हीनेति ॥३॥ | बाहुल्यतश्च सूत्रे सप्त पञ्च (शतानि) च जघन्या उत्कृष्टा (च) इतरथा हीनमभ्यधिकं (क्रमशः) भवेदखलधनुःपृथक्तवैः॥ ४॥ माश्चर्यादि (आश्चर्यतया) किश्चिदपि सामान्यश्रुते न देशितं सर्वम् । भवेद्वाऽनिबद्धमेव पञ्चशतानादेशवचनवत् ॥ ५॥
in Education International
Jainelibrary.org

Page #387

व्याख्या - निगदसिद्धा, नवरम् 'अनित्थंस्थम्' इतीदंप्रकारमापन्न मित्थम् इत्थं तिष्ठतीति इत्थस्थं न इत्थंस्थं अनित्थंस्थमिति केनचित् प्रकारेण लौकिकेनास्थितमित्यर्थः ॥ ९७४ ॥ आह-ओघत एते किं देशभेदेन स्थिता ? उत नेति ?, नेत्याह- कुत इति ?, अत्रोच्यते, यस्मात् -
जय एगो सिद्धो तत्थ अनंता भवक्खयविमुक्का । अन्नुन्नसमोगाढा पुट्ठा सव्वे अ लोगंते ॥ ९७५ ॥
व्याख्या - यत्रैव देशे चशब्दस्यैवकारार्थत्वात् एकः 'सिद्धः' निर्वृतः, तत्रानन्ताः किं ?, - 'भवक्षयविमुक्ता' इति भवक्षयेण विमुक्ताः भवक्षयविमुक्ताः, अनेन पुनः स्वेच्छया भवावतरणशक्तिमत् सिद्धव्यवच्छेदमाह, अन्योऽन्यसमवगाढाः, | तथाविधाचिन्त्यपरिणामवत्त्वात्, धर्मास्तिकायादिवत्, 'पुट्ठा सबे य लोगंते'त्ति स्पृष्टाः - लग्नाः सर्वे च लोकान्ते, अथवा स्पृष्टः सर्वैश्च लोकान्त इति, लोकाग्रे च प्रतिष्ठिता इति वचनाद्, अयं गाथार्थः ॥ ९७५ ॥ तथा
फुसइ अणंते सिद्धे सव्वपएसेहि निअमसो सिद्धो । तेऽवि असंखिजगुणा देसपएसेहिँ जे पुट्ठा ॥ ९७६ ॥
व्याख्या —– स्पृशत्यनन्तान् सिद्धान् सर्वप्रदेशैः आत्मसम्बन्धिभिः 'नियमात् ' नियमेन सिद्ध इति, तथा तेऽप्यस पेयगुणा वर्तन्ते देशप्रदेशैर्ये स्पृष्टाः, तेभ्यः सर्वदेशप्रदेशस्पृष्टेभ्यः, कथं ? - सर्वात्मप्रदेशैरनन्ताः स्पृष्टाः, तथैकैकप्रदेशेनाप्यनन्ता एव स वासज्येयप्रदेशात्मकः, ततश्च मूलानन्तकं सकलजीवप्रदेशासत्येयानन्तकैर्गुणितं यथोक्तमेव भवतीति गाथार्थः ॥ ९७६ ॥ स्थापना चेयं- साम्प्रत सिद्धानेव लक्षणतः प्रतिपादयन्नाह -

jainelibrary.org

Page #388

अविश्यक हारिभद्रीया
नमस्कार वि०१
॥४४५॥
असरीरा जीवघणा उवउत्ता दसणे अ नाणे अ। सागारमणागारं लक्खणमेअंतु सिद्धाणं ॥ ९७७ ॥ | व्याख्या-अविद्यमानशरीराः, औदारिकादिपञ्चविधशरीररहिता इत्यर्थः, जीवाश्चेति घनाश्चेति विग्रहः, घनग्रहणं शुषिरापूरणाद्, उपयुक्ताः, क?, 'दर्शने च' केवलदर्शने 'ज्ञाने च' केवल एवेति, इह च सामान्यसिद्धलक्षणमेतदिति ज्ञापनार्थ सामान्यालम्बनदर्शनाभिधानमादावदुष्टमिति, तथा च सामान्यविषयं दर्शनं विशेषविषयं ज्ञानमिति, ततश्च साकारानाकारं सामान्यविशेषरूपमित्यर्थः, 'लक्षणं' तदन्यव्यावृत्तं स्वरूपमित्यर्थः 'एतद्' अनन्तरोक्तं, तुशब्दो वक्ष्यमाणनिरुपमसुखविशेषणार्थः, 'सिद्धानां' निष्ठितार्थानामिति गाथार्थः ॥९७७॥ साम्प्रतं केवलज्ञानदर्शनयोरशेषविषयतामुपदर्शयतिकेवलनाणुवउत्ता जाणंती सव्वभावगुणभावे । पासंति सव्वओ खलु केवलदिट्ठीहिणताहि ॥ ९७८ ॥ | व्याख्या-केवलज्ञानेनोपयुक्ताः केवलज्ञानोपयुक्ताः न त्वन्तःकरणेन, तदभावादिति,किं ?, 'जानन्ति' अवगच्छन्ति सर्व|भावगुणभावान्' सर्वपदार्थगुणपर्यायानित्यर्थः, प्रथमो भावशब्दः पदार्थवचनः द्वितीयः पर्यायवचन इति, गुणपर्यायभेदस्तु सहवर्तिनो गुणाः क्रमवर्तिनः पर्याया इति, तथा 'पश्यन्ति सर्वतः खलु खलुशब्दस्यावधारणार्थत्वात् सर्वत एव, 'केवलदृष्टिभिरनन्ताभिः' केवलदर्शनैरनन्तैरित्यर्थः, अनन्तत्वात् सिद्धानामिति, इह चाऽऽदौ ज्ञानग्रहणं प्रथमतया तदुपयोगस्थाः सिद्धयन्तीति ज्ञापनार्थमिति गाथार्थः॥९७८॥ आह-किमेते युगपज्जानन्ति पश्यन्ति च? इत्याहोश्विदयुगपदिति, अत्रोच्यते, अयुगपत् , कथमवसीयते?, यत आह
॥४४५॥
Jain Education!
Lainelibrary.org

Page #389

ROSTORUSTICORRUSBUSOSAS
नाणंमि दंसणंमि अ इत्तो एगयरयंमि उवउत्ता । सव्वस्स केवलिस्सा जुगवं दो नत्थि उवओगा ॥ ९७९॥
व्याख्या-ज्ञाने दर्शने च एत्तो'त्ति अनयोरेकतरस्मिन्नुपयुक्ताः,किमिति ?, यतः सर्वस्य केवलिनः सत्त्वस्य 'युगपद्' एकस्मिन् काले द्वौ न स्तः उपयोगौ, तत्स्वाभाव्यात्, क्षायोपशमिकसंवेदने तथादर्शनात् , अत्र बहु वक्तव्यं तत्तु नोच्यते ग्रन्थविस्तरभयादिति गाथार्थः॥ ९७९ ॥ साम्प्रतं निरुपमसुखभाजश्च त इत्येतदुपदर्शयन्नाह
नवि अत्थि माणुसाणं तं सुक्खं नेव सव्वदेवाणं । जं सिद्धाणं सुक्खं अव्वाबाहं उवगयाणं ॥९८०॥ ___ व्याख्या नैवास्ति 'मानुषाणां' चक्रवादीनामपि तत् सौख्य, नैव 'सर्वदेवानाम्' अनुत्तरसुरपर्यन्तानामपि, यत् | सिद्धानां सौख्यम् , 'अव्याबाधामुपगताना मिति तत्र विविधा आबाधा व्याबाधा न व्याबाधा अव्याबाधा तामुपसामीप्येन गतानां-प्राप्तानामिति गाथार्थः ॥ ९८०॥ यथा नास्ति तथा भङ्गयोपदर्शयति
सुरगणसुहं समत्तं सव्वद्धापिंडिअं अणंतगुणं । न य पावइ मुत्तिमुहंऽणताहिवि वग्गवग्गृहि ॥ ९८१॥ ।
व्याख्या-'सुरगणसुखं' देवसङ्गातसुखं 'समस्त सम्पूर्णम् अतीतानागतवर्तमानकालोद्भवमित्यर्थः, पुनश्च 'सबद्धा| पिंडिअं' सर्वकालसमयगुणितं, तथाऽनन्तगुणमिति, तदेवंप्रमाणं किलासद्भावकल्पनयैकैकाकाशप्रदेशे स्थाप्यते, इत्येवं सकललोकालोकाकाशानन्तप्रदेशपूरणेनानन्तं भवति, न च प्राप्नोति तथाप्रकर्षगतमपि 'मुक्तिसुखं' सिद्धिसुखम् , अनन्तैरपि वर्गवगैगितमिति गाथार्थः ॥ ९८१॥ तथा चैतदभिहितार्थानुवाद्यवाऽऽह ग्रन्थकार:सिद्धस्स सुहो रासी सव्वद्धापिंडिओ जइ हविज्जा । सोऽणंतवग्गभइओ सव्वागासे न माइजा ॥ ९८२॥
Jain Education d
alonal
Imlihinelibrary.org

Page #390

आवश्यकहारिभद्रीया
॥४४६॥
व्याख्या-सिद्धस्य सम्बन्धिभूतः सुखराशिः, सुखसङ्कात इत्यर्थः, 'सर्बाद्धापिण्डितः' सर्वकालसमयगुणितः यदि
नमस्कार भवेदित्यनेन कल्पनामात्रतामाह, सः 'अनन्तवर्गभक्तः' अनन्तवर्गापवर्गितः सन् समीभूत एवेति भावार्थः, 'सर्वाकाशे
वि०१ लोकालोकाकाशे न मायात्, अयमत्र भावार्थः-इह किल विशिष्टाहादरूपं सुखं गृह्यते, ततश्च यत आरभ्य शिष्टानां सुखशब्दप्रवृत्तिः तमाह्लादमवधीकृत्यैकैकगुणवृद्धितारतम्येन तावदसावाह्लादो विशेष्यते यावदनन्तगुणवृद्ध्या निरतिशयगुणनिष्ठां गतः, ततश्चासावत्यन्तोपमातीतैकान्तौत्सुक्यविनिवृत्तिस्तिमिततमकल्पश्चरमाह्वाद एव सदा सिद्धानामिति, तस्माच्चारतः प्रथमाच्चोर्ध्वमपान्तरालवर्तिनो ये गुणतारतम्येनाहादविशेषास्ते सर्वाकाशप्रदेशादिभ्योऽपि भूयांस इत्यतः किलोक-'सबागासे ण माएज'त्तीत्यादि, अन्यथा नियतदेशावस्थितिः तेषां कथमिति सूरयोऽभिदधतीति, तथा चैततसंवाद्यार्षवेदेऽप्युक्तम् , इत्यलं व्यासनेनेति गाथार्थः ॥९८२॥ साम्प्रतमस्यैवंभावस्यापि सतः निरुपमतां प्रतिपादयन्नाहजह नाम कोइ मिच्छो नगरगुणे बहुविहे विआणंतो। न चएइ परिकहेउं उवमाइ तहिं असंतीए ॥९८३ ॥ __व्याख्या-यथा नाम कश्चित् म्लेच्छः 'नगरगुणान्' सद्हनिवासादीन् 'बहुविधान्' अनेकप्रकारान् विजानन्नरण्यगतः सन्नन्यम्लेच्छेभ्यो न शक्नोति परिकथयितुं, कुतो निमित्तात् १, इत्यत आह-उपमायां तत्रासत्यामिति गाथाक्षरार्थः ॥९८३ ॥ भावार्थः कथानकादवसेयः, तच्चेदम्-एगो महारण्णवासी मिच्छो रणे चिट्ठइ, इओ य एगो राया आसेण अवहरिउं तं अडविं पवेसिओ, तेण दिहो, सक्कारेऊण जणवयं णीओ, रण्णावि सो णयरं, पच्छा उवयारित्ति गाढमुवचरिओ १एको महारण्यवासी म्लेच्छोऽरण्ये तिष्ठति, इतश्वको राजाऽश्वेनापहृत्य तामटवीं प्रवेशितः, तेन दृष्टः, सरकार्य जनपदं नीतः, राज्ञाऽपि स नगर, 15
॥४४६॥ पश्चादुपकारीति गाढमुपचरितः,

Page #391

जहा राया तहा चिट्ठा धवलघराई भोगेणं, विभासा, कालेण रण्णं सरिउमारद्धो, रण्णा विसज्जिओ गओ, रण्णिगा पुच्छंतिकेरिसं णयरंति?, सो विआणतोऽवि तत्थोवमाऽभावा ण सक्कइ णयरगुणे परिकहिउं । एस दिहंतो, अयमत्थोवणओत्ति -
इअ सिद्धाणं सुक्खं अणोवमं नत्थि तस्स ओवम्मं । किंचि विसेसेणित्तो सारिक्खमिणं सुणह वुच्छं ॥९८४॥ व्याख्या -' इय' एवं सिद्धानां सौख्यमनुपमं वर्तते, किमित्यत आह-यतो नास्ति तस्यैौपम्यमिति, तथाऽपि बालजनप्रतिपत्तये किञ्चिद्विशेषेण 'एत्तो'त्ति आर्यत्वादस्य सादृश्यमिदं वक्ष्यमाणलक्षणं शृणुत, वक्ष्य इति गाथार्थः ॥
जह सव्वकामगुणिअं पुरिसो भोत्तूण भोअणं कोइ । तण्हालुहाविमुको अच्छिन जहा अभिअतित्तो ॥ ९८५ ॥ व्याख्या- 'यथा' इत्युदाहरणोपन्यासार्थः 'सर्वकामगुणितं सकलसौन्दर्यसंस्कृतं पुरुषो भुक्त्वा भोजनं कश्चित्, भुज्यत इति भोजनं, तृक्षुद्विमुक्तः सन् आसीत यथाऽमृततृप्तः, अबाधारहितत्वाद्, इह च रसनेन्द्रियमेवाधिकृत्येष्ट विषयप्राप्यौत्सुक्यविनिवृत्त्या सुखप्रदर्शनं सकलेन्द्रियार्थावाप्याऽशेषौत्सुक्यनिवृत्त्युपलक्षणार्थम्, अन्यथा बाधान्तरसम्भवात् सुखाभाव इति उक्तं च- " वेणुवीणामृदङ्गादिनादयुक्तेन हारिणा । श्लाघ्यस्मरकथाबद्धगीतेन स्तिमितः सदा ॥ १॥ कुट्टिमादौ विचित्राणि, दृष्ट्वा रूपाण्यनुत्सुकः । लोचनानन्ददायीनि, लीलावन्ति स्वकानि हि ॥ २ ॥ अम्बरागुरुकर्पूरधूपगन्धानितस्ततः । पटवासादिगन्धांश्च, व्यक्तमाघ्राय निःस्पृहः ॥ ३ ॥ नानारससमायुक्तं भुक्त्वाऽन्नमिह मात्रया । पीत्वोदकं च
१ यथा राजा तथा तिष्ठति धवलगृहादिभोगेन, विभाषा, कालेनारण्यं स्मर्तुमारब्धः, राज्ञा विसृष्टो गतः, आरण्यकाः पृच्छन्ति-कीदृशं नगरमिति ?, स विजानन्नपि तत्रोपमाऽभावान्न शक्नोति नगरगुणान् परिकथयितुं । एष दृष्टान्तः, अयमत्रोपनय इति ।

omjainelibrary.org

Page #392

द्रीया
आवश्यक- तृप्तात्मा, खादयन् स्वादिमं शुभम् ॥ ४ ॥ मृदुतूलीसमाक्रान्तदिव्यपर्यङ्कसंस्थितः । सहसाऽम्भोदसंशब्दश्रुतेर्भयघन नमस्कार० हारिभ- भृशम् ॥ ५ ॥ इष्टभार्यापरिष्वक्तस्तद्रतान्तेऽथवा नरः । सर्वेन्द्रियार्थसम्प्राप्त्या, सर्वबाधानिवृत्तिजम् ॥ ६ ॥ यद्वेदयति || वि०१
शं हृद्यं, प्रशान्तेनान्तरात्मना । मुक्तात्मनस्ततोऽनन्तं, सुखमाहुर्मनीषिणः ॥ ७ ॥” इति गाथार्थः ॥ ९८५ ॥ ॥४४७॥ || इअ सव्वकालतित्ता अउलं निव्वाणमुवगया सिद्धा । सासयमव्वाबाहं चिट्ठति सुही सुहं पत्ता ॥ ९८६॥
___ व्याख्या-'इअ' एवं सर्वकालतृप्ताः स्वस्वभावावस्थितत्वात् , अतुलं निर्वाणमुपगताः सिद्धाः, सर्वदा सकलौत्सुक्यविनिवृत्तेः, यतश्चैवमतः 'शाश्वत' सर्वकालभावि 'अव्याबाधं' व्याबाधापरिवर्जितं सुखं प्राप्ताः सुखिनः सन्तस्तिष्ठन्तीति योगः।। सुखं प्राप्ता इत्युक्ते सुखिन इत्यनर्थकं, न, दुःखाभावमात्रमुक्तिसुखनिरासेन वास्तवसुखप्रतिपादनार्थत्वादस्य, तथाहिअशेषदोषक्षयतः शाश्वतमव्याबाधं सुखं प्राप्ताः सुखिनःसन्तस्तिष्ठन्ति न तु दुःखाभावमात्रान्विता एवेति गाथार्थः॥९८६॥ साम्प्रतं वस्तुतः सिद्धपर्यायशब्दान् प्रतिपादयन्नाहसिद्धत्ति अ बुद्धत्ति अपारगयत्ति अ परंपरगयत्ति । उम्मुक्ककम्मकवया अजरा अमरा असंगा य ॥९८७॥ व्याख्या-'सिद्धा इति च' कृतकृत्यत्वात् 'बुद्धा इति च' केवलेन विश्वावगमात् 'पारगता इति च' भवार्णवपारग
॥४४७॥ मनात् 'परम्परागता इति च' पुण्यबीजसम्यक्त्वज्ञानचरणक्रमप्रतिपत्त्युपायमुक्तत्वात् परम्परया गताः परम्परागता उच्यन्ते,
* परित्यक्त० + प्रतिपत्त्योपाय
Jain Education
www jainelibrary.org

Page #393

Jain Education
उन्मुक्त कर्मकवचाः सकलकर्मवियुक्तत्वात्, तथा अजरा वयसोऽभावात्, अमरा आयुषोऽभावात्, असङ्गाश्च सकलक्केशाभावादिति गाथार्थः ॥ ९८७ ॥ साम्प्रतमुपसंहरन्नाह—
निच्छिन्नसव्वदुक्खा जा जरामरणबंधणविमुक्का | अव्वाबाहं सुक्खं अणुहुंती सासयं सिद्धा ॥ ९८८ ॥ व्याख्या - वस्तुतो व्याख्यातैवेति न प्रतन्यते ॥
सिद्धाण नमोकारो जीवं० ॥ ९८९ ॥ सिद्धाण नमुक्कारो धन्नाण० ॥ ९९० ॥ सिद्धाण नमुक्कारो एवं० ॥ ९९१ ॥ सिद्धाण नमुक्कारो सव्व० बिइअं होइ मंगलं ॥ ९९२ ॥
गाथा समूहः सामान्यतोऽर्हन्नमस्कारवदवसेयः, विशेषतस्तु सुगम एवेति ॥ उक्तः सिद्धनमस्काराधिकारः, साम्प्रतमाचार्यनमस्कारः, तत्राचार्य इति कः शब्दार्थः, उच्यते, - 'चर गतिभक्षणयोः' इत्यस्य ( चरेः ) आङि वा गुरा ( पा० ३| १ - १०० वार्त्तिके) विति यति आचार्य इति भवति, आचर्यतेऽसावित्याचार्यः, कार्यार्थिभिः सेव्यत इत्यर्थः, अयं च नामादिभेदाच्चतुर्विधः, तथा चाऽऽह
नामंठवणाद्वि भावंमि चव्विहो उ आयरिओ । दव्वंमि एगभविआई लोइए सिप्पसत्थाई ॥ ९९३ ॥
व्याख्या—नामाचार्यः स्थापनाचार्यः द्रव्याचार्यो भावाचार्य इति, तत्र नामस्थापनाचार्यों सुगमौ द्रव्याचार्यमागमनोआगमादिभेदं प्रायः सर्वत्र तुल्यविचारत्वादनादृत्य ज्ञशरीरादिव्यतिरिक्तं द्रव्याचार्यमभिधातुकाम आह— 'द्रव्य' इति द्रव्याचार्यः, 'एकभविकादिः' एकभविकः बद्धायुष्कः अभिमुखनामगोत्रश्चेति, अथवा आदिशब्दाद्
mational
ainelibrary.org

Page #394

आवश्यक- द्रव्यभूत आचार्य द्रव्याचार्यः, भूतशब्द उपमावाची, द्रव्यनिमित्तं वा य आचारवानित्यादि, भावाचार्यः-लौकिको | नमस्कार. हारिभ- लोकोत्तरश्च, तत्र लौकिकः शिल्पशास्त्रादिः, तत्परिज्ञानात् तदभेदोपचारेणैवमुच्यते, अन्यथा शिल्पादिग्राहको
वि०१ द्राया त गृह्यते, अन्ये त्वेवं भेदमकृत्वौषत एवैनमपि द्रव्याचार्य व्याचक्षत इति गाथार्थः ॥ ९९३ ॥ अधुना लोकोत्तरान् भावा॥४४८॥
चार्यान् प्रतिपादयन्नाह। पंचविहं आयारं आयरमाणा तहा पभासंता। आयारं दंसंता आयरिया तेण वुचंति ॥ ९९४ ॥
व्याख्या-'पञ्चविध पञ्चप्रकारं-ज्ञानदर्शनचारित्रतपोवीर्यभेदात् , 'आचार' मिति आङ् मर्यादायां चरणं चार:मर्यादया कालनियमादिलक्षणया चार आचार इति, उक्तं च-काले विणए बहुमाणे' इत्यादि, तमाचरन्तः सन्तः अनुष्ठानरूपेण, तथा प्रभाषमाणाः अर्थादू व्याख्यानेन, तथाऽऽचारं दर्शयन्तः सन्तः प्रत्युपेक्षणादिक्रियाद्वारेण, मुमुक्षुभिः सेव्यन्ते येन कारणेनाचार्यास्तेनोच्यन्त इति गाथार्थः ॥ ९९४ ॥ अमुमेवार्थ स्पष्टयन्नाह| आयारो नाणाई तस्सायरणा पभासणाओ वा । जे ते भावायरिया भावायारोवउत्ता य ॥ ९९५ ॥
व्याख्या-'आचारः' पूर्ववत् ज्ञानादिपञ्चप्रकारः, तस्य आचारस्याऽऽचरणात् प्रभाषणाद्वा, वाशब्दाद् दर्शनाद्वा हेतोये 8॥४४८n मुमुक्षुभिर्गुणैर्वा ज्ञानादिभिराचर्यन्ते ते भावाचार्या उच्यन्ते, एतच्चाऽऽचरणाद्यनुपयोगतोऽपि सम्भवति यतः अत आह'भावाचारोपयुक्ताश्च' भावार्थमाचारो भावाचारः तदुपयुक्ताश्चेति गाथार्थः ॥ ९९५ ॥ आयरियणमोकारो४ इत्यादिगाथाप्रपञ्चः सामान्येनाहन्नमस्कारवदवसेयः विशेषतस्तु सुगम एवेति ॥

Page #395

उक्त आचार्यनमस्काराधिकारः ॥ साम्प्रतमुपाध्यायनमस्काराधिकारः, तत्रोपाध्याय इति कः शब्दार्थ; ?, उच्यते-'इङ्अध्ययने' इत्यस्य 'इडश्चेति (पा०३-३-२१) घञ् उपाध्यायः, उपेत्याधीयतेऽस्मात् साधवः सूत्रमित्युपाध्यायः, सच नामादिभेदाच्चतुर्विध इति, आह चनामंठवणादविए भावंमि चउव्विहो उवज्झाओ । व्वे लोइअ सिप्पाइ निहगा वा इमे भावे ॥ ९९६ ॥ ||
व्याख्या-इयं हि तत्त्वत आचार्यगाथातुल्ययोगक्षेमैवेति न प्रतन्यते, नवरं निहवा वेति यदुक्तं तत्र ते ह्यभिनिवेशदोषेणैकमपि पदार्थमन्यथा प्ररूपयन्तो मिथ्यादृष्टय एव इत्यतो द्रव्योपाध्याया इति ॥
बारसंगो जिणक्खाओ सज्झाओ कहिओ बुहेहिं । तं उवासंति जम्हा उवझाया तेण खुर्चति ॥ ९९७॥ | व्याख्या-द्वादशाङ्ग आचारादिभेदात् 'जिनाख्यातः' अर्हत्प्रणीतः स्वाध्यायः वाचनानिबन्धनत्वात् इह सूत्रमेव गृह्यते, कथितः 'बुधैः' गणधरादिभिः, य इति गम्यते, 'तं' स्वाध्यायमुपदिशन्ति वाचनारूपेण यस्मात् कारणादुपाध्यायास्तेनोच्यन्ते, उपेत्याधीयतेऽस्मादित्यन्वर्थोपपत्तेरिति गाथार्थः ॥ ९९७ ॥ साम्प्रतमागमशैल्याऽक्षरार्थमधिकृत्योपाध्यायशब्दार्थ निरूपयन्नाहउत्ति उवओगकरणे ज्झत्ति अ झाणस्स होइ निद्देसे । एएण हुंति उज्झा एसो अन्नोऽवि पज्जाओ ॥ ९९८ ॥
व्याख्या-उ इत्येतदक्षरं उपयोगकरणे वर्तते, ज्झ इति चेदं ध्यानस्य भवति निर्देशे, ततश्च प्राकृतशैल्या एतेन कारणेन भवति उज्झा, उपयोगपुरस्सरं ध्यानकर्तार इत्यर्थः, एषोऽन्योऽपि पर्याय इति गाथार्थः ॥ ९९८ ॥ अथवा

www.janelibrary.org

Page #396

आवश्यक हारिभद्रीया
वि०१
॥४४९॥
उत्ति उवओगकरणे वत्तिअ पावपरिवजणे होइ । झत्ति अ झाणस्स कए उत्ति अ ओसवणा कम्मे ॥ ९९९ ॥ 15 नमस्कार __व्याख्या-निगदसिद्धा, नवरमुपयोगपूर्वकं पापपरिवर्जनतो ध्यानारोहणेन कमाण्यपनयन्तीत्युपाध्याया इत्यक्षरार्थः, अक्षरार्थाभावे च पदार्थाभावप्रसङ्गात्पदस्य तत्समुदायरूपत्वादक्षरार्थः प्रतिपत्तव्य इत्यलं विस्तरेण ॥९९९॥'उवज्झायनमोकारो' ४ इत्यादिगाथापूगः सामान्येनार्हन्नमस्कारवदवसेयः, विशेषस्तु सुगम एवेति ॥
उक्त उपाध्यायनमस्काराधिकारः॥ साम्प्रतं साधुनमस्काराधिकारः, तत्र 'राध साध संसिद्धा' वित्यस्य उणूप्रत्ययान्तस्य साधुरिति भवति, अभिलषितमर्थं साधयतीति साधुः, स च नामादिभेदतः, तथा चाऽऽहनामं १ ठवणासाहू २ वसाहू अ ३ भावसाहू अ४। व्वंमि लोइआई भावंमि अ संजओ साहू ॥१०००॥ व्याख्या-वस्तुतो गतार्थेवेति न विवियते ॥ द्रव्यसाधून प्रतिपादयन्नाहघडपडरहमाईणि उ साहंता हुंति व्वसाहुत्ति । अहवावि व्वभूआ ते हुंती व्वसाहुत्ति ॥१००१॥ व्याख्या-निगदसिद्धा, नवरमथवाऽपि 'द्रव्यभूता' इति भावपर्यायशून्याः ॥ भावसाधून प्रतिपादयन्नाहनिव्वाणसाहए जोए, जम्हा साहति साहुणो । समा य सव्वभूएसु, तम्हा ते भावसाहुणो ॥ १००२॥
॥४४९॥ व्याख्या-निर्वाणसाधकान् 'योगान्' सम्यग्दर्शनादिप्रधानव्यापारान् यस्मात् साधयन्ति साधवः विहितानुष्ठानपरत्वात् , तथा समाश्च सर्वभूतेष्विति योगप्राधान्यख्यापनार्थमेतत् , तस्मात्ते भावसाधव इति गाथार्थः ॥ १००२ ॥
KAKACASSACROSS
Main Education International
Linelibrary.org

Page #397

किं पिच्छसि साहूणं तवं व निअमं व संजमगुणं वा । तो वंदसि साहूणं? एअं मे पुच्छिओ साह ॥१००३॥ __ व्याख्या-निगदसिद्धा॥ विसयसुहनिअत्ताणं विसुद्धचारित्तनिअमजुत्ताणं । तच्चगुणसाहयाणं सायकिञ्चज्जयाण नमो॥१००४॥
व्याख्या-निगदसिद्धैव, | असहाइ सहायत्तं करंति मे संजमं करितस्स । एएण कारणेणं नमामिऽहं सव्वसाहणं ॥१००५॥ द्रा व्याख्या-परमार्थसाधनप्रवृत्ती सत्यां जगत्यसहाये सति प्राकृतशैल्या वाऽसहायस्य सहायत्वं कुर्वन्ति मम संयम
कुर्वतः सतः, अनेन प्रकारेण नमाम्यहं सर्वसाधुभ्य इति गाथार्थः ॥ १००५॥'साहण नमोकारो४ इत्यादिगाथाविस्तरः | सामान्येनाहन्नमस्कारवदवसेयः, विशेषस्तु सुखोन्नेय इति कृतं प्रसङ्गेन ॥ उक्तं वस्तुद्वारम् , अधुनाऽऽक्षेपद्वारावयवार्थप्रचिकटिषयेदमाह
नवि संखेवो व वित्थारु संखेवो दुविहु सिद्धसाहूणं । वित्थारओऽणेगविहो पंचविहो न जुजई तम्हा ॥१००६॥ व्याख्या-इहास्या गाथाया अंशकक्रमनियमाच्छन्दोविचितौ लक्षणमनेन पाठेन विरुध्यते 'न संखेवो' इत्यादिना, यत इहाद्य एव पञ्चमात्रोऽशकः इत्यतोऽपपाठोऽयमिति, ततश्चापिशब्द एवात्र विद्यमानार्थो द्रष्टव्यः, 'णवि संखेवो' इत्यादि, इह किल सूत्रं संक्षेपविस्तरद्वयमतीत्य न वर्तते, तत्र संक्षेपवत् सामायिकसूत्रं, विस्तरवञ्चतुर्दश पूर्वाणि, इदं
१ सव्व० २ साहण. ३ इतः प्राक् एसो पंचनमुकारो' इत्यादिश्लोकः पुस्तकादशेषु, न च वृत्ती व्याख्यातः सूचितो वा सः।

.
nelibrary.org

Page #398

आवश्यक -- हारिभ
द्रीया
॥४५०॥
Jain Educatio CONT
पुनर्नमस्कार सूत्रमुभयातीतं यतोऽत्र न संक्षेपो नापि विस्तर इत्यपिशब्दस्य व्यवहितः सम्बन्धः, 'संक्षेपो द्विविध' इति यद्ययं संक्षेपः स्यात् ततस्तस्मिन् सति द्विविध इति - द्विविध एव नमस्कारो भवेत्, सिद्धसाधुभ्यामिति कथं १, परिनिर्वृ| तार्हदादीनां सिद्धशब्देन ग्रहणात् संसारिणां च साधुशब्देनेति, तथा च नैते संसारिणः सर्व एव साधुत्वमतिलङ्घय वर्तन्त इति, तदभावे शेषगुणाभावात्, अतस्तन्नमस्कार एवेतर नमस्कारभावात्, अथायं विस्तरः इत्येतदप्यचारु, यस्माद् विस्तरतोऽनेकविधः प्राप्नोति, तथा च - ऋषभाजितसम्भवाभिनन्दनसुमतिपद्मप्रभसुपार्श्वचन्द्रप्रभेत्यादिमहावीरवर्द्धमानस्वामिपर्यन्तेभ्यश्चतुर्विंशत्यर्हद्भयः, तथा सिद्धेभ्योऽपि विस्तरेण - अनन्तरसिद्धेभ्यः परम्परसिद्धेभ्यः प्रथमसमयसिद्धेभ्यः द्वितीयतृतीयसमयादिसङ्ख्येयासङ्ख्येयानन्तसमयसिद्धेभ्यः, तथा तीर्थलिङ्गचारित्रप्रत्येकबुद्धादिविशेषणविशिष्टेभ्यः तीर्थकर - सिद्धेभ्यः अतीर्थकरसिद्धेभ्यः तीर्थसिद्धेभ्यः इत्येवमादिरनन्तशो विस्तरः, यतश्चैवमत आह-पक्षद्वयमप्यङ्गीकृत्य पञ्चविधः - पञ्चप्रकारो न युज्यते यस्मान्नमस्कार इति गाथार्थः ॥ १००६ ॥ गतमाक्षेपेंद्वारम् अधुना प्रसिद्धिद्वारावयवार्थ उच्यते तत्र यत्तावदुक्तं 'न संक्षेप' इति, तन्न, संक्षेपात्मकत्वात्, ननु स कारणवशात् कृतार्थाकृतार्थापरिग्रहेण सिद्धसाधुमात्रक एवोक्तः, सत्यमुक्तोऽयुक्तस्त्वसौ, कारणान्तरस्यापि भावात्, तच्चोक्तमेव, अथवा वक्ष्यामः 'हेतुनिमित्त' मित्यादिना, सति च द्वैविध्ये सकलगुणनमस्कारासम्भवादेकपक्षस्य व्यभिचारित्वात्, तथा चाऽऽह
अरहंताई निअम साहू साहू अ तेसु भइअव्वा । तम्हा पंचविहो खलु हेउनिमित्तं हवइ सिद्धो ॥ १००७|| व्याख्या - इहार्हदादयो नियमात् साधवः, तद्गुणानामपि तत्र भावात् साधवस्तु 'तेषु' अर्हदादिषु 'भक्तव्याः' विकल्प
*For Personal & Private Use Only
नमस्कार ० वि० १
॥४५०॥
"

