Book Title: Tattvasangraha Part 01
Author(s): Dwarikadas Shastri
Publisher: Bauddh Bharati
Catalog link: https://jainqq.org/explore/002258/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddhabhAratIgranthamAlA- 1 Bauddha Bharati Series-1 AcArya zrIzAntarakSitaviracitaH tattvasaMgrahaH (kamalazIlapaJjikopetaH) [ prathamo bhAga: ] bauddhabhAratI sampAdaka evaM saMskartA svAmI dvArikAdAsazAstrI Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthasya vaiziSTyam granthasyAsya svakIyaM vaiziSTyamidameva yadatra granthakAro'nyeSAM dArzanikAnAM matAnyapi nirdizati / kamala* zIlazca nAmagrAhaM tadvacanAnyudAharati / granthakAro'yaM tadAnIntanazatakatraye jAtAM dharmakIrttita uddyotakaraparyantAM darzanaparicarcAmullikhati / asmin kAle (granthakarttuH samaye) dArzanikAH praznAH sUkSmekSikayA vivecyamAnA aasn| AcAryadiGnAma-dharmakIrtiprabandhairAstikadarzanAnAM sarvamAnyAH siddhAntA na kevalaM bhRzaM kampitAH, apitu teSAmastitvamapi saugataprabandhAnAM purataH sandigdhamiva jAtam / 'ahameva tattvadarzI' iti dArzanikAnAmAtmatoSastadAtve'sambhava evAbhUt / - (DaoN0) sAtakArI mukharjI About the Book, The most remarkable feature of this work is its reproduction of the views of scholars who otherwise would have remained in perfect oblivion. Kamalshil gives the names of the authors and quotes from them. It shows the philosophical activities and speculations of nearly three centuries from time of Dharmakirtti down to Uddyotakar. It was a period of brisk speculation and hard thinking. Dingnaga and Dharmakirtti works gave a good jolt and shock to orthodox schools of philisophy. They were faced with the risk of loss of prestige and even existence. The philosophical complacency was made impossible. -Satkari Mookerjee Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddhabhAratIgranthamAlA-1 Bauddha Bharati Series-1 tattvasaMgrahaH (kamalazIlapaJjikopetaH) [prathamo bhAgaH] pradhAnasampAdakaH svAmI dvArikAdAsazAstrI Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Bauddha Bharati Series-1 The. TATTVASANGRAHA OF ACARYA SANTARAKSITA WITH THE 'PANJIKA' COMMENTARY OF ACARYA KAMALASILA [Vol.] Edited By Swami Dwarikadas Sastri: BAUDDHA BHARATI VARANASI 1997 2540 B. } [2053 V Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrIzAntarakSitaviracitaH tattvasaMgrahaH (kamalazIlapaJjikopetaH) AditaH pramANAntarabhAvaparIkSAparyantam [prathamo bhAgaH] nANA sampAdaka evaM saMskartA svAmI dvArikAdAsazAstrI bauddhabhAratI vArANasI bu0 2540] .... 1997 he0 - [vi02053 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (c) Bauddha Bharati P. Box 1049 VARANASI-221 001 [India] sahasampAdaka : dharmakIrtizAlI candrakIrtizAlI tRtIya saMskaraNa-1997 Third Edition-1997 mudraka : sAdhanA presa kATana mila kAlonI vArANasI-221 002 phona :- (0542) 210094 Printed By :. SADHANA PRESS Cotton Mill Colony VARANASI- 221 002 Ph. (0542) 210094 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - prakAzakIyam saMskRtaparamparayA'bhyastaviyo'pyahaM 1958tame khriSTAbde kAlakrameNaM nAlandApAlitripiTakaprakAzanapratiSThAnasya vArANasIzivire niyuktsttrtyaadhikaaribhiH| yadyapi tatra saMskRtabhASAyAH sAhAyyena pAlibhASAzabdAnAM vAkyAnAM cAvabodhe nAtikAThinyaM mayAnubhUtam, tathApi saugatadarzanaM prati tu bAla evaahmaasm| atha yathA yathAhaM tasmin karmaNi vyApRtastathA tathA tajjJAnaM prati mamautkaNThyampravardhamAnamevAbhUt, ato mayA pAlisAhitye AcAryaparIkSA uttIrNA / parantu tadA tatparIkSAyAM nirdhAritAni prAyaH sarvANi pustkaanynuplbdhaanyaasn| yathAkathamapi kalyANamitrANAM sAhAyyena sA parIkSottIrNA / tato hInayAnasiddhAntAnAM kathaJcit paricaye jAte mahAyAnasAhityAdhyayanArthaM mayA prytitm| tadarthaM ca vArANaseyasaMskRtavizvavidyAlayasambaddhA bauddhdrshnaacaarypriikssottiirnnaa| tasyAM parIkSAyAM nirdhAritA bahavo granthAstvadyatve'pyanupalabdhA eva, kA kathA tasya kAlasya! ato'dhyayanakAla eva mayA dRDhaM niraNAyi yat satyavakAze bauddhasAhityasya saulabhyArthaM ko'pi prayatnaH krnniiyH| .. varSadvayAt pUrvamahaM kenApi kAryavizeSeNa nAlandAM gtvaan| tatratyapustakAlaye mayA tattvasaMgrahasya kasyAzcit purANamAtRkAyA ekA citrapratikRtirdRSTA / tAM dRSTvA hRSTamAnasena mayA tatratyAdhikAriNaH prArthitAstasyA upyogaarthm| tairnirdiSTo'haM tatraivoSitvA tAM pratikRtimakSarazo maasmdhiitvaan| paraM tatra keSAJcit pattrANAM pratikRtiH spaSTA nAsIditi 'kuta iyaM pratikatirAgatA' ityetadviSaye pRSTAstatratyAdhikAriNo'pi na kiJcit praamaannikmvaabodhyn| ato'haMstato'numAnabalenaiva rAjasthAne jaisalameraM prati praayaasm| mama saubhAgyenaM tatratyajinabhadrasUrIzvarajJAnabhANDAgAre ekA mAtRkopalabdhA, sA vastuto nAlandAsthacitrapratikRterujIvyabhUtA astIti tadbhANDAgArasthAdhikAribhiH setihAsaM jnyaapitm| astu| tatroSitvA mayA punaH sA mAtRkA akSarazaH paThitAevaM tattvasaMgrahasya tanmAtRkAdhAreNa prAyaH zuddhaH pATho nirdhaarito'bhuut| tadanantaramasya granthasya punaH prakAzanAya punaH punaH sambodhyamAno'pi na kazcana prakAzako'smin karmaNi vyaapRto'bhuut| ante mayaivaitatsAhasamAcaritam, niraNAyi ca yad bauddhasAhityasya.durlabhagranthAnAM punarmudraNArthamekaM pratiSThAna sthApanIyam, yatreme tattvasaMgrahasadRzAH sarve'pi dularbhA bauddhagranthA prakAzamApnuyuH / ityeSA bauddhabhAratIpariSadaH sthaapnaa-bhuumiH| ____ evamito bauddhabhAratIpariSado vayaM sarvAGgasauSThavasampannaM kamalazIlapaJjikAsanAthaM tattvasaMgrahAkhyamimaM prathamaM durlabhaM bauddhagranthaM prakAzya viduSAM karakamaleSu samupAharAmaH / agre'pi anyAn sudurlabhAn granthAn prakAzayiSyAma ityAzAsAnA vayaM bauddhadarzane kRtabhUriparizramANAm, anurAgamAvahatAJca viduSAmasmin zubhe karmaNi sarvavidhaM sAhAyyaM prArthayAmahe / ___ ante cAsyA bauddhabhAratIpariSadaH sthApane, tattvasaMgrahasampAdanakarmaNi ca yeSAM viduSAM yogaH prAptaste kRtajJAnAmasmAkaM sarvathA praNamyAH-iti vijnyaapyti| rakSAbandhanam, 2025 vai0 prakAzakaH - vArANasI Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ FOREWORD Swami Dwarika Das Sastri is now editing the Tattvasangrahu of santaraksita with Kamalasila's Panjika. It was first edited and published in the Gaekwara Oriental series. It created a stir in the academic world. Dharmakirtti's Pramanavartika was then inaccessible. The Tattvasangraha throws literally a flood of light on Buddhist metaphysics of the Sautrantika Yogacara school and logic and epistemology. The most remarkable feature of this work is its reproduction of the views of scholars who otherwise would have remained in perfect oblivion. Kamalasila gives the names of the authors and quotes from them. It show the philosophical activities and speculations of nearly three centuries from time of Dharmakirtti down to Uddyotakara. It was a period of brisk speculaion and hard thinking. Dinganaga and Dharmakirtti's works gave a good jolt and shock to orthodox schools of philosophy. They were faced with the risk of loss of prestige and even existence. The philosophical complacency was made impossible. From the study of this work along with Uddyotakara's Nyayavarttika and Kumarila's works one can easily gather the cultural movements of centuries. The ruthles attack on the realism sponsored by the Nyaya school and particularly the reputation of the Soul theories, backed by powerful logic created a veritable peril. The criticism of the infallibility of the Vedas provoked spirited counter-attacks from the Mimansa school of which Kumarila was the most powerful exponent, and acted as the defender of the faith. The counter-criticisms of these orthodox stalwarts succeeded in undermining the prestige of the Buddhist church. But the Buddhist were not supine and reacted with vigour and verve. The Tattvasangraha Preeminently represents this phase of Buddhist reaction. this rivalry and intellectural combats served a very salutary purpose. It brought into being intellectual stalwarts on both sides. These giants were to be admired not only for their thoughts but also for their language. Such a command of Sanskrt and its felicity of expression and masterful diction will remain an object of admiration for all time to come. The Gaekwara publication was long out of print, and a fresh edition was the crying need. Swami Dwarika Das Sastri has made his mark as a keepable editor of sanskrt classics. He deserves the thanks of the Sanskrt academies and scholors interested in Indian thought for rescuing the invaluable treasures of India form oblivion. As for the Tattvasangrahu and the Punjika, the old edition was based upon imperfect manuscripts. We have got in the Nalanda library photostat copies of manuscript which supplies all the lacune. I request my leaned friend Swami Dwarika Das Shastri to utilise this source. It is a matter of congratulation that Sanskrt has not lost its favour even in the present secular India, which is suffering from a thousand and one maladies. India's regeneration will come through Sanskrt. It is the immortal language of India. Though perhaps 99% of old Sanskrt classics have met with death, the surviving classices are sufficient to make us alive to the heights and depths of Indian thought when India was not enslaved by foreigners. I consider it my duty to bring to focus the academic activities of Sanskrt scholars in the present-day, and I can point to Swami Dwarika Das Sastri as one of them. I am proud of his achievements and it is my confidence that I am voicing the general beliet. Ratma, Dakshingram P. O. Dist Birbhum. (West Bengal) SATKARI MOOKERJEE 11.7.68 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrInavanAlandAmahAvihArasyAdhyakSacarANAM DaoN. sAtakArimukarjimahAbhAgAnAm - AzIrvacAMsi svAmI dvArikAdAzAstrI kamalazIla-paJjikAsanAthasya zrIzAntarakSitaviracitasya tattvasaMgrahasya sampAdanakarmaNyadyatve pravRtto'sti / pUrvamayaM grantho vaTodarasthagAyakavAr3agranthamAlAyAmapi sampAditaH prakAzitazcAbhUt / tadaitadgranthe prakAzamAyAte, vidvajanamanAMsi kutukAkrAntAni modamAnAni caabhuuvn| AcAryadharmakIrteH pramANavArttikaM tadAtve'nupalambhAnnibhRtamivAsIt, atastadAnIM kevalaM tattvasaMgraheNaiva saugatavAdAH prAmANikatvena jJAtuM pAryante sm| tattvasaMgrahataH saugateSu sautrAntika-yogAcAranikAyayostattvazAstrasya, tarkazAstrasya, jJAnamImAMsAyAzcAneke praznA-yAthAtathyena dArzanikairavaboddhaM shkynte| granthasyAsya svakIyaM vaiziSTyamidameva yadatra granthakAro'nyeSAM dArzanikAnAM matAnyapi nirdishti| kamalazIlazca nAmagrAhaM tdvcnaanyudaahrti| granthakAro'yaM tadAnIntanazatakatraye jAtAM dharmakIrtita uDyotakaraparyantAM drshnpricrcaamllikhti| asmin kAle (granthakartuH samaye) dArzanikAH praznAH sUkSmekSikayA vivecyamAnA aasn| AcAryadiGnAgadharmakIrtiprabandhairAstikadarzanAnAM sarvamAnyAH siddhAntA na kevalaM bhRzaM kampitAH, api tu teSAmastitvamapi saugataprabandhAnAM purataH sandigdhamiva jaatm| 'ahameva tattvadarzI' iti dArzanikAnAmAtmatoSastadAtve'sambhava evaabhuut| . . . granthenAnena sahoDyotakarIyanyAyavArttikasya, kaumArilaprabandhAnAM zlokavArttikAdInAJcAdhyayane pAThakairanAyAsenaiva teSu zatakeSu jAtA sAMskRtikapragatiH, dArzanikAnAM tattvagaveSaNA. vA adhigantuM shkyte| tadA naiyAyikAnAM vastuvAda AtmavAdazca bauddhAnAM tarkakulizaprahAraiH niHsattvAviva jaatau| bauddhAnAM ca vedaprAmANyavAdakhaNDanaM mImAMsAzAstraniSNAtena kumArilaviduSA mahatA''Topena nirastam, mImAMsAsampradAyazca rakSitaH / evamAstikadArzanikAnAM yuktijAlena bauddhAnAM sammAnaM dArzanikajagati dhUlisAdiva jAtam / paraM bauddhA api na. tUSNImAsuH, tairapyAstikadArzanikAH bhRzamapratyAkhyeyAbhirvAcoyuktibhiH pratiprahatAH / so'yaM tattvasaMgraho'syAmevAhamahamikAyAM samayaparamparAyAM nibaddhaH / evamasyA darzanapratidvandvitAyAH bauddhikasaMgrAmasya vA sukhada eva pariNAmaH smbhuut| ubhayatrApi, bauddheSu AstikeSu ca, udbhaTA vidvAMsa AcAryAstattvamImAMsakAH praadurbhuuvn| ime darzanakezariNo na kevalaM tanmImAMsAyAmeva prazasyAH, apitu eSAM bhASAsauSThavamapi tathaiva prazastatamam / itthameSAM darzane, bhASAyAm, chandoracanAsu ca yAvAn gariSTho'dhikAraH, so'smAkaM varAkANAM kRte satatamanukaraNIya ev| tattvasaMgrahasya gAyakavAr3agranthamAlAsaMskaraNaM bahuhAyanebhyaH pUrvameva smaaptmbhuut| ato'sya granthasya navaM sarvAGgasauSThavasampannaM saMskaraNaM nitraamaavshykmaasiit| svAminA dvArikAdAsazAstriNA, prAcInasaMskRtagranthAnAM vizvasanIyena sampAdakena, imaM granthaM sAdhu sampAdya Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasaMgrahe vastuto luptA bhAratIsampad punarujjIvitA / ato'yaM manISI prAcyavidyApratiSThAnAnAm, darzaneSu saJjAtarucInAM viduSAM cAtIva dhanyavAdArhaH / gAyakavAr3agranthamAlAsaMskaraNamekAM truTitAmata evApUrNAM mAtRkAmupajIvya smpnnmaasiit| navanAlandAmahAvihArasya pustakAlaye smAbhirekA purANamAtRkAyAcitrapratikRtirupalabdhA, yatra sarvAstruTayaH sampUritA iva dRshynte| ahamasmanmitrANi svAmidvArikAdAsamahodayAnanuruNadhmi yatte imAM mAtRkAmapyavazyameva prishiilyeyuH| idaM santoSAvahameva yadadyatve'pyasminnadhunAtane dharmanirapekSe saMskArAcyute ca bhArate saMskRtAdhyayanAdhyApanaM manISibhyo rocata ev| bhAratasya punarutthAnaM saMskRtabhASayaiva bhaviSyatIti me baliSTho vizvAsaH / yadyapyadhunA saMskRtasya zatAnavanavatirgranthA asmaddaurbhAgyeNa luptA eva, tathApi ye'vaziSTAste'pyasmAn prAcInabhAratasya dArzanikatattvajJAnaM prati satataM jAgarUkAn viddhti| .. idaJca madIyaM karttavyaM yadyUnAM saMskRtaviduSAM lekhanakAryANi vidvajjanaparSadi smupsthaayeym| eSu yuvasu vidvatsvekaH svAmI dvArikAdAsazAstrI, garvito'hamasyopalabdhau-iti kathayannahaM na kevalaM mamaiva, api tu vidvajanaparSado'pi hA prakaTayAmIti me dRDho vizvAsaH / ratamA po0 A0 dakSiNagrAmaH, / . vIrabhUmamaNDalam, (vaGgapradezaH) sAtakArI mukarjI 11. 7. 68 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvikaM kiJcit (prathamasaMskaraNataH) athAvaM prastUyate'smanmitreNa svAminA zrIdvArikAdAsazAstriNA samupalabdhamAtRkAbhiryathAvidhi saMskriyamANa AcAryazrIzAntarakSitakRtastattvasaMgrahaH tatputreNa ziSyeNa vA AcAryakamalazIlena kRtena tadvyAkhyAgranthena saha vipulkaayH|| __ grantho'yaM yadyapi bauddhAnAm, tatrApi mAdhyamikaprasthAnavizeSasyaiva; tathApyayaM khriSTIyASTamI navamIM ca zatAbdI yAvadupabRMhitAnAM vaidikAvaidikabhAratIyadarzanAnAm, svasvazAkhAsvapyanatiparicitAnAm, aparicitAnAM vA viziSTavAdAnAM tadAcAryagranthAnAM parIkSAmiSeNAtra pUrvapakSeSu yathAtathasamuddharaNena tadavadhikabhAratIyadarzanAnAm AkAragranthamAhAtmyaM lbhte| svasvapramANaprameya-vidyAbRMhaNavyagrAbhyAM bauddhataditarAcAryaparamparAbhyAM parasparaM kSepapratikSepavidhayA darzanazAstrANAM vividhaprasthAneSu yat samudbhAvanam, vikAso vA samajani, tasyetivRttamevAdyApi vizve'smin bhAratIyadarzanAnAM mAhAtmyasyotkarSa khyApayati / tasyA vAdaprativAdaparamparAyAH prAyo visarjanakAle guruziSyAbhyAM praNIto'yaM savyAkhyo granthastAM sakalAmapi sahasravatsarAvadhijAtAM pAramparikI vidyAkathikatAM smArayati, yathAsambhavaM cAnubhAvayati / tattadvidyAsampradAyeSu kadAcidatIva vikhyAtAnAm, anantaraM nAmazeSaM gatAnAm aviddhakarNa-zaGkarasvAmibhAvivikta-yogasena-lakSaNakAra-sumati-pAtrasvAmi-purandaraprabhRtividuSAM nAmagrAham anAmagrAhaM vA prAmANiko vAdaparicayo'smin granthe lbhyte| jaganmithyAtvavAda-zabdabrahmavAda-IzvarasadharmatAvAda-nityajJAnavivarttavAda-vAtsIputrIyAtmavAda-nirAkAra-sAkArajJAnavAdaprabhRtayo'neke vAdAH svasvaprasthAneSu suprasiddhA apyatrApUrvopapattyAdibhirabhinavatvaM bhjnte| cArvAkasAMkhya-mImAMsAdiprasiddhaprasthAnAnAM grantheSvapyaparicitAH kecidvAdA atra suvivRttA driidRshynte| prazastamatibhASya-nyAyavArtika-zokavArtika-vAkyapadIya-sAMkhyakArikAdimUlagranthAn upajIvya tatratyavAdA puGkhAnupuGkharUpeNa yathA atra parIkSitAH, tathAnyatrAcInadarzanagrantheSvapi noplbhynte| vastuto'sya grantharAjasya mahinA prAcInabhAratIyadarzanAm, tatrApi vizeSato bauddhadarzanAnAM prajJAsAmrAjyaM saprakAzaM bhvti| paJjikAsahito'yaM tattvasaMgrahAkhyo grantho'sti bauddheSu mAdhyamikAnAm, tatrApi ca yogAcAravyavahArasammatasya nikaayvishesssy| viditacarameva prAsaGgikasvAtantrikAbhyAM mAdhyamikAnAM bhedaH / tatra svAtantrikavidhayA pudgaladharmayoni:svabhAvatvakhyApanAdasya paramArthataH zUnyavAditvasthitiH / vyavahAranaye'sya yogAcAravijJaptimAtravAditvena brAhyArthaniSedho niHsvabhAvatA ca paryavasyati, na tu vijnyptitttvvinishcitiH| etaiH sAMvRtasvatantropapattibhiH pratibimbavadAtmadvayamaGgIkRtya vyAptivinizcayadvArA pudgaladharmAtmanoH skandhebhya ekatvAnekatvaniSedhena niHsvabhAvatA prkttiikriyte| zAntarakSitamakalazIlasammato'yaM vyAvahAriko vijJAnavAda AcAryavasubandhu-diGnAga-dharmakItyabhimatAt pAramArthikavijJAnavAdAd bahudhA bhinnaH, Aryamaitreya-asaGgasammatAcca anekadhA samAnaH prtiiyte| ata eva vijJaptitattvasya Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 tattvasaMgraha nityatvAnityatva-ekatvAnekatvaviSaye vasubandhvAdibhyaH pRthagvAdo'tra samupalabhyate / samAsata idamevAcAryazAntarakSitasya darzanahRdayam / idaJca na tattvasaMgrahe paJjikAyAM vA vistarazo viviktaM dRzyate / ayaM hi granthaH parapakSaparIkSayA bauddhataditarayoranabhimatasiddhAntAnAM nirAkaraNapradhAnaH / svAbhimato yogAcArasahaH svAtantrikamAdhyamikavAdastu AcAryaiH zAntarakSitaiH svakRtamadhyamakAlaGkAre vivRtH| ayaJca grathanaprakAro madhyamakamatapravartakAnAm AcArya nAgArjunapAdAnAM zAsanAnukArameva bhjte| yathA taiH madhyamakakArikAsusvasiddhAntamantarbhAvya tadavirodhena tatra parapakSaH parIkSyate, anyatra ca ratnAvalyAdisvagrantheSu prAdhAnyena svamataM sphuTIkriyate, tathaiva zAnta rakSitenApyayaM krmo'nggiikRtH| tattvasaMgrahasya viSayavinyAsavidhau AcArya nAgArjunakRtAyA madhyamakakArikAyA; dharmakIrtikRtasya pramANavArtikasya ca bhUyAn racanAprabhAva aalkssyte| yadyapi zAntarakSitena tattvasaMgrahe ta eva katipaye prameyAH parIkSitumupasthApitAH, ye tadAnI bauddhataditarayorbhRzaM vimatAM aasn| pramANacarcA'pi tena bahuzo na kRtA, yathA pramANavArttike vistareNopalabhyate; tathApi samAnAnAM vivecyaviSayANAM parIkSAprasaGge sa eva kramo gRhIto yo hi pramANavArttikakAreNa svIkRtaH / asti dvayorapyAlayavijJAnAnaGgIkAraH samAna:, tathApi vijJaptitattvAGgIkArAnaGgIkArAbhyAM paratantrasattAviSaye pravartamAnaM mahadantaraM satyapi dvayorvijJAnavAditve prasthAnabhedaM vidadhAti / imaM prasthAnabhedamavajJAyaiva dvayoH racanAprakAra-viSayavinyAsAdisAmyamAkalayituM yuktm| evameva yathA nAgArjunapAdaiH pratItyasamutpAdaH madhyamapratipadrUpo'STavidhavizeSaNayutaH sakalamadhyamakakArikAbhiH parapakSanirasena prakaTIkRtaH, tathaiva zAntarakSitenApi tAdRzyeva zUnyatAgarbhA madhyamA pratipad vijJAnavAdasammatopapattyAdibhiH parapakSaparIkSayA caanggiikRtaa| itthaM pUrvoktasAMkhya-nyAya-vaizeSika-mImAMsA-bhAmaha-bhartRhariprabhRtInAM prasthAnAnAM prAsthAnikAnAM ca tairthikAnAM viziSTagranthAn pratyAkhyeyatayAM, mAdhyamika-dharmakIrtyAdInAM svayUthyAnAM viziSTagranthAn samarthanIyatayA Azritya tattvasaMgrahaprabandho'nusaraNIyatAM bhjte| ___ AcAryazAntarakSitasyAzItyadhikavatsarAvadhibRMhitaM jIvanamAhAtmyaM na tAvat kevalamabhimatayogAcArasvAtantrikamAdhyamikaprasthAnavizeSasya pravartakatvena, tattvasaMgrahamadhyamakAlaGkArAdiviziSTagranthAnAM nirmAtRtvenaiva vA samyag AkalayituM zakyate; yAvad bhAratadezAd bahirbhoTadeze gatAnAM teSAM tatra tatra upadizatAM nAnAvidhagranthAnuvAdakauzalanAnAsampradAyapravartanAdi vRttam, atha ca tacchiSyANAm AcAryakamalazIlapAdAnAM svAcAryapravartitavidyAsampradAyAdivistaraNakRtyaM samyag adhigataM na bhvet| itthaM saziSyasya zAnta rakSitasya granthAnAmanuzIlanam, teSAM bhAratabhoTadezayorvihitAnAM vividhAnuSThAnAnAM cAkalanam, khriSTIyASTamanavamazatAbdyoH pravartamAna-dArzanikavicArANAM sAmAjikatvena dhArmikatvena ca prasArakarma tadAnImpravardhamAnabhAratIyasaMskRteritivRttaM purskroti| evaMvidhagranthAnAmanupalabdhiH svAdhyAyatatparANAM viduSAM khedAya bhavati / pustakAlayeSvapyanekavarSebhyo viralaprAptasyAsya tattvasaMgrahagranthasya punaH prakAzo'vazyaM modAya bhvet| Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvikaM kiJcit zAstribhiH zrIdvArikAdAsasvAmibhiH tattatpustakabhANDAgAreSu purAtanAdyatanaprAptamAtRkAdhAreNa pariSkRtya, prasaGgabodhakani navazIrSakANi yathAyathaM samAropya, yatra tatra truTitAMzAMzca bhoTabhASayAnUditatattvasaMgrahapaJjikAsAhAyyena devavANyA punaH saMskRtya yo'yaM savyAkhyastattvasaMgrahaH pUrvamudritasaMskaraNApekSayA zobhanataraH prakAzitaH, tena nUnamime'bhinandanIyatAM gacchanti / yadA tairboddhazAstramasmin vizvavidyAlaye'dhigatam, tadAnIM tattvasaMgrahamanavApya svayaM yat kaSTamanubhUtam, pareSAM ca yad dRSTam, tatphalenaivAnupalabdhaviziSTabauddhagranthAnAmupalabdhaye 'bauddha bhAratI'pratiSThAnamAdhyamena teSAmayaM prakAzanasaGkalpaH / tatrAyaM sAgarAyamANaH savyAkhyastattvasaMgrahagranthaH prathamapuSpatvena prakAzitaH / 11 I vastuta ete svAminaH svAmina eva, na cAviraktA dhanavantaH svAminaH / ata eva tatprakAzanavyavasthayA naite dhanapatitvaM na vA kvacidAdhipatyaM kAmayante / teSAmayaM prayAsaH. bauddhasiddhAntAnAM punaH pracArAya prasArAya c| etenaiva kAraNenaitadvegavivazairetairmAsadvayAbhyantare'sya prathamaH khaNDaH prAkAzyaM nItaH, manye caitatkhaNDasya vidvadbhiryAvadAnupUrvIvAcanaM kriyeta tAvadeva dvitIyaH khaNDaH prakAzito bhavet / kArye vilambamasahamAnairevaitairabhimato'pi kvacit kvacit sthalAdisaGketo na kRtaH / AzAse granthAvasAne svAmibhiretAdRzamabhimatamapi samyak pUrayitavyaM syAt / etadgranthaprakAzanapuNyapuJjAnubhAvena svAmidvArikAdAsazAstriNAM saGkalpaH saphalo bhavediti kAmayate 3. 2. 1968 vA0 saM0 vizvavidyAlaya: vArANasI. jagannAtha upAdhyAyaH (bauddhadarzanavibhAgAdhyakSaH ) Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukham. ratnatrayaM namaskRtya maitreyAdIn muniiNstthaa|| bauddhadarzanamAlambya vakSye kiJcid ythaamti|| zramaNabrAhmaNavAdau-buddhAvatArakAlataH pUrvamasminnAryAvarte'neke vAdAH prasRtA aasn| taizcodvelitamAsId vicArajagat / tadA 'asti paro lokaH', 'nAsti paro lokaH'; 'pretyabhAvAdanantaraM jIvasyAstitvamasti', 'pretyabhAvAdanantaraM jIvasyAstitvaM nAsti'; 'asti karma, asti karmaNAM phalam, asti ca karmaphalavipAkaH', 'nAsti karma, nAsti karmaNAM phalam, nAsti ca karmaphalavipAka:'- ityevamAdibhirbahubhirvicArajAtaiH kutukAkrAntAni jijJAsAbharitAni cAsan lokAnAM manAMsi / brAhmaNeSu zramaNeSu cobhayeSvapi etAdRzI darzanacarcA kAle kAle vicAragoSThISu zAstrArthapariSatsu rAjasabhAsu ca praavrtt| tatra zramaNAstAvadavaidikA Asan, ye vedapramANyaM kathamapi na svIcakruH / yajJayAgAdayasteSAM naye kSudraphalA niSphalA vA, pratyuta hiMsAjanakatvAdanupAdeyA evaasn| ete zramaNA AstikA nAstikAzcobhayavidhA apyAsan, paraM tripiTake tu nAstikA eva ullikhitAH / sarve'pIme zramaNAH prAyastapaHpradhAnAH, jagato virajyantaH, brahmacaryaM pAlayanto'hiMsAmAcarantaH, tattvamanveSayantaH kasyApyAcAryasya gaNe saGke vA dIkSitA bhUtvA saMnyastena jIvanaM yApayanti sm| brAhmaNAzca gArhasthyamanupraviSTAH zrutisammatAM vividhayajJadAnAdikriyAmanutiSThanto vaidikI hisAM hiMsAM na svIcakruH / ata eva tadAnIntanavicArajagati ime zramaNA brAhmaNAzca kaakoluukmivaasn| saMkSepato brAhmaNAH karmakANDapradhAnAH, AstikAH, 'sukRtaduSkRtakarmaNAM phalaM phalavipAkazcAsti' iti manyamAnAH, saralAH, niHspRhAH, vidyaavysninshcaasn| ata eva te loke prathitayazaskA bbhuuvuH| upaniSadvAdaH-paraM zanaizzanaistAtkAliko lokaH zramaNAnAmupadezena, svayaM ca gambhIracintanena karmakANDavirodhI, atha ca pazuvadhAdudvigna ivaabhuut| prAyastadA yajJAdikriyAkalApo hInatAM prAptaH / gRhe gRhe ca tattvavidyAcarcA praavrtt| 'tattvajJAnaM sarvAtizAyi' iti tAtkAlikaM lokhRdymbhuut| etatkAlikA: svAtmArAmA munayo'raNye AzrameSu tattvacintanaratA nyvsn| gRhasthA jijJAsavo'pi tatraivAraNye teSAM sakAzAttattvavidyAdhigamAya gacchanti sm| ___ eSu zramaNeSu brAhmaNeSu tApasavRttayo'pi tattvacintakA abhUvan, ye zarIraklezamapi tattvAdhigamopAyaM manyante sm| ime tAvad vRkSamUlaniketanAH, araNyavAsAH, zmazAnavAsAH, pAMsukUladhAriNo vA bhUtvA svasvamArge'bhiratA aasn| bhagavAn buddhaH-asminneva kAle, yadA hIyaM dArzanikI cintA AryAvartasya gRhe gRhe prAcuryeNa prAvartata yad gRhasthA api AgAraM tyaktvA anAgArikA bhUtvA bhikSuvRttiM svIkRtya samutsukAstattvajJAnAya prayatante sma, bhagavAn buddhaH zAkyavaMze kSatriyakule gautamagotre nAmnA siddhArthaH kapilavastunagare mahArAjazuddhodanasya gRhe'vAtarat / ayaM madhyame vayasyeva zraddhayA vIryeNa smRtyA samAdhinA prajJodrekeNa ca samyaksambodhimApat, cittanirvANamadhyaMgamat, tRSNAkSayaM 'caakaarssiit| samyaksambuddhena ca tena bahujanahitAya bahujanasukhAya madhyamamArgAvalambinI "duHkham, duHkhasamudayaH, duHkhanirodhaH, du:khanirodhagAminI ca pratipadA'-ityevaM caturAryasatyarUpA tattvAdhigamopAyasya catuHsUtrI upadiSTA / tallabdhaye cAryASTAGgiko mArga upadiSTaH / Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukham 13 bhikSusaGghaH-bhagavanto buddhAstadAnIntanabrAhmaNA iva IzvarasattAM vedaprAmANyaM vA na svIcakruH, nApi zramaNA iva nAstikavAdaM prakhyApayAmAsuH, apitu imAvubhAvapi mArgoM vihAya madhyamamArgamupadidizuH / IzvarasattAmasvIkRtyApi te punarjanmaparalokAdiviSaye pratipannAH karmakarmaphalasambandhaM svIcakruH / iyameva buddhopadezAnAmupalabhA yattadAnIntane AryAvarte nAstikavAdo'stamitaH, AryasaMskArAzca punaH pratiSThAmApuH / evaM bauddhasiddhAntAnAM caturasragatyA parAkrameNa te pUrvoktA nAstikAstApasAzca loke prabhAvahInA ni:zrIkAzcAbhUvan, buddhapathaparivrAjAM bhikSUNAM saGghazca sarvatra gRhasthAnAM nAgarikANAm, rAjJAm, samrAjAM ca prazrayamupalabhya sarvato bhAvenonnatizikharamArUDhaH / samrAji azoke tu mahIM zAsati bhikSusaGgho'yamAryAvarte prahararavivad dedIpyamAna aasiit| saGke nikAyabhedaH - bhagavato buddhasya mahAparinirvANAnantaramayaM bhikSusaGgho gacchatA kAlenamahAsAGghikanikAyaH, sthaviranikAyazceti nikAyadvaye vibhakto'bhUt / tatra sthaviranikAyo vinayAnurodhI mahAsAcikanikAyasyodAracintakasya prtidvndvii| imau dvAvapi nikAyAvagre1. AryamahAsAcikanikAyaH, 2. AryasthaviranikAya:, 3. AryamUlasarvAstivAdanikAya:, 4. AryamahAsammitIyanikAyazceti caturdhA vibhaktaH / bahutitheca kAle gate caturNAmeSAmapyaSTAdaza bhedA jaataaH| tathA hi-AryamahAsAvikanikAyasya sapta, AryasthaviranikAyasya trayaH, AryamUlasarvAstivAdanikAyasya catvAraH, AryamahAsammitIyanikAyasya ca catvAra iti| evamayaM bhikSusaGgho bhagavato mahAparinirvANAnantaraM trizatavarSeSveva vicArabhedenASTAdazadhA vibhkto'bhuut| tatrAryamUlasarvAstivAdasyApIme catvAro bhedA jAtA:- 1. mUlasarvAstivAdanikAyaH, 2.dharmaguptanikAya:, 3. mahIzAsakanikAyaH, 4. kaashypiiynikaayshc| sarvAstivAdaH-AryAvarte eSvaSTAdazasu nikAyeSu kadAcit mUlasarvAstivAdasya sarvato'dhikatamaH pracAraH prbhaavshcaasiit| 'sarvaM bAhyamAdhyAtmikaM ca vastujAtamasti' iti manyante sma srvaastivaaNdinH| so'yaM nikAya: vicAravaimatyena sthaviranikAyato baho: kAlAt pUrvameva paarthkymbhjt| prasiddhacInayAtriNa itsiGgamahodayasya yAtrAvivaraNenedaM spaSTaM pratIyate yattasya yAtrAkAle'sminnAryAvarte bhikSusaGke catvAraH pramukhanikAyA Asan, yeSveka aarymuulsrvaastivaadnikaayo'pyaasiit| dharmaguptamahIzAsaka-kAzyapIyanikAyA api sAmAnyena etanikAyAntarbhUtA evAsan, na kimapi pramukhaM vaiziSTyamita eSu nikaayessu| gandhAreSu kazmIreSu cAyaM nikAyaH pUrvaM vaibhASikanikAyanAmnA khyAtimunnatiM caalbht| 'vibhASayA dIvyanti caranti veti vaibhASikAH' iti vyutpattiH / jJAprasthAnagranthasya vyAkhyA nAmnA 'vibhASA' AsIt, vasumitro'syA vyAkhyAyA rcyitaa| jJAnaprasthAnasya ca racayitA sarvAstivAdI kaatyaayniiputrH-ityaitihyvidH| asyA vibhASAyA racanAkAlo mahArAjakaniSkataH prvrtii| asyAM vyAkhyAyAM sarvAstivAdanikAyasya pramukhANAM sarveSAmAcAryANAM matAni yathAyathamupanibaddhAni-vineyA yathecchaM kimapi mataM gRhnniiyuriti| mahAvibhASAzAstram' iti cAsyAH pUrNa naam| asyAzca vipulakAyatvena jijJAsUnAM duradhigamtayA''cAryeNa vasubandhunA 'abhidharmakoSa' nAmnA eSA saMkSepaM niitaa| vaibhASikanayaH-yatkiJcididaM jagati sat tatsarvaM vaibhASikanaye viSayi-viSayabhedena dvidhA vibhaktuM shkyte| viSayigatavibhAge trayo bhedAH-paJca skandhAH, dvAdazAyatanAni. aSTAdaza Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 tattvasaMgrahe dhaatvshc| viSayagatavibhAgo'pi dvividhH-sNskRtaasNskRtbheden| tatra saMskRtA dharmAH kAraNajanitAH, ataeva te'sthAyino'nityAH, gatimantaH, sAsravAzca / asaMskRtAstu dharmA na kAraNajanitA iti te zAzvatAH, nityAH, nizcalAH, anaasrvaashc| vaibhASikAH 'sarvaM vastu kSaNacatuSTayamAtrasthAyi' iti manyante / teSu prathamaH utpattikSaNaH, dvitIyo'stitvakSaNaH, tRtIyo vilayanakSaNaH, caturtho'ntimazca vinAzakSaNaH / ayameva bauddhAnAM kssnnikvaadH| vaibhASikANAM naye pRthivyaptejovAyurUpANi catvAryeva tattvAni, na tvAkAzaH / paramANUnAM parasparaM saMyogena vastu svarUpamAdadhAti, sarvANyapi vastUnyante paramANuSu lIyante-iti teSAM smyH| te hi vyaNukasya tryaNukasya ca sattAM nAGgIkurvanti / teSAM mate paramANuSvapi rUpam, rasaH gandhaH, sparzo vA'sti, paramatIndriyatvAt tasya sattA na prtiiyte| sati ca paramANUnAM saGghAte eSAM sattApi pratyetuM shkyte| vaibhASikA jJAnagrAhakaM vijJAnam (manaH, cittaM vA) mnynte| eSAmidaM cittaM naiyAyikAnAmAtmanasoH sammizritaM rUpamiva / 'viSayaiH saha sannikRSya indriyairyajjJAnaM prApyate taccittAya samarpya tAni svayamuparatAni bhavanti'- iti vaibhASikANAM nayaH / imAnIndriyANi ca bhautikatattvasambhUtAnIti teSAM mtsNkssepH| vastutastu vaibhASikANAmayaM sarvAstitvavAda: kevalam 'sarvaM cittamAtram' iti manyamAnAnAM vijJAnavAdinAM prtidvndvii| na hi 'sarvamasti' iti pratijJAmAtreNa bhvedaikym| atratyo'yaM sarvazabdaH katipayabAhyArthAnAM kroDIkaraNenaiva caritArthaH, na vivkssitmtilngghte| bAhyo'pyarthaH parairiva na cirAnuvRttaH, na vA'nyasalakSaNaH, na vA nityaikahetukaH kintu kSaNikaH, svalakSaNaH, svpuurvpuurv-kssnnlkssnnhetuupnibndhkshceti| . atra bauddhanaye pratyakSamanumAnaM ceti dve eva prmaanne| sautrAntikavAdaH-'sUtrAntameva pramANaM yeSAM te' iti sautraantikshbdvyutpaadH| ime'pi sautrAntikAH sarvAstivAdina eva / ime bAhyajagataH sattAmanumAnena pratiSThApayanti, na tu prtykssenn| te hi manyante-yadA sarvaM kSaNikam, tadA tatsvarUpaM pratyakSaM kathaM bhavituM zaknoti? yasmin kSaNe yatkimapIndriyaM kenApi vastunA saha sannikarSamAproti, tasminneva kSaNe tadvastu parivartate, tatpratibimbamAtraM ca citte AdhIyate, etatpratibimbamAzrityaiva tadvastu anumAnena jJAyate / eSAM mate jJAnaM svsNvedkm| yathA hi dIpaH svayameva svaM grAhayati tathaiva jJAnamapi svayameva svaM vedyti| jJAnasyeyaM saMvedanaprakriyA vijnyaanvaadinaampybhimtaa| vaibhASikA iva sautrAntikA api Atmana Izvarasya vA sattAM na svIkurvanti / sRSTerayaM kramo'nAdiranantazca, nAsyAH kopi nirmaataa| asyA IzvaranirmAtRtva bahubhiH prabalairyuktipramANaiH khnndditm| sautrAntikAnAM naye duHkhamAtramidaM jagat / sAdhAraNairjanairapi yatkiJcit sAmAnyena sukhamanubhUyate, tadapi vastuto du:khmev| sarvAstivAdAbhimAninAvimau dvAvapi nayau sthaviranikAyA(hInayAnA)nta:pAtinAveveti viduSAM sammatiH / AcAryanarendradevastu-"yadyapi sautrAntikAnAM gaNanaM hInayAna eva kriyate, tathApi teSAM kecit siddhAntA mahAyAna-(yogAcAra-mAdhyamika-) matAnuyAyibhiH saha saGgacchante / ayaM sautrAntika vAdo bauddhasiddhAnteSu saMkramaNAvasthApradarzanaparo darzanavizeSaH" iti manyate sma (bau0 dha0 da0 pR0 128) / . Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukham - mAdhyamikavAdaH - sarvazUnyavAdino mAdhyamikAH punarevaM manyante - sarvaM vastu svaguNasamAhAramAtram / evaM sati AtmA svaguNAccaitanyAdatiriktaM nAnyat kiJcidvastu / yadyAtmA svakarmabhirdarzanasparzanAdibhirbhinnaH, tarhi imAni darzanasparzanAdInyapi kimAtmanA vinA na bhavituM zaknuyuH ! eSAM mate - sarvamidaM carAcaraM zUnyam / kimidaM zUnyam ? zUnyaM paramaM tattvam / tathA hyAhu: 15 "na sannAsanna sadasanna cApyanubhayAtmakam / catuSkoTivinirmuktaM tattvaM mAdhyamikA viduH // " tadidaM zUnyaM sadasadviziSTaM kimapyanivarcanIyaM vastu / idaM na bhAvAtmakam, naapybhaavaatmkm| idameva mAdhyamikAnAM madhyamA pratipadA / zUnyavAdagrantheSu viMzatiH zUnyatA nirUpitAH / mAdhyamikAnAM naye zUnyameva kevalaM tttvm| vastutastu tattvamidaM tarkApratiSTham / tarkeNa hi sadasadvastUnyeva pramANayituM zakyante / tattu sadasadvilakSaNam, tanna tarkeNa tolayituM zakyam / idaM zUnyatattvamaupaniSadamanirvacanIyatattvamiva / yogAcAra : ( vijJAnavAdaH ) - Arya - asaGgamahAbhAgA vijJAnavAdasya prathame pravaktAraH / Aryamaitreyazca asya pratiSThApakaH / mahAyAnasUtrAlaGkAramanayoreva racanA / tatra mUlam maitreyasya, TIkA cAsaGgasyeti sarve vidantyeva / idamAryAsaGgasya darzanaM samanvayamUlakam / atra vaibhASikANAM pudgalanairAtmyam, sautrAntikAnAM kSaNikavAdaH, madhyamakAnAM nAgArjunapramukhANAM zUnyatAvAdazcetyete sarve'pi vAdAH pratipAditAH / paramAryAsaGgasya eSa samanvayaH pAramArthiko vijJAnavAdaH / ayaM vijJAnavAdo'dvayavAda eva, yatra dravyasyAbhAvaH pratipAdyate / asmin vAdeH sambodhiprAptyarthaM yogasya sarvAtizAyinI pratiSThA dRzyate / atra vijJAnameva sttvm| tadidaM sarvaM dRzyamAnamanubhUyamAnamAdhyAtmikaM bhautikaM ca jagat vijJAnAdhiSThitam, vijnyaanmymev| tadidaM sarvAtmakaM vijJAnam 'AlayavijJAnam' ityabhidhIyate tacca kAlasthitibhedenAnantabherdairbhidyate / sarvamapi jagat AlayavijJAnata utpadyate, tatraiva ca lIyate / jJeyam, jJAtA - ityubhayamapyAlayavijJAna evAvatiSThate / asmin vAde'STau vijJAnAni bhavanti / tAni yathA-- cakSuH zrotraghrANajihvAvijJAnAni catvAri / paJcamaM kAyavijJAnam / SaSThaM manovijJAnam / saptamaM kliSTamanovijJAnam / aSTamaJca AlayavijJAnamiti saMkSepaH / atra, parikalpita-paratantra-pariniSpannabhedena jJAnasya traividhyaM svIkRtam / svaprAvasthAyAM prAptaM jJAnaM parikalpitaM bhavati; tasyAdhArasya kalpanAmAtratvAt / yadarthaM ca pUrvajJAnamapekSyate tatparatantramiti kathyate; tasya pUrvajJAnAdhInatvAt / yathA hi - zvastananIlajJAne idAnIntananIlajJAnaM kAraNamiti zvastananIlajJAnaM paratantram / tatredAnIntananIlajJAnaM bIjarUpeNAvatiSThate / yadA hi etAdRzAni bIjajJAnAni notpadyante teSAM pUrvajJAnAnAM kSayo bhavati, tadA tajjJAnaM pariniSpannamityabhidhIyate / parikalpitaM jJAnaM bhrAntimAtram, yathA rajjau sarpajJAnam / paratantraM jJAnamapi vyavahAramAtram, yathA rajvAM rajjutvaprakArakaM jJAnam / pariniSpannaM jJAnaM tu pAramArthikaM satyam, yathA 'sarvaM buddhimayaM jagat' / idaM pariniSpannaM jJAnaM yogenaiva labdhuM zakyate / avidyAmUlako hi vyaktibhedaH / vijJAnasya karmasaMskAraiH saha saMyoga evaM avidyAmUlam / avidyayaiva Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 tattvasaMgrahe sukhaduHkhayoH, zubhAzubhayoH, sAdhvasAdhvorbhedaH pratIyate / yaiH prayatnaiH vijJAnasya zuddhaM rUpaM vikAsameti ta eva muktaye kalpante / itthaM saugatavAdAnAM diGmAtramiha darzitam / vistarastu yathAzAstraM kAryo medhAvibhiH svayam // ! 7 granthasyAsya pratipAdyaM vastu - itthametAvatAsmAbhiH saMkSepeNa bauddhAnAM nikAyabhedena teSAM siddhAnto vimRSTaH / idAnIM saugatasiddhAntapratipAdanapaTorasya tattvasaMgrahasya pratipAdyo vAdo vimRzyate / asmin tattvasaMgrahe AcAryaH parasiddhAntanirasanaikalakSyo na prakAzayati svasammatavAdaprakriyAm / avijJAtatatsammatavAdaprakriyastu jijJAsurnAtra gabhIraM praveSTaM prabhavatItyabhilakSyAtrApi kiJcid vakSyate / uparyukteSu caturSu vAdeSu zAntarakSitasya kaH pakSo'bhipretaH ? ityatra vayametadeva brUmaH - ayaM hi granthakAraH nairAtmyabodhanaikahRdayAn saugataMsiddhAntAn sukhapracArAn vidhAtukAmastAtkAlikakApilanaiyAyika-mImAMsakAdivAdAn ekaikazaH sudRDhaM nirasyati / svasiddhAntasamarthanodyatasya parAbhimatanirasanamiva svasiddhAntasphoraNamapi prathamaM kartavyamAsIt paraM granthe'smin tatra tatra parapakSanirasana iva svasammataprakriyAvarbodhane'sya samAdaro na dRzyate / nAtra skandhAyatanAdayaH pratItyasamutpAdA vistarazo nirUpitAH, nApi tatprakAra:, na vA cittacaittAdivibhAgaH, na vA mArgaprakriyA / ato'sya granthasya ye sAkSAdvirodhinaH kApilAdayasteSAM vAdAnAM nirasana eva tAtparyamiti nizcIyate / ata evAyaM paraiH saha taMtra tatra virodhe vaibhASikasautrAntikAdInAtmIyeSu gaNayan samarthayata ev| granthahRdayaM sarvato'nuzIlayatAM spaSTamidaM vijJAyetAsya paramatanirasanalakSaNavAdaikaparatA / paramatanirasanazeSatayA tvasya matamapi kvacit kvacid gamyate / tenaitadanuminumo yad vijJAnavAda evAtra prastuta iti / AcAryasya ko vAdo'bhipretaH ? yadyapi vidvAMsa AcAryaM zAntarakSitaM svAtantrikamAdhyamikamAcakSate / parantu nAtrAcAryeNa svAtantrikamAdhyamikaprakriyA kvacidapi vistareNa nirUpitA / sA prakriyA manye svaracitte'nyasmin madhyamakAlaGkAranAmake, paramArthavinizcaye vA granthe vivRtA bhavediti / I AcAryaH zAntarakSitaH - so'yaM zAntarakSito vaGgabhUmau DhAkAmaNDale. vikramapurAnumaNDale, jAhorAkhye grAme kSatriyakule khriSTIyASTamazatakasyAdime bhAge jAtaH / AcAryabodhisattvA-. paranAmadheyo'yaM nAlandAyAM bauddhamahAvihAre AcAryapadamadhirUDhaH / ante ca tadAnIntanena bhoTadezAdhipatinA svadezaM sAdaramAhUtastatra bauddhasiddhAntAn pracArayAmAsa / anenA'pare'pi granthA granthitAH / yathA--dharmakIrtikRte rvAdanyAye vipaJcitArthA TIkA, madhyamakAlaGkAragrantha ityAdayaH / ityeSo'sya jIvana-vRttasaMkSepaH / i tacchiSyaH kamalazIlaH - asya granthasya 'paJjikA' vyAkhyAkAra AcAryaH kamalazIlastu AcAryazAntarakSitasyaiva ziSyaH, tasyaiva ca samaye nAlandAyAM bauddhamahAvihAre tantrazAstre - 'dhyApakapadamalamakArSIt / anena 'nyAyabindupUrvapakSasaMkSepa' prabhRtayo'nye'pi nibandhA nibaddhA: - ityaitihyavidaH / idaM saMskaraNam 1. saMskaraNamidamasmAbhiH jaisalameradurgasthajinabhadrasUrIzvaratADapatrIyajaina Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 Amukham jJAnabhANDAgAre (kra0 377-378) nihitAmanumAnata ekAdazyAM dvAdazyAM vA zatAbyAM tADapatreSu likhitAM mAtRkAmupajIvya sampAditam / tatra kArikAH pRthag likhitAH, paJjikA lA pRthagiti tanmAtRkAdvayamapi svIkartuM zakyate / bhavatu naam| eSA mAtRkA kva kadA kena vA lakhiteti sarvatastadanuzIlanenApi nAsmAbhirjJAtuM paaritm| tasyAH saptAzItyadhikaikazatatame'ntime (187) pRSThe etAvadeva likhitam "ch||ch| granthAgraM 3997 / ch| kamalazIlasUtraM samAptamiti / ch| mNgl-mhaashriiH|| ch|| zubhaM bhavatu lekhkpaatthkyoH||" uktabhANDAgArasya prabandhAdhikAribhiH mAtRkAveSTane likhitamasti "378. tattvasaMgrahapaMjikAvRtti (kamalazIlavRtti) patra 313 anu0 12 mAM zaikAnu uttarArdha / patramApa-24 iJca patra 313" etena na kimapi spaSTaM jJAyate yadeSA mAtRkA va kadA kena vA likhiteti / kevalaM varNaracanAmAzritya vayametAvadevAnuminumo yadiyaM mAtRkA dazamazatAbyAmekAdazazatAbdyAM vA kvaciduttarasmin bhArate eva kenApi likhitaa| prAyaH zuddhatameyaM mAtRketi asyA lekhako 1 bauddhadarzanaM vidvAn-iti vayaM mnyaamhe| / 2. astyasminneva bhANDAgAre ekA anyApi patreSu likhitA mAtR-kA, sA tu ekonaviMzazatAbdyA antime bhAge jaisalameradurgasthena kenApyAcAryagotrotpannena brAhma gena likhitA, pramAdavazAd bhraSTapAThabahulA kevalamuktamAtRkAyAH sAmAnyena pratilipimAtram / ato na tayA'smAkaM kimapi kAryaM siddhm| .... 3. mAtRkANAmanuzIlanaprasaGge'smAbhiH pATaNasthazrIhemacandrajainagranthamandirazrIbADIpArzvanAthajIjainajJAnamandirasthAyAH prasiddhAyAH mAtRkAyA api, yato gAyakavADasaMska. gaM prakAzamAptam, navanAlandAmahAvihAre citrAkRtiH prishiilitaa| asyA antimapRSThe lekhakena likhatam "kamalazIlAbhidhAnapustakaM smaaptmiti| zubhaM bhvtu| ch| klyaannmstu| ch| naMgalamastu // cha / dIrghAyurastu // cha / zrIH // 1 // saMvat 1492 varSe kArtika zu0 vadi 3 tRtIyAM ravivAsare shriimdNnnhillpurpttne| mA0 16102 / " anena spaSTameva jJAyate yadiyaM mAtRkA paJcadazazatAbdyAmaNahillapurapattane likhiteti / atha cAsyA mAtRkAyAH parizIlanena vayaM dRDhaM vizvasimo yadiyaM mAtRkA jaisalameradurgasthabhANDAgArasthamAtRkAta eva likhatA; yato yatra yatra tasyAM mAtRkAyAM pATho bhraSTastruTito vA, tatra tatrAsyAmapi sa pAThastvavazyaM bhraSTastruTito vA dRshyte| jaDadhiyA lekhakena ca pramAdAt pade pade anyAnyapi svabuddhimAndyajAni sahasrANi skhalitAni kRtAnIti viduSAM cetAMsi dodUyante ev|| 4. yadyapi vaTodarastha-gAyakavADagranthamAlAta: 1926tame khriSTAbde prakAzitaM saMskaraNaM pATaNasthamAtRkAmupajIvyaiva viduSA sampAdakena zrIembarakRSNamAcAryamahAbhAgena sampAditam, tathApi tena viduSA darzanAnAM svakIyagabhIrajJAnasAhAyyena bahu saMzodhitamiti hRdayena svIkRtya tamprati svakIyAM kRtajJatAM prakAzayAmaH / etatsaMskaraNamapyasmAbhirAdarzapustakatvena gRhiitm| Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasaMgrahe evaM tattvasaMgrahasya mUlasaMzodhane trINyevemAni pustakAnyasmAbhirAdarzatvena gRhItAni / TIkAyAH (paJjikAyAH) saMzodhane tu etadatiriktaM yatra yatrAnyeSAM granthAnAmuddharaNAnyAgatAni teSAM saMzodhane teSAM granthAnAm (idAnImupalabhyamAnagranthAnAm ) saMskaraNAnyapi gRhItAni / sampAdanazailI - asya granthasya sampAdane'smAbhireSA zailI anusRtA 1. prAyo mUlapAThaH paJjikApAThazca sarvatra jaisalameramAtRkAmupajIvyaiva svIkRtaH; kevalaM yatra tatrasthastasyAH sarvathA'zuddhaH pATha eka TippaNyAM sthApitaH / tatra ca gAyakavADasaMskaraNasthaH pAThaH, pATaNamAtRkapATho vA gRhItaH / kvacidviziSTeSu sthaleSu eSAM trayANAmapi pustakAnAM pAThasyAsaGgatatayA tatrAsmAbhiH bhoTabhASAnuvAdapATho dattaH, eSAM ca pAThaSTippaNyAM sthApitaH / 18 2. saMskaraNe'smin sarvatra tattvasaMgrahakArikANAM tAvantoM'zAstathA pRthakkRtya sthApitAH, ye zrIkamalazIlavyAkhyayA yAvanto yathA ca vyAkhyAtAH / etenAdhyetRRNAM saukaryaM syAt / 3. boddhRNAM saukaryAya granthe'sminnuddhRtAnAmaparadArzanikAnAM granthAnAm (idAnImupalabhyamAnAnAmeva) sthalasaGketo'pi tatra tatroddharaNato'nupadameva koSThake kRtaH / ye tvidAnImanupalabhyamAnAH granthAsteSAmapi uddharaNAni tadbodhakacihnaM datvA 'kazcidvidvAn svAdhyAyakAle idaM pUrayet' iti buddhyA riktakoSThakameva sthApitam / 4. uddyotakaroktAnyuddharaNAni tu asmAbhirna pUritAni, nyAyavArttike* teSAmakSarazo'nupalambhAt / uddyotakareNa kasyacidanyagranthasya praNayanasambhavAcca / yadi dvitIyabhAgasya mudraNAvadhiparyantamasmanmitrANi vidvAMsa etannirNayeyuryat tAni uddharaNAni nyAyavArttikasyaiva santIti, tarhi vayamuddharaNasUcyAM teSAmapi sthAnasaGketaM vidadhyAma / 5. tisRSvapi mAtRkAsu upalabhyamAnAH truTitAMzA asmAbhirvArANaseyasaMskRtavizvavidyAlaye sarasvatIbhavane nihitAyAH bhoTabhASaYAnUditAyAstattvasaGgraha-paJjikAmAtRkAtaH saMskRtya pUritAH, pUrayiSyAmazca / 6. adyatve prakAziteSu aparadArzanikAnAM grantheSu tattvasaMgrahoddharaNAnAM kRte gAyakavAr3asaMskaraNasya pRSThAGkA dattA vidvadbhiH / asmatsaMskaraNena teSAM sAmyanirUpaNAya anu- sandhitsUnAM saukaryAya cAsmin saMskaraNe sarvatra tatsaMskaraNasya pRSTha - prArambhAGkaH koSThake mudrApitaH / granthasthAsya avaziSTAMzaH - evaM granthamimaM pramANAntarabhAvaparIkSAparyantaM saMskRtya, pariSkRtya ca viduSAM samakSamupasthApayAmaH / tvaramANairapyasmAbhirhRdayenaivaitat kAryaM kRtamiti vidvAMsaH prmaannm| ante cAsya mahato granthasyAvaziSTabhAge granthasahAyikAH sUcyo'pi yathA - kArikArdhasUcI, granthasUcI, granthakArasUcI ca nivezitAH / ante ca baddhvA padmAsanaM yo nayanayugamidaM nyasya nAsAgradeze, dhRtvA mUrtI ca zAntau samarasamilitau candrasUryAkhyavAtau / pazyannantarvizuddhaM kimapi ca paramaM jyotirAkArahInam, so'yaM sarvajJadevaH prabhavatu bhavatAM bhUyase maGgalAya // sampAdakaH dharmacakrapravartanam, 2540 bauddhabhAratIbhavanam, vArANasI * Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkSiptasaGketavivaraNam granthakA ca vyAkhyAtrA ye ye granthA ihoddhRtaaH| teSAM saMkSepasaGketaH sphuTaM viviyte'dhunaa|| abhidharmakoSam ___ bauddhabhAratIsaMskaraNam 1970 1959 a0 ko0 abhi0 ko0 a0 ko0 bhA0 R0 ve0 kAda0 kA0la0 jA0mA0 tattva0 dI0ni0 dha0 pa0 nyA0 da0 nyA0 bi0 nyA0 vA0 pA0 ma0 bhA0 pA0 sU0 pra0 bhA0 pra0 vA0 pra0 vi0 pra0 sa0 bau0 dha0 da0 bAha0 sU0. .. ma0 bhA0 . ma0 va0 ma0 vi0 mIdazAbhA0 mI0 sU0 / la0 sU0 . vA0pa0 . vi0 kA0 pA0 vai0 da0. vai0 da0 bhA0 . kSA0 sU0 zalo0 vA0 saM0ni0. sAM0kA0 he. muM0 abhidharmakoSabhASyam RgvedaH paM. sAtavalekarasaMskaraNam kAdambarI nirNayasAgarasaMskaraNam, mumbaI 1912 kAvyAlaGkAraH vihArarASTrabhASApariSad, paTanA 1962 jAtakamAlA mithilAvidyApITham, darabhaGgA tattvasaMgrahaH idameva saMskaraNam 1968 dIghanikAyapAli nAlandAsaMskaraNam, nAlandA 1959 dhammapadaM nAlandAsaMskaraNam, nAlandA 1960 nyAyadarzanam bauddhabhAratIsaMskaraNam, vArANasI 1966 nyAyabinduprakaraNam bauddhabhAratIsaMskaraNam, vArANasI 1977 nyAyavArttikam caukhambhAsaMskaraNam, vArANasI, 1915 pAtaJjalamahAbhASyam nirNayasAgarasaMskaraNam, mumbaI 1916 pANinIyasUtrapAThaH (kAzikA) sudhIprakAzanasaMskaraNam 1983-84 prazastapAdabhASyam gujarAtI presa saMskaraNam pramANavArttikam bauddhabhAratIsaMskaraNam, vArANasI pramANavinizcayaH mahizUrasaMskaraNam (aMzata:) pramANasamuccayaH mahizUrasaMskaraNam (aMzataH) bauddhadharmadarzana . . . vihArarASTrabhASApariSad, paTanA 1956 bArhaspatyasUtram . caukhambhAsaMskaraNama, vArANasI mahAbhAratam gItA presa, gorakhapura 2012 vi0 mahAvaggapAli nAlandAsaMskaraNam, nAlandA 1956 madhyAntavibhaGgasUtram bauddhabhAratIsaMskaraNam, vArANasI 1994 mImAMsAdarzanam, zAbarabhASyam caukhambhAsaMskaraNam, vArANasI 1929 mImAMsAsUtram meDikala hAla presa, vArANasI 1900 laGkAvatArasUtram mithilAvidyApITham, darabhaGgA vAkyapadIyam pUnAvizvavidyAlayaprakAzanam, pUnA 1965 vijJAnakAyapAdaH amudritam vaizeSikadarzanam gAyakavAr3asaMskaraNam, bar3audA . 1961 vai0 da0 prazastapAdabhASyam caukhambhAsaMskaraNam, vArANasI zAlistambasUtram mithilAvidyApITham, darabhaGgA zlokavArttikam asmatsampAditam, vArANasI saMyuttanikAyapAli nAlandAsaMskaraNam, nAlandA sAGkhyakArikA nirNayasAgarasaMskaraNam, mumbaI hetumukham amudritam 1963 165 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 28 3.ww 70 70 70 70 viSayakramaH svayaM kamalazIlena vyAkhyAto'yaM yathA ythaa| tathaivAsya prabandhasya viSayakrama ucyte|| anubandhacatuSTayanirUpaNam 15.zabdabrahmaparIkSA 1. prakRtiparIkSA zabdabrahmavAdimatam sAyamatAmuvAdaH 17 tannirAkaraNam sAvayamanirAsa: aparo'pi dUSaNaprakAraH prakArAntareNa satkAryavAdadUSaNam anyo dUSaNavidhiH asarkAyavAdapakSadoSaparIhAraH zabdabrahmavAdinaH zaGkA satkAryavAdasyAparavidhayA khaNDanam 31 tatsamAdhAnam 2. IzvaraparIkSA 38 6. puruSaparIkSA ... (pUrvapakSa:) vedavAdimatopanyAsaH tatrezvarasAdhakahetUpanyAsaH 38 . tatpratividhAnam aviddhakarNopanyastaM pramANadvayam / 38 . anyo'pi dUSaNaprakAra: uddyotakaropanyastaM pramANam 39 7. AtmaparIkSA : prazastamatyupanyastaM pramANam 40 1. naiyAyika-vaizeSikapariparANyuTyotakaroktAni pramANAni 40 - kalpitAtmaparIkSA Izvarasya sarvajJatvasiddhiH- 40 (pUrvapakSaH). aparaM pramANakadambakam . . - naiyAyika-vaizeSikamatopaMnyAsaH (uttarapakSaH) ... aviddhakarNamatam dvidhA hetvasiddhisAdhanam zaGkarasvAmimatam AcAryanirdiSTo'siddhiprakAraH . 43 udyotakaramatam pareNa jAtyuttarodbhAvanam nityatvAdisAdhane'viddhakarNamatam tasya parIhAraH 44. (uttarapakSa:) aviddhakarNopanyastadvitIyapramANakhaNDanam 47 . aviddhakarNamatapratividhAnam uddyotakaroktahetAvadhikadUSaNAdhAnam 47 zaGkarasvAmimatakhaNDanam prazastamatikhaNDanam 48 uddyotakaramatakhaNDanam IzvarabAdhakapramANadvayopanyAsaH 49 svapakSasthAnam Izvarasya sarvajJatvanirAsa: anyathApyuTyotakaramatakhaNDanam 85 IzvarasyaikatvanirAsa: AtmanaH kartRtvabhoktRtvAdinirAsaH 87 pramANakadambakanirAsaH 2. mImAMsakaparikalpitAtmaparIkSA 87 3. ubhayaparIkSA (pUrvapakSaH) sezvarasAGghayAbhimata mImAMsakaMmatopanyAsaH prakRtIzvarobhayanirAsa: AtmAstitvasAdhakaM pramANam sezvarasAvayAbhimataM hetAvasiddha AtmanaH zAzvatatvasAdhanam sodbhAvanam (uttarapakSaH) tatpratividhAnam kumArilamukhenaiva tanmatopanyAsaH 4. svAbhAvikajagadvAdaparIkSA 57 kumArilamatakhaNDanam svabhAvavAdopanyAsaH zaGkA svabhAvavAdapatividhAnam uttaram 44 77 36 3.13 7 11MMM 87 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 122 123 92 128 97 130 130 130 137 139 viSayakramaH kumArilamukhenaiva tanmatopanyAsaH aviddhakarNoktapramANAnuvAdaH kumArilamatakhaNDanam / 92 uddyotakaroktA yuktiH zaGkA 92 tadubhayanirAsa: 124 uttaram akRtakarAziviSaye vicAraH 127 chAyApratipantinirAkaraNam prathamaH pakSaH 127 kumArilamatopakSepaH dvitIyaH pakSaH tannirAkaraNam kSaNisyaivArthakriyAyA yuktatvam kumArilakhaNDanamukhena parasyottaram AcAryadiGnAgamatamaNDanam 98 tatpratividhAnam sarpAdidRSTAntanirAkaraNam . punaH parasyottaram 131 ahambuddhyasiddhi: 99 tatpratividhAnam 132 nirAlambanatvasAdhanam .99 arthakriyAsAmarthyazUnyasyAvastutvam 135 tatra kumAriloktaM dUSaNam 100 atra paramatam / 136 kumArilamatakhaNDanam. 100 tatparihAraH 136 vAsanAyA bhrAntikAraNatvam 100. bhadantayogasenamatam 136 3. kApilaparikalpitAtmaparIkSA 101 tatpratividhAnam sAGkhyamatopanyAsaH 101 kSaNabhaGge jaiminIyAnAmAkSepaH sAGkhyIyapratijJArthadUSaNam 102 tatkhaNDanam 140 paramatodbhAvanam 102 kSaNabhaGge kumArilamatam 141 tatpratividhAnam .. 102 kumArilamatanirAsa: 142 paramatena tasya bhoktRtvanirUpaNam 104 bhAviviktamatam 143 tasya bhoktRtvapratividhAnam / uddyotakarIyA avaghoSaNA parasyottaram / 104 tadubhayapratividhAnam tatkhaNDanam . 105 9 karmaphalasambandhaparIkSA 148 4.: digambaraparikalpitAtmaparIkSA 107 codyopakramaH 148 digambaramatopanyAsaH / kumArilamatena karmaphalasambandhA0 148 107 tanmatakhaNDanam 107 svamatasaMkSepaH 150 hetvasiddhizaGkanam - 107 kAryakAraNabhAvagrAhakapramANAnupapattiH150 tannirAkaraNam - 108 pratyabhijJAnAnupapattiH 151 bandhamokSAnupapattiH 152 5. aupaniSatkaparikalpitAtmaparIkSA 111 smRtyAdyanupapattiH aupaniSatkamatasthApanam. .. 111 etaccodyapratividhAnArambhaH tanmatakhaNDanam 111 kAryakAraNabhAvasamarthanam 153 vAtsIputrIyaparikalpitAtmaparIkSA 113 bhAvamAtrasya kSaNikatve'pi tanmatopanyAsaH 113 kAryakAraNabhAvasamarthanam 154 tanmatakhaNDanam 114 kAryakAraNabhAvagrAhakasamarthanam 159 prakArAntareNa khaNDanam 116 kRtanAzAkRtAbhyAgamadoSaparIhAraH 160 bhArahArAdidezanaucityam prekSAvatAM pravRttisambhavatvam 161 8. sthirabhAvaparIkSA 119 pratyabhijJAdurghaTatvapariharaNam AcAryasya pratijJA 119 bandhamokSavyavasthAnam 162 kSaNabhaGgaprasAdhanam 119 parapakSapratiSedhaH 163 104 144 145 152 152 saH / 117 162 . Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22. 10. dravyapadArthaparIkSA SaTpadArthaparIkSopakSepaH kSityAdicatuSTayasya nityAnityatayA vibhAgaH nityANurUpANAM teSAM niSedhaH * aviddhakarNAbhimatanityANusAdhakapramANanirasanam avayavivAdanirAsa: uddyotakarabhAviviktAdimatopanyAsaH 166 167 169 172 173 174 175 175 176 177 177 * 178 178 179 180 181 181, 181 . 181 182 183 184 tanmatakhaNDanam anaikAntikatvasamarthanam avayavAvayavibhedasamarthananirAsaH paraM codayituM zikSayatyAcAryaH uddyotakaramatam tanmatakhaNDanam zaGkarasvAmimatam tanmatakhaNDanam parihArAntaram avayavivAdino vizeSeNa dUSaNam uddyotakaratam uddyotakaramatakhaNDanam zaGkarasvAbhimatam zaGkarasvAmimatakhaNDanam AkAzasAdhanam kAlasAdhanam dikprasAdhanam tattvasaMgrahe 164 164 paratvAparatvayordUSaNam saMkhyAdiguNapadArthasAdhane parakIyamAzaGkanam aviddhakarNasyAbhimatam tatpratividhAnam saMskArANAM pratiSedhaH . 164 164 165 dharmAdharmayodUSaNam 166 12. karmapadArthaparIkSA manasaH sAdhanam AkAzasAdhananirasanam kAladikpratividhAnam manaso'nityatvanirUpaNam 185 185 11. guNapadArthaparIkSA guNAdInAM niSedhaH parAbhimatarUpAdipratiSedhaH parAbhimatasaGkhyApratiSedhaH aviddhakarNoktasaGkhyAsAdhakapramANam 187 185 186 tatpratividhAnam 188 188 parAbhimataparimANAkhyaguNaniSedhaH pRthaktvAkhyaguNapratiSedhaH saMyogavibhAgayoH pratiSedhaH 190 191 191 uddyotakarakhaNDanam saMyogavibhAgayorbAdhakaM pramANam 195 kSaNikatve utkSepaNAdikarmaNA masambhavatvam bhAvAnAM sthiratve'pi teSu karma NAmasambhavatvam karmAbhyupagame pratyakSabAdhA uktopasaMhAraH gativyavahAro bhrAntimUlakaH 13. sAmAnyapadArthaparIkSA sAmAnyavizeSadUSaNopakramaH sAmAnyavizeSayoH svarUpam parAbhimatavizeSANAM lakSaNam jAtisAdhanam bhrAviviktaracitapramANopanyAsaH uddyotakararacitapramANopanyAsaH tatpratividhAnam zaGkarasvAmimatanirasanam prakArAntareNa dUSaNam uddyotakarakhaNDanam prakArAntareNa vyabhicAropapAdanam zaGkarasvAmimatam tatpratividhAMnam uddyotakaramatam tatpratividhAnam upasaMhAraH zaGkarasvAmina uttaram tatkhaNDanam bhAviviktamatam tannirAsa: . AbhogamAtrasyAnvayavyatirekAbhyA 196 1 197 197 197 199 201 202 202 203 204 205 205 206 206 206 206 207 207 208 208 212 213 214 214 215 215 216 216 217 217 217 218 218 218 manugatapratyayahetutvam sAmAnyasyApi tadasambhavopapAdanam 219 220 uddyotakaramatam tatpratividhAnam, 220 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayakramaH 23 229 272 230 300 238 308 zaGkarasvAmimatakhaNDanam 221 abhijalpAbhidhAnapakSanirasanam 249 uddyotakaropanyastAnumAnanirasanam 223 buddhyAkArapakSavAraNam 249 sAmAnyasya bAdhakaM pramANam 224 pratibhApakSe doSaH 249 dUSaNAntaram 225 sarveSveva pakSeSu samAnaM dUSaNam 250 sAmAnyadUSaNopasaMhAraH 227 arthavivakSAnumApakapakSakhaNDanam / 250 14. vizeSapadArthaparIkSA 228 zabdAnAmapohArthatve paravirodhotpAdaH 251 vizeSa-dUSaNam .. 228 bhAmahamatam 252 prazastamateruttaram 228 kumArilamatam 252 tatpratividhAnam 270 uddyotakaramatam kumArilamatopasaMhAraH 15. samavAyapadArthaparIkSA . 230 uttarapakSaH 273 samavAyadUSaNopakramaH 230 AcAryadiGnAgavacanasamarthanam 276 samavAyadUSaNam bhAmahamatakhaNDanam 276 prazastamateruttaram / 233 kumArilamatakhaNDanam 277 tatpratividhAnam 233 kumAriloktA hetorasiddhatA 299 parasya zaGkA, tannirasanaM ca 235 tatpratividhAnam 299 parasya pratyavasthAnam .' 236 vaizeSikAzaGkanam 300 tatpratividhAnam 236. tatpratividhAnam 16.zabdArthaparIkSA kriyAkAlAdisambandhanirAkaraNam 301 parAbhimatapAramArthikAlambanatva0 . 238 uddyotakaramatakhaNDanam tatpratividhAnam 238 apohazabdArthavyavasthAyAM svalakSaNAdInAM zabdArthatvAsambhava0 240 parakRtAvyApitodbhAvanam 310 svalakSaNe'zabdArthatvam tatpratividhAnam 311 naiyAyikAbhimatavyaktyAkRtizabdArtha0243 parapakSe doSodbhAvanam z2Atitadyogayo: zabdArthatAnirasanam 244 4 17. pratyakSalakSaNaparIkSA 314 upasaMhAraH . . 245 pramANe pareSAM vipratipattinirAkaraNam 314 buddhyAkArasya zabdArthatAnirAsaH 245 pratyakSalakSaNam . 314 astyarthAdInAM zabdArthatAnirasanapratijJA245 - kalpanAyAH svarUpam 314 samudAyasya zabdArthatApakSaH . 246 lakSaNakAramatam 316 asatyasaMsargasya zabdArthatApakSaH 246 vRttigranthasaGgamanam 316 asatyopAdhisatyasya zabdArthatApakSaH 246 paramatam 318 abhijalpatvApannazabdasya- . tatkhaNDanam zabdArthatApakSaH 246 lakSaNakArAbhiprAyavarNanam 319 pAramArthikabAhyavastvadhyasta nyAyamukhasaGgamanam 319 buddhyAkArasya zabdArthatApakSaH / 246 AcAryamatam 319 pratibhAhetutvamAtrapakSaH 247 pratyakSasya kalpanApoDhatvam / 320 astyarthAbhidhAnapakSanirasanam 248 pUrvapakSAzaGkanam 321 248 pUrvapakSapratikSepaH 321 samAdhAnam 248 pramANAntaram samudAyAbhidhAnapakSanirasanam 249 digambarasumatimatam 324 asatyasaMsarga-asatyopAdhisatyA tatpratividhAnam khyapakSadvaye doSaH 240 311 318 zaGkA 323 325 249 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 tattvasaMgrahe llh lh ndr llh llh llh lh sh sh sh sh s sh sh s 335 336 338 379 sumatimukhena kumArilamatam 325 kumArilamatAnuvAdaH 360 tatpratividhAnam 325 kamArilamate dUSaNopanyAsa: 361 sumetarAzaGkanam 326 anumAnAprAmANye bArhaspatyAdimatam 362 tatpratividhAnam 327 bArhaspatyAdimatapratividhAnam 365 pramANaphalopasaMhAraH 328 purandaramatakhaNDanam .. 368 kaumArilamataM 329 aviddhakarNamatam .. 369 tatkhaNDanaM ca 330 tatra dUSaNam 369 gRhItagrAhitvAd jJAnAnAmaprAmANyam 331 19. pramANAntarabhAvaparIkSA. 370 tatpratividhAnam 331. pramANasaGkhyAvipratipattinirAkaraNam 370 bhAviviktAdimatam / 334 1. zAbdavicAraH .. 370 tanmate doSodbhAvanam 334 zabarasvAmyabhimatazabdalakSaNam 370 parakIyaM dUSaNam prathame zabdalakSaNe'sambhavitAtatpratividhAnam doSodbhAvanam . . 372 svayUthyAnAM matopasthApanam dvitIye zabdalakSaNe'pyasambhavitAdoSaH 375 tatpratividhAnam 337 375 sukhAdeH mAnasapratyakSanirUpaNam / sAmAnyaM dUSaNam ... 337 vaizeSikamatam zabdasyAnumAne'ntarbhAvatvam 376 338 .2. upamAnavicAraH . 379 tatpratividhAnam sAmAnyamupamAnasvarUpam / zaGkarasvAmimatam parAbhimatamupamAnalakSaNam 379 zaGkarasvAmyuktadUSaNanirAkaraNam 339 / 381 pramANaphalavipratipattinirAkaraNam 340 tatpratividhAnam 383 pramANAnAmiyattAnirAkaraNam kaumArilAzaGkanam 340 naiyAyikAbhimatopamAnalakSaNam 385 taduttaram 340 385 tatra dUSaNam kaumArilaM phalavyavasthAnam 341. aviddhakarNamataM tatkhaNDanam 386 tatpratividhAnam 389 3. arthApattivicAraH zaGkarasvAmimatam 342 arthApattisvarUpam 389 tanmate svIkRtiH 342. tadudAharaNAdipradarzanam 389 arthasArUpyasya prAmANyam 343 arthApattau duussnnm| 393 18. anumAnaparIkSA 345 sambaddhasya prAmANyam 397 anumAnasya lakSaNam, vibhAgazca 345 . kriyAM prati hetoravyaJjakatvam 398 pAtrasvAmimatam __ anyathAzaGkaya tatkhaNDanam 400 pAtrasvAmimatakhaNDanam 348 4. abhAvavicAraH 401 parArthAnumAnalakSaNe parAbhimatAnuvAdaH 357 mImAMsakamatAnuvAdaH 401 pratijJAyA asAdhanAGgatvam 357 mImAMsakamatakhaNDanam 404 bhAviviktAdimatanirAkaraNam 5. yuktyanupalabdhivicAraH 411 (upanayasyAsAdhanAGgatvam) carakamunimatam 411 uddyotakarAdimatakhaNDanam tatpratividhAnam 411 (nigamanasyApyasAdhanAGgatvam) 359 6. sambhavavicAraH 412 aviddhakarNamatakhaNDanam / 360 7. aitiyAdivicAraH 413 sarveSAM pramANAnAM saMkSepeNa nirAsaH 413 342. 345 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasaMgrahaH (kamalazIlapaJjikopetaH) AditaH pramANAntarabhAvaparIkSAparyantam Page #28 -------------------------------------------------------------------------- Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namo buddhAya .. AcAryazrIzAntarakSitaviracitaH tatvasagrahaH - maGgalamukhenAnubandhacatuSTayanirUpaNam prakRtIzobhayAtmAdivyApArarahitaM clm| [G.1] karmatatphalasambandhavyavasthAdisamAzrayam // 1 // guNadravyakriyAjAtisabhavAyAdhupAdhibhiH / zUnyamAropitAMkArazabdapratyayagocaram // 2 // spaSTalakSaNasaMyuktapramAdvitayanizcitam / aNIyasA'pi nAMzena mishriibhuutaapraatmkm||3|| asaMkrAntimanAdyantaM prtibimbaadisnnibhm| sarvaprapaJcasandohanirmuktamagataM. praiH||4|| svatantra zrutiniHsaGgo jgddhitvidhitsyaa|| analpakalpAsaGkhyeyasAtmIbhUtamahAdayaH // 5 // yaH pratItyasamutpAdaM jagAda gdtaamvrH| taM sarvazaM praNamyAyaM kriyate tattvasaMgrahaH // 6 // . :. . namo vItarAgAya : AcAryakamalazIlakRtA paJjikA jJeyAmbhonidhimanthanAdadhigataistattvAmRtairyo jaga 'jAtivyAdhijarAdiduHkhazamanaiH kaarunnyto'trpyt| tasmai tattvavidAmvarAya jagataH zAstre praNamyAdarAt, .. tattvAnAmiha saMgrahe sphuTatarA prArabhyate paJjikA // 1 // vaktuM vastu na mAdRzA jaDadhiyo'pUrvaM kadAcitkSamAH', kSuNNo vA bahudhA budhairaharahaH ko'sau na panthAH kvcit| kintu svArthaparasya me matiriyaM puNyodayAkAMkSiNaH, . tattvAbhyAsamimaM zubhodayaphalaM kartuM samabhyudyatA // 2 // [G.2] iha hi zAstre prekSAvatAmabhidheyaprayojanAvasAyapUrvikA pravRttirmahatsu ca prasAdaH sarvazreyo'dhigate: kAraNaM prathamamityAlocya bhagavati prasAdotpAdanArtham, zAstre cAsminnAdareNa 1. kadApi kSamA:- gA0 / 2. kSullo -jai0| Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasaMgrahe zrotuH pravRttyarthaM svazAstRpUjAvidhipUrvakamasya zAstrasya prakRtItyAdibhiH zlokaiH tattvasaMgraha ityetatparyantairabhidheyaprayojane prAha / * tathA hi-yadyabhidheyamasya na kathyeta, tadonmattAdivAkyavadAnarthakyaM sambhAvayan / prekSAvAnna pravartetApi zrotumityabhidheyamasyAvazyavacanIyam / tathA satyabhidheye kAkadantAdiparIkSAzAstravadabhimataprayojanarahitaM zAstraM prekSAvantaH zrotumapi nAdriyanta iti tatastatpravRttyarthamAdau pryojnmbhidhaaniiym| prAdhAnyena tu prayojanameva pravRttyaGgam tadarthitayaiva zAstreSu zrotRjanasya prvRtteH| taccAbhidheyazUnyena zAstreNAzakyaM sampAdayitumiti zAstrasya pryojnopaaytaasndrshnaarthmbhidheykthnm| tacca prayojanamanuguNopAyamupadarzanIyam, na punarazakyatatsAdhanAnuSThAnam; anyathA viSaharatakSakacUDAratnAlaGkAropadezazAstravat satyapi prayojane tatsAdhanAnuSThAnAzakyatAM matvA na pravarteta prekssaavaan| ata evoktam "sambaddhAnuguNopAyaM purussaarthaabhidhaaykm| ___ parIkSA'dhikRtaM vAkyamato'nadhikRtaM prm"|| iti| ' (pra0 vA0, 3-215) tasmAcchAstreSu prvRttyrthmbhidheyaadikthnm| nanu prekSAvatAM pravRttirnizcayAdeva, nizcayazca pramANAdeva, na cAsya prayojanavAkyasyAtrAbhidheyAdau. bAhye'rthe prAmANyamasti; tatrAsya prtibndhaabhaavaat| tathA hi-na tAvattAdAtmyalakSaNaH pratibandhaH; atyntbhedaat| nApi tadutpattilakSaNaH; icchAmAtrapratibaddhatvAd vaakysy| na cApratibaddhAt vAkyAjjijJAsite'rthe jJAnamutpadyamAnaM pramANaM yuktam; atiprsnggaat| vivakSAyAM ca yadyapi prAmANyaM vAkyasya, tathApi na tatprekSAvataH prvRttynggm| na hi ye yathA vivakSanti te tathaivAnuSThAnakAle kurvanti; visaMvAdanAbhiprAyasya anyathA pratijJAyA'pyanyathA shaastrrcnaasmbhvaat| api ca yaH pramANAntarAdadhigatazAstraprayojanaH, taM prati prayojanavAkyopanyAso'narthaka eva; tasya pramANAntarAdeva pravRttatvAt / yazcApi pramANantareNa bAdhitazAstraprayojanaH,.taM prati sutarAmanarthaka eva; tasya pramANAntareNa bAdhitatvAdeva prvRttysmbhvaat| etacca dvayamabhyupagamyocyate; na tu kiJcidarvAgdRzAM prAkpravRtteH prayojanAdisAdhakaM tadbAdhakaM vA pramANamasti, yenAmI tatsada[G.3] sattAmavagaccheyuH; tasyAH prvRttismdhigmytvaat| kintu yo'nadhigatazAstraprayojanAdistaM prati vaakymidmaarbhyte| tasya ca prekSAvataH saMzaya eva vAkyato'smAdupajAyate, na nizcayaH; aprmaanntvaat| sa ca saMzayaH prAgapi vAkyopanyAsAdastIti vyartha: prayojanAdivAkyopanyAsaH? tadatrAbhidhIyate-yattAvaduktam-'nizcayenaiva prekSAvatAM pravRttiH' iti, tadasat;, saMzayenApi pravRttidarzanAt, yathA kRssiivlaadiinaam| syAdetat-yadyapi kRSIvalAderbhAvini phale saMzayastathApi tatphalasAdhananizcayasteSAM vidyata eva, tena nizcayapUrvikaiva teSAM pravRttiriti ? 1. sambandhAnu0- ityapi paatthH| 2. priikssaa'vikRtN-gaa| 3. 0mato na vikRtaM- gA0 / 4. pratibandho (ddho?)-gaa0| 5.visaMvAdanA (da) bhiprAyasya-gA0 / 6. teSAM prayojanAdInAM sattAmasanAM vaavgccheyrityrthH| 7. sadasattAyA ityrthH| Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anubandhacatuSTayanirUpaNam tadasamyak; yadarthaM hi yasya pravRttiH sA tatsaMzaye'pi tasya bhavatItyetAvadiha prkRtm| na ca kRSIvalAdayaH sAdhanArthaM teSu pravarttante yena sAdhanaviSayanizcayasadbhAvAnnizcayapUrvikA pravRttireSAmupavarNyate, kiM tarhi ? phalArthaM te tatra pravarttante / tatra ca phale pratibandhAdisambhavAnna nizcayo'stItyataH saMzayapUrvikaiva teSAM pravRttiH / yApi cA''dyAyAM pravRttau sAdhananizcayArthA pravRttireSAm, tatrApi na sAdhananizcayaH; tadarthatvAdeva prvRtteH| api ca-sAdhananizcayo'pi teSAM bhAviphalApekSayA bhavannavazyametadanAgatamevaMvidhaM phalaM sAdhayiSyatItyevaMrUpo bhavet, yadvA pratibandhakasahakArivaikalyayorasambhave satyavazyabhimataphalasampAdanAyAlametadityevaMrUpaH / na tatra tAvadAdyo yuktarUpaH; sambhavatsahakArivaikalyapratibandhakopanipAtasya kasyacidupalabdhatathAvidhaphalasyApi zAlyAderanAgataphalaM pratyasAdhanatvadarzanena sarvatrA''zaGkAyA avyAvRtteH / yadAha "sAmagrIphalazaktInAM prinnaamaanubndhini| anaikAntikatA kArye prtibndhsysmbhvaat"| . (pra0 vA0 3. 8) iti| atha dvitIyaH, tadA yuktatarametat; evaMrUpatvAdeva sarvasyAH pramANapUrvikAyAH pravRtteH / ata eva cAcAryAH tatra yogyatAnumAnena vizeSaNaM vidadhati-asati pratibandhe yogymetditi| kintu phalamapyanena rUpeNa nizcitameveti na sAdhanasyaiva nizcayaH / na cApyevaMpravRttau paramArthataH phalanizcayapUrvikA pravRttiH sidhyati; pratibandhAdyasattvasyaiva "aprdrshnairnishcetumshkytvaat| . syAdetat-yadyapi paramArthataH pratibandhAbhAvo nizcetumazakyaH, tathApi yadi pratibandho na syAt, tudAvazyamasmAt phalaprAptirniyamena-ityevaMvidho nizcayaH pramANapUrvikAyAM pravRttI vidyata eva, na tvapramANapUrvikAyAm; anyathA pramANApramANapUrvikayoH pravRttyorvizeSo na syAt; sa ca tathAvidho'pi nizcayo vAkyAnna sambhavatyeva; bAhye'rthe tatra tasyApratibandhenApramANatvAditi ? satyamevaitat; kintu yadi vAkyAna kasyacitprekSAvataH pravRttirastItyetatsiddhaM [G.4] bhavet, tadA sarvamevaitatsyAt; yAvatA dRzyante hi kecidapratyakSaphalAnAM keSAJcitpravRttinivRttyormahAzaMsApAyazravaNAdanAzrityAgamaprAmANyamAsitumazaknuvanto vacanAt pravarttamAnAH / na caitAvatA teSAM prekSAvattAhAniH, abhyupAyenaiva pravRtteH; na hyAgamAdRte'tyantaparokSArthaviSaye pravRttAvanyo'bhyupAyo'sti / avazyaM ca pravartitavyaM tvAgamAta, vyAhatAgamaparigrahaM hi kurvANA aprekSApUrvakAriNaH syuH / avyAhatAgamasamAzrayeNa tu pravRttau kathaM na prekSAvanto bhaveyuH, tasyaiva samyagupAyatvAt ! na cAgamasya puruSatizayapraNItatayA yathArthatvamavadhArya tatra nizcayAdeva pravarttanta iti yuktaM vaktum; purussaatishysyaivaaprdrshnairnishcetumshkytvaat| na cAgamAna pravarttante prekSAvanto'pi, tadvadihApi avyAhataprayojanAdivAkyazravaNAcchAstreSu pravarttamAnAH prekSApUrvakAriNo bhaviSyanti; upAyenaiva pravRtteH / na hyatrApi pravRttAvabhyupAyAntaramasti; zAstrArthasya praakprvRttertyntproksstvaat| 1. saadhnnishcyaarthmityrthH| 2. biijaadissu| 3. eSAm kRssiivlaadiinaam| dharmakIrtipAdA ityrthH| 5. arvaagdrshnNrityrthH| 6. aashNsaa-sNmtvH| Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasaMgrahe yaccApyuktam-'vivakSAyAM yadyapi prAmANyam' ityAdi, tadapyasAram; yato yathAvivakSitamapyarthaM zAstreNa parisamApayanta upalabhyante; tadvadihApi kadAcidyathApratijJAtArthaparisamAptirbhaviSyatIti mattvA prekSAvataH pravRttiH kena vAryeta! na cApyasambhavAzaGkayA' nivRttiryuktA; arthasaMzayenApi pravRtteH / anyathA pramANapUrvikAyAmapi pravRttau phalAsambhavAzaGkAyA:2 sambhavAt kvacidapi pravRttirna syaat| nApyanarthAvAptizaGkA; shaastraadnissttphlaavaaptysmbhvaat| na cApyabhimataphalAprAptisambhAvanAlakSaNAnarthAvAptizaGketi yuktaM vaktum tasyAH sarvatra pravRttau tulytvaat| yaccoktam-'yo'nadhigatazAstraprayojanastaM prati vAkyamidamArabhyate' iti ? vayamapyevaM brUmaH; kintu yadyapi prayojanavAkyopanyAsAt prAk tasya saMzayo'sti, sa tu prayojanasAmAnyekimidaM prayojanavad? Ahosvinna? iti| na ca prayojanamAtrasandehAt pravRttiyuktA; sarvatraiva pravRttiprasaGgAt, prayojanamAtrasya caanrthittvaat| kintu pratiniyatasAdhanopAdAnahetoH prayojanavizeSaviSayakAtne saMzayAt pravRttirdRzyate; kvacideva sAdhane'rthinAM pravRtteH, prayojanavizeSasya cAkAMkSitatvAt / na cAnyaH prayojanavAkyAt prAk prayojamavizeSaviSayasaMzayotpattihetuH kazcidasti, yena zAstrAntaraparihAreNa. pratiniyatazAstraparigrahaM kurviit| [G.5] nanu prayojanavizeSArthitaiva puMsaH prayojanavizeSasaMzayotpattihetuH prAgvidyata eva, tathA hi-prayojanavizeSAkAMkSAparigatamanasaH prathamataramevaM bhavatyeva-kimidamasmadadhigataprayojanena saprayojanam ? Ahosvidanyena? kiM vA niSprayojanam ? iti; tatsAdhakabAdhakapramANAbhAve tasya nyAyaprAptatvAt, prayojanavizeSapratipAdakazAstrAntaropalabdhezca; ato bhavatyeva' prAgapi prayojanavizeSaviSayasaMzaya iti vyarthaH prayojanavAkyopanyAsaH? naitadasti; yadyapi prayojanavizeSArthitApi saMzayavizeSaheturbhavati, tathApi na sA sarveSAM sammukhIbhavati; avyutpannapuruSArthAnAM mUDhadhiyAM kessaanycidsmmukhiibhaavaat| tathA hi-mokSaH paramapuruSArthatayA siddhaH, atha ca santi kecidavyutpannA ye tamapi paramapuruSArthaM puruSArthatayA na jAnanti, prAgye na taM prArthayiSyante te| na vA sammukhIbhUtA prayojanavizeSAkAMkSA prayojanavizeSaviSayasandehotpattiheturyuktA; kAraNasattAdhInatvAt kaaryaannaam| yadi nAma sA keSAJcidapi sammukhIbhavati, tathApyasau sAdhanAntaraparityAgena pratiniyatasAdhanopAdAnahetoH saMzayavizeSasya heturna bhavati; sarvatra sAdhakabAdhakapramANAbhAvena tasyAstaddhetutvena nyaaypraapttvaat| na caitAvanmAtreNa pravRttiyuktA; sarvatra pravRttiprasaGgAt / na ca zakyaM kenacitsarvatra pravartitumityataH phalavizeSArthino'pi prtiniytsaadhnprigrhnibndhnaabhaavaadudaasiirn| tasmAt pratiniyatasAdhanaparigrahahetuprayojanavizeSaviSayasaMzayotpAdanAyAtyantaparokSArthaviSayAgamapraNayanavat phalavizeSArthinA pratiniyatasAdhanaparigrahAyAbhidhAnIyameva prayojanavAkyam / tathA hi-tenAsyaiva zAstrasyArthavizeSa upadarzAte, naanysy| ato'nena pratiniyatasAdhanasAdhyaphalavizeSaviSayaH saMzayo janyate / sa ca zrotA 'kadAcinmamAyamarthavizeSo niSpatsyate' iti prayojana1. * vAzaGkAyA:- jai0| 2. AzaGkAyA ityrthH| 3. 0viSayAt- gA0 / 4. 'page ye' ityucitaH paatthH| 5. aakaaNkssetyrthH| 6. aakaaNkssaayaasNshyhetutvenetyrthH| Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anubandhacatuSTayanirUpaNam vAkyopajanitAt prayojanavizeSaviSayAdatyantaparokSArthaviSayAgamopajanitAdiva saMzayAt pravarttatApItyataH pryojnvaakyopnyaasH| avazyaM caitadevaM vijJeyam, anyathA'tyantaparokSArthaviSayAgamapraNayanamapi vyarthaM syAt; prAgapyAgamapraNayanAddAnAdiSu phalavizeSArthinAM sAdhakabAdhakapramANAbhAvena tatsaMzayasya vidymaantvaat| kintu 'asAvavyutpannasvargAdiphalAnAM naivotpadyate; tatkAraNabhUtAyAH phalavizeSArthitAyA asmmukhiibhaavaat| yeSAM copajAyate, teSAmapi sarvatropalAdibhakSaNe'pi pravRttihetutayA sAdhAraNatvAdupalAdibhakSaNaparihAreNa na pratiniyatadAnAdiparigrahaheturbhavatIti matvA tadarthamAgamapraNetRbhirAgamaH praNIyate, tadvatprayojanavAkyamapi zAstrakArairitya-[G.6] codymett| ___na cApi jijJAsitaprayojanavizeSapratipAdakaM zAstrAntaramupalabdham, yena tadupalabdhibalAdabhimataprayojanavizeSaviSayaH sandeho bhvet| na hyabhimataprayojanavizeSasAdhane zAstrAntare sambhavati kazcit prekSAvAn paraM zAstrAntaramArabhate; prekssaavttvhaaniprsnggaat| ato na zAstrAntaropalabdhirapi vivkssitpryojnvishesssndehheturbhvti| tasmAcchotRjanapravRttyarthaH prayojanAdivAkyopanyAsa iti sthitm| yastu manyate-'na zrotRjanapravRttyarthaM prayojanAdikathanam, tataH saMzayotpatteH, saMzayena tu prekSAvataH pravRttyasambhavAt; kintu yatprayojanarahitamanarthakaM vA tannArabdhavyam, yathA kAkadantaparIkSonmattAdivAkyam; prayojanarahitaM cedaM zAstram, ato na zrotuM kartuM vA prArabdhavyamityevaM vyApakAnupalabdhyA yaH pratyavatiSThate tasya hetorasiddhatodbhAvanArthamAdau prayojanAdivAkyopanyAsaH' iti, tadasamyagiva lakSyate; saMzayenApi pravRtteH prasAdhitatvAt, asiddhatodbhAvanasya ca vaiyrthyaat| evaM hi tadarthavadbhavet, yadi tasya parasyAto vakyAt pravRttirbhavet, yAvatodbhAvitAyAmapyanena vAkyenAsiddhatAyAM nAto vAkyAt prekSAvato yathoktavyApakAt tattvanizcayaH samutpadyate, yenAsau pravartito bhvet| puurvvdvaakysyaasyaaprmaanntvaat| saMzayena ca prekSApUrvakAriNo bhavanmatena prvRttysmbhaavaat| ato viphlmevaasiddhtodbhaavnm| nApi kazcit prekSAvAnaviditazAstrazarIro'kasmATyApakAbhAvaM nizcityAnena prtyvtisstthte| nApi tatpratyavasthAnAt svayaM viditazAstraprayojano'pi zAstrakRnnArabheta kartum, zrotA vA prekSApUrvakArI nirnibandhanAdvAkyAnivarttate, yena tayoH pravRttyarthamasiddhatodbhAvanaM syaat| __ athApi syAd-yo'prekSApUrvakArI so'nibandhanamakasmAdapi yathoktavyApakAbhAvaM gRhNIyAt, paraizca grAhayedapi; atastaM pratyasiddhatodbhAvanaM kriyata iti? etdpyyuktm| yadi tatteSAM pravRttyaGgaM zAstreSu na bhavati, tadA viphalameva taM pratyasiddhatodbhAvanam; anyathA yatiprasaGgaH syaat| santi hi bahutarA asambaddhapralApinaH kecit, teSAmapyayuktAbhidhAyitvapratipAdanAya bahutaraM zAstrapravRttAvanupayujyamAnakamapi vaktavyamApadyeta / tasmAdavazyameva hetvasiddhayodbhAvanaM zAstrArambhe mA bhUdviphalamatiprasaGgo veti zrotRjanapravRttiphalameva vrnnniiym| tatazca yo'pi vyApakAnupalabdhyA na pratyavatiSTheta, na cAzrutvA prayojanaM pravarteta, taM pratyapi 1. asau-sNshyH| 2. pA0 pustake naasti| 3. vyaapkaabhaavprtyvsthaanaadityrthH| Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasaMgrahe [G.7] sArthakameva kiM na bhavet ! yathA vibhaktaM prAk / tasmAt 'zrotRjanapravRttyarthamevAbhidheyAdikathanamiti sthitam na tu punaH svArtham, tataH svayamapravRtteH; anyathonmattakapralApavadasambaddhameva syaat| yatpunaruktamAcAryeNa nyAyabindau-"svayamapyevaM pratipattirbhavatIti svArthAnumAne'pyasyAH prayoga:3" (nyA0 bi0 2.44) iti, na tadvahirbhUtaM prayogamadhikRtya, kiM tarhi ? antarjalpAtmakameva; svArthAnumAnasya jJAnAtmakatvAt / yacca "prAyaH prAkRtazakti:" (pra0 vA0 1.2) ityAdikamuktam', tadapi vakroktyA pareSAmIAdimalopahatacetasAM bhAjanIkaraNArthamityalaM bhunaa|| - zAstRpUjAvidhAnaM tu bhagavati sarvazreyo'dhigatihetoH prsaadsyotpaadnaarthm| tathA higuNagaNAkhyAnavidhinA'munA bhagavato mAhAtmyamudbhAvyate, tadupazrutya ca zraddhAnusArimanasAM tAvadasaMzayaM bhagavati jhagiti cittaprasAdaH smudeti| ye'pi prajJAnusAriNaH, te'pi tathAvidheSu bAdhamapazyantaH, prajJAdInAM ca guNAnAmabhyAsAtprakarSamavagacchanto vakSyamANAdapyatIndriyArthadRksAdhakAtpramANAt 'nUnaM jagati sambhAvyanta eMva tathAvidhAH sUrayaH' ityavadhArya bhagavati prasAdamupajanayantyeva / tatprasAdAcca tadguNAstatpravacaneSu tadAzrite ca zAstrAdau parIkSApuraHsaramudgrahaNArthamAdriyante, tataH zrutamayyAdiprajJodayakrameNa yAvatparaM zreyo'dhigacchantIti mahatsu prasAdaH sarvazreyo'dhigateH pradhAnaM kaarnnm| ata eva prAyeNa prasiddhazAstRkapravacanAzrayeNa praNIyamAnesu zAstreSu zAstrakRtaH zAstrasyAdau tAvat svazAstRpUjAmeva vidadhati; tasyAstatpravRttAvapyaGgabhAvasya lezato vidyamAnatvAt / ata evoktam-"zAstraM praNetukAmaH svazAsturmAhAtmyajJApanArtha tasmai namaskAramArabhate" iti (a0ko0bhA0 1.1) / ato nAnarthakaM zAstRpUjAvidhAnamiti sthitm| . . . ____tatra taM praNamyetyetatparyantena zAstRpUjAvidhAnaM nirdissttm| kriyate tattvasaMgraha ityanenAbhidheyaprayojane praah| tathA hi-abhidheyamasya zAstrasya prakRtyAdivyApArarahitatvAdIni pratItyasamutpAdavizeSaNAni tattvAni / tAni ca sAmarthyAt tattvazabdena darzitAnyeva; anyeSAM tttvaarthtvaanupptteH| nanu ca vAkyasyaivAbhidheyavattvaM nAnyasyeti nyAyaH, na ca sakalaM zAstraM vAkyam, api tu 1. atra 'na' iti padaM jai0, pA0 pustkyorvidyte| 2. aacaaryenn-dhrmkiirtinaa| 3. 'prayogadarzanAbhyAsAt svayamapyevaM vyavacchedapratItirbhavatIti svArthe'pyanumAne'syAH prayoganirdeza:'-iti nyAyabinduH (2.44) / 4. 'prAkRtasaktiH' iti manorathanandivRttisammataH paatthH| 5. itthaM tAvadayaM sampUrNaH zoka: prAyaH prAkRtasaktirapratibalaprajJo janaH kevalam, nAnova subhASitaiH parigato vidvessttypiiaamlaiH| tenAyaM na paropakAra iti nazcintApi cetazciram, saktAbhyAsavivarddhitavyasanamityatrAnubaddhaspaham // (pra0 vA 1.2) '6. jhaTityarthe'yaM kamalazIlasamayaprayogaH / mahAbhArate'pi bahutra prayukto'yaM shbdH| . 'gaNAkhyAnapUrvakam' ityadhika: pATho bhaassye| Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anubandhacatuSTayanirUpaNam vAkyasamUhaH, tatkuto'syAbhidheyasambhavaH? naitadasti; yadyapi vAkyasamUhAtmakaM zAstram, tathApi tAni vAkyAni parasparavyapekSAsambandhAvasthitAni, anyathonmattAdivAkyasamUhavadasaGgatArthameva syAt / tatazca parasparasambaddhAnekazabdasamUhAtmakatvAt tadanyavAkyavadvAkyameva shaastrm| na hi padaireva vAkyamArabhyate, api tu vaakyairpi| ato mahAvAkyatvAdabhidheyavadeva shaastrmitycodym| prayojanaM tu saMgrahazabdena drshitm| tathA hi-prayojanamupadarzyamAnaM zAstreSu [G.8] pravRttikAmAnAM zAstragatameva tadupadarzanIyam', nAnyagatam, anyathA hyasaGgatAbhidhAnaM syAt / uktaJca-"zAstreSu hi paraM pravarttayitukAmo vaktA zAstrAdau prayojanamabhidhatte, na vyasanitayA" iti ( ) / kathaM ca paraH prayojanopadezAcchAstreSu pravartito bhavati? yadi tadgatameva prayojanamabhidhIyate, nAnyagatam; na hi anyagataprayojanAbhidhAnAdanyatra prekSAvata: pravRttirbhavet / viziSTArthapratipAdanasamarthaM ca vacanaM zAstramucyate, nAbhidheyamAtram, nApi zabdamAtramarthapratipAdanasAmarthyazUnyam; ato nAbhidheyAdigataM pryojnmupdrshniiym| . yatpunarAcAryeNa "samyagjJAnapUrvikA sarvapuruSArthasiddhiH" (nyA0bi0 1.1) iti yat prayojanaM nirdiSTam; tat prayojanaprayojanasya kathanam, nAbhidheyasya prayojanam; samyagjJAnavyutpattereva samyagjJAnazabdena vivkssittvaat| smygjnyaanvyutpttipuurviketyrthH| evaM sati tannirdiSTamityetatprayojanAbhidhAnaM saGgatArthaM bhavet, anyathA duHziSTameva syaat| - tacca prayojanaM zAstrasya trividham-kriyArUpam, kriyAphalam, kriyAphalasya phlm| tathA hi-zAstrasya parapratipAdanAyA''rabhyamANasya kAraNatvaM vA bhavet, kartRtvaM vA; kartRkaraNayozca sAdhanatvAnna yathoktaprayojanavyatiriktaM prayojanamasti, kriyApekSatvAt saadhnsy| trividhasyApi ca kriyAdestadavinAbhAvitvAttatprayojanatvaM yuktmev| sAkSAtpAramparyakRtastu vishessH| phalAkhyaM tu prayojanaM pradhAnam, tadarthatvAt kriyaarmbhsy| tatra sarvavAkyAnAM svAbhidheyapratipAdanalakSaNA kriyA sAdhAraNA, sA cAtipratItayA na prayojanatvenopadarzanIyA; tasyAM zAstrasya vybhicaaraabhaavaat| anabhidheyatvAzaGkAvyudAsArthamupadarzanIyeti cet ? na; abhidheyakathanAdeva tadAzaGkAyA vyudsttvaat| nApyabhidheyavizeSapratipipAdayiSayA tadupadarzanam; abhidheyavizeSakathanAdeva tasya prtipaadittvaat| tasmAdasAdhAraNA yA kriyA sopdrshniiyaa| sA tvasya zAstrasya viyata eva tattvasaMgrahalakSaNA; yato'nena zAstreNa teSAM tattvAnAmitastato viprakIrNAnAmekatra buddhau vinivezalakSaNaH saMgrahaH kriyate; atastAmeva saMgrahazabdena drshitvaan| ___ asyAzca tattvasaMgrahakriyAyAH "pratipAdyasantAnagatastattvasukhAvabodhaH phalam / tadapi saMgrahazabdena prkaashitmev| ekatra hi saMkSiptasya tattvasya pratipattuH sukhenodgraho jAyate, duHkhena tu viprakIrNasyeti kRtvA sukhodgrahakAraNaM saMgrahaM saMgrahazabdena pratipAdayaMstattvasukhAvabodhArthamidamArabhyata iti prakAzayati / na tu tattvAvabodhamAtramasya phalam; evaM hi zAstrasya 1. upadarzanIyam-pA0, gaa0| . . 2. pA0 pustake naasti| 3. anya (dapi) (gata?)-gA0 / 4-4. ayaM pATha: sarveSvapi pustakeSu truTita eva dRzyate, asmAbhistu bhoTadezIyAnuvAdasya saMskRtacchAyA'tra sthaapitaa| 5. 'pratipatta' iti gA0 saMskaraNasampAdakaH / vastutastu 'pratipAdya' ityasya vineyArthatve samamiSTamiti dhyeym| Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasaMgrahe [G.9] praNayanavaiyarthyaM syAt, pUrvAcAryaireva tattvanizcayasya kRttvaat| ato vizeSataH parAnugrahasyApi bhAvAt, parArthatvAcca shaastrsy| tasmAt pUrvAcAryaiH pratipAditAnyapi tattvAni yo mandadhIrativiprakIrNatayA sukhamavadhArayitumazaktaH, taM prati sukhAvadhAraNAya tattvasaMgraha ArabhyamANo na viphalatAmeSyatIti manyamAnaH shaastrmidmaarbhte| ata eva 'kriyate tattvasaMgrahaH' ityAha; anyathA 'kriyate tattvanizcayaH' ityevamuktaM syAt, evaM hi yathAvivakSitArthapratipAdanaM sphuTameva kRtaM bhvet| tasmAttattvasukhAvabodha eva tattvasaMgrahakriyAyAH phlm| tasyApi ca sukhAvabodhasyAcireNAbhyudayaniHzreyasAvAptiH pryojnm|| __ taccAtipratItameveti noktam: 'tattvajJAnAdabhyudayaniHzreyasAvAptirbhavati' iti sarvAstikAnAM prasiddhatvAt / atha vA- jagaddhitavidhitsayetyetasyottaratrAnuvRttestadapi darzitameva / tathA hi-tadanuvRttau 'jagaddhitavidhitsayA tattvasaMgrahaH kriyate' iti vAkyArtho jaayte| jagaddhitavidhitsA ca tattvasaMgrahakriyAyAH kathaM heturbhavati, yadi jagaddhitavidhAnaM tattvasaMgrahakriyAyAH phalaM syAt ! yathA pipAsayA salilamAnayatItyatra salilapAnaM tadAnayanakriyAyAH phalamiti gamyate, tadvadihApi; tatazca'jagaddhitavidhAnArthaM tattvasaMgrahaH kriyate' ityarthaH sntisstthte| etaccAnuguNopAyameva pryojnmupdrshitm| tathA hi-abhyudayaniHzreyasAvAptirjagaddhitamucyate, tasya cAviparyAso hetuH; sarvasaMklezasya viparyAsamUlatvAt, saMklezaviparItatvAcca jgddhitsy| atastaddhetuviparIto'sya heturvtisstthte| aviparyAsazca yathAvatkarmaphalasambandhAbhisampratyayaH, aviparItapudgaladharmanairAtmyAvabodhazca / sa cAsmAdaviparItapratItyasamutpAdasamprakAzakAcchAstrAcchravaNacintAbhAvanAkrameNopajAyata ityato'vagamyata eva- 'tattvasaMgrahakriyAto jagaddhitamapi sampadyate' iti / abhyudayaniHzreyasAvAptau ca satyAmabhimatArthaparisamAptyA puruSasyAkAMkSAvicchedAdato nAparamUrdhvaM prayojanaM mRgyamiti pryojnnisstthaa| sambandhastvabhidheyaprayojanAbhyAM na pRthagupadarzanIyaH; nissphltvaat| tathA hisampradarzyamAnaH zAstraprayojanayoH sAdhyasAdhanabhAvalakSaNo darzanIyaH, nAnyo guruparvakriyAdilakSaNaH; tsyaarthiprvRtternnttvaat| sa ca sAdhyasAdhanabhAvaH prayojanAbhidhAnAdeva drshitH| tathA hi 'idamasya prayojanam' iti darzayatA darzitaM bhavati- 'idamasya sAdhanam' iti| na hi yo yanna sAdhayati tattasya prayojanaM bhavati; atiprsnggaat| tasmAtsAmarthya labhyatvAnnAsau prayojanAbhidheyAbhyAM pRthgbhidhaaniiyH| sa hi nAma tasmAt pRthagupAdAnamarhati yo yasminna[G.10] bhihite'pi na gamyate; yathAbhidheyaprayojanayoranyatarAbhidhAne'pi netraavgtirbhvti| na ca sambhavo'sti, yatprayojanAbhidhAne'pi yathoktaH sambandho nAbhihitaH myAditi dve evAbhidheyaprayojane vaacye| etaccAbhidheyAdi na vAkyArthatayA vibhaktamasmAbhiH, api tu vAkyAdavayavAnapIddhRtya tdrthtyaa| vAkyArthastu ythoktsNgrhkrnnmev| yadA guNIbhUtasyApyabhidheyAdervAkyAdasmAt pratIyamAnatvAd vaakyaarthtvmviruddhmev| prAdhAnyena hi vAkyAsyAnekArthAbhidhAnaM viruddham, na tu gunnprdhaanbhaayen| 1. pA0gA0 pustakayo sti| Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 anubandhacatuSTayanirUpaNam athAparimitaguNagaNAdhAre bhagavati kimiti pratItyasamutpAdadezanayaiva stotrAbhidhAnam? tadetadacodyam; sarvatraiva tulyprynuyogtvaat| na ca zakyamaparimitaguNodbhAvanayA pUjAbhidhAnaM kartumiti guNaikadezodbhAvanayaiva sA vidheyaa| tena pratItyasamutpAdadezanodbhAvanayA vA sA vihitA, anyathA veti na kshcidvishessH| tathApyucyate vizeSaH / yathA hi-yathAbhUtaguNasampadyogAdyabhyudayaniHzreyasa prApaNato jagataH zAstA bhavati bhagavAn, sa evAbhyudayaniHzreyasArthinAM bhgvcchrnnaadigmnheturbhidhaaniiyH| pratItyasamutpAdadezanayA cAbhyudayAdisamprApako bhgvaan| tathA hiaviparItapratItyasamutpAdadezanAtastadarthAvadhAraNAt sugataheturaviparItakarmaphalasambandhAdisampratyaya upajAyate, pudgaladharmanairAtmyAvabodhazca niHzreyasahetuH zrutacintAbhAvanAkrameNotpadyate, tadutpattau hyavidyA saMsAraheturnivarttate, tannivRttau ca tanmUlaM sakalaM klezajJeyAvaraNaM nivartata iti sakalAvaraNavigamAdapavargasamprAptirbhavati / tena pratItyasamutpAdadezanApradhAnamidaM bhagavataH pravacanaratnamityaviparItapratItyasamutpAdAbhidhAyitvena bhagavataH stotrAbhidhAnam // .. - sa cAyaM pratItyasamutpAdaH parairviSamahetuH prmaannvyaahRtpdaarthaadhikrnnshcessyte| atastannirAsena yathAvadeva bhagavatoMkta iti darzanArthaM vakSyamANasakalazAstrapratipAdyArthatattvopakSepArthaM ca bahUnAM yathoktapratItyasamutpAdavizeSaNAnAmupAdAnamiti smudaayaarthH|| avayavArthastUcyate tatra prakRtIzobhayAtmAdivyApArarahitamityAdau sarvatra yaH pratItyasamutpAdaM jagAdeti smbndhH| tatra prakRtiH sAGkhyaparikalpitaM sattvarajastamorUpaM pradhAnam, IzaH IzvaraH, ubhayam etadeva dvayam, AtmA sRSTisaMhArakAraka ekaH puruSastadanyazca saMsArI, AdigrahaNena kAlAdiparigrahaH, teSAM vyApAra:=kAraNabhAvaH, tena rahitam tadvyApArazUnyamityarthaH / [G.11] tatredamuktaM bhagavatA-"sa cAyamaGkaro na svayaMkRto na parakRto nobhayakRto nezvaranirmito na prakRtisambhUto naikakAraNAdhIno nApyahetusamutpannaH" (zA0 sU0 102) iti / etena prdhaaneshvrobhyaahetukshbdbrhmaatmpriikssaannaamupkssepH|| __ atha sa tamevambhUtaM pratItyasamutpAdaM kimakSaNikaM jagAda? netyAha-calamiti / calam= asthiram; kSaNikamiti yaavt| anyasya calatvAyogAditi bhAvaH / tatredamuktaM bhagavatA - "kSaNikAH sarvasaMskArA asthirANAM kutaH kriyaa| - bhUtiryeSAM kriyA saiva kArakaM saiva cocyte"|| ( )iti| ayaM ca sthirbhaavpriikssopkssepH| yadyevam, karmaphalasambandhAdivyavasthAyAH pratItyasamutpAda Azrayo na prApnoti, calatvAt ? ityata Aha- krmetyaadi| etacca pazcAtpratipAdayiSyAma iti bhaavH| tatra karmaHzubhAzubham, tatphalaM ceSTAniSTam, tayoH sambandho janyajanakabhAvalakSaNaH, tasya vyavasthA saMsthitiH, vyavahAra iti yaavt| Adizabdena smRtipratyabhijJAnasaMzayanizcayasvayaMnihitapratyanumArgaNadRSTArthakutUhalaviramaNakAryakAraNabhAvatadadhigantRpramANabandhamokSAdivyavasthA1. 0sampadyogAdabhyu0-pA0, gA0 / 2. pratItyasamutpAdapradhAnamidaM-pA0 gaa0| 3-3. pA0, gA0 pustakayo sti| Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 . tattvasaMgrahe parigrahaH teSAM samAzraya iti vigrhH| tatroktaM bhagavatA-"iti hi bhikSavo'sti karmAsti phalaM kArakastu nopalabhyate, ya imAn skandhAnvijahAtyanyAMzca skandhAnupAdatte'nyatra dhrmsNketaat| tatrAyaM dharmasaMketo yadutAsminsatIdaM bhavati" (la0sU0 10.185) ityaadi| ayaM ca krmphlsmbndhpriikssopkssepH| sa punarayaM pratItyasamutpAdaH skandhadhAtvAyatanAnAM draSTavyaH; teSAmeva prtiitysmutpnntvaat||1|| nanu dravyaguNakarmAdayo vastubhUtAH santi, teSAM kasmAnna bhavati? itytraah-gunnetyaadi| guNAzca dravyANi ca kriyAzca jAtizca samavAyazceti dvandvaH / jAtizabdena paramaparaM ca dvividhamapi sAmAnyaM gRhyate / Adizabdena antyadravyavartinAM vizeSANAm; ye ca dharmivyatirekiNo dharmAH kaizcidupavarNyante, yathA- 'SaNNAmapi padArthAnAmastitvaM sadupalambhakapramANaviSayatvam' ityevamAdayaH, teSAM grhnnm| guNAdayazca te upAdhayazca vizeSaNAnIti vizeSaNasamAsaH / taiH zUnyaM rahitamityarthaH / tatredamuktaM bhagavatA- "sarvaM sarvamiti brAhmaNa! yAvadeva paJca skandhA dvAdazAyatanAnyaSTAdaza dhAtavaH" iti ( . ) / ayaM ca ssttpdaarthpriikssopkssepH| nanu copAdhyabhAve kathaM pratItyasamutpAdaH zabdavikalpAbhyAM viSayIkriyate, na ca tAbhyAmaviSayIkRtamabhidhAtuM pAryate, na ca zabdavikalpayorupAdhimantareNa pravRttirasti, tatkathaM taM bhagavAn jagAda? ityaah-aaropitaakaaretyaadi| AropitaH bAhyatvenAdhyAropitaH, [G.12] AkAra:=svabhAvo yasya zabdapratyayayorgocarasya sa tathoktaH, AropitAkAra:2-zabdapratyayorgocara:=viSayo yatra pratItyasamutpAde sa tathoktaH / pratyayazabdaH zabdazabdasannidhAnAdAviSTAbhilApAtmake pratyayavizeSe vikalpe draSTavyaH, tayorekaviSayatvAvyabhicAritvena sahacaritatvAt / tenaitaduktaM bhavati-yadyapyupAdhayo na santi, tathApItaretaravyAvRttavastudarzanadvArAyAto bahIrUpatvenAdhyavasito vikalpaH pratibandhAtmakaH shbdaarthsttraasti| na hi paramArthataH zabdAnAmasau gocaraH, tatra sarvavikalpAnAmatItatvAta; kintu yathaivAvicAritaramaNIyatayA loke zabdArthaH siddhaH, tathaiva bhagavadbhirapi samupekSitatattvArthairgajanimIlikayA paramArthAvatArAya tadbhAvanAsaMvRttyA prakAzyate; upAyAntarAbhAvAtsamAropitAkAratve'pi zabdArthasya pAramparyeNa vastupratibandhAttadadhigame hetutvamastyeveti tathAvidhaM vastu teSAM sAmarthyAt prakAzitameva bhavatIti na viprlmbhsmbhvH| tatredamuktaM tAyinA "yena yena hi nAmnA vai yo yo dhrmo'bhilpyte| nAsau saMvidyate tatra dharmANAM sA hi dhrmtaa"| (la0 sU0 10:500) iti| ayaM ca zabdArthaparIkSopakSepaH // 2 // atha kimayaM tIrthikaparikalpitapadArthavat pratipAdakapramANadraviNadaridratayA vacanaracanAmAtrasAraH? Ahosvidasti kiJcidasya pratipAdayitR pramANam? astItyAha-spaSTetyAdi / spaSTaM ca tallakSaNaM ceti vishessnnsmaasH| spaSTatvaM ca lakSaNasyAsambhavAvyAptyativyApti1. prmaannuvrtinaamityrthH| 2. atra jai0 pustake 'svabhAvo yasya' ityadhika: paatthH| 3. 'samapekSita0' iti gA0 sampAdakAbhimataH paatthH| Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anubandhacatuSTayanirUpaNam doSarahitatvAt / tIrthikapramANalakSaNaM tvaspaSTamiti darzanArtham 'spaSTalakSaNam' ityAha / tena saMyuktam-samanvitaM yatpramAdvitayam= pratyakSAnumAnAkhyam, tena nizcitam / etacca sarvaparIkSAsu prtipaadyissyti| etadapi bhgvto'numtm| yathoktam ___"tApAcchedAcca nikaSAt suvarNamiva pnndditaiH| __ parIkSya bhikSavo grAhyaM madvaco na tu gaurvaat"|| (tattva0 3587) iti| tatra pratyakSasya lakSaNam-bhrAntikalpanAbhyAM rhitvm| tacca bhagavatoktameva yadAha"cakSurvijJAnasamaGgI' nIlaM vijAnAti, no tu nIlam" (vi0 kA0 pA0) iti / tathA hi 'nIlaM vijAnAti' ityanenAviparItaviSayatvakhyApanAdabhrAntatvamuktam, 'no tu nIlam' ityanena nAmAnuviddhArthagrahaNapratikSepAt klpnaarhitvm| anumAnasyApi lakSaNamuktamevAnumAnAzrayaM liGgaM drshytaa| tathA hi-sAdhyArthAvinAbhUtaM liGgaM vinizcitaM sadanumAnajJAnasya kAraNam, tacca "yatkiJcid bhikSavaH samudayadharmakaM sarvatra nirodhadharmakam" ( ) ityevaM sAdhyena hetorvyAptimupadarzayatA sphuTatarameva prkaashitm| yathoktam "anumAnAMzrayo . linggmvinaabhaavlkssnnm| [G.13] vyAptipradarzanAddhetoH sAdhyenoktaH sa ca sphutt:"|| (pra0 vA0 1.287) iti| tacca liGgaM svabhAva-kAryAnupalambhavizeSabhedena tridhA bhidyte| tatra 'yatkiJcid bhikSavassamudayadharmakam' ityanena svabhAvAkhyaM linggmupdrshitmev| karmAkhyamapi "dhUmena jJAyate vahniH salilaM ca blaakyaa| _ nimittairjJAyate gotraM bodhisattvasya dhiimtH"|| iti bruvatA drshitm| anupalambhavizeSAkhyamapi darzitamevAnupalambhamAtrasya prAmANyaM prtikssiptaa| yathoktam- "mA, bhikSavaH, pudgalaH pudgalaM pramiNotu, pudgale vA pramANamudRhNAtu, kSaNyate hi, bhikSavaH, pudgalaH pramiNvan / ahaM vA pudgalaM pramiNuyAm, yo vA syAnmAdRzaH" ( ) iti| aitena hiM svabhAvaviprakRSTeSvanupalambhamAtrasya prAmANyaM prtikssiptm| 'ahaM vA' ityAdi bruvatA'nupalambhavizeSasyaiva prAmANyamityetadapi sphuTatarameva darzitam / ayaM ca pratyakSAnumAna prmaannaantrpriikssaannaamupkssepH| ___ atha kimayaM pratItyasamutpAdaH kenacidvastutvAdinA rUpeNa sAnvayaH, yathAhuH syAdvAdinaH? AhosvidasaMkIrNasvabhAvaH? kiM cAta:? sAnvayatve pratyakSAdInAM lakSaNasAGkaryam, kAryakAraNayozca svabhAvabhedAdajanyajanakatvam, tatazca na spssttlkssnnyogiprmaadvitynishcittvm| nApi pratItyasamutpAdArtho yuktaH; asaGkIrNasvabhAvatve'pi sahakAriNAM bhedAvizeSAdajanakAbhimatapadArthakriyAkAritvaM na bhavet ? atrAha-aNIyasApItyAdi / evaM manyate-uttara evAtra pakSaH / na cAtra yathoktadoSAvasaraH-iti pazcAt pratipAdayiSyAmaH / mizrIbhUta: saGkIrNaH, aparAtmA yatreti vigrahaH / aparasya-kAraNAdeH svabhAvasya, yatra lezato'pi kAryAdyAtmanyanugamo 1. ckssurvijnyaansnggii-gaa| 2. dra0-A0 narendradevakRtA abhidharmakozavyAkhyA, 25 pR0 / 3. 'sAthyo nokta: ' gA0 / 4. sa avinAbhAva ityrthH| Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 tattvasaMgrahe nAstItyarthaH / anniiysaapiiti-suukssmtrennaapi| na kevalaM bahubhiH sattvajJeyatvAdibhirityapizabdena drshyti| ekasyApi hi rUpasyAnugame sarvAtmanAnugatiH syAditi bhaavH| etacca pazcAt pratipAdayiSyati / sa cAyamukto bhagavatA- "kathaM na zAzvato'GkuraH ? yasmAdanyo'Gkuro'nyadbIjam, na tu ya evAGkarastadeva bIjam |......tthaa visadRzo bIjAdaGkara iti, ato na saMkrAntitaH " (zA0 sU0 pR0 102) iti / ayaM ca syaadvaadpriikssopkssepH|| 3 // atha kimasaGkIrNasvabhAvA api skandhAdayo'dhvasvajahatsvabhAvA eva vartante, yathAhureke saMkrAntivAdinaH sarvAstivAdA:? naivamityAha __yadi tu saMkrAntiH syAt, tadA sarvAtmanA sattvAnna kiJcijanyamastIti pratItyasamutpAdasyaivAyoga iti bhaavH| na vidyate saMkrAntiH adhvasu saJcAraH skandhAdInAM [G.14] yatreti vigrahaH / etaccAbhihitaM bhagavatA / yathoktam- "cakSurutpadyamAnaM na kutazcidAgacchati, nirudhyamAnaM na kvacitsannicayaM gcchti| iti hi, bhikSavazcakSurabhUtvA bhavati, bhUtvA ca prativigacchati" ( . ) iti| ayaM ca traikaalypriikssopkssepH| . ___ atha kimayaM dRSTamAtrakAlabhAvI, yathAhuzcArvAkA:- "bhasmIbhUtasya zAntasya punarAgamanaM kuMtaH" iti? netyaah-anaadyntmiti| avidyamAnAvAdyantAvasminniti vigrahaH / etadapi nirdiSTaM bhagavatA-"anavarAgro hi, bhikSavo, jAtisaMsAraH" (saM0 ni0.15. 1) ityaadinaa| avaramityanto'bhidhIyate, agraMmiti cAdiH, tayoH pratiSedhAd 'anavarAgraH' ityucyte| etaccAnutpannAryamArgAnadhikRtyoktam, utpannAryamArgANAM tu sAnta eva sNsaarH| ata evoktam "dI? bAlasya saMsAraH saddharmamavijAnataH" (dha0pa0, 5.60) iti| ayaM ca lokaaytpriikssopkssepH| .. atha kimayaM pratItyasamutpAdo bahirarthAtmakaH? AhosviccittamAtrazarIra iti? aahprtibimbaadisnnibhmiti| etena cittamAtrAtmaka eveti drshyti| tathA hIdamuktaM bhavatiyathA hi pratibimbAlAtacakragandharvanagarAdayazcittamAtrazarIrAH, tthaa'ympiiti| etaccoktaM bhagavatA "bAhyo na vidyate hyartho yathA baalairviklpyte| vAsanAluThitaM. cittamarthAbhAsaM pravartate" // (la0sU0 10:154-55) iti| ayaM ca bhirrthpriikssopkssepH| tadevaM yathoktAsadarthakalpanAjAlarahitatvaM pratItyasamutpAdasya prtipaadyopsNhrnnaahsrvprpnycetyaadi| sarveSAM yathoktAnAM prakRtihetutvAdInAM prapaJcAnAM sandoha:-samUhaH, tena nirmuktaH / atha kimayamanyairapi hari-hara-hiraNyagarbhAdibhirevamabhisambuddhaH? netyAha-agataM prairiti| sarvatIrthAnAM vitathAtmadRSTyabhiniviSTatvAdbhagavata evAyamAveNiko'bhisambodha iti drshyti| etacca sarvaparIkSAsu pratipAdayiSyati // 4 // 1-1, nu zAzvato0- srvtr| 2. sNkrmte-srvtr| 3. zAnta- pA0, gaa0|| 4. 'vAsanAlulitam' iti tatrastha: paatthH| Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anubandhacatuSTayanirUpaNam athAyamevambhUtaH pratItyasamutpAdaH kiM svayabhisambudhya gadito bhagavatA? Ahosvit parAbhimatApauruSeyavedAzrayeNa, yathAhujaiminIyA:- . "tasmAdatIndriyArthAnAM sAkSAd draSTA na vidyte| vacanena tu nityena yaH pazyati sa pshyti"|| (tattva0 3174) iti? naivamityAha- svatantrazrutiniHsaGga iti / svatantrA zrutiH-svataH pramANabhUto vedaH, nityaM vacanamiti yAvat / tasyA niHsaGga-nirAsthaH, tannirapekSa eva sAkSAddarzI pratItyasamutpAdaM gaditavAnityarthaH / na cApyapauruSeyaM vAkyamasti, yathoktaM bhagavatA-"ityete, Ananda, paurANA maharSayo vedAnAM kartAro mantrANAM pravartayitAraH" iti (dI0ni0 1.3.34) / etacca pazcAtpratipAdayiSyAma iti bhAvaH / ayaM ca zrutiparIkSAyAH svtntrpraamaannypriikssaayaashcopkssepH| [G.15] atha samadhigatAzeSasvArthasampatterbhagavataH kimarthamiyaM pratItyasamutpAdadezanA? ityAha- jgddhitvidhitsyeti| jagate hitaM jgddhitm| tatpunaraviparItapratItyasamutpAdAvabodhopAyamazeSaklezajJeyAvaraNaprahANam, tadvidhAtumicchA jagaddhitavidhitsA, sA taddezanAyAH kaarnnm| sA'pi jagaddhitavidhitsA kuto'sya jAyeta? ityaah-anlpetyaadi| analpai kalpAsaGkhayeyaiH sAtmIbhUtA mahAdayA yasyeti vigrahaH / sA ca mahAdayA bhagavataH samadhigatAzeSasvArthasampatterapi praarthkrnnvyaapaaraaprityaagaadvgmyte||5|| athAsau sAtmIbhUtamahAdayaH kiM kRtavAn ? ityAha- ya ityaadi| ya iti / sAmAnyavacano'pi buddhe bhagavati varttate'; anyasya ythoktgunnaasmbhvaat| prtiitysmutpaadmiti| hetUn-pratyayAn, pratItyasamAzritya, yaH skandhAdInAmutpAdaH sa pratItyasamutpAdaH / etaduktaM bhavati-hetupratyayabalenotpannAn skandhAdIn yo agAdeti / yadyapi samutpAdaH' iti vyatirekIva nirdezaH, tathApiM pratItyasamutpannameva vastu bhedAntarapratikSepamAtrajijJAsAyAM tathA nirdishyte| yadvA-samutpadyata iti samutpAdaH, 'kRtyaluTo bahulam' (pA0sU0 3.3.113) iti vacanAt kartari ghny| tataH pratItyazabdena 'supsupAra' (pA0sU0 2.1.4) iti mayUravyaMsakAditvAd (pA0sU0 2.1.72) samAsaH / asamastameva vA / etena ca sarveNa bhagavataH samyakparahitAnuSThAnasampat sopAyA paridIpitA bhvti| tathA hi-yaH pratItyasamutpAdamevambhUtaM jagAdetyanena yathAvatparahitAnuSThAnaM bhagavato drshitm| idameva hitAnuSThAnaM bhagavato yatpareSAmaviparItasvargApavargamArgopadezaH / yathoktam "yuSmAbhireva karttavyamAkhyAtArastathAgatAH" (dha0 pa0 20.276) iti| ___asyAzcAviparItaparahitAnuSThAnasampada upAyo dharmeSu sAkSAddarzitvam, mahAkaruNA ca; yataH kRpAlurapi yathAbhUtAparijJAnAnna samyakparahitamupadeSTaM samarthaH, parijJAnavAna pi kRpAhIno naivopadizet, upadizannapyahitamapyupadizet / tasmAt prajJAkRpe dve api samyak parahitAnuSThAnopAyau bhagavataH / tacca sAkSAddarzitvaM svatantra zrutini:saGgatvena darzitam; sAtmIbhUtamahAdayatvena ca mhaakrunnaayogH| nanu cAviparItaH pratItyasamutpAdo bodhisattvazrAvakAdibhirapi nirdiSTaH, tat ko'trAti1. pravartate-pA0, gaa0| 2. 'saha supA' iti paanninisuutrpaatthH| 3. 0 nopaayo-gaa| Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 tattvasaMgrahe zayo bhagavataH? ityAha-gadatAmvara iti / yadyapi te zrAvakAdayaH pratItyasamutpAdaM gadanti, tathApi bhagavAneva teSAM gadatAmvaraH pradhAnam / bhagavadupadiSTayaiva dharmatattvasya prakAzanAnna hi teSAM svato yathoktapratItyasamutpAdadezanAyAM shktirsti| sarvaguNadoSaprakarSApakarSaniSThAdhiSThAnatvAdvA bhagavAneva zreSThaH, netare; teSAM tdvipriittvaat| etena ca bhagavataH [G.16] zrAvakAdibhyo viziSTatvapratipAdanena savAsanAzeSaklezajJeyAvaraNaprahANalakSaNA svArthasampat paridIpitA bhvti| anyathA kathamiva tebhyo viziSTo bhavet, yadi yathoktaguNayogitA na syAdbhagavataH ! ata evAha- taM sarvajJamiti / ayaM ca srvjnysiddhyupkssepH| __ atha taM praNamya kiM kriyate? ityAha-kriyate tattvasaMgraha iti / yathoktAnyeva pratItyasamutpAdavizeSaNAni tattvAni; avipriittvaat| teSAmitastato viprakIrNAnAmekatra hi saMkSepaH-saMgrahaH / tatpratipAdakatvAd granthasyApi tathA vyapadezaH-sItAharaNaM kAvyamiti yathA. atha vA-samantAdvA gRhyante anena tattvAnIti saMgrahaH, grantha evocyte| kriyate' iti prArabdhAparisamAptakAlApekSayA vrtmaankaalnirdeshH||6|| ityanubandhacatuSTayanirUpaNam // 1. pA0, gA0 pustakayo sti| 2. svadhi (.dhI ?) smpt-gaa| ' Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 1. prakRtiparIkSA tatra prakRtivyApArarahitatvapratipAdanAya sAGkhyamaMtamupadarzayannAha' azeSazaktipracitAt pradhAnAdeva kevlaat| kAryabhedAH pravarttante tadrUpA eva bhAvataH // 7 // yadazeSAbhirmahadAdikAryagrAmajanikAbhirAtmabhUtAbhiH zaktibhiH, pracitam yuktaM sattvarajastamasAM sAmyAvasthAlakSaNaM pradhAnam, tata evaite mahadAdayaH kAryabhedAH pravartante iti kaapilaaH| pradhAnAdevetyavadhAraNaM kAlapuruSAdivyacchedArtham / kevalAditi vacanaM seshvrsaaddhyopklpiteshvrniraasaarthm| pravarttanta iti sAkSAt pAramparyeNa votpadyanta ityarthaH / tathA hi teSAM prakriyA-pradhAnAd buddhiH prathamamutpadyate, buddhezcAhaGkAraH, ahaGkArAt paJcatanmAtrANi zabdasparzarasarUpagandhAtmakAni, indriyANi caikAdazotpadyante; paJca buddhIndriyANi zrotratvakcakSurjihvAghrANalakSaNAni, paJca karmendriyANi vAkpANipAdapAyUpasthAH, manazcaikAdazamiti; paJcabhyazca tanmAtrebhyaH, paJca bhUtAni-zabdAdAkAzam, sparzAdvAyuH, rUpAt tejaH, rasAdApaH, gandhAt pRthivIti / yathoktamIzvarakRSNena- . "prakRtermahAMstato'haGkArastasmAd gaNazca SoDazakaH / tasmAdapi SoDazakAt paJcabhyaH paJca bhUtAni" // (sAM0 kA0 22) iti / tatra mahAniti buddheraakhyaa| buddhizca-'ayaM ghaTaH', 'ayaM paTaH' iti vissyaadhyvsaaylkssnnaa| ahaGkArastu- 'ahaM subhagaH', 'ahaM darzanIyaH' ityAdyabhidhAnalakSaNaH / manastu saGkalpalakSaNam / tadyathA-kazcidevaM baTuH zrRNoti grAmAntare bhojanamastIti, tatra tasya saGkalpaH [G.17] syAt-yAsyAmIti, kiM tatra guDadadhi syAt, utasviddadhi' ityevaM saGkalpavRtti mana iti / tadevaM buddhyahaGkAramanasAM parasparaM vizeSo boddhavyaH / zeSaM subodhm| ete ca mahadAdayaH pradhAnapuruSau ceti paJcaviMzatireSAM tattvAni / yathoktam.. "paJcaviMzatitattvajJo yatra kutrAzrame * rtH| . jaTI muNDI zikhI vApi mucyate nAtra sNshyH"|| ( ) iti| ete. yathoktAH kAryabhedAH pradhAnAt pravarttamAnA na bauddhAdyabhimatA iva kAryabhedAH kAraNAdatyantabhedino bhavanti, kintu tadrUpA ev| tat-pradhAnam, rUpam AtmA yeSAmiti vigrahaH / traiguNyAdirUpeNa prakRtyAtmabhUtA eveti| tathA hi-loke yadAtmakaM kAraNaM bhavati, tadAtmakameva kAryamupalabhyate, yathA- kRSNaistantubhirArabdhaH paTa: kRSNo bhavati, zuklaistu zuklaH / evaM pradhAnamapi triguNAtmakam / tathA buddhyahaGkAratanmAtrendriyabhUtAtmakaM vyaktamapi triguNamupalabhyate, tsmaattdruupm| kinyc-aviveki| tathA hi-'ime sattvAdayaH', 'idaM ca mahadAdi vyaktam' iti pRthagna zakyate kartum; kintu ye guNAstavyaktaM yadvyaktaM te guNA iti| kiJca-dvayamapi vyaktamavyaktaM ca viSayaH; bhogysvbhaavtvaat| sAmAnyaM ca sarvapuruSANAm; bhogyatvAt, malladAsIvat / acetanAtmakaM ca; sukhduHkhmohaavedktvaat| prasavadharmi ca / tathA hi-pradhAnaM buddhiM janayati, buddhirapyahaGkAram, ahaGkAro'pi tanmAtrANIndriyANi caikAdaza, Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasaMgrahe tanmAtrANi mahAbhUtAni janayantIti / tasmAt traiguNyAdirUpeNa tadrUpA evAmI kAryabhedAH pravarttante / yathoktam-- 18 " triguNamaviveki viSayaH sAmAnyamacetanaM prasavadharmi / vyaktaM tathA pradhAnaM tadviparItastathA ca pumAn // (sA0kA0 11) iti / nanu yadi tadrUpA eva kAryabhedAH, tatkathaM zAstre vyaktAvyaktayorvailakSaNyamupavarNitam, tathA hIzvarakRSNeoktam' - 4 " hetumadanityamavyApi sakriyamanekamAzritaM linggm| sAvayavaM paratantraM vyaktaM viparItamavyaktam " // (sA0 kA0 10 ) iti / tatra hyayamartha:- hetumat- kAraNavat, vyaktameva / tathA hi-pradhAnena hetumatI buddhiH, ahaGkAro buddhyA hetumAn, paJcatanmAtrANyekAdazendriyANyahaGkAreNa hetumanti, bhUtAni tnmaatraiH| na tvevamavyaktam; tasya kutazcidapyanutpatteH / tathA vyaktamanityam; utpattidharmakatvAt / na tvevamavyaktam; tasyAnutpattimattvAt / yathA ca pradhAnapuruSau divi bhuvi cAntarikSe ca sarvatra vyApitayA vartete, na tathA vyaktaM varttate, kintu tadavyApi / yathA ca saMsArakAle trayodazavidhena buddhyahaGkArendriyalakSaNena zarIreNa karaNena saMyuktaM sUkSmazarIrAzritaM vyaktaM saMsarati, na tvevamavyaktam; tasya vibhutvena sakriyatvAyogAt / buddhyahaGkArAdibhedena cAnekavidhaM vyaktamupalabhyate, nAvyaktam; tasyaikasyaiva sato loktrykaarnntvaat| AzritaM ca [G.18] vyaktam; yadyasmAdutpadyate tasya tadAzritatvAt / na tvevamavyaktam; tasyAkAryatvAt / liGgaM ca vyaktam; layaM gacchatIti kRtvA / tathA hi-pralayakAle bhUtAni tanmAtreSu lIyante, tanmAtrANIndriyANi cAhaGkAre, ahaGkAro buddhau, buddhizca pradhAne / na tvevamavyaktaM kvacidapi layaM gacchati; tasyAvidyamAnakAraNatvAt / sAvayavaM ca vyaktam; shbdsprshrsruupgndhaatmkairvyvairyukttvaat| na tvevamavyaktam; pradhAnAtmani zabdAdInAmanupalabdheH / kiJca yathA pitari jIvati putro na svatantro bhavati, tathA vyaktaM sarvadA kAraNAyattatvAt paratantram, na tvevamavyaktam; tasya nitymkaarnnaaNdhiintvaat|' tadetat sarvamAzaGkayAha - bhAvata iti / bhAvataH = paramArthataH, tAdrUpyam / prakRtivikArabhedena tu pariNAmavizeSAdbhedo yathokto na virudhyata ityarthaH / atha vA- bhAvata iti / svabhAvatastraiguNyarUpeNa tadrUpA eva pravarttante / sattvarajastamasAM tUtkaTAnutkaTatvavizeSAtsargavaicitryaM mahadAdibhedenAviruddhamevetyarthaH / tadanena 'kAraNAtmani kAryamasti' iti pratijJAtaM bhavati // 7 // tatra kathamavagamyate prAgutpatteH satkAryam ? ityAhayadi tvasadbhavet kAryaM kAraNAtmani zaktitaH / kartuM tannaiva zakyeta nairUpyAd viyadabjavat // 8 // satkAryatvaprasiddhaye paraiH paJca hetava uktA: - 'asadakaraNAd, upAdAnagrahaNAt, 44 1. kRSNoktam pA0, gA0 / srvsmbhvaabhaavaat| 2. nairupyAd -- gA0 / Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakRtiparIkSA 19 zaktasya zakyakaraNAt kAraNabhAvAcca' satkAryam " // ( sAM0kA0 9) iti / tatra prathamahetusamarthanArthamidamucyate - yadi tvaMsadbhavetkAryamityAdi / yadi hi kAraNAtmani prAgutpatteH kAryaM nAbhaviSyat, tadA tanna kenacidakariSyat, yathA- ggnnlinm| prayogaHyadasattanna kenacit kriyate, yathA gaganAmbhoruham, asacca prAgutpatteH paramatena kAryamiti vyApakaviruddhopalabdhiprasaGgaH / na caivaM bhavati, tasmAdyatkriyate tilAdibhistailAdikAryaM tattasmAtprAgapi saditi siddham / zaktita iti zaktirUpeNa / vyaktirUpeNa tu kApilairapi prAk sttvsyaanisstttvaat| nairUpyAditi / niHsvabhAvatvAt // 8 // dvitIyahetusamarthanArthamAha kasmAcca niyatAnyeva zAlibIjAdibhedataH / upAdAnAni gRhNanti tulye'sattve'paraM na tu // 9 // [G.19] yadi tvasadbhavetkAryam, tadA puruSANAM pratiniyatopAdAnagrahaNaM na syAt / tathA hizAliphalArthinaH zAlibIjamevopAdadate, na kodravabIjam; tathA 'zvo me brAhmaNA bhoktAraH ' iti dadhyarthinaH kSIramupAdadate, na salilam / taMtra yathA zAlibIjAdiSu zAlyAdInAmasattvam, tathA kodravabIjAdiSvapIti tatkimiti tulye'pi sarvatra zAliphalAdInAmasattve pratiniyatAnyeva zAlibIjAdInyupAdIyante, yAvatA kodravAdayo'pi sAliphalArthibhirupAdIyeran, asattvAvizeSAt ! atha tatphalazUnyatvAt taiste' nopAdIyante ? yadyevam, zAlibIjamapi zAliphalArthinA nopadeyaM syAt; tatphalazUnyatvAt, kodravabIjavat / na caivaM bhavati, tasmAttatra' tatkAryamastIti gamyate // 9 // tRtIyahetusamarthanArthamAha sarvaM ca sarvato bhAvAd bhvedutpttidhrmkm| ' tAdAtmyavigamasyeha sarvasminnavizeSataH // 10 // yadi ca 'sadeva kAryamutpadyate ' iti bhavatAM matam, tasmAt sarvasmAt padArthAttRNapAMsuloSThAdikAt sarvaM suvarNarajatAdi kAryamutpadyeta / kasmAt ? tAdAtmyavigamasya srvsminnvishisstttvaat| vivaMkSitatRNAdibhAvAtmatAvirahasya sarvasminnutpattimati bhAve nirviziSTatvAdityarthaH / pUrvaM kAraNamukhena prasaGga uktaH, samprati tu kAryadvAreNeti vizeSaH / na ca sarvaM sarvato bhavati / tasmAdrayaM niyamaH, tatraiva tasya sambhavAditi gamyate // 10 // syAdetat--kAraNAnAM pratiniyateSveva kAryeSu zaktayaH pratiniyatAH tena 'kAryasyAsattve'pi kiJcideva kAryaM kriyate, na gaganAmbhoruham; kiJcidevopAdAnamupAdIyate, yadeva samartham, na tu yatkiJcit kiJcideva tu kutazcidbhavati, na tu sarvaM sarvata: ' ? ityetaccodya-mutthApyottarAbhidhAnavyAjena caturthahetusamarthanArthamAha zaktInAM niyamAdeSAM naivamityapyanuttaram / zakyameva yataH kArya zaktAH kurvanti hetavaH // 11 // essaamiti| kAraNAbhimatAnAM bhAvAnAm / naivamiti / yathoktaM dUSaNaM na bhavatItyarthaH / 1 2. taistai:- gA0 / tai:-naraiste kodravA ityarthaH / 3. zAlAvityarthaH / 1. karaNabhAvAcca- gAe / Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasaMgrahe tadetadanuttaraM bauddhAdeH / kasmAt ? yasmAcchaktA api hetavaH kAryaM kurvANAH zakyakriyameva kurvanti, nAzakyam // 11 // nanu kenaitaduktam-azakyaM kurvantIti, yenaitat pratiSidhyate bhavatA; kintvasadapi kAryaM kurvantItyetAvaducyate, tacca teSAM zakyakriyameveti? ata Aha- . akAryAtizayaM yattu nIrUpamavikAri c| . evaM manyate-asatkAryakAritvAbhyupagamAdevAzakyakriyaM kurvantItyuktaM [G.20] bhvti| tathA hi-yadasat tannIrUpam=niHsvabhAvam, yacca nIrUpaM tacchazaviSANAdivadakAryAtizayam=anAdheyAtizayam, yacca nAdheyAtizayaM tdaakaashvdvikaari| tattathAbhUtamasamAsAditAvizeSarUpaM kathaM kenacicchakyate kartum ! .. ... athApi syAt-sadavasthApratipattervikriyata eva tat ? ityata Aha vikRtAvAtmahAnyAptestakriyeta kathaM nu taiH ! // 12 // . yasmAdvikRtAviSyamANAyAM yastasyAtmA svabhAvo nIrUpAkhyo varNyate, tasya hAniH praapnoti| na hyasataH svabhAvAparityAge sati sdruuptaapttiryuktaa| parityAge vA na.tarhi asadeva sapatAM pratipannamiti sidhyet| anyadeva hi sadrUpam, anyccaasdruupm| tyorvsthittvaat| tasmAd yadasat, tdshkykriymev| tathAbhUtapadArthakAritvAbhyupagame hi kAraNAnAmazakyakAritvamevAbhyupagataM syaat| - - - : yaM kenacit kriyate, ythaa-ggnaambhoruhm| ataH zaktipratiniyamAdityanuttarametat // 12 // , . paJcamahetusamarthanArthamAha kAryasyaivamayogAcca kiM kurvat kAraNaM bhvet| tataH kAraNabhAvo'pi bIjAde vakalpate // 13 // evam anantaroktayA nItyA / ydvaa-ythoktaaddhetuctussttyaat| asatkAryavAde saMpathApa kAryasyAyogAt kiM kurvadvIjAdi kAraNaM bhavet ! tatazcaivaM zakyate vaktumna kAraNaM bIjAdi, avidyamAnakAryatvAd, gaganAbjavaditi / na caivaM bhavati, tasmAdviparyaya iti siddham-prAgutpatteH satkAryamiti // 13 // syAdetad, yadyapi nAma satkAryamityevaM siddham, pradhAnAdevaite kAryabhedAH pravartante ityetattu kathaM sidhyati? ityAha sukhAdyanvitametacca vyaktaM vyaktaM smiikssyte| prasAdatApadainyAdikAryasyehopalabdhitaH // 14 // tatra pradhAnAstitvasAdhane paJcAmI vItaprayogAH prairuktaaH| yathoktam "bhedAnAM parimANAt samanvayAt zaktitaH prvRtteshc|| kAraNakAryavibhAgAdavibhAgAd vaizvarUpyasya // . kaarnnmstyvyktm|" (sA0 kA0 14-15) iti / [G.21] ayamartha:-1. asti pradhAnam, bhedAnAM parimANAt / iha loke yasya kartA bhavati 1. tdruuptaa0-gaa| 2. 0na viklpte-gaa| Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakRtiparIkSA 21 tasya parimANaM dRSTam, yathA-kulAlaH parimitAnmRtpiNDAt parimitaM ghaTaM karoti prasthagrAhiNam, ADhakagrAhiNam / idaM ca mahadAdi vyaktaM parimitaM dRSTam-ekA buddhiH, eko'haGkAraH; paJca tanmAtrANi, ekAdazendriyANi, paJca bhUtAni (iti)| ato'numAnena sAdhayAmaH-asti pradhAnaM yat parimitaM vyaktamutpAdayatIti / yadi pradhAnaM na syAnniSparimANamidaM vyaktaM syAt / 2. itazcAsti pradhAnam; bhedaanaamnvydrshnaat| yajjAtisamanvitaM hi yadupalabhyate, tattanmayakAraNasambhUtam; yathA-ghaTazarAvAdayo bhedA mRjjAtyanvitAste mRdaatmkkaarnnsmbhuutaaH| sukhaduHkhamohAdijAtisamanvitaM cedaM vyaktamupalabhyate, kutaH? prasAdatApadainyAdikAryopalabdheH / tathA hi-prasAdalAghavAbhiSvaGgoddharSaprItayaH sattvasya kaarym| sukhamiti ca sttvmevocyte| tApazoSabhedastambhodvegApadvegA rajasa: kaarym| rajazca duHkham / dainyAvaraNasAdanAdhvaMsabIbhatsagauravANi tamasaH kAryam / tamazca mohshbdenocyte| eSAM ca mahadAdInAM prasAdatApadainyAdikAryamupalabhyate / tasmAt sukhaduHkhamohAnAM trayANAmete sannivezavizeSA ityavasIyate / tena siddhameSAM prasAdAdikAryataH sukhAdyanvitatvam / tadanvayAcca tanmayaprakRti-sambhUtatvaM siddhm| tatsiddhau ca sAmarthyAdyAsau prakRtistat pradhAnamiti siddham-asti pradhAnam, bhedaanaamnvydrshnaaditi| 3. itazcAsti pradhAnam; zaktita: pravRtteH / iha loke yo yasminnarthe pravartate sa tatra zaktaH; yathA-tantuvAyaH pttkrnne|atH sAdhayAmaH-pradhAnasyAsti zaktiryayA vyaktamutpAdayatIti / sA ca zaktinirAzrayA na sambhavati, tasmAdasti pradhAnaM yatra zaktivartata iti|| 4. itazcAsti pradhAnam; kAraNakAryavibhAgAt / iha loke kAryakAraNayorvibhAgo dRSTaH / tathA hi-mRtpiNDa: kAraNam, ghaTaH kAryam, sa ca mRtpiNDAdvibhaktasvabhAvaH, tathA highaTo madhUdakapayasAdhAraNasamarthaH, na mRtpiNDaH / evamidaM mahadAdikAryaM dRSTvA sAdhayAmaHasti pradhAnam, ysmaanmhdaadikaarymutpnnmiti| 5. itazcAsti pradhAnaMm vaishvruupysyaavibhaagaat| vaizvarUpyamiti trayo lokA ucyante, ete hi pralayakAle kvacidavibhAgaM gacchanti / tathA hi-paJcabhUtAni paJcasu tanmAtreSvavibhAgaM gacchanti, tanmAtrANi paJcendriyANi cAhaGkAre, ahaGkAro buddhau, buddhiH pradhAne; tadevaM pralayakAle trayo lokA avibhAgaM gcchnti| avibhAgo nAma avivekaH / yathA kSIrAvasthAyAm anyat kSIram, anyaddadhi-iti viveko na zakyate kartum, tadvatpralayakAle 'idaM vyaktamidamavyaktam iti viveko na zakyate kartum / ato manyAmahe-asti pradhAnaM yatra mahadAdiliGga-[G.22] mavibhAgaM gcchtiiti| tadatrAcAryeNa 'samanvayAt' ityayameva heturuktaH pariziSTAnAmupalakSaNArthaH / tatra sukhAdItyAdizabdena duHkhmohyorgrhnnm| vyaktamiti mhdaadibhuutpryntm| vyaktaM samIkSyata iti| spaSTamupalabhyata ityarthaH / katham? ityaah-prsaadetyaadi| AdizabdaH pratyekamabhi smbdhyte| etaccAsmAbhiH pUrvameva vyAkhyAtam // 14 // evaM samanvayAt' ityasya hetoH siddhimupadarya pramANaM racayannAha1. itya (nu) mIyate-gA0 / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasaMgrahe tatastanmayasambhUtaM tjjaatynvydrshnaat| kuTAdibhedavattacca pradhAnamiti kaapilaaH||15|| tnmysmbhuutmiti| sukhAdimayaM yatkAraNaM tasmAtsambhUtamityarthaH / ayaM ca sAdhyanirdezaH / tajjAtyanvayadarzanAditi hetuH / tayA traiguNyalakSaNayA jAtyA anugatatvadarzanAdityarthaH / kuttaadibhedvditi| ghttaadibhedvt| yacca tanmayaM kAraNaM tatpradhAnamiti kApilA: sAGkhyA varNayanti // 15 // tadatretyAdinA pratividhAnamArabhate tadatra sudhiyaH prAhustulyA sattve'pi codnaa| yattasyAmuttaraM vaH syAt tattulyaM sudhiyAmapi // 16 // tatra yattAvaduktam-'pradhAnAdevAmI kAryabhedAstadrUpA eva pravarttante' (tattva07) iti, tatredaM nirUpyate-yadyamI kAryabhedAH pradhAnasvabhAvA eva, tatkathameSAM tataH kAryatayA pravRttirbhavati, na hi yadyasmAdavyatiriktaM tattasya kAraNaM kAryaM vA yuktam; bhinnalakSaNatvAt kAryakAraNayoH / anyathA hi 'idaM kAryamidaM kAraNaM vA' ityasaGkIrNavyavasthA kathaM bhavet / tatazca yadbhavadbhiH'mUlaprakRteH kAraNatvameva, bhUtendriyalakSaNasya SoDazakasya gaNasya kAryatvameva, buddhyahaGkAratanmAtrANAM ca pUrvottarApekSayA kAryatvaM kAraNatvaM ca' iti vyavasthAnaM kRtam, tanna syaat| yathoktam "mUlaprakRtiravikRtirmahadAdyAH prakRtivikRtayaH sapta / SoDazakazca vikAro na prakRtirna vikRtiH purussH||" (sA0 kA0 3) iti| sarveSAmeva hi parasparAvyatirekAt kAryatvaM kAraNatvaM vA prasajyeta / yadvA-ApekSikatvAt kAryakAraNabhAvasya rUpAntarasya cApekSaNIyasyAbhAvAt sarveSAM puruSavanna prakRtitvam, nApi vikRtitvaM syAt; anyathA puruSasyApi prakRtivikAravyapadezaH syAt / Aha ca "yadeva dadhi tatkSIraM yatkSIraM taddadhIti c| vadatA rudrilenaiva khyApitA vindhyvaasitaa||" ( ) iti| |G.23) yacca 'idaM hetumattvAdidharmayogi vyaktaM viparItamavyaktam' (sA0 kA0 10) iti varNitam, tadapi baalprlpitmev| na hi yadyasmAdabhinnasvabhAvaM tattadviparItaM yuktam, rUpAntaratvalakSaNatvAdvaiparItyasya; anyathA bhedavyavahAroccheda eva syaat| tatazca sattvarajastamasAM caitanyAnAM ca parasparaM bhedAbhyupagamo nirnibandhana eva syAt, tatazca sahotpattivinAzaprasaGgaH; ekyogkssemlkssnntvaadbhedvysthaansy| tasmAd vyaktarUpAvyatiriktatvAdavyaktamapi hetumattvAdidharmayogi prApnoti, vyaktasvarUpavata, vyaktaM vA'hetumattvAdidharmayuktaM syAdavyaktarUpavadityekAnta eva; anyathA atiprasaGgaH syaat| kiJca-anvayavyatirekanizcayasamadhigamyo loke kAryakAraNabhAvaH prasiddhaH / na ca pradhAnAdibhyo mahadAdhutpattinizcaye kazcidanvayo vyatireko vA pratIto'sti, yena 'pradhAnAnmahAn mahato'haGkAraH' ityAdi sidhyet / tasmAnni1. pdhaandermo-gaa| 22. pATho'yaM pA0. gA0 pustakayo sti| Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 prakRtiparIkSA rnibandhana evAyaM pradhAnAdibhyo mhdaadyutpttivyvhaarH| na cApi nityasya kAraNabhAvo'sti, yena pradhAnAt kAryabhedAnAmutpattiH sidhyet; nityasya krmaakrmaabhyaamrthkriyaavirodhaat| syAdetat-nAsmAbhirapUrvasvabhAvotpattyA kAryakAraNabhAvo'bhISTaH, yena svarUpAbhede sati sa virudhyeta; yAvatA pradhAnaM sarpakuNDalAdivanmahadAdirUpeNa pariNAmaM gacchatteSAM mahadAdInAM kAraNamiti vyapadizyate, te ca mahadAdayastatpariNAmarUpatvAt tatkAryatayA vyapadizyante, pariNAmazcaikavastvadhiSThAnatvAdabhede'pi na virudhyata iti? tadetadasamyak; pariNAmAsiddheH / tathA hi-pariNAmo bhavan pUrvarUpaparityAgAdvA bhavet, aprityaagaadvaa| yadyaparityAgAt, tadA'vasthAsAGkaryaM syAt; 'vRddhatvAdyavasthAyAmapi yuvtvaadyvsthoplbdhiprsnggaat| atha parityAgAt, tadA svabhAvahAniprasaGgaH, tatazca pUrvakaM svabhAvAntaraM niruddham, apUrvaM svabhAvAntaramutpannamiti na kasyacit pariNAmaH sidhyet| kiJca-tasyaivAnyathAbhAvalakSaNaH pariNAmo varNyate, taccAnyathAtvamekadezena vA bhaveta, sarvAtmanA vA? na tAvadekadezena; eksyaikdeshaasmbhvaat| nApi sarvAtmanA; tadarthAntarotpAde pUrvavinAzaprasaGgAt / tasmAnna tasyaivAnyathAtvaM yuktam; svabhAvAntarotpAdanibandhanatvAt tasyeti / athApi syAd-vyavasthitasya dharmiNo dharmAntaranivRttyA dharmAntaraprAdurbhAvaH pariNAmo varNyate, na tu svabhAvasyAnyathAtvAditi? tdetdsmyk| tathA hi-sa pravarttamAno nivartamAnazca dharmo tadavastha eveti kathamasau pariNato nAma! na hyarthAntarabhUtayoH paTAzvayorutpAdavinAze satyavicalitAtmasvarUpasya ghaTAdeH pariNAmo bhavati; atiprsnggaat| evaM hi puruSo'pi [G.24] pariNAmI syaat| tatsambaddhayordharmayorutpAdavinAzAttasya5 pariNAmo vyavasthApyate, nAnyasyeti cet ? na; sadasatoH sambandhAbhAvena ttsmbndhitvaasiddheH| tathA hi-sambandho bhavan sato vA bhaved, asato vaa| na tAvatsataH; tasya samadhigatAzeSasvabhAvasampatteranapekSatayA kvacidapi paartntryaayogaat| nApyasataH; tasya sarvopAkhyAvirahalakSaNatayA kvacidapyAzritatvAnupatteH / na hi zazaviSANAdiH kvacidAzrito yuktaH / na cApi vyatiriktadharmAntarotpAdavinAze sati pariNAmo vyavasthApyate bhavadbhiH; kiM tarhi ? yatrAtmabhUtaikasvabhAvAnuvRttiravasthAbhedazca, tatra bhavatAM prinnaamvyvsthaa| na ca dharmiNaH sakAzAddharmayorvyatireke sati ekasvabhAvAnuvRttirasti, dharyeva hi tayoreka AtmA, sa ca vyatirikta iti nAtmabhUtaikasvabhAvAnuvRttiH / na cApi pravarttamAnanivartamAnadharmadvayavyatirikto dharmI upalabdhilakSaNaprApto darzanapathamavatarati kasyacidityataH sa tAdRzo'sadvyavahAraviSaya eva viduSAm / athAnantarabhUta iti pakSaH? tathApyekasmAddharmisvarUpAdavyatiriktatvAdvinAzotpAdavatodharmayorapi dharmisvarUpavadekatvameveti kenAzrayeNa dharmI pariNataH syAt, kenAzrayeNa dharmo vaa| avasthAtuzca dharmiNa:sakAzAdavyatirekAddharmayoravasthAtRsvarUpavanna nivRttiH, nApi prAdurbhAvaH / dharmAbhyAM ca dharmiNo'nanyatvAddharmasvarUpavadapUrvasyotpAdaH, pUrvasya ca vinAza iti naikasya kasyacit pariNAmaH sidhyti| tasmAnna pariNAmavazAdapi bhavatAM kAryakAraNavyavahAro yukta iti| 1-1. pATho'yaM pA0, gA0 pustakayo sti| 2. vRhtvaa0-gaa0| 3. idaM sthiramatilakSaNakhaNDanaM pratIyate / 4. dhrmismbddhyotyirth| 5. dharmiNa ityrthH| 6. bhavet- gA0 / 7. dhrm-gaa| 8.pA0, gA0 pustakayo sti| Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasaMgrahe etacca' spaSTameva dUSaNamiti kRtvA tadupekSya yazcAyamasatkAryavAde doSaH parairuktaH, taM pazcAtpratividhAsyAmaH - iti manyamAnastulyadoSApAdanavyAjena satkAryavAdameva tAvad duussytetdtretydi| sudhiya iti saugatAH / te prAhuH - yeyam' asadakaraNAt' ityAdinA paJcadhA codanA kRtA, sA sattve'pi = satkAryavAdapakSe'pi tulyA / tathA hi zakyamidamitthamabhidhAtum"na sadakaraNAdupAdAnagrahaNAt sarvasambhavAbhAvAt / zaktasya zakyakaraNAt kAraNabhAvAcca satkAryam // " iti / na satkAryamiti vyavahitena sambandhaH / kasmAt ? sadakaraNAt, upaadaangrhnnaadityaaderhetoH| yazcobhayordoSo na tamekazcodayediti bhAvaH / nanu ca kathamiyaM samatA bhavati, yAvatA tatra 'asadakaraNAt' ityevaM codanA, 'sadakaraNAt' iti ? na; abhiprAyAparijJAnAt / akaraNaniyatopAdAnaparigrahAdimAtravivakSayA hIdamuktam; satkAryavAde'pyakaraNAdInAM tulyatvAt / tasyAM ca codanAyAM yaduttaraM bhavatAM satkAryavAdinAm, tadasatkAryavAdinAM sudhiyAM bauddhAnAM bhaviSyati // 16 // -- 24 [G.25] kathamasau tulyA ? ityAha yadi dadhyAdayaH santi dugdhAdyAtmasu sarvathA / teSAM satAM kimutpAdyaM hetvaadisdRshaatmnaam|| 17 // 'sadakaraNAt' ityetatsamarthanArthamidam / yadi dugdhAdyAtmasu kSIrAdInAM svabhAveSu dadhyAdilakSaNAni sarvathA = sarvAtmanA viziSTarasavIryavipAkAdinA vibhaktena rUpeNa madhyAvathAvat santi, tadA teSAM satAM kimutpAdyaM rUpamasti, yena te kAraNairdugdhAdibhirjanyA syuH ! hetvAdisadRza AtmA yeSAmiti vigraha: / hetuH = prakRtiH, Adizabdena caitanyam, teSAM ca madhyAvasthAbhAvyapunarjanyaM niSpannaM rUpaM gRhyate / etena kAryakAraNabhAvabhaGgaprasaGgasAdhanaM pramANadvayaM sUcitam // 17 // sAmprataM sphuTameva pramANayannAha anyatra hetujanyaM' na' tatkAryaM sattAto hetuvittivat / hetuH =pradhAnam, lokaprasiddhaM kSIrAdi / tatkAryamiti mahadAdi, lokaprasiddhaM ca dadhyAdi / sattAta iti sattvAt / hetuvittivaditi / hetuH = pradhAnam, lokaprasiddhaM ca kSIrAdi, vittiH = caitanyam, tAbhyAM tulyaM vartata iti hetuvittivat / prayogaH = yatsarvAkAreNa sanna tat kenacijjanyam, yathA prakRtizcaitanyaM vA / sadeva ca kAryaM mdhyaavsthaayaam| sacca sarvAtmanA paramatena dadhyAdIti vyApakaviruddhopalabdhiprasaGgaH / na vA'naikAntikatAhetoH / anutpAdyAtizayasyApi janyatve sarveSAM janyatvaprasaGgo'navasthAprasaGgazca bAdhakaM pramANam; janitasyApi punarjanyatvasaGgAt / evaM tAvat kAryatvAbhimatAnAmakAryatvaprasaGgApAdanaM kRtam / idAnIM kAraNAbhimatAnAmakAraNatvaprasaGgApAdanaM kurvannAha ato nAbhimato heturasAdhyatvAt parAtmavat // 18 // 1. pUvoktadUSaNamityarthaH / nAsti / 2. dadhyAdInAmityarthaH / - 3. na hetujanyaM - pA0. gA0 14. laukikasAdhyApekSayA dRSTAnto'yam / 3. 'bhaGga' iti padaM pA0 pustake Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakRtiparIkSA abhimataH= padArtha iti zeSaH / tenAyamartho bhavati-mUlaprakRtyAdirbIjadugghAdizcAbhimataH padArtho vivakSitasya mahadAderdadhyAdezca na hetuH, janakavyavahArayogyo na prApnotItyarthaH / kasmAt ? asaadhytvaat| nAsya sAdhyamastItyasAdhyaH, tdbhaavstttvm| etaccAnantaroktAt kAryatvapratiSedhAt siddhm| ata eva 'ataH' ityuktm| parAtmavaditi anysvbhaavvt| akAraNAbhimatapadArthasvabhAvavadityarthaH / akAraNAbhimatazca padArthazcaitanyam;"na prakRtirna vikRtiH puruSaH" (sAM0 kA0 3) iti vcnaat| prayogaH-yadavidyamAnasAdhyaM na tatkAraNam, yathA caitnym| avidyamAnasAdhyazcAbhimataH padArtha iti vyApakA- [G.26] nuplbdhiH| etacca dvayamapi prasaGgasAdhanam, ato nobhayasiddhodAharaNena kiJcit / yastu manyate sAGkhyaH- "puruSasyApi pratibimbodayanyAyena bhogaM prati kartRtvamasti" iti, taM pratyevaM vyAkhyA-parazcAsAvAtmA ca, mukta ityarthaH / tasya hi muktatvAdbhogaM pratyapi kartRtvaM nAstIti nodAharaNAsiddhiH // 18 // . athetyAdinA paramatena hetvorasiddhimAzaGkate athAstyatizayaH kshcidbhivyktyaadilkssnnH| yaM hetavaH prakurvANAM na yAnti vacanIyatAm? // 19 // tatra yadi prathamo hetuH 'sarvatmanA'bhivyaktyAdirUpeNApi sattvAt' iti savizeSaNaH kriyate, tadA na sidhyti| na hyasmAbhirabhivyaktyAdirUpeNApi sattvamiSyate kAryasya, kiM tarhi ? zaktirUpeNa / atha sAmAnyena nirvizeSaNaH, tadA'naikAntikaH; yasmAdabhivyaktyAdilakSaNasyAtizayasyotpadyamAnatvAt na.sarvasya kAryatvaprasaGgo bhvissyti| ata eva dvitIyo'pi heturasiddhaH; sAdhyasya vidymaantvaat| abhivyaktyAdilakSaNa iti| AdizabdenodrekAdyavasthAvizeSaparigrahaH / yamiti atishym| vcniiytaamitivaacytaam|'naabhimto heturasAdhya- . tvAt' ityAdidoSo na bhavatIti yAvat // 19 // prAgAsIdityAdinA pratividhatte. . . prAgAsIdyadyasAvevaM na kinyciddttmuttrm| no cetso'satkathaM tebhyaH prAdurbhAvaM smshnute||20|| tatra vikalpadvayam-kadAcidasAvatizayo'bhivyaktyAdyavasthAtaH prAk prakRtyavasthAyAmapyAsIdvA? na vA? yadyAsIt, tadA bhavadbhirdvayorapi hetvorna kinycidsiddhtvaadikmuktmuttrm| no cet prAgAsIt, evamapi so'tizayaH kathaM tebhyo hetubhyaH prAdurbhAvamazruvIta! asadakaraNAt' iti bhavatAM nyAyAnna yuktametadityabhiprAyaH // 20 // evaM tAvat 'sadakaraNAt' ityayaM hetuH samarthitaH / sAmpratam 'upAdAnaparigrahAt' ityAdihetucatuSTayasamarthanArthamAha nAtaH sAdhyaM samastIti nopaadaanprigrhH| niyatAdapi no janma na ca zaktirna ca kriyaa||21|| 1. bhvtiityrthH| 2. asaadhytvmityrthH| 3. paramate-pA0, gaa0| 4. asdkaarnnaat-gaa0| Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 canAha tattvasaMgrahe yathoktayA nItyA sAdhyasyAbhAvAdupAdAnaparigraho na prApnoti; tatsAdhyaphalavAJchayaiva [G.27] teSAM prekSAvadbhiH parigrahAt / niyatAdeva kSIroderdadhyAdInAM janmetyetadapi na prApnoti; saadhysyaasmbhvaadev| etacca 'sarvasambhavAbhAvAt' ityetasya smrthnm| tathA hi-sarvasmAt sambhavAbhAva eva niyatAjanmetyucyate, tacca satkAryavAdapakSe sAdhyAbhAvAna yujyte| .... tathA zaktasyeti, zakyakaraNamityetadapi dvayaM na yujyate; saadhysyaabhaavaadev| yadi hi kenacit kiJcidabhinirva]ta tadA nirvartakasya zaktirvyavasthApyeta, nivartyasya ca karaNaM sidhyet, naanythaa| tadarzayati- na ca zaktirna ca kriyeti // 21 // kAraNabhAvo'pi padArthAnAM na yuktaH, 'saadhyaabhaavaadev| taddarzayati sarvAtmanA ca niSpatterna kAryamiha kinycn| kAraNavyapadezo'pi tasmAnnaivopapadyate // 22 // . ' etacca kAraNabhAvAt' ityetasya hetoH smrthnm| na caivaM bhavati, tasmAnna satkAryamiti sarvahetuSu prasaGgapratyayo yojyaH // 22 // bhUyaH prakArAntareNa satkAryavAdaM dUSayannAha sarva ca sAdhanaM vRttaM vipryaasnivrtkm| nizcayotpAdakaM cedaM na tathA yuktisaGgatam // 23 // vRttamiti prvRttm| viparyAsagrahaNena saMzayo'pi gRhyate, tasyobhayAMzAva lmbitvenaaropktvsmbhaat| sarvameva hi sAdhanaM svaviSaye pravRttaM dvayaM karoti-prameyArthaviSaye pravRttau saMzayaviparyAsau nivartayati, nizcayaM ca tdvissymutpaadyti| tadetat satkAryavAde yuktyA na snggcchte||23|| katham? ityAha na sandehaviparyAsau nivatyA sarvadA sthiteH| nApi nizcayajanmAsti tata eva vRthaakhilm||24|| tathA hi-sandehaviparyAsau bhavatAM matena caitanyAtmakau vA syAtAm, buddhimanaHsvabhAvau vaa| pakSadvaye'pi na tayornivRttiH sambhavati; caitanyabuddhimanasAM nityatvena tayorapi nityatvAt / nApi nizcayotpattiH sAdhanAt sambhavati; tata eva sarvadA sthiteH kaarnnaat| tasmAdyadetatsAdhanamuktaM bhavatA tadakhilaM sarvameva vRthaa| etena svavacanavirodha udbhAvito bhvti| tathA [G.28] hi-nizcayotpAdanAya sAdhanaM bruvatA nizcayasyAsata utpattiraGgIkRtA bhavet, 'satkAryam' iti ca pratijJayA sA niSiddheti svavacanavyAghAtaH // 24 // athApi nizcayo'bhUtassamutpadyeta saadhnaat| nanu tenaiva sarve'mI bhaveyurvyabhicAriNaH // 25 // atha mA bhUt sAdhanaprayogavaiyarthyamiti nizcayo'bhUto'sanneva sAdhanAdutpadyeta 1. nisspaadnmityrthH| 2. sAdhyabhAvAdeva-pA0, gaa0| 3. prasaGgaviparyaya ityrthH| 4. 0valambatvena-pA0, gaa0| 5. saadhnaadutpdyte-gaa| Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakRtiparIkSA 27 ityaGgIkriyate? eva tarhi asadakaraNAt' ityAderhetugaNasya samastasyaivAnaikAntikatA prApnoti; nishcyvdsto'pyutpttyvirodhaat| tatazca yathA nizcayasyAsato'pi karaNaM tanniSpattaye ca yathA viziSTasAdhanaparigrahaH, yathA ca tasya na sarvasmAt sAdhanAbhAsAdeH sambhavaH, yatA cAsAvasannapi zaktairhetubhiH kriyate, tatra ca yathA hetUnAM kAraNabhAvo'sti, tathAnyatrApi bhaviSyati // 25 // avyakto vyaktibhAk tebhyaH iti cedvayaktirasya kA? na rUpAtizayotpattiravibhAgAdasaGgateH // 26 // athApi syAd-yadyapi prAksAdhanaprayogAt sanneva nizcayaH, tathApi na sAdhanavaiyarthyam; yataH prAganabhivyakto'sau pazcAttebhyaH sAdhanebhyo'bhivyaktimAsAdayati, tasmAdabhivyaktyarthaM sAdhanAni vyApriyanta iti nAnarthakyameSAmiti? tadetadayuktam; vyktersiddhtvaat| tathA hi-vyaktiH svabhAvatizayotpattirvA bhavet ? yadvA tadviSayaM jJAnam? tadupalambhAvaraNApagamo vA? tatra na tAvat svbhaavaatishyotpttiH| tathA hi-asau svabhAvAtizayo nizcasvarUpAdapRthagbhUto vA? pRthagbhUto vA? yadyapRthagbhUtaH, tadA tasya nizcayAdavibhAgAdapRthaktvAnizcayasvarUpavat srvdaivaavsthite!tpttiryuktaa| atha pRthagbhUtaH? evamapi tasyAsAviti sambandhAnupapattiH / tathA hi-AdhArAdheyalakSaNo vA sambandho bhavet ? janyajanakabhAvalakSaNo vA? na tAvadAdyaH; prspraanupkaaryopkaarkyostdsmbhvaat| upakAre vA tasyApyupakArasya vyatirekitve smbndhaasiddhrnvsthaaprsnggaat| avyatirekitve ca sAdhanaprayogavaiyarthyam; nizcayAdevopakArAvyatiriktasyAtizayasyotpatteH / amUrttatvAccAtizayasyAdhaHprasarpaNAsambhavAnna tasya kazcidAdhAro yuktaH; adhogatipratibandhakatvenAdhArasya vyvsthaanaat| nApi janyajanakabhAvalakSaNaH; sarvadaiva nizcayAkhyasya kAraNasya sannihitatvAnnityamatizayotpattiprasaGgAt / na ca sAdhanaprayogApekSayA nizcayasyAtizayotpAdakatvaM yuktam; anupkaarinnypekssaanupptteH| upakAritve vA pUrvavaddoSaH, anavasthA c| [G.29] api ca-yo'sAvatizayaH pRthagbhUtaH kriyate sa kimasan ? Ahosvit san ? iti viklpdvymtraapyvtrtyev| tatrAsattve pUrvavat saadhnaanaamnaikaantiktaapttiH| sattve ca saadhnvaiyrthm| tatrApyabhivyaktAviSyamANAyAM keyamabhivyaktiH?-ityanavasthAprasaGgo durniriH / tasmAdvyatirekapakSe'pyasaGgaterasambandhAna rUpAtizayotpattiyujyate // 26 // . . na tdvissysNvittirnoplmbhaavRtikssyH| nityatvAdupalambhasya dvitIyasyApyasambhavAt // 27 // nApi tadviSayajJAnotpattilakSaNabhivyaktiryuktA; nityatvAttadviSayAyAH saMvitteH / tathA hi-yAsau tadviSayA saMvittiH sA bhavataH satkAryavAdino matena nityaiveti kiM tasyA utpAdyaM syAt ! dvitIyasyopalambhasyAsambhavAcca na tdvissyjnyaanotpttilkssnnaabhivyktiryuktaa| 'api' zabdaH samuccaye, bhinnakramazca 'asambhavAt' ityasyAnantaraM draSTavyaH / tenaitaduktaM bhavati-ekaiva bhavatAM matena saMvit, 'AsargapralayAdekA buddhiH' iti siddhAntAt, saiva ca nizcayaH / tatra 1. nizcayasya svabhAvAtizaya ityrthH| 2. gA0 saMskaraNasampAdakastu 'utpAdyatvam' ityacitaM mnyte| Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasaMgrahe ko'parastadupalambho'bhivyaktyAkhyo'sti, yaH sAdhanaiH kriyeta ! syAdetat-na buddhisvabhAvA tadviSayasaMvittiH, kiM tarhi ? mana:svabhAveti? tadasamyak; buddhirupalabdhiradhyavasAyo manaH sNvittirityaadiinaamnntrtvaat| etacca pshcaannivedyissyte| nApi tadviSayopalambhAvaraNakSayalakSaNAbhivyaktiH; ata eva kaarnndvyaat| tathA hi-yattadupalambhAvaraNaM tasya ni vAnna kSayaH sambhavati / nApi tirobhAvalakSaNaH kSayo yuktaH; atyaktapUrvarUpasya tirobhaavaasmbhvaat| dvitIyasya copalambhasyAsambhavAnnopalambhAvaraNamas,i na pusata AvaraNaM yuktam; vstusdvissytvaattsy| tasmAnna tatkSayo yuktH| ___ atha vA-nityatvAditi tadviSayAyAH samavittenityatvAnnAvaraNaM sambhavati, 'tadasambhavAnna kSayo yukta ityarthaH / na cApyAvaraNakSayaH kenacit kriyate; tasya niHsvbhaavtvaat| na kevalaM satkAryavAdapakSe sAdhanaprayogavaiyarthyam, bandhamokSabhAvaprasaGgaH sarvalokavyavahArocchedaprasaGgazcAnivAryaH / tathA hi-pradhAnapuruSayoH kaivalyopalambhalakSaNasya tattvajJAnasyotpattau satyAM mokSo bhavadbhiriSyate, tacca tattvajJAnaM sarvadAvasthitameveti muktAH sarva eva dehinaH syuH, ato na bandhaH / mithyAjJAnavazAcca bandha iSyate, tasya ca sarvadAvasthitatvena sarvadA sarveSAM [G.30] baddhatvAt kuto mokSaH! lokazca hitAhitaprAptiparihArArthaM prvrtte| satkArya-vAdapakSe ca na kiJcidaprApyamaheyaM vA'stIti nirIhameva jagat syAt, antatassarvavyavahAro-cchedaprasaGgaH // 27 // evaM tAvat satkAryavAdaM nirAkRtyaasatkAryavAdapakSabhAvino doSAn parihartumAha traiguNyasyAvibhede'pi na sarvaM srvkaarkm| yadvata, tadvadasattve'pi na sarva sarvakArakam // 28 // satkAryaniSedhAdeva sAmarthyAdasatkAryamiti siddhameva; sadasatoranyonyaparihArasthitalakSaNatvena prkaaraantraasmbhvaat| tathApi paropanyastasya dUSaNasya dUSaNAbhAsatApratipAdanAyocyate / tatra yattAvaduktam-"kartuM tanaiva zakyeta nairUpyAt" (tattva0 8) iti, tadasiddham; vastusvabhAvasyaiva kriymaanntvaabhyupgmaat| tasya ca vastusvabhAvasya niiruuptvaasiddheH| prAgutpattestanniHsvabhAvameveti cet? na; tasyaiva niHsvbhaavtvaayogaat| na hi svabhAva eva niHsvabhAvo yuktaH; vstusvbhaavprtissedhlkssnntvaatri:svbhaavtvsy| na cApyutpAdAt prAk tadasti kriyamANaM vastu; yena tadeva niHsvabhAva sidhyet / atha vastuvirahalakSaNameva nIrUpaM dharmiNaM pakSIkRtya 'nairUpyAt' iti hetuH kriyate? tadA siddhsaadhytaa| na hi vastuvirahaH kenacit kriymaanntyaa'bhyupgtH| api ca-naikAntiko'pi hetuH, vipakSe bAdhakapramANAnupadarzanAt; yata: kAraNazaktipratiniyamAt kiJcidevAsat kriyate yasyotpAdakaM kAraNamasti, yasya tu viyadabjAde sti kAraNaM tanna kriyata ityanekAnta ev| na hi sarvaM sarvasya kAraNamiSTam / nApi 'yadyadasat tattatkriyata eva' iti vyAptiriSTA, kiM tarhi ? 