Page Text
________________
१३९
स्थिरभावपरीक्षा तस्यान्तेऽपि न भावोऽस्ति तथा जन्म तु वार्यते ॥४३९॥ विलक्षणकपालादेरुत्पादस्तु सहेतुकः ।
सोऽप्यादौ जायते नैव तदा हेतोरसम्भवात् ॥ ४४०॥ द्विविधो हि विनाशः-सन्तानोच्छेदरूपः, विसदृशसन्तानोत्पादलक्षणश्च । तत्र यदि सन्तानोच्छेदरूपं विनाशमधिकृत्योच्यते, तदयुक्तम्, न हि तस्यान्तेऽपि भावोऽस्तीति, नीरूपत्वात्, तत्किमुच्यते-"अन्तेऽपि स कथं भवेत्" (तत्त्व० ४३३) इति! तस्मात्तस्य कदाचिदपि भवनानभ्युपगमादादावन्ते च यद्भावाभावप्रसञ्जनं तदसङ्गतमेव। केवलम्, तथा सदृशक्षणान्तरप्रतिसन्धानेन, जन्म-उत्पादः, तत्र प्रतिषिध्यते। घटादेरुच्छेदो भवति', स एव न भवतीत्यर्थः । न तु तत्र किञ्चिद्विधीयते। अथ विसदृशक्षणोत्पादलक्षणो द्वितीयो विनाशोऽभिप्रेत:? तस्याहेतुकत्वमसिद्धम्; वस्तुतया तस्य मुद्गरादिकारणबलेनोत्पादनाभ्युपगामात्। अत एवासाबादौ न जायते; स्वहेतोर्मुद्रादेस्तदानीमभावात् ॥ ४३९-४४० ॥ विरोधव्यवस्थासमर्थनार्थमाह- .
द्विविधाः क्षणिका भावाः केचिद्धासस्य हेतवः। शीतादेरेव बह्नयाद्या अपरे न तथाविधाः ॥४४१॥ अट्टष्टतत्त्वो लोकस्तु विरोधमभिमन्यते। कार्यकारणभावेऽपि प्रथमोक्तेष्वनेकधा ॥४४२॥ बाध्यबाधकभावस्तु 'वस्तूनां नैव तात्त्विकः।
विद्यते तत . एवोक्तं विरोधगतिरित्यपि ॥४४३॥ केचिद्धि भावा: केषाञ्चिन्मन्दतरतमक्षणोत्पत्तिक्रमेण यो ह्रासस्तत्र हेतवो [G.157] भवन्ति, यथा-वढ्यादयः शीतादीनाम्। अपरे न तथाविधाः नापकर्षहेतवः, तद्यथा-त एव वढ्यादयो धूमादीनाम्। तत्र प्रथमोक्तेषु हासहेतुषु कार्यकारणभावेऽपि सत्यज्ञानतिमिरतिरोधीयमानज्ञानालोको लोको विरुद्धत्वमभिमन्यते। अनेकति।शीतस्याग्निर्विरुद्धः, प्रदीपस्य वायुः, आलोकोऽन्धकारस्येत्यादिना भेदेन। न तु वस्तूनां परमार्थतः कश्चिद्वाध्यबाधकभावोऽस्ति; सतः सर्वात्मना निष्पत्तेः, स्वभावान्यथात्वस्य कर्तुमशक्यत्वात्, तस्य व्यतिरेकाव्यतिरेकविकल्पे संत्युभयथापि करणासम्भवात्। असतोऽप्यवस्तुत्वादेव न किञ्चित् क्रियतेइत्युभयथाप्यकिञ्चित्करो विरोधी । अत एवाविकलकारणस्य भवतोऽन्यभावेऽभावाद्विरोधगतिरित्याचार्येणोक्तम्। विरोधगतिः= विरोधव्यवसायः, न तु विरोधस्तात्त्विक इति भावः । अपिशब्दश्चार्थे, भिन्नक्रमश्च, एवेत्यस्यान्तरं द्रष्टव्यः ।। ४४१-४४३॥ ननु चेत्यादिना जैमिनीयादिमतेन क्षणभङ्गप्रतिज्ञायाः प्रत्यक्षबाधितत्वमाशङ्कते
ननु च प्रत्यभिज्ञानं स एवेत्युपजायते। .. अक्षव्यापारसद्भावे निष्प्रकम्पमबाधितम् ॥४४४॥ ततः प्रत्यक्षबाधेयं दुर्वारा सर्वहेतुषु।
क्षणभङ्गप्रसिद्ध्यर्थमुपात्तेषु प्रसज्यते ?॥ ४४५ ॥ १. इतोऽग्रे गा० सम्पादक: 'इत्यस्य' इति पाठमीप्सति।
२. वस्तुनो- पा०, गा०।
| SR No. | 002258 |
| Book Title | Tattvasangraha Part 01 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Dwarikadas Shastri |
| Publisher | Bauddh Bharati |
| Publication Year | 1997 |
| Total Pages | 444 |
| Language | Hindi, Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 8 MB |