Book Title: Agam 32 Chulika 01 Anuyogdwar Sutra Stahanakvasi
Author(s): Aryarakshit, Madhukarmuni, Shobhachad Bharilla, Devkumar Jain Shastri
Publisher: Agam Prakashan Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003468/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. pUjya gurudeva zrIjorAvaramalajImahArAja kI smRti meM Ayojita VAND HERE saMyojaka evaM pradhAna sampAdaka yuvAcArya zrI madhukara muni anuyogadArasUtra ( mUla-anuvAda-vivecana-TippaNa-pariziSTa-yukta ) Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM arha jinAgama-granthamAlA : granthAGka- 28 [parama zraddheya gurudeva pUjya zrI jorAvaramalajI mahArAja kI puNyasmRti meM Ayojita] zrI AryarakSitasthaviraviracita anuyogadvArasUtra [mUla pATha, hindI anuvAda, vivecana, pariziSTa yukta] preraNA upapravartaka zAsanasevI sva. svAmI zrI brajalAlajI mahArAja Adya sampAdaka evaM pradhAna sampAdaka (sva.) yuvAcArya zrI mizrImalajI mahArAja 'madhukara' anuvAdaka-vivecaka upAdhyAya zrI kevalamunijI sampAdaka devakumAra jaina prakAzaka zrI AgamaprakAzana samiti, byAvara (rAjasthAna) Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinAgama - granthamAlA : granthAGka - 28 nirdezana sAdhvI zrI umarAvakuMvara jI ma.sA. 'arcanA' sampAdaka maNDala anuyoga pravarttaka muni zrI kanhaiyAlAla 'kamala' AcArya zrI devendramuni zAstrI zrI ratanamuni paNDita zrI zobhAcandrajI bhArilla sampreraka muni zrI vinayakumAra 'bhIma' saMzodhana zrI devakumAra jaina, byAvara tRtIya saMskaraNa vIra nirvANa saM0 2526 vikrama saM0 2057 I0 san maI, 2000 prakAzaka zrI AgamaprakAzana samiti braja- madhukara smRti bhavana pIpaliyA bAjAra, byAvara ( rAjasthAna ) - 305901 dUrabhASa : 50087 mudraka zrImatI vimaleza jaina ajantA pepara kanvarTarsa, lakSmI cauka, ajamera- 305001 kampyUTarAijDa TAipa saiTiMga sanarAIja kampyUTarsa, nahara mohallA, ajamera- 305011 mUlya : 105/- rupaye Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuvAcArya zrI madhukara munIjI ma.sA. Wan mahAmaMtra Namo arihaMtANaM, Namo sidhdANaM, Namo AyariyANaM, Namo uvajjhAyANaM, Namo loesavva sAhUNaM, eso paMca NamokkAro' savvapAvapaNAsaNo || maMgalANaM ca savvesiM, paDhama havai maMgalaM / / Page #5 -------------------------------------------------------------------------- Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Published at the Holy Remembrance occasion of Rev. Guru Shri Joravarmalji Maharaj Fourth Upanga ( ANUYOGADVARASUTRA [Original Text, Hindi Version, Notes, and Annotations and Appendices etc.) Inspiring Soul Up-Pravartaka Shasansevi Rev. (Late) Swami Sri Brijlalji Maharaj Convener & Founder Editor Yuvacharya (Late) Sri Mishrimalji Maharaj 'Madhukar' Translator & Annotator Upadhyaya Sri Kewal Muniji Sub Editor Dev Kumar Jain Publishers Shri Agam Prakashan Samiti Beawar (Raj.) Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jinagam Granthamala Publication No. 28 Direction Sadhwi Shri Umrav Kunwar'Archana' Board of Editors Anuyoga-Pravartaka Muni Shri Kanhaiyalal 'Kamal' Acharya Shri Devendra Muni Shastri Shri Ratan Muni Pt. Shobha Chandra Bharill Promotor Muni Shri Vinay Kumar 'Bhima' Corrections and Supervision Shri Dev Kumar Jain, Beawar Third Edition Vir-Nirvana Samvat 2526 Vikram Samvat 2057 May, 2000 Publishers Shri Agam Prakashan Samiti, Brij-Madhukar Smriti Bhawan, Piplia Bazar, Beawar (Raj.) - 305 901 Phone-50087 Printers Smt. Vimlesh Jain Ajanta Paper Converters Laxmi Chowk, Ajmer-305 001 Laser Type Setting by: Sunrise Computers Ajmer - 305 001 Price: Rs. 105/ Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya sarvatobhadra svargIya mahAmahima yuvAcArya zrI madhukara munijI ma.sA. ke mAnasa meM eka vicAra samutpanna huA ki artha gaMbhIra vItarAga vANI ke prastAva Agama zuddha mUla pATha evaM viziSTa padoM kI virATa vyAkhyA sahita prakAzana hoM to janasAdhAraNa evaM svAdhyAya premI jijJAsujanoM ko svAdhyAya karane meM suvidhA hogii| vicAra ko kArya rUpa meM pariNata karane ke lie ciMtana manana evaM parAmarza karane ke pazcAt zrI Agama prakAzana samiti ke mAdhyama se Agama prakAzana kA kArya prArambha kiyA gyaa| yathAkrama jaise-jaise graMtha prakAzana kA kSetra vRddhiMgata hotA gyaa| graMthagata varNana zailI se pAThakagaNa paricita hote gae, pAThakoM kI saMkhyA meM dinAnudina vRddhi hotI gii| ataH prathama aura dvitIya saMskaraNoM ke anupalabdha hote jAne aura jijJAsu baMdhuoM kI Agama battIsI ke sabhI graMthoM kI mAMga pUrvavat banI rahane se samiti ko tRtIya saMskaraNa prakAzita karane ke lie tatpara honA par3A hai| Agama battIsI ke sabhI graMthoM ke tRtIya saMskaraNa prakAzita hone kA krama cAlU hai| isI krama meM anuyogadvArasUtra kA apanA viziSTa sthAna hai| isameM pratipAdita viSaya anya AgamoM meM prasUSita viSaya se bhinna hai| ataeva viziSTa jijJAsujanoM ke lie isakA adhyayana aura manana vizeSa upayogI hogaa| ___ Agama prakAzana jaise mahAn kArya ke prati samarpita hone evaM protsAhita karane ke lie hama apane sabhI pAThakoM ke AbhArI haiM aura gaurava kA anubhava karate haiM ki jinavANI ke pracAra-prasAra meM apane Apako niyojita kara sake haiN| aMta meM samiti kI ora se hama apane sabhI sahayogiyoM ke prati pramodabhAva vyakta karate hue punaH punaH AbhAra mAnate haiN| sAgaramala baitAlA adhyakSa ratanacanda modI kAryAdhyakSa sAyaramala coraDiyA mahAmantrI jJAnacaMda binAyakiyA mantrI zrI AgamaprakAzana samiti, byAvara (rAjasthAna) Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svakathya (prathama saMskaraNa se) zramaNa bhagavAn mahAvIra dvArA bhASita aura gaNadharoM Adi dvArA saMkalita aMga, upAMga, AgamoM se yaha anuyogadvArasUtra apanI varNanazailI aura varNya viSaya kI dRSTi se bhinna hai| samasta AgamoM ke Azaya aura usakI vyAkhyA ko samajhane kI kuMjI rUpa hone se isakA anUThA hI sthAna hai| isameM AdhyAtmika vicAroM kI vivecanA kI apekSA dArzanika dRSTi pramukha hone se ise uttaravartI jaina dArzanikoM ke lie mArganirdezaka zAstra kahA jA sakatA hai| dUsare zabdoM meM kaheM to zAstra-vyAkhyAtAoM ke lie yaha sUtra prazikSaNa (Training) dene vAlA hai| anuyoga kA artha : _ 'anuyoga' anu aura yoga zabdoM kA yaugikarUpa hai| isakA sAmAnya artha hai--zabda kA usake artha ke sAtha yoga sambandha jodd'naa| lekina pratyeka zabda mUla meM eka hote hue bhI anekArthaka hai| ve artha usameM garbhita haiN| ataH yathAprasaMga zabda aura nizcita artha kI saMyojanA anuyoga kahalAtA hai| AgamoM meM anuyoga kI carcA : nandI aura samavAyAMga sUtra meM jo AgamoM kA paricaya diyA hai, usameM AcArAMga Adi AgamoM ke saMkhyeya anuyogadvAra haiM, yaha ullekha hai| sthAnAMgasUtra meM dravyAnuyoga ke dasa prakAra batAye haiN| bhagavatIsUtra meM anuyogadvArasUtragata anuyogadvAra ke cAra mUla dvAroM meM se nayavicAraNA kA vistAra se varNana kiyA hai| isa saMkSipta saMketa se yaha kahA jA sakatA hai ki bhagavAn mahAvIra ke samaya meM sUtra kI vyAkhyA karane kI jo vidhA thI, usa sabakA samAveza rUpa--eka paripakvarUpa anuyogadvArasUtra hai| ___ anuyogadvArasUtra meM svIkRta vyAkhyApaddhati kA parijJAna to pAThaka svayaM isa zAstra ke adhyayana se kara leMge ki vyAkhyeya zabda kA nikSepa karake usake aneka arthoM kA nirdeza kara usa zabda kA prastuta meM kauna sA artha grAhya hai, yaha zailI apanAyI hai| isI zailI kA anusaraNa vaidika aura bauddha-sAhitya meM kiyA gayA hai, jo aneka graMthoM ko dekhane se spaSTa ho jAtA hai| kintu vistArabhaya se usa sabakA yahA~ ullekha kiyA jAnA saMbhava nahIM hai| anuyogadvArasUtra ke kartA: isa sUtra ke kartA sthavira AryarakSita mAne jAte haiN| yaha isa AdhAra para mAnA jAtA hai ki Arya vajra taka to jisa kisI bhI sUtra kA anuyoga karanA hotA usako caraNakaraNAnuyoga Adi [6] Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAroM anuyoga sambandhI mAnakara vyAkhyA kI jAtI thI, parantu samayaparivartana ko lakSya meM lekara dIrghadraSTA sthavira AryarakSita ne anuyoga kA pArthakya kiyA, taba se kisI bhI sUtra kA sambandha cAroM anuyogoM meM se kisI eka anuyoga se jor3a kara artha kiyA jAne lgaa| isIlie isake kartA sthavira AryarakSita mAne jAte haiN| lekina AcArAMga Adi AgamoM ke paricaya kA jaisA parva meM ullekha kiyA gayA hai, usase spaSTa hai ki isake mUla upadeSTA zramaNa bhagavAn mahAvIra haiM aura usI AdhAra se sthavira AryarakSita ne anuyogadvArasUtra kA nirvRhaNa (dohana) kiyaa| isIlie kartA ke rUpa meM sthavira AryarakSita kA puNya smaraNa kiyA jAne lgaa| upasaMhAra : svakathya kA aMtima caraNa upasaMhAra hai| isameM pUrvokta saMkSipta vicAroM kA saMkSepa meM duharAnA yogya nahIM hai| ataH sarvaprathama sva. vidvadvarya yuvAcArya zrI madhukara munijI ma. kA evaM unakI dUradarzI zlAghanIya pratibhA kA abhinaMdana karatA hU~ ki unakI preraNA se Agama vAGmaya sarvajana sulabha ho skaa| mujhe harSa hai ki samiti ke mAdhyama se prastuta anuyogadvArasUtra dvArA isa prakAzana meM sahayoga dene kI AkAMkSA kI pUrti kA avasara prApta huaa| ___ samiti ke prabandhakoM ko sAdhuvAda hai ki svargIya yuvAcAryazrI dvArA nirdhArita praNAlI ke anusAra ve Agama-sAhitya ke prakAzana meM saMlagna hai| vayovRddha evaM jJAnavRddha paM. zrI zobhAcandrajI bhArilla ke prati pramodabhAva vyakta karatA hU~ ki ve apanI vidvattA ko suniyojita kara AgamoM ko janagamya banAne ke lie prayatnazIla haiN| ___ aMta meM maiM apane sahayogI zrI devakumArajI jaina kI AtmIyatA kA smaraNa karatA hU~ ki isa jaTila mAne jAne vAle sUtra ko susaMpAdita karane evaM sugama se sugamatara banAne meM apanI yogyatA, buddhi kA pUrA-pUrA yoga diyA hai| unake zrama kA suphala hai ki zAstragata bhAvoM ko itanA spaSTa kara diyA ki ve sarvajanahitAya sarala, subodha ho ske| ___ isI saMdarbha meM eka bAta aura spaSTa kara detA hU~ ki zAstragata bhAvoM ko spaSTa karane meM pUrNa viveka rakhA hai, phira bhI kahIM skhalanA ho gaI ho to pAThaka kSantavya mAnakara saMzodhita aura sUcita karane kA lakSya rkheNge| kiM bahunA ! -kevala muni ahamadaganara 15-4-1987 [7] Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvAra : eka samIkSAtmaka adhyayana prastAvanA adhyAtma aura vijJAna atIta kAla se hI mAnavajIvana ke sAtha adhyAtma aura vijJAna kA atyanta gaharA sambandha rahA hai| ye donoM satya ke antastala ko samudghATita karane vAlI divya aura bhavya dRSTiyA~ haiN| adhyAtma AtmA kA vijJAna hai| vaha AtmA ke zuddha aura azuddha svarUpa kA, baMdha aura mokSa kA, zubha aura azubha pariNitiyoM kA, hrAsa aura vikAsa kA gambhIra va gahana vizleSaNa hai to vijJAna bhautika prakRti kI guru gambhIra granthiyoM ko sulajhAne kA mahattvapUrNa sAdhana hai| usane mAnava ke tana, mana aura indriyoM ke saMrakSaNa va saMpoSaNa ke lie vividha AyAma upasthita kie haiN| jIvana kI akhaNDa sattA ke sAtha donoM kA madhura sambandha hai| adhyAtma jIvana kI antaraMga dhArA kA pratinidhitva karatA hai to vijJAna bahiraMga dhArA kA netRtva karatA hai| ___ adhyAtma kA viSaya hai--jIvana ke antaHkaraNa, antazcaitanya evaM Atmatattva kA vivecana va vizleSaNa krnaa| AtmA ke vizodhana va UrvIkaraNa karane kI prakriyA prastuta krnaa| jIvana aura jagat, AtmA aura paramAtmA, vyakti aura samAja prabhRti ke zAzvata tathyaparaka satya kA digdarzana karanA / jaba ki vijJAna kA kSetra hai prakRti ke aNu se lekara brahmANDa taka kA prayogAtmaka anusandhAna krnaa| adhyAtma yoga hai to vijJAna prayoga hai| adhyAtma mana, vacana aura kAyA kI prazasta zaktiyoM ko kendrita kara mAnava-cetanA ko vikasita karane vAlI nirbhaya aura nirdvandva banAne kI divya va bhavya dRSTi pradAna karatA hai| vaha viveka ke tRtIya netra ko udghATita kara kAma aura vikAroM ko bhasma karatA hai| jaba ki vijJAna nitya naI bhautika sukha-suvidhAoM ko samupalabdha karAne meM apUrva sahayoga detA hai| vijJAna ke phalasvarUpa hI mAnava AkAza meM pakSiyoM kI bhA~ti ur3AneM bharane lagA hai, machaliyoM kI bhA~ti ananta sAgara kI gaharAI meM jAne lagA hai aura pRthvI para drutagAmI sAdhanoM se gamana karane lagA hai| vidyuta ke divya camatkAroM se kauna camatkRta nahIM hai ! ___adhyAtma antarmukha hai to vijJAna bahirmukha hai| adhyAtma antaraMga jIvana ko sajAtA hai, saMvAratA hai, to vijJAna bahiraMga jIvana ko vikasita karatA hai| bahiraMga jIvana meM kisI bhI prakAra kI vizRMkhalatA nahIM Aye, dvandva samutpanna na ho, isalie antaraMga dRSTi kI AvazyakatA hai evaM antaraMga jIvana ko samAdhiyukta banAne ke lie bahiraMga kA sahayoga bhI apekSita hai| binA bahiraMga sahayoga ke antaraMga jIvana vikasita nahIM ho sktaa| mUlataH adhyAtma aura vijJAna paraspara virodhI nahIM haiN| unameM kisI prakAra kA virodha aura dvandva nahIM hai| ve eka-dUsare ke pUraka haiM, jIvana kI akhaNDatA ke lie donoM kI anivArya AvazyakatA hai| adhyAtma kA pratinidhi Agama jaina-Agama AdhyAtmika jIvana kA pratinidhitva karane vAle cintana kA adbhuta va anUThA saMgraha [8] Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai, saMkalana hai| Agama zabda bahuta hI pavitra aura vyApaka arthagarimA ko apane-Apa meM sameTe hue haiN| sthUla dRSTi se bhale hI Agama aura grantha paryAyavAcI zabda rahe hoM para donoM meM gaharA antara hai| Agama 'satyaM zivaM sundaraM' kI sAkSAt anubhUti kI abhivyakti hai| vaha ananta satya ke draSTA, sarvajJa, sarvadarzI, vItarAga tIrthaMkaroM kI vimala vANI kA saMkalana-Akalana hai| jabaki granthoM va pustakoM ke lie yaha nizcita niyama nahIM hai| vaha rAga-dveSa ke daladala meM phaMse hue viSaya-kaSAya kI Aga meM jhulasate hue, vikAra aura vAsanAoM se saMtrasta vyakti ke vicAroM kA saMgraha bhI ho sakatA hai| usameM kamanIya kalpanA kI U~cI ur3Ana bhI ho sakatI hai para vaha kevala vANI kA vilAsa hai, zabdoM kA ADambara hai, kintu usameM antaraMga kI gaharAI nahIM hai| jaina Agama meM satya kA sAkSAt darzana hai, jo akhaNDa hai, sampUrNa va samagra mAnavacetanA ko saMsparza karatA hai| satya ke sAtha ziva kA madhura sambandha hone se vaha sundara hI nahIM, atisundara hai| vaha ArSavANI tIrthaMkara yA RSiyoM kI vANI hai| yAska ne RSi kI paribhASA karate hue likhA hai--'jo satya kA sAkSAt draSTA hai, vaha RSi hai'| pratyeka sAdhaka RSi nahIM bana sakatA, RSi vaha hai jisane tIkSNa prajJA, tarkazuddha jJAna se satya kI spaSTa anubhUti kI hai| yahI kAraNa hai ki vedoM meM RSi ko maMtradraSTA kahA hai| maMtradraSTA kA artha hai--sAkSAt satyAnubhUti para AdhRta zivatva kA pratipAdana karane vAlA sarvathA maulika jnyaan| vaha AtmA para AI huI vibhAva pariNatiyoM ke kAluSya ko dUra kara kevalajJAna aura kevaladarzana se sva-svarUpa ko Alokita karatA hai| jo yathArtha satya kA parijJAna karA sakatA hai, AtmA kA pUrNatayA paribodha karA sake, jisase AtmA para anuzAsana kiyA jA sake, vaha Agama hai| use dUsare zabdoM meM zAstra aura sUtra bhI kaha sakate haiN| jinabhadragaNi kSamAzramaNa ne vizeSAvazyakabhASya meM likhA hai jisake dvArA yathArtha satya rUpa jJeya kA, AtmA kA paribodha ho evaM AtmA kA anuzAsana kiyA jA sake, vaha zAstra hai| zAstra zabda zAs dhAtu se nirmita huA hai, jisakA artha hai--zAsana, zikSaNa aura udbodhana / jisa tattvajJAna se AtmA anuzAsita ho, ubuddha ho, vaha zAstra hai| jisase AtmA jAgRta hokara tapa, kSamA evaM ahiMsA kI sAdhanA meM pravRtta hotI hai, vaha zAstra hai aura jo kevala gaNadhara, pratyekabuddha, zrutakevalI aura abhinna dazapUrvI ke dvArA kahA gayA hai, vaha sUtra hai| dUsare zabdoM meM jo grantha pramANa se alpa, artha kI apekSA mahAn, battIsa doSoM se rahita, lakSaNa tathA ATha guNoM se sampanna hotA huA sAravAn anuyogoM se sahita, vyAkaraNavihita, nipAtoM se rahita, aniMdya aura sarvajJa kathita hai, vaha sUtra hai| 4. Rssidrshnaat| --nirukta 2/11 sAkSAtkRtadharmANo RSayo babhUvuH / --nirukta 1/20 'sAsijjae teNa tahiM vA neyamAvAvato satthaM' TIkA-zAsu anuziSTau zAsyate jJeyamAtmA vA'nenAsmAdasminniti vA shaastrm| --vizeSAvazyakabhASya, gAthA 1384 suttaM gaNadharakadhidaM taheva patteyabuddhakadhidaM ca / sudakevaliNA kadhidaM abhiNNadasapuvvi kadhidaM ca // --mUlAcAra, 5/80 appaggaMtha mahatthaM battIsA dosavirahiyaM jaM ca / lakkhaNajuttaM suttaM aTehi guNehi uvaveyaM // appakkharamasaMdiddhaM ca sAravaM vissao muhaM / atthobhamaNavajaM ca suttaM savvaNNubhAsiyaM // --Ava. niyukti, 880, 886 [9] Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa sandarbha meM yaha samajhanA Avazyaka hai ki Agama kaho, zAstra kaho yA sUtra kaho, sabhI kA eka hI prayojana hai| ve prANiyoM ke antarmAnasa ko vizuddha banAte haiN| isalie AcArya haribhadra ne kahA--jaise jala vastra kI malinatA kA prakSAlana karake usako ujjvala banA detA hai, vaise hI zAstra bhI mAnava ke antaHkaraNa meM sthita kAma, krodha Adi kAluSya kA prakSAlana karake use pavitra aura nirmala banA detA hai| jisase AtmA kA samyak bodha ho, AtmA ahiMsAM saMyama aura tapa sAdhanA ke dvArA pavitratA kI ora gati kare, vaha tattvajJAna zAstra hai, Agama hai| Agama bhAratIya sAhitya kI mUlyavAn nidhi hai| DaoN. haramana jekobI, DaoN. zubiMga prabhRti aneka pAzcAtya mUrdhanya manISiyoM ne jaina-Agama sAhitya kA talasparzI adhyayana kara isa satya-tathya ko svIkAra kiyA hai ki vizva ko ahiMsA, aparigraha, anekAntavAda ke dvArA sarvadharma-samanvaya kA punIta pATha par3hAne vAlA yaha sarvazreSThatama sAhitya hai| Agama sAhitya bahuta hI virATa aura vyApaka hai| samaya-samaya para usake vargIkaraNa kiye gaye haiN| prathama vargIkaraNa pUrva aura aMga ke rUpa meM huaa| dvitIya vargIkaraNa aMgapraviSTa aura aMgabAhya ke rUpa meM kiyA gyaa| tRtIya vargIkaraNa Arya rakSita ne anuyogoM ke AdhAra para kiyA hai| unhoMne sampUrNa Agama sAhitya ko cAra anuyogoM meM bA~TA anuyoga zabda para cintana karate hue prAcIna sAhitya meM likhA hai-'aNuoyaNamaNuyogo'-anuyojana ko anuyoga kahA hai| 'anuyojana' yahAM para jor3ane va saMyukta karane ke artha meM vyavahRta huA hai| jisase eka dUsare ko sambandhita kiyA jA ske| isI artha ko spaSTa karate hue TIkAkAra ne likhA hai--jo bhagavat kathana se saMyojita karatA hai, vaha 'anuyoga' hai| abhidhAnarAjendra koSa meM likhA hai--laghu-sUtra ke sAtha mahAn-artha kA yoga karanA anuyoga hai| anuyoga eka cintana anuyoga zabda 'anu' aura 'yoga' ke saMyoga se nirmita huA hai| anu upasarga hai| yaha anukUla arthavAcaka hai| sUtra ke sAtha anukUla, anurUpa yA susaMgata saMyoga anuyoga hai| bRhatkalpa3 meM likhA hai ki anu kA artha pazcAdbhAva --yogabindu, prakaraNa 2/9 -nandI, sUtra 43 6. malinasya yathAtyantaM jalaM vastrasya zodhanam / anta:karaNaratnasya, tathA zAstra vidurbudhAH // 7. samavAyAMga 14/136 ahavA taM samAsao duvihaM paNNattaM taM jahA-aMgapavidraM aMgabAhiraM ca / (ka) Avazyaka niyukti, 363-377 (kha) vizeSAvazyakabhASya 2284-2295 (ga) dazavaikAlika niyukti, 3TI. 10. "yujyate saMbadhyate bhagavaduktArthena saheti yogaH" 11. "aNusUtraM mahAnarthastato mahatorthasyANunA sUtreNa yogo anuyogaH" 12. dekho 'aNuoga' zabda, pR. 340 13. aNuNA jogo aNujogo aNu pacchAbhAvao ya theve ya / jamhA pacchA'bhihiyaM suttaM thovaM ca teNANu // [10] -bRhatkalpa 1, gA. 190 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yA stoka hai| usa dRSTi se artha ke pazcAt jAyamAna yA stoka sUtra ke sAtha jo yoga hai, vaha anuyoga hai| AcArya malayagiri ke anusAra artha ke sAtha sUtra kI jo anukUla yojanA kI jAtI hai, usakA nAma anuyoga hai| athavA sUtra kA apane abhidheya meM jo yoga hotA hai, vaha anuyoga hai| yahI bAta AcArya haribhadra,5 AcArya abhayadeva,6 AcArya zAnticandra ne likhI hai| AcArya jinabhadragaNi kSamAzramaNa kA bhI yahI abhimata hai|8| jaina Agama sAhitya meM anuyoga ke vividha bheda-prabheda haiN| nandI meM AcArya devavAcaka ne anuyoga ke do vibhAga kiye haiN| vahAM para dRSTivAda ke parikarma, sUtra, pUrvagata, anuyoga aura cUlikA ye pAMca bheda kiye gaye haiN|19 usameM 'anuyoga' caturtha hai| anuyoga ke 'mUla prathamAnuyoga' aura 'gaNDikAnuyoga' ye do bheda kiye gaye haiN| mUla prathamAnuyoga kyA hai ? isa prazna para cintana karate hue AcArya ne kahA--mUla prathamAnuyoga meM arhan bhagavAn ko samyaktvaprApti ke bhava se pUrvabhava, devalokagamana, AyuSya, cyavana, janma, abhiSeka, rAjyazrI, pravrajyA, tapa, kevalajJAna kI utpatti, tIrthapravartana, ziSya-samudAya, gaNa-gaNadhara, AryikAe~, pravartinI, caturvidha saMgha kA parimANa, sAmAnya kevalI, manaHparyavajJAnI, avadhijJAnI, samyak zrutajJAnI, vAdI, anuttara vimAna meM gaye hue muni, uttara vaikriyadhArI muni, siddha avasthA prApta muni, pAdapopagamana anazana ko prApta kara jo jisa sthAna para jitane bhakta kA anazana kara antakRt hue| ajJAna-raja se vipramukta ho jo munivara anuttara siddhi mArga ko prApta hue unakA varNana hai| isake atirikta inhIM prakAra ke anya bhAva, jo anuyoga meM kathita haiM, vaha 'prathamAnuyoga' hai| dUsare zabdoM meM yoM kaha sakate haiM--'prathamAnuyoga meM samyaktvaprApti se lekara tIrthapravartana aura mokSagamana taka kA varNana hai|'21 dUsarA gaNDikAnuyoga hai| gaNDikA kA artha hai--samAna vaktavyatA se arthAdhikAra kA anusaraNa karane vAlI vAkyapaddhati; aura anuyoga arthAt --artha prakaTa karane kI vidhi| AcArya malayagiri ne likhA hai--ikSu ke madhya bhAga kI gaNDikA sadRza ekArtha kA adhikAra yAnI grnthpddhti| gaNDikAnuyoga ke aneka prakAra haiM22 (1) kulakara gaNDikAnuyoga-- vimalavAhana Adi kulakaroM kI jiivniyaaN| 14. sUtrasyArthena sahAnukUlaM yojanamanuyogaH / athavA abhidheye vyApAraH sUtrasya yogaH / anukUlo'nurUpo vA yogo anuyogaH / yathA ghaTazabdena ghaTasya pratipAdanamiti // --Avazyakaniyukti, malaya. vR. ni. 127 15. Avazyakaniyukti haribhadriyAvRtti 130 16. (ka) samavAyAMga, abhayadevavRtti 147 (kha) sthAnAMga, 4/1/262, pR. 200 17. jambUdvIpaprajJapti--prameyaratnamaMjUSA vRtti, pR. 4-5 18. aNujoyaNamaNujogo suyassa niyaeNa jamAbhidheyeNaM / vAvAro vA jogo jo aNurUvo'NukUlo vA // -vizeSAvazyakabhASya gA. 1383 19. parikkame, suttAI, puvvagae, aNuyoge, cUliyA / --zrImalayagirIyAnaMdIvRtti, pR. 235 20. paDhamANuyoge, gNddiyaannuyoge| -zrInandIcUrNI mUla, pR. 58 21. iha mUlabhAvastu tIrthaMkaraH tasya prathamaM pUrvabhavAdi athavA mUlassa paDhamANuyoge etthatitthagarassa atItabhavapariyAya parisattaI bhANiyavvA / zrInaMdIvRtti cUrNI, pR. 58 22. se kiM taM gaMDiyANuyoge ? gaMDiyANuyoge aNegavihe paNNatte... -zrIsamavAyAMgavRtti, pR. 120 [11] Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) tIrthaMkara gaNDikAnuyoga-- tIrthaMkara prabhu kI jiivniyaaN| (3) gaNadhara gaNDikAnuyoga- gaNadharoM kI jIvaniyA~ / (4) cakravartI gaNDikAnuyoga-- bharatAdi cakravartI rAjAoM kI jiivniyaaN| (5) dazArha gaNDikAnuyoga- samudravijaya Adi dazA) kI jiivniyaaN| (6) baladeva gaNDikAnuyoga-- rAma Adi baladevoM kI jiivniyaaN| (7) vAsudeva gaNDikAnuyoga- kRSNa Adi vAsudevoM kI jiivniyaaN| (8) harivaMza gaNDikAnuyoga-- harivaMza meM utpanna mahApuruSoM kI jiivniyaaN| (9) bhadrabAhu gaNDikAnuyoga-- bhadrabAhu svAmI kI jiivnii| (10) tapaHkarma gaNDikAnuyoga-- tapasyA ke vividha rUpoM kA vrnnn| (11) citrAntara gaNDikAnuyoga- bhagavAn RSabha tathA ajita ke antara samaya meM unake vaMza ke siddha yA sarvArthasiddha meM gaye haiM, unakA vrnnn| (12) utsarpiNI gaNDikAnuyoga-- utsarpiNI kAla kA vistRta vrnnn| (13) avasarpiNI gaNDikAnuyoga-- avasarpiNI kAla kA vistRta vrnnn| deva, mAnava, tiryaMca aura naraka gati meM gamana karanA, vividha prakAra se paryaTana karanA Adi kA anuyoga 'gaNDikAnuyoga' meM hai| jaise vaidikaparamparA meM viziSTa vyaktiyoM kA varNana purANa sAhitya meM huA hai, vaise hI jainaparamparA meM mahApuruSoM kA varNana gaNDikAnuyoga meM huA hai| gaNDikAnuyoga kI racanA samaya-samaya para mUrdhanya manISI tathA AcAryoM ne kii| paMcakalpacUrNi23 ke anusAra kAlakAcArya ne gaNDikAe~ racI thIM, para una gaNDikAoM ko saMgha ne svIkAra nahIM kiyaa| AcArya ne saMgha se nivedana kiyA--merI gaNDikAeM kyoM svIkRta nahIM kI gaI haiM ? una gaNDikAoM meM rahI huI truTiyA~ batAyI jAyeM, jisase unakA pariSkAra kiyA jA ske| saMgha ke bahuzruta AcAryoM ne una gaNDikAoM kA gaharAI se adhyayana kiyA aura unhoMne una para prAmANikatA kI mudrA lagA dii| isase yaha spaSTa hai--kAlakAcArya jaise prakRSTa pratibhAsampanna AcArya kI gaNDikAeM bhI saMgha dvArA svIkRta hone para hI mAnya kI jAtI thiiN| isase gaNDikAoM kI prAmANikatA siddha hotI hai| anuyoga kA artha vyAkhyA hai| vyAkhyeya vastu ke AdhAra para anuyoga ke cAra vibhAga kiye gaye haiM--caraNakaraNAnuyoga, dharmakathAnuyoga, gaNitAnuyoga aura drvyaanuyog| digambaraparamparA ke grantha dravyasaMgraha kI TIkA5 meM, paMcAstikAya meM, tattvArthavRtti meM ina anuyogoM ke nAma isa prakAra milate haiM--prathamAnuyoga, caraNAnuyoga, karaNAnuyoga aura drvyaanuyog| zvetAmbara aura digambara granthoM meM nAma aura karma meM kucha antara avazya hai para bhAva sabhI kA eka23. pnycklpcuurnni| -kAlakAcArya prakaraNa, pR. 23-24 24. cattAriu aNuogA, caraNe dhamma gaNiyANuoge ya / daviyA'Nuoge ya tahA, jahakammaM te mahaDDIyA // -abhidhAna rAjendrakoSa, pra. bhAga, pR. 256 prathamAnuyogo...caraNAnuyogo...karaNAnuyogo...dravyAnuyogo ityuktalakSaNAnuyogacatuSTayarUpe caturvidhaM zrutajJAnaM jnyaatvym| --dravyasaMgraha TIkA, 42/182 26. paMcAstikAya, 173 27. tattvArthavRtti, 254/15 [12] Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sA hai| zvetAmbara dRSTi se sarvaprathama caraNAnuyoga hai|8 ratnakaraNDazrAvakAcAra meM AcArya samantabhadra ne caraNAnuyoga kI paribhASA karate hue likhA hai-gRhastha aura muniyoM ke cAritra kI utpatti, vRddhi aura rakSA ke vidhAna karane vAle anuyoga ko caraNAnuyoga kahate haiN| dravyasaMgraha kI TIkA meM likhA hai--upAsakAdhyayana Adi meM zrAvaka kA dharma aura mUlAcAra, bhagavatI ArAdhanA Adi meM yati kA dharma jahAM mukhyatA se kahA gayA hai, vaha caraNAnuyoga hai| bRhadravyasaMgraha, anagAradharmAmRta TIkA Adi meM bhI caraNAnuyoga kI paribhASA isI prakAra milatI hai| AcAra sambandhI sAhitya caraNAnuyoga meM AtA hai| jinadAsagaNi2 mahattara ne dharmakathAnuyoga kI paribhASA karate hue likhA hai sarvajJokta ahiMsA Adi svarUpa dharma kA jo kathana kiyA jAtA hai athavA anuyoga ke vicAra se jo dharmasambandhI kathA kahI jAtI hai, vaha dharmakathA hai| AcArya haribhadra ne bhI anuyogadvAra kI TIkA meM ahiMsA lakSaNayukta dharma kA jo AkhyAna hai, use dharmakathA kahA hai| mahAkavi puSpadanta ne bhI likhA hai--jo abhyudaya, niHzreyas kI saMsiddhi karatA hai aura saddharma se jo nibaddha hai, vaha saddharmakathA hai| dharmakathAnuyoga ko hI digambara paramparA meM prathamAnuyoga kahA hai| ratnakaraNDazrAvakAcAra meM likhA hai--dharma, artha, kAma aura mokSa kA paramArthajJAna samyagjJAna hai, jisameM eka puruSa yA triSaSTi zlAghanIya puruSoM ke pavitra-caritra meM ratnatraya aura dhyAna kA nirUpaNa hai, vaha prathamAnuyoga hai| gaNitAnuyoga, gaNita ke mAdhyama se jahAM viSaya ko spaSTa kiyA jAtA hai, digambara paramparA meM isake sthAna para karaNAnuyoga yaha nAma pracalita hai| karaNAnuyoga kA artha hai--loka-aloka ke vibhAga ko, yugoM ke parivartana ko tathA cAroM gatiyoM ko darpaNa ke sadRza prakaTa karane vAle samyagjJAna ko karaNAnuyoga kahate haiN| karaNa zabda ke do artha haiM-- (1) pariNAma aura (2) gaNita ke sUtra / 28. (ka) Avazyakaniyukti 363-777 (kha) vizeSAvazyakabhASya 2284-2295 . gRhamedhyanagArANAM cAritrotpatti-vRddhirakSAGgam / caraNAnuyogasamayaM samyagjJAnaM vijAnAti // ratnakaraNDa, 45 30. dravyasaMgraha TIkA, 42/182/9 31. sakaletaracAritra-janma rakSA vivRddhikRt / vicAraNIyazcaraNAnuyogazcaraNAdRtaiH // -anagAradharmAmRta, 3/11 paM. AzAdharajI 32. dhammakahA nAma jo ahiMsAdilakkhaNaM savvaNNupaNIyaM / dhamma aNayogaM vA kahei esA dhammakahA // -dazavaikAlikacarNi, pa. 29 33. ahiMsAlakSaNadharmAnvAkhyAnaM dhrmkthaa| -anuyogadvAra TIkA, pR. 10 34. yato'bhyudayaniHzreyasArtha-saMsiddhiraMjasA / saddharmastannibaddhA yA sA saddharmakathA smRtA // -mahApurANa, mahAkavi puSpadaMta, 1/120 35. prathamAnuyogamAkhyAnaM caritaM purANamapi puNyam / bodhisamAdhinidhAnaM bodhati bodhaH samIcInaH // -ratnakaraNDa zrAvakAcAra, 43 36. lokAloka-vibhakteryugaparivRttezcaturgatInAM ca / Adarzamiva tathA matiravaiti karaNAnuyogaM ca // ratnakaraNDa zrAvakAcAra, 44 [13] Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyoga--jo zrutajJAna ke prakAza meM jIva-ajIva, puNya-pApa aura bandha-mokSa Adi tattvoM ko dIpaka ke sadRza prakaTa karatA hai, vaha dravyAnuyoga hai| jinabhadragaNi kSamAzramaNa ne vizeSAvazyakabhASya meM likhA hai-8-dravya kA dravya meM, dravya ke dvArA athavA dravyahetuka jo anuyoga hotA hai, usakA nAma dravyAnuyoga hai| isake atirikta dravya kA paryAya ke sAtha athavA dravya kA dravya ke hI sAtha jo yoga (sambandha) hotA hai, vaha bhI dravyAnuyoga hai| isI taraha bahuvacana dravyoM kA dravyoM meM bhI samajhanA caahie| Agama-sAhitya meM kahIM saMkSepa se aura kahIM vistAra se ina anuyogoM kA varNana hai| Arya vajra taka AgamoM meM anuyogAtmaka dRSTi se pRthakatA nahIM thii| pratyeka sUtra kI cAroM anuyogoM dvArA vyAkhyA kI jAtI thii| AcArya bhadrabAhu ne isa sambandha meM likhA hai--kAlika zruta anuyogAtmaka vyAkhyA kI dRSTi se apRthak the| dUsare zabdoM meM yoM kaha sakate haiM unameM caraNa-karaNAnuyoga prabhRti anuyoga catuSTaya ke rUpa meM avibhaktatA thii| Arya vajra ke pazcAt kAlika sUtra aura dRSTivAda kI anuyogAtmaka pRthakatA (vibhaktatA) kI gii| ___ AcArya malayagiri ne prastuta viSaya ko spaSTa karate hue likhA hai--Arya vajra taka zramaNa tIkSNa buddhi ke dhanI the, ataH anuyoga kI dRSTi se avibhakta rUpa se vyAkhyA pracalita thii| pratyeka sUtra meM caraNa-karaNAnuyoga Adi kA avibhAgapUrvaka vartana thaa| mukhyatA kI dRSTi se niyuktikAra ne yahAM para kAlika zruta ko grahaNa kiyA hai anyathA anuyogoM kA kAlika-utkAlika Adi sabhI meM avibhAga thaa|" jinabhadragaNi kSamAzramaNa ne isa sambandha meM vizleSaNa karate hue likhA hai--Arya vajra taka jaba anuyoga apRthak the taba eka hI sUtra kI cAroM anuyogoM ke rUpa meM vyAkhyA hotI thii| anuyogoM kA vibhAga kara diyA jAya, unakI pRthak-pRthak chaMTanI kara dI jAya to vahAM usa sUtra meM cAroM anuyoga vyavacchinna ho jaayeNge| ina prazna kA samAdhAna karate hue bhASyakAra ne likhA hai, jahAM kisI eka sUtra kI 39. 37. jIvAjIvasutattve puNyApuNye ca bandhamokSau ca / dravyAnuyoga-dIpaH zrutavidyA lokamAtanute // -ratnakaraNDa zrAvakAcAra 46 38. davvassa jo'Nuogo davve davveNa davvaheU vA / davvassa pajjaveNa va jogo, davveNa vA jogo // bahuvayaNao'vi evaM neo jo vA kahe aNuvautto / davvANuoga eso....... -vizeSAvazyakabhASya, 1398-99 jAvaMtaM ajavairA apuhuttaM kAliANuogassa / teNAreNa puhattaM kAliasui diTThivAe a | -Avazyakaniyukti, malayagirivRtti, gAthA 163, pR. 383 40. yAvadAryavajrA-AryavajrasvAmino mukho mahAmatayastAvatkAlikAnuyogasya kAlikazrutavyAkhyAnasyApRthaktvaM pratisUtraM caraNa karaNAnuyogAdInAmavibhAgena vartanamAsIt, tadAsAdhUnAM tIkSNaprajJatvAt / kAlikagrahaNaM prAdhAnyakhyApanArtham, anyathA srvaanuyogsyaapRthktvmaasiit|| --Avazyakaniyukti, pR. 383 prakA. Agamodaya samiti apuhatte aNiogo cattAri duvAra bhAsae ego / puhuttANuAge karaNe te attha taovi vocchinnA // kiM vairehiM puhattaM kayamaha tadaNaMtarehiM bhaNiyammi / tadaNaMtarehiM tadabhihiya gahiya suttattha sArehi // -vizeSAvazyakabhASya, gAthA 2286-2287 [14] Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyA cAroM anuyogoM meM hotI thI, vahAM cAroM meM se amuka anuyoga ke AdhAra para vyAkhyA karane kA yahAM para abhiprAya hai| AryarakSita se pUrva apRthaktvAnuyoga pracalita thA, usameM pratyeka sUtra kI vyAkhyA caraNa-karaNa, dharma, gaNita aura dravya kI dRSTi se kI jAtI thii| yaha vyAkhyApaddhati bahuta hI kliSTa aura smRti kI tIkSNatA para avalambita thii| AryarakSita ke 1. durbalikA puSyamitra, 2. phalgurakSita, 3. vindhya aura 4. goSThAmAhila ye cAra pramukha ziSya the| vindhyamuni mahAn pratibhAsampanna zIghragrAhI manISA ke dhanI the| AryarakSita ziSyamaNDalI ko Agama vAcanA dete, use vindhyamuni usI kSaNa grahaNa kara lete the| ataH unake pAsa agrima adhyayana ke lie bahuta-sA samaya avaziSTa rhtaa| unhoMne AryarakSita se prArthanA kI mere lie adhyayana kI pRthak vyavasthA kreN| AcArya ne prastuta mahanIya kArya ke lie mahAmedhAvI durbalikA puSyamitra ko niyukta kiyaa| adhyApanarata durbalikA puSyamitra ne kucha samaya ke pazcAt AryarakSita se nivedana kiyA--Arya vindhya ko Agama vAcanA dene se mere paThita pATha ke punarAvartana meM bAdhA upasthita hotI hai| isa prakAra kI vyavasthA se merI adhIta pUrvajJAna kI rAzi vismRta ho jaayegii| AryarakSita ne socA mahAmedhAvI ziSya kI bhI yaha sthiti hai to AgamajJAna kA surakSita rahanA bahuta hI kaThina hai| dUradarzI AryarakSita ne gambhIratA se cintana kara jaTila vyavasthA ko sarala banAne hetu Agama-adhyayana krama ko cAroM anuyogoM meM vibhakta kiyaa| yaha mahatvapUrNa kArya dazapura meM vIranirvANa saM. 592, vi.saM. 122 ke AsapAsa sampanna huA thaa| yaha vargIkaraNa viSaya sAdRzya kI dRSTi se kiyA gayA hai| prastuta vargIkaraNa karane ke bAvajUda bhI yaha bheda-rekhA nahIM khIMcI jA sakatI ki anya AgamoM meM anya anuyogoM kA varNana nahIM hai| udAharaNa ke rUpa meM, uttarAdhyayanasUtra meM dharmakathA ke atirikta dArzanika tathya bhI paryApta mAtrA meM haiN| bhagavatIsUtra to aneka viSayoM kA virAT sAgara hai| AcArAMga Adi meM bhI aneka viSayoM kI carcAe~ haiN| kucha AgamoM ko chor3akara anya AgamoM meM cAroM anuyogoM kA sammizraNa hai| yaha jo vargIkaraNa huA hai vaha sthUla dRSTi ko lekara huA hai| vyAkhyAkrama kI dRSTi se yaha vargIkaraNa apRthaktvAnuyoga aura pRthaktvAnuyoga ke rUpa meM do prakAra kA hai| hama yahAM para caraNakaraNAnuyoga, gaNitAnuyoga, dravyAnuyoga aura dharmakathAnuyoga para cintana na kara kevala anuyogadvArasUtra para cintana kreNge| mUla AgamoM meM nandI ke pazcAt anuyogadvAra kA nAma AtA hai| nandI aura anuyogadvAra ye donoM Agama cUlikA sUtra ke nAma se pahacAne jAte haiN| cUlikA zabda kA prayoga una adhyayanoM yA granthoM ke lie hotA hai jinameM avaziSTa viSayoM kA varNana yA varNita viSayoM kA spaSTIkaraNa kiyA gayA ho| dazavaikAlika aura mahAnizItha ke anta meM bhI cUlikAeM-cUlAeM-cUr3AeM prApta hotI haiN| cUlikAoM ko vartamAna yuga kI bhASA meM grantha kA pariziSTa kaha sakate haiN| nandI aura anuyogadvAra bhI Agama sAhitya ke adhyayana ke lie pariziSTa kA kArya 42. (ka) deviMdavaMdiehi mahANubhAvohi rakkhiyajehiM / jugumAsajja vibhatto, aNuyogo to kao cauhA // cattAri aNuyoga caraNadhammagaNiyANuyoga ya / davviyaNuyoge tahA jahakkama mahiDDiyA // --abhidhAnarAjendrakoza (kha) kAliya suyaM ca isibhAsiAI taio a sUrapannatI / savvoa diTThivAo cautthao hoi aNuogo // --Avazyakaniyukti 124 [15] Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karate haiN| jaise pAMca jJAnarUpa nandI maMgalasvarUpa hai vaise hI anuyogadvArasUtra bhI samagra AgamoM ko aura usakI vyAkhyAoM ko samajhane meM kuMjI sadRza hai| ye donoM Agama eka dUsare ke paripUraka haiN| AgamoM ke vargIkaraNa meM inakA sthAna cUlikA meM hai| jaise bhavya mandira zikhara se adhika zobhA pAtA hai vaise hI Agamamandira bhI nandI aura anuyogadvAra rUpa zikhara se adhika jagamagAtA hai| hama pUrva paMktiyoM meM yaha batA cuke haiM anuyoga kA artha vyAkhyA yA vivecana hai| bhadrabAhu svAmI ne Avazyakaniyukti meM anuyoga ke anuyoga-niyoga, bhASA-vibhASA aura vArtika ye paryAya batAye haiN| jinabhadragaNi kSamAzramaNa ne vizeSAvazyakabhASya meM," saMghadAsagaNi ne bRhatkalpabhASya meM ina sabhI paryAyoM kA vivaraNa prastuta kiyA hai| yaha satya hai ki jo paryAya diye gaye haiM, ve sabhI paryAya pUrNarUpa se ekArthaka nahIM haiM, kintu anuyogadvAra ke jo vividha prakAra haiM, unheM hI paryAya likhane meM AyA hai| AgamaprabhAvaka zrI puNyavijayajI mahArAja ne apanI anuyogadvAra kI vistRta prastAvanA meM aMga sAhitya meM anuyoga kI carcA kahAM-kahAM para AI hai, isa para pramANa purassara prakAza DAlA hai| saMkSepa meM yaha kahA jA sakatA hai ki zramaNa bhagavAn mahAvIra ke samaya sUtra kI jo vyAkhyApaddhati thI usI vyAkhyApaddhati kA vikasita aura paripakvarUpa hameM anuyogadvArasUtra meM sahaja rUpa se nihArane ko milatA hai| usake pazcAt likhe gaye jaina AgamoM ke vyAkhyAsAhitya meM anuyogadvAra kI hI zailI apanAI gii| zvetAmbara granthoM meM hI nahIM digambara paramparA ke granthoM meM bhI isa zailI ke sundara saMdarzana hote haiN| ___ anuyogadvAra meM dravyAnuyoga kI pradhAnatA hai| usameM cAra dvAra haiM, 1899 zlokapramANa upalabdha mUla pATha haiN| 152 gadya sUtra haiM aura 143 padya sUtra haiN| ___anuyogadvAra meM prathama paMcajJAna se maMgalAcaraNa kiyA gayA hai| usake pazcAt Avazyaka-anuyoga kA ullekha hai| isase pAThaka ko sahaja hI yaha anumAna hotA hai ki isameM AvazyakasUtra kI vyAkhyA hogI, para aisA nahIM hai| isameM anuyoga ke dvAra arthAt vyAkhyAoM ke dvAra upakrama Adi kA hI vivecana kiyA gayA hai| vivecana yA vyAkhyApaddhati kaisI honI cAhie yaha batAne ke lie Avazyaka ko dRSTAnta ke rUpa meM prastuta kiyA hai| prastuta sUtra meM kevala Avazyaka, zruta, skandha, adhyayana nAmaka grantha kI vyAkhyA, usake chaha adhyayanoM meM piNDArtha (arthAdhikAra kA nirdeza), unake nAma aura sAmAyika zabda kI vyAkhyA dI hai| AvazyakasUtra ke padoM kI vyAkhyA nahIM hai| isase spaSTa hai ki anuyogadvAra mukhyarUpa se anuyoga kI vyAkhyAoM ke dvAroM kA nirUpaNa karane vAlA grantha hai--AvazyakasUtra kI vyAkhyA karane vAlA nhiiN| ___AgamasAhitya meM aMgoM ke pazcAt sarvAdhika mahattvapUrNa sthAna AvazyakasUtra ko diyA gayA hai, kyoMki prastuta sUtra meM nirUpita sAmAyika se hI zramaNajIvana kA prArambha hotA hai| pratidina prAtaH sandhyA ke samaya zramaNajIvana kI 43. aNuyogo aNiyogo bhAsa vibhAsA ya vattiyaM ceva / ete aNuogassa tu NAmA egaTThiyA paMca // -Ava. ni. gAthA 126, vize. 1382, vR. 187 44. vizeSAvazyakabhASya 1418, 1419, 1420 45. bRhatkalpabhASya gA. 195, 196, 198, 199 46. naMdisuttaM-aNuogaddArAI prastAvanA puNyavijayajI ma., pR. 37-39 [16] Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jo Avazyaka kriyA hai isakI zuddhi aura ArAdhanA kA nirUpaNa isameM hai| ataH aMgoM ke adhyayana se pUrva Avazyaka kA adhyayana mAnA gayA hai| etadartha hI Avazyaka kI vyAkhyA karane kI pratijJA prastuta sUtra meM kI hai| vyAkhyA ke rUpa meM bhale hI sampUrNa grantha kI vyAkhyA na ho, kevala grantha ke nAma ke padoM kI vyAkhyA kI gaI ho, tathApi vyAkhyA kI jisa paddhati ko isameM apanAyA gayA hai vahI paddhati sampUrNa AgamoM kI vyAkhyA meM bhI apanAI gaI hai| yadi yaha kaha diyA jAya ki Avazyaka kI vyAkhyA ke bahAne se granthakAra ne sampUrNa AgamoM ke rahasyoM ko samajhAne kA prayAsa kiyA hai to atizayokti nahIM hogii| __Agama ke prArambha meM Abhinibodhika Adi pAMca jJAnoM kA nirdeza karake zrutajJAna kA vistAra se nirUpaNa kiyA hai| kyoMki zrutajJAna kA uddeza (par3hane kI AjJA), samuddeza (par3he hue kA sthirIkaraNa), anujJA (anya ko par3hAne kI AjJA) evaM anuyoga (vistAra se vyAkhyAna) hotA hai, jabaki zeSa cAra jJAnoM kA nahIM hotaa| aMgapraviSTa aura aMgabAhya ke uddezAdi hote haiM vaise hI kAlika, utkAlika aura AvazyakasUtra ke bhI hote haiN| sarvaprathama yaha cintana kiyA gayA hai ki Avazyaka eka aMgarUpa hai yA aneka aMgarUpa? eka zrutaskandha hai yA aneka zrutaskandha ? eka adhyayanarUpa hai yA aneka adhyayanarUpa ? eka uddezanarUpa hai yA aneka uddezanarUpa? samAdhAna prastuta karate hue kahA hai ki Avazyaka na eka aMgarUpa hai, na aneka aMgarUpa, vaha eka zrutaskandha hai aura aneka adhyayanarUpa hai| usameM na eka uddeza hai na anek| Avazyaka zrutaskandhAdhyayana kA svarUpa spaSTa karane ke lie Avazyaka, zruta, skandha aura adhyayana ina cAroM kA pRthak-pRthak nikSepa kiyA gayA hai| Avazyaka nikSepa cAra prakAra kA hai--nAma, sthApanA, dravya aura bhaav| kisI kA bhI Avazyaka yaha nAma rakha denA nAma-Avazyaka hai| kisI vastu kI Avazyaka ke rUpa meM sthApanA karane kA nAma sthApanAAvazyaka hai| sthApanAAvazyaka ke 40 prakAra haiM --kASThakarmajanya, citrakarmajanya, vastrakarmajanya, lepyakarmajanya, graMthikarmajanya, veSTanakarmajanya, pUrikarmajanya (dhAtu Adi ko pighalA kara sAMce meM DhAlanA), saMghAtikarmajanya (vastrAdi ke Tukar3e jor3anA) aura akSakarmajanya (pAsA), varATakakarmajanya (kaur3I), inameM pratyeka ke do bheda haiM--eka rUpa aura aneka ruup| punaH sadbhAvasthApanA aura asadbhAvasthApanA rUpa do bheda haiN| isa taraha sthApanAAvazyaka ke 40 bheda hote haiN| ___ dravyaAvazyaka ke AgamataH aura noAgamataH ye do bheda haiN| Avazyakapada smaraNa kara lenA aura usakA nirdoSa uccAraNAdi karanA AgamataH dravyaAvazyaka hai| isakA vizeSa spaSTIkaraNa karane ke lie saptanaya kI dRSTi se dravyAvazyaka para cintana kiyA hai| noAgamataH dravyAvazyaka kA tIna dRSTiyoM se cintana kiyA gA hai| ve dRSTiyAM haiMjJazarIra, bhavyazarIra aura tdvytirikt| Avazyakapada ke artha ko jAnane vAle vyakti ke prANarahita zarIra ko jJazarIradravyAvazyaka kahate haiN| jaise madhu yA ghRta se rikta hue ghaTa ko bhI madhughaTa yA ghRtaghaTa kahate haiM, kyoMki pahale usameM madhu yA ghRta thaa| vaise hI Avazyakapada kA artha jAnane vAlA cetana tattva, abhI nahIM hai tathApi usakA zarIra hai, bhUtakAlIna sambandha ke kAraNa vaha jJazarIradravyAvazyaka kahalAtA hai| jo jIva vartamAna meM Avazyakapada kA artha nahIM jAnatA hai, kintu AgAmI kAla meM apane isI zarIra dvArA use jAnegA vaha bhavyazarIradravyAvazyaka hai| jJazarIra aura bhavyazarIra se atirikta tadvyatirikta hai| vaha laukika, kuprAvacanika aura lokottarIya rUpa meM tIna prakAra kA hai| rAjA, yuvarAja seTha, senApati, sArthavAha prabhRti kA prAtaH va sAyaMkAlIna Avazyaka karttavya vaha laukikadravyaAvazyaka hai| kutIrthikoM kI kriyAeM kuprAvacanikadravyAvazyaka hai| zramaNa ke guNoM se rahita, niraMkuza jinezvara [17] Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn kI AjJA kA ullaMghana karane vAle svacchanda-vihArI kI apane mata kI dRSTi se ubhayakAlIna kriyAeM lokottaradravyAvazyaka haiN| bhAvaAvazyaka AgamataH aura noAgamataH rUpa meM do prakAra kA hai| Avazyaka ke svarUpa ko upayogapUrvaka jAnanA AgamataH bhAvaAvazyaka hai| noAgamataH bhAvaAvazyaka bhI laukika aura kuprAvacanika tathA lokottarika rUpa meM tIna prakAra kA hai| prAtaH mahAbhArata, sAyaM rAmAyaNa prabhRti kA sa-upayoga paThana-pAThana laukikaAvazyaka hai| carma Adi dhAraNa karane vAle tApasa Adi kA apane iSTadeva ko sAMjali namaskArAdi karanA kuprAvacanika bhAvaAvazyaka hai| zuddha-upayoga sahita vItarAga ke vacanoM para zraddhA rakhane vAle caturvidha tIrtha kA prAtaH sAyaMkAla upayogapUrvaka Avazyaka karanA lokottarika-bhAvaAvazyaka hai| ___Avazyaka kA nikSepa karane ke pazcAt sUtrakAra zruta, skandha aura ayayana kA nikSepapUrvaka vivecana karate haiN| zruta bhI Avazyaka kI taraha 4 prakAra kA hai--nAmazruta, sthApanAzruta, dravyazruta aura bhaavshrut| zruta ke zruta, sUtra, grantha, siddhAnta, zAsana, AjJA, vacana, upadeza, prajJApanA-pravacana evaM Agama ye ekArthaka nAma haiN| skandha ke bhI nAma, sthApanA, dravya aura bhAvaskandha aise 4 prakAra haiN| skandha ke gaNa, kAya, nikAya, skandha, varga, rAzi, puJja, piMDa, nikara, saMghAta, Akula aura samUha, ye ekArthaka nAma haiN| adhyayana 6 prakAra kA hai--sAmAyika, caturviMzatistava, vandana, pratikramaNa, kAyotsarga aura pratyAkhyAna / sAmAyika rUpa prathama adhyayana ke upakrama, nikSepa, anugama aura naya ye cAra anuyogadvAra haiN| upakrama kA nAmopakrama, sthApanopakrama, dravyopakrama, kSetropakrama, kAlopakrama aura bhAvopakrama rUpa 6 prakAra kA hai| anya prakAra se bhI upakrama ke chaha bheda batAye gaye haiM--AnupUrvI, nAma, pramANa, vaktavyatA, arthAdhikAra aura samavatAra / upakrama kA prayojana hai ki grantha ke sambandha meM prArambhika jJAtavya viSaya kI carcA / isa prakAra kI carcA hone se grantha meM Aye hue kramarUpa se viSayoM kA nikSepa krnaa| isase vaha sarala ho jAtA hai| ___ AnupUrvI ke nAmAnupUrvI, sthApanAnupUrvI, dravyAnupUrvI, kSetrAnupUrvI, kAlAnupUrvI, utkIrtanAnupUrvI, gaNanAnupUrvI, saMsthAnAnupUrvI, sAmAcAryAnupUrvI, bhAvAnupUrvI ye dasa prakAra haiM jinakA sUtrakAra ne ativistAra se nirUpaNa kiyA hai| prastuta vivecana meM aneka jaina mAnyatAoM kA digdarzana karAyA gayA hai| ___ nAmAnupUrvI meM nAma ke eka, do yAvat dasa nAma batAye haiN| saMsAra ke samasta dravyoM ke ekArthavAcI aneka nAma hote haiM kintu ve sabhI eka nAma ke hI antargata Ate haiN| dvinAma ke ekAkSarikanAma aura anekAkSarikanAma ye do bheda haiN| jisake uccAraNa karane meM eka hI akSara kA prayoga ho vaha ekAkSarika nAma hai| jaise dhI, strI, hI ityaadi| jisake uccAraNa meM aneka akSara hoM, vaha anekAkSarikanAma hai| jaise--kanyA, vINA, latA, mAlA ityaadi| athavA jIvanAma, ajIvanAma athavA avizeSikanAma, vizeSikanAma isa taraha do prakAra kA hai| isakA vistAra se vivecana kiyA gayA hai| trinAma ke dravyanAma, guNanAma aura paryAyanAma ye tIna prakAra haiN| dravyanAma ke dharmAstikAya, adharmAstikAya, -sU. 42, gAthA 1 47. suyaM suttaM gaMthaM siddhanta sAsaNaM ANa tti vayaNa uvaeso / paNNavaNe Agame vi ya egaTThA pajavA sutte // 48. gaNa kAya nikAe cie khaMdhe vagge taheva rAsI ya / puMje ya piNDe nigare saMghAe Aula samahe // [18] -sU. 12, gA. 1 (skandhAdhikAra) Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AkAzAskiAya, jIvAstikAya, pudgalAstikAya aura addhAsamaya (kAla) ye chaha bheda haiN| guNanAma ke varNanAma, gaMdhanAma, rasanAma, sparzanAma aura saMsthAnanAma Adi aneka bheda-prabheda haiN| paryAyanAma ke eka guNa kRSNa, dviguNa kRSNa, triguNa kRSNa, yAvat dasaguNa, saMkhyeyaguNa, asaMkhyeyaguNa aura anantaguNa kRSNa ityAdi aneka prakAra haiN| caturnAma 4 prakAra kA hai--AgamataH, lopataH, prakRtitaH aura vikaartH| vibhaktyanta pada meM varNa kA Agamana hone se padma kA pdmaani| yaha AgamataH pada kA udAharaNa hai| vargoM ke lopa se jo pada banatA hai vaha lopataH pada hai; jaisepaTo'tra-padotra / sandhikArya prApta hone para bhI sandhi kA na honA prakRtibhAva kahalAtA hai| jaise zAle ete, mAle ime| vikArataH pada ke udAharaNa daMDAgraH, nadIha, mdhuudkm| paMcanAma pAMca prakAra kA hai--nAmika, naipAtika, AkhyAtika, aupasargika aura mizra / SaTnAma audayika, aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika, pAriNAmika aura sannipAtikachaha prakAra kA hai| ina bhAvoM para karmasiddhAnta va guNasthAnoM kI dRSTi se vistArapUrvaka prakAza DAlA gayA hai| isake pazcAt saptanAma meM sapta svara para, aSTanAma meM aSTa vibhakti para, navanAma meM navarasa evaM dasanAma meM guNavAcaka dasa nAma batAye haiN| upakrama ke tRtIya bheda pramANa para cintana karate hue dravyapramANa, kSetrapramANa, kAlapramANa aura bhAvapramANa ke rUpa meM cAra bheda kiye gaye haiN| dravyapramANa pradezaniSpanna aura vibhAganiSpanna rUpa se do prakAra kA hai| pradezaniSpannadravyapramANa ke antargata paramANu, dvipradezI skandha yAvat dazapradezI skandha Adi haiN| vibhAganiSpannadravyapramANa ke mAna, unmAna, avamAna, gaNitamAna aura pratimAna ye pAMca prakAra haiN| inameM se mAna ke do prakAra haiM-dhAnyamAnapramANa, rsmaanprmaann| dhAnyamAnapramANa ke prasRti, sedhikA, kuDaba, prastha, ADhaka, droNi jaghanya, madhyama, utkRSTa, kumbha Adi aneka bheda haiN| isI prakAra rasamAna pramANa ke bhI vividha bheda haiN| unmAna pramANa ke arddhakarSa, karSa, arddhapala, pala, arddhatulA, tulA, arddhabhAra, bhAra Adi aneka bheda haiN| isa pramANa se agara kumakuma, khA~Da, gur3a Adi vastuoM kA pramANa mApA jA sakatA hai| jisa pramANa se bhUmi Adi kA mApa kiyA jAya vaha avamAna hai| isake hAtha, daMDa, dhanuSya Adi aneka prakAra haiN| gaNitamAnapramANa meM saMkhyA se pramANa nikAlA jAtA hai| jaise eka, do se lekara hajAra, lAkha, karor3a Adi jisase dravya ke Aya-vyaya kA hisAba lagAyA jaay| pratimAna--jisase svarNa Adi mApA. jaay| isake guJjA kAMgaNI niSpAva, karmamAzaka, maNDalaka, sonaiyA Adi aneka bheda haiN| isa prakAra dravyapramANa kI carcA hai| kSetrapramANa, pradezaniSpanna aura vibhAganiSpanna do prakAra kA hai| eka-pradezAvagAhI, dvi-pradezAvagAhI Adi pudgaloM se vyApta kSetra ko pradezaniSpanna kSetrapramANa kahA gayA hai| vibhAganiSpanna kSetrapramANa ke aMgula, vitasti, hasta, kukSi, daMDa, koza, yojana Adi nAnA prakAra haiN| aMgula--AtmAMgula, utsedhAMgula aura pramANAMgula ke rUpa meM tIna prakAra kA hai| jisa kAla meM jo mAnava hote haiM unake apane aMgula se 12 aMgula pramANa mukha hotA hai| 108 aMgula pramANa pUrA zarIra hotA hai| ve puruSa uttama, madhyama aura jaghanya rUpa se 3 prakAra ke haiN| jina puruSoM meM pUrNa lakSaNa haiM aura 108 aMgula pramANa jinakA zarIra hai ve uttama puruSa haiM, jina puruSoM kA zarIra 104 aMgula pramANa hai ve madhyama puruSa haiM aura jinakA zarIra 96 aMgula pramANa hai ve jaghanya puruSa haiN| ina aMguloM ke pramANa se chaha aMgula kA 1 pAda, 2 pAda kI 1 vitasti, 2 vitasti kA 1 hAtha, 2 hAtha kI 1 kukSi, 2 kukSi kA eka dhanuSya, do hajAra dhanuSya kA 1 koza, 4 koza kA eka yojana hotA hai| prastuta pramANa se ArAma, udyAna, kAnana, vana, vanakhaNDa, kuMA, pApikA, [19] Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nadI, khAI, prAkAra, stUpa Adi nApe jAte haiN| utsedhAMgula kA pramANa batAte hue paramANu trasareNu, rathareNu kA varNana vividha prakAra se kiyA hai| prakAza meM jo dhUlikaNa A~khoM se dikhAI dete haiM ve trasareNu haiN| ratha ke calane se jo dhUli ur3atI hai vaha rathareNu hai| paramANu kA do dRSTiyoM se pratipAdana hai--sUkSma-paramANu aura vyaavhaarik-prmaannu| ananta sUkSma-paramANuoM ke milane se eka vyAvahArika-paramANu banatA hai| vyAvahArika-paramANuoM kI kramazaH vRddhi hote-hote mAnavoM kA bAlAgra, lIkha, na~, yava aura aMgula banatA hai, jo kramazaH ATha gune adhika hote haiN| prastuta aMgula ke pramANa se chaha aMgula kA arddhapAda, 12 aMgula kA pAda, 24 aMgula kA eka hasta, 48 aMgula kI eka kukSi, 96 aMgula kA 1 dhanuSya hotA hai| isI dhanuSya ke pramANa se do hajAra dhanuSya kA 1 koza aura 4 koza kA 1 yojana hotA hai| utsedhAMgula kA prayojana 4 gatiyoM ke prANiyoM kI avagAhanA nApanA hai| yaha avagAhanA jaghanya aura utkRSTa rUpa se do prakAra kI hotI hai| jaise naraka meM jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga haiM aura utkRSTa avagAhanA 500 dhanuSya pramANa hai aura uttara vikriyA karane para jaghanya aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa eka hajAra dhanuSya hotI hai| isa taraha utsedhAMgula kA pramANa sthAyI, nizcita aura sthira hai| utsedhAMgula se eka hajAra gunA adhika pramANAMgula hotA hai| vaha bhI utsedhAMgula ke samAna nizcita hai| avasarpiNI kAla ke prathama tIrthaMkara bhagavAn RSabha aura unake putra bharata ke aMgula ko pramANAMgula mAnA gayA hai| antima tIrthaMkara zramaNa bhagavAn mahAvIra ke eka aMgula ke pramANa meM do utsedhAMgula hote haiN| dUsare zabdoM meM kaheM to unake 500 aMgula ke barAbara 1000 utsedhAMgula arthAt 1 pramANAMgula hotA hai| isa pramANAMgula se anAdi padArthoM kA nApa jJAta kiyA jAtA hai| isase bar3A anya koI aMgula nahIM hai| ____kAlapramANa pradezaniSpanna aura vibhAganiSpanna rUpa se do prakAra kA hai| eka samaya kI sthiti vAle paramANu yA skandha Adi kA kAla pradezaniSpanna kAlapramANa kahalAtA hai| samaya, AvalikA, muhUrta, dina, ahorAtri, pakSa, mAsa, saMvatsara, yuga, palya, sAgara, avasarpiNI, utsarpiNI, parAvartana Adi ko vibhAganiSpanna kAlapramANa kahA gayA hai| samaya bahuta hI sUkSma kAlapramANa hai| isakA svarUpa pratipAdita karate hue vastra-vidAraNa kA udAharaNa diyA hai| asaMkhyAta samaya kI eka AvalikA, saMkhyAta AvalikA kA eka ucchvAsanizvAsaH, prasanna mana, pUrNa svastha vyakti ke eka zvAsocchvAsa ko prANa kahate haiN| sAta prANoM kA 1 stoka, 7 stokoM kA 1 lava, usake pazcAt zIrSaprahelikA, palyopama, sAgaropama kI saMkhyA taka prakAza DAlA hai jisakA hama anya AgamoM ke vivecana meM ullekha kara cuke haiN| isa kAlapramANa se cAra gatiyoM ke jIvoM ke AyuSya para vicAra kiyA gayA hai| ___ bhAvapramANa tIna prakAra kA hai--guNapramANa, nayapramANa aura sNkhyaaprmaann| guNapramANa --jIvaguNapramANa aura ajIvaguNapramANa isa taraha se do prakAra kA hai| jIvaguNapramANa ke tIna bheda jJAnaguNapramANa, darzanaguNapramANa aura cAritraguNapramANa haiN| isameM se jJAnaguNapramANa ke pratyakSa, anumAna, upamAna aura Agama ye cAra bheda haiN| pratyakSa ke indriyapratyakSa aura noindriyapratyakSa do bheda haiM / indriyapratyakSa ke zrotrendriya se sparzendriya taka pAMca bheda haiN| noindriyapratyakSa ke avadhijJAna, manaHparyavajJAna aura kevalajJAnapratyakSa--ye tIna bheda haiN|" anumAna--pUrvavat, zeSavat aura dRSTasAdharmyavat tIna prakAra kA hai| pUrvavatanumAna ko samajhAne ke lie eka rUpaka diyA hai| jaise--kisI mAtA kA koI putra laghuvaya meM anyatra calA gayA aura yuvaka hokara punaH apane nagara meM 49. pratyakSapramANa kA vistRta vivaraNa nandIsUtra ke vivecana meM diyA gayA hai| isake atirikta dekhie, lekhaka kA 'jaina Agama sAhityaH manana mImAMsA' grnth| [20] Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aayaa| use dekhakara usakI mAtA pUrva lakSaNoM se anumAna karatI hai ki yaha putra merA hI hai| ise pUrvavatanumAna kahA zeSavatanumAna kAryataH, kAraNataH, guNataH, avayavataH aura AzrayataH isa taraha pAMca prakAra kA hai| kArya se kAraNa kA jJAna honA kAryataHanumAna kahA jAtA hai| jaise zaMkha, bherI Adi ke zabdoM se unake kAraNabhUta padArthoM kA jJAna honA; yaha eka prakAra kA anumAna hai| kAraNataH anumAna vaha hai jisameM kAraNoM se kArya kA jJAna hotA hai; jaise tantuoM se paTa banatA hai, miTTI ke piNDa se ghaTa banatA hai| guNata:anumAna vaha hai jisase guNa ke jJAna se guNI kA jJAna kiyA jAya; jaise--kasauTI se svarNa kI parIkSA, gaMdha se phUloM kI priikssaa| avayavataH anumAna hai avayavoM se avayavI kA jJAna honA, jaise--sIMgoM se mahiSa kA, zikhA se kukkuTa kA, dAMtoM se hAthI kaa| Azrayata: anumAna vaha hai jisameM Azraya se AzrayI kA jJAna hotA hai| isameM sAdhana se sAdhya pahacAnA jAtA hai, jaise dhueM se agni, bAdaloM se jala, sadAcaraNa se kulIna putra kA jJAna hotA hai| dRSTasAdharmyavat-anumAna ke sAmAnyadRSTa aura vizeSadRSTa--ye do bheda haiN| kisI eka vyakti ko dekhakara taddezIya yA tajjAtIya anya vyaktiyoM kI AkRti Adi kA anumAna karanA sAmAnyadRSTa anumAna hai| isI prakAra aneka vyaktiyoM kI AkRti Adi se eka vyakti kI AkRti kA anumAna bhI kiyA jA sakatA hai| kisI vyakti ko pahale eka bAra dekhA ho, punaH usako dUsare sthAna para dekhakara acchI taraha pahacAna lenA vizeSadRSTa anumAna hai| upamAnapramANa ke sAdhopanIta aura vaidhopanIta ye do bheda haiN| sAdhopanIta ke kiMcit sAdhopanIta, prAyaHsAdhopanIta aura sarvasAdhopanIta ye tIna prakAra haiN| jisameM kucha sAdharmya ho vaha kiMcit sAdhopanIta hai| udAharaNa ke lie jaisA Aditya hai vaisA khadyota hai, kyoMki donoM hI prakAzita haiN| jaisA candra hai vaisA kumuda hai, kyoMki donoM meM zItalatA hai| jisameM lagabhaga samAnatA ho vaha prAyaHsAdhopanIta hai, jaise--gAya hai vaisI nIla-gAya hai| jisameM saba prakAra kI samAnatA ho vaha sarvasAdhopanIta hai| yaha upamA deza, kAla Adi kI bhinnatA ke kAraNa anya meM nahIM prApta hotii| ataH usakI usI se upamA denA sarvasAdhopanIta-upamAna hai| isameM upameya aura upamAna bhinna nahIM hote| jaise--sAgara sAgara ke sadRza hai| tIrthaMkara tIrthaMkara ke samAna hai| vaidhopanIta ke kiMcitvaidhopanIta, prAya:vaidhopanIta aura sarvavaidhopanIta--ye tIna prakAra haiN| Agama do prakAra ke haiM--laukika aura lokottara / mithyAdRSTiyoM ke banAye hue grantha laukika Agama haiN| jinheM pUrNa jJAna prApta ho gayA hai aise sarvajJa, sarvadarzI dvArA pratipAdita dvAdazAMga gaNipiTaka--yaha lokottara Agama hai athavA Agama ke sUtrAgama, arthAgama aura tadubhayAgama athavA AtmAgama, anantarAgama aura paramparAgama, isa prakAra tIna bheda haiN| tIrthaMkara dvArA kathita artha unake lie AtmAgama hai| gaNadhararacita sUtra gaNadhara ke lie AtmAgama hai aura artha unake lie paramparAgama hai| usake pazcAt sUtra, artha donoM paramparAgama haiN| yaha jJAnaguNapramANa kA varNana hai| darzanaguNapramANa ke cakSudarzana, acakSudarzana, avadhidarzana aura kevaladarzana guNapramANa--ye cAra bheda haiN| cAritraguNapramANa pAMca prakAra kA hai--sAmAyikacAritra, chedopasthApanIya, parihAravizuddha, sUkSmasaMparAya aura yathAkhyAtacAritra gunnprmaann| sAmAyikacAritra itvarika aura yAvatkathita rUpa se do prakAra kA hai| chedopasthApanIyacAritra bhI sAticAra aura niraticAra (sadoSa aura nirdoSa) aise do prakAra kA hai| isI prakAra parihAravizuddha, sUkSmasaMparAya aura yathAkhyAtacAritra [21] Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI kramazaH nirvizyamAna aura nirviSTakAyika, pratipAtI aura apratipAtI, chAdyasthika aura kaivalika isa prakAra dodo taraha ke haiN| cAritraguNapramANa ke avAntara bheda-prabhedoM para prastuta Agama meM prakAza nahIM DAlA gayA hai| ajIvaguNapramANa ke 5 prakAra haiM-varNaguNapramANa, gaMdhaguNapramANa, rasaguNapramANa, sparzaguNapramANa aura sNsthaangunnprmaann| inake kramazaH 5, 2, 5, 8 aura 5 bheda pratipAdita kiye gaye haiN| yaha guNapramANa kA varNana huaa| bhAvapramANa kA dUsarA bheda nayapramANa hai| naya ke naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda, samabhirUDha aura evaMbhUta--ye sAta prakAra haiN| prasthaka, vasati evaM pradeza ke dRSTAnta se ina nayoM kA svarUpa samajhAyA hai| ___ bhAvapramANa kA tRtIya bheda saMkhyApramANa hai| vaha nAmasaMkhyA, sthApanAsaMkhyA, dravyasaMkhyA, upamAnasaMkhyA, parimANasaMkhyA, jJAnasaMkhyA, gaNanAsaMkhyA aura bhAvasaMkhyA--isa taraha ATha prakAra kA hai| gaNanAsaMkhyA vizeSa mahatvapUrNa hone se usakA vistAra se vivecana kiyA hai| jisake dvArA gaNanA kI jAya vaha gaNanAsaMkhyA kahalAtI hai| eka kA aMka ginane meM nahIM AtA ata: do se gaNanA kI saMkhyA kA prArambha hotA hai| saMkhyA ke saMkhyeyaka, asaMkhyeyaka aura ananta, ye tIna bheda haiN| saMkhyeyaka ke jaghanya, madhyama aura utkRSTa ye tIna bheda haiN| asaMkhyeyaka ke parItAsaMkhyeyaka, yuktAsaMkhyeyaka aura asaMkhyeyAsaMkhyeyaka tathA ina tInoM ke jaghanya, madhyama aura utkRSTa ye tIna-tIna bheda haiN| isa prakAra asaMkhyeyaka ke 9 bheda hue| anantaka ke parItAntaka, yuktAnantaka aura anantAnantaka ye tIna bheda haiN| inameM se parItAntaka aura yuktAnantaka ke jaghanya. madhyama aura utkaSTa. ye tIna-tIna bheda haiM aura anantAntaka ke jaghanya aura madhyama, ye do bheda haiN| isa prakAra kula 8 bheda hote haiN| saMkhyeyaka ke 3, asaMkhyeyaka ke 9 aura anantaka ke 8, kula 20 bheda hue| yaha bhAvapramANa kA varNana huaa| __ hamane pUrva pRSThoM meM sAmAyika ke cAra anuyogadvAroM meM se prathama anuyogadvAra upakrama ke AnupUrvI, nAma, pramANa, vaktavyatA, arthAdhikAra aura samavatAra, ye 6 bheda kiye the| unameM AnupUrvI, nAma aura pramANa para cintana kiyA jA cukA hai| avazeSa 3 para cintana karanA hai| ___ vaktavyatA ke svasamayavaktavyatA, parasamayavaktavyatA aura ubhayasamayavaktavyatA, ye tIna prakAra haiN| dharmAstikAya, adharmAstikAya Adi sva-siddhAntoM kA varNana karanA svasamayavaktavyatA hai| anya matoM ke siddhAntoM kI vyAkhyA karanA parasamayavaktavyatA hai| svapara--ubhaya matoM kI vyAkhyA karanA ubhayasamayavaktavyatA hai| jo jisa adhyayana kA artha hai arthAt viSaya hai vahI usa adhyayana kA arthAdhikAra hai| udAharaNa ke rUpa meM, jaise Avazyaka sUtra ke 6 adhyayanoM kA sAvadyayoga se nivRtta honA hI usakA viSayAdhikAra hai vahI arthAdhikAra kahalAtA hai| ___ samavatAra kA tAtparya yaha hai ki AnupUrvI Adi jo dvAra haiM unameM una-una viSayoM kA samavatAra karanA arthAt sAmAyika Adi adhyayanoM kI AnupUrvI Adi pAMca bAteM vicAra kara yojanA krnaa| samavatAra ke nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla aura bhAvasamavatAra isa prakAra chaha bheda haiN| dravyoM kA svaguNa kI apekSA se AtmabhAva meM avatIrNa honA--vyavahAranaya kI apekSA se pararUpa meM avatIrNa honA Adi dravyasamavatAra haiM / kSetra kA bhI svarUpa, pararUpa aura ubhayarUpa se samavatAra hotA hai| kAla samavatAra zvAsocchvAsa se saMkhyAta, asaMkhyAta aura anantakAla (jisakA vistAra pUrva meM de cuke haiM) taka kA hotA hai| bhAvasamavatAra ke bhI do bheda haiM--AtmabhAvasamavatAra aura tdubhysmvtaar| bhAva kA apane hI svarUpa meM samavatIrNa honA AtmabhAvasamavatAra kahalAtA hai| jaise--krodha kA krodha ke (22/ Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rUpa meM samavatIrNa honaa| bhAva kA svarUpa aura pararUpa donoM meM samavatAra honA tadubhayabhAvasamavatAra hai| jaise--krodha kA krodha ke rUpa meM samavatAra hone ke sAtha hI mAna ke rUpa meM samavatAra honA tadubhayabhAvasamavatAra hai| anuyogadvArasUtra kA adhika bhAga upakrama kI carcA ne roka rakhA hai| zeSa tIna nikSepa saMkSepa meM haiN| prastuta grantha kI racanA aisI hai ki jJAtavya viSayoM kA pratipAdana upakrama meM hI kara diyA hai jisase bAda ke viSayoM ko samajhanA atyanta sarala ho jAtA hai| upakrama meM jina viSayoM kI carcA kI gaI hai una sabhI viSayoM para hama tulanAtmaka dRSTi se cintana karanA cAhate the jisase ki prabuddha pAThakoM ko yaha parijJAta ho sake ki AgamasAhitya meM anya sthaloM para ina viSayoM kI carcA kisa rUpa meM hai| aura paravartI sAhitya meM ina viSayoM kA vikAsa kisa rUpa meM huA hai| para samayAbhAva ke kAraNa hama cAhate hue bhI yahAM nahIM kara pA rahe haiN| 'pramANa eka adhyayana' zIrSaka lekha meM hamane.pramANa kI carcA vistAra se kI hai, ataH jijJAsu pAThaka usa grantha kA avalokana kara sakate haiN| nikSepa--yaha anuyogadvAra kA dUsarA dvAra hai| nikSepa jainadarzana kA eka pAribhASika aura lAkSaNika zabda hai| padArthabodha ke lie nikSepa kA parijJAna bahuta hI Avazyaka hai| nikSepa kI aneka vyAkhyAeM vibhinna granthoM meM milatI haiN| jItakalpabhASya meM AcArya jinabhadragaNi kSamAzramaNa ne likhA hai 'ni' zabda ke tIna artha haiM--grahaNa, AdAna Ara aadhiky| 'kSepa' kA artha hai prerita krnaa| jisa vacanapaddhati meM ni/adhika kSepa/vikalpa hai, vaha nikSepa hai| sUtrakRtAMgacUrNi meM jinadAsagaNimahattara ne nikSepa kI paribhASA isa prakAra kI hai--jisakA kSepa/sthApana niyata aura nizcita hotA hai, vaha nikSepa hai / vRhad dravyasaMgraha meM AcArya nemIcanda ne likhA hai, yuktimArga se prayojanavazAt, jo vastu ko nAma Adi cAra bhedoM meM kSepaNa sthApana kare vaha nikSepa hai|3 nayacakra meM AcArya mallisena malladhArI ne nikSepa kI paribhASA isa prakAra prastuta kI hai--vastu kA nAma Adi meM kSepa karane yA dharohara rakhanA nikSepa hai||4 SaTkhaNDAgama kI dhavalA TIkA meM AcArya vIrasena ne nikSepa kI paribhASA isa prakAra prastuta kI hai--saMzaya, viparyaya aura anadhyavasAya meM avasthita vastu ko unase nikAlakara jo nizcaya meM kSepaNa karatA hai, vaha nikSepa hai| dUsare zabdoM meM yoM kaha sakate haiM, jo anirNIta vastu kA nAma, sthApanA, dravya aura bhAva dvArA nirNaya karAye vaha nikSepa hai| ise yoM bhI kaha sakate haiM--aprakRta kA nirAkaraNa karake prakRta kA nirUpaNa karanA nikSepa hai| arthAt zabda kA artha meM aura artha kA zabda meM Aropa karanA yAnI zabda aura artha ko kisI eka nizcita artha meM sthApita karanA 50. jainadarzana svarUpa aura vizleSaNa, pRSTha 376 se 405 / -lekhaka devendra muni zAstrI 51. gahaNaM AdANaM ti hoti Nisaddo tahAhiyatthammi / khiva peraNe va bhaNito ahiukkhevo ta Nikkhevo // -jItakalpabhASya 809 (babalacandra kezavalAla modI, ahamadAbAda) 52. nikSipyate'neneti nikSepaH / niyato nizcito kSepo nikSepaH // -sUtrakRtAMgacUrNi 1, pRSTha 17 53. jutto sujuttamagge jaM caubheyeNa hoi khalu ThavaNaM / vaje sadi NAmAdisu taM NikkhevaM have samaye // -bRhadnayacakra 269 54. vastu nAmAdiSu kSipatIti nikSepaH / -nayacakra 48 55. saMzayaviparyaye anadhyavasAya vA sthitastebhyo'pasArya nizcaye kSipatIti nikSepaH / -dhavalA 4/1, 3, 1/2/6 [23] Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nikSepa hai 6 saMkSipta meM sAra yaha hai ki jisake dvArA vastu kA jJAna yA upacAra se vastu meM jina prakAroM se AkSepa kiyA jAya vaha nikSepa hai / kSepaNakriyA ke bhI do prakAra haiM, prastuta artha kA bodha karAne vAlI zabdaracanA aura dUsarA prakAra hai artha kA zabda meM Aropa karanA / kSepaNakriyA vaktA ke bhAvavizeSa para AdhRta hai / AcArya umAsvAti ne nikSepa kA paryAyavAcI zabda nyAsa diyA hai| tattvArtharAjavArtika meM 'nyAso nikSepa : 17" ke dvArA spaSTIkaraNa kiyA hai| nAma Adi ke dvArA vastu meM bheda karane ke upAya ko nyAsa yA nikSepa kahate haiM (58 nikSepa ke nAma, sthApanA, dravya aura bhAva ye cAra prakAra haiN| prastuta dvAra meM nikSepa ke oghaniSpannanikSepa, nAmaniSpannanikSepa aura sUtrAlApakaniSpannanikSepa -- isa prakAra tIna bheda kiye haiN| oghaniSpannanikSepa, adhyayana, akSINa, Aya aura kSapaNA ke rUpa meM cAra prakAra kA hai| adhyayana ke nAmAdhyayana, sthApanAdhyayana, dravyAdhyayana aura bhAvAdhyayana--ye cAra bheda haiN| akSINa ke nAma, sthApanA, dravya aura bhAva--ye cAra bheda haiN| ina cAra meM bhAvAkSINatA ke AgamataH bhAvAkSINatA aura noAgamataH bhAvAkSINatA kahalAtI hai| jo vyaya karane para bhI kiMcinmAtra bhI kSINa na ho vaha noAgamataH bhAvAkSINatA kahalAtI hai| jaise--eka jagamagAte dIpaka se zatAdhika dIpaka prajvalita kiye jA sakate haiM, kintu usase dIpaka kI jyoti kSINa nahIM hotI vaise hI AcArya zruta kA dAna dete haiN| ve svayaM bhI zrutajJAna sedIta rahate haiM aura dUsaroM ko bhI pradIpta karate haiN| sArAMza yaha hai ki zruta kA kSINa na honA bhAvAkSINatA hai| Aya ke nAma, sthApanAdi cAra bheda haiN| jJAna, darzana aura cAritra kA lAbha prazasta Aya hai| krodha, mAna, mAyA, lobha Adi kI prApti aprazasta Aya hai / kSapaNA ke nAma sthApanAdi cAra bheda haiN| kSapaNA kA artha nirjarA, kSaya hai / krodhAdi kA kSaya honA prazasta kSapaNA hai / jJAnAdi kA naSTa honA aprazasta kSapaNA hai / oghaniSpannanikSepa ke vivecana ke pazcAt nAmaniSpannanikSepa kA vivecana karate hue kahA hai-- jisa vastu kA nAmanikSepaniSpanna ho cukA hai use nAmaniSpannanikSepa kahate haiM, jaise sAmAyika / isake bhI nAmAdi cAra bheda haiN| bhAvasAmAyika kA vivecana vistAra se kiyA hai aura bhAvasAmAyika karane vAle zramaNa kA Adarza prastuta karate hue batAyA hai-- jisakI AtmA sabhI prakAra se sAvadya vyApAra se nivRtta hokara mUlaguNarUpa saMyama, uttaraguNarUpa niyama tathA tapa Adi meM lIna hai usI ko bhAvasAmAyika kA anupama lAbha prApta hotA hai| jo trasa aura sthAvara sabhI prANiyoM ko Atmavat dekhatA hai, unake prati samabhAva rakhatA hai vahI sAmAyika kA saccA adhikArI hai| jisa prakAra mujhe duHkha priya nahIM hai, vaise hI anya prANiyoM ko bhI duHkha priya nahIM hai, aisA jAnakara jo na kisI anya prANI kA hanana karatA hai, na karavAtA hai aura na karate hue kI anumodanA hI karatA hai vaha zramaNa hai, Adi / sUtrAlApaka nikSepa vaha hai jisameM 'karemi bhaMte sAmAiyaM' Adi padoM kA nAmAdi bhedapUrvaka vyAkhyAna kiyA jAtA hai| isameM sUtra kA zuddha aura spaSTa rUpa se uccAraNa karane kI sUcanA dI hai| 56. Nicchae NiNNae khivadi ti Nikkheo / 57. 58. upAyo nyAsa ucyate / nAmasthApanAdravyabhAvatastannyAsaH -dhavalA pu. 1, pR. 10 [24] ____tattvArthasUtra 1/5 -dhavalA 1/1/1/1, gA. 11/17 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvAra kA tRtIya dvAra anugama hai| uttarAdhyayanacUrNi meM anugama kI vyAkhyA isa prakAra kI gaI hai jisake dvArA sUtra kA anusaraNa athavA sUtra ke artha kA spaSTIkaraNa kiyA jAtA hai, vaha anugama/vyAkhyA hai| anuyogadvAracUrNi meM anugama kI vyAkhyA isa prakAra milatI hai--artha se sUtra aNu arthAt laghu hotA hai, usake anurUpa gamana karanA anugama hai| dUsare zabdoM meM yoM bhI kaha sakate haiM ki sUtra aura artha ke anukUla gamana karanA anugama hai|69 anuyogadvAra maladhArIya TIkA meM anugama kI paribhASA isa rUpa meM milatI hai sUtra par3hane ke pazcAt gamana/vyAkhyAna karanA anugama hai| jisake dvArA sUtrAnusArI jJAna hotA hai, vaha anugama hai|62 anugama ke sUtrAnugama aura niryuktyanugama, ye do bheda haiN| niryuktyanugama ke tIna bheda haiM--nikSepaniyuktyanugama, upodghAtaniryuktyanugama aura suutrsprshikniryuktynugm| isameM nikSepaniryuktyanugama kA vivecana kiyA jA cukA hai| upodghAtaniryuktyanugama ke uddeza, nirdeza, nirgama Adi chabbIsa bheda batAye haiN| sUtrasparzikaniyuktyanugama kA artha hai--askhalita, amilita, anya sUtroM ke pAThoM se asaMyukta, pratipUrNa ghoSayukta, kaNTha oSTha se vipramukta tathA gurumukha se grahaNa kiye hue uccAraNa se yukta sUtroM ke padoM kA svasiddhAnta ke anurUpa vivecana krnaa| anuyogadvAra kA cauthA dvAra naya hai| naya jainadarzana kA pAribhASika zabda hai| jo vastu kA bodha karAte haiM ve naya haiN|63 vastu ananta dharmAtmaka hai| vastu ke una sampUrNa dharmoM kA yathArtha aura pratyakSa jJAna kevala sarvajJasarvadarzI ko hI ho sakatA hai| para sAmAnya mAnava meM vaha sAmarthya nahIM hai| sAmAnya mAnava eka samaya meM kucha dharmoM kA hI jJAna kara hai ki usakA jJAna Azika hai, AMzika jJAna ko naya kahate haiN| yaha smaraNa rakhanA hogA, pramANa aura naya ye donoM jJAnAtmaka haiN| kintu donoM meM antara yahI hai ki pramANa sampUrNa vastu kA jJAna karAtA hai to naya vastu ke eka aMzaM kA jJAna karAtA hai| pramANa ko sakalAdeza aura naya ko vikalAdeza kahate haiN| sakalAdeza meM vastu ke samasta dharmoM kI vivakSA hotI hai para vikalAdeza meM eka dharma ke atirikta anya dharmoM kI vivakSA nahIM hotii| vikalAdeza ko samyak isIlie mAnA jAtA hai ki vaha jisa dharma kI vivakSA karatA hai usake atirikta anya dharmoM kA pratiSedha nahIM karatA kintu una dharmoM kI upekSA karatA hai| vaktA ke abhiprAya kI dRSTi se naya kA lakSaNa isa prakAra hai--virodhI dharmoM kA niSedha na karate hue vastu ke eka aMza yA dharma ko grahaNa karane vAlA jJAtA kA abhiprAya naya hai| dUsare zabdoM meM anekAntAtmaka vastu meM virodha ke binA hetu kI mukhyatA se sAdhyavizeSa kI yathArthatA ko prApta karAne meM samartha zabdaprayoga naya hai|5 jitane vacana ke prakAra haiM, utane hI naya bhI haiN| isa taraha naya ke ananta bheda ho sakate haiN| tathApi unakA samAhAra karate hue aura -uttarAdhyayanacUrNi, pRSTha 9 -anuyogadvAracUrNi, pRSTha 18 --anuyogadvAracUrNi, pRSTha 23 59. anugamyate'nenAsmizceti anugamaH / 60. atthAto suttaM aNu, tassa aNurUvagamaNattAo anugamo / 61. sUtrArthAnukUlagamanaM vA anugamaH / sUtrapaThanAdanu pazcAd gamanaM vyAkhyAnamanugamaH / anusUtramartho gamyate-jJAyate anenetyanugamaH // 63. nayaMti gamayaMti prApnuvaMti vastu ye te nayAH / 64. prameyakamalamArtaNDa / pRSTha 676 65. srvaarthsiddhi| -1/33 66. jAvaiyA vayaNapahA tAvaiyA ceva honti NayavAyA / [25] -anuyogadvAra malladhArI TIkA, pannA 54 -uttarAdhyayanacUrNi, pRSTha 234 -sanmatitarka, gAthA 47 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samajhane kI saralatA kI dRSTi se una saba vacana-pakSoM ko adhika se adhika sAta bhedoM meM vibhAjita kara diyA hai| anuyogadvAra meM sAta nayoM kA varNana hai| 1. naigamanaya, 2. saMgrahanaya, 3. vyavahAranaya, 4. RjusUtranaya, 5. zabdanaya, 6. samabhirUDhanaya, 7. evaMbhUtanaya / ThANAMga aura prajJApanA meM bhI sAta nayoM kA varNana hai| sAta nayoM meM zabda samabhirUr3ha aura evaMbhUta ye tIna zabdanaya haiM69 aura naigama, saMgraha, vyavahAra aura RjusUtra ye cAra naya arthanaya haiN| tIna zabda ko viSaya kahate haiM, ataH zabdanaya haiM aura zeSa cAra artha ko apanA viSaya banAte haiM isalie arthanaya hai| ___sAmAnya aura vizeSa Adi aneka dharmoM ko grahaNa karane vAlA abhiprAya naigamanaya hai| prastuta naya sattArUpa sAmAnya ko dravyatva, guNatva, karmatva rUpa avAntara sAmAnya ko asAdhAraNa rUpa vizeSa tathA pararUpa se vyAvRtta aura sAmAnya se bhinna avAntara vizeSoM ko jAnatA hai athavA do dravyoM meM se, do paryAyoM meM se tathA dravya aura paryAya meM se kisI eka ko mukhya aura dUsare ko gauNa karake jAnanA naigamanaya hai| vizeSoM kI apekSA na karake vastu ko sAmAnya rUpa se jAnanA saMgrahanaya hai| jaise--jIva kahane se trasa, sthAvara prabhRti sabhI prakAra ke jIvoM kA parijJAna hotA hai, bheda sahita sabhI paryAyoM yA vizeSoM ko apanI jAti ke virodha ke binA eka mAnakara sAmAnya se sabako grahaNa karane vAlA saMgrahanaya hai| dUsare zabdoM meM samasta padArthoM kA samyak prakAra se ekIkaraNa karake jo abheda rUpa se grahaNa karatA hai, vaha saMgrahanaya hai| athavA yoM bhI kaha sakate haiM ki vyavahAra kI apekSA na karake sattAdi rUpa se sakala padArthoM kA saMgraha karanA saMgrahanaya hai| saMgrahanaya se jAne hue padArthoM kA yogya rIti se vibhAga karane vAlA abhiprAya vyavahAranaya hai|6 saMgrahanaya jisa artha ko grahaNa karatA hai, usa artha kA vizeSa rUpa se bodha karane ke lie usakA / Avazyaka hotA hai| yaha satya hai, saMgrahanaya meM sAmAnya mAtra kA hI grahaNa hotA hai tathApi usa sAmAnya kA rUpa kyA hai ? isakA vizleSaNa karane ke lie vyavahAra kI jarUrata hotI hai| isalie sAmAnya ko bhedapUrvaka grahaNa karanA vyavahAranaya hai| vartamAnakAlavartI paryAya ko mAnya karane vAle abhiprAya ko RjusUtranaya kahate haiN| bhUtakAla vinaSTa aura bhaviSyakAla anutpanna hone se vaha kevala vartamAna kAlavartI paryAya ko hI grahaNa karatA hai| Ta 73. 67. satta mUlanayA paM. taM. negame, saMgahe, vavahAre, ujjusute, sadde, samabhirUDhe, evaMbhUte / --sthAnAMga 7/552 68. se kiM taM NayagatI ? jaNNaM NegamasaMgahavavahAraujjusuyasaddamabhirUDhaevaMbhUyANaM nayANaM jA gatI, athavA savvaNayA vi jaM icchati / -prajJApanA, pannA 16 69. tihaM saddanayANaM / -anuyogadvAra 148 70. sAmAnyavizeSAdyanekadharmopanayanaparo'dhyavasAyo naigamaH / --jainatarkabhASA 71. NegehiM mANehiM miya iti Negamassa ya nirUttI / -anuyogadvArasUtra 72. sAmAnyamAtragrAhI parAmarzaH saMgrahaH / -jainatarkabhASA svajAtyavirodhenaikadhyamupAnIya paryAyAnAkrAntabhedAn vizeSeNa samastagrahaNAt saMgrahaH / -sarvArthasiddhi 1/33 74. samamekIbhAvasamyaktve vartamAno hi gRhyate / niruktyA lakSaNaM tasya tathAsati vibhAvyate // zlokavArtika 1/33 75. vyavahAramanapekSya sattAdirUpeNa sakalavastusaMgrAhakaH saMgrahanayaH / -dhavalAkhaNDa 13 76. saMgraheNaM gocarIkRtAnAmarthAnAM vidhipUrvakamavaharaNaM yenAbhisaMdhinA kriyate se vyavahAraH / jainatarkabhASA 77. saMgraheNa gRhItArthasya bhedarUpatayA vastu yena vyavahiyate iti vyavahAraH / --AptaparIkSA 9 78. (ka) Rju vartamAnakSaNasthAyiparyAyamAtraM prAdhAnyataH sUtrayannabhiprAya RjusUtraH / (kha) paccuppannaggAhI ujjusuo NayavihI muNeavvo / --jainatarkabhASA [26] Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RjusUtranaya vartamAna kSaNa kI paryAya ko hI pradhAnatA detA hai| jaise maiM isa samaya sukha bhoga rahA huuN| yahAM para kSaNasthAyI sukhaparyAya ko sukha mAnakara usa sukhaparyAya kA AdhAra jo Atmadravya hai, usako gauNa kara diyA gayA hai| paryAyavAcI zabdoM meM bhI kAla, kAraka, liMga, saMkhyA, puruSa aura upasarga ke bheda se arthabheda mAnanA zabdanaya hai|" vibhinna saMyogoM ke AdhAra para jo zabdoM meM arthabhedI kalpanA kI jAtI hai, vaha zabdanaya hai| paryAyavAcI zabdoM meM bhinna artha ko dyotita karanA niyukti yAnI vyutpatti ke bheda se paryAyavAcI zabdoM ke artha meM bheda svIkAra karane vAlA samabhirUDhanaya hai| indra, zakra, purandara, prabhRti zabda paryAyavAcI haiN| tathApi bhinna-bhinna vyutpatti se bhinna-bhinna artha ko dyotita karate haiN| zabdanaya to samAna kAla, kAraka, liMga Adi yukta paryAyavAcI zabdoM kA eka hI artha mAnatA hai| kintu kAraka Adi kA bheda hone para paryAyavAcI zabdoM meM arthabheda svIkAra karatA hai| para kAraka Adi kA bheda na hone para paryAyavAcI zabdoM meM abhinna artha mAnatA hai para samabhirUDhanaya to paryAyabheda hone se hI una zabdoM meM arthabheda mAnatA hai| jisa samaya padArthoM meM jo kriyA hotI hai, usa samaya kriyA ke anukUla zabdoM se artha ke pratipAdana karane ko evaMbhUtanaya kahate haiN| jaise aizvarya kA anubhava karate samaya indra, samartha hone ke samaya zakra aura nagaroM kA nAza karate samaya purandara khnaa| evaMbhUtanaya nizcaya pradhAna hai, zabdoM kI jo vyutpatti hai usa vyutpatti kI nimittabhUtakriyA jaba padArtha meM hotI hai taba vaha padArtha ko usa zabda kA vAcya mAnatA hai| isa prakAra sAtoM naya pUrva-pUrva naya se uttarauttara nayoM kA viSaya sUkSma hotA calA gyaa| naigamanaya sAmAnya aura vizeSa, bheda-abheda donoM ko grahaNa karatA hai| jabaki saMgrahanaya kI dRSTi usase saMkIrNa hai, vaha sAmAnya aura abheda ko viSaya karatA hai| saMgrahanaya se bhI vyavahAranaya kA viSaya kama hai| saMgrahanaya jahAM samasta padArthoM ko jAnatA hai aura vyavahAranaya saMgraha se jAne hue padArtha ko vizeSa rUpa se grahaNa karatA hai| RjusUtranaya kA viSaya vyavahAranaya se kama hai, cUMki vyavahAranaya traikAlika viSaya kI sattA ko mAnatA hai| jabaki RjusUtranaya se vartamAna padArtha kA hI parijJAna hotA hai| RjusUtranaya kI apekSA zabdanaya kA viSaya kama hai| kyoMki zabdanaya kAla Adi ke bheda se vartamAna paryAya meM bhI bheda svIkAra karatA hai| zabdanaya vartamAna paryAya ke vAcaka vividha paryAyavAcI zabdoM meM se kAla. liMga. saMkhyA. paruSa Adi vyAkaraNa sambandhI viSamatAoM kA nirAkaraNa karake kevala samAna kAla, liMga Adi zabdoM ko ekArthavAcI mAnatA hai| jabaki RjusUtranaya meM kAla Adi kA bheda nahIM hotaa| zabdanaya se bhI samabhirUDha kA viSaya kama hai| vaha paryAya aura vyutpattibheda se arthabheda mAnatA hai| jabaki zabdanaya paryAyavAcI zabdoM meM kisI bhI prakAra kA bheda nahIM maantaa| samabhirUr3hanaya indra, zakra Adi ekArthavAcI zabdoM ko bhI vyutpatti kI dRSTi se bhinna arthavAcI mAnatA hai| vaha kisI eka hI zabda ko vAcaka rUpa meM rUr3ha karatA hai| para vaha sUkSmatA zabdanaya meM nahIM hai| evaMbhUtanaya kA viSaya samabhirUr3hanaya se bhI nyUna hai| vaha artha ko bhI usa zabda kA vAcya tabhI mAnatA hai, jaba artha apanI vyutpatti mUlakriyA meM lagA ho| sArAMza yaha hai, pUrva-pUrva naya kI apekSA uttara-uttara naya sUkSma aura sUkSmatara viSaya vAlA hotA hai; aura uttara-uttara naya kA viSaya pUrva-pUrva naya ke viSaya para hI AdhRta hai, aura pratyeka kA viSayakSetra uttarottara nyUna hone se inakA paraspara meM paurvAparya sambandha hai| nayadvAra ke vivecana ke sAtha hI cAroM prakAra ke anuyogadvAra kA 79. kAlAdibhedena dhvanerarthabhedaM pratipadyamAnaH zabdaH / kAlakArakaliMgasaMkhyApuruSopasargAH kAlAdayaH / -jainatarkabhASA 80. paryAyazabdeSu niyuktibhedena bhinnamarthaM samabhirohan samabhirUDhaH / --jainatarkabhASA 81. yenAtmanAbhUtastenaivAdhyavasAyatIti evaMbhUtaH / --sarvArthasiddhi 1/33 [27] Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varNana pUrNa hotA hai| . ___ isa prakAra anuyogadvArasUtra meM bahuta hI mahatvapUrNa jaina pAribhASika zabda-siddhAntoM kA vivecana hai| upakramanikSepa zailI kI pradhAnatA aura sAtha hI bheda-prabheda kI pracuratA hone se yaha Agama anya AgamoM se kliSTa hai tathApi jainadarzana ke rahasya ko samajhAne ke lie yaha atIva upayogI hai| jainaAgama kI prAcIna cUrNi-TIkAoM ke prArambha ke bhAga ko dekhate hue jJAta hotA hai ki samagra nirUpaNa meM vahI paddhati apanAI gaI hai jo anuyogadvAra meM hai| yaha sirpha zvetAmbarasammata jaina AgamoM kI TIkAoM para hI nahIM lAgU hotA varan digambaroM ne bhI yaha paddhati apanAI hai| isakA pramANa digambarasammata SaTakhaNDAgama Adi prAcIna zAstroM kI TIkA se milatA hai| isase isakI prAcInatA kA sahaja hI anumAna lagAyA jA sakatA hai| anuyogadvAra meM sAMskRtika sAmagrI bhI pracura mAtrA meM hai| saMgIta ke sAta svara, svarasthAna, gAyaka ke lakSaNa, grAma, murchanAeM, saMgIta ke gaNa aura doSa. navarasa.sAmadrika lakSaNa.108 aMgala ke mApa vAle, zaMkhAdi cihna vAle, masa, tila Adi vyaMjana vAle uttama puruSa Adi batAye gaye haiN| nimitta ke sambandha meM bhI prakAza DAlA hai, jaise--AkAzadarzana aura nakSatrAdi ke prazasta hone para suvRSTi aura aprazasta hone para durbhikSa aadi| isa taraha isameM sAMskRtika va sAmAjika varNana bhI kiyA gayA hai| anuyogadvAra ke racayitA yA saMkalanakartA AryarakSita mAne jAte haiN| AryarakSita se pahale yaha paddhati thI ki AcArya apane medhAvI ziSyoM ko choTe-bar3e sabhI sUtroM kI vAcanA dete samaya cAroM anuyogoM kA bodha karA dete the| usa vAcanA kA kyA rUpa thA ? vaha Aja hamAre samakSa nahIM hai, tathApi itanA kahA jA sakatA hai ki ve vAcanA dete samaya pratyeka sUtra para AcAradharma, usake pAlanakartA, unake sAdhana-kSetra kA vistAra aura niyamagrahaNa kI koTi evaM bhaMga Adi kA varNana kara sabhI anuyogoM kA eka sAtha bodha karAte the| isI vAcanA ko apRthaktvAnuyoga kahA gayA hai| AcArya malayagiri ne likhA hai ki jaba caraNakaraNAnuyoga Adi cAroM anuyogoM kA pratyeka sUtra para vicAra kiyA jAya to vaha apRthaktvAnuyoga hai| apRthaktvAnuyoga meM vibhinna nayadRSTiyoM kA avataraNa kiyA jAtA hai aura usameM pratyeka sUtra para vistAra se carcA kI jAtI hai|3 Arya vajrasvAmI taka kAlika AgamoM ke anuyoga (vAcanA) meM anuyogoM kA apRthaktva rUpa rhaa| usake pazcAt AryarakSita ne kAlika zruta aura dRSTivAda ke pRthak anuyoga kI vyavasthA kii| kAraNa ki AryarakSita ke dharmazAsana meM jJAnI, dhyAnI, tapasvI aura vAdI sabhI prakAra ke santa the| una ziSyoM meM puSyamitra ke tIna viziSTa mahAmedhAvI ziSya the| unameM se eka kA nAma durbalikApuSyamitra, dUsare kA dhRtapuSyamitra aura tIsare kA vastrapuSyamitra thaa| ghRtapuSyamitra aura vastrapuSyamitra kI labdhi kA yaha prabhAva thA ki pratyeka gRhastha ke ghara se zramaNoM ko ghRta aura vastra saharSa upalabdha hote the| durbalikApuSyamitra nirantara svAdhyAya meM tallIna rahate the| AryarakSita ke anya muni, vindhya, phalgurakSita, goSThAmAhila pratibhAsampanna ziSya the| unheM jitanA sUtrapATha AcArya se prApta hotA thA usase unheM --pRSTha 52 se 70 82. 'nandIsutaM anuyogadArAI' kI prstaavnaa| 83. apuhuttamegabhAvo sutte sutte suvittharaM jattha / bhannaMtaNuogA caraNadhammasaMkhANadavvANa // 84. jAvaMti ajavairA apuhuttaM kAliyANuoge ya / teNAreNa puhuttaM kAliyasuya diTThivAye ya // -Avazyaka malayagiri vRtti, pR. 383 -(vahI) [28] Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ santoSa nahIM hotA thA, ataH unhoMne eka pRthak vAcanAcArya kI vyavasthA ke lie prArthanA kii| AcArya ne durbalikApuSyamitra ko isake lie niyukta kiyaa| kucha dinoM ke pazcAt durbalikApuSyamitra ne AcArya se nivedana kiyA ki vAcanA dene meM samaya laga jAne ke kAraNa maiM paThita jJAna kA punarAvartana nahIM kara pAtA, ataH vismaraNa ho rahA hai| AcArya ko Azcarya huA ki itane medhAvI ziSya kI bhI yaha sthiti hai| ataH unhoMne pratyeka sUtra ke anuyoga pRthakpRthak kara diye| apariNAmI aura atipariNAmI ziSya naya dRSTi kA mUlabhAva nahIM samajha kara kahIM kabhI ekAnta jJAna, ekAnta kriyA, ekAnta nizcaya athavA ekAnta vyavahAra ko hI upAdeya na mAna leM tathA sUkSma viSaya meM mithyAbhAva nahIM grahaNa kareM, etadartha nayoM kA vibhAga nahIM kiyaa|5|| ___ anuyogadvAra kA racanA samaya vIra nirvANa saMvat 827 se pUrva mAnA gayA hai aura kitane hI vidvAn use dUsarI zatAbdI kI racanA mAnate haiN| AgamaprabhAvaka puNyavijayajI mahArAja Adi kA yaha mantavya hai ki anuyoga kA pRthakkaraNa to AcArya ArakSita ne kiyA kintu anuyogadvArasUtra kI racanA unhoMne hI kI ho aisA nizcita rUpa se nahIM kaha skte| vyAkhyA sAhitya mUla grantha ke rahasya kA samudghATana karane hetu atItakAla se usa para vyAkhyAtmaka sAhitya likhA jAtA rahA hai| vyAkhyAtmaka lekhaka mala grantha ke abhISTa artha kA vizleSaNa to karatA hI hai, sAtha hI usa sambandha meM apanA svatantra cintana bhI prastuta karatA hai| prAcInatama jaina vyAkhyAtmaka sAhitya meM Agamika vyAkhyAoM kA gauravapUrNa sthAna hai| usa vyAkhyAtmaka sAhitya ko pAMca bhAgoM meM vibhakta kiyA jA sakatA hai| (1) niyuktiyA~ (nijjutti), (2) bhASya (bhAsa), (3) cUrNiyA~ (cuNNi), (4) saMskRta TIkAe~ aura (5) lokabhASAoM meM racita vyaakhyaaeN| niyuktiyA~ aura bhASya ye jaina AgamoM kI prAkRta padya-baddha TIkAe~ haiN| jinameM vizeSa rUpa se pAribhASika zabdoM kI vyAkhyAe~ kI gaI haiN| isa vyAkhyAzailI kA darzana hameM anuyogadvArasUtra meM hotA hai| para anuyogadvAra para na niyukti likhI gaI hai aura na koI bhASya hI likhA gayA hai| anuyogadvAra para sabase prAcIna vyAkhyA cUrNi hai| cUrNiyA~ prAkRta athavA saMskRtamizrita prAkRta meM likhI gaI vyAkhyAe~ haiN| gadyAtmaka hone ke kAraNa cUrNiyoM meM bhAvAbhivyakti nirbAdha gati se ho pAI hai| vaha bhASya aura niyukti kI apekSA adhika vistRta aura caturmukhI jJAna kA srota hai| anuyogadvAra para do cUrNiyA~ upalabdha haiN| eka cUrNi ke racayitA jinabhadragaNi kSamAzramaNa haiM, jo kevala aMgula pada para hai| dUsarI anuyogadvAracUrNi ke racayitA jinadAsagaNimahattara haiM ve saMskRta aura prAkRta ke adhikArI vijJa the| inake guru kA nAma gopAlagaNi thA, jo vANijyakulakoTika gaNa aura vajrazAkhA ke vidvAna the aura unake vidyAguru 85. (ka) Avazyaka malayagirivRtti, pRSTha 399 (kha) prabhAvakacaritra 240-243, pRSTha 17 (ga) RSimaNDala stotra 210 86. vANijakulasaMbhUto koDiyagaNito ya vajjasAhIto / govAliyamahattarao vikkhAto Asi logammi // sasamaya-parasamayaviU oyassI dehigaM sugaMbhIro / sIsagaNasaMparivuDo vakkhANaratippiyo AsI // tesiM sIseNa imaM uttajjhayaNANa cuNNirakhaMDaM tu / raiyaM aNuggahatthaM sIsANaM maMdabuddhINaM // -uttarAdhyayanacUrNi 1-2, 3, gAthA [29] Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradyumnakSamAzramaNa the| unake pitA kA nAma nAga thA- aura mAtA kA nAma gopA thaa| jinadAsamahattara ke jIvana ke sambandha meM vizeSa sAmagrI upalabdha nahIM hai| nandIcUrNi ke anta meM unhoMne jo apanA paricaya diyA hai, vaha bahuta hI aspaSTa hai| uttarAdhyayanacUrNi meM unhoMne apane guru ke nAma kA evaM kula, gaNa aura zAkhA kA ullekha kiyA hai, para svayaM ke nAma kA ullekha nahIM kiyaa| nizIthacUrNi ke prArambha meM unhoMne pradyumna kSamAzramaNa kA vidyAguru ke rUpa meM ullekha kiyA hai| nizIthacUrNi ke anta meM unhoMne apanA paricaya rahasya zailI meM diyA hai| ve likhate haiM, akArAdi svarapradhAna varNamAlA ko eka varga mAnane para avarga se savarga taka ATha varga banate haiN| prastuta krama se tRtIya 'ca' varga kA tRtIkSa akSara 'ja', caturtha 'Ta' varga kA paMcama akSara 'Na', paMcama 'ta' varga kA tRtIya akSara 'da', aSTama varga kA tRtIya akSara 'sa' tathA prathama 'a' varga kI mAtrA 'ikAra' dvitIya mAtrA 'AkAra' ko kramazaH 'ja' aura 'da' ke sAtha milA dene para jo nAma hotA hai, usI nAma ko dhAraNa karane vAle vyakti ne prastuta cUrNi kA nirmANa kiyA hai|92 ___ anuyogadvAracUrNi ke racayitA jinadAsagaNimahattara hI haiN| unakA samaya vikrama saMvat 650 se 750 ke madhya hai| kyoMki nandIcUrNi kI racanA vi.saM. 733 meM huI hai| anuyogadvAracUrNi mUla sUtra kA anusaraNa karate hue likhI gaI hai| isa cUrNi meM prAkRta bhASA kA hI mukhya rUpa se prayoga huA hai| saMskRta bhASA kA prayoga ati alpa mAtrA meM huA hai| isameM ArAma, udyAna, zivikA prabhRta zabdoM kI vyAkhyA hai| prArambha meM maMgala ke sambandha meM bhAvanandI kA svarUpavizleSaNa karate hue jJAna ke pAMca bhedoM para cintana na kara yaha likhA hai ki isa para hama nandIcUrNi meM vyAkhyA kara cuke haiN| ataH usakA avalokana karane hetu prabuddha pAThakoM ko sUcana kiyA hai| isase yaha bhI spaSTa hai ki anuyogadvAracUrNi, nandIcUrNi ke pazcAt likhI gii| anuyogavidhi aura anuyogArtha para cintana karate hue Avazyaka para paryApta prakAza DAlA hai| AnupUrvI para vivecana karate hue kAlAnupUrvI kA svarUpa pratipAdana karate hue unhoMne pUrvAMgoM kA paricaya diyA hai| sapta svaroM kA saMgIta kI dRSTi se gaharAI se cintana kiyA hai| vIra, zRMgAra, adbhuta, raudra, brIDanaka, vIbhatsa, hAsya, karuNa aura prazAnta ina nau rasoM kA sodAharaNa nirUpaNa hai| AtmAMgula, utsedhAMgula, prAmANAMgula, kAlapramANa, manuSya Adi prANiyoM kA pramANa garbhaja Adi mAnavoM kI saMkhyA Adi para vivecana kiyA gayA hai| jJAna aura pramANa, saMkhyAta-asaMkhyAta, ananta Adi --nizIthavizeSacUrNi, pIThikA 2 --nizIthavizeSacUrNi, uddezaka 13 --nizIthavizeSacUrNi, uddezaka 15 87. savisesAyarajuttaM kAu paNAmaM ca atthadAyissa / pajjuNNakhamAsamaNassa caraNa-karaNANupAlassa // 88. saMkarajaDamauDavibhUsaNassa taNNAmasarisaNAmassa / tassa suteNesa katA visesacuNNI NisIhassa // 89. ravikaramabhidhANakkharasattamavaggaMta-akkharajueNaM / NAmaM jassitthie suteNa tise kayA cuNNI // Ni re Na ga ma ta Na ha sa dA ji yA pasupatisaMkhagajaTThitAkulA / kamaTThitA dhImataciMtiyakkharA phuDaM kaheyaMta'bhidhANa kattuNo // 91. uttarAdhyayanacUrNi 1, 2, 3 92. ti cau paNa aTThamavagge ti tiga akkharA va tesiM / paDhamatatiehI tidusarajuehI NAmaM kayaM jassa // [30] -nandIcUrNi 1 -nizIthacUrNi Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayoM para bhI cUrNikAra ne prakAza DAlane kA prayAsa kiyA hai| AcArya jinabhadragaNi kSamAzramaNa, jo suprasiddha bhASyakAra rahe haiM, jinhoMne anuyogadvAra ke aMgula pada para eka cUrNi likhI thI, usa cUrNi ko jinadAsagaNimahattara ne akSarazaH uddhRta kiyA hai| prastuta cUrNi meM AcArya ne apanA nAma bhI diyA hai| __cUrNi ke pazcAt jaina manISiyoM ne Agama sAhitya para saMskRta meM aneka TIkAeM likhI haiN| TIkAkAroM meM AcArya haribhadrasUri kA nAma sarvaprathama hai| ve prAcIna TIkAkAra haiN| haribhadrasUri pratApapUrNa pratibhA ke dhanI AcArya the| unhoMne aneka AgamoM kI TIkAeM likhI haiN| anuyogadvAra para bhI unakI eka mahattvapUrNa TIkA hai, jo anuyogadvAracUrNi kI zailI para likhI gaI hai| TIkA ke prArambha meM unhoMne sarvaprathama zramaNa bhagavAn mahAvIra ko namaskAra kara anuyogadvAra para vivRtti likhane kI pratijJA kI hai|5 anuyogavRtti kA nAma unhoMne ziSyahitA diyA hai| isa vRtti kI racanA nandI vivaraNa ke pazcAt huI hai|6 maMgala Adi zabdoM kA vivecana nandIvRtti meM ho jAne ke kAraNa isameM vivecana nahIM kiyA hai, aisA TIkAkAra kA mata hai| Avazyaka zabda para nikSepapaddhati se cintana kiyA hai| zruta para nikSepapaddhati se vicAra kara TIkAkAra ne caturvidha zruta ke svarUpa ko Avazyaka vivaraNa se samajhAne kA sUcana kiyA hai| skandha, upakrama Adi ko bhI nikSepa kI dRSTi se samajhAne ke pazcAt vistAra ke sAtha AnupUrvI kA pratipAdana kiyA hai| AnupUrvI ke anukrama, anuparipATI, ye paryAyavAcI batAye haiN| AnupUrvI ke pazcAt dvinAma se lekara dazanAma taka kA vyAkhyAna kiyA gayA hai| pramANa para cintana karate hue vividha aMguloM ke svarUpa kA pratipAdana kiyA gayA hai aura samaya se lekara palyopama-sAgaropama taka kA varNana kiyA gayA hai| bhAvapramANa ke varNana meM pratyakSa, anumAna, aupamya, Agama, darzana, cAritra naya aura saMkhyA para vicAra kiyA hai| jJAnanaya aura kriyAnaya ke samanvaya kI upayogitA siddha kI gaI hai| ___anuyogadvAra para dUsarI vRtti maladhArI AcArya hemacandra kI hai| AcArya hemacandra mahAn pratibhA sampanna aura AgamoM ke samartha jJAtA the| yaha vRtti sUtrasparzI hai| sUtra ke guru gambhIra rahasyoM ko isameM prakaTa kiyA gayA hai| vRtti ke prArambha meM zramaNa bhagavAn mahAvIra ko, gaNadhara gautama prabhRti AcAryavarga ko evaM zruta devatA ko namaskAra kiyA hai| vRttikAra ne isa bAta kA spaSTIkaraNa kiyA hai ki prAcIna medhAvI AcAryoM ne cUrNi va TIkAoM kA nirmANa kiyA hai| unameM una AcAryoM kA prakANDa pANDitya jhalaka rahA hai| tathApi maiMne mandabuddhi vyaktiyoM ke lie isa para -anuyogadvAracUrNi 93. gaNadharavAda paM. dalasukha mAlavaNiyA, pRSTha 211 94. zrI zvetAmbarAcArya zrI jinadAsagaNimahattara pUjyapAdAnAmanuyogadvArANAM cUrNiH praNipatya jinavarendraM tridazendranarendrapUjitaM vIram / anuyogadvArANAM prakaTArthA vivRttimabhidhAsye // 96. nandyadhyayanavyAkhyAnasamanantaramevAnuyogadvArAdhyayanAvakAzaH / 97. vijJaptiH phaladA puMsAM, na kriyA phaladA matA / mithyAjJAnAtpravRttasya, phalAsaMvAdadarzanAt // kriyaiva phaladA puMsAM, na jJAnaM phaladaM matam / yat strIbhakSyabhogajJo, na jJAnAtsukhito bhavet // [31] --anuyogadvAravRtti 1 -anuyogadvAravRtti , pRSTha 1 --anuyogadvAravRtti, pRSTha 126, 127 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vRtti likhI hai| yaha vRtti granthakAra kI prauDha racanA hai| kRti ke adhyayana se granthakAra kI gahana adhyayanazIlatA kA anubhava hotA hai| Agama ke marmasparzI vivecana se yaha spaSTa hai ki AcArya Agama ke eka marmajJa vidvAn the| unakI prastuta vRtti anuyogadvAra kI gahanatA ko samajhAne ke lie atyanta upayogI hai| AcArya haribhadra kI TIkA atyanta saMkSipta thI aura vaha mukhya rUpa se prAkRta cUrNi kA hI anuvAda thii| AcArya hemacandra ne suvistRta TIkA likhakara pAThakoM ke lie anuyogadvAra ko sarala aura sugrAhya banA diyA hai| vRtti meM yatra-tatra anya granthoM ke zloka uddhRta kie gae haiN| vRtti kA granthamAna 5900 zloka pramANa hai| para vRtti meM racanA ke samaya kA koI ullekha prApta nahIM hai| saMskRta TIkA yuga ke pazcAt loka bhASAoM meM bAlAvabodha kI racanAe~ prArambha huIM, kyoMki TIkAoM meM dArzanika viSayoM kI carcAeM carama sImA para pahuMca gaI thiiN| janasAdhAraNa una viSayoM ko sahaja rUpa se nahIM samajha sakatA thA, ataH janahita kI dRSTi se AgamoM ke zabdArtha karane vAle saMkSipta lokabhASAoM meM TabbAoM kA nirmANa kiyaa| sthAnakavAsI AcArya muni dharamasiMhajI ne vikrama kI aThArahavIM zatAbdI meM sattAIsa AgamoM para bAlAvabodha Tabbe likhe| Tabbe mUlasparzI artha ko sparza karate haiN| sAmAnya vyaktiyoM ke lie ye bahuta hI upayogI haiN| anuyogadvAra para bhI eka TabbA likhA huA hai| ___TabbA ke pazcAt AgamoM kA anuvAdayuga prArambha huaa| AcArya amolaka RSijI ma. ne sthAnakavAsI paramparAmAnya battIsa AgamoM kA hindI anuvAda kiyaa| usameM anuyogadvAra bhI eka hai| yaha anuvAda sAmAnya pAThakoM ke lie atyanta upayogI siddha huaa| zramaNa saMgha ke prathama AcArya AtmArAmajI ma. ne AgamoM ke rahasyoM ko samudghATita karane hetu aneka AgamoM para hindI meM vyAkhyAeM likhiiN| ve vyAkhyAeM sarala, sarasa aura sugama haiN| unhoMne anuyogadvAra para bhI saMkSipta meM vivecana likhaa| sthAnakavAsI paramparA ke AcArya ghAsIlAlajI ma. ne saMskRta meM vistRta TIkAeM likhiiN| una TIkAoM kA hindI aura gujarAtI meM anuvAda bhI kiyaa| prAyaH unake racita battIsa AgamoM kI TIkAeM mudrita ho cukI haiN| lekhaka ne aneka granthoM ke uddharaNa bhI diye haiN| ___ isa prakAra anuyogadvArasUtra para aneka mUrdhanya manISiyoM ne kArya kiyA hai| jaba prakAzanayuga prArambha huA taba sarvaprathama san 1880 meM anuyogadvArasUtra maladhArI hemacandrakRta vRtti sahita rAyabahAdura dhanapatasiMha kalakattA se prakAzita huaa| usake pazcAt san 1915-16 meM vahI Agama devacandra lAlabhAI jaina pustakoddhAra bambaI se prakAzita huaa| punaH san 1924 meM Agamodaya samiti bambaI se vaha vRtti prakAzita huI aura san 1939-1940 meM kesarabAI jJAna mandira pATana se yaha vRtti prakAzita huii| san 1928 meM anuyogadvAra haribhadrakRta vRtti sahita RSabhadevajI kezarImalajI zvetAmbara saMsthA ratalAma se prakAzita huaa| vIra saMvat 2446 meM sukhadevasahAya jvAlAprasAda jauharI haidarAbAda ne anuyogadvAra, AcArya amolaka RSijI dvArA kiye gaye hindI anuvAda ko prakAzita kiyaa| san 1931 meM zvetAmbara sthAnakavAsI jaina kAnphrensa bambaI ne upAdhyAya AtmArAmajI ma. kRta hindI anuvAda kA pUrvArdha prakAzita kiyA aura usakA uttarArdha murArIlAla caraNadAsa jaina paTiyAlA ne prakAzita kiyaa| [32 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtra kA mUlapATha aneka sthaloM se prakAzita huA hai, para mahAvIra vidyAlaya bambaI kA saMskaraNa apanI zAnI kA hai| zuddha mUlapATha ke sAtha hI prAcInatama pratiyoM ke AdhAra se mahattvapUrNa TippaNa bhI diye haiM aura AgamaprabhAvaka puNyavijayajI ma. kI mahattvapUrNa prastAvanA bhI hai| prastuta Agama svargIya santaratna yuvAcArya madhukara munijI mahArAja ne Agama battIsI ke prakAzana kA dAyitva vahana kiyA aura unakI prabala preraNA se utprerita hokara aneka mUrdhanya manISiyoM ne Agama sampAdana kA kArya prArambha kiyaa| vividha manISiyoM ke puruSArtha se svalpa samaya meM aneka Agama prakAzita hokara prabuddha pAThakoM ke hAthoM meM phuNce| prAyaH zuddha mUlapATha, artha aura saMkSipta vivecana ke kAraNa yaha saMskaraNa atyadhika lokapriya huA hai| prastuta jinAgama, granthamAlA ke antargata anuyogadvArasUtra kA zAnadAra prakAzana hone jA rahA hai| pUrva paramparA kI taraha isameM bhI zuddha mUlapATha, hindI anuvAda aura vivecana kiyA gayA hai| isa Agama ke sampAdaka aura vivecaka haiM upAdhyAya zrI kevalamunijI mhaaraaj| Apa jyotipuruSa jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja ke ziSyaratna haiN| Apa prasiddha kAra, saMgItakAra. kahAnIkAra. upanyAsakAra aura nibandhakAra haiN| ApakI tIna darjana se adhika pustakeM vividha vidhAoM meM prakAzita huI haiM aura ve atyadhika lokapriya bhI huI haiN| ApazrI jIvana ke uSAkAla meM gItAkAra rahe, zatAdhika sarasa-sarala bhajanoM kA nirmANa kara jana-jana ke priya bne| usake pazcAt vividha viSayoM para kahAniyAM likhIM, kahAniyoM ke mAdhyama se unhoMne jana-jIvana meM sukha aura zAnti kA sarasabja bAga kisa prakAra lahalahA sakatA hai, isa para prakAza ddaalaa| usake pazcAt unakI lekhanI upanyAsa kI vidhA kI ora mudd'ii| paurANika-aitihAsika-dhArmika kathAoM ko unhoMne upanyAsa vidhA meM prastuta kara janamAnasa kA dhyAna jainasAhitya ko par3hane ke lie utprerita kiyaa| sAtha hI unhoMne lalita zailI meM nibandha likhakara apanI utkRSTa sAhityika ruci kA paricaya diyaa| anuyogadvAra jainaAgama sAhitya meM apanA mahattvapUrNa sthAna rakhatA hai jaisA ki hama pUrva paMktiyoM meM batA cuke haiN| anuyogadvAra kA sampAdana karanA bahuta kI kaThina hai| kintu upAdhyAya zrIjI ne sundara sampAdana kara apanI prakRSTa pratibhA kA paricaya diyA hai| yaha sampAdana apane-Apa meM anUThA hai| jijJAsu pAThakoM ke lie anuyogadvAra kA yaha sundara saMskaraNa ati upayogI siddha hogaa| sampAdanakalA vizArada paNDita zobhAcandrajI bhArilla ne apanI tIkSNa dRSTi se parimArjana kara sone meM sugandha kA kArya kiyA hai| ___ maiM prastuta Agama para bahuta hI vistAra se prastAvanA likhanA cAhatA thA, para pUnA santa sammelana hone ke kAraNa pAlI se pUnA pahuMcanA bahuta hI Avazyaka thaa| nirantara vihAra yAtrA calane ke kAraNa tathA sammelana ke bhIr3a-bhare vAtAvaraNa meM bhI likhanA sambhava nahIM thaa| sammelana meM mahAmahima rASTrasaMta AcAryasamrAT zrI Ananda RSijI mahArAja ne mujhe saMgha kA uttaradAyitva pradAna kiyA, isalie samayAbhAva rahanA svAbhAvika thaa| udhara prastAvanA ke lie nirantara Agraha AtA rahA ki laghu prastAvanA bhI likhakara bheja deN| samayAbhAva ke kAraNa saMkSepa meM hI kucha likha gayA huuN| yadi kabhI samaya mila gayA to vistAra se anuyogadvAra para likhane kI bhAvanA rakhatA huuN| parama zraddheya sadguruvarya upAdhyAya zrI puSkara munijI mahArAja kA maiM kina zabdoM meM AbhAra vyakta kruuN| unakI apAra kRpA sadA mujha para rahI [33] Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| prastuta prastAvanA likhane meM bhI unakA patha-pradarzana mere lie sambala rUpa meM rahA hai| anta meM maiM AzA karatA hUM ki prabuddha pAThakagaNa prastuta Agama kA svAdhyAya kara apane jJAna kI abhivRddhi kareMge aura jIvana ko pAvana-pavitra bnaayeNge| zrI tilokaratna sthA. --upAcArya devendra muni jaina dhArmika parIkSA borDa AcArya Ananda RSijI mahArAja mArga ahamadanagara (mahArASTra) AcAryasamrAT jayantI-26 julAI, 1987 [34] Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukrama maMgalAcaraNa abhidheyanirdeza AvazyakanirUpaNa Avazyaka pada ke nikSepa kI pratijJA Avazyaka ke nikSepa nAma-sthApanA-Avazyaka Agamadravya-Avazyaka Agamadravya-Avazyaka aura naya dRSTiyA~ noAgamadravya-Avazyaka noAgamajJAyakazarIra dravyAvazyaka noAgamabhavyazarIra dravyAvazyaka jJAyakazarIra-bhavyazarIra-vyatirikta-dravyAvazyaka laukika dravyAvazyaka kuprAbacanika dravyAvazyaka lokottarika dravyAvazyaka bhAvAvazyaka AgamabhAvAvazyaka noAgamabhAvAvazyaka laukikabhAvAvazyaka kuprAvacanika bhAvAvazyaka lokottarika bhAvAvazyaka Avazyaka ke paryAyavAcI nAma zrutanirUpaNa zruta ke bheda nAma aura sthApanAzruta dravyazruta ke bheda Agamadravyazruta noAgamadravyazruta jJAyakazarIradravyazruta bhavyazarIradravyazruta jJazarIra-bhavyazarIra-vyatirikta dravyazruta [35] Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvazruta noAgamabhAvazruta laukikabhAvazruta lokottarikabhAvazruta zruta ke nAmAntara skandhanirUpaNa skandha-nirUpaNa ke prakAra nAma-sthApanA skandha dravyaskandha noAgamadravyaskandha jJAyakazarIra-dravyaskandha noAgama-bhavyazarIradravyaskandha jJAyakazarIra-bhavyazarIra-vyatirikta dravyaskandha sacittadravyaskandha acittadravyaskandha mizradravyaskandha jJAyakazarIra-bhavyazarIra-vyatirikta dravyaskandha kA prakArAntara se prarUpaNa kRtsnaskandha akRtsnaskandha anekadravyaskandha bhAvaskandhanirUpaNa skandha ke paryAyavAcI nAma Avazyaka ke arthAdhikAra aura adhyayana upakramanirUpaNa anuyogadvAra-nAmanirdeza upakrama ke bheda aura nAma-sthApanA upakrama dravya upakrama sacittadravyopakrama acittadravyopakrama mizradravyopakrama kSetropakrama kAlopakrama bhAvopakrama upakramavarNana kI zAstrIya dRSTi [36] Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnupUrvInirUpaNa . AnupUrvInirUpaNa nAma-sthApanA AnupUrvI dravyAnupUrvI naigama-vyavahAranayasammata anaupanidhikI dravyAnapUrvI ke bheda naigama-vyavahAranayasammata arthapadaprarUpaNA aura prayojana naigama-vyavahArasammata bhaMgasamatkIrtana aura usakA prayojana naigama-vyavahArasammata bhaMgopadarzanatA samavatAraprarUpaNA anugamaprarUpaNA satpadaprarUpaNA dravyapramANa kSetraprarUpaNA sparzanAprarUpaNA kAlaprarUpaNA antaraprarUpaNA bhAgaprarUpaNA bhAvaprarUpaNA alpabahutvaprarUpaNA saMgrahanayasammata anaupanidhikI dravyAnupUrvIprarUpaNA saMgrahanayasammata arthapadaprarUpaNatA evaM prayojana saMgrahanayasammata bhaMgasamutkIrtanatA evaM prayojana saMgrahanayasammata bhaMgopadarzanatA samavatAraprarUpaNA saMgrahanayasammata anugamaprarUpaNA satpadaprarUpaNA dravyapramANaprarUpaNA saMgrahanayasammata kSetraprarUpaNA saMgrahanayasammata sparzanAprarUpaNA saMgrahanayasammata kAla aura antara kI prarUpaNA saMgrahanayasammata bhAgaprarUpaNA saMgrahanayasammata bhAvaprarUpaNA aupanidhikI-dravyAnupUrvInirUpaNa pUrvAnupUrvI [37] Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazcAnupUrvI anAnupUrvI aupanidhikI-dravyAnupUrvI kA dUsarA prakAra pUrvAnupUrvI pazcAnupUrvI anAnupUrvI kSetrAnupUrvI ke prakAra naigama-vyavahArasammata anaupanidhiko kSetrAnupUrvI naigama-vyavahArasammata arthapadaprarUpaNA aura prayojana naigama-vyavahArasammata kSetrAnupUrvI-bhaMgasamutkIrtanatA evaM prayojana naigama-vyavahArasammata bhaMgopadarzanatA naigama-vyavahArasammata kSetrAnupUrvI kI samavatAraprarUpaNA naigama-vyavahArasammata kSetrAnupUrvI anugama prarUpaNA anugamasambandhI satpadaprarUpaNatA anugamasambandhI dravyapramANa kSetrAnupUrvI kI anugamAntarvartI kSetraprarUpaNA anugamagata sparzanAprarUpaNA anugamagata kAlaprarUpaNA anugamagata antaraprarUpaNA anugamagata bhAgaprarUpaNA anugamagata bhAvaprarUpaNA anugamagata alpabahutvaprarUpaNA saMgrahanayasammata anaupanidhikI kSetrAnupUrvIprarUpaNA aupanidhiko kSetrAnupUrvI kI vizeSa prarUpaNA adholokakSetrAnupUrvI tiryag (madhya) loka kSetrAnupUrvI UrdhvalokakSetrAnupUrvI aupanidhiko kSetrAnupUrvI ke varNana kA dvitIya prakAra kAlAnupUrvIprarUpaNA naigama-vyavahArasammata anaupanidhikI kAlAnupUrvI arthapadaprarUpaNatA (kha) bhaMgasamutkIrtanatA bhaMgopadarzanatA (gha) samavatAra 100 101 103 104 106 108 109 109 110 111 112 113 [38] Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 113 114 114 115 117 118 119 120 120 120 121 122 123 (Ga) anugama (Ga 1) satpadaprarUpaNatA (Ga 2) dravyapramANa (Ga3, 4) kSetra aura sparzanAprarUpaNA (Ga5) kAlaprarUpaNA (Ga6) antaraprarUpaNA (Ga7) bhAgaprarUpaNA (Ga8,9) bhAva aura alpabahutvadvAra saMgrahanayamAnya anaupanidhikIkAlAnupUrvI saMgrahanayasammata arthapadaprarUpaNatA Adi aupanidhikI kAlAnupUrvI : prathama prakAra aupanidhikI kAlAnupUrvI : dvitIya prakAra utkIrtanAnupUrvInirUpaNa gaNanAnupUrvIprarUpaNA saMsthApanAnupUrvIprarUpaNA samAcArI-AnupUrvIprarUpaNA bhAvAnupUrvIprarUpaNA nAmAdhikAra nAmAdhikAra kI bhUmikA ekanAma dvinAma trinAma dravyanAma guNanAma varNanAma gaMdhanAma rasanAma sparzanAma saMsthAnanAma paryAyanAma trinAma kI vyAkhyA kA dUsarA prakAra 125 126 128 130 131 132 133 140 141 141 142 142 143 143 144 145 146 147 149 caturnAma paMcanAma chahanAma 149 [39] Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 151 151 152 153 154 157 or 160 163 165 168 171 172 173 174 175 175 audayikabhAva jIvodayaniSpanna audayikabhAva ajIvodayaniSpanna audayikabhAva aupazamikabhAva kSAyikabhAva kSAyopazamikabhAva pAriNAmikabhAva sAnnipAtikabhAva dvikasaMyogaja sAnnipAtikabhAva trikasaMyogaja sAnnipAtikabhAva catuHsaMyogaja sAnnipAtikabhAva paMcasaMyogI sAnnipAtikabhAva saptanAma saptasvaroM ke svara sthAna jIvanizrita sapta svara ajIvinizrita sapta svara sapta svaroM ke svara lakSaNa-phala sapta svaroM ke grAma aura unakI mUrcchanAe~ saptasvarotpatti Adi viSayaka jijJAsAe~ : samAdhAna gItagAyaka kI yogyatA gIta ke doSa gIta ke ATha guNa gIta ke vRtta-chanda gIta kI bhASA gItagAyaka ke prakAra upasaMhAra aSTanAma navanAma vIrarasa zrRMgArarasa adbhutarasa raudrarasa vIDanakarasa bIbhatsarasa 177 178 178 178 179 181 181 181 182 182 185 186 187 187 188 189 [40] Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hAsyarasa karuNarasa prazAntarasa dasanAma gauNanAma nogauNanAma AdAnapadaniSpannanAma pratipakSapadaniSpannanAma pradhAnapadaniSpannanAma anAdi- siddhAntaniSpannanAma nAmaniSpannanAma avayavaniSpannanAma saMyoganiSpannanAma dravyasaMyogajanAma kSetrasaMyogajanAma kAlasaMyoganiSpannanAma bhAvasaMyoganiSpannanAma pramANaniSpannanAma nAma pramANaniSpannanAma sthApanApramANaniSpannanAma nakSatranAma devanAma kulanAma pASaNDanAma gaNanAma jIvitahetunAma abhiprAyikanAma dravyapramANaniSpannanAma bhAvapramANaniSpannanAma sAmAsikabhAvapramANaniSpannanAma dvandva samAsa bahubrIhi samA karmadhAraya samAsa dvigu samAsa tatpuruSa samAsa [41] 189 190 190 191 192 192 193 194 195 196 196 196 197 198 199 199 202 203 203 204 204 205 206 206 207 207 208 208 208 209 209 210 210 211 211 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avyayIbhAva samAsa ekazeSa samAsa taddhitajabhAvapramANanAma karmanAma zilpanAma zlokanAma saMyoganAma samIpanAma yUthanA aizvaryanAma apatyanAma dhAtujanAma niruktijanAma pramANa ke bheda dravyapramANanirUpaNa pradezaniSpanna dravyapramANa vibhAganiSpanna dravyapramANa mAnapramANa dhAnyamAnapramANa rasamAnapramANa unmAnapramANa avamAnapramANa gaNimapramANa pratimAnapramANa kSetra pramANaprarUpaNa pradezaniSpannakSetrapramANa vibhAganiSpannakSetrapramANa aMgulasvarUpanirUpaNa AtmAMgula AtmAMgula kA prayojana Atmagula ke bheda aMgulatrika kA alpabahutva utsedhAMgula pramANAdhikAra [42] 212 212 213 213 214 215 215 215 216 216 216 217 217 218 219 220 221 222 222 224 226 227 228 230 232 233 234 234 234 236 237 239 239 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramANunirUpaNa vyAvahArikaparamANu vyAvahArikaparamANu kA kArya utsedhAMgula kA prayojana nAraka- avagAhanA nirUpaNa bhavanapati devoM kI avagAhanA paMca sthAvaroM kI zarIrAvagAhanA dvandriya jIvoM kI avagAhanA trIndriya jIvoM kI zarIrAvagAhanA caturindriya jIvoM kI zarIrAvagAhanA paMcendriyatiryaMca jIvoM kI zarIrAvagAhanA manuSya avagAhanAnirUpaNa vANavyaMtara aura jyotiSka devoM kI avagAhanA vaimAnika devoM kI avagAhanA utsedhAMgula ke bheda aura bhedoM kA alpabahutva pramANAMgulanirUpaNa. pramANAMgula kA prayojana pramANAMla ke bheda, alpabahutva kAlapramANaprarUpaNa samayanirUpaNa samayasamUhaniSpanna kAlavibhAga aupamikakAlapramANanirUpaNa palyopama-sAgaropamaprarUpaNa addhApalyopama-sAgaropamanirUpaNa nArakoM kI sthiti bhavanapati devoM kI sthiti paMca sthAvaroM kI sthiti vikalendriyoM kI sthiti paMcendriyatiryaMcoM kI sthiti jalacarapaMcendritiryaMcoM kI sthiti sthalacara paMcendriya tiryaMcoM kI sthiti khecara paMcendriya tiryaMcoM kI sthiti saMgrahaNI gAthAe~ manuSyoM kI sthiti [43] 240 242 245 247 247 251 251 252 253 253 254 261 262 263 266 266 268 269 270 271 275 277 277 281 283 286 287 290 292 292 293 296 297 298 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaMtara devoM kI sthiti jyotiSka devoM kI sthiti vaimAnika devoM kI sthiti saudharma Adi acyutaparyanta kalpoM ke devoM kI sthiti graiveyaka aura anuttara devoM kI sthiti kSetrapalyopama kA nirUpaNa sUkSmakSetrapalyopama - sAgaropama sUkSmakSetrapalyopama - sAgaropama kA prayojana ajIvadravyoM kA varNana jIvadravyaprarUpaNA zarIranirUpaNa cauvIsa daMDakavartI jIvoM kI zarIraprarUpaNA paMcazarIroM kA saMkhyAparimANa baddhamukta vaikriyazarIroM kI saMkhyA baddhamukta AhAraka zarIroM kA parimANa baddhamukta taijasazarIroM kA parimANa baddhamukta kArmaNazarIroM kI saMkhyA nArakoM meM baddhamukta paMcazarIroM kI prarUpaNA bhavanavAsiyoM ke baddha-mukta zarIra pRthvI - ap-tejaskAyika jIvoM ke baddha-mukta zarIra vAyukAyikoM ke baddha-mukta zarIra vanaspatikAyikoM ke baddha-mukta zarIra vikalatrikoM ke baddha-mukta zarIra paMcendriya tiryaMcayonikoM ke baddha-mukta zarIra manuSyoM ke baddha-mukta paMca zarIra vANavyaMtara devoM ke baddha-mukta zarIra jyotiSkadevoM ke baddhamukta paMca zarIra vaimAnika devoM ke baddha-mukta zarIra evaM kAlapramANa kA upasaMhAra bhAvapramANa guNapramANa ajIvaguNapramANanirUpaNa jIvaguNapramANanirUpaNa pratyakSapramANanirUpaNa anumAnapramANanirUpaNa [88] 299 299 302 302 305 306 308 310 310 312 313 315 316 318 319 319 321 322 324 326 327 328 329 331 331 335 337 338 340 340 340 342 343 344 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 345 345 348 351 353 354 356 357 360 362 366 367 369 371 377 377 pUrvavat-anumAnanirUpaNa zeSavat-anumAnanirUpaNa dRSTasAdharmyavat-anumAna pratikUla vizeSadRSTa-sAdharmyavat-anumAna ke udAharaNa upamAnapramANa sAdhopanIta upamAna vaidhopanIta upamAna AgamapramANanirUpaNa darzanaguNapramANa cAritraguNapramANa nayapramANanirUpaNa prasthakadRSTAnta dvArA nayanirUpaNa vasatidRSTAnta dvArA nayanirUpaNa pradezadRSTAnta dvArA nayanirUpaNa saMkhyApramANanirUpaNa nAmasthApanAsaMkhyA dravyasaMkhyA AgamadravyasaMkhyA noAgamadravyasaMkhyA bhavyazarIra dravyasaMkhyA nirUpaNa jJAyakazarIra-bhavyazarIra-vyatirikta dravyazaMkha ekabhavika Adi zaMkhaviSayaka nayadRSTi aupamyasaMkhyAnirUpaNa sat-sadpa aupampasaMkhyA sad-asad rUpa aupamyasaMkhyA asat-sat aupamya saMkhyA asad-asad rUpa aupamya saMkhyA parimANasaMkhyAnirUpaNa kAlikazrutaparimANasaMkhyA dRSTivAda zrutaparimANasaMkhyAnirUpaNa jJAnasaMkhyAnirUpaNa gaNanAsaMkhyAnirUpaNa saMkhyAta Adi ke bheda saMkhyAtanirUpaNa 378 379 380 381 381 383 384 384 385 385 386 386 386 387 388 388 389 391 [45] Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parItAsaMkhyAtanirUpaNa yuktAsaMkhyAtanirUpaNa asaMkhyAtAsaMkhyAta kA nirUpaNa parItAnantanirUpaNa yuktAntanirUpaNa anantAnantanirUpaNa bhAva - saMkhyAnirUpaNa vaktavyatA ke bheda svasamayavaktavyatAnirUpaNa parasamayavaktavyatAnirUpaNa svasamaya-parasamayavaktavyatAnirUpaNa vaktavyatA ke viSaya meM nayadRSTiyA~ arthAdhikAranirUpaNa samavatAranirUpaNa nAma-sthApanAdravyasamavatAra kSetrasamavatAra kAlasamavatAra bhAvasamavatAra nikSepanirUpaNa oghaniSpannanikSepa adhyayananirUpaNa nAma-sthApanA- adhyayana dravya-adhyayana bhAva - adhyayana akSINanirUpaNa nAma-sthApanA- akSINa dravya-akSINa bhAva - akSINa Aya-nirUpaNa vaktavyatAnirUpaNa arthAdhikAranirUpaNa samavatAranirUpaNa nikSepAdhikAra [46] 396 397 398 399 400 401 402 403 403 404 404 405 407 408 408 411 411 413 415 415 415 416 416 418 419 419 419 421 422 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 422 423 426 427 427 427 428 430 431 431 432 433 434 434 nAma-sthApanA-dravya-Aya Agama-dravya-Aya noAgama-dravya-Aya bhAva-Aya kSapaNAnirUpaNa nAmasthApanAkSapaNA dravyakSapaNA bhAvakSapaNA nAmaniSpannanikSepaprarUpaNA nAma-sthApanA-sAmAyika dravyasAmAyika bhAvasAmAyika sAmAyika ke adhikArI kI saMjJAyeM zramaNa kI upamAyeM prakArAntara se zramaNa kA nirvacana sUtrAlApakaniSpannanikSepa anugamanirUpaNa anugamanirUpaNa niyuktyanugama nikSepaniyuktyanugama upodghAta niryuktyanugama sUtrasparzika niyuktyanugama nayanirUpaNa nayanirUpaNa kI bhUmikA naigama Adi sAta nayoM ke lakSya nayavarNana ke lAbha pariziSTa 1. kathAnaka kAlagaNanA kI saMjJAoM aura krama meM vividhatA gAthAnukrama viziSTa zabdasUcI saMjJAvAcakazabdAnukrama anadhyAyakAla 7. arthasahayogiyoM kI sUcI 435 435 436 436 439 444 445 447 m;"3ur9 450 453 455 458 469 473 476 [47] Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Agama prakAzana samiti, byAvara (kAryakAriNI samiti adhyakSa kAryAdhyakSa upAdhyakSa indaura byAvara byAvara madrAsa jodhapura madrAsa madrAsa mahAmantrI mantrI byAvara pAlI byAvara sahamantrI koSAdhyakSa byAvara zrI sAgaramala jI baitAlA zrI ratanacandajI modI zrI dhanarAjajI vinAyakiyA zrI bhaMvaralAlajI goThI zrI hukmIcandajI pArakha zrI dulIcandajI coraDiyA zrI jasarAjajI pArakha zrI jI. sAyaramalajI coraDiyA zrI jJAnacandajI vinAyakiyA zrI jJAnarAjajI mUthA zrI prakAzacandajI caupar3A zrI jaMvarIlAlajI zizodiyA zrI Ara. prasannacandajI coraDiyA zrI mANakacandajI saMcetI zrI tejarAjajI bhaNDArI zrI esa. sAyaramalajI coraDiyA zrI mUlacandajI surANA zrI motIcandajI coraDiyA zrI amaracandajI modI zrI kizanalAlajI baitAlA zrI jatanarAjajI mehatA zrI devarAjajI coraDiyA zrI gautamacandajI coraDiyA zrI sumeramalajI mer3atiyA zrI AsUlAlajI boharA zrI budharAjajI bAphaNA parAmarzadAtA sadasya madrAsa jodhapura jodhapura madrAsa nAgaura madrAsa byAvara madrAsa meDatA siTI madrAsa madrAsa jodhapura jodhapura byAvara Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siriajarakkhiyatheraviraiyaM aNuogaddArasuttaM zrIAryarakSitasthaviraviracita anuyogadvArasUtra Page #53 -------------------------------------------------------------------------- Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtra maMgalAcaraNa 1 - nANaM paMcavihaM paNNattaM / taM jahA-- AbhiNibohiyaNANaM 9. suyaNANaM 2. ohiNANaM. 