Page #399

नीयाः, यतस्ते न सर्वेऽर्हदादयः, किं तर्हि ?, केचिदर्हन्त एव ये केवलिनः, केचिदाचार्याः सम्यक् सूत्रार्थविदः, केचिदुपाध्यायाः सूत्रविद एव, केचिदेतद्व्यतिरिक्ताः शिष्यकाः साधव एव, नाहदादय इति, ततश्चैकपदव्यभिचारान्न तुल्याभिधानता, तन्नमस्करणे च नेतरनमस्कारफलमिति, प्रयोगश्च-साधुमात्रनमस्कारो विशिष्टा«दादिगुणनमस्कृतिफलप्रापणसमर्थो न भवति, तत्सामान्याभिधाननमस्कारत्वात् , मनुष्यमात्रनमस्कारवत् जीवमात्रनमस्कारवद्वेति, तस्मात् पञ्च|विध एव नमस्कारः, खलुशब्दस्यावधारणार्थत्वात् , विस्तरेण च व्यक्त्यपेक्षया कर्तुमशक्यत्वात्, तथा हेतुनिमित्तं । भवति सिद्ध' इति, तत्र हेतुनमस्कारार्हत्वे य उक्तः 'मग्गे अविप्पणासो'त्ति इत्यादि तन्निमित्तं चोपाधिभेदाद्भवति सिद्धः पञ्चविध इति गाथार्थः ॥१००७ ॥ गतं प्रसिद्धिद्वारम् , अधुना क्रमद्वारावयवार्थ प्रतिपादयन्नाहपुन्वाणुपुव्वि न कमो नेव य पच्छाणुपुब्वि एस भवे । सिद्धाईआ पढमा बीआए साहुणो आई ॥ १००८ ॥ | व्याख्या-इह क्रमस्तावद् द्विविधः-पूर्वानुपूर्वी च पश्चानुपूर्वी चेति, अनानुपूर्वी तु क्रम एव न भवति, असमञ्जसत्वात्, तत्रायमहँदादिक्रमः पूर्वानुपूर्वी न भवति, सिद्धाधनभिधानादू, एकान्तकृतकृत्यत्वेनाहन्नमस्कार्यत्वेन च सिद्धानां प्रधानत्वात्, प्रधानस्य चाभ्यर्हितत्वेन पूर्वाभिधानादिति भावार्थः, तथा नैव च पश्चानुपूर्देष क्रमो भवेत, साध्वाधनभिधानात्, इह सर्वपाश्चात्याः अप्रधानत्वात् साधवः, ततश्च तानभिधाय यदि पर्यन्ते सिद्धाभिधानं स्यात् स्यात् पश्चानुपू
वीति, तथा चामुमेवार्थ प्रतिपादयन्नाह-सिद्धाद्या प्रथमा-पूर्वानुपूर्वी, भावना प्रतिपादितैव, 'द्वितीयायां' पश्चानुपूर्दो है साधव आदौ, युक्तिः पुनरप्यत्राभिहितैवेति गाथार्थः ॥ १००८ ॥ साम्प्रतं पूर्वानुपूर्वीत्वमेव प्रतिपादयन्नाह
nelibrary.org
Jain Education Intematonal

Page #400

नमस्कार
वि०१
आवश्यक-18| अरहंतुवएसेणं सिद्धा नजंति तेण अरिहाई । नवि कोई परिसाए पणमित्ता पणमई रण्णो ॥ १००९॥ हारिभ- व्याख्या-इह 'अहंदुपदेशेन' आगमेन सिद्धाः 'ज्ञायन्ते' अवगम्यन्ते प्रत्यक्षादिगोचरातिक्रान्ताः सन्तो यतस्तेनाहेदाद्रीया
|दिपूर्वानुपूर्वी क्रम इति गम्यते, अत एव चाहतामभ्यर्हितत्वं, कृतकृत्यत्वं चाल्पकालव्यवहितत्वात् प्रायः समानमेव, ॥४५॥
तथा अर्हन्नमस्कार्यत्वमप्यसाधनम् , अर्हन्नमस्कारपूर्वकसिद्धत्वयोगेनार्हतामपि वस्तुतः सिद्धनमस्कायत्वात् प्रधानत्वादिति भावना, आह-यद्येवमाचार्यादिस्तहि क्रमःप्राप्तः, अहंतामपि तदुपदेशेन संवित्तेरिति, अत्रोच्यते, न, इहाहत्सिद्धयोरेवार्य
वस्तुतस्तुल्यबलयोविचारः श्रेयान, परमनायकभूतत्वाद, आचायोस्तु तत्परिषत्कल्पावतेन्ते, नापि कश्चित् परिषद ४'प्रणम्य' प्रणामं कृत्वा ततः प्रणमति राज्ञ इत्यतोऽचोद्यमेतदिति गाथार्थः ॥ १००९ ॥ उक्तं क्रमद्वारम् , अधुना प्रयो
जनफलप्रदर्शनायेदमाहइत्थ य पओअणमिणं कम्मखओ मंगलागमो चेव । इहलोअपारलोइअ दुविह फलं तत्थ दिटुंता ॥ १०१०॥
व्याख्या-'अत्र च'नमस्कारकरणे प्रयोजनमिद-यदत करणकाल एवाक्षेपेण 'कर्मक्षयः' ज्ञानावरणीयादिकमोपगमः, अनन्तपुद्गलापगममन्तरेण भावतो नकारमात्रस्याप्यप्राप्तेरित्यादिभावितं, तथा मङ्गलागमश्चैव यःकरणकालभावीति, |तथा कालान्तरभावि पुनरैहलौकिकपारलौकिकभेदभिन्नं द्विविधं फलं' द्विप्रकारं फलं, 'तत्र दृष्टान्ताः' वक्ष्यमाणल
क्षणा इति गाथार्थः ॥१०१०॥ | इह लोइ अत्थकामारआरुग्गंअभिरई४ अनिष्फत्तीय सिद्धी असग्गसुकुलप्पच्चायाई८अ परलोए॥१०११॥
ACCUSERCOACCOUR
CCTRICAESEACHECCC
॥४५॥
Jain Education
Ninal
nelibrary.org

Page #401

व्याख्या - इह लोकेऽर्थकामौ भवतः, तथाऽऽरोग्यं भवति नीरुजत्वमित्यर्थः, एते चार्थादयः शुभविपाकिनोऽस्य भवन्ति, तथा चाह - अभिरतिश्च भवति, आभिमुख्येन रतिः - अभिरतिः इह लोकेऽर्थादिभ्यो भवति, परलोके च तेभ्य एव शुभानुबन्धित्वान्निष्पत्तिः, पुण्यस्येति गम्यते, अथवाऽभिरतेश्च निष्पत्तिरित्येकवाक्यतैव, तथा 'सिद्धिश्च' मुक्तिश्च, | तथा स्वर्गः सुकुलप्रत्यायातिश्च परलोक इत्यामुष्मिकं फलं ॥ इह च सिद्धिश्चेत्यादिक्रमः प्रधानफलापेक्ष्युपायख्यापनश्च (नार्थः), तथाहि - विरला एवैकभवेन सिद्धिमासादयन्ति, अनासादयन्तश्चाविराधकाः स्वर्गसुकुलोत्पत्तिमन्तरेण नावस्थान्तरमनुभवन्तीति गाथार्थः ॥ १०११ ॥ साम्प्रतं यथाक्रममेवार्थादीनधिकृत्योदाहरणानि प्रतिपादयन्नाह -
| इहलोगंमि तिदंडी १ सादिव्वं २ माउलिंगवण ३ मेव । परलोइ चंडपिंगल ४ इंडिअ जक्खो ५ अदिता । १०१२ |
Jain Educational
व्याख्या— अक्षरगमनिका सुज्ञेया, भावार्थः कथानकेभ्योऽवसेयः, तानि चामूनि - नमोक्कारो अत्थावहो, कहंति, उदाहरणं जहा एगस्स सावगस्स पुत्तो धम्मं न लएइ, सोऽवि सावओ कालगओ, सो विवहाराहओ एवं चैव विहरइ । अन्नया तो घरसमीवे परिधायओ आवासिओ, सो तेण समं मित्तिं करेइ, अन्नया भणइ - आणेहि निरुवयं अणाहमडयं जओ ते ईसरं करेमि, तेण मग्गिओ लद्धो उबद्धओ मणुस्सो, सो मसाणं णीओ, जं च तत्थ पाउग्गं । सो य दारओ
१ नमस्कारोऽयवहः, कथमिति ?, उदाहरणम्-यथैकस्य श्रावकस्य पुत्रो धर्मं नाश्रयति, सोऽपि श्रावकः कालगतः, स व्यवहाराहत एवमेव विहरति । अन्यदा तेषां ( श्रावकजनानां ) गृहसमीपे परिव्राजक आवासितः, स तेन समं मैत्रीं करोति, अन्यदा भणति आनय निरुपहतं अनाथमृतक यतस्त्वां ईश्वरं करोति, तेन मार्गितं लब्ध उद्वद्धो मनुष्यः, स श्मशानं नीतः, यच्च तत्र प्रायोग्यं । स च दारकः * ०ऽवि बाहिराहओ ( व्यसनोपहतः ) ।

Page #402

आवश्यकहारिभ
द्रीया
॥४५२॥
पियरिं नमोक्कारं सिक्खाविओ, भणिओ य-जाहे बीहेज्जसि ताहे एयं पढिज्जसि, विज्जा एसा, सो तस्स मयगस्स पुरओ ठविओ, तस्स य मयगस्स हत्थे असी दिन्नो, परिवायओ विज्जं परियत्तेइ, उडिउमारद्धो वेयालो, सो दारओ भीओ हियए नमोक्कारं परियहेइ, सो वेयालो पडिओ, पुणोऽवि जवेइ, पुणोवि उडिओ, सुठुतरागं परियट्टेइ, पुणोऽवि पडिओ, तिदंडी भणइकिंचि जाणसि ?, भणइ - नत्थि, पुणोऽवि जवइ, ततियवारा, पुणोऽवि पुच्छिओ, पुणो णवकारं करेइ, ताहे वाणमंतरेण रुसिएण तं खग्गं गहाय सो तिदंडी दो खंडीकओ, सुवन्नकोडी जाओ, अंगोवंगाणि य से जुत्तजुत्ताणि काउं सबरत्तिं विढं इसरो जाओ नमोकारफलेणं, जइ ण होन्तो नमोक्कारो तो वेयालेण मारिजंतो, सो सुवन्नं होंतो ॥ कामनिप्पत्ती, कहं ?, एगा साविगा तीसे भत्ता मिच्छादिट्ठी अन्नं भज्जं आणेडं मग्गइ तीसे तणएण न लहइ से सवत्तगंति, चिंतेइ - किह मारेमि, अण्णया कण्हसप्पो घडए छुभित्ता आणीओ, संगोविओ, जिमिओ भणइ - आणेहि पुष्पाणि अमुगे घडए ठवियाणि, सा
१ पित्रा शिक्षितो नमस्कारं भणितश्च यदा बिभीयास्तदैनं पठे, विचैषा, स तस्य मृतकस्य पुरतः स्थापितः, तस्य च मृतकस्य हस्तेऽसिर्दत्तः, परिब्राजको विद्यां परिवर्त्तयति, उत्थातुमारब्धो वैतालः, स दारको भीतो हृदि नमस्कारं परावर्त्तयति, स बैतालः पतितः, पुनरपि जपति, पुनरप्युत्थितः सुष्ठुतरं परिवर्त्तयति, पुनरपि पतितः, त्रिदण्डी भणति किञ्चित् जानीषे ?, भणति - न, पुनरपि जपति, तृतीयवारं, पुनरपि पृष्टः, पुनर्नमस्कारं करोति (परावर्त्तयति, तदा व्यन्तरेण रुष्टेन तं खङ्गं गृहीत्वा स त्रिदण्डी द्विखण्डीकृतः, सुवर्णकोटिकः (सुवर्णपुरुषः) जातः, अङ्गोपाङ्गानि च तस्य युक्तयुक्तानि (पृथक् पृथक् कृत्वा सर्वरात्रौ व्यूढः ईश्वरो जातो नमस्कारफलेन, यदि नाभविष्यन्नमस्कारस्तदा वैतालेनामारिष्यत् स (च) सौवर्णोऽभविष्यत् ॥ कामनिष्पत्तिः, -कथम् ?, एका श्राविका तस्या भर्त्ता मिथ्यादृष्टिरन्यां भार्यौ आनेतुं मार्गयति, तस्याः सम्बन्धेन न लभते तस्याः सापन्यमिति, चिन्तयति-कथं मारयामि ?, अन्यदा कृष्णसर्पो घटे क्षिस्वाऽऽनीतः, संगोपितः, जिमितो भणति-भनय पुष्पाणि अमुकस्मिन् घटे स्थापितानि सा * खोडी + जाया छदं

नमस्कार०
वि० १
॥४५२॥
ainelibrary.org

Page #403

पविठ्ठा, अंधकारंति नमोकारं करेइ, जइवि मे कोइ खाएजा तोवि मे मरंतीए नमोक्कारो ण नस्सहिति, हत्थो छूढो, सप्पो देवयाए अवहिओ, पुप्फमाला कया, सा गहिया, दिन्ना य से, सो संभंतो चिंतेइ-अन्नाणि, कहियं, गओ पेच्छइ घडगं पुप्फगंधं च, णवि इत्थ कोइ सप्पो, आउट्टो पायपडिओ सर्व कहेइ खामेइ य, पच्छा सा चेव घरसामिणी जाया, एवं कामावहो ॥ आरोग्गाभिरई-एगं णयरं, णईए तडे खरकम्मिएणं सरीरचिंताए निग्गएणं णईए वुझंतं माउलिंगं दिळं, रायाए उवणीयं, सूयस्स हत्थे दिन्नं, जिमियस्स उवणीयं, पमाणणं अइरित्तं वन्नेण गंधेणं अइरितं, तस्स मणुसस्स तुट्ठो, |भोगो दिण्णो, राया भणइ-अणुणईए मग्गह, जाव लद्धं, पत्थयणं गहाय पुरिसा गया, दिडो वणसंडो, जो गेण्हइ फलाणि सो मरइ, रण्णो कहियं, भणइ-अवस्सं आणेयवाणि, अक्खपडिया वच्चंतु, एवं गया आणेन्ति, एगो पविडो सो बाहिं उच्छुब्भइ, अन्ने आणंति, सो मरइ, एवं काले वच्चंते सावगस्स परिवाडी जाया, गओ तत्थ, चिंतेइ-मा विराहियसामन्नो
प्रविष्टा, अन्धकारमिति नमस्कारं करोति (गुणयति ), यद्यपि मां कोऽपि खादेत् त_पि मम नियमाणाया नमस्कारो न नक्ष्यतीति, हस्तः क्षिप्त, सो VIदेवतयाऽपहृतः, पुष्पमाला कृता, सा गृहीता, दत्ता च तसी, स संभ्रान्तश्चिन्तयति-अन्यानि, कथितं, गतः पश्यति घटं पुष्पगन्धं च, नैवात्र कोऽपि सर्पः, आव-IN र्जितः पादपतितः सर्व कथयति क्षमयति च, पश्चात्सव गृहस्वामिनी जाता, एवं कामावहः ॥ आरोग्याभिरतिः-एकं नगरं, नद्यास्तीरे खरकर्मिकेण शरीरचिन्तायै निर्गतेन नद्यामुयमानं बीजपूरकं दृष्टं, राज्ञ उपनीतं, सूदस्य हस्ते दत्तं, जिमत उपनीतं, प्रमाणेनातिरिक्तं वर्णेन गन्धेनातिरिक्तं तसै मनुष्याय तुष्टः, भोगो दत्तः, राजा भणति-अनुनदि मार्गयत यावल्लब्धं (भवति), पथ्यदनं गृहीत्वा पुरुषा गताः, दृष्टो वनखण्डः, यो गृह्णाति फलानि स म्रियते, राज्ञे कथितं, भणतिअवश्यमानेतब्यानि, अक्षपतिताः (अक्षपातनिकया) वजन्तु, एवं गता आनयन्ति, एकः प्रविष्टः स बहिनिक्षिपति, अन्ये आनयन्ति, स नियते, एवं काले व्रजति श्रावकस्य परिपाटी जाता, गतस्तत्र, चिन्तयति-मा विराधितश्रामण्यः
an Educa
lainelibrary.org

Page #404

आवश्यकहारिभद्रीया
नमस्कार वि०१
॥४५३॥
कोइ होज्जत्ति निसीहिया नमोकारं च करेंतो ढक्कइ, वाणमंतरस्स चिंता, संबुद्धो, वंदइ, भणइ-अहं तत्थेव साहरामि, गओ, रण्णो कहियं, संपूइओ, तस्स ओसीसे दिणे दिणे ठवेइ, एवं तेण अभिरई भोगा य लद्धा, जीवयाओ य, किं अन्नं आरोग्गं?, रायावि तुह्रो ॥ परलोए नमोक्कारफलं-वसंतपुरे णयरे जियसत्तू राया, तस्स गणिया साविया, सा चंडपिंगलेण चोरेण समं वसइ । अन्नया कयाइ तेण रण्णो घरं हयं, हारोणीणिओ, भीएहिं संगोविजइ। अन्नया उजाणियागमणं, सबाओ विभूसियाओ गणियाओ वच्चंति, तीए सबाओ अइसयामित्ति सो हारो आविद्धो, जीसे देवीए सो हारो तीसे दासीए सो नाओ, कहियं रण्णो, सा केण समं वसइ?, कहिए चंडपिंगलो गहिओ, सूले भिन्नो, तीए चिंतियं-मम दोसेण मारि
ओत्ति सा से नमोकार देइ, भणइ य-नीयाणं करेहि जहा-एयस्सरण्णो पुत्तो आयामित्ति, कयं, अग्गमहिसीए उदरे उववण्णो, दारओ जाओ, सा साविया कीलावणधावीया जाया। अन्नया चिंतेइ-कालो समो गम्भस्स य मरणस्स य,
कश्चित् भूदिति नैपेधिकी नमस्कारं च कुर्वन् गच्छति, व्यन्तरस्य चिन्ता, संबुद्धः, वन्दते, भणति-अहं तत्रैवानेष्ये, गतः, राज्ञः कथितं, संपूजितः तस्य उच्छी दिने दिने स्थापयति, एवं तेनाभिरति गाश्च लब्धाः, जीवितवांश्च, किमन्यद् आरोग्य , राजापि तुष्टः ॥ परलोके नमस्कारफलं-वसन्तपुरे नगरे जितशत्रू राजा, तस्य गणिका श्राविका, सा चण्डपिङ्गलेन चौरेण सम वसति । अन्यदा कदाचित् तेन राज्ञो गृहं हतं, हार आनीतः, भीताभ्यां संगोप्यते । अन्यदोजानिकागमनं, सर्वा विभूषिता गणिका प्रजन्ति, तया सर्वाभ्योऽतिशायिनी स्यामिति (सर्वा अतिशये इति ) स हार आविद्धः, यस्या देव्याः स हारस्तस्या दास्या स ज्ञातः, कथितं राज्ञे, सा केन समं वसति ?, कथिते चण्डपिङ्गलो गृहीतः, शूले भिन्नः, तया चिन्तितं-मम दोषेण मारित इति सा तस्सै | नमस्कारं ददाति, भणति च-निदानं कुरु यथा-एतस्य राज्ञः पुत्र उत्पद्य इति, कृतं. अग्रमहिष्या उदरे उत्पन्नः, दारको जातः, साश्राविका क्रीडनधात्री जाता। अन्यदा चिन्तयति-काल: समो गर्भस्य च मरणस्य च,
| ॥४५॥
Sa

Page #405

ISROCOCOCCASS
होज कयाइ, रमावेती भणइ-मा रोव चंडपिंगलत्ति, संबुद्धो, राया मओ, सो राया जाओ, सुचिरेण कालेण दोवि पवइयाणि, 3 एवं सुकुलपच्चायाई तम्मूलागं च सिद्धिगमणं ॥ अहवा बितियं उदाहरणं-महुराए णयरीए जिणदत्तो सावओ, तत्थ हुंडिओ चोरो, णयरं मुसइ, सो कयाइ गहिओ सूले भिन्नो, पडिचरह बितिज्जयावि से नजिहिंति, मणूसा पडिचरंति, सो सावओ तस्स नाइदूरेण वीईवयइ, सो भणइ-सावय! तुमंसि अणुकंपओ तिसाइओऽहं, देह मम पाणियं जा मरामि,8 सावओ भणइ-इमं नमोकारं पढ जा ते आणेमि पाणियं, जइ विस्सारेहिसि तो आणीयंपि ण देमि, सो ताए लोलयाए पढइ, सावओवि पाणियं गहाय आगओ, एवेलं पाहामोत्ति नमोक्कारं घोसंतस्सेव निग्गओ जीवो, जक्खो आयाओ। सावओ तेहिं माणुस्सेहिं गहिओ चोरभत्तदायगोत्ति, रण्णो निवेइयं, भणइ-एयपि सूले भिंदह, आघायणं निजइ, जक्खो ओहिं पउंजइ, पेच्छइ सावयं, अप्पणो य सरीरयं, पवयं उप्पाडेऊण णयरस्स उवरिं ठाऊण भणइ-सावयं भट्टारयं न
भवेत्कदाचित् , रमयन्ती भणति-मा रोदीः चण्डपिङ्गल इति, संबुद्धो, राजा मृतः, स राजा जातः, सुचिरेण कालेन द्वावपि प्रबजितौ । एवं सुकुलप्रत्या| यातिः तन्मूलं च सिद्धिगमनं ॥ अथवा द्वितीयमुदाहरणं-मथुरायां नगयों जिनदत्तःश्रावकः, तत्र हुण्डिकश्चौरः, नगरं मुष्णाति, स कदाचित् गृहीतः शूले भिन्नः, प्रतिचरत सहाया अपि तस्य ज्ञायन्त इति मनुष्याः प्रतिचरन्ति, स श्रावकस्तस्य नातिदूरेण व्यतिव्रजति, स भणति-श्रावक ! त्वमसि अनुकम्पकः तृषितोऽहं देहि मह्यं पानीयं यन्निये, श्रावको भणति-इमं नमस्कारं पठ यावत्तुभ्यमानयामि पानीयं, यदि विस्मरिष्यसि तदाऽऽनीतमपि न दास्यामि, स तया लोलुपतया पठति श्रावकोऽपि पानीयं गृहीत्वाऽऽगतः, अधुना पास्यामीति नमस्कार घोषयत एव निर्गतो जीवः, यक्ष आयातः । श्रावकस्तैर्मनुष्यैर्गृहीतश्चौरभक्तदायक इति, राज्ञे निवेदितं, भणति-एनमपि शूले भिन्त, आघातं नीयते, यक्षोऽवधिं प्रयुक्त, पश्यति श्रावकमात्मनश्च शरीरकं, पर्वतमुत्पाव्य नगरस्योपरि स्थित्वा भणति- श्रावक भट्टारकं न
in Educa
Jainelibrary.org

Page #406

हारिभ
आवश्यक- याणेह ?, खामेह, मा भे सवे चूरेहामि, देवणिम्मियस्स पुषेण से आययणं कयं, एवं फलं लब्भइ नमोक्कारेणेति गाथार्थः ॥ नमस्कार ॥१०१२॥ उक्ता नमस्कारनियुक्तिः, साम्प्रतं सूत्रोपन्यासार्थ प्रत्यासत्तियोगाद्वस्तुतः सूत्रस्पर्शनियुक्तिगतामेव माथामाह
वि०१ द्रीया नंदिअणुओगदारं विहिवदुवुग्याइयं च नाऊणं । काऊण पंचमंगल आरंभो होइ सुत्तस्स ॥१०१३॥
व्याख्या-नन्दिश्चानुयोगद्वाराणि चेत्येकवद्भावाद् नन्दिअनुयोगद्वारं, 'विधिवद्' यथावदू 'उपोद्घातं च उद्देसे इत्या॥४५४॥
दिलक्षणं 'ज्ञात्वा' विज्ञाय, भणित्वेति वा पाठान्तरं, तथा कृत्वा 'पञ्चमङ्गलानि नमस्कारमित्यर्थः, किम् ?, आरम्भो भवति
सूत्रस्य, इह च पुनर्नन्द्याद्युपन्यासः किल विधिनियमख्यापनार्थः, नन्द्यादि ज्ञात्वैव भणित्वैव वा, नान्यथेति, उपोद्घामतभेदोपन्यासोऽपि सकलप्रवचनसाधारणत्वेन तस्य प्रधानत्वात्, प्रधानस्य च सामान्यग्रहणेऽपि भेदेनाभिधानदर्शनाद्,
यथा ब्राह्मणा आयाता वशिष्टोऽप्यायात इति, कृतं चसूर्येति गाथार्थः ॥ १०१३ ॥ सम्बन्धान्तरप्रतिपादनायैवाऽऽहकयपंचनमुक्कारो करेइ सामाइयंति सोऽभिहिओ। सामाइअंगमेव य जं सो सेसं तओ वुच्छं ॥१०१४॥ __ व्याख्या-कृतः पञ्चनमस्कारो येन स तथाविधः शिष्यः सामायिकं करोतीत्यागमः, सोऽभिहितः पञ्चनमस्कारः, सामायिकाङ्गमेव च यदसौ, सामायिकाङ्गता चप्रागुक्ता, 'शेष' सूत्रं 'ततः तस्माद्वक्ष्यत इति गाथार्थः॥१०१४॥ तच्चेदम्-18
॥४५४॥ करेमि भंते सामाइयं, सव्वंसावजं जोगं पच्चक्खामि जावज्जीवाए तिविहं तिविहेणं,मणेणं वायाएकाएणन करे. |मि न कारवेमि करतंपि अन्नं न समणुजाणामि, तस्स भन्ते! पडिकमामि निंदामि गरिहामि अप्पाणं वोसिरामि
जानीथी, क्षामयत, मा भवतः सर्वांश्चचुरं, देवनिर्मितेन (तात् चैत्यात).पूर्वस्यां तस्यायतनं कृतं । एवं फलं लभ्यते नमस्कारेणेति । * नयरस्स.
D
Jan Education
inelibrary.org.

Page #407

इह च सूत्रानुगम एव (सूत्र) अहीनाक्षरादिगुणोपेतमुच्चारणीयं, तद्यथा-अहीनाक्षरमनत्यक्षरमव्याविद्धाक्षरमस्खलितममिलितमव्यत्यावेडितं प्रतिपूर्ण परिपूर्णघोष कण्ठोष्ठविप्रमुक्तं वाचनोपगतम् , इत्यमूनि प्रागू व्याख्यातत्वान्न व्याख्यायन्ते, ततस्तस्मिन्नच्चरिते सति केषाञ्चिद्भगवतां साधूनां केचनार्थाधिकारा अधिगता भवन्ति, केचन वनधिगताः, ततश्चानधिगताधिगमनाय व्याख्या प्रवर्तत इति, तल्लक्षणं चेदं-'संहिता च पदं चैव, पदार्थः पदविग्रहः । चालना प्रत्यवस्थानं, व्याख्या तन्त्रस्य षड्डिधा ॥१॥ इति, तत्रास्खलितपदोच्चारणं. संहिता, अथवा-परः सन्निकर्षः संहिता, यथा करेमि भंते ! सामाइयमित्यादि जाव वोसिरामित्ति । पदं च पञ्चधा, तद्यथा-नामिकं नैपातिकम् औपसर्गिकम् आख्यातिक मिश्र चेति, तत्र अश्व इति नामिकं खल्विति नैपातिकं परीत्यौपसर्गिकं धावतीत्याख्यातिकं संयत इति मिश्रम्, अथवा सुबन्तं तिङन्तं च, 'सुप्तिङन्तं पद' (पा०१-४-१४) मिति वचनात् , तत्र करोमि भयान्त ! सामायिक, सर्व सावधं योगं प्रत्याख्यामि यावज्जीवया त्रिविधं त्रिविधेन, मनसा वाचा कायेन न करोमि न कारयामि कुर्वन्तमप्यन्यं न समनुजाने, तस्य भयान्त ! प्रतिक्रमामि निन्दामि गर्हामि आत्मानं व्युत्सृजामीति पदानि । अधुना पदार्थः स च चतुर्विधः, तद्यथा-कारकविषयः समासविषयस्तद्धितविषयो निरुक्तिविषयश्च, तत्र कारकविषयः-पचतीति पाचकः, समासविषयःराज्ञः पुरुषो राजपुरुष इति, तद्धितविषयः-वसुदेवस्यापत्यं वासुदेवः, निरुक्तिविषयः-भ्रमति चरौति च भ्रमरः, अत्रापि, 'डुकृञ् करण' इत्यस्य लट्प्रत्ययान्तस्य 'तनादिकृतभ्य उ (पा० ३-१-७९) रिति उत्त्वे गुणे रपरत्वे च कृते करोमीति भवति अभ्युपगमश्चास्यार्थः, एवं प्रकृतिप्रत्ययविभागः सर्वत्र वक्तव्यः, इह तु ग्रन्थविस्तरभयानोक्त इति, भयं प्रतीतं, तथा
Jain Educati
o nal

Page #408

द्रीया
आवश्यक
वक्ष्यामश्चोपरिष्टादिति, अन्तो-विनाशः, भयस्यान्त इत्ययमेव पदविग्रहः, पदपृथक्करणं पदविग्रह इति, सामायिकपदार्थः हारिभ- वित्, सर्वमित्यपरिशेषवाची शब्दः, अवयं-पापं सहावद्येन सावद्यः-सपाप इत्यर्थः, युज्यत इति योगः-व्यापारस्तं,
प्रत्याख्यामीति, प्रतिशब्दः प्रतिषेधे आडू आभिमुख्ये ख्या प्रकथने. ततश्च प्रतीपमभिमुखं ख्यापनं सावद्ययोगस्य करोमि ॥४५५॥
प्रत्याख्यामीति, अथवा प्रत्याचक्ष इति 'चक्षिक व्यक्तायां वाचि' अस्य प्रत्यापूर्वस्यायमर्थः प्रतिषेधस्यादरेणाभिधानं | करोमि प्रत्याचक्षे, 'यावज्जीवये त्यत्र यावच्छब्दः परिमाणमर्यादावधारणवचनः, तत्र परिमाणे यावत् मम जीवनपरिमाणं तावत् प्रत्याख्यामीति, मर्यादायां यावज्जीवनमिति, मरणमर्यादाया आरान्न मरणकालमात्र एवेति, अवधारणे यावज्जीवनमेव तावत् प्रत्याख्यामि, न तस्मात् परत इत्यर्थः, जीवनं जीवेत्ययं क्रियाशब्दः परिगृह्यते तया, अथवा प्रत्याख्यानक्रिया गृह्यते, यावज्जीवो यस्यां सा यावज्जीवा तया, 'त्रिविध मिति तिस्रो विधा यस्य सावधयोगस्य स त्रिविधः,
स च प्रत्याख्येयत्वेन कर्म संपद्यते, कर्मणि च द्वितीया विभक्तिः, अतस्तं त्रिविधं योग-मनोवाकायव्यापारलक्षणं, 'कायतवाङमनः कर्मयोगः' (तत्वा० अ०६ सू०१) इति वचनात् , त्रिविधेनेति करणे तृतीया, 'मनसा वाचा कायेन' तत्र
'मन ज्ञाने' मननं मन्यते वाऽनेनेति असुन्प्रत्यये मनः, तच्चतुर्दा-नामस्थापनाद्रव्यभावः, द्रव्यमनस्तद्योग्यपुद्गलमयं, |भावमनो मन्ता जीव एव, 'वच परिभाषणे' वचनम् उच्यते वाऽनयेति वाक्, साऽपि चतुर्विधैव नामादिभिः, तत्र द्रव्यवाकू शब्दपरिणामयोग्यपुद्गला जीवपरिगृहीता भाववाकू पुनस्त एव पुद्गलाः शब्दपरिणाममापन्नाः, 'चिजू चयने' चयनं | चीयते वाऽनेनेति “निवासचितिशरीरोपसमाधानेष्वादेश्च का" (पा०३-३-४१) इति कायः, जीवस्य निवासात् पुद्ग
॥४५

Page #409

है लानां चितेः पुद्गलानामेव केषाञ्चित् शरणात् तेषामेवावयवसमाधानात् कायः-शरीरं, सोऽपि चतुर्द्धा नामादिभिः, तत्र
द्रव्यकायो ये शरीरत्वयोग्याः अगृहीतास्तत्स्वामिना च जीवेन ये मुक्ता यावत्तं परिणाम न मुञ्चन्ति तावद द्रव्यकायः, भावकायस्तु तत्परिणामपरिणता जीवबद्धा जीवसम्प्रयुक्ताश्च, अनेन त्रिविधेन करणभूतेन, त्रिविधं पूर्वाधिकृतं सावधं योगं न करोमि न कारयामि कुर्वन्तमप्यन्यं न समनुजानामि-नानुमन्येऽहमिति, तस्येत्यधिकृतो योगः संबध्यते, भयान्त इति पूर्ववत् , प्रतिक्रमामि-निवर्तेऽहमित्युक्तं भवति, निन्दामीति जुगुप्से इत्यर्थः, गर्हामीति च स एवार्थः, किन्त्वात्मसाक्षिकी निन्दा गुरुसाक्षिकी गहेंति, किं जगुप्से ?-'आत्मानम् अतीतसावद्ययोगकारिणं, 'व्युत्सृजामीति विविधार्थो विशेषार्थो वा विशब्दः उच्छब्दो भृशार्थः सृजामि-त्यजामीत्यर्थः, विविधं विशेषेण वा भृशं त्यजामि व्युत्सृजामि, एवं तावत्पदार्थपद| विग्रही यथासम्भवमुक्ती, अधुना चालनाप्रत्यवस्थाने वक्तव्ये, तदत्रान्तरे सूत्रस्पर्शनियुक्तिरुच्यते, स्वस्थानत्वात्, आह च नियुक्तिकारःअक्खलिअसंहिआई वक्खाणचउक्कए दरिसिअंमि । सुत्तप्फासिअनिजुत्तिवित्थरत्यो इमो होइ ॥ १०१५॥ __ व्याख्या-'अक्खलिआइत्ति अस्खलितादौ सूत्र उच्चरिते, तथा संहितादौ व्याख्यानचतुष्टये दर्शिते सति, किं ?सूत्रस्पर्शनियुक्तिविस्तरार्थः अयं भवतीति गाथार्थः ॥ १०१५ ॥
करणे १ भए अ२ अंते ३ सामाइअ ४ सव्वए अ५ वजे अ६। जोगे ७ पच्चक्खाणे ८ जावज्जीवाइ ९तिविहेणं १०॥ १०१६॥