'yatkriyate tat prAgutpatterasadeva' iti / syAdetattulye'pyasatkAritve kAraNAnAM kimiti sarvaM sarvasyAsata: kAraNaM na bhavatIti? tadetadbhavato'pi 1. aavrnnaasmbhvaadityrthH| 2. at:-jai0| Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakRtiparIkSA samAnaM codyam-tulye hi satkAritve kimiti sarve sarvasya sataH kAraNaM na bhvtiiti| na ca bhavatAM matena kiJcidasadasti yena tanna kriyeta / kAraNazaktipratiniyamAt sadapi zazaviSANAdi na kriyata iti cet ? taditaratrApi smaanm| * api ca-yathA bhavatAM traiguNyasya viSe'pi na sarvaM sarvakArakaM bhavati, zaktipratiniyamAt-sarvasya kAraka : sa. kArakamasyeti vigrahaH; tadvadasatve'pi 'kAryasyAnvayino vA kasyacidrUpasyA - .. sarvaka .bhvissyti| etccaabhyupgmyoktmydttdvditi| na punaH sa - satyapi bhede kasyacit kazcideva heturbhvti| svahetuparamparAsamAyA tvAt tathAbhUtasvabhAna , tini msyetyviruddhm| abhede {{3.31] tvekasyaikaMtraikasi va kAle hetutvAmaheta paraviruddha katha sambhAvyeta; viruddhadhAH / nibndhntvaadvstubhedsy| tathA cAha - "bhede hi kAraNaM kiJcit vastudharmatayA bhvet| __ abhede tu virudhyete tasyaikasya kriyaakriye||" ( ) iti||28|| avadhInAmityAdinA paraH zaktyA meM sambhAvayan pratyavatiSThate avadhInAmaniSpatterniyatAste na shktyH| sattve tu niyamastAsAM yakta: sAvadhiko na nu // 29 // ta iti tava bauddhasyAsatkAryavAdinaH, kAraNAnAM niyatAH zaktayo ghaTante / kasmAt ? avadhInAM kaarybhuutaanaamnissptteH| na hyavadhimantareNAvadhimato'sti sdbhaavH| prayogaH-ye sadbhUtakAryAvadhizUnyA na te niyatazaktayaH; yathA-zazaviSANAdayaH / sadbhUtakAryAvadhizUnyAzca : zAlibIjAdayo bhAvA iti vyaapkaanuplbdhiH|| ... svapa ra sausthityaM darzayannAha-sattvaiti / kAryANAM sadbhAve satItyarthaH / tAsAmiti zaktInAm // 29 // .... naivamityAdinA hetoranaikAntikatAmAha naivaM teSAmaniSpattyA mA bhUcchabdastathA prm| . - sarvopAdhiviviktasya vasturUpasya na ksstiH||30|| tathA hi-teSAmavadhInAmaniSpattau yadi paraM kSIrasya dadhyutpAdane zaktirityeSa vyapadezo mA bhUt; yat punastathAvidhaM sarvopAdhizUnyamanadhyAropitaM vastu yadanantaramadRSTapUrvaM vastvantaramudeti, tasyApratiSedha eva // 30 // syAdetad-yatra zabdavikalpAnAmapravRttistatra vastusvabhAvo'pi nivarttata eva? ityAha na nAma rUpaM vastUnAM vikalpA vAcakAzca yt| vizvakalpAH pravarttante yathAbhyAsamabhedini // 31 // svabhAva eva hi vyApako nivartamAnaH svaM vyApyaM nivartayati, kAraNaM vA kAryam; pratibandhasadbhAvAt / na tvanyaH; atiprsnggaat| na ca kSIrasya dadhni zaktiH' ityevamAdinAma1. kaarysy-ghttaadeH| 2. anvayinaH mRdaadeH| 3. ksycit-kaarysy| 4. tvekasyaikasminkAle-pA0, gaa0| 5. shktiniym-paa0| 6. pA0 pustake naasti| Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 tattvasaMgrahe vyapadezo vastUnAM rUpaM svabhAvo bhavati, yena tannivartamAnaM tathAvidhaM vastu nivartayet / [G.32] nAmagrahaNamupalakSaNam, vikalpo'pi tatsaMsRSTo gRhyte| rUpagrahaNaM copalakSaNam, kAraNamapi gRhyte| kAraNamapi vastUnAM nAma na bhavatyeva; tadantareNApi vstusmbhvaat| atra kAraNamAhavikalpa ityaadi| yat yasmAt, nAmasaMsargabhAjo vikalpA vAcakAca zabdA vizvakalpA:= nAnAprakArAH, abhedini niraMzaikasvabhAvavastuni yathAbhyAsa prvrttnte| tathA hiM-eka eva zabdAdi vo nityAdirUpeNa bhinnasamayasthAyibhiH pravAdibhirvikalpyate vyapadizyate c| teSAM ca zabdavikalpAnAM tAdAtmye tadviSayatve vA vastunazcitratvaM prApnoti / vastusvarUpavadeva vA shbdviklpaanaamekruuptvprsnggH| na hyekaM citramiti yuktam; atiprsnggaat| tasmAcchaktipratiniyamAt kiJcidevAsat kriyate na sarvamityataH 'nairUpyAd' ityanaikAntiko'pi hetuH| ata eva upAdAnagrahaNAt' ityAdikasya hetucatuSTayasyAnaikAntikatvam / tathA hiyadi kAryasattAkRtameva pratiniyatopAdAnagrahaNaM kvacit siddhaM syAttadaitat syAt, yAvatA kAraNazaktiniyamakRtamapi niyatopAdAnagrahaNaM yujyata eva / kAraNazaktipratiniyamAdeva ca na sarvasya sarvasmAt sambhavaH; sarvasya sarvArthakriyAkAritvasvabhAvAsambhavAt / yatpanuruktam'akAryAtizayaM yattu' ityAdi; tadapyabhiprAyAparijJAnAduktam / na hyasmAbhiH 'abhAvaH kriyate' ityabhidhIyate, yena vikRtau satyAM tasya svabhAvahAniprasaGgaH syAt, kintu vastveva kriyate' iti pUrvaM prtipaaditm| tacca vastu upalabdhikSaNaprAptasyAnupalabdherniSpannasya ca kAryatvAnupapatteH prAgutpAdAdasadityucyate / yasya ca kAraNasya sannidhAnamAtreNa tattathAbhUtamudeti, tena tatkriyata iti vyapadizyate; na tu vyApArasamAvezAt kenacitkiJcit kriyate, nirvyApAratvAt srvdhrmaannaam| nApyasanAma kiJcidasti yadvikriyate, na vA vastusvabhAvaH; prtissedhmaatrlkssnntvaadsttvsy| api ca-yadyakAryAtizayatvAdasanna kriyate-ityabhidhIyate, sadapi ca svabhAvaniSpatterakAryAtizayameveti tatkathaM kriyate! tasmAt 'zaktasya zakyakaraNAt' ityeSo'naikAntikaH; asatkAryavAde ca kAraNabhAvasya yujyamAnatvAt 'kAraNabhAvAt' ityympynaikaantikH| yadvA-pUrvaM sataH kAryatvAsambhavaMsya pratipAditatvAt, asatkAryavAda eva copAdAnagrahAdiniyamasya yujymaantvaat| upAdAnagrahaNAt' ityAderhetucatuSTayasya viruddhatA; sAdhyaviparyayasAdhanAt // 31 // nanu yadi asadevotpadyate' iti bhavatAM matam, tatkathaM sUtre sadasatorutpAdaH pratiSiddhaH, yathoktam- "anutpannAH mahAmate ! sarvadharmAH; sadasatoranutpannatvAt" (la0 sU0, pR0 80) iti? atrAha utpAdo vastubhAvastu so'satA na satA tthaa|| sambadhyate kalpikayA kevalaM tvasatA dhiyaa||32|| * [G.33] tushbdo'vdhaarnnaarthH| vastUnAMpUrvAparakoTizUnyakSaNamAtrAvasthAyI svabhAva evotpAda ityucyte| bhedAntarapratikSepeNa tanmAtrajijJAsAyAm na tu vaibhASikaparikalpitA' jAti: saMskRtalakSaNam; tasyAH pratiSetsyamAnatvAt / nApi vaizeSikaparikalpitaH-sattAsamavAyaH svakAraNa1. vikalpitA-pA0, gaa0| Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 prakRtiparIkSA samavAyo vA; tayorapi niSetsyamAnatvAt, paramatena ca tayornityatvAt / nityasya ca janmAnupapatteH / yathoktam "sattA svakAraNAzleSakaraNAt kAraNaM kil| ..sA sattA sa ca sambandho nityau kAryamatheha kim||" __(pra0 vA0 2.115) iti| sa evamAtmaka utpAdo nAsatA tAdAtmyena sambadhyate; sdstorvirodhaat| na hyasadbhavati, nApi satA pUrvabhAvinA sambadhyate, tasya puurvsttvaat| kathamidAnImasatkAryavAdino yUyam ? ityaah-klpikyetyaadi| kalpikayA dhiyA kartRbhUtayA kAraNabhUtayA vA, kevalamasatA kA sambadhyate, sambandhamupanIyata ityarthaH / na hyasannAma kiJcidasti yadutpattimAvizet; kintu kAlpaniko'yaM vyavahAro yadasadutpadyata iti yAvat // 32 // kiM punariha kalpanAyA bIjam, yenAyamevaM vyavahAra iSyate? ityAha yadidaM vastuno ruupmekaanntrmiikssyte| prAgAsInneti tad bIjaM prAgbhUte tvidamasti na // 33 // yadetadekasya pratiniyatasya kasyacit padArthasyAnantaramadRSTapUrvaM vasturUpamupalabhyate, tanmadhyAvasthAtaH prAGnAsIt; upalabdhikSaNaprAptasyAnupalabdheH / tasmAdidam 'prAgasatsamutpadyate' ityasyAH kalpanAyA biijm| kasmAt ? ityAha-prArabhUta ityaadi| madhyAvasthAtaH prAk, madhyAvasthAtadbhUte vidyamAne sati vasturUpe, nAstIdaM kalpanAnibandhanamutpadyata iti| tathA hi-'utpadyate' ityanena madhyAvasthAbhAvyeva prtiniytN.svruupmucyte| yadi ca tasya prAgapi bhAvaH syAttadA tasya madhyAvasthAbhAvyeveti tadetanniyataM svarUpam, tasya hAniH syAt; AkAzavat sarvadAvasthitasya puurvaaprmdhyaavsthaa'bhaavaat| tatazca sarvadA sarvamutpadyate' ityevaM vyapadizyeta; vizeSAbhAvAt // 33 // . punarapi satkAryavAdaM prakArAntareNa dUSayannAha. . . kSIrAdiSu ca dadhyAdi zaktirUpeNa yatra st'| kA zaktistatra dadhyAdi yadi dRzyeta dugdhavat // 34 // [G.34] 'kAraNe kAryamasti' iti yaducyate bhavadbhiH, tatra ko'rtho'bhipretaH ? kiM vyaktirUpeNa? tanna; kSIrAdyAvasthAyAmapi dadhyAdInAM pshcaadvduplbdhiprsnggaat| atha zaktirUpeNa? tathApi yattacchaktirUpaM dadhyAdeH kAryarUpAduMpalabdhikSaNaprAptAdanyat', Ahosvittadeva? yadi tadeva tadA pUrvavadupalabdhiprasaGgaH // 34 // anyaccet, kathamanyasya bhaave'bhktyaanyducyte| . na hi sattvasya sadbhAvaH sadbhAvo duHkhamohayoH // 35 // athAnyaditi pakSaH, tadA 'kAraNAtmani kAryamasti' iti pakSastyakto bhavet; kAryavyatiriktasya zaktyAkhyasya padArthAntarasya bhaavaabhyupgmaat| tathA hi-yadevAvirbhUtaM 1-1. yanmatam-pA0, gaa0| . . 2. 0labdhilakSaNa- pA0 gA0 / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 tattvasaMgrahe viziSTarasavIryavipAkAdiguNopetaM rUpaM tadeva dadhyAdikaM kAryamucyate / tacca kssiiraavsthaayaamuplmbhyogysyaanuplbdhersdvyvhaarvissyH| yaccAnyadasti zaktirUpaM tat tatkAryameva na bhavati / na cAnyasya bhAve'nyadasti; atiprsnggaat| nanu cAyughRtam, naDvalodakaM pAdarogaHityanyasya sadbhAve'nyaducyamAnaM dRSTameva? ityAha-abhaktyeti / abhaktyA anupacAreNetyarthaH / kAraNe hi kAryopacArAd 'Ayurghatam' ityucyate, na mukhytH| yadi tu bhavatApyupacArAt kAraNe kAryamastItyucyate, tadA na kazcidvirodhaH / mukhyatastu virodha ucyte| etadeva dRSTAntenopapAdayannAha-na hiityaadi| na hi yadeva sattvarUpaM tadeva duHkhamohayorbhavadbhirvyavasthApyate; teSAM parasparaM bhinnalakSaNavyavasthAnAt // 35 // sAmpratam 'bhedAnAmanvayadarzanAt' ityasya hetorasiddhatvaM pratipAdayannAha sattvAdyanagataM vyaktaM na siddhaM naH kthnycn| AntaratvAt sukhAdInAM vyaktatvAt tatsvasaMvidaH // 36 // zabdAdilakSaNaM vyaktam-sukhAdirUpam, naH asmaakmsiddhm| kasmAt ? sukhAdInAmAntaratvAt saMvidrUpatvAt / zabdAdInAM cAcetanatvAt tat kathamete sukhAdyanvitA bhveyuH| prayogaH-ye saMvidrUpA na bhavanti na te sukhAdimayAH, yathA-paropagato'cetanaH puruSaH / saMvidrUparahitAzca zabdAdaya iti vyApakAnupalabdhiH / .. syAdetat-saMvidrUpatvena sukhAdimayatvasya yadA vyAptiH siddhA bhavettado tannivartamAnaM zabdAdiSu sukhAdimayatvaM nivarttayed. yAvatA saiva na siddhA, puruSasyaiva saMvidrUpatveneSTatvAt ? [G.35] ityata aah-vykttvaatttsvsNviditi| tat saMvidrUpatvaM sukhAdInAM siddham, kasmAt ? sukhAdInAM svasaMvidaH, svasaMvedanasya vykttvaat| atispaSTeyaM sukhAdInAM prItitApAdirUpeNa satyasati vA zabdAdiviSayasannidhAne prakAzAntaranirapekSA svayamaprakAzAtmalakSaNA svasaMvittiH / yadeva hi prakAzAntaranirapekSaM sAtAdirUpataH svayaM siddham, taccaitanyam, sukhama, saMvedanam, jJAnamityAdibhiH paryAyaiH kthyte| . . . yadi ca sukhAdInAmanyena saMvedanenAnubhavAdanubhavakhyAtiH syAt, tadA teSAM saMvedanamasAtAdirUpaM syAt, svayamatadAtmakatvAt, yathA-yogino'numAtuzca parakIyaM sukhAdi saMvedayataH / anyathA te'pi yogyAdayaH sAkSAt sukhAdyanubhAvina ivAturAdayaH syuH / yogyAdivadvA'nyeSAmapyanugrahopaghAtau na syAtAm; avishessaat| saMvedanasya ca sAtAdirUpatve'bhyupagamyamAne siddhaM sukhAdeH sNvidruuptvm| idameva hi naH sukhaM ca, yat sAtamasAtaM ca sNvednm| tasmAnnAnaikAntikatA hetoH, nApyasiddhatA; bAhyarthavAdinAM sarveSAmeva zabdAdiSu saMvidrUparahitatvasya siddhatvAt, anyathA vijJAnavAdimatamevAGgIkRtaM syAt, tacceSTameva / nApi viruddhatA; hetoH sapakSe bhAvAt // 36 // syAdetat-yathA bahiravasthitanIlAdisannidhAnAdanIlAdirUpamapi saMvedanaM nIlAdirUpanirbhAsaM bhavati, tathA bAhyasukhAdyupadhAnavazAdasAtAdirUpamapi sAtAdirUpamiva lakSyate, 1. pA0, gA0 pustakayo sti| ___2. taditi pA0, gA0 pustakayonAsti / 3-3. sukhaprItitApAdirUpeNa-pA0, gaa0| Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 prakRtiparIkSA tena saMvedanasya sAtAdirUpatve'pi na sukhAdInAM saMvidrUpatvaM sidhyati, ato naikAntikatA maulasya hetoH? ityAzaGkayAha ___ekatraiva ca zabdAdau bhaavnaajaatibhedtH| . ' saGgAdayaH sambhavino lakSyante niyatAH sphuttm||37|| bhAvanAjAtibhedata iti / bhAvanA:=abhyAsAH, jAtistu-nijA prakRtiH, tayorbhedaH = vishessH| saGgAdaya iti / saGgaH abhilaassH| Adizabdena prItyAdayaH, dveSodvegAdayaH, dainyAvaraNAdayazca traiguNyakAryagaNA gRhynte| niyatA iti caikAkArAH / tathA hi-bhAvanAvizeSAnmadyAGganAdiSu bhAvitazubhAzubhAdinimittAnAM kAmukAdInAm, jAtivizeSAcca kuraGgakarabhAdInAM keSAJcideva pratiniyatAH prItyAdayaH sambhavanti, na srvessaam| etacca zabdAdInAM sukhAdirUpatve sati na yuktam // 37 // kasmAt? ityAha - ___ ekavastvanupAtitve citrA saMvit prsjyte| adRSTAdivazAno cenaM syaadvstvnuyaayinii||38|| . sarveSAmeva hi teSAmabhinnavastuviSayatvAnnIlAdiviSayasaMvedanavat pratyekaM citrA [G.36] saMvit prasajyeta / syAdetad-yadyapi tryAtmakaM vastu, tathApyadRSTAderdharmAdilakSaNasya sahakAriNo vazena kasyacit kiJcideva rUpaM pratibhAsate, na sarvaM srvsyeti| Adizabdena bhAvanAjAtibhedajighRkSAdInAM grhnnm| yadyevaM na syAd, vastvanuyAyinI-vastvAlambanA sA saMvina prApnoti; tadAkArazUnyatvAditi bhAvaH // 38 // .. tadeva tadAkArazUnyatvaM darzayannAha- . _ . tryAkAraM vastuno rUpamekAkArAzca tadvidaH / tAH kathaM tatra yujyante bhaavinystdvilkssnnaaH|| sattvarajastamasAM ruupm| ekAkArAzca tadvidaiti / teSAm=puruSANAm, vidaH saMvittayaH pratyekamabhiSvaGgAdimAtraikarUpaniyamAdekAkArAH saMvedyanta ityarthaH / tA iti sNvidH| tatreti shbdaadau| bhAvinya iti pAramArthikya ityarthaH / kasmAnna yujyante? ityAha-tadvilakSaNA iti / tadAlambanavastuvilakSaNA itvarthaH / prayogaH-yadyadAkArasaMvedanaM na bhavati na tattadviSayam, yathA-cakSurjJAnaM na shbdvissym| tryAtmakavastvAkArazUnyAzca yathoktAH saMvida iti. vyApakAnupalabdhiratiprasaGgApattiviparyaye bAdhakaM prmaannm| syAdetad-yathA pratyakSeNa gRhIte'pi sarvAtmanA zabdAdike vastuni bhAvanAdivazena kvacideva kSaNikatvAdau nizcayotpattirbhavati, na sarvatra; tadvadadRSTAdivazenaikAkArA saMvid bhaviSyatIti? tadetadasamyak; na hi kSaNikAdivikalpasyApi paramArthato vastuviSayatvamasmAkamiSTam; srvviklpaatiittvaadvstunH| pAramparyeNa tu vastuni pratibandhAttathAvidhavastuprAptihetutayA tasya prAmANyam / prItyAdInAM tu parairvastuviSayatvameva paramArthata iSTam; anyathA . hi nirAlambanatve sati sukhAdyAtmanAM zabdAdInAmanubhavAt sukhAdyanubhavakhyAtirityetatra syAt / 1. kaamukaadiinaamityrthH| 2. vikalpasyAdiH (lyaaspdN?)-gaa0| Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 tattvasaMgrahe teSAM ca prItyAdInAM savikalpakatvAdanizcitaM na kiJcidrUpamastIti sarvAtmanAnubhavakhyAtiH syaat| iyameva hi nizcayAnAM svArthapratipattiryattannizcayanaM nAma // 39 // yaccoktam, "prag2adatApadainyAdikAryopalambhAt sukhAdyanugatatvaM zabdAdInAM siddham" (tattva0 14) iti, tadanaikAntikamiti darzayannAha prasAdodvegavaraNAnyekasmin puMsi yoginaam| jAyante, na ca tadrUpaH pumAnabhimataH paraiH // 40 // [G.37] tathA hi-kApilayoginAM puruSaM prakRtivibhaktaM bhAvayatAM puruSamAlambya svabhyastayogAnAM prasAdo bhavati, prItizca; ajitayogAnAM kSiprataramapazyatAmudvegaH; ye ca prakRtyA jaDamatayasteSAM vrmupjaayte| na cAsau puruSastadrUpastriguNAtmako'bhISTaH paraiH / tasmAt 'prasAdatApadainyAdikAryopalabdheH' ityanaikAntikametat / saGkalpAttAni prItyAdIni bhavanti, na puruSAditi cet ? etacchabdAdiSvapi smaanm| tatazca saGkalpamAtramabhAvitve bAhyAH sukhAdayo na sidhyanti; saGkalpasya sNvidruuptvaat| ata eva ca bAhyasukhAdyupadhAnavazAt saMvedanasya sAtAdirUpatvamityetadapi vyabhicAri; antareNApi bAhyaviSayopadhAnaM puruSAlambanena prItyAdInAmutpattidarzanAt / yacceSTAniSTavikalpAdanapekSitabAhyaviSayasannidhAnaM sukhAMdisaMvedanaM prasiddhaM tatkathaM paropadhAnAt syAt, mano'pi triguNaM tadupadhAnAdbhavatIti cet ? na; tasyApi "yadeva hi prakAzAntara nirapekSaM svayaM siddham" ityAdinA (tattva0 pR0 32) saMvidrUpatvasyaM pratipAditatvAt / tasmAt 'samanvayAt' ityasiddho hetuH // 40 // . .. idAnIM hetusiddhimabhyupagamyAnaikAntikatvaM pratipAdayannAha siddhe'pi triguNe vyakte na pradhAnaM prsidhyti| yadi nAma vyaktaM triguNAtmakaM siddham, tathApi tasya yattadabhISTaM kAraNaM pradhAnAkhyaM tanna sidhyati / tathAbhUtena kAraNena kvacidapi hetoranvayAsiddheriti bhAvaH / tathA hi-triguNAtmakamekaM nityaM vyApi ca tasya kAraNaM saadhyitumissttm| na caivambhUtena kAraNena kvaciddhetoH pratibandhaH siddhaH / nApi yadAtmakaM kAryamupalabhyate, kAraNenAvazyaM tadAtmanA bhavitavyam; kAryakAraNayorbhedAt / tathA hi-hetumattvAnityatvAvyApitAdibhirdharmaiH samanvite vyaktAkhyaM kAryamiSyate bhavadbhiH, na ca tatkAraNasya tAdrUpyamiSTam, tasmAdanaikAntiko hetuH| dharmavizeSaviparItabhAvanAdviruddho'pIti darzayannAha ekaM tatkAraNaM nityaM eko nityastriguNAtmaka: kAraNabhUto dharmaH sAdhayitumiSTaH, sa ca tathAbhUto na sidhyati, kiM tarhi ? viparIta iti bhAvaH / kasmAt ? ityAha naikajAtyanvitaM hi tat // 41 // hizabdo hetau / 'yasmAttadvyaktAkhyaM kAryaM naikayA triguNAtmikayA svAtmabhUtayA jAtyA samanvitaM siddhm| kiMtarhi ? anektvaanitytvaadidhrmaanvitmevoplbhyte| yadi hi vyaktamekathA yathoktayA jAtyA samanvitaM bhavet,tadA tatkAraNamapi yathoktadharmaviziSTaM sidhyet| [G.38] 1. tsmaad-gaa0| Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakRtiparIkSA 35 yAvatA kAryasyAnityatvAnekatvadharmAnvayadarzanAt tatkAraNamapi tathaivAnumIyate; nityasya kramAkramAbhyAmarthakriyAvirodhAt / kAraNabhedakRtatvAcca kAryavaicitryasya; anyathA nirhetukatvaprasaGgAt / tasmAnna nityaikarUpapradhAnasiddhiH / yadi punaranityAnekarUpa eva kAraNe pradhAnamiti saMjJA kriyeta, tadA nAsti vivAda iti bhAvaH // 41 // kasmAt punarekajAtyanvitaM vyaktaM na bhavati? ityAha __ ayaHzalAkAkalpA hi, yathA hyayomayyaH zalAkA: parasparamasaGgatAstadvadimAH zabdAdivyaktayaH svasvabhAvavyavasthitatayA dezakAlazaktipratibhAsAdibhedAnna prsprmnvaavishnti| etenAnekatvaM prtipaaditm|| anityatvapratipAdanAyAha krmsnggtmuurtyH| dRzyante vyaktayaH sarvAH, utpAdakrameNa saGgatA-samAliGgitA mUrtiryAsAmiti vigrahaH / kathaM tarhi satsadityAdinaikena rUpeNa tathA 'sa evAyam' iti ca sthireNa svabhAvenAnugatA vyavasIyante bhAvAH? ityAha kalpanAmizritAtmikA: // 42 // mithyAvikalpo'yamartheSvekAtmatAgraha ityrthH| etacca pazcAt pratipAdayiSyate kSaNabhaGgAdau // 42 // .. . evaM tAvat samanvayAt' ityasya hetorasiddhaviruddhAnaikAntikatvaM pratipAditam, adhunA 'kuTAdibhedavat' iti dRSTAntasya sAdhyasAdhanadharmAnanvayatvaM pratipAdayannAha ... mRdvikArAdayo bhedA naikjaatynvitaastthaa| siddhA naikanimittAzca mRtpinnddaadevibhedtH||43|| Adizabdena kanakAdivikArANAM ca grhnnm| tatheti dUSaNAntarasamuccaye, sAdRzye vaa| naikajAtyanvitA ityanena sAdhanadharmavaikalyaM drshitm| naiknimittaashceti| siddhA iti prakRtena sambandhaH / anena sAdhyadharmAnanvayo darzitaH / nanu caikaM mRtpiNDakanakAdi kAraNaM teSAM siddhameva, tathA. mRtsuvarNatvAdijAtizcaiSAmekAnugAminI dRSTA, tatkathamubhayavaikalyam? ityAha-mRtpiNDAdevibhedata iti / na hyeko'vayavI mRtpiNDAdirasti; ekadezAvRtau sarvAvaraNa prasaGgAt / nApyekA jAtiH; prativyakti pratibhAsabhedAt // 43 // [G.39punarapi 'samanvayAt' ityasya hetoH svato'naikAntikatvamiti pratipAdayannAha caitanyAdyanvitatve'pi naikprvtvmissyte|| puruSANAmamukhyaM cet, tadihApi samaM na kim // 44 // .. tathA hi-cetanatvabhoktRtvAdibhiraparimitairdhabhairanvitAH pumAMso'bhISTAH, na ca te tathAvidhaikakAraNapUrvakA bhvdbhirissynte| athApi syAt-caitanyAdyanvitatvaM puruSANAM na 1. kaarnnN-gaa| 2.mityaadinai0-gaa| 3... bhaissaamNpaar-gaa| Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasaMgrahe mukhyamiSTam, kiM tarhi ? gauNam; yato'caitanyAdivyAvRttAH sarva eva pumAMsaH, tenArthAntaravyAvRttarUpA caitanyaM jAtistadanugAminI kalpyate, na tvekA tAttvikI sAstIti ? yadyevam; tadamukhyam sukhAdyanvitatvamasatyapi tathAbhUtaikakAraNapUrvatve puruSavat ihApi vyakte kimiti samam= tulyaM na kalpyate / tasmAdanaikAntiko hetuH / puruSANAmityupalakSaNam. tathA sukhAyo mUlaprakRtyavasthAbhAvino guNatvAcetanatvAbhoktRtvAdibhiranvitAH, pradhAnapuruSAzca nityatvAdibhiryuktAH, na ca te tathAbhUtaikakAraNapUrvakA ityanaikAntika eva // 44 // evaM tAvat 'samanvayAt' ityayaM hetaH pratiSiddhaH / sAmprataM nigamanavyAjena pariziSTahetudUSaNArthaM diGmAtramAha 36 pradhAnahetvabhAve'pi tataH sarvaM prakalpate / zakterbhedena vaicitryaM kAryakAraNatAdikam // 45 // tatra yattAvaduktam-"parimANAcchaktitaH pravRtteH kAryakAraNabhAvAccAsti pradhAnam" (sAM0 kA0 15) iti| ete trayo'pi hetavo'naikAntikAH; sAdhyaviparyaye baadhkprmaannaanupdrshnaat| pradhAnAkhyasya hetorabhAve'pyeSAM parimANAdInAmavirodhAt / tathA hi-yadi tAvat kAraNamAtrasyAstitvaM sAdhyate, tadA siddhasAdhyatA / na hi asmAkaM kAraNamantareNa kAryasyotpAdo'bhISTaH; kAraNamAtrasya ca ' pradhAnam' iti saMjJAkaraNe na kiJcid bAdhyate / athaivaM sAdhyate--'asti prekSAvat kAraNam, yadetanniyataparimANaM vyaktamutpAdayati, zaktitazca pravarttate' iti, tadA'naikAntikatA; vinApi hi prekSAvatA kartrA svahetusAmarthyapratiniyamAt pratiniyataparimANAdiyuktasyotpattyavirodhAt / na cApi pradhAnaM prekSAvadyuktam; tasyAcetanatvAt, prekSAyAzca caitanyaparyAyatvAt / kiJca - 'zaktitaH pravRtteH' ityena yadyavyatiriktazaktiyogi kAraNamAtraM sAdhyate, tadA siddhsaadhytaa| atha vyatiriktavicitrazaktiyuktamekaM nityaM kAraNam; [G.40] tadA'naikAntikatA hetoH| tathAbhUtena kvacidapyanvayAsiddherasiddhazca hetuH / na hi vyatiriktazaktivazAt kasyacit kAraNasya kvacit kArye pravRttiH siddhA; zaktInAM svaatmbhuuttvaat| yaccoktam- " avibhAgAdvaizvarUpasya" (sAM0 kA0 15) iti, tadasiddham ; niranvayavinAzadharmatvAt sarvabhAvAnAM kvacidapi layAsiddheH / tathA hi-layo bhavanpUrvasvabhAvapracyutau vA satyAM bhaved ? apracyutau vA ? yadi tAvat pracyutau tadA niranvayavinAzaprasaGgaH / athApracyutau tadA layAnupapattiH / na hyavikalamAtmatattvamanubhavataH kasyacillayo yuktaH; atiprasaGgAt / tasmAt parasparaviruddhamidam -- avibhAgaH, vaizvarUpyaM ceti / tadevaM pradhAnahetvabhAve'pi kAraNasya zaktibhedena hetunA kAryasya parimANAdirUpeNa vaicitryaM kAryakAraNavibhAgAdizcotpadyata ityanaikAntikatA hetUnAm / Adi zabdena 'zaktitaH pravRtteH' ityetasya grahaNam // atha vA- pradhAnahetvabhAve'pItyapizabdo'vadhAraNe / tenAyamartho bhavati - pradhAnahetvabhAva eva kAraNazaktibhedena hetunA kAryasya parimANAdirUpeNa vaicitryasya' kAryakAraNa1. vaicitryaM vA0 / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakRtiparIkSA 37 tAdezcopapadyamAnatvAd viruddhatA hetUnAmiti / tathA hi-yadi pradhAnaM vyaktasya kAraNaM syAt, tadA tadAtmatvena sarvameva vizvaM tatsvarUpavadekameva dravyaM syAt / tatazcaikA buddhiH, 'eko'haGkAraH, paJca tanmAtrANItyAdiparimANavibhAgo na syAt / tathA ca sati niSparimANameva jagat syAt / tathA kulAlAdInAM ghaTAdikaraNe zaktitaH pravRttiH pradhAnahetvabhAve upapadyate, na tu tadbhAve / yathoktaM prAk - " na ca zaktirna ca kriyA' (tattva0 21) iti / kAryakAraNavibhAgo'pi pradhAnahetvabhAva eva sati yukta iti pUrvamAveditam / vaizvarUpyaM ca pradhAne sati nopapadyata eva; tanmayatvena sarvasya jagataH tatsvarUpavadekatvaprasaGgAdityuktam, tatazca vaizvarUpyamAdita eva nAstIti kutastasyAvibhAgaH syAditi // 45 // iti prakRtiparIkSA // 1. pA0, gA0 pustakayornAsti / 2. pA0, gA0 pustakayornAsti / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. IzvaraparIkSA - (pUrvapakSaH) idAnImIzavyApArarahitatvaM pratipAdayannAha sarvotpattimatAmIzamanye hetuM prcksste| anutpattimatAmaNvAkAzAdInAM nityatvAnna kiJcit kAraNamastItyata: 'utpattimatAm' ityuktm| Izamiti iishvrm| anya iti naiyAyikAdayaH / tatra viziSTaguNamAtmAntarameva sarvasya jagataH kartR sarvajJamIzvaramiti kecit| AtmavyatiriktaM nityaikasarvArthaviSayabuddhyupetatayA [G.41] bhinnaguNatvAd drvyaantrmevetypre| ... nanu dharmAdharmaparamANvAdi jagataH kAraNamastyeva, tatkimarthamIzvaramaparaM kAraNatvena kalpayanti? ityata Aha nAcetanaM svakAryANi kila prArabhate svym||46|| . yadyapi dharmAdi kAraNam, tathApi tadacetanatvAdadhiSThAyakamantareNa na svayaM svakAryamArabdhumutsahata ityatastadadhiSThAyakena kenacit kA bhavitavyam, na hi kiJcidacetanaM svatantramadhiSThAyakaM dRSTamiti / prayogaH- yadacetanaM tadadhiSThAtAramantareNa na svakAryamArabhate, yathA mRtpiNDadaNDasalilasUtrAdayaH kumbhakArarahitAH kumbhm| acetanaM ca dharmAdIti' vyApakaviruddhopalabdhiH / tasmAdyo'sAvadhiSThAtA sa Izvara iti siddhm| na caivaM sati dharmAdharmAdInAM vaiyarthyam; nimittkaarnntvaadiishvrsyeti| syAdetad- yadAtmasamavetau dharmAdharmoM sa evAtmA'dhiSThAtA bhaviSyati, tatkimIzvareNa parikalpiteneti? tadasamyak; tsyaatmnstdaaniimjnytvaat| yAvaddhi tasya zarIrendriyAdiH kAryakAraNasaGghAto notpadyate, tAvadayamajJa upalabhyAnapi rUpAdIn viSayAnnopalabhate, kuto'nupalabhyau dharmAdharmAvupalapsyata iti / yathoktam "ajJo janturanIzo'yamAtmanaH sukhduHkhyoH| Izvaraprerito gacchet svarga vA zvabhrameva vaa"| __ (dra0 nyA0 vA0 4.1.21) iti // 46 // atrA viddhakarNopanyastamIzvarasAdhane pramANadvayamAha- . 1. yat svaarmbhkaavyvsnniveshaavishessvt| buddhimaddhetugamyaM tat tadyathA klshaadikm||47|| tadaktam- "dvIndriyagrAhyAgrAhyaM vimatyadhikaraNabhAvApannaM buddhimatkAraNapUrvakam, svArambhakAvayavasanivezaviziSTatvAt; ghaTAdivat / vaidhahNa paramANavaH' iti / tatra-dvAbhyAM darzanasparzanendriyAbhyAM grAhyaM mahadanekadravyavattvarUpAdyupalabdhikAraNopetaM pRthivyudakajvalanasaMjJitaM trividhaM dravyaM dvIndriyagrAhyaM vAyvAdi; yasmAnmahattvamanekadravyavattvaM rUpasamavAyAdizcopalabdhikAraNamiSyate, tacca vAyvAdau nAsti / yathoktam- "mahatyanekadravyavattvAd ruupocco| dhamAdonoti-pA.. gaa| Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IzvaraparIkSA palabdhiH" (vai0 da0 4.1.6) / "adravyavattvAt 'paramANAvanupalabdhiH " (vai0da0 4.1.7) / "rUpasaMskArAbhAvAdvAyoranupalabdhiH " (vai0 da0 4.1.8)|"ruupsNskaar:= rUpasamavAyaH / vyaNukAdInAM tvanupalabdhiH , amahattvAt" (dra0-vai0 da0 u0 4.1.6-7) iti| tatra sAmAnyena dvIndriyagrAhyAgrAhyasya buddhimatkAraNapUrvatvasAdhane siddhasAdhyatA doSa:3; ghaTAdiSUbhayasiddhervivAdAbhAvAt / abhyupetabAdhA ca; aNvAkAzadInAM tathA'nabhyupagamAt / teSAM ca nityatvAt [G.42] pratyakSAdibAdhA / atastadarthaM vimtydhikrnnbhaavaapnngrhnnm| vividhA matirvimatiH, vipratipattiriti yAvat, tasyA adhikaraNabhAvApannaM vivAdAspadIbhUtamityarthaH / evaMvidhe sati zarIrendriyabhuvanAdaya eva pakSIkRtA iti nANvAdiSu prasaGgaH kAraNamAtrapUrvatve'pi sAdhye siddhasAdhyatA mA bhUditi buddhimtkaarnngrhnnm| sAMkhyaM prati "buddhimattvAnupapattena siddhasAdhyatA, avyatiriktA hi buddhiH pradhAnAt saaNkhyairissyte| na ca tenaiva tadeva tdvdbhvti| svArambhakANAmavayavAnAM sanniveza::pracayAtmaka: saMyogaH / tena viziSTaM vyavacchinnayU, tadbhAvastasmAt / avayavasanivezaviziSTatvaM gotvAdibhirvyabhicArItyataH svaarmbhkgrhnnm| gotvAdIni tu dravyArambhakAvayavasannivezena vizeSyante, na tu svArambhakAvayavasannivezeneti / tena yo'sau buddhimAn sa Izvara iti| tadetatpramANam 'yat' ityAdizrokadvayena nirdissttm| svArambhakAvayavasanniveza eva vizeSaH vizeSaNaM so'syAstIti tattathoktam / tena viziSTamityarthaH / etena hetorvyAptirdarzitA // 47 // pakSadharmatvAdi darzayannAha- . . - dvIndriyagrAhyamagrAhyaM vivaadpdmiidRshm| buddhimatpUrvakaM tena vaidhayeNANavo mtaaH||48|| vivaadpdmiti| vivAdAdhikaraNApannamityarthaH / / 48 // dvitIyaM ca taduktaM pramANaM bodhayannAha... 2. tanvAdInAmupAdAnaM cetnaavddhisstthitm| rUpAdimattvAttantvAdi yathA dRSTaM svkaarykRt||49|| tanvAdInAm zarIrAdInAm, upAdAnam=paramANvAdi, cetanena kAraNenAdhiSThitaM sat svakAryakRditi smbndhH| rUpAdimattvAditi hetuH| tantvAdIti dRssttaantH| yathoktam"tanubhuvanakaraNopAdAnAni cetanAvadadhiSThitAni svakAryamArabhanta iti pratijAnImahe; rUpAdimattvAt, tantvAdivat" ( ) iti // 49 // uddyotakarastu pramANayati- "bhuvanahetavaH pradhAnaparamANvadRSTAH svakAryotpattAvatizayabuddhimantamadhiSThAtAramapekSante; sthitvA pravRtteH, tantuturyAdivat" (nyA0 vA0 4.1.21) iti| . etadeva darzayati1. paramANvAva (gha)- gA0 / 2. atra-pA0; gA0 / 3-3. 'doSo ghttaadissu| ubhysiddhH| vivAdAbhAvAt / '- gA0 / 4. asyA- gaa0| 5. buddhisttvaa0-gaa| 6. gA0 saMskaraNasampAdaka: prAyo'tra 'udyotakAra' iti ptthti| Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 tattvasaMgrahe dharmAdharmANavassarve cetanAvadadhiSThitAH / svakAryArambhakAH sthitvA pravRttesturitantuvat // 50 // subodham // 50 // [G.43] prazastamatistvAha - "sargAdau puruSANAM vyavahAro'nyopadezapUrvakaH, uttarakAlaM prabuddhAnAM pratyarthaniyatatvAt / aprasiddhavAgvyavahArANAM kumArANAM gavAdiSu pratyarthaniyato vAgvyavahAro yathAmAtrAdyupadezapUrvakaH " ( ) iti / prabuddhAnAM pratyarthaniyatatvAditi, prabuddhAnAM satAM pratyarthaniyatatvAdityarthaH / yadupadezapUrvakaH sargAdau vyavahAraH sa IzvaraH pralayakAle'pyaluptajJAnAtizaya iti siddhaM darzayati sargAdau vyavahArazca puMsAmanyopadezajaH / niyatvAt prabuddhAnAM kumAravyavahAravat // 51 // sargaH=sRSTiH, utpAda iti yAvat / tasyAdiH prathamaH kAlaH / zeSaM tu subodham // 51 // tathA aparANyuddddayotakaroktAni pramANAni - " buddhimatkAraNAdhiSThitaM. mahAbhUtAdikaM vyaktaM sukhaduHkhanimittaM bhavati, acetanatvAt, kAryatvAd, vinAzitvAd, rUpAdimattvAt, vAsyAdivat" (nyA0 vA0 4.1.21 ) iti / etAni darzayati mahAbhUtAdikaM vyaktaM buddhimaddhetvadhiSThitam / yAti sarvasya lokasya sukhaduHkhanimittatAm // 52 // acetanatvakAryatvavinAzitvAdihetutaH 1 vAsyAdivadatasspaSTaM tasya sarvaM pratIyate // 53 // buddhimddhetvdhisstthitm-cetnaavtaadhisstthitm| ataiti yathoktAd hetukadambakAt / tasyeti Izvarasya sarvajagaddhetoH // 52-53 // atha sarvajJatvaM kathaM tasya siddham, yenAsauM niHzreyasAbhyudayakAmAnAM bhaktiviSayatAM 'yAyAt ? ityAha sarvakartRtvasiddhau ca sarvajJatvamayatnataH / - siddhamasya yataH kartA kAryarUpAdivedakaH // 54 // tathA cAhuH prazastamatiprabhRtayaH - " sakalabhuvanahetutvAdevAsya sarvajJatvaM siddham, kartuH kAryopAdAnopakaraNaprayojanasampradAnaparijJAnAt / iha hi yo yasya kartA bhavati sa tasyopAdAnAdIni jAnIte / yathA kulAlaH kumbhAdInAM karttA tadupAdAnaM mRtpiNDam, upakaraNAni ca cakrAdIni, prayojanamudakAharaNAdi, kuTumbinaM ca sampradAnaM jAnIta ityetat prasiddham ; tathezvaraH sakalabhuvanAnAM kartA, sa tadupAdAnAni paramANvAdilakSaNAni tadupakaraNAni dharmAdharmadikkAlAdIni, vyavahAropakaraNAni sAmAnyavizeSasamavAyalakSaNAni, prayojanamupabhogaM [G.44] sampradAnasaMjJakA~zca puruSAn jAnIte iti, ataH siddhamasya sarvajJatvam" ( ) iti / 'kAryarUpAdivedaka iti / kAryasya ye rUpAdaya: = svabhAvAdaya: / AdizabdenopAdAnAdInAM grahaNam, teSAM vedaka iti samAsaH / yAjakAderAkRtigaNatvAt (pA0sU0 2.2.9), karmaNyaNaM ( pA0 sU0 3.2.1) vA vidhAya svArthikaH ko vidheyaH / zeSaM subodham // 54 // 1 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IzvaraparIkSA tathA aparaM pramANakadambakaM tairuktam- "vicitrodayapraspandAspadAnAspadaM vimatyadhikaraNabhAvApannaM dvitIyAdipramANapaJcakavyatiriktapramANAntarAvacchedyam; vastutvAdibhyaH, rUpAdivat / vaidhahNa kUrmaromAdayaH" ( ) iti / tatra vicitrodayo guNapadArtha ucyate, vicitra udayo'syeti kRtvA, praspandaH karmapadArthaH, tayorAspadam-samavAyikAraNaM drvym| anAspadam-guNAdayaH paJca samavAyaparyantAH, dvitIyAdipramANapaJcakamanumAnamArabhyAbhAvaparyantam, tadvyatiriktaM pramANAntaraM prtykssm| zeSaM subodhm| ___ayamaparo hetustairukta:- "sadAdyavizeSAskanditAnAskanditaM vimatyadhikaraNabhAvApannaM kasyacit pratyakSam; sattvAd, rUpAdivat" ( ) iti / tatra sadAdayaH SaDavizeSAHsadanityaM dravyavat kArya kAraNaM sAmAnyavizeSavaditi dravyaguNakarmaNAmavizeSAH, tairAskanditamAkrAntaM yathAsambhavaM dravyaguNakarmAtmakaM padArthatrayam, anAskanditaM saamaanyaadi| zeSaM sugmm| tadetat pramANakadambakaM darzayati vimaterAspadaM vastu pratyakSaM kasyacit sphuttm| vastusattvAdihetubhyaH sukhduHkhaadibhedvt||55|| (uttarapakSaH) tadatrAsiddhatetyAdinottarapakSamArabhate tadatrAsiddhatA hetoH prathame sAdhane ytH| sannivezo na yogAkhyaH siddho nAvayavI tthaa||56|| tatra 'yadacetanaM tadadhiSThAtAramantareNa na svakAryamArabhate' ityAdau prayoge sAdhyaviparyaye hetorbAdhakapramANAbhAvAt sandigdhavipakSavyAvRttikatayA hetoranaikAntikateti bhAvaH / yaccAyam 'svArambhakAvayavasanivezaviziSTatvAt' iti hetuH prathame sAdhanaprayoge, so'siddhaH / katham? ityAha- yata ityaadi| avayavasanivezazabdena hi saMyogavizeSo'bhipretaH, tadviziSTatvaM cAvayavyAkhyasya dravyasya, tayorapi vizeSaNavizeSyayorasiddhatvAd dvidhA hetvasiddhiH // 56 // ___ kathaM punardvayamasiddham ? ityAha dRzyatvenAbhyupetasya dvysyaanuplmbhnaat| [G.45] tatra saMkSepeNa svabhAvAnupalambhAkhyameva pramANaM baadhkmaah| vistareNa ssttpdaarthpriikssaayaamnyorduussnnmbhidhaasyte| dvysyaapiiti| snniveshaavyvismmtsy| tathA hi-sannivezo dRzyatvenAbhyupetaH; "saGkhyAH parimANAni pRthaktvaM saMyogavibhAgau paratvAparatve karma ca rUpisamavAyAccAkSuSAt' (vai0 da0 4.1.12) iti vcnaat| avayavI ca dRzyatveneSTaH; "mahatyanekadravyavattvAdrUpAccopalabdhiH " (vai0 da0 1.1.6) iti vcnaat| na ca rUpAdivyatirekeNAparaH saMyogo'vayavI ca dRzyatveneSTo buddhau pratibhAsata iti, ata upalabdhilakSaNaprAptasyAnupalabdheH shshvissaannvdsvyvhaarvissytaa| na ca paramANUnAmatIndriyatvAd rUpAdInAmanupalabdhiprasaGgaH; viziSTAnAmindriyagamyatvAbhyupagamAdatIndriyatvAsiddheH / ata eva saMyogAvayavinorabhAvAt sAdharmyadRSTAnto ghaTaH sAdhanadharmavikala iti darzayati1. 0karmaNAM vizeSA:- pA0, gaa0| .. 2. mhdnek0-gaa| 3. pA0, gA0 pustakayo sti| Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 tattvasaMgrahe sAdhanAnanvitaM cedmudaahrnnmpytH||57|| __evaM tAvadvizeSaNavizeSyAsiddhyA svarUpato'siddhatvaM hetoH pratipAditam, idAnImAzrayaikadezAsiddhyA'pyasiddhatvamiti darzayati cakSuHsparzanavijJAnaM bhinnaabhmupjaayte| ekAlambanatA nAsti tyorgndhaadivittivt||58|| atra hi dvividho dharmI nirdiSTaH- dvIndriyagrAhyam, agrAhyaM c| tatra dvIndriyagrAhyo na kazciddharmI siddhaH / tathA hi-cakSurjJAnaM sparzajJAnaM cobhayaM yathAkramaM nIlAdirUpamAtrapratibhAsitvAt karkazAdispraSTavyabhedamAtraprasiddhatvAcca bhinnAbhamupajAyate, tatazca tayozcakSuHsparzanavijJAnayorekaviSayatA nAsti; bhinnAbhatvAdgandharasAdivittivat / prayogo'yam-bhinnapratibhAse jJAne te naikaviSaye, yathA gandharasavijJAne / bhinnAbhe ca cakSuHsparzavijJAne iti vyaapkviruddhoplbdhiH| AbhAsabhede'pyekaviSayatve rUpazabdAdivittInAmapyekaviSayatvaprasaGga ityetadatra bAdhakaM prmaannm||58|| yadi tarhi naikaviSayatAnayoH, tat kathamidaM pratisandhAnajJAnaM bhavati- 'yaH prakAze mayA dRSTo ghaTa: sa evAndhakAre spRzyate' iti, tasmAdanumAnabAdhiteyaM prtijnyaa| tatredamanumAnamuddyotakaroktam- "vivAdaviSayApannau darzanasparzanapratyayAvekaviSayau, pratisandhIyamAnatvAt, nIlotpalapratyayavat" (nyA0vA0 ) iti tatrAha tatsAmarthyasamudbhUtakalpanAnugatAtmakam / pratisandhAnavijJAnaM samudAya vyvsyti||59|| jalAnalAdi naivedaM dviindriygraahymstytH| tayoH varNaspraSTavyamAtrapratibhAsinozcakSuHsparzanavijJAnayoH, sAmarthyam=zaktiH, [G.46] tataH samudbhUtaH tataH kalpanAnugata AtmA'syeti vigrhH| tadanena pratisandhAnapratyayasyApratyakSatvaM pratipAditaM bhvti| anekasminnekatvAdhyavasAyitvenAsya bhrAntitvAt, klpnaanugtaatmtvaacc| nApi pramANAntaram; pUrvajJAnaparicchinnaviSayAdhyavasAyitvena' gRhItaMgrahaNAt, bhraanttvaacc| tasmAt 'pratisandhIyamAnatvAt' ityanaikAntiko hetuH|| __yadi hi pratisandhAnapratyayasya prAmANyaM siddhaM bhavet tadA na syAddhetoranaikAntikatA; yAvatA yeSu rUpAdiSu 'sAdhAraNasAmarthyaprakAzanAya ghaTAdiprajJaptayaH kRtAH, teSu yathAsvaM cakSuHsparzanAbhyAmanubhUteSUttarakAlaM yathAparidRSTaviSayamanurUpasaGketAhitasaMskArabhedamekatvAdhyavasAyi prakRtibhrAntaM smArttamidaM jnyaanmutpdyte| tathA hi- tathA samanvAhAre tatra varNo'pi nIlAdiH prtibhaaste| na ca sparzanavijJAne varNapratibhAsanaM yuktam; tasya ckssurvijnyaanvissytvaat| tasmAdyadetadA cAruktam-"cakSuHsparzanAbhyAM yathAsvaM bhinna viSayamupalabhyAnyadeva tatsahacaraM samudAyaviSayaM smArttamabhedajJAnamutpadyate" ( ) iti, tadeva nyaayym| nanu yadi samudAyaH prAganubhUtaH syAt, tadA smArttamidaM yuktam, yAvatA na rUpAdivyatirikta: samudAyo bhavatAmabhISTo yenAsAvanubhUyeta; rUpAdiSu cAnubhUteSu rUpAdiriti syAt, na 1.0viSayAvasAyitvena-gA0 / 2. sAdhAraNA sAmarthya0-pA0; sAdhAraNA (:) saamrthy0-gaa| Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43 IzvaraparIkSA ghaTa iti; na cAnanubhUte smRtiryuktA, tatkathamidaM samudAyaviSayaM smArtaM jJAnamutpadyate? naitadasti; na hi rUpAdibhyo'nyaH samudAyaH prAganubhUta ityucyate, yenaitat syAt, kintu ta eva rUpAdayaH salilAdidhAraNArthakriyAkAriNaH samudAyo ghaTa iti vyapadizyante / teSu ca pratyekamindriyajJAtAnubhUteSu yathAsaGketAhitabhedam 'ghaTaH' iti smaraNamutpadyata itybhidhiiyte| atha vA-kalpitaH samudAyaH kalpanAjJAnAtmakatvAt svasaMvidAnubhUyata eveti kimiti tasya smaraNaM notpadyata iti! ata: 'svArambhakAvayavasannivezaviziSTatvAt' ityasya hetoraashryaasiddhtaa| kasmAt ? ityAha AzrayAsiddhatA; asiddherythaa'bhihitdhrminnH||60|| yathAbhihitasya dvIndriyagrAhyasya' dharmiNo'siddheH kAraNAdAzrayaikadezAsiddhyA hetorasiddhiH // 59-60 // tadevaM vizeSyavizeSaNAzrayANAmasiddhestrividhA hetorasiddhatoktA, caturthamapyA- [G.47] cAryanirdiSTamasiddhiprakAramAha sannivezaviziSTatvaM yaadRgdevkulaadissu| - kartaryanupalabdhe'pi yadRSTau buddhimdgtiH||61|| yo hi sanivezavizeSo buddhimatpuruSavyApArapUrvakatvena devakulAdiSvanvayavyatirekAbhyAM loke prasiddhaH, yasya darzanAdadRSTatatkartRkasyApi buddhimatkAraNAvagatirbhavati, tathAbhUto yadi tanutarugiriprabhRtiSu sAdhyadharmiSu hetutvenopAdIyate, tadA syaadbhvtaabhimtsaadhysiddhiH| na hyanvayavyatirekAbhyAM suvivecitaM kArya kAraNaM vyabhicarati; tsyaahetuktvprsnggaat| na ca tathAbhUtasannivezavizeSastanutarugiriprabhRtiSu prasiddhaH, kevalaM sanniveza iti pralApamAnaM prsiddhm| na ca prakRtyA parasparamarthAntaratvena vyavasthito'pi dharmaH zabdamAtreNAbhedI hetutvenopAdIyamAno'bhimatasAdhyasiddhaye paryApto bhavati; sAdhyaviparyaye'pi tasya bhAvAvirodhAt / tathA valmIke dharmiNi kumbhakArakRtatvasiddhaye mRdvikAramAtraM hetutvenopAdIyamAnamiti smudaayaarthH|| avayavArthastUcyate - yadRSTau buddhimadgatiriti / yasya-sannivezasya, dRSTau satyAm, buddhimataH kAraNasya, gatiH=anumitirbhavatItyarthaH // 61 // ....... - tAdRgeva yadIkSyeta tanvagAdiSu dhrmissu| .. yuktaM tatsAdhanAdasmAd yathA'bhISTasya saadhnm||62|| tanvagAdiSviti / tanuH zarIram, agAH parvatAH, vRkSA vaa| Adizabdena sAgarAdayo gRhynte| yathAbhISTasyeti buddhimtpuurvktvsy| sAdhanamiti siddhiH // 62 // kathaM yuktam? ityAha - anyayavyatirekAbhyAM yatkAryaM yasya nishcitm| . nizcayastasya tadRSTAviti nyAyo vyavasthitaH / / 63 // yatkAryamiti dhuumaadi| yasyeti anlaadeH| nizcayastasyeti anlaaderev| [G.48] tdRssttaaviti| dhUmAdikAryadRSTau satyAm // 63 // 1. 0grAhyadharmi0-pA0, gA0 / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 tattvasaMgrahe yadyevam, ihApi tathaiva bhaviSyati? ityAha sanivezavizeSastu naivAmISu tthaavidhH| tanutarvAdibhedeSu zabda eva tu kevlH||64|| yastarhi zabdasAmAnyataH siddha sanivezaH, sa eva heturbhaviSyatIti ced? Aha tAdRzaH procyamAnastu sndigdhvytirektaam| AsAdayati valmIke kumbhkaarkRtaadissu||65|| taadRshH=shbdmaatrennaabhedii| kumbhkaarkRtaaviveti| mRdvikAratvamAtramiti zeSaH / tadevaM sannivezavizeSasyAsiddhiH, sannivezamAtrasya tvanaikAntikatvamiti pratipAditaM bhavati // 65 // nanktyiAdinA paro jAtyuttaramudbhAvayati nanu jAtyuttaramidaM dhrmbhedviklpnaat| sAmAnyameva kAryAdi sAdhanaM pratipAditam ? // 66 // . . . kAryasamaM jAtyuttaramettat / yathA hi-'kRtakatvAdanityaH zabdaH' ityukte jAtivAdI codayati-kimidaM ghaTAdigataM kRtakatvaM hetutvenopAdIyate? kiM vA zabdagaMtam? athobhayagatamiti? Adye pakSe hetorasiddhiH, na hyanyadharmo'nyatra vidyte| dvitIye'pi sAdhanavikalo dRSTAntaH / tRtIye'pyetAveva dossaaviti| etacca kAryasamaM nAma jAtyuttaramiti prtipaaditm| yathoktam- "kAryAtvAnyatvalezena yatsAdhyAsiddhidarzanaM tatkAryasamam" (dra0-nyA0 da0 5.1.37) iti / yataH kAryatvasAmAnyameva gRhItvAnityatvAnumAnamiSyate, na vishessm| tena sAmAnyena sAdhane'bhISTe dharmavizeSavikalpe yaduttaraM tatkAryasamaM jAtyuttaramiti vyvsthitm| etacca dharmabhedena vikalpanam, ato jAtyuttaramiti // 66 // atadrUpetyAdinA pariharati atadrUpaparAvRttaM vstumaatrmnitytaam| tAdAtmyAt sAdhayatyeSa na nyAyo'stIha saadhne||67|| yuktametat; yataH kRtakatvamAtramanityatA sAdhayati, tasya taadaatmylkssnnprtibndhsdbhaavaaditi| iha tu svArambhakAvayavasannivezaviziSTatvamAtrasAdhane nAyaM nyAyo'sti; sanivezasAmAnyasya viparyaye bAdhakAbhAvAt pratibandhAsiddheH / yasya tadutpattilakSaNaH pratibandhaH siddhaH, yadupalabhbhAdakriyAdarzino'pi kRtabuddhirbhavati tasyAsiddheriti bhAvaH // 67 // ___ atha tadutpattyA pratibandhavizeSaM parityajya sAmAnyameva liGgamucyate, tadA vyabhicAriteti darzayannAha dhUmAtmA dhavalo dRSTaH paavkaavybhicaarvaan| sitAbhidheyatAmAtrAnna himAdapi tdgtiH||68|| dhUmAtmA dhavalaH padArtho'gnyavinAbhAvI dRSTa iti| etAvatA na himAdapi zuklazabdavAcyatAmAtrasAmAnyAt tasya pAvakasyAvagatirbhavati // 68 // .. [G.49) kathaM tarhi kAryasamaM jAtyuttaramudAhRtam ? ityAha- . 1. 0 mnitytaaN-gaa| 2-2. pATho'yaM pA0, gA0 pustakayo sti| Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 IzvaraparIkSA sAmAnyapratibandhe tu vizeSAzrayaNI ydaa| codanA kriyate tatra jaatyuttrmudaahRtm||69|| sAdhyena saha sAmAnyena sAdhanadharmasya vipakSe bAdhakapramANavRttyA pratibandhe siddhe'pi sati yatra dharmavizeSamAzritya codanA kriyateM, tjjaatyuttrm| na ceha sAmAnyena pratibandhaH siddhaH, yasya tu sanivezavizeSapratibandho'sti so'siddha iti na jaatyuttrmett|| 69 // athApratibaddhamapi sAmAnyaM gamakaM syAt, tadAtiprasaGgaH syAditi darzayannAha gozabdavAcyatAmAtrAd 'vajrAdInAM vissaannitaa| saMsidhyedanyathA hyeSa nyAyo nAzrIyate ydi||70|| evaM hi svarga-digvacana-locana-kiraNa-kuliza-bhU-payasAmapi gozabdAbhidheyatAmAtrAd bAhuleyAdivad viSANavattAnumAnaprasaGgaH // 70 // syAdetat-kRtakatvAdivadasyApi. sannivezaviziSTatvasya buddhimatkAraNapUrvakatvena pratibandho'styeva? ityAha yadi tu pratibandho'sminpramANe nopapadyate! .. tadatra yuktita: siddhe na vivAdo'sti ksycit||1|| kintu sa eva pratibandho na siddha iti darzayannAha kintu nityaiksrvjnynitybuddhismaashryH| sAdhyavaikalyato'vyAptena siddhimupgcchti||72|| na hi bhavatAM buddhimatpUrvakatvamAnaM sAdhayitumiSTam, kintu nitya ekaH, sarvajJAyA buddhernityAyAH samAzrayaH sakalabhuvanaheturbuddhimAnIzvarAbhidhAno yaH padArthaH, tatpUrvakatvamasya sAdhayitumiSTam; tasyaiva vivaadaaspdiibhuuttvaat| sa ca tathAbhUto na siddhimupgcchti|ksmaat? sAdhyavaikalyato'vyApteH / ghaTAdeH sAdharmyadRSTAntasya yathoktasAdhyarmavaikalyAt tathAbhUtena sAdhyadharmeNa hetorvyAptyasiddheH / na hi yathoktasAdhyadharmeNa kvacid dRSTAnte hetoH pratibandho'stIti yaavt||72|| [G.50] tadeva darzayannAha tathA hi saudhsopaangopuraattttaalkaadyH| anekAnityavijJAnapUrvakatvena nishcitaaH||73|| kiJca- na kevalamasiddho'naikAntikazca hetuH; api tu viruddho'pIti darzayati ata evAyamiSTasya vighAtakRdapISyate / anekaanityvijnyaanpuurvktvprsaadhnaat||74|| ata evetisaadhyvipriitdhrmvyaaptitH| na kevalaM pUrvoktena vidhinAsiddho'naikAntikazcetyapizabdenAha // 74 // . 2. aashry:-paa0gaa0| 4.0piicyte-paa0| 1. digAdInAM- pA0, gaa0| 3. sAdharmyavai0-pA0, gaa0| Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasaMgrahe nanu ca viparyaye pratibandhasadbhAve sati viruddhaH syAt / asya ca 'buddhimatpUrvakatvamAtre'pi na pratibandho'sti, tatkathaM tadvizeSe syAt? ityAha .buddhimaddhemAtre hi prtibndhstvyoditH| dvitIye punrsmaabhirvispssttmbhidhiiyte||5|| __ tvayezvaravAdinA buddhimaddhetumAne pratibandho varNitaH / anyathA sAmAnyenApiM pratibandhAsiddhau kathamIzvarahetukatvaM bhAvAnAM sidhyet ! tasmAdbhavadabhiprAyato buddhimatpUrvakatvamAtrasya siddhasya siddhatvamabhyupetya, bhavadabhimatAt sAdhyavizeSAdyadetad dvitIyamanityAnekavijJAnapUrvakatvalakSaNamiSTaviparItasAdhyam, tasmin dvitIye sAdhyavizeSe'smAbhirhetorvispaSTaM prtibndho'bhidhiiyte|| 75 // kathamasau vispaSTamabhidhIyate? ityAha- . kramAkamavirodhena nityA no kaarykaarinnH| nahIzvarAdayo nityabhAvAH kAryakAriNa; nityasya krmyogpdyaabhyaamrthkriyaavirodhaat| tasmAdanityA evArthakriyAkAriNaH / te ca pratikSaNamaparAparasvabhAvA bhavantIti siddhamanityatvamanekatvaM ca buddhimataH kartuH / yaccApIzvarasya nityaikabuddhyupetatvaM pratijJAtaM tadapyanumAnaviruddhamiti darzayannAha viSayANAM kramitvena tajjJAneSvapi ca krmH||76|| kramabhAvItyAdinA pramANayati-. kramabhAvIzvarajJAnaM krmivijnyeysnggteH| devadattAdivijJAnaM yathA jvaalaadigocrm||77|| yat kramivijJeyaviSayaM jJAnaM tat kramabhAvi, yathA-devadattAdivijJAnaM [G.51] jvaalaadigocrm| kramivijJeyaviSayaM cezvarajJAnamiti svbhaavhetuH| prasaGgasAdhanaM cedam, tenAzrayAsiddhatA heto shngkniiyaa| sAmAnyAdipadArthaviSayaM devadattAdivijJAnaM sAdhanadhamavikalamiti jvaalaadigocrmudaahRtm| kiM punaratna bAdhakaM pramAN? ucyate; yadi kramavatA viSayeNa tadIzvarajJAnaM svanirbhAsamupajanyeta, tadA siddhameva krmitvm| atha na janyeta; tadA pratyAsattinibandhanAbhAvAnna tajjAnIyAt, viSayamantareNApi bhavataH prAmANyaM vA abhyupagataM hIyeta, naSTAjAte ca viSaye nirviSayatvaprasaGgaH syAditi-idamatra bAdhakaM prmaannm||77|| / yaccoktam-"vaidhahNANavo matAH" (tattva0 48) iti, tadapi vaidharyodAharaNanivRttasAdhyadharmakamityAdarzayennAha aNusaMhatimAtraM ca ghttaadysmaabhirissyte| tatkArakaH kulAlAdiraNUnAmeva kArakaH // 78 // na vyAvRttastato dharmaH saadhytvenaabhivaanychitH| aNUdAharaNAdasmAd vaidhayeNa prakAzitamat // 79 // 1. 0 pUrvakamAtre-pA0, gaa0| . 2. yadamIzvarasya-pA0, gaa0| , Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 IzvaraparIkSA avayavino vistareNa pratiSetsyamAnatvAt pratiSiddhatvAccetyataH kulAlAderaNUnAmena kArakatvaM prsiddhm| ato buddhimatpUrvakatvaM sAdhyadharmo'Nubhyo vaidhahNa prakAzitebhyo na vyAvRtta ityavyAvRttasAdhyadharmatA doSo vaidhrmydRssttaantsy|| syAdetat-yadyasmAbhirvizeSaH sAdhayitumiSTaH syAt, tadA sAdhyavikalatA sAdharmyadRSTAntasya pUrvoktA syAt; yAvatA sAmAnyena buddhimatpUrvakatvamAnaM sAdhyate, tasmizca siddhe tanvAdInAM sAmarthyAdIzvaraH kartA sidhyati; na hi ghaTAdivatteSAM kulAlAdiH kartA sambhavati, tena sAmAnyasya vizeSaviziSTatvAt; 'tanvAdiSu cAnyasya karturasambhAvyamAnatvAt, sAmarthyAdvizeSaparigrahamantareNApIzvara eva kartA amISAM sidhyati? ityAha buddhimatpUrvakatvaM ca sAmAnyena ydiissyte| tatra naiva vivAdo no vaizvarUpyaM hi krmjm||80|| evaM hi siddhsaadhytaadossH| kasmAt ? ityAha-vaizvarUpyaM hiityaadi| vaizvarUpyam sattvabhAjanalokasya vaicitrym| karmajamiti / saadhaarnnaasaadhaarnnshubhaashubhkrmjnitm| ataH zubhAzubhakarmakAriNaH puruSA buddhimanto'sya kAraNatAmApadyanta iti siddhsaadhytaa|| 80 // vizeSeNa tarhi sAdhyata iti cet ?. Aha- . nityaikabuddhipUrvatvasAdhane saadhyshuunytaa| vyabhicArazca saudhAderbahubhiH karaNekSaNAt // 81 // [G.52] etacca pUrvamuktamapi nigamanArthaM punrbhihitm| ekA buddhirasyetyekabuddhiH, nityazvAsAvekabuddhizceti vigrahaH / yadvA-nityaikA buddhirasyeti samAsaH / sAdhyazUnyateta / sAdharmyadRSTAntasyeti zeSaH / vybhicaarshceti| hetorityadhyAhAraH / kathamityAha ? saudhetyAdi / 81 // yaccoktam-tanvAdInAm' (tattva0 49) ityAdi, tatrAha___ etadeva "yathAyogamavaziSTeSu hetussu| . yojyaM dUSaNamanyacca kiJcinmAtraM prkaashyte||82|| tatrApi hi 'rUpAdimattvAt' ityAdisAdhaneSvetadeva hi yathAsambhavaM dUSaNaM vaacym| etadeveti / asiddhatvam, pratibandhAbhAvAd vyabhicAraH, sati pratibandhe viruddhatvam, sAdhyavaikalyam, sAmAnyena siddhasAdhyatetyAdi / tathA hi-tatrApi yAdRzaM rUpAdimattvaM cetanAvadadhiSThitaM tAdRzaM 'tanvAdiSu na siddhm| rUpAdimattvamAtrasya prtibndhaasiddhervybhicaarH| pratibandhAbhyupagame sati iSTaviparItasAdhanAd viruddhtvm| sAdharmyadRSTAntasya sAdhyavikalatA; nityaikacetanAdhiSThitatvena saadhydhrmennaanvyaasiddheH| sAmAnyena siddhasAdhyatA; vizeSeNa vyabhicAro ghttaadissvnythaadrshnaaditi| evamanyeSvapi hetuSu yojyam // 82 // yacca 'sthitvA pravRtteH' (tattva0 50) iti sAdhanamuktam, tatrAdhikaM dUSaNamAha sthitvA pravRttiraNvAderna siddhA kssnnbhnggtH| 1.trvaadiinaam-paa0,gaa| 2. trvaadissu-paa0,gaa0| 3.trvaadiinaam-paa0,gaa| . 4.yathAyogya0-pA0,gA0/ 5. tarvAdiSu-pA0, gA0/ Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 tattvasaMgrahe vyabhicArazca tenaiva tasyApi kramavRttitaH // 83 // sarvabhAvAnAmudayasamanantarApavargitayA kSaNamAtramapi na sthitirastIti kutaH sthitvA pravRttirbhaviSyati! tasmAt prativAdyasiddho hetuH| anaikAntikazca tenaivezvareNa; yata IzvaraH kramavatsu kAryeSu sthitvA prvrtte| atha ca nAsau cetanAvadadhiSThitaH, anvsthaaprsnggaat| atha 'acetanatve sati' iti savizeSaNo hetuH kriyate, yathA prazastamatinA kRtaH? tathApi sandigdhavipakSavyAvRttikatayA'naikAntikatvamanivAryameva / yadeva hi vizeSaNaM vipakSAddhetuM nivartayati tadeva nyAyyam, yat punarvipakSe sandehaM na vyAvartayati tdupaattmpystklpmev| pUrvoktazcAsiddhatAdidoSaH savizeSaNatve'pi tadavastha eva // 83 // yaccoktam-'sargAdau vyavahArazca' (tattva0 51. kA0) ityAdi, tatrAha- [G.53] pralaye luptavijJAnasmRtayaH puruSA na nH| AbhAsvarAdisambhUtestata eveha smbhvaat||84||. . . 'uttarakAlaM prabuddhAnAm' ityetad vishessnnmsiddhm| tathA hi-nAsmanmatena pralayakAle pralusajJAnasmRtayo vitanukaraNAH puruSAH santiSThante, kintvAbhAsvarAdiSu spaSTajJAnAtizayayogiSu devanikAyeSUtpadyante; ye tu pratiniyatanirayAdivipAkasaMvartanIyakarmANaH, te lokadhAtvantareSUtpadyanta iti vivarttakAle'pi tata evAbhAsvarAdezcayutvA ihAluptajJAnasmRtaya eva smbhvnti| tasmAt 'uttarakAlaM prabuddhAnAm' iti vishessnnmsiddhm| anaikAntikazca hetuH; sndigdhvipkssaavyaavRttiktvaat| kiJca-anyopadezapUrvakatvamAtre sAdhye siddhasAdhyatA, anAdervyavahArasya sarveSAmevAnyopadezapUrvakatvasyeSTatvAt / athezvaralakSaNapuruSopadezapUrvakatvaM sAdhyate, tdaa'naikaantiktvm| anyathA'pi vyavahArasambhavAd dRSTAntasya saadhyvikltaa| etacca pUrvameva sAmAnya dUSaNamuktam // 84 // viruddhazca hetuH, abhyupetabAdhA ca pratijJAyA iti darzayannAha vimukhasyopadeSTatvaM zraddhAgamyaM paraM yadi! vaimukhyaM vitanutvena dharmAdharmavivekataH // 85 // yadIzvaropadezapUrvakatvaM vyavahArasya sambhavet, tadA syAdaviruddhatA hetoH; yAvatA'sau 'vigatamukhatvAdupadeSTA na yuktH| tacca vimukhatvaM vitanutvena, shriirvirhaadityrthH| tacca vigatatanutvamasya kathaM siddham ? ityAha-dharmAdharmavivekata iti| zarIrakAraNadharmAdharmavirahAdityarthaH / tathA coyotakareNoktam- "yathA buddhisattAyAmIzvarasya pramANasambhavo naivaM dharmAdisattve pramANamasti" ( ) iti / tasmAdIzvarasyopadeSTutvAsambhavAttadupadezakatvaM vyavahArasya na sidhyati, kintvIzvaravyatiriktAnyapuruSopadezapUrvakatvam ata iSTavighAtakAritvAd viruddho hetuH / athezvarasyopadeSTutvamaGgIkriyeta? tadA vimukhatvamabhyupetaM hIyata itybhyupetbaadhaa| ___ 'mahAbhUtAdikaM vyaktam' (tattva0 52) ityAdau tu prayoge hetUnAM pUrvavadanekAntikatvam; 1.kramavRttitA-pA0, gaa0| 2. vimt-paa0| Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IzvaraparIkSA vipakSe bAdhakapramANAbhAvAt, sAmAnyena siddhasAdhyatA, vizeSeNa dRSTAntasya sAdhyavikala yojanIyam // 85 // [G.54] evaM vistareNezvarasAdhakAni pramANAni nirAkRtya, sAmprataM vyAptidoSodbhAvanamukhena tadbAdhakaM pramANaM,svapakSasiddhyarthamupadarzayitumAha 49 1. anumAnavirodhazca vyApteH sarvatra sAdhane / na viruddhena dharmeNa vyAptirhetoH prakalpate // 86 // sarvatra yathokte sAdhane sAdhyena yA hetorvyAptistasyA anumAnavirodho vakSyamANaH / atha pratijJAyAH kasmAdanumAnavirodho nodbhAvyate ? yadi pratijJA sAdhanAGgaM syAt, tadA taddoSodbhAvanaM syAt; yAvatA sAkSAt pAramparyeNa vA'sau na sAdhyasiddheraGgabhAvaM pratipadyate, tatazca sAdhanadoSAbhidhAne prastute yat pratijJAdoSodbhAvanaM tad doSodbhAvanaM vAdino nigrahasthAnaM syAt, tasmAnna sAdhanaprayogeSu pratijJAdoSo vAcyaH / yatra tu kvacit pratijJAvirodha udbhAvyate, tatra tanmukhena vyAptereva tadvighaTanaM kriyata iti prahItavyam / yadvA - sAdhanaprayogAdanyatra tad draSTavyaMm / atha vyAptikAle'pi kathamanumAnavirodho bhavati ? ityAha-na viruddhenetyAdi / viruddheneti = pramANavyAhatena / tasyAsambhavAdeva na yuktA vyAptiH, na hyasatA vyAptiravakalpyata iti yAvat // 86 // kiM tadanumAnaM yena vyAptirbAdhyate ? ityAha nezvaro janminAM heturutpattivikalatvataH / gaganAmbhojavat sarvamanyathA yugapad bhavet // 87 // yaMdutpattivikalaM na tatkasyacit kAraNam, yathA gaganAmbhojam / utpattivikalazca Izvara iti vyApakaviruddhopalabdhiH / prasaGgasAdhanaM cedam tenAzrayAsiddhatA na codanIyA / sarvamanyathA yugapadbhavediti / apratibaddhasAmarthyakAraNatvAdekakAlAbhimatakAryagrAmavat sarvaM yugapadbhavedityarthaH / etadatra bAdhakaM pramANam / atha vA- - arthakathanamAtrametat / evaM tu prasaGgasAdhanaM karttavyam - yadavikalakAraNaM tadbhavatyeva, yathA-- antyAvasthAprAptAyAM sAmaggrAmavikalakAraNo ca sarvamIzvaraMhetukaM jagaditi yugapadbhavet / bhavannaGkuraH / avikalakAraNaM syAdetad-nezvara eva kevalaM kAraNam, api tu dharmAdisahakArikAraNAntaramapekSya karoti, nimittakAraNatvAdIzvarasya; tena dharmAdeH kAraNAntarasya vaikalyAdavikalakAraNatvamasiddhamiti ? tadetadasamyak ; yadi hi tasya sahakAribhiH kazcidupakAraH karttavyo bhavet, tadA tasya sahakAriNi vyapekSA, yAvatA nityatvAt parairanAdheyAtizayasya na kiJcit tasya sahakAribhyaH prAptavyamastIti kimiti tA~stathAbhUtAnanupakAriNaH sahakAriNo'pekSeta ! [G.55] kiJca - ye'pi te sahakAriNaste'pi sarva evezvarasyAyattajanmatayA nityaM samavahitA'. 1. 0 palabdhe :- je0 / 2. samavahatA- gA / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 tattvasaMgrahe eveti kathamasiddhatA hetoH ! na cAnaikAntikatA, avikalakAraNatvahAniprasaGgAt, avikalakAraNasyApyanutpattau sarvadaivAnutpattiprasaGgo'vizeSAt / 19 uddyotakarastvAha-" yadyapi nityamIzvarAkhyaM kAraNamavikalaM bhAvAnAM sannihitam, tathApi na yugapadutpattirIzvarasya; buddhipUrvakAritvAt / yadIzvaraH sattAmAtreNaivAbuddhipUrvakaM bhAvAnAmutpAdakaH syAt, tadA syAdetaccodyam; yadA tu buddhipUrvakaM karoti tadA na doSaH; tasya svecchayA kAryeSu pravRtteH / ato'naikAntikataiva hetoH ( nyA0 vA0 4. 1. 21) iti / tadetadayuktam; na hi kAryANAM kAraNasyecchAbhAvAbhAvApekSayA pravRttinivRttI bhavataH, yenApratibaddhasAmarthye'pIzvarAkhye kAraNe sadA sannihite tadIyecchA'bhAvAnna pravarttanta iti syAt, kiM tarhi ? kAraNagatasAmarthyabhAvAbhAvAnuvidhAyino bhAvAH / tathA hi- icchAvato'pi karturasamarthAnotpadyante, samarthAcca bIjAderanicchAvato'pi samutpadyante / tatra yadIzvarAkhyaM kAraNaM kAryotpAdakAlavadapratihatazakti sadaivAvasthitaM bhAvAnAm, tatkimiti tadIyAmanupakAriNIM tAmicchAmapekSante, yenotpAdakAlavad 'yugapannotpadyeran ! evaM hi tairavikalakAraNatvamAtmano darzitaM bhavet, yadi yugapadbhaveyuH / na cApIzvarasya parairanupakAryasya kAcidapekSA'sti, yenecchAmapekSeta / api ca-buddhivyatirekeNa nAnyecchA'sti, buddhizcezvarasya bhavadbhirnityaikarUpA'bhISTA, tatazca buddhipUrvakAritve'pIzvarasya kimiti bhAvAnAM yugapadutpAdo na bhavati, Izvaravad tadbuddherapi sadA sannihitatvAt ! athApyanityA tasya buddhiraGgIkriyate, tathApIzvarasattAmAtrabhAvitvAt tasyA Izvaravat sadAbhAva eveti sa eva doSaH / tasmAd 'buddhimattvAt' iti vizeSaNamakiJcitkarameveti nAnaikAntikatA hetoH / na cApi viruddhatA; sapakSe bhAvAt / na caivaM bhavati, tasmAdviparyayaH / prayogaH - yadyadA na bhavati, na tattadAnImavikalakAraNam, yathA- - kuzUlasthitabIjAvasthAyAmanutpadyamAno'GkuraH / na bhavati caikapadArthotpAdakAle sarvaM vizvamiti vyApakAnupalabdhiH / na ca siddhasAdhyatA; Izvarasya kAraNatve sati vikalakAraNatvAnupapatteH prasAdhitatvAt // 87 // aparamapi pramANamAha 2. ye vA krameNa jAyante te naivezvarahetukAH / yathoktasAdhanodbhUtA jaDAnAM pratyayA iva // 88 // yathoktebhyaH svArambhakAvayasannivezaviziSTatvAdibhyaH sAdhanebhya udbhUtA [G.56] iSTasAdhyadharmiviSayA jaDAnAmIzvarakAraNAbhinivezinAM pratyayAH = nizcayA ivetyarthaH / nanu yathoktadoSaduSTatvAnnaitebhya iSTe sAdhye pratyayAH samutpadyanta iti na dRSTAntadharmisiddhi: ? satyametat; ata eva 'jaDAnAm' ityuktam / jaDAnAM hi sAdhanAbhAsavivekAkSamatayA sAdhanAbhAsebhyo'pi teSAM pratyayAH samutpadyanta eva // 88 // nanvevamapi sAdhyavikalo dRSTAntaH, teSAmapi jaDapratyayAnAmIzvarasya nimittakAraNatveneSTatvAt ? ityata Aha 1.1 vasthitam. bhAvAstatkimiti pA0. gA0 / 2. yugapatta utpadyeran- pA0, gaau| 3. sAdhanAvivekA- pA0. gA0 / Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IzvaraparIkSA teSAmapi tadudbhUtau viphalA saadhnaabhidhaa| nityatvAdacikitsyasya naiva sA shkaarinnii||89|| teSAmapi jddprtyyaanaam| tadudbhUtAviti iishvraadudbhuutaavissymaannaayaam| viphalA sAdhanAbhidhA-sAdhanAbhidhAnaM vyarthaM syAt / IzvarAdeva teSAmutpatteriti bhAvaH / nanu sAdhanAbhidhAM sahakAriNImapekSya teSAmIzvaro janako bhaviSyati, na kevalaH, tenAsau viphalA na bhaviSyati? ityata aah-nitytvaaditydi| yadyasau sAdhanAbhidhA tasyezvarasyAsamarthaM svabhAvamapanIya samarthamAdadhIta, tadA syAt sA tasya sahakAriNI, yAvatA nityatvAdIzvaro'nutpAdyAnivartyasvabhAvatayA na kenacit kiJcit sa nIyata' iti na sAdhanAbhidhA tasyAsau sahakAriNI yuktA // 98 // api ca yathAparidRSTasAmarthyasAdhanAdikAraNavyatirekeNAparidRSTasAmarthyasyApIzvarasya kAraNabhAve kalpyamAne'tiprasaGgo bhavatAM prApnoti; yatastamapIzvaraM parikalpyAparamapi DheTkaSakAdikaM kalpanIyameva, vizeSAbhAvAditi darzayannAha yeSu satsu bhavadRSTamasatsu na kdaacn| tasyAnyahetutAklRptAvanavasthA kathaM na te // 90 // bhavadRSTaM ydityupskaar:| anyhetutaaklRptaaviti| yathAparidRSTasAmarthyebhyo hetubhyo'nyo hetuH, tadbhAvo'nyahetutA, tasyAH klRpti:-kalpaneti vigrahaH // 90 // yaduktam-'sarvakartRtvasiddhau ca' (tattva0 54) ityAdi, tatrAha.: kartRtvapratiSedhAcca sarvajJatvaM niraakRtm| . boddhavyaM tadbalenaiva sarvajJatvopapAdanAt // 91 // sarvakartRtvabalenAsau sarvajJo bhavadbhiriSyate,tena tannirAkaraNAt sarvajJatvamapi tasyAyatnato nirAkRtameva // 91 // .. [G.57] abhyupetya sAdhanAnAmaduSTatvaM dUSaNAntaramAha yathoktadoSaduSTAni mA bhUvan sAdhanAni vaa| . ... tathApi kartu3katvaM vyabhicAropadarzanAt // 92 // - ekakarturasiddhau ca sarvajJatvaM kimAzrayam ? yathoktA doSA anumAnavirodhaparyantAH / ayamatra samudAyArthaH- yadyapi tanugiriprabhRtInAmebhyaH sAdhanebhyo buddhimAn kartA sidhyati, tathA'pyasau ya evaikasya hetuH sa evAnyasyApIti na nizcita eveti pratikAryaM bhinnasyApi kartuH sambhAvyamAnatvAt saudhAdezcaikasyApi bahubhiH karaNekSaNAt, ato naika: kartA pratipAdayituM shkyte| yAvaccaika: kartA na siddhaH, tAvat kutaH sarvajJatvasiddhiriti ! .. atra prazastamatirekakartRtvasiddhaye pramANayati-"ekAdhiSThAnA brahmAdayaH pizAcAntAH; prspraatishyvRttitvaat| iha yeSAM parasparAtizayavRttitvam, teNamekAyattatA dRSTA, yatheha loke gRhagrAmanagaradezAdhipatInAmekasmin sArvabhaume narapatau / tathA ca bhujagarakSAyakSaprabhRtInAM 1-1. vi (ci) kitsniiy-jai0| 2. yaditi zeSa ityrthH| Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasaMgrahe prspraatishyvRttitvm| tena manyAmahe-'teSAmapyekasminnIzvare pAratantryam' iti / tatra yadi 'eta IzvarAkhyenAdhiSThitAH' ityayamarthaH sAdhayitumiSTaH, tadA'naikAntikatA; viparyaye bAdhakapramANAbhAvAt, pratibandhAsiddheH, dRSTAntasya ca saadhyvikltaa| atha 'adhiSThAyakamAtreNa sAdhiSThAnAH' iti sAMdhyate, tadA siddhasAdhyatA; yata iSyata evAsmAbhirbhagavatA sambuddhena sakalalokacUDAmaNinA sarvameva jagat kAruNyavazAdadhiSThitam, yatprabhAvAdadyApyabhyudayaniHzreyasasampadamAsAdayanti saadhvH|" idaM cAparaM tenaiva sAdhanamuktam-"sapta bhuvanAnyekabuddhinirmitAni; ekavastvantarargatatvAt, ekaavsthaantrgtaapvrkvt| yathaikAvasathAntargatAnAmapavarakANAM sUtradhAraikabuddhinirmitatvaM dRSTam, tathaikasminneva bhuvane'ntargatAni sapta bhuvanAni, tasmAtteSAmapyekabuddhinirmitatvaM nizcIyate; yabuddhinirmitAni caitAni sa bhagavAnmahezvaraH sakalabhuvanaikasUtradhAraH"( ) iti / tadatra heturasiddhaH; naikaM bhuvanamAvasthAdi vA'sti, vyavahAralAghavA bahuSviyaM saMjJA kRtA / ata eva dRSTAnto'pi sAdhanavikalaH / ekasaudhAntargatAnAmapavarakAdInAmanekasUtradhAraghaTitatvadarzanAccAnaikAntiko hetuH| evamanyeSvapi sAdhaneSu yathAyogaM dUSaNa vaacym|| 92 // yaccoktam-"vimaterAspadaM vastu. (tattva055) ityAdi tatrAha tatsiddhau sAdhanaM proktaM jaimanIyeSu rAjate // 93 // yadi sAmAnyena 'asti kazcit sarvajJaH' iti sAdhyate, tadA nAsmAn pratIdaM [G.58 bhavatAM sAdhanaM rAjate; siddhsaadhytaadossaat| kintu ye sarvajJApavAdino jaiminIyAsteSveva zobhate atrezvarAkhyaH sarvajJaH sAdhyate, tadA pratibandhAsiddherhetoranaikAntikatA, dRSTAntasya sAdhyavikalateti- ato nAsmAn prati sAdhanametadrAjata iti bhaavH| yaccApi vicitrodaya' ityAdi dharmivizeSaNamupAttam, tasya na kazcidupayogo'sti : kevalaM paravyAmohanAya svaprakriyAghoSaNamidaM kriyate bhavadbhiH / tathA hi-vinA dhAdivizeSaNenaivaMvidhena yadi sAdhanamasiddhatAdidoSarahitam, tadA bhavatyevAbhimatasAdhyasiddhiH athAsiddhatAdidoSaduSTaM sAdhanam, tadaivaMvidhavizeSaNopAdAne'pi na sAdhyasiddhirastIti sarvatha vyarthameva vishessnnm| yat punarvipakSAddhetuM vyAvarttayati tadeva vizeSaNaM nyaayym| kiJcaAzrayAsiddho hetuH / na hi yathoktavizeSaNaviziSTo dharmI prasiddho'sti prativAdinaH, tasmAtra zAstrAprasiddho dharmI karttavyaH // 93 // itiishvrpriikssaa|| 1. prshstmtinaivetyrthH| 2. saadhyvikleti-jai0| 3. pUrva 41 tame pRsstthe| Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. 3. ubhayaparIkSA ubhayavyApArarahitatvapratipAdanArthamAha prakRtIzvarayorevaM hetutvprtissedhnaat| pratyekaM sahitaM kartR nobhayaM janminAmidam // 14 // tatra kecit sAGkhyA AhuH-"na pradhAnAdeva kevalAdamI kAryabhedAH pravartante, tasyAcetanatvAt / na hyacetano'dhiSThAyakamantareNa svakAryamArabhamANo dRSTaH / na ca puruSo'dhiSThAyako yuktaH; tasya tdaaniimjnytvaat| tathA hi-buddhyadhyavasitamevArthaM puruSazcetayate, buddhisaMsargAcca pUrvamasAvajJa eva, na jAtu kiJcidarthaM vijAnAti / na cAvijJAtamarthaM zaktaH kazcit kartumiti nAsau krtaa| tasmAdIzvara eva pradhAnApekSaH kAryabhedAnAM kartA, na kevalaH / na hi devadattAdiH kevalaH putraM janayati, nApi kevalaH kulAlo ghaTaM karoti" iti| tadetadapi pratyekaM prakRtIzvarayorhetutvaniSedhAt sahitamapi nedamIzvarapradhAnAkhyamubhayaM janminAm= utpattimatAm, kartR= janakam-iti siddham // 94 // .....nanu yadi nAma pratyekamanayoH kartRtvaM niSiddham, tathApi sahitayoraniSiddhameva, na hi kevalAnAM cakSurAdInAM cakSurjJAnotpattiM prati sAmarthyAbhAve sahitAnAmapi na bhavati? ityAzaGkayAha- . sAhityaM sahakAritvAdetayoH kalpate' ca yt| tat syAdatizayAdhAnAdekArthakriyayApi vaa||15|| na yuktA kalpanA'dyasya nirvikAratayA tyoH|| na dvitIyasya kAryANAM yogapadyaprasaGgataH // 16 // (G.59] sAhityaM nAma sahakAritvam / tacca dvividham-parasparAtizayAdhAnAdvA syAd, ekArtha kaaritvaadvaa| . . . tatra na tAvadAdyasyatizayAdhAnalakSaNasya sahakAritvasya kalpanA yuktA, kasmAt ? tayorIzvarapradhAnayornityatvena nirvikaartvaat| nApi dvitIyasya, kalpanA yukteti prakRtena sambandhaH / kasmAt ? kAryANAM yaugpdyprsnggaat| avikalApratihatasAmarthyasyezvarapradhAnAkhya kAraNasya sadA sannihitatvenAvikalakAraNatvAt / atra ca pUrvavat 'yadavikalakAraNam' ityAdi prasaGgasAdhanaM vAcyam // 95-96 // ..athocyata ityAdinA paramatena yadavikalakAraNam' ityasya hetorasiddhatAmudbhavayati athocyate pradhAnasya trirUpatvaM vyvsthitm| tatrAyaM rajasA yuktaH sargaheturmahezvaraH // 97 // udbhUtavRttisattvaM tu yadA saMzrayate punH| tadA sarvasya lokasya sthiteryAti nimittatAm // 98 // 1. zarIrakaraNakAle ityrthH| 2. kalpyate-pA0; klpite-gaa| 3. kaarnnaat-paa0,gaa0| Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasaMgrahe udbhUtazaktirUpeNa tamasA yujyate ydaa| pralayaM sarvajagatastadA kila . karotyayam // 99 // rajaHsattvAdirUpAdi tadevaM shkaarinnH| krameNaivAsya vartante kAryANAM nAkramastataH // 100 // yadyapi kAraNadvayametannityasannihitam, tathApi krameNaivA'mI kAryabhedAH pravartiSyante; yata Izvarasya pradhAnagatAstrayo guNAH sattvAdayaH sahakAriNaH, teSAM ca kramavRttitvAt tatkAryeSvapi kramo bhvti| tathA hi-yadodbhUtavRttinA rajasA yukto bhavati mahezvaraH, tadA sargahetuH prajAnAM bhavati; prasavakAryatvAd rjsH| yadA tu sattvaM samudbhUtavRtti saMzrayate, tadA lokAnAM sthitikAraNaM bhavati; sattvasya sthitihetutvAt / yadA tu tamasodbhUtazaktinA samAyukto bhavati, tadA pralayaM nAzaM sarvajagataH karoti; tamasaH prtyyhetutvaat| yathoktam - rajojuSe janmani sattvavRttaye sthitau prajAnAM pralaye tmHspRshe| ajAya sargasthitinAzatantriNe trayImayAya triguNAtmane namaH // (kAda0 1) iti| kilazabdo'sambhAvanAyAm // 97-100 // . . ihocyata ityAdinA pratividhatte ihocyate tayorekakriyAkAle samasti kim|.. tadanyakAryaniSpattisAmarthya yadi vA na tat // 101 // yadyasti sargakAle'pi dvayamaSyaparaM bhvet| evamanyasya sadbhAve dvayamanyat.prasajyate // 102 // tayoriti prakRtIsvarayoH / ekakriyAkAla iti| sargasthitipralayAnAmanya-[G.60] tamasyaikasya kriyAkAle tadaparakAryadvayotpAdanasAmarthyaM kimasti? uta nAsti? iti viklpdvym| tatra yadyasti, tadA sargakAle'vikalaMkAraNatvAdaparaM kAryadvayaM sthitipralayAtmakaM bhvedutpaadvt| evaM sthitikAle'pyutpAdavinAzau prApnutaH, pralayakAle ca sthityutpAdau syaataam| na caivaM yuktam; na hi parasparaparihAreNAvasthitAnAmekatra dharmiNyekadA sadbhAvo yuktaH // 101-102 // syAdetat tadekakAryotpAdakAle tayoH prakRtIzvarayoraparakAryadvayotpAdanAya rUpAntaraM na sannihitamiti, tena tadAnIM tayorna prasaGgaH? ityAha na hi tatpararUpeNa punaranyasya kaarkm| svarUpaM ca tadevAsya takriyAviratiH kutaH // 103 // taditi prakRtIzvarAkhyaM kaarnnm| anyasyeti pAzcAttyasya kaarydvysy| na pararUpeNa, kiM tarhi ? svarUpeNaiva kAraNamiti bhAvaH // 103 // syAdetat-yadyapi tatpararUpeNa na kAraNam, tathApyekAryotpAdakAle pariziSTakAryadvayotpattaye sAmarthyamasya nAsti, tena kAryadvayasya tadAnImanutpAdaH ? ityAha1 . nAzatave- iti tatrasthaH paatthH| 2. srgkaalessvvikl0-paa0,gaa| Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ubhayaparIkSA tatsAmarthyaviyoge tu naiva tajjanakaM bhavet / anyadA zaktizUnyatvAd viyadambhoruhAdivat // 104 // anyadeti / abhimaMtakAryArambhakAle // 104 // syAdetat-yadyapi pradhAne sarvA zaktiH sannihitA, tathApi yodbhUtavRttirbhavati saiva kAraNatAM pratipadyate, nAnyA; tena yaugapadyaM kAryANAM na bhaviSyati ? ityAhautkaTaM zaktirUpaM ca yadi tanmAtrakAraNam / sarvadA tadbhaveddhetornityarUpasya sannidheH // 105 // [G.61] idaM hi 'sattvAdInAmutkaTaM rUpaM na tAvannityaM yuktaM vaktum; kAdAcitkatvAt / tatazcAsya bhAvaH kadAcit prakRtIzvarAdeva kAraNAd, anyato vA hetoH, svatantro vA syAditi trayo vikalpAH / tatra prathame pakSe tadutkaTaM rUpaM sarvadA bhavet; prakRtIzvarAkhyasya hetornityarUpatvena sadA sannihitatvAt // 105 // dvitIye'pi pakSe prAha na cAparaM parairiSTamato naivAnyato'pi tat / na hi prakRtIzvaravyatiriktamaparaM kAraNamiSTam, yenAnyatastadudbhavet / nApi tRtIyaH pakSo yukta ityAha nApi svatantramevedaM kAdAcitkatvasambhavAt // 106 // atha svAtaMtrye sati kAdAcitkatvasya ko virodha: ? ityAhasvatobhAve hyarhetutvaM, svataH=svabhAvAt, bhAve - janmani sati, ahetukatvaM niyamato bhavet / nanu svabhAvAdutpadyamAna: kathamahetuko bhavati, yAvatA svabhAva eva tasya hetuH pratIyate ? ityAhasvakriyAyA virodhataH / 55 - svasmin raMvarUpe kriyAyA hetubhAvasya virodhAt / syAdeMtad--bhavatvahetukatvam, tathApi kimiti kAdAcitkatvaM na yujyate ? ityAhaapekSayA hi bhAvAnAM kAdAcitkatvasambhavaH // 107 // svabhAvAntarAyattavRttayoM hi bhAvAH kAdAcitkA yuktAH; parabhAvAbhAvapratibaddhatvAt teSAM sdsttyiiH|- ye punaraparAyattavRttaya:, teSAmapekSaNIyasya kasyacidabhAvAt kimiti kadAcidbhaveyuH // 107 // atha svakriyAvirodha eva kathaM siddha: ? ityAha tathA hi na svabhAvasya' svAtmani vyApRtirmatA / niSpannasyAtmano'pyasyAmavasthAyAM prasiddhitaH // 108 // 2. hyabhAvasya- pA0, gA0 / AtmAnaM hi janayan svabhAvo niSpanno vA ? na vA ? na tAvanniSpannaH; tasyAmavasthAyAmAtmano'pi niSpannarUpAvyatirekitvena prasiddherniSpannatvAt, svabhAvavat / tatazca janayasambhavAt kutrAsau bhAvo vyApriyeta ! // 108 // 1. sarvAdInA0 pA0 / Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . tattvasaMgrahe nApyaniSpanna iti darzayati aniSpannAtmatattvastu naiva vyApriyate kvcit| sarvazaktiviyuktatvAd aakaashkmlaadivt||109|| kvaciditi saamaanyvcnm| na svAtmabhUte, nApi parabhUta ityarthaH / sati [G.62] vyApAre niSpannAtmatattva eva syaat| etAvanmAtralakSaNatvAniSpannasyeti bhAvaH // 109 // ityubhypriikssaa|| Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. svAbhAvikajagadvAdaparIkSA AdizabdopAttasvabhAvavAdivAdamalpavaktavyatayA kramamanAzrityaiva nirAkurvannAha ' sarvahetunirAsaMsaM bhAvAnAM janma vrnnyte| . svabhAvavAdibhiste hi nAhuH svamapi kAraNam // 110 // svabhAvavAdastu yadyapi 'AdizabdenAhatya nopAttaH, tathApi svabhAvavAdimatopAdAnAt sUcita ev| tatra ye 'svata eva bhAvA jAyante' iti varNayanti, te 'svakriyAyA virodhataH' (tattva0 107) ityAdinA nirstaaH| sAmprataM svabhAvavAdino nirsynte| ta evamAhuH-na svato nApi parato bhAvAnAM janma, kiM tarhi ? sarvahetunirAzaMsam, svaparakAraNanirapekSamityarthaH / nanu ye 'svata eva bhAvA bhavanti' iti varNayanti, tebhya eSAM ko bhedaH? ityAha-te hiityaadi| te svbhaavvaadinH| svamiti svruupm| apizabdAt prruupmpi| pUrvakAstu svabhAvaM kAraNamicchanti, ete tamapi necchantIti bhedaH // 110 // ___ atra ca yuktiM varNayanti yadupalabdhilakSaNaprAptaM sadanupalabhyamAnasattAkam, tataH prekSAvatAmasadvyavahAraviSayaH, ythaa-shNshvissaannm| anupalabhyamAnasattAkaM ca bhAvAnAM kAraNamiti svabhAvAnupalabdhiH / na cAyamasiddho heturityAdarzayannAha rAjIvakesarAdInAM vaicitryaM kaH karoti hi ! mayUracandrakAdri vicitraH kena nirmitaH ! // 111 // rAjIvam=padmam, tasya kesarAdaya iti vigrhH| AdigrahaNAnnAladalakarNikAdInAM kaNTakataikSyaNyAdInAM ca grhnnm| vaicitrymiti| sNsthaan-vrnn-kaarkshyaadibhedm| kaH karotIti / naiva kshcit| IzvarAdeH kAraNasyAnupalabhyamAnatvAditi bhAvaH // 111 // syAdetat-yadi nAma bAhyAnAM bhAvAnAM kAraNAnupalabdherahetutvaM siddham AdyAtmikAnAM tu kathaM siddham ? ityAha * yathaiva kaNTakAdInAM taikssnnyaadikmhetukm| . kAdAcitkatayA tadvad duHkhAdInAmahetutA // 112 // yadi nAma pratyakSato nirhetukatvaM duHkhAdInAM na siddham, tathApyanumAnataH [G.63] siddhmev| tathA hi-yat kAdAcitkaM tadahetukaM nizcitam, ythaa-knnttktaikssnnyaadi| kAdAcitkaM ca "duHkhAdIti svabhAvahetuH / na cApi yasya bhAvAbhAvayoryasya bhAvAbhAvau niyamena bhavataH, tat tasya kAraNamiti yuktam; vybhicaaraat| tathA hi-sati sparze cakSurvijJAnaM bhavati, asati ca na bhvti| atha ca nAsau ckssurvijnyaankaarnnm| tasmAd kAryakAraNabhAvalakSaNametadvyabhicArItyataH siddham-sarvahetunirAsaMsaM bhAvAnAM janmeti // 112 // .. sarojakesarAdInAmityAdinA pratividhatte 1. tattvasaMgrahasya maGgalazloke aadishbdenetyrthH| 2. svabhAvavAdinato0-pA0; svatobhAvavAdimato0-gA0 sNskrnnsmpdaakH| 4. sukhduHkhaadiinaamityrthH| 5. duHkhAdInIti sarvatra paatthH| 3. virodh-jai0| 6. sparza ityrthH| Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasaMgrahe sarojakesarAdInAmanvayavyatirekavat . / avasthAtizayAkrAntaM bIjapaGkajalAdikam // 113 // pratyakSAnupalambhAbyAM nizcitaM kAraNaM tdaa| kimityanyastadA heturamISAM paripRcchyate // 114 // anena hetorasiddhiM pratyakSavirodhaM ca pratijJArthasya drshyti| yaduktam-"rAjIvakesarAdInAM kAraNaM nopalabhyate" (tattva0 111) iti tadasiddham; pratyakSAnupalambhAbhyAM bIjapaGkajalAderanvayavyatirekavataH kAraNatvena nishcittvaat| tathA hi-yasmin satyeva yasya janma bhavati, yasya ca vikArAdyasya vikAraH, tattasya kAraNamucyate / taccaivambhUtaM bIjAdikamucchUnAdiviziSTAvasthAprAptaM rAjIvakesarAdInAbhanvayavyatirekavat bhAvAbhAvavat pratyakSAnupalambhAbhyAM nizcitamityasiddho hetuH| ___ yaccApyuktam-"kAryakAraNalakSaNaM vyabhicAri" (tattva0 pR0 69-70) iti, tadapyasiddham: sparzasyApi nIrUpahetutayA' cakSurvijJAne'pi nimittabhAvasyeSTatvAt / tathA hisparza iti bhUtAnyucyante, tAni copAdAyopAdAya rUpaM vartate, tatazcakSurvijJAnaM prati sparzasya nimittabhAvo'styeva / kevalaM sAkSAt-pAramparyakRto vishessH| ___ na cApi vyatirekamAtramasmAbhiH kAryakAraNabhAvanizcayahetutvenAbhyupagatam, kiM tarhi ? viziSTameva / tathA hi-yeSu satsu samartheSu tadanyeSu hetuSu yasyaikasyAbhAvAnna bhavati tattasya kAraNamiti varNyate, na tu yasyAbhAve yanna bhavatIti vyatirekamAtram; anyathA mAtRvivAhocitadezajanmanaH piNDakhajUrasya mAtRvivAhAbhAve stybhaavprsnggaat| na caivambhUtasya vyatirekasya sparzena vybhicaaro'sti| tathA hi-yadi rUpAdisannidhAnaM pradarzya sparzasyaikasyAbhAvAt 'cakSurvijJAnaM na bhavati' ityevaM pradaryeta, tadA syAd vyabhicAraH; na [G.64] caitacchakyaM pradarzayitum, ato nAsti kAryakAraNabhAvalakSaNasya vyabhicAraH // 113-114 // na kevalaM bIjAdiH kAraNatvena nizcito. bhAvAnAm, dezakAlAvapi pratiniyatau nizcitAviti darzayati niyatau dezakAlau ca bhAvAnAM bhavataH katham ! yadi taddhetutA naiSAm, syuste sarvatra sarvadA // 115 // kvacit kadAcit kasmiMzcidbhavanto niyatAH punH| tatsApekSA bhavantyete tadanyaparihArataH // 116 // yadi hi rAjIvAdInAM taddhetutA=pratiniyatadezakAlahetutA na syAt, tadA yeyamupalAdidezaparihAreNa salilAdAveva pratiniyatadeze vRttiH,yA ca zizirAdisamayaparihAreNa nidAghAdisamaye vRttiH, sA na prApnoti; kintu sarvatra deze kAle ca te rAjIvAdayo bhAvA bhaveyuH; tannirapekSatvAt / tadanyadezakAlaparihArAniyamena pratiniyatadezAdau vartamAnAstatsApekSA bhavantIti nizcIyate // 195-116 // nanu nirabhiprAyANAM bhAvAnAM keyamapekSA? ityAha1. rUpahetutayA- pA0, gaa0| 2. pratiniyate deshe-jai0| Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAbhAvikajagadvAdaparIkSA tadapekSA tathAvRttirapekSA kaarytocyte| patyakSA ca tathA vRttiH siddhAsteneha hetuvH||117|| tadanyadezAdiparisareNa niyate dezAdau yA vRttiH, iyameva 'apekSA' ityucyate, na tvbhipraayaatmikaa| syAdetad-yadi nAma tadapekSA teSAm, tathApi tatkAryatA' kathamavasitA? ityAha-apekSA kAryatocyata iti / na hyanyA tatkAryatA, kiM tarhi ? yeyaM tathAvRttilakSaNA saiva ttkaarytocyte| sA ca tathAvRttireSAM kathaM siddhA? iti cedAha-pratyakSetyAdi // 117 // tatsvAbhAvikavAdo'yaM pratyakSeNa prbaadhyte| pratyakSAnupalambhAbhyAM heturUpasya nizcayAt // 118 // taditi tasmAt / teSu vA rAjIvAdiSu svAbhAvikavAda iti samAsaH / pratyakSeNa prabAdhyata iti / anupalambhasyApyanyopalambhatayA pratyakSAtmakatvAt / yat punaH sukhAdInAmahetukatvasAdhanAya 'kAdAcitkatvAt' iti sAdhanamuktam, tatsAdhyaviparItasAdhanAd viruddham; ahetoranapekSasya kAdAcitkatvAnupapatteH / dRSTAntasya ca sAdhyavikalateti bhAvaH // 118 // evaM tAvat pratyakSaviruddhatvaM pratijJArthasya, hetoshcaasiddhtodbhaavitaa| sAmpratamabhyupagamya [G.65] hetoH siddhimanaikAntikatvaM pratipAdyannAha mA vA pramANasattA bhuuddhetusdbhaavsiddhye| tathApi mAnAbhAvena naivaarthaasttvnishcyH||119|| yadyanupalambhamAtraM hetutvanopAdIyate, tadAnaikAntikatA; yato mAnAbhAvena pramANAbhAvamAtreNa hetunA naivArthasattAyA abhAvanizcayaH // 119 // kasmAnna bhavati? ityAha- . ... yasmAdarthasya sattAyA vyApaka na ca kaarnnm| pramANaM bhedasadbhAvAd vyabhicArAttadudbhavAt // 120 // vyApako hi svabhAvo nivartamAnaH svaM vyApyaM nivarttayati, kAraNaM vA kAryam; tatra tAdAtmyatadutpattibhyAM vyApyakAryayoH prtibddhtvaat| na ca pramANamarthasattAyA vyApakam; kasmAt? bhedasadbhAvAt / abhinna eva hi vyApako bhavet, yathA-vRkSatvaM ziMzapAyAH; bhinnasya kAraNa evAntarbhAvAt / na ca pramANamarthasattayorabhedaH; bhinnaabhaastvaat| nApi pramANamarthasya kAraNam; vyabhicArAt, pramANamantareNApi bhaavaat| tathA hi-dezakAlasvabhAvaviprakRSTAnAmarthAnAM pramANenAviSayIkRtAnAmapi sttvmviruddhmev| na ca yena vinA'pi yad bhavati, tattasya kAraNaM yuktam; atiprasaGgAt / kAraNatvAbhyupagame vA svapakSaparityAgaH / tadudbhavAcca na pramANamarthasattAkAraNam / tathA hi-arthAdeva viSayabhUtAt prmaannmudbhvti| na punaH pramANAt prameyo'rthaH // 120 // athApi syAd-apratibaddhamapi pramANamarthasattAyA nivartakaM bhaviSyati? ityAha__ yazca naivaMvidho bhAvastasya naiva nivRttitH| .. aikAntikamasambandhAd gmyte'nynivrttnm||121|| 1. stkaarytaa-jai0| . 2. 0plmbhntyaa-paa0,gaa| 3-3. pATho'yaM pA0, gA0 pastakayo sti| Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasaMgrahe naivaMvidhaiti / na kAraNam, nApi vyApakam / na hyapratibaddhasya nivRttyA'nyasya niyamena nivRttiryuktA ; atiprasaGgAt / evaM hi azvanivRttau gorapi nivRttiH syAt // 121 // sarvAdRSTizca sandigdhA svAdRSTirvyabhicAriNI / 'vindhyAdirandhradUrvAderadRSTAvapi 60 sattvataH // 122 // api cAnupalabdherhetutvenopAdIyamAnA sarvapuruSopalambhanivRttilakSaNA vopAdIyate ? svopalambhanivRttilakSaNA vA ? na tAvadAdyA; tasyA arvAgdarzanena nizcetumazakyatayA sandigdha[G.66] tvaat| na hi sarvaiH puruSairmayUracandrikAdInAmadRSTaM kAraNaM nopalabhyata ityatrArvAgdarzinaH kiJcidasti prmaannm| yA'pi svenAdRSTiH sA vyabhicAriNI, kasmAt ? girikuharAntargatasya dUrvApravAlazilAzakalAderanupalabdhasyApi sattvataH, sattvAvirodhAdityarthaH / tanna nizcitamevAsattvam; sandehAt // 122 // ahetukatvasiddhayarthaM na ceddhetuH prayujyate / na cAprAmANikI' siddhirataH pakSo na sidhyati // 123 // tatsiddhaye ca hetuzcet prayujyeta tathApi nN| siddhestaddhetujanyatvAt pakSaste : samprasidhyati // 124 // api caivaM bhavAn paryanuyojyaH - kiM 'nirhetukA bhAvA:' ityasya svapakSasya siddhaye bhavatA hetuH kazcidupAdIyate ? Ahosvinna ? tatra yadi nopAdIyate, tadA pakSaste na sidhyati; na hi pramANamantareNArthasya siddhirasti / athopAdIyate ? tathApi na hi pakSaste samprasidhyatIti vakSyamANena sambandhaH / kasmAt ? siddhestaddhetujanyatvAt - prameyArthaviSayAyAH siddhernizcayasya tena hetunA janyamAnatvAt / tathA coktamAryasUrapAdaiH 3. "na heturastIti vadan sahetukaM nanu pratijJAM svayameva sAdayet / athApi hetuH praNayAlaso bhavet pratijJayA kevalayAsya kiM bhavet // (jA0 mA0 23.27) iti // 123-124 // syAdetat--jJApako heturmayA prayujyate, na kArakaH, tatkasmAt pakSo me na sidhyati ? ityAha - tathA hi jJApako heturvaco vA tatprakAzakam / siddhernimittatAM gacchan sAdhyajJApakamucyate // 125 // jJApako heturiti trirUpaM liGgaM svArthAnumAnakAle / vaco veti parArthAnumAnakAle / tatprakAzakamiti tasya hetoH prakAzakam / siddheriti prameyArthanizcayasya / anyathA yadi siddherapi nimittabhAvaM na yAyAt, tadA kathaM "tajjJApakaM bhavet ! evaM hi sarvaM sarvasya jJApakaM prasajyeta // 125 // ataH kAraka evAyaM jJApako heturucyate / 1. vindhyAdri0- pA0, gA0 / 3. 0 mArcAsUripAdai:1:- pA0, gA0 / 5. na pA0, nu- gA0 / 2. cAprAmANikA - jai0; cApramANikI- gA0 / 4. ' hApayet' iti tatrasthaH pAThaH / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAbhAvikajagadvAdaparIkSA 61 yadyevam, kathamayamAcAryairvibhAga: kArakAjjJApakasya kriyate? atra ca jJAnavazAdarthanirdezaH, notpAdakavadbhUtArthavazAdityAha sAdhyAnutpAdakatvAttu kArako na prakAzyate // 126 // sAdhyAnutpAdakatvAdasau jJApaka ucyate, na kAraka iti|ystu sAdhyAsyAGkarAderutpAdaka: sa kAraka [G.67] ucyata ityadoSaH / etena sarveNa yadAryasUroktadUSaNasyopari codyamApatati tatprativihitaM bhvti| tathAhi tatredaM codyaM bhavati-na heturastIti sahetukaM vadannapi kimiti sAdayet, sa hi jJApakaM hetuM brUte, kArakaMtu pratikSipatIti? tadatrottaram-jJApako'pi kAraka eva jJAnahetutvAditi / etena svavacanavirodha udbhaavyte| na tvahetutvasAdhakaH kazciddheturasti; vyApteH prtykssaadibaadhittvaat|| 126 // tasmAt sahetavo'nye'pi bhAvA niytjnmtH| . sAdhyArthaviSayaM yadvajjJAnaM sAdhanabhAvi te // 127 // tasmAdityAdinopasaMhAravyAjenAnumAnabAdhitatvaM ca pratijJArthasya drshyti| anye'piiti| sAdhyArthaviSayajJAnavyatirekiNo raajiivkesraadyH| niyatajanmata iti| niyatapadArthasannidhAne satIti shessH| prayogaH-ye niyatapadArthasannidhAne sati niyatajanmAnaH; te sahetukAH, yathA bhavatsAdhanasannidhAnabhAvisAdhyArthaviSayaM jJAnam, tathA ca rAjIvAdayo bhAvA iti svabhAvahetuH // 127 // iti svaabhaavikjgdvaadpriikssaa|| 1. 0cAryasUryukta0-pA0, gA0; 0cAryasUryokta0- jai0| Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. zabdabrahmaparIkSA ___nAzotpAdetyAdinA 'zabdabrahmavAdimatamupakSipya dUSayati nAzotpAdAsamAlIDhaM brahmA zabdamayaM prm| yattasya pariNAmo'yaM bhAvagrAmaH pratIyate // 128 // / tatra' zabdabrahmavAdino bruvate-pUrvAparAdivibhAgarahitamanutpannamavinAzi yacchabdamayaM brahma tasyAyaM rUpAdirbhAvagrAmaH pariNAma iti prtiiyte| yathoktam "anAdinidhanaM brahma zabdatattvaM ydkssrm| . . ... vivarttate'rthabhAvena prakriyA jagato ytH"|| (vA0 pa0 1.1) iti| tatra AdiH utpAdaH, nidhanam=nAzaH, tadabhAvAdanAdinidhanam akSaramiti; akArAdyakSarasya nimitttvaat| etenAbhidhAnarUpeNa vivarto darzitaH / arthabhAvenetyAdinA punarabhidheyavivarttaH / prakriyeti bhedAH / brahmeti naamsngkiirtnm| . .. __ asyaiva zlokasyArthaM nirdishti-naashotpaadaasmaaliiddhmiti| naashotpaadgrhnnmuplkssnnm| idamapyatra boddhavyam-pUrvAparadezavibhAgarahitamiti / tathA hi-anAdinidhanatvaM pUrvAparadezavibhAgarahitatvamapi tatra nirdissttm| zabdamayamiti zabdasvabhAvam / ata eva zabdastattvamasya zabdatattvaM tducyte| zabdo'syAviparItaM rUpamityarthaH / paramiti [G.68] prnnvaatmkm| praNavo hi kila sarveSAM zabdAnAM sarveSAM cArthAnAM prakRtiH, sa ca vedaH / ayaM tu varNapadakrameNAvasthito vedastadadhigamopAyaH, tasya pratichandakanyAyenAvasthitaH / taM tu paramaM brahmANamabhyudayaniHzreyasaphaladharmAnugRhItAnta:karaNA: pazyantIti / atra ca pramANayanti-ye yadAkArAnusyUtAste tanmayAH, yathA-ghaTazarAvodaJcanAdayo mRdvikArA: mRdAkArAnugatAH padArthA mRNmayatvena prsiddhaaH| zabdAkArAnusyutAzca sarvabhAvA iti svabhAvahetuH; yataH pratyakSata eva sarvArthAnAM zabdAkArAnugamaH siddhaH / tathA hi-sarvara eva pratyayo'rtheSUpajAyamAnaH zabdollekhAnugata evopajAyate / yathoktam "na so'sti pratyayo loke yaH shbdaanugmaadRte| anuviddhamiva jJAnaM sarvaM zabdena vrttte"| (vA0 pa0 1. 123) iti / jJAnAkAranibandhanA ca vastUnAM svabhAvaprajJaptiH / ataH siddhameSAM zabdAkArAnusyUtatvam, tatsiddhau ca tanmayatvamapi siddhameva; tanmAtrabhAvitvAttanmayatvasyeti // 128 // iti saJcakSate ye'pi, te vAcyAH kimidaM nijm| . zabdarUpaM parityajya nIlAditvaM prapadyate // 1296 na vA tatheti, yadyAdyaH pakSaH saMzrIyate tdaa| akSaratvaviyogaH syAt paurastyAtmavinAzataH // 130 // 1-1. pA0, gA0 pustakayo sti| 2. karaNAH' iti pA0 pustake naasti| 3.zabda-pA0, gA0 / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdabrahmaparIkSA athApyanantaraH pakSaH, tatra niilaadivedne| azruterapi vispaSTaM bhavecchabdAtmavedanam // 131 // te vAcyA ityAdinA pratijJArthaM tAvad duussyti| atra kadAcchibdapariNAmarUpatvAdvA jagataH zabdamayatvaM sAdhyatveneSTam, kadAcicchabdAdutpattervA, yathA- 'annamayAH praNAH' iti; hetau myddvidhaanaat| atra na tAvadAdyaH pakSaH; pariNAmasyaivAnupapatteH / tathA hi-zabdAtmakaM brahma nIlAdirUpatAM pratipadyamAnaM kadAcinnijaM svAbhavikaM zabdarUpaM parityajya pratipadyeta? aparityajya vA? tatra yadi 'parityajya' ityAdyaH pakSa AzrIyate, tadA 'anAdi nidhanam' (vA0 pa0 1.1) ityanena vacanena yadakSaratvamavinAzitvamabhyupagataM tasya hAniH syAt; paurastyasvabhAvavinAzAt / atha aparityajya' ityanantaraH pakSaH, tadA nIlAdisaMvedanakAle'pyazruterbadhirasya zabdasaMvedanaM prApnoti, niilaadisNvednvttdvytirekaat| prayogaH- yadyadavyatiriktaM tattasmin saMvedyamAne saMvedyate, yathAnIlAdisaMvedanAvasthAyAM tasyaiva nIlAderAtmA,. nIlAdavyatiraktazca zabda iti svbhaavhetuH| anyathA bhinnayogakSematvAt tatsvabhAvatvameva prasidhyet- ityetadatra bAdhakaM pramANam [G.69] // 129-131 // etadeva vistareNa pratipAdayannAha. yena zabdamayaM sarvaM mukhyavRttyA vyvsthitm| zabdarUpAparityAge prinnaamaabhidhaantH||132|| yena yasmAt, bhavadbhirmukhyata eva zabdasvabhAvaM jagaditi vrnnyte| kasmAd ? ityAhazabdarUpAparityAga iti // 132 // .. yadi nAma mukhyataH zabdamayamavasthitam, tataH kim? ityAha . agauNe caivamekatve nIlAdInAM vyvsthite| . tatsaMvedanavelAyAM kathaM nAstyasya vedanam // 133 // ekatve nIlAdInAmiti / zabdenaM saheti zeSaH / tatsaMvedanavelAyAmiti / teSAM nIlAdInAM sNvednaavsthaayaam|. kathaM nAstyasya vednmiti| tasyApi nIlAdisvabhAvavadupalabdhilakSaNaprAptatvAd yuktameva saMvedanamityabhiprAyaH // 133 // asyAvittau hi nIlAderapi na syAt prvednm| ekAtmyAdbhinnadharmatve bhedo'tyantaM prasajyate // 134 // athAsya vedanaM neSyate, tadA nIlAderapi shbdsvruupvdsNvednprsnggH| aikAtmyAt, zabdena saha nIlAdInAmekasvabhAvatvAdityarthaH / anyathA nIlAdInAM zabdena saha bhinnadharmatve'bhyupagamyamAne'tyantabhedo'GgIkartavyaH / / 134 // kasmAt ? ityAha viruddhadharmasaGgo hi bahUnAM bhedlkssnnm| nAnyathA vyaktibhedAnAM kalpito'pi bhavedasau // 135 // 1. tAvad' iti pA0. gA0 pustkyostruttitH| 2. zabda: saMvedanaM- paa0.gaa| . Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 tattvasaMgraha nokasyaikadaikapratipatrapekSayA grahaNamagrahaNaM ca yuktam; ekatvahAniprasaGgAt / anyathA hi yadi 'viruddhadharmAdhyAso'pyekatvaM syAt, tadA kalpita iSTo vyaktibhedaH, so'pi na bhvet| na kevalaM brahmaNaH svarUpabhedo nAstItyapi zabdaH; yatastasya svAtmani vyavasthitasya nAsti bhedaH, vikAraviSayatvAdasyeti siddhaantH| tathA hi-na ghaTAdyAtmanA tasyAnAdinidhanatvamiSyate, kiM tarhi ? paramAtmanA ghaTAdayo hi dRzyamAnodayavyayAH paricchinnAdezAzcopalabhyanta iti / ayaM ca 'azruteH spaSTaM zabdasaMvedanaM syAt' iti yaH prasaGga uktaH, sa [G.70] yadi brahmaNo rUpamupalabdhilakSaNaprAptamiSyate, tadA draSTavyaH / yadi punaH 'atisUkSmam', 'atIndriyam' iti varNyate, tdaa'ymdossH| kintu nIlAdInAmapi tAdrUpyAt tatsvarUpavadagrahaNaprasaGga ityayaM doSo vaacyH| tatazcAyaM niyamo noppdyet| udayavyayavatImevArthamAtrAmaparadarzanA: prtiyntiiti| syAdetad-yathA bhavatAM kSaNikatvaM nIlAdyavyatiriktaM nIlAdisaMvedane'pi na saMvedyate, tadvacchabdarUpamiti? tadetadasamyak; na hi nIlAdisaMvadane kSaNikatvaM na saMvadyate, kintu gRhItamapi nirvikalpena cetasA bhrAntinimittena guNAntarasamAropAnna vinizcIyate ityucyte| tenAnubhavApekSayA tad gRhItameva, nizcayajJAnApekSayA tvagRhItamiti jJAnabhedenaikasya gRhItatvamagRhItatvaM caaviruddhmev| na caivaM bhavatAM pakSe zabdasya grahaNAgrahaNe yukte; sarvajJAnAnAM sviklpktaabhyupgmaat| ekenaiva jJAnena sarvAtmanA tasya nizcitatvAt, agRhItasvabhAvAntarAnupapatteH / yathoktam "nishcyaiH| yanna nizcIyate rUpaM tatteSAM viSayaH katham // " (pra0 vA0, 3. 57) iti / atha kiJcidavikalpamapi jJAnamabhyupagamyate? na tarhi vaktavyam-"na so'sti pratyayo loke yaH zabdAnugamAdRte" (vA0. pA0 1.123) iti| zabdAkArAnusyUtatvAditi ca heturna sidhyet, tatazca pramANAbhAvAcchabdAtmakatvavyavasthAnaM bhAvAnAmanibandhanameva syAt / kiJcakSaNikatvaM bhAvAnAM pramANAntarataH siddharanubhUtamapi na nizcIyata iti vyapadizyate / zabdAtmatA tu bhAvAnAM kutaH siddhA yena sA'pyevaM vyvsthaapyte!||135|| aparamapi dUSaNamArgamAha pratibhAvaM ca yadayekaH zabdAtmA bhinna issyte| sarveSAmekadezatvamekAkArA ca vid bhvet||136|| sa hi zabdAtmA pariNAmaM gacchan pratipadArthaM bhedaM vA pratipadyate? na vA? tatra yadi na bhinna iti pakSaH, tadA sarveSAM nIlAdInAmekadezatvaM praapnoti| ekdeshtvmityuplkssnnm| kaalprinnaamvyaapaaraavsthaavishessaadypi-graahym| ekAkArA ca, vit-pratibhAsaH, bhavet=prApnoti; sarveSAM nIlAdInAmekazabdarUpAvyatirekAt // 136 // prativyakti tu bhede'sya brahmAnekaM prsjyte| vibhinnAnekabhAvAtmarUpatvAd vyktibhedvt||136|| 1. 0dharmAdhyAse0 pA0, gaa0| 2. parvAgdarzanA ityrthH| Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdabrahmaparIkSA atha prativyakti bhedo'sya zabdAtmano'GgIkriyate, tadA brahmaNo'nekatvaM prApnoti; vibhinnaanekbhaavaatmruuptvaat| vibhinno'nekabhAvAtmA=anekapadArthasvabhAvaH, rUpam= [G.71] svabhAvo yasyeti vigrahaH, tadbhAvastattvam / ekaM ca paramabrahmeSyate, ato'bhyupetabAdhA pratijJAyA iti bhAvaH // 137 // dUSaNAntaramapyAha - nityazabdamayatve ca bhAvAnAmapi nityatA / tadyaugapadyataH siddheH pariNAmo na saGgataH // 138 // nityazabdamayatve=nityazabdasvabhAvatve / jagataH zabdaH svarUpaM ced bhAvAnAmapi nityatvaM prApnoti / tatazca sarvakAlaM bhAvAnAM zabdena saha yaugapadyataH siddheH siddhatvAt, pariNAmAtmA na prApnoti / taditi tasmAdarthe', teSAM vA nIlAdInAM yaugapadyaM tadyaugapadyamiti vigrahaH / / 138 / / atha yaugapadyataH siddhasyApi kasmAt pariNAmo na bhavati ? ityAha hynyruupsmudbhve| nApi dvitIyaH pakSo yujyata iti darzayannAha- - ekarUpatirobhAve mRdAdAviva saMsidhyet pariNAmastu nAkrame // 139 // nAkrame tu vastuni pariNAmaH sidhyediti bhinnakramastuzabdaH / evaM tAvat pariNAmakRtaM zabdamayatvaM bhAvAnAM na yuktm|| 139 // athApi kAryarUpeNa zabdabrahmamayaM jagat / : tathApi nirvikAratvAttato naiva kramodayaH // 140 // 65 evamapi zabdasya nityatvenAvikAritvAt tataH krameNa kAryAdayo na prApnuvanti' / sarveSAmavikalApratibaddhasAmarthyakAraNAd yugapadevotpAdaH syAt / kAraNavaikalyAd kAryANi parilambante tacvedavikalaM tat kimaparamapekSeran, yena yugapanna bhaveyuH ! // 140 // anyAnyarUpasambhUtau tsmaadeksvruuptH| vivRttamartharUpeNa kathaM nAma taducyate ! // 141 // 1. tasmAdityarthe-- pA0 gAe / 3. pratilambante- pA0. gaa| api ca- yadi tasmAdekasvabhAvAcchabdAtmano'nyAnyasya svabhAvasyotpattiraGgIkriyate, tadA tad brahma vivRttamartharUpemetyetanna sidhyet, na hyarthAntarasyotpAde'nyasya tatsvabhAvamanAvizatastAdrUpyeNa vivarto yuktaH / tasmAt sarvathApi pratijJArtho nAvakalpate // 141 // 'zabdAkArAnusyUtatvAt' iti ca heturasiddha iti darzayannAha atadrUpaparAvRttamRdrUpatvopalabdhitaH 1 * kumbhakozAdibhedeSu mRdAtmaiko'tra kalpate // 142 // nIlapItAdibhAvAnAM na tvevamupalabhyate / azabdAtmaparAvRttirabIjA kalpanA'pi tat // 143 // 2. prAproti pA0, gAla / [G.72] Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasaMgrahe na hi bhAvAnAM paramArthe naikarUpAnugamo'sti; sarveSAM svasvabhAvavyavasthitatayA samAnajAtIyavyAvRttasvabhAvatvAt. kAlpanikaM tu vijAtIyavyAvRttikRtamekAkArAnusyUtatvameSAM vyvsthaapyte| yathA ghaTazarAvodaJcanAdiSu paramArthato bhinneSvapyamRdAtmakapadArthavyAvRttikRto mRdAtmA kalpyate tatra, tadapi kAlpanikameSAM nIlAdInAM zabdAkArAnusyUtatvaM na smbhvti| na hi nIlapItAdiSu zabdarUpamupalabhAmahe, anupalabhamAnAzca kathamazabdAtmakavyavacchedakRtaM zabdAkArAnusyUtatvaM kalpayAmaH ! tasmAdabIjeyaM kalpanetyasiddho hetuH // 142-143 // yaduktam-"sarveSAmekadezatvamekAkArA ca vidbhavet" (tattva0 136) iti, tatra paramatamAzaGkate athAvibhAgamevedaM brahmatattvaM sadA sthitm| . . avidyoplapavAlloko vicitraM tvabhimanyate? // 144 // . athApi syAt-avibhaktameva sadA brahmAtmakaM tattvamavikAri prmaarthto'vsthitm| na tasya paramArthena pariNAmaH, kintvavidyAtimiropahatabuddhilocanA nIlAdibhedena vicitramiva mnynte| yathoktam "yathA vizuddhamAkAzaM timiropapluto jnH| saGkIrNamiva . maatraabhishcitraabhirbhimnyte|| tathedamamRtaM brahma * nirvikaarmvidyyaa| kaluSatvamivApannaM bhedarUpaM. vivrtttH"|| ( ) iti| tena sarveSAmekadezatvaprasaGgo na bhaviSyati; tessaamvsturuuptvaat| saMvidredazca bhaviSyati, avidyopaplavakRtvAttasyeti bhAvaH // 144 // [G.23] tatrApItyAdinA pratividhatte tatrApi vedyate rUpamavidyopaplavairjanaiH / yannIlAdiprakAreNa tyAgAdAne nibndhnm||145|| tadrUpavyatirikeNa * brhmruupmlkssitm| kathaM vyatthitacetobhirastitvena prtiiyte||146|| pramANavazAddhi prameyasattAvyavasthitiH, na caivaMrUpasya brahmaNaH siddhaye kiJcana pramANamasti / tathA hi- na tAvat pratyakSatastasya siddhiH, na hi nIlAdehitAhitaprAptiparihArAdhiSThAnATyatiriktamaparaM zabdarUpaM pratibhAsate, apratibhAsamAnaM ca kathaM tadyutthitacetobhiAyamArgAvasthitairastitvena pratIyatAm ! // 145-146 // syAdetat-svasaMvedanapratyakSata eva tatsiddham; jJAnAtmarUpatvAt, tathA hi jyotistadeva zabdAtmakatvAccaitanyarUpatvAcceti? tadetat svsNvednviruddhm| tathA hi-anyatra gatamAnaso'pi cakSuSA rUpamIkSamANo'nAdiSTAbhilApameva nIlAdipratyayamanubhavatIti / etacca vistareNa prtipaadyissyte| etena yaduktam- "na so'sti pratyayo loke" (vA0 pa0 1.123) ityAdi, tadapi pratyuktaM bhvti| 1. brahmarUpaM-pA0, gaa0| 2. 0'naadhisstthaa-paa0| Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdabrahmaparIkSA na tatpratyakSataH siddhamavibhAgamabhAsanAt / nityAdutpattyayogena kAryaliGgaM na tatra na // 147 // dharmisattvAprasiddhestu na svabhAvaH prsaadhkH| tasmAdavibhAgaM zabdamayaM brahma na pratyakSataH siddham ; tasya tathAbhUtasyApratibhAsanAt / naapynumaantH| tathA hyanumAnaM bhavatkAryaliGgaM bhavet ? svabhAvaliGgaM vA ? anupalabdhestu pratiSedhaviSayatvAdvidhAvanadhikAra eva / tatra na tAvat kAryaliGgama, nityAt kasyacit kAryasyAnupapatteH, kramayaugapadyAbhyAM nityasyArthakriyAvirodhAt / nApi svabhAvaliGgamasti; tasyaiva brahmAkhyasya dharmiNo'siddheH / na hyasiddhe dharmiNi tatsvabhAvabhUto dharmaH svAtantryeNa sidhyet / anyattarhi liGgaM bhaviSyati ? ityAha na caitadatirekeNa liGgaM sattAprasAdhakam // 148 // svabhAvakAryavyatirekAnyasya sAdhyArthapratibandhAbhAvAt / na cApratibaddhaM liGgaM yuktam; atiprasaGgAt / tadapi ca zabdarUpAnvayatvaM bhAvAnAmuktam; tadasiddhatvAdalIkatvAcca na zabdarUpatvaM pAramArthikaM brahmaNaH sAdhayitumalam / nApyAgamAttasya siddhiH; tasyAnavasthitatvAt / yadyapyanupalambhAkhyamasti liGgam, tattu svabhAvahetAvevAntargatamiti bhAvaH / yadvA - sattAprasAdhakasya vivakSitatvAt / ata evAhasattAprasAdhakamiti // 147-148 // 44 api ca 44 'jJAmamAtrArthakasrNe'pyayogyaM brahma gamyatAm' / tadayogyatayA rUpaM tddhyvstutvlkssnnm"|| (pra0 vA0 2.50) ityetat pratipAdayannAha-- - 67 jJAnaM jJeyaMkramAt siddhaM kramavat sarvamanyathA / yaugapadyena tatkAryaM vijJAnamanuSajyate // 149 // jJAnamAtre'pi naivAsya zakyarUpaM tataH param / bhavatIti prasaktA'sya vandhyAsUnusamAnatA // 150 // [G.74] etacca pUrvamIzvara parIkSAyAM prasAdhitam / tataH paramiti / tyAgAdAnanibandhanAnnIlAdeH 3 paramanyadityarthaH / yadi vA - tata iti nigamanam / paramiti tAttvikam / vandhyAsUnusamAnateti / na hi vandhyAsUnoravastutvavyavasthAyAmarthakriyAsAmarthyavirahavyatirekeNAnyannibandhanamasti // 149-150 // athedamucyate - taM tu paramaM brahmAtmAnamabhyudayaniH zreyasaphaladharmAnugRhItAnta: karaNA yogina eva pazyantIti ? tadapi nopapadyata iti darzayati vizuddhajJAnasantAnA yogino'pi tato na tat / 1 - 1. ' ayogyamata eva tat'- iti tatrasthaH pAThaH / 3- 3. gA0 pustake dvirAvRtto'yaM pATho mudraNapramAdAditi dhyeyam / 2. zakrarUpaM- pA0 / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 tattvasaMgrahe vidanti brahmaNo rUpaM jJAne vyApRtya snggteH||151|| yadi hi jJAne yogaje tasya vyApAraH syAt, tadA yoginastasya rUpaM pazyantIti syAt, yAvatA yathoktena prakAreNa jJAne tasya vyaapaaraabhaavaadyuktmett| syAdetat-na tadviSayajJAnotpattyA yoginastaM pazyanti; tadvyatiriktasya yogino yogijJAnasya cAbhAvAt, kintu yogitvAvasthAyAM svamAtmAnaM jyotIrUpaM tatprakAzamAnaM yoginastaM pazyantIti? ucyate; yadyevam, prAgayogitvAsthAyAM kiM tasya rUpamiti vAcyam! yadi sadaiva jyotIrUpam, tadA tarhi na kadAcidayogitvAvasthA'sti; sadaivAtmajyotIrUpatvAd brahmaNaH / tatazcAyatnataH sarveSAM mokssprsnggH| __ athApi syAt-yathA bhavatAM svaprAdyavasthAsu jJAnamadvayamapi vicitrAkAraparigraheNa pratibhAsate, tathA tadadvayamapyavidyAvazAdavizuddhasantatInAM tathA prakAzata iti ? tadasamyak; na hi tadvyatirekeNAnye kecidavizuddhasantatayaH santi, yeSAM tattathA prtibhaaste| svayameva tathA pratibhAsata iti cet ? evaM tarhi mokSAbhAvaprasaGgaH; sarvadaiva brhmnno'dvyruupprtibhaasaatmktvaat| asmAkaM tu vizuddhajJAnAntarodayAnmuktiryujyata eva / na cApi bhavatAM tadvyatirekiNyavidyAsti, yadvazAt tattathA pratibhAsata iti syAt / avyatireke cAvidyAyAstadvazAttadeva tathA pratibhAsata iti suvyaahRtmett| ____ athApi syAd-avidyAvazAnna khyAtItyanenAvidyAtmakatvameva tasya khyApyata iti? yadyevam, sutarAM mokSAbhAvaprasaGga eva khyApito bhvti| na hi nityaikarUpe brahmaNyavidyAtmake sthite sati tadAtmikAyA avidyAyA vyapagamaH sambhavati, yenAvidyAvyapagamAnmuktirbhavet / atha vyatiriktA'vidyA'GgIkriyate? evamapi nityatvAdanAdheyAtizayasya brahmaNaH [G.75] sA na kiJcit karotIti na yuktamavidyAvazAt tathA prtibhaasnm| tatazcAvidyayA saha tasya sambandhAbhAvAt saMsArAbhAvaprasaGgaH / na cApi sA tattvAnyatvAbhyAM nirvaktuM zakyata iti yuktaM vaktum; vastudharmasya gtyntraabhaavaat| anyathA vastutvameva na syaat| na cAvastuvazAttathA tasya khyAtiryuktA; atiprsnggaat| tathAbhUtasya cArthakriyAkAriNaH svabhAvasyAvasthitinAmakaraNena 'nAsti vivAdaH / asmAkaM tu vitathAbhinivezavAsanaivAvidyA, sA ca vAsanA shktirucyte| zaktizca kaarnnaatmkjnyaanaatmbhuutaiveti| tena pUrvapUrvataH kAraNabhUtAdavidyAtmano jJAnAduttarottarakAryajJAnasya vitathAkArAbhinivezina utpatteravidyAvazAt tthaakhyaatiryuktaa| tasyAzcAvidyAyA yogAbhyAsAdasamarthataratamakSaNotpAdakrameNa vyapagamAt parizuddhajJAnasantAnodayAdapavargaprAptirityato bandhamokSavyavasthA yuktimtii| na tvevaM bhavatAM sambhavati; nityaikarUpatvAd brahmaNo'vasthAdvayasambhavAt / ekatvAcca tasya brahmaNa ekasya muktau sarveSAM muktiprasaGgaH, ekasyAmuktau srvessaammuktiprsnggshcaanivaaryH| na cApyayogitvAvasthAyAmAtmajyotIrUpatve'sya kiJcit prmaannmsti| prasAdhakaM jJAnaM hi prakAzAtmatayA svasaMvedaprasiddham, na tvevaM zabdAtmA sarvatra pratyayAtmani saMvedya iti nirdiSTametat / athAyogyavasthAyAmAtmajyotiSvamasya nAGgIkriyate, evamapi prAgavidyamAnaM 1. brhmtyrthH| 2. 'na' iti pA0 gA0 pustakayo sti| 3-3. sA tatkiJcit-pA0; sA na tatkiJcita- gA0 / 4. no'sti-gA0/ Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdabrahmaparIkSA 69 tadAtmajyotiSTvamatyaktapUrvarUpasya brahmaNaH pazcAdayogyavasthAyAM kutaH sambhUtamiti vAcyam ! tasmAnmithyApravAdo'yaM zabdabrahmavAdo bhavatAmityalaM bahunA // 151 // pradhAnetyAdinA pUrvoktaM dUSaNamArgamihApyatidizatipradhAnapariNAmena samaM ca brahmadarzanam / taddUSaNAnusAreNa boddhavyamiha dUSaNam // 152 // tathaivaM dUSaNaM vAcyam "na zabdajanyaM tatkAryaM sattAto hetuvittivat / ato nAbhimato heturasAdhyatvAt parAtmavat" // ityAdi // 152 // iti zabdabrahmaparIkSA // Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. puruSaparIkSA anya ityAdinA vedavAdimatamupakSipati anye tvIzasadharmANaM puruSaM lokkaarnnm| kalpayanti duraakhyaatsiddhaantaanugbuddhyH||153|| samastavastupralaye'pyaluptajJAnazaktimAn / UrNanAbha ivAMzUnAM sa hetuH kila jnminaam||154|| ta evamAhuH- "puruSa evaikaH sakalalokasthitisargapralayahetuH [G.76] pralaye'pya* luptajJAnAtizayazaktiH" iti| tathA coktam- .. .... "UrNanAbha ivAMzUnAM candrakAnta ivaambhsaam| . prarohANAmiva plakSaH sa hetuH srvjnminaam"||( . .)iti| tathA- "puruSa evaitatsarvaM yadbhUtaM yacca bhAvyam" (R0 ve0 10.90.2) iti| IzasadharmANam IzvaratulyadharmANam; dvayorapi vishvsrgsthitiprlynimitttvaat| etAvA~stu vizeSa:- IzvaravyatiriktamanyadapyAtmAdikaM samavAyyAdikAraNamIzvarakAraNakairiSyate, puruSavAdibhistu puruSa eva kaarnnm| vizvasargasthitipralayanimittabhAvastu dvayorapi samAnaH / durAkhyAtasiddhAntAnugabuddhayaiti durAkhyAtasiddhAntAnugA buddhiryeSAmiti vigrhH| UrNanAbhaH= markaTakaH // 153-154 // asyApItyAdinA dUSaNamArabhate asyApIzvaravat sarvaM vacanIyaM nissedhnm| Izvaravaditi SaSThyantAdvatiH / atrApyevaM dUSaNaM vAcyam- ... "puruSo janminAM heturnotpattivikalatvataH / gaganAmbhojavat sarvamanyathA yugpdbhvet|| ityAdi yadi ca- Izvarasiddhaye yathA paraiH sAdhanAnyuktAni, tathaiva puruSasiddhaye puruSavAdibhirupAdIyante; tadA tadvadevAsiddhatAdidoSo vaacyH| anyamapi dUSaNaprakAramAha kimarthaM ca karotyeSa vyaapaarmimmiidRshm||155|| prekSApUrvakAripravRtteH prayojanavattayA vyAptatvAt-ataH kimarthamayaM puruSau jagadracanAvyApAramIdRzaM karotIti vaktavyam // 155 // yadyanyena prayuktatvAnna syAdasya svtntrtaa| athAnukampayA kuryAdekAntasukhitaM jgt||156|| 'vyaadhidaaridryshokaadivividhaayaaspiidditm| janaM tu sRjatastasya kA'nukampA prtiiyte!||157|| yadyanyenezvarAdinA prayukto'nicchannapi karoti tadA'sya yatsvAtantryamabhyupagatam, 1. Adhi-- pA.. gaa.| Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puruSaparIkSA tddhiiyet| atha kRpayA parAnugrahArthaM karoti, tadA nArakAdiduHkhitatattvanirmANaM na kuryAt, ekAntasukhitameva kuryAt // 156-157 // sRSTeH prAganukampyAnAmasattve noppdyte| anukampA'pi yadyogAddhAtA'yaM priklpyte||158|| kiJca- sRSTe:=sargAt prAganukampyasattvAbhAvAt kimAlambya tasyAH [G.77] anukampAyA vazAdayaM dhAtA-sraSTA kalpyeta // 158 // na cAyaM pralayaM kuryAt sdaa'bhyudyyoginaam| tadadRSTavyapekSAyAM svaatntrymvhiiyte||159|| yadi cAyamanukampayA kurute tadA ye devamanuSyA sadAbhyudayayoginasteSAM kimiti pralayaM karoti, ye duHkhitasantataya ApAyikAH sattvAsteSAmeva kAmaM karotu pralayamiti bhAvaH / athApi syAt-teSAmanukampyAnAM yadadRSTaM dharmAdharmalakSaNaM tadapekSya sukhaduHkhasamanvitaM lokaM karoti? naitadasti; evaM hi svAtantryamabhyupagataM hiiyet| na cApi samarthasya kaacidpekssaa| asAmarthya "vA'pekSyAdevalokasyotpattestatkAraNatvamasya hIyate // 159 // pIDAhetumadRSTaM ca kimarthaM sa vypeksste| upekSaiva punastatra dayAyoge'sya yujyte||160|| bhavatu nAma tasyA dRSTApekSA, tathApi yadadRSTaM dharmAdharmAtmakaM pIDAhetuH, tadapekSA kRpAlorna yuktA; kintvavadhIraNameva tatra tasya kRpAparatantratayA yuktaM krtum| na hi kRpAlavaH paraduHkhahetumevAnvicchanti; teSAM paraduHkhaviyogecchayaiva pravRtteH // 160 // ... krIDArthA tasya vRttizcet krIr3AyAM na prbhurbhvet| vicitrakrIDanopAyavyapekSAtaH shishurythaa||161|| atha nAnukampayA karoti, kiM tarhi ? krIDArtham? etadapyasamyak; evaM krIDotpAde svAtantryamasya na syAt, sargasthitipralayAtmakasya vicitrakrIDanopAyasyApekSaNAt // 161 // ... . krIDAsAdhyA ca yA prItistasya yadapi saadhnm| tatsarvaM yugapat kuryAdyadi ttkRtishktimaan||162|| . . krameNApi na zaktaH syAnno cedAdau sa shktimaan| . nAvibhaktasya yujyete zaktyazaktI hi vstunH||163|| kiM ca ye te vicitrAH krIDanopAyAH, tatkAraNA yadi zaktirasyAsti, tadA yugapadeva kuryAt / athAdau tasya na zaktiH, tadA krameNApi na kuryAt; azaktAvasthAyA avishisstttvaat| na hyekasyaikatra vastuni zaktatvamazaktatvaM ca parasparaviruddhaM dharmadvayaM yuktm| kimarthaM [G.78] ca vyApAramIdRzamArabhata ityAdi sarvo vikalpa Izvare'pi saadhaarnnH| tena yadAha prazastamati:- "parAnugrahArthamIzvaraH pravartate, yathA kRtArthaH kazcin munirAtmahitAhitaprAptiparihArArthAsambhave'pi parahitArthamupadezaM karoti, tathezvaro'pyAtmI1. duHkhitamatva-pA0, gaa0| . 2. 0nukampAnA0-pA0, gaa0| 3-3. yasyA-pA0, gA0 / 4-4. yadeva manuSyA-pA0, gaa0| 5. vApekSyAdeva loksy-gaa0| 6. tatkAraNe- pA0, gaa0| Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasaMgrahe yAmaizvaryavibhUtiM vikhyApya prANino'nugrahISyan pravartate;" ( ) iti / atha vA "zaktisvAbhAvyAt, yathA kAlasya-vasantAdInAM paryAyeNAbhivyaktau sthAvarajaGgamavikArotpattiH svabhAvataH, tathezvarasyApyAvirbhAvAnugrahasaMhArazaktInAM paryAyeNAbhivyaktau prANinAmutpattisthitipralayahetukatvam" ( ) iti / tadapyanenaiva prativihitam / tathA hi- 'parAnugrahArthaM pravarttate' ityatredameva pratividhAnam- 'anugrahaH paraM kuryAdekAnsasukhitaM jagat' ityaadi| 'zaktisvAbhAvyAt' ityatrApIdameva dUSaNam sargasthityupasaMhArAn yugpdvyktshktikH| . yugapajjagataH kuryAnno cet so'vyktshktikH|| na vyaktazaktirIzo'yaM krmennaapyuppdyte| .... vyaktazaktirito'nyazcedbhAvo hyekaH kathaM bhavet ! // iti| kAlasyApi vasantAdhabhivyaktau paryAyeNa pravRttAvayameva doSaH / zItatoSNAnvayabhedabhAjastu bhAvA eva hi pratikSaNavinAzinaH kAla ityetat pazcAt. pratipAdayiSyate' // 162-163 // atha svabhAvato vRttirityAdinoddayotakaramatamAzaGkate atha svabhAvato vRttiH sargAdAvasya vy'te| ... pAvakAdeH prakRtyaiva yathA daahaadikrmnni||164|| yadyevamakhilA bhAvA bhveyuryugptttH| tadutpAdanasAmarthyayogikAraNasannidheH // 165 // ___ sa hyAha- "na hi bhagavataH krIDA pravRttiH, apitu yathA pRthivyAdInAM mahAbhUtAnAM svabhAva eva sa tAdRzo yat svakAryeSu pravRttiH, tathezvarasyApi" (nyA0 vA0 4.1.21) tadetadayuktam; evaM hi sarvabhAvAnAM tadvyApAramAtrabhAvinAM samarthAvikalakAraNasannidhAnAdyugapadevotpAdaH syAt / na cApi buddhimattvaM vizeSaNaM yuktamiti pUrvamevAsmAbhiH pratipAditam // 164-165 // yadyevam, pAvakAdikAryANAmapi kiM na yaugapadyaM bhavati? ityAha svahetubalasambhUtA niyatA eva shktyH| asarvakAlabhAvinyo jvalanAdiSu vstussu||166|| anyathA yaugapadyena sarvaM kAryaM smudbhvet|| teSAmapi na cedeSa niymo'bhyupgmyte||167|| [G.79] teSAmiti paavkaadiinaam| na kevalamIzvarasyetyapizabdaH / eSa niyamaiti svahetubalasambhavakRtaH // 166-167 // syAdetat- UrNanAbhaH svabhAvataH pravRttaH kimiti svakAryANi jAlAdIni yugapanna karoti? ityAha prakRtyaivAMzuhetutvamUrNanAbhe'pi nessyte| 1. davyapadArthaparIkSAntargatakAlaparIkSAyAmiti shessH| Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 73 puruSaparIkSA prANibhakSaNalAmpaTyAlAlAjAlaM karoti yt||168|| UrNanAbho'pi na svabhAvataH pravarttate, kiM tarhi ? prANibhakSaNalAmpaTyAtkAdAcitkAt pratiniyatahetusambhUtAdityabhiprAyaH / na hyasau nityaikarUpaH, tasyApi svahetubalabhAvitvena kAdAcitkI zaktiH // 168 // ____ athApi syAt-nAnukampayA, na krIDayA, kintvabuddhipUrvakameva yathAkathaJcit pravarttate? ityAha yathAkathaJcid vRttizced buddhimattA'sya kiidRshii| nAsamIkSya yataH kAryaM zanako'pi prvrttte||169| evaM hi kaivartAdeH prAkRtapuruSAdapyatyantAnabhijJatayA kathamasau prekSAvatAmavadheyavacanaH syaat| buddhimtteti| prekssaavttaa| zanaka: kaivarttaH // 169 // etenaiva puruSadUSaNena ye vA zauriprabhRtayaH parairjagato dhAtAraH kalpitAH, te'pi nirastA boddhavyA iti darzayati - zauryAtmajAdayo.ye'pi dhAtAraH priklpitaaH| . etenaiva prakAreNa nirastAste'pi vstutH||170|| tatra-zauri:-viSNuH / AtmajaH brahmA / Adizabdena yo buddhimAn kAlaH parairiSyate tasya grhnnm| yathoktam- . "kAla: pacati bhUtAni kAlaH saMharate prjaaH| kAlaH supteSu jAgarti kAlo hi . durtikrmH"|| ( ) iti| supteSviti pralayakAlalIneSu lokessvityrthH| anyasyApyevambhUtasya kumatiparikalpitasyApi grahaNAt saMgrahaH // 170 // iti purusspriikssaa|| 1-1 pA0 gA0 pustakayo sti| Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. AtmaparIkSA 1.naiyAyika-vaizeSikaparikalpitAtmaparIkSA AtmavyApArarahitatvaM pratipAdayannAha anye punarihAtmAnamicchAdInAM smaashrym| svato'cidrUpamicchanti nityaM sarvagataM tthaa||171|| zubhAzubhAnAM kartAraM karmaNAM tatphalasya c| bhoktAraM cetanAyogAccetanaM na svruuptH||172|| jJAnayatnAdisambandhaH kartRtvaM tasya bhnnyte| . sukhaduHkhAdisaMvittisamavAyastu bhoktRtaa||173|| nikAyena viziSTAbhirapUrvAbhizca snggtiH| ... buddhibhirvedanAbhizca janma tsyaabhidhiiyte||174||. prAgAttAbhirviyogastu maraNaM jIvanaM punaH . sadehasya manoyogo dhrmaadhrmaabhistkRtH||175|| zarIracakSarAdInAM vadhAddhiMsA'sya klpyte| itthaM nitye'pi puMsyeSA prakriyA vimlekssyte||176|| te hi zarIrendriyabuddhivyatiriktamAtmAkhyaM dravyamicchA-dveSa-prayatna-sukha-duHkha-jJAnadharmAdharma-saMskArANAmAzrayaM samavAyikAraNamacidrUpam, avinAzi, sarvagatam, zubhAzubhakarmabhedAnAM kartR, tatphalasya ceSTAniSTasya bhokta parikalpayanti; anyathA yadi AtmA na bhavet, tadA kaH pretya karmaphalAni bhuJjIta! na hyanyena kRtamanyo bhuGkte / evaM hi akRtAbhyAgamadoSaH syAd akartureva phlaabhismbndhaat| kRtavipraMNAzazca; kartuH phlenaanbhismbndhaat| na caivmissyte| tasmAdavazyaM ya eva kartA sa eva bhoktA'GgIkartavya iti| tena yo'sau kartA bhoktA ca sa aatmaa| __ atha yadi cidrUpo na bhavati, tatkathamacetayamAnaH kartA yujyate? ityAha- cetanA - yogaadityaadi| cetanAyogAdasau cetayate iti kRtvA cetanaH, na punaH svarUpataH; acidruuptvaat| yathA varNayanti kApilA:- "caitanyaM puruSasya svaM rUpam" ( ) iti| yadi* tarhi nityo'sau, kathaM kartA bhoktA ca? kathaM vA tasya janma, maraNam, jIvanaM vA vyavasthApyate? na hi nityaikarUpasya sarvamidaM yujyate, yathA''kAzasya? ityaah-jnyaanetyaadi| jJAna-prayatna-cikIrSANAM tatrAtmani samavAyaH kartRtvam, sukhAdisaMvitsamavAyaH = bhoktRtvm| nikAyena viziSTAbhiHzarIrabuddhIndriyavedanAbhira pUrvAbhirabhisambandhaH janma tasyAtmano gIyate / devamanuSyAdirbhoganikAyaH / vedanAbhizceti ca kAraNazarIm, indriyANi ca smucciiynte|* 1. samAzraya:- jai| . 2-2. pATho'yaM pA0. gA0 pustakayo sti| ** pATho'yaM pA0, gA0 pustakayostruTito dRshyte| Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmaparIkSA *tatra zarIrendriyaiH saMyogalakSaNastasya sambandhaH, buddhivedanAbhistu smvaaylkssnnH| kathaM zrotreNa saMyogaH? tatrApi saMyuktasaMyogo'sti, AtmanA hi saMyuktA tadIyA dRSTAbhisaMskRtA karNazaSkulI, tayA ca saMyuktamAkAzatmakaM shrotrm| prAgAttIbhiH zarIrendriyabuddhivedanAbhirviyoga:-maraNamasya giiyte| jIvanaM tu tasya sadehasya yo manasA yogo dhrmaadhrmaapekssH| hiMsA tu zarIracakSurAdInAM vadhAt tasyAtmanaH kalpyate |vrnnyt ityarthaH / tathA ca sUtram- "kAryAzrayakartRvadhAddhiMsA" (nyA0 sU0 3.1.6) iti / kAryAzrayaH zarIram; sukhAdeH kaarysyaashrytvaat| kartRNi-indriyANi; viSayopalabdheH kartRtvAt // 171-176 // kathaM punarasyAtmano'stitvaM pratyetavyamiti? atrAviddhakarNastAvatpramANayati"sadAdyavizeSaviSayAviSayajJeyaviSayA madIyAH pratyakSAnumAnopamAnazAbda-smRti-pratyabhijJAnasiddhadarzanArporekaviparyayAH* svapasvapnAntikAH prajJAnavizeSA madIyazarIrAdivya-[G.80] tiriktasaMvedakasaMvedyAH; svakAraNAyattajanmavattvasAmAnyavizeSavattvabodhAtmakatvAzutaravinAzitvasaMskArAnAdhAyakatvapratyayatvebhyaH, purussaantrprtyyvt| vaidhahNa pratyastamitA' ghaTAdayaH" iti| tatra sadAdayaH SaDavizeSAH pUrvaM vyAkhyAtA: / teSAM sadAdInAM SaNNAM viSayo drvygunnkrmaanni| aviSayaH saamaanyvishesssmvaayaaH| tadetadubhayAtmakaM jJeyaM viSayo yeSAMre pratyakSAdInAM jJAnavizeSANAM te tathoktAH / pratyakSAnumAnopamAnetyAdistu dvandvanirdezaH / siddhadarzanaM jyotiHzAstrAdyupanibaddham / taddhi siddhAnAM darzanaM siddhaM vA darzanamiti kRtvA siddhdrshnmucyte| prAtibhaMtu jJAnamArSam, yathA-zvo meM bhrAtA gmissytiiti| taddhi prAyeNarSINAM bhavatIti kRtvaarssmuyte| aarek:-sNshyH| viparyayaH vipryaasH| prathamasvaprAvasthAbhAvI prtyyH-svpnH| tadviSayaM svapre'pi yadaparaM jJAnaM bhavati sa svaprAntikaH / eta eva prjnyaanvishessaaH| zeSaM subodhm| tadetat pramANamarthato nirdizannAha . jJAnAni ca madayIyAni tnvaadivytirekinnaa| .... saMvedakena vedyAni pratyayatvAt tdnyvt||177|| tanvAdItyatrAdizabdena buddhIndriyavedanAH prigRhynte| prtyyaatvaadityuplkssnnm| tadanye'pi svakAraNAyattajanmavattvAdayo grAhyAH // 177 // zaGkarasvAmI punaranyathA pramANayati- "icchAdayaH kvacidAzritAH; vastutve [G.81] sati kAryatvAd, rUpAdivat" iti / taddarzayati icchAdayazca sarve'pi vacidete smaashritaaH| vastutve sati kAryatvAdrUpavat sa ca naH pumaan||178|| vastutvagrahaNAdeSa na nAze vybhicaarvaan| hetumattve'pi nAzasya yasmAnnavAsti vastutA // 179 // vastutvagrahaNadityAdinA vastutve satIti vizeSaNasya sAphalyaM darzayati // 179 // *-* pATho'yaM pA0, gA0 pustakayostruTito dRshyte| 1. prazastamitA-pA0 gA0 / 2. ihaiva pUrva 41 tame pRsstthe| 3. pA0, gA0 pustkyonaasti| Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 tattvasaMgrahe uddyotakarastu pramANayati- "devadattasya rUparasagandhasparzapratyayA ekAnekanimittAH; mayeti pratyayena pratisandhIyamAnatvAt / kRtasamayAnAmekasmin nartakIbhrUkSepe yugapadanekapuruSANAM prtyyvt|" ( ) asyAyamartha:- yathA kila nartakIbhrUbhaGgAnantaramasmAbhirvastrANi prakSeptavyAnItyevaM kRtasamayAnAM bahUnAM nAnAkartRkA nAnAbhUtAH pratyayA nimittasya bhrUbhamaGgasyaikatvAt 'mayA dRSTo mayA dRSTaH' iti pratisandhIyante, tathehApi nAnAviSayAH pratyayA nimittasyaikatvAt prtisndhaasynte| yacca tadekaM nimittaM sa Atmeti / pratisandhAnaM punaH 'mayA dRSTaM mayA zrutam' ityevamAdInAM pratyayAnAmekajJAtRnimittatvena ghttnm| nartakIbhrUkSepe tu prtyyaanaamekvissytvaapaadnm| sarvathA pratisandhAnamucyate yadekamarthaM nimittIkRtya pratyayAnAM smbndhnm| tadetatpramANaM darzayannAha rUpAdipratyayAH srve'pyekaaneknimittkaaH| .. mayeti pratyayenaiSAM prtisndhaanbhaavtH||18|| nartakIbhrUlatAbhane bahUnAM pratyayA iv| . . anyathA pratisandhAnaM na jaayetaanibndhnm||181|| subodham // 180-181 // ayamaparastadIyaH prayogaH- "Atmeti padaM zarIrendriyamanobuddhivedanAsaGghAtavyatiriktavacanam prasiddhaparyAyavyatiriktatve satyekapadatvAt, ghttaadishbdvt"| tadAha buddhiindriyaadisngghaatvytiriktaabhidhaaykm| Atmeti vacanaM yasmAdidamekapadaM mtm|| 182 // siddhaparyAyabhinnatve yaccaivaM prinishcitm| yathAnirdiSTadharmeNa tadyuktaM 'ghttshbdvt||183|| siddhpryaaybhinntviti| buddhIndriyAdInAM ye siddhAH paryAyA dhIprabhRtayastebhyo [G.82] bhinnatve satItyarthaH / yaccaivaM parinizcitamiti / siddhaparyAyabhinnatve satyekapadatvena / yathAnirdiSTa dharmeNeti / buddhyAdivyatiriktArthAbhidhAyitvena // 182-183 // punaH sa eva vyatirekiNaM hetumAtmasiddhaye prayuktavAn- "nedaM nirAtmakaM jIvaccharIram; aprANAdimattvaprasaGgAd, ghaTAdivat" ( ) iti| tadarzayati prANAdibhirviyuktazca jIvaddeho bhvedym| nairAtmyAd ghaTavattasmAnnaivAstyasya niraatmtaa||184|| asya nirAtmateta / jIvaddehasya / yadvA- asyAtmano nirAtmatA=niHsvabhAvatA nAsti, api tu sattvaM siddhamityarthaH // 184 // ___ atha nityatvavibhutve kathamasya pratipattavye iti?- atrA viddhakarNastAvat pramANayati- "mAturudaraniSkramaNottarakAlaM padIyAdyaprajJAnasaMvedakasaMvedyAnyatatkAlAni 1. paTazabdavat- pA0, gA0 / 2. uddyotakara ityrthH| Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 77 AtmaparIkSA madIyAni prajJAnAni; madIyaprajJAnatvAt, AdyamadIyaprajJAnavat" ( )|evN duHkhAdayo'pi pakSIkartavyAH / etacca nitytve'numaanm| tadetaddarzayati sadyojAtAdyavijJAnavedakenaiva vedyte| sarvamuttaravijJAnaM majjJAnatvAt tdaadyvt||185|| tadAdayavaditi / tasyottarakAlabhAvino jJAnasyAdyaM tadAdyam // 185 // vibhutvasiddhaye pramANayati- "avanijalAnilamanAMsi vipratipattiviSayabhAvApannAni darataravartIni madIyenAtmanA saha sambadhyante; mUrttatvavegavattvaparatvAparatvamithaHsaMyogavibhAgavattvebhyaH, madIyazarIrAdivat ( ) iti| tadarzayati madIyenAtmanA yuktaM duurdeshvivrtypi| kssityaadimuurtimttvaadersmdiiyshriirvt||186 // evamityAdinopasaMharati evaM ca sattvanityatvavibhutvAnAM vinishcye| Atmano na nirAtmAnaH sarvarmA iti sthitm||187|| (uttarapakSaH) / tadakretyAdinA pratividhatte tadatra prathame tAvat sAdhane siddhsaadhytaa| - sarvajJAdipravedyatvaM tvajJAnasyeSyate ytH||188|| prathame sAdhana iti 'jJAnAni ca madIyAni' (tattva0 177) ityAdau / tatra [G.83] siddhasAdhyatA bhavadIyapratyayAnAmasmAbhirbhavaccharIrAdivyatirekiNA sarvavidA zrAvakapratyeka- . buddhastadanyaizca prcittvedibhirvednaabhyupgmaat|| 188 // yazcApi 'puruSAntarapratyayavat' iti sAdharmyadRSTAntaH, sa sAdhyavikala iti darzayannAha prakAzakAnapekSaM ca svacidrUpaM prjaayte| anyavijJAnamapyevaM sAdhyazUnyaM nidrshnm||189|| yataH puruSAMntarIyakamapi jJAnaM prakAzakAntarAnapekSaM svsNvidruupmevopjaayte| tena tanvAdivyatiriktasaMvedakasaMvedyatvena sAdhyena zUnyamidaM nidrshnm|| 189 // athApi syAt- nAnyadIyaM cittamAtramudAharaNatvenAbhipretam, kintu yasmin viSaye vijJAnamAgRhItatadAkAramupajAyate, tadihodAharaNam? iSTamityAha tadAkAroparaktena yadanyena prvedyte| - tasyodAharaNatve'pi bhavedanyena sNshyH||190|| evamapi yatsvasaMvidrUpameva jJAnaM jJAnAntarasaMvedanarahitamutpadyate tena saMzayo bhaved, anaikAntiko heturiti yaavt| atha tadapi svavyatiriktasaMvedakasaMvedyamudayavyayadharmakatvaprameyatvasmaryamANatvebhyo viSayavaditi matam? tadatrApi sAdhyaviparyaye bAdhakAbhAvAvyatireko 1. nivartyapi- pA0, gA0/ . 2-2 bhavedato tai0- gA0 smpaadkH| 3. smaryamANapramANatvebhyo-pA0, gaa0|| Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 tattvasaMgrahe na nishcitH| uttarottarajJAnAnubhave caanvsthaa| na hyavyaktavyaktiko viSayaH sidhyet| tatazcaikaviSayasiddhyarthaM jJAnaparamparAmanusarata: sakalameva puruSAyuSamupayujyeta / athApi kiM' 'vijJAnamanavasthAbhayAt svasaMviditarUpamevotpadyata iti? yathA tenaivodayavyayadharmakatvAdInAM hetUnAmanaikAntikatA, tadvadevAnyeSAmapi jJAnAnAM svasaMvedatvAbhyupagame kaH pradveSaH ! atha tadasaMviditarUpameveSyate? evamapi tadasiddhau sarveSAM pUrvajJAnAnAmaprasiddhiH; anabhivyaktavyaktitvAt / tatazca viSayo'pi na prsidhyet| yeSAM tu vijJAnavAdinAMmatam- 'sarvameva jJAnaM grAhyAgrAhakavaidhuryAt svayameva prakAzate, na tu jJAnAnantareNa vedyate' iti, tAn prati sAdhyavikalatA doSo'kampya ev| evamanyeSvapi kAraNAyattajanmavattvAdiSu sAdhaneSu siddhasAdhyatAdidoSA vAcyAH / yaccApi sadAdi' ityAdi [G.84] dharmivizeSaNaM kRtam, tatpUrvavadanarthakam, na hyasya prstutsaadhysiddhaavnggbhaavo'sti| tathA hi-etAvatA kiM na gatam 'madIyAH pratyakSAdipratyayA madIyazarIrAdivyatiriktasaMvedakasaMvedyAH' iti pratyakSAnumAnAdipravibhAgeNApi dharmiprabhedo'narthaka evaM; madIyAH pratyayAH' ityetAvataiva gttvaat| na cApi prativAdino yathoktavizeSaNaviziSTro dharmI siddha ityAzrayAsiddhatA ca hetUnAm / athApi viphalaM vizeSaNamupAdAya tatsAdhanArthamanyadeva sAdhanamucyate? tathA sati prakRtAdAdaprakRtasambaddhArthamarthAntaraM nigrahasthAnaM bhavet // 190 // kvacit samAzritatvaM ca yadIcchAdeH prsaadhyte| tatra kAraNamAtraM cedAzrayaH , priklpyte||191|| yaccoktam- 'icchAdayazca' (tattva0 178) ityAdi, tatra yadi kAraNamAtramAzraya icchAdInAM sAdhyate, tadA siddhsaadhytaa| na hi niSkAraNA icchAdayo'smAbhiriSyante; 'caturbhizcittacaittA hi' ( ) iti vacanAt / parikalpyata iti varNyata ityarthaH // 191 // athAdhAralakSaNa AzrayaH sAdhyate, tadApi pratijJArthasyAnumAnabAdhitatvAnna tena hetoAptiH sidhyatIti darzayati iSTasiddhistadAdhArastvAzrayazcen mtstv| tadApi gatizUnyasya nissphlaa''dhaarklpnaa||192|| teSAmicchAdInAmAdhAraH tadAdhAraH / mUrttAnAM hi bhAvAnAM prasarpaNadharmANAM syaaddh:praatprtibndhaadaadhaarklpnaa| ye tu sukhAdayo gatizUnyAH, teSAmadha:patanAsambhavAt kiM kurvannAtmAdirAdhAraH syAt ! // 192 // nanu yathA ghaTAdayo badarAdInAmakiJcitkarA apyAdhArAH, tadvadAtmA sukhAdInAmAdhAro bhaviSyati? ityAha Azrayo badarAdInAM kunnddaadiruppdyte| gatervibandhakaraNAd vizeSotpAdanena vA // 193 // gtervibndhkrnnaaditykssnnikpksse| vizeSotpAdanena veti kssnnikpksse| upAdAna1-1. kiMcijjJAnaM0-pA0, gaa0| 2. tathApi- pA0, gaa0| Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmaparIkSA 79 kAraNasamAnadezotpAdanaM tt| ayaM dvividho'pi prakAra icchAdInA na sambhavatIti na teSAM kazcidAdhAro yuktaH // 193 / / __yaccApi 'vastutve sati' iti vizeSaNam, tadanarthakameva; vyavacchedyAbhAvAditi darzayannAha nIrUpasya ca nAzasya kAryatvaM naiva yuktimt| ato vizeSaNaM vyarthaM hetAvuktaM prairih||194|| [G.85] yadi hi vinAzasya kAryatvaM sambhavet, tadA tadvyavacchedAya 'vastutve sati' iti vizeSaNaM sArthakaM bhavet; yAvatA tasyAvastatuyA hetubhirna kiJcit kriyata iti kathaM hetumattA bhavet ! prayogaH- yadavastu na tat kasyacit kAryam, yathA- shshvissaannm| avastu ca nAza iti vyApakaviruddhopalabdheH / kAryatve sati vastutvaprasaGgaH sukhAdivat-itIdamatra bAdhakaM prmaannm| . kiJca-abhyupagamavirodho bhvtaam| tathA hi-kAryamityAtmalAbhAkhyAt svakAraNasamavAyAt sattAsamavAyAdvA'bhidhAnapratyayau bhavataH / na ca vinAzasya dravyAdisvabhAvarahitasya svakAraNe samavAyo'sti, tatra vA sattAyAH; tasya niiruuptvaat| anyathA hyasau dravyAdivadAzrito'pi syAd, vastu ceti na hetuvizeSaNena vyavacchedyo bhavet / ataH 'vastutve sati' iti vizeSaNaM vyartham // 194 // . 'rUpAdipratyayAH (tattva0 180) ityAdAvAha. mayeti prtisndhaanmvidyopplvaadidm| . kSaNikeSvapi bhAveSu' karvekatvAbhimAnataH // 195 // mithyAvikalpatazcAsmAnna yuktA tttvsNsthitiH| _ 'mayA dRSTam', 'mayA zrutam' ityeva yadekajJAtRnimittatvena pratyayAnAM ghaTanalakSaNaM pratisandhAnaM tadetadanaikAntikam; yataH kSaNikeSvapi bhAveSu bhrAntAdekakartRtvAbhimAnataH prtisndhaansmbhvaat| tasmAdevambhUtAt pratisandhAnAnna yuktA vstuvyvsthaa| kathaM punarbhavataH kSaNAH pratisandhAnanimittatAmupagacchanti? ityAha ... sAmarthyabhedAd bhinno'pi bhvtyeknibndhnm||196|| sAmarthyabhedAt saamrthyvishessaat| aneko'pyartha ekAkAraparAmarzAdikAryasyaikasya nibandhanam-kAraNam, yathA-guDUcyAdayo jvarAdizamanA iti pazcAdvistareNa pratipAdayiSyati // 195-196 // atha bhrAntatvameva kathamasya nizcitam ? ityAha. ekAnugAmikAryatve paurvAparyaM virudhyte| rUpazabdAdicittAnAM zaktakAraNasannidheH // 197 // yadi hyekasya pUrvottarakAlAnuyAyina AtmAdernityasya kAryatvameSAM nIlAdipratyayAnAM 1. sarveSu-pA0, gaa0| . .. 2. 0dibhAsata:-pA0, gA0 / 3. snidhi:-jai0| Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasaMgrahe syAt, tadA kramabhAvitvameSAM virudhyeta; avikalakAraNatvena yugpdevotpaadprsnggaat| na cApi nityasya parApekSA'sti; tasya kencidnupkaarytvaat||19|| kiJca-sAmAnyena kAraNapUrvakatvamAtraM prasAdhyate tadA siddhasAdhyateti [G.86] darzayati ekAnantaravijJAnAt ssddvijnyaansmudbhvH| yugapad dedyate vyaktamata issttprsaadhnm||198|| - yata ekasmAdanantaravijJAnAt samanantarapratyayAt SaNNAM cakSurAdivijJAnAnAmutpAdaH spaSTaM sNvedyte| tathA hi-yadaiva nartakIrUpaM pazyati tadaiva murajAdizabdaM zRNoti, kuvalayAdigandhaM ca jighrati, karpUrAdirasamAsvAdayati, vyajanAnilAdisparza cAnubhavati, vastrAdi ca manasA''dAtuM cintyti| na cAlAtacakradarzanavattadRSTirAzusaJcArAditi yuktaM vaktum aspssttprtibhaasittvprsnggaat| tathA hi- darzanAnAM pratisandhAnAdayaM sakRdgrahAbhimAno bhavatA varNyate, pratisandhAnaM ca smRtyA kriyate, sA cAtItaviSayatvAdaspaSTA, spaSTazcAyaM sakRdrUpAdipratibhAsaH sNvedyte| kiJca-saraH, rasa ityAdau sutarAmAzu sakArAdivarNagrAhiNAM jJAnAnAmudayo'stIti, atrApi sakRdgrahAbhimAnaH syAt, tatazca na kvacit kramo vyavasIyeta / etacca pazcAdvistareNa prtipaadyissyte| iha tu 'vyaktam' iti vacanAt parihAradik pradarzitaiva // 198 // atha nityaikarUpadArthahetutvAdeSAmekanimittatvaM prasAdhyate, tadA vyApteranumAnabAdhA? iti darzayati- . kramiNAM tvekahetutvaM naivetyuktmnntrm| ato'numAnabAdhA'smin vyAptervyaktaM smiikssyte||199|| anntrmiti| 'ekAnugAmi' (tattva0 197) ityaadinaa| tatredaM bAdhanam- ye sannihitA apratibaddhasAmarthyakAraNAste yugapadeva bhavanti, yathA-samagrasAmagrIkAH sakRdbhAvino'GkarAdayaH / sannihitApratibaddhasAmarthyakAraNAzca devadattasya rUpAdiviSayAH pratyayA iti svabhAvahetuH / na caivaM sambhavati, tasmAdviparyayaH // 199 // dRSTAntasyApi sAdhyakalateti darzayati nartakIbhrUlatAbhaGgo naivaikaH prmaarthtH| anekANusamUhatvAdekatvaM tasya klpitm||200|| na hi nartakIbhrUlatAdireko'sti; tsyaanekaannusmuuhtvaat| yadyevam, kathamekazabdaviSayatvaM tasya bhavati? ityAha- ekatvaM tasya kalpitamiti // 200 // [G.87) atha kalpAnAyAH kiM nibandhanam ? ityAha ekakAryopayogitvAdekazabdasya gocrH| yasmAdasau bhrUlatAbhaGga ekasmin kArye cakSurvijJAnAdika upayujyate, tasmAdbhitro'pyekazabdaviSayo bhvti| Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 81 AtmaparIkSA athApi syAd-asmAbhirevaMvidha eva kalpitaikatvaH sAdhyo'bhipretaH, tena' sAdhyavikalatA dRSTAntasya na bhavati? ityAha sAdhyo'pyevaMvidho'bhISTo yadi siddhprsaadhnm||201|| evaM hi siddhasAdhyatA; pUrvAparIbhUtAnAM saMskArANAmekapratyayanimittAnekasattvaprajJaptiviSayatvAt // 201 // yaccoktam-'buddhindriyAdi' (tattva0 182) ityAdi, atrAha buddhicittAdizabdAnAM vytiriktaabhidhaayitaa| naivaikapadabhAve'pi paryAyANAM samasti nH||202|| ekapadatvAdityanaikAntiko hetuH / tathA hi-buddhizcittaM jJAnamindriyamakSaM vedanA cit tanuH kAyaH zarIram-ityAdInAM buddhIndriyavedanAzarIraparyAyANAmekapadatve'pi nAsmanmate'sti tadvyatiriktapadArthAbhidhAyiteti tato vipakSAvyAvRttyasiddheranaiqAntikatvam // 202 // ato'naikAntiko heturnanUktaM tdvishessnnm| ucyate naiva siddhaM tccet:pryaaytaasthiteH||203|| ahaGkArAzrayatvena cittamAtmeti / giiyte| saMvRttyA; nanu cedamevAzaGkaya-'siddhaparyAyabhinnatve sati' iti tasya hetorvizeSaNamuktam, tatkathamanaikAntikatA bhavati? tadatrAbhidhIyate-asiddhametaddhetuvizeSaNam, kasmAt ? cetHpryaaytaasthiteH| Atmetyetasya citaparyAyatvavyavasthAnAt / yathoktam--"cittamevAhaGkArasaMzrayatvAdAtmetyupacaryate" ( ) iti| AtmetyupaMcaryate, vyavahriyata ityrthH| tena yaduktamuddyotakareNa-"mukhyAsambhavAdupacAro na yuktaH" ( ) iti, tadabhiprAyAparijJAnAditi grahItavyam / etadeva gIyataityanena spssttyti| tasmAdaprasiddhavizeSaNore hetuH / etacca saMvRttyA saviSayatvamupagamyAsya hetoranaikAntikatvamuktam // 203 // .. yadi tu paramArthena buddhyAdivyatiriktArthAbhidhAyitvaM prasAdhyate, tadA vyApteranumAnabAdhitatvAdayukta evAyaM heturiti darzayannAha .. . vastuvRttyA tu viSayo'sya na vidyte||204|| adhyAropitArthaviSayatvAt sarvasyaiva zAbdasya vyavahArasyeti pazcAt [G.88] prtipaadyissyte| tenAsyAtmazabdasya viSayo nAstyeveti kathaM hetoH sAdhyena vyAptirbhavediti bhAvaH // 204 // savizeSaNo'pyanaikAntiko heturiti darzayannAha__ nabhastalAravindAdau yadekaM viniveshyte| kArakAdipadaM tena vyabhicAro'pi dRshyte||205|| yadA hi gaganakusumAdAvatyantAbhAvena kenacit kArakAdipadaM nivezyane, tadA 1. pA0 pustake nAsti: at:-gaa| 2. 0dasiddha0-pA0, gaa0| 3. yathA-pA0, gaa0| Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasaMgraha tasyobhayaprasiddhaH zarIrAdivAcakavyatiriktatve styekpdtvmsti| na ca zarIrAdivyatiriktavastuviSayatvamapItyanaikAntiko hetuH // 205 / / kathaM punaH kArakAdipadaM nIrUpAkhye zakyaM niyoktum ? ityAha- . saMketamAtrabhAvinyo vAcaH kutra na saGgatAH! svatantrecchAmAtrabhAvI hi saGketaH, tanmAtravAcinyazca vAcaH; tatkathamAsAM kvacidapi pravRciprasararodho bhavet! athApi syAd-'asAmayikaikapadatvAt' ityayaM hetvartho vivakSitaH, tena vyabhicAro na bhaviSyati? ityAha __ naivAtmAdipadAnAM ca prkRtyaa'rthprkaashnm|| 206 // na hi saGketamantareNa zabdAnAM prakRtyA'rthaprakAzanamasti; avyutpannasyApi tto'rthprtiitiprsnggaat| svecchayA ca niyogAbhAvaprasaGgAt, saGketavaiyarthyaprasaGgAcca / tasmAdAtmAdipadAnAM naiva prakRtyA'rthaprakAzanaM siddhamityasiddho hetuH| athAvizeSAspadapadArthAntarbhUtajJeyaviSayatve satItyaparaM vizeSaNamupAdIyate / yathoktaM bhAviviktena-"evamapi yathoktavizeSaNAsiddharasiddho heturvyAptyabhAvAccAnaikAntikaH" ( ) // 206 // yaccoktam-"prANAdibhirviyuktazca" (tattva0 184) ityAdi, tatrAha prANAdInAM ca sambandho yadi siddhaH shaatmnaa| bhavettadA prasaGgo'yaM yujyate'saGgato'nyathA // 207 // na vandhyAsutazUnyatve jIvaddehaH . prsjyte| prANAdivirahe hyevaM tavApyetat prasaJjanam // 208 // yadi hi prANAdInAmAtmanA saha tAdAtmyalakSaNaH, tadutpattilakSaNo vA kazcit sambandhaH siddho bhavet, tadAtmanivRttau zarIre prANAdinivRttiprasaGgo yuktimAn bhavet / anyathA [G.89] hyapratibaddhasya nivRttAvanyanivRttiprasaGgo'saGgata eva syAd; atiprsnggaat| na hi vandhyAputranivRttau tadasambaddhAnAM prANAdInAM nivRttirbhavati / tasmAdyathA 'vandhyAsUnunivRttau tadasambaddhAnivRttau tadasambaddhAnAmapi prANAdInAM nivRttiH prApnoti, ghaTAdivat' iti kenacit prasaGgApAdanaM kriyamANamanaikAntikaM bhavati, evaM tavApyetadAtmanivRttau prANAdinivRttiprasaJjanamanaikAntikameva; sambandhAsiddheriti bhAvaH // 207-208 // kathaM punaH sambandhAsiddhiH? ityAha na tAvadiha tAdAtmyaM bhedAGgIkaraNAt tyoH| kAryakAraNatA nApi yaugpdyprsnggtH||209|| tadAtmano nivRttau hi ttsmbndhvivrjitaaH| kimamI vinivartante prANApAnAdayastanoH // 210 // , bhedAGgIkaraNAttayoriti / tayoH=AtmaprANAdikayorna tAdAtmyalakSaNaH sambandho'sti; svabhAvabhedAbhyupagamAt / tathA hi-anityA avyApino mUrttAzca prANAdayaH, tdvipriitstvaatmaa| nApi tadutpattilakSaNaH; prANAdInAmavikalakAraNatvena yaugpdyprsNnggaat| na caitavyatirekeNa Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmaparIkSA sambandhAntaramasti / tasmAt sambandharahitAH prANAdayaH kimiti tano: zarIrAjjIvanaviziSTAd vinivartante! naiva tenAnaikAntiko heturiti bhaavH| etenecchAdveSaprayatnasukhaduHkhajJAnAdIni yAnyAtmaliGgatvena parairuktAni, tAni pratiSiddhAni draSTavyAni; sambandhAsiddheH / prayogaH-'ye yatra na pratibaddhAste tasya gamakA na bhavanti, yathA tilaaderblaakaadyH| na pratibaddhAzca prANAdaya AtmanIti vyaapkaanuplbdhiH| na cAsiddho hetuH; pUrvaM dvividhasyApi sambandhasya nirastatvAt / na cApyanaikAntikaH; sarvasya sarvagamakatvaprasaGgAt / na cApi viruddhaH; sapakSe bhaavaaditi| . ___ yazcApyAha-"kartuH prasiddhiH karaNaprasiddhaH" ( )iti, tadasiddhama: na hi cakSurAdInAM paramArthena karaNatvaM siddham, vijJAnotpattau sarveSAM hetubhAvasya tulytvaat| svecchAmAtraparikalpitatvAcca krtRkrnnvyvhaarsyeti| kartRtvamAtrasAdhane siddhasAdhyatA; parikalpitasyAnirastatvAt / pAramArthikakartRtvasAdhane'naikAntikatA; tathAbhUtena kA kvacidapi cakSurAdInAM pratibandhasiddheH // 209-210 // yaccoktam- "sadyojAtAdyavijJAna" (tattva0 185) ityAdi, tatrAha_ evaM ca sAdhanaiH srvairaaNtmsttvaaprsiddhitH|| nityavyApitvayoruktaM' sAdhyahInaM nidarzanam // 211 // 'AdyajJAnavat, madIyazarIravat' iti yadetannidarzanamuktam, tadyathoktasAdhya-[G.90] dharmavikalam aatmno'siddhtvaat| ato'naikAntikatA hetoH // 221 // anyarityAdinA punarapyuTyotakara-bhAviviktAdermatamAzaGkate.anyaiH pratyakSasiddhatbamAtmanaH priklpitm| svasaMvedyo yahaGkArastasyAtmA viSayo mataH // 212 // te hyevamAhuH-:"pratyakSata evAtmA siddhaH, tathA hi-liGgaliGgisambandhasmRtyanapekSam 'aham' iti jJAnaM rUpAMdijJAnavat prtykssm| asya ca na rUpAdirviSayaH; tdvijnyaanbhinnprtibhaastvaat| tasmAdanya eva viSayaH" iti // 212 // tadayuktamityAdinA pratividhitte tadayuktam; ahaGkAre tdruupaanvbhaasnaat| asiddhamahaGkArasyAtmaviSayatvam; tdaakaarshuunytvaat| prayogaH-yadyadAkArazUnyaM na tattadviSayam', yathA-cakSurjJAnaM na shbdvissym| AtmAkArazUnyaM ca 'aham' iti jJAnamiti vyaapkaanuplbdhiH| na cAyamasiddho heturiti darzayati na hi nityavibhutvAdini sastatra lakSyate // 213 // tathA hi-nityavibhutvacetanatvAdiguNopeta AtmeSyate, na cAtrAhampratyaye nityatvAdipratibhAso lakSyate; kintu gauro'haM mandalocanaH parikRzastIvravedanAbhinnaH-ityAdidehAvasthAsaMsparzenotpattergauravarNAdilakSaNaH pratibhAsaH prtiiyte| tasmAddehAdyavasthAsaMsparzenotpadyamAno'haGkAro dehAdyAlambana eveti jJAyate / / 213 // 6. 'vyApitvayo'- iti pA0 pustake naasti| 2. tadviSayama-- pA0 gA0 / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasaMgrahe gauravarNAdinirbhAso vyaktaM tatra tu vidyate / tatsvabhAvo na cA''tmeSTo nAyaM tadviSayastataH // 214 // vyaktamiti / spaSTam; askhaladvRttitvAt / tatazca yaduktamuddyotakaraprabhRtibhiH - 'upabhogAyatane zarIre'yamAtmopacAraH, yathA - - anukUle bhRtye rAjA brUte - ya evAhaM sa evAyaM me bhRtyaH " iti, tadapAstaM bhavati / yathA hi - yadyayaM gauNaH syAt, tadAskhaladvRttirbhavet / na hi loke siMhamANavakayormukhyAropitayordvayorapi 'siMha: ' ityaskhalitA buddhirbhavati / 'madIyAH zarIrAdayaH' iti vyatirekadarzanAt skhaladvRttirahaGkAraH zarIrAdiSviti cet ? na; Atmanyapi skhaladvRttitvaprasaGgAt / tatrApi hi madIya Atmeti vyatireko dRzyate / kalpito'tra bheda iti cet ? itaratrApi samAnamastu / tarhi 'gauro'ham' ityAdipratyayo mukhyaH, tathApi kasmAdAtmA'sya [G.91] viSayo na bhavati ? ityAha- tatsvabhAva iti / gaurAdisvabhAva:; tasya rUpAdiguNAsambhavAt // 214 // evaM tAvat 'tadAkArazUnyatvAnnAtmaviSayo'haGkAro yuktaH' iti varNitam / tatra vivAdAbhAvaprasaGgAcca na yukta iti darzayati 84 44 yadi pratyakSagamyazca satyataH puruSo bhavet / tatkimarthaM vivAdo 'yaM tatsattvAdau pravarttate // 215 // tasyAtmanaH sattvanityatvavibhutvAdau // 215 // syAdetad-yathA bhavatAM pratyakSIkRte'pi nIlAdau tatsvabhAvAvyatirikte' kSaNikatvAdau vivAdaH pravarttate, tathA''tmanyapi bhaviSyati ? ityAha tathA hi nizcayAtmA'yamahaGkAraH pravarttate / nizcayAropabuddhayozca bAMdhyabAdhakatA sthitA // 216 // yukto hi nIlAdau pratyakSeNa gRhIte'pi tadavyatirikte kSaNikatvAdau vivAdaH; tasya pratyakSasya nirvikalpatvenAnizcayAtmakatayA kSaNikatvAderanizcitatvAt / na ca nizcayena viSayIkRte vastuni tadviparItAkAragrAhiNaH samAropapratyayasya pravRttirasti, yena vivAdo bhavet; . tayoH sahAvasthAyitvena bAdhyabAdhakabhAvAt / iyameva hi nizcayAnAM svArthapratipattiryat tannizcayanaM te cenna nizcinvanti, na gRhNantyeveti prAptam // 216 // tadevaM parapakSaM nirAkRtya svapakSaM sthApayannAha - tasmAdicchAdayaH sarve naivAtmasamavAyinaH / krameNotpadyamAnatvAd bIjAGkuralatAdivat // 217 // atha vA''dhyAtmikAH sarve nairAtmyAkrAntamUrttayaH / vastusattvAdihetubhyo yathA bAhyA ghaTAdayaH // 298 // prayogaH-ye krameNotpadyante te nAtmasamavAyinaH, yathA - bIjAGkuralatAdayaH / krameNotpadyante ca sukhAdaya iti viruddhavyAptopalabdheH / AtmasamavAyitvaviruddhenAnAtma 1. tatsvabhAvAvyati kSaNi0- pA0 / 2. 0 nizcAyakatayA-- pA0, gA0 / Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmaparIkSA samavAyitvena kramotpatervyAptatvAt / sannihitAvikalakAraNatvAdyugapadutpattiprasaGgo viparyaye bAdhakaM prmaannm| .. atha vA-ye vastutvakRtakatvotpattimattvAdidharmopetAH, te sarve nirAtmAnaH; yathAbAhyA ghttaayH| vastutvAdidharmopetAzcAdhyAtmikA jIvacchazarIramanobuddhiduHkhasukhAdaya iti svabhAvahetuH // 217-218 // kathaM punaratra vyAptiH siddhA? ityAha [G.92] sAtmakatve hi nityatvaM taddhetUnAM prsjyte| nityAzcArthakriyA'zaktA nAtaH sattvAdisambhavaH // 219 // yadi sAtmakatvam AtmAdhiSThitatvaM dehAdInAM bhavet, tadaiSAmAtmA hetuH syaat| na hyakAraNamadhiSThAtA yuktaH; atiprsnggaat| tatazca taddhetUnAm AtmahetukAnAM zarIrAdInAmavikalakAraNatayA nityatvam akramitvaM prsjyet| syAdetad-yadi nAma nityatvameSAM prasaktam, tathApi vastutvAdikamanuvRttameva? ityaah-nityaashcedityaadi| nityAzca santaH shriiraadyo'rthkriyaayaamshktaaH| prasajyata iti prakRtamarthAdvacanapariNAmena sambadhyate; nityasya kramayogapadyAbhyAmarthakriyAvirodhAditi bhAvaH / arthakriyAsAmarthya nivRttau ca vastutvanivRttiH; arthakriyAsAmarthyalakSaNatvAd vastunaH / vastutvanivRttau sattvAdInAmapi vastudharmANAM nivRttiriti siddhA vyAptiH // 219 // uddyotakarastvAha-"atha nirAtmakamiti ko'rthaH sAdhyatveneSTa:? yadi tAvadAtmano'nupakArakamiti? na dRSTAnto'sti / na hi kiJcidAtmano'nupakArakamasti / athAtmapratiSedhaH-AtmA zarIraM na bhavatIti? kasya cAtmA zarIram / uttarapadaviSayatvAcca nisaH kiM sAtmakamiti vAcyam ? na hyasatyuttarapade nisaH prayogaM pazyAmaH, yathA nirmakSikamiti / atha zarIra AtmA pratiSidhyate? siddhaM saadhysi| kasya vA zarIra AtmA vidyate? atha zarIramAtmasambandhi na bhavatIti? punardRSTAnto naasti| sarve caite vizeSapratiSedhAH, vizeSapratiSedhAcca sAmAnyaM gamyate / evaM sati yatpratiSeddhavyaM tadabhyanujJAtaM bhvti| athAtmazabda: zabdatvAdanityaviSaya iti sAdhyate? tathApi nityshbdenaanaikaantikH| zarIrAdInAM copacArAdAtmavAcyatvAt siddhsaadhnm| atha zarIrAdivyatiriktAnityapadArthaviSayatvenAnityaviSaya AtmazabdaH sAdhyaMte? tathApi rUpAdivyatiriktaviSayAbhyupagamAdvirodha:" ( ) iti| tadetat pratividhatte ghaTAdiSu samAnaM ca yannairAtmyaM nissidhyte| parairjIvaccharIre'smistadasmAbhiH prsaadhyte||220|| tadetadbhavato'pi tulyaM codym| tathA hi-ghaTAdiSu bAhyeSu AtmAnadhiSThitatvena tadupabhogAnAyatanatvena vA nairAtmyaM bhavadbhirapISyata eva; anyathA nedaM nirAtmakaM [G.93] jIvaccharIramaprANAdimattvaprasaGgAd ghaTAdivaditi prasaGge dRSTAntatvena teSAmupAdAnaM na syaat| tatazca tatrApi ghaTAdiSu tulyaM codyam-'kathameSAM nairAtmyaM yadi tAvadAtmano'nupakArakam' 1-1. aatmsmbndhen-paa0| 2. yvairaatmaa-paa0| 3. jIvazarIra0-pA0, gA0 / Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 tattvasaMgrahe ityAdi / tasmAdyena prakAreNa, AtmAnadhiSThitatvena vA tadupabhogAnAyatanatvena vA teSu ghaTAdiSu bAhyeSu sarveSu sAdhAraNaM nairAtmyaM bhavatAmapi prasiddham / yacca jIvaccharIre bhavadbhirniSidhyatenedaM nirAtmakaM jIvaccharIramiti, yasya niSedhAjIvaccharIrameva sAtmakamupagamyate, na mRtazarIraghaTAdaya iti, tadevAsmAbhiH prasAdhyate-nirAtmakaM jIvaccharIraM vastutvAdibhya iti| tasmAt 'Atmano'nupakArakam' ityAdivikalpo'nAspada eva;bhavatAmapi nairAtmyasya prasiddhatvAt / kiJca-yattAvaduktamAtmAnupakAritvasiddhau-'na dRSTAnto'sti' iti, tadasamyak; tathA hi-zakyamevaM prasAdhayitum-yo yasya svabhAvAtizayaM nAdhatte nAsau tasyopakArI, yathAvindhyo himvtH| nAdadhate' cAtmano nityaikarUpasya svabhAvAtizayaM zarIrAdaya iti, vyaapkaanuplbdheH| na cAsiddho hetuH; svabhAvAtizayasyAMtmAvyatiriktatvAt / tadAdhAne satyAtmana evA''dhAnaM syAt, ttshcaanitytvprsnggH| vyatireke ca svabhAvAtizayasya sambandhanibandhanAbhAvAt 'tadIyo'sau' iti sambandho na sidhyet| tasmAnityasyaM na kazcidupakArI sambhavati; tasya ttraakinycitkrtvaat| * yaccoktam-'kasya cAtmA zarIram' iti, tadapyasamyak santi hi kecidevaMvidhA ye zarIrAdInAtmapariNAmarUpAn varNayanti, yathA-upaniSadvAdinaH / atastAn prati pratiSidhyate / yaccoktam-'uttarapadArthaviSayatvAnnisaH kiM sAtmakamiti vAcyam' iti, tadapyasaGgatam; na hyatarapadArthaH sanneva niSidhyate, kiM tarhi ? samAropitaH; sataH prtisseddhmshkytvaat| tatazca yo'sau pareNa bhrAntyA samAropito'rthaH sa evottarapadArtho bhavati; yatastamevAnUdya parasya mithyAjJAnatvamAkhyApayituM pratiSedhaH kriyte| anyathA hi 'akSaNikAH pradIpAdayaH' ityAdau bauddhaparikalpitakSaNikatvaniSedhe bhavatA kriyamANe codyametadApatatyeva-na hyasatyuttarapade naJaH prayogaM pazyAma iti| ___ yaccoktam-'kasya vA zarIra AtmA vidyate' iti, tadapyasamyak; tathA hi yeSAM darzanam-aGgaSThaparvArdhazyAmAkAdiphalapramANa Atmeti, teSAM matenAtmano mUrttatvAccharIrasthitirastyeveti, tAnprati pratiSedho yujyata ev| .. yacyoktam-'zarIrasyAtmasambandhitvaniSedhe dRSTAnto nAsti' iti, tadasiddham; parasparamupakAryopakArakatvAbhAvAdvindhyahimavatoriva nAtmazarIrayoH sambandho'stIti pUrvavat prasAdhayituM shkytvaat| yaccoktam-'vizeSapratiSedhAcca sAmAnyaM gamyate' iti, tadanekAntam; bhavadbhiH pradIpAdInAM kSaNikatvapratiSedhe'pi kasyacit kssnniktvsaamaanyenaanbhyupgmaat| [G.94] athApi syAt-iSyata ebAsmAbhiracirakAlAvasthAyitvanibandhanA pradIpAdau kSaNikazabdapravRttiH, ataH sAmAnyena kSaNikatvaM siddhameveti? yadyevam; AtmazabdapravRttirapyasmAbhirahaGkArasannisate cetasISTaiveti siddha: saamaanyenaatmaa| 1. nAdhate-pA0, gaa0| 2. jai.. pA0 pustakayo sti| evamagre'pi / 3. saMmizrite-pA0 gA. Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmaparIkSA // 220 // yaccoktam--athAtmazabdo'nityaviSaya' ityAdipakSadvayam, tadapyasaGgatameva; anbhyupgmaat| na hyAtmazabdasya kazcit paramArthena viSayo'bhyupagataH / nApi rUpAdivyatiriktaH, na cApi nityazabdasya paramArthena kvacinnitye vastuni vRttiH siddhA, yena vyabhicAraH syAt / nApi zarIrAdiSvAtmazabdasyopacArAd vRttiH; askhaladgatitvAdityuktam. ato na prasiddhasAdhanam 87 itthamAtmAprasiddhau ca prakriyA tatra yA kRtA / nirAspadaiva sA sarvA vandhyAputra iva sthitA // 221 // tadevamAtmAkhyasya dharmiNaH pramANavyAhatatvenAprasiddhatvAt tatra yA kartRtvabhoktRtvAdiprakriyA bhavadbhirupacaritA, sA vandhyAputra iva nirAspadeti na pRthagdUSaNamasyAH kriyate; AzrayanirAkaraNenaivAsyAH pratikSaptatvAt / kRtanAzAkRtAbhyAgamadoSazca yathA na bhavati tathA karmaphalasambandhaparIkSAyAM pratipAdayiSyate // 221 // iti naiyAyikavaizeSikaparikalpitAtmaparIkSA // 2. mImAMsakaparikalpitAtmaparIkSA mImAMsakaparikalpitAtmanirAkaraNamAhavyAvRttyanugamAtmAnamAtmAnamapare puna: / caitanyarUpamicchanti caitanyaM buddhilakSaNam // 222 // vyAvRttiH = sukhadu:khAdyavasthAnAM parasparato bhedaH 2, anugamaH = caitanyadravyatvasattvAdInAmanuvRttiH, tAvetau vyAvRttyanugamAvAtmA svabhAvo yasyeti vigrahaH / etaduktaM bhavatisukhAdirUpeNa vyAvRttaM sattvAdirUpeNAnugatamAtmAnaM cidrUpamapare jaiminIyA varNayanti / tacca caitanyaM na buddhivyatirekeNAnyat, yathA sAGkhyairiSyate, kiM tarhi ? buddhireveti darzayaticaitanyaM buddhilakSaNamiti / buddhilakSaNam, buddheH svarUpamatyirthaH / buddhivyatirekeNAparasya cidrUpatvApratIteriti bhAvaH // 222 // kathaM punarekasyAtmanaH parasparaviruddhaM vyAvRttyanugamAtmakaM svabhAvadvayaM yujyate ? ityAha'yathA'heH kuNDalAvasthA vyapaiti tadanantaram / sambhavatyArjavAvasthA sarpatvaM tvanuvarttate // 223 // tathaiva nityacaitanyasvabhAvasyAtmano'pi na / niHzeSarUpavigamaH sarvasyAnugamo'pi vA // 224 // kintvasya vinivarttante sukhaduHkhAdilakSaNAH / avasthAstAzca jAyante caitanyaM tvanuvarttate // 225 // [G.95] yathA kilAheH=sarpasyaikasyApi sataH kuNDalAvasthAnivRttAvArjavAvasthAprAdurbhAvaH, sarpatvaM punaravasthAdvaye'pyanuvarttate; tathA''tmano'pi nityacaitanyasvabhAvasyaikasyApi satI 1. 0 anityatvaviSaya- pA0, gA0 / 2. bhedA:- pA0, gA / Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasaMgrahe nAzeSasvabhAvavigamaH, nApi naiyAyikAdiparikalpitAtmavadrazeSatvabhAvAnugamaH, kiM tarhi ? sukhAdyavasthA nivartante pravarttante ca, caitanyarUpaM tu sarvatrAnuyAyItyato na virodha iti smudaayaarthH| ___ avyvaarthstuucyte-nitycaitnysvbhaavsyeti| nityaM caitanyaM svabhAvo yasyeti vigrhH| sarvasyeti rUpasyeti shessH| anugamo'pi veti / neti prakRtena smbndhH| tAzceti sukhaduHkhAdyavasthAH // 223-225 // __ atha kasmAdekAntena vyAvRttipakSa eva nAzrIyate, yathA bauddhairniranvayavinAzavAdibhiriSyate? ekAntiko vA'nvayaH, yathA naiyAyikAdibhirAzrIyate? ityAha syAtAmatyantanAze' hi kRtnaashaakRtaagmau| sukhaduHkhAdibhogazca naiva syAdekarUpiNaH // 226 // yadi hi niranvayo vinAzaH syAt tadA kRtasya karmaNo nAzaH syAt; kartuH phlaanbhismbndhaat| akRtAbhyAgamazca syAt; akartuH phlaabhismbndhnaat| ekarUpatve cAtmanaH sukhaduHkhAdibhogo na syAt; AkAMzavat; abhoktravasthAyAM vizeSAbhAvAt / tathA coktaM kumArilena "tasmAdubhayahAnena vyaavRttynugmaatmkH| . puruSo'bhyupagantavyaH kuNDalAdiSu srpvt'|| .. (zlo0 vA0, A0 28) iti // 226 // nanu cobhayarUpe puMsi yA'vasthA kI na sA bhoktrIti tAveva kRtanAzAkRtAbhyAgamAvihApi prAptau? ityAha na ca kartRtvabhoktRtve puMso'vasthAM smaashrite| tato'vasthAvatastattvAt kataivApnoti tatphalam // 227 // na hi puMsaH kartRtvabhoktRtve avasthAM samAzrite, kintu puruSameva; yasmAt [G.96] pumAneva karoti bhukte ca, na tvvsthaa| tataH tasmAt, avasthAvata: puruSasya, tattvAtaparityaktapUrvarUpatvAt, kataiva tatphalam tasya karmaNaH phalamApnotItyadoSaH // 227 // kiM punarasyAtmano'stitvai sAdhakaM pramANam? ityAha__ pumAnevaMvidhazcAyaM prtybhijnyaanbhaavtH| pramIyate prabAdhA ca nairAtmyasyAmunaiva hi // 228 // 'ahameva jJAtavAn, ahameva vedmi' ityAderekakartRviSayasya pratyabhijJAnasya bhAvataH sattvAt, AtmA prsiddhH| amunaiva ca pratyabhijJAnena bauddhAdiparikalpitasya nairAtmyasya bAdhApi siddhaa| yathoktam "tenAsmAt pratyabhijJAnAt srvlokaavdhaaritaat| nairAtmyavAdabAdha: syaat"|| (zlo0 vA0, A0 136) iti // 228 // kathaM punaH pratyabhijJAnapratyayata etad dvayaM prasidhyati? ityAha ___ ahaM vedyItyahambuddhirjJAtAraM prtipdyte| 1 1. syAtAM hatyantanAze'sya-pA0. gA0 / 2. tasmAt, (tsy)-gaa| Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmaparIkSA sa cAtmA yadi vA jJAnaM syAdekAntavinazvaram // 229 // yadyAtmA . viSayastasyAzcaturastraM tdaa'khilm| kSaNikajJAnapakSe tu sarvamevAtidurghaTam // 230 // tathA hi 'jJAtavAn pUrvamahameva ca smprti| ahameva pravegrIti yA buddhirupajAyate // 231 // tasyA jJAnakSaNaH ko nu viSayaH priklpyte| atItaH sAmprataH kiM vA kiM vAsAvatha snttiH||232|| tatrA''dye viSaye 'jJAte jJAtavAniti yujyte| jAnAmIti na yuktaM tu nedAnIM vettyasau ytH|| 233 // vartamAne . tu viSaye prvedyiityuppdyte| jJAtavAnityasatyaM tu naivAsIt prAgidaM yataH // 234 // ata eva dvayaM grAhyaM naiva tasyAH prklpyte| na hyabhau jJAtavantau vA jAnIto vAdhunA punH|| 235 // santAno'pi na tadbAhyo dvitysyaapysmbhvaat| na hyasau "jJAtavAn pUrvamavastutvAnna vAdhunA // 236 // tasmAdayamahaGkAro varttate yatra gocre| uktAdanyatra siddho'sAvAtmA shaashvtruupvaan||237|| 'ahaM vedmi' ityayamahampratyayo jJAtAraM pratipadyate-ityatrAvivAda eva; vedmIti [G.97] kartRpratyayasAmAnadhikaraNyAt / sa ca jJAtA bhavantrAtmA vA bhavet, jJAnaM vA bhavat parikalpitamekAntavinazvaraM kSaNikamiti klpnaadvym| tatra yadyAtmeti pakSaH, tadAkhilaM caturasram, sarva zobhanamityartha:5 abhimtaarthprsiddhH| atha jJAnamiti pakSaH, tadA srvmtidurghttm| tathA hi-'ahaM jJAtavAn, ahameva ca sAmprataM vedmi' iti yo'yamekakartRpratyavamarzenAhambuddhirupajAyate, tasyA vijJAnakSaNo viSayatvena kalpyamAnaH-kadAcidatIto vA kalpyate, yadvA sAmprato vartamAnaH, ubhau vA'tItasAmpratau, yadvA santatiriti catvAraH pkssaaH| tatrAdya-atIte jJAne viSayatvena kalpyamAnaH 'jJAtavAn' ityayamAkArAvasAyo yujyate; pUrvaM tena jnyaattvaat| sampratiM jAnAmItyetattu na yuktam; na hyasAvatIte jJAnakSaNa idAnIM vartamAnakAle vetti; tasya puurvniruddhtvaat| atha vartamAnaM vizya iti dvitIyaH pakSaH, tadA vegrItyetadyuktam; idAnIM tasya vedakatvAt / jJAtavAnityevamAkAragrahaNaM tu na yuktam; kasmAt? naivAsIt prAgidaM ytH| idamiti vartamAnaM jnyaanm| ata eva-asyA buddhe(mukhyena pravRtteH, nAtItaM sAmprataM ca vijJAnadvayaM grAhyamiti siddhm| na hi vartamAnAtItAvubhau jJAnakSaNau jJAtavantau, nApi sAmprataM jaaniitH| kiM tarhi ? eko jJAtavAn, aparo jaanaati| ata eva santAno'pi 1. jJAnavAn- jai0| 2. jnyaane-jai0| 3. ca-pA0, gaa0| 4. jJAnavAn-- jai0| 5-5. pA0, gA0 pustakayo sti| 6-6. utAtItasAmprato-pA0, gA0 / 7-7. atItajJanA0-pA0, gaa0| 8. jJAnalakSaNI-pA0, gaa0| Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ so tattvasaMgrahe tayA'hambuddhyA grAhyo na bhavati, dvitysy=atiitvrtmaanjnyaankriyaadvysyaasmbhvaat| tathA hi-nAsau santAno jJAtavAn pUrvam, nApyadhunA jAnAti; tasya klpittvenaavstutvaat| na cAvastuno jJAtRtvaM bhavati, tasya vstudhrmtvaat| tasmAd yathoktajJAnavyatirekeNa yatra viSaye'yamahaGkAro vartate sa Atmeti siddham // 229-237 // atha zAzvatarUpatvamasya kathaM siddham? ityAha vyatItAhaGkatirgrAhyo' jnyaataa'dyaapynuvrtte| ahampratyayagamyatvAd idAnIntanaboddhavat // 238 // [G.98] yo'tItAhampratyagamyaH so'dyApyanuvartate, yathedAnIntano boddhA ahampratyayagamyazcare vyatItAhaGkAraviSayo boddheti svbhaavhetuH| atha vA-yo jJAtA ahampratyayabAhyo vA sa vyatItAhaMkRtiAyaH; yathA zastano jnyaataa| ahampratyayagamyazcAyamidAnIntano boddheti svabhAvahetuH // 238 // __eSa vA hyastano jJAtA jJAtRtvAttata eva vaa| hyastanajJAtRvat teSAM pratyayAnAM ca sAdhyatA // 239 // eSa veti / idAnIntano boddhaa| tata eveti| ahmprtyygmytvaat| evaM jJAtAraM dharmiNaM kRtvA prayogo darzitaH,sAmpratamahampratyayAnAM sAdhyadharmitAM kRtvA prayogAntaraM drshynnaahtessaamityaadi| teSAmiti atiitaadytnaanaamhmprtyyaanaam| saadhyteti| sAdhyadharmitetyarthaH / katham? ityAha ekasantAnasambaddhajJAtrahampratyayatvata:5 / hyastanAdyatanAH sarve tulyArthA ekabuddhivat // 240 // hyastanAdyatanAH sarve ahampratyayAH' ityayaM sAdhyadharminirdezaH / 'tulyArthAH' iti saadhydhrmH| ekaviSayA ityarthaH / ekena devadattAdisantAnena sambaddho yo jJAtA tatra vA ye'hampratyayA ekasantAnasambaddhajJAtrahampratyayAH, tdbhaavstttvm| ayaM ca hetunirdezaH / ahampratyayatvamA puruSAntarIyeSvapyahaGkAreSu pravarttate-ityato'naikAntikatvaparihArArthamekasantAnasambaddhajJAtRviSayatvaM hetuvizeSaNaM kRtm| ekabuddhivaditi dRSTAntaH / teSAmevAhampratyAyAnAM madhye vivakSitaikabuddhivadityarthaH // 240 // . tadatretyAdinottarapakSamArabhate tadatra cintyate nityamekaM caitnymissyte| yadi buddhirapi prAptA tadrUpaiva tathA sati // 241 // yadi hi caitanyaM nityaikarUpamaGgIkriyate, tadA buddhirapi caitanyarUpAvyatirekAnnityaikarUpA prApnoti / na caivamiSTam; ato'bhyupagamavirodhaH prtijnyaayaaH| tathA hi bhASyakAreNoktam-'kSaNikA hi sA na buddhyntrkaalmvtisstthet'| ( ) iti / tathA jaimininA'pyuktam-"satsamprayoge puruSasyendriyANAM buddhijanma tat pratyakSam" iti (mI0 sU0 1.1.4) / nityatve sati janmAyogAt. svavacanavirodhazca kumaarilsy| yathoktaM tenaiva1. 0kRtizcAdyo-pA0, gaa0| 2. yo'hampratyaya0-pA0, jai0| 3-3. pATho'yaM pA0, gA0 pustakayo sti| 4. sAdhyate- pA0, gaa0| 5. 0sambandha0-pA0, gaa0| Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmaparIkSA "na hi tatkSaNamapyAste jAyate vaa'prmaatmkm| yenArthagrahaNe pazcAd vyaapriyetendriyaadivt"|| ___ (zrI0 vA0, co0 55) iti| ekatvAcca buddheH 'pramANaSaTkAbhyupagamavirodhazca / tathA pratyakSavirodho'pi; nirantaramadhyAropitAnekavidhArthacintAyAmudayavyayAnuSaGgiNInAM buddhInAmativispaSTamanubhUyamAnatvAt // 241 // kumArilastu sarvaM virodharAzimapazyannAha buddhInAmapi caitanyasvAbhAvyAt puruSasya c| nityatvamekatA ceSTA bhedazced viSayAzrayaH // 242 // (thoka0 vA0, za0 a0 404) buddhInAM puruSasya ca nityatvamekatA ceSTA, kasmAt? caitanyasvAbhAvyAt-[G.99] buddhilakSaNacaitanyasvabhAvyAt puruSasyAsmanmatenetyarthaH / kathaM tarhi rUpabuddhiH, rasabuddhirityAdibhedaH pratIyate? ityAha-bhedazcedviSayAzraya iti| cecchabdaH paramatAbhyupagame / yadyevaM kalpyata ityarthaH // 242 // . syAdetad-yadi nityaikA buddhistadA kimiti krameNa rUpAdIn pratipadyate; yAvatA sakRdeva pratIyAd, vizeSAbhAvAt? ityAha svarUpeNa yathA vahnirnityaM dahanadharmakaH / upanItaM dahatyarthaM dAhyaM nAnyanna cAnyathA // 243 // . (zlo0 vA0, za0 a0 405) yathA kila vahnirnityaM dahanAtmako'pi sanna sarvadA sarvaM dahati, kiM tarhi ? upanItam-Dhaukitameva dahati / tatrApi yadeva dAhyam-dagdhuM zakyaM tadeva dahati, nAbhrAdikamityato dAhyamityAha // 243 // . yathA vetyAdinA dRSTAntAntaramAha... yathA vA darpaNaH svaccho yathA vA sphttikoplH| yadevA''dhIyate tatra tacchAyAM prtipdyte||244|| ... tathaiva nityacaitanyAH pumAMso dehvRttyH| gRhNanti karaNAnItAn rUpAdIn dhIrasau ca naH // 245 // (zlo0 vA0, za0 a0 406,407) malinasya cchAyApratipattyabhAvAt svaccha ityuktm| AdhIyata iti / Dhaukyata ityarthaH / tathaiveti dArTAntikopadarzanam / yadyapi pumAMso vyApinaH, tathA'pyadRSTAvazAdeha eva vartamAnAzcakSurAdikaraNopanItAn viSayAn gRhNanti, nAnyatra / yattvetannityaM caitanyam, asAvasmAkaM dhI:= buddhiH, na tu sAvayavattavyatirekiNI buddhiH // 244-245 // ... tenopanetRsaMrambhabhaGgitvAd bhaGginI mtiH| na nityaM dAhako vahnirdAyAsannidhinA yathA // 246 // 1. bhedastu- iti zlo0 vA0 paatthH| 2. tathA-pA0, gaa0| 3. dahanakarmaka:- iti zlokavArtikasthaH paatthH| Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasaMgrahe (zlo0 vA0, za0 a0 408) yadyevam, kathamasau dhIrbhaGginI prasiddhA?-ityetadAzaGkaya tenetyAdinA sUcitameva kAraNamupadarzayan buddherbhaGginItvaM samarthayate / upanetAraH rUpAdInAM viSayANAM prApayitArazcakSurAdayaH, teSAM saMrambhaH vyApAraH, tasya bhaGgitvAt, bhaGginI matirlakSyate / na tvasau svato vinaashinii| yadi tarhi na svato vinAzinI, tadA sarvamarthamupalabheteti tadavasthameva codyam ? [G.100] ityata Aha-na nityaM dAhaka ityaadi| tathA na nityaM buddhiH sarvamarthamupalabhate; sarvadA sarvasya viSayasyAsannidhAnAditi bhAvaH // 246 // atha nityatvamasyAH kathamavagamyate? ityAha tatra bodhAtmakatvena pratyabhijJAyate mtiH| tatreti vAkyopanyAse / bodhAtmakatvena buddhirbuddhiriti pratyabhijJAyamAnatvAt, zabdavannityA buddhiH| yadyevam, iyaM ghaTabuddhiH, iyaM paTabuddhiriti kathamidaM buddhInAM vailakSaNyaM loke pratipattRbhirupagatam ? ityAhaghaTahastyAdibuddhitvaM tadbhedAllokasammatam // 247 // (zlo0 vA0, za0 a0 409) tdbhedaaditi|ghtthstyaadibhedaat // 247 // saivetyAdinA etadeva spaSTayati saiveti nocyate buddhirrthbhedaanusaaribhiH| na cAstyapratyabhijJAnamarthabhede'nupAzrite' // 248 // - (zlo0 vA0, za0 a0 410) arthabhedAnusAribhiriti pratipattRbhiH / anenAnvayavyatirekAbhyAM arthabhedakRta eva buddharbheda iti drshyti| na caastyprtybhijnyaanmiti| astyeva.pratyabhijJAnamityarthaH // 248 // . nanktyiAdinA pratividhatte nanu hastyAdizUnyAyAM bhuumaavaaropkaarinnH| pratyayA ye pravarttante bhedastatra kimAzrayaH? // 249 // yadi hyarthabhedakRta eva buddherbhedaH, tadA ye hastyAdizUnyAyAM bhuvi krameNa gajaturagAdInavasthitAn samAropayantaH pratyayAH pravartante, teSu bhedaH kimAzrayaH pratIyeta! naiva kazcid bhedavyavasthAzrayo'stIti yaavt| tathA hi-na svato bhedo'sti; srvbuddhiinaamektvaabhyupgmaat| nApyupadhAnabhUtaviSayanAnAtvam tatropadhAyakasya kasyacidarthasyAbhAvAt // 249 / / syAdetat-arthazUnyatvamasiddham, tathA coktaM kumArilena "svaprAdipratyaye bAhyaM sarvathA na hi nessyte| sarvatrAlambanaM bAhyaM deshkaalaanythaatmkm||" (zlo0 vA0, nirA0 107-8) iti| tadetadAzaGkate1. bhede upaashrite-paa0| Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmaparIkSA anyadezAdibhAvinyo vyktyshcennibndhnm| sarvatrAlambanaM yasmAd dezakAlAnyathAtmakam // 25 // nibndhnrmiti| buddharbhedavyavasthAnaM prati kAraNamityarthaH / dezakAlAvanyathAtmakau [G.101] anyaprakArau yasya tattathoktam, dezakAlAbhyAM vA yathA''tmA yasyeti vigrahaH // 250 // nanvityAdinA pratividhatte nanu taddezasambandho naiva tAsAM tathAsti tt| kimiti pratibhAsante tena rUpeNa tatra ca // 251 // yasmin hi deze yena krameNa tAH samAropitA vyaktayastadA pratibhAsante tena dezena sambandho naiva tAsAM dezAntarakAlAntaragatAnAM tathA tena krameNAsti, tatkimiti tena svecchAsamAropitarUpeNa pratibhAsante! na hyanyena rUpeNAnyasya pratibhAsanaM yuktam; atiprsnggaat| evaM hi sarvameva jJAnaM sarvaviSayaM prasajyeta / tatazca pratiniyatArthavyavasthoccheda eva syAt // 251 // bhavanmate hi nAkAro buddherbAhyastu vrnnyte| kiJca, bhavato mIsAMsakasya mate yo bhAsamAnaH sa AkAro na buddha; kintvasau bAhyArthasvabhAvo varNyate; "AkAravAn bAhyo'rtho nirAkArA buddhiH" ( ) iti vacanAt / yadi nAmaivambhUtam, tataH kim? ityAha na vivakSitadeze ca 'gajavAsyAdayaH sthitAH // 252 // vivikSato dezo yatra tatsamAropaH kRtH| tatazca yaddezakAlasambaddhAste gajAdayastaddezasambandhitvenaiva pratibhAseran, svavirahiNi tu dezAntare kAlAntare ca kimiti pratibhAsante! tasmAnirAlambanA evaite pratyayAH paramArthato'saGkIrNasvabhAvAzcalAtmAnazca; kAdAcitkatvAditi siddhm| tatsvabhAvasya ca puMso'nityatvAnekatve ca siddhe| syAnmatvam-pratyayastasya puruSasya dharmaH, tena tasya bhede'pi na puMso bhedaH; dharmitvAttasyeti? tadayuktam pratyayazcaitanyaM buddhirjnyaanmitynrthaantrtvaat| na hi nAmabhedamAtreNa vastUnAM svabhAvo bhidyte| kiJca-nAmabhede'pi teSAM pratyayAnAM caitanyAtmakamekamanugAmirUpamiSTameva / tasya ca caitanyasyAbhede pratyayAnAmapi tatsvabhAvAnAmavibhAga eva; anyathA hi viruddhadharmAdhyAsA kAntiko bheda eva syAt / etenaiva nirAlambanapratyayapratipAdanenApratyakSatvaM buddheH prtyuktm| tathA hi-sa parisphurannAkAro na bAhyo gajAdiriti sAdhitam, tatazca taM tathA parisphurantamAkAramAtmabhUtameva pratipAdyamAnA buddhayaH svayamprakAzarUpatvAt svasaMvidrUpAH sidhyanti // 252 // [G.102) yaccoktam-"svarUpeNa yathA vahniH" (tattva0 243) ityAdi, taddUSaNArthamatraivopacayannAha. sarvArthabodharUpA ca yadi buddhiH sadA sthitaa| sarvadA sarvasaMvittistat kimartha na vidyate ! // 253 // yadi sarvArthabodharUpA sadA buddhiravasthitA, tadA sarvadA sarvArthavedanaprasaGgaH // 253 // 1. gajayaSTyAdaya:- pA0, gaa0| Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 tattvasaMgrahe katham? ityAha zabdopadhAnA yA buddhI rsruupaadigocraa| saiva hIti na ced bhedAstvayA caivopapAditAH // 254 // . * tathA hi-yA zabdopadhAnA-zabdaviSayA buddhiH, saiva rasarUpAdiviSayA, nAnyA; tatazcaikArthAnubhavavelAyAmazeSArthAnubhavaprasaGgaH; tadupalambhAtmikAyA buddhaH sarvadA vyvsthittvaat| yathoktam "ekayA'nekavijJAne budhyeta sakadeva tt| avizeSAt krameNApi mA bhuuttdvishesstH"|| . (pra0 vA0 1...108) iti| na cediti / yadi vA zabdopadhAnA buddhiH saiva rasAdigocarA nAGgIkriyate, evaM sati bhedo buddhInAM bhavatA svavAcaivopapAditaH syAt // 254 // yazcAyaM vahnidRSTAntaH (tattva0 243), so'pyasiddha iti darzayannAha-. samastadAyarUpANAM na nityaM dhnaatmkH| kRzAnurapi niHzeSamanyathA bhasmasAd bhavet // 255 // na hyazeSadAhyadahanasvabhAvo dahano nityamavasthitaH, anyathA sakalameva dAhyaM bhasmasAdbhavet; dahanajvAlAnuSaktadAhyavat sdaasnnihitsvdaahktvaat| na kevalaM buddhiH sarvArthabodhasvabhAvA na bhavatItyapizabdena darzayati // 255 // ____ yadyevam, yadi nityadahanAtmakaH kRzAnurna bhavati, kathaM tadyapanItamapyarthaM dahet ? ityAha dAyArthasannidhAveva tasya tddaahkaatmtaa| yuktA sarvArthadAho hi sakRdevaM nanyujyate // 256 // evamiti samanantaroditArthAbhyupagame sati / sarvArthadAho yugapanna yujyate, na prasajyate ityarthaH // 256 // __yaccoktam- "yathA vA darpaNaH" (tattva0 244) ityAdi,tadapi darpaNAdernityaikarUpatve sati na yujyata iti darzayannAha- [G.103] nIlotpalAdisambadhAd drpnnsphttikaadyH| tacchAyAvibhramotpAdahetavaH kSaNabhaGginaH // 257 // sopadhAnetarAvastha eka eveti srvdaa| tacchAyastadviyukto vA sa dRzyetAnyathA punaH / / 258 // sphaTikadarpaNAdiH pratikSaNadhvaMsI san nIlotpalAdisamparkAd viparyastajJAnotpattAvAdhipatyaM prtipdyte| anyathA-yadyakSaNikaH san chAyAM pratipadyeta, tadA ya evaM sopadhAnAvastha: sa evAnupadhAnAvasthitiriti kRtvA nIlAdyupadhAnaviyukto'pi nIlAdicchAyaH samupalabhyeta; 1. 'buddhyA'stu'- iti manorathanandivRttisammataH paatthH| 2. 'avirodhAt- iti manorathanandivRttisammataH paatthH| 3. pA0, gA0 pustakayo sti| 4. sajyate-pA0, gaa0| Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmaparIkSA 95 aparityaktapUrvarUpatvAt / yatA-upadhAnAvasthAyAmapi nIlAdyAkAraviyukto dRzyeta, puurvruupaavishessaaditi| etena-akSaNikapakSe sAmAnyena sarveSAmeva sphaTikadarpaNAdInAM chAyApratipattirapAstA // 257-258 // samprati kSaNikAkSaNikapakSayozchAyApratipattiM pratyekaM nirAkaroti sthiratvAnirvibhAgatvAna ma naamshsthiteH| bibharti darpaNatalaM naiva cchAyAM kadAcana // 259 // sthiratvAt akSaNikatvAt, darpaNatalaM pUrvacchAyAM na bibhartIti sambandhaH / kSaNikatve'pi nirvibhAgatvAnna bibhartIti smbndhniiym| tathA hi--kUpAnrtagatodakavad darpaNatale pratibimbakamantargatamupalabhyate, na ca darpaNatalasya vibhAga:=randhramasti; nibiDatarAvayavasannivezAt / tasmAd bhraantiriym| ___ atha vA, nirvibhAgatvam puurvottraavsthaayaamnaanaatvm| atra kaarnnm-sthirtvaaditi| tenAyamartho bhavati-sthiratvena nirvibhAgatvAt, puurvottraavsthaarhittvaadityrthH| kiJca-mUtanAmasahasthiteH, naiva darpaNatalaM chAyAM bibhartIti smbdhyte| tathA hi-darpaNatale taddezAnyeva parvatAdipratibimbAnyupalabhyante, na ca mUrtAH padArthA kadAcidekadezatAmapadyante; aikaatmyprsnggaat| etacca kSaNikAkSaNikatve sAdhAraNaM duussnnm|| 259 // sphaTikasyApi bhAvato nopadhAnacchAyApratipattirastIti darzayati pAvadvitayasaMsthAzca suzuklaM sphttikoplm| . samIkSyante tadeSo'pi na cchAyAM pratipannavAn // 260 // tathA hiH-yadaivAgrataH sthitaH pratipattA japAkusumasamparkAdraktaM sphaTi-[G.104] kamupalabhate, tadaiva ye pArzvadvitayAvasthitAste sakalameva sphaTikopalaM suzuklamupalabhante, tadaiva yadi chAyApratipattistasyAbhaviSyattadA puro'vasthitapuMsa iva pArzvadvitayAvasthitayorapi pratipattroH raktAvabhAsA prtipttirbhvissyt| ayaM ca kSaNikAkSaNikapakSayorapi sAdhAraNo doSaH // 260 // bhedaH pratyupadhAnaM cetyAdinA tvakSaNikatvapakSa eva doSamAha bhedaH pratyupadhAnaM ca sphaTikAdeH prsjyte| ' tacchAyApratipattizcet tasya vidayeta taattvikii||261|| yadi hi paramArthaH sphaTikAderupadhAnoparAgapratipattirbhavet, tadA yathAkramabhAvinInAmupadhAnacchAyAnAM svabhAvabhedAnakAtmyam / tadvat tadAtmanaH sphaTikAderapyupadhAnamupadhAnaM prati pratyupadhAnam=bhedaH prasajyeta / yadi punardhAntiriyamityaGgIkriyate, tadA'yamadoSa iti jJApanArthaM taattvikiityaah| yatazcaivaM pakSadvaye'pi chAyApratipattirna yujyate, tasmAd bhrAntiriyamiti sthitm||261 // yadyevam, kasmAtsphaTikAdAveva sA bhrAntirbhavati, na kuDyAdau ? ityAha tasmAd bhrAntiriyaM teSu vicitraacintyshktissu| 1. mUrtAnAM vA'sahasthite:- je0 / 2. gA0 pustake naasti| 3. kiM vaa-jai0| 4. 0mupadhAnaM chAyAnAM-pA0. gA0 / Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 tattvasaMgrahe vicitrA: nAnAprakArAH, acintyAH zaktayo yeSAM te tthoktaaH| na hi bhAvAnAM zaktipratiniyamaH paryanuyogamarhati; svhetuprmpraakRttvaattsy| bhavatAmapi cAtrAMze nAsti vivaadH| yathoktam "agnirdahati nAkAzaM ko'tra paryanuyujyatAm!" (zlo0 vA0, AruvA029) iti| yadyevam, buddhAvapi tarhi viSayacchAyApratipattintirevAstu, mA bhUcchAyApratipattiH? ityAha ___ na buddhau bhrAntibhAvo'pi yukto bhedaviyogataH // 262 // . na buddhau bhrAntisadbhAvo yuktaH / na kevalaM chAyApratipattirna yuktetyapizabdaH / kasmAt ? bhedviyogt:=bhedaabhaavaat| sphaTikAdiSu hi bhrAntiyuktA; tebhyo bhinnAyA buddherdhAntAyAH sambhavAt / na tvevaM buddhAvaparA bhrAntirUpA buddhirasti; yasmAdekaiva buddhirissttaa| na ca svayameva vibhramarUpA jAyate dhIriti yuktaM vaktum; buddhernityatvAbhyupagamAt // 262 // [G.105] yatpunarekatvanityatvasAdhanArtham "tatra bodhAtmakatvena pratyabhijJAyate matiH" (zro0 vA0, za0 a0 408) ityuktam, tatrAha __ abodharUpabhedaM tu samAnaM srvbuddhiNssu| . Aropya pratyabhijJAnaM nAnAtve'pi pravarttate // 263 // anaikAntikametat pratyabhijJAnam, yasmAdabodharUpebhyo ghaTAdibhyoH bhedam vyAvRttiM samAropya pratyabhijJAnaM sarvabuddhiSu nAnAtve saMtyapi prvrttmaanmviruddhmev| avazyaM caitadvijJeyam-yannAnAtva eva sati vijAtIyavyAvRttinibandhanakRtametat pratyabhijJAnam, na punaranAnAtva eveti| tathA hi-nirAlambanAsu samAropabuddhiSvarthabhede'nupAzrite'pyapratyabhijJAnamastyeva, na hi tatraivaM bhavati-yaiva gajabuddhirAsIt saiva turnggsyndnbuddhiriti| prasAdhitaM cAnAlambanatvamAsAM buddhInAmiti na punrucyte| tena yaduktam-"na cAstyapratyabhijJAnamarthabhede'nupAzrite" (zlo0 vA0 za0 aM0 410) iti, tadasiddhamiti grahItavyam // 263 // kiJca-yadi nityaikarUpa AtmeSyate bhavadbhiH, tadA sukhAdyavasthAbhedo na praappnoti| atha sukhAdyavasthAbhedo'bhyupagamyate, na tarhi nityaikarUpatvamasyAbhyupetavyam; na okasya bhedAbhedau parasparaviruddhau svabhAvau yuktAviti ? etaccodyaparihArArthaM yatkumArilenoktaM tattAvad, dUSayitumupakSipannAha avasthAbhedabhedena zUnye'pyekAtataH sthite| sthirAtmanyAtmanIdaM tad yat paraiH parikalpyate // 264 // avasthAnAm=sukhAdInAm, bheda: nAnAtvam, tena bhedaH-puruSasya nAnAtvameva, tena zUnya iti avasthAnAnAtve'pyekasvabhAva evetyarthaH / atra kAraNamAha-sthirAtmanAti / sthira:= nityaH, AtmA svabhAvo yasyAtmanaH, sa tathoktaH / yadi vA-avasthAbhedA:=avasthA-vizeSAH sukhAdayaH, tebhya ekAntena bhedaH pRthagbhAvaH, tena zUnyaH, tadvyatirikte'pItyarthaH // 264 // kiM tad, yat parikalpyate? ityAha1-1. sthirAtmani..... yatparaiH-pA0. gA0 / Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 AtmaparIkSA sukhaduHkhAdyavasthAzca gacchannapi naro mm| caitanyadravyasattvAdirUpaM naiva vimuJcati // 265 // (tho0 vA0, A0 26) gacchannapIti prtipdymaano'pi| nara iti aatmaa| sattvAdItyAdizabdena jJeyatvaprameyatvakartRtvabhoktRtvAdisAmAnyadharmaparigrahaH // 265 // [G.106] nApi vizeSadharmasyApyatyantasamuccheda iti darzayannAha na cAvasthAntarotpAde pUrvA'tyantaM vinshyti| uttarAnuguNArthaM tu sAmAnyAtmani liiyte||266 // (zro0 vA0, A0 30) pUrveti sukhaadyvsthaa| yadyevam, sukhAdyavasthAyAmapi duHkhAvasthA kiM na saMvedyate? ityAha- uttarAnuguNArthamityAdi / svarUpeNaiva hi sthitAyAM sukhAvasthAyAM nottarA duHkhAvasthA bhavatItyataH sA lIyamAnA sAmAnyAtmani sarvAvasthAnugAmini caitanyadravyatvAdilakSaNe uttaraduHkhAvasthotpAdAnuguNA bhavatIti tadarthaM sA tatra lIyate // 266 // yadyevam, avasthAntaravat sAmAnyAtmanyapi layo'vasthAnAmayuktaH; virodhAt? ityAzaGkayAha svarUpeNa yavasthAnA manyonyasya virodhitaa| aviruddhastu sarvAsu sAmAnyAtmA pratIyate // 267 // (zlo0 vA0, A0 31) svena sukhAdirUpeNAvasthAnaM paraspara virodhAdanyonyaM layo na yuktaH / avasthAntare tu sAmAnyAtmani laye ko virodho yenAsau tatra na bhavet ! tathA hyasau sAmAnyAtmA sarvAvasthAsvaviruddho'nuyAyI dRzyate; sarvasyAmavasthAyAM caitanyAdInAmupalambhAt / / 267 / / tatretyAdinA pratividhatte . tatra noM cedavasthAnAmekAntena vibhinntaa| . puruSAt tadvyayotpAde syAtAmasyApi tau tathA // 268 // yadi hi puruSAdavasthAnAmekAntena bhedo neSyate, tadA tavyayotpAde-tAsAmavasthAnAM vyayotpAde sati, asyApi puMsastau vyayotpAdau syaataam| ekAnteneta vacanaM kathaJcidapyatireke'vasthAvadudayavyayaprasaGgo durvAra iMti jnyaapnaarthm| prayogaH-yo yadavyatiriktastasya tadutpAdavinAze satyutpAdavinAzau bhavataH, yathA teSAmeva sukhAdInAM svruupsy| sukhAdyavyatiriktasvabhAvazca puruSa iti svabhAvahetuH / / 268 // na cAyamanaikAntiko heturityAdarzayannAha viruddhadharmasaGge tu bheda aikAntiko bhvet| puMsAmapi svabhAvena pratisvaM niyatena te // 269 // yadi hyavasthAnAmevotpAdavyayau, na puruSasya-ityevamutpAdAnutpAdalakSaNo |G.107 viruddhadharmasaGgo'bhyupagamyate, tadA bhedaprasaGgaH, yathA puMsAM bahUnAM paramparaM pratimvaM niyatena 1. svruupenn-jai| Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 tattvasaMgrahe pratyAtmaniyatena svabhAvana parasparato bhedaH; etAvanmAtranibandhanatvAd bhedavyavahArasyeti bhaavH| puMsAmapi vastvAdirUpeNa parasparato bhedo nAstItyataH sAdhyavikalatAnivRttyarthaM pratisvaM niyatenetyuktam / pratyAtmaniyataM rUpameSAmekAntena bhinnam, anyathA'nubhavasmaraNAdInAM pratiniyamAbhAvAvyavasthAsaGkaraH syaat| prayogaH-yadyadekayogakSemaM na bhavati, na tattena sahAbhedi, yathA-pumAMsa: parasparaM pratyAtmaniyatena rUpeNa bhinnayogakSemAH / naikayogakSemAzca sukhAdyavasthAH puMsA saheti vyApakAnupalabdheH // 269 // yaccoktam-"na 'cAvasthAntarotpAde pUrvA'tyantaM vinazyati" (zlo0vA0, A0 30) iti, tatrAha svarUpeNaiva lIyante yadyavasthAzca puMsi vH| ... duHkhAdyapyanubhUyeta tat sukhAdisamudbhave // 270 // avasthA hi sAmAnyAtmani lIyamAnAH svarUpeNaiva vA lIyeran? pararUpeNa vA? yadyAdyaH pakSaH, tadA sukhAdisamudbhave'pi sukhAdyavasthAnubhave'pi, tad duHkhAdyapyanubhUyeta; upalabdhilakSaNaprAptatvAt // 270 // atha pararUpeNeti pakSaH, tatrAha na caanyruupsNkraantaavnysNkraantirissyte| tAdAtmyena ca saMkrAntirityAtmodayavAn bhvet||171|| kiJca-puMsi sukhAdInAM saMkrAntistAdAtmyenaiveSTA, duHkhAdivat, tadavyatirekAdAtmA= puruSa udayavAn utpattimAn bhavet // 271 // . yaccoktam-"na ca kartRtvabhoktRtve puMso'vasthAM samAzrite" (zro0 vA0, A0 29) iti, tatrAha yadi kartRtvabhoktRtve naivAvasthAM smaashrite| tadavasthAvatastattvAnna * kartRtvAdisambhavaH // 272 // yadi hi pumAMsamevAzritaM kartRtvAdi syAt, tadatyaktapUrvarUpasyAtmano na sambhavet / prayogaH- yo'parityaktAkaJabhoktravasthaH, sa na karoti na cApi bhuGkte, ythaa-aakaashm| aparityaktAkaJabhoktravasthazca sarvadA puruSa iti vyApakaviruddhopalabdhiH // 272 // [G.108] _ "buddhijanmani puMsazca vikRtirydynitytaa| athAvikRtirAtmAkhyaH pramAteti na yujyte||" (pra0 samu0 48) iti yadetadAcAryadiGnAgapAdairuktam, tatra kumArilenoktam "nAnityazabdavAcyatvamAtmano vinivaaryte| vikrayAmAtravAcitvAttavyucchedo'sya taavtaa"|| (zrI0 vA0, A0 22) iti / 1. cAyamavasthA-pA0, gaa| 2. tadduHkhamapya0-0, gA0 / 3. 'riSyate'- iti pATha: pA0 pustake truttitH| 4. 'rAtmAyaM'-pramANasamuccayasya mahizUrasaMskaraNasthaH paatthH| 5. 'vikriyAmAtravAcitve na hyacchedo'sya'- iti tatrasthaH paatthH| Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmaparIkSA tadatra nigamanavyAjena doSamAha tannityazabdavAcyatvaM nAtmano vinivaaryte| svarUpavikriyAvattvAd vyucchedastasya vidyte||273|| tat=tasmAt, nityazabdavAcyatvaM na vAryate'smAbhiH, svopAdAnapurassarasya prtikssnndhvNsinshcaitnysyaa''sNsaarmvicchedaat| kintu svarUpasya svabhAvasya, vikriyAvattvAt= niyamena pUrvasvabhAvaparityAgAt svabhAvAntaraprAdurbhAvazceti vyucchedaH vinAzo'sya sphuTataramevA''sajyate // 273 // . yazcApi sarpAdidRSTAnta upAttaH, sa nityaikarUpo na sidhyatIti darzayannAha sarpo'pi kSaNaGgitvAt kauTilyAdIn prpdyte| sthirarUpe tu puMsIva naavsthaantrsnggtiH||274|| yathaiva hi puMsi sthiraikarUpatvAdavasthAntarasambhavo na yuktaH, tathA sarpasyApi / yadA'nukSaNabhaGgitA'sya bhavet, tadA yukto'vasthAntarasambhavaH; svabhAvAntarodayalakSaNatvAdavasthAntaraprAdurbhAvasya // 274 // __yaccoktam-'ahaM vedmItyahambuddhirzAtAraM pratipadyate' (tattva0 229) iti, tadasiddhamiti darzayannAha nirAlambana evAyamahaGkAraH prvrtte| . anAdisattvadRrabIjaprabhAvAt kvacideva hi // 275 // na hyasyAhaGkArasya paramArthataH kiJcidAlambanamasti, yenAsya viSayo jJAtA syAt / yadyevam, kimasyotpatternibandhanam ? ityAha- anAdItyAdi / sattvadRk-satkAyadRSTiH, tasyA bIjam vAsanAMzaktirityarthaH / anAdi ca tatsattvadRgbIjaM ceti vigrhH| tasya prabhAva:= Adhipatyam / kvacideveti / adhyAtmaniyata iva SaDAyatane // 275 // atha sarvatra kasmAna pravarttate? ityAha . kecidevaM hi sNskaaraastdruupaadhyvsaayini| . . AdhipatyaM prapadyante tatra sarvatra vrttte||276 // tadrUpAdhyavasAyinIti / puurvottrkaalaanuyaayijnyaatRruupaadhyvsaayinyhngkaare| [G.109] na srvtreti| santAnAntare ghaTAdau // 276 // 'tulya: paryanuyogo'yamanyathA puruSe'pi vH| ... tacchaktibhedasadbhAvAt sarvameva niraakulm||277|| kiJca-AtmAlambanatve'pyahaGkArasya tulyaH paryanuyogaH / kimiti? AtmAntare'pi na pravarttata iti| zaktipratiniyamAnnaivamiti cet ? yadyevam, asmAkamapi zaktiniyamAt kvacidevAdhyAtmike vastuni pravarttate, na sarvatreti vyavasthAnaM sarvameva nirAkulam // 277 // syAdetat-bhavatvetad vyavasthAnam'; kintu nirAlambanatvamasya kathaM siddham ? ityAha nityAlambanapakSe tu srvaahNkRtysttH| 1. avetyaM- pA0/ 2. bhvtvNvyv0-paa0| Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 tattvasaMgrahe sakRdeva prasUyeran shkthetuvyvsthiteH|| 278 // tathA hyasyAlambanaM bhavannityaM vA bhaved? anityaM vA? yadi nityam, tadA sarvA ahaDkRtayaH=ahaGkArA yugapadbhaveyuH; aviklkaarnntvaat| na hyakAraNamAlambanaM yuktam; atiprsnggaat| na cApi zaktasya kAraNasya sahakArikAraNApekSA bhvtiityskRccrvitmett| na cApyeka evAyamahaGkAra iti zakyaM vaktum; kAdAcitkatayA'nekatvasiddheH / tathA hi-gADhasvApamadamUrchAsu nAhaGkAraH saMvedyate, punaranyadA ca saMvedyata iti siddhamasya sarvadA'nupalambhAt kaadaacitktvm|kaadaacitktvaaccaanektvmpi siddhamiti sarvA ahaGkRtayastadbhAvamAtrabhAvinyo yugapat prasUyeran // 278 // anityAlambanatve'pi spaSTAbhAH syustataH pre| ... AlambanArthasadbhAvaM vyarthaM prynuyunyjte|| 279 // athAnityamAlambanamiti pakSaH, tadA cakSurAdivijJAnavat sphuTatarapratibhAsAH sarvA ahaMkRtayaH prasajyeran; sAkSAdvastusvalakSaNagrAhitvAt / tata:- tasmAt, pare-tIrthikAH kumArilaprabhRtayo vyarthamevAsyAMlambanaM paryanuyuJjate- 'tasyAjJAnalakSaNaH ko nu viSayaH parikalpitaH' ityAdi / / 279 // tatra yaduktam-'anAlambana evAyamahaGkAro'nAdisatkAyadRSTivAsanAbalAd bhrAntaH pravarttate' iti / atra kumArilenoktaM dUSaNAmAzaGkate ___ jJAtari pratyabhijJAnaM vAsanA krtumrhti| ___ nAtasmin sa iti prajJAM na hyasau bhraantikaarnnm||280|| tannAhampratyayo bhrAntiriSTazced baadhvrjnaat| [G.110] vAsanA hi jJAtRviSayAM pratyabhijJAM krtumrhti| na punaratasmin ajJAtari, saH jJAtA, iti prajJAm jJAnaM vAsanAM kartumarhatIti sambandhaH / kasmAt ? na hyasau bhrAntikAraNam, api tu yathA'nubhUtArthaviSayamevAsau jJAnaM janayati, na bhrAntamityarthaH / tasmAdayamahaGkAro vAsanAta utpadyamAnatvAt bAdhakapramANAbhAvAcca na bhrAnto yukta iti| cecchabdo bhinnakamo bAdhavarjanAdityasyAnantaraM draSTavyaH // 280 // netyadinA pratividhatte nAntaroktayA yuktyA tasya baadhopdrshnaat||281|| anantaroktA yukti: 'nityAlambanapakSe tu' (tattva0 278) ityAdiH // 281 // yaccoktam- 'na vAsanA bhrAntikAraNam' iti, tadanaikAntikamiti darzayannAha IzvarAdiSu bhaktAnAM tddhetutvaadivibhrmaaH| vAsanAmAtrabhAvAcca jAyante vividhAH kthm|| 282 // nirAlambanatA caivamahaGkAre yadA sthitaa| yadi hi vAsanA bhrAntikAraNaM na bhavet, tadAnImIzvaraH sarvotpattimaMtAM hetuH, sarvajJaH, nityabuddhisamAzrayaH-ityAdayo vibhramAH kathamiva sarvotpattimatAM hetuH, sarvajJaH, nityabuddhisamAzrayaH-ityAdayo vibhramAH kathamiva vAsanAmAtrasambhavAdudbhaveyuH / tathA hi-kumArilena Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmaparIkSA 101 pIzvarAdirjagataH kartA pratiSiddha ev| vAsanAmAtrabhAvAcceti mAtragrahaNaM tthaabhuutaalmbnaarthvycchedaarthm| tasmAdahaGkArasya nirAlambanatvAnna tadgrAhyo jJAtA kazcit prasiddho'stIti na tasmAdAtmA sidhyatIti // 282 // yacca "vyatItAhaMkRtimA'hyaH" (tattva0 238) ityAdinityasAdhanamuktam, tatrAha tannAhampratyayagrAhye jJAtA kazcana vidyte||283|| tataH sarvapramANeSu na dRSTAnto'sti siddhibhaak| hetavazcAzrayAsiddhA yathAyogamudAhRtAH // 284 // kazcaneti / nityo'nityo vA jJAtA dRSTAntadharmI nAstItyasiddho dRSTAntaH / tathA hiprathamadvitIyayoH prayogayordharmyasiddhirdRSTAntadoSaH; idAnIntanasya hyastanasya cAhampratyayagamyasya jJAtuH kasyacidabhAvAt / tRtIye tu prayoga ekabuddhivaditi dRSTAntaH sAdhyasAdhanavikalaH; abhimatAyA ekabuddherekasantAnasambaddhajJAtrahampratyayatvasya ekaviSayatvasya [G.111] cAsiddhatvAt / ato dhrmdvyaasiddhimukhenaasyaapysiddhtvmuktm|| yathAyogamudAhRtAiti / udAhatA: pUrvamupanyastA ye hetavaH. yathAyogam= ythaasmbhvm| AzrayAsiddhaiti / tathA hi-prathamadvitIyayoH prayogayorye hetavasta AzrayasiddhAH; ahampratyayagrAhyasya kasyacidapi dharmiNo jnyaatursiddhtvaat| tRtIye tu prayoge nAzrayAsiddhiH, pratyayAnAM dharmiNAM siddhtvaat| kintu teSAmekasantAnasambaddhajJAtRvizeSaNamasiddham, nirAlambanatvasya prsiddhtvaat| ato ythaayogmityuktm|| 283-284 // ... iti miimaaNskNpriklpitaatmpriikssaa|| . 3. kApilaparikalpitAtmaparIkSA sAmprataM sAGkhyaparikalpitAtmanirAkaraNArthamAha caitanyamanye manyante bhinnaM buddhisvruuptH| Atmanazca nijaM rUpaM caitanyaM kalpayanti te||285|| pradhAnenopanItaM ca phalaM bhuMkte sa kevlm| - kartRtvaM naiva tasyAsti prakRtereva tnmtm|| 286 // anya iti / sAGkhyAH / te hi buddhivyatiriktaM caitanyamAtmano nijaM rUpaM kalpayanti; yataH "buddhiH pradhAnasvabhAvA, caitanyaM tu puruSasyaiva svarUpam" ( ) iti teSAM samayaH / sa ca puruSaH zubhAzubhakarmaphalasya pradhAnopanItasya bhoktA, na tu karmaNAM kartA; prakRterevAzeSajagatpariNatirUpAyAH krtRtvsyesstttvaat| atra ca pramANayanti yatsaGghAtarUpaM vastu tatparArthaM dRSTam, tadyathA-nayanAdyaGgAdi / saGghAtarUpAzca cakSurAdaya iti svbhaavhetuH| yazcAsau paraH sa sAmarthyAdAtmeti siddham- iti parasya bhAvaH // 285-286 // 1. siddhAnta ityrthH| 2. zayanAni-pA0, gA0 / 3. saangysyetyrthH| Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 tattvasaMgrahe tatrApItyAdinA pratijJArthaM tAvad dUSayati tatrApi rUpazabdAdicetasAM vedyate kthm| suvyaktaM bhedavad rUpamekA ceccetnessyte||287|| tathA hi-'caitanyaM puruSasya nijaM rUpam' ( ) iti bruvatA caitanyaM nityaikarUpamiti pratijJAtaM bhavati; nityaikarUpAt purussaattsyaavytirikttvaat| etacca pratyakSaviruddham; yato rUpazabdAdicetasAM suvyaktam-sphuTatarameva, svasaMvidA, bhedavadrUpam=bhinnasvabhAvaH, vedyte| taccaikatve sati cetanAyA nopapadyate // 287 // __ abhyupagamavirodhaM ca darzayannAha ekarUpe ca caitanye srvkaalmvsthite| . . nAnAvidhArthabhoktRtvaM kathaM naamoppdyte||288|| [G.112] ekarUpazcAtmA, atha ca nAnAvidhasyArthasya bhoktA- iti parasparaviruddham; abhoktravasthAnirviziSTatvAt // 288 // didRkSAdiyogAdavirodha iti ced? Aha- . . na didRkSAdayo bhinnAstasya bhognibndhnm| . / bhavanti hi tathA bhAbe pumAnutpattimAn bhvet||289||. yadi rUpAdiSu didRkSAzuzrUSAdayastasya parasparato bhinnAH=bhoganibandhatvenopakalpitAH, te'pyasyAtmano na bhavanti na jaaynte| yadi hi jAye(staMdA, tathA bhedena, bhAvejAtau satyAm, pumAnutpattimAn bhavet; didRkSAdivattadavyatirekAt // 289 // etadeva vyaktIkurvanAha caitanyavyatiriktaM hi na didRkSAdi vidyte| tasyodayavyayAveze durvAraH purusse'pysau||290|| vyatireke hi tasya ta iti sambandhAnupapattiH; upakArasya smbndhnibndhnsyaabhaavaat| asaviti udyvyysmaaveshH| prayogaH-yasya 'yadbhAvavyavasthAnibandhanaM nAsti, nAsau prekSavatA tadbhAvena vyavasthApyaH, yathA-AkAzaM mUrttatvena / nAsti ca bhoktRvyavasthAnibandhanaM puruSasya didRkSAdIti kAraNAnupalabdheH / na cAyamasiddho heturiti pratipAditam // 290 // itazca kartRtvAbhAvAd bhoktRtvamapi tasya na yuktamiti darzayati zubhAzubhaM ca karmAsti naiva cedAtmanA kRtm| tadeSa bhogabhedo'sya kutaH smupjaayte!||291|| na hyakRtasya karmaNaH kazcitphalamupabhuMkte, akRtAbhyAgamAdidoSa prasaGgAt // 291 // atra parasyottaramAzaGkate abhilASAnurUpeNa prakRtizcet tprycchti| - paMgvandhavaddhi sambandhastayoreSa vyvsthitH||292|| 1 sadbhAvala-pA0. gaa0| 22. puruSAdidR0- pA0: puruSa didR- gA0 / Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmaparIkSA [G.113] yadyapi puruSaH karmaNAM karttA na bhavati, tathApi prakRtirasya yathAbhilaSitamarthamupanayati, tamasau bhuGka itydossH| nanu prakRtiracetanA satI kathaM zubhAdikarmaNAM kartrI bhavati, yenAsau yathAbhimataM karmaphalaM puruSasya sampAdayatni? ityAha- paGgvandhavaddhItyAdi / yathA kilAndhasya cakSuSmatpuruSasambandhAdartheSu pravRttirbhavati, tathA mahadAdikaM liGgaM cetanapuruSasamparkAccetanAvadiva dharmAdiSu kAryeSvadhyavasAyaM karotItyadoSaH / tathA coktam " puruSasya darzanArthaM kaivalyArthaM tathA pradhAnasya / paGgvandhavadubhayorapi saMyogastatkRtaH srgH"|| yadyevamityAdinA pratividhatte (sAM0 kA 0 21) iti // 292 // yadyevamiSTavAJchAyAM satyAmapi na sidhyati / kimiti prakRtirnaiva kiJcidanyadapekSate // 293 // 103 yadi hi prakRtirakRtasyApi karmaNaH phalamabhilaSitamupanayatIti syAt, tadA sarvadaiveSTavAJchAyAM sarvasya puMso'bhilaSito'rthaH kimiti na sidhyet ! syAnmatam-tatkAraNasya dharmasyAbhAvAnna sidhyatIti ? Aha- prakRtirnaivetyAdi / prakRterhi dharmaH kAryam, sa ca tadavyatiriktatvAt sadaivAstIti bhavedevAbhimataM phalam / tathA hi- etadeva sarvaM yaduta prakRtipuruSau, tau ca sadA sannihitAviti, ato nityameva phalaM bhavet / kiJca - yadyabhilaSitamarthaM prakRtiH prayacchati, tadA'niSTaM kimiti prayacchet, na hyaniSTaM kshcidbhilssti|| 293 // api ca- yadi nAma prakRtirasyArthamupanayatti, tathApi bhoktRtvamasyAyuktam; avikAritvAt ? iti darzayati- arthopabhogakAle ca yadi naivAsya vikriyA / . naiva bhoktRtvamasya syAt prakRtizcopakAriNI // 294 // vikriyAyAzca sadbhAve nityatvamavahIyate / anyathAtvaM vikAro hi tAdavasthye ca tatkatham! // 295 // yadi hi sukhaduHkhAdinA''hlAdaparitApAdirUpAM vikRtiM nopanIyate, tadA''kAzavadabhoktRtvameva syAt, prakRtizcopakAriNI na syAditi sambandhaH; avikRtAtmanyupakArasya kartumazakyatvAt / atha vikAritvamasyAbhyupagamyate, tadA nityatvahAniprasaGgaH; yato'tAdavasthyamevAnityatAM brUmaH / tacca vikAritve satyastIti kathamasya nityatA syAt; tAdavasthyarUpatvAnnityatvasya ! // 294-295 // [G.114] syAnmatamityAdinA paramatenAnyathA bhoktRtvamAzaGkate-- syAnmatam - viSayAkArA buddhirAdau vivarttate / tathA vyavasitaM cArthaM puruSaH pratipadyate // 296 // pratibimbodayadvArA caivamasyopabhoktRtA / Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasaMgrahe na jahAti svarUpaM tu puruSo'yaM kadAcana ? // 297 // na hi vikArApattyA bhoktatRtvamasyeSTam, kiM tarhi ? 'buddhyadhyavasitasyArthasya pratibimbodayanyAyena cetanAt / tathA hi- buddhidarpaNArUDhamarthapratibimbakaM dvitIyadarpaNakalpe puMsi saMkrAmati, tadevAsya bhoktRtvam; na tu vikArApattiH / na ca pratibimbamAtra saMkrAntAvapi puruSa: svarUpaM jahAti darpaNavattadavasthatvAt / ato yadabhoktravasthAnirviziSTam" ityatra prayoge'naikAntikatA hetoH // 296-297 // 104 ucyata ityAdinA pratividhatte ucyate pratibimbasya tAdAtmyena samudbhave / tadevodayayogitvaM vibhede tu na bhoktRtA // 298 // yattad buddhidarpaNArUDhamarthapratibimmakaM dvitIyadarpaNakalpe puMsi saMkrAmatItISyate, tadyadi puruSAdravyatiriktam,tadA tadevAnantaroktamudayavyayayogitvaM prasajyate; udayavyayayogipratibimbarUpavattadavyatirekAt / atha vyatiriktamiti pakSaH, tadA bhoktRtA na prApnoti; abhoktravasthAto vizeSasya kasyacidabhAvAt / na cApyarthapratibimbena saha puMsaH sambandhAd bhoktRtvaM yuktam; parasparamanupakArakayoH sambandhAsiddheH // 298 // didRkSAdyAnukUlyena pradhAnaM sampravarttate / vicitraracanAbhede kathaM vA'cetanAtmakam! // 299 // kiJca - yadi pradhAnaM puruSasya didRkSAdi jAnIyAt; tadA tadAnukUlyena tasya puruSArtha ' prati pravRttiryuktA yAvatA jaDarUpatvAt satyapi cetanAvatA sambandhe paDvandhavat pravRttirna yuktA / tathA hi- andho yadi nAma mArgaM nopalabhate, tathA'pyasau paGgorvivakSAM cetayatyeva; tasya cetanAvattvAt / na caivaM pradhAnaM puruSasya didRkSAdi vetti; tasyAcetanAtmakatvena jaDarUpatvAt / na cApi tayoH parasparamanupakAriNoH pavandhavat saMmbandho'sti // 299 // kartuM nAma prajAnAti pradhAnaM vyaJjanAdikam / bhoktuM ca na vijAnAti kimayuktamataH param // 300 // [G.115] atha 'puruSasya didRkSAdi vetti pradhAnam' itISyate, tathA ca sati bhoktRtvamapyasya prsjyet| yo hi nAma kartuM vijAnAti sa kathaM bhoktumapi na jAnIyAt ! tasmAt 'kartuM jAnAti na bhoktum' ityataH paraM kimayuktamasti ! naiva kiJcidityarthaH / na hi sUpakAro vyaJjanAdeH karttA tadbhaktuM na vijAnAtIti / atretizabdo'dhyAhAryaH // 300 // buddhimattvAdityAdinA parasyottaramAzaGkate - 1 buddhimattvAt pradhAnasya sarvamasyAvirodhi cet / buddhimattvena tu prAptaM caitanyaM puruSeSviva // 301 // buddhiradhyavasAyo hi saMvit saMvedanaM tathA / 1. buddhayavasita- pAla, gAe / 3. gA0 saMskaraNasampAdako'tra 'tadabhoktR' ityadhikaM pAThaM vAJchati / 4. pA. gA0 pustakayornAsti / 2. pA0 gA0 pustakayornAsti / 5. puruSasyArthaM - pA. gaa| Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmaparIkSA saMvittizcetanA ceti sarvaM caitanyavAcakam // 302 // sarvamiti / didRkSAdyAnukUlyena pravarttanam / asyeti pradhAnasya / etaduktaM bhavatiyadi nAma pradhAnaM cidrUpaM na bhavati, tathApi buddhyA'dhyavasAyalakSaNayA yuktatvAt puruSagataM didRkSAdi parijJAya pravarttiSyata ityataH sarvamavirodhIti ? atrottaramAha - buddhimattvenetyAdi / yadi hi pradhAnasya buddhimattvamaGgIkriyate, tadAsya puruSavaccaitanyavattvaprasaGgaH; buddhyAdInAM caitanya-paryAyatvAt / tathA hi- yatprakAzAtmatayA svasaMviditarUpaM paranirapekSameva prakAzate, taccaitanya - mucyate, tattvaM buddherapyastIti kimiti sA cidrUpA na bhavet ! na cApi buddhivyatirekeNAparaM cidrUpamupalakSayAmaH, yena tadvyatiriktasya puruSasya siddhirbhavet // 301 302 // atra parazcidUpAd buddherbhedaprasAdhanAyAha - 105 acetanAtmikA buddhiH zabdagandharasAdivat / utpattimattvanAzitvahetubhyAmiti cenmatam ? // 303 // prayogaH - yadyadutpattimattvanAzitvAdidharmayogi, tattadacetanam; yathA rasAdayaH / tathA buddhiriti svabhAvahetuH // 303 // naitAvityAdinA prativadhatte naito hetU dvayoH siddhau svatantre sAdhane mate / na viparyayabAdhA'sti prasaGgo'pyabhidhitsite // 304 // kadAcididaM svAtantryeNa sAdhanaM syAt ? prasaGgasAdhanaM vA ? yadi svAtantryeNa, tadA'nyatarAsiddho hetuH / tathA hi-yathAvidhamutpattimattvaMmapUrvotpAdalakSaNaM nAzitvaM vA atyantasamucchedAtmakaM bauddhasya prasiddham, na tathAvidhaM bhavataH sAGkhyasya; tayoH pariNAma- [G.116] tirodhAnarUpatvena bhavadbhiraGgIkaraNAt / yathA ca bhavataH, tathA na bauddhasya siddhamityanyatarAsiddho hetuH / na ca zabdamAtrasya siddhau hetusiddhiH, vastuno hi vastusiddhervastuna eva hetutvAt / yathoktam-- "tasyaiva vyabhicArAdau zabde'pyavyabhicAriNi / doSavat sAdhanaM jJeyaM vastuno vstusiddhitH"|| (pra0 vA0 1.22) iti / atha prasaGgasAdhanamiti pakSaH; tathApi sAdhyaviparyaye bAdhakapramANAnupadarzanAdaikAntikatA hetvoH / ko hyatra pratibandho yaccaitanyasyotpattimattvanAzitvAbhyAM na bhavitavyamiti ! yA'pIyaM kalpanA " vatsavivRddhinimittaM kSIrasya tathA pravRttirajJasya / puruSavimokSanimittaM tathA pravRttiH pradhAnasya' || 11 (sAM0 kA0 57) iti / sA'pyakalpanaiva; na hi kSIraM svAtantryeNa vatsavivRddhinimittaM pravarttate, kiM tarhi ? 1. 'buddhimatva' ityAdi- jai0 / Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 - tattvasaMgrahe pratiniyatebhyaH kAdAcitkebhyaH svahetupratyayebhyaH smutpdyte| taccotpannaM sad vatsavivRddhenimittatAM yAtItyajJamapi pravarttata iti nirdishyte| na caivaM pradhAnasya prvRttiryuktaa| tathA hinityatvAt tadanyahetvabhAvAcca na tAvat kAdAcitkakAraNasannidhAnAyattA tasya kAdAcitkI shktiryuktaa| nApi svAbhAvikI, sadA sannihitAvikalakAraNatvena sarvasyAbhyudayaniHzreyasalakSaNasya puruSArthasya yugapadutpattiprasaGgAt // 304 // athApi syAd-bhavatu buddhicaitanyayorabhedaH, tathApyAtmatvamasyApratiSiddhameva? ityAha caitanye cAtmazabdasya niveze'pi na naH ksstiH| nityatvaM tasya 'duHsAdhamakSyAdeH sphltvtH||305|| akSyArthAdayaphalaM tu syAccaitanyaM zAzvataM ydi| .. na bhavedindhanenArtho yadi syaacchaashvto'nlH||306|| na hyAtmazabdanivezanamAtramasmAbhizcaitanye pratiSidhyate, kiM tarhi ? yastatra nityatvalakSaNaH samAropito dharmaH sa niSidhyate / kasmAt ? akSyAlokamanaskArAdeH sAphalyAt / anyathA yadi zAzvataM nityaM caitanyaM syAt, tadA'kSyAdi viphalameva syAt; tadutpattyarthatvAt 'teSAm, nityasya coptyttysmbhvaat| atraiva dRSTAntamAha- na bhvedityaadi| yadi zAzvato vahnirbhavet tadA naiva jno'nlaarthmindhnmupaaddiit| tasmAnna nityaikarUpaM caitanyaM yuktam // 305-306 // yaccoktam- "yat saGghAtarUpaM tat parArthaM dRSTam" ( ) ityAdi, tatra ko'sau paro'bhipetaH? iti nirUpayannAha pArArthyaM cakSurAdInAM yat punaH prtipaadyte| zayyAzanAdivat tena saGghAtatvena hetunaa||307|| AdheyAtizayArthatvaM ydyessaamupmaadyte| iSTasiddhiryadiSTAste'smAbhirjJAnopakAriNaH // 308 // [G.117] AdheyAtizayo vA paro'bhipreto bhavet, yadvA anAdheyAtizayarUpatvAdavikArI, atha vA sAmAnyena pArArthyamAtramavicAritaramaNIyaM sAdhyate-iti trayo vikalpAH / tatra prathamapakSe siddhasAdhyatA; yataste cakSurAdayo'smAbhirvijJAnopakAriNa iSTAH / "cakSuH pratItya rUpANi cotpadyate taccakSurvijJAnam, yAvatkAyaM pratItya spraSTavyAni 'cotpadyate kAyavijJAnam" ( ) iti vacanAt / / 307-308 // atha dvitIyaH pakSaH; tadA viruddhatA hetorityAdarzayannAha avikAryupakAritvasAdhane saadhyshuunytaa| dRSTAntasya calasyaiva yuktAste'pyupakAriNaH // 309 // avikAriNaH nityasyopakAritvam avikAryupakAritvam / tasya cakSurAdInAM sAdhane sati dRSTAnte sAdhyaviparyayeNaiva hetoAptatvAdviruddhatA; yataste zayanAdayazcalasyAnityasyaivo pakAriNo yuktAH, avikAriNyatizayasyAdhAtumazakyatvAt // 309 // 1. duHsAdhyam- pA0, gaa0| 2. tyotpdyte-paa0| Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 107 AtmaparIkSA sAmAnyena tu pArArthyaM yadyeSAM smprsaadhyte| tathApi sAdhanaM vyarthaM siddhaashcittopyoginH||310|| atha sAmAnyenAdheyAtizayAdivikalpamapAsya pArArthyamAtraM sAdhyata iti tRtIyaH pakSaH tadApi siddhasAdhyatA; cittopakAritvena ckssuraadiinaamisstttvaat| atha cittamapi sAdhyadharmitvenAbhyupagamyate, yathA naiyAyikairabhyupagatam ? evamapi bhavatAM neSTasiddhiH; cittavyatirekeNA''tmano'niSTatvAt ! pArAvAravadApekSikatvAt prtvsy| cittasya cAnekakAraNakRtopakAropagraheNotpatteH saGghAtatvaM kalpitamastyeveti hetorapi na siddhiH // 310 // iti kaapilpriklpitaatmpriikssaa|| 4. digambaraparikalpitAtmaparIkSA digambaraparikalpitAtmapratiSedhArthamAha [G.118] jaiminIyA iva prAhu nAzcillakSaNaM nrm| dravyaparyArUpeNa vyaavRttynugmaatmkm||311|| jainAiti digambarAH / ta evaM prAhuH-cillakSaNa evAtmA, sa ca dravyarUpeNa sarvAvasthAsvabhinnatvAdanugamAtmakaH, paryAyarUpeNa tu pratyavasthaM bhinnatvAvyAvRttyAtmakaH / etacca pratyakSata eva siddhamAtmano dvairUpyamiti na pramANAntarataH prsaadhym| tathA hi-sukhAdyavasthAbhede'pi yadavasthAtR sarvAvasthAsu caitanyamupalabhyate tad drvym| paryAyAstu kramabhAvinaH sukhAdyavasthAbhedAH; te ca pratyakSata evaM siddhA iti parasya bhAvaH // 311 // tatrApItyAdinA pratividhatte___. tatrApyavikRtaM dravyaM paryAyairyadi snggtm| . . . na vizeSo'sti tasyeti pariNAmi na tdbhvet|| 312 // atra pakSadvayam-yattaccaitanyAtmakaM dravyaM tatparyAyaiH sambadhyamAnaM kadAcidavikRtamatyaktapaurastyacaitanyAdirUpaM sat sambadhyate, yadvA parityaktapUrvarUpam / tatra yadayanantaraH pakSaH, tadA nityatvahAniprasaGgaH; avasthAtuH ksycidpybhaavaat| athAvikRtamiti prathamapakSaH, tadA pUrvottarayoravasthayorna vizeSa: anyathAtvam astIti pariNAmi taccaitanyaM na bhavet =na prApnoti; anyathAlakSaNatvAt pariNAmasya / iSTaM ca prinnaami| prayogaH-yatpUrvottarAvasthAsu na viziSyate tatpariNAmi na bhavati, ythaa-aakaashm|n viziSyate ca caitanyaM sarvAvasthAsviti vyApakAnupalabdheH // 312 // / dezakAlasvabhAvAnAmityAdinA hetoH paramatenAsiddhimAzaGkate dezakAlasvabhAvAnAmabhedAdekatocyate / saGkhyAlakSaNasaMjJArthabhedAd bhedastu vrnnyte||313|| 2. digmbrsyetyrthH| 1. naasiddhi:-paa0| Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 tattvasaMgrahe tathA hi-yadyekAntena paryAyebhyo dravyaM vyatireki bhavet, tadA syAttasyA vizeSaH; [G.119] yAvatA dezakAlasvabhAvAbhedAd dravyaparyAyayoraikyamiSTam / saGkhyAdibhedAttu bhedaH / tatra saGkhyA, ekatvabahutvAdi / tathA hi-dravyamekasaGkhyAyuktam, paryAyAstu sukhAdayo'nekasaGkhyAviziSTAH / lakSaNamapi bhinnam; yato'nuvRttilakSaNaM dravyam, paryAyAstu vyAvRttilakSaNAH, saMjJA-nAma, artha:-kAryam / tathA coktam-"dezakAlasvabhAvAbhedAdabhedo dharmadharmiNoH, saGkhyAsaMjJAlakSaNakAryabhedAttu bhedaH / tadyathA-ghaTasya rUpAdInAM ca" ( . ) iti| tathA hi-ghaTatadrUpAdInAM dezAdibhirabhedaH, ya eva hi dezakAlasvabhAvAzca ghaTasya ta eva rUpAdInAm, saGkhyAdibhizca ghaTAtteSAM bhedaH / tathA hi-eko ghaTo bahavastu rUpAdaya iti saGkhyAbhedaH, ghaTo rUpAdaya iti ca saMjJAbhedaH, anuvRttilakSaNaM ghaTAdidravyam, vyAvRttilakSaNAMstu rUpAdayaH paryAyA iti lakSaNabhedaH / ghaTenodakAharaNaM kAryaM kriyate, rUpAdibhistu vastrarAgAdIti kAryabhedaH / evamAtmadravye'pi caitanyAtmake sukhaduHkhAdiSu paryAyeSu cohym|| 313 // ___ kAryabhedastu tatraivaM boddhavyaH-caitanyenArthAnubhavaH kriyate, sukhAdibhistu piiddaanugrhaadiiti| tadetaddarzayati rUpAdayo ghaTazceti sngkhyaasNjnyaavibheditaa| kAryAnuvRttivyAvRttI lkssnnaarthvibheditaa||314|| dravyaparyAyayorevaM naikaantenaavishessvt| dravyaM paryAyarUpeNa vizeSaM yAti cet svayam // 315 // sngkhyaasNjnyaavibhediteti| 'dravyaparyAyayoH' iti vakSyamANaM smbdhyte| kAryAnuvRttivyAvRttI lakSaNArthavibhediteti / yathAyogaM sambandhaH / kAryabhedo'rthavibheditA, anuvRttivyAvRttI lakSaNavibhediteti sambandhaH / dravyaparyAyayorityatra chedaH / ecamityAdinA hetorasiddhimupasaMharati / evaM ca kRtvA dravyamekAntena nAviziSTam; kintu paryAyarUpabhedena paryArUpavibhAgena vizeSa prtipdyte| tena paryAyebhyo dravyasyaikAntena bhedAbhAvAdityasiddho hetuH // 314-315 // svabhAvAbheda ityAdinA pratividhatte svabhAvAbheda ekatvaM tasmin sati ca bhinntaa| kathaJcidapi duHsAdhA pryaayaatmsvruupvt||316|| yadi hi dravyaparyAyayorabhedo'pyaGgIkriyate, tadA sarvAtmanaivAbhedo'yaM bhvet| bhedazca tadviparItaH kathaM bhavet, na hyekasyaikadA vidhipratiSedhau parasparaviruddhau yuktau| tathA hiekamityena bhedaniSedhanAntarIyaka: svabhAvAbheda ucyate, tasmizca svabhAvAbhede sati kathaM tadAnImeva bhedastatpratiSedhAtmA bhavet ! prayogaH-yatrAbhedastatra tadviparIto na bhedo'vakAzaM labhate, yathA teSAmeva paryAyANAM dravyasya ca yatpratiniyatamasAdhAraNamAtmarUpaM tasya na svabhAvAdbhedaH / abhedazca dravyaparyAyayoravasthita iti viruddhopalabdheH // 316 // 1-1. ceym-paa0| 2. pA0 gA0 pustakayo sti| 3. duHsAdhyA- pA0, gaa0| 4. srvaatmnaivaabhedo-jai0| Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 109 AtmaparIkSA tatazca paramArthena dravyaparyAyayobhede sati lakSaNabhedo'pi na prApotIti [G.120] darzayati agauNe caivamekatve dravyaparyAyayoH sthite| vyAvRttimad bhaved dravyaM paryAyANAM svruupvt||317|| yadi vA te'pi paryAyAH srve'pynugtaatmkaaH| dravyavat prApnuvantyeSAM dravyeNaikAtmatA sthiteH||318|| yavyAvRttimadrUpAbhinnasvabhAvaM tavyAvRttimat, yathA-paryAyANAM svruupm| vyAvRttimadrUpAvyatiriktaM ca dravyamiti svabhAvahetuH / atha vA-yadanugatAtmarUpAvyatiriktaM tadanugatAtmakameva, yathA- dravyarUpam / anugatAtmarUpAvibhinnasvabhAvAzca sukhAdayaH paryAyA iti svabhAvahetureva; anyathA vibhinnayogakSematvAdbheda eva bhvet| viruddhadharmAdhyAsitasyApyekatve bhedavyavahAroccheda eva syAditi viparyaye bAdhakaM prmaannm||317-318 // tata ityAdinopasaMharati tato nAvasthitaM kiJcid dravyamAtmAdi vidyte| paryAyAvyatiriktatvAt paryAyANAM svruupvt||319|| AtmAdIti / Adizabdena ghaTavrIhyAdiparigrahaH // 319 // na cetyAdinA dvitIyaprasaGgasAdhanaphalamAha- . na codayavyayAkrAntAH paryAyA api kecn| dravyAdavyatiriktatvAttad drvyniytaatmvt||320|| tasyApi dravyasya paryAyarUpeNodayavyaMyAkrAntasyeSTatvAdato mA bhUt sAdhyavaikalyaprasaGga iti niytaatmvNdityuktm| niyatazcAsAvAtmA svabhAvo dravyAdirUpeNeti vizeSaNasamAsaH // 320 // - tato niranvaya ityAdinA nigamayati tato niranvayo dhvaMsa: sthiraM vA srvmissytaam| ekAtmani tu naiva sto vyAvRttyanugamAvimau // 321 // na kevalaM paryAyAdabhinnasvabhAvAd dravyarUpasyAnugatAtmano'siddhiH, ito'pi paryAyavyatirekeNopalabdhilakSaNaprAptasyAnupalabdherasadvyavahAraviSayatvamevAsya-iti darzayannAha na. copalabhyarUpasya . pryaayaanugtaatmnH| dravyasya pratibhAso'sti tanAsti ggnaabjvt||322|| [G.121] tena yaduktam-"pratyakSata evAnugato dravyAtmA siddhaH" iti, tadasiddham; na hi paryAyavyatiricyamAnazarIra: kvacidapi vijJAne pratyakSasammate pratibhAsamAno'nugataikarUpo dravyAtmA lakSyate // 322 // __ yadyevam, yadi paryAyavyatirekeNa dravyAtmA nAsti, tadA saGkhyAdibhedaH kathaM sidhyati? ityAha vividhaarthkriyaayogyaastulyaadijnyaanhetvH| vividhAH-nAnAprakArAH, arthakriyA: rUpAdInAM paryAyANAM samAnAsamAnabhedAt, tatra Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 tattvasaMgrahe samAnA jalasandhAraNAdilakSaNAH, asamAnA vastrarAgalocanAdijJAnotpAdalakSaNAH, tatra yogyAH samarthA sati vigrahaH / tatra sAdhAraNe kArye sarveSAmeva yaugapadyenopayoga iti samastAnAM hetutvajJApanArthamabhinnadravyarUpAbhAve'pi ta eva bhedino'pi 'ghaTaH' ityAdinA zabdenaikasaGkhyAviziSTA ucynte| asAdhAraNakAryopayogitvavivakSAyAM tu nAnAsaGkhyAsta iti saGkhyAbhedaH, kAryabhedazca teSu vyvsthaapyte| ... lakSaNabhedastarhi katham? ityaah-tulyaadijnyaanhetviti| AmapakvAdyavasthAsu pratikSaNadhvaMsino'pi sadRzasannivezA vizeSA evotpadyamAnA nirvikalpAnubhavaviSayA anubhUyamAnAH sarvAvasthAsu ghaTo ghaTa ityAdisadRzapratyayahetavo bhvnti| zyAmalohitAdivarNavailakSaNyena jAyamAnA atulyapratyayahetavaH-ityevamekarUpAnugamamantareNApi tulyAtulyajJAnahetavo bhavanto'nuvRttivyAvRttirUpeNa vyavasthApyanta iti lakSaNabhedo vyvsthaapyte| tulyAdi' ityAdigrahaNenAtulyaM jJAnaM gRhyte| kastarhi saMjJAbhedaH? ityAha tathAvidhArthasaGketazabdapratyayagocarAH // 323 // . tathAvidhaH vividhArthakriyAyogyastulyAdijJAnahetuzca padArtho rUpAdiH, arthaH viSayo yasya= ghaTaH' iti 'rUpAdayaH' iti ca saGketasya, sa tathoktaH, tathAvidhArthaH saGketo yeSAM zabdapratyayAnAM te tathoktAH, teSAM gocarA iti vigrahaH // 323 // tena pratyakSata eva bhAvAnAM nairAtmyaM prasiddhamityupasaMhAreNa darzayati udayavyayadharmANa: paryAyA eva kevlaaH| saMvedyante tataH spaSTaM nairAtmyaM caatinirmlm||324|| paryAyA iti| rUpAdayaH, svasaMviditasvabhAvAzca duHkhaadyH| kevalA [G.122] iti| abhinnaikdrvyruupvirhinnH| nityasya ca kramayogapadyAbhyAmarthakriyAvirodhAt / arthakriyAkAritvameSAmudayavyayadharmitva eva sati yujyata ityanumAnato'pyeSAmarthakriyAkAriNAM sattvaliGgAnairAtmyaM prsiddhm|| 324 // yaduktam- "na copalabhyarUpasya" ityAdi (tattva0 322), tatra athetyadinA parasyottaramAzaGkate atha sammacchitaM rUpaM dravyaparyAyayoH sthitm| tad dvirUpaM hi nirbhAgaM narasiMhavadiSyate ? // 325 // sammUchitam sammUchitam-ekalolIbhUtam; ato vivekena dravyarUpaM na pratibhAsate vidyamAnamapIti bhAvaH / sammUrchitatve kAraNamAha-tad dvirUpaM hiityaadi| tat= AtmAdikaM vastu / yasmAttad dvirUpamapi sanni gamiSyate, yathA-narasiMhaH; tasmAnirbhAgatvAt sammUchitobhayarUpaM taditi na pRthagupalabhyate // 325 // tadetat parasparaparAhatamabhidhIyate bhavateti darzayannAha nanu 'dvairUpyamityeSa naanaarthvinibndhnH| . 1. svbhaavsy-jai0| Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmaparIkSA nirdezo rUpazabdena svabhAvasyAbhidhAnataH // 326 // yadi hi nirbhAgam, tadA dvirUpamityetad vyAhatam; nAnArthavinibandhanatvAdasya vypdeshsy| kasmAt ? rUpazabdena svabhAvasyAbhidhAnAt / tathA hi-dve rUpe = dvau svabhAvau yasya sa dvirUpa ucyate / na caikasya svabhAvadvayaM yuktam; ekatvahAniprasaGgAt / kevalaM dvAveva svabhAvau bhavatA pratipAditau, na punarekaM vastu dvirUpam, parasparaparihArasthitalakSaNatvAdekatvAnekatvayoH // 326 // yazca narasiMhaH so'pyekaH san dvirUpo na siddha iti darzayatinarasiMho'pi naivaiko dvayAtmaka zcopapadyate / anekANusamUhAtmA sa tathA hi pratIyate // 327 // kevalaM vivAdAspadIbhUtaM nopapadyata ityapizabdaH / sa iti narasiMhaH / tatheti / avayavavaicitryeNa, pRthutaradezAkrAntirUpeNa ca; anyathaivaM na pratibhAseta / makSikApadamAtreNApi ca pidhAne tasya tathAvidhasyAvaraNaprasaGgazca / etena mecakamaNikalpA varNAdayaH pratyuktAH / etacca vistareNA vayaviniSedhe pratiNadayiSyAma iti bhAvaH // 327 // iti digambaraparikalpitAtmaparIkSA // 111 5. aupaniSadikAtmaparIkSA [G.123] apare'dvaitadarzanAvalambinAzcaupaniSadikAH kSityAdipariNAmarUpanityaikajJAnasvabhAvamAtmAnaM kalpayanti / atasteSAmeva matamupadarzayannAha nityajJAnavivartto'yaM kSititejojalAdikaH / AtmA tadAtmakazceti saGgirante'pare punaH // 328 // tdaatmk-iti| kSityAdipariNAmarUpanityaikajJAnAtmaka ityarthaH / apara iti aupaniSadikAH // 328 // kimatra pramANam ? ityAha grAhyalakSaNasaMyuktaM na kiJcidiha vidyate / vijJAnapariNAmo'yaM tasmAt sarvaH samIkSyate // 329 // na hi kSityAdayo jJAnavyatirekeNa grAhyalakSaNApannAH santi, yena te pratibhAserannavayavinaH; paramANUnAM cAsattvAt / tatsAmarthyAdvijJAnapratibhAsarUpA evAmI kSityAdaya iti vyavasIyante / ayamiti kSityAdiH // 329 // teSAmityAdinA pratividhatte teSAmalpAparAdhaM tu darzanaM nityatoktitaH / rUpazabdAdicittAnAM vyaktaM bhedopalakSANat // 330 // 1. dvirUpatye pA0, gA / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 tattvasaMgrahe ekrajJAnAtmakatve tu ruupshbdrsaadyH| sakRdvedyAH prasajyante nitye'vasthAntaraM na ca // 331 // alpAparAdhamiti / jJAnamAtrasya yuktyupetsyaabhyupgmaat| yadyevam, svalpo'pi kimiti tatrAparAdha ucyate? ityAha-nityatoktita ityAdi / kasmAt punarnityatvAbhyupagamo na yuktaH? ityAha-rUpazabdAdItyAdi / nityatA hi nAma tAdavasthyamucyate, atAdavasthyaM tvnitytaa| na ca rUpazabdAdipratibhAsivijJAnamekAvasthaM sarvadA'nubhUyate; kintu krameNa-kadAcidrUpapratibhAsam, anyadA ca shbdaadiprtibhaasm| tadyadi nityaikajJAnapratibhAsAtmakA amI zabdAdayaH syuH, tadA vicitrAstaraNapratibhAsavat sakRdeva pratibhAsaren; tatpratibhAsAtmakasya jJAnasya srvdaa'vsthittvaat| athApi syAt-avasthAntarametat krameNa zabdAdipratibhAsaM jJAnasyotpadyate, tena sakRdeva zabdAdisaMvedanaM na bhaviSyati? ityAha-nitye'vasthAntaraM na ceti / avasthAnAmavasthAturanyatvAdavasthAvadavasthAturapi nAzotpAdau syaataam| avasthAtRvadvA'vasthAnAmapi nitytvprsnggH| vyatireke cAvasthAnAM tasyaitA iti sambandhAsiddhiH; upkaaraabhaavaat| [G.124] nityaikavijJAnamAtrAbhyupagamavirodhazca // 330-331 // kiJca-nityasya jJAnAtmanaH pratyakSato vA siddhirbhaved? anumAnato vA? na tAvat pratyakSata iti darzayati- rUpAdivittito bhinnaM na jnyaanmuplbhyte| tasyAH pratikSaNaM bhede kimabhinnaM vyvsthitm|| 332 // na hi kramapratibhAsirUpAdisaMvidvyatirekeNa nityaikarUpamavasthAtR jJAnamanubhUyate, yena pratyakSataH siddhiH syAt / tasyAzca rUpAdisaMvitteH krameNAnubhUyamAnAyAH pratikSaNaM dhvaMse siddhe kimaparamabhinnamastIti vaacym| tasmAdupalabdhikSaNaprAptasya tathAvidhajJAnAtmano'nupalabdherasadvyavahAraviSayataiveti bhaavH| - na cApyanumAnataH siddhiriti mnyte| tathA hi-anumAnaM bhavat svabhAvaliGga vA bhavet ? kAryaM vA? na tAvat svabhAvaH, tathAbhUtasya kasyaciddharmiNo'siddhyA tatsvabhAvAsiddheH / jJAnamAtre ca dharmiNi siddhe'pi tasya nityatvadharmeNa kasyacittaddharmasya vyaaptysiddheH| nApi kAryaM liGgam, nityasya kramayogapadyAbhyAmarthakriyAnupapatteH; tatkAryasya ksycidbhaavaat| tavyatirekeNAparasya kAryasyAnabhyupagamAcca / tadevaM na kiJcit tathAbhUtasya jJAnAtmanaH sAdhakaM pramANamasti, bAdhakaM tu pratyakSAdi vidyata ityayukto nityajJAnavivarttaH // 332 // kiJca-asmin pakSe bandhamokSavyasthA na prApotIti darzayati viparyastAviparyastajJAnabhedo na vidyte| ekajJAnAtmake puMsi bandhamokSau tataH katham ! // .333 // yasya hi pratikSaNadhvaMsi pratipuruSamanekameva vijJAnaM santAnabhedi pravartata iti pakSaH, tasya viparyastAviparyastajJAnaprabandhotpAdavazAd bandhamokSavyavasthA yuktimatI / yogAbhyAsakrameNa 1. vijJAnAM-pA0, vijJAne-gA0 / 2-2. pATho'yaM pA0. gA0 pustakayo sti| . Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmaparIkSA 113 ca parizuddhataratamajJAnotpAdAdaparizuddhajJAnasantAnanivRtterapavargaH prApyata iti saphalo mokSaprApta prayAsa: / yasya tu punarbhavato nityaikajJAnasvabhAva Atmeti pakSaH, tasya kathamekajJAnAtmake puMsi bandhamokSau bhavataH / tathA hi-yadi viparyastasvabhAvamekaM jJAnaM sadA ? tadA'parasyAvasthAntarasyAbhAvAnna mokSavyavasthA syAt / athAviparyastam ? tadA nityaM parizuddhasvabhAvatvAnna bandhaH syaat| asmAkaM tu santAnabhedena vijJapti: saMkliSTA zuddhA ceSyata iti yuktA bndhnmokssvyvsthaa| yathoktam " saMkliSTA ca vizuddhA ca samalA nirmalA ca sA / saMkliSTA cedbhavennAsau muktAH syuH sarvadehinaH // vizuddhA cedbhavennAsau vyAyAmo niSphalo bhavet" / iti (ma0 vi0 sU0 ) // 333 // [G.125] athApi syAt - kalpitAveva bandhamokSau na pAramArthikAviti ? tadatra kalpanAyA api nibandhanaM vAcyam / anityajJAnapakSe tu nibandhanamupadarzitameva / tatazca yo'yaM bhavatAmapavargaprAptaye saMsArasamatikramAya ca tattvabhAvanAprayatnaH, sa kevalamAyAsaphala eveti darzayatikiM vA nivarttayed yogI yogAbhyAsena sAdhayet / kiM vA na hAtuM zakyo hi viparyAsastadAtmakaH // 334 // tattvajJAnaM na cotpAdyaM tAdAtmyAt sarvadA sthiteH / yogAbhyAso'pi tenAyamaphalaH sarva eva ca // 335 // kiM vetyAdi / yadi hi tattvabhAvanayA yogI kiJcinnivarttayet pravartayedvA, tadA syAdasya saphalaH prayAsaH, yAvatA na tAvadasau viparyAsaM nivarttayati; yasmAdasau viparyAsastadAtmakaH = nityajJAmAtmakaH, tasmAnna hAtuM zakyaH; nityasyAvinAzitayA tyAgasambhavAt / nApi tattvajJAnaM bhAvanayA sAdhayati; nityajJAnAtmatayA sarvadA tattvajJAnasyAvasthitatvAt / tasmAnna yuktametat / / 334-335 // ityaupaniSadikAtmaparIkSA // 6. vAtsIputrIyaparikalpitAtmaparIkSA kecittu saugatammanyA apyAtmAnaM pracakSate / pudgalavyapadezena tattvAnyatvAdivarjitam // 336 // I keciditi vAtsIputrIyAH / te hi sugatasutamAtmAnaM kalpayanti / ye hi nAma bhagavato nairAtmyavAdinassugatasya sutatvamabhyupagatAste kathamiva vitathAtmadRSTimabhiniviSTAssyuriti darzayannupahAsapadamAha- saugatammanyA apIti / tathA hIdamAtmano lakSaNam - yo hi zubhAzubha vAtsIputrIyaparikalpitapudgalapratiSedhArthamAha Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 tattvasaMgrahe karmabhedAnAM kartA, svakRtakarmaphalasya ceSTAniSTasya ca bhoktA, yazca pUrvaskandhaparityAgAdaparaskandhAntaropAdAnAt saMsarati bhoktA ca sa Atmeti / etacca sarvaM pudgale'pISTamiti kevalaM nAmni vivAdaH // 336 // atha pudgalasyAvAcyatve kA punaryuktiH ? ityAha skandhebhyaH pudgalo naanystiirthdRssttiprsnggtH| nAnanyo'nekatAdyApteH sAdhvI tsmaadvaacytaa||337|| yadi skandhebhyo'nyaH pudgalaH syAt, tadAnIM tairthikaparikalpi tAtma-[G.126] dRSTirbhavet, tatazca shaashvtaatmprsnggH| na ca zAzvatasyAtmana: kartRtvabhoktRtvAdi yuktam; AkAzavat tasya sarvadA nirviziSTatvAt / pratiSiddhazca bhagavatA zAzvata aatmaa| "nirAtmAnaH sarve dharmAH" : ) iti ca vacanaM vyaahnyet| ananyastarhi bhavatu? iti cedAha- nAnanya ityAdi / yadi hi skandhA eva rUpAdayaH pudgalaH syAt, tadA bahubhyaH skandhebhyo'nanyatvAt tatsvarUpavadanekatA prApnoti pudgalasya, ekshcessyte| yathoktam-"eka: pudgalI loka utpadyamAna utpadyate yadvat tathAgataH" ( ) iti| aadishbdenaanitytvaadiprigrhH| evaM ca sati uccheditvaM skandhavat pudgalasyApi, tatazca kRtakarmavipraNAzaprasaGgaH / pratiSaddhazca bhagavatocchedavAda ityataH-astyavAcyaH pudgala iti siddham // 337 // .. te vAcyAH-pudgalo naiva vidyate paarmaarthikH| .. tattvAnyatvAdavAcyatvAn nabhaHkokanadAdivat // 338 // te vAcyA ityAdinA "vastuvat pudgalo na bhavati; avAcyatvAt" iti svavacanAdeva bhavadbhiH pratipAditamiti drshyti| prayogaH-yadvastunaH sakAzAttattvAnyatvAbhyAM vAcyaM na bhavati na tadvastu, ythaa-ggnnlinm| na bhavati ca vAcyaH pudgala iti vyaapkaanuplbdhH| vaidhahNa vedanAdi // 338 // kathaM punaratra vyAptiH siddhA? ityAha- / anyatvaM vA'pyananyatvaM vastu naivaativrttte| vastuto yattu nIrUpaM tadavAcyaM prakalpyate // 339 // vastuno hi sakAzAdvastu naiva tattvAnyatve vyatikrAmati; gatyantarAbhAvAt, anyathA rUpAdInAmapi parasparato'vAcyatvaM syAt / tasmAnIrUpamasvabhAvamevAvAcyaM prakalpyate, na tu vastu // 339 // katham? ityAha bhedAbhedavikalpasya vastvadhiSThAnabhAvataH / tattvAnyatvAdyanirdezo ni:svabhAveSu yujyte||340|| na vastuni yadetaddhi tanneti prtissedhnm| tadvastvantaravat tasmAd vyktmnytvmucyte|| 341 // atadbhAvaniSedhazca tttvmevaabhidhiiyte| nAtikrAmati tadvastu tattvaM bhedaM ca vastunaH // 342 // Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmaparIkSA 115 [G.127] vastveva hi bhedAbhedavikalpayoradhiSThAnam, naavstu| tena tattvAnyatvAdyanirdezoM ni:svabhAveSveva-svabhAvavirahiteSveva yujyte| na vastuni tattvAnyatvAdyanirdezo yujyata iti sambandhaH; tatra bhedAbhedAbhyAM gatyantarAbhAvAt / kathaM punargatyantarAbhAvaH? ityAha- yadetaddhI tyAdi / tathA hi-rUpAdisvabhAvaH pudgalo na bhavatIti yadetanneti' niSedhanam, tattasmAdrUpAdeH sakAzAdanyatvamevAbhidhIyate; svabhAvAntaravidhinAntarIyakatvAdvastuno vstvntrbhaavnissedhsy| prayogaH-yadvastu yatsvabhAvavirahitaM tattato'nyat, yathA-rUpaM vedanAtaH / rUpAdisvabhAvavirahi ca pudgalAkhyaM vastu-iti svbhaavhetuH| yazcAyaM vastuno'tadbhAvaniSedhaH atadrUpaniSedhaH, sa tattvamavyatireka evAbhidhIyate; tattvavidhinAntarIyakatvAd vastusato'rthAntarabhAvaniSedhasya / anyathA hi yadi tasya na kazcit svabhAvo vidhIyate, tadA sarvasvabhAvaniSedhAdavastutvameva syAt; srvsvbhaavnissedhlkssnntvaadvstutvsyeti| prayogaH-yadvastu yato'rthAntaratvena pratiSiddhAtmatattvaM tattadeva, yathA-rUpaM svasvabhAvAdarthAntaratvena prtissiddhaatmtttvm| pratiSiddhAtmatattvazca rUpAdibhyo'rthAntaratvena pudgala iti svbhaavhetuH| tattasmAd vastunaH sakAzAt tattvAnyatve vastu nAtikrAmatIti siddhA vyAptiaulasya hetoH // 340-342 // . . evaM tAvadavAcyatvAbhyupagame prajJaptisattvaM pudgalasya prAptamiti prtipaaditm| idAnIM vastutvAbhyupagame vA pudgalasyAvAcyatvamayuktam; anyathA svavacanavirodha: pratijJAyAH syAtiti manyamAno nigamayati skandhebhyaH pudgalo nAnya ityessaa'nnysuucnaa| . :skandho na pudgalazceti vyaktA tasyeyamanyatA // 343 // api ca-'avAcyaH pudgalaH' iti bruvANairbhavadbhiH sphuTatarameva skandhebhyaH pudgalasyAnyatvamuccairuddhoSitamiti darzayati viruddhadharmasaMzleSo vastUnAM bheda ucyte| skaMndhapudgalayozcaiSa vidyate bhinnatA na kim||344|| prayogaH-yau parasparaparihArasthitadharmAdhyAsitau, tau parasparabhinnau, yathA-rUpavedane muurttvaamuurtttvyukte| vAcyatvAvAcyatvAdiparasparaviruddhadharmAdhyAsitau ca skandhapudgalAviti svabhAvahetuH // 344 / / [G.128] na cAyamasiddho heturiti darzayannAha tathA hi vedanAdibhyaH pudgalo'vAcya ucyte| tattvAnyatvena vAcyAstu rUpasaMjJAdayastataH // 345 / / tathA hi pudgalo vedanAsaMjJAdibhyastattvAnyatvAbhyAmavAcya issyte| rUpavedanAdayastu tataH vedanAdibhyaH, parasparamanyatvena vAcyAH-ityato nAsiddhatA hetoH // 345 // ito'pi viruddhadharmAdhyAsaH siddha ityAdarzayati anityatvena vAcyAzca rUpaskandhAdayo mtaaH| 1. bhavati- jai0| 2. yadetattaniSedhanam-pA0 gaa0| 3. viruddhadharmasaGgo hi-pA0. gaa0| 4. 0zcaiva-pA0. gA0 / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 tattvasaMgrahe pudgalastu tathA neti tato vispaSTamanyatA // 346 // "anityAH sarvasaMskArAH" ( ) iti vacanAd rUpAdayo hyanityatvena vAcyAH, pudgalastu tathA nAnityatvena vAcya iSTaH; sarvaprakAreNa tsyaavaacytvaat| na cApyanaikAntikatA hetoH; etAvanmAtranibandhanatvAd bhedavyavahArasya; anyathA hi sakalameva vizvamekaM vastu syAt, tatazca sahotpAdavinAzaprasaGgaH // 346 // na kevalaM tattvAnyatvAbhyAmavAcyatvAdavastu pudgalo'yamiti pratipAditam, ito'pyanityatvenAvAcyatvAdevAvastviti pratipAdayannAha arthakriyAsu zaktizca vidymaantvlkssnnm| kSaNikeSveva niyatA tathA'vAcye na. vastutA // 347 // idameva hi vidyamAnatvalakSaNaM vastusvabhAvo yadutArthakriyAsu zaktiH, sarvasAmarthyavirahalakSaNatvAdavastutvasyeti sAmarthyAdarthakriyAsAmarthyalakSaNameva vstutvmvtisstthte| sA cArthakriyA kSaNikeSveva niyatA, kSaNikatvenaiva vyApteti yAvat; nityasya krmyaupdyaabhyaamrthkriyaavirodhaat| atastathA kSaNikatvenAvAcye pudgale vastutA nAsti; tatra tadvyApakasya kSaNikatvasya nivRtteH vRkSatvanivRttau 'ziMzapAtvAdinivRttivaditi / yathoktam "anityatvena yo'vAcyaH sa heturna hi kasyacit" (pra0 vA0 1.205) iti| syAdetad-yadi pudgalo nityaH syAt, tadA tasya kramayaugapadyAbhyAmarthakriyAvirodhaH syAt, yAvatA yathA'sAvanityatvenAvAcyastathA nityatvenApIti ato'rthakriyAsAmarthyamasyAviruddhameveti? tadasamyak; na hyabhayAkAravinirmuktaM vastu svalakSaNaM yuktam, nityAnityayoranyonyavRttiparihArasthitalakSaNatvAt / vstunyekaakaartyaagprigrhyostdpraakaarprigrhtyaagnaantriiyktvaat| na hyasmAbhiravAcyazabdanivezanaM pudgale pratiSidhyate, svatantrecchAmAtrAdhInasya' kenacit pratiSedhumazakyatvAt; kintvidamiha vasturUpaM niruupyte| kimasau [G.129] pudgalAkhyasya vastunaH svabhAvaH sarvadA'sti? AhosvinnAstIti? yadyasti tadA nitya evAsau, na hi nityo nAmAnya eva kazcit, api tu yaH svabhAvaH sadA'vasthAyI, na vinazyati, sa nitya ucyte| yathoktam "nityaM tamAhurvidvAMso yaH svabhAvo na nazyati" (pra0 vA01.206) iti| __ atha nAstIti pakSaH, tadA'pyanitya evAsau; anvsthaayisvbhaavlkssnntvaadnitysy| ataH kSaNikAkSaNikavyatirekeNa gatyantarAbhAvAd akSaNikasya ca kramayogapadyAbhyAmarthakriyAvirodhAt kSaNikatvenArthakriyAsAmarthyalakSaNaM sattvaM vyAptamiti pudgale kSaNikatvanivRttau sattvanivRttiH siddhA // 347 // yadyevam, yadi pudgalo nAstyeva, kasmAdbhagavatA- "sa jIvastaccharIramanyo jIvo'nyaccharIram" iti pRSTenoktam-"avyAkRtametat" ( ) iti, yAvatA 'nAstyeva' iti kasmAnnoktam ? ityAha1.ziMzApAdi0- jai0| 2. 0mAtrAnItasya-pA0, gaa0| Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmaparIkSA 117 AgamArthavirodhe tu parAkrAntaM mahAtmabhiH / yadi hi pudgalo dharmI siddho bhavet tadA tasya tttvaanytvaadidhrmo'vyaakRtmrhet| yAvatA sa eva dharmI na siddhaH, tatkathamasatastasya dharmo nirdizyeta ! na hyasataH kharaviSANAdestIkSNatAdi sambhavati yenAsau vyaakriyte| ataH prajJaptisattvameva khyApayan pudgalasya "avyAkRtametat" iti bhagavAnuvAca / nAstItyevaM tu noktam; pareNa dhrmisvruupsyaapRsstttvaat| atha vA-prajJaptisato'pyabhAvAbhinivezaparihArArthaM zUnyatAdezanAyAmabhavyavineyajanAzayApekSayA nAstItyeva noktm| yathoktam "dRSTidraSTavyabhedaM ca bhraMzaM cAvekSya krmnnaam| dezayanti jinA dharmaM vyAghrIpotApahAravat // " (abhi0 ko0 bhA0) ityevamAcArya vasubandhuprabhRtibhiH koza-paramArthasaptatikadiSvabhiprAyaprakAzanAt parAkrAntam, atastata evAvagantavyam / iha tvatigranthavistarabhiyA na likhyata iti bhaavH| yadyevam, "asti sattva upapAdakaH" (dI0 ni0 1.1.1) ityetat kathaM nIyate? ityAha . nAstikyapratiSedhAya citrA vAco dayAvataH // 348 // sattvAstitvAbhidhAyinyo hi dezanAzcitrA dayAvataH, na virudhyanta iti vAkyazeSaH / yatra hi cittasantAne sattvaprajJaptiH, tasyAM satyAmanucchedamabhisandhAya "asti sattva" ityuktaM bhagavatA; anyathA hyanuparatakAryakAraNakSaNaparamparANAmapi saMskArANAmabhAvAvagamAt paralokino'sattvAt paralokAsiddhiriti nAstikyadRSTayo bhaveyurvineyAH // 348 // ... bhArahArAdidezanaucityam [G.130] yattIMdamuktam-"bhAraM vo, bhikSavo, dezayiSyAmi bhArAdAnaM bhAranikSepaM bhArahAraM c| tatra bhAra:=paJcopAdAnaskandhAH, bhArAdAnam=tRSNA', bhAranikSepaH=mokSaH, bhArahAra:= pudgalAH" (saM.0 ni0 ska0 saM0, 22 sU0) iti, tadetat kathaM nIyate, na hi bhAra eva bhArahAro yuktaH? ityAha samudAyAdicittena bhaarhaaraadideshnaa| tatra samAnakAlAH skandhA eva sAmastyena vivakSitAH samudAyavyapadezabhAjaH, ta eva hetuphalabhUtAzca yugapatkAlabhAvinaH santAna iti vyapadizyante, ekAkAraparAmarzahetavazca sambhavantaH santAni-samudAyizabdAbhyAM nirdizyanta ityataH, samudAyAdicittena=samudAyAdyabhiprAyeNa, bhArahArAdidezanA, na virudhyata iti zeSaH / prathamenAdizabdena santAnAdiparigrahaH, dvitIye bhArAdeH. tatra ta eva skandhAH samudAyasantAnAdirUpeNa vivakSitAH, pudgalaH, bhArahAra iti ca vyapadizyante; tatraiva loke pudglaabhidhaanaat| ata eva bhagavatA-"bhArahAra: katamaH pudgalaH?" (saM0ni0, ska0 saM0, 22 sU0) ityuktvA, "yo'sAvAyuSmannevanAmA, evaMjAtiH, evaMgotraH, emAhAraH, evaMsukhaduHkhapratisaMvedI, evaMdIrghAyuH" (saM0ni0,ska0 saM0, 22 sU0) ityAdinA pudgalo vyaakhyaatH| sa evaM skandhasamudAyalakSaNaH prajJaptisan yathAvijJAyeta, nAnyo nityo 1. tRpti:- pA0, gaa0| 2. sannanyathA-pA0, gaa0| Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 tattvasaMgrahe dravyasan paraparikalpito vijJAyateti pradarzanArtham / avazyaM caivaM vijJeyam, anyathA bhArAdInAmapi skandhebhyaH pRthagdezitatvAt pudgalavat skandhAnantargataM tat syAt / tasmAtta eva skandhAntarasyotpAdAya vartante pUrvakAH, te bhAra iti kRtvoktaaH| ye tUpeSyante phalabhUtAste bhArahArA ityuktaaHityjnyaapkmett| uddyotakarastvAha-"AtmAnamanabhyupagacchatA nedaM tathAgatavacanamarthavattAyAM zakyaM vyavasthApayitum, yasmAdidamuktam-rUpaM bhadanta nAham, vedanA, saMjJA, saMskAraH, vijJAnaM bhadanta nAham evametadbhikSo rUpaM na tvam, vedanA, saMjJA, saMskAraH, vijJAnaM na tvam" ( ) iti| etena hi rUpAdayaH skandhA ahaGkAraviSayatvena prtissiddhaaH| vizeSapratiSedhazcAyaM na sAmAnyapratiSedhaH / AtmAnaM cAnabhyupagacchatA sAmAnyenaiva pratiSeddhavyam; naiva tvmsiiti| vizeSapratiSedhastvanyavidhinAntarIyako bhavati / yathA-'vAmenAkSyAM na pazyAmi' ityukte gamyata eva dakSiNena pazyAmIti; tenApyadarzane vAmagrahaNamanarthakam; na [G.131] pazyAmItyeva vAcyaM syAt; tathehApi na rUpamAtmA yAvatraM hi vijJAnamAtmA' ityukte tadvilakSaNo'styAtmeti sUcitaM bhavati / sa cAvAcyo'nyo vA bhavatu, srvthaa'styaatmnepti| atrAha vizeSapratiSedhazca tadRSTIn prati rAjate // 349 // etaduktaM bhavati-viMzatizikharasamudgato'yaM satkAyadRSTizailaH kuMmatInAM pravarttateyaduta rUpamAtmA, yAvadvijJAnamAtmA, rUpa AtmA, yAvadvijJAne AtmA, rUpavAnAtmA, yAvadvijJAnavAnAtmA, Atmani rUpam, yAvadvijJAnamAtmani' iti / tatrAdyadRSTipaJcakapratiSedhAya tadRSTikAn prati vizeSarUpeNa pratiSedhaH zobhate / sA rUpamAtmetyAdikA dRSTiryeSAM te tdRssttikaaH| yadeva hi mUDhamaterAzaGkAsthAnaM tadevAnUdya nivrtyte| na tvatra kasyacidvidhirabhipretaH; anyathA hyazrotRsaMskArakaM vAkyaM bruvANo'pekSAvAneva pratipAdakaH syAditi // 349 // iti vAtsIputrIyaparikalpitAtmaparIkSA // 1. pdeshnaarth:-gaa| Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8. sthirabhAvaparIkSA AcAryasya pratijJA 'calam' ityetadvizeSaNasamarthanArthamAha atha vA'sthAna evayamAyAsaH kriyate ytH| kSaNabhaGgaprasiddhyaiva prakRtyAdi nirAkRtam // 350 // uktasya vakSyamANasya jaatyaadeshcaavishesstH| niSedhAya tataH spaSTaM kSaNabhaGgaH prasAdhyate // 351 // niravazeSapadArthavyApinaH kSaNabhaGgasya prasAdhanAdeva prakRtIzvarAdeH paraparikalpitasya sakalapadArtharAzerekaprahAreNaiva nirasyamAnasyApi sato yadidamasmAkamatigranthavistarasandarbheNa pratipadamuccArya dUSaNopakramaNam, tatkevalamAyAsaphalameva; svalpopAyenaiva tasya dUSitatvAditi bhaavH| tathA hi-sarvameva prakRtyAdi parairudayAnantarApavargi niranvayanirodhadharmakaM vA kaishcinnessyte| tatazcaitat samastavastuvyApakakSaNabhaGgaprasAdhanenaiva nirastaM bhavatIti manyamAnairasmAbhiruktasya prakRtyAdeH pudgalaparyantasya vakSyamANasya ca jAtiguNadravyAdeH zabdArthayoH pramANaprameyayormecakAdimaNiprakhyacitrasya vastunastrikAlAnuyAyino bhAvasya cArvAkAdayupagatasya ca bhUtacatuSTayasya jaiminIyeSTasya ca vaidikazabdarAzernirAsAya vizeSeNa kSaNabhaGgaH prsaadhyte| spaSTamiti / tatsAdhakasya hetostrirUpasya prdrshnaat| ato'syAmeva sthirabhAvaparIkSAyAM sakalazAstrArthaparisamAptirbhavatItyuktaM bhavati // 350-351 // [G.132] kathaMmasau prasAdhyate? ityAha kRtakAkRtakatvena dvairAzyaM kaishcidissyte| . kSaNikAkSaNikatvena bhAvAnAmaparairmatam // 352 // iha hi naiyAyikAdayaH-'kSaNikamekamapi vastu nAsti' iti manyamAnAH kRtakAkRtakatvena bhAvAnAM dvairAzyamavasthApayanti / tatra kecit kRtakAH, yathA-ghaTAdayaH; kecidakRtakAH, ythaa-prmaannvaakaashaadyH| aparaistu vAtsIputrIyAdibhiH kSaNikAkSaNikatvenApi bhAvAnAM dvairaashymissyte| tathA hi-buddhizabdArci:prabhRtayastanmatena kSaNikAH, kSitivyomAdayastvakSaNikA iti // 352 // tadevaM darzanavibhAge'vasthite ye kRtakatvenAbhISTAH, tA~stAvat pakSIkRtya pramANamabhidhIyata iti darzayannAha tatra ye kRtakA bhAvAste sarve kssnnbhngginH| vinAzaM prati sarveSAmanapekSatayA sthiteH // 353 // vinAzaM prati sarveSAM hetvantarAnapekSatayA sthitatvAdityanena hi trilakSaNo hetuH sUcitaH / tameva spaSTayannAha yadbhAvaM prati yatnaiva hetvntrmpeksste| tattatra niyataM jJeyaM svahetubhyastathodayAt // 354 // Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 tattvasaMgrahe nirnibandhA hi sAmagrI svakAryotpAdane ythaa| vinAzaM prati sarve'pi nirapekSAzca janminaH // 355 // prayogaH-ye yadbhAvaM pratyanapekSAste tadbhAvaniyatAH, yathA-samanantaraphalA sAmagrI svakAryotpAdane niyatA / vinAzaM pratyanapekSAzca sarve janminaH kRtakA bhAvA iti svabhAvahetuH / hetvantaramiti / jnkaavytiriktm| niyatamityatra kAraNamAha-svahetubhya iti / tathA-tena niyatena ruupennotpnntvaadityrthH| ye tu punaryatra na niyatAH, te tatrAnapekSA api na bhavantyeva, yathA ghaTAdayo'pakvAH pAkAdiSvitIdamatra vaidhaye'NodAharaNam // 354-355 // nanu cAnaikAntiko hetuH, tathA hi-yadi nAma vinAzaM prati hetvantarAnapekSA bhAvAH, tathApi sthitvA dezAntare kAlAntare ca bhAvasya vinAzasambhavAdudayAnantarApavargitvamabhISTameSAM sAdhayituM na sidhyati? ityAha _ [G.133] anapekSo'pi yadyeSa dezakAlAntare bhvet| .. tadapekSatayA naiSa nirapekSaH prasajyate // .356 // eSa iti vinaashH| tadapekSayeti deshkaalaantraapeksstyaa| yo hi'yatrAnapekSaH sa yadi kvacidbhavet, kadAcidvA, tadA taddezakAlApekSatvAdanapekSa eva na syAditi kuto vyabhicAraH ! tathA hi-ekadezakAlAparihAreNAnyatra dezakAlAdau vartamAnaH kathamanapekSo nAma; yatastathAvRttireva tasyApekSA, na tu samIhA; tasyAbhiprAyazUnyatvAt // 356 // yadi tarhi sarvathA nirapekSatvAditi hetvartho'bhipretaH, na tarhi hetuH siddhaH / tathA hi-kecidvinAzaM prati mudgarAdikamapekSamANA dRzyante, yathA-ghaTAdayaH / ye'pi buddhizabdAdayo'napekSatvena prasiddhAH, te'pi yadi nAma mudgarAdikaM nApekSante, tathApi dezakAlAvapekSanta ityato'siddhatA hetoH?-ityAzaGkaya pariharannAha sarvatraivAnapekSAzca vinAze j'nmino'khilaaH| sarvathA nAzahetUnAM tatrAkiJcitkaratvataH // 357 // sarvatraiveti sarvasmin dezakAlAdike vinAzahetau nirapekSA janmina ityarthaH / naashhetutvenaabhyupetaanaamkinycitkrtvaadnupkaaritvaat| na cAnupakAryapekSo yuktaH; atiprasaGgAt // 357 // kathamakiJcitkaratvam ? ityAha tathA hi nAzako heturna bhaavaavytirekinnH| nAzasya kArako yuktaH svaheto vajanmataH // 358 // vinAzo hi kriyamANaH kadAcidvastu vA syAd ? avastu vA? tatra yadi vastu, tadA'sau vinAzahetunA tato vinAzaheto vAdanAntarabhUto vA kriyeta, arthAntarabhUto vA! vastusato vikalpadvayAnativRtterubhayAnubhayapakSastvayukta eva; vstunyekaakaartyaagprigrhyostdpraakaarprigrhtyaagnaantriiyktvaat| ekasya vidhiprtissedhobhyaayogaadityuktm| tatra na tAvadanAntarabhRta iti pakSaH : bhAvasvabhAvasya svahetoreva janmata utpatteH / tasyApi bhAvavat Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthirabhAvaparIkSA 121 tadavyatirekiNo nisspntvaat| na ca niSpannasya kAraNaM' yuktam; 'kAraNAvirAmaprasaGgAt // 358 // syAdetRt-nAsau bhAvaH svahetoH sarvAtmanA niSpannaH, ata: kAraNAntarato nAzAkhyaM svabhAvAntaraM labhate? ityAha na cAnaMze samudbhUte bhaavaatmnyaatmhetutH| tadAtmaiva vinAzo'nyairAdhAtuM pAryate punaH // 359 // [G.134] na hyekasya svabhAvadvayamasti, yenAMzena niSpattiH syAt, kiM tu niraMza eva bhAvaH / sa ca svahetorutpadyamAnaH sarvAtmanaivotpanna iti kathaM tasyottarakAlaM kAraNAntaraiH svabhAvAntaramAdhIyeta! na hi yanniSpattau yo na niSpannaH sa tasya svabhAvo yuktaH; ekyogkssemlkssnntvaadbhedsy| tasmAdyo'sAvuttarakAlamutdyate nAzAtmA bhAvaH so'paraH svabhAvaH sa kathaM tasya bhavediti ytkinycidett|| 359 // / athArthAntarabhUta iti pakSaH, tatrApyakiJcitkara eva vinAzaheturbhAvasyeti darzayati padArthavyatirikte tu nAzanAmni kRte sti| . bhAve hetvantaraistasya na kiJcidupajAyate // 360 // tenopalambhakAryAdi praagvdevaanussjyte| na hyanyasya karaNe'nyadupakRtaM nAma; atiprsnggaat| nApi tatsambandhino nAzasya karaNAdbhAva upakRto bhavatIti yuktaM vaktum smbndhaasiddheH| tathA hi-bhedAbhyupagamAnna tAdAtmyalakSaNa: sambandhaH, nApi tadutpattilakSaNaH; vinAzahetoreva tadutpatteH, na cAnyo vAstavaH smbndho'sti| satyapi vA sambandhe bhAvasyAvasthitatvAt tthaivoplmbhaadi-kaaryprsnggH| upalambha eva kaarym| Adizabdena jnsndhaarnnjnggaabhnggaadiprigrhH| tena vyatiriktena nAzenAvRtatvAt pratibaddhatvAdvA nopalambhAdikAryaM karotIti cet ? Aha ... tAdavasthyAcca naivAsya yuktamAvaraNAdyapi // 361 // na hi bhAvasya svabhAvAtizayamakhaNDayannanutpAdayan vA tasyA''varakaH pratibandhako vA yuktaH; atiprasaGgAt / tasmAdatyaktAnAvRtApratibaddhapUrvasvabhAvatvAt tasyAvaraNaM pratibandhazca na yujyate // 360-361 // . syAdetat-na prAgvadupalabdhyAdiprasaGgaH, tena vyatiriktena nAzena bhAvasya vinAzyamAnatvAdityAha nAzanAmnA padArthena bhAvo nAzyata ityst| anyatvAdivikalpAnAM ttraapyrthaanuvRttitH||362|| nAzo hi bhAvaM nAzayankimanyam, ananyaM vA, yadvA pradhvaMsalakSaNaM nAzaM kurvANo nAzayati mudgarAdivadityatrApi tulyA eva vikalpAH punraavrtnte| tatra cokto doSaH, [G.135] vakSyate ca-tatrApyanyA (tattva0 403) iti / yo'sau nAzanAmnA'paro nAzaH kriyate, ttraapi| 1. karaNaM- jai0| 2. krnnaavi0-jai0| 3-3. tatrApati-pA0, gA0 / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasaMgrahe 122 arthAnuvRttita iti / anyatvAdivikalpAnAmanuvRtterityarthaH / evaM tAvad vastubhUto na kriyate iti pratipAditam // 362 // nApyavastubhUta iti darzayannAha bhAvAbhAvAtmako nAzaH pradhvaMsAparasaMjJakaH / kriyate cenna tasyApi karaNaM yuktisaGgatam // 363 // abhAvasya ca kAryatve vastutaivAMkurAdivat / prasaktAjanyarUpasya hetuzaktyA samudbhavAt // 364 // bhAvasya hi karaNaM bhavati; nAbhAvasya nimittIkarttavyasakalasvabhAvavirahalakSaNatvAnna kiJcidutpAdyaM rUpamasti, ato bhAvAbhAvAtmakaH = bhAvaniSedhAtmako nAzo ne kenacit kriyate; avastutvAt, kharaviSANavat / anyathA hi kAryatvAdaGkurAdivad vastutvamevaM syAt / prayogaH - yatkAryaM tadvastu, yathA- - aGkurAdayaH / kAryazca nAza iti svbhaavhetuH| vyAptimasya sAMdhayannAha - hetuzaktyA samudbhavAditi / tadeva hi kAryamucyate, yat kAraNazaktyA viziSTamAtmAtizayamAsAdayati / samAsAditAtmAtizayameva ca vastu / atra cArthe naiyaayikaaderpyvivaadH| tathA hi- sattAsamavAyaH, svakAraNasamavAyo vA kAryatvamucyate / na ca nAze sattAsamavAyaH svakAraNasamavAyo vA; tasya dravyAdivadastitvAzrayatvaprasaGgAt // 363-364 // yadyevam, bhavatu vastutvam, nAzasya tatra ko doSa: ? ityAhavidhinaivamabhAvazca paryudAsAzrayAt kRtaH / yastatra vyatirekAdivikalpo varttate punaH // 365 // kathaM punarabhAvasya vidhinA karaNam ? ityAkAMkSAyAmidamuktam- paryudAsA zrayAditi / paryudAsasyAzrayaNAdityarthaH / vivakSAvaMzAddhi kutazcana bhAvAd vilakSaNo bhAva eva 'abhAva: ' ityAkhyAyate, tatra ca vyatirekAdivikalpe prAktano doSa: punarAvarttate // 365 // athaitaddoSabhayAnna paryudAsAtmako'bhAvo vinAzahetubhiH kriyate, kiM tarhi ? 'prasajyAtmaka ityaGgIkriyate / tatrApi vinAzahetoH sphuTataramevAkiJcitkaratvaM bhavatA pratipAditamiti darzayannAha - atha kriyAniSedho'yaM bhAvaM naiva karoti hi / tathApyahetutA siddhA karturhetutvahAnita: // 366 // [G. 136] tathA hi- prasajyatiSedhe sati naJaH karotinA sambandhAdabhAvaM karoti / bhAvaM na karotIti kriyApratiSedhAdakartRtvaM nAzahetoH pratipAditaM bhavet, yazcAkarttA sa kathaM hetuH syAdityato na vinAzahetuH kazcit // 366 // atrAviddhakarNoktAni vinAzasya hetumattvasAdhane pramANAni nirdirdikSurAhananu naiva vinAzo'yaM sattAkAle'sti vastunaH / na pUrva na cirAt pazcAd vastuno'nantaraM tvasau // 367 // 2. pA0, gA0 pustakayornAsti / 1. prasajyatmaka- pA0: prasajyapratiSedhAtmaka gA0 / Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthirabhAvaparIkSA 123 tathA hi-na vastunaH sattAkAle vinAzaH; kSaNamAtrAvasthAyino'pyabhAvaprasaGgAt; nApyutpAdAt pUrvam ; ajAtasya vinAzAyogAt / na hi vandhyAputrAdayo'nutpannA eva vinshynti| pazcAdapi bhavannacirAd bhavati, tRtIyAdiSu kSaNeSu vinaSTasya punarvinAzAyogAt, bhasmIkRtajvalanavat; kintu vastvanantaraM dvitIye kSaNe vinAzaH / tatazca niyatakAlatvAddhetumAn vinAzaH aGkarAdivaditi siddham // 367 // evaM ca hetumAneSa yukto niytkaaltH| niyatakAlata iti / kAdAcitkatvAdityarthaH / vyAptimasya sAdhayannAha kAdAcitkatvayogo hi nirapekSe nirAkRtaH // 368 // na hyanapekSe kAdAcitkatvaM yuktam; nityaM sttvaadiprsnggaat| tasmAt kAdAcitkatvAt siddhamasya sahetutvam // 368 // ito'pi siddhamiti darzayati vastvanantarabhAvAcca hetumAneva yujyte| abhUtvAbhAvatazcApi yathaivAnyaH kSaNo mataH // 369 // tadevamete trayo hetava uktAH-sahetuko vinAzaH; kAdAcitkatvAt, vastUtpattyanantarabhAvitvena bauddhairabhyupagamyamAnatvAt, prAgabhUtvA''tmalAbhAcca; kSaNAntaravat / vaidhahNa zazaviSANAdaya iti // 369 // .. . uddyotakaroktAmapi yuktimAha ahetukatvAt kiJcAyamasan vndhyaasutaadivt| .: atha vA''kAzavannityo na 'prakArAntaraM ytH||370|| 'asattve sarvabhAvAnAM nityatvaM syaadnaashtH| sarvasaMskAranAzitvapratyayazcAnimittakaH // 371 // .. nityatve'pi saha sthAnaM vinaashenaavirodhtH| ajAtasya ca nAzoktina~va yuktyanupAtinI // 372 // sa hyevamAha-"vinAzasya heturnAstIti bruvANaH paryanuyojya:-kimakAra-[G.137] NatvAd vinAzo nAsti vyomotpalAdivat ? athAkAraNatvAnnityo vyomaadivditi| bhavatAM hi pakSe akAraNaM dvighA dRSTam-nityam, asacca, na hi sattvAsattvavyatirekeNa prkaaraantrmsti| tatra yadyakAraNatvAdasat vinAzaH, tadA sarvabhAvAnAM nityatvaprasaGgaH, vinaashaabhaavaat| kiJcasarvasaMskArA nivazyantItyeSa pratyayo nirnimittaH prApnoti; na hyasatyAM gatau gacchatIti bhavati / atha nityaH? tadA bhAvasya vinAzena sahAvasthAnaM prApnoti; sarvadA'vasthAnAt / na caitadyuktam; bhAvAbhAvayoH prsprprihaarsthitlkssnntvaat| atha sahAvasthAnaM neSyate, tadA kAryasyotpAdo na prAproti; tatpratyanIkabhUtasya nAzasya sdaa'sthittvaat| tatazcAjAtasya vinAzo'pi na saGgacchate, na hyajAtAH zazaviSANAdayo vinazyantIti loke pratItam, tenAjAtasya vinAza iti vacanaM naiva yuktynupaati"||370-372 // tadakretyAdinA sarvaM pratividhatte Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 tattvasaMgrahe tadatra katamaM nAzaM pare paryanuyuJjate? kiM kSaNasthitidharmANaM bhAvameva tathoditam ? // 373 // atha bhAvasvarUpasya nivRttiM dhvaMsasaMjJitAm? pUrvaparyanuyoge' hi naiva kiJcid virudhyate // 374 // dvividho hi vinAzo vidhiprtissedhlkssnnH| tathA hi-kSaNasthitidharmA bhAva eva calo vinazyatIti kRtvA vinAza ityAkhyAyate / yadvA-bhAvasvabhAvapracyutilakSaNapradhvaMsAparanAmA vinazanaM vinAza iti| tatra pUrvasminnAze yadyayaM hetumattvasAdhanaparyanuyogaH kriyate yathoktairhetubhiH, tadA siddhasAdhyatA // 373-374 // .. tAmeva siddhasAdhyatAM yo hItyAdinA darzayati yo hi bhAvaH kSaNasthAyI vinAza iti giiyte| taM hetumantamicchAmaH parAbhAvAt tvahetukam // 375 // __yadyevam, kathamahetuko vinAzo bhavatAM pratItaH? ityAha-parAbhAvAtva- [G.138] hetukamiti / parasya svakAraNavyatiriktasyottarakAlaM mudgarAde zakasyAbhAvAdahetukamicchAma iti prakRtena sambandhaH // 375 // atra caivambhUte vinAze dharmiNi kAdAcitkatvAt prAgabhUtvA''tmalAbhAMditImau hetU siddhau| vastvanantarabhAvitvamapi yadi sAmAnyena vivakSitaM tadA siddhameva; kAraNabhUtavastvanantaramasya bhAvaprasiddheH / athAtmabhUtavinazvaravastvanantarabhAvityamasya vivakSitam, tadA heturasiddha iti darzayati vastvanantarabhAvitvaM na tatra tvasti taadRshi| calabhAvasvarUpasya bhAvenaiva shodyaat||376|| tAdRzIti clvstusvbhaavaavytirekinni| na hiM niraMzasya vastuno bhAgo'sti yena tadanantarabhAvitvamasya bhavet; tatsvabhAvavat tadavyaMtirekiNo nAzasya tanniSpattAveva niSpannatvAt, anyathA tatsvabhAvatvameva tasya na syAdityuktam // 376 // yaccoktam- "sarvasaMskAranAzitvapratyayazcAnimittakaH" (tattva0 371) iti, tadapyata eva pratikSiptamiti darzayati ato vinAzasadbhAvAna nityAH srvsNskRtaaH| na vinAzIti buddhizca nirnimittA prsjyte||377|| yata eva hi kSaNasthitidharmANaH padArthAstathA'dhyavasIyamAnatanavastasyA buddhenimittam; ato nAnimittatvaprasaGgaH // 377 // ___ atha pradhvaMsalakSaNo ninAzo dharmyabhipretaH, tadA trayo'pi hetavo'siddhA iti darzayati pradhvaMsasya tu nairaatmyaannaastynntrbhaavitaa| nAbhUtvAbhAvayogazca ggnendiivraadivt||378|| vastunyeva hyanantarabhAvitvAdayo dharmAH samAzritA nAvastuni, yathA zazaviSANAdau; 1. 0pryunuyoge-gaa| 2-2. niraMzavastuno-pA0, gA0 / Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthirabhAvaparIkSA 125 pradhvaMsazca nirAtmA=niHsvabhAvaH, tatkathamasyAnantarabhAvitvAdayaH sambhaveyuH / nAbhUtvA bhAvayogazceti / cakarAt kAdAcikatvaparigrahaH // 378 / / ___ yadyevam-yadi dhvaMsasyAnantarabhAvitvaM nAsti, tadA bhAvasya dhvaMso bhavatIti kathamucyate', na hi yo na bhavetyeva tasya bhavatIti syAt ? ityAzaGkayAha- . pradhvaMso bhavatItyeva na bhAvo bhvtiityym| arthaH pratyAyyate tvatra na vidhiH ksycinmtH||379|| [G.139] yadyapi dhvaMso vidhIyamAnatayA nirdizyate, tathApi bhAvaniSedha eva pratIyate, na paramArthataH kasyacid vasturUpasya vidhiH // 379 // nanu caitrasya putro bhavatItyAdivad bhavatizabdaprayogAdatrApi bhavanameva vidhIyate? ityAha na hi bAleya ityevaM nAmamAtre kRte kvcit| sarvo rAsabhadharmo'smin prasaktiM labhate nre||380|| na hi vastUnAM zabdaprayogamAtrAnuvidhAyinI sadasattve; tsyecchaamaatrprtibddhprvRttitvaat| anyathA hi kvacit puMsi kenacidicchAvazA'bAleyaH' iti nAmni nivezite sarvasya gardabhadharmasya tatra prasaGgaH syAt / bAleya-rAsabhazabdau gardabhaparyAyau // 380 // dhvaMsanAmaH padArthasya vidhAne punarasya n| vastuno jAyate kiJcidityetat kiM nivarttate // 381 // avazyaM caitad vijJeyam-yaduta vastusvabhAvaniSedha eva, na tu kiJcidvidhIyata iti; anyathA dhvaMsAkhyasya padArthAntarasya vidhAne sati na kiJcidvastuno jAtamiti tadvastu kimiti nivrtet!|| 381 // . yaccoktam "asatve sarvabhAvAnAm" (tattva 371) ityAdi, tatrAha 'bhAvadhvaMsAtmanazcaivaM naashsyaasttvmissyte| vasturUpaviyogena na bhaavaabhaavruuptH||382|| evamiti / vastusvabhAvaviyogarUpatvAt, na tu bhAvasvabhAvasya sataH svarUpapanivRtterasattvam, tatkathaM sarvabhAvAnAM nityatvaM syAt! yadi hi svabhAvaniSadhalakSaNo vinAzasteSAmasan syAt, tadA nityatvameSAM syAt, yAvatA svabhAvaniSedhalakSaNo nAzaH svayamasadrUpasteSAmastyeveti kathaM nityA bhaveyuH! sarvasaMskAranAzitvapratyayasya tu nimittamabhihitameva // 382 // yaccoktam- "nityatve'pi sahasthAnam" (tattva0 372) ityAdi, tatrAha nivRttirUpatA'pyasmin vidhinA naabhidhiiyte| vasturUpAnuvRttizca kSaNAdUrdhvaM niSidhyate // 383 // ato vyavasthitaM rUpaM vihitaM nAsya kinycn| iti nityavikalpo'smin kriyamANo niraaspdH||384|| [G.140) nivRttirbhavatItyanenApi vacanenAsmin pradhvaMse vidhirUpeNa nivRttirUpatA nAbhidhIyate;. 1. pA0, gA0 pustakayo sti| Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 tattvasaMgrahe yato nAsya vidheyaM kiJcidrUpamasti, kiM tarhi ? vastusvarUpasya kSaNAdUrdhvaM svabhAvAnu - vRttirniSidhyate / tasmAdayamekAntenAbhAvarUpa eveti nityavikalo'na nAspada eva; ni:svabhAvatvAdeva sadA vyavasthitarUpAyogAt, svabhAvapratibaddhatvAt nityAnityadharmayoH / yaccoktam'akAraNaM bhavatAM dvidhA - nityamasacca' iti, tatparasiddhAntAnabhijJatayA, yato nyAyavAdinAM bauddhAnAmakaraNamasadeva / yathoktaM bhagavatA - " sa dharmeSu dharmAnudarzI viharan bodhisattvo'Numapi dharmaM na samanupazyati yaH pratItyasamutpAdavinirmuktaH" (. ) iti / ye ca vaibhASikAH AkAzadivastu sattvena kalpayanti te yuSmatpakSa eva nikSiptAH, na zAkyaputrIyA iti na tanmatopanyAso nyAyyaH / evaM nAzahetUnAM sarveSAmakiJcitkaratvAnnAsiddhatA hetoH / itazca nAzahetUnAmakiJcitkaratvaM vaktavyam / tathA hi- bhAva: svahetorupatpadyamAnaH kadAcit prakRtyA svayaM nazvarAtmaivotpadyate, anazvarAtmA vA / yadi nazvaraH, tasya na kiJcinnAzahetutA; svayaM tatsvabhAvatayaiva nAzAt / yo hi yasya svabhAva: sa svahetorevotpadyamAnastAdRzo bhavati, na punastadbhAvo hetvantaramapekSate; yathA - prakAzadravoSNakaThinAdayastadAtmAna utpannA na punaH prakAzAdibhAvahetvantaramapekSante / syAdetat--yathA bIjAdayo'GkurAdijananasvabhAvAH santo'pi na kevalA janayanti, salilAdikAraNAntarApekSatvAt; tadvadbhAvo nazvarasvabhAvo'pi nAze kAraNAntarAMpekSo bhaviSyatIti ? tadetadasamyak; antyAvasthAprAptasyaiva janakasvabhAvatvAbhyupagamAt, nAnyasya / tena yo'sau tatsvabhAva: sa janayatyeva, nAsau paramapekSate / yastu kuzUlAdistho na janayati, nAsau tatsvabhAvaH / kAraNakAraNatvAttu tasyApi kAraNavyapadezo na mukhyata iti nAsti vyabhicAraH / athAnazvarAtmeti pakSaH, tadApi nAzaheturakiJcitkara eva / tasya kenacit svabhAvAnyathAbhAvasya kartumazakyatvAt / tathA hi-yadi svabhAva utpAdAnantaraM na vinazyet, tadA pazcAdapi sa eva tasya sthitidharmA svabhAvastadavastha iti kiM nAzahetunA tasya kRtam, yena vinazyeta ! athApi syAt - yathA tAmrAdInAM kaThinarUpANAmapi satAmagnyAdisamparkAdanyathAtvaM [G.141] bhavati, tathA bhAvasyAvinazvarasvabhAvasyApi sato vinAzahetunA'nyathAtvaM kriyate, tena vinAzahetuM prApya vinazyatIti ? tadetadasamyak; na hi sa evAnyathA bhavati; svabhAvAntarotpattilakSaNatvAdanyathAtvasya / tathA hi-yattadanyathAtvaM nAma tat kiM bhAvAdarthAntaram ? AhosvidbhAva eMva ? na tAvadbhAva eva; tasya svahetoreva pUrvaM nisspnntvaat| athArthAntaram ? tathA sati bhAvo'cyutidharmA tathaivAvasthita iti na tasyAnyathAbhAvaH / tAmrAdidRSTAnto'pyasiddha eva / tathA hi- tAmrAdInAM pUrvakasya kaThinAdikSaNasya svarasanirodhitvAdvinAze satyagnyAdeH sahakArikAraNAntarAt svopAdAnakAraNAcca sAmagryantarAd dravAkhyamaparameva svabhAvAntaramutpadyate / punarapi dravAdisvabhAvasya svarasanirodhitayA vinAze sati sahakArikAraNAntarAt svopAdAnakAraNAcca kAThinyAkhyamaparameva svabhAvAntaramutpadyata iti naikasyAnyathAtvamasti / tasmAt sarvathA'pyakiJcitkara eva nAzaheturiti nAsiddho hetuH / 1. nityAnityasvabhAvapratibaddhadharmayo:- pA0, gA0 / 2. dyAyAt- gA0 / Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthirabhAvaparIkSA 127 na cApi viruddhaH; svapakSe bhAvAt / nacApyanaikAntikaH; pUrvaM prsaadhittvaat| syAdetat-yathA''kAzaM mUrttatvAya na paramapekSate, atha na tatra niyataM na bhavati; tadvadbhAvaH kRtako'pi san kazcinnaiva nAze niyato bhaviSyatIti? tadetadasamyak; na hi sa kazcit kRtako'sti yaH pareNAnityo neSyate; hetumataH srvsyaanitytvaabhyupgmaat| ta eva ceha pakSIkRtA nAnya iti kuto'naikAntikatA! ye tu punaH kRtakA api santo nityA eva bhaviSyantItyavinAzitayeti sambhAvyante, te paramArthato'kRtakarAzyantargatA eveti tannirAkaraNAdeva tannirAkriyA boddhavyetyadoSaH / nAnyAkAzAdermUrttatvAdidharmaM pratyanapekSA siddhA, yasya hi yo dharmo nAsti sa taM prati sApekSa eva, na hi prAptaM dharmaM prati kAcidapekSA bhAvAnAM vyavasthApyate, kiM tarhi ? aprAptamevaityasiddho dRSTAntaH // 383-384 // idAnImakRtakarAzimadhikRtyAha ye tu vyomAMdayo bhAvA akRtatvena smmtaaH| vastuvRttyA na santyeva te ca shktiviyogtH||385|| kSaNikAkSaNikatvAdivikalpasteSvanAspadaH / tadA vastveva yena syAt kSaNikaM yadi vAnyathA // 386 // 1. yadi hi vyomAdayo bhAvAH siddhasattAkAH syuH, tadA teSu kssnniktvaadidhrmcintaa'vtret| na hi dharmANAM svAtantryeNa siddhirasti; anyathA hi dharmatvameva teSAM hiiyet| na [G.142] cAkAzAdayo'kRtakA dharmiNaH teSAM sarvasAmarthyavirahitvena vndhyaaputrvdsdvyvhaarvissytvaat| . prayoga:- yatsarvasAmarthyazUnyaM tadavastu, yathA-vandhyAputraH / sarvasAmarthyazUnyaM cAkAzAdIti svabhAvahetuH / vastuto vyApakAnupalabdhirvA / na cAnaikAntiko hetuH; etaavnmaatrnibndhtvaadsdvyvhaarsy| nApyasiddhiriti pazcAt pratipAdayiSyAmaH / sapakSe bhAvAnnApi viruddhaH // 385-386 // : kasmAt punaravastuni kSaNikAkSaNikavikalpo nAvatarati ? ityAha kSaNAvasthitarUpaM hi vastu kssnnikmucyte| sthirarUpasamAkrAntaM vastvevAkSaNikaM punH||387|| subodhm||387|| uddayotakarastvAha- "kSaNika iti matvarthIyAnupapattiH, tathA hi-yadi niruktanyAyena kSayaH kSaNaH, so'syAstIti kSaNika iti sAdhyate', tanna yuktam; kaalbhedaat| yadA hi kSayo na tadA kSayIti bhinnakAlayona matvarthIyo dRSTaH / atha punarbhAvAntaravinAzena viziSyamANaH kSaNa ityucyate? tadapi sa tenaiva tadvAnna bhavatIti na yukto matvarthIyaH / ata kSaNasthitikAlA: kSaNikAH, sarvAntyo hi kAlaH kSaNaH, taM ye'vatiSThante te kSaNikAH? etadapi na yuktam; saMjJAmAtreNa kAlasyAbhyupagamAt, na ca saMjJAmAtraM vastuvizeSaNatvena yuktam" iti| tatrAha1. bodhyate- pA0, gaa0| Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasaMgrahe utpAdAnantarAsthAyi svarUpaM yacca vastunaH / taducyate kSaNaH so'sti yasya tat kSaNikaM matam // 388 // utpAdanantaravinAzasvabhAvo vastunaH kSaNaH ucyate, sa yasyAsti sa kSaNika iti / tathA coktam-'" AtmalAbhAnantaravinAzI kSaNaH sa yasyAsti sa kSaNikaH " ( ) iti // 388 // nanvevamapi svabhAvasyAnarthAntaratvAt so'syAstIti vyatirekanibandhanaH pratyayo nopapadyate ? ityAha 128 asatyapyarthabhede ca so'styasyeti na bAdhyate / icchAracitasaGketamAtrabhAvi hi vAcakam // 389 // yathA svasya svabhAvaH, zilAputrakasya zarIram - ityAdAvasatyapi vAstave bhede buddhiparikalpitaM bhedamAzritya vyatirekaSaSThIvibhaktirbhavati, tathehApi bhaviSyati ; na hi vastusvabhAvAnuvidhAyinyo vAcaH, kiM tarhi ? vakturicchAmanuvidadhate // 389 // [G.143] api ca--yAvatyarthe yAvAneva vaktRbhirviniyujyate dhvaniH, sa tAvAneva tamarthaM saGketavazAt pratyAyayati, na tu paramArthataH prakRtiH pratyayo vAsti / 'kSaNika : ' iti cAyaM zabda utpAdAnantarAvasthAyini vastumAtre niyukto vidvadbhiH / tatra caivambhUte vastuni kSaNikazabdena vivakSite kSaNikaH zabdaH sapratyayo vA prayujyatAm, pratyayarahito vA - ili nAtrAsmAkamicchAmAtrAnurodhini sAGketike vacasyatyAdara * ityetaddarzayati * udayAnantarAsthAyi vastvevaM tu vivakSitam / tatra sapratyayaH zabdo'pratyayo vA prayujyatAm // 390 // evamiti kSaNikamityanena / saha pratyayena matvarthIyena varttata iti sapratyayaH // 390 // 2. evaM vyomAdInAmakRtakatvAbhyupagame sati niyamenAsadvyavahAraviSayataiveti pratipAditam / idAnIM sattvAbhyupagame tu kSaNikatvamevaiSAM prasajyata iti sAdhayannAhayadi tu vyomakAlAdayAH santaH syuste tathA sati / nAtikrAmanti te'pyenaM kSaNabhaGgaM kRtA iva // 391 // kRtA iveti / kRtakA ivetyarthaH / etena sattvAt' ityayaM hetuH sucitaH // 391 // tameva spaSTIkurvannAha-- tathAhi santo ye nAma te sarve kSaNabhaGginaH / tadyathA saMskRtA bhAvAstathA siddhA anantaram // 392 // santazcAmI tvayeSyante vyomakAlezvarAdayaH / prayogaH - yat sat tat sarvaM kSaNikam, yathA samanantaraM pratipAditAH kSaNikA: padArthAH / santazca bhavatA vyomAdayo bhAvA iSyante iti svabhAvahetuH / tathA siddhA iti kSaNikatvena / etena na sAdhyavikalatA dRSTAntasyAzaGkanIyAH, prasAdhitatvAditi darzayati / tvayeSyanta ityanena prasaGgasAdhanametaditi darzayati; anyathA hetoranyatarAsiddhatA syaat| kathaM punarasya hetorvyAptiH siddhA ? ityAhakSaNikatvaviyoge tu na sattaiSAM prasajyate // 393 // Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthirabhAvaparIkSA 129 krameNa yugapaccApi yasmAdarthakriyAkRtaH / na bhavanti sthirA bhAvA niHsattvAste tato matAH // 394 // arthakriyAsAmarthyalakSaNamiha sattvaM hetutveneSTam, tacca kSaNikatvanivRttau [G.144] nivarttate / tathA hi- bhAvA arthakriyAM kurvantaH krameNa vA kurvIran ? yaugapadyena vA ? na hi kramayaugapadyAbhyAmanyaH prakAraH sambhavati; tayoranyo'na 'nyavyavacchedatarUpatvAt / etacca pratyakSata eva prasiddham / tathA hi--ghaTo madhUdakAdIMstadanyadravyavyatibhinnAn krameNAharan svajJAnodakAharaNe na ca yaugapadyena kurvan pratyakSeNaiva paricchidyate / tatra yAn kAryabhedAn krameNAharan samupalabhyate ghaTaH, kulAlo vA zarAvodaJcanAdIn, na tadaiva tAn yaugapadyena janayituM samarthaH / ghaTo vA svaviSaye jJAnAdIn yaugapadyena janayannupalabhyate, na tadaiva tAn krameNeti pratyakSAvasitametat sarvam / ataH kramasya yaugapadyavyavacchedenaiva paricchedAd, yaugapadyasya ca kramavyavacchedenaivaityekapramANavRttirdvayoranyataratparicchindatI tataH paraM pratiyoginaM vyavacchinatti, prakArAntarAbhAvaM ca sUcayatIti pratyakSapramANAvasiMta evAnayoranyonyavRttiparihArasthitalakSaNo virodhaH / tena 'tRtIyarAzyabhAvAt kramayaugapadyAbhyAmarthakriyA vyAptA / sA ca sthireSu bhAveSu svavyApaka nivRttau nivarttamAnA tallakSaNaM sattvaM nivarttayatIti siddhA vyAptiH / na caitacchakyaM vaktum--' kramayaugapadye eva bhAvAnAM na siddhe; vyatiriktakAlapadArthAnabhyupagamAt' iti' / na hi vayaM bhAvAnAmarthAntarabhUtakAlapadArthakRtaM kramayaugapadyaM brUmaH / kiM tarhi ? tathAtathotpAdakRtam / tathA hi-yadi caikaH sattAmanubhavati tadaiva yadA pare tadvadeva tAmanubhavanti, ta evaM sarve tathotpadyamAMnA akramavyapadezanibandhanA bhavanti / tadyathAsamagrasAmagrIkA bahavo'GkurAH samutpadyamAnAH viparyayAMt kramavyapadezabhAjaH, yathA - aGkurakANDapatrAdayaH / ete ca pratyakSata evaM siddhA:, tathaiva ca vyapadizyante janaiH / tathAbhUtapadArthaviSayo'pi kAraNavyApArastadviSayakramayaugapadyAbhyAM vyapadizyata ityacodyametat / nanu ca yadi sthiro bhAvaH siddho bhavet, tadA tatra kramayaugapadyanivRttau satyAmarthakriyAyAH sAmarthyanivRttiH sidhyeMt / yathA - kvacit pradeze dharmiNi vRkSanivRttau ziMzapAnivRttiH / anyathA hyasiddhe pradezadharmiNi kutra ziMzapA'bhAvaH pratIyeta / na cAsau siddhaH; tasyaiva pratiSeddhumiSTatvAt / athApi siddho'GgIkriyate, na tarhi tasya pratikSepo yuktaH; tasya dharmiNaH svarUpeNa siddhyabhyupagamAt, tatazca sattvAdityayamapyanaikAntika eva hetu:, vipakSe vRtteriti ? naitadasti; na hyasmAbhiH svAtantryeNa pramANatayA vyatirekasAdhinyA asyA vyApakAnupalabdheH prayogaH kriyate, kiM tarhi ? prasaGgApAdanaM paraM prati kriyate / yadi bhavatA teSAM sthirarUpatA'GgIkriyate [G.145] tadA'rthakriyAsAmarthyamapi nAGgIkarttavyam; tatra kramayaugapadyayogasya tadvyApakasyAbhAvAt / na hi vyApaka nivRttau vyApyamavasthAtumutsahate; anyathA vyApyavyApakabhAva eva tayorna syAt / tatazcArthakriyAsAmarthyanivRttau sattvamapi teSAM nAGgIkarttavyam; arthakriyAsAmarthyalakSaNatvAt sattvasyeti / anenopAyena teSAmabhAva eva pratipAdyate / na cApi vaidharmyadRSTAnte'vazyaM vastubhUto 2. itaH paraM jai0 pustake 'tadayuktam' ityadhikaH pAThaH / 1. tRtIyasyAbhAvAt -- pA0, gADhaM / 3. sattvAdibhya yamapyanai- pA0: sattvAdibhya (itya) yamapyaneM- gA0 / Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 tattvasaMgrahe dhAzrayaNIyaH, tatra sAdhyanivRttau sAdhananivRttimAtrasya sAdhayitumiSTatvAt / tacca vyApyavyApakabhUtayordharmayoppyavyApakabhAvasiddhau satyAM dharmivizeSaparigrahamantareNaiva sAmAnyena vyApakAbhAve vyApyamapi na bhavatIti vacanamAtrAdeva pratIyate, yathA-vRkSAbhAve ziMzapA na bhavatIti / yathoktam "tasmAdvaidharmyadRSTAnte nesstto'vshymihaashryH| tadabhAve ca tanneti vacanAdapi tadgatiH // " (pra0 vA0 3.26) iti / 392-394 // na tAvat sthirasya bhAvasya krameNArthakriyA yukteti darzayati__kAryANi hi vilambante kaarnnaasnnidhaantH| . samarthahetusadbhAve kSepasteSAM hi kikRtH||395 // na hi kAryasya svecchayA bhavanamabhavanaM vA; kintu kAraNasadasattAnuvidhAyinI tasya sdsttve| tatra yadasau sthiraikarUpo bhAvaH sarvadA sarvakAryANAM hetubhAvenAvasthitaH, tadA kimiti tatsattAmAtrAkAGkSINi sakRdeva sarvANi kAryANi notpadyante, yena krameNa bhaveyuH / kSepa iti privilmbH| tena pAzcAttyamapi tadIyaM kAryaM prAgeva bhavet; aMpratibaddhasAmarthyakAraNatvAd, abhimatakAryavaditi bhAvaH / / 395 // : athApItyAdinA parasyottaramAzaGkate athApi santi nityasya kramiNaH shkaarinnH| yAnapekSya karotyeSa kAryagrAmaM kramAzrayam // 396 // yadyapi sthiraH padArthaH sarvadA sannihitaH, tathApi krameNa sahakArINi tasya snnidhiiynte| atastadapekSayA krameNAsau kAryANi janayiSyatIti // 396 // sAdhvityAdinA pratividhatte sAdhvetat, kintu te tasya bhavanti shkaarinnH| kiM yogyarUpahetutvAdekArthakaraNena vA? // 395 // yogyarUpasya hetutve sa bhAvastaiH iMto bhvet| sa cAzakyakriyo yasmAt tatsvarUpaM tadA sthitm||398|| kRtau vA tatsvarUpasya nitytaa'syaavhiiyte| vibhinno'tizayastasmAd yadyasau kArakaH katham // 399 // [G.146] na hi tasya nityasya kazcit sahakArI sambhavati; tathA hi-atizayAdhAnAdvA sahakArI bhavet; yathA-bIjasya kSityAdaya ucchUnAdyavasthAvizeSamAdadhAnAH sahakAriNaH? ekArthakriyayA vA, yathA-unmiSitamAtreNa rUpadarzane cakSuSo rUpAdayaH? tatra na tAvadAdyaH pakSaH, tathA hi-asAvatizayastasya sahakAribhirAdhIyamAnaH kvacit tatsvabhAvAdabhinnaH, bhinno vA bhavet, yadvA ubhayAnubhayarUpaH; yathA''hurAjIvakA iti catvAraH pakSAH / tatra na tAvadAdyaH pakSaH, tatsvarUpavattadavyatirekitayA tasyApi sadAvasthitatvAt, satazca karaNAyogAt, 1. 'ca' iti sarvatra nAstiH 'tu' iti gA0 pustke| 2. tadgate:- srvtr| . 3. pA0, gA0 pustakayo sti| Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthirabhAvaparIkSA 131 karaNe vA tadvadeva bhAvasyApi krnnprsnggaat| tatazca nityatvahAniH / atha dvitIyaH pakSaH, tadA'tizayAdeva kaaryotptterbhaavsyaakaarktvprsnggH| asAviti nityaH padArthaH // 397-399 / / etadeva spaSTayati tasmin sati hi kaaryaannaamutpaadstdbhaavtH| anutpAdAt sa evaivaM hetutvena vyavasthitaH // 400 // tasminniti / atizaye satItyarthaH / evamiti / tadgatAnvayavyatirekAnuvidhAnAt // 400 // athApItyAdinAtraiva parasyottaramAzaGkate athApi tena sambandhAt tasyApyastyeva hetutaa| kaH sambandhastayoriSTastAdAtmyaM na vibhedtH||401|| na ca tasya tdutpttiyogpdyprsnggtH| tatazca yaugapadyena kAryANAmudayo bhavet // 402 // teneti atishyen| tasyApati nitysy| kaM: smbndhityaadinottrmaah| kaH sambandhaH. naiva kazcidityarthaH / dvividha eva hi sambandhaH-tAdAtmyam, tadutpattizca / tatra na tAvattAdAtmyalakSaNaH; bhedasyAGgIkRtatvAt / nApi tadutpattilakSaNaH; sahakAribhya eva tasyotpatteH / atha' tatastasyotpattiraGgIkriyate; tadA tanmAtrabhAvitvAdatizayAnAM yugapadevotpattiH syaat| tatazca sarvakAryANAM yugapadutpattiprasaGgaH; atizayavata: kAraNasya srvdaa'vsthittvaat|| 401402 // tatrApyanyavyapekSAyAmanavasthA prsjyte| ekadApi tataH kAryaM nAsambandhAt prklpyte||403|| sambandhaH samavAyazcet; : [G.147] atha tatrApyatizayotpattau, sahakArikAraNApekSaNAt krameNAtizayotpatterna kAryANAM yogapadayaM bhavatIti syAt? tadayuktam; evaM hyanavasthA syAt / tathA hi-tatrApi sahakAriNAmatizayAntarakaraNAt saMhakAritvaM vaktavyam, tasya cAtizayasya vyatirekitvAt sambandhAsiddhiH, tadutpattau sakRdutpattiprasaGgaH, tatrApi sahakArivyapekSAyAM punariyameva cintA'vatarati / tatazcAnavasthAyAM na kadAcidatizayena saha tasya sambandhaH sidhyet / tadasiddhau na tasmAt kAryotpattiH; atizayAdeva kAryotpatteH // 403 // athApi syAt-na tadutpattilakSaNastasyAtizayena saha sambandhaH, kiM tarhi ? tatsamavAyalakSaNaH, tatra nitye dharmiNi tasyAtizayasya samavetatvAt? tadetadayuktamiti darzayannAha tatrApyevaM vicintyte| upakArI bhavastasya samavAyISyate sa kim // 404 // .. na vA tatheti prathamo vikalpo yadi gRhyte| saiva prAptA tadutpattiLapAstA sA'pyanantaram // 405 / / 1. pA0 gA0 pustakayo sti| Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 tattvasaMgrahe vArthe / ropakArI sa~stasya samavAyISyata iti sambandhaH / tatra prathamapakSe upakArasyopakriyamANapadArthAvyatirekAt sa eva tadutpattilakSaNaH sambandho'GgIkRtaH syAt / sa cAnantarameva nirastaH // 404-405 // atha dvitIyaH pakSaH, tadA vizeSAbhAvAt sarvaH sarvasya samavAyI syAt / taddarzayatianye'pi sarvabhAvAH syustathaiva samavAyinaH / avizeSAnna tasyAyamupakArI mato yadi // 406 // tthaiveti| abhimatapadArthavadanupakAritvenAviziSTatvAt // 406 // ubhayAnubhayapakSAvadhikRtyAha bhedAbhedavikalpasya pratyekaM pratiSedhanAt / dvirUpo'tizayastasya vyasto bhavati vastunaH // 407 // pratyekapakSanirAkaraNAdevobhayAtmakapakSasya nirAkaraNam; sdvytirekennobhyaatmkpkssaabhaavaat| kiJca--ekAkAratyAgaparigrahayoraparAkAraparigrahatyAgAMnAntarIyakatvAdayuktaM vastusata ubhayAnubhayarUpatvam / na hyekasyaikadA vidhipratiSedhau parasparaviruddhau yuktau; ekatvahAniprasaGgAt // 407 // [G.148] etacca pudgalAdiparIkSAyAM pratipAditam, taddarzayati pudgalAdiparIkSAsu dvairAzyapratiSedhanAt / dvirUpo'tizayo nAsti na vA'pyanubhayAtmakaH // 408 // athaikArthakriyAkAritvena sahakAriNastasyeti dvitIyaH pakSa AzrIyate, yathA''hureke"naivAsau sahakAriNo'pekSate, na cApi sahakAriviyuktaH kAryasya kArakaH; yata IdRzastasya nisargasiddhaH svabhAvo yatsannihitasakalasahakArikAraNa eva kArakaH, antyahetuvanna kevalaH; tena tasya bhAve'pi na kAryasya sarvadotpattiprasaGgaH" iti / tadetaddarzayati atha nApekSate nityaH pratyayAn sahakAriNaH / tathApi tadviyukto'yaM kArako nAntyahetuvat // 409 // nijastasya svabhAvo'yaM teSAmeva hi sannidhau / kArakatvamataH kAryaM tadbhAve'pi na sarvadA // 490 // neti kAraka ityanena sambandhanIyam / antyahetuvaditivaidharmyadRSTAntaH / yadvA-uttareNa kArakatvamityanena sAdharmyadRSTAntatayA sambadhyate / SaSThyantAcca vatiH kAryaH / tadbhAve'pIti tasya nityasya padArthasya sadbhAve'pi // 409-410 // astvevamityAdinA pratividhatte astvevam, kintu sAkalye yA tasya prakRtirmatA / vaikalye saiva cediSTA nityAH syuH sahakAriNaH // 411 // bhavatvevaM kalpanA, kintvidamiha nirUpyate - yA tasya sahakArisAkalyAvasthAyAM prakRtiH, kiM saiva vaikalyAvasthAyAm ? AhosvidanyA ? yadi saiMva, tadA sahAriNo'pi nityAH prApnuvanti // 411 // Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthirabhAvaparIkSA 133 katham? ityAha-. tatsambaddhasvabhAvasya bhAve teSAmapi sthiteH| taiH sahakAribhiH sambaddhaH svabhAvo yasyeti vigrhH| teSAmapati sahakAriNAm; nigaDabaddhapuruSAkarSaNe nigaDAkarSaNavat tessaampynuvRtteH| evaM hi sa eva pUrvasvabhAvAparityAgenAnuvRtto bhavati / yadi hi sahakAriNA sambaddhaM svabhAvaM na jahAti, tatsambaddhasva-[G.149] bhAvAparityAgena sAmarthyAt sahakAriNAmapyaparityAgaH; pratiyogisavyapekSatvAt smbndhitvsy| anyathA saiva tasya prakRtirna bhvet| athAnyeti pakSaH, tatrAha anyacced vikalaM rUpamekatvamavahIyate // 412 // vyapekSayA'pyatazcaivaM na kAryANAM krmodyH|| yadi hi sahakArivikalaM rUpamasyAnyaditISyate, tadA nityatvahAniprasaGgaH; rUpasya bhaavaa-vytirekaat| tasmAt 'sahakArikAraNApekSAyAmapi na sthirANAM krameNArthakriyA yuktA // 412 // nApi yaugapadyeneti darzayati yaugapadyaM tu naiveSTaM tatkAryANAM kramekSaNAt // 413 // parairapi nityapadArthakAryANAM naiva yaugapaMdyamiSTam / tathA hi-nityAnAmetAni kAryANi varNyante-AtmanaH sukhaduHkhAdIni, nabhasaH zabdAH, namasaH kramavartIni jJAnAni, aNUnAM vyaNukAdikrameNa sthUlAH, kAladigIzvarAdInAM sarvANyevotpattimantIti / eSAM ca pratyakSAdeva kramodayaH prasiddhaH // 413 // tadevaM.yogapadyAbhyupagame pratyakSavirodhaH, abhyupagamavirodhazcokto bhavati / idAnImanumAnavirodhaM pratipAdayannAha niHzeSANi ca kAryANi sakRt kRtvA nivrttte| . sAmarthyAtmA sa cedArthaH siddhAsya kSaNabhaGgitA // 414 // tathA. hi-yugapadazeSANi kAryANi kRtvA sa kiM tasyArthakriyAsamarthaH svabhAvo nivarttate? Ahosvidanuvartate? iti pkssdvym| tatra yadi nivarttata iti pakSaH, tadA tasya kSaNabhaGgitvaM siddham pratikSaNamaparAparasvabhAvotpatteH, pUrvapUrvasya ca svabhAvasya svarasavinAzAt // 414 // ... tadrUpasyAnuvRttau tu kAryamutpAdayet punH| akiJcitkararUpasya sAmarthya ceSyate katham // 415 / / atha dvitIyaH pakSa AzrIyate, tadA tadrUpasya samarthAtmano'nuvRttau satyAM punaH kAryamutpAdayet; atyaktapUrvarUpatvAt, praagvsthaavt| tatazca sa eva kramo jAta iti yaugapadyAbhyupagamo'numAnaviruddhaH / athApi syAt, mA bhUt tasya kramayogapadyAbhyAmarthakriyA, [G.150] tathApi saamrthymsyaastyevetyaah-akinycitkrruupsyetyaadi| kAryotpAdanibandhanaM 1. shkaarinno'pe0-paa0,gaa0| 2. c-paa0,gaa0| 3. vaishessikairityrthH| 4. vijnyaanaani-paa0,gaa0| Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 tattvasaMgrahe hi bhAvAnAM sAmarthya vyvsthaapyte| yazca na kiJcit karoti sa kathaM samarthaH syAt; anyathA hyAkAzakuzezayAderapi sAmarthya kiM na vyavasthApyeta! // 415 // sarvasAmarthyazUnyatvAt taaraapthsrojyt| . asanto'kSaNikAH sarve zaktiryad vastulakSaNam // 416 // syAdetad-yadi nAma sAmarthyamasya nivRttaM tathApi sattvamanivRttameva, tatazca sattvAdityanaikAntika eva hetuH? ityAha-asanta ityAdi / idameva hi vastulakSaNaM yadarthakriyAsAmarthyam, taccennivRttam, tatkathaM vastutvaM tallakSaNaM teSvavasthAM labhate! tadevaM kramAkramAbhyAmarthakriyAsAmarthyazUnyatvAd vandhyAputrAdivadasadvyavahArayogyA akSaNikatvenAbhimatA AkAzAdaya iti siddham // 416 // atha nAGgIkriyetedaM vastutvaM shktilkssnnm| yadevamanyanirdezyaM vastUnAM lakSaNaM paraiH // 417 // athApi syAd-yadyarthakriyAsAmarthyalakSaNameva vastulakSaNaM bhavet, tadaitatat sarvaM zobheta? yadyevam, kimanyadvastulakSaNamiti vaktavyam! tadhA hi-zazaviSANAdau yadavastutvamiSTam, tatrArthakriyAsAmarthyaviraha eva nibandhanam; vstvvstunoshcaanyo'nyvyvcchedruuptvaat| sAmarthyAdavastulakSaNaviparItamarthakriyAsAmarthyameva vastulakSaNamavatiSThata iti bhAvaH // 417 // atra parasyottaramAzaGkate sattAsambandha iSTazced vastUnAM lakSaNaM na tt| asiddheH samavAyAdeH kathaM vA'nyo'nyalakSaNam // 418 // na hyarthakriyAsAmarthya vastulakSaNam, kiM tarhi ? sattAsambandhaH, sattAsamavAya iti yaavt| na tditi| vastulakSaNaM yuktamiti zeSaH; smvaayaadersiddhtvaat| Adizabdena sttaaprigrhH| yadi samavAyAdiH siddho bhavet, tadA samavAyo vastulakSaNaM syAt; yAvatA teSAmeva sAdhyatvena prastutatvAt, vkssymaannbaadhkprmaannsdbhaabaacc| yadi vA pUrvoktAdeva bAdhakAt pramANAt sattAyAH samavAyasya cAsiddhiH; kenacit saha sattAyAH smbndhaasiddhestsyaanupkaarytvaat| na hyanupakAriNoH parasparaM sambandhaH; atiprsnggaadityuktm| kiJcatayorapi sattAsamavAyayorantyAnAM ca vizeSANAM vastutve kiM lakSaNamiti vktvym| na hi samavAye vizeSeSu ca sattA smvaiti| nApi sattAyAm, kiM tarhi ? dravyaguNakarmasu [G.151] tripadArtha-satkarI satteti smyaat| tasmAdavyApIdaM vstulkssnnm| bhavatu nAma sattAdeH siddhiH, tathApi na sattAsamavAyo lakSama yuktam; arthaantrtvaat| na hyarthAntaramarthAntarasya svarUpam, yena tasya tallakSaNaM bhvet| tathA hi-vastusvarUpAparijJAnAnmUDhadhiyaM prati tallakSaNe prakRte tatsvabhAva eva kutazcid vyAvRttyA pratIto lakSaNatvena vAcyaH. yena tadeva vastusvarUpatvenAvadhArayati, yathA-pRthivI khrktttven| na cAnyaH padArtho'nyapadArthasvarUpam; anytvhaaniprsnggaat| tatkathaM tallakSaNaM bhavet, lakSaNazabdasya svabhAvavacanasya prastutatvAt ! // 418 // Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthirabhAvaparIkSA kecidAhu:- yadvastvantazaH sarvajJasyApi na jJAnamutpAdayati tasya tAdRzasyAstiyAM kiM bAdhakaM pramANam, yata iyaM vyAptiH sarvopasaMhAreNa sidhyet -'yatsattatsarvaM kSaNikam' iti / na ca tadaparijJAne sarvajJatvahAni: ; tasya jJeyeSvevAdhikArAt / jJAnayogyasya hi vastuno'parijJAne syAdasarvajJaH, tattu na rjJeyam; jJAnotpAdane'pi tasyAyogyatvAt " ( ) iti / tAn pratyAhasarvazcArthavicArAdivyApAro'rthakriyArthinaH 1 nirAkuladhiyo yukto nonmattakatayA punaH // 419 // tatra yannAma keSAJcit kathaJcidupayujyate / kvacit kadAcit tatraiva yuktA sattAvyavasthitiH // 420 // tadrUpasyaiva cArthasya kSaNikatvaM prasAdhyate / vyAptiH sarvopasaMhArA tasminnevAbhidhIyate // 421 // arthasya hi vastumAtrasya yo'yamastitvanAstitvena vicAraH, sa sarvo'rthakriyArthinaH, na vyasanitayA; anyathA hyanmattaH syAt / tena yadeva padArthajAtaM keSAJcidarthakriyArthinAM kathaJcit sAkSAt pAramparyeNa vA kvaciddeze kadAcit kAla upayujyate, tatraiva vastuvyavasthA yuktA prekSAvataH, na tvanyatraH, nibandhanAbhAvAt, niSprayojanatvAditi bhaavH| 135 AdigrahaNenArthavizeSANAM dahanasalilAdInAM vicAro gRhyate / tatazca prekSApUrvakAriNAM yadevArthakriyAkAri tadeva vastviti yadetatprasiddham, tasyaiva tadrUpasya = arthakriyAkArirUpasyAsmAbhiH kSaNikatvaM prasAdhyate; yato'rthakriyAsAmarthyalakSaNasya hetutvenAbhISTatvAnnAsti vyabhicAraH; tasyaivambhUtasya hetoH sarvopasaMhArAt sAdhyena vyAptisiddheH / yA hi pakSasapakSa-vibhAgamakRtvA sAmAnyena hetorvyAptiH pradarzyate, sA.sarvopasaMhArA vyAptiH // 419-421 // [G.152] athArthakriyAsAmarthyazUnyasyApi kaMsmAd vastutvaM neSyate ? ityAhaniHzeSazaktizUnyaM tu yad vndhyaasutsnnibhm| sarvajJacetaso'pyeti hetutvaM na kadAcana // 422 // kriyate tatra naivedaM kAryarUpAdyadRSTitaH / nirnibandhanamastitvavyavasthAnaM vicakSaNaiH // 423 // 'naM tasmin sAdhitenArthaH kSaNikatvena kazcana / tatra paryanuyogazca kriyamANo'pi niSphalaH // 424 // sarvajJacetaso'pIti / na kevalaM samAnajAtIyasya kSaNasya, jaladhAraNAdezca kaarysyetypishbdH| kAryarUpAdyadRSTita iti / nibandhanatve' hetoH ' kAryam-tadIyaM phalam, rUpamtasya svabhAvaH / Adizabdena tasya dezaH, kAlaH; avasthAvizeSazca gRhyate / tasya caivaMrUpasya zazaviSANAdibhyo na kazcidvizeSo'stIti bhAvaH / nacApi tasmiMstathAbhUte vastuni kSaNikatvena sAdhitenArthakriyArthinaH kiJcit prayojanamasti tasya dRSTAdRSTayorhitAhitaprAptiparihArAyogyatvAt / yathoktam "arthakriyA'samarthasya vicAraiH kiM tadarthinAm ! 1- 1. pA0, dA0 pustakayornAsti / Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 tattvasaMgrahe SaNDhasya rUpe vairUpye kAminyAH kiM priikssyaa!||" (pra0 vA0 3.210-11) iti| ata eva kathamidaM gamyate-tatkSaNikamityAdiparyanuyogaH prativAdinA kriyamANo viphala eva; tasya vAdinA kSaNikatvena sAdhayitumaniSTatvAt // 422-424 // idAnIM paraH 'arthakriyAsAmarthyamapi vastulakSaNamayuktam; ativyApitvAt' iti darzayati nanu cArthakriyAzaktA nbhstaamrsaadyH| svajJAnahetubhAvena na caite santi bhAvikAH // 425 // tathA hi-nabhastAmarasAdayaH 'nabhastAmarasaM nabhastAmarasam' ityAdijJAnotpAdalakSaNAyAmarthakriyAyAM samarthAH, na ca te paramArthataH santi, ato'tivyApIdaM lakSaNam-zaktirbhAvalakSaNamiti // 425 // atra parihAramAha___ nirAlambanamevedamambarAmbhoruhAdiSu / / tajjalpavAsanAmAtrabhAvi jJAnaM pravartate // 426 // asiddhamAkAzAmbhoruhAdInAmarthakriyAsAmarthyam; tadvikalpAnAM svavikalpavAsanAparipAkamAtreNaivotpatternirAlambanatvAt // 426 // . [G.153) athAkAzAmbhoruhAdibhya utpattau kiM bAdhakaM pramANam ? ityAha abhAvakAraNatve tu nairantaryeNa smbhvet| nAbhAvo'pekSate kiJcinirvizeSatayA sadA // 427 // abhAvo nabhastAmarasAdi kAraNaM yasya tattathoktam, tadbhAvastattvam, tasmin sati tannabhastAmarasAdijJAnaM sarvadaiva bhavet utpadyeta; nityasannihitAvikalakAraNatvAt / na cApi tasya parairanupakAryasya tadapekSA yuktA, yena sahakArivaikalyAt kadAcijjanayediti syAt // 427 / / kSaNikeSvapItyAdinA . bhadantayogasenamatamAzaGkate- .. kSaNikeSvapi bhAveSu nanu cArthakriyA kthm| vizeSAdhAyino'nyonyaM na hyAdyAH sahakAriNaH // 428 // jAtau sarvAtmanA siddherajAtau vastvabhAvataH / nirvizeSAdvizeSasya bhAve kAryaM na kiM bhavet // 429 // na cAnyato viziSTAste tulyprynuyogtH| sahakArikalApAnAmanavasthA ca te bhavet // 430 // krameNa yugapaccApi ytste'rthkriyaakRtH| na bhavanti tatasteSAM vyarthaH kSaNikatAzrayaH // 431 // sahakArikRtazcaivaM yadA nAtizayaH kcit| sarvadA nirvizeSaiva tathA santatiriSyate // 432 // Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthirabhAvaparIkSA 137 vinAzo' yadyahetuH syAdAdAveva bhvedym| sambhavo.yadi nAsyAdAvante'pi sa kathaM bhvet||433|| svahetoryadi bhAvAnAmiSyate'nyanna kaarnnm| * vinAzasya kathaM teSAM vacideva viruddhtaa||434|| sa hyAha- kSaNikatve'pi bhAvAnAM kramayogapadyAbhyAmarthakriyAvirodha eva; yataste svayaM samarthA bhaveyuH? asamarthA vA? yadi samarthAH, tadA sahakArikAraNaM nApekSeran; na hi samarthasya kAcidapekSA yuktaa| athAsamarthAH, tathApi teSAM tadapekSA sutraamyuktimtii| tathA hi-ye prathamakalApAntazcariSNavaste na parasparato vizeSamApnuvanti; utpannAnutpannAvasthAyAH sdstvenaanupkaaryopkaarktvaat| tatazca prathamAvasthAyAM teSAM nirviziSTatvAt tebhyo [G.154] viziSTakSaNAntarotpAdo na syaat| nirvizeSebhyazca tebhyaH kSaNAntarasya viziSTasyotpattau kAryamapi kiM notpdyet| na cApi pUrvakAt kalApAdviziSTAt te samutpannA iti yuktaM vaktum; tatkalApAntargatAnAmapyata eva parasparato vishessaabhaavaat| teSAmapyanyato vizeSotpattau satyAmanavasthA syaat| tadevaM vizeSAbhAvAt kathamaviziSTAt kAraNakalApAt kAryamutpadyeta! aviziSTAccotpattau sarvaM sarvasmAd bhvet| tatazca kramayogapadyAbhyAmevamarthakriyAvirodhe'pi yathaite bhavantyevArthakriyAkAriNaH, tathA nityA api santo bhaviSyantIti vyarthasteSAM kssnniktaashryH| tena sattvAditi heturanaikAntika iti bhaavH|| __na cApi santateravasthAvizeSaprAptAyAH kAryotpattirbhaviSyati na sarvadeti vaktuM yuktam; yathoktayA nItyA sahakArikRtasya vizeSasyAbhAvAt sarvadaiva snttervishisstttvaat| na cApi svopAdAnakAraNamAtrapratibaddho vizeSaH santatiriti yuktaM vaktum; dRssttvirodhaat| tathA hisahakAriNAmupAyApAyayoH kAryavyaktivirAmau dRSTau / yadi ca svopAdAnamAtrapratibaddho vizeSaH syAt, tadA sahakArinirapekSasyaiva janakatvaM bhvet| api ca-yathoktayA nItyA santataH sarvadA nirviziSTatvAt, ghaTAdInAM kapAlAdivizeSotpattyasambhavAt sajAtIyakSaNasantAnocchedalakSaNo vinAzo yadi nirhetuka: syAt, tadA nirapekSatvAt prAgeva bhvet| athAdau na bhavet, pazcAdapi na bhaveta; praagvdvishessaabhaavaat| kiJca-yadi bhAvAnAM vinAzaM prati svahetuvyatirekeNAnyat santAnAntaraM kAraNaM neSyate, tadA'nalAdayaH zItAdInAM kathaM virodhino bhaveyuH; na hyakiJcitkaro virodhI yuktaH; atiprsnggaaptteH| evaM hi sarvaH sarvasya virodhI prasajyeta / tatazca virodhadvAreNAnupalabdhiprayogaH, prANAtipAtAdivyavasthAnaM cAtidurghaTamiti bhAvaH // 428-434 // ucyata ityAdinA pratividhatte ucyate prathamAvasthA naivaanyo'nyopkaarinnH| ekArthakriyayA tveta bhavanti sahakAriNaH // 435 // anyo'nyAnupakAre'pi nAviziSTA ime ytH| svopAdAnabalodbhUtAH kalApotpAdakAH pRthak // 436 // samarthAdeva hi kAryotpattiH, na ca sahakArivaiyarthyam / tathA hi-dvividhaM sahakAri1. vinAze-pA0, gaa0| 2. svopAdAnakAraNamAta-pA0, gA0 / Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 tattvasaMgrahe tvam - ekArthakriyAkAritayA, parasparopakAritayA ca / tatra avyavahitakAryapekSayA' ekArtha[G.155] kriyAkAritvameva, na parasparopakAritvam; ekasmin kSaNe nirvibhAgatayA vishesssyaadhaatumshkytvaat| vyavahitakAryApekSayA tu parasparata uttaraviziSTakSaNotpatteH, santAnApekSayA parasparopakAreNa vyavahitakAryajanakatvAt parasparopakAritvalakSaNaM sahakAritvam / tatra prathamAvasthAbhAvinAM yadyapi parasparato vizeSo nAsti, tathApi teSAM sahakAritvamaviruddhameva; ekArthakriyAkAritvAt / nApi te samanantaraviziSTakSaNotpAdAnaM pratyaviziSTAH ; pUrvakebhya eva svahetupratyayebhyastathAvidhottarakAryakalApotpAdanaM prati pratyekaM samarthAnAmutpannatvAt / teSAmapi hetupratyayAnAmaparebhyaH svahetupratyayebhyaH, teSAmapyaparebhyaH - ityAderhetuparamparAyA iMSTatvAd anvsthaa'pydussttaiv| pratyekaM ca sAmarthye'pi nApareSAM vaiyarthyam; svahetubalena teSAM tathotpannatvAt / nApi teSAM pRthagbhAvaH sambhavati; tathAvidhakAraNAbhAvAt / nApi pazcAt; kSaNikatvAt / kalApotpAdakAH pRthagiti / pratyekaM dvitIyakSaNabhAvikalApotpAdanasamarthA ityarthaH / svopAdAnagrahaNaM prathamAvasthAbhAvisahakArikRtopayoganiSedhaparaM draSTavyam / na tu svopAdAnamAtra bhAvi kiJcit kArya sambhavati; sAmagrItaH sarvasya sambhavAt / yathoktam - " na kiJcidekamekasmAt sAmagryAH sarvasambhavaH " ( pra0 vA0 2.536 ) iti // 435 -536 // tataH prabhRti ye jAtA vizeSAste tu tatkRtAH / tadrUpaprakRtitvena teSAM tadupayoginAm // 437 // tataH prabhRrtIti dvitIyakSaNottarakAlamArabhyetyarthaH / tatkRtAiti sahakArikRtavizeSakAraNakRtAH / kasmAt ? tadrUpaprakRtitvAtteSAm -- tadrUpA = viziSTasahakArikRtavizeSakAraNajanyA, prakRtiH = svabhAvo yeSAM te tathoktAH / teSAM tadupayoginAmiti / tadrUpaprakRtitvAditi sNmbndhniiym| '`tadupayoginAm' ityatra cakAroM luptanirdiSTaH, tenAyamartho bhavati - tatra tRtIyAvasthAbhAvini kArye ye dvitIyakSaNabhAvino vizeSA upayujyante kAraNabhAvena, teSAM ca tadupayoginAM sahakArikRtavizeSakAraNajanyakAryotpAdanayogyaprakRtitvAt tRtIyAdikSaNabhAvino vizeSAstatkRtA bhavantIti // 437 // ayamapi niyamaH kathameSAM bhavati ? ityAha - niyatAcintyazaktIni vastUnIha pratikSaNam / bhavanti nAnuyojyAni dahane dAhazaktivat // 438 // [G.156] na hi bhAvAnAM svabhAvAH paryanuyogamarhanti teSAM svahetupratyayaparamparAsamAyAtatvAt svabhAvabhedasya, yathA agnerdAhakatvam / yasmAdete parAparapratyayopayogena pratikSaNaM bhinnazaktayaH samutpadyante, ato yadyapyete kutazcit samAnarUpAH pratIyante, tathApi bhinna evaiSAM svabhAvaH / tena kiJcideva kasyacit kAraNam, na sarvaH sarvasyeti yatkiJcidetat / bhavantIti / jAyanta ityarthaH // 438 // yadapyuktam- "vinAzo yadyahetuH syAt " ( tattva0 433 ) iti, tatrAhasantAnocchedarUpastu vinAzo yo na hetumAn / 2. tadupayoginam -- gA0 / 1. vyavahita0- pA0 / Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 139 sthirabhAvaparIkSA tasyAnte'pi na bhAvo'sti tathA janma tu vAryate // 439 // vilakSaNakapAlAderutpAdastu sahetukaH / so'pyAdau jAyate naiva tadA hetorasambhavAt // 440 // dvividho hi vinAzaH-santAnocchedarUpaH, visadRzasantAnotpAdalakSaNazca / tatra yadi santAnocchedarUpaM vinAzamadhikRtyocyate, tadayuktam, na hi tasyAnte'pi bhAvo'stIti, nIrUpatvAt, tatkimucyate-"ante'pi sa kathaM bhavet" (tattva0 433) iti! tasmAttasya kadAcidapi bhavanAnabhyupagamAdAdAvante ca yadbhAvAbhAvaprasaJjanaM tdsnggtmev| kevalam, tathA sadRzakSaNAntarapratisandhAnena, janma-utpAdaH, tatra prtissidhyte| ghaTAderucchedo bhavati', sa eva na bhavatItyarthaH / na tu tatra kinycidvidhiiyte| atha visadRzakSaNotpAdalakSaNo dvitIyo vinAzo'bhipreta:? tasyAhetukatvamasiddham; vastutayA tasya mudgraadikaarnnblenotpaadnaabhyupgaamaat| ata evAsAbAdau na jAyate; svahetormudrAdestadAnImabhAvAt // 439-440 // virodhavyavasthAsamarthanArthamAha- . dvividhAH kSaNikA bhAvAH keciddhAsasya hetvH| zItAdereva bahnayAdyA apare na tathAvidhAH // 441 // aTTaSTatattvo lokastu virodhmbhimnyte| kAryakAraNabhAve'pi prathamokteSvanekadhA // 442 // bAdhyabAdhakabhAvastu 'vastUnAM naiva taattvikH| vidyate tata . evoktaM virodhagatirityapi // 443 // keciddhi bhAvA: keSAJcinmandataratamakSaNotpattikrameNa yo hrAsastatra hetavo [G.157] bhavanti, yathA-vaDhyAdayaH shiitaadiinaam| apare na tathAvidhAH nApakarSahetavaH, tadyathA-ta eva vaDhyAdayo dhuumaadiinaam| tatra prathamokteSu hAsahetuSu kAryakAraNabhAve'pi satyajJAnatimiratirodhIyamAnajJAnAloko loko viruddhtvmbhimnyte| anekti|shiitsyaagnirviruddhH, pradIpasya vAyuH, Aloko'ndhakArasyetyAdinA bheden| na tu vastUnAM paramArthataH kazcidvAdhyabAdhakabhAvo'sti; sataH sarvAtmanA niSpatteH, svabhAvAnyathAtvasya kartumazakyatvAt, tasya vyatirekAvyatirekavikalpe saMtyubhayathApi krnnaasmbhvaat| asato'pyavastutvAdeva na kiJcit kriyateityubhayathApyakiJcitkaro virodhI / ata evAvikalakAraNasya bhvto'nybhaave'bhaavaadvirodhgtirityaacaaryennoktm| virodhagatiH= virodhavyavasAyaH, na tu virodhastAttvika iti bhAvaH / apizabdazcArthe, bhinnakramazca, evetyasyAntaraM draSTavyaH / / 441-443 // nanu cetyAdinA jaiminIyAdimatena kSaNabhaGgapratijJAyAH pratyakSabAdhitatvamAzaGkate nanu ca pratyabhijJAnaM sa evetyupjaayte| .. akSavyApArasadbhAve niSprakampamabAdhitam // 444 // tataH pratyakSabAdheyaM durvArA srvhetussu| kSaNabhaGgaprasiddhyarthamupAtteSu prasajyate ? // 445 // 1. ito'gre gA0 sampAdaka: 'ityasya' iti paatthmiipsti| 2. vastuno- pA0, gaa0| Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 tattvasaMgrahe tathA hi-sa evAyamiti giritanuvajrAdiSvakSavyApArAnantaraM pratyabhijJAnAkhyaM pratyakSa pramANaM bhAvAnAM kSaNabhaGga nirAkurvadudeti / yadyapi nUnaM punarjAtanakhakezatRNAdiSu pratyabhijJAnaM dRSTam, tathA pi na vajrAdiviSayayoH pratyabhijJAnayoraprAmANyam; abaadhitvissytvaat| ata evaah-nissprkmpmbaadhitmiti| na hi timiropahatalocanopajanitaM kezavijJAnamapramANamupalabdhamityetAvatA svacchanetrajanitamapi satyakezaviSayaM cakSurvijJAnamapramANamiti yuktaM svacchacetaso'bhidhAtumiti bhAvaH / tatra niSprakampatvenAsaMzayarUpatAmAha; sa evAyam? athAnyaH?ityevaMvidhasya saMzayasyAbhAvAt / abaadhitmitynenaaviprysttvm|| 444-445 // na khalvityAdinA pratividhatte na khalu pratyabhijJAnaM prtykssmuppdyte| ... vasturUpamanirdezyaM sAbhilApaM ca tadyataH // 446 // bhrAntaM ca pratyabhijJAnaM pratyakSaM tdvilkssnnm| ... abhedAdhyavasAyena bhinnarUpe'pi vRttitaH // 447n . [G.158] tatra pratyakSatvaM taavdsiddhmsyaaH| tathA hi-vastutvalakSaNasyAnanvayitvenAzakyasamayatvAt tadgrAhi jJAnaM manasi jalpameva; avagRhItasambandhasyArthasya zabdena saMyojya grahaNAsambhavAt / ato'vazyaM pratyakSeNa satA svalakSaNaviSayatvAt kalpanApoDhena bhavitavyama, pramANatvAcca bhrAntena, tatazca "pratyakSaM kalpanApoDhamabhrAntam" (nyA0bi01.4) iti nyAyAnuyAtamidaM pratyakSalakSaNamAcakSate kushlaaH| na ca pratyabhijJAnaM kalpanApoDham, sa evAyamityevamabhijalpAkAratayA sNvedymaantvaat| nApyabhrAntam; bhinneSvabhedAdhyavasAyena pravRtteH // 446-447 // katham? ityAha pUrvaM 'saMviditAkAragocaraM cedidaM bhvet| jAyeta pUrvamevedaM tAdAt pUrvabuddhivat // 448 // yadi hi pUrvopalabdhArthaviSayamidamabhaviSyat, tadA pUrvamevodapatsyata'; tadviSayatvenAvikalakAraNatvAt, pUrvajJAnavat / taadaaditi| sa pUrvasaMvidito bhAvo'rtho viSayo'syeti tadartham, tdbhaavstaadrthym|| 448 // na caivaM tena naivedaM tadarthagrAhakaM mtm| tajjJAnakAla utpAdAd viSayAntarabuddhivat // 449 // abhedAdhyavasAyena bhinnarUpe'pi vRttitH| mAyAgolakavijJAnamiva bhrAntamidaM sthitam // 450 // na caivamiti prasaGgaviparyayamAha / prayogA:-yadyasminnavikale'pi sati na bhavati na tattadviSayam, yathA rUpe'vikale'pi sati tatrAbhavacchotravijJAnam, 'na bhavatyavikale'pi vajrAdau tadvijJAnavelAyAM pratyabhijJAnamiti vyaapkaanuplbdheH| tadevaM nityatve sati vajrAderanaparApekSasya tadviSayaM pratyabhijJAnamiti vyaapkaanuplbdhH| tadevaM nityave sati 1. 