3. maNapajjavaNANaM 4. kevalaNANaM 5 / | [1] jJAna ke pAMca prakAra ( bheda) kahe haiN| ve isa prakAra -- 1. AbhinibodhikajJAna, 2. zrutajJAna, 3 . avadhijJAna, 4. manaH paryavajJAna, 5. kevalajJAna / vivecana -- yaha maMgalAcaraNAtmaka sUtra hai| zAstra ke svayaM maMgalarUpa hone para bhI sUtrakAra ne ziSTa puruSoM kI AcAra-vyavahAra-paramparA kA paripAlana karane ke lie, zAstra kI nirvighna parisamApti ke lie, ziSyoM ko zAstra ke viSayabhUta arthajJAna kI prApti kI dRr3ha pratIti karAne ke lie zAstra kI Adi meM maMgalasUtra kA nirdeza kiyA hai| jJAna kI maMgalarUpatA kaise ? sarva jJeya padArthoM kA jJAtA, vighnoM kA upazamaka, karma kI nirjarA kA hetu, nija - Ananda kA pradAtA aura AtmaguNoM kA bodhaka hone se jJAna maMgalarUpa hai / isIlie sUtrakAra ne jJAna kI maMgalarUpatA kA bodha karAne ke lie jJAna ke varNana se zAstra ko prArambha kiyA hai| jJAna zabda kI vyutpatti-- bhAvasAdhana, karaNasAdhana, adhikaraNasAdhana aura kartRsAdhana ina cAra prakAroM se jJAna zabda kI vyutpatti saMbhava hai--- 'jJAti: jJAnam'- arthAt jAnanA jJAna hai| yaha bhAvasAdhana jJAna zabda kI vyutpatti hai| arthAt jAnane rUpa kriyA ko jJAna kahate haiM / 'jJAyate anena iti jJAnam' yaha jJAna zabda kI karaNasAdhana vyutpatti hai, arthAt AtmA jisake dvArA padArthoM ko jAnatA hai, vaha jJAna hai / isa vyutpatti dvArA jJAnAvaraNakarma kA kSaya athavA kSayopazama lakSita hotA hai / kyoMki inake hone para AtmA meM jJAna kA prAdurbhAva hotA hai| isalie jJAnAvaraNakarma kA kSaya aura kSayopazama jJAna rUpa hone kAraNa abheda sambandha se jJAnarUpa hI hai, jo padArthoM ko jAnane meM sAdhakatama hai| 'jJAyate asminniti jJAnamAtmA' padArtha jisameM jAne jAyeM vaha jJAna hai--yaha adhikaraNamUlaka vyutpatti hai| isake dvArA AtmA jJAna rUpa pratIta hotA hai| yahA~ pariNAma (jJAna) aura pariNAmI (AtmA) kA abheda hone ke kAraNa AtmA ko jJAna rUpa mAna liyA gayA hai| kyoMki jJAnAvaraNakarma ke kSaya athavA kSayopazama se viziSTa AtmA kA pariNAma jJAna hai aura AtmA usa pariNAma vAlA hai| athavA jJAna guNa hai aura AtmA usa guNa kA AdhAra hone se guNavAn guNI hai / 'jAnAtIti jJAnam' isa kartRsAdhana vyutpatti se yaha artha labhya hai ki AtmA jAnane kI kriyA kA karttA hai| isalie kriyA aura karttA meM abhedopacAra hone se jJAna kA 'AtmA' yaha vyapadeza hotA hai| ukta samagra kathana kA sArAMza yaha huA ki jisake dvArA vastuoM kA svarUpa jAnA jAye, athavA jo nija svarUpa kA prakAzaka hai, athavA jo jJAnAvaraNakarma ke kSaya yA kSayopazama ke nimitta se utpanna hotA hai, vaha jJAna hai| Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 anuyogadvArasUtra jJAna kI paMcaprakAratA kA kAraNa- jJAna ke pAMca prakAra--bheda arthApekSayA tIrthaMkaroM ne aura sUtra kI apekSA gaNadharoM ne prarUpita kiye haiN| yaha saMketa 'paNNattaM-prajJaptaM' zabda dvArA kiyA gayA hai| athavA 'paNNattaM' zabda kI saMskRtachAyA prAjJAptaM bhI hone se yaha artha huA ki jJAna kI paMcaprakAratA kA bodha gaNadharoM ne prAjJoM tIrthaMkara bhagavantoM se Apta--prApta kiyA hai| athavA 'paNNattaM' pada kI saMskRtachAyA prAjJAttaM bhI hotI hai| ataeva isa pakSa meM prAjJoMgaNadharoM dvArA AttaM tIrthaMkaroM se grahaNa kiyA hai, yaha artha huaa| athavA prajJAptaM' yaha saMskRta chAyA hone para yaha artha huA ki bhavya jIvoM ne svaprajJA-buddhi se jJAna kI paMcaprakAratA kA bodha AptaM--prApta kiyA hai| sArAMza yaha ki sUtrakAra ne 'paNNattaM' zabda prayoga dvArA apanI laghutA prakaTa karate hue yaha spaSTa kiyA hai ki svabuddhi yA kalpanA se yaha kathana nahIM karatA hU~, pratyuta tIrthaMkara bhagavantoM dvArA nirUpita Azaya ko hI yahAM spaSTa kara rahA huuN| jJAna ke pAMca bhedoM ke lakSaNa- kramazaH isa prakAra haiM AbhinibodhikajJAna- yogya deza meM avasthita vastu ko mana aura indriyoM kI sahAyatA se jAnane vAle bodha jJAna ko AbhinibodhikajJAna kahate haiN| yaha artha abhi-ni-bodha ina zabdoM se prakaTa hotA hai| isa AbhinibodhikajJAna kA apara nAma matijJAna bhI hai| yahAM jJAna zabda sAmAnya jJAna kA tathA abhinibodha zabda indriya aura mana se utpanna hone vAle viziSTa jJAna kA bodhaka hai| ataH AbhinibodhikaM ca tajjJAnaM ca AbhinibodhikajJAnaM' isa taraha ina donoM sAmAnya vizeSa--jJAnoM meM samAnAdhikaraNatA hai| zrutajJAna- bole gaye zabda dvArA arthagrahaNa rUpa upalabdhivizeSa ko zrutajJAna kahate haiN| zruta arthAt shbd| kAraNa meM kArya kA upacAra karane se zabda ko bhI zrutajJAna kahate haiN| kyoMki zabda zrotA ko abhilaSita artha kA jJAna karAne meM kAraNa hai| yaha jJAna bhI mana aura indriyoM ke nimitta se utpanna hotA hai, phira bhI isakI utpatti meM indriyoM kI apekSA mana kI mukhyatA hone se ise mana kA viSaya mAnA gayA hai| ___ avadhijJAna- 'avadhAnamavadhiH indriyAdyanapekSamAtmanaH sAkSAdarthagrahaNam, avadhireva jJAnamavadhijJAnam'arthAt indriyoM aura mana kI sahAyatA ke binA kevala AtmA dvArA hone vAle arthagrahaNa ko avadhi kahate haiM aura avadhirUpa jo jJAna vaha avadhijJAna kahalAtA hai| athavA avadhi zabda kA artha maryAdA hai aura rUpI padArthoM ko pratyakSa karanA arUpI ko nahIM, yahI isakI maryAdA-avadhi hai| ataeva jo jJAna maryAdA sahita-rUpI padArthoM ko jAnatA hai, use avadhijJAna kahate haiN| manaHparyavajJAna- manaH-pari-ava ina tIna zabdoM se niSpanna 'manaHparyava' zabda hai| saMjJI jIvoM dvArA kAyayoga se gRhIta aura mana rUpa se pariNamita manovargaNA ke pudgaloM ko mana kahate haiN| pari' kA artha hai sarva prakAra se aura --Ava. niyukti, gAthA 62 1. atthaM bhAsai arahA suttaM gaMthaMti gaNaharA niuNaM / 2. 'paNNattaMti' prajJaptamarthatastIrthaMkaraiH sUtrato gaNadharaiH prarUpitamityarthaH / anena sUtrakRtA AtmanaH svamanISikAparihatA bhavati / 3. zrutamanindriyasya / -anu. sUtravRtti, pRSTha 1 -tattvArthasUtra 2/22 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMgalAcaraNa 'av' dhAtu rakSaNa, gati, kAMti, prIti, tRpti aura avagama (bodha) artha meM prayukta hotI hai| ukta arthoM meM se yahAM avagama artha meM av dhAtu kA prayoga huA hai| ataeva saMjJI jIvoM dvArA kie jAne vAle cintana ke anurUpa mana ke pariNAmoM ko sarva prakAra se avagama karanA--jAnanA manaHparyavajJAna kahalAtA hai| kevalajJAna- saMpUrNa jJeya padArthoM ko (unakI trikAlavartI guNa-paryAyoM sahita) viSaya karane vAle, jAnane vAle jJAna ko kevala kahate haiN| pAMca jJAnoM kA krama- kevalajJAna ke atirikta zeSa matijJAna Adi cAra jJAnoM ke aneka avAntara bheda haiM, jinheM jijJAsu jana nandIsUtra Adi se jAna leveN| prAsaMgika hone se pAMca jJAnoM ke kramavinyAsa kA kAraNa spaSTa kiyA jAtA hai| sarvaprathama matijJAna aura zrutajJAna kA nirdeza karane kA kAraNa yaha hai ki ye donoM jJAna samyak athavA mithyA rUpa meM, nyUnAdhika mAtrA meM, samasta saMsArI jIvoM meM sadaiva rahate haiN| ina donoM jJAnoM ke hone para hI zeSa jJAna hote haiN| isIlie ina donoM kA sarvaprathama nirdeza kiyA hai aura donoM meM bhI pahale matijJAna ke ullekha kA kAraNa yaha hai ki matijJAna pUrvaka hI zrutajJAna' hotA hai| mati aura zruta jJAna ke anantara avadhijJAna kahane kA kAraNa yaha hai ki ina donoM ke sAtha avadhijJAna kI kaI bAtoM meM samAnatA hai / yathA--jaise mithyAtva ke udaya se mati aura zruta jJAna mithyArUpa meM pariNata hote haiM, usI prakAra avadhijJAna bhI mithyArUpa meM pariNata ho jAtA hai tathA jaba koI vibhaMgajJAnI samyagdRSTi hotA hai, taba tInoM jJAna eka sAtha samyak rUpa meM pariNata hote haiM / mati evaM zruta jJAna kI labdhi kI apekSA chiyAsaTha sAgaropama se kucha adhika sthiti hai, avadhijJAna kI bhI utanI hI sthiti hai| avadhijJAna ke anantara manaHparyavajJAna kA nirdeza karane kA kAraNa yaha hai ki donoM meM pratyakSatva Adi kI samAnatA hai| jaise avadhijJAna pAramArthika pratyakSa hai, vikala hai, kSayopazamajanya hai evaM rUpI padArtha isakA viSaya hai, usI prakAra manaHparyavajJAna bhI hai| kevalajJAna sabase aMta meM prApta hotA hai, ataeva usakA nirdeza sabase aMta meM kiyA hai| ina pAMca jJAnoM meM Adi ke cAra jJAna kSAyopazamika aura aMtima kevalajJAna jJAnAvaraNakarma ke sarvathA kSaya se AvirbhUta hone ke kAraNa kSAyikabhAva rUpa hai| matijJAnAdi pAMca jJAnoM meM se eka sAtha eka jIva meM adhika se adhika cAra jJAna labdhi kI apekSA se ho sakate haiN| yadi eka jJAna ho to mAtra kevalajJAna hogaa| kyoMki yaha kSAyika jJAna hai, ata: isake sAtha matijJAna Adi cAra kSAyopazamika jJAnoM kA sadbhAva nahIM pAyA jAtA hai| do hone para mati aura zruta jJAna hoNge| kyoMki ye donoM jJAna 1. kevala zabda ke eka, zuddha, sakala, asAdhAraNa, ananta aura nirAvaraNa bhI artha hote haiN| inakA artha granthAntaroM se jJAta kreN| zrutaM matipUrva.... -tattvArthasUtra 1/20 matizrutAvadhayo vipryyshc| -tattvArthasUtra 1/32 2. 3. Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtra sAmAnyatayA sabhI saMsArI jIvoM meM pAye jAte haiN| tIna hone para mati, zruta aura avadhi athavA mati, zruta aura manaHparyava yaha tIna jJAna pAye jAte haiM aura cAroM hoM to mati, zruta, avadhi, manaHparyava ye cAroM jJAna saMbhava haiN| upayoga kI dRSTi se eka samaya meM eka hI jJAna hotA hai| abhidheyanirdeza 2. tattha cattAri NANAI ThappAiM ThavaNijjAiM, No uhissaMti No samuddissaMti No aNupaNavinaMti, suyaNANassa uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo ya pavattai / [2] ina (pAMca prakAra ke) jJAnoM meM se cAra jJAna (mati, avadhi, manaHparyava aura kevalajJAna) vyavahAra yogya na hone se sthApya haiM, sthApanIya haiN| kyoMki ye cAroM jJAna (guru dvArA ziSyoM ko) upadiSTa nahIM hote haiM, samupadiSTa nahIM hote haiM aura na inakI AjJA dI jAtI hai| kintu zrutajJAna kA uddeza, samuddeza, anujJA aura anuyoga hotA hai| vivecana-- sUtra meM zrutajJAna kA abhidheya koTi meM grahaNa karane aura zeSa cAra jJAnoM ko grahaNa na karane ke kAraNa ko spaSTa kiyA hai ki yadyapi zrutajJAna ke atirikta zeSa matijJAna Adi cAroM jJAna bhI padArthabodha ke hetu haiM, parantu zrutajJAna kI taraha inameM zabdavyavahAra kI pravRtti kA abhAva hone se ye apane svarUpa, anubhava evaM padArtha ke svarUpa ko vyakta nahIM kara pAte haiN| zrutajJAna kA Azraya lie binA ve apane viSayabhUta heyopAdeya viSaya se na to sAkSAt rUpa meM nivRtta karAte haiM aura na usameM pravRtta karAte haiN| isIlie ukta cAra jJAnoM ko yahAM vicArakoTi meM grahaNayogya nahIM mAnA hai| jo lokopakAra meM pravRtta hotA hai, vaha saMvyavahArya hai, lekina matyAdi cAra jJAnoM kI sthiti vaisI nahIM hai| matyAdi cAra jJAnoM ke asaMvyavahArya hone se isakA uddeza, samuddeza nahIM hotA aura na anujJA-AjJA hotI hai| ye cAroM jJAna apane-apane AvaraNIya karma ke kSayopazama evaM kSaya se svataH hI AvirbhUta ho jAyA karate haiN| apanI AvirbhUti-utpatti meM uddeza, samuddeza Adi kI apekSA nahIM rakhate haiN| ___ zrutajJAna ke uddeza Adi hone kA kAraNa-- prAyaH loka kI heyopAdeya artha meM pravRtti-nivRtti zrutajJAna ke dvArA dekhane meM AtI hai tathA kevalajJAnAdi dvArA jAne gaye artha kI prarUpaNA zrutajJAna (zabda) dvArA kI jAtI hai| isIlie use saMvyavahArya-lokavyavahAra kA kAraNa hone se, gurUpadeza se usakI prApti hone se, guru dvArA ziSyoM ko pradAna kiye jAne se aura svapara-svarUpa kA pratipAdana karane meM samartha hone se zrutajJAna kA uddeza, samuddeza aura anujJA Adi kiyA jAnA saMbhava hai aura jisake uddeza Adi hote haiM, usameM anuyoga, upakrama Adi anuyogadvAroM kI pravRtti hotI hai| sArAMza yaha huA ki zrutajJAna ke atirikta zeSa cAra jJAna AdAna-pradAna karane yogya nahIM haiM, paropakArI nahIM haiM, apitu jisa AtmA ko jo jJAna hotA hai vahI usakA anubhava karatA hai, anya nhiiN| kintu zrutajJAna paropakArI hai isIlie zrutajJAna ke uddeza Adi hote haiM aura cAroM jJAnoM kA svarUpa-varNana bhI zrutajJAna dvArA kiyA jAtA hai| viziSTa zabdoM ke artha- ThappAI sthApya asaMvyavahArya-vyavahAra meM jinakA upayoga kiyA jAnA saMbhava nahIM hai / ThavaNijjAiM--sthApanIya haiM--avyAkhyeya hone se isa prasaMga meM ve vicArakoTi meM grahaNa kiye jAne yogya nahIM haiN| No uddissaMti--inakA uddeza nahIM kiyA jAtA hai| tumheM par3hanA cAhie, ziSya ke lie isa prakAra ke guru ke AjJA-upadeza rUpa vacana ko uddeza kahate haiN| No samuddissaMti samuddeza nahIM hotaa| yaha paThita grantha vismRta na ho Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 abhidheyanirdeza jAya, ataH isakI AvRtti karo, ise sthira - paricita karo, isa prakAra kA guru kA AdezamUlaka vacana samuddeza kahalAtA hai / No aNuNNavijjaMti -- anujJA - AjJA nahIM dI jaatii| paThita grantha kA dhAraNA rUpa saMskAra jamAo, dUsaroM ko ise par3hAo, isa prakAra ke guru ke AjJA rUpa vacana ko anujJA kahate haiM / 3. jar3a suyaNANassa uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo ya pavattar3a, kiM aMgapaviTThassa uddeso samuso aNNA aNuogo ya pavattai ? aMgabAhirassa uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo ya pavattai ? aMgapaviTThassa vi uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo ya pavattai, aMgabAhirassa vi uddeso samuso aNNA aNuogo ya pavattai / imaM puNa paTTavaNaM paDucca aMgabAhirassa uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo / [3 pra.] bhagavan ! yadi zrutajJAna meM uddeza, samuddeza, anujJA aura anuyoga kI pravRtti hotI hai to vaha uddeza, samuddeza, anujJA aura anuyoga kI pravRtti aMgapraviSTa zruta meM hotI hai| athavA aMgabAhya zruta meM uddeza, samuddeza, anujJA aura anuyoga kI pravRtti hotI hai ? [3 u.] AyuSman ! aMgapraviSTa (AcArAMga Adi) zruta meM bhI uddeza, samuddeza, anujJA aura anuyoga kI pravRtti hotI hai tathA aMgabAhya Agama (zruta) meM bhI uddeza, samuddeza, anujJA aura anuyoga pravartita hote haiM / kintu yahAM aMgabAhya zruta kA uddeza, samuddeza, anujJA, anuyoga prAraMbha kiyA jAyegA / 4. jai aMgabAhirassa uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo ya pavattai, kiM kAliyassa uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo ? ukkAliyassa uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo ? kAliyassa vi uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo / ukkAliyassa vi uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo / imaM puNa paTTavaNaM paDucca ukkAliyassa uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo / [4 pra.] bhagavan ! yadi aMgabAhya zruta meM uddeza, samuddeza, anujJA aura anuyoga kI pravRtti hotI hai to kyA vaha uddeza, samuddeza, anujJA aura anuyoga kI pravRtti kAlikazruta meM hotI hai athavA utkAlika zruta meM uddeza, samuddeza, anujJA aura anuyoga pravartamAna hote haiM ? [4 u.] AyuSman ! kAlikazruta meM bhI uddeza yAvat anuyoga kI pravRtti hotI hai aura utkAlika zruta meM bhI uddeza, samuddeza, anujJA aura anuyoga pravRtta hote haiM, kintu yahAM utkAlika zruta kA uddeza yAvat anuyoga prArambha kiyA jAyegA / vivecana -- yaha do sUtra zAstra ke varNya viSaya kI bhUmikA rUpa haiM aura praznottara ke mAdhyama se yaha spaSTa kiyA hai ki yadyapi aMgapraviSTa aura aMgabAhya rUpa meM mAne gaye donoM prakAra ke zruta kA anuyoga kiyA jAtA hai| lekina yahAM aMgabAhyazruta aura usake bhI kAlika evaM utkAlika rUpa se mAne gaye do bhedoM meM se mAtra utkAlika zruta ke sambandha meM anuyoga kA vicAra kiyA jA rahA hai| aMgapraviSTa-- tIrthaMkaroM ke upadezAnusAra jina zAstroM kI racanA svayaM gaNadhara karate haiM, ve aMgapraviSTa zAstra kahalAte haiM / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtra aMgabAhya -- aMgazruta kA AdhAra lekara jinakI racanA sthavira karate haiM, una zAstroM ko aMgabAhya kahate haiN| kAlika zruta- jisa zruta kA rAtri va dina ke prathama aura aMtima prahara meM svAdhyAya kiyA jAtA hai| utkAlikazruta- jo asvAdhyAyakAla ko chor3akara kAlika se bhinnakAla meM bhI par3hA jAtA hai| aMgapraviSTa Adi vibhAgoM meM parigaNita zAstroM ke nAma evaM paricaya ke lie naMdIsUtra dekhiye| 5. jai ukkAliyassa uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo ? kiM Avassagassa uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo ? Avassagavairittassa uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo ? / Avassagassa vi uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo, Avassagavairittassa vi uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo / imaM puNa paTThavaNaM paDucca Avassagassa aNuogo / [5 pra.] bhagavan ! yadi utkAlika zruta ke uddeza Adi 4 hote haiM to kyA ve uddeza Adi Avazyaka ke hote haiM athavA Avazyakavyatirikta (AvazyakasUtra se bhinna) utkAlika zruta ke hote haiM ? [5 u.] AyuSman ! yadyapi Avazyaka aura Avazyaka se bhinna donoM ke uddeza Adi 4 hote haiM parantu yahAM (isa zAstra meM) Avazyaka kA anuyoga prArambha kiyA jA rahA hai| vivecana-sUtra meM zAstra ke nizcita varNya viSaya kA saMketa kiyA gayA hai ki sUtrakAra ko AvazyakasUtra kA anuyoga karanA abhISTa hai aura iSTa hone kA kAraNa yaha hai ki AvazyakasUtra sakala samAcArI kA mUla AdhAra hai| AvazyakasUtra meM uddeza, samuddeza evaM anujJA ke pravartamAna hone para bhI sUtrakAra ne unakA ullekha na karake avasara prApta hone kI apekSA kevala anuyoga karane kA saMketa kiyA hai| anuyoga kA niruktyartha-- sUtra ke sAtha anu-niyata-anukUla artha kA yoga--jor3anA arthAt isa sUtra kA yaha abhidheya hai. isa prakAra kI saMyojanA karake ziSya ko samajhAnA. satra ke artha kA kathana krnaa| athavA eka sUtra ke ananta artha hote haiM, isa prakAra artha mahAn aura sUtra aNurUpa hotA hai, ataeva aNu-sUtra ke sAtha artha ke yoga ko aNuyoga (anuyoga) kahate haiN|' * anuyogaviSayaka vaktavyatA kA krama isa prakAra hai 1. nikSepa- nAma, sthApanA Adi rUpa se vastu sthApita karake anuyoga (kathana) krnaa| 2. ekArtha- anuyoga ke paryAyavAcI zabdoM ko kahanA jaise anuyoga, niyoga, bhASA, vibhASA, vArtika, ye anuyoga ke samAnArthaka nAma haiN| 1. niyayANukUlo jogo suttassattheNa jo ya aNuogo / suttaM ca aNuM teNaM jogo atthassa aNuogo // -anuyoga. vRtti pa.7 2. aNuogo ya niogo bhAsa vibhAsA ya vattiyaM ceva / ee aNuogassa ya nAmA egaTThiyA paMca // -anuyogavRtti pa.7 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhidheyanirdeza 3. nirukti- zabdagata akSaroM kA nirvacana krnaa| arthAt tIrthaMkaraprarUpita artha kA gaNadharokta zabdasamUha rUpa sUtra ke sAtha anukUla, niyata sambandha prakaTa krnaa| 4. vidhi-- sUtra ke artha kahane athavA anuyoga karane kI paddhati ko vidhi kahate haiM / vaha isa prakAra haisarvaprathama guru ko ziSya ke lie sUtra kA artha kathana karanA caahie| dUsarI bAra usa kathita artha ko niyukti karake samajhAnA cAhie aura tIsarI bAra prasaMga, anuprasaMga sahita jo artha hotA ho usakA nirdeza karanA caahie| yahI sAmAnya se anuyoga kI vidhi hai| anuyoga-zravaNa ke adhikArI-- sAmAnya se pariSad (zrotRsamUha) ke tIna prakAra haiM-1. jJAyaka, 2. ajJAyaka aura 3. durvidgdhaa| jJAyakapariSad-guNa aura doSoM ke svarUpa ko jo vizeSa rUpa se jAnatI hai aura kuzAstroM ke mAnane vAle matoM meM jise Agraha nahIM hotA, aisI pariSad jJAyakapariSad kahalAtI hai| yaha pariSad haMsa kI taraha doSa rUpI jala kA parityAga karake guNa rUpI dUdha ko grahaNa karane vAlI hotI hai| ajJAyakapariSad- jisake sadasya svabhAvataH bhadra, sarala hote haiM aura samajhAne se sanmArga para A jAte haiN| aisI pariSad ko ajJAyakapariSad kahate haiN| durvidagdhApariSad- jisake sadasya kisI bhI viSaya meM niSNAta na hoM, apratiSThA ke bhaya se jo niSNAta se nahIM pUche, jJAna ke saMskAra se rahita, pallavagrAhI pAMDitya se yukta hoM, aise vyaktiyoM kI sabhA durvidagdhApariSad kahalAtI hai| ina tIna pariSadAoM meM se Adi kI do anuyoga kA bodha prApta karane yogya haiN| anuyogakartA kI yogyatA- anuyoga karane ke adhikArI-kartA kI yogyatA kA zAstroM meM isa prakAra se ullekha kiyA hai-- 1-4- jo Aryadeza meM utpanna huA ho| jisakA kula (pitRvaMza) aura jAti (mAtRvaMza) vizuddha ho| sundara AkRti, rUpa Adi se saMpanna ho| 5. jo dRr3ha saMhananI (zArIrika zaktisaMpanna) ho| 6. dhRtiyukta-- pariSaha aura upasarga sahana karane meM samartha ho| 7. anAzaMsI-- satkAra-sammAna Adi kA anAkAMkSI ho| 8. avikatthana--vyartha kA bhASaNa karane vAlA na ho| 9. amAyI--kapaTa bhAvarahita niSkapaTa ho| 10. sthiraparipATI--abhyAsa dvArA anuyoga karane kA sthira abhyAsI athavA guruparamparA se prApta jJAna kA dhanI ho| 11. grahItavAkya--Adeya vacana bolane vAlA ho| 12. jitapariSad sabhA ko prabhAvita karane vAlA evaM kSubhita na hone vAlA ho| 13. jitanidrazAstrIya adhyayana-cintana-manana karate hue nidrA kA vazavartI nahIM hone vaalaa| 14. madhyastha--pakSapAta rahita 1. suttattho khalu paDhamo, bIo nijjuttimIsito bhaNito / taio ya niravaseso, esa vihI hoi aNuoge // --anuyoga. vRtti paM: 7 2. anuyoga. vRtti pa. 8 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 anuyogadvArasUtra niSpakSa ho / 15. deza, kAla, bhAva kA jJAtA ho / 16. Asannalabdhapratibha--prativAdI ko parAsta karane kI pratibhA se sampanna ho| 17. nAnAvidhadezabhASAvijJa--aneka dezoM kI bhASAoM kA jJAtA ho| 18. paMcavidha AcArayukta jJAnAcAra Adi pAMca prakAra ke AcAroM kA pAlaka ho| 19. sUtrArthatadubhaya-vidhijJa sUtra, artha evaM ubhaya (sUtrArtha) kI vidhi kA jAnakAra ho| 20. AharaNa-hetu-upanaya-naya-nipuNa udAharaNa, hetu, upanaya aura naya dRSTi kA marmajJa ho| 21. grAhaNAkuzala-ziSya ko tattva grahaNa karAne meM kuzala ho| 22. svasamaya-parasamayavit--sva aura para siddhAnta meM niSNAta ho| 23. gambhIra-udAra svabhAva vAlA ho| 24. dIptimAn --paravAdiyoM dvArA parAsta na kiyA jA ske| 25. ziva-janakalyANa karane kI bhAvanA se bhAvita ho| 26. saumya zAnta svabhAva vAlA ho| 27. guNazatakalita--dayA, dAkSiNya Adi saikar3oM guNoM se yukta ho| isa prakAra ke guNoM se yukta vyakti pravacana kA anuyoga karane meM samartha hotA hai yA anuyoga karane kA adhikArI hai|' isa prakAra anuyoga sambandhI vaktavyatA jAnanA caahie| Avazyaka pada ke nikSepa kI pratijJA 6. jai Avassayassa aNuogo AvassayaNNaM kimaMgaM aMgAI ? suyakkhaMdho suyakkhaMdhA ? ajjhayaNaM ajjhayaNAI ? uddesago uddesagA ? AvassayaNNaM No aMgaM No aMgAI, suyakkhaMdho No suyakkhaMdhA, No ajjhayaNaM, ajjhayaNAI, No uddesago, No uddesagA / - [6 pra.] bhagavan ! yadi yaha anuyoga Avazyaka kA hai to kyA vaha (AvazyakasUtra) eka aMga rUpa hai yA aneka aMga rUpa hai ? eka zrutaskandha rUpa hai yA aneka zrutaskandha rUpa hai ? eka adhyayana rUpa hai yA aneka adhyayana rUpa hai ? eka uddezaka rUpa hai yA aneka uddezaka rUpa hai ? [6 u.] AyuSman ! AvazyakasUtra (aMgapraviSTa dvAdazAMga se bAhya hone se) eka aMga nahIM hai aura aneka aMga rUpa bhI nahIM hai| vaha eka zrutaskandha rUpa hai, aneka zrutaskandha rUpa nahIM hai, (chaha adhyayana hone se) aneka adhyayana rUpa hai, eka adhyayana rUpa nahIM hai, eka yA aneka uddezaka rUpa nahIM hai, (arthAt AvazyakasUtra meM uddezaka nahIM haiN|) vivecana-- yahAM AvazyakasUtra ke paricaya sambandhI eka aura bahuvacana kI apekSA ATha prazna haiM aura unake uttara diye haiM ki yaha chaha adhyayanAtmaka zrutaskandha rUpa hone se aneka adhyayana aura eka zrutaskandha rUpa hai| zeSa chaha prazna agrAhya hone se anAdeya hai| viziSTa zabdoM ke artha isa prakAra haiMaMga- tIrthaMkaroM ke artha upadezAnusAra gaNadharoM dvArA zabdanibaddha zruta kI aMga saMjJA hai| zrutaskandha- adhyayana kA samUhAtmaka bRhatkAya khaMDa zrutaskandha kahalAtA hai| adhyayana- zAstra ke kisI eka viziSTa artha ke pratipAdaka aMza ko adhyayana kahate haiN| uddezaka- adhyayana ke antargata nAmanirdezapUrvaka vastu kA nirUpaNa karane vAlA prakaraNavizeSa uddezaka 1. anuyoga-vRtti pa. 7 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Avazyaka nirUpaNa kahalAtA hai| Avazyaka Adi padoM kA nikSepa karane kI pratijJA 7. tamhA AvassayaM NikkhivissAmi, suyaM NikkhivissAmi, khaMdhaM NikkhivissAmi, ajjhayaNaM NikkhivisAmi / 11 [7] (AvazyakasUtra zrutaskandha aura adhyayana rUpa hai) isalie Avazyaka kA nikSepa karUMgA / isI taraha zruta, skandha evaM adhyayana zabdoM kA nikSepa - yathAsaMbhava nAma Adi meM nyAsa karUMgA / 8. jattha ya jaM jANejjA NikkhevaM Nikkhive NiravasesaM / jattha vi ya na jANejjA caukkayaM nikkhive tattha // 1 // [8] yadi nikSeptA (nikSepa karane vAlA) jisa vastu ke samasta nikSepoM ko jAnatA ho to use (usa jIvAdi rUpa vastu meM) una sabakA nirUpaNa karanA cAhie aura yadi sarva nikSepoM ko na jAnatA ho to cAra ( nAma, sthApanA, dravyaM, bhAva) nikSepa to karanA hI cAhie // 1 // vivecana -- ina do sUtroM meM Avazyaka Adi padoM kA nikSepa karane kI pratijJA evaM adhikatama, nyUnatama nikSepa karane ke kAraNa va kartA kI yogyatA kA nirdeza kiyA hai| Avazyaka Adi padoM kA nikSepa karane kA kAraNa- - pUrva meM yaha spaSTa ho cukA hai ki isa zAstra meM Avazyaka kA anuyoga kiyA jaayegaa| isake artha kA spaSTa rUpa se vivecana tabhI ho sakatA hai jaba padoM kA nikSepa kiyA jaaye| isalie Avazyaka Adi padoM kA nikSepa karane kI pratijJA kI hai / nikSepa karane kI upayogitA -- yaha hai ki zabda ke vividha arthoM meM se prasaMgAnurUpa artha kI abhivyakti nikSepa dvArA hI hotI hai| aisA karane para artha kA pratipAdana kisa dRSTi se kiyA jA rahA hai, yaha bAta samajha meM AtI hai| kyoMki aprastuta kA nirAkaraNa karake prastuta kA vidhAna karane meM nikSepa hI samartha hai| jisase prakRta artha kA bodha aura aprakRta artha kA nirAkaraNa ho jAtA hai / nikSepakartA kI yogyatA -- vAgvyavahAra kI prAmANikatA kA kAraNa nikSepa hai| isalie sAmAnyatayA to sAdhAraNa, asadhAraNa sabhI vyakti isake karane ke adhikArI haiN| lekina yadi nikSeptA nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla, bhava aura bhAva Adi jitane rUpa se zabda kA artha jAne, adhika se adhika utane prakAroM dvArA zabda kA nikSepa kre| yadi ina saba bhedoM se paricita na to use zabda kA nAma, sthApanA, dravya aura bhAva ina cAra prakAra se avazya nikSepa karanA caahie| kyoMki inakA kSetra vyApaka hone se pratyeka padArtha kama se kama nAma, sthApanA, dravya, bhAva rUpa to hai hI / Avazyaka ke nikSepa 9. se kiM taM AvassayaM ? AvassayaM cauvvihaM paNNattaM / taM jahA nAmAvassayaM 1 ThavaNAvassayaM 2 davvAvassayaM 3 bhAvAvassayaM 4 / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtra [9 pra.] bhagavan ! Avazyaka kA svarUpa kyA hai ? [9 u.] AyuSman ! Avazyaka cAra prakAra kA kahA hai| yathA--1. nAma-Avazyaka, 2. sthApanA-Avazyaka, 3. dravya-Avazyaka, 4. bhaav-aavshyk| vivecana- 'yathoddezaM nirdezaH' isa nyAyAnusAra prathama Avazyaka kA nikSepa kiyA hai| sUtra meM 'se kiM taM AvassayaM' ityAdi meM se 'se' atha artha kA dyotaka magadhadezIya zabda hai aura 'atha' zabda kA prayoga maMgala, anantara, prArambha, prazna aura upanyAsa Adi arthoM meM hotA hai| prastuta meM isakA upayoga vAkya ke upanyAsa artha meM kiyA gayA hai| kiM' praznArthasUcaka hai aura 'taM' pUrva prakrAnta parAmarzaka sarvanAma hai| 'Avazyaka' zabda kA nirvacana- vibhinna rUpoM meM isa prakAra kiyA jA sakatA hai jo avazya karane yogya ho, vaha Avazyaka hai| arthAt sAdhu, sAdhvI, zrAvaka, zrAvikA rUpa caturvidha saMgha ke dvArA pratidina kramazaH dina aura rAtri ke aMta meM karane yogya sAdhanA ko Avazyaka kahate haiM--avazyaM kartavyamAvazyakam / AtmA ko durguNoM se haTAkara pUrNarUpeNa sarva prakAra se guNoM ke vazya--adhIna kare, vaha Avazyaka hai-- 'guNAnAM AsamantAdvazyamAtmAnaM karotItyAvazyakam / ' indriya aura kaSAya Adi bhAvazatru sarvaprakAra se jisake dvArA vaza meM kiye jAte haiM, vaha Avazyaka hai'A-samantAd vazyA bhavanti indriyakaSAyAdibhAvazatravo yasmAttadAvazyakam / ' ___ 'AvassayaM' kA saMskRta rUpa 'AvAsakaM' bhI hotA hai| ataeva guNazUnya AtmA ko sarvAtmanA guNoM se jo vAsita kare use AvAsaka (Avazyaka) kahate haiM--'guNazUnyamAtmAnam A-samantAt vAsayati gunnairityaavaaskm|' nikSepavidhi ke anusAra Avazyaka ke sAmAnyatayA nAma Adi cAra prakAra hone kA kAraNa yaha hai ki pratyeka zabda kA artha nAma, sthApanA, dravya aura bhAva ina cAra rUpoM meM ho sakatA hai| ___zAstrIya bhASA meM isa rUpa kA saMketa karane ke lie nikSepa zabda kA prayoga huA hai| aba yathAkrama ukta cAra rUpoM dvArA Avazyaka kA varNana karate haiN| nAma-sthApanA Avazyaka 10. se kiM taM nAmAvassayaM ? nAmAvassayaM jassa NaM jIvassa vA ajIvassa vA jIvANa vA ajIvANa vA tadubhayassa vA tadubhayANa vA Avassae tti nAma kIrae / se taM nAmAvassayaM / [10 pra.] bhagavan ! nAma-Avazyaka kA svarUpa kyA hai ? [10 u.] AyuSman ! jisa kisI jIva yA ajIva kA athavA jIvoM yA ajIvoM kA, tadubhaya (jIva aura ajIva) kA athavA tadubhayoM (jIvoM aura ajIvoM) kA (lokavyavahAra calAne ke lie) 'Avazyaka' aisA nAma rakha liyA jAtA hai, use nAma-Avazyaka kahate haiN| 1. saMyukta pada kA khaNDa-khaNDa rUpa meM pRthakkaraNa karake vAkya ke artha ke spaSTIkaraNa karane ko nirvacana kahate haiN| Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvazyakanirUpaNa 13 11. se kiM taM ThevaNAvassayaM ? jaNNaM kaTThakamme vA cittakamme vA potthakamme vA leppakamme vA gaMthime vA veDhime vA pUri vA saMghAime vA akkhe vA varADae vA ego vA aNegA vA sabbhAvaThavaNAe vA asabbhAvaThavaNAe vA Avassae ti ThavaNA Thavijjati / se taM ThavaNAvassayaM / [11 pra.] bhagavan ! sthApanA - Avazyaka kA kyA svarUpa hai ? [11 u.] AyuSman ! sthApanA - Avazyaka kA svarUpa isa prakAra hai-- kASThakarma, citrakarma, pustakarma, lepyakarma, graMthima, veSTima, pUrima, saMghAtima, akSa athavA varATaka meM eka athavA aneka Avazyaka rUpa se jo sadbhAva athavA asadbhAva rUpa sthApanA kI jAtI hai, vaha sthApanA - Avazyaka hai| yaha sthApanA - Avazyaka kA svarUpa hai| 12. nAma - TThavaNANaM ko paiviseso ? NAmaM AvakahiyaM, ThavaNA ittariyA vA hojjA AvakahiyA vA / [12 pra.] bhagavan ! nAma aura sthApanA meM kyA bhinnatA -- aMtara hai ? [12 u.] AyuSman ! nAma yAvatkathika hotA hai, kintu sthApanA itvarika aura yAvatkathika, donoM prakAra kI hotI hai| vivecana -- ina tIna sUtroM meM nAma aura sthApanA Avazyaka kA svarUpa evaM donoM kI vizeSatA -- bhinnatA kA nirdeza kiyA hai| nAma- Avazyaka nAma, abhidhAna yA saMjJA ko kahate haiN| ataeva tadAtmaka Avazyaka nAma- Avazyaka kahalAtA hai| nAma- Avazyaka meM nAma hI Avazyaka rUpa hotA hai athavA nAma mAtra se hI jo Avazyaka kahalAye vaha nAma - Avazyaka hai / nAma kA kSetra itanA vyApaka hai ki lokavyavahAra calAne ke lie jIva, ajIva, jIvoM, ajIvoM athavA jIvAjIva se mizrita padArtha athavA padArthoM ke lie upayoga hotA hai| isako udAharaNoM dvArA spaSTa karate haiM jIva kA Avazyaka yaha nAmakaraNa kiye jAne meM vyakti kI icchA mukhya hai / jaise kisI vyakti ne apane putra kA nAma devadatta rkhaa| lekina use deva ne diyA nahIM hai, phira bhI lokavyavahAra ke lie aisA kahA jAtA hai| yahI dRSTi nAma - Avazyaka ke lie bhI samajhanA cAhie ki bhAva- Avazyaka se zUnya kisI jIva, ajIva kA vyavahArArtha Avazyaka nAmakaraNa kara diyA gayA hai| eka ajIva meM Avazyaka nAma kA prayoga isa prakAra jAnanA cAhie Avazyaka zabda kA eka artha AvAsa bhI batalAyA hai / ataeva sUkhe acitta aneka koTaroM se vyApta vRkSAdi meM 'yaha sarpa kA AvAsa hai,' isa nAma se lokavyavahAra hotA hai / aneka jIvoM ke lie AvAsaka yaha nAma isa prakAra ghaTita hotA hai-- iSTikApAka Adi kI agni meM aneka mUSikAyeM saMmUrcchana janma dhAraNa karatI haiN| isa apekSA se vaha iSTikApAka Adi kI agni mUSikAvAsa rUpa se kahI jAtI hai| isa prakAra una asaMkhyAta agnijIvoM kA AvAsaka nAma siddha hotA hai| Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 anuyogadvArasUtra aneka ajIvoM kA AvAsaka nAma isa prakAra jAnanA cAhie ghoMsalA aneka acitta tinakoM se banatA hai aura usameM pakSI rahane se pakSiyoM kA vaha AvAsaka hai, yaha kahA jAtA hai| ataH una aneka ajIvoM meM AvAsaka aisA nAma siddha hai| jIva aura ajIva ina donoM kA AvAsaka yaha nAma isa prakAra hai--jalAzaya, udyAna Adi se yukta rAjamahala rAjA kA AvAsa nAma se kahalAtA hai| vahAM jalAzaya-udyAna Adi sacitta aura IMTa Adi acitta haiM aura ina donoM se niSpanna rAjamahala AvAsa rUpa hone se vaha ina donoM se niSpanna rAjamahala AvAsa rUpa hone se AvAsaka nAmanikSepa tA hai| isI prakAra rAjaprAsAda se yakta samasta nagara rAjA Adi kA AvAsa rUpa se vyavahAra meM kaha diyA jAtA hai| jisase una sammilita aneka ajIvoM aura jIvoM kA AvAsaka aisA nAma kahalAtA hai| isI prakAra anya sabhI jIva Adi ke lie AvAsaka saMjJA samajha lenA caahie| sthApanA-Avazyaka- 'amuka yaha hai' isa abhiprAya se jo sthApanA kI jAtI hai, use sthApanA aura kASThAdi kI putalI meM AvazyakavAn zrAvaka Adi rUpa jo sthApanA hotI hai use sthApanA-Avazyaka kahate haiN| yaha Avazyaka kriyA aura Avazyaka kriyAvAn meM abhedopacAra se saMbhava hai| arthAt bhAva-Avazyaka se rahita vastu meM bhAva-Avazyaka ke abhiprAya se sthApanA kiye jAne se ise sthApanA-Avazyaka kahate haiN| yaha sthApanA tatsadRza-tadAkAra aura asadRza-anAkAra (atadAkAra) ina donoM prakAra kI vastuoM meM kucha kAlavizeSa ke lie athavA yAvatkathika (jaba taka vastu rahe taba taka) ke lie kI jA sakatI hai| __yadyapi jaise bhAva-Avazyaka se zUnya vastu meM nAmanikSepa kiyA jAtA hai, usI prakAra bhAva se zUnya vastu meM tadAkAra yA atadAkAra sthApanA bhI kI jAtI hai; ataeva bhAvazUnyatA kI apekSA donoM meM samAnatA hai| parantu kAlamaryAdA kI apekSA donoM meM vizeSatA hone se donoM pRthak-pRthak mAne jAte haiN| nAma to svAzraya dravya ke astitva kAla taka rahatA hai| arthAt nAmavyavahAra yAvatkathika hI hai, jabaki sthApanA svalpa kAla ke lie bhI aura yAvatkathika bhI hotI hai| ___ isake sivAya donoM meM anya prakAra se bhI bhinnatA saMbhava hai| jaise ki indrAdi kI pratimA meM kuMDala-kaTakakeyUra Adi se bhUSita AkRti dikhatI hai aura dekhakara sammAna, Adara kA bhAva paidA hotA hai--vaisA nAma indra ko dekhane-sunane meM ullAsa Adi utpanna nahIM hotA hai| isa prakAra kI sthitivizeSa nAma aura sthApanA nikSepa ke pArthakya--bhinnatA kA kAraNa hai| sUtragata viziSTa zabdoM ke artha isa prakAra haiM kaTThakamme (kASThakarma)--lakar3I meM ukerI gaI aakRti| cittakamme (citrakarma)--kAgaja Adi para citrita aakRti| potthakamme (pustakarma)--kapar3e para citrita AkRti aadi| athavA pustaka Adi meM banAI gaI racanA vizeSa yA tADapatra para cheda kara banAye gaye AkAra aadi| leppakamme (lepyakarma)--gIlI miTTI ke piMDa se racita aakaar| gaMthime (granthima)--sUta Adi ko gUMthakara banAI gaI rcnaa| veDhime (veSTima)--eka, do yA aneka vastroM ko veSTita kara, lapeTakara banAyA gayA AkAra / pUrime (pUrima)-garma tAMbe, pItala Adi ko sAMce meM DhAlakara banAyA gayA AkAra / saMghAime (saMghAtima)--puSpoM Adi ko athavA aneka vastrakhaMDoM ko sAMdhakara-jor3akara banAyA gayA ruupk| akkhe (akSa)-caupar3a ke pAse Adi / varADaka (vraattk)-kaudd'ii| Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvazyakanirUpaNa 13. se kiM taM davvAvassayaM ? davvAvassayaM duvihaM paNNattaM / taM jahA-- Agamato ya 1 No Agamato ya 2 / [13 pra.] bhagavan ! dravya Avazyaka kA kyA svarUpa hai ? [13 u.] AyuSman ! dravyAvazyaka do prakAra kA kahA hai| vaha isa prakAra haino Agama- dravyAvazyaka / vivecana-- yahAM bheda karake dravyAvazyaka kA svarUpa batalAyA gayA hai| dravya-- jo una-una paryAyoM ko prApta karatA hai vaha dravya hai arthAt jo atIta, anAgata bhAva kA kAraNa ho use dravya kahate haiN| vivakSita paryAya kA jo anubhava kara cukI athavA bhaviSyat kAla meM anubhava karegI aisI vastu prastuta prasaMga meM dravya ke rUpa meM parigaNita huI hai| isa prakAra kA dravya rUpa jo Avazyaka ho vaha dravya - Avazyaka hai| arthAt jo Avazyaka rUpa pariNAma kA anubhava kara cukA athavA bhaviSya meM anubhava karegA aisA Avazyaka ke upayoga se zUnya sAdhu kA zarIra Adi dravya - Avazyaka pada kA abhidheya hai| Agamadravya- Avazyaka 15 1. -1. Agama-dravyAvazyaka, 2. 14. se kiM taM Agamato davvAvassayaM ? Agamato davvAvassayaM jassa NaM Avassae tti padaM sikkhitaM ThitaM jitaM mitaM parijitaM NAmasamaM ghosasamaM ahINakkharaM aNaccakkharaM avvAiddhakkharaM akkhaliyaM amiliyaM avaccAmeliyaM paDipuNNaM paDipuNNaghosaM kaMThoTThavippamukkaM guruvAyaNovagayaM / se NaM tattha vAyaNAe pucchaNAe pariyaTTaNAe dhammakahAe, No aNuppehAe / kamhA ? " aNuvaogo davva" miti kaTTu / [14 pra.] bhagavan ! Agamadravya Avazyaka kA kyA svarUpa hai ? [14 u.] AyuSman ! Agamadravya - Avazyaka kA svarUpa isa prakAra hai-- jisa (sAdhu) ne 'Avazyaka' pada ko sIkha liyA hai, (hRdaya meM) sthita kara liyA hai, jita--AvRtti karake dhAraNA rUpa kara liyA hai, mita---- zloka, pada, varNa Adi saMkhyApramANa kA bhalI-bhAMti abhyAsa kara liyA hai, parijita - AnupUrvI - anAnupUrvI pUrvaka sarvAtmanA parAvartita kara liyA hai, nAmasama-- svakIya nAma kI taraha avismRta kara liyA hai, ghoSasama ---- udAttAdi svaroM ke anurUpa uccAraNa kiyA hai, ahInAkSara-akSara kI hInatArahita uccAraNa kiyA hai, anatyakSara-akSaroM kI adhikatA rahita uccAraNa kiyA hai, avyAviddhAkSara ---- vyatikrama rahita uccAraNa kiyA hai, askhalita--- skhalita rUpa (bIca-bIca meM kucha akSaroM ko chor3akara) se uccAraNa nahIM kiyA hai, amilita--- zAstrAntarvartI padoM ko mizrita karake uccAraNa nahIM kiyA hai, avyatyAmreDita----- eka zAstra ke bhinna-bhinna sthAnagata ekArthaka sUtroM ko ekatrita karake pATha nahIM kiyA hai, pratipUrNa-- akSaroM aura artha kI apekSA zAstra kA anyUnAdhika abhyAsa kiyA hai, sUtroM kA pATha karate samaya bIca-bIca meM svabuddhi se racita tatsadRza sUtroM kA uccAraNa karanA athavA bolate samaya jahA~ virAma lenA ho vahA~ virAma nahIM lenA aura jahAM virAma nahIM lenA ho vahAM virAma lene ko bhI vyatyAmreDita kahate haiM / Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 anuyogadvArasUtra pratipUrNaghoSa--yathAsthAna samucita ghoSoM pUrvaka zAstra kA parAvartana kiyA hai, kaMThoSThavipramukta svarotpAdaka kaMThAdi ke mAdhyama se spaSTa uccAraNa kiyA hai, guruvAcanopagata --guru ke pAsa (Avazyaka zAstra kI) vAcanA lI hai, jisase vaha usa zAstra kI vAcanA, pRcchanA, parAvartanA, dharmakathA se bhI yukta hai| kintu (artha kA anucintana karane rUpa) anuprekSA (upayoga) se rahita hone se vaha Agamadravya-Avazyaka hai| kyoMki 'anupayogo dravyaM' isa zAstravacana ke anusAra Avazyaka ke upayoga se rahita hone ke kAraNa use Agamadravya-Avazyaka kahA jAtA hai| vivecana-- prastuta sUtra meM Agamadravya-Avazyaka kA svarUpa batAyA hai| sUtrArtha spaSTa hai| Agama-zrutajJAna kA kAraNa AtmA. tadadhiSThita deha aura upayogazUnya sUtra kA uccAraNa zabda hai| ye sabhI sAdhana hone se kAraNa meM kArya kA upacAra karake unheM Agama kahA hai| dravya kahane kA kAraNa yaha hai ki vivakSita bhAva kA kAraNa dravya hotA hai| isalie Avazyaka meM upayoga rahita AtmA ko Agamadravya-Avazyaka kahA jAtA hai| yadi upayoga pUrvaka anuprekSA ho taba vaha bhAva-Avazyaka ho jaaye| ataeva anupayoga ke kAraNa use dravya-Avazyaka kahA gayA hai| sUtrakAra ne zikSitAdi zrutaguNoM ke varNana dvArA yaha sUcita kiyA hai ki isa prakAra se zAstra kA abhyAsI bhI yadi usameM anupayukta (upayoga binA kA) ho rahA hai to vaha dravyazruta-dravyaAvazyaka hI hai| zrutaguNoM meM ahInAkSara' kA grahaNa isalie kiyA hai ki hInAkSara sUtra kA uccAraNa karane se artha meM bheda ho jAtA hai aura usase kriyA meM bheda Ane se parama kalyANa rUpa mokSa kI prApti na hokara ananta saMsAra kI prApti rUpa anartha prakaTa hote haiN| ___ ghoSasama aura paripUrNa ghoSa-- ina donoM vizeSaNoM meM se ghoSasama vizeSaNa zikSAkAlAzrayI hai aura paripUrNaghoSa vizeSaNa parAvartanakAla kI apekSA hai| Agamadravya-Avazyaka aura nayadRSTiyA~ 15. [1] Negamassa ego aNuvautto Agamao egaM davvAvassayaM, doNNi aNuvauttA Agamao doNNi davvAvassayAI, tiNi aNuvauttA Agamao tiNNi davvAvassayAI, evaM jAvaiyA aNuvauttA tAvaiyAI tAI gamassa Agamao davvAvassayAiM / [15-1] naigamanaya kI apekSA eka anupayukta AtmA eka Agamadravya-Avazyaka hai| do anupayukta AtmAeM do Agamadravya-Avazyaka, tIna anupayukta AtmAeM tIna Agamadravya-Avazyaka haiM / isI prakAra jitanI bhI anupayukta AtmAeM haiM, ve sabhI utanI hI naigamanaya kI apekSA Agamadravya-Avazyaka haiN| [2] evameva vavahArassa vi / ___ [15-2] isI prakAra (naigamanaya ke sadRza hI) vyavahAranaya bhI Agamadravya-Avazyaka ke bheda svIkAra karatA hai| [3] saMgahassa ego vA aNegA vA aNuvautto vA aNuvauttA vA Agamao davvAvassayaM vA davvAvassayANi vA se ege davvAvassae / [15-3] saMgrahanaya (sAmAnyamAtra ko grahaNa karane vAlA hone se) eka anupayukta AtmA eka dravya Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvazyakanirUpaNa 17 Avazyaka aura aneka anupayukta AtmAeM aneka dravya - Avazyaka haiM, aisA svIkAra nahIM karatA hai / vaha sabhI AtmAoM ko eka dravya - Avazyaka hI mAnatA hai / [4] ujjusuyassa ego aNuvautto Agamao egaM davvAvassayaM, puhattaM necchai / [15-4] RjusUtranaya ke mata se eka anupayukta AtmA eka Agamadravya - Avazyaka hai / vaha pRthaktva--bhedoM ko svIkAra nahIM karatA hai| [5] tihaM sahanayANaM jANae aNuvautte avatthU / kamhA ? jai jANae aNuvautte Na bhavati / setaM Agamao davvAvassayaM / [15-5] tInoM zabdanaya (zabda, samabhirUDha, evaMbhUta naya) jJAyaka yadi anupayukta ho to use avastu (asat) mAnate haiN| kyoMki jo jJAyaka hai vaha upayogazUnya nahIM hotA hai aura jo upayogarahita hai use jJAyaka nahIM kahA jA sakatA / yaha Agama se dravya-Avazyaka kA svarUpa hai| vivecana -- sUtra 'meM Agamadravya - Avazyaka ke viSaya meM nayoM kA mantavya spaSTa kiyA hai| vastu ananta dharmAtmaka hai| kintu vacana meM eka samaya meM eka hI dharma kA kathana karane kI yogyatA hone se usa eka dharma ke grAhaka bodha ko naya kahate haiM / pratyeka vastu meM ananta dharmoM ke hone se nayoM kI saMkhyA bhI ananta hai, tathApi sugamatA se bodha karAne ke lie unakA sAta vibhAgoM meM samAveza kara liyA jAtA hai| naigamanaya kI mAnyatAnusAra padArtha sAmAnya aura vizeSa ubhaya rUpa hai| vaha na kevala sAmAnya rUpa hai aura na kevala vizeSa rUpa hI hai / ata: vaha eka nahIM apitu aneka prakAroM dvArA artha kA bodha karAtA hai| ataeva usa naya kI dRSTi se vizeSa rUpa bheda ko pradhAna mAnakara jitane bhI anupayukta vyakti haiM, utane hI Agamadravya - Avazyaka haiN| vaha saMgrahanaya kI taraha eka hI dravya - Avazyaka nahIM maantaa| saMgrahanaya dvArA gRhIta padArthoM kA vidhipUrvaka vibhAga jisa abhiprAya se kiyA jAtA hai, usa abhiprAya ko vyavahAranaya kahate haiM / vyavahAranaya meM laukika pravRtti----vyavahAra kI pradhAnatA hotI hai, jisase vaha lokavyavahAropayogI padArthoM ko svIkAra karatA hai, anya ko nahIM / lokavyavahAra meM jala Adi lAne ke lie ghaTa Adi 'vizeSa' upakArI dikhate haiM ataH usa vizeSa ke atirikta anya koI ghaTatva Adi sAmAnya nahIM hai / ataeva vyavahAranaya vizeSa ko vastu rUpa se svIkAra karatA hai, sAmAnya ko nhiiN| jisase vizeSa-- bheda kI mukhyatA se naigamanaya ke saMdRza hI jitane bhI anupayukta vyakti hoM, utane hI Agamadravya - Avazyaka haiN| isa prakAra prarUpaNA meM samAnatA hone se sUtrakAra ne kramaprApta saMgrahanaya ko chor3akara granthalAghava kI dRSTi se vyavahAranaya kA upanyAsa saMgrahanaya se pUrva aura naigamanaya ke anantara kiyA hai| samasta bhuvanatrayavartI vastusamUha kA sAmAnyamukhena saMgraha karane vAle, jAnane vAle saMgrahanaya kI apekSA ka athavA aneka jitanI bhI anupayukta AtmAyeM haiM, ve saba Agama se eka dravya - Avazyaka / kyoMki saMgrahanaya mAtra sAmAnya ko hI grahaNa karatA hai, vizeSoM ko nahIM aura vizeSoM ko svIkAra na karane meM usakA mantavya yaha hai ki ve Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 anuyogadvArasUtra vizeSa sAmAnya se pRthak haiM yA apRthak haiM ? yadi prathamapakSa svIkAra kiyA jAya to sAmAnya ke abhAva meM kharaviSANavat vizeSa sambhava nahIM haiM aura vizeSa sAmAnya se apRthak hone se ve sAmAnya hI haiN| isalie sAmAnya se vyatirikta vizeSa sambhava nahIM haiN| ataH jitane bhI dravya-Avazyaka haiM, ve sabhI sAmAnya se avyatirikta hone ke kAraNa eka hI Agama-dravya-Avazyaka rUpa haiN| atIta, anAgata paryAyoM ko chor3akara vartamAna svakIya paryAya ko svIkAra karane vAlA RjusUtranaya eka Agamadravya-Avazyaka ko mAnatA hai, pArthakya bheda ko svIkAra nahIM karatA hai| kyoMki atIta paryAya ke vinaSTa hone aura anAgata paryAya ke anutpanna hone se vaha vartamAna paryAya ko hI mAnatA hai aura vaha vartamAna paryAya eka sAmayika hone se eka hI hai| isI kAraNa isa naya kI dRSTi meM pRthaktva--nAnAtva nahIM hai| jisase isa naya kI mAnyatAnusAra Agamadravya-Avazyaka eka hI hai, aneka nhiiN| .. zabdapradhAna nayoM kA nAma zabdanaya hai| zabda ke dvArA hI arthAvagama hone se ye zabda ko pradhAna mAnate haiN| zabda, samabhirUr3ha aura evaMbhUta ke bheda se zabdanaya tIna haiN| inakA mantavya hai ki jJAtRtva aura anupayuktatA kA samanvaya sambhava nahIM hai| kyoMki jJAtA hone para anupayukta aura anupayukta hone para jJAtA yaha sthiti bana nahIM sakatI hai| jJAtA hai to vaha usameM upayukta hai aura yadi anupayukta hai to vaha usakA jJAtA nahIM hai| isalie AvazyakazAstra ke anupayukta jJAtA ko lekara kI jAne vAlI Agamadravya-Avazyaka kI prarUpaNA asat hai| isa prakAra se Agamadravya-Avazyaka kA svarUpa evaM tatsambandhita nayoM kA mantavya jAnanA caahie| noAgamadravya-Avazyaka 16. se kiM taM noAgamato davvAvassayaM ? noAgamato davvAvassayaM tivihaM paNNattaM / taM jahA--jANagasarIradavvAvassayaM 1 bhaviyasarIradavvAvassayaM 2 jANagasarIrabhaviyasarIravatirittaM davvAvassayaM 3 / [16 pra.] bhagavan ! noAgamadravya-Avazyaka kA svarUpa kyA hai ? [16 u.] AyuSman ! noAgamadravya-Avazyaka tIna prakAra kA hai| yathA--1. jJAyakazarIradravyAvazyaka, 2. bhavyazarIradravyAvazyaka, 3. jnyaaykshriir-bhvyshriir-vytiriktdrvyaavshyk| vivecana- sUtra meM bhedoM ke dvArA noAgamadravyAvazyaka kA svarUpa batAyA hai| no zabda kA prayoga sarvathA aura ekadeza donoM prakAra ke niSedhoM meM hotA hai| yahAM noAgamadravyAvazyaka ke bhedoM meM 'no' zabda sarvathA aura ekadeza abhAMva ke artha meM prayukta huA hai| kyoMki ina bhedoM meM Agama kA AvazyakAdi jJAna kA sarvathA abhAva hai aura ekadezapratiSedhavacana meM no zabda kA udAharaNa isa prakAra jAnanA cAhie--AvartAdi kriyAoM ko karate aura vaMdanAsUtra Adi rUpa Agama kA uccAraNa karate hue jo Avazyaka karate haiM, ve noAgamadravyAvazyaka haiN| isake tIna prakAra haiN| aba krama se unakA vivecana karate haiN| noAgamajJAyakazarIradravyAvazyaka 17. se kiM taM jANagasarIradavyAvassayaM ? Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvazyakanirUpaNa 19 jANagasarIradavvAvassayaM Avassae tti padatthAdhikArajANagassa jaM sarIrayaM vavagayacutacAvitacattadehaM jIvavippajaDhaM sejjAgayaM vA saMthAragayaM vA siddhasilAtalagayaM vA pAsittA NaM koi bhaMNejjA - aho ! NaM imeNaM sarIrasamussaeNaM jiNadidveNaM bhAveNaM Avassae tti payaM AghaviyaM paNNaviyaM parUviyaM daMsiyaM nidaMsiyaM uvadaMsiyaM / jahA ko diTTaMto ? ayaM muhukuMbhe AsI, ayaM ghayakuMbhe AsI / se taM jANagasarIradavvAvassayaM / [17 pra.] bhagavan ! jJAyakazarIradravyAvazyaka kA kyA svarUpa hai ? [17 u.] AyuSman ! Avazyaka isa pada ke arthAdhikAra ko jAnane vAle ke vyapagata caitanya se rahita, cyuta-cyAvita -- Ayukarma ke kSaya hone se zvAsocchvAsa Adi dasa prakAra ke prANoM se rahita, tyaktadeha - AhArapariNatijanita vRddhi se rahita, aise jIvavipramukta zarIra ko zaiyAgata, saMstArakagata athavA siddhazilAgata ---- anazana Adi aMgIkAra kiye gaye sthAna para sthiti dekhakara koI kahe -- 'aho ! isa zarIrarUpa pudgalasaMghAta ne jinopadiSTa bhAva se Avazyaka pada kA (guru se) adhyayana kiyA thA, sAmAnya rUpa se ziSyoM ko prajJApita kiyA thA, vizeSa rUpa se samajhAyA thA, apane AcaraNa dvArA ziSyoM ko dikhAyA thA, nidarzita -- akSama ziSyoM ko Avazyaka grahaNa karAne kA prayatna kiyA thA, upadarzita--nayoM aura yuktiyoM dvArA ziSyoM ke hRdaya meM avadhAraNa karAyA thaa|' aisA zarIra jJAyakazarIradravya-Avazyaka hai / ziSya-- isakA samarthaka koI dRSTAnta hai ? AcArya-- (dRSTAnta isa prakAra hai -- ) yaha madhu kA ghar3A thA, yaha ghI kA ghar3A thaa| yaha jJAyakazarIradravyAvazyaka kA svarUpa hai| vivecana--- sUtra meM dravyAvazyaka ke dUsare bheda noAgama ke jJAyakazarIradravyAvazyaka kA svarUpa batalAyA hai| jisane pahale AvazyakazAstra kA savidhi jJAna prApta kara liyA thA, kintu aba paryAyAntarita ho jAne se usakA vaha nirjIva zarIra AvazyakasUtra ke jJAna se sarvathA rahita hone ke kAraNa noAgamajJAyakazarIradravyAvazyaka hai| yadyapi mRtAvasthA meM cetanA nahIM hone se usa zarIra meM dravyAvazyakatA nahIM hai, tathApi bhUtapUrva-prajJApananayApekSayA atIta Avazyaka paryAya ke prati kAraNatA mAnakara usameM dravyAvazyakatA mAnI gaI hai| lokavyavahAra meM aisA mAnA bhI jAtA hai, jo sUtragata dRSTAntoM se spaSTa hai ki pahale jisa ghar3e meM madhu yA ghRta bharA jAtA thA lekina aba nahIM bhare jAne para bhI 'yaha madhukuMbha hai, yaha ghRtakuMbha hai' aisA kahA jAtA hai| isI prakAra nirjIva zayyAdigata zarIra bhI bhUtakAlIna Avazyaka paryAya kA kAraNa rUpa AdhAra hone se noAgama kI apekSA dravyAvazyaka hai| sUtrastha 'aho': zabda dainya, vismaya aura AmaMtraNa ina tIna arthoM meM prayukta huA hai| jaise zarIra anitya hai isase dainya kA, isa nirjIva zarIra ne Avazyaka jAnA thA isase vismaya kA aura dekho isa zarIrasaMghAta ne AvazyakazAstra kA jJAna prApta kiyA thA, isase paricitoM ko AmaMtrita karane kA Azaya ghaTita hotA hai| viziSTa zabdoM kA artha -- sejjA ( zayyA) sarvAMgapramANa laMbA-caur3A pATA Adi / saMthAra (saMstAra )aDhAI hAtha pramANa laMbA-caur3A pATa, yaha zayyA ke pramANa se AdhA hotA hai| siddhasilAtala (siddhazilAtala). anekavidha tapasyAoM ko karane vAle sAdhujanoM ne jahAM svayameva jAkara bhaktapratyAkhyAna rUpa anazana kiyA hai karate Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 anuyogadvArasUtra haiM aura kareMge, athavA jahAM para jisa kisI maharSi ne saMstAraka karake maraNadharma ko prApta kiyA ho, usa sthAna kA nAma siddhazilAtala hai| noAgamabhavyazarIradravyAvazyaka 18. se kiM taM bhaviyasarIradavvAvassayaM ? bhaviyasarIradavvAvassayaM je jIve joNijammaNaNikkhaMte imeNaM ceva sarIrasamussaeNaM AdattaeNaM jiNovadiTeNaM bhAveNaM Avassae tti payaM seyakAle sikkhissai, na tAva sikkhai / jahA ko diTuMto ? ayaM muhukuMbhe bhavissai, ayaM ghayakuMbhe bhavissai / se taM bhaviyasarIradavvAvassayaM / . [18 pra.] bhagavan ! bhavyazarIradravyAvazyaka kA kyA svarUpa hai ? [18 u.] AyuSman ! samaya pUrNa hone para jo jIva janmakAla meM yonisthAna se bAhara nikalA aura usI prApta zarIra dvArA jinopadiSTa bhAvAnusAra bhaviSya meM Avazyaka pada ko sIkhegA, kintu abhI sIkha nahIM rahA hai, aise usa jIva kA vaha zarIra bhavyazarIradravyAvazyaka kahalAtA hai| ziSya- isakA koI dRSTAnta hai ? AcArya (dRSTAnta isa prakAra hai-) yaha madhukuMbha hogA, yaha ghRtakuMbha hogaa| yaha bhavyazarIradravyAvazyaka kA svarUpa hai| vivecana- sUtra meM noAgamadravyAvazyaka ke dUsare bheda bhavyazarIradravyAvazyaka kA svarUpa batalAyA hai| vartamAna kI apekSA isa zarIra meM Agama ke abhAva ko lekara noAgamatA jAnanA caahie| yadyapi isa samaya ke zarIra meM Agama kA abhAva hai, lekina bhAvini bhUtavadupacAraH' bhAvI meM bhI bhUta kI taraha upacAra hotA hai--ke nyAyAnusAra bhaviSyakAlIna sthiti ko dhyAna meM rakhakara upacAra se usameM dravyAvazyakatA mAnI hai| kyoMki vartamAna meM na sahI kintu yahI zarIra Age calakara isI paryAya meM AvazyakazAstra kA jJAtA bnegaa| yahI bAta dRSTAntoM dvArA spaSTa kI gaI hai ki bhaviSya meM madhu yA ghRta jinameM bharA jAegA una ghar3oM ko vartamAna meM madhughaTa yA ghRtaghaTa kahA jAtA hai| ina donoM dRSTAntoM meM saMkalpamAtragrahI naigamanaya kI apekSA hai| jJAyakazarIra-bhavyazarIravyatiriktadravyAvazyaka 19. se kiM taM jANagasarIrabhaviyasarIravatiritte davvAvassae ? jANagasarIrabhaviyasarIravatiritte davvAvassae tividhe paNNatte / taM jahA--loie 1 kuppAvayaNite 2 louttarite 3 / [19 pra.] bhagavan ! jJAyakazarIra-bhavyazarIravyatiriktadravyAvazyaka kA kyA svarUpa hai ? [19 u.] AyuSman ! jJAyakazarIra-bhavyazarIravyatiriktadravyAvazyaka tIna prakAra kA hai| yathA--1. laukika, 2. kuprAvacanika, 3. lokottrik| vivecana-- sUtra meM ubhayavyatirikta dravyAvazyaka ke tIna bhedoM ke nAma ginAye haiN| yathAkrama unakA varNana Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvazyakanirUpaNa karate haiN| laukika dravyAvazyaka 20. se kiM taM loiyaM davvAvassayaM ? loiyaM davvAvassayaM je ime rAIsara-talavara-mADaMbiya-koDuMbiya-ibbha-seTThi-seNAvai-satthavAhappabhitio kallaM pAuppabhAyAe rayaNIe suvimalAe phulluppala-kamalakomalummilliyammi ahapaMDure pabhAe rattAsogappagAsakiMsuyasuyamuhaguMjaddharAgasarise kamalAgara-naliNisaMDabohae uTTiyammi sUre sahassarassimmi diNayare teyasA jalaMte muhadhoyaNa-daMtapakkhAlaNa-tella-phaNiha-siddhatthaya-hariyAliyaadAga-dhUva-puSpha-malla-gaMdha-taMbola-vatthamAiyAiM davvAvassayAI karettA tato pacchA rAyakulaM vA devakulaM vA ArAmaM vA ujjANaM vA sabhaM vA pavaM vA gacchaMti / se taM loiyaM davvAvassayaM / / [20 pra.] bhagavan ! laukika dravyAvazyaka kA kyA svarUpa hai ? [20 u.] AyuSman ! jo ye rAjezvara athavA rAjA, Izvara, talavara, mADaMvika, kauTumbika, ibhya, zreSThI, senApati, sArthavAha Adi rAtri ke vyatIta hone se prabhAtakAlIna kiMcinmAtra prakAza hone para, pahale kI apekSA adhika sphuTa prakAza hone, vikasita kamalapatroM evaM mRgoM ke nayanoM ke ISad unmIlana se yukta, yathAyogya pItamizrita zvetavarNayukta prabhAta ke hone tathA rakta azokavRkSa, palAzapuSpa, tote ke mukha aura guMjA (ciramI) ke ardha bhAga ke samAna rakta, sarovaravartI kamalavanoM ko vikasita karane vAle aura apanI sahasra razmiyoM se divasavidhAyaka teja se dedIpyamAna sUrya ke udaya hone para mukha ko dhonA, daMtaprakSAlana, telamAliza karanA, snAna, kaMghI Adi se kezoM ko saMvAranA, maMgala ke lie sarasoM, puSpa, dUrvA Adi kA prakSepaNa, darpaNa meM mukha dekhanA, dhUpa jalAnA, puSpoM aura puSpamAlAoM ko lenA, pAna khAnA, svaccha vastra pahananA Adi karate haiM aura usake bAda rAjasabhA, devAlaya, ArAmagRha, udyAna, sabhA athavA prapA (pyAU) kI ora jAte haiM, vaha laukika dravyAvazyaka hai| vivecana- sUtra meM laukika dravyAvazyaka kA svarUpa batalAyA hai ki saMsArI janoM dvArA Avazyaka kRtyoM ke rUpa meM jinako avazya karanA hotA hai, ve saba laukika dravyAvazyaka hai| ina daMtaprakSAlana Adi laukika Avazyaka kRtyoM meM dravya zabda kA prayoga mokSaprApti ke kAraNabhUta Avazyaka kI apradhAnatA kI apekSA se kiyA hai| mokSa kA pradhAna kAraNa to bhAvAvazyaka hai, na ki drvyaavshyk| ataeva 'appAhaNNe vi davvasaddotthi' apradhAna artha meM bhI dravya zabda prayukta hotA hai isa zAstravacana ke anusAra apradhAnabhUta Avazyaka dravyAvazyaka hai tathA ina daMtadhAvanAdi kRtyoM meM lokaprasiddhi se bhI AgamarUpatA nahIM hai, ataH inameM Agama kA abhAva hone se noAgamatA siddha hai| prabhAtavarNana kI vizeSatA--'pAuppabhAyAe' ityAdi padoM dvArA sUtrakAra ne prabhAta kI vizeSa avasthAoM kA varNana kiyA hai| yathA-- pAuppabhAyAe' isa pada dvArA prabhAta kI prathama avasthA batalAI hai| isa samaya meM prabhAta kI AbhA kI prAraMbhika avasthA hotI hai| isake bAda yathAkrama se prabhAta kI dvitIya avasthA hotI hai, jisameM pUrva kI apekSA prakAza sphuTatara tathA dhIre-dhIre bar3hakara kamaloM ke ISat vikAsa se yukta hokara kucha-kucha zvetatAmizrita pIta varNa se samanvita ho jAtA hai, jise suvimalAe....ahapaMDure pabhAe pada se spaSTa kiyA hai / isake bAda prabhAta tRtIya Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 anuyogadvArasUtra avasthA meM pahuMcatA hai| taba sUrya pUrNa rUpa meM udita hokara apane prakAza se prakAzita ho jAtA hai| isa uSAkAlIna sthiti kA saMketa rattAsogappagAsa..teyasA jalaMte pada dvArA kiyA hai| viziSTa zabdoM ke artha- rAIsara-rAjezvara-cakravartI, vAsudeva Adi, athavA rAjA mahAmAMDalika, Izvara--yuvarAja, sAmAnya mAMDalika, amAtya Adi, talavara-rAjA dvArA pradatta ratnAlaMkRta svarNapaTTa ko mastaka para dhAraNa karane vAlA / mADaMbiya--jinake AsapAsa meM anya gAMva nahIM ho athavA chinna-bhinna janAzraya vizeSa ko maDaMba aura ina maDaMboM ke adhipati ko. mADaMbika kahate haiN| koDuMbiya-aneka kuTumboM kA pratipAlana karane vaale| ibbha ibha nAma hAthI kA hai| jinake pAsa hAthI-pramANa dravya ho / seTTi jo koTyadhIza haiM tathA rAjA dvArA nagaraseTha kI upAdhi se vibhUSita evaM saMmAnArtha svrnnpttttpraapt| seNAvai hAthI Adi caturaMga senA ke nAyaka senaapti| satthavAha--sArthavAha--gaNima, dharima, meya aura paricchedya rUpa kraya-vikraya yogya dravyasamUha ko lekara lAbha kI icchA se jo anya vyApAriyoM ke samUha ke sAtha dezAntara jAte haiM evaM una kA saMvardhana karate haiN| kuprAvAcanika dravyAvazyaka 21. se kiM taM kuppAvayaNiyaM davvAvassayaM ? kuppAvaNiya davvAvassayaM je ime caraga-cIriga-cammakhaMDiya-bhicchuDaga-paMDuraMga-gotamagovvatiya-gihidhamma-dhammaciMtaga-aviruddha-viruddha-vuDDa-sAvagappabhitayo pAsaMDatthA kallaM pAuppabhAyAe rayaNIe jAva teyasA jalaMte iMdassa vA khaMdassa vA ruddassa vA sivassa vA vesamaNassa vA devassa vA nAgassa vA jakkhassa vA bhUyassa vA mugudassa vA ajAe vA koTTakiriyAe vA uvalevaNasammajaNA''varisaNa-dhUva-puppha-gaMdha-mallAiyAI davvAvassayAI kareMti / se taM kuppAvayaNiyaM davvAvassayaM / [21 pra.] bhagavan ! kuprAvacanika dravyAvazyaka kA kyA svarUpa hai ? [21 u.] AyuSman ! jo ye caraka, cIrika, carmakhaMDika, bhikSoNDaka, pAMDuraMga, gautama, govratika, gRhIdharmA, dharmacintaka, aviruddha, viruddha, vRddha zrAvaka Adi pASaMDastha rAtri ke vyatIta hone ke anantara prabhAta kAla meM yAvat sUrya ke jAjvalyamAna teja se dIpta hone para indra, skanda, rudra, ziva, vaizramaNa-kubera athavA deva, nAga, yakSa, bhUta, mukunda, AryAdevI, koTTakriyAdevI Adi kI upalepana, saMmArjana, snapana (prakSAlana), dhUpa, puSpa, gaMdha, mAlA Adi dvArA pUjA karane rUpa dravyAvazyaka karate haiM, vaha kuprAvacanika dravyAvazyaka hai| vivecanasUtra meM kuprAvacanika dravyAvazyaka kA svarUpa batalAyA hai| mokSa ke kAraNabhUta siddhAtoM se viparIta siddhAntoM kI prarUpaNA evaM AcaraNa karane vAle caraka Adi kuprAvacanikoM ke Avazyaka ko kuprAvacanika dravyAvazyaka kahate haiN| ye caraka Adi indrAdikoM kI pratimAoM kA upalepana Adi Avazyaka kRtya karate haiM, ataH Avazyaka pada diyA hai tathA ina upalepanAdi kriyAoM meM mokSa ke kAraNabhUta bhAvAvazyaka kI apradhAnatA hone se dravyatva evaM Agama ke sarvathA abhAva kI apekSA noAgamatA jAnanA caahie| sUtra meM 'prabhRti' zabda se parivrAjaka Adi kA evaM yAvat zabda se pUrvokta 20 veM sUtra meM kathita prAta:kAla kI Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvazyakanirUpaNa tIna avasthAoM aura sUrya ke sahasrarazmi, dinakara Adi vizeSaNoM ko grahaNa kiyA gayA hai| sUtragata zabdoM kA artha -- caraga ( caraka ) - samudAya rUpa meM ekatrita hokara bhikSA mAMgane vAle athavA khAte-khAte calane vAle / cIriga (cIrika ) mArga meM par3e hue vastrakhaMDoM (cithar3oM) ko pahanane vAle / cammakhaMDiya ( carmakhaMDika) -- camar3e ko vastra rUpa meM pahanane vAlA athavA jinake camar3e ke hI samasta upakaraNa hote haiM / bhicchaMDaga (bhikSoNDaka) -- apane ghara meM pAlita gAya Adi ke dUdhAdi se nahIM kintu bhikSA meM prApta anna se hI udarapUrti karane vAle athavA sugata ke zAsana ko mAnane vaale| paMDuraMga (pANDurAMga ) - zarIra para bhasma (rAkha) kA lepa karane vAle / gotama (gautama) -- baila ko kaur3iyoM kI mAlAoM se vibhUSita karake usakI vismayakAraka cAla dikhAkara bhikSAvRtti karane vAle / govvatiya (govratika) -- gocaryA kA anukaraNa karane vAle / govrata kA pAlana karane vAle ye gAyoM ke madhya meM rahane kI icchA se gAyeM jaba gAMva se nikalatI haiM taba unake sAtha hI nikalate haiM, ve jaba baiThatI haiM taba baiThate haiM, khar3I hotI haiM taba khar3e hote haiM, jaba caratI haiM, taba kandamUla, phala Adi kA bhojana karate haiM aura jaba jala pItI haiM taba jala pIte haiN|' gihidhamma ( gRhidharmA ) - gRhasthadharma hI zreyaskara hai, aisI jinakI mAnyatA hai aura aisA mAnakara usI kA AcaraNa karane vAle / dhammaciMtaMga ( dharmacintaka ) - yAjJavalkya Adi RSipraNIta dharmasaMhitA Adi ke anusAra dharma ke vicAraka aura tadanusAra dainika pravRtti, AcAra vAle / aviruddha (aviruddha) - deva, nRpa, mAtA, pitA aura tiryacAdi kA binA kisI bhedabhAva ke samAnarUpa meM - ekasA vinaya karane vAle vainayika mithyaadRsstti| viruddha (viruddha) - puNya-pApa, paraloka Adi ko nahIM mAnane vAle akriyAvAdI / inakA AcAra-vicAra sarva pAkhaMDiyoM, sarva dharma vAloM kI apekSA viparIta hone se ye viruddha kahalAte haiM / vuDDhasAvaga (vRddha zrAvaka) -- brAhmaNa / prAcIna kAla kI apekSA inameM vRddhatA mAnI hai| kyoMki bharatacakravartI ne apane zAsanakAla meM deva, dharma, guru kA svarUpa sunAne ke lie inakI sthApanA kI thii| athavA vRddhAvasthA meM dIkSA aMgIkAra karake tapasyA karane vAle zrAvaka / pAsaMDatthA ( pASaNDastha ) - pASaNDa arthAt vratoM kA pAlana karane vAle / khaMda ( skanda ) - kArtikeya - mahezvara kA putra / rudra (rudra) - mahAdeva / siva (ziva) - vyaMtaradeva vizeSa / vesamaNa ( vai zramaNa ) -- kubera, dhanarakSaka ykssvishess| nAga ( nAgakumAra ) -- bhavanapatinikAya kA devavizeSa / jakkha, bhUta (yakSa, bhUta) -- vyaMtarajAtIya deva / mugunda (mukunda ) -- baladeva / ajjA (AryA ) - devIvizeSa / koTTakiriyA (koTTakriyA ) ----- mahiSAsura kI mardaka devI / uvalevaNa (upalepana) tela, ghI Adi kA lepa karanA / sammajjaNa ( sammArjana) vastrakhaMDa se poNchnaa| AvarisaNa ( AvarSaNa ) - gaMdhodaka se abhiSeka karanA, snAna karAnA / lokottarika dravyAvazyaka 23 22. se kiM taM logottariyaM davvAvassayaM ? logottariyaM davvAvassayaM je ime samaNaguNamukkajogI chakkAyaniraNukaMpA hayA iva uddAmA gayA iva niraMkusA ghaTTA maTThA tuppoTThA paMDarapaDapAuraNA jiNANaM aNANAe sacchaMdaM vihariUNaM ubhaokAlaM Avassagassa uvaTTheti / se taM loguttariyaM davvAvassayaM se taM jANagasarIrabhaviyasarIravairittaM davvAvassayaM / se taM noAgamato davvAvassayaM / se taM davvAvassayaM / ina govratikoM kI caryA kA vistRta varNana raghuvaMza prathama sarga meM rAjA dilIpa kI pravRtti dvArA kiyA gayA hai| 1. Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 anuyogadvArasUtra [22 pra.] bhagavan ! lokottarika dravyAvazyaka kA kyA svarUpa hai ? [22 u.] AyuSman ! lokottarika dravyAvazyaka kA svarUpa isa prakAra hai--jo (sAdhu) zramaNa ke (mUla aura uttara) guNoM se rahita hoM, chaha kAya ke jIvoM ke prati anukampA na hone ke kAraNa azva kI taraha uddAma (zIghragAmI--jaldI-jaldI calane vAle) hoM, hastivat niraMkuza hoM, snigdha padArthoM ke lepa se aMga-pratyaMgoM ko komala, salaunA banAte hoM, jala Adi se bAraMbAra zarIra ko dhote hoM, athavA telAdi se kezoM kara saMskAra karate hoM, oThoM ko mulAyama rakhane ke lie makkhana lagAte hoM, pahanane-oDhane ke vastroM ko dhone meM Asakta hoM aura jinendra bhagavAn kI AjJA kI upekSA kara svacchaMda vicaraNa karate hoM, kintu ubhayakAla (prAtaH sAyaMkAla) Avazyaka karane ke lie tatpara hoM to unakI vaha kriyA lokottarika dravyAvazyaka hai| isa prakAra yaha jJAyakazarIra-bhavyazarIravyatirikta dravyAvazyaka kA svarUpa jAnanA caahie| yaha noAgamadravyAvazyaka kA nirUpaNa huA aura sAtha hI dravyAvazyaka kI vaktavyatA bhI pUrNa huii| vivecana-- sUtra meM ubhayavyatirikta dravyAvayaka ke tIsare bheda kA svarUpa spaSTa karate hue noAgamadravyAvazyaka evaM dravyAvazyaka kI vaktavyatA kA upasaMhAra kiyA hai| loka meM zreSTha sAdhuoM dvArA Acarita evaM loka meM uttara-utkRSTatara jinapravacana meM varNita hone se Avazyaka lokottarika hai| kintu zramaNaguNa se rahita svacchandavihArI dravyaliMgI sAdhuoM dvArA kiye jAne se vaha Avazyakakarma apradhAna hone ke kAraNa dravyAvazyaka hai tathA bhAvazUnyatA ke kAraNa usakA koI phala prApta nahIM hotA hai| prastuta meM 'no' zabda ekadeza pratiSedha artha meM prayukta huA hai| kyoMki pratikramaNakriyA rUpa ekadeza meM AgamarUpatA nahIM hai, kintu usake jJAna kA sadbhAva hone se Agama kI ekadezatA hai| isa prakAra kriyA kI dRSTi se Agama kA abhAva aura jJAna kI dRSTi se Agama kA sadbhAva prakaTa karane se 'no' zabda meM dezapratiSedharUpatA hai| isa prakAra saprabheda dravyAvazyaka kA nirUpaNa jAnanA caahie| aba kramaprApta bhAvAvazyaka kA varNana karate haiN| bhAvAvazyaka 23. se kiM taM bhAvAvassayaM ? bhAvAvassayaM duvihaM paNNattaM / taM jahA--Agamato ya 1 NoAgamato ya 2 / [23 pra.] bhagavan ! bhAvAvazyaka kA kyA svarUpa hai ? [23 u.] AyuSman ! bhAvAvazyaka do prakAra kA hai--1. AgamabhAvAvazyaka aura 2. noaagmbhaavaavshyk| vivecana-- prastuta meM bhedoM dvArA bhAvAvazyaka kA svarUpavarNana prArambha kiyA hai| vivakSita kriyA ke anubhava se yukta artha ko bhAva kahate haiN| ata: yahAM bhAvaH zabda vivakSita kriyA ke anubhava se yukta sAdhvAdi ke lie prayukta huA hai aura unakA Avazyaka bhAvAvazyaka hai| yaha kathana bhAva.aura bhAvavAn meM abhedopacAra kI apekSA kiyA gayA hai| jaise aizvarya rUpa indana kriyA ke anubhava se yukta ko bhAvataH indra kahA jAtA hai athavA vivakSita kriyA ke anubhava rUpa bhAva ko lekara jo Avazyaka hotA hai vaha bhAvAvazyaka hai| isa bhAvAvazyaka ke do bheda haiM / krama se jinakA varNana isa prakAra hai Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvazyakanirUpaNa AgamabhAvAvazyaka 24. se kiM taM Agamato bhAvAvassayaM ? Agamato bhAvAvassayaM jANae uvautte / se taM Agamato bhAvAvassayaM / [24 pra.] bhagavan ! AgamabhAvAvazyaka kA kyA svarUpa hai ? [24 u.] AyuSman ! jo Avazyaka pada kA jJAtA ho aura sAtha hI upayoga yukta ho, vaha AgamabhAvAvazyaka kahalAtA hai| vivecana- sUtra meM AgamabhAvAvazyaka ke svarUpa kA nirdeza kiyA hai| jJAyaka hone ke sAtha jo usake upayoga se bhI yukta ho vaha Agama se bhAva-Avazyaka hai| arthAt Avazyaka ke arthajJAna se janita upayoga ko bhAva aura usa bhAva se yukta Avazyaka ko bhAvAvazyaka kahate haiM evaM Avazyaka ke artha ke jJAtA kA Avazyaka meM upayogarUpa pariNAma AgamabhAvAvazyaka hai| jJAyaka evaM upayogayukta sAdhu ko usa pariNAma se yukta hone ke kAraNa abhedavivakSA se bhAvAvazyaka kahA jAtA hai| noAgamabhAvAvazyaka 25. se kiM taM noAgamato bhAvAvassayaM ? noAgamato bhAvAvassayaM tivihaM paNNattaM / taM jahA loiyaM 1 kuppAvayaNiyaM 2 loguttariyaM [25 pra.] bhagavan ! noAgamabhAvAvazyaka kise kahate haiM ? [25 u.] AyuSman ! noAgamabhAvAvazyaka tIna prakAra kA hai| jaise--1. laukika, 2. kuprAvacanika aura 3. lokottrik| vivecana-noAgamadravyAvazyaka ke anurUpa noAgamabhAvAvazyaka ke bhI laukika Adi tIna bheda haiN| krama se unakI vyAkhyA isa prakAra hailaukika bhAvAvazyaka 26. se kiM taM loiyaM bhAvAvassayaM ? loiyaM bhAvAvassayaM puvvaNhe bhArahaM avaraNhe rAmAyaNaM / se taM loiyaM bhAvAvassayaM / [26 pra.] bhagavan ! laukika bhAvAvazyaka kA kyA svarUpa hai ? [26 u.] AyuSman ! dina ke pUrvArdha meM mahAbhArata kA aura uttarArdha meM rAmAyaNa kA vAcana karane, zravaNa karane ko laukika noAgamabhAvAvazyaka kahate haiN| vivecana- sUtra meM noAgama se laukika bhAvAvazyaka kA svarUpa batalAyA hai ki niyata samaya para lokavyavahAra meM AgamarUpa se mAne gaye mahAbhArata, rAmAyaNa Adi kA vAMcanA aura zravaNa avazya karane yogya hone se Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 anuyogadvArasUtra laukika Avazyaka haiM aura unake artha meM vaktA evaM zrotA ke upayogarUpa pariNAma hone se bhAvarUpatA hai| kintu vAMcane vAle kA bolane, pustaka ke panne palaTane, hAtha kA saMketa karane tathA zrotA ke hAthoM ko jor3e rahane Adi rUpa kriyAyeM AgamarUpa nahIM haiN| kyoMki 'kiriyA Agamo na hoi'-kriyA Agama nahIM hotI hai, jJAna hI AgamarUpa hai| isalie kriyArUpa deza meM Agama kA abhAva hone se noAgamatA hai| isa taraha ekadeza meM AgamatA kI apekSA yaha laukika-bhAvAvazyaka kA svarUpa jAnanA caahie| kuprAvacanika bhAvAvazyaka 27. se kiM taM kuppAvayaNiyaM bhAvAvassayaM ? kuppAvayaNiyaM bhAvAvassayaM je ime caraga-cIriya-jAva pAsaMDatthA ijaMjali-homa-jappa-uMdurukkanamokkAramAiyAiM bhAvAvassayAI kareMti / se taM kuppAvayaNiyaM bhAvAvassayaM / [27 pra.] bhagavan ! kuprAvacanika bhAvAvazyaka kA kyA svarUpa hai ? / [27 u.] AyuSman ! jo ye caraka, cIrika, yAvat pASaNDastha (upayogapUrvaka) ijyA yajJa, aMjali, homa havana, jApa, undurukka-dhUpaprakSepa yA baila jaisI dhvani, vaMdanA Adi bhAvAvazyaka karate haiM, vaha kuprAvacanika bhAvAvazyaka hai| vivecana-- sUtra meM kuprAvacanika bhAvAvazyaka kA svarUpa batalAyA hai| mithyAzAstroM ko mAnane vAle caraka, cIrika Adi pASaMDI yathAvasara jo bhAvasahita yajJa Adi kriyAyeM karate haiM, vaha kuprAvacanika bhAvAvazyaka hai| __ caraka Adi dvArA avazya hI nizcita rUpa se kiye jAne se ye yajJa Adi Avazyaka rUpa haiM tathA inake karane vAloM kI una kriyAoM meM upayoga evaM zraddhA hone se bhAvarUpatA hai| tathA ina carakAdi kA una kriyAoM sambandhI upayoga to dezataH Agama rUpa hai aura hAtha, sira Adi dvArA hone vAlI pravRtti AgamarUpa nahIM hai| isIlie Agama ke eka deza kI apekSA noAgama hai| katipaya zabdoM ke viziSTa artha- ijjaMjali (ijyAMjali)--yajJa aura tannimittika jaladhArA prakSepa chodd'naa| athavA ijyA--pUjA gAyatrI Adi ke pAThapUrvaka brAhmaNoM dvArA kI jAne vAlI saMdhyopAsanAM aura aMjalihAtha jor3akara namaskAra karanA athavA ijyA mAtA Adi gurujanoM ko aMjali-namaskAra krnaa| undurukkaundu-mukha aura rukka baila jaisI dhvani karanA, arthAt mukha se baila jaisI garjanA karanA athavA dhUpaprakSepa krnaa| lokottarika bhAvAvazyaka 28. se kiM taM logottariyaM bhAvAvassayaM ? logottariyaM bhAvAvassayaM jaNNaM imaM samaNe vA samaNI vA sAvae vA sAviyA vA taccitte tammaNe tallese tayajjhavasite tattivvajjhavasANe tayaTThovautte tayappiyakaraNe tabbhAvaNAbhAvite aNNattha katthai maNaM akaremANe ubhaokAlaM AvassayaM kareMti, se taM logottariyaM bhAvAvassayaM / se taM noAgamato bhAvAvassayaM / se taM bhAvAvassayaM / [28 pra.] bhagavan ! lokottarika bhAvAvazyaka kA kyA svarUpa hai ? Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvazyakanirUpaNa [ 28 u.] AyuSman ! dattacitta aura mana kI ekAgratA ke sAtha, zubha lezyA evaM adhyavasAya se sampanna, yathAvidhi kriyA ko karane ke lie tatpara adhyavasAyoM se sampanna hokara, tIvra AtmotsAhapUrvaka usake (Avazyaka ke) artha meM upayogayukta hokara evaM upayogI karaNoM ---- zarIrAdi ko niyojita kara, usakI bhAvanA se bhAvita hokara jo ye zramaNa, zramaNI zrAvaka, zrAvikAyeM anyatra mana ( vacana - kAya ) ko DolAyamAna ( saMyojita ) kiye binA ubhayakAla (prAta:-saMdhyA samaya) Avazyaka ---- pratikramaNAdi karate haiM, vaha lokottarika bhAvAvazyaka hai| isa prakAra se yaha noAgama bhAvAvazyaka kA svarUpa jAnanA cAhie aura isake sAtha hI bhAvAvazyaka kI vaktavyatApUrNa huii| vivecana -- sUtra meM lokottarika bhAvAvazyaka kA svarUpa batalAyA hai| jo zramaNa Adi jinapravacana meM mana ko kendrita kara donoM samaya Avazyaka karate haiM, use lokottarika- bhAvAvazyaka kahate haiM / , pratikramaNa Adi kriyAyeM zramaNa Adi janoM ko avazya karane yogya hone se Avazyaka haiN| inake karane vAloM kA unameM upayoga vartamAna rahane se bhAvarUpatA hai / 'tayaTThovautte' aura 'tayappiyakaraNe' ina do padoM dvArA yaha spaSTa kiyA hai ki Avazyaka kriyAyeM svayaM to Agama rUpa nahIM haiM ataH AvazyakakriyArUpa ekadeza meM to anAgamatA hai kintu inake jJAnarUpa ekadeza meM AgamatA kA sadbhAva hone se ubhayarUpatA ke kAraNa inheM noAgama lokottarika bhAvAvazyaka jAnanA caahie| Avazyaka ke paryAyavAcI nAma 29. tassa NaM ime egaTTiyA NANAghosA NANAvaMjaNA NAmadhejjA bhavaMti / taM jahA-- AvassayaM 1 avassakaraNijjaM 2 dhuvaNiggaho 3 visohI ya 4 / ajjhayaNachakkavaggo 5 nAo 6 ArAhaNA 7 maggo 8 // 2 // samaNeNa sAvaeMNa ya avassakAyavvayaM havati jamhA / aMto aho-- nisissa u tamhA AvassayaM nAma // 3 // setaM AvassayaM / 27 4 [29] usa Avazyaka ke nAnA ghoSa (svara) aura aneka vyaMjana vAle ekArthaka aneka nAma isa prakAra haiM1 Avazyaka, 2 avazyakaraNIya, 3 dhruvanigraha, 4 vizodhi, 5 adhyayana - SaTkavarga, 6 nyAya, 7 ArAdhanA aura 8 mArga / zramaNoM aura zrAvakoM dvArA dina evaM rAtri ke anta meM avazya karane yogya hone ke kAraNa isakA nAma Avazyaka hai / yaha Avazyaka kA svarUpa hai / vivecana--- yahAM Avazyaka ke paryAyavAcI nAma batalAye haiM / jo pRthak-pRthak udAttAdi svara vAle aura aneka prakAra ke kakArAdi vyaMjana vAle hone se kiMcit arthabheda rakhate hue bhI ekArtha samAnArthavAcaka haiM 1. Avazyaka - avazya karane yogya kArya ko Avazyaka kahate haiM / sAmAyika Adi kI sAdhanA sAdhu Adi ke dvArA avazya nizcita rUpa se kiye jAne yogya hone se Avazyaka / athavA jJAnAdi guNoM aura mokSa kI Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 anuyogadvArasUtra jisake dvArA pUrNatayA prApti hotI hai vaha Avazyaka hai--'jJAnAdiguNAH mokSo vA AsamantAdvazyaH kriyte'nenetyaavshykm|' athavA indriya, kaSAyAdi bhAvazatruoM ko sarvataH vaza meM karane vAloM ke dvArA jo kiyA jAtA hai, use Avazyaka kahate haiM-'AsamantAd vazyA indriyakaSAyAdibhAvazatravo yeSAM, taireva kriyate yat tadAvazyakam / ' 2. avazyakaraNIya- mumukSu sAdhakoM dvArA niyamataH anuSTheya hone ke kAraNa avazyakaraNIya hai| 3.dhruvanigraha- anAdi hone ke kAraNa karmoM ko tathA karmoM ke phala janma-jarA-maraNAdi rUpa saMsAra ko bhI dhruva kahate haiM aura Avazyaka karma evaM karmaphalarUpa saMsAra kA nigraha karane vAlA hone ke kAraNa dhruvanigraha hai| 4. vizodhi-- karma se malina AtmA kI vizuddhi kA hetu hone se Avazyaka vizodhi kahalAtA hai| 5. adhyayanaSaTkavarga- AvazyakasUtra meM sAmAyika Adi chaha adhyayana hone se yaha adhyayanaSaTkavarga 6. nyAya-- abhISTa artha kI siddhi kA samyak upAya hone se nyAya hai| athavA jIva aura karma ke anAdikAlIna sambandha ke apanayana kA kAraNa hone se bhI nyAya kahalAtA hai| 7. ArAdhanA-- ArAdhya--mokSaprApti kA hetu hone se ArAdhanA hai| 8. mArga- mArga kA artha hai upAya / ataH mokSapura kA prApaka-upAya hone se mArga hai| isa prakAra se sUtrakAra ne pahale jo 'AvassayaM nikkhivissAmi' pratijJA kI thI, tadanusAra Avazyaka kA nyAsa karake varNana kiye jAne se yaha AvazyakAdhikAra samApta huaa| zruta ke bheda 30. se kiM taM suyaM ? suyaM cauvvihaM paNNattaM / taM jahA--nAmasuyaM 1 ThavaNAsuyaM 2 davvasuyaM 3 bhAvasuyaM 4 / [30 pra.] bhagavan ! zruta kA kyA svarUpa hai ? [30 u.] AyuSman ! zruta cAra prakAra kA hai--1 nAmazruta, 2 sthApanAzruta, 3. dravyazruta aura 4 bhaavshrut| vivecana- sUtrakAra ne Avazyaka ke anantara 'suyaM nikkhavissAmi'-zruta kA nikSepa karUMgA, isa pratijJAnusAra nikSepavidhi se zruta ke svarUpa kA varNana karanA prAraMbha kiyA hai| nAma aura sthApanA zruta 31. se kiM taM nAmasuyaM ? nAmasuyaM jassa NaM jIvassa vA ajIvassa vA jIvANa vA ajIvANa vA tadubhayassa vA tadubhayANa vA sue i nAmaM kIrati / se taM nAmasuyaM / . [31 pra.] bhagavan ! nAmazruta kA kyA svarUpa hai ? [31 u.] AyuSman ! jisa kisI jIva yA ajIva kA, jIvoM yA ajIvoM kA, ubhaya kA athavA ubhayoM kA 'zruta' aisA nAma rakha liyA jAtA hai, use nAmazruta kahate haiN| 32. se kiM taM ThavaNAsuyaM ? Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutanirUpaNa ThavaNAsuyaM jaNNaM kaTThakamme vA jAva sue i ThavaNA Thavijati / se taM ThavaNAsuyaM / [32 pra.] bhagavan ! sthApanAzruta kA svarUpa kyA hai ? [32 u.] AyuSman ! kASTha yAvat kaur3I Adi meM yaha zruta hai,' aisI jo sthApanA, kalpanA yA Aropa kiyA jAtA hai, vaha sthApanAzruta hai| 33. nAma-ThavaNANaM ko pativiseso ? nAma AvakahiyaM, ThavaNA ittariyA vA hojA AvakahiyA vA / [33 pra.] bhagavan ! nAma aura sthApanA meM kyA vizeSatA--antara hai ? [33 u.] AyuSman ! nAma yAvatkathika hotA hai, jabaki sthApanA itvarika aura yAvatkathika donoM prakAra kI hotI hai| vivecana- yahAM nAma aura sthApanArUpa zruta kA svarUpa batalAne ke sAtha una donoM meM antara kA nirdeza kiyA nAmamAtra se zruta nAmazruta hai--nAmnA--nAmamAtreNa zrutaM nAmazrutamiti--isa samAsa ke anusAra jisa jIva, ajIva Adi kA zruta yaha nAma rakha liyA jAtA hai, vaha nAmazruta hai| jIva Adi kA zruta nAma rakhane kA kAraNa pUrvokta nAmAvazyaka ke kathanAnusAra jAnanA caahie| ___ sthApanAzruta kA vivecana bhI pUrvokta sthApanAvazyaka ke anurUpa hai| kintu Avazyaka ke badale yahAM zruta zabda kA prayoga karanA caahie| ataeva tadAkAra, atadAkAra kASThAdi athavA kASThAdi se nirmita AkRti meM jo zrutapaThanAdi kriyAvanta sAdhu Adi kI sthApanA kI jAtI hai, yaha sthApanAzruta hai| ___ nAma aura sthApanA Avazyaka ke sadRza hI nAma aura sthApanA zruta meM bhI antara jAnanA cAhie ki nAma kA prayoga vastu ke sadbhAva rahane taka hotA hai jabaki sthApanA vastu ke sadbhAva paryanta aura yathAyogya alpakAla ke lie bhI kI jA sakatI hai| dravyazruta ke bheda 34. se kiM taM davvasuyaM ? davvasuyaM duvihaM paNNattaM / taM jahA--Agamato ya 1 noAgamato ya 2 / [34 pra.] bhagavan ! dravyazruta kA kyA svarUpa hai ? [34 u.] AyuSman ! dravyazruta do prakAra kA hai| jaise--1 Agamadravyazruta, 2 noaagmdrvyshrut| Agamadravyazruta 35. se kiM taM Agamato davvasuyaM ? Agamato davvasuyaM jassa NaM sue tti payaM sikkhiyaM ThiyaM jiyaM miyaM parijiyaM jAva kamhA ? jai jANate aNuvautte Na bhavai / se taM Agamato davvasuyaM / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 [35 pra.] bhagavan ! Agama kI apekSA dravyazruta kA kyA svarUpa hai ? [35 u.] AyuSman ! jisa sAdhu Adi ne zruta yaha pada sIkhA hai, sthira, jita, mita, parijita kiyA hai yAvata jo jJAyaka hai vaha anupayukta nahIM hotA hai aadi| yaha Agama dravyazruta kA svarUpa hai| vivecana -- sUtra meM Agama dravyazruta kA svarUpa batalAyA hai ki zrutapada ke abhidheya AcArAdi zAstroM ko jisane sIkha to liyA hai, kintu usake upayoga se zUnya hai, isa kAraNa vaha Agama se dravyazruta hai / 'jAva kamhA' pada dvArA Avazyaka viSayaka pUrvokta zabdanaya Adi kI mAnyatA sambandhI sUtrAlApaka taka kA atideza kiyA gayA hai jo isa prakAra hai 'NAmasamaM ghoSasamaM ahINakkharaM aNaccakkharaM avvAiddhakkharaM akkhaliyaM amiliyaM avaccAmeliyaM paDipuNNaM paDipuNNaghosaM kaMThoTThavippamukkaM guruvAyaNovagayaM / se NaM tattha vAyaNAe pucchaNAe pariyaTTaNAe. dhammakahAe No aNuppehAe / kamhA ? aNuvaogo davva miti kaTTu / ' Negamassa ego aNuvautto Agamao egaM davvAvassayaM (davvasuyaM) doNNi aNuvauttA Agamao doNNi davvAvassayAiM (davvasuyAiM) tiNNi aNuvauttA Agamao tiNNi davvAvassayAiM (davvasuyAI) evaM jAvaiyA aNuvattA tAvaiyAiM tAiM Negamassa Agamao davvAvassayAiM (davvasuyAI) / anuyogadvArasUtra evameva vavahArassa vi / saMgahassa ego vA aNegA vA aNuvautto vA aNuvauttA vA Agamao davvAvassayaM (davvasuyaM) vA davvAvassayANi (davvasuyANi) vA se ege davvAvassae (dvvsue)| ujjusuyassa ego aNuvautto AgamAo egaM davvAvassayaM (davvasuyaM), puhuttaM necchai / tiNhaM saddanayANaM jANae aNuvautte avatthU / kamhA ?* / inakA artha dravyAvazyaka ke prasaMga meM kiye gaye artha ke anurUpa hai| kintu sarvatra Avazyaka ke sthAna meM zruta zabda kA prayoga karanA caahie| noAgamadravyazruta 36. se kiM taM NoAgamato davvasuyaM ? NoAgamato davvasuyaM tivihaM pannataM / taM jahA -- jANayasarIradavvasuyaM 1 bhaviyasarIradavvasuyaM 2 jANayasarIrabhaviyasarIravairittaM davvasuyaM 3 / [36 pra.] bhagavan ! noAgamadravyazruta kA kyA svarUpa hai ? [36 u.] AyuSman ! noAgamadravyazruta tIna prakAra kA kahA hai| jaise- 1. jJAyakazarIradravyazruta, 2. bhavyazarIradravyazruta, 3 . jJAyakazarIra-bhavyazarIravyatirikta dravyazruta / vivecana-- sUtra meM noAgamadravyAvazyaka ke samAna noAgamadravyazruta ke bhI tIna bhedoM ke nAmoM kA ullekha hai| krama se aba ina tInoM kA spaSTIkaraNa karate haiM / dekheM sUtra saMkhyA 14, 15 kA artha / 1. [35] Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutanirUpaNa 31 jJAyakazarIradravyazruta 37. se kiM taM jANayasarIradavvasutaM ? jANayasarIradavvasutaM sutattipadatthAhikArajANayassa jaM sarIrayaM vavagayacutacAvitacattadehaM jIvavippajaDhaM sejjAgayaM vA saMthAragayaM vA siddhasilAthalagayaM vA, aho ! NaM imeNaM sarIrasamussaeNaM jiNadiveNaM bhAveNaM sue i payaM AghaviyaM paNNaviyaM parUviyaM daMsiyaM nidaMsiyaM uvdNsiyN| jahA ko diluto ? ayaM madhukuMbhe AsI, ayaM ghayakuMbhe AsI / se taM jANayasarIradavvasutaM / [37 pra.] bhagavan ! jJAyakazarIra-dravyazruta kA kyA svarUpa hai ? [37 u.] AyuSman ! zrutapada ke arthAdhikAra ke jJAtA ke vyapagata, cyuta, cyAvita, tyakta, jIvarahita zarIra ko zayyAgata, saMstArakagata athavA siddhAzilA-tapobhUmigata dekhakara koI kahe--aho ! isa zarIrarUpa pariNata pudgalasaMghAta dvArA jinopadezita bhAva se 'zruta' isa pada kI guru se vAcanA lI thI, ziSyoM ko sAmAnya rUpa se prajJApita aura vizeSa rUpa se prarUpita, darzita, nidarzita, upadarzita kiyA thA, usakA vaha zarIra jJAyakazarIradravyAvazyaka hai| ziSya- isakA dRSTAnta ? AcArya- (jaise kisI ghar3e meM se madhu yA ghI nikAla liye jAne ke bAda kahA jAye ki) yaha madhu kA ghar3A hai, yaha ghI kA ghar3A hai| ___ isI prakAra nirjIva zarIra bhUtakAlIna zrutaparyAya kA AdhArarUpa hone se jJAyakazarIra-dravyazruta kahalAtA hai| vivecana-- yahAM jJAyakazarIradravyazruta kA svarUpa batalAyA hai| sUtragata padoM kI vistRta vyAkhyA jJazarIradravyAvazyaka ke anurUpa jAnanA caahie| jIvavipramuktatA ke AdhAra para patthara Adi pudgalasaMghAtoM meM bhI kadAcit zrutajJAtRtva, kartRtva evaM muktatva kI saMbhAvanA kI jAya to usakA nirAkaraNa karane ke lie sUtra meM zayyAgata Adi padoM kI yojanA kI hai| bhavyazarIradravyazruta 38. se kiM taM bhaviyasarIradavvasutaM ? bhaviyasarIradavvasutaM je jIve joNIjammaNa-nikkhaMte imeNaM ceva sarIrasamussaeNaM AdattaeNaM jiNovaiTeNaM bhAveNaM sue i payaM sekAle sikkhissati, Na tAva sikkhati / jahA ko diTuMto ? ayaM madhukuMbhe bhavissati, ayaM ghayakuMbhe bhavissati / se taM bhaviyasarIradavvasutaM / [38 pra.] bhagavan ! bhavyazarIradravyazruta kA kyA svarUpa hai ? [38 u.] AyuSman ! bhavyazarIradravyazruta kA svarUpa isa prakAra jAnanA cAhie--samaya pUrNa hone para jo jIva yoni meM se nikalA aura prApta zarIrasaMghAta dvArA bhaviSya meM jinopadiSTa bhAvAnusAra zrutapada ko sIkhegA, kintu vartamAna meM sIkha nahIM rahA hai, aise usa jIva kA vaha zarIra bhavyazarIra-dravyazruta hai| ziSya- isakA dRSTAnta kyA hai ? AcArya- (madhu aura ghI jina ghar3oM meM bharA jAne vAlA hai, parantu abhI bharA nahIM hai, unake liye) 'yaha Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtra madhughaTa hai, yaha ghRtaghaTa hai' aisA kahA jAtA hai| vivecana-- yahAM bhaviSya meM bhAvazruta kI kAraNa rUpa paryAya hone kI yogyatA kI apekSA bhavyazarIradravyazruta kA svarUpa nirdiSTa kiyA hai| jJazarIra-bhavyazarIravyatiriktadravyazruta 39. se kiM taM jANayasarIrabhaviyasarIravatirittaM davvasutaM ? jANayasarIrabhaviyasarIravatirittaM pattayapotthayalihiyaM / [39 pra.] bhagavan ! jJAyakazarIra-bhavyazarIravyatirikta-dravyazruta kA kyA svarUpa hai ? [39 u.] AyuSman ! tAr3apatroM athavA patroM ke samUharUpa pustaka meM athavA vastrakhaMDoM para likhita zruta jJAyakazarIra-bhavyazarIravyatiriktadravyazruta hai| - vivecana-- pUrvokta jJazarIra aura bhavyazarIra dravyazruta kA lakSaNa ghaTita na hone se unase bhinna yaha dravyazruta kA lakSaNa yahAM nirUpita kiyA hai| patrAdi para likhita zruta bhAvazruta kA kAraNa hone se ubhayavyatirikta-dravyazruta hai| patra Adi para likhe zruta meM upayoga rahitatA hone se dravyatva hai| AtmA, deha aura zabda Agama ke kAraNa haiN| inakA abhAva hone se athavA patra Adi meM likhita zruta meM acetanatA hone ke kAraNa noAgamatA hai| 'suya' pada kI saMskRtachAyA 'sUtra' bhI hotI hai, ataH ziSya kI buddhi kI vizadatA ke lie suya ke prakaraNa meM prakArAntara se sUtra (sUta) kI bhI vyAkhyA kI jAtI hai 40. ahavA suttaM paMcavihaM paNNattaM / taM jahA--aMDayaM 1 boMDayaM 2 kIDayaM 3 bAlayaM 4 vakkayaM 5 / [40] athavA (jJAyakazarIra-bhavyazarIravyatirikta dravya-) sUtra pAMca prakAra kA hai--1. aMDaja, 2. boMDaja, 3. kITaja, 4. vAlaja, 5. blkj| 41. se kiM taM aMDayaM? aMDayaM haMsagabbhAdi / se taM aMDayaM / [41 pra.] bhagavan ! aMDaja kise kahate haiM ? [41 u.] AyuSman ! haMsagarbhAdi se bane sUtra ko aMDaja kahate haiN| 42. se kiM taM boMDayaM ? boMDayaM phalihamAdi / se taM boMDayaM / [42 pra.] bhagavan ! boMDaja kise kahate haiM ? [42 u.] AyuSman ! boMDa kapAsa yA ruI se banAye gaye sUtra ko kahate haiN| 43. se kiM taM kIDayaM ? kIDayaM paMcavihaM paNNattaM / taM jahA--paTTe 1 malae 2 aMsue 3 cINaMsue 4 kimirAge 5 / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutanirUpaNa se taM kIDayaM / [43 pra.] bhagavan ! kITajasUtra kise kahate haiM ? [43 u.] AyuSman ! kITajasUtra pAMca prakAra kA hai--1. paTTa, 2. malaya, 3. aMzuka, 4. cInAMzuka, 5. kRmiraag| 44. se kiM taM bAlayaM ? bAlayaM paMcavihaM paNNattaM / taM jahA--uNNie 1 uTTie 2 miyalomie 3 kutave 4 kiTTise 5 / se taM baaly| [44 pra.] bhagavan ! vAlaja sUtra kA kyA svarUpa hai ? [44 u.] AyuSman ! vAlaja sUtra ke pAMca prakAra haiM--1. auNika, 2. auSTrika, 3. mRgalomika, 4. kautava, 5. kittttis| 45. se kiM taM vakkayaM? vakkayaM saNamAI / se taM vakkayaM / se taM jANagasarIrabhaviyasarIravatirittaM davvasuyaM / se taM noAgamato davvasuyaM / se taM davvasuyaM / / [45 pra.] bhagavan ! balkaja kise kahate haiM ? [45 u.] AyuSman ! sana Adi se nirmita sUtra ko kahate haiN| isa prakAra yaha jJAyakazarIra-bhavyazarIravyatirikta dravyazruta kA varNana hai aura isake sAtha hI noAgamadravyazruta evaM saprabheda dravyazruta kA nirUpaNa samApta huaa| vivecana-- yahAM suya kA artha sUtra (sUta) bhI hone kI apekSA ubhayavyatiriktadravyazruta kA varNana karane ke sAtha noAgamadravyazruta evaM samagra dravyazruta ke nirUpaNa kI pUrNatA kA saMketa kiyA hai| kAraNa meM kArya kA upacAra aMDaja Adi nAmoM kA hetu hai| ataeva jisa vastu se aura jisa kSetravizeSa meM jo sUtra banA, usako usa nAma se kahA hai| aMDaja Adi kI vyAkhyA aMDaja ke rUpa meM haMsagarbha kA ullekha kiyA gayA hai| haMsa, 8 // jAtIya eka caturindriya jIva hai, jise kozA bhI kahate haiN| vaha apanI lAra se eka thailI (kozikA, kuzerA) banAkara usI meM baMda ho jAtA hai| usase utpanna sUtra kA nAma aMDaja hai| boMDa arthAt kapAsa kA koza aura usa kapAsa se bane sUta ko boMDaja kahate haiN| athavA boMDa arthAt vamanIphala-ruI se yA semala kI ruI se bane sUtra kA nAma boMDaja hai| ___kITa-- caturindriya jIvavizeSa kI lAra se utpanna sUtra ko kITaja kahate haiN| paTTa Adi pAMcoM bheda kITajanya hone se kITaja haiN| paTTasUtra kI utpatti ke viSaya meM aisA mAnA jAtA hai ki jaMgala meM saghana latAcchAdita sthAnoM meM mAMsapuMja Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 anuyogadvArasUtra rakhakara usakI AjU-bAjU kucha aMtara meM UMcI-nIcI aneka kIleM gAr3a dI jAtI haiN| mAMsa ke lobhI kITa-pataMgeM mAMsapuMjoM para maMDarAte haiM aura kIloM ke AsapAsa ghUmakara apanI lAra ko chor3ate haiN| usa lAra ko ekatrita karake jo sUta banatA hai, use paTTasUtra kahate haiN| ___malaya deza meM bane kITaja sUtra ko malaya kahate haiM tathA cIna deza se bAhara kIToM kI lAra se banA sUtra aMzuka aura cIna deza meM banA sUtra cInAMzuka kahalAtA hai| __ kRmirAgasUtra ke viSaya meM aisA sunA jAtA hai ki kinhIM kSetravizeSoM meM manuSyAdi kA rakta bartana meM bharakara usake mukha ko chidroM vAle Dhakkana se DhaMka dete haiN| usameM bahuta se lAla raMga ke kRmi kIr3e utpanna ho jAte haiN| ve kRmi chidroM se nikalakara bAhara AsapAsa ke pradeza meM ur3ate hue apanI lAra chor3ate haiN| isa lAra ko ikaTThA karake jo sUta banAyA jAtA hai, vaha kRmirAgasUtra kahalAtA hai| lAla raMga ke kRmiyoM se utpanna hone ke kAraNa isa sUta kA raMga bhI lAla hotA hai| ___ romoM--bAloM se bane sUta ko bAlaja kahate haiM / bher3a ke romoM--bAloM se jo sUta banatA hai vaha aurNika, UMTa ke romoM se banA sUta auSTrika, mRga ke romoM se banA sUta mRgalomika tathA cUhe ke romoM se banA sUta kautava kahalAtA hai| ina aurNika Adi sUtroM ko banAte samaya idhara-udhara bikhare bAloM kA nAma kiTTisa hai| inase nirmita athavA aurNika Adi sUta ko duharA-tiharA karake banAyA gayA sUta athavA ghor3oM Adi ke bAloM se banA sUta kiTTisa kahalAtA hai| sana Adi kI chAla se banAyA gayA sUta bAlkaja hai| bhAvazruta 46. se kiM taM bhAvasuyaM ? bhAvasuyaM duvihaM paNNattaM / taM jahA Agamato ya 1 noAgamato ya 2 / [46 pra.] bhagavan ! bhAvazruta kA kyA svarUpa hai ? [46 u.] AyuSman ! bhAvazruta do prakAra kA hai| yathA--1. AgamabhAvazruta aura 2. noAgamabhAvazruta / 47. se kiM taM Agamato bhAvasuyaM ? Agamato bhAvasuyaM jANate uvautte / se taM Agamato bhAvasuyaM / [47 pra.] bhagavan ! AgamabhAvazruta kA kyA svarUpa hai ? [47 u.] AyuSman ! jo zruta (pada) kA jJAtA hone ke sAtha usake upayoga se bhI sahita ho, vaha AgamabhAvazruta hai| yaha Agama se bhAvazruta kA lakSaNa hai| vivecana-- sUtra meM AgamabhAvazruta kA lakSaNa batAyA hai| zruta rUpa pada ke artha ke anubhava-upayoga se yukta sAdhu Adi bhAvazabda kA vAcyArtha hai| abhedopacAra se sAdhvAdi bhI bhAvazruta haiN| zruta meM upayogarUpa pariNAma ke sadbhAva se usameM bhAvatA aura zruta ke arthajJAna ke sadbhAva se AgamatA jAnanA caahie| Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutanirUpaNa 35 noAgamabhAvazruta 48. se kiM taM noAgamato bhAvasuyaM ? noAgamato bhAvasuyaM duvihaM paNNattaM / taM jahA loiyaM 1 louttariyaM ca 2 / [48 pra.] bhagavan ! noAgama kI apekSA bhAvazruta kA kyA svarUpa hai ? [48 u.] AyuSman ! noAgamabhAvazruta do prakAra kA hai| jaise--1. laukika aura 2. lokottrik| laukika bhAvazruta 49. se kiM taM loiyaM bhAvasuyaM ? loiyaM bhAvasuyaM jaM imaM aNNANiehiM micchadiTThIhiM sacchaMdabuddhi-maivigappiyaM / taM jahAbhArahaM rAmAyaNaM bhImAsurukkaM koDillayaM ghoDamuhaM sagaDabhaddiAo kappAsiyaM nAgasuhumaM kaNagasattarI vaisesiyaM buddhavayaNaM vesiyaM kAvilaM loyAyayaM sadvitaMtaM mADharaM purANaM vAgaraNaM nADagAdI, ahavA bAvattarikalAo cattAri ya vedA sNgovNgaa| se taM loiyaM bhAvasuyaM / [49 pra.] bhagavan ! laukika (noAgama) bhAvazruta kA kyA svarUpa hai ? [49 u.] AyuSman ! ajJAnI mithyAdRSTiyoM dvArA apanI svacchanda buddhi aura mati se racita mahAbhArata, rAmAyaNa, bhImAsurokta, kauTilya (racita arthazAstra), ghoTakamukha, zaTakabhadrikA, kArpAsika, nAgasUkSma, kanakasaptati, vaizeSikazAstra, bauddhazAstra, kAmazAstra, kapilazAstra, lokAyatazAstra, SaSThitaMtra, mATharazAstra, purANa, vyAkaraNa, nATaka Adi athavA bahattara kalAyeM aura sAMgopAMga cAra veda laukika noAgamabhAvazruta haiN| vivecana-- sUtra meM laukika noAgamabhAvazruta kA svarUpa batalAyA hai ki sarvajJokta pravacana se viruddha abhiprAya vAlI buddhi aura mati dvArA viracita sabhI zAstra laukika bhAvazruta haiN| ___mahAbhArata, rAmAyaNa Adi meM AgamazAstra rUpa lokaprasiddhi hone se AgamatA aura inameM varNita kriyAyeM mokSa kI hetu na hone se anAgama haiN| isa prakAra kI ubhayarUpatA ko batAne ke lie sUtrakAra ne noAgama pada kA prayoga kiyA hai| tathA 'upayogo bhAvanikSepaH upayoga hI bhAva nikSepa hai' aisA zAstravacana hone se inameM saMlagna upayoga kI apekSA bhAvarUpatA jAnanI cAhie, kintu zabdoM ke acetana hone se ye mahAbhArata Adi bhAvazruta nahIM haiN| sUtra meM prayukta buddhi aura mati zabdoM meM se avagraha aura IhA rUpa vicAradhArA buddhi hai aura avAya tathA dhAraNA rUpa vicAradhArA ko mati kahate haiN| ajJAnika pada meM naDsamAsa alpArtha kA bodhaka hai, ataH ajJAnika kA tAtparya 'alpajJAna vAle' jAnanA cAhie tathA aise alpajJAnI samyagdRSTi bhI hote haiM--ataH unakI nivRtti ke lie mithyAdRSTi pada diyA hai| sUtrokta katipaya granthoM ke nAma to sarvavidita haiM aura zeSa aprasiddha granthoM kA paricaya isa prakAra hai bhImAsurukkaM- bhImAsurokta, eka jainetara prAcIna zAstra / saMbhavataH isameM aMgavidyA kA varNana kiyA gayA hogaa| Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 anuyogadvArasUtra koDillayaM-- kauTilyaka--cANakya dvArA racita arthazAstra / athavA koDilla yAnI mugdr| ataH mugdara Adi zastroM kI nirmANavidhi sUcaka shaastr| ghoDamuhaM- ghoTamukha, azvAdi pazuoM kA varNana karane vAlA shaastr| sagaDabhaddiA-- zakaTabhadrikA zakaTavyUha Adi ke rUpa meM sainyaracanA kI vidhi batAne vAlA shaastr| kappAsiya- kArpAsika kapAsa Adi se sUta, kapar3A Adi banAne kI vidhi batAne vAlA shaastr| nAgasuhuma- nAgasUkSma-eka jainetara shaastr| saMbhavataH isameM sarpa Adi viSaile jIva-jantuoM kA varNana kiyA gayA hogaa| kaNagasattarI- kanakasaptati--eka prAcIna jainetara zAstra / saMbhava hai isameM sone Adi dhAtuoM kA athavA sone ke tAra se mizrita kapar3A banAne kI vidhi kA varNana kiyA gayA ho| vaisesiya-- vaizeSika, kaNAda muni dvArA prarUpita darzanavizeSa--vaizeSikadarzana / buddhavayaNa-- buddhavacana, tathAgata buddha dvArA prarUpita drshn--bauddhdrshn| vesiya- vaizika kAmazAstra, vyApAra-vyavasAya kA shaastr| kAvila- kApila, kapilaRSiracita drshn--saaNkhydrshn| loyAyaya- lokAyata, bRhaspatiracita shaastr-caarvaakdrshn| saTThitaMta-- SaSThitaMtra--sAMkhyadarzana athavA dhUrtatA sikhAne vAlA shaastrvishess| mADhara-- mAThara, shaastrvishess| bahattara kalAoM ke nAma samavAyAMga Adi sUtroM se jAna lenA caahie| sAmaveda, Rgveda, yajurveda, atharvaveda ye cAra veda prasiddha haiM tathA zikSA, kalpa, vyAkaraNa, chanda, nirukta, jyotiSa, ye vedoM ke chaha aMga aura inakI vyAkhyA rUpa grantha upAMga haiN| lokottarika bhAvazruta 50. se kiM taM logottariyaM bhAvasuyaM ? logottariyaM bhAvasuyaM jaM imaM arahaMtehiM bhagavaMtehiM uppannanANa-dasaNadharehiM tIta-paDuppannamaNAgatajANaehiM savvannUhiM savvadarisIhiM telokkavahiya-mahiya-pUiehiM appaDihayavaranANa-dasaNadharehiM paNItaM duvAlasaMgaM gaNipiDagaM / taM jahA--AyAro 1 sUyagaDo 2 ThANaM 3 samavAo 4 viyAhapaNNattI 5 nAyAdhammakahAo 6 uvAsagadasAo 7 aMtagaDadasAo 8 aNuttarovavAiyadasAo 9 paNhAvAgaraNAI 10 vivAgasuyaM 11 diTThivAo 12 ya / se taM logottariya bhAvasuyaM / se taM noAgamato bhAvasuyaM / se taM bhAvasuyaM / [50 pra.] bhagavan ! lokottarika (noAgama) bhAvazruta kA kyA svarUpa hai ? [50 u.] AyuSman ! (jJAna-darzanAvaraNa karma ke kSaya se) utpanna kevalajJAna aura kevaladarzana ko dhAraNa karane vAle, bhUta-bhaviSyat aura vartamAna kAlika padArthoM ko jAnane vAle, sarvajJa, sarvadarzI, trilokavartI jIvoM dvArA avalokita, mahita--pUjita, apratihata zreSTha jJAna-darzana ke dhAraka arihaMta bhagavantoM dvArA praNIta 1 AcArAMga, 2 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutanirUpaNa sUtrakRtAMga, 3 sthAnAMga, 4 samavAyAMga, 5 vyAkhyAprajJapti, 6 jJAtRdharmakathA, 7 upAsakadazAMga, 8 antakRddazAMga, 9 anuttaropapAtikadazAMga, 10 praznavyAkaraNa, 11 vipAkazruta, 12 dRSTivAda rUpa dvAdazAMga, gaNipiTaka lokottarika noAgama bhAvazruta haiN| isa prakAra se noAgama bhAvazruta kA varNana pUrNa huaa| vivecana-- sUtra meM noAgama kI apekSa lokottarika bhAvazruta kA svarUpa batalAyA hai| arhat bhagavantoM dvArA praNIta gaNipiTaka meM upayogarUpa pariNAma hone se bhAvazrutatA hai aura yaha upayoga rUpa pariNAma caraNaguNacAritraguNa se yukta hai to vaha noAgama se bhAvazruta hai| kyoMki caraNaguNa kriyA rUpa hai aura kriyA Agama nahIM hotI hai| isa prakAra yahAM 'no' zabda ekadezaniSedhaka rUpa meM prayukta huA hai| tIrthaMkara bhagavantoM dvArA arthataH prarUpita AcAra Adi dvAdaza aMga gaNipiTaka lokottarika bhAvazruta haiN| zruta ke nAmAntara 51. tassa NaM ime egaTThiyA nANAghosA nANAvaMjaNA nAmadhejA bhavaMti / taM jahA-- suya sutta gaMtha siddhaMta sAsaNe ANa vayaNa uvadese / paNNavaNa Agame yA egaTThA pajavA sutte // 4 // se taM suyaM / __ [51] udAttAdi vividha svaroM tathA kakArAdi aneka vyaMjanoM se yukta usa zruta ke ekArthavAcaka (paryAyavAcI) nAma isa prakAra haiM 1. zruta, 2. sUtra, 3. grantha, 4. siddhAnta, 5. zAsana, 6. AjJA, 7. vacana, 8. upadeza, 9. prajJApanA, 10. Agama, ye sabhI zruta ke ekArthaka paryAya haiN| isa prakAra se zruta kI vaktavyatA samApta huii| vivecana- yahA~ zruta ke paryAyavAcI nAmoM ko ginAyA hai, jinameM zabdabheda hone para bhI arthabheda nahIM hai| kyoMki 1. guru ke samIpa sune jAne kAraNa yaha zruta hai| 2. arthoM kI sUcanA milane ke kAraNa isakA nAma sUtra hai| tIrthaMkara rUpa kalpavRkSa ke vacana rUpa puSpoM kA grathana hone se isakA nAma graMtha hai| 4. pramANasiddha artha ko prakaTa karane vAlA batAne vAlA hone se yaha siddhAnta hai| 5. mithyAtvAdi se dUra rahane kI zikSA sIkha dene ke kAraNa athavA mithyAtvI ko zAsita, saMyamita karane vAlA hone se yaha zAsana hai| 6. mukti ke lie AjJA dene vAlA hone se athavA mokSamArgapradarzaka hone se ise AjJA kahate haiN| hAribhadrIyA aura maladhAriyAvRtti meM zAsana ke sthAna para pAThAntara ke rUpa meM pravacana zabda hai| jisakA artha yaha hai ki prazasta-pradhAna-zreSTha-prathama vacana hone se isakA nAma pravacana hai-'prazastaM prathamaM vA vacanaM pravacanam / ' Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 7. 