Page #410

आवश्यकहारिभद्रीया
| सूत्रस्पर्श वि०१
॥४५६॥
RUHUSRUSSISSIPAR
व्याख्या-करणं भयं च अन्तः सामायिक सर्व च वर्जच योगः प्रत्याख्यानं यावजीवया त्रिविधेनेति पदानि, पदार्थ तु भाष्यगाथाभिय॑क्षेण प्रतिपादयिष्यतीति गाथासमासार्थः॥१०१६ ॥ साम्प्रतं करणनिक्षेपं प्रदर्शयन्नाह
नामं १ ठवणा २ दविए ३ खित्ते ४ काले ५ तहेव भावे अ६।
एसो खलु करणस्सा निक्खेवो छव्विहो होइ ॥ १५२॥ (भा० )+ व्याख्या-अक्षरगतं पदार्थमात्रमधिकृत्य निगदसिद्धा, साम्प्रतं द्रव्यकरणप्रतिपादनायाऽऽहजाणगभविअइरित्तं सन्ना नोसन्नओ भवे करणं । सन्ना कडकरणाई नोसन्ना वीससपओगे ॥ १५३॥ (भा०)
व्याख्या-इह यथासम्भवं द्रव्यस्य द्रव्येण द्रव्ये वा करणं द्रव्यकरणं, तच्च नोआगमतो ज्ञभव्यातिरिक्त संज्ञा नोसंज्ञातो भवेत् करणं, एतदुक्तं भवति-ज्ञशरीरभव्यशरीरव्यतिरिक्तं द्रव्यकरणं द्विधा-संज्ञाकरणं नोसंज्ञाकरणं च, तत्र संज्ञाकरणं कटकरणादि, आदिशब्दात् पेलुकरणादिपरिग्रहः, पेलुशब्देन रुतपूणिकोच्यते, अयमत्र भावार्थः-कटनिर्वर्तकमयोमयं चित्रसंस्थानं पोल्लकादि तथा रुतपूणिकानिर्वर्तकं शलाकाशल्यकाङ्गरुहादि संज्ञाद्रव्यकरणमन्वर्थोपपत्तेरिति, आह-इदं नामकरणमेव पर्यायमात्रतः संज्ञाकरणमिति न कश्चिद्विशेष इति, उच्यते, इह नामकरणमभिधानमात्रं गृह्यते, संज्ञाकरणं त्वन्वथेतः संज्ञायाः करणं २, द्रव्यस्य संज्ञया निर्दिश्यमानत्वात् , तथा च भाष्यकारेणाप्येतदेवाभ्यधायि-"सन्ना णामति मई
॥४५६॥
१ संज्ञा नामेति मतिः। + नियुक्तिगाथा इत्यपि * पाइछकादिः ।
dan Educa
memainelibrary.org

Page #411

तं णो णामं जमभिधाणं ॥१॥ जं वा तदत्थविकले कीरइ दबं तु दवणपरिणामं । पेलुक्करणाइ न हि तं तयत्थसुण्णं ण वा सहो ॥ २ ॥ जइ ण तदत्थविहीणं तो किं दबकरणं ? जओ तेणं । दवं कीरइ सण्णाकरणंति य करणरूढिओ ॥ ३ ॥” 'नोसंज्ञे' ति नोसंज्ञाद्रव्य करणं, तच्च द्विधा प्रयोगतो विश्वसातश्च, अत एवाह - वीससपओगेत्ति गाथार्थः ॥ तत्र विश्रसाकरणं द्विप्रकारं -साद्यनादिभेदात्, अत एवाह ग्रन्थकारः -
वीससकरणमणाई धम्माईण परपच्चयाजो (यज्जो)गा। साई चक्खुप्फासिअम भाइमचक्खुमणुमाई ॥ १५४ ॥ भा०
व्याख्या– विनसा स्वभावो भण्यते तेन करणं विश्रसाकरणम्, इह च ' कृत्यलुटो बहुल' ( पा० ३ - ३-११३) मिति वचनात् करणादिषु यथाप्रयोगमनुरूपार्थः करणशब्दोऽवसेय इति, 'अनादि' आदिरहितं 'धर्मादीनामिति धर्माधर्माका - | शास्तिकायानामन्योऽन्य समाधानं करणमिति गम्यते, आह - करणशब्दस्तावदपूर्वप्रादुर्भावे वर्तते, ततश्च करणं चानादि चेति विरुद्धम्, उच्यते, नावश्यमपूर्वप्रादुर्भाव एव, किं तर्हि ?, अन्योऽन्यसमाधानेऽपीति न दोषः, अथवा 'परप्रत्यययोगा' दिति परवस्तुप्रत्ययभावाद्धर्मास्तिकायादीनां तथा तथा योग्यताकरणमिति, एवमप्यनादित्वं विरुध्यत इति चेत्, न, अनन्तशक्तिप्रचितद्रव्यपर्यायोभयरूपत्वे सति वस्तुनो द्रव्यादेशेनाविरोधादित्यत्र बहु वक्तव्यं तत्तु नोच्यते, गमनिकामात्रत्वात् प्रारम्भस्येति, अथवा परप्रत्यययोगात् तत्तत्पर्यायभवनं साधेव करणं, देवदत्तादिसंयोगाद्धर्मादीनां विशिष्ट
१ तन्नो नाम यदभिधानम् ॥१॥ यद्वा तदर्थविकले क्रियते द्रव्यं तु द्रवणपरिणामः । पेलुकरणादि न हि तत्तदर्थशून्यं न वा शब्दः ॥ २ ॥ यदि न तदर्थ| विहीनं तदा किं द्रव्यकरणं ? यतस्तेन । द्रव्यं क्रियते संज्ञाकरणमिति च करणरूढेः ॥ ३ ॥

Page #412

ॐ
सूत्ररपर्श.
ॐ२-
आवश्यक पर्याय इत्यर्थः, एवमरूपिद्रव्याण्यधिकृत्योक्तं साद्यमनाद्यं च विश्रसाकरणम् , अधुना रूपिद्रव्याण्यधिकृत्य साद्येव चाक्षु- हारिभ
तरभेदमाह-सादि चक्षुःस्पर्श चाक्षुषमित्यर्थः, अभ्रादि, आदिशब्दात् शकचापादिपरिग्रहः, 'अचक्खुत्ति अचाक्षुषमद्रीया दण्वादि, आदिशब्दात् द्यणुकादिपरिग्रहः, करणता चेह कृतिः करणमितिकृत्वा, अन्यथा वा स्वयं बुद्ध्या योजनीयेति
गाथार्थः॥ चाक्षुषाचाक्षुषभेदमेव विशेषेण प्रतिपादयन्नाह॥४५७॥
संघायभेअतदुभयकरणं इंदाउहाइ पच्चक्खं । दुअअणुमाईणं पुण छउमत्थाईणऽपचक्खं ॥१५५॥ (भा०) | व्याख्या-सङ्घातभेदतदुभयैः करणं संघातभेदतदुभयकरणम् इन्द्रायुधादिस्थूलमनन्तपुद्गलात्मकं प्रत्यक्षं, चाक्षुषमित्यर्थः, व्यणुकादीनाम्, आदिशब्दात्तथाविधानन्ताणुकान्तानां पुनः करणमिति वर्तते, किं ?, छद्मस्थादीनाम् ? आदिशब्दः स्वगतानेकभेदप्रतिपादनार्थ इति, अप्रत्यक्षम्-अचाक्षुषमिति गाथार्थः ॥ उक्तं विश्रसाकरणम्, अधुना ४ प्रयोगकरणं प्रतिपादयन्नाहजीवमजीवे पाओगिअंच चरमं कुसुंभरागाई । जीवप्पओगकरणं मूले तह उत्तरगुणे अ॥ १५६ ॥ (भा०) | व्याख्या-यह प्रायोगिकं द्वेधा-जीवप्रायोगिकमजीवप्रायोगिकं च, प्रयोगेन निवृत्तं प्रायोगिकं, चरमम्-अजीवप्रयोगकरणं कुसुम्भरागादि, आदिशब्दाच्छेषवर्णादिपरिग्रहः ॥ एवं तावदल्पवक्तव्यत्वादभिहितमोघतोऽजीवप्रयोगकरणमिति, अधुना जीवप्रयोगकरणमाह-जीवप्रयोगकरणं द्विप्रकारं-'मूल' इति मूलगुणकरणं, तथा 'उत्तरगुणे ति]च' उत्तरगुणकरणं
१ करणता २ छद्मस्थगतानां
COCCALCULAR
X-RECE%E5
॥४५७॥
dain Education international

Page #413

ROSIOSOS
चेति गाथासमासार्थः ॥ व्यासार्थ तु ग्रन्थकार एव वक्ष्यति, तत्राल्पवक्तव्यत्वादेवाजीवप्रयोगकरणमादावेवाभिधित्सुराहजंज निजीवाणं कीरइ जीवप्पओगओ तं तं । वन्नाइ रूवकम्माइ वावि अज्जीवकरणं तु ॥ १५७ ॥ ( भा० ) | व्याख्या-यद यन्निर्जीवानां पदार्थानां क्रियते-निर्वत्येते 'जीवप्रयोगतो' जीवप्रयोगेण तत्तद्वर्णादि कुसुम्भादेः रूपकर्मादि वा कुट्टिमादौ अजीवविषयत्वात्तदजीवकरणमिति गाथार्थः॥ जीवप्पओगकरणं दविहं मूलप्पओगकरणं च । उत्तरपओगकरणं पंच सरीराइं पढमंमि ॥१५८॥ (भा)।
व्याख्या-जीवप्रयोगकरणं 'द्विविधं द्विप्रकारं-मूलप्रयोगकरणमुत्तरप्रयोगकरणं च, चशब्दस्य व्यवहित उपन्यासः, पञ्च शरीराणि 'प्रथम' मूलप्रयोगकरणमिति गाथार्थः॥
ओरालियाइआई ओहेणिअरं पओगओ जमिह । निप्फण्णा निप्फजइ आइल्लाणं च तं तिण्हं ॥१५९॥ (भा०)। | व्याख्या-औदारिकादीनि, आदिशब्दाद्वैक्रियाहारकतैजसकार्मणशरीरपरिग्रहः, 'ओघेन' इति सामान्येन, 'इतरत्' उत्तरप्रयोगकरणं गृह्यते, तल्लक्षणं चेदं-'प्रयोगतः' प्रयोगेणैव यद् ‘इह' लोके निष्पन्नाः, मूलप्रयोगेण निष्पद्यत इति 'तद्' उत्तरकरणं, आद्यानां च तत् त्रयाणाम् , एतदुक्तं (ग्रं ११५००) भवति-पञ्चानामौदारिकादिशरीराणामाद्यं सङ्घातकरणं मूलप्रयोगकरणमुच्यते, अङ्गोपाङ्गादिकरणं तूत्तरकरणमौदारिकादीनां त्रयाणां, न तु तैजसकार्मणयोः, तदसम्भवादिति गाथार्थः॥ १५९ ॥ तत्रौदारिकादीनामष्टाङ्गानि मूलकरणानि, तानि चामूनि
Jain Education intentatonal

Page #414

आवश्यकहारिभद्रीया
सूत्रस्पर्श वि०१
॥४५८॥
सीस १ मुरो २ अर ३ पिट्ठी ४ दो बाहू ६ ऊरुआ य ८ अडंगा।
अंगुलिमाइ उवंगा अंगोवंगाणि सेसाणि ॥१६०॥ (भाष्यम् ) व्याख्या-निगदसिद्धा, नवरमङ्गोपाङ्गानि 'शेषाणि' करपादादीनि गृह्यन्ते ॥ किञ्चकेसाईउवरयणं उरालविउवि उत्तरं करणं । ओरालिए विसेसो कन्नाइविणट्ठसंठवणं ॥१६१ ॥ (भा०) _ व्याख्या-'केशाद्युपरचन' केशादिनिर्माणसंस्कारी, आदिशब्दान्नखदन्ततद्रागादिपरिग्रहः औदारिकवैक्रिययोरुत्तरकरणं, यथासम्भवं चेह योजना कार्येति, तथौदारिके विशेष उत्तरकरणे इति, कर्णादिविनष्टसंस्थापनं, नेदं वैक्रियादौ, विनाशाभावाद, विनष्टस्य च सर्वथा विनाशेन संस्थापनाभावादिति गाथार्थः ॥ इत्थंभूतमुत्तरकरणमाहारके नास्ति, गमनागमनादि तु भवति, अथवेदमन्यादृक् त्रिविधं करणं, तद्यथा-सङ्घातकरणं परिशाटकरणं सङ्घातपरिशाटकरणं च, तत्राऽऽद्यानां शरीराणां तैजसकार्मणरहितानां त्रिविधमप्यस्ति, द्वयोस्तु चरमद्वयमेवेति, आह चआइल्लाणं तिण्हं संघाओ साडणं तदुभयं च । तेआकम्मे संघायसाडणं साडणं वावि ॥ १६२॥ (भा०) ___ व्याख्या-वस्तुतो व्याख्यातैवेति न व्याख्यायते ॥ साम्प्रतमौदारिकमधिकृत्य सङ्घातादिकालमानमभिधित्सुराहसंघायमेगसमयं तहेव परिसाडणं उरालंमि । संघायणपरिसाडण खुड्डागभवं तिसमऊणं ॥ १६३ ॥(भा०) . व्याख्या-'सङ्घातम्' इति सर्वसङ्घातकरणमेकसमयं भवति, एकान्तादानस्यैकसामयिकत्वात्, घृतपूपदृष्टान्तोऽत्र, यथा-घृतपूर्णप्रतप्तायां तापिकायां सम्पानकप्रक्षेपात् स पूपः प्रथमसमय एवैकान्तेन स्नेहपुद्गलानां ग्रहणमेव करोति,
॥४५८॥
dain Educati
onal
winjainelibrary.org

Page #415

न त्यागम् , अभावाद्, द्वितीयादिषु तु ग्रहणमोक्षौ, तथाविधसामर्थ्ययुक्तत्वात्, पुद्गलानां च सडातभेदधर्मत्वात् , एवं जीवोऽपि तत्प्रथमतयोत्पद्यमानःसन्नाद्यसमये औदारिकशरीरप्रायोग्याणां द्रव्याणांग्रहणमेव करोति, न तु मुञ्चति, अभावाद्, द्वितीयादिषु तु ग्रहणमोक्षौ, युक्तिः पूर्ववत्, अतः सङ्घातमेकसमयमिति स्थितं, तथैव 'परिशाटन मिति परिशाटनाकरणमेकसमयमिति वर्तते, सर्वपरिशाटस्याप्येकसामयिकत्वादेवेति, 'औदारिक' इत्यौदारिकशरीरे 'संघायणपरिसाडण'त्ति सङ्घातनपरिशाटनकरणं तु क्षुल्लकभवग्रहणं त्रिसमयोनं, तत् पुनरेवं भावनीयं-जघन्यकालस्य प्रतिपादयितुमभिप्रेतत्वात् विग्रहेणोत्पाद्यते, ततश्च द्वौ विग्रहसमयावेकः सङ्घातसमय इति, तैयूनं, तथा चोक्तम्-दो विग्गहमि समया समयो संघायणाएं तेहूणं । खुड्डागभवग्गहणं सबजहन्नो ठिई कालो ॥१॥ इह च सर्वजघन्यमायुष्कं क्षुल्लकभवग्रहणं प्राणापानकालस्यैकस्य सप्तदशभाग इति, उक्तं च भाष्यकारेण-खुड्डागभवग्गहणा सत्तरस हवंति आणपाचूंमित्ति गाथार्थः ॥ एयं जहन्नमुक्कोसयं तु पलिअत्तिअंतु समऊणं । विरहो अंतरकालो ओराले तस्सिमो होइ ॥१६४ ॥ (भा०) | व्याख्या-इदं जघन्य सङ्घातादिकालमानम् उत्कृष्टं तु सङ्घातपरिशाटकरणकालमानमौदारिकमाश्रित्य पल्योपमत्रितयमेव समयोनम् , इयमत्र भावना-इहोत्कृष्टकालस्य प्रतिपाद्यत्वादयमविग्रहसमापन्नः इह भवात् परभवं गच्छन्निहभव| शरीरशाट कृत्वा परभवायुषस्त्रिपल्योपमकालस्य प्रथमसमये शरीरसङ्घातं करोति, ततो द्वितीयसमयादारभ्य सङ्घातपरि-18 १ द्वौ विग्रहे समयौ समयश्च संघातनायाः तैरूनम् । क्षुल्लकभवग्रहणं सर्वजघन्यः स्थितिकालः ॥ १॥ २ क्षुल्लकभवग्रहणानि सप्तदश भवन्ति आनप्राणे ॥

ainelibrary.org

Page #416

आवश्यकहारिभ
द्रीया
॥४५९॥
XUSUSISAHA
शाटोभयकाल इति, तेन सङ्घातनासमयेन ऊनं पल्योपमत्रयमिति, उक्तं च-"उक्कोसो समऊणो जो सो संघातणासम
सूत्रस्पर्श यहीणो । चोयग-किह न दुसमयविहूणो साडणसमएऽवणीयंमि ? ॥१॥ भण्णइ भवचरिमंमिवि समये संघातसाडणा
साडणावि०१ चेव । परभवपढमे साडणमओ तदूणो ण कालोत्ति ॥२॥ चो०-जइ परपढमे साडो णिबिग्गहदो य तंमि संघातो।। णणु सबसाडसंघातणाओं समए विरुद्धाओ॥३॥ आ०-जम्हा विगच्छमाणं विगयं उप्पजमाणमुप्पण्णं । तो परभवाइ. समए मोक्खादाणाणमविरोहो ॥४॥ चुइसमए णेहभवो इहदेहविमोक्खओ जहातीए । जइ परभवोवि ण तहिं तो सो को होउ संसारी ? ॥ ५॥णणु जह विग्गहकाले देहाभावेऽविपरभवग्गहणं।तह देहाभामिवि होजेहभवोऽविको दोसो ? ॥६॥ आ०-जं चिय विग्गहकालो देहाभावेवि तो परभवो सो। चुइसमएऽवि ण देहो न विग्गहो जइ स को होइ? ॥७॥" एवमौदारिके जघन्येतरभेदः सङ्घातपरिशाटकाल उक्तः। सङ्घातपरिशाटयोस्त्वेक एव (समयः), द्वितीयस्यासम्भवाद,
१ उत्कृष्टः समयोनो यः स संघातनासमयहीनः । चोदकः-कथं न द्विसमयविहीनः शाटनसमयेऽपनीते ॥ १॥ भण्यते भवचरमेऽपि समयं संघातशाटने एव । परभवप्रथमे शाटनमतस्तदूनो न काल इति ॥ २॥ चोदकः-यदि परभवप्रथमे शाटो निर्विग्रहतश्च तस्मिन् संघातः । ननु सर्वशाटसंघातने समये विरुद्ध ॥ ३ ॥ आचार्य:-यस्माद्विगच्छत् विगतमुत्पद्यमानमुत्पन्नम् । ततः परभवादिसमये मोक्षादानयोनं विरोधः ॥ ४॥ च्युतिसमये नेहभव इहदेह|विमोक्षतो यथाऽतीते । यदि परभवोऽपि न तत्र तदा स को भवतु संसारी! ॥५॥ ननु यथा विग्रहकाले देहाभावेऽपि परभवग्रहणम् । तथा देहाभावेऽपि
भवेदिह मवोऽपि को दोषः। ॥६॥ २ आ०-यस्मादेव विग्रहकालो देहाभावेऽपि ततः (एव) परभवः सः । च्युतिसमयेऽपि न देहो न विग्रहो | यदि स को भवेत् ? ॥७॥
॥४५९॥
US
Jain Education
anal
ww.jainelibrary.org

Page #417

अधुना सातादिविरहो जघन्येतरभेदोऽभिधीयते, तथा चाऽऽह-विरहः कः?, उच्यते, अन्तरकालः, औदारिके तस्य सङ्घातादेरयं भवतीति गाथार्थः ॥ तिसमयहीणं खुडु होइ भवं सव्वबंधसाडाणं । उक्कोस पुव्वकोडी समओ उअही अतित्तीसं ॥१६५॥ (भा०) ___ व्याख्या-त्रिसमयहीनं क्षुल्लं भवति, 'भवम्' इति भवग्रहणं, सर्वबन्धशाटयोरन्तरकाल इति, तत्र त्रिसमयहीनं सर्व|बन्धस्य क्षुल्लं तु सम्पूर्ण सर्वशाटस्येति, उत्कृष्टः पूर्वकोटिसमयः, तथा 'उदधीनि च (धयश्च) सागरोपमाणि च त्रयस्त्रिंशत् सर्वबन्धस्य, समयोनस्त्वयमेव शाटस्येति गाथाक्षरार्थः ॥ भावार्थस्तु भाष्यगाथाभ्योऽवसेयस्ताश्चेमाः-"संघायंतरकालो जहन्नओ खुड्डयं तिसमऊणं । दो विग्गमि समया तइओ संघायणासमओ ॥१॥ तेहूणं खुड्डभवं धरि परभवमविग्गहेणेव । गंतूण पढमसमए संघाययओ स विण्णेओ॥२॥ उक्कोसं तेत्तीसं समयाहियपुवकोडिअहिआई। सो सागरो|वमाइं अविग्गहेणेह संघायं ॥३॥ काऊण पुवकोडिं धरि सुरजेठमाउयं तत्तो।भोत्तूण इहं तइए समए संघाययंतस्स ॥४॥ इदं पुनः सर्वशाटान्तरं जघन्यं क्षुल्लकभवमानं, कथम् ?, इहानन्तरातीतभवचरमसमये कश्चिदौदारिकशरीरी सर्वशाटं कृत्वा वनस्पतिष्वागत्य सर्वजघन्यं क्षुल्लकभवग्रहणायुष्कमनुपाल्य पर्यन्ते सर्वशाटं करोति, ततश्च क्षुल्लकभवग्रहणमेव भवति, | संघातान्तरकालो जघन्यतः क्षुल्लकभवग्रहणं त्रिसमयोनम् । द्वौ विग्रहे समयौ तृतीयः संघातनासमयः ॥ १॥ तैरूनं क्षुल्लकभवं कृत्वा परभवमवि| ग्रहेणैव । गत्वा प्रथमसमये संघातयतः स विज्ञेयः ॥ २॥ उत्कृष्टः त्रयस्त्रिंशत् समयाधिकपूर्वकोट्यधिकानि । स सागरोपमाणि अविग्रहेणेह संघातम् ॥ ३॥ |कृत्वा पूर्वकोटी इत्वा सुरज्येष्ठमायुष्कं ततः। भुक्त्वा इह तृतीये समये संघातयतः ॥४॥
Jain Education Inte
A
pelibrary.org

Page #418

आवश्यक हारिभद्रीया
वि०१
॥४६०॥
RARIORARARAS
उत्कृष्टं तु त्रयस्त्रिंशत् सागरोपमाणे पूर्वकोट्याऽधिकानि, कथम् , इह कश्चित् संयतमनुष्य औदारिकसर्वशाटं कृत्वाऽनुत्तरसुरेषु त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाण्यतिवाह्य पुनर्मनुष्येष्वौदारिकसर्वसङ्घातं कृत्वा पूर्वकोट्यन्ते औदारिकसर्वशाट करोतीति, उक्तं च भाष्यकारेण-"खुड्डागभवग्गहणं जहन्नमुक्कोसयं च तित्तीसं। तं सागरोवमाई संपुन्ना पुवकोडी उ ॥१॥ गुरवस्तु व्याचक्षते-तदारम्भसमयस्य पूर्वभवशाटेनावरुद्धत्वात् समयहीनं क्षुल्लकभवग्रहणं जघन्यं शाटान्तरमिति, तथा च किलैवमक्षराणि नीयन्ते-त्रिसमयहीनं क्षुल्लकमित्येतदपि न्याय्यमेवास्माकं प्रतिभाति, किन्त्वतिगम्भीरधिया भाष्यकृता सह विरुध्यत इति गाथार्थः॥ इदानीं सङ्घातपरिशाटान्तरमुभयरूपमप्यभिधित्सुराहअंतरमेगं समयं जहन्नमोरालगहणसाडस्स। सतिसमया उक्कोसं तित्तीसं सागरा हुंति ॥ १६६ ॥ (भा०) __व्याख्या-'अन्तरम्' अन्तरालम् , कं समयं 'जघन्यं' सर्वस्तोकम् औदारिकग्रहणशाटयोरिति, सत्रिसमयान्युत्कृष्टं त्रयस्त्रिंशत् सागरोपमाणि भवन्तीति गाथाक्षरार्थः ॥ भावार्थस्तु भाष्यगाथाभ्यामवसेयः, ते चेमे-"उभयंतरं जहण्णं समओ निविग्गहेण संघाए । परमं सतिसमयाई तित्तीसं उदहिनामाई ॥१॥ अणुभविउं देवाइसु तेत्तीसमिहागयस्स तइयंमी । समए संघायतओ नेयाई समयकुसलेहिं ॥२॥” उक्तौदारिकमधिकृत्य सर्वसङ्घातादिवक्तव्यता, साम्प्रतं वैक्रियमधिकृत्योच्यते, तत्रेयं गाथा
क्षुल्लकभवग्रहणं जघन्यमुस्कृष्टं च त्रयस्त्रिंशत् । तत् सागरोपमाणि संपूर्णानि पूर्वकोटी तु ॥१॥२ त्रिभिरून सर्वबन्धस्य समयोनं सर्वशाटस्येति भावार्थः । ३ उभयान्तरं जघन्यं समयो निर्विग्रहण संघाते । परमं स त्रिसमयानि त्रयस्त्रिंशत् उदधिनामानि ॥२॥ अनुभूय देवादिषु त्रयस्त्रिंशतमिहागतस्य |तृतीये । समये संघातयत एव ज्ञेयानि समयकुशलैः ॥२॥ * संघाययओ दुविहं साढतरं वोच्छं ( इति वि० भा०)
॥४६०॥

Page #419

उव्विअसंघाओजहन्नु समओ उ दुसमउक्कोसो। साड़ो पुण समयं चिअविउव्वणाए विणिद्दिडो॥१६७॥(भा०) । अस्या व्याख्या-वैक्रियसङ्घातः कालतो 'जघन्यः' सर्वस्तोकः समय एव, तुशब्दस्यैवकारार्थत्वेनावधारणा-16 र्थत्वाद्, अयं चौदारिकशरीरिणां वैक्रियलब्धिमतां विकुर्वणारम्भे देवनारकाणां च तत्प्रथमतया शरीरग्रहण इति, तथा 'द्विसमय' इति द्विसमयमान उत्कृष्टः वैक्रियसङ्घात इति वर्तते कालश्चेति गम्यते, स पुनरौदारिकशरीरिणो वैक्रियलब्धिमतस्तद्विकुर्वाणारम्भ एव वैक्रियसङ्घातं समयेन कृत्वाऽऽयुष्कक्षयात् मृतस्याविग्रहगत्या देवेषूपपद्यमानस्य वैक्रियमेव सङ्घातयतोऽवसेय इति भावना, शाटः पुनः समयमेव कालतः 'विकुर्वणायां वैक्रियशरीरविषयो विनिर्दिष्ट इति गाथाक्षरार्थः ॥ अधुना सङ्घातपरिशाटकालमानमभिधित्सुराहसंघायणपरिसाडो जहन्नओ एगसमइओ होइ । उक्कोसं तित्तीसं सायरणामाई समऊणा ॥ १६८ ॥ ( भा०)
व्याख्या-इह वैक्रियस्यैव सङ्घातपरिशाटः खलुभयरूपः कालतो जघन्य एकसामयिको भवति, उत्कृष्टस्त्रयस्त्रिंशत् सागरोपमाणि सागरनामानि समयोनानीति गाथाक्षरार्थः ॥ भावार्थस्त्वयम्-उभयं जहण्ण समओ सो पुण दुसमयविउबियमयस्स । परमतराई संघातसमयहीणाई तेत्तीसं ॥१॥ इदानीं वैक्रियमेवाधिकृत्य सङ्घाताद्यन्तरमभिधित्सुराहसव्वग्गहोभयाणं साडस्स य अंतरं विउव्विस्स । समओ अंतमुहुत्तं उक्कोसं रुक्खकालीअं॥१६९॥ (भा०)
१ उभयस्मिन् जघन्यः समयः स पुनर्द्विसमयवैक्रियमृतस्य । परमतराणि संघातसमयहीनानि त्रयस्त्रिंशत् ॥१॥
Jan Education International

Page #420

आवश्यकहारिभद्रीया
सूत्रस्पर्श करणस्व० वि०१
॥४६॥
व्याख्या-इह 'सर्वग्रहोभययोः' सङ्घातसंघातपरिशाटयोरित्यर्थः, शाटस्य च 'अन्तरं' विरहकालः 'वैक्रियस्य' वैक्रियशरीरसम्बन्धिनः समयः सङ्घातस्योभयस्य च, अन्तर्मुहूर्त शाटस्य, इदं तावजघन्यं त्रयाणामपि कथं ज्ञायत इति चेत् ? यत आह-उत्कृष्टं 'वृक्षकालिकं' वृक्षकालेनानन्तेन निवृत्तं वृक्षकालिकमिति गाथाक्षरार्थः ॥ भावार्थस्त्वयं-'संघातंतर समयो दुसमयविउवियमयस्स तइयंमि । सो दिवि संघातयतो तइए व मयस्स तइयंमि ॥१॥ अविग्रहेण सङ्घातयतः द्वितीयसङ्घातपरिशाटस्य समय एवान्तरमिति, 'उभयस्स चिरविउबियमयस्स देवे सविग्गह गयस्स । साडस्संतोमुहुत्तं तिण्हवि तरुकालमुक्कोसं ॥१॥ उक्ता वैक्रियशरीरमधिकृत्य सङ्घातादिवक्तव्यता, साम्प्रतमाहारकमधिकृत्यैनां प्रतिपादयन्नाहआहारे संघाओ परिसाडो अ समयं समं होइ । उभयं जहन्नमुक्कोसयं च अंतोमुहुत्तं तु॥१७॥ (भा०) __ व्याख्या-'आहार' इत्याहारकशरीरे सङ्घातः-प्राथमिको ग्रहः परिशाटश्च-पर्यन्ते मोक्षश्च, कालतः 'समय' कालविशेष 'सम' तुल्यं भवति, सङ्घातोऽपि समयं शाटोऽपि समयमित्यर्थः, 'उभयं' सङ्घातपरिशाटोभयं गृह्यते, तज्जघन्यत उत्कृष्टतश्चान्तर्मुहूर्तमेव भवतीति वर्तते, अन्तर्मुहूर्तमात्रकालावस्थायित्वादस्येति गर्भार्थः, उत्कृष्टात्तु जघन्यो लघुतरो वेदितव्य इति गाथार्थः ॥ साम्प्रतमाहारकमेवाधिकृत्य सङ्घाताद्यन्तरमभिधातुकाम आह
बंधणसाडुभयाणं जहन्नमंतोमुत्तमंतरणं । उक्कोसेण अवडं पुग्गलपरिअड्देसूणं ॥१७१ ॥ (भा०)
॥४६॥
१ संघातान्तरं समयो द्विसमयवैक्रियमृतस्य तृतीये । स दिवि संघातयतः तृतीये वा मृतस्य तृतीये ॥१॥२ उभयस्य चिरविकुर्वितमृतस्य देवे सविग्रहं गतस्य । शाटस्यान्तर्मुहूर्त त्रयाणामपि तरुकालमुस्कृष्टम् ॥१॥
Jain Educati
o
nal

Page #421

व्याख्या-बन्धन-सङ्घातः शाटः-शाट एव उभयं सङ्घातशाटौ अमीषां बन्धनशाटोभयानां 'जघन्य' सर्वस्तोकम् | 'अन्तर्मुहूर्तमन्तरणम्' अन्तर्मुहूर्तविरहकालः, सकृत्परित्यागानन्तरमन्तर्मुहूर्तेनैव तदारम्भादिति भावना, उत्कर्षतः | अर्द्धपुद्गलपरावर्तो देशोनोऽन्तरमिति, सम्यग्दृष्टिकालस्योत्कृष्टस्याप्येतावत्परिमाणत्वादिति गाथार्थः ॥ उक्ताऽऽहारकशरीरमधिकृत्य सङ्घातादिवक्तव्यता, इदानीं तैजसकामेणे अधिकृत्याऽऽहतेआकम्माणं पुण संताणाणाइओ न संघाओ। भव्वाण हुन्ज साडो सेलेसीचरमसमयंमि ॥ १७२॥ (भा०)| _ व्याख्या-तैजसकार्मणयोः पुनर्द्वयोः शरीरयोः सन्तानानादितः कारणात् , किं ?, न सङ्घातः-न तत्प्रथमतया ग्रहण, प्रागेव सिद्धिप्रसङ्गात्, भव्यानां भवेत् शाटः केषाश्चित् , कदेति ?, अत आह-शैलेशीचरमसमये, स चैकसामायिक एवेति गाथार्थः ॥ उभयं अणाइनिहणं संतं भव्वाण हुज्ज केसिंचि । अंतरमणाइभावा अचंतविओगओ नेसिं ॥ १७३ ॥ (भा०) ___ व्याख्या-'उभयम्' इति सङ्घातपरिशाटोभयं प्रवाहमङ्गीकृत्य सामान्येन 'अनाद्यनिधनम्' अनाद्यपर्यवसितमित्यर्थः, 'सान्तं' सपर्यवसानमुभयं भव्यानां भवेत् केषाञ्चित् , न तु सर्वेषामिति, अन्तरमनादिभावादत्यन्तवियोगतश्च नानयोरिति गाथार्थः ॥ १७३ ॥ अथवेदमन्यजीवप्रयोगनिवृत्तं चतुर्विधं करणमिति, आह चअहवासंघाओ?साडणं चरउभयं३ तहोभयनिसेहो ४।पड़ १ संख २ सगड २थूणा ४ जीवपओगे जहासंखं १७४३
JainEducation
:
soluigainelibrary.org

