Page Text
________________
स्थिरभावपरीक्षा
१४५ अबाधैकाश्रयत्वे हि समानोक्तिनिवेशनात्।
वर्तमाने यथैकस्मिन् क्षीणे नैकविधा धियः॥४६७॥ अवघोषणेति प्रतिज्ञा । एकाश्रयत्वम् सामानाधिकरण्यम्। अबाधम्=अविद्यमानबाधं च तदेकाश्रयत्वं चेति विग्रहः ॥ ४६६-४६७ ॥ अत्र प्रतिविधत्ते
साध्येन विकलं तावदाद्ये हेतौ निदर्शनम्।
हेतुत्वाद् विषयः सर्वो न हि स्वज्ञानकालिकः॥४६८॥ आद्ये हेताविति । "तज्ज्ञानत्वाभिधानतः" (तत्त्व० ४६३) इत्यत्र । प्रथममपि हि चन्द्रादिज्ञानं 'तत्कालावच्छिन्नचन्द्रादिविषयं न भवति; हेतुभूतस्यैव विषयत्वात्। [G.164] समानकालं च कार्यकारणभावानुपपत्तेः । यथोक्तम्
"असतः प्रागसामर्थ्यात् पश्चाच्चानुपयोगत: । . प्राग्भाव: सर्वहेतूनां नातोऽर्थः स्वधिया सह ॥"
___(प्र० वा० २.२४६) इति ॥ ४६८॥ यदा सूर्यादिशब्दाश्च विवक्षामात्रभाविनः।
दीपादौ विनिवेश्यन्ते तज्ज्ञानैर्व्यभिचारिता॥४६९॥ यदेत्यादिना पृथिवीसम्बन्धित्वेनानुपलभ्यमानत्वे सतीति सविशेषणेऽपि हेतावनैकान्तिकतेति दर्शयति ॥ ४६९॥
द्वितीयेऽपि हेतुकदम्बके जात्यादेर्धर्मिणोऽसत्त्वादेव क्षणभङ्गित्वस्यानिष्टत्वात् तत्र तदभावसाधने सिद्धसाध्यतेति दर्शयति- .
- जात्यादेनि:स्वभावत्वान्नैवेष्टा क्षणभङ्गिता।
__तदभावप्रसिद्धयर्थं निर्दिष्टं साधनं वृथा॥४७०॥ __ आदिशब्देन तदाश्रयाणां रूपघटादीनां तद्विषयाणां च प्रत्ययानां ग्रहणम्। एषामपि हि यथोक्तविशेषणविशिष्टानामसत्त्वमेव, तस्मात्तेषु तस्याः क्षणभङ्गिताया अभावसिद्ध्यर्थं यदुक्तं साधनं तद्वृथा, तत्र विवादाभावादिति भावः । अत्रापि सूक्ष्मेक्षिका न कृता । यदि सा क्रियते, तदा बहुतरमत्र दोषजालमवतरति। तथा हि- यदेतत् सदसदन्यतरत्वं साधनमुक्तं तत् साध्यधर्मिणि दृष्टान्तधर्मिणि चासिद्धम्, विकल्पविषयत्वादन्यतरशब्दस्य, विकल्पश्चानेकपदार्थसम्भवे सति भवति, नैकस्मिन्। न च साध्यधर्मिणि द्वयोः सदसत्त्वयोः सम्भवोऽस्ति; तस्य वस्तुरूपत्वेन सत्त्वस्यैव सम्भवात्। नापि दृष्टान्तधर्मिणि द्वयसम्भवः; तस्यावस्तुत्वेनासत्त्वस्यैव सम्भवात् । हेतुश्च व्यर्थविशेषणः। तथा हि-शब्दाभिधेयत्वादित्येवमपि तावदत्र प्रयोगो न युक्तः; अभिधेयत्ववचनादेव शब्दस्य सिद्धेः। यत् पुनः समानजातीयादिपदैर्विशेषणम्, तदतिपेलवमेव। एवमन्यदपि हेतुविशेषमनर्थकमेवेति ग्रहीतव्यम् । सर्वे चामी हेतवोऽनैकान्तिकाः, साध्यविपर्ययेऽमीषां बाधकप्रमाणानुपदर्शनात् । एतच्च पश्चादभिधास्यत एव ॥ ४७० ॥
२. पश्चादनु०- इत्यपि पाठः।
१. सत्काला- पा०: स्वकाला०-गा।
| SR No. | 002258 |
| Book Title | Tattvasangraha Part 01 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Dwarikadas Shastri |
| Publisher | Bauddh Bharati |
| Publication Year | 1997 |
| Total Pages | 444 |
| Language | Hindi, Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 8 MB |