0mantarjalpA0-pA0, gA0 / . 2. sNvihitaa0-gaa| . 3. 0daziSyata-pA0, gaa0| 4. pA0 gA0 Saskayo sti| Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthirabhAvaparIkSA 141 vajrAderanaparApekSasya tadviSayaM pratyabhijJAnamavikalakAraNatvAt pUrvameva bhavet, na ca bhavati, tasmAdanityatvamasya siddham / tatazca bhinneSvabhedAdhyavasAyena pravRttermAyAgolakavijJAnavad bhrAntamidamityavikalametat / ata evAbAdhitaviSayatvamapyasiddham; yathoktAd bhrAntatvaprasAdhakAdeva hertorbAdhitaviSayatvAt // 449-450 // itazca gRhItagrahaNAnnAsyAH prAmANyam, yathA smRteriti darzayannAha - niSpAditakriye cArthe pravRtteH smaraNAdivat / na pramANamidaM yuktaM karaNArthavihAnitaH // 451 // yadeva hi pramitikriyAsiddhau prakRSTamupakaraNaM tadeva sAdhakatamaM kArakaM pramANa-[G.159] mucyate / yadi ca pratyabhijJA pUrvapramANagRhItArthaviSayA syAt, tadA niSpannapramitikriye'rthe pravRttyA'sAdhakatamatvAt kathamiva pramANatAmaznuvIta; anyathA hi smRterapi prAmANyaM syAt ! na cAnadhigatapramANabhAvA satI bAdhakatvAya kalpate; atiprsnggaat| syAdetat -- mA bhUdasyAH pRthak prAmANyam, tathApyanayA pUrvArthaviSayatayA kSaNabhaGgitvaM bAdhyata eveti ? tadasamyak; na hyasyAH paramArthaviSayatvamasti, 'sAbhijalpatvAt / kevalamaviSayA'pi satI vibhramabalAt pUrvadRSTArthAdhyavasAyinI samutpadyate - ityadhyavasAyavazAt pUrvadRSTArthaviSayetyucyate, tat kuto'smAt pratyabhijJAnAt prakRtibhrAntAt kSaNabhaGganirAkriyA sidhyet ! // 451 // idAnIntanamityAdinA, kumArilamatena gRhItagrAhitvasyAsiddhimudbhAvayati-- idAnIntanamastitvaM na hi pUrvadhiyA gatam / tadastyasya vizeSazcet smaraNe yo na vidyate // 452 // sa hyAha-na hi pUrvapratyakSeNArthasyedAnIntanamastitvamadhigatam; tasya sa evaaymityevmaakaaropgraahennaanutptteH| tasmAdasya pratyabhijJAnasya smaraNAdasti vizeSaH / katham ? ityAhapUrvapramitamAtre hi jAyate sa iti smRtiH / sa evAyamitIyaM tu pratyabhijJA'tirekiNI // 453 // sa iti hi pUrvajJAnAkAropagraheNaiva smRtiH pravarttate / pratyabhijJA tu 'ayam' ityevamatiriktamapyarthAkAraM gRhNAtIti jAyate iti smRteH sakAzAdatirekiNI, viziSTetyarthaH / tasmAdyau saMzayaviparyayau tau bAdhitvA pratyabhijJA pramANatAM labheta // 452-453 // kasmAttau bAdhate ? - ityatra kAraNamAha jJAte cAvidyamAnatvAd yau saMzayaviparyayau / bAdhitvA tau labhetaiva pratyabhijJA pramANatAm // 454 // jJAte'rthe tayoravidyamAnatvAd, bahalavahnizikhAkalApaparigata iva deze zItasya // 454 // nanu yathAnumAnaprasiddhasyApyarthasya putrAdigatazyAmatvAdeH punaH kAlAntareNa [G.160] pratyakSeNa "bAdhamAnasyAnyathAtvaM bhavati, tathA'trApi yadi nAma pratyabhijJAto nityatvamarthasya 1. mAbhijalpatvAt -- pA0; sAbhi (mati) jalpatvAt gA0 / 3- 3. gRhNAti pA0, gA0 / 5. bAdhyamAna0- pA0, gA0 / 2. kevalama (ti) viSayApi gA0 / 4. labhate - jai0 / 6. pratyabhijJAnato- gA0 / Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 tattvasaMgrahe siddham, tathApyuttarakAlaM tatkAryeNa kramiNA kramasyAnumAnata; siddharanyathAtvaM siddhameva, tat kathaM kSaNabhaGgitvaM bAdhate?-ityAzaGkayAha- . vijJAto'pItarairarthaH pratyakSeNAnyathA bhvet| pratyakSeNAvaruddhe tu netarotpattisambhavaH // 455 // . itarairiti anumAnAdibhiH / yathA kila-sare zyAmaH; tatputratvAd, dRshymaanttputrvdityaadi| pratyakSeNAnyathA bhvediti| pratyakSeNa karaNabhUtena, anyathA anumAnAdipramitAkAraviparIto bhvedityrthH| avaruddhe iti| viSayIkRte ityrthH| netarotpattisambhava iti| pratyakSAditarasyAnumAnAdenaiva bAdhakatvenotpattiH sambhavatItyarthaH // 455 // . kasmAd ? ityAha ko hi jyeSThapramANena dRddhenaarthe'vdhaarite| durbalairitaraiH pazcAdadhyavasyed viparyayam // 456 // . yuktaM hi yadanumAnaprasiddhasyArthasya pratyakSeNAnyathAtvaM kriyata iti; tasya srvprmaannjyesstthtvaat| na tu pratyakSaprasiddhasyAnyathAtvamanumAnAdayaH kartumIhante; teSAM durbalatvAt / dRddhenet| saMzayaviparyayAbhyAM rhiten| vipryymiti| anythaatvm|| 456 // nanvityAdinA pratividhatte nanvidAnIntanAstitvaM yadi bhinnaM tvyessyte| pUrvabhAvAt tadA bhedastvayaiva pratipAditaH // 457 // yattadidAnIntanamastitvaM pratyabhijJAnasya viSayaH, kiM tat pUrvapratyakSagRhItAdastitvAdbhinnam? Ahosvittadeva? yadi bhinnam; tadA svavacanenaiva bhedasya pratipAditatvAdabhyupetahAnirbhavato bhavet / asmAkaM punariSTasiddhiH / / 457 / / . ananyatve'pi sattvasya kathaM puurvdhiyaa'gtm| tasyA'gatau hi vastveva nopalabdhaM prsjyte||458|| athAnanyaditi pakSaH, tadA kathaM pUrvadhiyA tadagataM yenocyeta-"na hi pUrvadhiyA [G.161) gatam" (tattva0 452) iti| syAdetat-yathA kSaNikatvaM zabdAderavyatiriktamapi sat tadgrahaNe satyapyagRhItamucyate, tadvadidamapi bhaviSyatIti? tadayuktam; na hi zabde dharmiNi gRhIte'pi tadavyatireki kSaNikatvamagRhItamiti vyavasthApyate, kintu gRhItamapi tnishcyotpttikaarnnaabhaavaadnishcitmitybhidhiiyte| na hyanubhavamAtrAdeva nizcayo bhavati; tsyaarthitvaabhyaassaadgunnyaadisaapeksstvaat| na caivaM bhavataH sambhavati; pUrvapratyakSasyApi vyvsaayaatmktvaat| tena ca vasturUpe nizcIyamAne tadavyatiriktamidAnIntanamastitvaM nishcitmev| tadanizcaye vastusvarUpasyApi tdvdevaanishcitruupaavytirekaadnishcittvprsnggH| ye'pyAhuH- "sandigdhavastunirNayanibandhaM pratyabhijJAne prAmANyam" ( ) iti; 1. bAdhyate-pA0, gaa0| 2. pA0. gA0 pustkyaaNnaasti| 3. pratyakSAdiratasyA0- ja0 / 4. kiM- pA0: kiM tarhi-gA0 / Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthirabhAvaparIkSA 143 tadapyanenaiva prtyuktm| na cApyatra sandigdhavastusadbhAvanirNayo'sti; sadRzAparAparotpattAvapi kezAdivat pratyabhijJAnadarzanena sndehaat|| 458 // yaccoktam- "vijJAto'pItarairarthaH" (tattva0 455) ityAdi, tatrAha * pratyakSeNa ca baadhaayaamnumaanaadigocre| nAnumAnAdimAnaM syAd baadhaatstaimiraadivt||459|| yasya tvatputratvAdityAdikasyAnumAnAdergocare viSaye pratyakSeNa bAdhA sambhavet, tasya prAmANyameva nAsti; bAdhyamAnaviSayatvenArthasaMvAdAbhAvAt, taimirikAdijJAnavat / tena "itarairvijJAto'pyarthaH pratyakSeNAnyathA bhavet' (tattva0455)iti yaduktaM tadasaGgatameva; asambhavAt // 459 // yacca pratyakSasya jyeSThatvamuktaM tadapyasadbhUtameveti darzayannAha ____ arthasaMvAdakatve ca samAne dveSyatA'sya kA! idameva hi pramANAnAM pramANatvam, yadutArthaprApaNasAmarthyam / taccet sarvapramANAnAmabhyupagamyate, tatkenAsya pratyakSajyeSThatA bhavet ! athApi syAt- pratyakSasyaivArthasaMvAdakatvam, nAnumAnAdeH? ityAha___.. tadabhAve tu naiva syAt prmaannmnumaadikm||460|| tasya arthAdisaMvAdakatvasya abhAve sati naiva pramANamanumAnAdi syAt; arthAvisaMvAdakatvanibandhanatvAt pramANavyavahArasya, tasya cAtra bhAvAt // 460 / / .. nanvanenetyAdinA bhAviviktoktAni pramANAnyAzaGkate nanvanenAnumAnena . .bAdhyate . srvhetussu| . vyAptiH sarvopasaMhArA pratijJArthasya vA ksstiH||461|| [G.162] kiM tadanumAnam? ityAha- . ..vivakSitArkacandrAdiviSayaM yat prvrttte| jJAnaM tatkAlasambaddhasUryAdiviSayaM prm||462|| . pArthivAviSayatve hi tjjnyaantvaabhidhaantH| tadyathA prathamaM jJAnaM ttkaalaarkaadigocrm||463|| taduktam-vimatyadhikaraNabhAvApannAni candrArkagrahanakSatrAdijJAnAni vivakSitacandrArkagrahanakSatratArakAdiviSayaM yaddevadattAdivijJAnaM tatkAlAvacchinnacandrArkagrahanakSatratArakAdiviSayANyeva; pRthvIsambandhitvenAnupalabhyamAnatve sati candrArkagrahanakSatratArakAdijJAnazabdavAcyatvAt, prathamakAlabhAvidevadattatArakAdijJAnavaditi / vivakSitArkacandrAdiviSayamiti / taijsdrvyvissym| pRthivIsambandhitvenAnupalabhyamAnatve satIti vizeSaNaM citraadigtaadityaadivissyairjaanairvybhicaarprihaaraarthm| prmiti| tasmAdanyat / atatkAlamityarthaH / / 462-463 // idamaparaM tadIyameva pramANam1. 0rthapramANasAmarthyam- pAla, gaa0|| 2. svkaalaa0-jai0| 3. grahatArakAdi0- pA0, gaa0| 4. vivkssitaarkaadi0-0| Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 tattvasaMgrahe rUpatvAdyAzrayAH sarve ye ca teSAM smaashryaaH| ye ca tadviSayAH kecijAyante prtyyaastthaa||464|| utpAdAntaraM dhvaMsabhAjo naiva bhavanti te| prameyatvAbhidheyatvahetutaH khaarvindvt||465|| "ye rUpatvAdisAmAnyAzayAH, ye ca tadAzrayAH, tadviSayAzca ye pratyakSAnumAnopamAnazAbdasmRtipratyabhijJAnArthasiddhadarzanArekaviparyayAnuvyavasAyasvanasvaprAntikAH prajJAnavizeSAH, te sarve svAtmalAbhAntarapradhvaMsino na bhavanti, 'jJeyatvaprameyatvAbhidheyatvasadasadanyataratvasadasadvyatiriktajJeyaviSayajJAnAnavacchedyatvAgrAhyaviSayagrahaNAgrAhyatvAnabhidheyAbhidhAyakAnabhidheyatvasamAnAsamAnajAtIyadravyasaMyogavibhAgajanitazabdakAryazabdAbhidheyatvebhyaH, praagbhaavaadivt"| tatra rUpatvAdisAmAnyAzrayA rUpAdayaH, teSAM ca rUpAdInAmAzrayAstadAzrayAH, ke te? ghaTAdayaH / siddhadarzanam yogivijnyaanm| zeSaM pUrvameva vyaakhyaatm| sadasadanyataratvaM sattvamasattvaM vA, sadasadbhayAM vyatiriktasya jJeyasyAbhAvAdeva tadviSayajJAnaM nAsti, tasya cAsattvAdeva tenAparicchedyatvaM siddhm| evamagrAhyaviSayasya grahaNasyAbhAvAdeva tadagrAhyatvasiddhiH / tathA na vidayate'bhidheyaM yasyAsAvanabhidheyaH, yo'bhidhAyakastenAnabhidheyatvamanarthakatvAdeva siddhm| samAnajAtIyAni dravyANyadharadazanAdIni, kRtakatvAdisAmAnyAt, asamAnajAtIyAnyAkAzAdIni teSAM yau mitha:saMyogavibhAgau, tAbhyAM janito yaH prathamaH zabdastasya paramparayA yaH kAryabhUtaH shrutipthmvtiirnnstenaabhidheytvm| tathA hyeSAmiyaM prakriyA-prathamaH kila zabdaH saMyogavibhAgayonistasmAcchabdAntarANi kadambagolakanyAyena prAdurbhavanti, tebhyaH pratyekamekaikazo mandataratamanyAyena praadurbhvti| tatra yaH karNazaSkulImadhyamAkAzadezamApnoti [G.163] sa upalabhyate, netara iti| tadeva pramANa-kadambakaM darzayati-rUpatvAdyAzrayAH srveityaadi| prmeytvaabhidheytvgrhnnmuplkssnnm| tadanye'pi hetavo draSTavyAH / khe-nabhasi, aravindam, AkAzakamalamiti yAvat // 464-465 // uddyotakarastvAha- "vipratipannA ayugapatkAlA: pratyayA ekaviSayAH, avyutthAyitatpratyayasAmAnAdhikaraNye sati samAnazabdavAcyatvAt, "vrtmaankssnnaanekpurussprtyyvt| tatra vyutthAtum anyathAbhavituM bAdhakapramANavazAt zIlamasyeti vyutthAyi, na vyutthAyi avyutthAyi, teSAM ghaTAdipratyayAnAM sAmAnAdhikaraNyaM tatpratyayasAmAnAdhikaraNyam, avyutthAyi' ca tat tatpratyayasAmAnAdhikaraNyaM ceti tthoktm| abAdhitasAmAnAdhikaraNye satItyarthaH / idaM ca vizeSaNaM prtiipaadiprtyyairvybhicaarprihaaraarthm| samAnazabdavAcyatvaM caitrajJAnaM caitrajJAnam" ( ) ityAdi / tadetad darzayati vivAdaviSayA ye ca pratyayAH krmbhaavinH| ekArthaviSayAste'pi sarva ityvghossnnaa|| 466 // 1. 0jJAnAvacchedyatva0= pA0 gaa0| 2. pUrva 64 pRsstthe| 3. ayupatkAlA-pA0/ 5. na vytyaayi-jai0| 4. vartamAnalakSaNa pA0, gaal| Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthirabhAvaparIkSA 145 abAdhaikAzrayatve hi smaanoktiniveshnaat| vartamAne yathaikasmin kSINe naikavidhA dhiyH||467|| avaghoSaNeti pratijJA / ekAzrayatvam saamaanaadhikrnnym| abAdham=avidyamAnabAdhaM ca tadekAzrayatvaM ceti vigrahaH // 466-467 // atra pratividhatte sAdhyena vikalaM tAvadAdye hetau nidrshnm| hetutvAd viSayaH sarvo na hi svjnyaankaalikH||468|| Adye hetAviti / "tajjJAnatvAbhidhAnataH" (tattva0 463) ityatra / prathamamapi hi candrAdijJAnaM 'tatkAlAvacchinnacandrAdiviSayaM na bhavati; hetubhUtasyaiva vissytvaat| [G.164] samAnakAlaM ca kAryakAraNabhAvAnupapatteH / yathoktam "asataH prAgasAmarthyAt pazcAccAnupayogata: / . prAgbhAva: sarvahetUnAM nAto'rthaH svadhiyA saha // " ___(pra0 vA0 2.246) iti // 468 // yadA sUryAdizabdAzca vivkssaamaatrbhaavinH| dIpAdau vinivezyante tjjnyaanairvybhicaaritaa||469|| yadetyAdinA pRthivIsambandhitvenAnupalabhyamAnatve satIti savizeSaNe'pi hetAvanaikAntikateti darzayati // 469 // dvitIye'pi hetukadambake jAtyAderdharmiNo'sattvAdeva kSaNabhaGgitvasyAniSTatvAt tatra tadabhAvasAdhane siddhasAdhyateti darzayati- . - jAtyAdeni:svabhAvatvAnnaiveSTA kssnnbhnggitaa| __tadabhAvaprasiddhayarthaM nirdiSTaM sAdhanaM vRthaa||470|| __ Adizabdena tadAzrayANAM rUpaghaTAdInAM tadviSayANAM ca pratyayAnAM grhnnm| eSAmapi hi yathoktavizeSaNaviziSTAnAmasattvameva, tasmAtteSu tasyAH kSaNabhaGgitAyA abhAvasiddhyarthaM yaduktaM sAdhanaM tadvRthA, tatra vivAdAbhAvAditi bhAvaH / atrApi sUkSmekSikA na kRtA / yadi sA kriyate, tadA bahutaramatra dossjaalmvtrti| tathA hi- yadetat sadasadanyataratvaM sAdhanamuktaM tat sAdhyadharmiNi dRSTAntadharmiNi cAsiddham, vikalpaviSayatvAdanyatarazabdasya, vikalpazcAnekapadArthasambhave sati bhavati, naiksmin| na ca sAdhyadharmiNi dvayoH sadasattvayoH sambhavo'sti; tasya vasturUpatvena sattvasyaiva smbhvaat| nApi dRSTAntadharmiNi dvayasambhavaH; tasyAvastutvenAsattvasyaiva sambhavAt / hetuzca vyrthvishessnnH| tathA hi-zabdAbhidheyatvAdityevamapi tAvadatra prayogo na yuktaH; abhidheyatvavacanAdeva zabdasya siddheH| yat punaH samAnajAtIyAdipadairvizeSaNam, tdtipelvmev| evamanyadapi hetuvizeSamanarthakameveti grahItavyam / sarve cAmI hetavo'naikAntikAH, sAdhyaviparyaye'mISAM bAdhakapramANAnupadarzanAt / etacca pazcAdabhidhAsyata eva // 470 // 2. pazcAdanu0- ityapi paatthH| 1. satkAlA- pA0: svkaalaa0-gaa| Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146. tattvasaMgrahe yaccoktam- "vivAdaviSayA ye ca " (tattva0 465 ) ityAdi, tatrAha - samAnazabdavAcyatvaM dIpAdipratyayeSvapi / varttate vyabhicAryeSa hetustena bhavatyataH // 471 // dIpajJAnamiti dIpAdipratyayeSu bhinnaviSayeSvapi samAnazabdapravRttidarzanAt, atastena dIpAdipratyayaviSayeNa 'samAnazabdAvAcyatvenaiSa 'samAnazabdavAcyatvAt' iti heturvyabhicArI / [G.165] atha vA kAkvA pATha: / atasteSu varttamAnatvAdeva hetuste= = tava na vyabhicArI bhavati, api tu bhavatyevetyarthaH // 471 // sAmAnAdhikaraNyaM ceti paramatamAzaGkate - sAmAnAdhikaraNyaM ced bAdhitaM teSu kalpyate / avyutthAyitatpratyayasAmAnAdhikaraNye satIti hetorvizeSaNaM dIpAdipratyayairvyabhicAraparihArArthameva kRtam; eSAM hi dIpAdipratyayAnAmekaviSayatvasya bAdhitvAt / tathA hitatkSaNameva dIpo dIrghazikho namrazikhazca dIpo dIpratarazcopalabhyate / tatkuto vyabhicAritA hetoriti parasya bhAvaH / tadetadvizeSaNamapyasiddhamiti darzayannAha vivakSite'pi vispaSTA bAdhaiSAM kiM na vIkSyate ! // 472 // tatra' vivakSitasAdhyadharmI tatrApi bAdhA kiM na vIkSyate / tathA hi- caitrAdAvapi bAlakumArataruNAdibhedena vyAvarttamAnAkAra eva pratyayo jAyate, parvatAdau zItoSNAdibhedena, tataH sphuTataramevAnyathAtvameSAM pratIpAdivat prasiddham / anyathA hi ya eva zItasambaddhaH sa eva yadi pazcAduSNasambaddhaH syAt, tadA'vasthAdvaye'pi zItoSNayorupalambhaH syAt; tatsambaddhasvabhAvasya bhAve tayorapi bhAvasya prasaGgApatteH, nigaDabaddhapuruSAkarSaNe nigaDAkarSaNavadityuktaprAyametat / ataH savizeSaNo'pi heturasiddhaH // 472 // , anumAnabAdhAmapyAha vivAdapadamArUDhA naikArthaviSayA dhiyaH / krameNotpadyamAnatvAd vidyuddIpAdibuddhivat // 473 // kramabhAvavirodho hi jJAneSvekArthabhAviSu / anyairakAryabhedasya tadapekSAvirodhataH // 474 // prayogaH - yat kramabhAvi tat sadA sannihitAvikalakAraNaM na bhavati, yathAvidyuddIpAdibuddhayaH / kramabhAvinyazca vivAdAspadIbhUtA buddhaya iti vyApakaviruddhopalabdhiH / na cAnaikAntikatvaM hetoH; ekavastuviSayatve satyavikalakAraNasya kramabhAvAnupapatteH / nApi kAraNAntarApekSA; nityasya tenAnupakAryatvAt / na cAnupakAriNyapekSA yuktA ; atiprasaGgAt / upakAre vA nityatvahAniprasaGga iti zatazazcarcitametat // 473-474 // 1. zabdavAcyatve - pA0, gA0 / 2. pA0 gA0 pustakayornAsti / 3. 0 sAdhyadharme- pAra, gA0 / 4. spaSTatara- pA0. gA01. Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthirabhAvaparIkSA 147 LIG.166) sarveSveva ca prayogeSu hetUnAmanaikAntikatvam vipakSe bAdhakapramANAbhAvAditi darzayati sandigdhavyatirekitvaM sarveSveteSu hetussu| vipakSe vartamAnAnAM baadhkaanupdrshnaat|| 475 // subodham // 475 // iti sthirbhaavpriikssaa|| Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9. karmaphalasambandhaparIkSA idAnIM "karmatatphalasambandhavyavasthAdisamAzrayam" (tattva0 1.1) ityetatsamarthanArthaM codyopakramapUrvakamAha kSaNikAnityatAlIDhaM sarvaM ced vastu tat kthm| karmatatphalasambandhakAryakAraNatAdayaH // 476 // kSaNikAnityatA grahaNaM kAlAntarasthAyyanityatAvyavacchedArtham / kSaNikAnAM satAmanityatA kSaNikAnityatA, tayA lIDham=samAkrAntaM yadi sarvameva vastujAtaM pratijJAyate bhavadbhiH, tadA ye'mI karmaphalasambandhAdayo lokazAstrayoH pratItAste kathaM sidhyeyuH ! AdigrahaNAddhetuphalAdhigantR pramANam, anubhave pratyabhijJAnam, anyasminnarthe dRSTe'rthAntare'bhilASaH, bandhamokSau, smaraNam, saMzayapUrvako nirNayaH, svayaM nihitapratyanumArgaNam, dRSTArthakutUhalaviramaNamityevamprakArAH kumatiparikalpitAzcodharAzayo gRhynte| na hi lokazAstrapratItArthavirodhena pratijJAyamAno'rthaH siddhimAsAdayatItyabhyupetapratItabAdhAdoSaH pratijJAyA iti bhaavH| tathA hi- yenaiva kRtaM karma zubhAdikaM tenaiva tatphalamupabhujyate-iti. loke. prtiitm| na hi devadattena kRte karmaNi zubhAdike yajJadattastatphalamiSTaniSTaM copabhuGkta iti prasiddham / nApi zAstre, yathoktam ___ "anenaiva kRtaM karma ko'nyaH pratyanubhaviSyati!" ( ) iti| taccatat kSaNikapakSe virudhyate; karmaphalaparigrAhakasyaikasya karturabhAvena kRtanAzakRtAbhyAgamadoSaprasaGgAt // 476 // . katham? ityAha yaH kSaNaH kuzalAdInAM krtRtvenaavklpyte| phalaprasavakAle tu naivaasaavnuvrttte||477|| yaH phalasya prasUtau ca bhoktA saMvarNyate kSaNaH / tena naiva kRtaM karma tasya puurvmsmbhvaat| 478 // karmatatphalayorevam ekktrprigrhaat| kRtanAzAkRtaprAptirAsaktA'tivirodhinI // 479 // [G.167] naivAsAvanuvartate iti| tasyotpAdAnantarameva niruddhtvaat| ekktrprigrhaaditi| ekena ka; tayoH karmaphalayoraparigRhItatvAdityarthaH / kartuH phalenAnabhisambandhAt kRtanAzaH, akartuzca phalena yogAdakRtAbhyAgamaH / ativirodhiniiti| lokazAstrayorevamadarzanAditi bhAvaH // 477-479 // evaM tAvat pravRttimabhyupagamya kRtanAzakRtAbhyAgamaprasaGga uktH| idAnI pravRttireva na sambhavatIti kumArilamatopanyAsena darzayati nairAtmyavAdapakSe tu puurvmevaavbudhyte| Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmaphalasambandhaparIkSA 149 madvinAzAt phalaM na syAnmatto'nyasyApi vA bhvet|| 480 // iti naiva pravarteta prekSAvAn phllipsyaa| (tho0 vA0, A0 32,33) zubhAzubhakriyArambhe dUratastu phalaM sthitm|| 481 // kSaNikatvAbhyupagame hi sarvabhAvAnAM nairAtmyamevAbhyupagataM bhavet, hetuparatantratayA sarvasyAsvatantratvAt / tasmin sati prekSAvAn kriyApravRtteH prAgevAvabudhyate avdhaaryti| kiM tat ? ityAha-madvinAzadityAdi / mama vinAzAdUrdhvaM phalaM mama na syAt; phalaprasavakAle mamAbhAvAt / athApi phalaM bhavet, tadA matto'nyasya kSaNAntarasya syAditi jJAtvA pravRttireva prekSAvato na sambhavati, kiM punaH pravRttipUrvakakarmajanitaM phalaM bhaviSyati; tasyA dUrata evAsambhAvyamAnatvenAvasthitatvAt ! // 480-481 // evaM karmaphalasambandho nopapapadyata iti pratipAditam / / idAnI kAryakAraNabhAvAnupapattiM kumArinumatenaiva pratipAdayannAha nA'nAgato na vAtIto bhAvaH kaarykriyaakssmH| vartamAno'pi tAvantaM na kAlamavatiSThate // 482 // taavntmiti| utpadya yAvatA kAlena kAryaM nivarttayati tAvantaM kAlaM nAvatiSThate; kSaNikatvAditi bhAvaH // 482 // . [G.168] "nA'nAgataH" (tattva0 482) ityAderyathAkramaM samarthanamAha na labdhAtmakaM vastu . parAGgatvAya klpyte'| na vinaSTaM na ca sthAnaM tasya kaarykRtikssmm||483|| pUrvakSaNavinAze ca kalpyamAne nirnvye| . pAzcAttyAsyanimittatvAd utpttirnoppdyte|| 484 // . anAgataM hi nAmocyate yadalabdhAtmatattvam, yaccAlabdhAtmatattvaM tadasat, yaccAsattadazeSasAmarthyazUnyam, yaccAzeSasAmarthyarahitaM tat kathaM parAGgatvAya kalpyate, paraM prati hetubhAvaM pratipadyata ityarthaH / samarthasyaiva hetubhAvasampratipatteH / evaM vinaSTamapi sarvasAmarthyazUnyatvAnna parAGgatvAya kalpyata iti sambandhaH / na cApi vartamAnasya sthAnamasti, yatkAryakRtau= kAryakaraNekSamaM bhvet| kiJca-yadi pUrvakakSaNo niranvayaM vinazyatIti kalpyate, tadA pAzcAttyasya kSaNasya nimittAbhAvAdutpattirna prApnoti // 483-484 // syAdetad- yathA sulAntayo monnAmau samaM bhavataH, tadvaddhatuphalayo zotpAdAviSTau, ato vartamAnAdavinaSTAdeva kAryotpatteriSTatvAnnAnimittA tasyotpattirbhaviSyati? ityAha nAzotpAdasamatve'pi nairapekSyAt prsprm| 1. 0syAtha-tatrasthaH paatthH| 2-2. 'pravRttiH syAt na ca vedapramANatA'- iti tatrastha paatthH| 3. pUrvame0- pA0, gA0 / / 4-4, kAlaM naivAvala-pA0, gaa0| 5. kalpane-pA0, gaa0| * 6. pazcAttasyA0-pA0, gaa0|| 7. naivApekSA- pA0, gaa0| Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 tatvasaMgrahe na kAryakAraNatve stastadvyApArAnanugrahAt // 485 // nAzotpAdayoH samatve'pi kalpyamAne na nAzotpAdayostadvatorvA kAryakAraNatve staH= sambhavataH; tayoH parasparAnapekSatvAt / kamathanapekSatvam ? ityAha- tadvyApArAnanugrahAditi / tasya=nAzasya tadvato vA vyApAreNa kAryasyAnanugrahAt = ananugRhItatvAdityarthaH / nAzasya hi nIrUpatvAd vyApArAbhAvaH / hetvabhimatasyApi vastunaH kAryasattAkAle sannidhAnAbhAvAd vyApArAbhAvaH // 485 // syAdetad-antareNApi vyApAramAnantaryamAtreNa hetuphalabhAvo bhaviSyati ? ityAhajAyamAnazca gandhAdirghaTarUpe vinazyati / tatkAryaM neSyate yadvat tathA rUpAntarANyapi // 486 // yadi yadanantaraM yajjAyate tattasya kAryamiti syAt, tadA ghaTAdisannivezino [G.169] rUpakSaNasyAnantaraM samAnajAtIyarUpakSaNavat tatkalApAntargata eva gandhAdirjAyata iti so'pi tatkAryaM syAt / na cAsau satyapyAnantarye tatkAryamiSyate / na hi bhautikAnAmanyo'nyaM hetuphalabhAvo'sti, yathA- bhUtAnAm; bhinnasantAnatvAditi paro manyate / tathA rUpAntarANyapIti / samAnajAtIyarUpakSaNAntarANi naiva rUpasyAnantaryamAtreNa tatkAryatayA grahItavyAni, mA bhUdatiprasaGga iti bhAvaH // 486 // tadevamAnantaryamAtraM kAraNabhAvyavasthAnibandhanaM na yuktamiti pratipAdya svapakSamupasaMhAreNa darzayati tasmAt prAkkAryaniSpatervyApAro yasya dRzyate / tadeva kAraNaM tasya natvAnantaryamAtrakam // 487 // ntvaanntrymaatrkmiti| kAryakAraNavyavasthAnibandhanamiti zeSaH // 487 // yathoktamevArthaM saMkSipya darzayannAha saMkSepo'yaM vinaSTAccet kAraNAt kAryasambhavaH / pradhvastasyAnupAyatvAnniSkAraNamidaM bhavet // 488 // avinaSTAcca tajjAtAvaneka kSaNasambhavAt / kSaNikatvaM na bhAvAnAM vyAhanyeta tadA katham // 489 // atra dvayI kalpanA - vinaSTAdvA kAraNAt kAryaM bhaved, avinaSTAdvA; naSTAnaSTavinirmuktasya vastuno'bhAvAt / tatra na tAvadAdyaH pakSaH, naSTasyAsattvena tata utpAdAbhyupagame kAryasya nirhetukatvaprasaGgAt / tatazca nityaM sattvAdiryujyate / nApi dvitIyaH; anekakSaNAvasthAyitvena bhAvAnAM kSaNikatvahAniprasaGgAt / na kathaM vyAhanyerteti / vyAhanyata evetyarthaH / tathA hibhAvaH prathamaM tAvadutpadyate, tato vyApriyate, tataH kAryamutpAdya pazcAdvinazyati - ityevamekasyaiva vastuno'nekasmin kSaNe sannidhAnamiti kSaNikatvavyAhatiH syAt // 488 - 489 // evaM kAryakAraNabhAvAnupapattiM pratipAdya tadadhigantRpramANAnupapattiM darzayannAha - kSaNasthAyI ghaTAdizcenopalabhyeta cakSuSA / na hi naSTAH pratIyante cirAtItapadArthavat // 490 // Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmaphalasambandhaparIkSA 151 kAryakAraNabhAvo'pi prtykssaanuplmbhtH| neyarti siddhiM bhAvAnAM svbhaavaanuplmbhnaat||491|| [G.170] pratyakSAnulambhasAdhano hi kAryakAraNabhAvaH, kSaNikatve ca bhAvAnAM svajJAnakAle'navasthAnAdapratyakSataiva; samAnakAlaM kAryakAraNabhAvAnupapatteH / tatazca pratyakSAnupalambhayorabhAva eva; ananyasaMsRSTavastUpalambhAtmarUpatvenAnupalambhasyApi prtykssvishessaatmtvaat| ataH padArthopalambhAbhAve tasyApyayoga eveti kathaM pratyakSAnupalambhasAdhanaH kAryakAraNabhAva: syAt ! // 490-491 // bhavatu nAmopalambho vastunaH, tathApi pUrvottarayoH kSaNayoH pratisandhAturekasya kasyacidabhAvAt sambandho na sidhyatIti darzayannAha ko vA vyavasthitaH kartA sandhatte krmvdgtim| asya dRSTAvidaM dRSTaM nAsyAdRSTau tu lkssyte||492|| gati:=upalabdhiH / kramavatI cAsau gatizceti kramavadgatiH, tAM kaH pratisandhatte= ghaTayati, naiva kazcit / yadi hi kazcid- 'asyAgnerupalambhAdidaM dhUmAdhupalabdhamasyAnupalabdhau nopalabhyate-ityevaM kramavatIM gatimekakartRtvena pratisandadhIta, tadA syAt kAryakAraNabhAvasiddhiH, sa nAsti pratisandhAtA tvanmateneti na kAryakAraNabhAvaH sidhyedityarthaH // 492 // idAnI pratyabhijJAnAnupapattiM darzayannAha. kSaNabhaGgiSu bhAveSu pratyabhijJA ca durghttaa| na hyanyataradRSTo'rthaH / pratyabhijJAyate praiH|| 493 // ya eba mayA pUrvaM dRSTo'rthaH sa evAyametarhi dRzyate-ityevaM pUrvottarayordarzanayorekaviSayatayA ca yaddhaTanaM tat prtybhijnyaanm| tacca sarvabhAvAnAM kSaNabhaGgitve sati nopapadyate; jJAturzAyamAnasya kasyacidekasyAbhAvAt / na hi devadattena dRSTamarthaM viSNumitraH prtybhijaaniite| anyataragrahaNamupalakSaNam / nApyanyo'rthaH pratyabhijJAyata ityapi drssttvym|| 493 // nanu lUnapunarjAtakezanakhAdiSviva bhede'pi sAdRzyAt pratyabhijJAnaM bhaviSyati? ityetadAzaGkayAha .. 'sAdRzyAt pratyabhijJAnaM bhinne kezAdike bhvet| jJAturekasya sadbhAvAd vibhede tvnibndhnm||494|| pratisandhAnakArI ca yoko'rtho na vidyte| rUpe dRSTe'bhilASAdistat kathaM syAd rsaadissu||495|| [G.171] yadi hyeko jJAtA bhavet, tadA syAt pratisandhAtRvazAjjJeyasya bhede'pi sAdRzyakRtaM prtybhijnyaanm| dvibhede tu-dvayotijJeyayorbhedaH dvibhedaH, tamin satyanibandhanameva prtybhijnyaanm| api ca- yadi na kazcidekaH pratisandhAtA puruSo bhavet, tadA yadetanmAtuluGgaphalAdirUpe dRSTe tadrUpAvinAbhAviSu rasAdiSu smaraNapUrvamabhilakSaNam, paribhogAya ca pravRttiH, tat kathaM bhavet ! na hyanyena dRSTe'nyasyAbhilASAdirbhavet // 494-495 // 1-1. te pUrtisiddhi-pA0; naiveti siddhiM-gA0 / Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvasaMgrahe mokSAvapi na prApta iti darzayannAharAgAdinigaDairbaddhaH kSaNo'nyo bhavavArake / abaddho mucyate cAnya itIdaM nAvabudhyate // 496 // anyo hi kSaNo rAgAdibhirbaddhaH, anyastu mucyata ityetannAvabudhyate = na sambhAvyata iti yAvat / bhavavAraka iti / bhavaH saMsAraH, sa eva vArakam = bandhanAgAram // 496 // prayatnazca mokSArtho vyartha:, mokSAbhAvAditi darzayannAha 152 mokSo naiva hi baddhasya kadAcidapi sambhavI / ekAntanAzatastena vyartho muktyarthinAM kSaNaH // 497 // nanvabaddhasyaiva mokSo bhaviSyati, tat ko'tra virodha: ? ityAhamokSamAsAdayan dRSTo baddhaH sa nigaDAdibhiH / abaddho muktimetIti dRSTavyAhatamIdRzam // 498 // ya eva hi baddhaH sa eva mucyate - iti loke pratItam, dRSTaM ca / abaddhasya tu mokSapratijJAnaM lokapratItyA, pratyakSeNa ca bAdhyata iti pratyakSapratItivirodhaH pratijJAyA iti bhAvaH // 498 // anumAnabAdhAmapyAha - ekAdhikaraNAvetau bandhamokSauM tathA sthiteH / laukikAviva tau tena sarvaM cArutaraM sthitam // 499 // prayoga:- yau bandhamokSau tAvekAdhikaraNau, yathA - laukikau bandhamokSau / bandhamokSa ca vivAdAspadIbhUtAvetAvanuzayatadvisaMyogalakSaNau bandhamokSAviti svabhAvahetuH / tathA sthitiriti / bandhamokSAtmanA sthi:, bandhamokSarUpatvAdityartha: / [G. 172] tAviti bandhamokSau / atazcaikasyAdhikaraNasyAtmanaH siddheH sarvakarmaphalasambandhAdi cArutaraM sthitam = zobhanataramavasthitamityarthaH / yathoktadoSAbhAvAt // 499 // etenaiva prakAreNa smRtyAdInAmasambhavaH / ekAdhikaraNAbhAvAt kSaNakSayiSu vastuSu // 500 // ekasya karturabhAvAt / pUrvoktAnAM smRtinizcayasvayaMnihitapratyanumArgaNAdInAmasambhavo boddhavyaH; tatrApi bhinnAdhikaraNatve dRSTAdivirodhaprasaGgAt / na hi caitre'nubhavitari sandihAne nidhAtari vAJchAvati ca sati maitrasya smRtinizcayAnumArgaNakutUhalaviratyAdayaH sambhavanti // 500 // atrAbhidhIyata ityAdinA pratividhatte atrAbhidhIyate sarvakAryakAraNatAsthitau / satyAmavyAhatA ete sidhyantyevaM nirAtmasu // 501 // . satyapi hi bhAvAnAM nairAtmye kAryakAraNatAprabhAviteyaM karmaphalasambandhAdivyavasthA / sati ca kAryakAraNabhAve sarvamaviruddhameveti ma kiJcit kSIyate / / 501 // syAdetat- sa eva kAryakAraNabhAvapratiniyamo nAntareNAtmAnamupapadyate ? ityAhayathA hi niyatA zaktirbIjAderaMkurAdiSu / Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 153 karmaphalasambandhaparIkSA anvayyAtmaviyoge'pi tathaivAdhyAtmike sthitiH||502|| yathaiva hi bIjAderaGkarAdiSu niyatA zaktirantareNApyAtatmAnamadhiSThAtAram, tathAdhyAtmike'pi vastuni bhvissyti| na hi bIjAdiH zarIravadupabhogAyatanatvenAtmanA'dhiSThitaH / anyathA hi 'nedaM nirAtmakaM jIvaccharIram, aprANAdimattvaprasaGgAt' ityetnnoppdyte| ghaTAdau kilAtmanivRttau prANAdi nivartamAnaM dRSTamiti vyatirekitA hetoH sidhyet / yadi tu ghaTAderapi sAtmakatvaM bhavet, tat kathamayaM heturvyatirekI bhavet ! anvayyAtmaviyoge'pIti / anvayinaH kasyacit svaviyoge'pItyarthaH // 502 // kA punarasau sthitiH? ityAha pAramparyeNa sAkSAdvA kvacit kiJciddhi shktimt| tataH / karmaphalAdInAM sambandha uppdyte||503|| [G.173] yathaiva hi bAhye niyatA. hetuphalavyavasthA, tathaivAdhyAtmike saMskArarAzAviyam; kaarnnshktiniymaat| kutazcideva hi zubhAzukarmaNaH kSaNaparamparayA niyataM phalamiSTamaniSTaM vA''virbhavati-rUpAdyanubhavAt smaraNam, vimarzAnirNayaH, sthApanAdanveSaNam, abhivAJchato'rthadarzanam, tataH kutUhalaviratiriti srvmviruddhm| na hi kvacidekapadArthAnvayitvena smaraNAdayo bauddhasya prasiddhAH, kiM tarhi ? idaM pratyayamAtram / yathoktam- "asti karmAsti phalam, kArakastu nopalabhyate ya imAn skandhAnnikSipati, anyA~zca skandhAnupAdatte, anyatra dharmasaGketAt / tatrAyaM dharmasaGketaH, yadutAsmin satIdaM bhavati, asyotpAdAdidamutpadyate" () iti / karmaphalAdInAmityAdizabdena smRtyAdiparigrahaH / sambandhastu janyajanakabhAvaH // 503 // yadyevam, kathaM tarhi loke zAstre ca tattatpudgalamadhikRtyocyate- "anenaiva kRtaM karma ko'nyaH pratyanubhaviSyati" ? ityAha . kartRtvAdivyavasthA tu sntaanaikyvivkssyaa| . kalpanAropitaiveSTA nAGgaM sA tttvsNsthiteH||504|| pracuratarAjJAnatimirasaGghAtopahatajJAnAloko loka Atmani tattvAnyatvAsattvAdivicAramavadhUya viziSTahetuphalabhAvaniyatarUpANAM saMskArANAM prabandhamekatvenAdhyavasAya 'sa evAhaM karomi' iti vyavaharati, muktaye ca prvrtte| tadabhimAnAnurodhena ca bhagavantastathAgatAH samucchedadRSTiprapAtato vineyajanarirakSayiSayA santAnaikatAM darzayantaH kartRtvAdi vyavasthApayanti / tathAvidhAyA eva vyavasthAto vastusiddhiriti cedAha-nAGga setyAdi / tattvaparIkSAparAGmukhamatInAM saMvRtipatitAnAM bAlajanAnAmabhinivezavazena zakyaM tattvaM vyavasthApayitum; tadabhinivezasya nairAtmyakSaNabhaGgavihitapramANabAdhitatvAt / / 504 // bIjAdiSu kilAnvayyAtmaviyogo'siddha iti dRSTAntAsiddhiM manyamAnasya parasya codyamAzaGkayannAha anvayAsambhave saiva kAryakAraNatA bhvet| viziSTA yujyate yadvat sntaanaantrbhaavibhiH||505|| nanu bIjAGkurAdInAM kaarykaarnntekssyte| Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 tatvasaMgrahe niyatA tatra sUkSmo'pi nAMzo'styanugamAtmakaH // 506 // anvayaH=anugamaH, kasyacit svabhAvasyeti zeSaH // 505-506 // {G.174] syAdetat- biijaadissvpynvyo'styev| yathokta muddyotakareNa- "tatrApi ye bIjAvayavAste pUrvavyUhaparityAgena vyUhAntaramApadyante, vyUhAntarApattau ca pRthivIdhAturabdhAtunA saMgRhItamAntareNa tejasA pacyamAno rasadravyaM nivrtyti| sa rasaH pUrvAvayavasahito'GkarAdibhAvamApadyate" ( ) iti / tatkathaM tatra sUkSmo'pi nAMzo'stItyucyate? ityAha kSityAdInAmavaiziSTaye biijaangkurltaadissu| . na bhedo yukta aikAtmyAd bhedasiddhA' niranvayA // 505 / . tasmAt karmaphalAdInAM bhaavaabhaavprsiddhye| .'' kAryakAraNatAsiddhau yatnaH kAryaH prairlm||508|| etaduktaM bhavati- yadi pRthivyAdaya uttarasmin sanniveze vartamAnA aparityaktaprAktanasvabhAvA eva vartante, tadA na teSAM pUrvavyUhatyAgo vyUhAntarApattizcopapadyate, tAdAtmyAt; puurvvt| tato bIjAGkarAdInAM parasparaM bhedo na prApnoti; eksvbhaavtvaat| atha bhedo'GgIkriyate'GkurAdInAm; tadA niyamena prAktanasvabhAvaparityAme sati kSityAdInAM pUrvavyUhatyAgo vyUhAntarApattizcAGgIkartavyA, anyathA bheda eva na syaadityuktm| tatazcAparApUrasvabhAvAnAmutpatteH kuto'nvetRtvam ! yatazcaivaM kAryakAraNabhAve sAdhite sarvaM karmaphalasambandhAdi ghaTate, dUSite ca vighaTate; tasmAt karmaphalAdInAM bhAvasiddhaye kAryakAraNatAsiddhau yatno vidhAtavyaH / paraiH uttamadarzanAnusAritayotkRSTaibauddhairiti yaavt| teSAM cAbhAvasiddhaye tasyA eva kAryakAraNatAyA abhAvasiddhau yatnaH kArya: paraiH tIthi kairityarthaH / kAryakAraNatAsiddhau' ityetad dviraavrtniiym| ekatrA'kAraprazrUSaH kAryaH // 507-508 // atra yau naSTAnaSTavikalpau pareNa kRtau, tadutsAraNena kAryakAraNabhAvaM tAvat sarvavyavasthAmUlaM sAdhayannAha atrocyate-dvitIye hi kSaNe kArya prjaayte| .. prathame kAraNaM jAtamavinaSTaM tadA ca tt||509|| kSaNikatvAttu tatkAryakSaNakAle na vrttte| vRttau vA viphalaM kAryaM nirvRttaM tadyatastadA // 510 // avinaSTAdeva kAraNAt kAryaM bhavatIti naH pakSaH, na caivaM yaugapadyaprasaGgaH / [G.175] tathA hi-'prathamakSaNabhAvikAraNamAsAditAtmalAbhamavinaSTameva pratItya dvitIye kSaNe kArya prjaayte| tacca tathA jAyamAnamavinaSTAdeva jAyate; prathame kSaNe tasyAvinaSTatvAt / kAryasattAkAlaM cana kAraNamanuvartate; kssnniktyaa'nvsthaanaat| satyAmapi cAnuvRttau na tadAnIM tasya kAraNatvam; niSpanne kArye tasyAkiJcitkaratvAt / / 509-510 // tadevAkiJcitkaratvaM darzayati na ca jAtaM purastena zakyaM janayituM punH| 1. tadA siddhA-pA0, gaa0| 2. 0kAraNatAsAdita-pA0, gA0 / Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmaphalasambandhaparIkSA 155 abhUtabhAvarUpatvAjanmano nAnyathA sthitiH||511|| nAnyathA sthitiriti / anyathA sthiti:-niyamo na bhavediti yAvat / anavasthA bhavediti yAvat / yadi hi jAtamapi janyeta, tadA punarapyavizeSAt tasya jnnprsnggH| tatazcAnavasthA janmanAM syAt / kAraNAnAM ca vyApArAnuparatiH, kAraNasyApi janyatvaprasaGgaH; vishessaabhaavaat| tatazca 'idaM kAraNamidaM kAryam' iti vyavasthA na syaat||511|| tasmAdityAdinopasaMhRtya sthitapakSasyAduSTatAM darzayati-- tasmAdanaSTAttaddhetoH prathamakSaNabhAvinaH / kAryamutpadyate zaktAd dvitIyakSaNa eva tu||512|| vinaSTAttu bhavet kArya tRtIyAdikSaNe ydi| vipAkahetoH pradhvastAd tathA kArya pracakSate // 513 // yaugapadyaprasaGgo'pi prathame yadi tdbhvet| sahabhUhetuvattacca na yuktyA yujyate punH||514|| vinssttviklpstvnbhyupgmaadevaayuktH| tathA hi-yadi tRtIyAdiSu kSaNeSu kArya bhavatItyabhyupetaM bhavet, tathA vaibhASikairaGgIkRtam-'eko'tIta: prayacchati' iti; tadA vinaSTAt kAraNAt kAryotpAdo'GgIkRta: syAt / na cAyaM pakSo'smAkam ayuktyupettvaat| yaugapadyaprasaGgo'pi kadAcidbhaveta, yadi prathama eva kSaNo kaarymissyte| tathA taireva vaibhASikaiH sahabhUheturiSyate / taccaitadayuktam // 512-514 // kasmAt ? ityAha- . . * asataH prAgasAmarthyAt sAmarthya kaarysmbhvaat| kAryakAraNayoH spaSTaM yaugapadyaM virudhyte||515|| [G.176) sahabhUtaM hi kAryaM janayan-heturanutpanno vA janayet, utpanno vaa| na tAvadanutpannaH; tasya kAryotpatteH prAgasattvAt; astshcaashesssaamrthyshuunytvaat|| yadA tamutpannaH, tadA samarthatvAjanayiSyatIti cet ? Aha-sAmarthya kAryasambhavAditi / yadA hi tasyotpannAvasthAyAM sAmarthyam, tadA kAryamapi tatsvabhAvavadevotpannamiti kvAsya sAmarthyamupayogamazruvIta! tasmAdanumAnapramANaviruddhaH kAryakAraNayaugapadyAbhyupagamaH // 515 // nanu kAryakAraNabhAvo hi karmakartabhAvaH, saca bhinnakAlo virudhyate, na hi ghaTakulAlayorayaugapadye. sati karmakartRbhAvo dRSTaH? ityAha na hi tatkAryamAtmIyaM sandaMzeneva kaarnnm| gRhItvA janayatyetad yaugapadyaM yato bhvet||516|| nApi gADhaM samAliGgaya prakRtiM jAyate phlm| kAmIva dayitA yena skRddhaavstyorbhvet||517|| yadi hi sandaMzagrahaNanyAyena kAraNaM kAryotpattau vyApriyeta, kAryaM vA vanitopagUhanavat 1. ca vakSyate- pA0, gA0 / Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvasaMgrahe svakAraNA''zrUSAt svajanmani vyApAraM pratipadyeta, tadA sahabhAvitA niyamena syAt; yAvatA nirvyApAramevedaM vizvam, na hi paramArthataH kazcit karttA karma vAsti, anyatra dharmasaGketAditi samudAyArthaH / prakRtimiti kAraNam // 516-517 // yadyevam, yadi nirvyApArameva kAryaM kAraNaM vA, tatkathaM bhavanti vaktAraH - dhUmamagnirjanayati, dhUmo'gnimAzrityotpadyate ? ityAha 156 niyamAdAtmahetUtthAt prathamakSaNabhAvinaH / to'nantaraM jAtaM dvitIyakSaNasannidhiH // 518 // svahetupratyayasamutthApitAt kAraNasya zaktipratiniyamAddhetoryat kAryaM yataH 'prathamakSaNabhAvina: kAraNajjAtaM kiJcidviziSTam, dvitIye kSaNe sannidhiH = sadbhAvo yasyeti vigrahaH / tattajjanayatItyAhuravyApAre'pi vastuni / tatkAraNaM tatkAryaM janayatItyucyate / janayatItyupalakSaNam, tattadAzrityotpadyata ityapi vijJeyam / ke punasta evamAhuH ? vivakSAmAtrasambhUtasaGketAnuvidhAyinaH / / 519 // bahirarthanirapekSavivakSAbhAvisaGketAnurUpavyavahArakAriNo vyavaharttAra evamAhurityarthaH / / 518-519 // nanu ya utpadya vyApAraM nAvizet vizeSotpAdArthaM sa kathaM hetuH syAt ? ityAhajanmAtiriktakAlena vyApAreNAtra kiM phalam / sattaiva vyApRtistasyAM satyAM kAryodayo yataH // 520 // [G.177] kAraNasattAsamanantarameva kAryasya niSpannatvAdakiJcitkara eva kAryasya janmottarakAlabhAvI vyApAraH kArye / tathA hi- vyApAro nAma kAraNasya ka ucyate ? yadanantarameva kAryam udayamAsAdayati, kAraNasattAnantarameva ca kAryamudbhavatIti sattaiva vyApArazabdavAcyA'stu kiM janmAtirekiNA vyApAreNa kalpitena ! // 520 // yadyevam, asati bhAvAnAM vyApAre kathamidamavadhIyate - kAryasya kAraNe'pekSA, kAraNasya ca kArye vyApAra iti ? Aha ya AnantaryaniyamaH saivApekSAbhidhIyate / kAryodaye sadA bhAvo vyApAraH kAraNasya ca // 521 // idameva hi kAryasya kAraNe'pekSA yattadanantarabhAvitvam / kAraNasyApi kArye'yameva vyApAro yatkAryodayakAle sadA sannihitatvam // 521 // 1 api ca-vyApArasya vyApAravato vA bhAvasya kAryaM prati hetubhAvastadbhAvabhAvitvAdeva bhavatA grahItavyaH, na hyanvayavyatirekAbhyAmanyaH kAryakAraNabhAvAdhigame'bhyupAyo'sti; tatazcaivaM sati vastumAtrasyApi kimiti kAraNabhAvo na gRhyte| na hi kAryasya vastumAtragatAnvayavyatirekAnuvidhAyitvaM na prasiddham, atastadeva vastumAtraM varaM kAraNamastu yadgatAnvayavyatirekAnuvidhAyitvaM kAryasya siddhamityetaddarzayati 1. kSaNaprathama0 pA0, gA0 / 2-2. vyApArakAraNasya- jai0 / Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 157 karmaphalasambandhaparIkSA * tadbhAvabhAvitAmAtrAd vyaapaaro'pyvklpitH| hetutvameti tadvAn vA tadevAstu tato vrm||522|| avakalpita iti / bhavadbhiryo'nya ubhayAnubhayarUpo vA vyApAraH parikalpita ityarthaH / tadvAniti vyaapaarvaan| tadbhAvabhAvitAmAtrAddhetutvametIti prakRtena sambandhaH / tadeveti vilakSaNavyApArarahitaM vastumAtraM heturastvityarthaH // 522 // __kastatrAtizayo yena varamityucyate? ityAha bhAve sati hi dRzyante 'biijaadaavngkraadyH| na tu vyApArasadbhAve bhavat kiJcit smiikssyte||523|| bhAve=bhAvamAtre, bIjAdau vyApArAntarasamAvezazUnye stiityrthH| etena [G.178] bhAvamAtragatAnvayavyatirekAnuvidhAyitvameva kAryANAM siddham, na tu vyApAragatAnvayAdayanuvidhAyitvamiti darzitaM bhavati // 523 // . syAdetat-yadyapi vyApAragatAnvayAdyanuvidhAnaM kAryasya na siddham, tathApi tasya kAraNabhAvo bhaviSyati? ityAha adRSTazakterhetutve * kalpyamAne'pi nessyte| kimanyasyApi hetutvaM vizeSo vA'sya ksttH||524|| evaM hi vyApAramapi hetuM prakalpyAparo'pi kalpanIyaH syAt; adRSTazaktitvena vizeSAbhAvAt / tatazcAnavasthA syaat| athAnyo na kalpyate nibandhanAbhAvAt, tadA vyApArasyApi kalpanA mA bhUta; tatrApi nibandhanAbhAvasya tulytvaat| kiJca-yo'pyasau vyApAraH kArya janayati, sakiM vyApArAntarasamAvezAd? Ahosvit, sattAmAtreNa? yadi vyApArAntarasamAvezAt, tadA vyApArAntarasyaiva kAraNatvaM syAt, na vyApArasya; tasyApi vyApArAntarasya kAraNatve tulyaH paryanuyogaH / tasyApi hi yadi vyApArAntarasamAvezAt kAraNabhAvaH kalpyeta, tadA'navasthA syAt // 524 // __ atha sattAmAtreNeti pakSaH, tadA padArtho'pi vyApAravatsattAmAtreNaiva kAryaM janayiSyatIti vyarthA vyApArakalpaneti darzayati- . anyena ca vinA heturyathA vyApAra issyte| .. kArye'tha bhAve vA tadvat kimanye'pi na hetavaH // 525 // * yathaiva hi vyApAro'nyena vyApArAntareNa vinA'pi kArye'GkarAdike heturiSyate, tadvadanye'pi bhAvA vilakSaNavyApArazUnyA eva hetavaH kiM neSyante! athApi syAt-na vyApAraH kAryaM sAkSAdupakaroti, kiM tarhi ? bhAvameva vyApAravantam? ityAha-atha vA bhAva ityaadi| heturiSyate' iti prakRtena sambandhaH / bhAve'pi hi vyApAravati 1. bIjAdevAGkarodayA:- pA0, gaa0| 2-2. kAryasya vA bhavet-- pA0, gA0 / *'ito'gre'styekA 526tamakArikA, sA ca truTitA'- iti manyamAno gA0 saMskaraNasampAdako'tra bhrAntaH; pA0 pustake lekhakapramAdena pAThasya vyatyastatvAta, tAM svIkRtyaiva cAgre kArikANAM kramAmAgranthaparisamApti privrdhitvaan| bhoTabhASAnuvAde'pIyaM kArikA nopalabhyate- iti sudhiyo vibhaavyntu| 3. tavApi-pA0, gaa0| Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 tatvasaMgrahe heturasau bhavan vyApArAntarasamAvezarahita eva bhavatIti sa eva dRSTAnto bhaviSyatIti bhAvaH // 525 // na cApi sattAvyatirekeNa vyApAraH padArthasyAsti; upalabdhilakSaNaprAptasyAnupalabdheriti darzayati dRzyatvAbhimataM naivaM vayaM copalabhAmahe / tat kathaM tasya sambandhamaGgIkurmo nibandhanam ! // 526 // [G.179] dRzyatvena hi bhavatAM vyApAro'bhimataH, yathoktaM kumArile - " prAkkAryaniSpattervyApAro yasya dRzyate" (zlo0 vA0 za0 a0 433 ) ityAdi / api ca-sa vyApArAtmA padArthastasmAdvyApAravato bhAvAdarthAntarabhUto vA syAd ? anarthAntarabhUto vA, vastusataH prakArAntarAbhAvAt, ubhayAnubhayavikalpasyAsambhava eva ? tatra yadyarthAntarabhUtaH, tadArthasya padArthasya kAraNatvaM na prApnoti; tadvyatirekiNo vyApArasyaiva kAraNabhAvAt / vyApAreNa sambandhAttasyApi kAraNabhAvo'stIti cet ? na; parasparAnupakAriNoH sambandhAsiddheH / athopakriyata eva vyApAraH padArtheneti syAt ? tadapyayuktam; na hi tasyAparo vyApAro'sti, yena vyApAramupakuryAt / anyathA hyanavasthAyAM vyApArANAmeva parasparaM ghaTanAt padArthena saha vyApArasya na kadApi sambandhaH sidhyet / atha vyApArAntaramantareNaiva padArtho vyApAramupakarotIti syAt, tadA kAryamapi vyApAravadvyApArarahita eva sattAmAtreNa kiM nopakurvIta, yena vyApAro'rthAntarabhUtaH kalpyate ! na hi tasya kArye'pi sattAmAtreNopayogaM vrajataH kazcit pratiroddhA'sti / tasmAnnArthAntarabhUto vyApAro yuktaH / athAnarthAntarabhUta iti pakSaH, tadA siddham - sattaiva vyApRtiriti ; padArthasvabhAvasyaiva sattAzabdavAcyatvAt / tatazca na sidhyati janmAtirekitvaM vyApArasya // 526 // api ca-yathA buddhirarthapraticchittau jAyamAnaiva vyApArarahitApi sattAmAtreNa vyApriyate, tathA sarveSAmapi bhAvAnAM hetutvamuttarakAlabhAvivyApAramantareNa bhaviSyati - ityetaddarzayatibuddheryathA ca janmaiva pramANatvaM nirudhyate / tathaiva sarvabhAveSu taddhetutvaM na kiM matam // 527 // na hi buddherjanmAtirekI vyApAro'sti / tathA hi- " satsamprayoge puruSasyendriyANAM buddhijanma tatpratyakSam " ( mI0 sU0 1.1.4 ) ityatra sUtre janmagrahaNasya prayojanaM varNayatA kumArilenoktam "buddhijanmeti ca prAha' jAyamAnapramANatAm / vyApAraH kAraNAnAM hi dRSTo janmAtirekataH / pramANespi tathA mA bhUditi janma vivakSyate " // ( zro0 vA0, co0 53-54 ) iti / taddhetutvamiti / tat-kAraNajanma heturyeSAM te tathoktAH, tadbhAvastattvam // 527 // 2-2. cApyAha- tatrasthaH pAThaH / 3. kArakANAM tatrasthaH pAThaH / 1. sa. ca- pA0. gaa| Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmaphalasambandhaparIkSA 159 syAdetad- buddhervyApAro bhAvo yuktaH, na hi sottarakAlamavatiSThate kSaNikatvAt ? ityAha kSaNikA hi yathA buddhistathaivAnye'pi janminaH / sAdhitAstadvadevAto nirvyApAramidaM jagat // 528 // [G.180] sAdhitA iti / sthirabhAvaparIkSAyAM sakalatrastuvyApinaH kSaNabhaGgasya sAdhitatvAt / tadvadeveti buddhivadeva / ataiti kSaNikatvAt / prayogaH - ye kSaNikAste janmAtiriktavyApArazUnyAH, yathA - buddhiH / kSaNikAzca bIjAdayaH pUrvaM prasAdhitA iti svabhAvahetuH / pazcAdavasthityabhAvena nirAdhAravyApArAyogo bAdhakaM pramANam / tasmAdAnantaryamAtrameva kAryakAraNabhAvavyavasthAnibandhanam, na vyApAra iti sthitametat // 528 // yaccoktam-- 'jAyamAnazca gandhAdiH ' (tattva0 486 ) ityAdi, tatrApi na vyabhicAra iti darzayannAha - ! prabandhavRttyA gandhoriSTaivAnyo'nyahetutA / tadabAdhakamevedaM taddhetutvaprasaJjanam // 529 // rUparasAdInAM hi parasparaM prabandhAMpekSayA sahakArikAraNabhAvo'bhISTa evaM / yathoktam"zaktipravRttyA na vinA rasasyaivAnyakAraNam / ityatItaikakAlAnAM gatistatkAryaliGgajA " // (pra0 vA0 3.10 ) iti // 529 // nanu cAgneriva gavAzvAderapyanantaraM kadAcid dhUmo bhavati, tat kathamAnantaryaM na vyabhicAri ? ityAha anyAnantarabhAve'pi kiJcideva ca kAraNam / tathaiva niyamAdiSTaM tulyaM caitat sthireSvapi // 530 // na hi vayamAnantaryamAtraM kAryakAraNabhAvAdhigatinibandhanaM brUmaH, kiM tarhi ? yanniyatam / tathA hi-yasyaivAnantaraM yadbhavati tattasya kAraNamiSyate / na ca dhUmo gavAderevAnantaraM bhavati, asatyapi g2avAdau tasya bhAvAt / kiJca - bhavato'pyatra sthiravAdinazcodyametadavatarati -- kasmAd gavAderanantaraM dhUmo bhavannapi tatkAryaM na bhavatIti ? // 530 // atra para Aha yo yatra vyApRtaH kArye sa hetustasya cenmataH / yasmin niyatasadbhAvo yaH sa heturitISyatAm // 531 // yasminnityAdinA svapakSe'pi parihAramAha // 531 // 1. 7- pA0, gA0 / evaM tAvat kSaNikatve'pi bhAvAnAM kAryakAraNabhAva upapAditaH / idAnIM tadadhigantR pramANopapAdanArthamAha bhAvAbhAvAvimau siddhau pratyakSAnupalambhataH / yadi sAkAravijJAnavijJeyaM vastu vo matam // 532 // . athA'nAkAradhIvedyaM vastu yuSmAbhiriSyate / 2. cen- pA0, gA0 / 3. yadA0- pA. gaa| Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 tatvasaMgrahe tat kSaNakSayipakSe'pi samAnamupalabhyate // 533 // pUrvakebhyaH svahetubhyo vijJAnaM sarvameva hi| samAnakAlarUpAdi bodharUpaM prajAyate // 534 // [G.181) yathaiva hi bhavataH sthirapadArthopalambhaH sidhyet, tathA'smAkaM kSaNikasyApi setsyti| tathA hi-padArthasyopalambho bhavan sAkAreNaiva vijJAnena bhaved, anAkAreNa vA? tatra yadi sAkAreNa, tadA svAkArAnubhava eva jJAnasyArthAnubhava iti sthirAsthirapakSayorna kazcid vizeSaH / athAnAkAreNa? tadApyavizeSa ev| tathA hi-pUrvakebhya svahetubhyastathA tajjJAnamupajAyate, yena sa samAnakAlabhAvirUpAdyevAvabudhyate, nAnyat; tadvodhAtmakasyaiva tsyotpnntvaat| ataH samAnakAlabhAvirUpAdibodhasvabhAve jJAne'GgIkriyamANe na kazcidarthasya sthirAsthiratve vishessH| avazyaM ca bhavatA pUrvahetukRta eva samAnakAlabhAvipratiniyatarUpAdigrahaNe jJAnasya svabhAvo'GgIkartavyaH, yena tulye'pi samAnakAlabhAvitve rUpAdyeva jJAnaM paricchinatti, nendriyamiti syAt, tacca kSaNikatve'pi bhAvAnAM tulyameveti yatkiJcidetat // 532-534 // sAkAre nanu vijJAne vaicitryaM cetaso bhvet| . nAkAenaGkitatve'sti pratyAsattinibandhanam // 535 // sAkAra ityAdinA paro dvyoshcodyti| yadi sAkAraM jJAnam, tadA citrAstaraNAdiSu jJAnasya citratvaM bhvet| na caikasya citratvaM yuktam; atiprsnggaat| athAnAkAram, tadA 'nIlAspadaM saMvedanaM na pItasya' iti vyavasthAnaM na sidhyet; sarvatra bodharUpatayA vizeSAbhAvena pratyAsattinibandhanAbhAvAt // 535 // bhavadbhirapItyAdinA pratividhatte bhavadbhirapi vaktavyaM tadasmin kinyciduttrm| __ yaccAtra vaH samAdhAnamasmAkamapiM tad bhavet // 536 // samAnametad dvayorapi codyam; yato bhavaMtA'pi sAkArAnAkArapakSAbhyAmavazyamanyatara: [G.182] pakSo'GgIkarttavyaH; anyathA'rthagrAhijJAnaM na sidhyet| na cApyetatpakSadvayavyatirekeNAnyaH prakAro'sti, yena jJAnamarthaM grhiissyti| yaccobhayordoSo na tatraikazcodyo yuktaH! tena yadatrottaraM bhavatastadasmAkamapi bhvissyti| tathA hi-sAkArapakSe bhavatA'vazyam 'AkArANAmalIkatvaM sahopalambhaniyamAdvaikajJAnAvyatirekitvaM satyapi bhede' ityuttaramupavarNanIyam; tadevAsmAkaM bhvissyti| nirAkArapakSe'pi pUrvahetukRta eva pratiniyatArthAvabodhaka: svabhAvo jJAnasya' iti varNanIyam, tadaitadasmAkamapi nirAkAravijJAnavAdinAM bauddhAnAmuttaraM bhaviSyatItyacodyametat samAdhAnamiti parihAraH // 536 // tadevaM kAryakAraNabhAvAdhigantR pramANaM pratipAdya, kRtanAzAkRtAbhyAgamadoSaM pariharannAha kRtanAzo bhavedevaM kAryaM na janayed ydi| heturiSTaM na caivaM yat prabandhe nAsti hetutA // 537 // . 1. kSaNatvAdipakSe-pA0, gA0 / 2. vktvye-jai0| 3. duttre-jai0| Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmaphalasambandhaparIkSA akRtAbhyAgamo'pi syAdyadi yena vinA kvacit / jAta hetunA kAryaM naitanniyatazaktitaH // 538 // yadi hi paramArthataH kazcit karttA bhoktA vA'bhISTaH syAt, tadA kSaNabhaGgitvAGgIkaraNe kRtanAzAdiprasaGgaH syAt, yAvatedaM pratyayatAmAtrameva vizvaM na kenacit kartrA kiJcit kRtam, 'nApi bhujyate, tat kathaM kRtanAzAdiprasaGgApAdAnaM syAt / atha pUrvakuzalAdicetanAhiteSTAniSTaphalotpAdanasAmarthyavipraNAzAt pUrvakarmAnAhitasAmarthyavizeSAcca kAraNataH phalotpatteryathAkramaM kRtanAzAkRtAbhyAgamadoSaprasaGgo vidhIyate ? tadayuktam; na hi pUrvakarmAhitasAmarthyAnubandhanasya nairAtmyena saha kazcid virodhaH / tathA hi- lAkSAdirasAvasiktAnAmiva bIjAnAM santAnamanuvarttanta eva pUrvakarmAhitAH sAmarthyavizeSA:; yata uttarakAlaM labdhaparipAkebhya iSTamaniSTaM vA phalamudeti, nApi pUrvakarmAnAhitasaMskArAt santAnAt phalotpattiriSyata iti kuto'kRtAbhyAgamo doSaH / uddyotakarastvAha - " asthiratvAccittasya na karmabhirvAsanaM sambhavati" ( iti, tadayuktam; na hi sthirasyAparityaktaprAktanasvarUpasya vAsanamasti / asthirasya tu viziSTasvabhAvAntarotpAdanameva vAsanA 1 yat punaH "sthiramavyAkRtaM vAsyam" ( ) ityuktaM zAstre, tat prabandhasthiratAmabhipretya / yo hyucchedI santAnaH, tasya ciratarakAlabhAviphalaprasavakAle sannidhAnAbhAvAnna kAraNatvamasti, tena tasya tathAvidhaphalotpAdaM prati vAsanAdhAratvamayuktamityabhiprAya: / [G. 183] tasmAt parasiddhAntAnabhijJatayA yat kiJcidabhihitamanenetyupekSAmarhati // 537-538 // kumArilastvAha - " na vayaM kenacitkartrA kRtasya karmaNo vipraNAzAt kRtanAzAkRtAbhyAgamau brUmaH, na hi bhavatAM mate kazcit karttAsti, kiM tarhi ? niranvayakarmatatphalayorvinAzotpAdAbhyupagamAt kRtanAzAkRtAbhyAgamau prasajyete" ( ) iti / tadatraivaMvidhasya kRtanAzasyAkRtAbhyAgamasya ceSTatvAnnAniSTApAdanaM yuktamiti darzayannAha-- kSaNabhedavikalpena kRtanAzAdi codyate / 'yat' tena naivAniSTaM tu kiJcidApAditaM paraiH // 539 // pUrvakasya karmakSaNasya niranvayaM vinAzAt kRtanAza:, phalakSaNasya vA'pUrvasyaivotpAdAdakRtAbhyAgamaM ityevaM yat kSaNabhedavikalpena kRtanAzAdi codyate, tadiSTameva / na hi svalpIyaso'pi vastvaMzasya kasyacidanvayo'stIti pratipAdayiSyAmaH // 539 // yaccoktam-'naiva pravartteta prekSAvAn " (tattva0 481 ) iti, tatrAha - ahInasattvadRSTInAM kSaNabhedavikalpanA | santAnaikyAbhimAnena na kathaJcit pravarttate // 540 // abhisambuddhatattvAstu pratikSaNavinAziSu / hetUnAM niyamaM buddhvA prArabhante zubhAH kriyAH // 541 // 161 1- 1. nAbhibhujyate- pA0 / 3.3. yaccaiva- pA0, gA / 2. kSaNanAzAdi- pA0 gaa| 4. vinAzinAmpA, gA Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 tatvasaMgrahe ye tAvadaprahINasahajetarasatkAyadarzanAdayaH, teSAmayaM kSaNabhedavikalpo nAstyeva / tathA hi-te santatimekatvenAdhyavasAya 'sukhitA vayaM bhaviSyAmaH' ityAhitaparitoSAH karmasu prvrtnte| ye'pi pRthagjanakalyANA evaM yuktyAgamAbhyAM yathAvat kSaNikAtmatayoravabodhAbhisambuddhatattvAH, te'pyevaM pratItyasamutpAdadharmatAM prtipdynte| karuNAdipUrvakebhyo dAnAdibhyaH svaparahitodayazAlinaH saMskArAH kSaNikA evAparApare paramparayA samutpadyante, na tu hiMsAdibhya ityataste hetuphalapratiniyamamavadhArya zubhAdikriyAsu pravarttante / yathoktam ."yAvaccAtmani na premNo hAniH sa paritasyati // tAvad duHkhitamAropya na ca svstho'vtisstthte| mithyAdhyAropahAnArthaM yatno'satyapi bhoktri||".. ___ (pra0 vA0 1. 193-94) iti| kAryakAraNabhAvaH, tadadhigantR ca pramANaM yathA sidhyati tathA pratipAditameva // 540-541 // [G.184) yaccoktam-"kSaNabhaGgiSu bhAveSu pratyabhijJA ca durghaTA" (tattva0 439) iti / tatrAha keSAJcideva cittAnAM viziSTA kaarykaaryitaa| niyatA tena nirbAdhAH sarvatra smaraNAdayaH // 542 // kaarykaaryiteti| kAryamasyAstIti kAryi, kaarnnmityrthH| kAryakAryiNorbhAva: kaarykaaryitaa| kAryakAraNabhAva ityarthaH / na hi kazcit paramArthataH smartA'nubhavitA vA'sti; yato yenaivAnubhUtaM sa eva smaratIti syAt, kiM tarhi ? yatra santAne paTIyasA'nubhavenottarottaraviziSTataratamakSaNotpAdAt smRtyAdibIjamAhitaM tatraiva smaraNAdayaH samutpadyante, nAnyatra; pratiniyatatvAt kAryakAraNabhAvasyeti samAsArthaH / yathoktam "anyasmaraNabhogAdiprasaGgazca / na bAdhakaH // asmRteH, kasyacit tena hyanubhUte smRtodbhvH"| . (pra0 vA0 1. 271-272) iti| smaraNAdipUrvakAzca pratyabhijJAnAdayaH prasUyanta ityviruddhm| na cApi kvacidekajJAtRnibandhanAH pratyabhijJAnAdayaH siddhAH, yenocyate-"vibhede tvanibandhanam" (tattva0 494) iti; kAryakAraNabhAvamAtratayA sarvatraiva bhedAbhyupagamAt // 542 // . yaccoktam-"rAgAdinigaDairbaddhaH" (tattva0 496) ityAdinA bandhamokSavyavasthAnamanupapannamiti, tatrAha kAryakAraNabhUtAzca tatrAvidyAdayo mtaaH| bandhastadvigamAdiSTA' muktirnirmalatA dhiyaH // 543 // na hi kvacidasmAkamekapuruSAdhikaraNau bandhamokSau prasiddhau; kasyacid badhyamAnasya 1-1. gA0saMskaraNasampAdakastvatra pramAdAt 'sapadi nazyati' iti pAThaM svIcikIrSati / paritasyatItyasya 'duHkhamAste' ityrthH| / 2. 0diSTo-pA0, gA0 / Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 163 karmaphalasambandhaparIkSA mucyamAnasya yAsiddheH kevalamavidyAdayaH saMskArA jarAmaraNaparyantA duHkhotpAdahetutayA bandhaH' iti vyvhriynte| tathA coktam-"evamasya kevalasya hetorduHkhaskandhasya samudayo' bhavati" (ma0 va0 1.1) iti / teSAM cAvidyAdInAM tattvajJAnAd vigatau satyAM yA nirmalatA dhiyaH sA nirmuktirityucyate / yathoktam . "cittameva hi saMsAro raagaadikleshvaasitm| tadeva tairvinirmuktaM bhavAnta iti kthyte||" ( ) iti // 543 // yaccoktam-"ekAdhikaraNAvetau" (tattva0 499) ityAdi, tatrApi dRSTAntasya sAdhyavikalateti darzayannAha . ekAdhikaraNau siddhau 'naiva tau laukikaavpi| . bandhamokSau prasiddhaM hi kSaNikaM sarvameva sat // 544 // sarvameva hi vastUdayAnantarApavargI ti prasAdhitaM yadA, tadA na kvacidekAdhikaraNatvaM bandhamokSayoH prasiddhamastItyaprasiddho dRSTAntaH // 544 // [G.185] tadevaM svapekSaM vyavasthApya sarvathetyAdinA parapakSaM pratiSedhati sarvathA'tizayAsattvAd vyAhatA tvaatmniidRshii| kartRbhoktRtvabandhAdivyavasthA'nityatA'nyathA // 545 // yadi hi rAgAdibhiH klezairbandho bhAvanAdibhizcAtizayaH kazcidAtmanaH kriyeta,tadA tasya bandhamokSAdivyavasthA bhavet; yAvatA nityatayA na tasyAtizayAdhAnamastIti neyamIdRzI niyatakAryakAraNamaryAdAlakSaNA bandhamokSAdivyavasthA ghaTate, yathA''kAzasyeti bhAvaH / anyatheta / yadyatizayotpAdo bhavedAtmanaH, tadA'tizayasyAtmabhUtatvAdAtmano'pi tadavyatirekeNAtizagnavadanityatA syAt / parabhUtastvatizayo na yuktaH; sambandhAsiddheriti zatadhA carcitametat // 545 // . iti karmaphalasambandhaparIkSA 1. smudaayo-gaa0| 2-2. naivaitau-paannaa| 3. tat-pA0 gaa0| Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10. dravyapadArthaparIkSA idAnIm "guNadravyakriyAjAtisamavAyAdhupAdhibhiH,zUnyam' (tattva0 2) ityetatsamarthanArthaM SaTpadArthaparIkSopakSepaM kurvanAha jAtyAdeniHsvabhAvatvamayuktaM prAk prkaashitm| dravyAdayaH SaDarthA ye vidyante pAramArthikAH // 546 // ityAkSapAdakANAdAH prAhurAgamamAtrakAH / dravyAdipratiSedho'yaM saMkSepeNa taducyate // 547 // prAk sthirabhAvaparIkSAyAm "jAtyAdeni:svabhAvatvAnaiveSTA kSaNabhaGgitA" (tattva0 470) ityanena yajjAtyAdeH niHsvabhAvatvaM prAk prakAzitam, tadayuktam yato dravyaguNakarmasAmAnyavizeSasamavAyAkhyAH SaT padArthAH pAramArthikAH 'dravyasantaH sntiityaahuraaksspaadaadyH| akSapAdaziSyatvAdAkSapAdAH= naiyaayikaaH| kaNAdaziSyAstu vaizeSikAH kANAdA ucynte| AgamamAtrakA iti| AgamamAtramapetayuktikameSAmastItyAgamamAtrakAH // 546-547 // kSityAdibhedato bhinnaM navadhA drvymissyte| catuHsaGkhyaM pRthivyAdi nityAnityatayA dvidhA // 548 // tatra kSityAdItyAdinA dravyapadArthapratiSedhArtha taavttdvibhaagmaah| vibhaktasya hi bhedena sukhaM dUSaNasya vaktuM zakyatvAditi bhaavH| nvdheti| "pRthivyApastejovAyurAkAzaM kAlo digAtmA manaH" (vai0 da0 1.1.4) iti suutraat| tatraM pRthivyApastejovAyurityetaccatuHsaGkhyaM dravyaM nityAnityabhedena dviprakAram // 548 // [G.186] tadeva dvaividhyamasya darzayannAha pRthivyAdyAtmakAstAvad ya iSTAH prmaannvH| *te'nityA ye tadAdyaistu prArabdhAste vinAzinaH // 549 // paramANvAtmakA hi pRthivyAdayo nityAH; paramANUnAM nitytvaat| tadAdyaistu prArabdhA anityAH; hetumadinityam' iti nyAyAt / tadAriti / te paramANava AdyA yeSAM te tadAdyAH / AkAzAdayastu nityA eveti bhAvaH // 549 // tatraitaccatuHsaGghayaM tAvad dravyaM niSeddhamAha tatra nityaannuruupaannaamsttvmuppaaditm| niHzeSavastuviSayakSaNabhaGgaprasAdhanAt // 550 // tatra ya ete nityANurUpAH pRthivyAdayo varNitAH, teSAmazeSavastuvyApinaH kSaNabhaGgasya prasAdhanAnnityatvarUpeNAsattvaM prasAdhitameva; yatsattat sarvaM kSaNikamakSaNikasya "kramayogapadyAbhyAmarthakriyAvirodhAttallakSaNaM sattvaM hIyate' iti vyApteH prasAdhitatvAt / / 550 // atrApi bAdhakaM pramANamAha1. 0gmmaatrikaa--jai| 2. pA0, gA0 pustakayo stio 3. dvividhaa-jai| 4. anityA-pA0, gaa1| 5. yaugapadyAbhyAma0-pA0, gaa0| - Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 165 dravyapadArthaparIkSA nityatve sakalAH sthUlA jAyeran sakRdeva hi| yadi parvatAdInAM sthUlAnAM kAraNabhUtAH paramANavo nityAH santItyabhyupagamyate, tadA tatkAryANAM sthUlAnAmavikalakAraNatvAt skRdevotpttiprsnggH| prayoga:-ye samagrApratibaddhakAraNAste sakRdeva bhavanti, yathA-bahavo'GkarAstulyotpAdAH samagrApratibaddhakAraNAzca / nityANakAryatvenAbhima sthUlA bhAvA iti svbhaavhetuH| samagrakAraNasyApyanutpAde sarvadaivAnutpAdaprasaGgaH; vizeSAbhAvAditi bAdhakaM prmaannm| syAdetat-trividhaM kAraNamiSTamsamavAyikAraNam, asamavAyikAraNam, nimittakAraNaM c| 'yatra hi yatsamavaiti kAryaM tat tasya smvaayikaarnnm| asamavetaM tu yadayasya kAraNabhAvaM pratipadyate tadasamavAyikAraNam, ythaa-avyvidrvyaarmbhe'vyvsNyogH| parizeSaM tu kAraNaM nimittakAraNam, tadyathA dharmAdayaH-ityayameSAM vibhaagH|| tatrApekSaNIyasya saMyogAderasannihitatvAt samagrakAraNatvamasiddham, ato'siddho hetuH? ityAzaGkayAha saMyogAdi na cApekSyaM teSAmastyavizeSataH // 551 // yadi hi saMyogAdinA kazcidvizeSo'NUnAmAdhIyeta, tadA te tamapekSeren; yAvatA parairanAdheyavizeSA evaNAvaH; nitytvaat| tat kathaM saMyogAdi teSAmapekSyaM syaat| na ca sakRdeva [G.187] sthUlAnAM tanubhavanAdInAmudayo'sti; krameNa tnvaadiinaamutpttidrshnaat| tasmAdviparyayaH / prayogaH-ye kramavatkAryahetavaste nityAH, yathA-kramavadaGkarAdikAryanirvartakA bIjAdayaH / tathA ca paramANava iti svabhAvahetuH // 551 // ___ aviMddhakarNastvaNUnAM nityatvaprasAdhanAya pramANamAha-"paramANUnAmutpAdakAmibhamataM saddharmopagataM na bhavati; sattvapratipAdakapramANaviSayatvAt, kharaviSANavat" ( ) iti / sato vidyamAnasya dharmaH saddharma:=astitvam, tenopagataM prAptamastItyarthaH / tasya prtissedho'ym| aNUtpAdakaM kAraNaM naastiityrthH| tadetat pramANamAzaGkApUrvamupadarzayannAha - saddharmopagataM no cednnuutpaadkmissyte| vidymaanoplmbhaarthprmaannaavissytvtH||552|| aNUtpAdakaM saddharmopagataM no cediSyata iti smbndhH| vidyamAnasyopalambha:adhigamaH, so'rthaH prayojanaM yasya pramANasya tttthoktm| zeSa subodhm| etenANUnAmanityatvapratijJAyA anumAnabAdhitatvamudbhAvitam: "sadakAraNavanityam" ( ) iti vcnaat| akAraNavattvenANUnAM nityatvasya siddhatvAt // 552 // nAsiddharityAdinA hetorasiddhatAmAha nAsiddhedRzyate yena kuvindaadynnukaarnnm| ... paramANvAtmakA eva yena sarve paTAdayaH // 553 // nanu kuvindAdayaH paTAdInAmeva kAraNatvena siddhAH, nANUnAm, tatkathamaNukAraNaM kuvindAdi dRzyate? ityAha- paramANvAtmakA ityaadi| etacca pazcAt pratipAdayiSyAma iti bhAvaH // 553 // 1. tatra-pA0, gaa0|| Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 tatvasaMgrahe api ca-dezakAlasvabhAvaviprakRSTAnAmarthAnAmupalambhakapramANanivRttAvapi sadbhAvAvirodhAt, tato'naikAntikatA ca hetoriti darzayati sadgrAhakapramAbhAvAnna vA sattA prsidhyti| pramANavinivRttau hi nArthAbhAve'sti nizcayaH // 554 // nArthAbhAve'sti nizcaya iti / pizAcAdivaditi bhAvaH // 554 // evaM tAvat kAraNadravyaM niSiddhya kAryadravyaniSedhArthamAha tadArabdhastvavayavI gunnaavyvbhedvaan| naivopalabhyate tena na sidhyatyapramANakaH // 555 // [G.188] guNA rUpAdayaH, avayavAstantvAdayaH, teSAM bhedaH vyatirekaH, so'syAstIti tathoktaH / sa tathAbhUto guNAvayavavyatirikto'vayavI noplbhyte| na hi paTAdilakSaNaMmavayavi dravyamavikalaM zuklAdiguNebhyo'vayavebhyazca tantvAdibhyo'rthAntarabhUtaM kvaciccakSurAdijJAne ca bhaaste| tadatra guNebhyo'rthAntarabhUtadravyAnupalambhena guNaguNivAdonirastaH; avayavavyatiriktAvayavyanupalambhena tvvyvaavyvivaadH| prayogaH-yadupalabdhilakSaNaprAptaM sadyatra nopalabhyate tattatra nAsti, yathAkvacit pradezavizeSe ghaTAdiranupalabhyamAnaH / nopalabhyate ca guNAvayavebhyo'rthAntarabhUtastatraiva deze guNI dRzyatvenAbhimato'vayavI ceti svabhAvAnupalabdheH / na cAsiddho hetuH;"mahatyanekadravyavattvAdrUpAccopalabdhiH" (vai0.da04.1.6) iti vacanAttayordRzyatvenAbhimatatvAt // 555 // nanktyiAdinA udyotakara-bhAviviktAdayo hetorasiddhatAmudbhAvayanti nanUpadhAnasamparke dRzyate sphttikoplH| tadrUpAgrahaNe'pyevaM balAkAdizca dRzyate // 556 // kaJcukAntargate' puMsi / tdruupaadygtaavpi| puruSapratyayo dRSTo rakte vAsasi vastradhIH // 557 // ta evamAhuH-guNavyatirikto guNI samupalabhyata eva; tadrUpAdiguNAgrahaNe'pi tasya grhnnaat| tathA hi-sphaTikopalaH sannihitopadhAnAvasthAyAM svagatazuklaguNAnupalambhe'pi dRzyata ev| balAkAdizca rAtrau mandamandaprakAzAyAM tadgatasitAdirUpAdarzane'pi gRhyata ev| tathA''prapadInakaJcakAvacchinnazarIre puMsi tadIyazyAmAdirUpAdyagrahaNe'pi 'pumAn pumAn' iti pratyayaH prasUyata ev| kaSAyakuGkamAdirakte vAsasi tadrUpasya saMsarpirUpeNAbhibhUtasyAnupalambhe'pi vastradhIrbhavatyeva // 556-557 // tadevaM tAvat pratyakSataeva guNaguNinobhedaH siddha iti pratipAditam / idAnImanumAnato'pi siddha iti pratipAdayannAha rUpAdIndIvarAdibhya ekAntena vibhidyte| tena tasya vyavacchedAccaitrAdiva turaGgamaH // 558 // kSityAdirUpAgandhAderatyantaM vA vibhidyte| ekAnekavacobhedAccandranakSatrabhedavat // 559 // 1. katakAntarite-pA0. gaa0| 2. tadA- pA0, gaa0| Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyapadArthaparIkSA 167 indIvarAdibhyo guNo bhinnaH, 'indIvarasya rUpAdayaH' ityevaM tenendIvarAdinA tasya rUpAdervyavacchedAt / yathA 'caitrasya turaGgamaH' iti caitreNa svAbhyantarebhyo [G.189] vyavacchidyamAnasturaGgamastato bhidyte| tathA'paraH prayogaH-pratyekaM pRthivyaptejovAyavo dravyANi rUparasagandhasparzebhyo bhinnAni; ekavacanabahuvacanaviSayatvAt, yathA-candro nakSatrANIti / yathaiva hi candra ityekavacanam, nakSatrANIti bahuvacanaM candranakSatrANAM bhedanibandhanamupalabhyeta, tathAtrApi 'pRthivI' ityekavacanam, 'rUparasagandhasparzAH' iti bhuvcnm| evaM jalAdiSvapi yojym| nakSatrabhedAstu puSyAdayaH // 558-559 // evaM guNaguNinorbhedaM prasAdhya, avayavAvayavinorbhedaprasAdhanAyAha vibhinnakartRzaktyAderbhinnau tantupaTau tthaa| viruddhadharmayogena stambhakumbhAdibhedavat // 560 // prayogaH-ye bhinnakartRkAryakAlaparimANAste vibhinnAH, yathA-stambhakumbhAdayaH / vibhinnakartRkAryakAlaparimANAzca vicAraviSayAH / nAsiddho hetuH, nApyanaikAntikaH / viruddhadharmAdhyAsamAtranibandhano hi bhAvAnAM parasparato bhedaH, yathA stmbhaadiinaam| sa caavyvaavyvinorpysti| tathA hi-tantUnAM yoSit kaMI, paTasya kuvindaH; zItApanodAdikAryasamarthaH paTaH,na tantavaH / prAgapi tantUnAmupalabdheH pUrvakAlabhAvitvam, paTasya tu pazcAt kuvindaadivyaapaarottrkaalbhaavitvm| paTasyAyAmavistarAbhyAM yAvat pramANaM na tAvat pratyekaM tantUnAmastIti bhinnaparimANatvam, ato nAnaikAntikatA hetUnAmiti bhAvaH / / 560 // evaM tAvadanumAnato'vayavAvayavinorbhedaM prasAdhya, pratyakSato'pi sAdhayannAha- sthUlArthAsambhave tu syAnnaiva vRkssaadidrshnm| atIndriyatayA'NUnAM na cANuvacanaM bhavet // 561 // yadi hyavayavI na syAt, sarvAgrahaNaprasaGgaH; prmaannuunaamtiindriytvaat| sthUlAbhAve 'aNuH' iti vyapadeza eva na syaat| kasmAt? ityAha__ . sthUlavastuvyapekSo hi susuukssmo'rthstthocyte| sthUlaikavastvabhAve tu kimapekSAsya sUkSmanA? // 562 // subodham // 562 // [G.190] nanktyiAdinA pratividhatte nanu raktAdirUpeNa gRhyante sphttikaadyH| na ca tadrUpatA teSAM svapakSakSayasaGgateH // 563 // yaduktam-sphaTikAdayaH svagataguNAnupalambhe'pi kevalA samupalambhyanta iti, tadasiddham; tajjJAnasyAyathArthatayA bhraanttvenaavissytvaat| tathA hi-japAkusumAdyupadhAne raktAdirUpeNAsanneva na 'sphttikoplbhyte| 'balAkAbakulAdayo'pi dhavalA: santaH zyAmarUpA viikssynte| na ca teSAM tAttvikI tadrUpatA raktAdirUpatA'sti / kasmAt ? svpksskssysnggteH| 1. sphaTika upa0-pA0, gaa0|| 2. balAkAdayo-pA0, gA0 / Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 tatvasaMgrahe yadi hi teSAM tadrUpratA tAttvikI syAt, tadA tadrUpAgrahaNe'pi teSAM grahaNamastIti yo'yaM bhavatAmanantaroditaH pakSastasya kSatiH syAt // 563 // syAdetat-lohitAdirUpavyatiriktaH sphaTikAdirapyupalabhyata eva? ityAha tadrUpavyatiriktazca naapraatmoplbhyte| na hi tasmAllohitAdirUpAd vyatirikto'parAtmA-svabhAvaH sphaTikAdi-lakSaNo dRzyate; rktaadiruupsyaivoplmbhaat| atadrUpA api sphaTikAdayo raktAdirUpeNopalabhyante iti ced ? Aha na cAnyAkAradhIvedyA yuktAste'tiprasaGgataH // 564 // AkAravazena hi pratiniyatArthaviSayatA jnyaansyaavsthaapyte| yadi cAnyAkArasyApi jJAnasyAnyo viSayaH syAt, evaM sati rUpajJAnamapi zabdAdiviSayaM syAt; vizeSAbhAvAt / / 564 // kiJca-bhavatu nAmAnyAkArasyApi jJAnasyAnyo viSayaH, tathApi neSTasiddhirbhavata iti darzayannAha zuklAdayastathA vedyA ityevaM cApi smbhvet| tasmAd bhrAntamidaM jJAnaM kambupItAdibuddhivat // 565 // tathA hi-zuklAdaya eva tadvyatiriktaguNipadArtharahitAstathA raktAdirUpeNa vidyanta ityevamapi sambhAvyate, tatazca na gunnsiddhiH| cakAro'vadhAraNe, bhinnakramazca 'zuklAdayaH' ityasyAnantaraM drssttvyH| bhrAntamidamiti / ayathArthatvAditi zeSaH // 565 // yaccoktam-"kaJcakAntargate puMsi" (tattva0 557) ityAdi, tadapi na pratyakSam; sAbhijalpatvAd, asphuttaakaartvaacc| kiM tarhi ? AnumAnikametajjJAnaM rUpAdisaMhatimAtralakSaNapuruSaviSayamityato nAvayavisiddhiriti darzayati kaJcakAntargate puMsi tajjJAnaM tvaanumaanikm| taddhetusannivezasya kaJcukasyopalambhanAt // 566 // [G.191] sa puruSo rUpAdipracayamAtrAtmako heturyasya sannivezasya sa tathokta: taddhetuH, sannivezaH= saMsthAnavizeSo yasya kaJcakasya tttthoktm| etena kAryAkhyaliGgavizeSajanitatvamanumAnapratyayasyopadarzitaM bhavati // 566 // yaccoktam-"rakte vAsasi vastradhIH" (tattva0 557) iti, tatrAha kaSAyakuGkamAdibhyo vastre ruupaantrodyH|| pUrvarUpavinAze hi vAsasaH kSaNikatvataH // 567 // tatra hi kSaNikatvAdvAsasa: pUrvazuklAdirUpavinAze satyapUrvameva rUpAdi sAmagrayantarabalAdupajAyate, tamizca pratyakSeNa gRhIte pazcAdyathA 'samayAhitabhedaM samudAyaviSayaM vAso vAsa iti pratyakSapRSThabhAvi sAMvRtaM paramArthato nirviSayameva pratyavamarzajJAnamutpadyata ityasiddhamasya pratyakSatvam / nApyetadanumAnam; pUrvapratyakSagRhItaviSayatvAd, alainggiktvaacc| tasmAnnAtra kiJcidabhibhUtaM rUpamasti / / 567 // 1. na jJAna-pAna, gA. 2. saGketAhitabhedamityarthaH / 3. kaalpnikmityrthH| Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyapadArthaparIkSA 169 syAdetat-yadyadRSTaM zuklAdirUpaM vAsaso nAstyeva, tatkathaM dhautAdyavasthAyAM puna rupalabhyate ? ityAha . punarjalAdisApekSAt tasmAdevopajAyate / rUpAd rUpAntaraM zuklaM lohAdeH zyAmatAdivat // 568 // yathAgnisamparkAt samupajAtabhAsurAdirUpasya lohAdeH punaH zyAmAdirUpotpattiH, tadvadrUpAntaramevopajAyate zuklAdItyavirodhaH // 568 // syAdetat, kathamidamavagamyate - rUpAntaramevopajAyate, na punaH prAktanaM rUpam, abhibhUtatvAt prAganupalabdhaM sat pazcAdabhibhavAbhAvAdupalabhyeta ? ityAha tAdavasthye tu rUpasya nAnyenAbhibhavo bhavet / prAktanAnabhibhUtasya svarUpasyAnuvarttanAt // 569 // prayogaH- yadaparityaktAnabhibhUtasvabhAvam, na tasya pareNAmibhavo'sti, yathA- - tasyaiva prAktanAvasthAyAm / aparityaktAnabhibhUtasvabhAvaM ca rUpamabhibhavAsthAyAmiti vyApakaviruddhopalabdhiH / parityaktAnabhibhUtasvabhAvatve'GgIkriyamANe siddhamasyAnyatvam // 569 // 'rUpAdIndIvarAdibhyaH " (tattva0 558) ityAdAvAha 64 SaSThIvacanabhedAdi vivakSAmAtra sambhavi / tato na yuktA vastUnAM 'tattvarUpavyavasthitaH // 570 // [G.192] yadi hi yathAvastu SaSThayAdInAM pravRttiH siddhA syAt, tadA bhavettato vastusiddhiH ; yAvatA svatantrecchAmAtrabhAvina ete, na bAhyavastugata bhedAdyapekSiNaH, tat kathametebhyo vastusiddhi: ? tatra SaSThI paTasya rUpAdaya iti, paTo rUpAdaya iti vacanabhedaH / AdigrahaNAdiha paTe rUpAdaya iti saptamI; paTasya bhAvaH paTatvamiti taddhitotpattirityAdiparigrahaH // 570 // tathA hItyAdinA'naikAntikatvameva samarthayate - tathA hi bhinnaM naivAnyaiH SaNNAmastitvamiSyate / teSAM vargazca naivaikaH kazcidartho'bhyupeyate // 571 // tathA hi- SaNNAM padArthAnAmastitvaM teSAM ca SaNNAM varga ityAdAvasatyapi vAstave bhede SaSThyAdi bhavatyevaM / na hi bhavadbhiH SaTpadArthavyatiriktamastitvAdISyate / upalakSaNametat / tathA--dArAH, sikatA ityAdau satyapi bahuvacane nArthabhedaM pazyAmaH / svasya bhAvaH svatvamiti na bhAvo'nya iSyate // 571 // saMjJApaketyAdinAM parasyottaramAzaGkate saMjJApaka pramANasya viSaye tattvamiSyate / SaNNAmastitvamiti cet ? saMjJApakapramANaviSayasya bhAvastattvaM sadupalambhakapramANaviSayatvaM' nAma dharmAntaraM SaNNAmastitvamiSyata ityarthaH / ato nAsti vyabhicAra iti bhAvaH / 1 atrottaramAha 1. tatsvarUpa0 pA0, gA0 / 2. 0 viSayaM jai0 1 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 tatvasaMgrahe SaDbhyo'nyaste prsjyte||572|| padArtha iti zeSaH / saptamaH padArthaH prApnoti, tatazca SaTpadArthAbhyupagamo hIyata iti bhAvaH // 572 // iSTatvAdadoSa iti cet ? yadyevam, katham 'SaT padArthAH' iti proktam? ityAha SaDete dharmiNaH proktA dhrmaastebhyo'tirekinnH| iSTA eveti cet ? dharmirUpA eva ye bhAvAste SaTpadArthA iti proktAH, dharmarUpAstu SaTpadArthA vyatiriktA iSTA ev| tathA hi padArthapravezake granthaH- "evaM dharmairvinA dharmiNAmeSa nirdezaH kRtaH" ( ) iti| ko'yamityAdinottaramAha ko'yaM sambandhastasya tairmataH // 573 // dravyeSu niyamAdyuktA na saMyogo na caaprH| . samavAyo'sti nAnyazca sambandho'GgIkRtaH paraiH // 574 // tasya astitvaaderdhrmsy| tairiti [G.193] SaDbhiH padArthaiH / ka; sambandho yena teSAmasau dharmo bhvti| na hi sambandhamantareNa dharmidharmabhAvo yuktaH; atiprsnggaat| evaM hi sarvasya sarvadharmatvaM syaat| na hi kazcittaiH saha sambandho'sti / tathA hi dvividha eva sambandhaHsaMyogalakSaNaH, smvaaylkssnnshc| tatra na tAvatsaMyogalakSaNaH; tasya guNatvena dravyeSveva niyttvaat| na ca samavAyAtmakaH; tasya bhAvavadekatveneSTatvAt / samavAyena ca samavAyAtmake sambandhe sati dvitIyaH samavAyo'GgIkRtaH syAt // 573-574 // vinaiva sambandhaM dharmadharmibhAvo bhaviSyatIti cet ? prAha sambandhAnupapattau ca teSAM dharmo bhavet katham? tadutpAdanamAtrAccedanye'pi syustathAvidhAH // 575 // evaM hyatiprasaGgaH syaadityuktm| atha taiH SaDbhiH padArthardharmasyotpAdanAt teSAmayaM dharmaH sambandhItyucyate? yadyevam, anye'pi tarhi jalAdayastadutpattilakSaNasambandhamAtrAdeva tathAvidhAH kuNDAdisambandhinaH, syuH bhaveyuH; tatazca saMyogasamavAyAkhyasambandhAntarakalpanA teSu vyarthA syAt // 575 // tasyApyastitvamityevaM vartate vytirekinnii| vibhaktistasya cAnyasya bhAve'niSThA prasajyate // 576 // kiJca-bhavatu nAma SaNNAmastitvaM nAma dharmAntaram, tathApi vyabhicAra eva, tathA hi-tasyApyastitvamastyeva; vastutvAt, tatazca tatra vyatirekanibandhanA vibhaktiH kathaM bhavet ! atha tatrApyaparamastitvamaGgIkriyate? tadA'navasthA syAt // 576 // iSTatvAnnAnavasthA bAdhiketi cet, Aha anyadharmasamAveze prAptA tatra ca dhrmitaa| dravyAderapi dharmitvamasmAdeva ca sammatam // 577 // Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyapadArthaparIkSA 171 sarveSAmeva hyattarottaradharmasamAvezAddharmitvaM syAt, tatazca "SaDete dharmiNa eva proktAH" (tattva0 573) ityetatropapadyate; SaTpadArthavyatirekeNAnyeSAmapi dharmiNAM vidyamAnatvAditi bhaavH| athApiM syAt-'ye dharmirUpA eva ta eva SaTtvenAvadhAritAH' iti? etadapyasAram; evaM hi guNakarmasAmAnyavizeSasamavAyAnAmanirdezaH syaat| na hyeSAM dharmirUpatvameva, kiM tarhi ? dharmarUpatvamapi; drvyaashritttvaadessaam| asmAdeveti anydhrmsmaaveshaat| anyaH punarAha-"SaNNAmastitvaM hi sadupalambhakapramANagamyatvam, gamyatvaM ca SaTpadArthaviSayaM [G.194] vijJAnam; tasmin sati sdvyvhaarprvrttnaat| tathA jJAnajanitaM jJeyatvam, abhidhaanjnitmbhidheytvmiti| ato vyatirekanibandhanA SaSThI bhvtyev| na cApyanavasthA, nApi SaTpadArthAntaraprasaGgaH" iti| tasyApIdaM klpnaamaatrmev| yadi hyarthakriyAsamarthapadArthAtmakamAtmatattvaM SaNNAM padArthAnAM na syAt, tadA teSAM gaganAmbhoruhataiva syAt; arthkriyaasvshkttvaat| tatazca sadupalambhakapramANagamyA na syuH| atha tathAbhUtakamAtmatattvameSAmastyeva, yadA te'rthakriyAsamarthAH padArthA eva bhedAntarapratikSepamAtrajijJAsAyAM teSAmastitvamityevaM yadi vyatirekavibhaktyA vyapadizyeraistadA ko virodhaH? tadavyatiriktamapi hi svarUpaM buddhyA tato'vakRSya vyatiriktamivAbhidhIyamAnamavirodhyeva, vAcAmicchAmAtravRttitvAdutpAdyakathoparaciteSu bAhulyasaundaryAdidharmaparikalpanavaditi yatkiJcidetat // 577 // , "vibhinnakartRzaktyAdeH" (tattva0 560) ityAdAvAha prathamebhyazca tantubhyaH paTasya yadi saadhyte| bhedaH sAdhanavaiphalyaM durnivAraM tadA bhavet // 578 // * prAptAvasthAvizeSA hi ye jaataastntvo'pre| viziSTArthakriyAsaktAH prthmebhyo'vilkssnnaaH||579|| ___ yadi prathamAvasthAbhAvibhyo'samadhigatapaTAkhyAnebhyastantubhyaH paTasya bhedaH sAdhyate, tadA siddhaM sAdhyate; sarvabhAvAnAM kSaNikatvena pUrvakebhyastantubhyaH paTazabdavAcyAnAM tantUnAM tadvilakSaNapadArthAsambhave'pyutpAdasyAGgIkaraNAt // 578-579 // atha paTasamAnakAlabhAvino ye tantavastebhyaH paTasyAnanyatvaM prasAdhyate, tadA hetUnAmasiddhateti darzayannAha ekakAryopayogitvajJApanAya, yadi tadAnIM tantuvyatiriktastatsamAnakAlabhAvI paTaH prasiddho bhavet, tadA tasya tantuvyapekSayA vibhinnakartRtvAdayo dharmAH sidhyeyuH, yAvatA sa evAyaM tantuvyatirekI [G.195] paTo na siddhaH; tadbhedasyaiva prasAdhayituM prstuttvaat| na ca 'paTa:"tantavaH' iti saMjJAmAtrAdvastUnAM bhedaH; prayojanAntaravazenApi saMjJAntarasya niveshaat| tathA hi-kecit tantavo viziSTAvasthAprAptAH 1. anyvaadino'piityrthH| 2-2. pA0, gA0 pustakayo sti| 3. pdaarthaarthtvaasmbhve0-gaa| Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 tatvasaMgrahe zItApanodanAghekArthakriyAsamarthA bhavanti, nApare ye yoSitkartRkAH / tatraikArthakriyopayoginastantUna viziSTAn pratipAdayitum 'paTa:' ityekA zrutirvinivezyate vyavahartRbhirasAGkaryeNa vyvhaaraayaastypyrthaantrtve| kasmAt punarekA zrutirvinivezyate? ityAha pRthak shrutau| gauravAzaktivaiphalyadoSatyAgAbhivAJchayA // 580 // sAkalyenAbhidhAnena vyavahArasya laaghvm|.. manyamAnaiH kRtA yeSu vAgekA vyvhrtRbhiH||581|| tebhyaH samAnakAlastu paTo naiva prsidhyti| vibhinnakartRsAmarthyaparimANAdidharmavAn // 582 // __ pRthakpRthak-pratyekaM zrutau abhidhAne sati gauravadoSaH / tathA hi-tatra yAvantaH padArthA vivakSitaikakAryasAdhanayogyAstAvanta eva zabdAH prayoktavyA iti gaurvdossH| na cApyeSAmasAdhAraNaM rUpaM zakyaM nirdessttmityshktidossH| utprekSitasAmAnyAkAreNa ca nirdeze varamekayaiva zrutyA pratipAdanam, na cAsya pRthakpRkpratipAdanaprayAsasya kiJcit phalamupalabhyata iti vaiphlydossH| sAmastyena tvabhidhAne kRte sati vyavahAralAghavaM gunnH| samastavastuvivakSAyAM jagatribhuvanavizvAdizabdavadekA vaagiti| paTa ityevaM vacanamityarthaH / kartA ca sAmarthyaparimANAdi dharmazceti tau tathoktau, tato vibhinnazabdena vizeSaNasamAsaM kRtvA matup kAryaH // 580-582 // yaccoktam-"sthUlArthAsambhave" (tattva0561) ityAdi, tatrAha anyo'nyAbhisarAzcaivaM ye jAtAH prmaannvH| naivAtIndriyatA teSAmakSANAM gocaratvataH // 583 // asiddhamaNUnAmatIndriyatvam; viziSTavasthAprAptAnAmindriyagrAhyatvAt / yasya hi nityAH paramANavaH' iti pakSaH, taM pratyaNUnA vizeSAbhAvAt sarvadevAtIndriyatvaM syAt, nAsmAn prti| anyonyAbhisarA iti| anyonyasahAyA ityarthaH // 583 // nIlAdiH paramANUnAmAkAraH kalpito nijH| nIlAdipratibhAsA ca vedyate cakSurAdidhIH // 584 // nIlAdirityAdinA tadevAkSagocaratvaM darzayati // 584 // nanu ca paurvAparyAdidigbhedena paramANavo'vasthitA iSyanteM, na ca tena rUpeNopalakSyante, tatkathameSAM pratyakSatA? ityAha paurvAparyavivekena ydypyessaamlkssnnm| . tathApyadhyakSatA'bAdhA pAnakAdAviva sthitA // 585 // [G.196] adhyakSatAyA abAdhA adhyakSatA'bAdheti samAsaH / asamastaM vaitt-avidymaanbaadhtvaadbaadhaa| pAnakAdiSvivAdhyakSatA'vasthitetyarthaH / tathA hi-pAnake taptopale sUtahemAdau ca mizre paramANava eva tthoplbhynte| na hi tatrAvayavi dravyamasti; vijAtIyAnAM dravyA Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 173 rambhakatvAt / na cApi paramANubhyo'vayavavibhede saMyogo dRzya upapadyate; adRSTAzrayatvAt / yatra hyeko'pi saMyogo na dRzyate / yathA - pizAcaghaTasaMyogaH, sUryamaNDalAkAzadigdezasaMyogazca / yatra punaH sarva eva saMyogI paramANvAtmako na dRzyate, tatra kathaM saMyogastadAzrito dRzyaH syAt! // 585 // yadyevam, sarvaprakAreNAnizcaye sati kathaM nAma pratyakSatA teSAM yuktimatI ? ityAhasarveSAmeva vastUnAM sarvavyAvRttirUpiNAm / dRSTAvapi tathaiveti na sarvAkAranizcayaH // 586 // na hyaparadarzanAnAM kvacidapi vastuni pratyakSeNa gRhIte'pi sarvAkAranizcayo'sti / yAvatA tu rUpeNArthAntaravyAvRttikRtena na nizcIyate, tAvatA tat pratyakSamiti vyavasthApyeta / na sarvAkAreNa; gRhItasyApi prakArAntarasya nizcayAnutpattervyavahArAyogyatvenAgRhItakalpatvAt / tathaiveti yathA tadvastvanubhUtam // 586 // nanu ca niraMzatayA sarvAtmanaiva pratyakSeNAnubhUtatvAdvastunaH kasmAt sarvAtmanA nizcayo na bhavati ? ityAha dravyapadArthaparIkSA akalpanAkSagamye'pi niraMza'rthasvalakSaNe / yadbhedavyavasAye'sti kAraNaM sa pratIyate // 587 // akSe bhavamAkSam, indriyajJAnamityarthaH / akalpanamavidyamAnakalpanaM ca tadAkSaM ceti vigrahaH / tena gamye'pi nirvikalpendriyajJAnagamye'pItyarthaH / yadbhedavyavasAya iti / yasmAd bhedaH = vyAvRttiryadbhedaH, tatra vyavasAya: = nizcayaH, tasya kAraNamabhyAsaH = pratyAsattiH, tAratamyabuddhipATavaM cetyaadi| na hyanubhAvamAtrameva nizcayakAraNam, kintvabhyAsAdayo'pi / tena yatra te santi tatra nizcayaH prasUyata ityarthaH / etacca sarvaM paramANUnAM siddhiM bAhyasya cArthasya prtyksstvsiddhimbhyupgmyoktm| yasya tu vijJAnavAdinona bAhyo'rtho nIlAdirUpatayA pratyakSasiddhaH, svapnAdau vinApi bAhyamarthaM tathAvidhanIlAdipratibhAsopalambhena [G. 197] saMzayAt, tasya ca nIlAdirUpa - syaikAnekasvabhAvazUnyatvena bhrAntajJAnapratibhAsAtmakatvAt nApi paramANavaH siddhAH, teSAM paurvAparyAvasthAyitayA digbhAgabhedinAmekatvAsiddhestaM prati kathaM nIlAdirUpatayA paramANUnAM paurvAparyasya vAnupalakSaNam, bhrAntinimittenArthAntarasamAropAditi zakyaM vaktum // 587 // syAdetadyadyavayavI na syAt, tadA kathaM bahuSu paramANuSvekaH parvataH - iti vyavasAyo vyApRtAkSasya bhavati ? ityAha - samAnajvAlAsambhUteryathA dIpaikavibhramaH / nairantaryasthitAnekasUkSmavittau tathaikadhA // 588 // yathA hi-dIpAdau nairantaryeNa sadRzAparAparajvAlApadArthasambhavAt satyapi bheda ekatvavibhramo bhavati, tathA nairantaryeNAnekasUkSmatarapadArthasaMvedanato'yamekatvavibhrama ityadoSaH // 588 // 1. paramANuzodhyati pA0, gA0 / 2. 0'rthasya lakSaNe- pA0, gA0 / 3. dIpena vibhrama-- pA0, gA0 / Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 tatvasaMgrahe yadyevam, bhedenAnupalakSyamANaH kathamaNavaH pratyakSAH sidhyanti? ityAha vivekAlakSaNAt teSAM no cet prtyksstessyte| dIpAdau sA kathaM dRSTA kiM veSTo'vayavI tathA // 589 // yadi hi vivekenAnavadhAryamANaM na pratyakSamiSyate, tadA dIpAdau pUrvAparavibhAgenAnupalakSyamANe sA pratyakSatA kathaM dRSTA! avayavI vA'vayavavivekenAgRhyamANo'pi kiM tathA pratyakSatveneSTa ityanaikAntikametat // 589 // etAvadityAdinA paraM codayituM zikSayati etAvattu bhavedatra kthmessaamnishcye| nIlAdiparamANUnAmAkAra iti gamyate // 590 // eSAmiti paramANUnAm // 590 // tadapyakAraNaM yasmAnnaiva jnyaanmgocrm| na caikasthUlaviSayaM sthaulyaikatvavirodhataH // 591 // . . paramANUnAM vivekenAlakSaNaM yat, tadakAraNam; paramANugatanIlAMdyagrahaNasyAnyato'pi nizcayotpatteH / tathA hi-idaM jJAnamaviSayaM tAvad bahirarthavAdinA satA naiveSTavyam, anyathA . hi vijJAnamAtratAdarzanameva syaat| sa cAyaM rUpAdiviSayaH sthUlarUpatayAvabhAsamAna eko vA syAd, aneko vA; eko'pi bhavannArabdho vaa| tatra na tAvadubhayAtmA'pyayamekoM yuktaH; pratyakSAdivirodhAt // 591 // [G.198] ko'sau virodhaH? ityAha sthUlasyaikasvabhAvatve mkssikaapdmaatrtH| pidhAne pihitaM. srvmaasjyetaavibhaagtH||592|| rakte ca bhAga ekasmin sarvaM rajyeta rktvt| viruddhadharmabhAve vA nAnAtvamanuSajyate // 593 // . yadi hi sthUlamekaM syAt, tadaikadezapidhAne sarvasya pidhAnam, ekadezarAge ca sarvasya rAgaH prasajyeta; pihitApihitayo raktAraktayozca bhvnmtenaabhedaat| na caikasya parasparaviruddhadharmAdhyAso yuktaH; atiprsnggaat| evaM hi vizvamekaM dravyaM syAt, tattazca shotpaadaadiprsnggH| na tvekadezapidhAne sarvaM pihitamIkSyata iti pratyakSavirodhaH / tathAnumAnavirodho'pi / tathA hi-yat parasparaviruddhadharmAdhyAsitaM na tadekaM bhavati, ythaa-gomhissm| upalabhyamAnAnupalabhyamAnarUpaM pihitAdirUpeNa ca viruddhadharmAdhyAsitaM sthUlamiti vyApakaviruddhopalabdhiH / sarvasyaikatvaprasaGgo bAdhakaM pramANam // 592-593 // uddayotakarastvAha-"ekasmin bhedAbhAvAt sarvazabdaprayogAnupapattiH" ( ) iti, tadetat nanu cetyAdinA zaGkate nanu caikasvabhAvatvAt sarvazabdo'tra kingktH| sAnekArthaviSayo nAnAtmAvayavI na ca // 594 // 1. kathameSAM na nizcaye-pA0, gA0 / 2. caika0-pA0, gaa0| Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyapadArthaparIkSA 175 tathA hi-sarvazabdo'nekArthaviSayaH,na cAvayavI nAnAtmeti, tat kathaM sarvazabdaprayogo yenocyate-sarvaM pihitamAsajyata iti // 594 // nanktyiAdinA pratividhatte nanu ye lokataH siddhA vaasodehngaady:| ta evAvayavitvena bhvdbhirupvrnnitaaH||595|| raktaM vAso'khilaM sarvaM niHzeSaM nikhilaM tthaa| tatrecchAmAtrasambhUtamiti sarve pryunyjte||596 // tathAvidhavivakSAyAmasmAbhirapi vrnnyte| sarvaM syAd raktamityAdi nirninabandhA hi vAcakAH // 597 // bhAktaM tadabhidhAnaM ced , ya eva hi loka vAsodehaprabhRtayaH prasiddhA ta eva bhvdbhirvyvitvenaavklpitaaH| tatra ca loke sarvaikadezazabdayoH pravRttiH prsiddhaiv| tathA ca vaktAro bhavanti-sarvaM [G.199] vAso rktmityaadeH| tathAvidhAyAM ca vivakSAyAM yeyaM loke pRthutaradezAvakrAntivyavasthitazATakAdipadArthagataraktAdipratipAdanecchA, tasyAM satyAmasmAbhirapi pratItimanusRtya bhavato virodhapratipAdanAya sarvAdizabdaprayogaH kriyte| api ca-bhavata evAyaM sthUlasyaikatvamabhyupagacchato doSaH, nAsmAkam; na hyasmAbhiH sthUlasyaikatvamiSyate // 595-597 // syAdetat, mamApyadoSa eva; yasmAdbhAktamupacaritametattantvAdiSvavayaveSu tatkAraNatayA paTAdyabhidhAnam, tena sarvAdizabdaprayogo bhaviSyatIti? __vacobhedaH prsjyte| yadyevam, vacoMbheda:-bahuvacanam, sarvadaiva prasajyate-sarvANi vAsAMsi raktAnIti / na ca bhavanto bhussvekvcnmicchnti| athApi syAd-avayavigatAM saMkhyAmAdAyAvayaveSu vastrAdizabdo'parityaktAtmAbhidheyagatAliGgasaMkhya eva vartate iti? tadapyayuktamiti darzayannAha na ca buddhervibhedo'sti gaunnmukhytyessttyoH||598|| yadi hi bhAkto'yaM vyapadezaH syAta, tadA gauNamukhyArthaviSayAyA buddhervibhedo vailakSaNyaM skhaladgatitvena prAptIti, na ca bhedo'sti / tathA hi- 'sarvaM vAso raktam' ityatra naivaM buddhi: pravartate- 'na ca vastraM raktaM kintu tatkAraNabhUtAstantavo raktAH' iti / cakArAnna ca sarvazabdavAcyaM vAso yuSmAbhiriSyate, tasyaikatvAt tat kathaM tatsaGkhyAmAdAya sarvazabdo vastrAdizabdarahito'vayaveSu varttate! atha vA- buddharbheda: nAnAtvam, so'smin gauNamukhyatveneSTayorna vidyte| na hi tantuvastrayobhinnaM rUpaM samupalabhyate rUparasAdivat, na cAnupalabdhabhinnarUpayohNamukhyabhAvaH sambhavati // 598 // nanu cetyAdinA zaGkarasvAminaH parihAramAzaGkate1. vAsa:- vastram, deha:- zarIram, nagaH- parvata ityAdayaH- ityarthaH / Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 tatvasaMgrahe nanu cAvyApyavRttitvAt saMyogasya na rkttaa| sarvasyAsajyate nApi srvmaavRtmiikssyte||599|| __sa hyAha- "rAga ucyate vAsasaH kaSAyakuGkamAdidravyeNa sNyogH| saMyogazcAvyApyavRttiH, tato na rakta ekasmin sarvasya rAgo bhvti| na cavastrAdibhiH zarIraikadezasyAvaraNe sarvasyAvaraNam" ( ) iti // 599 // tadetadayuktamityAdarzayati nanu cAnaMzake dravye kimavyAptaM vyvsthitm| svarUpaM tadavasthAne bhedaH siddho'ta eva vaa||600|| bahudezasthitistena naivaikasmin kRtaaspdaa| tataH siddhA pttaadiinaamnnubhyo'nekruuptaa||601|| [G.200] yadi hi paTAdirekameva dravyam, tadA kiM tatra niraMzake dravye kaSAyAdibhiravyAptam, yenAvyApyavRttiH saMyoga: syAt ! athAvyAptasvarUpasyAvasthAnamaGgIkriyate, tadA tadavasthAne bhedo'taeva siddhaH; vyaaptaavyaaptyorvirodhenaiksvbhaavtvaayogaat| na caikasya pRthutaradezAvasthAnaM yuktam, anaMzatvAt; anyathA hi sarveSAmevodakajantuhastyAdInAmekatvenAvizeSAt sthUlasUkSmAdibhedo na prApnoti / alpabahutarAvayavArambhAnArambhAdikRto vizeSa iti cet ? avayavA eva tahalpabahutarAstathAtathotpadyamAnAH sthUlasUkSmAdivyavasthAnibandhanaM santu, kiM tadArabdhenAvayavinA; tsyaadRssttsaamrthyaat| na ca satyapyavayavAlpabahutve'vayavinAM niraMzatayA parasparaM kazcidvizeSo'sti, yena sthUlasUkSmAdibhedo bhavet, teSAmavayavAlpabahutvagrahaNakRte vizeSe'vayavamAtramevAbhyupagataM syAt, tatraiva sthUlAdivyahArAt, tatazcANumAtrameva dRzyatvenAbhyupetaM syAt; sthuul-suukssmvytirekaanysyaadRshymaantvaat| api cAvyAptavRttiH saMyoga iti ko'rthaH? yadi sarvaM dravyaM na vyAprotItyarthaH? tadayuktam; dravyasya sarvazabdAviSayatvAbhyupagamAt / athAzrayasyaikadeze varttata iti? tadapyayuktam; tasyaikadezAsambhavAt / tadArambhake'vayave varttata iMti cet ? yadyevam, avayavAnAmeva raktatvAdavayavirUpamaraktamiti raktAraktaM samaM dRshyet| kiJca-yo'pyasau tadArambhako'vayavaH sa yadyavayavirUpaH, tadA tatrApyekadezavRttitvaM saMyogasyeti tulyaH paryanuyogaH / athANurUpaH? tadA'tIndriyatvAdaNUnAM tadAzrito'pi saMyogo'tIndriya eveti raktopalambho na syaat|| syAnmatam-yathA vyAptiraGgalirUpasyAzrayopalabdhAvevopalabdhirucyate, naivaM saMyogasyAzrayopalabdhAvevopalabdhiriti, tato'sAvavyApyavRttirucyata iti? tadetadasamyak; na hi saMyogasyAzrayAnupalabdhAvupalabdhirasti, yathA-ghaTapizAcasaMyogasya, tatazca rAgasyApyadRSTAzrayasyAnupalabdherAzrayopalabdhAvevopalabdhiriti so'pyevaM vyaapyvRttirbhvet| syAdetat-avayavAntareSvarakteSu samavetasya dravyasyopalabdhAvapi na saMyogAtmakasya rAgasyopalabdhiH, tena nAsyAzrayopalabdhAvupalabdhiriti? tadapyayuktam; evaM hi raktAraktasamavetasyAvayavina ekatvAdrakte'pyavayave rAgasya taddvAreNAnupalabdhiprasaGgaH; Azrayopalambhe'pi Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyapadArthaparIkSA 177 tasyAnupalambhAt / na cAzrayopalambhAdanyasaMyogagrahaNAbhyupAyo'sti / tasmAtraikarUpo [G.201] viSayo yuktH| anekarUpo'pi bhavanasAmarthyAdaNusaJcayAtmaka evAvatiSThate'; smbhvdvyvsyaiktvaayogaat| ata: siddhA ghttaadiinaamnnuruuptaa| tena nIlAdi paramANUnAmAkAra iti siddham; anyasyaikarUpasya viSayasyAsambhavAt // 600-601 // yaccoktam- "na cANuvacanaM bhavet" (tattva0 561) iti tatrAha avijJAtArthatattvastu piNDamekaM ca mnyte| lokastatkalpitApekSaH prmaannurihocyte||602|| tatkalpitApekSa iti / tasmin kalpite sUtre apekSA yasyeti vigrahaH // 602 // parihArAntaramAha nimittanirapekSA vA saMjJeyaM tAdRzI sthitaa| saMketAnvayinI ydvnirvitte'piishvrshrutiH||603|| taadRshiiti| anaMze, aprtighe| yathA daridre'pIzvara zrutiH saGketavazAdaizvaryAkhyaM nimittamantareNaiva pravartate, tadvadiyamapyaNuzrutirityadoSaH // 603 // . evaM tAvat sAmAnyenaiva avayavairArabdhamanArabdhaM vA sthUlamekaM dravyaM na yujyate' iti / prtipaaditm| idAnIM yenAvayavI prArabdha iSyate, tasya vizeSeNa dUSaNamAha ekAvayavyanugatA naiva tntukraadyH| anekatvAd yathA siddhAH kttkuttykuttaadyH||604|| yadi vAbhimataM dravyaM naanekaavyvaashritm| .: ekatvAdaNuvad vRtterayuktirbAdhikA prmaa||605|| prayogaH-yadanekaM na tadekadravyAnugatam, yathA-kaTakuTyAdayo bahavo naikadravyAnugatAH / aneke cAmI tantukarAdaya iti vyApakaviruddhopalabdheH / atha vA- yadekaM tadekadravyAzritam, yathaikaH paramANuH / ekaM cAvayavisaMjJitaM dravyamiti vyaapkviruddhoplibdhprsnggH| prasaGgasAdhanaM caitt|. . . ' .prayogadvaye'pi viparyaye bAdhakaM pramANamAha- vRtterayuktirbAdhikA prmeti| avayaveSu yA'vayavino vRttiH, tasyA ayoga:=pramANairaghaTanam, tadatra bAdhakaM prmaannm||604-605|| kathaM punarayogaH? ityAha taddhayekavRttibhAjaiva ruupennaavyvaantre| varteta yadi vA'nyena na prakArAntaraM ytH||606|| tatra tenaiva nAnyatra vRttirsyaavklpte| tena kroDIkRtatvena nAnyathA tatra vRttimt||607|| tadekaM dravyamekAvayavakroDIkRtaM yattasya rUpaM tenaivAvayavAntareSu varttate, yadvA [G.202] anyena- iti pakSadvayam, na hi vastutastattvAnyatvAbhyAmanyat prakArAntaramasti / tatra na tAvadAdyaH pakSaH, tenaivAvayavena tasya kroDIkRtvAt kuto'vayavAntare vartitumasyAvasarastadAnImeva syaat| 1. vabhidhate- pA0, gaa0| Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 tatvasaMgrahe anyathA hi yadyanyatrApi varteta; tadA'trAbhimate dravye tasya vRttiH sarvAtmanA na bhvet| na hi tasyAparaH svabhAvo'sti, yenAnyatrApi varteta; ekatvahAniprasaGgAt // 606-607 // pramANaM racayannAha naiva dhAtryantarakoDamadhyAste hi yathA shishuH| ekakroDIkRtaM dravyaM nAzrayeta tthaa'prm||608|| prayogaH-yadekavastukroDIkRtaM vastu na tat tadAnImevAnyatra varttate, yathA-ekadhAtrIkroDIkRtaH zizurna dhaatryntrkroddmdhyaaste| ekAvayavakroDIkRtaM ca dravyamiti vyApakaviruddhopalabdhiH / dravyaM nAzrayeta tathAparamiti prmaannphlkthnm||608|| sAdhyaviparyaye'sya bAdhakaM pramANamAha- ... tatsambaddhasvabhAvasya hyataddeze'pi vRttitH| prAptaM tadekadezatvamaikAmyaM caavibhaagtH||609||. anenaivAtmanA' vRttau naiko'nekvyvsthitH| - . sidhyet svabhAvabhedasya vstubhedaatmktvtH||610|| abhimatAvayavasambaddhasvabhAvasya hi dravyasyAtaddeze'pyavayavAntare yadi vRttiH syAt tadA teSAmavayavAnAmekadezatA syAt, tatazcaikAtmyam ekasvabhAvatA'vayavAnAM prAptA / kasmAt avibhaagt:=avibhktruuptyaa'vsthittvaat| anyathA hi vibhaktarUpAvasthitau satya naikadezatvaM bhvet| anthAnyena svabhAveneti dvitIyaH pakSaH, tadaikA'nekavyavasthita iti / sidhyet; svabhAvAntarasyAnyatra vRtteH, svabhAvabhedAtmakatvAcca vastubhedasya // 609-610 // . uDyotakarastvAha- "AzrayAzritadharmanirdezamAtrametat, avayavyavayaveSu pravartata iti AzritabhAvalakSaNA hi samavAyarUpA prAptirucyate" ( ) iti, tatrAha samavAyAtmikA vRttistasya teSviti cennn| .. tasyAmapi vicAro'yaM kopenaiva prdhaavti||611|| [G.203] tasyAmapyevaMrUpAyAM vRttAvayamanantarodita:- kimekAvayavasamavetenaiva svabhAvenA vayavAntareSu varttate,.athAnyena-iti vicAraH kumatiracitadoSajAlamasahamAnakopAdivA bhidhaavti||611|| __ evaM tAvat kRtsnaikadezavikalpamakRtvA vRttirpaastaa| sampratyupAdAya prajJaptivihite prakAreNa vRttiniSedhamAha yadvA sarvAtmanA vRttAvanekatvaM prsjyte| ' ekadezena cAniSTA kadAcittad dravyaM pratyekamavayaveSu sarvAtmanA varttate? ekadezena vA? yadi sarvAtmana tadA yAvanto'vayavAstAvantastasyAtmAnaH prApnuvanti, na hi pratyavayavaMtastha svabhAvAbhede'sati sarvAtmanA vRttirasti; asaMvidyamAnenAtmanA vRttyasambhavAt / tatazca sarvAtmanA vRtteryugapadaneka kuNDAdivyavasthitakuvalAdivad' anekatvamavayavinaH praapnoti| athaikadezeneti pakSaH 1. anyenaivAla-pA0, gaa0| 2. kuvalayAdi- pA0, gaa0| kuvl:-kumudH| Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyapadArthaparIkSA 179 tadA'navasthA syAdekazAnAm / tathA hi- yairekadezaistad dravyamavayaveSu varttate te'pi tasyaikadezA iti teSvapyanena vartitavyam, tthaivaapressvitynisstthaa| __ athApi syAd-yairasAvekadezairavayaveSu vartate, te tasya svAtmabhUtA eva, nArthAntarabhUtAH, tadvyatirekeNa 'vApareSAmekadezAnAmabhAvAdato nAniSThA bhaviSyati? ityAzajhyAha naiko vA, na kacicca sH||612|| naiko veti / evaM hi satyeko'vayavI na syAt; avayavapracayamAtrarUpatvAttasya / tathA ca sati dRSTapANyAdisamudAyamAtrAtmaka evAstAM vastu, kimaparaistasya svAtmabhUtairavayavaiH parikalpitaiH / doSAntaramapyAha-nakvacicca saiti / vRttaH syAditi zeSaH / etaduktaM bhavatiyadyekadezAH pratyekAvayavinaH syuH, tadA'vayave hyavayavI vRttaH syAt; yAvatA jaikadezAH pratyekamavayavinaH, teSAmekadezatvahAniprasaGgAt / na cAparo'vayavI svarUpeNAsti, tat kathamavayaveSvasau vRtto naam!|| 612 // svAtantryeNetyAdinA zaGkarasvAminaH parihAramAzaGkate svAtantryeNa prasaGgena sAdhanaM yat prvrtte| svayaM tadupalabdhau hi satyaM saGgacchate na tu||613|| na tu' kAtsnyaikadezAbhyAM vRttiH kAcana lkssitaa| yasyA asambhavAd dravyamasat syAdaparo'pi vA // 614 // dRSTau vA kacidetasyA drvyaadaavnivaarnnm| .yathA tasminnadRSTau tubhedaprazno na yujyte||615|| etAvattu bhavedvAcyaM vRttirnAstIti tacca na / yuktaM pratyakSataH siddherihedamiti buddhitH||616|| . pratyakSaM na tadiSTaM ced bAdhakaM kinyciducytaam| rUpAdicetaso'pi syAnnaiva prtyksstaa'nythaa||617|| [G.204] sa hyAha- "svAtantryeNa prasaGgamukhena vA yat sAdhanaM kriyate tat svayamupalabdhau satyAM saGgacchate, anyathA hyasiddhatA doSaH syAt; na ca bhavatA kvacidapyekasyAnekasmin kAtsnyaikadezAbhyAM vRttirupalabdhA, yasyA vRtterasambhavAdavayavidravyamasat syaat| sati sambhave'paro'pi vA bhavedavayavo'vayavI c"| kvacittu 'yasyAmasambhavAt' iti pAThaH, tatrAyamabhisambandhaH- 'yasyAM vRtau asambhavAcca yasyA vRtteryathAyogaM dravyamasat syAt; aparo'pi vA bhavedavayavaH, avayavI ca' iti / atha kvacidevambhUtA vRttirupalakSitA bhavet, tadA tadvadeva dravyAdAvapi sA bhvissytiityprtissedhH| atha na dRSTA sA vRttiH, tadA kimekadezena? Ahosvit, sarvAtmanA? ityevaM bhedaprazno na yujyte| siddha hi dharmiNi vizeSapratiSedho yuktaH, yadA tu dharmyavAsiddhaH, tadA tasyaiva pratiSedho jyaayaan| tenaitAvadeva vaktavyam-vRttireva nAstIti, na tu vizeSapratiSedhaH / tacca na 1. cAla-pA0, gaa0| 2. ca-pA0, gaa0|| 3. ca-pA0, gaa0| 4. atha-pA0 gA0/ 5. bhede prazro0, pA0. gaa| 6-6. pATho'yaM pA0, gA. pustakayo sti| . ca-pA0, gA0/. . Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 tatvasaMgrahe yuktam; pratyakSata evAvayaveSvavayavino vRttisiddheH / kimbhUtAt pratyakSAt ? ityAha- ihedamiti buddhita iti / iha tantuvidaM vastrAdItyevambhUtAt pratyakSAdityarthaH athApi syAt -- pratyakSatvamasyA buddherasiddhamiti ? yadyevam, kiJcidatra bAdhakaM pramANaM vaktavyam; yato'pratyakSatA syAt / athAsatyapi bAdhake pramANe pratyakSatvamasyA na bhaved ? evaM tarhi rUpAdivijJAnasyApi bhavadIyasya pratyakSatvaM na bhaved; vizeSAbhAvAt // 613-617 // tadatretyAdinA pratividhatte tadatra vRttirnAstIti prAgabhedena sAdhitam / ihetyasti na ca jJAnaM tadrUpApratibhAsanAt // 618 // 'taddhyekavRttibhAjaiva" (tattva0 606 ) ityAdinA prAk sAmAnyenaivAnekasminnekasya vRttipAstA / yaccedamucyate - pratyakSata eva vRttiH siddhA - 'ihedamiti buddhita:' (tattva0 616) iti, tadapyalaukikam; na hi 'iha zRGge gau: ', 'iha tantuSu paTa:' ityeva loke vikalpikApi dhIH pravarttate, kiM tarhi ? [G.205] 'iha gavi zRGgam', 'iha 9 paTe tantavaH ' iti / nApyadhyakSacetasi tantvAdisamavetaM tadvyatireki vastrAdirUpamAbhAsateM / na ca vivekenApratibhAsamAne satIdamiha varttata iti dhIrbhavet / na hi kuNDAdau vivekenApratibhAsamAne payasi bhavati salilamiheti pratyayaH / / 618 // yaccoktam -- " na tu kAtsnyaikadezAbhyAM vRttiH kvacana lakSitA" (tattva0 614) iti tatrAha kRtsnaikadezazabdAbhyAmayaM cArthaH prakAzyate / nairaMzyenAsya kiM vRttiH kiM vA tasyAnyathaiva sA // 619 // yathA pAtrAdisaMsthasya zrIphalAderyathA'tha vA / anekAsanasaMsthasya caitrAderupalakSitA // 620 // kRtsnazabdena hi yAdRzaM svarUpamanaMzam, kiM tathaiva nairaMzyena sarvAvayaveSu tasya vRttiH, yathA kvacidbhAjanAvasthitasya zrIphalAderupalakSitetyayamarthaH prakAzayate ? AhosvidanyathA; yathA'nekapIThAdhizayitasya caitrAderupalakSitetyayamekadezazabdena prakAzyata iti ? yat kiJcidetat / yadapyuddyotakareNoktam -- "ekasminnavayavini kRtsnaikadezazabdapravRttyasambhavAdayukto'yaM prazna :- - kimekadezena vartteta, atha kRtsno vartteta iti / kRtstramiti khalvazeSAbhidhAnam, ekadeza iti cAnekatve sati kasyacidabhidhAnam, tAvimau kRtsnaikadezazabdAvekasminnavayavinyanupapannau " ( dra0 - nyA0 vA0 4.2.10-11 ) iti, tadapyanenaiva pratyuktam / tathA ca loke kRtsnaH padaM' kuNDe varttate, ekadezena vA - ityevaM padAdiSu kRtsnaikadezazabdapravRttirdRzyata eva / na ceyamupacariteti yuktam; askhaladgatitvAditi prAgabhihitametat // 619-620 // evaM vAyuparyantaM caturvidhaM dravyamapAstam / AtmAkhyaM tu prAgevAtmaparIkSAyAM nirstm| 1. pA0 gA0 pustakayornAsti / 3. vivekinAmaprati0 - pA0, gA0 / 2. 0 pratibhAsite- pA0, gA0 / 4. ca- pA0, gA0 / 5. pada:- pA0, gA0 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyapadArthaparIkSA idAnImAkAzakAladiGmanasAM pratiSedhArthamAha samAzritAH kacicchabdA vinaashitvaadihetutH| ghaTadIpAdivat tacca kila vyoma bhvissyti||621|| tatrAkAzAkhyaM tAvad dravyaM pareNa sAdhyate- 'asyAkAzAkhyaM dravyaM nityamekaM bhuvi zabdaliGgam, zabdo'sya gunntvaallinggm| prayogaH- ye ye vinAzitvotpattimattvAdidharmopetAste kvacidAzritAH, yathA-ghaTadIpAdayaH, tathA cAmI zabdAH / tasmAt kvacidAzritairebhirbhavitavyam, yo'sAvAzrayo'mISAM sa sAmarthyAd vyoma AkAzaM bhvissyti| [G.206] tathA hyayaMzabdo na pRthivyAdInAM caturNAM guNo yuktaH; pratyakSatve satyakAraNaguNapUrvakatvAt, ayAvadrvyabhAvitvAt, AzrayAdanyatropalabdhezaca / yathoktadharmaviparItA hi sparzavatAM guNA dRSTAH / pratyakSatve satIti vizeSaNaM pAkajaiH paramANugatairanekAntatvaparihArArtham / bAhyendriyapratyakSatvAdAtmAntaragrAhyatvAdahaGkAreNa vibhaktagrahaNAcca nAtmano guNaH; AtmaguNAnAM hi sukhaadiinaametdvaipriitydrshnaat| zrotragrAhyatvAcca na dikkaalmnsaam| ataH pArizeSyAd guNo bhUtvA''kAzasya linggm| taccAkAzaM zabdaliGgAvizeSAd vizeSaliGgAbhAvAdekaM sarvatropalabhyamAnaguNatvAt = vibhuguNavattvAt, anAzritatvAcca drvym|akRtktvaannitymityessaa prakriyA pressaam||621 // AdityAdItyAdinA kAlasAdhanamAha AdityAdikriyAdravyavyatirekanibandhanam / parAparAdivijJAnaM ghaTAdipratyayo ythaa||622|| valIpalitakArkazyagatyAdipratyayAdidam / yato vilakSaNaM hetuH sa ca kAlaH kilessyte||623|| dravyaMzabdena 'valipalitAdayo grhiitvyaaH| paraH pitA, aparaH putraH, yugapat, ciram, kSipram, kriyate, kRtam, kariSyate ceti yadetat parAparAdijJAnaM tdaadityaadikriyaadrvyvytiriktpdaarthnibndhnm| valipalitAdipratyayavilakSaNatvAt, ghttaadiprtyyvt| yo heturasya sa sAmarthyAt kAlaH / tathA hi-na tAvaddezakRto'yaM parAparAdipratyayaH; paradigbhAgAvasthite'pi sthavire para iti jJAnotpatteH / tathA'paradigbhAgAvasthAyinyapi putre- apara iti / nApi valipalitAdikRtaH, ttprtyyvilkssnntvaat| nApi kriyAkRtaH, tjjnyaanvilkssnntvaat| nApi kriyAkRtaH, tjjnyaanvilkssnntvaadev| tathA ca sUtram-"aparasmin paraM yugapadayugapacciraM kSipramiti kAlaliGgAni" (vai0 da0 2.2.6) iti / nityatvaikatvAdayo dharmA AkAzavadevAsya boddhavyAH // 622-623 // dikprasAdhanArthamAha pUrvAparAdibuddhibhyo digevmnumiiyte| [G.207] mUrtaM dravyamavadhiM kRtvA dravyeSu tasmAdidaM pUrveNa, dakSiNena, pazcimena, uttareNa, pUrvadakSiNena, dakSiNApareNa, aparottareNa, uttarapUrveNa, adhastAda, upariSTAd-iti daza pratyayA amI yato bhavanti sA digiti / tathA ca sUtram- "ita idamiti yatastaddizo liGgam" (vai0 1. valI0- pA0, gA0 / evmuprypi| 2. aparaM-pA0, gaa0| Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 tatvasaMgraha da0 2.2.12) iti / yata ete vizeSapratyayAH / na ca vizeSapratyayA AkasmikA yuktAH, na ca parasparaM mUrtadravyavyapekSAH, itaretarAzrayatvenobhayAbhAvaprasaGgAt / tasmAdanyanimittAsambhavAddiza etAni linggaani| tasyAzca dizaH kAlavadekatvavibhutvAdayo guNA boddhavyAH / ekatve'pi dizaH kAryavizeSAt prAcyAdibhedena naanaatvm| prayoga:-yadetat pUrvAparAdijJAnaM 'tanmUrtadravyavyatiriktadravyapadArthanibandhanam, tatpratyayavilakSaNatvAt, sukhaadijnyaanvditi| manaso liGgamAha krameNa jJAnajAtyA ca manaso'numitirmatA // 624 // cakSurAdivibhinnaM ca kAraNaM smpeksste| krameNa jAtA rUpAdipratipattI rthaadivt||625|| yugapadanekendriyArthasannikarSasAnidhye'pi krameNa jJAnotpattidarzanAdastIndriyArthavyatiriktaM kAraNAntaram, yasya sannidhAnAsannidhAnAbhyAM jJAnasyotpattyanutpattI bhavata iti / tasmAt krameNa jJAnajAtyA jJAnotpattyA, manaso'numitiH kriyte| tathA ca sUtram-'yugapajjJAnAnutpattirmanaso liGgam' (nyA0 da0 1.1.16) iti / prayogaH- yeyaM rUpAdipratipattiH sA cakSurAdivyatiriktakAraNApekSiNI, krameNa jAyamAnatvAt, rathAdivaditi // 624-625 // upAttAdItyAdinA pratividhatte upAttAdimahAbhUtahetutvAGgIkRterdhvaneH / siddhA evAzritAH shbdaastessvityaadymsaadhnm||626|| yadi sAmAnyenAzritatvamAtrameSAM sAdhyate zabdAnAm, tadA siddhasAdhyatA hetoH| tathA hi- zabdA upAttAnupAttamahAbhUtahetukA issynte| teSu ca bhUteSu tatkAryatayA samAzritA eva; tatpratibaddhAtmalAbhatayA kAryANAM kaarnnaashrittvaat| upAttAni-cittacaittaiH sviikRtaani|aadishbdenaanupaattmhaabhuuthetuktvprigrhH / teSviti upAttAdimahAbhUteSu / iti tasmAdityarthaH / Adyamiti 'samAzritAH kvacicchabdAH' (tattva0 621) ityAdinA yaduktam tdsaadhnm| siddhasAdhyatAdoSAditi bhAvaH / / 626 // ___ athAmUrtanityaikavibhudravyasamavetatvenAmISAmAzritatvaM viziSTameva sAdhayitumiSTam, tadA sAdhyAnvitasya dRSTAntasyAbhAvAdanaikAntikA hetorityetadarzayati ekavyApidhuvavyomasamavAyastu sidhyti| . naiSAmanvayavaikalyAd akrmaadyaaptitstthaa||627|| (G.208] naiSamiti / sidhyatIti pUrveNa sambandhaH / pratijJAyAzcAnumAnavirodhitvamiti drshytiakrmaadyaaptitsttheti| yathoktaM nabhaHsamavAyitvameSAM na sidhyatIti sambandhaH / api zabdA abhimata eva kAle syuH; avikalakAraNatvAt, ekAzrayatvAcca / na ca nityasya parApekSAstIti prtipaaditmett| na cApyanupakAriNaH samavAyitvaM yuktam; atiprasaGgAt / tdevmkrmtvprsnggH| Adizabdena sarvapuruSairgrahaNAdidoSaprasaGgazca / tathA hi- AkAzAtmakameva zrotram, nabhazcaikameva, . 1. tanmUrtadravyapadArtha-- pA0: tanmUrtadravya (bhitra) padArthala- gA0 / Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyapadArthaparIkSA 183 tatazca tatprAptAnAM sarveSAmapi zabdAnAM zravaNaM bhavet, na hi nirvibhAgatvena tasyAyaM pratiniyamo yuktaH- idamAtmIyaM zrotram, idaM prkiiymiti| __syAnmatam- 'tadIyAdRSTAbhisaMskRtA yA karNazaSkulI tatparicchinnasyaivAkAzasya zrotratvam, ata eva na mukhanAsikAdivivarAntareNa zabdopalambho jAyate, tasyA eva ca karNazaSkulyA upaghAtAd bAdhiryAdirvyavasthApyate' iti? etadayuktameva; nirNshtyaa''kaashsyaivNvidhaavibhaagsyaayogaat| na ca parikalpitA avayavavibhAgA bhAvikavastuvibhAgasaMsAdhyAmarthakriyAmAropavazAt sampAdayitumIzate / na hi jalamanala ityupacaryamANaM jvalati, dahati vaa| __ atha matam- AkAzasya deza' iti saMyogasyA'vyApyavRttitvamucyata' iti? etadapi prtyuktmev| kiJca- ghaTakarNazaSkulyAdayo'pyabhitraikavyomasaMsargitayA samAnadezA bhaveyuH / yenaiva hi vyomasvabhAvenaika: saMyujyate, tenaivApare'pIti, tatazcAbhimatadezabhAvina evApare'pi ghaTAdayaH syuH; tatsaMyuktasvabhAvAkAzasaMyogitvAt, tddeshaavsthitghttaadivt| ata eva zabdAnAmapyekadezatvaM bhavet, tatazca dUrAsannataradezaMbhedAvasthA'tipratItA yeyaM padArthAnAM keSAJcit, sA virodhinI syAdityevamAdayo doSA bahavaH prasarpanti // 627 // kAladiksAdhanayorapi sAmAnyena siddhasAdhyatA, vizeSeNAnvayAsiddhirhetoH, pratijJAyAzcAnumAnabAdheti darzayati viziSTasamayodbhUtamanaskAranibandhanam / 'parAparAdivijJAnaM na kAlAnna dizazca tt||628|| viziSTasamaya:- paurvAparyAdinotpanneSvevArtheSu pUrvAparAdisaGketaH, tadudbhUto manaskAra:= paurvAparyAdinotpanneSvevArtheSu pUrvAparAdisaGketaH, tadudbhUto manaskAra:=AbhogaH, sa [G.209] niMbandhanamasyeti tathoktam / ata eva netaretarAzrayadoSaH; viziSTa padArthasaGketanibandhanatvAdasya. jnyaansyeti| ataH kAraNamAtre sAdhye siddhasAdhyatA, vizeSeNa sAdhane'numAnabAdhA, ananvayadoSazca pUrvavaditi sUcayan hetozceSTaviparItasAdhanAdviruddhateti darzayati niraMzaikasvabhAvatvAt paurvaapryaadysmbhvH| tayoriti dikkAlayoH / parAparAdijJAnasya niraMzaikadikkAlakhyapadArthanibandhanatvaM sAdhayitumiSTam, tacca na sidhyati / tathA hi-svAkArAnurUpaM pratyayamutpAdayan viSayo bhvti| na ca niraMzasya paurvAparyAdivibhAgaH sambhavati, yena tatkRtaM paurvAparyAdijJAnaM bhvet| ata iSTaviparItasAdhanAd viruddho hetuH| sambandhibhedoccedityanena parasyottaramAzaGkate __ tayoH sambandhibhedAccedevaM tau niSphalau nnu||629|| atha matam- dikkAlasambandhino bhAvA bAhyAdhyAtmikAH pradIpazarIrAdayaH, teSAM 1-1. AkAzasyaika0-gA0/ 2. vRttitvaaducyte-gaa| Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 paurvAparyAdi vidyate, tatastayorapi dikkAlayoH sambandhigatametat paurvAparyAdi nirdizyate, tasmAnna viruddhatA hetoriti bhAva: ? atrottaramAha -- evaM tau niSphalau nanviti / evaM hi kalpyamAne tau dikkAlau niSphalau syAtAm; tatsAdhyAbhimatasya kAryasya taireva sambandhibhirniSpAditatvAt / tathA hi- kAla: pUrvAparakSaNalavanimeSakASThAkalAmuhUrttAhorArdhamAsAdipratyayaprasavahetuH / dik ca pUrvottarAdivyavasthAheturiSyate / ayaM ca bhedaH sakalastayorna svAtmani vidyate, bhedeSu punarastIti vyathaiva tatparikalpanA // 628-629 // tatvasaMgrahe manaHsAdhanahetorapi sAmAnyena kAraNamAtre sAdhye siddhasAdhyateti darzayaticakSurAdyatiriktaM tu mano'smAbhirapISyate / SaNNAmanantarodbhUtapratyayo yo hi tanmanaH // 630 // vizeSeNa tu nityaikamanassAdhane'nanvayaH pratijJAyAH, anumAnabAdhA, viruddhatA ca hetoriti darzayati nitye tu manasi prAptAH pratyayA yaugapadyataH / . tena heturiha prokto bhavatISTavighAtakRt // 631 // iSTavighAtakRditi / cakSurAdivyatiraktAnityakAraNasApekSatvasya' sAMdhanAt', anyathA nityakAraNatve satyavikalakAraNatvAt kramotpattirvirudhyeta cetsaam|| 630-631 // tAmeva ca viruddhatAM hetorupahAsapUrvakaM dRDhIkurvannAha - saugatAparanirdiSTamanaH saMsiddhyasiddhaye / [G.210] etadevaM manye-saugatatIrthikayorabhISTasya manasaH siddhyasiddhyarthamidam "yugapajjJAnAnutpattirmanaso liGgam " (nyA0 da0 1.1.16 ) iti sUtram / ekasmin pakSe'kArapraSAditi smudaayaarthH| avayavArthastUcyate-saugatAzcApare ca tIrthikAstairnirdiSTe ca te manasI ceti vigrahaH / tayoryathAkramaM siddhyasiddhI, saMsiddhisahitA vA'siddhiH, tadarthaM tannimittam / kathaM punarekaM sUtraM viruddhamarthadvayaM gamayati ? ityAha sAkAramanyathA''vRttaM manye sUtramidaM kRtam ! // 632 // saha akAreNa varttata iti / parakIyamano'siddhyartham 'aliGgam' iti praviSTAkAro nirdezaH / saugatamanassiddhaye'nyathA bhavati anakAramityarthaH / sAkAratvAnakAratve kathamekasya sidhyataH ? ityAha- AvRttamiti / AvRttiH = tantram, nyAyyeti yAvat // 662 // iti dravyapadArthaparIkSA // 19. sApekSatvasAdhanAt pAu, gaae| - 2. saMsiddhyasti pA0, gA0 / 3. tatra pA0, gA0 / Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11. guNapadArthaparIkSA guNAdInAM niSedhamAha* dravyANAM pratiSedhena sarva eva tdaashritaaH| guNakarmAdayo'pAstA bhavantyeva tathA mtaaH||633|| guNakarmAdayo vizeSaparyantA dravyANAM pratiSedhAdevApAstAH, tdaashrittvaadessaam|aashryaabhaave cAzritAnAM prtntrtyaa'vsthaanupptteH| tathA matA iti| tathA sAkSAt, pAramparyeNa vA dravyAzritatveneSTAH / tathA hi-guNakarmaNi sAkSAdeva dravyAzritatvenAbhISTe / tathA ca sUtram"dravyAzrayyaguNavAn saMyogavibhAgeSvakAraNamanapekSa iti guNalakSaNam" (vai0 da0 1.1.15) / "ekadravyamaguNaM saMyogavibhAgeSvanapekSaM kAraNamiti karmalakSaNam" (vai0 da0 1.1.16) / ekdrvymiti| ekadravyAzritamityarthaH / guNAstu kecidanekadravyavarttino bhavanti, ythaasNyogvibhaagaadyH| sAmAnyavizeSAzca kecid dravyavRttaya eva, ythaa-pRthiviitvaadyH| guNatvakarmatvAdayazca dravyasambaddhaguNakarmapadArthavRttayaH / mahAsAmAnyaM tu sattAkhyaM dravyAdipadArthatrayavRtti / tasmAd dravye pratiSiddha satyayatnenaiva guNAdayo'pi niSiddhA bhvntiiti| pariziSTapadArthaparIkSAphalaM dravyaparIkSAyAmeva samAptamiti darzitaM bhavati // 633 // samavAyapratiSedhastarhi pRthagArabdhavya iti ced ? Aha kva kasya samavAyazca smbndhinyphstite| vizeSapratiSedho'yaM tathApi punrucyte||634|| paJcapadArthavRttirUpo hi samavAyo varNyate / dravyAdau ca sambandhini paJcaprakAre-[G.211] 'pahastite kva.kasya samavAyaH ! naiva kasyacit kvacidityarthaH / sarveSAmAzrayAzritAnAM pratiSiddhatvAt tatra guNAnAM tAvad vizeSapratiSedhaH ucyte|| 634 // tatra "rUparasagandhasparzA saGkhyAH parimANAni pRthaktvaM saMyogavibhAgau paratvAparatve buddhayaH sukhaMduHkhe icchAdveSau prayatnazca guNAH" (vai0 da0 1.1.5) iti suutrm| 'ca-zabdAd gurutvadravatvasnehasaMskAradharmazabdAzca parigRhyante / tatra rUpaM cakSurlAhyaM pRthivyudkjvlnvRtti| raso rasanendriyagrAhyaH pRthavyudakavRttiH / gandho ghrANagrAhyaH pRthiviivRttiH| sparzastvagindriyagrAhyaH kSityudakajvalanavAyuvRttiH / eSAM caturNAmAdyAnAM rUpAdInAM pratiSedhamAha dravye mahati nIlAdireka eva ydiissyte| randhrAlokena tadvayaktau vyaktirdRSTizca nAsya kim||635|| mahatyeva hi dravye samavetAnAmupalabdhilakSaNaprAptatvam, ato mhtiityaah| tatra ca dravye yadyekamevAnavayavaM nIlAdi caturvidhamiSyate, tadA sUkSmeNApi kuJcikAdivivaravarttinA pradIpAdyAlokena tvapavarakAdisthitapRthutaraghaTAdidravyasamavetasya nIlAdirUpasyAbhivyaktau satyAM sakalasyaiva yAvadrvyavarttino rUpAderabhivyaktirupalabdhizca prApnoti; nirvyvtvaat| na hyekasyAvayavAH santi yenaikdeshaabhivyktirbhvet| rndhrlokenetyuplksskssnnm| 1-1. atraiva sUtre cndraanndvircitvRttiriym| Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 tatvasaMgraha bhuva ekadeze jalena gandhasyAbhivyaktau pradezAntare'pyabhivyaktyupalabdhyoH prsnggH| jvAlAderAmraphalAdezcaikadezasya spRSTAvAsvAdane ca tadrvyasamavAyinastAvataH sparzasya rasasya copalabdhiH syAt / / 635 // syAdetad-bhavata eva sakalasya nIlAderupalabdhyabhivyaktI? ityAha na ca dezavibhAgena sthito 'niilaadiriikssyte| vyajyate vA tadA tena tasya bhedo'nnushsttH||636|| tateta tsminkaale| teneti rndhraaloken| tasyeti nIlAdeH / aNuzaH svabhede'GgIkriyamANe pRthivyAdiparamANudravyavadaNuparimANayogitvena guNavattvAd dravyarUpataiva syAt, na [G.212] gunntvm| evambhUtAnAM cANuzo bhinnAnAm 'guNaH' iti saMjJAkaraNena nAmri vivAdaH / na cANutve'pyAzritatvAd guNatvaM yuktam; sadasatorAzrayAnupapatteratiprasaGgAcca / tathA hiavayavidravyamavayavadravyAzritamiti tadapi guNaH syAditi bhAvaH // 636 // tatraikAdivyavahAraheturekatvAdilakSaNA saGkhyA, sA punarekadravyA ca, anekadravyAM c| tatraikasaGkhyaikadravyA, anekadravyAtu dvitvaadisngkhyaa| tatraikadravyAyAH-salilAdiparamANvAdigatarUpAdInAmiva nityatvaniSpattayo boddhvyaaH|anekdrvyaayaastu-ektvebhyo'nekvissybuddhishiNtebhyo niSpattiH, apekSAbuddhivinAzAd vinAzaH; kvcidaashryvinaashaaditi| iyaM ca dvividhA'pi saGkhyA kila pratyakSata eva siddhaa| vizeSabuddhezca nimittAntarApekSatvAdanumAnato'pIti paro mnyte| tatrAsyAH pratiSedhamAha.- .. atadrUpaparAvRttagajAdivyatirekiNI / / na saGkhyA bhAsate jJAne dRzyeSTA naiva sAsti tt||637|| ___ yeSu hi samuccayAdivyAvRtteSu gajAdiSu saMjJA nivezitA, na tadvyatirekeNopalabdhilakSaNaprAptA saGkhyA khyAtAstIti sA shshvissaannvdsdvyvhaarvissyaa| tathA hyasau dRshytvenessttaa| tathA ca sUtram- "saGkhyAparimANAni pRthaktvaM saMyogavibhAgau paratvAparatve karma ca rUpisamavAyAccAkSuSANi" (vai0da0 4.1.12) iti // 637 // na cApi vizeSabuddhitaH saGkhyAsiddhiriti darzayannAha icchAracitasaMketamanaskArAnvayaM tvidm| ghaTAghekAdivijJAna jJAnAdAviva vrtte||638|| adravyatvAnna saGkhyAsti teSu kAcid vibhedinii| tajjJAnaM naiva yuktaM ca bhaaktmskhlittvtH||639|| yathA hyekaM jJAnam, dve jJAne- ityAdau saGkhyAmantareNApyekAdibuddhirbhavati, evaM ghaTAdiSvapyasahAyAdiSu padArtheSveka ityAdiH svecchayA yaH saGketo vihitaH, tatra yo manaskAra:= AbhogaH, tadanvayamekAdijJAnaM bhaviSyatItyanaikAntikametat / na hi teSu jJAnAdiSu saGkhyA'sti; eSAmadravyatvAt, saGghayAyAzca guNatvena drvyaashrittvaat| 1. nIlAdiriSyate-pA0, gaa0| 2. ya:-pA0, gA01 3. 0lkssnn-paa0,gaa| 4. ghaTeSvekAo- pA0, gaa0| 5.tu-pA0, gaa0| Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNapadArthaparIkSA 187 atha matam- gauNamidaM teSu, jJAnamekamivaikam, sAdharmya caatraashaaytvaadi| ttraah'tjjnyaanmiti| naiva hyetajjJAnaM bhAktaM yuktam askhaladgatitvAdasya prtyysy| na hi yathA vAhIko gauriti skhalati pratyayaH-gauriva gaurna tu gaureva, sAsnAdyabhAvAditi; na tathAyaM skhalatiH-ekamivaikaM jJAnAdi na tvekameveti, kiM tarhi ? yAdRzI ghaTAdiSvaskhalitA [G.213] buddhirbhavati tAdRzI jnyaanaadissvpi|| 638-639 // syAdetat- na sAdRzyApekSametajjJAnamupavarNyate, kintu yatteSAmAzrayabhUtaM dravyaM tadgataikatvAdikArthasamavAyitvAdetadgaNakarmasamavAyAdiSvekAdijJAnaM bhavatIti? tadetadAzaGkayannAha tadvyasamavetAccedekatvAt priklpyte| guNAdiSvekavijJAnamekArthasamavAyataH // 640 // atrottaramAha asta nAmaivamekatra jJAne 'dvayAdimatista km| eteSvapekSate hetuM / SaTpadArthAdikeSu vaa||641|| ekArthasamavAyAdegauNo'yaM pratyayo bhvet| tathA ca skhalito ysmaanmaannve'nlbuddhivt||642|| yadi hi tavvyasamavetAdekatvAderetajjJAnam, tadA'stu nAmaikatra jJAne sukhAdau caikAtmadravyasamavAyinyekamekamiti jJAnam, dve trINi catvAri jJAnAnItyAdijJAnasya tu ko hetuH, na hi. tatraikAtmagataM dvitvAdyasti! yaccaitaducyate-SaT padArthAH, sukhaduHkhe, icchAdveSau, paJcavidhaM karma, sAmAnyaM dvividham=paramaparaM ca, eko bhAvaH, eka: samavAya iti; tatra ko hetuH, na hi tatrai-kArthasamavAyinI saGkhyAsti! tasmAdavyApinItvAdiyamapi kalpanA na yuktaa| kiJca--ekArthasamavAyo'nyo vA svamatiparikalpato heturucyate, tathApyekArthasamavAyAderayaM bhavan pratyayo gauNaH syAd; vstvntraabhaavaat| tatastu skhalatiH syAd, yathAmANavake'nalapratyayaH; tatpravRttinimittAbhAvAt / na caivaM bhavati, tasmAt pUrvoktadoSAvRttireva // 641-642 // gajAdItyAdinA'viddhakarNoktaM saGkhyAsiddhaye pramANamAzaGkate gajAdipratyayebhyazca vailakSaNyAt prsaadhyte| - senAbuddhistadanyotthA niilvstraadibuddhivt||643|| sa hyAha- saGkhyApratyayo gajaturaGgasyandanAdivyatiriktanibandhanaH; gajAdipratyayavilakSaNatvAt, niilpttprtyyvditi| tdnyottheti| tasmAd gajaturagasyandanAderanyastadanyaH, tata utthAnaM yasyA iti vigrahaH // 643 // icchetyAdinA pratividhatte [G.214] __icchAracitasaGketamanaskArAdyupAyataH / / 1. jai0, pA0 pustkyonaasti| 2. vyaaptimti-paa0| 3. bhavan-pA0, gA0/ 4. 0doSAnivRttireva- pA0, gaa0|| 5. saMkhyAbuddhi0-pA0, gaa0| Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 tatvasaMgrahe tatreSTasiddhirbuddhayAdau saGkhyaitenaiva vA bhvet||644|| gajAdivyatiriktasya saGketamanaskArAderAntarasya nimittatveneSTatvAt, siddhsaadhytaiv| Adizabdena saGketasmaraNAdiparigrahaH / atha saGketAbhogAdivyatiriktapadArthanibandhanaM sAdhayitumabhipretam, tadAnaikAntikateti prasaGgodbhAvanavyAjena darzayati-buddhyAdau saMkhyaitenaiva vA bharvedati / etenaiva='tatpratyayavilakSaNatvAt' itynen| ekA buddhiH, dve buddhI, paJca karmANItyAdAvapi saGkhyA bhavet prApnoti / ttraapyekaadibuddhesttprtyyvilkssnntvaat| na ca bhavati, tasmAdanaikAntika iti bhAvaH // 644 // kiJca-yA'nekadravyA dvitvAdisaGkhyA, tasyA yeyamekatvebhyo'nekabuddhisahitebhyo niSpattirvarNyate bhavadbhiH, sA nirnibandhaneti darzayati buddhayapekSA ca saGkhyAyA niSpattiryadi vrnnyte| . saMketAbhogamAtreNa tadbuddhiH kiM na smmtaa||645|| . maatrgrhnnmektvdvitvaadittsaamaanyttsmbndhjnyaanvycchedaarthm| tabuddhiriti / saGkhyeyeSu dve trINi catvArItyAdikA buddhiH saMketAbhogamAtreNa kiM na sammatA! evaM hyadRSTasAmarthyasya hetutvaM na kalpitaM syAd, anyathA hi hetUnAmanavasthA bhvet| tathA hi- apekSayA buddhisadbhAve. bhAvAt tadgatAnvayavyatirekAnuvidhAnAt saiva kalpayituM yuktA; anyathA hi harItakI prApya devatA virecayantItyapi kalpanIyaM bhvet| nApi samuccayAdivyAvRttapadArthavyatirekeNopalabdhilakSaNaprAptA'bhimatA dvitvAdayo dRzyante saGgacchante vA; ekasyAnekasmin vRtteH prtissiddhtvaat| sAmAnyasamavAyayozca niSetsyamAnatvAditi bhAvaH // 645 // . mahadityAdinA parimANapratiSedhamAha mahadIrghAdibhedena parimANaM yducyte| tadapyarthe tathA rUpabhedAdeva na kiM matam // 646 // parimANavyavahArakAraNaM primaannm| taccaturvidham-mahad, aNu, dIrgham, hrsvmiti| tatra mahad dvividham-nityam, anityaM c| nityamAkAzakAladigAtmasu prmmhttvm| anityaM trynnukaadidrvyessu| tathANvapi dvividham-nityamanityaM c| nityaM paramANu manaH suparimaNDala[G.215] lkssnnm| anityaM vyaNuka eva / kuvalAmalabilvAdiSu ca mahatsvapi tatprakarSAbhAvamapekSya bhAkto'yaM vyvhaarH| yAdRzaM hyAmalake mahat parimANam, na tAdRzaM kuvala' iti| evamanyatrApi yojym| atra tryaNukAdiSu vartamAnayormahattvadIrghatvayoryaNuke cANutvahrasvatvayoH ko vizeSaH? ucyate; tatrAsti mahattvadIrghatvayoH parasparato vizeSaH, mahatsu 'dIrghamAnIyatAm', dIrdheSu ca 'mahadAnIyatAm' iti vyvhaarbheddrshnaat| aNutvahasvatvayostu vizeSastaddarzinAM yoginAM pratyakSa ityeSA peraSAM prkriyaa| etacca mahadAdi rUpAdibhyo'rthAntaratvena siddham tatpratyayavilakSaNabuddhigrAhyatvAt, sukhAdivaditi paro mnyte| tatra yadi.tAvadrUpAdiviSayendriya1. pA0, gA0 pustakayo sti| 2. badaraH kumudo vetyrthH| Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 189 guNapadArthaparIkSA buddhivilakSaNapratyakSapratyayagrAhyatvAditi hetvartho'bhipretaH, tadA hetorasiddhanA / nahi tathAtathA'vasthitarUpAdipadArthavyatirekeNa mahadAdiparimANamindriyabuddhau prtibhaasmaanmuplkssyte|| atha aNu, mahadAdItyevaM yA vikalpikA buddhiH sA tatpratyayavilakSaNA buddhirabhipretA? evamapyanaikAntikatA hetoH, vipakSe baadhkprmaannaabhaavaad| na hyasyAH paramArthataH kiJcidapi grAhyamasti; saabhijlptvaat| kevalaM teSveva rUpAdiSvekadiGmukhAdipravRtteSu dRSTeSu tadvilakSaNebhyo rUpAdibhyo bhedapratipAdanAya kRtasamayAnurodhAnmahadityadhyavasyantI jAyata iti nAto vastvantarasiddhiH / ata eva cA'syA na rUpAdivyatiriktamavaseyamastItyasiddhatApi hetoH| pratijJAyAzca pratyakSabAdhA; pratyakSatveneSTasya mahadAde ruuptvdivytirekennaanuplmbhaat| tasmAttadapi parimANamarthe rUpAdAvekadiGmukhAdipravRtte tasyArthasyAtathodbhUtAd bhedamAzritya kiM na tAdAtmyeneSTam ! evaM hyadRSTAyuktapadArthakalpanA na kRtA syAdityevakAreNa drshyti| tathA hiekadiGmukhapravRtte bhUyasi rUpAdike dRSTe spRSTe vA dIrghamiti vyavaharanti / tadapekSayA cAlpIyasi samutpanne hrasvamiti / evaM mahadAdiSvapi yojym| rUpAdiniSedhavaccaikAnekavi-kalpAbhyAM mahadAdiniSedho vAcyaH // 646 / / api ca sAdhyAbhAve'pi hetovRttidarzanAdanaikAntikatA sphuTatareti darzayannAha dIrghA prAsAdamAleti mahatI vedyate ythaa| na hi tatra tathArUpaM parimANaM prakalpitam // 647 // ekArthasamavAyena tathA ced vypdishyte| [G.216] tathA hi-asatyapi bhavatparikalpite mahattvAdau prasAdamAlAdiSu mhdaadiprtyyprsuutirnubhuuyte| na cetthaM zakyaM vaktum-yatraiva prAsAdAdiSu mAlAkhyo guNaH samavetastatra mahattvAdikamapi, tenaikArthasamavAyabalAt, tathA mahatItyevaM tanmAlAdi vyapadizyata iti| tadetadapi svasamayaviruddhamiti darzayannAha na mahattvaM na dairghyaM ca dhAmasvasti vivakSitam // 648 // dhAmasviti praasaadessu| vivakSitamiti krozArdhakrozAdi primaannm|| 647-648 // kasmAnnAsti? ityAha.... prAsAdazzeSyate yogo guNaH so'primaannvaan| . na tasyAstyaparA mAlA nopacArAzrayo'pyataH // 649 // ... tathA hi-bhavadbhiH prAsAdaH saMyogAtmako guNa iSyate, nAvayavidravyam; vijaatiiydrvyaanaarmbhaat| sa ca guNaH parimANavAnna bhavati; 'nirguNA guNAH' iti samayAt / tatazca guNAnAM prAsAdAdInAM mAlAkhyasyAparasya guNasyAbhAvAt prAsAdamAletyetadeva na syAt, kuto mahatI, hrasvetyAdi bhvissyti| tathA hi-mAlA saGkhyAsvabhAveSTA, saGkhyA ca guNatvAd dravyamevAzritA, na gunnm| athA'pyavayavisvabhAvA mAleSyate, tadApi dravyasya dravyamevAzrayaH, na guNa iti na mAlAyAH prAsAdAzrayatvaM yuktam / atha jAtisvabhAvA mAlA'GgIkriyate? 1. nopacArasya cAzraya:- pA0, gaa0| . 2. yadA-pA0, gA0/ 3. tathApi-pA0, gaa0| Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 tatvasaMgrahe evamapi jAtessavAtmanA pratyAzrayaparisamAsatvAdeko'pi prAsAdaH 'mAlA' ityucyeta, vRkssvt| yathoktam "geho yadyapi saMyogastanmAlA kinnu tdbhvet| jAtizced geha eko'pi mAletyucyeta vRkSavat / / " __ (pra0 vA0 2. 155-56) iti / ekA, dIrghA mahItyAdivyapadezAnupapattizca tadavasthaivamAlAyAm, tadAzraye ca prAsAdAdau; ektvaadigunnaabhaavaat| kASThAdiSu ca vivkssitdairdhyaadysdbhaavaat| bahvISu ca prasAdamAlAsu mAlA mAletyanugAmI vyapadezo na syAt; jAterajAtitaH / yadAha- . "mAlAbahutve tacchabdaH kathaM jAterajAtitaH" (pra0 vA0 2.156) iti| ata upacArasyAzrayaH parigrahaH, yadvA''zrayaH=adhiSThAnaM na yuktamityarthaH / na cApyayaM skhaladgatirmAlAdiSu mhttvaadiprtyyH| tasmAnaupacAriko yuktaH, na hi mukhyapratyayAviziSTo gauNo yuktaH; atiprsnggaat| yadAha "mAlAdau ca mahattvAdiriSTo yshcaupcaarikH| . mukhyaviziSTavijJAnagrAhyatvAnnaupacArikaH // " ' (pra0 vA0 2.157) iti nA 649 // tatra 'idamasmAt pRthak' iti yadvazAt saMyuktamapi dravyamapodbhiyate, tadapoddhArakAraNaM pRthaktvaM naam| tacca ghaTAdibhyo'rthAntaraM tatpratyayavilakSaNabuddhigrAhyatvAditi pUrvavat [G.217] parasyAbhiprAyaH / tadatrApi parimANavadasiddhatvamanaikAntikatvaM ca hetoriti hRdi kRtvAha apoddhAravyavahatiH pRthaktvAdyA tu klpyte| kAraNAt sA vibhintrAtmabhAvaniSThA na kiM matA // 650 // tathA hi-atrApi rUpAdibhyo vivekena nAparamarthAntaraM pRthaktvaM nAma pratyakSabuddhau pratibhAsata iti na siddhamasya ttprtyyvilkssnnbuddhigraahytvm| ata eva ca tasyopalabdhilakSaNaprAptatvenAbhimatasyAnupalambhAdasattvameva / na cApi pRthagiti vikalpapratyayavazAt tasya siddhiH| ta eva hi rUpAdayo bhAvAH svasvabhAvasthiteH sarvabhAvAnAM sajAtIyavijAtIyavyAvRttAtmatayA'pekSyamANAH pRthagiti vyavahAranibandhanaM bhaviSyantIti nAto vastvantarasiddhiH / tasmAdyeyamapoddhAravyavahati: vyavahAraH, pRthaktvAt kAraNAd varNyate, sA kimiti samAnAsamAnajAtIyavibhinnasvabhAvabhAvaniSThA na mtaa| tanniSThaiva yukteti bhAvaH / etenAnaikAntikatvaM hetordrshitm| vibhinna AtmA svabhAvo yeSAM te tathoktAH / te ca te bhAvAzca, teSu niSThA parisamAptiryasyA iti vigrahaH // 650 // sAdhyavipakSe'pi hetovRttirdRzyeteti darzayannAha parasparavibhinnA hi yathA buddhisukhaadyH| pRthagvAcyAstadaGgaM ca vinA'nyena tathA'pare // 651 // na hi sukhAdiSu guNeSu pRthaktvaM guNo'sti, nirguNatvAd guNAnAm / atha ca parasparavyAvRttAtmatayA te pRthagiti vAcyA bhavanti / tasyAzcApoddhAravyavahateraGgaM nimittatAM prtipdynte| Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNapadArthaparIkSA tathA'pare'pi ghaTAdayo dravyAbhimatA vinA'nyena-svavyatiriktena pRthaktvanAmnA guNena bhvissyntiiti| na cApi teSu-bhAkto'yaM pratyayaH; mukhyapratyayAviziSTatvAditi bhAvaH / yadvA-apoddhAravyavahati vibhinnAtmapadArthanibandhanAM darzayan pratijJAyA anumaanbaadhaamaah-prspretyaadi| prayoga:-ye parasparavyAvRttAtmAnaH, te na svavyatiriktapRthaktvasamAzrayAH, yathA-sukhAdayaH / parasparavyAvRttAtmAnazca ghaTAdaya iti svabhAvahetuH / ekasyAnekavRttyasambhavaH, samavAyasya niSetsyamAnatvAt sambandhAnupapattiH, sukhAdiSu tadvyavahArAbhAvaprasaGgazca bAdhakaM pramANam // 651 // . tatra saMyogavibhAgayordUSaNArthamAha yau saMyogavibhAgau ca dravyeSu niyatau praiH| saMyuktAdidhiyo hetU kalpitau tAvanarthakau // 652 // [G.218] yathAkramaM dravyeSu saMyuktavibhaktapratyayahetU aprAptaprAptAnAM prAptyaprAptisvabhAvAvanyatarobhayakarmajau ca saMyogavibhAgajau ca saMyogavibhAgAviti prprkriyaa| etacca prakriyAmAtrameva, na tvanayorvastusattvasiddhau kiJcana pramANamastItyato'narthakAvetau kalpitau paraiH / prayoga:yasya na kiJcit sAdhakaM pramANamasti na tat prekSAvatAM sadvyavahAraviSayaH, yathA-vandhyAsutAdi, nAsti ca saMyogavibhAgayoH sAdhakaM pramANaM peraSAmiti vyApakAnupalabdheH // 652 // 'bIjodaketyadinoyotakaramatopadarzanAddhetorasiddhatAmAzaGkate bIjodakapRthivyAdi sarvadA kaarykaarkm| prasaktaM nirvizeSatvAt saMyogAsambhavena tu // 653 // kSetrabIjajalAdIni sApekSANIti gmyte| 'svakAryakaraNAnnityaM daNDacakrodakAdivat // 654 // .yastairapekSyate bhAvaH sa saMyogo bhvissyti| savizeSaNabhAvAcca bhinna eveti gamyate // 655 // saMyukte Aharetyukte saMyogaM prekSate yyoH| tadanyaparihAreNa te evAharati hyayam // 656 // sa hyAha-yadi saMyogo nArthAntaraM bhavettadA kSetrabIjAdayo nirviziSTatvAt sarvadaivAGkarAdi kuryuH, na caivm| tasmAt sarvadA kAryAnArambhAt kSetrAdInyaGkarAdikAryotpattau 'kAraNAntarasApekSANi, yathA mRtpiNDadaNDasalilasUtrAdayo ghaTAdikaraNe kumbhakArAdisApekSAH / yo'sAvapekSyaH sa saMyoga iti siddhm| kiJca-yo'sau saMyogo dravyayoH sa vizeSaNabhAvena pratIyamAnatvAttato'rthAntaratvena pratyakSata eva siddhaH / tathA hi-kazcit kenacit saMyukte dravye Aharetyukte yayoreva dravyayoH saMyogamupalabhate te evAharati, na dravyamAtram; anyathA ytkinycidaahret| etacca sarvaM viparyayAd vibhAgasAdhane'pi yojyam // 653-656 // nirantaramidaM vastu sAntaraM cedmityym| 1. biijodkenetyaadi0-0| 2.kAryAntara-pA0, gaa| Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 tatvasaMgrahe - buddhibhedazca kenaiSa vidyate to 'na cediha // 657 // [G.219] api cAviziSTe'pi nirantaramidaM vastu sAntaramidamiti buddhibhedaH kathaM yujyate, yadyetau saMyogavibhAgAviha vastunyarthAntarabhUtau na syAtAm ! na hi vizeSapratyayo vastuvizeSamantareNa sambhavI bhavitumarhati; sarvadA sarvatra bhAvaprasaGgAt // 657 // yA ceyaM sAntare buddhinairntryaavsaayinii| nirantare'pi yA cAnyA mithyAbuddhiriyaM dvidhA // 658 // mithyAbuddhizca sarvaiva prdhaanaarthaanukaarinnii| pradhAnaM ceha vaktavyaM taduktau tau ca sidhyataH // 659 // kiJca, yeyaM dUratarAvasthite'pi dhavakhadirAdau vidUradezavartinaH puMso nirantarAvasAyinI buddhirudayamAsAdayati, yA ceyamISattaruzikharAvalagne balAkAdau nirantare'pi sAntaratvamivAvasyantI jAyate'nyA, seyaM dvividhA'pyatasmiMstathArUpeNa pravRttatvAnmithyAbuddhiH / na ca mithyAdhImukhyapadArthAnubhavamantareNa kvcidupjaayte| na hyananubhUtagodarzanasya gavayapadArthadarzanAt gaurayamiti vibhramo bhvti| tasmAdavazyaM kazcinmukhyaH padArtho'syA vibhramadhiyo nibandhanamabhidhAnIyaH, tasyAbhidhAne ca tau saMyogavibhAgau sidhytH| na hi tadvyatirekeNAnyadasyA buddhernibandhamupapAdayituM shkyet||658-659|| kuNDalIti matizcayaM kinnimittopjaayte| narakuNDalabhAvAno sarvadA tatprasaGgataH // 660 // anyatra dRSTabhAvasya niSedho'nyatra yujyte| saMyogazca na ced' dRSTaH sa kathaM pratiSidhyate // 661 // caitro'kuNDala ityevaM tasmAdastyeva vaastvH| yaniSedhavidhAnAdi vibhAgena pravarttate // 662 // api ca-'kuNDalI devadattaH' iti matiriyamupajAyamAnA kinibandhanopajAyata iti vcniiym| na ca puruSakuNDalamAtrabhAvinI bhavitumarhati; sarvadA tatra devadattakuNDalayostasyAH sdbhaavprsnggaat| kiJca-yadeva kenacit kvacidupalabdhasattvaM tasyaivAnyatra vidhipratiSedhamakhena *loke vyavahArapravRttirdRSTA / yadi bhavatA saMyogo na kadAcidupalabdhaH, tatkathamasya 'caitro'kuNDalaH, kuNDalI ca' ityevaM vibhAgena vyavahAro bhvet| tathA hi-atra 'caitro'kuNDalI' ityanena kuNDalaM pratiSidhyate; tasya dezakAlabhedena sattvAdhyAsitamUrteH prtisseddhmshkytvaat| nApi caitrasya; tttulyyogkssemtvaat| tasmAccaitrasya kuNDalasaMyogaH prtissidhyte| tathA 'caitraH kuNDalI' ityanenApi vidhivAkyena caitrakuNDalayornAnyatarasya vidhAnamaH tayoH siddhtvaat| pArizeSyAt saMyogasyaivApratItasya vidhenyjyte| tasmAdastyeva saMyogAdirvAstavaH, yadvazAccaitraH kuNDalI na bhavatItyAdiniSedhavidhAnAdi pravibhaktameva prtiiyte| Adizabdena vizeSatvenopAdAnamityAdi pUrvoktaparigrahaH // 660-662 / / [G.220] . 