Page #422

आवश्यकहारिभद्रीया
सूत्रस्पर्श. करणस्व० वि०१
॥४६२॥
SAROSCAMSANCCCCCCES
व्याख्या-अथवाशब्दः प्रकारान्तरप्रदर्शनार्थः, 'सङ्घात' इति सङ्घातकरणं, 'सातनं च' शातनकरणं च 'उभयं' सङ्घा- तशातनकरणं 'तथोभयनिषेध' इति सङ्घातपरिशाटशून्यम् । अमीषामेवोदाहरणानि दर्शयन्नाह-पटः शङ्खः शकटं स्थूणा, 'जीवप्रयोग' इति जीवप्रयोगकरणे तत्कायव्यापारमाश्रित्य यथासङ्ख्यमेतान्युदाहरणानि समवसेयानि, तथाहि-पटस्तन्तुसङ्घातात्मकत्वात् सङ्घातकरणं शङ्खस्त्वेकान्तसाटकरणादेव शाटकरणं शकटं तक्षणकीलिकादियोगादुभयकरणं स्थूणा पुनरूद्धतिर्यकरणयोगात् संघातशाटविरहादुभयशून्या इति गाथार्थः॥ उक्तं जीवप्रयोगकरणम् , आह-जं जं निज्जीवाणं कीरइ जीवप्पओगओ तं तं' इत्यादिनाऽस्याजीवकरणतैव युक्तियुक्तेति, अत्रोच्यते, न, अभिप्रायापरिज्ञानाद्, इहादावेवाथवाशब्दप्रयोगतः प्रकारान्तरमात्रप्रदर्शनार्थमेतदुक्तं, ततश्चात्र व्युत्पत्तिभेदमात्रमाश्रीयते, जीवप्रयोगात् करणं जीवप्रयोगकरणमिति, ज्यायांश्चान्वर्थ इत्यलं प्रसङ्गेन । उक्तं द्रव्यकरणं, साम्प्रतं क्षेत्रकरणस्यावसरः, तत्रेयं नियुक्तिगाथा|खित्तस्स नस्थि करणं आगासं जं अकित्तिमोभावो। वंजणपरिआवन्नं तहावि पुण उच्छकरणाई॥१०१७॥ __ अस्या व्याख्या-इह 'क्षेत्रस्य' नभसः 'नास्ति करणं' निवृत्तिकारणाभावान्न विद्यते करणं मुख्यवृत्त्या 'आकाशं क्षेत्र 'यद्' यस्मात् 'अकृत्रिमो भावः' अकृतकः पदार्थः, अकृतकस्य च सतो नित्यत्वात् करणानुपपत्तिरिति भावः। आह-| यद्येवं किमिति नियुक्तिकारेण निक्षेपगाथायामुपन्यस्तमिति ?, अत्रोच्यते, व्यञ्जनपर्यायापन्नं तथापि पुनरिक्षुकरणाद्यस्त्येवेति, इह व्यञ्जनशब्देन क्षेत्राभिव्यञ्जकत्वात् पुद्गलाः गृह्यन्ते, तत्सम्बन्धात् पर्यायः कथञ्चित् प्रागवस्थापरित्यागेनावस्थान्तरापत्तिरित्यर्थः, तमापन्नं पुनस्तथाऽपि यदा विवक्ष्यते तदा पर्यायो द्रव्यादनन्य इति पर्यायद्वारेण क्षेत्रकरण
PROCESCOCONCLOCCA
॥४६२॥
Jain Educa
t ional
Vdjainelibrary.org

Page #423

| मस्तीति सभावार्थाऽक्षरगमनिका ॥ उपचारमात्रा द्वेक्षुकरणादि, यथेक्षुक्षेत्रकरणं शालिक्षेत्रकरणम्, अथवाऽऽदिशब्दाद् यत्र प्ररूप्यते क्रियते वेति गाथार्थः ॥ १०१७ | उक्त क्षेत्रकरणम्, इदानीं कालकरणस्यावसरः, तत्रेयं गाथाकालेवि नत्थि करणं तहावि पुण वंजणप्पमाणेणं । बवबालवाइकरणेहिंडणेगहा होइ ववहारो ॥ १०१८ ॥
अस्या व्याख्या -कलनं कालः कलासमूहो वा कालस्तस्मिन् कालेऽपि न केवलं क्षेत्रस्य किं ?, नास्ति करणंन विद्यते कृतिः, कुतः ? - तस्य वर्तनादिरूपत्वाद्, वर्तनादीनां च स्वयमेव भावात्, समयाद्यपेक्षायां च परोपादानत्वादिति भावना, आह-यद्येवं किमिति निर्युक्तिकृतोपन्यस्तमिति १, अत्रोच्यते, तथाऽपि पुनर्व्यञ्जनप्रमाणेन भवतीति शेषः, इह व्यञ्जनशब्देन विवक्षया वर्तनाद्यभिव्यञ्जकत्वाद् द्रव्याणि गृह्यन्ते, तत्प्रमाणेन - तन्नीत्या तद्वलेन भवतीति, तथाहिवर्तनादयस्तद्वतां कथञ्चिदभिन्ना एव, ततश्च तद्वतां करणे तेषामपि करणमेवेति भावना, समयादिकालापेक्षायामपि व्यवहारनयादस्ति कालकरणमिति, आह च-ववबालवादिकरणैरनेकधा भवति व्यवहार इति, अत्रादिशब्दात् कौलवादीनि गृह्यन्ते, उक्तं च- 'वं च बालवं चेव, कोलवं थीविलोयणं । गराइ वणियं चेव, विट्ठी भवइ सत्तमा ॥ १ ॥ एयाणि सत्त करणाणि चलाणि वति, अवराणि सउणिमाईणि चत्तारि थिराणि, उक्तं च- 'सउणि चउप्पय णागं किंछुग्धं च करणं थिरं चउहा । बहुलचउद्दसिरत्ती सउणी सेसं तियं कमसो ॥ १ ॥ एस एत्थ भावणा - बहुलचउद्दसिराईए सउणी हवति,
१ बवं च बालवं चैव कौलवं स्त्रीविलोचनम् । गरादि वणिक् चैव विष्टिर्भवति सप्तमी ॥ १ ॥ एतानि सप्त करणानि चलानि वर्त्तन्ते, अपराणि शकुन्यादीनि चत्वारि स्थिराणि - शकुनिश्चतुष्पदं नागः किंस्तुघ्नं च करणानि स्थिराणि चतुधी । कृष्णचतुर्दशीरात्रौ शकुनिः शेषं त्रिकं क्रमशः ॥ १ ॥ एषाऽत्र भावना - कृष्णचतुशीरात्रौ शकुनिर्भवति
Jain Educatio In all onal

Page #424

सूत्रस्पर्श
आवश्यकहारिभद्रीया
करणस्व० वि०१
॥४६॥
'सेसं तियं चउप्पयाई करणं अमावासाए दिया राओ यतो पडिवयदियाय, तओ सुद्धपडिवयणिसादौ बवाईणि हवंति, एएसिं च परिजाणणोवाओ-पक्खतिहओ दुगुणिया दुरूवहीणा य सुक्कपक्खंमि । सत्तहिए देवसियं तं चिय रूवाधियं रत्तिं ॥१॥ एसेत्थ भावणा-अहिगयदिणंमि करणजाणणत्थं पक्खतिहिओ दुगुणियत्ति-अहिगयतिहिं पडुच्च अइगआ दुगुणा कजंति, जहा सुद्धचउत्थीए दुगुणा अट्ट हवंति 'दुरूवहीण'त्ति तओ दोण्णि रूवाणि पाडिति, सेसाणि छ सत्तहिं भागे देवसियं करणं भवइ, एत्थ य भागाभावा छच्चेव, तओ बवाइकमेण चादुप्पहरिगकरणभोगेणं चउत्थीए दिवसओ वणियं हवइ, 'तं चिय रूवाहियं रत्तिति रत्तीए विट्ठी, कण्हपक्खे पुणो दो रूवा ण पाडिजंति, एवं सवत्थ भावणा कायचा, भणियं च-'किण्हनिसि तइय दसमी सत्तमी चाउद्दसीय अह विट्ठी । सुक्कचउत्थेकारसि निसि अट्ठमि पुन्निमा य दिवा ॥१॥ सुद्धस्स पडिवयनिसि पंचमिदिण अहमीए रत्तिं तु । दिवसस्स बारसी पुन्निमा य रतिं बवं होइ ॥२॥
१ शेषं त्रयं चतुष्पदादिकरणं अमावास्याया दिवा रात्रौ च ततः प्रतिपहिवसे च, ततः शुद्धप्रतिपन्निशादौ बवादीनि भवन्ति, एतेषां च परिज्ञानोपायः-पक्षतिथयो द्विगुणिता द्विरूपहीनाश्च शुक्लपक्षे । सप्तहते दैवसिकं तदेव रूपाधिकं रात्रौ ॥ १॥ एषाऽत्र भावना-अधिकृतदिने करणज्ञानार्थ पक्षतिथयो द्विगुणिता। इति अधिकृततिथिं प्रतीत्य अतिगता द्विगुणाः क्रियन्ते, यथा शुक्लचतुर्थ्यां द्विगुणा अष्ट भवन्ति, द्विरूपहीना इति ततो द्वे रूपे पात्येते, शेषाणि षट् सप्तभिर्भागे | देवसिकं करणं भवति, अत्र च भागाभावात् षडेव, ततो बवादिक्रमेण चातुष्पाहरिककरणभोगेन चतुर्थी दिवसे वणिक् भवति, 'तदेव रूपाधिकं रात्रा' विति |
रात्रौ विष्टिः, कृष्णपक्षे पुन रूपे न पात्येते, एवं सर्वत्र भावना कर्त्तव्या, भणितं च-कृष्णे निशि तृतीयायां दशम्यां सप्तम्यां चतुर्दश्यां अति विष्टिः । | शुक्के चतुर्थी एकादश्यां निशि अष्टम्यां पूर्णिमायां च दिवा ॥१॥शुक्लस्य प्रतिपन्निशि पञ्चमीदिने अष्टम्या रात्रौ तु । द्वादश्या दिवसे पूर्णिमायाश्च रात्री बवं भवति ॥२॥
॥४६३॥
Jain Education Intematonal
Dlanelibrary.org

Page #425

बहलस्स चउत्थीए दिवा य तह सत्तमीइ रातिमि । एक्कारसीय उ दिवा बवकरणं होइ नायब ॥३॥ इत्यलं प्रसङ्कनेति गाथार्थः॥१०१८ ॥ उक्तं कालकरणम् , अधुना भावकरणमभिधीयते, तत्र भावः पर्याय उच्यते, तस्य च जीवाजीवोपाधिभेदेन द्विभेदत्वात् तत्करणमप्योघतो द्विविधमेवेति, अत आहजीवमजीवे भावे अजीवकरणं तु तत्थ वन्नाई । जीवकरणं तु दुविहं सुअकरणं नो असुअकरणं ॥१०१९॥ __व्याख्या-इहानुस्वारस्यालाक्षणिकत्वाजीवाजीवयोः सम्बन्धि 'भाव' इति भावविषयं करणमवसेयमिति, अल्पवक्त-| व्यत्वादजीवभावकरणमेवादावुपदर्शयति-'अजीवकरणं तु' तुशब्दस्य विशेषणार्थत्वादजीवभावकरणं परिगृह्यते. 'तत्र' तयोर्मध्ये वर्णादि, इह परप्रयोगमन्तरेणाभ्रादे नावोन्तरगमनं तदजीवभावकरणम् , आदिशब्दाद् गन्धादिपरिग्रहः, तत्राऽऽह-ननु च द्रव्यकरणमपि विश्रसाविषयमित्थंप्रकारमेवोक्तं, को न्वत्र भावकरणे विशेष इति !, उच्यते, इह भावाधिकारात् पर्यायप्राधान्यमाश्रीयते तत्र तु द्रव्यप्राधान्यमिति विशेषः, जीवकरणं तु पुनः द्विविध' द्विप्रकारं-श्रुतकरणं नोश्रु-I तकरणं च, श्रुतकरणमिति श्रुतस्य जीवभावत्वाच्छ्रुतभावकरणं, नोश्रुतभावकरणं च गुणकरणादि, चशब्दस्य | व्यवहितः सम्बन्ध इति गाथार्थः॥ १०१९ ॥ साम्प्रतं जीवभावकरणेनाधिकार इति तदेव यथोद्दिष्टं तथैव भेदतः। प्रतिपिपादयिषुराहबद्धमबद्धं तु सुअं बद्धं तु दुवालसंग निद्दिष्टं । तव्विवरीअमबद्धं निसीहमनिसीह बद्धं तु ॥ १०२० ॥ १ कृष्णस्य चतुर्थ्या दिवसे च तथा सप्तम्यां रात्रौ । एकादश्यास्तु दिवसे बबकरणं भवति ज्ञातव्यम् ॥३॥
Jan Education International
Sinelibrary.org

Page #426

आवश्यकहारिभद्रीया
॥४६४॥
Jain Educati
व्याख्या—इह बद्धमबद्धं तु श्रुतं, तुशब्दो विशेषणार्थः, किं विशिनष्टि ? - लौकिकलोकोत्तर भेदमिदमेवमिति, तत्र पद्य - गद्यबन्धनाद् बद्धं शास्त्रोपदेशवत्, अत एवाह-बद्धं तु द्वादशाङ्गम् - आचारादि गणिपिटकं निर्दिष्टं, तुशब्दस्य विशेषणार्थत्वालोकोत्तरमिदं, लौकिकं तु भारतादि विज्ञेयमिति, तद्विपरीतमबद्धम् लौकिक लोकोत्तर भेदमेवावसेयमिति, 'निसीहमनिसीह बद्धं तु'त्ति इह वद्धश्रुतं निषीथमनिषीथं च, तुशब्दः पूर्ववत्, तत्र रहस्ये पाठाद् रहस्योपदेशाच्च प्रच्छन्नं निषीथमुच्यते, प्रकाशपाठात् प्रकाशोपदेशत्वाच्चानिषीथमिति गाथार्थः ॥ १०२ ॥ साम्प्रतमनिषीथनिषीथयोरेव स्वरूपप्रतिपादनायाह
भूआपरिणयविगए सद्दकरणं तहेव न निसीहं । पच्छन्नं तु निसीहं निसीहनामं जहऽज्झयणं ॥ १०२१ ॥ व्याख्या - भूतम् - उत्पन्नम् अपरिणतं नित्यं विगतं विनष्टं ततश्च भूतापरिणतविगतानि, एतदुक्तं भवति - 'उप्पण्णे इ वा विगए इ वा धुवे इ वा' इत्यादि, शब्दकरणमित्यनेनोक्तिमाह, तथा चोक्तम्- 'उत्ती तु सद्दकरणे' इत्यादि, तदेवं भूतादिशब्दकरणं 'न निषीथ' मिति निषीर्थं न भवति, प्रकाशपाठात् प्रकाशोपदेशत्वाच्च, प्रच्छन्नं तु निषीथं रहस्यपाठाद् रहस्योपदेशाच्च निषीथनाम यथाऽध्ययनमिति गाथार्थः ॥ १०२१ ॥ अथवा निषीथं गुप्तार्थमुच्यते, “जैहा-अग्गाणीए विरिए अस्थिनत्थिष्पवायपुत्रे य पाठो - जत्थेगो दीवायणो भुंजइ तत्थ दीवायणसयं भुंजइ जत्थ दीवायणसयं भुंजइ तत्थ
१ उक्तिस्तु शब्दकरणे २ यथाऽप्रायणीये वीर्ये अस्तिनास्तिप्रवादपूर्वे च पाठः यत्रैको द्वीपायनो भुङ्क्ते तत्र द्वीपायनशतं भुङ्क्ते, यत्र द्वीपायनशतं भुङ्क्ते तत्रैको
national
सूत्रस्पर्श० वि० १
करणस्व०
॥४६४॥
jainelibrary.org

Page #427

एगो 'दीवायणो भुजइ, एवं हम्मइ वि जाव जत्थ दीवायणसयं हम्मइ तत्थेगो दीवायणो हम्मइ," तथा चामुमेवार्थमभिधातुकाम आहअग्गेणीअंमि य जहा दीवायण जत्थ एग तत्थ सयं । जत्थ सयं तत्थेगो हम्मइ वा झुंजए वावि ॥ १०२२॥ व्याख्या-सम्प्रदायाभावान्न प्रतन्यत इति ॥
एवं बद्धमबद्धं आएसाणं हवंति पंचसया । जह एगा मरुदेवी अच्चंतत्थावरा सिद्धा ॥ १०२३॥ व्याख्या-'एवम्' इत्यनन्तरोक्तप्रकारं 'बद्धं' लोकोत्तरं, लौकिकं त्वत्रारण्यकादि द्रष्टव्यम् , अबद्धं पुनरादेशानां भवन्ति पञ्च शतानि, किम्भूतानि?, अत आह-यथैका-तस्मिन् समयेऽद्वितीया 'मरुदेवी' ऋषभजननी 'अत्यन्तस्थावरा' इत्यनादिवनस्पतिकायादुद्वृत्त्य 'सिद्धा' निष्ठितार्था सञ्जातेति,उपलक्षणमेतदन्येषामपि स्वयम्भूरमणजलधिमत्स्यपद्मपत्राणां वलयव्यतिरिक्तसकलसंस्थानसम्भवादीनामिति, लौकिकमप्य ड्डिकाप्रत्यडिकादिकरणं ग्रन्थानिबद्धं वेदितव्यमिति गाथार्थः |॥ १०२३ ॥ अत्र वृद्धसम्प्रदायः-आरुहए पवयणे पंच आएससयाणि जाणि अणिबद्धाणि, तत्थेगं मरुदेवा णवि अंगे ण उवंगे पाठो अत्थि जहा-अच्चंत थावरा होइऊण सिद्धत्ति, बिइयं सयंभुरमणे समुद्दे मच्छाणं पउमपत्ताण य सवसंठाणाणि
द्वीपायनो भुक्ते, एवं हन्यतेऽपि यावत् यत्र द्वीपायनशतं हन्यते तत्रैको द्वीपायनो हन्यते २ आर्हते प्रवचने पञ्चादेशशतानि यान्यनिबद्धानि, तत्रैकं मरुदेवा नैवाङ्गे नोपाङ्गे पाठोऽस्ति यथा-अत्यन्तं स्थावरा (द) भूत्वा (अनादिवनस्पतेरागत्य) सिद्धेति, द्वितीयं स्वयम्भूरममे समुद्र मत्स्यानां पद्मपत्राणां च सर्वसंस्थानानि
dal Educa
Latona
IN
w
.jainelibrary.org

Page #428

आवश्यकहारिभ
द्रीया
॥४६५॥
अस्थि वलयसंठाणं मोतुं, तइयं विण्हुस्स सातिरेगजोयणसयसहस्सविडवणं, चउत्थं करडओकुरुडा *दोसट्टियरुवज्झाया, कुणालाणयरीए निद्धमणमूले वसही, वरिसासु देवयाणुकंपणं, नागरेहि निच्छुहणं, करडेण रूसिएण वृत्तं- ' वरिस देव ! कुणालाए,' उक्कुरुडेण भणियं - 'दस दिवसाणि पंच य' पुणरवि करडेण भणियं - 'मुट्ठिमेत्ताहिं धाराहिं' उक्कुरुडेण भणियं'जहा रत्तिं तहा दिवं ' एवं वोत्तूणमवक्कंता, कुणालाएवि पण्णरस दिवस अणुबद्धवरिसणेणं सजाणवया (सा) जलेण उक्कंता तओ ते तइयवरिसे साएए णयरे दोऽवि कालं काऊण अहे सत्तमाए पुढवीए काले णरगे बावीससागरोवमट्ठिईआ णेरइया संवृत्ता | कुणालाणयरीविणासकालाओ तेरसमे वरिसे महावीरस्स केवलणाणसमुप्पत्ती । एवं अनिबद्धं, एवमाइ पंचाएससयाणि अबद्धाणि ॥ एवं लोइयं अबद्धकरणं बत्तीसं अड्डियाओ बत्तीसं पञ्चड्डियाओ सोलस करणाणि, लोगप्पवाहे पंचद्वाणाणि तंजहा - आलीढं पच्चालीढं वइसाहं मंडलं समपयं, तत्थालीढं दाहिणं पायं अग्गओहुत्तं काउं
१ सन्ति वलयसंस्थानं मुक्त्वा, तृतीयं विष्णोः सातिरेकयोजनशतसहस्रं वैक्रियं चतुर्थ कुरुटोत्कुरुटौ दोषार्त्तेतरोपाध्यायौ कुणालायां नगर्यां निर्धमन ( जलनिर्गमनमार्ग ) मूले वसतिः ( तयोः), वर्षासु ( वर्षावासे ) देवतानुकम्पनं, नागरैर्निष्काशनं, करटेन रुष्टेनोतं- 'वर्ष देव ! कुणालायां,' उत्कुरुटेन भणितं - 'दश दिवसान् पञ्च च पुनरपि करटेन भणितं - मुष्टिमात्राभिर्धाराभिः' उत्कुरुटेन भणितं - 'यथा रात्रौ तथा दिवा' एवमुक्त्वाऽपक्रान्ती, कुणालायामपि पञ्चदशदिवसानुबद्धवर्षणेन सजनपदा ( कुणाला ) जलेनापक्रान्ता, ततस्तौ तृतीये वर्षे साकेते नगरे द्वावपि कालं कृत्वाऽधः सप्तम्यां पृथिव्यां काले नरके द्वाविंशतिसागरोपम स्थितिको नैरयिकौ संवृत्तौ । कुणालानगरीविनाशकाला त्रयोदशे वर्षे महावीरस्य केवलज्ञानसमुत्पत्तिः । एतदनिबद्धं, एवमादीनि पञ्चादेशशतानि अबद्धानि ॥ एवं लौकिकमबद्धकरणं द्वात्रिंशदड्डिकाः द्वात्रिंशत्प्रत्यड्डिकाः षोडश करणानि, लोकप्रवाहे पञ्च स्थानानि तद्यथा - आलीढं प्रत्यालीढं वैशाखं मण्डलं समपादं तत्रालीढं दक्षिणं पादमप्रतोभूतं कृत्वा * दोसढियरुव०

सूत्रस्पर्श०
करणस्व०
वि० १
॥४६५||
Sainelibrary.org

Page #429

*A*SUSRUSSISK
वामपायं पच्छओहत्तं ओसारेइ, अंतरं दोण्हवि पायाणं पंचपाया, एवं चेव विवरीयं पच्चालीढं, वइसाहं पण्हीओ अभितराहुत्तीओ समसेढीए करेइ, अग्गिमयलो बहिराहुत्तो, मंडलं दोवि पाए दाहिणवामहत्ता ओसारेत्ता ऊरुणोवि आउंटावेइ जहा मंडलं भवइ, अंतरं चत्तारि पया, समपायं दोवि पाए समं निरंतरं ठवेइ, एयाणि पंचट्ठाणाणि, लोगप्पवाए(हे) सयणकरणं छठं ठाणं, इत्यलं विस्तरेण ॥ उक्तं श्रुतकरणम् , अधुना नोश्रुतकरणमभिधित्सुराहनोसुअकरणं दविहं गुणकरणं तह य झुंजणाकरणं । गुणकरणं पुण दुविहं तवकरणे संजमे अतहा ॥१०२४॥ __ व्याख्या-श्रुतकरणं न भवतीति नोश्रुतकरणम्, 'अमानोनाः प्रतिषेधवाचका' इति वचनात् , 'द्विविधं द्विप्रकारं 'गुणकरणम्' इति गुणानां करणं गुणकरणं, गुणानां कृतिरित्यर्थः, 'तथा' इति निर्देशे 'चः' समुच्चये व्यवहितश्चास्य योगः, कथं ?, 'योजनाकरणं च मनःप्रभृतीनां व्यापारकृतिश्चेत्यर्थः, गुणकरणं पुनः 'द्विविधं' द्विप्रकार, कथं ?, 'तपकरणम्' इति तपसः अनशनादेर्बाह्याभ्यन्तरभेदभिन्नस्य करणं तपःकरणं, तपःकृतिरिति हृदयं, तथा 'संजमे अत्ति संयमविषयं च पञ्चाश्रवविरमणादिकरणमिति भाव इत्ययं गाथार्थः॥ १०२४ ॥ इदानीं योजनाकरणं व्याचिख्यासुराहझुंजणकरणं तिविहं मण १ वयरकाए अश्मणसि सच्चाई। सहाणि तेसि भेओचउ१चउहारसत्तहा३ चेव १०२५
वामपादं पश्चात्कृत्यापसारयति, अन्तरं द्वयोरपि पादयोः पञ्च पादाः, एवमेव विपरीतं प्रत्यालीढं, वैशाख पाणी अभ्यन्तरे समश्रेण्या करोति, अग्रतलौ बाह्यतः, मण्डलं द्वावपि पादौ दक्षिणवामतः अपसार्य ऊरू अपि आकुञ्चति यथा मण्डलं भवति, अन्तरं चत्वारः पादाः, समपादं द्वावपि पादौ समं निरन्तरं स्थापयति, एतानि पञ्च स्थानानि, लोकप्रवादे (6) शयनकरणं षष्ठं स्थानम् ।

10mjainelibrary.org

Page #430

आवश्यक-I हारिभद्रीया
॥४६६॥
ROSCORMAN
व्याख्या-योजनाकरणं 'त्रिविधं त्रिप्रकारं 'मणवइकाए यत्ति मनोवाक्कायविषयं, तत्र 'मनसि सत्यादि' मनोविषय | सूत्रस्पर्श सत्यादियोजनाकरणं तद्यथा-सत्यमनोयोजनाकरणम् , असत्यमनोयोजनाकरणं, सत्यमृषामनोयोजनाकरणम् , असत्या- करणस्व० मृषामनोयोजनाकरणमिति, स्वस्थाने प्रत्येक मनोवाकायलक्षणे 'तेषां' योजनाकरणानां 'भेदः' विभागः 'चउ चउहा सत्तहा
वि०१ चेव'त्ति अयमत्र भावार्थः-मनोयोजनाकरणं चतुर्भेदं सत्यमनोयोजनाकरणादि दर्शितमेव, एवं वाग्योजनाकरणमपि चतुर्भेदमेव द्रष्टव्यं, काययोजनाकरणं तु सप्तभेदं, तद्यथा-औदारिककाययोजनाकरणम् , एवमौदारिकमिश्रम् , एवं |वैक्रियकायः एवं वैक्रियमिश्रम्, एवमाहारककायः एवमाहारकमिश्रम् , एवं कार्मणकाययोजनाकरणमिति गाथार्थः॥
१०२५ ॥ इत्थं तावद् व्यावर्णितं यथोद्दिष्टं करणम् , अधुनाऽत्र येनाधिकार इति तदर्शनायाऽऽह|भावसुअसद्दकरणे अहिगारो इत्य होइ कायव्यो । नोसुअकरणे गुणझुंजणे अ जहसंभवं होइ ॥ १०२६ ॥ | व्याख्या-भावश्रुतशब्दकरणे 'अधिकारः' अवतारो भवति कर्तव्यः श्रुतसामायिकस्य, न तु चारित्रसामायिकस्य, | तस्य अन्ते यथासम्भवाभिधानाद्, इह चभावश्रुतं सामायिकोपयोग एव, शब्दकरणमप्यत्र तच्छब्दविशिष्टः श्रुतभाव एव |विवक्षितो न तु द्रव्यश्रुतमिति, तत्र वस्तुतोऽस्यानवतारात्, तथा नोश्रुतकरणमधिकृत्य 'गुणझुंजणे य'त्ति गुणकरणे
॥४६६॥ योजनाकरणे च यथासम्भवं भवति, अधिकरणमिति गम्यते, तत्र यथासम्भवमिति गुणकरणे चारित्रसामायिकस्यावतारः,४|| तपःसंयमगुणात्मकत्वाच्चारित्रस्य, योजनाकरणे च मनोवाग्योजनायां सत्यासत्यामृषाद्वये द्वयस्यापि भावनीयः, काययोज
SAK0809043ASISESEISOS
dan Edu
a
l
a
ujainelibrary.org

Page #431

BAAR
नायामपि द्वयस्याद्यस्यैवेति गाथार्थः ॥ १०२६ ॥ साम्प्रतं सामायिककरणमेवाव्युत्पन्नविनेयवर्गव्युत्पादनार्थ सप्तभिरनुयोगद्वारैः कृताकृतादिभिः निरूपयन्नाह
कयाकयं १ केण कयं २ केसु अव्वेसु कीरई वावि ३।
काहे व कारओ ४ नयओ ५ करणं कइविहं ६ (च) कहं ७१ ॥ १०२७॥ | व्याख्या-'कयाकयति सामायिकस्य करणमिति क्रियां श्रुत्वा चोदक आक्षिपति-एतत्सामायिकमस्याः क्रियायाः प्राकू किं कृतं क्रियते ? आहोश्विदकृतमिति, उभयथाऽपि दोषः, कृतपक्षे भावादेव करणानुपपत्तेः, अकृतपक्षेऽपि वान्ध्येयादेरिव करणानुपपत्तिरेवेति, अत्र निर्वचनं, कृतं चाकृतं च कृताकृतं, नयमतभेदेन भावना कार्या, केन कृतमिति वक्तव्यं, तथा केषु द्रव्येष्विष्टादिषु क्रियते?, कदा वा कारकोऽस्य भवतीति वक्तव्यं, 'नयत' इति केनालोचनादिना नयेनेति, तथा करणं 'कइविहं' कतिभेदं 'कथं' केन प्रकारेण लभ्यत इति वक्तव्यमयं गाथासमासार्थः ॥१०२७ ॥ अवय
वार्थ तु प्रतिद्वारं भाष्यकार एव वक्ष्यति, तत्राऽऽद्यद्वारावयवार्थाभिधित्सयाऽऽहहै उप्पन्नाणुप्पन्नं कयाकयं इत्थ जह नमुक्कारे।दा०१॥केणंति अत्थओतं जिणेहिं सुत्तं गणहरेहिं॥१७॥(दा०२)भा० RI व्याख्या-इहोत्पन्नानुत्पन्नं कृताकृतमभिधीयते, सर्वमेव च वस्तूत्पन्नानुत्पन्नं क्रियते, द्रव्यपर्यायोभयरूपत्वाद्वस्तुन
इति, अत्र नैगमादिनयैर्भावना कार्येति, अत एवाऽऽह-अत्र यथा नमस्कारे नयभावना कृता तथैव कर्तव्येति गम्यते,
Jain Education
wwwjainelibrary.org

Page #432

आवश्यक हारिभ
4564
सूत्रस्पर्श० करणस्व वि०१
द्रीया
॥४६७||
सा पुनर्नमस्कारानुसारेणैव भावनीयेति द्वारम् । सा पुण भावणा-इह केइ उप्पन्नं इच्छंति, केइ अणुप्पन्नं इच्छंति, ते य णेगमाई सत्त मूलणया, तत्थ णेगमोऽणेगविहो, तत्थाइणेगमस्स अणुप्पन्नं कीरइ णो उप्पण्णं, कम्हा ?, जहा पंच अस्थिकाया णिच्चा एवं सामाईयंपि ण कयाइ णासि ण कयाइ ण भवदि ण कयाइ ण भविस्सइ, भुविं च भवइ अ भविस्सइ, धुवे णिइए अक्खए अबए अवहिए णिच्चे ण एस भावे केणइ उप्पाइए-1 त्तिकट्ट, जदावि भरहेरवएहिं वासेहिं वोच्छिजइ तयावि महाविदेहे वासे अबोच्छित्ती तम्हा अणुप्पन्नं । सेसाणं णेगमाणं छह य संगहाईण नयाणं उप्पन्नं कीरइ, जेणं पण्णरससुवि कम्मभूमीसु पुरिसं पडुच्च उप्पजइ, जइ उप्पन्नं कहं उप्पन्नं ?, तिविहेण सामित्तेण उप्पत्ती भवइ, तंजहा-समुठ्ठाणेणं वायणाए लद्धीए, तत्थ को णओ के उप्पत्तिं इच्छइ ?, तत्थ जे पढमवजा णेगमा संगहववहारा य ते तिविहंपि उप्पत्तिं इच्छंति, समुठ्ठाणेणं जहा तित्थगरस्स सएणं उवट्ठाणेणं, वायणाए वायणायरियणिस्साए जहा भगवया गोयमसामी वाइओ, लद्धीए वा अभवियस्स
सा पुनर्भावना-इह केचिदुत्पन्नमिच्छन्ति, केचिदनुत्पन्चमिच्छन्ति, ते च नैगमादयः सप्त मूलनयाः, तत्र नैगमोऽनेकविधः, तत्रादिनैगमस्यानुत्पन्न क्रियते नोत्पन्नं, कस्मात!, यथा पञ्चास्तिकाया नित्या एवं सामायिकमपि न कदाचिन्नासीत् न कदाचिन्न भवति न कदाचिन भविष्यति, भूतं च भवति च भविव्यति, ध्रुवं नैत्यिकं अक्षयमव्ययं भवस्थितं नित्यं नैषभावः केनचिदुत्पादित इतिकृत्वा,यदापि भरतैरवतेषु वर्षेषु व्युच्छिद्यते तदाऽपि महाविदेहेषु वर्षेषु अव्यवच्छित्तिः | तस्मादनुत्पन्नं । शेषाणां नैगमानां षण्णां च संग्रहादीनां नयानामुत्पन्नं क्रियते, यतः पञ्चदशस्वपि कर्मभूमिषु पुरुषं प्रतीत्योत्पद्यते, यद्युत्पन्नं कथमुत्पन्नं ?, त्रिविधेन स्वामित्वेनोत्पत्तिर्भवति, तद्यथा-समुत्थानेन वाचनया लब्ध्या, तत्र को नयः कामुत्पत्तिमिच्छति ?, तत्र ये प्रथमवर्जा नैगमाः संग्रहव्यवहारौ च ते त्रिविधामप्युत्पतिमिच्छन्ति, समुत्थानेन यथा तीर्थकरस्य स्वकेनोत्थानेन, वाचनया वाचनाचार्य निश्रया यथा भगवता गौतमस्वामी वाचितः, लब्ध्या वाऽभव्यस्य
%A4-4-MASO
॥४६७॥
Jalt Education International
www.ainelibrary.org

Page #433

SASSASSASSONISSOS
त्थि, भवियस्स पुण उवएसगमंतरेणावि पडिमाइ दणं सामाइयावरणिजाण कम्माण खओवसमेणं सामाइयलद्धी समुप्पज्जइ, जहा सयंभूरमणे समुद्दे पडिमासंठिया य मच्छा पउमपत्तावि पडिमासंठिदा साहसंठिया य, सवाणि किर तत्थ संठाणाणि अस्थि मोत्तूण वलयसंठाणं, एरिसंणत्थि जीवसंठाणंति, ताणि संठाणाणि दळूण कस्सइ संमत्तसुयचरित्ताचरित्तसामाइयाइ उप्पजेजा । उज्जुसुओ पढम समुट्ठाणेणं नेच्छइ, किं कारणं, भगवं चेव उठाणं, स एव वायणायरिओ गोयमप्पभिईणं, तेण दुविहं-वायणासामित्तं लद्धिसामित्तं च, जं भणियं-वायणायरियणिस्साए सामाइयलद्धी जस्स उप्पज्जइ, तिणि सद्दणया लद्धिमिच्छति, जेण उठाणे वायणायरिए य विजमाणेवि अभवियस्स ण उप्पजइ, लब्धेरभावात् , एवं उप्पण्णं अणुप्पण्णं वा सामाइयं कजइ, कयाकयंति दारं गतं, अधुना द्वितीयद्वारमधिकृत्याऽऽह-'केन' इति, केन कृतमित्यत्र निर्वचनम्, 'अर्थतः' अर्थमङ्गीकृत्य 'तत्' सामायिक
१ नास्ति, भव्यस्य पुनरुपदेशकमन्तरेणापि प्रतिमादि दृष्ट्वा सामायिकावरणीयानां कर्मणां क्षयोपशमेन सामायिकलब्धिः समुत्पद्यते, यथा स्वयम्भूरमणे समुद्रे प्रतिमासंस्थिताश्च मत्स्याः पद्मपत्राण्यपि प्रतिमासंस्थितानि साधुसंस्थितानि च, सर्वाणि किल तत्र संस्थानानि सन्ति मुक्त्वा वलयसंस्थानं, ईदृशं नास्ति जीवसंस्थानमिति, तानि संस्थानानि दृष्ट्वा कस्यचित्सम्यक्त्वश्रुतचारित्राचारित्रसामायिकादिरुत्पद्येत । ऋजुसूत्रः प्रथमां समुत्थानेन (इति) नेच्छति, किं कारणं?, भगवानेवोत्थानं, स एव वाचनाचार्यों गौतमप्रभृतीनां, तेन द्विविधं वाचनास्वामित्वं लब्धिस्वामित्वं च, यद्भणितं-वाचनाचार्यनिश्रया सामायिकलब्धिर्यस्योत्पद्यते, त्रयः शब्दनया लब्धिमिच्छन्ति, येन उत्थाने वाचनाचायें च विद्यमानेऽपि अभव्यस्य नोत्पद्यते, एवमुत्पन्न अनुत्पन्नं वा सामायिक | क्रियते, कृताकृतमिति द्वारं गतं ।
dain Education International
M
inelibrary.org