8. 9. 10. AcArya paramparA meM Ane athavA Aptavacana rUpa hone se yaha Agama hai / isa prakAra zrutAdhikAra ke adhikRta viSayoM kA vivecana samApta huaa| vANI dvArA prakaTa kiye jAne se yaha vacana hai / upAdeya meM pravRtti aura heya se nivRtti kA upadeza (zikSA) dene vAlA hone se ise upadeza kahate haiM / jIvAdika padArthoM ke yathArtha svarUpa kA prarUpaNa karane vAlA hone se yaha prajJApanA hai / skandha-nirUpaNa ke prakAra anuyogadvArasUtra 52. se kiM taM khaMdhe ? khaMdhe cauvvihe paNNatte / taM jahA-- nAmakhaMdhe 1 ThavaNAkhaMdhe 2 davvakhaMdhe 3 bhAvakhaMdhe 4 / [52 pra.] bhagavan ! skandha kA kyA svarUpa hai ? [52 u.] AyuSman ! skandha ke cAra prakAra haiM / ve isa taraha -- 1. nAmaskandha, 2. sthApanAskandha, 3. dravyaskandha, 4. bhAvaskandha / vivecana -- 'khaMdhaM nikkhivissAmi' skandha kA nikSepa karUMgA isa pratijJA ke anusAra sUtra meM nikSepavidhi se skandha kI prarUpaNA Arambha kI gaI hai| khaMdhaM ( skandha) kA artha hai -- pudgalapracaya -- pudgaloM kA piMDa / samUha samudAya, kaMdhA, vRkSa kA dhar3a (jahAM se zAkhAyeM nikalatI haiM) ke lie bhI skandha zabda kA prayoga hotA hai| nAma-sthApanAskandha 53. se kiM taM nAmakhaMdhe ? nAmakhaMdhe jassa NaM jIvassa vA ajIvassa vA jAva khaMdhe tti NAmaM kajjati / se taM NAmakhaMdhe / [53 pra.] bhagavan ! nAmaskandha kA kyA svarUpa hai ? [53 u.] AyuSman ! jisa kisI jIva yA ajIva kA yAvat skandha yaha nAma rakhA jAtA hai, use nAmaskandha kahate haiM / 54. se kiM taM ThavaNAkhaMdhe ? ThavaNAkhaMdhe jaNaM kaTThakamme vA jAva khaMdhe i ThavaNA Thavijjati / se taM ThavaNAkhaM / [54 pra.] bhagavan ! sthApanAskandha kA kyA svarUpa hai ? [54 u.] AyuSman ! kASThAdi meM 'yaha skandha hai' isa prakAra kA jo Aropa kiyA jAtA hai, vaha sthApanAskandha hai| 55. NAma-ThavaNANaM ko pativiseso ? nAmaM AvakahiyaM, ThavaNA ittariyA vA hojjA AvakahiyA vA / [55 pra.] bhagavan ! nAma aura sthApanA meM kyA antara hai ? Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ skandhanirUpaNa 39 [55 u.] AyuSman ! nAma yAvatkathika (vastu ke astitva rahane taka) hotA hai parantu sthApanA itvarikasvalpakAlika aura yAvatkathika donoM prakAra kI hotI hai| vivecana- Upara nAma aura sthApanA skandha kA svarUpa batalAyA hai| unakI vizeSa vyAkhyA nAma sthApanA Avazyaka ke anurUpa samajha lenI caahie| dravyaskandha 56. se kiM taM davvakhaMdhe ? davvakhaMdhe duvihe paNNatte / taM jahA--Agamato ya 1 noAgamato ya 2 / [56 pra.] bhagavan ! dravyaskandha kA kyA svarUpa hai ? [56 u.] AyuSman ! dravyaskandha do prakAra kA hai| yathA--1. Agamadravyaskandha aura 2. noAgamadravyaskandha / 57. (1) se kiM taM Agamao davvakhaMdhe ? Agamao davvakhaMdhe jassa NaM khaMdhe i payaM sikkhiyaM ThiyaM jiyaM miyaM jAva Negamassa ege aNuvautte Agamao ege davvakhaMdhe, do aNuvauttA Agamao do (NNi) davvakhaMdhAiM, tiNNi aNuvauttA Agamao tiNNi davvakhaMdhAiM, evaM jAvaiyA aNuvauttA tAvaiyAiM tAI davvakhaMdhAI / [57 pra. 1] bhagavan ! Agamadravyaskandha kA kyA svarUpa hai ? [57 u. 1] AyuSman ! jisane skandhapada ko guru se sIkhA hai, sthita kiyA hai, jita, mita kiyA hai yAvat naigamanaya kI apekSA eka anupayukta AtmA Agama se eka dravyaskandha hai, do anupayukta AtmAyeM do, tIna anupayukta AtmAyeM tIna Agamadravyaskandha haiM, isa prakAra jitanI bhI anupayukta AtmAyeM haiM, utane hI Agamadravyaskandha jAnanA caahie| (2) evameva vavahArassa vi / 2. isI taraha (naigamanaya kI taraha) vyavahAranaya bhI Agamadravyaskandha ke bheda svIkAra karatA hai| (3) saMgahassa ego vA aNegA vA aNuvautto vA aNuvauttA vA davvakhaMdhe vA davvakhaMdhANi vA se ege dvvkhNdhe| 3. sAmAnyamAtra ko grahaNa karane vAlA saMgrahanaya eka anupayukta AtmA eka dravyaskandha aura aneka anupayukta AtmAyeM aneka Agamadravyaskandha aisA svIkAra nahIM karatA, kintu sabhI ko eka hI Agamadravyaskandha mAnatA hai| (4) ujjusuyassa ego aNuvautto Agamao ege davvakhaMdhe, puhattaM Necchati / 4. RjusUtranaya se eka anupayukta AtmA eka Agamadravyaskandha hai| vaha bhedoM ko svIkAra nahIM karatA hai| (5) tiNhaM saddaNANaM jANae aNuvautte avatthU / kamhA ? jai jANae kahaM aNuvautte bhavati ? se taM Agamao davvakhaMdhe / 5. tInoM zabdanaya jJAyaka yadi anupayukta ho to use avastu-asat mAnate haiN| kyoMki jo jJAyaka hai vaha Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 anupayukta nahIM hotA hai / yaha Agamadravyaskandha kA svarUpa hai| vivecana -- yahAM Agamadravyaskandha kA svarUpa evaM tadviSayaka naya-vivakSAoM kA ullekha kiyA hai| ina sabakA varNana pUrvokta Avazyaka ke sthAna para skandha pada rakhakara AgamadravyaAvazyaka kI taraha jAnanA cAhie / noAgamadravyaskandha anuyogadvArasUtra 58. se kiM taM NoAgamato davvakhaMdhe ? Agamato davvakhaMdhe tivihe paNNatte / taM jahA jANagasarIradavvakhaMdhe 1 bhaviyasarIradavvakhaMdhe 2 jANagasarIrabhaviyasarIravairitte davvakhaMdhe 3 / [58 pra.] bhagavan ! noAgamadravyaskandha kA kyA svarUpa hai ? [58 u.] AyuSman ! noAgamadravyaskandha tIna prakAra kA hai| yathA--1. jJAyakazarIradravyaskandha, 2. bhavyazarIradravyaskandha aura 3. jJAyakazarIra bhavyazarIravyatiriktadravyaskandha / jJAyakazarIradravyaskandha 59. se kiM taM jAgaNasarIradavvakhaMdhe ? jANa saradavvakhaMdhe khaMdhe i payatthAhigAra jANagassa jAva khaMdhe i payaM AghaviyaM paNNaviyaM parUviyaM jAva se taM jANagasarIradavvakhaMdhe / [59 pra.] bhagavan ! jJAyakazarIradravyaskandha kA kyA svarUpa hai ? [59 u.] AyuSman ! skandhapada ke arthAdhikAra ko jAnane vAle yAvat jisane skandha pada kA (guru se ) adhyayana kiyA thA, pratipAdana kiyA thA, prarUpita kiyA thA, Adi pUrvavat samajhanA caahie| yaha jJAyakazarIradravyaskandha kA svarUpa hai| vivecana -- sUtra meM noAgama-jJAyakazarIradravyaskandha kA svarUpa batAyA hai| jisakA vizada artha pUrvoka jJAyakazarIradravyAvazyaka ke sadRza jAnanA caahie| mAtra Avazyaka ke sthAna para skandha zabda kA prayoga karanA cAhie / sUtragata do 'jAva' padoM dvArA sUtra 17 meM ullikhita padoM ko grahaNa karanA cAhie / noAgama-bhavyazarIradravyaskandha 60. se kiM taM bhaviyasarIradavvakhaMdhe ? bhaviyasarIradavvakhaMdhe je jIve joNijammaNanikkhaMte jAva khaMdhe i payaM sekAle sikkhissai / jahA ko diTTaMto ? ayaM mahukuMbhe bhavissai, ayaM ghayakuMbhe bhavissati / se taM bhaviyasarIravvakhaM / [60 pra.] bhagavan ! bhavyazarIradravyaskandha kA kyA svarUpa hai ? Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ skandhanirUpaNa [60 u.] AyuSman ! samaya pUrNa hone para yathAkAla koI yonisthAna se bAhara nikalA aura vaha yAvat bhaviSya meM 'skandha' isa pada ke artha ko sIkhegA (kintu abhI nahIM sIkha rahA hai), usa jIva kA zarIra bhavyazarIradravyaskandha hai| ziSya- isakA dRSTAnta ? AcArya-- dRSTAnta isa prakAra hai--vartamAna meM madhu yA ghI nahIM bharA hai kintu bhaviSya meM bharA jAyegA aise ghar3e ke lie kahanA--yaha madhukuMbha hai, yaha ghRtakuMbha hai| isa prakAra bhavyazarIradravyaskandha kA svarUpa jAnanA caahie| vivecana-- jJAyakazarIra evaM bhavyazarIradravyaskandha kI vyAkhyA dravyAvazyaka kI vyAkhyA ke samAna hone se tadanurUpa jAnanA caahie| jJAyakazarIra-bhavyazarIravyatiriktadravyaskandha 61. se kiM taM jANagasarIrabhaviyasarIravairitte davvakhaMdhe ? jANagasarIrabhaviyasarIravairitte davvakhaMdhe tivihe paNNatte / taM jahA-sacitte 1 acitte 2 mIsae 3 / [61 pra.] bhagavan ! jJAyakazarIra-bhavyazarIravyatiriktadravyaskandha kA kyA svarUpa hai ? [61 u.] AyuSman ! jJAyakazarIra-bhavyazarIravyatiriktadravyaskandha ke tIna prakAra haiM / ve prakAra ye haiM-- 1. sacitta, 2. acitta aura 3. mishr| vivecana-- sUtra meM ubhayavyatiriktadravyaskandha ke eka apekSA se tIna bheda batalAye haiN| sacittadravyaskandha 62. se kiM taM sacittadavvakhaMdhe ? sacittadavvakhaMdhe aNegavihe paNNatte / taM jahA hayakhaMdhe gayakhaMdhe kinnarakhaMdhe kiMpurisakhaMdhe mahoragakhaMdhe usabhakhaMdhe / se taM sacittadavvakhaMdhe / [62 pra.] bhagavan ! sacittadravyaskandha kA kyA svarUpa hai ? [62 u.] AyuSman ! sacittadravyaskandha ke aneka prakAra haiN| ve isa taraha haya (azva) skandha, gaja (hAthI) skandha, kinnaraskandha, kiMpuruSaskandha, mahoragaskandha, vRSabha (baila) skandha / isa prakAra yaha sacittadravyaskandha kA svarUpa hai| vivecana- cetanA, saMjJAna, upayoga, mana aura vijJAna ye saba citta ke paryAyavAcI nAma haiN| isa citta se jo yukta ho vaha sacitta hai| skandha kA artha pUrva meM batAyA jA cukA hai| yaha sacittaskandha vyaktibheda kI apekSA aneka prakAra kA hai| jo udAharaNa ke rUpa meM diye gaye hayaskandha Adi nAmoM se spaSTa hai| apaudgalika hone se yadyapi jIva meM skandhatA ghaTita nahIM hotI hai, parantu yaha aikAntika niyama nahIM ki pudgalapracaya meM hI skandhatA mAnI jaae| pratyeka jIva asaMkhyAtapradezI hai| ataH una pradezoM kI samudAya rUpa Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 anuyogadvArasUtra skandhatA usameM supratIta hI hai| arthAt jIva pudgalapracaya rUpa nahIM, kintu asaMkhyAta pradezoM kA samudAya rUpa skandha hai| isake atirikta jIva kA gRhIta zarIra ke sAtha amuka apekSA se abheda hai aura sacittadravyaskandha kA adhikAra hone se yahAM una-una zarIroM meM rahe jIvoM meM paramArthataH sacetanatA hone se hayAdikoM ko skandha rUpa meM grahaNa kiyA hai| yadyapi sacittadravyaskandha kI siddhi hayaskandha Adi meM se kisI eka udAharaNa se ho sakatI thI tathApi AtmAdvaitavAda kA nirAkaraNa karane evaM jIvoM ke bhinna-bhinna svarUpa tathA unakI anekatA batAne ke lie udAharaNa rUpa meM haya Adi pRthak-pRthak jIvoM ke nAma diye haiN| advaitavAda ko svIkAra karane para bhedavyavahAra nahIM banatA hai| acittadravyaskandha 63. se kiM taM acittadavvakhaMdhe ? acittadavvakhaMdhe aNegavihe paNNatte / taM jahA-dupaesie khaMdhe tipaesie khaMdhe jAva dasapaesie khaMdhe saMkhejapaesie khaMdhe asaMkhejapaesie khaMdhe aNaMtapaesie khaMdhe / se taM acittadavvakhaMdhe / [63 pra.] bhagavan ! acittadravyaskandha kA svarUpa kyA hai ? [63 u.] AyuSman ! acittadravyaskandha aneka prakAra kA prarUpita kiyA hai| vaha isa taraha-dvipradezika skandha, tripradezika skandha yAvat dasapradezika skandha, saMkhyAtapradezika skandha, asaMkhyAtapradezika skandha, anantapradezikA skndh| yaha acittadravyaskandha kA svarUpa hai| vivecana-- yahAM sUtrakAra ne acittadravyaskandha kA svarUpa batAyA hai| do pradezI skandha se lekara anantapradezI skandha taka jo aura jitane bhI pudgalaskandha haiM ve saba acittadravyaskandha haiN| prakRSTaH (pudgalAstikAya-) dezaH pradezaH, isa vyutpatti ke anusAra sabase alpa parimANa vAle pudgalAstikAya kA nAma pradeza-paramANu hai| do Adi aneka paramANuoM ke mela se banane vAle skandhoM kA mUla paramANu hai| paramANu meM astikAyatA isalie hai ki vaha skandho kA utpAdaka hai| mizradravyaskandha 64. se kiM taM mIsadavvakhaMdhe ? mIsadavvakhaMdhe aNegavihe paNNatte / taM jahA seNAe aggimakhaMdhe seNAe majjhimakhaMdhe seNAe pacchimakhaMdhe / se taM mIsadavvakhaMdhe / [64 pra.] bhagavan ! mizradravyaskandha kA kyA svarUpa hai ? [64 u.] AyuSman ! mizradravyaskandha aneka prakAra kA kahA hai| yathA senA kA agrima skandha, senA kA madhya skandha, senA kA aMtima skndh| yaha mizradravyaskandha kA svarUpa hai| vivecana-- sUtrakAra ne mizradravyaskandha ke udAharaNa ke rUpa meM senA kA ullekha kiyA hai| isakA kAraNa Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ skandhanirUpaNa yaha hai ki senA sacetana aura acetana ina donoM kA mizraNa (saMyoga) rUpa avasthA hai| hAthI, ghor3e, manuSya Adi sacetana tathA talavAra, dhanuSa, kavaca, bhAlA Adi acetana vastuoM ke samudAya kA nAma senA hai| isIlie ise mizradravyaskandha kahA hai| . jJAyakazarIrabhavyazarIravyatiriktadravyaskandha kA prakArAntara se prarUpaNa 65. ahavA jANagasarIrabhaviyasarIravatiritte davvakhaMdhe tivihe paNNatte / taM jahA--kasiNakhaMdhe 1 akasiNakhaMdhe 2 aNegadaviyakhaMdhe 3 / [65] athavA jJAyakazarIra-bhavyazarIravyatiriktadravyaskandha ke tIna prakAra haiN| jaise--1. kRtsnaskandha, 2. akRtsnaskandha, 3. anekdrvyskndh| vivecana- yahAM ubhayavyatirikta dravyaskandha ke prakArAntara se kRtsna (saMpUrNa), akRtsna (apUrNa) aura aneka (eka se adhika dravyoM kA samudAya), ina tIna bhedoM ke nAma batAye haiN| aba krama se unakA spaSTIkaraNa karate kRtsnaskandha 66. se kiM taM kasiNakhaMdhe ? kasiNakhaMdhe se ceva hayakkhaMdhe gayakkhaMdhe jAva usabhakhaMdhe / se taM kasiNakhaMdhe / [66 pra.] bhagavan ! kRtsnaskandha kA kyA svarUpa hai ? [66 u.] AyuSman ! hayaskandha, gajaskandha yAvat vRSabhaskandha jo pUrva meM kahe, vahI kRtsnaskandha haiM / yahI kRtsnaskandha kA svarUpa hai| vivecana- yahAM kRtsnaskandha kA svarUpa batalAyA gayA hai| yadyapi isa kRtsnaskandha ke udAharaNoM meM bhI sacittadravyaskandha ke udAharaNa hayaskandha Adi kA ullekha kiyA hai, lekina donoM meM antara yaha hai ki sacittadravyaskandha meM to haya (azva) Adi jIvoM kI vivakSA kI hai, unake zarIra kI nahIM aura kRtsnaskandha ke prasaMga meM jIva aura jIvAdhiSThita zarIrAvayava ina donoM ke samudAya kI vivakSA hai| isa taraha abhidheya-bhinnatA se sacittadravyaskandha aura kRtsnaskandha meM bheda (antara) hai| arthAt kRtsnaskandha meM jIva aura jIvAdhiSThita zarIrAvayavoM ke samudAya ko aura sacittadravyaskandha meM mAtra asaMkhyAtapradezI jIva ko grahaNa kiyA hai| isa prakAra udAharaNa eka hone para bhI donoM meM antara hai| ___ hayaskandha, gajaskandha Adi ke AkAra-prakAra meM jo choTApana, bar3Apana hai, vaha paudgalika pradezoM kI apekSA hai, lekina pratyeka jIva asaMkhyAtapradezI hai aura usa zarIra meM sabhI pradezoM ke sarvAtmanA tadAkAra rUpa se rahane ke kAraNa asaMkhyAta pradeza sarvatra tulya haiM, hInAdhikatA nahIM hai| pudgala pradezoM meM vRddhi-hAni hone para bhI AtmapradezoM meM vRddhi-hAni nahIM hotI hai| Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 anuyogadvArasUtra akRtsnaskandha 67. se kiM taM akasiNakhaMdhe ? akasiNakhaMdhe se ceva dupaesiyAdI khaMdhe jAva aNaMtapadesie khaMdhe / se taM akasiNakhaMdhe [67 pra.] bhagavan ! akRtsnaskandha kA kyA svarUpa hai ? [67 u.] AyuSman ! akRtsnaskandha pUrva meM kahe gaye dvipradezika skandha Adi yAvat anantapradezika skandha haiN| isa prakAra akRtsnaskandha kA svarUpa jAnanA caahie| vivecana-- sUtra meM akRtsnaskandha kI vyAkhyA kI hai| akRtsna yAni aparipUrNa / ataeva jisa skandha se anya koI dUsarA bar3A skandha hotA hai, vaha aparipUrNa hone ke kAraNa akRtsnaskandha hai| dvipradezika Adi skandha apUrNa haiM aura inameM aparipUrNatA isa prakAra hai ki dvipradezika skandha tripradezika skandha se nyUna hone ke kAraNa aparipUrNa hai| isI taraha uttarottara kI apekSA pUrva-pUrva kA skandha akRtsnaskandha jAnanA caahie| yaha akRtsnatA kRtsnatA prApta hone ke pUrva taka hotI hai| - pUrva meM dvipradezika Adi se lekara ananta pradeza vAle skandha sAmAnya rUpa se acitta kahe haiN| parantu akRtsnadravyaskandha ke prakaraNa meM sarvotkRSTa skandha se nIce ke skandha hI uttarottara kI apekSA akRtsnaskandha rUpa meM grahaNa kiye haiN| yahI ina donoM meM bheda hai| anekadravyaskandha 68. se kiM taM aNegadaviyakhaMdhe ? aNegadaviyakhaMdhe tasseva dese avacite tasseva dese uvacie / se taM aNegadaviyakhaMdhe / se taM jANagasarIrabhaviyasarIravatiritte davvakhaMdhe / se taM noAgamato davvakhaMdhe / se taM davvakhaMdhe / [68 pra.] bhagavan ! anekadravyaskandha kA kyA svarUpa hai ? [68 u.] AyuSman ! ekadeza apacita aura ekadeza upacita bhAga milakara unakA jo samudAya banatA hai, vaha anekadravyaskandha hai| ___ isa prakAra se jJAyakazarIrabhavyazarIravyatiriktadravyaskandha kA nirUpaNa samApta huA aura isakI samApti ke sAtha noAgama dravyaskandha kA aura sAtha hI dravyaskandha kA varNana bhI pUrNa huA jAnanA caahie| vivecana-- sUtrArtha spaSTa hai| isameM vizeSa kathanIya yaha hai ki eka deza apacita bhAga arthAt jIvapradezoM se rahita (acetana) nakha kezAdi rUpa bhAga evaM ekadeza upacita--jIvapradezoM se vyApta pITha, udara Adi bhAga ke saMyoga se eka viziSTa AkAra vAlA jo deha rUpa samudAya banatA hai, vaha anekadravyaskandha hai| jaise hayaskandha, gajaskandha aadi| - yadyapi yaha anekadravyaskandha bhI kRtsnaskandha kI taraha hayAdi skandha rUpa se pratIta hotA hai, phira bhI donoM meM yaha aMtara hai ki kRtsnaskandha meM to mAtra jIva ke pradezoM se vyApta zarIrAvayava rUpa deza ko hI vivakSita kiyA hai, jIva-pradezoM se avyApta nakhAdi pradezoM ko nahIM, kintu anekadravyaskandha meM pUrvokta ke sAtha nakhAdi rUpa acetana deza Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ skandhanirUpaNa bhI vivakSita haiN| mizradravyaskandha se bhI yaha anekadravyaskandha bhinna hai / kyoMki mizradravyaskandha meM to pRthak-pRthak rUpa se avasthita hastI, talavAra Adi ko mizraskandha rUpa se kahA hai, parantu isa anekadravyaskandha meM viziSTa pariNAma rUpa se pariNata hote hue acetana-acetana dravyoM ke eka samudAya ko aneka dravyaskandha kahA hai| bhAvaskandha nirUpaNa 69. se kiM taM bhAvakhaMdhe ? bhAvakhaM duvihe paNNatte / taM jahA-- Agamato ya 1 noAgamato ya 2 / [69 pra.] bhagavan ! bhAvaskandha kA kyA svarUpa hai ? [69 u.] AyuSman ! bhAvaskandha do prakAra kA kahA hai / vaha isa taraha -- 1 . AgamabhAvaskandha, 2 . noAgama bhAvaskandhA / 70. se kiM taM Agamato bhAvakhaMdhe ? Agamato bhAvakhaMdhe jANae uvautte / se taM Agamato bhAvakhaMdhe / 45 [ 70 pra.] bhagavan ! AgamabhAvaskandha kA kyA svarUpa hai ? [70 u.] AyuSman ! skandha pada ke artha kA upayoga yukta jJAtA AgamabhAvaskandha hai| 71. se kiM taM noAgamao bhAvakhaMdhe ? noAgamao bhAvakhaMdhe eesiM ceva sAmAiyamAiyANaM chaNhaM ajjhayaNANaM samudayasamiisamAgameNaM nipphanne AvassagasuyakkhaMdhe bhAvakhaMdhe tti labbhai / se taM noAgamato bhAvakhaMdhe / se taM bhAvakhaMdhe / [71 pra.] bhagavan ! noAgamabhAvaskandha kA kyA svarUpa hai ? [71 u.] AyuSman ! paraspara-sambandhita sAmAyika Adi chaha adhyayanoM ke samudAya ke milane se niSpanna Avazyaka zrutaskandha noAgamabhAvaskandha kahalAtA hai| isa prakAra se bhAvaskandha kI vaktavyatA jAnanA cAhie / vivecana -- ina sUtroM meM bhAvaskandha kA svarUpa spaSTa kiyA hai| inameM se AgamabhAvaskandha kI vyAkhyA to AgamabhAvAvazyaka pratipAdaka sUtra kI jaisI jAnanA cAhie / noAgamabhAvaskandha kI svarUpavyAkhyA meM 'samudayasamiisamAgameNaM' pada mukhya hai| isameM 'samudayasamii' kA artha hai sAmAyika Adi chaha adhyayanoM ke samUha kA avyavahita milanA tathA samAgama yAni SaT pradezI skandha kI taraha chaha adhikAra vAle Avazyaka zrutaskandha kA AtmA meM eka rUpa honA / arthAt lohazalAkAoM kI taraha paraspara nirapekSa sAmAyika Adi SaT AvazyakoM ke samudAya samiti - samAgama se niSpanna Avazyaka zrutaskandha kA nAma bhAvaskandha / yahI bhAvaskandha jaba mukhavastrikA, rajoharaNa Adi kI vyApaka rUpa kriyA se vivakSita kiyA jAtA hai taba vaha noAgamabhAvaskandha hai / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtra D yahAM noAgama meM prayukta 'no' zabda sarvathA AgamabhAva kA niSedhaka nahIM hai kintu ekadeza kA niSedhaka hai| skandhapadArtha kA jJAna Agama, usameM jJAtA kA upayoga bhAva aura rajoharaNa Adi dvArA kI jAne vAlI pramArjanA Adi kriyAyeM noAgama haiN| skandha ke paryAyavAcI nAma 72. tassa NaM ime egaTThiyA nANAghosA nANAvaMjaNA nAmadhejjA bhavaMti / taM jahA gaNa kAya nikAya khaMdha vagga rAsI puMje ya piMDa niyare ya / saMghAya Akula samUha bhAvakhaMdhassa pajjAyA // 5 // se taM khaMdhe / [72] usa bhAvaskandha ke vividha ghoSoM evaM vyaMjanoM vAle ekArthaka (paryAyavAcI) nAma isa prakAra haiM (gAthArtha) gaNa, kAya, nikAya, skandha, varga, rAzi, puMja, piMDa, nikara, saMghAta, Akula aura samUha, ye sabhI bhAvaskandha ke paryAya haiN| vivecana- paryAyavAcI zabdoM kI vyAkhyA isa prakAra hai1. gaNa- malla Adi gaNoM kI taraha skandha aneka paramANuoM kA saMzliSTa pariNAma hone se gaNa kahalAtA hai| 2. kAya-- skandha bhI pRthvIkAyAdi kI taraha hone se use kAya kahate haiN| 3. nikAya-- SaTjIvanikAya kI taraha yaha skandha bhI nikAya rUpa hai| 4. skandha-- dvipradezI, tripradezI Adi rUpa saMzliSTa pariNAma vAlA hone se skandha kahalAtA hai| 5. varga- govarga kI taraha skandha varga hai| 6. rAzi- cAvala, gehUM Adi dhAnya rAzivat hone se skandha kA nAma rAzi bhI hai| 7. puMja-- ekatrita kiye gaye dhAnyapuMjavat hone se ise puMja kahate haiN| 8. piMDa- gur3a Adi ke piMDavat hone se piMDa hai| 9. nikara- cAMdI Adi ke samUha kI taraha hone se yaha nikara hai| 10. saMghAta-- mahotsava Adi meM ekatrita janasamudAya kI taraha hone se isakA nAma saMghAta hai| 11. Akula- AMgana Adi meM ekatrita (vyApta) janasamUha jaisA hone se skandha ko Akula kahate haiN| 12. samUha-- nagarAdi ke janasamUha kI taraha vaha samUha hai| isa prakAra skandhAdhikAra kA samagra varNana jAnanA caahie| Avazyaka ke arthAdhikAra aura adhyayana 73. Avassagassa NaM ime atthAhigArA bhavaMti / taM jahA sAvajjajogaviratI 1 ukkittaNa 2 guNavao ya paDivattI 3 / khaliyassa niMdaNA 4 vaNatigiccha 5 guNadhAraNA 6 ceva // 6 // Mm; Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ skandhanirUpaNa 47 [73] Avazyaka ke adhikAroM ke nAma isa prakAra haiM (gAthArtha) 1. sAvadyayogavirati, 2. utkIrtana, 3. guNavatpratipatti, 4. skhalitanindA, 5. vraNacikitsA aura 6. gunndhaarnnaa| vivecanayahAM Avazyaka ke chaha arthAdhikAroM ke nAma batAye haiN| ye arthAdhikAra isalie haiM ki Avazyaka kI sAdhanA, ArAdhanA dvArA jo upalabdhi hotI hai athavA jo karaNIya hai usakA bodha inake dvArA hotA hai| spaSTIkaraNa isa prakAra hai sAvadyayogavirati-- hiMsA, asatya Adi sAvadha yogoM kA tyAga karanA / arthAt hiMsA Adi nindanIya kAryoM se virata honA athavA hiMsA Adi ke kAraNa hone vAlI malina mAnasika Adi vRttiyoM ke prati unmukha na honA sAvadyayogavirati (sAmAyika) arthAdhikAra hai| utkIrtana- sAvadyayoga kI virati se jo svayaM siddha, buddha, mukta hue evaM dUsaroM ko bhI Atmazuddhi ke lie isI sAvadhayoga-pravRtti ke tyAga kA jinhoMne upadeza diyA aise upakAriyoM ke guNoM kI stuti karanA utkIrtana (caturviMzatistava) arthAdhikAra hai| __ guNavatpratipatti- sAvadyayogavirati kI sAdhanA meM tatpara guNavAn arthAt mUla evaM uttara guNoM ke dhAraka saMyamI nirgrantha zramaNavarga kI pratipatti--Adara-sammAna karanA guNavatpratipatti (vaMdanA) arthAdhikAra hai| skhalitanindA- saMyamasAdhanA karate hue pramAdavaza hone vAlI skhalanA--aticAra--doSa kI zuddha buddhi se saMvegabhAvanApUrvaka nindA gardA karanA skhalitanindA (pratikramaNa) arthAdhikAra hai| vraNacikitsA svIkRta sAdhanA meM kAyotsarga karake zarIra para mamatva-rAgabhAva tyAga karake aticArajanya bhAvavraNa (ghAva-doSa) kA prAyazcitta rUpa auSadhopacAra dvArA nirAkaraNa karanA vraNacikitsA (kAyotsarga) arthAdhikAra guNadhAraNA- prAyazcitta dvArA doSoM kA pramArjana karake mUla aura uttara guNoM ko aticAra rahita--nirdoSa dhAraNa--pAlana karanA guNadhAraNA (pratyAkhyAna) arthAdhikAra hai| gAthokta 'ca' aura 'eva' zabdoM dvArA yaha spaSTa kiyA hai ki mUla meM Avazyaka ke yahI chaha arthAdhikAra haiM aura inase sambandhita AcAra-vicAra Adi sabhI kA inhIM meM samAveza ho jAtA hai| 74. Avassagassa eso piMDattho vaNNito samAseNaM / etto ekkekkaM puNa ajjhayaNaM kittaissAmi // 7 // taM jahA sAmAiyaM 1 cauvIsatthao 2 vaMdaNaM 3 paDikkamaNaM 4 kAussaggo 5 paccakkhANaM 6 / [74] isa prakAra se AvazyakazAstra ke samudAyArtha kA saMkSepa meM kathana karake aba eka-eka adhyayana kA varNana kruuNgaa| unake nAma yaha haiM 1. sAmAyika, 2. caturviMzatistava, 3. vaMdanA, 4. pratikramaNa, 5. kAyotsarga aura 6. prtyaakhyaan| vivecana-- yaha pratijJAvAkya hai| piMDArtha ke rUpa meM AvazyakazAstra ke jisa artha kA pUrva meM saMketa kiyA hai Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 anuyogadvArasUtra usI kA vizada varNana karane ke lie yahAM pRthak-pRthak adhyayanoM ke nAma batAye haiN| inakA. spaSTIkaraNa isa prakAra hai sAmAyika adhyayana sarvasAvadyayoga kI virati kA pratipAdaka hai| caturviMzatistava kA adhyayana caubIsa tIrthaMkaroM kA stavana--guNAnuvAda kiye jAne sa utkIrtana rUpa hai| vaMdanA adhyayana mUlaguNoM evaM uttaraguNoM se saMpanna muniyoM kA bahumAna karane rUpa hone se guNavatpratipatti arthAdhikAra hai| pratikramaNa adhyayana mUlaguNoM aura uttaraguNoM se skhalita hone para lage aticAroM kA nirAkaraNa karane vAlA hone se skhalitanindA arthAdhikAra rUpa hai| ___ kAyotsarga nAmaka pAMcavAM adhyayana cAritrapuruSa ke aticArarUpI bhAvavraNa kI prAyazcitta rUpa cikirA karane ke kAraNa vraNacikitsA adhikAra hai| pratyAkhyAna adhyayana mUla aura uttara guNoM ko niraticAra dhAraNa karane rUpa hone se guNadhAraNA arthAdhikArAtmaka hai| yadyapi kRta pratijJAnusAra Avazyaka, zruta aura skandha ke anantara adhyayana kA nikSepa kiyA jAnA cAhie thA, kintu vakSyamANa 'nikSepa-anuyogadvAra' meM nikSepa kiye jAne se yahAM mAtra adhyayanoM ke nAmoM kA ullekha kiyA hai| anuyogadvAra-nAmanirdeza 75. tattha paDhamajjhayaNaM sAmAiyaM / tassa NaM ime cattAri aNuogaddArA bhavaMti / taM jahA--uvakkame 1 Nikkheve 2 aNugame 3 Nae 4 / [75] ina (chaha adhyayanoM) meM se prathama sAmAyika adhyayana ke yaha cAra anuyogadvAra haiM1. upakrama, 2. nikSepa, 3. anugama, 4. ny| vivecana-'ekkekkaM puNa ajjhayaNaM kittaissAmi' ke nirdezAnusAra sUtrakAra ne sAmAyika sambandhI vicAraNA prArambha kI hai| sAmAyika ke prathama upanyAsa kA kAraNa yaha hai ki sAmAyika samasta cAritraguNoM kA AdhAra aura mAnasika, zArIrika duHkhoM ke nAza tathA mukti kA pradhAna hetu hai| sAmAyika kI niyukti- samasya Aya: samAyaH prayojanamasyeti sAmAyikam sarvabhUtoM meM Atmavat dRSTi se saMpanna rAga-dveSa rahita AtmA ke (samabhAva rUpa) pariNAma ko sama aura isa sama kI Aya-prApti yA jJAnAdi guNotkarSa ke sAtha lAbha ko samAya kahate haiN| yaha samAya hI jisakA prayojana hai, usakA nAma sAmAyika hai| ____ anuyoga- adhyayana ke artha kA kathana karane kI vidhi kA nAma anuyoga hai| athavA sUtra ke sAtha usakA anukUla artha sthApita karanA anuyoga hai| upakrama- nikSepa karane yogya banAne kI rIti se dUrastha vastu kA samIpa lAnA-pratipAdana krnaa| athavA guru ke jisa vacana-vyApAra dvArA athavA vinIta ziSya ke vinayAdi guNoM se vastu nikSepayogya kI jAtI hai use upakrama kahate haiN| Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upakramanirUpaNa 49 nikSepa- nAma, sthApanA Adi ke bheda se sUtragata padoM kA nyAsa-vyavasthApana krnaa| anugama- sUtra kA anukUla artha khnaa| naya- ananta dharmAtmaka vastu ke zeSa dharmoM ko apekSAdRSTi se gauNa mAnakara mukhya rUpa se eka aMza ko grahaNa karane vAlA bodh| upakrama Adi kA kramavinyAsa- nikSepayogyatA prApta vastu nikSipta hotI hai aura isa yogya banAne kA kArya upakrama dvArA hotA hai| ataH sarvaprathama upakrama aura tadanantara nikSepa kA nirdeza kiyA hai| nAma Adi ke rUpa meM nikSipta vastu hI anugama kI viSayabhUta banatI hai, isalie nikSepa ke anantara anugama kA tathA anugama se yu (jJAta) huI vastu nayoM dvArA vicArakoTi meM AtI hai, ataeva anugama ke bAda naya kA kathana kiyA gayA hai| upakrama ke bheda aura nAma-sthApanA upakrama 76. se kiM taM uvakkame ? uvakkame chavvihe paNNatte / taM jahA--nAmovakkame 1 ThavaNovakkame 2 davvovakkame 3 khettovakkame 4 kAlovakkame 5 bhAvovakkame 6 / [76 pra.] bhagavan ! upakrama kA svarUpa kyA hai ? [76 u.] AyuSman ! upakrama ke chaha bheda haiN| ve isa prakAra--1. nAma-upakrama, 2. sthApanA-upakrama, 3. dravya-upakrama, 4. kSetra-upakrama, 5. kAla-upakrama, 6. bhaav-upkrm| 77. nAma-ThavaNAo gayAo / [77] nAma-upakrama aura sthApanA-upakrama kA svarUpa nAma-Avazyaka evaM sthApanA-Avazyaka ke samAna jAnanA caahie| vivecana-- sUtrakAra ne ina do sUtroM meM upakrama ke bhedoM ke sAtha nAma aura sthApanA upakrama kA svarUpa batalAyA hai| kisI cetana yA acetana padArtha kA 'upakrama' aisA nAma rakha lenA nAma-upakrama hai aura kisI padArtha meM upakrama kA Aropa karanA-upakrama rUpa se use mAna lenA sthApanA-upakrama kahalAtA hai| dravya-upakrama 78. se kiM taM davvovakkame ? davvovakkame duvihe paNNatte / taM jahA--Agamao ya 1 noAgamao ya 2 jAva jANagasarIrabhaviyasarIravatiritte davvovakkame tivihe paNNatte / taM jahA-sacitte 1 acitte 2 mIsae 3 / [78 pra.] bhagavan ! dravya-upakrama kA kyA svarUpa hai ? [78 u.] AyuSman ! dravya-upakrama do prakAra kA hai--1. Agamadravya-upakrama, 2. noAgamadravya-upakrama ityAdi pUrvavat jAnanA cAhie yAvat jJAyakazarIra-bhavyazarIravyatirikta dravya-upakrama ke tIna prakAra haiN| ve isa taraha-1. sacittadravya-upakrama, 2. acittadravya-upakrama, 3. mishritdrvy-upkrm| Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtra vivecana-- sUtra meM dravya-upakrama kI vyAkhyA to kI hai, lekina katipaya viSayoM ke lie saMketa mAtra kiyA hai, jisakA spaSTIkaraNa isa prakAra jAnanA cAhie bhUtakAlIna athavA bhaviSyatkAlIna upakrama kI paryAya ko vartamAna meM upakrama rUpa se kahanA dravya-upakrama hai| isake bhI dravyAvazyaka ke bhedoM kI taraha Agama aura noAgama ko Azrita karake do bheda haiN| unameM se upakrama ke artha kA anupayukta jJAtA Agama kI apekSA dravyopakrama hai aura noAgama ko Azrita karake jJAyakazarIra, bhavyazarIra tathA donoM se vyatirikta, ye tIna bheda hote haiN| unameM upakrama ke anupayukta jJAtA kA nirjIva zarIra noAgamajJAyakazarIradravyopakrama tathA jisa prApta zarIra se jIva Age upakrama ke artha ko sIkhegA vaha bhavyazarIradravyaupakrama hai aura ina donoM se vyatirikta noAgamadravyopakrama kA sUtra meM isa prakAra se saMketa kiyA hai jisa upakrama kA viSaya sacittadravya hai, acittadravya hai aura sacitta-acitta donoM prakAra kA dravya hai, use anukrama se ubhaya-vyatirikta sacittadravyopakrama, acittadravyopakrama aura mizradravyopakrama jAnanA caahie| inakA vizeSatA ke sAtha spaSTIkaraNa Age kiyA jA rahA hai| sacittadravyopakrama 79. se kiM taM sacittadavvovakkame ? sacittadavvovakkame tivihe paNNatte / taM jahA-dupayANaM 1 cauppayANaM 2 apayANaM 3 / ekkekke duvihe--parikamme ya 1 vatthuviNAse ya 2 / [79 pra.] bhagavan ! sacittadravyopakrama kA kyA svarUpa hai ? __ [79 u.] AyuSman ! sacittadravyopakrama tIna prakAra kA kahA hai| yathA--1. dvipada--manuSyAdi do paira vAle dravyoM kA upakrama, 2. catuSpada--cAra paira vAle pazu Adi kA upakrama, 3. apada--binA paira vAle vRkSAdi dravyoM kA upkrm| ye pratyeka upakrama bhI do-do prakAra ke haiM--1. parikarmadravyopakrama, 2. vstuvinaashdrvyopkrm| 80. se kiM taM dupae uvakkame ? dupae uvakkame dupayANaM naDANaM naTTANaM jallANaM mallANaM muTThiyANaM velaMbagANaM kahagANaM pavagANaM lAsagANaM AikkhagANaM laMkhANaM maMkhANaM tUNaillANaM tuMbavINiyANaM kAyANaM mAgahANaM / se taM dupae uvakkame / [80 pra.] bhagavan ! dvipada-upakrama kA kyA svarUpa hai ? [80 u.] AyuSman ! naToM, nartakoM, jalloM (rassI para khela karane vAloM), malloM, mauSTikoM (muTThI se prahAra karane vAloM, paMjA lar3Ane vAloM), velabakoM (vidUSakoM, bahurupiyoM), kathakoM (kathA kahAnI kahane vAloM), plavakoM (chalAMga lagAne vAloM, tairane vAloM), lAsakoM (hAsyotpAdaka kriyAyeM karane vAloM, bhAMDoM), AkhyAyakoM (zubhAzubha batAne vAloM), laMkhoM (bAMsa Adi para car3hakara khela dikhAne vAloM), maMkhoM (citrapaTa dikhAne vAle bhikSuoM), tUNikoM (taMtuvAdya-vAdakoM), tuMbavINakoM (tumbe kI vINA-vAdakoM), kAvaDiyAoM tathA mAgadhoM (maMgalapAThakoM) Adi do paira vAloM kA parikarma aura vinAza karane rUpa upakrama Ayojana dvipadadravyopakrama hai| Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upakramanirUpaNa 51 81. se kiM taM cauppae uvakkame ? cauppae uvakkame cauppayANaM AsANaM hatthINaM iccAi / se taM cauppae uvakkame / [81 pra.] bhagavan ! catuSpadopakrama kA kyA svarUpa hai ? [81 u.] AyuSman ! cAra paira vAle azva, hAthI Adi pazuoM ke upakrama ko catuSpadopakrama kahate haiN| 82. se kiM taM apae uvakkame ? apae uvakkame apayANaM aMbANaM aMbADagANaM iccAe / se taM apae uvakkame / se taM sacittadavvovakkame / . [82 pra.] bhagavan ! apada-dravyopakrama kA kyA svarUpa hai ? [82 u.] AyuSman ! Ama, AmrAtaka Adi binA paira vAloM se sambandhita upakrama ko apada-upakrama kahate isa prakAra se sacittadravyopakrama kA svarUpa jAnanA caahie| vivecana- ina tIna sUtroM meM sacittadravyopakrama kA svarUpa batalAyA gayA hai| sacetana hone se dvipada, catuSpada aura apada ina tIna meM samasta zarIradhArI jIvoM kA grahaNa ho jAne se sacittadravyopakrama ke tIna bheda batAye haiN| dvipadoM, catuSpadoM aura apadoM ke rUpa meM kramazaH naTa Adi manuSyoM, hAthI Adi caupAyoM aura Ama Adi apadoM (vRkSoM) ke nAma sugamatA se bodha karAne ke lie udAharaNa rUpa meM prayukta kiye haiN| vastu ke guNa, zaktivizeSa kI vRddhi karane ke prayatna yA upAya ko parikarma aura vastu ke vinAza ke sAdhanoM talavAra Adi ke dvArA unako vinaSTa kiye jAne ke prayatna ko vastuvinAza upakrama kahate haiN| naTa, nartaka Adi dvipadoM kI zArIrika zakti bar3hAne vAle ghRtAdi padArthoM kA sevana rUpa prayatnavizeSa dvipada parikarma-upakrama hai aura talavAra Adi ke dvArA inhIM kA vinAza ghAta karane rUpa prayatna--Ayojana vastuvinAzaupakrama kahalAtA hai| isI prakAra catuSpadoM aura apadoM sambandhI parikarma aura vinAza viSayaka upakramoM ke lie bhI samajha lenA caahie| acittadravyopakrama 83. se kiM taM acittadavvovakkame ? acittadavvovakkame khaMDAINaM guDAdINaM matsyaMDINaM / se taM acittadavvovakkame / [83 pra.] bhagavan ! acittadravyopakrama kA kyA svarUpa hai ? [83 u.] AyuSman ! khAMDa (zakkara), gur3a, mizrI athavA rAba Adi padArthoM meM upAyavizeSa se madhuratA kI vRddhi karane aura inake vinAza karane rUpa upakrama ko acittadravyopakrama kahate haiN| Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 mizradravyopakrama anuyogadvArasUtra 84. se kiM taM mIsae davvovakkame ? mIsa davvovakkame se ceva thAsaga AyaMsagAimaMDite AsAdI / se taM mIsae davvovakkame / se taM jANayasarIrabhaviyasarIravairitte davvovakkame / se taM noAgamao davvovakkame / se taM davvovakkame / [84 pra.] bhagavan ! mizradravyopakrama kA kyA svarUpa hai ? [84 u.] AyuSman ! sthAsaka, darpaNa Adi se vibhUSita evaM (kuMkuma Adi se) maMDita azvAdi sambandhI upakrama ko mizradravyopakrama kahate haiM / isa prakAra se jJAyakazarIra bhavyazarIravyatirikta dravyopakrama kA svarUpa jAnanA cAhie aura isake sAtha hI noAgamadravyopakrama evaM dravyopakrama kI vaktavyatA pUrNa huI / vivecana-- acittadravyopakrama kI vyAkhyA sugama hai, acitta padArthoM meM guNAtmaka vRddhi athavA unako naSTa karane ke lie kiyA jAne vAlA prayatna acittadravyopakrama kahalAtA hai| mizradravyopakrama ke viSaya meM yaha jAnanA cAhie-- azva, baila Adi sacitta haiM aura sthAsaka, Adarza, kuMkuma Adi acitta haiN| mizra zabda dvArA ina donoM kA bodha karAyA hai| aise vibhUSita, maMDita azvAdi ko zikSaNa dekara vizeSa guNoM se yukta karanA parikarmarUpa dravyopakrama hai evaM talavAra Adi ke dvArA unakA prANanAza karanA Adi vastuvinAzarUpa dravyopakrama hai| zabdArtha - thAsaga (sthAsaka ) - azva ko vibhUSita karane vAlA AbhUSaNa / AyaMsaga (Adarza) - baila Adi ke gale kA darpaNa jaisA camakIlA AbhUSaNa vizeSa / kSetropakrama 85. se kiM taM khettovakkame ? khettavakkame jaNaM hala - kuliyAdIhiM khettAiM uvakkAmijjaMti / se taM khettovakkame / [85 pra.] bhagavan ! kSetropakrama kA kyA svarUpa hai ? [85 u.] AyuSman ! hala, kulika Adi ke dvArA jo kSetra ko upakrAnta kiyA jAtA hai, vaha kSetropakrama hai| vivecana-- yahAM saMkSepa meM kSetropakrama kA svarUpa batalAyA hai aura kSetra zabda se gehUM Adi anna ko utpanna karane vAle sthAna --kheta ko grahaNa kiyA hai| ataeva hala aura kulika --kheta meM se tRNAdi ko haTAne ke kAma meM Ane vAlA eka prakAra kA hala (dezI bhASA meM ise 'bakhara' kahate haiM / ) se jotakara kheta ko bIjotpAdana yogya banAnA parikarma viSayaka kSetropakrama hai aura usI kSetra ko hAthI Adi bAMdha kara bIjotpAdana ke ayogya (baMjara) banA denA vinAza-viSayaka kSetropakrama hai| kyoMki hAthI ke mala-mUtra se kheta kI bIjotpAdana zakti kA nAza ho jAtA hai| yadyapi parikarma aura vinAza kSetragata pRthvI Adi dravyoM ke hone kI apekSA ise dravyopakrama kahA jA sakatA hai, phira bhI kSetropakrama ko pRthak mAnane kA kAraNa yaha hai ki kSetra kA artha hai AkAza aura AkAza amUrta hai, ata: Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upakramanirUpaNa usakA to upakrama nahIM hotA hai| kintu Adheya rUpa meM vartamAna pRthvI Adi dravyoM kA upakrama ho sakane se unakA upakrama--AdhAra rUpa AkAza meM upacarita kara liye jAne se use kSetropakrama kahate haiN| jaise ki maJcAkrozanti maMca bolate haiM, aisA jo kahA jAtA hai vaha Adheya rUpa puruSoM Adi ko maMca rUpa AdhAra meM upacarita karake kahA jAtA hai| kAlopakrama 86. se kiM taM kAlovakkame ? kAlovakkame jaM NaM nAliyAdIhiM kAlassovakkamaNaM kIrati / se taM kAlovakkame / [86 pra.] bhagavan ! kAlopakrama kA kyA svarUpa hai ? [86 u.] AyuSman ! nAlikA Adi ke dvArA jo kAla kA yathAvat jJAna hotA hai, vaha kAlopakrama hai| vivecana -- sUtrArtha spaSTa hai| nAlikA (tAMbe kA banA peMde meM se eka chidra sahita pAtra - vizeSa, jalaghar3I, ghar3I Adi) athavA kIla Adi kI chAyA dvArA kAla kA jo yathArtha parijJAna kiyA jAtA hai vaha parikarmarUpa tathA nakSatroM Adi kI cAla se jo kAlavinAza hotA hai vaha vastuvinAza rUpa kAlopakrama hai| kAla dravya kA paryAya hai aura dravya - paryAya kA mecakamaNivat saMvalita rUpa hone se dravyopakrama ke varNana meM kAlopakrama kA bhI kathana kiyA jA cukA mAnanA caahie| tathApi samaya, AvalikA, muhUrta ityAdi rUpa se kAla kA svataMtra astitva batAne ke lie kAlopakrama kA pRthak nirdeza kiyA hai| bhAvopakrama 87. se kiM taM bhAvovakkame ? bhAvokka duvihe paNNatte / taM jahA-- Agamato ya 1 noAgamato ya 2 / 53 [ 87 pra.] bhagavan ! bhAvopakrama kA kyA svarUpa hai ? [87 u.] AyuSman ! bhAvopakrama ke do prakAra haiM / ve isa taraha -- 1. AgamabhAvopakrama, 2. noAgamabhAvo pakrama / 88. se kiM taM Agamao bhAvovakkame / Agamao bhAvovakkame jANae uvautte / se taM Agamao bhAvovakkame / [88 pra.] bhagavan ! AgamabhAvopakrama kA kyA svarUpa hai ? [88 u.] AyuSman ! upakrama ke artha ko jAnane ke sAtha jo usake upayoga se bhI yukta ho, vaha AgamabhAvopakrama hai| 1 89. se kiM taM noAgamato bhAvovakkame ? noAgamato bhAvovakkame duvihe paNNatte / taM jahA -- pasatthe ya 1 apasatthe ya 2 / [89 pra.] bhagavan ! noAgamabhAvopakrama kA svarUpa kyA hai ? Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 anuyogadvArasUtra [89 u.] AyuSman ! noAgamabhAvopakrama do prakAra kA kahA hai| yathA--1. prazasta aura 2. aprazasta / 90. se kiM taM apasatthe bhAvovakkame ? apasatthe bhAvovakkame DoDiNi-gaNiyA maccAINaM / se taM apasatthe bhAvovakkame / [90 pra.] bhagavan ! aprazasta bhAvopakrama kA kyA svarUpa hai ? [90 u. ] AyuSman ! DoDaNI brAhmaNI, gaNikA aura amAtyAdi kA anya ke bhAvoM ko jAnane rUpa upakrama aprazasta noAgamabhAvopakrama hai| 91. se kiM taM pasatthe bhAvovakkame ? pasatthe bhAvovakkame gurumAdINaM / se taM pasatthe bhAvovakkame / se taM noAgamato bhAvovakkame / se taM bhAvovakkame / [91 pra.] bhagavan ! prazasta bhAvopakrama kA kyA svarUpa hai ? [91 u.] AyuSman ! guru Adi ke abhiprAya ko yathAvat jAnanA prazasta noAgamabhAvopakrama hai| isa prakAra se noAgamabhAvopakrama kA aura isake sAtha hI bhAvopakrama kA varNana pUrNa huA jAnanA cAhie / vivecana -- sUtrakAra ne yahAM saprabheda bhAvopakrama kA svarUpa nirdeza karane ke sAtha bhAvopakrama kI vaktavyatA kI samApti kA saMketa kiyA hai| bhAvopakrama -- svabhAva, sattA, AtmA, yoni aura abhiprAya ye bhAva zabda ke pAMca artha haiN| inameM se yahAM abhiprAya artha grahaNa kiyA gayA hai| ataeva artha yaha huA ki bhAva abhiprAya ke yathAvat parijJAna ko bhAvopakrama kahate haiM aura upakrama zabda ke artha ke jJAna ke sAtha usake upayoga se yukta jIva AgamabhAvopakrama kahalAtA hai| AgamabhAvopakrama ke aprazasta aura prazasta yaha do bheda hone kA kAraNa yaha hai ki DoDiNI, brAhmaNI Adi ne parakIya abhiprAya ko jAnA to avazya kintu vaha sAMsArika phalajanaka hone se aprazasta hai| guru Adi kA abhiprAya mokSa kA kAraNa hone se prazasta hai| laukika dRSTi kI apekSA yaha upakrama kA varNana jAnanA caahie| aba zAstrIya paddhati se upakrama kA nirUpaNa karate haiM / upakrama varNana kI zAstrIya dRSTi 92. ahavA uvakkame chavvihe paNNatte / taM jahA-- ANupuvvI 1 nAmaM 2 pamANaM 3 vattavvayA 4 atthAhigAre 5 samoyAre 6 / [92] athavA upakrama ke chaha prakAra haiM / yathA - 1. AnupUrvI, 2. nAma, 3. pramANa, 4. vaktavyatA, 5. arthAdhikAra 1 aura 6. samavatAra / vivecana -- prakArAntara se upakrama ke ina bhedoM kA nirdeza karane kA kAraNa yaha hai ki pUrva meM jisa prazasta ina dRSTAntoM ke kathAnaka pariziSTa meM dekhiye / 1. Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnupUrvInirUpaNa bhAvopakrama kA varNana kiyA hai, vaha gurubhAvopakrama rUpa hai| pUrva meM Adi zabda se grahaNa kiye gaye zAstrIya bhAvopakrama kA varNana yahAM prastuta hai| AnupUrvI Adi prakAroM dvArA kiye jAne se usake chaha bheda ho jAte haiM / AnupUrvI nirUpaNa 93. se kiM taM ANupuvvI ? aNuvI dasavihA paNNattA / taM jahA-- nAmANupuvvI 1 ThavaNANupuvvI 2 davvANupuvvI 3 khettANupuvvI 4 kAlANupuvvI 5 ukkittaNANupuvvI 6 gaNaNANupuvvI 7 saMThANANupuvvI 8 sAmAyAriyANupuvvI 9 bhAvANupuvvI 10 / 55 [93 pra.] bhagavan ! AnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [93 u.] AyuSman ! AnupUrvI dasa prakAra kI hai| vaha isa prakAra - 1. nAmAnupUrvI, 2. sthApanAnupUrvI, 3. dravyAnupUrvI, 4. kSetrAnupUrvI, 5. kAlAnupUrvI, 6. utkIrtanAnupUrvI, 7. gaNanAnupUrvI, 8. saMsthAnAnupUrvI, 9. samAcAryAnupUrvI, 10. bhAvAnupUrvI / vivecana----- sUtra meM zAstropakrama ke prathama bheda AnupUrvI ke dasa nAmoM ko ginAyA / jinakA yathAkrama vivecana Age kiyA jaaegaa| AnupUrvI -- AnupUrvI, anukrama evaM paripATI, ye AnupUrvI ke paryAyavAcI zabda haiN| ataH artha yaha huA ki anukrama -- eka ke pIche dUsarA aisI paripATI ko AnupUrvI kahate haiM - pUrvasya anu - pazcAdanupUrvaM : tasya bhAvaH AnupUrvI / nAma - sthApanA AnupUrvI 94. se kiM taM NAmANupuvvI ? nAma-ThavaNAo taheva / [94 pra.] bhagavan ! nAma (sthApanA) AnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [94 u.] AyuSman ! nAma aura sthApanA AnupUrvI kA svarUpa nAma aura sthApanA Avazyaka jaisA jAnanA caahie| dravyAnupUrvI 95. davvANupuvvI jAva se kiM taM jANagasarIrabhaviyasarIravairittA davvANupuvvI ? jANagasarIrabhaviyasarIravairittA davvANupuvvI duvihA paNNattA / taM jahA -- uvaNihiyA ya 1 aNovaNihiyA ya 2 / [95] dravyAnupUrvI kA svarUpa bhI jJAyakazarIra - bhavyazarIravyatirikta dravyAnupUrvI ke pahale taka sabheda dravyAvazyaka ke samAna jAnanA cAhie / pra. bhagavan ! jJAyakazarIra- bhavyazarIravyatirikta dravyAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtra u. AyuSman ! jJAyakazarIra bhavyazarIravyatirikta dravyAnupUrvI do prakAra kI kahI hai| yathA - 1. aupanidhikI dravyAnupUrvI aura 2. anaupanidhikI dravyAnupUrvI / 96. tattha NaM jA sA uvaNihiyA sA ThappA / 56 [96] inameM se aupanidhikI dravyAnupUrvI sthApya hai / tathA-- 97. tattha NaM jA sA aNovaNihiyA sA duvihA pannattA / taM jahA--Negama - vavahArANaM 1 saMgahas ya 2 / [97] anaupanidhikI dravyAnupUrvI ke do prakAra haiM--1. naigama - vyavahAranayasaMmata, 2 . saMgrahanayasaMmata / vivecana--- sUtra saMkhyA 94-95 meM nAma, sthApanA AnupUrvI tathA dravyAnupUrvI ke katipaya bhedoM kA svarUpa sadRza nAma vAle Avazyaka ke bhedoM ke jaisA samajhane kA atideza kiyA hai| isake atirikta vizeSa kathanIya isa prakAra hai aupanidhikI AnupUrvI-- isakA mUla zabda upanidhi hai| jisameM 'upa' kA artha hai samIpa tathA 'nidhi' kA artha hai rkhnaa| ataeva kisI eka vivakSita padArtha ko pahale vyavasthApita karake phira usake pAsa hI pUrvAnupUrvI Adi ke krama se anyAnya padArthoM ko rakhe jAne ko upanidhi kahate haiM aura yaha upanidhi jisa AnupUrvI kA prayojana hai, use aupanidhikI AnupUrvI kahate haiM / anaupanidhikI AnupUrvI-- anupanidhi---- pUrvAnupUrvI Adi ke kramAnusAra padArtha kI sthApanA, vyavasthA nahIM karanA anaupanidhikI AnupUrvI kahalAtI hai / ina donoM meM alpaviSaya vAlI hone se aupanidhikI AnupUrvI ko gauNa mAnakara pahale bahuviSaya vAlI anaupanidhikI AnupUrvI kA varNana prAraMbha kiyA hai| aupanidhikI AnupUrvI kA kathana Age kiyA jaaegaa| anaupanidhikI AnupUrvI kI dvividhatA -- naigama, saMgraha, vyavahAra Adi sAta nayoM kA dravyArthika aura paryayArthika ina do nayoM meM antarbhAva ho jAtA hai / dravyArthikanaya dravya hI paramArtha hai, isa prakAra paryAyoM ko gauNa karake dravya ko svIkAra karatA hai aura paryAyArthikanaya kI dRSTi se paryAyeM hI mukhya haiM-- sat haiN| naigama, saMgraha aura vyavahAra ye tIna naya dravya ko hI viSaya karane vAle hone se dravyArthikanaya haiM tathA RjusUtra, zabda, samabhirUDha aura evaMbhUta ye cAra naya paryAyoM ko viSaya karane vAle hone se paryAyArthikanaya haiN| sAmAnya se dravyArthikanaya do prakAra kA hai--1. vizuddha, 2. avizuddha / naigama aura vyavahAra naya ananta paramANu, ananta dvyaNuka Adi aneka vyakti svarUpa aura kRSNAdi aneka guNoM ke AdhArabhUta trikAlavartI dravya ko viSaya karane vAle hone se avizuddha haiM aura saMgrahanaya svajAti kI apekSA paramANu Adi eka sAmAnya rUpa dravya ko hI viSaya karatA hai / yaha dravyagata pUrvApara vibhAga ko nahIM mAnatA hai| isakI dRSTi meM aneka bhinna-bhinna paramANu Adi bhI paramANutva Adi rUpa se samAnatA vAle hone ke kAraNa eka haiM, ataH unameM bhI bheda nahIM hai| ina saba kAraNoM se saMgraha vizuddha hai / ataeva dravyArthikanaya ke mata se dravyAnupUrvI kA zuddha-azuddha svarUpa batAne ke lie anaupanidhikI AnupUrvI ke do bheda ho jAte haiM / Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 57 AnupUrvI hai skandha meM anaupanidhikI AnupUrvI kaise ? - jijJAsu kA prazna hai ki skandha anantapradezI taka ke hote haiM / unameM koI tripradezI, koI catu: pradezI isa prakAra uttarottara samasta skandha kramapUrvaka hone se unameM pUrvAnupUrvI ke krama se sthApanA kI vyavasthA hone ke kAraNa aupanidhikitva saMbhava hai, anaupanidhikarUpatA kaise ? isakA uttara yaha ki skandhagata tripradezikatA Adi kisI ke dvArA krama se rakhakara nahIM banAI gaI hai| vaha to svabhAva se hI hai| sabhI skandha svAbhAvika pariNAma se pariNata hote rahate haiM / ataeva skandha meM anaupanidhikIpana hai| jahAM tIrthaMkara Adi ke dvArA pUrvAnupUrvI ke krama se vastuoM kI vyavasthA hotI hai, vahAM para aupanidhikI AnupUrvI hotI hai| jaise dharma, adharma Adi chaha dravyoM meM athavA sAmAyika Adi chaha adhyayanoM meM / anaupanidhikI meM AnupUrvitva kaise ? - yadyapi anaupanidhikI meM pUrvAnupUrvI ke krama se vyavasthApana nahIM hotA hai, phira bhI tIna Adi paramANuoM meM Adi, madhya aura anta rUpa niyata krama se vyavasthApana kI yogyatA hI AnupUrvatva kA kAraNa hai / pAThabheda -- atrokta sUtra 94-95 ke sthAna para kisI-kisI prati meM nimna prakAra se vistRta pATha hai-- nAmaThavaNAo gayAo se kiM taM davvANupuvvI ? 2 duvihA paNNattA, taM jahA -- Agamao a noAgamao a / se kiM taM Agamao davvANupuvvI ? 2 jassa NaM ANupuvvitti payaM sikkhiyaM ThiyaM jiyaM miyaM parijiyaM jAva no aNuppehAe, kamhA ? aNuvaogo davvamitikaTTu, Negamassa NaM ego aNuvautto Agamao egA davvANupuvvI jAva kamhA ? jai jANae aNuvautte na bhavai se taM Agamao davvANupuvvI / se kiM taM noAgamao davvANupuvvI ? 2 tivihA paNNattA, taM jahA--jANagasarIradavvANupuvvI bhaviasarIradavvANupuvI, jANayasarIra-bhaviyasarIravairittAdavvANupuvvI / kiM taM jANayasarIradavvANupuvvI ? 2 payatthAhigArajANayassa jaM sarIrayaM vavagayacuyacAviyacattadehaM sesaM jahA davvAvassae tahA bhANiavvaM jAva se taM jANayasarIradavvANupuvvI / se kiM taM bhaviasarIradavvANupuvvI ? 2 je jIve joNIjammaNanikkhaMte sesaM jahA davvAvassae jAva se taM bhaviasarIradavvANupuvvI / sUtrapATha kA Azaya spaSTa hai / naigama-vyavahAranayasammata anaupanidhikI dravyAnupUrvI ke bheda 98. se kiM taM Negama-vavahArANaM aNovaNihiyA davvANupuvvI ? Neg2ama-vavahArANaM aNovaNihiyA davvANupuvvI paMcavihA paNNattA / taM jahA-- aTThapayaparUvaNayA 1 bhaMgasamukkittaNayA 2 bhaMgovadaMsaNayA 3 samoyAre 4 aNugame 5 / [98 pra.] bhagavan ! naigamanaya aura vyavahAranaya dvArA mAnya anaupanidhikI dravyAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [98 u.] AyuSman ! naigama-vyavahAranayasaMmata dravyAnupUrvI ke pAMca prakAra haiN| ve isa prakAra - 1. arthapadaprarUpaNA, 2. bhaMgasamutkIrtanatA, 3. bhaMgopadarzanatA, 4. samavatAra aura 5. anugama / vivecana-- naigama-vyavahAranayasammata anaupanidhikI dravyAnupUrvI kA jina pAMca prakAroM dvArA vicAra kiyA jAnA hai, unake lakSaNa isa prakAra haiM arthapadaprarUpaNA tryaNuka skandha Adi rUpa artha ko viSaya karane vAle pada kI prarUpaNA karanA / arthAt sarvaprathama saMjJA-saMjJI ke sambandha mAtra kA kathana karanA arthapadaprarUpaNA hai / Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtra bhaMgasamutkIrtanatA-- AnupUrvI Adi ke padoM se niSpanna hue pRthak pRthak bhaMgoM kA aura saMyogaja do Adi bhaMgoM kA saMkSeparUpa meM kathana karanA bhaMgasamutkIrtanatA hai / bhaMgopadarzanatA -- sUtra rUpa meM uccArita hue unhIM bhaMgoM meM se pratyeka bhaMga kA apane abhidheya rUpa tryaNukAdi artha ke sAtha upadarzana--kathana karanA / arthAt bhaMgasamutkIrtana meM to mAtra bhaMgaviSayaka sUtra kA hI uccAraNa hotA hai aura bhaMgopadarzana meM vahI sUtra apane viSayabhUta artha ke sAtha kahA jAtA hai| yahI donoM meM antara hai / samavatAra -- AnupUrvI Adi dravyoM kA svasthAna aura parasthAna meM antarbhAva hone ke vicAroM ke prakAra kA nAma samavatAra hai| 58 anugama-- AnupUrvI Adi dravyoM kA satpadaprarUpaNA Adi anuyogadvAroM se vicAra karanA anugama hai| naigama-vyavahAranayasaMmata arthapadaprarUpaNA aura prayojana 99. se kiM taM Negama-vavahArANaM aTThapayaparUvaNayA ? Negama-vavahArANaM aTThapayaparUvaNayA tipaesie ANupuvvI, caupaesie ANupuvvI jAva dasapaesie ANupuvvI, saMkhejjapadesie ANupuvvI, asaMkhejjapadesie ANupuvvI, anaMtapaesie ANupuvI / paramANupoggale aNANupuvvI / dupaesie avattavvae / tipaesiyA ANupuvvIo jAva aNatapaesiyA ANupuvvIo / paramANupoggalA aNANupuvvIo / dupaesiyA avattavvagAI / se taM gama-vavahArANaM aTThapayaparUvaNayA / [99 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranayasaMmata arthapada kI prarUpaNA kA kyA svarUpa hai ? [99 u.] AyuSman ! (tIna pradeza vAlA) tryaNukaskandha AnupUrvI hai| isI prakAra catuSpradezika AnupUrvI yAvat dasapradezika, saMkhyAtapradezika, asaMkhyAtapradezika aura anantapradezika skandha AnupUrvI hai| kintu paramANu pudgala anAnupUrvI rUpa hai / dvipradezika skandha avaktavya hai / aneka tripradezika skandha yAvat aneka anantapradezika skandha AnupUrviyA~--aneka AnupUrvI rUpa haiN| aneka pRthak-pRthak pudgala paramANu aneka anAnupUrvI rUpa haiN| aneka dvipradezika skandha aneka avaktavya haiN| isa prakAra naigama-vyavahAranayasaMmata arthapadaprarUpaNA kA svarUpa jAnanA cAhie / vivecana -- sUtra meM naigama-vyavahAranayasaMmata arthapadaprarUpaNA kI vyAkhyA kI gaI hai| yahAM yaha samajhanA cAhie ki AnupUrvI paripATI ko kahate haiM aura paripATI rUpa AnupUrvI vahIM hotI hai jahAM Adi, madhya aura anta rUpa gaNanA kA vyavasthita krama hotA hai| ye Adi, madhya aura anta tripradezika skandha se lekara anantapradezika skandha evaM skandhoM meM hote haiN| isalie inameM pratyeka skandha AnupUrvI rUpa hotA hai / paramANu anAnupUrvI rUpa kyoM ? - eka paramANu athavA pRthak-pRthak svataMtra sattA vAle aneka paramANuoM meM Adi, madhya aura aMtarUpatA nahIM hone se ve anAnupUrvI haiN| AnupUrvIrUpatA unameM saMbhava nahIM hai| dvipradezika skandha kI avaktavyatA kA kAraNa-- yadyapi dvipradezika skandha meM do paramANu saMzliSTa rahate haiM, isalie yahAM anyonyApekSA pUrvasya anu-pazcAt -- arthAt eka ke bAda dUsarA, isa prakAra kI anupUrvarUpatA-- AnupUrvI hai| kintu madhya ke abhAva meM saMpUrNa gaNanAnukrama nahIM bana pAne se dvipradezika skandha meM gaNanAnukramAtmaka Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnupUrvInirUpaNa 59 AnupUrvI rUpa se kathana kiyA jAnA azakya hai aura dvipradezI skandha meM paraspara kI apekSA pUrva-pazcAdbhAva kA sadbhAva hone se pudgala paramANu kI taraha anAnupUrvI rUpa se bhI use nahIM kaha sakate haiN| isa prakAra AnupUrvI aura anAnupUrvI rUpa se kahA jAnA zakya nahIM hone se yaha dvipradezika skandha avaktavya hai| / Adi, madhya aura anta kA vAcyartha Adi arthAt jisase para ( agalA ) hai kintu pUrva nhiiN| jisase pUrva bhI hai aura para bhI hai, yaha madhya aura jisase pUrva to hai kintu para nahIM, vaha anta kahalAtA hai / bahuvacanAnta padoM kA nirdeza kyoM ? - tripradezika AnupUrvI hai ityAdi eka vacanAnta se saMjJA -saMjJI sambandha kA kathana siddha ho jAne para bhI AnupUrvI Adi dravyoM kA haraeka bheda ananta vyakti rUpa hai tathA naigama evaM vyavahAranaya kA aisA siddhAnta hai, isa bAta ko pradarzita karane ke lie 'tripradezA: AnupUrvya' aisA bahuvacanAnta prayoga kiyA hai| arthAt tripradezika ekadravyarUpa eka hI AnupUrvI nahIM kintu tripradezikadravya ananta haiM, ataH utanI hI ananta AnupUrviyoM kI sattA hai| kramavinyAsa meM hetu -- sUtrakAra ne eka paramANu se niSpanna anAnupUrvI dravya, paramANudvaya ke sambandha se niSpanna avaktavya dravya aura phira paramANutraya ke saMzleSa se niSpanna AnupUrvI dravya, isa prakAra dravya kI vRddhirUpa pUrvAnupUrvI krama kA tathA isI prakAra paramANutrayaniSpanna AnupUrvI, paramANudvayaniSpanna avaktavya aura eka paramANuniSpanna anAnupUrvI rUpa pazcAnupUrvI kA ullaMghana karake pahale AnupUrvI dravya kA, tadanantara anAnupUrvI dravya kA sabase aMta meM avaktavya dravya kA nirdeza yaha spaSTa karane ke lie kiyA hai ki AnupUrvI dravyoM kI apekSA anAnupUrvI dravya alpa haiM aura anAnupUrvI dravyoM kI apekSA avaktavya dravya aura bhI alpa haiM / isa prakAra se dravya kI alpatA - nyUnatA kA nirdeza karane ke lie sUtra meM yaha kramavinyAsa kiyA hai| 100. eyAe NaM Negama-vavahArANaM aTThapayaparUvaNayAe kiM paoyaNaM ? yA NaM Negama - vavahArANaM aTThapayaparUvaNayAe bhaMgasamukkittaNayA kIrai / [100 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranayasamaMta isa arthapadaprarUpaNA rUpa AnupUrvI se kyA prayojana siddha hotA hai ? [100 u.] AyuSman ! isa naigama-vyavahAranayasaMmata arthapadaprarUpaNA dvArA bhaMgasamutkIrtanA kI jAtI hai arthAt bhaMgoM kA kathana kiyA jAtA hai| . vivecana -- sUtra meM yaha spaSTa kiyA hai ki arthapadaprarUpaNA kA prayojana yaha hai ki usake bAda bhaMgasamutkIrtana rUpa kArya hotA hai| tAtparya yaha hai ki arthapadaprarUpaNA meM AnupUrvI, anAnupUrvI, avaktavya saMjJAyeM nizcita hone ke bAda hI bhaMgoM kA samutkIrtana (kathana) ho sakatA hai, anyathA nahIM / naigama-vyavahAranayasaMmata bhaMgasamutkIrtana aura usakA prayojana 101. se kiM taM Negama-vavahArANaM bhaMgasamukkittaNayA ? gama-vavahArANaM bhaMgasamukkittaNayA atthi ANupuvvI 1 atthi aNANupuvvI 2 atthi avattavvara 3 asthi ANupuvvIo 4 atthi aNANupuvvIo 5 atthi avattavvayAI 6 | ahavA atha ANupuvIya aNANupuvvI ya 1 ahavA atthi ANupuvvI ya aNANupuvvIo ya 2 ahavA Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 anuyogadvArasUtra atthi ANupuvvIo ya aNANupuvvI ya 3 ahavA atthi ANupuvvIo ya aNANupuvvIo ya Tka', ahavA asthi ANupuvvI ya avatavvae ya 1 ahavA atthi ANupuvvI ya avattavvayAI ca 2 ahavA atthi ANupuvvIo ya avattavvae ya 3 ahavA atthi ANupuvvIo ya avattavvayAiM ca Traka, ahavA atthi aNANupuvvI ya avattavvae ya 1 ahavA atthi aNANupuvvI ya avattavvayAiM ca 2 ahavA atthi aNANupuvvIo ya avattavvae ya 3 ahavA atthi aNANupuvvIo ya avattavvayAiM ca ttk| ahavA asthi ANupuvvI ya aNANupuvvI ya avattavvae ya 1 ahavA asthi ANupuvvI ya aNANupuvvI ya avattavvayAiM ca 2 ahavA atthi ANupuvvI ya aNANupuvvIo ya avattavvae ya 3 ahavA asthi ANupuvvI ya aNANupuvvIo ya avattavvayAiM ca Tka ahavA atthi ANupuvvIo ya aNANupuvvI ya avattavvae ya 5 ahavA atthi ANupuvvIo ya aNANupuvvI ya avattaMvvayAiM ca 6 ahavA asthi ANupuvvIo ya aNANupuvvIo ya avattavvae ya 7 ahavA atthi ANupuvvIo ya aNANupuvvIo ya avattavvayAiM ca 8, ee aTTha bhaMgA / evaM savve vi chavvIsaM bhaMgA / se taM negama-vavahArANaM bhaMgasamukkittaNayA / [101 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranayasaMmata bhaMgasamutkIrtana kA kyA svarUpa hai ? - [101 u.] AyuSman ! naigama-vyavahAranayasammata bhaMgasamutkIrtana kA svarUpa isa prakAra jAnanA cAhie 1. AnupUrvI hai, 2. anAnupUrvI hai, 3. avaktavya hai, 4. AnupUrviyAM haiM, 5. anAnupUrviyAM haiM, 6. (aneka) avaktavya haiN| athavA 1. AnupUrvI aura anAnupUrvI hai, 2. AnupUrvI aura anAnupUrviyAM haiM, 3. AnupUrviyAM aura anAnupUrvI haiM, 4 AnupUrviyAM aura anAnupUrviyAM haiM / athavA___ 1. AnupUrvI aura avaktavyaka hai, 2. AnupUrvI aura (aneka) avaktavya haiM, 3. AnupUrviyAM aura avaktavya hai, 4. AnupUrviyAM aura (aneka) avaktavya haiN| athavA 1. anAnupUrvI aura avaktavya hai, 2. anAnupUrvI aura (aneka) avaktavya haiM, 3. anAnupUrviyAM aura (eka)avaktavya hai, 4. anAnupUrviyAM aura aneka avaktavya haiM / athavA 1. AnupUrvI, anAnupUrvI aura avaktavya hai, 2. AnupUrvI, anAnupUrvI aura aneka avaktavya haiM, 3. AnupUrvI, anAnupUrviyAM aura avaktavya hai, 4. AnupUrvI, anAnupUrviyAM aura aneka avaktavya haiM, 5. AnupUrviyAM, anAnupUrvI aura avaktavya hai, 6. AnupUrviyAM, anAnupUrvI aura aneka avaktavya haiM, 7. AnupUrviyAM, anAnupUrviyAM aura avaktavya hai, 8. AnupUrviyAM, anAnupUrviyAM aura aneka avaktavya haiM, isa prakAra yaha ATha bhaMga haiN| __ ye saba milakara chabbIsa bhaMga hote haiN| yaha naigama-vyavahAranayasammatabhaMgasamutkIrtanatA kA svarUpa hai| vivecana- sUtra meM naigama-vyavahAranayasammata chabbIsa bhaMgoM kA samutkIrtana (kathana) kiyA hai| jo paraspara saMyoga aura asaMyoga kI apekSA se banate haiM / ina chabbIsa bhaMgoM ke mUla AdhAra AnupUrvI, anAnupUrvI aura avaktavya 1. 'Tka' cAra (4) saMkhyA kA dyotaka akSarAMka hai| Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnupUrvInirUpaNa yaha tIna padArtha haiN| inake asaMyoga pakSa meM ekavacanAnta tIna aura bahuvacanAnta tIna isa prakAra chaha bhaMga hote haiN| saMyogapakSa meM ina tIna padoM ke dvikasaMyogI bhaMga tIna caturbhagI rUpa hone se kula bAraha haiN| ina eka-eka bhaMga meM do-do kA saMyoga hone para ekavacana aura bahuvacana ko lekara cAra-cAra bhaMga hote haiN| isalie tIna caturbhagI aura unake kula bAraha bhaMga ho jAte haiN| trikasaMyoga meM ekavacana aura bahuvacana ko lekara ATha bhaMga banate haiN| isa prakAra chaha, bAraha aura ATha bhaMgoM ko milAne se kula chabbIsa bhaMga ho jAte haiN| sugamatA se bodha ke lie unakA prArUpa isa prakAra haiasaMyoga bhaMga 6 dvikasaMyogI bhaMga 12 trikasaMyogI bhaMga 8 (prathama caturbhagI) 1. AnupUrvI 1. AnupUrvI anAnupUrvI, 1. AnupUrvI anAnupUrvI2. anAnupUrvI 2. AnupUrvI anAnupUrviyAM, .. avaktavya, 3. avaktavyaka 3. AnupUrviyAM anAnupUrvI, 2. AnupUrvI anAnupUrvI4. AnupUrviyAM 4. aanupuurviyaaN--anaanupuurviyaaN| aneka avaktavyaka, 5. anAnupUrviyAM 3. AnupUrvI anAnupUrviyAM6. aneka avaktavyaka avaktavyaka, (dvitIya caturbhaMgI) 1. AnupUrvI avaktavyaka, 4. AnupUrvI --anAnupUrviyAM2. AnupUrvI aneka avaktavyaka, aneka avaktavyaka, 3. AnupUrviyAM avaktavyaka, 5. AnupUrviyAM anAnupUrvI4. AnupUrviyAM aneka avaktavyaka, avktvyk| 6. AnupUrviyAM anAnupUrvI ___ (tRtIya caturbhaMgI) __ aneka avaktavyaka, 1. anAnupUrvI-avaktavyaka, 7. AnupUrviyAM anAnupUrviyAM2. anAnupUrvI aneka avaktavyaka, avaktavyaka, 8. AnupUrviyAM anAnupUrviyAM3. anAnupUrviyAM avaktavyaka, aneka avaktavyaka, 4. AnupUrviyAM aneka avktvyk| kula milAkara bAraha bhaMga hote haiN| ina bhaMgoM kA samutkIrtana--varNana isalie kiyA jAtA hai ki asaMyogI chaha aura saMyogaja bIsa bhaMgoM meM se vaktA jisa bhaMga se dravya kI vivakSA karanA cAhatA hai, vaha usa bhaMga se vivakSita dravya ko khe| isI kAraNa yahAM naigama-vyavahAranayasammata samasta bhaMgoM kA kathana karane ke lie ina bhaMgoM kA samutkIrtana kiyA hai| 102. eyAe NaM Negama-vavahArANaM bhaMgasamukkittaNayAe kiM paoyaNaM ? Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtra eyAe NaM Negama-vavahArANaM bhaMgasamukkittaNayAe bhaMgovadaMsaNayA kIrai / [102 pra.] bhagavan ! isa naigama-vyavahAranayasammata bhaMgasamutkIrtanatA kA kyA prayojana hai ? [102 u.] AyuSman ! naigama-vyavahAranayasammata bhaMgasamutkIrtanatA kA prayojana yaha hai ki usake dvArA bhaMgopadarzana--bhaMgoM kA kathana kiyA jAtA hai| vivecana-- sUtra meM samutkIrtana kA prayojana batAyA hai / yadyapi bhaMgasamutkIrtana aura bhaMgopadarzana kA Azaya sthUla dRSTi se eka jaisA pratIta hotA hai, lekina zabdabheda se arthabheda hone ke nyAyAnusAra donoM meM aMtara hai| vaha isa prakAra--bhaMgasamutkIrtana meM to bhaMgoM kA nAma aura ve kitane hote haiM, yaha batalAte haiM aura bhaMgopadarzana meM unakA tryaNuka Adi vAcyArtha kahA jAtA hai| kyoMki vAcakasUtra ke kathana ke binA vAcya rUpa artha kA kathana karanA asaMbhava hai| isalie bhaMgopadarzanatA, bhaMgasamutkIrtanatA kA phala jAnanA caahie| arthAt bhaMgasamutkIrtanatA kAraNa hai aura bhaMgopadarzana usakA kArya hai| naigama-vyavahAranayasammata bhaMgopadarzanatA 103. se kiM taM Negama-vavahArANaM bhaMgovadaMsaNayA ? Negama-vavahArANaM bhaMgovadaMsaNayA tipadesie ANupuvvI 1 paramANupoggale aNANupuvvI 2 dupadesie avattavvae 3 tipadesiyA ANupuvvIo 4 paramANupoggalA aNANupuvvIo 5 dupadesiyA avattavvayAI 6 / ahavA tipadesie ya paramANupoggale ya ANupuvvI ya aNANupuvvI ya 1 ahavA tipadesie ya paramANupoggalA ya ANupuvvI ya aNANupuvvIo ya 2 ahavA tipadesiyA ya paramANupoggale ya ANupuvvIo ya aNANupuvvI ya 3 ahavA tipadesiyA ya paramANupoggalA ya ANupuvvIo ya aNANupuvvIo ya 4, ahavA tipadesie ya dupadesie ya ANupuvvI ya avattavvae ya 1 ahavA tipadesie ya dupadesiyA ya ANupuvvI ya avattavvayAiM ca 2 ahavA tipadesiyA ya dupadesie ya ANupuvvIo ya avattavvae ya 3 ahavA tipadesiyA ya dupadesiyA ya ANupuvvIo ya avattavvayAiM ca 4, ahavA paramANupoggale ya dupadesie ya aNANupuvvI ya avattavvae ya 1 ahavA paramANu-poggale ya dupadesiyA ya aNANupuvvI ya avattavvayAI ca 2 ahavA paramANupoggalA ya dupadesie ya aNANupuvvIo ya avattavvae ya 3 ahavA paramANupoggalA ya dupadesiyA ya aNANupuvvIo ya avattavvayAiM ca 4 / ahavA tipadesie ya paramANupoggale ya dupadesie ya ANupuvvI ya aNANupuvvI ya avattavvae ya 1 ahavA tipadesie ya paramANupoggale ya dupadesiyA ya ANupuvvI ya aNANupuvvI ya avattavvayAiM ca 2 ahavA tipadesie ya paramANupoggalA ya dupadesie ya ANupuvvI ya aNANupuvvIo ya avattavvae ya 3 ahavA tipadesie ya paramANupoggalA ya dupadesiyA ya ANupuvvI ya aNANupuvvIo ya avattavvayAiM ca Tka ahavA tipadesiyA ya paramANupoggale ya dupadesie ya ANupuvvIo ya aNANupuvvI ya avattavvae ya 5 ahavA tipadesiyA ya paramANupoggale ya dupadesiyA ya ANupuvvIo ya aNANupuvvI ya avattavvayAI ca 6 ahavA tipadesiya ya Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnupUrvInirUpaNa paramANupoggalA ya dupadesie ya ANupuvvIo ya aNANupuvvIo ya avattavvae ya 7 ahavA tipadesiyA ya paramANupoggalA ya dupadesiyA ya ANupuvvIo ya aNANupuvvIo ya avattavvayAI ca 8 / se taM negama-vavahArANaM bhaMgovadaMsaNayA / 63 [103 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranayasammata bhaMgopadarzanatA kA kyA svarUpa hai ? [103 u.] AyuSman ! naigama-vyavahAranayasammata bhaMgopadarzanatA kA svarUpa isa prakAra hai 1. tripradezika skandha AnupUrvI hai, 2. paramANupudgala anAnupUrvI hai, 3. dvipradezika skandha avaktavya hai, 4. tripradezika aneka skandha AnupUrviyAM haiM, 5. aneka paramANu pudgala anAnupUrviyAM haiM, 6. aneka dvipradezika skandha avaktavyaka haiN| (isa prakAra se asaMyogI chaha bhaMgoM kA artha jAnanA caahie|) athavA -- 1. tripradezika skandha aura paramANupudgala AnupUrvI aura anAnupUrvI rUpa hai, 2. tripradezika skandha aura aneka paramANupudgala AnupUrvI aura anAnupUrviyoM kA vAcyArtha hai, 3. aneka tripradezika skandha aura paramANupudgala AnupUrviyAM aura anAnupUrvI hai, 4. aneka tripradezika skandha aura aneka paramANupudgala AnupUrviyoM aura anAnupUrviyoM kA rUpa haiN| athavA 1. tripradezika skandha aura dvipradezika skandha AnupUrvI - avaktavya hai, 2. tripradezika skandha aura aneka dvipradezika skandha AnupUrvI avaktavyaka rUpa haiM, 3. aneka tripradezika skandha aura dvipradezika skandha AnupUrviyAM aura avaktavya rUpa haiM, 4. aneka tripradezika skandha aura aneka dvipradezika skandha AnupUrviyoM aura avaktavyakoM rUpa haiN| athavA 1. paramANupudgala aura dvipradezika skandha anAnupUrvI avaktavyaka rUpa hai, 2. paramANupudgala aura aneka dvipradezika skandha anAnupUrvI avaktavyakoM rUpa haiM, 3. aneka paramANupudgala aura dvipradezika skandhaM anAnupUrviyoM aura avaktavya rUpa hai, 4. aneka paramANupudgala aura aneka dvipradezika skandha anAnupUrviyoM aura avaktavyakoM rUpa haiN| athavA - 1. tripradezika skandha, paramANupudgala aura dvipradezika skandha AnupUrvI - anAnupUrvI - avaktavyaka rUpa hai, 2. tripradezika skandha, paramANupudgala aura aneka dvipradezika skandha AnupUrvI, anAnupUrvI aura avaktavyakoM rUpa hai, 3. tripradezika skandha, aneka paramANupudgala aura dvipradezika skandha AnupUrvI, anAnupUrviyoM aura avaktavyaka rUpa hai, 4. tripradezika skandha, aneka paramANupudgala aura aneka dvipradezika skandha AnupUrvI, anAnupUrviyoM aura avaktavyakoM rUpa haiM, 5. aneka tripradezika skandha, paramANupudgala aura dvipradezikaskandha AnupUrviyoM, anAnupUrvI aura avaktavyaka rUpa hai, 6. aneka tripradezika skandha, paramANupudgala aura aneka dvipradezika skandha AnupUrviyoM, anAnupUrvI aura avaktavyakoM rUpa haiM, 7. aneka tripradezika skandha aneka paramANupudgala aura dvipradezika skandha AnupUrviyoM, anAnupUrviyoM aura avaktavyaka rUpa hai, 8. aneka tripradezikaskandha, aneka paramANupudgala aura aneka dvipradezikaskandha anupUrviyoM ---- anAnupUrviyoM-- avaktavyakoM rUpa haiN| isa prakAra se naigama-vyavahAranayasammata bhaMgopadarzanatA kA svarUpa jAnanA caahie| vivecana -- pUrva meM bhaMgasamutkIrtana ke dvArA jo saMkSepa rUpa meM saMketa kiyA thA, usI kA yahAM vistAra se Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 anuyogadvArasUtra vAcyArtha spaSTa kiya hai ki kisa bhaMga ke dvArA kisake lie saMketa kiyA hai| jaise ki tripradezI skandha AnupUrvI zabda kA, paramANupudgala anAnupUrvI kA aura dvipradezIskandha avaktavya zabda kA vAcya hai| ataeva ekavacana va bahuvacana ke rUpa meM jisa prakAra se AnupUrvI Adi zabda kA prayoga kiyA gayA ho, usakA usI rUpa meM vAcyArtha nirdhArita kara lenA caahie| arthapadaprarUpaNA aura bhaMgopadarzanatA meM yaha antara hai ki arthapadaprarUpaNA meM to kevala arthapada rUpa padArtha kA kathana aura bhaMgopadarzanatA meM bhinna-bhinna rUpa se kathita bhaMgoM kA artha spaSTa kiyA jAtA hai| isalie yahAM punarukti kI kalpanA nahIM karanI caahie| samavatAra-prarUpaNA ___ 104. (1) se kiM taM samoyAre ? samoyAre Negama-vavahArANaM ANupuvvIdavvAiM kahiM samoyaraMti ? kiM ANupuvvIdavvehiM samoyaraMti ? aNANupuvvIdavvehiM samoyaraMti ? avattavvayadavvehiM samoyaraMti ? negama-vavahArANaM ANupuvvIdavvAiM ANupuvvIdavvehiM samoyaraMti, No aNANupuvvIdavvehiM samoyaraMti no avattavvayadavvehiM samoyaraMti / [104-1 pra.] bhagavan ! samavatAra kA kyA svarUpa hai ? naigama-vyavahAranayasammata AnupUrvIdravya kahAM samavatarita (samAviSTa) hote haiM ? kyA AnupUrvIdravyoM meM samavatarita hote haiM, anAnupUrvIdravyoM meM athavA avaktavyakadravyoM meM samavatarita hote haiM ? __[104-1 u.] AyuSman ! naigama-vyavahAranayasammata AnupUrvIdravya AnupUrvIdravyoM meM samavatarita hote haiM, kintu anAnupUrvIdravyoM meM yA avaktavyadravyoM meM samavatarita nahIM hote haiN| (2) Negama-vavahArANaM aNANupuvvIdavvAiM kahiM samoyaraMti ? kiM ANupuvvIdavvehiM samoyaraMti ? aNANupuvvIdavvehiM samoyaraMti ? avattavvayadavvehi samoyaraMti ? / __Negama-vavahArANaM aNANupuvvIdavvAiM No ANupuvvIdavvehiM samoyaraMti, aNANupuvvIdavvehiM samoyaraMti, No avattavvayadavvehiM samoyaraMti / [104-2 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranayasammata anAnupUrvIdravya kahAM samavatarita hote haiM ? kyA AnupUrvI dravye meM samavatarita hote haiM ? anAnupUrvIdravyoM meM yA avaktavyakadravyoM meM samavatarita hote haiM ? [104-2 u.] AyuSman ! anAnupUrvIdravya AnupUrvIdravyoM meM aura avaktavyakadravyoM meM samavatarita nahIM hote haiM kintu anAnupUrvIdravyoM meM samavatarita hote haiN| (3) Negama-vavahArANaM avattavvayadavvAI kahiM samoyaraMti ? kiM ANupuvvIdavvehiM samoyaraMti ? aNANupuvvIdavvehiM samoyaraMti ? avattavyayadavvehiM samoyaraMti ? ___Negama-vavahArANaM avattavvayadavvAiM No ANupuvvIdavvehiM samoyaraMti, No aNANupuvvIdavvehiM samoyaraMti, avattavvayadavvehiM samoyaraMti / se taM samoyAre / Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnupUrvInirUpaNa [104-3 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranayasammata avaktavyadravya kahAM samavatarita hote haiM ? kyA AnupUrvIdravyoM meM athavA anAnupUrvIdravyoM meM yA avaktavyakadravyoM meM samavatarita hote haiM ? [104-3 u.] AyuSman ! avaktavyakadravya AnupUrvIdravyoM meM aura anAnupUrvIdravyoM meM samavatarita nahIM hote haiM kintu avaktavyakadravyoM meM samavatarita hote haiN| yaha samavatAra kI vaktavyatA hai| vivecana- sUtrakAra ne sUtra meM kauna dravya kisameM samavatarita hotA hai, yaha spaSTa kiyA hai| samavatAra kA tAtparya hai samAveza arthAt AnupUrvI Adi dravyoM kA binA kisI virodha ke apanI jAti meM rahanA, jAtyantara meM nahIM rahane kA aura kArya meM kAraNa kA upacAra karake 'AnupUrvI Adi dravyoM kA antarbhAva svasthAna meM hotA hai, yA parasthAna meM, isa prakAra ke cintanaprakAra vicAra ke uttara ko bhI samavatAra kahate haiN| yaha vicAra kisa prakAra se kiyA jAtA hai ? usako sUtra meM spaSTa kiya hai| aviruddha rUpa se AnupUrvIdravya-tripradezika Adi skandha AnupUrvIdravya meM, anAnupUrvI dravya-paramANupudgala--anAnupUrvIdravya meM aura avaktavyadravyadvipradezikaskandha avaktavyadravya meM avirodha rUpa se apanI jAti meM binA virodha ke rahate haiN| isa prakAra kI avirodhavRttitA svajAtIya padArtha meM hI ho sakatI hai, itara jAti meM nhiiN| AnupUrvIdravyoM kA samavatAra yadi parajAti meM bhI mAnA jAe to parajAti meM rahane para usameM svajAti meM rahane kI avirodhavRttitA nahIM bana skegii| isase yaha siddhAnta pratiphalita huA ki nAnA dezavartI samasta AnupUrvIdravya AnupUrvIdravyoM meM rahate haiM, parajAti meM nhiiN| isI prakAra anAnupUrvI aura avaktavya dravyoM ke lie bhI samajha lenA caahie|' anugamaprarUpaNA 105. se kiM taM aNugame ? aNugame Navavihe paNNatte / taM jahA saMtapayaparUvaNayA 1 davvapamANaM ca 2 khetta 3 phusaNA ya 4 / kAlo ya 5 aMtaraM 6 bhAga 7 bhAva 8 appAbahuM 9 ceva // 8 // [105 pra.] bhagavan ! anugama kA kyA svarUpa hai ? [105 u.] AyuSman ! anugama nau prakAra kA kahA gayA hai| jaise--1. satpadaprarUpaNA, 2. dravyapramANa, 3. kSetra, 4. sparzanA, 5. kAla, 6. antara, 7. bhAga, 8. bhAva aura 9. alpbhutv| vivecana-sUtra meM naigama-vyavahAranayasammata anaupanidhikI dravyAnupUrvI ke antima bheda anugama kI vaktavyatA prArambha kI hai| anugama- sUtra ke anukUla athavA anurUpa vyAkhyAna karane kI vidhi ko anugama kahate haiN| athavA sUtra par3hane ke pazcAt usakA vyAkhyAna karanA anugama hai| isa anugama ke satpadaprarUpaNA Adi nau bheda haiM, jinake lakSaNa isa prakAra haiM___satpadaprarUpaNA-- vidyamAna padArthaviSayaka pada kI prarUpaNA ko kahate haiN| jaise AnupUrvI Adi dravya sat padArtha ke vAcaka haiM, asat padArtha ke vAcaka nahIM, aisI prarUpaNA krnaa| anugama karate samaya yaha prathama karane yogya Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 anuyogadvArasUtra hone se sarvaprathama isakA vinyAsa kiyA hai| dravyapramANa- AnupUrvI Adi padoM ke dvArA jina dravyoM ko kahA jAtA hai unakI saMkhyA kA vicAra karane ko kahate haiN| kSetra-- AnupUrvI Adi padoM dvArA kathita dravyoM ke AdhArabhUta kSetra kA vicAra krnaa| sparzana- AnupUrvI Adi dravyoM dvArA sparzita kSetra kI paryAlocanA krnaa| kSetra meM kevala AdhArabhUta AkAza kA hI grahaNa hai, jabaki sparzanA meM AdhArabhUta kSetra ke cAroM tarapha ke aura Upara-nIce ke ve AkAzapradeza bhI grahaNa kiye jAte haiM jo Adheya dvArA sparzita hote haiM, yahI kSetra aura sparzana meM antara hai| kAla-AnupUrvI Adi dravyoM kI sthiti kI maryAdA kA vicAra krnaa| antara- virhkaal| arthAt vivakSita paryAya kA parityAga ho jAne ke bada punaH usI paryAya kI prApti meM hone vAle virahakAla ko antara kahate haiN| bhAga- AnupUrvI Adi dravya dUsare dravyoM ke kitaneveM bhAga meM rahate haiM, aisA vicAra krnaa| bhAva-vivakSita AnupUrvI Adi dravya kisa bhAva meM haiM, aisA vicAra krnaa| alpabahutva-- arthAt nyuunaadhiktaa| dravyAki, pradezArthika aura tadubhaya ke Azraya se ina AnupUrvI Adi dravyoM meM alpAdhikatA kA vicAra kiyA jAnA alpabahutva kahalAtA hai| inakA vistRta vicAra krama se Age ke sUtroM meM kiyA jA rahA hai| satpada prarUpaNA 106. (1) negama-vavahArANaM ANupuvvIdavvAiM kiM atthi Natthi ? NiyamA asthi / [106-1 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranaya kI apekSA AnupUrvI dravya haiM athavA nahIM haiM ? [106-1 u.] AyuSman ! niyama se avazya haiN| (2) negama-vavahArANaM aNANupuvvIdavvAiM kiM atthi Natthi ? NiyamA asthi / [106-2 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranayasammata anAnupUrvI dravya haiM athavA nahIM haiM ? [106-2 u.] AyuSman ! avazya haiN| (3) negama-vavahArANaM avattavvagadavvAiM kiM atthi Natthi ? niyamA asthi / [106-3 pra.] bhagavan ! kyA naigama-vyavahAranayasammata avaktavyaka dravya haiM yA nahIM haiM ? [106-3 u.] AyuSman ! avazya haiN| (isa prakAra se satpadaprarUpaNA rUpa prathama bheda kI vaktavyatA jAnanA caahie|) .vivecana-- sUtra meM naigama-vyavahAranayasammata AnupUrvI Adi dravyoM kA nizcitarUpeNa astitva prakaTa kiyA Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnupUrvInirUpaNa hai| ve asat rUpa nahIM haiM aura na unakA kabhI abhAva ho sakatA hai| yahI satpadaprarUpaNA kA hArda hai| dravyapramANa 107. (1) negama-vavahArANaM ANupuvvIdavvAiM kiM saMkhejAiM asaMkhejAiM aNaMtAI ? no saMkhejAiM no asaMkhejjAiM aNaMtAI / [107-1 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranaya kI apekSA AnupUrvI dravya kyA saMkhyAta haiM, asaMkhyAta haiM, athavA ananta haiM ? [107-1 u.] AyuSman ! ve saMkhyAta nahIM, asaMkhyAta bhI nahIM kintu ananta haiN| (2) evaM doNNi vi / [107-2] isI prakAra zeSa donoM (anAnupUrvI aura avaktavya dravya) bhI ananta haiN| isa prakAra se anugama ke dravyapramANa nAmaka dUsare bheda kI vaktavyatA jAnanA caahie| vivecana-- sUtra meM anugama ke dUsare bheda kA hArda spaSTa kiyA hai ki AnupUrvI, anAnupUrvI aura avaktavya dravya ananta haiM aura inake ananta hone kA kAraNa yaha hai ki ye pratyeka AkAza ke eka-eka pradeza meM ananta-ananta bhI pAye jAte haiN| asaMkhyAtapradezI AkAza rUpa kSetra meM ananta AnupUrvI Adi dravyoM kA avasthAna kaise saMbhava hai ? isakA uttara yaha hai ki kyoMki pudgala kA pariNamana acintya hai aura AkAza meM avagAhana zakti hai| jaise eka pradIpa kI prabhA se vyApta eka gRhAntavartI AkAza pradezoM meM dUsare aura bhI aneka pradIpoM kI prabhA kA avasthAna hotA hai, isI prakAra AnupUrvI Adi ananta dravyoM kI asaMkhyAtapradezI AkAza meM usakI avagAhanazakti ke yoga se evaM pudgala pariNamana kI vicitratA se avasthiti hone meM aura AnupUrvI Adi dravyoM ko ananta mAnane meM kisI prakAra kI bAdhA nahIM hai| prastuta meM prayukta 'evaM doNNi vi' ke sthAna para kisI-kisI prati meM nimnalikhita pATha hai'evaM aNANupuvvIdavvAiM avattavvagadavvAiM ca aNaMtAI bhANiavvAiM / ' jisameM saMkSepa aura vistAra kI apekSA zabdoM meM antara hai, lekina donoM kA Azaya samAna hai| kSetraprarUpaNA 108. (1) Negama-vavahArANaM ANupuvvIdavvAiM logassa katibhAge hojA ? kiM saMkhejaibhAge hojjA ? asaMkhejaibhAge hojjA ? saMkhejesu bhAgesu hojjA ? asaMkhejesu bhAgesu hojjA ? savvaloe hojjA ? egadavvaM paDucca logassa saMkhejjaibhAge vA hojA asaMkhejjaibhAge vA hojjA saMkhejjesu bhAgesu va hojjA asaMkhejesu bhAgesu vA hojjA savvaloe vA hojA, nANAdavvAiM paDucca niyamA savvaloe hojA / [108-1 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranayasammata AnupUrvI dravya (kSetra ke) kitane bhAga meM avagADha haiM ? Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 anuyogadvArasUtra kyA loka ke saMkhyAtaveM bhAga meM avagADha haiM ? asaMkhyAtaveM bhAga meM avagADha haiM ? kyA saMkhyAta bhAgoM meM avagADha haiM ? * asaMkhyAta bhAgoM meM avagADha haiM ? athavA samasta loka meM avagADha haiM ? [108-1 u.] AyuSman ! kisI eka AnupUrvIdravya kI apekSA koI loka ke saMkhyAtaveM bhAga meM avagADha hai, koI eka AnupUrvI dravya loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM rahatA hai tathA koI eka AnupUrvI dravya loka ke saMkhyAta bhAgoM meM rahatA hai aura koI eka AnupUrvI dravya asaMkhyAta bhAgoM meM rahatA hai aura koI eka dravya samasta loka meM avagADha hokara rahatA hai| kintu aneka dravyoM kI apekSA to ve niyamataH samasta loka meM avagADha haiN| [ 2 ] negama-vavahArANaM aNANupuvvIdavvAiM kiM logassa saMkhejjaibhAge hojjA ? asaMkhejjaibhAge hoz2A ? saMkhejjesu bhAgesu hojjA ? asaMkhejjesu bhAgesu hojjA ? savvaloe vA hojjA ? egadavvaM paDucca no saMkhejjaibhAge hojjA asaMkhejjaibhAge hojjA no saMkhejjesu bhAgesu hojA no asaMkhejjesu bhAgesu hojjA no savvaloe hojjA, NANAdavvAiM paDucca niyamA savvaloe hojjA / [108-2 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranayasammata anAnuMpUrvIdravya kyA loka ke saMkhyAta bhAga meM avaga haiM ? asaMkhyAta bhAga meM avagADha haiM ? saMkhyAta bhAgoM meM haiM yA asaMkhyAta bhAgoM meM haiM athavA samasta loka meM avagADha haiM ? [108-2 u.] AyuSman ! eka anAnupUrvI dravya kI apekSA vaha loka ke saMkhyAtaveM bhAga meM avagADha nahIM hai, asaMkhyAtaveM bhAga meM avagADha hai, na saMkhyAta bhAgoM meM, na asaMkhyAta bhAgoM meM aura na sarvaloka meM avagADha hai, kintu aneka anAnupUrvIdravyoM kI apekSA niyamataH sarvaloka meM avagADha hai| (3) evaM avattavvagadavvANi vi / [108-3] isI prakAra avaktavyadravya ke viSaya meM bhI jAnanA caahie| (yaha kSetra prarUpaNA kA Azaya hai / ) vivecana----- sUtra meM AnupUrvI Adi dravyoM ke kSetra viSayaka pAMca praznoM ke uttara diye haiN| ve pAMca prazna isa prakAra haiM 1. AnupUrvI Adi dravya kyA loka ke saMkhyAtaveM bhAga meM rahate haiM ? athavA 2. asaMkhyAtaveM bhAga meM rahate haiM ? athavA 3. loka ke saMkhyAta bhAgoM meM rahate haiM ? athavA 4. asaMkhyAta bhAgoM meM rahate haiM ? athavA 5. samasta loka meM rahate haiM ? yaha pUrva meM batAyA jA cukA hai ki kama se kama tryaNuka skandha AnupUrvIdravya hai tathA dvyaNuka skandha aura paramANu kramazaH avaktavya evaM anAnupUrvI dravya haiN| yaha tryaNuka Adi kA vyavahAra pudgaladravya meM hI hotA hai| ataeva pudgaladravya kA AdhAra yadyapi sAmAnya se to lokAkAza rUpa kSetra niyata hai / parantu vizeSa rUpa se bhinna-bhinna pudgaladravyoM ke AdhArakSetra ke parimANa meM aMtara hotA hai / arthAt AdhArabhUta kSetra ke pradezoM kI saMkhyA AdheyabhUta pudgaladravya ke paramANuoM kI saMkhyA se nyUna yA usake barAbara ho sakatI hai, adhika nhiiN| isalie eka paramANu Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnupUrvInirUpaNa 69 rUpa anAnupUrvIdravya AkAza ke eka hI pradeza meM sthita rahatA hai parantu vyaNuka eka pradeza meM bhai raha sakatA hai aura do pradezoM meM bhii| isI prakAra uttarottara saMkhyA bar3hate-bar3hate tryaNuka, caturaNuka yAvat saMkhyAtANuka skandha eka pradeza, do pradeza, tIna pradeza yAvat saMkhyAta pradezarUpa kSetra meM Thahara sakate haiN| saMkhyAtANuka dravya kI sthiti ke lie asaMkhyAta pradeza vAle kSetra kI AvazyakatA nahIM hai| isI prakAra asaMkhyAtANuka skandha eka pradeza se lekara adhika se adhika apane barAbara ke asaMkhyAta saMkhyA vAle pradezoM ke kSetra meM Thahara sakatA hai| kintu anantANuka aura anantAnaMtANuka skandha ke viSaya meM yaha jAnanA cAhie ki vaha eka pradeza, do pradeza ityAdi krama se bar3hate-bar3hate saMkhyAta pradeza aura asaMkhyAta pradeza vAle kSetra meM Thahara sakate haiN| unakI sthiti ke lie ananta pradezAtmaka kSetra kI jarUrata nahIM hai| pudgaladravya kA sabase bar3A skandha, jise acitta mahAskandha kahate haiM aura jo anantAnanta aNuoM kA banA hotA hai, vaha bhI asaMkhyAtapradezI lokAkAza meM hI Thahara jAtA hai| lokAkAza ke pradeza asaMkhyAta hI haiM aura usase bAhara pudgala kI avagAhanA saMbhava nahIM hai| uparyukta samagra kathana AnupUrvI Adi eka-eka dravya kI apekSA se samajhanA caahie| kintu aneka kI apekSA ina samasta dravyoM kA avagAhana samasta lokAkAza meM hai| jisakA spaSTIkaraNa 'nANAdavvAiM paDucca niyamA savvaloe hojA' pada dvArA kiyA gayA hai| anantAnanta pudgalaparamANuoM se niSpanna acitta mahAskandharUpa AnupUrvIdravya ke eka samaya meM samasta loka meM avagaDha rahane ko kevalIsamudghAta ke caturtha samayavartI AtmapradezoM ke sarvaloka meM vyApta hone kI taraha jAnanA caahie| sparzanA prarUpaNA 109. (1) Negama-vavahArANaM ANupuvvIdavvAiM logassa kiM saMkhejaibhAgaM phusaMti ? asaMkhejaibhAgaM phusaMti ? saMkheje bhAge phusaMti ? asaMkheje bhAge phusaMti ? savvaloyaM phusaMti ? egadavvaM paDucca logassa saMkhejaibhAgaM vA phusaMti, asaMkhejaibhAgaM vA phusaMti saMkheje vA bhAge phusaMti asaMkheje vA bhAge phusaMti savvalogaM vA phusaMti, NANAdavvAiM paDucca niyamA savvalogaM phusaMti / [109-1 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranayasammata AnupUrvIdravya kyA loka ke saMkhyAtaveM bhAga kA sparza karate haiM ? athavA asaMkhyAtaveM bhAga kA sparza karate haiM ? saMkhyAta bhAgoM kA sparza karate haiM ? athavA asaMkhyAta bhAgoM kA sparza karate haiM ? athavA samasta loka kA sparza karate haiM ? [109-1 u.] AyuSman ! naigama-vyavahAranaya kI apekSA eka AnupUrvIdravya loka ke saMkhyAtaveM bhAga kA sparza karatA hai, asaMkhyAtaveM bhAga kA sparza karatA hai, saMkhyAta bhAgoM kA sparza karatA hai, asaMkhyAta bhAgoM kA sparza karatA hai athavA sarvaloka kA sparza karatA hai, kintu aneka (AnupUrvI) dravya to niyamataH sarvaloka kA sparza karate haiN| (2) Negama-vavahArANaM aNANupuvvIdavvANaM pucchA, egaM davvaM paDucca no saMkhejaibhAgaM phusaMti asaMkhejaibhAgaM phusaMti no saMkheje bhAge phusaMti no asaMkhejebhAge phusaMti no savvalogaM Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 anuyogadvArasUtra phusaMti, nANAdavvAiM paDucca niyamA savvalogaM phusaMti / [109-2 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranaya kI apekSA anAnupUrvI dravya kyA loka ke saMkhyAtaveM bhAga kA sparza karate haiM ? ityAdi prazna hai| [109-2 u.] AyuSman ! eka-eka anAnupUrvI kI apekSA loka ke saMkhyAtaveM bhAga kA sparza nahIM karate haiM kintu asaMkhyAtaveM bhAga kA sparza karate haiM, saMkhyAta bhAgoM kA, asaMkhyAta bhAgoM kA yA sarvaloka kA sparza nahIM karate haiN| kintu aneka anAnupUrvI dravyoM kI apekSA to niyamataH sarvaloka kA sparza karate haiN| (3) evaM avattavvagadavvANi vi bhANiyavvANi / [109-3] avaktavya dravyoM kI sparzanA bhI isI prakAra samajhanA caahie| vivecana- sUtra meM AnupUrvI, anAnupUrvI aura avaktavya dravyoM kI ekavacana aura bahuvacana kI apekSA sparzanA kA vicAra kiyA hai| sUtrArtha sugama hai aura praznottara kA prakAra kSetraprarUpaNA ke samAna hI. jAnanA caahie| lekina kSetra aura sparzanA meM yaha aMtara hai ki paramANudravya kI jo avagAhanA eka AkAza pradeza meM hotI hai, vaha kSetra hai tathA paramANu ke dvArA apane nivAsasthAnarUpa eka AkAzapradeza ke atirikta cAroM ora tathA Upara-nIce ke pradezoM ke sparza ko sparzanA kahate haiN| paramANu kI sparzanA AkAza ke sAta pradezoM kI isa prakAra hai--cAroM dizAoM ke cAra pradeza, Upara-nIce ke do pradeza evaM eka vaha pradeza jahAM svayaM usakI avagAhanA hai| isa prakAra anAnupUrvI dravya kI kula milAkara sAta pradezoM kI sparzanA hotI hai| yadyapi paramANu niraMza hai, eka hai, tathApi sAta pradezoM ke sAtha usakI sparzanA hotI hai| kAlaprarUpaNA 110. (1) Negama-vavahArANaM ANupuvvIdavvAiM kAlao kevaciraM hoMti ? egaM davvaM paDucca jahaNNeNaM egaM samayaM ukkoseNaM asaMkhenaM kAlaM, nANAdavvAiM paDucca NiyamA savvaddhA / [110-1 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranayasammata AnupUrvIdravya kAla kI apekSA kitane kAla taka (AnupUrvIdravya rUpa meM) rahate haiM ? [110-1 u.] AyuSman ! eka AnupUrvIdravya jaghanya eka samaya evaM utkRSTa asaMkhyAta kAla taka usI svarUpa meM rahatA hai aura vividha AnupUrvIdravyoM kI apekSA niyamataH sthiti sArvakAlika hai| (2) evaM donni vi / [110-2 ] isI prakAra anAnupUrvI aura avaktavya dravyoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti bhI jAnanA caahie| vivecana-- sUtra meM AnupUrvI Adi dravyoM kA eka aura aneka kI apekSA se unhIM AnupUrvI Adi dravyoM ke rUpa meM rahane ke kAla kA kathana kiyA gayA hai| AnupUrvIdravya kA AnupUrvIdravya ke rUpa meM rahane kA jaghanya eka samayarUpa aura utkRSTa asaMkhyAta kAla isa prakAra ghaTita hotA hai ki paramANudvaya Adi meM dUsare eka Adi paramANuoM ke milane para eka apUrva AnupUrvIdravya Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnupUrvInirUpaNa 71 utpanna ho jAtA hai aura eka samaya ke bAda hI usameM se eka Adi paramANu ke chUTa jAne para vaha AnupUrvIdravya usa rUpa se vinaSTa ho jAtA hai| isa apekSA AnupUrvIdravya kA AnupUrvI ke rUpa meM rahane kA kAla jaghanya eka samaya hotA hai aura jaba vahI eka AnupUrvIdravya asaMkhyAta kAla taka usI AnupUrvIdravya ke rUpa meM rahakara eka Adi paramANu se viyukta hotA hai taba usakI avasthiti kA utkRSTa asaMkhyAta kAla jAnanA caahie| aneka AnupUrvIdravyoM kI apekSA to ina AnupUrvIdravyoM kI sthiti niyamataH sArvakAlika hai| kyoMki aisA koI kAla nahIM ki jisameM ye AnupUrvIdravya na hoN| kisI bhI eka AnupUrvIdravya kA AnupUrvI rUpa meM rahane kA kAla ananta nahIM hai| kyoMki pudgalasaMyoga kI utkRSTa sthiti asaMkhyAta kAla kI hI hotI hai, isase adhika nhiiN| anAnupUrvI aura avaktavya dravyoM kA bhI eka aura aneka kI apekSA utkRSTa aura jaghanya sthiti kAla AnupUrvIdravyavat jAnanA caahie| yahAM prayukta 'evaM donni vi' sUtra ke sthAna para kisI-kisI prati meM 'aNANupuvvI davvAiM avaktavvagadavvAiM ca evaM ceva bhANiavvAI' pATha hai aura tadanurUpa usakI vyAkhyA kI hai| lekina zabdabheda hone para bhI donoM ke Azaya meM aMtara nahIM hai. mAtra saMkSepa aura vistAra kI apekSA hai| antaraprarUpaNA 111. (1) Negama-vavahArANaM ANupuvvIdavvANamaMtaraM kAlato kevaciraM hoti ? . ___egaM davvaM paDucca jahaNNeNaM egaM samayaM ukkoseNaM aNaMtaM kAlaM, nANAdavvAiM paDucca Natthi aMtaraM / [111-1 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranayasammata AnupUrvIdravyoM kA kAlApekSayA aMtara-vyavadhAna kitanA hotA hai ? [111-1 u.] AyuSman ! eka AnupUrvIdravya kI apekSA jaghanya eka samaya aura utkRSTa ananta kAla kA aMtara hotA hai, kintu aneka dravyoM kI apekSA aMtara--virahakAla nahIM hai| (2) Negama-vavahArANaM aNANupuvvIdavvANaM aMtaraM kAlato kevaciraM hoi ? egaM davvaM paDucca jahaNNeNaM egaM samayaM ukkoseNaM asaMkhejaM kAlaM, nANAdavvAiM paDucca Natthi aMtaraM / [111-2 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranayasammata anAnupUrvIdravyoM kA kAla kI apekSA aMtara kitanA hotA hai ? [111-2 u.AyuSman ! eka anAnupUrvIdravya kI apekSA antarakAla jaghanya eka samaya aura utkRSTa asaMkhyAta kAla pramANa hai tathA aneka anAnupUrvIdravyoM kI apekSA aMtara nahIM hai| (3) Negama-vavahArANaM avattavvagadavvANaM aMtaraM kAlato kevaciraM hoti ? ___egaM davvaM paDucca jahaNNeNaM egaM samayaM ukkoseNaM aNaMtaM kAlaM, nANAdavvAiM paDucca Natthi aMtaraM / Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 anuyogadvArasUtra [111-3 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranayasammata avaktavyadravyoM kA kAlApekSayA antara kitanA hai ? [111-3 u.] AyuSman ! eka avaktavyadravya kI apekSA aMtara jaghanya eka samaya aura utkRSTa ananta kAla hai, kintu aneka dravyoM kI apekSA antara nahIM hai| . vivecana-- sUtra ke tIna vibhAgoM meM kramazaH AnupUrvIdravyoM, anAnupUrvIdravyoM aura avaktavyadravyoM kA eka aura aneka kI apekSA se kAlApekSayA aMtara batAyA hai ki AnupUrvI Adi dravya AnupUrvI Adi svarUpa kA parityAga karake punaH usI AnupUrvI svarUpa ko kitane kAla ke vyavadhAna se prApta karate haiN| vaha isa prakAra hai eka AnupUrvIdravya kI apekSA jaghanya aMtara eka samaya kA, utkRSTa aMtara anantakAla kA hai| nAnA dravyoM kI apekSA aMtara nahIM hone kA bhAva isa prakAra jAnanA cAhie ki tryaNuka, caturaNuka Adi AnupUrvIdravyoM meM se koI eka AnupUrvIdravya svAbhAvika athavA prAyogika pariNamana se khaMDa-khaMDa hokara AnupUrvI paryAya se rahita ho jAe aura punaH vahI dravya eka samaya ke bAda svAbhAvika Adi pariNAma ke nimitta se unhIM paramANuoM ke saMyoga se vivakSita AnupUrvI rUpa bana jAe to isa prakAra eka AnupUrvIdravya kI apekSA AnupUrvI svarUpa ke parityAga aura punaH usI svarUpa meM Ane ke bIca meM eka samaya kA jaghanya aMtara pdd'aa| isIlie eka AnupUrvIdravya kI apekSA jaghanya aMtarakAla eka samaya kA batAyA hai| .. utkRSTa aMtarakAla ananta kAla isa prakAra hai--koI eka vivakSita AnupUrvIdravya pUrvokta rIti se AnupUrvIparyAya se rahita ho gayA aura nirgata ve paramANu anya vyaNuka, tryaNuka Adi se lekara anantapradezIskandha paryanta rUpa ananta sthAnoM meM pratyeka utkRSTa kAla kI sthiti kA anubhava karate hue saMzliSTa rhe| isa prakAra pratyeka vyaNuka Adi ananta sthAnoM meM ananta kAla taka saMzliSTa hote-hote ananta kAla samApta hone para jaba unhIM paramANuoM dvArA vahI vivakSita AnupUrvIdravya punaH niSpanna ho taba yaha ananta kAla kA utkRSTa antara hotA hai| nAnA AnupUrvIdravya kI apekSA kAla kA antara nahIM batAne kA kAraNa yaha hai ki loka meM anantAnanta AnupUrvIdravya sarvadA vidyamAna rahate haiN| isalie aisA koI samaya nahIM hai ki jisameM samasta AnupUrvIdravya apanI AnupUrvIrUpatA kA eka sAtha parityAga kara dete hoN| eka anAnupUrvIdravya kA jaghanya antara eka samaya hone kA aura aneka kI apekSA antara nahIM hone kA kathana tathA avaktavyadravyoM kA eka-anekApekSayA jaghanya -utkRSTa antara AnupUrvI dravyavat hai| lekina eka anAnupUrvI dravya kI apekSA utkRSTa antara asaMkhyAta kAla pramANa batAne kA kAraNa yaha hai ki paramANu rUpa anAnupUrvIdravya kisI bhI skandha ke sAtha adhika se adhika asaMkhyAta kAla taka saMyukta avasthA meM rahatA hai| isIlie asaMkhyAta kAla kA utkRSTa antara jAnanA caahie| asaMkhyAta kAla taka saMyukta rahane meM pudgalasvabhAva kAraNa hai| kAla kI taraha kSetra kI apekSA bhI antara hotA hai| jaise ki isa pRthvI se sUrya kA antara ATha sau yojana hai| isIlie sUtra meM kSetragata antara ke parihArArtha kAla pada kA prayoga kiyA hai ki yahAM kAlApekSayA antara kA vicAra karanA abhISTa hai, kSetrakRta antara kA nhiiN| bhAgaprarUpaNA 112. (1) Negama-vavahArANaM ANupuvvIdavvAI sesadavvANaM kaibhAge hojA ? kiM Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnupUrvInirUpaNa 73 saMkhejjaibhAge hojjA ? asaMkhejjaibhAge hojjA ? saMkhejesu bhAgesu hojjA ? asaMkhejesu bhAMgesu hojA? no saMkhejaibhAge hojjA no asaMkhejjaibhAge hojA no saMkhejesu bhAgesu hojjA niyamA asaMkhejesu bhAgesu hojjA / [112-1 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranayasammata samasta AnupUrvIdravya zeSa dravyoM ke kitaneveM bhAga haiM ? kyA saMkhyAta bhAga haiM ? asaMkhyAta bhAga haiM athavA saMkhyAta bhAgoM yA asaMkhyAta bhAgoM rUpa haiM ? [112-1 u.] AyuSman ! AnupUrvIdravya zeSa dravyoM ke saMkhyAta bhAga, asaMkhyAta bhAga athavA saMkhyAta bhAgoM rUpa nahIM haiM, parantu niyamata: asaMkhyAta bhAgoM rUpa haiN| (2) Negama-vavahArANaM aNANupuvvIdavvAiM sesadavvANaM kaibhAge hojA ? kiM saMkhejaibhAge hojA ? asaMkhejaibhAge hojA ? saMkhejesu bhAgesu hojjA ? asaMkhejesu bhAgesu hojA ? no saMkhejaibhAge hojA asaMkhejaibhAge hojA no saMkhejesu bhAgesu hojA no asaMkhejesu bhAgesu hojA / [112-2 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranayasammata anAnupUrvIdravya zeSadravyoM ke kitaneveM bhAga hote haiM ? kyA saMkhyAta bhAga hote haiM ? asaMkhyAta bhAga hote haiM ? saMkhyAta bhAgoM rUpa hote haiM ? athavA asaMkhyAta bhAgoM rUpa hote haiM ? [112-2 u.] AyuSman ! anAnupUrvIdravya zeSa dravyoM ke saMkhyAta bhAga nahIM hote haiM, saMkhyAta bhAgoM athavA asaMkhyAta bhAgoM rUpa nahIM hote haiN| kintu asaMkhyAta bhAga hote haiN| (3) evaM avattavvagadavvANi vi / [112-3] avaktavya dravyoM sambandhI kathana bhI uparyuktAnurUpa asaMkhyAta bhAga samajhanA caahie| vivecana-- sUtra meM yaha spaSTa kiyA hai ki AnupUrvIdravya (tryaNukAdi skandha) anAnupUrvIdravya (paramANu) aura avaktavyadravya (vyaNukaskandha) kitannaveM bhAga hote haiM ? isakA abhiprAya yaha hai ki AnupUrvIdravya, anAnupUrvI aura avaktavya dravyoM se adhika haiM yA kama ? isake uttara ke lie sUtra meM pada diyA--'niyamA asaMkhejesu bhAgesu hojaa|' arthAt ye zeSa dravyoM ke asaMkhyAta bhAgoM rUpa adhika haiN| zeSa dravyoM kI apekSA samasta AnupUrvIdravya adhika isalie haiM ki anAnupUrvI dravya paramANu rUpa haiM aura avaktavyadravya vyaNuka rUpa haiM tathA AnupUrvIdravya tryaNuka Adi skandha se lekara anantANukaskandha paryanta haiN| isalie ye AnupUrvIdravya zeSa dravyoM kI apekSA asaMkhyAta bhAgoM se adhika haiN| yahI kathana nimnalikhita Agamika uddharaNa se spaSTa hai 'eesi NaM bhaMte ! paramANupoggalANaM saMkhijjapaesiyANaM asaMkhejapaesiyANaM aNaMtapaesiyANa ya khaMdhANaM kayare kayarehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA ! savvatthovA aNaMtapaesiyA khaMdhA, paramANupoggalA aNaMtaguNA saMkhijjapaesiA khaMdhA saMkhijaguNA asaMkhejapaesiyA khaMdhA asNkhejgunnaa|' [anuyoga. vRtti pa. 66] isa sUtra meM samasta pudgala jAti kI apekSA se usake asaMkhyAtapradezIskandha asaMkhyAtaguNe kahe haiM aura ye Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 anuyogadvArasUtra asaMkhyAtapradezIskandha AnupUrvI meM hI antarbhUta hote haiN| ataeva jaba saba AnupUrvIdravya zeSa samasta dravyoM se bhI asaMkhyAtaguNe haiM to phira anAnupUrvI aura avaktavya dravyoM kI apekSA asaMkhyAtaguNe to svayameva siddha haiN| ____ anAnupUrvIdravya (paramANu) AnupUrvI aura avaktavya dravyoM kI apekSA asaMkhyAtaveM bhAga haiM tathA avaktavyadravya AnupUrvI aura anAnupUrvIdravya kI apekSA asaMkhyAtaveM bhAga jAnanA cAhie, jisake lie sUtra meM saMketa kiyA hai-- asaMkhejjaibhAge hojjaa| bhAvaprarUpaNA 113. (1) Negama-vavahArANaM ANupuvvIdavvAiM kayarammi bhAve hojA ? kiM udaie bhAve hojA ? uvasamie bhAve hojA ? khAie bhAve hojjA ? khAovasamie bhAve hojA ? pAriNAmie bhAve hojjA ? sannivAie bhAve hojA ? NiyamA sAipAriNAmie bhAve hojjA / / [113-1 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranayasammata AnupUrvIdravya kisa bhAva meM vartate haiM ? kyA audayika bhAva meM, aupazamika bhAva meM, kSAyika bhAva meM, kSayopazamika bhAva meM, pAriNAmika bhAva meM athavA sAnnipAtika bhAva meM vartate haiM ? __ [113-1 u.] AyuSman ! samasta AnupUrvIdravya sAdi-pAriNAmika bhAva meM hote haiN| (2) aNANuputvIdavvANi avattavvayadavvANi ya evaM ceva bhANiyavvANi / [113-2] anAnupUrvIdravyoM aura avaktavyadravyoM ke lie bhI isI prakAra jAnanA caahie| arthAt ve bhI sAdi-pAriNAmika bhAva meM haiN| vivecana-- AnupUrvI Adi dravyoM meM sAdi-pAriNAmika bhAva hotA hai, jisakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai dravya kA vibhinna rUpoM meM hone vAle pariNamana--parivartana ko pariNAma kahate haiM aura yaha pariNAma hI pAriNAmika hai| athavA pariNamana yA usase jo niSpanna ho use pAriNAmika kahate haiN| yaha pAriNAmikabhAva sAdi aura anAdi ke bheda se do prakAra kA hai| anAdi pariNamana to lokaniyAmaka rUpI aura arUpI dravyoM meM se dharmAstikAya Adi arUpI dravyoM kA hotA hai aura vaha unakA svabhAvata: usa rUpa meM anAdi kAla se hotA calA A rahA hai aura anantakAla taka hotA rhegaa| lekina rUpI pudgaladravya meM jo pariNamana hotA hai, vaha sAdi-pariNAma hai| meghapaTala, indradhanuSa Adi paudgalika dravyoM ke pariNamana meM anAditA kA abhAva hai| kyoMki pudgaloM kA jo viziSTa rUpa meM pariNamana hotA hai vaha utkRSTa rUpa se bhI asaMkhyAta kAla taka hI sthAyI rahatA hai| isalie samasta AnupUrvIdravya sAdi-pAriNAmika bhAva vAle haiN| avaktavya dravyoM meM bhI sAdi-pAriNAmika bhAva jAnanA caahie| alpabahutvaprarUpaNA 114. (1) eesi NaM bhaMte ! Negama-vavahArANaM ANupuvvIdavvANaM aNANupuvvIdavvANaM avattavvayadavvANa ya davvaTThayAe paesaTTayAe davvaTTha-paesaTThayAe kayare kayarehiMto appA vA bahuyA vA Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnupUrvInirUpaNa tullA vA visesAhiyA vA ? gotamA ! savvatthovAiM Negama-vavahArANaM avattavvayadavvAiM davvaTTayAe, aNANupuvvIdavvAiM davvaTTayAe visesAhiyAiM, ANupuvvIdavvAiM davvaTTayAe asaMkhejjaguNAI | 75 [114-1 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranayasammata AnupUrvIdravyoM, anAnupUrvIdravyoM aura avaktavyadravyoM meM se dravya, pradeza aura dravyapradeza kI apekSA kauna dravya kina dravyoM kI apekSA alpa, adhika, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? [114 - 1 u.] gautama ! dravya kI apekSA naigama-vyavahAranayasammata avaktavyadravya sabase stoka (alpa) haiM, avaktavyadravyoM kI apekSA anAnupUrvIdravya, dravya kI apekSA vizeSAdhika haiM aura dravyApekSA AnupUrvIdravya anAnupUrvI dravyoM se asaMkhyAtaguNe hote haiM / Negama-vavahArANaM (2) paesaTTayAe savvatthovAI aNANupuvvIdavvAiM apaesaTTayAe, avattavvayadavvAiM paesaTTayAe visesAhiyAI, ANupuvvIdavvAiM paesaTTayAe anaMtaguNAI / [114-2] pradeza kI apekSA naigama-vyavahAranayasammata anAnupUrvIdravya apradezI hone se sarvastoka haiM, pradezoM kI apekSA avaktavyadravya anAnupUrvI dravyoM se vizeSAdhika aura AnupUrvIdravya avaktavya dravyoM se anantaguNe haiM / (3) davvaTTha-paesaTTayAe savvatthovAiM Negama-vavahArANaM avattavvagadavvAiM davvaTTayAe, aAvadavvA davvaTTayAe apaesaTTayAe visesAhiyAI, avattavvagadavvAiM paesaTTayAe visesAhiyAI, ANupuvvIdavvAiM davvaTTayAe asaMkhejjaguNAI, tAiM ceva parasaTTayAe anaMtaguNAI / se taM - vavahArANaM aNovaNihiyA davvANupuvvI / [114-3] dravya aura pradeza se alpabahutva naigama-vyavahAranayasammata avaktavyadravya-dravya kI apekSA sabase alpa haiN| dravya aura apradezArthatA kI apekSA anAnupUrvIdravya vizeSAdhika haiM, pradeza kI apekSA avaktavyadravya vizeSAdhika haiM, AnupUrvIdravya dravya kI apekSA asaMkhyAtaguNa aura vahI pradeza kI apekSA anantaguNa haiM / isa prakAra se anugama kA varNana pUrNa huA evaM sAtha hI naigama-vyavahAranayasammata anaupanidhikI dravyAnupUrvI kI vaktavyatA bhI pUrNa huI / vivecana -- sUtrakAra ne naigama-vyavahAranayasammata AnupUrvI Adi dravyoM kA dravya, pradeza aura ubhaya kI apekSA alpabahutva batalAyA hai| spaSTIkaraNa isa prakAra hai dravyArtha se avaktavyadravya sarvastoka, unase anAnupUrvIdravya vizeSAdhika aura unase AnupUrvIdravya asaMkhyAtaguNa hone meM vastusvabhAva kAraNa hai| dUsarI bAta yaha hai ki anAnupUrvI dravya - paramANu meM eka aura avaktavyadravya meM dvipradezIskandha rUpa eka sthAna hI labhya hai, parantu AnupUrvIdravya meM tryaNukaskandha se lagAtAra ekottara vRddhi seeka-eka pradeza kI uttarottara vRddhi hone se anantANuka skandha paryanta ananta sthAna haiN| isIlie AnupUrvIdravya, anAnupUrvI aura avaktavya dravyoM kI apekSA asaMkhyAtaguNe batAye haiM / pradezoM kI apekSA anAnupUrvIdravya ko sabase kama batAne kA kAraNa yaha hai ki yadi paramANu rUpa ina anAnupUrvI dravyoM meM bhI dvitIya Adi pradeza mAna liye jAyeM to pradezArthatA se bhI anAnupUrvIdravyoM kI avaktavyadravyoM Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 anuyogadvArasUtra se adhikatA mAnI jA sakatI hai, parantu paramANu apradezI hai aura yahAM pradezArthatA kI apekSA alpabahutva kA kathana kiyA hai| ataH anAnupUrvIdravya sarvastoka haiM, yahI siddhAnta yuktiyukta hai| _ yadyapi anAnupUrvI dravyoM ke apradezI hone se pradezArthatA nahIM hai, tathApi 'prakRSTaH dezaH pradezaH' isa vyutpatti ke anusAra sarvasUkSma deza arthAt pudgalAstikAya ke niraMza bhAga ko pradeza kahate haiM aura aisA pradezatva paramANudravya meM hai| isIlie pradezArthatA kI apekSA yahAM anAnupUrvIdravyoM kA vicAra kiyA hai| ___ avaktavyadravyoM ko anAnupUrvIdravyoM se pradezArthatA kI apekSA vizeSAdhika kahane kA kAraNa yaha hai ki anAnupUrvIdravya ekapradezI (apradezI) hai jabaki avaktavyadravya dvipradezI hai| isIlie avaktavyadravyoM ko pradezApekSA anAnupUrvIdravyoM se vizeSAdhika kahA hai| __AnupUrvIdravya avaktavyadravyoM kI apekSA pradezArthatA se anantaguNe isalie haiM ki inake pradeza avaktavyadravyoM ke pradezoM se anantaguNe taka haiN| dravya aura pradezarUpa ubhayArthatA kI apekSA avaktavyadravyoM ko sarvastoka batAne kA kAraNa yaha hai ki pUrva meM avaktavyadravyoM meM dravyArthatA kI apekSA sarvastokatA kahI hai aura anAnupUrvIdravyoM ko avaktavyadravyoM se ubhayArtha kI apekSA jo kucha adhikatA kahI hai vaha dravyArthatA se jAnanA cAhie kintu anAnupUrvIdravyoM se avaktavyadravya pradezArthatA kI apekSA vizeSAdhika hai aura yaha adhikatA usake dvipradezI hone ke kAraNa jAnanA caahie| AnupUrvIdravyoM ke viSaya meM dravya aura pradezArthatA kI apekSA jo pRthak-pRthak nirdeza kiyA hai, vahI ubhayarUpatA ke lie bhI samajha lenA cAhie ki dravyArthatA kI apekSA asaMkhyAta guNe aura pradezArthatA kI apekSA anantaguNa haiN| isa prakAra ye naigama-vyavahAranayasammata anaupanidhikI dravyAnupUrvI viSayaka vivecanIya kA kathana karane ke bAda aba saMgrahanayasammata anaupanidhikI dravyAnupUrvI kA vivecana prArambha karate haiN| saMgrahanayasammata anaupanidhikI dravyAnupUrvI prarUpaNA 115. se kiM taM saMgahassa aNovaNihiyA davvANupuvvI ? saMgahassa aNovaNihiyA davvANupuvvI paMcavihA paNNattA / taM jahA--aTThapayaparUvaNayA 1 bhaMgasamukkittaNayA 2 bhaMgovadaMsaNayA 3 samoyAre 4 aNugame 5 / / [115 pra.] bhagavan ! saMgrahanayasammata anaupanidhikI dravyAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [115 u.] AyuSman ! saMgrahanayasammata anaupanidhikI dravyAnupUrvI pAMca prakAra kI kahI hai| ve prakAra haiM--1. arthapadaprarUpaNatA, 2. bhaMgasamutkIrtanatA, 3. bhaMgopadarzanatA, 4. samavatAra, 5. anugm| vivecana- saMgrahanayasammata anaupanidhikI dravyAnupUrvI kI prarUpaNA bhI pUrvokta naigamavyavahAranayasammata anaupanidhikI dravyAnupUrvI kI taraha pAMca prakAroM dvArA karane kA kathana sUtra meM kiyA hai| ina arthapadaprarUpaNatA Adi ke lakSaNa pUrvokta anusAra hI jAnanA caahie| Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 77 AnupUrvInirUpaNa saMgrahanayasammata arthapadaprarUpaNatA evaM prayojana 116. se kiM taM saMgahassa aTThapayaparUvaNayA ? saMgahassa aTThapayaparUvaNayA tipaesiyA ANupuvvI cauppaesiyA ANupuvvI jAva dasapaesiyA ANupuvvI saMkhijjapaesiyA ANupuvvI asaMkhijapaesiyA ANupuvvI aNaMtapadesiyA ANupulvI, paramANupoggalA aNANupulvI, dupadesiyA avattavvae / se taM saMgahassa aTThapayaparUvaNayA / [116 pra.] bhagavan ! saMgrahanayasammata arthapadaprarUpaNatA kA kyA svarUpa hai ? [116 u.] AyuSman ! saMgrahanayasammata arthapadaprarUpaNatA kA svarUpa isa prakAra hai--tripradezika skandha AnupUrvI hai, catuHpradezI skandha AnupUrvI hai yAvat dasapradezika skandha AnupUrvI hai, saMkhyAtapradezika skandha AnupUrvI hai, asaMkhyAtapradezika skandha AnupUrvI hai, anantapradezika skandha AnupUrvI hai| paramANupudgala anAnupUrvI haiM aura dvipradezika skandha avaktavyaka hai| saMgahanayasammata arthapadaprarUpaNatA kA yaha svarUpa hai| vivecana- saMgrahanaya kI dRSTi se yaha arthapadaprarUpaNatA hai| isameM aura pUrva kI naigama-vyavahAranayasammata . arthapadaprarUpaNatA meM yaha antara hai ki naigama-vyavahAranaya kI apekSA eka tripradezika skandha eka AnupUrvIdravya hai aura aneka tripradezika skandha aneka AnupUrvIdravya haiM / isa prakAra ekatva aura anekatva donoM kA nirdeza kiyA hai| yaha kathana anantapradezI skandha paryanta jAnanA caahie| kintu saMgrahanaya sAmAnyavAdI hai aura usake avizuddha evaM vizuddha yaha do prakAra haiM / ataeva sAmAnyavAdI hone se avizuddha saMgrahanaya ke matAnusAra samasta tripradezika skandha eka hI AnupUrvI hai, kyoMki sabhI tripradezika skandha yadi ve apane tripradezitva rUpa sAmAnya se bhinna haiM to dvipradezika Adi skandha kI taraha ve tripradezika skandha nahIM kahalA sakate haiM aura yadi tripradezikatva rUpa sAmAnya se ve abhinna haiM to ve sabhI tripradezI skandha eka rUpa hI haiN| isI kAraNa sabhI tripradezika skandha eka hI AnupUrvI hai, aneka AnupUrvIdravya nahIM haiN| ___ isI prakAra catuHpradezika skandha se lekara anantANuka skandha taka saba svatantra, svatantra bhinna-bhinna catuSpradezI Adi AnupUrvI haiN| ukta dRSTi avizuddha saMgrahanaya kI hai| parantu vizuddha saMgrahanaya ke matAnusAra tripradezika skandha se lekara anantapradezika skandha paryanta ke skandhoM kI jitanI bhI AnupUrviyAM haiM, ve saba AnupUrvitva rUpa sAmAnya se abhinna hone ke kAraNa eka hI AnupUrvI rUpa haiN| ___ isI prakAra anAnupUrvI aura avaktavyaka ke lie samajhanA cAhie ki anAnupUrvitva rUpa sAmAnya se abhinna hone ke kAraNa samasta paramANupudgala rUpa anAnupUrviyAM eka hI anAnupUrvI haiN| avaktavyakatva rUpa sAmAnya se abhinna hone ke kAraNa samasta dvipradezika skandha bhI eka avaktavyaka rUpa haiN| 117. eyAe NaM saMgahassa aTThapayaparUvaNayAe kiM paoyaNaM ? eyAe NaM saMgahassa aTThapayaparUvaNayAe saMgahassa bhaMgasamukkittaNayA kIrai / [117 pra.] bhagavan ! saMgrahanayasammata isa arthapadaprarUpaNatA kA kyA prayojana hai ? Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 anuyogadvArasUtra [117 u.] AyuSman ! saMgrahanayasammata isa arthapadaprarUpaNatA dvArA saMgrahanayasammata bhaMgasamutkIrtanatA (bhaMgoM kA nirdeza) kI jAtI hai| vivecana- isa sUtra dvArA saMgrahanayasammata arthapadaprarUpaNatA kA prayojana spaSTa kiyA hai ki isase bhaMgasamutkIrtanatA rUpa prayojana siddha hotA hai| isa bhaMgasamutkIrtanatA kI vyAkhyA nimna prakAra haisaMgrahanayasammata bhaMgasamutkIrtanatA evaM prayojana 118. se kiM taM saMgahassa bhaMgasamukkittaNayA ? - saMgahassa-bhaMgasamukkittaNayA atthi ANupuvvI 1 asthi aNANupuvvI 2 asthi avattavvae 3 ahavA atthi ANupuvvI ya aNANupuvvI ya 4 ahavA atthi ANupuvvI ya avattavvae ya 5 ahavA atthi aNANupuvvI ya avattavvae ya 6 ahavA atthi ANupuvvI ya aNANupuvvI ya avattavvae ya 7 / evaM ee satta bhaMgA / se taM saMgahassa bhaMgasamukkittaNayA / [118 pra.] bhagavan ! saMgrahanayasammata bhaMgasamutkIrtanatA kA kyA svarUpa hai ? [118 u.] AyuSman ! saMgrahanayasammata bhaMgasamutkIrtanatA kA svarUpa isa prakAra hai 1. AnupUrvI hai, 2. anAnupUrvI hai, 3. avaktavyaka hai / athavA-4. AnupUrvI aura anAnupUrvI hai, 5. AnupUrvI aura avaktavyaka hai, 6. anAnupUrvI aura avaktavyaka hai| athavA--7. AnupUrvI-anAnupUrvI-avaktavyaka hai| isa prakAra ye sAta bhaMga hote haiN| yaha prarUpaNA saMgrahanayasammata bhaMgasamutkIrtanatA kA svarUpa hai| 119. eyAe NaM saMgahassa bhaMgasamukkittaNayAe kiM paoyaNaM ? / eyAe NaM saMgahassa bhaMgasamukkittaNayAe saMgahassa bhaMgovadaMsaNayA kajati / [119 pra.] bhagavan ! isa saMgrahanayasammata bhaMgasamutkIrtanatA kA kyA prayojana hai ? [119 u.] AyuSman ! isa saMgrahanayasammata bhaMgasamutkIrtanatA ke dvArA bhaMgopadarzana kiyA jAtA hai| vivecana- ina do sUtroM meM bhaMgasamutkIrtanatA kA Azaya aura prayojana spaSTa kiyA hai| bhaMgasamutkIrtanatA meM mUla tIna pada haiM--AnupUrvI, anAnupUrvI aura avktvy| inake vAcyArtha pUrva meM spaSTa kiye jA cuke haiN| ina tInoM padoM ke pRthak-pRthak svatantra tIna bhaMga, do-do padoM ke saMyoga se tIna bhaMga aura tInoM padoM ke saMyoga se eka bhaMga banatA hai| isa prakAra tInoM padoM ke svatantra aura saMyogaja kula sAta bhaMga hote haiN| ___ ina bhaMgoM ke kathana dvArA bhaMgopadarzanatA rUpa prayojana siddha hotA hai, ataeva aba bhaMgopadarzanatA ko spaSTa karate haiN| saMgrahanayasammata bhaMgopadarzanatA 120. se kiM taM saMgahassa bhaMgovadaMsaNayA ? bhaMgovadaMsaNayA tipaesiyA ANupuvvI 1 paramANupoggalA aNANupuvvI 2 dupaesiyA avattavvae 3 ahavA tipaesiyA ya paramANupoggalA ya ANupuvvI ya aNANupuvvI ya 4 ahavA tipaesiyA ya dupaesiyA ya ANupuvvI ya avattavvae ya 5 ahavA paramANupoggalA ya dupaesiyA ya aNANupuvvI Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnupUrvInirUpaNa ya avattavvae ya 6, ahavA tipaesiyA ya paramANupoggalA ya dupaesiyA ya ANupuvvI ya aNANupuvvI ya avattavvae ya 7 / se taM saMgahassa bhaMgovadaMsaNayA / [120 pra.] bhagavan ! saMgrahanayasammata bhaMgopadarzanatA kA kyA svarUpa hai ? 79 [120 u.] AyuSman ! saMgrahanayasammata bhaMgopadarzanatA kA svarUpa isa prakAra hai-- tripradezika skandha AnupUrvI zabda ke vAcyArtha rUpa meM, paramANupudgala anAnupUrvI zabda ke vAcyArtha rUpa meM aura dvipradezika skandha avaktavyaka zabda 'vAcyArtha rUpa meM vivakSita hote haiN| athavA -- tridezika skandha aura paramANupudgala AnupUrvI - anAnupUrvI zabda ke vAcyArtha rUpa meM, tripradezika aura dvipradezika skandha AnupUrvI - avaktavyaka zabda ke vAcyArtha rUpa meM tathA paramANupudgala aura dvipradezika skandha, anAnupUrvI-a - avaktavyaka zabda ke vAcyArtha rUpa meM vivakSita hote haiM / athavA -- tripradezika skandha-paramANupudgala - dvipradezika skandha AnupUrvI - anAnupUrvI - avaktavyaka zabda ke vAcyArtha rUpa meM vivakSita hote haiM / isa prakAra se saMgrahanayasammata bhaMgopadarzanatA kA svarUpa jAnanA cAhie / vivecana -- pUrva sUtra meM bhaMgasamutkIrtana ke rUpa meM jina saMjJAoM kA ullekha kiyA thA, una saMjJAoM kA vAcyArtha isa sUtra meM spaSTa kiyA hai ki AnupUrvI, anAnupUrvI aura avaktavyaka zabda ke dvArA yAvanmAtra tripradezika Adi skandha, paramANupudgala aura dvipradezika skandha grahaNa kiye jAte haiM / arthAt yahI inake vAcyArtha haiM / isI prakAra dvisaMyogI aura trisaMyogI padoM kA vAcyArtha samajha lenA cAhie / samavatAraprarUpaNA 121. se kiM taM samoyAre ? samoyAre saMgahassa ANupuvvIdavvAiM kahiM samoyaraMti ? kiM . ANupuvvIdavvehiM samoyaraMti ? aNANupuvvIdavvehiM samoyaraMti ? avattavvayadavvehiM samoyaraMti ? saMgahassa ANupuvvIdavvAiM ANupuvvIdavvehiM samoyaraMti, no aNANupuvvIdavvehiM samoyaraMti, no avattavvayadavvehiM samoyaraMti / evaM doNNi vi saTTANe saTThANe samoyaraMti / taM samoyAre / [121 pra.] bhagavan ! samavatAra kA kyA svarUpa hai ? kyA saMgrahanayasammata AnupUrvIdravya AnupUrvIdravyoM meM samAviSTa hote haiM ? athavA anAnupUrvIdravyoM meM samAviSTa hote haiM ? yA avaktavyakadravyoM meM samAviSTa hote haiM ? [121 u.] AyuSman ! saMgrahanayasammata AnupUrvIdravya AnupUrvIdravyoM meM samavatarita hote haiM, anAnupUrvI aura avaktavyaka dravyoM meM nhiiN| isI prakAra donoM bhI-- anAnupUrvIdravya aura avaktavyakadravya bhI--- -- svasthAna meM hI samavatarita hote haiM / yaha samavatAra kA svarUpa hai| vivecana- - samavatAra sambandhI spaSTIkaraNa naigamavyavahAranayasammata samavatAra ke prasaMga meM kiyA jA cukA hai| tadanurUpa yahAM bhI samajha lenA cAhie ki sajAtIya kA sajAtIya meM hI samAveza hotA hai| samAveza honA hI saMmavatAra kI paribhASA hai| Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtra saMgrahanayasammata anugamaprarUpaNA 122. se kiM taM aNugame ? aNugame aTThavihe paNNatte / taM jahA saMtapayaparUvaNayA 1 davvapamANaM 2 ca khetta 3 phusaNA 4 ya / kAlo 5 ya aMtaraM 6 bhAga 7 bhAvaM 8 appAbahuM natthi // 9 // [122 pra.] bhagavan ! saMgrahanayasammata anugama kA kyA svarUpa hai ? [122 u.] AyuSman ! saMgrahanayasammata anugama ATha prakAra kA hai| vaha isa prakAra hai-. (gAthArtha) 1. satpadaprarUpaNA, 2. dravyapramANa, 3. kSetra, 4. sparzanA, 5. kAla, 6. antara, 7. bhAga aura 8. bhaav| (kintu saMgrahanaya sAmAnyagrAhI hone se) isameM alpabahutva nahIM hotA hai| vivecana-- sUtra meM anugama ke ATha prakAroM ke nAma ginAye haiN| inakI vyAkhyA isa prakAra haisatpadaprarUpaNA 123. saMgahassa ANupuvvIdavvAiM kiM asthi Natthi ? niyamA asthi / evaM doNNi vi / [123 pra.] bhagavan ! saMgrahanayasammata AnupUrvIdravya haiM athavA nahIM haiM ? [123 u.] AyuSman ! niyamataH (nizcita rUpa se) haiN| isI prakAra donoM (anAnupUrvI aura avaktavyaka) dravyoM ke lie bhI samajhanA caahie| vivecana- isa satpadaprarUpaNA dvArA yaha prarUpita kiyA hai ki ye AnupUrvI Adi pada asadarthaviSayaka nahIM haiN| kintu jaise stambha Adi pada stambha Adi rUpa apane vAstavika artha ko viSaya karate haiM, usI prakAra AnupUrvI Adi pada bhI vAstavika rUpa meM vidyamAna padArtha ke vAcaka haiN| isI tathya ko batAne ke lie sUtra meM kahA hai'niyamA atthi|' dravyapramANaprarUpaNA 124. saMgahassa ANupuvvIdavvAiM kiM saMkhejAiM asaMkhejAI aNaMtAI ? no saMkhejjAiM no asaMkhejjAiM no aNaMtAI, niyamA ego rAsI / evaM doNNi vi / [124 pra.] bhagavan ! saMgrahanayasammata AnupUrvIdravya saMkhyAta haiM, asaMkhyAta haiM yA ananta haiM ? [124 u.] AyuSman ! saMgrahanayasammata AnupUrvIdravya saMkhyAta nahIM haiM, asaMkhyAta nahIM haiM aura ananta bhI nahIM haiM, parantu niyamataH eka rAzi rUpa haiN| isI prakAra donoM-- (anAnupUrvI aura avaktavyaka) dravyoM ke lie bhI jAnanA caahie| vivecana- dravyapramANaprarUpaNA meM AnupUrvI Adi padoM dvArA kahe gaye dravyoM kI saMkhyA kA nirdhAraNa hotA hai| yahI bAta sUtra meM spaSTa kI hai| saMgrahanaya sAmAnya ko viSaya karane vAlA hone se usake mata se saMkhyAta Adi bheda Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnupUrvInirUpaNa 81 saMbhava nahIM haiN| kintu eka-eka rAzi hI haiN| isI bAta kA saMketa karane ke lie sUtra meM pada diyA hai-- niyamA ego rAsI / jisakA artha yaha hai ki jaise viziSTa eka pariNAma se pariNata eka skandha meM tadAraMbhaka paramANuoM kI bahulatA hone para bhI ekatA kI hI mukhya rUpa se vivakSA hotI hai| usI prakAra AnupUvIdravya aneka hone para bhI unameM AnupUrvatva sAmAnya eka hone se unheM saMgrahanaya eka mAnatA hai / saMgrahanayasammata kSetraprarUpaNA 125. saMgahassa ANupuvvIdavvAiM logassa katibhAge hojjA ? kiM saMkhejjatibhAge hojjA ? asaMkhejjatibhAge hojjA ? saMkhejjesu bhAgesu hojA ? asaMkhejjesu bhAgesu hojjA ? savvaloe hojjA ? no saMkhejjatibhAge hojjA no asaMkhejjatibhAge hojjA no saMkhejjesu bhAgesu hojjA no asaMkhejjesu bhAgesu hojjA, niyamA savvaloe hojjA ? evaM doNi vi / [125 pra.] bhagavan ! saMgrahanayasammata AnupUrvIdravya loka ke kitane bhAga meM haiM ? kyA saMkhyAta bhAga meM haiM ? asaMkhyAta bhAga meM haiM ? saMkhyAta bhAgoM meM haiM ? asaMkhyAta bhAgoM meM haiM ? athavA sarvaloka meM haiM ? [125 u.] AyuSman ! samasta AnupUrvIdravya loka ke saMkhyAta bhAga, asaMkhyAta bhAga, saMkhyAta bhAgoM yA asaMkhyAta bhAgoM meM nahIM haiM kintu niyamataH sarvaloka meM haiM / isI prakAra kA kathana donoM (anAnupUrvI aura avaktavyaka) dravyoM ke lie bhI samajhanA cAhie / arthAt ye donoM bhI samasta loka meM haiM ? vivecana-- saMgrahanaya kI apekSA AnupUrvI Adi dravyoM kA kSetra sarvaloka batAyA hai| usakA kAraNa yaha hai ki AnupUrvitva Adi rUpa sAmAnya eka hai aura vaha sarvalokavyApI hai / isIlie AnupUrvI Adi dravyoM kI sattA sarvaloka meM hai / saMgrahanayasammata sparzanAprarUpaNA 126. saMgahassa ANupuvvIdavvAiM logassa kiM saMkhejjatibhAgaM phusaMti ? asaMkhejjatibhAgaM phusaMti ? saMkhejje bhAge phusaMti ? asaMkhejje bhAge phusaMti ? savvalogaM phusaMti ? no saMkhejjatibhAgaM phusaMti no asaMkhejjatibhAgaM phusaMti no saMkhejje bhAge phusaMti no asaMkhejje bhAge phusaMti, niyamA savvalogaM phusaMti / evaM donniva / [126 pra.] bhagavan ! saMgrahanayasammata AnupUrvIdravya kyA loka ke saMkhyAta bhAga kA, asaMkhyAta bhAga kA, saMkhyAta bhAgoM yA asaMkhyAta bhAgoM yA sarvaloka kA sparza karate haiM ? [126 u.] AyuSman ! AnupUrvIdravya loka ke saMkhyAta bhAga kA sparza nahIM karate haiM, asaMkhyAta bhAga kA sparza nahIM karate haiM, saMkhyAta bhAgoM aura asaMkhyAta bhAgoM kA bhI sparza nahIM karate haiM, kintu niyama se sarvaloka kA sparza karate haiN| isI prakAra kA kathana anAnupUrvI aura avaktavyaka rUpa donoM dravyoM ke lie bhI samajhanA caahie| Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 anuyogadvArasUtra vivecana- AnupUrvI Adi dravyoM kI sparzanA kA kAraNa pUrvokta kSetraprarUpaNA ke samAna samajha lenA caahie| ye AnupUrvI Adi dravya AnupUrvitva Adi rUpa sAmAnya ke sarvavyApI hone se sarvalokavyApI haiM, unakI sattA sarvaloka meM hai| ataeva ye sabhI niyamataH sarvaloka kA sparza karate haiN| saMgrahanayasammata kAla aura aMtara kI prarUpaNA 127. saMgahassa ANupuvvIdavvAiM kAlao kevaciraM hoMti ? savvaddhA / evaM doNNi vi / [127 pra.] bhagavan ! saMgrahanayasammata AnupUrvIdravya kAla kI apekSA kitane kAla taka (AnupUrvI rUpa meM) rahate haiM ? [127 u.] AyuSman ! AnupUrvIdravya AnupUrvI rUpa meM sarvakAla rahate haiN| isI prakAra kA kathana zeSa donoM dravyoM ke lie bhI samajhanA caahie| 128. saMgahassa ANupuvvIdavvANaM kAlato kevaciraM aMtaraM hoMti ? natthi aMtaraM / evaM doNNi vi / [128 pra.] bhagavan ! saMgrahanayasammata AnupUrvIdravyoM kA kAlApekSayA kitanA aMtara-virahakAla hotA hai ? [128 u.] AyuSman ! kAlApekSayA AnupUrvIdravyoM meM aMtara nahIM hotA hai| isI prakAra zeSa donoM dravyoM ke lie samajhanA caahie| vivecana-- ina donoM sUtroM meM saMgrahanayamAnya samasta AnupUrvI Adi dravyoM kA kAla kI apekSA avasthAna aura aMtara kA nirUpaNa kiyA hai| jisakA Azaya yaha hai___AnupUrvitva, anAnupUrvitva aura avaktavyakatva sAmAnya kA viccheda nahIM hone se inakA avasthAna sarvAddhAsArvakAlika hai aura isIlie kAla kI apekSA inakA virahakAla bhI nahIM hai| ina donoM bAtoM kA nirUpaNa karane ke lie pada diye haiM--'savvaddhA' aura 'natthi aMtaraM / ' sArAMza yaha ki AnupUrvitva Adi kA kAlatraya meM sattva rahane ke kAraNa viccheda na hone se unakA avasthAna sArvakAlika hai aura isIlie unameM kAlika aMtara-virahakAla bhI saMbhava nahIM hai| saMgrahanayasammata bhAgaprarUpaNA 129. saMgahassa ANupuvvIdavvAiM sesadavvANaM katibhAge hojA ? kiM saMkhejatibhAge hojjA ? asaMkhejatibhAge hojA ? saMkhejesu bhAgesu hojA ? asaMkhejesu bhAgesu hojjA ? no saMkhejatibhAge hojA no asaMkhejatibhAge hojA No saMkhejesu bhAgesu hojjA No asaMkhejesu bhAgesu hojjA, niyamA tibhAge hojjA / evaM doNNi vi / [129 pra.] bhagavan ! saMgrahanayasammata AnupUrvIdravya zeSa dravyoM ke kitaneveM bhAga pramANa hote haiM ? kyA saMkhyAta bhAga pramANa hote haiM yA asaMkhyAta bhAga pramANa hote haiM ? saMkhyAta bhAgoM pramANa athavA asaMkhyAta bhAgoM pramANa hone haiM? [129 u.] AyuSman ! saMgrahanayasammata AnupUrvIdravya zeSa dravyoM ke saMkhyAta bhAga, asaMkhyAta bhAga, saMkhyAta Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnupUrvInirUpaNa 83 bhAgoM yA asaMkhyAta bhAgoM pramANa nahIM haiM, kintu niyamata: tIsare bhAga pramANa hote haiN| isI prakAra donoM (anAnupUrvI aura avaktavyaka) dravyoM ke viSaya meM bhI samajhanA caahie| vivecana- sUtra meM bhAgaprarUpaNA kA prarUpaNa kiyaa| Azaya yaha hai ki saMgrahanayasammata samasta AnupUrvI Adi dravyoM meM se AnupUrvIdravya niyama se zeSa dravyoM ke vibhAga pramANa haiN| kyoMki anAnupUrvI aura avaktavyaka dravyoM ko milAkara jo rAzi utpanna hotI hai, usa rAzi ke tIna bhAga karane para jo tRtIya bhAga Aye tatpramANa AnupUrvIdravya haiN| kyoMki yaha tIna rAziyoM meM se eka rAzi hai| isI prakAra anAnupUrvI aura avaktavyaka dravyoM ke lie jAnanA ki ve bhI tIsare-tIsare bhAga pramANa haiN| . saMgrahanayasammata bhAvaprarUpaNA 130. saMgahassa ANupuvvIdavvAiM kayarammi bhAve hojA ? niyamA sAdipAriNAmie bhAve hojA / evaM doNNi vi / appAbahuM natthi / se taM annugme| se taM saMgahassa aNovaNihiyA davvANapavvI / se taM aNovaNihiyA davvANapavvI / [130 pra.] bhagavan ! saMgrahanayasammata AnupUrvIdravya kisa bhAva meM hote haiM ? [130 u.] AyuSman ! AnupUrvIdravya niyama se sAdi-pAriNAmika bhAva meM hote haiN| yahI kathana zeSa donoM (anAnupUrvI aura avaktavyaka) dravyoM ke lie bhI samajhanA caahie| rAzigata dravyoM meM alpabahutva nahIM hai| yaha anugama kA varNana hai| isa prakAra se saMgrahanayasammata anaupanidhikI dravyAnupUrvI kA kathana pUrNa huA aura sAtha hI anaupanidhikI dravyAnupUrvI kI vaktavyatA bhI pUrNa huii| vivecana-- sUtrArtha spaSTa hai| sambandhita vizeSa vaktavya isa prakAra hai AnupUrvI Adi rAzigata dravyoM meM alpabahutva nahIM hai| kyoMki saMgrahanaya kI dRSTi se AnupUrvI Adi dravyoM meM anekatva nahIM hai, sabhI eka-eka dravya haiM / jaba anekatva nahIM, sabhI eka-eka haiM to unameM alpabahutva kaise saMbhava hogA? ___alpabahutva nahIM hone para bhI saMgrahanayasammata anugama ke prakaraNa meM jo 'saMgahassa ANupuvvI davvAiM kiM saMkhijjAiM.......' Adi bahuvacanAnta padoM kA prayoga kiyA gayA hai usakA kAraNa yaha hai ki saMgrahanaya kI apekSA to ye dravya eka-eka haiM, parantu vyavahAranaya se bahuta bhI haiN| ___isa prakAra se anaupanidhiko dravyAnupUrvI kA nirUpaNa samApta huaa| aba pUrva meM jisa aupanidhikI dravyAnupUrvI ko sthApya mAnakara varNana nahIM kiyA thA, usakA kathana Age kiyA jAtA hai| aupanidhikI dravyAnupUrvInirUpaNa 131. se kiM taM ovaNihiyA davvANupuvvI ? - ovaNihiyA davvANupuvvI tivihA paNNattA / taM jahA--puvvANupuvvI 1 pacchANupuvvI 2 aNANupuvvI 3 ya / Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 anuyogadvArasUtra [131 pra.] bhagavan ! aupanidhikI dravyAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [131 u.] AyuSman ! aupanidhikI dravyAnupUrvI ke tIna prakAra kahe haiM, yathA--1. pUrvAnupUrvI, 2. pazcAnupUrvI aura 3. anaanupuurvii| vivecana -- sUtra meM aupanidhikI dravyAnupUrvI ke tIna bheda batAye haiM. 'upanidhirnikSepo viracanaM prayojanamasyA ityaupanidhikI' arthAt kisI eka vastu ko sthApita karake usake samIpa pUrvAnupUrvI Adi ke krama se anya vastuoM ko sthApita karanA upanidhi kA artha hai / yaha prayojana jisakA ho, usakA nAma aupanidhikI hai| yaha dravyaviSayaka dravyAnupUrvI pUrvAnupUrvI Adi rUpoM se tIna prakAra kI hai| pUrvAnupUrvI -- vivakSita dharmAstikAya Adi dravyavizeSa ke samudAya meM jo pUrva--prathama dravya hai, usase prAraMbha kara anukrama se Age-Age ke dravyoM kI sthApanA athavA gaNanA kI jAtI hai use pUrvAnupUrvI kahate haiM / yathA-- dharmAstikAya se prAraMbha kara kramAnusAra kAladravya taka gaNanA karanA / pazcAnupUrvI -- usa dravyavizeSa ke samudAya meM se aMtima dravya se lekara vilomakrama se prathama dravya taka jo AnupUrvI, paripATI nikSipta kI jAtI hai vaha pazcAnupUrvI hai| anAnupUrvI purvAnupUrvI evaM pazcAnupUrvI ina donoM se bhinna svarUpa vAlI AnupUrvI ko anAnupUrvI kahate haiM / aba yathAkrama ina tInoM bhedoM kA nirUpaNa karate haiM / pUrvAnupUrvI -- 132. se kiM taM puvvANupuvvI ? puvvANupuvvI dhammatthikAe 1 adhammatthikAe 2 AgAsatthikAe 3 jIvatthikAe 4 poggala - thikA 5 addhAsamae 6 / se taM puvvANupuvvI / [132 pra.] bhagavan ! pUrvAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [ 132 u.] AyuSman ! pUrvAnupUrvI kA svarUpa isa prakAra jAnanA cAhie - 1. dharmAstikAya, 2. adharmAstikAya, 3. AkAzAstikAya, 4. jIvAstikAya, 5. pudgalAstikAya, 6. addhAkAla / isa prakAra anukrama se nikSepa karane ko pUrvAnupUrvI kahate haiM / pazcAnupUrvI 133. se kiM taM pacchANupuvvI ? pacchANupuvI addhAsamae 6 poggalatthikAe 5 jIvatthikAe 4 AgAsatthikAe 3 adhammatthikAe 2 dhammathikA 1 / se taM pacchANupuvI / [133 pra.] bhagavan ! pazcAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [133 u.] AyuSman ! pazcAnupUrva kA svarUpa isa prakAra hai ki 6. addhAsamaya, 5. pudgalAstikAya, 4. jIvAstikAya, 3. AkAzAstikAya, 2. adharmAstikAya aura 1. dharmAstikAya / isa prakAra ke vilomakrama se nikSepaNa karane ko pazcAnupUrvI kahate haiM / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnupUrvInirUpaNa anAnupUrvI 134. se kiM taM aNANupuvvI ? aNANupuvvI eyAe ceva egAdiyAe eguttariyAe chagacchagayAe seDhIe aNNamaNNabbhAso durUvUNo / se taM aNANupuvvI / [134 pra.] bhagavan ! anAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [134 u.] AyuSman ! eka se prAraMbha kara eka-eka kI vRddhi karane para chaha paryanta sthApita zreNI ke aMkoM meM paraspara guNAkAra karane se jo rAzi Aye, usameM se Adi aura aMta ke do rUpoM (bhaMgoM) ko kama karane para anAnupUrvI banatI hai| vivecana-- ina tIna sUtroM (132, 133, 134) meM aupanidhikI dravyAnupUrvI ke eka apekSA se pUrvAnupUrvI Adi tIna bhedoM kA svarUpa batalAyA hai| dharmAstikAya Adi ke lakSaNa prAyaH sugama haiM ki gamana karate hue jIvoM aura pudgaloM kI gati meM sahAyaka dravya ko dharmAstikAya aura unakI sthiti meM sahAyaka dravya ko adharmAstikAya, sabhI dravyoM ko avasthAna-avakAza dene meM sahayogI dravya ko AkAzAstikAya, cetanApariNAma yukta dravya ko jIvAstikAya, pUraNa-galana svabhAva vAle dravya ko pudgalAstikAya aura pUrvApara koTi-vipramukta vartamAna eka samaya ko addhAsamaya kahate haiN| SaDdravyoM kI vizeSatA- dharmAstikAya Adi ina SaDdravyoM meM se addhAsamaya eka samayAtmaka hone se asti rUpa hai kintu 'kAya' nahIM hai| zeSa pAMca dravya pradezoM ke saMghAta rUpa hone se astikAya kahalAte haiN| jIvAstikAya sacetana aura zeSa pAMca acetana haiN| pudgalAstikAya rUpI-mUrta aura zeSa pAMca dravya amUrtika-arUpI haiN| dharma, adharma aura AkAza ye tIna astikAya dravya dravyApekSA eka-eka dravya haiN| jIvAstikAya aura pudgalAstikAya anantadravya haiM tathA kAla apradezIdravya hai| jIva, dharma, adharma ye tIna asaMkhyAta pradezI haiN| AkAzAstikAya sAmAnya se anantapradezI dravya hai| lokAkAzarUpa AkAza asaMkhyAtapradezI aura alokAkAza anantapradezI hai| pudgalAstikAya ke saMkhyAta, asaMkhyAta ananta pradeza hote haiN| aNurUpa pudgala to eka pradezI hai aura skandhAtmaka pudgala do pradezoM ke saMghAta se lekara anantAnanta pradezoM taka kA samudAya rUpa ho sakatA hai| dharma, adharma aura AkAza ye tIna astikAya nitya, avasthita evaM niSkriya haiM aura jIva, pudgala sakriya astikAya dravya haiN| SaDdravyoM kA kramavinyAsa-- dharma pada mAMgalika hone se sarvaprathama dharmAstikAya kA aura tatpazcAt usake pratipakSI adharmAstikAya kA upanyAsa kiyA gayA hai| inakA AdhAra AkAza hai, ataH ina donoM ke anantara AkAzAstikAya kA ullekha kiyA hai, tatpazcAt AkAza kI taraha amUrtika hone se jIvAstikAya kA nyAsa kiyA hai| jIva ke bhogopabhoga meM Ane vAlA hone se jIva ke anantara pudgalAstikAya kA vinyAsa kiyA hai tathA jIva aura ajIva kA paryAya rUpa hone se sabase aMta meM addhAsamaya kA upanyAsa kiyA hai| . kramavinyAsa kI ukta dRSTi pUrvAnupUrvitva meM hetu hai| isI krama ko pratiloma krama se sabase aMtima Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 anuyogadvArasUtra addhAsamaya se prAraMbha karake kramAnusAra ullekha kie jAne para pazcAnupUrvI kahalAtI hai| kintu anAnupUrvI meM vivakSita padoM ke ukta donoM kramoM kI apekSA karake saMbhAvita bhaMgoM se ina padoM kI viracanA kI jAtI hai| usameM sabase pahale eka kA aMka rakhakara eka-eka kI uttarottara vRddhi chaha saMkhyA taka hotI hai, jaise 1-2-3-4-5-6 / phira inameM paraspara guNA karane para banane vAlI anyonyAbhyasta rAzi (14243444546 = 720) meM Adi evaM aMtya bhaMgoM ko kama karane se anAnupUrvI banatI hai, kyoMki Adya bhaMga pUrvAnupUrvI kA aura aMtima bhaMga pazcAnupUrvI kA hai| aupanidhikI dravyAnupUrvI kA dUsarA prakAra 135. ahavA ovaNihiyA davvANupuvvI tivihA paNNattA / taM jahA--puvvANupuvvI 1 pacchANupuvvI 2 aNANupuvvI 3 / [135] athavA aupanidhikI dravyAnupUrvI tIna prakAra kI kahI hai| yathA--1. pUrvAnupUrvI, 2. pazcAnupUrvI aura 3. anaanupuurvii| vivecana-- pUrva sUtra meM sAmAnya se dharmAstikAya Adi SaDdravyoM kI pUrvAnupUrvI Adi kA kathana kiyA hai| aba usI ko pudgalAstikAya para ghaTita karane ke lie punaH aupanidhikI dravyAnupUrvI ke tIna bhedoM kA yahAM ullekha kiyA hai| pUrvAnupUrvI Adi tInoM ke lakSaNa sAmAnyatayA pUrvavat haiN| lekina pudgalAstikAya kI apekSA krama se punaH unakA nirUpaNa karate haiMpUrvAnupUrvI 136. se kiM taM puvvANupuvvI ? puvvANupuvvI paramANupoggale dupaesie tipaesie jAva dasapaesie jAva saMkhijapaesie asaMkhijjapaesie aNaMtapaesie / se taM puvvANupuvvI / [136 pra.] bhagavan ! pUrvAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? / [136 u.] AyuSman ! pUrvAnupUrvI kA svarUpa isa prakAra hai--paramANupudgala, dvipradezika skandha, tripradezika skandha, yAvat dazapradezika skandha, saMkhyAtapradezika skandha, asaMkhyAtapradezika skandha, anantapradezika skana rUpa kramAtmaka AnupUrvI ko pUrvAnupUrvI kahate haiN| pazcAnupUrvI 137. se kiM taM pacchANupuvvI ? - pacchANupuvvI aNaMtapaesie asaMkhijapaesie saMkhijapaesie jAva dasapaesie jAva tipaesie dupaesie paramANupoggale / se taM pacchANupuvvI / [137 pra.] bhagavan ! pazcAnupUrvI kA svarUpa kyA hai ? [137 u.] AyuSman ! pazcAnupUrvI kA svarUpa yaha hai--anantapradezika skandha, asaMkhyAtapradezika skandha, saMkhyAtapradezika skandha yAvat dazapradezika yAvat tripradezika skandha, dvipradezika skandha, paramANupudgala / isa prakAra Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnupUrvInirUpaNa kA viparIta krama se kiyA jAne vAlA nyAsa pazcAnupUrvI hai| anAnupUrvI 138. se kiM taM aNANupuvvI ? aNANupuvvI eyAe ceva egAiyAe eguttariyAe aNaMtagacchagayAe seDhIe annamannabbhAso durUvUNo / se taM aNANupuvvI / se taM ovaNihiyA davvANupuvvI / se taM jANagasarIrabhaviyasarIravairittA davvANupuvvI / se taM noAgamato davvANupuvvI / se taM davvANupuvvI / [138 pra.] bhagavan ! anAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [138 u.] AyuSman ! eka se prAraMbha karake eka-eka kI vRddhi karane ke dvArA nirmita anantapradezika skandha paryanta kI zreNI kI saMkhyA ko paraspara guNita karane se niSpanna anyonyAbhyasta rAzi meM se Adi aura aMta rUpa do bhaMgoM ko kama karane para anAnupUrvI banatI hai| yaha aupanidhikI dravyAnupUrvI kA varNana jAnanA caahie| isa prakAra se jJAyakazarIrabhavyazarIravyatirikta dravyAnupUrvI kA aura sAtha hI noAgama dravyAnupUrvI tathA dravyAnupUrvI kA bhI varNana pUrNa huaa| vivecana-- yahAM pUrvAnupUrvI Adi rUpa meM pudgalAstikAya ko udAhRta karane kA kAraNa yaha hai ki pUrvAnupUrvI Adi ke vicAra meM paramANu Adi dravyoM kA paripATI rUpa krama pudgala dravyoM kI bahulatA ke kAraNa saMbhava hai| ekaeka dravya rUpa mAne jAne se dharma, adharma, AkAza ina tInoM astikAya dravyoM meM pudgalAstikAya kI taraha dravyabAhulya nahIM hai tathA jIvAstikAya meM ananta jIvadravyoM kI sattA hone ke kAraNa yadyapi dravyabAhulya hai, phira bhI paramANu, dvipradezI, tripradezI skandha yAvat anantapradezI skandha meM jaisA pUrvAnupUrvI Adi rUpa pUrva-pazcAdbhAva hai, vaisA jIvadravya meM nahIM hai| kyoMki pratyeka jIva asaMkhyAta pradeza vAlA hone se samasta jIvoM meM tulyapradezatA hai| paramANu, dvipradezika skandha Adi dravyoM meM viSama pradezatA hai, jisase vahAM pUrva-pazcAdbhAva hai| addhAsamaya eka samaya pramANa rUpa hai| isIlie usameM bhI pUrvAnupUrvI Adi saMbhava nahIM hai| ___ina saba kAraNoM se dharmAstikAya Adi anya dravyoM ko chor3akara pudgalAstikAya ko hI pUrvAnupUrvI Adi rUpa se udAhRta kiyA gayA hai| isa prakAra pUrva meM batAye gaye dravyAnupUrvI ke do prakAroM kA pUrNa rUpa se kathana kiyA jA cukA hai| ataH aba kramaprApta kSetrAnupUrvI kA varNana prAraMbha karate haiN| kSetrAnupUrvI ke prakAra 139. se kiM taM khettANupuvvI ? khettANupuvvI duvihA paNNattA / taM jahA--ovaNihiyA ya aNovaNihiyA ya / [139 pra.] bhagavan ! kSetrAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [139 u.] AyuSman ! kSetrAnupUrvI do prakAra kI hai| yathA--1. aupanidhiko kSetrAnupUrvI aura 2. anaupanidhikI kssetraanupuurvii| Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtra 140. tattha NaM jA sA ovaNihiyA sA ThappA / [140] ina do bhedoM meM se aupanidhiko kSetrAnupUrvI (alpa viSaya vAlI hone se pazcAt varNana kiye jAne ke kAraNa) sthApya hai| 141. tattha NaM jA sA aNovaNihiyA sA duvihA paNNattA / taM jahA--Negama-vavahArANaM 1 saMgahassa ya 2 / / [141] anaupanidhikI kSetrAnupUrvI do prakAra kI kahI gaI hai| yathA--1. naigama-vyavahAranayasammata aura 2. sNgrhnysmmt| vivecana-- yaha tIna sUtra kSetrAnupUrvI ke varNana kI bhUmikA rUpa haiN| sUtrokta kramAnusAra inakA varNana Age kiyA jA rahA hai| naigama-vyavahAranayasammata anaupanidhikI kSetrAnupUrvI 142. se kiM taM Negama-vavahArANaM aNovaNihiyA khettANupuvvI ? 'Negama-vavahArANaM aNovaNihiyA khettANupuvvI paMcavihA paNNattA / taM jahA--aTThapayaparUvaNayA 1 bhaMgasamukkittaNayA 2 bhaMgovadaMsaNayA 3 samoyAre 4 aNugame 5 / [142 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranayasammata anaupanidhiko kSetrAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [142 u.] AyuSman ! isa ubhayanayasammata anaupanidhikI kSetrAnupUrvI kI prarUpaNA ke pAMca prakAra haiN| yathA--1. arthapadaprarUpaNatA, 2. bhaMgasamutkIrtanatA, 3. bhaMgopadarzanatA, 4. samavatAra, 5. anugm| vivecana-- sUtrokta arthapadaprarUpaNatA Adi kI lakSaNa-vyAkhyA dravyAnupUrvI ke prasaMga meM kiye gaye varNana ke samAna jAnanI caahie| naigama-vyavahAranayasammata arthapadaprarUpaNA aura prayojana 143. se kiM taM Negama-vavahArANaM aTThapayaparUvaNayA ? Negama-vavahArANaM aTThapayaparUvaNayA tipaesogADhe ANupuvvI jAva dasapaesogADhe ANupuvvI jAva saMkhijapaesogADhe ANupuvvI asaMkhejapaesogADhe ANupuvvI, egapaesogADhe aNANupuvvI, dupaesogADhe avattavvae, tipaesogADhA ANupuvvIo jAva dasapaesogADhA ANupuvvIo jAva saMkhejapaesogADhA ANupuvvIo asaMkhijapaesogADhA ANupuvvIo, egapaesogADhA aNANupuvvIo, dupaesogADhA avattavvagAiM / se taM Negama-vavahArANaM aTThapayaparUvaNayA / [143 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranayasammata arthapadaprarUpaNatA kA kyA svarUpa hai ? [143 u.] AyuSman ! ukta nayadvaya-sammata arthapadaprarUpaNA kA svarUpa isa prakAra jAnanA cAhie-- tIna AkAzapradezoM meM avagADha dravyaskandha AnupUrvI hai yAvat dasa pradezAvagADha dravyaskandha AnupUrvI hai yAvat saMkhyAta AkAzapradezoM meM avagADha dravyaskandha AnupUrvI hai, asaMkhyAta pradezoM meM avagADha dravyaskandha AnupUrvI hai| Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnupUrvInirUpaNa 89 AkAza ke eka pradeza meM avagADha dravya (pudgalaparamANu) se lekara yAvat asaMkhyAtapradezI skandha taka kSetrApekSayA anAnupUrvI kahalAtA hai| do AkAzapradezoM meM avagADha dravya (do, tIna yA asaMkhyAtapradezI skandha bhI) kSetrApekSayA avaktavyaka hai| tIna AkAzapradezAvagAhI aneka-bahuta dravyaskandha AnupUrviyAM haiM yAvat dasapradezAvagAhI dravyaskandha AnupUrviyAM haiM yAvat saMkhyAtapradezAvagADha dravyaskandha AnupUrviyAM haiM, asaMkhyAta pradezAvagADha dravyaskandha AnupUrviyAM haiN| eka pradezAvagAhI pudgalaparamANu Adi (aneka) dravya anAnupUrviyAM haiN| do AkAzapradezAvagAhI vyaNukAdi dravyaskandha avaktavyaka haiN| yaha naigama-vyavahAranayasammata arthapadaprarUpaNatA kA svarUpa jAnanA caahie| 144. eyAe NaM Negama-vavahArANaM aTThapayaparUvaNayAe kiM paoyaNaM ? eyAe NaM Negama-vavahArANaM aTThapayaparUvaNayAe Negama-vavahArANaM bhaMgasamukkittaNayA kIrati / [144 pra.] bhagavan ! isa naigama-vyavahAranayasammata arthapadaprarUpaNatA kA kyA prayojana hai ? [144 u.] AyuSman ! isa naigama-vyavahAranayasammata arthapadaprarUpaNatA dvArA naigama-vyavahAranayasammata bhaMgasamutkIrtanatA kI jAtI hai| vivecana-- ina do sUtroM meM kramazaH naigama-vyavahAranayasammata anaupanidhiko kSetrAnupUrvI ke prathama bheda arthapadaprarUpaNatA kA svarUpa evaM prayojana batalAyA hai| sUtrArtha spaSTa hai| sambandhita vizeSa vaktavya isa prakAra hai kSetrAnupUrvI meM kSetra kI pradhAnatA hai| tryaNukAdi rUpa pudgalaskandhoM ke sAtha usakA sIdhA sambandha nahIM hai| ataeva tripradezAvagAhI dravyaskandha se lekara anantANuka paryanta skandha yadi ve eka AkAzapradeza meM sthita haiM to unameM kSetrAnupUrvIrUpatA nahIM hai| phira bhI yahAM jo tripradezAvagADha dravyaskandha ko AnupUrvI kahA gayA hai, usakA tAtparya AkAza ke tIna pradezoM meM avagAha rUpa paryAya se viziSTa dravyaskandha hai| kyoMki tIna pudgalaparamANu vAle dravyaskandha AkAza rUpa kSetra ke tIna pradezoM ko bhI rokakara rahate haiN| isIlie AkAza ke tIna pradezoM meM avagAhI dravyaskandha bhI AnupUrvI kahe jAte haiN| vaise to kSetrAnupUrvI kA adhikAra hone se yahAM kSetra kI mukhyatA hai| parantu tadavagADhadravya ko kSetrAnupUrvIrUpatA kSetrAvagAha rUpa paryAya kI pradhAnatA vivakSita hone kI apekSA se hai| __ prasaMga hone para bhI kSetra kI mukhyatA kA parityAga karake upacAra ko pradhAnatA dekara tadavagAhI dravya meM kSetrAnupUrvI kA vicAra isalie kiyA gayA hai ki satpadaprarUpaNatA Adi rUpa vakSyamANa vicAra kA viSaya dravya hai aura isI ke mAdhyama se jijJAsuoM ko samajhAyA jA sakatA hai tathA kSetra nitya, avasthita, acala hone se prAyaH usameM AnupUrvI Adi kI kalpanA kiyA jAnA sugama nahIM hai, isalie kSetrAvagAhI dravya ke mAdhyama se kSetrAnupUrvI kA vicAra kiyA hai| sUtrokta 'asaMkhejapaesogADhe ANupuvvI' 'asaMkhyeyapradezAvagADha AnupUrvI' isa pada kA artha AkAza ke asaMkhyAta pradezoM meM avagADha asaMkhyAta aNuoM vAlA athavA ananta aNuoM vAlA dravyaskandha AnupUrvI hai, aisA jAnanA caahie| isakA tAtparya yaha hai ki eka pudgalaparamANu AkAza ke eka hI pradeza meM avagADha hotA hai| parantu Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 * anuyogadvArasUtra do pradeza vAle skandha se lekara asaMkhyAta pradeza vAle pudgalaskandhoM meM se pratyeka pudgalaskandha kama se kama eka AkAzapradeza meM aura adhika se adhika jisa skandha meM jitane pradeza-paramANu haiM utane hI AkAza ke pradezoM meM avagADha hotA hai, ananta AkAzapradezoM meM nhiiN| kyoMki dravyoM kA avagAha lokAkAza meM hai aura lokAkAza ke asaMkhyAta hI pradeza haiN| anAnupUrvI aura avaktavya sambandhI vivaraNa kA Azaya yaha hai ki eka AkAzapradeza meM sthita paramANu aura skandha kSetra kI apekSA anAnupUrvI haiM tathA dvipradezAvagADha dvipradezika Adi skandha kSetra kI apekSA avaktavyaka haiN| isa arthapadaprarUpaNA kA prayojana bhaMgasamutkIrtanatA hai| ataH aba bhaMgasamutkIrtanatA kA svarUpa aura prayojana spaSTa karate haiN| naigama-vyavahAranayasammata kSetrAnupUrvI-bhaMgasamutkIrtanatA evaM prayojana 145. se kiM taM Negama-vavahArANaM bhaMgasamukkittaNayA ? Negama-vavahArANaM bhaMgasamukkittaNayA asthi ANupuvvI 1 asthi aNANupuvvI 2 asthi avattavvae 3 evaM davvANupuvvIgameNaM khettANupuvvIe vi te ceva chavvIsaM bhaMgA bhANiyavvA, jAva se taM Negama-vavahArANaM bhaMgasamukkittaNayA / [145 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranayasammata bhaMgasamutkIrtanatA kA kyA svarUpa hai ? [145 u.] AyuSman ! naigama-vyavahAranayasammata bhaMgasamutkIrtanatA kA svarUpa isa prakAra hai--1. AnupUrvI hai, 2. anAnupUrvI hai, 3. avaktavyaka hai ityAdi dravyAnupUrvI ke pATha kI taraha kSetrAnupUrvI ke bhI vahI chabbIsa bhaMga haiM, yAvat isa prakAra naigamavyavahAranayasammata bhaMgasamutkIrtanatA kA svarUpa jAnanA caahie| 146. eyAe NaM Negama-vavahArANaM bhaMgasamukkittaNayAe kiM paoyaNaM ? eyAe NaM Negama-vavahArANaM bhaMgasamukkittaNayAe Negama-vavahArANaM bhaMgovadaMsaNayA kajati / [146 pra.] bhagavan ! isa naigama-vyavahAranayasammata bhaMgasamutkIrtanatA kA kyA prayojana hai ? [146 u.] AyuSman ! isa naigama-vyavahAranayasammata bhaMgasamutkIrtanatA dvArA naigama-vyavahAranayasammata bhaMgopadarzanatA kI jAtI hai| vivecana-- sUtra meM naigama-vyavahAranayasammata kSetrAnupUrvI ke chabbIsa bhaMga dravyAnupUrvI ke bhaMgoM ke nAmAnurUpa hone kA ullekha kiyA hai| dravyAnupUrvI sambandhI chabbIsa bhaMgoM ke nAma sUtra 101, 103 meM batAye gaye haiN| naigama-vyavahAranayasammata bhaMgopadarzanatA 147. se kiM taM Negama-vavahArANaM bhaMgovadaMsaNayA ? Negama-vavahArANaM bhaMgovadaMsaNayA tipaesogADhe ANupuvvI egapaesogADhe aNANupuvvI dupaesogADhe avattavvae, tipaesogADhAo ANupuvvIo egapaesogADhAo aNANupuvvIo dupaesogADhAiM avattavvayAiM, ahavA tipaesogADhe ya egapaesogADhe ya ANupuvvI ya aNANupuvvI ya, evaM tahA ceva davvANupuvvIgameNaM chavvIsaM bhaMgA bhANiyavvA jAva se taM Negama-vavahArANaM bhaMgovadaMsaNayA / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnupUrvInirUpaNa [147 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranayasammata bhaMgopadarzanatA kA kyA svarUpa hai ? ___ [147 u.] AyuSman ! tIna AkAzapradezAvagADha tryaNukAdi skandha AnupUrvI pada kA vAcya haiM--AnupUrvI haiN| eka AkAzapradezAvagAhI paramANusaMghAta anAnupUrvI tathA do AkAzapradezAvagAhI vyaNukAdi skandha kSetrApekSA avaktavyaka kahalAtA hai| tIna AkAzapradezAvagAhI aneka skandha 'AnupUrviyAM' isa bahuvacanAnta pada ke vAcya haiM, eka-eka AkAzapradezAvagAhI aneka paramANusaMghAta 'anAnupUrviyAM' pada ke tathA dvi AkAzapradezAvagAhI vyaNuka Adi aneka dravyaskandha 'avaktavyaka' pada ke vAcya haiN| athavA tripradezAvagADhaskandha aura eka pradezAvagADhaskandha eka AnupUrvI aura eka anAnupUrvI haiN| isa prakAra dravyAnupUrvI ke pATha kI taraha chabbIsa bhaMga yahAM bhI jAnane cAhie yAvat yaha naigama-vyavahAranayasammata bhaMgopadarzanatA kA svarUpa hai| vivecana-- sUtra meM bhaMgopadarzanatA kA svarUpa spaSTa kiyA hai| yahAM batAye gaye chabbIsa bhaMgoM kA varNana dravyAnupUrvI ke anurUpa hai| lekina donoM ke varNana meM yaha bhinnatA hai ki dravyAnupUrvI ke prakaraNagata AnupUrvI, anAnupUrvI aura avaktavyaka padoM ke vAcyArtha tripradezika Adi skandha, ekapradezI pudgalaparamANu aura dvipradezIskandha haiM jabaki isa kSetrAnupUrvI ke prakaraNagata bhaMgopadarzanatA meM AkAza ke tIna pradezoM meM sthita tripradezika Adi skandha kI AnupUrvI zabda ke vAcyArtha mAne haiM kintu eka yA do AkAzapradezoM meM sthita tripradezika Adi skandha AnupUrvI zabda ke vAcyArtha nahIM haiN| kyoMki yaha pUrva meM kahA jA cukA hai ki tripradezika skandha AkAza ke eka pradeza meM bhI, do pradezoM meM bhI aura tIna pradezoM meM bhI avagADha ho sakatA hai| isalie kSetrAnupUrvI meM yadi tripradezika skandha AkAza ke eka pradeza meM avagADha hai to vaha kSetra kI apekSA anAnupUrvI aura yadi do pradezoM meM avagADha hai to avaktavyaka zabda kA vAcya hogaa| isI taraha asaMkhyAtapradezika skandha AkAza ke eka, do, tIna Adi pradezoM meM aura asaMkhyAta pradezoM meM bhI Thahara sakatA hai| ataH kSetra kI apekSA yaha asaMkhyAtaNuka skandha bhI eka pradeza meM sthita hone para.anAnupUrvI mAnA jAegA aura do pradezoM meM avagADha hone para avaktavyaka tathA tIna se lekara asaMkhyAta pradezoM taka meM sthita hone para AnupUrvI mAnA jaaegaa| isa dRSTi ko dhyAna meM rakhakara kSetra kI apekSA AnupUrvI, anAnupUrvI aura avaktavyaka ina ekavacanAnta evaM bahuvacanAnta padoM ke asaMyoga aura saMyoga se banane vAle chabbIsa bhaMgoM kA vAcyArtha bhaMgopadarzanatA meM samajha lenA caahie| naigama-vyavahAranayasaMmata kSetrAnupUrvI kI samavatAraprarUpaNA 148. (1) se kiM taM samoyAre ? samoyAre Negama-vavahArANaM ANupuvvIdavvAiM kahiM samoyaraMti ? kiM ANupuvvIdavvehi samoyaraMti ? aNANupuvvIdavvehiM samoyaraMti ? avattavvayadavvehiM samoyaraMti ? ANupuvvIdavvAiM ANupuvvIdavvehiM samoyaraMti, no aNANupuvvIdavvehiM samoyaraMti no Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 anuyogadvArasUtra avattavvayadavvehiM samoyaraMti / [148-1 pra.] bhagavan ! samavatAra kA kyA svarUpa hai ? naigama-vyavahAranayasaMmata AnupUrvI dravyoM kA samAveza kahAM hotA hai ? kyA AnupUrvI dravyoM meM, anAnupUrvI dravyoM meM athavA avaktavyaka dravyoM meM samAveza hotA hai ? [148-1 u.] AyuSman ! AnupUrvI dravya AnupUrvI dravyoM meM samAviSTa hote haiM, kintu anAnupUrvI dravyoM aura avaktavyaka dravyoM meM samAviSTa nahIM hote haiN| (2) evaM tiNNi vi saTThANe samoyaraMti tti bhANiyavvaM / se taM samoyAre / [148-2] isa prakAra tInoM sva-sva sthAna meM hI samAviSTa hote haiM / yaha samavatAra kA svarUpa hai| vivecana-- sUtra meM samavatAra kA svarUpa batAyA hai| samavatAra kA artha hai samAviSTa honA, eka kA dUsare meM mila jaanaa| yaha samavatAra svajAti rUpa dravyoM meM hotA hai, parajAti rUpa meM nhiiN| yahI samavatAra kA svarUpa hai| naigama-vyavahAranayasaMmata kSetrAnupUrvI-anugamaprarUpaNA 149. se kiM taM aNugame ? aNugame Navavihe paNNatte / taM jahA-- saMtapayaparUvaNayA 1 davvapamANaM 2 ca khetta 3 phusaNA 4 ya / kAlo 5 ya aMtaraM 6 bhAga 7 bhAva 8 appAbahuM 9 ceva // 10 // [149 pra.] bhagavan ! anugama kA kyA svarUpa hai ? [149 u.] AyuSman ! anugama nau prakAra kA kahA hai| yathA--(gAthArtha) 1. satpadaprarUpaNA, 2. dravyapramANa, 3. kSetra, 4. sparzanA, 5. kAla, 6. aMtara, 7. bhAga, 8. bhAva aura 9. alpabahutva / vivecana- sUtra meM anaupanidhikI kSetrAnupUrvI sambandhI anugama ke bhedoM ke nAma ginAye haiN| ina nau bhedoM ke lakSaNa pUrvokta anaupanidhikI dravyAnupUrvI-anugama ke anurUpa samajha lenA caahie| aba yathAkrama ina nau bhedoM kI vaktavyatA kA Azaya spaSTa karate haiN| anugamasambandhI satpadaprarUpaNA 150. se kiM taM saMtapayaparUvaNayA ? Negama-vavahArANaM khettANupuvvIdavvAiM kiM atthi Natthi ? NiyamA asthi / evaM doNNi vi / [150 pra.] bhagavan ! satpadaprarUpaNatA kA kyA svarUpa hai ? naigama-vyavahAranayasaMmata kSetrAnupUrvIdravya (satastitva-rUpa) haiM yA nahIM? [150 u.] AyuSman ! niyamataH haiN| isI prakAra donoM--anAnupUrvI aura avaktavyaka dravyoM ke lie bhI samajhanA cAhie ki ve niyamataH nizcita rUpa se haiN| anugamasambandhI dravyapramANa 151. Negama-vavahArANaM ANupuvvIdavvAiM kiM saMkhejAiM asaMkhejAiM aNaMtAI ? Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnupUrvInirUpaNa no saMkhejjAI no aNaMtAI, niyamA asaMkhejjAI / evaM doNi vi / [151 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranayasammata AnupUrvI dravya kyA saMkhyAta haiM, asaMkhyAta haiM athavA ananta haiM ? [151 u.] AyuSman ! naigama-vyavahAranayasammata AnupUrvI dravya na to saMkhyAta haiM aura na ananta haiM kintu niyamataH asaMkhyAta haiN| isI prakAra donoM - anAnupUrvI aura avaktavyaka dravyoM ke lie bhI samajhanA caahie| 93 vivecana -- sUtra meM kSetra kI apekSA AnupUrvI Adi dravyoM kA pramANa asaMkhyAta batalAyA hai| kyoMki AkAza ke tIna pradezoM meM sthita dravya kSetra kI apekSA AnupUrvI rUpa haiM aura tIna Adi pradeza vAle skandhoM ke AdhArabhUta kSetravibhAga asaMkhyAtapradezI loka meM asaMkhyAta haiN| isalie dravya kI apekSA bahuta AnupUrvI dravya bhI AkAza rUpa kSetra ke tIna pradezoM meM tIna, cAra, pAMca, chaha Adi se lekara anantapradeza (paramANu) vAle aneka AnupUrvIdravya avagADha hoMkara rahate haiN| ataH ye saba dravya tulyapradezAvagAhI hone ke kAraNa eka haiN| kSetrAnupUrvI meM loka ke aise tripradezAtmaka vibhAga asaMkhyAta haiM / isalie AnupUrvI dravya bhI tattulya saMkhyA vAle hone ke kAraNa asaMkhyAta hote haiN| isI prakAra AnupUrvI dravya kI taraha anAnupUrvI aura avaktavyaka dravya bhI asaMkhyAta haiM / tAtparya yaha hai ki loka ke eka-eka pradeza meM avagAhI aneka dravya kSetra kI apekSA eka hI anAnupUrvI rUpa haiM aura asaMkhyAta isalie haiM ki loka asaMkhyAtapradezI hai aura loka ke eka-eka pradeza meM ye eka - eka rahate haiM tathA do pradezoM meM sthita bahuta bhI dravya kSetra kI apekSA avaktavyaka dravya haiN| kyoMki AkAza ke do pradeza rUpa vibhAga asaMkhyAta hote haiM, isalie AdhAra kI apekSA tadavagAhI dravya bhI asaMkhyAta haiN| kSetrAnupUrvI kI anugamAntarvartI kSetraprarUpaNA 152. ( 1 ) Negama - vavahArANaM khettANupuvvIdavvAiM logassa katibhAge hojjA ? kiM saMkhijjaibhAge vA hojjA ? asaMkhejjaibhAge vA hojjA ? jAva savvaloe vA hojjA ? egadavvaM paDucca logassa saMkhejjaibhAge vA hojjA asaMkhejjaibhAge vA hojjA saMkhejjesu vA bhAgesu hojjA asaMkhejjesu vA bhAgesu hojjA desUNe vA loe hojjA, NANAdavvAI paMDucca NiyamA savvaloe hojjA / [152-1 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranayasammata kSetrAnupUrvI dravya loka ke kitaneveM bhAga meM rahate haiM. kyA saMkhyAtaveM bhAga meM, asaMkhyAtaveM bhAga meM yAvat sarvaloka meM rahate haiM ? [152 - 1 u.] AyuSman ! eka dravya kI apekSA loka ke saMkhyAtaveM bhAga meM, asaMkhyAtaveM bhAga meM, saMkhyAtabhAgoM meM, asaMkhyAta bhAgoM meM athavA dezona loka meM rahate haiM, kintu vividha dravyoM kI apekSA niyamataH sarvalokavyApI haiM / (2) aNANupuvvIdavvANaM pucchA, egaM davvaM paDucca no saMkhijjatibhAge hojjA asaMkhijjatibhAge hojA no saMkhejjesu0 no asaMkhejjesu0 no savvaloe hojA, nANAdavvAiM paDucca niyamA savvaloe hojjA / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 anuyogadvArasUtra [152-2 pra.] naigama-vyavahAranayasammata anAnupUrvI dravya ke viSaya meM bhI yahI prazna hai| [152-2 u.] AyuSman ! eka dravya kI apekSA saMkhyAtaveM bhAga meM, saMkhyAta bhAgoM meM, asaMkhyAta bhAgoM meM athavA sarvaloka meM avagADha nahIM hai kintu asaMkhyAtaveM bhAga meM hai tathA aneka dravyoM kI apekSA sarvaloka meM vyApta haiN| (3) evaM avattavvagadavvANi vi bhANiyavvANi / [152-3] avaktavyaka dravyoM ke lie bhI isI prakAra jAnanA caahie| vivecana-- sUtra meM eka aura aneka dravyoM kI apekSA kSetrAnupUrvI ke dravyoM kI kSetraprarUpaNA kI hai| usakA Azaya yaha hai--eka AnupUrvI dravya dravya kI apekSA to loka ke saMkhyAtaveM yA asaMkhyAtaveM bhAga meM, saMkhyAta bhAgoM yA asaMkhyAta bhAgoM meM rahatA hai aura dezona loka meM bhI rahatA hai| isakA kAraNa yaha hai ki skandha dravyoM kI pariNamanazakti vicitra prakAra kI hotI hai| ata: vicitra prakAra kI pariNamanazakti vAle hone ke kAraNa skandha dravyoM kA avagAha loka ke saMkhyAta Adi bhAgoM meM hotA hai| kyoMki viziSTa kSetra meM avagAha se upalakSita hue skandha dravyoM ko hI kSetrAnupUrvI rUpa se kahA gayA hai| prazna- kSetrAnupUrvI ke prasaMga meM eka dravya kI apekSA AnupUrvI dravya ko dezona loka meM avagADha honA batAyA hai kintu dravyAnupUrvI meM anantAnanta paramANuoM se niSpanna evaM pudgaladravya ke sabase bar3e skandha rUpa acitta mahAskandha ko sarvalokavyApI kahA hai| isa prakAra acitta mahAskandha kI apekSA eka AnupUrvI dravya samasta loka meM vyApta hotA hai| ata: yahAM (kSetrAnupUrvI meM) jo eka AnupUrvI dravya kI apekSA dezona loka meM avagAhanA kahI hai, vaha yuktiyukta kaise hai ? uttara- isa jijJAsA ke samAdhAna ke lie yaha samajhanA cAhie ki yaha loka AnupUrvI, anAnupUrvI aura avaktavyaka dravyoM se sadA vyApta hai, azUnya hai| ataeva yadi AnupUrvI dravya ko sarvalokavyApI mAnA jAye to phira anAnupUrvI aura avaktavyaka dravyoM ke Thaharane ke lie sthAna na hone ke kAraNa unakA abhAva mAnanA pdd'egaa| kintu jaba dezona loka meM eka AnupUrvI dravya vyApta hokara rahatA hai, aisA mAnate haiM taba acitta mahAskandha se pUrita hue loka meM kama-se-kama eka pradeza aura dvipradeza aise bhI raha jAte haiM jo kramazaH anAnupUrvI dravya ke viSayarUpa se tathA avaktavyaka dravya ke viSayarUpa se vivakSita ho jAte haiN| ina eka aura do pradezoM meM AnupUrvI dravya kA sadbhAva rahatA hai to bhI apradhAna hone se usakI nahIM kintu anAnupUrvI aura avaktavyaka dravyoM kI pradhAnatA hone se vivakSA kI jAtI hai| isIlie eka AnupUrvI dravya kI apekSA se dezona loka meM avagAhita kahA gayA hai| sArAMza yaha hai ki kSetrAnupUrvI meM yadi loka ke samasta pradeza AnupUrvI rUpa mAna liye jAyeM to usa sthiti meM anAnupUrvI aura avaktavyaka pradeza kauna se hoMge jinameM anAnupUrvI aura avaktavyaka dravya Thahara sakeM ? ata: yaha mAnanA cAhie ki kSetrAnupUrvI meM eka pradeza anAnupUrvI kA viSaya hai aura do pradeza avaktavyaka ke viSaya haiN| ataH anAnupUrvI aura avaktavyaka dravyoM ke viSayabhUta pradeza ko chor3akara zeSa samasta pradeza AnupUrvI rUpa haiM / isa prakAra kSetrAnupUrvI meM eka AnupUrvI dravya kI apekSA dezona samasta loka meM AnupUrvI dravya avagADha haiM, yaha jAnanA caahie| eka anAnupUrvI dravya loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM avagAhI isalie mAnA hai ki anAnupUrvI rUpa se vahI dravya vivakSita huA hai jo loka ke eka pradeza meM avagADha ho aura loka kA eka pradeza loka kA asaMkhyAtavAM Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnupUrvInirUpaNa bhAga hai| ___nAnA anAnupUrvI dravya sarvalokavyApI isalie mAne haiM ki eka-eka pradeza meM avagADha anAnupUrvI dravyoM ke bheda samasta loka ko vyApta kiye hue haiN| ___avaktavyaka dravyoM kI vaktavyatA bhI anAnupUrvI dravyoM ke samAna kathana karane kA Azaya yaha hai ki eka avaktavyaka dravya loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM avagAhita rahatA hai| kyoMki loka ke pradezadvaya meM avagADha hue dravya ko avaktavyaka dravya rUpa se kahA gayA hai aura ye do pradeza loka ke asaMkhyAta pradezoM kI apekSA asaMkhyAtaveM bhAga rUpa haiM tathA jitane bhI avaktavyaka dravya haiM ve sabhI loka ke do-do pradezoM meM rahane ke kAraNa sarvalokavyApI mAne gaye haiN| eka hI kSetra meM paraspara viruddha AnupUrvI Adi vyapadeza kaise saMgata ?- anAnupUrvI Adi dravyoM ke sarvalokavyApI hone para bhI eka hI kSetra meM AnupUrvI, anAnupUrvI aura avaktavyaka ye tInoM pRthak-pRthak viSaya vAle hone para bhI inakI saMgati isa prakAra hai ki trayAdi pradezoM meM avagADha AnupUrvI dravya se eka pradezAvagADha dravya bhinna hai aura ina donoM se dvipradezAvagADha bhinna hai| isa prakAra Adheya rUpa avagAhaka dravya ke bheda se AdhAra rUpa avagAhya kSetra meM vyapadezabheda honA yukta hI hai| kyoMki bhinna-bhinna sahakAriyoM ke saMyoga se tattad dharma kI abhivyakti hone para ananta dharmAtmaka eka hI vastu meM yugapat vyapadezabheda honA dekhA jAtA hai| jaise khaGga, kunta, kavaca Adi se yukta eka hI vyakti ko khaGgI, kuntI, kavacI Adi kahate haiN| anugamagata sparzanAprarUpaNA 153. (1) Negama-vavahArANaM ANupuvvIdavvAiM logassa kiM saMkhejaibhAgaM phusaMti ? asaMkhejati0 2 jAva savvalogaM phusaMti ? egaM davvaM paDucca saMkhejatibhAgaM vA phusaMti asaMkhejatibhAgaM vA saMkheje vA bhAge asaMkheje vA bhAge desUNaM vA logaM phusaMti, NANAdavvAiM paDucca NiyamA savvalogaM phusaMti / [153-1 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranayasammata AnupUrvI dravya kyA (loka ke) saMkhyAtaveM bhAga kA sparza karate haiM ? yA asaMkhyAtaveM bhAga kA, saMkhyAtaveM bhAgoM kA athavA asaMkhyAtaveM bhAgoM kA athavA sarvaloka kA sparza karate haiM ? [153-1 u.] AyuSman ! eka dravya kI apekSA saMkhyAtaveM bhAga kA, asaMkhyAtaveM bhAga kA, saMkhyAtaveM bhAgoM kA, asaMkhyAtaveM bhAgoM kA athavA dezona sarva loka kA sparza karate haiM kintu aneka dravyoM kI apekSA to niyamataH sarvaloka kA sparza karate haiN| (2) aNANupuvvIdavvAiM avattavvayadavvANi ya jahA khettaM, navaraM phusaNA bhANiyavvA / [153-2] anAnupUrvI aura avaktavyaka dravyoM kI sparzanA kathana pUrvokta kSetra dvAra ke anurUpa samajhanA cAhie, vizeSatA itanI hai ki kSetra ke badale yahAM sparzanA (sparza karatA hai) kahanA caahie| vivecana- sUtra meM naigama-vyavahAranayasammata AnupUrvI Adi dravyoM kI sparzanA kA nirdeza kiyA hai| eka Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtra AnupUrvI Adi dravya loka ke saMkhyAta Adi bhAga se lekara dezona loka kA sparza karate haiM / eka AnupUrvI dravya kI dezona loka kI sparzanA kahane kA kAraNa yaha hai ki yadi eka AnupUrvI dravya samasta loka kA sparza kare to anAnupUrvI aura avaktavyaka dravyoM ko rahane kA avakAza prApta nahIM ho sakegA aura taba una donoM kA abhAva mAnanA pdd'egaa| ata: ina donoM dravyoM kA sadbhAva batAne aura inheM bhI avakAza prApta hone ke lie eka AnupUrvI dravya kI sparzanA dezona sarva loka batAI hai| zeSa varNana pUrvokta kSetra prarUpaNAvat hai| anugamagata kAlaprarUpaNA 154. Negama-vavahArANaM ANupuvvIdavvAiM kAlato kevaciraM hoti ? egadavvaM paDucca jahanneNaM egaM samayaM ukkoseNaM asaMkhenaM kAlaM, NANAdavvAiM paDucca savvaddhA / evaM doNNi vi / [154 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranayasammata AnupUrvI dravya kAla kI apekSA kitane samaya taka (AnupUrvI dravya ke rUpa meM ) rahate haiM ? __[154 u.] AyuSman ! eka dravya kI apekSA jaghanya eka samaya aura utkRSTa asaMkhyAta kAla taka rahate haiN| vividha dravyoM kI apekSA niyamataH (AnupUrvI dravyoM kI sthiti) sArvakAlika hai| isI prakAra donoM--anAnupUrvI aura avaktavyaka dravyoM kI bhI sthiti jAnanA caahie| vivecana-- prazna kiyA gayA hai ki AnupUrvI Adi dravya apane-apane rUpa meM kaba taka rahate haiM ? isakA uttara eka aura aneka dravya ko Azrita karake diyA hai| jisakA niSkarSa yaha hai ki eka dravya kI apekSA to. kama se kama eka samaya aura utkRSTa asaMkhyAta kAla taka eka AnupUrvI dravya kSetra meM avagADha rahatA hai| yAnI dvipradeza yA eka pradeza meM avagAhita huA dravya pariNamana kI vicitratA se jaba pradezatraya Adi meM avagAhita hotA hai, usa samaya usameM AnupUrvI aisA vyapadeza ho jAtA hai| aba yadi vaha dravya eka samaya taka vahAM avagAhita rahakara bAda meM pahale kI taraha do pradezoM meM yA eka pradeza meM avagAhita ho jAe taba vaha kSetrApekSayA AnupUrvI dravya nahIM rahatA, ataH usakI sthiti eka samaya kI hai| lekina jaba vahI AnupUrvI dravya asaMkhyAta kAla taka tIna Adi AkAzapradezoM meM avagADha rahakara punaH dvipradezAvagADha yA ekapradezAvagAhI banatA hai taba usa AnupUrvI dravya kI utkRSTa sthiti asaMkhyAta kAla kI hotI hai| ___ isI prakAra eka anAnupUrvI aura avaktavya dravya kI jaghanya aura utkRSTa sthiti ke viSaya meM samajhanA caahie| eka AnupUrvI Adi dravyoM kI utkRSTa sthiti ananta kAla isalie nahIM hai ki eka dravya adhika se adhika asaMkhyAta kAla taka hI eka rUpa meM avagADha raha sakatA hai| aneka AnupUrvI Adi tInoM dravyoM kA avasthAna sArvakAlika mAnane kA kAraNa yaha hai ki aisA koI bhI samaya nahIM hai ki jisameM koI na koI AnupUrvI Adi dravya avagAhita na hoN| Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnupUrvInirUpaNa 97 anugamagata antaraprarUpaNA 155. Negama-vavahArANaM ANupuvvIdavvANamaMtaraM kAlato kevaciraM hoti ? tiNNi vi egaM davvaM paDucca jahaNNeNaM egaM samayaM ukkoseNaM asaMkhenaM kAlaM, NANAdavvAiM paDucca Natthi aMtaraM / [155 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranayasammata AnupUrvI dravyoM kA kAla kI apekSA antara kitane samaya kA [155 u.] AyuSman ! tInoM (AnupUrvI, anAnupUrvI aura avaktavyaka dravyoM) kA antara eka dravya kI apekSA jaghanya eka samaya aura utkRSTa asaMkhyAta kAla kA hai kintu aneka dravyoM kI apekSA antara nahIM hai| vivecana-- sUtra meM eka aura aneka dravyoM kI apekSA antaraprarUpaNA kI gaI hai| praznottara meM bhinnatA kyoM?-- yadyapi prazna to AnupUrvI dravyoM ko Azrita karake kiyA hai lekina uttara meM 'tiNNi vi' tInoM ko grahaNa isalie kiyA hai ki ina tInoM dravyoM kA antara samAna hai| jisakA bhAva yaha hai ki jisa samaya koI eka AnupUrvI dravya kisI eka vivakSita kSetra meM eka samaya taka avagADha raha kara kisI dUsare kSetra meM avagAhita ho jAtA hai aura phira punaH akelA yA kisI dUsare dravya se saMyukta hokara usI vivakSita AkAzapradeza meM avagADha hotA hai to usa samaya usa eka AnupUrvI dravya kA antarakAla-virahakAla jaghanya eka samaya hai tathAM jaba vahI dravya anya kSetra-pradezoM meM asaMkhyAta kAla taka avagADha raha kara mAtra usI athavA anya dravyoM se saMyukta hokara pUrva ke hI avagAhita kSetrapradeza meM avagAhita hotA hai taba utkRSTa virahakAla asaMkhyAta kAla hotA hai| anAnupUrvI aura avaktavyaka dravyoM ke lie bhI isI prakAra jAnanA caahie| virahakAla anantakAlika kyoM nahIM?-- yadyapi dravyAnupUrvI meM eka dravya kI apekSA utkRSTa virahakAla anantakAla kA batAyA hai| parantu kSetrAnupUrvI meM asaMkhyAta kAla kA isalie mAnA gayA hai ki dravyAnupUrvI meM to vivakSitadravya se dUsare dravya ananta haiN| ata: unake sAtha krama-krama se saMyoga hone para punaH apane svarUpa kI prApti meM use ananta kAla laga jAtA hai| parantu yahAM (kSetrAnupUrvI meM) vivakSita avagAhakSetra se anya kSetra asaMkhyAta pradeza pramANa hI hai| isalie pratisthAna meM avagAhanA kI apekSA usakI saMyogasthiti asaMkhyAta kAla hai| jisase vivakSita pradeza se anya asaMkhyAta kSetra meM paribhramaNa karatA huA dravya punaH usI vivakSita pradeza meM anya dravya se saMyukta hokara yA akelA hI asaMkhyAta kAla ke bAda avagAhita hotA hai| ___ nAnA dravyoM kI apekSA aMtara kyoM nahIM?-- sabhI AnupUrvI dravya eka sAtha apane svabhAva ko chor3ate nahIM haiM / kyoMki asaMkhyAta AnupUrvI dravya sadaiva vidyamAna rahate haiN| ataeva nAnA dravyoM kI akSA aMtara nahIM hai| anAnupUrvI aura avaktavyaka dravyoM ke aMtara kA vicAra bhI isI prakAra jAnanA caahie| anugamagata bhAgaprarUpaNA 156. Negama-vavahArANaM ANupuvvIdavvAiM sesadavvANaM katibhAge hojjA ? tiNNi vi jahA davvANupuvvIe / Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 anuyogadvArasUtra [156 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranayasammata AnupUrvI dravya zeSa dravyoM ke kitaneveM bhAga pramANa hote haiM ? [156 u.] AyuSman ! dravyAnupUrvI jaisA hI kathana tInoM dravyoM ke lie yahAM bhI samajhanA caahie| vivecana- sUtra meM dravyAnupUrvI ke atideza dvArA kSetrAnupUrvI ke dravyoM kI bhAgaprarUpaNA kA kathana kiyA hai| isakA bhAva yaha hai ki anAnupUrvI aura avaktavyaka dravyoM kI apekSA AnupUrvI dravya asaMkhyAta bhAgoM se adhika haiM tathA zeSa dravya AnupUrvI dravyoM ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa haiN| AnupUrvI dravya asaMkhyAta bhAgAdhika kaise?-- AnupUrvI dravya ko asaMkhyAta bhAgoM se adhika mAnane para jijJAsu kA prazna hai___yaha pUrva meM kahA hai ki tIna Adi pradezoM meM sthita dravya AnupUrvI haiM, eka-eka pradeza meM sthita anAnupUrvI aura do-do pradezoM meM sthita dravya avaktavyaka haiM aura ye tInoM dravya sarvalokavyApI haiN| ataH vicAra karane para AnupUrvI dravya sabase alpa siddha hote haiN| vaha isa prakAra--loka asaMkhyAtapradezI hai| lekina una asaMkhyAta pradezoM ko asatkalpanA se 30 mAnakara una pradezoM ke sthAna para 30 rkheN| ina tIsa pradezoM meM eka-eka anAnupUrvI dravya avagAhita hai, ataH anAnupUrvI dravyoM kI saMkhyA 30 tathA eka-eka avaktavyaka dravya loka ke do-do pradezoM meM avagADha hone ke kAraNa unakI saMkhyA 15 tathA AnupUrvI dravya loka ke tIna-tIna pradezoM meM avagADha hone se unakI saMkhyA 10 AtI hai| bahuta se AnupUrvI dravya tIna se lekara asaMkhyAta pradezoM meM avagADha haiM, ataH unakI saMkhyA aura bhI kama honI caahie| isa prakAra vicAra karane para ve kama hI prApta hote haiN| uttara yaha hai ki jo AkAzapradeza eka AnupUrvI dravya se avagADha hote haiM, ve hI yadi anya AnupUrvI dravyoM se avagADha nahIM hoM to pUrvokta kathana yuktisaMgata mAnA jA sakatA hai, parantu aisA hai nhiiN| kyoMki eka AnupUrvI dravya meM jo tIna AkAzapradeza upayukta hote haiM, ve hI tIna pradeza anya-anya AnupUrvI dravyoM dvArA hI avagADha hote haiN| isalie loka kA eka-eka pradeza aneka trikasaMyogI AnupUrvI dravyoM kA AdhAra hotA hai| isI prakAra se catu:saMyogI yAvat asaMkhyAta saMyogI AnupUrvI dravyoM ke viSayoM meM bhI jAnanA caahie| ___isa prakAra eka-eka AkAzapradeza anekAneka tri-aNukAdi AnupUrvI dravyoM se saMyukta hotA hai| AnupUrvI dravya rUpa Adheya ke bheda se pratyeka pradeza rUpa AdhAra kA bhI bheda ho jAtA hai| kyoMki AkAzapradeza jisa svarUpa se eka Adheya se upayukta hote haiM, usI svarUpa se ve dUsare Adheya se upayukta nahIM hote haiN| yadi aisA hI mAnA jAye ki AkAzapradeza jisa svarUpa se eka Adheya se saMyukta hote haiM, usI svarUpa se ve anya Adheya se bhI saMyukta hote haiM to eka AdhAra meM unakI avagAhanA hone se una aneka AdheyoM meM ghaTa meM ghaTa ke svarUpa kI taraha ekatA prasakta hogii| isalie apane svarUpa kI apekSA se asaMkhyAtapradezI loka meM jitane bhI triksaMyogAdi se lekara asaMkhyAta saMyoga paryanta ke saMyoga haiM, utane hI AnupUrvI dravya haiN| ye AnupUrvI dravya tIna Adi saMyogoM ke bahuta hone ke kAraNa bahusaMkhyA vAle haiM aura avaktavyaka dravya dvika saMyogoM ke kama hone ke kAraNa kama haiM tathA anAnupUrvIdravya lokapradezoM kI saMkhyA ke barAbara hone ke kAraNa unase bhI kama hI haiN| anugamagata bhAvaprarUpaNA 157. Negama-vavahArANaM ANupuvvIdavvAI kayarammi bhAve hojjA ? Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnupUrvInirUpaNa tinni vi NiyamA sAdipAriNAmie bhAve hojA / [157 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranayasammata AnupUrvIdravya kisa bhAva meM vartate haiM ? ___ [157 u.] AyuSman ! tInoM hI (AnupUrvI, anAnupUrvI, avaktavyaka) dravya niyamataH sAdi-pAriNAmika bhAva meM vartate haiN| vivecana-- sUtrArtha sugama hai / isa bhAvaprarUpaNA kA tAtparya yaha hai ki tIna Adi pradezoM meM AnupUrvI dravyoM kA avagAhapariNAma, eka pradeza meM anAnupUrvI dravyoM kA avagAhapariNAma aura dvipradezoM meM avaktavyaka dravyoM kA avagAhapariNAma sAdi hai| isalie ye saba dravya sAdi-pAriNAmika bhAvavartI haiN|' anugamagata alpabahutvaprarUpaNA 158. (1) eesi NaM bhaMte ! Negama-vavahArANaM ANuputvIdavvANaM aNANupuvvIdavvANaM avattavvayadavvANaM ya davvaTThayAe paesaTThayAe davvaTThapaesaTTayAe ya kayare kayarehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA ! savvatthovAiM Negama-vavahArANaM avattavvayadavvAiM davvaTThayAe, aNANupuvvIdavvAiM davvaTThayAe visesAhiyAI, ANupuvvIdavvAiM davvaTThayAe asaMkhejaguNAI / . [158-1 pra.] bhagavan ! ina naigama-vyavahAranayasammata AnupUrvI dravyoM, anAnupUrvI dravyoM aura avaktavyaka dravyoM meM kauna dravya kina dravyoM se dravyArthatA, pradezArthatA aura dravyArtha-pradezArthatA kI apekSA alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM ? [158-1 u.] gautama ! naigama-vyavahAranayasammata avaktavyaka dravya dravyArthatA kI apekSA saba se alpa haiN| dravyArthatA kI apekSA anAnupUrvI dravya avaktavyaka dravyoM se vizeSAdhika haiM aura AnupUrvI dravya dravyArthatA kI apekSA anAnupUrvI dravyoM se asaMkhyAtaguNa haiN| (2) paesaTTayAe savvatthovAiM Negama-vavahArANaM aNANupuvvIdavvAiM apaesaTTayAe, avattavvayadavvAiM paesaTTayAe visesAhiyAI, ANupuvvIdavvAiM paesaTTayAe asaMkhejaguNAI / / [158-2] pradezArthatA kI apekSA naigama-vyavahAranayasammata anAnupUrvIdravya apradezI hone ke kAraNa sarvastoka haiN| pradezArthatA kI apekSA avaktavyaka dravya anAnupUrvI dravyoM se vizeSAdhika haiM aura AnupUrvI dravya pradezArthatA kI apekSA avaktavyaka dravyoM se asaMkhyAtaguNa haiN| (3) davvaTTha-paesaTThayAe savvatthovAiM Negama-vavahArANaM avattavvayadavvAiM davvaTThayAe, aNANupuvvIdavvAI davvaTThayAe apaesaTTayAe visesAhiyAI, avattavvayadavvAiM paesaTThayAe visesAhiyAI, ANupuvvIdavvAiM davvaTThayAe asaMkhejaguNAI, tAI ceva paesaTThayAe asaMkhejaguNAI / se taM aNugame / se taM gama-vavahArANaM aNovaNihiyA khettANupuvvI / 1. kinhIM kinhIM pratiyoM meM 'tinnivi NiyamA sAdipAriNAmie bhAve hojjA' ke sthAna para 'NiyamA sAipAriNAmie bhAve hojjA / evaM doNNivi' pATha hai| Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 anuyogadvArasUtra [158-3] dravyArtha-pradezArthatA kI apekSA meM naigama-vyavahAranayasammata avaktavyaka dravya dravyArtha se sabase alpa haiM, (kyoMki pUrva meM dravyArthatA se avaktavyaka dravyoM meM sarvastokatA batAI hai|) dravyArthatA aura apadrezArthatA kI apekSA anAnupUrvI dravya avaktavyaka dravyoM se vizeSAdhika haiN| avaktavyaka dravya pradezArthatA kI apekSA vizeSAdhika haiN| AnupUrvI dravya dravyArthatA kI apekSA asaMkhyAtaguNa haiM aura usI prakAra pradezArthatA kI apekSA bhI asaMkhyAtaguNa . isa prakAra se anugama kI vaktavyatA jAnanA cAhie tathA isake sAtha hI naigama-vyavahAranayasammata anaupanidhikI kSetrAnupUrvI kA varNana pUrNa huaa| vivecana-- sUtra meM kSetrAnupUrvI ke anugamagata alpabahutva kA nirdeza kiyA hai| yahAM yaha jAnanA cAhie dravyoM kI gaNanA ko dravyArthatA tathA pradezoM kI gaNanA ko pradezArthatA evaM dravyoM tathA pradezoM donoM kI gaNanA ko dravyArtha-pradezArthatA yA ubhayArthatA kahate haiN| AnupUrvI meM viziSTa dravyoM ke avagAha se upalakSita hue nabha:pradezoM meM yaha tIna nabha:pradezoM kA samudAya hai, yaha cAra nabha:pradezoM kA samudAya hai, ityAdi rUpa nabha:pradezasamudAya dravya haiM aura ina samudAyoM ke jo AraMbhaka haiM ve pradeza haiN| anAnupUrvI meM eka-eka pradeza-avagADha dravya se upalakSita sakala AkAzapradeza pRthak-pRthak pratyeka dravya haiN| eka-eka pradeza rUpa dravya meM anya pradezoM kA rahanA asaMbhava hone se yahAM pradeza saMbhava nahIM haiN| ___ avaktavyakoM meM loka meM jitane-jitane do-do pradezoM ke yoga haiM, utane pratyeka dravya haiM aura ina dvikayogoM ko prAraMbha karane vAle pradeza haiN| zeSa alpabahutva kA kathana sugama hai| isa varNana ke sAtha naigama-vyavahAranayasammata anaupanidhikI kSetrAnupUrvI kA kathana samApta huaa| aba kramaprApta saMgrahanayasamma ta anaupanidhiko kSetrAnupUrvI kA varNana prAraMbha karate haiN| saMgrahanayasaMmata anaupanidhikI kSetrAnupUrvIprarUpaNA 159. se kiM taM saMgahassa aNovaNihiyA khettANupuvvI ? jaheva davvANupuvvI taheva khettANupuvvI NeyavvA / se taM saMgahassa aNovaNihiyA khettANupuvI / se taM aNovaNihiyA khettANupuvvI / [159 pra.] bhagavan ! saMgrahanayasammata anaupanidhikI kSetrAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [159 u.] AyuSman ! pUrvokta saMgrahanayasammata anaupanidhikI dravyAnupUrvI kI taraha isa kSetrAnupUrvI kA bhI svarUpa jAnanA caahie| isa prakAra se saMgrahanayasammata anaupanidhikI kSetrAnupUrvI kI aura sAtha hI anaupanidhikI kSetrAnupUrvI kI vaktavyatA samApta huii| vivecana-- sUtra meM saMgrahanayasammata anaupanidhikI dravyAnupUrvI ke atideza dvArA kSetrAnupUrvI ke varNana karane kA saMketa kiyA hai| lekina kisI-kisI prati meM isa saMkSipta kathana se sambandhita sUtrapATha isa prakAra hai Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnupUrvInirUpaNa 101 se kiM taM saMgahassa aNovaNihiyA khettANupuvvI ? saMgahassa aNovaNihiyA khettANupuvvI paMcavihA paNNattA, taM jahA--atthapayaparUvaNayA 1, bhaMgasamukkittaNayA 2, bhaMgovadaMsaNayA 3, samoyAre 4, aNugame 5 / se kiM taM saMgahassa atthapayaparUvaNayA ? saMgahassa atthapayaparUvaNayA tipaesogADhe ANupuvvI cauppaesogADhe ANupuvvI, jAva dasapaesogADhe ANupuvvI, saMkhijjapaesogADhe ANupuvvI, asaMkhijjapaesogADhe ANupuvvI, egapaesogADhe aNANupuvvI, duppaesogADhe avttvve| se taM saMgahassa atthapayaparUvaNayA / eyAe NaM saMgahassa atthapayaparUvaNayAe kiM paoyaNaM ? saMgahassa atthapayaparUvaNayAe saMgahassa bhaMgasamukkittaNayA kjji| se kiM taM saMgahassa bhaMgasamukkittaNayA ? saMgahassa bhaMgasamukkittaNayA atthi ANupuvvI, atthi aNANupuvvI, atthi avattavvae / ahavA atthi ANupuvvI aNANupuvvI ya, evaM jahA davvANupuvvIe saMgahassa tahA bhANiyavvaM jAva se taM saMgahassa bhNgsmukkittnnyaa| eyAe NaM saMgahassa bhaMgasamukkittaNayAe kiM payoyaNaM? / eyAe NaM saMgahassa bhaMgasamukkittaNayAe saMgahassa bhaMgovadaMsaNayA kjji| se kiM taM saMgahassa bhaMgovadaMsaNayA? saMgahassa bhaMgovadaMsaNayA tippaesogADhe ANupuvvI, egapaesogADhe aNANupuvvI, duppaesogADhe avttvve| ahavA tippaesogADhe ya egapaesogADhe ya ANupuvvI ya aNANupuvvI ya, evaM jahA davvANupuvvIe saMgahassa tahA khettANupuvvIe vi bhANiyavvaM jAva se taM saMgahassa bhNgovdNsnnyaa| se kiM taM samoyAre ? samoyAre saMgahassa ANupuvvIdavvAiM kahiM samoyaraMti ? kiM ANupuvvIdavvehiM samoyaraMti ? aNANupuvvIdavvehiM ? avattavvagadavvehiM ? tiNNivi saTThANe smoyrNti| se taM smoyaare| se kiM taM aNugame ? aNugame aTThavihe paNNatte, taM jahA-saMtapayaparUvaNayA jAva appAbahuM ntthi| saMgahassa ANupuvvIdavvAiM kiM atthi Natthi ? NiyamA atthi| evaM tiNNi vi sesagadArAiM jahA davvANupuvvIe saMgahassa tahA khettANupuvvIe vi bhANiyavvAiM jAva se taM aNugame / se taM saMgahassa aNovaNihiyA khettaannupuvvii| se taM aNovaNihiyA khettaannupuvviiN| ___ ina sUtroM kA artha--pUrvokta dravyAnupUrvIgata pATha kI taraha jAnanA caahie| aba kSetrAnupUrvI ke dUsare bheda aupanidhikI kSetrAnupUrvI kI prarUpaNA prArambha karate haiN| isake do prakAra haiMvizeSa aura sAmAnya / bahuvaktavya hone se pahale vizeSApekSayA varNana karate haiN| aupanidhikI kSetrAnupUrvI kI vizeSa prarUpaNA 160. se kiM taM ovaNihiyA khettANupuvvI ? / ovaNihiyA khettANupuvvI tivihA paNNattA / taM jahA--puvvANupuvvI 1 pacchANupuvvI 2 aNANupuvvI 3 / [160 pra.] bhagavan ! aupanidhiko kSetrAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 anuyogadvArasUtra [160 u.] AyuSman ! aupanidhiko kSetrAnupUrvI ke tIna bheda haiN| ve isa prakAra--1. pUrvAnupUrvI, 2. pazcAnupUrvI aura 3. anaanupuurvii| 161. se kiM taM puvvANupuvvI ? puvvANupuvvI aholoe 1 tiriyaloe 2 uDDaloe 3 / se taM puvvANupuvvI / [161 pra.] bhagavan ! pUrvAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [161 u.] AyuSman ! 1. adholoka, 2. tiryakloka aura 3. Urdhvaloka, isa krama se (kSetra-loka kA) nirdeza karane ko pUrvAnupUrvI kahate haiN| 162. se kiM taM pacchANupuvvI ? pacchANupuvvI uDDaloe 3 tiriyaloe 2 aholoe 1 / se taM pacchANupuvvI / [162 pra.] bhagavan ! pazcAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [162 u.] AyuSman ! pUrvAnupUrvI ke krama ke viparIta 1. Urdhvaloka, 2. tiryakloka, 3. adholoka, isa prakAra kA krama pazcAnupUrvI hai| 163. se kiM taM aNANupuvvI ? aNANupuvvI eyAe ceva egAdiyAe eguttariyAe tigacchagayAe seDhIe annamannabbhAso durUvUNo / se taM aNANupuvvI / [163 pra.] bhagavan ! anAnupUrvI kise kahate haiM ? [163 u.] AyuSman ! eka se prArambha kara ekottara vRddhi dvArA nirmita tIna paryanta kI zreNI meM paraspara guNA karane para niSpanna anyonyAbhyasta rAzi meM se Adya aura aMtima do bhaMgoM ko chor3akara jo rAzi utpanna ho vaha anAnupUrvI hai| vivecana-- ina tIna sUtroM meM aupanidhiko kSetrAnupUrvI kA svarUpa batalAyA hai| aupanidhikI dravyAnupUrvI ke prakaraNa meM jaise dravyAnupUrvI kA adhikAra hone se dharmAstikAya Adi dravyoM ko pUrvAnupUrvI Adi rUpa meM udAhRta kiyA hai, vaise hI yahAM kSetrAnupUrvI kA prakaraNa hone se adholoka Adi kSetra pUrvAnupUrvI Adi ke rUpa meM udAhata hue haiN| ___ adholoka Adi bheda kA kAraNa-- loka ke adholoka Adi tIna bheda hone kA mukhya AdhAra madhyaloka ke bIcoMbIca sthita sumeruparvata hai| isake nIce kA bhAga adholoka aura Upara kA bhAga Urdhvaloka tathA donoM ke bIca meM madhyaloka hai| madhyaloka kA tirchA vistAra adhika hone se ise tiryakloka bhI kahate haiN| ___ adholoka Adi kA prArambha kahA~ se ? -- jaina bhUgola ke anusAra loka Upara se nIce taka lambAI meM caudaha rajjU hai aura vistAra meM aniyata hai| yaha dharmAstikAya Adi SaDdravyoM se vyApta hai| isa ratnaprabhA pRthvI para bahu sama bhUbhAga vAle meruparvata ke madhya meM AkAza ke do-do pradezoM ke varga (pratara) meM ATha rucaka pradeza haiN| unameM se eka adhastana pratara se lekara nIce ke nau sau yojana gaharAI ko chor3akara usase nIce Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnupUrvInirUpaNa 103 adholoka hai| isI prakAra uparitana pratara se lekara Upara ke nau sau yojana chor3akara Upara kucha kama sAta rAjU lambA Urdhvaloka hai| ina adholoka aura Urdhvaloka ke bIca meM aThAraha sau yojana pramANa UMcAI vAlA tiryaglokamadhyaloka hai| adholoka Adi nAmakaraNa kA hetu- sAmAnya rUpa se to meruparvata se nIce kA bhAga adholoka, Upara kA bhAga Urdhvaloka aura barAbara samarekhA meM tirchA phailA kSetra tiryagloka-madhyaloka ke nAmakaraNa kA hetu hai| lekina vizeSApekSayA 'kAraNa yaha hai-'adhaH' zabda azubha artha kA vAcaka hai| ataeva kSetrasvabhAva se adhikatara azubha dravyoM kA pariNamana adholoka saMjJA kA hetu hai tathA Urdhva zabda zubha artha kA vAcaka hai| ataeva Urdhvaloka meM kSetraprabhAva se dravyoM kA pariNamana prAyaH zubha huA karatA hai| ataeva zubha pariNAma vAle dravyoM ke sambandha meM Urdhvaloka yaha nAma hai| tiryak zabda kA eka artha madhyama bhI hotA hai| ata: isa madhyaloka meM kSetra-prabhAva se prAyaH madhyama pariNAma vAle dravya hote haiN| isalie ina madhyama pariNAma rUpa dravyoM ke saMyoga vAle loka kA nAma madhyaloka yA tiryakloka hai| athavA adholoka aura Urdhvaloka ke madhya meM sthita hone se yaha madhyaloka kahalAtA hai| adholoka Adi kA kramavinyAsa- sUtra meM sarvaprathama adholoka ke upanyAsa kA kAraNa yaha hai ki vahAM para prAyaH jaghanya pariNAma vAle dravyoM kA hI sambandha rahA karatA hai| isIlie jisa prakAra caudaha guNasthAnoM meM jaghanya hone se sarvaprathama mithyAtvaguNasthAna kA upanyAsa kiyA jAtA hai, usI prakAra yahAM para bhI jaghanya hone se adholoka kA sarvaprathama upanyAsa kiyA hai tathA madhyama pariNAma vAle dravyoM ke sambandha ke kAraNa tatpazcAt tiryakloka kA aura utkRSTa pariNAma vAle dravyoM ke sambandha ke kAraNa anta meM Urdhvaloka kA upanyAsa kiyA hai| yaha kathana pUrvAnupUrvI kI apekSA jAnanA caahie| pazcAnupUrvI meM pUrvAnupUrvI kA vyutkrama (viparIta krama) hai| anAnupUrvI meM ina tIna padoM ke chaha bhaMga hote haiN| anAnupUrvI meM Adi aura aMta bhaMga chor3ane kA kAraNa yaha hai ki Adi kA bhaMga pUrvAnupUrvI kA aura aMtima bhaMga pazcAnupUrvI kA hai| aba pUrvokta aupanidhiko kSetrAnupUrvI kA lokatrayApekSA pRthak-pRthak varNana karate haiN| adholokakSetrAnupUrvI 164. aholoyakhettANupuvvI tivihA paNNattA / taM jahA--puvvANupuvvI 1 pacchANupuvvI 2 aNANupuvvI 3 / [164] adholokakSetrAnupUrvI tIna prakAra kI kahI hai| yathA--1. pUrvAnupUrvI, 2. pazcAnupUrvI aura 3. anaanupuurvii| 165. se kiM taM puvvANupuvvI ? puvvANupuvvI rayaNappabhA 1 sakkarappabhA 2 vAluyappabhA 3 paMkappabhA 4 dhUmappabhA 5 tamappabhA 6 tamatamappabhA 7 / se taM puvvANupuvvI / __ [165 pra.] bhagavan ! adholokakSetrapUrvAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [165 u.] AyuSman ! 1. ratnaprabhA, 2. zarkarAprabhA, 3. bAlukAprabhA, 4. paMkaprabhA, 5. dhUmaprabhA, 6. tamaHprabhA, 7. tamastamaHprabhA, isa krama se (sAta narakabhUmiyoM ke) upanyAsa karane ko adholokakSetrapUrvAnupUrvI kahate haiN| Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 anuyogadvArasUtra 166. se kiM taM pacchANupuvvI ? pacchANupuvvI tamatamA 7 jAva rayaNappabhA 1 / se taM pacchANupuvvI / [166 pra.] bhagavan ! adholokakSetrapazcAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [166 u.] AyuSman ! tamastamaHprabhA se lekara yAvat ratnaprabhA paryanta vyutkrama se (narakabhUmiyoM kA) upanyAsa karanA adholokapazcAnupUrvI kahalAtI hai| 167. se kiM taM aNANupuvvI ? aNANupuvvI eyAe ceva egAdiyAe eguttariyAe sattagacchagayAe seDhIe aNNamaNNabbhAso durUvUNo / se taM aNANupuvvI / [167 pra.] bhagavan ! adholokakSetraanAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [167 u.] AyuSman ! adholokakSetraanAnupUrvI kA svarUpa isa prakAra hai--Adi meM eka sthApita kara sAta paryanta ekottara vRddhi dvArA nirmita zreNI meM paraspara guNA karane se niSpanna rAzi meM se prathama aura antima do bhaMgoM ko kama karane para yaha anAnupUrvI banatI hai| vivecana-- prastuta cAra sUtroM meM adholokakSetrAnupUrvI kA varNana kiyA hai| adholoka meM ratnaprabhA Adi sAta narakapRthviyAM haiN| ratnaprabhA Adi nAma kA kAraNa- pahalI narakapRthvI kA nAma ratnaprabhA isalie hai ki vahAM nAraka jIvoM ke AvAsa sthAnoM se atirikta sthAnoM meM indranIla Adi aneka prakAra ke ratnoM kI prabhA--kAnti kA sadbhAva hai| zarkarAprabhA nAmaka dvitIya pRthvI meM zarkarA-pASANakhaMDa jaisI prabhA hai| bAlukAprabhA meM bAlU-retI jaisI prabhA hai| cauthI paMkaprabhApRthvI meM kIcar3a jaisI prabhA hai| dhUmaprabhA, tamaHprabhA aura tamastamaHprabhA pRthviyoM meM kramazaH dhUma-dhuMA, aMdhakAra aura gAr3ha aMdhakAra jaisI prabhA hai| isI kAraNa sAtoM narakapRthviyAM sArthaka nAma vAlI haiN| ____ anAnupUrvI meM eka Adi sAta paryanta sAta aMkoM kA paraspara guNA karane para 5040 bhaMga hote haiN| inameM se Adi kA bhaMga pUrvAnupUrvI aura aMtima bhaMga pazcAnupUrvI rUpa hone se ina do ko chor3akara zeSa 5038 bhaMga anAnupUrvI ke haiN| tiryag (madhya) lokakSetrAnupUrvI __ 168. tiriyaloyakhettANupuvvI tivihA paNNattA / taM jahA--puvvANupuvvI 1 pacchANupuvvI 2 aNANupuvvI 3 / [168] tiryag (madhya) lokakSetrAnupUrvI ke tIna bheda kahe gaye haiN| ve isa prakAra--1. pUrvAnupUrvI, 2. pazcAnupUrvI, 3. anaanupuurvii| 169. se kiM taM puvvANupuvvI ? puvvANupuvI jaMbuddIve lavaNe dhAyai-kAloya-pukkhare varuNe / khIra-ghaya-khoya-naMdI-aruNavare kuMDale ruyage // 11 // Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnupUrvInirUpaNa jaMbuddIvAo khalu niraMtarA, sesayA asaMkhaimA / bhuyagavara - kusavarA vi ya koMcavarA''bharaNamAIyA // 12 // AbharaNa-vattha-gaMdhe-uppala-tilaye ya pauma - nihi - rayaNe / vAsahara - daha - NadIo vijayA vakkhAra - kappiMdA // 13 // kuru-maMdara - AvAsA deve nAge jakkhe taM vA / kUDA nakkhatta- caMda sUrA ya / bhUye ya sayaMbhuramaNe ya // 14 // - [169 pra.] bhagavan ! madhyalokakSetrapUrvAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [169 u.] AyuSman ! madhyalokakSetrapUrvAnupUrvI kA svarUpa isa prakAra hai-- 105 jambUdvIpa, lavaNasamudra, dhAtakIkhaMDadvIpa, kAlodadhisamudra, puSkaradvIpa, (puSkaroda) samudra, varuNadvIpa, varuNodasamudra, kSIradvIpa, kSIrodasamudra, ghRtadvIpa, ghRtodasamudra, ikSuvaradvIpa, ikSuvarasamudra, nandIdvIpa, nandIsamudra, aruNavaradvIpa, aruNavarasamudra, kuNDaladvIpa, kuNDalasamudra, rucakadvIpa, rucakasamudra / 11 / jambUdvIpa se lekara ye sabhI dvIpa - samudra binA kisI antara ke eka-dUsare ko ghere hue sthita haiN| inake Age asaMkhyAta asaMkhyAta dvIpa samudroM ke anantara bhujagavara tathA isake anantara asaMkhyAta dvIpa - samudroM ke pazcAt kuzavaradvIpa samudra haiM aura isake bAda bhI asaMkhyAta dvIpa- samudroM ke pazcAt krauMcavara dvIpa haiN| punaH asaMkhyAta dvIpasamudroM ke pazcAt AbharaNoM Adi ke sadRza zubha nAma vAle dvIpa - samudra haiM / 12 // yathA-- AbharaNa, vastra, gaMdha, utpala, tilaka, padma, nidhi, ratna, varSadhara, hrada, nadI, vijaya, vakSaskAra, kalpendra / 13 / 1 kuru, maMdara, AvAsa, kUTa, nakSatra, candra, sUryadeva, nAga, yakSa, bhUta Adi ke paryAyavAcaka nAmoM vAle dvIpa - samudra asaMkhyAta haiM aura anta meM svayaMbhUramaNadvIpa evaM svayaMbhUramaNasamudra haiM / yaha madhyalokakSetrAnupUrvI kI vaktavyatA 170. se kiM taM pacchANupuvvI ? pacchANupuvvI sayaMbhuramaNe ya bhUe ya jAva jaMbuddIve / se taM pacchANupuvvI / [170 pra.] bhagavan ! madhyalokakSetrapazcAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [170 u.] AyuSman ! svayaMbhUramaNasamudra, bhUtadvIpa Adi se lekara jambUdvIpa paryanta vyutkrama se dvIpa - samudroM ke upanyAsa karane ko madhyalokakSetrapazcAnupUrvI kahate haiM / 171. se kiM taM aNANupuvvI ? aNANupuvvI eyAe ceva egAdiyAe eguttariyAe asaMkhejjagacchagayAe seDhIe aNNamaNNAso durUvUNo / se taM aNANupuvvI / [171 pra.] bhagavan ! madhyalokakSetra anAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [ 171 u.] AyuSman ! madhyalokakSetra anAnupUrvI kI vaktavyatA isa prakAra hai-- eka se prArambha kara asaMkhyAta Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 anuyogadvArasUtra paryanta kI zreNI sthApita kara unakA paraspara guNAkAra karane para niSpanna rAzi meM se Adya aura antima ina do bhaMgoM ko chor3akara madhya ke samasta bhaMga madhyalokakSetraanAnupUrvI kahalAte haiN| vivecana-- prastuta sUtroM meM madhyalokakSetrAnupUrvI kA nirUpaNa kiyA hai| madhyalokavartI asaMkhyAta dvIpa-samudroM ke madhya meM pahalA dvIpa jambUdvIpa hai aura usake bAda yathAkrama se Age-Age samudra aura dvIpa haiN| unameM prathama dvIpa kA nAma jambUvRkSa se upalakSita hone se jambUdvIpa hai aura asaMkhyAta dvIpa-samudroM ke anta meM svayaMbhUramaNa nAmaka samudra hai| ye sabhI dvIpa-samudra dUne-dUne vistAra vAle, pUrva-pUrva dvIpa samudra ko veSTita kie hue aura cUr3I ke AkAra vAle haiN| lekina jambUdvIpa lavaNasamudra se ghirA huA thAlI ke AkAra kA hai| isake dvArA anya koI samudra veSTita nahIM hai| ina asaMkhyAta dvIpa-samudroM kI nizcita saMkhyA ar3hAI uddhAra sAgaropama ke samayoM kI saMkhyA ke barAbara hai| madhyaloka kA bhI madhya yaha jambUdvIpa eka lAkha yojana lambAcaur3A hai aura isake bhI madhya meM eka lAkha yojana UMcA sumeruparvata hai jo adho, madhya evaM Urdhva loka ke vibhAga kA kAraNa hai| gAthokta puSkara se lekara svayaMbhUramaNa taka ke zabda kramazaH usa-usa nAma vAle dvIpa aura samudra donoM ke vAcaka jAnanA caahie| gAthokta dvIpa saMkhyA meM bhinnatA-- gAthA meM nandIzvaradvIpa ke anantara aruNavara, kuMDala aura rucaka ina tIna nAmoM kA ullekha hai, lekina anuyogadvAracUrNi meM aruNavara, aruNAvAsa, kuNDalavara, zaMkhavara, rucakavara ina pAMca nAmoM ko ginAyA hai| isa prakAra cUrNi ke mata se rucakavara kA krama terahavAM aura gAthAnusAra gyArahavAM hai| samudrIya jaloM kA svAda- lavaNasamudra lavaNa ke samAna rasa vAle jala se pUrita hai| kAloda evaM puSkarAdi kA jala zuddhodaka ke rasa-samAna rasa vAlA hai| vAruNoda vAruNIrasavat, kSIroda kSIrarasa jaise, ghRtoda ghRta jaise tathA ikSurasasamudra ikSurasa jaise svAda se yukta jala vAlA hai| isake bAda ke antima svayaMbhUramaNasamudra ko chor3akara zeSa sabhI samudra ikSurasa jaise svAda vAle jala se yukta haiN| svayaMbhUramaNasamudra ke jala kA svAda zuddha jala jaisA hai| sabhI dvIpa-samudroM kA nAmollekha kyoM nahIM?-- sUtrakAra ne asaMkhyAta dvIpa-samudroM ke nAmoM meM se katipaya kA to ullekha kiyA kintu unake atirikta aMtarAlavartI zeSa dvIpa-samudroM kA nAmollekha isalie nahIM kiyA hai ki ve asaMkhyAta haiM kintu loka meM zaMkha, dhvaja, svastika, zrIvatsa, rUpa, rasa, gaMdha, sparza Adi jitane bhI padArthoM ke zubha nAma ho sakate haiM, una sabase upalakSita antarAlavartI dvIpa-samudroM ke nAma jAna lenA caahie| UrdhvalokakSetrAnupUrvI 172. uDDalogakhettANupuvvI tivihA paNNattA / taM jahA-puvvANupuvvI 1 pacchANupuvvI 2 aNANupuvvI 3 / ___ [172] UrdhvalokakSetrAnupUrvI tIna prakAra kI hai| vaha isa rUpa se--1. pUrvAnupUrvI, 2. pazcAnupUrvI aura 3. anaanupuurvii| 173. se kiM taM puvvANupuvvI ? Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnupUrvInirUpaNa 107 puvvANupuvvI sohamme 1 IsANe 2 saNaMkumAre 3 mAhiMde 4 baMbhaloe 5 laMtae 6 mahAsukke 7 sahassAre 8 ANate 9 pANate 10 AraNe 11 accute 12 gevejavimANA 13 aNuttaravimANA 14 IsipabbhArA 15 / se taM puvvANupuvvI / [173 pra.] bhagavan ! UrdhvalokakSetraviSayaka pUrvAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? __ [173 u.] AyuSman ! 1. saudharma, 2. IzAna, 3. sanatkumAra, 4. mAhendra, 5. brahmaloka, 6. lAntaka, 7. mahAzukra, 8. sahasrAra, 9. Anata, 10. prANata, 11. AraNa, 12. acyuta, 13. graiveyakavimAna, 14. anuttaravimAna, 15. ISatprAgbhArApRthvI, isa krama se Urdhvaloka ke kSetroM kA upanyAsa karane ko UrdhvalokakSetrapUrvAnupUrvI kahate haiN| 174. se kiM taM pacchANapuvvI ? pacchANupuvvI IsipabbhArA 15 jAva sohamme 1 / se taM pacchANupuvvI / [174 pra.] bhagavan ! UrdhvalokakSetrapazcAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [174 u.] AyuSman ! ISatprAgbhArAbhUmi se saudharma kalpa taka ke kSetroM kA vyutkrama se upanyAsa karane ko UrdhvalokakSetrapazcAnupUrvI kahate haiN| 175. se kiM taM aNANupuvvI ? aNANupuvvI eyAe ceva egAdigAe eguttariyAe paNNarasagacchagayAe seDhIe aNNamaNNabbhAso durUvUNo / se taM aNANupuvvI / [175 pra.] bhagavan ! UrdhvalokakSetraanAnupUrvI kise kahate haiM ? [175 u.] AyuSman ! Adi meM eka rakhakara ekottaravRddhi dvArA nirmita pandraha paryanta kI zreNI meM paraspara guNA karane para prApta rAzi meM se Adi aura aMta ke do bhaMgoM ko kama karane para zeSa bhaMgoM ko UrdhvalokakSetraanAnupUrvI kahate haiN| __ vivecana-- yahAM UrdhvalokakSetrAnupUrvI kA svarUpa spaSTa kiyA hai| sarvaprathama saudharmakalpa kA upanyAsa isalie kiyA hai ki vaha prarUpaNakartA se sarvAdhika nikaTa hai| saudharma nAma kA kAraNa yaha hai ki usa kSetra sambandhI (battIsa lAkha) vimAnoM meM saudharmAvataMsakavimAna sarvazreSTha hai aura vaha isa vimAna se yukta hai| isI prakAra se IzAna se lekara acyuta taka ke kalpoM ke IzAnAvataMsaka Adi vimAnoM ke lie bhI samajhanA cAhie ki una-una kalpoM meM ve-ve vimAna sarvazreSTha haiM, ataeva ye kalpa unhIM nAmoM vAle haiN| saudharma se lekara acyuta paryanta ke bAraha devalokoM meM indra, sAmAnika Adi vargAtmaka bheda hone se ve kalpopapanna kahalAte haiN| graiveyaka aura anuttara vimAna kalpAtIta saMjJaka haiN| inameM indra Adi bhedarUpa kalpa nahIM pAyA jAtA hai| loka rUpa puruSa kI grIvA ke sthAnApanna vimAnoM kI graiveyaka saMjJA hai| inakI kula saMkhyA nau hai aura adho, madhya aura Urdhva ina tIna vargoM meM ye tIna-tIna kI saMkhyA meM sthita haiN| anuttaravimAna anya devavimAnoM se anuttara-zreSThatama hone se anuttara kahalAte haiM / yaha anuttara vimAna kula pAMca haiM, jinake nAma vijaya, vaijayanta, jayanta, aparAjita aura sarvArthasiddha haiN| ye vijayAdi aparAjita paryanta cAra vimAna Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 anuyogadvArasUtra pUrvAdi cAra dizAoM meM eka-eka sthita haiM aura inake bIca meM sarvArthasiddha vimAna hai| vijayAdi pAMcoM vimAnoM meM samyagdRSTi jIva hI utpanna hote haiM aura nizcita rUpa se ve muktipada prApti ke adhikArI hote haiN| nava graiveyaka taka vimAnoM meM mithyAdRSTi aura samyagdRSTi donoM taraha ke jIva utpanna ho sakate haiN| ISatprAgbhArApRthvI apane prAntabhAga meM bhArAkrAnta puruSa kI taraha kucha jhukI huI hone se ISatprAgbhArA kahalAtI hai| ise siddhazilA bhI kahate haiN| UrdhvalokakSetra sambandhI pUrvAnupUrvI, pazcAnupUrvI aura anAnupUrvI sambandhI vizeSa vaktavyatA anya AgamoM se samajha lenI caahie| __ aba prakArAntara se aupanidhiko kSetrAnupUrvI kA varNana karate haiN| aupanidhikI kSetrAnupUrvI ke varNana kA dvitIya prakAra 176. ahavA ovaNihiyA khettANupuvvI tivihA paNNattA / taM jahA--puvvANupuvvI 1 pacchANupuvvI 2 aNANupuvvI 3 / [176] athavA aupanidhiko kSetrAnupUrvI tIna prakAra kI kahI gaI hai| yathA--1. pUrvAnupUrvI, 2. pazcAnupUrvI aura 3. anaanupuurvii| 177. se kiM taM puvvANupuvvI ? puvvANupuvvI egapaesogADhe dupaesogADhe jAva dasapaesogADhe jAva asaMkhejapaesogADhe / se taM puvvANupuvvI / [177 pra.] bhagavan ! (aupanidhiko kSetrAnupUrvI sambandhI) pUrvAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [177 u.] AyuSman ! ekapradezAvagADha, dvipradezAvagADha yAvat dasapradezAvagADha yAvat asaMkhyAtapradezAvagADha ke krama se kSetra ke upanyAsa ko pUrvAnupUrvI kahate haiN| 178. se kiM taM pacchANupuvvI ? pacchANupuvvI asaMkhejapaesogADhe jAva egapaesogADhe / se taM pacchANupuvvI / [178 pra.] bhagavan ! pazcAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [178 u.] AyuSman ! asaMkhyAtapradezAvagADha yAvat ekapradezAvagADha rUpa meM vyutkrama se kSetra kA upanyAsa pazcAnupUrvI hai| 179. se kiM taM aNANupuvvI ? aNANupuvvI eyAe ceva egAdiyAe eguttariyAe asaMkhejagacchagayAe seDhIe annamannabbhAso durUvUNo / se taM aNANupuvvI / se taM ovaNihiyA khettANupuvvI / se taM khettANupuvvI / [179 pra.] bhagavan ! anAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [179 u.] AyuSman ! eka se prAraMbha kara ekottara vRddhi dvArA asaMkhyAta pradeza paryanta kI sthApita zreNI kA paraspara guNA karane se niSpanna rAzi meM se Adya aura aMtima ina do rUpoM ko kama karane para kSetraviSayaka anAnupUrvI banatI hai| Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 109 AnupUrvInirUpaNa isa prakAra se aupanidhikI kSetrAnupUrvI kI evaM sAtha hI kSetrAnupUrvI kI vaktavyatA samApta huI jAnanA caahie| vivecana-- ina cAra sUtroM meM sAmAnya se aupanidhiko kSetrAnupUrvI kA vivecana karake kSetrAnupUrvI kI vaktavyatA kA upasaMhAra kiyA hai| lokAkAza asaMkhyAta pradezapramANa hai| ataH ekapradeza rUpa kSetra se prAraMbha karake kramazaH asaMkhyAta pradeza paryanta ke kSetra kA pUrvAnupUrvI Adi ke rUpa meM ullekha kiyA hai| aba kSetrAnupUrvI ke anantara kramaprApta kAlAnupUrvI kA varNana prAraMbha karate haiN| kAlAnupUrvI prarUpaNA 180. se kiM taM kAlANupuvvI ? kAlANupuvvI duvihA paNNattA / taM jahA--ovaNihiyA ya 1 aNovaNihiyA ya 2 / [180 pra.] bhagavan ! kAlAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [180 u.] AyuSman ! kAlAnupUrvI ke do prakAra haiM, yathA--1. aupanidhikI aura 2. anaupnidhikii.| 181. tattha NaM jA sA ovaNihiyA sA ThappA / [181] inameM se (alpa viSaya vAlI hone se abhI vivecana na karane ke kAraNa) aupanidhikI kAlAnupUrvI sthApya hai / tathA 182. tattha NaM jA sA aNovaNihiyA sA duvihA paNNattA / taM jahA--Negama-vavahArANaM 1 saMgahassa ya 2 / [182] anaupanidhikI kAlAnupUrvI do prakAra kI kahI gaI hai--1. naigama-vyavahAranayasammata aura 2. sNgrhnysmmt| vivecana-- yaha sUtratraya kAlAnupUrvI ke varNana karane kI bhUmikA rUpa haiN| aba sUtrAgata saMketAnusAra prathama naigama-vyavahAranayasammata anaupanidhikI kAlAnupUrvI kA vivecana prAraMbha karate haiN| naigama-vyavahAranayasaMmata anaupanidhikI kAlAnupUrvI 183. se kiM taM Negama-vavahArANaM aNovaNihiyA kAlANupuvvI ? Negama-vavahArANaM aNovaNihiyA kAlANupuvvI paMcavihA paNNattA / taM jahA--aTThapayaparUvaNayA 1 bhaMgasamukkittaNayA 2 bhaMgovadaMsaNayA 3 samoyAre 4 aNugame 5 / [183 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranayasaMmata anaupanidhikI kAlAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [183 u.] AyuSman ! (naigama-vyavahAranayasammata) anaupanidhikI kAlAnupUrvI ke pAMca prakAra kahe gaye haiN| ve isa prakAra haiM--1. arthapadaprarUpaNatA, 2. bhaMgasamutkIrtanatA, 3. bhaMgopadarzanatA, 4. samavatAra, 5. anugm| vivecana-- sUtrokta arthapadaprarUpaNatA Adi ke lakSaNa pUrva meM batalAye jA cuke haiN| ataeva prasaMgAnurUpa aba unakA maMtavya spaSTa karate haiN| Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 (ka) arthapadaprarUpaNatA anuyogadvArasUtra 184. se kiM taM Negama-vavahArANaM aTThapayaparUvaNayA ? Negama-vavahArANaM aTThapayaparUvaNayA tisamayaIie ANupuvvI jAva dasasamayaIie aNuvI saMkhejjasamayaTThiIe ANupuvvI asaMkhejjasamayadvitIe ANupuvvI / egasamayadvitIe aNANupuvI / dusamayaIe avattavvae / tisamayadvitIyAo ANupuvvIo jAva saMkhejjasamayadvitIyAo ANupuvvIo asaMkhejjasamayadvitIyAo ANupuvvIo / samayadvitIyAo aNANupuvvIo / dusamayaTThiIyAiM avattavvayAiM / se taM gama-vavahArANaM aTThapayaparUvaNayA / [184 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranayasammata arthapadaprarUpaNatA kA kyA svarUpa hai ? [184 u.] AyuSman ! (naigama-vyavahAranayasammata) arthapadaprarUpaNatA kA svarUpa isa prakAra hai-- tIna samaya kI sthiti vAlA dravya AnupUrvI hai yAvat dasa samaya, saMkhyAta samaya, asaMkhyAta samaya kI sthitivAlA dravya AnupUrvI hai| eka samaya kI sthiti vAlA dravya anAnupUrvI hai| do samaya kI sthiti vAlA dravya avaktavyaka hai / tIna samaya kI sthiti vAle aneka dravya AnupUrviyAM haiM yAvat saMkhyAtasamayasthitika, asaMkhyAtasamayasthitika dravya AnupUrviyAM haiN| eka samaya kI sthiti vAle aneka dravya aneka anAnupUrviyAM haiN| do samaya kI sthiti vAle aneka dravya aneka avaktavyaka rUpa haiN| isa prakAra se naigama-vyavahAranayasammata arthapadaprarUpaNatA kA svarUpa jAnanA caahie| 185. eyAe NaM Negama-vavahArANaM aTThapayaparUvaNayAe jAva bhaMgasamukkittaNayA kajjati / [185] isa naigama-vyavahAranayasammata arthapadaprarUpaNatA ke dvArA yAvat bhaMgasamutkIrtanatA kI jAtI hai| vivecana--- ina do sUtroM meM naigama-vyavahAranayasammata anaupanidhikI kAlAnupUrvI ke pahale bheda arthapadaprarUpaNatA kA Azaya aura prayojana batAyA hai / arthapadaprarUpaNatA ke prasaMga meM prayukta AnupUrvI, anAnupUrvI evaM avaktavyaka zabda ke artha pUrva meM spaSTa kiye jA cuke haiN| ataeva kAla ke varNana ke prasaMga meM jisa dravya kI sthiti kama se kama tIna samaya kI hai, vaha trisamayasthitika dravya AnupUrvI hai| aisA dravya paramANu, dvipradezika, tripradezika yAvat saMkhyAta, asaMkhyAta aura anantapradezika skandha bhI ho sakatA hai / parantu usakI sthiti kama se kama tIna samaya kI honI caahie| adhikase-adhika asaMkhyAta samaya kI sthiti vAlA dravya bhI AnupUrvI rUpa kahA jAegA / Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnupUrvInirUpaNa 111 yadyapi kSetrAnupUrvI kI taraha kAlAnupUrvI ke prasaMga meM bhI ullekha to dravyavizeSa kA hai, parantu yahAM samayatraya Adi rUpa kAlaparyAya se yukta dravya grahaNa kiye haiM / isa prakAra kAla kI tIna Adi samaya rUpa paryAya aura una paryAyoM vAle dravya meM abheda kA upacAra karake evaM kAlaparyAya ko pradhAna mAnakara kAlaparyAyaviziSTa dravya meM kAlAnupUrvI jAnanA cAhie / anantasAmayika kAlAnupUrvI kyoM nahIM ? - sUtra meM tIna samaya se lekara asaMkhyAta samaya kI sthiti vAle dravya ko kAlApekSayA AnupUrvI rUpa meM grahaNa kiyA hai, kyoMki svabhAva se hI kisI bhI dravya kI ananta samaya kI sthiti nahIM hotI hai / arthAt aisA koI bhI dravya nahIM jisakI sthiti ananta samaya kI ho| isIlie ananta samaya kI sthiti vAlI kAlAnupUrvI kA yahAM ullekha nahIM kiyA gayA hai| anAnupUrvI aura avaktavya viSayaka vizeSatA -- AnupUrvI meM to trisamayasthitika se lekara asaMkhyAtasamayasthitika paryanta paramANu Adi dravyoM ko AnupUrvI ke rUpa meM grahaNa kiyA hai| arthAt AnupUrvI meM Adya ikAI tIna samaya hai aura carama asaMkhyAta samaya hai| lekina anAnupUrvI aura avaktavyaka meM yaha vizeSatA hai-- anAnupUrvI meM dravya cAhe paramANu se lekara anantANuka rUpa ho, lekina usakI sthiti yadi eka samaya kI hai to vaha kAlApekSayA anAnupUrvI hai| isI prakAra yadi usakI sthiti do samaya pramANa hai--vaha do samaya kI sthiti vAlA hai to vaha avaktavyaka dravya hai / eka bahuvacanAntatA kA kAraNa-- sUtrakAra ne ekavacana aura bahuvacana kI apekSA AnupUrvI Adi kA nirdeza kiyA hai| usakA kAraNa yaha hai ki tIna Adi samayoM kI sthiti vAle AnupUrvI dravya eka-eka vyakti rUpa bhI haiM aura aneka ananta vyakti rUpa bhI haiM / isIlie tIna Adi samaya kI sthiti vAle eka dravya ko eka AnupUrvI, eka samaya kI sthiti vAle eka dravya ko eka anAnupUrvI aura dvisamaya kI sthiti vAle eka dravya ko eka avaktavyaka kahA hai| lekina jaba vahI AnupUrvI Adi dravya vizeSa-bheda kI vivakSA se aneka vyakti rUpa hote haiM taba bahuvacana kI apekSA AnupUrviyoM, anAnupUrviyoM aura avaktavyakoM rUpa kahalAte haiM / sUtra meM arthapadaprarUpaNatA ke prayojana rUpa meM bhaMgasamutkIrtanatA kA saMketa kiyA hai, ata: aba bhaMgasamutkIrtanatA kA nirdeza karate haiN| (kha) bhaMgasamutkIrtanatA 186. se kiM taM Negama-vavahArANaM bhaMgasamukkittaNayA ? gama-vavahArANaM bhaMgasamukkittaNayA atthi ANupuvvI atthi aNANupuvvI atthi avattavvae, evaM davvANupuvvigameNaM kAlANupuvvIe vi te ceva chavvIsaM bhaMgA bhANiyavvA jAva se taM gama-vavahArANaM bhaMgasamukkittaNayA / [186] bhagavan ! naigama-vyavahAranayasammata bhaMgasamutkIrtanatA kA kyA svarUpa hai ? 1. sUtra saMkhyA 185 ke sthAna para kisI-kisI prati meM nimnalikhita sUtra pATha hai-- eAe NaM naigama-vavahArANaM aTThapayaparUvaNayAe kiM paoaNaM ? eAe NaM Negama - vavahArANaM aTThapayaparUvaNayAe NegamavavahArANaM bhaMgasamukkittaNayA kajjai / Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 anuyogadvArasUtra [186] AyuSman ! AnupUrvI hai, anAnupUrvI hai, avaktavyaka hai, isa prakAra dravyAnupUrvIvat kAlAnupUrvI ke bhI 26 bhaMga jAnanA cAhie yAvat yaha naigama-vyavahAranayasammata bhaMgasamutkIrtanatA kA svarUpa hai| 187. eyAe NaM Negama-vavahArANaM jAva kiM paoyaNaM ? eyAe NaM Negama-vavahArANaM jAva bhaMgovadaMsaNayA kajati / [187 pra.] bhagavan ! isa naigama-vyavahAranayasammata yAvat (bhaMgasamutkIrtanatA kA) kyA prayojana hai ? [187 u.] AyuSman ! isa naigama-vyavahAranayasammata yAvat (bhaMgasamutkIrtanatA) se bhaMgopadarzanatA kI jAtI hai| vivecana-- isa sUtrapATha kI vyAkhyA spaSTa hai / dravyAnupUrvI kI taraha kAlAnupUrvI ke prasaMga meM bhI chabbIsa bhaMga jAnanA caahie| ve chabbIsa bhaMga isa prakAra haiM___AnupUrvI Adi ekavacanAnta tIna pada ke asaMyogI tIna bhaMga haiM aura isI prakAra bahuvacanAnta pada ke tIna bhaMga banate haiM / isa prakAra pRthak-pRthak chaha bhaMga ho jAte haiM aura saMyogapakSa meM ina tInoM padoM ke dvisaMyogI bhaMga tIna hote haiN| inameM eka-eka bhaMga meM do-do kA saMyoga hone para ekavacana aura bahuvacana ko lekara cAra-cAra bhaMga ho jAte haiN| isa prakAra tInoM bhaMgoM ke dvikasaMyogI kula bhaMga bAraha banate haiM tathA trikasaMyoga meM ekavacana aura bahuvacana ko lekara ATha bhaMga banate haiM / isa prakAra saba bhaMga milAkara (6+12+8 = 26) chabbIsa hote haiM / dravyAnupUrvI ke prasaMga meM inake nAma batAye jA cuke haiM / tadanusAra yahAM bhI vahI nAma samajha lenA caahie| - aba prayojanarUpa meM saMketita bhaMgopadarzanatA kA nirUpaNa karate haiN| (ga) bhaMgopadarzanatA 188. se kiM taM Negama-vavahArANaM bhaMgovadaMsaNayA ? Negama-vavahArANaM bhaMgovadaMsaNayA tisamayadvitIe ANupuvvI egasamayadvitIe aNANupuvvI dusamayaTTitIe attavvae, tisamayadvitIyAo ANupuvvIo egasamayadvitIyAo aNANupulvIo dusamayadvitIyAI avattavvayAI / evaM davvANugameNaM te ceva chavvIsaM bhaMgA bhANiyavvA, jAva se taM NegamavavahArANaM bhaMgovadaMsaNayA / __ [188 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranayasammata bhaMgopadarzanatA kA kyA svarUpa hai ? [188 u.] AyuSman ! naigama-vyavahAranayasammata bhaMgopadarzanatA kA svarUpa isa prakAra hai--trisamayasthitika eka-eka paramANu Adi dravya AnupUrvI hai, eka samaya kI sthiti vAlA eka-eka paramANu Adi dravya anAnupUrvI hai aura do samaya kI sthiti vAlA paramANu Adi dravya avaktavyaka hai| tIna samaya kI sthiti vAle aneka dravya 'AnupUrviyAM' isa pada ke vAcya haiN| eka samaya kI sthiti vAle aneka dravya 'anAnupUrviyAM' tathA do samaya kI sthiti vAle dravya 'avaktavya' pada ke vAcya haiM / isa prakAra yahAM bhI dravyAnupUrvI ke pAThAnurUpa chabbIsa bhaMgoM ke nAma jAnane cAhie, yAvat yaha bhaMgopadarzanatA kA Azaya hai| vivecana-- sUtrArtha kA spaSTIkaraNa isa prakAra hai Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnupUrvInirUpaNa 113 samaya kI sthiti vAlA, eka samaya kI sthiti vAlA aura do samaya kI sthiti vAlA eka-eka vyakti rUpa paramANu Adi anantANuka paryanta dravya kramazaH AnupUrvI, anAnupUrvI aura avaktavyaka hai| yaha to huA ekavacanApekSA AnupUrvI Adi pada kA vAcyArtha, lekina jaba yahI tIna samaya Adi kI sthiti vAle pUrvokta dravyavyakti aneka rUpa meM vivakSita hote haiM taba ve 'AnupUrviyAM' Adi bahuvacanAnta pada ke vAcya ho jAte haiM / yaha asaMyoga pakSa meM ekavacana ke tIna aura bahuvacana ke tIna, kula chaha bhaMgoM kA kathana hai| lekina prastuta sUtra meM saMyogaja bhaMgoM kI vAcyArtharUpatA kA ullekha nahIM kiyA hai| una bhaMgoM ko dravyAnupUrvI ke samAna samajha lenA caahie| yaha bhaMgopadarzanatA kI vaktavyatA hai / aba samavatAra kA kathana karate haiM / (gha) samavatAra 189. se kiM taM samoyAre ? samoyAre Negama - vavahArANaM ANupuvvidavvAI kahiM samoyaraMti ? jAva tiNi vi saTTANe saTTANe samoyaraMti tti bhANiyavvaM / se taM samoyAre / [189 pra.] bhagavan ! samavatAra kA kyA svarUpa hai ? naigama-vyavahAranayasammata aneka AnupUrvI dravyoM kA kahAM samavatAra (antarbhAva) hotA hai ? yAvat -- [189 u.] tInoM hI sva-sva sthAna meM samavatarita hote haiN| isa prakAra samavatAra kA svarUpa jAnanA cAhie / vivecana--- sUtra meM samavatAra sambandhI Azaya kA saMketa mAtra kiyA hai| spaSTIkaraNa isa prakAra hai-- samavatAra arthAt una-una dravyoM kA sva-sva jAtIya dravyoM meM antarbhUta honA / isa apekSA pUrvapakSa ke rUpa meM nimnalikhita prazna hai kyA naigama-vyavahAranayasammata samasta AnupUrvIdravya AnupUrvIdravyoM meM yA anAnupUrvIdravyoM meM yA avaktavyakadravyoM meM antarbhUta hote haiM ? isI prakAra ke tIna-tIna anAnupUrvI aura avaktavyaka dravya-viSayaka bhI jAnanA caahie| isa taraha kula nau prazna haiN| jinakA uttara isa prakAra hai 1. naigama-vyavahAranayasammata sabhI prazna AnupUrvIdravya AnupUrvIdravyoM meM hI samAviSTa hote haiM / kintu anAnupUrvI aura avaktavyaka dravyoM meM samAviSTa nahIM hote haiN| 2. naigama-vyavahAranayasammata samasta anAnupUrvIdravya apanI jAti (anAnupUrvIdravya) meM antarbhUta hote haiM / unakA vijAtIya AnupUrvI yA avaktavya dravyoM meM antarbhAva nahIM hotA hai / 3. , naigama-vyavahAranayasammata avaktavyadravya avaktavyakadravyoM meM hI antarbhUta hote haiM, anya AnupUrvI Adi dravyoM meM nahIM / sArAMza yaha ki AnupUrvI, anAnupUrvI aura avaktavyaka ye tInoM hI prakAra ke dravya apane-apane sthAna (jAti) meM hI antarbhUta hote haiM / (Ga) anugama 190. se kiM taM aNugame ? Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 anuyogadvArasUtra aNugame Navavihe paNNatte / taM jahA saMtapayaparUvaNayA 1 jAva appAbahuM ceva 9 // 15 // [190 pra.] bhagavan ! anugama kA kyA svarUpa hai ? [190 u.] AyuSman ! anugama nau prakAra kA kahA hai| ve prakAra haiM--1. satpadaprarUpaNA yAvat 9. alpbhutv| vivecana- sUtra meM anugama ke nau prakAroM meM se pahale satpadaprarUpaNatA aura aMtima alpabahutva kA nAmollekha dvArA aura zeSa kA grahaNa jAva--yAvat pada dvArA kiyA hai| una sabhI nau prakAroM ke nAma anukrama se isa prakAra haiM 1. satpadaprarUpaNatA, 2. dravyapramANa, 3. kSetra, 4. sparzanA, 5. kAla, 6. aMtara, 7. bhAga, 8. bhAva, 9. alpbhutv| ina nau prakAroM ke lakSaNa pUrva kathanAnusAra yahAM bhI samajha lenA caahie| inakI vaktavyatA isa prakAra hai(Ga1) satpadaprarUpaNatA 191. Negama-vavahArANaM ANupuvvidavvAiM kiM asthi Natthi ? niyamA tiNNi vi asthi / [191 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranayasammata AnupUrvI dravya haiM yA nahIM haiM ? [191 u.] AyuSman ! niyamataH ye tInoM dravya haiN| vivecana-- sUtra meM anugama ke prathama bheda satpadaprarUpaNatA kA Azaya spaSTa kiyA hai| vidyamAna padArthaviSayaka pada kI prarUpaNA ko satpadaprarUpaNatA kahate haiN| ataeva jaba aisA prazna kiyA jAtA hai ki naigama-vyavahAranayasammata AnupUrvI, anAnupUrvI evaM avaktavya dravya haiM yA nahIM ? taba isakA uttara diyA jAtA hai--niyamA tiNNi vi atthi--se tInoM dravya sadaiva asti rUpa haiM--niyamataH ye tInoM dravya haiN| yahI satpadaprarUpaNatA kI vaktavyatA kA Azaya hai| (Ga2) dravyapramANa 192. Negama-vavahArANaM ANupuvvidavvAiM kiM saMkhejjAiM asaMkhejAiM aNaMtAI ? tiNNi vi no saMkhejjAiM, asaMkhejAiM, no aNaMtAI / [192 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranayasammata AnupUrvI Adi dravya saMkhyAta haiM, asaMkhyAta haiM yA ananta [192 u.] AyuSman ! tInoM dravyasaMkhyAta aura ananta nahIM haiM, parantu asaMkhyAta haiN| vivecana-- sUtra meM AnupUrvI Adi dravyoM ko asaMkhyAta batAyA hai| isakA kAraNa yaha hai ki loka meM dravya to ananta haiM, kintu tIna samaya Adi kI sthiti vAle pratyeka paramANu Adi kI samayatrayAdi rUpa sthiti eka hI hai| kyoMki yahAM kAla kI pradhAnatA hai aura dravyabahutva kI gaunntaa| isalie tIna samaya, cAra samaya Adi kI, eka samaya kI aura do samaya kI sthiti vAle jitane bhI paramANu Adi ananta dravya haiM ve saba apanI-apanI sthiti kI Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnupUrvInirUpaNa 115 apekSA se eka hI AnupUrvI Adi dravya rUpa haiM arthAt tIna samaya kI sthiti vAle ananta dravya eka hI AnupUrvI haiN| isI prakAra cAra samaya kI sthiti vAle ananta dravya eka AnupUrvI haiM yAvat dasa samaya kI sthiti vAle eka AnupUrvI haiM, ityaadi| anAnupUrvI aura avaktavya dravya asaMkhyAta kaise ?