1. ca-pA0, gA01 2-2. bhaved-pA0, gaa0| 4-4. lokavyavahAra-pA0, gaa0| 3. puruSakuNDalabhAvamAtra-pA0, gA0/ Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNapadArthaparIkSA 193 ucyata ityAdinA pratividhatte ucyate kSaNikatvena nAvizeSA jlaadyH| sattve'pyavyavadhAnAdi te'pekSante dazAntaram // 663 // yaduktam-'avizeSAdvIjAdayaH sadaiva kAryaM kuyuH' (tattva0 653) iti, tasyAvizaSTatvaM bIjAdInAmasiddham, kSaNabhaGgitayA sarvabhAvAnAM viziSTAvasthAnAmeva janakatvAt / yaccoktam-"kSetrabIjAdi" (tattva0 654) ityAdi, tatrApi sAmAnyena sApekSatvamAtre sAdhye siddhasAdhyateti drshyti-sttve'piityaadi| iSyanta evAsmabhiravyavadhAnAdyavasthAntarasApekSA bIjAdayo'GkarAdikAryanirvartanasamarthA vidyamAnatve'pIti siddhsaadhytaa| tatrAvidyamAnA vyavadhAnAdayo yatra dezAntare'vasthAvizeSe tttthoktm| Adizabdena virodhipratyayapratighAtAdikAryotpattibandhakaM naastiityrthH| yatrAvasthAntare vyavadhAnam, dUradezAvasthAnam, virodhinA pratihatiH-ityAdikAryotpattipratibandhakaM naastiityrthH| avasthAyAzca svabhAvAvyatirekAnArthantarabhUtasaMyogasiddhiH / artha bhavadabhimatasaMyogAkhyapadArthAntarasApekSatvaM sAdhayitumiSTam, tadA tathAvidhena dharmeNa hetoranvayAsiddharanaikAntikatA, dRSTAntasya ca sAdhyavikalateti bhAvaH // 663 // ___ syAdetat, kathamidamavagamyate-avasthAntaravizeSasApekSAH kSityAdayo'GkarAdikAryaprasavahetavaH, na punararthAntarabhUtasaMyogasApekSAH. yena sAmAnyena sApekSatvamAtre sAdhye siddhasAdhyatA bhavedbhavataH? ityAzaGkayAha saMyogamAtrasApekSA yadi tu syurjalAdayaH / * yogAnantarameva syAt kAryamantena vA bhavet // 664 // yadi hiM saMyogamAtrasApekSAH syuH, tadA prathamopanipAta eva kSityAdibhyo'GkarAdikAryodayaprasaGgaH; pshcaadvdviklkaarnntvaat| atha prathamopanipAte na bhavati pazcAdapyanutpattiprasaGgaH / [G.221] pUrvavadajanakAvasthAyAM vikalakAraNatayA nirviziSTatvAt / na ca kSityAdInAmanupakAriNi saMyoge'pekSA yuktimatI; atiprsnggaat| na cApi saMyogAnAM kAdAcitkatvaM yuktam; tatkAraNAnAM kSityAdInAM nityaM snnihittvaat| atha tatrApi saMyoge janye kSityAdInAM karmAdisApekSatvamiSyate? na; tatrApi tulyaparyanuyogatvAt ! tathA hi-tadapi karma kasmAnna janayatIti paryanuyoge kiM vaktavyaM syAt ? tatkAraNanodanAbhAvAditi cet ? tasyApi kasmAdabhAva iti nityakAraNAbhyupagame sarvatra tulya: paryanuyogaH / yasya tu sarvamevAnityaM vastu, tasyAnAditvAddhetuparamparAyAH sarvabhAvAnAM sakRdutpattiprasaGgo na bhavati; puurvpuurvkaarnnprtibddhtvaaduttressaam| teSAM ca sarveSAM yugapat kAraNavaikalyenAsannidhAnAt / tasmAdbhavata eva darzane'rAdikAryaprasavahetutvaM kSityAdInAM sarvadA prasajyata iti na saMyogArthAntarasApekSAH kSityAdaya iti siddham // 664 // yaccoktam-"savizeSaNabhAvAcca" (tattva0 655) ityAdi, tatrAha prAptAvasthAvizeSe hi nairantaryeNa jaatitH| ye pazyatyAharatyeSa vastunI te tthaavidhe||665|| 1. kAryametena- pA0, gaa0| 2. vikalakAraNatAyA-pA0. gA0 / Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .194 tatvasaMgrahe na hi saMyuktapadArthAntarabhUtaH saMyogaH pratipatturdarzanapathamavatarati, yena taddarzanA viziSTe dravye Aharati, kiM tarhi ? prAgbhAvinI yA' sAntarajAtAvasthA tato viziSTe ye nirantarotpanne vastunI te eva saMyuktazabdavAcye, avasthAvizeSe prasAdhitatvAt sNyogshbdsy| tena yatra tathAvidhe vastunI saMyogazabdaviSayabhAvApanne pazyati, te evAharati nAnye, na hi zabdenAbodhite'rthe zabdAt pravarttate prekSAvAn // 665 // yaccoktam "nirantaramidam" (tattva0 657) ityAdi, tatrAha vicchinnamanyathA caiva jAtameti nimitttaam| . sAntarAnantarajJAne gehavindhyahimAdrivat // 666 // vastvantarameva tathotpadyamAnaM buddhibhedanibandhanam, ato'naikAntikametaditi samudAyArthaH / tatra vicchinnaM yajjAtaM vastu tat sAntarabuddhenimittatAmetIti sambandhaH / anyathA ceti avicchinnam, yajjAtamiti sambandhaH / gehavindhyahimAdrivaditi / anayoreva ythaayogmudaahrnnm| na hyavicchedenotpannayoH svayaM saMyogAtmanorgehayoraparaH saMyogo nirantarabuddhernibandhanamasti paramate'pi, nApi vicchedenotpannayostayoreva [G.222] vibhAgaH sAntarapratyayanimittamasti; nirguNatvAd gunnaanaamityuktmett| na hi himavindhyayorapi vibhAgaH sAntarabuddherheturasti; 'prAptipUrvikA hyaprAptirvibhAgaH' iti samayAt // 666 // yaccoktam- "yA ceyaM sAntare buddhiH" (tattva0 658) ityAdi, tatrAha mithyAbuddhirna sarvaiva prdhaanaarthaanusaarinnii| sAdharmyanirapekSApi kAcidantarupaplavAt 667 // 'sarvA mithyAbuddhiH sAdharmyagrahaNAdupajAyate' ityasiddhametat kasyAzcit saadhrmymnpekssyaapiindriyvaigunnymaatrennotpttidrshnaat| yathA'nyatragatavikalpacetaso'pi puro'vasthitaikacandrAdipratyayamAtreNa timiropapAditendriyavaiguNyAccandradvayAkArAnusyUtA vizadatarapravibhAsinI kalpanAkalaGkAnaGkitaiva dhiirupjaayte| anyatragatacittasya dvicndraadimtirythaa| ... anyatragatacittasya ityanena nirvikalpatvaM dvicandradhiyo darzayati / na hi nirvikalpacetasi sAdharmyagrahaNamasti; tasya pUrvAparadRSTapadArthakatvAdhyavasAyAtmakatvena puurvaanubhuutaarthaabhijlpaatmktvaat| ___athavA-bhavatu nAma pUrvasyA mithyAbuddheH pradhAnArthAnusAritvam, tathApi neSTasiddhirbhavata iti darzayati avicchinnAdijAtaM vA pradhAnamiha vidyate // 668 // AdigrahaNena vicchinnajAtaM vastu gRhyte| tadeva hi vastu vicchinnamavicchinnaM copajAyamAnamatajjAtIyaparihAreNa pravRttyarthaM prathamataraM vinivezitavibhaktAdyabhidhAnatayA mukhyamastIti neSTasiddhirbhavataH // 667-668 // 1.gA0 sampAdakastu 'tadviziSTe' iti pAThaM sviicikiirssti| 2-2. ye sAntarajAtAvasthe-pA0, gA0/ 3. candrAvipatya-jai0, paa0| 4. sviklpsyetyrthH| Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNapadArthaparIkSA 195 yaduktam- "kuNDavIti matizceyam" (tattva0 660) ityAdi, tatrAha kuNDalIti matizceyaM jAtAvasthAvizeSayoH / "caitrakuNDalayoreva saMyoga iva jAyate // 669 // yathaiva hi saMyogazcaitrakuNDalayorviziSTAvasthAprAptau satyAmupajAyate, na hi sarvadA, tadvadiyamapi kuNDalIti matiravasthAvizeSanibandhanA bhavantI kimiti sarvadA bhaved / jAto'vasthAvizeSo yayozcaitrakuNDalayoste tathokte // 669 // yaccoktam-"anyatra dRSTabhAvasya" (tattva0 661) ityAdi, tatrAha so'vasthAtizayastAdRgdRSTo'nyatra nissidhyte| caitre kuNDala ityAdau na saMyogastvadRSTitaH // 670 // G.223] yadavasthAvizeSanibandhaneyaM matirupavarNitA, tasyopalabdhilakSaNaprAptasyAnyasyAmavasthAyAmanupalambhe sati pratiSedho vidhIyate, na tu bhavatparikalpitasya saMyogasya; tasya saMyogipadArthavivekena kvacidapi buddhaavprtibhaasnaat| tasmAnnAsiddhatA hetoH // 670 / / syAdetat-yadi nAma sAdhakaM pramANaM saMyogaM prati na jAtamasmAkam, bhavatAM tu kiM bAdhakaM pramANam ? itatyAha na parAbhimatAd yogAjjAyate yuktvstudhiiH| yuktabuddhitayA yadvat prAsAdAdiSu yuktidhIH // 671 // anekavastusadbhAve jAyamAnatayA'tha vaa| vibhaktAnekatantvAdiviSayA iva * buddhayaH // 672 // vibhAge'pi yathAyogaM vAcyametat prmaadvym| ekasyAnekavRttizca na yukteti prabAdhakam // 673 // __ prayogaH-yA saMyuktabuddhiH sA bhavatparikalpitasaMyogAnAspadavastuvizeSamAtrabhAvinI, yathA saMyuktau prAsAdau' ityAdau / saMyuktabuddhizcayam 'caitra: kuNDalI' ityAdAviti svabhAvahetuH / atha vA-yA'nekavastusannipAte satyupajAyate, sA bhavatparikalpitasaMyogarahitAnekavastuviSayamAtrabhAvinI, yathA praviralAvasthitAnekatantuviSayAH pratyayAH / tathA ceyaM saMyuktadhIriti svabhAvahetuH / yuktariti / saMyuktabuddhirityarthaH / etadeva pramANadvayaM vibhAgapratiSedhe vaacym| vibhaktabuddhitvAdamekapadArthAsannidhAnAyattodayatvAdvA parAbhimatavibhAgarahitapadArthavizeSamAtranibandhanA meSAdiSu vibhAgabuddhiH,yathA dUratarAvasthitameSadvayaviSayA vindhyahimavadviSayA vA dhIriti ythaayogaarth:| atha kimatra sAdhyaviparyaye hetorbAdhakaM pramANam, yena hetorvipakSe pracArAzaGkA nivarttate? ityAha- ekasyetyAdi / yathaikasyAnekatra vRttirna yuktA, tathA "taddhayekavRttibhAjaiva rUpeNa" (tattva0606)ityAdinA'vayaviniSedhe pratAnitamiti neha punaH pratAyate // 671-673 // paratvAparatvayordUSaNamAha parAparAbhidhAnAdinimittaM yacca klpyte| paratvamaparatvaM ca dikkAlAvadhikaM na tat // 674 // 1. pA0. gA0 pustakayo sti| Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 tatvasaMgrahe [G.224] 'idaM param', 'idamaparam' iti yato'bhidhAnapratyayau bhavataH, tatparatvamaparatvaM ca yathAkramaM parAparAbhidhAnanimittaM siddhm| Adizabdena pratyayo gRhyate / prayogaH-yeyaM paramaparamiti saMvit sA ghaTAdivyatiriktArthAntaranibandhanA; tatpratyayavilakSaNatvAt, sukhaadibuddhivditi| tathA hi- ekasyAM dizi sthitayoH piNDayoH paramaparamiti buddhipravRttirna tAvadiyaM dinibndhnaa| nApi kAlanibandhanA; ekasminnapi vartamAne kAle vartamAnayoraniyatadigdezasaMyuktayoryuvasthavirayorvibhAgena parAparabuddhipravRttestadavizeSe'pi vizeSAditi bhAvaH / na cAnyadasyA buddhernibandhanamabhidhAtuM paaryte| tasmAdyannibandhaneyaM tat paratvamaparatvamiti siddhm| dikkAlAvadhikaM na tditi| dikkAlapradezasaMyuktasannikRSTaviprakRSTapadArthAvadhikaM na bhvtiityrthH| dikkAlazabdAbhyAM hypcaaraaddikkaalprdeshsNyuktyornirdeshH| tathA hyetat paratvamaparatvaM ca dvividhamapi dikkRtaM kAlakRtaM ceti varNitaM prenn| tatra dikkRtasyaivamutpattiH-ekasyAM dizyavasthitayoH piNDayore kasya praSTa : sannikRSTamavadhiM kRtvA 'etasmAdviprakRSTo'yam' iti paratvAdhAre buddhirutpadyate, tatastAmapekSya pareNa dikpradezena saMyogAt prtvmupjaayte| viprakRSTaM cAvadhiM kRtvA etasmAt sannikRSTo'yam' ityaparatvAdhAre buddhirutpadyate, tAmapekSyApareNa dikpradezena sNyogaadprtvsyotpttiH| kAlakRtayostvayamutpattikramaH / tathA hi-vartamAnakAlayoraniyatadigdezasaMyuktayoryuvasthavirayormadhye yasya valipalitarUDhazmazrutAdinA'numitamAdityodayAstamayAnAM bahetvaM takasya draSTayuvAnamavadhiM kRtvA viprakRSTA buddhirutpadyate, tAmapekSya pareNa kAlapradezena saMyogAt paratvasyotpattiH / sthaviraM cAvadhiM kRtva yasyArUDhazmazrutAdinA'numitamAdityodayAstamayAnAmalpatvam, tatra yUni sannikRSTabuddhirutpadyate, tAmapekSyApareNa kAlapradezena sNyogaadprsyotpttiriti| tadetat paratvAparatvasAdhanamanaikAntikam; sAdhyavipakSe'pi hetorvRtteriti darzayati yathA nIlAdirUpANi krmbhaavvyvsthiteH| anyopAdhiviveke'pi tathocyante tathA'pare // 675 // bhAva:=utpAdaH, tatsahitA vyavasthitiH, krameNa bhAvavyavasthitiriti vigrahaH / etaduktaM bhavati-yathA nIlAdiSu krameNotpAdAt kAlopAdheH krameNa vyavasthA, na guNopAdheH; paraM nIlamaparaM nIlamiti parAparavyapadezo bhavati, asatyapi paratvAparatvalakSaNe guNe; nirguNatvAd guNAnAm, tathA ghaTAdiSvapi kiM neSyate! etenaitadarzayati-yadyarthAntaranimittatvamAtramiha sAdhayitumiSTam, tadA'naikAntikatA hetoH; sAdhyaviparyaye'pi tasya vRtteH| atha nityabhUtadikkAlapadArthahetuko yo guNavizeSastannibandhatvamasyA buddheH sAdhayitumiSTam, tadA dRssttaantaabhaavH| prtijnyaayaashcaanumaanbaadhaa| tathA hi-zakyamidaM kartum-yA parAparabuddhiH [G.225] sA paraparikalpitaguNarahitArthamAtrakRtakramotpAdavyavasthAnibandhanA; parAparabuddhitvAt, yathA rUpAdiSu parAparabuddhiH / parAparabuddhizceyaM ghaTAdiSviti svabhAvahetuH / nIlAdiSvekArthasamavAyAdupacariteyaM paratvAdibuddhiH,ato'naikAntikatA hetoH,pAramparyeNa nIlAdiSvapi paratvAdenimittabhAvopagamAt sAdhyavikalatAM ca dRSTAntasyeti cet ? na; 1. pravartamAne-pA0, gaa0| Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNapadArthaparIkSA 197 prativihitametadaskhaladgatitvAnnaupacArikatvaM yuktamiti / svAzraye'pi tayorupalabdhyabhAvAcca na tadvalena pratyayo yuktaH; tat kuto rUpAdiSu tannibandhano bhaviSyati! sukhAdiSu vA pUrvottarakAlabhAviSu kiM kalpyeta, na hi tatraikArthasamavAyo'sti ! api ca-dikkAlayoH pUrvaM pratiSiddhatvenAbhAvAt taddhetukayorapi paratvAparatvayorabhAva iti kutastannimittatvAzaGkA, yena hetoranaikAntikatA bhavet ! na cApi dikkAlayorbhavataH pradezAH santi, yena yatsaMyogAdapekSAbuddhisahitAt paratvAderutpattiH syAt; tayorekAtmatayA nirvytvaat| na copacarito'vayavabhedo'rthakriyAnurodhI yuktaH; vastusvabhAvapratibaddhatvAt tasyAH, upacaritasya cAlIkatvAditi naanaikaantiktaa| parakIyasya ca hetoH pUrvavadasiddhatvaM vAcyam // 674-675 / / saGghayetyAdinA parakIyaM prastutasaGkhyAdiguNapadArthasAdhanamAzaGkate saGkhyAyogAdayaH sarve na drvyaavytirekinnH| tadvayavacchedakatvena daNDAdiriva cenmatam // 676 // teSAM saMvRtisattvena vrnnnaadissttsaadhnm| tattvAnyatvena nirvAcyaM naiva saMvRtisad yataH // 677 // .. sarva evAmI yathoktAH saGkhyAdayo. guNA na dravyAdavyatirekiNaH; tasya dravyasya teSAM vyavacchedahetutvAt / yo hi yavyavacchedakaH, nAsau tadavyatirekI, ythaa-dnnddaadirdevdttsyeti| tadatra dravyAdavyatirekitvaniSedhamAtre sAdhye siddhasAdhyatA doSaH pratijJAyAH; saMvRtisatAM sarveSAmavastutayA tattvAnyatvAbhyAmavAcyatayA'bhISTatvAt / / 676-677 // athetyAdinAtrA viddhakarNasyottaramAzaGkate__ athAnirvacanIyatvaM smuuhaadenissidhyte| yasmAniyatadharmatvaM rUpazabdarasAdivat // 678 // ___ sa hyAha-"samUhasantAnAvasthAvizeSAstattvAnyatvAbhyAmavacanIyA na bhavanti; pratiniyatadharmayogitvAd, rUparasAdivat" ( ) iti // 678 // [G.226) tadeta ni:svabhAktayetyAdinA pratividhatte... niHsvabhAvatayA tasya tttvto'mbrpdmvt| na siddhA niyatA dharmAH kalpanAropitAstu te // 679 // yadi hi pAramArthikaniyatadharmatvaM heturiSTaH, tadA hetorsiddhtaa| nahi bauddhaM prati santAnAdInAM saMvRtisatAM pAramArthikaniyatadharmayogitvaM siddhm| atha sAmAnyena hetuH, tadA viyatpadmAdInAmapyabhAvatvAmUrttatvAdayaH kalpitA 'niyatA dharmA:2 santyevetyanaikAntikatA hetoH / tathaivoktAvanekAnto viytpdmaadibhirytH| abhedo vyatirekazca vastunyeva vyavasthitaH // 680 // tathaivoktaviti / sAmAnyena vikalpitAnupAkhyavarttidharmAparityAgenoktau satyAmityarthaH / itazcAnaikAntikatvamasya hetoH, yasmAdabhedo'nanyatvam, vyatireko'nyatvam, etau vastunyeva vyavasthitau, nAnyatra / santAnAdayazca prajJaptisattvenAvastusantaH, tat kathameSAM vastunaH 1. pA0, gA0 pustakayo sti| 2-2. niyatadharmA:-pA0, gaa0| 3. 0nupAkhyavRttidharmapario--pA0, gaa0| Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 tatvasaMgrahe sakAzAdbhedAbhedau sidhyataH ! tadevaM prathame prayoge saGkhyAdInAM dravyAdavyatirekapratiSedhamAtre sAdhye siddhasAdhyateti pratipAditam // 679-680 // saGkhyAdevyato'nyatvamevaM cet pratipAdyate? AzrayAsiddhatA hetoH saGkhyAdInAmasiddhitaH // 681 // athApi syAt-na vyatirekapratiSedhamAtraM sAdhyate, kiM tarhi ? dvau pratiSedhau vidhimeva gamayataH' iti pratiSedhadveyena dravyAvyatirekitvameva sAdhyata iti? tadetat saMkhyApUratyAdinA''zaGkayA zrayAsiddhatetyAdinA prtissedhyti| evmiti| na dravyAvyatirekiNaH, kiM tarhi ? vyatirekiNa ityarthaH // 681 // tadeva saGkhyAderAzrayasyAsiddhatvaM darzayati samuccayAdibhinnaM tu dravyameva tthocyte| ... tathocyata iti / eko dvau bhvH-ityevmaadiH| syAdetat-dravyAtmakasyApi sataH saGkhyAderbhedaH prasAdhyate svarUpAdeva bhedazca vyAhataH sAdhito bhavet // 682 // . na hi vastunaH svarUpAr3hedo'sti; tasya niHsvabhAvatvaprasaGgAt / vyAhata iti parasparaviruddhaH / bhedAbhedayoH parasparaparihArasthitalakSaNatayA yugapadekatra viruddhtvaat| evaM tAvat paratvAntA guNAH [G.227] prtissiddhaaH| buddhyAdayastu prayatnAntA AtmAzritatvena tadguNA iSTAH / te cAtmaniSedhAdeva niSiddhA draSTavyAH / na caiSAmAtmA''zrayo yuktaH, tathA hi-utpattihetutayA cAmISAmAtmA''zrayo bhavet ? sthitihetutayA vA? na tAvadutpattihetutayA; sarvadaivAvikalakAraNatayA sukhaadiinaamutpttiprsnggaat| na ca parairanAdheyAtizayasya sahakArivyapekSA kAcidastIti shtshshcrcitmett| na cApi nityasya kAryotpAdanasAmarthyamasti; tasya kramayaugapadyAbhyAM vyaapttvaat| nityasya ca kramayaugapadyAbhyAmarthakriyAvirodhasya pratipAditatvAt / nApi sthitihetutayA yuktaH; sthite: sthAturavyatiricyamAnarUpatvAt / taddhetutve sthAtRhetutvamevoktaM syAt / taccAnantarameva niSiddham / tasya ca sthAtuH apariniSThitAtmasvarUpatvAnna kazciddhetuH sambhavati; tasya tatrAkiJcitkaratvAt / vyatireke'pi sthiteH sthAtustena na kiJcit kRtam arthAntarabhUtAyAH sthite: krnnaat| tatazcAkiJcitkaraH kathaM tasyAzrayo bhavet ! nApi tatsambandhinyAH sthite: karaNAt tasyAyamupakArako yuktaH, tatsambandhitvAsiddheH / na cApi sthitiM prati hetutvaM yuktam; nityasya kvacidapi saamrthyaanupptterityuktm| kiJca-asau sthApyamAno bhAvaH svayamasthirasvabhAvo vA bhavet ? sthirasvabhAvo vA? yadyasthirarUpaH, tat kathaM pareNa sthApayituM zakyeta; tatsvabhAvahAniprasaGgAt ! atha sthirasvabhAvaH, tathApi sthApako'kiJcitkara eva; svayameva tatsvabhAvatayA tasya sthitisiddheH / kiJca-ye tAvanmUrtA bhAvAH, teSAmadhogamanapratibandhakatvena bhavennAmAzrayakalpanA, ye punaramI sukhAdayasteSAmamUrtatayA nAdhogamanamastIti kiM kurvANasteSAmAzrayo bhavet ! sadasatozca 'nirAzaM1. pariniSThitA.- pA0. gaa0| 2. 'niraMzatayA- iti pAThAntaram-'- iti jai0 pustakasya pRSThaprAnte dRshyte| Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNapadArthaparIkSA 199 satayAnupAkhyatvena cAzrayaNAnupapattiriti; evaM sukhAdInAmanyeSAM ca yathAyogamAzritatvAsiddherna guNo nAmAstIti bhAvaH / kiJca-buddhirjJAnasvabhAvA'GgIkRtA paraiH / yathoktam-"buddhirupalabdhi nimityanarthAntaram' (nyA0 daM0 1.1.15) iti / tasyAzcaivaMrUpAyA api na svasaMviditarUpamiSTaM 'paraiH; kintu buddhyantaragamyatvameva / tathAbhUtAyAzca rUpAdivat svato'siddhe-buddhitvamevAyuktamiti pratipAdayiSyati // 682 // sukhduHkhcchaadvessprytnaanaampyjnyaanruuptvmissttm| tadapi pramANalakSaNaparIkSAyAM niSetsyate / gurutvadravyatvasnehAnAM tu rUpAdivat pratiSedho vidheyaH-ityevamAlocyaiSAM pratiSedhamakRtvA, saMskArapratiSedhamAha vegAkhyo bhAvanAsaMjJaH sthitsthaapklkssnnH| saMskArastrividhaH prokto nAsau saGgacchate'khilaH // 683 // kSaNikatvAt padArthAnAM na kAcid vidyate kriyaa| yatprabandhasya hetuH syAt saMskAro 'vegasaMjJitaH // 684 // [G.228] trividhaH saMskAra:-vegaH, bhAvanA, sthitsthaapkshceti| tatra vegAkhyaH pRthivyaptejovAyumanassu paJcasu mUrtimatsu dravyeSu prayatnAbhighAtavizeSApekSAt karmaNo jaayte| sa ca niyatadikkriyAprabandhahetuH, peshvdrvysNyogvirodhii| tathA hi-zarAdiSu prayatnavizeSajanitakarmavizeSahetuka eva, yadvazAdantarAlazirasyApatanaM bhvti| ata evAsau niyatAdikriyAkAryonIyamAnasadbhAvatayA siddhH| zAkhAdau tu loSTAbhighAtajanitakarmajaH / bhAvanAsaMjJastvAtmaguNaH / yo'sau jJAnajo jJAnahetuzcocyate, sa ca dRSTa zrutAnubhUteSu smRtipratyabhijJAnakAryonnItsattvatayA siddhH| sthitisthApakastu mUrtimadravyaguNaH, yo hi ghanAvayavasannivezaviziSTaM kAlAntarAvasthAyinaM svamAzrayaM prayatnenAnyathAkRtaM pUrvavad yathAvasthitaM sthApayati, yathA-cirakAlasaMveSTitasya tAlapatrAdeH prasAryAvamuktasya punstthaivaavsthaanm| dhanuHzAkhAzRGgadantAdiSu vastrAdiSu ca bhagnAvarttiteSu tasya kAryaM lakSyata ev| akhila iti trividho'pi| tatra vegAkhyasya karmasambandhAkhyaM kAryamasiddham; azeSapadArthajAtavyApinaH kSaNabhaGgasya prsaadhittvaat| tatazca svabhAvapratilambhAdUrdhvaM sarvabhAvAnAmasattvAnna kAcit kriyA'sti, yasyAH kriyAyAH prabandhasya heturasau bhvet| atha svopAdAnadezaparihAreNa pratIyamAno bhAvAnAmutpAda eva kriyAprabandho'bhipretaH, tathA'pyanaikAntikatvam; yataH pUrvakA eva hetupratyayA bhAvAnAM tathA tathotpadyamAnAnAM tathAvidhAtmabhUtakriyAprabandhato'numIyante, na yathoktaH saMskAraH, tena saha kvcidpynvyaasiddheH| kiJca-yadi tathAvidhasaMskArabalAdapatanamiSvAdInAM syAt, tadA na kadAcidapi te pateyuH, sarvatra paatprtibndhhetorvegsyaavsthittvaat| tatazcAviziSTiAkAzadezaprasarpiNo vizikhasyAkasmAdyadetat patanamupalabhyate tatkathamupapadyeta! na ca mUrttimatAM satAM vAyvAdInAM saMyogAdupahatazaktitvAd vegasya vinAzAt patanamiti zakyaM vaktum; arvAgeva ptnprsnggaat| . sarvatraiva hi vAyusaMyogastadvirodhI vidyata ev| 1.vegasaMjJaka:-pA0, gaa0| 2. pA0 gA0 pustakayo sti| Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 tatvasaMgrahe athApi syAd-arvAgekAntabalIyastvAdvegasya virodhinamapi vAyusaMyogaM pratividhyAsa vego nayati dezAntaramiSumiti? yadyevam, parasmAt kena tasyAbalIyastvaM yena sudUramapi deza taM na nyet| dRzyate hi sarvatrAviziSTavAyusaMyogavatyAkAzatale prasarpato'pi zarasyAntarAle ptnm| na ca vegasya pazcAdanyatvaM [G.229] zakyaM vaktum, anyathotpattikAraNAbhAvAt sarvatraiva hi tatsamavAyikAraNamiSvAdi nirviziSTameva / na ca karmAkhyaM kAraNaM pazcAd viziSyata iti yuktamabhidhAtum; tasyApi tulyaparyanuyogatvAt / anyatve'pi vA pazcAdvegasya pUrvakasya vinAzakAraNAbhAvAt tAdavasthyamevetyapAta eva syaacchrsy| na ca vAyusaMyogastasya vinAzakAraNam; arvAgeva patanaprasaGgAdityuktametat / sarvatra vAyoravizeSeNa tatsaMyogasyApyaviziSTatvAditi yatkiJcidetat // 683-684 // bhAvanAkhyasya dUSaNamAha2. bhAvanAkhyastu saMskArazcetaso vaasnaatmkH| yukto nAtmaguNazcaiSa' yujyate tannirAkRteH // 685 // . yadi hi smRtyAdikAryataH sAmAnyena bhavanAmAtraM sAdhyate, tadA siddhsaadhytaa| tathA hi- pUrvAnubhavAhitasAmarthyalakSaNA cetasaH svAtmabhUtA bhAvanA smRtyAdiheturiSyata ev| yasyA vAsaneti prasiddhiH / athAtmaguNasvabhAvA bhAvanA sAdhayitumiSTA, tadA kacidapi tathAvidhayAre saha smRtyAdInAmanvayAsiddheranaikAntikatA hetoH| pratijJAyAzcAnumAnabAdhA / AtmanastadAdhArasya pUrva niraakRttvenaasttvaat| tasyA apyasattvasiddhiH / prayoga:-ye yadAzritAste tasyAbhAve sati nAvasthitimaznuvate, yathA-citraM kuddyaadybhaave| AzritazcAtmAnaM saMskAra: paramateneti vyaapkviruddhoplbdhH| na ceSTAsiddhiH; tasyAtmanaH pUrvaM nirAkRtatvAt / tasmAccetaso vAsanAtmaka eva yuktaH saMskAraH, nAtmaguNa iti prmaannphlmett| 'kasya pramANasiddhatvAd, aparasya viparyayAditi bhAvaH // 685 // tRtIyasyApi dUSaNamAha. 3. sthitasthApakarUpastu na yuktaH kssnnbhnggtH| sthitArthAsambhavAd bhAve tAdrUpyAdeva sNsthitiH||686|| tathA hi-yamasau padArthaM sthitaM sthApayati kadAcidasau svayamasthirasvabhAva eva, yadvA-sthirasvabhAva eveti pakSadvayam / yadyasthirasvabhAvaH, tadA tasya kSaNAdUrdhvamabhAvAt kasyAsau sthApako bhavet ! atha dvitIyaH pakSaH, tadA bhAve-sattve, sthitAnAmarthAnAM tAdrUpyAdeva apracyutasthitarUpatvAt, sthitiriti kimakiJcitkaraNa sthApakena parikalpiteneti pUrvavad dUSaNaM vAcyam // 686 // [G.230) athApi syAt-kSaNikatve'pi sarvabhAvAnAmekakSaNAvasthitau prabandhena cAnuvRttau tasya sAmarthyamucyate? ityatrApyAha kSaNaM tvekamavasthAnaM svahetoreva jaatitH| . . 1 bheda-pAra gaa.| 2. pA0. gA0 pustkyonaasti| 3. bhAvanayeti shessH| .. bhAvanAyA ityrthH| 5. caitcittsytyrthH| 6. aatmnH| Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utAra guNapadArthaparIkSA 201 pUrvapUrvaprabhAvAcca prabandhenAnuvarttanam // 687 // svahetoreva hi niSpadyamAnA ekakSaNasthAyinaH sidhynti| tathA hi AtmapratilambhalakSaNaivAmISAM sthitirucyate, na tu pratilabdhAtmasattAkAnAmuttarakAlamAtmarUpasandhAraNalakSaNA; svayaM calAtmana uttrkaalmvsthaanaabhaavaat| asthAne vA kadAcidapyanivRttiprasaGgaH pUrvavat; pazcAdapyaviziSTatvAt, atatsvabhAvaprasaGgAcca / pUrvapUrvakAraNasAmarthyakRtazcottarottarakAryaprasava iti prabandhe'pi na saMskArasya sAmarthya sidhyati // 687 // __ akSaNikasya tarhi sthApako'sau bhavatu? ityAha nAnyathodayavAneSa kasyAsau sthApakastataH / yo hyakSaNikastasyAnyathAtvAsambhavAt svata eva sthitiriti kiM kurvANastasyAsau sthApako bhvtiityuktmett| athApi syAt-mA bhUdasau sthApakaH, kintu kSaNasyaivotpAdako bhavati? ityAha na cAsya dRSTa hetustvaM saMskAro'nyo'pi vA bhavet // 688 // utpannasyaiva ceSTo'yaM vastrAdeH sthApako gunnH| pramANAdhInA hi prameyasya tattvavyavasthitiH, na cAsya prasiddhakAraNavyatirekeNa vastrAdiSu pratyakSAnupalambhAbhyAM cakSurAdivadvA kAryavyatirekato dRSTam nizcitaM hetutvam, yena tadvyavahAraH syAt / athAdRSTasAmarthyasyApi hetutvaM kalpyate, tadA saMskAraH, anyo'pi vaa-shukbkaadirutpterheturbhvet| kalpanIya iti zeSaH / na hyadRSTazaktitvena kazcidvizeSo'sti; yenaikasminnaiva saMskArAtmanyaparinizcitasAmarthya kalpanAparitoSo bhavatAM syaat| na cApyayamutpAdaheturiSTo bhavadbhiH, aMpi tUtpannasya sato vastrAderuttarakAlaMsthApako guNa iSyate / tatra cAkiJcitkaratvamasyeti pUrvamupavarNitam / abhyupagamya tUMtpattihetutvaM dUSaNamidamabhihitam; kadAcit kazcit svasamayasImAnamapyatipatyaivaM kalpayediti bhaavH| .. guNasaMskAranAmaivaM sarvathApi na sambhavI // 689 // guNasaMskAranAmetyAdinA 'sarvamupasaMharati // 688-689 // [G.231] dharmAdharmalakSaNaguNadUSaNamAha .. manoyogAtmanAM pUrva vistareNa niSedhanAt / . paroktalakSaNopetaM . nAdRSTamupapadyate // 690 // kartRphaladAyyAtmaguNa Atmamana:saMyogajaH svkaaryvirodhydRssttm| tacca dvividham, dharmAdharmabhedAt / tatra dharmaH-kartuH priyahitamokSahetuH / adharmastu-apriyAhitapratyavAyaheturiti paroktAdRSTalakSaNam / tadetadAtmano manasastadyogasya ca tatkAraNatvenAbhimatasya pUrva niSiddhatvAt kAraNAbhAvAdevAsaditi siddhm| zabdastvAkAzaguNatayA'bhISTaH, sa prAgeva nirasta:"akramAdyApatitaH" (tattva0 627) ityAdineti, na punarasya dUSaNamucyate // 690 // iti gunnpdaarthpriikssaa| 1. pA0, gA0 pustakayo sti| 2. pUrva-pA0, gaa0| 3. nibandhanAt-pA0, gaa0| Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12. karmapadArthaparIkSA karmapadArthadUSaNArthamAha kSaNakSayiSu bhAveSu krmotkssepaadysmbhvi| jAtadeze cyutereva tadanyaprAptyasambhavAt // 691 // "utkSepaNamavakSepaNamAkuJcanaM prasAraNaM gamanamiti karmANi" (vai0 da0 1.1.6) iti suutrm| tatrotkSepaNamUrdhvAdha:pradezAbhyAM saMyogavibhAgakAraNaM ytkrmotpdyte| yathAzarIrAvayave tatsambaddhe vA mUrtimati dravye 'loSTAdAvUrdhvatiryagbhAgopAdhibhirAkAzapradezAdyaiH saMyogakAraNamadhodigbhAgAvacchinnaizca vibhAgakAraNaM prayatnAdivazAdyat karmopajAyate tadutkSepaNamucyate / etadviparItaM saMyogavibhAgakAraNaM krmaavkssepnnm| Rjudravyasya kuttiltvheturaaNkunycnm| yathoktam-"Rjuno bAhvAdidravyasya ye'grAvayavA aGgulyAdayasteSAM 'svasaMyogibhirAkAzAhIvibhAge sati mUlapradezaizcAzAMdibhiH saMyoge sati yena karmaNA'vayavI bAhvAdilakSaNaH kuTila: samutpadyate tadAkuJcanam" (vai0 da0 bhA0 1.1.6) iti / etadviparyayeNa tu saMyogavibhAgotpattau yena karmaNA'vayavI RjuH sampadyate tatprasAraNam / yadaniyatadikpradezairghaTAdibhiH saMyogavibhAgakAraNaM tad gmnm| utkSepaNAdikaM catuHprakAraM karma niyatadigdezairAkAzAdibhiH sNyogvibhaagkaarnnm| gamanaM tu-aniyatadigbhiH sarvatodikkaiH pradezaiH saMyogavibhAgau kroti| aMta eva paJcaiva karmANi sambhavanti; bhramaNasyandanarecanAdInAM gamana evaantrbhaavaat| etacca paJcavidhamapi karma mUrtimadravyavRttisaMyogavibhAgakAryonnItasattvatayA siddhm| sarvasyaiva saMyogavibhAgavizeSaH [G.232] sAdhAraNaM kAryam, ataH kAryataH siddhirasya / tathA prtykssto'pi| yathoktam-"saGkhyAH parimANAni pRthaktvaM saMyogavibhAgau paratvAparatve karma ca rUpisamavAyAccAkSuSANi" (vai0 da0 4.1.12) iti / tadeSA saMkSepAt prprkriyoktaa| tadatra saMyogavibhAgayoH pUrvaM niSiddhatvAt tat kaarymsiddhm| atha nairantaryeNotpAdAdimAtralakSaNau saMyogavibhAgau tatkAryatayA hetutvenocyeta? evamapyanaikAntikatA hetoH; tathAvidhena karmaNA tayoH kvacidapyanvayAsiddheH / sAdhyaviparyayeNa ca hetophteviruddhtaa'pi| kAraNamAtrAstitve ca sAdhye siddhasAdhyatA; vAyvAdInAM tthaavidhsNyogvibhaagkaarnntvenaabhiisstttvaat| vizeSe ca sAdhye pratijJAyA apynumaanbaadhaa| tathA hi-kriyAsamAvezo bhavan padArthasya ? kSaNikasya vA ? na tAvat kSaNikasya, tasya janmadeza eva cyuteH nAzAd deshaantrpraaptysmbhvaat| prayogaH-yo yatra deze cyavate, na sa taduttarakAlaM tadanyadezamApnoti, ythaaprdiipaadiH| janmadeza eva cyavante ya sarve bhAvA vivakSitA iti vyApakaviruddhopalabdhiH // 691 // nAnaikAntikatA hetoriti darzayannAha - janmAtiriktakAlaM hi kriyAkAlaM pare jguH| 1. 0vUrdhvadigbhAgo0- pA0, gaa0| 2. svayaM sNyogaaddhiraakaashaa0-jai0| 3. pA0, gA0 pustakayo sti| 4. 'akSaNikasya vA'-ityadhikaM pAThaM svIcikIrSati gA smpaadkH| Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmapadArthaparIkSA 203 iSTAzutaranAzeSu dIpAdiSvapi vastuSu // 692 // iSTa Azutaro vinAzo yeSAM te tthaa| pradIpAderapi hi zIghratarakAlavinAzitayA'bhISTasyApi janmottarakAlabhAvinyeva kriyA; SaTkSaNasthAyitvenAsyAkSaNikatvAt / / 692 // katham? ityAha tathA hi kAraNAzleSaH, saamaanysyaabhivjnyjnm| svAvayave tataH karma, vibhAgastadanantaram // 693 // saMyogasya vinAzazca, tato dravyasya sNkssyH| SaTakSaNasthAyitaiveSTA dIpAdAvapi vastuni // 694 // tathA hi-svakAraNasambandhakAlastAvat prathamaM bhavati, tataH pazcAt svasAmAnyAbhivyaktikAlaH, tato'vayavakarmakAlaH, tadanantaramavayavavibhAgakAlaH, tataH svArambhakAvayavasaMyogavinAzaH, tato dravyavinAza:-iti SaTkSaNasthAyitaiva dIpAderapi vastuno'bhISTA / ataH kSaNikasya kasyacid gatimataH padArthasyAbhAvAt sarveSAmeva kriyAvatAM janmottarakAlabhAvinyeva kriyaa| nApyasiddhatA hetoH; anyasya kSaNikatvAyogAt // 693-694 // [G.233] athApi syAd-yadi nAma kSaNikatA bhAvAnAmasmAbhiriSyate; tathApyamISAM janmakAlabhAvinyeva kriyA kasmAnna bhavati? ityAha pazcimAgrimadezAbhyAM vishlessaa''shlesssmbhve| gantA'paro vA. sarvazca karmAdhAraH prakalpitaH // 695 // yo janaH kSaNamadhyAste naiva jAtu claatmkH| - tasyANvantaramAtre'pi dezasaMkrAntyasambhavaH // 696 // yasya hi pAzcAttyadezavizleSaH sambhavati, purovartinA dezena cA''zleSaH,sa gantA bhavati, aparo vA prasAraNAdyAdhAraH; na tvanyaH, aakaashaadi| na caikakSaNamAtrabhAvina iyAn parilambo'sti, yena pUrvadezaparihArapUrvakamaparadezamAkrAmet / sattAkAla evAstamayavazIkRtatvAdaparyApto deshaantrmaakrmitum| tasmAjanmakAlabhAvinyapi kriyA na yuktA / nApi pUrvottarayoH koTyoH; tadAnIM tasyAnupAkhyatvAt / ato yaH kSaNamapi nAste tasyA''stAM tAvad vidUrataradezAntarAvakramaNasambhavaH', api tu paramANumAtrapradezasaMkramaNamapi nAstIti kutaH kSaNikasya kriyaa!|| 695-696 // nApyakSaNikasyeti darzayati sthairye tu vastunaH sarve durghaTA gmnaadyH| sutarAmeva sarvAsu dazAsvasyAvizeSataH // 697 // ekarUpaM hi sadA vastvakSaNikamucyate, tasya sutarAmeva kriyAsamAvezo na sambhavati; AkAzavat sarvadA nirvishisstttvaat| prayogaH-yat sarvadA nirviziSTaM na tasya kriyA sambhavati, ythaa-aakaashsy| nirviziSTaM cAkSaNikAbhimataM sarvadA vastviti vyApakaviruddhopalabdhiH // 697 // 1-1.0kramaNA0-gA0/ Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 tatvasaMgrahe syAdetad-yadi nAmAviziSTamakSaNikaM vastu, tathApi prakRtyaiva tasya gantrAdirUpatvAt kriyAvattvaM bhaviSyatItyato'naikAntikatA hetoH? ityAzaGkayAha yadi gantrAdirUpaM hi prakRtyA gmnaadyH| sadA syuH kSaNamapyevaM nAvatiSTheta nishclm||698|| yasmAd gatyAdyasattve'pi prApnuvantyasya te dhruvm| atyaktapUrvarUpatvAd gatyAdhudayakAlavat // 699 // yadi hyamI devadattAdayo'kSaNikatvena' nAbhimatA: prakRtyA gamanotkSepaNAdiyoginaH, tadA [G.234] na kadAcidapi nizcalamavatiSTheran; sarvadA gantrAdirUpatvAt / tatazcAsya devadattAdergatyAdimato gatyAdyasattve'pi-nizcalAvasthAyAmapi, te-gamanAdayaH, prApnuvanti; gatyAdyutpattikAla ivAtyaktapUrvarUpatvAt // 698-699 // athAgantrAdirUpaM ttprkRtyaa'gmnaadyH| . . sadA syuH kSaNamapyekaM naiva praspandavad bhvet||700|| yasmAd gatyAdibhAve'pi nizcalAtmakameva tt| . atyaktapUrvarUpatvAt nizcalAtmakakAlavat // 701 // athaitaddoSabhayAdagantrAdirUpatvamasyAGgIkriyeta, tathA satyagamanAdayaH sarvadA syuH; ekarUpatvAda, aakaashvt| AdizabdAdutkSepaNAdiparigrahaH / tatazca gatyAdibhAve'pi tasya nizcalatvameva prApnoti; aparityaktAgatyAdirUpatvAd, yathA nishclaavsthaayaam| praspandaH= karma so'syAstIti prspndvt| nizcalAtmakakAlavaditi saptamyantAdvatiH // 700-701 // athApi syAt-naivA'syaikarUpatA, kiM tarhi ? gantragantRrUpatayobhayarUpatvAd, ato yathoktadoSaprasaGgaH, hetozcAsiddhatetyAzaGkayAha yadi tu syAdagantA'yamekadA cAnyathA punH| . parasparavibhinnAtmasaGgatebhinnatA bhvet||702|| ekadA ceta cakAro vibhinnakramaH 'punaH' ityasyAnantaraM draSTavyaH / punazca, anyathetyarthaH / evaM hi gntRtvaagntRtvaadiviruddhdhrmaadhyaasaadektvhaaniprsnggH||702 // ata eva tasya kSaNikatvaM siddhamiti darzayannAha atyantabhinnAvAtmAnau tAviti vyvsiiyte| viruddhadharmavRttitvAccalanizcalavastuvat // 703 // tAviti claaclaavsthaabhaavinau| clnishclvstuvditi| latAparvatAdivadityarthaH // 703 // evaM tAvadanumAnabAdhAM pratijJAyAH pratipAdya pratyakSabAdhAmapi pratipAdayannAha dRzyatvAbhimataM karma na vastuvyatireki c| dRzyate'to'pi naivAsya sattA yukttynupaatinii||704|| 1. tat-pA0, gaa0| 2-2. devadattAdayaH kSaNikatvenAbhimatA:-pA0, gA0), 3. avyakta0- jai0| 4. gntraadygdyntr0-0| 5. kdaa-jai0| 6. dRzyate so'pi-pA0, gA0 / Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmapadArthaparIkSA 205 [G.235] yadupalabdhilakSaNaprAptaM sannopalabhyate tatprekSAvatAmasadvavahAramavatarati, yathA-kvacit pradeze paTo'nupalabhyamAnaH / nopalabhyate ca rUpAdivastuvyatirekeNa karmeti svabhAvAnupalabdhiH / na hi rUpAdestathA dezAntarAvaSTambhenotpadyamAnasya vyatirekeNa kvacidindriyajJAne pratibhAsamAnamAlakSyate karma / yA ceyam- 'utkSepaNam', 'avakSepaNam' iti jalpAnuSaGgiNI dhIrupajAyate, sA sAbhijalpatvAnna prtykssm| na cApyeSA karmapadArthAnubhavabhAvinI yuktA; rUpAdereva tathAtathotpadyamAnasya darzanAt / yathAsaGketaM teSvevAdhyavasAyena vRtteH / etaccAnantarameva pratipAditam"nityAnityayorgatyAdyabhAvAt" (tattva0 697-700) iti| ato'siddhametadyaduktampratyakSata eva karma siddhamiti // 704 // yathoktamevArthamupasaMharannAha asthire vA sthire vaivaM gtyaadiinaamsmbhvH| prAktanAparadezAbhyAM vibhaagpraaptyyogtH||705|| evamiti anantaroktAbhyAM pratyakSAnumAnAbhyAM niraakRttvaat| vibhaagpraaptyyogtiti| prAktanena vibhAgAyogAt, aparadezena prAptyayogAditi yathAkrama sambandhaH // 705 // yadyevam, kathaM tarhi gativyavahAro loke bhavati? ityAha dezAntaropalabdhestu nairantaryeNa jnmnH| samAnAparavastUnAM gatibhrAntiH prdiipvt||706|| samAnAparavastUnAmiti / samAnAni tAnyaparANi ceti samasya, tAni ca vastUni ceti vigrahaH kAryaH / teSAM samAnAparavastUnAM yanarantaryeNa-svopAdAnakAraNadezaparihAreNa, janma sadbhAvaH, tasya janmana upalabdheH kAraNAt saM evAyaM gacchaMtIti bhrAntirbhavati / yathA pradIpasya kenacinnIyamAnasya. 'dezAntaraM gacchati' iti buddhihetutvaM bhvti| na hi pradIpaH sa eva dezAntaramAkrAmati; tasya ssttkssnnsthaayitvenaabhimttvaat| bhAvasvabhAva eva hi pUrvAparakoTizUnyo janmetyabhidhIyate / tena tasyopalabdhiyujyata ev| atha vA-janmanaiti paJcamyantametat / nairantaryeNotpAdAt samAnAparavastUnAM dezAntaropalabdheriti sambandhaH // 706 // iti krmpdaarthpriikssaa|| 2. kasmiMzcit-pA0, gaa0| 3. pA0 gA0 pustkyonaasti| Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. sAmAnya (jAti) parIkSA [G.236] dravyAdiSvityAdinA sAmAnyavizeSadUSaNamArabhate dravyAdiSu niSiddheSu jAtayo'pi nirAkRtAH / padArthatravRttA hi sarvAstAH parikalpitAH // 707 // jAtayaiti sAmAnyAni / tAzca dravyaguNakarmAtmakapadArthatrayAzritatvAt tannirAkaraNAdevApAstAH / na hyAzrayamantareNAzritAnAM kvacidavasthitirasti; anAzritatvaprasaGgAt ! jAtigrahaNamupalakSaNam, vizeSA apyantyadravyavRttittrAdAzritA eveSTAH, aMtaste'pyAzrayanirAkaraNA devApAstAH // 707 // tathApi punarvizeSeNa dUSaNaM vaktukAmo'nirjJAtasvarUpasya 'azakyadUSaNatvAt sAmAnyavizeSayostAvat svarUpaM darzayannAha tatreyaM dvividhA jAtiH sAmAnyameva sattAkhyaM dravyatvAdi tu sAmAnyaM svAzrayeSvanuvRttasya vijAtibhyazca sarvebhyaH svAzrayasya vizeSaNAt / vyAvRttibuddhihetutvaM teSAmeva tataH sthitam // 710 // tatra sAmAnyaM dvividham-paramaparaM ca / paraM sattAkhyam / tacca samasteSu triSu dravyaguNakarmasvanuvRttipratyayasyaiva kAraNatvAt sAmAnyameva, na. vizeSaH / aparaM tu 'drvytvgunntvkrmtvaadilkssnnm| tacca svAzrayeSu dravyAdiSvanuvRttipratyayahetutvAt ' sAmAnyam' ityucyate, svAzrayasya ca vijAtIyebhyo vyAvRttipratyayahetutayA vizeSaNAt sAmAnyamapi sad 'vizeSa: ' ityabhidhIyate / tathA hi- guNAdiSu 'adravyamaguNaH' ityAdikA. yeyaM vyAvRttabuddhirudayamAsAdayati, tAM prati hetutvameSAmeva gurutvadravyatvAdInAM vyavasthitam, nAnyasya na hyadravyatvAdikamaparamasti / apekSAbhedAccaikasya sAmAnyavizeSabhAvo na virudhyata eveti bhAvaH // 708-710 // pareSAM vizeSANAM lakSaNamAha parairabhyupagamyate / samasteSvanuvRttitaH // 708 // sadvizeSo'bhidhIyate / cetaso hetubhAvataH // 709 // vizeSA eva kecittu vyAvRttereva hetavaH / nityadravyasthitA ye'ntyA vizeSA iti varNitAH // 711 // kecidvizeSA eveSyante, na sAmAnyAni / vyAvRttereva = vyAvRttipratyayasyaiva [G.237] hetutvAdityarthaH / ke punaste ? ityAha - nityetyAdi / tathA coktam -- "nityadravyavRttayo'ntyA vizeSAH " (vai0 da0 bhA0 1.1.4) iti / nityadravyavRttaya iti paramANvAkAzakAla - digAtmamanaHsu vRtteH| paramANUnAM jagadvinAzArambhakoTibhUtatvAt, muktAtmanAM muktamanasAM ca saMsAraparyantarUpa tvAdantatvam, atasteSu bhavA antyA ityucyante; teSu sphuTataramAlakSyamANatvAt / vRttistu punareSAM sarvasminneva paramANvAdau nitye dravye / ata eva nityadravyavRttayaH, antyAH - 2. dravyatvakarmatvAdi- pAra, gA0 / 1. zakya- jai0 / Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnya (jAti) parIkSA 207 ityubhayorupAdAnam / tena parasparamatyantavyAvRttabuddhihetutvAt svAzrayamanyato vizeSayantIti vizeSA ucyante // 711 // kutaH punaramI siddhAH? ityAha yadbalAt paramANvAdau jAyante yoginAM dhiyH| vilakSaNo'yametasmAditi prtyekmaashritaaH||712|| yathA hyasmadAdInAM gavAdiSvAkRtiguNakriyAvayavasaMyoganimitto'zvAdibuddhivyAvRtaH pratyayo dRSTaH, tadyathA-gauH, zuklaH zIghragatiH pInakakudo mahAghaNTa iti yathAkramam, tathA'smadviziSTAnAM yoginAM nityeSu tulyAkRtiguNakriyeSu paramANuSu muktAtmamanaHsu cAnyanimittAsambhavAd yadbalAt pratyekaM vilakSaNo'yamiti pratyayavyAvRttirdezakAlaviprakarSadRSTe ca 'sa evAyam' iti pratyabhijJAnaM yato bhavati, te yoginAM vizeSapratyayonnItasattvA antyA vizeSAH siddhAH / te ca yathAsvaM pratyekamAzrayamAzritAH yoginAM pratyakSata eva siddhAH // 712 // . atha jAtayaH kathaM siddhAH? ityAhaH- . pratyakSataH prsiddhaastu.sttvgotvaadijaatyH| * akSavyApArasadbhAve sdaadiprtyyodyaat||713|| yadgatAnvayavyatirekAnuvidhAyi yadbhavati tattato bhavatIti vyavasthApyate / dravyAdiSu ca sadAdipratyayaprasUtirakSagatAnvayavyatirekAvanuvidadhatI kimitIndriyajanyatAvyapadezaM nAzruvIta, tadanyendriyajJAnavat, anyathA'tiprasaGgaH syAt ! // 713 / / anumAnato'pi sattvamAsAM pratipAdayannAha- . * anumAnabalenApi sattvamAsAM prtiiyte| vizeSapratyayo yena nimittaantrbhaavikH||714|| vizeSapratyaya iti dravyAdivastuvilakSaNAkAraH pratyayaH / nimittAntarabhAvika:= [G.238] nimittAntarAd bhAva utpAdaH so'syAstIti kRtvA / prayogaH- yadvastvAkAravilakSaNo yaH sa tadvyatiriktanimittAntarabhAvI, yathA-vastracarmakambaleSu raktAdipratyayaH / tathA cAyaM dravyAdiSu sadAdipratyaya iti svabhAvahetuM manyate paraH // 714 // enameva pramANArtha gavAdItyAdinA bhAviviktAdiricitapramANopanyAsena darzayati gavAdizabdaprajJAnavizeSA gogjaadissu| samayAkRtipiNDAdivyatiriktArthahetavaH // 715 // gavAdiviSayatve hi sati tcchbdbuddhitH|| anyatvAt tadyathaiSveva svtsaaNkushdhiidhvnii||716 // zazazRGgAdivijJAnairvyabhicArAd vishessnnm| tatsvarUpAbhidhAnaM ca vaidharyeNa nidrshnm||717|| tatra bhAviviktaH prAha-gavAzvamahiSavarAhamAtaGgAdiSu gavAdyabhidhAnaprajJAnavizeSAH samayAkRtipiNDAdivyatiriktasvarUpAnurUpasaMsarginimittAntaranibandhanA ityavaghoSaNA; gavAdi1. tatra-pA0, gaa0| 2. asambhAvat- jai0| Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 tatvasaMgrahe viSayatve sati piNDAdisvarUpAbhidhAnaprajJAnavyatiriktAbhidhAnajJAnatvAt, teSveva gavAdiSu - savatsA gauH, bhArAkrAnto mahiSaH, sazalyo varAhaH, sAGkuzo mAtaGgaH - ityAdyabhidhAna* prajJAnavizeSavat / vaidharmyeNa piNDAdisvarUpAbhidhAnaprajJAnavizeSAH / yAni ca tAni nimittAntarANi tAni gotvAdInIti siddham / tatrAbhidhAnam = zabdaH, prajJAnam = pratyaya:, jJAnamityarthaH / abhidhAnaprajJAnAnyeva vizeSA iti vizeSaNasamAsaH / samayaH =saGketaH, AkRti:= saMsthAnam, piNDaH = dravyam, Adizabdena rUpAdiparigrahaH, ebhyo vyatiriktaM svarUpaM yeSAm - svAbhidhAnapratyayaM pratyanurUpANAmupAdhitvAt saMsargiNAM nimittAntarANAM tAni nibandhanaM yeSAmiti vigraha: / atha vA - samayAdivyatiriktAni ca tAni sadAdipratyayAbhidhAnaM prati svarUpAnurUpasaMsargINi ceti vigrahaH kAryaH / zeSaM pUrvavat / avaghoSaNeti pratijJA / zAviSANAdipratyayairvyabhicArazaGkayA [G.239] tatparihArArthaM gavAdiviSayatve satIti vizeSaNam / piNDAdisvarUpAbhidhAnaprajJAnavyatirikte abhidhAnaprajJAne yeSAM tadbhAvastattvamiti vigrhH| vaidharmyeNa piNDAdisvarUpAbhidhAnaprajJAnavizeSA iti / tatra hi piNDAdivyatiriktanimittAntaranibandhatvAbhAve hetorapi yathoktasyAbhAvAt // 715-717 // uddayotakarastvAha- "gavAdiSvanuvRttipratyayaH piNDAdivyatiriktAnnimittAd bhavati; vizeSakatvAt, nIlAdipratyayavat / tathA goto'rthAntaraM gotvam; bhinnapratyayaviSayatvAd, rUpasparzAdivat, tasyeti ca vyapadezaviSayatvAd yathA -- caitrasyAzva iti caitrAd vyatirekeNa vyapadizyamAnaH " iti ( ) / tadetaddarzayati gavAdiSvanuvRttaM ca vijJAnaM piNDato'nyataH / vizeSakatvAnnIlAdivijJAnamiva jAyate // 718 // gotazcArthAntaraM gotvaM bhinnadhIviSayatvataH / rUpasparzAdivat tasyetyuktezcaitraturaGgavat // 719 // gavAdiSvityAdi / subodham // 718-719 // asAramityAdinA pratividhatte asAraM tadidaM sAryaM prakriyAmAtravarNanam / na tu tajjJApakaM kiJcit pramANamiha vidyate // 720 // akSavyApArasadbhAvAnna hyanantarabhAvinaH / sadAdipratyayAssiddhAH saMketAbhogatastu te // 721 // yaduktam- " akSavyApArasadbhAvAt sadAdipratyayAnAmakSAzritatvam" (tattva0 713) iti, tatra yadi sAkSAdakSavyApArAntarabhAvitvAditi hetvartho'bhipretaH, tadA heturasiddhaH ; savikalpakatvena saGketAbhogasmaraNAdivyavahitatvAt // 720-721 // na caitacchakyaM vaktum - ekamanugAminamantareNa kathaM parasparavyAvRttAtmano bhAvAH pAramparyeNApyabhinnAkArapratyayanibandhanaM yujyante ? ityAzaGkayAha dhAtryabhayAdInAM nAnAroganivartane / 2. kArya- pA0. gaa| yathA 1. 0 zcaiva turaGgavat - pA0. gA0 / Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 209 sAmAnya (jAti) parIkSA pratyekaM saha vA shktirnaanaatve'pyuplbhyte||722|| na teSu vidyate kiJcit sAmAnyaM tatra shktimt| cirakSiprAdibhedena rogshaantyuplmbhtH||723|| sAmAnye'tizayaH kazcinnahi kSetrAdibhedataH / ekarUpatayA nityaM dhAtryAdestu sa vidyte||724|| evamatyantabhede'pi kecinniytshktitH| tulyapratyavamarzAdehetutvaM yAnti naapre||725|| [G.240] yathA hyAmalakyAdayaH parasparamatyantavibhinnamUrtayo'pi pratyekaM samuditA vA nAnAvidhavyAdhivyAvarttanasAmarthyAdhyAsitA bhvntyntrennaapynugaaminm| na hi tatra sAmAnyameva tathAvidhAmarthakriyAM sampAdayatIti yuktaM vaktum; yatasteSu vividhArthakriyAsampAdanayogyaM na saamaanymsti| yadi syAt, tadA yeyaM kvacit kadAcit kAsAJciddhAtryAdInAM cirakSiprarogAdyupazamanasAmopalabdhiH, sA na syAt; saamaanysyaikruuptvaat| na ca kSetrakSIrAvasekAdisaMskAravizeSavazAdAsAditAtizayaM sAmAnyamevaitAmarthakriyAM vicitrAM sampAdayatIti yuktm| tasya nityatayA parairanAdheyavikArasya kSetrAdibhedato'pi nAtizayaH kazcid; ekruuptvaat| dhAtryAdInAM tvanityAnAM sA'tizayaH kSetrAdibhedato bhidyata ityatasta eva rogaadyupshmsaamopetaaH| tatazca tadvadevAnye'pi ghaTAdayo bhAvAH svahetupratyayebhyastathotpatteH prakRtyaivaikAkArapratyavamarzAdihetavo bhaviSyantItyadoSaH / tulyprtyvmrshaaderiti| Adizabdena salilasandhAraNAdyarthakriyAsAmarthyaparigrahaH // 722-725 // ___ kathaM punaH saGketAbhogAdivyavahitatvameSAM sidhyati? ityAha kAryamAnopayogitvavivakSAyAM ca scchuteH| samayaH kriyate yeSu' yadvAnyasyA ythaaruci||726|| vAhadohAdirUpeNa kaarybhedopyogini| gavAdizrutisaMketaH kriyate vyavahartRbhiH // 727 // tatsaMketamanaskArAt sadAdipratyayA ime| jAyamAnAstu lakSyante 'nAkSAd vyApRtyanantaram // 728 // na hyagRhItasamayAnAM sadAdipratyayaprasUtiH, anyathA saGketakaraNavaiyarthyaM syaat| tasmAd yasminnekAkAraparAmarzavyavasthitArthakriyAsAmarthyamAtrapratipAdanasyaivAbhedaM parAmazya saditi zruti vinivezayanti samayakRta: yadvA'nyasyAiti / vastvityasyAH zruteH / evaM gavAdivizeSazruterapi vAhAdisAmarthyavizeSajijJAsAyAM samayaH kriyata iti yojym| tatazca saMketottarakAlaM vyavahArakAle gavAdiSu dRSTeSvapi pUrvakRtasaGketAbhogaH, tatastannAmasmaraNam, tataH pazcAt sadAdipratyayodaya iti sphuTataramAlakSyata eva / kvacidatyabhyAsata AzutarotpAdadamISAM kramo naavdhaaryte| mandAbhyAsAstu sphuTataramavadhArayantyeva tadityupasaMharati / tat tasmAt tadevaM 1. teSa- pA0, gaa0| 2-2. nAkSavyApatyala-pA0 gaa0| 3. pratipAditamevAbheda-pA0, gA0 / . 4. atra 'tasminsadAdipratyayaH' ityadhikaM pAThamicchati gA0 sampAdakaH / Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 tatvasaMgrahe samayAbhogAdivyavahitatvam sAkSAdanutpatteH pratyakSatvameSAmasiddham / na cApi pAramparyeNotpadyamAnasya pratyakSatvaM nyAyyam; atiprasaGgAditi bhAvaH // 726-728 // - [G.241] itazca smArttatvAt tadanyasmRtivat pratyakSatvamayuktaM sadAdipratyayasyeti darzayannAha ___ ajalpAkAramevAdau vijJAnaM tu prjaayte| . tatastu samayAbhogastasmAt smArtaM tato'pi te||729|| svalakSaNe saGketasyAkaraNAd dRSTvA ca vikalpanAt prathamataraM vastusvalakSaNaviSayatayA'bhilApasaMsargaviveki vijnyaanmkssaashritmupjaayte| tataH pazcAt tasminneva paridRSTe vastuni samayAbhogaH tadanantaraM yathAsamayaM paridRSTArthaviSayAstadadhyavasAyitayA' sadAdipratyayAstamevArtha paridRSTamabhilapantaH samutpadyamAnAH kathamiva smArttatAM nAsAdayeyuH ! tato'pIti / yathA paridRSTAdhyavasAyAt / ta iti sadAdipratyayAH // 729 // kutaH punarayamutpattikramo vijJAnAnAmAlakSitaH? ityAha-: anyatragatacittasya vstumaatroplmbhnm| .. sarvopAdhivivekena tata eva prvrttte||730|| yataste sadAdipratyayA amunA krameNopajAyante, tata evAnyatra viSayAntare gatacittasya= vyAsaktamanasaH puro'vasthitaM vastu pazyataH sammukhIbhUtavastusaGketamanaskArAdyapravRtteH prathamataraM sarvopAdhiviviktavastumAtradarzanaM pravartate / anyathA hi yadi sarvameva sAbhijalpaM vijJAnaM syAt, tadA puro'vasthita vastu sarvopAdhizUnyamanyatragatamanAH kathamIkSeta ! na hyekasmin kAle yugapadabhilApadvayaM saMvedyate / tadevaM sAkSAdakSagatAvanyavyatirekAnuvidhAyitvamasiddham // 730 // tatra yaduktam- "gavAdi" (tattva0 716) ityAdi, tatrAha- . hetAvAdye'pi vaiphalyaM smyaabhogbhaavitaa| teSAmiSTaiva saMsargI so'nvyvytirek'vaan||731|| yadi sAmAnyenAnurUpasasargi nimittAntaramAtranibandhanatvameSAM prasAdhyate tadA siddhisAdhyatA; yato gavAdisaGketAbhoga eva gvaadiprtyyvypdeshaanaamnuruupsmbndhii| tathA hitasminsati bhavanti vijAtIyamanaskAre, asati' ca na bhavanti / ataH sa evAnvayavyatirekavAn hetureSAM siddhaH; tadgatAnvayavyatirekasyaivAnuvidhAnAt, ato vaiphalyaM hetuprayogaprayAsasya // 731 // tasya pakSAbahirbhAve sAdhyazUnyaM nidrshnm| . naiva taddhetavaH sAkSAd baahyvtsaaNkushaadyH||732|| nAbhidhAnavikalpAnAM vRttirasti svlkssnne| sarvaM vAggocarAtItamUrtiryena svalakSaNam // 733 // [G.242] athainaM saMketamanaskAraM pakSa evAntarbhAvya tadvyatiriktanityaikAnugAmisAmAnyAkhyasaMsarginibandhanatvameSAM sAdhyate, tadA dRSTAntasya sAdhyavikalatA, na hyevambhUlena kvacidanvayaH siddhaH / ye cAmI vatsAGkazAdayaH savatsAdyabhidhAnaprajJAnahetutvena varNitAH, te'pi taddhetutvena 1. tadavyavasAyitayA-jai0. paal| 2. paridRSTAvyavasAyAt- jai0, paa0| 3. jai0, pA0 pustakayo sti| 4. naivaM-pA0, gaa0| Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnya (jAti) parIkSA 211 na siddhAH, na hyeSAmAsAdisvalakSaNabhAvAnAM sAkSAdabhidhAnaprajJAnahetutvamasti, sarvavAgvikalpagocarAtItarUpatvAt svalakSaNasyetyataH sAdhyavikalatA dRSTAntasya / pAramparyeNa tu hetutvakalpanAyAmatiprasaGgaH syAt; sarvasyaiva sarvatra pAramparyeNopayogasya vidyamAnatvAt // 732-733 // yadyevam, kathaM tarhi loke'GkuzAdi bAhyameva taddhetutvenAdhyavasyati? ityAha antarmAtrAsamArUDhaM sAMvRttaM tvavalambya te| __ bahIrUpAdhyavasitaM prvrttnte'ngkshaadikm||734|| yattAvadaGkazAdiprajJaptyupAdAnaM svalakSaNam, na tadvikalpaiH spRzyata ityuktm| yattu sAMvRtaM tat kalpanAzilpinirmitAtmarUpatayA'ntarmAtrArUDhameva, na baahym| dRzyavikalpayostu vivekenAnabhijJatayA jano bAhyamiva tamAkAraM manyamAno bAhyameva vastvabhidhAvatIti nAto baahyruuptaasiddhirngkushaadiinaam| aGkazAdikamiti avalambya' ityanena pUrvakeNa sambandhanIyam antarmAtrAsamArUDhaM bahIrUpatayA'dhyavasitaM sAMvRtamaGkazAdikamAlambya bAhye pravartata ityarthaH antarmAtrA=buddhiH // 734 // yacca gavAdiviSayatve satIti vizeSaNam, tadaMpyayuktameva; vyavacchedyAbhAvAditi darzayannAha kriyAguNavyapadezAbhAvo hetuzca vrnnyte| abhAvapratyayasyeti vizeSaNamanarthakam // 735 // tadapyayuktaM hetutve vastutA zaktito'pi c| abhAvapratyayaH prAptaH sttaadissvvishesstH||736|| abhAvapratyayasyApi kriyAguNavyapadezAbhAva eva hetutvena bhvdbhirvrnnyte| [G.243] tadapyayuktamiti / kriyAdyabhAvasya hetutvopavarNanam / tathA hi-kAryotpAdanasAmarthyameva hetutvamucyate, tacca sAmarthya vastvAdhArameva; tallakSaNatvAdvastunaH / yadi cAbhAvo'pi tathAvidhasAmarthyAdhyAsito bhavet, tadA kathamiva vastutvaM nAsAdayet; etAvanmAtranibandhanatvAd vastunaH / tatazcAbhAvarUpatAmeva vijahyAt; vstusvbhaavprcyutiruuptvaadbhaavsy| api ca-yadi kriyAguNavyapadezAMbhAvo'bhAvapratyayahetuH syAt, tadA sattAdiSvapyabhAvapratyayaH prAptaH, tatrApi zazaviSANAdivat kriyAguNavyapadezAbhAvAvizeSAt // 735-736 // hetuzcAsiddha iti darzayannAha vailakSaNyamasiddhaM ca pinnddaakRtyaadibuddhitH| tajjJAnAnAmasiddho'pi hetureSa bhvtytH||737|| na hi gavAdipratyayAnAM piNDAdivyatiriktamarthAntaramadhyavaseyamasti, yena tatpratyayAnyatvameSAM bhavet // 737 // . pratijJAyAzcAnumAnabAdheti darzayannAha anvayI pratyayo ysmaacchbdvyktyvbhaasvaan| varNAkRtyakSarAkArazUnyA jAtistu vrnnyte||738 // etaduktaM bhavati- anugAmipratyayAnAM piNDAdivyatiriktaM nimittamAlambanabhRtameva bhavadbhiH sisAdhayiSitam, taccAyuktam tasyApratibhAsanAt, tadvilakSaNavarNAkRtyAdipratibhAsa Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 tatvasaMgrahe naacc| tathA hi-bhavadbhirvarNAkRtyakSarAkArazUnyameva varNyate gotvAdisAmAnyam, vijJAnaM ca varNAdipratibhAsAnugatamanubhUyate, tat kathamasya varNAdizUnyamAlambanaM bhavet, na hyanyAkArasya vijJAnasyAnyadAlambanaM yuktam; atiprasaGgAt / prayogaH-yo yadvilakSaNArthapratibhAsaH pratyayaH sa tadgrAhako na bhavati, tadyathA zabdajJAnaM na ruupgraahkm| jAtivilakSaNavarNAdipratibhAsazcAnvayI pratyaya iti vyApakaviruddhopalabdheH / shbdvyktyvbhaasvniti| zabda: gaurityAdivyapadezaH; vyakti:=varNasaMsthAnAtmikA, tayoravabhAsaH so'syAstIti tdvaan| akSarANi gakAraukAravisarjanIyAdIni // 738 // ... zaGkarasvAmI prAha'- "sAmAnyamapi nIlatvAdi nIlAdyAkArameva, anyathA hi 'nIla' [G.244] ityevamanuvRttipratyayo na syAt, tatazca hetorasiddhatvAnnAMnumAnabAdhA" iti / tadatrAha .. sAmAnyasyApi nIlAdirUpatve guNato'sya kH| bhedo nAnugatazcaiko niilaadiruplkssyte||739|| bhAsamAno'pi cedeSa na vivekena lkssyte| . . tatkathaM dhIdhvanI vyaktau vartete tadbalena tau||740|| nizcayAtmaka evAyaM sAmAnyapratyayaH praiH| iSTazcAgrahaNaprApteryuktaM . naanuplkssnnm||741|| evaM sati guNAnnIlAdernIlatvAdisAmAnyasya vizeSo na prApnoti; aakaaraabhedaat| syAnmatam-guNo hi nIladiranugato na bhavati, sAmAnyaM tu bhinnadezakAlavyaktyanugAmItyata AkArabhedo'sti? ityAha- nAnugatazcaika ityaadi| na hi nIlAdiguNavyatiriktamaparaM nIlatvAdi nIlAdayAkArAnugatamanugAmi pratibhAsamAnamAlakSyate; adhyakSata ekasyaiva nIlAderasAdhAraNasya pratibhAsanAt / nApi vikalpacetasi nIlatvAdi dvitIyaM pratibhAsate, yathAdRSTasyaiva tenaadhyvsaayaat| syAdetad- yathA bhavatAM kSaNikatvaM bhAsamAnamapi nopalakSyate vivakena mandaiH, tathedamapi sAmAnyamiti? tadapyayuktam / evaM hi 'tadarzanabalAdU bhinnAsvapi vyaktiSvabhinnau dhIdhvanI bhavata' iti yadetadvarNitaM tannopapadyate; na hi vizeSeNAnupalakSaNe vizeSye dhIrupajAyate, yathA daNDAnupalakSaNe daNDeti pratyayo na bhavati, tadvadatrApi syaat| tathA hi-svataHzabdapratyayagocarAtivRttA bhedA bhavadbhirupavarNyante, tA~zca bhedAn svato buddhizabdaviSaya vyativRttazarIrAn sAmAnyadarzanabalena pratiyan pratipattA kathaM tasyaivAnupalakSako nAma! A ca-yasyAvikalpakameva pratyakSam, tasyaitadyuktaM vaktum-pratibhAsamAnamapi nopalakSyata iti nishcyprtyyvyaapaartvaaduplkssnnsy| yasya tu bhavataH sarvameva savikalpakaM pratyakSamiti pakSa: tasyAyuktamanupalakSaNam; agrahaNaprasaGgAt / iyameva hi nizcayAnAM svArthapratipattiryattannizcayanam taccena nizcinvanti, na gRhNantItyeva prAptam // 739-741 // . . abhyupetyApi nIlAdivyatiriktArthAntarasiddhiM neSTasiddhiH; bhavatAmabhimatasAdhyArthasyAnumAnabAdhitatvAt, tena vyAptyasiddheriti darzayannAha1. tvAha-pA0, gaa0| 2. 0zcAgrahaNe prApte yuktaM-pA0, gA0 / ' Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnya (jAti) parIkSA 213 siddhe'pyanyanimittitve na sAmAnyaM prsidhyti| anugAmyekamadhauvyaviviktaM ca krmodyaat||742|| (G.245] adhrauvyaviviktamiti |anitytvviviktm, nityamiti yAvat ! kasmAnna sidhyatIti? krmodyaat| gavAdyabhidhAnapratyayAnAmiti zeSaH / yadA hi tathAvidhasAmAnyadharmahetukatvameSAmabhaviSyat, tadA krameNAmI nodapatsyanta; avikalakAraNatvAd yugapadevotpadyeran, yugapadutpadyamAnAnekapadArthavat / na hi parainupakAryasya kAcidapekSA'sti // 742 // samprati hetoH siddhimabhyupagamya vyabhicAramAha padArthazabdaH kaM hetumaparaM ssttsvpeksste| __ astIti pratyayo yazca sttaadissvnuvrttte||743|| na hi padArthatvaM nAma SaTsu padArtheSvaparamasti, yena 'padArthaH padArthaH' ityanugAmI pratyayo bhvet| tathA sAmAnyavizeSasamavAyeSu na sattAsti, yenAstIti teSu pratyayaH syAt; dravyaguNakarmasveva sattAyAH sthitatvAt / dravyAdiSu tu sAmAnyanibandhana eva vyapadezaH pareSAmabhISTa iti na tena vyabhicArazcotpadyate // 743 // syAdetat-tatrApi sattAdisadupalambhaMkapramANaviSayatvaM dharmo'sti, tenAnyanimitto'yamatrApi vyapadeza ityavyabhicAra eva? ityAha anyadharmanimittazcet ttraapystystitaamtiH| tadanyadharmahetutve'niSTAsakteradharmitA // 744 // vyabhicArI tato . heturamIbhirayamIkSyate / . . na ca sarvopasaMhArAd vyAptirasya prasAdhitA // 745 // anyadharmanimittatve'pyabhyupagamyamAne vyabhicAradoSastadavastha eva; yasmAt tatrApyasmin dharme'styevAstitAmatiH-asti saddharma iti / tatrApyanyadharmAbhyupagame'navasthAprasaGgaH syaat| anyeSAmapi dhrmaantraashrytvaaddhrmitvprsnggshc| tatazca SaDeva padArthA dharmiNaH-iti SaTsaGkhyAniyamo na syaat| athAnavasthAMbhayAddharmAntaraM nAzrIyate? tadA'mIbhiH padArtheSu sattAdau dharme vA pravRttaiH pratyayairvyabhicAritA hetiiH| mA bhUdvA'sya sAdhAraNAnaikAntikatA, sandigdhavyatirekitA tu kena parihriyate? ityetadAha-na. ca srvopsNhaardityaadi| sarvasmin dharmiNi hetoH sAdhyena vyAptipradarzanaM srvopsNhaarH| syAdetat-vyAptiratra yuktaiveti, nimittAntarAbhAve hi tadvastupratyayavailakSaNyaM kathamupapadyeta, na hyekaviSayANAM bahUnAmapi pratyayAnAM vailakSaNyamasti, yadi syAt, tadA [G.246] rUparasAdipratyayAnAmapi nAnAviSayo na sidhyet| pratyayabhedakRtatvAdviSayabhedavyavasthAnasyeti? tadapyayuktam; na hi sAmAnyapratyayo vastusvasvalakSaNaviSayaH paramArthato yuktaH; AviSTAbhilApena pratyayena svlkssnnsyaavissyiikaarnnaat| kintu yato yatastasyaikasyApi vastuno vyAvRttiH, 1. sttaasaamaany0-0| 2. 0zcodayate-pA0, gA0 / 3. rayamiSyate-pA0, gaa0| Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 tatvasaMgrahe tannibandhanAstatra yathAsaGketAbhyAsaM tadvastvanubhavadvArA yato vikalpA vAcakAzca vizvakalpa yadi pravarterannasatyapi sAmAnye tadA ko virodha ityato vyAptyabhAva ucyate // 744-745 // yaccoktam-"gavAdiSvanuvRttaM ca" (tattva0 718) ityAdi, tatrAha tadanantaramuddiSTamanenaiva niraakRtm| sAmAnyasAdhanaM tasminniSTasiddhayAdayaH samAH // 746 // anenaiveti samanantaroktahetudUSaNenaiva; tatrApi tulydosstvaat| tathA hISTasiddhyAdayo'trApi smaanaaH| Adizabdena sAdhyazUnyatA, dRSTAntasya hetorasiddhirvyabhicArazcetyAdi parigRhyate // 746 // prakArAntareNApi vyabhicAramAha pAcakAdiSu ca jJAnaM vishissttmupjaayte| abhAve'bhAvabuddhizca vinaikenaanugaaminaa||747|| icchAracitarUpeSu naSTAjAteSu vA ttH| . anaikAntikatA hetoH sarvairebhiryathoditaiH // 748 // na hi tatraikamanugAmi nimittaM pAcakatvapAThakatvAdikamasti; yena pAcakaH pAThaka ityanuvRttipratyayo bhvet| tathA pragabhAvAdiSu caturSu abhAvo'bhAvaH' iti kathamanuvRttapratyayo bhavet! na hyatrApi sAmAnyamasti; tasya vstvaashrittvaat| icchAracitarUpeSu candrApIDAdiSu naSTAjAteSu nabhastalopakalpitadhavalagRhAdiSu naSTAjAteSu ca mahAsammatazaGkhaprabhRtiSu buddhirvinaikenAnugAminA kathaM bhavet ! na hi tatrApi sAmAnyamasti; vyaktyAzritatvAttasya // 747-748 // na pAcakAdibuddhInAmasti kinycinibndhnm| karmAsti cet prativyakti na tu tadbhidyate tathA // 749 // bhinneSvanvayino'sattve na yuktAmvayinI mtiH| ityekamiSTaM sAmAnyaM srvvyktyunvRttimt||750|| karmAnvayadaridraM ca yadi hetuH prklpyte| tadA vyaktaya evAsyAH kimitISTA na hetavaH // 751 // pAcakAdimatirna syAt tatra coprtkriye| na sadAsannidhAnaM hi karmeSTaM jAtivat praiH|| 752 // atItAnAgataM karma nimittIkRtya teSu cet| pAcakAdiSu dhIzabdau, tana heturasattvataH // 753 // na pAcakAdItyAdinAre pAcakAdiSu jJAnaM smrthyte| [G.247) na hi pAcakAdiSu karmanibandhanA buddhiriti yuktaM vaktum; tasyApi karmaNaH prativyaktivadbhedAbhyupagamAt / bhinneSu hi vinaikenAnugAminA'nvayI pratyayo nopapadyata iti kRtvA sAmAnyaM sarvavyaktyanugataM parikalpyate bhavadbhiH / yadi cAnvayazUnyamapi karmAbhinnAbhidhAnapratyayahetuH syAt, tadA ko vyaktiSu pradveSo yena tAH parihatya sAmAnyaM taddhetutvena kalpyate! kiJca-yadi karmanibandhanaH pAcakAdiSu 1. nanu-pA0. gaa| 2. paackaadishvityaadinaa-| Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnya (jAti) parIkSA __ 215 pratyaya: syAt, tadA parataH kriye 'pAkamakurvati pAcaka iti pratyayo na syaat| na hi jAtivadbhavadbhiH sadA sannihitaM karmAbhISTam, yenoparatakriye'pi pratyayaH syaat| na hi yo yannibandhanaH sa tadabhAve bhavitumarhati; atiprasaGgAt, evaM hi sarvaH sarvanibandhanaM syaat| na cApyatItAnAgataM karma tatpratyayanibandhanaM yuktam; tasyAtItAderasattvAt, asatazca hetubhAvAnupapatteH // 749-753 // zaGkarasvAmI prAha-"pAcakAdyanuvRttipratyayastatkarmajAtisambaddhayA kriyayA yogastasmAd bhavati, tenoparatakriye'pi kriyayA 'dhruvanimittasyopalakSaNAnnApAcakAdityaya ityavaseyam" ( ) iti| tadetadarzayati kriyaatvjaatismbndhkriyaayogaanmtirydi| naSTakriye'pi ca tayA dhruvahetUpalakSaNAt // 754 // tayeti kriyyaa| dhruvanimittaM kriyAtvajAtiH // 754 // na tktyiAdinA pratividhatte na tu naSTakriye tatra lakSitApi na vidyte| gRhyate vA dhruvA jAtiH svAdhAravinivRttitaH // 755 // svasyA AdhAra:-kriyAjAte: saiva kriyaa| na hi jAterAzrayagrahaNamantareNa kevalAyA grahaNam avasthitirvAsti; anAzritatvaprasaGgAt / / 755 // [G.248] syAdetad-ekadA jAterlakSitatvAduparate'pi karmaNi tadAdhAre pravartata eva tannibandhanapratyayaH? ityAha daNDAGgadAdijAtInAmekadA na hi lkssnne| tadviyoge'pi daNDyAdimatisteSu pravarttate // 756 // athApi pAcakatvAdijAtiranyaiva vrtte| sadyojAte'pi tadyogAt pAcakAdimatirbhavet // 757 // sadAdimativannoM cet tadA sA smvaayinii| pazcAdapi na sA tatra tathA syAdavizeSataH // 758 // tatsambaddhasvabhAvasya vaiguNyAnna tyorsau| samavAyastathA pazcAt tAdAtmye ca kathaM bhavet // 759 // evaM hyatiprasaGgaH syAt, na hi daNDAdijAtInAmekadA lakSitatvAt parityaktadaNDeSvapi teSu devadattAdiSu daNDI, kunnddlii-ityaadimtirbhvet| na ca pAcakatvAdijAtiratrApyastIti yuktam; sadyojAte'pi jAtervidyamAnatvAt pAcakAdibuddhiprasaGgaH syaat|| syAdetad-yathA sattAnibandhanApi saditi matirbhavantI na sarvadA bhavati, tathA jAtirapyAzrayavizeSasamavAyinI bhavantI na sarvadA bhaviSyati, tena sadyojAtAvasthAyAM jAti va samaMvAyinI bhaviSyati / 'samavAyinI' ityupalakSaNam, nAbhivyaktetyapi jnyeym| evaM tarhi na - 1. lkssnnaatpaackaadi0-paa0,gaa| 2. yA-pA0, gaa0| 3 kriytvjaate.-gaa| 4. mtivaannau-jai0| Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 tatvasaMgrahe kadAcidapi sA tatsamavAyinI prApnoti / tathA hi-prathamataraM tayorjAtidravyayostatsambaddhasvabhAvavaiguNyAnna samavAyo jAteH, pazcAdapi tadvaiguNyaM tadavasthameveti kathaM sA samaveyAt ! na hi dravyaM bhavatAM matena kSaNikam, yena pazcAdviziSTatA tasya bhavet ! tatheti smvaayinii| tayorati jAtidravyayoH / tAdAtmya iti aparityaktaprAktanaviguNarUpatve // 756-759 // athApi dravyamanityamaGgIkriyate, tadApi doSa iti darzayannAha yadi nAmAdhuvA vyaktirlabhetAtizayaM tdaa| jAtestu viguNaM rUpaM na kadAcinivarttate // 760 // / yadi nAmAdhruvatayA vyaktiratizayaM pazcAllabhate, jAtestu dhruvatvAt prAgvat pazcAdapi tatsamavAyaviguNaM rUpamasti, kathamiva pazcAdapi samavAyinI bhvet| na cApi pazcAtkAlabhAvidravyasamavAyAviguNarUpaiva jAtiH sarvadAvasthiteti zakyaM vaktam; dravyasyApi [G.249] nityatvaprasaGgAt, tatsambaddhasvabhAvAyA jAteH sdaavsthittvaat| na hi dvitIyasambandhyabhAve tatsambaddhatvabhAvAt svabhAvAvaiguNyaM yuktm||760|| pacanAdItyAdinoddayotakaravihitaM parihAramAzaGkate pacanAdikriyAyAzca pradhAnaM sAdhanaM mtm| pAcakAditi taccAsti prAdhAnyaM pAcakAntare // 761 // .. sa hyaah-hetvrthaaprijnyaanaadidmucyte| yathA pAcakAdizabdA anuvRttAzca bhavanti, na ca pAcakatvaM nAma sAmAnyamasti, tathA gavAdiSvanuvRttipratyayA iti / yasmAdvizeSapratyayAnAmanAkasmikatvAdityasya hetorayamartha:-piNDapratyayavyatiriktapratyayasya nimittAntarAdutpAda iti, na punaH sarvoccavRttipratyayaH sAmAnyAdeva bhvtiiti| evaM sati pacanakriyAyA yat pradhAnaM sAdhanam, tat pAcakazabdenocyate, tacca prAdhAnyaM pAcakAntare'pyastIti na doSa iti // 761 // tadetat prAdhAnyamityAdinA pratividhatte- - , prAdhAnya kimidaM nAma na shktirsmnvyaat| dravyakriyAguNAtmAdi nAta evaavklpyte||.762|| kimidaM prAdhAnyaM nAma? yadi zaktiH; tadayuktam tasyAH pratyAdhAraniyatAyA vykttyntraasmnvyaat| nApi dravyAdInAmAtmA svabhAvaH svAtantryam; ata evAsamanvayAt / Adizabdena SaTpadArthavyatirikta iSTo dharmo gRhyte| yat punaruktam-"nimittAntarAdutpAda ityasyAyamarthaH" iti, tatra prtivihitmev| sAmAnyena kiJcit nimittAntaramastIti sAdhane siddhasAdhyatA; saGketamanaskArasya nimitttvenesstttvaat| vizeSeNa tvanvayavaikalyaM vyabhicArazca pAcakAdipratyayairiti // 762 // tadityAdinopasaMharati tadvijAtIyaviSirUpamAtrAvasAyinI / saGketabhedasApekSA pAcakAdiSu shemussii||763 // yathAsaGketamevAtaH zabdA buddhaya eva c| .. . 1.1. tatsambaddhasvabhAvA- paargaa| Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 217 sAmAnya (jAti) parIkSA vibhAge 'nAnuvartante vinaikenAnugAminA // 764 // tat-tasmAt, yato nimittAntaraM nirUpyamANaM pAcakAdidhiyo nopapadyante, tasmAt / vijAtIyasya vyavacchinnavastumAtrAdhyavasAyinI yathAsamayam 'pAcaka: pAcakaH' ityevamAkArA'nugatA bhinneSvapi vastuSvabhedena pAcakAdiSu zemuSI-dhIrupajAyate; [G.250] sarvatra vijAtIyavyavacchedasya vidyamAnatvAt / yata evaM gavAdiSvapi yathAsaGketamabhinnAkAravyavasAyinaH pratyayAH zabdAzca pravartiSyante vinApi sAmAnyamityanaikAntikatA hetoH // 763-764 // tathA cetyAdinA 'abhAve'bhAvabuddhizca' ityetat samarthayate tathA cAbhAvavijJAnaM nAbhAveSu virudhyte| dhvanirvA'nugato'narthasaGketAnugamAt tyoH||765|| idameva hi sAmAnyapratyayasya nibandhanaM vyApi yaduta saGketAbhogaH, anyathA hyabhAveSvabhAva ityanugataH pratyayo dhvanizca kena na virudhyeta / na hyatra jAtirasti; vastusamavAyinItvAttasyAH / kasmAnna virudhyate?- ityatra kAraNamAha-anarthasaMketAnugamAttayoriti / avidyamAno jAtyAdiroM yasmin saGkete sa tathoktaH, tasmAdanugamAt anvayAt, tayoH= dhvanivijJAnayoH zabdajJAnayoH / saGketamAtrAnvayavyatirekAnuvidhAyitvAditi yAvat / / 765 // ghaTasya prAgabhAvo'yaM ghaTapradhvaMsa ityym| tadvastUpAdhikAneva dhIrabhAvAn prapadyate // 766 // upAdhigatasAmAnyavazAdevAnuvRttatA / tasyAH sarvatra cen? - ghaTasyetyAdinA shngkrsvaamiuttrmaashngkte| sa hyAha-na hi teSvabhAveSvanupAdhikAH pratyayA dRzyante, kiM tarhi ? ghaTasya prAgabhAvaH, pradhvaMsAbhAvaH-ityevaM sarvatrAbhAvapratyayo vstuupaadhikaanevaabhaavaanvlmbte| tasmAt sarvatraiva tasyA dhiya upAdhigatasAmAnyavazAdevAnuvRttateti nAsti vyabhicAra iti| tasyA iti| dhiyaH prakRtatvAt sambandhaH / naivamityAdinA pratividhatte naivam; vailakSaNyAtadAzrayAt // 767 // ghaTa ityAdikA buddhistebhyo yuktaa'nugaaminii| nAbhAvo bhAva ityeSA tanmatistu vilakSaNA // 768 // na hi sattAvazAd buddhiaurazva iti cessyte| ekamevAnyathA kalpyaM sAmAnyaM sarvasAdhanam // 769 // vailakSaNyasahito'tadAzraya iti vigrhH| samAhAradvandvo vA vailakSaNyAdatadAzrayAcca naiva yuktmityrthH| tatra 'vailakSaNyAt' ityasya tAvadvistareNa samarthanamAha-ghaTa ityaadi| [G.251] na hyekopAdhinibandhanA bhinnAkArA buddhayo yuktAH, ekenaiva sarvasAmAnyakAryasAdhanAdanekasAmAnyakalpanAvaiyarthyaprasaGgAt / tasmAd ghaTatvAdisAmAnyavazAd 'ghaTaH' ityAdikAdhiyo 1. na pravartante- pA0, gaa0| 2. yadayato-pA0, gaa0| Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 tatvasaMgrahe bhavantu, 'abhAva' ityAdikAstu kathamivAtyantavilakSaNAstannibandhanA yujyeran, na hi sattAvazAd gotvAdidhIrbhavet // 767-769 // ____ bhAviviktastvAha- "na hi sarvatra nimittAnurUpaH pratyaya issyte| tathA higajaturagadhavakhadirAdisamavAyinI bahutvasaGkhyA senAvanAdibuddhInAM nimittam, pAnakakAJjikAdibuddhInAM vijAtIyadravyasaMyogo nimittam, anyathA hi 'bahavaH saMyuktAH' iti ca pratyayaH syAt" iti, tadetat na nibhittetyAdinA''zaGkaya yadyevamityAdinA pratividhatte na nimittAnurUpA cet svasmin buddhirissyte| yatassenAdibuddhInAM saGkhyAdISTaM nibandhanam // 770 // yadyevamiyameSveva bhedeSviSTA na kiM mtiH| . icchAracitasaGketabhedAbhogAnusAriNI // 771 // iyamiti sAmAnyadhIH / saGketasya bhedo vizeSaH // 770-771 // ka: punaratrAtizayo yenaivamucyate? ityAha- . bhedajJAne satIcchA hi saMketakaraNe ttH|| tatkRtistacchRtizcAsyA AbhogastanmatistataH // 772 // anvayavyatirekAbhyAmiyadeva' vinishcitm| samartha kAraNaM yasyAmanyeSAmanavasthitiH // 773 // . anvayavyatirekasamadhigamyaH kAryakAraNabhAvaH, sa ca sAmAnyadhiyaM pratIcchAracitasaGketAbhogamAtrasya nizcitaH / tathA hi-prathamataraM tAva bhedaviSayamanubhavajJAnamutpadyate, tasminutpanne saGketakaraNecchA jAyate, tatazcecchAtastasya saGketasya kRtiHkaraNam, tatastasyaiva vyavahArakAle zrutiH- zravaNam, asyAzca zruteH sakAzAduttarakAlamAbhogo yathAzrutasaGketaviSayaH, tatazcAbhogAt teSveva bhedeSu tadadhyavasAyena pravRtte 'ghaTa' ityAdikA mtirudymaasaadyti| AgopAlametAvanmAtramevAsyAM buddhau kAraNatvena nizcitam / aparidRSTasAmarthyasya tu sAmAnyasya kAraNatvopakalpane'tiprasaGgaH syAt, tadapi kalpayitvA'paramapyadRSTasAmarthyena tulyatvAt kimiti na kalpyeta // 772-773 / / tatraivopacayamAha anurUpo hi saMsargI syaaditynyaarthklpnaa|| vailakSaNye tu buddhInAmiyadevAzritaM varam // 774 // sAmarthya niyamo hyatra kalpanIyo varaM sa c| anvayavyatirekAbhyAM kalpito jJAtazaktiSu // 775 // [G.252) tathA hi bhavadbhiH sAmAnyabuddhInAmanurUpamAlambanAkhyaM hetuM nirUpayadbhiH bhedAnyarbudasya sAmAnyamupakalpitam, yadi ca tadapi kalpitaM sAmAnyamanyAkArA api buddhIrjanayati, tadA varamiyadeva, yadeva yathopavarNitaM dRSTasAmarthya kalpitaM bhavet, evaM hyadRSTArthakalpanA na kRtA syaat| api ca-kathamabhinna sAmAnyaM vilakSaNabuddhIrjanayatIti pRSTena satA vaktavyamida1-1. midameva0- pA0, gA0 / 'anvayavyatirekAbhyAM kalpito jJAtazaktiSu'-iti jai0 pustake paatthaantrm| Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnya (jAti) parIkSA 219 mavazyam-yaduta zaktipratiniyamo'yaM padArthAnAM yadekamapi sadanekAkArapratyayopajananAyAlamiti / yadyevam, jJAtazaktiSu nizcitasAmarthyeSu bhedAdiSveva sAmarthyaniyAmakamiti na klpyet| evaM hi nAnubhavaviruddhamanuSThitaM syAt / / 774-775 // syAdetat-sAmAnyasyApyanvayavyatirekAbhyAM sAmarthyaM nizcitamevetyAha anvayAnuvidhAnaM ca sAmAnyeSu na vidyte| sadA'sattvAnna nityAnAM vyatirekastu sambhavI // 776 // sadA sadAdipratyayAnAmasattvAdanutpatternaiSAM tadgatAnvayAnuvidhAyitvaM yuktm| yadi hyete sAmAnyanuvidhAyinaH syuH, tadA sarvadA sAmAnyasyAvasthitatvAt kimiti sadA na bhaveyuH, na hi sAmAnyasya kAcidapekSAsti, paraistasyAnupAdheyavizeSatvAt, ato na tdgtaanvyaanuvidhaanmessaam| nApi vyatirekAnuvidhAnam, tathA hi-yadA'mI sadAdipratyayA notpadyante, tadA tatra sAmAnyAbhAvaH kAraNamiti na zakyaM vaktum; nityAnAM sadA'vasthAyitayA vyatirekAsambhavAt, ato nApi tadgatavyatirekAnuvidhAnameSAmasti // 776 // yatazcaivaM nimittAntarAbhyupagame sAmAnyAdidhiyAM doSaH; tasmAdyat parairucyate"guNatvAdireva sAmAnyavizeSo guNAdiSvadravyAkarmAdipratyayahetuH, sAmAnyeSu ca sattAdiSu sAmAnyamityanugatapratyayasyAnekArthasamavAyo nimittam" ( ) iti,tadapAstaM bhavatItyetadAha adravyAdidhiyo heturna guNatvAdi yuktimt| anekasamavAyazca na sAmAnyadhiyastataH // 777 // [G.253} atiprasaGgazcAsyAmapi kalpanAyAmiti darzayannAha . anekasamavAyazca saGgyAdiSvapi vidyte| . sAmAnyeSviva teSu syuH sAmAnyamiti buddhayaH // 778 // . yadyanekArthasamavAyaH sAmAnyeSu sAmAnyadhiyo nibandhanaM syAt, tadA saGkhyAsaMyogavibhAgAvayavidravyAdiSvanekadravyAzritatvamastIti teSvapi sAmAnyamiti dhiyaH syuH; nimittAvizeSAt / ekabuddhihetutvamapi sattAdInAM sadAdyAkAreNa svAtmaniyatatvAnna sAmAnyAntaramAskandati, tatazca tadbalenApi na sAmAnyeSu 'sAmAnyaM sAmAnyam' ityanugataH pratyaya uppdyte| tatazcAsambaddhamidaM kumArilenoktam "tasmAdekasya bhinneSu yA vRttistnnibndhnH| sAmAnyazabdaH sattAdAvekadhIkaraNena vaa"|| .. (o0 vA0, AkR. 24) iti // 778 // evaM tAvad "vailakSaNyAt" (tattva0 767) ityetadvyAkhyAtam, "atadAzrayAt" (tattva0 767) ityetadvyAcikhyAsurAha ghaTatvAdi ca sAmAnyaM ghaTAdAveva vartate / nAbhAveSvasya vRttistu tasmAt teSu kathaM nu dhIH // 779 // nAzrayAntaravRttAddhi yuktAvanyatra dhIdhvanI / Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvasaMgrahe hastitvAdiva karkAdAvatraikArthAzrayo'pi na // 780 // rasaH zIto guruzceti syAdekArthAzrayAnmatiH / ihAyamapi naivAsti nAbhAvo vartate kvacit // 781 // ghaTAdiSveva sAmAnyaM samavetam, nAbhAveSu; tasyAvastutvAt / tatkathaM teSvabhAve ghaTatvAderanyasamavAyinaH sAmAnyanukArAnugataH pratyayo bhavet / na hi gajatvAdi karkoTakAkArapratyayanibandhanaM bhavati / 220 nanu cAnyatra samavetAdapyanyatra pratyayo dRSTaH, tadyathA - madhuro rasaH snigdhaH zIto guruzceti ? atrAha - ekArthAzrayo'pi neti / yatraiva hi dravye mAdhuryaM samavetaM tatraiva zItatvAdayo'pItyekArthasamavAyabalAdatra bhavati sAmAnadhikaraNyam, na tu punaraMbhAvo ghaTatvAdisAmAnyaiH saha kvacidapyekasmin dravye samavaiti; nIrUpasya kvacidapi samavAyAyogAt // 779-781 // vizeSaNetyAdinA'tro ddyotakarasya parihAramAzaGkate - vizeSaNavizeSyatvasambandho'stIti cediha / . [G.254] sa hyAha-" ghaTatvAdInAM ghaTAdibhiH samavAyalakSaNaH sambandhaH, abhAvAnAM tu vizeSaNavizeSyabhAvalakSaNaH, tatazca sAmAnyAbhAvayorekArthasambandho'trApi vyapadezaheturastyeva" ( ) iti / tadatra pratividhAnamAha sambadhAntarasadbhAve nanu cAsau prakalpyate // 782 // tayorAsattimAzritya * vizeSaNavizeSyatA / kalpyate tadabhAve tu sA'nimittA na sidhyati // 783 // sambandhAntaropajanito hi bhAvAnAM parasparaM vizeSaNavizeSyabhAvaH, tadyathA - daNDadevadattayoH rAjapuruSayozca saMyoga-svasvAmibhAvAdikaM sambandhamAzritya vizeSaNavizeSyatA) tasya tu sambandhAntarasya vizeSaNavizeSyabhAvaM prati nimittabhUtasyAbhAve sA vizeSaNavizeSyatA kathamiva bhavet, anyathA hyatiprasaGgaH syAt ! evaM hi sarvaM sarvasya vizeSaNaM bhavet // 782-783 // kathamidAnIm 'ghaTasya prAgabhAvaH' ityAdivizeSaNavizeSyabhAvo loke sambandhamantareNa pratItaH ? ityaha 'ghaTasya prAgabhAvo'yam' ityAdi vacanaM punaH / kalpanAmAtranirmANaM kalpite zUratAdivat // 784 // vizeSaNavizeSyatvaM yatra vastusamAzrayam / sambandhAntarasadbhAvastatrAvazyaM prakalpyate // 785 // prAgabhUtvA bhavatItyetanmAtrajijJAsAyAM buddhiriyaM kalpikA bhAvAdarthAntarabhUtamiva sambandhena prAgabhAvamupadarzayantI prasUyate / tadabhiprAyavazAdatra vizeSaNavizeSyabhAvaH, na tu vaastvH| yathA kalpanAzilpighaTitasya zUratvAdayo dharmA vizeSaNatvenopAdIyante / yatra tu 1.0'pyasti pA0, gA0 / 2. tathAvazyaM - pA0, gA0 / Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnya (jAti) parIkSA bhavadbhirvastusamAzrayo vizeSaNavizeSyabhAvo gRhItaH, tatrAvazyaM sambandhAntaramanveSaNIyam; anyathA vyavasthAniyamo na syAt // 784-785 // api cAyaM na codyAnurUpa eva parihAraH zaGkarasvAminokta iti darzayannAha"abhAvo'bhAva ityeva jJAnamatrAvacoditam / upAdhisthaM ca sAmAnyaM svAzrayeSveva varttate // 786 // yadidaM ghaTAbhAve, zazaviSANAdyabhAve vA - ' abhAvo'bhAvaH' ityanugAmijJAnaM [G.255] pravRttam, tatrAsmAbhirasatyapi sAmAnye'nugatapratyayadarzanAd vyarthAnyatrApi sAmAnyakalpane coditam; na tu sajAtIyAnAM bahUnAM ghaTAdInAM ye prAgabhAvAdayaH, tatra yajjJAnam' / yadi nAmaivam, tataH kim ? ityAha- upAdhisthaM cetyAdi / ghaTAdyupAdhigataM yat sAmAnyaM ghaTatvAdi, tat svAzrayeSveva ghaTAdiSu varttate, nAzrayAntare paTAdau, tat kathaM vijAtIyapadAdigataprAgabhAvAdau tasmAt pratyayaH syAditi bhAvaH // 786 // sarvatraikamanugAmi sAmAnyamastIti cet ? Aha na cAnuyAyi teSviSTamanyat sattvaM yadISyate / na SaDarthAtirekeNa jAyante'bhAvabuddhayaH // 787 // 221 na hi sakalapaTATivijAtIyAnekapadArthavyApyaparaM sAmAnyamasti yato'sau pratyayo bhavet / syAnmatam -- sattAkhyaM mahAsAmAnyamasti tadbalAdabhAvapratyayo bhaviSyatIti ? tadayuktam; vyabhicArAt / tathA hi-SaTpadArthavyatirekeNAparasya pratisaGkhyAnirodhAdeH padArthasyAbhAva iti bhavatAmabhAvabuddhayo yAH samudAcaranti, tathotpAdya kathAracitAnAM kapiJjalAdInAM svabhAvaH 3 paramArthata iti matayaH, tAsu katamadupAdhiMgataM sAmAnyam, yattAsAM nimittaM syAt / na hyeSAM pratisaGkhyAnirodhAdInAM sattvamasti bhavanmatena / etenetadapi pratyuktaM yaduktaM kumArile "nanu ca prAgabhAvAdau sAmAnyaM vastu neSyate / . sattaiva hyatra sAmAnyamanutpattyAdirUpatA // " iti / (lo0 vA0, a0 11) anutpattyAdirUpatA=anutpAdAdiviziSTatetyarthaH / atrApi hyayameva doSaH / na hi matAntarIyANAM padArthAnAmutpAdyakathArthAnAM ca sattAsti, yena tadabhAvapratItiH syAt / tadadhyavasAyivikalpasattA tatra bahirarthazUnyA pratIyata iti cet ? yadyevam, nityaikasattArahito vikalpamAtrAtmaka evaM sakalazabdArthaH kiM neSyate ! anyathA hi nityaikasattAdirUpasAmAnyAbhyupagame sattApuruSatvAdInAM sarvatra svabhede niratizayatvAt kathaM bhinnarUpA pratItiH syAditi co duSparihArameva syAditi // 787 // idAnImicchAracitarUpeSu naSTAjAteSu caitat samarthanamAhaicchAracitarUpAdAvarthe vyakterasambhavAdeva sthitA tadvayabhicAratA // 788 // jAtirna vidyate / 2. 'tatra' ityadhikaH pATho gA0 pustke| 1. navodyAnurUpa- pA0; nazcodyAnurUpa- gA0 / 3. 0 jJjalAdInAmabhAva :- pA0, gA0 / atra 'kapiJjala:' kAdambaryAM pAtravizeSa: / 4. rUSitA iti tatrasthaH pAThaH 5. matAntarIyAnAM pA0, gA0 / [G.256] Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 tatvasaMgrahe atItAnupajAteSu nitysaamaanygocrm| . jJAnaM cet kevalaM nedaM sAmAnyaM gRhyate na tu // 789 // kevalasyopalambhe vA na vyaktInAmidaM bhvet| sAmAnyaM na ca tadvyaGgyaM vindhyasyeva himAlayaH // 790 // notpattipAratantryeNa pratibaddhaM hi taasvidm| na jJAnapAratantryaM ca nityatvAt kevalagrahAt // 791 // svAzrayendriyayogAdivyapekSAyA asmbhvaat| tat sadaivopalabhyeta yadi vA na kadAcana // 792 // svAtmani jJAnajanane yogyaM vA'yogyameva vaa| ... yadyekadA tadA rUpaM sarvadaiva hi tad bhavet // 793 // tasya yogyamayogyaM vA rUpaM yat prkRtisthitm| tad dhauvyAdaprakampyaM hi ko nAma clyissyti!||794|| icchayA racitaM rUpaM svabhAvo yasya sa tathoktaH, sa Adiryasyeti vigrahaH / Adizabdena nssttaajaatprigrhH| na hi tatra kalpitAdiSu sAmAnyamasti, yena tannibandhanA teSu matiH syAt / syAdetat-mA bhUt kalpiteSu sAmAnyam, atItAjAte tu tannibandhanA buddhirbhaviSyati? tadetanmithyA; na hyAzritAnAmayaM dharmo yadAzrayamaMntareNApi kevalAnAmavasthAnaM bhavet; anaashrittvprsnggaat| bhavatu nAma kevalAnAmavasthAnam, tathApi doSa eva; kevalasya sAmAnyasya grhnnaanbhyupgmaat| tathA coktam-"svAzrayendriyasannikarSApekSapratipattikaM sAmAnyam" ( ) iti| kevalasya sAmAnyasya grahaNe sAmAnyadhiyo vyaktivyavasAyo na prApnoti; vyaktestadAnImabhAvAt / vyaktInAmidaM sAmAnyamiti sambaddhazca na syAt; nibandhanAbhAvAt / tathA hinibandhanaM bhavat sambandhasya tadvyaGgyatvaM vA sAmAnyasya bhavet, tajjanyatA vA, tadgrahaNApekSagrahaNatA vA / tatra na tAvattAbhirvyaGgayatvAt tatsambaddhaM sAmAnyam; nityatayA parairanupakAryasya vizeSAbhAvAd vyaGgatvAnupapatteH / yo hi yasyAnupakArakaH sa tasyAbhivyaJjako na bhavati, yathA vindhyasya himavAn / tathA ca vyaktayaH sAmAnyasyeti vyApakaviruddhopalabdheH / anupakArakasyApi vyaJjakatve'tiprasaGgaH; sarvaH sarvasya vyaJjakaH syAt / ata evaM nityatayA tasyAbhyupagatatvAt tAsu notpattipAratantryamapi tasya yuktm| kevalasyApi grahaNAnnApi tajjJAnapAratantryamiti trayANAmapi pakSANAmasambhavaH / tatazca yadidamucyate-"svAzrayendriyasannikarSApekSa[G.257] pratipattikaM sAmAnyam" ( ) iti, tadayuktam; AzrayasyaivAyogAt; kutastadgatendriyasannikarSAdyapekSatA bhvissyti| AdigrahaNenAtmamanaHsannikarSAdiparigrahaH / nityatayA parairanupAdheyavizeSatvAnnApyasya kvacidapekSA'sti, tatazca yadi tat straviSayajJAnotpAdanasamartham, tadA sarvadaiva tajjanayet / athAsamartham, tadA na kadApi janayet, na hi tasya tadrUpaM samarthamasamarthaM vA tat kvacidanyathAkartumIzate; nityatvahAniprasaGgAt / yathoktam6. cedaM--pA0, gaa0| Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnya (jAti) parIkSA 223 "tasya, zaktirazaktirvA yA svabhAvena sNsthitaa| 'nityatvAdacikitsyasya kastAM kSapayituM kSamaH // " (pra0 vA0 2.22) iti // 788-794 // yaccoktam-"gotazcArthAntaraM gotvam" (tattva0719) ityAdi, tasya pAcakAdibhiranaikAnta iti darzayati gotazcArthAntaraM gotvaM bhinndhiivissytvtH| rUpasparzAdivat tasyetyuktezcaitraturaGgavat // 795 // ityasmin vyabhicAroktiH paacktvaadibhistthaa| anayA ca dizA'nye'pi sarve dUSyAH kuhetavaH // 796 // tathA hi-pAcakAdibhyaH pAcakatvAderasatyapyarthAntarabhAve 'pAcakaH pAcakaH' iti bhinnadhIviSayatvaM bhavatyeva, devadattasya pAcakatvamiti ca vyatirekavibhaktirbhavatItyataH sAdhAraNAnaikAntikatA hetoH / anye'pi kuhetava iti| kumArilagaditAH / tatrAmI tena kuhetava uktAH-gopiNDabhedeSu yA gobuddhiriyamekagItvanibandhanA; gavAbhAsatvAdekAkAratvAcca, ekgopinnddvissybuddhivt| atha vA-yeyaM gobuddhiH sA sAbaleyAnna bhvti| yadvAtadvyatiriktArthAlambanA, tadabhAve'pi bhAvAt; yathA ghaTe paarthivbuddhiH| sarvagatatvaM kathaM tasya siddhamiti ced ? ucyate; yeyaM gomatiH sA pratyekasamavetArthaviSayA ca pratipiNDaM kRtsnarUpapadArthAkAratvAt, prtyekvyktivissybuddhivt| ekatvamapi siddhameva, tathA hi-yadyapi sAmAnyaM pratyekaM sarvAtmanA parisamAptam, tathApi tadekameva; ekAkArabuddhigrAhyatvAt, yathA naJyukteSu braahmnnaadinivrtnm| na caitacchakyaM vaktum-bhinneSu yo'yamabhinnAMkArapratyayaH sa bhrAntaH, tena tadbalAd vastutattvavyavasthAnamasaGgatamiti; yato nAsya kaarnndusstttaa'sti| nApi bAdhakapratyayodbhavaH / tsmaanmithyaatvnibndhnaabhaavaadyuktmetditi| Aha.ca (tho0 vA0, vana0 44-47, 49) "piNDabhedeSu gobuddhirekdotvnibndhnaa| gavAbhAsaikarUpAbhyAmekagopiNDabuddhivat // na zAbaleyAd gobuddhistato'nyAlambanApi vaa| [G.258] sadabhAve'pi . sadbhAvAd ghaTe paarthivbuddhivt|| pratyekasamavetArthaviSayA vA'tha gomtiH| pratyekaM kRtsnarUpatvAt prtyekvyktibuddhivt|| pratyekasamavetA'pi jAtirekaikabuddhitaH / nayukteSviva vAkyeSu brAhmaNAdinivartanam // naikarUpA matirgotve mithyA vaktuM ca shkyte| nAtra kAraNadoSo'sti bAdhakapratyayo'pi vA // " iti| tadatra prathame sAdhane tAvat sAdhyavikalamudAharaNam; ekasya gotvsyaasiddhestnnibndhntvmekgobuddherpysiddhmev| atha sAmAnyenaikanibandhanatvaM sAdhyate, tadA siddhasAdhyatA; Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 tatvasaMgrahe vijAtIyavyavacchedena klpitaikgovyaavRttinibndhntvsyesstttvaat| na zAbaleyAd gobuddhiH' ityatrApi sAkSAttadutpattiniSedhe sAdhye siddhasAdhyatA; 'ttsvlkssnnaanubhvsngketmnskaaraadivyvhittvaat| atha paramparayApi tato na bhavatIti sAdhyate; tadA pratijJAyA anubhavabAdhA, dRSTAntasya ca saadhyvikltaa| ___ anyAlambanatve'pi sAdhye-yadi sannihite zAbaleye 'gaurayam' iti yA buddhirutpadyate sA tato'nyAlambaneti sAdhyate, tadA'trApyanubhavavirodhaH; tathA hi-sA sannihitapiNDAdhyavasAyenaiva varttate, dRSTAntasya ca saadhyvikltaa| atha tadasannidhAne yA bAhuleyAdisannidhau tathA pravRttA buddhiH, sA tato'nyAlambaneti sAdhyate, tadA siddhsaadhytaa| yadi tu sAkSAdvastusadAlambaneti sAdhyate, tadA'naikAntikatA; na hyasya kiJcit paramArthato vastu sadAlambanamasti' iti prtipaadittvaat| yacca pratyekaparisamAptArthaviSayatvasAdhanam, tatrApi sAmAnyena sAdhye siddhasAdhyatA; 'pratipAdanArthamatadrUpaparAvRttavasturUpAdhyavasAyena prvRtttvaat| ... atha nityaikapratyekaparisamAptavastubhUtasAmAnyAkhyapadArthaviSayatvaM sAdhyate, tadA dRSTAntasya sAdhyavikalatA, hetozcAnaikAntikatA; tathAvidhena dharmeNa kvcidpynvyaasiddheH| ekasya ca sarvAtmanA bahuSu parisamAptatve sarveSAM vyaktibhedAnAM parasparamekarUpatApattiH, ekavyaktipariniSThitasvabhAvasAmAnyapadArthasaMspRSTatvAdekavyaktirUpatvAt / sAmAnyasya vA'nekatvApattiH; yugapadanekavastuparisamAptAtmarUpatvAt, dUradezAvasthitAnekabhAjanagatabilvAdiphalavadityanumAnabAdhA / tena yaduktam-"na cAtra bAdhakaH pratyayo'sti" ( ) iti, tadasiddham; pUrvaM coktatvAd, vakSyamANatvAcca bAdhakasya yaccaikatvasAdhanaM cAdeH, tatrApi jAte: pratyekasamavetAyA asiddhatvAdekabuddhigrAhyatvamasiddhamityAzrayAsiddho hetuH / brAhmaNAdinivarttanaM ca paramArthato naikam, avastutvAditi saadhyviklmudaahrnnm| kAlpanike caikatve sAdhye siddhasAdhyatA; klpitsyaapohruuptvenesstttvaat| , yaccApyucyate-"nAtra kAraNadoSo'sti' (zro0 vA0, vana0 46)iti, tadapyasiddhameva; anAderavidyAvAsanAlakSaNasya [G.259] kAraNadoSasya vidyamAnatvAt / tadevamanayA dizA kuhetavo'mI dUSyAH / / 795-796 // ___ evaM tAvad vistareNa paroktasAmAnyasAdhanAnAM dUSaNamabhidhAya sAmAnyasya bAdhakaM pramANamabhidhAtukAma Aha api cAnekavRttitvaM sAmAnyasya yducyte| tatra keyaM matA vRttiH sthitiH kiM vyaktireva vA // 797 // svarUpApracyutistAvat sthitirasya svabhAvataH / nAdhArastatkRtau zakto yena sthApakatA bhavet // 798 // gamanapratibandho'pi na tasya bdraadivt| ' vidyate niSkriyatvena nAdhAro'ta: prakalpyate // 799 // 1. tasvalakSaNa-pA0, ta (sya) svlkssnn-gaa0| 2. pratipadArthala-pA0, gA0 / Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnya (jAti) parIkSA 225 sthitistatsamavAyazcenna tveSveva' vicaaryte| so'bhISTo'yutasiddhanAmAzrayAzrayitAtmakaH // 800 // avazyaM sAmAnyasya bhedeSu vRttireSTavyA, anyathA kathaM teSu pratiniyataikAkArA buddhistanibandhanA setsyati / tatra ca vRttirasya bhavantI sthitilakSaNA vA bhavet, tadabhivyaktilakSaNA vA, sthitirapi dvidhA-svabhAvApracyutilakSaNA vA, ydvaa'dhogtiprtibndhlkssnnaa| tatra na tAvadAdayA; nityatvAt svata eva svabhAvApracyuteH siddhtvaat| nApi dvitIyA-amUrtasavaMgatatvAbhyAM niSkriyatayA'dhogamanAsambhavAt / ato na tatpratibandhakatvasAdhAraNaM yuktm| .. 'bhedeSu yaH sAmAnyasya samavAyaH sA sthitiH' ityetadapyanuttarameva; tasyaiva samavAyasya vicaarymaanntvaat| tathA hi-apRthaksiddhAnAmAzrayAzrayibhAvalakSaNaH sambandhaH samavAya ucyate, tadabhivyaGgitayA vA-itIdameva niruupyitumaarbdhm|n hi parasparAsaGkIrNAtmanAmakaJcitkarama rthAntaraM samavAyo yuktaH; atiprsnggaat| evaM hi sarvaH sarvasya samavAyaH syAt / tathA hiparasparavyAvRttazarIrAn bhAvAn yaH saMzreSayati sa samavAyaH kalpitaH / na cArthAntarasadbhAve'pi svAtmani vyavasthitAH parasparasvabhAvamanvAvizanti; svarUpahAniprasaGgAt / tasya cArthAntarasya 'samavAyaH' iti nAmakaraNe na vivAda ityuktamarthAntaram, sthitiriti||797-800 // syadityAdinA sAmAnyaM pratyAdhArakalpanAyA atyantAsambaddhatAM darzayati-[G.260] syAdAdhAro jalAdInAM gmnprtibndhkH| agatInAM kimAdhAraiH sAmAnyAnAM prakalpitaiH // 801 // svajJAnotpattiyogyatve kimbhivyktikaarnnaiH| svajJAnotpattyayogyatve kimabhivyaktikAraNaiH // 802 // hyaH samarthaH samarthAtmA vyaJjakaiH kriyate ydi| bhAvo'sthiro bhavedevaM dIpavyaGgayaghaTAdivat // 803 // agatInAmiti gatirahitAnAm; amUrtasarvagatatvAbhyAM gterbhaavaat| tadabhivyaktilakSaNApi sthitiryuktaa| tathA hi-tadviSayajJAnotpAdanameva tasyAbhivyaktiH, na tu svabhAvaparipoSaNalakSaNA; nityasya svbhaavaanythaakrnnsmbhvaat| tatazca tasya yadi svata eva jJAnotpAdanasAmarthyama, tadA kimitybhivyktikaarnnmpeksste| athAsAmarthyama, tadA parairanAdheyaviSayatvAnna tadapekSA yuktimtii| parairAdheyavizeSatve cAGgIkriyamANe satyanityatvaprasaGgaH, tatazca vyaktivadevAsAdhAraNatvAnna sAmAnyaM syaat| bhAva iti| bhavato'smAdabhidhAnapratyayAviti kRtvA kRtsna eva sAmAnyapadArtha ucyte| prayogaH-yasya yasmin vRttinibandhanaM na kiJcidasti na tat tasminvartate, yathA vindhye himvaan| nAsti ca sAmAnyasya bhedeSu vRttinibandhanaM kiJciditi vyApakAnupalabdhiH // 801-803 // ghaTAdItyAdinA dUSaNAntaramapyAha. ghaTAdijAtibhedAca 'svAzrayeSveva bhaavinH| sarvatra vRttibhAjo vA bhaveyuH parajAtivat // 804 // 1.na tathaiva-pA0, gAlA . Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 tatvasaMgrahe ghaTAdijAtibhedAzceti / ghaTatvapArthivatvAdayaH sarvagatatvena varNyamAnAH kadAcit svAzrayamAtravyApitayA vayeran, yadvA deze sarvatra bhAvAditi pkssdvym| prjaativditi| mahAviSayatayA sattA paretyabhidhIyate / iyaM ca mahAviSayatvamAtrAsAmyenaiva dRSTAntIkRtA / na tu vyaktyantarAlavarttidezavyApitayA; tasyA api taddharmApratIteH // 804 // . tatra prathame pakSe doSamAha tatra dezAntare vastuprAdurbhAve kathaM nu te| dRzyante vRttibhAjo vA tasminniti na gamyate // 805 // [G.261) ghaTAdivyaktizUnye deze ghaTAdivastuprAdurbhAve sati te jAtibhedA ghaTatvAdayaH kathaM tatra ghaTAdau dRzyante vartante ceti na gamyate-nAvabudhyata iti yAvat / / 805 // ... katham? ityAha na hi tena sahotpannA nitytvaannaapyvsthitaaH| tatra prAgavibhutvena na cA''yAntyanyato'kriyAH // 806 // tathA hi-yadi ghaTAdinA vyaktibhedena sahotpannAste bhaveyuH, prAgvA tatrAvasthitA: syuH, anyato vA dezAntarAdAgaccheyuH, tadA tatra dRzyeran, varteran vaa| yAvatA na teSAmutpAda: nitytvaat| nApi prAgavasthAnam sarvavyApitvAt / nApyanyadezAdAgamanam; akriytvaat| tat kathaM teSu teSAM vRttirupalabdhirvA bhavet ! prayoga:-ye yatra notpannAH, nApi prAgavasthAyinaH, nApi pazcAdanyato dezAdAgatimantaH, te tatra nopalabhyante, nApi vartante, yathA-zazazirasi tdvissaannm| tathA ca saamaanym| tacchUnyadezotpAdavati ghaTAdike vastunIti vyaapkaanuplbdhiH| na cAyamanaikAntiko hetuH; tatra vRttyupalambhayoH prakArAntarAbhAvAt // 806 // dvitIye'pi pakSe doSamAha svAzrayendriyayogAderekasmissadgrahe sti| sarvatraivopalabhyastatsvarUpAvibhAgataH // 807 // __ svAzrayendriyasaMyogAdeH uplmbhhetoH| aadishbdenaatmmnHsnnikrssaadiprigrhH| retataH ekasmin vyaktibhede teSAM jAtibhedAnAM grahaNe sati sarvatraiva vijAtIye'pi vyaktibhede'ntarAle copalabhyeran; teSAM yathAsvamekarUpatayA pratyekaM gRhItarUpAvyatirekAt // 807 // etadeva spaSTayannAha jJAtAdavyatiriktaM cet tasyApi grahaNaM bhvet| tadvadeva na vA tasya grahaNaM bheda eva vA // 808 // tathA hi-dRSTavyaktisamavetasAmAnyarUpAdvijJAtAdavyatiriktaM ced vyaktyantarAlavarti sAmAnyarUpam, tadA tasyApi grahaNaM bhavet; gRhItAdabhinnatvAt, gRhiitsvruupvt| atha tasya grahaNaM na bhavati, tathA satyagRhItarUpAvyatirekAt tadvad dRSTavyaktisamavAyino'pi grahaNaM na syaat| athobhayarUpatA'GgIkriyate, tadA svabhAvabhedaprasaGgaH; prsprviruddhdhrmaadhyaasaat| [G.262] na hyanyonyapratyanIkagrahaNAgrahaNadharmAdhyAsitamapiM sadekamiti yuktamabhidhAtuM 1. AzrayeSveva- j0| 2. ghaTatvAdijAtibhedAdi-pA0. gaa0| '3. pA0, gA0 pustkyosti| Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnya (jAti) parIkSA 227 svacchacetasaH; atiprasaGgAt / evaM hi vizvamekameva dravyaM syAt, tatazca sahotpAdavinAzAdiprasaGgaH; anyathaikamiti nAmamAtrameva syAt, na ca nAmni vivAdaH / / 808 // tadevaM sarvaprakAreNa jAtimabhidUSya prayogaM racayannAha . nAnyakalpitajAtibhyo vRkSAdipratyayA ime| kramitvAnugamAdibhyaH pAcakAdidhiyo yathA // 809 // nityasyAjanakatvaM ca bAdhakaM smprtiiyte|| ye kramitvAnugAmitvavastutvotpattimattvAdidharmopetAH, te paraparikalpitanityaikasarvagatasAmAnyato na bhavanti, yathA-pAcakAdipratyayAH / tathA cAmI vRkSAdipratyayA iti viruddhavyAsopalabdhiH / nityatAbhAvaviruddhAnityatAbhAvena kramitvAdervyAptatvAt, nityasya ca kramAkramAbhyAmarthakriyAvirodhAnnAnaikAntikatA hetoH / dRSTAntasya ca sAdhyAvikalatAyAH pUrvaM vistareNa prasAdhitatvAnnAsiddho dRssttaantH| bAdhakAntaramapyAha __saMyogadUSaNe sarvaM yadevoktaM prabAdhakam / / 810 // tatra saMyogadUSaNe bAdhakamuktam-"ekasyAnekavRttizca na yukteti prabAdhakam" (tattva0 673) ityanena / yathA cAnekatraikasya vRttirna yuktA, tathA'vayavidUSaNe "taddhayekavRttibhAjA" (tattva0 606) ityAdinA pradarzitA // 809-810 // evamityAdinopasaMharatiH evamekAntato bhinnajAtireSA niraakRtaa| jaiminIyAbhyupetA tu syAdvAde pratiSetsyate // 811 // yavazeSikAdibhirvyaktito jAtirekAntabhinneSTA, teSAmida duussnnmuktm| ye punarabhinnAmubhayarUpAM ca jAtimicchanti jaina-jaiminIya-sAGkhyAdayaH, tadupavarNitA jAtiH prastAvAt syAdvAde nissetsyte| iha 'tu vaizeSika-naiyAyikopakalpitAyA jAteH prastutatvAnna dUSyate; prastAvAbhAvAditi bhAvaH // 811 // ' iti saamaanypriikssaa|| Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSa (padArtha) parIkSA 229 sa hyAha-"yathA zvamAMsAdInAM svata evAzucitvam, tadyogAccAnyeSAm, tathehApi tAdAtmyAdantyeSu vizeSeSu svata eva vyAvRttipratyayahetutvam, tadyogAt paramANuSu" (vai0 da0 bhA0 sa0 pr0)| kiJca-"atadAtmakeSvapyanyanimittaH pratyayo bhavatyeva, yathA ghaTAdiSu pradIpAt, na tu pradIpeSu ghaTAdibhyaH" (vaida0bhA0sa0pra0) iti| niyato'yamiti / ghaTAdiH / idaM ttheti| vailakSaNyopalakSaNaM vizeSebhya evANvAdInAm, vizeSANAM tu svata evetyarthaH // 816-817 // nanu cetyAdinA pratividhatte nanu cAzucibhAvo'yaM sAMvato na tu taattvikH| tat svayaM parato vA'yaM kathaM nAma bhaviSyati ! // 818 // atha vA bhAvikatve'pi shvmaaNsaadivshaadime| jAyante'zucayo bhAvA naiva nityA ajanmataH // 819 // pradIpAdiprabhAvAcca jnyaanotpaadsvruuptaam| labhante kSaNikA arthA: kalazAbharaNAdayaH // 820 // na vivaadaaspdiibhuutvishessblbhaavinii| vailakSaNyamatisteSu kramotpatteH sukhAdivat // 821 // azucitvaM hi nAma bhAvAnAM kalpanoparacitam, na pAramArthikam; anvsthittvaat| tathA hi-yadeva dravyaM kasyacicchotriyAderazucitvenAbhAti, tadevAnyasya koTiGgAdeH zucitvena, na caikasya parasparapratyanIkAnekarUpasampAtoM yuktaH; ektvhaaniprsnggaat| atha vA-bhavatu bhAvikamazucitvaM bhAvAnAm, tathApi nedaM dRSTAntena smm| tathA hi-zvamAMsAdikAzucidravyasamparkAdanAdayo bhAvA: parityaktapUrvazucisvabhAvA anya evAzucayo jAyante, tato yuktameSAM propaadhikmshucitvm| na tvevaM kiJcit paramANvAdiSu nibandhanamasti, yenaiSAM paropAdhikaM vailakSaNyaM bhavetteSAm ; nitytvaadevaajnmto'nutptteH| [G.265] evaM pradIpadRSTAnte'pi ghaTAdInAM jJAnotpattihetutvaM paropAdhikaM yojym| netyAdinA vizeSANAM bAdhakaM pramANamAha / tasyApi pUrvavat, svarUpam, pratibandhazca vaacyH||818-821 // iti vishesspriikssaa|| 3. kauTikAde:-pA0, gaa0| 1. pA0, gA0 pustakayo sti| 4. ato-pA0, gaa0| 2. hyA:-pA0, gaa0| 5. bhavettathA-pA0, gaa0| Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSa (padArtha) parIkSA 229 sa hyAha-"yathA zvamAMsAdInAM svata evAzucitvam, tadyogAccAnyeSAm, tathehApi tAdAtmyAdantyeSu vizeSeSu svata eva vyAvRttipratyayahetutvam, tadyogAt paramANuSu" (vai0 da0 bhA0 sa0 pr0)| kiJca-"atadAtmakeSvapyanyanimittaH pratyayo bhavatyeva, yathA ghaTAdiSu pradIpAt, na tu pradIpeSu ghaTAdibhyaH" (vai0da0bhA0sa0pra0) iti| niyato'yamiti / ghttaadiH| idaM tthet| vailakSaNyopalakSaNaM vizeSebhya evANvAdInAm, vizeSANAM tu svata evetyarthaH // 816-817 // nanu cetyAdinA pratividhatte nanu cAzucibhAvo'yaM sAMvRto na tu taattvikH| tat svayaM parato vA'yaM kathaM nAma bhaviSyati ! // 818 // atha vA bhAvikatve'pi shvmaaNsaadivshaadime| jAyante'zucayo bhAvA naiva nityA ajanmataH // 819 // pradIpAdiprabhAvAcca jnyaanotpaadsvruuptaam| labhante kSaNikA arthAH kalazAbharaNAdayaH // 820 // na vivaadaaspdiibhuutvishessblbhaavinii| vailakSaNyamatisteSu kramotpatteH sukhAdivat // 821 // azucitvaM hi nAma bhAvAnAM kalpanoparacitam, na pAramArthikam; anvsthittvaat| tathA hi-yadeva dravyaM kasyacicchotriyAderazucitvenAbhAti, tadevAnyasya koTiGgAdeH zucitvena, na caikasya parasparapratyanIkAnekarUpasampAtoM yuktaH; ektvhaaniprsnggaat| atha vA-bhavatu bhAvikamazucitvaM bhAvAnAm, tathApi nedaM dRSTAntena smm| tathA hi-zvamAMsAdikAzucidravyasamparkAdannAdayo bhAvAH parityaktapUrvazucisvabhAvA anya evAzucayo jAyante, tato yuktameSAM propaadhikmshucitvm| na tvevaM kiJcit paramANvAdiSu nibandhanamasti, yenaiSAM paropAdhikaM vailakSaNyaM bhavetteSAm'; nityatvAdevAjanmato'nutpatteH / [G.265] evaM pradIpadRSTAnte'pi ghaTAdInAM jJAnotpattihetutvaM paropAdhikaM yojym| netyAdinA vizeSANAM bAdhakaM pramANamAha / tasyApi pUrvavat, svarUpam, pratibandhazca vaacyH||818-821|| iti vishesspriikssaa|| 3. kauTikAde:-pA0, gaa0| 1. pA0, gA0 pustkyonaasti| 4. ato-pA0, gaa0| 2. hyAH -pA0, gaa0| 5. bhavettathA-pA0, gaa0| Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. samavAyapadArthaparIkSA samavAyadUSaNArthamAha tantuSveva paTo'mISu vIraNeSu kaTaH punH| ityAdIhamaterbhAvAt samavAyo'vagamyate // 822 // ayutasiddhAnAmAdhAryAdhArabhUtAnAmihabuddhiheturyaH sambandhaH sa samavAyaH,sa cAyam 'iha tantuSu paTaH' ityAdIhabuddhivizeSato drvyaadibhyo'rthaantrtvenaavgmyte| yathA hi sattAdravyatvAdInAM svAdhAreSvAtmAnurUpapratyayakartRtvAt svAzrayAdibhyaH parasparatazcArthAntarabhAvaH, tathA samavAyasyApi paJcasu padArtheSu-iha tantuSu paTaH, iha dravye guNakarmaNI, iha dravyaguNakarmasu sattA, iha dravye dravyatvam, iha guNeSu guNatvam, iha karmaNi karmatvam, iha dravyeSvantyA vizeSAH-ityAdipratyayadarzanAt paJcabhyaH padArthebhyo'rthAntaratvaM gmyte| prayogaH-'yo yeSu yadAkAravilakSaNaH pratyayaH, sa tadarthAntaranibandhanaH, yathA devadatte daNDIti pratyayaH / tathA cAyaM paJcasu padArtheSvihapratyaya iti svabhAvahetuM manyate // 822 // . . pratibandhamasya darzayannAha tasyAbhAve bhavet kiM hi materasyA nibndhnm| na vizeSamatirdRSTA nimittAntaravarjitA // 823 // ihabuddhyavizeSAcca yogavanna vibhidyte| sarvasmin bhAvavattveSa eka eva pratIyate // 824 // kAraNAnupalabdhezca nityo bhAvavadeva sH| na hyasya kAraNaM kiJcit pramANenopalabhyate // 825 // nibandhanamanteraNa bhavato nityaM sattAdiprasaGgo bAdhakaM prmaannm| evaM tAvad vaizeSikANAM matena-ihabuddhiliGgAnumeyaH samavAyaH, naiyAyikamatena tu ihabuddhipratyakSagamya ev| tathA hi-te akSavyApAre satIha tantuSu paTa ityAdipratyayotpatteH prtyksstvmaacksste| sa cAyaM samavAyo yathA saMyogaH sambandheSu bhinnaH, tathA nAyaM [G.266] bhidyate, kiM tarhi ? bhAvavat sattAvat talliGgAvizeSAd vizeSaliGgAbhAvAt sarvatraika eva samavAyaH / yogavaditi / vaidharmyadRSTAntaH / akAraNatvAcca bhAvavadeva nityaH siddhaH, akAraNatvaM ca pramANataH kAraNAnupalabdheH siddhm|| 823-825 // tadetadityAdinA dUSaNamArabhate tadetadihavijJAnaM pareSAmeva vrttte| svasiddhAntAnurAgeNa na dRSTaM laukikaM tu tat // 826 // tadanena hetoraashryaasiddhtaamaah| iha tantuSu paTaH' ityAdikA hi dhiyaH svasiddhAntAnurAgopakalpitA ev| na tu loke tathotpadyamAnAH saMvedyanta ityataH sAMdhyadharmI na siddhaH // 826 // nAnAtvetyAdinA tAmeva dharmyasiddhiM samarthayate 1 sacet-pAla gaa0| Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 231 samavAyapadArthaparIkSA nAnAtvalakSaNe hi syAdAdhArAdheyabhUtayoH / idamatreti vijJAnaM kuNDAdau zrIphalAdivat // 827 // naiva tantupaTAdInAM naanaatvenoplkssnnm| 'vidyate yena teSu syuridamatreti buddhayaH // 828 // yayorhi nAnAtvamupalakSitaM bhavet tayorevAdhArAdheyabhAve satIhabuddhirudbhavantI loke dRSTA, yatheha kuNDe zrIphalAdIti / na ca tantupaTayo nAtvamupalakSitam, vidyate ca, tat kathaM ttrehbuddhirbhvet|| 827-828 // syAdetad-yadi nAmA'smAbhiH siddhAntabalAdupakalpiteyamihamatiH, tathApyasyA bhavadbhirnibandhanaM vaktavyam? ityAha svecchayA racite vAsmin kalpiteSveva vstussu| na kAraNaniyogo'yaM paraM pratyupapadayate // 829 // yo hi yatkAraNameva necchati sa kathaM kAryaM svayamupakalpya tatkAraNaM paryanuyujyeta / Atmaiva hi bhavatA paryanuyoktavyaH, yenedaM kAryamupakalpitamicchAvazAt, naivecchAnAM vastusvabhAvAnurodhaH; svaatntryvRttitvaadaasaam| nAto vastusiddhiH; anvsthaaprsnggaat| tathA hibhavadupakalpitasyApi hi vastunaH kaizcidanyathApi kalpayituM shkytvaat|| 829 // api ca na kevalam 'iha tantuSu paTaH' ityAdikA dhiyo loke na siddhAH, kintu tadviparItA eva prasiddhA iti darzayannAha vRkSe zAkhA: zilAzcAga ityeSA laukikI mtiH| ...: agAkhyapariziSTAGganairantaryopalambhanAt // 830 // tau punastAsviti jJAnaM lokaatikraantmucyte| [G.267] vRkSe zAkhAH, parvate zilA-ityevaM loke dRzyate, na tu zAkhAyAM vRkSaH, zilAsu parvata iti / sApi ca vRkSe zAkhetyAdikA matirna samavAyavazAt; kintu agAkhyAni yAni pariziSTAni vivakSitazAkhAzilAvyatiriktAnyadhovyavasthitAni skandhAdInyaGgAni, teSAM nairntryoplmbhaat| agazabdenAtra 'na gacchanti' iti kRtvA taraco giryshcaabhipretaaH| tAviti ag-vRkssau| tAsviti shilaa-shaakhaasu| ___yat ta-damiha ghaTe rUparasagandhasparzAzcalanaM ca-ityAdi loke prasiddha jJAnam, tasya : samavAyaM muktvA ko'nyo viSayaH? ityAha ghaTe rUpaM kriyAdIti tAdAtmyaM tvavagacchati // 831 // tAdAtmyam=ghaTasvabhAvatvam, rUpAdInAmavagacchati jJAnaM loko veti zeSaH / ghaTe rUpam= ghaTasvabhAvaM rUpam, na 'ghaTAdyatmakamityarthaH / bahuSu rUpAdiSu sAdhAraNazaktivizeSapratipAdanecchayA tadanyarUpAdivyavacchedena ghaTAdizruternivezaH, rUpAdizrutistu pratyekamasAdhAraNacakSurvijJAnAdikAryanirvartanasAmarthya dyotanAya nivezitetyato ghaTAdizrutI rUpAdibhedAnAkSipatIti sAmAnAdhikaraNyAbhAvAdvaiyadhikaraNyenaiva tAdAtmyaM pratipAdyate // 830 // 1. zrIphalAnIti- pA0. gA0 / 2. paTA0- 0 / Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 tatvasaMgrahe ubhayostu kimarthaM prayogaH? ityAha rUpakumbhAdizabdA hi srvaavsthaabhidhaaykaaH| tadvizeSAbhidhAnAya tathA te vinivezitAH // 832 // tAnAzrityaiSu vijJAnaM tenAkAreNa vrttte| samavAyAnna bhedasya sarveSAmapyanIkSaNAt // 833 // rUpAdizabdA hi sarvAvasthasya rUpAdervAcakAH / tathA hi-yathA ghaTAtmanA'vasthitarUpAdi rUpAdItyucyate, tathA paTAdyAtmanA'vasthitamapi, tatazca kevalebhyo rUpAdizabdebhyo na vizeSaH pratIyate-kimavasthA rUpAdaya iti| ghaTe rUpAdayaH' ityevaM tu prayoge. ghaTAtmakAste' iti paTAdivyavacchedena prtiiynte| tathA ghaTazabdo'pi sarvAvasthaM ghaTaM brUte-zuklaM pItaM calaM nizcalamityAdikam, ata: kevalAna vishessprtiitiH| ghaTe zuklaM rUpam' ityAdiprayoge tu tadanyarUpAdivyavacchedena pratipattirbhavati, tatazca tasyaivambhUtasya vizeSasyAbhidhAnAya yathA tathA ghaTe rUpamiti ye nivezitAH / [G.268] zabdA iti zeSaH / tAn zabdAnAzrityaiSu ghaTAdiSu tenAkAreNa ghaTe rUpamityAdinA pravarttate jJAnam, na tu samavAyamAzritya varttapta iti sambandhaH / - atra kAraNamAha-bhedasyetyAdi / na hi samavAyaghaTarUpAdInAM sarveSAM parasparato bheda upalabhyate,yeneyaM samavAyanibandhanA buddhirbhavet / etena hetoranaikAntikatvam, pratijJAyAMzcAnumAnAdibAdhitatvamuktam // 832-833 // - yaccoktam-"ihabuddhyavizeSAt" (tattva0 824) ityAdi, tatrAha yadyekaH samavAyaH syAt sarveSveva ca vstussu| kapAlAdiSvapi jJAnaM paTAdIti prasajyate // 834 // gajAdiSvapi gotvAdi smstiitynussjyte| tato gavAdirUpatvamamISAM zAMvaleyavat // 835 // paTastantuSu yo'stIti samavAyAt prtiiyte| asti cAsau kapAleSu tasyeti na tatheti kim // 836 // nAzritaH sa kapAle cennanu tntussvpiissyte| / AzritaH samavAyena sa kapAle'pi nAsti kim||837|| tantoryaH samavAyo hi pttsyetybhidhiiyte| sa ghaTasya kapAleSu taddhIranavadhirbhavet // 838 // yadyekastrailokye samavAya: syAt 'tadA kapAleSu paTa:2' ityAdayo'pi dhiyaH prsuuyern| azvAdiSu ca gotvAdirvidyata ityevaM syaat| tatazca zAvaleyAdibhedavad gajAdiSvapi gavAdipratyayo bhvet| tathA hi-tantuSu paTa iti yatsamavAyabalAt pratItirupavarNitA, sa samavAyastasya paTasya kapAlAdiSvapyastIti kimiti tathA pratItirna bhavet ! syAdetat-na kapAle paTa Azrita iti yatsamavAyabalAdupavarNyate, sa samavAyaH kiM kapAleSu nAsti, yena tatra tantuSviva paTo'stIti tadbuddhirna bhvet| kintu ya eva tantau paTasya samavAya iti nirdizyate, sa eva 1.te-pAra gaa.| 2. pA0, gA0 pustkyaaNnaasti| ___3-3. kapAleSu kiM- pA0, gaa0|| Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavAyapadArthaparIkSA 233 paTasya samavAyaH kapAleSu, tatkathaM saGkaro na syaat| tat=tasmAt, dhIranavadhi:=avadhirahitA . bhvet| tatazca dravyaguNakarmaNAM dravyatvaguNatvakarmatvAdivizeSaNaiH smbndhsyaiktvaat| paJcapadArthavibhAgo na syAt // 834-838 // [G.269] evamityAdinA gajAdiSu gavAdibuddhi prasaGga samarthayate-- evaM yazca gajatvAdisamavAyo gjaadissu| . gotvAdijAtibhedAnAM sa eva svaashryessvpi||839|| AdhAretyAdinA'tra prazastamatestaramAzaGkate AdhArAdheyaniyamaH sa caikatpave'pi vidyte| dravyeSviva hi tajjAtikarmasveva ca karmatA // 840 // sa hyAha-yadyapyekaH samavAyaH, tathApi paJcapadArthasaGkaro na bhavati AdhArAdheyaniyamAt / tathA hi-dravyeSveva dravyatvam, guNeSveva guNatvam, karmasveva karmatvam-ityevaM dravyatvAdInAM pratiniyatAdhArAvacchedena prtipttirupjaayte|| 840 // yadyevam, tarhi samavAyaH pratipadArthaM bhinnaH prApnoti? ityAha iheti smvaayotthvijnyaanaanvydrshnaat| sarvatra samavAyo'yameka eveti gamyate // 841 // dravyatvAdinimittAnAM vyatirekasya drshnaat| dhiyAM dravyAdijAtInAM niyamastvavasIyate // 842 // iheti samavAyanimittasya pratyayasya sarvatrAbhinnAkAratayA'nvayadarzanAt sarvatraika: samavAya iti gmyte| satyapi caikatve dravyatvAdinimittAnAM dhiyAM pratiniyatAdhArAvacchedenotpatteH vyatirekasyAnanvayalakSaNasya darzanAd dravyatvAdijAtInAM vyatireko vijnyaayte| tena paJcapadArthasaGkaro na bhavati // 841-842 // kathaM punaH sambandhAvizeSe'pyamISAmAdhArAdheyapratiniyamo yujyate? ityAha... .tadyathA kuNDadanozca saMyogaikye'pi dRshyte| . AdhArAdheyaniyamastatheha niyamo mataH // 843 // .. vyaGgayavyaJjakasAmarthyabhedAd drvyaadijaatissu| samavAyaikabhAve'pi naiva cet sa virudhyate // 844 // yathA hi kuNDadanoH saMyogaikatve'pi bhavatyAzrayAzrayipratiniyamaH,tathA dravyatvAdInAM samavAyaikatve'pi vyaGgyavyaJjakazaktibhedAdAdhArAdheyapratiniyama iti| sa iti AdhArAdheyaniyamaH // 843-844 // [G.270) AdhArAdeya ityAdinA pratividhatte AdhArAdheyaniyamo nanvekatve'sya durghttH|| dravyatvaM dravya eveSTaM kathaM tatsamavAyataH // 845 // tasyAsau samavAyazca guNAdiSvapi vidyte| guNajAtyAdisambandhAdeka eva hyayaM tayoH // 846 // Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puNyatA . 234 tatvasaMgrahe na hyasmAkaM rUpatvAdInAM rUpAdiSvAdheyaniyamaH siddhaH, kintu bhavatAmeva; sa ca sarvatra samavAyamekamevAbhyupagacchatA durghaTa ityAdiprasaGgApAdAnaM kriyte| tathA hi-'dravya eva dravyatvam' ityevaM yo niyama iSyate sa samavAyabalAdeva, tasya ca dravyatvAderyaH samavAyaH sa eva guNAdiSvapyasti; guNatvAdijAtyA teSAM smbndhtvaat| yadi nAma sambandhaH, tathApi sa eva tatra samavAyo'stIti kathamavasIyate? ityAha-eka evetyaadi| tayoriti dravyatvaguNAdijAtyoH / tatazcabhinnanimittatvAt tatsaGkaraprasaGgo durnivAra iti bhAvaH // 845-846 // anyathA guNajAtyAdibhinna eva bhvedym| - yogibhedAt prativyakti yathA yogo vibhidyate // 847 // anytheti| yadi dravye dravyatvasya yaH samavAyaH sa eva guNAdiSu guNatvAdInAM na bhavet, tadA saMyogavat pratyAdhAraM samavAyo bhidyate // 847 // yaccoktam-"dravyatvAdinimittAnAm" (tattva0 842) ityAdi, tatrAha____ dravyatvAdinimittAnAM vyatireko na yujyte| dhiyAM nimittasadbhAvAdatastanniyamo'pi na // 848 // na hyavikale nimitte sati kAryasya vyatireko'bhAvo yuktaH; atatkAryatvaprasaGgAt / tatazca dhiyAM vyatirekAyogAt tasyApyAdhArAdheyabhAvasya niyamo na yuktaH // 848 // nanu dravya eva dravyatvamAzritaM sthitamityAdivyapadezato niyato bhaviSyatItyAha tadAzritatvasthAnAdi tsmaadevaabhidhiiyte| samavAyAdatazcaitantra yuktaM taniyAmakam // 849 / / tasmAdeva hi samavAyAdAzritatvAdivyavasthAnamupavarNyate bhavadbhiH, tasya ca sarvatrAviziSTatve kathameSa niyamo yokssyte| tasmAdetadapyAzritatvAdi na tasyAdhArAdheyabhAvasya niyAmakamayuktam'; AdhArAdheyabhAvena sahaikayogakSematvAdeSAm // 849 // [G.271] vyaGgyavyaJjakazaktipratiniyamAttarhi niyamo bhaviSyati? ityAha vyaGgyavyaJjakasAmarthyabhedo'pi smvaaytH| nAnyatastu sa nityAnAmutpAdAnupapattitaH / 850 // dravyatvAdisAmAnyavyaJjakatvaM dravyAdInAM yaducyate ttsmvaayblaadev| tathA hiyata eva dravyatvaM dravye samavetam, tata eva tena tavyajyata ityucyte| anyata iti| saugatopavarNitAt jnyaanotpaadnyogysvbhaavotpaadnaat| yasmAnityAnAmapi sattAdInAM samavAya iSTaH, na ca nityAnAmutpattiryuktA // 850 // etadeva na hItyAdinA samarthayate na hi dIpAdisadbhAvAjAyante yAdRzA ime| vijJAnajanane yogyA ghaTAdyA jAtayastathA // 851 // yazcApi dadhikuNDasaMyogo dRSTAntatvenoktaH, so'pyasmAkamasiddha iti darzayati kuNDadanozca saMyoga ekaH pUrvaM niraakRtH| na cAsau niyatastasmAd yujyate'tiprasaGgataH // 852 // 1. shrittvaadii-jai0| 2. niyAmakaM yuktam- pA0, gaa0| 3. 'atiprasaGgataH' iti pA0 pustake naasti| Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavAyapadArthaparIkSA 235 pUrvamiti / saMyogapadArthadUSaNe / bhavatu nAma saMyoga eka:; tatrApi tulya eva prasaGga iti darzayati- na cAsAvityAdi / tasmAditi saMyogAt / 'dadhni kuNDam' ityAdibuddhiprasaGgo'tiprasaGgaH; saMyogasya nimittasya nirviziSTatvAt // 852 // yaccoktam-"kAraNAnupalabdhernityaH samavAyaH (tattva0 825) iti, tatrAha - nityatvenAsya sarve'pi nityAH prAptAH ghaTAdayaH ' / svAdhAreSu sadA teSAM samavAyo na saMsthiteH // 853 // yadi hi samavAyo nityaH syAt, tadA ghaTAdInAmapi nityatvaprasaGgaH; svAdhAreSu teSAM sarvadA'vasthAnAt / tathA hi- samavAyAstitvAdevaiSAM svAdhAreSvavasthAnamiSyate, sa ca samavAyo nitya iti kimiti sadA'mI na santiSTheran ! // 853 // svArambhaketyAdinA parasyottaramAzaGkate svArambhakavibhAgAdvA yadi vA tadvinAzataH / te nazyanti kriyAdyAzca yogAderiti cenna tat // 854 // svAdhAraissamavAyo hi teSAmapi sadA mataH / teSAM vinAzabhAve tu niyatA'syApi nAzitA // 855 // syAdetat-ghaTAdInAM ye svArambhakAvayavAsteSAM vibhAgAdvinAzAdvA ghaTAdInAM [G.272] vinAzaH / yathA ghaTasyodveSTanapAkAvasthayoH kriyAdayaH sparzavaddravyasaMyogAdibhyo vinazyanti / athoktam-' sparzavaddravyasaMyogAt karmaNo nAzaH, kAryavirodhi ca karma" ( ) iti / tathA buddherbuddhyantarAd vinAzaH zabdasya zabdAntarAditi paraprakriyA / tena satyapi samavAye'vasthitihetau sahakArikAraNAntarAbhAvAdvirodhipratyayopanipAtAcca na nityatvaprasaGgo ghaTAdInAmiti parasya bhAvaH / na tadityAdinA pratiSedhati / naitadyuktam; yatasteSAmapi svArambhakAvayavAnAM 'kapAlAdInAM svArambhakeSvavayavAntareSu samavAya:, teSAmapyanyeSu yAvatparamANuravaziSyate, tasya ca paramANornityatvAnnAnyathAtvamasti, tatazca sarveSAM svArambhakeSvayaveSu samavAyaH sarvadA'styeveti kuto vinAzaH, vibhAgo vA / na kevalaM tadArabdhAnAM dravyANAm, kriyAdInAM cetyapizabdena darzayati / yadi tu svArambhakANAmavayavAnAM vinAzo'bhyupagamyeta; tadA niyatamasya samavAyasyApi vinAzaH prApnoti // / 854-855 // kasmAt ? ityAha sambandhino nivRttau hi sambandho'stIti durghaTam / etadeva ghaTayannAha - na hi saMyuktanAze'pi saMyogo vyavatiSThate // 856 // yathA saMyogabhAve tu saMyuktAnAmavasthitiH / samavAyasya sadbhAve tathA syAt samavAyinAm // 857 // tatazca vinaSTasambandhitvAnnaSTasaMyogisaMyogavadanityaH samavAyaH prApnotItyuktaM bhavati / 3. kriyAdIva- pA0, gA0 / 1. 'ghaTAdaya:' iti pA0 pustake nAsti / 4-4. pA0, gA0 pustakayornAsti / 2. AdhAreSu pA0, gA0 / 5. nAvatiSThate / Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 tatvasaMgrahe sambandhinAM vA sthitiH prApnoti; avinaSTasambandhatvAt, anuparatasaMyogadravyadvayavat / anyathA tatsambandhasvabhAvahAnirubhayeSAmapi prasajyeta // 856-857 // ekasambandhanAze'pItyAdinA paraH pratyavatiSThate ekasambandhinAze'pi samavAyo'vatiSThate / anyasambandhisadbhAvAd yogo no cenna' 'bhedataH // 858 // evaM manyate - yadi prathame hetau vinaSTAzeSasambandhitvAditi hetvartho'bhipretaH, tadA pakSaikadezAsiddhatA hetoH / na hyazeSANAM sambandhinAM vinAzaH kvacidasti; pralaye'pi prmaannvaadiinaamvishissymaanntvaat| atha yathAkathaJcidvinaSTaM sambandhitvasambandhamadhikRtyaheturucyate, tadA'naikAntikatA / yadi nAmaikaH sambandhI kvacidvinaSTaH, tathApyaparasambandhinibandhanAvasthitirasya bhvissyti| yadyevam, saMyogasyApyanayA nItyA nityatvaM prApnotItyAzaGkaya [G.273] paraH pratividhatte - na bhedata iti / saMyogo hi pratisaMyogi bhidyate / tenAsyAnityatvaM yuktam, samavAyastu -- ihapratyayanibandhanasyAbhinnatvAdeka eva jagati / tenAsyAnityatvamayuktam; anyatrApi sambandhyantare tasyopalabhyamAnatvAt // 858 // yadyevamityAdinA pratividhatte yadyevaM ye nivazyantiM ghaTAdyAH samavAyinaH / teSAM vRttyAtmako yo'sau samavAyaH prakalpitaH // 859 // sa eva vyavatiSTheta kiM sambandhyantarasthiteH / athAnya eva saMyogavibhAgabahutAdivat // 860 // tadvRttilakSaNasyaiva samavAyasya saMsthitau / pUrvavat te sthitA eva prApnuvanti, ghaTAdayaH // 861 // ye teSAmanavasthAne teSAM 'vRttyAtmakaH katham / samavAyo'vatiSTheta saMjJAmAtreNa vA tathA // 862 // tathA hi-ye te vinazyanti ghaTAdayaH svakAraNAdisamavAyinaH, teSAM svakAraNeSu vRttyAtmako yo'sau samavAyaH kalpitaH, sa eva kiM teSu vinaSTeSu sambandhyantareSvasti, Ahosvidanya eva, yathA saMyogo bahutvaM vA pratisaMyogi bhidyate / AdizabdAd vibhAgAdiparigrahaH / tatra yadyAdyaH pakSaH, tadA prAgavasthAvadapracyutapravRttitvAdavasthitA eva ghaTAdayaH prApnuvanti teSAM vA ghaTAdInAmanavasthAne'navasthitapravRttitvAnnAvasthitiH samavAyasya prApnoti, anyathA na vRttyAtmakaH syAt / tathAbhUtasya ca svatantrasyAnupakAriNo vRttiH samavAya iti vA nAmakaraNe saMjJAmAtrameva syAt, na tu vastutathAbhAvastatheti tadvRttyAtmaka ityevam, tataH saMjJAmAtrAnvayo doSa:, taM darzayati 1- 1. cedvi- jai0 / 2-2. vinaSTasambandhi0- pA0, gA0 / 3. saMyoga....... bahutAdivat pA0gA0 / 'sambandha - saMkhyA na bahutAdivat' iti pAThAntaraM jai0 pustake likhitam / 4. nAdayastallakSaNasyaiva- pA0, gA0 / 5. na pA0, gA0 / 6- 6. pA0 pustake nAsti; 0kvacit gA0 / 7. sama..... vatiSTheta pA0 / Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavAyapadArthaparIkSA ... 237 'ataH prAgapi tadbhAvAna te vRttAH syuraashrye| pazcAdiva tathA hyeSA vRttisteSAM 'na vastutaH // 863 // prAgapi smbndhinaashaat| avinssttsmbndhyvsthaayaampiityrthH| te ghaTAdayaH svAzraye vRttAstasya samavAyasya bhAvAt sadbhAvabalAna sidhyeyuH, pazcAdiva vinaSTasamavAyikAraNavat; paramArthato vRttybhaavaat| tathA hItyAdinA hetvathaM darzayati / / 859-863 // athAnya eva sNyogvibhaagbhutaadivt| sambandhyantarasadbhAve smvaayo'vtisstthte||864|| saMyogAdivadevaM hi nanvasya bahutA bhvet| evamAdyasya sadbhAve bahu syaadsmnyjsm||865|| [G.274] athAnya eveti dvitIyaH pakSaH, tadA saMyogAdivat samavAyabahutvaM prApnoti, tatazca na samavAyo bhedavAnityasyAbhyupetasya haaniH| evamAdItyAdizabdena kAraNavaiphalyam, anekasUtravirodhaH, pratyakSAdivirodhaH, srvpdaarthaanaamkrmotpttiH-ityaadidossaantrprigrhH| tathA hi-svakAraNasamavAyaH sattAsamavAyo vA janmocyate, samavAyazca nitya iti na kvacidapi kAryajanmani kAraNAnAM sAmarthyamiti kaarnnvaiphlym| tathA "anyatarakarmaja ubhayakarmajaH saMyogajazca saMyogaH" (vai0 da0 7.2.10); "indriyArthasannikarSotpannaM jJAnam" (nyA0 da0 1.1.4) ityAdijanmapratipAdakasUtravirodhaH / tathA pratyakSAdipratItAni kAraNAni zAlicakSurAdIni virudhynte| tathA samavAyalakSaNasya janmano nityatayA na kramo'stIti kramotpattirdRSTabhAvAnAM virudhyte| tatazca "yugapajjJAnAnutpattirmanaso liGgam" (nyA0. da0 1.1.16) iti svasiddhAntavyAhatiH / nityatvAcca janmano'nupakAryopakArakabhUtaM jagaditi vyarthazAstrapraNayanamityAdi bahutaramasamaJjasamAlUnavizIrNaM syAt / / 864-865 // iti smvaaypdaarthpriikssaa|| 2-2. taSAmavastuta:-pA0, gaa0| 1. sadbhAvAna-pA0, gaa0| 3-3. pratyakSapratItakAraNAni cakSurAdIni-pAla, gaa0| Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16. zabdArthaparIkSA AropitAkArazabdapratyayagocaratva ( tattva0 2 ) samarthanArthaM prastAvamAracayannAhayadi nopAdhayaH kecid vidyante pAramArthikAH / daNDI zuklazcalatyasti' gaurihetyAdidhIdhvanI' // 866 // syAtAM kiMviSayAvetau nAnimittau ca tau matau / sarvasminnavibhAgena tayorvRtterasambhavAt ? // 867 // vastveva hi paramArthataH zabdapratyayagrAhyam, ataH zabdaiH sAkSAd vidhiniSedhAbhyAM vastusvabhAvapratipAdanAd vidhireva zabdArtha iti vidhizabdArthavAdinAM darzanam / apohavAdinAM tu-na paramArthataH zabdAnAM kiJcidvAcyaM vastusvarUpamasti, sarva eva hi zAbda: ' pratyayoM' bhrAntaH; bhinneSvartheSvabhedAkArAdhyavasAyena pravRtteH / yatra tu pAramparyeNa vastupratibandha:, tatrArthAsaMvAdo bhrAntatve'pIti darzanam / tatra yattadAropitaM vikalpadhiyA'rtheSvabhinnaM rUpaM tadanyavyAvRttapadArthAnubhavabalAyAtatvAt svayaM cAnyavyAvRttatayA prakhyAnAd bhrAntaizcAnyavyAvRttArthena sahaikyenAdhyavasitatvAdanyApoDhapadArthAdhigatiphalatvAcca 'anyApoDhaH ' [G.275] ityucyte| tenA poha: zabdArtha iti prasiddham / tatra vidhivAdinazcodayanti - yadi bhavatAM dravyaguNakarmasAmAnyavizeSasaMmavAyalakSaNA upAdhayo vizeSaNAni zabdapratyayaM pratiM nimittAni paramArthato na santi, tat kathaM loke daNDItyabhidhAnapratyayAH pravarttante dravyAdyupAdhinimittAH / tathA hi- 'daNDI', 'viSANI', ityAdidhIdhvanI loke dravyopAdhikau prasiddhau; 'zuklaH', 'kRSNaH '- iti guNopAdhikau; 'calati', 'bhramati'iti karmanimittau; 'asti', 'vidyate ' - iti sattApravRttinimittakau gaurazvo hastI iti sAmAnyavizeSopAdhI, 'iha tantuSu paTa: ' iti samavAyabalAt / tatraiSAM dravyAdInAmabhAve daNDItyAdidhIdhvanI nirviSayau syAtAmiti / AdigrahaNaM pratyekamabhisambadhyate, tena pratyekam 'chatrI', 'viSANI' ityAdisamAnajAtIyadhIdhvanInAM grahaNaM bhavati / antyAstu vizeSA yoginAmeva grAhyA iti na teSAmAdizabdena parigrahaH / na cAnimittAvetau yuktau; sarvatrAvizeSeNa sarvadA tayorvRttiprasaGgAt, na cAvibhAgena tayoH pravRttirasti / tasmAt santi dravyAdaya iti paraH / prayogaH - ye parasparamasaGkIrNapravRttayaste sanimittAH, yathA zrotrAdipratyayAH / asaGkIrNapravRttayazca daNDItyAdizabdapratyayA iti svabhAvahetuH / animittatve sarvatrAvizeSeNa pravRttiprasaGgo bAdhakaM pramANam // 866-867 // ucyata ityAdinA pratividhatte ; ucyate - viSayo'mISAM dhIdhvanInAM na kazcana / antarmAtrAniviSTaM tu bIjameSAM nibandhanam // 868 // tatra yadi mukhyato bAhyena viSayabhUtena sanimittatvameSAM sAdhayitumiSTam, tadA'nai 1. pA0 pustake nAsti: paramArthata:- gA0 / 4. 0 vRttirasambhavI - pA0, gA0 / 2. 2...... rihaMtyAdidhI... - pA0 1. 3. pA0 pustake nAsti / 5-5. zabdapratyayo- pAra, gA Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArthaparIkSA kAntikatA hetoH; sAdhyaviparyaye bAdhakapramANAbhAvAt / atha yena kenacinnimittena sanimittatvamiSyate, tadA siddhasAdhyatA / tathA hyasmAbhiriSyata evaiSAmantarjalpavAsanAprabodho nimittam, na tu viSayabhUtam; bhrAntatvena pUrvasya zAbdapratyasya nirviSayatvAt / antarmAtrAniviSTamiti / vijJAnasanniviSTam, vAsaneti yaavt|| 868 // etadevAgamena 'saMspandayannAha 239 yasya yasya hi zabdasya yo yo viSaya ucyate / saGghaTate naiva vastUnAM sA hi dharmatA // 869 // yo yo viSaya iti / svalakSaNasAmAnyAdiH / sA hi dharmateti / sA= sarvavAkyapathAtItatvaM vastUnAM svabhAva iti yAvat / yathoktam "yena yena hi nAmnA vai yo yo dharmo'bhilapyate / na sa saMvidyate tatra dharmANAM sA hi dharmatA" // ( la0 sU0 - 3.82 ) iti // 869 // atha zAbdapratyayasya bhrAntatvAviSayatvayoH kiM pramANamiti cet ? uktamatra [G.276] pramANamasmAbhiryad bhinneSvabhedAdhyavasAyena pravRtteH sarva evAyaM zAbdapratyayo bhrAnta iti / tathA hi- yo'tasmiMstaditi pratyayaH sa bhrAntaH, yathA - marIcikAyAM jalapratyayaH / tathA cAyaM bhinneSvartheSvabhedAdhyavasAyI zAbdapratyaya iti svabhAvahetuH / na ca sAmAnyaM vastubhUtaM grAhyamasyAsti, yenAsiddhatA hetoriti syAt; 'pUrvaM vistareNa nirsttvaat| bhavatu vA sAmAnyam, tathApi tasya bhedebhyo'rthAntaratve bhinneSvabhedAdhyavasAyo bhrAntireva, na hyanyenAnye samAnA yuktAstadvanto nAma syuH / anarthAntaratve'pi sAmAnyasya sarvameva vizvamekameva vastuparamArthata iti tatra sAmAnyasya pratyayo bhrAntireva / na hyekavastuviSayaH sAmAnyapratyayaH; bhedagrahaNapuraHsaratvAt tsy| bhrAntatve ca siddhe nirviSayatvamapi siddham / svAkArArpaNena janakasya kasyacidarthasyAlambanalakSaNaprAptasyAbhAvAt / = prakRtiH, atha vA- anyathA nirviSayatvaM sAdhyate - tatraiva hi kRtasamayA dhvanayaH, sa eva teSAmartho yuktaH, nAnya: ; atiprasaGgAt / na ca kvacid vastunyeSAM paramArthataH samaya: samastItyato nirviSayA dhIdhvanayaH / prayogaH - ye yatra bhAvataH kRtasamayA na bhavanti, na te paramArthatastamabhidadhati, yathA sAstrAdimati piNDe'zvazabdo'kRtasamayaH / na bhavanti ca bhAvataH kRtasamayAH sarvasmin vastuni `sarve dhvanaya iti vyApakAnupalabdheH / kRtasamayatvenAbhidhAyakatvasya vyAptatvAt, tasya cehAbhAvaH / na cAyamasiddho heturityAdarzayannAha yataH svalakSaNaM jAtistadyogo jAtimA~stathA / 2. pA0 pustake nAstiH saMvidyate gA0 / 5. tathA pA0, gA0 / buddhyAkAro na zabdArthe ghaTAmaJcati tattvataH // 870 // "yathA hi gRhItasamayaM vastu zabdArthatvena vyavasthApyamAnaM kadAcit svalakSaNaM vA vyavasthApyate, jAtirvA, tadyogo vA, tayA=jAtyA yogaH = sambandhaH, yadvA jAtimAn, padArthabuddhervA AkAraH -- iti vikalpAH / tatra sarveSveva samayAsambhavAnna yuktaM zabdArthatvam / tattvataityanena 1. samarthayannityarthaH / 3. zabdapratyayasya- pA0, gA0 ! 4. sAmAnyaparIkSAyAmityarthaH / Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 tattvasaMgrahe sAMvRtasya zabdArthasyApratiSedhaM darzayati / tena svavacanavyAghAto na bhavati; anyathA hi pratijJAyAH svavacanavirodha: syAt / tathA hi- etAn svalakSaNAdIn zabdenApratipAdya na zakyamazabdArthatvameSAM prtipaadyitum| tatpratipipAdayiSayA ca zabdena svalakSaNAdInupadarzayatA zabdArthatvameSAmabhyupetaM syaat| punazca tadeva pratijJayA pratiSiddhamiti svvcnvyaaghaatH| etena yaduktamuddyotakareNa- "avAcakatve zabdAnAM [G.277] pratijJAhetvoLaghAta:" ( ) iti, tadapi pratyuktaM bhavati, na hi sarvathA zabdArthApavAdo'smAbhiH kriyate, tasyAgopAlamati' pratItatvAt; kintu tAttvikatvaM dharmo yaH paraistatrAropyate tasya niSedhaH kriyate, na tu dharmiNaH // 870 // tatra svalakSaNe tAvat saGketasambhavopadarzanAdazabdArthatvaM pratipAdyannAha tatra svalakSaNaM tAvanna zabdaiH prtipaadyte| . saGketavyavahArAptakAlavyAptiviyogataH // 871 // na zabdaiH pratipAdyataiti / tatra saGketAbhAvAditi bhAvaH / kathaM saGketAbhAvaH? ityAhasaGketetyAdi / saGketavyavahArAbhyAmApta:=prApto yaH kAlaH, tasya vyAptiH=vyApanam, tayA viyogAt kaarnnaat| na tatra svalakSaNe samaya iti shessH| etaduktaM bhavati- samayo hi vyavahArArthaM kriyate, na vysnityaa| tena yasyaiva saGketavyavahArAptakAlavyApakatvamasti, tatraiva samayo vyavahartRNAM yuktaH, nAnyatra / na ca svalakSaNasya saMketavyavahArAptakAlavyApakatvamasti, tasmAna tatra samaya iti // 871 // kasmAt punaH svalakSaNasya saMkatevyavahArAptakAlavyApakatvaM na sambhavati? ityAha vyaktyAtmAno'nuyantyete na prsprruuptH| dezakAlakriyAzaktipratibhAsAdibhedataH // 872 // tasmAt saGketadRSTo'rtho vyavahAre na dRshyte| na cAgRhItasaGketo gamyate'nya iva dhvneH||873|| zAbaleyAdayo hi vyaktibhedA dezAdibhedena parasparato'tyantavyAvRttamUrtayaH, naite prsprmnvaavishnti| tatraikatra kRtasamayasya puMso'nyairvyavahAro na syaat| pratibhAsAdItyAdizabdena varNasaMsthAnAvasthAvizeSAdiparigrahaH / vyavahAre na dRzyata iti / tena tatra samayAbhAvAnnAsiddhatA hetoriti bhAvaH / na cApyanaikAntikatvamiti darzayannAha-na caagRhiitetyaadi| gRhItaH saMketo yatra sa tathA, na gRhiitsNketo'gRhiitsNketH| dhvaneriti zabdAt / anya ivet| vijaatiiyaarthvt| etaduktaM bhavati-yadyagRhItasaMketama) zabdaH pratipAdayet, tadA gozabdo'pyazvaM pratipAdayet, saMketakaraNAnarthakyaM ca syaat| tasmAdatiprasaGgApattirbAdhakaM pramANamiti siddhA vyaaptiH| ____ ayameva ca 'akRtasamayatvAt' iti heturAcAryadiGnAgena "na jAtizabdo bhedAnAM 1. gopAlamapi-pA0, gaa0| 2. pA0 pustake nAsti; bodhyetaao-gaa| 3. vyavahArakAle- jai0; vyavahAro- pA0, gaa0| 4-4. pA0, gA0 pustakayorayaM pAThaH 'vijAtIyArthavat' itysyaanntrmsti| . Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArthaparIkSA ) ityanena nirdiSTaH / tathA hi 'AnantyAt' 241 vAcaka:, [G.278] AnantyAt" ( ityanena samayAsambhava eva darzitaH / 44 tena yaduddyotakareNoktam - " yadi zabdAn pakSayasi, tadA''nantyAdityasya vastudharma-tvAd vyadhikaraNo hetuH 1 atha bhedA eva pakSakriyante, tadA nAnvayI na vyatirekI dRSTAnto'stItyaheturAnantyam" ( ) iti, tat pratyuktaM bhavati / punaH sa evAha'yasya nirvizeSaNA bhedAH zabdairabhidhIyante tasyAyaM doSaH, asmAkaM tu sattAdivizeSaNAni dravyaguNakarmANyabhidhIyante / tathA hi- yatra yatra sattAdikaM sAmAnyaM pazyati tatra tatra sadAdizabdaM prayuGkte / ekameva ca sattAdikaM sAmAnyam, ataH sAmAnyopalakSiteSu bhedeSu samayAkriyAsambhavAdakAraNamAnantyam" ( ) iti, tadetadasaMmyak; na hi sattAdikaM vastubhUtaM sAmAnyaM tebhyo bhitramabhinnaM vA'stIti prasAdhitametat / bhavatu vA sAmAnyam, tathApyekasmin bhede'nekasAmAnyasambhavAdasAGkaryeNa sadAdizabdaprayojanaM na syAt / na ca zabdenAnupadarzya sattAdikaM tena sattAdinA bhedAn paramupalakSayituM samayakAraH zaknuyAt / na cAkRtasamayeSu sattAdizabdapravRttirasti; tatazcetaretarAzrayadoSaH syAt / athApi syAt -- svayameva pratipattI vyavahAropalambhAdanvayavyatirekAbhyAM sadAdizabdaiH samayaM pratipadyata iti ? tadetadasamyak; na hyanantabhedaviSayaM niHzeSaM kazcid vyavahAramupalabhate / ekadA sattAdimatsu bhedeSvasakRdvyavahAramupalabhyAdRSTeSvapi tajjAtIyeSu tAcchabdayaM pratipadyata iti cet ? na; adRSTatvAt / na hyadRSTeSvatItAnAgatabhedabhinneSvananteSu bhedeSu samayaH sambhavati; atiprasaGgAt / vikalpabuddhyA vyAhRtya teSu pratipadyata eveti cet ? evaM tarhi vikalpa - samAropitArthaviSaya eva zabdasannivezanam, na paramArthato bhedeSviti prAptam / tathA hiatItAnAgatayorasaMttvenAsannihitatvAt tatra vikalpabuddhirbhavantI nirviSayaiveti tayA vyAhRtamasadeva, tatazca tatra bhavan samayaH kathaM paramArthato vastubhUto bhavet ! ityalaM bahunA / sapakSe bhAvAt nApi hetorviruddhateti siddham - svalakSaNAviSayatvaM zabdAnAm // 872-873 // - syAdetat -- ye. himAcalAdayo bhAvAsteSAM sthiraikarUpatvAnna dezakAlabhedAdibhedaH sambhavati, ata: saMketavyavahArAptakAlavyApakatvAt teSu samayaH sambhavatItyataH pakSaikadezAsiddhatA heto:; ? ityata Aha himAcalAdayo 1. hyanantarabhedaviSayaM - pAra, gA0 / 2-2. pA0 pustake nAstiH gA0 pustakaM tvayaM pATha: 'dRSTAsteSvaNavo bhinnA:' iti / ye'pi dezakAlAdyabhedinaH / iSTAste tvaNuzo bhinnA kSaNikAzca prasAdhitAH // 874 // [G.279] Adizabdena malayAdiparigrahaH / ete hyanekANupracayasvabhAvAH, ato naiSAmazeSAvayava parigraheNa samayaH samasti / prasAdhitodayAnantaravinAzAzca / tenaiteSvapi samayakAlaparidRSTasya svabhAvasya na vyavahArakAleSvanvayo'stIti nAsiddhatA hetoH // 874 // evaM tAvat svalakSaNe vyavahArAnupapatteH samayavaiyarthyaprasaGgAnna samayaH sambhavatI pratipAditam / sAmpratamazakyakriyatvAdeva na sambhavatIti pratipAdayannAha Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 tattvasaMgrahe 'azakyasamaya cedaM sarvameva svlkssnnm| nAjAte samayo yukto bhaaviko'shvvissaannvt||875 // upajAte gRhIte ca yadA vaacaamnusmRtau|| kriyate samayastatra cirAtItaM tadApi tat // 876 // sarva eva bhAvAH pUrvaM prasAdhitodayAnantarApavargAH, teSu samayaH kriyamANaH kadAcidanutpaneSu vA kriyeta? utpanneSu vA? tatra na tAvadanutpanneSu paramArthena samayo yuktaH; asataH sarvopAkhyAvirahalakSaNatvenAdhAratvAnupapatteH / bhAvikagrahaNaM sAMvRtaniSedhArtham / tenAjAte'pi putrAdau samayadarzanAnna dRSTavirodhaH; tasya viklpnirmitaarthvissytvenaabhaaviktvaat| ashvvissaannvditi| saptamyantAd vatiH / nApyutpanne samayo yuktaH, tathA. hi-tasminnanubhavotpattau satyAM tatpUrvake ca nAmabhedasmaraNe sati samayaH kAryaH, nAnyathA; atiprsnggaat| tatazca nAmabhedasmaraNakAle kSaNadhvaMsitayA ciraniruddhaM svalakSaNamiti, nAjAtavajjAte'pi bhAvika: samayaH samasti; samayakriyAkAle dvayorapyasannihitatvAt / tathA hi anubhavAvasthAyAmapi tAvat tatkAraNatayA svalakSaNaM kSaNikaM na sannihitasattAkaM bhavati, kiM punaranubhavottarakAlaMbhAvinAmabhedAbhogasmaraNotpAdakAle bhvissyti!|| 875-976 // .. : athApi syAt- tajjAtIye tatsAmarthyabalopajAte samayakriyAkAlabhAvini kSaNe samaya: kariSyata iti? ata Aha- . yazcApi "kSaNa utpannastadvalena tdaaprH| na tatra samayAbhoga: sAdRzyaM ca viklpitm||877|| yadyapi samayakriyAkAle sannihitaM kSaNAntaramasti, tathApi tatra samayAbhogAsambhavAna samayo yuktaH; na hyazvamupalabhya tannAmasmaraNopakramapUrvakaM samayaM kurvANastatkAlasannihite [G.280] gavAdAbhogAviSayIkRte 'azvaH' iti samayaM samayakRt kazcit kroti| athApi syAt-sarveSAM svalakSaNakSaNAnAM sAdRzyamasti, tenaikatvamadhyavasAya samayaH kariSyate? ityAha-sAdRzyaM ca viklpitmiti| vikalpabuddhisamAropitaM hi sAdRzyam, tasya ca dhvanibhiH pratipAdane sati svalakSasamavAcyameva' syaat| tadevaM na svalakSaNAsamayaH smbhvti| nApi zabdasvalakSaNasya; tathA hi- samayakAraH smRtyupasthApitameva nAmabhedamarthe yojayati, na ca smRtirbhAvato'nubhUtamevAbhilApamupasthApayituM zakroti; tasya ciraniruddhatvAt / yaccoccArayati tasya pUrvamananubhUtatvAnna tatra smRtiH, na cAviSayIkRtastayA samupasthApayituM zakyaH / ataH smRtyupasthApitamanusandhIyamAnaM vikalpanirmitatvenAsvalakSaNameveti na svalakSaNasya smyH| tasmAdavyapadezyaM svalakSaNamiti siddham // 877 // atraiva svalakSaNAvAcyatvasiddhyai pramANAntaramAha1-1. azakyaM samaya- pA0; azakyaM samayasyAsya jAte'jAte ca klpnm-gaa| 2.2 upajAte gahItA.....vAcAmanusmRtau-pA0: nApi jAte gRhItAnAM pUrva vAcAmanusmRtau- gA0 / 33. cirAte......pA0: cirAtIte kathaM nu tt-gaa| 4.4. ......lena-pA0; tatsajAtIyastadvalena-gA0/ 5. svalakSaNamavAcyameva-pA0. gA0/ 6. svalakSaNe samaya:- pA. gA / Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArthaparIkSA 'uSNAdipratibhAsA ca' noSNAdidhvanibhAvinI / viSpaSTA vidyate buddhiH tadarthendriyabuddhivat // 878 // yathA hi uSNAdyarthaviSayendriyabuddhiH sphuTapratibhAsA vedyate, na tathoSNAdizabdabhAvinI; na hyupahatanayanarasanaghrANAdayo mAtuluGgAdizabdazravaNAt tadrUparasAdyanubhAvino bhavanti, yathA'nupahatanayanAdaya indriyadhiyA'nubhavantaH / yathoktam 'anyathaivAgnisambandhAddAhaM dagdho'bhimanyate / anyathA dAhazabdena dAhArthaH samprakAzyate // " ( ) iti / tadarthendriyabuddhivaditi vaidhamryodAharaNam / sa ' uSNAdirarthaH = viSayo yasyAH sA tathoktA', tadarthA cAsAvindriyabuddhizceti vigrahaH // 878 // yadi nAma sA tathA na bhavati, tathApi kimiti zabdasya svalakSaNamartho na bhavati ? ityAha 243 44 na sa tasya ca zabdasya 'yukto'rtho yo' na tatkRte / pratyaye sati bhAtyarthI rUpabodhe yathA rasaH // 879 // prayogaH - yo hi tatkRte pratyaye na pratibhAsate na sa tasyArthaH, yathA rUpajanite pratyaye rasaH, na pratibhAsate ca zAbde pratyaye svalakSaNamiti vyApakAnupalabdhiH / atra cAtiprasaGgo bAdhakaM pramANam / tathA hi- zabdasya tadviSayajJAnajanakatvameva tadvAcakatvamucyate, nAnyat / - na ca yadvijJAnaM yadAkarazUnyaM tattadviSayaM yuktam; atiprsnggaat| [G.281] na caikasya vastuno rUpadvayamasti spaSTAspaSTam, yenAspaSTaM vastugatameva rUpaM zabdairabhidhIyata iti syAt; ekasya dvitvavirodhAt, bhinnasamayasthAyinAM ca parasparaviruddhasvabhAvapratipAdanAt // 879 / / 1 naiyAyikAstu bruvate - " vyaktyAkRtijAtayastu padArtha: " (nyA0 da0 2.2.68) iti / padasyArthaH padArthaH, zabdArtha iti yAvat / tatra vyaktizabdena dravyaguNavizeSakarmANyabhidhIMyante / tathA ca sUtram" vyaktirguNavizeSAzrayo mUrttiH " ( nyA0 da0 2.2.69) iti / asyArtho vArttikakAramatenaM tAvaducyate- "vizeSyata iti vizeSa : guNebhyo vizeSo guNavizeSaH, karmAbhidhIyate / dvitIyazcAtra guNavizeSazabda ekazeSaM kRtvA nirdiSTaH, tena guNapadArtho gRhyate / guNAzca te vizeSAzceti-guNavizeSAH, vizeSagrahaNamAkRtinirAsArtham / tathA hyAkRtiH saMyogavizeSaH; svasvabhAvAt / saMyogazca guNapadArthAntargataH, tatazcAsati vizeSagrahaNe AkRterapi grahaNaM syAt / na ca tasyA vyaktAvantarbhAva iSyate; pRthakzabdena tasyA upAdAnAt / Azrayazabdena dravyamabhidhIyate, teSAM guNavizeSANAmAzrayastadAzrayo dravyamityarthaH / sUtre tacchabdalopaM kRtvA nirdezaH kRtaH / evaM vigrahaH karttavyaH - guNavizeSAzca guNavizeSAzceti guNavizeSAH, guNavizeSAzca tadAzrayazceti guNavizeSAzrayaH, samAharadvandvazcAyam, 'lokAzrayatvAlliGgasya' iti npuNsklinggaanirdeshH| tenAyamartho bhavati - yo'yaM guNavizeSAzrayaH sA vyaktizcocyate, mUrtizceti / tatra 1- 1. pA0 pustake nAsti uSNAdipratipattiryA- gAe / 2-2. pA0 pustake nAsti; bhAsate neSA- gA / 4. vaidharmodo0- pA0, gA0 / 3. mAtuliGgAra- pA0. gA0 / 6. 6. yukato yAMgo- pAra. gAu / 7. tathA-gA / 5-5. pA0, ga0 pustakayornAsti / 8. udyotakaramatenetyarthaH / Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 tattvasaMgrahe yadA dravye mUrtizabdaH, tadA'dhikaraNasAdhano draSTavyaH-mUrcchantyasminnavayavA iti mUrtiH yadA tu rUpAdiSuH; tadA kartRsAdhanaH-mUrcchanti dravye samavayantIti rUpAdayo mUrtiH / vyakti zabdastu dravye karmasAdhana:, rUpAdiSu karaNasAdhanaH" (dra0-nyA0 da0 vA0 bhA0 2.2.69) bhASyakAramatena tu yathAzruti sUtrArtha:- guNavizeSANAmAzrayo dravyameva vyaktirmUrti zceti tsyessttm| yathoktam- "guNavizeSANAM rUparasagandhasparzAnAM gurutvadravatvaghanatvasaMskArA NAmavyApinazca parimANavizeSasyAzrayo yathAsambhavaM tad dravya mUrttiH, mUchitAvayavatvAt' (nyA0 da0, vA0 bhA0, 2.2.69) iti| AkRtizabdena prANyavayavAnAM pANyAdInAM tadavayavAnAM cAGgulyAdInAM sNyogo'bhidhiiyte| tathA ca sUtram- "AkRtirjAtiliGgAkhyA" (nyA0. da0 2.2.70) iti| aspa bhASyam-"yayA jAtirjAtiliGgAni cAkhyAyante tAmAkRtiM vidyAt, sA ca nAnyA sattvAvayavAnAM tadavayavAnAM ca niyatAdvyUhAt" (nyA0 da0, vA0 bhA0, 2.2.70) iti / vyUhazabde saMyogavizeSa ucyte| niyatagrahaNena kRtrimasaMyoganirAsaH / tatra jAtiliGgAni prANyavayavA zira:pANyAdayaH, tairhi gotvAdilakSaNA jaatirlinggyte| AkRtyA tu kadAcit sAkSAjjAtiya'jyate-yadA [G.282] ziraHpANyAdisannivezadarzanAd gotvaM vyjyte| kadAcijjAtiliGgAni-yadA viSANAdibhiravayavaiH pRthkpRthksvaavysnniveshaabhivyktairgotvaadiljyte| tena jAtestalliGgAnAM ca prakhyApikA bhavati AkRtiH / jAtizabdenAbhinnAbhidhAna pratyayaprasavanimittaM sAmAnyAkhyaM vstuucyte| tathA ca sUtram- "samAnaprasavAtmikA jAti:' (nyA0 da0 2.2.71) iti samAnapratyayotpattikAraNaM jaatirityrthH| tatra vyaktyAkRtyoretenaiva svalakSaNasya zabdArthatvanirAkaraNena zabdArthatvanirAkaraNa boddhavyamiti darzayannAha etenaiva prakAreNa vyktyaakRtyorniraakRtiH| jAtestu pazcAnirAkaraNaM bhaviSyatItyabhiprAyaH / niraakRtirti| zabdArthatveneti zeSa: kasmAt ? ityAha svalakSaNAtmataiveSTA tayorapi yataH praiH||880|| tayoriti vyaktyAkRtyoH / tena yathA svalakSaNasyAkRtasamayatvAdazabdArthatvam, tatha 'tayorapi' ityata: 'akRtasamayatvAt' ityasya heto siddhiH, nApyanaikAntikateti bhAvaH // 880 // kiJca- vyaktirdravyaguNavizeSakarmalakSaNA, AkRtizca saMyogAtmikA; ete ca dravyAdayaH prAgeva pratiSiddhAH- ityato'pi zabdArthatvamanayorasadbhAvAnna yuktamiti darzayati dravyAdiyogayoH prAk tu prtissedhaabhidhaantH| na tAttvikI tayoryuktA shbdaarthtvvyvsthitiH|| 881 // evaM tAvat svalakSaNe samayAsambhavaM pratipAdya, jAtyAdiSu triSu samayAsambhavaM pratipAdayannAha jAtisambandhayoH pUrvaM vyAsata: prtissedhnaat| nAnantarAH prakalpyante zabdArthAstrividhAH pre|| 882 // Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArthaparIkSA 245 anantarA iti| svalakSaNamuktA jAtiH tadyogo jAtimAniti 'jAtiyogayorabhAvAt tadvato'pyasambhava eva, tatkRtatvAt tadvyapadezasya; tadvatazca svalakSaNAtmakatvAt / tatpakSabhAvI doSaH samAna eveti bhaavH| _ 'jAti: padArthaH' iti kAtyAyanaH, 'dravyam' iti vyADiH, ubhayaM pANiniH; tadapyanenaiva nirastam, jAterayogAd dravyasya ca svalakSaNAtmakatvAt tatpakSabhAvidoSAnivRtteH // 882 // upasaMharannAha tavyaktyAkRtijAtInAM padArthatvaM yducyte| tadasambhavati sarvAsAmapi nIrUpatA ytH||883|| taditi tsmaat| nIrUpateti niHsvabhAvatA // 883 // [G.283] buddhyAkAre'pi saGketasambhavaM pratipAdayannAha - buddhyAkArazca buddhistho naarthbuddhyntraanugH| nAbhipretArthakArI ca so'pi vAcyo na tttvtH||884|| buddhyAkAro hi tAdAtmyena buddhAvevAvasthita iti nAsau tadbuddhisvarUpavat pratipAdyamarthaM buddhyantaraM vA'nugacchati / tatazca saGketavyavahArAptakAlAvyApakatvAt svalakSaNavanna tatrApi samayaH smbhvti| bhavatu vA tasya vyavahArakAlAnvayaH, tathApi na tatra samayo vyavahartRNAM yuktH| tathA hi- api nAmeta: zabdAdarthakriyArthI pumAnarthakriyAkSamAnarthAn vijJAya pravartiSyate teSviti manyamAnairvyavahartRbhirabhidhAyaqAni yojyante, na vysnityaa| na cAsau vikalpabuddhyAkAro'bhipretaM zItApanodAdi kAryaM tadarthinaH sampAdayitumalam, tadanubhavotpattAvapi tdbhaavaat| tena tatrApi samayAbhAvAnnAsiddhaH 'akRtasamayatvAt' iti hetuH // 884 // . syAdetat- astyarthAdayo'pare zabdArthAH santi, tatazca tatra samayasambhavAdasiddhataiva hetoH? ityata. Aha.- . . .ye'nye'nyathaiva "zabdArthAnastyarthAdIn prcksste| . . . nirastA eva te'pyetaistathApi punrucyte||885|| etairiti svalakSaNAdizabdArthapratiSedhaiH; teSAM svalakSaNAdiSvevAntarbhAvAditi bhAvaH // 885 // .. ke punaste'styarthAdayaH? iti darzayannAha astyarthaH sarvazabdAnAmiti prtyaayylkssnnm| __ apUrvadevatAsvargaH smmaahurgvaadissu||886|| itizabdo bhinnakramaH 'astyarthaH' ityasyAnantaraM smbdhyte| tenAyamartho bhavatiastyartha iti yadetat pratIyate, tat sarvazabdAnAM pratyAyyasyAbhidheyasya lkssnnm| zabdArthasya lakSaNamiti yaavt| tena gavAdiSvartheSu viSayabhUteSu yadgavAdizabdapratyAyyaM tadapUrvadevatAsvarNaistulyamityAhuH / apUrvAdizabdArthastuttulyamityevamAhurityarthaH / yathaiva hyapUrvAdizabdA 1. jAtitadyogayo0- pA0, gaa0| . 2. vAjAtyAyana:- pA0 / 3-3. pAra, gA0, pustkyonaasti| 4. zabdArthamastyAdIna-pA0, gA0 / Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 tattvasaMgrahe [G.284] nArthIkAravizeSaM buddhiSu sannivezayanti, kevalaM tatraitAvat pratIyate- santi ke'pyarthA yeSvapUrvAdayaH zabdAH prayujyanta iti / tathA dRSTArtheSvapi gavAdizabdAbhidheyaH, gotvAdisAmAnyasambaddho veti / yastu tatrAkAravizeSaparigrahaH keSAJcidupajAyate, sa teSAM siddhAntabalAt // 886 // AdizabdenopAttAn zabdArthAn darzayannAha samudAyo'bhidheyo vaa'pyviklpsmuccyH| kecid brAhmaNAdizabdaistapojAtizrutAdisamudAyo vinA vikalpasamuccayAbhyAmabhidhIyata ityAhuH, yathA vanAdizabdairdhavAdaya iti / tathA hi- 'vanam' ityukte dhavo vA, khadiro vA, palAzo veti na vikalpena pratItirbhavati; nApi dhavazca khadirazca palAzazceti samuccayena; api tu sAmAnyena pratIyante dhavAdayaH / tathA 'brAhmaNaH' ityukte tapo vA jAtirvA zrutaM vA, tapazca jAtizca zrutaM ceti na pratipattirbhavati; apitu sAkalyena sambandhyantaravyavacchinnAstapaHprabhRtayaH saMhatAH pratIyanta iti / tatra bahuSvaniyataikasamudAyibhedAvadhAraNam vikalpaH, ekatra yugapadabhisambadhyamAnasya niyatasyAnekasya svarUpabhedAvadhAraNam samuccayaH / avidyamAnau vikalpasamuccayau yasya sa tathoktaH / asatyo vApi saMsargaH zabdArthaH kaishciducyte||887|| anye tu-dravyatvAdibhiranirdhAritarUpairyaH sambandho dravyAdInAM sa zabdArthaH, sa ca sambandhinAM zabdArthatvenAsatyatvAdasatya ityucyate / yadvA- tapaH zrutAdInAM mecakavarNavadaikyena bhAsanAdeSAmeva parasparam 'asatyaH' sNsrgH| tathA hyete pratyekaM samuditA vA na svena rUpeNopalabhyante, kintvalAtacakravadeSAM samUhaH svarUpamutkramyAvabhAsata iti // 887 // ___ asatyopAdhi yat satyaM tadvA shbdnibndhnm| __ anye tvAhuH- 'yadasatyopAdhi satyaM sa zabdArthaH' iti| tatra zabdArthatvenAsatyA upAdhayo vizeSA valayAGgalIyakAdayo yasya satyasya, sarvabhedAnuyAyi 'suvarNAdisAmAnyAtmanaH, tat stmstyopaadhi| shbdnibndhnmiti| shbdprvRttinimittmbhidheymityrthH| zabdo vA'pyabhijalpatvamAgato yAti vaacytaam||888|| ___ anye tu bruvate- 'zabda evAbhijalpatvamAgataH zabdArthaH' iti // 888 // [G.285] tatra ko'sAvabhijalpa:? ityAha so'yamityabhisambandhAd rUpamekIkRtaM ydaa| zabdasyArthena taM zabdamabhijalpaM prcksste||889|| zabda evArtha ityevaM zabde'rthasya nivezanaM so'yamityabhisambandhaH, tasmAt kAraNAdyat zabdasyArthena sahaikIkRtaM rUpaM bhavati taM svIkRtArthAkAraM zabdamabhijalpyamityAhuH // 889 // __ anye tu buddhyArUDhamevAkAraM bAhyavastuviSayaM bAhyavastutayA gRhItaM buddhirUpatvenAvirbhAvitaM zabdArthamAhuH, taddarzayati yo vA'rtho buddhiviSayo baahyvstunibndhnH| ' sa bAhyaM vastviti jJAtaH zabdArthaH kaishcidissyte||890|| 1. suvarNAda:0-pA0. gA0/ Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArthaparIkSA buddhiviSaya iti buddhau viparivarttamAnaH, buddhistha iti yAvat / bAhyavastunibandhanaH sadasadbAhyaM vastu nibandhanamakSaracihnasthAnIyaM svarUpamudarzayituM prakramyate yasya sa bAhyavastunibandhanaH / bAhyaM vastviti jJAta iti / buddhirUpatvenAvirbhAvito bAhyatayAdhyavasita ityarthaH / yathA hi- yAvad buddhirUpamartheSvapratyastaM buddhirUpameveti sattvabhAvanayA gRhyate, tAvat tasya zabdArthatvaM nAvasIyate; tatra kriyAvizeSasambandhAbhAvAt / na hi gAmAnaya, dadhi khAdetyAdikAH kriyAstAdRzi buddhirUpe sambhavanti, kriyAyogasambhavI cArthaH zabdairabhidhIyate / ato buddhirUpatayA gRhIto'sau na zabdArthaH / yadA tu bAhyavastuni pratyasto bhavati; tadA tasmin pratipattA bAhyatayA viparyastaH kriyAsAdhanasAmarthyaM tasya manyata iti bhavati zabdArthaH / nanu cApohavAdipakSAdasya ko vizeSa:, tathA hi-apohavAdinA'pi buddhyAkAro bAhyarUpatayA gRhItaH zabdArtha iti bhASyata eva yathoktam "tadrUpAropaMgatyAnyavyAvRttyadhigate punaH / zabdArtho'rthaH sa eveti vacane na virudhyate // " (pra0 vA0 2.169) iti ? naitadasti; ayaM hi buddhyAkAravAdI bAhye vastubhrAntaM saviSayaM dravyAdiSu pAramArthikeSvadhyastaM buddhyAkAraM paramArthataH shbdaarthmicchti| yadi tu yathA'smAbhirucyate 247 "sarvo' mithyAvabhAso'yamartheSvekAtmanA grhH'| itaretarabhedo'sya bIjaM saMjJA yadarthikA // " (pra0vA0 3.71) iti, tadA siddhasAdhyatA / tathA ca vakSyati- " itaretarabhedo'sya bIjaM cet pakSa eSa naH " / (tattva0904) iti / na cApohavAdinA paramArthataH kiJcid vAcyaM buddhyAkAro'nyo vA zabdAnAmiSyate / [G.286] tathA hi-yadeva zAbde pratyaye vyavasIyamAnatayA pratibhAsateM sa shbdaarthH| na ca buddhyAkAraH zAbdapratyayena vyavasIyate, kiM tarhi ? bAhyamevArthakriyAkAri vastu / na cApi tena bAhyaM paramArthato vyavasIyate, yathAtattvamanadhyavasAyAt, yathAvyavasAyamatattvAt / ataH samAropita eva zabdArthaH / yacca samAropitaM tanna kiJciditi na kiJcidbhAvato'bhidhIyate zabdaiH / yat punaruktam - " zabdArthArthaH sa eva" (pra0 vA0 2.171 ) iti, tatsamAropitamevArthamabhisandhAyaM / buddhyAkAravAdinA tu buddhyAkAraH paramArthato vAcya iSyata iti mahAn vizeSaH // 890 // * anye tvAhuH - abhyAsAt pratibhAhetuH zabdo na tu bAhyArthapratyAyaka iti darzayatiabhyAsAt pratibhAhetuH sarvaH zabdaH samAsataH / zabdasya kvacidviSaye punaH punaH pravRttidarzanam = abhyAsaH / niyatasAdhanAvacchinnakriyApratipattyanukUlA prajJA = pratibhA / sA prayogadarzanAvRttisahitena zabdena janyate, prativAkyaM 1- 1. 