Page #434

आवश्यकहारिभद्रीया
॥४६८॥
Jain Education
'जिनैः' तीर्थकरैः, सूत्रं त्वङ्गीकृत्य गणधरैरिति, व्यवहारमतमेतत्, निश्चयमतं तु व्यक्त्यपेक्षया यो यत्स्वामी तत्तेनैवेति, व्यक्त्यपेक्षश्चेह तीर्थकरगणधर योरुपन्यासो वेदितव्यः, प्रधानव्यक्तित्वाद्, अन्यथा पुनरुक्तदोषप्रसङ्ग इति उक्तं च भाष्यकारेण - 'णणु णिग्गमे गयं चिय केण कयंति त्ति का पुणो पुच्छा? । भण्णइ स बज्झकत्ता इहंतरंगो विसेसोऽयं ॥ १॥" बाह्यकर्ता सामान्येनान्तरङ्गस्तु व्यक्त्यपेक्षयेति भावना, अयं गाथार्थः ॥ साम्प्रतं केषु द्रव्येषु क्रियत इत्येतद् विवृण्वन्नाह - तं केसु कीरई तत्थ नेगमो भणइ इट्ठदव्वेसु । सेसाण सव्वदव्वेसु पज्जवेसुं न सव्र्व्वसुं ॥ १७६॥ (दा० ३) (भा० )
व्याख्या—'तत्' सामायिकं 'केषु' द्रव्येषु स्थितस्य सतः 'क्रियते' निर्वर्त्यत इति द्रव्येषु प्रश्नः, नयप्रविभागेनेह निर्वचनं तत्र 'णेगमो भणई' नैगमनयो भाषते - 'इष्टद्रव्येषु' इति मनोज्ञपरिणामकारणत्वान्मनोज्ञेष्वेव शयनाशनादिद्रव्येष्विति, तथाहि- 'मैणुष्णं भोयणं भोच्चा, मणुण्णं सयणासणं । मणुण्णंसि अगारंसि, मणुण्णं झायए मुणी ॥ १ ॥ इत्यागमः, 'शेषाणां' सङ्ग्रहादीनां सर्वद्रव्येषु, शेषनया हि परिणामविशेषात् कस्यचित् किञ्चिन्मनोज्ञमिति व्यभिचारात् सर्वद्रव्येषु स्थितस्य क्रियते यत्र मनोज्ञः परिणाम इति मन्यन्ते, पर्यायेषु न सर्वेष्ववस्थानाभावात्, तथाहि - यो यत्र निषद्यादौ स्थितः न स तत्र तत्सर्वपर्यायेषु, एकभाग एव स्थितत्वात् इत्थं चैतदङ्गीकर्तव्यम्, अन्यथा पुनरुक्तदोषप्रसङ्गः तथा चोक्तं
१ ननु निर्गमे गतमेव केन कृतमितीति का पुनः पृच्छा ? । भण्यते स बाह्यकर्त्ता इहान्तरङ्गो विशेषोऽयम् ॥ १ ॥ २ मनोज्ञं भोजनं भुक्त्वा मनोज्ञं शयनासनम् । मनोज्ञेऽगारे मनोज्ञं ध्यायति मुनिः ॥ १ ॥
Donal
सूत्रस्पर्श०
करणस्व० वि० १
॥४६८॥

Page #435

भाष्यकारेण - "णणु भणियमुवग्धाए केसुत्ति इहं कओ पुणो पुच्छा ? । केत्ति तत्थ विसओ इह केसु ठियस्स तल्लाहो ॥१॥ तो किह सबद्दधावत्थाणं ? णणु जाइमेत्तवयणाओ । धम्माइसवदधाहारो सबो जणोऽवस्सं ॥ २ ॥” अथवोपोद्घाते सर्वद्रव्याणि विषयः सामायिकस्य, इह तान्येव सर्वद्रव्याणि सामायिकस्य हेतुः, श्रद्धेयज्ञेयक्रियानिबन्धनत्वात्, अथवाऽन्यथा पुनरुक्त परिहारः- कृताकृतादिगाथायां कृतमकृतं वा सामायिकं कार्य कर्म, कर्तुरीप्सिततमत्वात् केन कृतमिति कर्तुः प्रश्नः केषु द्रव्येष्विति साधकतमकरणप्रश्नः, प्राकृते तृतीयाबहुवचनं सप्तमीबहुवचनतुल्यं तृतीयार्थे वा सप्तमीं कृत्वा निर्देशः, न चैतदपि स्वमनीषिकाव्याख्यानं, यतो भाष्यकारेणाप्यभ्यधायि - "विसेओवि उवग्घाए केसुत्तीहं स एव हे उत्ति । सद्धेयणेयकिरियाणिबंधणं जेण सामइयं ॥ १ ॥' अहवा कयाकयाइसु कज्जं केण व कयं च कत्तत्ति । केसुत्ति करणभावो ततियत्थे सत्तमीं काउं ॥ २ ॥ इत्यलं प्रसङ्गेनेति गाथार्थः ॥ १७६ ॥ द्वारं ॥ साम्प्रतं कदा कारकोऽस्य भवतीत्येतन्नयैर्निरूपयन्नाह -
काहु ? उदिट्ठे नेगम उवट्ठिए संगहो अ ववहारो । उज्जसुओ अक्कमंते सहु समत्तंमि उवउत्तो॥ १७७॥ (दा०४) (भा०) व्याख्या -कदाऽसौ सामायिकस्य कारको भवतीति प्रश्नः, इह नयैर्निर्वचनं 'उद्दिट्ठे णेगम'त्ति उद्दिष्टे सति नैगमो
१ ननु भणितमुपोद्घाते केध्वितीह कुतः पुनः पृच्छा ? । केष्विति तत्र विषय इह केषु स्थितस्य तल्लाभः ॥ १ ॥ तदा कथं सर्वद्रव्यावस्थानं ? ननु जातिमात्रवचनात् । धर्मादिसर्वद्रव्याधारः सर्वो जनोऽवश्यम् ॥ २ ॥ २ विषयोऽप्यु (यो वो ) पोद्घाते केव्वितीह स एव हेतुरिति । श्रद्धे यज्ञेय क्रियानिबन्धनं येन सामायिकम् ॥ १ ॥ अथवा कृताकृतादिषु कार्ये केन वा कृतं च कर्त्तेति । केष्विति करणभावः तृतीयार्थे सप्तमीं कृत्वा ॥ २ ॥

ainelibrary.org

Page #436

सूत्रस्पर्श
आवश्यक हारिभद्रीया
करणस्व० वि०१
॥४६९॥
CAREERRORAN
मन्यते, इयमत्र भावना-सामान्यग्राहिणो नैगमनयस्योद्दिष्टमात्र एव सामायिके गुरुणा शिष्योऽनधीयानोऽपि तक्रियाऽननुष्ठायी सन् सामायिकस्य कर्ता वनगमनपस्थितप्रस्थककर्तृवत् , यस्मादुद्देशोऽपि तस्य कारणं सामायिकस्य, तस्मिंश्च कारणे कार्योपचारः, "उवठिए संगहो य ववहारोत्ति सङ्ग्रहो व्यवहारश्च मन्यते-उपस्थितः सन् कारको भवतीति, इयमत्र भावना-इहोद्देशानन्तरं वाचनाप्रार्थनाय यदा वन्दनं दत्त्वोपस्थितो भवति तदा प्रत्यासन्नतरकारणत्वात् सङ्ग्रहव्यवहारयोः कारक इति, ऋजुसूत्र आक्रामन् कारको भवतीति मन्यते, एतदुक्तं भवति-उद्देशानन्तरं गुरुपादमूले वन्दित्वोपस्थितः-सामायिकं पठितुमारब्धः कारकः, वृद्धास्तु व्याचक्षते-न पठन्नेव, किन्तु समाप्तेः कारक इति सामायिकत्रियां वा प्रतिपद्यमानस्तदुपयोगरहितोऽपि कारकः, यस्मात् सामायिकार्थस्य सामायिकशब्दक्रिये असाधारणं कारणम् , असाधारणकारणेन च व्यपदेश इति, 'सङ समत्तंमि उवउत्तोत्ति शब्दादयो नया मन्यन्ते-समाप्ते सत्युपयुक्त एव कारको भवति, त्रयाणां च शब्दादीनां नयानां शब्दक्रियावियुक्तोऽपि सामायिकोपयुक्तः कारकः, मनोज्ञतथापरिणामरूपत्वात् सामायिकस्येति भावना, अयं गाथार्थः ॥१७७ ॥ कदा कारक इति गतं, नयतो-नयप्रपञ्चत इत्यर्थः, अथवा कदा |कारक इत्येतावद् द्वारं गतं, नयत इत्येतत्तु द्वारान्तरमेव, अतस्तदभिधित्सयाऽऽह
आलोअणा य १ विणए २ खित्त ३ दिसाऽभिग्गहे अ४ काले ५।
रिक्ख ६ गुणसंपया वि अ ७ अभिवाहारे अ८ अट्ठमए॥१७८॥ (दा०५)(भा०) व्याख्या-इहाऽऽभिमुख्येन गुरोरात्मदोषप्रकाशनमू-आलोचनानयः, तथा विनयश्च पदधावनानुरागादिः, तथा
॥४६९॥
dalin Educati
o
nal
manjainelibrary.org

Page #437

'क्षेत्रम' इक्षक्षेत्रादि, तथा दिगभिग्रहश्च वक्ष्यमाणलक्षणः, कालश्चाहरादिः, तथा रिक्षसम्पत्-नक्षत्रसंपत् गुणसंपच्च BI गुणाः-प्रियधर्मादयः, अभिव्याहरणम् अभिव्याहारश्चाष्टमो नय इति गाथासमासार्थः ॥ १७८ ॥ व्यासार्थं तु प्रतिपदं ४i | भाष्यकार एव सम्यग् न्यक्षेण वक्ष्यति, तथा चाऽऽद्यद्वारव्याचिख्यासयाऽऽहपव्वजाए जुग्गं तावइ आलोअणं गिहत्थेसुं। उवसंपयाइ साहुस सुत्ते अत्थे तदुभए अ॥१७९॥ (प०१(भा०)
व्याख्या-प्रव्रज्यायाः-निष्क्रमणस्य यत् प्राणिजातं स्त्रीपुरुषनपुंसकभेदं 'योग्यम्' अनुरूपं तदन्वेषणं, यदिति | वाक्यशेषः, तावत्येवाऽऽलोचनाऽवलोकना वा, केषु?-'गृहस्थेषु गृहस्थविषय इति, एतदुक्तं भवति-योग्यं हि सर्वोपाधिशु
मेव भवति, ततश्च तदन्वेषणेन सर्वस्यैव विधेः कस्त्वं ? को वा ते निर्वेदः? इत्यादिप्रश्नादेराक्षेप इति, ततश्च प्रयुक्तालोचनस्य योग्यताऽवधारणानन्तरं सामायिकं दद्यात्, न शेषाणां प्रतिषिद्धदीक्षाणामिति नयः । एवं तावद् गृहस्थस्याकृतसामायिकस्य सामायिकार्थमालोचनोक्ता, साम्प्रतं कृतसामायिकस्य यतेः प्रतिपादयन्नाह-उपसम्पदि साधुषु आलो
चनेति वर्तते, सूत्रे अर्थे तदुभये च, इयमत्र भावना-सामायिकसूत्राद्यर्थं यदा कश्चिदुपसम्पदं प्रयच्छति यतिस्तदाs|सावालोचनां ददाति, अत्र विधिः सामाचार्यामुक्त एव, आह-अल्पं सामायिकसूत्रं, तत्कथं तदर्थमपि यतेरुपसम्पत्?, तदभावे वा कथं यतिः ? कथं वा प्रतिक्रमणमन्तरेण शुद्धिरिति ?, अत्रोच्यते, मन्दग्लानादिव्याघाताद् विस्मृतसूत्रस्य
सूत्रार्थमप्युपसम्पदविरुद्धैव, एष्यत्कालं वा दुष्षमान्तमालोक्यानागतामर्षकं सूत्रमिति, तदभावेऽपि च तदा चारित्रपरि
dain Educati
o
nal

Page #438

आवश्यकहारिभद्रीया
सूत्रस्पर्श करणस्व० वि०१
॥४७०॥
णामोपेतत्वादसौ यतिरेव, शुद्धिश्चास्य यावत् सूत्रमधीतं तावत् तेनैव प्रतिक्रमणं कुर्वत इत्यलं विस्तरेणेति गाथार्थः॥ |॥ १७९ ॥ द्वारम् ॥ अधुनैकगाथयैव विनयादिद्वारत्रयं व्याचिख्यासुराह
आलोइए विणीअस्स दिजए तं (पडि २) पसत्थखित्तंमि । (प०३)
अभिगिज्झ दो दिसाओ चरंति वा जहाकमसो ॥ १८०॥ (५०४) (भार) व्याख्या-आलोचिते सति विनीतस्य, पादधावनानुरागादिविनयवत इत्यर्थः, उक्तं च भाष्यकारेण- अणुरत्तो भत्तिगओ अमुई अणुयत्तओ विसेसण्णू । उजुत्तगऽपरितंतो इच्छियमत्थं लहइ साहू ॥१॥' दीयते 'तत्' सामायिक, तस्यापि न यत्र तत्र कचित् , किं तर्हि?, 'प्रशस्तक्षेत्रे' इक्षुक्षेत्रादाविति, अत्राप्युक्तं-उच्छवणे सालिवणे पउमसरे कुसुमिए य वणसंडे। गंभीरसाणुणाए पयाहिणजले जिणघरे वा ॥१॥ देज ण उ भग्गझामियसुसाणसुण्णासु सँण्णगेहेसु । छारंगारकयारामेज्झाईदबदुढे वा ॥२॥' तथा 'अभिगृह्य' अङ्गीकृत्य द्वे 'दिशौ' पूर्वा वोत्तरां वा दीयत इति वर्तते, तथा चरन्तीं वा, तत्र चरन्ती नाम यस्यां दिशि तीर्थकरकेवलिमनःपर्यायज्ञान्यवधिज्ञानिचतुर्दशपूर्वधरादयो यावद् युगप्रधाना इति विह-18 रन्ति, यथाक्रमश इति गुणापेक्षया तासु दिक्षु यथाक्रमेण दीयत इति,उक्तं च-पुवाभिमुहो उत्तरमुहोवदेजाऽहवा पडिच्छिज्जा।
अनुरक्तो भक्तिगतोऽमोची अनुवर्तको विशेषज्ञः । उद्यतकोऽपरितान्त इष्टमर्थ लभते साधुः॥१॥२ इक्षुवने शालीवने पद्मसरसि कुसुमिते च वनखण्डे । गम्भीरसानुनादे प्रदक्षिणजले जिनगृहे वा॥१॥ दद्यात् न तु भन्नध्यामितश्मशानशून्येषु संज्ञागेहेषु । क्षाराङ्गारकचवरामेध्यादिव्यदुष्टे वा ॥२॥ ३ पूर्वाभिमुख उत्तरमुखो वा दद्यादथवा प्रतीच्छेत् ।* ०पणामणुण्ण प्र.
॥४७०॥
Jain Educati
o
nal
SIR
ainelibrary.orgive

Page #439

जाएं जिणादओ वा दिसाऍ जिणचेइयाई वा ॥ १ ॥' इति गाथार्थः ॥ १८० ॥ द्वारत्रयं गतम् अधुना कालादिद्वारत्रयमेकगाथयैवाभिधित्सुराह -
| पडिकुठदिणे वज्जिअ रिक्खेसु अ मिगसिराइ भणिएसुं । पियधम्माई गुणसंपयासु तं होइ दायव्वं ॥ १८९ ॥ भा०) व्याख्या - प्रतिक्रुष्टानि - प्रतिषिद्धानि दिनानि - वासराः, प्रतिक्रुष्टानि च तानि दिनानि चेति विग्रहः, तानि चतुर्द| श्यादीनि वर्जयित्वाऽप्रतिक्रुष्टेष्वेव पञ्चम्यादिषु दातव्यमिति योगः, उक्तं च- "चाउद्देसिं पण्णरसिं वज्जेज्जा अट्ठमिं च नवमिं च । छद्धिं च चउत्थिं बारसिं च दोन्हंपि पक्खाणं ॥ १ ॥” एतेष्वपि दिनेषु प्रशस्तेषु मुहूर्तेषु दीयते, नाप्रशस्तेषु, तथा 'ऋक्षेषु' नक्षत्रेषु च मृगशिरादिषु, 'उत्तेषु' ग्रन्थान्तराभिहितेषु, न तु प्रतिषिद्धेषु, उक्तं च - " मिसिरअद्दापूसो तिष्णि य पुबाइ मूलमस्सेसा । हत्थो चित्ता य तहा दह बुढिकराई णाणस्स ॥ १ ॥” तथा - 'संझागयं रविगयं विड्डेरं सग्गहं विलंबिं च । राहुहयं गहभिन्नं च वज्जए सत्त नक्खत्ते ॥ २ ॥' तथा प्रियधर्मादिगुणसम्पत्सु सतीषु 'तत्' सामायिकं भवति दातव्यमिति, उक्तं च- "पिर्येधम्मो दढधम्मो संविग्गोऽवज्जभीरु असढो य । खंतो दंतो गुत्तो थिरवय जिइंदिओ उज्जू ||१|| ” विनीतस्याप्येता गुणसम्पदोऽन्वेष्टव्या इति गाथार्थः॥ १८१॥ (१.५-६-७) साम्प्रतं चरमद्वारव्याचिख्यासयाऽऽह
१ यस्यां जिनादयो वा दिशि जिनचैत्यानि वा ॥ १ ॥ २ चतुर्दशीं पञ्चदश वर्जयेत् अष्टमीं च नवमीं च । षष्ठीं च चतुर्थी द्वादश च द्वयोरपि पक्षयोः 1 ॥ १ ॥ ३ मृगशिरः आर्द्रा पुष्यं तिस्रश्च पूर्वा मूलमश्लेषा । हस्तश्चित्रा च तथा दश वृद्धिकराणि ज्ञानस्य ॥ १ ॥ संध्यागतं रविगतं विवरं सग्रहं विलम्बि च। राहुहतं ग्रहभिन्नं च वर्जयेत् सप्त नक्षत्राणि ॥ १ ॥ ४ प्रियधर्मा दृढधर्मां संविग्नोऽवद्यभीरुरशठश्च । क्षान्तो दान्तो गुप्तः स्थिरव्रतो जितेन्द्रिय ऋजुः ॥ १ ॥

www.jainielibrary.org

Page #440

|सूत्रस्पर्श
आवश्यक हारिभद्रीया
॥४७॥
अभिवाहारोकालिअसुअंमि सुत्तत्थतदुभएणं ति।व्वगुणपज्जवेहि अदिहीवायंमि बोद्धव्वो॥१८२॥(१०८)भा० व्याख्या-'अभिव्याहरणम्' आचार्यशिष्ययोर्वचनप्रतिवचने अभिव्याहारः, स च 'कालिक श्रुते' आचारादौ 'सुत्त
करणस्व०
वि०१ स्थतदुभएणं'ति सूत्रतः अर्थतस्तदुभयतश्चेति, इयमत्र भावना-शिष्येणेच्छाकारणेदमङ्गाधुद्दिशत इत्युक्ते सतीच्छापुरस्सरमाचार्यवचनम्-अहमस्य साधोरिदमङ्गमध्ययनमुद्देशं वोदिशामि-वाचयामीत्यर्थः, आप्तोपेदशपारम्पर्यख्यापनार्थक्षमाश्रमणानां हस्तेन, न स्वोत्प्रेक्षया, सूत्रतोऽर्थतस्तदुभयतो वाऽस्मिन् कालिकश्रुते अ(त)थोत्कालिके, दृष्टिवादे कथमिति !, तदुच्यते-'दवगुणपज्जवेहि य दिट्ठीवायमि बोद्धबो' द्रव्यगुणपयायश्च 'दृष्टिवादे' भूतवादे बोद्धव्योऽभिव्याहार इति, एतदुक्तं भवति-शिष्यवचनानन्तरमाचार्यवचनमुद्दिशामि सूत्रतोऽर्थतश्च द्रव्यगुणपर्यायैः अनन्तगमसहितैरिति, एवं गुरुणा समादिष्टेऽभिव्याहारे शिष्याभिव्याहारः-ब्रवीति शिष्यः-उद्दिष्टमिदं मम, इच्छाम्यनुशासनं क्रियमाणं पूज्यै रिति, एवमभिव्याहारद्वारमष्टमं नीतिविशेषैर्नयैर्गतमिति गाथार्थः॥ १८२॥ व्याख्याता प्रतिद्वारगाथा, साम्प्रतमधिकृतमूलद्वारगाथायामेव करणं कतिविधमिति व्याचिख्यासुराहउद्देसरसमुद्देसेरवायणमणुजाणणंच ४ आयरिए। सीसम्मि उद्दिसिजतमाइएअंतुजं कइहा ॥१८३॥भा०दा०६] . व्याख्या-इह गुरुशिष्ययोः सामायिकक्रियाव्यापारणं करणं, तच्चतु -'उद्देस समुद्देसेति उद्देशकरणं समुद्देशकरणं है ॥४७॥ 'वायणमणुजाणणं च'त्ति वाचनाकरणमनुज्ञाकरणं च, छन्दोभङ्गभयादिह वाचनाकरणमत्रोपन्यस्तम्, अन्यथाऽमुना क्रमेण इह-उद्देशो वाचना समुद्देशोऽनुज्ञा चेति गुरोर्व्यापारः, 'आयरिए'त्ति गुराविदं करणं गुरुविषयमित्यर्थः, 'सीसम्मि
Jain Educati
o nal
mainelibrary.org

Page #441

Jain Education
उद्दिसिज्जतमाई' शिष्ये - शिष्यविषयम् उद्दिश्यमानादि - उद्दिश्यमानकरणं वाच्यमानकरणं समुद्दिश्यमानकरणम् अनुज्ञायमानकरणं च, 'एयं तु जं कइह'त्ति एतदेव चतुर्विधं तद् यदुक्तं कतिविधमिति गाथार्थः ॥ १८३ ॥ आह - पूर्वमनेकविधं नामादिकरणमभिहितमेव, इह पुनः किमिति प्रश्नः, उच्यते, तत् पूर्वगृहीतस्य करणमनेकविधमुक्तम्, इह पुनरस्मिन् गुरुशिष्यदानग्रहणकाले चतुर्विधं करणमिति, पूर्व वा करणमविशेषेणोक्तम्, इह गुरुशिष्यक्रियाविशेषाद् विशेषितमिति न पुनरुक्तम्, अथवाऽयमेव करणस्यावसरः, पूर्वत्रानेकान्तद्योतनार्थं विन्यासः कृत इति विचित्रा सूत्रस्य कृतिरित्यलं विस्तरेण, द्वारं ६ । कथमिति द्वारमिदानीं तत्रेयं गाथा
कह सामाइअलंभो ? तस्सव्वविधाइदेस वाघाई । देसविघाईफड्डग अणंतवुडीविसुद्धस्स ॥ १०२८ ॥
एवं ककारलंभो सेसाणवि एवमेव कमलंभो ( दा० ) । एअं तु भावकरणं करणे अ भए अ जं भणिअं ॥ १०२९ ॥ अस्या व्याख्या- 'कथं' केन प्रकारेण सामायिकलाभ इति प्रश्नः अस्योत्तरं तस्य - सामायिकस्य सर्वविधा - | तीनि देशविघातीनि च स्पर्द्धकानि भवन्ति, इह सामायिकावरणं-ज्ञानावरणं दर्शनावरणं [मिथ्यात्व ] मोहनीयं च, अमीषां द्विविधानि स्पर्द्धकानि - देशघातीनि सर्वघातीनि च तत्र सर्वघातिषु सर्वेषूद्घातितेषु सत्सु देशघातिस्पर्द्धकानामप्यनन्तेषू| दूघातितेष्वनन्तगुणवृद्ध्या प्रतिसमयं विशुद्ध्यमानः शुभशुभतरपरिणामो भावतः ककारं लभते, तदनन्तगुणवृद्ध्यैव प्रतिसमयं विशुद्धमानः सन् रेफमित्येवं शेषाण्यपि, अत एवाऽऽह - देशघातिस्पर्द्धकानन्तवृद्ध्या विशुद्धस्य सतः ॥ किं ? - 'एव 'मित्यादि, - पूर्वार्द्ध गतार्थम्, आह - उपक्रमद्वारेऽभिहितमेतत्-क्षयोपशमात् जायते, पुनश्चोपोद्घातेऽभिहितमेतत्

Page #442

आवश्यक- हारिभ
| सूत्रस्पर्श
द्रीया
॥४७२॥
कथं लभ्यत इति तत्रोक्तम् , इह किमर्थ प्रश्न इति पुनरुक्तता, उच्यते, त्रयमप्येतदपुनरुक्तं, कुतः ?, यस्मादुपक्रमे क्षयोपशमात् सामायिकं लभ्यत इत्युक्तम् , उपोद्घाते स एव क्षयोपशमस्तत्कारणभूतः कथं लभ्यत इति प्रश्नः, इह पुनर्विशे
करणस्व०
वि०१ पित तरः प्रश्नः-केषां पुनः कर्मणां स क्षयोपक्षम इति प्रत्यासन्नतरकारणप्रश्न इत्यलं प्रसङ्गेन । द्वारमेवोपसंहरन्नाह-एतदेव-अनन्तरोदितं सामायिककरणं यत्तद्भावकरणं 'करणेय'त्ति उपन्यस्त द्वारपरामर्शः । 'भए यत्ति भयमपि 'यद् भणितं' यदुक्तमिति गाथाद्वयार्थः ॥ १०२८-२९ ॥ मूलद्वारगाथायां करणमित्येतद् द्वारं व्याख्यातम्, एतद्व्याख्यानाच्च सूत्रेऽपि करोमीत्ययमवयव इति, अधुना द्वितीयावयवव्याचिख्यासयाऽऽहहोइ भयंतो भयअंतगो अ रयणा भयस्स छन्भेआ । सव्वंमि वन्निएऽणुक्कमेण अंतेवि छन्भेआ॥१८४॥ (भा०) | व्याख्या-भवति भदन्त इत्यत्र 'भदि कल्याणे सुखे च' अर्थद्वये धातुः 'जविशिभ्यां झचू' ( उ. पा. ४१३ ) औणादिकप्रत्ययो दृष्टः, तं दृष्ट्वा प्रकृतिरुह्यते, भदि कल्याण इति अनुनासिकलोपश्चेति, तस्यौणादिकविधानात् , ततश्च भदन्त इति भवति, भदन्तः-कल्याणः सुखश्चेत्यर्थः, प्राकृतशैल्या वा भवति भवान्त इति, अत्र भवस्य-संसारस्यान्तस्तेनाऽऽचा|र्येण क्रियत इति भवान्तकरत्वाद् भवान्त इति, तथा-भयान्तश्चेत्यत्र भयं-त्रासः तमाचार्य प्राप्य भयस्यान्तो भव-18
॥४७२॥ तीति भयान्तो-गुरुः, भयस्य वाऽन्तको भयान्तक इति, तस्याऽऽमन्त्रणं,'रचना' नामादिविन्यासलक्षणा, भयस्य 'षड्भेदाः' पटूप्रकाराः-नामस्थापनाद्रव्यक्षेत्रकालभावभेद भिन्नाः, तत्र पञ्च प्रकाराः प्रसिद्धाः, षष्ठं भावभयं सप्तधा-इहलोकभयं । परलोकभयमादानभयमकस्माद्भयमश्लोकभयमाजीविकाभयं मरणभयं चेति, तत्रापीहलोके भयं स्वभवाद् यत् प्राप्यते
dain Education International

Page #443

परलोकभयं परभवात् किञ्चनद्रव्यजातमादानं तस्य नाशहरणादिभ्यो भयम् आदानभयं यत्तु बाह्यनिमित्तमन्तरेणा| हेतुकं भयम् अकस्माद् भवति तदाकस्मिकं, 'श्लोक श्लाघायां' श्लोकनं श्लोकः श्लाघा -प्रशंसा तदूविपर्ययोऽश्लोकस्तस्माद् भयमश्लोकभयम्, आजीविकाभयं - दुर्जीविकाभयं प्राणपरित्यागभयं मरणभयमिति, एवं सर्वस्मिन् वर्णिते 'अनुक्रमेण' उक्तलक्षणेनान्तेऽपि षड्डू भेदा इति, तत्र 'अम गत्यादिषु' अमनमन्तः - अवसानमित्यर्थः, अस्मिन्नपि षडू भेदाः, तद्यथा - नामान्तः स्थापनान्तः द्रव्यान्तः क्षेत्रान्तः कालान्तः भावान्तश्चेति, नामस्थापने क्षुण्णे, द्रव्यान्तो घटाद्यन्तः, | क्षेत्रान्त ऊर्ध्वलोकादिक्षेत्रान्तः, कालान्तः समयाद्यन्तः, भावान्तः औदयिकादिभावान्तः ॥
एवं सव्वंमिवि वन्निअंमि इत्थं तु होइ अहिगारो । सत्तभयविष्यमुक्के तहा भवंते भयंते अ ॥ १८५ ॥ ( भा०) व्याख्या – 'एवम्' उक्तेन प्रकारेण 'सर्वस्मिन्' अनेकभेदभिन्ने भयादौ वर्णिते सति 'अत्र तु' प्रकृते भवत्यधिकारःप्रकृतयोजना सप्तभयविप्रमुक्तो यस्तेन, तथा भवान्तो यः भदन्तश्चेति, पश्चानुपूर्व्या ग्रन्थ इति गाथाद्वयार्थः ॥ १८५ ॥ मूलद्वारगाथायां व्याख्यातं भयान्तद्वारद्वयं, तद्व्याख्यानाच्च भदन्तभवान्तभयान्त इति गुर्वामन्त्रणार्थः सूत्रावयव इति, उक्तं च - भाष्यकारेण 'आमंतेइ करेमी भदंत ! सामाइयंति सीसोऽयं । आहामंतणवयणं गुरुणो किंकारणमिणंतिः ॥ १ ॥ भण्णइ - गुरुकुलवासोवसंगहत्थं जहा गुणत्थीह । णिच्चं गुरुकुलवासी हवेज्ज सीसो जओऽभिहियं ॥ २॥ नाणस्स होइ भागी
१ आमन्त्रयति करोमि भदन्त ! सामायिकमिति शिष्योऽयम् । आह आमन्त्रणवचनं गुरोः किंकारणमिदमिति ? ॥ १ ॥ भव्यते - गुरुकुलवासोपसंग्रहार्थं यथा गुणार्थीह । नित्यं गुरुकुलवासी भवेत् शिष्यो यतोऽभिहितम् ॥ २ ॥ ज्ञानस्य भवति भागी
Jain Education Charcha onal
ainelibrary.org

Page #444

आवश्यकहारिभद्रीया
॥४७३॥
थिरयरओ दंसणे चरित्ते य । धन्ना आवकहाए गुरुकुलवासं न मुंचति ॥ ३ ॥ आवस्तयंपि णिच्चं गुरुपामूलंमि देसियं होइ। वीसुंपि हि संवसओ कारणओ जयइ सेज्जाए ॥ ४ ॥ एवं चिय सबावस्सयाइ आपुच्छिऊण कज्जाई । जाणाविय मामंतणवयणाओ जेण सबेसिं ॥ ५ ॥ सामाइयमाईयं भदंतसदो य जं तयाईए । तेणाणुवत्तइ तओ करेमि भंतेत्ति सबेसु ॥ ६ ॥ किञ्चाकिच्चं गुरुवो विदंति विणयपडिवत्तिहेतुं च । ऊसासाइ पमोत्तुं तयणापुच्छाय पडिसिद्धं ॥ ७ ॥ गुरुविरहंमिवि ठवणागुरुवि सेवोवदंसणत्थं च । जिणविरहंमिऽवि जिणबिंब सेवणामंतणं सफलं ॥ ८ ॥ रन्नो व परोक्खस्सवि जह सेवा मंतदेवयाए वा । तह चैव परोक्खस्सवि गुरुणो सेवा विणयहेउं ॥ ९ ॥" इत्यादि, कृतं विस्तरेण ॥ साम्प्रतं सामायिकद्वारव्याचिख्यासयाऽऽह—
सामं १ समं च २ सम्मं ३ इग ४ मवि सामाइअस्स एगट्ठा। नामं ठवणा दविए भावंमि अ तेसि निक्खेवो ॥१०३० महुर परिणाम सामं १ समं तुला २ संम खीरखंडजुई ३ । दोरे हारस्स चिई इग ४ मेआई तु दव्वंमि ॥ १०३१॥
१ स्थिरतरो दर्शने चारित्रे च । धन्या यावत्कथं गुरुकुलवासं न मुञ्चन्ति ॥ ३ ॥ आवश्यकमपि नित्यं गुरुपादमूले देशितं भवति । विष्वगपि हि संवसतः कारणतो यतते शय्यायाम् ॥ ४ ॥ एवमेव सर्वावश्यकानि आपृच्छय कार्याणि । ज्ञापितमामन्त्रणवचनात् येन सर्वेषाम् ॥ ५ ॥ सामायिकमादौ भदन्तशब्दश्च यत्तदादौ । तेनानुवर्त्तते ततः करोमि भदन्त इति सर्वेषु ॥ ६ ॥ कृत्याकृत्यं गुरवो विदन्ति विनयप्रतिपत्तिहेतवे व । उच्छ्रासादि प्रमुच्य तदनापृच्छया प्रतिषिद्धम् ॥ ७ ॥ गुरुविरहेऽपि स्थापनागुरुरपि सेवोपदर्शनार्थं च । जिनविरहेऽपि जिनबिम्ब सेवनामन्त्रणं सफलम् ॥ ८ ॥ राज्ञ इव परोक्षस्यापि यथा सेवा - मन्त्रदेवताया वा । तथैव परोक्षस्यापि गुरोः सेवा विनयहेतवे ॥ ९ ॥ * रूवदेसोवदं० (वि०)