- yadyapi eka samaya kI sthiti vAle aura do samaya kI sthiti vAle dravyoM meM pratyeka dravya ananta haiN| lekina loka ke asaMkhyAta pradeza haiM, ata: unake avagAha bheda asaMkhyAta haiM / isalie eka samaya kI sthiti vAle aura do samaya kI sthiti vAle jitane bhI dravya haiM, unameM se ekaeka dravya meM avagAhanA ke bheda se bhinnatA hai| ataeva isa bhinnatA kI vivakSA kI vajaha se pratyeka dravya asaMkhyAta haiN| tAtparya yaha hai ki loka asaMkhyAtapradezI hai, ata: loka meM eka samaya kI sthiti vAle aura do samaya kI sthiti vAle dravyoM ke rahane ke sthAna asaMkhyAta haiM / ataH una asaMkhyAta AdhAra rUpa sthAnoM meM ye dravya rahate haiM / isalie eka samaya kI aura do samaya kI sthiti vAle pratyeka dravya meM asaMkhyAtatA siddha hai| (Ga3, 4) kSetra aura sparzanA prarUpaNA 193. Negama-vavahArANaM ANupuvvidavvAiM logassa kiM saMkhejjaibhAge hojjA ?0 pucchA / egadavvaM paDucca logassa saMkhejatibhAge vA hojA jAva asaMkhejesu vA bhAgesu hojA desUNe vA loe hojA, nANAdavvAiM paDucca niyamA-savvaloe hojA / evaM aNANapuvviavattavvayadavvANi bhANiyavvANi jahA Negama-vavahArANaM khettANupuvvIe / [193 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranayasammata aneka AnupUrvI dravya kyA loka ke saMkhyAta bhAga meM rahate haiM ? ityAdi prazna hai| [193 u.] AyuSman ! eka dravya kI apekSA (samasta AnupUrvIdravya) loka ke saMkhyAta bhAga meM rahate haiM yAvat asaMkhyAta bhAgoM meM rahate haiM athavA dezona loka meM rahate haiM / kintu aneka dravyoM kI apekSA niyamataH sarvaloka meM rahate haiN| samasta AnupUrvI dravyoM aura avaktavya dravyoM kI vaktavyatA bhI naigama-vyavahAranayasammata kSetrAnupUrvI ke samAna 194. evaM phusaNA kAlANupuvvIe vi tahA ceva bhANitavvA / [194] isa kAlAnupUrvI meM sparzanAdvAra kA kathana tathaiva (kSetrAnupUrvI jaisA hI) jAnanA caahie| vivecana-- ina do sUtroM meM anugama ke kSetra aura sparzanA ina do dvAroM kA nirUpaNa kiyA hai| kSetradvAra meM AnupUrvI-trayAdi samaya kI sthiti vAle dravya kA loka ke saMkhyAta Adi bhAgoM meM rahanA una-una bhAgoM meM unakA avagAha sambhAvita hone kI apekSA jAnanA cAhie tathA tIna Adi samaya kI sthiti vAle sUkSma pariNAmayukta skandha ke dezona loka meM avagAhita hone para eka AnupUrvI dravya dezona lokavartI hotA hai| AnupUrvI dravya sarvalokavyApI isalie nahIM ki sarvalokavyApI to acitta mahAskandha hI hotA hai aura vaha acitta mahAskandha eka samaya taka hI sarvalokavyApI rahatA hai| tadanantara usakA saMkoca-upasaMhAra ho jAtA hai| use kAla kI apekSA AnupUrvI dravya nahIM kahA jA sakatA, kyoMki AnupUrvI dravya kama se kama tIna samaya kI Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtra 116 sthiti vAlA hI hotA hai / yadi acitta mahAskandha ko sarvalokavyApI mAnA jAye to phira anAnupUrvI aura avaktavya dravyoM ke Thaharane kA sthAna na hone ke kAraNa unakA abhAva mAnanA pdd'egaa| lekina dezona lokaM meM usakI sthiti mAnane para loka meM kama se kama eka pradeza aisA bhI rahegA jisameM anAnupUrvI aura avaktavyaka dravya ke Thaharane ke lie sthAna mila jAtA hai| isI prakAra se eka anAnupUrvI aura avaktavyaka dravya ke lie samajhanA cAhie ki ve loka ke asaMkhyAta bhAga meM rahate haiN| jisakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai-- kSetrAnupUrvI kI taraha kAlAnupUrvI meM bhI eka anAnupUrvI aura eka avaktavyaka dravya loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM rahatA hai| kAla kI apekSA kramazaH jisakI eka samaya aura do samaya kI sthiti hai, vaha kSetra kI apekSA bhI eka aura do pradeza meM sthita hotA hai aura ve pradeza loka ke asaMkhyAtaveM bhAga haiN| do Adeza -- maladhArIyAvRtti meM nimnalikhita do AdezAntaroM kA ullekha hai--1. AesaMtareNa vA savvapucchAsu hojjA / 2. mahAkhaMdhavajjamannadavvesu AillA caupucchAsu hojjA / prathama Adeza kA saMketa anAnupUrvI ke avagADha hone ke prasaMga meM kiyA hai| vaha prakArAntara se sUtrokta saMkhyeya Adi pAMcoM pRcchAoM meM labhya hai| tAtparya yaha huA ki eka samaya kI sthiti vAle anAnupUrvIdravya meM se koI eka dravya loka ke saMkhyAta bhAga meM, koI eka asaMkhyAta bhAga meM, koI eka saMkhyAta bhAgoM meM koI eka asaMkhyAta bhAgoM aura koI eka sarvaloka meM rahatA hai tathA nAnA anAnupUrvIdravyoM kI apekSA ve sarvaloka meM bhI rahate haiN| kyoMki eka samaya kI sthiti vAle anAnupUrvI dravyoM kA sarvatra sattva hai| eka anAnupUrvIdravya kA sarvaloka meM rahanA acitta mahAskandha kI daMDaM, kapATa Adi avasthAoM kI apekSA jAnanA caahie| kyoMki ye daMDAdi avasthAyeM AkAra bheda se paraspara bhinna-bhinna haiM aura eka-eka samayavartI haiN| ataH eka-eka samayavartI hone ke kAraNa ve pRthak-pRthak anAnupUrvIdravya haiN| dUsare Adeza kA sambandha avaktavyakadravya se hai| do samaya kI sthiti vAlA koI eka avaktavyakadravya ke saMkhyAtaveM bhAga meM, koI asaMkhyAtaveM bhAga meM, koI saMkhyAta bhAgoM meM aura koI asaMkhyAta bhAgoM meM avagADha hotA hai, kintu sarvaloka meM avagADha nahIM hotA hai| kyoMki sarvaloka meM avagADha to mahAskandha hotA hai aura vaha do samayoM kI sthiti vAlA nahIM hai| isI kAraNa avaktavyakadravya ke viSaya meM pAMcavAM vikalpa sambhava nahIM hai / nAnA avaktavyakadravyoM kI sarvalokavyApitA svataH siddha hI hai / sparzanA ke lie kSetrAnupUrvIvat samajhane ke lie saMketa kA tAtparya yaha kSetrAnupUrvI kI taraha kAlAnupUrvI meM bhI eka-eka AnupUrvIdravya loka ke saMkhyAtaveM bhAga, asaMkhyAtaveM bhAga, saMkhyAta bhAgoM, asaMkhyAta bhAgoM athavA dezona loka kA aura aneka dravyoM kI apekSA sarvaloka kA sparza karate haiN| tathA eka-eka anAnupUrvI aura avaktavyaka dravya loka ke mAtra asaMkhyAtaveM bhAga kA sparza karate haiM / kintu saMkhyAtaveM bhAga, saMkhyAtaveM bhAgoM, asaMkhyAtaveM bhAgoM aura dezona loka kA sparza nahIM karate haiN| vividha dravyoM kI apekSA niyamataH sarvaloka kA sparza jAnanA cAhie / Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnupUrvInirUpaNa (Ga5) kAlaprarUpaNA 195. ( 1 ) Negama-vavahArANaM ANupuvvidavvAiM kAlato kevaciraM hoMti ? egaM davvaM paDucca jahaNeNaM tiNNi samayA ukkoseNaM asaMkhejjaM kAlaM, nANAdavvAiM paDucca savvaddhA / [195-1 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranayasammata AnupUrvIdravya kAlApekSA (AnupUrvI rUpa meM) kitane kAla taka rahate haiN| 117 [195-1 u.] AyuSman ! eka AnupUrvIdravya kI apekSA jaghanya sthiti tIna samaya kI aura utkRSTa sthiti asaMkhyAta kAla kI hai| aneka AnupUrvIdravyoM kI apekSA sthiti sarvakAlika hai| (2) Negama-vavahArANaM aNANupuvvidavvAiM kAlao kevaciraM hoMti ? egadavvaM paDucca ajahaNNamaNukkoseNaM ekkaM samayaM, nANAdavvAiM paDucca savaddhA / [195-2 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranayasammata anAnupUrvIdravya kAlApekSA (anAnupUrvI rUpa meM) kitane kAla taka rahate haiM ? [195-2 u.] AyuSman ! eka dravyApekSayA to ajaghanya aura anutkRSTa sthiti eka samaya kI tathA aneka dravyoM kI apekSA sarvakAlika hai / (3) Negama-vavahArANaM avattavvayadavvAiM kAlato kevaciraM hoMti ? egaM davvaM paDucca ajahaNNamaNukkoseNaM do samayA, nANAdavvAiM paDucca savvaddhA / [195-3 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranayasammata avaktavyakadravya kAlApekSayA (avaktavyaka rUpa meM) kitane kAla rahate haiM ? [195-3 u.] AyuSman ! eka dravya kI apekSA ajaghanya - anutkRSTa sthiti do samaya kI hai aura aneka dravyoM kI apekSA sthiti sarvakAlika hai / vivecana -- yahAM anugama ke pAMcaveM kAladvAra kI prarUpaNA kI hai| eka AnupUrvIdravya kI jaghanya sthiti tIna samaya aura utkRSTa sthiti asaMkhyAta samaya kI batAne kA kAraNa yaha hai ki AnupUrvIdravyoM meM tIna samaya kI sthiti vAle dravya sabase kama haiM aura ve tIna samaya taka hI AnupUrvI ke rUpa meM rahate haiN| isalie ekavacanAnta AnupUrvI dravyoM kI jaghanya sthiti tIna samaya pramANa kahI hai aura asaMkhyAta samaya kI sthiti kahane kA kAraNa yaha hai ki vaha dravya asaMkhyAta kAla bAda AnupUrvI ke rUpa meM rahatA hI nahIM hai| nAnA AnupUrvIdravyoM kI apekSA sthiti sarvakAlika isalie hai ki nAnA AnupUrvIdravyoM kA sadaiva sadbhAva rahatA hai| eka-eka anAnupUrvI aura avaktavyaka dravya kI sthiti mAtra kramazaH eka samaya aura do samaya pramANa hone se ina donoM ke viSaya meM jaghanya aura utkRSTa kI apekSA vicAra kiyA jAnA sambhava nahIM hone se ajaghanya aura anutkRSTa kAla sthiti eka aura do samaya kI batalAI hai| kyoMki eka samaya kI sthiti vAlA dravya anAnupUrvI aura Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtra do samaya kI sthiti vAlA dravya avaktavyaka hai| nAnA anAnupUrvI aura avaktavyaka dravya sarvakAla meM sambhava hone se unakI sthiti sarvAddhA pramANa hai| 118 (Ga6 ) antaraprarUpaNA 196. ( 1 ) Negama - vavahArANaM ANupuvvidavvANamaMtaraM kAlato kevaciraM hoti ? egadavvaM paDucca jahaNeNaM egaM samayaM ukkoseNaM do samayA, nANAdavvAiM paDucca natthi aMtaraM / [196-1 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranayasammata AnupUrvI dravyoM kA kAlApekSayA antara kitane samaya kA hotA hai ? 1 [196-1 u.] AyuSman ! eka dravya kI apekSA jaghanya antara eka samaya aura utkRSTa antara do samaya kintu aneka dravyoM kI apekSA antara nahIM hai| (2) gama - vavahArANaM aNANupuvvidavvANaM aMtaraM kAlato kevaciraM hoti ? egadavvaM paDucca jahaNNeNaM do samayA ukkoseNaM asaMkhejaM kAlaM, NANAdavvAiM paDucca Natthi aMtaraM / [196-2 pra.] bhagavan ! kAlApekSayA naigama-vyavahAranayasammata anAnupUrvI dravyoM kA antara kitane samaya kA hotA hai ? [196-2 u.] AyuSman ! eka dravya kI apekSA jaghanya antara do samaya kA aura utkRSTa asaMkhyAta kAla kA hai| aneka dravyoM kI apekSA antara nahIM hai / (3) gama - vavahArANaM avattavvagadavvANaM pucchA / egadavvaM paDucca jahaNeNaM egaM samayaM ukkoseNaM asaMkhejjaM kAlaM, NANAdavvAiM paDucca Natthi aMtaraM / [196-3 pra.] bhagavan ! anAnupUrvIdravyoM kI taraha naigama-vyavahAranayasammata avaktavyakadravyoM ke viSaya meM bhI prazna hai| eka dravya kI apekSA avaktavyakadravyoM kA antara eka samaya kA aura utkRSTa asaMkhyAta kAla pramANa hai / aneka dravyoM kI apekSA antara nahIM hai| vivecana -- yahAM AnupUrvI Adi dravyoM kA antara - virahakAla batalAyA hai| ve apane AnupUrvI Adi rUpoM ko chor3akara anya parimANa se pariNata hokara punaH usI rUpa meM kitane samaya bAda pariNata ho jAte haiM ? eka AnupUrvIdravya kA jaghanya aura utkRSTa antara kramazaH eka aura do samaya batAne kA kAraNa yaha hai ki yadi tIna samaya kI sthiti vAlA koI vivakSita eka AnupUrvIdravya AnupUrvI rUpa apane pariNAma ko chor3akara kisI dUsare pariNAma se eka samaya taka pariNata rahakara puna: usI pariNAma se tIna samaya kI sthiti vAlA bana jAtA hai taba jaghanya aMtara eka samaya kA hotA hai aura jisa samaya vahI dravya do samaya taka pariNAmAntara se pariNata banA rahakara bAda meM tIna samaya kI sthiti vAlA banatA hai to usa dazA meM utkRSTa do samaya kA antara hotA hai| yadi pariNAmAntara Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnupUrvInirUpaNa 119 se pariNata banA huA vaha dravya kSetrAdi sambandha ke bheda se do samaya se adhika samaya taka bhI rahatA hai to usa samaya bhI vaha usa sthiti meM bhI AnupUrvitva kA anubhavana karatA hai aura taba vaha antara hI nahIM hotA hai| nAnA dravyoM kI apekSA antara nahIM kahane kA kAraNa yaha hai ki tIna samaya kI sthiti vAle koI na koI dravya loka meM sarvadA rahate haiN| anAnupUrvI dravyoM meM eka dravya kI apekSA jaghanya do samaya aura utkRSTa asaMkhyAta kAla kA antara batAne kA kAraNa yaha hai ki eka samaya kI sthiti vAlA eka anAnupUrvI dravya jisa samaya kisI anya rUpa meM do samaya taka pariNata rahakara bAda meM punaH usI apanI sthiti meM A jAtA hai taba jaghanya se do samaya kA antara mAnA jAtA hai. aura yadi pariNAmAntara se pariNata huA eka samaya taka rahatA hai to vaha antara hI nahIM hotA hai| kyoMki usa sthiti meM bhI vaha eka samaya kI sthiti vAlA hone se anAnupUrvI rUpa hI hai aura yadi do samaya ke bAda bhI pariNAmAntara se pariNata banA. rahatA hai to jaghanyatA nahIM hai| jaba vahI dravya asaMkhyAta kAla taka pariNAmAntara se pariNata rahakara punaH eka samaya kI sthiti vAle pariNAma ko prApta karatA hai taba utkRSTa asaMkhyAta kAla kA antara hotA hai| nAnA dravyoM kI apekSA antara na kahane kA kAraNa yaha hai ki loka meM sarvadA unakA sadbhAva rahA karatA hai| ekavacanAnta avaktavyakadravya ke jaghanya aura utkRSTa antara ke lie yaha samajhanA cAhie ki do samaya kI sthiti vAlA koI avaktavyakadravya pariNAmAntara se pariNata huA eka samaya taka rahatA hai aura bAda meM punaH vaha do samaya kI sthiti ko prApta kara letA hai taba virahakAla jaghanya rUpa meM eka samaya hai aura jaba do samaya kI sthiti vAlA koI avaktavyakadravya asaMkhyAta kAla taka pariNAmAntara se pariNata rahakara punaH do samaya kI apanI pUrva sthiti meM AtA hai taba usakA antara asaMkhyAta kAla kA mAnA jAtA hai| nAnA avaktavyakadravyoM kA loka meM sarvadA sadbhAva pAye jAne se antara nahIM hai| (Ga7)bhAgadvAra 197. Negama-vavahArANaM ANupuvvidavvAiM sesadavvANaM kaibhAge hojjA ? pucchA / jaheva khettANupuvvIe / [197 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranayasammata AnupUrvI dravya zeSa dravyoM ke kitane bhAga.pramANa haiM ? [197 u.] AyuSman ! yahAM kAlAnupUrvI ke prasaMga meM tInoM dravyoM ke lie kSetrAnupUrvI jaisA hI kathana samajhanA caahie| vivecana-- sUtra meM kAlAnupUrvI ke bhAgadvAra kA varNana karane ke lie kSetrAnupUrvI ke bhAgadvAra kA atideza kiyA hai aura kSetrAnupUrvI ke prasaMga meM dravyAnupUrvI kA atideza kiyA hai| Azaya yaha huA ki dravyAnupUrvI ke bhAgadvAra kI taraha isa kAlAnupUrvI ke bhAgadvAra kI bhI vaktavyatA jAnanI caahie| saMkSepa meM vaha isa prakAra hai samasta AnupUrvIdravya zeSa dravyoM kI apekSA asaMkhyAtabhAgoM se adhika asaMkhyAtaguNita haiM aura zeSa dravya ananupUrvI evaM avaktavyaka dravya inakI apekSA asaMkhyAtabhAga nyUna haiM, isakA kAraNa yaha hai ki anAnupUrvI eka samaya kI sthiti rUpa eka sthAna ko aura avaktavyakadravya dvisamaya kI sthiti rUpa eka sthAna ko hI prApta hai, kintu AnupUrvIdravya tIna-cAra-pAMca Adi samaya kI sthiti rUpa sthAnoM se lekara asaMkhyAta samaya taka kI sthiti Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 anuyogadvArasUtra rUpa sthAnoM ko prApta karatA hai| isa prakAra AnupUrvIdravya zeSa dravyoM kI apekSA asaMkhyAtabhAgoM se adhika aura zeSa do dravya usakI apekSA asaMkhyAtabhAga nyUna hote haiN| (Ga8,9) bhAva aura alpabahutva dvAra 198. bhAvo vi taheva / appAbahuM pi taheva neyavvaM jAva se taM aNugame / se taM NegamavavahArANaM aNovaNihiyA kAlANupuvvI / [198] bhAvadvAra aura alpabahutva kA bhI kathana kSetrAnupUrvI jaisA hI samajhanA cAhie yAvat anugama kA yaha svarUpa hai| isa prakAra naigama-vyavahAranayasammata anaupanidhikI kAlAnupUrvI kA varNana pUrNa huaa| vivecana-- sUtra meM kSetrAnupUrvI kI bhAva aura alpabahutva kI prarUpaNA kI taraha kAlAnupUrvI ke bhI ina donoM dvAroM kA kathana karane kA ullekha karate hue anugama aura naigama-vyavahAranayasammata anaupanidhikI kAlAnupUrvI ke varNana kI samApti kI sUcanA dI gaI hai| bhAva aura alpabahutva prarUpaNA kA sArAMza isa prakAra haiAnupUrvI, anAnupUrvI aura avaktavyaka ye tInoM dravya sAdi pAriNAmika bhAva vAle haiN| inakA alpabahutva isa prakAra jAnanA cAhie samasta avaktavyadravya svabhAva se hI kama hone se zeSa do dravyoM kI apekSA alpa haiN| anAnupUrvIdravya avaktavyakadravyoM kI apekSA vizeSAdhika tathA AnupUrvIdravya ina donoM dravyoM kI apekSA asaMkhyAtaguNa adhika haiN| yaha asaMkhyAtaguNAdhikatA pUrvokta bhAgadvAra kI taraha yahAM jAnanA caahie| ___ isa prakAra naigama-vyavahAranayasammata kAlAnupUrvI kA varNana karane ke pazcAt aba saMgrahanayamAnya anaunidhikI kAlAnupUrvI kA vicAra kiyA jAtA hai| saMgrahanayamAnya anaupanidhikI kAlAnupUrvI 199. se kiM taM saMgahassa aNovaNihiyA kAlANupuvvI ? saMgahassa aNovaNihiyA kAlANupuvvI paMcavihA paNNattA / taM jahA--aTThapayaparUvaNayA 1 bhaMgasamukkittaNayA 2 bhaMgovadaMsaNayA 3 samoyAre 4 aNugame 5 / [199 pra.] bhagavan ! saMgrahanayasammata anaupanidhikI kAlAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [199 u.] AyuSman ! saMgrahanayasammata anaupanidhikI kAlAnupUrvI pAMca prakAra kI hai| ve prakAra haiM- 1. arthapadaprarUpaNatA, 2. bhaMgasamutkIrtanatA, 3. bhaMgopadarzanatA, 4. samavatAra aura 5. anugm| vivecana- arthapadaprarUpaNatA Adi ke lakSaNa pUrva meM kahe jA cuke haiN| Age unake Azaya kA nirdeza karate saMgrahanayasammata arthapadaprarUpaNatA Adi 200. se kiM taM saMgahassa aTThapayaparUvaNayA ? saMgahassa aTThapayaparUvaNayA eyAiM paMca vi dArAiM jahA khettANupuvvIe saMgahassa tahA kAlANu- . Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnupUrvInirUpaNa 121 puvvIe vi bhANiyavvANi, NavaraM ThitIabhilAvo jAva se taM saMgahassa aNovaNihiyA kAlANupuvvI / se taM aNovaNihiyA kAlANupuvvI / [200 pra.] bhagavan ! saMgrahanayasammata arthapadaprarUpaNatA kA kyA svarUpa hai ? [200 u.] AyuSman ! ina pAMcoM dvAroM kA kathana saMgrahanayasammata kSetrAnupUrvI kI taraha samajha lenA caahie| vizeSa yaha ki 'pradezAvagADha' ke badale 'sthiti' kahanA cAhie yAvat isa prakAra se saMgrahanayasammata anaupanidhikI kAlAnupUrvI aura anaupanidhikI kAlAnupUrvI kA varNana huaa| vivecana- sUtra meM saMgrahanayasammata anaupanidhikI kSetrAnupUrvI ke atideza dvArA kAlAnupUrvI ke pAMca padoM kA varNana kiyA hai| kSetrAnupUrvI sambandhI ina pAMca padoM kA vistAra se varNana pUrva meM kiyA gayA hai| tadanusAra pradezAvagADhatA ke sthAna para 'samayasthitika' pada kA prayoga karake jaisA-kA-taisA varNana yahAM samajha lenA caahie| ___isa prakAra se samasta anaupanidhikI kAlAnupUrvI kA varNana karane ke anantara aba alpavaktavya hone se sthApya mAnI gaI aupanidhikI kAlAnupUrvI kI vyAkhyA karate haiN| aupanidhikI kAlAnupUrvI : prathama prakAra 201. (1) se kiM taM ovaNihiyA kAlANupuvvI ? ovaNihiyA kAlANupuvvI tivihA paNNattA / taM jahA--puvvANupuvvI 1 pacchANupuvvI 2 aNANupuvvI 3 / / [201-1 pra.] bhagavan ! aupanidhikI kAlAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [201-1 u.] AyuSman ! aupanidhikI kAlAnupUrvI ke tIna prakAra haiM--1. pUrvAnupUrvI, 2. pazcAnupUrvI aura 3. anaanupuurvii| (2) se kiM taM puvvANupuvvI ? puvvANupuvvI egasamayaThitIe dusamayaThitIe tisamayaThitIe jAva dasasamayaThitIe jAva saMkhejasamayaThitIe asaMkhejasamayaThitIe / se taM puvvANupuvvI / / [201-2 pra.] bhagavan ! pUrvAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [201-2 u.] AyuSman ! pUrvAnupUrvI kA svarUpa isa prakAra hai--eka samaya kI sthiti vAle, do samaya kI sthiti vAle, tIna samaya kI sthiti vAle yAvat dasa samaya kI sthiti vAle yAvat saMkhyAta samaya kI sthiti vAle, asaMkhyAta samaya kI sthiti vAle dravyoM kA anukrama se upanyAsa karane ko (aupanidhikI) pUrvAnupUrvI kahate haiN| (3) se kiM taM pacchANupuvvI ? pacchANupuvvI asaMkhejasamayaThitIe jAva ekkasamayaThitIe / se taM pacchANupuvvI / [201-3 pra.] bhagavan ! pazcAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [201-3 u.] AyuSman ! asaMkhyAta samaya kI sthiti vAle se lekara eka samaya paryanta kI sthiti vAle dravyoM kA vyutkrama se upanyAsa karanA pazcAnupUrvI hai| Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 anuyogadvArasUtra (4) se kiM taM aNANupuvI ? aNANupuvvI eyAe ceva egAdiyAe eguttariyAe asaMkhejjagacchagayAe seDhIe aNNamaNNabbhAso dukhavU / setaM aNANupuvvI / [201-4 pra.] bhagavan ! anAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [201-4 u.] AyuSman ! anAnupUrvI kA svarUpa isa prakAra jAnanA ki eka se lekara asaMkhyAta paryanta eka-eka kI vRddhi dvArA niSpanna zreNI meM paraspara guNAkAra karane se prApta mahArAzi meM se Adi aura aMta ke do bhaMgoM se nyUna bhaMga anAnupUrvI haiN| vivecana--- sUtra meM aupanidhikI kAlAnupUrvI kA varNana kiyA gayA hai| sUtra kA Azaya spaSTa hai ki Adi se prAraMbha kara aMta taka kA krama pUrvAnupUrvI, vyutkrama se anta se prAraMbha kara Adi taka kA krama pazcAnupUrvI tathA anukrama evaM vyutkrama se Adi aura aMta ke do sthAnoM ko chor3akara zeSa sabhI bIca ke bhaMga anAnupUrvI rUpa haiN| Adi bhaMga pUrvAnupUrvI aura aMtima bhaMga pazcAnupUrvI rUpa hone se inako grahaNa na karane kA kathana kiyA hai| aba prakArAntara se aupanidhikI kAlAnupUrvI kA varNana karate haiM / aupanidhikI kAlAnupUrvI : dvitIya prakAra 202. (1) ahavA ovaNihiyA kAlANupuvvI tivihA paNNattA / taM jahA-- puvvANupuvvI 1 pacchANupuvvI 2 aNANupuvvI 3 / [202 - 1] athavA aupanidhikI kAlAnupUrvI tIna prakAra kI kahI gaI hai| jaise--1. pUrvAnupUrvI, 2 . pazcAnupUrvI, 3. anAnupUrvI / (2) se kiM taM puvvANupuvvI ? puvvANupuvvI samae AvaliyA ANApANU thove lave muhutte divase ahoratte pakkhe mAse urdU ayaNe saMvacchare juge vAsasae vAsasahasse vAsasatasahasse puvLaMge puvve tuDiyaMge tuDie aDaDaMge aDaDe avavaMge avave hUhuyaMge hUhue uppalaMge uppale paumaMge paume NaliNaMge NaliNe atthaniuraMge atthaniure auyaMge aue nauyaMge naue pauyaMge paue cUliyaMge cUlie sIsapaheliyaMge sIsapaheliyA paliovame sAgarovame osappiNI ussappiNI poggalapariyaTTe tItaddhA aNAgataddhA savvaddhA / se taM vvA / [202-2 pra.] bhagavan ! pUrvAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [202-2 u.] AyuSman ! samaya, AvalikA, AnaprANa, stoka, lava, muhUrta, divasa, ahorAtra, pakSa, mAsa, Rtu, ayana, saMvatsara, yuga, varSazata, varSasahasra, varSazatasahasra, pUrvAMga, pUrva, truTitAMga, truTita, aDaDAMga, aDaDa, avaghAMga, avava, huhukAMga, huhuka, utpalAMga, utpala, padmAMga, padma, nalinAMga, nalina, arthanipurAMga, arthanipura, ayutAMga, ayuta, nayutAMga, nayuta, prayutAMga, prayuta, cUlikAMga, cUlikA, zIrSaprahelikAMga, zIrSaprahelikA, palyopama, sAgaropama, avasarpiNI, utsarpiNI, pudgalaparAvarta, atItAddhA, anAgatAddhA, sarvAddhA rUpa krama se padoM kA upanyAsa karanA kAla sambandhI pUrvAnupUrvI hai| Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123 AnupUrvInirUpaNa (3) se kiM taM pacchANupuvI ? pacchANupuvvI savvaddhA aNAgataddhA jAva samae / se taM pacchANupuvvI / [202-3 pra.] bhagavan ! pazcAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? / [202-3 u.] AyuSman ! sarvAddhA, anAgatAddhA yAvat samaya paryanta vyutkrama se padoM kI sthApanA karanA pazcAnupUrvI hai| (4) se kiM taM aNANupuvvI ? aNANupuvvI eyAe ceva egAdiyAe eguttariyAe aNaMtagacchagayAe seDhIe aNNamaNNabbhAso durUvUNe / se taM aNANupuvvI / se taM ovaNihiyA kAlANupuvvI / se taM kAlANupuvvI / [202-4 pra.] bhagavan ! anAnupUrvI kA svarUpa kyA hai ? [202-4 u.] AyuSman ! inhIM kI (samayAdi kI) eka se prAraMbha kara ekottara vRddhi dvArA sarvAddhA paryanta kI zreNI sthApita kara paraspara guNAkAra se niSpanna rAzi meM se Adya aura aMtima do bhaMgoM ko kama karane ke bAda bace zeSa bhaMga anAnupUrvI haiN| isa prakAra se aupanidhikI kAlAnupUrvI aura sAtha hI kAlAnupUrvI kA varNana pUrNa huaa| vivecana-- sUtra meM prakArAntara se aupanidhikI kAlAnupUrvI kA svarUpa batAyA hai aura aMta meM kAlAnupUrvI ke varNana kI samApti kA saMketa kiyA hai| sUtrokta aupanidhikI kAlAnupUrvI kI vaktavyatA kA spaSTIkaraNa isa prakAra hai aupanidhiko kAlAnupUrvI ke donoM prakAroM ke avAntara bhedoM ke nAma samAna haiN| prathama prakAra meM kAla aura dravya kA abhedopacAra karake samayaniSTha dravya kA kAlAnupUrvI ke rUpa meM aura dUsare prakAra meM kAlagaNanA ke krama kA kathana kiyA hai| samaya kAla kA sabase sUkSma aMza aura kAla gaNanA kI Adya ikAI hai| isase samasta AvalikA Adi rUpa kAla saMjJAoM kI niSpatti hotI hai| isIlie sUtrakAra ne sarvaprathama isakA upanyAsa kiyA hai| samaya Adi kA varNana Age kiyA jaaegaa| samaya se lekara sarvAddhA paryanta anukrama se upanyAsa pUrvAnupUrvI, vyutkrama se upanyAsa pazcAnupUrvI evaM pUrvAnupUrvI aura pazcAnupUrvI gaNanA ke Adya aura aMta bhaMga ko chor3akara yatheccha kisI bhI bhaMga se upanyAsa karanA anAnupUrvI rUpa hai| isa prakAra samagra rUpa se kAlAnupUrvI kA varNana karane ke anantara aba kramaprApta utkIrtAnupUrvI kA nirUpaNa karate haiN| utkIrtanAnupUrvInirUpaNa 203. (1) se kiM taM ukkittaNANupuvvI ? ukkittaNANupuvvI tivihA paNNattA / taM jahA--puvvANupuvvI 1 pacchANupuvvI 2 aNANupuvvI 3 / Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 anuyogadvArasUtra [230-1 pra.] bhagavan ! utkIrtanAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [230-1 u.] AyuSman ! utkIrtanAnupUrvI ke tIna prakAra haiN| yathA--1. pUrvAnupUrvI, 2. pazcAnupUrvI aura 3. anaanupuurvii| (2) se kiM taM puvvANupuvvI ? puvvANupuvvI usabhe 1 ajie 2 saMbhave 3 abhiNaMdaNe 4 sumatI 5 paumappabhe 6 supAse 7 caMdappahe 8 suvihI 9 sItale 10 sejaMse 11 vAsupuje 12 vimale 13 aNaMte 14 dhamme 15 saMtI 16 kuMthU 17 are 18 mallI 19 muNisuvvae 20 NamI 21 ariTThaNemI 22 pAse 23 vaddhamANe 24 / se taM puvvANupuvvI / [230-1 pra.] bhagavan ! pUrvAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [230-1 u.] AyuSman ! pUrvAnupUrvI kA svarUpa isa prakAra jAnanA cAhie--1. RSabha, 2. ajita, 3. saMbhava, 4. abhinandana, 5. sumati, 6. padmaprabha, 7. supArzva, 8. candraprabha, 9. suvidhi, 10. zItala, 11. zreyAMsa, 12. vAsupUjya, 13. vimala, 14. ananta, 15. dharma, 16. zAMti, 17. kunthu, 18. ara, 19. malli, 20. munisuvrata, 21. nami, 22. ariSTanemi, 23. pArzva, 24. vardhamAna, isa krama se nAmoccAraNa karane ko pUrvAnupUrvI kahate haiN| (3) se kiM taM pacchANupuvvI ? pacchANupuvvI vaddhamANe 24 pAse 23 jAva usabhe 1 / se taM pacchANupuvvI / [230-3 pra.] bhagavan ! pazcAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [230-3 u.] AyuSman ! vyutkrama se arthAt vardhamAna, pArzva se prAraMbha karake prathama RSabha paryanta nAmoccAraNa karanA pazcAnupUrvI hai| (4) se kiM taM aNANupuvvI ? aNANupuvvI eyAe ceva egAdiyAe eguttariyAe cauvIsagacchagayAe seDhIe aNNamaNNabbhAso durUvUNe / se taM aNANupuvvI / se taM ukkittaNANupuvI / [203-4 pra.] bhagavan ! anAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [203-4 u.] AyuSman ! inhIM kI (RSabha se vardhamAna paryanta kI) eka se lekara eka-eka kI vRddhi karake cauvIsa saMkhyA kI zreNI sthApita kara paraspara guNAkAra karane se jo rAzi banatI hai usameM se prathama aura aMtima bhaMga ko kama karane para zeSa bhaMga anAnupUrvI haiN| vivecana-- sUtra meM utkIrtanApUrvI kI vyAkhyA kI hai| nAma ke uccAraNa karane ko utkIrtana kahate haiM aura isa utkIrtana kI paripATI utkIrtanAnupUrvI kahalAtI hai| RSabha, ajita Adi kA krama se vardhamAna paryanta paripATI rUpa meM nAmoccAraNa karanA utkIrtanAnupUrvI kA prathama bheda pUrvAnupUrvI hai| ina RSabha Adi ke nAmoccAraNa meM RSabhanAtha sabase prathama utpanna hue haiM, isalie unakA prathama nAmoccAraNa kiyA hai| tadanantara jisa krama se ajita Adi hue usI krama se unakA uccAraNa kiyA hai| pazcAnupUrvI meM vardhamAna ko Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paNA . AnupUrvInirUpaNa 1.25 Adi karake RSabha pada ko aMta meM uccArita kiyA jAtA hai| eka se lekara caubIsa aMkoM kA paraspara guNA karane para jo rAzi utpanna ho, usameM Adi-aMta ke do bhaMgoM ko kama karane para zeSa rahe bhaMga anAnupUrvI haiN| RSabha Adi ke utkIrtana kA kAraNa-- isa zAstra meM Avazyaka kA prakaraNa hone para bhI anAnupUrvI meM sAmAyika Adi kA utkIrtana na kahakara prakaraNabAhya RSabha Adi kA utkIrtana karane kA kAraNa yaha hai ki yaha zAstra sarvavyApaka hai| isI bAta kA samarthana karane ke lie RSabha Adi kA utkIrtana kiyA hai aura unake nAma kA uccAraNa karanA isalie yukta hai ki ve tIrthakartA haiN| inake nAma kA uccAraNa karane vAlA zreya ko prApta kara letA hai| zeSa sUtrastha padoM kI vyAkhyA sugamya hai| gaNanAnupUrvI prarUpaNA 204. (1) se kiM taM gaNaNANupuvvI ? gaNaNANupuvvI tivihA paNNattA / taM jahA puvvANupuvvI 1 pacchANupuvvI 2 aNANupuvvI 3 / [204-1 pra.] bhagavan ! gaNanAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [204-1 u.] AyuSman ! gaNanAnupUrvI ke tIna prakAra haiN| ve isa taraha--1. pUrvAnupUrvI, 2. pazcAnupUrvI aura 3. anaanupuurvii| (2) se kiM taM puvvANupuvvI ? puvvANupuvvI ekko dasa sayaM sahassaM dasasahassAI sayasahassaM dasasayasahassAiM koDI dasa koDIo koDIsayaM dasakoDIsayAiM / se taM puvvANupuvvI / [204-2 pra.] bhagavan ! pUrvAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [204-2 u.] AyuSman ! eka, dasa, sau, sahasra (hajAra), dasa sahasra, zatasahasra (lAkha), dasazatasahasra, koTi (karor3a), dasa koTi, koTizata (araba), dasa koTizata (dasa araba), isa prakAra se ginatI karanA pUrvAnupUrvI (3) se kiM taM pacchANupuvvI ? pacchANupuvvI dasakoDisayAI jAva ekko / se taM pacchANupuvvI / [204-3 pra.] bhagavan ! pazcAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [204-3 u.] AyuSman ! dasa araba se lekara vyutkrama se eka paryanta kI ginatI karanA pazcAnupUrvI hai| (4) se kiM taM aNANupuvvI ? aNANupuvvI eyAe ceva egAdiyAe eguttariyAe dasakoDisayagacchagayAe seDhIe annamannabbhAso durUvUNo / se taM aNANupuvvI / se taM gaNaNANupuvvI / [204-4 pra.] bhagavan ! anAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [204-4 u.] AyuSman ! inhIM ko eka se lekara dasa araba paryanta kI eka-eka vRddhi vAlI zreNI meM sthApita saMkhyA kA paraspara guNA karane para jo bhaMga hoM, unameM se Adi aura aMta ke do bhaMgoM ko kama karane para zeSa rahe Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 anuyogadvArasUtra bhaMga anAnupUrvI haiN| vivecana- prastuta meM saprabheda gaNanAnupUrvI kA svarUpa batalAyA hai| ginatI karane kI paddhati ko gaNanAnupUrvI kahate haiN| 'eka' yaha gaNanA kA Adi sthAna hai aura isake bAda kramazaH pUrva-pUrva ko dasa guNA karate jAne para uttara-uttara kI dasa, sau, hajAra Adi kI saMkhyAeM prApta hotI haiN| inameM pUrvAnupUrvI eka se prAraMbha hotI hai aura pazcAnupUrvI isake viparIta utkRSTa se prAraMbha kara jaghanyatama gaNanAsthAna meM pUrNa hotI hai| anAnupUrvI meM jaghanya aura utkRSTa pada rUpa anukrama evaM vyutkrama chor3a karake yatheccha krama kA anusaraNa kiyA jAtA hai| aba kramaprApta saMsthAnAnupUrvI kA svarUpa batalAte haiN| saMsthAnAnupUrvI prarUpaNA 205. (1) se kiM taM saMThANANupuvvI ? saMThANANupuvvI tivihA paNNattA / taM jahA--puvvANupuvvI 1 pacchANupuvvI 2 aNANupuvvI 3 / [205-1 pra.] bhagavan ! saMsthAnApUrvI kA kyA svarUpa hai ? [205-1 u.] AyuSman ! saMsthAnApUrvI ke tIna prakAra haiM--1. pUrvAnupUrvI, 2. pazcAnupUrvI, 3. anaanupuurvii| (2) se kiM taM puvvANupuvvI / puvvANupuvvI samacauraMse 1 NaggohamaMDale 2 sAdI 3 khuje 4 vAmaNe 5 huMDe 6 / se taM puvvANupuvvI / [205-2 pra.] bhagavan ! pUrvAnupUrvI kise kahate haiM ? [205-2 u.] AyuSman ! 1. samacaturasrasaMsthAna, 2. nyagrodhaparimaMDalasaMsthAna, 3. sAdisaMsthAna, 4. kubjasaMsthAna, 5. vAmanasaMsthAna, 6. huMDasaMsthAna ke krama se saMsthAnoM ke vinyAsa karane ko pUrvAnupUrvI kahate haiN| (3) se kiM taM pacchANupuvvI ? pacchANupuvvI huMDe 6, jAva samacauraMse 1 / se taM pacchANupuvvI [205-3 pra.] bhagavan ! pazcAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [205-3 u.] AyuSman ! huMDasaMsthAna se lekara samacaturasrasaMsthAna taka vyutkrama se saMsthAnoM kA upanyAsa karanA pazcAnupUrvI hai| (4) se kiM taM aNANupuvvI ? aNANupuvvI eyAe ceva egAdiyAe eguttariyAe chayagacchagayAe seDhIe annamannabbhAso durUvUNe / se taM aNANupuvvI / se taM saMThANANupuvvI / [205-4 pra.] bhagavan ! anAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [205-4 u.] AyuSman ! eka se lekara chaha taka kI ekottara vRddhi vAlI zreNI meM sthApita saMkhyA kA paraspara guNAkAra karane para niSpanna rAzi meM se Adi aura anta rUpa do bhaMgoM ko kama karane para zeSa bhaMga Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnupUrvInirUpaNa 127 anAnupUrvI haiN| isa prakAra se saMsthAnAnupUrvI kA svarUpa jAnanA caahie| vivecana-- sUtra meM saMsthAnAnupUrvI kA svarUpa batalAyA hai| saMsthAna, AkAra aura AkRti, ye samAnArthaka zabda haiN| ina saMsthAnoM kI paripATI saMsthAnAnupUrvI kahalAtI hai| yadyapi ye saMsthAna jIva aura ajIva sambandhI hone se do prakAra ke haiM, tathApi yahAM jIva se saMbaddha aura usameM bhI paMcendriya jIva sambandhI grahaNa kiye gaye haiN| ye saMsthAna samacaturasra Adi ke bheda se chaha prakAra ke haiN| inake lakSaNa kramazaH isa prakAra haiM 1.samacaturastrasaMsthAna-- 'samA catasro'srayo yatra tat smctursrm|' yaha isakI vyutpatti hai| tAtparya yaha huA ki jisa saMsthAna meM nAbhi se Upara ke aura nIce ke samasta avayava sAmudrika zAstra ke anusAra apane-apane pramANa se yukta hoM hInAdhika na hoM, vaha samacaturasrasaMsthAna hai| isa saMsthAna meM zarIra ke nAbhi se Upara aura nIce ke sabhI aMga-pratyaMga pramANopeta hote haiN| Aroha-pariNAha (utAra-car3hAva) anurUpa hotA hai| isa saMsthAna vAlA zarIra apane aMgula se eka sau ATha aMgula UMcAI vAlA hotA hai, yaha saMsthAna sarvottama hotA hai| samasta saMsthAnoM meM mukhya, zubha hone se isa saMsthAna kA prathama upanyAsa kiyA hai| 2. nyagrodhaparimaMDalasaMsthAna- nyagrodha ke samAna viziSTa prakAra ke zarIrAkAra ko nyagrodhaparimaMDalasaMsthAna kahate haiN| nyagrodha vaTavRkSa kA nAma hai| isake samAna jisakA maMDala (AkAra) ho arthAt jaise nyagrodhavaTavRkSa Upara meM saMpUrNa avayavoM vAlA hotA hai aura nIce vaisA nahIM hotaa| isI prakAra yaha saMsthAna bhI nAbhi se Upara vistAra vAlA aura nAbhi se nIce hIna pramANa vAlA hotA hai| isa prakAra kA saMsthAna nyagrodhaparimaMDalasaMsthAna kahalAtA hai| 3. sAdisaMsthAna--'AdinA saha yad vartate tat saadi|' arthAt nAbhi se nIce kA utsedha nAma kA dehabhAga yahAM Adi zabda se grahaNa kiyA gayA hai| ataeva nAbhi se nIce kA bhAga jisa saMsthAna meM vistAra vAlA aura nAbhi se Upara kA bhAga hIna hotA hai, vaha saMsthAna sAdi hai| yadyapi samasta zarIra Adi sahita hote haiM, to bhI yahAM sAdi vizeSaNa yaha batalAne ke lie prayukta kiyA hai isa saMsthAna meM nAbhi ke nIce ke avayava Adya saMsthAna jaise hote haiM, nAbhi se Upara ke avayava vaise nahIM hote| 4.kubjasaMsthAna--jisa saMsthAna meM sira, grIvA, hAtha, paira to ucita pramANa vAle hoM, kintu hRdaya, pITha aura udara pramANa-vihIna hoM, vaha kubjasaMsthAna hai| arthAt pITha, peTa Adi meM kUbar3a ho aisA saMsthAna kubjasaMsthAna kahalAtA hai| 5. vAmanasaMsthAna- jisa saMsthAna meM vakSasthala, udara aura pITha lakSaNayukta pramANopeta hoM aura bAkI ke avayava lakSaNahIna hoM, usakA nAma vAmanasaMsthAna hai| yaha saMsthAna kubja se viparIta hotA hai| sAmAnya vyavahAra meM aise saMsthAna vAle ko baunA yA vAmaniyA kahA jAtA hai| 6. huMDasaMsthAna- jisa saMsthAna meM samasta zarIrAvayava prAyaH lakSaNavihIna hoN| kinhIM-kinhIM AcAryoM ne saMsthanoM ke krama meM vAmana ko cauthA aura kubja ko pAMcavAM sthAna diyA hai| Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 anuyogadvArasUtra samacaturasrasaMsthAna samasta lakSaNoM se yukta hone se mukhya hai aura zeSa meM yathAkrama lakSaNoM se hInatA hone ke kAraNa azubhatA hai| isa prakAra saMsthAnAnupUrvI kI vaktavyatA pUrNa huii| aba zeSa rahe do AnupUrvIbhedoM meM se pahale samAcArI AnupUrvI kA vicAra karate haiN| samAcArI-AnupUrvI prarUpaNA 206. (1) se kiM taM sAmAyArIANupuvvI ? sAmAyArIANupuccI tivihA paNNattA / taM jahA---puvvANupuvvI 1 pacchANupuvvI 2 aNANupuvvI 3 / [206-1 pra.] bhagavan ! samAcArI-AnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [206-1 u.] AyuSman ! samAcArI-AnupUrvI tIna prakAra kI hai--1. pUrvAnupUrvI, 2. pazcAnupUrvI aura 3. anaanupuurvii| (2) se kiM taM puvvANupuvI ? puvvANupuvI icchA 1 micchA 2 tahakkAro 3 AvasiyA 4 ya nisIhiyA 5 / ApucchaNA 6 ya paDipucchA 7 chaMdaNA 8 ya nimaMtaNA / uvasaMpayA ya kAle 10 sAmAyArI bhave dasavihA 3 // 16 // se taM puvvANupuvvI / [206-2 pra.] bhagavan ! pUrvAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [206-2 u.] AyuSman ! pUrvAnupUrvI kA svarUpa isa prakAra hai 1. icchAkAra, 2. mithyAkAra, 3. tathAkAra, 4. AvazyakI, 5. naiSedhikI, 6. ApracchanA, 7. pratipracchanA, 8. chaMdanA, 9. nimaMtraNA, 10. upsNpd| yaha dasa prakAra kI samAcArI hai| ukta krama se ina padoM kI sthApanA karanA pUrvAnupUrvI hai| (3) se kiM taM pacchANupuvvI ? pacchANupuvvI uvasaMpayA 10 jAva icchA 1 / se taM pacchANupuvvI / [206-3 pra.] bhagavan ! pazcAnupUrvI kA svarUpa kyA hai ? [206-3 u.] AyuSman ! upasaMpad se lekara icchAkAra paryanta vyutkrama se sthApanA karanA samAcArI sambandhI pazcAnupUrvI hai| (4) se kiM taM aNANupuvI ? aNANupuvvI eyAe ceva egAdiyAe eguttariyAe dasagacchagayAe seDhIe annamannabbhAso durUvUNo / se taM aNANupuvvI / se taM sAmAyArIANupuvvI / Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnupUrvInirUpaNa 129 [206-4 pra.] bhagavan ! anAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [206-4 u.] AyuSman ! eka se lekara dasa paryanta eka-eka kI vRddhi dvArA zreNI rUpa meM sthApita saMkhyA kA paraspara guNAkAra karane se prApta rAzi meM se prathama aura antima bhaMga ko kama karane para zeSa rahe bhaMga anAnupUrvI haiN| isa prakAra se samAcArI-AnupUrvI kA svarUpa jAnanA caahie| vivecana-- sUtrArtha sugama hai| ziSTajanoM dvArA Acarita kriyAkalApa rUpa AcAra kI paripATI samAcArIAnupUrvI hai aura usa samAcArI kA icchAkAra Adi ke krama se upanyAsa karanA pUrvAnupUrvI Adi hai| icchAkAra Adi ke lakSaNa isa prakAra haiM 1. icchAkAra- binA kisI dabAva ke Antarika preraNA se vratAdi ke AcaraNa karane kI icchA karanA icchAkAra hai| 2.mithyAkAra- akRtya kA sevana ho jAne para pazcAttApa dvArA maiMne yaha mithyA asat AcaraNa kiyA, aisA vicAra karanA mithyAkAra kahalAtA hai| 3. tathAkAra- guru ke vacanoM ko 'tahata' kahakara svIkAra karanA--guru-AjJA ko svIkAra krnaa| 4. AvazyakI-- Avazyaka kArya ke lie bAhara jAne para guru se nivedana krnaa| 5. naiSedhikI kArya karake vApasa Ane para apane praveza kI sUcanA denaa| 6. ApracchanA- kisI bhI kArya ko karane ke lie gurudeva se AjJA lenaa--puuchnaa| 7. pratipracchanA-- kArya ko prAraMbha karate samaya punaH gurudeva se pUchanA athavA kisI kArya ke lie gurudeva ne manA kara diyA ho taba thor3I dera bAda kArya kI anivAryatA batAkara punaH puuchnaa| 8. chaMdanA- anya sAMbhogika sAdhuoM se apanA lAyA AhAra Adi grahaNa karane ke lie nivedana krnaa| 9. nimantraNA AhArAdi lAkara Apako dUMgA, aisA kahakara anya sAdhuoM ko nimNtrit.krnaa| 10. upasaMpat- zrutAdi kI prApti ke artha anya sAdhu kI AdhInatA svIkAra krnaa| icchAkArAdi kA upanyAsakrama- dharma kA AcaraNa svecchAmUlaka hai| isake lie para kI AjJA kAryakArI nahIM hotI hai| isalie icchA pradhAna hone se sarvaprathama icchAkAra kA upanyAsa kiyA hai| vratAdikoM meM skhalanA hone para 'mithyA duSkRta' diyA jAtA hai| ataH icchAkAra ke bAda mithyAkAra kA pATha rakhA hai| icchAkAra aura mithyAkAra ye donoM guruvacanoM para vizvAsa rakhane para zakya haiM, ataH mithyAkAra ke bAda tathAkAra kA vinyAsa kiyA hai| guruvacana ko svIkAra karake bhI ziSya kA kartavya hai ki jaba vaha upAzraya se bAhara jAe to AjJA lekara jaae| isa tathya ko spaSTa karane ke lie tathAkAra ke bAda AvazyakI kA pATha rakhA hai| - bAhara gayA huA ziSya naiSedhikI pUrvaka hI upAzraya meM praveza kre| yaha saMketa karane ke lie AvazyakI ke bAda naiSedhikI kA upanyAsa kiyA hai| upAzraya meM praviSTa ziSya jo kucha bhI kare vaha guru kI AjJA lekara kre| yaha batAne ke lie naiSedhikI ke bAda ApracchanA kA pATha rakhA hai| Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 anuyogadvArasUtra kisI kartavya kArya ko karane ke lie ziSya guru se AjJA le aura ve usa kArya ko na karane kI AjJA deM aura kArya atyAvazyaka ho to kArya prAraMbha karane ke pUrva punaH guru se AjJA le, yaha batAne ke lie ApracchanA ke anantara pratipracchanA kA vinyAsa kiyA hai| guru kI AjJA prApta kara azanAdi lAne vAlA ziSya usake paribhoga ke lie anya sAdhuoM ko sAdara AmaMtrita kare, isa bAta ko batAne ke lie pratipracchanA ke bAda chaMdanA kA pATha rakhA hai| gRhIta AhArAdi meM hI chandanA hotI hai, parantu agRhIta AhArAdi meM nimaMtraNA hotI hai, isIlie chandanA ke bAda nimaMtraNA kA vinyAsa kiyA hai| icchAkAra se lekara nimaMtraNA taka kI sabhI samAcArI gurumahArAja kI nikaTatA ke binA nahIM kI jA sakatI hai| isakA saMketa karane ke lie sabase aMta meM upasaMpat kA upanyAsa kiyA hai| samAcArI-AnupUrvI kA yaha svarUpa hai| aba AnupUrvI ke aMtima bheda bhAvAnupUrvI kA kathana karate haiN| bhAvAnupUrvI prarUpaNA 207. (1) se kiM taM bhAvANupuvvI ? bhAvANupuvvI tivihA paNNattA / taM jahA--puvvANupuvvI 1 pacchANupuvvI 2 aNANupuvvI 3 / [207-1 pra.] bhagavan ! bhAvAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [207-1 u.] AyuSman ! bhAvAnupUrvI tIna prakAra kI hai| yathA--1. pUrvAnupUrvI, 2. pazcAnupUrvI, 3. anaanupuurvii| (2) se kiM taM puvvANupuvvI ? puvvANupuvvI udaie 1 uvasamie 2 khatie 3 khaovasamie 4 pAriNAmie 5 sannivAtie 6 / se taM puvvANupuvI / [207-2 pra.] bhagavan ! pUrvAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [207-2 u.] AyuSman ! 1. audayikabhAva, 2. aupazamikabhAva, 3. kSAyikabhAva, 4. kSAyopazamikabhAva, 5. pAriNAmikabhAva, 6. sAnnipAtikabhAva, isa krama se bhAvoM kA upanyAsa karanA pUrvAnupUrvI hai| (3) se kiM taM pacchANupuvvI ? pacchANupuvvI sannivAtie 6 jAva udaie 1 / saM te pacchANupuvvI / [207-3 pra.] bhagavan ! pazcAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [207-3 u.] AyuSman ! sAnnipAtikabhAva se lekara audayikabhAva paryanta bhAvoM kI vyutkrama se sthApanA karanA pazcAnupUrvI hai| (4) se kiM taM aNANupuvvI ? aNANupulvI eyAe ceva egAdiyAe eguttariyAe chagacchagayAe seDhIe annamanabbhAso durUvUNo / se taM aNANupuvvI / se taM bhAvANupuvvI / se taM ANupuvvI tti padaM samattaM / Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAranirUpaNa 131 [207-4 pra.] bhagavan ! anAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [207-4 u.] AyuSman ! eka se lekara ekottara vRddhi dvArA chaha paryanta kI zreNI meM sthApita saMkhyA kA paraspara guNAkAra karane para prApta rAzi meM se prathama aura aMtima bhaMga ko kama karane para zeSa rahe bhaMga anAnupUrvI haiN| isa prakAra se bhAva-anAnupUrvI kA varNana pUrNa huA aura isake sAtha hI upakrama ke AnupUrvI nAmaka prathama bheda kI vaktavyatA bhI samApta huii| vivecana- sUtra meM bhAvAnupUrvI kA svarUpa batalAyA hai| vastu ke pariNAma (paryAya) ko bhAva kahate haiN| prastuta bhAva anta:karaNa kI pariNativizeSa rUpa haiN| bhAva jIva aura ajIva donoM meM pAye jAte haiM, parantu prasaMga hone se yahAM jIva se saMbaddha bhAvoM ko grahaNa kiyA hai, arthAt ye audayika Adi bhAva jIva ke pariNAmavizeSa haiN| ina pariNAma rUpa bhAvoM kI paripATI ko bhAvAnapI kahate haiN| bhAvoM kA kramavinyAsa- isa zAstra meM nArakAdi cAroM gatiyAM audayikabhAva rUpa se kahI jAne vAlI haiM aura audayikabhAva rUpa narakAdi gatiyoM ke hone para hI zeSa aupazamika Adi bhAva yathAsaMbhava utpanna hote haiN| isI kAraNa usakA sarvaprathama upanyAsa kiyA hai aura isake bAda avaziSTa pAMcoM bhAvoM kaa| avaziSTa pAMca bhAvoM meM bhI aupazamika bhAva alpa viSaya vAlA hai| isalie prathama aupazamika bhAva kA aura aupazamika kI apekSA adhika viSaya vAlA hone se aupazamika ke bAda kSAyikabhAva kA vinyAsa kiyA hai| isake anantara viSayoM kI taratamatA kA Azraya karake krama se kSayopazamika aura pAriNAmika bhAva kA pATha rakhA hai| ina pUrvokta bhAvoM ke dvikAdi saMyogoM se sAnnipAtikabhAva utpanna hotA hai| isalie saba se aMta meM sAnnipAtikabhAva kA upanyAsa kiyA gayA hai| isa prakAra kA kramavinyAsa pUrvAnupUrvI rUpa hai aura vyutkrama pazcAnupUrvI hai aura Adi tathA aMta bhaMga ko chor3akara zeSa bhaMga anAnupUrvI haiN| ___ isa prakAra se bhAvAnupUrvI kA varNana jAnanA caahie| pUrva meM nAmAnupUrvI se lekara bhAvAnupUrvI taka jo dasa AnupUrviyAM ke nAma ginAye the, unakA varNana samApta ho cukA hai, yaha sUcanA sUtra meM se taM ANupuvvI' pada dvArA dI gaI hai tathA 'ANupuvvI tti padaM samattaM' pada dvArA yaha batalAyA hai ki upakrama ke prathama bheda AnupUrvI kI vaktavyatA bhI samApta huii| aba upakrama ke dUsare bheda nAma kA varNana karate haiN| nAmAdhikAra kI bhUmikA 208. se kiM taM NAme ? NAme dasavihe paNNatte / taM jahA--egaNAme 1 duNAme 2 tiNAme 3 cauNAme 4 paMcaNAme 5 chaNAme 6 sattaNAme 7 aTThaNAme 8 NavaNAme 9 dasaNAme 10 / [208 pra.] bhagavan ! nAma kA kyA svarUpa hai ? [208 u.] AyuSman ! nAma ke dasa prakAra haiN| ve isa taraha --1. eka nAma, 2. do nAma, 3. tIna nAma, 4. cAra nAma, 5. pAMca nAma, 6. chaha nAma, 7. sAta nAma, 8. ATha nAma, 9. nau nAma, 10. dasa naam| Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 anuyogadvArasUtra vivecana-- upakrama ke dvitIya bheda nAma kI prarUpaNA kI bhUmikA rUpa yaha sUtra hai| nAma kA lakSaNa- jIva, ajIva rUpa kisI bhI vastu kA abhidhAyaka-vAcaka zabda nAma kahalAtA hai| isa nAma ke eka, do, tIna Adi prakAroM se dasa bheda haiN| jisa eka nAma se samasta padArthoM kA kathana ho jAe, vaha eka nAma hai| jaise st| aisA koI bhI padArtha nahIM jo sattA se vihIna ho ata: isa sat nAma se lokavartI samasta padArthoM kA yugapat kathana ho jAne se sat eka nAma kA udAharaNa hai| isI prakAra jina do, tIna, cAra yAvat dasa nAmoM se samasta vivakSita padArtha kahane yogya banate haiM ve kramazaH do se lekara dasa nAma taka jAnanA caahie| aba krama se eka, do Adi nAmoM ke svarUpa kA nirdeza karate haiN| 1. ekanAma 209. se kiM taM egaNAme ? egaNAme NAmAmi jANi kANi vi davvANa guNANa pajavANaM ca / tesiM Agamanihase nAmaM ti parUviyA saNNA // 17 // se taM egaNAme / [209 pra.] bhagavan ! ekanAma kA kyA svarUpa hai ? . [209 u.] AyuSman ! dravyoM, guNoM evaM paryAyoM ke jo koI nAma loka meM rUr3ha haiM, una sabakI 'nAma' aisI eka saMjJA Agama rUpa nikaSa (kasauTI) meM kahI gaI hai / 17 / yaha ekanAma kA svarUpa hai| vivecana- sUtra meM ekanAma kA svarUpa batalAyA hai| jIva, ajIva bheda viziSTa dravyoM ke jaise jIva, jantu, AtmA, prANI, AkAza, nabhas, tArApatha vyoma, ambara ityAdi aura guNoM ke yathA jJAna, buddhi, bodha ityAdi tathA rUpa, rasa, gaMdha ityAdi tathA nArakatva Adi paryAyoM ke jaise naraka, tiryaMca, manuSya Adi, eka guNa kRSNa, do guNa kRSNa ityAdi loka meM rUr3ha sabhI nAma 'nAmatva' isa sAmAnya pada se gRhIta ho jAne se ve eka nAma kahalAte haiN| ____ sArAMza yaha hai ki saMsAra meM dravyoM, guNoM, paryAyoM ke sabhI lokarUr3ha nAma yadyapi pRthak-pRthak haiM, kintu nAmatva sAmAnya kI apekSA ve saba nAma eka hI haiN| . Agama kI nikaSarUpatA-- jaise sonA, cAMdI Adi ke yathArtha svarUpa kA parijJAna nikaSapaTTa (kasauTI) se hotA hai, usI prakAra jIvAdi padArthoM ke svarUpa kA parijJAna Agama zAstra se| ataH unake svarUpa ke parijJAna kA hetu hone se sUtrakAra ne Agama ko nikaSa kI upamA se upamita kiyA hai| 1. jaMvatthuNobhihANaM pajjayabheyANusAri taM NAmaM / paibheaM jaM namaI jAi jaM bhnniaN|| anuyogavRtti, patra 104 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAranirUpaNa 133 2.dvinAma 210. se kiM taM duNAme ? duNAme duvihe paNNatte / taM jahA--egakkharie 1 aNegakkharie ya / [210 pra.] bhagavan ! dvinAma kA kyA svarUpa hai ? [210 u.] AyuSman ! dvinAma ke do prakAra haiM--1. ekAkSarika aura 2. anekaakssrik| 211. se kiM taM egakkharie ? egakkharie aNegavihe paNNatte / taM jahA hIH zrIH dhIH strI / se taM egakkharie / [211 pra.] bhagavan ! ekAkSarika dvinAma kA kyA svarUpa hai ? [211 u.] AyuSman ! ekAkSarika dvinAma ke aneka prakAra haiN| jaise ki hrI (lajjA athavA devatA vizeSa), zrI (lakSmI athavA devatA vizeSa), dhI (buddhi), strI Adi ekAkSarika nAma haiN| 212. se kiM taM aNegakkharie ? aNegakkharie aNegavihe paNNatte / taM jahA--kaNNA vINA latA mAlA / se taM aNegakkharie / [212 pra.] bhagavan ! anekAkSarika dvinAma kA kyA svarUpa hai ? [212 u.] AyuSman ! anekAkSarika nAma ke bhI aneka prakAra haiN| yathA--kanyA, vINA, latA, mAlA Adi anekAkSarika dvinAma haiN| vivecana- sUtra meM dvinAma kA svarUpa udAharaNoM dvArA spaSTa kiyA hai| dvinAma kA tAtparya hai do akSaroM se banA huA naam| kisI bhI vastu kA uccAraNa akSaroM ke mAdhyama se hotA hai| ataH eka akSara se niSpanna nAma ko ekAkSarika aura eka se adhika-aneka akSaroM se niSpanna hone vAle nAma ko anekAkSarika kahate haiN| ___zrI, hI Adi nAmoM ke atirikta isI prakAra ke anya nAmoM ko bhI ekAkSarika nAma samajhanA cAhie tathA vINA, mAlA Adi do akSaroM ke yoga se niSpanna nAmoM kI taraha balAkA, patAkA Adi tIna akSaroM yA inase adhika akSaroM se niSpanna nAmoM ko anekAkSarika nAma meM antarhita jAnanA caahie| ina ekAkSara aura anekAkSaroM se niSpanna nAma se vivakSita samasta vastusamUha kA pratipAdana kiye jAne se yaha dvinAma kahalAtA hai| nAma ke dvArA vastu vAcya hotI hai| ataH aba prakArAntara se vastumukhena dvinAma kA nirUpaNa karate haiM213. ahavA dunAme duvihe paNNatte / taM jahA--jIvanAme ya 1 ajIvanAme ya 2 / [213] athavA dvinAma ke do prakAra kahe gaye haiN| yathA--1. jIvanAma aura 2. ajiivnaam| 214. se kiM taM jIvaNAme ? jIvaNAme aNegavihe paNNatte / taM jahA--devadatto jaNNadatto viNhudatto somadatto / se taM Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 anuyogadvArasUtra jIvanAme / [214 pra.] bhagavan ! jIvanAma kA kyA svarUpa hai ? [214 u.] AyuSman ! jIvanAma ke aneka prakAra kahe gaye haiN| jaise--devadatta, yajJadatta, viSNudatta, somadatta ityaadi| yaha jIvanAma kA svarUpa hai| 215. se kiM taM ajIvanAme ? ajIvanAme aNegavihe paNNatte / taM jahA ghaDo paDo kaDo raho / se taM ajIvanAme / [215 pra.] bhagavan ! ajIvanAma kA kyA svarUpa hai ? [215 u.] AyuSman ! ajIvanAma bhI aneka prakAra ke haiN| yathA--ghaTa, paTa, kaTa, ratha ityaadi| yaha ajIvanAma hai| vivecana-- nAma ke dvArA vAcya padArtha do prakAra ke haiM--jIva aura ajiiv| jisameM cetanA pAI jAtI hai use jIva kahate haiN| athavA tInoM kAloM meM indriya, bala, Ayu aura zvAsocchvAsa rUpa dravyaprANoM tathA jJAna, darzana Adi bhAvaprANoM se jo jItA thA, jItA hai aura jIvita rahegA vaha jIva hai| jisameM jIva kA guNa dharma, svabhAva nahIM pAyA jAtA hai use ajIva kahate haiN| ' yaha donoM prakAra ke padArtha loka meM sadaiva pAye jAte haiM / ataH lokavyavahAra calAne ke lie unakI jo pRthakpRthak saMjJAeM nirdhArita kI jAtI haiM, unakA dvinAma meM antarbhAva kara liyA jAtA hai| kintu jIva aura ajIva kahane mAtra se loka-vyavahAra nahIM calatA hai| kyoMki eka zabda se iSTa artha kA grahaNa aura aniSTa kA parihAra nahIM kiyA jA sakatA hai| tathA ye jIva aura ajIva padArtha aneka haiN| ataH una saba kA bodha karAne ke lie prakArAntara se punaH dvinAma kA nirUpaNa karate haiN| 216. (1) ahavA dunAme duvihe paNNatte / taM jahA--visesie ya 1 avisesie ya 2 / / [216-1] athavA apekSAdRSTi se dvinAma ke aura bhI do prakAra haiN| yathA--1. vizeSita aura 2. avishessit| vivecana-- sUtra meM dvinAma kA eka aura rUpa spaSTa kiyA hai| avizeSita-abheda-sAmAnya aura vizeSitabheda-viziSTa kI apekSA bhI dvinAma ke do prakAra haiN| ina do prakAroM ke hone kA kAraNa yaha hai-- uttarApekSayA pUrva avizeSa aura bhedapradhAna hone se uttara vizeSa hai| jo nimnalikhita sUtroM se spaSTa hai (2.) avisesie davve, visesie jIvadavve ya ajIvadavve ya / [216-2] dravya yaha avizeSita nAma hai aura jIvadravya evaM ajIvadravya ye vizeSita nAma haiN| (3) avisesie jIvadavve, visesie Neraie tirikkhajoNie maNusse deve / [216-3] jIvadravya ko avizeSita nAma mAne jAne para nAraka, tiryaMcayonika, manuSya aura deva ye vizeSita nAma haiN| (4) avisesie Neraie, visesie rayaNappabhAe sakkarappabhAe vAluyappabhAe paMkappabhAe dhUmappabhAe tamAe tamatamAe / avisesie rayaNappabhApuDhaviNeraie, visesie pajattae ya apajjattae Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAranirUpaNa ya / evaM jAva avisesie tamatamApuDhaviNeraie, visesie pajjattae ya apajjattae ya / [216-4] nAraka avizeSita nAma hai aura ratnaprabhA kA nAraka, zarkarAprabhA kA nAraka, bAlukAprabhA kA paMkaprabhA kA nAraka, dhUmaprabhA kA nAraka, tamaH prabhA kA nAraka, tamastamaH prabhA kA nAraka yaha vizeSita dvinAma nAraka, haiN| 135 ratnaprabhA kA nAraka, isa nAma ko avizeSita mAnA jAe ratnaprabhA kA paryApta nAraka aura ratnaprabhA kA aparyApta nAraka vizeSita nAma hoMge yAvat tamastama: prabhApRthvI ke nAraka ko avizeSita mAnane para usake paryApta aura aparyApta ye vizeSita nAma khlaaeNge| (5) avisesie tirikkhajoNie, visesie egiMdie beiMdie teiMdie cauridie paMciMdie / [216-5] tiryaMcayonika isa nAma ko avizeSita mAnA jAe to ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya, paMcendriya ye pAMca vizeSita nAma haiM 1 (6) avisesie egiMdie, visesie puDhavikAie. AukAie teukAie vAukAie vaNassaikAie / avisesi puDhavikAie, visesie suhumapuDhavikAie ya bAdarapuDhavikAie ya / avisesie suhumapuDhavikAie, visesie pajjattayahumapuDhavikAie ya apajjattayasumapuDhavikAie / avisesie bAdarapuDhavikAie, visesie pajjattayabAdarapuDhavikAie ya apajjattayabAdarapuDhavikAie ya / evaM A. te. vAu. vaNassatI. ya avisesie ya pajjattaya - apajjayabhedehiM bhANiyavvA / [216-6] ekendriya ko avizeSita nAma mAnA jAye to pRthvIkAya, apkAya, tejaskAya, vAyukAya, vanaspatikAya ye vizeSita nAma haiM / yadi pRthvIkAya nAma ko avizeSita mAnA jAye to sUkSmapRthvIkAya aura bAdarapRthvIkAMya yaha vizeSita nAma haiN| sUkSmapRthvIkAya nAma ko avizeSita mAnane para paryApta sUkSmapRthvIkAya aura aparyApta sUkSmapRthvIkAya yaha vizeMSita nAma haiN| bAdarapRthvIkA nAma avizeSita hai to paryApta bAdarapRthvIkAya aura aparyApta bAdarapRthvIkAya yaha vizeSita nAma haiN| isI prakAra apkAya, tejaskAya, vAyukAya, vanaspatikAya ina nAmoM ko avizeSita nAma mAne jAne para anukrama se unake paryApta aura aparyApta ye vizeSita nAma haiM / (7) avisesie beiMdie, visesie pajjattayabeiMdie ya apajjattayabeiMdie ya / evaM teiMdiya cauriMdiyA vi bhANiyavvA / [216-7] yadi dvIndriya ko avizeSita nAma mAnA jAye to paryApta dvIndriya aura aparyApta dvIndriya vizeSita Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 anuyogadvArasUtra nAma haiN| isI prakAra trIndriya aura caturindriya ke lie bhI jAnanA caahie| (8) avisesie paMceMdiyatirikkhajoNie, visesie jalayarapaMceMdiyatirikkhajogie thalayarapaMceMdiyatirikkhajoNie khahayarapaMceMdiyatirikkhajoNie ya / / [216-8] paMcendriya tiryaMcayonika ko avizeSita nAma mAnane para jalacara paMcendriyatiryaMcayonika, sthalacara paMcendriyatiryaMcayonika, khecara paMcendriyatiryaMcayonika vizeSita nAma haiN| (9) avisesie jalayarapaMceMdiyatirikkhajoNie, visesie sammucchimajalayarapaMceMdiyatirikkhajoNie ya gabbhavakkaMtiyajalayarapaMceMdiyatirikkhajoNie ya / avisesie sammucchimajalayarapaMceMdiyatirikkhajoNie, visesie pajattayasammucchimajalayarapaMceMdiyatirikkhajoNie ya apajattayasamucchimajalayarapaMceMdiyatirikkhajoNie ya / avisesie gabbhavakkaMtiyajalayarapaMceMdiyatirikkhajoNie, visesie pajattayagabbhavakkaMtiyajalayarapaMceMdiyatirikkhajoNie ya apajjattayagabbhavakkaMtiyajalayarapaMceMdiyatirikkhajoNie ya / [216-9] jalacara paMcendriyatiryaMcayonika avizeSita nAma hai to sammUchima jalacara paMcendriyatiryaMcayonika aura garbhavyutkrAntika jalacara paMcendriyatiryaMcayonika yaha vizeSita nAma hai| ___ saMmUchima jalacara paMcendriyatiryaMcayonika avizeSita nAma hai to usake paryApta saMmUchima jalacara paMcendriyatiryaMcayonika, aparyApta saMmUcchima jalacara paMcendriyatiryaMcayonika ye do bheda vizeSita nAma haiN| ___ garbhavyutkrAntika jalacara paMcendriyatiryaMcayonika yaha nAma avizeSita hai aura paryApta garbhavyutkrAntika jalacara paMcendriyatiryaMcayonika tathA aparyApta garbhavyutkrAntika jalacara paMcendriyatiryaMcayonika nAma vizeSita haiN| (10) avisesie thalayarapaMceMdiyatirikkhajoNie, visesie cauppayathalayarapaMceMdiya- . tirikkhajoNie ya parisappathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNie ya / / avisesie cauppayathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNie, visesie sammucchimacauppayathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNie ya gabbhavakkaMtiyacauppayathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNie ya / avisesie sammucchimacauppayathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNie, visesie pajattayasammucchimacauppayathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNie ya apajattayasammucchimacauppayathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNie ya / ____ avisesie gabbhavakkaMtiyacauppayathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNie, visesie pajattayagabbhavakkaMtiyacauppayathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNie ya apajjattayagabbhavakkaMtiyacauppayathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNie ya / / avisesie parisappathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNie, visesie uraparisappathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNie ya bhuyaparisappathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNie ya / evaM sammucchimA pajattA apajattA ya, gabbhavakkaMtiyA vi pajjattA apajattA ya bhANiyavvA / Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAranirUpaNa 1.37 [216-10] thalacara paMcendriyatiryaMcayonika ko avizeSita nAma mAne jAne para catuSpada thalacara paMcendriyatiryaMcayonika, parisarpa thalacara paMcendriyatiryaMcayonika vizeSita nAma haiN| yadi catuSpada thalacara paMcendriyatiryaMcayonika ko avizeSita mAnA jAye to sammUcchima catuSpada thalacara paMcendriyatiryaMcayonika aura garbhavyutkrAntika catuSpada thalacara paMcendriyatiryaMcayonika ye bheda vizeSita nAma haiN| sammUcchima catuSpada thalacara paMcendriyatiryaMcayonika yaha avizeSita nAma ho to paryApta sammUcchima catuSpada thalacara paMcendriya tiryaMcayonika aura aparyApta sammUcchima catuSpada thalacara paMcendriyatiryaMcayonika vizeSita nAma haiN| yadi garbhavyutkrAntika catuSpada thalacara paMcendriyatiryaMcayonika nAma ko avizeSita mAnA jAye to paryApta garbhavyutkrAntika catuSpada thalacara paMcendriyatiryaMcayonika aura aparyApta garbhavyutkrAntika catuSpada thalacara paMcendriya tiryaMcayonika ye vizeSita nAma haiN| yadi parisarpa sthalacara paMcendriya tiryaMcayonika yaha avizeSita nAma hai to usake bheda uraparisarpa thalacara : paMcendriyatiryaMcayonika aura bhujaparisarpa thalacara paMcendriyatiryaMcayonika nAma vizeSita nAma haiN| isI prakAra sammUrcchima paryApta aura aparyApta tathA garbhavyutkrAntika paryApta, aparyApta kA kathana kara lenA cAhie / (11) avisesie khahayarapaMceMdiyatirikkhajoNie, visesie sammucchimakhahayarapaMceMdiyatirikkhajoNie ya gabbhavakkaMtiyakhahayarapaMceMdiyatirikkhajoNie ya / avisesie sammucchimakhahayarapaMceMdiyatirikkhajoNie, visesie pajjattayasammucchimakhahayarapaMceMdiyatirikkhajoNie ya apajjattayasammucchimakhahayarapaMceMdiyatirikkhajoNie ya / avisesie gabbhavakkaMtiyakhahayarapaMceMdiyatirikkhajoNie, visesie pajjattayagabbhavakkaMtiyakhahayarapaMceMdiyatirikkhajoNie ya apajjattayagabbhavakkaMtiyakhahayarapaMceMdiyatirikkhajoNie ya / [216-11] khecara paMcendriya tiryaMcayonika avizeSita nAma hai to sammUcchima khecara paMcendriya tiryaMcayonika aura garbhavyutkrAntika khecara paMcendriyatiryaMcayonika vizeSita nAma rUpa haiN| yadi sammUcchima khecara paMcendriya tiryaMcayonika nAma ko avizeSita nAma mAnA jAye to paryApta sammUcchima khecara paMcendriya tiryaMcayonika aura aparyApta sammUcchima khecara paMcendriya tiryaMcayonika rUpa usake bheda vizeSita nAma haiN| isI prakAra garbhavyutkrAntika khecara paMcendriya tiryaMcayonika nAma ko avizeSita mAnA jAye to paryApta garbhavyutkrAntika khecara paMcendriya tiryaMcayonika aura aparyApta garbhavyutkrAntika khecara paMcendriya tiryaMcayonika ye nAma vizeSita nAma kahe jAyeMge / (12) avisesie maNusse, visesie sammucchimamaNusse ya gabbhavakkaMtiyamaNusse ya / avisesie sammucchimamaNusse, visesie pajjattayasammucchimamaNUse ya apajjattagasammucchimamaNUse ya / avirsesie gabbhavakkaMtiyamaNUse, visesie pajjattayagabbhavakkaMtiyamaNUse ya apajjattayagabbhavakkaMtiyamaNUse ya / Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 anuyogadvArasUtra [216-12] manuSya isa nAma ko avizeSita (sAmAnya) nAma mAnA jAye to sammUchima manuSya aura garbhavyutkrAntika manuSya yaha nAma vizeSita khlaayeNge| ___sammUchima manuSya ko avizeSita nAma mAnane para paryApta sammUchima manuSya aura aparyApta sammUchima manuSya yaha do nAma vizeSita nAma haiN| yadi garbhavyutkrAntika manuSya ko avizeSita mAnA jAye to paryApta garbhavyutkrAntika manuSya aura aparyApta garbhavyutkrAntika manuSya nAma vizeSita rUpa ho jaayeNge| (13) avisesie deve, visesie bhavaNavAsI vANamaMtare joisie vemANie ya / avisesie bhavaNavAsI, visesie asurakumAre evaM nAga. suvaNNa. viju. aggi. dIva. udadhi. disA. vAta. thaNiyakumAre / savvesi pi avisesiya-visesiya-pajattaya-apajjattayabheyA bhANiyavvA / [216-13] deva nAma ko avizeSita mAnane para usake avAntara bheda bhavanavAsI, vANavyaMtara, jyotiSka aura vaimAnika yaha devanAma vizeSita khlaayeNge| yadi ukta devabhedoM meM se bhavanavAsI nAma ko avizeSita mAnA jAye to asurakumAra, nAgakumAra, suparNakumAra, vidyutkumAra, agnikumAra, dvIpakumAra, udadhikumAra, dikkumAra, vAyukumAra aura stanitakumAra ye nAma vizeSita haiN| ina saba nAmoM meM se bhI pratyeka ko yadi avizeSita mAnA jAye to una sabake paryApta aura aparyApta bheda vizeSita nAma khlaaeNge| (14) avisesie vANamaMtare, visesie pisAe bhUte jakkhe rakkhase kiNNare kiMpurise mahorage gaMdhavve / etesiM pi avisesiya-visesiya-pajattaya-apajattayabheyA bhANiyavvA / __[216-14] vANavyaMtara isa nAma ko avizeSita mAnane para pizAca, bhUta, yakSa, rAkSasa, kinnara, kiMpuruSa, mahoraga, gaMdharva ye nAma vizeSita nAma haiN| ina sabameM se bhI pratyeka ko avizeSita nAma mAnA jAye to unake paryApta aparyApta bheda vizeSita nAma khlaayeNge| (15) avisesie joisie, visesie caMde sUre gahe nakkhatte tArArUve / etesiM pi avisesiya-visesiya-pajjattaya-apajjattayabheyA bhANiyavvA / [216-15] yadi jyotiSka nAma ko avizeSita mAnA jAye to caMdra, sUrya, graha, nakSatra aura tArArUpa nAma vizeSita kahe jaayeNge| inameM se bhI pratyeka ko avizeSita nAma mAnA jAye to unake paryApta, aparyApta bheda vizeSita nAma haiN| jaise ki paryApta candra, aparyApta candra aadi| (16) avisesie vemANie, visesie kappovage ya kappAtItae ya / avisesie kappovae, visesie sohammae IsANae saNaMkumArae mAhiMdae baMbhalogae laMtayae / Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAranirUpaNa 139 mahAsukkae sahassArae ANayae pANayae AraNae accutae / etesiM pi avisesiya-visesiya-pajattaya-apajattayabhedA bhANiyavvA / [216-16] yadi vaimAnika devapada ko avizeSita nAma mAnA jAye to usake kalpopapanna aura kalpAtIta yaha do prakAra vizeSita nAma haiN| kalpopapanna ko avizeSita nAma mAnane para saudharma, IzAna, sAnatkumAra, mAhendra, brahmaloka, lAMtaka, mahAzukra, sahasrAra, Anata, prANata, AraNa, acyuta vimAnavAsI deva nAma vizeSita nAma rUpa haiN| yadi inameM se pratyeka ko avizeSita nAma mAnA jAye to unake paryApta, aparyApta rUpa bheda vizeSita nAma khlaayeNge| (17) avisesie kappAtItae, visesie gevejjae ya aNuttarovavAie ya / avisesie gevejjae, visesie heTThimagevejae majjhimagevejjae uvarimagevejae / avisesaei heTThimagevejjae, visesie heTThimaheTThimagevejjae heTThimamajjhimagevejjae heTThimauvarimagevejae / avisesie majjhimagevejae, visesie majjhimaheTThimagevejae majjhimamajjhimagevejae majjhimauvarimagevejjae / - avisesie uvarimagevejae, visesie uvarimaheTThimagevejae uvarimamajjhimagevejae uvarimauvarimagevejjae / etesiM pi savvesiM avisesiya-visesiya-pajattaya-apajattayabhedA bhANiyavvA / / _ [216-17] yadi kalpAtIta ko avizeSita nAma mAnA jAye to graiveyakavAsI aura anuttaropapAtika deva vizeSita nAma ho jaaeNge| graivayakavAsI ko avizeSita nAma mAnane para adhastanauveyaka, madhyamagraiveyaka, uparitanagraiveyaka ye nAma vizeSita nAma rUpa hoNge| jaba adhastanauveyaka ko avizeSita nAma mAnA jAyegA taba adhastana-adhastana graiveyaka, adhastana-madhyama graiveyaka, adhastana-uparitana graiveyaka nAma vizeSita nAma khlaayeNge| avizeSita nAma ke rUpa meM madhyamagraiveyaka ko mAnane para madhyama-adhastana graiveyaka, madhyama-madhyama graiveyaka, madhyama-uparima graiveyaka nAma vizeSita nAma hoNge| yadi uparima graiveyaka ko avizeSita nAma mAnA jAe to uparima-adhastana graiveyaka, uparima-madhyama graiveyaka, uparima-uparima graiveyaka ye nAma vizeSita nAma khlaayeNge| ina sabako bhI avizeSita nAma mAnA jAye to unake paryApta aura aparyApta ye vizeSita nAma khlaayeNge| (18) avisesie aNuttarovavAie, visesie vijayae vejayaMtae jayaMtae aparAjiyae savvaTThasiddhae / - etesiM pi savvesiM avisesiya-visesiya-pajattaya-apajjattayabhedA bhANiyavvA / Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 anuyogadvArasUtra [216-18] yadi anuttaropapAtika deva isa nAma ko avizeSita nAma kahA jAye to vijaya, vaijayanta, jayanta, . aparAjita, sarvArthasiddhavimAnadeva vizeSita nAma khlaayeNge| ina sabako bhI avizeSita nAma kI koTi meM grahaNa kiyA jAe to pratyeka ke paryApta aura aparyApta bheda vizeSita nAma rUpa haiN| (19) avisesie ajIvadavve, visesie dhammatthikAe adhammatthikAe AgAsatthikAe poggalatthikAe addhAsamae ya / __ avisesie poggalatthikAe visesie paramANupoggale dupaesie jAva aNaMtapaesie / se taM dunAme / - [216-19) yadi ajIvadravya ko avizeSita nAma mAnA jAye to dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, pudgalAstikAya aura addhAsamaya, ye vizeSita nAma hoNge| yadi pudgalastikAya ko bhI avizeSita nAma mAnA jAye to paramANupudgala, dvipradezika yAvat anantapradezika skandha, yaha nAma vizeSita khlaayeNge| . isa prakAra se dvinAma kA svarUpa jAnanA caahie| vivecana- ina satroM meM avizeSita aura vizeSita ina do apekSAoM se dvinAma kA varNana kiyA hai| tAtparya yaha hai ki pratyeka vastu sAmAnyavizeSAtmaka hai| saMgrahanaya sAmAnya aMza ko aura vyavahAranaya vizeSa ko pradhAnatA dekara svIkAra karatA hai| saMgrahanaya dvArA gRhIta avizeSita sAmAnyaekatva meM vyavahAranaya vidhipUrvaka bheda karatA hai| ina donoM nayoM kI dRSTi se ye nAma avizeSita aura vizeSita bana jAte haiN| inameM pUrva-pUrva avizeSita- sAmAnya aura uttarottara vizeSita--vizeSa nAma haiN| sUtrArtha sugama hai| sAmAnya-vizeSa nAmoM ke dvArA jIva aura ajIva dravyoM ke isa prakAra bheda karanA caahie| katipaya pAribhASika zabda- sUtra meM Agata prAyaH sabhI zabda pAribhASika haiN| lekina unameM se yahAM katipaya vizeSa zabdoM ke hI artha prastuta karate haiN| sammUchima jIva ve haiM jo tathAvidhakarma ke udaya se garbha ke binA hI utpanna ho jAte haiM / vyutkrAnti kA tAtparya utpatti hai| ataH jina jIvoM kI utpatti garbhajanma se hotI hai ve garbhavyutkrAntika jIva haiN| jo sarakate haiM, ve parisarpa kahalAte haiN| ye jIva bhujaparisarpa aura uraparisarpa ke bheda se do prakAra ke haiN| sAdika jIva chAtI se sarakane vAle hone se uraparisarpa kahalAte haiM aura jo jIva bhujAoM se sarakate haiM, ve bhujaparisarpa haiN| jaise godhA, nakula aadi| isa prakAra se dvinAma kI vaktavyatA jAnanA caahie| trinAma 217. se kiM taM tinAme ? tinAme tivihe paNNatte / taM jahA--davvaNAme 1 guNaNAme 2 pajavaNAme ya 3 / / [217 pra.] bhagavan ! trinAma kA kyA svarUpa hai ? [217 u.] AyuSman ! trinAma ke tIna bheda haiN| ve isa prakAra--1. dravyanAma, 2. guNanAma aura 3. pryaaynaam| Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAranirUpaNa 141 vivecana- tIna vikalpa vAlA nAma trinAma hai| sUtra meM dravya, guNa aura paryAya ko trinAma kA udAharaNa batalAyA hai| dravyaM, guNa, paryAya kA lakSaNa- una-una paryAyoM ko jo prApta karatA hai, usakA nAma dravya hai| yaha dravya zabda kA vyutpattimUlaka artha hai| isa artha ke pariprekSya meM jaina dArzanikoM ne dravya kI vyAkhyA do prakAra se kI haijo guNa aura paryAya kA AdhAra ho tathA utpAda, vyaya aura dhrauvya svabhAva vAlA ho, use dravya kahate haiN| trikAla sthAyI svabhAva vAle asAdhAraNa dharma ko guNa aura prati samaya palaTane vAlI avasthA ko athavA guNoM ke vikAra ko paryAya kahate haiN| guNa dhruva aura paryAyeM utpAda-vyaya rUpa haiN| ina dravya, guNa aura paryAya ke nAma ko kramazaH dravyanAma, guNanAma aura paryAyanAma kahate haiN| ___ krama se aba ina tInoM kA svarUpa batalAte haiN| (ka) dravyanAma 218. se kiM taM davvaNAme ? davvaNAme chavvihe paNNatte / taM jahA--dhammatthikAe 1 adhammatthikAe 2 AgAsatthikAe 3 jIvatthikAe 4 poggalatthikAe 5 addhAsamae 6 a / se taM davvaNAme / / [218 pra.] bhagavan ! dravyanAma kA kyA svarUpa hai ? [218 u.] AyuSman ! dravyanAma chaha prakAra kA hai| yathA--1. dharmAstikAya, 2. adharmAstikAya, 3. AkAzAstikAya, 4. jIvAstikAya, 5. pudgalAstikAya, 6. addhaasmy| vivecana-- sUtra meM dravyanAma ke rUpa meM vizva ke maulika upAdAnabhUta chaha dravyoM ke nAma batAye haiN| ina chaha dravyoM meM dharmAstikAya se lekara pudgalAstikAya paryanta pAMca mukhya dravya haiM aura addhAsamaya kI abhivyakti prAyaH pudgaloM ke mAdhyama se hone ke kAraNa usakI vizeSa sthiti hai| vartanA, pariNamana, paratva-aparatva Adi rUpoM ke dvArA usakA bodha hotA hai| dharmAstikAya Adi chaha dravyoM meM pudgala dravya hI mUrta hai| arthAt aindriyika anubhUti yogya hone ke sAtha rUpa, rasa, gaMdha, sparza guNoM se yukta hai, jabaki zeSa dravya amUrta-arUpI hone se indriyagamya nahIM haiN| isI dRSTi se prathama dharma se lekara jIva paryanta amUrta dravyoM kA aura inake bAda mUrta pudgala kA nirdeza kiyA hai| ___ dharma se lekara pudgala paryanta dravyoM ke sAtha astikAya vizeSaNa isalie diyA hai ki ye dravya astitrikAlAvasthAyI hone ke sAtha-sAtha kAya--bahupradezI haiN| 'asti' zabda yahAM pradezoM kA vAcaka hai, ataeva pradezoM ke kAya-piNDa rUpa dravya astikAya kahalAte haiN| addhAsamaya kA astitva vartamAna samaya rUpa hone se usake sAtha 'kAya' vizeSaNa nahIM lagAyA hai| (kha) guNanAma 219. se kiM taM guNaNAme ? guNaNAme paMcavihe paNNatte / taM jahA--vaNNaNAme 1 gaMdhaNAme 2 rasaNAme 3 phAsaNAme 4 Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 anuyogadvArasUtra saMThANaNAme 5 / [219 pra.] bhagavan ! guNanAma kA kyA svarUpa hai ? [219 u.] AyuSman ! guNanAma ke pAMca prakAra kahe haiN| jinake nAma haiM--1. varNanAma, 2. gaMdhanAma, 3. rasanAma, 4. sparzanAma, 5. sNsthaannaam| vivecana-- sUtra meM batAe gae guNanAma ke pAMcoM bheda pudgaladravya meM pAye jAte haiN| yadyapi dharmAstikAya Adi dravyoM ke apane-apane guNa haiM, parantu pudgaladravya ke sivAya zeSa dravyoM ke amUrta hone se unake guNa bhI amUrta haiN| isa kAraNa saMbhavataH unakA ullekha nahIM kiyA gayA hai| ina varNanAma Adi ke lakSaNa isa prakAra haiM varNanAma-- jisake dvArA vastu alaMkRta, anuraMjita kI jAye use varNa kahate haiN| isa varNa kA nAma varNanAma hai| varNa cakSurindriya kA viSaya hai| gaMdhanAma- jo sUMghA jAye vaha gaMdha hai| yaha ghrANendriya kA viSaya hai| isa gaMdha ke nAma ko gaMdhanAma kahate haiN| rasanAma- jo cakhA jAtA hai vaha rasa hai| yaha rasanendriya kA viSaya hai| rasa kA jo nAma vaha rasanAma hai| sparzanAma - jo sparzanendriya dvArA sparza karane para jAnA jAe vaha sparza hai aura isa sparza kA nAma sparzanAma saMsthAnanAma- AkAra, AkRti ko saMsthAna kahate haiN| isa saMsthAna ke nAma ko saMsthAnanAma kahate haiN| guNanAma ke ina pAMcoM bhedoM kA varNana isa prakAra haivarNanAma 220. se kiM taM vaNNaNAme ? vaNNanAme paMcavihe paNNatte / taM jahA--kAlavaNNanAme 1 nIlavaNNanAme 2 lohiyavaNNanAme 3 hAliddavaNNanAme 4 sukkilavaNNanAme 5 / se taM vaNNanAme / [220 pra.] bhagavan ! varNanAma kA kyA svarUpa hai ? [220 u.] AyuSman ! varNanAma ke pAMca bheda haiN| ve isa prakAra--1. kRSNavarNanAma, 2. nIlavarNanAma, 3. lohita (rakta) varNanAma, 4. hAridra (pIta) varNanAma, 5. shuklvrnnnaam| yaha varNanAma kA svarUpa hai| vivecana- sUtra meM varNanAma ke pAMca mUla bhedoM ke nAma batAye haiN| kAle, pIle, nIle Adi varNa (raMga) ke svarUpa ko sabhI jAnate haiN| katthaI, dhUsara Adi aura bhI varNa ke jo aneka prakAra haiM, ve ina kRSNa Adi pAMca maulika vargoM ke saMyoga se niSpanna hone ke kAraNa svatantra varNa nahIM haiN| isalie unakA pRthak ullekha nahIM kiyA hai| gaMdhanAma 221. se kiM taM gaMdhanAme ? gaMdhanAme duvihe paNNatte / taM jahA--surabhigaMdhanAme ya 1 durabhigaMdhanAme 2 / se taM gNdhnaame| [221 pra.] bhagavan ! gaMdhanAma kA kyA svarUpa hai ? Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAranirUpaNa 143 __ [221 u.] AyuSman ! gaMdhanAma ke do prakAra haiN| yathA--1. surabhigaMdhanAma, 2. durbhigNdhnaam| yaha gaMdhanAma kA svarUpa hai| vivecana-- sUtra meM gaMdhanAma ke mUla do bhedoM kA saMketa kiyA hai| jo gaMdha apanI ora AkRSTa karatI hai, vaha surabhigaMdha aura jo vimukha karatI hai, vaha durabhigaMdha hai| ina donoM ke saMyogaja aura bhI aneka bheda ho sakate haiM, parantu ina donoM kI pradhAnatA hone se unakA pRthak nirdeza nahIM kiyA hai| rasanAma 222. se kiM taM rasanAme ? rasanAme paMcavihe. paNNatte / taM jahA--tittarasaNAme 1 kaDuyarasaNAme 2 kasAyarasaNAme 3 aMbilarasaNAme 4 mahurarasaNAme ya 5 / se taM rasanAme / [222 pra.] bhagavan ! rasanAma kA kyA svarUpa hai ? [222 u.] AyuSman ! rasanAma ke pAMca bheda haiM / jaise--1. tiktarasanAma, 2. kaTukarasanAma, 3. kaSAyarasanAma, . 4. AmlarasanAma, 5. mdhurrsnaam| isa prakAra se rasanAma kA svarUpa jAnanA caahie| vivecana-- sUtra meM tikta, kaTu, kaSAya, Amla aura madhura ke bheda se rasa pAMca prakAra ke batalAye haiN| ina rasoM ke guNa, dharma, svabhAva isa prakAra haiM 1. tiktarasa kapha, aruci, pitta, tRSA, kuSTha, viSa, jvara Adi vikAroM ko naSTa karane vAlA hai| yaha rasa prAyaH nIma Adi meM pAyA jAtA hai| 2. gale ke roga kA upazamaka, kAlI mirca Adi meM pAyA jAne vAlA rasa kaTukarasa hai| 3. jo raktadoSa Adi kA nAzaka hai, aisA AMvalA, baher3A Adi meM pAyA jAne vAlA rasa kaSAyarasa hai| yaha svabhAvataH rUkSa, zIta evaM rocaka hotA hai| 4. imalI Adi meM rahA huA rasa Amlarasa hai| yaha jaTharAgni kA uddIpaka hai| pitta aura kapha kA nAza karatA hai, rucivardhaka hai| lokabhASA meM isako khaTTA rasa kahate haiN| 5. pittAdi kA zamana karane vAlA rasa madhura rasa hai| yaha rasa bAlaka, vRddha aura kSINa zakti vAloM ko lAbhadAyaka hotA hai tathA khAMDa, zakkara Adi mIThe padArthoM meM pAyA jAtA hai| sparzanAma 223. se kiM taM phAsaNAme ? phAsaNAme aTThavihe paNNatte / taM jahA kakkhaDaphAsaNAme 1 mauyaphAsaNAme 2 garuyaphAsaNAme 3 lahuyaphAsaNAme 4 sItaphAsaNAme 5 usiNaphAsaNAme 6 NiddhaphAsaNAme 7 lukkhaphAsaNAme 8 / se taM phAsaNAme / [223 pra.] bhagavan ! sparzanAma kA kyA svarUpa hai ? Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtra [223 u.] AyuSman ! sparzanAma ke ATha prakAra kahe haiN| unake nAma haiM--1. karkazasparzanAma, 2. mRdusparzanAma, 3. gurusparzanAma, 4. laghusparzanAma, 5. zItasparzanAma, 6. uSNasparzanAma, 7. snigdhasparzanAma, 8. rUkSasparzanAma / yaha sparzanAma kA svarUpa hai| 144 vivecana -- sUtra meM sparzanAma ke ATha prakAroM kA ullekha kiyA hai| ina ATha prakAroM meM se pratyeka ke sAtha nAma zabda jor3a dene para pUrA nAma ho jAtA hai| jaise karkazasparzanAma, mRdusparzanAma yAvat ruuksssprshnaam| pASANa Adi meM karkaza ---- khuradarAsparza rahatA hai| komala sparza mRdusparza kahalAtA hai| yaha vetra Adi meM pAyA jAtA hai| z2o adhaHpatana kA kAraNa ho aura lohe ke golaka Adi meM pAyA jAtA hai, vaha gurusparza hai| jo sparza prAyaH Urdhva, adho aura tiryak gamana meM kAraNa ho aura arkatUla (Aka kI ruI) Adi meM pAyA jAtA hai, vaha laghusparza hai| zItalatA -- ThaMDepana kA anubhava karAne meM jo hetu hai tathA barpha Adi meM pAyA jAtA hai, vaha zItasparza hai| jo uSNatA -- garmI kA bodhaka; AhArAdi ke pakAne kA kAraNa ho evaM agni Adi meM rahatA hai vaha uSNasparza hai| paraspara mile hue pudgaladravyoM ke saMzliSTa hone kA jo kAraNa ho aura telAdi padArthoM meM pAyA jAye, vaha snigdhasparza hai| jo pudgala dravyoM ke paraspara abandha kA kAraNa ho, aisA bhasmAdi kA sparza rUkSasparza hai| ina sparzoM kA jo nAma vaha tattat nAma vAlA sparzanAma samajhanA caahie| sparza ke ukta ATha bhedoM ke saMyogaja sparzoM kA bhI inhIM meM antarbhAva ho jAne se unakA pRthak nirdeza nahIM kiyA hai| saMsthAnanAma 224. se kiM taM saMThANaNAme ? saMThANaNAme paMcavihe paNNatte / taM jahA ---- parimaMDalasaMThANaNAme 9 vaTTasaMThANaNAme 2 taMsasaMThANaNAme 3 cauraMsaThANaNAme 4 AyatasaMThANaNAme 5 / se taM saMThANaNAme / se taM guNaNAme / [224 pra.] bhagavan ! saMsthAnanAma kA kyA svarUpa hai ? [224 u.] AyuSman ! saMsthAnanAma ke pAMca prakAra kahe gaye haiN| yathA- 1. parimaNDalasaMsthAnAma, 2. vRttasaMsthAnanAma, 3. tryasrasaMsthAnanAma, 4. caturasrasaMsthAnanAma, 5. aaytsNsthaannaam| yaha saMsthAnanAma kA svarUpa hai| isa prakAra se yaha guNanAma kI vyAkhyA samApta huI jAnanA caahie| vivecana----- sUtra meM saMsthAnanAma ke bhedoM ko batalAkara guNanAma kI vaktavyatA kI samApti kI sUcanA dI hai| saMsthAna ke pAMca bhedoM kA svarUpa prasiddha hai| jo thAlI, sUrya yA candramaNDala ke samAna gola ho, bIca meM kiMcinmAtra bhI khAlI sthAna na ho, aisA saMsthAna parimaNDalasaMsthAna kahalAtA hai| jabaki vRttasaMsthAna cUr3I ke samAna (bIca meM khAlI) gola hotA hai| tIna koNa (kone) vAle saMsthAna ko yatra tribhuja yA tikonA saMsthAna kahate haiM / tInoM bhujAoM kI lambAI caur3AI kI bhinnatA se yaha saMsthAna aneka prakAra kA ho sakatA hai| caturasrasaMsthAna meM cAroM koNa evaM lambAI-caur3AI samAna hotI hai, jabaki AyatasaMsthAna meM cAroM koNa samAna hone para bhI lambAI adhika aura caur3AI kama hotI hai| isa prakAra AkAroM kI bhinna-bhinnarUpatA se saMsthAnanAma ke mukhya pAMca bheda haiN| inake sivAya aura jo bhI Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAranirUpaNa 145 bhinna-bhinna AkRtiyAM sambhava haiM, unakA inhIM meM antarbhAva ho jAne se pAMca se adhika maulika saMsthAna sambhava nahIM isa prakAra se guNanAma kI vaktavyatA kA Azaya jAnanA caahie| paryAyanAma 225. se kiM taM pajjavanAme ? pajjavanAme aNegavihe paNatte / taM jahA--egaguNakAlae duguNakAlae jAva aNaMtaguNakAlae, egaguNanIlae duguNanIlae jAva aNaMtaguNanIlae, evaM lohiya-hAlidda-sukkilA vi bhANiyavvA / egaguNasurabhigaMdhe duguNasurabhigaMdhe jAva aNaMtaguNasurabhigaMdhe evaM durabhigaMdho vi bhANiyavvo / egaguNatitte duguNatitte jAva aNaMtaguNatitte, evaM kaDuya-kasAya-aMbila-mahurA vi bhaanniyvvaa| egaguNakakkhaDe duguNakakkhaDe jAva aNaMtaguNakakkhaDe, evaM mauya-garuya-lahuya-sIta-usiNaNiddha-lukkhA vi bhANiyavvA / se taM pajavaNAme / [225 pra.] bhagavan ! paryAyanAma kA kyA svarUpa hai ? [225 u.] AyuSman ! paryAyanAma ke aneka prakAra haiN| yathA--ekaguNa (aMza) kAlA, dviguNakAlA yAvat anantaguNakAlA, ekaguNanIlA, dviguNanIlA yAvat anantaguNanIlA tathA isI prakAra lohita (rakta), hAridra (pIta) aura zuklavarNa kI paryAyoM ke nAma bhI samajhanA caahie| ___ ekaguNasurabhigaMdha, dviguNasurabhigaMdha yAvat anantaguNasurabhigaMdha, isI prakAra durabhigaMdha ke viSaya meM bhI kahanA caahie| ekaguNatikta, dviguNatikta yAvat anantaguNatikta, isI prakAra kaTuka, kaSAya, amla evaM madhura rasa kI paryAyoM ke lie bhI kahanA caahie| ekaguNakarkaza, dviguNakarkaza yAvat anantaguNakarkaza, isI prakAra mRdu, guru, laghu, zIta, uSNa, snigdha, rUkSa sparza kI paryAyoM kI vaktavyatA hai| yaha paryAyanAma kA svarUpa hai| vivecanasUtra meM paryAyanAma kI vyAkhyA kI hai| paryAya kA svarUpa pahale batAyA jA cukA hai| paryAya dravya ke samAna sarvadA sthAyI dhruva rUpa na hokara utpatti-vinAza rUpoM ke mAdhyama se parivartita hotI rahatI hai| ___ prastuta prasaMga meM guNoM ko mAdhyama banAkara paryAya kA svarUpa batAyA hai| paryAya ekaguNa (aMza) kRSNa Adi rUpa haiN| arthAt jisa paramANu Adi dravya meM kRSNaguNa kA eka aMza ho vaha paramANu Adi dravya ekaguNakRSNavarNa Adi vAlA hai| isI prakAra do Adi aMza se lekara ananta aMzoM taka ke lie jAnanA caahie| ye sabhI aMza paryAya haiN| pudgalAstikAya ke do bheda haiM--aNu aura skandha / inameM se skandhoM meM to pAMca varNa, do gaMdha, pAMca rasa aura ATha sparza kula milAkara bIsa guNa aura paramANuoM meM karkaza, mRdu, guru, laghu ye cAra sparza nahIM hone se kula solaha guNa pAye jAte haiM tathA eka paramANu meM zeSa rahe zIta-uSNa, snigdha-rUkSa ina cAra sparzoM meM se bhI eka samaya meM Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 anuyogadvArasUtra avirodhI do sparza tathA eka varNa, eka gaMdha, eka rasa, isa prakAra kula pAMca guNa aura unake paryAya sambhava haiN| ye varNa Adi guNa mUrta vastu --pudgala se kabhI vilaga nahIM hote haiM kintu inake eka, do Adi rUpa aMza rUpAntarita hote rahate haiN| tabhI dravya ke avasthAntara hone kA bodha hotA hai| jaise kisI paramANu meM sarvajaghanya (ekaguNa) kRSNAdi guNa haiM, ve do aMza kRSNAdi guNoM ke Ane para nivRtta ho jAte haiN| isalie kRSNAdi guNoM ke ye eka, do, tIna yAvat asaMkhyAta aura ananta aMza saba paryAya haiN| pudgalAstikAya ke guNa-paryAyoM kA ullekha kyoM ?-- jaise ye varNa, gaMdha Adi guNa aura inake aMza rUpa paryAya pudgalAstikAya meM pAe jAte haiM, usI prakAra dharmAstikAya Adi meM bhI gatihetutva, sthitihetutva Adi guNa aura pratyeka meM ananta agurulaghu rUpa paryAya pAe jAte haiN| parantu amUrta hone se unakA ullekha nahIM karake indriya-pratyakSa hone se pudgala kI dravya, guNa aura paryAyarUpatA kA hI yahAM ullekha kiyA hai| - isa prakAra dravya, guNa aura paryAya ke bheda se trinAma kI vyAkhyA karane ke bAda aba prakArAntara se punaH trinAma kI eka aura vyAkhyA karate haiN| trinAma kI vyAkhyA kA dUsarA prakAra 223.taM puNa NAma tivihaM itthI 1 purisaM 2 NapuMsagaM 3 ceva / eesiM tihaM pi ya aMtammi parUvaNaM vocchaM // 18 // tattha purisassa aMtA A I U o ya hoMti cattAri / te ceva itthiyAe havaMti okAraparihINA // 19 // aMti ya iM ti ya u ti ya aMtA u NapuMsagassa boddhavvA / etesiM tiNhaM pi ya vocchAmi nidasaNe etto // 20 // AkAraMto rAyA IkAraMto girI ya siharI ya / UkAraMto viNhU dumo oaMtAo purisANaM // 21 // AkAraMtA mAlA IkAraMtA sirI ya lacchI ya / UkAraMtA jaMbU vahU ya aMtA u itthINaM // 22 // aMkAraMtaM dhanaM iMkAraMtaM napuMsakaM acchi / uMkAraMtaM pIluM mahuM ca aMtA NapuMsANaM // 23 // se taM tiNAme / [226] usa trinAma ke punaH tIna prakAra haiN| jaise--1. strInAma, 2. puruSanAma aura 3. npuNsknaam| ina tInoM prakAra ke nAmoM kA bodha unake antyAkSaroM dvArA hotA hai| // 18 // puruSanAmoM ke aMta meM A, I, U, o' ina cAra meM se koI eka varNa hotA hai tathA strInAmoM ke aMta meM 'o' ko chor3akara zeSa tIna (A, I, U) varNa hote haiN| // 19 // ____jina zabdoM ke anta meM aM, iM yA uM varNa ho, unako napuMsakaliMga vAlA samajhanA caahie| aba ina tInoM ke udAharaNa kahate haiN| // 20 // Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAranirUpaNa 147 AkArAnta puruSa nAma kA udAharaNa rAyA (rAjA) hai| IkArAnta kA udAharaNa girI (giri) tathA siharI (zikharI) hai| UkArAnta kA udAharaNa viNhU (viSNu) aura okArAnta kA dumo (drumo-vRkSa) hai| // 21 // strInAma meM 'mAlA' yaha pada AkArAnta kA, sirI (zrI) aura lacchI (lakSmI) pada IkArAnta, jambU (jAmuna vRkSa), vahU (vadhU) UkArAnta nArI jAti ke (nAmoM ke) udAharaNa haiN| // 22 // dhannaM (dhAnya) yaha prAkRtapada aMkArAnta napuMsaka nAma kA udAharaNa hai| acchi (akSi) yaha iMkArAnta napuMsakanAma kA tathA pIluM (pIlu-vRkSa vizeSa) mahu~ (madhu) ye uMkArAnta napuMsakanAma ke pada haiN| // 23 // isa prakAra yaha trinAma kA svarUpa hai| vivecana- sUtra meM prakArAntara se trinAma kA svarUpa spaSTa kiyA hai| dravyAdi sambandhI nAma strI, puruSa aura napuMsaka liMga ke bheda se tIna prakAra ke haiM aura ina tInoM liMgoM kA bodha una-una nAmoM ke anta meM Agata AkArAdi varNoM dvArA hotA hai| prAkRta bhASA kI taraha saMskRta meM bhI liMgApekSayA zabdoM ke tIna prakAra haiM, lekina hindI meM puruSa aura strI liMga zabda hI mAne gaye haiN| ataH hindI meM trinAmatA nahIM hai| . isa prakAra vyAkaraNazAstra kI dRSTi se liMgAnusAra yaha trinAma kA svarUpa jAnanA caahie| caturnAma 227. se kiM taM catuNAme ? catuNAme cauvvihe paNNatte / taM jahA--AgameNaM 1 loveNaM 2 payaIe 3 vigAreNaM 4 / [227 pra.] bhagavan ! caturnAma kA kyA svarUpa hai ? [227 u.] AyuSman ! caturnAma ke cAra prakAra haiN| yathA--1. AgamaniSpannanAma, 2. lopaniSpannanAma, 3. prakRtiniSpannanAma, 4. vikaarnisspnnnaam| 228. se kiM taM AgameNaM ? AgameNaM padmAni payAMsi kuNDAni / se taM AgameNaM / [228 pra.] bhagavan ! AgamaniSpannanAma kA kyA svarUpa hai ? [228 u.] AyuSman ! padmAni, payAMsi, kuNDAni Adi ye saba AMgamaniSpannanAma haiN| 229. se kiM taM loveNaM ? loveNaM te atra te'tra, paTo atra paTo'tra, ghaTo atra ghaTo'tra, ratho atra ratho'tra / se taM lovennN| [229 pra.] bhagavan ! lopaniSpannanAma kA kyA svarUpa hai ? [229 u.] AyuSman ! te+atra te'tra, paTo+atra--paTo'tra, ghaTo+atra--ghaTo'tra, ratho+atra--ratho'tra, ye lopaniSpannanAma haiN| 230. se kiM taM pagatIe ? agnI etau, paTU imau, zAle ete, mAle ime / se taM pagatIe / Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 anuyogadvArasUtra [230 pra.] bhagavan ! prakRtiniSpannanAma kA kyA svarUpa hai ? [230 u.] AyuSman ! agnI etau, paTU imau, zAle ete, mAle ime ityAdi prayoga prakRtiniSpannanAma haiN| 231. se kiM taM vikAreNaM ? vikAreNaM daNDasya agraM daNDAgram, sA AgatA sA''gatA, dadhi idaM dadhIdam, nadI Ihate nadIhate, madhu udakaM madhUdakam, bahu Uhate bahUhate / se taM vikAreNaM / se taM cauNAme / [231 pra.] bhagavan ! vikAraniSpannanAma kA kyA svarUpa hai ? [231 u.] AyuSman ! daNDassa+agraM--daNDAgram, sA+AgatA sA''gatA, dadhi+idaM dadhIdaM, nadI+IhatenadIhate, madhu+udakaM-madhUdakaM, bahu+Uhate-bahUhate, ye saba vikAraniSpanna nAma haiN| isa prakAra se yaha caturnAma kA svarUpa hai| vivecana-- sUtra 227 se 231 taka pAMca sUtroM meM ApekSika niSpannatAoM dvArA caturnAma kA svarUpa spaSTa kiyA gayA hai| Agama, lopa, prakRti aura vikAra ina cAra kAraNoM se niSpanna hone se caturnAma ke cAra prakAra haiN| ina AgamaniSpanna Adi ke lakSaNa isa prakAra haiM AgamaniSpanna- kisI varNa ke Agama-prApti se niSpanna pada AgamaniSpanna kahalAte haiN| jaise padmAni ityaadi| inameM 'dhuTsvarAd ghuTi nuH (kAtaMtravyAkaraNa sUtra 24)' sUtra dvArA Agama kA vidhAna hone se padmAni Adi zabda AgamaniSpanna ke udAharaNa haiN| isI prakAra 'saMskAra' ityAdi zabdoM ke lie jAnanA cAhie ki inameM suTa kA Agama hone se 'saMskAra' yaha AgamaniSpanna nAma haiN| lopaniSpanna- kisI varNa ke lopa-apagama se jo zabda niSpanna hote haiM unheM lopaniSpannanAma kahate haiN| jaise te+atra te'tra ityaadi| ina zabdoM meM edotparaH padAnte' (kAtaMtravyAkaraNa sUtra 115) sUtra dvArA akAra kA lopa hone se yaha lopaniSpannanAma haiN| isI prakAra manas+ISA--manISA (buddhi), bhramatIti bhrUH ityAdi zabda sakAra, makAra Adi vargoM ke lopa se niSpanna hone ke kAraNa lopaniSpannanAma haiN| prakRtiniSpanna-- jo prayoga jaise haiM unakA vaisA hI rUpa rahanA prakRtibhAva hai| ataH jina prayogoM meM prakRtibhAva hone se kisI prakAra kA vikAra (parivartana) na hokara mUla rUpa meM hI rahate haiM, unheM prakRtiniSpannanAma kahate haiN| ye prayoga vyAkaraNika vibhakti Adi se saMyukta hote haiN| jaise--'agnI etau' ityAdi shbd| yahAM 'dvivacanamano' (kA.sUtra 62) sUtra dvArA prakRtibhAva kA vidhAna kiye jAne se sandhi nahIM huii| yaha prakRtiniSpannanAma kA udAharaNa hai| vikAraniSpanna- kisI varNa kA varNAntara ke rUpa meM hone ko vikAra kahate haiN| vikAra se niSpanna hone vAlA nAma vikAraniSpannanAma kahalAtA hai| arthAt jisa nAma meM kisI eka varNa ke sthAna para dUsare varNa kA prayoga hotA hai vaha vikAraniSpannanAma hai| jaise--'daMDasya+agram daMDAgram' aadi| ina udAharaNoM meM 'samAnaH savarNe dIrdhIbhavati parazca lopam' (kA. 24) sUtra dvArA AkAra rUpa dIrgha varNAtmaka vikAra kiye jAne se ye vikAraniSpannanAma ke udAharaNa haiN| isI prakAra anyAnya vikAraniSpanna nAmoM kA vicAra svayaM kara lenA caahie| zabdazAstra kI dRSTi se sabhI zabda prakRti pratyaya Agama Adi kisI-na-kisI eka se niSpanna hote haiN| Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAranirUpaNa 149 Dittha, Davittha Adi avyutpanna mAne gaye zabda bhI zAkaTAyana ke mata se vyutpanna haiM aura unakA ina Agama Adi cAra nAmoM meM se kisI na kisI eka meM samAveza ho jAtA hai| yaha caturnAma kI vyAkhyA hai| paMcanAma 232. se kiM taM paMcanAme ? paMcanAme paMcavihe paNNatte / taM jahA--nAmikaM 1 naipAtikaM 2 AkhyAtikaM 3 aupasargikaM 4 mizraM 5 ca / azva iti nAmikam, khalviti naipAtikam, dhAvatItyAkhyAtikam, pari ityaupasargikam, saMyata iti mizram / se taM paMcanAme / [232 pra.] bhagavan ! paMcanAma kA kyA svarUpa hai ? [232 u.] AyuSman ! paMcanAma pAMca prakAra kA hai| ve pAMca prakAra haiM-1. nAmika, 2. naipAtika, 3. AkhyAtika, 4. aupasargika aura 5. mishr| jaise--'azva' yaha nAmikanAma kA, khalu' naipAtikanAma kA, 'dhAvati' AkhyAtikanAma kA, 'pari' aupasargika aura 'saMyata' yaha mizranAma kA udAharaNa hai| yaha paMcanAma kA svarUpa hai| vivecana-- sUtra meM paMcanAma ke pAMca prakAroM kA nirdeza kiyA hai| ina nAmika Adi pAMcoM meM samasta zabdoM kA saMgraha ho jAne se paMcanAma kahe jAte haiN| kyoMki zabda yA to kisI vastu kA vAcaka hotA hai athavA nipAta se, kriyA kI mukhyatA se, upasargoM se, saMjJA (nAma) ke sAtha upasarga ke saMyoga se apane abhidheya-vAcya kA bodha karAtA hai| jaise--'azva' zabda vastu kA vAcaka hone se nAmika hai| 'khalu' zabda nipAtoM meM paThita hone se naipAtika hai| kriyApradhAna hone se 'dhAvati' yaha tiGganta pada AkhyAtika hai| 'pari' yaha pra, parA, ap, sam Adi upasargoM meM paThita hone se aupasargika hai tathA 'saMyataH' yaha subanta pada sam upasarga aura yat dhAtu ina donoM ke saMyoga se banA hone ke kAraNa mizra hai| isa prakAra se yaha paMcanAma kA svarUpa hai| chahanAma 233. se kiM taM chanAme ? chanAme chavvihe paNNatte / taM jahA--udaie 1 uvasamie 2 khaie 3 khaovasamie 4 pAriNAmie 5 sannivAtie 6 / [233 pra.] bhagavan ! chahanAma kA kyA svarUpa hai ? [233 u.] AyuSman ! chahanAma ke chaha prakAra kaheM haiN| ve ye haiM--1. audayika, 2. aupazamika, 3. kSAyika, 4. kSAyopazamika, 5. pAriNAmika aura 6. saannipaatik| vivecana-- yahAM chahanAma ke prakaraNa meM nAma aura nAmavAle arthoM meM abhedopacAra karake chaha bhAvoM kI prarUpaNA kI hai| sUtrokta udaie-audayika Adi se audayikabhAva, aupazamikabhAva, kSAyikabhAva, kSAyopazamikabhAva, Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 anuyogadvArasUtra pAriNAmikabhAva aura sAnnipAtikabhAva isa prakAra samagra pada kA grahaNa kiyA gayA hai| ina audayikabhAva Adi ke lakSaNa isa prakAra haiM 1. audayikabhAva- jJAnAvaraNa Adi ATha prakAra ke karmoM ke vipAka kA anubhava karane ko udaya kahate haiN| isa udaya kA athavA udaya se niSpannabhAva (paryAya) kA nAma audayikabhAva hai| 2. aupazamikabhAva- sattA meM rahate hue bhI karmoM kA udaya meM nahIM rahanA arthAt AtmA meM karma kI nija zakti kA kAraNavaza prakaTa na honA yA pradeza aura vipAka donoM prakAra ke karmodaya kA ruka jAnA upazama hai| jaise bhasmarAzi se AcchAdita agni chipI rahatI hai, usI prakAra isa upazama avasthA meM karmoM kA udaya nahIM hotA hai, kintu ve sattA meM sthita rahate haiN| isa upazama kA nAma hI aupazamikabhAva hai| athavA isa upazama se niSpanna bhAva ko aupazamikabhAva kahate haiN| yaha bhAva sAdi-sAnta hai| 3.kSAyikabhAva- karma ke Atyantika vinAza hone ko kSaya kahate haiN| yaha kSaya hI kSAyika hai| athavA kSaya se jo bhAva utpanna hotA hai vaha kSAyikabhAva hai| sArAMza yaha ki karma ke Atyantika kSaya se prakaTa hone vAlA bhAva kSAyikabhAva hai| yaha bhAva sAdi-ananta hai| 4.kSAyopazamikabhAva- karmoM kA kSaya aura upazama honA kSayopazama hai| yaha kSayopazama hI kSAyopazamikabhAva hai| athavA kSayopazama se jo bhAva utpanna hotA hai vaha kSAyopazamikabhAva hai| yaha bhAva kucha bujhI huI aura kucha nahIM bujhI huI agni ke samAna jAnanA caahie| tAtparya yaha huA ki isa kSayopazama meM kitaneka sarvaghAtispardhakoM kA udayAbhAvI kSaya aura kitaneka sarvaghAtispardhakoM kA sadavasthA rUpa upazama hotA hai aura dezaghAti prakRti kA udaya rahatA hai| isIlie isa bhAva ko kucha bujhI huI aura kucha nahIM bujhI huI agni kI upamA dI hai| kSayopazama se karma ke udayAvalipraviSTa maMda rasaspardhakoM kA kSaya aura anudIyamAna rasaspardhakoM kI sarvaghAtinI vipAkazakti kA nirodha yA dezaghAti rUpa meM pariNamana hotA hai| yadyapi kSayopazama meM kucha karmoM kA udaya rahatA hai kintu unakI zakti atyanta kSINa ho jAne ke kAraNa ve jIva ke guNoM ko ghAtane meM samartha nahIM hote haiN| pUrNazakti ke sAtha karmoM kA udaya meM na Akara kSINazakti hokara udaya meM AnA hI yahAM kSaya yA udayAbhAvI kSaya aura sattAgata sarvaghAti karmoM kA udaya meM na AnA hI sadavasthArUpa upazama kahalAtA hai| yadyapi dezaghAtI karmoM kA udaya hone kI apekSA yahAM audayika bhAva bhI mAnA jA sakatA hai kintu guNa ke prakaTa hone vAle aMza kI apekSA ise kSAyopazamikabhAva kahA hai| 5. pAriNAmikabhAva- amuka-amuka rUpa se vastuoM kA pariNamana honA pariNAma aura yaha pariNAma hI pAriNAmikabhAva hai| athavA usa pariNAma se jo bhAva utpanna hotA hai vaha pAriNAmikabhAva hai| athavA jisake kAraNa mUla vastu meM kisI prakAra kA parivartana na ho, vastu kA svabhAva meM hI pariNata hote rahanA pAriNAmikabhAva hai| 6.sAnnipAtikabhAva- ina pAMcoM bhAvoM meM se do-tIna Adi bhAvoM kA milanA sannipAta hai, yaha sannipAta hI sAnnipAtikabhAva hai| athavA isa sannipAta se jo bhAva utpanna hotA hai, vaha sAnnipAtikabhAva kahalAtA hai| aba ina bhAvoM kA vistAra se svarUpa nirUpaNa karate haiN| Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 151 nAmAMdhikAranirUpaNa audayikabhAva 234. se kiM taM udaie ? . udaie duvihe paNNatte / taM jahA--udae ya 1 udayaniSphaNNe ya 2 / [234 pra.] bhagavan ! audayikabhAva kA kyA svarUpa hai ? [234 u.] AyuSman ! audayikabhAva do prakAra kA hai| jaise--1. audayika aura 2. udayaniSpanna / 235. se kiM taM udae ? udae aTThaNhaM kammapagaDINaM udaeNaM / se taM udae / [235 pra.] bhagavan ! audayika kA kyA svarUpa hai ? [235 u.] AyuSman ! jJAnAvaraNAdika ATha karmaprakRtiyoM ke udaya se hone vAlA audayikabhAva hai| 236. se kiM taM udayaniSphaNNe ? udayanipphaNNe duvihe paNNatte / taM jahA--jIvodayanipphanne ya 1 ajIvodayanipphanne ya 2 / [236 pra.] bhagavan ! udayaniSpanna audayikabhAva kA kyA svarUpa hai ? [236 u.] AyuSman ! udayaniSpanna audayikabhAva ke do prakAra haiM--1. jIvodayaniSpanna, 2. ajiivodynisspnn| vivecana- ye tIna sUtra audayikabhAva nirUpaNa kI bhUmikA haiN| jJAnAvaraNAdi ATha karmoM kA udaya aura karmoM ke udaya se hone vAlA bhAva-paryAya audayikabhAva hai| ina donoM bhedoM meM paraspara kAryakAraNabhAva hai| jJAnAvaraNa Adi ATha karmoM kA udaya hone para tajjanya avasthAyeM utpanna hone se karmodaya kAraNa hai aura tajjanya avasthAyeM kArya haiM evaM una-una avasthAoM ke hone para vipAkonmukhI karmoM kA udaya hotA hai, isa dRSTi se avasthAyeM kAraNa haiM aura vipAkonmukha karmodaya kArya hai| ___udayaniSpanna ke jIvodayaniSpanna aura ajIvodayaniSpanna bheda mAnane kA kAraNa yaha hai ki karmodaya ke jIva aura ajIva yaha do mAdhyama haiN| ataH karmodayajanya jo avasthAyeM sAkSAt jIva ko prabhAvita karatI haiM athavA karma ke udaya se jo paryAyeM jIva meM niSpanna hotI haiM, ve jIvodayaniSpanna aura ajIva ke mAdhyama se jina avasthAoM kA udaya hotA hai, ve ajIvodayaniSpanna audayikabhAva haiN| jIvodayaniSpanna audayikabhAva 237. se kiM taM jIvodayaniSphanne ? jIvodayaniSphanne aNegavihe paNNatte / taM jahA--Neraie tirikkhajoNie maNusse deve, puDhavikAie jAva vaNassaikAie, tasakAie, kohakasAyI jAva lohakasAyI, itthIvedae purisavedae NapuMsagavedae, kaNhalese evaM nIla0 kAu0 teu0 pamha0 sukkalese, micchAiiTThI avirae aNNANI AhArae chaumatthe sajogI saMsAratthe asiddhe / se taM jIvodayanipphanne / [237 pra.] bhagavan ! jIvodayaniSpanna audayikabhAva kA kyA svarUpa hai ? Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 anuyogadvArasUtra / [237 u.] AyuSman ! jIvodayaniSpanna audayikabhAva aneka prakAra kA kahA gayA hai| yathA nairayika, tiryaMcayonika, manuSya, deva, pRthvIkAyika yAvat vanaspatikAyika, trasakAyika, krodhakaSAyI yAvat lobhakaSAyI, strIvedI, puruSavedI, napuMsakavedI, kRSNalezyI, nIla-kApota-teja-padma-zuklalezyI, mithyAdRSTi, avirata, ajJAnI, AhAraka, chadmastha, sayogI, saMsArastha, asiddha / yaha jIvodayaniSpanna audayikabhAva kA svarUpa hai| ajIvodayaniSpanna audayikabhAva 238. se kiM taM ajIvodayaniSphanne ? ajIvodayaniSphanne cohasavihe paNNatte / taM jahA-orAliyaM vA sarIraM 1 orAliyasarIrapayogapariNAmiyaM vA davvaM 2 veuvviyaM vA sarIraM 3 veuvviyasarIrapayogapariNAmiyaM vA davvaM 4 evaM AhAragaM sarIraM 6 teyagaM sarIraM 8 kammagaM sarIraM ca bhANiyavvaM 10 payogapariNAmie vaNNe 11 gaMdhe 12 rase 13 phAse 14 / se taM ajIvodayaniSphaNNe / se taM udayaniSphaNNe / se taM udae / [238 pra.] bhagavan ! ajIvodayaniSpanna audayikabhAva kA kyA svarUpa hai ? [238 u.] AyuSman ! ajIvodayaniSpanna audayikabhAva caudaha prakAra kA kahA hai| yathA--1. audArikazarIra, 2. audArikazarIra ke vyApAra se pariNAmita-gRhIta dravya, 3. vaikriyazarIra, 4. vaikriyazarIra ke prayoga se pariNAmita dravya, isI prakAra 5-6. AhArakazarIra aura AhArakazarIra ke vyApAra se pariNAmita dravya, 7-8. taijasazarIra aura taijasazarIra ke vyApAra se pariNAmita dravya, 9-10. kArmaNazarIra aura kArmaNazarIra ke vyApAra se pariNAmita dravya tathA 11-14. pAMcoM zarIroM ke vyApAra se pariNAmita varNa, gaMdha, rasa, sparza drvy| isa prakAra se yaha ajIvodayaniSpanna audayikabhAva tathA udayaniSpanna aura audayika donoM prakAra ke audayikabhAvoM kI prarUpaNA jAnanA caahie| vivecana-- ina do sUtroM meM jIvodayaniSpanna aura ajIvodayaniSpanna audayikabhAva kA nirUpaNa kiyA hai| karmoM ke udaya se jIva meM udita hone vAlA bhAva jIvodayaniSpanna aura ajIva ke mAdhyama se udita hone vAlA bhAva ajIvodayaniSpanna audayikabhAva hai| jIvodayaniSpanna audayikabhAva meM nAraka Adi cAra gatiyAM, krodhAdi cAra kaSAya, tIna veda, mithyAdarzana, ajJAna, chaha lezyAyeM, asaMyama, saMsAratva, asiddhatva Adi parigaNita kiye gaye haiM, kyoMki ye saba bhAva karma ke udaya se jIva meM hI niSpanna hote haiN| jaise ki gatinAmakarma ke udaya se manuSyagati Adi gatiyAM utpanna hotI haiM aura ina gatiyoM kA udaya hone para jIva manuSya, tiryaMca Adi kahalAtA hai| isI prakAra krodhAdi cAroM kaSAyoM kA udaya kaSAyacAritramohanIyakarmajanya hai tathA nokaSAyacAritramohanIya kA udaya hone para strI Adi vedatrika, hAsyAdi nokaSAya niSpanna hote haiN| mithyAtvamohanIya ke udaya se mithyAdarzana aura jJAnAvaraNa ke udaya se ajJAna hotA hai| lezyAeM kaSAyAnuraMjita yogapravRtti rUpa haiM aura yoga zarIranAmakarma ke udaya ke phala haiN| cAritramohanIya ke sarvaghAtispardhakoM ke udaya se asaMyatabhAva tathA kisI bhI karma kA udaya rahane taka asiddhatvabhAva evaM saMsArasthatva Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAranirUpaNa bhAva hotA hai / isI prakAra karmodaya se jIva meM jo bhI anya paryAya niSpanna hoM, ve saba jIvodayaniSpanna audayikabhAva rUpa haiN| sUtrakAra dvArA sUtra meM jIvodayaniSpanna ke rUpa meM kiye gaye katipaya nAmoM kA ullekha upalakSaNa mAtra hai / ataH inake samAna hI nidrA, nidrAnidrA Adi nidrApaMcaka prabhRti jo bhI jIva ke svAbhAvika guNoM ke ghAtaka karma haiM, una sabake udaya se utpanna paryAyoM ko jIvodayaniSpanna audayikabhAvarUpa samajhanA caahie| ajIvodayaniSpanna audayikabhAva ke bhI aneka prakAra batAye haiN| jaise audArika Adi zarIra / ina zarIrAdi ko ajIvodayaniSpanna audayikabhAva isalie kahA hai ki yadyapi nArakatva Adi paryAyoM kI taraha audArika Adi zarIra bhI jIva ke hote haiM, lekina audArika Adi zarIranAmakarmoM kA vipAka mukhyatayA zarIra rUpa pariNata pudgaloM meM hone se inheM pudgalavipAkI prakRtiyoM meM parigaNita kiyA hai aura pudgala ajIba hai| ataH inako ajIvodaya - niSpanna audayikabhAva rUpa mAnA jAtA hai| aupazamikabhAva 153 239. se kiM taM uvasamie ? uvasamie duvihe paNNatte / taM jahA-- uvasame ya 1 uvasamanipphaNNe ya 2 / [239 pra.] bhagavan ! aupazamikabhAva kA kyA svarUpa hai ? [239 u.] AyuSman ! aupazamikabhAva do prakAra kA hai| vaha isa prakAra -- 1. upazama aura 2. upazama niSpanna / 240. se kiM taM uvasame ? usame mohaNijjassa kammassa uvasameNaM / se taM uvasame / [240 pra.] bhagavan ! upazama (aupazamika) kA kyA svarUpa hai ? [ 240 u. ] AyuSman ! mohanIyakarma ke upazama se hone vAle bhAva ko upazama (aupazamika) bhAva kahate haiN| 241. se kiM taM uvasamaniSphaNNe ? uvasamanipphaNNe aNegavihe paNNatte / taM jahA-- uvasaMtakohe jAva uvasaMtalobhe uvasaMtapejje uvasaMtadose uvasaMtadaMsaNamohaNijje uvasaMtacarittamohaNijje uvasaMtamohaNijje uvasamiyA sammattaladdhI uvasamiyA carittaladdhI uvasaMtakasAyachaumatthavItarAge / se taM uvasamanipphaNNe / se taM uvasamie / [241 pra.] bhagavan ! upazamaniSpanna aupazamikabhAva kA kyA svarUpa hai ? [241 u.] AyuSman ! upazamaniSpanna aupazamikabhAva ke aneka prakAra haiN| jaise ki upazAMtakrodha yAvat upazAMtalobha, upazAMtarAga, upazAMtadveSa, upazAMtadarzanamohanIya, upazAMtacAritramohanIya, upazAMtamohanIya, aupazamika samyaktvalabdhi, aupazamika cAritralabdhi, upazAMtakaSAyachadmasthavItarAga Adi upazamaniSpanna aupazamikabhAva haiN| isa prakAra se aupazamikabhAva kA svarUpa jAnanA caahie| Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 anuyogadvArasUtra vivecana-- sUtrakAra ne ina tIna sUtroM meM aupazamikabhAva kA svarUpa batalAyA hai| upazama se hone vAlA aupazamika bhAva do prakAra kA hai| eka prakAra kA aupazamika bhAva to vaha hai jo mohanIyakarma ke upazama se hotA mohanIyakarma, darzanamohanIya aura cAritramohanIya ke bheda se do prakAra kA hai| darzanamohanIya ke udaya se jIva AtmasvarUpa kA darzana, zraddhAna karane meM asamartha rahatA hai| usakI zraddhA-pratIti yathArtha nahIM hotI hai aura cAritramohanIya ke udaya rahate jIva AtmasvarUpa meM sthira nahIM ho pAtA hai| darzanamohanIya ke tIna bhedoM aura cAritramohanIya ke 25 bhedoM ko milAne se mohanIyakarma ke aTThAIsa bheda haiN| mohanIyakarma kA pUrNa upazama gyArahaveM guNasthAna meM hotA darzanamohanIya ke upazama se samyaktvalabdhi kI aura cAritramohanIya ke upazama se cAritralabdhi kI prApti hotI hai| yaha batalAne ke lie sUtra meM uvasamiyA sammattaladdhI, uvasamiyA carittaladdhI yaha do pada diye haiN| dUsare upazamaniSpanna aupazamikabhAva ke aneka bheda darzanamohanIya aura cAritramohanIya ke aneka prabhedoM ke upazAMta hone kI apekSA se jAnanA caahie| isIlie upazAMtakrodha Adi kA nirdeza kiyA hai| upazAMtakaSAyachamasthavItarAga- isameM upazAMtakaSAya, chadmastha aura vItarAga, yaha tIna zabda haiM / arthAt kaSAya ke upazAMta ho jAne se rAga-dveSa kA sarvathA udaya nahIM hai, kintu chadma (jJAnAvaraNa Adi AvaraNabhUta ghAtikarma) abhI zeSa haiN| isa prakAra kI sthiti upazAMtakaSAyachadmasthavItarAga kahalAtI hai| isameM mohanIyakarma kI sattA to hai, kintu udaya nahIM hone se zarad Rtu meM hone vAle sarovara ke jala kI taraha mohanIyakarma ke upazama se utpanna hone vale jIva ke nirmala pariNAma hote haiN| kSAyikabhAva 242. se kiM taM khaie ? khaie duvihe paNNatte / taM jahA--khae ya 1 khyaniSphaNNo ya 2 / [242 pra.] bhagavan ! kSAyikabhAva kA kyA svarUpa hai ? [242 u.] AyuSman ! kSAyikabhAva do prakAra kA kahA gayA hai| yathA--1. kSaya aura 2. kssynisspnn| 243. se kiM teM khae ? khae aTThaNhaM kammapagaDINaM khaeNaM / se taM khae / [243 pra.] bhagavan ! kSaya-kSAyikabhAva kise kahate haiM ? [243 u.] AyuSman ! ATha karmaprakRtiyoM ke kSaya se hone vAlA bhAva kSAyika hai| 244. se kiM taM khayaniSphaNNe ? khayaniSphaNNe aNegavihe paNNatte / taM jahA--uppaNNaNANadaMsaNadhare-arahA jiNe kevalI khINaAbhiNibohiyaNANAvaraNe khINasuyaNANAvaraNe khINaohiNANAvaraNe khINamaNapajjavaNANAvaraNe khINakevalaNANAvaraNe aNAvaraNe NirAvaraNe khINAvaraNe NANAvaraNijjakammavippamukke, kevaladaMsI savvadaMsI khINanidde khINanihAnidde khINapayale khINapayalApayale khINathINa Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAranirUpaNa 155 giddhe khINacakkhudaMsaNAvaraNe khINaacakkhudaMsaNAvaraNe khINaohidasaNAvaraNe khINakevaladasaNAvaraNe aNAvaraNe nirAvaraNe khINAvaraNe darisaNAvaraNijjakammavippamukke, khINasAyaveyaNije khINaasAyaveyaNije aveyaNe nivveyaNe khINaveyaNe subhA'subhaveyaNijakammavippamukke, khINakohe jAva khINalobhe khINapeje khINadose khINadasaNamohaNije khINacarittamohaNije amohe nimmohe khINamohe mohaNijjakammavippapukke, khINaNeraiyAue khINatirikkhajoNiyAue khINamaNussAue khINadevAue aNAue nirAue khINAue Auyakammavippamukke, gati-jAti-sarIraMgovaMga-baMdhaNasaMghAta-saMghataNa-aNegaboMdiviMdasaMghAyavippamukke, khINasubhaNAme khINasubhagaNAme aNAme niNNAme khINanAme subhA'subhaNAmakammavippamukke, khINauccAgoe, khINaNIyAgoe agoe niggoe khINagoe subhA'subhagottakammavippamukke, khINadANaMtarAe khINalAbhaMtarAe khINabhogaMtarAe khINuvabhogaMtarAe khINaviriyaMtarAe aNaMtarAe NiraMtarAe khINaMtarAe aMtarAiyakamma-vippamukke, siddhe, buddhe mutte pariNivvue aMtagaDe savvadukkhappahINe / se taM khayaniSphaNNe / se taM khaie / [244 pra.] bhagavan ! kSayaniSpanna kSAyikabhAva kA kyA svarUpa hai ? [244 u.] AyuSman ! kSayaniSpanna kSAyikabhAva aneka prakAra kA kahA hai| yathA utpannajJAnadarzanadhArI, arhat, jina, kevalI, kSINaAbhinibodhikajJAnAvaraNa vAlA, kSINazrutajJAnAvaraNa vAlA, kSINaavadhijJAnAvaraNa vAlA, kSINamanaHparyavajJAnAvaraNa vAlA, kSINakevalajJAnAvaraNa vAlA, avidyamAna AvaraNa vAlA, nirAvaraNa vAlA, kSINAvaraNa vAlA, jJAnAvaraNIyakarmavipramukta, kevaladarzI, sarvadarzI, kSINanidra, kSINanidrAnidra, kSINapracala, kSINapracalApracala, kSINastyAnagRddhi, kSINacakSudarzanAvaraNa vAlA, kSINaacakSudarzanAvaraNa vAlA, kSINaavadhidarzanAvaraNa vAlA, kSINakevaladarzanAvaraNa vAlA, anAvaraNa, nirAvaraNa, kSINAvaraNa, darzanAvaraNIyakarmavipramukta, kSINasAtAvedanIya, kSINaasAtAvedanIya, avedana, nirvedana, kSINavedana, zubhAzubha-vedanIyakarmavipramukta, kSINakrodha yAvat kSINalobha, kSINarAga, kSINadveSa, kSINadarzanamohanIya, kSINacAritramohanIya, amoha, nirmoha, kSINamoha, mohanIyakarmavipramukta, kSINanarakAyuSka, kSINatiryaMcAyuSka, kSINamanuSyAyuSka, kSINadevAyuSka, anAyuSka, nirAyuSka, kSINAyuSka, Ayukarmavipramukta, gati-jAti-zarIra-aMgopAMga-baMdhana-saMghAta-saMhanana-anekazarIravRndasaMghAtavipramukta, kSINa-zubhanAma, kSINa-subhagaMnAma, anAma, nirnAma, kSINanAma, zubhAzubhanAmakarmavipramukta, kSINa-uccagotra, kSINa-nIcagotra, agotra, nirgotra, kSINagotra, zubhAzubhagotrakarmavipramukta, kSINa-dAnAntarAya, kSINa-lAbhAntarAya, kSINa-bhogAntarAya, kSINaupabhogAntarAya, kSINa-vIryAntarAya, anantarAya, niraMtarAya, kSINAntarAya, aMtarAyakarmavipramukta, siddha, buddha, mukta, parinirvRtta, aMtakRta, srvduHkhprhiinn| yaha kSayaniSpanna kSAyikabhAva kA svarUpa hai| isa prakAra se kSAyikabhAva kI vaktavyatA jAnanA caahie| vivecana- yahAM kSaya aura kSayaniSpanna bhAvoM kA svarUpa nirUpaNa kiyA hai| kSAyikabhAva apane-apane uttarabhedoM sahita jJAnAvaraNa Adi ATha karmoM ke sarvathA apagama rUpa hai aura kSayaniSpanna kSAyika bhAvoM ke rUpa meM jo nAma ginAye haiM, ve kSaya se utpanna huI AtmA kI nija svAbhAvika avasthAeM haiN| karmoM ke naSTa hone para AtmA kA jo maulika rUpa prakaTa hotA hai, usI ke ye vAcaka haiN| jaise kevalajJAnAvaraNa ke naSTa hone para AtmA meM kevalajJAnaguNa prakaTa ho jAtA hai aura matijJAna Adi cAra kSAyopazamika jJAna kSAyika rUpa ho Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ya 156 anuyogadvArasUtra jAte haiM kevalajJAna meM antarhita ho jAte haiM, taba kSINakevalajJAnAvaraNa aisA jo nAma hotA hai vaha nAma, sthApanA yA dravyanikSepa rUpa nahIM hotA kintu bhAvanikSepa rUpa hotA hai| isI prakAra zeSa nAmoM ke lie bhI jAnanA caahie| yadyapi sUtrokta nAmoM kA vargIkaraNa Avazyaka nahIM hai, sabhI nAma niSkarmA AtmA ke bodhaka haiN| tathApi sugamabodha ke lie una nAmoM ke tIna varga isa prakAra ho sakate haiM 1. prathama varga una nAmoM kA hai jinase karmoM ke sarvathA kSINa hone para AtmA ko saMbodhita kiyA jAtA hai| ye nAma haiM utpannajJAna-darzanadhArI, arhat, jina, kevlii| 2. dUsare varga meM ve nAma haiM jo pAMca prakAra ke jJAnAvaraNakarma, nau prakAra ke darzanAvaraNakarma, do prakAra ke vedanIyakarma, aTThAIsa prakAra ke mohanIya karma, cAra prakAra ke AyuSyakarma, bayAlIsa prakAra ke nAmakarma, do prakAra ke gotrakarma aura pAMca prakAra ke aMtarAyakarma ke kSaya se niSpanna haiN| ina nAmoM kA ullekha kSINa-AbhinibodhikajJAnAvaraNa se antarAyakarmavipramukta pada taka kiyA hai tathA sarvathA karmaprakRtiyoM ke kSaya se siddhAvasthA prApta hone se yaha kathana siddha bhagavAn kI apekSA jAnanA caahie| 3. tIsare varga ke nAmoM meM sarvathA karmakSaya hone para sambhava AtmA kI avasthA kA nirUpaNa kiyA hai| isake dyotaka zabda siddha, buddha, mukta, parinirvRtta, aMtakRta aura sarvaduHkhaprahINa haiN| padasArthakya- sUtragata sabhI pada pAribhASika haiN| inameM se adhikAMza ke lakSaNa paMcasaMgraha, karmaprakRti Adi karmagranthoM se jAnakara aura unake sAtha kSINa zabda jor3ane para jJAta ho sakate haiN| kintu kucha pada aise haiM ki paryAyavAcI hone se unameM zabdanaya kI apekSA bheda nahIM hai kintu samabhirUDhanaya kI apekSA unake vAcyArtha meM bheda ho jAtA hai| aise padoM kA yahAM ullekha kiyA jAtA hai-- aNAvaraNe nirAvaraNe khINAvaraNe- vartamAna meM AtmA avidyamAna AvaraNavAlA hone se anAvaraNa rUpa hai, kintu bhaviSya meM punaH karmasaMyoga hone kI sambhAvanA kA nirAkaraNa karane ke lie nirAvaraNa pada diyA hai aura karmasaMyoga na honA tabhI sambhava hai jaba karma niHsattAka ho jaaeN| yaha batAne ke lie kSINAvaraNa pada diyA hai| aveyaNe nivveyaNe khINaveyaNe- avedana kA artha hai vedanA (anubhUti) rahita kintu 'a' upasarga alpa, Izad artha meM prayukta hone se avedana kA artha alpavedana bhI ho sakatA hai| ataH isa asaMgata artha kA nirAkaraNa karane ke lie 'nirvedana' pada prayukta kiyA hai| Azaya yaha ki sarvathA vedanArahita ko nivedana samajhanA cAhie aura vartamAna kI yaha nirvedana rUpa avasthA kAlAntarasthAyI bhI hai, isakA bodhaka kSINavedana' pada hai| amohe nimmohe khINamohe- amoha arthAt apagata mohanIyakarma vaalaa| parantu amoha kA eka artha alpa moha vAlA bhI saMbhava hone se usakA nirAkaraNa karane ke lie 'nirmoha' pada diyA hai| niHzeSa rUpa se mohakarma rahita aisA nirmohI amoha pada kA vAcya hai| aisA nirmohI bhI kAlAntara meM mohodayayukta bana sakatA hai, jaise upshaaNtmohvaalaa| isa AzaMkA ko nirmUla karane ke lie kSINamoha pada diyA hai ki apunarbhava rUpa mohodayavAlA jIva amoha, nirmoha nAma se yahAM grahaNa kiyA gayA hai| isI prakAra aNAme, niNNAme, khINanAme, agoe, niggoe, khINagoe, aNaMtarAe, NiraMtarAe, khINaMtarAe padoM kI sArthakatA kA vicAra nAma, gotra aura antarAya karma kI apekSA kara lenA caahie| Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAranirUpaNa 157 aNAue, nirAue, khINAue- tadbhavasambandhI Ayu ke kSaya hone para bhI jIva anAyuSka kahalAtA hai| ataH aise anAyuSka kA nirAkaraNa karane ke lie- jisakA Ayukarma niHzeSa rUpa se samApta ho cukA hai aise anAyuSka kA grahaNa karane ke lie nirAyuSka pada diyA hai| aisI nirAyuSka avasthA jIva kI zailezI dazA meM ho jAtI hai| vahAM saMpUrNa rUpa se nisayuSkatA to nahIM hai kintu kiMcinmAtra Ayu avaziSTa hone para bhI upacAra se use nirAyuSka kahate haiN| ataH isa AzaMkA ko dUra karane ke lie kSINAyuSka' pada rakhA hai, arthAt saMpUrNa rUpa se jisakA Ayukarma kSINa ho cukatA hai vahI anAyuSka, nirAyuSka nAma vAlA kahalAtA hai| uparyukta padoM kI sArthakatA to jJAnAvaraNa Adi pRthak-pRthak karma ke kSaya kI apekSA jAnanA cAhie aura AThoM karmoM ke sarvathA naSTa hone para niSpanna padoM kI sArthakatA isa prakAra hai siddha- samasta prayojana siddha ho jAne se siddha yaha nAma niSpanna hotA hai| buddha-bodha svarUpa ho jAne se buddha, mukta- bAhya aura Abhyantara, parigrahabaMdhana se chUTa jAne para mukta, parinirvRtta -- sarva prakAra se, saba tarapha se zItIbhUta ho jAne se parinirvRtta, antakRt- saMsAra ke aMtakArI hone se antakRt aura sarvaduHkhaprahINazArIrika evaM mAnasika samasta du:khoM kA Atyantika kSaya ho jAne se sarvaduHkhaprahINa nAma niSpanna hotA hai| isa prakAra se kSAyika aura kSayaniSpanna kSAyikabhAva kI vaktavyatA kA Azaya jAnanA caahie| kSAyopazamikabhAva 245. se kiM taM khaovasamie ? khaovasamie duvihe paNNatte / taM jahA khaovasame 1 khaovasamaninphanne ya 2 / [245 pra.] bhagavan ! kSAyopazamikabhAva kA kyA svarUpa hai ? [245 u.] AyuSman ! kSAyopazamivabhAva do prakAra kA hai| vaha isa prakAra--1. kSayopazama aura 2. kssyopshmnisspnn| 246. se kiM taM khaovasame ? khaovasame cauNhaM ghAikammANaM khaovasameNaM / taM jahA--nANAvaraNijassa 1 daMsaNAvaraNijassa 2 mohaNijassa 3 aMtarAiyassa 4 / se taM khaovasame / [246 pra.] bhagavan ! kSayopazama kA kyA svarUpa hai ? [246 u.] AyuSman ! 