'tasmAnmithyAvikalpo'yamekArtheSvAtmatAgraha:' iti tatrasthaH pAThaH / 2. ya eva- pA0, gA0 / 3. ito'gre gA0 sampAdaka: 'tadetat' ityadhikaM pAThamicchati / Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 tattvasaMgrahe pratipuruSaM ca sA bhidyte| sa tu tasyA aparimANo bhedaH zabdavyavahArasyAnantyAnna zakyate vidhAtumityata Aha-'samAsata iti / atra dRSTAntamAha - . bAlAnaM ca tirazcAM ca yathArthapratipAdane // 891 // yathaiva hi aGkazAbhighAtAdayo hastyAdInAmarthapratipattau kriyamANAyA pratibhAhetavo bhavanti, tathA sarve'rthavatsammatA vRkSAdayaH zabdA yathAbhyAsaM pratibhAmAtropasaMhArahetavo bhavanti, na tvarthaM sAkSAt pratipAdayanti; anyathA hi kathaM paraspasparAhatAH pravacanabhedA utpAdyakathAprabandhAzca svavikalpoparacitapadArthabhedadyotakAH syuriti // 891 // tatretyAdinA pratividhatte tatrAstyartho'bhidheyo'yaM kiM svlkssnnmissyte| jAtiryogo'tha tadvAnna buddhervA pratibimbakam // 892 // . eteSu doSAH pUrvoktA astyarthe kevale'pi c| pratipAdye na bhedena vyavahAro'vakalpyate // 893 // yadyastyarthaH pUrvoditasvalakSaNAdisvabhAva iSyate, tadA pUrvoditadoSaprasaGgaH / kiJcaanirdhAritarUpavizeSatvAdastyarthasya tasmin kevale zabdaiH pratipadyamAne gauH, gavayaH, gajaHityAdibhedena vyavahAro na syAt; tasya zabdairapratipaditatvAt // 892-893 // [G.287] gotvetyAdinA parasyottaramAzaGkate- ' gotvazabdaviziSTArthasattAmAtragaterbhavet / viSANAkRtinIlAdibhedAkhyAtestu tanmatam // 894 // syAdetat-gotvazabdAbhyAM viziSTasyArthasattAmAtrasya zAbaleyatvAdibhedarahitasya gozabdAd gate:=pratIteH kAraNAt bhedena vyavahAro bhaviSyatIti? yadyevam; kathaM tarhi zabdArthatvamastyarthamAtrasya matam, yAvatA gavAdivizeSaH pratipAdyo'styeva? ityAzaGkaya paraH prihaarmaahvissaannaakRtiityaadi| viSANAdervizeSasya zabdakhyAterapratIteH kaarnnaat| taduktam-'asti kazcidarthaH pratyAyyaH' iti, na gotvAdizabdayorvizeSaNabhUtayorapratIterityadoSaH // 894 // nanvevamityAdinA pratividhatte nanvevaM tadvato'rthasya bhedAnAM cAbhidhA bhvet| tadbhAve tatra doSazca nAnyo'styarthazca dRzyate // 895 // yadA gotvAdinA viziSTamarthamAtramucyate iti matam, tadA tadvato'rthasyAbhidhAnamaGgIkRtaM syaat| tatra ca jAtestatsamavAyasya ca niSedhAt tadvato'rthasyAsambhava iti pUrvokto dossH| kiJca-tadvato'rthasya svalakSaNAtmakatvAdazakyasamayatvamavyavahAryatvam, aspaSTAvabhAsaprasaGgazca pUrvavadApadyate ev| svalakSaNAdivyatirekeNAnya evAstyartha iti ced ? Aha1.1. pA0. gA0 pustakayo sti| 2. yadA'nyA pA0: yadvAnyat-pA0 / 3 3 ete svadoSA:-pA0. gA0 / Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArthaparIkSA 249 nAnyo'styarthazca dRzyaMta iti| svalakSaNAdivyatirekeNAnyo'styartho nirUpyamANo na buddhergocaratAmavatarati // 895 // samudAyAbhidhAnapakSe doSamAha samudAyAbhidhAne'pi jAtibhedAbhidhA sphuttaa| tapojAtikriyAdInAM sAmastyenAbhidhAnataH // 896 // samudAyAbhidhAnapakSe sphuTatarameva jAterbhedAnAM ca tapaHprabhRtInAmabhidhAnamaGgIkRtamiti pratyekAbhidhAnapakSabhAvino doSAH samudAyAbhidhAne sarve yugapat prApnuvanti // 896 // asatyo vA'pItyAdipakSadvaye (tattva0 887)doSamAha nirdhAritasvarUpANAM dravyAdInAM tu yogtH| sambandho yacca sAmAnyaM satyaM tad vAritaM purA // 897 // bhedajAtyAdirUpeNa . shbdaarthaanuppttitH| arthenaikIkRtaM rUpaM na zabdasyopapadyate // 898 // [G.288] pUrva SaTpadArthaparIkSAyAMsaMyogasamavAyalakSaNasya sambandhasya vAritatvAt, sAmAnyasya ca triguNAtmakasya satyasyAvyatiriktasyaM sAGkhyaparIkSAyAm, vyatiriktasyApi SaTpadArthaparIkSAyAM nirastatvAnnAsatyasaMyogaH, nApyasatyopAdhisAmAnyaM vAcyam // 897-898 // abhijalpapakSe'pyAha jalpo buddhistha evAyaM baahyyogvibhedtH| tata: ko bheda etasya 'buddhipakSAdanantarAt // 899 // buddhyAkAro'pi zabdArthaH prAgeva vinivaaritH| jJAnAdavyatiriktasya vyApakatvaviyogataH // 900 // yadi zabdasya kazcidarthaH sambhaveta, tadA tena sahaikIkaraNaM bhvet| api cAyamabhijalpo buddhistha ev| tathA hi-bAhyayoH zabdArthayorbhinnendriyagrAhyatvAdibhyo bhedasya siddhestayoraikyApAdanamayuktameva bhAvikam / ato buddhisthayoreva zabdArthayorekabuddhigatatvAdekIkaraNaM yuktm| tathA hi upagRhItAbhidheyAkArastirobhUtazabdasvabhAvo buddhau viparivarttamAnaH zabdAtmA svarUpAnugatamarthavibhAgenAntaHsannivezayan 'abhijalpa:' ucyate / sa ca buddharAtmagata evAkAro yuktaH, na bAhyaH; tasyaikAntena parasparaM viviktsvbhaavtvaat| tatazca buddhizabdArthapakSAdanantaroktAdasya ko bhedaH ? naiva kazcit ! ubhayatrApi bauddha evArthaH / etAvanmAtraM tu bhidyteshbdaarthaavekiikRtaaviti| doSastu samAna eva "jJAnAdavyatiriktaM ca kathamarthAntaraM vrajet" iti| tadeva darzayati- buddhyaakaaro'piityaadi|| 899-900 // pratibhApakSe doSamAha pratibhA'pi ca zabdArtho bAhyArthaviSayA ydi| ekAtmaniyate bAhye vicitrAH pratibhAH katham ? // 901 // atha nirviSayA etA vaasnaamaatrbhaavtH| 1. truTipakSA-pA0, gaa0| Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 tattvasaMgrahe pratipattiH pravRttirvA bAhyArtheSu kathaM bhavet ? // 902 // bAhyarUpAdhimokSeNa svAkAre yadi te mte| zabdArtho'tAttvikaH prAptastathA bhrAntyA pravarttanAt // 903 // nirbIjA na ca sA yuktA sarvatraiva prsnggtH| itaretarabhedo'sya bIjaM cet pakSa eSa naH // 904 // [G.289) yadi pratibhA paramArthato bAhyArthaviSayA, tadaikatra vastuni zabdAdau viruddhasamayAvasthAyinAM vicitrAH pratibhA na prApnuvanti; eksyaaneksvbhaavsmbhvaat| atha nirviSayAH, tadA arthe pravRttipratipattI na prApnutaH? atdvissytvaacchbdsy| aMtha svapratibhAse'narthe'rthAdhyavasAyena bhrAntyA te pravRttipratipattI bhavataH? tadA bhrAntaH zabdArthaH prApnoti, tasyAzca bhrAnterbIjaM kAraNaM vaktavyam; anyathA nirbIjA bhrAntirbhavantI sarvathAH sarvadaiva syAt ! atha bhAvAnAM parasparato bheda eva bIjamasyA abhyupagamyate? tadA'smatpakSameva bhavAn sAdhayatIti siddhasAdhyatA // 901-904 // | sAmprataM sarveSveva pakSeSu samAnaM dUSaNamAha- . yadi vA sarvamevedaM kSaNikaM syAnna vA tthaa| kSaNikatve'nvayAyogaH kramijJAnaM ca nAnyathA // 905 // sarvametat svalakSajAtyAdi kSaNikaM vA syAt ? akSaNikaM vA? tatrAdye pakSe saMketakAladRSTasya vyavahArakAle'nvayAsambhavAnna tatra samayaH / akSaNikapakSe ca "nAkramAt kramiNo bhAvaH" (pra0 vA0 1.45) iti zabdArthaviSayasya kramijJAnasyAbhAvaprasaGgaH / anytheti| akssnniktve||905 // ___ anye tvAhuH-arthavivakSAM zabdo'numApayatIti / yathoktam-"anumAnaM vivakSAyAH zabdAdanyanna vidyate" ( ) iti| atrAha- . etenaiva vivakSA'pi zabdagamyA niraakRtaa| zabdArthAsambhave hItthaM va vivakSA kva vA zrutiH! // 906 // bahirarthe ' zrutervRttiH kathaM vA'zabdacodite ? yadi paramArthato vivakSA pAramArthikazabdArthaviSayeSyate, tadasiddham; svalakSaNAdeH zabdArthasya ksycidsmbhvaat| ato na kvacidarthe paramArthato vivakSA'sti; anvyino'rthsyaabhaavaat| nApi tatpratipAdakaH zabdo'sti, 'yadAha-kva vA zrutiriti / zrutiH zabdaH / vivakSAyAM ca pratipAdyAyAM zruteH zabdAd bahirarthe pravRttirna prApnoti; tsyaacodittvaadrthaantrvt||906 // ____ atha matam-yo vivakSAviparivartI rUpAdirarthaH, yazca bAhyaH tayoH sArUpyamasti; ataH sArUpyAdacodite bAhye pravRttirbhaviSyati yamalakavat ? ityata Aha sArUpyAt sarvadA na syAtrAmAdyetena dUSitam // 907 // 1. pA0 pustake nAsti; saaruupyaacc-gaa| 2. vA codite-paa0| . 3. tdaah-gaa| 4-4. sArUpyAnAmAdyatena-pA0, gaa0| Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArthaparIkSA 251 [G.290] evaM sati sarvadA bAhye pravRttirna prApnoti, kadAcid vivakSAparivarttinyapi codite pravRttirbhavet / ythaa-ymlkyoriv|| yo'pi vaibhASika: zabdaviSayaM nAmAkhyaM nimittAkhyaM cArthacihnarUpaM viprayuktaM saMskAramicchati, tadapyetenaiva dUSitaM draSTavyam / tathA hi-tannAmAdi yadi kSaNikam, tadA'nvayAyogaH; akSaNikatve kramijJAnAnupapattiH; bAhye ca prvRttybhaavprsnggH| 'sArUpyAnna sarvadeti sarvaM yathoktaM duussnnmkhnnddmevaavtrti| atha vA- eteneti / yathAsambhavaM svlkssnnaadiduussnnen| tathA hi-atrApyevaM vaktavyam "azakyasamayo hyAtmA naamaadiinaamnnybhaak| tathA mato na vAcyatvaM kathaJcidupapadyate" iti // 907 // yaduktam-"vivakSAsamArUDhArthadyotakatve zabdAnAM bAhye pravRttirna prApnoti"; atra parasyottaramAzaGkayannAha vivakSAnumitithiSTamAkAraM 'baahyruuptH| - vyavasAyAnuvRttizcet tadevAsmanmataM punaH // 908 // vivakSA ca vaktRsantAnavartinI, tasyA eva vivakSAyA anumitizca zrotRsantAnagateti vivakSAnumitI, tAbhyAM zliSTaH sambaddhaH, tatpratibhAsItyarthaH / tamAkAraM bAhyatayA vyavasyatorvaktRzrotroratra bAhye pravRttirbhaviSyati / etaduktaM bhavati-paramArthataH svapratibhAsAnubhave'pi vakturevamadhyavasAyo bhavati-mayA'smai bAhya evArthaH pratipAdyate / zroturapyevaM bhavati-mamAyaM bAhyameva prtipaadytiiti| atastaimirikadvayadvicandradarzanavadayaM sarvaH zAbdo vyavahAra iti| yadyevam, asmatpakSa eva patito'sIti siddhasAdhyatA; pUrvaM pratibhAdvAreNAgatatvAt? ityataH punarityAha / tadevam akRtasamayatvAt' ityasya heto siddhateti prtipaaditm| anaikAntikatvaviruddhatve tu pUrvameva nirste| tasmAt siddhA yathoktApohakRtaH zabdA iti // 908 // atra paro'pohazabdazravaNAcchalitamatiraviditavivakSitApohasvarUpaH pratijJAyAH pratItyAdivirodhamutpAdayannAha nanvanyApohakRcchabdo yuSmAbhiH kathamucyate ? [G.291] 'anyApohakRcchabdaH' ityatretizabdo'dhyAhAryaH / anyApohakRcchabda ityeva kathamabhidhIyata ityarthaH / kasmAnAbhidheyam? ityAha niSedhamAtraM naiveha pratibhAse'vagamyate // 909 // kintu gaurgavayo hastI "vRkSa ityaadishbdtH| vidhirUpAvasAyena matiH zAbdI pravartate ? // 910 // niSedhamAtrameva kilAnyApoho'bhipretaH, na ceha zAbde pratibhAse niSedhamAtraM gamyate, 1. sArUpyA 7-pA0ca sArUpyAcca 7-gaa0| 2-2.0bAhyabhAvataH-gA0 / pA0 pustakeM 'vivakSA' ityeva pATha uplbhyte| 3. vyavasyatoH pravRttizcet-gA0/ pA0 pustake naasti| 4-4. vRkSazcetyAdi0-pA0, gA0 / Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 tattvasaMgrahe kiM tarhi ? vasturUpAdhyavasAyenaiva zAbdI dhIH pravarttamAnA smaalkssyte| na ca zAbde jJAne yo na pratyavabhAsate sa zabdArtho yuktaH; atiprasaGgAt / tasmAt pratItivirodha:pratijJAyAH // 909* 910 // yadi garityAdinA thokatrayeNa bhAmahasya matena pratItyAdibAdhAmudbhAvayati yadi gauriti zabdazca kRtaartho'nyniraakRtau|| janako gavi 'gobuddhemuMgyatAmaparo dhvaniH // 911 // (kA0 la0 6.17) yadi gozabdo'yavyavacchedapratipAdanaparaH, tadA tasya tatraiva caritArthatvAt sAsnAdimati padArthe gozabdAt pratItirna prApnoti, tatazca sAsnAdimatpadArthaviSayAyA gobuddharjanako'paro dhvaniranveSaNIyaH syAt // 911 // syAdetat-ekenaiva gozabdena buddhidvayasya janyamAnatvAnnAparo dhvanirmagyate? ityAha na tu jJAnaphalAH zabdA na caikasya phldvym| .. apavAdavidhijJAnaM phalamekasya vaH katham ! // 912 // . . . (kA0 la0 6. 18) vidhiviSayaM pratiSedhaviSayaM ca jJAnaM phalaM yeSAM te tathoktAH / tataH kimityAha-na caiksyetyaadi| na hyekasya vidhikAriNaH pratiSedhakAriNo vA zabdasya yugapadvijJAnadvayalakSaNaM phlm| upalabhyata iti zeSaH / na cApi parasparaviruddhamapavAdavidhijJAnaM phalaM yuktam // 912 // pragityAdinopacayahetumAha prAgagauriti vijJAnaM gozabdazrAviNo bhvet| yenAgoH pratiSedhAya pravRtto gauriti dhvaniH // 913 // (kA0 la0 6. 19) yadi ca gozabdenAgonivRttirmukhyataH pratipAdyate, tadA gozabdazravaNAnantaraM prathamataram 'agauH' ityeSA zrotuH prtipttirbhvet| tatraiva hyavyavadhAnena zabdAt pratyaya upajAyate, sa eva zabdArtho vyvsthaapyte| na cAvyavadhAnenAgovyavacchede mtirupjaayte| ato gobuddhyanutpattiprasaGgAt prathamataramagopratItisaGgAcca nApohaH zabdArtha iti // 913 // [G.292] agonivRttirityAdinA kumArilamatena pratijJAdoSamudbhAvayati / sa hyevamAha agonivRttiH sAmAnyaM vAcyaM yaiH priklpitim| gotvaM vastveva tairuktamagopohagirA sphuTam // 914 // apohalakSaNaM sAmAnyaM vAcyatvenAbhidhIyamAnaM kadAcit paryudAsalakSaNaM vA'bhidhIyate, prasajyalakSaNaM vaa| tatra prathame pakSe siddhasAdhyatA pratijJAdoSaH, tathA hi-asmAbhirgotvAkhyaM 1-1. ga....nyanirAkRtau-pA0; gauriti zabdo'yaM bhavedanyaH- paa0| 2. buddhedRzyatA0- pA0, gA0 / 3-3. .... yam, apavAdavidhi.....-pA0; 0vA katham -gA0 / 'idaM samagraM kumArilamatamAcAryeNa prAyastasyaiva girA (okavArttikApohaprakaraNasthakArikAbhiH) upasthApitamiti dhyeym| Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArthaparIkSA - 253 sAmAnyaM gozabdena vAcyamityevamiSyate, bhavatA cAgonivRttilakSaNaM sAmAnyaM gozabdenocyata iti bruvatA tadeva zabdAntareNAbhidhIyate iti kevalaM nAmni vivAdaH / / 914 // atha kathaM tadeva zabdAntareNAbhihitam? ityAha * bhAvAntarAtmako'bhAvo yena sarvo vyvsthitH| tatrAzvAdinivRttAtmA'bhAvaH ka' iti kathyatAm // 915 // yena yasmAt prAgabhAvAdilakSaNazcaturvidhaH sarva evAbhAvo bhAvAntarAtmako vyvsthitH| yaccoktam "kSIre dadhyAdi yannAsti prAgabhAvaH sa kthyte|| nAstitA payaso dani prdhvNsaabhaavkssnnm| gavi 'yo'zvAdyabhAvazca so'nyonyAbhAva ucyte|| ziraso'vayavA nimnA vRddhikaatthinyvrjitaaH| zazazRGgAdirUpeNa . so'tyantAbhAva ucyte|| na cAvastuna ete. syurbhedAstenAsya vstutaa|" . (tho0 vA0, abhA0 2-4,8) iti / etena kSIrAdaya eva ca dadhyAdirUpeNAvidyamAnAH prAgabhAvAdivyapadezabhAja iti darzitaM bhvti| tatraivamabhAvasya bhAvAntarAtmakatve sthite sati ko'yaM bhavadbhirazvAdinivRttisvabhAvo'bhAvo'bhipreta iti kthytaam||915 // syAnmatam-kimatra kathyate, gavAdisvalakSaNAtmaivAsau? ityata Aha . neSTo'sAdhAraNastAvad "vizeSo nirviklpnaat| yo'sAvadhAraNo vizeSaH so'zvadinivRttyAtmA neSTo bhavatAm / kasmAt? ityaahnirviklpnaat| tatra srvviklpprtystmyaat| vikalpajJAnagocaraH sAmAnyameveSyate, [G.293] asAdhAraNastvarthaH sarvavikalpAnAmagocaraH / yathoktam-"svasaMvedyamanirdezyaM rUpamindriyagocaraH" ( . . ) iti / vizeSAtmakatve kAraNamasAdhAraNAtmakatA, asAdhAraNAtmatayA yo vizeSaH ityrthH| emvishessennoktm| sAmprataM vizeSeNainamevArthamAha...tathA ca zAbaleyAdirasAmAnyaprasaGgataH // 916 // tasmAt 5sarveSvayadrUpaM pratyekaM prtinisstthitm| - gobuddhistannimittA syA gotvAdanyacca nAsti tat // 917 // yathaiva bhavatAmasAdhAraNo vizeSo'zvAdinivRttyAtmA gozabdAbhidheyo neSTaH, tathaiva zAbaleyAdi: zAbaleyAdizabdavAcyatayA neSTaH / azvAdinivRttyAtmA'bhAva' itytraapynuvrtte| kasmAt? ityAha-asAmAnyaprasaGgata iti| yadISyeta, tadA sAmAnyaM zabdavAcyaM na syAt; tsyaannvyaat| yata evamazvAdinivRttyAtmA bhAvo'sAdhAraNo na ghaTate, tasmAt sarveSu sajAtIyeSu 1. s-paa0| 2. hyshvaa0-paa0,gaa| 3. 0ruupaann-gaa| 4. pA0 pustake nAsti; * sAdhAraNAtmA vaa-gaa0| 5.sarveSu yadrUpaM- pA0, gaa0| 6-6. syA sti-pA0, gA0 / 7. pA0,gA0 pustakayo sti| 8. azvAdinivRttyA bhaav-jai0| Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 tattvasaMgrahe zAbaleyAdi-piNDeSu yatpratyekaM parisamAptaM tannibandhanA gobuddhiH / tacca gotvAkhyameva saamaanym| tasyAgo'pohazabdenAbhidhAnAt kevalaM nAmAntaramityataH siddhasAdhyatA pratijJAdoSaH // 916917 // atha prasajyalakSaNamiti pakSaH? tatrAha niSedhamAtrarUpazca zabdArthoM yadi klpyte| abhAvazabdavAcyA' syAcchUnyatA'nyaprakArikA' // 918 // abhaavshbdvaacyeti| ago'pohalakSaNo'bhAvavAcaka: zabdo'bhAvazabdaH, tadvAcyA bahirarthazUnyatA syAt, vsturuupaaphnvaat| anyaprakAriketi / pUrva vijJAnamAtravAdopanyAsakAle bhavadbhipanyastA, nirastA cAsmAbhiH, punarapyatra zabdArthacintAprastAvesaivApohavyAjenAbhihitA; prtiitisiddhsyaarthsyaapvaadaat|| 918 // tatazca ko doSaH? ityAha tasyAM cAzvAdibuddhInAmAtmAMzagrahaNaM bhavet / tatrAnyApohavAcyatvaM mudhaivAbhyupagamyate // 919 // tasyAm=zUnyatAyAM vAcyAyAma, zAbdInAmazvAdibuddhInAmAtmAMzagrahaNaM prApnoti, baahyvstusvruupaagrhaat| evaM ca sati ko doSaH? ityAha-tatretyAdi / tatraivaM sthite sati, apohasya vAcyatvaM mudhaivAbhyupagataM syAt; buddhyAkArasyAnapekSitabAhyArthAvalambanasya vidhirUpasyaiva zabdArthatvApatteH / tatazcAbhyupagamabAdhA pratijJAyA iti bhAvaH // 919 / / etadeva darzayati sAmAnya vasturUpaM hi buddhyAkAro bhvissyti| zabdArtho'rthAnapekSA hi vRthApohaH prakalpitaH // 920 // [G.294] buddhyAkAra eva vasturUpaM sAmAnyaM zabdArtho bhaviSyatIti sambandhaH // 920 // syAdetad-anAlambanApi sA buddhirvijAtIyagavAdibuddhibhyo vyAvRttarUpA pravartate, tenApohakalpanA yuktaiva? ityata Aha- . vasturUpA ca sA buddhiH shbdaarthessuupjaayte| tena vastveva kalpyeta vAcyaM buddhyanapohakam // 921 // vasturUpeta vidhiruupaavsaayinii| sA buddhiriti| anAlambanA azvAdibuddhiH / zabdArthe Sviti azvAdiSvadhyavasiteSu / vastveveti ashvaadipinnddaadhyvsaayibuddhyaatmkm| avadhAraNaphalaM drshyti-buddhynpohkmiti| avidyamAno'poho yatra vAcye buddhyAtmake vastuni tattathoktam / buddheranapohakam, buddhyantarApoharahitamityarthaH / atha vAapohata ityapohakam, nApohakamanapohakam, buddheranapohakaM buddhyanapohakamiti samAsaH / etaduktaM bhavati-yadyapi buddhirbuddhyantarAd vyavacchinnA, tathApi sA na buddhyantaravyava1-1. abhaavshbd.....-paa0| 2. 0lakSaNAbhAvavAcaka:- gaa0| 3-3. .....kAro-pA0/ 4-4. zabdArtha..... prakalpita:-pA0,gA0 / 5. teSu-pA0, gA0/ 6-6. pA0 pustake naasti| Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArthaparIkSA 255 cchedAvasAyinI jAyate, kiM tarhi ? azvAdiSvartheSu vidhirUpAvasAyinI, tena vastveva vidhirUpaM vAcyaM kalpyeta yuktimat, nApohaH; buddhyantarasya buddhyantarAnapohakatvAt // 921 // kiJca-yo'yaM bhavadbhirapohaH padArthatvena kalpitaH, sa vAkyAdapoddhRtya kalpitasya padasyArtha iSTaH, makyArthastu pratibhAlakSaNa eva / yathoktam "apoddhAre padasyAyaM vAkyAdartho vivecitH| vAkyArthaH pratibhAkhyo'yaM tenaadaavupjnyte||"( ) iti? atrocyate asatyapi ca bAhye'rthe pratibhAlakSaNo ythaa| - padAtho'pi tathaiva syAt kimapohaH prakalpyate // 922 // yathA bAhye'rthe zabdavAcyatvenAsatyapi vAkyArtho bhavadbhiH pratibhAlakSaNa eva varNyate, nApohalakSaNaH, tathA padArtho'pi vAkyArthavat pratibhAlakSaNa eva syAdityapohaH padArthatayA kimiti kalpyate ! dvayorapiMpadavAkyArtharvidhirUpatvamevAstviti bhAvaH // 922 // syAdetat-pratibhAyAH pratibhAntarAd viMjAtIyA vyavacchedostItyato'pohaH kalpyate? ityAha buddhyantarAd vyavacchedo na ca buddheH prtiiyte| svarUpotpAdamAtrAcca nAnyasaMjJaM bibharti sA // 923 // [G.295] yadyapyasau na pratIyate, tathApyastyeveti cet ? Aha-svarUpotpAdetyAdi / yadyapi buddherbuddhayantarATyAvRttirasti, tathApi tasyAM na shbdvyaapaaro'sti| tathA hi-zabdAdiyaM buddhirutpadyamAnA na.svarUpotpAdavyatirekeNAnyaM buddhyantaravyavacchedalakSaNaM zabdAdavasIyamAnamaMzaM bibhratI lakSyate, kiM tarhi ? vidhirUpAvasAyinyevotpadyata ityarthaH / na ca zabdAdavasIyamAno vastvaMzaH zabdArtho yuktaH; atiprasaGgAt / tasmAt pratItibAdhitatvaM pratijJAyA iti bhAvaH // 923 // punarapi prasaGgApAdanena pratItyAdibAdhitatvameva darzayannAha bhinnasAmAnyavacanA vizeSavacanAzca ye| - sarve bhaveyuH paryAyA yadyapohasya vAcyatA // 924 // ye hi bhinnasAmAnyavacanA gavAzvAdadayaH, ye ca vizeSavacanAH zAbaleyAdayaste sarve bhavatAM paryAyAH prApnuvanti; arthabhedAbhAvAt, vRksspaadpaadishbdvt|| 924 // kasmAt punararthabhedo na sambhavati? ityAha saMsaSTaikatvanAnAtvavikalparahitAtmanAm / . avastutvAdapohAnAM naiva bhedo'pi vidyate // 925 // vastunyeva hi saMsRSTatvaikatvanAnAtvavikalpAH sambhavanti, nAvastuni; apohAnAM cAvastutvAnna parasparaM saMsRSTatvAdivikalpo yuktaH, tat kathameSAM parasparaM bhedaH sidhyti!||925 / / 1-1. pA0 pustake nAsti;0 ca vAkyArtha:0- gaa0| 2-2. pA0 pustake nAsti; 0 ca buddhau-gA0 / 3-3.pA0 pustake nAsti; vidhiruupaavsaayinii-gaa0| 4. 0vikalpa-....pA0, vikalparahito hi s:-gaa| 5. pA0 pustake naasti| Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 tattvasaMgrahe atha bhedasteSAmabhyupagamyate, tathA sati niyamena vastutvamApadyate iti darzayati yadi vA bhidyamAnatvAd vstvsaadhaarnnaaNshvt| avastutve 'tvanAnAtvAt paryAyatvAnna mucyate // 926 // vastviti sAdhyanirdezaH / prayogaH-ye parasparaM vibhidyante te vastu, ythaa.svlkssnnaani| parasparaM vibhidyante cApohA iti svbhaavhetuH| tatazca vastutve sati vidhireva zabdArtha iti siddham / etena cAnumAnabAdhitatvaM pratijJAyA uktaM bhvti| athAvastutvamabhyupagamyate'pohAnAm, tadA nAnAtvAbhAvAt pUrvavat paryAyatvaprasaGga ityekAnta eSaH // 926 // [G.296] atra paro bauddhasya parihAramAzaGkate nanu cApohyabhedena' bhedo'pohasya setsyti| ... yathoktam-"apohyabhedAdbhinnArthAH svArthabhedagatau jaDAH" (. ) iti| tatazca svato bhedAbhAve'pyapohyasyAzvAderbhedAdapohasyAgavAdivyAvRttirUpasya bhede siddhe na paryAyatvaM bhvissyti| .. na vizeSa ityAdinA paro dUSaNamAha na vizeSaH svatastasya paratazcaupacArikaH // 927 // svato na tasyApohasya vizeSo nAnAtvamasti; abhAvaikarasatvAtparato'pyasau bhavan kAlpanikaH syAt, na pAramArthikaH / na hi svato'sato bhedasya parataH sambhavo yuktaH // 927 // kasmAna yuktaH? ityAha saMsargiNo'pi cAdhArA yaM na bhindanti ruuptH| apohai: sa / bahiHsaMsthairbhidyatetyatikalpanA // 928 // tathA hi-saMsargiNa: sambandhinaH zAbaleyAdayaH, AdhArA: antaraGgA api santaH, yam=apoham, rUpataH svabhAvato bhettumazaktAH; bahuSvapi zAbaleyAdiSvekasyAgovyavacchedalakSaNasyApohasya pravRtteriSTatvAt, sa kathaM bhirnggbhuutairporishvaadibhirbhidyet| na hi yasyAntaraGgo'pyartho na bhedakastasya bahiraGgo bhaviSyati; bhirnggtvhaaniprsnggaat| tasmAdatizayavatI kalpaneyamityupahasati // 928 // evaM tantiraGgA evAdhArAH saMsargiNo bhedakA bhaviSyantIti cet ? Aha tathaivAdhArabhedenApyasya bhedo na yujyte| asyeti apohsy| kasmAnna yujyate? ityAha na hi sambandhibhedena bhedo vastunyapISyate // 929 // kimutAvastvasaMsRSTam anyatazcAnivartitam / anavAptavizeSAMzaM yat kimityanirUpitam // 930 // 1-1.pA0 pustake nAsti, vastu saadhaao-gaa| 2.pA0 pustake naasti| 3. mucyate-pA0, gA0 / 4. nizcaya ityrthH| 5. cAzvAdibhedena-pA0, gaa0| 6. 0zvopajAyate-pA0, gA0 / 7. sAdhArA-pA0, gaa0| 8-8. apoTe.....ti kalpanA-pA0; aporvihiraGgaissa bhidyete0-gaa| 9. na bhaviSyantIti-pA0, gaa0| 10. 0mavyAvRttaM nivartate-pA0, gaa0| 11-11.avizeSAMzaM yatyanirUpitam-pA0; ata evAvizeSAzaM yddhimtyniruupitm-gaa| Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArthaparIkSA 257 AstAM tAvad-yadavastu sambandhibhedAnna bhidyata iti, 'tasya niHsvabhAvatvAt; vastunyapi hi yAvat sambandhibhedAr3hedo nopalabhyata ev| tathA hi-devadattAdikamekaM vastu yugapat, krameNa vA'nekairAsanAdibhiH sambadhyamAnamanAsAditabhedamevopalabhyate, kiM punaryadanyavyAvRtti rUpamavastu ! [G.297j avastutvAdeva ca kvacidasaMsRSTam asambaddham, anyatazca vijaatiiyaadvyaavRttmvstutvaadev| ata evAnadhigatavizeSAMzaM tattAdRzaM sambandhibhedAdapi kathamiva bhedamazruvIta / / 929-930 / / . kiJca-bhavatu nAma sambandhibhedAd bhedaH, tathApi vastubhUtasAmAnyAnabhyupagame bhavatAM sa evApohAzrayaH sambandhI na sidhyati / 'yasya bhedAt tadbhedo'vakalpyata iti darzayati na cAprasiddhasArUpyAnapohaviSayAtmanA / . zaktaH kazcidapi jJAtuM gavAdInavizeSataH5 // 931 // yadi hi gavAdInAM vastubhUtaM sArUpyaM prasiddhaM bhavet, tadA'zvAdyapohAzrayatvameSAmavize-.. SeNa sidhyet, nAnyathA, tatazcApohaviSayatvaMmeSAmicchatA'vazyaM sArUpyamaGgIkartavyam, tadeva . ca sAmAnyaM vastubhUtaM zabdAvAcyaM bhaviSyatItyapohakalpanA "nirarthikaiveti bhAvaH / viSaya-: zabdo'trAzrayavacanaH,jalaviSayA matsyA iti yathA // 931 // yairapyapohyabhedena bhedaH kalpyate, teSAM so'pi vastubhUtasAmAnyamantareNa na sidhyatIti darzayati apohyAnapi cAzvAdInekadharmAnvayAdRte / na nirUpayituM zaktistadapoho na sidhyati // 932 // yadi hyazvAdInAmekaH kazcit sarvavyaktisAdhAraNo dharmo'nugAmI syAt tadA te sarve gavAdizabdairavizeSeNApohayeran, nAnyathA; vizeSAparijJAnAt / sAdhAraNadharmAbhyupagame cApohakalpanAvaiyarthyam; tat-tasmAt; apoho na sidhyati // 932 // ____ api ca-apohaH zabdaliGgAbhyAmeva pratipAdyate' iti bhavadbhiriSyate, tayozca zabdaliGgayorvastubhUtasAmAnyamantareNa pravRttirna yuktA, tatazca kenApohaH pratipAdyatAmityetaddarzayati na cAnvayavinirmuktA pravRttiH zabdaliGgayoH / tAbhyAM ca na vinApoho na cAsAdhAraNe'nvayaH // 933 // anvayavinimukteti, anvayamantareNetyarthaH / tAbhyAmiti / zabdaliGgAbhyAM vinA naapohH| avagamyata iti zeSaH / svalakSaNenaivAnvayaM kRtvA zabdaliGgayoH pravRttiH kariSyate iti ced? Aha-na cAsAdhAraNe'nvaya iti| svalakSaNamasAdhAraNam-ananyabhAk, [G.298] tatkathaM / "tenAnvayo bhavet / tadevamapohakalpanAyAM zabdaliGgayoH pravRttireva na prApnoti // 933 // bhavatu vA pravRttiH, tathApyanayoH prAmANyamabhyupagataM hIyata iti darzayati1. apohsyetyrthH| 2.sambandhina ityrthH| 3. apohabheda ityrthH|| 4.0sArUpyamapoha0-pA0, gaa0| 5. gavAdIna.....ta:-pA0, gaa0| 6. pA0, gA0 pustakayo sti| 7. nirrthkaiveti-paa0,gaa0| 8. 0dhrmaayaa0-paa0| 9.gamyata-pA0, gaa0|| 10.svlkssnnenetyrthH| Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 tattvasaMgrahe apohazcApyaniSpannaH sAhacarya va kthytaam| pratipAdyArthAvyabhicAre sati zabdaliGgayoH prAmANyaM syAt, pratipAdyazcArtho'pohastvayeSyate, sa cAbhAvarUpatvAdaniSpanno ni:svabhAvataH; tatazca sAhacaryamavyabhicAritvaM kva kasminviSaye kathyatAM shbdlinggyoH| kiM tena kathiteneti ced ? Aha ___ tasminnadRzyamAne ca na tayoH syAt pramANatA // 934 // tasminniti sAhacarye / tayoriti zabdaliGgayoH / avisaMvAdalakSaNatvAt prAmANyasyeti bhAvaH // 934 // athApi syAd-vijAtIyAdarzanamAtreNaiva zabdaliGge agRhItasAhacarye etat svamarthaM gamiSyata ityAha na cAdarzanamAtreNa tAbhyAM pratyAyanaM bhvet| ..' sarvatraiva hyadRSTatvAt pratyayo na viziSyate // 935 // maatrgrhnnmnvydRssttivyvcchedaarthm| kasmAna bhavet ? ityAha- srvtraivetyaadi| sarvatra-sajAtIye, vijAtIye svArthe c| tatazca 'ayaM svArthaH', ayaM parArthaH' ityevaM pratyayo jJAnaM na vishissyet| svArthamapi na gamayet, tatrApyadRSTatvAt parArthavaditi yaavt| kvacit pratyAyya iti paatthH| tatra pratyAyyo'bhidheyo'rtho na viziSyate na bhidyata ityarthaH / tadevaM zabdaliGgayoH pravRttiprAmANyAbhyupagamahAniprasaGgAnApohaH zabdArtho yuktaH // 935 // yaduktam-"na cAprasiddhasArUpyA0" (tattva0 931) ityAdi, tatra parasyottaramAzaGkate athAsatyapi sArUpye syAdapohasya klpnaa| gavAzvayorayaM kasmAdago'poho na kalpyate // 936 // yadi sArUpyamantareNa zAbaleyAdiSvagopohasya kalpanA syAt, tadA gavAzvayorapi kasmAnna prakalpyeta, avishessaat| "gavAzvaprabhRtIni ca" (pA0 sU0 2.4.11)ityasya lakSaNasya vismRtatvAd vipreNa gavAzvayorityuktam // 936 // [G.299] tamevAvizeSaM darzayati zAbaleyAcca bhinnatvaM bAhuleyAzvayoH smm| sAmAnyaM nAnyadiSTaM cet kvAgo'pohaH pravarttatAm // 937 // kvAgo'pohaH prvrtttaamiti| yathaiva zAbaleyAd vailakSaNyAdazve na pravarttate, tathA bAhuleyasyApi tato vailakSaNyamastIti tatrApi na prvrtet| evaM zAbaleyAdiSvapi yojyam; sarvatra vailakSaNyAvizeSAt // 937 // ___ api ca-yathA svalakSaNAdiSu samayAsambhavAnna zabdArthatvaM yuktam, tathApohe'pIti darzayannAha1. kamArilo vyAkaraNamapi na jAnAtIti kamalazIlastaM viprshbdenophsti| Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArthaparIkSA 259 indriyairnApyago'pohaH prathamaM vyvsiiyte| svayaM nizcitArtho hi samayakRt samayaM karoti, na cApohaH kencidindriyairvyvsiiyte| prathamam vyavahArakAlAt pUrvam, saMjJAsaMjJisambandhakAla ityarthaH / tasyAvastutvAt, indriyANAM ca vastuviSayatvAditi bhAvaH / syAdetad-anyavyAvRttasvalakSaNamupalabhya zabdaH prayokSyate? ityata Aha nAnyatra zabdavRttizca kiM dRSTvA sa prayujyatAm // 938 // anyApohAdanyatra svalakSaNa ityarthaH // 938 // mA bhUdindriyairapohasya vyavasAya:, anumAnena bhaviSyatIti cet ? Aha pUrvoktena prabandhena nAnumA'pyatra vidyte| ___ sambandhAnubhavo'pyasya tena naivopapadyate // 931 // tatra pUrvoktaH prabandhaH-"na cAnvayavinirmuktA pravRttiH zabdaliGgayoH" (tattva0 933) ityaadiH| smbndhaanubhvo'pti| zabdena saheti shessH| 'na kevalaM pUrvoktAzvavailakSaNyAdirnopapadyate' ityapizabdena drshyti| teti tasmAt / tadevam akRtasamayatvAt' ityasya hetoranaikAntikatvaM pratipAditam; akRtasamayatve'pyapohe zabdapravRttyabhyupagamAt // 939 // punarapyapohe saGketAsambhavaM pratipAdayannAha agozabdAbhidheyatvaM gamyatAM ca kathaM punaH? idaM hi bhavAn vaktumarhati-kathamazvAdInAm agozabdAbhidheyatvam gozabdAnabhidheyatvaM bhavadbhiravagamyata iti| bauddha Aha [G.300] na dRSTo yatra gozabdaH sambandhAnubhavakSaNe // 940 // sambandhAnubhavakSaNa iti / saGketapratipattivelAyAmirthaH // 940 // ekasmAdityAdinA paro dUSaNamAha ekasmAt tarhi gopiNDAdyadanyat sarvameva tt| . bhavedapohyamityetanna sAmAnyasya vAcyatA // 941 // yadi hi yadeva saGketAnubhavavelAyAmupalabdhaM tato'nyatra gozabdapravRttirneSyate, tadaikasmAt saGketena viSayIkRtAcchAbaleyAdikAd gopiNDAt sakAzAd yadanyad bAhuleyAdi tadapi gozabdenApohyaM bhavet / tatazca 'sAmAnya vAcyam' ityetanna sidhyet // 941 / / itazcetaretarAzrayadoSaprasaGgAdapohe saGketo'zakyakriya iti darzayannAha siddhazcAgaurapohyeta goniSedhAtmakazca sH| tatra gaurava vaktavyo nA yaH pratiSidhyate // 942 // agovyavacchedane gopratipattiH, sa cagaurgoniSedhAtmA, tatazcAgaurityatrottarapadArtho vaktavyaH, yo na gauragaurityatra naJA prtissidhyet| na hyanitisvarUpasya niSedhaH zakyate krtum| athApi syAt-kimatra vaktavyamagonivRtyAtmA'sau gauH? ityata Aha1. puurvoktaashcvai0-paa0| 2. tAM-pA0: bhavatAM- gA0 / 3. nahi-pA0. gaa0| Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 tattvasaMgrahe sa cedagonivRttyAtmA bhvednyo'nysNshryH| sa iti gauH / tathA hyagonivRttisvabhAvatvAd goragopratipattidvAreNaiva pratItiH, agozca gopratiSedhAtmakatvAd gopratipattidvArikaiva pratItiriti sphutttrmvtrtiitretraashrytvm| athApi syAt-agozabdena yo gorniSedhyate sa vidhirUpa eva siddho'pohArtham= agovyavacchedalakSaNApohasiddhyartham, tenetaretarAzrayatvaM na bhaviSyati? ityata Aha siddhazced gaurapohArthaM vRthA'pohaprakalpanam // 943 // yadayevam, sarvasya zabdasyApohArtha' ityevamapohakalpanaM vRthA; vidhirUpasya zabdArthasya bhaavaat| tasmAna kazcid vidhirUpa: zabdArthaH siddho'GgIkartavyaH, tadanaGgIkaraNe cetaretarAzrayadoSo durnivAraH // 942-943 // tadevetaretarAzrayatvamupasaMharannAha gavyasiddhe tvagauAsti tadabhAve tu gauH kutaH! . [G.301] 'tadabhAve tviti| agorbhaave| AcAryadiGnAgena vizeSyavizeSaNabhAvasamarthanArthamuktam-"nIlotpalAdizabdA arthAntaranivRttiviziSTAnAMnAhuH"( . ) ityAdi, tadetadayuktamiti darzayannAha nAdhArAdheyavRttyAdisambandhazcApyabhAvayoH // 944 // yasya hi yena saha kazcid vAstavaH sambandhaH siddho bhavet, tattena viziSTamiti yuktaM vktum| na ca nIlotpalayoranIlotpalavyavacchedarUpatvenAbhAvarUpayorAdhArAdheyAdisambandhaH sambhavati; niiruuptvaat| AdigrahaNena sNyogsmvaayaikaarthsmvaayaadismbndhgrhnnm| na cAsati vAstave sambandhe tadviziSTasya pratipattiryuktA; atiprasaGgAt // 944 // __ athApi syAt-naivAsmAkamanIlAdivyAvRttyA viziSTo'nutpalAdivyavacchedo'bhimataH, yato'yaM doSaH syAt; kiM tarhi anIlAnutpalAbhyAM vyAvRttaM vastveva tathA vyvsthitm| tadarthAntarAnivRttyA viziSTaM zabdenocyata ityayamartho'trAbhipretaH? ityata Aha nacAsAdhAraNaM vastu gmyte'pohvttyaa| kathaM vA parikalpyeta sambandho vastvavastunoH // 945 // svalakSaNasyAvAcyatvAt tatpakSabhAvidoSaprasaGgAcceti bhAvaH / gamyatAM nAmAsAdhAraNaM vastu, tathApi tasyAnyavyAvRttyA viziSTatvaM na sidhyatIti darzayati-kathaM vetyaadi| avastu apohaH, asAdhAraNaM tu vastu; na cAvastuvastunoH sambandho yuktaH; vastudvayAdhAratvAt tasya // 945 // api ca-bhavatu nAma sambandhaH, tathApi vizeSaNatvamapohasya na yuktamiti darzayati svarUpasattvamAtreNa na syAt kiJcid vishessnnm| svabuddhayA rajyate yena vizeSyaM tadvizeSaNam // 946 // na hi sattAmAtreNotpalAdInAM nIlAdi vizeSaNaM bhavati, kiMtarhi ? jJAtaM sad yat svAkArAnuraktayA buddhyA vizeSyaM raJjayati tadvizeSaNamucyate // 946 // na cApohe'yaM prakAraH sambhavatIti darzayati1.0poho'rtha-pA0, gaa0| 2-2.tadabhAve iti gorabhAve-pA0, gA0 / Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 261 zabdArthaparIkSA na cApyazvAdizabdebhyo jaayte'pohbodhnm| vizeSyabuddhiriSTeha na cAjJAtavizeSaNA // 947 // na hyazvAdibuddhyA'poho vyavasIyate, kiMtarhi ? vstvev| tatazcApohasya bodhAsambhavAnna [G.302] tena svabuddhyA rajyate'zvAdiH / syAdetad-ajJAto'pyapoho vizeSaNaM bhaviSyati? ityaah-vishessyetyaadi| na hyagRhItavizeSaNA vizeSye buddhirbhvti| na jJAtaM vizeSaNaM yasyAH sA tathoktA // 947 // bhavatu nAmApohabodhanam, tathApi vastuni tadAkArabuddhyabhAvAt tasya tadvizeSaNamayuktamiti darzayannAha ___na cAnyarUpamanyAdRk kuryAjjJAnaM vishessnnm| sarvameva hi vizeSaNaM svAkArAnurUpaM buddhiM janayad dRSTam, na tvanyAdRzaM vizeSaNamanyAdRzI buddhi vizeSye janayati; na hi nIlamutpale raktamiti pratyayamutpAdayati, daNDo vA kunnddliiti| na cAtrAzvAdiSvabhAvAnuraktA zAbdI buddhirupajAyate, kiM tarhi ? bhaavaakaaraadhyvsaayinii| syAdetat-anyAdRzamapi jJAnaM janayad vizeSaNamucyate? ityAha kathaM cAnyAdRze jJAne taducyeta vizeSaNam // 948 // anyAdRze iti vishessnnaanuruupe||948|| yadi syAt ko doSaH? ityAha athAnyathA vizeSye'pi syAd vishessnnklpnaa| tathA sati hi yatkiJcit prasajyeta vizeSaNam // 949 // atha yadi bhavato vizeSaNAnanurUpatayA'nyathA vyavasthite'pi vizeSe syAd vizeSaNakalpanA, tathA sati sarvameva nIlAdi sarvasya vizeSaNaM syAt, tatazcAvyavasthA syaat||949|| __ atha syAd-apohenApi svabuddhyA vizeSyaM vastu rajyate? ityAha abhAvagamyarUpe ca na vizeSye'sti vstutaa| . vizeSitamapohena vastu vAcye na te'styataH // 950 // abhAva: apohaH, tenopohena tAdrUpyAd gamyam abhAvagamyam, abhAvagamyaM rUpaM svabhAvo yasya vastunastat tathoktam / yadyabhAvarUpeNa vastunaH pratIti: syAt, tadA tasya vastutvameva na syAt, bhaavaabhaavyorvirodhaat| prakRtamupasaMharannAha-vizeSitamityAdi // 950 // syAdetat-anyavyAvRtta eva vastuni zabdaliGgayoH pravRttirdRzyate, nApoharahite, tenApohaH [G.303] zabdaliGgAbhyAM pratipAdyata ityabhidhIyate, na tu prasajyamAtrapratipAdanAt, tena yathoktaH sarvaH pratItyAdivirodho na bhaviSyati? ityAzaGkayAha yadyapyapohanirmukte na vRttiH shbdlinggyoH| yuktA, tathApi bodhastu jJAtuM vastvavalambate // 951 // yadi nAma tadvastvanyato vyAvRttam, tathApi tatrotpadyamAnaH zabdaliGgodbhavo bodho'nya1. vastuna ityrthH| 2. apohvishessnnmityrthH| 3. pA0,gA0 pustakayo sti| 4. prpot-paa0,gaa0| 5. vAcyaM-pA0, gA01 6. yuktam-pA0, gaa0| Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 tattvasaMgrahe vyAvRttiM satImapi nAvalambate, kiM tarhi ? vastvaMzamevAbhidhAvati, tatraivAnurAgAt / ya evAMzo vastunaH zAbdena laiGgikena vA pratyayenAvasIyate, sa eva tasya viSayaH, nAnavasIyamAnaH sannapi; na hi mAlatIzabdasya gandhAdayo vidyamAnatayA vAcyA vyavasthApyante // 951 // na cApyetadyuktam, yadanyavyAvRtte vastuni zabdaliGgayoH pravRttirityetaddarzayati na cAsAdhAraNaM vastu buddhau viprivrttte| na cApi nirvikalpatvAt tasya yuktaadhigmytaa||952|| anyavyAvRttaM hi vastu bhavad bhavatAM matena svalakSaNamasAdhAraNameva bhavet, na ca tacchabdaliGgajAyAM buddhau viparivarttata iti bhavatAM matam; tasya nirvikalpabuddhigrAhyatvAt, zabdaliGgajabuddhezca sAmAnyalakSaNaviSayatvAt / athApi svaMlakSaNaviSayatvamasyA abhyupeyate', tadapi yuktyA na saGgacchata iti darzayannAha-na caapiityaadi| na hyasAdhAraNaM vastu zabdaliGgajapratyayAdhigamyam; tatra sarvavikalpAnAM pratyastamayAt / tathA hi-vikalpo jAtyAdivizeSaNasaMsparzenaiva pravarttate, na ca zuddhavastuparigraheNa // 952 // ... athApi syAt-zabdenAgamyamAnamapyasAdhAraNaM vastuM vyAvRttyA viziSTamityucyate? ityAha zabdenAgamyamAnaM ca vizeSyamiti saahsm| tena sAmAnyameSTavyaM viSayo buddhizabdayoH // 953 // prakArAntareNApi sAmAnyasya vastutvaM sAdhyannAha yadA cAzabdavAcyatvAnna vyktiinaampohaataa| tadA'pohyeta sAmAnyaM tasyApohAcca vastutA // 954 // [G.304] vyktiimmiti| asAdhAraNavasturUpANAmavAcyatvAnnApohyatA; anuktasya niraakrtumshkytvaat| apohyeta saamaanymiti| tasya vAcyatvAditi bhAvaH // 954 // syAdetad / yadi nAma sAmAnyamapohyeta, tathApi kathaM tasya vastutvaM sidhyati? ityata Aha nApohyatvamabhAvAnAmabhAvAbhAvavarjanAt / vyakto'pohAntaro'pohastasmAt sAmAnyavastunaH // 955 // abhAvAnAmiti apohaanaam| yadi bhaved, vastutvameva syaat| atroppttimaahabhaavaabhaavvrjnditi| abhAvAnAmabhAvarUpatyAgAdityarthaH / etaduktaM bhavati-yadyapohAnAmapohyatvaM bhavet, tadaiSAmabhAvarUpatvaM pratiSiddhaM bhavet, tatpratiSedhe ca "satyabhAvairabhAvarUpatvaM tyaktaM syAt / tatazcAbhAvAnAmapohalakSaNAnAmabhAvarUpatyAgAd vastutvameva bhvedityeke| anye tvaahu:-abhaavaabhaavvrjnaaditi| abhaavaanaambhaavaabhaavaadityrthH| na hyabhAvasvabhAvA apohA apohya yujyante / vastuviSayatvAt pratiSedhasyeti yaavt| tasmAdvyaktaH 1. abhyupagamyate-pA0, gA0/ 2. vAcyatvaM na-pATha, gA0 . . 3. ntarApoha0-pA0, gA0/ 4. bhavatyabhAvaila-pA0, gA0 / Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArthaparIkSA 263 sphuTo'pohAntare'zvAdAvapohAntarasya gavAderapoho bhavan sAmAnyabhUtasyaiveti nizcIyate / ataH siddham-apohyatvAd vastutvaM sAmAnyasyeti // 955 // ____ api ca-apohAnAM parasparato vailakSaNyaM vA dve? availakSaNyaM vA? tatrAdye pakSe tAvaddoSamAha abhAvasya ca yo'bhAvaH sa cet tsmaadvilkssnnH| bhAva eva bhaveno ced gauragauste prasajyate // 956 // abhAvasya-agozabdAbhidheyasya abhAvo yo gozabdAbhidheyo'rthaH / sa cet tasmAt pUrvoktAdabhAvAdvilakSaNo'nya ityarthaH / tadAnIM bhAva eva bhavet; abhAvanivRttimAtrarUpatvAd bhaavsy| no cedvilakSaNaH, tadA gaurapyagorbhavataH prasaMjyate; tadavailakSaNyena tAdAtmyapratipatteH // 956 // syAdetad-gavAzvAdizabdaiH svalakSaNAnyeva parasparato vyAvRttAnyapohyante, nAbhAvAH, tenA'pohyatvena teSAM vastutvaprasaGgApAdAnaM nAniSTam? ityata Aha yadyapyanyeSu zabdeSu vastunaH syaadpohytaa| . sacchabdasya tvabhAvAkhyAnApoDaM bhinnamiSyate // 957 // [G.305) yadyapi sacchabdAdanyeSu vastunaH parvatAderapohyatA sidhyati, sacchabdasya tvabhAvAkhyAdapohyAnnAnyadapohyamasti, abhAva evApohya ityarthaH; asadvyavahAravyavacchedena sacchabdasya prvRtttvaat|| 957 // tatazca ko doSaH ? ityAha-.. .tatrAsato'pi bhAvatvamiti klezo mahAn bhvet| tadasiddhau na sattA'sti na vA sattA prasidhyati // 958 // pUrvavadabhAvAbhAvavarjanAdasato'pohe vastutvameva syAt, tatazcApohavAdino'bhyupagamAdiviruddhamasato'pi vastutvaM prasaktamiti mahabata kssttmaaptitm| astvabhAvasyApi vastutvamiti cet? Aha-tadasiddhAktyiAdi / tasyAbhAvasyAsiddhau satyAM na sattA kasyacidbhAvasya sidhyet; abhAvavyavacchedena tasya bhavanmatena sthitlkssnntvaat| tasya cAbhAvasyApohyatve sati vastutvaprasaGgena svarUpAsiddharasattApi na sidhyati; tasyAH sattAvyavacchedarUpatvAt, sattAyAzca yathoktena prkaarennaayogaat|| 958 // yat pUrvamuktam-"apokhaiH sa bahi:saMsthairbhidyeta" (tattva0 928) ityAdi, yaccoktam-"avastutvAdapohAnAM naiva bhedaH" (tattva0 925) ityAdi / tatra kecid bauddhAH parihAramAhuH-"na khalvapohyabhedAd, adhArabhedAdvA'pohAnAM bhedaH, api tvanAdikAlapravRttavicitravitattvArthavikalpavAsanAbhedAnvayaistattvato nirviSayairapi bhinnaviSayAlambibhiriva pratyayairbhinneSvartheSu bAhayeSu bhinnA ivAtmAna ivAsvabhAvA apyapohA: smaaropynte| te ca tathA taiH samAropitA bhinnAH santazca pratibhAsante, tena vAsanAbhedAr3hedaH sadrUpatA cApohAnAM bhaviSyati" iti, atrAha na cApi vAsanAbhedAd bhedaH sadrUpatA'pi vaa| Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 tattvasaMgrahe apohAnAM prakalpyeta na hyavastuni vAsanA // 959 // ' 'na yavastuni vAsanA' ityevaM mnyte| 'nirviSayo na kazcit pratyayo'sti' iti nirloDitametad vijJAnavAdavicAre, tatazca vitathArthAnAM vikalpAnAmayogAttadAhitApi vAsanA kuto bhaviSyati! avstuniiti| AlambanabhUte vastunyasati nirviSayavijJAnAyogena vAsanAdhAyakavijJAnAbhAvAt kuto vAsanetyarthaH, tatazca vAsanAbhAvAt kuto vAsanAkRto'pohAnAM bhedaH sadrapatA vA bhaviSyatIti bhAvaH // 959 // evaM tAvadvAcyAbhimatamapohaM nirAkRtya, vAcakAbhimatamapi nirAkartumAha bhavadbhiH zabdabhedo'pi tannimitto na lbhyte| na yasAdhAraNaH zabdo vAcakaH prAgadRSTitaH // 960 // tatra zabdAntarApohe sAmAnye priklpite| tathaivAvasturUpatvAcchabdabhedo na kalpyate // 961 // vAcakAnAM yathA naivaM vaacyvaackyormithH| . na cApyapohabhedena bhedo'stItyupapAditam // 962 // [G.306] zabdAnAM bhinnasAmAnyavacanAnAM vizeSavacanAnAM ca parasparato bhedaH zabdabhedaH / tannimitta iti| sa vAsanAbhedo vAcyApohabhedo vA nimittaM kAraNamasyeti tannimittaH / namu pratyakSata eva zabdAnAM kAraNabhedAd, viruddhadharmAdhyAsAcca bhedaH prasiddha eva? ityAha-na hysaadhaarnnityaadi| vAcakaM hi zabdamadhikRtyaitaducyate, na ca zrotrajJAnAvaMseyo yaH svalakSaNAtmA'sAdhAraNazabdo vaackH| kasmAt? ityAha-prAgadRSTita iti| yo hi vyavahArakAlAvasthAyI zabdaH sa vyavahArakAlAt prAk saGketakAle na dRSTaH, yo dRSTastasya ciraniruddhatvAnna tena vyvhaarH| na ca saGketakAle yo na dRSTastena vyavahAro yuktaH; atiprsnggaat| tasmAna svalakSaNasya vaacktvm| bhavatAmapi cAtra vivAda ev| yathoktam "nArthazabdavizeSasya vaacyvaacktessyte| - tasya pUrvamadRSTatvAt sAmAnyaM tuupdekssyte"||( ) iti / tasmAdvAcakaM zabdamadhikRtyAbhidhAnAdadoSaH / tatraivamavasthite sati zabdAntarApoha: zabdasAmAnyaM vAcakaM yadi kalpyate, yathArthAntarApoho'rthasAmAnyam, tadA tathaiva-pUrvoktena vidhinA "saMsRSTaikatvanAnAtva" (tattva0 925) ityAdinoktena, vAcyApohAnAmiva zabdApohAnAmapi parasparato bhedo na ghaTate; niiruuptvaat| yathA ca vAcakAnAM parasparato bhedo ma saGgacchate, evaM vAcyavAcakayorapi mithaH parasparato bhedo na kalpyate, ni:svbhaavtvaat| syAdetad-apohyabhedAt bhedo bhaviSyati? ityata Aha-na cApItyAdi / yathA cApohyabhedAdapi bhedo na vikalpyate, tathA "na vizeSaH svatastasya" (tattva0 927) ityAdinA pratipAditam // 960-962 // 2. naiva-pA0, gaa0| 1. sA matA-pAla, gaa0|| 3. bhedena-pAla. gaa| Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 265 zabdArthaparIkSA tadevaM pratijJAyAH pratItyabhyupetabAdhA prtipaaditaa| sAmprataM vAcyavAcakatvAbhAvaprasaGgApAdanAbhyupetabAdhAdidoSaM pratipipAdayiSuH pramANayannAha __na gamyagamakatvaM syAdavastutvAdapohayoH / bhavatpakSe yathA loke khpusspshshshRnggyoH||963|| [G.307] ye avastunI na tayorgamyagamakatvamasti, yathA khapuSpazazazRGgayoH, avastunI ca vAcyavAcakApohau bhavetAmiti vyApakaviruddhopalabdheH // 963 // nanu ca meghAbhAvAd vRSTayabhAvapratIteranaikAntikatA hetorityAha vRSTimeghAsatodRSTvA yadyanaikAntikaM vdet| vastvastvevAtra matpakSe bhavatpakSe'pyadaH kutH||964|| vRSTimeghayorasatI asattve, abhAvAviti yAvat / bhAvapradhAnatvAnirdezasyeti' vRSTimeghAsatI tayordRSTvA / gamyagamakamityadhikRtam / yadyanaikAntikamavastutvAditi hetuM vaded bauddhaH, tadapyayuktam; yasmAt tadviviktAkAzAlokAtmakaM vastu matpakSe'trApi vRSTimeghAbhAvaprayoge'styeva; abhAvasya vstutvprtipaadnaat| bhavatastu bauddhasya pakSe ado'pi= etadRSTimeghAbhAvayorgamyagamakatvaM kutaH naiv| apizabdo bhinnakramaH adaH' ityasyAnantaraM smbdhyte| anenAyamarthore bhavati-na kevalamapohayorvivAdAspadIbhUtayorgamyagamakatvaM bhavato na yuktam, etadapi vRSTimeghAbhAvayorgamyagamakatvaM na yujyata eveti // 964 // kiJca-yadetad bhavadbhiranvayopasarjanayorvyatirekapradhAnayoH zabdaliGgayoH svaviSayapratipAdakatvaM varNyate, yacca- . . . . "adRSTeranyazabdArthe svArthasyAMze'pi drshnaat| . zruteH sambandhasaukaryaM na cAsti vyabhicAritA" ( ) ityAdi varNitam, tadapohAbhyupagame na yuktamityetat pratipAdayannAha - vidhirUpazca zabdArtho yena naabhyupgmyte| . na bhaved vyatireko'pi tasya tatpUrvako hysau||965|| tatpUrvake iti vidhe: pUrvakaH / vidhernivRttilakSaNatvAdvyatirekasyeti bhaavH| kiJcanIlotpalAdizabdAnAM vizeSaNavizeSyabhAvaH sAmAnAdhikaraNyaM ca yadetallokapratItaM tasyApahnavo'pohavAde prApnoti // 965 // .. . yaccedamucyate vizeSavizeSyatvasAmAnAdhikaraNyasamarthanArtham "apohyabhedAdbhinnArthAH svArthabhedagatau jddaaH| ekatrAbhinnakAryatvAd vishessnnvishessykaaH|| tannAtrAkAGkSaNAdbhedaH svasAmAnyena nojjhitH| nopAttaH saMzayotpatteH sAmye caikArthatA tayoH" 3 // ( . ) iti| tadetannopapadyata iti darzayannAha1-1. nirdezasya-pA0, gaa0| 2. tenAya0-pA0, gA0 / 3. vizeSaNavizeSyakayo: shaabdyorityrthH| Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 tattvasaMgrahe apohamAtravAcyatvaM yadi' vAbhyupagamyate / nIlotpalAdizabdeSu shblaarthaabhidhaayissu||966|| vizeSaNavizeSyatvasAmAnAdhikaraNyayoH / na siddhirna hniiltvvyudaase'nutplcyutiH||967|| . nApi tatretarastasmAnna vishessyvishessnne| zabdayo pi te syAtAmabhidheyAnapekSayoH // 968 // [G.308] pUrvamarthayoreva vizeSyavizeSaNabhAvo nirastaH / idAnIM zabdayorapi nirasyata iti na punrukttaa| tatra parasparaM vyavacchedyavyavacchedakabhAvo vizeSaNavizeSyabhAvaH, sa ca vAkya eva vyavasthApyate, yathA- niilmutplmiti| tathA vyadhikaraNayorapi bhavati, yathA-rAjJaH puruSa ityAdau / bhinnanimittaprayuktayostvekasminnarthe vRttiH sAmAnAdhikaraNyam tacca nIlotpalamityAdau vRttAveva vyvsthaapyte| tatra nIlotpalAdizabdeSu zabalArthAbhidhAyiSu yadetat sAmAnAdhikaraNyAdi, tasya na siddhiH / zabalo'rthaH citraH, yathoktam-.. "na hi tat kevalaM nIlaM na ca kevlmutplm| . . samudAyAbhidheyatvAt" // ( ) iti / kasmAt siddhirna bhavati? ityAha-na hiityaadi| yasmAdanIlatvavyudAse'nutpalabyudAso nAsti / nApi tatra anutplcyutau| itara: nIlavyudAsaH / kvaciditareti strIliGgasya paatthH| sa cyutizabdApekSAyA drssttvyH| itarA-anIlacyutirityarthaH / nAnayoH parasparamAdhArAdheyasambandho'sti, nIrUpatvAditi yaavt| na cAsati sambandhe vizeSyavizeSaNabhAvo yuktaH; atiprasaGgAdityuktam / etena yuSmanmate zabalArthAbhidhAyitvameva nAsti, sarveSAmabhAvavAcitvAdityuktaM bhvti| tasmAnna vizeSyavizeSaNe yukte| syAdetat-mA bhUdarthayorvizeSyavizeSaNabhAvaH, tadvAcakayostu zabdayoH kimiti na bhavatItyata Aha- shbdyorityaadi| abhidheyadvAreNaiva hiM tadabhidhAyino: zabdayorvizeSyavizeSaNabhAva upacaryate, abhidheye ca tasyAsambhave satyabhidhAne'pi kutastadAropaH // 966-968 // sAmAnAdhikaraNyaM dUSayannAha sAmAnAdhikaraNyaM ca na bhinntvaadpohyoH| arthatazcet tadiSyeta kIdRzyAdheyatA tyoH||969|| ekasminnarthe vRttau satyAM sAmAnAdhikAraNyaM bhavati, na ca nIlotpalazabdayorekasminarthe [G.309] vRttiH sambhavati; tadvAcyayoranIlAnutpalavyavacchedalakSaNayorapohayobhinnatvAt / tathA hi bhavadbhirevoktam- "apohyabhedAdbhinnArthAH" iti / prayogaH-na nIlotpalAdizabdAH sAmAnAdhikaraNyavyavahAraviSayAH; bhinnaviSayatvAt, ghttpttaadishbdvt| athApi syAdyatraiva hyanutpalavyudAso varttate, tatraivAnIlavyuvyudAso'pi sthita ityato nIlotpalazabdavAcyayorapohayorekasminnarthe vRtterarthadvArakaM sAmAnAdhikaraNyaM zabdayorapi nirdizyate? ityata Aha- arthtshcetyaadi| taditi saamaanaadhikrnnym| tayoriti aniilaanutplbyudaasyoH| 1-1. yadihA0- pA0, gA0; 2. vyavacchedakabhAvo- pA0, gA0 / 3. samAsa ityrthH| 4. pA0. gA0 pastakayo sti| Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 267 zabdArthaparIkSA naiva kAcid vAstavI tayorAdheyatA sambhavatIti'; nIrUpasya kvacidavasthAnAsambhavAt, yathA vandhyAputrasyeti bhAvaH // 969 // __ kiJca-bhavatu nAma nIlotpalAdiSvartheSu tayorAdheyatA, tathApi sA vidyamAnApi satI na zabdaiH pratipAdyata iti darzayati na cAsAdhAraNaM vastu gamyate'nyacca nAsti te| agamyamAnamaikArthyaM zabdayoH kvopyujyte||970|| yasmAt tadeva tAvadasAdhAraNaM nIlotpalAdi vastu na zabdena gamyate; tatra sarvavikalpAnAM prtystmyaadityuktm| tatazca tasminnAdhArabhUte vastunyajJAte tadadhikaraNayorapohayostadAdheyatA kathaM grahItuM zakyate, dharmigrahaNanAntarIyakatvAd dharmagrahaNasyeti bhaavH| ____ athApi syAt-asAdhAraNArthavyatirekeNa tayoranyadevAdhikaraNamasti, ato'yamadoSa ityata Aha- anyccetyaadi| ta iti tava / syAdetad-yadi nAmaikArthyaM na gamyate, tathApi vstusthityaa'vsthitmevetyaah-agmymaanmityaadi| aikAyamiti saamaanaadhikrnnym| kvopayujyata iti kvacidityarthaH / sato'pyajJAtasya zAbde vyavahAre'naGgatvAt / / 970 // * athApi syAt- yadi vyAvRttimAtraM zabdenocyeta tadA'yaM doSaH syAt, yAvatA vyAvRttimadvastu vAcyam, ato vyAvRttidvayopAdhikayoH zabdayorekasminnapohavati vastuni vRtteH sAmAnAdhikaraNyamastyeva? ityata Aha athAnyApohavare vastu vaacymitybhidhiiyte| tatrApi paratantratvAd vyAptiH zabdena durlbhaa||971|| ttraapti| apohavati vastuni vAcyatvenAGgIkriyamANe'nIlAdibhedAnAmutpalAdInAM nIlAdizabdairvyAptiH=AkSepo durlabhaH, kiM. kAraNam? paratantratvAnnIlAdizabdasya, [G.310] sa hi vyAvRttayupasarjanaM tadvantamarthamAha, na saakssaat| tatazca sAkSAdanabhidhAnAt tadgatabhedAkSepo nAsti, yathA-madhurazabdena zuklAdeH / yadyapi vastusthityA zuklAdInAM madhurAdibhedatvamasti, tathApi zabdasya sAkSAdabhihitArthagatasyaiva bhedasyAkSepasAmarthyam, na tu pAratantryeNAbhihitArthagatasyeti bhAvaH / tatazca nIlAdizabdena tadgatabhedAnApekSAdutpalAdInAmatadbhedatvaM syAt, atadbhedatve ca sAmAnAdhikaraNyaM na praapnoti| tena jAtimanmAtrapakSe yo doSa ukto bhavatA-"tadvato na vAcaka: zabdo'svatantratvAt" iti, sa vyAvRttimanmAtrapakSe'pi tulya iti darzitaM bhvti| tathA hi-jAtimanmAtre zabdArthe-sacchabdo jAtisvarUpopasarjanaM dravyamAha, na sAkSAditi tadgataghaTAdibhedAnAkSepAdatadbhedatve sAmAnAdhikaraNyAbhAvaprasaGga uktaH, sa vyAvRttimanmAtrapakSe'pi samAnaH; tatrApi hi sacchabdo vyAvRttyupasarjanaM dravyamAha, na sAkSAt iti tadgatabhedAnAkSepo'trApi samAna eva, ko patra vizeSaH-jAtiyA'vRttiH, jAtimAnvyAvRttimAniti ! // 971 // doSAntaramAha liGgasaGkhyAdisambandho na cApohasya vidyte| 1. sambhavati-pA0, gaa0| . 2. t-paa0| 3. athApyapohavad-pA0, gA0 / 4. amdhuraadi0-gaa0| 5. jAtimata ityrthH| 6. bAdhaka:-pA0, gA0 / Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 tattvasaMgrahe liGgAni strItvapuMstvanapuMsakAni, saGkhyA ektvdvitvbhutvaani| AdigrahaNena kriyAkAlAdisambandhaparigrahaH / ebhiH sambandho nAstyapohasya; avastutvAt, eSAM ca vstudhrmtvaat| na ca liGgAdiviviktaH padArtha: zakyaH zabdenAbhidhAtum / ataH pratItibAdhAprasaGgaH pratijJAyA iti bhaavH| ___ athApi syAd-vyAvRttyAdhArabhUtAyA vyaktervastutvAlliGgAdisambandho'sti, etaddvAreNApohasyApi vyavasthApyeta? ityAha ___vyaktezcAvyapadezyatvAt taddvAreNApi naastysau||972|| sA hi vyaktinirvikalpatvAlliGgasaGkhyAdisambandhena vyapadeSTaM na pAryate, tataH kathamapohe taddvAreNa tadvyavasthA sidhyet // 972 // avyApitvaM cApohazabdArthavyavasthayordarzayannAha AkhyAteSu ca nAnyasya nivRttiH smprtiiyte| na paryudAsarUpaM hi niSedhyaM tatra vidyte||973|| . . AkhyAteSu tiGanteSu pacati, gacchatItyevamAdiSu kriyApradhAneSu zabdeSu, nAnyavyavacchedo gamyate? kasmAt ? ityAha- na paryudAsarUpaM hiityaadi| yathA subanteSu [G.311] ghaTAdizabdeSu niSpannarUpamaghaTAdikaM paryudAsarUpaM niSedhyamasti, na tathA pacatItyAdiSuH pratiyogino niSpannasya kasyacidapratIteH // 973 // . . . syAdetat-mA bhUt paryudAsarUpaM niSedhyam, na pracatItyevamAdi prasajyarUpaM pacatItyAderniSedhyaM bhaviSyati? ityAha na neti hyacyamAne'pi niSedhasya nissedhnm| pacatItyaniSiddhaM tu svarUpeNaiva tisstthti||974|| sAdhyatvapratyayazcAtra tathA bhuutaadiruupnnm| niSpannatvAdapohasya nirnimittaM prsjyte||975|| 'na na pacati' ityevamucyamAne'pi prasajyapratiSedhasya niSedhanamevoktaM syAt, tatazca ko doSaH? ityaah-pctiitynissiddhmityaadi| pratiSedhadvayasya vidherviSayatvAt pacatItyetat svarUpeNaiva vidhyAtmanaiva tiSThatIti vidhireva zabdArthaH syaat| kiJca-atra pacatItyAdau sAdhyatvaM pratIyate; yasyAH kriyAyAH kecidavayavA niSpannAH, kecidaniSpannAH, sA pUrvAparIbhUtAvayavA kriyA sAdhyatvapratyayaviSayA, tathA 'abhUt', 'bhaviSyati ityAdau bhUtAdikAlavizeSapratItirasti; na cApohasya sAdhyatvAdisambhavaH; nisspnntvaadbhaavaikrstven| tasmAdapohazabdArthapakSe sAdhyatvapratyayo bhUtAdipratyayazca nirnimittaH prApnotIti prtiitibaadhaa| bhuutaadiruupnnmiti| bhUtAdInAmavadhAraNam, pratyaya iti yaavt|| 974-975 // 'punarapyavyApitvaM darzayan pratItibAdhAmeva darzayati vidhyAdAvartharAzau ca naanyaapohniruupnnm| natrazcApi naJA yuktAvapohaH kIdRzo bhvet||976 // 1. 0vypdeshtvaat-jai0| 2. 0vyApinaM-pA0, gaa0| Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArthaparIkSA cAdInAmapi naJyogo naivAstItyanapohanam / vAkyArthe'nyanivRttizca vyapadeSTuM na zakyate // 977 // ananyApohazabdAdau vAcyaM na ca virUppayate / 269 prameyajJeyazabdAderapohyaM kuta eva tu // 978 // Adizabdena nimantraNAmantraNAdInAM grahaNam / anyApohasya = anyavyavacchedasya na nirUpaNamupalambho'sti / "na paryudAsarUpaM hi niSedhyaM tatra vidyate" (tattva0 973 ) ityetat pUrvAttamevAtra kAraNamiti bhAvaH / 'na na pacati devadattaH' ityAdau naJo'pareNa natrA yoge sati [G.312] kIdRzo'poho bhavet, naiva kazcit, pratiSedhadvayena vidhereva saMsparzanAt / api ca cAdInAM nipAtopasargakarmapravacanIyAnAM padatvamiSTam, na caiSAM naJA sambandho'sti; asattvavacanatvAt / tathA hi- yathA ghaTAdizabdAnAm ' aghaTaH' ityAdau naJA sambandhe satyarthAntarasya paTAdeH parigrahAt tadvyavacchedena naJA rahitasya ghaTazabdasyArtho'vakalpyate, na tathA cAdInAM nacetyAdi naJA sambandho'sti / na cAsambadhyamAnasya naJA'pohanaM yuktam / atazcAdiSvanapohanam / apohAbhAva ityarthaH / kiJca-vAkyArthaH kalmASavarNavacchabalaikarUpa iSyate, atastatrAnyanivRttirvyapadeSTaM na zakyate, niSpannarUpasya pratiyogino'pratIte: / yA cAtra 'caitra ! gAmAnaya' ityAdAvacaitrAdivyavacchedarUpAnyanivRttiravayavaparigraheNa varNyate, sA padArtha eva syAt, na vAkyArthaH / tasyAnavayavasyetthaM vivektumazakyatvAdityavyApinI zabdArthavyavasthA / api ca- nAnyApoho'nanyApoha ityAdau zabde vidhirUpAdanyadvAcyaM na nirUpyate, nopalabhyata ityarthaH / tathA hi- nApoharUpamAtraM vAcyaM gamyate; pratiSedhadvayena vidherevAvasAyAt / AdizabdenA'nanyavyAvRttiH, ananyavyavaccheda ityAdiparyAyagrahaNam / nanu ca " naJazcApi naJA yuktau" (tattva0 976) ityanenaiva gatatvAt punaruktametat ? satyametat; kintu 'anyApohaH zabdArtha:' ityevaMvAdinA svavacanenaiva vidhiriSTa iti jJApanArthaM punarucyate / tathA hyanyApohazabdasyAnanyApohazabdArtho vyavacchedyaH, sa ca vidhernAnyo lakSyate / ye ca prameyajJeyAbhidheyAdayaH zabdA:, teSAM na kiJcidapohyamasti; sarvasyaiva prameyatvAdisvabhAvatvAt / tathA hi-yannAma * kiJcidvyavacchedyameSAM kalpyate, tat sarvaM vyavacchedAkAreNAlambyamAnaM jJeyAdisvabhAvamevAvatiSThate, na hyaviSayIkRtaM vyavacchettuM zakyate / tatazcaiSAmapohyArthAbhAvAdavyApinI vyavasthA / / 976-978 / / - nanu hetumukhe nirdiSTam - " ajJeyaM kalpitaM kRtvA tadvyavacchedena jJeye'numAnam " ) iti, tatkathamavyApitvaM zabdArthavyavasthAyAH ? ityAha apohyakalpanAyAM ca varaM vastveva kalpitam / yadi jJeyamapi sarvaM jJeyatvenApohyamasya kalpyate, tadA varaM vastveva vidhirUpameva [G.313] zabdArthatvena vikalpitaM bhaved, yadadhyavasIyate lokena / evaM hyadRSTAropo dRSTArthApalApazca na kRtaH syAditi bhAvaH / ata eva 'varam' ityuktm| 1. yoga : - jai0 / Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 tattvasaMgrahe ye tvAH- "vikalpapratibimbakameva sarvazabdAnAmarthaH, tadeva cAbhidhIyate vyavacchidyata iti cocyate" iti, tAn pratIdamAha jJAnAkAraniSedhAcca 'naantraarthaabhidheytH||979|| nirAkArA buddhiH, AkAravAn bAhyo'rthaH, sa ca bahirdezasambandho vispaSTamupalabhyata ityevamasmAbhirjAnAkAro niSiddhaH, tasmAdAntarasya buddhyArUDhasyAkArasyAsattvAt tadabhidhAyakatvaM shbdaanaamyuktm| nApi tasyAntarasyArthasyApohyatvaM yuktam; asttvaadev| teSviti prmeyaadishbdessu| ye ca evam', 'ittham' ityAdayaH zabdAH, teSAmapi na kiJcidapohyamupalabhyate; kasyacit pratiyoginaH pryudaasruupsyaabhaavaat| athApi syAt-naivamityAdi prasajyarUpaM niSedhyaM bhavatIti? naitadasti; uktmtr| tathA hi atrApi- . . . na cApyapohyatA tasmAnApohasteSu sidhyti| evamityAdizabdAnAM na cApohyaM niruupyte||980|| "na naivamiti nirdeze niSedhasya nissedhnm| ... evamityaniSiddhaM tu svarUpeNaiva tiSThati // (tattva0 974) iti saiva pUrvoktA nItiravatarati // 979-980 // .. etat sarvaM kumaariloktmupnystm| sAmprataM sarvazabdasyetyAdinoddyotakaroktamapohadUSaNamAzaGkate- .. sarvazabdasya kazcAMrtho vyavacchedyaH prklpyte| nAsarvanAma kiJciddhi bhavedyasya niraakriyaa||981|| ekAdyasamiti cet 'svArthApohaH prsjyte| aGgAnAM pratiSiddhatvAdaniSTazcAGginaH pRthk||982|| evaM samUhazabdArthe smudaayivypohtH| anyAniSTezca sarve'pi prApnuvanti nirarthakAH // 983 // dvayAdizabdA iheSTAzca ye smuccygocraaH| ekAdipratiSedhena na bhaveyustathAvidhAH // 984 // [G.314] sa hyAha-'apoha:zabdArthaH' ityayuktametat; avyaapktvaat| yatra dvairAzyaM bhavati tatretarapratiSedhAditarat pratIyate, yathA-gauriti pade gauH pratIyamAno'gaurniSedhyamAnaH, na punaH sarvapade etdsti| na hyasarvaM nAma kiJcidasti, yat sarvazabdena nivatryeta! atha manyaseekAdyasarvaM tat sarvazabdena nivartyata iti? tanna; svaarthaapvaaddossprsnggaat| evaM hyekAdivyudAsena pravarttamAnaH sarvazabdo'GgapratiSedhAdaGgavyatiriktasyAGgino'nabhyupagamAdanarthakaH syAt / aGgazabdenaikadeza ucyte| evaM sarve samudAyazabdA ekadezapratiSedharUpeNa pravarttamAnAH samudAyivyatiriktasyAnyasya samudAyasyAnabhyupagamAdanarthakAH praapnuvnti| dvayAdizabdAnAM ca samuccayaviSayatvAdekAdipratiSedhe pratiSidhyamAnAnAmarthAnAmasamuccayatvAdanarthakatvam; taddarzayati-na bhaveyu stathAvidhAiti / yathAvidhA iSTAste samuccayagocarAstathAvidhA na bhaveyurityarthaH // 981-984 // 1. nAntarArtho'bhidhIyate- pA0, gaa0| 2. arthApoha:- pA0, gA0 / 3. viSayasamu0-pA0, gaa0| 4. pA0, gA0 pustakayo sti| Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 271 zabdArthaparIkSA nAgauriti ca yo'poho gozabdasyArtha ucyte| sa kiM bhAvo'tha vA'bhAvo bhAvo gaurvA'tha vaa'pygauH||985 / gauzcennAsti vivAdo'yamarthastu vidhilkssnnH| agau\zabdavAcyazced atizabdArthakauzalam // 986 // yazcAyamago'poho gaurna bhavatIti gozabdasyArthaH, sa kiM bhAvaH? athAbhAvaH? yadi bhAvaH, sa kiM gauH athA'gauriti? yadi gauH, nAsti-vivAdaH / athAgauH, gozabdasyAgaurartha itytishbdaarthkaushlm| athAbhAvaH, tanna yuktam; praisssmprtipttyorvissytvaat| na hi zabdazravaNAdabhAve praiSaH sampratipattizca bhavet / tadetad darzayati ____ abhAvo'pi na yukto'yaM praissaadiinaamsmbhvaat| na hi gozabdataH kazcidabhAvaM prtipdyte||987|| preSaNaM praiSaH-pratipAdakena zroturarthe viniyogaH, so'yaM pratipAdakadharmaH / sampratipattiH= shrotRdhrmH| Adizabdena bhAvadharmAH sarve vAhadohAdayo gRhynte| api ca zabdArthaH pratItyA pratIyate, na ca gozabdAdabhAvaM kazcit pratipadyate // 985-987 // kiJca-kriyArUpatvAdapAhasya viSayo vaktavyaH, tatrAgaurna bhavatItyayamapohaH kiM goviSayaH? athAgoviSayaH? yadi gaurviSayaH, kathaM gorgavyevAbhAvaH! athAgaurviSayaH, kathamanyaviSayAdapohAdanyatra pratipattiH, na hi khadire cchidyamAne palAze chidA bhavati! athAgorgavi pratiSedho gauragaurna bhavatIti, kenAgotvaM prasaktaM yat pratiSidhyata iti! tadatra prathamau vikalpAvatyasambaddhAviti matvA tRtIyameva darzannAha nAgauauriti zabdArthaH kasmAd 'vApoha issyte| kena , hyagotvamAsaktaM gauryenaitdpohyte||988|| agaurapoho yazcAyaM gavi zabdArtha ucyte| saM kiM gorvyatirikto'thA'vyatirikto'bhyupeyate // 989 // vibhinno'pyAzrito'yaM syAdatha vA syaadnaashritH| Azritatve guNa:. prApto na dravyavacanaM ttH||990|| ato gauriti zabdena gunnmaatraabhidhaantH| ... sAmAnAdhikaraNyaM syAnna gaurgacchati tisstthti||991|| athAnAzrita evAyaM yadyarthastasya ko bhvet| yenAgo: pratiSedhAya gauriti vypdishyte||992|| atha 'vaa'vytirikto'ymnyaapohstvyessyte| gaurevAyamataH prAptaH kimuktamadhikaM ttH||993|| |G.315] vAzabdaH smuccye| kasmAcca bhavatA gaurityetasya nAgaurityeSo'pohalakSaNaH zabdArtha ucyata iti vAkyArthaH / kasmAt punarna vaktavya: ? ityaah-kenetyaadi| 1. caapoh-paa0,gaa0| 2. 0vA'vyatirikta upeyate- pA0, gaa0| 3. 0zrito vA- pA0, gaa0|| 4. yenAsau-pA0, gaa0| 5. cA0-pA0, gaa0| 6. cazabda:-pA0, gaa0| 7. vktvyaa-gaa0| Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 tattvasaMgrahe __ itazcAyukto'pohaH; viklpaanupptteH| tathA hi-yo'yamagorapoho gavi, sa kiM govyatiriktaH? AhosvidavyatiriktaH? yadi vyatiriktaH1, sa kimAzritaH? athAnAzritaH? yadyAzritaH, tadA''zritatvAd guNaH prAptaH, tatazca gozabdena guNa evAbhidhIyate nAgauriti gaustiSThati,gaurgacchatIti sAmAnAdhikaraNyaM na praapnoti| athAnAzritaH, tadA kenArthenAgorapoha iti SaSThI syAt ? athAvyatiriktaH, tadA gaurevAsAviti na kiJcit kRtaM bhavati // 988-993 // pratibhAvamapoho'yameko'neko'pi vA bhvet| yoko'nekagoyukto gotvameva bhvedsau||994|| anekatve'pi cAnantyaM piNDavat smpryujyte| tena bhedavadevAsya vAcyatA noppdyte||915|| ayaM cApohaH prativastvekaH, anekoveti vktvym| yadyekaH? tadA'nekagodravyasambandhI gotvamevAsau bhavet / athAnekaH? tataH piNDavadAnantyAdAkhyAnAnupapatteravAcya eva syaat|| 994-995 // anyApohazca kiM vAcyaH ? kiM vA'vAcyo'yamiSyate ? vAcyo'pi vidhirUpeNa yadi vA'nyaniSedhataH ? // 996 // vidhyAtmanA'sya vAcyatve tyaajymekaantdrshnm| sarvatrAnyanirAso'yaM zabdArtha iti vrnnitm||997|| anApohavyudAsena ydypoho'bhidhiiyte| tatra tatraivamicchAyAmanavasthA . bhavet tataH // 998 // athApyavAcya evaaymnyaapohstvyessyte| tenAnyApohakRcchazabda iti bAdhyeta te vcH||999 // [G.316] kiJcedaM tAvat praSTavyo bhavati bhavAn- kimapoho vAcyaH? athAvAcya iti? vAcyatve vidhirUpeNa vA vAcyaH syAt, anyavyAvRttyA vA? tatra yadi vidhirUpeNa, tadA naikAntikaH zabdArthaH-anyApohaH zabdArtha iti| athAnyavyAvRttyeti pakSaH? tadA tasyApyanyavyavacchedasyApareNAnyavyavacchedarUpeNAbhidhAnam, tasyApyapareNetyavyavasthA syaat| athAvAcyaH? tadA'nyazabdArthApohaM zabdaH karotIti vyAhanyeta // 996-999 // etatsarvamuddyotakareNoktamupanyastam / yatrAcAryadiGnAgenoktam- "sarvatrAbhedAdAzrayasyAnucchedAt kRtsnasyArthaparisamAptezca yathAkramaM jAtidharmA ekatvapratyekaparisamAptilakSaNA apoha evAvatiSThante, tasmAd guNotkarSAdapyarthAntarApoha eva zabdArthaH sAdhuH" ( . ) iti| etadAzaGkaya kumArila upasaMharannAha api caiktvnitytvprtyeksmvaayitaaH| nirupAkhyeSvapoheSu kurvatostatra kaH paTaH // 1000 // 1-1. yadvyatirikta:-pA0, gaa| 2. nopayujyate- pA0, gAna 3. athApoha0- pA0, gA0 / 4. evAyaM yadyapoha0- pA0, gA0 / 5. 0samavAyina:- pA0, gaa0| 6-6. kurvatastatra ka: para:- pA0, gA0 / Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArthaparIkSA 273 tasmAdyeSveva zabdeSu najyogasteSu kevlm| bhavedanyanivRttyaMzaH svAtmaivAnyatra gmyte||1001|| yeSveva zabdeSu najyoga iti| abhakSyo grAmasUkaraH' ityaadissu| svAtmaiveti / svarUpameva vidhilkssnnm| anyatreti nrhite||1000-1001|| uttarapakSaH evaM yathApradhAnaM paramatamAzaGkaya, anyApohAparijJAnAdityAdinA samAdhAnamArabhate anyApohAparijJAnAdevamete kudRssttyH| svayaM naSTA' durAtmAno nAzayanti praanpi| 1002 // tathA hi dvividho'pohaH pryudaasnissedhtH| dvividhaH paryudAso'pi buddhyaatmaatmbhedtH||1003|| paryudAsaniSedhata iti paryudAsAt, nissedhaacc| paryudAsalakSaNaH, prasajyapratiSedhazceti [G.317] yaavt| buddhyAtmArthAtmabhedata iti| buddhyAtmabhedAt, arthAtmabhedAdityarthaH / tatra buddhyAtmA-buddhipratibhAso'rtheSvanugataikarUpatvenAdhyavasitaH; arthAtmA arthasvabhAvaH, vijAtIyavyAvRttamarthasvalakSaNamityarthaH / anayoMrbhedaH vibhAga iti samAsaH // 1002-1003 // tatra buddhyAtmanaH svayarUpaM darzayannAha ekapratyavamarzasya ya uktA hetavaH puraa| abhayAdisamA arthAH prakRtyaivAnyabhedinaH // 1004 // tAnupAzritya yajjJAne bhaatyrthprtibimbkm| kalpake'rthAtmatA'bhAve'pyarthA ityevaM nishcitm||1005|| pureti| pUrva sAmAnyaparIkSAyAm "yathA dhAtryabhayAdInAm" (tattva0 722) ityAdinoktAH / tatroktam-yathA harItakyAdayo bahavo'ntareNApi sAmAnyamekaM jvarAdizamanalakSaNaM kAryaM kurvanti, tathA zAbelayAdayo'pyarthAH satyapi bhede prakRtyaikAkArapratyavamarzasya hetavo bhaviSyantyantareNApi vastubhUtaM saamaanymiti| abhyaadismaaiti| harItakyAditulyA: ekArthakAritayA saamym| tAnupAzrityeti / tAnabhayAdisamAnArthAnAzritya hetUkRtya tadanubhavabalena yadutpannaM vikalpakaM jJAnaM tatra yaMdAkAratayArthapratibimbakamarthAbhAso bhAti tAdAtmyena, tatra 'anyApohaH' ityeSA saMjJokteti sambandhaH / kalpaka iti| vikalpake, savikalpa iti yaavt| etacca jJAna ityanena smaanaadhikrnnm| arthaatmtaa'bhaave'pti| bAhyArthAtmatAya abhaave'pi| nizcitamiti adhyvsitm|| 1004-1005 // atha kathaM tasyApoha ityeSa vyapadezaH? ityAha pratibhAsAntarAd bhedAdanyavyAvRttavastunaH / prAptihetutayA'zriSTavastudvArA gterpi||1006|| caturbhinimittairapoha iti tsyaakhyaa| vikalpAntarAropitapratibhAsAntarAd bhedena svara, pratibhAsanAnmukhyataH; apohyata ityapohaH, anyasmAdapoho'nyApoha iti vyutpatteH / [G.3181 1. tussttaa-paa0,gaa0| Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 tattvasaMgrahe upacArAttu tribhiH kAraNaiH / 1. kAraNe kAryadhAropAdvA, yadAha- anyavyAvRttavastunaH prAptihetutayeti / 2. kArye vA kAraNadharmopacArAt, taddarzayati-aziSTavastudvArA gterpiiti| aziSTam anyAsambaddham, anyato vyAvRttamiti yAvat / tadeva vastudvAramupAyaH, tadanubhavabalena tathAvidhavikalpotpatteH / 3. vijAtIyApoDhapadArthena sahaikyena bhrAntaiH pratipatRbhiradhyavasitatvAcceti caturthaM kAraNam, tadarzayati- . vijAtIyaparAvRttaM tatphalaM ytsvlkssnnm| tasminnadhyavasAyAdvA tAdAtmyenAsya viplutaiH||1007|| tatrAnyo'poha' ityeSA saMjJoktA snibndhnaa| 4. asyeti viklpbuddhyaaruuddhsyaarthprtibimbsy| snibndhti| saha nibandhane pratibhAsAntarAnedAdinoktena caturvidhena varttata iti sanibandhanA // 1006-1007 // arthAtmano'pohasya svarUpaM darzayannAha svalakSaNe'pi tddhetaavnyvishlessbhaavtH||1008|| 'anyApohaH' ityeSA saMjJoktA sanibandhaneti prakRtena sambandhaH / tatra nibandhanamAhaanyavizreSabhAvata iti| anyasmAt vijAtIyAd, vizeSaH vyAvRttiH, tasya bhAvAt vijAtIyavizeSasya vidyamAnatvAditi yAvat / etena mukhyata eva svalakSaNe'nyApohavyapadeza ityuktaM bhavati // 1008 // . prasajyapratiSedhalakSaNasyApohasya svarUpaM darzayati prasajyapratiSedhazca gauragaurna bhvtyym| ativispaSTa evaaymnyaapoho'vgmyte||1009|| tadevaM trividhamapohaM pratipAdya prakRte zabdArthatve yojayannAha tatrAyaM prathamaH zabdairapohaH prtipaadyte| bAhyArthAdhyavasAyinyA buddheH zabdAt sdudbhvaat||1010|| prathamaiti ythoktaarthprtibimbaatmaa| tatra kAraNamAha- bAhyArthAdhyavasAyinyA ityaadi| yadeva hi zAbde jJAne pratibhAsate sa eva zabdArtho yuktaH / na cAtra prasajyapratiSedhAdhyavasAyo'sti, na cApIndriyajJAnavat svalakSaNapratibhAsaH, kiM tarhi ? bAhyArthAdhyavasAyinI kevalaM zAbdI buddhirupjaayte| tena tadevArthapratibimbakaM zAbde jJAne sAkSAt tadAtmatayA pratibhAsanAcchabdArthoM yuktaH, nAnya iti bhAvaH // 1010 // yazcApi zabdasyArthena saha vAcyavAcakabhAvalakSaNaH sambandhaH prasiddhaH, nAsau kAryakAraNabhAvAdanyo'vatiSThate, api tu kAryakAraNabhAvAtmaka eveti darzayati tadrUpapratibimbasya dhiyaH zabdAcca jnmni| vAcyavAcakabhAvo'yaM jAto hetuphlaatmkH||1011|| 1. pA0, gA0 pustakayo sti| 2. kAryadharmAropAdvA-pA0, gaa0| 3. gA0 sampAdaka: 'tadAha'- it paatthmbhiipsti| 4. 0pohapadArthena-pA0, gA0 / 5. tatrAnyApoha- pA0, gaa0| Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArthaparIkSA 275 [G.319] tat=adhyavasitabahirbhAvatvalakSaNam, rUpam svabhAvo yasya tattathoktam / tadrUpaM ca tatpratibimbaM ceti samAsaH / tasya tadrUpratibimbasya dhiyaH sambandhinaH zabdAjanmanyutpAde sati sa vAcyavAcakabhAvalakSaNo' nirUpyamANaH kAryakAraNabhAvAtmaka eva jAtaH / tathA hi-zabdapratibimbasya janakatvAd vAcaka ucyate, tacca pratibimbaM zabdena janyamAnatvAd vaacym| tena yaduktam- "niSedhamAtraM naiveha zAbde jJAne'vabhAsate" (tattva0 909) iti, tadasaGgatam; niSedhamAtrasya sabdArthatvAbhyupagamAditi bhAvaH // 1011 // evaM tAvat pratibimbalakSaNo'pohaH sAkSAcchabdairupajanyamAnatvAn mukhyaH zabdArtha iti drshitm| zeSayorapyapohayorgauNaM zabdArthatvamupavarNyamAnamaviruddhameveti darzayannAha sAkSAdAkAra etasminnevaM ca prtipaadite| prasajyapratiSedho'pi sAmarthyena prtiiyte||1012|| evaM ceti janyatvena // .1012 // kasmAt punaH sAmarthyena prasajyapratiSedhaH pratIyate? iti darzayannAha na tadAtmA parAtmeti sambandhe sati vstubhiH| vyAvRttavastvadhigamo'pyarthAdeva bhvtytH||1013|| tenAyamapi zabdasya svArtha ityupcryte| na tu sAkSAdayaM zAbdo dvividho'poha ucyte||1014|| tasya gavAdipratibimbasyAtmA yaH parasyAzvAdipratibimbasyAtmA svabhAvo na bhavatIti kRtvA / evaM prasajyalakSaNApohasya nAntarIkatayA pratItegauNaM zabdArthatvaM pratipAdya svalakSaNasyApi pratipAdayannAha-sambandhe satItyAdi / tatra sambandha: zabdasya vastuni pAramparyeNa kAryakAraNalakSaNaH pratibandhaH / tathA hi'- prathamaM yathAsthitavastvanubhavaH, tato vivakSA, tatastAlvAdiparispandaH, tataH zabda:-ityevaM paramparayA yadA zabdasya vasturbhirbAhayairaganyAdibhiH sambandhaH syAt, tadA tasmin sambandhe sati vijAtIyavyAvRttasyApi vastuno'rthApattito'dhigamo bhvti| ato dvividho'pi prasajyapratiSedho'nyavyAvRttavastvAtmA cApohaH zabdArtha ityupcryte| ayamiti svlkssnnaatmaa| apizabdAt prasajyAtmA ca / / 1013-1014 // [G.320] tena AcAryadiGnAgasyopari yaduddyotakareNoktam- "yadi zabdasyApoho'bhidheyo'rthaH, tadAbhidheyArthavyatirekeMNAMsya svArtho vaktavyaH / atha sa evAsya svArthaH, tathApi vyAhatam, etadanyazabdArthApohaM hi svArthe kurvatI zrutirabhidhatta ityucyata iti, asya hi vAkyasyAyamarthastadAnIM bhavati-abhidadhAnA'bhidhatte" ( . ) iti| tadetad vAkyArthAparijJAnAduktamiti darzayannA cAryAyavAkyAvirodhaM pratipAdayati ...arthAntaravyavacchedaM kurvatI shrutirucyte| abhidhatta iti svArthamityetadavirodhi tt||1015|| svalakSaNamapi hi zabdasyopacArAt svArtha iti pratipAditam, atastasmin svalakSaNA1. vAcyavAcakalakSaNo- pA0, gaa0| .. 2-2. 'pratibhAse'vagamyate' iti tatrastha: paatthH| 3-3. pA0, gA0 pustakayo sti| 4. pA0, gA0 pustakayo sti| Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 tattvasaMgrahe ! tmake svArthe'rthAntaravyavacchedaM pratibimbAntarATyAvRttaM pratibimbAtmakamapohaM kurvatI janayantI zrutirabhidhatta ityucyate ityetadAcArgIyaM vacanamavirodhi // 1015 // bAhyArthetyAdinaitadevAcAryAyaM vacanaM vyAcaSTe bAhyArthAdhyavasAyena pravRttaM prtibimbkm| utpAdayati yeneyaM . tenaahetypdishyte||1016|| na tu svalakSaNAtmAnaM spRzatyeSA vibhedinm| tanmAtrAMzAtirekeNa nAstyasyA abhidhaakriyaa||1017|| - ayamAcAryasyAbhiprAyaH- na zabdasya bAhyArthAdhyavasAyivikalpapratibimbotpAdavyatirekeNAnyo bAhyAbhidhAnavyApAraH sambhavati; nirvyApAratvAt srvdhrmaannaam| ato bAhyArthAdhyavasAyena pravRttavikalpapratibimbaM janayantI zrutiH svArthamabhidhatta ityucyata iti| natu vibhedinaM sajAtIyavijAtIyavyAvRttaM svalakSaNameSA spRzati; akinycitkrtvaat| tanmAtrAM shaatirekenneti| tathAvidhapratibimbajanakatvavyatirekeNa nAparA zruterabhidhAkriyA'stItyarthaH // 1016-1017 // evamapohasya svarUpamabhidhAya sAmprataM.paroktAni dUSaNAnyuddhartumArabhate / tatra yaduktam"yadi gauriti zabdazca " (tattva0 911) ityAdi, tatrAha- . tasya ca pratibimbasya gtaavevaavgmyte| sAmarthyAdanyavizrUSo nAsyAnyAtmakatA ytH||1018|| gobuddhimeva hi zabdo janayati, anyavizeSastu sAmarthyAd gamyate, na tu zabdAt; tasya gopratibimbasya pratibhAsAntarAtmarahitatvAt, anyathA niyatarUpasya tasya pratipattireva [G.321] na syaat| tenAparo dhvanirgobuddherjanako na mRgyte| tenaiva gozabdena gobuddherjanyamAnatvAt // 1018 // "na tu jJAnaphalAH zabdAH" (tattva0 912) ityAdAvAha divAbhoz2anavAkyAderivAsyApi phldvym| sAkSAt sAmarthyato ysmaanaanvyo'vytirekvaan||1019|| yathA hi- 'divA na bhute pIno devadattaH' ityasya vAkyasya sAkSAddivAbhojanapratiSedhaH svArthAbhidhAnam, gamyastu rAtribhojanavidhiH, na sAkSAt; tadvad gaurityAderanvayapratipAdakasya zabdasyAnvayajJAnaM sAkSAt phlm| vyatirekagatistu sAmarthyAt / atra kaarnnmaahysmaadityaadi| yasmAdanvayo vidheravyatirekavAnnAsti, kiM tarhi ? vijaatiiyvyvcchedaavybhicaaryev| na hi vijAtIyAdavyAvRttasya kasyacit sambhavo'sti, tenaikasya zabdasya phaladvayamaviruddhameva // 1019 // kasmAt? ityAha nAbhimukhyena kurute yasmAcchabda idaM dvym| 1. vacanamAcaSTe- pA0, gA0/ 2. gatAvevAgamyate- pA0, gaa0| Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArthaparIkSA 277 svArthAbhidhAnamanyasya vinivRttiM ca vstunH||1020|| yadi sAkSAdekasya zabdasya vidhiniSedhajJAnalakSaNaM phaladvayaM yugapadabhipretaM bhavet, tadA syAdvirodhaH / yadA tu divAbhojanavAkyavadekaM sAkSAt, aparaM sAmarthyalabhyaM phalamitISTam, tadA na virodhaH / yaccoktam- "prAgagauriti vijJAnam" (tattva0 913) ityAdi, tadapi nirastam; anbhyupgmaat| na hyagopratiSedhamAbhimukhyena gozabdaH karotItyabhyupagatamasmAbhiH, kiM tarhi ? sAmarthyAditi prtipaaditm||1020|| yaduktam- "agonivRttiH sAmAnyam" (tattva 914) ityAdi, tatrAha tAdRzaH pratibhAsazca sAmAnyaM gotvmissyte| sarvatra zAbaleyAdau smaantvaavsaaytH||1021|| tAdRza iti bAhyarUpatayA'dhyasto buddhyArUDhaH / atroppttimaah-srvkretyaadi| sarvatra zAbaleyAdau gauauriti samarUpatayA'vasayAt teSAM tat sAmAnyamityucyate // 1021 // bAhyavasturUpatvamapi tasya bhrAntapratipattRvazAd vyavahriyate, na paramArthata sati darzayati vastvityadhyavasAyAcca vastitvatyapi tducyte| ___jhaTityeva hi tajjhAnaM bhrAntaM jAtaM svbiijtH||1022|| [G.322] nanu yadi kadAcinmukhyavastubhUtaM sAmAnyaM bAhyavastvAzritamupalabdhaM bhavet, tadA sAdharmyadarzanAt tatra sAmAnyaM bhrAntirbhavet, yAvatA mukhyArthAsambhave saiva bhavatAM sAmAnyabhrAntiranupapannetyAzaGkayAha- jhaTityeva hiityaadi| jhaTiti= 2dharmyadarzanAdyapekSya dvicandrAdijJAnAdivadantarupaplavAdetajjAtaM jnyaanm| na hi sarvA bhrAntayaH sAdharmyadarzanAdeva bhavanti, kiM tarhi ? antarupaplavAdapItyadoSaH // 1022 / / tena siddhasAdhyatAdoSo na bhavatIti darzayannAha . sa eva ca tadAkArazabdArtho'poha ucyte| .. sAmAnya vasturUpaM ca tathA bhraantyaa'vsaaytH||1023|| sa eva buddhyAkAro bAhyatayA'dhyastaH 'apoha iti zabdArthaH' iti, bAhyavastubhUtaM sAmAnyamiti cocyte| atra kAraNamAha- tathA bhraantyaavsaaytiti| tatheti sAmAnyarUpatvena vasturUpatvena caavsaayaat| zabdArthatvApoharUpatvayoH prAgeva kAraNamuktam. "bAhyArthAdhyavasAyinyA buddheH zabdAt samudbhAvAt" / (tattva0 1110) "pratibhAsAntarAdbhedAt" (tattva 1106) ityAdinA // 1023 // kasmAt punaH paramArthataH sAmAnyaM tanna bhavati? ityAha . sAmAnyavasturUpatvaM na yuktaM tvasya bhaavikm| buddherananyarUpaM hi yAyAdarthAntaraM kthm||1024|| paramArthato hi buddheravyatirikto'sau, tatkathamarthAntaraM vrajet; yenArthAnAM tat sAmAnya 1. yadi- pA0, gaa0|| . 2. sAmAnyadarzanA-pA0, gA0 / 3. pA0, gA0 pustkyonaasti| Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 tattvasaMgrahe bhavet / yathoktam- "jJAnAdavyatiriktaM ca kathamarthAntaraM vrajet" ( ) / tasmAt siddhasAdhyatAdoSo na bhavati / na hi bhavadbhirbuddhyAkAro gotvAkhyaM sAmAnyamavasturUpamiSTam, kiM tarhi ? bAhyazAbaleyAdigatamekamanugAmi pAramArthikaM gotvAdisAmAnyamupakalpitam, ato na siddhasAdhyateti bhAvaH / yaccoktam- "niSedhamAtrarUpazca" (tattva0 918) ityAdi; tasyAnabhyupagatatvAdeva na doSaH // 1024 // [G.323] yaccedamuktam- "tasyAM cAzvAdibuddhInAm" (tattva0 919) ityAdi, tatrAha yadyapyavyatirikto'yamAkAro buddhiruuptH| tathApi bAhyarUpatvaM bhraantaistsyaavsiiyte||1025|| subodhm|| 1025 // yaccoktam- "zabdArtho'rthAnapekSaH" (tattva0 920) iti, tatrAha tasya nArthAnapekSatvaM pAramparyAt tdaagteH| ... yatra hi pAramparyAdvastuni pratibandho'sti, tasya bhrAntasyApi sato vikalpasya maNiprabhAyAM maNibuddhivanna bAhyArthAnapekSatvamasti / ato'siddha bAhyArthAnapekSatvam / yaduktam- "vasturUpA ca sA buddhiH'' (tattva0 921) ityAdi, tatrAha tenAtmanA ca vastutvaM naivaastiityuppaaditm||1026|| yadyapi vasturUpA sA buddhiH; tathApi tasyAstena bAhyAtmanA buddhyantarAtmanA ca vastutvaM nAstItyupapAditam "na tadAtmA parAtmA" (tattva0 1013) ityAdinA / tena 'buddherbuddhyantarApoho na gamyate' ityasiddham; sAmarthyena gamyamAnatvAditi bhAvaH // 1026 // "asatyapi ca bAhyArthe" (tattva0 922) ityatrAha pratibimbAtmako'pohaH pdaadpyupjaayte| pratibhAkhyo jhaTityeva padArtho'pyayameva nH||1027|| yathaiva hi pratibimbAtmakapratibhAkhyo'poho bAhyArtho'smAbhirupavarNitaH, tathaiva padArtho'pi / yasmAt padAdapi pratibimbAtmako'poha utpadyata eva, tenAsmAkamayameva pratibimbAtmako'pohaH padArtho'pi mataH, na kevalaM bAhyArthaH- ityapizabdaH / tena vipratipatterabhAvAnnopAlambho yukta iti bhAvaH // 1027 // "buddhayantarAdvyavacchedo na ca buddheH pratIyate" (tattva0 923) ityatrAha svarUpotpAdamAtrAddhi' nAnyamaMzaM bibharti saa| buddhyantarAd vyavacchedastena buddheH prtiiyte||1028|| . yata eva hi svarUpotpAdabhAtrAdanyamaMzaM sA buddhirna bibharti, tata eva svabhAvavyavasthitatvAd buddherbuddhyantarAd vyavacchedaH pratIyate, anyathA hyanyasya rUpaM bibhratI kathaM tato vyavacchinnA pratIyeta! teneti / svavyatiriktapadArthasvarUpAnavadhAraNena / 1028 // "bhinnasAmAnyavacanAH" (tattva0 924) ityAdAvAha1. svarUpopAda:- jai0| Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArthaparIkSA 279 yathaivAvidyamAnasya na bhedaH paarmaarthikH| abhedo'pi tathaiveti tena paryAyatA bhvet||1029|| yathaiva hyapohasya niHsvabhAvatvAdavidyamAnarUpasya parasparato bhedo [G.324] nAstItyucyate, tathaivAbhedo'pIti tat kathamabhinnArthAbhAve paryAyatvaprasaJjanaM kriyate // 1029 // etadeva spaSTIkurvannAha abhedo hokarUpatvaM nIrUpeSu ca ttkutH| yadi nAma nIrUpeSvekarUpatvaM nAsti, tathApi kimiti paryAyatA na bhavediti cet? Aha ekatve'rthasya paryAyAH prApnuvanti ca vaackaaH||1030|| syAdetat- yadi nAma nIrUpeSvekarUpatvaM bhAvato nAsti, tathApi kAlpanikamasti, tena paryAyatAprasaJjanaM yuktameva? ityata Aha rUpAbhAve'pi caikatvaM kalpanAnirmitaM ythaa| vibhedo'pi tathaiveti kutaH.paryAyatA ttH||1031|| ruupaabhaave'piiti| svabhAve'pItyarthaH // 1031 // yadyevam, paryAyAparyAyavyavasthA kathaM zabdAnAM prasiddhA? ityAha bhAvatastu na paryAyA nAparyAyAzca vAcakAH / na hokaM bAhyameteSAmanekaM ceti vrnnitm||1032|| yadi hi paramArthato bhinnamabhinnaM vA kiJcidvAcyaM vastu zabdAnAM syAt, tadA paryAyatA, aparyAyatA vA bhavet; yAvatA "svalakSaNaM jAti: tadyogo z2AtimAMstathA" (tattva0 870) ityAdinA varNitaM tathaiSAM na kiJcidvAcyamastIti // 1032 // kathaM sA tarhi paryAyAdivyavasthA? ityAha kintvaneko'pi yadyekakAryakArI ca iikssyte| tatraikadharmAropeNa zrutirekA niveshyte||1033|| tatrAntareNApti sAmAnya sAmAnyazabdatvavyavasthAyA idaM nibandhanam, ydbhuunaamekaarthkriyaakaaritvm| prakRtyaiva hi kecidbhAvA bahavo'pyekArthakriyAkAriNo bhvnti| teSAmekArthakriyAsAmarthyapratipAdanAya vyavahartRbhirlAghavArthamekarUpAdhyAropaiNaikA shrutirniveshyte| yathA bahuSu rUpAdiSu madhUdakAdyAharaNalakSaNaikArthakriyAsamartheSu 'ghaTaH' ityeSA shrutirniveshyte||1033 // [G.325) kathaM punarekenAnugAminA vinA bahuSvekA zrutiyujyate? ityAha locanAdau yathA rUpavijJAnaikaphale kvcit| kazcidyadi zrutiM kuryAd vinaikenAnugAminA // 1034 // icchAmAtrapratibaddho hi zabdAnAmartheSu niyogaH, tathA hi- cakSUrUpAlokamanaskAreSu rUpavijJAnaikaphaleSu yadi kazcidicchAvazAd vinApyekenAnugAminA sAmAnye "cha', 'Tha'3 ityAdikAM zrutiM nivezayet, tat kiM tasya kazcit pratiroddhA bhavet ! na hi teSu locanAdiSvekaM 1. paryAyatvasaJjanaM- jai0| 2-2. 0'paryAyatA paryAyatA-pA0 gA0 / 3-3. 0000-pA0, gaa0| Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 tattvasaMgrahe cakSurvijJAnajanakatvaM nAma sAmAnyamasti / yataH sAmAnyavizeSasamavAyA api bhavadbhizcakSuvijJAnajanakA issynte| teSu na sAmAnyasamavAyo'sti; ni:sAmAnyatvAt sAmAnyasya, samavAyasya ca dvitIyasamavAyAbhAvAt // 1034 // nanu ca ghaTAdirekAryakArI kathamucyate, yAvatA tatkAryamudakadhAraNAdi tadgrAhakaM ca vijJAnaM svalakSaNabhedAd bhidyata eva? ityata Aha ghaTAdInAM ca yat kAryaM jlaaderdhaarnnaadikm| . yacca tadviSayaM jJAnaM bhinnaM yadyapi tddvym||1035|| ekapratyavamarzasya hetutvaadekmucyte| jJAnaM tathApi taddhetubhAvAdarthA abhedinaH // 1036 // yadyapi svalakSaNabhedAt tatkAryaM bhidyate, tathApi jJAnAkhyaM tAvat kAryamekArthAdhyavasAyiparAmarzajJAnahetutayaikamityucyate, tasya na jJAnasya hetubhAvAdarthA api madhUdakAdyAharaNAdilakSaNA ghaTAdivyaktilakSaNAzcAbhedina ityucyante, taddarzayati- 2tathApi taddhetubhAvAdarthA abhedina iti| ucyata iti prakRtaM vacanapariNAmAd bahuvacanAntaM smbdhyte| apizabdo bhinnakramaH 'arthAH' ityanantaraM smbdhyte| tenaikArthakriyAkAritvamupapadyata ev|| ___nanu caivamanavasthA prApnoti, tathA hi-yo'sau pratyavamarzapratyayastasyApi svalakSaNabhedena bhidyamAnatvAdekatvamasiddham, tatazca tasyApyekatvasiddhaye paramekAkArapratyavamarzakAryamanusarato'navasthA syAt, tatazcAnavasthitaikakAryatayA na kRcidekazrutinivezaH sidhyet ? naitadasti; na hi pratyavamarzapratyayasyaikakAryatayaikatvamucyate, kiM tarhi ? ekArthAdhyavasAyitayA, tena nAnavasthA bhaviSyati; svata eva sarveSAM pratyavamarzapratyayAnAmekArthAdhyavasAyitvasya siddhtvaat| tenAyamartho bhavati-ekAkArapratyavamarzahetutvAt jJAnAkhyaM kAryamekamityucyate, taddhetubhAvAccArthA api ghaTAdaya ekatvavyapadezabhAja iti // 1035-1036 // [G.326] tena vinApi sAmAnyaM vastubhUtam, sAmAnyavacanA ghaTAdayaH sidhyantIti nigamayannAha tatra sAmAnyavacanA uktAH zabdA ghttaadyH| vijAtIyavyavacchinnapratibimbaikahetavaH // 1937 // - ekasminnapi vastunyantareNApi sAmAnyavizeSasaGkIrNAnekazabdapravRttirbhavatyeveti darzayannAha tathA'nekArthakAritvAdeko naika ivocyte| atatkAryaparAvRttibAhulyaparikalpitaH // 1038 // kazcideko'pi san prakRtyaiva sAmagrayantarAnta:pAtavazAdanekArthakriyAkArI bhvti| tatrAntareNApi vastubhUtasAmAnyAdidharmabhedamatatkAryapadArthabhedabAhulyAdanekadharmasamAropAdanekA zrutirnivezyate // 1038 // atrodAharaNamAha1. tasya ghaTAdeH kaarymityrthH| 2. tthaa-jai| Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArthaparIkSA 281 yathA sapratighaM rUpaM snidrshnmitypi| . svadeze parasyotpattipratibandhakAritvAd rUpaM sprtighmityucyte| nidarzanam-cakSuvijJAnam; tajjanakatvAt, saha tena varttata iti snidrshnm| dvitIyamapyudAharaNamAha prayatnAnantarajJAto yathA vA zrAvaNo dhvniH||1039|| yathA hi-dhvanireko'pi san prayatnAntarajJAnaphalakatayA prayatnAnantaraM jJAtaM ityucyte| zrotrajJAnaphalatvAcca zrAvaNaH / zravaNaM hi zrutiH, zrotrajJAnamiti yAvat / tatpratibhAsitayA tatra bhavaH zrAvaNaH / yadvA zravaNena gRhyata iti zrAvaNaH // 1039 // evamatatkAryabhedenaikasminnapyanekA zrutirnivezyata iti darzitam, idAnImatatkAraNabhedenApi kvacit zrutirnivezyata iti darzayati atatkAraNabhedena kvacicchabdo niveshyte| prayatnottho yathA zabdo bhrAmaraM vA yathA mdhu||1040|| bhraamrmiti| bhramaraMkRtam, kSudrAdikRtAnmadhuno vyaavRttm|| 1040 // evamatatkAryakAraNapadArthabhedAdaikasmin vastuni zrutibhedo darzitaH / idAnIM tatkAryakAraNapadArthavyavacchedamAtrapratipAdanecchayA'ntareNApi sAmAnyaM zruterbhedanivezanaM darzayannAha tatkAryahetuvizrUSAt kcicchutirihocyte| azrAvaNaM yathA rUpaM vidayudvA'yatnajA ythaa||1041|| [G.327] tau-pUrvoktau, kAryahetU yeSAM te tathoktAH / tebhyo vizreSaH vyAvRttiH / kA punarasau zrutiH? ityAha- ashraavnnmityaadi| zrotrajJAnaphalazabdavyavacchedenAzrAvaNaM ruupmityucyte| tathA prayatnakAraNaghaTAdipadArthavyavacchedena vidyudprytnjetybhidhiiyte||1041 // evamantareNApi sAmAnyAdikaM vastubhUtaM vyAvRttikRtameva zabdAnAM bhedena nivezanamiti pratipAdya, paryAyatvaprasaGgAbhAvaM darzayannAha ' ityAdinA prabhedena vibhinnaarthnibndhnaaH| . vyAvRttayaH prakalpyante taniSThAH shrutystthaa||1042|| yathAsaGketamevAto'saGkIrNArthAbhidhAyinaH / ... zabdA vivekato vRttAH paryAyA na bhavanti nH||1043|| AdigrahaNenAvasthAvizeSavAcakA bAlAdizabdA nairAtmyAdizabdA gRhynte| vibhinnArthanibandhanA iti / vibhinnatastato vyAvRtto'rtho nibandhanaM yAsAM vyAvRttInAM taastthoktaaH| tatheti vyaavRttivt| tanniSThA iti vyAvRttArthaniSThAH; praNAlikayA tthaavidhpdaarthaadhigtihetutvaat| zrutaya iti zabdAH // 1042-1043 // ___syAdetat-mA bhUt paryAyatvameSAm, arthabhedasya parikalpitvAt; sAmAnyavizeSavAcitvavyavasthA tu vinA sAmAnyavizeSAbhyAM kathameSAM sidhyatIti? ata Aha bahvalpaviSayatvena ttsngketaanumaantH| sAmAnyabhedavAcyatvamapyeSAM na virudhyte||1044|| 1. 0jJAno-pA0, gaa0| Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 . tattvasaMgrahe. vRkSazabdo hi sarveSveva dhavakhadirapalAzAdiSvavRkSavyavacchedamAtrAnusyUtaM pratibimbakaM janayati / tenAsya bahuviSayatvAt sAmAnyaM vaacymucyte| dhavAdizabdasya tu khadirAdivyAvRttiH katipayapAdapAvasAyivikalpotpAdakatvAd vizeSo vAcya ucyate // 1044 / / "nanu cApohyabhedena" (tattva0 927) ityAdAvAha tAzca vyAvRttayo'rthAnAM klpnaamaatrnirmitaaH|| nApoyAdhArabhedena bhidyante prmaarthtH||1045|| [G.328] yadi hi pAramArthiko'pohyabhedenAdhArabhedenApohabhedo'bhISTaH syAt, tadaitad dUSaNaM syAt; yAvatA kalpanayA sajAtIyapadArthabhedanibandhanA vyAvRttayo bhinnAH kalpyante, na paramArthataH // 1045 // tAzca kalpanAvazAd vyatiriktA eva vastuno bhAsante, na paramArthata iti darzayati tAsAM hi bAhyarUpatvaM kalpitaM tanna vaastvm| kasmAd vAstavaM na bhavati? ityAha _ bhedAbhedau ca tattvena vastunyeva vyavasthitau // 1046 // paramArthatastu vikalpA eva bhidyanta iti darzayati svabIjAnekavizRiSTavastusaMketazaktitaH / vikalpAstu vibhidyante tdruupaadhyvsaayinH||1047|| naikAtmatAM prapadyante na bhidyante ca khnnddshH| svalakSaNAtmakA arthA vikalpa: plavate tvsau||1048|| svabIjaM ca anAdivikalpavAsanA, anekasmAd vizRiSTaM vastu ca saGketazceti vigrahaH, teSAM shkti:-saamrthym| tato vijAtIyAnekapadArthavyAvRttavastvavyavasAyino vikalpA bhidyante, na tvaarthaaH| tathA hi- vRkSatvAdisAmAnyarUpeNa naikAtmatAM dhavAdayaH prtipdynte| kevalaM vikalpa eva tathA plavate, na tvarthaH / yathoktam "saMsRjyante na bhidyante svato'rthAH paarmaarthikaaH.| rUpamekamanekaM ca teSu buddhrupplvH||" . (pra0 vA0 3.86) iti // 1047-1048 // yaccoktam- "na cAprasiddhasArUpyAn" (tattva0 931) ityAdi, tatrAha ekdhrmaanvyaasttve'pypoyaapohgocraaH| vailakSaNyena gamyante bhinna prtyvmrshtH||1049|| apohyazcApohagocarAzceti vigrhH| tatrApohyA azvAdayaH; gozabdasya tadapohena pravRttatvAt / apohagocarAH zAbaleyAdayaH; tdvissytvaadgopohsy| tena yadyapyekasya [G.329] sAmAnyarUpasyAnvayo nAsti, tathApyabhinnapratyavamarzahetavo ye, te prasiddhasArUpyA bhavanti / ye tu viparItAH, te viparItA iti // 1049 // 1. 0mAtrAnumAnaM- pA0, gaa0| 2. vRkssshbdsyetyrthH| 3. bahu.... ytvaat-paa0| 4-4. vAtAdivikalpa0-- pA0, gaa0| 5. vastuvyavasAyino-pA0, gA0/ Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArthaparIkSA 283 syAdetat- tasyaivaikapratyavamarzasya hetavo'ntareNa sAmAnyamekaM kathamarthA bhinnAH sidhyanti? ityata Aha- .. ekapratyavamarza hi kecidevaapyoginH| prakRtyA bhedavattve'pi nAnya ityuppaaditm||1050|| pratipAditametat sAmAnyaparIkSAyAm-yathA dhAtryAdayo'ntareNApi sAmAnyamekArthakriyAkAriNo bhavanti, tathaiva pratyavamarzahetavo bhinnA api bhAvAH kecideva bhaviSyantIti // 1050 // " na cAnvayavinirmuktA" (tattva 933) ityAdAvAha atadrUpaparAvRttaM vastumAnaM svlkssnnm| yatnena kriyamANo'yamanvayo na virudhyte||1051|| yadyapi sAmAnya vastubhUtaM nAsti, tathApi vijAtIyavyAvRttasvalakSaNamAtreNaivAnvayaH kriyamANo na virudhyate // 1051 // katham? ityAha yasminnadhUmatto bhinnaM vidyate hi svlkssnnm| tasminnanagnito'pyasti parAvRttaM svlkssnnm||1052|| yathA mahAnase ceha vidyate'dhUmabhedi tt| tasmAdanagnito bhinna vidyate'tra svlkssnnm||1053|| yasminniti prdeshe| iha ca vidyate svalakSaNamadhUmato bhedIti pkssdhrmopdrshnm| tasmAdityAdinA prmaannphlopdrshnm| yadi 'vA'vayavapaJcakamapi svalakSaNenAnvaye kriyamANe zakyopadarzanamiti darzayati // 1052-1053 // idaM ca kaaryhetaavuktm| svabhAvahetAvAha. asato narazRGgAderyacca bhinnaM svlkssnnm| buddhidIpAdivat sarvaM vyAvRttaM tat sthiraadpi||1054|| . asadrUpaM tathA cedaM na shbdaadisvlkssnnm| .ityanirdiSTabhedena .. bhvtyevaanvyo'munaa||1055|| yadasato vyAvRttaM svalakSamatAdrUpyAt tat sarvaM sthirAdapi vyAvRttam, yathA [G.330] buddhidiipaadyH| tathA cedaM zabdAdisvalakSaNamasadrUpaM na bhavatIti / ato'munA nyAyena vizeSAsaMsparzAt svalakSaNenAnvayaH kriyamANo na virudhyte|ayN ca sattvAt' ityasya hetoranvayo darzitaH // 1054-1055 / / / / ___ yadyevam, svalakSaNenaivAnvayaH, kathamidAnI sAmAnyalakSaNaviSayamanumAnaM sidhyati? ityata Aha avivikSatabhedaM ca tadeva prikiirtitm| sAmAnyalakSaNatvena nAniSTeraparaM punH||1056|| 2. shyyo-paa0| 3. itthaM ni0- pA0, gaa0| 1-1. ydvaa-gaa| Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 . tattvasaMgrahe tadeva hi svalakSaNamavivakSitabhedaM saamaanylkssnnmityuktm| sAmAnyena= bhedAparAmarzana, lakSyate-vyavasIyata iti saamaanylkssnnm| nAparaM punariti / tIrthikAbhimatam. tsyaanisstttvaat| yathoktam "tasya svapararUpAbhyAM gatermeyadvayaM mtm|" (pra0 vA0 2-25) iti| tathA'paramuktam "atadrUpaparAvRttavastumAtrasamAzrayAt / sAmAnyaviSayaM proktaM liGgaM bhedApratiSThiteH // " ( ) iti| tena sAhacaryamapi liGgazabdayoH svalakSaNenaiva kthyte| na cApyadarzanamAtreNAsmAbhivipakSe liGgasyAbhAvo'vasIyate, kiM tarhi ? anupalambhavizeSAditi bhAvaH // 1056 // yaccoktam- "zAbaleyAcca bhinnatvam" (tattva0 937) ityAdi, tatrAha zabalApatyato bhede bAhuleyAzvayoH sme| turaGgaparihAreNa gotvaM kiM tatra vrttte||1057|| idaM hi bhavAn vaktumarhati-zAbaleyAcca 'bAhuleyAzvayostulye'pi bhede sati kimiti turaGgamaparihAreNa gotvaM tatraiva zAbaleyAdau vartate, nAzva iti // 1057 // syAdetat-kimatra vaktavyama, tasya hi gotvasyAbhivyaktau zAbaleyAdireva samarthaH nAzvAdiH, atastatraiva tadvarttate, nAnyatra / na ghAyaM paryanuyogo yujyate, kasmAt ? tasyAbhivyaktI sa eva zAbaleyAdiH samartho bhavati, nAnya iti'; yato vastusvabhAvapratiniyamo'yam, na hi vastUnAM svabhAvaH paryanuyogamarhati, teSAM svahetuparamparAkRtvAt svabhAvabhedapratiniyamasyeti? atrAha tasya vyaktau samarthAtmA sa eveti ydiissyte| tulyapratyavamarze'pi sazakto na turnggmH||1058|| [G.331] tasyeti gotvsy| sa eveti| zAbaleyAdiH, na punarazvaH / yadyevam, satyapi bhede sAmAnyamantareNApi tulyapratyavamarzotpAdane zAbaleyAdireva zaktaH, na turaGgama ityayamasmatpakSo na virudhyata ev|| 1058 // . . tatazca kiM jAtam? ityAha tAdRk pratyavamarzazca vidyate yatra vstuni| tatrAbhAve'pi gojAterago'pohaH prvrttte||1059|| yatra zAbaleyAdau vastuni tAdRk-gaugauriti, pratyavamarza:=pratyayo jAyate, tatraivAsatyAmapi gojAtau vastubhUtAyAmagopohaH pratibimbAtmA prvrtte||1059|| yaccoktam- "indriyaiH" (tattva0 938) tadasiddhamiti darzayannAha agobhinnaM ca yad vastu tdkssairvyvsiiyte| pratibimbaM tadadhyastaM svsNvittyaa'vgmyte||1060|| idaM dRSTvA ca lokena zabdastatra pryujyte| 1. kumArila ityrthH| 2. bAhuleyAcca0-pA0, gaa0| 3-3. pA0 pustake nAsti; iti-gA0 / Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArthaparIkSA 285 sambandhAnubhavo'pyasya vyaktaM tenoppdyte||1061|| tatra svalakSaNAtmA tAvadapoha indriyairavagamyata ev| 'yazcArthapratibimbAtmA'pohaH, sa paramArthato buddhisvabhAvatvAt svasaMvedanapratyakSata eva siddhaH / ckaaro'nuktaarthsmuccye| tena prasajyAtmApi sAmarthyAt pratIyata eva 'na tadAtmA parAtmA' iti darzitaM bhvti| tenedameva svalakSaNAdirUpamapohaM dRSTvA jJAtvA ca zabdo lokena prayujyate, na tu sAmAnya vastubhUtam; tasyAsattvAdapratibhAsanAcca / yadeva ca dRSTvA lokena zabdaH prayujyate, tenaiva tasya sambandho'vagamyate; nAnyena; atiprsnggaat||1060-1061|| yaduktam- "agozabdAbhidheyatvaM gamyatAM ca kathaM punaH" (tattva 940) iti, atrAha tAdRk pratyavamarzazca yatra naivAsti vstuni| agozabdAbhidheyatvaM vispaSTaM tatra gmyte||1062|| yaccoktam- "siddhazcAgaurapohyeta" (tattva0 942) ityAdi, tatrAha gAvo'gAvazca saMsiddhA bhinnprtyvmrshtH| zabdastu kevalo'siddho yatheSTaM smpryujyte||1063|| na hyanyagrahaNaM vastu bhinnaM vittaavpeksste| anyo'nyAzrayadoSo'yaM tsmaadsminniraaspdH||1064|| svata eva hi gavAdayo bhAvA bhinnapratyavamarza janayanto vibhAgena samyag [G.332] nishcitaaH| teSu vyavahArArthaM vyavahartRbhiryatheSTaM zabdo'siddhaH pryujyte| tathA hi-yadi bhinnavastusvarUpapratipattyarthamanyapadArthagrahaNamapekSate, tadA syAditaretarAzrayadoSaH, yAvatA'nyagrahaNamantareNaiva bhinnaM vastu saMvedyate, tasmin bhinnAkArapratyavamarzahetutayA vibhAgena siddhe sati gauragauriti ca yatheSTaM saGketa; kriyata iti kathamitaretarAzrayatvaM bhavet ! vittviti| vittyartham // 1063-1064 // yaccoktam- "nAdhArAdheyavRttyAdi" (tattva0 944) ityAdi, tatrAha avedyabAhyatattvA'pi 'prkRtyopplvaadiym| . . svollekhaM bAhyarUpeNa shbddhaurdhyvsyti||1065|| / etAvat kriyate zabdairnArtha zabdAH spRshntypi| nApohena viziSTazca kshcidrtho'bhidhiiyte||1066|| na hi paramArthena kazcidapohena viziSTo'rthaH shbdairbhidhiiyte| yataH pratipAditametad yathA-na kiJcidapi zabdairvastu saMspRzyate, kvacidapi smyaabhaavaaditi| tathA hi-zAbdI buddhirabAhyArthaviSayApi satI svollekham svAkAraM bAhyArthatayAdhyavasyantI jAyate, na paramArthato vastusvabhAvaM spRzati; ythaatttvmndhyvsaayaat||1065-1066|| 1. yatsvArtha-pA0, gaa0| 2-2. pA0, gA0 pustakayo sti| 3. 0vastusvarUpaM prati0-pA0, gaa0| 4. pA0 pustake nAsti; iti- gaa0| 5. prakRSTo0- pA0, gaa0| 6. sAmayA0-pA0, gaa0| Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 tattvasaMgrahe yadyevam, kathamA cAryeNoktam- "nIlotpalAdizabdA arthAntaranivRttiviziSTAnAnAhuH" ( ) iti? ata Aha arthAntaranivRttyA' hi viziSTAniti yat punH| proktaM lakSaNakAreNa tatrArtho'yaM vivkssitH||1067|| ko'sAvartho vivakSitaH? ityAha anyAnyatvena ye bhAvA hetunA karaNena vaa| viziSTA bhinnajAtIyairasaGkIrNA vinishctaaH||1068|| . vRkSAdInAhatAn dhvaanstdbhaavaadhyvsaayinH| jJAnasyotpAdanAdetajjAtyAdeH prtissedhnm||1069|| dvividho hyarthaH- bAhyaH buddhyaaruuddhshc| tatra bAhye na paramArthato'bhidhAnaM zabdaiH, [G.333] kevalaM tddhyvsaayiviklpotpaadaaducaaraaduktm-shbdo'rthaanaaheti| upacArasya ca prayojanam-jAtyabhidhAnanirAkaraNamiti smudaayaarthH|| __ avayavArthastUcyate anyaanytveneti| anyasmAdanyatvam vyAvRttiH, tenAnyAnyatvena hetunA karaNena vA vRkSAdayo bhAvA viziSTA nizcitAH / anyato vyAvRttAH, nizcitA iti yaavt| etenArthAntaranivRttiviziSTAnityatra pade nivRttyA' iti tRtIyArtho vyAkhyAtaH / dhvAnaiti / zabdaH // 10681069 // yastu buddhyArUDho'rthaH, tasya mukhyata eva zabdairabhidhAnamiti darzayati buddhau ye vA vivartante taanaahaabhyntraanym| nivRttyA ca vishisstttvmuktmessaamnntrm||1070|| ayamiti dhvAnaH / athArthAntaranivRttiviziSTatvaM kathameSAM yojanIyam ? ityAhanivRttyA cetyaadi| anantaramiti' / "anyAnyatvena" (tattva0 1068) ityAdinA / teSAmapi buddhisamArUDhAnAmarthAnAmanyato vyAvRttayA pratibhAsanAt // 1070 // nanu yadi na kazcideva vastvaMza: zabdena pratipAdyate, tat kathamuktamAcAryeNa "arthAntaranivRttyA kazcideva vastuno bhAgo gamyate" iti? ata Aha arthAntaraparAvRttyA gamyate tasya vstunH| kazcid bhAga iti proktaM tadeva prtibimbkm||1071|| nanu buddhidharmatvAt pratibimbasya kathaM vastubhAgatvamupapadyate? ityata Aha arthAntaraparAvRttavastudarzanasaMzrayAt / . ___ Agatestatra cAropAttasya bhaago'pdishyte||1072|| arthAntaraparAvRttavastudarzanadvArAyAtatvAt tatrArthAntaraparAvRtte vastuni bhrAntaistAdAtmyenAropitatvAt tadeva pratibimbakamupacArAd vastuno bhAga iti vyapadizyate // 1072 // atrApi arthAntaraparAvRttyA' iti tRtIyArthaM yojayannAha1-1. nivRttyAhuviziSTA - pA0, gaa0| 2. antrmiti-jai0| 3. pratipAdanAt-pA0, gA0 / Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArthaparIkSA 287 hetvarthaH karaNArthazca pUrvavat tena caatmnaa| puurvvditi| yathA 'arthAntaranivRttiviziSTAnAha' ityatra 'anyAnyatvena' ityAdinA darzitama, 'tathAtrApi yojniiymityrthH| [G.334]atha vA- sarvatraivetthambhUtalakSaNA tRtIyeyamiti darzayati- tena cAtmaneti / nanu cArthAntaranivRttirbAhyavastugato dharmaH, sA kathaM pratibimbAdhigame hetubhAvaM karaNabhAvaM vA pratipadyata iti? atrAha yadi vastu vijAtIyAna syAd bhinnaM na tttthaa||1073|| yadi hi vijAtIyAt padArthAvyAvRttaM vastu na syAt, tadA na tatpratibimbAtmakaM tathA vijAtIyaparAvRttavastvAtmanA vyavasIyeta / tasmAdarthAntaraparAvRtterhetubhAvaH, karaNabhAvazca yujyata iti bhAvaH // 1073 // "na cAnyarUpamanyAdRkkuryAjjJAnaM vizeSaNam' (tattva0 948) ityAdAvAha- .. agonivRttiranyatvaM tasya cAtmagataiva saa| bhedoktAkpyabhAvastu kevalo na nivarttanam // 1074 // tadvizeSabhAve'pi vastudhIna vihiiyte| yadi hyanyavyAvRttirbhAvarUpA vastuno vizeSaNatvenAbhipretA syAt, tadaitat sava dUSaNamupapadyate, yAvatA vastusvarUpaivAnyanivRttirvizeSaNatvenopAdIyate, tena vizeSaNAnurUpaiva vizeSyabuddhirbhavatyeva / tathA hi-aMgonivRttiryA gorabhidhIyate sA'zvAdibhyo goryadanyatvaM tatsvabhAvaiva, naanyaa| tatazca yadyapyasau vyatirekeNAgonivRttirgorityabhidhIyate bhedAntarapratikSepamAtrajijJAsAyAm, tathApi paramArthatastasya gorAtmagataiva sA, ythaa-anytvm| na hyanyatvaM nAmAnyasmAd vastuno'nyat; api tu tadeva; anyathA tadvastu tato'nyanna sidhyet / tat-tasmAt, vizeSaNabhAve'pyanyavyAvRttervizeSye vstudhiirbhvtyev| syAdetad-vyatiriktameva hi vizeSyAdvizeSaNaM prasiddham, yathA-daNDaH puruSasya; vyAvRttizcAvyatiriktA vastunaH, tatkathamasau tasya vizeSaNaM yujyate? ityAha' ' kalpanAnirmitaM cedamabhede'pi vishessnnm| 1075 // so'pakRSya tato dharmaH sthApito bhedvaaniv| .....yena daNDAdivat tasya jAyate hi vishessnnm||1076 // na hi paramArthena na kiJcit kasyacidvizeSaNaM yuktam; anupakArakasya vizeNatvAyogAt, upakArakatve cAGgIkriyamANe kAryakAle kAraNasyAnavasthAnAdayugapatkAlabhAvinorna vizeSaNavizeSyabhAvo yuktaH, yugapatkAlabhAvitve tu tadAnIM sarvAtmanA pariniSpatterna parasparamupakAro'stIti na yukto vizeSaNavizeSyabhAvaH / tattasmAt sarvabhAvAnAM svasvabhAvasthitatvenAya:zalAkAkalpatvAt kevalaM kalpanayA'mISAM [G.335] mishriikrnnm| tena paramArthato yadyapi 1. vAtmanA-pA0, gaa0| 2. ttraapi-paa0| 3. vAtmaneti-pA0, gA0/ 4. bAdhAntara0-pA0, gA0/ 5. nivRttirityrthH| 6. nivartate-pA0, gA0 / 7. sApikRSya- jai0|| 8...nyasminna-pA0, gaa0|| Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 tattvasaMgrahe vyAvRttitadvatorabhedaH, tathApi kalpanAracittaM bhedamAzritya vizeSyavizeNabhAvo bhaviSyati // 1074-1076 // yaccoktam- "yadA 'cAzabdavAcyatvAnna vyaktInAmapohyatA" (tattva0 954) ityaadi| tatrAha pratibhAsazca zabdArtha ityaahustttvcintkaaH| dRzyakalpAvibhAgajJo loko bAhyaM tu mnyte||1077|| tasyAto'dhyavasAyena vyaktInAmeva vaacytaa| tattvastu na zabdAnAM vAcyamastIti saadhitm||1078 // 'vyaktInAmavAcyatvAt' itysiddhm| tathA hi-yadvayaktInAmavAcyatvamasmAbhirvarNitaM tat paramArthacintAyAm, na punaH sNvRttyaapi| saMvRttyA tu vyaktInAmeva vAkyatvamavicAraramaNIyatayA prasiddhamityasiddho hetuH| dRzyaH bAhyaH svalakSaNAtmA, kalpaH vikalpyo vikalpajJAnaparivartI prtibhaasH| atha pAramArthikamavAcyatvaM hetutvenopAdIyate, tadA'pohyatvamapi vyaktInAM paramArthato neSTamityataH siddhasAdhyatA? iti darzayati- tattvatazcetyAdi // 10771078 // itthamityAdinA hetorasiddhatAmeva nigamayati ___ itthaM ca zabdavAcyatvAd vyktiinaamstypohytaa| . yaccoktam-"tadApohyeta sAmAnyaM tasyApohAcca vastutA" (tattva0 954) iti, tatrApi 'apohyatvAt' ityasya hetorasiddhatvamanaikAntikatvaM ceti darzayati , sAmAnyasya tu nApoho na cApohe'pi vstutaa||1079|| apoha iti|vyktiinaamevaapohsy prtipaadittvaat| na cApohe'pi vastuteta / sAdhyaviparyaye hetorbAdhakapramANAbhAvAditi bhAvaH // 1079 // yaccoktam- "nApohyatvamabhAvAnAm" (tattva0 955) ityAdi, tatrAha nAbhAvo'pohyate hyevaM nAbhAvo'bhAva ityym| bhAvastu na tadAtmeti tsyessttaivmpohytaa||1080|| 'abhAvo nAbhAvaH' ityevamabhAvo nApohyate, yenAbhAvarUpatAyAstyAgaH syAt, kiM tarhi ? bhAvaH, yaH sa vidhirUpatvAdabhAvarUpavivekenAvasthita iti sAmarthyAdapohyatvaM tasyAbhAvasyeSTam // 1080 // [G.336] enameva spaSTIkurvannAha yo nAma na yadAtmA hi sa tasyApoha ucyte| na bhAvo'bhAvarUpazca tadapohe na vstutaa||1081|| tadapoha iti / tasyAbhAvasyaivamapohe sati na vastutA prApnoti // 1081 // atrobhayapakSaprasiddhodAharaNopadarzanenAnaikAntikatAmeva sphuTayannAha1. vAcyatvaM na-pA0, gaa0| 2. tattvatazca-pA0, gaa0| 3. jai0, pA0 pustayo sti| 4. tadApohyo na-pA0, gaa0| 5. etadeva-pA0, gaa0| Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 289 zabdArthaparIkSA prakRtIzAdijanyatvaM vastUnAM neti codite| prakRtIzAdijanyatvaM na hi vastu prsidhyti||1082|| tathA hi-prakRtIzvarakAlAdikRtatvaM bhAvAnAM bhavadbhirmImAMsakairapi neSyata eva; tasya ca pratiSedhe satyapi yathA na vastutvamApadyate, tathA apohyatve'pyabhAvasya vastutvApattirna bhaviSyatItyanekAntaH // 1082 / / yaduktam- "tatrAsato'pi bhAvatvamiti klezo mahAn bhavet" (tattva0 958) iti / tadapyanenaivAnaikAntatvapratipAdanena prativihitamiti darzayati nAto'sato'pi bhAvatvamiti klezo na kshcn| tasya siddhau ca sattA'sti sA cAsattA prsidhyti||1083|| "tadasiddhau na sattAsti na cAsattA prasidhyati" (tattva0 958) ityatrAha-tasya siddhau ca sttaa'stiityaadi| tasyAbhAvasya yathoktena prakAreNa siddhau satyAmapi ca bhAvasya sattA sidhyatyeva; tasya svasvabhAvavyavasthitatvAt / yA cAbhAvasya yathoktena prakAreNa siddhiH saivAsatteti prasidhyati / etacca pratisamAdhAnasya samAnatvAditi kRtvA atraiva prativihitam // 1083 // idAnIM yathAnukrameva pratisamAdhAnamAha / tatra yaduktam- "abhAvasya ca yo'bhAvaH" (tattva0 956) ityAdi, tatrAha agoto vinivRttizca gaurvilakSaNa issyte| bhAva eva tato nAyaM gauragorme prsjyte||1084|| 'bhAva eva bhavet' ityetannAniSTatvApAdanam; dRsstttvaat| tathA hi- agorUpAdazvAdergorbhAvavizeSarUpa eva vilakSaNa iSyate, nAbhAvAtmA, tena bhAva eva bhavet / agotazca govelkssnnysyesstttvaadgorn gotvaprasaGgaH // 1084 // G.337] yaccoktam- "na hyavastuni vAsanA" (tattva0 959) iti, tadasiddham, anaikAntikaM. ceti darzayannAha- . avastuviSaye'pyasti cetomaatrvinirmitaa| vicitrakalpanAbhedaraciteSviva vaasnaa||1085|| - taMtazca vAsanAbhedAd bhedaH sadrUpatApi c| prakalpyate hyapohAnAM kalpanAraciteSviva // 1086 // avastuviSayaM ceto nAstItyetadasiddham / tathA hi- 'utpAdyakatvAviSayasamudbhUtavastvAkArasamAropeNa pravartata eva cetaH, taccAnAgatasajAtIyavikalpotpattaye'nantaracetasi vAsanAmAdhatta eva; yataH punarapi santAnaparipAkavazAt prabodhakaM pratyayamAsAdya tathAvidhameva cetaH samupajAyate / tadvadapohAnAmapi parasparato bhedaH, sadrUpatA ca kalpanAvazAd bhvissytiitynaikaantiktaa| avayavArthastu subodhatvAnna vibhaktaH // 1085-1086 // 1. vastutva0- pA0, gaa| 2. pA0, gA0 pustakayo sti| 3. sacedila- pA0, gA0 / 4. sA matA- pAla, gaa0| 5. utpaadyktvaalpvissyH-gaa| Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasaMgrahe yaccoktam- " bhavadbhiH zabdabhedo'pi tannimitto na labhyate " (tattva0 960) iti, yAdRzo'rthAntarApoho vAcyo'yaM pratipAditaH / zabdAntaravyapoho'pi tAdRgevAvagamyatAm // 1087 // yAdRza iti pratibimbAtmA / tasya ca pratibimbAntarAd bhedaH sphuTatarameva saMvedyata iti / ato vistareNa yaduktaM tat sarvamasaGgatamiti bhAvaH // 1087 // " na gamyagamakatvaM syAt " ( tattva0 963 ) ityAdiprayoge pratividhAnamAhavastvityadhyavasAyatvAnnAvastutvamapohayoH / prasiddhaM sAMvRte mArge tAttvike tviSTasAdhanam // 1088 // yadi ' avastutvAt' iti sAmAnyenopAdIyate tadA heturasiddhaH; yataH pratibimbAtmanorvAcyavAcakApohayorbAhyavastutvena bhrAntairadhyavasitatvAt sAMvRttaM vastutvamastyeva // 1088 // atha pAramArthikamavastutvamAzritya heturabhidhIyate, tadA siddhasAdhyatA; na hi paramArthato'smAbhiH kiJcidvAcyaM vAcakaM ceSyate / etadeva darzayati na vAcyaM vAcakaM vApi paramArthena kiJcana / kSaNabhaGgiSu bhAveSu vyApakattraviyogataH // 1089 // [G.338] vyApakatvaviyogata iti / kSaNikatvena saGketavyavahArAptakAlavyApakatvAbhAvAt svalakSaNasyetyarthaH / syAdetat - nAsmAbhistAttviko vAcyavAcakabhAvo niSidhyate, kiM tarhi ? tAttvikImapohayoravastutAmAzritya sAMvRttameva gamyagramakatvaM niSidhyate, na bhAvikam, tena na hetorasiddhatA, nApi siddhasAdhyatA pratijJAdoSo bhaviSyati // 1089 // 290 tatrAha dvayorapi hi sAMvRtatve tAttvikatve cAzrIyamANe syAdetaddoSadvayam ? ityata Ahatad gamyagamakatvaM cet sAMvRtaM pratiSidhyate / tAttvikIM samupAzritya vinivRttyoravastutAm // 1098 // tathApi vyabhicAritvaM kalpanAnirmitairarthaiH 2 durvAramanuSajyate / zabdaistadvAcaqairapi // 1091 // evaM sati hetoranaikAntikatA; kalpanAraciteSu mahAzvetAdiSvartheSu tadvAcakeSu ca zabdeSu paramArthato vastutvAbhAve'pi sAMvRtasya vAcyavAcakabhAvasya darzanAt / tad darzayati -- kalpanAnirmitairityAdi // 1090-1091 // syAdetat- tatrApi mahAzvetAdiSu sAmAnyaM vAcyaM vAcakaM ca paramArthato'styeva, tato na tairvyabhicAraH ? ityAzaGkayAha na hi teSvasti sAmAnyaM vAcyaM tasya ca vAcakam / sAmAnyaparIkSAyAM sAmAnyasya vistareNa nirastatvAnna teSu sAmAnyaM vAcyaM vAcakaM cAstItyanaikAntikatA hetoH / tasyeti sAmAnyasya / 'vAcakam' ityatrApi sAmAnyamiti prakRtena sambadhyate / 9. pA0, gA0 pustayornAsti / 2. vikalparacitairarthe - pA0, gA0 / Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArthaparIkSA 291 syAdetad- yadyapi tatra vastubhUtaM nAsti vAcyam, vAcakaM tu mahAzvetAdizabdasvalakSaNamastyeva? ityata Aha na vAcakaM ca zabdasyaM kSaNabhaGgi svlkssnnm||1092|| sarvapadArthavyApinaH kSaNabhaGgasya pratipAditatvAnna zabdasvalakSaNasya vAcakatvam; kSaNabhaGgitvena tasya saGketAsambhavAt, vyavahArakAlAnanvayAcceti prtipaaditm||1092 / / tasmAdityAdinopasaMharati tasmAt tadadvayameSTavyaM pratibimbAdi saaNvRtm| dvayamiti vAcyaM vAcakaM c| pratibimbAdItyAdizabdena nirAkArajJAnAbhyupagame'pi [G.339] svagatamanyat kiJcit pratiniyatamanarthe'rthAdhyavasAyirUpasya vijJAnasyAvazyamaGgIkartavyamiti darzayati teSu tadvyabhicAritvaM durnivaarmvsthitm||1093|| kalpapanoparaciteSvartheSu / taditi tsmaat| tasya vA hetorvyabhicAritvaM tadvyabhicAritvam // 1093 // "vidhirUpazca zabdArtho yena nAbhyupnagamate" (tattva0 965) ityAha vidhirUpazca zabdArtho yena naabhyupgmyte| tadAbhaM jAyate cetaH zabdAdarthAvasAyi hi||1094|| svArthAbhidhAne shbdaanaamrthaadnynivrttnm| tadhuktau vyatireko'pi mama tatpUrvako hysau||1095|| na hyasmAbhiH sarvathA vidhirUpaH zabdArtho nAbhyupagamyate, yenaitad bhavatA'niSTaprasaGgApAdAnaM kriyate; yAvatA zabdArthAdhyavasAyinazcetasaH samutpAdAt sAMvRto vidhirUpaH zabdArtho'bhISyata eva / tattvatastuM na kiJcidvAcyamasti zabdAnAmiti vidhirUpastAttviko niSi tena sAMvRtasya vidhirUpasya zabdArthasyeSTatvAt svArthAbhidhAne vidhirUpe satya vyti| - . sAmarthyAdadhigatervidhipUrvako yujyata eva // 1094-1095 // __ syAdetad-yadi vidhirUpaH zabdArtho'bhyupagamyate, kathaM tarhi tumune lakSaNakAra - "asambhavo vidheH" ityuktam ? ityata Aha asambhavo vidheruktaH saamaanyaadersmbhvaat| zabdAnAM ca vikalpAnAM vastuno vissytvtH||1096 // sAmAnyalakSaNAdervAcyasya vAcakasya ca paramArthato'sambhavAcchabdAnAM vikalpAnAM ca vastutaH paramArthato viSayAsambhavAt paramArthamAzritya vidherasambhava ukta AcAryeNetyavirodhaH // 1096 // "apohamAtravAcyatvam" (tattva0 966) ityAdAvAha nIlotpalAdizabdebhya eka evaavsiiyte| 1-1. vAcakatvaM- pA0, gaa0|| 2. pA0, gA0, pustakayo sti| 3. tadyogo- pA0, gaa0| . 4. etannAmake granthe ityrthH| Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 tattvasaMgrahe .. anIlAnutpalAdibhyo vyAvRttaM prtibimbkm||1097|| ekamevAnIlAnutpalavyAvRttamAkAramubhayarUpaM pratibimbakaM nIlotpalazabdo vadati, nAbhAvamAtram; ataH zabalArthAbhidhAyitvamadhyavasAyavazAnnIlotpalAdizabdAnAmastyeveti tadanurodhAt sAmAnAdhikaraNyamupapadyata eva // 1097 // [G.340] yaduktam- "athAnyApohavadvastu vAcyamityabhidhIyate" (tattva0 971) iti, atrAha na tvanyApohavad vastu vaacymsmaabhirissyte| vyAvRttAdanyato'bhAvAnnAnyAd vyAvRttirasti nH||1098|| yadi hi vyAvRttAdbhAvAvyAvRtti mAnyA bhavet, tadA syAt tadvat pakSoditadoSaprasaGgaH, yAvatA'nyato vyAvRttAd bhAvAnAsmAkamanyA vyAvRttirasti, apitu vyAvRtta eva bhAvo bhedAntarapratikSepamAtrajijJAsAyAM tthaabhidhiiyte| tena yathAjAtau prAdhAnyena vAcyAyAM pAratantryeNa tadvato'bhidhAnAttadgatabhedAnAkSepAt tena saha sAmAnAdhikaraNyAderabhAvaprasaGga uktaH, tadvadapohapakSe nAvatarati; vytiriktaanyaapohvto'nbhidhaanaat| taddarzayati- .. tat pAratantryadoSo'yaM jAtAviva na sNnggtH| avadAtamiti prokte shbdsyaarthe'pRthktvtH||1099 // vizeSaNavizeSyatvasAmAnAdhikaraNyayoH / ... tasmAdapohe zabdArthe vyavasthA na virudhyte||1100|| taditi tasmAt / avadAtamiti prokta iti / vizuddhadhiyA''cAryadiGnAgenaprokte'pohalakSaNe zabdArthe / atra kAraNamAha-apRthaktvata iti| tasyAnyApohalakSaNasya zabdArthatA'nyApoDhAt padArthAdapRthaktvAd, avyatirekAditi yaavt| vishessnnvishessyetyaadi| subodham // 1098-1100 // yathA ca na virudhyate sAmAnAdhikaraNyAdi, tathA darzayannAha kevalAnIlazabdAdeviziSTaM prtibimbkm| kokilotpalabhRGgAdau plavamAnaM prvrttte||1101|| pikAJjanAdyapohena viziSTaviSayaM punH| tadindIvarazabdena sthApyate prinishcitm||1102|| sAmAnAdhikaraNyAdirevamasminna baadhitH| tathAhi-nIlamityukte pItAdivyAvRttAnyapadArthavyavasAyibhramarakokilAJjanAdiSu saMzayyamAnarUpaM viklpprtibimbkmudeti| taccotpalazabdena kokilAdibhyo [G.341] vyavacchedyAnutpalavyAvRttavastuviSaye vyavasthApyamAnaM parinizcitAtmakaM prtiiyte| tena paraspara yathoktabuddhipratibimbakApekSayA vyavacchedyavyavacchedakabhAvAnnIlotpalazabdayorvizeSyavizeSaNabhAvo na virudhyte| dvAbhyAM vA'nIlAnutpalavyAvRttaikapratibimbAtmakavastupratipAdanAdekArthavRttitayA sAmanAdhikaraNyaM ca bhavatIti smudaayaarthH| . . . 1. tai:- iti jai0 pustake pAThAntaram / 2.proktApohalakSaNe- jai0| Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArthaparIkSA 293 avayavArthastUcyate- plvmaanmiti| alabhamAnapratiSTham, saMzayarUpamiti yaavt| pikazabdaH kokilaparyAyaH / shess-subodhm| syAdetad-asmatpakSe'pi sAmAnAdhikaraNyAdiraviruddha eva? ityetadAha parapakSe tu sarveSAM tdvyvsthaa'tidurghttaa||1103|| tvyvsthet| tasya sAmAnAdhikaraNyAdervyasthA tvyvsthaa|| 1101-1103 // kathaM durghaTA? ityAha. tathA hoke na zabdena sarvathoktaM svlkssnnm| tathA cAbhihite tasmin kasmAd bhedaantre'mtiH||1104|| vidhizabdArthavAdipakSe nIlAdizabdenaivaikenotpalAdisvalakSaNe'bhihite kimutpalam, AhosvidaJjanam?-- ityevamajJAnaM vizeSAntare na prApnoti; sarvAtmanA tasya vastunaH pratipAditatvAt / ekasyaikadaikapratipatrapekSayA jnyaataajnyaattvvirodhaat| tad darzayati-kasmAd bhedaantre'mtiriti| amti:=ajnyaanm| kutsitA vA matiramatiH / saMzayaH, viparyAsazceti yAvat // 1104 // tatazca saMzayaviparyAsAbhAvAdutpalAdizabdAntaraprayogAkAGkSA prayoktuzca na prApnotIti darzayati yadarthamaparaH zabdaH prayujyetAtra vstuni'| ___yadarthamiti, yasyA amaternivRttyarthamityarthaH / athApi syAt- tadvastvekadezenAbhihitaM na sarvAtmanA, tena svabhAvAntarAbhidhAnAyAparaH zabdo'nveSyata eva? ityata Aha . sarvathA'bhihite noM cet tadane prsjyte||1105|| na kasya vastuna ekadezAH santi, yenaikadezenAbhidhAnaM syAt, ekatvAnekatvayoH prsprprihaarsthitlkssnntvaat| tatazca yAvantaste ekadezAstAvantyeva kevalaM bhavatA vastUni pratipAditAnIti naikamane sidhyet / / 1105 // __ syAdetat-na nIlazabdena dravyamabhidhIyate, kiM tarhi ? nIlAkhyo guNaH tatsamavetA vA nIlatvajAtiH, utpalazabdenApyutpalajAtirevocyate, na dravyam, tena bhinnArthAbhidhAnAdutpalazabdAntarAkAGkSA yujyata eva? ityata Aha nIlajAtirguNo vA'pi nIlazabdena ced gtH| anyendIvarajAtistu vyvseyotplshruteH||1106 // evaM sati tayorbhedAda bkulotplshbdvt| sAmAnAdhikaraNyAdiH sutarAM noppdyte||1107|| [G.342] anyendiivrjaatistviti| anyA cAsAvindIvarajAtizceti smaasH| vyavaseyeti vyvsaatvyaa| utpalazruteriti pnycmyntm| asmin pakSe sutarAmeva saamaanaadhikrnnymnuppnnm| bakulotpalazabdayorivaikasminnarthe niilotplshbdyovRttybhaavaat| na hi bhavati- bakulamutpalamiti // 1106-1107 // syAdetat-nIlazabdo yadyapi jAtiguNavizeSavacanaH, tathApi taddvAreNa nIlaguNa1. yA-pA0, gaa0| 2. vastuta:- pA0, gaa0| 3-3. yAvantazcaika0- pA0, gaa0| Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 tattvasaMgrahe tajjAtibhyAM sambaddhaM dravyamapi tenAbhidhIyate; tathotpalazabdenApi jAtidvAreNa tadeva dravyamabhidhIyate-ityatastayorekArthavRttisambhavAt sAmAnAdhikaraNyaM bhaviSyati, na bakulotpalazabdayoH? ityata Aha guNatajAtisambaddhaM dravyaM cet prtipaadyte| nIlazabdena yadyevaM vyarthA syaadutplshrutiH||1108|| guNazca nIlAkhyaH tajjAtizca nIlatvAkhyeti guNatajAtI, tAbhyAM sambaddhamiti vigrhH| vyarthA syAdutpalazrutiriti / nIlazabdenaiva tasya dravyasya pratipAditatvAt // 1108 // etadeva darzayati tAbhyAM yadeva sambaddhaM tdevotpljaatimt|... nIlazrutyaiva tat proktaM vyarthA nIlotpalazrutiH // 1109 // tAbhyAmiti gunntjjaatibhyaam|| syAdetat-yadyapi nIlazabdena guNatajjAtimad dravyamabhidhIyate, tathApi tasya nIlazabdasyAnekArthavRttidarzanAt pratipatturutpalArthe nizcitarUpA na buddhirUpajAyate, kokilAderapi niilaavaat| ato'rthAntarasaMzayavyavacchedAyotpalazruteH2 prayogaH sArthaka eveti ? tadaMsamyak; prkRtaarthaanbhijnytyaa'bhidhaanaat| vidhizabdArthapakSe hi sAmAnAdhikaraNyAdi vyApriyate, na dravyapratipattaye, na tarhi vidhiH zabdArthaH syAt; utpalazabdena bhrAntisamAropitAkAravyavacchedamAtrasyaiva pratipAdanAt / parasparaviruddhaM cedamabhidhIyate-nIlazabdenotpAdikaM dravyamabhidhIyate, atha ca pratipattustatra nizcayo na jAyata iti ! [G.343] na hi yatra saMzayo jAyate sa zabdArtho yuktaH; atiprsnggaat| nApi nizcayena viSayIkRte vastuni saMzayo'vakAzaM labhate; nishcyaaropmnsorbaadhybaadhkbhaavaat| syAdetat- yadyapi nIlotpalazabdayorekasminnarthe vRtti sti, tadarthayostu guNajAtyorekasmin dravye vRttirastItyato'rthadvArakamanayoH sAmAnAdhikaraNyaM bhaviSyatIti? tadetadayuktam; atiprsnggaat| evaM hi rUparasazabdayorapi sAmAnAdhikaraNyaM syAt; tadarthayo rUparasayorekasmin pRthivyAdidravye vRtteH| kiJca- 'nIlamutpalam' ityekArthaviSayA buddhirna prApnoti; ekadravyasamavetayorguNajAtyoAbhyAM pRthak pRthagabhidhAnAta. na caikArthaviSayajJAnAnutpAde zabdayoH sAmAnAdhikaraNyamastItyalaM bahunA // 1109 // syAdetat- na yadeva nIlaguNatajAtibhyAM sambaddhaM vastu tadevotpalazabdenocyate, kiM tarhi ? anyadeva, tenotpalazrutirvyarthA na bhaviSyati? ityata Aha guNatajAtisambaddhAdanyadutpalajAtimat / / yadi bhinnAzraye syAtAM punrniilotplshrutii||1110|| yadItyavacchedaH / bhinnAzraye syAtAmiti / vyadhikaraNe syAtAmityarthaH // 1110 // athApi syAt- yadyapi dravyaM nIlazabdenocyate, ulpalazabdenApi tadeva; tathApi 1 totaM-pAra gaa0| 2. 0cchedAdutpala0- pA0, gA0 / Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArthaparIkSA 295 nIlazabdo notpalajAtisambandhirUpeNa dravyamabhidhatte, kiM tarhi ? nIlaguNatajAtisambandhirUpeNaiva, tenotpalatvajAtisambandhirUpatvamasyAbhidhAtumutpalazruti: pravarttamAnA nAnarthikA bhaviSyatIti? tadetadAzaGkaya pariharati athotpalatvasambandhirUpatvena na codyet| guNatajAtisambaddhaM dravyaM nIlamiti dhvniH||1111|| atha nIlamiti dhvanirutpalatvasambandhirUpatvena guNatajAtisambaddhaM dravyaM na codayediti sambandhaH // 1111 // syAnnAmotpalatAyogirUpatvamatadAtmakam / utpalatvena sambaddhaM tvAbhyAM sambaddhameva tt||1112|| [G.344] tdetdsmyk|n hi nIlaguNatajAtisambandhirUpatvAdanyadevotpalajAtisambandhirUpatvam, yena 'nIlatajjAtisambandhirUpatvAbhidhAne dravyasyotpalatvajAtisambandhirUpatvAbhidhAnaM na bhavet, tAvataikasmAdravyAt dvayorapi sambandhirUpatvayoravyatirekAt tadvat tayorapyekatvamevaityayuktamekarUpAbhidhAne'pararUpAnabhidhAnam // 1112 // nIlazrutyA ca tatproktaM zAbdyAtra vissyiikRtm| buddhyA sarvAtmanA naaNshaistdnrthotplshrutiH||1113|| kiJcAbhyupagamyocyate- bhavatu nAmotpalatvasambandhirUpatvaM nIlatajAtisambandhirUpatvAdanyat, tthaapyutplshrutirnrthikaiv| tathA hi- yattadanaMzaM vastUtpalajAtyA sambaddhaM tadevAbhyAM nIlaguNatajjAtibhyAM sambadhyate, nAnyat, taccAnaMzatvAt sarvAtmanA nIlazrutyaivAbhihitaM zAbdhA ca buddhyA vyavasAyAtmikayA viSayIkRtamitiM kimaparamanabhihitamasya svarUpamasti, yadabhidhAnAyotpalazrutiH sArthikA bhavet ! // 1113 // . __ uddyotakarastvAha- "niraMze vastuni sarvAtmanA viSayIkRtaM nAMzenetyeSa vikalpo nAvatarati; sarvazabdasyAnekArthaSiyatvAt, ekazabdasya cAvayavavRttitvAt" ( iti, tadetadAzaGkaya pariharati- . naced bhedavinirmukte kaaty'bhedviklpnm| ...naM. vAkyArthAparijJAnAdidaM Atra vivkssitm||1114|| prathamenaiva zabdena sarvathA tat prkaashitm| nAtmA kazcit parityakto yAdRzaM tat tthoditm||1115|| bhedavinirmukta iti / niravayave vastunItyarthaH / kAtya'bhedavikalpanamiti / sarvAtmanA viSayIkRtam, naikadezenetyevaM kAtya'bhedAbhyo viklpnm| tdetdvaakyaarthaaprijnyaanaaduktm| tathA hi- 'prathamenaiva nIlazabdena sarvAtmanA tatprakAzitam' ityasyAyamartho vivakSita:yAdRzaM tadvastu tAdRzamevAbhihitam, na tasya kazcit svabhAvastyakto yadabhidhAnAyotpalazruti 0priyeta; niraMzatvAttasya vastuna iti / ato vaakchlmett||1114-1115|| 1. nIlotpalAdisambandhi0- pA0, gA0 / 2. vaikadeze-pA0, gaa0| Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 tattvasaMgrahe evaM 'yathotpalazrutiranarthikA, tathAnyeSAmapyanityAdizabdAnAM prayogo'narthakaH prApnoti, sati prayoge paryAyatvameva syAt tarupAdapAdizabdavadityatidezaM kurvanAha etenaiva prakAreNa naanyessaampyudiidrnnm| saphalaM tatra zabdAnAmuktAzai paryAyatA dhruvm||1116|| [G.345] udIraNamiti pryogH| uktaviti uccaarnne| taduktam "anyathaikena zabdena vyApta ekatra vstuni| buddhyA vA nAnyaviSaya iti paryAyatA bhvet"|| (pra0 vA0 3.50) iti // 1116 // syAdetat-bhavatpakSe'pyekena zabdenAbhihine vastuni bhedAntare saMzayaviparyAsAbhAvaprasaGgaH, zabdAntarApravRttiprasaGgazca kasmAnna bhavati? ityataAha asmAkaM tu na zabdena bAhyArthaH prtipaadyte| . zabdAnna cApi vijJAnaM bAhyArthaviSayaM mtm||1117|| yataH sarvAtmanA tAbhyAM viSayIkaraNAt prm| zabdajJAnAntaraM tatra paryAyatvaM pryaasyti||1118|| tAbhyAmiti zabdajJAnAbhyAm / paramiti uttarakAlam // 1117-1118 // atha sAMvRtte zabdArthe kasmAdeSa sAmAnAdhikaraNyAbhAvo doSo na bhavati? ityata Aha pratibimbaM tu zabdena krmennaivopjnyte| ekatvena ca tadbhAti bAhyatvena ca vibhrmaat||1119|| sAmAnAdhikaraNyAdi prtibimbaanurodhtH| paramArthena zabdAstu matA nirviSayA ime||1120|| nIlazabdena hi prathamataramanIlapadArthavyAvRttamutpalAdiSu plavamAnarUpatayA teSAmapratikSepakamadhyavasitabAhyarUpaM vikalpapratibimbakamupajanyate, punarutpalazrutyA tadevAnutpalavyAvRttamAropitabAbaikavastusvarUpamupajanyate, tadevaM krameNAnIlAnutpalavyAvRttamadhyavasitabAbaikarUpaM bhrAntaM vikalpapratibimbakamupajanyata iti tadanurodhAt sAMvRtaM sAmAnAdhikaraNyAdi yujyata ev| paramArthatastu kasmAnna yujyate? ityAha- paramArthanetyAdi / 1119-1120 // yaduktam- "liGgasaGkhyAdisambandho na cApohasya vidyate" (tattva0 972) iti, atrAha liGgasaGkhyAdiyogastu vyaktInAmapi naastyym| icchAracitasaMketanimitto na hi vAstavaH // 1121 // vastudharmatvameSAM liGgasaGkhyAdInAmasiddham; svtntrecchaavircittsngketmaatrbhaavitvaat| [G.346] vyaktInAmapati apizabdAdapohasyApi / prayogaH-yo yadanvayavyatirekau nAnuvidhatte, 1. yathA co-pA0, gaa0| Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 297 zabdArthaparIkSA nAsau taddharmaH, yathA-zItatvamagneH / nAnuvidhatte ca liGgasaGkhyAdi vastuno'nvyavyatirekAviti vyApakAnupalabdhiH // 1121 // na cAyamasiddho heturiti darzayannAha * taTI' taTaM 'taTazceti trairUpyaM na ca vstunH| zabalAbhAsatAprApteH sarveSAM tatra cetsaam||1122|| yadi hi liGgaM vastugato dharmaH syAt, tadaikasmistaTAkhye vastuni taTI, taTaH taTamiti liGgatrayayogizabdapravRtterekasya vastunastrairUpyaprasaGgaH syaat| na caikasya strIpunapuMsakAkhyaM svabhAvatrayaM yuktam; ektvhaaniprsnggaat| viruddhadharmAdhyAsitasyApyekatve sarvaM vizvamekameva vastu syAt, tatazca shotpttivinaashprsnggH| kiJca-sarvasyaiva vastuna ekazabdena zabdAntareNa vA liGgatrayapratipattidarzanAt tadviSayANAM sarvacetasAM mecakAdiratnavacchabalAbhAsatAprasaGgaH // 1122 // athApi syAt-satyapi liGgatrayayogitve sarvavastUnAM yadeva rUpaM vaktumiSTaM pratipAdakena tanmAtrAvabhAsAnyeva vivakSAvazAccetAMsi bhaviSyantIti, na zabalAbhAsAni? ityata Aha vivakSAnugatatve vA na syustadviSayANi te| __ tadvazAdekarUpANi naikarUpaM ca vastu tt||1123|| vivakSAnugatatve vA cetasAmiti shessH| yadi hi vivakSAvazAdekarUpANi cetAMsi bhavantItyaGgIkriyate, tadA tAni cetAMsi tryAtmakavastuviSayANi na prApnuvanti, tadAkArazUnyatvAd, cakSurvijJAnavacchabdaviSayam / tadvazaditi vivakSAvazAt / / 1123 / / yo'pi manyate- "saMstyAnaprasavasthitiSu yathAkramaM "strIpunapuMsakatvavyavasthA" iti, tasyApi tana yuktamityAdarzayannAha sthitiprasavasaMstyAnasaMzrayA linggsNsthitiH| . yadi syAdavibhAgena triliGgatvaM prsjyte||1124|| liGgasaMsthitiryadi syAdityatra chedaH / yadi hi sthityAdyAzrayA liGgasthitirliGgavyavasthA syAt, tadA taTazRGkhalAdivat sarvapadArtheSvavibhAgena trINi liGgAni prApnuvanti, sarvatra taTAdivat sthityAdervidyamAnatvAt; anyathA taTaH, taTI, taTamityAdAvapi liGgatrayaM na syAt; vishessaabhaavaat| tasmAdativyApitA lakSaNadoSaH // 1124 // . [G.347] vyabhicAradarzanAccAvyApiteti darzayannAha- . .. abhAvo nirupAkhyatvaM tucchateti yducyte| tatra sthityAdisambandhaH ko'satsu priklpyte||1125|| asatyapi hi sthityAdike zazavaviSANAdiSvasadrUpeSvabhAvo nirupAkhyatvaM tucchatetyAdibhiH zabdarliGgatrayapratipattidarzanAdavyApinIyaM liGgavyavasthA // 1125 // 1-1. taTastaTI taTaJceti-pA0, gaa0| 2. nairUpyaM-pA0, gaa0| 3-3. sarvasyaivaika0-pA0, gA0 / 4-4. yathoktastrI0-pA0, gaa0| .. 5. 7-pA0, gaa0| 6. viliGgatvaM- pA0, gaa0| 7. pA0, gA0, pustkyonaasti| Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasaMgrahe utpAdaH prasavazcaiSAM nAzaH saMstyAnamiSyate / AtmarUpaM tu bhAvAnAM sthitirityabhidhIyate // 1126 // tatrotpAde na nAzo'sti tat kimutpattirucyate / nAtmAkArA sthitizcAsti tat kathaM janma gIyate // 1127 // saMstyAne na dvayaM cAnyat tat kathaM vyapadizyate / tirobhAvazca nAzazca tirobhavanamityapi // 1128 // sthitau sthitiH svabhAvazca hetunA kena vocyate / athAvibhaktamevaiSAM rUpaM syAdekaliGgatA // 1129 // itazcAvyApinI; teSveva sthityAdiSu pratyekaM liGgatrayayogizabdapravRttidarzanAt / tathA hi- prasava utpAda ucyate, saMstyAnaM vinAzaH, AtmasvarUpaM tu sthitiH / tatra prasave sthitisaMstyAnayorabhAvAt kathamutpAde utpattirjanmetyAdeH strInapuMsakaliGgasya pravRttirbhavet ! tathA saMstyAne sthitiprasavayorabhAvAt kathaM tirobhAvaH, vinAzaH, tirobhavanamityAdibhiH zabdairvyapadizyeta ! apizabdena 'saMstyAnam' ityapi svazabdena kathaM vyapadizyata iti darzayati tathA sthitau saMstyAnaprasavayorasambhavAt / sthitisvabhAvazcetyAdibhiH zabdaiH sA sthitiH kena hetunocyata iti vAcyam / athApi syAt- eSAM sthityAdInAM parasparamavibhaktarUpatvAt pratyekameSu liGgatrayayogyatA bhaviSyatItyata Aha- athAvibhaktamityAdi / yadi hyeSAM parasparamavibhaktaM rUpaM syAt, tadaikameva paramArthato liGgaM syAt, na liGgatrayam // 1126-1129 // anyastvAha-- "sAmAnyavizeSAH strItvAdayo gotvAdaya iva" iti, taM pratyAhagotvAdaya ivaite'pi yadi strItvAdayo matAH / sAmAnyasya nirAsena te'pAstA evaM tAdRzAH // 1130 // 298 [G.348] pUrvaM sAmAnyaparIkSAyAM sAmAnyavizeSANAM nirastatvAt, tadrUpANAM strItvAdInAmasambhavAdasambhavilakSaNam // 1130 // kiJca - teSveva sAmAnyavizeSeSvantareNApyaparaM sAmAnyavizeSaM jAtiH, bhAvaH, sAmAnyamityAdi strIpunnapuMsakaliGgasya zabdasya pravRttidarzanAdavyApitA ca lakSaNasyeti darzayatijAtirbhAvazca sAmAnyamiti vA teSu kiM' matam ' / na sAmAnyAni yujyante sAmAnyeSvaparANi hi // 1131 // na sAmAnyAni yujyante sAmAnyeSvaparANIti / "ni: sAmAnyAni sAmAnyAni " iti siddhAntAt / etacca vaizeSikasiddhAntAzrayeNoktam / yadA tu rag2amAnyeSvaparANi sAmAnyAnISyante vaiyAkaraNaiH yathoktam''arthajAtyabhidhAne'pi sarve jAtyabhidhAyinaH / vyApAralakSaNA yasmAt padArthAH samavasthitAH // " ( vA0 pa0 3.1.11 ) 44 1-1. sammatam - pA0, gA0 / 2. bhartRhariNeti zeSaH / Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArthaparIkSA 299 na hi zAstrAntaraparidRSTA jAtivyavasthA niyogato vaiyaakrnnaibhyupetvyaa| pratyayAbhidhAnAnvayavyApArakAryonnIyamAnarUpA hi jAtayaH, na hi tAsAmiyattA kaacit| ato yaccoditakAryadarzanAt sAmAnyAdhArA jAti: satI jAtaya ityasyAH shruternibndhnmiti| vyApAralakSaNA iti abhidhAnapratyayavyApArato vyavasthitalakSaNA ityarthaH / tadAnantaroktameva dUSaNam- "sAmAnyasya nirAsena te'pAstA eva yAdRzAH" (tattva0 1130) iti // 1131 // idaM ca sAdhAraNaM dUSaNamAha abhAvo nirUpAkhyatvaM tucchatetyAdi vA katham ! sAmayikyeva tenaiSA linggtritysNsthitiH||1132|| na hyasatsu zazaviSANAdiSu jAtirasti, vastudharmatvAttasya-ityatasteSvabhAvAdizabdaprayogo na prApnoti / tasmAdavyApinI linggvyvsthaa| tenecchAracitasaGketamAtrabhAvinyeveyaM liGgatritayavyavastheti siddham // 1132 // saGkhyAyA api vastugatAnvayavyatirekAnuvidhAnAbhAvaM darzayannAha saGkhyA'pi sAmayikyeva kalpyate hi vivkssyaa| bhedAbhedaviveke'pi . daaraadivipinaadivt||1133|| saGkhyApi sAmayikyeva, na vAstavI; dArAdiSvapi vAstave bhede vivakSAvazenopakalpitvAt / ato nAsiddho hetuH / tathA hi- bahutvaikatvAdisaGkhyA na vastugatabhedAbheda-[G:349] lakSaNA, tatra' Apa:', dArAH, sikatA, varSA-ityAdAvasatyapi vastuto bhede bahutvasaGkhyA privrttte| tathA vanam, tribhuvanam, 'jagat, SaNNagarItyAdiSvasatyapyabhede'rthasyaikatvasaGkhyA vyapadizyata iti| ato nAsiddhatA hetoH| nApyanaikAntikaH; sarvasya srvdhrmtvprsnggaat| sapakSe bhAvAcca na viruddhaH // 1133 // .. nanktyiAdinA kumArilamatena hetorasiddhatAmAzaGkate .. nanu vyaktau ca jAtau ca dArAdizcet pryujyte| . . vyakteravayavAnAM vA saGkhyAmAdAya vrtte||1134|| vanazabdaH / punrvyktiirjaatisngkhyaavishessitaaH| ..... bahvIMrAhAtha vA jAtiM bhuvyktismaashritaam||1135|| sa hyAha-dArAdizabdaH kadAcijjAtau prasajyate, kdaacidvyktau| tatra yadA jAto, tadA vyaktigatAM saGkhyAmAdAya vartate, vyaktayazca baDhyo yoSitaH / yadA tu vyaktau prayujyate tadA tadvyaktyavayavAnAM pANipAdAdInAM bahutvasaGkhyAmAdAya vartate / vanazabdena tu dhakkhadirapalAzAdivilakSaNavyaktayastatsamavetavRkSatvajAtigatasaGkhyAviziSTAH pratipadyante, tena 'vanam' ityekavacanaM bhavati; jaatigtaiksngkhyaavishissttdrvyaabhidhaanaat| athavA-dhavAdivyaktisamAzritA jAtireva vanazabdenocyate, tenaikavacanaM bhavati; jAterekatvAditi // 1134-1135 // nanktyiAdinA pratividhatte nanu caitena vidhinA sarvamekaM vaco htm| 1-1. pA0, gA0 pustakayo sti| 2. pA0, mA0 pustakayo sti| 3-3. tvAmra0- pA0, gA0 / Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 tattvasaMgrahe nAnyatrAsti vivakSA cet saivAstvasya nibndhnm||1136|| etena yathoktena vidhinA sarvam=vRkSaH, ghaTa:' ityAdayekavacanam, hatam utsannaM syAt; sarvatraivAsya nyAyasya tulytvaat| tathA hyatrApi zakyamevaM vaktum "tatra vyaktau ca jAtau vRkSAdizcet prayujyate" ityaadi| ___ atha matam- anyatra vRkSAdau, vyakteravayavAnAM ca saGkhyAvivakSA nAstIti? yadyevam, na tarhi vastugatAnvayAdyanuvidhAyinI saGkhyA; vivakSAyA evaanvyvytirekaanuvidhaanaat| tatazca saiva vivakSA 'dArAH' ityAdiSvasya bahuvacanasya nibandhanamastu, bhedAbhAve'pyekamapi vastu vivakSyata ityato nAsiddhatA hetoH // 1136 // [G.350] yaccoktam- 'vanazabdo jAtisaGkhyAvizeSitA vyaktIrAha' (tattva 1135) iti, tatrAha jAterapina saGgyA'sti bhAve vA tdvishessitaaH| kathaM sambaddhasambandhAd yadi sambandhato'pi vaa||1137|| na hi jAteH saGkhyAsti; dravyasamAzritvAt tsyaaH| atheyaM vaizeSikaprakriyA nAzrIyate, tadA bhAve vA saGkhyAyAstayA kathaM vA dhavAdivyaktayo vizeSitAH sidhyanti / syAdetatsambandhasambandhAt, tatsambandhAdvA sidhynti| tathA hi- yadA jAtervyatirekiNI saGkhyA tadaikatvasaGkhyAsambaddhayA jAtyA dhavAdivyaktInAM sambandhAt pAramparyeNa tathA dhavAdivyaktayo vizeSyante, tadA tu jAteravyatiriktaiva saGkhyA tadA sAkSAdeva sambandhAt tayA vizeSyanta ityato jAtisaGkhyAvizeSitAH sidhyanti ? // 1137 // . yadyevamabhidhIyeta vanameko'pi paadpH| bahavo'pi hi kathyante sambandhAdeva so'sti c||1138|| yadi sambandhasambandhato vA dhavAdivyaktiSu vanazabdasya pravRttiH, tadaiko'pi pAdapaH 'vanam' ityevamucyate; pravRttinimittasya vidymaantvaat| tathA hi- bahavo'pi dhavAdayo jAtisaGkhyAsambandhAdeva'vanam' ityucyante, nAnyataH, sa ca sambandha ekasminnapi pAdape'stIti kimiti na tthocyet!|| 1138 // "atha vA jAtiM bahuvyaktisamAzritAm" (tattva0 1135) ityatrAha bahuvyaktyAzritA yA ca saivaikasyAmapi sthitaa| tannimittasya tulyatvAt tatrApi vndhiirbhvet||1139|| asminnapi hi pakSe ekasyApi taroH 'vanam' ityabhidhAnaM syAt / tathA hi-yenAsau vanazabdena jAtirbahuvyaktyAzritA'bhidhIyate; saivekasyAmapi dhavAdivyaktau vyavasthitA, tatazca tasyA vanadhiyo nimittasya sarvatra tulyatvAt tatraikatrApi pAdape kimiti vanadhIna bhavet // 1139 // anvayavyatirekAbhyAMmatyAdinA hetutvamupasaMharati- .. . __ anvayavyatirekAbhyAmekAdivacasastataH / 1. pA0, gAH pustakayo sti| Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArthaparIkSA 301 niyamo'yaM vivakSAto nArthAt tdvybhicaartH||1140|| tavyabhicArata iti / tasyArthasya vybhicaaraat||1140|| [G.351) "liGgasaGkhyAdisambandho na cApohasya vidyate" (tattva0 972) ityatrAdigrahaNena yaH kriyAkAlAdisambandho nirdiSTaH, tatrAha kriyAkAlAdiyogo'pi pUvamava niraakRtH| tasmAt sAMketikA ete na vyaktiSvapi bhaavinH||1141|| pUrvameva karmakAlAdipadArthaniSedhe kriyAdiyogasya nirAkRtvAdayuktameSAmapi vstudhrmtvm| saGkete bhavAH sAGketikAH // 1141 // bhavatu vA vastudharmatvameSAm, tathApi pratibimbalakSaNasyApohasya bhrAntairbAhyavyaktirUpatvenAvasitatvAd adhyavasAyavazAd vyaktidvArako liGgasaGkhyAdisambandho bhaviSyati, tena yaduktam "vyaktezcAvyapadezatvAt taddvAreNApi 'nAstyasau" (tattva0 972) iti, tadanaikAntikam, saMvRttipakSe cAsiddhamiti darzayati vyaktirUpAvasAyena yadi vA'poha ucyte| talliGgAdyabhisambandho vyaktidvAro'sya vidyte||1142|| apoha ucyata iti / zabdeneti zeSaH / taditi tasmAt asyeti apohasya // 1142 // "AkhyAteSu ca nAnyasya" (tattva0 973) ityAdAvAha abhiprete nivezArtha buddheH zabdaH pryujyte| anabhISTavyudAso'taH sAmarthyenaiva sidhyti||1143|| AkhyAteSvanyanivRttirta sampratIyata ityasiddham, tathA hi-jijJAsite kasmiMzcidarthe zroturbuddhernivezAya zabdaH prayujyate vyavahartRbhiH, na vyasanitayA, tenAbhISTArthapratipattau sAmarthyAdanabhISTavyavacchedaH pratIyata eva; abhISTAnabhISTayoranyonyavyavacchedarUpatvAt // 1143 // sarvamevAbhISTamiti cet? . . . sarvameva na cAbhISTaM srvaarthaaniymaaptitH| tat pacatyAdizabdAnAM vinivartya prisphuttm||1144|| yadi. sarvamevAbhISTaM syAt, tadA pratiniyataH zabdArtho na prApnoti, tatazca yA kasyacidarthaparihAreNa zrotuH kvacidarthe zabdAt pravRttiH sA na praapnoti| tasmAt 'sarvamevAbhISTam' ityetdyuktm| 'tat=tasmAt, pacatItyAdizabdAnAmanabhISTavyavacchedaH sAmarthyAt resphuTataramavagamyata ev||1144|| [G.352] tathA hItyAdinA tameva sAmarthyagamyamanabhISTavyavacchedaM darzayati tathA hi pacatItyukte nodaasiino'vtisstthte| bhuGkte dIvyati vA neti gmyte'nynivrttnm||1145|| audAsInyamatazcaivamastyanyacca kriyaantrm| 1. sAstyasau- pA0, gaa0| .. 2. pA0, gA0 pustakayo sti| 3. tatsphuTa0- pA0, gA0 / Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 tattvasaMgrahe paryudAsAtmakApohyaM niyataM yad ydissyte||1146|| tasmAt pacatItyetasyodAsInyamanyacca bhute dIvyati cetyAdikriyAntaraparyudAsAtmakamapohyamasti, tena yaduktam- "na paryudAsarUpaM hi niSedhyaM tatra vidyate" (tattva0 973) iti tdsiddhm| pryudaasaatmkaapohymiti| paryudAsAtmakaM ca tadapohyaM ceti vigrahaH / niyataM yadyadiSyate iti / tasya tasyaudAsInyAdiparyudAsAtmakamapohyamastIti sambandhaH // 1145-1146 // yaccoktam- "pacatItyaniSiddhaM tu svarUpeNaiva tiSThati" (tattva0 974) iti, tatra svavacanavyAghAtaM parasya pratipAdayannAha pacatItyaniSiddhaM tu svarUpeNaiva tisstthti| ityetacca bhavadvAkyaM prsprpraahtm||1147|| . kathaM punaretat parasparaparAhatam ? ityAha anyarUpaniSedho'yaM svarUpeNaiva tisstthti| ityanyathA nirarthe syAt pryuktmvdhaarnnm||1148||' pacatItyetasyArthasvarUpeNaiva tiSThatItyanenAvadhAraNenAvadhAritarUpaM darzayatA pacatItyetasyAnyarUpaniSedhenAtmasthitiriti darzitaM bhvti| anyathA svarUpeNaivetyetadevAvadhAraNaM bhavatprayuktamanarthakaM syAt; vyvcchedyaabhaavaat||1147-1148|| yaduktam- "sAdhyatvapratyayazcAtra': (tattva0 975) ityAdi, tatrAha- .. niSpannatvamapohasya nirupAkhyasya kiidRshm| gaganendIvarAdInAM niSpattirna hi kaacn||1149|| yadyapoho bhavatA nirupAkhyasvabhAvatayA gRhItaH, tatkathamidamucyate-niSpannatvAditi, na hyAkAzotpalAdInAM kAcidasti niSpattiH; sarvopAkhyAvirahalakSaNatvAtteSAm // 1149 // vastvityadhyavasAyAccet sopAkhyatvena bhaatysau| tataH kim? [G.353] syAdetat-yayapyasau nirupAkhyaH paramArthataH, tathApi bhrAntaH pratipattabhirbAhyavasturUpatayA vyavasitatvAdasAvapohaH sopAkhyatvena khyAtIti? atrAha- tataH kimiti| yadi nAmAsau sopAkhyatvena bhAti, tathApi kimatra prakRtArthAnukUlaM jAtamiti? atra para Aha tulyadharmatvaM vastubhizcAsya gmyte||1150|| tena yathA vastu niSpannarUpaM pratIyate, tathA'poho'pi vastubhistulyadharmatayA khyAte: niSpanna iva pratIyata iti siddham- 'niSpannatvAt' iti vacanam // 1149-1150 // yadyevam, bhavataiva sAdhyatvapratyayasya bhUtAdipratyayasya ca nimittamupadarzitamiti, na ca vaktavyam-'etannirnimittaM prasajyate' iti? tadetadarzayannAha sAdhyatvapratyayastasmAt tthaabhuutaadiruupnnm| vastubhistulyarUpatvAt tannimittaM prsjyte||1151|| tannimittamiti / vastubhistulyadharmatvAvasAyanimittam // 1151 // 1. 