सूत्रस्पर्श •
करणस्व०
वि० १
॥४७३॥
w.jainelibrary.org

Page #445

व्याख्या-इह सामं समं च सम्यक् ' इगमवि' देशीर्पदं क्वापि प्रदेशार्थे वर्तते, सम्पूर्णशब्दावयवमेवाधिकृत्याऽऽहसामायिकस्यैकार्थिकानि । अमीषां निक्षेपमुपदर्शयन्नाह-नामस्थापनाद्रव्येषु भावे च नामादिविषय इत्यर्थः, 'तेषां' सामप्रभृतीनां निक्षेपः, कार्य इति गम्यते, स चाय-नामसाम स्थापनासाम द्रव्यसाम भावसाम च, एवं समसम्यकूपदयोरपि द्रष्टव्यः ॥ तत्र नामस्थापने क्षुण्णे एव, द्रव्यसामप्रभृतींश्च प्रतिपादयन्नाह| 'महुरे'त्यादि, इहौघतो मधुरपरिणाम द्रव्यं-शर्करादि द्रव्यसाम समं 'तुला' इति भूतार्थालोचनायां समं तुलाद्रव्यं, सम्यकू क्षीरखण्डयुक्तिः क्षीरखण्डयोजनं द्रव्यसम्यगिति, तथा 'दोरे' इति सूत्रदवरके मौक्तिकान्येवाधिकृत्य भाविपर्यायापेक्षया 'हारस्य' मुक्ताकलापस्य चयनं चितिः-प्रवेशनं द्रव्येकम्, अत एवाह-'एयाई तु दबंमि'त्ति एतान्युदाहरणानि द्रव्यविषयाणीति गाथाद्वयार्थः ॥१०३१॥ साम्प्रतं भावसामादि प्रतिपादयन्नाहआओवमाइ परदुक्खमकरणं १ रागदोसमज्झत्थं । नाणाइतिगं ३ तस्साइ पोअणं ४ भावसामाई ॥१०
व्याख्या-आत्मोपमया-आत्मोपमानेन परदुःखाकरणं भावसामेति गम्यते, इह चानुस्वारोऽलाक्षणिकः, एतदुक्तं भवतिआत्मनीव परदुःखाकरणपरिणामो भावसाम, तथा 'रागद्वेषमाध्यस्थ्यम्' अनासेवनया रागद्वेषमध्यवर्तित्वं समं, सर्वत्राऽsत्मनस्तुल्यरूपेण वर्तनमित्यर्थः, तथा ज्ञानादित्रयमेकत्र सम्यगिति गम्यते, तथाहि-ज्ञानदर्शनचारित्रयोजनं सम्यगेव, मोक्षप्रसाधकत्वादिति भावना, तस्य' इति सामादिसम्बध्यते, आत्मनिप्रोतनम्' आत्मनि प्रवेशनम् इकमुच्यते, अत एवाऽऽहां
+ देशीपदे परदुःखाकरणं प० । इत्यत एवाह-'भावसामाई' भावसामादीनि प्रतिपत्तव्यानीति प्र.
dain Education International
www.janelibrary.org

Page #446

आवश्यकहारिभद्रीया
67-%CCC
सूत्रस्पशे० करणस्व० वि०१
॥४७४॥
'भावसामाई भावसामादावेतान्युदाहरणानीति गाथार्थः ॥ १०३२ ॥ सामायिकशब्दयोजना चैवं द्रष्टव्या-इहाऽत्मन्येव साम्न इकं निरुक्तनिपातनात् [ यद् यल्लक्षणेनानुपपन्नं तत् सर्व निपातनात् सिद्धमिति ] सानो नकारस्याऽऽय आदेशः, ततश्च सामायिकम् , एवं समशब्दस्याऽऽयादेशः, समस्य वा आयः समायः स एव सामायिकमिति, एवमन्यत्रापि भावना कार्येति कृतं प्रसङ्गेन ॥ साम्प्रतं सामायिकपर्यायशब्दान् प्रतिपादयन्नाहसमया सम्मत्त पसत्थ संति सुविहिअ सुहं अनिंदं च । अदुगुंछिअमगरिहि अणवजमिमेऽवि एगट्ठा॥१०३३
व्याख्या-निगदसिद्धैव । आह-अस्य निरुक्तावेव 'सामाइयं समइय' मित्यादिना पर्यायशब्दाः प्रतिपादिता एव तत् पुनः किमर्थमभिधानमिति?, उच्यते, तत्र पर्यायशब्दमात्रता, इह तु वाक्यान्तरेणार्थनिरूपणमिति, एवं प्रतिशब्दमथाभेदतोऽनन्ता गमा अनन्ताः पर्याया इति चैकस्य सूत्रस्येति ज्ञापितं भवति, अथवाऽसम्मोहाथै तत्रोक्तावप्यभिधानमदुष्टमेव इत्यत एवोक्तम्-'इमेऽवि एगह'त्ति एतेऽपि तेऽपीत्यदोषः ॥ साम्प्रतं कण्ठतः स्वयमेव चालनां प्रतिपादयन्नाह ग्रन्थकारःको कार ओ?, करतो किं कम्म?, जं तु कीरई तेण । किं कारयकरणाण य अन्नमणन्नं च? अक्खेवो ॥१०३४॥
व्याख्या-इह 'करोमि भदन्त ! सामायिकम्' इत्यत्र कर्तृकर्मकरणव्यवस्था वक्तव्या, यथा करोमि राजन् ! घटमित्युक्ते कुलालः कर्ता घट एव कर्म दण्डादि करणमिति, एवमत्र कः कारकः कुलालसंस्थानीयः ? इत्यत आह-'करेंतो'त्ति तत् कुर्वन्नात्मैव, अथ किं कर्म घटादिसंस्थानीयम् ? इत्यत्राऽऽह-यत्तु 'क्रियते' निर्वय॑ते 'तेन' का तच्च तद्गुणरूपं सामा.
C
॥४७४॥
CCCCCCAUG

For Personal &Private Use Only
ainelibrary.org

Page #447

SUSCISSORSSTRA
यिकमेव, तुशब्दः करणप्रश्ननिर्वचनसङ्ग्रहार्थः, यथा कर्म निर्दिष्टमेवं किं करणमित्युद्देशादिचतुर्विधमिति निर्वचनम् , एवं हूँ व्यवस्थिते सत्याह-'किं कारगकरणाण यत्ति किं कारककरणयोः ?, चशब्दात् कर्मणश्च परस्परतः कुलालघटदण्डादी-12 नामिवान्यत्वम्, आहोश्विदनन्यत्वमेवेति', उभयथाऽपि दोषः, कथम् ?, अन्यत्वे सामायिकवतोऽपि तत्फलस्य मोक्षस्याभावः, तदन्यत्वाद्, मिथ्यादृष्टेरिव, अनन्यत्वे तु तस्योत्पत्तिविनाशाभ्यामात्मनोऽप्युत्पत्तिविनाशप्रसङ्ग इति, अनिष्टं चैतत् , तस्यानादिमत्त्वाभ्युपगमादित्याक्षेपश्चालनेति गाथार्थः॥ १०३४ ॥ विजम्भितं चात्र भाष्यकारेण-"अन्नत्ते समभावाभावाओ तप्पओयणाभावो । पावइ मिच्छस्स व से सम्मामिच्छाऽविसेसो.य ॥१॥ अह व मई-भिन्नेणवि धणेण सधणोत्ति होइ ववएसो। सधणों य धणाभागी जह तह सामाइयस्सामी ॥२॥ तं ण जओ जीवगुणो सामइयं तेण विफलता तस्स । अन्नत्तणओ जुत्ता परसामइयस्स वाइफलता ॥३॥ जइ भिन्नं तब्भावेऽवि नो तओ तस्सभावरहिओत्ति । अण्णाणिच्चिय णिचं अंधो व समं पईवेणं ॥४॥ एगत्ते तन्नासे नासो जीवस्स संभवे भवणं । कारगसंकरदोसो तदेकयाकप्पणा वावि ॥५॥" इत्यादि, इत्थं चालनामभिधायाधुना प्रत्यवस्थानं प्रतिपादयन्नाह
SORRORSCOORDA"
अन्यत्वे समभावाभावात् तत्प्रयोजनाभावः । प्राप्नोति मिथ्यादृष्टेरिव तस्य सम्यक्त्वमिथ्यात्वाविशेषश्च ॥ १॥ अथ च मतिः-भिन्नेनापि धनेन सधन इति भवति व्यपदेशः । सधनश्च धनाभागी यथा तथा सामायिकस्वामी ॥२॥ तन्न यतो जीवगुणः सामायिकं तेन विफलता तस्य । अन्यत्वात् युक्ता परसामायिकस्य वाऽ (स्येवा) फलता ॥३॥ यदि भिन्नं तद्भावेऽपि न सकः (सामायिकयुक्तः) तत्स्वभावरहित इति । अज्ञान्येव निवं अन्धो यथा समं प्रदीपेन ॥४॥ एकरवे तमाशे नाशो जीवस्य संभवे भवनम् । कारकसंकरदोषस्तदेकताकल्पना वापि ॥५॥
Jain Education
a
l
Gillinelibrary.org

Page #448

सामायिकनिक्षेपनि० वि०१
द्रीया
आवश्यक आया हु कारओ मे सामाइय कम्म करणमाया य । परिणामे सइ आया सामाइयमेव उ पसिद्धी ॥१०३५॥ हारिभ
|| व्याख्या-इहाऽऽत्मैव कारको मम, तस्य स्वातन्त्र्येण प्रवृत्तेः, तथा सामायिक कर्म तद्गुणत्वात् , करणं चोद्देशादिल-
लक्षणं तक्रियत्वादात्मैव, तथाऽपि यथोक्तदोषाणामसम्भव एव, कुत इत्याह-यस्मात् परिणामे सत्यात्मा सामायिकं, परि॥४७५॥
णमनं-परिणामः कथञ्चित् पूर्वरूपापरित्यागेनोत्तररूपापत्तिरिति, उक्तं च-"नार्थान्तरगमो यस्मात् , सर्वथैव न चाऽगमः। परिणामः प्रमासिद्ध, इष्टश्च खलु पण्डितैः॥१॥” इत्यादि, तस्मिन् परिणामे सति, अयमत्र भावार्थः-परिणामे सति | तस्य नित्यानित्याद्यनेकरूपत्वाद् द्रव्यगुणपर्यायाणामपि भेदाभेदसिद्धेः, अन्यथा सकलसंव्यवहारोच्छेदप्रसङ्गाद्, एकान्तपक्षेणान्यत्वानन्यत्वयोरनभ्युपगमाद्, इत्थं चैकत्वानेकत्वपक्षयोः कर्तृकर्मकरणव्यवस्थासिद्धेः 'आत्मा' जीवः सामायिकमेव
तु प्रसिद्धिः, तथाहि-न तदेकान्तेन अन्यत् तिद्गुणत्वान्न चानन्य(त्त)द्गुणत्वादेवेति, इत्थं चैतदङ्गीकर्तव्यम् , अन्यथा गुणगुदणिनोरेकान्तभेदे विप्रकृष्टगुणमात्रोपलब्धौ प्रतिनियतगुणिविषय एव संशयो न स्यात् , तदन्येभ्योऽपि तस्य भेदाविशेषात् ,
दृश्यते च यदा कश्चिद्धरिततरुतरुणशाखाविसररन्ध्रोदरान्तरतः किमपि शक्तं पश्यति तदा किमियं पताका किं वा बलाकेत्येवं प्रतिनियतगुणिविषय इति, अभेदपक्षे तु संशयानुत्पत्तिरेव, गुणग्रहणत एव तस्यापि गृहीतत्वादित्यलं विस्तरेणेति गाथार्थः ॥ १०३५ ॥ भाष्यकारदूषणानि त्वमूनि-"आया हु कारओ मे सामाइय कम्म करणमाआ य । तम्हा आया
GOSSIPSX
॥४७५॥
१ आत्मैव कारको मे सामायिक कर्म करणमात्मैव । तस्मादात्मैव * इहात्मनैव । तद्हणत्वा०
Jain Educati
o
nal
KINainelibrary.org

Page #449

सामाइयं च परिणामओ एकं ॥ १ ॥ जं णाणाइसहावं सामाइय जोगमाइकरणं च । उभयं च स परिणामो परिणामा णण्णया जं च ॥ २ ॥ तेणाया सामइयं करणं च चसद्दओ अभिण्णाई । णणु भणियमणण्णत्ते तण्णासे जीवणासोत्ति ॥ ३ ॥ जइ तप्पज्जयनासो को दोस्रो होउ ? सबहा नत्थि । जं सो उप्पायवयधुवधम्माणंतपज्जाओ ॥४ ॥ सबं चिय पइसमयं उप्पज्जइ णासए य णिच्चं च । एवं चेव य सुहदुक्खबंधमोक्खा इसन्भावो ॥ ५ ॥ एगं चैव य वत्युं परिणामवसेण कारगंतरयं । पावइ तेणादोसो विवक्खया कारगं जं च ॥ ६ ॥ कुंभोऽवि सज्जमाणो कत्ता कम्मं स एव करणं च । णाणाकारगभांवं लहइ जहेगो विवक्खाए ॥ ७ ॥ जह वा नाणाणण्णो नाणी नियओवओगकालंमि । एगोऽवि तस्सभावो सामाइयकारगो चेवं ॥ ८ ॥ " साम्प्रतं परिणामपक्षे सत्येकत्वानेकत्वपक्षयोरविरोधेन कर्तृकर्मकरणव्यवस्थामुपदर्शयन्नाह -
एगते जह मुट्ठि करेइ अत्यंतरे घडाईणि । दव्वत्थंतरभावे गुणस्स किं केण संबद्धं ! ॥ १०३६ ॥ व्याख्या- 'एकत्वे' कर्तृकर्मकरणाभेदे कर्तृकर्मकरणभावो दृष्टः, यथा मुष्टिं करोति, अत्र देवदत्तः कर्ता तद्धस्त एव
१ सामायिकं च परिणामत ऐक्यम् ॥ १ ॥ यस्माज्ज्ञानादिस्वभावं सामायिक योगादि ( कर्माह ) करणं च । उभयं च स परिणामः परिणामानन्यता यच्च ॥ २ ॥ तेनात्मा सामायिक करणं च चशब्दतोऽभिन्नानि । ननु भणितमनन्यत्वे तन्नाशे जीवनाश इति ॥ ३ ॥ यदि तत्पर्यायनाशः ( सामाविकरूपप० ) को दोषो भवतु ? सर्वथा नास्ति । यत्सः ( आत्मा ) उत्पादव्ययधौ व्यधर्माऽनन्तपर्यायः ॥ ५ ॥ सर्वमेव प्रतिसमयमुत्पद्यते नश्यति च नित्यं च। एवमेवच सुखदुःखबन्धमोक्षादिसद्भावः ॥ ६ ॥ एकमेव च वस्तु परिणामवशेन कारकान्तरताम् । प्राप्नोति तेनादोषः - विवक्षया कारकाणि यत् ॥ ६ ॥ कुम्भोऽपि सृज्यमानः कर्ता कर्म च स एव करणं च । नानाकारकभावं लभते यथैको विवक्षया ॥ ७ ॥ यथा वा ज्ञानानम्यो ज्ञानी निजोपयोगकाले । एकोsपि तत्स्वभावः सामायिककारकश्चैवम् ॥ ८ ॥

nelibrary.org

Page #450

आवश्यक हारिभद्रीया
॥४७६॥
कर्म तस्यैव च प्रयत्नविशेषः करणमिति, तथाऽर्थान्तरे - कर्तृकर्मकरणानां भेदे दृष्ट एव तद्भावः तथा चाऽऽह - घटा दीनि यथा करोतीति वर्तते, तत्रापि कुलालः कर्ता घटः कर्म दण्डादि करणमिति । इह च सामायिकं गुणो वर्तते, स च | गुणिनः कथञ्चिदेव भिन्न इति । विपक्षे बाधामुपदर्शयति-द्रव्यात् सकाशाद्, गुणिन इत्यर्थः, एकान्तेनैवार्थान्तरभावे-भेदे सति, कस्य ? - गुणस्य, किं केन सम्बद्धमिति, न किश्चित् केनचित् सम्बद्धं, ज्ञानादीनामपि गुणत्वात्तेषामपि चाऽऽत्मादिगुणिभ्य एकान्त भिन्नत्वात्, संवेदनाभावतः सर्वव्यवस्थानुपपत्तेरिति भावना, एवमेकान्तेनानर्थान्तरभावेऽपि दोषा अभ्यूद्या इति गाथार्थः ॥ १०३६ ॥ कण्ठतस्तावदुक्ते चालनाप्रत्यवस्थाने, अत एव चात्र पुनरुक्तदोषोऽपि नास्ति, अनुवादद्वारेण चालनाप्रत्यवस्थानप्रवृत्तेरित्यलं प्रसङ्गेन, प्रकृतं प्रस्तुमः, तत्र सर्वं सावद्यं योगमित्याद्यवशिष्यते, तदिह सर्वशब्दनिरूपणायाऽऽहनामं १ ठवणा २ दविए ३ आएसे ४ निरवसेसए ५ चेव । तह सव्वधत्तसव्वं च ६ भावसव्वं च सत्तमयं ७ ॥
व्याख्या — इह सर्वमिति कः शब्दार्थः ?, उच्यते 'सृ गतौ' इत्यस्य औणादिको वप्रत्ययः सर्वशब्दो वा निपात्यते स्त्रियते स इति श्रियते वाऽनेनेति सर्वः, तदिदं च नामसर्व स्थापनासर्व द्रव्यसर्वम् आदेश सर्वं निरवशेषसर्व, तथा सर्वधत्तसर्वं च भावसर्वं च सप्तममिति समासार्थः ॥ १०३७ ॥ व्यासार्थं तु भाष्यकारः स्वयमेव वक्ष्यति, तत्र नामस्थापने क्षुण्णत्वादनादृत्य शेषभेदव्याचिख्यासया पुनराह -
दविए चउरो भंगा सव्व १मसव्वे अ २ दव्व १ देसे अ २ । आएस सव्वगामो नीसेसे सव्वगं दुविहं ॥१८५॥ भा०) व्याख्या - ' द्रव्य' इति द्रव्यसर्वे चत्वारो भङ्गा भवन्ति तानेव सूचयन्नाह - 'सबमसबे अदब देसे य'त्ति - अयमत्र
Jain Educationonal
सामायिकनिक्षेपनि ० वि० १
॥४७६॥

Page #451

भावार्थः-इह यद्विवक्षितं द्रव्यमङ्गुल्यादि तत् कृत्स्नं-परिपूर्णम् अनूनं स्वैरवयवैः सर्वमुच्यते, सकलमित्यर्थः, एवं तस्यैव द्रव्यस्य कश्चित्स्वावयवो देशः कृत्स्नतया-स्वावयवपरिपूर्णतया यदा सकलो विवक्ष्यते तदा देशोऽपि सर्वः, एवमुभयस्मिन् द्रव्ये तद्देशे च सर्वत्वं, तयोरेव यथास्वमपरिपूर्णतायामसर्वत्वं, ततश्चतुर्भङ्गी-द्रव्यं सर्व देशोऽपि सर्वः १ द्रव्यं सर्व IP देशोऽसर्वः २ देशः सर्वः द्रव्यमसर्व ३ देशोऽसर्वः द्रव्यमप्यसर्वम् ४, अत्र यथाक्रममुदाहरणं-सम्पूर्णमङ्गलि द्रव्यसर्व तदेव देशोनं द्रव्यमसर्व, तथा देश:-पर्व तत्सम्पूर्ण देशसर्वम् पर्वैकदेशः देशासर्वम् , एवं द्रव्यसर्वम् । अथाऽऽदेशसर्वमुच्यते-आदेशनम् आदेश उपचारो व्यवहारः, स च बहुतरे प्रधाने वाऽऽदिश्यते देशेऽपि, यथा विवक्षितं घृतमभि
समीक्ष्य बहुतरे भुक्ते स्तोके च शेषे उपचारः क्रियते-सर्व घृतं भुक्तं भक्तं वा, प्रधानेऽप्युपचारः, यथा ग्रामप्रधानेषु पुरुषेषु ६ गतेषु ग्रामो गत इति व्यपदिश्यते, तत्र प्रधानपक्षमेवाधिकृत्याऽऽह ग्रन्थकारः-'आएस सबगामो'त्ति आदेशसर्व सर्वो
ग्रामो गत इत्यायात इति वेति क्रियाभावनोक्तैव । एवमादेशसर्वमुक्तम्, अथ निरवशेषसर्वमभिधीयते, तत्राऽऽह'निस्सेसे सवगं दुविह'ति निरवशेषसर्व 'द्विविध' द्विप्रकारं (ग्रन्थाग्रम्० १२०००) सर्वापरिशेषसर्व तद्देशापरिशेषसर्व चेति गाथार्थः ॥ १८५ ॥ अत्रोदाहरणमाह, तत्रअणिमिसिणो सव्वसुरा सव्वापरिसेससव्वगं एअं१।तद्देसापरिसेसं सव्वे काला जहा असुरा २॥१८६॥(भा०ार | व्याख्या-'अनिमेषिणः सर्वसुराः' अनिमिषनयनाः सर्वे देवा इत्यर्थः, सर्वापरिशेषसर्वमेतत्, यस्मान्न कश्चिद्देवानां ६ मध्येऽनिमिषत्वं व्यभिचरतीति, तथा तद्देशापरिशेषमिति-तद्देशपरिश्रेषसर्व सर्वे काला यथा असुरा इति, इयमत्र भावना

nelibrary.org

Page #452

आवश्यकहारिभ
द्रीया
॥४७७॥
RRRRRRRRRR
तेषामेव देवानां देश एको निकायः असुराः, ते चसर्वएवासितवर्णा इति गाथार्थः ॥१८६॥ सर्वधत्तसर्वप्रतिपादनायाऽऽह- सामायिकसा हवइ सव्वधत्ता दुपडोआरा जिआ य अजिआ य । व्वे सव्वघडाई सव्वद्वत्ता पुणो कसिण॥१८७॥(भा०)
निक्षेपनि
वि०१ | व्याख्या-सा भवति 'सबधत्ता' इत्यत्र सर्व-जीवाजीवाख्यं वस्तु धत्तं-निहितमस्यां विवक्षायामिति सर्वधत्ता, ननु 'दधातेही ( पा०७-४-४२) ति हिशब्दादेशाद्धितमिति भवितव्यं कथं धत्तमिति ?, उच्यते, प्राकृते देशीपदस्याविरुद्धत्वान्न दोषः, अथवा धत्त इति डिस्थवदव्युत्पन्न एव यदृच्छाशब्दः, अथवा सर्व दधातीति सर्वधं-निरवशेषवचनं सर्वधमात्-आगृहीतं यस्यां विवक्षायां सा सर्वधात्ता, एवमपि निष्ठान्तस्य पूर्वनिपातः, 'जातिकालसुखादिभ्यः परवचन(पा०६-२-१७० ) मिति परनिपात एव, अथवा सर्वधेन आत्ता सर्वधात्ता तया यत् सर्व तत् सर्वधात्तासर्वमिति, सा च भवति सर्वधात्ता 'दुपडोयार'त्ति द्विप्रकारा-जीवाश्चाजीवाश्च, यस्मात् यत् किञ्चनेह लोकेऽस्ति तत् सर्व जीवाश्चाजीवाश्च, न ह्येतद्व्यतिरिक्तमन्यदस्ति, अत्राऽऽह-द्रव्यसर्वस्य सर्वधत्तासर्वस्य च को विशेष इति?, अयमभिप्रायः-द्रव्यसर्वमपि विवक्षयाऽशेषद्रव्यविषयमेव, अत्रोच्यते, 'दवे सबघडाई' इह द्रव्यसर्वे सर्वे घटादयो गृह्यन्ते, आदिशब्दादगुल्यादिपरिग्रहः, सर्वधत्ता पुनः कृत्स्नं वस्तु व्याप्य व्यवस्थितेति विशेष इत्ययं गाथार्थः॥१८७ ॥ अधुना भावसव भावे सब्वोदइओदयलक्खणओ जहेव तह सेसा । इत्थ उ खओवसमिए अहिगारोऽसेससव्वे ॥१८८॥(भा०)। ॥४७७|| | व्याख्या-'भाव' इति द्वारपरामर्शः, सर्वो द्विप्रकारोऽपि शुभाशुभभेदेन औदयिका-उदयलक्षणः कर्मोदयनिष्पन्न इत्यर्थः यथैवायमुक्तस्तथा शेषा अपि स्वलक्षणतो वाच्या इति वाक्यशेषः, तत्र मोहनीयकर्मोपशमस्वभावतः शुभः सर्व

Page #453

एवौपशमिकः, कर्मणां क्षयादेव शुभः सर्वः क्षायिकः, शुभाशुभश्च मिश्रः सर्वः क्षायोपशमिकः, परिणतिस्वभावः सर्वः शुभाशुभश्च पारिणामिकः एवं व्युत्पत्त्यर्थप्ररूपणां कृत्वा प्रकृतयोजनामुपदर्शयन्नाह–'एत्थ उ'इत्यादि, अत्र तु 'क्षायोपशमिक' इति क्षायोपशमिकभावसर्वेण अधिकारः, अवतार उपयोग इत्यर्थः. 'अशेषसर्वेण च' निरवशेषसर्वेण चेति गाथार्थः ॥ १८८ ॥ व्याख्यातः सौत्रः सर्वावयवः, साम्प्रतं सावद्यावयवव्याचिख्यासयाऽऽहकम्ममवजं जंगरिहिअंति कोहाइणो व चत्तारि । सह तेण जो उ जोगो पञ्चक्खाणं इवइ तस्स ॥१०३८॥ __व्याख्या-'कर्म' अनुष्ठानमवद्यं भण्यते, किमविशेषेण ?, नेत्याह-'यद् गर्हितम्' इति यन्निन्द्यमित्यर्थः, क्रोधादयो वा चत्वारः, अवद्यमिति वर्तते, सर्वावद्यहेतुत्वात् तेषां कारणे कार्योपचारात् , सह तेन-अवधेन 'यस्तु योगः य एवं व्यापारः असौ सावद्य इत्युच्यते, 'प्रत्याख्यानं' निषेधलक्षणं भवति 'तस्य' सावद्ययोगस्य, पाठान्तरं वा-'कम्मं वजं जं गरहियति इह तु 'वृजी वर्जने' इत्यस्य वर्जनीयं वयं त्यजनीयमित्यर्थः, शेषं पूर्ववत् , नवरं सह वर्ण्यन सवर्व्यः प्राकृते सकारस्य दीर्घादेशात्सावजमिति गाथार्थः॥१०३८॥अधुना योगोऽभिधीयते, स च द्विधा-द्रव्ययोगो भावयोगश्च,तथा चाऽऽह| व्वे मणवयकाए जोगा व्वा दुहा उ भावंमि । जोगा सम्मत्ताई पसत्थ इअरो उ विवरीओ ॥ १०३९ ॥ |
व्याख्या-'द्रव्य' इति द्वारपरामर्शः, 'मणवइकाए जोगा दवेति मनोवाकाययोग्यानि द्रव्याणि द्रव्ययोगः, एतदुक्तं भवति-जीवेनागृहीतानि गृहीतानि वा स्वव्यापाराप्रवृत्तानि द्रव्ययोग इति, द्रव्याणां वा हरीतक्यादीनां योगो द्रव्ययोगः, 'दुहा उ भावमि'त्ति द्विधैव द्विप्रकार एव, 'भाव' इति भावविषयः 'जोगो'त्ति योगोऽधि

wintainelibrary.org

Page #454

आवश्यकहारिभद्रीया
॥४७८॥
शब्दी, तत्राऽऽयः प्रत्याप्रत्याख्यामीति, अथवा चक्षिक घनकार नामस्थापनाद्रव्यक्षेत्र
5*55SSES
कृतः-प्रशस्तोऽप्रशस्तश्च, तत्र 'सम्मत्ताई पसत्थ'त्ति सम्यक्त्वादीनाम् , आदिशब्दाद् ज्ञानचरणपरिग्रहः, प्रशस्तः युज्य- सामायिकतेऽनेन करणभूतेनाऽऽत्माऽपवर्गेणेतिकृत्वा, 'इयरो उ विवरीओत्ति इतरस्तु मिथ्यात्वादियोगः, 'विपरीत' इत्यप्रशस्तो निक्षेपनि वर्तते, युज्यतेऽनेनाऽऽत्माऽष्टविधेन कर्मेणेतिकृत्वाऽयं गाथार्थः॥ १०३९ ॥ सावा योगमिति व्याख्यातौ सूत्रावयवा
वि०१ विति, अधुना प्रत्याख्यामीत्यवयवप्रस्तावात् प्रत्याख्यानं निरूप्यते, इह प्रत्याख्यामीति वा प्रत्याचक्षे इति वा उत्तमपुर-14 पैकवचने द्विधा शब्दौ, तत्राऽऽद्यः प्रत्याख्यामीति, प्रतिशब्दः प्रतिषेधे आङ् आभिमुख्य ख्या प्रकथने, प्रतीपं आभिमुख्येन ख्यापनं सावद्ययोगस्य करोमि प्रत्याख्यामीति, अथवा 'चक्षिङ् व्यक्तायां वाचि' प्रतिषेधस्याऽऽदरेणाभिधानं करोमि प्रत्याचक्षे, प्रतिषेधस्याख्यानं प्रत्याख्यानं निवृत्तिरित्यर्थः, इदं च षट्प्रकारं नामस्थापनाद्रव्यक्षेत्रातीच्छाभावभेदभिन्नमिति, *तत्र च नामस्थापने क्षुण्णत्वादनादृत्य द्रव्यप्रत्याख्यानादि प्रतिपादयन्नाहदव्वंमि निण्हगाई ३ निव्विसयाई अहोइ खित्तंमि४भिक्खाईणमदाणे अइच्छ५ भावे पुणो दुविहं ६॥१०४०॥ । व्याख्या-द्रव्यमिति द्वारपरामर्शः, 'निण्हगाईत्ति निवादिप्रत्याख्यानम् , आदिशब्दाद् द्रव्ययोर्द्रव्याणां द्रव्यभूतस्य द्रव्यहेतोर्वा यत् प्रत्याख्यानं तद् द्रव्यप्रत्याख्यानमिति, "निविसयाई य होइ खित्तमित्ति निर्विषयादि च भवति क्षेत्र इति, तत्र निर्विषयस्याऽऽदिष्टस्य क्षेत्रप्रत्याख्यानम् , आदिशब्दानगरादिप्रतिषिद्धपरिग्रहः, "भिक्षादीनामदानेऽति[ग]
॥४७८॥ च्छे'ति भिक्षणं-भिक्षा प्राभृतिकोच्यते, आदिशब्दाद् वस्त्रादिपरिग्रहः, तेषामदाने सत्यतिगच्छेति वचनमतीच्छेति वेति
*तथा चाह-नाम ढवणा दबिए खित्तमदिच्छा य भावओ तं च । नामाभिहाणमुत्तं ठवणागारक्खनिक्खेवो॥1॥ इति गाथा कचित् ॥ दिच्छेति वा अतिगच्छप्रत्या०

Jan Education International

Page #455

प्रत्याख्यानं, 'भावे पुणो दुविहं'ति भाव इति द्वारपरामर्शः, भावप्रत्याख्यानं पुनर्द्विविधं तत्र भावप्रत्याख्यानमिति भावस्य - सावद्ययोगस्य प्रत्याख्यानं भावतो वा-शुभात् परिणामोत्पादाद् भावहेतोर्वा - निर्वाणार्थं वा भाव एव वा - सावद्ययोगविरतिलक्षणः प्रत्याख्यानं भावप्रत्याख्यानमिति गाथार्थः ॥ १०४० ॥ साम्प्रतं द्वैविध्यमेवोपदर्शयन्नाह -
सुअ णोसुअ सुअ दुविहं पुव्व १ मपुव्वं २ तु होइ नायव्वं । नोसुअपच्चक्खाणं मूले १ तह उत्तरगुणे अ २ ॥ १०४१॥ • व्याख्या - 'सुयणोसुय'त्ति श्रुतप्रत्याख्यानं नोश्रुतप्रत्याख्यानं च, 'सुयं दुविहं'ति श्रुतप्रत्याख्यानं द्विविधं द्वैविध्यमेव दर्शयति- 'पुत्रमपुत्रं तु होइ णायबं 'ति पूर्वश्रुत प्रत्याख्यानमपूर्वश्रुतप्रत्याख्यानं च भवति ज्ञातव्यमिति, तत्र पूर्वश्रुतप्रत्याख्यानं प्रत्याख्यानसंज्ञितं पूर्वमेव, अपूर्व श्रुतप्रत्याख्यानं त्वातुरप्रत्याख्यानादिकमिति, तथा 'नोसुयपच्चक्खाणं ति | नोश्रुतप्रत्याख्यानं श्रुतप्रत्याख्यानादन्यदित्यर्थः, 'मूले तह उत्तरगुणे य'त्ति मूलगुणप्रत्याख्यानमुत्तरगुणप्रत्याख्यानं च, तत्र मूलगुणप्रत्याख्यानं देशसर्वभेदं, देशतः श्रावकाणां सर्वतस्तु संयतानामिति, इहाधिकृतं सर्व, सामायिकानन्तरं सर्वशब्दोपादानादिति गाथार्थः ॥ १०४१ ॥ इह च वृद्धसम्प्रदायः 'पंच्चक्खाणे उदाहरणं रायधूयाए - वरिसं मंसं न खाइयं, पारणए अणेगाणं जीवाणं घाओ कओ, साहूहिं संबोहिया, पवइया, पुढं दबपञ्चक्खाणं पच्छा भावपच्चक्खाणं जातमिति कृतं प्रसङ्गेन । प्रत्याख्यामीति व्याख्यातः सूत्रावयवः, अधुना यावज्जीवतयेति व्याख्यायते - इह चाऽऽदौ भावार्थमेवाभिधित्सुराह -
१ प्रत्याख्याने उदाहरणं राजदुहितुः वर्षं मांसं न खादितं, पारणकेऽनेकेषां जीवानां घातः कृतः, साधुभिः संबोधिता, प्रब्रजिता, पूर्व द्रव्यप्रत्याख्यानं, पश्चाद्भावप्रत्याख्यानं जातं ।

ainelibrary.org

Page #456

आवश्यक जाववधारणमि जीवणमवि पाणधारणे भणिअं। आपाणधारणाओ पावनिवित्ती इहं अत्थो ॥ १०४२॥ सामायिकहारिभव्याख्या-यावद् इत्ययं शब्दोऽवधारणे वर्तते, जीवनमपि प्राणधारणे भणितं, 'जीव प्राणधारण' इति वचनात् ,
निक्षेपनि द्रीया ततश्चाप्राणधारणात्-प्र.गधारणं यावत् पापनिवृत्तिरित्यर्थः, परतस्तु न विधिर्नापि प्रतिषेधो, विधावाशंसादोषप्रसङ्गात् |
|| वि०१ ॥४७९॥
प्रतिषेधे तु सुरादिषूत्पन्नस्य भङ्गप्रसङ्गादिति गाथार्थः॥१०४२॥ इह च जीवनं जीव इति क्रियाशब्दोऽयं, नजीवतीति जीव आत्मपदार्थः, जीवनं तु प्राणधारणं, जीवनं जीवितं चेत्येकोऽर्थः, तत्र जीवितं दशधा वर्तते, तदेव तावदादौ निरूपयन्नाह
नामं १ ठवणा २ दविए ३ ओहे ४ भव ५ तन्भवे अ६ भोगे अ ७।
संजम ८ जस ९ कित्तीजीविअं च १० तं भण्णई दसहा ॥ १०४३ ॥ व्याख्या-नामजीवितं स्थापनाजीवितं द्रव्यजीवितम् ओघजीवितं भवजीवितं तद्भवजीवितं भोगजीवितं च तथा संयमजीवितं यशोजीवितं कीर्तिजीवितं च तद्भण्यते दशधेति गाथासमासार्थः॥१०४३ ॥ अवयवार्थ तु भाष्यकारः स्वयमेव 18|| वक्ष्यति, तत्र नामस्थापने क्षुण्णत्वादनादृत्य शेषभेदव्याचिख्यासयाऽऽह६दव्वे सचित्ताई ३ आउअसद्दव्वया भवे ओहे ४ । नेरइयाईण भवे५ तम्भव तत्थेव उववत्ती ६ ॥१८९॥(भा०)
॥४७९॥ व्याख्या-'द्रव्य' इति द्वारपरामर्शः, द्रव्यजीवितं सच्चित्तादि, आदिशब्दान्मिश्राचित्तपरिग्रहः, इह च कारणे कार्योपचाराद् येन द्रव्येण सचित्ताचित्तमिश्रभेदेन पुत्रहिरण्योभयरूपेण यस्य यथा जीवितमायत्तं तस्य तथा तद्रव्यजीवित
SSSSSSSSSSS
JainEducatidainaARKonal

