Page Text
________________
स्थिरभावपरीक्षा
१४३ तदप्यनेनैव प्रत्युक्तम्। न चाप्यत्र सन्दिग्धवस्तुसद्भावनिर्णयोऽस्ति; सदृशापरापरोत्पत्तावपि केशादिवत् प्रत्यभिज्ञानदर्शनेन सन्देहात्॥ ४५८॥ यच्चोक्तम्- "विज्ञातोऽपीतरैरर्थः" (तत्त्व० ४५५) इत्यादि, तत्राह
• प्रत्यक्षेण च बाधायामनुमानादिगोचरे।
नानुमानादिमानं स्याद् बाधातस्तैमिरादिवत्॥४५९॥ यस्य त्वत्पुत्रत्वादित्यादिकस्यानुमानादेर्गोचरे विषये प्रत्यक्षेण बाधा सम्भवेत्, तस्य प्रामाण्यमेव नास्ति; बाध्यमानविषयत्वेनार्थसंवादाभावात्, तैमिरिकादिज्ञानवत् । तेन “इतरैर्विज्ञातोऽप्यर्थः प्रत्यक्षेणान्यथा भवेत्' (तत्त्व०४५५)इति यदुक्तं तदसङ्गतमेव; असम्भवात् ॥ ४५९॥ यच्च प्रत्यक्षस्य ज्येष्ठत्वमुक्तं तदप्यसद्भूतमेवेति दर्शयन्नाह
____ अर्थसंवादकत्वे च समाने द्वेष्यताऽस्य का!
इदमेव हि प्रमाणानां प्रमाणत्वम्, यदुतार्थप्रापणसामर्थ्यम् । तच्चेत् सर्वप्रमाणानामभ्युपगम्यते, तत्केनास्य प्रत्यक्षज्येष्ठता भवेत् !
अथापि स्यात्- प्रत्यक्षस्यैवार्थसंवादकत्वम्, नानुमानादेः? इत्याह___.. तदभावे तु नैव स्यात् प्रमाणमनुमादिकम्॥४६०॥
तस्य अर्थादिसंवादकत्वस्य अभावे सति नैव प्रमाणमनुमानादि स्यात्; अर्थाविसंवादकत्वनिबन्धनत्वात् प्रमाणव्यवहारस्य, तस्य चात्र भावात् ॥ ४६० ।। .. नन्वनेनेत्यादिना भाविविक्तोक्तानि प्रमाणान्याशङ्कते
नन्वनेनानुमानेन . .बाध्यते . सर्वहेतुषु। . व्याप्तिः सर्वोपसंहारा प्रतिज्ञार्थस्य वा क्षतिः॥४६१॥ [G.162] किं तदनुमानम्? इत्याह- .
..विवक्षितार्कचन्द्रादिविषयं यत् प्रवर्त्तते।
ज्ञानं तत्कालसम्बद्धसूर्यादिविषयं परम्॥४६२॥ . पार्थिवाविषयत्वे हि तज्ज्ञानत्वाभिधानतः।
तद्यथा प्रथमं ज्ञानं तत्कालार्कादिगोचरम्॥४६३॥ तदुक्तम्-विमत्यधिकरणभावापन्नानि चन्द्रार्कग्रहनक्षत्रादिज्ञानानि विवक्षितचन्द्रार्कग्रहनक्षत्रतारकादिविषयं यद्देवदत्तादिविज्ञानं तत्कालावच्छिन्नचन्द्रार्कग्रहनक्षत्रतारकादिविषयाण्येव; पृथ्वीसम्बन्धित्वेनानुपलभ्यमानत्वे सति चन्द्रार्कग्रहनक्षत्रतारकादिज्ञानशब्दवाच्यत्वात्, प्रथमकालभाविदेवदत्ततारकादिज्ञानवदिति ।
विवक्षितार्कचन्द्रादिविषयमिति । तैजसद्रव्यविषयम्। पृथिवीसम्बन्धित्वेनानुपलभ्यमानत्वे सतीति विशेषणं चित्रादिगतादित्यादिविषयैर्जानैर्व्यभिचारपरिहारार्थम्। परमिति। तस्मादन्यत् । अतत्कालमित्यर्थः ।। ४६२-४६३ ॥
इदमपरं तदीयमेव प्रमाणम्१. ०र्थप्रमाणसामर्थ्यम्- पाल, गा०।।
२. स्वकाला०-जै०। ३. ग्रहतारकादि०- पा०, गा०।
४. विवक्षितार्कादि०-०।
| SR No. | 002258 |
| Book Title | Tattvasangraha Part 01 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Dwarikadas Shastri |
| Publisher | Bauddh Bharati |
| Publication Year | 1997 |
| Total Pages | 444 |
| Language | Hindi, Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 8 MB |