0vacarita0-pA0; gA0/ 2. bhAtIti- pA0, gaa0| 3. khyAto- pA0, gA0 / Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArthaparIkSA 303 yaduktam- "vidhyAdAvartharAzau ca nAnyApohanirUpaNam" (tattva0 976) iti, tatrAha vidhyAdAvartharAzau ca nAstitAdi nissidhyte| sAmarthyAnna tu zabdena yadeva na vivkssitm||1152|| vidhyAderarthasya niSedhAdivyAvRttatayA'vasthitatvAt tatpratipattau sAmarthyAdavivakSitaM nAstitAdi niSidhyata itystyevaatraapynyaapohniruupnnm|| 1152 // "natrazcApi nasA yuktau" (tattva0 976) ityatrAha natrazcApi naJA yuktAvapohastAdRzo bhvet| taccatuSTayasadbhAve yAdRzaH smprtiiyte||1153|| taccatuSTayasadbhAva iti| nnyctussttysdbhaave|| 1153 // kIdRzo'sau sampratIyate? ityAha natrA yoge naJo hyartho gamyate kasyacid vidhiH / tRtIyena natrA tasya virahaH prtipaadyte||1154|| arthazabdo vidhizabdena sambandhanIyaH / tasya virhiti| [G.354] tasya vidherniSedhaH // niSedhAyAparastasya turIyo yaH pryujyte| tasmin vivakSite tena jnyaapyte'nynivrttnm||1155|| tRtIyanapratipAditasya vidhirahitasya niSedhAyetyarthaH / turIyaiti caturthaH / "2caturazchayatAvAdyakSaralopazca" (pA0 sU0 5.2.51) ityanena pUraNArthe ytprtyyvidhaanaat| tasminvi vkssititi| tasmizcaturthe naJi prayukte ityarthaH / teneti caturthena njaa| jJApyate'nyanivartanamiti / tRtIyanapratipAditaniSedhavivekena vidhirUpasyArthapratibimbakasya pratipAdanAt // 1153-1155 // . etadevodAharaNena sphuTIkurvanAha nAsau na pacatItyukte gamyate pacatIti hi| audAsInyAdiyogazca tRtIyena hi gmyte||1156|| turye tu tadvivikto'sau pctiityvsiiyte| tenAtra vidhivAkyena smmnynivrttnm||1157|| tdvivikto'sviti| audaasiinyaadiviviktH| vidhivAkyena smmnynivrttnmiti| yathA pacatItyAdau vidhivAkye sAmarthyAdaudAsInyavinivRttirgamyate', tathA dvitIye'pi najIti / siddhamatrApyanyanivartanam / spaSTArthaM tu naJcatuSTayodAharaNam // 1156-1157 // "cAdInAmapi najyogo naivAsti (tattva0 977) iti, atrAha samuccayAdiryazcArthaH kshciccaaderbhiipsitH| . tadanyasya vikalpAderbhavet tena vypohnm||1158|| Adizabdena vAzabdasya vikalpo'rthaH, apizabdasya padArthasambhAvanAnvavasargAdayaH, 1. pratIyate--- pA0, gaa0| 2. caturasthayatA0- pA0, gaa0| 3. ttiriSyate- pA0, gA0 / 4. 0pyasya nivartarapa- pA0, gaa0| Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 tattvasaMgrahe tuzabdasya vizeSaNam, evkaarsyaavdhaarnnmityaadergrhnnm| tadanyasyeti / tasmAt smuccyaadernysy| teneti' cAdinA // 1158 // "vAkyArthe'nyanivRttizca vyapadeSTuM na zakyate" (tattva0 977) ityatrAha vAkyArthe'nyanivRttizca sujJAtaiva tathA hysau| padArthA eva sahitAH kecid vAkyArtha ucyte||1159|| teSAM ca ye vijAtIyAste'pohyAH suprisphuttaaH| vAkyArthasyApi te caiva tebhyo'nyo naiva so'sti hi||1960|| sahitA iti| parasparaM kAryakAraNabhAvena sambaddhA ityarthaH / teSamiti padArthAnAm / nanu padArtho'pyanyaH, anyastu vAkyArthaH2, tat kathamucyate-ya eva padArthAcAmapohyA [G.355] vAkyArthasyApi ta eva? ityata Aha- tebhyo'nyo naiva so'stIti / na hi padArthavyatirikto niravayavaH zabalAtmA vA kalmASavarNaprakhyo vAkyArtho'sti; upalabdhilakSaNaprAptasya tAdRzasyAnupalabdheriti bhAvaH // 1159-1160 // etadevodAharaNena sphuTayannAha caitra gAmAnayetyAdivAkyArthe'dhigate sti| . kartRkarmAntarAdInAmapoho gmyte'rthtH||1161|| na hyasmin vAkye caitrAdipadArthavyatirekeNa buddhAvanyo'rthaH prativarttate / caitre hyarthagate ca sAmarthyAdacaitrAdivyavacchedo gamyate; anyathA yadyanyakAdivyavacchedo nAbhISTaH syAt, tadA caitrAdInAmupAdAnamanarthakameva syaat| tatazca na kiJcit kazcid vyAharediti nirIhameva jagat syAt // 1161 // ___ "ananyApohazabdAdau vAcyaM na ca nirUpyate" (tattva0 978) ityatrAha ananyApohazabdAdau na vidhiy'vsiiyte| parairabhimataH pUrvaM jAtyAdeH prtissedhnaat||1162|| na hyatra bhavadabhimato jAtyAdilakSaNo vidhirUpaH zabdArthaH paramArthato'vasIyate, tasya jAtyAdeH pUrva sAmAnyaparIkSAdau vistareNa niSiddhatvAt / / 1162 // kiM tavasIyate? ityAha kintu vidhyavasAyyasmAd vikalpo jAyate dhvneH| pazcAdapohazabdArthaniSedhe jAyate mtiH||1163|| yadyapohazabdArthaniSedhe matirjAyata itISyate, na tapohazabdArtho'bhyupagantavyaH, tasya niSiddhatvAdityata Aha sa tvsNvaadkstaadRgvstusmbndhhaanitH| na zabdAH pratyayAH sarve bhUtArthAdhyavasAyinaH // 1164 // saiti annyaapohshbdaadiH| asaMvAdaka iti na saMvadatItyasaMvAdakaH, na vidyate vA saMvAdo'syetyasaMvAdakaH / kasmAt ? vastusambandhahAnita: tathA tavastusambandhAbhAvAt / pUrva 1. tena- pA0, gaa0| . 2-2. padArtho'nyaH anyastvavAkyArtha:- je0| Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 305 zabdArthaparIkSA hi jAtyAdilakSaNasya zabdArthasya vastuno nissiddhtvaat| yadayevam, kathaM tahananyApohazabdAdibhyo'pohazabdArthaniSedhe matirjAyate? ityAha- na zAbdA iti| vitathavikalpA-[G.356] bhyAsavAsanAprabhavatayA hi kecana zAbdAH pratyayA asadbhUtArthAbhinivezino jAyanta eveti na tadvazAdvastUnAM sadasattA sidhyati // 1164 // yaduktam- "prameyajJeyazabdAdeH" (tattva 978) ityAdi, tatrAha prameyajJeyazabdAdeH kasyApohyaM na vidyte| na hyasau kevalo'kANDe prekSAvadbhiH pryujyte||1165|| kasya prameyAdizabdasyApohyaM nAstItyabhidhIyate? yadi tAvadavAkyasthaM kevalaM padAntarasambandharahitaM prameyAdizabdamAzrityocyate, tadA siddhasAdhyatA; kevalasya prayogAbhAvAdeva nirarthakatvAt / tadarzayati-na hyasau kevalo'kANDa iti| kevala iti anyshbdrhitH| akANDaiti prastAvamantareNa / yataH zrotRjanAnugrahAya prekSAvadbhiH zabdaH prayujyate na vyasanitayA, na ca kevalena satA zroturekasmin sandehaviparyAsanivRttilakSaNo'nugrahaH kRto bhvet| tathA hi- yadi zrotuH kvacidarthe samutpannau saMzayaviparyAsau nivartya niHsandigdhaM pratyayamutpAdayet pratipAdakaH, evaM tenAnyAnugrahaH kRto bhavet ! na ca kevalena prayuktena tathA'nugrahaH zakyate vaktum // 1165 // tasmAt saMzayAdinivarttane nizcayotpAdane ca zroturanugrahAt zabdaprayogasAphalyamiti vAkyasthasyaivAsya prayoga iti darzayati kintvArekaviparyAsasambhave sati ksycit| kvacit tadvinivRttyarthaM dhImadbhiH sa pryujyte||1166|| niHsandehaviparyAsapratyayotpAdanAdataH / - tenaiva taiH prayuktena saaphlymnubhuuyte||1167|| Areka:-saMzayaH / kasyaciditi zrotuH / kvaciditi arthe| tadvinivRttyarthamiti / tyoraarekvipryaasyorvinivRttyrthm| teneti jnyeyaadipden| tairiti prekSAvadbhiH // 1166-1167 // atha vAkyasthameva jJeyAdizabdamadhikRtyocyate, tadasiddhamiti darzayati yat tatra jddcetobhiraashngkaaspdmissyte| tadeva kSipyate tena viphloccaarnnaa'nythaa||1168|| tatra hi vAkyasthena prameyAdizabdena yadeva jaDacetobhiH mandamatibhirAzaGkayate, [G.357] tadeva nivartyata ityato'siddhametat prameyAdizabdAnAM nivartya naastiiti| anytheti| yadi jaDadhIbhirAzaGkitaM na nivrtyedityrthH|| syAdetat- naiva zrotrA kiJcidAzaGkitamityAha kiJciddhyAzaGkamAno'sau kimarthaM pripRcchti| atatsaMskArakaM zabdaM bruvan vA svasthadhIH kthm||1169|| yadi hi zrotA na kvacidarthe saMzete tatkimiti parasmAdupadezamapekSate, nizcayArthaM hi paraM 1. zabdAdau- pA0, gaa0| .. 2. nahi-pA0, gA0 / 3. kiJcicchaGkita0- pA0, gA0 / Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 tattvasaMgrahe pRcchati, anyathonmattaH syAt / syAdetat- yadi nAma zroturAzaGkAsthAnamasti, tathApi tacchabdena na nivartyata eva? ityaah-attsNskaarkmityaadi| tasya zroturajJAnAdinivRttilakSaNasaMskAra:tatsaMskAraH, na vidyate tatsaMskAro yasmin zabda iti tdtsNskaarkm| zeSAdvibhASA' (pA0 sU0 5.4.154) iti kp| bruvanniti pratipAdakaH / svasthadhIH kthmiti| unmattaka eva syAdityarthaH / zrotRsaMskArAyaiva zabdAnAM prayogAt // 1168-1169 // atra kasmin vAkye kiM tanmUDhamaterAzaGkAsthAnaM yanivartyate? ityAha cakSurjJAnAdivijJeyaM rUpAdIti yducyte| tenAropitametaddhi kenacit prtissidhyte||1170|| teneti / 'cakSurjJAnAdivijJeyaM rUpAdi' ityanena vAkyena // 1170 // kiM tadAropitam? ityAha na cakSarAzritenaiva rUpaM nIlAdi vedyte| kintu zrotrAzritenApi nityenaikena cetsaa||1171|| zrotrAzritenApi nityena cetasA nIlAdirUpaM vedyata ityevaM yanmUDhadhiyA' sAGkhyAdinA' samAropitaM tat 'cakSurvijJAnavijJeyaM rUpam' ityanena vAkyena nissidhyte| cakSurAzritavijJAnavijJeyameva rUpam, na zrotrAdivijJAnavijJeyamityarthaH // 1171 // . . kSaNikatvAdirUpeNa 'vijJeyA iti vibhrme| .. sarvajJajJAnavijJeyA dharmAzcaite bhavanti kim||1172|| abhAvA api vijJeyA na jJAnaM janayanti ye| ityAdivibhramodbhUtau vijnyeypdmucyte||1173 // evaM sarvadharmAH kiM kSaNikAtmAdirUpeNa vijJeyA:? Ahosvinna ? kiM vA sarvajJacetasA [G.358] grAhyAH? utAho na?, abhAvA api' sarvopAkhyAvirahalakSaNayA ye jJAnamapi na janayanti te kiM vijJeyA:? - iti saMzayodbhUtau satyAmidamucyate-kSaNikatvAdirUpeNa jJeyAH sarvadharmAH, te ca sarvajJajJAnavijJeyAH, abhAvA vijJeyA iti / atra yadakSaNikatvAdinA jJeyatvAdirUpamAropitaM dharmeSu, tannivartyate // 1172-1173 // kathaM tadvacanamAtreNa nivartayituM zakyate? ityetadAha tAdRgjJeyatvamastyeSAM kssnniktvaadisaadhnaat| jJeyo'bhAvo'pi saMvRttyA sthApanAdamunA''tmanA // 1174 // tAdRgiti kSaNikatvAdirUpeNa tasya prmaannsiddhtvaat| athAbhAvasya kathaM jJeyatvaM siddham? ityAha- jJeya ityaadi| amunA''tmaneti abhAvarUpeNa / avastUnAmapi kathaJcid buddhyA vyavasthApanAdasti jJeyatvam, anyathA tatra vyavahAra eva na syAditi bhAvaH // 1174 // - nanu ca "kimanityatvena zabdAH prameyAH? Ahosvinna?" iti prastAve 'prameyAH' iti prayoge tatra yaH prakaraNAnabhijJastasyApi pratipattuH 'prameyAH' iti kevalazabdazravaNAt 1-6. yanbhandadhiyA......pA0, gaa| 2. kiM jJeyA-pA0, gaa0| 3. kSaNikatvAdirUpeNa- pA0. gA0 / * 5. hi-pA0, gaa0| Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArthaparIkSA plavamAnarUpA zabdAdiSu buddhirupajAyata eva tadyadi kevalasya zabdasyArtho nAstyeva, tat kathamarthapratipattirbhavatIti ? ata Aha-- prameyajJeyazabdAdeH pratipattinimittatAm / itthaM vAkyasthitasyaiva dRSTvA kAlAntareSvapi // 1175 // kevalasyopalambhe pratItirupajAyate / yA sA tadvAkyAnusArataH // 1176 // plavamAnArthabhedeSu ghaTAdibhyo 'pi zabdebhyaH sAstyeva ca tathAvidhA / tasmAd ghaTAdizabdena jJeyAdidhvanayaH samAH // 1177 // ayamatra samudAyArthaH - naiva kevalazabdazravaNAdarthapratipattirasti, kintu vAkyeSUpalabdhasyArthavataH zabdasya sAdRzyenApahRtabuddheH kevalazabdazravaNAdarthapratipattyabhimAnaH / tathA hi-yeSveva vAkyeSu prameyazabdamupalabdhavAn zrotA, tadartheSveva sA buddhirapratiSThitArthA plavamAnarUpA samupajAyate / tacca ghaTAdizabdAnAmapi tulyam / tathA hi- 'kiM ghaTenodakamAnayAni, utAJjalinA ?'- iti prastAve 'ghuTena' iti prayoge prastAvAnabhijJasya yAvatsu vAkyeSu ghaTeneti prayogo dRSTaH, tAvatAmartheSvAkAMkSAvartI pUrvavAkyAnusArAdeva pratipattirbhavati' / tasmAd yathA ghaTAdizabdA viziSTArthavacanAH, tathA prameyAdizabdA apIti darzayatitasmAdityAdi // 1175-1177 // [G.359] yaduktam-- " apohyakalpanAyAM ca" (tattva0 979) ityAdi, tatrAhaapohyakalpanAyAM ca varaM vastveva kalpitam / ityetad vyAhataM proktaM niyamenAbhyavarjanAt // 1178 // vastveva kalpyate tatra yadeva hi vivakSitam / kSepa vivakSitasyAto na tu sarvaM vivakSitam // 1179 // vastvevetyAdi / vastveva hyadhyavasAyavazAcchabdArthatvena kalpitamasmAbhiryadeva hi vivakSitam, nAvastu / tena tatpratItau sAmarthyAdavivakSitasyAkSepo vyAvRttiravagamyata eveti nAvyApinI zabdArthavyavasthA / yadeva ca mUDhamaterAzaGkAsthAnam, tadevAdhikRtyoktamAcAryeNa'ajJeyaM kalpitaM kRtvA tadvyavacchedena jJeye'numAnam" ( ) iti // 1178 - 1179 // 'jJAnAkAraniSedhAcca' ( tattvaM0 979) ityAdAvAha "" - jJAnAkAraniSedhastu svavedyatvAnna zakyate / vidyate hi nirAlambamAropakamanekadhA // 1180 // jJAnasyAtmagataH kazcinniyataH pratigocaram / 307 avazyAbhyupagantavyaH svabhAvazca sa eva ca // 1181 // asmAbhirukta AkAraH pratibimbaM tadAbhatA / ( * ullekhaH pratibhAsazca saMjJAbhedastvakAraNam // 1182 // 2-2. yathArthavAdizabdA- pA0, gA0 / sampAdaka: 'iti' ityadhikaM paThati ! 1. atra 1. nApohyakalpa 0 - jai0 1 Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 tattvasaMgrahe na zakyata iti / kartumiti zeSaH / kathaM svasaMvedyatvaM siddha jJAnAkArasya? ityAhavidyate hiityaadi|svpraadissvrthmntrennaapi nirAlambanamagRhItArthAkAramAropakaM jJAnamAgopAlamati sphuTameva svsNvednprtyksssiddhm| na ca 'dezakAlAntarAvasthito'rthastena rUpeNa saMvedyate' iti yuktaM vaktum; tasya tadrUpAbhAvAt / na cAnyena rUpeNAnyasya saMvedanaM yuktam; atiprsnggaat| kiJca-avazyaM bhavadbhirjJAnasyAtmagataH kazcid vizeSo'rthakRto'bhyupagantavyaH, yena bodharUpatAsAmye'pi prativiSayam 'nIlasyedaM saMvedanam, na pItasya' iti vibhAgena vibhajyate jJAnam / tadabhyupagame ca sAmarthyAt sAkArameva jJAnamabhyupagataM syAt; AkAravyatirekeNAnyasya svabhAvavizeSatvenAvadhArayitumazakyatvAt / ato bhavatA svabhAvavizeSa iti sa eva zabdAntareNoktaH, asmAbhistvAkAra ullekha ityAdinA zabdeneti kevalaM nAni vivAdaH // 1.180-1182 // "evamityAdizabdAnAm" (tattva0 980) ityAdAvAha evamityAdizabdAnAM naivamityAdi vidyte| apohyamiti vispaSTaM prkaaraantrlkssnnm||1183|| [G:360] 'evametat' 'naivam' iti prakArAntaramAropitamevamityAdizabdairvyavacchidyamAnaM sphuTataramavasIyata eveti nAvyApitA zabdArthavyavasthAyAH // 1183 // . evaM kumArilenoktaM dUSaNaM prativihitam, idAnImuddyotakaroktaM pratividhIyate / tatra yaduktam " sarvazabdasya kazcArtho, vyavacchedyaH prakalpyate" (tattva0 981) iti| tatrAha __ vyavahAropanIte ca sarvazabde'pi vidyte| vyudAsyaM tasya caartho'ymnyaapoho'bhidhitsitH||1184|| atrApi jJeyAdipadavat kevalasya sarvazabdasyAprayogAd vAkyasthasyaiva nityaM prayoga iti yadeva mUDhamaterAzaGkAsthAnaM tadeva nivrtymsti| abhidhitsita iti abhidhAtumiSTaH // 1184 // ko'sAvartho'bhidhAtumiSTaH? ityAhaH sarve dharmA nirAtmAnaH sarve vA puruSA gtaaH| sAmastyaM gamyate tatra kshcidNshstvpohyte||1185|| ko'sAvaMzo'pohyate? ityAha kecideva nirAtmAno bAhyA iSTA ghttaadyH| gamanaM kasyaciccaivaM bhrAntistaMd vinivrttte||1186|| "ekAdyasamiti cet" (tattva0 982) ityAdAvAha sarvAGgapratiSedhazca naiva tasmin vivkssitH| svArthApohaprasaGgo'yaM tsmaadjnytyocyte||1187|| yadi hi sarvasyAGgastha pratiSedhastasmin vyavahAropanIte vAkyasthe sarvazabde vivakSita syAt, tadA svArthApohaH prasajyate; yAvatA yadeva mUDhadhiyA zaGkitaM tadeva niSidhyata iti kuta svArthApavAditvadoSaprasaGgaH! evaM hyAdizabdeSvapi vAcyam // 1187 / / yaccoktam- "kiM bhAvo'tha vA'bhAvaH" (tattvaM0 985) ityAdi, tatrAha1. tadravadbhi0- pA0, gaa0| 2. nIlasyaiva- pA0, gA0/ Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArthaparIkSA 309 na bhAvo nApi caabhaavo'pRthgektvlkssnnH| nAzritAnAzrito'poho naikAnekazca vstutH||1188|| kasmAdbhAvo na bhavati? ityAha [G.361] tathA'sau nAsti tattvena yathA'sau vyvsiiyte| tanna bhAvo na cAbhAvo vstutvenaavsaaytH||1189|| bAhyarUpatayA'sau bhrAntairavasIyate, na cAsau tathA'vasthita ityato bAhyarUpatvAbhAvAnna bhAvaH / athAbhAvaH kasmAnna bhavati? ityAha-na cAbhAvo vstutvenaavsaaytiti| 'bAhyarUpatayAvasitatvAnnaikAntenAbhAva ityapi zakyaM vktum|| 1189 // atha pRthaktvaikatvAdilakSaNaH kasmAnna bhavati? ityAha bhedAbhedAdayaH sarve vstustprinisstthitaaH| niHsvabhAvazca zabdArthastasmAdete niraaspdaaH||1190|| bhedAbhedAdayaH vytirekaavytirekaadyH| AdizabdenAzritatvAdayo gRhynte| na hi vastugatA eva dharmAH, tatkathamapohe kalpanAzilpighaTitavigrahe pratiSThAM labheran! yajcoktam"kriyArUpatvAdapohasya viSayo vaktavyaH" (tattva0 988) iti, tadasiddham; zabdavAcyasyApohasya prtibimbaatmktvaat| tacca pratibimbakamadhyavasitabAhyavasturUpatvAnna prtissedhmaatrm| ata eva-'kiMgoviSayaH, athAgoviSayaH' ityasya vikalpadvayasyAnupapattiH; goviSayatvenaiva tasya vidhiruuptyaa'dhyvsiiymaantvaat|| 1190 // yaccAktam- "kena hyagotvamAsaktaM goryenaitadapohyate" (tattva0 988) iti? tatrAha* anyArthavinivRttiM ca sAkSAcchazabdaH karoti nH| kRte svArthAbhidhAne tu sAmarthyAt saa'vgmyte||1191|| na tadAtmA parAtmeti vistrennoppaaditm| .parapakSAnabhijJena tsmaadetdihocyte||1192|| kena gotvamAsaktaM goryenaitdpoyte| iti naivAbhimukhyena shbdenaitdpoyte||1193|| yadi hi pradhAnenAnyanivRttimeva zabdaH pratipAdayet tadaitat syAt, yAvatA'rthapratibimbakameva yathoktaM prathamataraH zabdaH karoti, tadgatau ca sAmarthyAdanyanivarttanaM gamyata iti siddhAntAnabhijJatayA yatkiJcidabhihitametaditi saMkSepArthaH / zeSaM subodham // 1191-1193 // vyatirekAdivikalpaH pUrvameva nirastaH / yaduktam- "kimayamapoho vAcyaH" [G.362] (tattva0 996) ityAdi, tatrAha- .. ... katamena ca zabdena vAcyatvaM pripRcchyte| apohasya kimetena yadi vA kiM ghttaadinaa||1194|| __zabdArthaH kimapoho vA vidhirveti niruupnne| apoha iti bhAtyetad yat tadevaM prtiiyte||1195|| 1. bAhyarUpatayA darzitatvA0- pA0, gaa0| 2. sAmarthyAdeva nivartanam- pA0, gA0 / Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 tattvasaMgrahe pratibimbaM hi zabdArtha iti sAkSAdiyaM mtiH| jAtyAdividhihAnistu saamrthyaadvgmyte||1196 // ghaTavRkSAdizabdAzca tadeva prtibimbkm| bruvanti jananAt sAkSAdAdanyat kSipanti tu||1197|| tasmAnna vidhidoSo'sti nAniSTA ca prsjyte| avAcyapakSadoSastu tadanaGgIkRterna nH||1198 // trAnyApohavAcyatvavikalpo yadyanyApohazabdamadhikRtyAdhikriyate, tadA vidhirUpeNaivAsau tena zabdena vAcya itybhyupgmaannaanissttaapttiryuktaa| tathA hi- kiM vidhiH zabdArthaH? AhosvidanyApoha:? iti prastAve anyApohaH zabdArthaH' ityukte pratipatturyathoktapratibimbalakSaNAnyapohAdhyavasAyI pratyayaH samupajAyate / arthAttu vidhirUpazabdArthaniSedhaH / atha ghaTAdizabdamadhikRtya? tatrApi yathoktapratibimbalakSaNApoha: sAkSAd ghaTAdizabdairupajanyamAnatvAdvidhirUpeNa ca taiH pratipAdyate, sAmarthyAtvanyanivRtteradhigama iti nAniSTApattiH / na cApyanavasthAdoSaH / sAmarthyAdanyanivRttergamyamAnatvAdanuvAcyatayA'vAcyapakSasyAnaGgIkRtatvAdeva na tatpakSabhAvidoSodayAvakAza iti drshyti-avaacypkssdosssviti|| 1194-1198 // ___ api ca-ekatvanityatvetyAdau (tattva0 994) Aha ekatvanityatAdizca kalpito na tu taattvikH| / tadatra hAsakaraNaM . mhaavidvttvsuuckm||1199 // yadi hi pAramArthikamekatvAdyupavarNanaM kRtaM syAt, tadA hAsyakAraNameva syAdbhAvataH / [G.363] yadA hi bhrAntipratipattyanurodhena kAlpanikametadA cAryeNopavarNitam, tadA kathamiva hAsyakAraNamavatarati viduSaH ! kintu bhavAneva vivakSitamarthamavijJAya dUSayan viduSAmatIva hAsyAspadamupajAyate // 1199 // . . . "tasyAdyeSveva zabdeSu nayogaH" (tattva 1001) ityAdAvAha avadhAraNasAmarthyAdanyApoho'pi gmyte| svAtmaiva gamyate yatra viphalo niymo'nythaa||1200|| na kevalaM yatra navyogastatrAnyanivRttyaMzo'vagamyate, yatrApi hi naJyogo nAsti tatrApi gamyata eva- iti svavAcaivaitadbhavatA pratipAditam "svAtmaiva gamyate" ityavadhAraNaM kurvatA; anyathA'vadhAraNavaiyarthyameva syAt / yasmAd yatra svAtmaiva gamyate tatrAvadhAraNasAmarthyAdanyApoho'pi gamyata iti sphuTataramavasIyate // 1200 // yasya tItyAdinA paro'pohazabdArthavyavasthAyA avyApitAmevodbhAvayati yasya tarhi na bAhyo'rthopyanyathAvRtta issyte| vandhyAsutAdizabdasya tena kvA'poha ucyte||1201|| tathA hi-yasya vandhyAsutAdizabdasya bAhyasutAdikaM vastvanyavyAvRttamapohAzrayo 1. cApyavyavasthA0- pAla, gaa0| 2. anyathA cAva0- pA0. gA0/ Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArthaparIkSA 311 nAstyeva, tasya kimadhiSThAno'poho vAcya ucyate! avazyaM hi vastunAdhiSThAnabhUtenApohasya bhavitavyam; tasyAnyApoDhapadArthAvyatirekAt // 1201 / / rUpAbhAvadityAdinA pratividhatte rUpAbhAvAdabhAvAnAM zabdA jaatyaadivaackaaH| nAzaDUyA eva siddhAste nirbhAsasyaiva suuckaaH||1202|| vandhyAsutAdInAmabhAvAnAM rUpasya kasyacit svabhAvAnna tadviSayAH zabdA jAtyAdivAcakatvenAzayAH, vastuvRttInAM hi zabdAnAM kiM rUpamabhidheyam? Ahosvit pratibimbakam?iti zaGkA syAt, abhAvazca vastuvivekalakSaNa eveti tavRttInAM zabdAnAM kathamiva vastuviSayatvAzaGkA bhavet ! ato nirviSayatvaM sphutttrmev| 'tatra zabdAnAM pratibimbakamAtrotpAdAdavasIyata evetyasthAnamAzaGkAyAH // 1202 / / etadeva darzayati arthazUnyAbhijalpotthaM vaasnaamaatrnirmitm| pratibimbaM yadAbhAti tacchabdaiH prtipaadyte||1203|| zabdariti vandhyAsutAdizabdaiH // 1203 // .. [G.364] ye punarvastuviSayAH zabdAH, teSAM pratibimbakamAtravAcakatvasiddhau pramANayannAha tanmAtradyotakAzcame sAkSAcchabdAH ssNshyaaH| saMketasavyapekSatvAt klpitaarthaabhidhaanvt||1204|| ye saGketasavyapekSAste'rthazUnyAbhijalpAhitavAsanAmAtranirmitavikalpapratibimbakamAtrAvadyotakAH, yathA vandhyAputrAdizabdAH kalpitArthAbhidhAyinaH / saGketasavyapekSAzca sasaMzayA vivAdAspadIbhUtA ghaTAdayaH zabdA iti svabhAvahetuH / / 1204 // evaM svapakSaM.prasAdhya parapakSaniSedhAya pramANayannAha. paropagatabhedAdividhAnapratipAdakAH / na caite dhvanayastasmAt tadvadeveti gmytaam||1205|| bheda: svalakSaNam, Adizabdena jAtyAdizabdena jaatyaadiprigrhH| tasmAditi sngketsaapeksstvaat| tadvadeveti kalpitArthAbhidhAnavat // 1205 // dvayorapi hetvoranaikAntikatAM pariharannAha... saGketAsambhavo patra bhedAdau sAdhita: puraa| vaiphalyaM ca na taddhatvoH sndigdhvytirekitaa||1206|| azakyasamayatvAd, ananyabhAktvAcceti pUrvaM svalakSaNAdau saGketAsambhavasya saGketavaiphalyasya ca prsaadhittvaat| tat-tasmAt / hetvoyona sandigdhavipakSavyatirekiteti // 1206 // nanktyiAdinA paraH prathame hetAvanaikAntikatAmudbhavayati nanu cApohapakSe'pi kathaM sngketsmbhvH| sAphalyaM ca kathaM tasya na dvayoH sa hi sidhyti||1207|| 2-2. jalpotthavAsanA-pA0, gaa0| 1. tava-pA0; tcc-gaa0| Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasaMgrahe vaktRzrotroH, yathA hi svalakSaNAdau saMketAsambhavaH, vaiphalyaM ca, tathA'pohapakSe'pi samAnam, tatazcA-kRtasamayatvAt tanmAtradyotakatvamapi zabdAnAM na yuktamityanaikAntikatA hetoH / sAphalyaM ca kshcmiti| sambhavatIti zeSaH / tasyeti sNketsy| kathaM punastatra saMketAsambhavaH? ityAhana dvayoH sa hi sidhyati / hizabdo hetau| yasmAt [G.365] pratibimbAtmako'pohaH saGketaviSayordvayorvaktazrotroreko na sidhyati // 1207 // kasmAt ? ityAha na hi jJAnaM vedyate tat prsprm| saMkete na ca tadRSTaM vyavahAre smiikssyte?||1208|| pratyAtmasaMvedanIyamevAgdirzanAnAM jJAnam- na hyanyadIyajJAnamaparo'paradarzanaH sNvedyte| jJAnAdavyatiriktazca paramArthataH pratibimbAtmakalakSaNApohaH, tatazca vaktRzrotrordvayorapi kasyacidekasya saGketaviSayasyArthasyAsiddheH kutra saGketaH kriyate, gRhyate vA! na hyasiddhe vastuni vaktA saGketaM kartumIza:', nApi' zrotA grahItum; atiprsnggaat| tathA hi-zrotA yatpratipadyate svavijJAnArUDhamarthapratibimbakaM na tadvaktrA sNvedyte| yacca vaktrA saMvedyate na taczrotrA; svasya svasyaivAvabhAsasya vednaat| AnarthakyaM ca pratipAdayannAha-saMkete na cyaadi| yatsaMketakAle pratibimbakamanubhUtaM zrotrA vaktrA vA, na tadvyavahArakAle'nubhUyate; tasya kSaNakSayitvena cirniruddhtvaat| yacca vyavahArakAle'nubhUyate na tatsaGketakAle dRSTam; anyasyaiva tdaaniimnubhuuymaantvaat| na cAnyatra saGketAdanyatra vyavahAro yuktaH; atiprasaGgAditi // 12071208 // svasya svasyetyAdinA pratividhatte svasya svasyAvabhAsasya vedane'pi sa vrttte| ___ bAhyArthAdhyavasAye tad dvayorapi samo ytH||1209|| na hi paramArthato jJAnAkAro'pi zabdAnAM vAcyatayA'bhISTaH, yena tatra saGketAsambhavazcodyate; yataH sarva evAyaM zAbdo vyavahAraH svapratibhAsAnurodhena taimirikadvayadvicandradarzanavad bhrAnta iSyate; kevalamarthazUnyAbhijalpavAsanAprabodhAcchabdebhyo'rthAdhyavasAyivikalpamAtrotpAdAt / tatpratibimbakaM zabdAnAM vAcyamityabhidhIyate jananAt, na tvbhidheytyaa| tatra yadyapi svasya svasyaivAvabhAsasya vaktRzrotRbhyAM paramArthataH saMvedanam, tathApi taimirikadvayasyeva bhrAntibIjasya tulyatvAd dvayorapi vaktRzrotrorbAhyArthAdhyavasAyastulya eva; tathApi vakturayamabhimAno varttate- 'yamevAhamarthaM pratipadye tamevAyaM pratipadyate' iti / evaM zroturapi yojym| ekArthAdhyavasAyitvaM kathamanayorvaktazrotroH parasparaM viditamiti cet ? yadi nAma paramArthato na viditam, tathApi bhrAntibIjasya tulyatvAdastyeva paramArthataH svapratibhAsAnurodhena taimirikadvayavad bhrAnta evAyaM vyavahAra iti niveditametat / tenaikArthAdhyavasAyavazAt saMketakaraNamupapadyata ev|| 1209 // kartumIzAno'pi- pA0, gaa0| 2. jai0 pustake naasti| 3. 0kharthAvasAyi0- pA0 gaa0| 1 Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [G.366] zabdArthaparIkSA 313 atra dRSTAntamAha . timiropahatAkSo hi yathA prAha shshidvym| svasamAya tathA sarvA zAbdI vyvhtirmtaa||1210|| svsmaati| AtmatulyAya, aparasmai taimirikAyetyarthaH // 1210 // na cApyAnarthakyaM saMketasyeti darzayati vyApakatvaM ca tsyedmissttmaadhyvsaayikm| saGketavyavahArAptakAlavyApakatvaM ca vaktRzrotRbhyAmadhyavasitArthapratibimbakasyAvasAya- . vazAdeveSTam, na paramArthataH; vyavahArakAle'pi vaktRzrotroH puurvaaprkaaldRssttyorrthyoraikyaabhimaanaat| atha paramArthataH kasmAnneSTam ? ityAhamithyAvabhAsinI hyete pratyayAH shbdnirmitaaH||1211|| iti shbdaarthpriikssaa||. Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17. pratyakSalakSaNaparIkSA tatra pramANe svarUpa-phala-gocara-saGkhyAsu pareSAM vipratipattizcaturvidhA / tannirAkaraNena spaSTaM pramANalakSaNamAdarzayitum "spaSTalakSaNasaMyuktapramAdvitayanizcitam" (tattva0.3) ityetatsamarthanArthamAha pratyakSamanumAnaM ca ydupaadhiprsiddhye| parairuktaM na tatsiddhamevaMlakSaNakaM hi tt||1212|| upAdhiprasiddhaya iti| gunndrvykriyaajaatismvaayaadhupaadhiprsiddhye| parairiti vaishessikaadibhiH| evamiti vkssymaannm||1212|| tatra savikalpakamajJAnasvabhAvaM vA cakSurAdikaM pratyakSaM pramANamiti pratyakSasvarUpavipratipattiH, tannirAkaraNena tallakSaNamAha pratyakSaM kalpanApoDhamabhrAntamaH / tatra jJAnasya kalpanApoDhatvamabhrAntatvaM cAnUdya pratyakSatvaM vidhIyate, sarvatraiva lakSyasya vidhiiymaantvaat| yathA- yaH kampate so'zvattha iti / lakSyamatra pratyakSam; tallakSaNasyaiva [G.367] prstuttvaat| na tu kalpanApoDhAbhrAntalakSaNaM prakRtam, yena tadvidhIyata iti syAt / kalpanApratiSedhAcca jJAnasya sAmarthyalabdhatvAt 'avatsA dhenurAnIyatAm' iti yathA vatsapratiSedhena godhenoriti, ato jJAnamiti noktm| kA punaratra kalpanA'bhipretA, yadapoDhaM jJAnaM pratyakSam? ityAha - abhilaapinii| pratItiH kalpanA, atha yasyAM klRptihetutvAdyAtmikAyAM zaGkaraMsvAmiprabhRtayo vistareNa doSamuktavantaH, sApi kiM grahItavyA? uta na? ityAha klRptihetutvAdyAtmikA na tu||1233|| gRhyate iti shessH| tena tadAzrayeNa ye doSAH pareNoktAH, te tatpakSAnaGgIkArAdeva nAvatarantItyuktaM bhavati / klRptiH vyapadezaH, taddhetutvaM jAtyAdInAmiti boddhavyam; yato jAtyAdivizeSamantareNa na vypdesho'sti| Adizabdena zabdasaMsargacittaudArikasUkSmatAhetU vitarkavicArau, tathA grAhyagrAhakakalpanetyevamAdi grhiitvym| abhilApa: vAcakaH zabdaH, sa ca sAmAnyAkAraH, sa vidyate yasyAH pratibhAsataH sA tathoktA // 1213 // . kutaH punarIdRzI pratItiH siddhA? ityAha zabdArthAghaTanAyogyA vRkSa ityaadiruuptH| yA vAcAmaprayoge'pi sAbhilApeva jaayte||1214|| vRkSa ityAdirUpato yA vAcAmaprayoge'pIti sambandhaH / yadi vA-pUrveNa zabdArthaghaTanAyogyA vRkSa ityAdirUpata iti sambandhaH / anena pratyakSata eva kalpanAyAH siddhimAdarzayati; 1. nanu- jai0| Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyakSalakSaNaparIkSA sarvaprANabhRtAmanusiddhatvAd vikalpasya // 1214 // tathA hyAbAlamasAvitikarttavyatAhetutayA siddhaiveti darzayatiatItabhavanAmArthabhAvanAvAsanAnvayAt / = * sadyojAto'pi yadyogAditikarttavyatApaTuH // 1215 // atIto bhavaH = atItaM janma, tatra nAmArthabhAvanA= zabdArthAbhyAsa:, tenAhitA yA vAsanA=sAmarthyam, tasyA anvayaH - anugamo yato bAlasyApyasti, tenAbhilApinI pratItistasyApi bhavatyeva ! yasyAH = kalpanAyA yogAt, itikarttavyatAyAm = smitaruditastanapAnapraharSAdilakSaNAyAm, paTuH=caturo bhavati, ato'nayA kAryabhUtayA yathoktA kalpanA bAlasyApyanumIyata eva / yathoktam-- " itikarttavyatA loke sarvA zabdavyapAzrayA / yAM pUrvAhitasaMskAro bAlo'pi pratipadyate " // ( vA0 pa0 1.122) iti / sA punaH sanmUrcchitAkSarAkAradhvaniviziSTamantarmAtrAviparivarttinamarthaM bahirivAdarzayantI teSAM samupajAyate, yayA pazcAt saGketagrahaNakuMzalA bhavanti // 1215 // [G.368] cintetyAdinA bhUyaH pratyakSataH kalpanAsiddhimAhacintotprekSAdikAle ca vispaSTaM yA pravedyate / anuviddheva sA zabdairapahnotuM na zakyate // 1216 // tasyAzcetyAdinA zAbdavyavahArAkhyakAryaliGgato'pi siddhimAhatasyAzcAdhyavasAyena bhrAntA zabdArthayoH sthitiH / 315 anyAyogAdasattve'syAH sedRzyepi na sambhavet // 1217 // yatastAttvikI zabdArthavyavasthA pUrvaM niSiddhA, bhrAnteti ca vyavasthApitA / yadi cAsyA: kalpanAyA asattvaM syAt, tadA sA zabdArthavyavasthA, IdRzyapi = bhrAntApi, na sambhavet; tadabhiprAyavazAt tasyAvyavasthAnAt, anyeSAM ca svalakSaNAdInAM bAhyAnAM vAcyatvenAyogasya pratipAditatvAt // 1217 // nuM cAnye'pi na kevalamabhilApinIM pratItiM kalpanAM varNayanti, kintu jAtiguNakriyAdisambandhayogyAmapi, sA kasmAnna gRhyeta ? ityAha -jAtyAdiyojanAyogyAmapyanye kalpanAM viduH / * sA jAtyAderapAstatvAdadRSTezca na saGgatA // 1218 // adRSTeti / jAtyAderiti sambandhaH / ayaM cAbhyupagamya jAtyAdIn parihAra uktaH // 1218 // jAtyAdInAmityAdinA tadevAdRSTatvaM samarthayate-- 1-1. pUrvairniSiddhA pA0, gA0 / jAtyAdInAmadRSTatvAt tadyogApratibhAsanAt / kSIrodakAdivaccArthe ghaTanA ghaTate katham // 1219 // kSIrodakAMdivarceti / yathA kSIrodakAdermizrIbhUtasya vivekenApratibhAsanAnna ghaTanA zakyate Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 tattvasaMgrahe kartuma, tadvajjAtyAdInAM sattve'pi vivekenAzrayAdapratibhAsanAna zakyate tadAzrayeNa sahetyarthaH // 1219 // . yadi tarhi jAtyAdiyojanA kalpanA na yuktaiva, tatkathaM lakSaNakAreNoktam- "nAmajAtyAdiyojanA kalpanA" iti? Aha heyopAdeyaviSayakathanAya dvyoktitH| parAparaprasiddheyaM kalpanA dvividhoditaa||1220|| tatra heyA jAtyAdiyojanA paraprasiddhA kalpanA, upAdeyA svaprasiddhA nAmayojanAkalpanA-iti darzanAya dviprakArA'pi kalpanA nirdiSTA / kathamavagamyate? ityAha-[G.339] dvyoktitH| yasmAnnAma ca jAtyAdayazca nAmajAtyAdayasteSAM yojanA-ityevaM, vargadvayamuktam; anyathA nAmAdiyojanA, yadi vA jAtyAdiyojanA-ityeva vAcyaM syAt / na cedaM parigaNanam, AdizabdavaiphalyaprasaGgAt // 1220 // nanu ca kalpanA jJAnadharma: tadvirahapratipAdanameva prakRtam; pratyakSAdhikArAt, naarthdhrmvirhprtipaadnm| nAmajAtyAdInAM ca yA yojanA tadvadbhiH, sA'rthagato.dharmaH, na jJAnasya; tatazcAprastutAbhidhAyitvaM lakSaNakArasya? iti codyamAzaGkayAha nAmAdiyojanA ceyaM svnimittmnntrm| AkSipya varttate yena tena naaprstutaabhidhaa||1221|| nAmAdiyojanA ceyamiti / anantaram avyavahitaM nimittaM yat, tasyAH kAraNam / tat punarAviSTAbhilASA pratItiH / sA ca vastudvayAnusandhAnAkArotpattitastathA yojaneti vypdishyte| naiva tu kazcit kaJcidyojayati; nirvyApAratvAt srvdhrmaannaam| tasyAkSepo dvAbhyAM prkaaraabhyaam| nAmAdInAM yojanA yato bhavati sA tathoktA / gamakatvAd vaiyadhikaraNye'pi ca bhuviihiH| kAraNe kAryopacArAdvA / upacArasya ca prayojanam-taMdanyakAraNebhyo viziSTakAryakAriNaH svbhaavkhyaapnm|| 1221 // atha vA-yojyate'nayeti yojanA, nAmajAtyAdInAM yojaneti samAsaM kRtvA'bhilApinyeva kalpanA nirdiSTetyadoSa iti darzayati __ nAmajAtyAdayaH sarve yojyante vA'nayeti saa| tathoktA kalpanA proktA prtiitirbhilaapinii||1222|| yadvetyAdinA parihArAntaramAha yadvA svamatasiddhaiva kevalA klpnoditaa| yadyevam, kathamayamA cArthIyo vRttigrantho nIyate? tadyathA- "yadRcchAzabdeSu nAmnA viziSTo'rtha ucyate-Dittha iti, jAtizabdeSu-jAtyA gauriti, guNazabdeSu-guNena zukla iti, kriyAzabdeSu-kriyayA pAcaka iti, dravyazabdeSu-dravyeNa daNDI viSANI" ( ) iti / anena hi granthena jAtyAdivizeSaNayuktasyApyarthasyocyamAnatvaM pRthakprakAzitamityata Aha 1. tAbhyAM- pA0, gaa0| Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyakSalakSaNaparIkSA 317 sarvatra nAmA yukto'rtha ucyata iti yojnaat||1223|| sarvatretijAtyAdizabdeSvapi / etaduktaM bhavati- yathA [G.370] yadRcchAzabdeSu nAmnA viziSTo'rtha ucyate, evaM jAtyAdizabdeSu gaurityAdiSu nAmnA viziSTo'rtha ucyate-ityetat sarvatra granthe yojanIyamiti // 1223 // . kathaM tarhi jAtyA guNena kriyayA dravyeNa vetyetadaparaM tRtIyAntaM yojanIyam? ityAha taistu karaNavibhaktyA saaphlymnubhuuyte| jAtyA karaNabhUtayA nAnmA viziSTo'rtha ucyate gauriti, tathA guNAdibhiH- ityevaM tairjAtyAdibhiH karaNavibhaktyA sambandhAt saaphlymnubhuuyte| yadyevam, 'nAmajAtyAdiyojanA' ityatra sUtre kathaM sambandhaM kAryaH? ityAha nAno jAtyAdibhiH seymityrtho'dhyvtisstthte||1224|| yojaneti zeSaH / seyamiti / anena samAsArthalabhyAM kalpanAmeva nirdishti| jAtyAdibhiryojanA jAtyAdiyojanA, nAmno jAtyAdi yojanA seyaM nAmajAtyAdiyojanetyayaM samAsArtho'dhyavatiSThata iti yaavt|| 1224 // yadyevam, yadRcchAzabdeSu jAtyAdInAM pravRttinimittAnAmabhAvAdavyApinI vyavasthA bhavet? ityAzaGkayAha yadRcchAzabdavAcyAyA jAteH sadbhAvato na c| avyAptirasya mantavyA prasiddhestu pRthkshrutiH||1225|| etaduktaM bhavati-ye'pyete DitthAdayaH zabdA yadRcchAzabdatvena pratItAH, te'pi janmanaH prabhRtyAmaraNakSaNAdanuvartamAnAH pratikSaNabhedabhinnamasAdhAraNabhedena vastu gamayitumazaktAH kAlaprakarSamaryAdAvacchinnavastusamavetAM jAtimabhidheyatvenopAdadate; anyathA hi bAlAdyavasthAbhedaparicchinnavastubhAgaviSayatayA nirUDhAH kathaM vRddhAvasthopahitabhedamapi vastu pratipAdayeyuH! yeSAmapi "na kSaNiko dehaH kiM tarhi ? kAlAntarAvasthAyI" iti darzanam, teSAmapi yathAkAlamapacIyamAnAvayavasambandhAd, avayavApacayAdvA, anyad dravyamavasthAbhedeSviti siddhm| . . - pariNatidarzane'pi yadavasthAbhedasambaddhaM vastu tacchabdavAcyatayA pratijJAtam, tatazcAvasthAntaraM samAzrayeta, tadeva vastu tena zabdena naabhidhiiyet| yathA payasi vinizcitAbhidhAnazaktiH kSIrazabdo na dadhri pravarttate, tathA zarIre'pi nAvasthAntare pravarteteti jAtiravazyamabhyupagantavyA' / - atha vA-mA bhUd vastubhUtA jAtiH, tathA'pi nAvyApinI vyvsthaa| tathA hi-ta eva_ bhedA [G.371) avivakSitabhedAH sAmAnyamiti, bhedA eva sarvatra jAtizabdairupAdIyanta iti yadRcchAzabdA api jAtyabhidhAyinaH sntu| tathA coktam . "jAtau padArtha jAtirvA vizeSo vApi jaativt| zabdairapekSyate yasmAdataste jaativaacinH"|| (vA0 pa0 3.1.12) iti / kimarthaM tarhi yadRcchAzabdAre jAtizabdebhyaH pRthaglakSaNakAreNa nirdiSTAH? ityAha1. avazyAbhyupa0-pA0, gA0 / . 2-2. pA0 gA0 pustakayo sti| 3-3. pA0, gA0 pustakayo sti| Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 tattvasaMgrahe prsiddhstviti| gavAdayo hi zabdA loke jAtizabdayA pratItAH, citrAGgadAdayastu saMjJAzabdatveneti pRthagvacanam // 1225 // nAnvityAdinA' parazcodayati nanvanyApohavAcyatvAjAtizabdastu kevlH| vivakSAparatantratvAd yadRcchAzabda eva vaa||1226|| satyamityadinA pratividhatte satyaM lokAnuvRttyedamuktaM nyaayvidedRshm| iyAneva hi zabdo'smin vyavahArapathaM gtH||1227|| iyAneva hti| paJcaprakAraH saMjJAjAtiguNakriyAdravyazabdabhedena / / 1227 // nanu yadi svamatasiMddhaiva kalpanA'bhipretA, kimarthaM tarhi "anye tu-arthazUnyaiH zabdaireva viziSTo'rtha ucyate" ( ) ityanena granthena pRthaksvamatasiddhA kalpanA pazcAdupavarNitA''cAryeNa? ityAha te tu jAtyAdayo neha lokavad vytirekinnH| ityetatpratipattyarthamanye tvityaadivrnnitm||1228|| jAtyAdiyojanAM ye'pi kalpanAM smupaashritaaH| tairabhyupeyA niyataM prtiitirbhilaapinii||1229 / / etaduktaM bhavati-na zAbaleyAdivyaktivyatiriktA jAtyAdayaH paramArthikAH santi sAMvRtAsta ityasyArthasya pratipAdanArthamuktamidaM lakSaNakAreNa, natu pRthagaparAM kalpanAM drshyitumiti| anya iti bauddhaaH| arthshuunyairiti| jAtyAdinirapekSairapohamAtragocaraiH zabdaiH / ityA cAryagrantha syArthaH // 1228-1229 // na kevalamasmAbhiriyamabhilApinI pratIti: kalpanA'bhyupagatA, parairapyavazyamabhyupagantavyA'; anyathA jagadavyavahAryameva syAditi darzannAha anyathA yojanAbhAvAd yuktayoriva bhaavyoH| svAtantryeNa paricchedAt kalpanA naiva klpyte||1230|| evaM vA vyavahAryaM syAt sarvaM vizvamidaM ttH| jAtyAdirUpasaMsRSTaM vyavahAryamidaM mtm||1231|| jAtyAdiyojanA shbdyojnaa'vybhicaarinnii| evaM cocyata ityetat phalavajjAyate vcH||1232|| [G.372] jAtiguNakriyAdravyayojanAyAmapi kalpanAyAM parairabhyupagatAyAM nAmayojanaiva klpnaa| tathA hi- tatra jAtyAdivyavacchinnaM vastu nAmnaiva viziSTaM gRhyate, anyathA hi svAtantryeNAnekapadArthagrahaNavad yojanAbhAvAt kathaM kalpanA bhavet, tatazca mUkameva jagat syAt / ata eva ca daNDayuktaM puruSaM pazyannapi na tAvad daNDIti yojayati yAvanna nAmabhedaM smarati; yata 1. nanvityAdi-pA0, gA0 / 2. vivakSAzabda-pA0, gaa0|| 3. 0dmvyktN-jai0| 4. 0vazyAbhyupa0-pA0, gaa0| Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyakSalakSaNaparIkSA 319 eva zabdayojanayAM sarvApyojanA vyaaptaa| ata eva cAcArTIyam"jAtyA viziSTo'rtha ucyategauH" ityAdiSu yad 'ucyate' iti vacanam, tat saphalaM bhavet / anyathA vinA nAmnA katham 'ucyate' iti syAt; abhidhAnakriyAyAH zabdadharmatvAt // 1230-1232 // tasmAdityAdinA kalpanAsiddhimupasaMharati tasmAt samastasiddhAntasaMsthitAnAM prvaadinaam| avivAdAdayatnena' sAdhyeyaM kalpanA myaa||1233|| yadvAra-lakSaNakArasya kalpanAM siddhirUpAM nirdizato'bhiprAyamAha etadAgUrya sakalaM naamjaatyaadivrnnnm| matayoH svaanyyoritthmupaadaanmihaakrot||1234|| tebhyo'smAkamiyAneva bheda ityevmbruvn| anye tvityAdikaM vAkyamanantaramado jgau||1235 // etadAgUryeta / heyopAdeyaviSayakathanaM jAtyAdiyojanA nAmayojanAM vinA bhAvinItyAdi puurvopvrnnitm| nAmajAtyAdivarNanamiti / akaroditi sambandhaH / svAnyayostu matayorupAdAnaM heyopAdeyaviSayakathanAya // 1234-15235 // nyAyamukhagranthastarhi kathaM neyaH? ityAha evaM nyAyamukhagrantho vyAkhyAtavyo dishaa'nyaa| tatrAyaM nyAyamukhagranthaH-"yat jJAnArtharUpAdau vizeSaNAbhidhAyakAbhedopacAreNAvikalpakaM tadakSamakSaM prati vartata iti pratyakSam" ( ) iti| vizeSaNaM jAtyAdi, abhidhAyakaM nAma, tayorabhedopacAro jAtyAdimadbhiH saMjJinA c| abhedopcaargrhnnmuplkssnnm| [G.373] yatrApi bhedena grahaNam- asya motvamasyedaM nAmeti, tatrApi kalpaneSyata ev| . nanu cAnupratItiH kalpaneti noktam, tat kathaM tathoktakalpanA labhyate? ityAha- jJAnamityabhisambandhAt pratItistatra coditaa||1236|| .. etaduktaM . bhavati-kalpanAvaiparItyena jJAnameva pratyakSatvena darzayatA jJAnadharmatvaM kalpanAyA drshitm| tathA cAyamartho bhavati-yajjJAnaM nAmAdyabhedopacAreNAvikalpakam, tat pratyakSam; yattu jJAnaM tathAvikalpakaM tatkalpanAtmakatvAna pratyakSamiti sAmarthyAdabhilApinI pratItiH kalpaneti pratyakSavaiparItyena sidhyti| evaM paramatasaGgaho darzita iti // 1236 // yadvA-svamatopavarNanameva kevala mAcAryeNa kRtamityAdarzayati yadvA vizeSaNaM bhedo yenaanyaapohkRcshrutiH| jAtyAdInAM vyavacchedamanena ca krotyym||1237|| bhedo vizeSaNaM vyAvRttirityarthaH / tasyAbhidhAyakam, na jAtyAdInAm; tasyAbhedopacAra iti vigrahaH // 1237 // nanu ca yadi pratItirabhilApinI kalpanA, sA dharmiNI, na ca dharmyantare dharmyantarasya .. prasaGgaH, yena taniSedhastaddharmatayA kriyata ityasambandhAbhidhAnam; tathA yadi pratyakSaM kalpanApoDham, 1. avivAdAnayatnena- jai0| 2. pA0 gA0 pustakayo sti| 3. jAtyAdiyojanAM vinA-pA0, gA0 / Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 tattvasaMgrahe 'kathaM tat pratyakSazabdenocyata iti?- 'anabhidheyArthaH kila kalpanApoDhArthaH' iti manvAnAH pare bhargabhAradvAjaprabhRtayazcodayanti, etacca sarvaM parihatameveti yojayannAha evaM pratItarUpA ca yadevaM kalpanA mtaa| tAdAtmyapratiSedhazca prtyksssyopvrnnyte||1238|| tadA'dhyakSAdizabdena vAcyatve'pi na baadhyte| kalpanAviraho'dhyakSe na hi sA shbdvaacytaa||1239|| anyathA rUpagandhAdeH savikalpakatA bhvet| ato nAspadamevedaM yadAhuH kudhiyaH pre||1240|| yadi pratyakSazabdena * prtykssmbhidhiiyte| .. kathaM tat kalpanApoDhamayuktaM gamyate kthm||1241|| taadaatmyprtissedhiti| "yatraiSA kalpanA nAsti tatpratyakSam" ityanena granthena lakSaNakArastAdAtmyapratiSedhaM karoti / evambhUtaM kalpanAtmakaM yajjJAnaM na bhavatItyarthaH / [G.374] na tvAdheyaniSedhamiti prathamaM taavdcodym| dvitIyamapyacodyameva; yato nAnabhidheyArthaH kalpanApoDhArtho varNitaH, kiM tarhi ? aviklpkaarthH| avikalpakamapi jJAnaM yadyapyabhidhIyate, zabdenAdhyavasAyAnurodhAt; tathApi rUpAdivana vikalpakatAM yAsyatIti ytkinycidett||12381241|| syAdetat-bhavatvevaM yathopaviNatA kalpanA, kalpanApoDhaM tu kathaM siddham ? ityAha pratyakSaM kalpanApoDaM vedyte'tiprisphuttm| anytraasktmnsaa'pykssairniilaadivednaat||1242|| anena svavittyA pratyakSataH kalpanAvirahaH siddhaH ityaadrshyti|| 1242 // syAdetat-asAveva viSayAntaravyAsakto vikalpaH puro'vasthaM nIlAdi pratipadyata ityAha nAsAveva vikalpo hi tamarthaM prtipdyte| atItAdyabhidhAtyAgAt tnnaamghttnaaptitH||1243|| yadi hi sa eva vikalpastamarthaM pratipadyeta, tadA'tItAdyarthAbhidhAnatyAgena tasyaiva nIlAdernAma yojayet; ektraabhilaapdvysNsrgaaprtiitertiitaadybhidhaatyaagaadityuktm| tasyAbhimukhIbhUtasya nAma-tannAma, tasya ghaTanA=yojanA, tasyA Apti:=prAptiH / prasaGga iti yAvat // 1243 // syAnmatam-anya eva tarhi vikalpastadA tamarthaM pratipadyata ityevaM kasmAna vijJAyate? ityAha tadA tannAmasaMsargI vikalpo'styaparo na c| dRzyasyApratisaMvitteraniSTezca dvayoH skRt|| 1244 // 1. katvaM-pA0, gaa0| 2. bhartR0- jai0 pustake paatthaantrm| 3.purasthaM-pA0, gaa0| Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyakSalakSaNaparIkSA 321 anena yathAkramaM pratyakSavirodham, abhyupagamavirodhaM ca sakRdvikalpadvayapratijJAyAmAhadvayoriti / vikalpayoriti zeSaH // 1244 // vikalpetyAdinopasaMharati. vikalpakamato jnyaanshbhaavynubhuuyte| tasmAdindriyavijJAnamakalpanamidaM sphuttm||1245|| vikalpasahabhAvitvamasiddhamiti kadAcitparo brUyAt, atastadAzaGkayannAha krameNaivopajAyante vijJAnAnIti cenmtm| [G.375] yadi krameNopajAyante kathaM yugapat pravedyante? ityAha sakRdbhAvAbhimAnastu shiighrvRtterlaatvt||1246|| alAta ivAlAtavat / yathA'lAte zIghrabhramaNAt sakRccakrAkArA pratItiH, taddarzanAnAM ghaTanAd; evaM jJAnAnAM zIghrotpattitaH sakRdbhAvAbhimAna iti| atha vA-alAtazabdena viSayiNi jJAne viSayopacArAt tadviSayANi jnyaanaanyucynte| pUrvavadvatiH // 1246 // __ neti pUrvapakSaM pratikSipali-. na tdaa'bhimukhiibhuutbhaavaanaamnussnggvaan| vikalpo vidyate dRzya 'ityatroktaM na kiJcana // 1247 // evaM manyate-na sakRdbhAvaprasAdhanamatra prakRtam, kiM tarhi ? dhiyaH klpnaavirhH| sa ca anyatragaticittasyApyabhimukhIbhUtapadArthAnubhavakAle tannAmasaMsargiNo vikalpasyopalabdhilakSaNaprAptasyAnupalabdhyA sidhyatIti nA kiJcid dUSaNamuktam / tathA hi- yadi nAma krameNa jJAne saMvedyete, na tu vikalpaH saMvedya iti na prakRtasya vyAghAtaH // 1247 // . na cAyaM sakRdbhAvAbhimAno'pi bhrAnta ityAdarzayannAha . . bhrAntistadabhimAnazca tadvayaktaM ca nirntrm| tadeva cArthavijJAnayogapadyamataH sphuttm||1248|| 'bhrAntina' iti prakRtaM smbndhniiym| tadabhimAnaiti / tasya-sakRdbhAvasyAbhimAna iti vigrahaH / bAdhakapramANavazAd vibhraantivyvsthaanm| na cAtra bAdhakamasti, yena bhrAntiH syAt / kathaM nAsti? ityAha-tavyaktaM ca nirantaramiti / tadityabhimukhIbhUtArthasaMvedanaM nirantaraviSayAntarAsaktacittasamakAlaM spaSTamanubhUyate / tadeva cedRzamarthavijJAnaM pratyakSamucyata iti kuto bhrAntiH ! // 1248 // na kevalaM sakRdbhAvasya bhrAntatvavyavasthAM prati na kiJcit sAdhakamasti, pratyuta bAdhakamastIti darzayannAha nartakIdRSTyavasthAdAvakhilaM vedyate skRt| bahubhirvyavadhAne'pi bhrAnti: sA caashuvRttitH||1249 // latAtAlAdibuddhInAmatyarthaM laghu vrttnm| sakRdbhAvAbhimAno'ta: kimatrApi na vrttte||1250|| 1-1. ityevoktaM na... nA-pA0, gaa0| . 2-2. bhrAntizcedAzu0- gaa0| 3. 0 bhavAbhi-- pA., gA0 / Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 tattvasaMgrahe zuddhe ca mAnase kalpe vyavasIyeta na krmH| tulyA' ca srvbuddhiinaamaashuvRttishciraasthiteH||1251|| ataH sarvatra viSaye na kramagrahaNaM bhvet| sakRdgrahaNabhAsastu bhvecchbdaadibodhvt||1252|| [G.376] ekaikA dhIH paJcabhirdhIbhirvyavadhIyamAnA'pi nartakIdarzanAvasthAyAmavyavahiteva prtibhaati| tathA hi- yadaiva nartakImutpazyati tadaiva gItAdizabdaM zRNoti, karpUrAdirasamAsvAdayati, nAsikApuTavinyastakusumAmodaM jighrati, vyajanAnilAdisparza ca spRzati, vastrAbhAraNAdidAnAdi ca cintayati; tatazca yadi bahubhirvyavadhAne'pi buddhInAM sakRdbhAvabhrAntirAzUtpattibalAdupajAyate, tadA latA tAlaH, saro rasaH-ityevamAdAvekaikajJAnavyavadhAnAd varNazrutInAmatyarthaM laghu varttanamastIti sakRdvarNapratibhAsaH praapnoti| tatazca saMro rasa ityAdau zabde zrUyamANe zrutibhedaH, arthapratItibhedazca na syaat|| kiJca-buddhervijAtIyacakSurAdivijJAnAvyavahite nAnAvidhArthacintArUpe vikalpe samutpadyamAne zIghravRttirastIti na kramavyavasAyaH praapnoti| sarvAsAM ca buddhInAM kSaNikatvena cirAnavasthAnAdAzuvRttirastIti kasyacidarthasya na kramavatI pratItiH syAt / zabdAdibodhaka diti| nartakIprekSAvasthAyAM zabdAdisaMvedanavat // 1249-1252 // . yazcAyamalAtavaditi dRSTAntaH sa sAdhyavikala iti darzayannAha- .. alAte'pi sakRd bhrAntizcakrAbhAsA prvrttte| na dRzAM pratisandhAnAd vispaSTaM prtibhaasnaat||1253|| tathA hi pratisandhAnaM smRtyaiva kriyate na tu| darzanena vyatItasya vissysyaanvgrhaat||1254|| yazcAsyA viSayo nAsau vinaSTatvAt prisphuttH| ... tataH parisphuTo nAyaM cakrAbhAsaH prsjyte||1255|| yato neyaM mAnasI bhrAntiH kramavartinI darzanAni ghaTayantI samupajAyate, kiM tarhi ? sakRdekaivendriyajA cakrAkArA bhrAntiH sAmagrIvizeSabalAdutpadyate; vispssttprtibhaastvaat| na hi vikalpAnubaddhasya spaSTapratibhAsitvaM yuktm| tathA hi- ghaTanA [G.377] kriyamANA smRtyaiva kriyate, nendriyajJAnena; tasya vstusnnidhaanblbhaavino'tiitaarthgrhnnaasaamrthyaat| yazcAsyAH smRterviSayaH, nAsau parisphuTaH; kasmAt ? vinaSTatvAt / tasmAdaspaSTAbhatvaprasaGgAneyaM mAnasI bhrAntiH, kiM tarhi ? indriyajA- iti sAdhyavikalo dRSTAntaH // 1253-1255 // evaM pratyakSato dhiyaH kalpanAvirahaM pratipAdya sAmpratamanumAnataH pratipAdayati yadi cApyasya bhAvasya ydruupsthitikaarnnm| na vidyate na tattvena sa vyavasthApyate budhaiH // 1256 // avidyamAnasAsnAdiryathA karko gvaatmnaa| vizeSaNaviziSTArthagrahaNaM. na ca vidyte||1257|| 2. viziSTArthe grahaNaM- pA0, gA0 / 1. alpA -pA0, gaa0| Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyakSalakSaNaparIkSA 323 savikalpakabhAvasya sthiterAkSe nibndhnm| vipakSaH - shaableyaadirnythaa'tiprsjyte||1258|| na cAprasiddhatA hetorjAtyAdeH prtissedhtH| bhedena cAparicchedAnna cAstyevaM vishessnnm||1259|| prayogaH-tasya yadrUpaM vyavasthitau nimittaM nAsti, na tat tathA prekSAvadbhirvyavahartRbhirvyavasthApyate, tadyathA-avidyamAnagoprajJaptinimittabhUtakakudAdisamudAyaH karko gotvena / nAsti ca pratyakSasya nIlAdyasAdhAraNaviSayabalenotpadyamAnasya savikalpakabhAvavyavasthitau vizeSaNaviziSTArthagrahaNaM nimittamiti kAraNAnupalabdhiH / vaidhahNa zAbaleyabAhuleyAdayaH / sarvathA sarvasya vyavasthAnaprasaGgo vyavasthApayituzcAprekSApUrvakAritAprasaGgo bAdhakaM pramANamiti saMkSepArthaH / karka:-zuklo'zvaH / jaatyaariti| vizeSaNasyeti zeSaH / santu nAma vastubhUtA jAtyAdayaH tathA'pi nAsiddhateti darzayatrAha-bhedena' cAparicchedAditi' / vishessytvenaabhimtaadruupaaderitydhyaahaarym| yadi nAma bhedenAparicchedo jAtaH, tathApi vizeSaNaM kasmAnna bhavati? ityAhana cAstyevamiti / bhedenaapricchinnm| tasmAdvizeSaNaviziSTArthagrahaNaM na vidyata ityasya heto - siddhatA // 1256-1259 / / syAdetat-mA bhUjjAtyAdikaM vizeSaNam, zabdasvarUpameva tu vizeSaNaM bhaviSyati? ityAha nAmApi vAcakaM naiva yacchabdasya svlkssnnm| svalakSaNasya vAcyatvavAcakatve hi duussite||1260|| adhyAropitamevAto . vaacyvaackmissyte| * anAropitamarthaM ca pratyakSaM 'prtipdyte||1261|| svalakSaNasya sadbhAve sadbhAvAt tdbhaavtH| vyavadhAnAdibhAve ca tasyApi vytirektH||1262|| [G.378] na hi svalakSaNe saGketaH, nApi zabdasvalakSaNaiH; tayorvyavahArakAle'nanvayAt / na ca svalakSavyatirekeNAnyacchabdasvarUpamasti / na cAsaMketito'rthaH zabdena yojyate; atiprsnggaat| nApi zabdayojanamantareNa vikalpaH / tasmAdadhyAropita eva vAcyavAcakabhAvaH, na paarmaarthikH| syAdetad- AropitameMvArthaM tarhi pratyakSa pratipadyamAnaM savikalpakaM bhaviSyati? ityaahanaaropitmityaadi| tadabhAvata iti / tasyApi vyatirekata iti sambandhaH / tasya svalakSaNasyAbhAvAt, tasyApi pratyakSasya vyatirekato'bhAvAditi yAvat / kadA svalakSaNasyAbhAvaH? ityAha-vyavadhAnAti / Adizabdena dezakAlaviprakarSAdiH // 1260-1262 / / azakyasamaya ityAdinA pramANAntaramapyAha azakyasamayohyAtmA niilaadiinaamnnybhaak| teSAmatazca saMvitti bhijlpaanussngginnii||1263 // 1-1. bhedenAparila-pA0, gaal| 2. arthasvalakSaNa ityrthH| Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 tattvasaMgrahe nIlAdInAmAtmA svabhAvaH, azakyasamaya: azakyasaGketaH / kathamiti prazne kaarnnmaah-annybhaagiti| ananyabhAk-asAdhAraNaH / vyavahArakAlApratyupasthAyIti yaavt| vyavahArArthatvAt samayasyeti nAtra shbdsNket:| kiJca-viSayIkRte cAyaM samayo bhavati nAviSayIkRte; na tAvadanutpannaM pratyakSaM nIlAdyAtmAnaM viSayIkaroti, utpannaM cAbhilApamAdAya yojayet / utpattikAle'bhilApagrahaNakAle ca kSaNikatvAnna viSayeNApi pratyakSaM viSayIti kena kutra janamityato'pyazakyasamayo niilaadiinaamaatmaa| teSAmiti niilaadiinaam| nAbhijalpAnuSaGgiIti naavissttaabhilaapaa| tatra prayogaH- yad yatrAgRhItasamayaM na tat tatra savikalpakaM bhavati, tadyathA-cakSurvijJAnaM gndhe| agRhItasamayaM ca pratyakSaM nIlAdyAtmanIti vyApakaviruddhopalambhaH // 1263 // [G.379] nanktyiAdinA prathame hetau sumaterdigambarasya matenAsiddhatAmAzaGkate nanu nAmAdikaM mA bhUt tasya grAhyaM vishessnnm| tathApyasiddhatA heto va vyAvarttate ytH||1264|| sa hi sAmAnyavizeSAtmakatvenobhayarUpaM sarvaM vastu varNayati / sAmAnyaM ca dvirUpam1. vizeSeNAvacchinnaM yathA gotvAdi, 2. anavacchinnaM yathA sattAvastutvAdi / tatra yadanavacchinnamekarUpaM tadAlocanamAtrasya nirvikalpakapratyakSasya gocaraH; itarat punaH savikalpakasyaityeSA tasya prkriyaa| kumArilastu-AlocanAjJAnaM nirvikalpakaM vyaktisvalakSaviSayaM varNayati / sAmAnyaviSayaM tu savikalpakaM pratyakSam // 1264 // tatra sumatiH kumArilAdhabhimatAlocanamAtrapratyakSavicAraNArthamAha arthAntaravyavacchinnarUpeNAgrahaNaM ydi| arthamAtragraho vA syAdagraho vA ghaTe ythaa||1265|| ghaTAntaravyavacchinnarUpeNAgrahaNaM ydi| ghaTamAtragraho vA syAdagraho vA ghaTasya vai||1266| tadvAdIdaM praSTavyaH- kiM tadindriyasya puraHsthitamarthamAtraM svena rUpeNArthAntarA'sambhavinA viziSTaM gRhyate? 'uta neti? yadyasau brUyAt-neti, atrocyate- arthAntaravyavacchinnarUpeNAgrahaNaM yadi-vivakSitAdAd yadarthAntaram, tato vyavacchinnam tatrAvidyamAnaM vivakSitArthasthaM rUpam svabhAvaH, tena viziSTasya yadi tasyArthasyAgrahaNabhiSyate, tadA tadarthamAtragraho vA syAt, yattadarthamAtramarthAntarAsambhavi-svabhAvarahitaM tasyaiva grahaNaM syaat| atha tadapi na gRhyate, tadA agraho vA= agrahaNameva syaat| ghaTe yatheta nidarzanamuktam, tokAntareNa vyAcaSTe-ghaTAntaretyAdi / avadhIkRtaghaTAsambhavinA rUpeNa yadi tasya ghaTasyAgrahaNam, tadA ghaTamAtragraho vA syAt kenacidrajatatAmrAdinA vizeSeNAviziSTasya ghaTamAtrasya grahaNaM syAdityagraho vA ghaTasya vai| evamatrApi dArTAntike vizeSAgrahaNe'rthamAtragrahaNaM na grahaNaM vA syAdityekAntaH // 1265-1266 // 1. sumterityrthH| 2. pA0, gA0 pustkyonaasti| Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyakSalakSaNaparIkSA atha pUrvaka: pakSaH, atrAha grAhyAntaradhyavacchinnaM bhAvena grAhi cenmtm| savikalpavijJAnaM bhaved vRkssaadibodhvt||1267|| [G.380] yadi paratrAsambhavinA svarUpeNa viziSTArthagrAhIndriyajJAnamabhipretam, tadA savikalpakaM prApnoti; kenacidrUpeNa viziSTArthagrAhitvAt, vRkSo'yamityAdibodhavat // 1267 // __ syAnmatam- "nArthamAtra nAma kiJcidasti yat svarUpeNa viziSya gRhyate, kiM tarhi ? yattadviziSTaM rUpaM tava, mama vizeSAbhimataM tadevAsti, gRhyate ca" iti, ata Aha vizeSo'spRSTasAmAnyo na ca kazcana vidyte| atra mAtraM nAma sAmAnyamucyate, yattat sattetyAkhyAyate, tannirapekSo na kazcidvizeSo vidyate, yo gRhyate tatra / etat syAt- tvanmatyA yadyapi tadasti sAmAnyam, grahaNakAle tu tanna spRzyate? ityAha grahaNe cet tadaspaSTaM vibhAvatvAna gRhyte||1268|| grahaNakAle yadi tat sAmAnyaM sattAkhyam indriyajJAnena na spRzyate, vizeSamAtrameva gRhyate, tadA tadvizeSamAtraM gRhyamANaM bhAvarahitaM sattAkhyasvabhAvavikalaM ni:svabhAvaM prAptamiti nendriyajJAnagrAhyaM syAt, vibhAvatvAt vigatabhAvatvAt, viyatpuSpavaditi // 1268 // tasmAd viziSTaviSayo bodho'tha ca kalpanA nAstIti sAhasametadbhavatAM pramANabAdhitamabhyupagacchatAmityupasaMhAraH / atraivopapattimAha . viziSTaviSayo bodhaH kalpanA neti saahsm| na vizeSaNasambandhAdRte vaiziSTayasambhavaH // 1269 // na hi daNDasambandhamantareNa tadvAn bhavati,tadvadviziSTo'pi vizeSasambandhamantareNa na yukta iti bhaavH| tasmAd yadvizeSaNasambandhagrahaNam, tat sviklpkmiti| prayogaHvivAdAspadIbhUtaM viziSTaviSayaM jJAnaM savikalpakam; viziSTaviSayatvAt, paTo'yamityAdi jJAnavaditi // 1269 // . sajAtIyetyAdinA pratividhatte sNjaatiiyvijaatiiyvyaavRttaarthgrhaanmtH| viziSTaviSayo bodho na vizeSaNasaGgateH // 1270 // yadatra yadi vyatiriktavizeSaNasambandhAt 'viziSTaviSayatvAt' iti hetvarthaH, tadAna siddho hetuH / tathA hi-na bauddhasya vizeSaNaM nAma kiJcidasti, yena [G.381] tatsambandhagrahaNAd viziSTaviSayo bodha: syAt, kiM tarhi ? sajAtIyavijAtIyebhyo vyAvRttasyArthamAtrasya grahAt= grahaNAnmataH=iSTaH5, viziSTaviSayo bodhaH // 1270 // kathaM tarhi viziSTatvamasya, vaiziSTyamasya-ityAdi vyapadezo vyatirekIva? ityAha1. kumArilasyedaM mtm| 2. sumatiriti shessH| 3. AcAryaH zAntarakSita iti shessH| 4. 0iti-gaa| 5. pA0, gA0 pustkyonaasti| Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 tattvasaMgrahe bhedo vaiziSTyamuktaM hi na vishessnnsnggtiH| bhedaH sajAtIyavijAtIyebhyo vyAvRttiH; sA ca nAnyA vyAvRttAd bhaavaat| bhAva eTa hi bhedAntarapratikSepeNa tanmAtrajijJAsAyAM tthocyte| __ syAdetat-yadi vijAtIyasajAtIyebhyo vastuno grahaNam, niyamena tarhi savikalpakaM grahaNaM prAptam; bhinnametad' ityevamAkArapravRttatvAt, anyathA kathaM tadviSayaM syAd, yadyanyAkArapravRttaM bhavet! na hyanyAkArapravRttaM tadviSayaM yuktam; atiprasaGgAt ? ityAzaGkyAha bhinnamityapi tadvAcA nAnuviddhaM pratIyate // 1271 // kathaM tarhi bhinnamityabhidhIyate? ityAha svabhAvAparaniHzeSapadArthavyatirekiNi . / ... gRhIte sati tasmistu vikalpo jAyate tathA // 1272 // svabhAvAdapare ye ni:zeSAH padArthAstebhyo vyatirekiNi vyAvRtte gRhIte satyasAdhAraNanIlAdyAkArapratibhAsanAt pazcAd bhedAdhyavasAyI zabdAkArAnusmRto bhinnamityabhilapannutpadyate vikalpaH / na cedastvabhilApasvabhAvaM tatsaMsRSTAtmatattvaM vA, yena 'bhinnam' iti, 'abhinnam' iti nAmnA saMyojyagrahaNe 'satyagRhItaM syAt / tasmAdasiddha eva hetuH // 1272 // atha vyAvRttivazAdviziSTa iti kRtvA 'viziSTaviSayatvAt' iti hetvarthaH, nArthAntaravizeSaNasambandhAt, tadA'pi svatoM naikAntiko heturiti darzayannAha vizeSaNAnavacchinnaM paraiH saamaanymissyte| nirvikalpakavijJAnagrAhya tatrApyataH samam // 1273 // dvirUpaM hi sAmAnyam, vizeSaNAvacchinnarUpam, avacchinnarUpaM c| tatra yadanavacchinnarUpaM tanirvikalpakavijJAnagrAhyamiSTam / tatrApi sAmAnye / ata etadvikalpakavijJAnagrAhyatvaM tulyam // 1273 // . [G.382] katham ? ityAha vizeSAddhi viziSTaM tat saamaanymvgmyte| tadgrAhakamataH prAptaM vijJAnaM savikalpakam // 1274 // yasmAd vizeSAd viziSTam vyAvRttam, tat sAmAnyaM pratIyate; anyathA sAmAnyameva na syAt, tato yadi na vyAvarteta / tatazcAsyApi sAmAnyasya vizeSAdvyAvRttasya grAhakaM vijJAnaM savikalpakaM prApnoti; vishissttvissytvaat| na ca bhavati tvnmten| tasmAt svato'naikAnta iti // 1274 // atra kila tenaiva sumatinA svayamAzaGkaya sAmAnyena hetoranaikAntikatvaM parihRtam, tadevAdarzayati nirvizeSaM gRhItazced bhedaH saamaanymucyte| tato vizeSAt sAmAnyaviziSTatvaM na yujyate // 1275 // na hi sAmAnyaM kiJcidasti vizeSebhyo vyatiriktasvarUpam, yat svarUpeNa viziSTaM 1. sati gahotaM-pA. gaa| 3. yaddhyasmAt-pA0, gaa0| 2. ad-jeN| Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyakSalakSaNaparIkSA 327 gRhyamANaM savikalpakavijJAnagocaraM syAt, kintu nirvizeSaM gRhItA bhedA eva sAmAnyamityucyante / pratiniyatasvarUpanirapekSAH pratIyamAnAH sAmAnyazabdAbhidheyA iti yAvat / tatazca kutastasmAdvizeSAt sAmAnyasya viziSTatvam, yena tadgrAhakasya savikalpanA bhavet // 1275 // kathaM tarhi sAmAnyavizeSayorasaGkIrNA vyavasthA ? ityAhavaiSamyasamabhAvena jJAyamAnA ime kila / prakalpayanti sAmAnyavizeSasthitimAtmani // 1276 // eta eva hi bhedAH samaviSayatayA samprajJAyamAnA yathAkramaM sAmAnyavizeSAbhidhAnAbhidheyatAmanubhUya sAmAnyavizeSavyavahArayorviSayabhedaM prakalpayanti // 1276 // vaiSamyasamabhAvo'yamityAdinA pratividhatte vaiSamyasamabhAvo'yaM pravibhakto yadISyate / sAmAnyasya viziSTatvaM tadavasthaM vizeSataH // 1277 // athAvibhakta evAyamasaGkIrNA sthitiH katham / anyonyaparihAreNa sthitergatyantaraM na ca // 1278 // pravibhaktaiti amizraH / anyadeva sAmAnyam, anya eva vizeSa iti yAvat / [G.383] sAmAnyasya vizeSato vishisstttvmityuplkssnnm| tathA vizeSasyApi sAmAnyato viziSTatvameva; dvayorapi parasparasvabhAvavivekena pratibhaktatvAt / asaGkIrNA sthitiriti amizrIbhUtA / yathoktaM tainaiva sumatinA - " sattAdisAmAnyasvabhAvAnuviddha eva vizeSaH sAkSAtkriyate nAnyathA, tato vikalpaviSayatvameva' vizeSyasya yuktaM rUpam / sAmAnyaM punarazeSavizeSanirapekSaM sAkSAtkartuM zakyata ityabiruddhamasyAvikalpaviSayatvam - itIyabhasaGkIrNA sthitirna syAt / na pravibhakto nApravibhakta iSyate ( ) iti cedAha - anyonyetyAdi / anyonyaparihArasthitilakSaNAnAmekasvabhAvaniSedhasyAparabidhinAntarIyakatvAnna rAzyantaramasti // 1277-1278 // api ca nirvizeSaM gRhItA bhedA iti parasparavyAhatamiti darzayAnnAha-- * vizeSAtmAtirekeNa nAparaM bhedalakSaNam / tadrUpAsparzane teSu grahaNaM kathamucyate // 1279 // tadrUpasparzane cApi bhedAntaravibhedinaH / gRhItA iti vijJAnaM prAptameSu vikalpakam // 1280 // bhedebhyo hi nAnyo vizeSaH, tasya ca vizeSasya sAmAnyagrAhiNA jJAnenAsaMsparze kathaM bhedAstena gRhItA bhaveyuH, agRhItasvabhAvAvyatirekAtte'pyagRhItA eveti bhAvaH / atha gRhItA iti matam ? tadA tadrUpasaMsparzane - bhedarUpasaMsparzane grahaNe, gRhItAvyatirekAd gRhItasvabhAvavad vizeSo'pi gRhIta eveti, eSu = bhedeSu, yat sAmAnyaviSayatvenAbhimataM jJAnaM tadvikalpakaM prAptam // 1279-1280 // kiJca - mA bhUtrAma sAmAnyasya vizeSAvyatirekAt tato viziSTatvam, tathApi 1. anyonyApari0- pA0, gA0 / 2. viziSTaviSa0- pA0, gA0 / Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 tattvasaMgrahe zazaviSANAdernirupAkhyAt tasya viziSTatvamastyeti vikalpajJAnagrAhyaM syAt, na ca bhavati, tasmAdanaikAntikatvameveti darzayannAha nirupAkhyAcca sAmAnyaM viziSTaM smprtiiyte| ato vikalpakajJAnagrAhyaM tadapi te bhavet // 1281 // nAsatastadviziSTaM cet kimidAnIM tdaatmkm| no cet tathApi vaiziSTyaM tasmAdasya na kiM mtm||1282|| syAdetat-sAmAnyasyAbhAvato na vizeSaH sambhavati, nApi saadRshym| tathA hi [G.384] yanna kiJcat so'bhAvaH kalpyate, tacca tAdRzaM sAmAnyato naiva viziSTam, nApi samam; bhaavtvprsnggaat| tathA hi-yadi tacchUnyaM sAmAnyato viziSTaM syAt, tadapi vastveva syaat| na hyavastuno vizeSAkhyasvabhAvaH sambhavati, na ca vizeSAkhyaM svabhAvamantareNa viziSTaM zakyaM vaktum, nApi samam; vastutvaprasaGgAt / na hyavastunaH kenacit samAnaM rUpaM bhavati, na ca samAnarUpamantareNa samaM yuktam; atiprsnggaat| tasmAt sAmAnyasya zUnyamavadhiM kRtvA samatvaM viziSTatvaM vA yuktm| tathA hi-yo yamavadhiM kRtvA samo viziSTo vA bhavati, tena so'pyavadhiH samo viSamazca dRshyte| yadi hi so'vadhistena samo viSamo vA na dRzyeta, itaro'pyavadhimAn samo viSamo vA na dRzyeta // 1281-1282 // .' kiJca-nAbhAvo nAma kazcidbhAvavyatirikto'sti, bhAva eva tu bhAvAntaraM na bhavatItyabhAva AkhyAyate, tatkuto'sya vaiziSTyamityetatsarvaM sumatinoktamAgUryA''ha atadAtmakamevedaM vaiziSTayaM vastuno'pi hi / nAsadrUpaM ca sAmAnyaM tadviziSTaM na te katham // 1283 // vastuno'pi hi sakAzAd yadavastuno viziSTatvaM tat khalu nAnyat kiJcit, kiM tarhi ? tattvaniSedhaH, atadAtmatvameva, lakSaNabheda iti yAvat / taccAsato'pi zazaviSANAdeH sakAzAt sAmAnyasya tulyameva / tathA hi-asacchazaviSANAdi sarvArthakriyAvirahalakSaNam, sAmAnyaM tu na tatheSTamiti vispaSTamasya tato vaishissttym| tatazcAsato'pi sakAzAd vaiziSTyaM syAt, na ca vastutvaprasaGgo'sata iti ytkinycidett| ___ yaduktam-"nAbhAvo nAmAnya eva" ( ) ityAdi, tatra tena svAbhASitasyaivArtho na vivecitaH / tathA hi-'bhAva eva tu bhAvAntaraM na bhavati' ityukte bhAvAntarAt tasya vizeSa ukto bhavati, tato vyAvRttisaMvarNanAt / tadetaddhyAndhyavijRmbhitamityalaM prasaGgena // 1283 // tasmAt svalakSaNe jJAnaM yat kiJcit smprvrttte| vAkpathAtItaviSayaM sarvaM tannirvikalpakam // 1284 // tasmAdityAdinA pramANaphalopasaMhAraH // 1284 // asti hyAlocanAjJAnamityAdinA kaumArilamatopadarzanena 'yasya yadrUpavyavasthitau nimittaM nAsti' ityAdau prayoge hetoH pakSaikadezAsiddhatvamAzaGkate1. vizeSaM-pA0. gaa0| 2.tisaGkIrtanAt-pA0, gaa0| Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 329 pratyakSalakSaNaparIkSA asti hyAlocanAjJAnamAdyaM cenirviklpkm| bAlamUkAdivijJAnasadRzaM zuddhavastujam // 1285 // [G.385) tathA hi-sarvaM pratyakSaM pakSIkRtam, tatra ca sarvatra pratyakSAkhye dharmiNi savikalpakavyavasthitau nAsti ca vizeSaNaviziSTArthagrahaNaM nimittamityasya hetorasiddhiH; AlocanAjJAnavyatirekeNAnyatra pratyakSe sAmAnyAdivizeSaNaviziSTArthagrahaNasya vidymaantvaat| athAlocanAjJAnameva pakSIkRtya heturabhidhIyate, tadA siddhasAdhyateti manyate 'prH| bAlamUkAdivijJAna sadRzamiti / bAlavijJAnasadRzam muukaadivijnyaansdRshm| Adizabdena sammUrchitAdiparigrahaH / abhilApavizeSarahitatvamAtreNa sAmyam // 1285 // zuddhatvaM punarvastunaH; sAmAnyadvayaviviktatvAt / tadeva dvitIyena zlokena spaSTayati na vizeSo na sAmAnyaM tdaaniimnubhuuyte| tayorAdhArabhUtA tu vyaktirevAvasIyate // 1286 // . vizeSa iti avAntarasAmAnyaM gotvaadi| sAmAnyamiti mahAsAmAnyaM vstutvaadi| tayorAdhArabhUteti / anena zuddhaM vastu darzitam // 1286 // . tataH paramityAdinA tAmeva pakSaikadezAsiddhatAM hetorabhivyanakti tataH paraM punarvastu dhmerjaatyaadibhiryyaa| - buddhyA'vasIyate sApi pratyakSatvena sammatA // 1287 // tataH paramiti zuddhavastugrahaNottarakAlam / yayA buddhyA vastu vyavasIyate jAtyAdibhirvizeSaNaiH, sApi pratyakSatvena sammateti yojym| jAtyAdibhirityanena vizeSaNaviziSTArthagrahaNaM darzayati / anena cAnadhigatArthAdhigantRtvaM hetozcAsiddhatoktA bhavati // 1287 // . punaH punarvikalpe'pi yAvAnadhigamo bhvet| tatsambandhAnusAreNa sarvaM prtykssmissyte||1288|| punaH punariti tRtIyAdau kssnne| yAvAniti / anadhigatArthAdhiganteti shessH| tatsambandhAnusAreNeti tasyAkSasya sambandhAnusAreNa // 1288 // ____ syAdetat-yadi prathamato'kSavyApArakAle sakalajAtyAdidharmasamanvitaM vastu bhAsate, tat tahattarakAlamapi na bhAseta; avizeSAt ? ityAha * na hi praviSTamAtrANAmuSNAd grbhgRhaadissu| arthA na pratibhAntIti gamyante nendriyaiH punaH // 1289 // [G.386] uSNAditi prbhaasvraat| praviSTamAtrANAmiti yojym| gamyante nendriyairti| api tu gamyanta eveti kAkvA darzayati // 1289 // evaM dRSTAntaM prasAdhya dArTAntike upasaMharannAha yathA tvAbhAsamAtreNa pUrva jJAtvA svruuptH| pazcAt tatra vibuddhyante tathA jaatyaadidhrmtH||1290|| ... 2. sammUrchitapari0- pA0, gA0 / 3.0 saddharma- jai0 pAThA0 / 1. mImAMsaka ityrthH| Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 tattvasaMgrahe yathA garbhagRhe AbhAsamAtraM gRhItvA pazcAdvizeSato nIlamityAdinA jAnAti, evaM svarUpataH pUrvaM jJAtvA pazcAjjAtyAdidharmataH pratyakSavAn bhaviSyatItyadoSaH // 1290 // evaM tarhi yadyAlocanAjJAnAdUrdhvaM punaH punaryAvAnadhigamastasya prAmANyam, tadA''locanAjJAnena yadi kazcidAlocya pazcAdakSiNI nimIlya jAtyAdidharmato vikalpayati, tadAsyApUrvAdhigamo'stIti tasyApi pratyakSatA syAt ? ityAha yadi tvAlocya sammIlya netre kshcidviklpyet| na syAt pratyakSatA tasya sambandhAnanusArataH // 1291 // (bho0 vA0, pra0 sU0 112-113, 120, 125-127) __ Aloyeti sambandhaH / sambandhAnanusArata iti| akSasambandhadvAreNAnutpatteH / yathoktaM tenaiva kumArilena ___ "evaM samAne'pi vikalpamAtre ytraaksssmbndhphlaanusaarH| pratyakSatA tasya tathA ca loke vinApyado lakSaNataH prasiddham // " (zo0 vA0, pratya0 sU0 254) iti // 1291 // tadityAdinA pratividhatte tadayuktaM yadi jJAnaM. tat pravRttaM svlkssnne| .... anAviSTAbhilApaM tajjAtyAdigrahaNe'pi hi // 1292 // tathA 'cAvAcyamevedaM sAdhitaM prAk svlkssnnm| tasmin vRttaM ca vijJAnaM niyataM nirvikalpakam // 1293 // jAtyAdigrahaNe'pItyapizabdo'bhyupagame / ekadA tAvajAtyAdInAM nirastatvAnna santyeva ta iti kutastadgrahaNe prAmANyam! santu nAma, tathApi tadgrahaNe AlocanAjJAnaduttarakAlabhAvinAM jJAnAnAM svalakSaNaviSayatvAdavikalpataiva, jAtyAdInAM svalakSaNAdvayatirekasyAbhyupagatatvAditi bhAvaH / prayogaH-yat svalakSaNagrAhi tadavikalpakam, [G.387] ythaa-aalocnaajnyaanm| svalakSaNagrAhi cottarapratyakSatvenAmimataM jJAnamiti svabhAvahetuH / prasaGgasAdhanaM cedm| na cAnakAntikatA hetoH; yato'vAcyamevedaM svalakSaNamiti prAganyApohe prasAdhitam / nApi viruddhatA; sapakSe bhAvAt / / 1292-1293 // syAdetat-jAtimAtraviSayatvAdasiddho hetuH? ityAha__ jAtimAtragrahe tu syAdekAntena vibhinntaa| vizeSaNasya naitacca parairiSTaM yathoditam // 1294 // ekAntena vibhinnatA vishessnnsyeti| vizeSyAditi zeSaH / naitacca parairiSTamiti / ekAntena vishessnnvishessyyorvibhinntvm| kathaM neSTam? ityAha- ythoditmiti| tenaiveti zeSaH // 1294 // kiM tat ? ityAha yadi hyekAntato bhinnaM vizeSyAt syaadvishessnnm| 1. vikalpamArge- iti tatrasthaH paatthH| 2. vAcyame0-pA0 3. paarsyeti-jai0| Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyakSalakSaNaparIkSA svAnurUpAM tadA buddhiM vizeSye janayet katham // 1295 // paryAyeNa bhedasyApyabhyupagatatvA dekAntata ityAha / tathA hi- bhinnAbhinnasvabhAvA jAtyAdayastasyeSTA nekAntato bhinnAH, nApyabhinnAH / tathA cAha"buddhibhedAnna caikatvaM rUpAdInAM prasajyate / ekAnekatvamiSTaM vA sattArUpAdibhedataH // " ( zvo0 vA0, pratya0 sU0 158) iti / punazcoktam 331 " sthitaM naiva hi jAtyAdeH paratvaM vyaktito hi naH // (zlo0 vA0 pratya0 sU0 141 ) iti / paratvamiti anytvm| svAnurUpAmiti / vizeSaNasvarUpoparaktAm / yato vizeSaNoparaktaM vizeSyaM grAhayad vizeSamucyate, anyathA 'vizeSaNasyAnupapannatvAditi bhAvaH / yathoktam"svabuddhyA yena rajyeta vizeSyaM tadvizeSaNam" ( ) iti // 1295 // athApi syAt-svasAmAnnalakSaNaviSayatvenobhayaviSayatvAt kevalasvalakSaNamAtraviSayatvamasiddhamevottareSAM jJAnAnAm ? ityAha svasAmAnyAtmanoryuktaM' jJAnaM caikaM na vedakam / savikalpAnyathAbhAve prAktanAparavina hi // 1296 // svalakSaNasAmAnyalakSaNayornaikaM jJAnaM vedakaM yuktam / tathA hi-tadekaM jJAnaM savikalpakaM vA syAd, avikalpakaM vA; tatra savikalpakabhAve - savikalpakatve sati, prAktanasya = 1 = pUrvoktasya svalakSaNasya, vit= vedanam, na prApnoti / anyathAbhAva iti / nirvikalpakapakSe / aparasyeti sAmAnyAtmanaH, vit-vittirna syAt // 1296 // = [G.388] evaM tAvat svalakSaNaviSayatva itareSAM jJAnAmavikalpakatA prApnotIti sAdhitam, idAnIM bhavatu nAma savikalpakatvam, tathApi gRhItagrAhitvAnna teSAM prAmANyameva yuktamiti pratipAdayannAha - . ekAntenAnyatAbhAvAjjAtyAdyAdyena ced gatam / .tijJAtArthAdhigantRtvAt smArttajJAnasamaM param // 1297 // tathA hi-jAtyAdervyaktito naivAnyatvamekAnteneSTam / yathoktam - "sthitaM naiva hi jAtyAdeH paratvaM vyaktito hi naH " ( zlo0 vA0 pra0 sU0 141 ) iti / tatazcAdyenaivAlocanAjJAnena jAtyAdi gRhItamiti smArttajJAnavadadhigatArthAdhigantRtvAt paraM jAtyAdidharmanizcayajJAnamapramANameva yuktamiti / prayogaH -- yad gRhItagrAhi jJAnaM na tatpramANam, yathA - smRtiH / gRhItagrAhI ca pratyakSapRSThabhAvI vikalpa iti vyApakaviruddhopalabdhiH // 1297 // tadatra yadi samAropaviSayavyavacchedena gRhItamiti hetvartha:, tadA hetorasiddhatA, atha yathAkathaJcid gRhItatvAditi hetvarthaH, tadA'numAnenAnekAnta iti darzayannAhasammugdhAnekasAmAnyarUpeNAdhigame sati / 2. svAsAmAnyAM0- jai0 / 1. vizeSaNatvasyA0- gA0 / 3. prAmANyaM pA0, gA0 / Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 tattvasaMgrahe naiva cenizcitaM vastu nizcayastUttarottaraH // 1298 // samArope vyavacchedaviSayAddhi ythaa'numaa| samAropavyavacchedaviSayo nizcayastathA // 1299 // tathA hi-prathamaM sammugdharUpeNAlocanAjJAnenAdhigatam, na hi nizcitarUpeNa; uttarottarastu nizcayaH pramANam, smaaropvyvcchedvissytvaadnumaanvt| yathA pratyakSeNagRhIte zabdAdau dharmiNi kRtakatvAdinA'nityatvanizcayo bhavan pramANaM bhavati, tathA samAropavyavacchedaviSayo nizcayo bhvissyti| tathA hi bhavatAmatrAvivAdaH-samAropavyavacchedaviSayo nizcayaiti / yathoktam "nishcyaaropmnsorbaadhybaadhkbhaavtH| samAropaviveke'sya pravRttiriti gamyate" (pra0 vA0 3.48) iti // 1299 // netyAdinA pratividhatte na samAropavicchedaviSayatvena maantaa| . ' anumAyAH pramANatvaprasaGgena smRterapi // 1300 // pratyakSAnantarodbhUtasamAropanivAraNAt / ' iSTaM tu laiGgikaM jJAnaM pramANaM na tadasti te // 1301 // [G.389] pravRttasamAropavyavacchedenAnumAnasya, pramANyam, na tu punaH samAropaviSayavyavacchedamAtreNa; smRterapi praamaannyprsnggaat| na ca tat pratyakSasamanantarabhAvino gauH zuklazcalatItyAdervikalpasya pravRttasamAropanivAraNamasti; antarA samAroMpasyAnutpannatvAt / / 1300-1 // kathamanutpannatvamiti ced? Aha gauH zaklazcalatItyAdau pratyakSAnantaraM na hi| samAropo'tra vijJAne vedyate yaniSedhyate // 1302 // gaurityaadi| na hi vikalpo'saMvidita utpadyata ityupalabdhilakSaNaprAptasyAnupalabdhyA siddhamanutpannatvaM samAropasya // 1302 // evaM tAvadetat sarvaM jAtyAdikamabhyupagamyoktam, idAnI jAtyAdayaH paramArthato na santyeva, kutastadviSayatayA pratyakSasya savikalpatA bhaviSyatIti darzayannAha-- tattvAnyatvobhayAtmAnaH santi jAtyAdayo na c| yadvikalpakavijJAnaM pratyakSatvaM prayAsyati // 1303 // anvayAsattvato bhedAd bhedenaaprtibhaasnaat| anyonyaparihAreNa sthitezcAnyatvatattvayoH // 1304 // vyaktibhyo hi jAtyAdayaH kadAcidavyatiriktAH, vyatiriktA vA, vyatiriktAvyatiriktatvenobhayAtmAno vaa| na tAvadAdyaH pakSaH; anvayAsattvata: anvyaabhaavaat| anekavastvanugataM hi rUpaM sAmAnyamucyate, na caivaM vyaktayaH parasparamanvAvizanti, yena tA eva sAmAnyaM bhaveyuH / anvAveze vA vizvamekameva rUpaM jAtamiti sAmAnyasyaivAbhAvaprasaGgaH, anekAdhAratvAt tsy| 1-1.samAropavyavacchedaviSayatvAda-pA0, gaa0| 2.0samAropaNavAraNAt-pA0, gaa0| 3. yaniSidhyate-pA0, gA0 / Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyakSalakSaNaparIkSA 333 nApi dvitIyaH pakSaH; bhedaadbhedenaaprtibhaasnaat| bhedaditi vyakteH / na cApratibhAsamAnaM pratyakSIbhavati / yathoktam "vyaktayo nAnuyantyanyadanuyAyi na bhaaste| ___ jJAnAdavyatiriktaM vA' kathamarthAntaraM vrjet"|| __ (pra0 vA03. 70) iti| nApi tRtIyaH pakSaH; anyonyaparihAreNa sthiteranyatvatattvayoHpakSayoH / yau hi parasparaparihAreNa sthitalakSaNau, tayorya ekaH pratiSedhaH so'prvidhinaantriiykH| paraspara-parihAreNa vA'nyatvatattve vyavasthite; anyatarasvabhAvavyavacchedenAnyatarasya pricchedaat| tasmA-nAsti tRtIyarAzisambandhaH // 1303-1304 // nanu ca yadyavikalpaM pratyakSam, kathaM tena vyavahAraH, tathA hi-'idaM sukhasAdhanam,' 'idaM [G.390] duHkhasya' iti yadi nizcinoti, tadA tayoH prAptiparihArAya prvrtte| kiJcaanumAnAnumeyavyavahArAbhAvazca praapnoti| tathA hi-anumAnakAle'vazyaM dharmI dharmo vA pramANAntareNa nizcito grahItavyaH, sa ca na pratyakSeNAnizcayAtmakena nizcito grahItuM shkyte| nApyanumAnena; anvsthaadossaat| na cAnyat pramANAntaramastIti sarvavyavahArocchedaH praapnoti| tasmAdanumAnAdivyavahArapravRttito liGgAdanumAnabAdhiteyamavikalpakapatijJA?-iti yazcodayet, taM pratyAha . avikalpamapi jJAnaM viklpotpttishktimt| . niHzeSavyavahArAGgaM tadadvAreNa bhavatyataH // 1305 // tdvaarenneti| vikalpadvAreNAvikalpakamapi nizcayahetutvena sakalavyavahArAGgaM bhvti| tathA hi-pratyakSaM kalpanApoDhamapi sajAtIyakjiAtIyavyAvRttamanalAdikamarthaM tadAkAraniA~sotpattitaH pricchinddutpdyte| tacca niyatarUpavyavasthitavastugrAhitvAdvijAtIvyAvRttavastvAkArAnugatatvAcca tatraiva vastuni vidhipratiSedhAvAvirbhAvayati-'analo'yama, nAsau kusumastabakAdiH' iti / tayozca vikalpayoH pAramparyeNa vastuni pratibandhAd visaMvAditve'pi na prAmANyamiSTam; dRzyavikalpayorekatvAdhyavasAyena prvRtterndhigtvsturuupaadhigmaabhaavaat| ata eva vikalpadvayahetutvAt tRtIyaprakArAbhAvasUcanAyApi nimittatAM prtipdyte| tathA hi-yadyatra kvacid pravRttaM tatpratibhAsitvAt tat paricchinatti, tadanyasya tatrAnupalambhAt tatastadvyavacchinatti / sarvabhAvAnAM ca dRzyatadanyatvena dvairAzye vyavasthApanAt prakArAntarAbhAvaM ca suucyti| yadyevam-pratyakSeNaiva zabdAdau dharmiNi gRhItatvAdanityatvAdeH taMtrAnumAnavikalpa: pravarttamAnaH pramANaM na prApnoti? naiSa doSaH; pratyakSamutpannamapi yatrAMze'dhyavasAyaM janayati sa evAMzo vyavahArayogyo gRhIta ityabhidhIyate / yatra tu bhrAntinimittavazAt samAropapravRtterna vyavasAyaM janayitumIzam, sa vyavahArAyogyatvAd gRhIto'pyagRhItaprakhya iti tatrAnumAnasya pravRttasamAropavyavacchedAya pravarttamAnasya prAmANyaM bhavati, na punaH pratyakSAnantarabhAvivikalpasya; tasya prvRttsmaaropvyvcchedaabhaavaat|| 1. ca-pA0, gaa0| 2. viklpkmpi-jai0| 3-3.0bndhaadsNvaadi0-paa0,gaa0| 4. tattatprati0-pA0,gA0 / Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 tattvasaMgrahe kiM puna: kAraNam-sarvato bhinne vasturUpe anubhavotpattAvapi tathaiva na smArto nizcayo bhavati? ucyate; kAraNAntarApekSatvAt / na hyanubhUta ityeva nizcayo bhavati; tsyaabhyaasaarthitvpaattvaadikaarnnaantraapeksstvaat| yathA janakAdhyApakAvizeSe'pi pitaramAyAntaM dRSTvA 'pitA me Agacchati, nopAdhyAyaH' iti nizcinoti // 1305 // [G.391] atra bhAviviktAdaya vikalpotpAdadvAreNApi vyavahArAGgatvaM vighaTayanto yat pramANayanti, tadarzayati nAvikalpaM vikalpe 'cecchaktaM vissybhedtH| akalpatvAcca rUpAdijJAnavaccakSurAdivat // 1306 // nendriyavijJAnaM savikalpakamanovijJAnakAraNama; bhinnaviSayatvAt, rUpasparzAdijJAnavat, nirvikalpakatvAcca, ckssuraadivditi| viSayabhedata ityatra hetau dRSTAnto ruupaadijnyaanvditi| akalpatvAdityatra tu cakSurAdivaditi // 1306 // tadatyAdinA dUSaNamAha tadatra na virodho'sti vikalpena sahAnayoH / na cApi viSayo bhinnastadarthAdhyavasAyataH // 1307 // ubhayorapi hetvoranaikAntikatA; sAdhyaviparyayeNa saha hetvorvirodhaanupdrshnaat| anyoriti| hetvoH| na cApi viSayo bhinna ityanena satyapi vikalpasya 'viSayabhedataH' ityasya hetorasiddhatAmAha // 1307 // paramArthatastu nirviSayo vikalpaH, tadApi sutarAmasiddhateti darzayannAha vastutastu nirAlambo vikalpaH smprvrtte| tasyAsti viSayo naiva yo vibhidyeta kazcana // 1309 // rUpazabdAdibuddhInAmastyevAnyonyahetutA / tato'prasiddhasAdhyo'yaM dRSTAntaH samudIritaH // 1309 // . . rUpazabdAdItyAdinA 'rUpAdijJAnavat' ityasya dRSTAntasya sAdhyavikalatAmAha / rUpazabdAdijJAnAnAM parasparasamanantarapratyayabhAvena kAraNatvasya vidymaantvaat||1308-1309 // punarapi 'viSayabhedataH' ityasya hetorvipakSe sadbhAvopadarzanenAnaikAntikatAmAha agnidhUmAdibuddhInAM kaarykaarnnbhaavtH| vyabhicAro'pi vispaSTametasminnupalabhyate // 1310 // etasminniti 'viSayabhedataH' ityatra hetau| yathAgnyAdiliGgibuddhedhUmAdiliGgabuddhiviSayabhede'pi kAraNam, tathAtrApi bhaviSyatIti hetoranaikAntikatvam // 1310 // [G.392] evaM kalpanApoDhatvaM pratyakSasya prasAdhyAbhrAntagrahaNe prayojanamAha kezoNDrakAdivijJAnanivRttyarthamidaM kRtm| abhrAntagrahaNaM taddhi bhrAntatvAnneSyate pramA // 1311 // abhrAntamatrAvisaMvAditvena draSTavyam, na tu ythaa'vsthitaalmbnaakaartyaa| anyathA 2. avikalpakatvA0- jai0| 1.ca shktN-gaa| Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyakSalakSaNaparIkSA 335 hi yogAcAramatenAlambanAsiddharubhayanayasamAzrayeNeSTasya pratyakSalakSaNasyAvyApitA syaat| avisaMvAditvaM cAbhimatArthakriyAsamarthArthaprApaNazaktiH, na tu prApaNameva; prtibndhaadismbhvaat| yadyevam, abhrAntagrahaNamevAstu, kiM kalpanApoDhagrahaNeneti? na; anumAnavikalpasyApi pratyakSatvaprasaGgAt // 1311 // mAnasaM tadapItyeke naitdindriybhaavtH| bhAvAt tadvikRtAvasya vikRtezcopalambhataH // 1312 // mAnasaM tadapItyeka iti| na tadarthamabhrAntagrahaNaM yuktaM kartumiti teSAmabhiprAyaH / nanu ca bhavatu nAma mAnasam, tathApyabhrAntagrahaNaM karttavyameva, na hyanenendriyajJAnasyaiva pratyakSalakSaNaM kartumArabdham, kiM tarhi ? mAnasasyApi yogijJAnAdeH, tatra ca svapnAntikasyApi nirvikalpakatvamasti; spaSTapratibhAsitvAt, na tvabhrAntatvamiti tannivRttyarthamabhrAntagrahaNaM yuktameva? satyametat; kintvindriyabhrAntivarapi sambhavati, ato'yamayukta eSAM pakSa itiindriyjtvprtipaadnaayaah-naitdityaadi| indriyabhAve sati bhAvAdindriyavikAre copaghAtalakSaNe vikArasyopahatilakSaNasyopalambhAt tadanyendriyabuddhivadindriyajeyaM kezoNDrakAdibuddhiH / kiJca-yadi manobhrAntiH syAt, tato manobhrAntereva kaarnnaanivrtetaanivRtte'pykssviplve|| srpaadibhraantivccedmnksse'pykssviplve| nivarteta manobhrAnteH spaSTaM ca prtibhaasnaat||1313|| sarpAdibhrAntivaditi dRSTAntaH / spaSTapratibhAsA ca na prApnotItyayamaparaH prsnggH| na hi vikalpAnuviddhasya spaSTArthapratibhAsitA; sAmAnyollekhanaiva tasya pravRtteH // 1312-1313 // tadbhAvetyAdinA parakIyaM dUSaNamAzaGkate- . .: tadbhAvabhAvitA sAkSAdasiddhA vybhicaarinnii| pAramparyeNa sA tasyAM smRtibuddhau samanvayAt // 1314 // tadvikAravikAritvaM paarmpryodbhvessvpi| kAryeSu dRzyate loke vyaktaM vegasarAdiSu // 1315 // mAnasyo bhrAntayaH sarvA nivartante vicaartH| ityasmin vyabhicAritvaM bhaavsaamaanybuddhibhiH||1316|| . vastusvalakSaNe naitAH pravartante svbhaavtH| . evaM tadvinivRttizcet tulyaM candradvayAdiSu // 1317 // --na sattAvinivRttizcet samaM saamaanybuddhibhiH| na cezvarAdibhrAntInAM tanmatAbhinivezinAm // 1318 // yuktikoTizrave'pyasti nivRttiH pratyuta svym| naitA yuktaya ityevaM te vadanti jaDAH punaH // 1319 // [G.393] atra yadi sAkSAttadbhAbhAvitvaM hetuH, tadA'nyatarAsiddhatA hetoH| na hi parasya sAkSAdindriyAdutpattirdhAnteH siddhA; tasyA eva saadhytvaat| atha sAmAnyena tadbhAvabhAvitvaM 9.0zaktikatvam-pA0, gA0 / Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 tattvasaMgrahe hetuH, tadA'naikAntikatA; smRtibuddhau vipakSabhUtAyAmapi tadbhAvabhAvitvasya 'samanvayAt vidyamAnatvAt / yacca tadvikArivikAritvam; tadapi sAkSAdasiddham / pAramparyeNApyupAdIyamAnamanaikAntikameva; yato'zvAyAM gardabhena jAtasya vegasarasya kalakAdyavasthAvyavadhAne'pi gardabharUpAnukAreNa tadvikAritvasya pazcAd darzanAd, ato nAsmAt sAkSAdutpattiH sidhyati / 'mAnasI ca bhrAntirvicArAnnivartate' ityatrApyanaikAntikatvaM bhAvasAmAnyabuddhibhiH / na hi bhavatAM yuktyA sAmAnyAbhAvamavagacchatAmapi bhAveSu ghaTAdiSu - bhAva iti vA, sAmAnyamiti vA sAmAnyAkAro vikalpo nivarttate / atha manyase - nivarttanta eva yuktyA vicArayataH sAmAnyabuddhayaH' svalakSaNe naitAH pravarttante' ityanenAkAreNeti ? tadaitadapyanuttaram; candradvayAdibuddhayo'pi yuktyA vicArayataH 'svalakSaNe naitAH pravarttante' ityanenAkAreNa nivarttanta eva / na ca tAvatA mAnasyo bhavanti / sattA tAsAM na nivarttata iti cet ? tat tulyaM sAmAnyabuddhibhiH / na hi tAsAmapi svabhAvo nivarttate // 1314-1319 // tadbhAvabhAvitetyAdinA pratividhatte tadbhAvabhAvitA sAkSAtra siddhA'bhrAntacetasA / vyavadhAnaM na siddhaM hi na hi tadvedyate'ntarA // 1320 // anyArthAzaktacitto'pi dvicandrAdi samIkSate / avicchinnamato nAsti pAramparyasamudbhavaH // 1321 // bhAvasAmAnyabuddhInAM pratisaMhArasambhave / nivRttiH sambhavatyeva svecchayezamaterapi // 1322 // [G.394] nAsiddhA, api tu siddhaiva; kasmAt ? abhrAntenaikacandracetasA vyavadhAnAsiddheH / tsyoplbhysyaantraale'nuplbhymaantvaat| etadevAnyArthetyAdinA spaSTIkurute / avicchinnaM dvicandrAdIti sambandhanIyam / ata eva tadvikAravikAritvasyApyavyabhicAraH / na hi tadapi vyavahitam, yena vegasarAdibhirvyabhicAraH syAt / bhAvasAmAnyabuddhInAmapi yadecchayA saMhAraM kurute, tadA nivRttirastyeva / na tu kezoNDrakAdInAM saMhAraH sambhavatIti nAnaikAntikatA / indriyajJAnasyApi cakSuSIcchayA nimIlite nivRttiricchAvazAt sambhavatIti cet ? na hi samanantaramicchAnivRttau nivarttate cakSurvijJAnam, kiM tarhi ? cakSurnimIlanaM tAvadicchAvazAd bhavati, tato nivRtte cakSuSi tajjJAnaM nivarttate, mAnasI tu bhrAntiH sAkSAdicchAvazAnnivarttata iti na samAnam / itthaM caitadavaseyaMm - yataH praNihite cakSuSa draSTumaniSyamANo'pyartho dRzyata eva, ato necchAyAzcakSurAdijJAne sAkSAt sAmarthyam // pItazaGkhAdibuddhInAM vibhrame'pi pramANatA' / arthakriyA'visaMvAdAdapare sampracakSate // 1323 // kecittu svayUthyA evAbhrAntagrahaNaM necchanti, bhrAntasyApi pItazaGkhAdijJAnasya pratyakSatvAt / tathA hi-na tadanumAnam; aliGgajatvAt / pramANaM ca; avisaMvAditvAt / ata evAcAryadiGnAgena lakSaNe na kRtamabhrAntagrahaNam / " bhrAntiH saMvRttiH sA jJAnamanumAnam" ( ) 1. samandhayAd - pA0; pAramparyAt gA0 / 2 pramANatAm- pA0, gA0 / 3. AcAryadiGnAgAdaya ityarthaH ' Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyakSalakSaNaparIkSA 337 ityAdinA pratyakSAbhAsanirdezAdavisaMvAdi kalpanApoDhamityevaMvidhamiSTamAcAryasya lkssnnm| sataimiramiti tu timirazabdo'yamajJAnaparyAyaH / "timiranaM ca mandAnAm" iti ythaa| timire eva taimiram, visaMvAdakamityarthaH // 1323 // tannetyAdinA pratividhatte tanAdhyavasitAkArapratirUpA na vidyte| tatrApyarthakriyAvAptiranyathA'tiprasajyate // 1324 // kezAdipratibhAse ca jJAne saMvAdabhAvataH / / AlokAderatastasya durnivArA pramANatA // 1325 // [G.395] prAmANyaM hi bhavadvAbhyAmAkArAbhyAM bhavati-yathApratibhAsamavisaMvAdAda, yathAdhyavasAyaM vaa| tatreha na yathApratibhAsamavisaMvAdaH; pItasya pratibhAsanAt tasya tathAbhUtasyAprApteH / nApi; yathAdhyavasAyamavisaMvAdaH pItasyaiva viziSTArthakriyAkAritvenAdhyavasAyAt, na ca tdruupaarthkriyaapraasirsti| na cAnadhyavasitArthAvisaMvAdenApi prAmANyam; atiprsnggaat| kezAdijJAne'pi hyanadhyavasitA''lokAdiprApteH // 1324-1325 // atha manyase-yadyapi varNo'dhyavasito na prApyate, saMsthAnaM tu prApyata eva? ityata Aha na varNavyatiriktaM ca sNsthaanmuppdyte| bhAsamAnasya varNasya na ca saMvAda IkSyate // 1326 // subodham // 1326 // .. . yadyAkAramityAdinopacayamAha- . . yadyAkAramanAdRtya prAmANyaM ca prklpyte| __arthakriyA'visaMvAdAt tadrUpo hyarthanizcayaH // 1327 // ityAdi gaditaM sarvaM kathaM na vyAhataM bhvet| vAsanApAkahetUtthastasmAt saMvAdasambhavaH // 1328 // naiva hyarthakriyA'visaMvAditvamAtreNAkAramanapekSya prAmANyaM kalpanIyam; viSayAkArasyAprAmANyaprasaGgAt / tadrUpa iti jnyaansyaabhaasruupH| Adizabdena "yathA yathA hyarthasyAkAraH zubhrAditvena sannivizate tadrUpaH sa viSayaH pramIyate" ( ) ityAdikamA cArTIyaM vacanaM virudhyata iti darzayati / arthakriyAsaMvAdastu pUrvArthAnubhavavAsanAparipAkAdeva pramANAntarAd bhvtiityvseym| pItazaGkhajJAnasya vAsanAparipAkahetuH zukla eva zaGkhaH; tadAdhipatyena ttpripaakaat| vAsanAparipAkahetutaH samutthAnaM yasyAvisaMvAdasya sa tathoktaH / / 13271328 // sukhAdInAM kathaM saMvedanapratyakSatA? ityAha mAnasendriyavijJAnanirvikalpatvasAdhane / yo nyAyaH sa sukhAdInAmavikalpatvasAdhakaH // 1329 // 1.saMvAdibhAvata:- pA0, gaa0| 2. ythaabhuut0-gaa| 3. iSyate-pA0, gaa0| Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 tattvasaMgrahe yo nyaayiti|ashkysmytvaadiH / mAnasasya yadyapi nokto nyAyaH, tathApi [G.396] ya indriyajJAne nyAyaH-azakyasamayatvam, sa tasyApi tulya ev| yadvA-yogijJAnamiha mAnasam, tacca vakSyamANam siddhAntaprasiddhatvAnmAnasasyAtra na lakSaNaM kRtm| pramANenAbAdhitatvamA cAryeNaiva pratipAditamiti na pratipAdyata iti bhAvaH // 1329 // avedakA ityAdinA vaizeSikamatamAzaGkate avedakAH parasyApi svavidbhAjaH kathaM na te| ekArthAzritavijJAnavedyAstvete bhavanti cet // 1330 // na kevalaM svasaMvedanA na bhavanti, baahysyaapyrthsyaavedkaaH| na jJAnasvabhAvA iti yaavt| ekasminnAtmani samavetena tu jJAnena vedyanta iti teSAM siddhAntaH // 1330 // nairantatyAdinA pratividhatte nairantaryapravRtte hi baahyvstuuplmbhne| . sukhAdi vedyate kasmAt tasmin kAle nirantaram // 1331 // mAnasenaiva tadvedyamiSyate cetasA na ca / tatkAle tasya sadbhAvaH kramajanmopavarNanAt // 1332 // janmaiva yaugapadyena neSyate na punaH sthitiH| iti cenna sthitistasya kSaNabhaGgaprasAdhanAt // 1333 // AzuvRtteH sakRd bhrAntiriti cet saa'pypaakRtaa| vispaSTapratibhAso hi na syAt smaraNagocare // 1334 // zAtAzAtAdirUpA ca sA bhrAntiryadi klpyte| tadA prAptA sukhAdInAM sattA tanmAtralakSaNA // 1335 // yadA ca yogino'nyeSAmadhyakSeNa sukhaadikm| vidanti tulyAnubhavAt tadvatte'pi syurAturAH // 1336 // svasminnapi duHkhasya sattaivAnubhavo na te| kintu tadviSayaM jJAnaM taccAsti prNsnttau||1337|| paraduHkhAnumAne ca tulyametat tathA hi tt| ___ekaduHkhAdi viSayaM varNyate na tvagocaram // 1338 // anena pratijJAyAH prtykssviruddhtaamaah| yato bAhyavastvavalambanajJAnasamakAla sukhAdayo'nubhUyante; tadA katamenaikArthAzrayiNA jJAnena vedyeran ? na tAvat tenaiva bAhyAlambanena [G.397] cakSurAdijJAnena, tasya bAhyalambanatvAt, antaHsaMvedyamAnatvAcca sukhAdInAM mAnasenaiva cetasA vedytvenesstttvaat| na ca tasmin kAle mAnasasya cetasaH sambhavaH, krameNaiva jJAnAnyutpadyanta ityabhyupagamyate / athApi syAt-janmaiva jJAnAnAM krameNAbhyupagatam, na sthitiriti? etaccAsamyak; sarvajanminAM kSaNikatvasya prasAdhitatvAt / AzuvRttyA sakRddhAntirapi yA, sA'pAstaiva puurvm| 1.ydvedy0-gaa| 2-2. anumAnaM saviSayaM-gA.......viSayaM- paah| 3. yadA-pA0, gaa0| Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyakSalakSaNaparIkSA 339 kiJca-AhlAdaparitApAdirUpeNa spaSTaH pratibhAso na prApnoti; vikalpaviSayatve sati sukhAdInAM mAnasenaiva cetasA vedyatvenAbhyupagamAt, tasya ca sviklpktvaat| na ca vikalpAnubaddhasya spssttaarthprtibhaasitaa| asmAbhistu svaviSayAnantaraviSayasahakAriNendriyajJAnena janitasyaiva prtyksstvenaabhyupettvaat| __ api ca-grAhyatve sati sukhAdInAM vicchinnapratibhAsitA syaaniilaadivt| na ca jJAnAdvicchinnasya zAtAdirUpasyopalabdhiH / jJAnAbhedena zAtAdirUpasya grahaNaM bhrAntiriti cet ? evaM tarhi siddhA sukhAdInAM sattA svasaMvidrUpA; zAtAdirUpamAtralakSaNatvAt sukhaadiinaam| tadrUpatA cejjJAnasya siddhA, siddhA jJAnasvabhAvAH sukhAdayaH / vyatiriktAnAM tvasiddhatvAd bhrAntyasiddheH / zAtetyanukUlA, tadviparItA tvshaataa| AdizabdenopekSA gRhyte| yadi ca svasantAnotpattilakSaNaiva yA sukhAdInAM sattA sA eva teSAnubhava iti nAbhyupagamyate, kintu tadviSayajJAnotpattiH; tadA yoginAM parakIyaM sukhAdi gRhNatAM tadanubhavinAmiva tulyAturAvasthA syaat| bhitrasantAnavarttitvAna tulyAvastheti na vaktavyam; na hi svasantAnavarttitvaM teSAmanubhavo'bhyupagataH3, kiM tarhi ? tadviSayajJAnotpattiH / sA ca parasantAnagrAhiNAmapyastIti samAnaH prsnggH| athobhayamanubhave sukhAdInAM kAraNamaGgIkriyate ? tadA svasantAnavarttitvenAnubhave siddhaM sukhaadiinaamaatmsNvednm| evaM hi svasantAnavarttitvaM nimittaM parasattAnavartibhyazca vizeSakaM bhavati, yadi svasaMvidrUpA bhavanti / teSAM tarhi na yoginaH siddhA mImAMsakAdInAm, teSAM kathaM taiH prasaGgaH? ityaah-pretyaadi| na hi bauddhAnAmiva pareSAM nirviSayaM paramArthato'numAnam, tatazca paraduHkhAnumAne tulyo'nubhavo'numAturapi syAt / / 1331-1338 // sukhAdItyeva gamyante sukhaduHkhAdayo na tu| jJAnamityeva gamyante tanna jJAnaM ghttaadivt||1339|| [G.398] zaGkaraMsvAmI prAha - na jJAnasvabhAvAH sukhAdayaH, jJAnamityavyapadezyatvAt, ghaTAdivaditi // 1339 // . .. yadyevamityAdinA dUSaNamAha- . yadyevam, samayAnyatve jJAnamityapi no gtiH| cetasyasti tataH prAptA tatrApyajJAnatA tadA // 1340 // yadi saGketAnyatvena svabhAvAnyatvaM syAt, evaM sati yadA jJAne'pi kazcidajJAnamiti : mayaM kuryAt, tadA jJAnamityapi cetasi vyapadezo nAstIti prAptA jJAne'pyajJAnatA bhavataH / / 240 // vyaktaM prakAzarUpatvAno cedevaM prsjyte| sukhaduHkhAdike tulyaM nanu' sarvamidaM na kim||1341 / / bhUtArthabhAvanodbhUtaM klpnaabhraantivrjitm| vakSyAmo yogivijJAnaM saadhnairvimlairlm||1342|| 1.0 paritApirUpeNa-pA0, gaa0| 2. pA0, gA0 pustkyonaasti| 3. 0managamo'bhya0-pA0, gaa0| 4-4. 0svAmyAha-pA0, gA0/ 5. tacca-pA0, gaa0| Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 tattvasaMgrahe atha prakAzAtmakaM jJAnaM spaSTamanubhUyata iti nAjJAnatA syAt ? evaM sati sukhAdiSvapi sarvametat smaanm| hetuzcAnenaiva vyabhicArIti na kiJcidetat / taM vakSyAma iti sarvajJasiddhau // 1341-1342 // pramANaphalavipratipattinirAkaraNAyAha viSayAdhigatizcAtra prmaannphlmissyte| svavittirvA pramANaM tu sArUpyaM yogyatApi vA // 1343 // bAhye'rthe prameye viSayAdhigamaH pramANaphalam, sArUpyaM tu prmaannm| svasaMvittAvapi satyAM yathAkAramasya prthnaat| jJAnAtmani tu prameye svasaMvittiH phalam, yogayatA prmaannm| savyApArapratItatAmupAdAya jJAnasyaiva sA tAdRzI yogyatA, yena tadevAtmAnaM vedayate na ghaTAdaya iti / yogyatayA kAraNabhUtayaivAtmaprakAzakaM lakSyate jJAnamiti yogyatAyAH svasaMvedane praamaannym| taduktam "tatrApyanubhavAtmatvAt te yogyAH svaatmsNvidH| iti sA yogyatA mAnamAtmA meyaH phalaM svkt||i " . (pra0 vA0 2.366) iti // 1343 // [G.399] chedana ityAdi kaumArilacodyamAzaGkate chedane khadiraprApte palAze na chidA ythaa| tathaiva parazorloke chidayA naikateti cet||1344|| bhinnapramANaphalavAdinaM prati bauddhenoktam- "yadi pramANaphalayorbhedo'bhyupagamyate, tadA bhinnaviSayatvaM syAtpramANaphalayoH, na caitadyuktam; na hi parazvAdike chedane khadiraprApte sati palAze chedo bhvti| tasmAt pramANaphalayorekaviSayatvAdabhedaH" iti| atroktaM kumArilena "viSayaikatvamicchaMstu yaH pramANaM phalaM vdet| sAdhyasAdhanayorbhedo laukikastena baadhitH|| chedane khadiraprApte na palAze chidA ythaa| tathaiva parazorloke chidayA saha naiktaa||" __ (zlo0 vA0, pratya0 sU0 74-75) iti| chedyate'neneti chedanam // 1344 // netyAdinottaramAha na vyavasthAzrayatvena saadhysaadhnsNsthitiH| nirAkAre tu vijJAne sA saMsthA na hi yujyte||1345|| nIlAspadaM saMvedanaM na pItasyeti viSayAvagativyavasthAyA arthasArUpyameva nibandhanam, nAnyat- iti vyavasthApyavyasthApakabhAvena sAdhyasAdhanavyavasthA, notpAdyotpAdakabhAvena; yasmAnna pAramArthikaH kartRkaraNAdibhAvo'sti, kSaNikatvena nirvyApAratvAt srvdhrmaannaam| 1. vybhicaarii--paa0| 2. pA0, gA0 pustakayo sti| 3. 0nubhyaatm0-gaa| Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyakSalakSaNaparIkSA 341 jJAnaM hi viSayAkAramutpadyamAnaM viSayaM paricchindadiva savyApAramivAstIti / ayamevArthaprApaNavyApAro jJAnasya, na tvvinaabhaavitvmaatrm| na hi bIjAdyavinAbhAvino'GkarAdayo na bhavanti / yena jJAnameva pramANaM syAt / tasmAt sAkArameva jJAnaM pramANam, na nirAkAram-iti vyavasthayA prAmANyena pradarzyate / vyavasthA ca tatpRSTalabdhena vikalpena veditvyaa|| 1345 // ata utprekSita ityAdinA lokaprasiddhyabAdhAmAha ata utprekSito bhedo vidyate dhnuraadivt| utpAdyotpAdakatvena vyavastheyaM tu nessyte||1346|| dhnuraadivditi| dhanurvidhyati, dhanuSA vidhyati, dhanuSo niHsRtya zaro vidhyatIti yaccaikasya dhanuSaH kartRtvAdayaH kalpitA na virudhyante, tathehApIti // 1346 // viyiSyamANasandhau ca dAdau prshucchidaa| pravizatrucyate tena ttraiktvmvsthitm||1347|| parazunA ca vRkSAdezchidA nirUpyamANA chedydrvyaanuprveshlkssnnaivaavtisstthte| sa cAnupraveza: parazorAtmagata eva dharma iti paramArthatazchidayA sahaikatvamiti nAsti virodhaH // 1347 // vyavasthAyAM tu jAtAyAM kalpyatAmanyathApi hi| utpAdyotpAdakatvena sNsthaanvidhirucyte||1348|| [G.400] vyavasthAyAmityAdinaitaddarzayati / yathA kumArilena"paricchedaphalatvena" (zro.vA. pra. sU. 78) ityAdinA granthenotpAdyotpAdakabhAvena pramANaphalavyavasthA kRtA, tthaa'smaakmpyvirodhinyev| yathoktamAcAryeNa-"tatrApi hi pratyakSatvopacAro'viruddhazcakSurAdiSu tatkAraNeSu" (: ) iti / etAvattu brUmaH- avazyamAdau vyavasthAdvAreNaiva sAdhyasAdhanasaMsthA kartavyA, na hyavyavasthApya saMvidbhedaM viSayabhedena niyamena pravRttiryuktA, saMvidbhedavyavasthAyAzca sArUpyameva nibandhanamiti sAmarthyAdevAyAtaM sArUpyasya sAdhakatamatvam, sArUpyAdeva ca jJAnasya pravartakatvam / pravartakasya ca pramANatvaM pravRttikAmena nirUpyate, na vysnityaa| yathoktam"arthakriyArthaM hi sarvaH pramANamapramANaM cAnveSate prekSAvAn" ( ) iti / yato yenaivAMzena pravartakatvaM jJAnasyaM bhavati sa eva darzanIyaH, na cotpAdyotpAdakabhAvena pramANaphalavyavasthAyAM pravartakAMzaH sArUpyaM gamyate; tatazca niSphalamevotpAdadvAreNa pramANavyavasthAnaM syaat| ata evAcAryeNaitadvAreNa pramANavyavasthAnaM na pravRttyaGgamiti matvaivopacAra AzritaH / tasmAjjAtAyAM tu vyavasthAyAM sA'nyathA'pyutpAdyotpAdakabhAvena klpytaam| tathA'pyadoSa eveti // 1348 // paricchedetyAdinA tadeva kaumArilaM phalavyavasthAnaM darzayati- paricchedaphalatvena pravRttasyAntarasya hi / . kAraNatvaM mataM jJAne pramANe tu phalaM prm||1349|| svasaMvittiphalatvaM ceniSedhAnnaiva yujyte| mAne ca viSayAkAre bhinnArthatvaM prsjyte||1350|| vRttasyeta / pravRttasya cakSurAderityarthaH / phalaM prmiti| haanopaadaanopekssaabuddhilkssnnm| 1. 0vAbhAti-pA0, gaa0| 2. ye-paa0| 3. vRttasyAnantarasya-pA0, gaa| Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 tattvasaMgrahe idamaparamuktaM kumArilenaiva-"svasaMvedanasya niSedhAt tasya pramANaphalatvamayuktam / viSayAkArasya ca prAmANye sati pramANaphalayobhinnaviSayatvaM prsjyte| tathA hi-viSayAkAro bAhyaviSayaH, svasaMvedanaM tu jJAnasvarUpaviSayam" ( ) iti // 1349-1350 // [G.401] sarvetyAdinA pratividhatte sarvAvittiprasaGgena sA niSeddhaM na shkyte|| bhinnArthatvaM na cehAsti svvidpyrthvinmtaa||1351|| "apratyakSopalambhasya nArthadRSTiH prasidhyati"( ) iti sarvArthApratyakSatvaprasaGgAna zakyate svsNvittinisseddhm| nApi bhinnaviSayatvaprasaGgo yuktaH, yataH svasaMvittirapyarthasaMvittiriSTA; tatkAryatvAt, na tu tanmayatvena / svasaMvittistu tAdrUpyAditi na virodhaH // 1351 // svAtiriktetyAdinA zaGkarasvAmI pramANayati svAtiriktakriyAkAri pramANaM kaarktvtH| vAsyAdivacced vaiphalyamanyaddhayapi phalaM mtm||1352|| uktanyAyena vAsyAderanyadasti phalaM na c| kArakatvaM ca no siddhaM jnktvvivkssyaa||1353|| sthApakatvavivakSAyA na virodho'sti kshcn| . tenAnaikAntiko heturvirodhaaprtipaadnaat||1354|| AtmavyatiriktakriyAkAri pramANaM kArakatvAd, vaasyaadivditi| vaiphalyamityAdinA duussyti| viphalam; siddhasAdhyatAdoSAt / yato'nyadapi janyaM phalaM paricchedetyadinA kthitm| hizabdo hetau|'vaasyaadivt' iti ca sAdhyavikalo dRSTAntaH; chidayA sahaikatvasya prtipaadittvaat| 'kArakatvAt' iti ca janyajanakatvavivakSAyAmasiddho hetuH; sthaapktve-naivesstttvaat| sAdhanasya sthApakatvavivakSAyAmapyanaikAntikaH; virodhAbhAvAt / sAmAnyavivakSAyAmanaikAntika eva; virodhasyAnupadarzitatvAt // 1352-1354 // nanu ca yadi viSayAkAraM jJAnaM syAt, tadA bhavedviSayasArUpyasya prAmANyam; yAvatA grAhyaviSayasamAnAkAraM samAnasvabhAvaM jJAnamupapadyate, naiva tathA, grAhyAjjAtyantaratvAdrUparasayoriva? ityAha grAhyasAdhAraNAkAraM ysmaajjaatyntrtvtH| rasarUpAdivajJAnaM naiva ceduppdyte||1355 // nyAyAnusaraNe srvmsmaabhirupvitm| idamanyacca vispaSTaM graahygrhvivecne||1356|| [G.402] vijJAnavAdanyAyAnusAribhirasmAbhiretadiSTameveti na kiJcit kSIyate / tathA hi-yat kiJcididamaspaSTaM bhavatA grAhyadUSaNamabhihitam, idaM tu spaSTaM grAhyavivecanAya sAdhanamabhidhIyate'smAbhiH / grAhye graha:=abhinivezaH; tasya vivecanam= apanayanam // 1355-1356 // kiM tat spaSTaM sAdhanam? ityAha sarvAtmanA hi sArUpye jJAnamajJAnatAM vrjet| . Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyakSalakSaNaparIkSA 343 sAmyaM kenacidaMzena sarvaM syAt srvvedkm||1357|| yAvadbhayo vijAtIyebhyo vyAvRttaH, tAvadbhaya eva jJAnamapItIdaM sarvAtmanA saaruupym| katipayapadArthavyAvRttitastvaMzena sArUpyam // 1357 // kathaM tIrthasArUpyasya prAmANyamuktam? ityAha kintu bAhyArthasadbhAvavAde saaruupysmbhvH| dhruvamabhyupagantavya ityarthaM sa prkaatiH||1358|| nirbhAsijJAnapakSe hi grAhyAd bhede'pi cetsH| pratibimbasya tAdrUpyAd bhAktaM syAdapi vednm||1359|| yena tviSTaM na vijnyaanmrthsaaruupybhaajnm| tasyAyamapi naivAsti prakAro baahyvedne||1360|| sa iti sArUpyasambhavaH, AkAro vaa| nirbhAsaH viSayasArUpyam, tadyasyAsti tnnirbhaasi| grAhyaditi baahyaaNdrthaat| pratibimbasyeti jnyaanaakaarsy| tAdrUpyaditi vissysaaruupyaat| bhAktamiti upcritm| vednmiti| arthasyeti. shessH| bhAjanam aashryH|| viSayavipratipattistu sAmAnyasya vastubhUtasya nirAkaraNAd vastuviSayatveneSTasya pratyakSasya nAnyaH svalakSaNAd viSayo'stIti sAmarthyAdupadarzitatvAnna pRthniraakRtaa| ye tvAhuH- "ayuktamevedaM pratyakSalakSaNam, lakSaNaM hi pramANasya praNIyate-api nAma tena rUpeNopalakSya pramANaM tataH pareSAM pravRttiH syAditi, na tu vyasanitayA; na ca kalpanApoDhatvAdinopalakSitasyApi pravattarkatvaM nivartakatvaM vA samasti loke" iti? tadasamyak na hi svecchayA vastUnAM svabhAvavyavasthAnaM kartuM labhyam, yenAnyathA praNIyeta lakSaNam api tu yathAvasthitameva vastusvarUpamanUdya prasiddhasvabhAvamaprasiddhasvabhAvavizeSapratipipAdayiSyA' [G.403] lakSaNaM praNayanti tadvidaH, yathA-pRthivyAH khaSkhaTatvam / anyathA hyasambhavitAdoSeNa duSTaM syAt / na ca pratyakSasya klpnaapoddhaabhraanttvaabhyaamnyllkssnnmuplksskmsti| tathA hi- tadavazyamabhrAntamaGgIkartavyam; prmaanntvaat| kalpanApoDhaM ca; sAkSAt svlkssnnvissytvaat| svalakSaNasya cAzakyasamayatvena tatsaMvitteranabhijalpatvasya prasAdhitatvAt / ato nyAyAnuyAtameva lakSaNameva tadAcakSate kushlaaH| na cApyato lakSaNAt.prekSAvatAM pravRttinivRttI na bhvtH| tathA hi-ghaTotkSepaNasAmAnyasaGkhyAdijJAnasya pratyabhijJApratyayasya ca tathA pItazaGkhAdijJAnasya paraiH pratyakSatvenopakalpitasya yathAyogaM savikalpakatvena bhrAntatvena cApratyakSatvamavadhArya tadviSayatvenopakalpitasya sngkhyaadervstutvaabhiniveshaannivrtnte| yacca nirdezyaM nIlAdisvalakSaNaM tadeva vastvityavasAya tatra pravartante / yathA ca nirvikalpasyApi pratyakSasya pravartakatvam, tathA praaguktmev| yadyevam, kalpanApoDhatvamevaikaM lakSaNaM kartuM yuktam, na tvbhraantmiti| tathA hipravRtteH prAgyadeva siddhaM rUpaM tadeva pravRttikAmAnaM lakSaNatvena praNetuM yuktam, naaprsiddhm| 1. prasiddhasvabhAvavizeSa0- pA0, gA0 / prtipipaadvissyaa-jai0| 2. 0khaTasvam-pA0; khrtvm-gaa0| 3. vA0-pA0, gaa0|| Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 tattvasaMgrahe asattulyatvAt tsy| na cAbhrAntatvanizcayo'rthakriyAsaMvAdAt prAgasti, na hyagdirzanAstatkAryAdhigamamantareNa yathArthatAM jJAnasya jJAtumIzate; teSAM nityaM padArthazakteH kaaryaanumeytvaat| yathopadarzitArthaprApaNasAmarthyalakSaNatvAcca yathArthatAyAH / na cottarakAlaM yathArthatAvadhAraNe'pi sAphalyamasti, tataH punarapravRtteH ? tadetadacodyam; tathA hi-kezoNDrakAdibuddhInApi prAmANyaprasaGgAnmAbhUdativyApitA lakSaNadoSa:- ityto'vshykrnniiymbhraantgrhnnmityuktm| yazcApi pravRtteH prAganizcayaheturarvAgdarzitvamucyate, so'pyanaikAnta ev| ko hyatra pratibandho yadagdirzibhirna kvacit sAmarthya nizcetavyamiti! evaM hi na kiJcittairnizceyamiti praaptm| tatazcAcetanatvameva teSAmAyAtam; yAvatA pazuzizavo'pyabhyAsabalAdudbhUtabhUtajJAnavAsanAvRttayaH 'sukhasya sAdhanametad, etadasukhasya' iti pravRtteH prAgapi nizcitya prapAtAdi pariharantaH stanAdi copAdadAnAH sandRzyanta ev| tathA hi- abhUtamapi bhAvayatAM kAmazokabhayAdyupaplutacetasAmanapekSitasAdhAdismRterabhyAsasya sphuTapratibhAsasya jJAnotpAdanasAmarthyamupalabhyata ev| .yatra tu punarnAbhyAsastatra teSAM kAryAnumeyaiva zaktiH, na tu sarvatra / etena dhUmAdiliGganizcayo'pi vyAkhyAtaH; yatastatrApi tatkAryasya dhUmAdeH prakRtyA parasparamatyantaviviktasvabhAvatvAt, tadvivekanizcayasya caabhyaasaadihetutvaallinggnishcysmbhvaat| ato naanumaanprtikssepH| [G.404) nanvAdyAyAM pravRttau satyAmabhyAsaH sidhyati, yAvatA saiva kathaM bhavatIti vaktavyam ? ucyate; saMzayAt / saMzayahetoH pratyakSasya kathaM tatra prAmANyamiti cet ? nizcayahetorapi kathaM prAmANyam! avasAyotpAdanAdarthinastatra pravartanAditi cet? tadetat saMzayahetorapi tulym| yadyapi tatra pratIyamAnArthitArthAkAraviparIto vyavasAyaH, tathApi na tenAkAreNa tasya pratyakSasya pravartakatvam, tthaa'vsitsyaanrthitvaat| nApi nirtakatvam, pratIyamAnaprArthitArthAdhyavasAyahetutvenArthinaH pravarttanAt / anyathA hi saMzayahetoH pratyakSAdarthI na pravarteta, nApi nivarteteti prAptam, na caivaM bhavati; api tu-arthinAmasambhAvitAnarthodayAnAmarthitayA pravRttereva bliiystvm| anena cAMzena nizcayahetoH pratyakSAdasya na kazcid vizeSaH / yatra tvekAntena pratIyamAnAviparItAkArAvasAyahetutvameva, avasAnAnutpAdakatvaM vA; tatra yasyasarvathArthino'pravarttanAdaprAmANyameveti yuktaM vaktum, naanytretylm|| 1358-1360 // iti prtyksslkssnnpriikssaa|| 1. tadatat-pA0. tdett-gaa| Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18. anumAnaparIkSA anumAnasyedAnI lakSaNamAha svaparArthavibhAgena tvanumAnaM dvidhessyte| svArtha trirUpato' linggaadnumeyaarthdrshnm||1361|| trirUpaliGgavadanaM parArthaM punrucyte| anumAnaM svArthaparArthabhedena dvividhm| tatra svArthaM yat trirUpAlliGgAt pakSadharmatvama, sapakSe sattvam, vipakSAcca sarvato vyAvRttiH-ityevaMlakSaNAdanumeyArthaviSayaM jJAnaM tadAtmakaM boddhvym| parArthaM tu yathoktatrirUpaliGgaprakAzakavacanAtmakaM drssttvym| athAnumAnAbhAvasya kiM lakSaNaM noktam? ityAha . ekaikadvidvirUpo'rtho liGgAbhAsastato mtH||1362|| nityaH zabdaH kRtaMkatvAnmUrtatvAdaprameyatvAt-ityekaikarUpo yathAkramaM pakSadharmatvasapakSasattvavipakSavyAvRttimAtrasya vidymaantvaat| tatra dvidvirUpo yathA-dhvaniranityazcAkSuSatvAcchAvaNatvAdamUrtatvAt- iti yathAkramaM pkssdhrmtv-spksssttv-vipkssvyaavRttimaatraabhaavaat| taduktam- . . .. "kRtakatvAd dhvanirnityo muurttvaadprmeytH| amUrtazrAvaNatvAbhyAmanityazcAkSuSatvataH // " .. ( ) iti // 1361-1362 // [G.405]anyathetyAdinA pAtrasvAmimatamAzaGkate- . . anyathAnupapanatve nanu dRSTA suhetutaa| nAsati tryaMzakasyApi tasmAt kliibaastrilkssnnaaH||1363|| sa hyAha-"anyathA'nupapanatva eva zobhano hetuH na tu punastrilakSaNaH / tathA hiasatyanyathAnupapannatve tryaMzakasyApi tatputratvAderna dRSTA suhetutaa| tasmAt klIbA:= asaktAH, trilakSaNA hetavaH" iti| anytheti| sAdhyena vinA'nupapannatvam, hetoH sAdhya eva sattvamityarthaH // 1363 // ...anyathAnupapannatvaM yasyAsau heturissyte| ekalakSaNakaH so'rthazcaturlakSaNako na vaa||1364|| ___ anyathetyAdinA savistaramanvayavyatireksandarzanenAnyathAnupapannatvamevaikalakSaNa hetuM samarthayate / ekaM lakSaNamanyathA'nupapannatvaM yasyAsti sa ekalakSaNaH / sa eva laukikaiH parIkSakairvA heturiSyate, nAnyaH / arthApattyA tu pakSadharmatvAditrayamanenaivAkSipyata iti caturlakSaNako'pi vA bhvtu| na vA caturlakSaNaH; yasmAt kvacidekalakSaNo dvilakSastrilakSaNo'pi vA nyAyyaH / tasmAdanyathAnupapattirekaM lakSaNam, tenaikalakSaNa iti vyapadizyate; anyathA'nupapatti1. svruupto-jai0| 2. 0vacanaM-pA0, gaa0| 3. pakSasattva0-pA0, gaa0| . 4. nupapannatvaika-pA0, gA0 / Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 sahitAM sajAtIyasiddhatAM vijAtIyavyAvRttiM cAbhisamIkSya dvilakSaNaH; anyathAnupapannatvaM sajAtIyavRttiH, sAdhyavipakSAcca vyAvRttiriti trilakSaNaH / na tu pakSadharmatvAdilakSaNadharmatrayayogAttrilakSaNaheturiSyate; tasya samyagjJAnaM prati hetutvAdupapatteH // 1364 // atha vA-prAdhAnyAdanyathAnupapattinAmadheyenaikalakSaNavyapadezaH, na tu pakSadharmatvA tattvasaMgrahe dibhisteSAmaprAdhAnyAdakiJcitkaratvAdvetyetaddarzayannAha-- yathA loke triputraH sannekaputraka ucyate / tasyaikasya suputratvAt tathehApi ca dRzyatAm // 1365 / / nanu cAvinAbhAvasambandhAt trirUpasyaiva suhetutA' yuktetyAhaavinAbhAvasambandhastrirUpeSu na jAtucit / anyathA'sambhavaikAGgahetuSvevopalabhyate // 1366 // anyathAsambhava ekamaGgaM yeSAM te tathoktAste ca te hetavazcetyanyathAsambhavaikAGgahetavaH // 1366 // [G.406] anyathetyAdinA yathoktamevArthaM nigamayati anyathAnupapannatvaM yasya tasyaiva hetutA / dRSTAntau dvAvapi stAM vA mA vA tau hi na kAraNam // 1367 // . anyathAnupapannatvaM' yatra tatra trayeNa kim ! nAnyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim ! // 1368 // dRSTAntAviti / sAdharmyavaidharmyalakSaNau / na kAraNamiti / sAdhyapratipatteH / ' anyathA'nupapannatvaM yatra' ityasyAnantaram 'nAnyathAnupapannatvam' ityasyArddhasya pAThaH karttavyaH // 1367 1368 // trirUpe'vinAbhAvasambandhAbhAvaM darzayannAha - sa zyAmastasya putratvAd dRSTA zyAmA yathetare / iti trilakSaNo heturna nizcityai pravarttate // 1369 // tatraiketyAdinaikalakSaNasyaiva hetoH sAmarthyaM darzayatyudAharaNaprapaJcenatatraikalakSaNo heturdRSTAntadvayavarjitaH / kathaJcidupalabhyatvAd bhAvAbhAvau sadAtmakau // 1370 // bhAvAbhAvau kathaJcit sadAtmakau; kathaJcidupalabhyatvAt / atra na sAdharmyavaidharmyadRSTAntau bahirbhUtau, prayogAtmakAvarthAtmakau vA vidyete bhAvAbhAvAtmakasya sarvapadArtharAzeH pakSIkRtatvAt, tadvyatiriktasya cAnyasyAbhAvAt / pakSadharmasyAnyathAnupapannatvAdavyatirekAccaikalakSaNa evaaym| kathaJciditi / jJeyatvAdinA kenacit paryAyeNaityarthaH / sadAtmakAviti / atrApi 'kathaJcit ' iti smbndhniiym| tenAyamartho bhavati - kathaJcidupalabhyatvAt kathaJcit sadAtmakAva // 1370 // idAnIM dvilakSaNasya hetorudAharaNAnyAha - 1. hetutA pA0, gA0 / 2. nAnyathAnupao- pA0, gA0 / 3. anyathAnupa0 pA0, gA0 / Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 347 anumAnaparIkSA candratvenApadiSTatvAnAcandraH shshlaanychnH| iti dvilakSaNo heturayaM cApara ucyte||1371|| [G.407) nAcandraH zazI, candraH zazIti vA pakSaH, loke sampradAyaprasiddhacandravyapadezAcandratvenApadiSTatvAditi vA hetuH / vaidhahNa lossttaadi|| 1371 // patatkITakRteyaM me vednetyvsiiyte| patatkITakasaMsparzapratilabdhodayatvataH // 1372 // cakSu rUpagrahe kArye sdaa'tishyshktimt| tasmin vyApAryamANatvAd yadi vA tasya drshnaat||1373|| ayaM cAparo dvilakSaNa ucyate-patatkITakakRteyaM mama vedanA pttkiittksNsprshprtilbdhodytvaat| patataH kITakasya pataGgasya sparzena pratilabdha udaya: utpAdo yayetyarthaH / sAmAnyavivakSA cAtrAnyapadArthe draSTavyA, tena TAna bhvti| . vidyamAnarUpagrahaNasAMdhakatamazaktikaM cakSuH, anupahatatve sati rUpadidRkSAyAM prekSApUrvakAriNA karaNatvena vyApAryamANatvAt, ruuppricchedndrshnaadvaa| vaidhaNa shrotraadi| tasyota ruupsy| atra triSvapi hetuSu sapakSAbhAvAd dviruuptvm||1372-1373|| kathaJcidasadAtmAno yadi vaa''tmghttaadyH| kathaJcitropalabhyatvAt khrsmbndhishRnggvt||1374|| kathaJcana sadAtmAnaH zazazRGgAdayo'pi c| kathaJcidupalabhyatvAd ythaivaa''tmghttaadyH||1375|| AtmaghaTAdayaH kathaJcidasadAtmAnaH; kathaJcidanupalabhyamAnatvAt, khrvissaannvt| atra vaidharmyadRSTAnto na vidyte| ghaTAdiH sarvo bhavAtmako rAziH kathaJcidasadAtmakatvena pratijJAtaH, abhAvazca sAdharmyadRSTAntatvenopanyastaH / na ca bhAvAbhAvavyatiriktaM tRtIyamasti, yatra sAdhyavyavacchedapUrvakaH sAdhanavyavacchedo nirdishyet| kharaviSANAdayo vA kathaJcit sadAtmakAH; kathaJcidupalabhyamAnatvAt, aatmghttaadivt| atrApi pUrvakayaiva yuktyA vaidharmyadRSTAntAbhAvo yojanIyaH // 1374-1375 // tvadIyo vApi tatrAsti veshymniityvgmyte| - bhAvatkapitRzabdasya zravaNAdiha saani||1376 // pratipAdyamAnatvadIyapitRkamidaM gRham, shruuymaanntvdiiypitRksvrtvaat| atra kila sAdharmyadRSTAnto nAstIti dvirUpatA // 1376 // .. anyathA'nupapattyaiva . shbddiipaadivstussu| apakSadharmabhAve'pi dRSTA jJApakatApi c||1377|| tenaikalakSaNo hetuH prAdhAnyAd gamako'stu nH| .. pakSadharmAdibhistvanyaiH kiM vyarthaH priklpitaiH||1378|| tathA zabdadIpAdInAM dhUmAdiliGgavajjJApakatvaM dRSTamasatyapi pakSadharmatve, na hi 1-1. hetuSvasatyASu sAdharmyadRSTAntAbhA0-pA0, gA0 / Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 tattvasaMgrahe zabdadIpAdayo ghaTAdyarthagatA dharmAH / atha ca pratIyate zabdAdeH sakAzAdartha iti vipakSabhAvo'nyathAnupapannatvaM ceti dvirUpo hetuH // 1377-1378 // [G.408] tadityAdinA pratividhatte tadidaM lakSaNaM hetoH kiM sAmAnyena gmyte| jijJAsitavizeSe vA dharmiNyatha nidrshne||1379|| ... tatra sAdhyenAvinAbhAvitvaM hetoH sAmAnyena vA syAd, dharmivizeSAparigrahAd vizeSeNa vA syAt, dharmivizeSaharigrahAd vizeSe'pi, jijJAsitavizeSasAdhyadharmiNi vA syAd, dRSTAntadharmiNi vA-itIyantaH pakSAH sambhAvyante // 1379 // tatra prathame doSamAha sAmAnyena gate tasminnevaM cet saadhydhrminni| hetoH sattvaM prakAzyeta na vivkssitsiddhibhaak||1380|| na hyavinAbhAvitvamAtreNaiva vinA pakSadharmatvaM zabde dharmiNi cAkSuSatvamanityatvasya gamakaM dRSTamityayuktaH prathamaH pkssH| na vivkssitsiddhibhaagiti| sAdhyadharmiNi na vivakSitAM siddhiM bhajedityarthaH // 1380 // katham? ityAha tadyathA cAkSuSatvasyaM naashenaavybhicaaritaa| sAmAnyena gatA tacca dhvanau tasya na saadhnm||1381|| tasya dharmiNi sadbhAvaH khyApyate cet tathA sti| saiva trirUpatA''yAtA bhavatAmapi drshne||1382|| tacceti caakssusstvm| tasyeti naashsy| sAdhanam gamakam / atha mA bhUd yathoktadoSa iti tasya hetoH sAdhyadharmiNi sadbhAva AzrIyate? evaM sati tadeva trirUpatvaM hetulakSaNamasmadIyaM bhavadarzane'pi jaatm||1381-1382|| . katham? ityAha anyathA'nupapattyA hi vyatirekAnvayau gtau| tasya dharmiNi sadbhAvAt pkssdhrmtvsNshryH||1383|| anvayaH sapakSe sattvam, vyatireka:-vipakSAsattvam, saMzrayaNam-saMzrayaH, parigraha iti yAvat // 1383 // grAhyadharmastadaMzena vyApto heturitiidRshm| AcAryairapi nirdiSTamIdRksaMkSepalakSaNam // 1384 [G.409] grAhyadharma iti / grAhyasya sAdhyadharmiNo dharmaH pakSadharma iti yaavt| AcAryai rityanena tanmatAvirodhaM pratipAdayati // 1384 // 2. dharmivizeSaNapari0- pA0, gaa0|| 3. 0nupptyaadi-paa0| 4-4. pATho'yaM jai0 pustake 'yAvat' ityasyAnantaraM vidyte| 5. pA0 gA0, pustakayoH 'AcAryaH' ityAdikArikArdhataH pUrvam 'grAhyadharmaH' ityAdikArikAdha sthApitam, etatkrameNaiva cAsya paJjikApi sthApiteti dhyeym| 1. 0nupapatraM- jai0| Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnaparIkSA 349 ati dvitIyaM pakSamAha athedaM lakSaNaM hetordhrminnyevaavgmyte| yataH pramANAt tatsiddhiH sAdhyasyApi tato na tu||1385|| . sAdhyasyApratipattau hi hetorapi na nishcyH| ato nirarthako heturanyataH saadhysiddhitH||1386|| anyonyAzrayadoSazca hetoH sAdhyasya nishcye| dvayoranyatarAsiddhAvanyasyApyaninizcita:2 // 1387 // atha sAdhyadharmiNyeva sAdhyAvinAbhAvitvaM hetoryat, tadeva hetulkssnnm| yathAha "vinA sAdhyAdadRSTasya dRSTAnte hetutessyte| parairmayA punrdhrminnysmbhuussnnorvinaa'munaa|| arthApattezca zAbaryA bhaikssvaashcaanumaantH| anyadevAnumAnaM no nrsiNhvdissyte||" ( ) dharmiNIti sAdhyadharmiNi / amunA sAdhyadharmeNa vinA sAdhyadharmiNyasambhavanazIlasyetyarthaH / evaM tarhi yata eva pramANAddhetuH sAdhyAvinAbhUtaH sAdhyadharmiNi siddhaH. tata eva sAdhyamapi siddhamiti vyartho hetuH| . ____atha sAdhyaM na siddham, tadA heturapi na siddha eva; yasmAt sAdhyadharmiNi sAdhyAvinAbhAvitA hetulakSaNam, taccAvinAbhAMvitvaM sAdhyAsiddhau na siddhamityasiddho hetuH; ubhysiddhinaantriiyktvaadvinaabhaavitvsy| anyataH pramANAtsAdhyasiddhau hetuH siddha iti cet? kiM tadAnIM hetunA, sAdhyasya siddhatvAt! hetoH sakAzAt sAdhyasya nizcaye karttavye'nyonyAzrayadoSazca syAt / katham? ityAha-dvayorityAdi / hetusiddhipUrvikA sAdhyasiddhiH tdrthtvaaddhetoH|hetoshc sAdhyAvinAbhAvilakSaNasya sAdhyasiddhipUrvikA siddhiriti vyktmitretraashrytvNm||13851387|| . : : [G.410] tRtIyapakSamAha nidarzane'pi tatsiddhau na syAd dharmiNi saadhydhiiH| na hi sarvopasaMhArAt tasya vyaaptirvinishcitaa||1388|| nidarzane-sAdhyadharmivyatirikte dRSTAntadharmiNItyarthaH / tatsiddhaviti hetusiddhau| etaduktaM bhavati-yadi sAdhyadharmivyatirekeNAnyatraiva dRSTAntadharmiNi hetoravinAbhAvitvamiSyate, na tu sarvopasaMhAreNa saha sAdhyadharmiNA, tat kathaM sAdhyadharmiNi hetoH sakAzAt sAdhyapratipattiH syAt ! kathaM ca na syAt ? ityAha-na hiityaadi|| 1388 // yo'pItyAdinA sAmpratamudAharaNAni dUSayate yo'pyayaM heturatroktaH kthnyciduplmbhtH| .. iti nAstyeva viSayaH sandigdho'syeti niSphalaH // 1389 // 1. nAsiddhi:-pA0, gA0./ 2. 0pyavinizcaye-pA0, gaa0| 3. 0bhAvalakSaNasya-pA0, gaa0| . Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 tattvasaMgrahe yo'yam 'kathaJcidupalambhataH' iti heturuktaH, asau niSphalaH; sandigdhasya vissysyaabhaavaat| siddhasAdhyatvAditi yaavt| na hi siddho viSayo hetoriSyate, kiM tarhi ? sandigdhaH / tathA hi-sandigdhe hetuvacanAt 'vyastavat siddho'pi hetoranAzraya eva; siddhatvAt sAdhyasyeti // 1389 / / atha syAt-sandigdha eva hetoratrApi viSayo'stIti? ata Aha bhAvasya hi tadAtmatvaM sarvaireva vinishcitm| kathaJcit tasya sAkSyatvaM kimitthmbhidhiiyte||1390 // kathaJcit sadAtmakatvaM bhAvasya sarvairyadA nizcitameva, tadA bhavatA kimitthamabhidhIyatekathaJcit sadAtmako bhAva iti! tadAtmatvamiti sdaatmtvm| bhaavsyetyuplkssnnmbhaavsyaapi| kathaJcit-prameyAdirUpeNa sadAtmatvaM nizcitameveti vyartho hetuH // 1390 // atha sAGkhyAdInAmasiddham, ataH sAdhyate? ityAha sarvabhAvaikyavAde'pi vikaaraatmaadibhedtH| kenacida vizadAtmatvamAtmanA smprkaashyte||1391|| sarvabhAvagataM ye'pi niHsvbhaavtvmaashritaaH| te'pi tattvata ityAdi vishessnnmupaashritaaH||1392|| sarvabhAvAnAmaikyavAdaH sAGkhyIyo yasmin vAde sthitaH, taireva sAGkhayaiH kenacidAtmanA svabhAvena tadAtmatvaM samprakAzayata ev| katham? ityAha-vikArAtmAdibhedata iti| vikArAtmA vikArasvabhAvaH / Adizabdena prakRtirasaGkIrNA sukhaduHkhAdisvabhAvA, [G.411] puruSAzca parasparataH prakRtezca bhinnA gRhynte| ye'pti| maadhymikaaH| ye'pi tattvataiti savizeSaNaM sarvabhAvAnAM nissvabhAvatvamAzritAH, na tu sarvathA; 'yathAdarzanamutpAdAdInAmabhyupagamAcca / tattvata iti nyAyataH / AdizabdAt 'paramArthataH' ityAdargrahaNam / avazyaM caitadabhyupagantavyam-sarvaireva bhAvasya kathaJcit sadAtmatvaM nizcitamiti // 1391-1392 // kathaJcidupalabhyatvamanyathA na hi sidhyti| vyavahArasya sAdhyatve prasiddhaM syaanidrshnm||1393|| anyathaivamaniSyamANe 'kathaJcidupalabhyamAnatvAt' ityayaM heturapi na sidhyti| pUrva siddhasAdhyatA hetudoSa uktaH / idAnIM tvsiddhtoktaa| atha vyavahAraH sAdhyate? tadA yatra pUrva vyavahAraH kRtastatprasiddha nidarzanaM sambhavatIti trirUpa eva syaat| anyathA nidarzanAbhAve so'pi vyavahAro na sidhyet // 1393 // dvitIyaprayoge dUSaNamAha candratvenApadiSTatvaM spksse'pynuvrtte| kvacinmANavake yadvA krpuurrjtaadike||1394|| . mANavaka iti pUruSe // 1394 // 1. pratyakSAdinirAkRtapakSavadityarthaH / 2. darzanamu0- pA0; darzanasamu0-gA0 / Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 351 anumAnaparIkSA nanu ca yadi candraprasAdhanAya trirUpo hetuH sambhavati, kathaM tarhi yo'candratvaM zazini pratijAnIte, taM prati candrasAdhanAya lokasya bruvato'numAnAbhAva AcAryANoktaH "yatrApyasAdhAraNatvAdanumAnAbhAve zAbde prasiddhena' viruddhanArthenApohyate, yathA-acandraH zazI sattvAditi nAsau pakSaH" (. ) ityetena granthena? ityAzaGkayAha candratvasAdhane hetAvasAdhAraNatA bhvet| prasiddhivyatireke ca vsturuupsmaashrye||1395|| __ iti / vasturUpasamAzrayaiti / vastusadasattAnurodhini sAdhane / atrAsAdhAraNatoktA, na tu prasiddhilakSaNe hetau| tasyecchAnurodhitvAdastyevAnvayaH; yasmAdasau vipratipannaH sarvapratItyapalApI na zaktaye prasiddhilakSaNena candratvaM prtipaadyitum|n cAnyalliGgamasti vastubalapravRttam, yena candratvaM zazini pratipAdyeta; candrAdivyapadezasyecchAmAtrAnurodhitvenAvastudharmatvAditi taM prtydRssttaantmnumaanmuktm| yathoktam "candratAM zazino'nicchan kAM pratItiM sa vaacchti| [G.412] iti taM pratyadRSTAntaM tadasAdhAraNaM mtm||" (pra0 vA0 4.120) iti| acandrasAdhana iti kvacit pAThaH / tatraivamiti sambandhaH-pUrvapakSavAdinA ya uktaH 'acandraH zazI satvAt' iti hetuH, tasminacandrasAdhanahetau pUrvapakSavAdinA prokte sati candratvasAdhanAya taM prati pravRttasyottarapakSavAdino'sAdhAraNatAnumAnAbhAve kAraNamAcAryeNoditam "yatrApyasAdhAraNatvAdanumAnAbhAve"( ) ityAdinA prasiddhivyatiriktaM vastubalapravRttaM liGgamAzrityeti // 1395 // . . tRtIye'pi hetAvAha. patatkITakRtatvasya na vizeSaH smiikssyte| patatkITakasaMsparzapratilabdhodayasya ca // 1396 // . na vizeSa: samIkSyata iti| hetupratijJayoH / pratijJAthaikadezo heturiti yaavt| tathA hi-atra viziSTakITahetutvaM vedanAyAH sAdhyatveneSTama, tadeva ca zabdAntareNa 'hetutvenoktamiti na vizeSo hetupratijJayoH // 1396 // atha maMtam-yadA 'patataH' ityetadvizeSaNaM nopAdIyate, 'pratilabdhodayatvAt' ityeva tu sAmAnyaM heturucyate, tadAna pratijJArthaMkadezatA? ityAha patato'syeti kAryaM hi dhruvaM hetorvishessnnm| . anyathA vyabhicAritvaM durnivAraM prasajyate // 1397 // kITAntarakRtayA vedanayA vyabhicAro mA bhUditi vizeSaNaM kAryam // 1397 // kAryatAvyavahArastu tasya vismaraNe sti| . yadi sAdhyastrirUpa: syAt pUrvasiddhanidarzanAt // 1398 // 1-1. zAbdaprasiddhana-pA0, gaa0| 2. hetunokta0-pA0, gaa0| Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 tattvasaMgrahe atha kAryakAraNavyavahAro vismRtaM prati sAdhyate, tathA sati trirUpo hetuH syAt; agnidhUmAdeH prasiddhakAryakAraNasya dRSTAntatvena vidyamAnatvAt / / 1398 // "cakSu rUpagrahe" (tattva0 1373) ityAdAvAha cakSuSo dharmirUpasya sattA taavdnishcitaa| tasyAzca sAdhanaM yuktaM nAsiddhayAdiprasaGgataH // 1399 // tasyAzca sAdhanaM yuktaM neti chedaH / asiddhyAdItyAdizabdena vybhicaarvirodhyorgrhnnm| sattAyAM sAdhyAyAM sarvo 'hetustrayIM doSajAti nAtivarttate / tathA hi-bhAve dharme hetAvasiddhatA, ubhayadharme'naikAntikatA, abhAvadharme viruddhtaa| yathoktam "nAsiddharbhAvadharmo'sti vyabhicAryubhayAzrayaH // .. [G.413] dharmo viruddho'bhAvasya sA sattA sAdhyate kthm|" ... (pra0 vA0 3. 190, 191) iti| atha cakSuSi dharmiNi cakSurvijJAnotpAdanazaktiH sAdhyate, tadApi zaktiH, sattAityAdeH paryAyatvAt tatsAdhane sttaasaadhnprsnggH|vytireke'pi tasyA atIndriyatvenAsiddhatvAdAzrayAsiddho hetuH syaat| evaM rUpagrahaNAt' ityayamapyapakSadharmatvAdasiddho draSTavyaH // 1399 // kathaM tarhi bhavatAmapi cakSurAdIndriyasiddhiH? ityAha- . kintu rUpAdibhAve'pi cakSurjJAnaM na jaayte|| kadAcit tena tanmAtraM na heturiti gamyate // 1400 // kdaaciditi| nimiilitlocnaavsthaayaam| na hyasmAbhirAhatya cakSurAdIdantayA sAdhyate, api tu jJAnaM keSucidrUpAdiSu satsvanvayavyatirekAvanubhavad dRzyate, tasya kAraNAntarApekSitA tanmAtrAsambhavitA ca sAdhyata iti tadeva jJAnaM dharmIti nAsiddhyAdidoSaH / yattat kAraNAntaraM taccakSuriti vyvhriyte| siddhAntAzrayastu bhedavyavahAraH // 1400 / / syAdetat-bhavatu yathoktayA nItyA vijJAnasya dharmitvam, tathApi dvirUpa eva hetuH? ityAha svahetuniyatodbhUtiraMkurAdizca vidyte| tasmin dRSTAnta evaM ca vailakSaNyamatisphuTam // 1401 // svahetuniyatA-svahetupratibaddhA, udbhatiryasyAsau sa tathoktaH / evambhUtAH svakAraNAyattajanmAno'GkarAdayaH kAdAcitkA dRSTAntatvena sambhavantIti yaavt| evaM ca prayogaH kArya:yatsannidhAne'pi kAdAcitkAH, te na tanmAtrAsambhavinaH, kAraNAntarasavyapekSakAzca; tadyathAsatsvapi kSityAdiSu biijsnnidhaanaasnnidhaanaabhyaamnvyvytirekinno'ngkraadyH| satsvapi rUpAdiSu kAdAcitkaM cakSurjJAnaM nimIlitAnimIlitAvasthAyAmiti vyApakaviruddhopalabdhi prtissedhe| vidhau tu svabhAvahetuH // 1401 // "kathaJcit" (tattva0 1374) ityAdAvAha1-1. heturdoSatrayaM-pA0, gaa0| 2. bhAvazca-jai0, pA0, gaa0| 3. sattAto'bhede'pi shktrityrthH| 4. hetuprtibddhaa-paa0,gaa| 5. ytsnidhaane-paa0,gaa| 6. tnmaatrsmbhvin:-paa0,gaa| Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnapakSA 353 kathaJcidasadAtmatvasAdhane ca ghaTAdiSu / pUrvavaddhetuvaiphalyamaprasiddhizca dRzyate // 1402 // atrApi siddhasAdhyatA; kenacit ghaTAdInAmasattvasya siddhtvaat| atha na [G.414] siddham, 'anupalabhyamAnatvAt' ityayaM heturapi na sidhyatItyasiddho heturiti pUrvavad vAcyaM dUSaNaM yathA sadAtmasAdhane hetAvuktam // 1402 // yaduktam-'vipakSAbhAvAd vaidharmyadRSTAnto nAsti' iti? atrAha asti cAtrApi vispaSTaM vaidhahNa nidrshnm| tadeva teSAM svaM rUpaM prayAti hi vipakSatAm // 1403 // kathaJcana sadAtmatvasAdhane'pi niraatmsu| iSTasiddhirasiddhizca 'vaidhAptistathaiva ca // 1404 // yena rUpeNopalabhyante ghaTAdayastena rUpeNa sadAtmatvaM teSAmiSTameva yadA, tadA sa eva svabhAvasteSAM vaidharmyadRSTAnto bhavedeva; tasmin svabhAve'nupalabhyamAnatvasya hetornivRtttvaat| evaM kathaJcana' ityatrApi prayoge tulyA iSTasiddhyAdayaH // 1403 // nirAtmasviti abhAveSu / vaidhAptiriti / vaidharmyasya sAdhyanivRttilakSaNasya sAdhanAbhAvenAptiAptiH / tathaiveti / svabhAvasya vaidha-sambhavena // 1404 // "tvadIya" (tattva0 1376) ityAdAvAha-.. pitRzabdazruteryA'pi vezmanaH prtipaadyte| pitRsambandhitA tatra vyakto hetustrilakSaNaH // 1405 // kvacid vipratisambaddhaH svaraH praagulkssitH| tasyAnanubhave pUrvaM durddhasa hetvasiddhatA // 1406 // tasyeti pitRsmbddhsy| anyatra kvacit pradeze'nanubhave satyasiddho hetuH syAt // 1405-1406 // yasminnityAdinA tadeva trairUpyamAdarzayati yasmin prAgulabdhazca nopalabdhazca yatra sH| anvayo vyatireko vA vispaSTaM tatra dRzyate // 1407 // zabdastu jJApayatyarthaM naiva bAhyaM kthnycn| [G.415] zabdasya bAhyArthApekSayA'nyathAnupapannatvamasiddhamiti taM pratyaliGgatvam; icchaamaatraavRttitvaattsy| atha 'buddhiviparivartinamarthamapekSya? tadA trailakSaNyamastyeva dhUmasyeva; yato vivakSAyA asammukhIbhAve zabdasyAprayogAt tatkAryatvAd dhUmavajjAtavedaso gamaka iSTa eva, na tu vAcakarUpeNa / pratIpastu liGgadvAreNa dhUmavanna jJApaka iSTaH, kiM tarhi ? vijJAnajananayogyaghaTAdhutpAdanena jJApako rUDhaH, na tu liGgatvena-iti tasya liGgabhUtasya pakSadharmatvAdicintA na yuktaiva; anyathA cakSurAdInAmapi pakSadharmatvAdi codanIyaM syAt / anyathAsambhavAbhAvAd vivakSAgamakastvasau // 1408 / / 1.vaidharmAsi0- gaa0| 2. buddhipari0-pA0; gaa0| 3.0jAtavedase-pA0, gaa0| 4. tasyA- jai0| Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 tattvasaMgrahe tasyAM ca pratipAdyAyAM vailkssnnymtisphuttm| vivakSAsammukhIbhAve na hi zabdaH prayujyate // 1409 // dIpastu jJApako naiva niilaaderlinggbhaavtH| jJAnotpAdanayogyasya jananAttu tathocyate // 1410 // jJApake liGgarUpe ca pakSadharmAdi cintyte| anyathA cakSurAdInAM kasmAdetanna codyate // 1411 // anyathAnupapattyA'pi cAkSuSatvaM na saaNdhkm| pakSadharmaviyogena klIbAstenaikalakSaNAH // 1412 // ekarUpatayoktAnAM dvairUpyaM coplkssitm|.. dvirUpatvena coktAnAM trairUpyaM . pakSadharmataH // 1413 // anyathA'nupapattyaiva cAkSepAditi cenna tt| ' ' . zabdAdAvanyathApISTe cAkSuSatvena' 'cAstyasau // 1-414 // . anyathetyAdi prakRtArthopasaMhAraH / yatazcAkSuSatvamanityatvAvinAbhAvyapi zabde tadanityatvaM na sAdhayati, yatazcAvazyaM sarvatra pakSadharmatvamAzrayaNIyam; ataH pakSadharmatvAzrayaNAdekarUpatayoktAnAM dvairUpyamAvazyakam, dvirUpatayA coktAnAM trairUpyam, tata eva pakSadharmata ityekalakSaNA eva klIbA hetavaH / na caitadvaktavyam-anyathAnupapattyaiva pakSadharmAdaya AkSiptAH, ataH pRthak svAtantryeNa na teSAM lakSaNatvamiti; yata: paMkSadharmatvamantareNApyanyathAnupapannatvamastIti svayamevoktam "anyathAnupapattyaiva 'zabdadIpAdivastuSu / __ apakSadharmabhAve'pi dRSTA zApakatApi ca // " (tattva0 1377) iti| cAkSuSatve cAnityatvAnyathAnupapanno'sau pakSadharmo nAstItyanekAnta eva // 14081414 // yaduktam-'sa zyAmastatputratvAdityeSa trilakSaNo'pi na nizcityai pravarttate' (tattva0 1369) iti, atrAha tatputratvAdihetUnAM sndigdhvytirektH| na trailakSaNyasadbhAvo vijAtIyAvirodhataH // 1415 // [G.416] tatputrazca bhaviSyati na ca zyAma iti nAtra kazcid virodha iti sandigdhavipakSavyAvRttikatvAnnAyaM trilakSaNa ityasiddho dRSTAntaH // 1415 // .. syAdetat-asatyevaM virodhaH, kAraNAbhede sati yadi kAryaM bhidyeta nirhetukaM syAt ? ityAha karmAhArAdihetUnAM sarvathApi vishesstH| sambhAvyate'nyathAbhAvastatputratve'pi tasya hi // 1416 // 1-1.0'tha nA0-pA0, gA0 / 2.zabdAdivastuSu-pA0, gA0 / 3.0nupapatre'pyasau-pA0, gA0 / 4. trilakSaNe0-pA0, gaa0| Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnaparIkSA 355 nAyaM svabhAvaH kAryaM vA dRzyasyAdRSTireva vaa| na ca tadvyatiriktasya bhavatyavyabhicAritA // 1417 // zubhAdikarmavizeSAduSNazItAdyAhArAvasthAbhedAccAnyathAbhAvo gaurAditvaM sambhAvyata iti kuto virodhaH, 'kAraNabhedasyAsiddhatvAt ! api ca tatputratvAditi nAyaM svabhAvahetuH, kRtakatvam; nahi yathA kRtakatvasyAnyattattvamasti muktvaa'nitytvm| nanvevaM tatputratvasyAnyaH svabhAvo nAsti; yataH paJcopAdAnaskandhAtmakasya kaJcidapekSya tatputraH' iti vyapadezaH, na tu shyaamtvsy| nApi kAryahetuH; kAryakAraNabhAvAsiddheH / nApyanupalabdhiH; vidhiviSayatvAt / virodhAbhAvAcca na shyaametrvrnnaabhaavsiddhiH| na caitadvyatiriktaM liGgamastyanyatra prtibndhaabhaavaat| na ca pratibandhamantareNa gamakatvam; atiprsnggaat| tasmAnnAyaM hetuH, nApi trilakSaNa iti kuto vyabhicAra: / dRzyasyAdRSTirupabdhilakSaNaprAptAnupalabdhiH // 1416-1417 // nanu cetyAdinA'vyApitAM lakSaNadoSamAha-. nanu cAvyabhicAritvamanyeSAmapi dRshyte| kumudAnAM vikAsasya vRddhizca jaladheryathA // 1418 // liGgaM candrodayo dRSTa Atapasya ca bhaavtH| chAyAyAH parabhAgeSu sadbhAvaH smprtiiyte||1419|| tamasyulmukadRSTau ca dhUma ArAt prtiiyte| kRttikodayatazcApi sehinnyaasttiklpnaa?||1420|| yathA candrodayAt- kumudvikaassmudrvRddhyornumaanm| AdigrahaNAt sUryodayAt padmavikAsasya / AtapasadbhAvAt parvatAdiSu parabhAge cchAyAMnumitiH, evaM dUrAttamasyulmukamarddhadagdhakASThakhaNDakaM dRSTvA dhUmapratItiH, tathA kRttikAMnakSatrodayAdrohiNInakSatrasyAsannatvaM (G.4171 pratIyate; yato'zvinImArabhya yathApAThaM krameNaiva nakSatrANAmudaya iti prsiddhm| na cAsya sarvasya hetutrayAntarbhAvo'stIti tatkimucyate-na tadvyatiriktasya bhavatyavyabhicAriteti? // 14181420 // . . atrottaramAha tadatra. hetudharmasya tAdRzo'numatiryataH / jAtAstadekakAlAste sarve bodhAdayo'pare // 1421 // kAryAt kAraNasaMsiddhiriyamevaMvidhAnataH / sambandhAnupapattau ca sarvasyApi gatirbhavet // 1422 // 'yasmAt kAraNAtte bodhAdayaH=kumudavikAsAdayo jaataa:=utpnnaaH| kiMviziSTAH? tadekakAlA:-taizcandrodayAtapolmukairekakAlAH, tAdRzasya hetudharmasya hetuvizeSasyAnumitairmatAH / etaduktaM bhavati-yadeva kAraNaM candrodayAdInAM kumudabodhAdisamAnakAlotpannAnAm, tadeva kumudabodhAdiSu sahakArikAraNatAM pratipadyata iti te candrodayAdayastathAbhRtaM svakAraNamanumApayanto'rthAn samAnakAlabhAvInyapi kumudabodhAdInyanumApayanti, na tu sAkSAt1. 0 bhedasya siddhA-pA0, gA0 / 2. 'vyabhicAra:-gA0 / 3. numitirmatA-- pA0, gaa0| Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 tattvasaMgrahe ityevaMvidhaM kAryahetAvevAntarbhavatIti / avazyaM caitad boddhavyam - yadi punarapratibandhAdeva gamayanti tadA yatkiJcid gamayeyuH; apratibaddhatvenAviziSTatvAt / tasmAdatrApi pratibandho vAcyaH / sa ca yathoktakAryakAraNabhAvalakSaNa eva bhavati // 1421 - 1422 // rohiNyAsattyA tarhi kRttikodayasya kaH pratibandha: ? ityAhakRttikodayakAraNam / prabhaJjanavizeSazca - yaH sa eva hi santatyA rohiNyAsattikAraNam // 1423 // hetudharmapratItizca tatpratItirato matA / tatpratItiH svatantrA'sti na tu kAcidihAparA // 1424 // prabhaJjanaH=vAyuH / atrApyekasAmagrayadhInatvAddhetudharmAnumAnAdanumitiH' / yathoktam-- "ekasAmagrayadhInasya rUpAde rasato gatiH / hetudharmAnumAnena dhUmendhanavikAravat // '' (pra0 vA0 3. 9) iti // 1423 - 1424 // atha pratibimbAd bimbasya yA gatistasyA na kvacidantarbhAvo'sti; avastutvAt pratibimbasya, tasmAdavyApi lakSaNam ? ityAzaGkayAha liGgAcca pratibimbAkhyAdanumAnaM pravarttate / yadvimbaviSayaM yuktaM 'tannAnyat kAryaliGgajAt // 1425 // [G.418] sahaikatretyAdinA codakAbhiprAyamAzaGkate- sahaikatra dvayAsattvAnna vastupratibimbakam / tat kathaM kAryatA tasya yuktA cet pAramArthikI ? // 1426 // avastutve hetuH - sahaikatra dvayAsattvAditi / yatraiva pradeze AdarzarUpaM dRzyate pratibimbakaM ca tatraiva / na caikatra pradeze rUpadvayasyAsti sahabhAvaH; sapratighatvAt / ataH sahaikatra dvayo rUpayoH sattvaM na prApnoti / vastutve sati bhavati ca / tasmAd bhrAntiriyam / atha vA- sahaikatra dvayAsattvAditi / katamasya dvayasya ? Adarzatalasya, candrapratibimbasya ca / anyatraiva deze AdarzatalaM bhavati, anyatraivAntargataM candrapratibimbakaM dRzyate, kUpa ivodakam / anyatra cotpadyamAnaM kimityanyatropalabhyate ! ato nAstyeva kiJcid vastubhUtaM pratibimbakaM nAma / sAmagryAstu tasyAstAdRzaH prabhAvo yat' tathA taddarzanam / acintyA hi dharmANAM zaktiprabhedA iti // 1426 // mUrttasyetyAdinA pariharati mUrttasya pratibimbasya yadyapyasya na vastutA / tadAbhAsaM tu vijJAnaM kenAvastu bhaviSyati // 1427 // tasyaiva cAtra liGgatvaM kAryaM ceSTaM tadeva hi / bimbAdhipatyAdetaddhi nirAlambaM pravarttate // 1428 // 1. 0 numAnamiti pA0, gA0 / 4-4. pA0, gA0 pustakayornAsti / 2-2. 0dhInatvaM svarUpAdessato- pA0, gA0 / 3. tatrAnyat- pA0, gA0 / 5. ayaM - pA0, gA0 / Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnaparIkSA 357 jJAnamevAtra tathAbhUtaM kAryaM liGgamabhipretam, na tu bAhyaM pratibimbAkhyaM vastu // 14271428 // ___ kathamuktam-"trirUpaliGgavacanaM parArthaM punarucyate" (tattva0 1362) iti, yAvatA pakSanigamopanayavacanamapyanyaiH parArthamanumAnaM kIrtitam ? etadeva darzayannAha pratijJAdivaco'pyanyaiH parArthamiti vrnnyte| asAdhanetyAdinA pratividhatte ___ asAdhanAGgabhUtatvAt pratijJA'nupayoginI // 1429 // siddhiH sAdhanam, prameyAdhigatiriti yAvat, tasyAGgabhUtam=kAraNam, tasya prtissedho'saadhnaanggbhuuttvm| tasmAdasAdhanAGgabhUtatvAdanupayoginI na prayoktavyetyarthaH / anyathAnupayoginI-akAraNabhUteti vyAkhyAne pratijJArthaMkadeza: syAt // 1429 // [G.419] kathamasAdhanAGgam? ityAha asambandhAna sAkSAddhi sA yuktaarthoppaadikaa| asaktasUcanAnApi pAramparyeNa yujyate // 1430 // sAdhyasAdhanadharmasya viSayasyopadarzanAt / dRSTAntapadavattveSA' sAdhanAGgaM . yadISyate // 1431 // abhyanujJAdivAkyena nanvatra vybhicritaa| niSphalaM ca tadApyatra viSayasyopadarzanam // 1432 // asaktasaMsUcakatvaM tu saadhysyaivaabhidhaanaat| etaduktaM bhavati-zabdAnAmarthena saha sambandhAbhAvAnaM tAvat sAkSAdupayujyate, nApi hetuvacanavat pAramparyeNa; sktaasNsuucktvaaditi| yathoktam . tatpakSavacanaM vkturbhipraaynivedne| .. pramANaM' saMzayotpattestataH sAkSAnna saadhnm|| . sAdhyasyaivAbhidhAnena pAramparyeNa naapylm||" (pra0 vA0 4.16-17) iti| kecinmanyante-"sAdhyasAdhanadharmayorviSayopadarzanArthamanavayavabhUtA'pi satI dRSTAntapadavat pratijJA prayoktavyeti; 'yato rUpadvayaM zeSaM dRSTaM tena pradarzyate' ( ) iti vacanAt, dRSTAntapadaM pRthaganavayavabhUtamapi pakSadharmavyatiriktarUpadvayapradarzanArthameva prayujyate" iti / tAn pratyAha- dRssttaantetyaadi|abhynujnyaavaakym-evN kuru zabdamanityaM saadhyeti| AdizabdenA''jJA'bhyarthanAvAkyaM gRhyte| evambhUtasyApi vAkyasya prayoganirdezArthaM nirdeza: syAt, na hyebhirapi vinA'kANDa eva sAdhanasya pravRttiH smbhvtiiti| niSphalamiti / vinApi tena saadhyprtiiteH| tathA hi-yat kRtakaM tat srvmnitym| 'kRtakazca zabdaH' ityetAvanmAtre prokte 'anityaH zabdaH' iti pratItirbhavatyantareNApi pratijJAvacanam // 1430-1432 // 1. anupayoginI-pA0, gaa0| 2. tveSa-pA0, gA0 / 4. cakru0-pA0, gaa0|| 5. prApaNaM-pA0, gaa0|| 3. tadA yatra-pA0, gaa0| Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 tattvasaMgrahe sapakSAdivyavasthA tarhi katham ? sapakSAdivyavasthA cet kathaM pakSAprayogataH / nAtastrairUpyamapyasti tadapekSAnibandhanam // 1433 // tathA hi- sAdhyadharmasAmAnyena samAno'rthaH sapakSa ityucyate, tadabhAvaH prasAdhitazcAsapakSa iti / asati hi pratijJAnirdeze tadapekSAnibandhanaM sapakSAzrayanibandhanaM trairUpyamapi nAstIti sarvamAlUna vizIrNaM syAditi ? // 1433 // netyAdinA pratividhatte na sAdhanAbhidhAne'sti sapakSAdivikalpanA / zAstre tu pravibhajyante vyavahArAya te tathA // 1434 // [G.420] tathA hi--avyutpannasapakSAdivyavahAro bhaTAdirapi 'yatra dhUmastatra vahnirdhUmazca ityetAvanmAtramukto'vadhAritAnvayavyatirekaH sapakSAdivyavahAramantareNaiva vahniM pratipadyata eva tasmAnna sAdhanakAle sapakSAdivyavasthA'sti / kutra tarhi sapakSAdivyavahAraH ? ityAha - zAstra tviti // 1434 // yadi vA sAdhanAbhidhAnakAle'pi tadvyavasthA kriyamANA na virodhinIti pratipAdayatiprakRtArthI yA sA'pi yadi vA na virudhyate / na vAdyakANDa evAha parasyApi hi sAdhanam // 1435 // yadyapi sAdhanAbhidhAnakAle pratijJAprayogo, nAsti, tathApi prakRtamarthaM sAdhyadharmiNaM samAzritya sA vyavasthA kriyamANA na virudhyata eva / na caitadvaktavyam - sAdhanakAle prakRta evArtho nAstIti; yato na, akANDa eva = aprastAva eva parasyApi = pratijJAprayogavAdinaH, vAdI sAdhanamAha // 1435 // bhavatu nAma jijJAsitavizeSo dharmI prakRta; tathApi sA kriyamANA vyavasthA prakRtaM dharmiNamAzritya kathaM karttavyA ? ityAha-. jijJAsitavizeSe hi varttanAt pakSadharmatA / sapakSastatsamAnatvAd vipakSastadabhAvataH // 1436 // subodham // 1436 // "udAharaNApekSastathetyupasaMhAro na tatheti vA sAdhyasyopanayaH" ityupnylkssnnm| tatra "upanayavacanaM na sAdhanam; uktahetvarthaprakAzakatvAt, dvitIyahetuvacanavat" ( ) ityA cAryadiGnAgapAdaiH pramANite, bhAviviktAdayo hetvasiddhyarthamAhuH - "na khalu pakSadharmatvaM pratijJAnantarabhAvinA hetuvacanena prakAzyate, kAraNamAtrAbhidhAnAt / anityaH zabdo bhavati kRtakatvAt, tat punaH kRtakatvaM kiM zabde'sti nAstIti ceti tasyAstitvamupanayAt pratIyate / atha vA-pratibimbanArthamupanayanam, pUrvaM hi hetuvacanena nirvizeSaM kRtakatvaM zabde nirdiSTam, tena dRSTAnte pradarzitasAdhyAvinAbhAvitvasya kRtakatvasyopanayena pratibimbanamupanayAd darzyate- - tathA ca kRtakaH zabda iti / tasmAd vizeSadyotanAnna punaruktatA" ( ) iti / atrAha9. vistIrNa- pA. vikIrNa gAe / 2. 