Page #457

मिति, *द्विपदादिद्रव्यस्य चान्ये, उक्तं द्रव्यजीवितं, 'आउयसद्दबया भवे ओहे'त्ति आयुरिति प्रदेशकर्म तद्रव्यसहचरितं जीवस्य प्राणधारणं सदैव संसारे भवेदोघ इति द्वारपरामर्शः ओघजीवितं, सामान्यजीवितमित्यर्थः, इदं चाङ्गीकृत्य यदि परं सिद्धा मताः, न पुनरन्ये कदाचन इत्युक्तमोघजीवितं, 'रइयाईण भवे'त्ति नारकादीनामिति. आदिशब्दात् तिर्यनरामरपरिग्रहः, भव इति द्वारपरामर्शः, स्वभवे स्थितिर्भवजीवितमिति, उक्तं भवजीवितं, 'तब्भव तत्थेव उववत्तित्ति तस्मिन् भवे जीवितम् तद्भवजीवितं, इदं चौदारिकशरीरिणामेव भवति, यत आह-तत्रैवोपपत्तिः, तत्रैवोपपात इत्यर्थः, भवश्च तदायुष्कबन्धस्य प्रथमसमयादारभ्य यावच्चरमसमयानुभवः, स चौदारिकशरीरिणां तिर्यङ्मनुष्याणां,तद्भवोपपत्तिमागतानां तद्भवजीवितं भवति, ननु च भवजीवितमनन्तरं चतुर्दा वर्णितं नारकादिगतिसमापन्नानां याऽवस्था, तत्र स्वायुष्कबन्धकालात् प्रभृति सर्वेव भवस्थितिः यथास्वमबाधासहिता भवजीवितम् , इह तु तद्भवजीविते आबाधोनिका कर्मस्थितिः, तद्भवोदयात् प्रभृति कर्मनिषेकः तद्भवजीवितमिति महान् विशेषः, तत् किमर्थमौदारिकाणामेव?, उच्यते ?, तेषां हि गर्भकालव्यवहितं योनिनिःसरणं जन्मोच्यते,तेन च गर्भकालेन सहैव तद्भवजीवितं, वैक्रियशरीरिणां तूपपातादेव कालान्तराव्यवहितं जन्मेति जीवितं स्वाबाधाकालसहितमितिकृत्वा तद्भवजीवितमौदारिकाणामेव सुप्रतिपादमिति, तेषां चेदं स्वकायस्थित्यनुसारतो विज्ञेयमिति गाथार्थः ॥ १८९ ॥ उक्तं तद्भवजीवितं, भोगंमि चकिमाई ७ संजमजीअंतु संजयजणस्साजस९कित्ती अभगवओ१०संजमनरजीव अहिगारो१०४४ __ व्याख्या-भोगंमित्ति द्वारपरामर्शः,भोगजीवितं च चक्रवादीनाम् , आदिशब्दाद्वलदेववासुदेवादिपरिग्रहः, उक्तं च
* पारदादिव्यावस्थेत्यन्ये.
Jain Education Inter
nal
www.
library.org

Page #458

--
आवश्यक- हारिभद्रीया
सामायिकनिक्षेपनि वि०१
॥४८॥
भोगजीवितं, 'संजमजीयं तु संजयजणस्स'त्ति संयमजीवितं तु 'संयतजनस्य' साधुलोकस्य, उक्तं संयमजीवितं, 'जस- कित्ती य भगवओ'त्ति यशोजीवितं भगवतो महावीरस्य, कीर्तिजीवितमपि तस्यैव, अयं चानयोर्विशेषः-दानपुण्यफला| | कीर्तिः, पराक्रमकृतं यशः' इति, अन्येत्विदमेकमेवाभिदधति, असंयमजीवितं चाविरतिगतं संयमप्रतिपक्षतो गृह्णन्तीति, |'संजमनरजीव अहिगारो'त्ति-संयमनरजीवितेनेहाधिकार इति गाथार्थः ॥ १०४४ ॥ यावज्जीवता चेह 'जीव प्राणधारण' इत्यस्याव्ययीभाव समासे 'यावदवधारण' (पा०२-१-८) इत्यनेन निवृत्ते भावप्रत्यय उत्पादिते यावज्जीवं भावः षष्ट्या अव्ययादाप्सुपः (पा० २-४-८२) इति सुपलुक्, तस्य 'भावस्त्वतला' (पा०५-१-११९) विति तलि स्त्रीलिङ्गता यावज्जीवता तया यावज्जीवतया, तत्रालाक्षणिकवर्णलोपात् 'जावजीवाए' इति सिद्धम् , अथवा प्रत्याख्यानक्रिया अन्यपदार्थ इति तामभिसमीक्ष्य समासो बहुव्रीहिः, यावज्जीवो यस्यां सा यावज्जीवा तयेत्यलं प्रसङ्गेन, तिस्रो विधा यस्य योगस्य स त्रिविधः सावद्ययोगः, स च प्रत्याख्येय इति कर्म संपद्यते, कर्मणि चद्वितीया विभक्तिः, तं त्रिविधं योग, त्रिविधेनैव करणेन, करणे तृतीयेति, मनसा वाचा कायेन चेति, अत्र मनःप्रभृतीनां पूर्व स्वरूपं दर्शितमेवेति न प्रतन्यते, नवरं भावार्थ उच्यते-तत्र 'त्रिविधं त्रिविधेने'त्यत्रानन्तरस्य करणस्य विवरणसूत्रमेवेदं, यदुत-मनसा वाचा कायेनेति, तस्य च करणस्य कर्म प्रत्याख्येयो योगस्तमपि सूत्र एव विवृणोति-न करोमि न कारयामि कुर्वन्तमप्यन्यं न समनुजानामि-नानुमन्येऽहमिति। अत्राऽऽह-किं पुनः कारणमुद्देशक्रममतिलमय व्यत्यासेन निर्देशः कृत इति?, अत्रोच्यते, योगस्य करणतन्त्रो(न्त्रतो)पदेशनार्थ, तथाहि-योगः करणवश एव, करणानांभावे योगस्यापि भावादभावे चाभावादिति, करणाना
॥४८०॥
JainEducer
jainelibrary.org

Page #459

मेव तथा क्रियारूपेण परिणतेरित्यत्र बहु वक्तव्यं तत्तु नोच्यते ग्रन्थविस्तरभयादिति, अपरस्त्वाह-न करोमि न कारयामि कुर्वन्तं न समनुजानामीत्येतावता ग्रन्थेन गतेऽन्यमपीत्यतिरिच्यते, तथा चातिरिक्तन सूत्रेण नार्थः, उच्यते, साभिप्रायकमिदम् , अनुक्तस्याप्यर्थस्य सङ्ग्रहार्थ, यस्मात् सम्भावनेऽपिशब्दोऽयं, सोऽयमपिशब्दः उभयशब्दमध्यस्थ एतत् करोति-यथा कुर्वन्तं नानुजानामि एवं कारयन्तमप्यनुज्ञापयन्तमप्यन्यं नानुजानामि, तथा यथा वर्तमानकाले कुर्वन्तमन्यं न समनुजानामीति एवमपिशब्दादतीतकाले कृतवन्तमपि कारितवन्तमपि तथाऽनागतेऽपि काले करिष्यन्तमपि कारयिष्यन्तमपीति त्रिकालोपसङ्ग्रहो वेदितव्य इति, न क्रियाक्रियावतोभेंद एव अतो न केवला क्रिया सम्भवतीति ख्यापनार्थमन्यग्रहणम्, अत्रापि बह वक्तव्यं तत्तु नोच्यते मा भूत मुग्धमतिविनेयसम्मोह इति, किश्चित्तु सूत्रस्पर्शनि
युक्तो वक्ष्याम इति । एवं तावदिदमेतावत् सूत्रस्य व्याख्यातम् ॥ इह च सर्व सावध योग प्रत्याख्यामीत्यत्र प्रत्याख्यान || गृहस्थान साधूंश्चाधिकृत्य भेदपरिणामतो निरूपयन्नाह
सीआलं भंगसयं तिविहं तिविहेण समिइगुत्तीहिं । सुत्तप्फासिअनिज्जुत्तिवित्थरत्यो गओ एवं ॥ १०४५ ॥ . व्याख्या-गुरवस्तु व्याचक्षते-तदिदमेतावत् सूत्रस्य व्याख्यातं, साम्प्रतं त्रिविधं त्रिविधेनेत्येतदेव किल व्याचष्टे, तत्र त्रिविधं सावधं योगं प्रत्याख्येयं कृतकारितानुमतिभेदभिन्नं त्रिविधेन मनसा वाचा कायेनेति करणेन प्रत्याख्याति यतः अतस्त
झेदोपदर्शनायैवाऽऽह-सिआलं भंगसयं गाहा॥अत्राऽऽह-यद्येवमिह सर्वसावद्ययोगप्रत्याख्यानाधिकारात् सप्तचत्वारिंशद| धिकशतं प्रत्याख्यानभेदानां गृहस्थप्रत्याख्यानभेदत्वादयुक्तमेतदिति, अत्रोच्यते, न, प्रत्याख्यानसामान्यतो गृहस्थप्रत्या

nelibrary.org

Page #460

आवश्यक हारिभ
सूत्रस्पर्शिकनिक वि०१
द्रीया
॥४८॥
ख्यानभेदाभिधानेऽप्यदोषत्वादित्यलं प्रसङ्गेन, प्रकृतं प्रस्तुमः, तत्र 'सीयालं भंगसर्य'ति-एतद्भाव्यते, 'सीयालं भंगसयं गिहिपच्चक्खाणभेयपरिमाणं । तं च विहिणा इमेणं भावेयवं पयत्तेणं ॥१॥तिन्नि तिया तिन्नि दुगा तिन्निक्किक्का य होति ४ योगेसुं । तिदुएक्कं तिदुएक तिदुएक्कं चेव करणाई ॥२॥ पढमे लब्भइ एगो सेसेसु पएसु तिय तिय तियं च । दो नव तिय दो नवगा तिगुणिय सीयालभंगसयं ॥३॥' का पुनरत्र भावना ?, उच्यते-ण करेइ ण कारवेइ करेंतमपि अण्णं ण समणुजाणइ मणेणं वायाए काएणं एस एक्को भेओ १। चो०-न करेईच्चाइतिगं गिहिणो कह होइ देसविरअस्स। आ०-भन्नइ विसयस्स बहिं पडिसेहो अणुमईएवि ॥४॥ केई भणंति गिहिणो तिविहंतिविहेण नत्थि संवरणं । तं णजओ णिदिलं पन्नत्तीए विसेसेउं ॥ ५ ॥ तो कह निजुत्तीएऽणुमइणिसेहोत्ति ? सो सविसयंमि । सामण्णेणं नत्थि उ तिविहं तिविहेण को दोसो ? ॥६॥ पुत्ताईसंतइणिमित्तमित्तमेक्कारसिं पवण्णस्स । जंपति केइ गिहिणो दिक्खाभिमुहस्स तिविहंपि॥७॥
१ सप्तचत्वारिंशं शतं भङ्गानां गृहिप्रत्याख्यानभेदपरिमाणम् । तच्च विधिनतेन भावयितव्यं प्रयत्नेन ॥१॥ त्रयस्त्रिकास्त्रयो द्विकालय एककाच भवन्ति योगेषु । त्रयो द्वावेकस्त्रयो द्वावेकवयो द्वावेकश्चैव करणानि ॥२॥ प्रथमे लभ्यते एकः शेषेषु पदेषु त्रिकं त्रिक त्रिकं च । द्वौ नवको त्रिकं द्वौ नवको त्रिगुणिते सप्तचत्वारिंशं भङ्गशतम् ॥३॥ न करोति न कारयति कुर्वन्तमप्यन्यं न समनुजानाति मनसा वाचया कायेनेष एको भेदः । चोदक:-न करोतीत्यादित्रिक गृहिण| | कथं भवति देशविरतस्य । आचार्य आह-भण्यते विषयावहिः प्रतिषेधोऽनुमतेरपि ॥ ४॥ केचिद् भणन्ति गृहिणनिविधंनिविधेन नास्ति संवरणम् । तन्न यतो निर्दिष्टं प्रज्ञप्तौ विशिष्य ॥ ५॥ तत्कथं नियुक्ती अनुमतिनिषेधः इति?, स स्वविषये । सामान्येन नास्त्येव त्रिविधंत्रिविधेन को दोषः॥ ६ ॥ पुत्रादिसंततिनिमित्तमात्रेणैकादशी प्रपन्नस्य । जल्पन्ति केचिद्गृहिणो दीक्षाभिमुखस्य त्रिविधमपि ॥७॥
॥४८॥
Jain Education in

Page #461

आह कहं पुण मणसा करणं कारावणं अणुमई य । जह वयतणुजोगेहिं करणाई तह भवे मणसा ॥ ८ ॥ तदहीणत्ता वइतणुकरणाईणं अहव मणकरणं । सावज्जजोगमणणं पन्नत्तं वीयरागेहिं ॥ ९ ॥ कारवणं पुण मणसा चिंतेइ य करेउ एस सावज्जं । चिंतेई य कए पुण सुछु कथं अणुमई होइ ॥ १० ॥ स एको भेओ गओ ॥ इयाणिं बितिओ भेओ - करेइ ण कारवेइ करेंतंपि अण्णं ण समणुजाणइ मणेण वायाए एस एक्को १, तहा मणेणं कारण य बितिओ २, तहा वायाए कारण य ततिओ ३, एस बितिओ मूलभेओ गओ ॥ इयाणिं तइओ-ण करेइ न कारवेइ करेंतंपि अण्णं ण समणुजाणइ मणेण एक्को १ वायाए बितिओ २ काएण ततिओ ३ एस तइओ मूलभेओ गओ । इयाणिं चउत्थो - ण | करेइ ण कारवेइ मणेण वायाए कारणं एक्को १ ण करेइ करेंतंपि णाणुजाणइ बितीओ २ ण कारवेइ करेंतं णाणुजाणइ ३ तइओ एस चउत्थो मूलभेओ, इयाणिं पंचमो-ण करेइ ण कारवेइ मणेणं वायाए एस एक्को १ ण करेइ करेंतं
१ आह-कथं पुनर्मनसा करणं कारणमनुमतिश्च । यथा वाक्तनुयोगाभ्यां करणादयस्तथा भवेयुर्मनसा ॥ ८ ॥ तदधीनत्वात् वाक्तनुकरणादीनामथवा मनःकरणं । सावद्ययोगमननं प्रज्ञप्तं वीतरागैः ॥ ९ ॥ कारणं पुनर्मनसा चिन्तयति च करोत्येष सावद्यम् । चिन्तयति च कृते पुनः सुष्ठु कृतमनुमतिर्भवति ॥ १० ॥ एष एको भेदो गतः १ । इदानीं द्वितीयो भेदः न करोति न कारयति कुर्वन्तमध्यन्यं न समनुजानाति मनसा वाचा एष एकः १ तथा मनसा कायेन च द्वितीयः २ तथा वाचा कायेन च तृतीयः ३ एष द्वितीयो मूलभेदो गतः २ । इदानीं तृतीयः न करोति न कारयति कुर्वन्तमपि अन्यं न समनुजानाति मनसैकः १ वाचा द्वितीयः २ कायेन तृतीयः ३ एष तृतीयो मूलभेदो गतः ३ । इदानीं चतुर्थो न करोति न कारयति मनसा वाचा कायेनैकः १ न करोति कुर्वन्तमपि नानुजानाति द्वितीयो २ न कारयति कुर्वन्तं नानुजानाति तृतीयः ३ एष चतुर्थी मूलभेदः ४ । इदानीं पञ्चमः न करोति न कारयतिः मनसा वाचा एष एकः १ न करोति कुर्वन्तं

Page #462

सूत्रस्पर्शि
आवश्यकहारिभद्रीया
कनि० वि०१
॥४८२॥
णाणुजाणइ एस बितिओरण कारवेति णाणुजाणइ एस तइओ ३ एए तिन्निभंगामणेण वायाए लद्धा, अन्नेवितिन्नि, मणेणं : कारण य एमेव लभंति ३, तहाऽवरेवि वायाए काएणय लब्भंति तिन्नि तिन्नि ३, एवमेव एए सबेणव, एवं पञ्चमोऽप्युक्तो मूलभेद इति।इयाणि छछो-ण करेइ ण कारवेइमणेणं एस एको, तह य ण करेइ करेंतं णाणुजाणइमणेणं एस बितिओ, ण कारवेइ करेंतंणाणुजाणइ मणसैव तृतीयः, एवं वायाएकाएणवि तिन्नि तिण्णि भंगालभंति, उक्तःषष्ठोऽपिमूलभेदः, अधुना सप्तमोभिधीयते इति–ण करेइ मणेणं वायाए काएणय एक्को, एवंण कारवेइ मणादीहिं एस बितिओ, करेंतंणाणुजाणइत्ति तइओ, सप्तमोऽप्युक्तो मूलभेद इति । इदानीमष्टमः-ण करेइ मणेणं वायाए एक्को तहा मणेण काएण य एस बितिओ, तहा | वायाए काएण य एस तइओ, एवं ण कारवेइ एत्थवि तिन्नि भंगा एवमेव लब्भंति, करतं णाणुजाणइ एत्थ वि तिण्णि, एष उक्तोऽष्टमः । इदानीं नवमः-न करेइ मणेण एक्को १ण कारवेइबितिओ २ करेंतं णाणुजाणइ एस तइओ, एवं वायाए
SAROSAROSAGROCESS*
नानुजानाति एष द्वितीयः २ न कारयति नानुजानाति एष तृतीयः ३ एते त्रयो, भङ्गा मनसा वाचा लब्धाः अन्येऽपि त्रयो, मनसा कायेन चैवमेव लभ्यन्ते ३तथाऽपरेऽपि वाचा कायेन च लभ्यन्ते त्रयः २, ३, एवमेते सर्वे नव, एवं पञ्चमोऽप्युक्तो मूलभेदः ५ इति । इदानी षष्ठो-न करोति न कारयति मनसा एष एकः, तथैव न करोति कुर्वन्तं नानुजानाति मनसा एष द्वितीयः, न कारयति कुर्वन्तं नानुजानाति मनसैव तृतीयः, एवं वाचा कायेनापि अयस्त्रयो भङ्गा लभ्यन्ते ६ । न करोति मनसा वाचा कायेन चैकः, एवं न कारयति मनादिभिरेष द्वितीयः, कुर्वन्तं नानुजानातीति तृतीयः । न करोति मनसा वाचा एकः तथा मनसा कायेन च एप द्वितीयः तथा वाचा कायेन च एष तृतीयः, एवं न कारयति अत्रापि त्रयो भङ्गा एवमेव लभ्यन्ते, कुर्वन्तं नानुजानाति अत्रापि त्रयः ८ । न करोति मनसा एकः न कारयति द्वितीयः कुर्वन्तं नानुजानाति एष तृतीयः, एवं वाचा
09552952055
॥४८२॥
Jain Education
a
Planelibrary.org

Page #463

बिर्तियं काएणवि होइ तितयमेव, नवमोऽप्युक्तः इदानीमागतगुणनं क्रियते – 'लद्धफलमाणमेअं भंगा उ हवंति अउ - पण्णासं । तीयाणागय संपइगुणियं कालेण होइ इमं ॥ १ ॥ सीयालं भंगसयं कह ? कालतिएण होइ गुणणाओ । तीयस्स | पक्किमणं पञ्चुप्पन्नस्स संवरणं ॥ २ ॥ पञ्चक्खाणं च तहा होइ य एसस्स एव गुणणाओ । कालतिएणं भणियं जिणग
हरवायएहिं च ॥ ३ ॥ एवं तावद् गृहस्थप्रत्याख्यानभेदाः प्रतिपादिताः, साम्प्रतं साधुप्रत्याख्यानभेदान् सूचयन्नाह'तिविहं तिविहेणं' ति अयमत्र भावार्थ:-त्रिविधं त्रिविधेनेत्यनेन सर्वसावद्ययोगप्रत्याख्यानादर्थतः सप्तविंशतिभेदानाहते चैवं भवन्ति - इह सावद्ययोगः प्रसिद्ध एव हिंसादिः, तं स्वयं सर्वं न करोति न कारयति कुर्वन्तमप्यन्यं न समनुजानाति, एकैकं करणत्रिकेन - मनसा वाचा कायेनेति नव भेदाः, अतीतानागतवर्तमानकालत्रयसम्बद्धाश्च सप्तविंशतिरिति, इदं च प्रत्याख्याने भेदजालं 'समिइगुत्ती हिंति समितिगुप्तिषु सतीषु भवति, समितिगुप्तिभिर्वा निष्पद्यते, तत्रेर्यासमितिप्रमुखाः प्रवीचाररूपाः समितयः पञ्च गुप्तयश्च प्रवीचाराप्रवीचाररूपा मनोगुत्याद्यास्तिस्र इति उक्तं च- 'सेमिओ नियमा गुत्तो गुत्तो समियत्तणंमि भइयो । कुसलवइमुदीरंतो जं वइगुत्तोऽवि समिओऽवि ॥ १ ॥' अन्ये तु व्याचक्षते -
१] द्वितीयं कायेनापि भवति त्रितयमेव ९ । १ लब्धफलमानमेतत् भङ्गास्तु भवन्त्येकोनपञ्चाशत् । अतीतानागतसम्प्रतिगुणितं कालेन भवतीदम् ॥ १ ॥ सप्तचत्वारिंशं भङ्गशतं कथं ? कालत्रिकेण भवति गुणनात् । अतीतस्य प्रतिक्रमणं प्रत्युत्पन्नस्य संवरणम् ॥ २ ॥ प्रत्याख्यानं च तथा भवति चैध्यस्य एवं गुणनात् । कालनिकेन भणितं ( सप्तचत्वारिंशं शतं ) जिनगणधरवाचकैश्च ॥ ३ ॥ २ समितो नियमाद्भुतो गुप्तः समितत्वे भक्तव्यः । कुशलं वच उदीरयन् यद्वचोगुप्तोऽपि समितोऽपि ॥ १ ॥

nelibrary.org

Page #464

आवश्यकहारिभद्रीया
सूत्रस्पर्शिकनि० वि०१
॥४८३॥
किलैता अष्टौ प्रवचनमातरः सामायिकसूत्रसङ्ग्रहः, तत्र 'करेमि भंते ! सामाइयंति पंच समिईओ गहिआओ, 'सवं सावज जोगं पच्चक्खामित्ति तिणि गुत्तीओ गहियाओ, एत्थ समिईओ पवत्तणे निग्गहे य गुत्तीओत्ति, एयाओ अह । पवयणमायाओ जाहिं सामाइयं चोद्दसय पुवाणि मायाणि, माउगाओत्ति मूलं भणियंति होइ ॥ इहैव प्रायः सूत्रस्पर्शनियुक्तिवक्तव्यताया उक्तत्वात् मध्यग्रहणे च तुलादण्डन्यायेनाऽऽद्यन्तयोरप्याक्षेपादिदमाह-'सुत्तप्फासियणिज्जुत्तिवित्थरत्थो गओ एवं'ति सूत्रस्पर्शनियुक्तिविस्तरार्थों गतः, 'एवम् उक्तेन प्रकारेणेति गाथार्थः ॥ १०४५ ॥ साम्प्रतं सूत्र एवातीतादिकालग्रहणं त्रिविधमुक्तमिति दर्शयन्नाह
सामाइअं करेमी पच्चक्खामी पडिक्कमामित्ति । पञ्चुप्पन्नमणागयअईअकालाण गहणं तु ॥१०४६॥ व्याख्या-सामायिकं करोमि तथा प्रत्याख्यामि सावधं योगमिति, तथा प्रतिक्रमामीति प्राकृतस्य, इदं हि यथासङ्ख्यमेव प्रत्युत्पन्नानागतातीतकालानां ग्रहणमिति, उक्तं च-'अईयं जिंदइ पडुप्पन्नं संवरेइ अणागयं पच्चक्खाइ'त्ति गाथार्थः॥ १०४६ ॥ साम्प्रतं तस्य भदन्त ! प्रतिक्रमामीत्येतद् व्याख्यायते-तत्र 'तस्ये' त्यधिकृतो योगः संबध्यते, ननु च प्रतिक्रमामीत्यस्याः क्रियायाः सोऽधिकृतो योगः कर्म, कर्मणि च द्वितीया विभक्तिरतस्तमित्यभिधेये तस्येत्यभिधीयते
॥४८॥
करोमि भदन्त ! सामायिकमिति पञ्च समितयो गृहीताः, सर्व सावधं योगं प्रत्याचक्ष इति तिस्रो गुप्तयो गृहीताः, अत्र समितयः प्रवर्त्तने निग्रहे च गुप्तय इति, एता अष्ट प्रवचनमातरो याभिः (यासु वा) सामायिक चतुर्दश च पूर्वाणि मातानि, मातर इति मूलं इति भणितं भवति । २ अतीतं निन्दति प्रत्युत्पन्नं संवृणोति अनागतं प्रत्याख्याति
Jain Education
nelibrary.org

Page #465

SCAMOROUGUSCUSEX
किमर्थमिति ?, आह-प्रयोजनार्थ षष्ठी विवक्षातः प्रयुक्ता सम्बन्धलक्षणाऽवयवलक्षणा वा, योऽसौ योगस्त्रिकालविषयस्तस्यातीतं सावद्यमंशमवयवं प्रतिक्रमामि न शेषं वर्तमानमनागतं वा, केचित् पुनरविभागज्ञाः अविशिष्टमेव सामान्य योगं सम्बन्धयन्ति, तन्न युज्यते, अविशिष्टस्य त्रिकालविषयस्य प्रतिक्रमणप्रयोजनाभावात् , ग्रन्थगुरुत्वापत्तेश्च, अविशिष्टमपि संबध्य पुनर्विशेषेऽवस्थापनीयस्तच्छन्द इति ग्रन्थगुरुता, यदेतत् प्रतिक्रमणमेतत् प्रायश्चित्तमध्ये पठितमतः प्रायश्चित्तमासेवितेऽतीतविषयमिति गतत्वादतीतप्रतिक्रमणमिति न वक्तव्यम् , इह पुनरुक्तत्वप्रसङ्गात्, यस्मादस्य प्रतिक्रमामीतिशब्दस्य कर्मणा भवितव्यमवश्यं, तच्च भूतं सावद्ययोगं मुक्त्वा नान्यत् कर्म भवितुमर्हति, तस्मात्तस्येत्यवयवलक्षणया षष्ट्या सम्बन्धः॥ आह-यद्येवं पुनरुक्तादिभयादभिधीयते तत इदमपरमाशङ्कापदमिति दर्शयतितिविहेणंति न जुत्तं पडिपयविहिणा समाहिअं जेण । अत्थविगप्पणयाए गुणभावणयत्तिको दोसो॥१०४७॥ __ व्याख्या-'त्रिविधं त्रिविधेने त्यत्र त्रिविधेनेत्ययुक्तमिति, अत आह–प्रतिपदविधिना समाहितं येन' यस्मात् प्रति| पदमभिहितमेव, मनसा वाचा कायेने ति, अत्रोच्यते, अर्थविकल्पनया गुणभावनयेति वा को दोषः ?, एतदुक्तं भवतिअर्थविकल्पसङ्ग्रहार्थं न पुनरुक्तम् , अथवा गुणभावना पुनः पुनरभिधानाद्भवतीति न दोषः, अथवा मनसा वाचा कायेनेत्यभिहिते प्रतिपदं न करोमि न कारयामि नानुजानामीति 'यथासङ्ख्यमनुदेशः समानाना' मिति यथासङ्ख्यकमनिष्टं मा प्रापदिति त्रिविधेनैकैकमुच्यते, त्रिविधमित्यत्राप्ययमेव प्रायः परिहार इति गाथार्थः॥ १०४७॥ इत्यलं प्रसङ्गेन, प्रकृतं प्रस्तुमः, 'तस्य भदन्त ! प्रतिक्रमामी'त्यत्र भदन्तः पूर्ववद् अतिचारनिवृत्तिक्रियाभिमुखश्च तद्विशुद्ध्यर्थमामन्त्रयत इति
AAAAAAAAACANCCESS

Page #466

आवश्यकहारिभद्रीया
सूत्रस्पर्शिवि०१
कनि०
5555
॥४८४॥
अत्राऽऽह-ननु पूर्वमुक्त एव भदन्तः स एवानुवर्तिष्यते, एवमर्थ चादौ प्रयुक्त इत्यतः किं पुनरनेनेति?, अत्रोच्यते, अनुवर्तनार्थमेव अयं पुनरनुस्मरणाय प्रयुक्तः, यतः परिभाषा-अनुवर्तन्ते च नाम विधयो, न चानुवर्तनादेव भवन्ति, किं, तर्हि ?, यत्नाद्भवन्ति, 'स चायं यत्नः पुनरुच्चारण'मिति, अथवा सामायिकक्रियाप्रत्यर्पणवचनोऽयं भदन्तशब्दः, अनेन चैतत् ज्ञापितं भवति-सर्वक्रियावसाने गुरोः प्रत्यर्पणं कार्यमिति,उक्तं च भाष्यकारण-'सामाइयपच्चप्पणवयणो वाडयं भदंतसहोत्ति । सबकिरियावसाणे भणियं पच्चप्पणमणेणं ॥१॥” इति कृतं प्रसङ्गेन, प्रतिक्रमामीत्यत्र प्रतिक्रमणं मिथ्यादुष्कृतमभिधीयते, तच्च द्विधा-द्रव्यतो भावतच, तथा चाह नियुक्तिकारःदव्वमि निण्हगाह कुलालमिच्छंति तत्थुदाहरणं । भावंमि तदुवउत्तो मिआवई तत्थुदाहरणं ॥ १०४८॥ व्याख्या-द्रव्य इति द्वारपरामर्शः, द्रव्यप्रतिक्रमणं तदभेदोपचारात् तद्वदेवोच्यते, अत एवाह-निवादि, आदिशब्दादनुपयुक्तादिपरिग्रहः, कुलालमिथ्यादुष्कृतं तत्रोदाहरणं, तच्चेदम्-ऐगस्स कुंभकारस्स कुडीए साहुणो ठिया, तत्थेगो चेलओ तस्स कुंभगारस्स कोलालाणि अंगुलिधणुहएणं पाहाणएहिं विंधइ, कुंभगारेण पडिजग्गिउं दिट्ठो, भणिओय-कीस मे कोलालाणि काणेसि?, खुड्डओभणइ-मिच्छामि दुक्कडंति, एवं सो पुणोऽवि विधिऊण मिच्छामिदुक्कडंति,
सामायिकप्रत्यर्पणवचनो वाऽयं भदन्तशब्द इति । सर्वक्रियावसाने भणितं प्रत्यर्पणमनेन ॥१॥ २ एकस्य कुम्भकारस्य कुव्यां (गृहे) साधवः स्थिताः, तत्रैकः क्षुल्लकस्तस्य कुम्भकारस्य भाजनानि अङ्गुलधनुषा पाषाणैः काणीकरोति, कुम्भकारेण प्रतिजागर्य दृष्टः, भणितश्च-कथं मम भाजनानि काणयसि!, क्षुल्लको भणति-मिथ्या मे दुष्कृतमिति, एवं स पुनरपि काणयित्वा मिथ्या मे दुष्कृतमिति (करोति),
॥४८४॥
Jain Educat
ISL
nal

