Page Text
________________
१८८
तत्वसंग्रहे तत्रेष्टसिद्धिर्बुद्धयादौ सङ्ख्यैतेनैव वा भवेत्॥६४४॥ गजादिव्यतिरिक्तस्य सङ्केतमनस्कारादेरान्तरस्य निमित्तत्वेनेष्टत्वात्, सिद्धसाध्यतैव। आदिशब्देन सङ्केतस्मरणादिपरिग्रहः । अथ सङ्केताभोगादिव्यतिरिक्तपदार्थनिबन्धनं साधयितुमभिप्रेतम्, तदानैकान्तिकतेति प्रसङ्गोद्भावनव्याजेन दर्शयति-बुद्ध्यादौ संख्यैतेनैव वा भर्वेदति । एतेनैव='तत्प्रत्ययविलक्षणत्वात्' इत्यनेन। एका बुद्धिः, द्वे बुद्धी, पञ्च कर्माणीत्यादावपि सङ्ख्या भवेत् प्राप्नोति । तत्राप्येकादिबुद्धेस्तत्प्रत्ययविलक्षणत्वात्। न च भवति, तस्मादनैकान्तिक इति भावः ॥ ६४४॥
किञ्च-याऽनेकद्रव्या द्वित्वादिसङ्ख्या, तस्या येयमेकत्वेभ्योऽनेकबुद्धिसहितेभ्यो निष्पत्तिर्वर्ण्यते भवद्भिः, सा निर्निबन्धनेति दर्शयति
बुद्धयपेक्षा च सङ्ख्याया निष्पत्तिर्यदि वर्ण्यते। .
संकेताभोगमात्रेण तद्बुद्धिः किं न सम्मता॥६४५॥ . मात्रग्रहणमेकत्वद्वित्वादितत्सामान्यतत्सम्बन्धज्ञानव्यच्छेदार्थम्। तबुद्धिरिति । सङ्ख्येयेषु द्वे त्रीणि चत्वारीत्यादिका बुद्धिः संकेताभोगमात्रेण किं न सम्मता! एवं ह्यदृष्टसामर्थ्यस्य हेतुत्वं न कल्पितं स्याद्, अन्यथा हि हेतूनामनवस्था भवेत्। तथा हि- अपेक्षया बुद्धिसद्भावे. भावात् तद्गतान्वयव्यतिरेकानुविधानात् सैव कल्पयितुं युक्ता; अन्यथा हि हरीतकी प्राप्य देवता विरेचयन्तीत्यपि कल्पनीयं भवेत्। नापि समुच्चयादिव्यावृत्तपदार्थव्यतिरेकेणोपलब्धिलक्षणप्राप्ताऽभिमता द्वित्वादयो दृश्यन्ते सङ्गच्छन्ते वा; एकस्यानेकस्मिन् वृत्तेः प्रतिषिद्धत्वात्। सामान्यसमवाययोश्च निषेत्स्यमानत्वादिति भावः ॥ ६४५ ॥ . महदित्यादिना परिमाणप्रतिषेधमाह
महदीर्घादिभेदेन परिमाणं यदुच्यते।
तदप्यर्थे तथा रूपभेदादेव न किं मतम् ॥६४६॥ परिमाणव्यवहारकारणं परिमाणम्। तच्चतुर्विधम्-महद्, अणु, दीर्घम्, ह्रस्वमिति। तत्र महद् द्विविधम्-नित्यम्, अनित्यं च। नित्यमाकाशकालदिगात्मसु परममहत्त्वम्। अनित्यं त्र्यणुकादिद्रव्येषु। तथाण्वपि द्विविधम्-नित्यमनित्यं च। नित्यं परमाणु मनः सुपरिमण्डल[G.215] लक्षणम्। अनित्यं व्यणुक एव । कुवलामलबिल्वादिषु च महत्स्वपि तत्प्रकर्षाभावमपेक्ष्य भाक्तोऽयं व्यवहारः। यादृशं ह्यामलके महत् परिमाणम्, न तादृशं कुवल' इति। एवमन्यत्रापि योज्यम्।
अत्र त्र्यणुकादिषु वर्तमानयोर्महत्त्वदीर्घत्वयोर्यणुके चाणुत्वह्रस्वत्वयोः को विशेषः? उच्यते; तत्रास्ति महत्त्वदीर्घत्वयोः परस्परतो विशेषः, महत्सु 'दीर्घमानीयताम्', दीर्धेषु च 'महदानीयताम्' इति व्यवहारभेददर्शनात्। अणुत्वहस्वत्वयोस्तु विशेषस्तद्दर्शिनां योगिनां प्रत्यक्ष इत्येषा पेरषां प्रक्रिया। एतच्च महदादि रूपादिभ्योऽर्थान्तरत्वेन सिद्धम् तत्प्रत्ययविलक्षणबुद्धिग्राह्यत्वात्, सुखादिवदिति परो मन्यते। तत्र यदि.तावद्रूपादिविषयेन्द्रिय१. पा०, गा० पुस्तकयो स्ति। २. बदरः कुमुदो वेत्यर्थः।
| SR No. | 002258 |
| Book Title | Tattvasangraha Part 01 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Dwarikadas Shastri |
| Publisher | Bauddh Bharati |
| Publication Year | 1997 |
| Total Pages | 444 |
| Language | Hindi, Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 8 MB |