0naM cuSanamAda0 - jai0 / 0 namuSanasAda0 - pA0 / Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnaparIkSA pratijJAnabhidhAne ca kaarnnaanbhidhaantH| kartavyopanayasyoktirna sadbhAvaprasiddhaye // 1437 // prAgukte bhavamAtre ca pazcAd vyApteH prkaashnaat| vivakSitArthasaMsiddheviphalaM pratibimbakam // 1438 // [G.421] sadbhAvaprasiddhayaiti / hetordhamiNIti zeSaH / ayamatrArtha:- pratijJAprayogasya yathoktayA nItyA niSiddhatvAt tatsamanantarabhAvikRtakatvAdikAraNAbhidhAnaM naastyev| tatazca kAraNAbhidhAnapUrvasyopanayasyoktirna krttvyaiv| athopanayasyoktiH pakSadharmatvaprasAdhAnAya kriyate? tadA kAraNAbhidhAnasya phalamanyadvaktavyam / tatraitat syAt-kAraNatvapratipAdanameva phalamiti? tanna; tenaiva tAvat pratipAditena ko'rthaH, yato'nyathA'pi sAdhyasiddhirbhavatyeveti drshitmev| tasmAt pakSadharmatvapratipAdanaM muktvA nAnyat phalaM zakyate hetuvacanasya vaktum / tadA prathamatastenaiva hetuvacanena pakSadharmitve pratipAdite tatpratipAdamAyopanayanamupAdIyamAnaM sphuTatarameva punaruktatAM prakAzayatIti kuto'siddhatA hetoH! . pratibimbanamapi vyarthameva; yatastasmin pakSadharmamAtre hetuvacanena prAgukte sati sAdhyadharmeNa ca tasya vyAptau kathitAyAM vivakSitAMrthasaMsiddherucyamAnaM sphuTatarameva puruktatAmAvahatIti kuto'trApyasiddhatA hetoH ! // 1437-1438 // tatra "hetvapadezAt pratijJAyAH punarvacanaM nigamanam" iti nigmnlkssnnm| hetvapadezAditi' tasmAdanitya ityAdau tasmAdityanena hetoH sAmarthyamudAharaNaprasiddhamapadizya yat pratijJArthasya punarvacanaM kriyate tnnigmnm| nigamyante'nena pratijJAhetUdAharaNopanayA ekArthatayA samarthyante sambadhyanta iti nigmnm| tatra pratijJAprayoga eva tAvannAsti, kutastadanuvAdAtmakasya nigamanasya-ityato nigamanaM na saadhnaavyvH| tatrAcArya diGmAgapAdairuktam-"nigamanaM punaruktatvAdeva na sAdhanam"( ) iti| atroyotakarAdayaH prAhu:-"na paunaruktyamatra, yasmAt sAdhyanirdezaH pratijJA, nigamanaM tu siddhanirdezaH / "punaHzabdaH sAdRzye, tena 'pratijJAsadRzaM vacanam' ityuktaM bhavati / na ca nigamanena vinA siddhirsti| tathA hi-tena vinA tadanyAvayavoktAvapi zaGkA na nivarttate-kimanityaH zabda iti, atastadAzaGkAnivRttyarthaM vAcyaM nigamanaM pRthag" iti| tadatrAha. trirUpahetunirdezasAmarthyAdeva siddhitH| na viparyayazaGkAsti vyarthaM nigamanaM tataH // 1439 // [G.422] anityatvena pradarzitAvinAbhAvi kRtakatvaM yadA dharmiNi nizcitam, kutastatra viparyayasya nityatvasya zaGkA, na hi jvalajjvalanajvAlAkalApaparigate parinizcitAtmani bhUtale' zaityAzaGkA kartuM yuktA svasthacetasaH / nApi nigamanAdvacanamAtrAnniyuktikAttu sA vinivarttate // 1439 / / 1. pakSadharmatve-pA0, gaa0| 2.pA0, gA0 pustakayo sti| 3. pratijJArtha-pA0, gaa0| 4-4. pA0, gA0 pustakayo sti| 5.bhUtattve-pA0, gaa0| Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 aviddhakarNastvAha atrAha tattvasaMgrahe "viprakIrNaizca vacanairnaikArthaH pratipAdyate / tena sambandhasiddharthaM vAcyaM nigamanaM pRthak / " ( sambaddhaireva vacanaireko'rthaH pratipAdyate / nAtaH sambandhasiddhyarthaM vAcyaM nigamanaM pRthak // 1440 // hetoH sAdhyena tAdAtmyatadutpattilakSaNe sambandhe pratipAdite'rthadvAreNa sambaddhaireva pakSadharmAnvayavyatirekavacanaireko'rthaH sAmarthyAd yathAsamIhitaH pratipAdyata iti yadyapi viprakIrNAni vacanAni, tathApi sambaddhAnyevaikArthopasaMhAreNeti na tatsambandhasiddhaye pRthagnigamanaM vAcyam // 1440 // ca" iti varNayanti // 1441 // ) iti / dvaividhyamanumAnasya kecidevaM pracakSate / vizeSadRSTasAmAnyaparidRSTatvabhedataH // 1441 // : keciditi kumArilAdayaH / te hi - " dvividhamanumAnam - vizeSatodRSTam, sAmAnyatodRSTaM tatra vizeSatodRSTaM katarat ? ityAha- yayoreva vizeSayoH / pratyakSadRSTasambandhaM gomayendhanataddezavizeSAdimatiH kRtA // / 1442 // taddezasthena tenaiva gatvA kAlAntare'pi tam / yadA'gniM budhyate tasya pUrvabodhAt punaH punaH // 1443 // sandihyamAnasadbhAvavastubodhAt pramANatA / vizeSadRSTametacca likhitaM 'vindhyavAsinA // 1444 // ayamarthaH -pUrvaM kazcit kvacid pradezavizeSe vahnidhUmavizeSau pratyakSeNa gRhItva kAlAntareNa dUraM gato vA yadA punaH punastameva dhUmavizeSaM dRSTvA tameva ca' vahniM pUrvaM parigRhItamanumimIte, [G.423] tadvizeSatodRSTamanumAnam; pUrvapratyakSagRhItavizeSaviSayatvAt / na ca gRhItagrAhitvAdapramANam; yataH kiM vahnirAste parinivRtto vA - iti sandehavinivRtteradhikAya vidyamAnatvAt / iti piNDArthaH / avayavArthastUcyate pratyakSadRSTasambandhamiti / kaH sambandha: ? atrocyate; zabarasvAminA'numAnalakSaNamuktam- " anumAnaM jJAtasambandhasyaikadezadarzanAdeka dezAntare'sannikRSTe buddhiH / tad dvividhampratyakSadRSTasambandham, sAmAnyatodRSTasambandhaM ca / pratyakSadRSTasambandhaM yathA - dhUmAkRtidarzanAdagnyAkRtivijJAnam` / sAmAnyatodRSTaM yathA - devadattasya gatipUrvikA dezAntaraprAptimupalabhyAssdityasya gatismaraNam" (mI0 da0 zA0 bhA0 1.1.5 ) iti / 1 tatra kumArilaetatpratyakSatodRSTasambandhamanumAnaM vyAcikhyAsurAha-- pratyakSetyAdi / pratyakSe 1. pA. gA0 pustakayornAsti / 2. 0 sambandho- pA0, gA0 / 3. 0 kRtervijJAnam pA0, gA0 / Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnaparIkSA 361 dRSTasambandhamanumAnamevaM pracakSata iti sambandhaH / yataH pUrvasminnanantarazloke "tasmAdevaM pracakSate" (zro0 vA0, anu0 140) iti prkRtm| yoriti / yayorevAgnidhUmavizeSayorviSayabhUtayorgomayendhanavizeSabuddhiH kRtA-utpAditA, puruSeNa-'gomayendhanaprabhavAvetAvagnidhUmau' iti; tathA parvatAdidezavizeSamatiH kRtA-'etatparvatAdidezavizeSasthAvetAvagnidhUmau' iti| gomayamindhanaM yayoragnidhUmayostau gomayendhanau, sa dezo yayostau taddezau gomayendhanau ca tau taddezau ceti vigrahaH / tAveva vizeSau tAvAdI yeSAM sarjasaralasallakIvanaprabhRtInAM vayAdivizeSAntarANAM tAni gomayendhanataddezavizeSAdIni, teSu matiriti "saptamI" (pA0 sU02.1.40) iti yogavibhAgAt samAsaH / sA-evambhUtA pratyakSA matiryena pramAtrA kRtA-utpAditA, sa taddezasthena tenaiva dhUmAdinA liGgena tamevAgniM kAlAntareNa yadA budhyte| punaH punariti smbndhH| tadA tasya bodhasya pUrvabodhAt=pratyakSAtmakAt pramANatA prmaannaantrtetyrthH| atha vApUrvabodhAt kAraNAttameva-vahi~ budhyata iti sambandhaH / 'kimAste vahniH, AhosvinnivRttaH'?ityevaM sandihyamAnaH sadbhAvo yasya vastunastattathA, tacca tadvastu ceti, tattathA, tasya bodha iti vigrhH| etacca yathoktaM pratyakSadRSTasambandhamanumAnam,vizeSatodRSTamanumAnam-ityevaM vindhya vAsimA gaditam // 1442-44 // sAmAnyatodRSTamAha agnidhUmAntaratve tu vAcye sAmAnyato mitau| . sAmAnyadRSTamekAntAd gantetyAditya ucyate // 1445 // * asya sambandhaH-bhASyakAreNa hi sAmAnyatodRSTAnumAne dezAntaraprAptyA''dityagatismaraNamudAhRtam, tatredaM codyaM bhavati-nanu cAgnyantare dhUmAntare ca sAmAnyadharmasamAzrayeNa yadA'numitiH kriyate,tdA sAmAnyatodRSTamanumAnamagnidhUmayorastyeva, kimiti bhASyakAreNAgnidhUmau buddhau viparivartamAnena pratyAsannAvutsRjyAditya eva sAmAnyodRSTAvudAhRtaH?-ityetaccodya- . mAzaGkaya kumArilo bhASyAkArabhiprAyaM varNayannAha-agnidhUmAntaratva [G.424] iti| sAmAnyato'numitau-sAmAnyatodRSTAnumAne udAharaNatvenAgnidhUmAntaratve vAcye yad bhASyakAreNAdityodAharaNaM kRtam, tat srvkaalmaaditygterprtyksstvaadekaanten| atra 'Adityagatau sAmAnyatodRSTamevAnumAnaM sambhavati, na vizeSatodRSTam' iti manyamAnenAsaGkIrNaviSayaM darzayitumAditya evodAharaNatvenocyate, na punaragnidhUmau; tayoH sAmAnyatodRSTAnumAnAbhAvAditi // 1445 // tadatretyAdinA dUSaNamAha tadatra kSaNabhaGgasya vyApinaH prtipaadnaat| prAktanasyaiva tenaiva nAnumAnasya sambhavaH // 1446 // vyApina iti| agnidhUmAdisakalapadArthavyApakasya // 1446 // satyapi kSaNikatve prabandhaikatvAdekatvamiti ced ? Aha1. pA0, gA0 pustakayo sti| 2. jai0, pA0 pustakayo sti| 3. 0dRSTasyaivAnumAnasyAbhA0-pA0, gA0 / Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 tattvasaMgrahe kalpitaM cet tadekatvaM prbndhaikyvivkssyaa| na tasyAvasthitiH kAcid vastutvaM na ca bhAvikam // 1447 // tadA kalpitamekatvaM na pAramArthikam, paramArthatastu na kasyacidavasthitiH / tatazca taddezastena tenaivetyetanna prayujyate / nApi kalpitasya vastutvam, tatazca sandihyamAnasadbhAvavastubodhAdityasambaddhaM syAt // 1447 // athApi syAt-kalpanAsamAropitamevaikyamAzritya vizeSatodRSTamAkhyAtam, na bhAvikam ? ityAha na ca nirviSayaM jJAnaM yussmaabhirnumnyte| vikalpitArthatAyAM ca vyaktaM nirviSayaM bhavet // 1448 / / syAdetad-yadyapi vyaktirvinAzinI, jAtistvanapAyinI bidyate, tatazca bhAvikamekatvaM bhaviSyati, na ca nirviSayatvam ? ityAha vyaktirUpasya nAze'pi tisstthtyevaakRtistyoH| . yadi na kSaNabhaGgApterbhAve tasyA api dhruvam // 1449 // pratyakSadRSTaH sambandho yayoreva vishessyoH| ityayaM niyamazcokto yuSmAbhiH kena hetunA // 1450 // dRSTvaikadAnumAnena tasyaiva hanumA punH| pramANaM neSyate kasmAt ko vizeSo hi pUrvake // 1451 // vijJAtArthAdhigantRtvAnna pramANamidaM . ydi| smArttavat prAktano'pyetat samAna kiM na vIkSyate // 1452 // antarAlapravRttasya sandehasya' nivrttnaat| AdhikyaM tatra cedetadatrApi sadRzaM na kim // 1453 // tasmAt kimasti nAstIti sndehvinivRttikRt| sa eveti nirAkAMkSametat sAmAnyadarzanam // 1454 // [G.425] AkRti: jaatiH| yati abhyupgme| jAtivyaktyoH pareNaikyasyeSTatvAt kuto vyaktivinAze jAteravasthAnaM sambhavati! anyathA bhinnayogakSematvAdekAntena tayorbhedo'bhyupagantavyaH syaat| bhAvaiti / ayamabhyupagamavAda eva / ekadA tAvajAtirvistareNa nirastaiveti kutastasyAH sattvam! bhAve'pi sttve'pi| tasyA api kSaNabhaGgaH prApnoti; vyApinaH kSaNabhaGgasya prsaadhnaat| api ca-yadA'numAnaparicchinnaM punarati tata eva liGgAt tameva vahni paricchinatti, tadA'pi vizeSatodRSTaM kiM na varNitam, yena pratyakSatodRSTa iti vishessnnmissttm| adhigatArthAdhigantRtvAditi cet ? na; pratyakSadRSTe'pi tttulym| antarAlavartisandehanivartanamadhikaM pratyakSadRSTe'stIti cet ? na; anumAnadRSTe'pi smaanmaadhikym| tasmAt sarvatraiva sAmAnyatodRSTameva kSaNakSayiSu bhAveSvanumAnam, na vizeSatodRSTaM nAma kiJciditi // 1448-1454 // na pramANamiti prAhuranumAnaM tu kecn| . 1. prbndhaik0-0| 2. yujyate-pA0, gaa0| 3. pA0 gA0 pustkyonaasti| Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnaparIkSA 363 vivakSAmarthayanto'pi vAgbhirAbhiH kudRSTayaH // 1455 // kecaneti / bArhaspatyAdayaH / Abhiriti / nAnumAnaM pramANam' ityevaMrUpAbhiH / anena svavacanavirodhamAha / tathA hi 'vacanAlliGgAdvivakSA pratIyate' iti manyamAnena parasmai svAbhiprAyanivedanAya vyAharatA darzitamanumAnasya prAmANyam, na ca tat pramANamiti bruvatA tadeva pratiSiddham-itItaretaravyAghAtaH / etacca dUSaNaM pazcAdvyaktIkariSyate // 1455 // trirUpaliGgapUrvatvAt svArtha mAnaM na yujyte| iSTaghAtakRtAjanyaM mithyAjJAnaM yathA kila // 1456 // bhAvAdananumAne'pi na caanumitikaarnnm| dvairUpyamiva liGgasya trairUpyaM nAstyato'numA // 1457 // anumAnavirodhasya viruddhAnAM ca saadhne| sarvatra sambhavAt kiJca viruddhAvyabhicAriNaH // 1458 // [G.426] tatra tAvaccArvAkAH pramANayanti-svArthAnumAnaM pramANaM na bhavati; triruuplinggpuurvtvaanmithyaajnyaanvt| parArthAzcakSurAdayaH saGghAtatvAcchayanAsanAdyaGgavat-ityetasyeSTavighAtakRtaH kila trirUpatvAnmithyAjJAnametajanyaM triruuplinggjmiti| na ca trairUpyamanumitikAraNam; anumAne'pi bhAvAd, ruupyvt| " api ca-sarvatra sAdhane'numAnavirodhaH smbhvti| tadyathA-vivakSitasAdhyadharmo dharmivizeSaNaM na bhavati; ettsmudaayaikdeshtvaaddhrmisvruupvt| anena hi sarvamanumAnaM nirnumaaniikRtm| - sarvatra cAnumAne kRte vizeSaviruddhAnAM sambhavaH, tadyathA-anityaH zabdaH, kRtakatvAd, ghaTavaditi kRle kazcid vizeSaviruddhamudbhAvayet-yathA'yaM heturanityatvaM sAdhayati, tthaa''kaashgunntvaabhaavmpiityevmaadi| sarvatra ca viruddhAvyabhicArI smbhvti| tadyathA-anitya zabdaH, kRtakatvAd, ghaTavaditi kRte kazcivirUddhAvyabhicAriNamAha-nityaH zabdaH shraavnntvaacchbdtvvditi| evamAdistattvaTIkAyAm udAharaNaprapaJco draSTavyaH // 1456-1458 // tathA bhartRharirAha avasthAdezakAlAnAM bhedAd bhinnAsu shktissu| bhAvAnAmanumAnena prasiddhiratidurlabhA // 1459 // nitizakterapyasya' tAM tAmarthakriyAM prti| viziSTadravyasambandhe sA zaktiH pratibadhyate // 1460 // yatnenAnumito'pyarthaH kushlairnumaatRbhiH| abhiyuktatarairanyairanyathaivopapAdyate // 1461 // (vA0 pa0 1.32-34) 1. 0marpayanta:-pA0, gaa0| . 2. keciditi0-pA0, gaa0| 3. 1480tamakArikAvyAkhyAvasare ityrthH| 4. aviddhakarNakRtAyAmiti shessH| 5. vijJAnazakte-jai0; vijJAtazakte0-pA0, gA0 / Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 tattvasaMgrahe avasthAdezakAlabhedena padArthAnAM zaktayo bhinnaaH| ato na zakyate'numAnAt tadbhAvanizcayaH kartum, na hyevaM zakyate'numAnAt pratyetum-devadatto bhArodvahanasamartho na bhavati; devadattatvAd, baalaavsthdevdttvditi| atra hyavasthAbhedena zaktibhedasambhavAd vybhicaarH| tathA dezabhedenAmalakIkhajUrAdInAM rasavIryavipAkabhedo dRzyate, tatra naivaM zakyate kartumsarvA''malakI kaSAyaphalA, anuduuymaanaamlkiivditi| tathA kAlabhedena kUpodakAdInAM zItoSmAdibhedaH sambhavati, tatra sarvA ApaH zItA iti [G.427] na zakyate nizcayaH krtum| ityevmaadi| avasthAdezakAlAnamiti 'bhedAt' ityetadapekSya sssstthii| 'bhAvAnAm' iti prasiddhyapekSA / tathA tRNAdiSu nizcitadahanasAmarthyasyAgnerabhrapaTale tatsAmarthya pratihanyate, na ca tatraivamanumAtuM zakyate-abhrapaTalamagninA dahyate; pArthivatvAt, tRnnaadivditi| tathA'nyenAnyathA pratipAdito'rthaH punarabhiyuktatareNAnyenAnyathA pratipAdyata ityaniSTA // 1459-1461 // anyaH punarAha parArthamanumAnaM tu na mAnaM vktrpekssyaa| anuvAdAnna tenAsau svayamarthaH prapadyate // 1462 // parArthamanumAnaM vaktrapekSayA'nuvAdatvAnna prmaannm| zrotrapekSayA tu. svArthameva, ko hi vizeSaH zrotradvAreNa tamarthaM pratipadyate, darzanadvAreNa ceti| yathA darzanendriyasya vyApAre sati parArthavyapadezo na bhavati, evaM zrotrendriyavyApAre'pi mA bhUditi // 1462 / / zrotRvyapekSayA'pyetat svaarthmevoppdyte| zrotradarzanamalAyAH ko vizeSo hi saMvidaH // 1463 // na parArthAnumAnatvaM vacasaH shrotrpekssyaa| zrotRsantAnavijJAnahetutvajJApakatvataH // 1464 // darzanam cakSurindriyam, dRzyate'neneti kRtvA / saMvida iti jnyaansy| tathA na zrotrapekSayA vacanasya parArthAnumAnatvam, zrotRsantAnavarttijJAnahetutvAt, jJApakatvAdvA, indriyvditi| zrotRsantAnavijJAnahetutvaM ca jJApakatvaM ceti dvandvena hetudvayanirdezaH / yathendriyasya sAkSAcca naanumeyprkaashnm| tasmAdasyAvinAbhAvasambandhajJAnavana tat // 1465 // yathendriyasyeti dRSTAntanirdezaH / ayamaparaH prayogaH-na parArthAnumAnatvaM vacanasya zrotrapekSayA, sAkSAdanumeyA'prakAzakatvAt, avinaabhaavsmbndhjnyaanvt| tasmAditi saakssaadnumeyaaprkaashktvaat| yasmAt sAkSAdanumeyAprakAzakatvam, tasmAnna zrotrapekSayA vacasaH prAmANyamavinAbhAvasambandhajJAnavaditi vAkyArthaH / avinAbhAvaH sAdhyena, sa eva sambandhaH, avinAbhAvo vA sambandha: sAdhyena yasya liGgasya tasya jJAnamiti vigrahaH // 1465 // . ___ athocyate parArthatvaM reprvyaapRtypekssyaa| tadapyayuktaM svArthe'pi parArthatvaprasaGgataH // 1466 // 1. 0 pekSayA-pA0, gaa0| 2-2. pA0, gA0 pustakayo sti| 3.paravyAvRttaya0-pA0, gaa0| Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnaparIkSA 365 atha paravyApArApekSayA taducyate 'parArtham" iti ? tathA'pyayuktam; svArthe'pi [G.428] parArthatvaprasaGgAt, ApekSikatvAt paratvasya, pArAvAravat // 1463-1466 // trirUpaliGgetyAdinA pratividhatte * . trirUpaliGgapUrvatvaM nanu saMvAdilakSaNam / tallakSaNaM ca mAnatvaM tat kiM tasmAnniSidhyate // 1467 // tatra prathame prayoge 'trirUpaliGgapUrvatvAt' ityasya hetorviruddhatAmAha -- saMvAdilakSaNamiti / saMvAditvamanena lakSyata iti kRtvA / yatastrirUpaliGgajaM yajjJAnaM tat pAramparyeNa vastuni pratibaddham, ato'visaMvAdakaM pratyakSavat / yathAha " liGgaliGgadhiyorevaM pAramparyeNa vastuni / pratibandhAt tadAbhAsazUnyayorapyavaJcanam // " (pra0 vA0 2.82) iti / tallakSaNaM ceti avisaMvAdalakSaNam / yathAha - " pramANamavisaMvAdijJAnam" (pra0 vA0 1. 3) iti / na hi pratyakSe'pi tatpramANavAdinA'nyat pramANavyavasthAnibandhanaM zakyamAdarzayitum; anyatrAvisaMvAdAt / sa ca trirUpaliGgajanye'pyastIti kimiti tasmAttrirUpaliGgapUrvatvAdavisaMvAditvahetoH prAmANyaM niSidhyate ! etena sAdhyasAdhanayorarthato virodha uktaH / tathA hi-yatra trirUpaliGgapUrvatvaM tatrAvisaMvAditvam, yatrAvisaMvAditvaM tatra prAmANyam, prAmANyAprAmANyayozca parasparaparihArasthitalakSaNo virodha iti sAmarthyAd viruddho heturnirdiSTaH // 1467 // mithyAjJAnaM samAnaM ca pUrvapakSavyapekSayA / iSTaghAtakRtArjanyaM jJAnamuktaM na vastutaH // 1468 // vastusthityA hi tajjJAnamavisaMvAdi nizcitam / vAdISTaviparItasya pramANamata eva tat // 1469 // mithyAjJAnamityAdinA dRSTAntasya sAdhyavikalatAmAha / yato vAdISTaviparItasAdhanAt tadapi pramANameva; anyathA hi sAdhyantaramapekSya sarvadaiva sarvasya yadyaprAmANyaM vyavasthApyeta, pratyakSe'pi prasaGgaH syaat| pUrvapakSApekSayA tu tanmithyAjJAnamuktam, na vastusthityA / pUrvasya= prathamavAdinaH pakSaH pUrvapakSaH, tasya vyapekSeti vigrahaH / yo hyanAdheyAtizayaikaparArthatvaM cakSurAdInAmicchati tadabhiprAyApekSayA mithyAjJAnamucyate; anityAnekavijJAnAdihetutvena [G.429] cakSurAdInAM siddhatvAt // 1-468-1469 / / ato viruddhatA hetordRSTAnte cApyasAdhyatA / etenaiva prakAreNa dvitIye hetvasiddhatA // 1470 // viruddhateti / trirUpaliGgapUrvatvasyApramANe kvacidapyabhAvAt / pramANe tu tatraiveSTavidhAtakRtAjjanye jJAne bhAvAt / nanu ca lokAyataM prati viruddhasAdhane karttavye dRSTAnto na siddha eva, na hISTavighAtakRjjanyaM jJAnaM pramANamicchati paraH, na cAnyatarAsiddho dRSTAnto bhavati ya eva tUbhayanizcitavAcI sa eva sAdhanadUSaNamiti nyAya ucyate ? yadyapi pareNAtra prAmANyaM neSTaM . 1. parArtha- pA0, gA0 / 3. 0 padArthatvaM- gA0 / 2. 0 kRtA janyaM - pA0, gA0 / 4. nyAyAt- gA0 / Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 tattvasaMgrahe vAcA, tathApyasaMvAditvaM tvazakyApahvatvAdiSTameva, tadicchatA sAmarthyAt prAmANyamapi tena vastusthityA'bhyupagantavyamiti vastubalaprakRtyA viruddhe udbhAvyate, na praabhyupgmnaanurodhen| atha vaa-viruddhhetusNsuucnaadviruddhH| tatra viruddho hetuH-yadavisaMvAdi tat pramANaM yathA pratyakSam, saMvAdi ca trirUpaliGgajanyaM jJAnamiti svabhAvahetuH / na cAsiddhau 'ni:svabhAvatvanirhetutvaprasaGgAt, pratyakSAprAmANyaprasaGgAnAnaikAntika: / asaadhyteti| nAtra sAdhyamastItyasAdhyaH, tdbhaavo'saadhytaa| sAdhyavikalateti yaavt| dvitiiyiti| na ca trairUpya ityaadau| hetvsiddhtet| ananumAne kvcidpybhaavaat| etenaivet| trirUpaliGgasya' ityAdinA nyAyena // 1468-1470 / / "anumAnavirodhasya" (tattva0 1458) ityAdau parihAramAha yattAdAtmyatadutpattyA sambandhaM prinishcitm| tadeva sAdhanaM prAhuH siddhaye nyAyavAdinaH // 1471 // IdRza iti| taadaatmytdutpttiprtibddhe| aatmhetubhyaamiti| svabhAvena kAraNena ca vinA yathAkramaM talliGgaM na bhavati; ni:svabhAvatvanirhetutvaprasaGgAt / / 1471 // ... anumAnavirodhAdirIdRze'sti na saadhne| ... naiva taddhyAtmahetubhyAM vinA sambhavati kvcit|| 1472 // yaduktam- "vivakSitaH sAdhyadharmo na dharmivizeSaNam" (tattva0 pa0 TI0 1458) iti, tatra yadi sAdhyadharmo na dharmivizeSaNam, tadA samudAya eva nAstIti, tatazca etatsamudAyaikadezatvAt' ityasiddho hetuH syAt // 1472 // parasparaviruddhau ca dharmoM naikatra vstuni| yujyete sambhavo nAto viruddhAvyabhicAriNaH // 1473 // yaccoktam- "sarvatrAnumAne vizeSaviruddhAnAM sambhavaH" (tattva0 pa0 TI0 1458) iti, tadayuktam; yataH sAdhyaviparyayasAdhanAd viruddhaH iSyate, na ca vizeSaH sAdhayitumiSTaH / vastubala-pravRttAnumAne [G.430] viSaye na viruddhAvyabhicArI ca sambhavati; ekasmin dharmiNi paraspara-virudharmadvayaprasaGgAt // 1473 / / yaduktam- "avasthAdezakAlAnAm" (tattva0 1459) ityAdi, tatrAha abhyastalakSaNAnAM ca smyglinggvinishcye| anumAvRttiranyA tu naanumetybhidhiiyte||1474|| avasthAdezakAlAnAM bhedAd bhinnAsu shktissu| bhAvAnAmanumAnena nAtaH siddhiH sudurlbhaa||1475|| yatnenAnumito'pyarthaH kushlairnumaatRbhiH| nAnyathA sAdhyate saa'nyairbhiyukttrairpi||1476 // . suparinizcitaM liGgaM gamakamiSyate na sandigdham, na hi dhUmo vASpAdirUpeNa sandihyamAno vahvernizcAyako bhvti| liGganizcaya eva kathamiti cet ? abhyaasaat| yathA maNirUpAdiSu 1. ni:svabhAvatvAnila-pA0, gA0 / 2. prasaGgAtraikAla-pA0, gaal| 3. riidRshyaasti-jai0| 4. anumAnavRttiH -jai| Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnaparIkSA 367 tadvidAm / tathA hi-vivecayantyeva vASpAdibhyo dhUmAdInabhyastatatsvalakSaNAH / tataH pravivecya ' pravRttAzcaite prApnuvantyeva vahnim / tasmAdyataH suvivecitaM liGgaM na vyabhicarati, tenAvasthAdibhedabhinnAnAM siddhirna durlabhA / nApi suvivecitAlliGgAt parinizcayo'rtho'nyathA zakyate kartum / na hi dhUmAt suparinizcitAdanumitasya vahneranyathAbhAvaH zakyate kartum; ekasya viruddhasvabhAvadvayAyogAt / yaccoktam- "na devadato bhArodvahanasamartha: " (tattva0 1459) ityAdi, yacca 'abhrapaTalaM vahninA dahyate" (tattva0 1459) iti, talliGgameva na bhavati; trairUpyAbhAvAt / na hyadarzanamAtreravivakSAddhetorvyAvRttiH zakyate kartum, yadAha T "na cAdarzanamAtreNa vipakSAdvyatirekitA" (pra0 vA0 3.12) iti / kiM tarhi ? tAdAtmyatadutpattisambandhaniyamAdavinAbhAvaniyamaH / yadAha"kAryakAraNabhAvAdvA svabhAvAdvA niyAmakAt / avinAbhAvaniyamo 'darzanAnna na darzanAt // " (pra0 vA0 3.30 ) iti / 44 na cAtra tAdAtmyatadutpattisambandho'sti // / 1474-1476 // syAdetat, suparinizcitaM liGgaM na vyabhicaratItyetadeva kutaH, na hyatra yuktirasti ? ityAha -- na hi svabhAvaH kAryaM vA svabhAvAt kAraNAdRte / bhedAnimittatAprApteste vinA'sti na cAnumA // 1477 // dvividhameva hi liGgaM yaduta svabhAva:, kAryamiti / anupalabdhestu svabhAve'ntarbhAvaH / [G.431] na ca svabhAvakAraNAkhyena liGginA vinA tayorliGgayoH sambhavo'sti, yena vyabhicAraH syAt / kasmAnna. sambhavaH ? ityAha- bhedaanimitttaapraapteH| bhedazcAnimittatA ca tayoH prAptiH / svabhAvahetorbhedo'svabhAvatA prApnoti, kAryahetoranimittatvaM nirhetukatvaM prApnoti, na ca svabhAvakAryavyatirekeNAnyalliGgamiSTam, anyatrApratibandhAdavinAbhAvAyogAt / te vineti / svabhAvakArye / dvivacanAntametat // 1477 // yaduktaMm "parArthamanumAnaM tu na' mAnam " ( tattva0 1462 ) iti, tatrAha - trirUpaliGgavacasaH saktasaMsUcakatvataH / yat parArthAnumAnatvamuktaM tacchrotrapekSayA // 1478 // gauNaM sAGketikaM caivamanumAnatvamAzritam / saktasaMsUcakatvena tena nAtiprasajyate // 1479 // cAnumAnaM pramANaM ced viphalA vyAhRtistava / na kazcidapi vAdo hi vivakSAM pratipadyate // 1480 // vacanasya yat parArthAnumAnatvamuktaM tacchrotrapekSayA, tena vaktrapekSAbhAvI doSo na bhavati / zrotrapekSayA'pi trirUpaliGgasUcanAdupacAreNAnumAnakAraNatvAt samayAdvA'numAnatvamuktam; saktasaMsUcaka evAnumAsaMjJAnivezAt / tenendriyasyAvinAbhAvitvasambandhajJAnasya ca parArthAnumA 1-1. avivecya pA0, atha vivecya gA0 / 2. pA0 gA0 pu0 rnAsti / Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 tattvasaMgrahe natvaprasaGgAdatiprasaGgo na bhavati; tayo saktasaMsUcakatvAbhAvAt / ata eva darzanamUlayoH saMvidaH sakAzAdasyA vizeSaH / tathA hi-darzanajJAnena sAkSAd dhUmAderliGgasya pratItiH, na tu shrotrjnyaanen| tena hi zabda eva sAkSAd gRhyate, na ca zabdo dhUmavadbAhyasyArthasya liGgam ; vivakSApratibaddhasya bAhyena smbndhaasiddheH| kevalaM tasya dhUmAderliGgasya saMsUcakatvena saGketavazAt tathAdhyavasAyivikalpotpatterbAhyArthApekSayA parArthamiti vrnnyte| vivakSAyAM tu gamyAyAM zrotrapekSayA svArthameva bhvti| tathA hi-tatkAryatvAd dhUmavadvivakSAyAM gamaka' iSyate, na vAcakatvena, tato jnyaanaaprtiiteH| viphalA vyAhRtiriti / "nAnumAnaM pramANam" ityessaa| tathA hi na kazcit pratipAdyastadvacanAd vivakSAM prtipdyte| anena svvcnvirodhmaah| etacca pUrvaM varNitameva // 1478-1480 // purandarastvAha- "lokaprasiddhamanumAnaM cArvA kairapISyata eva, yattu kaizcillaukikaM mArgamatikramyAnumAnamucyate tanniSidhyate" iti? etadAzaGkaya dUSayatrAha- ... laukikaM liGgamiSTaM 'cettattvata: priklpitm|.. nanu . loko'pi kaaryaaderhetvaadiinvgcchti||1481|| tattvatastu tadevoktaM nyaayvaadibhirpylm| tallaukikAbhyanujJAte kiM tyaktaM bhavati tvyaaN||1482|| [G.432] tattvate iti / hetvAdInavagacchatIti sambandhaH / kAyAdirityAdizabdAt svabhAvagrahaNam / evaM hetvAdIn' ityatrApi svabhAvagrahaNameva / bahuvacanaM tu vyaktibhedAt / yata evaM liGgAt tAdAtmyatadutpattipratibaddhAllokArthaM pratipadyate, tadevoktaM liGgamasmAbhiH; tadabhyanujJAne kiM tyaktaM syAd, yasyAnumAnatvaniSedho bhvet!|| 1481-1482 // __ athApi syAt-naivAsmAkaM kiJcidanumAnamiSTam; kintu pareNa tat pramANamiSTam, tadabhyupagamAnmama viphalA vyAhartina bhavatIti? atrAMha apramANena caitenaM para: kiM pratipadyate ! kutazcAyaM nizcayo jAta:-pareNa tat pramANamabhyupagatamiti? nahi parAbhyupagamaH pratyakSaH, na cAnyat tava pramANamasti, yena nizcayaH syAt ! bhavatu nAma nizcayaH, tathA'pi tenApramANena parAbhyupagatena kimiti paraH pratipadyate, na vai vysnmett| athApi syAt- yathA ripuhastAdAcchidya khaGgaM tenaiva sa eva ripurnipAtyate; evaM pareNa yat pramANatvenAbhyupagatam, tadeva gRhItvA paro nirAkriyate? ityAzaGkayAha apramANakRtazcAsau pratyayaH kIdRzo bhvet||1483|| etaduktaM bhavati-yadi mohAt pareNApramANameva pramANamiti kRtvA saMgRhItam, kathaM tenApramANena parasya samyagjJAnotpAdanaM zakyate kartum; samyagjJAnaphalatvAt pramANasya / na hi mohAt khaD iti kRtvA gRhItena yena kenacicchedakena parazchettuM zakyata iti na samAno dRSTAntaH // 1483 // 1. zabda ityrth| 2-2. 0nna tvanyat- jai0 pustake pAThAntaram na tvanya- pA0, gA0 / 3. svayam- pA0, gaa0| 4-4. nanu loko'pIti-pA0, gaa0| 5-5. yadeva liGgaM-pA0, gaa0| Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ anumAnaparIkSA 369 aviddhakarNastattvaTIkAyAmAha- "nanu vA pramANena kimiti paraH pratipAdyate, ubhayasiddhaM hi pratipAdakaM bhavatIti? tadetadayuktam; yasmAd vacanAtmakamanumAnam, na ca vaktuH pramANam, atha ca vaktA tena paraM pratipAdayati, parapratipAdanArthatvAt prayAsasya, nAvazyamubhayasiddhena prayojanam" ( ) iti| tadAzaGkate anumAna pramANaM ced vakturna' vcnaatmkm|' prakAzayati tenAyaM yathA tadvadidaM bhvet||1484|| [G.433] ayamiti vktaa| teneti vacanAtmakena // 1484 // ajJAtetyAdinA dUSaNamAha ajJAtArthAprakAzatvAdapramANaM tdissyte|| nAsaktAsUcakatvena tAvakInaM tathA nnu||1485|| na hi vacanasya vaktrapekSayA saMsUcanAdaprAmANyamiSTam, kiM tarhi ? ajnyaataarthaaprkaashnaat| saktasUcakatvamasyAstyeva, tvadIyaM tvanumAnaM na saktasaMsUcakam-ityasamAnametat; anyathA hyabhayasiddhameva bhvet| tasmAnyAyAdaMnapetaM pramANaM sarveSAM yuktaM pratyakSavaditi nyAyyam / / 1485 // itynumaanpriikssaa|| 1. cakrurna-pA0. gaa0| Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19. pramANAntarabhAvaparIkSA idAnIM prabhAdvitayaniyamasAdhanArthaM saGkhyAvipratipattinirAkaraNArthamAha' nanu shbdopmaanaadiprmaannaantrsmbhvaat| nirdiSTaM lakSaNaM kasmAd dvayoreva prmaannyoH?||1486|| anenAvyApitAM pramANalakSaNasya doSam, 'pramAdvitayanizcitam' ityatra dvitayAvadhAraNavaiphalyaM cAha // 1486 // . ucyata ityAdinA pariharati ucyate; na dvayAdanyat prmaannmuppdyte| .. pramANalakSaNAyogAd yoge cAntargamAdiha // 1487 // antrgmaadiheti| asminneva prmaanndvye| etaduktaM bhavati-pramANadvayAdanyasya pramANalakSaNamavisaMvAditvaM nAstyeva, sati cAtraivAntarbhAvAt pRthaGnocyate pramANAntaramiti // 1487 // .. tatra kathamanyeSAmaprAmANyam? prAmANye vA kathamihAMntarbhAva:?- ityetad dvayaM pratipAdayati / tatra zAbdopamArthApattyabhAvayuktyanupalabdhisambhavaitihyapratibhAkhyAni pramANAntarANi prairbhyupgtaani| 1.zAbdavicAraH 1. tatra zAbdamadhikRtyAha-- . zabdajJAnAt parokSArthajJAnaM zAbdaM pare jgH| taccAkartRkato vAkyAd yadvA pratyayitoditAt // 1488 // idaM ca kila nAdhyakSaM prokssvissytvtH| nAnumAnaM ca gharate tllkssnnviyogtH||1489|| dharmI dharmaviziSTo hi liGgItyetat sunishcitm| na tAvadanumAnaM ca yAvat tadviSayaM na tt||1490|| [G.434] tatra zabarasvAmIzAbdalakSaNamAha-"zabdajJAnAdasannikRSTe'rthajJAnaM zAbdam" (mI0 da0 zA0 bhA0 1.1.5) iti| zabdasvalakSaNagrahaNAduttarakAlaM jJAnaM tacchabdAdAgatamiti kRtvA shaabdprmaannm| tacca dvividham-apauruSeyazabdajanitam, pratyayitapuruSavAkyajaM ca / etacca pratyakSAd bhinnm| parokSaviSayatvAt nApyanumAnam; trairUpyAbhAvAt / tathA hi-sAdhyadharmaviziSTo dharmI anumeya iSyate, na kevalaH, nApi dharmamAtram / yAvacca taddharmitvena dharmiviSayaM liGgaM nAvadhAryate, na tAvadanumAnasya pravRttiH smbhvti| yAvat pakSadharmatvAvadhAraNA na bhavati, na tAvadanumAnamiti yaavt|| 1488-1490 // / saiva pakSadharmatvAvadhAraNA kiM na bhavati? ityAha1. vipratikaraNArthala-gA0 / 2. zabdapramANAdi0-mA0, gA0 3. atra- pA0, gaa0| 4. tathA-pA0. gaa0| 5. pratyayinoditAt-gA0 / 6. bhaveda0-pA0, gA0/ Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 pramANAntarabhAvaparIkSA yazcAtra kalpyate dharmI prameyo'sya sa eva c| na cAnavadhRte tsmistddhrmtvaavdhaarnnaa||1491|| yazcAtra zAbde kalpyate vRkSAdidharmI, sa eva prameyaH tasyaiva pratipAdyatvAt / dharmyavAtra prameyaH, na dharmaviziSTo dharmIti yAvat / tasmin dharmiNi anavadhRte anizcite kathaM taddharmatvaM nizcIyate // 1491 // prAksa cet pakSadharmatvAd gRhItaH kiM tataH prm| pakSadharmAdibhitaiiryena syaadnumaantaa||1492|| kiJca-yadi cAsauM dharmI pakSadharmatvanizcayAt prAg jJAtaH, tadA niSphalaH pakSadharmatvAdinizcaye prayatnaH / dharmipratipattyartho hi sarvaH prayAsaH, sa cet pratipannaH, kimidAnI pakSadharmatvAdinirUpaNaprayAsena! abhyupagamya caitdbhihitm| na ca zabdo vRkSAderdharmiNo dharmaH; vaktRdeze'vadhAryamANatvAt // 1492 // evaM tAvat pakSadharmatvAbhAvaH pratipAditaH / idAnImanvayAbhAvaM pratipAdayannAha __ anvayo na ca zabdasya prameyeNa niruupyte| ___ vyApAreNa hi sarveSAmanvetRtvaM prtiiyte||1493|| nirUpyata iti nishciiyte| vyApAreNeti sadbhAvena, sattayeti yaavt| etaduktaM bhavatividyamAnasyaivAnvetRtvam, nAvidyamAnasyeti // 1493 // etadeva darzayannAha [G.435] yatra dhUmo'sti tatrAgrastitvenAnvayaH sphuttm| na tvevaM yatra zabdo'sti taMtrArtho'stIti nishcitm||1494|| yatra dhUmastatrAvazyaM tato vahrirityato'sau vahniranvetA bhavati dhUmasya, na tvevaM zabdasyArthenAnvayaH // 1494 // .. kathaM nAsti? iti pratipAdayannAha na tAvat tatra deze'sau na tatkAle ca gmyte| bhavennityavibhutvAccet sarvazabdeSu tat smm||1495 // na tAvat tatra zabdAkrAnte deze'rthasya sadbhAvaH / tathA hi-piNDakhajUrAdizabdo'nyatra pATaliputrAdau zrUyate, na ca tatra deze pinnddkhjuuraadirsti| tathA nApi zabdakAle'rtho'vazyaM sambhavati; dilIpa-mahAsammatadizabdA vartamAnAH, tadarthastu bhUto bhaviSyazceti kuto'thai: zabdasyAnvetRtvam ! // 1495 // - tena sarvatra dRSTatvAd vyatirekasya caagteH| sarvazabdairazeSArthapratipattiH prsjyte||1496 // atha matam- nityatvAcchabdAnAM sarvakAlamavasthiterarthena saha bhinnakAlatA, nApi bhinnadezatA, vyApitvAt sarvadezeSvavasthiteH ; ato nityavibhutvAd bhavedanvayaH zabdAnAmiti / tatra sarvazabdeSu tannityavibhutvaM tulyamiti kRtvA pratiniyatena zabdena pratiniyatAbhidhAnaM na prAproti / kiM tarhi ? yena kenacicchabdena sarvasyaivArthasyAbhidhAnaM syAt, tenArthena saha sarvatra Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 tattvasaMgrahe. deze kAle vA tasya' zabdasya dRsstttvaat|vytirek:-saadhyaabhaave sAdhanAbhAvaH, tasya agateriti anuplmbhaat| nityavibhutvAdeva // 1496 // tasmAdityupasaMhRtya pramANaM darzayati tasmAdananumAnatvaM zAbde pratyakSavad bhvet| trairUpyarahitatvena tAdR gvissyvrjnaat||1498|| ananumAnatvaM zAbda iti saadhynirdeshH| trairUpyarahitatveneti hetuH| pratyakSavaditi dRssttaantH| tAdRgviSayavarjanAditi hetusmrthnm| yAdRzo dhUmAdiliGgajasyAnumAnasya viSaye dharmaviziSTo dharmI, tena tAdRzA viSayeNa varjanAt, rahitatvAditi yAvat // 1497 // bhavatu nAma trairUpyarahitatvAdanumAnAdanyatvam, prAmANyaM tvasya zabdasya katham ityAha agrihotrAdivacanAdakampajJAnajanmataH / tatpramANatvamapyasya nirAkartuM na paaryte||1498 // ... [G.436] saMzayaviparyAsarahitatvAdakampam nizcalam / bAdhakapramANAbhAvAt pramANaM pratyakSAdivaditi yaavt| tathA cAha zabarasvAmI-"na ca svargakAmo yajetetyatoM vacanAt sandigdhamavagamyate-bhavati vA svargaH, na vA bhavatIti / na ca nizcitamavagamyamAnamidaM mithyA syAt yo hi janitvA pradhvaMsate naitadevamiti sa mithyApratyayaH, na caiSa dezAntare, kAlAntare, puruSAntare, avasthAntare viparyeti, tasmAdavitathaH / yattu laukikaM vacanaM taccet pratyayitAt puruSAdindriyaviSayaM vA, tdvitthmev| athApratyayitAdatIndriyaviSayaM vA tatpuruSabuddhiprabhavamapramANam, azakyaM hi puruSamAtreNa jJAtumRte vacanAt" (mI0 da0 zA0 bhA0 1.1.2) iti // 1498 // , tatretyAdinA "taccAkartRkato vAkyAt" (tattva0 1488) ityetasmin prathame zAbde lakSaNe'sambhavitAM lakSaNadoSamAha- , tatrAkartRkavAkyasya smbhvvaarthaavsnggtau| tasmAdasambhavi. proktaM prathamaM shaabdlkssnnm||1499|| akartRkasya hi vAkyasya sambhavo nAstyeva; vyApinaH kSaNabhaGgasya saadhittvaat| vakSyamANayuktyA vaa| satyapi vA sambhave na tasyArthavattvaM sambhavati, ato'kartRkAd vacanAt parokSo'rtho'yaM jJAnamityasyAsambhavAdasambhavi pramANalakSaNam // 1499 // kathaM punarakartRkaM vAkyaM nAsti? ityAha zaktAzaktasvabhAvasya sarvadA hynuvrttnaat| tadA tadbhAvivijJAnaM bhavenno vA kadAcana // 1500 // tatrAkartRkaM vAkyaM bhavat zaktaM vA syAt jJAnajanane, kadAcidazaktaM vA-iti pkssdvym| prathame pakSe tasya zaktasya svabhAvasyAnuvartanAnnityaM tadbhAvivijJAnaM praapnoti| tatra prayoga:yadapratibaddhasAmarthya yasmin karttavye, tatkarotyeva, yathA'ntyA kaarnnsaamgrii| apratibaddhasAmarthya 1. sarva0-pA0, gA0/ 2. jai0, pA0, gA0 pustakeSu naasti| 3. jJAta ityasyA0-pA0, gaa0| 4. pA0, gA0 pustakayo sti| Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAntarabhAvaparIkSA 373 cAkartRkaM vAkyaM jJAnajanane sarvakAlamiti svbhaavhetuH| atha vA-yadavikalakAraNam, tadbhavatyeva, yathA'vikalakAraNo'GkaraH / avikalakAraNaM cApauruSeyavAkyabhAvivijJAnamiti svbhaavhetuH| dvitIye'pi pakSe tasyAzaktasya svabhAvasya sarvakAlamunavarttanAt na kadAcit tadbhAvi vijJAnaM syAt, tathA vikalakAraNo'GkaraH // 1500 // [G.437] kathamarthavattvaM na saGgacchate? ityAha dveSamohAdayo doSA yathA mithyAtvahetavaH / kRpAprajJAdayo'pyevaM jJAtAH satyatvahetavaH // 1501 // tadAzrayanarAbhAve na tayorapi smbhvH| AnarthakyamataH prAptaM vacasyapuruSAzraye // 1502 // dvAbhyAM prakArAbhyAmarthavattA bhavati-aviparItArthatvena', viparItArthatvena vA; tRtiiyraashybhaavaat| tasyAzca buddherdviprakArAyA apyarthavattAyA guNadoSau kAraNamityanvayavyatirekAbhyAM nishcitm| tathA hi-yathA rAgAdidoSaparItapuruSo mRSAvAdI dRSTaH, tathA kRpAdiguNayuktaH satyavAg dRSTaH / tayozca guNadoSayoH samyaktva-mithyAtvahetvorAzrayaH puruSaH, tatazca puruSanivRttau guNadoSayoH samyaktva-mithyAtvahetvorAzrayaH puruSaH, tatazca puruSanivRtau guNadoSanivRttiH, guNadonivRttau samyaktvamithyAtvayorapyabhAvaH, tadabhAve prakArAntarAsambhavAdAnarthakyamapauruSeyavacasi prAptam; kaarnnaabhaavaat| na hi kAraNamantareNa kAryasya sambhavo yuktaH, nirhetutvprsnggaat| tatazca dezakAladravyAdiniyamo na syaat| / prasaGgasAdhanametad drssttvym| anyathA hi svAtantryeNa sAdhane dRSTavirodha: syAt / tathA hi-"agnihotraM juhuyAt svargakAmaH" (. . ) ityAdivAkyAdarthapratItirbhavantyupalabhyata eva, na ca dRSTamapahrotuM shkyte| na cAkartRkatvamubhayasiddhamityasiddhazca hetuH syAt / prasaGgasAdhane tu dvympydussttm| tathA hi-yadyamauruSeyatvamabhyupagamyate vedasya, tadA''narthakyamabhyupagantavyam; arthavattvahetoH puruSasyAbhAvAt / na cAnarthakyam, ataH syAt pauruSeya eveti prasaGgena pradarzyate // 1501-1502 // etadeva prasaGgasAdhanaM samarthayituM dRSTavirodhAbhAvaM pratipAdayannAzaGkApUrvakamAha arthapratItito no cedeSA vyAkhyAnato bhvet| svatantro hi pumAn dRSTo vyaackssaanno'rthmicchyaa||1503|| [G.438] no cediti| Anarthakyamiti sambandhaH / tatazca dRSTavirodhaH pratijJAyA iti bhAvaH / satyaM syAd dRSTavirodho yadi vedAdevArthapratItirupadezamantareNopajAyeta, yAvataiSA'rthapratIti AkhyAtuH sakAzAt samayavazAd bhavet, na vedAt kevalAt smynirpekssaat| tathA hivedArthaM mImAMsakAdiH svecchayA vyAcakSANo iSTaH, na ca svAbhAvikasyArthasya puruSecchAnurodhitvaM yuktm| tatraitat syAt-na hi puruSeNApUrvo'rthaH svecchayA kathyate, kiM tarhi ? ya eva hi svAbhAviko vyavasthitaH, sa eva puruSeNa prakAzyate iti tena bhavatyeva dRSTavirodha iti // 1503 // - bhUtArthadyotane zaktiH prakRtyaiva sthitA'sya cet| 1. nuvartanAcca-pA0, gaa| 2. jai0, pA0 pustakayo sti| Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 tattvasaMgrahe ajJAtasamayasyApi bhvedrthgtisttH||1504|| prakRtyA dIpako dIpo na sngketmpeksste| evaM tarhi yadi prakRtyA'sya vedasya bhUtArthadyotane zaktiH sthitA, tadA saGketAnabhijJasyApi tato vedavAkyAdarthapratItiH prApnoti / saGketasApekSo vedo'rthapratItihetuH, na kevala iti cet ? tanna; na hi prakRtyA'rthapratItihetavo dIpAdayaH sngketmpekssnte| anyathA saGketasyaivAnvayavyatirekAbhyAmarthapratItau sAmarthyaM syAt, na svAbhAvikasya smbndhsy| kiJca-bhavatu nAma saGketasahAyAdarthapratItiH, tathApi doSa ityAha samayAntarabhAve ca 'na syAdarthAntare' gtiH||1505|| na hi saMketabhAve'pi dIpo gndhrsaadikm| ..... prakAzayati vijJAtuM sA zaktirna ca shkyte||1506|| mImAMsakoparacitAt samayAnniruktakArAdyuparacitaH samayaH samayAntaram, tasya sadbhAve sati prakRtAdarthAdarthAntare tataH zabdAt pratItirna prApnoti / na hi pradIpo'prakAzyaM gandharasAdikaM saGketavazAt prkaashyitumiishH| bhavatu nAmArthAntare vRttiH sanayavazAt; tathApi prAmANyaM na sidhyatIti prtipaadyti-vijnyaatumiti| puruSecchAvazAd yadyarthAntare'pi zabdasya pravRttiH, tadA sAGkaryAt sA bhUtArthadyotanazaktirnizcetuM na zakyate-iti kathaM tata iSTArthapratipattirbhavet! ___ atha vA'nyathA vyAkhyAyate-yAsau prakRtyA bhUtArthadyotanazaktiH, sA kadAcidekArthaniyatA vA syAd, anekArthaniyatA veti pkssdvym| tatraikArthaniyamapakSe doSamAha-samayAntarabhAva iti| dvitIye'pyAha-vijJAtuM sA zaktirna ca zakyata iti| sAGkaryAditi bhAvaH / yathoktam "girAmekArthaniyameM na syAdarthAntare gtiH| __ anekArthAbhisambandhe viruddhavyaktisambhavaH // " . (pra0 vA0 3.228) iti // 1503-1506 // evaM prathamaM zAbdalakSaNamasambhavIti pratipAdya, "akampajJAnajanmataH" (tattva0 1498) ityasya hetorasiddhatAmupasaMhAreNa darzayannAha ___ ato'rthapratyayAyogAt tasya niHkampatA kutH| sa tu sAmayiko yuktaH puMvAgbhUtAnna bhidyte||1507|| |G.439) apauruSeyatve sati yathoktanItyA'rthapratItireva na sambhavati yadA, tadA kutastasyA akampatvam ! yazcAyamarthapratyayo bhavanupalabhyate vedavAkyAt, sa tu sAGketika eva yukta iti pUrvaM pratipAditam- "eSA vyAkhyAnato bhavet" (tattva0 1503) ityAdinA // 1507 // ___ itazcAyaM sAGketika eva yukta iti; yasmAd vaidikaM vAkyaM puMvAgbhUtAt= puMvAktvaprAptAt, na bhidyte| pauruSeyavacanAnna bhidyate iti yaavt| etadapi kutaH? ityAha nyAyajJairna tayoH kazcid vizeSaH prtipdyte|| zrotriyANAM tvkmpo'ymjnyaatnyaayvrtmnaam||1508|| tayorati vaidikapauruSeyayoH / sarvaprakAreNa puruSaiH zakyakaraNatvAnna kazcid vizeSo vaidikasya laukikaat| zrotriyANAmityupahasati // 1508 // . 11. tasmAda-pA0, gA0 / 2. pauruSeyatvAdvacanAna-pA0, gaa0| 3. nyAyajJo n-jai| Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAntarabhAvaparIkSA 44 dvitIye'pi yadvA pratyayitoditAt" (tattva0 1498) ityetasmin zAbdalakSaNe'sambhavitAM lakSaNadoSamAha -.. AptAnaGgIkRtereva dvitIyamapi na kSamam / zAbdalakSaNamiSTo vA so'yamityavinizcitaH // 1509 // 375 mImAMsakai: kSINadoSapuruSAnabhyupagamAdApto nAGgIkRta eveti kutastadvacanasya prAmANyaM syAt ! na kSamamiti na yuktam / asambhavIti yAvat / athApyApta iSyate, tadA tasyAptasyeSTau satyAM zRGgagrAhikayA 'ayamasau' iti asAvApto' na nizcita ityasatprakhya eva / na hyanyaguNadoSanizcaye pramANamasti ; teSAmatIndriyatvAt / kAyavAgvyavahArAzcAnyathA'pi buddhipUrvaM kriyanta iti kutastadvacanasya prAmANyam, asAGkaryeNArvAgdarzibhisteSAmanavadhAraNAt // 1509 // prAyaH sampratyayo dRSTo yadvAkyAt tasya gRhyate / parokSapratipattyarthaM vAkyaM pratyayataH sa cet // 1510 // nAnyatra pratyayAbhAvAt pUrvasampratyaye'pi hi / ekatrAskhalite tatra sarvatra niyamo na hi // 1511 // athApi syAd-yasya puruSasyAkSINaMdoSasyApi sato vAkyAdbAhulyena sampratyayo dRSTaH, so'smAbhiH pratyayita iSTo ya kSINadoSaH, tasmAt tasya pratyayitasya vAkyaM gRhyate; [G.440] zAbdalakSaNe tenAsambhavitA na sambhavatIti ? etadapyasamyak; na hyekatrAvisaMvAdamAtropalambhAt sarvatra tathAbhAvaniyamo yuktaH; vyabhicArasya sambhAvyamAnatvAd, anyathA vyabhicArilakSaNaM syAt // 1510-1511 // evaM tAvad dviprakAramapi zAbdalakSaNaM vizeSeNa duSTaM pratipAdya sAmAnyaM dUSaNamAhavacasAM pratibandho vA ko bAhyeSvasti' vastuSu / pratipAdayatAM tAni yenaiSAM syAt pramANatA // 1512 // na hi vAcyairvastubhiH sahakazcit tAdAtmyalakSaNaH, tadutpattilakSaNo vA pratibandho vacasAmasti, yena tAni vastUni pratipAdayatAmeSAM vacasAM prAmANyaM syAt / tatra tAvanna tAdAtmyalakSaNa: pratibandho'sti bhinnAkSagrahaNAdibhyo hetubhyastatra bhinnAkSagrahaNaM bhinnendriyeNa grahaNam / tathA hi-- zrotrendriyeNa zabdo gRhyate, arthastu cakSurAdinA / Adizabdena kAladezapratibhAsakAraNabhedo gRhyte| - kumArilastvAha-bhinnendriyagrAhyatvAdbhinnamityanaikAntikametat / tathAhi - ekaM rUpaM yadA bahavaH pazyanti tadA bhinnendriyagrAhyatvAdrUpasya bhedaH prApnoti / athApi syAt - cakSurindriyajAterabhedAdekendriyagrAhyatvameveti ? evaM tarhi sattAyA anekendriyagrAhyatve'pIndriyajAterabhedAdabhinnendriyagrAhyatvamastIti siddhamekatvam / tasmAd buddhibhedAbhedAbhyAM padArthabhedAbhedavyavasthA, nendriyabhedAbhedAbhyAmiti / Aha ca "na cAnekendriyagrAhyaM bhinnatAM pratipadyate / mAM bhUd bhinnazarIrasthagrAhyatvAd rUpabhinnatA // 1- 1. 0 yamasAvityAso-- pA0, gA0 / 2. pUrvamapratyayo0- pA0, gA0 / 3. bAhyeSvapi - pA0, gA0 / Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 tattvasaMgrahe jAtyabhedAdabhedazcedindriyatvena ttsmm| tulyabuddharato bhinnA na sattendriyabhedataH // " (zro0 vA0, pratya0 sU0 156, 157) iti| etaccAsamyak; buddhibhedAd bhede'pi sAdhye smaantvaat| tathA hi-atrApi zakyata evaM vaktum-buddhibhedAd vastubheda itynaikaantikmett| tathA hi-yadA bahava ekaM rUpaM pazyanti, tadA buddhibhedo'styeva; anekacakSurjJAnotpatteH / na ca tadA rUpasya bhedaH / atha cakSurvijJAnajAterabhedAdekatvaM parikalpyate? evaM tarhi rUparasAdInAmapyekatvaM prApnoti; satyapi tadbuddhibhede vijnyaanjaaterbhedaat| tatazca yaduktam- "buddhibhedAnna caikatvaM rUpAdInAM prsjyte"| (zo0 vA0, pratya0 sU0 158) iti, tadvyAhanyeta / tsmaajjaatyuttrmett| ... __ atha satyapi svalakSaNabhede yAdRze lakSaNabhede [G.441] yAdRzo loke bhedAbhedavyavahAraH prasiddhaH ekAnekapratyavamarzahetutvena tAdRzau buddhibhedAbhedAvupAdIyete / indriye'pi sarvaM samAnamityalaM prsnggen|| 1512 // bhinnAkSagrahaNAdibhyo naikAtmyaM na tdudbhvH| .. vyabhicArAnna cAnyasya yujyte'vybhicaaritaa||1513|| na tadudbhava iti / nApi tadutpattilakSaNasambandhaH; vyabhicArAt / arthAbhAve'pi vivakSAmAtrAd bhAvAt / na cAnyasya tadutpattirahitasyAvyabhicAritA'sti; atiprsnggaat| tasmAnna vAcye'rthe zabdasya prAmANyam // 1513 // yadyevam, kathamuktam "na pramANAntaraM zAbdamanumAnAt tathA hi s:2| kRtakatvAdivat svArthamanyApohena bhaasste"|| ( ) iti? etadAzaGkaya yathAnumAne'ntarbhAva iSTaH, tathA pratipAdayannAha vacobhyo nikhilebhyo'pi vivkssaissaa'numiiyte| pratyakSAnupalambhAbhyAM taddhetuH sA hi nishcitaa||1514|| nikhilebhya iti pauruSeyatvenApyabhimatebhyaH / sA ca vivakSA tatkAryatvAd vacanAt pratIyate, na tu vAcyatayA; yasmAdAtmasantAne'nvayavyatirekAbhyAM vacasAM hetuH sA vivakSA nishcitaa| yattUktam- 'anyApohena bhASate' iti, tatra bhASaNam dyotanam, jJApanamiti yaavt| tathA cAsya vivaraNam-"tatkRtakatvAdivadarthAntaravyavacchedena dyotayati" ( ) iti| avazyaM caitadvijJeyamanyathA kRtakatvAdivaditi sAdhanavikalo dRSTAntaH syaat| na hi kRtakatvAderbhASaNaM sambhavati; tasya shbddhrmtvaat| tatazcAnyApohena bhASaNAditi heturasAdhAraNaH syAt // 1514 // nanu ca vivakSAyAmapi zabdasya naiva prAmANyaM yuktam / tathA hi-na tAvad vivakSAvizeSe prAmANyam: vybhicaaraat| bhrAntasyAnyavivakSAyAmanyavAkyadarzanAt / nApi vivakSAsAmAnye; 1. yadi- pA0. gA 2. tt-gaa| 3. ntarasambaDhena vyv-paargaa| Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 377 pramANAntarabhAvaparIkSA vaiphlyaat| na hi vivakSAmAtravijJAnaM kvacidvyavahArAGgatAM pratipadyate; tto'rthvishessaanishcyaat| etadAzaGkaya, bhrAntasyetyAdinA vivakSAvizeSe tAvat prAmANyamAha bhrAntasyAnyavivakSAyAM vAkyaM cednydiikssyte| 'yathAvivakSamapyetat tasmAnnaiva prvrttte||1515|| bhrAntAbhrAntaprayuktAnAM vailakSaNyaM prisphuttm|| vidagdhAH prakRtAdibhyo nizcinvanti giraamlm||1516|| bhraantaabhraantetyaadi|avshyN hi bhrAntAbhrAntaprayuktAnAM vailakSaNyamaGgIkartavyam, anyathA na kAraNabhedo [G.442] bhedakaH syaat| tacca vailakSaNyaM kuzalAH puruSA nizcinvantyeva prakRtAdibhyaH / prakRtam prkrnnm|aadishbdenaavyaakultaa, mukhaprasannatAdi gRhyte||15151516|| vailakSaNyameva girAM katham? ityAha vailakSaNyena hetUnAM vizeSaM tAsu ye na tu| avagacchanti doSo'yaM teSAM liGgasya nAsti tu||1517|| sandihyamAnavapuSo : dhuumsyaapyekdaa'nythaa| bhAvAnizcayakAle'pi na syAt tejasi linggtaa||1518|| kAraNabhedAditi yAvat / tasmAt suvivecitaM kAryaM na kAraNaM vyabhicaratIti bhavatyeva vivakSAvizeSe praamaannym| - ye punastAsu liGgabhUtAsu gIrSu vizeSaM nAvadhArayanti, teSAmayaM doSaH, na tu linggsy| na hi liGgaM sattAmAtreNa gamakamiSyate, kiM tarhi ? nishcitm| tasmAt prtiptturdosso'ym| anyathA hi kvacid bASpAdirUpeNa sandihyamAnasya dhUmasyAnyatvAbhAvAdagamakatvAnizcitasyApi vahnau sAdhye na liGgatA praapnoti|| - api ca-yadA sarva evAyaM zAbdo vyavahArastaimirikadvayadvicandradarzanavat svapratibhAsAnurodhena bhrAnta eveSyate, tadA kathaM vivakSAvizeSe vyabhicArodbhAvanAdaprAmANyaprasaJjanaM syAt; tatra vivakSAvizeSe pAramArthikasya prAmANyasyAnabhyupagamAt / tathA cAha ... "saGketApekSayA tasya hRdi kRtvA prkaashnm|| * anumAnatvamuddiSTaM na tu tattvavyapekSayA // " ( ) iti // 1517-1518 // vivakSAsAmAnye'pi sAdhye prAmANyaM pratipAdayannAha teSAmapi vivakSAyAH kevalAyA virudhyte| nAnumaikAntasadbhAvAt prANitAdiprasiddhaye // 1519 // teSAmapi bhrAntAbhrAntaprayuktAnAM sarveSAM vivakSAsAmAnye nAnumAnatvavirodhaH; ekAntasadbhAvAt avyabhicArAta / na ceha "sAnnidhyamAtratastasya' puNsshcintaamnneriv| 1. tathA vivakSAsAmAnye- gaa0| 2. sAnnidhyattastasya-pA0, gA0 / Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasaMgrahe nissaranti tathAkAmaM kuDyAdibhyo'pi dezanAH // " ityanenAbhyupagamena vyabhicAra AzaGkanIyaH; yatastatrApi vivakSaivAdyA kAraNam'; pUrvapraNidhAnAhitasaMskArabalenaiva tatra vacanapravRtteH / tathA hi - ' atyabhyastagranthasyAdhyayanAdikAle'nyad vikalpayato'pi vacanapAdaviharaNAdikriyApravRtteH / na hi pUrvasamIhA na teSAM kAraNam; anyathA [G.443] hi gopAlaghaTikAdau dhUmopalambhAd dhUmAderapi liGgasya vyabhicAritvaM codanIyaM syAt / tasmAt sarvatraiva kAryaliGgadezakAlAdyapekSayA na vyabhicAraH sambhavItyekAntasadbhAva eva / na ca vaiphalyam; prANatAdisiddhaye pravRtteH sAphalyasambhavAt / Adizabdena kAraNadoSAdayo gRhyante // 1519 // 378 bhavatu nAma vivakSAM prati zabdasya prAmANyam, tathApi ko'tra dharmI kiM sAdhyaM vA sambandhaH siddhaH, yena trairUpyasadbhAvenAnumAne'ntarbhAvAnna pramANAntaratvaM syAt ? ityAhavivakSAyAM ca gamyAyAM vispaSTaiva trirUpatA / puMsi dharmiNi sA sAdhyA kAryeNa vacasA yataH // 1520 // pAdapArthavivakSAvAn puruSo'yaM pratIyate / vRkSazabdaprayoktRtvAt pUrvAvasthAsvahaM yathA // 1521 // puruSo dharmI yatra vaktA dRzyate, sA-vivakSA sAdhyA, svasantAne ca sambandhaH pUrvaM siddhaH / yatra tu vaktA na dRzyate tatra pradezo dharmI puruSaviziSTaH sAdhyaH / tathA hi- pradezasyApi zabdakAraNatvamastyeva; parvatakuharAdAvanyAdRzazabda zravaNAt // 1520-1521 // ato yatra parairbAhye trairUpyAdi nirAkRtam / zabdAnAmiSyate tatra naivAsmAbhiH pramANatA // 1522 // yatra tveSAmabhISTeyaM vyaktaM tatra trirUpatA / vivakSAyAM tu sAdhyAyAM trailakSaNyaM prakAzitam // 1523 // evaM sthite'numAnatvaM zabde dhUmAdivad bhavet / trairUpyasahitatvena tAdRgviSayasattvataH // 1524 // ata ityAdinA bAhyApekSayA zabdasyAnumAnatve sAdhye trairUpyarahitatvenetyasya hetorvaiphalyamAhaM siddhasAdhyatayA / vivakSApekSayA tvasiddhatAM yatretyAdinA prAha; tAM prati zabdasya trairUpyasya prakAzitatvAt // 1522-1524 // iti zAbdavicAraH // 1. karaNam- gA0 / 2. 0 zcAdyAyA0 pA0, 0nthasyAdhyAyAdi0- gA0 / 3. vikalpayate'pi pA0| Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAntarabhAvaparIkSA 379 2. upamAnavicAraH [G.444] upamAnamadhikRtyAha kIdRggavaya ityevaM pRSTo 'naagrkairydaa| bravItyAraNyako vAkyaM yathA gaurgvystthaa||1525|| etasminnupamAnatvaM prasiddhaM zAbare punH| asyAgamAbahirbhAvAdanyathaivopavarNitam // 1526 // 'kIdRzo mavayaH' ityevaM pRSTasya yad vAkyam- 'yAdRzo gaustAdRzo gavayaH' iti, asya vAkyasyopamAnatvaM vRddhanaiyAyikAnAM prsiddhm| zAbare tu bhASye zabarasvAminA 'zAbda evAsyAntarbhAvAna yuktaM pRthakpramANAntaratvamIdRzasyopamAnasya' iti matvA'nyAdRzamevopamAnaM varNitam- "upamAnamapi sAdRzyamasannikRSTe'rthe buddhimutpAdayati / yathA gavayadarzanaM gosmaraNasya" (mI0 da0 zA0 bhA0 1.1.5) ityamunA granthena / 1525-1526 // enameva vyAcikhyAsurAha- . gAM dRSTvA'yamaraNyAnyAM gavayaM vIkSate ydaa| bhUto'vayavasAmAnyaMbhAjaM vrtulknntthkm||1527|| tadA'sya gavaye jJAnaM' ruupmaatraavbodhkm| pratyakSameva yaccApi vizeSeNa viklpkm||1528|| gavA sadRzarUpo'yaM pshurityetdiidRshm| akSavyApArasadbhAve jAtaH . prtykssmissyte||1529|| pUrva gAM dRSTvA pazcAdaraNyaM gato yadA gavayaM pazyati, kiMviziSTam? bhUyo'vayavasAmAnyabhAjam-bhUyAsyavayavasAmAnyAni bhajata iti kRtvA, vartulakaNThakam=sAsnArahitam, yadA yat prathamaM gavayasvarUpamAtragrAhi nirvikalpakamAlocanAjJAnamutpadyate tattAvat prtykssm| yaccApi 'gavA sadRzo'yaM pazuH' ityevamAkAraM vizeSeNa vikalpayadutpadyate, tadapi pratyakSameva; akSavyApAreNotpatteH // 1527-1529 // . syAdetat-smaraNabalAdasadeva sAdRzyaM vikalpayadutpadyate, nAkSavyApAreNa? ityAzajhyAha- . tatra yadyapi gAM smRtvA tjjnyaanmupjaayte| sannidhergavayasthatvAd bhavedindriyagocaram // 1530 // yadyapi smRtipUrvakaM tatsAdRzyagrAhi jJAnam, tathApi gavayasthatvena sannihitatvAt / [G.445] saadRshymindriygocrH| sannidhiH snihittvm| gavayasthatvAditi sannihitatve hetuH / yasmAd gavayasthaM sAdRzyam, tasmAdasya sannidhiH // 1530 // nanu ca dviSThatvAt sAdRzyasya kathamekatra gavaye'sya grahaNaM yuktam? ityAha __sAmAnyavaddhi sAdRzyaM pratyekaM ca smaapyte| 1. nAgarikai:- gaa0| 2-2. gavayajJAnaM-pA0, gaa0| Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 tattvasaMgrahe pratiyoginyadRSTe'pi yasmAt tadupalabhyate // 1531 // saamaanyvddhiityaadi| sAmAnyena tulyaM vartata iti sAmAnyavat / yadyapi sAdRzyaM dviSTham, tathApi sAmAnyavat pratyekaM samAptamiti kRtvA pratiyogini gavAdAvadRSTe'pi sannihitatvAdekatrApyupalabhyata eva // 1531 // syAdetat-yadi sAdRzyaM vastu bhavet, tadopalabhyeta, yAvatA tadevAsya vastutvaM siddham? ityAha sAdRzyasya ca vastutvaM na shkympbaadhitum| bhUyo'vayavasAmAnyayogo jAtyantarasya tat // 1532 // bhUyasAM gavAdizRGgAdyavayavasAmAnyAnAM gavayAdijAtyantareNaikavyaktisabhavAyalakSaNaH sambandhaH saadRshym| sambandhazca sambandhibhyo nAtyantaM bhinnaH, smbndhaadiprtyyaabhaavprsnggaat| sajAtIyasya sarvAvayavasAmAnyasadbhAvAt sAdRzyaM nAstIti jJApanArthaM jAtyantaragrahaNam // 1532 // sAmpratamupamAyAH svarUpaM darzayannAha tasyAmeva 'tvavasthAyAM yadvijJAnaM prvrttte| ___ pazunaitena tulyo'sau gopiNDa iti sopamA // 1533 // .. anena paridRzyamAnena pazunA sadRzI gauH' ityevamAkAraM parokSagoviSayaM yajjJAnamupajAyate, tadupamAnaM pramANam // 1532 // prameyamasya darzayannAha tasmAdyat smaryate tatsyAt sAdRzyena vishessitm| prameyamupamAnasya sAdRzyaM vA. tadAzritam // 1534 // yasmAd yathoktalakSaNayuktamupamAnam, tasmAdyad gavAdi smaryate gavayAdisAdRzyaviziSTam, tadupamAnasya prameyam / yadvA-sAdRzyamAnaM gavAdisamAzritam // 1534 // [G.446] nanu ca pratyakSeNa sAdRzyamupalabdham, gauzca smRtyA viSayIkRta eMva, tat kimanyadadhikaM prameyamasti, yadadhigamAdupamAnasya prAmANyaM syAt ? ityAha pratyakSeNAvabuddhe ca sAdRzye ca gavi smRte| viziSTasyAnyato'siddharupamAyAH pramANatA // 1535 // yadyapi pratyakSeNa sAdRzyaM gRhItam, gauzca smRtyA viSayIkRtaH, tathApi sAdRzyaviziSTasya gopiNDasyAnyataH pratyakSAt, smaraNAccAsiddhatvAt, upamAnasya tadadhigame prAmANyam // 1535 // atraiva dRSTAntamAha pratyakSe'pi yathA deze smaryamANe'pi paavke| viziSTaviSayatvena nAnumAnApramANatA // 1536 // yathA pradezAdau dharmiNi pratyakSe'pi smRtyA cAgnau gRhIte'pi vahniviziSTapradezAdiviSayatvAnnAnumAnasyApramANyam, api tu pramANyameva, tadvadupamAnasyApIti // 1536 // 1. vyvsthaayaam-paa0,gaa| Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAntarabhAvaparIkSA 381 . athApi syAd-bhavatu pramANamupamAnam, tat kathaM pratyakSAdeH pRthak pramANam? ityAha na hi pratyakSatA tasya vijnyaansyoppdyte| * indriyArthAbhisambandhavyApAravirahAt tadA // 1537 // traisvapyAnupapattezca na ca tsyaanumaantaa| pakSadharmAdi naivAtra kathaJcidavakalpate // 1538 // prAk prameyasya sAdRzyaM na dharmatvena gRhyte| gavaye gRhyamANaM ca na gavAmanumApakam // 1539 // na tAvat pratyakSaM yuktam indriyArthAbhisambandhenAnutpatteH / nApyanumAnam; trairuupyaabhaavaat| tathA hi-atra pakSadharmaH sAdRzyaM vA parikalpyate, paridRzyamAno gavayAdi / tacca sAdRzyaM liGgatvena parikalpyamAnaM gogataM vA kalpyeta, gavayagataM vA-iti pkssdvym| tatra na tAvad gavAdiprameyasya sAdRzyasya liGgatvam; gavayadarzanAt praaktnsyaagRhiittvaat| na cAgRhItasya liGgatvaM yuktam; atiprsnggaat| gavayasthaM tarhi bhaviSyati, tatra tasya gRhItatvAd? ityAhagavaye gRhyamANaM ca na gavAmanumApakamiti; vyadhikaraNatvAt, kAkasya kaayaadivt||15371539|| [G.447] gavayadarzanAdUrdhvaM tarhi gavi gRhItatvAdetatsthaM liGga bhaviSyati? ityAha pratijJAthaikadezatvAd gogatasya na linggtaa| ___ gavayazcApyasambandhAna goliGgatvamRcchati // 1540 // sAdRzyasya prameyatvAnna yuktaM tasyaiva linggtvm| gavayastarhi liGgaM bhaviSyati? ityAha-gavaya iti| atrApi vyadhikaraNatvAnna gaMvayasya liGgatvam // 1540 // prAmANyaM tarhi mA bhUdupamAnasya? ityAha na cApramANaM tjjnyaanmjnyaataarthprkaashnaat| ..... gavayAdarzanAt pUrvaM ttsaadRshyaanvgrhaat||1541|| pUrvaM gavayasAdRzyaviziSTasya gorgrhnnaat| ajJAtasya sAdRzyopAdheoH prakAzanamastIti yuktaM prAmANyam // 1541 // prameyetyAdinA pratividhatte prameyavasvabhAvena nAbhipretA'sya maantaa| bhUyo'vayavasAmAnyayogaH sAdRzyamasti cet||1542|| sAmAnyAni nirastAni bhUyastA teSu sA kutaH! taizca yogaH pramANaM cedasti tatpratipAdakam // 1543 // sAmAnyasya ca vastutvaM pratyakSagrAhyatA'pi c| abhAvAnyaprameyatvAdasAdhAraNavastuvat // 1544 // prameyAbhAvAt SaTpramANavyatiriktapramANavat, ato nopamAnaM prmaannm| bhUyo'vayavasA1.siddha-pA0, gaa0| .. 2-2.pA0 pustake nAsti; prAggogataM hi0- gA0 / Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 tattvasaMgrahe mAnyayogAtmakaM sAdRzyamapti prameyam, ato heturasiddha iti cet ? tanna; sAmAnyaparIkSAyAM sAmAnyAnAM nirastatvAnna teSAM bhUyastvam, nApi tairyogo'stIti nAsiddhatA hetoH| syAdetat, astyeva sAmAnyapratipAdakaM pramANam, ato'siddha eva hetuH / tatredaM pramANam-sAmAnyaM vastu, tathA pratyakSagrAhyam-iti prtijnyaadvym| abhAvAnyaprameyatvAditi hetuH / abhAvAt prameyAdanyaprameyasvabhAvatvAdityarthaH / asAdhANavastuvaditi dRssttaantH| asAdhAraNavastutvalakSaNam // 1542-1544 // abhAvatyAdinA dUSaNamAha abhAvapakSe nikssiptsaamaanyaarthprvaadinaam| asiddhirAdyasAdhye ca pratijJArthaMkadezatA // 1545 / / ... [G.448] sAmAnyArthetyatrArthazabdaH prameyavacanaH / pratijJAdvaye'pi bauddhAnAmasvabhAvasAmAnyavAdinAmabhAvAdanyatvaM sAmAnyasyAsiddhamiti hetorasiddhiH / pratijJAthaikadezabhAvazcAdye sAdhye vstulkssnne| tathA hi-abhAvAdanyadvastveva bhavati; abhAvavyavacchedalakSaNatvAd bhAvasya, tadeva zabdAntareNa hetutvenopaattm| tadeva ca sAdhyamiti pratijJArthaMkadezatA // 1545 // kiJca-smRtisvabhAvatvAd vA na pramANamupamAnam, smRtyantaravat / tatra smRtisvabhAvatvaM . pratipAdayannAha evaM tu yujyate tatra gorUMpAvayavaiH sh| gavayAvayavAH kecit tulyapratyayahetavaH // 1546 // tatrAsya gavaye dRSTe smRtiH smupjaayte| asakRd dRSTapUrveSu gorUpAvayaveSviyam // 1547 // ata eva turaGgAdau tatsAdRzyena gomti:| varttate gavaye dRSTa ko vizeSo'nyathA punaH // 1548 // prakRtyaivAsatyapi sAdRzyAkhye vastuni kecid gavayAvayavA gogatairavayavaiH saha tulyapratyavamarzavikalpahetavaH / na sAdRzyaM nAmArthAntaram, anyatra tulyapratyavamarzahetubhyo'vayavebhyaH; tebhyo'rthAntarasya buddhaavprtibhaasaaNnaat| tasmAd gavayadarzanAd gogatAvayaveSveva bhUyodarzanabalAt smRtirUpameva tajjAyate jJAnam, na tu sAdRzyAkhyavastugrAhi / anyathA hi turagAdAvapi bhUyo'vayavasAmAnyayogo'stIti tatrApi gavayadarzanAd gavIva matiH kiM na pravarteta ! na hyatra kazcidvizeSo'sti; ubhayatrApi saadRshysdbhaavaat| anyatheti / yadyasakRnna dRSTAH syuH / smRtitve tu nAyaM doSaH; yadevAsakRd dRSTapUrvaM tatraiva smRtirbhvti| pratiniyatazaktitvAcca smRtiprabodhahetUnAm // 1546-1548 // syAdetat-bhavatu smRtiH, tathApi smRtireva kasmAdapramANam? ityAha vijJAtArthaprakAzatvAna pramANamiyaM ttH| pramANAntarabhAvastu kuta eva bhaviSyati! // 1549 // iyamiti smRtiH // 1549 // 1-1. abhAvapakSani0- pA0, gaa0| ... no mati:- pA0, gaa0| 3. jAyate-pA0, gaa0| Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 383 pramANAntarabhAvaparIkSA abhyupagamya sAdRzyasya vastutvaM paramatenaivopamAnApramANyamAha astu vA vastu sAdRzyaM tattu sAmAnyavad gvi| pratiyoginyadRSTe'pi dRSTameva puraHsthitam // 1550 // * tathApi' smRtirUpatvaM na kthnycitrivrtte| sattAmAtreNa vijJAnaM sAdRzyaM ca gavAtmani // 1551 // gavayena tu sAdRzyamityevaM na nishcitm| pramiNotyupamA tve vailakSaNyaM tataH smRteH // 1552 // bhavatu sAdRzyam, vastugati ca sAmAnyamiva sarvAtmanA parisamAptam, tathA [G.449] gavayadarzanAt pUrvaM gavi prAgavasthite pratyakSeNa gRhyamANe tato'vyatirekAt tadapi puro'vasthitaM sAdRzyaM gRhItameva, gosvruupvt| anyathA hyavyatireko na sidhyati / tatazca gRhItagrahaNAt smRtirUpatvAna prmaannm| athApi syAt-sattAmAtreNa pUrvaM sAdRzyaM gRhItam, evaM tadgavayenaitat sAdRzyaM gorityattena rUpeNa ne gRhItam; upamAnaM tvanenAkAreNa pramiNoti, tataH smRtirUpatvamasiddhamiti ? // 1550-1552 // tatrAha- . . yadi nAma gRhItaM no nAmnA tenaiva tat puraa| gRhItaM tu svarUpeNa yadasyAtmA'bhidhIyate // 1553 // yadi nAma gavayena sAdRzyamityanena nAmnA viziSTaM godravyaM gavayadarzanAt pUrvaM na gRhItam, svarUpeNa tu gRhItameva / yastasya svabhAvaH sa gRhIta iti yaavt| kiM tatsvarUpam? ityAha- yadasyAtmAbhidhIyataiti / yatsvarUpaM tasya gopiNDasyAtmetyabhidhIyate / tena svarUpeNa svabhAvalakSaNena tad gRhItamiti yAvat || 1553 // yadi nAma gRhItam, tataH kim? ityAha: na nAma rUpaM vastUnAM yat tasyAgrahaNe sti| . . parijJAtAtmatattvAnAmapyavijJAnatA bhavet // 1554 // na hi vastUnAM svarUpaM nAma bhavati, yena tasya nAmnaH pUrvamagrahaNe gRhItasyApi vastuno na grahaNaM syaat| vizeSatazca nizcayAtmakapratyakSavAdino na gRhItamityevaM na yuktaM vaktum // 1554 // etAvatA ca lezena prmaanntvvyvsthitau| neyattA syAt pramANAnAmanyathA'pi pramANata: // 1555 // [G.450] kiJca-anena tulya iti jJAnAdetAvatA lezena pramANAntarakalpanAyAmatiprasaGgaH syaat| "pratyakSamanumAnaM ca zAbdaM copamayA saha / 2. vijJAtaM- pA0, gaa0| 3-3.0mupamAnaM tu-pA0, gaa0|| 4. puro'vasthite- pA0, gaa0| 5. gRhItam-pA0, gA0 / 6. etadgavaye0-pA0, gaa0| 7. vijAtatA-pA0, gaa0| prasaGgata:-je0 pustake pAThA0 / 1.tathA ca-pA0, gA0/ Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 tattvasaMgrahe arthApattirabhAvazca SaDate saadhysaadhkaaH||" iti neyattA syAt pramANAnAm // 1555 // tamevAtiprasaGgaM darzayannAha tarupaMktyAdisandRSTAkkapAdapadarzanAt / . dvitIyazAkhivijJAnAdAdyo'sAviti nizcayaH // 1556 // pramANAntaramAsaktaM saadRshyaadynpekssnnaat| gRhItagrahaNAno cet samAnamupamAsvapi // 1557 // Adizabdena pipiilikaadipNktigrhnnm| trupNktyaadidrshnkaale| prathamavRkSagrahaNAd 'Adyo'yaM vRkSaH' iti nizcayo nopjaayte| dvitIyavRkSopalabdhau tu satyAmAdye zAkhini 'Adyo'yaM zAkhI' iti yo'yaM jAyate nizcayaH, sa pramANAntaraM syAt / kasmAt ? saadRshyaadynpekssnnaat| sAdRzyaM nApekSata iti nopamAnamidam / akSavyApArAnapekSaNAnna prtykssm| linggaanpekssnnaannaanumaanm| zabdanirapekSatvAnna shaabdm| anyathA'nupapadyamAnadRSTazrutArthAnapekSatvAnnArthApattiH / pramANaprameyanivRttyanapekSaNAnnAbhAvaH / tathA . 'asmAt pUrvamidaM pazcAddIrgha hrasvamidaM mht| ityevamAdivijJAne 'pramA'niSTA prsjyte'|| iti vktvym| smRtitvAd gRhItagrahaNAna pramANAntarametaditi cet ? samAnamupamAsvapi gRhItagrAhitvam / upamAsviti vyaktibhedAbahuvacanam // 1556-1557 // gavayasyopalambhe ca turaGgAdau prvrttte| tadvaisAdRzyavijJAnaM yattadanyA pramA na kim // 1558 // kiJca-yathA gavayadarzanAda gavi sAdharmyajJAnaM pramANAntaraM vyavasthApyate, tathA gavayadarzanAtturaGgAdau vaisAdRzyasya vijJAnamapi kasmAnna pramANAntaraM vyavasthApyeta ! abhAvapramANAntarbhAvAnna pramANAntaramiti cet ? naitadyuktam; kasmAt? bhAvAvalambanAt; abhAvasyAbhAvaviSayatvAt / syAdetat-vaisAdRzyaM hi sAdRzyAbhAvaH, tasmAdastyevAbhAvAntargatiH? ityAha abhAvAntargataM no cennaivaM bhaavaavlmbnaat| anyonyAbhAvatAyAM vA samaM saadRshybuddhissu||1559|| [G.451] anyo'nyAbhAvatAyAM satyAM yadyabhAvarUpaM prameyaM vyavasthApyate tadA, samam= tulyametadIdRzaM prameyaM saadRshybuddhissu-upmaantvenessttaasu|| 1558-1559 // katham? ityAha sAdRzyasya viveko hi yathA tatra prmiiyte| sarvAvayavasAmAnyaviyogo gamyate tathA // 1560 // yathA tatra vaidharmyajJAne sAdRzyavivekaH pratIyate, tathA sAdharmyajJAne'pi sarvAvayavasAmAnyaviyogo gamyata ityabhAvAntarbhAvaH syAd, vaisAdRzyajJAnavat // 1560 / / 1-1. 'SaT pramANAni jaimine:- iti SaDdarzanasamuccaye, nyAyakumudacandre ca paatthH|| 2. prmaannaanissttaa-jai0| 3. viveko-pA0, gA0 Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 385 pramANAntarabhAvaparIkSA atraivopapattimAha bhUyo'vayavasAmAnyayogo yenaadhigmyte| sarvAvayavasAmAnyayoge tattvaM prasajyate // 1561 // yeneti kAraNopadezaH; yena-yasmAt, sAdharmyajJAne bhUyo'vayavasAmAnyayogo'vagamyate, na tu sarvAvayavasAmAnyogaH, tsmaadtraapynyo'nyaabhaavH| anyathA yadi sarvAvayavasAmAnyayogaH syAt, tadA tattvam gotvam, gavayasya prasajyeta // 1561 // zrutAtidezavAkyasya smaanaarthoplmbhne| saMjJAsambandhavijJAnamupamA kaizcidiSyate // 1562 // kezciditi naiyAyikaiH / ta evamupamAnasya lakSaNamAhuH--"prasiddhasAdhAt sAdhyasAdhanamupamAnam" (nyA0 da0 1.1.6) iti| prasiddhaM sAdharmyam, prasiddhena vA sAdharmyaM yasya sa prasiddhasAdho gavayaH, tasmAt-tamAzritya, sAdhyasya-saMjJAsaMjJisambandhasya, sAdhanam siddhiH, upmaanm| tathA hyAgamAhitasaMskArasmRtyapekSAt sAdharmyajJAnAt samAkhyAsambandhapratipattirupamAnamityayamevArtho'nyairanyathA nirdiSTaH / gauriva gavaya ityatidezavAkyamAgamaH, tenAhito yaH saMskArAkhyo guNaH, tato yA'tidezavAkyArthasmRtirupajAyate'raNye gavayadarzanAt, tAmapekSate yat sAdharmyajJAnaM tattathoktam / samAkhyA-saMjJA, zabda iti yAvat / tena sahArthasya yaH sambandhaH, tasya pratipattirupamAnamiti tulya evArthaH // 1562 // tatrApItyAdinA dUSaNamAha tatrApi sNjnyaasmbndhprtipttirnaakulaa| . : tasyAtidezavAkyasya 'jAtaiva zravaNe ydi||1563|| tathA parigRhItArthagrahaNAna prmaanntaa| smRterivopamAnasya krnnaarthviyogtH||1564|| [G.452] tatrAtidezavAMkyazravaNakAle saMjJAsaMjJisambandhapratipatteH pUrvamevotpannatvAt pazcAdutpadyamAnAyAM gRhItagrahaNAnna pramANatvam, smRtivt| syAdetad-gRhItagrAhitvam, bhaviSyati prAmANyaM ceti ko'tra virodhaH? ityAha- karaNArthaviyogataiti / karaNArthaH sAdhakatamatvam, aniSpAdite karmaNi pravRttyA // 1563-1564 // syAdetat-pUrvaM saMjJAsambandhapratipattirna jAtaiva, tato gRhItagrahaNAdityasiddho hetuH? ityAha atha, sA naiva saJjAtA tathApi prtipdyte| so'yaM yasya mayA saMjJA saMzruteti kathaM tadA // 1565 // yadi pUrvaM na saJjAtA saMjJAsambandhapratipattirabhaviSyat, tadA'yamasau gavayo yasya mayA pUrvaM saMjJA zrutA-ityevamAkArA pratipatti!dAyiSyata // 1565 // atraivopapattimAha ___tathA hyazrutatatsaMjJo gvysyoplmbhne| 1. tadeva-pA0, gaa0| Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 tattvasaMgrahe tannAma zrutamasyeti na jJAtuM kazcana prabhuH // 1566 // aviddhakarNastvAha-"AgamAt sAmAnyena pratipadyate, vizeSapratipattistUpamAnAt' ( ) iti| atastanmatamAzaGkate upayuktopamAnazcet tulyArthagrahaNe sti| viziSTaviSayatvena sambandhamavagacchati // 1567 // upayaH ...pamAnamatidezavAkyaM yasya sa tathoktaH // 1567 / / 'dratoyena zlokenAcaSTe mAddhi sa sambandhaM vetti saamaanygocrm| viziSTavizyaM taM tu vijAnAtyupamAzrayAt // 1568 // vizi' viSayo gavayaH / / 1568 // nanktyiAdinA pratividhatte nanvanyatra na saMjJAyAH smbndhsyaavbodhne| tasyA arthAntare bodho yujyete'tiprsnggtH||1569|| [G.453] 'na' ityasya 'yujyate' ityanena sambandhaH / na hyanyatra saMjJAsambandhapratipattau satyAM tasyAH saMhAyA arthAntare pratipattiryuktA; atiprasaGgAt / / 1569 // tamevAtiprasaGgaM darzayannAha na hi citrAGgade kazcit tannAmagrahaNe sti| kAlAntareNa taM zabdaM vetti cAru. kiriittini||9570|| tasmAt prAg yatra tenedaM viklpprtivimbke| jJAtaM nAma bahirbuddhayA sAmAnyamiti saMjJite // 1571 // gavayasyopalambhe'pi tatraivaH prtipdyte| dRzyakalpAvibhAgajJo bAhya ityabhimanyate // 1572 / / aGgadaH kttkaakhymaabhrnnm| sa citro'Ggado yasyAsau tatoktaH / na hi citrAGgado yaH saM devadatta ityuktaH kazcit kAlAntareNa taM citrAGgadazabdaM cArukirITini yajJadatte prtipdyte| kirITammukuTam, cAru ca tat kirITaM yasyAsti sa tthoktH| tasmAnmA bhUdatiprasaGga iti yatraivArthe vikalpasamAropite bAhyArthavyavasAyinyA buddhyA gRhItaM nAma saMjJA,gavayopalambhe'pi tatraiva tannAma pratipadyate, na tu bAhye svalakSaNe gvyaakhye| tadeva ca vikalpapratibimbakaM sAmAnyamiti vyavahriyate, tat paraparikalpitam'; tasya niraakRttvaat| kathaM tarhi bAhyasvalakSaNAbhimAnaH? ityAha-dRzyetyAdi // 1570-1572 // atha svalakSaNe zabdAdipravRttau ko virodhaH? ityAha evaM ca pratipattavyaM ytsvlkssnngocraaH| ' vikalpA dhvanayazcApi vistareNa nirAkRtAH // 1573 // 1. 0tulyatva0-pA0, gA0 / 2. hyarthAntare- pA0, gaa0| 3. pA0, gA0 pustakayo sti| 4. kAlAntare- pA0, gA0/ 5.parikalpitam-pA0, gA0 / Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAntarabhAvaparIkSA 387 yataH zabdArthaparIkSAyAM vistareNa svalakSaNagocaratvaM zabdAnAM vikalpAnAM ca nirAkRtam, tasmAd vikalpasamAropita eva zabdArthaH // 1573 // ___ bhavatu vA.teSAM vikalpazabdAnAM svalakSaNagocarasvam, tathApyanumAna [G.454) evAntarbhAvAnopamAnaM prmaannaantrm| kathaM trirUpaliGgajatvamantareNAsyAnumAne'ntarbhAva ityAzaGkaya trirUpaliGgajanyatvaM pratipAdayannAha teSAM tadgocaratve'pi bhavatyevAnumaiva vaa| trirUpaliGgajanyatvamasyA evaM pratIyate // 1874 // yo gavA sadRzo'sau hi gvyshrutigocrH| saMketagrahaNAvastho buddhistho gavayo yathA // 1575 // gosadRzatvaM hetuH, gavayazrutigocaratvaM sAdhyadharmaH, saGketagrahaNakAle vikalpabuddhipratibhAsI buddhistho gavayo dRSTAntaH / dRzyamAno gavayo dharmI // 1574-1575 // ___ syAdetat, gauriva gavaya ityetasmin saGketakAle gavayo buddhau na samArUDha eva, tatazcAsiddho dRSTAntaH? ityAha- . . buddhistho'pi na cet tasyAmavasthAyAM bhvedsau| kriyate samayaH kasminnayaM ca sadRzo gavA // 1576 // na kevalaM na cakSurgocara ityapizabdArthaH / yadi buddhau gosArUpyAnugataM na kiJcit pratibhAseta, tadA'yaM sadRzo gaveti kimAzritya saGketaH kriyeta, kriyate ca samayaH, tasmAd / buddhistho gosArUpyAnugata AkAraH kazcit samayakAle pratibhAseta-ityabhyupapagantavyam . // 1576 // .. evaM tAvacchabdArthayoH sambandhaM prameyamupamAnasyAbhyupagamya gRhItagrahaNAdanumAnAntarbhAvAcvApramANyamasya pratipAditam / sAmprataM sambandhivyatiriktaH sambandho'paro nAsti, tau ca sambandhimau pramANAntareNAgahItau, tathA hi-samayakAle zrotrajJAnena zabdo gRhItaH, pazcAcca gavayazcakSuSA purovartI gRhItaH, tat kimaparaM prameyamasti, yenopamAnasya prAmANyaM syaaditi| . etat pratipAdayannAha na sambandhyatiriktazca sambandho'stIti saadhitm| prAgeva samaye zabdo gRhItaH zrotracetasA // 1577 // cakSuSA dRzyate cAsAvagrato'vasthitaH pshuH| pRthagvijJAtayoreSA yuktA na ghaTanA pramA // 1578 // gRhItapratisandhAnAt sugndhimdhuraadivt| tannAmayogasaMvittiH smArttatAM nAtivarttate // 1579 // anena "gRhItagrAhitvAdapramANyamAha-sAdhitamiti / gunnpdaarthpriikssaayaam| syAdetat-yadyapi pRthaksambandhinau gRhItau zrotrAdicetasA, tayozca ghaTanopamayA kriyate, 1.1 0masya caivaM-pA0, gA0 / 2. pratibhAsate-pA0, gA0 / .3. madhuratvavat-pA0, gA0 / 4. gRhItagrahaNAda0-pA0, gaa0| Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 tattvasaMgrahe tasmAd ghaTanA pramANyamupamAnasya syAd ? ityAha- - pRthagityAdi / sugandhimadhurAdivaditi / saptamyarthe vatiH / yathA-- yadetad vastvanubhUyamAnaM tanmadhuraM tatsugandhi' [G.455] ityAdau viSaye gRhItasaMyojanAtmakaM jJAnaM na pramANam, tathedamapi na bhavitumarhatItyarthaH / tat=tasmAt, nAmayogasaMvitti :- saMjJAsambandhajJAnam, smArttatAM nAtivarttateyathoktanItyA / / 1577-1579 // syAdetat, na hi saMjJAsambandhaH sAdharmyadvAreNa kvacit kriyate, kiM tarhi ? sAkSAt saMjJinamupadarzya 'ayaM gau: ' ityevaM kriyamANo dRSTaH, na tu parokSaviSayaH ? ityAhaanantopAyajanyAzca samAkhyAyogasaMvidaH / sAdharmyamanapekSyApi jAyante narapAdiSu // / 1580 // samAkhyAyogasaMvida iti / saMjJAsambandhajJAnAni / narapAdiSviti / rAjAdiSu // 1580 // tadevAnantopAyajanyatvaM pradarzayitumudAharaNamAha sitAtapatrApihitabradhnapAdo narAdhipaH / teSAM madhya iti prokta' upadezavizeSataH // 1581 // kAlAntareNa taddRSTau tannAmAsyeti yA matiH / sA tadA'nyA pramA prAptA sAdharmyAdyanapekSaNAt / / 1582 / / yathA hi kazcit kaJcid brUte - 'gaccha bhrAtaramunA kAryeNa, pazya narAdhipatiM bahubhirgajaturagAdhirUDhaiH puruSaiH saha gacchantam' iti / sa pratyAha- 'kasteSAM madhye narAdhipatiH ?' iti / sa kathayati -- 'sitAtapatreNApihitA bradhnapAdAH = Adityarazmayo yasya sa teSAM madhye narAdhipatiH ' iti / tasya tamupadezaM gRhItvA gatasya dRSTvA taM yathoktavizeSaNaviziSTaM rAjAnam 'ayamasau narAdhipatinAma' iti yA buddhirutpadyate, sA'pi bhavanmatena pramANAntaramApatitam / kasmAt ? saadRshyaadynpekssnnaat| anena pramANaSaTkAnantarbhAvaM darzayati // 1581-1582 // ( aviddhakarNastu - " dve eva pramANe, svalakSaNasAmAnyalakSaNAbhyAM cAnyat prameyaM nAsti" ) ityedvighaTanArthaM pramANayati - " pratyakSamanumAnavyatiriktapramANAntarasadvitIyam; pramANatvAt / anumAnaM vA pratyakSavyatiriktapramANAntarasadvitIyaM pramANatvAt, pratyakSavat / tathA svalakSaNaM sAmAnyalakSaNa vyatiriktaprameyArthAntarasadvitIyam; prameyatvAt, sAmAnayalakSaNavat / sAmAnyalakSaNaM vA svalakSaNavyatiriktaprameyAntarasadvitIyam; prameyatvAt, svalakSaNavat " iti / etadevAha anye' pramAntarAstitvaM saadhyntynumaablaat| pratyakSamanumAbhinnapramANAntarasaGgatam anumAvat pramANatvAdanumA'pyevameva teSAmapratibandho'yaM heturbAdhAprakAzanAt // 1584 // catuSSaM ca pramANAnAM vyAhanyetaivameva te / c| 1. zabarasvAmineti zeSa: / 3. sAdhayatya0 pA0, gA0 / 2. anya:- pA0, gA0 / 4. naivama0 - pA0, gA0 / // 1583 // Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAntarabhAvaparIkSA 389 yastatra' parihAraste sa evAtra bhaviSyati // 1585 // [G.456) saGgatam-sambaddham, sadvitIyamiti yaavt| upalakSaNametat prameyAntarasAdhanasyApi boddhvym| sAdhyavipakSe hetorbAdhakasyAprakAzanAnna sAdhyasAdhanayoH pratibandha upadarzitaHityanaikAntikAH sarva eva hetavaH; sndigdhvipkssvyaavRttiktvaat| kiJca-'pratyakSAnumAnopamAnazAbdAni catvAri pramANAni' iti saGkhyAniyamo vyAhanyeta; anenaiva prakAreNa pramANAntarasadbhAvAt / tathA hi zakyamidamabhidhAtum-pratyakSamanumAnopamAnazAbdavyatiriktapramANAntarasadvitIyam; pramANatvAt, anumaanvditi| yaccApi prameyatraividhyamiSTam-sAmAnyam, vizeSaH, sAmAnyavizevAniti, tadapi vyAhanyeta; tenaiva prakAreNa prmeyaantrsaadhnsmbhvaat| yo'tra bhavataH parihAraH so'smAkamapi bhaviSyatItyalaM bahunA // 1583-1585 // ityupmaanvicaarH|| 3.aMpattivicAraH arthApattimadhikRtyAha pramANaSaTkavijJAto yatrArtho nAnyathA bhvn| . adRSTaM kalpayatyanyaM sA'rthApattirudAhRtA // 1586 // yatra dezakAlAdau pratyakSAnumAnopamAnazAbdArthApattyabhAvalakSaNaiH SaDbhiH pramANaiH paricchinno'rtho'nyathA nopapadyate, yadyevambhUto'rtho na bhavet parokSa ityevaM yA parokSArthaviSayA kalpanA sA'rthApattiH prmaannm| udaahRteti| shbrsvaaminaa| yathoktam-"dRSTaH zruto vArtho'nyathA nopapadyata itydRssttklpnaa| tadyathA-jIvati devadatte gRhAdarzanena bahirbhAvakalpanA" (mIda0 zA0bhA0 1.1.5) iti| dRSTaH zAbdavyatiriktapramANapaJcakAdhigataH, zrutaH=zAbdapramANAvagataH // 1586 // tatra SaTpramANapUrvikAyA arthApatteryathAkramamudAharaNAnyAha1. tatra pratyakSato jJAtAd dAhAd dhnshktitaa| vahneranumitAt sUrye yAnAt tacchaktiyogitA // 1587 // . zaktayaH sarvabhAvAnAM kaaryaarthaapttisaadhnaaH| apUrvAstAzca gamyante sambandhagrahaNAdRte // 1588 // [G.457) tatra pratyakSapUrvikA'rthApattiryathA-pratyakSeNa dAhamanubhUya vddherdaahshktiklpnaa| anumAnapUrvikA yathA-dezAntarAptyA'numitAd gamanAt sUryasya gmnshktiyogklpnaa| zaktayazca sarvadA sarvapadArthAnAM kAryArthApattisAdhanA iti / iyamapyarthApattiH kadAcit pratyakSapUrvikaiva, yadA pratyakSeNa kAryamupalabhya kAraNasya zaktiravagamyate / yadA tvanumAnAdinA kAryamavagamya kAraNazaktiravagamyate, tadA'numAnAdipUrvikA bhavati kaaryaarthaapttiH| kAryasyAnyathA'nu 2. pA0, gA0 pustakayo sti| 1. yattatra-pA0, gaa0|| Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 / tattvasaMgrahe papattiH sAdhanam=pramANaM yAsAMtAstathoktAH / na ca kAraNazaktiH pUvameva gRhItA-iti zakyaM vaktum; yasmAdapUrvAstAzca zaktayo gamyante sarvadaiva / tenAdhigatArthAdhigantRtvaM nAstIti bhavatyeva praamaannym| tatraitat syAt-kAryeNa liGgenAnumeyAH zaktayaH, nArthApattipramANagamyAH? ityAhasambandhagrahaNAdRtaiti / yasmAt sambandhagrahaNamantareNa gamyante tasmAnnAnumeyAH // 1587-1588 // tameva sambandhagrahaNAbhAvaM pratipAdayannAha2. na cAsAM pUrvasambandho na vA'nyo gRhyte'dhunaa| kAryaiH saha yataH syAtAM pakSadharmAnvayAviha // 1589 // na cAsAM zaktInAmanumAnakAlAt pUrvaM kAryaiH saha sambandho gRhItaH, yathA vahnidhUmayormahAnasAdau; tAsAmatIndriyatvAt / anenAnvayAbhAva uktH| nApyadhunA'numAnakAle gRhyate sambandhaH, atiindriytvaadev| anena pakSadharmAbhAvaH uktH| na hi kAraNAdhArazaktInAM kArya dharmaH; ayukteH // 1589 // zrotrAdizaktipakSe vA yAvAn hetuH pryujyte| .. sarvo'sAvAzrayAsiddho dharmyasiddheH prasajyate // 1590 // kiJca-yadA zrotrAdigatAH zaktayaH pakSIkriyante, tadA zrotrAdizaktipakSe yAvAn hetuH prayujyate zaktisAdhanAya, sarvo'sau heturAzrayAsiddhaH syAt; AzrayabhUtAnAM zaktInAmasiddhatvAt / tasmAt kAryArthApattisAdhanAH sarvAH zaktayo nAnumeyAH // 1590 // 3. pIno divA na bhuMkte cetyevamAdivacaH shrutau| rAtribhojanavijJAnaM zrutArthApattirucyate // 1591 // [G.458] tatra zAbdapramANapUrvikArthApattiryathA-'pIno devadatto'kRtarasAyano divA na bhuGkte' ityevamAdivacanazravaNAd 'arvAgrAtrau bhukte' ityevamAdyarthakalpanA // 1591 // syAnmatam-'pIno' divA na bhuMkte' ityasyaiva vAkyasyAyamarthaH pratIyate-rAtrau bhuGkte iti? ata Aha na rAtryAdipadArthazca divAvAkye ca gmyte| na divAdipadArthAnAM saMsargo rAtribhojane // 1592 // na bhedo yena tadvAkyaM tasya syAt prtipaadkm| anyArthavyApRtatvAcca na dvitiiyaarthklpnaa||1593|| tasmAd vAkyAntareNAyaM buddhisthena prtiiyte| tenAnAgAmikatve'pi yat tadvAkyaM pratIyate // 1594 // pramANaM tasya vaktavyaM pratyakSAdiSu yad bhvet| na tvanuccarite vAkye pratyakSaM tAvadiSyate // 1595 // nAnumAnaM na hIdaM hi dRSTAntena saha kvcit| . yadi tvanupalabdhe'pi sambandhe liGgateSyate // 1596 // taduccAraNamAtreNa srvvaakygtirbhvet| 1 pono devadatto-pAsa, gaal| Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAntarabhAvaparIkSA 391 sambandharahitatvena nAnyatastad viziSyate // 1597 // . dvividho hi vAkyArtho bhavan' bhavet yaduta saMsargaH, bhedshc| tatra saMsargaH parasparaM padArthAnAmabhedaH kssiirodkvt| bhedazca vyvcchedytyvcchedbhaavenaavsthaanm| yadvAniyatasAdhyasAdhanasambandhaH saMsargaH / bheda: vijAtIyavyAvRttiH / so'yaM dviprakAro'pi vAkyArtho na smbhvti| tathA hi-divAdInAM padAnAM ye'rthA divAdayaH, teSAM na saMsargarUpo rAtribhojanArthaH; atyntvilkssnntvaat| nApi bhedarUpaH, divaadipdaanaamraajyaadivyvcchedenaaprvRtteH| atha matam-'rAtrau bhuGkte' ityayamaparo dvitIyo'rtho divAdivAkyasyaiva? ityAhaanyArtheta / divAdibhojanapratiSedha evopakSINatvAnna zaknotyaparaM tadaiva rAtryAdibhojanapratipAdanaM kartamiti na dvitiiyaarthklpnaa| tasmAdvAkyAntarasyAyamarthaH-rAtrau bhuGkta iti / buddhisthenet| azAbdatvaM drshyti-anaagmitve'piiti| ashaabdtve'pi| yathoktanItyA zAbdatvAbhAvasya pratipAditatvAt / yattat 'rAtrau bhuGkte' ityetad vAkyaM pratIyate, tasya vAkyasya grAhakaM pramANaM vktvym|[G.459] yat pramANaM pratyakSAdInAmanyatamad bhvet| na ca bhavati, tasmAt pramANAntaramevedamiti bhaavH| tadeva pratyakSAdInAmanyatamatvamasya nirAkurvanAha-na tvityaadi| tatrAnuccAritasya rAtribhojanavAcyasya na yuktam; prtyksstvmshruuymaanntvaat| nApyanumAnatvam; sambandhAbhAvAt / tathA hi-nedaM rAtribhojanavAkyaM tena divAvAkyena saha kvacid dRSTam, yena sambandho bhvet| naapynyllinggmsti| athApi syAt-anupalabdhe'pi sambandhe liGgatvamasya bhaviSyati? ityAha-yati / yadi hyasiddhasambandhasya liGgatvaM bhavet, taMdA divAvAkyoccAraNAdazeSavAkyapratipattirbhavet, na raatribhojnvaakysyaiv|ksmaat? yataH sambandharahitatve satyanyato vAkyAdrAtribhojanavAkyaM viziSyate; sambandhAbhAvAt, sarvameva vAkyamaviziSTamiti yAvat // 1592-1597 // upamAnapUrvikAmAha4. gavayopamitA yA gaustjjnyaangraahyshkttaa| upamAbalasambhUtasAmarthyena pratIyate // 1598 // gavayenopamitasya gopiNDasya yeyamupamAnajJAnena grAhyazaktatA sA upamAnabalena yatsambhUtaM sAmarthyamApattistena mIyate // 1598 // . arthApattipUrvikAmAha5. abhidhA nAnyathA sidhyediti vaackshkttaam| arthApattyA'vagamyaiva tadananyagateH punaH // 1599 // arthApattyantareNaiva shbdnitytvnishcyH| anityo hi na saMketavyavahArAnuvRttimAn // 1600 // abhidhAnam abhidhA, arthapratipAdanamiti yaavt| sA zabdasya anyathA-vAcakazaktyA vinA, na sidhyedityevaM bodhakazaktatAm, avagamya-budhvA, tadananyagate:-tasyA1. pA0, gA0 pustakayo sti| Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 tattvasaMgrahe vAcakazakteranyA gatirnAsti zabdanityatvamantareNeti, punararthApattyantareNaiva zabdasya nityatvanizcayaH / kathaM punarnityatvamantareNAbhidhA na sidhyati? ityAha-anityo hiityaadi| tathA hi-saGketakAle dRSTasya yadi vyavahArakAle'nuvRttirna bhavet, tadA saMketakaraNamanarthakameva syAt; vyavahArArthatvAt tsy| yazcAnuvartate vyavahArakAle zabdaH, tena saha pUrvaM sambandhasyAgRhItatvAt / atha vaa-tdnnygriti| [G.460] tasya vyavahArakAlabhAvinaH zabdasya, sNketkaaldRssttaacchaabdaadnnygtervytireknishcyaat| kathamavyatirekanizcayaH? ityAhaanityo hItyAdi // 1599-1600 // abhAvapUrvikAmarthApattimAha6. pramANAbhAvanirNItacaitrAbhAvavizeSitAt / / ... gehAccaitrabahirbhAvasiddhiryA tviha varNitA // 1601 // tAmabhAvotthitAmanyAmApattimudAharet / pratyakSAdeH pramANasyAbhAvena nivRttyA nirNIta: nizcito yazcaitrAbhAvaH; tena vizeSitAd gehAt, 'iha gehe caitro nAsti' ityataH, caitrasya jIvane sati, yA bahirbhAvasiddhiH= 'bahizcaitro vidyate' ityevaMnizcayarUpA, iha=bhASye, varNitA= zabarasvAminA, tadanyAsAmarthApattInAmupalakSaNArthamudAhateti yaavt| yathA-jIvati devadatte gRhe'darzanena bahirbhAvasyAdRSTakalpaneti' / idamabhAvapUrvikAyA arthaaptterudaahrnnm| prAyeNAsyAstArkikairanumAnatvamiSTamiti tannirAkaraNamAha pakSadharmAdyanaGgatvAd bhinnaiSA'pyanumAnataH // 1602 // bahirdezaviziSTe'rthe deze vA tdvishessite| prameye yo gRhAbhAvaH pakSadharmastvasau katham // 1603 / / yataH pakSadharmAdayo'syA nAGgaM na kAraNam; ato bhinnaivaiSA'numAnAt, prtykssvt| tathA hi-bahirdezena viziSTo'rthazcaitrAdiH, caitrAdinA vA viziSTo bahirdezaH pakSo bhavan bhavet / tasmin dvividhe'pi prameye sati, gRhe caitrAderarthasyAbhAvo thaH, sa kathaM vyadhikaraNaH san pakSadharmo5 bhavet / naiva bhavedityabhiprAyaH // 1601-1603 // api ca gRhAbhAvaH pakSadharmatvena kalpyamAnaH kadAcijjIvato devadattasya yo gRhAbhAvaH sa kalpyeta, sAmAnyena veti pkssdvym| tatra prathame pakSe doSamAha jIvatazca gRhAbhAvaH pakSadharmo'tra klpyte| tatsaMvittirbahirbhAvaM na cAbudhvopajAyate // 1604 // ttsNvittiriti| tasya jIvato devadattasya saMvittiH nizcayaH, sA devadattasya bahirbhAvamabudhvA na jAyate / anena hetorasiddhatAm, siddhau vA siddhsaadhytaamaah|| 1604 // dvitIye'pi pakSe hetoranaikAntikatvam; mRteSvapi devadattAdiSu teSAM [G.461] gRhAbhAvasya dRSTatvAditi darzayannAha1. tasyAbodhakazakte-pA0. gaa0| - 2. 0syAdRSTasya kalpaneti-pA0, gaa0| 3 3 pAla gA. pustkyaaNnaasti| 4. pA0, gA0 pustakayo sti| 5. heturityrthH| Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAntarabhAvaparIkSA gehAbhAvastu yaH zuddhau vidyamAnatvavarjitaH / sa mRteSvapi dRSTatvAd bahirvRtterna sAdhakaH // 1605 // 393 vidyamAnartyeti / jIvattA // 1605 // evaM SaTprakArA'rthApattiH / tatra catasRbhiH zaktiH prameyA, ekayA zabdanityatA, aparayA bahirvyavasthitaM drvym| tatretyAdinA dUSaNamAha tatra zaktAtirekeNa na zaktirnAma kAcana / yA'rthApattyA'vagamyeta zaktazcAdhyakSa eva hi // 1606 // atra lakSaNaM tAvadayuktam / tathA hi- tenAdRSTena vinA dRSTazrutAdiko'rtho nopapadyata ityadRSTakalpanA / tatredaM nirUpyate kiM tenAdRSTena saha kvacid dRSTazrutasyArthasya sambandho dRSTaH ? atha na ? yadi tu' dRSTaH, anumAnatvaprasaGgaH; sambandhadarzanopAyatvAt / atha na saMsiddhaH, evaM tarhi vahnerdAhakatvAdadAhakatvamapi kalpanIyam; adRSTasambandhatvenAvizeSAt / atha matam - adAhakatvena saha vahneradRSTatvAnnAdAhakatvaM kalpyata iti ? evaM tarhi dAhakatvamapi na kalpanIyam; tenApi saha kvacidadRSTatvAt / tasmAt sambandhe siddhe sati sambandhinamavinAbhAvinaM dRSTvA dvitIyasya sambandhinaH kalpanA yuktA / evaM ca kalpyamAne sambandhadarzanopAyatvAdanumAna evAntarbhAvaH syAt / udAharaNAnyapyayuktAni / tatra tAvat pratyakSAdiprasiddhasyArthasya catasRbhirarthApattibhiH zaktiH pratIyata ityatra sAdhAraNaM dUSaNamAha-tatra zaktAtirekeNetyAdi / yataH zaktinyA na vastunaH sakAzAt, sa ca zaktaH padArthaH pratyakSa eveti gRhItagrahaNAdeva na pramANam / adhyakSagrahaNamupalakSaNam // 1606 // dAhAdInAmityAdinA pratyakSapUrvikAyA arthApatterudAharaNasya vizeSeNa dUSaNamAhadAhAdInAM tu yo hetuH pAvakAdiH samIkSyate / asaMzayAviparyAsaM zaktiH kA'nyA bhavet tataH // 1607 // vyatirikte tu kAryeSu tasyA evopayogataH / bhAvo'kAraNa evaM syAdupayoge na bhedinI // 1608 // arthakriyAsamarthaM hi svarUpaM zaktilakSaNam / evamAtmA ca bhAvo'yaM pratyakSAd vyavasIyate // 1609 // asaMzayAMviparyAsamiti / kriyAvizeSaNamametat / atha vyatiriktA zaktirabhyupagamyate ? tadA kAryeSu zakterevopayogAd bhAvasyAkArakatvaM prApnoti, tatazcAvastutva prasaGgaH; [G.462] arthakriyAkAritvalakSaNatvAd vastutvasya / atha mA bhUdavastutvaprasaGga ityupayogo'GgIkriyate ? tadA tasminnupayoge'GgIkriyamANe na tarhi sA zaktirbhedinI = bhinnA / kasmAt ? yenArthakriyAsamarthaM yadrUpam = svabhAva:, saiva zaktiH, nAnyadaparaM zaktilakSaNam / yastu bhAvasya zaktiriti vyatirekivad vyapadezaH, sa bhedAntarapratikSepeNa tanmAtrajijJAsAyAM bhAva eva tathocyate // 1607-1609 // syAdetat, nArthakriyAkAritvaM zakterlakSaNam, kiM tarhi ? anyadevetyAha 1. na jai0 / Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 tattvasaMgrahe anyalakSaNasaMsiddhau pramANaM na ca kinycn| jJAtenApi na tenArtho rUpAt tatkAryasiddhitaH // 1610 // anyasya zaktilakSaNasya saMsiddhau na kiJcit pramANamasti yatpramANamabhAvAt sarvasAmarthyavirahalakSaNAdenAM zaktiM vizeSayet / na ca tena tathAbhUtenArthakriyArthinAM jJAtena kiJcit prayojanamasti / rUpAt=upayogino bhAvasya svabhAvAdeva, arthakriyAsiddheH / yathoktam "arthakriyA'samarthasya vicAraiH kiM tadarthinAm / zaNDhasya rUpe vairUpye kAminyAH kiM priikssyaa"| (pra0 vA0 3. 210-211) iti // 1610 // kAryArthApattigamyaM cedaparaM shktilkssnnNm| ... na kAryasyAnyathAbhAvAd bhavatyetaddhi bhaavtH||1611|| syAdetat, astyevAnyacchanterlakSaNam-yaduta nityaM kAryAnyathAnupapattyA yad gamyaM rUpaM sA zaktiriti, kAryAnumeyatvaM zakterlakSaNam? naitadyuktaM shktilkssnnm| kasmAt ? kaarysyaanythaabhaavaat| anyathApi vyatiriktazaktimantareNa, kAryasyopapatteH / katham? ityAhabhavatyetaddhi bhAvataiti / etatkAryaM yasmAt bhAvAt padArthAt, bhavati-utpadyate, tasmAdanyathApi kAryasyAstitvasambhava iti kiM vyatiriktayA zaktyA klpityaa!|| 1611 // .. enamevArthaM spaSTIkurvanAha- . jalAdivyatirikto hi sAmarthyena pryojnm| dAhAdau tat kimanyena sAmarthyena prayojanam // 1612 // naikAntena vibhinnA cecchaktiH saa'pyubhyaatmikaa| na, virodhAdbhavet sA ca pratyakSA'nanyatApi yat // 1613 // syAdetat, bhavatyeSa doSo yadyasmAbhirekAntena padArthAcchaktirbhinnA'bhyupagamyeta, [G.463] kiM tarhi ? bhinnAbhinnatvenobhayAtmiketyetacca na yuktam; kasmAt? ityaahvirodhaaditi| yadi vyatiriktA, kathamavyatiriktA tadaiva! athAvyatiriktA, kathaM vyatirikteti vyAhatametadyadanyonyaparihArasthitalakSaNayodharmayorekasmin dharmiNi yugapadupalayanam / idameva khalvanyatvaM yat tanna bhvtyaatmaantrvdityaaveditmevaitt| bhavatu nAmobhayAtmatvaM zakteH, tathApi sA zaktirubhayAtmikA pratyekSaiva, yasmAdananyatA'pi zakteH padArthAd dRSTA, naikAnantenAnyatvameva, yenApratyakSatA bhvet| tatazca nityaM kAryagamyatvaM zaktarityetad vyAhanyeta // 1613 / / pratyakSatve sthite caasyaamnumeytvvaarnnm| kSataye naiva yenAsmin viSaye nAnumeSyate // 1614 // api ca "yaduktam-"zaktayaH sarvabhAvAnAM kAyArthApattisAdhanA:" (tattva0 1588) ityAdi yadetadanumeyatvavAraNaM zakteH kRtam, tanna kSataye'smAkaM sambandhyate / kasmAt ? 1.tadarthanAm-pA, gaa0| 2-2. rUpavairUpye-pA0, gA| 3. etadevA-pA0, gaa0| 4. tttsy-jai0| 5..pA0, gA0 pustakayo sti| 6. pA0 gA0 pustkyonaasti| Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 395 pramANAntarabhAvaparIkSA yena yasmAt asmin pratyakSaviSaye nAnumAnamiSyate'smAbhiH, prokssaarthprtipttiruuptvaadnumaansy| anena siddhasAdhyatAmAha // 1614 // yaduktam-"zrotrAdizaktipakSe ca" (tattva0 1590) iti, atrAha ye tu zrotrAdayo bhAvA: pratyakSasya na gocraaH| teSAM sattaiva liGgena gamyate zaktilakSaNA // 1615 // nanu ca 'sattA tu sAdhyata eva' iti pUrva pratipAditam, tat kathaM 'sattA gamyate' ityucyate? ityAha kAraNAntarasApekSaM taddhi shbdaadivednm| bhAve'pyanyasya saddhetorabhAvAdaMkurAdivat // 1616 // na hyAhatya sattA sAdhyate, kiM tarhi ? kAraNAntarasApekSatvaM zrotrAdijJAnasya dharmiNaH sAdhyate, anyasya manaskArAdestaddhetoH zrotrAdijJAnaheto ve'pybhaavaacchrotraadijnyaansy| prayogaH-yadyasmin satyapi kadAcid bhavati, tatkAraNAntarasApekSam, yathA kSityAdau satyapi kadAcid bhavanaGkaraH / satyapi manaskArAdau kadAcidbhavati zrotrajJAnamiti svabhAvahetuH / . tasmin kAraNAntarasApekSatve sAdhite yatkAraNAntaraM tat zrotrAdi prasiddhamityanena prakAreNa sattA gamyata ityucyate, na tvAhatyetyadoSaH // 1616 // yaduktam-"anumitAt sUrye yAnAt" (tattva0 1587) iti, atrAha upAdAnAsamAne ca deze jaatinirntrm| raverdezAntaraprAptyA jvAlAderiva gamyate // 1617 // sthirAtmano vizeSatvAnnAnyatheyaM prsjyte| tasya dezAntaraprAptiH zaktistvaMnyA nirAkRtA // 1618 // [G.464] anenaanumaanaantrbhaavmaah| tathA hi-yasya yasya dezAntaraprAptirupalabhyate, tasya svopAdanakAraNadezaparihAreNa jAtiH, yathA jvAlAderdezAntaraM prApnuvataH, dezAntaraprAptizca raveriti svabhAvahetuH / na cAyamanaikAntikaH, yataH sthirAtmana ekarUpasya bhAvasya neyaM dezAntaraprAptiryuktA; puurvdeshaaprtiniytsvbhaavaaprityaagaat| tyAge vA'pUrvotpattireveti / idameva bAdhakaM prmaannm| syAdetat, zaktau sAdhyAyAmiyamarthApattirudAhRtA, notpattau, tat kathamasyA arthApatteranumAnAntarbhAva ucyate? ityAha-zaktistvanyA nirAkRteti // 1617-1618 // 'pIno divA' (tattva0 1591) ityAdau zrutArthApattyudAharaNe prAha. pIno divA na bhuGkte cetyasminnarthe na nishcyH| dveSamohAdibhiryogAdanyathA'pi vadet pumAn // 1619 // pIna ityAdi / anena zAbdapramANapUrvakatvasyAsiddhatAmAha // 1619 / / arthagatyanapekSeNa yadi vAkyAntaraM punH| sArthamAkSipyate tena syAdAkSepo vaco'ntare // 1620 // 1. angkr:-paa0,gaa0| 2. 0vyAptyA-pA0, gaa0| 3. utpttirityrthH| Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396 tattvasaMgrahe syAdetat, na hi vAkyenArthagatimapekSya vAkyAntarAkSepaH kriyate, kiM tarhi ? kevlenaiv| tacca pratyakSataH siddhameva? ityAha-arthagatyanapekSeNeti / arthagati pekSyata ityarthagatyanapekSaM vAkyam, tena kevalena vAkyamAtreNa yadi sArthakaM vAkyAntarasyAntaramAkSipyate, tadA syAdAkSepo vaco'ntare rAtribhojanavAkyAdanyasyApi vAkyAntarasyAkSepaH prApnoti; smbndhrhittvenaavishessaat| atha vastupratibandhAdarthamAkSipatIti? ityarthagatyapekSaNe taddoSaH // 1620 // athetyAdinA parAbhiprAyamAzaGkate athopagamarUpeNa ttraarthgtirissyte| pramANAntarato yadvA? atha mA bhUdatiprasaGga iti 'nyAyyAmarthagatimapekSya paropagamanarUpeNArthagatiriSyate, [G.465] parasya vakturAptatvenAbhyupagatatvAt! yadvA-pramANAntarataH pratyakSAderjJAnam-'pIno devadatto divA na bhuGkte' iti| atra pratividhatte bhavatvarthagatistataH // 1621 // . bhavatu arthasya rAtribhojanasya gatiH, tataH=divAbhojanavaikalyena vizeSitAt piintvaat| na tu vAkyAntarasya buddhisthasya gamakatvam / evaM satyanumAna evAntarbhAvAna pramANAntaratvaM syAdityabhiprAyaH // 1621 // tamevAntarbhAvaM darzayannAha kSapAbhojanasambandhI pumAniSTa prtiiyte| divAbhojanavaikalyapInatvena tadanyavat // 1622 // iSTaH vivakSitaH puruSavizeSo rAtribhojanaviziSTaH pakSa: / divAbhojanavaikalye sati pInatvAditi hetuH / tadanyapuruSavaditi dRSTAntaH / kAryahetuzcAyam // 1622 // kathamatra kAryakAraNabhAvaH siddhaH? ityAha bhojane sati piintvmnvyvytirektH| nizcitaM tena sambaddhAd vastuno vastuto gatiH // 1623 // agnidhUmayorivAnvayavyatirekAbhyAM pInatva-bhojanayoH kAryakAraNabhAvo nizcitaH; yatastasmAd vastunaH pInatvAt kAryatvena sambandhAd. vastuto bhojanasya gtiryuktaa| na tu vAkyAdapratibaddhAd vAkyAntarasya pratItiryuktA; atiprasaGgAt // 1623 // tamevAtiprasaGgaM darzayitumAha sarvasambandhazUnyaM hi kathaM vAkyaM prtiiyte| ekasmAd vAkyataH sarvaM pratIyetAnyathA punaH // 1624 // sarveNa sambandhena tAdAtmyatadutpattilakSaNena zUnyam-rahitaM vAkyaM kathaM pratIyeta? naiv| anyathA yadi sarvasambandhazUnyamapi pratIyeta, tadA yataH kutazcidekasmAd vastuno ghaTAdeH sarvaM ghaTAdi prtiiyet| na caivm| tasmAt pratibandhAt prtipttirbhyupgntvyaa|| 1624 / / 1. nyAyAdartha-pA0, gaa0| 2. pA0 gA0 pustakayo sti| 3. bhojanavaikalye-pA0, gaa0| Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 397 pramANAntarabhAyaparIkSA tathA hItyatiprasaGgameva samarthayate tathA hasati sambandhe sati caanvdhaarite| gamyamAnamidaM vAkyaM prasajyetApramANakam // 1625 // sati sambandha ityabhyupagamaH / ekadA tAvannAstyeva vAkyasya vAkyAntareNa [G.466] sambandhaH, sannapyanavadhAritaH sambandho'satprakhya ev| tatazcAnavadhArite sambandhe pratIyamAnapramANakaM syAt-nirvibandhanapratItikam / nirnibandhanA cet pratItiH, sarvaM sarvasmAt pratIyetaityatiprasaGgo'nivArya eva // 1625 / / sambaddhasyetyAdinA paravacanAvakAzamAzaGkate sambaddhasya' pramANatvaM sthitaM no cennRpaajnyyaa| pratyakSasya pramANatvaM kathaM vA saGgatevinA ? // 1626 // tatra paro brUte-sambaddhasya prAmANyamiti yadi? paraM nRpAjJaiveyam, na tvatra kAcid yuktiH / tathA hi-sambaddhasya pramANatvamiti yadi nRpAjJA na bhavet, kathaM tarhi pratyakSasya prAmANyaM saGgatiM vinA-sambandhamantareNeti vaktavyam // 1626 // atrottaramAha nanvasambandhagamyatve kimanyasyApi no gtiH| na hi sambandhazUnyatve vizeSaH kshcnekssyte||1627|| sambandhAdeva mAnatvamadhyakSe'pi vyvsthitm| saMvAdo hi pramANatvaM sa caarthaadaatmlaabhtH||1628|| nanvasambaddhaM yadi gamyeta tadA'tiprasaGgaH syAd, avizeSAt-ityatra bhavatA na kiJciduttaraM dattam / yaccoktam-kathaM pratyakSasya vinA sambandhena prAmANyamiti? tdpysnggtmev| tathA hi-sambandhaM vinA na kenacit pratyakSaprAmANyamabhyupagatam? kiM tarhi ? sambandhAdeva mAnatvamadhyakSe'pi-pratyakSe'pi vyavasthitam / atropapattimAha-saMvAdo hiityaadi| arthaprApaNazaktiH saMvAdaH praamaannym| sa ca. saMvAdo niyamena pratyakSasya kathaM yuktaH, yadi tato'rthAt tasyAtmalAbho na bhavet ! // 1627-1628 // anyathA ko doSaH? ityAha. ataddhetorehetozca tatsaMvAdo na yujyte| . niyamena samastAnAM saMvAdo vA'nyathA bhvet||1629|| so'rtho heturyasya sa tathA, na taddheturataddhetuH / anyahetuka iti yAvat / tasmAdatIto: pratyakSAdahetorvA sarvahetuvaikalyena tatsaMvAda: arthasaMvAdaH, na niyamena syaat| kiM tarhi ? samastAnAm sarveSAmarthAnAm, saMvAdaH syAdityatrApi samAnaH prasaGgaH // 1629 // [G.467] atha vA-'pIno devadatto divA na bhute' ityetadanvayavAkyaM kAryAliGgamAtmIyaM 1. pratItikaM syAt- gaa0| 3. saGgatiM vinA-pA0, gaa0| 4. nanvasambaddha0- pA0, gaa0| 2. smbndhsy-jai0| Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 tattyasaMgrahe kAraNaM vivikSAM viziSTAmanumApayan hetudharmAnumAne dhUmendhanavikAravat sAmarthyAd 'rAtrau bhuGkte' ityatavyatirekavAkyamapi gamayati, na tu sAkSAditi pratipAdayannAha dvitIyavAkyanirbhAsA vivakSA vaa'numiiyte| etenAnvayavAkyAcca vytirekgtirmtaa||1630|| eteneti| hetudharmAnumAnena, na tu sAkSAt / yasmAdanvayavAkyAt tAdRzI vivakSA gamyate, yasyAM vyatirekavAkyamati nirbhaaste| anyathA yadi rAtribhojanaM vivakSAyAM nArUDhaM syAt, bhojanapratiSedhamAtraM kevalaM pratipAdayitumiSTaM tadA 'devadatto na bhuGkte' ityevoktaM syAt, na tu divA, pIna iti| vytirekgtiriti| vyatirekavAkyagatiH // 1630 // .. "gavayopamitA yo gauH" (tattva0 1598) ityatrAha- .. __upamAyAH pramANatve vistareNa niraakRte| arthApattetadutthAyA vAritaiva pramANatA // 1631 // iti // 1631 // bhavatu copamAyAH prAmANyam, tathApyupamAnapUrvikAyA arthApattergRhItagrahaNAnna yuktaM pRthakprAmANyam; vyatiriktasya zaktilakSaNasya prameyasyAbhAvAditi pratipAdayannAha upamAnapramANasya . gaustvaalmbnmissyte| svasattathaiva cAlambyaM svajJAnajanakaM mtm||1632|| tat kimatrAnyayA zaktyA ydgtyrthmpekssyte| arthApatteH prmaanntvmupmaansmaashrym||1633|| yadgatyarthamiti / shktiprtiityrthm| zeSaM subodham // 1632-1633 // 'abhidhAnAnyathA' (tattva0 1599) ityAMdAvapattipUrvikAyA arthApatterudAharaNasyAnaikAntikatvamAha ananyatvaviyoge'pi zabdAnAM na virudhyte| arthapratyAyanaM yadvat pANikampAdikarmaNAm // 1634 // yathA hyanityAnAmapi pANikampAkSinikocAdInAmarthapratyAyanaM na viruddham, tathA [G.468] zabdAnAmananyatvaviyoge'pi na virudhyata eva-ityanaikAntikamevaitaduhAraNam / tatrAnyatvamanityatvam, nAnyatvamananyatvam nityatvamiti yAvat // 1634 // ___nanu coktam-"anityo hi na saGketavyahAranuvRttibhAk" (tattva0 1600) iti, atrAha tulyapratyavamarzasya hetutvAt kampanaM ythaa| pratyAyakatvaM zabdAnAM tathaiva na virudhyte||1635|| yadyapi svalakSaNAnAM kSaNikatvAdanvayo nAsti, tathApi kAnicit svalakSaNAni prakRtyA pAramparyeNAbhedAkArasya bhrAntasya pratyavamarzajJAnasya kAraNAni bhavanti, santyekatvena gRhyamANAni pratyAyakAni bhavanti; sngketvshaat| yathA kmpnm| pratyAyakamiti zeSaH // 1635 / / 1. dhUme vanandhana0- pA0, dhUmenendhana0-pA0 / 2. 0dikAraNam-pA0, gaa0| Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAntarabhAvaparIkSA 399 'yathA kampanam'- ityasya dRSTAntasya para: sAdhyavikalatAmudbhAvayannAha pratyakSadravyavartinyo dRzyante nanu yAH kriyaaH| tAsAM varNavadeveSTaM nityatvaM prtybhijnyyaa||1636 // yathA varNAnAM pratyabhijJayA nityatvamiSTamasmAbhiH, tathA pANyAdikarmaNAmapItyanityatvena sAdhyena vikalo dRSTAnta ityavyabhicAra eva // 1636 // yadyevam, nityatve sati pANyAdikarmaNAM kimiti nityamupalabdhirna jAyate? ityatrAha vyaJjakAbhAvatazcAsAM snttaanuplmbhtaa| yadevotpAdakaM vaH syAt tadeva vyaJjakaM mtm?||1637|| Asamiti kriyaannaam| snttaanuplmbhtaa| yathA bhavatAmutpAdakAbhAvAnnityopalabdhirna bhavati, tathA'smAkaM vyaJjakAbhAvAditi samAnaH parihAra iti parasyAbhiprAyaH // 1637 // naivamityAdinA pratividhatte naivamapratibaddhe hi sAmarthya satataM bhvet| tajjJAnaM tadviyoge tu naiva syAt tat kadAcana // 1638 // atazca vyaJjakAstAsAM saGgacchante na hetvH| [G.469] atra dvayI kalpanA-yAstA: kriyA abhivyaGgyA iSTAstAH prakRtyA jJAnotpAdasamarthA vA syuH, na vaa| tatra sAmarthya sati, satatam nityam, tadbhAvijJAnaM prApnoti; tAsAM samarthasya svabhAvasya nityatvena kenacidapratibaddhatvAt / anAdheyAtizayasya vizeSamanAdhAya prtibddhmshkytvaat| athAsAmarthyam, tadA tadviyoge-sAmarthyaviyoge, naiva tadbhAvi jJAnaM syAditi kiM vyaJjakasya saamrthym| tasmAt tAsAM kriyANAM nityatveneSTAnAM na kathaJcit saGgacchante vyaJjakatvena kalpitA hetavaH / anityAnAM tvapUrvasvabhAvotpattirvyaJjakAditi nyAyyAstAn prati vyaJjakAH / yaccoktam- "tAsAM varNavadeveSTaM nityatvaM pratyabhijJayA" (tattva0 1636) iti, atrAha pratyabhijJA tu nityatve pUrvameva niraakRtaa||1369|| nityatve sAdhye hetutvena pratyabhijJopanyastA, sA pUrvaM sthirabhAvaparIkSAyAM nirAkRtA // 1638-1639 // . yaduktam- "pramANAbhAvanirNItacaitrAbhAvavizeSitAt" (tattva 1601) ityatrAha..... -- gehAbhAvAttu caitrasya bahirbhAvo na yujyte| maraNAzaGkayA ysmaadnythaa'pyuppdyte||1640|| jIvatazced gRhAbhAvo. bhirbhaavprsiddhye| arthApattAvihocyeta naiva ttraapynishcyaat||1641|| anyathApati / bahirbhAvamantareNopapadyate gehe caitraabhaavH| anenaanaikaantiktvmaah| 1. santataM-pA0, gaa0| 2. tatazca-pA0, gaa0| 3. iSTastA:- gaa0| / 4. vynyjnsy-jai0| 5. arthApattyAvaho hotatraiva-pA0, gA0 Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 tattvasaMgrahe atha jIvato devadattasya yo gRhAbhAvaH sa ihArthApattyudAharaNe hetutvenocyate, nAbhAvamAtram ? naivaM yuktam kasmAt ? tatrApi devadattajIvane saMzayAt sandigdhAsiddhatA hetoH syaat|| anizcaye kAraNamAha vezmanyapazyatazcaiva na hyAgdarzinaH prmaa| tasya jIvanasambandhi kathaJcidapi vrtte||1642|| tasya caitrasya jIvane nizcAyakapramANAbhAvAdagdarzinaH saMzaya ev||1640-1642|| athApi syAt-yadi nAmAgdirzinaH pratyakSapramANaM caitrasya jIvananizcaye nAsti, anumAnAdi tu vidyata eva? ityAha ___ atha zabdAdinA tasya jIvattAnizcaye sti| .... sadmanyabhAve'bhAvAcca nizcite'syAH prmaanntaa?||1643|| shbdaadineti| taduccAritazabdaH zrUyate, pratyayito vA tasmin kAle kuDyAdyantaritastamapazyanne kathayati-jIvati caitra iti| abhAvAcca-pramANAt pratyakSAdinivRttirUpAt [G.470] sadmani gRhe, caitrAbhAvanizcaye sati, siddho jIvanaviziSTazcaitrAbhAva iti bhavedevAsyA abhAvotthAyA arthApatteH pramANatA // 1643 // tadA'pItyAdinA pratividhatte tadApi gehAyuktatvaM "dRshyaa'dRssttervinishcitm| atastatra bahirbhAvo linggaadevaasiiyte||1644|| sadmanA yo hyasaMsRSTo niyataM bhirstysau| gehAGgaNasthito dRSTaH pumAn dvAri sthitairiva // 1645 // vipakSo'pi bhavatyatra sadanAntargato nrH| arthApattiriyaM tasmAdanumAnAnna bhidyte||1646|| anenAnumAnAntarbhAvamAha / tathA hi-caitro'tra dharmI, tasya bahirbhAvaH sAdhyaH,.bIvane sati gRhAsaGgo hetuH kAryaH / gRhAGgaNasthitaH pumAn sAdharmyadRSTAntaH / gRhAntargatastu vaidharmyadRSTAntaH / sadanam gRham / vyAptirdRSTAntAbhyAmeva nishcitaa| na cAsiddho hetuH; yato gehAyuktatvaM tAvad dRzyAnupalabdhyA nizcitam, jIvanaM tu parAbhyupagamAt siddhm| paramArthatastu sandigdho hetuH / na hi jIvattAnizcAyakaM kiJcit pramANamasti / nanu ca zabdAdirastItyuktam? evaM tarhi yata eva zabdAdeH pramANAjjIvanaM nizcitam, tata evaM bahirbhAvaH siddha iti kimarthApattyA kartavyam ! tasmAt parAbhyupagamAt, siddhaM hetumabhyupagamyAnumAne'ntarbhAvaH pratipAdito'rthApatteH5 // 1644-1646 // ityrthaapttipriikssaa|| 3. tapasyan-pA0, gaa0| / 1. jIvanasambandhe-pA0, gA0 / 4. dRSTayA0-pA0 gaa0|| 2. jIvanaviSaye-pA0, gaa0| 5. pratipAdita arthAH- pA0, gaa0| Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAntarabhAvaparIkSA 401 4. abhAvavicAraH abhAvamadhikRtyAha pramANapaJcakaM yatra vasturUpe na jaayte| vastusattAvabodhArthaM tatrAbhAvapramANatA // 1647 // (zro0 vA0, abhA0 1) tatra mImAMsakAnAM sadasallakSaNayorbhAvAbhAvayorvastutvam, sarvasya ca padArthasya sadasadrUpeNa vyAtmakatvamityabhyupagamaH / tatra sadasadrUpeNobhayAtmake vastuni vyavasthite, yasmin vasturUpe= vastvaMze, asadrUpAkhye, pramANapaJcakamarthApattiparyantaM na jaayte| kimartham? vastusattA'vabodhArtham vastunaH sttaaNshaavbodhaarthm| tatra abhAvAMze [G.471] prameye, abhAvasya prmaanntaa| anena viSayo'sya kevalo nirdiSTaH, na tu svruupm|| 1647 // __ svarUpamasya tarhi kIdRzam ? ityAha pratyakSAderaMnutpattiH pramANAbhAva issyte| pratyakSAderarthApattiparyantastasyAnutpattiH pramANAbhAva issyte| pramANAbhAva iti SaSThItatpuruSaH, karmadhArayo vaa| kvacit pAThaH-pramANe'bhAva iti| tatra nirdhAraNe saptamI, jAtAvekavacanam / pramANAnAM madhye'bhAva: pramANamityarthaH / yathoktaM zabarasvAminA-"abhAve'pi nAstItyarthasyAsanikRSTasya" (mI0da0 zA0 bhA0 1.1.5) iti| atha keyamanutpattiH? ityAha. sA''tmano'pariNAmo vA vijJAnaM vaanyvstuni||1648|| __ (no0 vA0, abhA0 11) sA-pratyakSAderanutpattiH, niSedhyAbhimataghaTAdiMpadArthajJAnarUpeNApariNataM saamyaavsthmaatmdrvymucyte| ghaTAdiviviktabhUtalajJAnaM vA // 1648 // nanu cAbhAva iti vastuviraha ucyate, tat kathaM vastutvamasya, na hi vastuviraho vastu bhavati? ityAzaya. vastutvamabhAvasya pratipAdayannAha_ . pramAbhAvAcca vastUnAmabhAvaH smprtiiyte| caturdhA ca vibhinno'sau praagbhaavaadibhedtH||1649|| yadi pramANAbhAvo vastu na bhaveta, tatazca sarvasAmarthyazUnyatvAdasyeti tato nAbhAvapratItiH syAt, prAgabhAvAdibhedena caturdhA ca bhedo'bhAvasya na syAt, na caivam, tasmAdabhAvapratItyanyathAnupapattyA caturdhA bhedena lokasya vyavahArAnyathAnupapattyA cAbhAvasya vstutvm| etaccArthApattyAkhyaM prmaanndvymityeke| anye tu-caturdhA ca vibhinno'sau ityetadanumAnamiti vrnnynti| evaM ca pramANayanti- 'abhAvo vastu, bhidyamAnatvAt, ghaTAdivat' iti // 1649 // kathaM punarasya caturdhA bheda iti pratipAdayannAha-- 1. kSIre dadhyAdi yannAsti prAgabhAvaH sa kthyte| 2. nAstitA payaso dadhi prdhvNsaabhaavlkssnnm||1650|| 1. abhAvo'pi-pA0, gaa0| 2. pA0, gA0 pustakayo sti| 3. kalpyate-pA0, gaa0| Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 tattvasaMgrahe 3. gavi yo'zvAdyabhAvazca so'nyo'nyAbhAva ucyte| (zo0 vA0, abhA0 2, 3) 4. pararUpaM na tasyAsti 'nAsti tenAtmanA' ttH||1651|| ziraso'vayavA nimnA vRddhikaatthinyvrjitaaH| zazazRGgAdirUpeNa so'tyantAbhAva issyte||1652|| na ca syAd vyavahAro'yaM krnnaadivibhaagshH| prAgabhAvAdibhedena nAbhAvo vidyate ydi||1653 // (zrI0 vA0, abhA0 4, 7) [G.472] 1. kSIramRdAdau kAraNe dadhighaTAdilakSaNaM kAryaM nAstItyevaM yat pratIyate loke sa prAgabhAva ucyte| yadi tu prAgabhAvo na bhavet, kSIrAdau dadhyAdikAryaM bhavedeva / 2. evaM dadhi kSIrAkhyasya yannAstitvam, ayaM pradhvaMsAbhAvaH / anyathA dani kSIraM bhvedev| 3. gavAdAvazvAderabhAvo'nyonyAbhAva ucyate / yasmAt tasya gavAdeH pararUpamazvAdisvabhAvo nAsti, tasmAna tayoranyo'nyAbhAva ucyate; anyathA gavAdau bhavedevAzvAdi yadyanyonyAbhAvo na bhvet| 4. zazaziraso'vayavA nimnA vRddhikAThinyAbhyAM rahitA viSANAdirUpeNAtyantamasanto'tyantabhAva ucyate / yadyapi cAtra vastuvRtteranyo'nyAbhAvaH, tathApi lokaprasiddhyoktamatyantAbhAva iti| prAyeNa hi loke sAmAnAdhikaraNyenaivetaretarAbhAvavyavahAraH, yathA-gaurayaM nAzva iti, na tu zazo'yam, na vissaannmityevm| yadi tvatyantAbhAvo na bhavet, zaze zRGgaM bhavedeva / tathA cAha kumArila: "kSIre dadhi bhavedeva dani kSIraM ghaTe pttH| zaze zRGgaM pRthivyAdau caitanyaM muurtiraatmni|| apsu gandho rasazcAgnau vAyau. rUpeNa tau sh| vyomni sasparzakAste ca na cedasya pramANatA // " (zro0 vA0, abhA0 5-6) iti| tatra-caitanyam AtmA, mUrtiH kaatthinym| rUpeNa tau saheti-tau-gandharasau, rUpasahitau vAyau syaataam| sasparzakAsta iti| te rUparasagandhAH saMha sparzena vyoni-AkAze syuH| kiJca-na ca syAt kAraNAdivibhAgena lokavyavahAro yadyabhAvasya prAgabhAvAdibhedena bhedo na syAt, yathA-yo dadhyarthI sa kSIropAdAnaM karoti, na tu kSIrArthI dadhyupAdAnam; tathA gavArthI nAzvamupAdatte, nApyazvArthI gaam| ityevamAdikAraNAdivibhAgena vyavahAraH // 16501653 // athApi syAd-yadi nAma caturddhA bhedo'sta jAtaH, tathApi vastutvena bhavitavyam' ityetat kutaH? ityAha na cAvastuna ete syurbhedAstenAsya vstutaa| na hyavastuno bhedo yuktaH; vstvdhisstthaantvaattsy| tasmAdabhAvo vstu| 1-1 nAstitA'syAtmanA-pA0, gaa0| 2. gavAdau vastvAde0-pA0, gA0 / 3. zazIyaM-pA0, gaa0| 4. etat-pA0, gaa0| Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAntarabhAvaparIkSA kIdRzaM punarasya vastutvam ? ityAhakAryAdInAmabhAvaH ko yo'bhAva:' kaarnnaadinaa||1654|| (zo0 vA0, abhA0 8) kSIrAdeH kAraNasya yo bhAvaH sa eva dadhyAdeH kAryasyAbhAvaH, kAryasya dadhyAderyo bhAvaH sa eva kSIrAdeH kAraNasyAbhAva ityetdbhaavvstutvm||1654|| punarapyanumAnena vastutvamasya pratipAdayatrAha yadvA'nuvRttivyAvRttibuddhyoAhyo ytstvym| tasmAd gavAdivad vastu prameyatvAcca gamyatAm / / 1655 // abhAvo vastviti pakSaH, anuvRttivyAvRttibuddhigrAhyatvAt, prameyatvAcceti hetudvayam, gavAdivaditi dRSTAntaH // 1655 // tatrAnuvRttibuddhiH-caturvapi abhAvo'bhAvaH' ityekAkAraH pratyayaH / vyAvRttibuddhiH'prAgabhAvo'yaM na pradhvaMsAbhAvaH' ityAdibhedAkAraH prtyyH| tatra kumArilena trividho'bhAvo varNitaH / Atmano'pariNAma ekH| padArthAntaravizeSajJAnaM dvitIyaH; "sA''tmano'pariNAmo vA vijJAnaM vAnyavastuni'' (bho0 vAo, abhA0 11) iti vcnaat| pramANanivRttimAtrAtmakastRtIyaH; "trilakSaNena yA buddhirjanyate saa'numessyte| na cAnutpattirUpasya kAraNAdhInatA kvcit||" (zrI0 vA0, abhA0 44) iti vcnaat| tatraitasmiMstRtIye'bhAve codyamAzaGkaya pariharannAha * mAnaM kathamabhAvazcet prameyaM cAtra kIdRzam ? athocyate-kathaM pratyakSAnutpattilakSaNo'bhAvaH pramANamiti? atrocyate.: meyo yadvadabhAvo hi maanmpyevmissytaam||1656|| (zrI0 vA0, abhA0 45) prameyaM cAtra kIdRzamiti vktvym| kimatra vaktavyam ? abhAvarUpaM prameyamiti cet ? evaM tarhi yathAbhUtaM prameyaM tathAbhUtameva prmaannmitiissytaam| tat kimucyate-mAnaM kathamabhAva iti ! na hi lakSaNaM pramANa yuktm|| 1656 // bhavatvabhAvasya prAmANyam, pratyakSAdibhyastu bhedo'sya katham? ityAha abhAvaMzabdavAcyatvAt pratyakSAdezca bhidyte|| pramANAnAmabhAvo hi prmeyaannaambhaavvt||1657|| abhAvo vA pramANena svAnurUpeNa miiyte| prameyatvAd yathA bhAvastasmAd bhAvAtmatA pRthk||1658|| (zU0 vA0, abhA0 54-55) 1-1. sa yo bhAva:-pA0, gaa0| 3-3. pA0, gA0, pustakayo sti| 2. yataH svayama- pA0, gaa| 4. pramANaM n-gaa| Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 tattvasaMgraha [G.474] pratyakSAdInAM pramANAnAmabhAva: pramANaM pratyakSAdibhyo bhinnam abhAvazabdavAcyatvAt, prmeyaabhaavvt| atha vA-abhAvAkhyaprameyo dharmI, tasya svAnurUpapramANaprameyatvaM sAdhyam, prameyatvAditi hetuH, bhAvAkhyaprameyo dRSTAntaH / yacca svAnurUpaM pramANaM tad bhAvAtmakAt pratyakSAderanyaditi siddham // 1657-1658 // tadatretyAdinA pratividhatte tadatra nityasattvasya pariNAmo niraakRtH| tadviparyayasadbhAva: kAdAcitko na yujyte||1659|| anena "Atmano'pariNAmo vA" (tattva0 1648) iti prathamasyAbhAvalakSaNasyAsambhavitAmAha / tathA hi-paryudAsavRttyA pariNAmaviparIto'pariNAmaH kAdAcitko'bhipreto lakSaNatvena; anyathA hi yadi kAdAcitko nAbhipretaH; paryudAsavRttyA syAt, tadA sarvadaiva vastuno'stitvapratIti: syaat| sa cApariNAmo yathokto na sambhavatyAtmanaH; yasmAnityasattvasya pariNAmo nirAkRtaH, tasmAt kutastasya viparItasyApariNAmasya paryudAsavRttyA saMzrayaNaM bhavet ! yatra sattva: AtmA, nityazcAsau sattvazceti nityasattvaH / yadvA-nityaM sattvam=sattA yasya sa tathoktaH / nitya iti yaavt| tadviparyayasadbhAvaiti / tasya pariNAmasya viparyayaH apariNAma:, sa kAdAcitko na yuktaH, kiM tarhi ? sarvadA bhavannityaikarUpatvAdAtmaikaH // 1659 // atha matam-apariNAmo na prinnaamvipriitvstvaatmkH| kiM tarhi ? pariNAmapratiSedhamAtrAtmakaH / yena nAsambhavi lakSaNaM bhavatIti? atrAha tatpratikSepamAtrAtmA sa cedatra vivkssitH| sarvadA vastunA'stitvaM gmyetaasyaanivrttnaat||1660|| tasya pariNAmasya pratikSepa:=pratiSedhaH, sa eva tanmAtram, tadevAtmA svabhAvo yasyApariNAmasya sa tathoktaH / asyeti / pratikSepAtmano'parippAmasya; nityaikarUpatvAdAtmanaH pariNAmAbhAvAt / / 1660 // astu ktyabhyupagamyApariNAmamativyApitAM lakSaNadoSamAha astu vA'pariNAmo'sya tathApi vybhicaaritaa| svApamUrchAdyavasthAsu tdbhaave'pyrthsmbhvaat||1661|| pratyayAntarasadbhAve . tdviviktaanydrshnaat| ghaTajJAnAdirUpeNa tasyAsAviSyate ydi||1662|| dvitIyAdasya kaH pakSAd vishesso'bhihitstdaa| yadvikalpena nirdiSTaM pakSadvayamidaM tvayA // 1663 // [G.475] vyabhicAriteti ativyaapitaa| mUrchAdItyAdizabdena vyavadhAnaparAGmukhAdyavasthA gRhynte| tadbhAve'pIti / ghaTAdijJAnarUpeNApariNatAtmadravyasadbhAve'pi / arthAlambanapratyayavyatiriktapratyayAntarasadbhAve sati ghaTAdiviviktapradezajJAnamevApariNAma iSyate; ghttaadijnyaanaaruupennaaprinnttvaat| tasyeti aatmnH| asAviti aprinnaamH| evaM sati "vijJAnaM 1. vastutAstitve0- pA0, gA0 / Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAntarabhAvaparIkSA 405 vA'nyavastuni" ityetasmAd dvitIyAt pakSAdasya vizeSo noktaH syAt / tatazca pakSadvayanirdezo'narthakaH syaat|| 1661-1663 // anyavastunItyAdinA dvitIye'bhAvalakSaNe vyabhicAritAmAha___ anyavastuni vijJAne vRtte sarvasya naastitaa| adRzyasyApi gamyeta dvitiiyaabhaavsNshrye||1664|| adRzyasyApati / deshkaalsvbhaavviprkRssttsy| dvitiiyaabhaaviti| vijJAnaM vA'nyavastuni' (tattva0 1648) ityetasmin // 1664 // athApi syAt- na sarvasyAdRSTasyAbhAvaH sAdhya iSTaH, kiM tarhi ? tattulyayogyarUpasya kaarnnaantrsnnidhau| tadvibhaktAnyavijJAne nAstitA cet prtiiyte||1665|| tenopalabhyena ghaTAdiviviktapradezena tulyaM rUpaM yogyatA tasya sa tathoktaH / upalabdhilakSaNaprAptasyeti yaavt| tadviviktAnyavijJAna iti ghaTAdiviviktapradezajJAne // 1665 // zakyetyAdinA pratividhatte. zakyadarzanavastvAbhapratyakSasyaiva naastitaa| evaM sati samAkhyeyA nAnyeSAM vybhicaarinnii||1666|| anyavastuni vijJAnaM jAtaM.vA jJAyate kthm| apratyakSA matA buddhiryenArthApattito ydi||1667|| sApi jJAnAtmikaiveti tasyA api kuto gatiH! .. arthApattyantaraproktAvanavasthA prsjyte||1668|| [G.476] zakyadarzanasya upalabdhilakSaNaprAptasya vastunaH, AbhA AkAro yasya tattathA, zakyadarzanavastvAbhaM ca tat pratyakSaM ceti krmdhaaryH| nAnyeSAmiti anumaanaadiinaam| yatasteSAM parokSa evArtho viSayaH / na ca teSAM nivRttau parokSasya dezakAlasvabhAvaviprakRSTasya nivRttirastItyato vyabhicAriNI teSAM nivRttiH, tatazca "pratyakSAderanutpattiH" (tattva 1648) ityatrAdigrahaNamanarthakaM syaat| . api ca-tadanyavastuni vijJAnaM yadi nizcitaM bhavedevaM pratiyoginA'bhAvaM sAdhayatItyevamavazyamabhyupagantavyam; anyathA hi sattAmAtreNa tato'bhAvasiddhau satyAM sarvasya puMsastasmAdekapuruSotpannAdapi jJAnAdabhAvasiddhiprasaGgaH syaat| tatra yena mImAMsakenApratyakSA buddhirabhyupagatA, tena tadeva tadanyavastuni jAtaM vijJAnaM kathaM jJAyeta? naiva! arthApattito yti|'jnyaayte' iti prakRtena sambandhaH / yathoktam- "ajJAte'rthe buddherasiddhararthajJAnAliGgAttadbuddhiranumIyate" (mI0 da0 zA0. bhA0 1.1.5) iti| tatra linggvcnmnythaa'nuppttivaackm| arthajJAnAdanyathA'nupapannAdityarthaH / anumIyate, pramIyata iti yaavt| evaM tarhi sA'pyarthApattirjJAnAtmiketi tasyA api kuto gatiriti vaktayam; anyasyA arthApatteriti cet? evaM satyanavasthA syaat| yadi vastu pramAbhAvo meyAbhAvastathaiva c| 1. tadviviktA0-pA0, gaa0| 2. samAkhyeyo-pA0, gaa0|| 3. atra-pA0, gaa0| Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasaMgrahe pratyakSe'ntargato bhAvastathA sati kathaM na te // 1669 // kiJca-yadi vastutvamabhAvasyAbhyupamyate, tadA yathA pramANAbhAvo vastu tathA prameyAbhAvo'pIti, tatazcAbhAvo vastutvAt pratyakSa eva kimiti nAbhyupagamyate, yena tadadhigataye'nyat pramANAntaramabhAvAkhyaM parikalpyeta // 1666 - 1669 // kAryAdInAmityAdinA pratyakSAntargatatvameva samarthayate kAryAdInAmabhAvo hi bhAvo yaH kAraNAdinA / sa cAparaviviktAtmA pratyakSeNaiva gamyate // 1670 // tathA coktam- "kAryAdInAmabhAvaH ko' yo bhAvaH kAraNAdinA " ( tattva0 1670) iti / sa ca kAraNAderbhAvo'paraviktAtmA=kAryAdiviviktasvabhAvaH, pratyakSa eveti kimabhAvasyAparaM prameyamasti yena pramANAntaraM syAt / prayogaH - yasya yato vyatiriktaM prameyaM nAsti tattato na pramANAntaram, yathA saptamaM pramANam / nAsti ca prameyaM pratyakSaprameyAd vyatiriktamabhAvasyeti vyApakAnupalabdhiH // 1670 // atra paro hetvasiddhimudbhAvayannAhasvarUpapararUpAbhyAM nityaM 406 sadasadAtmake / vastuni jJAyate kiJcid rUpaM. kaizcit kadAcana // 1671 // [G.477] syAt prameyAbhAvo yadyekAtmakameva vastu syAt; yAMvatA svarUpapararUpAbhyAM yathAkramaM sadasadAtmatvenobhayAtmakaM vastu, tasminnubhayAtmake vastuni sthite kiJcidrUpam = svabhAvaH, kaizcit pramANairjJAyate, na sarvaM sarvaiH / etadeva darzayati pratyakSAdyavatArazca bhAvAMzI gRhyate yadA / vyApArastadanutpatterabhAvAMze jighRkSite // 1672 // bhAvAMzo yadA gRhyate tadA pratyakSAdInAM prapaJcAnAM vyApAraH, nAbhAvasya / abhAvAMze grahItumiSTe, tadanutpattervyApAraH; teSAm pratyakSAdInAmanutpatterabhAvasyeti yAvat // 1671-1672 / / syAdasiddhatA hetoryadyekasyobhayAtmakatvaM syAt, yAvatA viruddhamekasyobhayAtmatvamiti pratipAdayannAha - svarUpameva vastUnAM nanu vyAvRttamanyataH ' / tenAtmanA sadetacca pratyakSamunA'tmanA // 1673 // na hi pararUpeNa vastu vastvantarAd vyAvRttam, kiM tarhi ? svarUpeNa / atazca svarUpameva= svabhAva eva vastUnAM vastvantarAd vyAvRttamupalabhyate; svasvabhAvAvasthAnAt / yena cAtmanA vyAvRttaM tena tadvastu sadeva, nAsat / etacca vastu pratyakSamamunAnyavyAvRttenAtmaneti na dvitIyarUpolabdhiH // 1673 // evaM tAvat pratyakSaviruddhamubhayAtmakatvapratijJAnamudbhAvitam, idAnImanumAnaviruddhaM pratipAdayannAha 9. kAraNAdi na.- jai 3 . miSyate- pAra. gaa| 2. pA., gA0 pustakayornAsti / Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 407 pramANAntarabhAvaparIkSA arthakriyAsamartha ca sadasadanyaducyate / samAvezo naM caikatra tayoryukto virodhtH||1674|| .. yadarthakriyAkAri tatsat, yathA sattvenAbhimataM ruupm| arthakriyAkAri cAsattvenAbhimataM rUpamiti svabhAvahetuH / yau ca parasparaviruddhau na tayorekasmin vastuni yugapadupalayanam, yathA chAyAtapayoH zItoSNayorvA, parasparaviruddhe ca sadasadrUpe- iti [G.478] vyApakaviruddhopalabdhiH // 1674 // svasAdhyAyAM samarthaM cedanyasyAmakSamam, svasAdhyAyamityAdinA paro hetorsiddhmudbhaavyti| tathA hi-tadevaikaM vastu svasAdhyAyAmarthakriyAyAM samartham, anyasAdhyAyAM tvasamartham; tatazcArthakriyAkAritvalakSaNo heturasiddhaH / na hi parasAdhyAmarthakriyAmapekSyArthakriyAkAritvaM vastunaH siddhm| na ca sadasadrUpayoH parasparavirodhaH; apekssaabhedaat| tathA hi-svasAdhyAmarthakriyAmapekSya saducyate, anyasAdhyAM tvapekSyAsaditi, yadi tu svasAdhyAmevApekSyAsaducyeta, syAt parasparavirodhaH |atr parihAramAha _ . . nnu| tadetaddhi dvirUpatvaM naivaikatrAsti vstuni||1675|| yadeva svasAdhyAyAM samarthaM vastusvarUpaM tadeva parasAdhyAyAmasamartham, naanyt| na hyapekSAbhedena zabdabhedAd vastu bhidyate, niraMzatvAt tsy| tditi| tasmAdarthe tat tasmAt naikatra dvirUpatvamasti // 1675 // . . athAnyadeva rUpamanyasAdhyAyAmarthakriyAyAmasamartham, na tu tadeva? ityAha- anyadevAsamarthaM tu ydynysyaamitiissyte| dve tadA vastunI prApte tatraikasya dviruuptaa||1676 // evaM tarhi yadarthakriyAsamarthaM tadekaM vastu, yaccAsamarthaM tad dvitIyamiti vastudvayameva kevalaM bhavatA pratipAditam, na tveksyobhyaatmtvm|| 1676 // . pramANanivRttimAtrAtmake tRtIye'bhAvalakSaNe dUSaNamAha __ abhAvasya ca vastutve pUrvamaGgIkRte sti| . nIrUpatA punastasya kimrthmupvrnnyte||1677|| pUrvamaGgIkRta iti| "sA''tmano'pariNAmo vA vijJAnaM vA'nyavastuni" (tattva0 1648) iti vcnaat| nIrUpatA punastasyeti / "mAnamapyevamiSyatAm" (tattva0 1656) iti vacanAd viSayAdhigamalakSaNatvAt pramANasya na yuktaM nIrUpasya prAmANyamiti vkssymaanno'bhipraayH|| 1677 // tamevAbhiprAyaM darzayannAha nIrUpasya hi vijJAnarUpahAnau prmaanntaa| na yujyate prameyasya sA hi sNvittilkssnnaa||1678|| 1. sadanyadasaducyate-pA0, gaa0| 2. anrthkriyaa-gaa| 3. tadeva hi-ityapi pAThaH kvacit / Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 tattvasaMgrahe seti prmaanntaa| yat prameyAdhigatirUpam, na bhavati na tat pramANam, yathA ghaTAdi, prameyAdhigatizUnyazcAbhAva iti vyApakAnupalabdhiH // 1678 // syAdetat- cakSurAdayo na prameyAdhigatirUpAH, atha ca prameyAdhigatihetutvAt pramANamucyante, tadvadabhAvo'pItyanaikAntiko heturityAha taddhetutvAt pramANaM cecckssuraadivducyte| na nIrUpasya hetutvasambhavo'sti kadAcana // 1679 // jJAnarUpaviviktazca so'bhAvo gamyate kthm| tadgocarapramAbhAvAdevaM na tvnvsthitiH||1680|| [G.479] na ca pramANahetutvAdupacAreNa kalpanA yuktA; yato nIrUpasya sarvasAmarthyavirahalakSaNatvAnna hetutvasambhavo yuktH| sambhave vA niiruuptaahaaniprsnggaat| tasyAvizeSAt tdbhaavijnyaanaanuprmprsnggaacc| kiJca-rena hyasiddhasya gamakatvaM yuktam; atiprasaGgAditi puurvmuktm| sA ca tasyAbhAvasya siddhiH kathamiti vaktavyam, na tAvat svata evaM tasya siddhiH; prameyAbhAvasyApi svata eva siddhiprsnggaat| tatazcAbhAvakalpanA vyarthA syAt; prameyAbhAvasiddhyarthatvAt tasyAH, tasya ca prameyAbhAvasya pramANAbhAvavat svata eva siddhtvaat| nApi svasaMvittyA tasya siddhiH; yato jJAnarUpavivikto'sau kathaM svasaMvittyA gamyeta, jJAmAtmana eva tyaadhigmaat| athAnyasmAt tadviSayapramANAbhAvAt tatsiddhiH, tasyApi tadviSayasya pramANAbhAvasya kathaM siddhiH?, tasyApyanyataH siddhAvanavasthA syaat| yathoktam "anyathArthasya nAstitvaM gmyte'nuplmbhtH| upalambhasya nAstitvamanyenetyanavasthitiH // " (pra0 vA0 4.2. 75) iti // vastvabhAvAt pramANasya pramAbhAvAcca vstunH| nAstitA yadi gamyeta bhvednyonysNshryH||1681|| atha mA bhUdanavasthitiH, prameyAbhAvAt tasya siddhirbhyupgmyte| evaM satItaretarAzrayatvaM praapnoti| tathA hi- vastunaH prameyasyAbhAvAt pramANAbhAvasiddhiH / nanu tu" siddhau ca prameyAbhAvasiddhiriti sphuTataramevAtrAvataratItaretarAzrayadoSaH / tadayaM gaDupraveze'kSatArAvinirgamaH // 1681 // ___ tasmAdekasya yA dRSTiH saivaanyaadRssttirucyte| tasmAdekopalabdhirevAnyasyAnupalabdhiriti nAbhAvo nAma pRthakpramANam; prtykssaat| syAdetat- sA'pyekopalabdhiH kathaM siddhA, tatrApyabhAvavat samAnaprasaGgaH? ityAha sA ca svatantrasaMsiddhA svruupennaajddtvtH||1682|| sA caikasya dRSTiH svayameva svatantrA siddhA, nAnyata iti nAnavasthAprasRGgaH / kasmAt ' svarUpeNa-prakRtyaiva, ajddruuptvaat=prkaashsvbhaavtvaat| na ca sattAmAtreNa saMvittAvatiprasaGgaH; anyessaamtdruuptvaat|| 1682 // 1-1. na tahaniH-pA0, gA0 / 2. tadbhAve vijJAnA0-pA0, gaa0| 3-3. nAsiddhasya-pA0, gaa0| 4-4. tasya-pA0, gaa| 5-5. svatantrasaMsiddhi:-pA0, gaa0| Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 409 pramANAntarabhAvaparIkSA atha parato buddhisaMsiddhau kaH pradveSaH? ityAha buddhestu-parata: siddhirliGgAd buddhyntraadpi| __ anyathAnupapattervA sarvathApi na smbhvH||1683|| [G.480] kecilliGgasamadhigamyAM buddhimicchanti / tacca liGgamarthajJAnaM vA kriyArUpam, indriyArtho vA, vyakto vA viSaya ityaadikm| kecid buddhyantarapratyakSAM buddhimicchanti, na svasaMvidrUpAm; svAtmani 'kAritvavirodhAt / kecijjJAtArthAnyathAnupapattyA jJAto'rtho na sidhyati yadi buddhirna bhavet, tasya svayaM jaDarUpatvAt / ataH pakSatrayamuktam // 1683 // trayaparyanuyogasya pratyekaM sati smbhve| anavasthitayo baDhyo visarpiNyaH syuratra te||1684|| tasya liGgAditrayasya yaH pratyekaM paryanuyogaH, tasyApi liGgAdeH kutaH siddhiriti tasya sambhave sati bahvayo'navasthitayaH prsrpnti| tathA hi-tadapi liGgAditrayaM buddharasiddhAvasiddhamiti tasyApi parata: siddhiranveSTavyA, tatrApyaparaliGgAdisamAzrayaNe sarvatra paryanuyoge caanvsthaaprsnggH| tasmAdekasyopalambhAdanyeSAmasattvaM pratIyate, taddezakAlasya niSedhe kartavye tulyayogyAtmanAmeva niSedhaH kAryaH; anyeSAM tatra nisseddhmshkytvaat| tAdAtmyaniSedhe tu sarvasyaiva niSedhaH kAryo dRSTaH; tadanyatvena sarvasya vyavasthApanAt, "na tadAtmA parAtmA" (tattva0 1192) iti kRtvA // 1684 // .. tulyyogyaatmnstsmaadeksyaivoplmbhnaat| . asannizcayayogyatvamanyeSAM . smprtiiyte||1685|| - ekasya kasya saMvittAvacandraM gamyate nbhH| ... sarvazabdavivekazca kaMcinizcIyate katham // 1686 // nanu cAkAze candrAbhAvaM yadA'dhyavasyati tadA naikasya tatropalambhaH, yenocyteekoplmbhaadnyaabhaavsiddhiriti| na hyAkAzaM nAma kiJcit paramArthato'sti, yaccandraviviktaM dRzyeta / yadapi parairvastu satkalpitam, tadapyatIndriyam, yazca kvacit pradeze zabdAbhAvanizcayaH, sa kasyopalambhAt? na tAvad bhUbhAgopalambhAditi vaktavyama: tasya shbdenaatulyyogyaavsthtvaat| tathA hi-bhUbhAgazcAkSuSaH, zabdastu zrAvaNaH, tulyayogyAvasthayozca parasparApekSamanyatvamiSTam; ekajJAnasaMsargiNa: reparasparApekSamanyatvamiti vacanAt / nApi kAlasyopalambhAditi vAcyam, na hi padArthavyatirikta: kAlo'sti yasyopalambhaH syaat| yo'pi pariSTaH5, "so'pyatIndriyaH // 1685-1686 // prakAzetyAdinA pratividhatte- prakAzatamaso rAzestameva vyoma mnyte| pratipattA yato'nyasya na sattvaM na ca drshnm||1687|| 1-1. buddheraparata:- pA0, gaa0|| 2. krmtvviro0-gaa| 3-3. saMsargiNo'parasparA-pA0, 'gaa| 4. parArtha-pA0, gaa0|| 5-5. parairiSTAMzasso-pA0; gaa0| Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 tattvasaMgrahe sarvazabdaviveko'pi kAryAdRSTeH prtiiyte| sA ca siddhA tato'nyeSAM vijJAnAnAM svvednaat||1688|| [G.481] rAzeriti / saMvittAviti sambandhaH; yasmAt tameva prakAzatamaso rAzimAkAzamiti pratipattA pratipadyate, naanyt| tathA hi-divA nizi vedamindranIlasaGkAzamAkAMzamidaM jaladharanikAsamiti' vA prtipdyte| na cAkAzasya parikalpitasya vrnnsNsthaanaadirsti| tato'nyasyeti / prakAzatamorAzivyatirekeNa prpriklpitsyaakaashsyaasttvaat| sattve vaa'tiindriytvaat| sarvazabdaviveko'pi zrotrajJAnasya kAryasyAnupalabdhyA gmyte| sA cAnupalabdhiranyeSAM cakSurAdijJAnAnAM saMvedanAt siddhetyastyevAtrApyekopalambho'nyavijJAnasaMvedanalakSaNaH / nanu na hi kAryasattayA kAraNasattA vyAptA, yena sA kAryasattA nivartamAnA tAmapi nivartayet; yato nAvazyaM kAraNAni tadvanti bhavanti? na brUmaH- sarvA kAraNasattA kAryasattayA vyApteti, kiM tarhi ? viziSTaivA'pratibaddhasAmarthyalakSaNA, tasyA evAtra niSedhaH kriyate, na srvsyaaH| tathA hi-yatrApi kevalapradezopalambhAd ghaTAbhAvasiddhiH, sApi ghaTopalambhAkhyakAryAnupalabdhireva; yata upalabdhilakSaNaprAptasyaiva ghaTasyAbhAvaH sAdhyate, na srvsy| kazcopalabdhilakSaNaprAptaH? ya evApratibaddhasAmarthyaH; yata upalabdhilakSaNaM svabhAvavizeSo varNitaH yaH svabhAva: sa pratyakSa eva bhavatIti / anyathA hyatrApi ghaTopalaMbdhyA ghaTasattA na vyAptA syAt, tatazcAvyAkasya nivRttau nAvyAptasya nivRttiriti tato ghaTAbhAvo na sidhyet| tasmAt sarvaiva svabhAvAnupalabdhirasadvyavahArahetuH prmaarthtH| kAryAnupalabdhireva drssttvyaa||1687-1688|| itthamityAdinA abhAvazabdavAcyatvAt' (tattva0 1657) ityasya hetoranaikAntikatvamAha itthaM ca vasturUpatve sthite'bhaavprmaatmnH|| abhaavshbdvaacytvmntrbhaave'pybaadhitm||1689|| "ekasya yA dRSTiH saivAnyA dRSTirucyate" (tattva0 1682) ityaadinaa| antarbhAve'pya bAdhitamiti / abhAvasya pratyakSAntarbhAve'pyabhAvazabdavAcyatvamaviruddhamityarthaH / etena hetovipakSAdavyAvRttimAha // 1689 // abhAvo vA pramANena svAnurUpeNa miiyte| ityatra siddhasAdhyatvaM tAdRzyastyanurUpatA // 1690 // [G.482] tAdRzyastyanurUpate / anyopalabdhilakSaNAnupalabdhirabhAvaH / yaccApyeke codayanti-nanu vastvabhAvamAtrAlambanasya pratyakSAdau na kvacidantarbhAvo'sti, vastuvirahamAtrAlambanatvAdasya, pratyakSAdezca vastuviSayatvAt; na cAsyAprAmANyam; avisaMvAditvAt, na hi bhavadbhirvastUnAM niranvayaM vinAzamicchadbhirvastuviraho neSyata iti? tadapyanena pratyuktam; na hi tena vikalpena tddeshkaalaadivishessnnrhitNbhaavmaatrmaalmbyte| 1. nikAzamiti-pA0, gaa0| 2. varddhati-pA0: arthnnti-gaa| 3. sa-pA0, gaa0|| 4. 0rabhAva iti-gA0/ 5. viklpe-paa0| Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAntarabhAvaparIkSA 411 kiM tarhi ? ' kvaciddezAdau ghaTAdi nAsti ' - ityanena rUpeNa savizeSaNameva / tacca kevalasyaiva dezAdergrahaNasAmarthyAdevaM bhavatIti na pRthagasya prAmANyam; pratyakSagRhItasyaiva kevalasya dezAdestathA vikalpanAt / satyapi vA nirvizeSaNasyAbhAvasya grahaNe na tadgrAhiNo jJAnasya prAmANyaM yuktam; vastuviSayatvAt / arthakriyArthinAM ca pramANacintAyA vastvadhiSThAnatvAditi yatkiJcidetat // 1690 // ityabhAvavicAraH // 5. yuktyanupalabdhivicAraH yuktyanupalabdhI adhikRtyAha asmin sati bhavatyeva na bhavatyasatIti ca / tasmAdato bhavatyeva, yuktireSA'bhidhIyate // 1691 // pramANAntarameveyamityAha carako muniH / nAnumAnamiyaM yasmAd dRSTAnto'tra na labhyate // 1692 // upalabdhyA yayA yo'rtho jJAyate tadabhAvataH / nAstitvaM gamyate tasyAnupalabdhiriyaM mataH // 1693 // pramANAntarameSApi dRSTAntAdyanapekSaNAt / dRSTAnte'pi hi nAstitvamanayaiva prasidhyati // 1694 // tadbhAvabhAvitvena yatkAryatApratipattiriyaM yuktiH / iyaM ca savikalpakatvAnna pratyakSam / nApyanumAnam; dRSTAntAbhAvAt / tathA hi- 'dRSTAnte'pi ata eva tadbhAvabhAvitvAt tatkAryatApratipattiH, tatrApi dRSTAnto'nveSaNIyastatrApyaparaH - ityanavasthA syAt, tasmAt pramANAntarameveyamityAha carako vaidyaH / tathA yA copalabdhinivRttyA nAstitvapratItiriyamanupalabdhiH / asyA api pramANAntaratve yuktavadeva nyAyo ghoSaNIyaH // 1691-1694 // kAryetyAdinA pratividhatte kAryakAraNatAbhAvapratipattirna saMyatA / tadatrAsyAM na bhedo'sti sAdhyasAdhanayoryataH // 1695 // [G.483] 'kAryakAraNatA 'cAbhAvazceti kAryakAraNatAbhAvau tayoH pratipattiriti vigRhya... samAsaH / tatra kAryakAraNatApratipattiryuktyA, abhAvapratipattiranupalabdhyeti yathAkramaM sambandhaH / asyAmiti / yuktAvanupalabdhau ca pramAdvaye'pi na sAdhyasAdhanayorbhedaH // 1695 // katham ? ityAha 1. ityabhAva:- jai0 / 4. dRSTAnto0- pA0, gA0 / tadbhAvabhAvitAM muktvA na hetuphalatA'parA / 2. carakamuniriti zeSa: / 5. 0'nveSaNIya:- pA0, gA0 / 3- 3. yatkAryatA0- pA0, gA0 / 6- 6.0 kAraNabhAvo'bhAvazca- pA0, gA0 / Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasaMgrahe dRzyAdRSTiM vihAyAnyA nAstitA na pratIyate // 1696 // yuktau tAvanna sAdhyasAdhanayorbheda:, tathA hi-tadbhAvabhAvitA hetu:, kAryakAraNatA saadhyaa| na cAnayorbheda upalabhyate; paryAyatvAt tarupAdapavat / anupalabdhAvapi ca na bhedaH / tathA hi-yadyupalambhanivRttimAtraM vivakSitam, tadA tasyAsiddhatvAt pUrvavadanavasthAdidoSo vAcyaH / athAnyopalabdhirevAnupalabdhiH, tadA dRzyAnupalabdhAvevAntarbhAvaH / anayA ca nAbhAvaH sAdhyate; tasya pratyakSeNaiva siddhatvAt / ata evAha - dRzyAdRSTiM vihAyetyAdi // 1696 // atha matam-nAbhyAM kAryakAraNatA'bhAvau sAdhyete, kiM tarhi ? tadvyavahAra' iti ? 412 tatrAha tadbhAvavyavahAre tu yogyatAyAH prasAdhane / saGketakAle vijJAto vidyate'rtho nidarzanam // 1697 // tayorhetuphalatAbhAvayorbhAvastadbhAvaH, tatra vyavahAro yaH sa tadbhAvavyavahAraH / jJAnAbhidhAnapravRttilakSaNamanuSThAnam, tasmin yogyatA sAdhyate mUDhaM prati / yathA prayogazca -ye yadvyApArAntaraniyatopalabhyasvabhAvAste tatkAryavyavahArayogyAH, tadyathA - saGketakAlAnubhUtAH kulAlAdivyApArAnantaropalabhyasvabhAvA ghaTAdayaH / tathA ca tAlvAdivyApArAnantaraniyatopalabhyasvabhAvAH zabdA iti svabhAvahetuH / tathAnupalabdhAvapi vyavahAre sAdhye prayogaHyeSAmupalabdhilakSaNaprAptAbhimatAnAM yeSvanupalabdhiste tadabhAvavyavahArayogyAH, shshmstkaadyH| upalabdhilakSaNaprAptAbhimatAnAM [G.484] parAbhimatasAmAnyAdipadArthAnAmanupalabdhizca tadAzrayatveneSTeSu zAbaleyAdiSviti svabhAvAnupalabdhiH / tadviviktAnAM zAbaleyAdInAmupalambhAnnAsiddhiH / nApyanaikAntikatA; hetorabhivyakternirAkAriSyamANatvAt etAvanmAtranibandhanatvAccAbhAvavyavahRteH / nApi viruddhatA; sapakSe bhAvAditi // 1697 // iti yuktyanupalabdhivicAraH // 6. sambhavavicAraH tatra sambhavazca lakSaNayA samudAyaH / sambhavapratipattau samudAyipratipattiH / yathAsahasrasadbhAve jJAte zatAdisattApratipattiH / idaM ca kila dRssttaantaabhaavaannaanumaanm| atra dUSaNamAha samudAyavyavasthAyA hetavaH samudAyinaH / zatAdisambhavajJAnaM sahasrAt kAryaliGgajam // 1698 // yasmAt samudAyibhyo'nyasya samudAyasyAbhAvAt samudAyavyavasthAyAH samudAyina eva kAraNam; tasmAt sahasrAcchatAdisambhavapratItiH kAryaliGgajaiva // 1698 // iti sambhavavicAraH // 1. vyavahAra- pA0, gA0 / 3. zazazamasta0 pA0, gA0 / 2-2. pA0, gA0 pustakayornAsti / 4-4. pA0, gA0 pustakayornAsti / Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 413 pramANAntarabhAvaparIkSA 7. aitihyAdivicAraH aitihyapratibhAdInAM bhUyasA vybhicaaritaa| naivedRzAM pramANatvaM ghaTate'tiprasaGgataH // 1699 // anye tvaitihyAdi ca pramAntaramicchanti, tatrAnirdiSTavaktRkaM pravAdapAramparyam aitihym| yathA-'iha vaTe yakSaH prativasati' iti| aniyatadezakAlamAkasmikaM sadasatsUcakaM jnyaanm=prtibhaa| yathA-kumAryA evaM bhavati-'adya me bhrAtA AgamiSyati' iti, tacca kila tathaiva bhavatIti prmaannm| atra dUSaNamAha-aitihyetyAdi / Adizabdena pratyabhijJAdInAM grahaNam; teSAmapi paraiH kaizcit pramANatvena gRhiittvaat| atiprsnggtiti| svaprAntikasyApi kadAcit satyatAdarzanAt pramANantaratvaM syAt // 1699 // . ityaitihyAdivicAraH // atha vA'sthAna evAyamAyAsaH kriyate ytH| pratyakSazca parokSazca dvidhaivArtho vyavasthitaH // 1700 // [G.485] evaM vistareNa pramANAntaraM nirAkRtya saMkSepeNa nirAkurvanAha-atha vetyaadi| dvividha eva hyarthaH-pratyakSaH, parokSazca // 1700 // nanu cAparo'pyasti pratyakSa:-naiva pratyakSaH, nApyapratyakSaH? ityAha. ubhayAnubhayAtmA hi naivArtho yujyate prH| ekasyaikatra vijJAne vyAhate hi kriyAkriye // 1701 // sAkSAddhi jJAnajanakaH pratyakSo hyartha ucyte| . yathoktaviparItastu parokSaH kRtibhirmataH // 1702 // * AdyArthaviSayaM tAvannedaM shaabdopmaadikm| . pratyakSe'ntargatiprAptervaiphalyaM vA smRteriva // 1703 // parokSaviSayatve'pi sa teSAM viSayaH katham / .. 'yadi sAkSAt parokSo'yaM na syAt pratyakSavastuvat // 1704 // 'paravyapAzrayeNApi pratipattau kimasya saa| sambandhAt parato no vA bhedAbhAsA na vA tathA // 1705 // asambaddhAt tadudbhUtAvavyavasthA prsjyte| na ca saGgacchate vyAptirbhedAbhAsA bhaved yadi // 1706 // na hyekasyAnyo'nyapratyanIkAnekadharmasampAto yuktaH; ektvhaaniprsnggaat| viziSTasyAvyavadhAnena yathAgRhItArthAvasAyakAraNasya jJAnasya sAkSAlliGgAdivyavadhAnaM vinA janako'rthaH 1. pA0, gA0 pustakayo sti| 2. naivAsau-pA0, gaa0| 3-3. sarveSAM-pA0, gaa0| 4-4. sambaddhatarato-pA0, gA0 / Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 tattvasaMgrahe pratyakSa ucyte| evaM ca kRtvA 'kSaNikaH zabdaH' ityAdi jJAnamapratyakSArthamiti siddhm| na caikasya padArthasyaikatra kriyAkriye yukte, yena vijJAnajanakatvAjanakatvAbhyAM pratyakSApratyakSasvabhAvo bhvet| nApyanubhayasvabhAvo yuktaH; ekasvabhAvaniSedhasyAparasvabhAvavidhinAntarIyakatvAd vastunaH / anekasya tu naikatra [G.486] kriyAkriyAvirodhaH, ythaa-ruuprsyoshckssurvijnyaane| tathaikasyAnekasmin, yathA-rUpasya cakSuHzrotravijJAnayoH, tadarthamekasyaikatreti cAha / tasmAd dvividha evaarthH| tatra zabdAdInAM prAmANyaM bhavatpratyakSe vArthe bhavet, parokSe veti pkssdvym| na tAvadAdye'rthe, kasmAt ? pratyakSe'ntargatiprApteH; shaabdaadiinaambhinnaarthvissytvaat| atha pratyakSeNAdhigate satyuttarakAlaM taiH punaradhigamaH kriyate, ata Aha-vaiphalyaM vaa| gRhItagrahaNAt smRtivadapramANyaprasaGgAt / dvitIye'pi pakSesa parokSo'rtho viSayo bhavan sAkSAdvA syAd, vyavadhAnAdvA parAzrayeNa, tatra tAvanna sAkSAt; tasyAparokSatvaprasaGgAt prtykssaarthvt| yasmAdata evAsau parokSa ucyate; yataH sAkSAnna jJAnaM janayati, sAkSAtsa cejjJAnaM janayet, kathamasau parokSa iti vcniiymett| parAzrayeNApi parokSArthapratipattiH sambaddhAdvA syAd, asambaddhAdvA, bhedAbhAsA vA syAd, abhedAbhAsA vA-iti catvAraH pakSAH sambhavanti / bhedAbhAsetiyathA-dhUmasAmAnyAttArNapArNAdivahnivizeSapratItiH / abhedAbhAsA yathA-dhUmAd vijaatiiypraavRttvhnimaatraadhyvsaayinii| tatrAsambandhAt pratipattAvavyavasthA syAt, yataH kutazcit sarvaH prtiiyet| atha bhedAbhAsA, tadA vyAptiH sAdhyena hetorna saGgacchet; vishessennaanvyaayogaat| tatazcAnaikAntikaM syaat| athAbhedAbhAsA, tadA'numAna evAntarbhAva iti pratipAdayannAha parokSaviSayA yaavtsmbddhaarthsmaashryaa| aparAmRSTatadbhedA pratItiranumA sphuTA // 1707 // apraamRsstttdbhedeti| bhedapratibhAsazUnyA vijaatiiypraavRttaarthmaatraadhyvsaayinii| yathA dhUmAd vahnimAtrapratItiH / evambhUtA cet ? spaSTamevAnumAnam; sambandhadarzanopAyatvAt, dhUmAd vahnipratItivat // 1702-1707 // iti prmaannaantrbhaavpriikssaa|| 1 bhedAbhAsA-pA0, gA0 / 2. pramANAntarabhAva:-jai0; pramANAMntaraparIkSA-pA0, gaa0| Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ye dharmA hetuprabhavA hetuM teSAM tathAgato hyvdt| teSAM ca yo nirodho hyevaMvAdI mhaashrmnnH|| -azvajit Page #442 -------------------------------------------------------------------------- Page #443 -------------------------------------------------------------------------- Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddhabhAratI po0 baoN0 naM01049, vArANasI-1