Page #467

| पंच्छा कुंभगारेण तस्स खुड्डगस्स कन्नामोडओ दिन्नो, सो भणइ - दुक्खाविओऽहं, कुंभगारो भणइ-मिच्छामि दुक्कडं, एवं सो पुणो पुणो कन्नामोडियं दाऊण मिच्छादुक्कडंति करेइ, पच्छा चेलओ भणइ - अहो सुंदरं मिच्छामिदुक्कंडति, कुंभगारो भणइ - तुज्झवि एरिसं चैव मिच्छा दुक्कडंति, पच्छा ठिओ विंधियवस्स । 'जं दुक्कडंति मिच्छा तं चैव णिसेवई पुणो पावं । पच्चक्खमुसावाई मायाणियडिप्पसंगो य ॥ १ ॥ एयं दवपडिक्कमणं ॥ भावप्रतिक्रमणं प्रतिपादयति — भाव इति द्वारपरामर्श एव, 'तदुपयुक्त एव' तस्मिन् अधिकृते शुभव्यापारे उपयुक्तस्तदुपयुक्तो यत् करोति, मृगापतिः तत्रोदाहरणं, तच्चेदम्-भगवं वद्धमाणसामी कोसंबीए समोसरिओ, तत्थ चंदसूरा भगवंतं वंदगा सविमाणा ओइण्णा, तत्थ मियावई अज्जा उदयणमाया दिवसोत्तिकाउं चिरं ठिया, सेसाओ साहुणीओ तित्थयरं वंदिऊण सनिलयं गयाओ, चंदसूरावि तित्थयरं वंदिऊण पडिगया, सिग्धमेव वियालीभूयं मियावई संभंता, गया अज्जचंदणासगासं ।
१ पश्चात् कुम्भकारेण तस्य क्षुल्लकस्य कर्णामोटको दत्तः, स भणति - दुःखितोऽहं कुम्भकारो भणति - मिथ्या मे दुष्कृतं, एवं स पुनः पुनः कर्णामोटकं | दत्त्वा मिथ्यादुष्कृतमिति करोति, पञ्चात्क्षुल्लको भणति - अहो सुन्दरं मिथ्यामे दुष्कृतमिति, कुम्भकारो भणति - तवापि ईदृशमेव मिथ्यामेदुष्कृत मिति, पश्चास्थितः काणनात् । यद्दुष्कृतमिति मिथ्या ( कृत्वा ) तदेव निषेवते पुनः पापम् । प्रत्यक्षमृषावादी मायानिकृतिप्रसङ्गश्च ॥ १ ॥ एतद्द्रव्यप्रतिक्रमणं । २ भगवानू वर्धमानस्वामी कौशाम्ब्यां समवसृतः, तत्र चन्द्रसूर्यौ भगवन्तं वन्दितुं सविमानाववतीर्णौ, तत्र मृगावती आर्योदयनमाता दिवस इतिकृत्वा चिरं स्थिता, शेषाः साध्ध्यस्तीर्थकरं वन्दित्वा स्वनिलयं गताः, चन्द्रसूर्यावपि तीर्थकरं वन्दिवा प्रतिगतौ, शीघ्रमेव विकालीभूतं, मृगावती संभ्रान्ता, गता आर्य चन्दनासकाशं ।

Minelibrary.org

Page #468

आवश्यक हारिभद्रीया
॥४८५॥
ताओ य ताव पडिकंताओ, मियावई आलोएउं पवत्ता, अजचंदणाए भण्णइ-कीस अजे ! चिरं ठियासि ?, न जुत्तं ||सत्रस्पर्शिनाम तुमं उत्तमकुलप्पसूयाए एगागिणीए चिरं अच्छिउंति, सा सम्भावेण मिच्छामिदुक्कडंति भणमाणी अजचंदणाए पाए
कनि० पडिया, अजचंदणा य ताए वेलाए संथारं गया, ताहे निद्दा आगया, पसुत्ता, मियावईएवि तिवसंवेगमावण्णाए पाय- वि०१ पडियाए चेव केवलणाणं समुप्पण्णं । सप्पो य तेणंतेणमुवागओ, अज्जचंदणाए य संथारगाओ हत्थो ओलंबिओ, मियावईए मा खजिहितित्ति सो हत्थो संथारगं चडाविओ, सा विउद्धा भणइ-किमयंति?, अन्जवि तुमं अच्छसित्ति मिच्छामि दुक्कडं, निद्दप्पमाएणं ण उहावियासि, मियावई भणइ-एस सप्पो मा भे खाहिइत्ति अतो हत्थो चडाविओ, सा भणइकहिं ? सो, सा दाएइ, अज्जचंदणा अपेच्छमाणी भणइ-अजे ! किं ते अइसओ?, सा भणइ-आमं, तो किं छाउमथिओ केवलिओत्ति ?, भणइ-केवलिओ, पच्छा अजचंदणा पाएसु पडिऊण भणइ-मिच्छामि दुक्कडंति,
ताश्च तावत्प्रतिक्रान्ताः, मृगावत्यालोचितुं प्रवृत्ता, आर्यचन्दनया भण्यते-कथमायें ! चिरं स्थिताऽसि ?, न युक्तं नाम तव उत्तमकुलप्रसूताया एका. किन्याः चिरं स्थातुमिति, सा सद्भावेन मिथ्या मे दुष्कृतमिति भणन्ती आर्यचन्दनायाः पादयोः पतिता, आर्यचन्दना च तस्यां बेलायां संस्तारके स्थिता, तदा निद्रा|ऽऽगता, प्रसुप्ता, मृगावत्या अपि तीवसंवेगमापनायाः पादपतिताया एव केवलज्ञानं समुत्पन्नं । सर्पश्च तेन मार्गेणोपागतः, आर्यचन्दनायाश्च हस्तः संस्तारकादवलम्बितः, मृगावत्या मा खादीदिति स हस्तः संस्तारके चटापितः, सा विबुद्धा भणति-किमेतदिति, अद्यापि त्वं तिष्ठसीति मिथ्यामेदुष्कृतं, निद्राप्रमादेन नोत्थापिताऽसि, मृगावती भणति-एष सो मा भवन्तं खादीदिति भावत्को (अतो)हस्तश्चटापितः, सा भणति-क सः?, सा दर्शयति, आर्यचन्दना अपश्यन्ती भणति-आयें किं तवातिशयः ?, सा भणति-ओम् , तर्हि किं छान स्थिकः कैवलिक इति?, भणति-कैवलिकः, पश्चादार्यचन्दना पादयोः पतित्वा भणति-मिथ्या मे दुष्कृतमिति में
॥४८५॥
Jain Education
K
Enelibrary.org

Page #469

केवली आसाइओत्ति, इयं भावपडिक्कमणं । एत्थ गाहा–'जइ य पडिक्कमियवं अवस्स काऊण पावयं कम्मं । तं चेव न कायचं तो होइ पए पडिक्कतो॥१॥'त्ति गाथार्थः॥ १०४८॥ इह च प्रतिक्रमामीति भूतात सावद्ययोगान्निवर्तेहमित्युक्तं भवति, तस्माच्च निर्वृत्तिर्यत्तदनुमतेविरमणमिति, तथा निन्दामीति गर्हापि, अन निन्दामीति जुगुप्सेत्यर्थः गर्हामीति च तदेवोक्तं भवति, एवं तर्हि को भेद एकार्थत्वे ?, उच्यते, सामान्यार्थाभेदेऽपीष्टविशेषार्थो गर्दाशब्दः, यथा सामान्ये गमनार्थे गच्छतीति गौः, सर्पतीति सर्पः, तथाऽपि गमनविशेषोऽवगम्यते, शब्दार्थादेव, एवमिहापि निन्दागहयोरिति ॥ तं चार्थविशेष दर्शयति
सचरित्तपच्छयावो निंदा तीए चउक्कनिक्खेवो । व्वे चित्तयरसुआ भावेसुबह उदाहरणा ॥१०४९॥ ___ व्याख्या-सचरित्रस्य सत्त्वस्य पश्चात्तापो निन्दा, स्वप्रत्यक्षं जुगुप्सेत्यर्थः, उक्तं च-"आत्मसाक्षिकी निन्दा“तीए चउक्कनिक्खेवोत्ति तस्यां तस्या वा नामादिभेदचतुष्को निक्षेप इति, तत्र नामस्थापने अनाहत्याऽऽह-'दवे चित्तकरसुया भावेसु बहू उदाहरण त्ति द्रव्य निन्दायां चित्रकरसुतोदाहरणं, सा जहा रण्णा परिणीया अप्पाणं किंदियाइयत्ति, भावनिन्दायां सुबहून्युदाहरणानि योगसङ्ग्रहेषु वक्ष्यन्ते, लक्षणं पुनरिदं-'हा! दुछु कयं हा ! दुट्ठ कारियं दुटु अणुमयं इत्ति । |अंतो अंतो डज्झइ पच्छातावेण वेवंतो ॥१॥ त्ति गाथार्थः॥१०४९॥
| केवल्याशातित इति, इदं भावप्रतिक्रमणं । अत्र गाथा-यदि च प्रतिक्रान्तव्यमवश्यं कृत्वा पापकं कर्म । तदेव न कर्त्तव्यं तदा भवति पदे प्रतिक्रान्तः | ॥३॥ इति २ सा यथा राज्ञा परिणीताऽऽत्मानं निन्दितवतीति ।३ हा दुछु कृतं हा दुष्टु कारितं दुष्ठ नुमतं इति । अन्तरन्तर्दयते पश्चात्तापेन चैवान्तः (वेपन)॥१॥इति ।
Jain EducatiohnAPonal

Page #470

आवश्यकहारिभद्रीया
कनिक
॥४८६॥
गरहावि तहाजाईअमेव नवरं परप्पगासणया। व्वंमि मरुअनायं भावेसु बहू उदाहरणा ॥१०५०॥
सूत्रस्पर्शिव्याख्या-गोऽपि 'तथाजातीयैवेति निन्दाजातीयैव, नवरमेतावान् विशेषः-परप्रकाशनया गर्दा भवति, या गुरोः प्रत्यक्षं जुगुप्सा सा गति, 'परसाक्षिकी गति वचनाद्, असावपि चतुर्विधैव, तत्र नामस्थापने अनादृत्यैवाह-'दबंमि
वि०१ मरुअणायं भावेसु बहू उदाहरण'त्ति । तत्र द्रव्यगर्हायां मरुकोदाहरणं, तच्चेदम्-आणंदपुरे मरुओ एहसाए समं संवासं काऊण उवज्झायस्स कहेइ जहा सुविणए ण्हुसाए समं संवासं गओमित्ति । भावगाए साधू उदाहरणं-'गंतूणी गुरुसगासे काऊण य अंजलिं विणयमूलं । जह अप्पणो तह परे जाणावण एस गरहा उ ॥१॥'त्ति गाथार्थः ॥१०४९॥ तत्र निन्दामि गर्हामीत्यत्र गर्दा जुगुप्सोच्यते, तत्र किं जुगुप्से ?, 'आत्मानम्' अतीतसावद्ययोगकारिणमश्लाध्यम्, अथ|वाऽत्राणम्-अतीतसावद्ययोगत्राणविरहितं जुगुप्से, सामायिकेनाधुना त्राणमिति, अथवा 'अत सातत्यगमने' अतनमतीतंसावद्ययोगं सततभवनप्रवृत्तं निवर्तयामीति, 'व्युत्सृजामीति विविधार्थो विशेषार्थो वा विशब्दः उच्छब्दो भृशार्थः सृजामि-त्यजामीत्यर्थः, विविधं विशेषेण वा भृशं त्यजामि व्युत्सृजामि, अतीतसावद्ययोगं व्युत्सृजामीति वा, अव| शब्दोऽधःशब्दस्यार्थे विशेषेणाधः सृजामीत्यर्थः, नन्वेवं सावधयोगपरित्यागात् करोमि भदन्त ! सामायिकमिति सावद्य
॥४८६॥ योगनिवृत्तिरुच्यते, तस्य व्यवसृजामि शब्दप्रयोगे वैपरीत्यमापद्यते, तन्न, यस्मात् मांसादिविरमणक्रियानन्तरं व्यवसृजामीति प्रयुक्त तद्विपक्षत्यागो मांसभक्षणनि वृत्तिरभिधीयते, एवं सामायिकानन्तरमपि प्रयुक्त व्यवसृजामिशब्दे तद्विपक्ष
आनन्दपुरे मरुकः खुषया समं संवासं कृत्वा उपाध्यायाय कथयति, यथा स्वप्ने स्नुषया समं संवासं गतोऽस्मीति । भावगर्हायां साधुरुदाहरणम्गत्वा गुरुसकाशं कृत्वा चाञ्जलिं विनयमूलम् । यथाऽऽस्मनस्तथा परेषां ज्ञापनमेषा गहरे तु ॥१॥

manjainelibrary.org

Page #471

त्यागोऽवगम्यते, स च तद्विपक्षः सुगम एवेत्यत्र बहु वक्तव्यं तत्तु नोच्यते, ग्रन्थविस्तरभयादू, गमनिकामात्रप्रधानत्वात् प्रारम्भस्य ॥ साम्प्रतं व्युत्सर्गप्रतिपादनायाऽऽह ग्रन्थकार:| दव्वविउस्सग्गे खलु पसन्नचंदो हवे उदाहरणं । पडिआगयसंवेगो भामिवि होइ सो चेव ॥१०५१॥ __ व्याख्या-इह द्रव्यव्युत्सर्गः-गणोपधिशरीरानपानादिव्युत्सर्गः, अथवा द्रव्यव्युत्सर्गः आर्तध्यानादिध्यायिनः कायोत्सर्ग इति, अत एवाऽऽह-द्रव्य व्युत्सर्गे खलु प्रसन्नचन्द्रो भवत्युदाहरणं, भावव्युत्सर्गस्त्वज्ञानादिपरित्यागः, अथवा धर्मशुक्लध्यायिनः कायोत्सर्ग एव, तथा चाऽऽह-प्रत्यागतसंवेगो 'भावेऽपि' भावव्युत्सर्गेऽपि भवति स एव-प्रसन्नचन्द्र | उदाहरणमिति गाथाक्षरार्थः ॥ १०५१॥ भावार्थः कथानकादवसेयः, तच्चेदम्-खिइपइटिए णयरे पसन्नचंदो राया,
तत्थ भगवं महावीरो समोसढो, तओ राया धम्म सोऊण संजायसंवेगो पबइओ, गीयत्थो जाओ। अण्णया जिणकप्पं |पडिवजिउकामो सत्तभावणाए अप्पाणं भावेइ, तेणं कालेणं रायगिहे णयरे मसाणे पडिमं पडिवन्नो, भगवं च महावीरो तत्थेव समोसढो, लोगोऽवि वंदगो णीइ, दुवे य वाणियगा खिइपइडियाओ तत्थेव आयाया, पसन्नचंदं पासिऊण एगेण भणियंएस अम्हाणं सामी रायलच्छि परिच्चइय तवसिरिं पडिवन्नो, अहो से धन्नया, बितिएण भणियं-कुओ एयस्स धण्णया,
क्षितिप्रतिष्ठिते नगरे प्रसन्नचन्द्रो राजा, तत्र भगवान महावीरः समवसृतः, ततो राजा धर्म श्रुत्वा संजातसंवेगः प्रबजितः, गीतार्थो जातः । [अन्यदा जिनकल्पं प्रतिपत्तुकामः सत्त्वभावनयाऽऽत्मानं भावयति, तस्मिन् काले राजगृहे नगरे श्मशाने प्रतिमा प्रतिपन्नः, भगवांश्च महावीरस्तत्रैव | समवस्तः, लोकोऽपि बन्दको निर्गच्छति, द्वौ च वणिजी क्षितिप्रतिष्ठितात् तत्रैवागतो. प्रसन्नचन्द्र रटा एकेन भणितं-एषोऽस्माकं स्वामी राज्यलक्ष्मी परित्यज्य तपःश्रियं प्रतिपन्नः, अहो अस्य धन्यता, द्वितीयेन भणितं-कुत एतस्य धन्यता,
COSAUSIOS
Jain Education and onal
www.jalnelibrary.org

Page #472

आवश्यकहारिभद्रीया
सूत्रस्पर्शिकनि०
वि०१
॥४८७॥
जो असंजायबलं पत्तं रजे ठविऊण पबइओ, सो तवस्सी दाइगेहिं परिभविजइ, णयरं च उत्तिमक्खयं पवणं ताव, एवमणेण बहुओ लोगो दुक्खे ठविओत्ति अदवो एसो, तस्स तं सोऊण कोवो जाओ, चिंतियं चऽणेण-को मम पुत्तस्स अवकरेइत्ति ?, नूणममुगो, ता किं तेण ?, एयावत्थगओ णं वावाएमि, माणससंगामेण रोद्दझाणं पवन्नो, हत्थिणा हत्थिं विवाएइत्ति, विभासा । एत्थंतरे सेणिओ भगवं वंदओ णीइ, तेणवि दिट्ठो वंदिओ य, अणेण ईसिपि न य निज्झाईतओ, सेणिएण चिंतियं-सुक्कज्झाणोवगओ एस भगवं, ता एरिसंमि झाणे कालगयस्स का गइ भवइत्ति भगवंतं पुच्छिसं, तओ गओ वंदिऊण पुच्छिओऽणेण भगवं-जंमि झाणे ठिओमए वंदिओ पसन्नचंदो तंमि मयस्स कहिं उववाओ भवइ?. भगवया भणियं-अहे सत्तमाए पुढवीए, तओ सेणिएण चिंतियं-हा! किमेयंति?, पुणो पुच्छिस्सं। एत्थंतरंमि अपसन्नचंदस्स माणसे संगामे पहाणनायगेण सहावडियस्स असिसत्तिचक्ककप्पणिप्पमुहाई खयं गयाइं पहरणाई, तओऽणेण सिरत्ताणेणं
योऽसंजातबलं पुत्रं राज्ये स्थापयित्वा प्रबजितः, स तपस्वी दायादैः परिभूयते, नगरं चोत्तमं क्षयं प्रपन्नं तावत्, एवमनेन बहुको लोको दुःखे | स्थापित इत्यद्रष्टव्य एषः, तस्य तत् श्रुत्वा कोपो जातः, चिन्तितं चानेन-को मम पुत्रमपकरोतीति ?, नूनममुकः, तत् किं तेन ?, एतदवस्थागतो (ऽपि)तं व्यापादयामि, मानससंग्रामेण रौद्रं ध्यानं प्रपन्नः, हस्तिना हस्तिनं व्यापादयतीति विभाषा । अत्रान्तरे श्रेणिको भगवन्तं वन्दितुं निर्गच्छति, तेनापि दृष्टो बन्दितश्च, अनेनेपदपि न च निर्ध्यातः, श्रेणिकेन चिन्तितं-शुक्लध्यानोपगत एष भगवान्, तदीडशे ध्याने कालगतस्य का गतिर्भवतीति भगवन्तं प्रक्ष्यामि, ततो गतो वन्दित्वा पृष्टोऽनेन भगवान्-यस्मिन् ध्याने स्थितो मया वन्दितः प्रसन्नचन्द्रस्तस्मिन्मृतस्य क्वोपपातो भवति ?, भगवता भणितं-अधः सप्तम्यां पृथिव्यां, ततः श्रेणिकेन चिन्तितं-हा किमेतदिति ?, पुनः प्रक्ष्यामि । अत्रान्तरे च प्रसन्नचन्द्रस्य मानसे संग्रामे प्रधाननायकेन सहापतितस्यासिशक्तिचक्रकल्पनीप्रमुखानि क्षयं गतानि प्रहरणानि, ततोऽनेन शिरस्त्राणेन
॥४८७॥
Jain Education Internal oral

Page #473

विवाएमित्ति परामुसियमुत्तिमंगं, जाहे लोयं कयंति, तओ संवेगमावण्णो महया विसुज्झमाणपरिणामेण अत्ताणं निंदिन पयत्तो, समाहियं चणेण पुणरवि सुक्कं झाणं । एत्थंतरंमि सेणिएणवि पुणोऽवि भगवं पुच्छिओ-भगवं ! जारिसे झाणे संपइ पसन्नचंदो वट्टइ तारिसे मयस्स कहिं उववाओ?, भगवया भणियं-अणुत्तरसुरसुति, तओ सेणिएण भणियं-पुवं किमन्नहा परूवियं उआहु मया अन्नहा अवगच्छियंति ?, भगवया भणियं-न अन्नहा परूवियं, सेणिएण भणियं-किं |वा कहं वत्ति, तओ भगवया सबो वुत्तंतो साहिओ । एत्थंतरंमि य पसन्नचंदसमीवे दिवो देवदुंदुहिसणाहो महन्तो कलयलो उद्धाइओ, तओ सेणिएण भणियं-भगवं! किमेयंति ?, भगवया भणियं-तस्सेव विसुज्झमाणपरिणामस्स केवलणाणं समुप्पण्णं, तओ से देवा महिमं करेंति । एस एव दबविउस्सग्गभावविउस्सग्गेसु उदाहरणं ॥ साम्प्रतं समाप्तौ यथाभूतो|ऽस्य कर्ता भवति सामायिकस्य तथाभूतं संक्षेपतोऽभिधित्सुराहसावजजोगविरओ तिविहं तिविहेण वोसिरिअ पावं । सामाइअमाईए एसोऽणुगमो परिसमत्तो ॥१०५२॥
१ व्यापादयामीति परामृष्टमुत्तमाङ्गं, यदा लोचः कृत इति, ततः संवेगमापन्नः महता विशुध्यमानपरिणामेनात्मानं निन्दितुं प्रवृत्तः, समाहितं चानेन पुनरपि शुक्ल ध्यानं । अत्रान्तरे श्रेणिकेनापि पुनरपि भगवान् पृष्टः-भगवन् ! यादृशे ध्याने सम्प्रति प्रसन्नचन्द्रो वर्त्तते तादृशे मृतस्य क्वोपपातः?, भगवता भणितं-अनुत्तरसुरेष्विति, ततः श्रेणिकेन भणितं-पूर्व किमन्यथा प्ररूपितमुताहो मयाऽन्यथाऽवगतमिति ?, भगवता भणितं-नान्यथा प्ररूपित, श्रेणिकेन | भणितं-किं वा कथं वेति !, ततो भगवता सर्वो वृत्तान्तः कथितः । अत्रान्तरे च प्रसन्नचन्द्रसमीपे दिव्यो देवदुन्दुभिसनाथो महान् कलकल उत्थितः, ततः श्रेणिकेन भणितं-भगवन् ! किमेतदिति ?, भगवता भणितं-तस्यैव विशुध्यमानपरिणामस्य केवलज्ञानं समुत्पन्नं, ततस्तस्य देवा महिमानं कुर्वन्ति । एष एव द्रव्यव्युत्सर्गभावव्युत्सर्गयोरुदाहरणं ।

www.janelibrary.org

Page #474

आवश्यकहारिभद्रीया
| सूत्रस्पाश
कनि० वि०१
॥४८८॥
व्याख्या-सावद्ययोगविरतः, कथमित्याह-त्रिविधं त्रिविधेन व्युत्सृज्य पापं न तु सापेक्ष एवेत्यर्थः, पाठान्तरं वा सावद्ययोगविरतःसन् त्रिविधं त्रिविधेन व्युत्सृजति पापमेष्यं, 'सामायिकादौ'सामायिकारम्भसमये एषोऽनुगमः परिसमाप्तः, अथवा सामायिकादौ सूत्र इति, आदिशब्दात् सर्वमित्याद्यवयवपरिग्रह इति गाथार्थः॥१०५२॥उक्तोऽनुगमः, सम्प्रति नयाः, ते च नैगमसङ्ग्रहव्यवहारऋजुसूत्रशब्दसमभिरूदैवम्भूतभेदभिन्नाः खल्वोधतः सप्त भवन्ति, स्वरूपं चैतेषामधः सामायिकाध्ययने न्यक्षेण प्रदर्शितमेवेति नेह प्रतन्यते, इह पुनः स्थानाशून्यार्थमेते ज्ञानक्रियानयद्वयान्तर्भावद्वारेण समासतः प्रोच्यन्ते, ज्ञाननयः क्रियानयश्च, तथा चाऽऽहविजाचरणनएसुं सेससमोआरणं तु कायव्वं । सामाइअनिलुत्ती सुभासिअत्था परिसमक्ता ॥१०५३॥
व्याख्या-'विजाचरणनएसुं'ति विद्याचरणनययोः ज्ञानक्रियानययोरित्यर्थः, 'सेससमोयारण तु काय'ति शेषनयसमवतारः कर्तव्यः, तुशब्दो विशेषणार्थः, किं विशिनष्टि ?-तौ च वक्तव्यौ, सामायिकनियुक्तिः सुभाषितार्था परिसमाप्तेति प्रकटार्थमिति गाथार्थः ॥ १०५३ ॥ साम्प्रतं स्वद्वार एव शेषनयान्तर्भावेनाधिकृतमहिमानौ अनन्तरोपन्यस्तगाथागततुशब्देन चावश्यवक्तव्यतया विहितौ ज्ञानचरणनयात्रुच्येते, तत्र ज्ञाननयदर्शनमिदं-ज्ञानमेव प्रधानमैहिकामIष्मिकफलप्राप्तिकारणं, युक्तियुक्तत्वात् , तथा चाऽऽहनायंमि गिण्हिअब्वे अगिण्हिअव्वमि चेव अत्थंमि । जइअव्वमेव इअ जो उवएसो सो नओ नाम ॥१०५४॥ व्याख्या 'नायंमित्ति ज्ञाते सम्यकपरिच्छिन्ने 'गिहियवेत्ति ग्रहीतव्ये उपादेये 'अगिण्हियवमित्ति अग्रहीतव्ये अनु
॥४८८॥
Jalt Educati
o
nal

Page #475

पादेये हेय इत्यर्थः, चशब्दः खलुभयोर्ग्रहीतव्याग्रहीतव्ययोतित्वानुकर्षणार्थः, उपेक्षणीयसमुच्चयार्थो वा, एवकारस्त्वविधारणार्थः, तस्य चैवं व्यवहितः प्रयोगो द्रष्टव्यः-ज्ञात एव ग्रहीतव्ये तथाऽग्रहीतव्ये तथोपेक्षणीये च ज्ञात एव नाज्ञाते
'अत्यमित्ति अर्थ ऐहिकामुष्मिके, तत्रैहिकः ग्रहीतव्यः सचन्दनाङ्गनादिः अग्रहीतव्यो विषशस्त्रकण्टकादिरपेक्षणीयस्तृणादिः, आमुष्मिको ग्रहीतव्यः सम्यग्दर्शनादिः अग्रहीतव्यो मिथ्यात्वादिः उपेक्षणीयो विवक्षयाऽभ्युदयादिरिति, तस्मिन्नर्थे 'जइअवमेव त्ति अनुस्वारलोपादू यतितव्यम् 'एवम्' अनेन क्रमेणैहिकामुष्मिकफलप्राप्यर्थिना सत्त्वेन यतितव्यमेव, प्रवृत्त्यादिलक्षणः प्रयत्नः कार्य इत्यर्थः, इत्थं चैतदङ्गीकर्तव्यं, सम्यगज्ञाते प्रवर्तमानस्य फलविसंवाददर्शनात्, तथा चान्यैरप्युक्तम्-"विज्ञप्तिः फलदा पुंसां, न क्रिया फलदा मता। मिथ्याज्ञानात् प्रवृत्तस्य, फलासंवाददर्शनात् ॥१॥" तथाऽऽमुष्मिकफलप्राप्यर्थिनाऽपि ज्ञात एव यतितव्यं, तथा चागमोऽप्येवमेव व्यवस्थितः, यत उक्तम्-"पढमं णाणं तओ दया, एवं चिढइ सवसंजए । अन्नाणी किं काहिति किं वा णाहिति छेय पावगं? ॥१॥” इतश्चैतदेवमङ्गीकर्तव्यं यस्मात्तीर्थकरगणधरैरगीतार्थानां केवलानां विहारक्रियाऽपि निषिद्धा, तथा चागमः-"गीयत्थो य विहारो बितिओ गीयस्थमीसओ भणिओ । एत्तो तइयविहारो णाणुण्णाओ जिणवरेहिं ॥१॥"न यस्मादन्धेनान्धः समाकृष्यमाणः सम्यक्पन्थानं प्रतिपद्यत इत्यभिप्रायः । एवं तावत् क्षायोपशमिक ज्ञानमधिकृत्योक्तं, क्षायिकमप्यङ्गीकृत्य विशिष्टफलसाधकत्वं | तस्यैव विज्ञेयं, यस्मादहतोऽपि भवाम्भोधितटस्थस्य दीक्षा प्रतिपन्नस्योत्कृष्टतपश्चरणवतोऽपि न तावदपवर्गप्राप्तिः संजा-15
प्रथमं ज्ञानं ततो दया एवं तिष्ठति सर्वसंयतः । अज्ञानी किं करिष्यति ? किं वा ज्ञास्यति छेकं पापकं (वा) ॥१॥२ गीतार्थश्च विहारो द्वितीयो X गीतार्थमिश्नको भणितः । आभ्यां तृतीयो विहारो नानुज्ञातो जिनवरैः॥१॥
COURAGRAT
Jain Education
Lonal
M
ainelibrary.org

Page #476

नयविचार. वि०१
हारिभद्रीया
RECORD
॥४८९॥
यते यावज्जीवाजीवाद्यखिलवस्तुपरिच्छेदरूपं केवलज्ञानं नोत्पन्नमिति, तस्माज्ज्ञानमेव प्रधानमैहिकामुष्मिकफलप्राप्तिकारण- मिति स्थितम् । इति जो उवएसो सो नयो नाम ति 'इति' एवमुक्तेन न्यायेन यः उपदेशो ज्ञानप्राधान्यख्यापनपरः स नयो नाम ज्ञाननय इत्यर्थः । अयं च चतुर्विधे सम्यक्त्वादिसामायिकें सम्यक्त्वसामायिकश्रुतसामायिकद्वयमेवेच्छति, ज्ञानात्मकत्वादस्य, देशविरतिसर्वविरतिसामायिके तु तत्कार्यत्वात् तदायत्तत्वान्नेच्छति, गुणभूते चेच्छतीति गाथार्थः॥ १०५४॥ उक्तो ज्ञाननयः, अधुना क्रियानयावसरः, तदर्शनं चेदं-क्रियैव प्रधानमैहिकामुष्मिकफलप्राप्तिकारणं, युक्तियुक्तत्वात्, तथा चायमप्युक्तलक्षणामेव स्वपक्षसिद्धये गाथामाह-'णायंमि गिण्हिय'त्यादि, अस्याः क्रियानयदर्शनानुसारेण व्याख्याज्ञाते ग्रहीतव्येऽग्रहीतव्ये चैव अर्थे ऐहिकामुष्मिकफलप्राप्यर्थिना यतितव्यमेव, न यस्मात् प्रवृत्त्यादिलक्षणप्रयत्नव्यतिरेकेण ज्ञानवतोऽप्यभिलषितार्थावाप्तिदृश्यते, तथा चान्यैरप्युक्तम्-"क्रियैव फलदा पुंसां, न ज्ञानं फलदं मतम् । यतः स्त्रीभक्ष्यभोगज्ञो, न ज्ञानात् सुखितो भवेत् ॥१॥” तथाऽऽमुष्मिकफलप्राप्त्यर्थिना क्रियैव कर्तव्या, तथा च मुनीन्द्रवचनमप्येवमेव व्यवस्थितं, यत उक्तम्-"चेइयकुलगणसंघे आयरिआणं च पवयण सुए य। सबेसुवि तेण कयं तवसंजममुज्जमतेणं ॥१॥" इतश्चैतदेवमङ्गीकर्तव्यं यस्मात् तीर्थकरगणधरैः क्रियाविकलानां ज्ञानमपि विफलमेवोतं, तथा चाऽऽगमः-"सुबहुंपि सुयमहीयं किं काहि चरणविप्पमुक्कस्स ? । अंधस्स जह पलित्ता दीवसयसहस्सकोडीवि ॥१॥"
S
॥४८९॥
CARROGROL
चैत्यकुलगणसंघेषु आचार्य प्रवचने श्रुते च । सर्वेष्वपि तेन कृतं तपःसंयमे उद्यच्छता ॥१॥२ सुबह्वपि श्रुतमधीतं किं करिष्यति विप्रमुक्तचरणस्य । अन्धस्य यथा प्रदीप्ता दीपशतसहस्रकोव्यपि ॥1॥
Jain Educati
o
nal
(Malainelibrary.org

Page #477

दृशिक्रियाविकलत्वात् तस्येत्यभिप्रायः, एवं तावत् क्षायोपशमिकं चारित्रमङ्गीकृत्योकं, चारित्रं क्रियेत्यनर्थान्तरं क्षायिकमप्यङ्गीकृत्य प्रकृष्टफलसाधकत्वं तस्या एव विज्ञेयं, यस्मादर्हतोऽपि भगवतः समुत्पन्न केवलज्ञानस्यापि न तावन्मुक्त्यवाप्तिः संजायते यावदखिलकर्मेन्धनानलभूता हस्वपञ्चाक्षरोद्गिरणमात्रकालावस्थायिनी सर्वसंवररूपा चारित्रक्रिया नावा प्रेति, तस्मात् क्रियैव प्रधाना ऐहिकामुष्मिकफलप्राप्तिकारणमिति स्थितम्, 'इति जो उवएसो सो नओ नाम'ति 'इति' एवमुक्तेन न्यायेन य उपदेशः क्रियाप्राधान्यख्यापनपरः स नयो नाम, क्रियानय इत्यर्थः, अयं च सम्यक्त्वादौ चतु विधे सामायिके देशविरतिसर्वविरतिसामायिकद्वयमेवेच्छति क्रियात्मकत्वादस्य, सम्यक्त्व सामायिकश्रुतसामायिके तु तदर्थमुपादीयमानत्वादप्रधानत्वान्नेच्छति, गुणभूते चेच्छतीति गाथार्थः ॥ १०५४ ॥ उक्तः क्रियानयः, इत्थं ज्ञानक्रियानयस्वरूपं ज्ञात्वाऽविदिततदभिप्रायो विनेयः संशयापन्नः सन्नाह — किमत्र तत्त्वं ?, पक्षद्वयेऽपि युक्तिसम्भवात्, आचार्यः पुनराह - सव्वेसिंपि गाहा, अथवा ज्ञानक्रियानयमतं प्रत्येकमभिधायाधुना स्थितपक्षमुपदर्शयन्नाह -
सव्वेसिंपि नयाणं बहुविहवत्तव्वयं निसामित्ता । तं सव्वनयविसुद्धं जं चरणगुणडिओ साहू ||१०५५ ॥ व्याख्या - सर्वेषामपि मूलनयानाम् अपिशब्दात् तद्भेदानां च 'नयानां' द्रव्यास्तिकादीनां 'बहुविधवक्तव्यतां' सामान्यमेव विशेषा एव उभयमेव वाऽनपेक्षमित्यादिरूपाम् अथवा नामादीनां नयानां कः कं साधुमिच्छतीत्यादिरूपां

Page #478
वि." आवश्यक हारिभद्रीया 'निशम्य' श्रुत्वा त 'सर्वनयविशुद्ध' सर्वनयसम्मतं वचनं यच्चरणगुणस्थितः साधुः, यस्मात् सर्वनया एव भावनिक्षेपमिच्छन्तीति गाथार्थः // 1055 // इत्याचार्यहरिभद्रकृती शिष्यहितायामावश्यकटीकायां सामायिकाध्ययनं समाप्तम् // सामायिकस्य विवृतिं कृत्वा यदवाप्तमिह मया कुशलम् / तेन खलु सर्वलोको लभतां सामायिक परमम॥m यस्माजगाद भगवान् सामायिकमेव निरुपमोपायम् / शारीरमानसानेकदुःखनाशस्य मोक्षस्य // 2 // ग्रन्थाग्रम् 12343 // आवस्सयपुबद्धं सम्मत्तं // // 49 // CHORSARRESEARSHAN *** और इति याकिनीमहत्तरासूनुभवविरहश्रीमदुहरिभद्राचार्यविरचितवृत्त्या र कलितं सभाष्यनियुक्तिकमावश्यकपूर्वार्धं समाप्तम् // EVE ॥सामायिकाध्ययनमयः प्रथमो विभागः समाप्तः॥ * * dain Educati o nal For Personal & Private Use Only