1. jJAnAvaraNIya, 2. darzanAvaraNIya, 3. mohanIya aura 4. antarAya, ina cAra ghAtikarmoM ke kSayopazama ko kSayopazamabhAva kahate haiN| 247. se kiM taM khaovasamanipphanne ? khaovasamaniSphanne aNegavihe paNNatte / taM jahA khaovasamiyA AbhiNibohiyaNANaladdhI jAva khaovasamiyA maNapajavaNANaladdhI, khaovasamiyA matiaNNANaladdhI khaovasamiyA suyaaNNANaladdhI khaovasamiyA vibhaMgaNANaladdhI, khaovasamiyA cakkhudaMsaNaladdhI evamacakkhudasaNaladdhI ohidaMsaNaladdhI evaM sammaiMsaNaladdhI micchAdasaNaladdhI sammAmicchAdasaNaladdhI, khaovasamiyA sAmAiyacarittaladdhI evaM chedovaTThAvaNaladdhI parihAravisuddhiyaladdhI suhumasaMparAiyaladdhI Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 anuyogadvArasUtra evaM carittAcarittaladdhI, khaovasamiyA dANaladdhI evaM lAbha0 bhoga0 uvabhoga0 khaovasamiyA vIriyaladdhI evaM paMDiyavIriyaladdhI bAlavIriyaladdhI bAlapaMDiyavIriyaladdhI, khaovasamiyA soiMdiyaladdhI jAva khaovasamiyA phAsiMdiyaladdhI, khaovasamie AyAradhare evaM sUyagaDadhare ThANadhare samavAyadhare vivAhapaNNatidhare evaM nAyAdhammakahA0 uvAsagadasA0 aMtagaDadasA0 aNuttarovavAiyadasA0 paNhAvAgaraNa0 khaovasamie vivAgasuyadhare khaovasamie diTThivAyadhare, khaovasamie NavapuMvvI jAva coddasapuvvI, khaovasamie gaNI khaovasamie vAyae / se taM khaovasamani / se taM khaovasamie / [247 pra.] bhagavan ! kSayopazamaniSpanna kSAyopazamikabhAva kA kyA svarUpa hai ? 1 [247 u.] AyuSman ! kSayopazamaniSpanna kSAyopazamikabhAva aneka prakAra kA hai / yathA-- kSAyopazamikI AbhinibodhikajJAnalabdhi yAvat kSAyopazamikI mana: paryAyajJAnalabdhi, kSAyopazamikI mati - ajJAnalabdhi, kSAyopazamikI zruta- ajJAnalabdhi, kSAyopazamikI vibhaMgajJAnalabdhi, kSAyopazamikI cakSudarzanalabdhi, isI prakAra acakSudarzanalabdhi, avadhidarzanalabdhi, samyagdarzanalabdhi, mithyAdarzanalabdhi, samyagmithyAdarzanalabdhi, kSAyopazamikI sAmAyikacAritralabdhi, chedopasthApanAlabdhi, parihAravizuddhilabdhi, sUkSmasaMparAyikalabdhi, cAritrAcAritralabdhi, kSAyopazamikI dAna- lAbha- bhoga-upabhogalabdhi, kSAyopazamikI vIryalabdhi, paMDitavIryalabdhi, bAlavIryalabdhi, bAlapaMDitavIryalabdhi, kSAyopazamikI zrotrendriyalabdhi yAvat kSAyopazamikI sparzanendriyalabdhi, kSAyopazamika AcArAMgadhArI, sUtrakRtAMgadhArI, sthAnAMgadhArI, samavAyAMgadhArI, vyAkhyAprajJaptidhArI, jJAtAdharmakathAMgadhArI, upAsakadazAMgadhArI, antakRddazAMgadhArI, anuttaropapAtikadazAMgadhArI, praznavyAkaraNadhArI, kSAyopazamika vipAkazrutadhArI, kSAyopazamika dRSTivAdadhArI, kSAyopazamika navapUrvadhArI yAvat caudahapUrvadhArI, kSAyopazamika gaNI, kSAyopazamika vAcaka / ye saba kSayopazamaniSpannabhAva haiN| yaha kSAyopazamikabhAva kA svarUpa hai| vivecana--yahAM saprabheda kSAyopazamikabhAva kA svarUpa spaSTa kiyA hai| eka to tattat-- amuka-amuka karma kA kSayopazama hI kSAyopazamika hai aura dUsarA kSayopazamaniSpannabhAva kSAyopazamika hai| vivakSita jJAnAdi guNoM ko ghAta karane vAle udayaprApta karma kA kSaya - sarvathA apagama aura anudIrNa unhIM karmoM kA upazama vipAka kI apekSA udayAbhAva, isa prakAra ke kSaya se upalakSita upazama ko kSayopazama kahate haiM aura isa kSayopazama se niSpanna paryAya kSayopazamaniSpannabhAva hai| jisa karma meM sarvaghAtI aura dezaghAtI ye donoM prakAra ke spardhaka (aMza) pAye jAte haiM, unakA kSayopazama hotA hai / kintu jinameM kevala dezaghAtIspardhaka hI pAye jAte haiM aise hAsyAdi navanokaSAya aura jinameM mAtra sarvaghAtIspardhaka hI pAye jAte haiM, aise kevalajJAnAvaraNa Adi karmoM kA kSayopazama nahIM hotA hai| yadyapi apratyAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya sarvaghAtI hI haiM kintu inheM apekSAkRta dezaghAtI mAna liye jAne se anantAnubaMdhI Adi kaSAyoM kA kSayopazama mAnA jAtA hai tathA aghAti karmoM meM dezaghAti aura sarvaghAti rUpa vikalpa na hone se unakA kSayopazama saMbhava nahIM hai| isa prakAra se yaha kSayopazama kI sAmAnya bhUmikA jAnanA caahie| kisa-kisa karma ke kSayopazama se kauna Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAranirUpaNa 159 kauna se bhAva prakaTa hote haiM, usakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai AbhinibodhikajJAna arthAt mtijnyaan| isa jJAna kI prApti kA nAma AbhinibodhikajJAnalabdhi hai| yaha matijJAnAvaraNakarma ke kSayopazama se prApta hone ke kAraNa kSAyopazamikI hai| isI prakAra zrutajJAnalabdhi, avadhijJAnalabdhi aura manaHparyAyajJAnalabdhi tattat jJAnAvaraNakarma ke kSayopazama se prApta hone ke kAraNa kSayopazamaniSpanna hai| kevalajJAna aura kevaladarzana bhI labdhirUpa haiN| kintu kevalajJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa karma ke kSaya se prApta hone ke kAraNa yahAM unakA ullekha nahIM kiyA hai| ve kSayaniSpannalabdhi haiN| mati-ajJAnAvaraNa karma ke kSayopazama se mati-ajJAna, zruta-ajJAnAvaraNa ke kSayopazama se zruta-ajJAna, vibhaMga-jJAnAvaraNa ke kSayopazama se vibhaMgajJAna kI prApti hone se inheM kSAyopazamikI matyajJAna-zrutAjJAna-vibhaMgajJAnalabdhi kahA hai| yahAM ajJAna kA artha jJAna kA abhAva nahIM kintu mithyAjJAna samajhanA caahie| kSAyopazamikI cakSudarzanalabdhi, acakSudarzanalabdhi, avadhidarzanalabdhi kramazaH cakSudarzanAvaraNa, acakSudarzanAvaraNa aura avadhidarzanAvaraNa karma ke kSyopazama se prApta hone ke kAraNa kSayopazamaniSpanna haiN| samyagdarzanalabdhi, mithyAdarzanalabdhi, samyagmithyAdarzanalabdhi kI prApti mithyAtvamohanIya karma ke kSayopazama se hone ke kAraNa kSayopazamaniSpanna haiN| sAmAyika, chedopasthApanIya, parihAravizuddhi, sUkSmasaMparAya nAmaka cAra cAritralabdhiyAM cAritramohanIyakarma ke kSayopazama se tathA cAritrAcAritralabdhi (dezacAritralabdhi) anantAnubaMdhI evaM apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke kSayopazama se prApta hotI haiN| dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIrya labdhi dAnAntarAya Adi pAMca antarAyakarma ke kSayopazama se prApta hone ke kAraNa kSayopazamaniSpanna haiN| paMDitavIryalabdhi, bAlavIryalabdhi evaM bAlapaMDitavIryalabdhi kI prApti vIryAntarAyakarma ke kSayopazama se hotI hai| zrotrendriya se lekara sparzanendriya taka kI pAMca indriyalabdhiyAM bhAvendriya kI apekSA jAnanA caahie| ve matijJAnAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa, cakSudarzanAvaraNa, acakSudarzanAvaraNa ke kSayopazama se hotI haiN| isI prakAra AcArAMga Adi bAraha aMgoM ko dhAraNa karane aura vAcaka rUpa labdhiyAM zrutajJAnAvaraNa ke kSayopazama se hotI haiN| ataH ye kSAyopazamika haiN| kSAyopazamika aura upazamabhAva meM antara- kSaya aura upazama kA saMyogaja rUpa kSayopazama hai| udayaprApta karma kA kSaya aura anudIrNa usI karma kA vipAka kI apekSA se udayAbhAva isa prakAra ke kSaya se upalakSita upazama kSayopazama kahalAtA hai| yahI sthiti aupazamikabhAva kI bhI hai| vahAM bhI udayaprApta karma kA sarvathA kSaya aura anudayaprApta karma kA na kSaya aura na udaya kintu upazama hai| isa prakAra sAmAnya se donoM meM koI antara pratIta nahIM hotA hai| phira bhI donoM meM antara hai| vaha yaha ki kSayopazamabhAva meM karma kA jo upazama hai vaha vipAka kI apekSA se hai, pradeza kI apekSA se nhiiN| kyoMki pradeza kI apekSA se to vahAM karma kA udaya rahatA hai| parantu aupazamikabhAva meM vipAka aura pradeza donoM kI apekSA upazama jAnanA caahie| aupazamikabhAva meM karma kA na vipAkodaya hotA hai aura na pradezodaya hI hotA hai| isIlie kSAyopazamika aura aupazamika ye donoM pRthak-pRthak bhAva mAne gaye haiN| Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 anuyogadvArasUtra kSayopazama jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura aMtarAya ina cAra ghAti karmoM kA hI hotA hai, anya karmoM kA nahIM, jabaki karaNasAdhya upazama sirpha mohanIyakarma kA hI hotA hai| isa prakAra se kSAyopazamikabhAva kI vaktavyatA jAnanA caahie| pAriNAmikabhAva 248. se kiM taM pAriNAmie ? pAriNAmie duvihe paNNatte / taM jahA--sAdipAriNAmie ya 1 aNAdipAriNAmie ya 2 / [248 pra.] bhagavan ! pAriNAmikabhAva kise kahate haiM ? [248 u.] AyuSman ! pAriNAmikabhAva ke do prakAra haiN| yathA--1. sAdi-pAriNAmika, 2. anaadipaarinnaamik| 249. se kiM taM sAdipAriNAmie ? sAdipAriNAmie aNegavihe paNNatte / taM jahA juNNasurA juNNagulo juNNaghayaM juNNataMdulA ceva / abbhA ya abbharukkhA saMjhA gaMdhavvaNagarA ya // 24 // ukkAvAyA disAdAghA gajiyaM vijU NigghAyA jUvayA jakkhAdittA dhUmiyA mahiyA rayugghAo caMdovarAgA sUrovarAgA caMdaparivesA sUraparivesA paDicaMdayA paDisUrayA iMdadhaNU udagamacchA kavihasiyA amohA vAsA vAsadharA gAmA NagarA gharA pavvatA pAyAlA bhavaNA nirayA rayaNappabhA sakkarappabhA vAluyappabhA paMkappabhA dhUmappabhA tamA tamatamA sohamme IsANe jAva ANae pANae AraNe accue geveje aNuttarovavAiyA IsIpabbhArA paramANupoggale dupadesie jAva aNaMtapadesie / se taM sAdipAriNAmie / [249 pra.] bhagavan ! sAdi-pAriNAmikabhAva kA kyA svarUpa hai ? [249 u.] AyuSman ! sAdi-pAriNAmikabhAva ke aneka prakAra haiN| jaisejIrNa surA, jIrNa gur3a, jIrNa ghI, jIrNa taMdula, abhra, abhravRkSa, saMdhyA, gaMdharvanagara // 124 // tathA ulkApAta, digdAha, meghagarjanA, vidyuta, nirghAt, yUpaka, yakSAdipta, dhUmikA, mahikA, rajodghAta, candragrahaNa, sUryagrahaNa, candrapariveSa, sUryapariveSa, praticandra, pratisUrya, indradhanuSa, udakamatsya, kapihasita, amogha, varSa (bharatAdi kSetra), varSadhara (himavAnAdi parvata), grAma, nagara, ghara, parvata, pAtAlakalaza, bhavana, naraka, ratnaprabhA, zarkarAprabhA, bAlukAprabhA, paMkaprabhA, dhUmaprabhA, tamaHprabhA, tamastamaHprabhA, saudharma, IzAna, yAvat Anata, prANata, AraNa, acyuta, graiveyaka, anuttaropapAtika devavimAna, ISatprAgbhAra pRthvI, paramANupudgala, dvipradezika skandha se lekara ananta pradezika skandha sAdi-pAriNAmikabhAva rUpa haiN| 250. se kiM aNAdipAriNAmie ? aNAdipAriNAmie dhammatthikAe adhammatthikAe AgAsatthikAe jIvatthikAe poggalatthikAe addhAsamae loe aloe bhavasiddhiyA abhavasiddhiyA / se taM aNAdipAriNAmie / se Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAranirUpaNa 161 taM pAriNAmie / [250 pra.] bhagavan ! anAdi-pAriNAmikabhAva kA kyA svarUpa hai ? [250 u.] AyuSman ! dharmAstikAya, adharmAstikAya, jIvAstikAya, pudgalAstikAya, addhAsamaya, loka, aloka, bhavasiddhika, abhavasiddhika,ye anAdi-pAriNAmika haiN| yaha pAriNAmikabhAva kA svarUpa hai| vivecana-- sUtra meM pAriNAmika bhAva kA nirUpaNa kiyA hai| vaha sAdi aura anAdi ke bheda se do prakAra kA pAriNAmikabhAva kA lakSaNa va vizeSatA- dravya ke mUla svabhAva kA parityAga na honA aura pUrva avasthA kA vinAza tathA uttara avasthA kI utpatti hotI rahanA pariNamana-pariNAma hai| arthAt svarUpa meM sthita rahakara utpanna tathA naSTa honA pariNAma hai| aise pariNAma ko athavA isa pariNAma se jo niSpanna ho use pAriNAmika kahate haiN| pAriNAmikabhAva ke kAraNa hI jisa dravya kA jo svabhAva hai, usI rUpa meM usakA pariNamana-parivartana hotA hai| arthAt pratyeka dravya meM svabhAvastha rahate hue hI parivartana hotA hai| vaha na to sarvathA tadavastha nitya hai aura na sarvathA kSaNika hii| pariNAma ke isa lakSaNa dvArA dravya aura guNa meM ekAnta bheda evaM dravya ko sarvathA avikRta aura guNoM ko utpanna-vinaSTa mAnane vAle naiyAyika Adi darzanoM kA tathA vastumAtra ko kSaNasthAyI--niranvaya vinAzI mAnane vAle bauddhadarzana ke maMtavyoM kA nirAkaraNa kiyA gayA hai| yaha pAriNAmikabhAva sAdi aura anAdi ke bheda se do prakAra kA hai| sAdi-pAriNAmika sambandhI spaSTIkaraNa- sAdi-pAriNAmika ke aneka prakAroM kI sAditA kA kAraNa yaha hai surA, gur3a, ghRta aura taMduloM ko navya aura jIrNa, ina donoM avasthAoM meM anugata hone para bhI unameM navInatA paryAya ke nivRtta hone para jIrNatA rUpa paryAya utpanna hotA hai| isalie sAdi-pAriNAmika ke udAharaNa rUpa meM jIrNa vizeSaNa se viziSTa surA Adi padoM ko rakhA hai| jIrNatA upalakSaNa hai, ata: isI prakAra se navya vizeSaNa ke lie bhe samajhanA caahie| __ bharatAdi kSetra sAdi-pAriNAmika kaise ?-- bharatAdi kSetra, himavAn Adi varSadhara parvata, narakabhUmiyAM evaM devavimAna apane AkAra mAtra se avasthita rahane ke kAraNa zAzvata avazya haiM kintu ve paudgalika haiM aura pudgaladravya pariNamanazIla hone se jaghanya eka samaya aura utkRSTa asaMkhyAta kAla bAda usameM avazya pariNamana hotA hai| taba vilaga hue una pudgalaskandhoM ke sthAna meM dUsare-dUsare skandha milakara usa-usa rUpa pariNata ho jAte haiN| isalie varSadharAdikoM ko sAdi-pAriNAmikatA ke rUpa meM udAhRta kiyA hai| megha Adi meM to kucha kAla paryanta hI rahane se sAdirUpatA svayaMsiddha hai| ___ dharmAstikAya Adi SaD dravya, loka, aloka, bhavasiddhika, abhavasiddhika anAdi-pAriNAmikabhAva isalie hai ki ve svabhAvataH anAdi kAla se usa-usa rUpa se pariNata haiM aura anantakAla taka rheNge| Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 anuyogadvArasUtra sUtragata kaThina zabdoM ke artha- abbhA-abhra, megh| abbharukkhA --abhravRkSa-vRkSAkAra meM pariNata hue megh| saMjhA-saMdhyA--dinarAtri kA sNdhikaal| gaMdhavvaNagarA-gaMdharvanagara--uttama prAsAda se zobhita nagara kI AkRti jaise AkAza meM bane hue pudgaloM kA pariNamana / ukkAvAyA ulkApAta AkAzapradeza se giratA huA tejapuMja / disAdAghA-digdAha--kisI eka dizA kI ora AkAza meM jalatI huI agni kA AbhAsa honA--dikhAI denA / gajiya-garjita-megha kI grjnaa| vijU vidyut--bijlii|nnigghaayaa--nirghaat--gaaj (bijalI) girnaa| jUvayA yUpaka zuklapakSa sambandhI prathama tIna dina kA bAla cndr| jakkhAdittA yakSAdIpta--AkAza meM dikhAI detI huI pizAcAkRti agni| dhUmiyA dhUmikA--AkAza meM rUkSa aura virala dikhAI par3atI huI dhueM jaisI eka prakAra kI dhuums| mahiyA-mahikA--jalakaNayukta dhUmasa, kuharA / rayugghAo rajodghAta--AkAza meM dhUli kA ur3anA, aaNdhii| caMdovarAgA sUrovarAgA-candoparAga, sUryoparAga--candragrahaNa aura suurygrhnn| caMdaparivesA sUraparivesA-candrapariveza, sUryapariveza--candra aura sUrya ke cAroM ora golAkAra meM pariNata hue pudgala paramANuoM kA maNDala / paDicaMdayA, paDisUrayA-praticandra, pratisUrya utpAta Adi kA sUcaka dvitIya candra aura dvitIya sUrya kA dikhAI pdd'naa| iMdadhaNu-indradhanuSa AkAza meM nIla-pIta Adi varNa viziSTa dhanuSAkAra AkRti / udagamaccha-- udakamatsya indradhanuSa ke khaNDa, ttukdd'e| kavihasiyA kapihasitA--kabhI-kabhI AkAza meM sunAI par3ane vAlI ati karNakaTu dhvni| amohA--amogha udaya aura asta ke samaya sUrya kI kiraNoM dvArA utpanna rekhaavishess| vAsA-varSa bharatAdi kSetra, vAsadharA varSadhara--himavAn Adi parvata / zeSa zabdoM ke artha sugama haiN| sAnnipAtikabhAva 251. se kiM taM saNNivAie ? saNNivAie etesiM ceva udaiya-uvasamiya-khaie-khaovasamiya-pAriNAmiyANaM bhAvANaM duyasaMjoeNaM tiyasaMjoeNaM caukkasaMjoeNaM paMcagasaMjoeNaM je nippajati savve se sannivAie nAme / tattha NaM dasa dugasaMjogA, dasa tigasaMjogA, paMca caukkasaMjogA, ekke paMcagasaMjoge / [215 pra.] bhagavan ! sAnnipAtikabhAva kA kyA svarUpa hai ? [251 u.] AyuSman ! audayika, aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika aura pAriNAmika, ina pAMcoM ke dvikasaMyoga, trikasaMyoga, catu:saMyoga aura paMcasaMyoga se jo bhAva niSpanna hote haiM ve saba sannipAtikabhAva nAma haiN| unameM se dvikasaMyogaja dasa, trikasaMyogaja dasa, catuHsaMyogaja pAMca aura paMcasaMyogaja eka bhAva haiN| isa prakAra saba milAkara ye chabbIsa sAnnipAtikabhAva haiN| vivecana-- sUtra meM sAnnipAtikabhAva kA svarUpa batalAyA hai| pUrvokta audayika Adi pAMca bhAvoM meM se do Adi bhAvoM ke milane se jo-jo bhAva niSpanna hote haiM, ve saba sAnnipAtikabhAva haiN| ina audayika Adi pAMca bhAvoM ke dvika, trika, catuSka aura paMca saMyogaja chabbIsa bhaMgoM meM se jIvoM meM kula chaha bhaMga pAye jAte haiN| zeSa bIsa prarUpaNA mAtra ke lie hI haiN| - sAnnipAtikabhAva do Adi bhAvoM ke saMyogajarUpa haiM / ataH aba yathAkrama una dvikasaMyogaja AdisAnnipAtikabhAvoM kA nirUpaNa karate haiN| Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAranirUpaNa - 163 dvikasaMyogaja sAnnipAtikabhAva 252. tattha NaM je se dasa dugasaMjogA te NaM ime--atthi NAme udaie uvasamanippaNNe 1 asthi-NAme udaie khayanippaNNe 2 atthi NAme udaie khaovasamanippaNNe 3 asthi NAme udaie pAriNAmiyanippaNNe 4 atthi NAme uvasamie khayanippaNNe 5 asthi NAme uvasamie khaovasamanippaNNe 6 atthi NAme uvasamie pAriNAmiyanippaNNe 7 atthi NAme khaie khaovasamanippanne 8 asthi NAme khaie pAriNAmiyanippanne 9 asthi NAme khaovasamie pAriNAmiyanippanne 10 / [252 pra.] do-do ke saMyoga se niSpanna dasa bhaMgoM ke nAma isa prakAra haiM 1. audayika-aupazamika ke saMyoga se niSpanna bhAva, 2. audayika-kSAyika ke saMyoga se niSpanna bhAva, 3. audayika-kSAyopazamika ke saMyoga se niSpanna bhAva, 4. audayika-pAriNAmika ke saMyoga se niSpanna bhAva, 5. aupazamika-kSAyika ke saMyoga se niSpanna bhAva, 6. aupazamika-kSAyopazamika ke saMyoga se niSpanna bhAva, 7. aupazamika-pAriNAmika ke saMyoga se niSpanna bhAva, 8. kSAyika-kSAyopazamika ke saMyoga se niSpanna bhAvaM, 9. kSAyika-pAriNAmika ke saMyoga se niSpanna bhAva tathA 10. kSAyopazamika-pAriNAmika ke saMyoga se niSpanna bhaav| 253. katare se nAme udaie uvasamanippanne ? udae tti maNUse uvasaMtA kasAyA, esa NaM se NAme udaie uvasamanippanne 1 / katare se nAme udaie khayanippanne ? / udae tti maNUse khatiyaM sammattaM, esa NaM se nAme udaie khayanippanne 2 / katare se NAme udaie khayovasamanippanne ? udae tti maNUse khayovasamiyAiM iMdiyAI, esa NaM se NAme udaie khayovasamanippanne 3 / katare se NAme udaie pAriNAmiyanippanne ? udae tti maNUse pAriNAmie jIve, esa NaM se NAme udaie pAriNAmiyanippanne 4 / / kayare se NAme uvasamie khayanippanne ? uvasaMtA kasAyA khaiyaM sammattaM, esa NaM se NAme uvasamie khayanippanne 5 / kayare se NAme uvasamie khaovasamanippaNNe ? uvasaMtA kasAyA khaovasamiyAiM iMdiyAI, esa NaM se NAme uvasamie khaovasamanippanne 6 / kayare se NAme uvasamie pAriNAmiyanippanne ? uvasaMtA kasAyA pAriNAmie jIve, esa NaM se NAme uvasamie pAriNAmiyanippanne 7 / katare se NAme khaie khaovasamiyanippanne ? khaiyaM sammattaM khayovasamiyAiM iMdiyAI, esa NaM se NAme khaie khayovasamanippanne 8 / 1. paatthaantr-nissphnnnne| Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 anuyogadvArasUtra katare se NAme khaie pAriNAmiyanippanne ? khaiyaM sammattaM pAriNAmie jIve, esa NaM se NAme khaie pAriNAmiyanippanne 9 / katare se NAme khayovasamie pAriNAmiyanippanne ? khayovasamiyAiM iMdiyAI pAriNAmie jIve, esa NaM se NAme khayovasamie pAriNAmiyanippanne 10 / [253 pra.] bhagavan ! audayika-aupazamikabhAva ke saMyoga se niSpanna bhaMga kA svarUpa kyA hai ? uttara- AyuSman ! audayika-aupazamikabhAva ke saMyoga se niSpanna bhaMga kA yaha svarUpa hai-audayikabhAva meM manuSyagati aura aupazamikabhAva meM upazAMtakaSAya ko grahaNa karane rUpa audayika-aupazamikabhAva hai| 1 prazna- bhagavan ! audayika-kSAyikaniSpannabhAva kA kyA svarUpa hai ? uttara- AyuSman ! audayikabhAva meM manuSyagati aura kSAyikabhAva meM kSAyika samyaktva kA grahaNa audayikakSAyikabhAva hai| 2 prazna- bhagavan ! audayika-kSAyopazamikaniSpannabhAva kA kyA svarUpa hai ? uttara- AyuSman ! audayikabhAva meM manuSyagati aura kSAyopazamikabhAva meM indriyAM jAnanA caahie| yaha audayika-kSAyopazamikabhAva kA svarUpa hai| 3 prazna- bhagavan ! audayika-pAriNAmikabhAva ke saMyoga se niSpanna bhaMga kA kyA svarUpa hai ? uttara-AyuSman ! audayikabhAva meM manuSyagati aura pAriNAmikabhAva meM jIvatva ko grahaNa karanA audayikapAriNAmikabhAva kA svarUpa hai| 4 prazna- bhagavan ! aupazamika-kSayasaMyoganiSpannabhAva kA svarUpa kyA hai ? uttara- AyuSman ! upazAMtakaSAya aura kSAyika samyaktva yaha aupazamika-kSAyikasaMyogaja bhAva kA svarUpa hai|5 prazna- bhagavan ! aupazamika-kSayopazamaniSpanna ke saMyoga kA kyA svarUpa hai ? uttara- AyuSman ! aupazamikabhAva meM upazAMtakaSAya aura kSayopazamaniSpanna meM indriyAM yaha aupazamikakSayopazamaniSpannabhAva kA svarUpa hai| 6 prazna- bhagavan ! aupazamika-pAriNAmikasaMyoganiSpannabhAva kA kyA svarUpa hai ? uttara- AyuSman ! aupazamikabhAva meM upazAMtakaSAya aura pAriNAmikabhAva meM jIvatva yaha aupazamikapAriNAmikaniSpannabhAva kA svarUpa hai|7 prazna- bhagavan ! kSAyika aura kSayopazamaniSpannabhAva kA kyA svarUpa hai ? uttara- AyuSman ! kSAyika samyaktva aura kSAyopazamika indriyAM yaha kSAyika-kSAyopazamikaniSpannabhAva kA svarUpa jAnanA caahie|8 . prazna- bhagavan ! kSAyika aura pAriNAmikaniSpanna kA kyA svarUpa hai ? uttara- AyuSman ! kSAyikabhAva meM kSAyika samyaktva aura pAriNAmikabhava meM jIvatva ka grahaNa kSAyikapAriNAmikaniSpannabhAva kA svarUpa hai|9 Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAranirUpaNa 165 prazna - bhagavan ! kSAyopazamika-pAriNAmikabhAvasaMyogaja kA kyA svarUpa hai ? uttara- AyuSman ! kSAyopazamikabhAva meM indriyAM aura pAriNAmikabhAva meM jIvatva ko grahaNa kiyA jAye to yaha kSAyopazamika-pAriNAmikabhAva kA svarUpa hai| 10 isa prakAra se yaha dvikasaMyogI sAnnipAtika bhAva ke dasa bhaMgoM kA svarUpa hai| vivecana- ina do sUtroM meM se pahale meM dvikasaMyogI dasa sAnnipAtikabhAvoM ke nAma aura dUsare meM 'katare se nAme....' prazna aura 'esa NaM se NAme...' uttara dvArA una-una bhAvoM kA udAharaNa sahita svarUpa spaSTa kiyA hai| ina dasa saMyogaja nAmoM meM audayika ke sAtha uttaravartI aupazAmika Adi cAra bhAvoM meM se eka-eka ko jor3ane se cAra bhaMga aupazamika ke sAtha, kSAyika Adi tIna bhAvoM ke saMyoga se tIna bhaMga, kSAyika ke sAtha kSAyopazamika Adi do bhAvoM ke saMyoga se do bhaMga aura kSAyopazamika ke sAtha aMtima pAriNAmikabhAva ko jor3ane se eka bhaMga banatA hai| kula milAkara inakA jor3a (4+3+2+1 = 10) dasa hai| ___ ina dasa bhaMgoM kI svarUpavyAkhyA ke prasaMga meM ullikhita manuSya, upazAMtakaSaya, kSAyika samyaktva Adi nAma upalakSaNa rUpa haiN| ataH inameM anya jina-jina karmaprakRtiyoM kI udaya, upazama, kSaya, kSayopazama rUpa sthiti banatI ho una sabakA grahaNa kara lenA caahie| ___ yadyapi dvikasaMyogI-sAnnipAtikabhAva ke dasa bhaMga batalAye haiM, lekina inameM se mAtra kSAyika-pAriNAmikabhAvaniSpanna eka nauvAM bhaMga hI siddha bhagavAn kI apekSA ghaTita hotA hai| siddha bhagavAn meM kSAyika samyaktva aura pAriNAmikabhAva rUpa jIvatva hai| isake atirikta zeSa nau bhaMga kevala prarUpaNAmAtra hI haiN| kyoMki siddhoM ke sivAya sabhI saMsArI jIvoM meM kama se kama yaha tIna bhAva to hote hI haiM--audayika vaha gati jisameM ve haiM, kSAyopazamika yathAyogya indriya aura paarinnaamik--jiivtv| __ isa prakAra se dvikasaMyogI dasa sAnnipAtika bhAvoM kI vaktavyatA jAnanA caahie| trikasaMyogaja sAnnipAtikabhAva ____254. tattha NaM je te dasa tigasaMjogA te NaM ime--atthi NAme udaie uvasamie khayanippanne 1, asthi NAme udaie uvasamie khaovasamanippanne 2, atthi NAme udaie uvasamie pAriNAmiyanippanne 3, asthi NAme udaie khaie khaovasamanippanne 4, atthi NAme udaie khaie pAriNAmiyanippanne 5, atthi NAme udaie khayovasamie pAriNAmiyanippanne 6, atthi NAme uvasamie khaie khaovasamanippanne 7, atthi NAme uvasamie khaie pAriNAmiyanippanne 8, asthi NAme uvasamie khaovasamie pAriNAmiyanippanne 9, asthi NAme khaie khaovasamie pAriNamiyanippanne 10 / _ [254] vahAM (sAnnipAtikabhAva meM) trikasaMyogaja dasa bhaMga isa prakAra haiM-1. audyik-aupshmikkssaayiknisspnnbhaav| 2. audayika-aupazamika-kSAyopazamikaniSpannabhAva, 3. audayika-aupazamika-pAriNAmikaniSpannabhAva, 4. audayika-kSAyika-kSAyopazamikaniSpannabhAva, 5. audayika-kSAyika-pAriNAmikaniSpannabhAva, 6. audayika-kSAyopazamika-pAriNAmikaniSpannabhAva,7. aupazamika-kSAyika-kSAyopazamikaniSpannabhAva, 8. aupazamika Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 anuyogadvArasUtra kssaayik-paarinnaamiknisspnnbhaav,9.aupshmik-kssaayopshmik-paarinnaamiknisspnnbhaav,10.kssaayik-kssaayopshmikpaarinnaamiknisspnnbhaav| 255. katare se NAme udaie uvasamie khayanippanne ? udae tti maNUse uvasaMtA kasAyA khaiyaM sammattaM, esa NaM se NAme udaie uvasamie khayanippanne 1 / [255-1 pra.] bhagavan ! audayika-aupazamika-kSAyikaniSpannabhAva kA kyA svarUpa hai ? [255-1 u.] AyuSman ! manuSyagati audayikabhAva, upazAMtakaSAya aupazamikabhAva aura kSAyikasamyaktva kSAyikabhAva, yaha audayika-aupazamika-kSAyikaniSpannabhAva kA svarUpa hai| 1 katare se NAme udaie uvasamie khaovasamiyanippanne ? udae tti maNUse uvasaMtA kasAyA khayovasamiyAiM iMdiyAI, esa NaM se NAme udaie uvasamie khaovasamanippanne 2 / [255-2 pra.] bhagavan ! audayika-aupazamika-kSAyopazamikaniSpannabhAva kA kyA svarUpa hai ? [255-2 u.] AyuSman ! manuSyagati audayikabhAva, upazAMtakaSAya aupazamika aura indriyAM kSAyopazamikabhAva, isa prakAra audayika-aupazamika-kSAyopazamikaniSpannabhAva kA svarUpa jAnanA caahie| 2 kayare se NAme udaie uvasamie pAriNAmiyanippanne ? udae tti maNUse uvasaMtA kasAyA pAriNAmie jIve, esa NaM se NAme udaie uvasamie pAriNAmiyanippanne 3 / [255-3 pra.] bhagavan ! audayika-aupazamika-pAriNAmikaniSpannabhAva kA kyA svarUpa hai ? [255-3 u.] AyuSman ! manuSyagati audayika, upazAMtakaSAya aupazamika aura jIvatva pAriNAmika bhAva, isa prakAra se audayika-aupazamika-pAriNAmikaniSpannabhAva kA svarUpa hai| 3 ___kayare se NAme udaie khaie khaovasamanippanne ? udae tti maNUse khaiyaM sammattaM khaovasamiyAiM iMdiyAI, esa NaM se NAme udaie khaie khaovasamanippanne 4 / [255-4 pra.] bhagavan ! audayika-kSAyika-kSAyopazamikaniSpanna sAnnipAtikabhAva kA kyA svarUpa hai ? [255-4 u.] AyuSman ! manuSyagati audayika, kSayaka samyaktva kSAyika bhAva aura indriyAM kSAyopazamikabhAva, yaha audayika-kSAyika-kSAyopazamikaniSpanna sAnnipAtikabhAva kA svarUpa hai| 4 katare se NAme udaie khaie pAriNAmiyanippanne ? udae tti maNUse khaiyaM sammattaM pAriNAmie jIve, esa NaM se nAme udaie khaie pAriNAmiyanippanne 5 / [255-5 pra.] bhagavan ! audayika-kSAyika-pAriNAmikaniSpanna sAnnipAtikabhAva kA kyA svarUpa hai ? [255-5 u.] AyuSman ! manuSyagati audayikabhAva, kSAyika samyaktva kSAyikabhAva aura jIvatva pAriNAmikabhAva, isa prakAra kA audayika-kSAyika-pAriNAmikabhAvaniSpanna sAnnipAtikabhAva kA svarUpa hai| 5 katare se NAme udaie khaovasamie pAriNAmiyanippanne ? udae tti maNUse khayovasamiyAI iMdiyAI pAriNAmie jIve, esa NaM se NAme udaie khaovasamie pAriNAmiyanippanne 6 / [255-6 pra.] bhagavan ! audayika-kSAyopazamika-pAriNAmikaniSpannabhAva kA kyA svarUpa hai ? Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAranirUpaNa 167 __ [255-6 u.] AyuSman ! manuSyagati audayika, indriyAM kSAyopazamika aura jIvatva pAriNAmika, yaha audayika-kSAyopazamika-pAriNAmikabhAvaniSpanna sAnnipAtikabhAva kA svarUpa jAnanA caahie| 6 katare se NAme uvasamie khaie khaovasamanippanne ? uvasaMtA kasAyA khaiyaM sammattaM khaovasamiyAiM iMdiyAI, esa Ne se NAme uvasamie khaie khaovasamanippanne 7 / [255-7 pra.] bhagavan ! aupazamika-kSAyika-kSAyopazamikaniSpannabhAva kA kyA svarUpa hai ? [255-7 u.] AyuSman ! upazAMta kaSAya aupazamikabhAva, kSAyika samyaktva kSAyikabhAva, indriyAM kSAyopazamikabhAva, yaha aupazamika-kSAyika-kSAyopazamikaniSpanna sAnnipAtikabhAva hai| 7 katare se NAme uvasamie khaie pAriNAmiyanippanne ? uvasaMtA kasAyA khaiyaM sammattaM pAriNAmie jIve, esa NaM se NAme uvasamie khaie pAriNAmiyanippanne 8 / [255-8 pra.] bhagavan ! aupazamika-kSAyika-pAriNAmikaniSpanna sAnnipAtikabhAva kA kyA svarUpa hai ? [255-8 u.] AyuSman ! upazAMta kaSAya aupazamika bhAva, kSAyika samyaktva kSAyikabhAva, jIvatva pAriNAmikabhAva, yaha aupazamika-kSAyika-pAriNAmikabhAvaniSpanna sAnnipAtikabhAva kA svarUpa jAnanA caahie| 8 katare se NAme uvasamie khaovasamie pAriNAmiyanippanne ? uvasaMtA kasAyA khaovasamiyAI iMdiyAiM pAriNAmie jIve, esa NaM se NAme uvasamie khaovasamie pAriNAmiyanippanne 9 / [255-9 pra.] bhagavan ! aupazamika-kSAyopazamika-pAriNAmikabhAvaniSpanna sAnnipAtikabhAva kA kyA svarUpa hai ? [255-9 u.] AyuSman ! upazAMta kaSAya aupazamikabhAva, indriyAM kSAyopazamika aura jIvatva pAriNAmika, isa prakAra se yaha aupazamika-kSAyopazamika-pAriNAmikabhAvaniSpanna sAnnipAtikabhAva kA svarUpa jAnanA caahie|9 ___ katare se NAme khaie khaovasamie pAriNAmiyanippanne ? khaiyaM sammattaM khaovasamiyAI iMdiyAiM pAriNAmie jIve, esa NaM se NAme khaie khayovasamie pAriNAmiyanippanne 10 / [255-10 pra.] bhagavan ! kSAyika-kSAyopazamika-pAriNAmikaniSpannabhAva kA kyA svarUpa hai ? [255-10 u.] AyuSman ! kSAyika samyaktva kSAyikabhAva, indriyAM kSAyopazamikabhAva aura jIvatva pAriNAmikabhAva, isa prakAra kA kSAyika-kSAyopazamika-pAriNAmikabhAvaniSpanna sAnnipAtikabhAva kA svarUpa hai| 10 vivecana-- prastuta do sUtroM dvArA tIna bhAvoM ke saMyoga se niSpanna dasa sAnnipAtikabhAvoM ke bhaMga aura unake svarUpa kA nirUpaNa kiyA hai| trikasaMyogaja bhAvoM ke audayika aura aupazamika ina do bhAvoM ko paripATI se nikSipta karake avaziSTa kSAyika, kSAyopazamika aura pAriNAmika ina tIna bhAvoM meM se eka-eka bhAva kA unake sAtha saMyoga karane para prathama tIna bhAva niSpanna hue haiN| unameM bhI pahalA audayika-aupazamika-kSAyikasAnnipAtikabhAva isa prakAra ghaTita karanA Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 anuyogadvArasUtra cAhie ki yaha manuSya upazAMtakrodhAdi kaSAya vAlA hokara kSAyika samyagdRSTi hai| manuSya se manuSyagati ko grahaNa kiyA hai aura manuSyagatinAmakarma ke udaya se manuSya hone se gati audayikabhAva hai| upazAMtakrodhAdi kaSAya kahane se aupazamikabhAva tathA kSAyikasamyaktva se kSAyikabhAva ghaTita hotA hai| isI prakAra se zeSa do bhaMgoM meM se pahale audayika-aupazamika, kSAyopazamika-sannipAtikabhAva meM manuSya, upazAMtakaSAya, paMcendriya tathA dUsare audayikaaupazamika-pAriNAmika-sAnnipAtikabhAva meM manuSya, upazAMtakaSAya, jIvatva ko ghaTita kara lenA caahie| ___ tatpazcAt aupazamikabhAva ko vilaga kara audayika aura kSAyika bhAva ko grahaNa kiyA jAya taba kSAyopazamika evaM pAriNAmika bhAvoM meM se eka-eka kA grahaNa karane para trisaMyogI sAnnipAtikabhAva ke do bhaMga isa prakAra banate haiM--1. audayika-kSAyika-kSAyopazamika aura 2. audyik-kssaayik-paarinnaamik| pahale kA dRSTAnta hai--kSINakaSAyI manuSya, indriya vAlA aura dUsare kA dRSTAnta--kSAyika samyaktvI, manuSya, jIva hai| ina bhAvoM ko pUrvavat ghaTita kara lenA caahie| kevala audayikabhAva kA grahaNa aura aupazamika evaM kSAyika bhAva kA parityAga kiye jAne para chaThA trikasaMyogI audayika-kSAyopazamika-pAriNAmika-sAnnipAtika bhaMga banatA hai| isakA udAharaNa hai--manuSya, manoyogI, jIva hai| yahAM taka to audayikabhAva saMyoga meM grahaNa kiyA gayA hai| lekina audayikabhAva ko chor3akara zeSa aupazamikAdi cAra bhAvoM meM se eka-eka kA parityAga kiye jAne para isa prakAra cAra bhaMga banate haiM--1. aupazamikakSAyika-kSAyopazamikasAnnipAtikabhAva, 2. aupazamika-kSAyika-pAriNAmika-sAnnipAtikabhAva, 3. aupazamikakSAyopazamika-pAriNAmika-sAnnipAtikabhAva aura 4. kSAyika-kSAyopazamika-pAriNAmika-sAnnipAtika-bhAva / ina cAroM ke sUtrokta udAharaNa svayaM ghaTita kara lenA caahie| ina dasa saMyogaja bhaMgoM meM se pAMcavAM aura chaThA bhaMga jIvoM meM pAyA jAtA hai| yathA-audayika-kSAyikapAriNAmikabhAvoM ke saMyoga se niSpanna pAMcavAM sAnnipAtikabhAva manuSyagati audayika, jJAna-darzana-cAritra kSAyika aura jIvatva pAriNAmika rUpa hone se yaha bhaMga kevaliyoM meM ghaTita hotA hai| ina tIna bhAvoM ke atirikta anya bhAva unameM nahIM haiN| kyoMki upazama mohanIyakarma kA hotA hai aura ve mohanIyakarma kA sarvathA kSaya kara cuke haiM tatha kevaliyoM kA jJAna indriyAtIta-atIndriya hone se unameM kSAyopazamikabhAva bhI nahIM hai| . __ audayika, kSAyopazamika evaM pAriNAmika ina tIna bhAvoM se niSpanna chaThA bhaMga nArakAdi cAroM gati ke jIvoM meM hotA hai| kyoMki unameM nArakAdi gatiyAM audayikI haiM, indriyAM kSAyopazamikabhAva aura jIvatva pAriNAmikabhAva hai| inake atirikta zeSa ATha bhaMgoM kI kahIM para bhI saMbhAvanA nahIM hone se prarUpaNAmAtra samajhanA caahie| isa prakAra trikasaMyogI dasa sAnnipAtikabhAvoM kI vaktavyatA hai| catuHsaMyogaja sAnnipAtikabhAva 256. tattha NaM je te paMca caukkasaMyogA te NaM ime--asthi NAme udaie uvasamie khaie khaovasamanippanne 1 asthi NAme udaie uvasamie khaie pAriNAmiyanippanne 2 asthi NAme udaie uvasamie khayovasamie pAriNAmiyanippanne 3 atthi NAme udaie khaie Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAranirUpaNa 169 khaovasamie pAriNAmiyanippanne 4 asthi NAme uvasamie khaie khaovasamie pAriNAmiyanippanne 5 / [256] cAra bhAvoM ke saMyoga se niSpanna sAnipAtikabhAva ke pAMca bhaMgoM ke nAma isa prakAra haiM--1. audayika-aupazamika-kSAyika-kSAyopazamikaniSpannabhAva, 2. audayika-aupazamika-kSAyika-pAriNAmikaniSpannabhAva.3. audayika-aupazamika-kSAyopazamika-pAriNAmikaniSpannabhAva. 4. audayika-kSAyika-kSAyopazami pAriNAmikaniSpannabhAva, 5. aupshmik-kssaayik-kssaayopshmik-paarinnaamiknisspnnbhaav| 257. katare se NAme udaie uvasamie khaie khaovasamanippanne ? udae tti maNUse uvasaMtA kasAyA khaiyaM sammattaM khovasamiyAiM iMdiyAI, esa NaM se NAme udaie uvasamie khaie khaovasamanippanne 1 / [257-1 pra.] bhagavan ! audayika-aupazamika-kSAyika-kSAyopazamikaniSpanna sAnnipAtikabhAva kA kyA svarUpa hai? [257-1 u.] AyuSman ! audayikabhAva meM manuSya, aupazamikabhAva meM upazAMta kaSAya, kSAyikabhAva meM kSAyikasamyaktva aura kSAyopazamikabhAva meM indriyAM, yaha audayika-aupazamika-kSAyika-kSAyopazamikabhAvaniSpanna sAnipAtikabhAva kA svarUpa hai| 1 katare se nAme udaie uvasamie khaie pAriNamiyanippanne ? udae tti maNUse uvasatA kasAyA khaiyaM sammattaM pAriNAmie jIve, esa NaM se NAme udaie uvasamie khaie pAriNAmiyanippanne 2 / .. [257-2 pra.] bhagavan ! audayika-aupazamika-kSAyika-pAriNAmikabhAvaniSpanna sAnnipAtikabhAva kA kyA svarUpa hai ? . [257-2 u.] AyuSman ! audayikabhAva meM manuSyagati, aupazamikabhAva meM upazAMta kaSAya, kSAyikabhAva meM kSAyika samyaktva aura pAriNAmikabhAva meM jIvatva, yaha audayika-aupazamika-kSAyika-pAriNAmikabhAvaniSpanna sAnnipAtikabhAva kA svarUpa hai| 2 katare se NAme udaie uvasamie khaovasamie pAriNAmiyanippanne ? udae tti maNUse uvasaMtA kasAyA khaovasamiyAiM iMdiyAiM pAriNAmie jIve, esa NaM se NAme udaie uvasamie khaovasamie pAriNAmiyanippanne 3 / [257-3 pra.] bhagavan ! audayika-aupazamika-kSAyopazamika-pAriNAmikabhAvaniSpanna sAnnipAtikabhAva kA kyA svarUpa hai ? [257-3 u.] AyuSman ! audayikabhAva meM manuSyagati, aupazamikabhAva meM upazAMta kaSAya, kSAyopazamikabhAva meM indriyAM aura pAriNAmikabhAva meM jIvatva, isa prakAra se audayika-aupazamika-kSAyopazamika-pAriNAmikabhAvaniSpanna sAnnipAtikabhAva ke tRtIya bhaMga kA svarUpa jAnanA caahie| 3 katare se NAme udaie khaie khaovasamie pAriNAmiyanippanne ? udae tti maNUse khaiyaM sammattaM khaovasamiyAiM iMdiyAiM pAriNAmie jIve, esa NaM se nAme udaie khaie khaovasamie pAriNAmiyanippanne 4 / Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 anuyogadvArasUtra [257-4 pra.] bhagavan ! audayika-kSAyika-kSAyopazamika-pAriNAmikabhAvaniSpanna sAnnipAtikabhAva kise kahate haiM ? [257-4 u.] AyuSman ! audayikabhAva meM manuSyagati, kSAyikabhAva meM kSAyika samyaktva, kSAyopazamikabhAva meM indriyAM aura pAriNAmikabhAva meM jIvatva, yaha audayika-kSAyika-kSAyopazamika-pAriNAmikabhAvaniSpanna sAnnipAtikabhAva kA svarUpa hai| 4 katare se nAme uvasamie khaie khaovasamie pAriNAmiyanippanne ? uvasaMtA kasAyA khaiyaM sammattaM khaovasamiyAiM iMdiyAiM pAriNAmie jIve, esa NaM se nAme uvasamie khaie khaovasamie pAriNAmiyanippanne 5 / [257-5 pra.] bhagavan ! aupazamika-kSAyika-kSAyopazamika-pAriNAmikabhAvaniSpanna sAnnipAtikabhAva kA svarUpa kyA hai ? [257-5 u.] AyuSman ! aupazamikabhAva meM upazAMta kaSAya, kSAyikabhAva meM kSAyika samyaktva, kSAyopazamikabhAva meM indriyAM aura pAriNAmikabhAva meM jIvatva, yaha aupazamika-kSAyika-kSAyopazamika-pAriNAmikabhAvaniSpanna sAnnipAtikabhAva ka svarUpa hai| 5 vivecana-- ina do sUtroM meM catuHsaMyogI sAnnipAtikabhAva ke pAMca bhaMgoM ke nAma aura unake svarUpa batalAye svarUpa batAne ke prasaMga meM udAharaNArtha prayukta manuSyagati, kSAyika samyaktva, indriyAM, jIvatva Adi upalakSaNa rUpa hone se usa-usa bhAva rUpa meM anyAnya gatiyoM Adi kA bhI grahaNa samajha lenA caahie| ina catu:saMyogI pAMcoM bhaMgoM meM pAMcaveM pAriNAmikabhAva ko chor3ane aura zeSa cAra bhAvoM kA saMyoga karane para prathama bhaMga, cauthe kSAyopazamikabhAva ko chor3akara zeSa cAra bhAvoM ke saMyoga se dUsarA bhaMga, tIsare kSAyika bhAva ko chor3akara bAkI ke cAra bhAvoM ke saMyoga se tIsarA bhaMga, dUsare aupazamikabhAva ko chor3akara zeSa cAra bhAvoM ke saMyoga se cauthA bhaMga aura pahale audayikabhAva ko chor3akara zeSa cAra bhAvoM ke saMyoga se pAMcavAM bhaMga niSpanna jAnanA caahie| ina pAMcoM bhaMgoM meM se tRtIya aura caturtha ye do bhaMga hI jIva meM ghaTita hote haiM, zeSa tIna nhiiN| ghaTita hone vAle bhaMgoM kA spaSTIkaraNa isa prakAra hai audayika-aupazamika-kSAyopazamika aura pAriNAmika ina cAra bhAvoM ke saMyoga se niSpanna tatIya bhaMga nAraka Adi cAroM gatiyoM meM hotA hai| kyoMki vivakSita gati audayikI hai tathA prathama samyaktva ke lAbhakAla meM upazamabhAva hone se aura manuSyagati meM upazamazreNI meM bhI aupazamika samyaktva hone se aupazamikabhAva hai| indriyAM kSAyopazamikabhAva aura jIvatva pAriNAmikabhAva rUpa haiN| isa prakAra yaha tRtIya bhaMga sarva gatiyoM meM pAyA jAtA hai| ___ sUtra meM prayukta isa tRtIya bhaMga ke udAharaNa rUpa meM 'udae tti maNUse uvasaMtA kasAyA' pATha isa bAta ko spaSTa karane ke lie hai ki upazamazreNI meM manuSyatva kA udaya aura kaSAyoM kA upazama hotA hai| athavA sUtrokta pATha upalakSaNa rUpa hone se yathAyogya gati Adi kA grahaNa samajha lenA caahie| audayika-kSAyika-kSAyopazamika aura pAriNAmikabhAvoM kA saMyogaja rUpa cauthA bhaMga bhI tRtIya bhaMga kI taraha narakAdi cAroM gatiyoM meM saMbhava hai| parantu vizeSatA yaha hai ki tRtIya bhaMgokta upazama samyaktva ke sthAna para yahAM Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAranirUpaNa 171 kSAyika samyaktva samajhanA caahie| kSAyika samyaktva nAraka, tiryaMca aura deva ina gatiyoM meM to pUrvapratipanna jIva ko aura manuSyagati meM pUrvapratipanna aura pratipadyabhAna ko bhI hotA hai| isI kAraNa yaha caturtha bhaMga cAroM gatiyoM meM saMbhava hai| isa prakAra catu:saMyogI sAnnipAtikabhAvoM kI prarUpaNA jAnanA caahie| aba aMtima paMcasaMyogI sAnnipAtikabhAva kA nirUpaNa karate haiN| paMcasaMyogI sAnnipAtikabhAva 258. tattha NaM je se ekke paMcakasaMjoge se NaM ime--atthi nAme udaie uvasamie khaie khaovasamie pAriNAmiyanippanne 1 / __[258] paMcasaMyogaja sAnnipAtikabhAva kA eka bhaMga isa prakAra hai--audyik-auprshmik-kssaarthikkssaayopshmik-paarinnaamiknisspnnbhaav| 259. katare se nAme udaie uvasamie khaie khaovasamie pAriNAmiyanippanne ? udae tti maNUse uvasaMtA kasAyA khaiyaM sammattaM khaovasamiyAiM iMdiyAiM pAriNAmie jIve, esa NaM se NAme udaie uvasamie khaie khaovasamie pAriNAmiyanippanne / se taM sannivAie / se taM chnnnnaame| - [259 pra.] bhagavan ! audayika-aupazamika-kSAyika-kSAyopazamika-pAriNAmikabhAvaniSpanna sAnnipAtikabhAva kA kyA svarUpa hai ? [259 u.] AyuSman ! audayikabhAva meM manuSyagati, aupazamikabhAva meM upazAMta kaSAya, kSAyikabhAva meM kSAyika samyaktva, kSAyopazamikabhAva meM indriyAM aura pAriNAmikabhAva meM jIvatva, yaha audayika-aupazamikakSAyika-kSAyopazamika-pAriNamikabhAvaniSpanna sAnnipAtikabhAva kA svarUpa hai| isa prakAra se sAnnipAtikabhAva aura sAtha hI SaDnAma kA varNana samApta huaa| vivecana-- isa sUtra meM pAMca bhAvoM ke saMyoga se niSpanna sAnnipAtikabhAva kA kathana karane ke sAtha SaDnAma kI vaktavyatA kI samApti kA saMketa kiyA hai| isa paMcasaMyogaja sAnnipAtikabhAva meM audayika Adi pAriNAmika bhAva paryanta pAMcoM bhAvoM kA samAveza ho jAtA hai| inake atirikta anya bhAvoM ke na hone se yahAM eka hI bhaMga banatA hai| yaha bhaMga kSAyika samyagdRSTi hokara upazamazreNI para ArohaNa karane vAle manuSya meM pAyA jAtA hai| isI kA saMketa karane ke lie sUtra meM manuSya, upazAMta kaSAya Adi ko udAhRta kiyA hai| jIva meM prApta sAnnipAtikabhAva-nirUpaNa kA sArAMza audayika Adi pAMca mUla bhAvoM ke saMyoga se niSpanna sAnnipAtikabhAva ke dvikasaMyogI dasa, trikasaMyogI dasa, catuSkasaMyogI pAMca aura paMcasaMyogI eka, kula chabbIsa bhaMgoM meM se jIvoM meM sirpha dvikasaMyogI eka, trikasaMyogI do, catuSkasaMyogI do aura paMcasaMyogI eka, isa prakAra chaha bhaMga pAye jAte haiN| zeSa bhaMga prarUpaNAmAtra ke lie hI haiN| jIvoM meM prApta bhaMgoM kA kAraNa sahita spaSTIkaraNa isa prakAra hai1. kSAyika aura pAriNAmikabhAva se niSpanna vikasaMyogI bhaMga siddha jIvoM meM pAyA jAtA hai| kyoMki unameM Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 anuyogadvArasUtra pAriNAmikabhAva jIvatva aura kSAyikabhAva ananta jJAna-darzana Adi haiN| 2. audayika-kSAyopazamika-pAriNAmikabhAva ke saMyoga se niSpanna trikasaMyogI bheda cAturgatika saMsArI jIvoM meM pAyA jAtA hai| kyoMki unameM gatiyAM audayika rUpa, bhAvendriyAM kSAyopazamika rUpa aura jIvatva Adi pAriNAmikabhAva rUpa haiN| 3. audayika-kSAyika-pAriNAmika ke saMyoga se niSpanna trikasaMyogI bhaMga bhavastha kevaliyoM meM pAyA jAtA hai| vaha isa prakAra hai--audayikabhAva manuSyagati, kSAyikabhAva kevalajJAna Adi aura pAriNAmikabhAva jIvatva rUpa se unameM hai| 4. audayika-kSAyika-kSAyopazamika-pAriNAmika ke saMyoga se niSpanna catu:saMyogI bhaMga cAturgatika jIvoM meM pAyA jAtA hai| inameM gati audayikabhAva, kSAyika samyaktva kSAyikabhAva, bhAvendriyAM kSAyopazamikabhAva aura jIvatva pAriNAmikabhAva rUpa hai| __5. audayika-aupazamika-kSAyopazamika-pAriNAmika ke saMyoga vAlA catuHsaMyogI bhaMga bhI cAroM gatiyoM meM pAyA jAtA hai| isakA Azaya bhI pUrvokta catuHsaMyogI bhaMga ke anurUpa hai| vizeSa itanA hai ki kSAyikabhAva ke sthAna para aupazamikabhAva meM aupazamika samyaktva kA grahaNa karanA caahie| 6. paMcasaMyogI sAnnipAtikabhAva audayika Adi paMca bhAvoM kA saMyoga rUpa hai aura vaha kSAyika samyagdRSTi upazamazreNI meM vartamAna manuSyoM meM pAyA jAtA hai| vaha isa prakAra manuSyagati audayikabhAva, kSAyika samyaktva kSAyikabhAva, aupazamika cAritra aupazamikabhAva, bhAvendriyAM kSAyopazamikabhAva rUpa aura jIvatva pAriNAmikabhAva rUpa jAnanA caahie| isa prakAra chaha nAma ke rUpa meM chaha bhAvoM kA nirUpaNa karane ke anantara aba kramaprApta saptanAma kI prarUpaNA karate haiN| saptanAma 260. (1) se kiM taM sattanAMme ? * sattanAme satta sarA paNNattA / taM jahA saje 1 risabhe 2 gaMdhAre 3 majjhime 4 paMcame sare 5 / dhevae 6 ceva NesAe 7 sarA satta viyAhiyA // 25 // [260-1 pra.] bhagavan ! saptanAma kA kyA svarUpa hai ? [260-1 u.] AyuSman ! saptanAma sAta prakAra ke svara rUpa hai| svaroM ke nAma isa prakAra haiM-1. SaDja, 2. RSabha, 3. gAMdhAra, 4. madhyama, 5. paMcama, 6. dhaivata aura 7. niSAda, ye sAta svara jAnanA caahie| 25 vivecana- sUtra meM saptanAma ke rUpa meM sAta svaroM kA varNana kiyA hai| vaha isalie ki puruSoM kI bahattara aura striyoM kI causaTha kalAoM meM zakuniruta gIta, saMgIta, vAdyavAdana Adi kA samAveza kiyA gayA hai aura ve svara dhvanivizeSAtmaka haiN| sAta svaroM ke lakSaNa isa prakAra haiM 1. SaDja- chaha se jny| arthAt svarotpatti ke kAraNabhUta kaMTha, vakSasthala, tAlu, jihvA, danta aura nAsikA Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAranirUpaNa 173 ina chaha sthAnoM ke saMyoga se utpanna hone vAle svara ko SaDja kahate haiN| 2. RSabha- RSabha kA artha baila hai| ataH nAbhi se utthita aura kaMTha evaM zira se samAhata hokara (TakarAkara) RSabha ke samAna garjanA rUpa svr| . 3. gAMdhAra-- gaMdhavAhaka svara / nAbhi se samutthita evaM kaMTha va hRdaya se samAhata tathA nAnA prakAra kI gaMdhoM kA vAhaka svara gAMdhAra kahalAtA hai| 4. madhyama- zarIra ke madhyabhAga se utpanna hone vAlA svr| arthAt zarIra ke madhyabhAga-nAbhipradeza meM utpanna huI aura uras evaM hRdaya se samAhata hokara punaH nAbhisthAna meM AI huI vAyu dvArA jo uccanAda hotA hai, vaha madhyama svara hai| 5. paMcama- jisa svara meM nAbhisthAna se utpanna vAyu vakSasthala, hRdaya, kaMTha aura mastaka meM vyApta hokara svara rUpa meM pariNata ho, use paMcama svara kahate haiN| 6.dhaivata-- pUrvokta sabhI svaroM kA anusaMdhAna karane vAlA svara dhaivata kahalAtA hai| 7. niSAda- sabhI svaroM kA abhibhava karane vAlA svr| yaha svara samasta svaroM kA parAbhava karane vAlA hai| Aditya (sUrya) isakA svAmI kahalAtA hai| saMgItazAstra meM ina svaroM kA bodha karAne ke lie 'saregamapadhanI' pada diyA hai| padokta eka-eka akSara pRthak-pRthak svara kA bodhaka hai| jaise 'sa' SaDja svara kA bodhaka hai| isI prakAra zeSa re-ga-ma-pa-dha-nI akSara RSabha Adi svaroM ke bodhaka haiN| ye sAtoM svara jIva aura ajIva donoM para Azrita haiM / arthAt jIva aura ajIva ke mAdhyama se inakA prAdurbhAva ho sakatA hai| svara sAta hI kyoM-- yadyapi svarotpatti ke sAdhana jIbha Adi trasa dvIndriya se lekara paMcendriya taka ke jIvoM meM pAye jAte haiM aura ina jIvoM ke asaMkhyAta hone se svaroM kI saMkhyA bhI asaMkhyAta hai| phira bhI una sabhI svaroM kA sAmAnya rUpa se ina SaDja Adi sAta svaroM meM antarbhAva ho jAne se maulika svaroM kI saMkhyA sAta se adhika nahIM sapta svaroM ke svarasthAna (2) eesi NaM sattaNhaM sarANaM satta saraTThANA paNNattA / taM jahA sajaM ca aggajIhAe 1 ureNa risahaM saraM 2 / kaMThuggateNa gaMdhAraM 3 majjhajIhAe majjhimaM 4 // 26 // nAsAe paMcamaM bUyA 5 daMtoTeNa ya dhevataM 6 / bhamuhakkheveNa NesAyaM 7 saraTThANA viyAhiyA // 27 // [260-2] ina sAta svaroM ke sAta svara (uccAraNa) sthAna kahe gaye haiN| ve sthAna isa prakAra haiM1. jihvA ke agrabhAga se SaDjasvara kA uccAraNa karanA caahie| 2. vakSasthala se RSabhasvara uccarita hotA hai| Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 anuyogadvArasUtra 3. kaMTha se gAMdhArasvara uccarita hotA hai| 4. jihvA ke madhyabhAga se madhyamasvara kA uccAraNa kreN| 5. nAsikA se paMcamasvara kA uccAraNa karanA caahie| 6. daMtoSTha-saMyoga se dhaivatasvara kA uccAraNa karanA caahie| 7. mUrdhA (bhrukuTi tAne hue zira) se niSAda svara kA uccAraNa karanA caahie| 26, 27 . vivecana-- yahAM sUtrakAra ne SaDja Adi sAta svaroM ke pRthak-pRthak svara-uccAraNasthAnoM kA kathana kiyA svarasthAna kA lakSaNa va mAnane kA kAraNa mUla udgamasthAna nAbhi se utthita avikArI svara meM vizeSatA ke janaka jihvA Adi aMga svarasthAna haiN| yadyapi SaDja Adi samasta svaroM ke uccAraNa karane meM sAmAnyatayA jihvAgra, kaMTha Adi sthAnoM kI apekSA hotI hai tathApi vizeSa rUpa se eka-eka svara jihvAgrabhAgAdika rUpa sthAnoM meM se eka-eka sthAna ko prApta kara hI abhivyakta hotA hai| isI abhiprAya ko spaSTa karane ke lie SaDja Adi svaroM kA pRthak-pRthak eka-eka svarasthAna mAnA gayA hai| jaise vakSasthala se RSabhasvara uccarita hotA hai, isakA yaha artha huA ki RSabhasvara kA uccAraNasthAna vakSasthala hai| isa svara ke uccAraNa meM vakSasthala kA vizeSa rUpa meM upayoga hotA hai| isI prakAra anya svaroM aura unake sthAnoM ke lie bhI samajha lenA caahie| - pUrva meM yaha saMketa kiyA hai ki SaDja Adi sapta svara jIva-ajIvanizrita haiN| ataH ana krama se unakA nirdeza karate haiN| jIvanizrita saptasvara (3) satta sarA jIvaNissiyA paNNattA / taM jahA sajaM ravai mayUro 1 kukkuDo risabhaM saraM 2 / haMso ravai gaMdhAraM 3 majjhimaM tu gavelagA 4 // 28 // aha kusumasaMbhave kAle koilA paMcamaM saraM 5 / chaTheM ca sArasA kuMcA 6 NesAyaM sattamaM gao 7 // 29 // [260-3] jIvanizrita- jIvoM dvArA uccarita hone vAle saptasvaroM kA svarUpa isa prakAra hai1. mayUra SaDjasvara meM bolatA hai| 2. kukkuTa (murgA) RSabhasvara meM bolatA hai| 3. haMsa gAMdhArasvara meM bolatA hai| 4. gavelaka (bher3a) madhyamasvara meM bolatA hai| 5. koyala puSpotpattikAla (vasantaRtu-caitra vaizAkhamAsa) meM paMcamasvara meM bolatA hai| 6. sArasa aura krauMca pakSI dhavaitasvara meM bolate haiN| tathA 7. hAthI niSAda svara meM bolatA hai| 28, 29 Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAranirUpaNa ajIvanizrita saptasvara (4) satta sarA ajIvaNissiyA paNNattA / taM jahA sajjaM ravai muyaMgo 1 gomuhI risahaM saraM 2 1 saMkho ravai gaMdhAraM 3 majjhimaM puNa jhallarI 4 caucalaNapatiTThANA gohiyA paMcamaM saraM 5 / ADaMbaro dhevaiyaM 6 mahAbherI ya [260-4] ajIvanizrita saptasvara isa prakAra haiM1. mRdaMga se SaDjasvara nikalatA hai / 2. gomukhI vAdya se RSabhasvara nikalatA hai / 3. zaMkha se gAMdhArasvara nikalatA hai| 4. jhAlara se madhyamasvara nikalatA hai / 5. cAra caraNoM para sthita godhikA se paMcamasvara nikalatA hai / 6. ADaMbara (nagAr3A) se dhaivatasvara nikalatA hai| 7. mahAbherI se niSAdasvara nikalatA hai / 30, 31 // 30 // sattamaM 7 // 31 // vivecana -- sUtrakAra ne saptasvaroM kI abhivyakti ke sAdhanoM ke rUpa meM kucha eka jIvoM aura ajIva padArthoM ke nAmoM kA ullekha kiyA hai ki amuka dvArA usa-usa prakAra kA svara niSpanna hotA hai / 175 Azaya ko spaSTa karane ke lie udAhRta jIvoM aura ajIvoM ke nAma upalakSaNa rUpa hone se ina jaise anyoM kA grahaNa bhI inase kiyA gayA samajhanA caahie| kaMThAdi se abhivyakta hone vAle svaroM meM to jIvanizritatA svayaMsiddha hai aura mRdaMga Adi ajIva vastuoM meM jIvavyApAra apekSita hai| mRdaMga Adi dvArA janita svaroM ke nAbhi, kaMTha Adi se utpanna hone rUpa artha ghaTita nahIM hotA hai to bhI una vAdyoM se SaDja svaroM jaise svara utpanna hone se unheM mRdaMga Adi ajIvoM se nizrita kahA jAtA hai| saptasvaroM ke svaralakSaNa - phala (5) eesi NaM sattaNhaM sarANaM satta saralakkhaNA paNNattA / taM jahA-- sajjeNaM lahai vittiM kayaM ca na viNassaI / vattha gAvo puttA ya mittA ya nArINaM hoti vallaho 1 // 32 // risaheNaM tu esajaM seNAvaccaM dhaNANi ya / gaMdhamalaMkAra itthIo sayaNANi ya 2 // 33 // gaMdhAre gItajuttiNNA vajjavittI kalAhiyA / havaMti kaiNo paNNA je aNNe satthapAragA 3 // 34 // majjhimasamaMtA u havaMti vo / khAyatI pivatI detI majjhimassaramassio 4 // 35 // Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 anuyogadvArasUtra paMcamassaramaMtA u havaMtI puhavIpatI / sUrA saMgahakattAro aNegaNaraNAyagA 5 // 36 // dhevayassaramaMtA u havaMti kalahappiyA / sAuNiyA vagguriyA soyariyA macchabaMdhA ya 6 // 37 // caMDAlA muTThiyA metA, je ya'NNe pAvakAriNo / goghAtagA ya corA ya nesAtaM saramassitA 7 // 38 // [260-5] ina sAta svaroM ke (tattat phala prApti ke anusAra) sAta svaralakSaNa kahe gaye haiN| yathA 1. SaDjasvara vAlA manuSya vRtti--AjIvikA prApta karatA hai| usakA prayatna vyartha nahIM jAtA hai| use godhana, putra-pautrAdi aura sanmitroM kA saMyoga milatA hai| vaha striyoM kA priya hotA hai| 32 2. RSabhasvara vAlA manuSya aizvaryazAlI hotA hai| senApatitva, dhana-dhAnya, vastra, gaMdha-sugaMdhita padArtha, AbhUSaNa-alaMkAra, strI, zayanAsana Adi bhogasAdhanoM ko prApta karatA hai| 33 __ 3. gAMdhArasvara vAlA zreSTha AjIvikA prApta karatA hai| vAditravRtti vAlA hotA hai| kalAvidoM meM zreSThaziromaNi mAnA jAtA hai| kavi athavA karttavyazIla hotA hai| prAjJa buddhimAn--catura tathA aneka zAstroM meM pAraMgata hotA hai| 34 4. madhyamasvarabhASI sukhajIvI hote haiM / ruci ke anurUpa khAte-pIte aura jIte haiM tathA dUsaroM ko bhI khilAtepilAte tathA dAna dete haiM / 35 5. paMcamasvara vAlA vyakti bhUpati, zUravIra, saMgrAhaka aura aneka guNoM kA nAyaka hotA hai| 36 6. dhaivatasvara vAlA puruSa kalahapriya, zAkunika (pakSiyoM ko mArane vAlA--cir3ImAra), vAgurika (hiraNa Adi pakar3ane--phaMsAne vAlA), zaukarika (sUaroM kA zikAra karane vAlA) aura matsyabaMdhaka (macchImAra) hotA hai| 37 7. niSAdasvara vAlA puruSa cAMDAla, vadhika, mukkebAja, goghAtaka, cora aura isI prakAra ke dUsare-dUsare pApa karane vAlA hotA hai| 38 vivecana- ina gAthAoM meM vyakti ke hAva-bhAva vilAsa, AcAra-vicAra-vyavahAra, kula-zIla-svabhAva kA bodha karAne meM svara--vAgvyavahAra ke yogadAna kA saMketa kiyA gayA hai| bolane mAtra se hI vyakti ke guNAvaguNa kA anumAna lagAyA jA sakatA hai| ziSTa sarala jana prasAdaguNayukta komala-kAntapadAvalI kA prayoga karate haiM, jabaki dhUrta, vaMcaka vyaktiyoM ke bolacAla meM karNakaTu, apriya aura bhayotpAdaka zabdoM kI bahulatA hotI hai evaM unakI 1-2. pAThAntara revayasaramaMtA u, havaMti duha jIviNo / kucelA ya kuvittI ya, corA caMDAlamuTThiyA // NisAyasaramaMtA u, hoMti kalaha kAragA / jaMghAcarA lehavAhA, hiMDagA bhAravAhagA // -anuyogadvAravRtti, pR. 129 Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAranirUpaNa 177 pravRtti bhI vAgvyavahAra ke anurUpa hI hotI hai| saptasvaroM ke grAma aura unakI mUrcchanAe~ (6) etesi NaM sattaNhaM sarANaM tayo gAmA paNNattA / taM jahA--sajjaggAme 1 majjhimaggAme 2 gaMdhAraggAme 3 / [260-6] ina sAta svaroM ke tIna grAma kahe gaye haiN| ve isa prakAra1. SaDjagrAma, 2. madhyamagrAma, 3. gaaNdhaargraam| (7) sajaggAmassa NaM satta mucchaNAo paNNattAo / taM jahA maMgI koravvIyA harI ya rayaNI ya sArakaMtA ya / chaTThI ya sArasI nAma suddhasajA ya sattamA // 39 // [260-7] SaDjagrAma kI sAta mUrcchanAeM kahI gaI haiN| unake nAma haiM1. maMgI, 2. kauravIyA, 3. harita, 4. rajanI, 5. sArakAntA, 6. sArasI aura 7. zuddhaSaDja / 39 (8) majjhimaggAmassa NaM satta mucchaNAo paNNattAo / taM jahA uttaramaMdA rayaNI uttarA uttarAyasA (tA) / assokaMtA ya sovIrA abhIrU bhavati sattamA // 40 // [260-8] madhyamagrAma kI sAta mUrcchanAeM kahI haiN| jaise 1. uttaramaMdA, 2. rajanI, 3. uttarA, 4. uttarAyazA athavA uttarAyatA, 5. azvakrAntA, 6. sauvIrA, 7. abhirudgtaa| 40 (9) gaMdhAraggAmassa NaM satta mucchaNAo paNNattAo / taM jahA-- naMdI ya khuDDimA pUrimA ya cautthI ya suddhagaMdhArA / - uttaragaMdhArA vi ya paMcamiyA havai mucchA u // 41 // suThuttaramAyAmA sA chaTThA niyamaso u NAyavvA / ahauttarAyatA koDimA ya sA sattamI mucchA // 42 // [260-9] gAMdhAragrAma kI sAta mUrchanAeM kahI gaI haiN| unake nAma ye haiM 1. nandI, 2. kSudrikA, 3. pUrimA, 4. zuddhagAMdhArA, 5. uttaragAMdhArA, 6. suSThatara-AyAmA aura 7. uttraaytaakottimaa| 41-42 (isa prakAra se sAta svaroM ke tIna grAma aura unakI sAta-sAta mUrcchanAoM ke nAma jAnane caahie|) vivecana- sUtrakAra ne saptasvaroM ke tIna grAma aura pratyeka kI mUrcchanAoM ke nAma ginAye haiN| mUrchanAoM ke samudAya ko grAma kahate haiM / ve SaDja Adi ke bheda se tIna prakAra ke haiN| pratyeka grAma kI sAtasAta mUrcchanAeM hone se saba milakara ikkIsa haiM / mUrcchanA arthAt gAyaka kA gIta ke svaroM meM tallIna mUchita sA ho jaanaa| Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtra maMgI Adi ikkIsa mUrcchanAoM kI vizeSa jAnakArI ke lie bharatamuni kA nATyazAstra Adi grantha dekhiye / sapta svarotpatti Adi viSayaka jijJAsAe~ : samAdhAna 178 (10 a ) satta ssarA kato saMbhavaMti ? gIyassa kA havati joNI ? katisamayA UsAsA ? kati vA gIyassa AgArA // 43 // satta sarA nAbhIo saMbhavaMti, gItaM ca runnajoNIyaM / pAyasamA ussAsA, tiNNi ya gIyassa AgArA // 44 // Adimiu ArabhaMtA, samuvvahaMtA ya majjhagArammi / avasANe ya jhaveMtA, tinni vi gIyassa AgArA // 45 // [260-10-a] pra. --- sapta svara kahAM se kisase utpanna hote haiM ? gIta kI yoni kyA hai ? isake ucchvAsakAla kA samayapramANa kitanA hai ? gIta ke kitane AkAra hote haiM ? uttara- sAtoM svara nAbhi se utpanna hote haiM / rudana gIta kI yoni jAti hai / pAdasama jitane samaya meM kisI chanda kA eka caraNa gAyA jAtA hai, utanA usakA (gIta kA) ucchvAsakAla hotA hai| gIta ke tIna AkAra hote haiMAdi meM mRdu, madhya meM tIvra (tAra) aura aMta meM mNd| isa prakAra se gIta ke tIna AkAra jAnane cAhie / 43, 44, 45 vivecana -- ina tIna gAthAoM meM se pahalI gAthA meM gIta ke svaroM ke utpattisthAna Adi sambandhI cAra prazna haiM aura agalI do gAthAoM meM praznoM ke uttara diye haiM / gAthAgata vizeSa zabda -- runnajoNiyaM gIta kI yoni rudana hai, athavA rone kI jAti jaisA hai| AgArAAkArA--svarUpavizeSa / avasANe-- avasAne--- aMta meM / jhaveMtA-- kSapayantaH samApta karate samaya / gItagAyaka kI yogyatA ( 10 A ) chaddose aTTha guNe tiNNi ya vittANi doNi bhaNitIo / jo NAhI so gAhiti susikkhato raMgamajjhami // 46 // [260-10 - A] saMgIta ke chaha doSoM, ATha guNoM, tIna vRttoM aura do bhaNitiyoM ko yathAvat jAnane vAlA suzikSita -- gAnakalAkuzala vyakti raMgamaMca para gAyegA / 46 vivecana -- sUtrakAra ne gAnakalA meM pravINa vyakti kI yogyatA kA nirdeza kiyA hai ki vaha gIta ke doSa- guNa Adi kA marmajJa ho / ataH Age gIta ke doSoM aura guNoM Adi kA nirUpaNa karate haiM / gIta ke doSa (10 i) bhIyaM duyamuSpicchaM uttAlaM ca kamaso muNeyavvaM / kAkassaramaNunAsaM cha hosA hoMti gIyassa // 47 // [260-10 - i] gIta ke chaha doSa isa prakAra haiM Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAranirUpaNa 179 1. bhItadoSa- Darate hue gaanaa| 2. drutadoSa- udvegavaza zIghratA se gaanaa| 3. utpicchadoSa-- zvAsa lete hue yA jaldI-jaldI gaanaa| . 4. uttAladoSa-- tAlaviruddha gaanaa| 5. kAkasvaradoSa- kaue ke samAna karNakaTu svara meM gaanaa| 6. anunAsadoSa- nAka se svaroM kA uccAraNa karate hue gaanaa| 47 vivecana- gAthArtha sugama hai| yaha chaha doSa gAyaka ko upahAsanIya banA dete haiN| pAThAntara ke rUpa meM 'uppicchaM' ke sthAna para 'rahassaM' pada bhI prayukta huA hai, jisakA artha hai akSaroM ko laghu banAkara gaanaa| gIta ke ATha guNa (10 I) puNNaM rattaM ca alaMkiyaM ca vattaM tahevamavighuThaM / ___ mahuraM samaM sulaliyaM aTTha guNA hoti gIyassa // 48 // [260-10-I] gIta ke ATha guNa isa prakAra haiM1. pUrNaguNa- svara ke Aroha-avaroha Adi samasta svarakalAoM se paripUrNa gaanaa| 2. raktaguNa-- geya rAga se bhAvita hokara gaanaa| . 3. alaMkRtaguNa - vividha vizeSa zubha svaroM se saMpanna hokara gaanaa| 4. vyaktaguNa-- gIta ke boloM svara-vyaMjanoM kA spaSTa rUpa se uccAraNa karake gaanaa| 5. avighuSTaguNa-- vikRti aura vizRMkhalatA se rahita niyata aura niyamita svara se gAnA--cIkhate-cillAte hue na gaanaa| 6. madhuraguNa-- karNapriya manorama svara se koyala kI bhAMti gaanaa| 7. samaguNa- sura-tAla-laya Adi se samanugata-saMgata svara meM gaanaa| 8. sulalitaguNa- svaragholanAdi ke dvArA lalita zrotrendriyapriya sukhadAyaka svara meM gaanaa| 48 (10 u) ura-kaMTha-siravisuddhaM ca gijjate mauya-ribhiyapadabaddhaM / samatAla paDukkhevaM sattassarasIbharaM gIyaM // 49 // [260-10-u] gIta ke ATha guNa aura bhI haiM, jo isa prakAra haiM1. urovizuddha-jo svara urasthala meM vizAla hotA hai| 2. kaMThavizuddha-- nAbhi se utthita jo svara kaMThasthala meM vyApta hokara sphuTa rUpa se vyakta hotA hai / arthAt jo svara kaMTha meM nahIM phtttaa| 3. zirovizuddha - jo svara zira se utpanna hokara bhI nAsikA ke svara se mizrita nahIM hotaa| 4. mRduka-- jo gIta mRdu-komala svara meM gAyA jAtA hai| 5. padabaddha gIta ko viziSTa padaracanA se nibaddha krnaa| Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 anuyogadvArasUtra 6. samatAlapratyutkSepa- jisa gIta meM (hasta) tAla, vAdya-dhvani aura nartaka kA pAdakSepa sama ho arthAt eka dUsare se milate hoN| 7. saptasvarasIbhara-- jisameM (SaDja) Adi sAtoM svara taMtrI Adi vAdyadhvaniyoM ke anurUpa hoN| athavA vAdyadhvaniyAM gIta ke svaroM ke samAna hoN| 49 (10 U) akkharasamaM payasamaM tAlasamaM layasamaM gahasamaM ca / nissasiussasiyasamaM saMcArasamaM sarA satta // 50 // [260-10-U] (prakArAntara se) saptasvarasIbhara kI vyAkhyA isa prakAra hai1. akSarasama-- jo gIta hrasva-dIrgha-pluta aura sAnunAsika akSaroM ke anurUpa hrasvAdi svarayukta ho| 2. padasama- svara ke anurUpa padoM aura padoM ke anurUpa svaroM ke anusAra gAyA jAne vAlA giit| 3. tAlasama-- tAlavAdana ke anurUpa svara meM gAyA jAne vAlA giit| 4. layasama-- vINA Adi vAdyoM kI dhunoM ke anusAra gAyA jAne vAlA giit| 5. grahasama- vINA Adi dvArA gRhIta svaroM ke anusAra gAyA jAne vAlA giit| 6. nizvasitocchvasitasama- sAMsa lene aura chor3ane ke kramAnusAra gAyA jAne vAlA giit| 7. saMcArasama-- sitAra Adi vAdyoM ke tAroM para aMgulI ke saMcAra ke sAtha gAyA jAne vAlA gIta / isa prakAra gIta, svara, taMtrI Adi ke sAtha sambandhita hokara sAta prakAra kA ho jAtA hai| 50 vivecana-- yadyapi SaDja Adi ke bheda se sapta svaroM ke nAma prasiddha haiN| lekina akSarasama Adi isa gAthA dvArA punaH sapta svaroM ke nAma batAne kA kAraNa yaha hai ki SaDja Adi nAma to kaMThodgata dhvanivAcaka haiM aura yahAM lipi rUpa akSaroM kI apekSA hai| isalie anuyogadvAra maladhArIyA vRtti meM isa gAthA ko 'sattassarasIbharaM'-saptasvara sIbharaM pada kA vizeSaNa mAnate hue kahA hai-'.....saptasvarAsIbharaMti--akSarAdibhisamAyatra tatsaptasvarasIbharamiti, te cAmI sptsvrH--akkhrsmN.....|' (10 e) niddosaM sAravaMtaM ca heujuttamalaMkiyaM / ___uvaNIyaM sovayAraM ca miyaM mahurameva ya // 51 // [260-10-e] geya padoM ke ATha guNa isa prakAra bhI haiM1. nirdoSa-- alIka, upaghAta Adi battIsa doSoM se rahita honaa| 2. sAravaMta- sArabhUta viziSTa artha se yukta honaa| 3. hetuyukta- arthasAdhaka hetu se saMyukta honaa| 4. alaMkRta- kAvyagata upamA-utprekSA Adi alaMkAroM se yukta honaa| 5. upanIta- upasaMhAra se yukta honaa| 6. sopacAra- aviruddha alajanIya artha kA pratipAdana krnaa| 7. mita- alpapada aura alpaakSara vAlA honaa| 8. madhura- suzrAvya zabda, artha aura pratipAdana kI apekSA priya honaa| 51 Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAranirUpaNa 181 vivecana- sUtrakAra ne 'chaddose aTTha guNe' ina padoM ke anusAra gIta sambandhI doSoM aura vibhinna apekSAoM se guNoM kA varNana kiyA hai| varNana karane kA kAraNa yaha hai ki gAyaka gItavidhAoM ko jAnatA huA bhI doSoM kA nirAkaraNa aura guNoM kA samAyojana karane kA lakSya nahIM rakhe to vaha janapriya aura sammAnanIya nahIM ho pAtA hai| gIta ke vRtta-chanda (10 ai) samaM addhasamaM ceva savvattha visamaM ca jaM / tiNNi vittappayArAiM cautthaM novalabbhai // 52 // [260-10-ai] gIta ke vRtta-chanda tIna prakAra ke hote haiM 1. sama-- jisameM gIta ke caraNa aura akSara sama hoM arthAt cAra caraNa hoM aura unameM guru-laghu akSara bhI samAna hoM, athavA jisake cAroM caraNa sarIkhe hoN| 2. ardhasama--jisameM prathama aura tRtIya tathA dvitIya aura caturtha caraNa samAna hoN| 3. sarvaviSama- jisameM sabhI caraNoM meM akSaroM kI saMkhyA viSama ho, jisake cAroM caraNa viSama hoN| inake atirikta cauthA prakAra nahIM pAyA jAtA hai / 52 gIta kI bhASA (10 o) sakkayA pAyavA ceva bhaNiIo hoMti duNNi u / saramaMDalammi gijaMte pasatthA isibhAsiyA // 53 // [260-10-o] bhaNatiyAM-gIta kI bhASAyeM do prakAra kI kahI gaI haiM--saMskRta aura praakRt| ye donoM prazasta evaM RSibhAsita haiM aura svaramaMDala meM pAI jAtI hai| 53 vivecana- ukta do gAthAoM meM gIta ke chandoM aura bhASAoM kA vicAra kiyA gayA hai| aba 'so gAhiti' pada ke anusAra kauna kisa prakAra se gAtA hai ? isakA praznottara vidhA dvArA nirUpaNa karate haiN| gItagAyaka ke prakAra (11 a) kesI gAyati mahuraM ? kesI gAyati kharaM ca rukkhaM ca ? / kesI gAyati cauraM ? kesI ya vilaMbiyaM ? dutaM kesI ? vissaraM puNa kerisI ? // 54 // [paMcapadI] sAmA gAyati mahuraM, kAlI gAyati kharaM ca rukkhaM ca / gorI gAyati cauraM, kANA ya vilaMbiyaM, dutaM aMdhA, vissaraM puNa piMgalA // 55 // [paMcapadI] [260-11-a. pra.] kauna strI madhura svara meM gAtI hai ? paruSa aura rUkSa svara meM kauna gAtI hai ? caturAI se kauna gAtI hai ? vilaMbita svara meM kauna gAtI hai ? druta svara meM kauna gAtI hai ? tathA vikRta svara meM kauna gAtI hai ? _[260-11-a. u.] zyAmA (SoDazI) strI madhura svara meM gIta gAtI hai, kRSNavarNA strI khara (paruSa) aura . rUkSa svara meM gAtI hai, gauravarNA strI caturAI se gIta gAtI hai, kAnI strI vilaMbita (maMda) svara meM gAtI hai| aMdhI strI Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 anuyogadvArasUtra zIghratA se gIta gAtI hai aura piMgalA (kapilA) vikRta svara meM gIta gAtI hai| 54, 55 vivecana- ina do gAthAoM dvArA parokSa meM gIta svaroM dvArA gAyaka kI yogyatA, sthiti Adi kA anumAna lagAne kA saMketa kiyA hai| kucha bhinnatA ke sAtha anya pratiyoM meM gAthA 55 isa rUpa meM aMkita haigorI gAyati mahuraM sAmA gAyai kharaM ca rUkkhaM ca / kAlI gAyai cauraM kANA ya vilaMviyaM dutaM aMdhA // vissaraM puNa piMgalA / isa prakAra se sapta svaramaMDala sambandhI Avazyaka varNana karane ke anantara aba upasaMhAra karate haiN| upasaMhAra (11 A) satta sarA tayo gAmA mucchaNA ekkavIsatiM / tANA egUNapaNNAsaM sammattaM saramaMDalaM // 56 // se taM sattanAme / [260-11-A] isa prakAra sAta svara, tIna grAma aura ikkIsa mUrcchanAyeM hotI haiN| pratyeka svara sAta tAnoM se gAyA jAtA hai, isalie unake (7 x 7 =49) unapacAsa bheda ho jAte haiN| isa prakAra svaramaMDala kA varNana samApta huaa| 56 svaramaMDala ke varNana kI pUrNatA ke sAtha saptanAma kI vaktavyatA bhI samApta huii| vivecana-- yaha gAthA saptasvara aura saptanAma ke varNana kI samApti sUcaka hai| unapacAsa tAneM hone ke kAraNa yaha hai ki SaDja Adi sAta svaroM meM se pratyeka svara sAta tAnoM meM gAyA jAtA hai tathA saptataMtrikA vINA meM 49 tAneM hotI haiM aura isI prakAra ekataMtrikA athavA tritaMtrikA vINA ke sAtha kaMTha se gAI jAne vAlI tAneM bhI 49 hotI haiN| isa prakAra yaha saptanAma kA varNana hai| aba kramaprApta aSTanAma kA nirUpaNa karate haiMaSTanAma 261. (1) se kiM taM aTThanAme ? aTThanAme aTThavihA vayaNavibhattI paNNattA / taM jahA-- , niddese paDhamA hoti 1 bitiyA uvadesaNe 2 / taiyA karaNammi kayA 3 cautthI saMpayAvaNe 4 // 57: paMcamI ya apAyANe 5 chaTThI sassAmivAyaNe 6 / sattamI saNNidhANatthe 7 aTThamA''maMtaNI bhave 8 / / 58 // [261-1 pra.] bhagavan ! aSTanAma kA kyA svarUpa hai ? [261-1 u.] AyuSman ! ATha prakAra kI vacanavibhaktiyoM ko aSTanAma kahate haiN| vacanavibhakti ke ve ATha prakAra yaha haiM Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAranirUpaNa 183 1. nirdeza-pratipAdaka artha meM prathamA vibhakti hotI hai| 2. upadezakriyA ke pratipAdana meM dvitIyA vibhakti hotI hai| 3. kriyA ke prati sAdhakatama kAraNa ke pratipAdana meM tRtIyA vibhakti hotI hai| 4. saMpradAna meM caturthI vibhakti hotI hai| 5. apAdAna (pRthaktA) batAne ke artha meM paMcamI vibhakti hotI hai| 6. sva-svAmitvapratipAdana karane ke artha meM SaSThI vibhakti hotI hai| 7. sannidhAna (AdhAra) kA pratipAdana karane ke artha meM saptamI vibhakti hotI hai| 8. saMbodhita, AmaMtrita karane ke artha meM aSTamI vibhakti hotI hai| 57, 58 vivecana-- ina do gAthAoM meM aSTanAma ke rUpa meM ATha vacanavibhaktiyoM kA nirUpaNa kiyA hai| vacanavibhakti- jo kahe jAte haiM ve vacana haiM aura vibhakti arthAt kartA, karma Adi rUpa artha jisake dvArA pragaTa kiyA jAtA hai| ataH vacanoM-padoM kI vibhakti ko vacanavibhakti kahate haiN| yahAM vacanavibhakti se suvanta (saMjJA, sarvanAma) rUpa prathamAnta Adi padoM kA grahaNa jAnanA cAhie, tiGganta rUpa AkhyAta vibhaktiyoM kA nhiiN| yathAkrama ATha vacanavibhaktiyoM kA spaSTIkaraNa isa prakAra hai 1. niddese paDhamA- pratipAdaka arthamAtra ke pratipAdana karane ko nirdeza kahate haiN| pratipAdaka artha ke viSaya meM aneka mata pracalita haiN| jinameM jAti, vyakti, liMga, saMkhyA, kAraka ina pAMca ko pratipAdaka ke artha meM svIkAra kiyA hai aura inameM bhI jAti evaM vyakti rUpa artha mukhya hai| isakA nirdeza karane meM 'su, au, jas' yaha prathamA vibhakti hotI haiN| 2. bitiyA uvadesaNe- upadeza kriyA se vyApta karma ke pratipAdana meM dvitIyA vibhakti hotI hai| kriyA meM pravartita karAe jAne kI icchA utpanna karane ko upadeza kahate haiM aura jisa para kriyA kA phala par3e vaha karma hai| isakI bodhaka 'am, auTa, zas' yaha vibhakti haiN| 3. taiyA karaNammi- kriyAphala kI siddhi meM sabase adhika upakAraka, sahAyaka ko karaNa kahate haiN| isa karaNa meM 'TA, bhyAm, bhyas' vibhakti hotI haiN| 4. cautthI saMpayAvaNe-- jisake lie kriyA hotI hai, use sampradAna kahate haiM aura isa saMpradAna meM 'De, bhyAm, bhyas' vibhakti hotI haiN| 5. paMcamI ya apAyANe- jisase alaga hone yA pRthaktA kA bodha ho, use apAdAna kahate haiM / isa apAdAna ko batAne ke lie 'Gasi, bhyAm, bhyas' yaha paMcamI vibhakti hotI haiN| 6. chaTThI sassAmivAyaNe-- sva-svAmitva sambandha kA pratipAdana karane meM 'Das, os, Am' yaha SaSThI vibhakti hotI haiN| 7. sattamI saNNidhANatthe- sannidhAna arthAt kriyA karane ke AdhAra yA sthAna kA bodha karAne meM 'Gi, os, supa' yaha saptamI vibhakti hotI haiN| 8. aTThamA''maMtaNI bhave kisI kA dhyAna apanI ora AkarSita karane ke artha meM sambodhanarUpa AThavIM Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 anuyogadvArasUtra vibhakti kA prayoga kiyA jAtA hai| isa prakAra sAmAnya se ATha vibhaktiyoM kA kathana karake aba inako udAharaNa dvArA spaSTa karate haiN| 261. (2) tattha paDhamA vibhattI niddese so imo ahaM va tti 1 / bitiyA puNa uvadese bhaNa kuNasu imaM va taM va tti 2 // 59 // tatiyA karaNammi kayA bhaNiyaM va kayaM va teNa va mae vA 3 / haMdi Namo sAhAe havati cautthI payANammi 4 // 60 // avaNaya giNhaya etto ito tti vA paMcamI apAyANe 5 / chaTThI tassa imassa va gayassa vA sAmisaMbaMdhe 6 // 61 // havati puNa sattamI taM imammi AdhAra kAla bhAve ya 7 / AmaMtaNI bhave aTThamI u jaha he juvANa ! tti 8 // 62 // se taM atttthnnaame| [261-2] 1. nirdeza meM prathamA vibhakti hotI hai| jaise-- vaha, yaha athavA maiN| 2. upadeza meM dvitIyA vibhakti hotI hai| jaise-- isako kaho, usako karo aadi| 3. karaNa meM tRtIyA vibhakti hotI hai| jaise- usake aura mere dvArA kahA gayA athavA usake aura mere dvArA kiyA gyaa| 4. saMpradAna, namaH tathA svAhA artha meM caturthI vibhakti hotI hai| jaise viprAya gAM dadAti brAhmaNa ko (ke lie) gAya detA hai| namo jinAya--jinezvara ke lie merA namaskAra ho / agnaye svAhA--agni devatA ko havi diyA jAtA hai| ... 5. apAdAna meM paMcamI hotI hai| jaise-- yahAM se dUra karo athavA isase le lo| 6. svasvAmIsambandha batalAne meM SaSThI vibhakti hotI hai| jaise-- usakI athavA isakI yaha vastu hai| 7. AdhAra, kAla aura bhAva meM saptamI vibhakti hotI hai| jaise-- (vaha) isameM hai| 8. AmaMtraNa artha meM aSTamI vibhakti hotI hai| jaise--he yuvan ! / 59-62 yaha ATha vibhaktirUpa aSTanAma kA varNana hai| vivecana-sUtrakAra ne gAthA 59 se 62 taka pUrvokta prathamA Adi ATha vibhaktiyoM kA udAharaNa sahita varNana kiyA hai| ina vibhaktiyoM dvArA vAkyagata zabdoM kA paraspara eka dUsare ke sAtha ThIka-ThIka sambandhoM kA parijJAna hotA hai tathA yaha AThoM vibhaktiyAM saMjJAvAcaka zabdoM ke sAtha jur3atI haiM kintu sarvanAma zabdoM meM AThavIM saMbodhana vibhakti prayukta nahIM hotI hai| __ hindI bhASA meM ina vibhaktiyoM kI kAraka saMjJA hai aura kartA Adi bheda haiM, jinake cihna isa prakAra haiM krtaa--ne| krm--ko| karaNa se, dvArA / saMpradAna ko, ke lie| apAdAna se| sambandha kA, kI, ke| adhikaraNa meM, para / saMbodhanaH he, ho, are| hindI bhASA meM ina pratyayoM se saMskRta jaisA eka, dvi, bahuvacana kI apekSA koI aMtara nahIM AtA hai| samAna Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAranirUpaNa rUpa se ekavacana aura bahuvacana rUpa saMjJAnAmoM ke sAtha saMyojita hote haiN| isa prakAra se aSTanAma kI prarUpaNA kA Azaya jAnanA caahie| navanAma 262. (1) se kiM taM navanAme ? navanAme Nava kavvarasA paNNattA / taM jahA vIro 1 siMgAro 2 abbhuo ya 3 roddo ya 4 hoi bodhavyo / velaNao 5 bIbhaccho 6 hAso 7 kaluNo 8 pasaMto ya 9 // 63 // [262-1 pra.] bhagavan ! navanAma kA kyA svarUpa hai ? [262-1 u.] AyuSman ! kAvya ke nau rasa navanAma kahalAte haiN| jinake nAma haiM 1. vIrarasa, 2. zRMgArarasa, 3. adbhutarasa, 4. raudrarasa, 5. vIDanakarasa, 6. bIbhatsarasa, 7. hAsyarasa, 8. kAruNyarasa aura 9. prazAMtarasa, ye navarasoM ke nAma haiN| 63 vivecana-- sUtra meM nau kAvyarasoM ke nAma ginAye haiN| kAvyarasoM kI vyAkhyA- kavi ke karma ko kAvya aura kAvya meM upanibaddha rasa ko kAvyarasa kahate haiN| vibhinna sahakArI kAraNoM se antarAtmA meM utpanna ullAsa yA vikAra kI anubhUti rasa kahalAtI hai| . rasasiddhAnta mAnane kA kAraNa- rasasiddhAnta mAnava-mana sambandhI gahana anuzIlana kA paricAyaka hai| saundaryaviSayaka dhAraNAoM kA sAra-sarvasva hai| rasa-parikalpanA kAvyAsvAda se saMbaddha hai| AsvAdana ke kSaNoM meM AsvAdaka jaba anubhUti kI gahanatA meM eka akhaMDa Anandopalabdhi meM lIna hotA hai taba vaha usa AsvAda yA Ananda kA koI na koI nAma denA cAhatA hai| basa yahI dRSTi rasa nAmakaraNa kI hetu hai aura ise kAvyazAstra meM siddhAnta ke rUpa meM pratiSThita kiyA hai| rasoM kI saMkhyA- sAmAnyataH anubhUti ke do prakAra haiM--sukhAtmaka aura duHkhaatmk| ataH sthUla rUpa meM rasa ke do bheda hoNge| lekina ye anubhUtiyAM itanI adhika haiM, itane prakAra kI haiM ki unheM sukha yA duHkha meM samAyojita nahIM kiyA jA sakatA hai| isIlie AcAryoM ne anubhUtiyoM kI bhinnatAoM kA bodha karAne ke lie rasa ke bheda karake unake pRthak-pRthak nAmakaraNa kiye aura rasasaMkhyA ke saMdarbha meM paramparita dRSTi kA atikramaNa karake aneka navIna rasoM kA bhI nAmollekha kiyaa| lekina aMta meM rasabheda ke rUpa meM ina nau nAmoM ko svIkAra kiyA gayA hai zRMgArahAsyakaruNA raudravIrabhayAnakAH / bIbhatsA'dbhutazAntAzca nava nATaye rasAH smRtAH // ina nau bhedoM meM se kucha vidvAnoM ne karuNa, raudra, bhayAnaka aura bIbhatsa ina cAra rasoM ko duHkhAtmaka tathA zrRMgAra, hAsya, vIra, adbhuta aura zAnta ina pAMca ko sukhAtmaka kahA hai| lekina sAhityazAstriyoM ne isa mata ko grAhya nahIM maanaa| unakI yukti hai--rasa kI prakriyA meM duHkha kA aMza rahane para bhI pariNati meM koI bhI rasa duHkhAtmaka nahIM hai|' Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 anuyogadvArasUtra jainAcAryoM kI mAnyatA bhI to nau rasoM kI hai, lekina unake nAmoM meM kucha antara hai| unhoMne inameM se bhayAnaka rasa ko asvIkAra karake 'vIDanaka' nAmaka rasa mAnA aura zAMta ke sthAna para prazAMta' zabda kA prayoga kiyA hai| isa prakAra sAmAnya se navarasoM kI rUparekhA batAne ke bAda aba vistArapUrvaka vIra Adi pratyeka rasa kA varNana karate haiN| vIrarasa (2) tattha pariccAyammi ya 1 tava-caraNe 2 sattujaNaviNAse ya 3 / aNaNusaya-dhiti-parakkamaciNho vIro raso hoi // 64 // vIro raso jahA so NAma mahAvIro jo rajaM payahiUNa pavvaio / kAma-kkohamahAsattupakkhanigghAyaNaM kuNai // 65 // [262-2] ina nava rasoM meM 1. parityAga karane meM garva yA pazcAttApa na hone, 2. tapazcaraNa meM dhairya aura 3. zatruoM kA vinAza karane meM parAkrama hone rUpa lakSaNa vAlA vIrarasa hai / 64 vIrarasa kA bodhaka udAharaNa isa prakAra hai rAjya-vaibhava kA parityAga karake jo dIkSita huA aura kAma-krodha Adi rUpa mahAzatrupakSa kA jisane vighAta kiyA, vahI nizcaya se mahAvIra hai| 65 . vivecana- sUtrakAra ne ina do gAthAoM meM se pahalI meM ananuzaya, dhRti, parAkrama Adi vIrarasa ke bodhaka cihnoM kA ullekha kiyA hai aura dUsarI meM vIrarasa ke lakSaNoM se yukta vyakti ko udAharaNa rUpa meM prastuta kiyA hai| zatru do prakAra ke haiM--Antarika (bhAva) aura bAhya (dravya) / mokSa kA pratipAdaka hone se prastuta zAstra meM kAma, krodha Adi bhAva-zatruoM ko jItane vAle mahApuruSa ko vIra kahA hai| yahI dRSTi Age ke udAharaNoM ke lie bhI jAnanA caahie| zrRMgArarasa (3) siMgAro nAma raso ratisaMjogAbhilAsasaMjaNaNo / maMDaNa - vilAsa-vibboya-hAsa-lIlA-ramaNaliMgo // 66 // siMgAro rasa jahA mahuraM vilAsalaliyaM hiyayummAdaNakaraM juvANANaM / sAmA saduddAmaM dAetI mehalAdAmaM // 67 // [262-3] zRMgArarasa rati ke kAraNabhUta sAdhanoM ke saMyoga kI abhilASA kA janaka hai tathA maMDana, vilAsa, vibboka, hAsya-lIlA aura ramaNa ye saba zRMgArarasa ke lakSaNa haiN| 66 zrRMgArarasa kA bodhaka udAharaNa haikAmaceSTAoM se manohara koI zyAmA (solaha varSa kI taruNI) kSudra ghaMTikAoM se mukharita hone se madhura tathA Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAranirUpaNa yuvakoM ke hRdaya ko unmatta karane vAle apane koTisUtra kA pradarzana karatI hai / 67 vivecana -- pUrva kI taraha ina do gAthAoM meM sodAharaNa zRMgArarasa kA varNana kiyA gayA hai| pahalI gAthA meM zRMgAra rasa kI saMbhava ceSTAoM kA aura dUsarI meM una ceSTAoM se yukta vyakti (nAyikA) ko udAharaNa ke rUpa meM prastuta kiyA gayA hai| gAthokta katipaya zabdoM kI vyAkhyA- - ratisaMjogAbhilAsasaMjaNaNo rati -- suratakrIDA ke kAraNabhUta lalanA Adi ke sAtha saMgama kI icchA ko utpanna karane vaalaa| maMDaNa - alaMkAra - AbhUSaNoM Adi se zarIra ko alaMkRta karanA--sajAnA / vilAsa kAmottejaka netrAdi kI ceSTAyeM / vibboya -- vikArottejaka zArIrika pravRtti / lIlA - gamanAdi rUpa ramaNIya ceSTA / ramaNa -- krIDA karanA / adbhutarasa ( 4 ) vimhayakaro apuvvoM va bhUyapuvvo va jo raso hoi / so hAsa-visAyuppattilakkhaNo abbhuto nAma // 68 // abbhuo raso jahA-- abbhuyataramiha etto annaM kiM atthi jIvalogammi / jaM jiNavayaNeNa'tthA tikAlajuttA vi NajjaMti ! // 69 // 187 [262-4] pUrva meM kabhI anubhava meM nahIM Aye athavA anubhava meM Aye kisI vismayakArI AzcaryakAraka padArtha ko dekhakara jo Azcarya hotA hai, vaha adbhutarasa hai / harSa aura viSAda kI utpatti adbhutarasa kA lakSaNa hai| jaise isa jIvaloka meM isase adhika adbhuta aura kyA ho sakatA hai ki jinavacana dvArA trikAla sambandhI samasta padArtha jAna liye jAte haiM / 68, 69 vivecana -- adbhutarasa kA lakSaNa aura udAharaNa ina gAthAoM dvArA batAyA gayA hai| harSa aura viSAda kI utpatti ko adbhutarasa ke lakSaNa batAne kA kAraNa yaha hai ki Azcaryajanaka kisI zubha vastu ke dekhane para harSa aura azubha vastu ko dekhane para viSAda kI utpatti hotI hai| raudrarasa (5) bhayajaNaNarUva-saddaMdhakAraciMtA - kahAsamuppanno / sammoha - saMbhama-visAya - maraNaliMgo raso roddo // 70 // roddo raso jahA-- bhiuDIviDaMbiyamuhA ! saMdaTThoTTha ! iya ruhiramokiNNa ! / haNasi pasuM asuraNibhA ! bhImarasiya ! atirodda ! roddo'si // 71 // [262-5] bhayotpAdaka rUpa, zabda athavA aMdhakAra ke cintana, kathA, darzana Adi se raudrarasa utpanna hotA hai aura saMmoha, saMbhrama, viSAda evaM maraNa usake lakSaNa haiM / 70, yathA--- Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 anuyogadvArasUtra bhRkuTiyoM se terA mukha vikarAla bana gayA hai, tere dAMta hoThoM ko cabA rahe haiM, terA zarIra khUna se lathapatha ho rahA hai, tere mukha se bhayAnaka zabda nikala rahe haiM, jisase tU rAkSasa jaisA ho gayA hai aura pazuoM kI hatyA kara rahA hai| isalie atizaya raudrarUpadhArI tU sAkSAta raudrarasa hai / 71 vivecana-- yahAM raudrarasa kA lakSaNa aura una lakSaNoM se yukta vyakti ko udAharaNa ke rUpa meM prastuta kiyA gayA hai| udAharaNa ke rUpa meM prastuta rUpaka se spaSTa hai ki hiMsA meM pravRtta vyakti ke pariNAma raudra hote haiM aura bhRkuTi Adi ke dvArA hI una pariNAmoM kI raudrarUpatA Adi kA bodha hotA hai| yadyapi bhayajanaka pizAcAdi ke rUpa ke darzana, smaraNa Adi se saMmohAdi lakSaNa vAle bhayAnakarasa kI utpatti hotI hai, tathApi unake raudrapariNAmoM kA bodha karAne kA kAraNa hone se isameM raudratA kI vivakSA kI hai| __zabdArtha- saMmoha--vivekazUnyatA-vivekavikalatA, saMbhama saMbhrama vyAkulatA, bhiuDI bhrakuTi-- bhauMhoM ko Upara car3hAnA / viDaMbiya-viDambita--vikarAla, vikRta / ruhiramokiNNa-rudhirAkIrNa khUna se lthpth| asuraNibhA asuranibha -asura-rAkSasa ke jaise (ho rahe ho)| bhImarasiya--bhImarasita --bhayotpAdaka zabda bolane vaalaa| atiroddo--atiraudra--atizaya raudra ruupdhaarii| vIDanakarasa (6) viNayovayAra-gujjha-gurudAramerAvatikkamuppaNNo / velaNao nAma raso lajjA-saMkAkaraNaliMgo // 72 // velaNao raso jahA kiM loiyakaraNIo lajjaNiyataraM ti lajiyA homo / vArijammi gurujaNo parivaMdai jaM vahUpottaM // 73 // / [262-6] vinaya karane yogya mAtA-pitA Adi gurujanoM kA vinayana karane se, gupta rahasyoM ko prakaTa karane se tathA gurupatnI Adi ke sAtha maryAdA kA ullaMghana karane se vIDanakarasa utpanna hotA hai| lajjA aura zaMkA utpanna honA, isa rasa ke lakSaNa haiM / 72, yathA--(koI vadhU kahatI hai--) isa laukika vyavahAra se adhika lajjAspada anya bAta kyA ho sakatI hai--maiM to isase bahuta lajAtI hUM-mujhe to isase bahuta lajjA-zarma AtI hai ki vara-vadhU kA prathama samAgama hone para gurujana--sAsa Adi vadhU Adi dvArA pahane vastra kI prazaMsA karate haiM / 73 - vivecana- vIDanakarasa kA sodAharaNa lakSaNa batAyA hai ki lokamaryAdA aura AcAramaryAdA ke ullaMghana se vIDanakarasa kI utpatti hotI hai aura lajjA AnA evaM AzaMkita honA usake jJApaka cihna haiN| lajjA arthAt kArya karane ke bAda mastaka kA namita ho jAnA, zarIra kA saMkucita ho jAnA aura doSa prakaTa na ho jAe, isa vicAra se mana kA dolAyamAna banA rhnaa| udAharaNa apane-Apa meM spaSTa hai| kisI kSetra yA kisI kAla meM aisI rUr3hi-lokaparamparA rahI hogI ki navavadhU ko akSatayoni pradarzita karane ke lie suhAgarAta ke bAda usake raktaraMjita vastroM kA pradarzana kiyA jAtA thaa| parantu hai vaha atizaya ljjaajnk| Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAranirUpaNa bIbhatsarasa (7) asui-kuNava-duiMsaNasaMjogabbhAsagaMdhanipphaNNo / nivveya'vihiMsAlakkhaNo raso hoi bIbhatso // 74 // bIbhatso raso jahA asuimalabhariyanijjhara sabhAvaduggaMdhi savvakAlaM pi / dhaNNA u sarIrakaliM bahumalakalusaM vimucaMti // 75 // ___ [262-7] azuci-mala, mUtrAdi, kuNapa-zava, mRta zarIra, durdarzana-lAra Adi se vyApta ghRNita zarIra ko bAraMbAra dekhane rUpa abhyAsa se yA usakI gaMdha se bIbhatsarasa utpanna hotA hai| nirveda aura avihiMsA bIbhatsarasa ke lakSaNa haiN| 74 bIbhatsarasa kA udAharaNa isa prakAra hai apavitra mala se bhare hue jharanoM (zarIra ke chidroM) se vyApta aura sadA sarvakAla svabhAvata: durgandhayukta yaha zarIra sarva kalahoM kA mUla hai| aisA jAnakara jo vyakti usakI mUrchA kA tyAga karate haiM, ve dhanya haiN| vivecana-- sUtrakAra ne bIbhatsarasa kA svarUpa batalAyA hai aura udAharaNa meM rUpa ke zarIra kA ullekha kiyA hai| zarIra kI bIbhatsatA ko sabhI jAnate haiM pala-rudhira-rAdha-mala thailI kIkasa vasAdi teM mailI / ataeva isase adhika aura dUsarI ghRNita vastu kyA ho sakatI hai ? nirveda aura avihiMsA bIbhatsarasa ke lakSaNa batAye haiN| nirveda arthAt udvega, mana meM glAni, saMkalpavikalpa utpanna honaa| zarIra Adi kI asAratA ko jAnakara hiMsAdi pApoM kA tyAga karanA avihiMsA hai| ina donoM ko udAharaNa meM ghaTita kiyA hai ki yaha zarIra yathArtha meM udvegakArI hone se bhAgyazAlI jana usake mamatva ko tyAga kara, hiMsAdi pApoM se virata hokara AtmaramaNatA kI ora agrasara hote haiN| hAsyarasa (8) rUva - vaya - vesa-bhAsAvivarIyavilaMbaNAsamuppanno / hAso maNappahAso pakAsaliMgo raso hoti // 76 // hAso raso jahA pAsuttamasImaMDiyapaDibuddhaM deyaraM paloyaMtI / hI ! jaha thaNabharakaMpaNapaNamiyamajjhA hasati sAmA // 77 // [262-8] rUpa, vaya, veSa aura bhASA kI viparItatA se hAsyarasa utpanna hotA hai| hAsyarasa mana ko harSita karane vAlA hai aura prakAza mukha, netra Adi kA vikasita honA. aTTahAsa Adi usake lakSaNa haiN| 76 hAsya rasa isa prakAra jAnA jAtA hai prAtaH sokara uThe, kAlimA se kAjala kI rekhAoM se maMDita devara ke mukha ko dekhakara stanayugala ke bhAra se namita madhyabhAga vAlI koI yuvatI (bhAbhI) hI-hI karatI haMsatI hai| 77 Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 anuyogadvArasUtra vivecana-- yahAM hAsyarasa kA svarUpa batAyA hai| hAsyarasa rUpa, vaya, veza aura bhASA kI viparItatA rUpa viDaMbanA se utpanna hotA hai| puruSa dvArA strI kA yA strI dvArA puruSa kA rUpa dhAraNa karanA rUpa kI viparItatA hai| isI prakAra vaya Adi kI viparItatA-viDambanA ke viSaya meM jAna lenA caahie| jaise koI taruNa vRddha kA rUpa banAe, rAjaputra vaNik kA rUpa dhAraNa kare aadi| isa prakAra kI viparItatAoM se hAsyarasa kI utpatti hotI hai| haMsate samaya mukha kA khila jAnA, khila-khilAnA Adi hAsyarasa ke cihnoM ko to sabhI jAnate haiN| karuNarasa (9) piyavippayoga-baMdha-vaha-vAhi-viNivAya-saMbhamuppanno / sociya-vilaviya-pavvAya-runnaliMgo raso kaluNo // 78 // kaluNo raso jahA pajjhAtakilAmiyayaM bAhAgayapappuyacchiyaM bahuso / tassa viyoge puttiya ! dubbalayaM te muhaM jAyaM // 79 // [262-9] priya ke viyoga, baMdha, vadha, vyAdhi, vinipAta, putrAdi-maraNa evaM saMbhrama-paracakrAdi ke bhaya Adi se karuNarasa utpanna hotA hai| zoka, vilApa, atizaya, mlAnatA, rudana Adi karuNarasa ke lakSaNa haiM / 78 karuNarasa isa prakAra jAnA jA sakatA hai he putrike ! priyatama ke viyoga meM usakI vAraMvAra atizaya cintA se klAnta-mujhayA huA aura AMsuoM se vyApta netroM vAlA terA mukha durbala ho gayA hai / 79 vivecana- karuNarasa ke svarUpavarNana ke prasaMga meM usake zoka, vilApa, mukhazuSkatA, ronA Adi cihna batAye gaye haiM, jinheM udAharaNa meM kAraNa sahita spaSTa kiyA hai| prazAntarasa (9) nihosamaNasamAhANasaMbhavo jo pasaMtabhAveNaM / avikAralakkhaNo so raso pasaMto tti NAyavvo // 80 // pasaMto raso jahA sabbhAvanivvikAraM uvasaMta-pasaMta-somadiTThiyaM / hI ! jaha muNiNo sohati muhakamalaM pIvarasirIyaM // 81 // [262-10] nirdoSa (hiMsadi doSoM se rahita), mana kI samAdhi (svasthatA) se aura prazAnta bhAva se jo utpanna hotA hai tathA avikAra jisakA lakSaNa hai, use prazAntarasa jAnanA caahie| 80 prazAntarasa sUcaka udAharaNa isa prakAra hai--sadbhAva ke kAraNa nirvikAra, rUpAdi viSayoM ke avalokana kI utsukatA ke parityAga se upazAnta evaM krodhAdi doSoM ke parihAra se prazAnta, saumya dRSTi se yukta muni kA mukhakamala vAstava meM atIva zrIsampanna hokara suzobhita ho rahA hai| 81 vivecana-- yahAM sUtrakAra ne nava rasoM ke aMtima bheda prazAntarasa kA svarUpa batAyA hai| krodhAdi kaSAyoM rUpa Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAranirUpaNa 191 vaibhAvika bhAvoM kI rahitatA se jo aMtara meM zAMti kI anubhUti evaM bAhara meM mukha para lAvaNyamaya oja - teja dikhAI detA hai, vaha saba prazAntarasa rUpa hai| isI bAta ko udAharaNa dvArA spaSTa kiyA hai| isa prakAra navarasoM ke rUpa meM navanAma kA varNana karake aba granthakAra upasaMhAra karate haiM-- ( 11 ) ee Nava kavvarasA battIsAdosavihisamuppaNNA / gAhAhiM muNeyavvA, havaMti suddhA va mIsA vA // 82 // setaM navanAme / [262-11] gAthAoM dvArA kahe gaye ye nava kAvyarasa alIkatA Adi sUtra ke battIsa doSoM se utpanna hote haiM aura kahIM zuddha (amizrita) bhI hote haiM aura kahIM mizrita bhI hote haiN| isa prakAra se navarasoM kA varNana pUrNa huA aura navarasoM ke sAtha hI navanAma kA nirUpaNa bhI pUrNa huaa| vivecana--- yaha gAthA navarasoM aura sAtha hI navanAma ke varNana kI samApti kI sUcaka hai / ye navarasa Age kahe jAne vAle alIka, upaghAta Adi sUtra ke battIsa doSoM ke dvArA utpanna hote haiN| jaise-- teSAM kaTataTabhraSTairgajAnAM madavindubhiH / prAvartata nadI ghorA hastyazvarathavahinI // arthAt una hAthiyoM ke kaTa-taTa se jharate hue madabinduoM se eka ghora (vizAla) nadI baha nikalI ki jisameM hAthI, ghor3A, ratha aura senA bahane lgii| yaha kathana alIkatA doSa se dUSita hai, kyoMki madajala se nadI kA nikalanA na to kisI ne dekhA hai, na sunA hai aura na saMbhava hai| yaha to eka kalpanAmAtra hai / isa alIka doSa se adbhutarasa utpanna huA hai| isI prakAra se anyatra bhI yathAsaMbhava sUtradoSoM se una-una rasoM kI utpatti jAnanA caahie| parantu yaha ekAnta niyama nahIM hai ki sabhI rasa alIkAdi doSoM kI viracanA se hI utpanna hote haiM / jaise--tapazcaraNa viSayaka vIrarasa tathA prazAnta Adi rasoM kI utpatti alIkAdi sUtradoSoM ke binA bhI hotI hai / 'suddhA vA missA vA havaMti' arthAt kisI kAvya meM zuddha eka hI rasa aura kisI meM do aura do se adhika rasoM kA samAveza hotA hai / aba nAma adhikAra ke aMtima bheda dasanAma kA varNana karate haiM-- dasanAma 263. se kiM taM dasanAme ? dasanAme dasavihe paNNatte / taM jahA goNe 1 nogoNNe 2 AyANapadeNaM 3 paDivakkhapadeNaM 4 pAhaNNayAe 5 aNAdiyasiddhaMteNaM 6 nAmeNaM 7 avayaveNaM 8 saMjogeNaM 9 pamANeNaM 10 / [263 pra.] bhagavan ! dasanAma kA kyA svarUpa hai ? [263 u.] AyuSman ! dasa prakAra ke dasa nAma kahalAte haiM / ve isa prakAra haiM 1. gauNanAma, 2. nogauNanAma, 3. AdAnapadaniSpannanAma, 4, pratipakSapadaniSpannanAma, 5. pradhAnapradaniSpannanAmna, 6. anAdisiddhAntaniSpannanAma, 7. nAmaniSpannanAma, 8. avayavaniSpannanAma, 9. saMyoganiSpannanAma, 10. pramANaniSpannanAma / Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 anuyogadvArasUtra vivecana-- prastuta sUtra dasanAma kI vyAkhyA kI bhUmika rUpa hai| yahAM batalAyA hai ki vibhinna AdhAroM ko lekara vastu kA nAmakaraNa kiyA jA sakatA hai| prastuta meM dasa AdhAra kahe gae haiN| unakA Azaya yaha haigauNanAma 264. se kiM taM goNNe ? goNNe khamatIti khamaNo, tapatIti tapaNo, jalajIti jalaNo, pavatIti pavaNo / se taM gonnnne| [264 pra.] bhagavan ! gauNa--guNaniSpannanAma kA kyA svarUpa hai ? [264 u.] AyuSman ! gauNa - guNaniSpannanAma kA svarUpa isa prakAra hai jo kSamAguNa se yukta ho usakA 'kSamaNa' nAma honA, jo tape use tapana (sUrya), prajvalita ho use jvalana (agni), jo pave arthAt bahe use pavana khnaa| yaha gauNanAma kA svarUpa hai| vivecana-- sUtra meM katipaya udAharaNoM ke dvArA gauNanAma kA svarUpa batalAyA hai| guNoM ke AdhAra se jo saMjJAyeM nirdhArita hotI haiM, unheM gauNanAma kahate haiN| yaha yathArthanAma bhI kahalAtA hai| - udAharaNa ke rUpa meM jina nAmoM kA ullekha kiyA hai, ve kSamA, tapana, jvalana, pavana rUpa nAma.ke anusAra guNoM vAle haiN| isalie unake nAma guNaniSpanna hone se gauNa yathArtha nAma haiN| nogauNanAma 265. se kiM taM nogoNNe ? nogoNNe akuMto sakuMto, amuggo samuggo, amuddo samuddo, alAlaM palAlaM, akuliyA sakuliyA, no palaM asatIti palAso, amAtivAhae mAtivAhae, abIyavAvae bIyavAvae, no iMdaM govayatIti iMdagovae / se taM nogoNNe / / [265 pra.] bhagavan ! nogauNanAma kA kyA svarUpa hai ? [265 u.] AyuSman ! nogauNanAma kA svarUpa isa prakAra jAnanA cAhiekunta-- zastra-vizeSa (bhAlA) se rahita hone para bhI pakSI ko 'sakunta' khnaa| mudga-- mUMga dhAnya se rahita hone para bhI DibiyA ko 'samudga' khnaa| mudrA-- aMgUThI se rahita hone para bhI sAgara ko 'samudra' khnaa| lAla- lAra se rahita hone para bhI vizeSa prakAra ke ghAsa ko 'palAla' khnaa| kulikA- bhitti (dIvAra) se rahita hone para bhI pakSiNI ko 'sakulikA' khnaa| pala- mAMsa kA AhAra na karane para bhI vRkSa-vizeSa ko 'palAza' khnaa| mAtA ko kandhoM para vahana na karane para bhI vikalendriya jIvavizeSa ko 'mAtRvAhaka' nAma se khnaa| bIja ko nahIM bone vAle jIvavizeSa ko 'bIjavApaka' khnaa| indra kI gAya kA pAlana na karane para bhI kITavizeSa kA 'indragopa' nAma honaa| isa prakAra se nogauNanAma kA svarUpa hai| Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAranirUpaNa vivecana -- sUtra meM nogauNanAma kA svarUpa katipaya udAharaNoM dvArA batalAyA gayA hai| yaha nAma guNa-dharmasvabhAva Adi kI apekSA kiye binA mAtra lokarUr3hi se niSpanna hotA hai| isa prakAra ke nAma ayathArtha hone para bhI loka meM pracalita haiM / sUtragata udAharaNa spaSTa haiN| jaise 'sakunta' yaha nAma ayathArtha hai / kyoMki vyutpatti ke anusAra jo kunta-------- zastra - vizeSa-- bhAlA se yukta ho vahI sakunta hai / kintu pakSI ko bhI sakunta (zakunta) kahA jAtA hai| isI prakAra anya udAharaNoM ke lie jAnanA caahie| AdAnapadaniSpannanAma 193 266. se kiM taM AyANapadeNaM ? AyANapadeNaM AvaMtI cAturaMgijjaM ahAtatthijjaM addaijjaM asaMkhayaM jaNNaijjaM purisaijjaM (usukArijjaM ) elaijjaM vIriyaM dhammo maggo samosaraNaM jamaIyaM / se taM ayANapadeNaM / [266 pra.] bhagavan ! AdAnaniSpannanAma kA kyA svarUpa ? [266 u.] AyuSman ! AvaMtI, cAturaMgijjaM, asaMkhayaM, ahAtatthijjaM addaijjaM jaNNaijjaM, purisaijjaM (usukArijjaM), elaijjaM, vIriyaM, dhamma, magga, samosaraNaM, jamaIyaM Adi AdAnapadaniSpannanAma haiM / vivecana -- sUtra meM AdAnapadaniSpannanAma kA svarUpa batAne ke lie sambandhita udAharaNoM kA ullekha kiyA 1 kisI zAstra ke adhyayana Adi ke prAraMbha meM uccarita pada AdAna pada kahalAtA hai| usa ke AdhAra se niSpanna -- rakhe jAne vAle nAma ko AdAnapadaniSpannanAma kahate haiM / jaise AvaMtI-- isa AcArAMgasUtra ke pAMcaveM adhyayana ke nAma kA kAraNa usake prAraMbha meM uccarita 'AvaMtI keyAvaMtI' pada hai| 'cAuraMgijjaM' yaha uttarAdhyayanasUtra ke tIsare adhyayana kA nAma hai, jo usa adhyayana ke prAraMbha meM Agata 'cattAri paramaMgANi dullahANIha jaMtuNo' gAthA ke AdhAra se rakhA hai| 'asaMkhayaM jIviya mA pamAyae' isa vAkya meM prayukta 'asaMkhayaM' zabda uttarAdhyayanasUtra ke caturtha adhyayana nAma kA kAraNa hai / 'jaha suttaM taha attho' gAthokta jaha taha ina do padoM ke AdhAra se sUtrakRtAMgasUtra ke terahaveM adhyayana kA 'jahataha' nAmakaraNa kiyA gayA hai| isI prakAra 'purAkaDaM addaiyaM suNeha' isa sUtrakRtAMgasUtra ke dvitIya zrutaskandha ke chaThe adhyayana kI pahalI gAthA ke ' addaiyaM' pada ke AdhAra se isa adhyayana kA nAma 'addaijjaM ' hai / uttarAdhyayanasUtra ke paccIsaveM adhyayana ke prAraMbha meM yaha gAthA hai-- mAhaNakulasaMbhUo Asi vippo mahAyaso / jAyaI jama jannami jayaghoso tti nAmao // isa gAthA meM Agata 'janna' pada ke AdhAra isa adhyayana kA nAma 'jannaijjaM' rakhA hai| isI prakAra caudahaveM adhyayana kI pahalI gAthA meM Agata usuyAra pada ke AdhAra se usa adhyayana kA nAma 'usukArijjaM' hai tathA sAtaveM adhyayana ke prAraMbha meM 'elayaM' pada hone se usa adhyayana kA nAma 'elaijjaM ' hai / Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtra sUtrakRtAMgasUtra ke AThaveM adhyayana kI pahalI gAthA meM 'vIriyaM' pada hone se usa adhyayana kA nAma 'vIriyaM' rakhA tathA nauveM adhyayana kI pahalI gAthA meM 'dhamma' pada hone se vaha adhyayana 'dhammajjhayaNaM' nAma vAlA hai aura gyArahaveM adhyayana kI prastAvanA kI prathama gAthA meM 'magga' zabda hone se usa adhyayana kA nAma 'maggajjhayaNaM' hai| 194 sUtrakRtAMgasUtra ke bArahaveM adhyayana ke prAraMbha kI gAthA meM 'samosaraNANimANi' pada hai| isI ke AdhAra se usa adhyayana kA nAma 'samosaraNajjhayaNaM' rakha liyA gayA tathA pandrahaveM adhyayana kI pahalI gAthA meM 'jamaIyaM' pada hone se adhyayana kA nAma 'jamaIyaM' haiN| isI prakAra anya nAmoM kI AdAnapadaniSpannatA samajha lenA cAhie / pratipakSapadaniSpannanAma 267. se kiM taM paDivakkhapadeNaM ? paDivakkhapadeNaM Navesu gAmA''gara - nagara - kheDa - kabbaDa - maDaMba - doNamuha-paTTaNA''samasaMvAha - sannivesesu nivissamANesu asivA sivA, aggI sIyalo, visaM mahuraM, kallAlagharesu aMbilaM sAuyaM, je lattae se alattae, je lAue se alAue, je suMbhae se kusuMbhae, AlavaMte vivalIyabhAsae / se taM paDipakkhapadeNaM / [267 pra.] bhagavan ! pratipakSapada se niSpannanAma kA kyA svarUpa hai ? [267 u.] AyuSman ! pratipakSapadaniSpannanAma kA svarUpa isa prakAra hai-- navIna grAma, Akara, nagara, kheTa, karbaTa, maDaMba, droNamukha, paTTana, Azrama, saMbAha aura sanniveza Adi meM nivAsa karane athavA basAye jAne para azivA (zRgAlI, siyAranI) ko 'zivA' zabda se uccArita krnaa| (kAraNavazAt) agni ko zItala aura viSa ko madhura, kalAla ke ghara meM 'Amla' ke sthAna para ' svAdu ' zabda kA vyavahAra honA / isI prakAra rakta varNa kA ho use alaktaka, lAbu (pAtra - vizeSa) ko alAbu, suMbhaka ( zubha varNa vAle) ko kusuMbhaka aura viparIta bhASaka---bhASaka se viparIta arthAt asambaddha pralApI ko 'abhASaka' kahanA / yaha saba pratipakSapadaniSpannanAma jAnanA caahie| vivecana ---- sUtra meM pratipakSapadaniSpannanAma kA svarUpa udAharaNa dekara samajhAyA hai| pratipakSa -- vivakSita vastu ke dharma se viparIta dharma / isa pratipakSa ke vAcaka pada se niSpanna hone vAle nAma ko pratipakSapadaniSpannanAma kahate haiM / udAharaNArtha -- maMgala ke nimitta zRgAlI ke lie 'azivA' ke sthAna para 'zivA' zabda kA prayoga karanA / isakA kAraNa yaha hai ki zabdakoza meM 'zivA' zRgAlI vAcaka nAma to hai kintu usakA dekhanA yA bolanA aziva-amaMgala - azubha rUpa hone se mAMgalika prasaMgoM para azivA ke sthAna para zivA zabda kA prayoga kiyA jAtA hai| isI prakAra maMgala-amaMgala viSayaka lokamAnyatA ke anusAra agni ke lie zItala, viSa ke lie madhura aura amla ke lie svAdu zabdaprayogoM ke viSaya meM jAnanA caahie| zItala Adi zabda vastugata guNa-dharmoM se viparIta dharmabodhaka hone para bhI agni Adi ke lie prayoga kiye jAte haiN| Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAranirUpaNa 195 alaktata, alAbu, kusumbhaka, abhASaka Adi zabdagata 'aH''ku' pratyaya pratipakSa kA bodha karAne vAle hone se inake saMyoga se banane vAle padoM kI pratipakSaniSpannatA sugama hai| nogauNapadaniSpanna se ise pRthak mAnane kA kAraNa yaha ki nogauNapada meM to nAmakaraNa kA kAraNa kuntAdi ke pravRttinimitta kA abhAva hai| jabaki isameM pratipakSadharmavAcaka zabda mukhya hai| grAma Adi padoM kI vyAkhyA-grAma-jahAM para buddhi Adi guNa grase jAte haiM arthAt guNoM meM hInatA AtI hai, guNoM kA vikAsa nahIM hotA athavA jisake cAroM ora kAMToM Adi kI bAr3a ho| Akara svarNa Adi dhAtuoM, ratnoM aura khanija padArthoM kI khAne hoN| nagara--aThAraha prakAra ke rAjakara (Taiksa) se jo mukta ho| kheDa-jisake cAroM ora miTTI kA koTa banAyA gayA ho| karbaTa-kutsita nagara--jahAM jIvanopayogI sAdhanoM kA abhAva ho| maDamba jisake AsapAsa DhAI kosa taka koI gAMva na ho| droNamukha-jo jala aura sthala rUpa AvAgamana ke mArgoM se jur3A huA ho| paTTana-(pattana) jahAM sabhI prakAra kI vastueM milatI hoN| Azrama-tApasoM kA AvAsasthAna / saMvAha aneka prakAra ke logoM se vyApta sthAna athavA pathikoM kA vizrAmasthAna / sanniveza sArthavAhoM kA nivaassthaan| pradhAnapadaniSpannanAma 268. se kiM taM pAhaNNayAe ? pAhaNNayAe asogavaNe sattavaNNavaNe caMpakavaNe cUyavaNe nAgavaNe punnAgavaNe ucchuvaNe dakkhavaNe sAlavaNe / se taM pAhaNNayAe / [268 pra.] bhagavan ! pradhAnapadaniSpannanAma kA kyA svarUpa hai ? [268 u.] AyuSman ! pradhAnapadaniSpannanAma kA svarUpa isa prakAra hai| jaise azokavana, saptaparNavana, caMpakavana, Amravana, nAgavana, punnAgavana, ikSuvana, drAkSAvana, zAlavana, ye saba pradhAnapadaniSpannanAma haiN| vivecana-- yaha sUtra pradhAnapadaniSpannanAma kA sUcaka hai| jisakI pracuratA bahulatA ho vaha yahAM pradhAna kahA gayA hai aura usa pradhAna kI apekSA niSpannanAma pradhAnapadaniSpannanAma kahalAtA hai| azokavana Adi udAharaNoM meM azokavana meM anya vRkSoM kA sadbhAva to hai, kintu azoka vRkSoM kI pracuratA hone se usa vana ko 'azokavana' isa nAma se sambodhita kiyA jAtA hai| saptaparNavana Adi nAmoM ke lie bhI yahI kAraNa jAnanA caahie| gauNanAma se pradhAnapadaniSpannanAma meM yaha antara hai ki gauNanAma meM to kSamAdi guNa se kSamaNa Adi zabdoM kA vAcyArtha sampUrNa rUpa se usa nAma vAle meM ghaTita hotA hai, jabaki pradhAnapadaniSpannanAma meM usa-usa nAma ke vAcyArtha kI mukhyatA aura zeSa kI gauNatA rahatI hai| kintu gauNatA ke kAraNa unakA abhAva nahIM hotA hai| jaise azoka vRkSoM kI pracuratA hone para bhI anya vRkSoM kA abhAva nahIM hai| Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 anuyogadvArasUtra anAdisiddhAntaniSpannanAma 269. se kiM taM aNAdiyasiddhateNaM ? aNAdiyasiddhateNaM dhammatthikAe adhammatthikAe AgAsatthikAe jIvatthikAe poggalatthikAe addhAsamae / se taM aNAdiyasiddhateNaM / [269 pra.] bhagavan ! anAdisiddhAntaniSpannanAma kA kyA svarUpa hai ? [269 u.] AyuSman ! anAdisiddhAntaniSpannanAma kA svarUpa isa prakAra hai-dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, jIvAstikAya, pudgalAstikAya, addhaasmy| yaha anAdisiddhAntaniSpannanAma kA svarUpa hai| vivecana- sUtra meM anAdisiddhAntaniSpannanAma kA svarUpa batalAyA hai| isameM anAdisiddhAnta pada mukhya hai| jisakA artha yaha hai ki amuka zabda amuka artha kA vAcaka hai aura amuka artha amuka zabda kA vAcya hai| isa prakAra ke anAdi vAcya-vAcakabhAva ke jJAna ko siddhAnta kahate haiM / ataeva isa anAdisiddhAnta se jo nAma niSpanna ho vaha anAdisiddhAntaniSpannanAma kahalAtA hai| udAharaNa ke rUpa meM jo dharmAstikAya Adi nAmoM kA ullekha kiyA hai, unameM vAcya-vAcakabhAva sambandha anAdikAla se siddha hai| unhoMne kabhI bhI apane svarUpa kA tyAga nahIM kiyA hai aura bhaviSya meM kabhI tyAga nahIM kreNge| ____ gauNanAma se isa anAdisiddhAntanAma meM yaha antara hai ki gauNanAma kA abhidheya to apane svarUpa kA parityAga bhI kara detA hai| jabaki anAdisiddhAntanAma na kabhI badalA hai, na bdlegaa| vaha sadaiva rahatA hai, isalie sUtrakAra ne isakA pRthak nirdeza kiyA hai| nAmaniSpannanAma 270. se kiM taM nAmeNaM ? nAmeNaM piupiyAmahassa nAmeNaM unnAmiyae / se taM NAmeNaM / [270 pra.] bhagavan ! nAmaniSpannanAma kA kyA svarUpa hai ? [270 u.] AyuSman ! jo nAma nAma se niSpanna hotA hai, usakA svarUpa isa prakAra haipitA yA pitAmaha athavA pitA ke pitAmaha ke nAma se niSpanna nAma nAmaniSpannanAma kahalAtA hai| vivecana-- sUtra meM nAma se niSpanna nAma kA svarUpa batAyA gayA hai| isakA tAtparya yaha hai ki pUrva meM lokavyavahAra kI mukhyatA se kisI kA koI nAmakaraNa kiyA gyaa| usI nAma meM punaH naye nAma kI sthApanA karanA nAmaniSpannanAma kahalAtA hai| jaise kisI ke pitA, pitAmaha Adi bandhudatta nAma se prakhyAta hue the| unhIM ke nAma se unake pautra Adi kA nAma honA nAmaniSpannanAma hai / itihAsa meM aise aneka rAjAoM ke nAma milate haiN| avayavaniSpannanAma 271. se kiM taM avayaveNaM ? Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAranirUpaNa 197 avayaveNaM siMgI sihI visANI dADhI pakkhI khurI NahI vAlI / dupaya cauppaya bahupaya NaMgUlI kesarI kakuhI // 83 // pariyarabaMdheNa bhaDaM jANejjA, mahiliyaM nivasaNeNaM / sittheNa doNapAgaM, kaviM ca egAi gAhAe // 84 // se taM avayaveNaM / [271 pra.] bhagavan ! avayavaniSpannanAma kA kyA svarUpa hai ? [271 u.] AyuSman ! avayavaniSpannanAma kA svarUpa isa prakAra jAnanA cAhie zRMgI, zikhI, viSANI, daMSTrI, pakSI, khurI, nakhI, vAlI, dvipada, catuSpada, bahupada, lAMgUlI, kezarI, kakudI aadi| 83 isake atirikta parikarabaMdhana viziSTa racanA yukta vastroM ke pahanane se kamara kasane se yoddhA pahicAnA jAtA hai, viziSTa prakAra ke vastroM ko pahanane se mahilA pahicAnI jAtI hai, eka kaNa pakane se droNaparimita anna kA pakanA aura (prAsAdAdi guNoM se yukta) eka hI gAthA ke sunAne se kavi ko pahicAnA jAtA hai| yaha saba avayavaniSpannanAma kahalAte haiN| 84 vivecana-- sUtra meM avayavaniSpannanAma kI vyAkhyA kI hai| avayavaniSpanna arthAt avayavI ke eka deza rUpa avayava kA samasta avayavI para Aropa karake avayava aura avayavI ko abhinna mAnakara jo nAma rakhA jAtA hai use avayavaniSpannanAma kahate haiM, jo zRMgI, zikhI Adi udAharaNoM se spaSTa hai| zRMgI nAma zRMga (sIMga) rUpa avayava ke sambandha se, zikhI nAma zikhA rUpa avayava ke sambandha se niSpanna huA hai| isI prakAra viSANI, daMSTrI, pakSI Adi nAmoM ke viSaya meM jAnanA caahie| yoddhA, mahilA, droNapAka, kavi Adi zabdoM kA prayoga parikarabaMdhana Adi-Adi avasthAoM ko pratyakSa dekhane, sunane se hotA hai aura ye parikarabaMdhana Adi yoddhA Adi avayavI ke avayava rUpa ekadeza haiN| isalie ye zabda bhI avayava kI pradhAnatA se niSpanna hone ke kAraNa avayavaniSpannanAma ke rUpa meM udAhata hue haiN| avayavaniSpanna aura gauNaniSpanna nAma meM antara-- ina donoM kI nAmaniSpannatA ke AdhAra bhinna-bhinna haiN| avayavaniSpannanAma meM zRMga Adi zarIrAvayava yA aMga-pratyaMga vizeSa nAma ke AdhAra haiM, jabaki gauNaniSpannanAma meM guNoM kI pradhAnatA hotI hai| isalie avayavanAma aura gauNanAma pRthak-pRthak mAne gaye haiN| saMyoganiSpannanAma 272. se kiM taM saMjogeNaM ? saMjoge caubihe paNNatte / taM jahA--davvasaMjoge 1 khettasaMjoge 2 kAlasaMjoge 3 bhAvasaMjoge 4 / [272 pra.] bhagavan ! saMyoganiSpannanAma kA kyA svarUpa hai ? [272 u.] AyuSman ! (saMyoga kI pradhAnatA se niSpanna hone vAlA nAma saMyoganiSpannanAma hai|) saMyoga cAra Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 prakAra kA hai--1. dravyasaMyoga, 2. kSetrasaMyoga, 3. kAlasaMyoga, 4. bhAvasaMyoga / vivecana-- yaha sUtra saMyoganiSpannanAma kI prarUpaNA karane kI bhUmikA rUpa hai| saMyoga arthAt do padArthoM kA Apasa meM jur3anA / saMyoga kI dravya, kSetra, kAla aura bhAva yaha cAra apekSAeM ho sakatI haiN| isalie saMyogaja nAma ke cAra bheda kahe gaye haiM / ina caturvidha saMyoganiSpannanAmoM kI vyAkhyA Age kI jA rahI hai| dravyasaMyogajanAma anuyogadvArasUtra 273. se kiM taM davvasaMjoge ? davvasaMjoge tivihe paNNatte / taM jahA -- sacitte 1 acitte 2 mIsae 3 / [273 pra.] bhagavan ! dravyasaMyoga se niSpanna nAma kA kyA svarUpa hai ? [273 u.] AyuSman ! dravyasaMyoga tIna prakAra kA kahA gayA hai, yathA--1. sacittadravyasaMyoga, 2. acittadravyasaMyoga, 3. mizradravyasaMyoga / 274. se kiM taM sacitte ? sacitte gohiM gomie, mahisIhiM mAhisie, UraNIhiM UraNie, uTTIhiM uTTIvAle / se taM sacitte / [ 274 pra.] bhagavan ! sacittadravyasaMyoga se niSpanna nAma kA kyA svarUpa hai ? [ 274 u.] AyuSman ! sacittadravya ke saMyoga se niSpanna nAma kA svarUpa isa prakAra hai-- gAya ke saMyoga se gomAn (gvAlA), mahiSI (bhaiMsa) ke saMyoga se mahiSImAn, meSiyoM (bher3oM) ke saMyoga se meSImAn aura UMTaniyoM ke saMyoga se uSTrIpAla nAma honA Adi sacittadravyasaMyoga se niSpanna nAma haiN| 275. se kiM taM acitte ? acitte chatteNa - chattI, daMDeNa daMDI, paDeNa paDI, ghaDeNa ghaDI, kaDeNa kaDI / se taM acitte / [ 275 pra.] bhagavan ! acittadravyasaMyoganiSpanna nAma kA kyA svarUpa hai ? [ 275 u.] AyuSman ! acitta dravya ke saMyoga se niSpanna nAma kA yaha svarUpa hai- -chatra ke saMyoga se chatrI, daMDa ke saMyoga se daMDI, paTa (kapar3A) ke saMyoga se paTI, ghaTa ke saMyoga se ghaTI, kaTa (caTAI) ke saMyoga se kaTI Adi nAma acittadravyasaMyoganiSpanna nAma haiM / 276. se kiM taM mIsae ? mIsae haleNaM hAlie, sakaDeNaM sAkaDie, raheNaM rahie, nAvAe nAvie / se taM mI / se taM davvasaMjoge / [ 276 pra.] bhagavan ! mizradravyasaMyogajanAma kA kyA svarUpa hai ? [ 276 u.] AyuSman ! mizradravyasaMyoganiSpanna nAma kA svarUpa isa prakAra jAnanA cAhie--hala ke saMyoga Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAranirUpaNa 199 se hAlika, zakaTa (gAr3I) ke saMyoga se zAkaTika, ratha ke saMyoga se rathika, nAva ke saMyoga se nAvika Adi nAma mizradravyasaMyoganiSpannanAma haiM / vivecana -- sUtrakAra ne saMyoganiSpanna ke prathama bheda dravyasaMyogajanAma kA svarUpa batalAyA hai / dravya tIna prakAra ke haiM-- sacitta (sajIva), acitta (ajIva) aura donoM kA mishrruup| isa prakAra dravya ke tIna bheda karake unake pRthak-pRthak udAharaNa diye haiN| gomAn (gvAlA) Adi sacittadravyasaMyogajanAma kI niSpatti meM gAyeM sacitta (sacetana) padArtha kAraNa haiN| acittadravyasaMyogaz2anAma ke lie udAhRta chatrI Adi nAmoM kI niSpatti chatra Adi acittadravyasaMyogasApekSa hai| isalie chatra jisake pAsa hai vaha chatrI, daMDa jisake pAsa hai vaha daMDI ityAdi kahA jAtA hai / mizra dravyasaMyogajanAma ke hAlika, zAkaTika Adi udAharaNoM meM hala, zakaTa (gAr3I) Adi padArtha acitta aura unake sAtha saMyukta baila Adi padArtha sacitta haiN| isa prakAra sacitta- acitta donoM prakAra ke padArthoM kI mizratA ina nAmoM kI niSpatti kI AdhAra hone se ye sacittAcitta (mizra) dravyasaMyoganiSpanna nAma ke rUpa meM batAye gaye haiM / isI prakAra anya nAmoM kI dravyasaMyogitA kA vicAra karake usa usa prakAra ke dravyasaMyoganiSpanna nAma samajha lenA cAhie / kSetrasaMyogajanAma 277. se kiM taM khettasaMjoge ? khettasaMjoge bhArahe eravae hemavae eraNNavae harivassae rammayavassae puvvavidehae avaravidehae, devakurue uttarakurue ahavA mAgahae mAlavae soraTThae marahaTThae koMkaNae kosalae / se taM khettasaMjoge / [ 277 pra.] bhagavan ! kSetrasaMyoga se niSpanna nAma kA kyA svarUpa hai ? [ 277 u.] AyuSman ! kSetrasaMyoganiSpanna nAma kA svarUpa isa prakAra hai yaha bhAratIya bharatakSetrIya hai, yaha airAvatakSetrIya hai, yaha hemavatakSetrIya hai, yaha airaNyavatakSetrIya hai, yaha harivarSakSetrIya hai, yaha ramyakavarSIya hai, yaha pUrvavidehakSetra kA hai, yaha uttaravidehakSetrIya hai, yaha devakurukSetrIya hai, yaha uttarakurukSetrIya hai| athavA yaha mAgadhIya hai, mAlavIya hai, saurASTrIya hai, mahArASTrIya hai, kauMkaNadezIya hai, yaha kozaladezIya hai Adi nAma kSetrasaMyoganiSpannanAma haiN| vivecana--- sUtra meM kSetrasaMyoganiSpanna nAma kA svarUpa spaSTa kiya hai| kSetra ko AdhAra -- mAdhyama banAkara aura kSetra kI mukhyatA se jo nAmakaraNa kiyA jAtA hai, vaha kSetrasaMyoganiSpanna nAma kahalAtA hai| bharata, airavata, magadha Adi kSetra rUpa meM prasiddha haiM / ataH lokavyavahAra calAne ke lie jo mAgadhIya magadha deza kA rahane vAlA Adi nAma rakha lie jAte haiM, ve kSetra ke saMyoga se banane ke kAraNa kSetrasaMyoganiSpanna nAma kahe jAte haiN| kAlasaMyoganiSpannanAma 278. se kiM taM kAlasaMjoge ? Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtra kAlasaMjoge susamasusamae susamae susamadUsamae dusamasusamae dUsamae dusamadUsamae ahavA pAusae vAsArattae saradae hemaMtae vasaMtae gimhae / se taM kAlasaMjoge / 200 [ 278 pra.] bhagavan ! kAlasaMyoga se niSpanna nAma kA kyA svarUpa hai ? [278 u.] AyuSman ! kAla ke saMyoga se niSpanna hone vAle nAma kA svarUpa isa prakAra hai suSamasuSama kAla meM utpanna hone se yaha 'suSama - suSamaja' hai, yaha suSamakAla meM utpanna hone se 'suSamaja' hai| isI prakAra se suSamaduSamaja, duSamasuSamaja, duSamaja, duSamaduSamaja nAma bhI jAnanA caahie| athavA yaha prAvRSika (varSA ke prAraMbha kAla meM utpanna huA) hai, yaha varSArAtrika (varSARtu meM utpanna) hai, yaha zarada (zaradaRtu meM utpanna) hai, yaha hemantaka hai, yaha vAsantaka hai, yaha grISmaka hai Adi sabhI nAma kAlasaMyoga se niSpanna nAma haiN| vivecana--- sUtra meM kAla ke saMyoga se niSpanna nAma kA svarUpa batAyA hai / vivakSAbheda se suSamasuSama Adi kI taraha varSA, zarad Adi RtuyeM bhI kAla zabda kI vAcya hotI haiN| ataeva ina saba kAloM ke AdhAra se niSpanna hone vAle nAma kAlasaMyoganiSpanna nAma haiN| suSamasuSama Adi kAloM kA svarUpa -- jainadarzana meM ananta samaya vAle kAla kI vyavahAradRSTi se aneka rUpoM meM vyAkhyA kI hai| unameM avasarpiNI aura utsarpiNI yaha kAla ke do mukhya bheda haiN| ye donoM bheda bhI punaH suSamasuSama Adi chaha bhedoM (Are) ke rUpa meM vibhAjita haiN| nAmakaraNa ke kAraNa sahita unakA svarUpa isa prakAra ... 1. suSamasuSama--- isa kAla meM bhUmi prAkRtika upasargoM se rahita hotI hai| kalpavRkSoM se paripUrNa parvata, ratnoM se bharI pRthvI, sundara nadiyAM hotI haiN| vRkSa phala-phUloM se lade rahate haiN| dina-rAta kA bheda nahIM hotA hai, zIta, uSNa vedanA kA abhAva hotA hai| manuSya yugala (nara-nArI) ke rUpa meM utpanna hote haiN| ye akAlamaraNa se nahIM marate aura inako tIna-tIna dina ke aMtara se AhAra kI icchA hotI hai| kalpavRkSa ke phala Adi kA AhAra karate haiN| manuSyoM kI zarIra avagAhanA tIna kosa kI hotI hai| zarIra meM 256 pasaliyAM hotI haiM tathA vajraRSabhanArAcasaMhanana aura samacaturasrasaMsthAna vAle hote haiN| Ayu tIna palya kI hotI hai| suSamasuSamakAla kA kAlamAna cAra koDAkoDI sAgaropama kA hai| suSama-- ukta prakAra ke prathama Are kI samApti hone para tIna koDAkoDI sAgaropama kA yaha dUsarA suSama ArA prAraMbha hotA hai| isameM pUrva Are kI apekSA varNa-gaMdha-rasa-sparza kI uttamatA meM anantaguNI hInatA A jAtI hai / krama se ghaTatI zarIra avagAhanA do kosa aura Ayu do palyopama kI ho jAtI hai| zarIra meM pasaliyaM 128 raha jAtI haiN| do dina ke aMtara se AhAra kI icchA hotI hai| pRthvI kA svAda mizrI ke badale zakkara jaisA raha jAtA hai / mRtyu se pahale yugalinI putra-putrI ke eka yugala ko janma detI hai, jinakA cauMsaTha dina taka pAlana-poSaNa karanA par3atA hai| tatpazcAt ve svAvalaMbI ho jAte haiM aura pati-patnI ke rUpa meM sukhopabhoga karate vicarate haiN| zeSa varNana prathama Araka ke samAna samajhanA caahie| suSamaduSama-- dUsarA ArA samApta hone para do kor3Akor3I sAgaropama kA tIsarA ArA prAraMbha hotA hai| isa Are pUrva kI apekSA varNa, gaMdha, rasa aura sparza kI uttamatA ananta guNahIna ho jAtI hai| ghaTate ghaTate dehamAna eka kosa, Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAranirUpaNa 201 eka palyopama AyuSya aura zarIra ke cauMsaTha karaMDaka (pasaliyAM) raha jAte haiN| eka dina ke aMtara se AhAra kI icchA hotI hai| pRthvI kA svAda gur3a jaisA raha jAtA hai / mRtyu ke chaha mAha pUrva yugalinI putra-putrI ke jor3e ko janma detI hai| unyAsI dina taka pAlana-poSaNa karane ke bAda vaha jor3A svAvalaMbI ho jAtA hai| zeSa kathana pahale ke samAna jAnanA caahie| ina tIna AroM ke tiryaMca bhI yugaliyA hote haiN| isa Are ke kAlamAna meM do vibhAgoM ke bItane para kAlasvabhAva se, kalpavRkSoM kI phaladAyinI zakti.hIna hote jAne se yugala manuSyoM meM paraspara kalaha hone lagatA hai| isa kalaha kA aMta karane ke lie krama se pandraha kulakaroM kI utpatti hotI hai| ve lokavyavasthA karate haiN| kalpavRkSoM kI phaladAyinI zakti ke kramazaH kSINa hote jAne para bhI jaise-taise unhIM ke AdhAra se jIvananirvAha hote rahane se asi-masi Adi ke dvArA AjIvikA arjita karane kI AvazyakatA nahIM par3atI hai| isalie pahale aura dUsare Are ke samAna isa Are meM akarmabhUmika sthiti banI rahatI hai aura yugala rUpa meM utpanna hone se manuSya yugaliyA kahalAte haiN| ___ isa tIsare Are ke samApta hone meM caurAsI lAkha pUrva, tIna varSa aura sADhe ATha mAsa zeSa raha jAte haiM taba (ayodhyA nagarI meM pandrahaveM kulakara ke yahAM) prathama tIrthaMkara kA janma hotA hai| ve lokavyavasthA sthApita karane ke lie asi, masi Adi dvArA AjIvikA arjita karane ke upAya batAte haiM / puruSoM ko bahattara aura striyoM ko cauMsaTha kalAyeM sikhAte haiN| rAjyavyavasthA karate haiN| phira rAjyavaibhava ko chor3akara saMyama grahaNa karate haiM aura kevalajJAna prApta hone para tIrtha kI sthApanA karate haiN| duSamasuSama- tIsarA ArA samApta hone para viyAlIsa hajAra varSa kama eka koDAkoDI sAgaropama kA cauthA ArA prAraMbha hotA hai| isameM duHkha adhika aura sukha thor3A hotA hai| pahale kI apekSA varNAdi kI, zubha pudgaloM kI anantaguNa hAni ho jAtI hai| ghaTate-ghaTate dehamAna pAMca sau dhanuSa aura AyuSya eka karor3a pUrva kA raha jAtA hai| zarIra meM battIsa pasaliyAM raha jAtI haiN| dina meM eka bAra bhojana kI icchA hotI hai| chahoM saMhananoM, chahoM saMsthAnoM vAle aura pAMcoM gatiyoM (saMsAra kI cAra gati, eka mukti gati) meM jAne vAle manuSya hote haiM / teIsa tIrthaMkara, gyAraha cakravartI, nau baladeva, nau vAsudeva, nau prativAsudeva bhI isI Are meM hote haiN| duSama-- cauthe Are ke samApta hone para ikkIsa hajAra varSa kAlamAna vAlA pAMcavAM ArA prAraMbha hotA hai| cauthe Are kI apekSA varNAdi aura zubha pudgaloM meM anantaguNI hInatA ho jAtI hai| Ayu ghaTate-ghaTate 125 varSa kI, zarIra-avagAhanA sAta hAtha kI aura zarIra meM pasaliyAM solaha raha jAtI haiN| dina meM do bAra AhAra karane kI icchA hotI hai| pAMcaveM Are meM kevalajJAna, jinakalpI muni Adi dasa bAtoM kA abhAva ho jAtA hai| pApAcAra kI vRddhi hotI jAtI hai| pAkhaMDiyoM kI pUjA hotI hai, dharma ke prati ruci kA abhAva bar3hatA jAtA hai aadi| ina saba kAraNoM se isa Are ko duSama kahate haiN| duSamaduSama-- pAMcaveM Are ke pUrNa hone para ikkIsa hajAra varSa kA yaha chaThA ArA prAraMbha hotA hai / isa Are meM pahale kI apekSA varNa Adi meM zubha pudgaloM kI anantaguNI hAni ho jAtI hai| Ayu ghaTate-ghaTate bIsa varSa kI aura Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtra zarIra kI UMcAI eka hAtha kI raha jAtI hai| zarIra meM ATha pasaliyAM hotI haiM / aparimita AhAra kI icchA hotI hai| rAtri meM zIta aura dina meM tApa atyanta prabala hotA hai / manuSya biloM meM rahate haiN| gaMgA-sindhu nadiyAM sAMpa ke samAna gati se bahatI haiN| gAr3I kA AdhA pahiyA DUbe, itanI unakI gaharAI hotI hai| machalI Adi jalacara jIva bahuta hote haiN| jinheM manuSya pakar3akara nadI kI reta meM gAr3a dete haiM aura zIta va garamI ke yoga se paka jAne para lUTakara khA jAte haiN| mRtaka manuSya kI khopar3I meM pAnI pIte haiN| jAnavara marI huI machaliyoM Adi kI haDDiyAM khAkara jIvanayApana karate haiN| manuSya dIna, hIna, durjana, rugNa, apavitra, AcAra-vicAra se hIna hote haiN| dharma se hIna ve duHkha hI duHkha meM apanI Ayu vyatIta karate haiN| chaha varSa kI Ayu vAlI strI saMtAna kA prasava karatI hai| ina saba kAraNoM se isa Are kA nAma duSamaduSama hai| ArAoM kA yaha krama avasarpiNIkAla kI apekSA se hai| avasarpiNIkAla ke samApta hone para utsarpiNIkAla AraMbha hotA hai / vaha bhI inhIM chaha AroM meM vibhakta hai, kintu AroM kA krama viparIta hotA hai| arthAt utsarpiNI kA prathama ArA duSamaduSama hai aura chaThA suSama- suSama / inakA svarUpa pUrvokta hI hai| bhAvasaMyoganiSpannanAma 202 279. se kiM taM bhAvasaMjoge ? bhAvasaMjoge duvihe paNNatte / taM jahA-- pasatthe ya 1 apasatthe ya 2 / [279 pra.] bhagavan ! bhAvasaMyoganiSpannanAma kA kyA svarUpa ? [279 u.] AyuSman ! bhAvasaMyogajanAma ke do prakAra haiN| yathA--1. prazasta bhAvasaMyogaja, 2. aprazastabhAvasaMyogaja / 280. se kiM taM pasatthe ? pasatthe nANeNaM nANI, daMsaNeNaM daMsaNI, caritteNaM carittI / se taM satthe / [ 280 pra.] bhagavan ! prazasta bhAvasaMyoganiSpannanAma kA kyA svarUpa hai ? [ 280 u. ] AyuSman ! (jJAna, darzana Adi prazasta (zubha) bhAva rUpa hone se) jJAna ke saMyoga se jJAnI, darzana ke saMyoga se darzanI, cAritra ke saMyoga se cAritrI nAma honA prazastabhAvasaMyoganiSpanna nAma hai / 281. se kiM taM apasatthe ? apasatthe koheNaM kohI, mANeNaM mANI, mAyAe mAyI, lobheNaM lobhI / se taM apasatthe / se taM bhAvasaMjoge / se taM saMjogeNaM / [ 281 pra.] bhagavan ! aprazasta bhAvasaMyoganiSpanna nAma kA kyA svarUpa hai ? [ 281 u.] AyuSman ! (krodha, mAna, mAyA, lobha Adi aprazasta (azubha) bhAva haiN| ataH ina bhAvoM ke saMyoga se) jaise krodha ke saMyoga se krodhI, mAna ke saMyoga se mAnI, mAyA ke saMyoga se mAyI aura lobha ke saMyoga se lobhI nAma honA aprazasta bhAvasaMyoganiSpanna nAma haiN| isI prakAra se bhAvasaMyogajanAma kA svarUpa aura sAtha hI saMyoganiSpanna nAma kI vaktavyatA jAnanA cAhie / vivecana -- sUtra meM bhAvasaMyogajanAma kA prazasta aura aprazasta bheda kI apekSA varNana karake saMyoganAma kI Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAranirUpaNa vaktavyatA kI samApti kA saMketa kiyA hai| prazasta aura aprazasta bhAva kA Azaya dharmoM ko bhAva kahate haiN| yaha sabhI dravyoM meM pAye jAte haiN| ajIva dravyoM meM to apane-apane svabhAva kA parityaga na karane ke kAraNa prazasta, aprazasta jaisA koI bheda nahIM hai / yaha bheda saMsArastha jIvadravya kI apekSA se hai| jJAna, darzana, cAritra Adi svAbhAvika guNa zubha aura pavitratA ke hetu hone se prazasta aura krodhAdi parasaMyogaja, vikArajanaka evaM patana ke kAraNa hone se aprazasta haiN| inhIM donoM dRSTiyoM aura apekSAoM ko dhyAna rakhakara bhAvasaMyogajanAma ke prazasta aura aprazasata bheda kiye haiM aura sugamatA se bodha ke lie kramaza: jJAnI, darzanI, krodhI, lobhI Adi udAharaNoM dvArA unheM batalAyA hai| pramANaniSpannanAma 203 282. se kiM taM pamANeNaM ? pamANeNaM cauvvihe paNNatte / taM jahA NAmappamANe 1 ThavaNappamANe 2 davvappamANe 3 bhAvappamANe 4 / [ 282 pra.] bhagavan ! pramANa se niSpanna nAma kA kyA svarUpa hai ? [282 u.] AyuSman ! pramANaniSpanna nAma ke cAra prakAra haiM / yathA - 1. nAmapramANa se niSpanna nAma, 2. sthApanApramANa se niSpanna nAma, 3. dravyapramANa se niSpanna nAma, 4. bhAvapramANa se niSpanna nAma / vivecana -- isa sUtra meM pramANaniSpanna nAma kA bhedoM dvArA nirUpaNa kiyA gayA hai| jisake dvArA vastu kA nirNaya kiyA jAtA hai arthAt jo vastusvarUpa ke samyag nirNaya kA kAraNa ho use pramANa kahate haiN| isase niSpanna nAma ko pramANaniSpannanAma kahate haiM / jJeya vastu nAma Adi cAra prakAroM dvArA pramANa kI viSaya banane se pramANanAma ke nAma, sthApanA Adi cAra prakAra ho jAte haiN| unakA kramAnusAra Age varNana kiyA jA rahA hai| nAmapramANaniSpanna nAma 283. se kiM taM nAmappamANe ? nAmappamANe jassa NaM jIvassa vA ajIvassa vA jIvANa vA ajIvANa vA tadubhayassa vA tadubhayANa vA pamANe tti NAmaM kajjati / se taM NAmappamANe / [283 pra.] bhagavan ! nAmapramANaniSpanna nAma kA kyA svarUpa hai ? [ 283 u.] AyuSman ! nAmapramANaniSpanna nAma kA svarUpa isa prakAra hai-- kisI jIva yA ajIva kA athavA jIvoM yA ajIvoM kA, tadubhaya (jIvAjIva) kA athavA tadubhayoM (jIvAjIvoM) kA 'pramANa' aisA jo nAma rakha liyA jAtA hai, vaha nAmapramANa aura usase niSpanna nAma nAmapramANaniSpannanAma kahalAtA hai / vivecana -- sUtra meM nAmapramANaniSpannanAma kA svarUpa spaSTa kiyA hai| vastu kA pariccheda -- pRthak pRthak rUpa meM vastu kA bodha karAne kA kAraNa nAma hai| lokavyavahAra calAne aura pratyeka vastu kI koI na koI saMjJA nirdhArita karane kA mukhya AdhAra nAma hai| isakA kSetra itanA vyApaka hai ki sabhI jIva, ajIva padArtha isake vAcya haiN| 'pramANa' aisA nAma kevala nAmasaMjJA ke kAraNa hI hotA hai| isameM vastu ke guNa Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 anuyogadvArasUtra dharma Adi kI apekSA nahIM hotii| sthApanApramANaniSpanna nAma 284. se kiM taM ThavaNappamANe ? ThavaNappamANe sattavihe paNNatte / taM jahA-- Nakkhata-devaya-kule pAsaMDa-gaNe ya jIviyAheuM / AbhippAuyaNAme ThavaNAnAmaM tu sattavihaM // 85 // [284 pra.] bhagavan ! sthApanApramANaniSpanna nAma kA kyA svarUpa hai ? [284 u.] AyuSman ! sthApanApramANa se niSpanna nAma sAta prakAra kA hai| una prakAroM ke nAma haiM 1. nakSatranAma, 2. devanAma, 3. kulanAma, 4. pASaMDanAma, 5. gaNanAma, 6. jIvitanAma aura 7. aabhipraayiknaam| 85 vivecana-- sUtra meM sthApanApramANaniSpanna nAma kA varNana karane ke lie sAta bhedoM ke nAma ginAye haiN| isakA kAraNa yaha hai ki loka meM yaha vastueM sthApanA kA AdhAra banAI jAtI haiN| sthApanApramANaniSpannanAma kA lakSaNa-- nAma kI taraha lokavyavahAra calAne meM sthApanA kA bhI pramukha sthAna hai| yadyapi prayojana yA abhiprAyavaza tadarthazUnya vastu meM tadAkAra athavA atadAkAra rUpa meM kI jAne vAlI sthApanA ko sthApanA kahate haiM, yahAM usakI apekSA nahIM hai| kintu nakSatra, devatA, kula Adi ke AdhAra se kiyA jAne vAlA nAmakaraNa sthApanApramANaniSpanna nAma hai| ___ aba gAthokta krama se sthApanApramANaniSpanna nAma ke sAtoM bhedoM kA varNana karate haiN| nakSatranAma 285. se kiM taM nakkhattaNAme ? nakkhattaNAme kattiyAhiM jAe kattie kattidiNNe kattidhamme kattisamma kattideve kattidAse kattiseNe kattirakkhie / rohiNIhiM jAe rohiNie rohiNidinne rohiNidhamme rohiNisamme rohiNideve rohiNidAse rohiNiseNe rohiNirakkhie / evaM savvaNakkhattesu NAmA bhANiyavvA / ettha saMgahaNigAhAo kattiya 1 rohiNi 2 migasira 3 addA 4 ya puNavvasU 5 ya pusse 6 ya / tatto ya assilesA 7 maghAo 8 do phagguNIo ya 9-10 // 86 // hattho 11 cittA 12 sAdI 13 [ya] visAhA 14 taha ya hoi aNurAhA 15 / jeTThA 16 mUlo 17 puvvAsADhA 18 taha uttarA 19 ceva // 87 // abhiI 20 savaNa 21 dhaNiTThA 22 satibhisadA 23 do ya hoMti bhaddavayA 24-25 / revati 26 assiNi 27 bharaNI 28 esA nakkhattaparivADI // 88 // se taM nkkhttnaame| Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAranirUpaNa 205 [285 pra.] bhagavan ! nakSatranAma nakSatra ke AdhAra se sthApita nAma kA kyA svarUpa hai ? [285 u.] AyuSman ! nakSatranAma kA svarUpa isa prakAra hai kRtikA nakSatra meM janme (bAlaka) kA kRttika (kArtika), kRttikAdatta, kRttikAdharma, kRttikAzarma, kRttikAdeva, kRttikAdAsa, kRttikAsena, kRttikArakSita Adi nAma rkhnaa| __rohiNI nakSatra meM utpanna hue kA rauhiNeya, rohiNIdatta, rohiNIdharma, rohiNIzarma, rohiNIdeva, rohiNIdAsa, rohiNIsena, rohiNIrakSita nAma rkhnaa| isI prakAra anya saba nakSatroM meM janme huoM ke una-una nakSatroM ke AdhAra se rakhe nAmoM ke viSaya meM jAnanA caahie| nakSatranAmoM kI saMgrAhaka gAthAyeM isa prakAra haiM 1. kRttikA, 2. rohiNI, 3. mRgazirA, 4. ArdrA, 5. punarvasu, 6. puSya, 7. azleSA, 8. maghA, 9-10. pUrvaphAlgunI, uttaraphAlgunI rUpa do phAlgunI, 11. hasta, 12. citrA, 13. svAti, 14. vizAkhA, 15. anurAdhA, 16. jyeSThA, 17. mUlA, 18. pUrvASADhA, 19. uttarASADhA, 20. abhijita, 21. zravaNa, 22. dhaniSThA, 23. zatabhiSa, 24-25. pUrvAbhAdrapadA, uttarAbhAdrapadA nAmaka do bhAdrapadA, 26. revatI, 27. azvinI, 28. bhariNI, yaha nakSatroM ke nAmoM kI paripATI hai| 86, 87, 88 isa prakAra nakSatranAma kA svarUpa hai| vivecana-- sUtra meM nakSatranAma kA svarUpa batalAyA hai| vyakti kI usa-usa nakSatra meM utpatti kA bodha karAne ke sAtha lokavyavahAra calAne ke lie nakSatroM ke AdhAra se nAma rakha liye jAte haiN| jyotiSazAstra ke anusAra to nakSatroM ke nAmoM kA krama azvinI, bharaNI Adi rUpa hai, lekina abhijit nakSatra ke sAtha par3he jAne para sUtrokta kRttikA, rohiNI Adi kramavinyAsa hI dekhA jAtA hai| nakSatranAma kI vyAkhyA to ukta prakAra hai, kintu ye kRttikA Adi pratyeka nakSatra agni Adi eka-eka devatA dvArA adhiSThita haiN| isalie kabhI-kabhI nakSatra ke adhiSThAyaka devoM ke nAma para bhI vyakti kA nAma rakha liyA jAtA hai| ata: aba devanAma kA varNana karate haiN| devanAma 286. se kiM taM devayaNAme ? devayaNAme aggidevayAhiM jAte aggie aggidiNNe aggidhamme aggisamme aggiMdeve aggidAse aggiseNe aggirakkhie / evaM pi savvanakkhattadevatanAmA bhANiyavvA / etthaM pi ya saMgahaNigAhAo, taM jahA aggi 1 payAvai 2 some 3 rudde 4 aditI 5 vahassaI 6 sappe 7 / piti 8 bhaga 9 ajjama 10 saviyA 11 taTThA 12 vAyU 13 ya iMdaggI 14 // 89 // mitto 15 iMdo 16 NiritI 17 AU 18 visso 19 ya baMbha 20 viNhU ya 21 / vasu 20 varuNa 23 aya 24 vivaddhI 25 pUse 26 Ase 27 jame 28 ceva // 90 // se taM devayaNAme / Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 anuyogadvArasUtra [286 pra.] bhagavan ! devanAma kA kyA svarUpa hai ? [286 u.] AyuSman ! devanAma kA yaha svarUpa hai| yathA--agni devatA se adhiSThita nakSatra meM utpanna hue (bAlaka) kA agnika, agnidatta, agnidharma, agnizarma, agnidAsa, agnisena, agnirakSita Adi nAma rkhnaa| isI prakAra se anya sabhI nakSatra-devatAoM ke nAma para sthApita nAmoM ke lie bhI jAnanA caahie| devatAoM ke nAmoM kI bhI saMgrAhaka gAthAyeM haiM, yathA 1. agni, 2. prajApati, 3. soma, 4. rudra, 5. aditi, 6. bRhaspati, 7. sarpa, 8. pitA, 9. bhaga, 10. aryamA, 11. savitA, 12. tvaSTA, 13. vAyu, 14. indrAgni, 15. mitra, 16. indra, 17. nirRti, 18. ambha, 19. vizva, 20. brahmA, 21. viSNu, 22. vasu, 23. varuNa, 24. aja, 25. vivarddhi, 26. pUSA, 27. azva aura 28. yama, yaha aTThAIsa devatAoM ke nAma jAnanA caahie| 89, 90 yaha devanAma kA svarUpa hai| vivecana-- sUtra meM devanAma kA svarUpa batAyA hai| jaise agnidevatA se adhiSThita kRttikA nakSatra meM utpanna hue vyakti ke nAmasthApana meM nakSatra ko gauNa mAnakara devanAma kI mukhyatA se agnidatta, agnisena Adi nAma rakhe jAte haiM, usI prakAra prAjApatika Adi nAmoM ke lie prajApati Adi devanAmoM kI mukhyatA samajha lenA caahie| saMgrahaNI gAthokta krama se agni Adi aTThAIsa devatAoM ke nAma kramazaH kRttikA Adi nakSatroM ke adhiSThAtR devoM ke haiN| kulanAma 287. se kiM taM kulanAme ? kulanAme ugge bhoge rAiNNe khattie ikkhAge NAte koravve / se taM kulanAme / [287 pra.] bhagavan ! kulanAma kise kahate haiM ? [287 u.] AyuSman ! (jisa nAma kA AdhAra kula ho, use kulanAma kahate haiN|) jaise ugra, bhoga, rAjanya, kSatriya, ikSvAku, jJAta, kauravya ityaadi| yaha kulanAma kA svarUpa hai| vivecana-- pitA ke vaMza ko kula kahate haiN| kula ke nAma kA kAraNa koI pramukha vyakti yA prasaMga-vizeSa hotA hai| ataeva pitRvaMza kI paramparA ke AdhAra se kiyA jAne vAlA nAma kulanAma kahalAtA hai| jaise ugra kula meM janma lene se ugra nAma rakhA jaanaa| isI prakAra bhoga, rAjanya Adi nAmoM ke viSaya meM jAnanA caahie| pASaNDanAma 288. se kiM taM pAsaMDanAme ? pAsaMDanAme samaNae paMDuraMgae bhikkhU kAvAliyae tAvasa parivvAyage / se taM pAsaMDanAme / [288 pra.] bhagavan ! pASaNDanAma kA kyA svarUpa hai ? [288 u.] AyuSman ! zramaNa, pANDurAMga, bhikSu, kApAlika, tApasa, parivrAjaka yaha pASaNDanAma kA svarUpa jAnanA caahie| Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAranirUpaNa vivecana ---- sUtra meM udAharaNoM ke mAdhyama se pASaNDanAma kA svarUpa batalAyA hai| mata, saMpradAya, AcAra-vicAra kI paddhati athavA vrata ko pASaNDa kahate haiM / ataeva kAraNa meM kArya kA upacAra karake pASaNDa (vrata Adi) ke AdhAra se sthApita nAma pASaNDanAma kahalAtA hai / pASaNDanAma ke udAharaNoM meM nirgrantha, zAkya, tApasa, gairika, AjIvaka ke bheda se zramaNa pAMca prakAra ke haiM / bhasma se lipta zarIra vAle aise zaiva- ziva ke bhaktoM ko pANDurAMga kahate haiN| isI prakAra buddhadarzana ke anuyAyI bhikSu, citA kI rAkha se apane zarIra ko lipta rakhane vAle zmazAnavAsI kApAlika, tapasAdhanA karane vAle tApasa aura gRhatyAgI saMnyAsI parivrAjaka kahalAte haiM / gaNanAma 207 289. se kiM taM gaNanAme ? gaNanAme malle malladine malladhamme mallasamma malladeve malladAse mallaseNe mallarakkhie / setaM gaNanAme / [289 pra.] bhagavan ! gaNanAma kA kyA svarUpa hai ? [289 u.] AyuSman ! gaNa ke AdhAra se sthApita nAma ko gaNanAma kahate haiN| jaise--malla, malladatta, malladharma, mallazarma, malladeva, malladAsa, mallasena, mallarakSita Adi gaNa - sthApanAniSpannanAma haiM / vivecana -- sUtra meM gaNanAma kA svarUpa spaSTa kiyA hai| AyudhajIviyoM ke saMgha-samUha ko gaNa kahate haiM / isameM pArasparika sahamati athavA sammati ke AdhAra se rAjyavyavasthA kA nirNaya kiyA jAtA hai| ataeva usake AdhAra se nAmasthApana gaNanAma kahA jAtA hai / nau mallI, nau licchavI ina aThAraha rAjAoM ke rAjyoM kA eka gaNarAjya thA / ina ke nAma zAstroM meM Aye haiM / ataH yahAM udAharaNa ke rUpa meM malla, malladatta Adi nAmoM kA ullekha kiyA hai| jIvitahetunAma 290. se kiM taM jIviyAheuM ? jIviyAheuM avakarae ukkuruDae ujjhiyae kajjavae suppae / se taM jIviyAheuM / [290 pra.] bhagavan ! jIvitahetunAma kA kyA svarUpa hai ? [290 u.] AyuSman ! (jisa strI kI saMtAna janma lete hI mara jAtI ho usakI saMtAna ko) dIrghakAla taka jIvita rakhane ke nimitta nAma rakhane ko jIvitahetunAma kahate haiN| jaise avakaraka (kacarA), utkuruTaka (ukaraDA), ujjhitaka (tyAgA huA), kacavaraka ( kUr3e-kacare kA Dhera), sUrpaka (sUpar3A - anna meM se bhUsA nikAlane kA sAdhana) aadi| ye saba jIvitahetunAma haiM / vivecana- sUtra meM jIvitahetunAma kA svarUpa batAyA hai| saMtAna ke prati mamatvabhAva aura kisI na kisI prakAra se saMtAna jIvita rahe, yaha bhAvanA isa nAmakaraNa meM antarnihita hai / Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 anuyogadvArasUtra AbhiprAyikanAma 291. se kiM taM AbhippAiyanAme ? AbhippAiyanAme aMbae niMbae bakulae palAsae siNae piluyae karIrae / se taM AbhippAiyanAme / se taM ThavaNappamANe / [291 pra.] bhagavan ! AbhiprAyikanAma kA kyA svarUpa hai ? [291 u.] AyuSman ! (guNa kI apekSA rakhe vinA apane abhiprAya ke anusAra manacAhA nAma rakha lenA AbhiprAyika nAma kahalAtA hai) jaise--aMbaka, nimbaka, bakulaka, palAzaka, snehaka, pIluka, karIraka Adi AbhiprAyika nAma jAnanA caahie| yaha sthApanApramANaniSpanna nAma kI prarUpaNA hai| vivecana-- sUtra meM sthApanApramANaniSpanna nAma ke aMtima bheda AbhiprAyika nAma kA svarUpa batalAyA hai| AbhiprAyikanAmaniSpatti kA AdhAra apanA abhiprAya hI hai| udAharaNa ke rUpa meM batAye gaye nAmoM kI taraha anya nAma svayameva samajha lenA caahie| dravyapramANaniSpannanAma 292. se kiM taM davvappamANe ? davvappamANe chavvihe paNNatte / taM jahA--dhammatthikAe jAva addhAsamae / se taM dvvppmaanne| [292 pra.] bhagavan ! dravyapramANaniSpannanAma kA kyA svarUpa hai ? [292 u.] AyuSman ! dravyapramANaniSpannanAma chaha prakAra kA hai| yathA--dharmAstikAya yAvat addhAsamaya / yaha dravyapramANaniSpannanAma kA svarUpa hai| vivecana-- dharmAstikAya Adi SaT dravyoM ke nAma dravyaviSayaka hone se athavA dravyoM ke sivAya anya ke nahIM hone se dravyapramANaniSpannanAma haiN| anadisiddhAntanAma meM bhI inhIM chaha dravyoM ke nAmoM kA ullekha kiya hai kintu vastu anantadharmAtmaka hai, ataH vivakSAbheda ke kAraNa doSa nahIM samajhanA caahie| bhAvapramANaniSpannanAma 293. se kiM taM bhAvappamANe ? bhAvappamANe cauvhei paNNatte / taM jahA sAmAsie 1 taddhitae 2 dhAtue 3 niruttie 4 / [293 pra.] bhagavan ! bhAvapramANa kise kahate haiM ? [293 u.] AyuSman ! bhAvapramANa 1. sAmAsika, 2. taddhitaja, 3. dhAtuja aura 4. niruktija ke bheda se cAra prakAra kA hai| vivecana-- bhAvapramANaniSpannanAma kI prarUpaNA prAraMbha karane ke lie sUtra meM usake cAra bhedoM ke nAma ginAye haiN| Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAranirUpaNa 209 bhAva arthAt vastugata guNa / ataeva bhAva evaM pramANa-bhAva hI pramANa hai--isa vyutpatti ke anusAra bhAva rUpa pramANa ko bhAvapramANa kahate haiM aura usake dvArA niSpanna nAma bhAvapramANaniSpannanAma kahalAtA hai| vaha sAmAsika Adi ke bheda se cAra prakAra kA hai| Age krama se unakA varNana karate haiN| sAmAsikabhAvapramANaniSpannanAma 294. se kiM taM sAmAsie ? sAmAsie satta samAsA bhavaMti / taM jahA daMde 1 ya bahuvvIhI 2 kammadhArae 3 diggu 4 ya / tapyurisa 5 avvaIbhAve 6 ekkasese 7 ya sattame // 91 // [294 pra.] bhagavan ! sAmAsikabhAvapramANa kise kahate haiM ? [294 u.] AyuSman ! sAmAsikanAmaniSpannatA ke hetubhUta samAsa sAta haiN| ve isa prakAra 1. dvandva, 2. bahubrIhi, 3. karmadhAraya, 4. dvigu, 5. tatpuruSa, 5. avyayIbhAva aura 7. ekazeSa / 91 vivecana-- sUtra meM sAmAsika nAma kI prarUpaNA ke lie sAta samAsoM ke nAma batAye haiN| do yA do se adhika padoM meM vibhaktiM Adi kA lopa karake unheM saMkSipta karanA--ikaTThA karanA samAsa kahalAtA hai| samAsayukta zabda jina zabdoM ke mela se banatA hai, unheM khaMDa kahate haiN| jina zabdoM meM samAsa hotA hai unakA bala ekasA nahIM hotA, kintu unameM se kisI kA artha mukhya ho jAtA hai aura zeSa zabda usa artha ke puSTa karate haiN| apekSAbheda se samAsa ke dvandva Adi sAta bheda haiN| dvandvasamAsa 295. se kiM taM daMde samAse ? daMde samAse dantAzca oSThau ca dantoSTham, stanau ca udaraM ca stanodaram, vastraM ca pAtraM ca vastrapAtram, azvazca mahiSazca azvamahiSam, ahizca nakulazca ahinakulam / se taM daMde samAse / [295 pra.] bhagavan ! dvandvasamAsa kA kyA svarUpa hai ? [295 u.] AyuSman ! 'daMtAzca oSThau ca iti daMtoSTham,' 'stanau ca udaraM ca iti stanodaram,''vastraM ca pAtraM ca vastrapAtram,''azvazca mahiSazca iti azvamahiSam,''ahizca nakulazca iti ahinakulam' ye sabhI zabda dvandvasamAsa rUpa vivecana- sUtra meM udAharaNoM ke dvArA dvandvasamAsa kA Azaya spaSTa kiyA hai| tatsambandhI vizeSa vaktavya isa prakAra hai jisa samAsa meM sabhI pada samAna rUpa se pradhAna hote haiM tathA jinake bIca ke 'aura' athavA 'ca' zabda kA lopa ho jAtA hai, kintu vigraha karane para sambandha ke lie punaH 'ca' athavA 'aura' zabda kA prayoga kiyA jAtA hai, use dvandvasamAsa kahate haiN| Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtra dvandvasamAsa ke zabdoM se yadi eka mizrita vastu kA bodha hotA hai to ve ekavacana meM prayukta hote haiN| yathA-- -- maiMne dAla-roTI khA lI hai, unameM UMca-nIca nahIM hai| kintu jina zabdoM se mizrita vastu kA bodha nahIM hotA, ve bahuvacana meM prayukta hote / jaise sItA-rAma vana ko gaye / yaha samAsa samAhAra dvandva aura itaretara dvandva ke bheda se do prakAra kA hai / samAhAra dvandva meM pratyeka pada kI pradhAnatA nahIM hotI, pratyuta sAmUhika artha kA bodha hotA hai| isameM sadA napuMsakaliMga tathA kisI eka vibhakti kA ekavacana hI rahatA hai| sUtrokta udAharaNoM meM se 'dantoSTham' aura 'stanodaram' meM prANI ke aMga hone se ekavadbhAva huA hai| 'vastrapAtram' meM aprANI jAti hone se tathA 'azvamahiSam' aura 'ahinakulam' padoM meM zAzvata virodha hone ke kAraNa ekavacana kA prayoga huA jAnanA caahie| mAtA aura pitA-mAtApitA, puNya aura pApa-puNyapApa ityAdi zabda hindI bhASA sambandhI dvandvasamAsa ke udAharaNa haiN| 210 bahubrIhisamA 296. se kiM taM bahuvvIhIsamAse ? bahuvvIhisamAse phullA jammi girimmi kuDaya - kalaMbA so imo girI phulliyakuDaya - kalaMbo / se taM bahuvvIhisamAse / [296 pra.] bhagavan ! bahubrIhisamAsa kise kahate haiM ? [ 296 u.] AyuSman ! bahubrIhisamAsa kA lakSaNa yaha hai-- isa parvata para puSpita ( praphullita) kuTaja aura kaMda vRkSa hone se yaha parvata phullakuTajakadaMba hai| yahAM 'phullakuTajakadaMba' pada bahubrIhisamAsa hai / vivecana----- bahubrIhisamAsa - samAsagata pada jaba apane se bhinna kisI anya padArtha kA bodha karAye arthAt jisa samAsa meM anyapada pradhAna ho, use bahubrIhisamAsa kahate haiM / bahubrIhisamAsa meM zabda ke donoM hI pada gauNa hote haiN| jo sUtrokta udAharaNa se spaSTa hai ki kuTaja aura kadaMba zabda pradhAna nahIM haiM, kintu inase yukta parvata rUpa anya pada pradhAna hai| bahubrIhisamAsa meM antima pada meM vibhakti kA lopa nahIM bhI hotA hai| vibhakti kA lopa prathama pada meM aura yadi do se adhika padoM kA samAsa ho to antima pada ke atirikta anya padoM meM hotA hai / karmadhArayasamAsa 297. se kiM taM kammadhArayasamAse ? kammadhArayasamAse dhavalo vasaho dhavalavasaho, kiNho migo kiNhamigo, seto paTo setapaTo, ratto paTo rattapaTo / se taM kammadhArayasamAse / [ 297 pra.] bhagavan ! karmadhArayasamAsa kA kyA svarUpa hai ? [297 u.] AyuSman ! 'dhavalo vRSabha: dhavalavRSabha:', 'kRSNo mRgaH kRSNamRgaH', 'zvetaH paTaH zvetapaTaH', 'raktaH paTaH raktapaTa : ' yaha karmadhArayasamAsa hai / Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAranirUpaNa 211 vivecana-- sUtra meM udAharaNoM dvArA karmadhArayasamAsa kI vyAkhyA kI hai| jisakA Azaya yaha hai jisameM upamAna-upameya, vizeSaNa-vizeSya kA sambandha hotA hai vaha karmadhArayasamAsa hai athavA samAna adhikaraNa vAlA tatpuruSasamAsa hI karmadhArayasamAsa kahalAtA hai| yadi vizeSNa prathama ho te vizeSaNapUrvapadakarmadhAraya, upamAna prathama ho to upamAnapUrvapadakarmadhAraya, upamAna bAda meM he to upamAnottarapadakarmadhAraya kahalAtA hai| sUtra meM jitane bhI udAharaNa diye haiM ve saba vizeSaNapUrvapadakarmadhAraya ke haiN| upamAnapUrvapada ke udAharaNa 'ghana iva zyAmaH ghanazyAmaH' aura upamAnottara ke udAharaNa puruSasiMha jaise zabda jAnanA caahie| dvigusamAsa 298. se kiM taM digusamAse ? digusamAse tiNNi kaDugA tikaDugaM, tiNNi mahurANi timahuraM, tiNNi guNA tiguNaM, tiNNi purA tipuraM, tiNNi sarA tisaraM, tiNNi pukkharA tipukkharaM, tiNNi biMduyA tibiMduyaM, tiNNi pahA tipahaM, paMca NadIo paMcaNadaM, satta gayA sattagayaM, nava turagA navaturagaM, dasa gAmA dasagAma, dasa purA dasapuraM / se taM digusamAse / / [298 pra.] bhagavan ! dvigusamAsa kise kahate haiM ? [298 u.] AyuSman ! dvigusamAsa kA rUpa isa prakAra kA hai--tIna kaTuka vastuoM kA samUha--trikaTuka, tIna madhuroM kA samUha-trimadhura, tIna guNoM kA samUha-triguNa, tIna puroM--nagaroM kA samUha--tripura, tIna svaroM kA samUha-trisvara, tIna puSkaroM--kamaloM kA samUha-tripuSkara, tIna binduoM kA samUha-tribindu, tIna patha-rAstoM kA samUha-tripatha, pAMca nadiyoM kA samUha--paMcanada, sAta gajoM kA samUha-saptagaja, nau turagoM--azvoM kA samUhanavaturaga, dasa grAmoM kA samUha--dasagrAma, dasa puroM kA samUha-dasapura, yaha dvigusamAsa hai| vivecana- sUtra meM dvigusamAsa ke udAharaNa diye haiN| jinase yaha Azaya phalita hotA hai jisa samAsa meM prathama pada saMkhyAvAcaka ho aura jisase samAhAra--samUha kA bodha hotA ho, use dvigusamAsa kahate haiN| isameM dUsarA pada pradhAna hotA hai, jisase bahudhA yaha jAnA jAtA hai ki itanI vastuoM kA samAhAra huA hai| sUtrokta udAharaNoM se spaSTa hai / dvigusamAsa kI yaha vizeSatA hai ki isameM napuMsakaliMga aura ekavacana hI AtA hai, jaise trikttukm| karmadhArayasamAsa meM pahalA pada sAmAnya vizeSaNa rUpa aura dvigusamAsa meM pahalA pada saMkhyAvAcaka vizeSaNa hotA hai| isalie ye donoM samAsa pRthak-pRthak kahe gaye haiN| tatpuruSasamAsa 299. se kiM taM tappurise samAse ? tappurise samAse titthe kAgo titthakAgo, vaNe hatthI vaNahatthI, vaNe varAho vaNavarAho, vaNe mahiso vaNamahiso, vaNe mayUro vaNamayUro / se taM tappurise samAse / [299 pra.] bhagavan ! tatpuruSasamAsa kA kyA svarUpa hai ? / [299 u.] AyuSman ! tatpuruSasamAsa kA svarUpa isa prakAra jAnanA cAhie tIrtha meM kAka (kauA) Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 anuyogadvArasUtra tIrthakAka, vana meM hastI vanahastI, vana meM varAha vanavarAha, vana meM mahiSa vanamahiSa, vana meM mayUra vnmyuur| yaha tatpuruSasamAsa hai| vivecana-- udAharaNoM ke dvArA tatpuruSasamAsa kA svarUpa batAyA hai| jisakA phalitArtha yaha hai isameM antima pada pradhAna hotA hai aura prathama pada prathamA vibhakti se bhinna kisI dUsarI vibhakti kA hotA hai| isake prathama pada meM dvitIyA se lekara saptamI paryanta chaha vibhaktiyoM ke rahane ke kAraNa isake chaha bheda hote haiN| sUtrokta udAharaNa saptamIvibhaktiparaka haiN| tatpuruSasamAsa ke aura bhI upabheda haiM, jinameM naJ, aluk aura upapada pradhAna haiN| naJ tatpuruSa meM abhAva, niSedha arthasUcaka a, an, na upasarga zabda ke pUrva meM lagAkara samasta pada banAyA jAtA hai| jaise anAtha, ananta, asatya / isameM vyaMjana se pahale a aura svara se pahale an lagatA hai| aluk samAsa meM pUrvapada kI vibhakti kA lopa nahIM hotA hai| jaise antevAsI, khecara aadi| upapadasamAsa meM dUsarA pada aisA kRdanta hotA hai ki asaMbaddha rahane para jisakA koI prayoga yA upayoga nahIM hotaa| jaise--kuMbha-kAra, carma-kAra ityaadi| avyayIbhAvasamAsa 300. se kiM taM avvaIbhAve samAse ? avvaIbhAve samAse aNugAmaM aNuNadIyaM aNupharihaM aNucariyaM / se taM avvaIbhAve samAse / [300 pra.] bhagavan ! avyayIbhAvasamAsa kA svarUpa kyA hai ? [300 u.] AyuSman ! avyayIbhAvasamAsa isa prakAra jAnanA cAhie--grAma ke samIpa--'anugrAma', nadI ke samIpa--'anunadikam', isI prakAra anusparzam, anucaritam Adi avyayIbhAvasamAsa ke udAharaNa haiN| vivecana- avyayIbhAvasamAsa meM pUrva pada avyaya rUpa aura uttara pada nAma hotA hai tathA anta meM sadA napuMsakaliMga aura prathamA vibhakti kA ekavacana rahatA hai| yaha udAharaNoM se spaSTa hai| ekazeSasamAsa 301. se kiM taM egasese samAse ? egasese samAse jahA ego puriso taha bahave purisA jahA bahave purisA taha ego puriso, jahA ego karisAvaNo tahA bahave karisAvaNA jahA bahave karisAvaNA tahA ego karisAvaNo, jahA ego sAlI tahA bahave sAliNo jahA bahave sAliNo tahA ego sAlI / se taM egasese samAse / se taM sAmAsie / [301 pra.] bhagavan ! ekazeSasamAsa kise kahate haiM ? [301 u.] AyuSman ! jisameM eka zeSa rahe, vaha ekazeSasamAsa hai| vaha isa prakAra--jaisA eka puruSa vaise aneka puruSa aura jaise aneka puruSa vaisA eka puruSa, jaisA eka kArSApaNa (svarNamudrA) vaise aneka kArSApaNa aura jaise aneka kArSApaNa vaisA eka kArSApaNa, jaise eka zAli vaise aneka zAli aura jaise aneka zAli vaisA eka zAli ityAdi ekazeSasamAsa ke udAharaNa haiN| isa prakAra se sAmAsikabhAvapramANanAma kA Azaya jAnanA caahie| Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAranirUpaNa 213 vivecana - ekazeSasamAsa viSayaka spaSTIkaraNa isa prakAra hai samAna rUpa vAle do yA do se adhika padoM ke samAsa meM eka pada zeSa rahe aura dUsare padoM kA lopa ho jAye to use ekazeSasamAsa kahate haiM / isameM 'svarUpANAmekazeSaekavibhaktau' isa sUtra ke anusAra eka hI pada zeSa rahatA hai aura jo eka pada zeSa rahatA hai vaha bhI dvivacana meM dvitva kA aura bahuvacana meM bahutva kA vAcaka hotA hai| jaise'puruSazca puruSazca puruSau', 'puruSazca puruSazca puruSazca purussaaH'| samAnArthaka virUpa padoM meM bhI ekazeSasamAsa hotA hai| jaise vakradaNDazca kuTiladaNDazceti vakradaNDau athavA kuttildnnddau| ___eka vyakti kI vivakSA meM 'ekaH puruSaH' aura bahuta vyaktiyoM kI vivakSA hone para 'bahavaH puruSAH' prayoga hotA hai| isa bahuvacana kI vivakSA meM eka hI 'puruSa' pada avaziSTa rahatA hai aura zeSa pada lupta ho jAte haiN| bahuta vyaktiyoM kI vivakSA meM puruSAH aisA bahuvacanAtmaka prayoga hotA hai, kintu jAti kI vivakSA meM ekavacana rUpa ekaH puruSaH prayoga hotA hai| kyoMki jAti ke eka hone se bahuvacana kA prayoga nahIM hotA hai| isI prakAra ekaH karSApaNaH, bahavaH kArSApaNAH Adi padoM meM bhI jAnanA caahie| yaha ekazeSasamAsa kA Azaya hai| mukhya samAsabhedoM ke bodhaka sUtra- vyAkaraNazAstra ke anusAra saMkSepa meM isa prakAra haiM--prAyaH pUrvapadArthapradhAna avyayIbhAva, uttarapadArthapradhAna tatpuruSa, anyapadArthapradhAna bahubrIhi, ubhayapadArthapradhAna dvandva aura saMkhyApradhAna dvigu samAsa hotA hai| karmadhAraya tatpuruSa kA aura dvigu karmadhAraya samAsa kA bheda hai| ____ aba bhAvapramANa ke dUsare bheda taddhitaja nAma kI prarUpaNA karate haiN| taddhitajabhAvapramANanAma 302. se kiM taM taddhiyae ? taddhiyae kamme 1 sippa 2 siloe 3 saMjoga 4 samIvao 5 ya saMjUhe 6 / issariyA 7 'vacceNa 8 ya taddhitaNAmaM tu aTThavihaM // 92 // [302 pra.] bhagavan ! taddhita se niSpanna nAma kA kyA svarUpa hai ? [302 u.] AyuSman ! 1. karma, 2. zilpa, 3. zloka, 4. saMyoga, 5. samIpa, 6. saMyUtha, 7. aizvarya, 8. apatya, isa prakAra taddhitaniSpannanAma ATha prakAra kA hai| 92 vivecana-- gAthokta kramAnusAra aba taddhitaja nAmoM kA Azaya spaSTa karate haiN| karganAma 303. se kiM taM kammaNAme ? kammaNAme dossie sottie kappAsie suttavetAlie bhaMDavetAlie kolAlie / se taM kammanAme / [303 pra.] bhagavan ! karmanAma kA kyA svarUpa hai ? Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtra [303 u.] AyuSman ! dauSyika, sautrika, kArpAsika, sUtravaicArika, bhAMDavaicArika, kaulAlika ye saba karmanimittaja nAma haiN| 214 vivecana -- sUtra meM karma taddhitaja nAma ke udAharaNa diye haiN| karma zabda kA prayoga yahAM paNya--becane yogya padArtha artha meM huA hai / yathA-- dUSyaM paNyamasyeti dauSyika : - vastra ko becane vAlA / isI prakAra sUta becane vAle vAlA sautrika Adi kA Azaya jAnanA caahie| ye dauSyika Adi zabda 'tadasya paNyaM' sUtra se Thak pratyaya hokara 'ThasyekaH' Tha ke sthAna para ik aura Adi meM vRddhi hone se bane haiN| pAThabheda -- prastuta sUtra meM kinhIM - kinhIM pratiyoM meM pAThabheda bhI pAyA jAtA hai, jo isa prakAra hai'taNahArae kaTThahArae pattahArae dosie sottie kappAsie bhaMDave Alie kolaalie.......|' viziSTa zabdoM kA artha --dossie----- dauSTika -- vastra kA vyApArI, sottie -- sautrika sUta kA vyApArI, kappAsie--kArpAsika----- kapAsa kA vyavasAyI, suttavetAlie-- sUtravaicArika -- sUta becane vAlA, bhaMDavetAlie-- bhAMDavaicArika-bartana becane vAlA, kolAlie-- kaulAlika -- miTTI ke pAtra becane vAlA / zilpanAma 304. se kiM taM sippanAme ? sippanAme tuNie taMtuvAie paTTakArie uvvaTTie varuMTie muMjakArie kaTTakArie chattakArie bajjhakArie potthakArie cittakArie daMtakArie leppakArie selakArie koTTimakArie / se taM sippanA / [304 pra.] bhagavan ! zilpanAma kA kyA svarUpa hai ? [304 u.] AyuSman ! taunnika tAntuvAyika pATTakArika audvRttika vAruMTika mauJjakArika, kASThakArika chAtrakArika bAhyakArika paustakArika caitrakArika dAntakArika laipyakArika zailakArika kauTTimakArika / yaha zilpanAma hai| vivecana ---- sUtra meM zilpakalA ke AdhAra se sthApita kucha nAmoM kA saMketa kiyA hai| isameM 'zilpam ' sUtra se taddhita pratyaya Thak huA hai aura Thak ko ik Adi hone kA vidhAna pUrvavat jAnanA caahie| sUtragata katipaya zabdoM ke artha -- tuNNie-- taunika -- raphU karane vAlA zilpI, taMtuvAe --- tAntu - vAyika--julAhA, paTTakArie - paTTa banAne vAlA zilpI, uvvaTTie-- auvRttika----- pIThI Adi se zarIra ke maila ko dUra karane vAlA zilpI nAI, varuMTie -- vAruMTika ---- eka zilpa vizeSa jIvI, muMjakArie-- mauJjakArika-- mUMja kI rassI banAne vAlA zilpI, kaTTakArie kASThakArika ---- bar3haI, chattakArie -- chAtrakArika -- chAtA banAne vAlA zilpI, bajjhakArie bAhyakArika -- ratha Adi banAne vAlA zilpI, potthakArie-- paustakArika jildasAja, cittakArie-- caitrakArika -- citra banAne vAlA zilpI, daMtakArie - dAntakArika -- dAMta banAne vAlA zilpI, leppakArie-- laipyakArika -- makAna banAne vAlA zilpI, selakArie-- zailakArika ---patthara ghar3ane vAlA zilpI, koTTimakArie----- kauTTimakArika khAna khodane vAlA zilpI / Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAranirUpaNa 215 zlokanAma 305. se kiM taM siloyanAme ? siloyanAme samaNe mAhaNe savvAtihI / se taM siloyanAme / [305 pra.] bhagavan ! zlokanAma kise kahate haiM ? [305 u.] AyuSman ! sabhI ke atithi zramaNa, brAhmaNa zlokanAma ke udAharaNa haiN| vivecana-- sUtra meM udAharaNa dvArA zlokanAma kI vyAkhyA kI hai| jisakA Azaya yaha hai zloka arthAt yaza ke artha meM taddhita pratyaya hone para niSpanna hone vAlA nAma zlokanAma hai| udAharaNa rUpa zramaNa aura brAhmaNa zabdoM meM 'arzAdibhyo'ca' sUtra dvArA prazastArtha meM matvarthIya 'ac' pratyaya huA hai aura tapazcaryAdi zrama se yukta hone se zramaNa aura brahma (AtmA) ke ArAdhaka hone se brAhmaNa prazasta sabhI ke A mAne jAne se zlokanAma ke udAharaNa haiN| saMyoganAma 306. se kiM taM saMjoganAme ? saMjoganAme raNNo sasurae, raNNo sAlae, raNNo saDDhue, raNNo jAmAue, ranno bhagiNIvatI / se taM saMjoganAme / [306 pra.] bhagavan ! saMyoganAma kise kahate haiM ? [306 u.] AyuSman ! saMyoganAma kA rUpa isa prakAra samajhanA cAhie rAjA kA sasura--rAjakIya sasura, rAjA kA sAlA--rAjakIya sAlA, rAjA kA sATU-rAjakIya sADhU, rAjA kA jamAI rAjakIya jamAI (jAmAtA), rAjA kA bahanoI rAjakIya bahanoI ityAdi saMyoganAma haiN| vivecana-- sUtra meM sambandhArtha meM taddhita pratyaya lagAne se niSpanna-saMyoganAmoM kA ullekha hai| sUtra meM to 'raNNo sasurae' ityAdi vigraha mAtra dikhalAyA hai| jinakA artha yaha huA--rAjJaH ayaM rAjakIyaH zvasuraH ityaadi| ina prayogoM meM 'rAjJaH kac' isa sUtra se rAjan zabda meM 'cha' pratyaya hokara 'cha' ko 'iy' pratyaya huA hai| isalie ye aura isI prakAra ke anya nAma saMyoganiSpanna taddhitaja nAma jAnanA chie| samIpanAma 307. se kiM taM samIvanAme ? samIvanAme girissa samIve NagaraM giriNagaraM, vidisAe samIve NagaraM vedisaM, bennAe samIve NagaraM benAyaDaM, tagarAe samIve NagaraM tagarAyaDaM / se taM samIvanAme / [307 pra.] bhagavan ! samIpanAma kise kahate haiM ? [307 u.] AyuSman ! samIpa arthaka taddhita pratyaya-niSpannanAma--giri ke samIpa kA nagara girinagara, vidizA ke samIpa kA nagara vaidiza, vennA ke samIpa kA nagara vennAtaTa (vaina), tagarA ke samIpa kA nagara tagarAvaTa (tAgara) Adi rUpa jAnanA caahie| Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 anuyogadvArasUtra ___ vivecana-- sUtrokta nAma samIpa-nikaTa-pAsa artha meM taddhita 'aN' pratyaya lagAne se niSpanna hone ke kAraNa samIpArthabodhaka taddhitaja nAma haiN| saMyUthanAma 308. se kiM taM. saMjUhanAme ? saMjUhanAme taraMgavatikkAre malayavatikAre aplANusaTTikAre biMdukAre / se taM saMjUhanAme / [308 pra.] bhagavan ! saMyUthanAma kise kahate haiM ? [308 u.] AyuSman ! taraMgavatIkAra, malayavatIkara, AtmAnuSaSThikAra, bindukAra Adi nAma saMyUthanAma ke udAharaNa haiN| vivecana-- sUtra meM saMyUthanAma kA svarUpa batalAne ke udAharaNoM kA ullekha kiyA hai| jisakA Azaya isa prakAra hai graMtharacanA ko saMyUtha kahate haiN| yaha graMtharacanA rUpa saMyUtha jisa taddhita pratyaya se sUcita kiyA jAtA hai, vaha saMyUthArtha taddhita pratyaya se niSpannanAma saMyUthanAma kahalAtA hai| mUla meM taraMgavatIkAra, malayavatIkAra jo nirdeza kiyA gayA hai, usakA tAtparya yaha hai ki taraMgavatI nAmaka kathA grantha kA karanevAlA (lekhaka) taraMgavatIkAra, malayavatI grantha kA kartA malayavatIkAra kahalAtA hai| isI prakAra AtmAnuSaSThi, binduka Adi granthoM ke lie bhI samajha lenA caahie| aizvaryanAma 309. se kiM taM IsariyanAme ? IsariyanAme rAIsare talavare mADaMbie koDubie ibbhe seTThI satthavAhe seNAvaI / se taM IsariyanAme / [309 pra.] bhagavan ! aizvaryanAma kA kyA svarUpa hai ? [309 u.] AyuSman ! aizvarya dyotaka zabdoM se taddhita pratyaya karane para niSpanna aizvaryanAma rAjezvara, talavara, mADaMbika, kauTumbika, ibhya, zreSThI, sArthavAha, senApati Adi rUpa haiM / yaha aizvaryanAma kA svarUpa hai| vivecana-- sUtra meM ullikhita aizvaryadyotaka nAma svArtha meM 'kaS' pratyaya lagAne se niSpanna hue haiN| isIlie ye sabhI nAma aizvaryabodhaka taddhitaja nAma mAne gaye haiN| apatyanAma 310. se kiM taM avaccanAme ? avaccanAme titthayaramAyA cakkavaTTimAyA baladevamAyA vAsudevamAyA rAyamAyA gaNimAyA vaaygmaayaa| se taM avaccanAme / se taM taddhite / [310 pra.] bhagavan ! apatyanAma kise kahate haiM ? [310 u.] AyuSman ! apatya--putra se vizeSita hone artha meM taddhita pratyaya lagAne se niSpannanAma isa prakAra Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAranirUpaNa 217 haiM--tIrthaMkaramAtA, cakravartImAtA, baladevamAtA, vAsudevamAtA, rAjamAtA, gaNimAtA, vAcakamAtA Adi ye saba apatyanAmaka haiN| isa prakAra se taddhitapratyaya se janya nAma kI vaktavyatA hai| vivecana-- sUtrokta tIrthaMkaramAtA Adi nAma apatyArthabodhaka taddhitapratyayaniSpanna haiN| titthayaramAtA arthAt tIrthaMkaro'patyaM yasyAH sA tIrthaMkaramAtA--tIrthaMkara jinakA putra hai, vaha tIrthaMkaramAtA, yahAM tIrthakara rUpa suprasiddha se aprasiddha mAtA ko vizeSita kiyA gayA hai arthAt tIrthaMkarAdi ke kAraNa mAtA vizeSita-saMmAnArha huI hai| isI prakAra cakravartImAtA Adi nAmoM kA artha samajha lenA caahie| uparyukta taddhitapratyayaniSpannanAma kI vyAkhyA hai| aba dhAtuja nAma kA svarUpa batalAte haiN| dhAtujanAma 311. se kiM taM dhAue ? dhAue bhU sattAyAM parasmaibhASA, edha vRddhau, sparddha saMharSe, gAdha pratiSThA-lipsayorgranthe ca, bAdhR loDane / se taM dhAue / [311 pra.] bhagavan ! dhAtujanAma kA kyA svarUpa hai ? [311 u.] ayuSman ! parasmaipadI sattArthaka bhU dhAtu, vRddhyarthaka edh dhAtu, saMgharSArthaka sparddha dhAtu, pratiSThA, lipsA yA saMcaya arthaka gAdhR aura viloDanArthaka bAdhR dhAtu Adi se niSpanna bhava, edhamAna Adi nAma dhAtujanAma haiN| vivecana-- sUtra meM dhAtujanAma kA varNana kiyA hai ki jo nAma dhAtu se niSpanna hote haiM ve dhAtujanAma haiN| niruktijanAma 312. se kiM taM niruttie ? niruttie mahyAM zete mahiSaH, bhramati ca rauti ca bhramaraH, muhurmuhurlasati musalaM, kapiriva lambate tthacca karoti kapitthaM, ciditi karoti khallaM ca bhavati cikkhallaM, UrdhvakarNaH ulUkaH, mekhasya mAlA mekhalA / se taM niruttie / se taM bhAvappamANe / se taM pamANanAme / se taM dasanAme / se taM nAme / // nAme tti payaM sammattaM // [312 pra.] bhagavan ! niruktijanAma kA kyA Azaya hai ? __ [312 u.] AyuSman ! (nirukti se niSpannanAma niruktijanAma haiN|) jaise--mahyAM zete mahiSaH--pRthvI para jo zayana kare vaha mahiSa-bhaiMsA, bhramati rauti iti bhramaraH bhramaNa karate hue jo zabda kare vaha bhramara, muhurmuhurlasati iti musalaM--jo bAraMbAra UMcA-nIcA ho vaha mUsala, kapiriva lambate tthaccaM (ceSTA) karoti iti kapitthaM kapi baMdara ke samAna vRkSa kI zAkhA para ceSTA karatA hai vaha kapittha, ciditi karoti khallaM ca bhavati iti cikkhallaM--pairoM ke sAtha jo cipake vaha cikkhala (kIcar3a), UrdhvakarNaH iti ulUkaH jisake kAna Upara uThe hoM vaha ulUka (ullU), mekhasya mAlA mekhalA meghoM kI mAlA mekhalA ityAdi niruktijataddhitanAma haiN| Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 anuyogadvArasUtra yaha samagra bhAvapramANanAma kA kathana hai| isa prakAra se pramANanAma, dasa nAma aura nAmAdhikAra kI vaktavyatA samApta huii| vivecana-- sUtra meM niruktijanAma kI udAharaNa dvAra vyAkhyA karake bhAvapramANa Adi nAmAdhikAra kI samApti ka sUcana kiyA hai| kriyA, kAraka, bheda aura paryAyavAcI zabdoM dvArA zabdArtha ke kathana karane ko nirukti kahate haiN| isa nirukti se niSpanna nAma niruktijanAma kahalAtA hai| udAharaNa ke rUpa meM prastuta mahiSa Adi nAma pRSodarAdigaNa se siddha haiN| sUtrokta se taM bhAvappamANe Adi pada upasaMhArArthaka haiN| aba upakrama ke tIsare bheda pramANAdhikAra kA varNana karate haiN| pramANa ke bheda 313. se kiM taM pamANe ? pamANe caubvihe paNNatte / taM jahA--davvappamANe 1 khettappamANe 2 kAlappamANe 3 bhAvappamANe 4 / [313 pra.] bhagavan ! pramANa kA svarUpa kyA hai ? [313 u.] AyuSman ! pramANa cAra prakAra kA pratipAdana kiyA gayA hai| ve cAra prakAra ye haiM--1. dravyapramANa, 2. kSetrapramANa, 3. kAlapramANa aura 4. bhaavprmaann| vivecana-- pramANa zabda ke artha --prasaMgAnusAra pramANa zabda kA prayoga hamAre dainika kAryakalApoM meM hotA hai aura vaha prayoga kisa-kisa Azaya ko spaSTa karane ke lie kiyA jAtA hai, isakA kucha saMketa zabdakoSa meM isa prakAra se kiyA hai--yathArthajJAna, yathArthajJAna kA sAdhana, nApa, mApa, parimANa, saMkhyA, satyarUpa se jisako svIkAra kiyA jAye, nizcaya, pratIti, maryAdA, mAtrA, sAkSI aadi| pramANa zabda kI vyutpatti-pramANa zabda 'pra' aura 'mANa' ina do zabdoM se niSpanna hai| 'pra' upasarga hai aura 'mANa' mAG dhAtu kA rUpa hai| vyAkaraNa meM mAdhatu avabodha aura mAna artha ke lie prayukta hotI hai| 'pra' kA prayoga adhika spaSTa artha kA bodha karAne ke lie kiyA jAtA hai tathA mAna kA artha hotA hai jJAna yA mApa, nApa aadi| zabdazAstriyoM ne pramANa zabda kI tIna prakAra se vyutpatti kI hai--pramiNoti, pramIyate'nena, pramitimAtraM vA pramANam jo acchI taraha mAna karatA hai, jisake dvArA mAna kiyA jAtA hai yA pramitimAtra--mAna karanA pramANa hai| arthAt vastuoM ke svarUpa kA jAnanA yA mApanA pramANa hai| yahAM yaha jAnanA cAhie ki pramiti pramANa kA phala hai| ataeva jaba phala rUpa pramiti ko pramANa kahA jAtA hai taba usa pramiti ke kAraNa-bhUta anya sAdhanoM ko bhI pramANa mAna liyA jAtA hai| __ prastuta sUtra meM pramANa zabda ke ativistRta artha ko lekara usake cAra bheda kiye haiN| isameM dUsare dArzanikoM kI taraha kevala prameyasAdhaka tIna, cAra yA chaha Adi pramANoM kA samAveza nahIM hai| sthAnAMgasUtra meM bhI inhIM cAra bhedoM kA nAmollekha hai aura vahAM ina bhedoM kI gaNanA ke atirikta vizeSa kucha 1. cauvvihe pamANe pannatte taM jahA--davvappamANe khettappamANe kAlappamANe bhaavppmaanne| -sthAnAMga, sthAna 4 Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa 219 nahIM kahA gayA hai| kintu jaina vyAkhyApaddhati kA vistAra se varNana karane vAlA yaha anuyogadvArasUtra hai| jisase yaha spaSTa ho jAtA hai ki jaina vyAkhyApaddhati kA kyA dRSTikoNa hai ? jaina zAstroM meM pratyeka zabda kI lAkSaNika vyAkhyA hI nahIM kI hai, apitu usa zabda kA kina-kina saMbhAvita arthoM meM aura kisa rUpa meM prayoga kiyA jAtA hai aura usa samaya usakA kyA abhidheya hotA hai, yaha bhI spaSTa kiyA gayA hai| jo Age kiye jAne vAle varNana se spaSTa hai| pramANa zabda ke niyuktimUlaka artha ke samAna hone para bhI bhAratIya manISiyoM ne pramANa ke bhinna-bhinna lakSaNa nirUpita kiye haiN| phira bhI bhAratIya hI nahIM apitu vizva manISA kA isa bindu para mataikya hai ki yathArtha jJAna pramANa hai| jJAna aura pramANa kA vyApya-vyApaka sambandha hai| jJAna vyApaka hai aura pramANa vyApya / jJAna yathArtha aura ayathArtha donoM prakAra kA hotA hai| samyak nirNAyaka jJAna yathArtha hotA hai aura isase viparIta nirNAyaka jJAna ayathArtha, kintu pramANa sirpha yathArtha jJAna hotA hai| pramANa kI caturvidhatA kA kAraNa-- jaina vAGmaya meM dravya, kSetra, kAla aura bhAva kA bar3A mahattva hai| kisI bhI viSaya kI carcA taba taka pUrNa nahIM samajhI jAtI jaba taka usa viSaya kA varNana dravyAdi cAra apekSAoM se na kiyA jaaye| kyoMki jagat kI pratyeka vastu pradeza vAlI hai, vaha una pradezoM meM sat rUpa se rahatI huI utpAda-vyaya (utpatti-vinAza) rUpa pariNati ke dvArA eka avasthA se dUsarI avasthA meM pariNata hotI rahatI hai| isIlie loka ke padArthoM kA varNana dravyadRSTi se kiyA jAtA hai| jaba pratyeka dravya pradezavAn hai to usakA avasthAna-AdhAra batAne ke lie kSetra kA aura usa dravya kA usI paryAya rUpa meM avasthita rahane ke samaya kA nirdhAraNa karane ke lie kAla kA evaM vastu ke asAdhAraNa bhAva svabhAva-svarUpa ko jAnane ke lie bhAva kA parijJAna honA Avazyaka hai| ina cAroM prakAroM se hI padArtha ka astitva pUrNa yA vizada rUpa se jAnA jA sakatA hai yA samajhAyA jA sakatA hai| isI kAraNa jainadarzana meM pratyeka viSaya ke varNana kI ye cAra mukhya apekSAeM haiN| sAtha hI yaha bhI dhyAna meM rakhanA cAhie ki pramANa zabda yahAM nyAyazAstraprasiddha artha kA vAcaka nahIM kintu vyApaka artha meM prayukta kiyA gayA hai| jisake dvArA koI vastu mApI jAe, nApI jAe, tolI jAe yA anya prakAra se jAnI jAe vaha bhI pramANa hai| yaha bAta mUlapAThokta pramANa ke cAra bhedoM se spaSTa hai| isa prakAra sAmAnya rUpa se pramANa ke bhedoM kA nirdeza karane ke pazcAt aba unakA vistAra se varNana prArambha kiyA jAtA hai| dravyapramANa prathama hai, ataeva pahale usI kA vicAra karate haiN| dravyapramANanirUpaNa 314. se kiM taM davvapamANe ? davvapamANe duvihe paNNatte / taM jahA--padesaniSphaNNe ya 1 vibhAganiSphaNNe ya 2 / [314 pra.] bhagavan ! dravyapramANa kA svarUpa kyA hai ? [314 u.] AyuSman ! dravyapramANa do prakAra kA pratipAdana kiyA gayA hai, yathA--pradezaniSpanna aura vibhaagnisspnn| vivecana-- ziSya ne prazna kiyA hai ki bhagavan ! pramANa ke cAra bhedoM meM se prathama dravyapramANa kA kyA svarUpa hai ? aura uttara meM Agamika zailI ke anusAra batAyA ki dravya viSayaka pramANa do prakAra kA hai--1. pradezaniSpanna Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 anuyogadvArasUtra aura 2. vibhaagnisspnn| isa prakAra se dravyapramANa ke do bhedoM ko jAnakara ziSya punaH una donoM ke svarUpavizeSa ko jAnane ke lie pahale pradezaniSpanna dravyapramANa viSayaka jijJAsA prastuta karatA hai| pradezaniSpannadravyapramANa 315. se kiM taM padesanipphaNNe ? padesanipphaNNe paramANupoggale dupaesie jAva dasapaesie saMkhijapaesie asaMkhijapaesie aNaMtapadesie / se taM padesaniSphaNNe / [315 pra.] bhagavan ! pradezaniSpanna dravyapramANa kA kyA svarUpa hai ? [315 u.] AyuSman ! paramANu pudgala, dvipradezoM yAvat dasa pradezoM, saMkhyAta pradezoM, asaMkhyAta pradezoM aura ananta pradezoM se jo niSpanna --siddha hotA hai, use pradezaniSpanna dravyapramANa kahate haiN| vivecana dravya viSayaka pramANa ko dravyapramANa kahate haiM, arthAt dravya ke viSaya meM jo pramANa kiyA jAe athavA dravyoM kA jisake dvArA pramANa kiyA jAye yA jina dravyoM kA pramANa kiyA jAe, use dravyapramANa kahate haiM aura usameM jo eka, do, tIna Adi pradezoM se niSpanna siddha ho use pradezaniSpanna dravyapramANa kahate haiN| isa pradezaniSpanna dravyapramANa meM paramANu se lekara ananta pradeza vAle skandha taka ke sabhI dravyoM kA samAveza hai| paramANu eka pradeza vAlA hai, usase lekara do, tIna, cAra Adi yAvat ananta paramANuoM ke saMyoga se niSpanna skandha pramANa dvArA grAhya hone ke kAraNa prameya haiM, tathApi unako bhI rUDhivazAt pramANa isalie kahate haiM ki loka meM aisA vyavahAra dekhA jAtA hai| yathA--jo dravya dhAnyAdi droNaprasANa se parimita hotA hai, use yaha 'dhAnya droNa' hai aisA kahate haiN| kyoMki 'pramIyate yattat pramANam-jo mApA jAye, vaha pramANa' isa prakAra kI karmasAdhana rUpa pramANa zabda kI vAcyatA ina paramANu Adi dravyoM meM saMgata ho jAtI hai| isIlie ve bhI pramANa kahe jAte haiN| isake atirikta jaba 'pramIyate'nena iti pramANam' isa prakAra se pramANa zabda kI vyutpatti karaNasAdhana meM kI jAtI hai taba paramANu Adi dravyoM kA eka, do, tIna Adi paramANuoM se niSpanna svarUpa mukhya rUpa se pramANa hotA hai| kyoMki ve usake dvArA hI jAne jAte haiM tathA isa svarUpa ke sAtha sambandhita hone ke kAraNa paramANu Adi dravya bhI upacAra se pramANabhUta kahe jAte haiN| jaba pramANa zabda kI 'pramitiH pramANam' isa prakAra se bhAvasAdhana meM vyutpatti kI jAtI hai taba pramiti pramANa zabda kI vAcya hotI hai aura pramiti, pramANa evaM prameya ke adhIna hone se pramANa aura prameya upacAra se pramANa zabda ke vAcya siddha hote haiM / isa prakAra karmasAdhana pakSa meM paramANu Adi dravya mukhya rUpa se evaM karaNa aura bhAva sAdhana pakSa meM ve upacAra se pramANa haiN| isIlie paramANu Adi ko pradezaniSpanna dravyapramANa kahA hai| paramANu Adi meM pradezaniSpannatA svagata pradezoM se hI jAnanI caahie| kyoMki svagata pradezoM ke dvArA hI pradezaniSpannatA kA vicAra kiyA jAnA sambhava hai| pradeza kA lakSaNa- AkAza ke avibhAgI aMza ko pradeza kahate haiN| arthAt AkAza ke jitane bhAga ko Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa eka avibhAgI pudgala paramANu gheratA hai, use pradeza tathA jo svayaM Adi, madhya aura antarUpa hai, aise nirvibhAga (pudgala) dravya ko paramANu kahate haiN| aise eka se adhika do Adi yAvat ananta paramANuoM ke skandhana-saMghaTana se niSpanna hone vAlA piMDa skandha kahalAtA hai| yahAM pradezaniSpanna ke rUpa meM mUrtarUpI pudgala dravya ko grahaNa kiyA gayA hai| kyoMki usI meM sthUla rUpa se pakar3ane, rakhane Adi kA vyApAra pratyakSa dikhalAI detA hai| jainAgamoM meM mUrta aura amUrta sabhI dravyoM ke pradezoM kA pramANa isa prakAra batalAyA hai-- dharmAstikAya asaMkhyAta pradeza adharmAstikAya (eka) jIvAstikAya AkAzAstikAya kAla dravya pudgalAstikAya -- saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta pradeza / 2 vibhAganiSpannadravyapramANa asaMkhyAta pradeza asaMkhyAta pradeza ananta pradeza apradezI (eka pradezamAtra ) 316. se kiM taM vibhAganiSphaNNe ? vibhAganiSphaNNe paMcavihe paNNatte / taM jahA - mANe 1 ummANe 2 omANe 3 gaNime 4 paDimANe 5 / 1. 2. [316 pra.] bhagavan ! vibhAganiSpanna dravyapramANa kyA hai ? [316 u.] AyuSman ! vibhAganiSpanna dravyapramANa pAMca prakAra kA hai| vaha isa prakAra -- 1 . mAnapramANa, 2. unmAnapramANa, 3. avamAnapramANa, 4. gaNimapramANa aura 5. pratimAnapramANa / 221 vivecana--- sUtra meM bhedoM ke mAdhyama se vibhAganiSpanna dravyapramANa kA varNana prArambha karane kA nirdeza kiyA hai / viziSTa athavA vividha bhAga -- bhaMga - vikalpa - prakAra ko vibhAga kahate haiM / ataeva jisa dravyapramANa kI niSpatti-siddhi svagata pradezoM se nahIM kintu vibhAga ke dvArA hotI hai, vaha vibhAganiSpanna dravyapramANa kahalAtA hai| isakA tAtparya yaha hai ki dhAnyAdi dravyoM ke mAna Adi kA svarUpa nirdhAraNa svagata pradezoM se nahIM kintu 'do asaI kI eka pasaI' ityAdi vibhAga se hotI hai, taba usako vibhAganiSpanna dravyapramANa kahate haiM / mAna Adi ke artha isa vibhAganiSpanna dravyapramANa ke pAMcoM prakAroM ke artha isa prakAra haiM-- mAna-- dravya -- tarala tela Adi tathA Thosa dhAnya Adi ko mApane kA pAtravizeSa / unmAna --- tolane kI tarAjU Adi / avamAna-- kSetra ko mApane ke daNDa, gaja Adi / gaNima eka, do, tIna Adi gaNanA (ginatI ) / dravyasaMgraha gA. 27 tattvArthasUtra 5/7 - 11 Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 anuyogadvArasUtra pratimAna-jisake dvArA svarNa Adi padArthoM kA vajana kiyA jAye athavA Age ke mAnoM kI vyavasthA kI Adya ikaaii| tattvArtharAjavArtika meM gaNanA pramANa kI apekSA ukta pAMca bhedoM ke atirikta tatpramANa' nAmaka eka chaThA bheda aura batAyA hai aura usakI vyAkhyA kI hai--maNi Adi kI dIpti, azvAdi kI UMcAI Adi guNoM ke dvArA mUlyanirdhAraNa karane ke lie tatpramANa kA upayoga hotA hai| jaise maNi kI prabhA UMcAI meM jahAM taka jAye, utanI UMcaI taka kA svarNa kA Dhera usakA mUlya hai, ityaadi| mAnapramANa 317. se kiM taM mANe ? / mANe duvihe paNNatte / taM jahA--dhanamANappamANe ya 1 rasamANappamANe ya 2 / [317 pra.] bhagavan ! mAnapramANa kA kyA svarUpa hai ? [317 u.] AyuSmana ! mAnapramANa do prakAra kA hai--1.dhAnyamAnapramANa aura 2. rsmaanprmaann| vivecana- vivecana karane kI vidhA ke anusAra yahAM mAnapramANa kA vistAra se varNana karane ke lie usake do bheda kiye haiN| ina donoM bhedoM meM se pahale dhAnyamAnapramANa kA nirUpaNa kiyA jAtA hai| dhAnyamAnapramANa 318. se kiM taM dhaNNamANappamANe ? dhaNNamANappamANe do asatIo pasatI, do pasatIo setiyA, cattAri setiyAo kulao, cattAri kulayA pattho, cattAri patthayA ADhayaM, cattAri ADhayAI doNo, sarvhi ADhayAI jahannae kuMbhe, asItiADhayAI majjhimae kuMbhe, ADhayasataM ukkosae kuMbhe, aTThaADhayasatie bAhe / [318 pra.] bhagavan ! dhAnyamAnapramANa kA kyA svarUpa hai ? [318 u.] AyuSman ! (vaha asati, prasRti Adi rUpa hai, ataeva) do asati kI eka prasRti hotI hai, do prasRti kI eka setikA, cAra setikA kA eka kuDaba, cAra kuDaba kA eka prastha, cAra prasthoM kA eka ADhaka, cAra ADhaka kA eka droNa, sATha ADhaka kA eka jaghanya kuMbha, assI ADhaka kA eka madhyama kuMbha, sau ADhaka kA eka utkRSTa kuMbha aura ATha sau ADhakoM kA eka bAha hotA hai| 319. eeNaM dhaNNamANappamANeNaM kiM payoyaNaM ? eteNaM dhaNNamANappamANeNaM muttolI-murava-iDDara-aliMda-apavArisaMsiyANaM dhaNNANaM dhaNNamANappamANanivvittilakkhaNaM bhvti| se taM dhaNNamANappamANe / [319 pra.] bhagavan ! isa dhAnyamAnapramANa kA kyA prayojana hai ? [319 u.] AyuSman ! isa dhAnyamAnapramANa ke dvArA muktolI (aisI koThI jo khar3e mRdaMga ke AkAra jaisI Upara-nIce saMkar3I aura madhya meM kucha vistRta, caur3I hotI hai), murava (sUta kA banA huA bar3A borA, jise kahIM kahIM 'phaTTa' bhI kahate haiM aura usameM anAja bharakara becane ke lie maMDiyoM, bAjAroM meM lAyA jAtA hai), iDDara Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa 223 (khAsa--yaha bakarI Adi ke bAloM, sUta yA sUtalI kI banI huI hotI hai aura isameM anAja bharakara pITha para lAda kara lAte haiM, kahIM-kahIM ise guNa, gona, kothalA yA borA bhI kahate haiM), aliMda (anAja ko bharakara lAne kA bartana, pAtra, DaliyA Adi) aura apacAri (baMDA, khaMtI, dhAnya ko surakSita rakhane ke lie jamIna ke andara yA bAhara banAyI gayI koThI, Aja kI bhASA meM 'sAyalo') meM rakhe dhAnya ke pramANa kA parijJAna hotA hai| ise hI dhAnyamAnapramANa kahate haiN| vivecana- dhAnyaviSayaka mAna (mApa) dhAnyamAnapramANa kahalAtA hai| vaha asati, prasRti Adi rUpa hai| asati yaha dhAnyAdi Thosa vastuoM ke mApane kI Adya ikAI hai| TIkAkAra ne ise avADmukha hathelI rUpa kahA hai| Age ke prasRti Adi mApoM kI utpatti kA mUla yaha asati hai, isI se una saba mApoM kI utpatti huI hai| yadyapi adhomukha rUpa se vyavasthApita hathelI kA nAma asati hai lekina yahAM mAnapramANa ke prasaMga meM yaha artha liyA jAyegA ki hathelI ko adhomukha sthApita karake muTThI meM jitanA dhAnya samA jAye, tatparimita dhAnya asati hai| asati ke anantara prasRti kA krama hai| isakA AkAra nAva kI AkRti jaisA hotA hai| arthAt paraspara jur3I huI nAva ke AkAra meM phailI huI hatheliyAM (khovA) eka prasRti hai| isake bAda ke mAnoM kA svarUpa sUtra meM hI spaSTa kara diyA gayA hai| dhAnyamAnapramANa ke lie ullikhita saMjJAyeM mAgadhamAna--magadhadeza meM prasiddha mApoM kI bodhaka haiN| prAcIna kAla meM mAgadhamAna aura kaliMgamAna, yaha do taraha ke mApa-taula pracalita the| yaha donoM nAma prabhAvazAlI rAjyazAsana ke kAraNa pracalita hue the| inameM bhI zatAbdiyoM taka magadha prazAsanika dRSTi se samasta bhArata deza kA aura mukhya rUpa se uttarAMcala bhArata kA kendra hone se magadha ke atirikta bhArata ke anyAnya pradezoM meM bhI mAgadhamAna kA adhika pracalana aura mAnyatA thii| AyurvedIya granthoM meM mApa-taula ke lie mAgadhamAna ko AdhAra banAkara mAna-parimANa kI carcA isa prakAra kI tIsa paramANuoM kA eka trasareNu hotA hai| chaha trasareNuoM kI eka marIci, chaha marIci kI eka rAI, tIna rAI kA eka sarasoM, ATha sarasoM kA eka yava (jau), cAra jau kI eka rattI, chaha rattI kA eka mAzA, cAra mAze kA eka zANa, do zANa kA eka kola, do kola kA eka karSa, do karSa kA eka ardhapala, do ardhapala kA eka pala, do pala kI eka prasRti, do prasRtiyoM kI eka aMjali, do aMjali kI eka mAniko, do mAnikA kA eka prastha, cAra prastha kA eka ADhaka, cAra ADhaka kA eka droNa, do droNoM kA eka sUrya, do sUrya kI eka droNI, cAra droNI kI eka khArI hotI hai tathA do hajAra pala kA eka bhAra aura sau pala kI eka tulA hotI hai| trasareNurbudhaiH proktastrizatA paramANubhiH / trasareNustu paryAyanAmnA vaMzI nigadyate // jAlAntargate bhAnau yatsUkSmaM dRzyate rajaH / tasya triMzattamo bhAgaH paramANaH sa ucyate // SaDvaMzIbhirmarIcI syAttAbhiH SaDbhistu rAjikA / tisabhI rAjakAbhizca sarSapaH procyate budhaiH // yavo'STasarSapaiH prokto gujA syAcca catuSTayam / Sabhistu raktikAbhissyAnmaSako hemadhAnyakauH // mASaizcaturbhiH zANaH syAtaharaNaH sa nigadyate / TaMkaH sa eva kathitastadvayaM kola ucyate // kSudrako vaTakazcaiva draMkSaNa sa nigadyate / koladvayaM ca karSa: syAt sa proktaH pANimAnikA // Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtra cAra aMgula laMbe aura cAra aMgula caur3e tathA cAra aMgula gahare bAMsa athavA lohe Adi ke pAtra ko kuDava kahate haiN| (kuDava dvArA dUdha, jala, Adi drava padArtha mApe jAte haiN|) inako aura inake dvArA mApe gaye dhAnya Adi ko asati Adi kahane kA kAraNa mAna zabda kI karaNa aura karma sAdhana nirukti hai | jaba karaNasAdhana meM 'mIyate anena iti mAnam' arthAt jisake dvArA mApA jAye vaha mAna, yaha nirukti karate haiM taba asati Adi mAna zabda kI vAcya haiM aura 'mIyate yat tat mAnam' arthAt jo mApA jAye vaha mAna, isa prakAra kI karmasAdhana vyutpatti karane para dhAnya Adi vastueM hI mAna zabda kI vAcya hotI haiN| isI prakAra sarvatra samajhanA cAhie / dhAnyamAnapramANa kA prayojana spaSTa hai ki isase muktolI Adi meM bhare hue dhAnya, anAja Adi ke pramANa kA jJAna hotA hai| isa prakAra se dhAnyamAnapramANa kA Azaya aura upayoga jAnanA caahie| aba rasamAnapramANa kA svarUpa spaSTa karate haiM-- 224 rasamAnapramANa 320. se kiM taM rasamANappamANe ? rasamANappamANe dhaNNamANappamANAo caubhAgavivaDDhie abbhitarasihAjutte rasamANappamANe vihijjati / taM jahA-- causaTThiyA 4, battIsiyA 8, solasiyA 16, aTThabhAiyA 32, caubhAiyA 64, addhamANI 128, mANI 256 / do causaTThiyAo battIsiyA, do battIsiyAo solasiyA, do solasiyAo aTThabhAiyA, do aTThabhAiyAo caubhAiyA, do caubhAiyAo addhamANI, do addhamANIo mANI / [320 pra.] bhagavan ! rasamAnapramANa kA kyA svarUpa hai ? akSaH picH pANitalaM kiMcit pANizca tindukam / viDAlapadakaM caiva tathA SoDazikA matA // karamadhyo haMsapadaM suvarNa kavalagrahaH / uduvaraM ca paryAMyaiH karSa eka nigadyate // syAt karSAbhyAmarddhapalaM zuktiraSTamikA tathA / zuktibhyAM ca palaM jJeyaM muSTirAmraM caturthikA // prakuMca SoDazI vilvaM palamevAtra kIrtyate / palAbhyAM prasRtirjJeyA prasRtazca nigadyate // prasRtibhyAmaJjali syAt kuDavo arddhazarAvakaH / aSTamAnaM ca saMjJeyaM kuDavAbhyAM ca mAnikA // zarAvAbhyAM bhavetprasthaH catuHprasthaistathADhakam / bhAjanaM kAMsyapAtraM ca catuH SaSTipalaM ca tat // caturbhirADhakairdroNaH kalazonalbaNonmanI / unmAnaJca ghaTo rAzirdroNaparyAyasaMjJakAH // droNAbhyAM zUrpakumbhau ca catuH SaSTizarAvakAH / zUrpAbhyAM ca bhaved droNI vAho goNI ca sA smRtA // droNIcatuSTayaM khArI kathitA sUkSmabuddhibhiH / catuH sahasrapalikA SaNNavatyadhikA ca sA // palAnAM dvisahasraM ca bhAra ekaH prakIrtitaH / tulA palazataM jJeyA sarvatra vaiSa nizcayaH // mASaTaMkAkSavilvAni kuDavaH rAzirgoNI khAriketi kuDava ke lie saMketa kiyA hai prasthamADhakam / yathottaracaturguNA // mRdustu veNu lohAderbhANDaM yaccaturaMgulam / vistIrNaM ca tathoccaM ca tanmAnaM kuDavaM vadet // Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa 225 [320 u. ] AyuSman ! (tarala padArtha viSaya hone se ) rasamAnapramANa dhAnyamAnapramANa se caturbhAga adhika aura abhyantara zikhAyukta hotA hai / vaha isa prakAra -- cAra pala kI eka catuHSaSThikA hotI hai| isI prakAra ATha palapramANa dvAtriMzikA, solaha palapramANa SoDazikA, battIsa palapramANa aSTabhAgikA, causaTha palapramANa caturbhAgikA, eka sau aTThAIsa palapramANa ardhamAnI aura do sau chappana palapramANa mAnI hotI hai| ataH (isakA artha yaha huA ki) do -- catuHSaSThikA kI eka dvAtriMzikA, do dvAtriMzikA kI eka SoDazikA, do SoDazikAoM kI eka aSTabhAgikA, do aSTabhAgikAoM kI eka caturbhAgikA, do caturbhAgikAoM kI eka ardhamAnI aura do ardhamAniyoM kI eka mAnI hotI hai| 321. eteNaM rasamANappamANeNaM kiM paoyaNaM ? eeNaM rasamANappamANeNaM vAraga-ghaDaga-karaga-kikkiri-daiya-karoDi- kuMDiyasaMsiyANaM rasANaM rasamANappamANanivvittilakkhaNaM bhavai / se taM rasamANappamANe / se taM mANe / 1 [321 pra.] bhagavan ! isa rasamAnapramANa kA kyA prayojana hai ? [321 u.] AyuSman ! isa rasamAnapramANa se vAraka (choTA ghar3A), ghaTa -- kalaza, karaka (ghaTa vizeSa ), kikkiri (bhAMDavizeSa), dRti ( camar3e se banA pAtra kuppA), karoDikA (nAda - jisakA mukha caur3A hotA hai aisA bartana), kuMDikA (kuMDI) Adi meM bhare hue rasoM ( pravAhI padArthoM) ke parimANa kA jJAna hotA hai| yaha rasamAnapramANa hai / isa prakAra mAnapramANa kA svarUpa jAnanA cAhie / vivecana -- ina do sUtroM meM rasamAnapramANa kA svarUpa, dhAnyamAnapramANa se usakA pArthakya, pravAhI padArthoM ke mApane ke pAtroM ke nAma evaM parimANa kA ullekha kiyA hai| dhAnyamAna aura rasamAna-- ina donoM prakAra ke mAnapramANoM dvArA vastu ke parimANa (mApavajana) kA parijJAna kiyA jAtA hai| kintu ina donoM meM aMtara yaha hai ki dhAnyamAnapramANa ke dvArA Thosa padArthoM kA mApa jJAta kiyA jAtA hai aura mApe jAne vAle Thosa padArtha kA zirobhAga -- zikhA -- UparI bhAga ---- Upara kI ora hotA hai| lekina rasamAnapramANa ke dvArA tarala -- drava padArthoM ke parimANa kA parijJAna kiye jAne aura tarala padArthoM kI zikhA aMtaramukhI --- aMdara kI ora hone se yaha setikA Adi rUpa dhAnyamAna pramANa se caturbhAgAdhika vRddhi rUpa hotA hai| samAnapramANa kI Adya ikAI 'catuHSaSThikA' aura aMtima 'mAnI' hai / catuHSaSThikA se lekara mAnI paryanta mApane ke pAtroM ke nAma kramaza: pUrva-pUrva se dugune - dugune haiN| jaise ki catuHSaSThikA kA pramANa cAra pala hai to cAra pala dugunI arthAt ATha pala dvAtriMzikA kA pramANa hai| isI prakAra zeSa SoDazikA Adi ke lie samajhanA caahie| isI bAta ko vizeSa sugamatA se samajhAne ke lie punaH ina catuHSaSThikA Adi pAtroM ke mApa kA pramANa batAyA hai| pazcAnupUrvI athavA pratilomakrama se mAnI se lekara catuHSaSThikA paryanta ke pAtroM kA pramANa mAnI se lekara pUrva-pUrva meM AdhA-AdhA kara denA caahie| jaise do sau chappana pala kI mAnI ko barAbara do bhAgoM--eka sau aTThAIsa, eka sau aTThAIsa paloM meM vibhAjita kara diyA jAye to vaha AdhA bhAga ardhamAnI kahalAyegA / isI prakAra zeSa mApoM ke viSaya meM samajha lenA caahie| rasamAnapramANa ke prayojana ke prasaMga meM jina pAtroM kA ullekha kiyA gayA hai, ve tatkAlIna magadha deza meM tarala padArthoM ko bharane ke upayoga meM Ane vAle pAtra haiN| ye pAtra miTTI, camar3e evaM dhAtuoM se bane hote the / Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 unmAnapramANa anuyogadvArasUtra 322. se kiM taM ummANe ? ummANe jaNNaM ummiNijjai / taM jahA -- addhakariso kariso addhapalaM palaM addhatulA tulA addhabhAro bhAro / do addhakarisA kariso, do karisA addhapalaM, do addhapalAI palaM, paMcuttarapalasatiyA paMcapalasaiyA tulA, dasa tulAo addhabhAro, vIsaM tulAo bhAro / [ 322 pra.] bhagavan ! unmAnapramANa kA kyA svarUpa hai ? [322 u.] AyuSman ! jisakA unmAna kiyA jAye athavA jisake dvArA unmAna kiyA jAtA hai (jo vastu tulatI hai aura jisa tarAjU, kAMTA Adi sAdhanoM se tolI jAtI hai), , unheM unmAnapramANa kahate haiN| usakA pramANa nimna prakAra hai-- 1. ardhakarSa, 2. karSa, 3. ardhapala, 4. pala, 5. ardhatulA, 6. tulA, 7. ardhabhAra aura 8. bhAra / ina pramANoM kI niSpatti isa prakAra hotI hai-- do ardhakarSoM kA eka karSa, do karSoM kA eka ardhapala, do ardhapaloM kA eka pala, eka sau pAMca athavA pAMca sau paloM kI eka tulA, dasa tulA kA eka ardhabhAra aura bIsa tulA- do ardhabhAroM kA eka bhAra hotA hai| 323. eeNaM ummANapamANeNaM kiM payoyaNaM ? eteNaM ummANapamANeNaM patta- agalu-tagara- coyaya - kuMkuma - khaMDa - gula-macchaMDiyAdINaM davvANaM ummANapamANaNivvattilakkhaNaM bhavati / se taM ummANapamANe / [ 323 pra.] bhagavan ! isa unmAnapramANa kA kyA prayojana hai ? [323 u.] AyuSman ! isa unmAnapramANa se patra, agara, tagara (gaMdha dravya vizeSa ) 4 coyaka - (coka auSadhi vizeSa), 5. kuMkama, 6. khAMDa (zakkara), 7. gur3a, 8. mizrI Adi dravyoM ke parimANa kA parijJAna hotA hai| isa prakAra unmAnapramANa kA svarUpa jAnanA cAhie / vivecana --- ina do sUtroM meM vibhAganiSpanna dravyapramANa ke dUsare bheda kA varNana kiyA hai| dhAnyamAna aura rasamAna ina do pramANoM ke dvArA prAyaH sabhI sthUla padArthoM kA parimANa jAnA jA sakatA hai| phira bhI kucha aise sthUla, sUkSma aura sUkSmasthUla padArtha haiM, jinakA nizcita pramANa ukta do mAnoM se nirdhArita nahIM ho pAtA hai / isIlie una padArthoM ke sahI parimANa ko jAnane ke lie unmAnapramANa kA upayoga hotA hai| unmAna zabda kI vyutpatti bhI karmasAdhana aura karaNasAdhana -- donoM pakSoM kI apekSA se kI jA sakatI hai| isIlie sUtra meM tejapatra Adi evaM ardhakarSa Adi bhAroM kA ullekha kiyA hai| tarAjU meM rakhakara jo vastu tolI jAtI hai--' yat unmIyate tat unmAnam' isa prakAra se karmasAdhanapakSa meM jaba unmAna kI vyutpatti karate haiM taba tejapatra Adi unmAna rUpa hote haiM aura 'unmIyate anena iti unmAnam' jisake dvArA unmAna kiyA jAtA hai--tolA jAtA hai, vaha unmAna hai, isa karaNamUlaka vyutpatti se ardhakarSa Adi unmAna rUpa ho jAte haiN| ardhakarSa tolane kA sabase kama bhAra kA bAMTa hai / Ajakala vyavahAra meM karSa ko tolA bhI kahA jAtA hai| kyoMki mana, sera, chaTAMka Adi tolane ke bAMTa banAne kA AdhAra yahI hai / Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa 227 .. ardhakarSa, karSa Adi prAcIna mAgadhamAna meM tolane ke bAMToM ke nAma haiN| tattvArtharAjavArtika' meM tolane ke bAMToM aura unake pramANa kA nirdeza isa prakAra kiyA gayA hai cAra meMhadI ke phaloM kA eka zveta sarSapa phala, solaha sarSapa phala kA eka dhAnyamASa phala, do dhAnyamASa phala kA eka guMjAphala, do guMjAphala kA eka rUpyamASaphala, solaha rUpyamASaphala kA eka dharaNa, ar3hAI dharaNa kA eka savarNa yA kaMsa, cAra suvarNa yA cAra kaMsa kA eka pala, sau pala kI eka tulA, tIna tulA kA eka kuDava, cAra kuDava kA eka prastha (sera), cAra prastha kA eka ADhaka, cAra ADhaka kA eka droNa, solaha droNa kI eka khArI aura bIsa khArI kI eka bAha hotI hai| avamAnapramANa 324. se kiM taM omANe ? omANe jaNNaM omiNijati / taM jahA--hattheNa vA daMDeNa vA dhaNueNa vA jugeNa vA NAliyAe vA akkheNa vA musaleNa vA / daMDaM dhaNU jugaM NAliyA ya akkha musalaM ca cauhatthaM / dasanAliyaM ca rajju viyANa omANasaNNAe // 93 // vatthummi hatthamijaM khitte daMDaM dhaNuM ca paMthammi / khAyaM ca nAliyAe viyANa omANasaNNAe // 94 // [324 pra.] bhagavan ! avamAna (pramANa) kyA hai ? [324 u.] AyuSman ! jisake dvArA avamAna (nApa) kiyA jAye athavA jisakA avamAna (nApa) kiyA jAye, use avamAnapramANa kahate haiN| vaha isa prakAra--hAtha se, daMDa se, dhanuSa se, yuga se, nAlikA se, akSa se athavA mUsala se nApA jAtA hai| daMDa, dhanuSa, yuga, nAlikA, akSa aura mUsala cAra hAtha pramANa hote haiM / dasa nAlikA kI eka rajjU hotI hai| ye sabhI avamAna kahalAte haiN| 93 - vAstu-gRhabhUmi ko hAtha dvArA, kSetra kheta ko daMDa dvArA, mArga rAste ko dhanuSa dvArA aura khAI kuA Adi ko nAlikA dvArA nApA jAtA hai| ina sabako 'avamAna' isa nAma se jAnanA caahie| 95 325. eteNaM omANappamANeNaM kiM paoyaNaM ? eteNaM omANappamANeNaM khAya-ciya-karagacita-kaDa-paDa-bhitti-parikkhevasaMsiyANaM davANaM omANappamANanivvattilakkhaNaM bhavati / se taM omANaM / [325 pra.] bhagavan ! isa avamAnapramANa kA kyA prayojana hai ? [325 u.] AyuSman ! isa avamAnapramANa se khAta (khAI), kuA Adi, IMTa, patthara Adi se nirmita prAsAda-bhavana, pITha (cabUtarA) Adi, krakacita (karavata--ArI Adi se vidArita, khaMDita kASTha) Adi, kaTa 1. tattvArtharAjavArtika 3/38 Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 anuyogadvArasUtra (caTAI), paTa (vastra), bhIMta (dIvAla), parikSepa (dIvAla kI paridhi--gherA) athavA nagara kI parikhA Adi meM saMzrita dravyoM kI laMbAI-caur3AI, gaharAI aura UMcAI ke pramANa kA parijJAna hotA hai| isa prakAra se avamAnapramANa kA svarUpa jAnanA caahie| vivecana- yahAM avamAnapramANa kI vyAkhyA kI gaI hai| jIvita rahane ke lie manuSya gehUM Adi dhAnya, jala Adi tarala padArtha aura svAsthyarakSA ke lie auSadha Adi vastueM upayoga meM lAtA hai| unake parimANa ko jAnane ke lie to dhAnyamAna Adi pramANa kAma meM lAye jAte haiN| kintu surakSA ke lie vaha makAna Adi kA, nagara kI rakSA ke lie khAta, parikhA Adi kA nirmANa karatA hai| unakI laMbAI, caur3AI Adi kA parijJAna karane ke lie avamAnapramANa kA upayoga kiyA jAtA hai| Age kahe jAne vAle kSetrapramANa ke dvArA bhI kSetra kI laMbAI-caur3AI kA nApa kiyA jAtA hai aura isa avamAnapramANa kA bhI yahI prayojana hai| lekina donoM meM yaha aMtara hai ki kSetrapramANa ke dvArA zAzvata, akRtrima, prAkRtika kSetra kA aura avamAnapramANa dvArA manuSya dvArA nirmita ghara, kheta Adi kI sImA kA nirdhAraNa kiyA jAtA yahAM avamAna zabda karma aura karaNa ina donoM rUpoM meM vyavahata huA hai| jaba 'avamIyate yat tat avamAnam' isa prakAra kI karmasAdhana rUpa vyutpatti karate haiM taba usake vAcya gRhabhUmi, kheta Adi aura 'avamIyate anena iti avamAnam' aisI karaNasAdhana vyutpatti karane para nApane ke mAdhyama daMDa Adi avamAna zabda ke vAcya hote haiN| __yadyapi daMDa, dhanuSa Adi mUsala paryanta nAmoM kA pramANa cAra hAtha hai, phira bhI sUtra meM inakA pRthak-pRthak nirdeza kAraNavizeSa se kiyA hai| vAstu-gRhabhUmi ko nApane meM hAtha kAma meM lAyA jAtA hai, jaise yaha ghara itane hAtha laMbA-caur3A hai| kSetra kheta daMDa (cAra hAtha laMbe bAMsa) dvArA nApA jAtA hai| mArga ko nApane ke lie dhanuSa pramANabhUta ginA jAtA hai| arthAt mArga kI laMbAI Adi ke pramANa kA bodha dhanuSa se hotA hai| khAta, kuA Adi kI gaharAI kA pramANa cAra hAtha jitanI laMbI nAlikA (lAThI) se jAnA jAtA hai| ukta vastuoM ko nApane ke lie loka meM isI prakAra kI rUr3hi hai| isIlie vAstu-gRhabhUmi Adi nApe jAne vAle padArthoM meM bheda hone se unake nApa ke lie daMDa Adi kA pRthak-pRthak nirdeza kiyA gayA hai| tiloyapaNNatti (1/102-106) meM bhI kSetra nApane ke pramANoM kA isI prakAra se kathana kiyA gayA hai| kintu itanA vizeSa hai ki vahAM 'kiSku' nAma adhika hai tathA usakA pramANa do hAtha kA batAyA gayA hai| tatrastha varNana kA krama isa prakAra hai--chaha aMgula kA eka pAda, do pAda kI eka vitasti (vAlizta), do vitasti kA eka hAtha, do hAtha kA eka kiSku, do kiSku kA eka daMDa-yuga-dhanuSa, mUsala-nAlI, do hajAra dhanuSa kA eka kosa aura cAra kosa kA eka yojana hotA hai| isa prakAra anna, vastra, AvAsa Adi ke parimANa ke bodhaka pramANoM kA varNana karane ke pazcAt aba arthazAstra se sambandhita pramANa kA nirUpaNa kiyA jAtA hai| gaNimapramANa 326. se kiM taM gaNime ? Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa gaNime jaNNaM gaNijjati ? taM jahA-- ekko dasagaM sataM sahassaM dasasahassAiM satasahassaM dasasatasahassAiM koDI / 229 [326 pra.] bhagavan ! gaNimapramANa kyA hai ? [326 u.] AyuSman ! jo ginA jAe athavA jisake dvArA gaNanA kI jAe, use gaNimapramANa kahate haiM / vaha isa prakAra hai-- eka, dasa, sau, hajAra, dasa hajAra, lAkha, dasa lAkha karor3a ityAdi / 327. eteNaM gaNimappamANeNaM kiM paoyaNaM ? eteNaM gaNimappamANeNaM bhitaga-bhitti-bhatta-veyaNa-Aya-vvayanivvisaMsiyANaM gaNimappamANanivvittilakkhaNaM bhavati / se taM gaNime / [327 pra.] bhagavan ! isa gaNimapramANa kA kyA prayojana hai ? [327 u.] AyuSman ! isa gaNimapramANa meM bhRtya -- naukara, karmacArI Adi kI vRtti, bhojana, vetana ke Aya-vyaya se sambandhita (rupayA, paisA Adi) dravyoM ke pramANa kI niSpatti hotI hai / yaha gaNimapramANa kA svarUpa hai| davvANaM vivecana -- mApa, taula aura nApane se jina vastuoM ke parimANa kA nizcaya nahIM kiyA jA sakatA, unako jAnane ke lie gaNima ( gaNanA) pramANa kA upayoga hotA hai| jaise Ama ke vRkSa ko aura Ama ke phala ko Ama kahate haiM, vaise hI gaNimapramANa ke dvArA jisa vastu kI gaNanA hotI hai aura jisa sAdhana dvArA usa vastu kI gaNanA kI jAtI hai, donoM gaNima kahalAte haiM / isa apekSA se gaNima zabda kI vyutpatti ke do rUpa haiM-- karmasAdhana aura karaNasAdhana / 'gaNyate saMkhyAyate yat tat gaNimam' jisakI gaNanA kI jAtI hai, vaha maNima hai, isa prakAra se karmasAdhana meM gaNima kI vyutpatti kI jAtI hai taba rupayA Adi gaNanIya vastueM gaNima zabda kI vAcyArtha hotI haiM aura 'gaNyate saMkhyAyate vastvaneneti gaNimam' jisake dvArA vastu ginI jAtI hai vaha gaNima hai, isa prakAra karaNasAdhana vyutpatti karane para rupayA Adi jisa saMkhyA ke dvArA gine jAte haiM, vaha eka, do, tIna, dasa, sau Adi saMkhyA gaNima zabda kI vAcyArtha hotI hai| isa prakAra se gaNima zabda kI karma aura karaNa sAdhana meM vyutpatti saMbhava hone para bhI sUtra meM gaNima zabda mukhya rUpa se karmasAdhana meM grahaNa kiyA hai aura gaNanIya vastueM jinake dvArA ginI jAtI hai, usake lie eka, dasa, sau, hajAra, dasa hajAra, lAkha, dasa lAkha karor3a Adi saMkhyA kA saMketa kiyA hai| sUtra meM gaNanA ke lie jisa krama se saMkhyAoM kA ullekha kiyA hai, ve saba pUrva - pUrva se dasa gunI haiN| isase yaha jJAta ho jAtA hai ki vizva meM Aja to dasamalavapraNAlI pracalita hai, usakA prayoga bhArata meM prAcIna samaya se hotA calA A rahA thaa| prAcIna bhArata isa praNAlI kA prastAvaka rahA aura Arthika kSetra kI upalabdhiyoM kA mAnadaMDa yahI praNAlI thI / yahAM gaNanA ke lie karor3a paryanta kI saMkhyA kA saMketa kiyA hai| isase Age kI saMkhyAoM ke nAma isa prakAra haiM-- dasa karor3a, araba, dasa araba, kharaba, dasa kharaba, nIla, dasa nIla, zaMkha, dasa zaMkha, padma, dasa padma ityAdi aura yaha sarvagaNanIya saMkhyA gaNanApramANa kA viSaya 194 aMka pramANa hai| jisakA saMketa kAla pramANa ke Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 varNana ke prasaMga meM kiyA jaaegaa| SaTkhaMDAgama, dhavalA TIkA Adi meM gaNanIya saMkhyAoM ke nAmoM kA ullekha isa prakAra kiyA gayA hai-- eka, dasa, zata, sahasra, dasa sahasra, dasa zatasahasra, koTi, pakoTi, koTippakoTi, nahutta, ninnahutta, akhobhinI, bindu, abbuda, nirabbuda, ahaha, avva, aTaTa, sogandhika uppala, kumuda, puMDarIka, padama, kathAna, mahAkathAna, asaMkhyeya, paNaTTI, bAdAla, ekaTTI / krama ke anusAra ye sabhI saMkhyAyeM uttara uttara meM dasa gunI haiN| gaNimapramANa kA prayojana batAne ke prasaMga me 'bhitaga- bhitti' Adi zabdoM kA prayoga huA hai| inakA artha yaha hai ki prAcInakAla meM bhRtya, karmacArI aura padAti senA Adi ko kucha-na-kucha dhana -- mudrAyeM bhI dI jAtI thIM / dainika majadUrI nakada dI jAtI thii| jisakA saMketa 'veyaNa' zabda se milatA hai| zAsanavyavasthA aura vyApAravyavasAya kA Aya-vyaya, hAni-lAbha kA talapaTa mudrAoM ke rUpa meM nirdhArita kiyA jAtA thaa| ArthikakSetra ke jo siddhAnta Aja pazcima kI dena mAne jAte haiM, ve saba hamAre deza meM prAcIna samaya se cale A rahe the, aisA 'AyavvayanivvisaMsiyANaM' pada se spaSTa hai| pratimAnapramANa anuyogadvArasUtra 328. se kiM taM paDimANe ? DimANe jaNaM paDimiNijjai / taM jahA -- guMjA kAgaNI nipphAvo kammamAsao maMDalao suvaNo / paMca guMjAo kammamAsao, kAgaNyapekSayA cattAri kAgaNIo kammamAsao / tiNi nipphAvA kammamAsao, evaM caukko kammamAsao / bArasa kammamAsayA maMDalao, evaM aDayAlIsAe [ kAgaNIe ] maMDalao / solasa kammamAsayA suvaNNo, evaM causaTThIe [ kAgaNIe ] suvaNNo / [ 328 pra.] bhagavan ! pratimAna (pramANa) kyA hai ? [328 u.] AyuSman ! jisake dvArA athavA jisakA pratimAna kiyA jAtA hai, use pratimAna kahate haiM / vaha isa prakAra hai- 1. guMjA - rattI, 2. kAkaNI, 3. niSpAva, 4. karmamASaka, 5. maMDalaka, 6. suvarNa / pAMca guMjAoM--ttiyoM kA, kAkaNI kI apekSA cAra kAkaNiyoM kA athavA tIna niSpAva kA eka karmamASaka hotA hai| isa prakAra karmamASaka cAra prakAra se niSpanna ( catuSka) hotA hai| bAraha karmamASakoM kA eka maMDalaka hotA hai| isI prakAra ar3atAlIsa kAkaNiyoM ke barAbara eka maMDalaka hotA hai| 1. solaha karmamASaka athavA causaTha kAkaNiyoM kA eka svarNa (mohara) hotA hai / 329. eteNaM paDimANappamANeNaM kiM paoyaNaM ? (ka) dhavalA 5/pra./22 (kha) ti. paNNatti 4/309 - 311 (ga) tattvArtharAjavArtika 3/38 (gha) trilokasAra 28-51 Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 pramANAdhikAranirUpaNa 231 eteNaM paDimANappamANeNaM suvaNNa-rajata-maNi- mottiya saMkha - silappavAlAdINaM davvANaM paDimANappamANanivvattilakkhaNaM bhavati / se taM paDimANe / se taM vibhAganiSphaNNe / se taM davvapamANe / [329 pra.] bhagavan ! isa pratimAnapramANa kA kyA prayojana hai ? [329 u.] AyuSman ! isa pratimAnapramANa ke dvArA suvarNa, rajata (cAMdI), maNi, motI, zaMkha, zilA, pravAla (mUMgA) Adi dravyoM kA parimANa jAnA jAtA hai| ise hI pratimAnapramANa kahate haiM / yahI vibhAganiSpannapramANa aura dravyapramANa kI vaktavyatA hai / vivecana -- sUtra pratipAdana kiyA hai| meM pratimAnapramANa evaM usake prayojana ke sAtha dravyapramANa ke varNana kI samApti kA tolane yogya svarNa Adi ko evaM tolane vAle guMjA Adi ke mApa ko pratimAna kahate haiM / tAtparya yaha hai ki jaba pratimAna zabda kI karaNasAdhana meM vyutpatti karate haiM-- 'pratimIyate anena iti pratimAnam' taba pratimAna zabda ke vAcya pratimAnaka- vajana karane vAle guMjAdi hote haiN| kyoMki suvarNa Adi dravyoM kA vajana guMjAdi se tola kara jAnA jAtA hai| jaba 'pratimIyate yattat pratimAnam' - jisakA pratimAna - vajana kiyA jAye, vaha pratimAna, isa prakAra karmasAdhana vyutpatti kI jAtI hai taba suvarNa Adi dravya pratimAna kahalAte haiM / karaNasAdhana aura karmasAdhana donoM prakAra kI vyutpattiyoM ke anusAra guMjA Adi aura suvarNa Adi pratimAnaka evaM pratimeya donoM ko pratimAna kahA hai, phira bhI yahAM mukhya rUpa se pratimAna zabda kA karmasAdhana rUpa vyutpattimUlaka artha liyA gayA hai| isIlie una una suvarNa Adi ko taulane ke lie guMjA Adi rUpa bAMToM kA ullekha kiyA hai| tarAjU ke palar3e meM rakhakara suvarNa Adi ko tole jAne se yaha jijJAsA ho sakatI hai ki unmAna evaM pratimAna pramANa ke Azaya meM koI antara nahIM hai| kyoMki cAhe tarAjU se zakkara, mizrI Adi ko tolA jAye yA suvarNa Adi tolA jAye, tarAjU ke upayoga aura tolane kI kriyA donoM meM eka jaisI hai| phira donoM kA pRthak-pRthak nirdeza karane kA kyA kAraNa hai ? isakA samAdhAna yaha hai ki loka vyavahAra meM zakkara Adi mana, sera, chaTAMka Adi ke dvArA taule jAte haiN| unakI tola ke lie tolA, mAzA, rattI prayoga meM nahIM Ate haiM, jabaki sArabhUta dhana ke rUpa meM mAne gaye svarNa, cAMdI, maNi-mANaka Adi ko tolane ke lie tolA, mAzA Adi kA upayoga kiyA jAtA hai| yadi sonA sera se bhI tolA jAye to usa sone ko assI tolA hai, aisA kheNge| dUsarI bAta yaha hai ki vastu ke mUlya ke kAraNa bhI unake mAna ke lie alaga-alaga mAnaka nirdhArita kiye jAte haiN| isalie unmAna aura pratimAna ke mUla artha meM aMtara nahIM hai, lekina unake dvArA mApe-tole jAne vAle padArthoM ke mUlya meM antara hai / isI kAraNa unmAna aura pratimAna kA pRthak-pRthak nirdeza kiyA hai| sUtra meM karmamASaka se pUrva ke guMjA Adi ke vajana ko nahIM batAyA hai| unakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai guMjA, rattI, ghoMgacI aura caNoTI ye cAroM samAnArthaka nAma haiN| guMjA eka latA kA phala hai| isakA AdhA bhAga kAlA aura AdhA bhAga lAla raMga kA hotA hai| isake bhAra ke lie pUrva meM kahA jA cukA hai| savA guMjAphala ( rattI ) Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtra kI eka kAkaNI hotI hai / tribhAganyUna do guMjA arthAt paune do guMjA kA eka niSpAva hotA hai| isake bAda ke karmamASaka Adi kA pramANa sUtra meM ullikhita hai / 232 karmamASaka, maMDalaka aura suvarNa ke bhArapramANa kA vivaraNa bhinna-bhinna rIti meM batAne kA kAraNa yaha hai ki vaktA aura zrotA, kretA aura vikretA ko apane abhISTa pramANa meM suvarNa Adi lene-dene meM ekarUpatA rhe| jaise jo vyakti sau kI saMkhyA ko na jAnatA ho, mAtra bIsa taka kI saMkhyA ginanA jAnatA ho, use saMtuSTa aura Azvasta karane ke lie bIsa-bIsa ko pAMca bAra alaga-alaga ginakara samajhAyA jAtA hai| karmamASaka Adi kA alaga-alaga rUpa se pramANa batAne kA bhI yahI Azaya hai / kathanabheda ke sivAya artha meM koI antara nahIM hai / suvarNa, cAMdI ko to sabhI jAnate haiN| zAstroM meM ratnoM ke nAma isa prakAra batalAye haiM 1. karketanaratna, 2. vajraratna, 3. vaiDUryaratna, 4. lohitAkSaratna, 5. masAragallarana, 6. haMsagarbharatna, 7. pulakaratna, 8. saugandhikaratna, 9. jyotiratna, 10. aJjanarala, 11. aMjanapulakaratna, 12. rajataratna, 13. jAtarUparatna, 14. aMkaratna, 15. sphaTikarala, 16. riSTarala / 'se taM vibhAganipphaNNe' pada dvArA sUcita kiyA hai ki mAna se lekara pratimAna taka vibhAganiSpanna dravyapramANa ke pAMca bheda haiM aura unakA varNana uparyukta prakAra se jAnanA cAhie tathA 'se taM davvappamANe ' yaha pada dravyapramANa ke varNana kA upasaMhArabodhaka hai ki pradezaniSpanna aura vibhAganiSpanna ke bhedoM kA varNana karane ke sAtha dravyapramANa samagrarUpeNa nirUpita ho gyaa| aba kramaprApta pramANa ke dUsare bheda kSetrapramANa kI prarUpaNA karate haiM / kSetra pramANaprarUpaNa 330. se kiM taM khettappamANe ? khettappamANe duvihe paNNatte / taM jahA -----padesaniSphaNNe ya 1 vibhAgaNipphaNNe ya 2 / [330 pra.] bhagavan ! kSetrapramANa kA kyA svarUpa hai ? [ 330 u. ] AyuSman ! kSetrapramANa do prakAra kA pratipAdana kiyA gayA hai / vaha isa prakAra - 1. pradezaniSpanna aura 2. vibhAganiSpanna / vivecana -- dravyapramANa ke mukhya bhedoM kI taraha isa kSetrapramANa ke bhI do bheda haiM aura una bhedoM ke nAma bhI vahI haiM jo dravyapramANa ke bhedoM ke haiM / svaguNoM kI apekSA prameya hone se dravya kA nirUpaNa dravyapramANa ke dvArA kiyA jAtA hai| kintu kSetrapramANa ke dvArA puna: usI dravya kA varNana isalie kiyA jAtA hai ki kSetra eka, do, tIna, saMkhyAta, asaMkhyAta Adi rUpa apane nirvibhAga bhAgAtmaka aMzoM- pradezoM se niSpanna hai / pradezoM se niSpanna honA hI isakA nijasvarUpa hai aura isI rUpa se vaha jAnA jAtA hai / ataeva pradezoM se niSpanna hone vAle pramANa kA nAma pradezaniSpanna hai tathA vibhAga-bhaMga vikalpa se niSpanna hone vAle arthAt svagata pradezoM ko chor3akara dUsare viziSTa bhAga, bhaMga yA vikalpa dvArA niSpanna hone vAle ko vibhAganiSpanna kahate haiM / ukta donoM prakAra ke kSetrapramANoM kA vizeSa varNana isa prakAra hai-- Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa pradezaniSpanna kSetrapramANa 233 331. se kiM taM padesaNipphaNNe ? padesaNipphaNNe egapadesogADhe dupadesogADhe jAva saMkhejjapadesogADhe asaMkhijjapadesogADhe / setaM saNiphaNNe / [331 pra.] bhagavan ! pradezaniSpanna kSetrapramANa kA svarUpa kyA hai ? [ 331 u.] AyuSman ! eka pradezAvagADha, do pradezAvagADha yAvat saMkhyAta pradezAvagADha, asaMkhyAta pradezAvagADha kSetrarUpa pramANa ko pradezaniSpanna kSetrapramANa kahate haiM / vivecana -- sUtra meM kSetrapramANa ke prathama bheda pradezaniSpanna kSetrapramANa kA svarUpa batalAyA 1 kSetra kA avibhAgI aMza (jisakA vibhAga na kiyA jA sake aura na ho sake aise) bhAga ko pradeza kahate haiM / aise pradeza se jo kSetrapramANa niSpanna ho, vaha pradezaniSpanna kSetrapramANa kahalAtA hai / yahAM kSetra zabdaH AkAza ke artha meM prayukta huA hai| AkAza ke do bheda haiM-- lokAkAza aura alokAkAza / dharmAstikAya Adi SaDdravya jitane AkAza rUpa kSetra meM avagADha hokara sthita haiM, use lokAkAza aura isake atirikta kore AkAza ko alokAkAza kahate haiM / yadyapi alokAkAza meM AkAzAstikAya dravya kA sadbhAva hai, phira bhI use alokAkAza isalie kahate haiM ki loka aura aloka ke niyAmaka dharmAstikAya aura adharmAstikAya dravya vahAM nahIM haiM / inakA sadbhAva aura asadbhAva hI AkAza ke lokAkAza, alokAkAza vibhAga kA kAraNa hai| pradezaniSpanna kSetrapramANa ekapradezAvagAr3hAdi rUpa hai| kyoMki vaha eka pradezAdi avagADharUpa kSetra eka Adi kSetra pradezoM se niSpanna huA hai aura ye ekAdi pradeza apane nijasvarUpa se hI pratIti meM Ate haiM, ataeva inameM pramANatA jAnanA caahie| isakA tAtparya yaha hai ki kSetra svapradezoM kI apekSA jaba svasvarUpa se jAnA jAtA hai taba 'pramIyate yat tat pramANam' - jo jAnA jAye vaha pramANa hai, isa prakAra ke karmasAdhana rUpa pramANa zabda kI vAcyatA se vaha ekadi pradeza rUpa kSetra pramANa hotA hai, parantu jaba 'pramIyate'nena yattat pramANam' isa prakAra pramANa zabda kI vyutpatti karaNasAdhana meM kI jAtI hai taba kSetra svayaM pramANa rUpa na hokara eka pradezAdi usakA svarUpa pramANa hotA hai / yadyapi AkAza rUpa kSetra to eka pradeza se lekara ananta pradezAtmaka hai| lekina sUtra meM 'egapadesogADhe, dupadesogADhe jAva saMkhejjapadesogADhe asaMkhijjapadesogADhe' pada dene kA kAraNa yaha hai ki yahAM lokAkAza rUpa kSetra ko grahaNa kiyA hai aura lokAkAza ke asaMkhyAta hI pradeza hote haiM aura unhIM meM jIva, pudgala Adi dravya avagADha hote haiN| dravya kI apekSA AkAza eka hai aura usameM pradezoM kI kalpanA kA AdhAra hai pudgaladravya / pudgaladravya ke do rUpa haiM- paramANu aura skandha / paramANu aura skandha kA svarUpa pahale batAyA jA cukA hai| eka paramANu jitane kSetra ko avagADha karake rahatA hai, utane kSetra ko eka pradeza kahate haiN| AkAza kA svabhAva avagAhanA dene ke kAraNa usake eka pradeza meM paramANu se lekara ananta paramANuoM ke piMDa rUpa skandha kA bhI avagAha ho sakatA hai| isI bAta kI ora saMketa karane ke lie sUtra meM ekapradezAvagADha se lekara asaMkhyAtapradezAvagADha taka pada diye haiM / yahI pradezaniSpanna kSetrapramANa hai| Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 anuyogadvArasUtra - aba vibhAganiSpannakSetrapramANa kA vicAra karate haiMvibhAganiSpannakSetrapramANa 332. se kiM taM vibhAgaNipphaNNe ? vibhAgaNipphaNNe aMgula vihatthi rayaNI kucchI dhaNu gAuyaM ca boddhavvaM / joyaNa seDhI payaraM logamaloge vi ya taheva // 95 // [332 pra.] bhagavan ! vibhAganiSpannakSetrapramANa kA kyA svarUpa hai ? [332 u.] AyuSman ! aMgula, vitasti (beMta, vAlizta), rani (hAtha), kukSi, dhanuSa, gAU (gavyUti), yojana, zreNi, pratara, loka aura aloka ko vibhAganiSpannakSetrapramANa jAnanA caahie| 95 vivecana- sUtra meM vibhAganiSpannakSetrapramANa kA varNana kiyA hai| isakA pRthak rUpa se nirUpaNa karane kA kAraNa yaha hai ki kSetra yadyapi svagata pradezoM kI apekSA pradezaniSpanna hI hai, parantu jaba svarUpa se usakA varNana na kiyA jAkara sugama bodha ke lie una pradezoM kA kathana aMgula Adi vibhAgoM ke dvArA kiyA jAtA hai, taba use vibhAganiSpanna kSetrapramANa kahate haiM / arthAt kSetraniSpannatA se isa vibhAganiSpannatA meM yaha antara hai ki kSetraniSpannatA meM kSetra apane pradezoM dvArA jAnA jAtA hai, lekina vibhAganiSpannatA meM usI kSetra ko vividha aMgula, vitasti Adi se jAnate haiN| yaha aMtara pramANa zabda kI karaNasAdhana rUpa vyutpatti kI apekSA se jAnanA caahie| ' vibhAganiSpanna kI Adya ikAI aMgula hai| ataeva aba aMgula kA vistAra se vivecana karate haiN| aMgulasvarUpanirUpaNa 333. se kiM taM aMgule ? aMgule tivihe paNNatte / taM jahA--AyaMgule 1 ussehaMgule 2 pamANaMgule 3 / / [333 pra.] bhagavan ! aMgula kA kyA svarUpa hai ? [333 u.] AyuSman ! aMgula tIna prakAra kA hai, yathA--1. AtmAMgula, 2. utsedhAMgula aura 3. prmaannaaNgul| vivecana-- aMgula ke mukhya tIna prakAra haiN| aba krama se unakA vistRta varNana kiyA jA rahA hai| AtmAMgula 334. se kiM taM AyaMgule ? AyaMgule je NaM jayA maNussA bhavaMti tesi NaM tayA appaNo aMguleNaM duvAlasa aMgulAI muhaM, navamuhAiM purise pamANajutte bhavati, doNie purise mANajutte bhavati, addhabhAraM tulamANe purise ummANajutte bhavati / mANummANa-pamANe juttA lakkhaNa-vaMjaNa-guNehiM uvaveyA / uttamakulappasUyA uttamapurisA muNeyavvA // 96 // Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa 235 hoMti puNa ahiyapurisA aTThasataM aMgulANa uvviddhA / chaNNauti ahamapurisA cauruttara majjhimillA u // 97 // hINA vA ahiyA vA je khalu sara-satta sAraparihINA / te uttamapurisANaM avasA pesattaNamuveMti // 98 // [334 pra.] bhagavan ! AtmAMgula kise kahate haiM ? [334 u.] AyuSman ! jisa kAla meM jo manuSya hote haiM (usa kAla kI apekSA) unake aMgula ko AtmAMgula kahate haiN| unake apane-apane aMgula se bAraha aMgula kA eka mukha hotA hai| nau mukha pramANa vAlA (arthAt eka sau ATha AtmAMgula kI UMcAI vAlA) puruSa pramANayukta mAnA jAtA hai, droNika puruSa mAnayukta mAnA jAtA hai aura ardhabhArapramANa taula vAlA puruSa unmAnayukta hotA hai| jo puruSa mAna-unmAna aura pramANa se saMpanna hote haiM tathA (zaMkha Adi zArIrika zubha) lakSaNoM evaM (tila masA Adi) vyaMjanoM se aura (udAratA, karuNA Adi) mAnavIya guNoM se yukta hote haiM evaM (ugra, bhoga Adi) uttama kuloM meM utpanna hote haiM, aise (cakravartI Adi) puruSoM ko uttama puruSa samajhanA caahie| 96 ye uttama puruSa apane aMgula se eka sau ATha aMgula pramANa UMce hote haiN| adhama puruSa chiyAnavai aMgula aura madhyama puruSa eka sau cAra aMgula UMce hote haiM / 97 / / ye hIna (chiyAnavai aMgula kI UMcAI vAle) athavA usase adhika UMcAI vAle (madhyama puruSa) janopAdeya evaM prazaMsanIya svara se, sattva se--Atmika-mAnasika zakti se tathA sAra se arthAt zArIrika kSamatA, sahanazIlatA, puruSArtha Adi se hIna aura uttama puruSoM ke dAsa hote haiM / 98 ____335. eteNaM aMgulapamANeNaM cha aMgulAI pAdo, do pAyA vihatthI, do vihatthIo rayaNI, do rayaNIo kucchI, do kucchIo daMDaM dhaNU juge nAliyA akkha-musale, do dhaNusahassAiM gAuyaM, cattAri gAuyAI joyaNaM / __[335] isa AtmAMgula se chaha aMgula kA eka pAda hotA hai| do pAda kI eka vitasti, do vitasti kI eka rani aura do ratni kI eka kukSi hotI hai| do kukSi kA eka daMDa, dhanuSa, yuga, nAlikA akSa aura mUsala jAnanA caahie| do hajAra dhanuSa kA eka gavyUta aura cAra gavyUta kA eka yojana hotA hai| vivecana-- ina do sUtroM meM aMgula ke tIna prakAroM meM se prathama AtmAMgula ke svarUpa Adi kA varNana kiyA AtmAMgula meM 'AtmA' zabda 'sva' artha kA sUcaka hai| ataeva apanA jo aMgula use AtmAMgula kahate haiN| yaha kAlAdi ke bheda se anavasthita pramANa vAlA hai| isakA kAraNa yaha hai ki utsarpiNI aura avasarpiNI kAla ke bheda se manuSyoM ke zarIra kI UMcAI Adi bar3hatI-ghaTatI rahatI hai| ataeva jisa kAla meM jo puruSa hote haiM, usa kAla meM unakA aMgula AtmAMgula kahalAtA hai| isI apekSA se AtmAMgula ko aniyata pramANa vAlA kahA hai| AtmAMgula se nApane para bAraha aMgula kA jitanA pramANa ho usakI 'mukha' yaha saMjJA hai| aise nau mukhoM arthAt Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 anuyogadvArasUtra eka sau ATha aMgula UMcAI vAlA puruSa pramANapuruSa kahalAtA hai| dUsare prakAra se bhI pramANayukta puruSa kI parIkSA karane ke kucha niyama batAye haiM--eka bar3I jalakuMDikA ko jala se paripUrNa bharakara usameM kisI puruSa ko baiThAne para jaba droNapramANa jala usase chalaka kara bAhara nikala jAye to vaha puruSa mAnayukta mAnA jAtA hai aura usa puruSa kI droNikapuruSa yaha saMjJA hotI hai| athavA droNaparimANa nyUna jala se kuMDikA meM puruSa ke praveza karane para yadi vaha kuMDikA pUrNa rUpa se kinAroM taka bhara jAtI hai to aisA puruSa bhI mAnayukta mAnA jAtA hai| tIsarI parIkSA yaha hai ki tarAjU se taulane para jo puruSa ardhabhArapramANa vajanavAlA ho, vaha puruSa unmAna se pramANayukta mAnA jAtA hai| aise puruSa loka meM uttama mAne jAte haiN| ___ ye uttama puruSa pramANa, mAna aura unmAna se saMpanna hone ke sAtha hI zarIra meM pAye jAne vAle svastika, zrIvatsa Adi zubha lakSaNoM tathA tila, masA Adi vyaMjanoM se yukta hote haiN| inakA janma lokamAnya kuloM meM hotA hai| ve uccagotrakarma ke vipAkodaya ke kAraNa loka meM Adara-saMmAna ke pAtra mAne jAte haiM, AjJA, aizvarya, saMpatti se saMpannasamRddha hote haiN| uparyukta mApa-taula se hIna puruSoM kI gaNanA madhyama athavA jaghanya puruSoM meM kI jAtI hai| sUtrokta uttama puruSa ke mAnadaMDa ko hama pratyakSa bhI dekhate haiN| senA aura senA ke adhikAriyoM kA cayana karate samaya vyakti kI UMcAI, zArIrika kSamatA, sAhasa Adi kI parIkSA karane para nirdhArita mAna meM uttIrNa vyakti kA cayana kara liyA jAtA hai| ___isa prakAra se AtmAMgula kI vyAkhyA karane ke pazcAt usakA upayoga kahAM aura kisa ke nApane meM kiyA jAtA hai, ise spaSTa karate haiN| AtmAMgula kA prayojana 336. eeNaM AyaMgulappamANeNaM kiM paoyaNaM ? eteNaM AyaMgulappamANe NaM je NaM jayA maNussA bhavaMti tesi NaM tayA appaNo aMguleNaM agar3adaha-nadI-talAga-vAvI-pukkhariNi-dIhiyA-guMjAliyAo sarA sarapaMtiyAo sarasarapaMtiyAo bilapaMtiyAo ArAmujANa-kANaNa-vaNa-vaNasaMDa-vaNarAIo devakula-sabhA-pavA-thUbha-khAiya-parihAo pAgAraaTTAlaga-cariya-dAra-gopura-toraNa-pAsAda-ghara-saraNa-leNa-AvaNa-siMghADaga-tiya-caukka-caccaracaumuha-mahApaha-pahA sagaDa-raha-jANa-jugga-gilli-thilli-sIya-saMdamANiya-lohI-lohakaDAhakaDucchuya-AsaNa-sataNa-khaMbha-bhaMDa-mattovagaraNamAdINi ajakAligAiM ca joyaNAI mavijaMti / [336 pra.] bhagavan ! isa AtmAMgulapramANa kA kyA prayojana hai ? [336 u.] AyuSman ! isa AtmAMgulapramANa se kuA, taDAga (tAlAba), draha (jalAzaya), vApI (catuSkoNa vAlI bAvar3I), puSkariNI (kamalayukta jalAzaya), dIrghikA (lambI-caur3I bAvar3I), guMjAlikA (vakrAkAra bAvar3I), sara (apane-Apa banA jalAzaya--jhIla), sarapaMkti (zreNI--paMkti rUpa meM sthita jalAzaya), sara-sarapaMkti (nAliyoM dvArA sambandhita jalAzayoM kI paMkti), vilapaMkti (choTe mukha vAle kUpoM kI paMkti--kuMDiyAM), ArAma (bagIcA), Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa 237 udyAna (aneka prakAra ke puSpa-phaloM vAle vRkSoM se yukta bAga), kAnana (aneka vRkSoM se yukta nagara kA nikaTavartI pradeza), vana (jisameM eka hI jAti ke vRkSa hoM), vanakhaMDa (jisameM aneka jAti ke uttama vRkSa hoM), vanarAji (jisameM eka yA aneka jAti ke vRkSoM kI zreNiyAM hoM), devakula (yakSAyatana Adi), sabhA, prapA (pyAU), stUpa, khAtikA (khAI), parikhA (nIce saMkar3I aura Upara vistIrNa khAI), prAkAra (parakoTA), aTTAlaka (parakoTe para banA AzrayavizeSa--aTArI), carikA (khAI aura prAkAra ke bIca banA ATha hAtha caur3A mArga), dvAra, gopura (nagara meM praveza karane kA mukhya dvAra), toraNa, prAsAda (rAjabhavana), ghara (sAmAnya janoM ke nivAsa sthAna), zaraNa (ghAsa-phUsa se banI jhoMpar3I), layana (parvata meM banAyA gayA nivAsasthAna), ApaNa (bAjAra), zRMgATaka (siMghAr3e ke AkAra kA trikoNa mArga), trika (tirAhA), catuSka (caurAhA), catvara (caugAna, cauka, maidAna), caturmukha (cAra dvAra vAlA devAlaya Adi),mahApatha (rAjamArga), patha (galiyAM), zakaTa (gAr3I, bailagAr3I), ratha, yAna (sAdhAraNa gAr3I), yugya (DolIpAlakhI), gilli (hAthI para rakhane kA haudA), thilli (yAna-vizeSa, bahalI), zivikA (pAlakhI), syaMdamAnikA (ikkA), lohI (lohe kI choTI kar3AhI), lohakaTAha (lohe kI bar3I kar3AhI kar3AhA), kuDachI (camacA), Asana (baiThane ke pATa Adi), zayana (zayyA), stambha, bhAMDa (pAtra Adi) miTTI, kAMse Adi se bane bhAjana gRhopayogI bartana, upakaraNa Adi vastuoM evaM yojana Adi kA mApa kiyA jAtA hai| vivecana- sUtrokta bhavanAdi kA nirmANa manuSya apane samaya ko dhyAna meM rakhakara karate haiN| isIlie sUtra meM manuSyoM dvArA banAI gaI evaM azAzvata vastuoM kI lambAI-caur3AI-UMcAI Adi kA mApa AtmAMgula se kiye jAne kA ullekha kiyA gayA hai| 'ajjakAligAI' arthAt Aja-kala zabda vartamAna kA bodhaka hai| arthAt jisa kAla meM jitanI UMcAI, caur3AI Adi vAle manuSya hoM, unakI apekSA hI AtmAMgula kA pramANa nirdhArita hotA hai| AtmAMgula kA prayojana batalAne ke anantara aba usake avAntara bhedoM kA nirdeza karate haiN| AtmAMgula ke bheda 337. se samAsao tivihe paNNatte / taM jahAsUiaMgule 1 payaraMgule 2 ghaNaMgule 3 / aMgulAyatA egapadesiyA seDhI sUiaMgule 1 sUyI sUyIe guNiyA payaraMgule 2 payaraM sUIe guNitaM ghaNaMgule 3 / [337] AtmAMgula sAmAnya se tIna prakAra kA hai--1. sUcyaMgula, 2. pratarAMgula, 3. ghnaaNgul| 1. eka aMgula lambI aura eka pradeza caur3I AkAza-pradezoM kI zreNi-paMkti kA nAma sUcyaMgula hai| 2. sUcyaMgula ko sUcyaMgula se guNA karane para pratarAMgula banatA hai| 3. pratarAMgula ko sUcyaMgula se guNita karane para ghanAMgula hotA hai| vivecana- sUtra meM AtmAMgula ke bhedatrika kA varNana kiyA hai| sUcyaMgula kI niSpannatA meM zreNI zabda AyA hai| isa zabda ke aneka artha hote haiN| yahAM kSetrapramANa ke nirUpaNa kA prasaMga hone se zreNi zabda kA artha 'AkAzapradezoM kI paMkti' grahaNa kiyA gayA hai| zAstra meM zreNi ke sAta prakAra kahe gaye haiM--1. RjuAyatA, 2. ekatovakrA, 3. dvitovakrA, 4. ekata:khahA, 5. Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 anuyogadvArasUtra dvita:khahA, 6. cakravAlA, 7. ardhckrvaalaa| ina sAta bhedoM meM se prastuta meM RjuAyatA zreNi prayojanIya hai| ataeva sUcyaMgula kA artha yaha huA ki sUcI sUI ke AkAra meM dIrghatA kI apekSA eka aMgula laMbI tathA bAhalya kI apekSA eka pradeza RjuAyatA AkAzapradezoM kI paMkti sUcyaMgula kahalAtI hai| yadyapi siddhAnta kI dRSTi se sUcyaMgulapramANa AkAza meM asaMkhya pradeza hote haiM, lekina kalpanA se inakA pramANa tIna mAna liyA jAe aura ina tIna pradezoM ko samAna paMkti meM 000 isa prakAra sthApita kiyA jAe to isakA AkAra sUI ke samAna eka aMgula lambA hone se ise sUcyaMgula kahate haiN| pratarAMgula-- pratara varga ko kahate haiM aura kisI rAzi ko do bAra likhakara paraspara guNA karane para jo pramANa Ae vaha varga hai| jaise do kI saMkhyA ko do bAra likhakara unakA paraspara guNA karane para 2 x 2 = 4 hue| yaha cAra kI saMkhyA do kI vargarAzi huii| isIlie sUtra meM pratarAMgula kA lakSaNa batAyA hai--'sUyI sUyIe guNiyA payaraMgule' arthAt sUcyaMgula ko sUcyaMgula se guNA karane para jo pramANa ho vaha pratarAMgula hai| yadyapi vaha pratarAMgula bhI asaMkhyAta pradezAtmaka hotA hai, lekina asatkalpanA se pUrva meM sUcyaMgula ke rUpa meM sthApita tIna pradezoM ko tIna pradezoM se guNA karane para jo nau pradeza hue, una nau pradezoM ko pratarAMgula ke rUpa meM jAnanA caahie| asatkalpanA se isakI sthApanA kA prArUpa hogA- 000 0 0 0 0 0 0 sUcyaMgula aura pratarAMgula meM yaha aMtara hai ki sUcyaMgula meM dIrghatA to hotI hai kintu bAhalya--viSkaMbha eka pradezAtmaka hI hotA hai aura pratarAMgula meM dIrghatA evaM viSkambha-caur3AI samAna hotI hai| ghanAMgula-- gaNitazAstra ke niyamAnusAra tIna saMkhyAoM kA paraspara guNA karane ko ghana kahate haiN| aisA karane se usa vastu kI dIrghatA lambAI, viSkambha--caur3AI aura piMDatva--moTAI kA jJAna hotA hai / ghanAMgula ke dvArA yahI kArya niSpanna kiyA jAtA hai / isIlie sUtra meM ghanAMgula kA lakSaNa batAyA hai ki pratarAMgula ko sUcyaMgula se guNA karane para ghanAMgula niSpanna hotA hai--'payaraM sUIe guNitaM ghnnNgule|' prakArAntara se isa prakAra bhI kahA jA sakatA haisUcyaMgula kI rAzi kA paraspara tIna bAra guNA karane para prApta rAzi--guNanaphala ghanAMgula hai| ___yadyapi yaha ghanAMgula bhI asaMkhyAta pradezAtmaka hotA hai, lekina asatkalpanA se use yoM samajhanA cAhie ki pUrva meM batAye gaye nau pradezAtmaka pratarAMgula meM sUcyaMgula sUcaka tIna kA guNA karane para prApta sattAIsa saMkhyA ghanAMgula kI bodhaka hai| inakI sthApanA pUrvokta navapradezAtmaka pratara ke nIce aura Upara nau-nau pradezoM ko dekara karanI caahie| yaha sthApanA AyAma-viSkambha-piMDa (lambAI-caur3AI-moTAI) kI bodhaka hai aura ina sabameM tulyatA hotI hai| ukta kathana kA sArAMza yaha huA ki sUcyaMgula dvArA vastu kI dIrghatA, pratarAMgula dvArA dIrghatA aura viSkaMbha evaM 0 000000000 000000000 000 1. ThANAMga pada 7 Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa ghanAMgula dvArA dIrghatA, viSkaMbha aura piMDa ko jAnA jAtA hai| aMgulatrika kA alpabahutva 338. etesi NaM bhaMte ! sUtiaMgula - payaraMgula -ghaNaMgulANa ya katare katarehiMto appe vA bahue vA tulle vA visesAhie vA ? savvatthove sUtiaMgule, pataraMgule asaMkhejjaguNe, ghaNaMgule asaMkhejjaguNe / setaM AyaM / [338 pra.] bhagavan ! ina sUcyaMgula, pratarAMgula aura ghanAMgula meM se kauna kisase alpa, kauna kisase adhika, tulya athavA vizeSAdhika hai ? [338 u.] AyuSman ! inameM sUcyaMgula sabase alpa hai, usase pratarAMgula asaMkhyAtaguNA hai aura usase ghanAMgala asaMkhyAtaguNA hai| isa prakAra AtmAMgula kA svarUpa jAnanA cAhie / 239 vivecana--- sUcyaMgula Adi aMgulatrika kA alpabahutva unake svarUpa se spaSTa hai| kyoMki sUcyaMgula meM kevala dIrghatA hI hotI hai, ataeva vaha apane uttaravartI do aMguloM kI apekSA alpa parimANa vAlA hai| pratarAMgula meM dIrghatA ke sAtha viSkaMbha bhI hone se sUcyaMgula kI apekSA usakA asaMkhyAta guNAdhika pradezaparimANa honA svAbhAvika hai| ghanAMgula meM lambAI aura caur3AI ke sAtha moTAI kA bhI samAveza hone se usameM pratarAMgula se asaMkhyAtaguNAdhikatA spaSTa hai| isI kAraNa sUcyaMgula Adi aMgulatrika meM pUrva kI apekSA uttara aMgula ko asaMkhyAta - asaMkhyAta guNA adhika kahA hai| 'setaM AyaMgule' pada AtmAMgula ke varNana kI samApti kA sUcaka hai| utsedhAMgula 339. se kiM taM ussehaMgule ? ussehaMgule aNegavihe paNNatte / taM jahA-- paramANU tasareNU rahareNU aggayaM ca vAlassa / likkhA jUyA ya javo aTThaguNavivaDDhiyA kamaso // 99 // [339 pra.] bhagavan ! utsedhAMgula kA kyA svarUpa hai ? [339 u.] AyuSman ! utsedhAMgula aneka prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakAra-- paramANu, trasareNu, rathareNu, bAlAgra (bAla kA agra bhAga), likSA (lIkha), yUkA (jUM) aura yava (jau) ye sabhI kramazaH uttarottara ATha guNe jAnanA cAhie / 99 - vivecana -- prastuta sUtra meM utsedhAMgula kA svarUpa batAyA hai| utsedha kahate haiM bar3hane ko / ataeva jo ananta sUkSma paramANu, trasareNu.... ityAdi ke krama se bar3hatA hai, vaha utsedhAMgula kahalAtA hai / athavA nArakAdi caturgati ke jIvoM ke zarIra kI uccatA - UMcAI kA nirdhAraNa karane ke lie jisa aMgula kA upayoga kiyA jAtA hai, use kahate haiN| utsedhAM to eka hai kintu usakI aneka prakAratA paramANu, trasareNu Adi kI vividhatA kI apekSA se Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 anuyogadvArasUtra jAnanA caahie| kintu paramANu, trasareNu Adi svayaM utsedhAMgula nahIM haiN| unase niSpanna hone vAlA aMgula utsedhAMgula kahalAtA hai| utsedhAMgula kI niSpatti kI Adya ikAI paramANu hai, ataH aba paramANu Adi ke krama se utsedhAMgula kA savistAra varNana karate haiN| paramANunirUpaNa 340. se kiM taM paramANU ? paramANU duvihe paNNatte / taM jahA suhume ya 1 vAvahArie ya 2 / [340 pra.] bhagavan ! paramANu kyA hai ? [340 u.] AyuSman ! paramANu do prakAra kA kahA hai, yathA--1. sUkSma paramANu aura 2. vyavahAra paramANu / 341. tattha NaM je se suhame se Thappe / [341] inameM se sUkSma paramANu sthApanIya hai arthAt yahAM vaha adhikRta nahIM hai| 342. se kiM taM vAvahArie ? vAvahArie aNaMtANaM suhumaparamANupoggalANaM samudayasamitisamAgameNaM se ege vAvahArie paramANupoggale nippajjati / [342 pra.] bhagavan ! vyavahAra paramANu kise kahate haiM ? [342 u.] AyuSman ! anantAnaMta sUkSma paramANuoM ke samudAya-samAgama (ekIbhAva rUpa milana) se eka vyAvahArika paramANu niSpanna hotA hai| vivecana-- sUtra meM utsedhAMgula kI Adya ikAI paramANu kA svarUpa batalAyA hai| parama+aNu = paramANu, arthAt saMba dravyoM meM jisakI apekSA anya koI aNuttara (adhika choTA) na ho, jisameM caramatama aNutva ho yA jisakA punaH vibhAga na ho sake, aise avibhAgI aMza ko paramANu kahate haiN| paramANu sAmAnyatayA pudgaladravya kI avibhAgI paryAya hai, kintu kahIM-kahIM anya dravyoM ke bhI sUkSmatama buddhikalpita bhAga ko paramANu kahA jAtA hai / isa dRSTi se paramANu ke cAra prakAra haiM--1. dravyaparamANu, 2. kSetraparamANu, 3. kAlaparamANu, 4. bhaavprmaannu| paramANu se jo Azaya grahaNa kiyA jAtA hai, usake lie karmasAhitya meM avibhAgapraticcheda zabda kA prayoga kiyA jAtA hai| ___ paramANu, pudgaladravya kI paryAya hone se rUpI--mUrta hai| usameM paudgalika guNa--varNa, gaMdha, rasa aura sparza pAye jAte haiN| tathApi apanI sUkSmatA ke kAraNa vaha sAmAnya jJAniyoM dvArA indriyagrAhya nahIM hai--dRSTigocara nahIM hotA hai| lekina pAramArthika pratyakSa vAle kevalajJAnI aura kSAyopazamika jJAnI (parama avadhijJAnI) use jAnate-dekhate haiN| sAmAnyatayA to eka AkAzapradeza meM eka paramANu rahatA hai, lekina isake sAtha hI paramANu meM sUkSma pariNAma va avagAhana rUpa aisI vilakSaNa zakti rahI huI hai ki jisa AkAzapradeza ko eka paramANu ne vyApta kara liyA hai, usI AkAzapradeza meM dUsarA paramANu bhI pUrNa svatantratA ke sAtha raha sakatA hai| itanA hI nahIM, usI AkAzapradeza meM Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa 241 sUkSma rUpa se pariNata anantapradezI skandha bhI raha sakatA hai| jaise eka kamare meM eka dIpaka kA prakAza paryApta hai, kintu usameM anya saikar3oM dIpakoM kA prakAza bhI samA jAtA hai| isI prakAra usa eka dIpaka ke athavA saikar3oM dIpakoM ke prakAza ko eka laghu bartana se AcchAdita kara diyA jAe to usI meM vaha prakAza simaTa jAtA hai| isase spaSTa hai ki una prakAzaparamANuoM kI taraha pudgala meM saMkoca-vistAra rUpa meM pariNita hone kI zakti hai, ataeva paramANu yA paramANuoM kA piMDa-skandha jisa sthAna meM avasthita hotA hai, usI sthAna meM anya paramANu aura skandha bhI raha sakate haiN| Adhunika vijJAna kI dRSTi se bhI paramANu kI sUkSmatA kA kucha anumAna laga sakatA hai| pacAsa zaMkha paramANuoM kA bhAra DhAI tole ke lagabhaga aura vyAsa eka iMca kA dasa karor3avAM bhAga hotA hai| dhUla ke eka laghutama kaNa meM dasa padma se bhI adhika paramANu hote haiN| sigareTa ko lapeTane ke patale kAgaja kI moTAI meM eka se eka ko saTAkara rakhane para eka lAkha paramANa A jaayeNge| soDAvATara ko gilAsa meM DAlane para usameM jo nanhIM-nanhIM bUMdeM utpanna hotI haiM, unameM se eka bUMda ke. paramANuoM kI gaNanA karane ke lie tIna araba vyaktiyoM ko baiThA deM aura ve nirantara binA khAye, pIye aura soye pratiminaTa yadi tIna sau kI gati se parigaNanA kareM to usa bUMda ke paramANuoM kI samasta saMkhyA ko ginane meM cAra mAha kA samaya laga jaayegaa| bArIka keza ko ukhAr3ate samaya usakI jar3a para jo rakta kI sUkSma bUMda lagI rahegI, use aNuvIkSaNa yaMtra ke mAdhyama se itanA bar3A rUpa diyA jA sakatA hai ki vaha bUMda chaha yA sAta phITa ke vyAsa vRtta meM dikhalAI de to bhI usake bhItara ke paramANu kA vyAsa 1/1000 iMca hI hogaa| uparyukta kathana kA yaha Azaya huA ki jo parama aNu rUpa hai, usI ko paramANu kahate haiM / jainadarzana meM isa paramANu kI vibhinna apekSAoM se vyAkhyA isa prakAra kI gaI hai kAraNameva tadantyaM sUkSmo nityazca bhavati paramANuH / ekarasagaMdhavoM dvisparzaH kAryaliMgazca // arthAt paramANu kisI se utpanna nahIM hotA ataH vaha kAraNa hI hai| usase choTI dUsarI koI vastu nahIM hai ataH vaha antya hai, sUkSma hai aura nitya hai| eka rasa, eka gaMdha, eka varNa aura do sparza vAlA hai tathA kArya dekhakara hI usakA anumAna kiyA jA sakatA hai--pratyakSa nahIM hotA hai| attAdi attamajhaM attataM ceva Neva iMdiyagejhaM / jaM davvaM avibhAgI taM paramANuM viANAhi // 3 arthAt jisakA Adi, madhya aura anta svayaM vahI hai aura jise indriyAM grahaNa nahIM kara sakatIM, aise vibhAgarahita dravya ko paramANu samajhanA caahie| 1. jainadarzana aura Adhunika vijJAna pR. 47 tattvArthabhASya, tattvArtharAjavArtika, anuyogadvArasUtra TIkA patra 161 3. sarvArthasiddhi pR. 221 meM uddhRta Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 anuyogadvArasUtra paramANu ke uparyukta svarUpa-nirdeza se yaha spaSTa hai ki paramANu parama-aNu rUpa hai| usake bheda nahIM haiM, lekina sAmAnya janoM ko samajhAne ke lie vItarAga vijJAniyoM ne paramANu ke upAdhikRta bhedoM kI kalpanA isa prakAra kI hai--- sUkSma-vyAvahArika, 2. kaarnnruup-kaaryruup| sUkSma aura vyAvahArika paramANu ke viSaya meM vistAra se Age vicAra kiyA jA rahA hai| ataH yahAM zeSa bhedoM ke lakSaNoM kA hI nirdeza karate haiM kAraNarUpa-kAryarUpa paramANu- jo pRthvI, jala, teja aura vAyu ina cAra dhAtuoM kA hetu hai, vaha kAraNaparamANu aura skandha se pRthak hue avibhAgI antima aMza ko kAryaparamANu kahate haiN| athavA skandha ke vighaTana se utpanna hone vAlA kAryaparamANu hai aura jina paramANuoM ke milane se koI skandha bane vaha kAraNaparamANu hai| ___ paramANu ke uparyukta aupAdhika bhedoM meM se aba sUkSma aura vyAvahArika paramANu ke viSaya meM vicAra karate haiM ___ kAraNa ke binA kArya nahIM hotA aura paramANujanya kArya skandha pratyakSa dRSTigocara hone se sUkSma paramANu hai to avazya kintu vaha prakRta meM anupayogI hai| ataeva usake astitva ko svIkAra karake bhI use sthApanIya mAnakara anantAnanta sUkSma pudgala-paramANuoM ke ekIbhAva rUpa saMyoga se utpanna hone vAle vyAvahArika paramANu kA vivecana karate haiN| vyAvahArika paramANu 343. (1) se NaM bhaMte ! asidhAraM vA khuradhAraM vA ogAhejA / haMtA ogAhejjA / se NaM tattha chijjeja vA bhijeja vA ? no iNaDhe samaThe, no khalu tattha satthaM kamati / [343-1 pra.] bhagavan ! vyAvahArika paramANu talavAra kI dhAra yA chure kI dhAra ko avagAhita kara sakatA hai ? [343-1 u.] AyuSman ! hA~, kara sakatA hai| [prazna] to kyA vaha usa (talavAra yA chure se) chinna-bhinna ho sakatA hai ? [uttara] yaha artha samartha nahIM hai arthAt aisA nahIM hotaa| zastra isakA chedana-bhedana nahIM kara sktaa| vivecana- pudgala dravya ke paramANu aura skandha ye do mukhya bheda haiN| prakArAntara se chaha bheda bhI hote haiM1. sthUla-sthUla-miTTI, patthara, kASTha Adi Thosa pdaarth| 2. sthUla-dUdha-dahI, pAnI, tela Adi tarala pdaarth| 3. sthUla-sUkSma- prakAza, uSNatA aadi| 4. sUkSma-sthUla- vAyu-vASpa aadi| - 5. sUkSma-karmavargaNA aadi| 1. niyamasAra tAtparyavRtti 25 Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa 243 6. sUkSma-sUkSma- antima niraMza pudgala paramANu / pudgala ke ukta chaha bhedoM meM se vyavahAra paramANu kA samAveza pAMcaveM sUkSmavarga meM hotA hai| (2) se NaM bhaMte ! agaNikAyassa majhamajheNaM vItIvadejA ? haMtA vitIvadejA / se NaM tattha DahejjA ? no tiNaThe samaThe, No khalu tattha satthaM kamati / / [343-2 pra.] bhagavan ! kyA vaha vyAvahArika paramANu agnikAya ke madhya bhAga se hokara nikala jAtA hai ? [343-2 u.] AyuSman ! hA~, nikala jAtA hai| [prazna] taba kyA vaha usase jala jAtA hai ? [uttara] yaha artha samartha nahIM hai, kyoMki agnirUpa zastra kA usa para asara nahIM hotaa| vivecana- agni ke dvArA bhasma nahIM hone para ziSya socatA hai ki jala to use avazya hI naSTa kara detA hogaa| ataH punaH prazna pUchatA hai (3) se NaM bhaMte ! pukkhalasaMvaTTayassa mahAmehassa majhamajheNaM vItIvadejA ? haMtA vItIvadejjA / se NaM tattha udaulle siyA ? no tiNaThe samaDhe, No khalu tattha satthaM kamati / [343-3 pra.] bhagavan ! kyA vyAvahArika paramANu puSkarasaMvartaka nAmaka mahAmegha ke madhya meM se hokara nikala sakatA hai ? [343-3 u.] AyuSman ! hA~, nikala sakatA hai| [prazna] to kyA vaha vahAM pAnI se gIlA ho jAtA hai ? [uttara] nahIM, yaha artha samartha nahIM hai, vaha pAnI se bhIgatA nahIM, gIlA nahIM hotA hai| kyoMki apkAyarUpa zastra kA usa para prabhAva nahIM pdd'taa| vivecana-- puSkarasaMvartaka eka mahAmegha kA nAma hai, jo utsarpiNIkAla ke 21 hajAra varSa pramANa vAle duSama-duSama nAmaka prathama Are kI samApti ke anantara dUsare Are ke prArambha meM sarvaprathama barasatA hai| jaina mAnyatA ke anusAra vyavahAra kAla ke do bheda haiM-utsarpiNIkAla aura avsrpinniikaal| utsarpiNIkAla meM manuSyAdika ke bala, vaibhava, zrI Adi kI uttarottara vRddhi aura avasarpiNI meM uttarottara hrAsa hotA hai| ye donoM pratyeka dasa-dasa koDAkoDI sAgaropama pramANa ke hote haiM aura pratyeka chaha-chaha vibhAgoM meM vibhAjita haiN| jinako ArA yA Araka kahate haiN| utsarpiNI ke anantara avasarpiNI aura avasarpiNI ke anantara utsarpiNI kA krama bhI nirantara parivartita hotA rahatA hai evaM ina donoM ke kula milAkara bIsa koDAkoDI sAgaropama pramANa kAlamAna ko eka kAlacakra kahate haiN| aise kAlacakra atIta meM ananta ho cuke haiM aura anAgata meM ananta hoNge| kyoMki kAla ananta hai| sarpiNIdvaya kAla ke chaha bheda aura kAlapramANa- 1. duSamAduSamA (2100 varSa), 2. duSamA (21000 bAdarabAdarabAdara bAdarasuhumaM ca suhumathUlaM ca / suhumaM ca suhumasuhamaM dharAdiyaM hodi chabbheyaM // - go. jIvakAMDa 603 Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtra varSa), 3. duSamAsuSamA (4200 varSa nyUna eka koDAkoDI sAgaropama), 4. suSamAduSamA (do koDAkoDI sAgaropama), 5. suSamA (tIna koDAkoDI sAgaropama ), 6. suSamAsuSamA (cAra koDAkoDI sAgaropama) / ye utsarpiNI kAla ke chaha AroM ke nAma haiN| inake nAmakrama se yaha spaSTa ho jAtA hai ki pahale Are se lagAkara uttarottara sukha ke sAdhanoM kI vRddhi hotI jAtI hai| isake viparIta avasarpiNI kAla ke bhedoM ke nAma isa prakAra haiM - 1. suSamAsuSamA (4 koDAkoDI sAgaropama), 2. suSamA (tIna koDAkoDI sAgaropama), 3. suSamAduSamA (do koDAkoDI sAgaropama ), 4. duSamasuSamA (42000 varSa nyUna eka koDAkoDI sAgaropama ), 5. duSamA (21000 varSa ), 6. duSamAduSamA (21000 varSa) / ina kAlabhedoM meM kramazaH uttarottara jIvoM kI Ayu, zrI Adi meM hrAsa hotA jAtA hai| 244 avasarpiNI kAlagata carama hrAsa ke pazcAt tathA utsarpiNI kAla kA jaba prathama ArA duSamaduSama samApta ho jAtA hai aura dvitIya Araka duSamA ke lagate hI sakala janoM ke abhyudaya ke nimitta puSkarasaMvartaka Adi mahAmegha prakaTa hote haiM / puSkarasaMvartaka nAmaka megha bhUmigata samasta rUkSatA, Atapa Adi azubha prabhAva ko zAMta-prazAMta karake dhAnyAdi kA abhyudaya karatA hai| isa megha meM jala bahuta hotA hai| isIlie ziSya ne jijJAsA vyakta kI thI kyA vyavahAraparamANu puSkarasaMvartaka megha se prabhAvita hotA hai ? 1 (4) se NaM bhaMte ! gaMgAe mahANaIe paDisoyaM havvamAgacchejjA ? haMtA havvamAgacchejjA / se NaM tattha viNighAyamAvajjejjA ? no tiNaTThe samaTThe, No khalu tattha satthaM kamati / [343-4 pra.] bhagavan ! kyA vaha vyAvahArika paramANu gaMgA mahAnadI ke pratisrota (viparIta pravAha ) meM zIghratA se gati kara sakatA hai ? [343-4 u.] AyuSman ! hAM, vaha pratikUla pravAha meM zIghra gati kara sakatA hai| [prazna ] to kyA vaha usameM pratiskhalanA ( rukAvaTa) prApta karatA hai ? [uttara] yaha artha samartha nahIM hai, kyoMki ( kisI bhI) zastra kA usa para asara nahIM hotA hai| vivecana -- pratikUla pravAha meM bhI usa vyAvahArika paramANu ke pratiskhalita na hone ke uttara ko sunakara ziSya ne punaH apanI jijJAsA vyakta kI-- (5) se NaM bhaMte ! udagAvattaM vA udagabiduM vA ogAhejjA ? haMtA ogAhejjA / se NaM tattha kucchejja vA pariyAvajjejja vA ? No iNaTTe samaTThe, no khalu tattha satthaM kamati / 1. sattheNa sutikkheNa vi chettuM bhettuM va jaM kira na sakkA / taM paramANu siddhA vayaMti AdI pamANANaM // 100 // [343-5 pra.] bhagavan ! kyA vaha vyAvahArika paramANu udakAvarta (jalabhaMvara) aura jalabindu meM avagAhana kara sakatA hai ? [343-5 u.] AyuSman ! hAM, vaha usameM avagAhana kara sakatA hai| [prazna] to kyA vaha usameM pUtibhAva ko prApta ho jAtA hai-- sar3a jAtA hai ? anuyogadvArasUtravRtti pR. 161 Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa [uttara] yaha yathArtha nahIM hai| usa paramANu ko jalarUpI zastra AkrAMta nahIM kara sakatA hai| atyanta tIkSNa zastra se bhI koI jisakA chedana-bhedana karane meM samartha nahIM hai, usako jJAnasiddha kevalI bhagavAn paramANu kahate haiN| vaha sarva pramANoM kA Adi pramANa hai arthAt vyAvahArika paramANu pramANoM kI Adya ikAI hai / 100 245 vivecana -- paramANu pudgaladravya kI paryAya hai / ataeva prastuta sUtra meM ziSya ne pudgala ke sar3ana galana dharma ko dhyAna meM rakhakara apanI jijJAsA vyakta kI hai| uttara meM AcArya ne batalAyA ki aisA kahanA, mAnanA, socanA yathArtha nahIM hai| kyoMki zastra kA prabhAva to sthUla skandhoM--padArthoM para hI par3atA hai, sUkSma rUpa meM pariNata padArthoM para nahIM / yadyapi yaha vyAvahArika paramANu ananta sUkSma (nizcaya) paramANuoM kA piMDa hone se skandha rUpa hai, kintu svabhAvataH sUkSma rUpa se pariNata hone ke kAraNa usa skandha (vyavahAraparamANu) para agni, jala Adi kisI bhI pratipakSI kA prabhAva nahIM par3atA hai 1 gAthokta 'siddhA' pada se siddhagati ko prApta hue siddha bhagavanta gRhIta nahIM hue haiN| mukti meM virAjamAna siddha bhagavAn vacana- yoga se rahita haiN| isalie yahAM para siddha zabda kA artha jJAnasiddhabhavasthakevalI bhagavAn jAnanA caahie| paramANu kI vizeSatA batalAne ke bAda aba usake dvArA niSpanna hone vAle kAryoM kA varNana karate haiM / vyAvahArika paramANu kA kArya 344. aNaMtANaM vAvahAriyaparamANupoggalANaM samudayasamitisamAgameNaM sA egA ussaNhasahiyA ti vA saNhasahiyA ti vA uDDhareNU ti vA tasareNU ti vA rahareNU ti vA / aTTha ussaNhasahiyAo sA egA saNhasahiyA / aTTha sahasahiyAo sA egA uDDhareNU / aTTha uDDareNUo sA egA tasareNU / aTTha tasareNUo sA egA rahareNU / aTTha rahareNUo devakuru - uttarakuruyANaM maNuyANaM se ege vAlagge / aTTha devakuru - uttarakuruyANaM maNuyANaM vAlaggA harivAsa-rammagavAsANaM maNuyANaM se ege vAlagge / aTTha harivassa - rammayavAsANaM maNussANaM vAlaggA hemavaya- heraNNavayavAsANaM maNussANaM se ege vAlagge / aTTha hemavaya- heraNNavayavAsANaM maNussANaM vAlaggA puvvavideha - avaravidehANaM maNussANaM te ege vAlagge / aTTha puvvavideha - avaravidehANaM maNUsANaM vAlaggA bharaheravayANaM maNussANaM se ege vAlagge / aTTha bharaheravayANaM maNUsANaM vAlaggA sA egA likkhA / aTTha likkhAo sA egA jUyA / aTTha jUyAto se ege javamajjhe / aTTha javamajjhe se ege ussehaMgule / [344] una anantAnanta vyAvahArika paramANuoM ke samudayasamitisamAgama ( samudAya ke ekatra hone) se eka utzcalakSNazlakSNikA, zlakSNazlakSNikA, UrdhvareNu, trasareNu aura rathareNu utpanna hotA haiM / ATha utzlakSNazlakSNikA kI eka zlakSNazlakSNikA hotI hai| ATha zlakSNazlakSNikA kA eka UrdhvareNu hotA hai| ATha UrdhvareNuoM kA eka trasareNu, ATha trasareNuoM kA eka rathareNu, ATha rathareNuoM kA eka devakuruuttarakuru ke manuSyoM kA bAlAgra, ATha devakaru- uttarakuru ke manuSyoM ke bAlAgroM kA eka harivarSa - ramyakvarSa ke siddhatti-jJAnasiddhAH kevalino, na tu siddhAH siddhigatAH, teSAM vadanasyAsambhavAditi / anuyogadvAravRtti patra 161 1. Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 anuyogadvArasUtra manuSyoM kA bAlAgra hotA hai| ATha harivarSa-ramyakvarSa ke manuSyoM ke bAlAroM ke barAbara haimavata aura hairaNyavata kSetra ke manuSyoM kA eka bAlAgra hotA hai| haimavata aura hairaNyavata kSetra ke manuSyoM ke ATha bAlAgoM ke barAbara pUrva mahAvideha aura apara mahAvideha ke manuSyoM kA eka bAlAgra hotA hai| ATha pUrvavideha-aparavideha ke manuSyoM ke bAlAgroM ke barAbara bharata-erAvata kSetra ke manuSyoM kA eka bAlAgra hotA hai| bharata aura erAvata kSetra ke manuSyoM ke ATha bAlAroM kI eka likSA (lIkha) hotI hai| ATha likSAoM kI eka na~, ATha juoM kA ekayavamadhya aura ATha yavamadhyoM kA eka utsedhAMgula hotA hai| __345. eeNaM aMgulapamANeNaM cha aMgulAI pAdo, bArasa aMgulAI vihatthI, cauvIsaM aMgulAI rayaNI, aDayAlIsaM aMgulAI kucchI, channautI aMgulAI se ege daMDe i vA dhaNU i vA juge i vA nAliyA i vA akkhe i vA musale i vA, eeNaM dhaNuppamANeNaM do dhaNusahassAI gAuyaM, cattAri gAuyAiM joyaNaM / [345] isa aMgulapramANa se chaha aMgula kA eka pAda hotA hai| bAraha aMgula kI eka vitasti, caubIsa aMgula kI eka ratni, ar3atAlIsa aMgula kI eka kukSi aura chiyAnavai aMgula kA eka daMDa, dhanuSa, yuga, nAlikA, akSa athavA mUsala hotA hai| isa dhanuSapramANa se do hajAra dhanuSa kA eka gavyUta aura cAra gavyUta kA eka yojana hotA hai| vivecana-- ina do sUtroM meM batAyA gayA hai ki utsedhAMgula kI niSpatti kaise hotI hai ? pahale to sAmAnya rUpa se kathana kiyA hai ki ananta vyAvahArika paramANuoM ke saMyoga se eka utzlakSNazlakSNikA Adi kI niSpatti hotI hai aura usake bAda utzlakSNazlakSNikA Adi ko pUrva-pUrva kI apekSA ATha-ATha guNA batalAyA gayA hai| ina donoM meM se pahale kathana dvArA yaha prakaTa kiyA gayA hai ki ye saba ananta paramANuoM dvArA niSpanna hone kI dRSTi se samAna haiM aura dUsare prakAra dvArA yaha spaSTa kiyA gayA hai ki ananta paramANuoM se niSpanna hone kI samAnatA hone para bhI pUrva-pUrva kI apekSA uttarottara meM aSTaguNAdhikatA rUpa vizeSatA hai| isa prakAra prathama kathana sAmAnya rUpa evaM dvitIya kathana vizeSa rUpa samajhanA caahie| utzlakSNazlakSNikA aura zlakSNazlakSNikA ye donoM bhI ananta paramANuoM kI sUkSma pariNAmapariNata skandha avasthAyeM haiM aura vyavahAraparamANu kI apekSA kucha sthUla hotI haiN| ata: vyavahAraparamANu se bhinnatA batAne ke lie inakA pRthak-pRthak nAmakaraNa kiyA hai| svataH yA para ke nimitta se Upara, nIce aura tirache rUpa meM ur3ane vAlI reNu-dhUli kA nAma UrdhvareNu hai| havA Adi ke nimitta se idhara-udhara ur3ane vAle dhUlikaNa trasareNu aura ratha ke calane para cakra ke jora se ukhar3a kara ur3ane vAlI dhUli rathareNu kahalAtI hai| bAlAgra, likSA Adi zabdoM ke artha prasiddha haiN| rathareNu ke pazcAt devakuru-uttarakuru, harivarSa-ramyakvarSa Adi kSetroM ke kramollekha se usa-usa kSetra sambandhI zubha anubhAva kI nyUnatA batAI gaI hai| prastuta sUtra meM magadha deza meM vyavahata yojana kA mApa batAyA hai--'cattAri gAuyAI joyaNaM'-cAra gavyUtoM kA eka yojana hotA hai| gavyUta kA zabdArtha hai--vaha dUrI jisameM gAya kA raMbhAnA sunA jA ske| sAmAnyataH gAya kA 1. buddhisTa iNDiyA, pRSTha 41 Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa 247 raMbhAnA eka phalAMga taka sunA jA sakatA hai| ataH saMbhava hai ki usa samaya cAra phalga kA eka yojana hotA ho| isase yaha bhI phalita hotA hai ki anyAnya dezoM meM yojana ke bhinna-bhinna mApa pracalita the| jisa deza meM solaha sau dhanuSoM kA eka gavyUta hotA hai, vahAM chaha hajAra cAra sau dhanuSoM kA eka yojana hogaa| digaMbara paraMparA meM aMgula kA pramANa isa prakAra batalAyA hai--anantAnanta sUkSma paramANuoM kA eka avasannAsanna, ATha avasannAsanna kI eka sannAsanna, ATha sannAsana kA eka truTareNu (vyavahArANu), ATha truTareNu kA eka trasareNu (trasajIva ke pAMva se ur3ane vAlA aNu), ATha trasareNu kA eka rathareNu, ATha rathareNu kA uttama bhogabhUmija kA bAlAgra, ATha uttama bhogabhUmija ke bAlAgra kA eka madhyama bhogabhUmija kA bAlAgra, ATha madhyama bhogabhUmija ke bAlAgra kA eka jaghanya bhogabhUmija kA bAlAgra, ATha jaghanya bhogabhUmija ke bAlAgra kA eka karmabhUmija kA bAlAgra, ATha karmabhUmija ke bAlAgra kI eka likSA (lIkha), ATha lIkha kI eka jUM, ATha jUM kA eka yava aura ATha yava kA eka aMgula, isake Age kA varNana eka-sA hai| utsedhAMgula kA prayojana 346. eeNaM ussehaMguleNaM kiM paoyaNaM ? eeNaM ussehaMguleNaM Neraiya-tirikkhajoNiya-maNUsadevANaM sarIrogAhaNAo mavijaMti / [346 pra.] bhagavan ! isa utsedhAMgula se kisa prayojana kI siddhi hotI hai ? [346 u.] AyuSman ! isa utsedhAMgula se nArakoM, tiryaMcoM, manuSyoM aura devoM ke zarIra kI avagAhanA mApI jAtI hai| vivecana-- sUtra meM utsedhAMgula ke upayoga kA prayojana batAyA hai ki usase nArakAdikoM ke zarIra kI avagAhanA mApI jAtI hai| jIva do prakAra ke haiM--mukta aura sNsaarii| mukta jIvoM kI aTala avagAhanA hotI hai, arthAt siddha to jisa manuSyazarIra se mukti kI usase tribhAganyUna avagAhanA vAle hote haiN| inakI yaha avagAhanA sAdi-aparyavasita hai| kintu saMsArI jIva janma-maraNa rUpa saMsaraNa ke kAraNa eka gati se gatyantara meM gamana karate haiM aura vahAM apane karmodayavazAt jitanI avagAhanA vAlA jaisA zarIra prApta hotA hai, tadanurUpa bhavaparyanta rahate haiN| unakI yaha avagAhanA aniyata hotI hai| isalie unakI avagAhanA kA pramANa jAnanA Avazyaka hai aura yaha kArya utsedhAMgula dvArA saMpanna hotA hai| ataeva aba praznottaroM ke dvArA nArakAdi jIvoM kI avagAhanA kA varNana karate haiN| nAraka-avagAhanA nirUpaNa 347. (1) NeraiyANaM bhaMte ! kemahAliyA sarIrogAhaNA pannatA ? gotamA ! duvihA paNNattA / taM jahA--bhavadhAraNijjA ya 1 uttaraveuvviyA ya 2 / tattha NaM jA sA bhavadhAraNijA sA jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejatibhAgaM, ukkoseNaM mAgadhagrahaNAt kvacidanyadapi yojanaM syAditi pratipAditaM, tatra yasmin deze SoDazabhirdhanu:zatairgavyUtaM syAttatra SaDbhiH saharIzcaturbhiH zatairdhanuSAM yojanaM bhvtiiti| -sthAnAMga pada 7. vRtti patra 412 2. tiloSapaNNatti 1/102/116, tattvArtharAjavArtika, harivaMzapurANa, go. jIvakAMDa aadi| Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 anuyogadvArasUtra paMca dhaNusayAiM / tattha NaM jA sA uttaraveubviyA sA jahaNNeNaM aMgulassa saMkhejaibhAgaM, ukkoseNaM dhnnushssN| [347-1 pra.] bhagavan ! nArakoM ke zarIra kI kitanI avagAhanA kahI gaI hai ? [347-1 u.] AyuSman ! nAraka jIvoM kI zarIra-avagAhanA do prakAra se prarUpita kI gaI hai--1. bhavadhAraNIya (zarIra-avagAhanA) aura 2. uttaravaikriya (shriir-avgaahnaa)| unameM se bhavadhAraNIya (zarIra) kI avagAhanA jaghanya aMgala ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa aura utkaSTa pAMca sau dhanaSapramANa hai| uttaravaikriya zarIra kI avagAhanA jaghanya aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga evaM utkRSTa eka hajAra dhanuSapramANa hai| vivecana-- prastuta sUtra meM nAraka jIvoM kI avagAhanA kA pramANa batAyA hai| varNana karane kI do zailiyAM haiMsAmAnya aura vishess| yahAM sAmAnya se samasta nAraka jIvoM kI bhavadhAraNIya zarIrApekSayA aura uttaravaikriyazarIrApekSayA avagAhanA kA nirUpaNa kiyA hai| ___nAraka Adi ke zarIra dvArA avagADha AkAza rUpa kSetra athavA nAraka Adi jIvoM kA zarIra avagAhanA zabda kA vAcyArtha hai| gatinAmakarma ke udaya se nara-nArakAdi bhava meM jisa zarIra kI upalabdhi hotI hai. aura usakI jo UMcAI ho, vaha bhavadhAraNIya avagAhanA hai| usa prApta zarIra se prayojanavizeSa se anya zarIra kI jo vikurvaNA kI jAtI hai, vaha uttaravaikriya-avagAhanA kahalAtI hai| nArakoM aura devoM kA bhavadhAraNIya zarIra vaikriya hotA hai| tiryaMcoM evaM manuSyoM kA bhavadhAraNIya zarIra to audArika hai, kintu kinhIM-kinhIM manuSyoM aura tiryaMcayonika jIvoM meM labdhivazAt vaikriyazarIra bhI pAyA jAtA hai| yadyapi prakRta meM sAmAnyataH nArakoM ke zarIra kI avagAhanA kI jijJAsA kI gaI hai lekina uttara meM bhedapUrvaka usa avagAhanA kA nirdeza isalie kiyA hai ki bheda kiye binA zarIra kI avagAhanA ke pramANa ko spaSTa rUpa se batAnA saMbhava nahIM hai| isa prakAra sAmAnya se nArakoM kI avagAhanA kA pramANa kathana karane ke pazcAt aba vizeSa rUpa se bhinna-bhinna pRthviyoM ke nArakoM kI avagAhanA batalAte haiN| (2) rayaNappabhApuDhavIe neraiyANaM bhaMte ! kemahAliyA sarIrogAhaNA pannattA ? goyamA ! duvihA pnnnnttaa| taM jahA bhavadhAraNijjA ya 1 uttaraveuvviyA ya 2 / / tattha NaM jA sA bhavadhAraNijjA sA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejaibhAgaM, ukkoseNaM satta dhaNUiM tiNNi rayaNIo chacca aMgulAI / tattha NaM jA sA uttaraveuvviyA sA jahanneNaM aMgulassa saMkhejaibhAgaM ukkoseNaM paNNarasa dhaNUI aDDAijAo rayaNIo ya / [347-2 pra.] bhagavan ! ratnaprabhApRthvI ke nArakoM kI kitanI zarIrAvagAhanA kahI hai ? [347-2 u.] gautama ! vaha do prakAra kI kahI gaI hai--1. bhavadhAraNIya aura 2. uttrvaikriy| unameM se I bhave-nArakAdiparyAyabhavanalakSaNe Ayu:samAptiM yAvatsatataM dhriyate yA sA bhavadhAraNIyA, sahajazarIragatetyarthaH yA tu tadagrahaNottarakAlaM kAryamAzritya kriyate sA uttrvaikriyaa| --anuyogadvAravRtti, patra 164 Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa 249 bhavadhAraNIya zarIrAvagAhanA to jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa sAta dhanuSa, tIna rani tathA chaha aMgulapramANa hai| dUsarI uttaravaikriya zarIrAvagAhanA jaghanya aMgula ke saMkhyAtaveM bhAgapramANa aura utkRSTa pandraha dhanuSa, ar3hAI rani-do ratni aura bAraha aMgula hai| (3) sakkarappabhApuDhaviNeraiyANaM bhaMte ! kemahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA ? . goyamA ! duvihA paNNattA / taM jahA bhavadhAraNijjA ya 1 uttaraveuvviyA ya 2 / tattha NaM jA sA bhavadhAraNijjA sA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejatibhAgaM, ukkoseNaM paNNarasa dhaNUI aDDAijjAo rayaNIo ya / / tattha NaM jA sA uttaraveuvviyA sA jahanneNaM aMgulassa saMkhejaibhAga, ukkoseNaM ekkattIsaM dhaNUI rayaNI ya / [347-3 pra.] bhagavan ! zarkarAprabhApRthvI ke nArakoM kI zarIrAvagAhanA kitanI kahI hai ? [347-3 u.] gautama ! unakI avagAhanA kA pratipAdana do prakAra se kiyA hai| yathA 1. bhavadhAraNIya aura 2. uttaravaikriya / unameM se bhavadhAraNIya avagAhanA to jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI aura utkRSTa pandraha dhanuSa do ratni aura bAraha aMgula pramANa hai| uttaravaikriya avagAhanA jaghanya aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa ikatIsa dhanuSa aura eka ratli hai| (4) vAluyapabhApuDhavIe NeraiyANaM bhaMte ! kemahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA ? goyamA ! duvihA paNNattA, taM jahA--bhavadhAraNijjA ya 1 uttaraveuvviyA ya 2 / tattha NaM jA sA bhavadhAraNijA sA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejatibhAgaM, ukkoseNaM ekkatIsaM dhaNUI rayaNI ya / tattha NaM jA sA uttaraveuvviyA sA jahanneNaM aMgulassa saMkhejatibhAgaM, ukkoseNaM bAsaLiM dhaNUI do rayaNIo ya / [347-4 pra.] bhagavan ! bAlukAprabhApRthvI ke nArakoM kI zarIrAvagAhanA kitanI bar3I pratipAdana kI gaI hai ? [347-4 u.] gautama ! unakI zarIrAvagAhanA do prakAra se pratipAdana kI gaI hai| yathA--1. bhavadhAraNIya aura 2. uttaravaikriya / ina donoM meM se prathama bhavadhAraNIya zarIrAvagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa ikatIsa dhanuSa tathA eka ratni pramANa hai| uttaravaikriya zarIrAvagAhanA jaghanya aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa bAsaTha dhanuSa aura do rani pramANa (5) evaM savvAsiM puDhavINaM pucchA bhANiyavvA--paMkappabhAe bhavadhAraNijA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejatibhAgaM ukkoseNaM bAsaSTuiM dhaNUI do rayaNIo ya, uttaraveuvviyA jahanneNaM aMgulassa khejaibhAgaM ukkoseNaM paNuvIsaM dhaNusayaM / dhUmappabhAe bhavadhAraNijjA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejaibhAgaM ukkoseNaM paNuvIsaM dhaNusayaM, uttaraveuvviyA jahaNNeNaM aMgulassa saMkhejaibhAgaM ukkoseNaM aDDAijjAiM dhaNusayAI / Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 anuyogadvArasUtra tamAe bhavadhAraNijjA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejatibhAgaM ukkoseNaM aDDAijAiM dhaNusayAI, uttaraveuvviyA jahaNNeNaM aMgulassa saMkhejaibhAgaM ukkoseNaM paMca dhaNusayAI / __ [347] isI prakAra samasta pRthviyoM ke viSaya meM avagAhanA sambandhI prazna karanA caahie| uttara isa prakAra ... paMkaprabhApRthvI meM bhavadhAraNIya jaghanya avagAhanA aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga aura utkRSTa bAsaTha dhanuSa aura do rani pramANa hai| uttaravaikriya zarIrAvagAhanA jaghanya aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga evaM utkRSTa eka sau paccIsa dhanuSa pramANa hai| dhUmaprabhApRthvI meM bhavadhAraNIya jaghanya (zarIrAvagAhanA) aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga tathA utkRSTa eka sau paccIsa dhanuSa pramANa hai| uttaravaikriya zarIrAvagAhanA jaghanyataH aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa DhAI sau (do sau pacAsa) dhanuSa pramANa hai| tamaHprabhApRthvI meM bhavadhAraNIya zarIra kI avagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa DhAI sau dhanuSa pramANa hai| uttaravaikriya zarIrAvagAhanA jaghanya aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa pAMca sau dhanuSa hai| (6) tamatamApuDhavineraiyANaM bhaMte ! kemahAliyA sarIrogAhaNA pannattA? goyamA ! duvihA pannattA / taM jahA--bhavadhAraNijjA ya 1 uttaraveuvviyA ya 2 / tattha NaM jA sA bhavadhAraNijA sA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejaibhAgaM ukkoseNaM paMca dhaNusayAI / tattha NaM jA sA uttaraveuvviyA sA jahanneNaM aMgulassa saMkhejaibhAgaM, ukkoseNaM dhaNusahassaM / [347-6 pra.] bhagavan ! tamastama:pRthvI ke nairayikoM kI zarIrAvagAhanA kitanI bar3I nirUpita kI gaI hai ? [347-6 u.] gautama ! vaha do prakAra kI kahI hai--1.bhavadhAraNIya aura 2. uttaravaikriya ruup| unameM se bhavadhAraNIya zarIra kI jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa pAMca sau dhanuSa kI hai tathA uttaravaikriya zarIra kI jaghanya aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa eka hajAra dhanuSa pramANa hai| ____ vivecana-- prastuta sUtra meM vizeSApekSayA sAtoM narakapRthviyoM ke nairayikoM kI bhavadhAraNIya evaM uttaravaikriya zarIrAvagAhanA kI prarUpaNA kI gaI hai| sAtoM pRthviyoM meM batAI gaI utkRSTa bhavadhAraNIya avagAhanA una-una pRthviyoM ke antima prastaroM meM hotI hai| bhavadhAraNIya utkRSTa avagAhanA se uttaravaikriya avagAhanA kA pramANa sarvatra dUnA jAnanA caahie| digambara sAhitya meM bhI nArakoM kI utkRSTa bhavadhAraNIya zarIrAvagAhanA kA pramANa yahAM batalAe gae pramANa ke samAna hI hai| pRthak-pRthak prastaroM kI apekSA kiyA gayA pRthak-pRthak nirdeza isa prakAra hai prastara prathama pR. dvi. pRthvI tR. pRthvI catu. pRthvI paMcama pRthvI SaSTha pRthvI saptama pRthvI __saMkhyA dha.ra.aM. * dha.ra.aM. dha.ra.aM. dha.ra.aM. dha.ra.aM. dha.ra.aM. dha.ra.aM 1. 0,3, 0 8 ,2,2 2/11 17,1,10 2/3 35,2,20 4.7 75,0,0 166,2,16 500,0,0' AdhAra--tiloyapaNNatti 2/217-270, rAjavArtika 3/3 * saMketa-dha. dhanuSa, ra- rali (hAtha), aM. aMgula (gaNanA-1 dhanuSa= 4 hAtha, = 24 aMgula) Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa 251 2. 208,1,8 250,00 9,0,22 4/11 19,0,9 1/3 9,3,18 6/11 20,3,8 10,2,148/11 22,2,6 2/3 11,1,10 10/11 24,15 1/3 12,0,71/11 26,0,4 12,3,3 3/11 27,3,2 2/3 13,1,23 5/11 29,2,1 1/3 14,7,197/11 31,1,0 14,3,159/11 15,2,12 40,0,17 1/7 87.20 44,2,13 5/7 100,0,0 49,0,10 27 112,2,0 53,2,6 6/7 125,0,0 58,0,3 3/7 62,2,0 1,1,81/2 1,3,17 2,2,1 1/2 3,0,10 3,2,18 1/2 4,1,3 4,3,11 1/2 5,1,20 6,0,41/2 6,2,13 7,0,21 1/2 7,3,6 ; M bhavanapati devoM kI zarIrAvagAhanA 348. (1) asurakumArANaM bhaMte ! kemahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA-? gotamA ! duvihA pnnnnttaa| taM0-bhavadhAraNijjA ya 1 uttaraveuvviyA ya 2 / tattha NaM jA sA bhavadhAraNijjA sA jahanneNaM aMgulassa asaMkheijjaibhAgaM, ukkoseNaM satta rayaNIo / tattha NaM jA sA uttaraveuvviyA sA jahanneNaM aMgulassa saMkhejaibhAgaM ukkoseNaM joyaNasatasahassaM / [348-1 pra.] bhagavan ! asurakumAra devoM kI kitanI zarIrAvagAhanA hai ? [348-1 u.] gautama ! vaha do prakAra kI hai, yathA--bhavadhAraNIya aura uttaravaikriya avgaahnaa| unameM se bhavadhAraNIya zarIrAvagAhanA to jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa sAta rani pramANa hai| uttaravaikriya jaghanya avagAhanA aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga evaM utkRSTa eka lAkha yojana pramANa hai| (2) evaM asurakumAragameNaM jAva thaNitakumArANaM tAva bhANiyavvaM / - [348-2] asurakumAroM kI avagAhanA ke anurUpa hI nAgakumAroM se lekara stanitakumAroM paryanta samasta bhavanavAsI devoM kI donoM prakAra kI avagAhanA kA pramANa jAnanA caahie| paMca sthAvaroM kI zarIrAvagAhanA 349. (1) puDhavikAiyANaM bhaMte ! kemahAliyA sarIrogAhaNA pannatA ? goyamA ! jahanneNaM aMgulassa asaMkhejatibhAgaM, ukkoseNaM vi aMgulassa asaMkhejatibhAgaM / evaM suhumANaM ohiyANaM apajattayANaM pajattayANaM bAdarANaM ohiyANaM apajattayANaM pajattayANaM ca bhANiyavvaM / evaM jAva bAdaravAukkAiyANaM apajjattayANaM pajjattayANaM bhANiyavvaM / [349-1 pra.] bhagavan ! pRthvIkAyika jIvoM kI zarIrAvagAhanA kitanI kahI hai ? Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 anuyogadvArasUtra [349-1 u.] gautama ! (pRthvIkAyika jIvoM kI zarIrAvagAhanA) jaghanya bhI aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa aura utkRSTa bhI aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai| isI prakAra sAmAnya rUpa se sUkSma pRthvIkAyika jIvoM kI aura (vizeSa rUpa se) sUkSma aparyApta aura paryApta pRthvIkAyika jIvoM kI tathA sAmAnyataH bAdara pRthvIkAyikoM evaM vizeSataH aparyApta aura paryApta pRthvIkAyikoM kI yAvat aparyApta paryApta bAdara vAyukAyika jIvoM kI zarIrAvagAhanA jAnanA caahie| (2) vaNassaikAiyANaM bhaMte ! kemahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA ? goyamA ! jahanneNaM aMgulassa asaMkhejar3abhAgaM, ukkoseNaM sAtiregaM joyaNasahassaM / suhumavaNassaikAiyANaM ohiyANaM 1 apajattayANaM 2 pajjattagANaM 3 tiNha vi jahanneNaM aMgulassa asaMkhejatibhAgaM, ukkoseNaM vi aMgulassa asaMkhejatibhAgaM / bAdaravaNassatikAiyANaM jahanneNaM aMgulassa asaMkhejatibhAgaM, ukkoseNaM sAtiregaM joyaNasahassaM; apajjattayANaM jahanneNaM aMgulassa asaMkhejaibhAgaM, ukkoseNaM vi aMgulassa asaMkhejaibhAga; pajattayANaM jahanneNaM aMgulassa asaMkhejaibhAgaM, ukkoseNaM sAtiregaM joyaNasahassaM / [349-2 pra.] bhagavan ! vanaspatikAyika jIvoM kI zarIrAvagAhanA kitanI hai ? [349-2 u.] gautama ! jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa kucha adhika eka hajAra yojana kI sAmAnya rUpa meM sUkSma vanaspatikAyika aura (vizeSa rUpa meM) aparyApta tathA paryApta sUkSma vanaspatikAyika jIvoM kI jaghanya aura utkRSTa avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai| audhika rUpa se bAdara vanaspatikAyika jIvoM kI avagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa aura utkRSTa sAdhika eka hajAra yojana pramANa hai| vizeSa--aparyApta bAdara vanaspatikAyika jIvoM kI jaghanya aura utkRSTa avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai| paryApta (bAdara vanaspatikAyika jIvoM) kI jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa aura utkRSTa sAdhika eka hajAra yojana pramANa hotI hai| __ vivecana-- prastuta sUtra meM tiryaMcagati ke trasa aura sthAvara rUpa do bhedoM meM se pRthvIkAyika Adi pAMca sthAvara jIvoM kI zarIrAvagAhanA kA pramANa batalAyA hai| dvIndriya jIvoM kI avagAhanA 350. (1) evaM beiMdiyANaM pucchA bhANiyavvA--beiMdiyANaM pucchA, goyamA ! jahanneNaM aMgulassa asaMkhejatibhAgaM, ukkoseNaM bArasa joyaNAI apajattayANaM jahanneNaM aMgulassa asaMkhejaibhAgaM, ukkoseNa vi aMgulassa asaMkhejaibhAga; pajattayANaM ja0 aMgulassa asaMkhejaibhAgaM, ukkoseNaM bArasa joynnaaii| 1. asaMkhyAta ke asaMkhyAta bheda hone se jaghanya kI apekSA utkRSTa avagAhanA adhika hai| yahI apekSA sarvatra jAnanA caahie| Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa 253 [350-1 pra.] bhagavan ! dvIndriya jIvoM kI avagAhanA kitanI hai ? [350-1 u.] gautama ! (sAmAnya rUpa se) dvIndriya jIvoM kI jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa bAraha yojana pramANa hai| aparyApta (dvIndriya jIvoM) kI jaghanya aura utkRSTa avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai| paryApta (dvIndriya jIvoM) kI jaghanya zarIrAvagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa bAraha yojana pramANa hai| vivecana- dvIndriya jIvoM kI avagAhanAvarNana ke prasaMga meM paryApta dvIndriya jIva kI utkRSTa avagAhanA bAraha yojana pramANa batalAI hai, vaha svayaMbhUramaNasamudra meM utpanna zaMkhoM Adi kI apekSA se jAnanA caahie| kisI-kisI prati meM dvi-tri-caturindriya paMcendriya paryApta jIvoM kI jaghanya avagAhanA aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga kI likhI hai, yaha cintanIya hai| trIndriya jIvoM kI zarIrAvagAhanA (2) teiMdiyANaM pucchA go0 ! jahanneNaM aMgulassa asaMkhejatibhAgaM, ukkoseNaM tiNNi gAuyAiM; apajjattayANaM jahanneNaM aMgulassa asaMkhejatibhAgaM ukkoseNa vi aMgulassa asaMkhejaibhAga; pajattayANaM jahanneNaM aMgulassa asaMkhejatibhAgaM, ukkoseNaM tiNNi gAuyAI / [350-2 pra.] bhagavan ! trIndriya jIvoM kI avagAhanA kA mAna kitanA hai ? [350-2 u.] gautama ! sAmAnyata: trIndriya jIvoM kI jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai aura utkRSTa tIna gavyUta kI hai| aparyAptaka trIndriya jIvoM kI jaghanya aura utkRSTa avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai| trIndriya paryAptakoM kI jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI aura utkRSTa avagAhanA tIna gavyUta pramANa hai| vivecana- paryAptaka trIndriya jIvoM kI batAI gaI tIna gavyUta pramANa utkRSTa avagAhanA ar3hAI dvIpa (jambUdvIpa, dhAtakIkhaMDa aura ardhapuSkara dvIpa) ke bAhara ke dvIpoM meM rahane vAle karNazRgAlI Adi trIndriya jIvoM kI apekSA jAnanA caahie| caturindriya jIvoM kI zarIrAvagAhanA (3) cauridiyANaM pucchA go0 ! jahanneNaM aMgulassa asaMkhetibhAgaM, ukkoseNaM cattAri gAuyAiM; apajattayANaM jahanneNaM ukkoseNaM vi aMgulassa asaMkhejaibhAga; pajattayANaM pucchA, jahanneNaM aMgulassa asaMkhejaibhAgaM, ukkoseNaM cattAri gAuyAI / [350-3 pra.] bhagavan ! caturindriya jIvoM kI avagAhanA kitanI hai ? [350-3 u.] gautama ! audhika rUpa se caturindriya jIvoM kI jaghanya zarIrAvagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa cAra gavyUta pramANa hai| Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 anuyogadvArasUtra aparyApta (caturindriya jIvoM) kI jaghanya evaM utkRSTa avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga mAtra hai| paryAptakoM kI jaghanyataH aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga evaM utkRSTataH cAra gavyUta pramANa hai| vivecana- caturindriya paryApta jIvoM kI utkRSTa avagAhanA kA cAra gavyUta pramANa ar3hAI dvIpa se bAhara ke bhramara Adi caturindriya jIvoM kI apekSA se batAyA gayA hai| paMcendriya tiryaMca jIvoM kI zarIrAvagAhanA / 351. (1) paMceMdiyatirakkhajoNiyANaM pucchA, goyamA ! jahanneNaM aMgulassa asaMkhejaibhAgaM, ukkoseNaM joyaNasahassaM / [351-1 pra.] bhagavan ! tiryaMca paMcendriya jIvoM kI avagAhanA kitanI hai ? [351-1 u.] gautama ! (sAmAnya rUpa meM tiryaMca paMcendriya jIvoM kI) jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa eka hajAra yojana pramANa hai| (2) jalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA, goyamA ! evaM ceva / sammucchimajalayarapaMceMdiyANaM evaM ceva / apajattagasammucchimajalayarapaMceMdiyANaM pucchA, jahanneNaM aMgulassa asaMkhejatibhAgaM. ukkoseNaM vi aMgulassa asaM0 / pajattayasammucchimajalayarapaMceMdiyANaM pucchA, jahanneNaM aMgu0 asaMkhe0 ukkoseNaM joyaNasahassaM / gabbhavakkaMtiyajalayarapaMceMdiyANaM pucchA, go0 ! jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM, ukkoseNaM joyaNasahassaM / apajattayANaM pucchA, go0 ! jaha0 aMgu0 asaM0 ukkoseNaM aMgu0 asaM0 / pajattayANaM pucchA, goyamA ! jahanneNaM aMgu0 asaMkhe0, ukkoseNaM joyaNasahassaM / [351-2 pra.] bhagavan ! jalacarapaMcendriyatiryaMcayonikoM kI avagAhanA ke viSaya meM pRcchA hai ? [351-2 u.] gautama ! isI prakAra hai| arthAt jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa avagAhanA eka hajAra yojana kI hai| [pra.] sammUcchima jalacaratiryaMcayonikoM kI avagAhanA ke lie jijJAsA hai ? [u.] gautama ! sammUchima jalacaratiryaMcayonikoM kI jadhanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa avagAhanA eka hajAra yojana kI jAnanA caahie| [pra.] aparyApta sammUchima jalacaratiryaMcayonikoM kI avagAhanA kitanI hai ? [u.] gautama ! unakI (aparyApta sammUchima jalacaratiryaMcayonikoM kI) jaghanya zarIrAvagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga hai aura utkRSTa avagAhanA bhI aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga hai| [pra.] bhagavan ! paryApta sammUchima jalacarapaMcendriyatiryaMcayonikoM kI avagAhanA kitanI hai ? [u.] gautama ! jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa eka hajAra yojana pramANa hai| Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa [pra.] bhagavan ! garbhavyutkrAMtajalacarapaMcendriyatiryaMcayonikoM kI avagAhanA kitanI hai ? [u.] gautama ! unakI zarIrAvagAhanA jaghanyataH aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTataH yojanasahasra kI hai| 255 [pra.] aparyApta garbhavyutkrAMtajalacarapaMcendriyatiryaMcayonikoM kI avagAhanA kitanI hai ? [u.] gautama ! unakI zarIrAvagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa bhI aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai / [pra.] bhagavan ! paryAptaka garbhajalacarapaMcendriyatiryaMcayonikoM kI zarIrAvagAhanA kitanI hai ? [u.] gautama ! unakI jaghanya zarIrAvagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa eka hajAra yojanapramANa hai| vivecana -- prastuta sUtra meM prathama sAmAnya rUpa se paMcendriya tiryaMcayonikoM kI zarIrAvagAhanA kA pramANa batalAyA hai, tatpazcAt unake jalacara, sthalacara aura khecara, ina tIna prakAroM meM se jalacara paMcendriya tiryaMca jIvoM kI .. zarIrAvagAhanA kA pramANa batalAyA hai| unake sAta avagAhanAsthAna haiM - 1. sAmAnya jalacarapaMcendriyatiryaMcayonika, 2. sAmAnya sammUcchima jalacarapaMcendriyatiryaMcayonika, 3. aparyApta sammUcchima jalacarapaMcendriyatiryaMcayonika, 4. paryApta sammUcchima jalacarapaMcendriyatiryaMcayonika, 5. sAmAnya garbhaja jalacarapaMcendriyatiryaMcayonika, 6. aparyA garbhaja jalacarapaMcendriyatiryaMcayonika, 7. paryApta garbhaja jalacarapaMcendriyatiryaMcayonika / isI prakAra ke avagAhanAsthAna sthalacara aura khecara paMcendriyatiryaMcayonikoM ke bhI jAnanA caahie| kintu itanA vizeSa hai ki sthalacara paMcendriya tiryaMca catuSpada, uraparisarpa aura bhujaparisarpa ina tIna bhedoM vAle hone se aura pratyeka ke sAta-sAta avagAhanAsthAna hone se kula milAkara sthalacara ke ikkIsa avagAhanAsthAna ho jAte haiM tathA eka avagAhanAsthAna sAmAnya paMcendriya tiryaMcoM kA hai| isa prakAra paMcendriya tiryaMca jIvoM ke kula milAkara avagAhanAsthAna chattIsa hote haiM / jalacarapaMcendriyatiryaMcayonikoM ke ukta sAta avagAhanAsthAnoM meM se jo utkRSTa avagAhanA eka hajAra yojana pramANa kI batAI hai, vaha svayaMbhUramaNasamudra ke matsyoM kI apekSA jAnanA cAhie / sthalacarapaMcendriyatiryaMcayonika tIna prakAra ke haiM--1. catuSpada, 2. uraparisarpa, 3. bhujaparisarpa / ina tIna prakAroM meM se aba catuSpadoM kI avagAhanA kA pramANa batalAte haiM (3) cauppayathalayarANaM pucchA, go0 ! jaha0 aMgulassa asaM0, ukkoseNaM cha gAuyAI / sammucchimacauppayathalayarANaM pucchA, go0 ! jaha0 aMgu0 asaM0, ukkoseNaM gAuyapuhattaM / apajjattagasammucchimacauppayathalayarANaM pucchA, go0 ! jaha0 aMgu0 asaM0 ukko0 pajjattagasammucchimacauppayathalayarANaM pucchA, go0 ! jahantreNaM aMgu0 asaMkhe0, ukko0 gabbhavakkaMtiyacauppayathalayarapaMceMdiyANaM pucchA, goyamA ! jaha0 aMgu0 asaM0, ukko0 apajjattayagabbhavakkaMtiyacauppayathalayarapaMceMdiyANaM pucchA, go0 ! jaha0 aMgu0 asaM0 aMgu0 asaM0 / gAuyaputtaM / cha gAuyAI / Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 ukkoseNaM aMgu0 asaM0 / anuyogadvArasUtra pajjattayANaM jahanneNaM aMgu0 asaMkhe0, ukkoseNaM cha gAuyAI / uraparisappathalayarapaMciMdiyANaM pucchA, go0 ! jahanneNaM aMgu0 asaM0 ukkoseNaM joyaNasahassaM / sammucchimauraparisappathalayarapaMceMdiyANaM pucchA, go0 ! jahanneNaM aMgu0 asaMkhe0 ukkoseNaM joyaNapuhattaM / apajattayANaM jaha0 aMgu0 asaM0, ukkoseNaM aMgula0 asaM0 / pajjattayANaM jaha0 aMgu0 asaMkhe0, ukkoseNaM joyaNapuhattaM / gabbhavakkaMtiyauraparisappathalayara0 jaha0 aMgu0 asaM0 ukkoseNaM joyaNasahassaM / apajjattayANaM jaha0 aMgu0 asaM0, ukkoseNaM aMgu0 asaM0 / pajjattayANaM jaha0 aMgu0 asaMkhe0, ukkoseNaM joyaNasahassaM / bhuyaparisappathalayarANaM pucchA, go0 ! jaha0 aMgu0 asaMkhe0 ukkoseNaM gAuyapuhattaM / sammucchimabhuya0 jAva jaha0 aMgu0 asaM0 ukko0 dhaNupuhattaM / apajjattagasammucchimabhuya0 jAva pucchA, go0 ! jaha0 aMga0 asaM0, ukko0 aMgu0 a0 / pajjattayANaM jaha0 aMgu0 saMkhe0, ukkoseNaM dhaNupuhattaM / gabbhavakkaMtiyabhuya0 jAva pucchA, go0 ! jaha0 aMgu0 asaM0, ukkoseNaM gAuyapuhattaM / apajjattayANaM jaha0 aMgu0 asaM0, ukkoseNaM aMgu0 asaM0 / pajjattayagabbhavakkaMtiya0 jAva pucchA, go0 ! jaha0 aMgu0 asaMkhe0, ukko0 gAuyapuhattaM / [351-3 pra.] bhagavan ! catuSpadasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonikoM kI avagAhanA ke viSaya meM jijJAsA hai ? [351-3 u.] gautama ! sAmAnya rUpa meM (catuSpadasthalacarapaMcendriya tiryaMcoM kI) jaghanya avagAhanA aMgula asaMkhyAtaveM bhAga evaM utkRSTa chaha gavyUti kI hai / [pra.] sammUcchima catuSpadasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonikoM kI avagAhanA kitanI hai ? [u.] gautama ! jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa gavyUtipRthaktva (do se nau gavyUti) pramANa hai| [pra.] bhagavan ! aparyApta sammUrcchima catuSpadasthalacarapaMcendriya tiryaMcoM kI avagAhanA kitanI hai ? [u.] gautama ! unakI jaghanya evaM utkRSTa avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI hai| [pra.] bhagavan ! paryApta sammUcchima catuSpadasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonikoM kI kitanI zarIrAvagAhanA hai ? [u.] gautama ! jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa gavyUtipRthaktva kI hai| [pra.] bhagavan ! garbhavyutkrAntika catuSpadasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonikoM kI kitanI avagAhanA hai ? [u.] gautama ! jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa chaha gavyUti pramANa zarIrAvagAhanA hai| [pra.] bhagavan ! aparyApta garbhavyutkrAnta catuSpadasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonikoM kI kitanI zarIrAvagAhanA hai ? [u.] gautama ! unakI jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa bhI aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai| Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa 257 [pra.] bhagavan ! paryAptaka garbhaja catuSpadasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonikoM kI zarIrAvagAhanA kitanI hai ? [u.] gautama ! jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa aura utkRSTa chaha gavyUti pramANa hai| vivecana-- yahAM catuSpadasthalacarapaMcendriya tiryaMca jIvoM kI sAta avagAhanAsthAnoM kI apekSA pratyeka kI jaghanya aura utkRSTa avagAhanA kA pramANa batalAyA hai| garbhaja catuSpadoM kI chaha gavyUtipramANa utkRSTa avagAhanA devakuru Adi uttama bhogabhUmigata garbhaja hAthiyoM kI apekSA jAnanA caahie| aba sthalacara ke dUsare bheda uraparisaoNM kI avagAhanA kA pramANa batalAte haiM[pra.] bhagavan ! uraparisarpasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonikoM kI avagAhanA kitanI hai ? [u.] gautama ! uraparisarpasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonikoM kI jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI aura utkRSTa yojanasahasra (eka hajAra yojana) kI hai| [pra.] bhagavan ! sammUcchima uraparisarpasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonikoM kI zarIrAvagAhanA kitanI hai ? [u.] gautama ! jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa aura utkRSTa yojanapRthaktva hai| [pra.] bhagavan ! aparyApta sammUcchima uraparisarpasthalacarapaMcendriya tiryaMcoM kI avagAhanA kitanI hai ? [u.] gautama ! unakI jaghanya aura utkRSTa avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI hai| [pra.] paryApta sammUchima uraparisarpasthalacarapaMcendriya tiryaMcoM kI kitanI avagAhanA hai ? [u.] gautama ! jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai aura utkRSTa yojanapRthaktva kI hai| [pra.] bhagavan ! garbhavyutkrAnta uraparisarpasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonikoM kI avagAhanA kA pramANa kitanA [u.] gautama ! jaghanya avagAhanA aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga hai aura utkRSTa avagAhanA eka sahasra yojana kI hai| [pra.] bhagavan ! aparyApta garbhajauraparisarpasthalacarapaMcendriya tiryaMcoM kI avagAhanA kitanI hai ? [u.] gautama ! jaghanya aura utkRSTa avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai| [pra.] bhagavan ! paryAptaka garbhavyutkrAntika uraparisarpasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonikoM kI zarIrAvagAhanA kitanI [u.] gautama ! jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa eka hajAra yojana kI hai| vivecana-- prastuta praznottaroM meM sthalacara ke dUsare bheda uraparisarpapaMcendriya tiryaMcoM ke sAta avagAhanAsthAnoM meM jaghanya aura utkRSTa zarIrAvagAhanA kA pramANa batalAyA hai| inameM garbhaja paryApta uraparisaroM kI utkRSTa avagAhanA eka hajAra yojana manuSyakSetrabahirvIpavartI garbhaja sarmoM kI apekSA jAnanA caahie| [pra.] bhagavan ! aba bhujaparisarpasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonikoM kI avagAhanA jAnane kI jijJAsA hai ? [u.] gautama ! sAmAnya se bhujaparisarpasthalacarapaMcendriya tiryaMcoM kI jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI aura utkRSTa avagAhanA gavyUtipRthaktva kI hai| [pra.] bhagavan ! sammUchima bhujaparisarpasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonikoM kI avagAhanA kA pramANa kyA hai ? [u.] gautama ! jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI aura utkRSTa dhanuSapRthaktva kI avagAhanA hai| Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtra [pra.] bhagavan ! aparyApta sammUcchima bhujaparisarpasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonikoM kI avagAhanA kA pramANa - kyA hai ? 258 [3] gautama ! unakI jaghanya aura utkRSTa zarIrAvagAhanA kA pramANa aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga hai / [pra.] bhagavan ! paryApta sammUcchima bhujaparisarpasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonikoM kI avagAhanA kA pramANa kitanA hai ? [u.] gautama ! jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI aura utkRSTa dhanuSapRthaktva kI hai| [pra.] bhagavan ! garbhavyutkrAnta bhujaparisarpasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonikoM kI zarIrAvagAhanA kA pramANa kyA hai ? [u.] gautama ! unakI zarIrAvagAhanA kA pramANa jaghanya aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga aura utkRSTa gavyUtapRthaktva hai| [pra.] bhagavan ! garbhavyutkrAnta aparyApta bhujaparisarpasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonikoM kI zarIrAvagAhanA kitanI hai ? [u.] gautama ! unakI zarIrAvagAhanA jaghanya aura utkRSTa aMgula kA asaMkhyAtaveM bhAga hai| [pra.] bhagavan ! paryAptaka garbhavyutkrAntika bhujaparisarpasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonikoM kI zarIrAvagAhanA kitanI hai ? [3.] gautama ! jaghanya avagAhanA aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga aura utkRSTa gavyUtapRthaktva pramANa hai / vivecana -- prastuta praznottaroM meM bhujaparisarpasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonikoM kI zarIrAvagAhanA kA jaghanya aura utkRSTa donoM apekSAoM se sAta avagAhanAsthAnoM meM pramANa batalAyA hai| Age khecarapaMcendriyatiryaMcayonikoM kI zarIrAvagAhanA kA pramANa batalAte haiM / (4) khahayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM0, go0 ! jaha0 aMgu0 asaM0 ukko0 dhaNupuhattaM / sammucchimakhahayarANaM jahA bhuyaparisappasammucchimANaM tisu vi gamesu tahA bhANiyavvaM / gabbhavakkaMtiyANaM jaha0 aMgu0 asaM0, ukkoseNaM dhaNupuhattaM / apajjattayANaM jahanneNaM aMgu0 asaM0, ukko0 aMgu0 asaM0 / pajjattayANaM jaha0 aMgu0 asaMkhe0, ukko0 dhaNupuhattaM / [351-4 pra.] bhagavan ! khecarapaMcendriyatiryaMcayonikoM kI zarIrAvagAhanA kitanI hai ? [351-4 u.] gautama ! unakI jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa dhanuSapRthaktva pramANa hai tathA sAmAnya sammUcchima khecarapaMcendriya tiryaMca jIvoM kI jaghanya aura utkRSTa zarIrAvagAhanA sammUcchima janma vAle bhujaparisarpa paMcendriya tiryaMcoM ke tIna avagAhanA sthAnoM ke barAbara samajha lenA caahie| hai| [pra.] bhagavan ! garbhavyutkrAnta khecarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI zarIrAvagAhanA kitanI hai ? [u.] gautama ! unakI jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa aura utkRSTa dhanuSapRthaktva pramANa [pra.] bhagavan ! aparyApta garbhavyutkrAnta khecarapaMcendriyatiryaMcayonikoM kI avagAhanA kitanI hai ? Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa 259 [u.] gautama ! unakI jaghanya aura utkRSTa zarIrAvagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai| [pra.] bhagavan ! paryApta garbhaja khecarapaMcendriyatiryaMcayonikoM kI zarIrAvagAhanA kitanI hai ? [u.] gautama ! unakI jaghanya zarIrAvagAhanA kA pramANa aMgula kA asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa dhanuSapRthaktva (5) ettha saMgahaNigAhAo bhavati / taM jahA joyaNasahassa gAuyapuhattaM tatto ya joyaNapuhattaM / doNhaM tu dhaNupuhattaM sammucchima hoi uccattaM // 101 // joyaNasahassa chaggAuyAI tatto ya joyaNasahassaM / gAuyapuhatta bhuyage pakkhIsu bhave dhaNupuhattaM // 102 // [351-5] ukta samagra kathana kI saMgrAhaka gAthAeM isa prakAra haiM sammUchima jalacaratiryaMcapaMcendriya jIvoM kI utkRSTa avagAhanA eka hajAra yojana, catuSpadasthalacara kI gavyUtipRthaktva, uraparisarpasthalacara kI yojanapRthaktva, bhujaparisarpasthalacara kI evaM khecaratiryaMcayapaMcendriya kI dhanuSapRthaktva pramANa hai| 101 garbhaja tiryaMca paMcendriya jIvoM meM se jalacaroM kI eka hajAra yojana, catuSpadasthalacaroM kI chaha gavyUti uraparisarpasthalacaroM kI eka hajAra yojana, bhujaparisarpasthalacaroM kI gavyUtipRthaktva aura pakSiyoM (khecaroM) kI dhanuSaMpRthaktva pramANa utkRSTa zarIrAvagAhanA jAnanA caahie| 102 vivecana- uparyukta praznottaroM meM khecarapaMcendriya tiryaMcoM kI zarIrAvagAhanA kA pramANa batalAyA hai| isake sAtha hI ekendriya se lekara paMcendriya paryanta ke samasta tiryaMcagati ke jIvoM kI avagAhanA kA varNana samApta huaa| upayukta kathana ko nimnalikhita prArUpa dvArA sugamatA se samajhA jA sakatA hai avagAhanA nAma jaghanya avagAhanA utkRSTa avagAhanA krama aMgu. ke asaMkhyAtaveM bhAga eka hajAra yojana pramANa 1. sAmAnya paMcendriya jalacara 1. sAmAnya jalacara 2. sammUcchima jalacara 3. aparyApta jalacara 4. paryApta jalacara sAmAnya garbhaja 6. aparyApta garbhaja 7. paryApta garbhaja aMgu. ke asaM. bhAga aMgu. ke asaMkhyA. bhAga aMgu. ke asaMkhyA. bhAga aMgu. ke asaMkhyA. bhAga aMgu. ke asaMkhyA. bhAga aMgu. ke asaMkhyA. bhAga aMgu. ke asaMkhyA. bhAga eka hajAra yojana eka hajAra yojana aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga eka hajAra yojana eka hajAra yojana aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga eka hajAra yojana pramANa Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 anuyogadvArasUtra aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga chaha gavyUti pramANa gavyUtipRthaktva aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga gavyUtapRthaktva chaha gavyUti pramANa aMgula ke asaMkhyAtveM bhAga chaha gavyUti pramANa aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga eka hajAra yojana pramANa yojana pRthaktva aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga yojanapRthaktva eka hajAra yojana pramANa aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga eka hajAra yojana pramANa sthalacara (ka) catuSpada 1. sAmAnya catuSpada 2. sammUcchima catuSpada 3. apa. sammUcchima catuSpada 4. paryA. sammUchima catuSpada 5. sAmAnya garbhaja 6. apa. garbhaja 7. paryA. garbhaja (kha) uraparisarpa 1. sAmAnya uraparisarpa 2. sammUcchima uraparisarpa 3. sammUcchima apa. 4. sammUchima paryA. 5. sAmAnya garbhaja 6. apa. ga. 7. paryA.ga. (ga) bhujaparisarpa 1. sAmAnya bhujaparisarpa 2. sAmAnya bhujaparisarpa sammU. 3. sammU. bhujaparisarpa aparyApta 4. sammU. bhujaparisarpa paryApta 5. sAmAnya bhujaparisarpa garbhaja 6. garbha. bhujaparisarpa aparyApta 7. garbha. bhujaparisarpa paryApta khecara 1. sAmAnya khecara 2. sAmAnya sammU. khecara 3. sammU. khecara aparyApta 4. . sammU. khecara paryApta 5. sAmAnya garbhaja khecara 6. garbhaja khecara apa. 7. garbhaja khecara paryApta aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga gavyUlipRthaktva dhanuSapRthaktva aMgala kA asaMkhyAtavAM bhAga dhanuSapRthaktva gavyUtipRthaktva aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga gavyUtipRthaktva aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga dhanuSapRthaktva dhanuSapRthaktva aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga dhanuSapRthaktva dhanuSapRthaktva aMgula kA asaM. bhAga dhanuSapRthaktva Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa isa prakAra tiryaMca paMcendriyoM ke chattIsa avagAhanAsthAnoM kA jaghanya aura utkRSTa pramANa jAnanA caahie| manuSyagati- avagAhanAnirUpaNa 261 352. (1) maNussANaM bhaMte ! kemahAliyA sarIrogAhaNA pannatA ? goyamA ! jahantreNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM, ukkoseNaM tinni gAuyAI / [352-1 pra.] bhagavan ! manuSyoM kI zarIrAvagAhanA kitanI kahI gaI hai ? [352-1 u.] gautama ! (sAmAnya rUpa meM) manuSyoM kI avagAhanA jaghanya aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga aura utkRSTa tIna gavyUti hai / (2) sammucchima jAva goyamA ! jahantreNaM aMgu0 asaM0, ukko0 aMgu0 asaM0 / [352-2 pra.] bhagavan ! sammUcchima manuSyoM kI avagAhanA kitanI hai ? [352-2 u.] gautama ! sammUcchima manuSyoM kI jaghanya aura utkRSTa avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai| (3) gabbhavakkaMtiyamaNussANaM jAva goyamA ! jaha0 aMgu0 asaM0, ukkoseNaM tinni gAuyAI / apajjattagagabbhavakkaMtiyamaNussANaM pucchA, go0 ! jaha0 aMgu0 asaM0 ukkoseNaM vi aMgu0 asaM0 / pajjattayaga0 pucchA go0 ! jaha0 aMgu0 asaMkhe0, ukkoseNaM tinni gAuyAI / [352-3 pra.] bhagavan ! garbhavyutkrAnta manuSyoM kI avagAhanA kI pRcchA hai ? [ 352-3 u.] gautama ! sAmAnya rUpa meM garbhaja manuSyoM kI jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa tIna gavyUti pramANa hai / [pra.] bhagavan ! aparyApta garbhavyutkrAnta manuSyoM kI avagAhanA kitanI hai ? [u.] unakI jaghanya aura utkRSTa zarIrAvagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai| [pra.] bhagavan ! paryApta garbhavyutkrAntika manuSyoM kI avagAhanA kA pramANa kitanA hai ? [u.] gautama ! unakI jaghanya avagAhanA aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga aura utkRSTa avagAhanA tIna gavyUti pramANa hai| vivecana prastuta praznottaroM meM manuSyoM kI zarIrAvagAhanA kA pramANa batalAyA hai| manuSyoM ke pAMca avagAhanAsthAna hai--1. sAmAnya manuSya, 2. sammUcchima manuSya, 3. garbhaja manuSya, 4. paryApta garbhaja manuSya aura 5. aparyApta garbhaja mnussy| sammUcchima tiryaMcoM kI taraha sammUcchima manuSyoM meM aparyApta aura paryApta ye do vikalpa nahIM hote / sammUcchima manuSya garbhaja manuSyoM ke zukra, zoNita Adi meM hI utpanna hote haiM aura ve aparyApta avasthA meM hI mara jAte haiN| ata: unameM paryApta, aparyApta vikalpa saMbhava na hone se tajjanya avagAhanAsthAna bhI nahIM batAye haiM / sAmAnya pada meM manuSyo kI jo utkRSTa avagAhanA tIna gavyUti pramANa kahI gaI hai, vaha devakuru Adi ke Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 manuSyoM kI apekSA jAnanA caahie| digambaraparamparA ke granthoM meM manuSyagati sambandhI zarIrAvagAhanA kA pramANa kSetrApekSA aura suSamAsuSamA Adi kAloM kI apekSA se bhI pRthak-pRthak batalAyA hai / jJAtavya hone se usako yahAM uddhRta karate haiM / bharatAdi kSetroM tathA bhUmi kI apekSA avagAhanA kA pramANa isa prakAra haigaNanA - 2000 dhanuSa kA eka kosa - adhikaraNa krama 1. 2. 3. 4. 5. 6. kAlanirdeza 1. kSetranirdeza bharata, airavata haimavata, hairaNyavata hari, ramyaka videha devakuru, uttarakuru anta jaghanya suSamAsuSamA 4000 dhU 2000 dha. suSamA suSamAduSamA 525 dha. duSamAsuSamA 7 hAtha duSamA duSamAduSamA bhUminirdeza karmabhUmi jaghanya bhogabhUmi madhyama bhogabhUmi 3 yA 3.1 / 2 hAtha 1 hAtha uttama karmabhUi uttama bhogabhUmi bhogabhUmi chaha AroM kI apekSA manuSyoM kI avagAhanA avasarpiNI kAlanirdeza utkRSTa 6000 dha. 4000 dha. avagAhanA jaghanya 31 / 2 hAtha 525, 500 dhanuSa 2000 dhanuSa 500 dhanuSa 4000 dhanuSa 500 dhanuSa 2000 dha. 525 dha. 7 hAtha 3 yA 3.1/2 hAtha jaghanya anuyogadvArasUtra utkRSTa 525 dhanuSa 2000 dhanuSa 4000 dhanuSa duSamAduSamA 1 hAtha duSamA 3 yA 3.1/2 hAtha duSamAsuSamA 7 hAtha suSamAduSamA 525 dhanuSa 2000 dhanuSa suSamA suSamAsuSamA 4000 dhanuSa isa prakAra se manuSyoM kI avagAhanA batalAne ke bAda bhavanapati devoM kA varNana pUrva meM kara diye jAne se aba devagati ke vANavyaMtara, jyotiSka aura vaimAnika nikAya ke devoM kI avagAhanA kA nirUpaNa kiyA jAtA hai| vANa - vyaMtara aura jyotiSka devoM kI avagAhanA 353. vANamaMtarANaM bhavadhAraNijjA uttaraveuvviyA ya jahA asurakumArANaM tahA bhANiyavvaM / 500 dhanuSa 6000 dhanuSa 2000 dhanuSa utsarpiNI utkRSTa 3 yA 3.1/2 hAtha 7 hAtha 525 dhanuSa 2000 dhanuSa 4000 dhanuSa 6000 dhanuSa AdhAra -- mUlAcAra 1063, 1087, sarvArthasiddhi 3/29 - 31, tattvArtharAjavArtika 3/29-31, dhavalA 4 / 1, 3, 2/45, jambUdvIpaprajJapti 11 / 54, tattvArthasAra 2 / 137 2. AdhAra -- tiloyapaNNatti 4/335, 396, 404, 1277, 1475, 1536, 1564, 1568, 1576, 1595, 1597, 1598, 1600, 1601, 1602, 1604 gAthAyeM / Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa 263 [353] vANavyataroM kI bhavadhAraNIya evaM uttara vaikriyazarIra kI avagAhanA asurakumAroM jitanI jAnanA caahie| 354. jahA vANamaMtarANaM tahA jotisiyANaM / [354] jitanI (bhavadhAraNIya aura uttaravaikriya rUpa) avagAhanA vANavyaMtaroM kI hai, utanI hI jyotiSka devoM kI bhI hai| vivecana-- ina do sUtroM meM vANavyaMtara aura jyotiSka devanikAyoM kI zarIrAvagAhanA kA pramANa pUrva meM kathita asurakumAroM kI avagAhanA ke atideza dvArA batalAyA hai| jisakA tAtparya yaha huA ki asurakumAroM kI jo bhavadhAraNIya zarIra kI jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga tathA utkRSTa sAta ratni aura uttaravaikriya kI jaghanya avagAhanA aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa eka lAkha yojana kI kahI hai, itanI hI avagAhanA ina vyaMtaroM evaM jyotiSka devoM kI bhI haiN| labdhi kI apekSA deva paryAptaka hI hote haiN| ataeva paryApta, aparyApta vikalpa saMbhava nahIM hone se inakI pRthak-pRthak avagAhanA kA pramANa nahIM batAyA hai, kintu vaikriyazarIra hone se vividha prakAra ke uttaravaikriya rUpa niSpanna karane kI kSamatA vAle hone se tatsambandhI jaghanya aura utkRSTa zarIrAvagAhanA kA pramANa batalAyA hai| vaimAnika devoM kI avagAhanA 355. (1) sohammadevANaM bhaMte ! kemahAliyA sarIrogAhaNA pannatA ? goyamA ! duvihA pa0 / taM bhavadhAraNijjA ya uttaraveuvviyA ya / tattha NaM jA sA bhavadhAraNijjA sA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejaibhAgaM ukkoseNaM satta rayaNIo / tattha NaM jA sA uttaraveuvviyA sA jahanneNaM aMgulassa saMkhejaibhAgaM, ukkoseNaM joyaNasatasahassaM / .. [351-1 pra.] bhagavan ! saudharmakalpa ke devoM kI zarIrAvagAhanA kitanI hai ? [351-1 u.] gautama ! (saudharmakalpa ke devoM kI avagAhanA) do prakAra kI kahI gaI hai--bhavadhAraNIya aura 'uttrvaikriy| inameM se bhavadhAraNIya zarIra kI jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI aura utkRSTa sAta ratni hai| uttaravaikriya zarIra kI avagAhanA jaghanya aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa eka lAkha yojana pramANa hai| (2) jahA sohamme tahA IsANe kappe vi bhANiyavvaM / [355-2] IzAnakalpa meM bhI devoM kI avagAhanA kA pramANa saudharmakalpa jitanA hI jAnanA caahie| (3) jahA sohammayadevANaM pucchA tahA sesakappANaM devANaM pucchA bhANiyavvA jAva accuyakappo saNaMkumAre bhavadhAraNijjA jaha0 aMgu0 asaM0 ukkoseNaM cha rayaNIo; uttaraveuvviyA jahA sohamme / Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 anuyogadvArasUtra jahA saNakumAre tahA mAhiMde / baMbhaloga - laMta su bhavadhAraNijA jaha0 aMgula0 asaM0, ukko0 paMca rayaNIo; uttaravevviyA jahA sohamme / mahAsukka - sahassAresu bhavadhAraNijjA jahanneNaM aMgu0 asaM0, ukkoseNaM cattAri rayaNIo; uttaravevviyA jahA sohamme / ANata-pANata- AraNa-accutesu causu vi bhavadhAraNijjA jaha0 aMgu0 asaM0, ukkoseNaM tiNi rayaNIo; uttaraveuvviyA jahA sohamme / [355-3] saudharmakalpa ke devoM kI zarIrAvagAhanA viSayaka prazna kI taraha IzAnakalpa chor3akara zeSa acyutakalpa taka ke devoM kI avagAhanA sambandhI prazna pUrvavat jAnanA caahie| uttara isa prakAra hai-- sanatkumArakalpa meM bhavadhAraNIya jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa chaha ratni pramANa hai, uttaravaikriya avagAhanA saudharmakalpa ke barAbara hai / sanatkumArakalpa jitanI avagAhanA mAhendrakalpa meM jAnanA / brahmaloka aura lAtaMka - ina do kalpoM meM bhavadhAraNIya zarIra kI jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa avagAhanA pAMca rani pramANa hai tathA uttaravaikriya avagAhanA kA pramANa saudharmakalpavat hai / mahAzukra 'aura sahasrAra kalpoM meM bhavadhAraNIya avagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa cAra rani pramANa hai tathA uttaravaikriya zarIrAvagAhanA saudharmakalpa ke samAna hai| Anata, prANata, AraNa aura acyuta -- ina cAra kalpoM meM bhavadhAraNIya avagAhanA jaghanya aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga aura utkRSTa tIna ratni kI hai| inakI uttaravaikriya avagAhanA saudharmakalpa ke hI samAna hai| vivecana devoM ke cAra nikAya haiM--bhavanapati, vANa- vyaMtara, jyotiSka aura vaimAnika / inameM se Adi ke tIna nikAya indra Adi kRta bhedakalpanA pAye jAne se nizcitarUpeNa kalpopapanna hI haiN| phira bhI rUDhi se 'kalpa' zabda kA vyavahAra vaimAnikoM ke lie hI kiyA jAtA hai| saudharma Adi acyuta paryanta ke devoM indrAdi bheda vAle hone se kalpopapanna haiM aura inase Upara graiveyaka Adi sarvArthasiddha taka ke vimAnoM meM indrAdi kI kalpanA nahIM hone se vahAM ke deva kalpAtIta kahalAte haiN| uparyukta sUtra meM kalpopapanna vaimAnika devoM ke saudharma se lekara acyuta paryanta ke devoM kI bhavadhAraNIya evaM uttaravaikriya avagAhanA kA pramANa jaghanya tathA utkRSTa ina donoM apekSAoM se batalAyA hai / ina sabhI kalpavAsI devoM kI uttaravaikriya jaghanya aura utkRSTa zarIrAvagAhanA samAna arthAt jaghanya aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga pramANa aura utkRSTa eka lAkha yojana kI hai| yaha uttaravaikriya utkRSTa zarIrAvagAhanA kA pramANa unakI yogyatA--kSamatA kI apekSA se hI jAnanA caahie| lekina bhavadhAraNIya utkRSTa avagAhanA meM antara hai| isakA kAraNa yaha hai ki Upara-Upara ke pratyeka kalpa meM vaimAnika devoM kI Ayusthiti, prabhAva, sukha, ghuti - kAMti, zyAoM kI vizuddhi, viSayoM ko grahaNa karane kI aindriyaka zakti evaM avadhijJAna kI vizadatA adhika hai / kintu sthitiprabhAvasukhadyutilezyAvizuddhIndriyAvadhiviSayato'dhikAH / tattvArthasUtra 4/27 1. Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa 265 eka deza se dUsare deza meM gamana karane rUpa gati, zarIrAvagAhanA, parigraha-mamatvabhAva aura abhimAna bhAvanA uttarottara Upara-Upara ke devoM meM hIna-hIna hotI hai| isI kAraNa saudharmakalpa meM devoM kI zarIrAvagAhanA sAta ratni pramANa hai to vaha bArahaveM acyutakalpa meM jAkara tIna rani pramANa raha jAtI hai| isI prakAra uttarottara zarIrAvagAhanA kI hInatA kA krama graiveyaka se lekara sarvArthasiddha vimAna taka ke kalpAtIta devoM ke lie bhI jAnanA caahie| 'jahA sohammayadevANaM pucchA tahA sesakappANaM devANaM pucchA bhANiyavvA jAva accuyakappo' isa vAkya meM isa prakAra ke prAznika padoM kA samAveza kiyA gayA hai--'saNaMkumAre kappe devANaM bhaMte ! kemahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA ? goyamA ! duvihA paNNattA, taM jahA bhavadhAraNijjA ya uttaraveuvviyA y| tattha NaM jA saa......|' isI prakAra se zeSa kalpoM ke nAmoM kA ullekha karake una-unake prazna kI udbhAvanA kara lenA caahie| isa prakAra se kalpopapanna vaimAnika devoM kI zarIrAgavagAhanA kA pramANa batalAne ke anantara aba kalpAtIta vaimAnikoM kI zarIrAvagAhanA kA nirUpaNa karate haiN| (4) gevejayadevANaM bhaMte ! kemahAliyA sarIrogAhaNA pannattA ? go0 ! gevejagadevANaM ege bhavadhAraNijae sarIrae, se jahanneNaM aMgulassa asaMkhejatibhAgaM, ukkoseNaM do rynniio| [355-4 pra.] bhagavan ! graiveyakadevoM kI zarIrAvagAhanA kitanI hai ? [355-4 u.] gautama ! graiveyakadevoM ke ekamAtra bhavadhAraNIya zarIra hI hotA hai| usa zarIra kI jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa avagAhanA do hAtha kI hotI hai| [5] aNuttarovavAiyadevANaM bhaMte ! kemahAliyA sarIrogAhaNA pannattA ? goyamA ! aNuttarovavAiyadevANaM ege bhavadhAraNijae sarIrae, se jahanneNaM aMgulassa asaMkhejatibhAgaM, ukkoseNaM ekkA rayaNI / [355-5 pra.] bhagavan ! anuttaropapAtika devoM ke zarIra kI kitanI avagAhanA hotI hai ?? [355-5 u.] gautama ! anuttaravimAnavAsI devoM ke ekamAtra bhavadhAraNIya zarIra hI kahA gayA hai| usakI avagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa eka hAtha kI hotI hai| vivecana- yahAM graiveyaka aura anuttara vimAnavAsI devoM kI avagAhanA kA pramANa batalAyA hai| ye deva uttaravikriyA nahIM karate haiM, ataeva inakI bhavadhAraNIya zarIra kI avagAhanA kA hI pramANa batalAyA hai| caturvidha devanikAyoM kI zarIrAvagAhanA ke pramANa kA sugamatA se bodha karAne vAlA prArUpa isa prakAra haikrama devanAma bhavadhAraNIya uttaravaikriya jaghanya utkRSTa utkRSTa 1. bhavanapati aMgu.asaM. bhAga sAta hAtha aMgu. saM. bhAga eka lAkha yo. . vANa-vyaMtara aMgu.asaM. bhAga sAta hAtha aMgu. saM. bhAga eka lAkha yo. 1. gatizarIraparigrahAbhimAnato hInAH / -tattvArthasUtra 4/21 jaghanya Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 anuyogadvArasUtra / / 3. jyotiSka aMgu.asaM. bhAga sAta hAtha aMgu. saM. bhAga eka lAkha yo. 4. saudharma-IzAna aMgu.asaM. bhAga sAta hAtha .saM. bhAga lAkha yo. 5. sanatkumAra-mAhendra aMgu.asaM. bhAga chaha hAtha .saM. bhAga eka lAkha yo. brahmaloka-lAntaka aMgu.asaM. bhAga pAMca hAtha .saM. bhAga ____eka lAkha yo. mahAzukra-sahasrAra aMgu.asaM. bhAga cAra hAtha saM. bhAga gi eka lAkha yo. 8. Anata-prANata aMgu.asaM. bhAga tIna hAtha saM. bhAga ga eka lAkha yo. AraNa-acyuta aMgu.asaM. bhAga tIna hAtha 1.saM. bhAga eka lAkha yo. 10. graiveyaka aMgu.asaM. bhAga do hAtha 11. anuttara aMgu.asaM. bhAga eka hAtha yaha sarva avagAhanA utsedhAMgula se mApI jAtI hai| utsedhAMgula ke bheda aura bhedoM kA alpabahutva 356. se samAsao tivahe paNNatte / taM jahA--sUIaMgule payaraMgule ghaNaMgule / aMgulAyatA egapadesiyA seDhI sUIaMgule, sUI sUIe guNiyA payaraMgule, payaraM sUIe guNiyaM ghaNaMgule / [356] vaha utsedhAMgula saMkSepa se tIna prakAra kA kahA gayA hai| yathA--sUcyaMgula, pratarAMgula aura ghnaaNgul| eka aMgula lambI tathA eka pradeza caur3I AkAzapradezoM kI zreNI (paMkti rekhA) ko sUcyaMgula kahate haiN| sUcI se sUcI ko guNita karane para pratarAMgula niSpanna hotA hai, sUcyaMgula se guNita pratarAMgula ghanAMgula kahalAtA hai|' 357. eesi NaM sUcIaMgula-payaraMgula-ghaNaMgulANaM katare katarehito appe vA bahue vA tulle vA visesAhie vA / savvatthove sUIaMgule, payaraMgule asaMkhejaguNe, ghaNaMgule asaMkhejaguNe / se taM ussehaMgule / [357 pra.] bhagavan ! ina sUcyaMgula, pratarAMgula aura ghanAMgula meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika hai ? [357 u.] inameM sarvastoka (sabase choTA) sUcyaMgula hai, usase pratarAMgula asaMkhyAtaguNA aura pratarAMgula se ghanAMgula asaMkhyAtaguNA hai| - isa prakAra yaha utsedhAMgula kA svarUpa jAnanA caahie| vivecana-- AtmAMgula kI taraha yaha utsedhAMgula bhI sUcI, pratara aura ghana ke bheda se tIna prakAra kA hai| inakA svarUpa tathA alpabahutva evaM alpabahutva ke kAraNa ko AtmAMgulavat samajha lenA caahie| pramANAMgulanirUpaNa 358. se kiM taM pamANaMgule ? sUcyaMgula meM kevala lambAI kA, pratarAMgula meM lambAI aura caur3AI kA tathA ghanAMgula meM lambAI, caur3AI aura moTAI-tInoM kA grahaNa hotA hai| Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa 267 pamANaMgule egamegassa NaM raNNo cAuraMtacakkavaTTissa aTTha sovaNNie kAgaNirayaNe chattale duvAlasaMsie aTThakaNNie ahigaraNisaMThANasaMThie paNNatte, tassa NaM egamegA koDI ussehaMgulavikkhaMbhA taM samaNassa bhagavao mahAvIrassa addhaMgulaM, taM sahassaguNaM pamANaMgulaM bhavati / [358 pra.] bhagavan ! pramANAMgula kA kyA svarUpa hai ? [358 u.] AyuSman ! (parama prakarSa rUpa parimANa ko prApta--sabase bar3e aMgula ko pramANAMgula kahate haiN|) bharatakSetra para akhaNDa zAsana karane vAle cakravartI rAjA ke aSTa svarNapramANa, chaha tala vAle, bAraha koTiyoM aura ATha karNikAoM se yukta adhikaraNa saMsthAna (sunAra ke eraNa jaise AkAra vAle) kAkaNIratna kI eka-eka koTi utsedhAMgula pramANa viSkaMbha (caur3AI) vAlI hai, usakI vaha eka koTi zramaNa bhagavAn mahAvIra ke ardhAMgula pramANa hai / usa ardhAMgula se hajAra guNA (arthAt utsedhAMgula se hajAra guNA) eka pramANAMgula hotA hai| 359. eteNaM aMgulappamANeNaM cha aMgulAI pAdo, do pAyA duvAlasa aMgulAI vihatthI, do vihatthIo rayaNI, do rayaNIo kucchI, do kucchIo dhaNU, do dhaNusahassAI gAuyaM, cattAri gAuyAI joyaNaM / [359] isa aMgula se chaha aMgula kA eka pAda, do pAda athavA bAraha aMgula kI eka vitasti, do vitastiyoM kI ratli (hAtha), do ratni kI eka kukSi hotI hai| do kukSiyoM kA eka dhanuSa, do hajAra dhanuSa kA eka gavyUta aura cAra gavyUta kA eka yojana hotA hai| vivecanaina do sUtroM meM se pahale meM pramANAMgula kA vyutpattilabhya artha batalA kara usake yathArtha mAna kA nirdeza kiyA hai| isI prasaMga meM cakravartI rAjA kA svarUpa, usake pramukha ratna kAkaNI kA pramANa aura zramaNa bhagavAn mahAvIra ke AtmAMgula kA mAna batA diyA hai| isa taraha eka hI prasaMga meM aneka vastuoM kA nirdeza karake jijJAsuoM ko sugamatA se bodha karAyA hai| pramANAMgula kA vyutpattilabhya artha sugama hai| cakravartI rAjA kA lakSaNa batAne ke lie 'egamegassa' aura 'cAuraMtacakkavaTTissa' yaha SaSThI vibhaktyanta do vizeSaNa diye haiN| inameM se egamegassa vizeSaNa kA artha yaha hai ki eka samaya meM eka kSetra meM eka hI cakravartI rAjA hotA hai, adhika nhiiN| ___ jambUdvIpa meM karmabhUmika kSetra bharata aura airavata ye do haiN| inake sivAya zeSa kSetra akarmabhUmika (bhogabhUmika) haiN| unameM zAsaka, zAsita Adi vyavasthA nahIM hotI hai| ataeva bharatakSetrApekSA dakSiNa, pUrva aura pazcima ina tIna dizAoM meM phaile hue lavaNasamudra, uttara meM himavanparvata paryanta taka pAMca mleccha aura eka AryakhaMDa isa prakAra chaha khaNDoM se maMDita samparNa bharatakSetra ko vijita kara ekachatra zAsana karane vAle rAjA cAturaMtacakravartI kahalAte haiN| tIrthaMkaroM kI taraha cakravartI rAjA bhI utsarpiNI aura avasarpiNI kAla ke tIsare, cauthe Are meM hote haiN| pratyeka cakravartI sAta ekendriya aura sAta paMcendriya, kula caudaha ratnoM kA svAmI hotA hai| apanI-apanI . aivata kSetra kI apekSA pUrva, pazcima aura uttara dizA meM phaile lavaNasamudra aura dakSiNa dizA meM zikharI parvata paryanta ke airavata kSetra ko vijita karane vAle samajhanA caahie| Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 anuyogadvArasUtra jAti meM sarvotkRSTa hone ke kAraNa inheM ratna kahA jAtA hai| prastuta meM ullikhita kAkaNIratna pArthiva hai aura vaha ATha suvarNa jitanA bhArI (vajana vAlA) hotA hai| suvarNa usa samaya kA eka tola thaa| isakA vivaraNa pUrva meM batAyA jA cukA hai| sAtha hI usake AkAra--saMsthAna Adi kA ullekha karate hue batAyA hai ki vaha cAroM ora se sama hotA hai| usakI ATha karNikAyeM aura bAraha koTiyAM hotI haiN| pratyeka koTi eka utsedhAMgula viSkaMbha pramANa' hotI hai| kAkaNIratna viSa ko naSTa karane vAlA hotA hai / yaha sadA cakravartI ke skandhAbAra meM sthApita rahatA hai| isakI kiraNeM bAraha yojana taka phailatI haiN| jahAM caMdra, sUrya, agni Adi aMdhakAra ko naSTa karane meM samartha nahIM hote, aisI tamisrA guphA meM yaha kAkaNI ratna aMdhakAra ko samUla naSTa kara detA hai| 'cauraMgulappamANA suvaNNavarakAgaNI neye ti' arthAt caturaMgula pramANa kAkaNIratna jAnanA cAhie, aisA kisI-kisI grantha meM kahA gayA hai| lekina tathAvidhi saMpradAya kI upalabdhi na hone se vizeSa spaSTIkaraNa nahIM kiyA jA sakatA parantu pratyeka utsedhAMgula bhagavAn mahAvIra ke ardhAMgula ke barAbara hotA hai, yaha nizcita hai aura usase hajAra guNA eka pramANAMgula hotA hai| pramANAMgula kA prayojana ___360. eteNaM pamANaMguleNaM kiM paoyaNaM ? eeNaM pamANaMguleNaM puDhavINaM kaMDANaM pAyAlANaM bhavaNANaM bhavaNapatthaDANaM nirayANaM nirayAvaliyANaM nirayapatthaDANaM kappANaM vimANANaM vimANAvaliyANaM vimANapatthaDANaM TaMkANaM kUDANaM selANaM siharINaM pabbhArANaM vijayANaM vakkhArANaM vAsANaM vAsaharANaM vAsaharapavvayANaM velANaM veiyANaM dArANaM toraNANaM dIvANaM samuddANaM AyAma-vikkhaMbha-uccattovveha-parikkhevA mavijaMti / [360 pra.] bhagavan ! isa pramANAMgula se kaunasA prayojana siddha hotA hai ? [360 u.] AyuSman ! isa pramANAMgula se (ratnaprabhA Adi naraka) pRthviyoM kI, (ratnakAMDa Adi) kAMDoM kI, pAtAlakalazoM kI, (bhavanavAsiyoM ke) bhavanoM kI, bhavanoM ke prastaroM kI, narakAvAsoM kI, narakapaMktiyoM kI, naraka ke prastaroM kI, kalpoM kI, vimAnoM kI, vimAnapaMktiyoM kI, vimAnaprastaroM kI, TaMkoM kI , kUToM kI, parvatoM kI, zikhara vAle parvatoM kI, prAgbhAroM (namita parvatoM) kI, vijayoM kI, vakSAroM kI, (bharata Adi) kSetroM kI, (himavan Adi) varSadhara parvatoM kI, samudroM kI, velAoM kI, vedikAoM kI, dvAroM kI, toraNoM kI, dvIpoM kI tathA samudroM kI laMbAI, caur3AI, UMcAI, gaharAI aura paridhi nApI jAtI hai| vivecana- loka meM tIna prakAra ke rUpI padArtha haiM--1. manuSyakRta, 2. upAdhijanya aura 3. shaashvt| manuSyakRta padArthoM kI laMbAI, caur3AI Adi kA mApa AtmAMgula ke dvArA jAnA jAtA hai| viSkaMbha zabda kA prayoga kAkiNIratna kI samacaturasratA kA bodha karAne ke lie kiyA hai ki isakA AyAma lambAI aura viSkaMbha-caur3AI samAna hai aura pratyeka utsedhAMgula pramANa hai| kyoMki UMcI karane para jo koTi abhI AyAma vAlI-lambI hai, vahI tirachI karane para viSkaMbha vAlI-caur3I ho jAtI hai| ataeva AyAma aura viSkaMbha inameM se kisI eka kA nirNaya ho jAne para dUsarA svayaM nirNIta ho jAtA hai| anuyogadvArasUtravRtti, patra 171 Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 269 pramANAdhikAranirUpaNa upAdhijanya padArthoM se yahAM zarIra abhipreta hai| isakA mApa utsedhAMgula dvArA kiyA jAtA hai| zAzvata padArthoM kI lambAI-caur3AI Adi pramANAMgula ke dvArA mApI jAtI hai| jaise narakabhUmiyAM zAzvata haiM, unakI lambAI-caur3AI meM kiMcinmAtra bhI antara nahIM AtA, ataH pramANAMgula kA parimANa bhI sadaiva eka jaisA rahatA hai| pramANAMgula ke bheda, alpabahutva 361. se samAsao tivihe paNNatte / taM jahA seDhIaMgule, payaraMgule ghaNaMgule / asaMkhejjAo joyaNakoDAkoDIo seDhI, seDhI seDhIe guNiyA pataraM, pataraM seDhIe guNitaM logo, saMkhejaeNaM logo guNito saMkhejjA logA, asaMkhejjaeNaM logo guNio asaMkhejjA logA / [361] vaha (pramANAMgula) saMkSepa meM tIna prakAra kA kahA gayA hai - 1. zreNyaMgula, 2. pratarAMgula, 3. ghanAMgula / (pramANAMgula se niSpanna) asaMkhyAta koDAkoDI yojanoM kI eka zreNI hotI hai| zreNI ko zreNI se guNita karane para pratarAMgula aura pratarAMgula ko zreNI ke sAtha guNA karane se (eka) loka hotA hai| saMkhyAta rAzi se guNita loka 'saMkhyAtaloka', asaMkhyAta rAzi se guNita loka 'asaMkhyAtaloka' aura ananta rAzi se guNita loka 'anantaloka' kahalAtA hai / 362. etesi NaM seDhIaMgula - payaraMgula-ghaNaMgulANaM katare katarehiMto appe vA bahue vA tulle vA visesAhie vA / savvatthove seDhiaMgule, payaraMgule asaMkhejjaguNe, ghaNaMgule asaMkhejjaguNe / se taM mANagule / se taM vibhAganiSphaNNe / se taM khettappamANe / [362 pra.] bhagavan ! ina eyaMgula, pratarAMgula aura ghanAMgula meM kauna kisase alpa, adhika, tulya athavA vizeSAdhika hai ? [ 362 u.] AyuSman ! zreNyaMgula sarvastoka (sabase choTA -- alpa ) hai, usase pratarAMgula asaMkhyAta guNA hai aura pratarAMgula se ghanAMgula asaMkhyAta guNA hai / isa prakAra se pramANAMgula kI, sAtha hI vibhAganiSpanna kSetrapramANa aura kSetrapramANa kI vaktavyatA pUrNa huI / vivecana -- prastuta meM 'asaMkhejjAo joyaNakoDAkoDIo seDhI' pada kA yaha Azaya hai ki jo yojana pramANAMgula se niSpanna ho vahI yojana yahAM grahaNa karanA cAhie aura aise pramANAMgula se niSpanna yojana kI asaMkhyAta koDAkoDI saMvartita caturastrIkRta loka kI eka zreNI hotI haiM / eka karor3a ko eka karor3a se guNA karane para prApta saMkhyA ko koDAkoDI kahate haiM 1 yadyapi sUtra meM ghanAMgula ke svarUpa kA saMketa nahIM kiyA hai lekina yaha pahale batAyA jA cukA hai ki ghanAMgula se kisI bhI vastu kI lambAI, caur3AI aura moTAI kA parimANa jAnA jAtA hai| ataeva yahAM ghanIkRta loka ke udAharaNa dvArA ghanAMgula kA svarUpa spaSTa kiyA hai| loka ko ghanAkAra samacaturasra rUpa karane kI vidhi isa prakAra hai-- samagra loka Upara se nIce taka caudaha rAjU pramANa hai / usakA vistAra nIce sAta rAjU, madhya me eka rAjU, brahmaloka nAmaka pAMcaveM devaloka taka ke madhya Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 bhAga meM pAMca rAjU aura zirobhAga meM eka rAjU' hai| yahI zirobhAga loka kA anta hai / isa prakAra kI lambAI, caur3AI pramANa vAle loka kI AkRti donoM hAtha kamara para rakhakara nAcate hue puruSa ke samAna hai| isIlie loka ko puruSAkAra saMsthAna se saMsthita kahA hai| isa loka ke ThIka madhyabhAga meM eka rAjU caur3A aura caudaha rAjU UMcA kSetra trasanAr3I kahalAtA hai| ise trasanAr3I kahane kA kAraNa yaha hai ki dvIndriya se lekara paMcendriya taka 'sasaMjJaka jIvoM kA yahI vAsasthAna hai| anuyogadvArasUtra aba isa caudaha rAjU pramANa vAle UMce loka ke kalpanA se adhodizAvartI lokakhaMDa kA pUrva dizA vAlA bhAga jo ki adhastanabhAga meM sAr3he tIna rAjU pramANa vistRta hai aura phira krama se Upara kI ora hIyamAna vistAra vAlA hotA huA ardharAjU pramANa evaM satA rAjU UMcA hai, ko lekara pazcima dizA vAle pArzva meM Upara kA bhAga nIce kI ora aura nIce kA bhAga Upara kI ora karake ikaTThA rakha diyA jAye, phira Urdhvaloka meM bhI samabhAga karake pUrva dizAvartI do trikoNa rUpa do khaNDa haiM, jo ki pratyeka sAr3he tIna rAjU UMce hote haiM, unheM bhI kalpanA meM lekara viparIta rUpa meM arthAt dakSiNa bhAga ko ulTA aura uttara bhAga ko sIdhA karake ikaTThA rakha diyA jaae| isI prakAra pazcima dizAvartI donoM trikoNoM ko bhI ikaTThA kiyA jAe, aisA karane para loka kA vaha ardhabhAga bhI sAr3he tIna rAjU kA vistAra vAlA aura sAta rAjU kI UMcAI vAlA hogaa| tatpazcAt usa Upara ke ardhabhAga ko nIce ke ardhabhAga ke sAtha jor3a diyA jaaye| aisA karane para loka sAta rAjU UMcA aura sAta rAjU caur3A ghanarUpa bana jAtA hai| isa lambAI, caur3AI aura moTAI kA paraspara guNA karane para (7 x 7 x 7 = 343) tIna sau tetAlIsa rAjU ghanaphala loka kA hotA hai| siddhAnta meM jahAM kahIM bhI binA kisI vizeSatA ke sAmAnya rUpa se zreNI athavA pratara kA ullekha ho vahAM sarvatra isa ghanAkAra loka kI sAta rAjU pramANa zreNI athavA pratara samajhanA cAhie / isI prakAra jahAM kahIM bhI sAmAnya rUpa se loka zabda Ae, vahAM isa ghanarUpa loka kA grahaNa karanA cAhie / saMkhyAta rAzi se guNita loka kI saMkhyAtaloka, asaMkhyAta rAzi se guNita loka kI asaMkhyAtaloka tathA ananta rAzi se guNita loka kI anantaloka saMjJA hai / yadyapi anantaloka ke barAbara aloka hai aura usake dvArA jIvAdi padArtha nahIM jAne jAte haiM, tathApi vaha pramANa isalie hai ki usake dvArA apanA -- aloka kA svarUpa to jAnA hI jAtA hai / anyathA alokaviSayaka buddhi hI utpanna nahIM ho sakatI hai| isa prakAra se vibhAganiSpanna evaM samasta kSetrapramANa kI prarUpaNA jAnanA cAhie / kAlapramANa prarUpaNa 1. 363. se kiM taM kAlappamANe ? kAlappamA duvihe paNNatte / taM jahA--padesaniSphaNNe ya vibhAganiSphaNNe ya / [363 pra.] bhagavan ! kAlapramANa kA kyA svarUpa hai ? madhyalokavartI asaMkhyAta dvIpa samudroM meM sabase antima svayaMbhUramaNa samudra kI pUrva taTavartI vedikA ke anta se lekara usakI pazcima taTavartI vedikA ke anta ko rAjU kA pramANa samajhanA caahie| Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa 271 [363 u.] AyuSman ! kAlapramANa do prakAra kA kahA gayA hai--1. pradezaniSpanna, 2. vibhAganiSpanna / 364. se kiM taM padesaniSphaNNe ? padesanipphaNNe egasamayaTThitIe dusamayaTThitIe tisamayaTThitIe jAva dasasamayadvitIe saMkhejasamayadvitIe asaMkhejasamayaTThiIe / se taM padesanipphaNNe / [364 pra.] bhagavan ! pradezaniSpanna kAlapramANa kA kyA svarUpa hai ? [364 u.] AyuSman ! eka samaya kI sthiti vAlA, do samaya kI sthiti vAlA, tIna samaya kI sthiti vAlA yAvat dasa samaya kI sthiti vAlA, saMkhyAta samaya kI sthiti vAlA, asaMkhyAta samaya kI sthiti vAlA (paramANu yA skandha) pradezaniSpanna kAlapramANa hai| isa prakAra se pradezaniSpanna (arthAt kAla ke nirvibhAga aMza se niSpanna) kAlapramANa kA svarUpa jAnanA caahie| 365. se kiM taM vibhAganiSphaNNe ? vibhAganiSphaNNe samayA''valiya-muhattA divasa-ahoratta-pakkha mAsA ya / saMvacchara-juga-paliyA sAgara-osappi-pariaTTA // 103 // [365 pra.] bhagavan ! vibhAganiSpanna kAlapramANa kA kyA svarUpa hai ? [365 u.] AyuSman ! samaya, AvalikA, muhUrta, divasa, ahorAtra, pakSa, mAsa, saMvatsara, yuga, palyopama, sAgara, avasarpiNI (utsarpiNI) aura (pudgala) parAvartana rUpa kAla ko vibhAganiSpanna kAlapramANa kahate haiM / 103 vivecana- prastuta sUtroM meM kAlapramANa ke mukhya do bhedoM kA ullekha kiyA hai| kAla ke nirvibhAga aMza (samaya) ko yahAM pradeza kahA gayA hai| ataeva ina nirvibhAga aMzoM--pradezoM se niSpanna hone vAlA kAlapramANa pradezaniSpanna kAlapramANa hai| eka samaya kI sthiti vAlA paramANu yA skandha eka kAlapradeza se, do samaya kI sthiti vAlA paramANu yA skandha do kAlapradezoM se niSpanna hotA hai| isI prakAra tIna Adi samaya se lekara asaMkhyAta samaya kI sthiti vAle paramANu yA skandha Adi saba kAla ke utane-utane hI avibhAgI aMzoM (pradezoM) se niSpanna hote haiN| asaMkhyAta aMzoM (pradezoM) se asaMkhyAta samaya kI sthiti vAle pudgala niSpanna hote haiN| isase Age pudgaloM kI eka rUpa se sthiti hI nahIM hotI hai, arthAt pudgala paryAya kI adhika se adhika sthiti asaMkhyAta kAla kI hI hotI hai| samaya, AvalikA Adi rUpa kAla vibhAgAtmaka hone se ve vibhAganiSpanna kAlapramANa kahalAte haiN| vibhAganiSpanna kAlapramANa kI Adya ikAI 'samaya' hai| ataH aba usI kA vistAra se varNana kiyA jAtA hai| samayanirUpaNa 366. se kiM taM samae ? samayassa NaM parUvaNaM karissAmi se jahANAmae tuNNAgadArae siyA taruNe balavaM jugavaM juvANe appAtaMke thiraggahatthe daDhapANipAyapAsapiTuMtarorupariNate talajamalajuyalaparighaNibhabAhU Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtra caTTaga- duhaNa - muTThiyasamAhayaniciyagattakAye laMghaNa - pavaNa - jaiNavAyAmasamatthe urassabalasamaNNA-gae chee dakkhe pattaTThe kusale mehAvI niuNe niuNasippovagae egaM mahatiM paDasADiyaM vA paTTasADiyaM vA gahAya sayarAhaM hatthamettaM osArejjA / 272 tattha coya paNNavayaM evaM vayAsI-- jeNaM kAleNaM teNaM tuNNAgadAraeNaM tIse paDasADiyAe vA paTTasADiyAe vA sayarAhaM hatthamette osArie se samae bhavai ? no iTTe samaTThe ? kamhA ? jamhA saMkhejANaM taMtUNaM samudayasamitisamAgameNaM paDasADiyA nippajjai, uvarillamma taMtummi acchiNe heTThille taMtU Na chijjai, aNNammi kAle uvarille taMtU chijjai aNNammi kAle hiTThille taMtU chijjai, tamhA se samae na bhavati / evaM vayaMtaM paNNavagaM coyae evaM vayAsi -- jeNaM kAleNaM teNaM tuNNAgadAraeNaM tIse paDasADiyAe vA paTTasADiyAe vA uvarille taMtU chiNNe se samae ? Na bhavati / kamhA ? jamhA saMkhejjANaM pamhANaM samudayasamitisamAgameNaM ege taMtU niSphajjai, uvarille pamhammi acchiNe heTThille pamhe na chijjati, aNNammi kAle uvarille pamhe chijjati aNNammi kAle TThille mhe chijjati, tamhA se samae Na bhavati / evaM vadaMtaM paNNavagaM coyae evaM vadAsi -- jeNaM kAleNaM teNaM tuNNAgadAraeNaM tassa taMtussa uvarille pamhe chiNNe se samae ? Na bhavati / kamhA ? jamhA anaMtANaM saMghAtANaM samudayasamitisamAgameNaM ege pamhe Nipphajjai, uvarille saMghAte avisaMghAtie heTThille saMghAte Na visaMghADijjati, aNNammi kAle uvarille saMghAe visaMghAtijjai aNNammi kAle heTThille saMghAe visaMghAdijjai, tamhA se samae Na bhavati / etto viNaM suhumatarAe samae paNNatte samaNAuso ! [366 pra.] bhagavan ! samaya kise kahate haiM ? [366 u.] AyuSman ! samaya kI ( vistAra se ) prarUpaNA karUMgA / vaha isa prakAra -- jaise koI eka taruNa, balavAn, yugotpanna (suSamaduSama Adi tIsare cauthe Are meM utpanna) nIroga, sthirahastAgra ( majabUta pahuMcA ) vAlA, sudRr3ha - vizAla hAtha-paira, pRSThabhAga (pITha), pRSThAnta (pasalI) aura uru (jaMghA) vAlA, dIrghatA, saralatA evaM pInatva' dRSTi se samAna, samazreNI meM sthita tAlavRkSayugala athavA kapATa argalA tulya do bhujAoM kA dhAraka, carmeSTaka Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa 273 (praharaNavizeSa), mudgara muSTikAmuSTibandha Adi ke vyAyAmoM ke abhyAsa, AghAta-pratighAtoM se sudRr3ha-saghana zArIrika avayava vAlA, sahaja Atmika-mAnasika balasampanna, kUdanA, tairanA, daur3anA Adi vyAyAmoM se arjita sAmarthya-zakti se sampanna, cheka (kAryasiddhi ke upAya kA jJAtA), dakSa, pratiSThapravINa, kuzala (vicArapUrvaka kArya karane vAlA), medhAvI (buddhimAn), nipuNa (catura), apanI zilpakalA meM niSNAta, tunnavAyadAraka. (darjI kA putra) eka bar3I sUtI athavA rezamI zATikA (sAr3I) ko lekara atizIghratA se eka hAtha pramANa phAr3a detA hai| ___ [pra.] bhagavan ! to jitane kAla meM usa darjI ke putra ne zIghratA se usa sUtI athavA rezamI zATikA ko eka hAtha pramANa phAr3a diyA hai, kyA utane kAla ko 'samaya' kahate haiM ? [u.] AyuSman ! yaha artha samartha nahIM hai| arthAt vaha samaya kA pramANa nahIM hai| [pra.] kyoM nahIM hai ? [u.] kyoMki saMkhyAta taMtuoM ke samudAya rUpa samiti ke saMyoga se eka sUtI zATikA athavA rezamI zATikA niSpanna hotI hai--banatI hai| ataeva jaba taka Upara kA tantu chinna na ho taba taka nIce kA tantu chinna nahIM ho sktaa| ata: Upara ke tantu ke chidane kA kAla dUsarA hai aura nIce ke tantu ke chidane kA kAla dUsarA hai| isalie vaha eka hAtha pramANa zATikA ke phaTane kA kAla samaya nahIM hai| isa prakAra se prarUpaNA karane para ziSya ne punaH prazna pUchA [pra.] bhadanta ! jitane kAla meM darjI ke putra ne usa sUtI zATikA athavA rezamI zATikA ke Upara ke tantu kA chedana kiyA, kyA utanA kAla samaya hai ? [u.] utanA kAla samaya nahIM hai| [pra.] kyoM nahIM hai ? [u.] kyoMki saMkhyAta pakSmoM (sUkSma avayavoM rezAoM) ke samudAya rUpa samiti ke samyak samAgama se eka tantu niSpanna hotA hai--nirmita hotA hai| isalie Upara ke pakSma ke chinna na hone taka nIce kA paMkSma chinna nahIM ho sakatA hai| anya kAla meM Upara kA pakSma aura anya kAla meM nIce kA pakSma chinna hotA hai| isalie use samaya nahIM kahate haiN| isa prakAra kI prarUpaNA karane vAle guru se ziSya ne punaH nivedana kiyA [pra.] jisa kAla meM usa darjI ke putra ne usa tantu ke uparivartI pakSma kA chedana kiyA to kyA utane kAla ko samaya kahA jAe? [u.] utanA kAla bhI samaya nahIM hai| [pra.] kyoM nahIM hai ? [u.] isakA kAraNa yaha hai ki ananta saMghAtoM ke samudAya rUpa samiti ke saMyoga se pakSma nirmita hotA hai, ata: jaba taka uparivartI saMghAta pRthak na ho, taba taka adhovartI saMghAta pRthak nahIM hotA hai| uparivartI saMghAta ke pRthak hone kA kAla anya hai aura adhovartI saMghAta ke pRthak hone kA kAla anya hai| isalie uparitana pakSma ke chedana kA kAla samaya nahIM hai| AyuSman ! samaya isase bhI atIva sUkSmatara kahA gayA hai| vivecana- prastuta sUtra meM samaya kA svarUpa spaSTa kiyA hai| jisa prakAra pudagala dravya ke avibhAjya carama Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 anuyogadvArasUtra aMza ko paramANu kahate haiM, usI prakAra kAla dravya ke nirvibhAga aMza kI 'samaya' saMjJA hai / samaya kitanA sUkSma hai ? isakA nirdeza karane ke lie katipaya udAharaNoM kA ullekha kiyA hai| lekina ve saba AMzika haiM aura samaya unase bhI sUkSma aMza hai| yadyapi loka meM ghaMTA, dina, varSa Adi ko hI kAla kahane kA vyavahAra pracalita hai para yaha kAla vastubhUta-- pAramArthika nahIM hai / vastubhUta kAla to vaha sUkSma aMza hai jisake nimitta se sarva dravya pariNamana karate rahate haiM / yadi vaha na ho to uparyukta prakAra se Aropita kAla kA vyavahAra hI na ho| samaya se choTA kAlAMza sambhava nahIM hai, kyoMki sUkSma se sUkSma paryAya bhI usa eka samaya se pUrva nahIM badalatA / isIlie zAstroM meM samaya kI paribhASA isa prakAra kI hai jaghanya gati se eka paramANu saTe hue dvitIya paramANu taka jitane kAla meM jAtA hai, use samaya kahate haiM / athavA tatprAyogya vega se eka ke Upara kI ora jAne vAle aura dUsare ke nIce kI ora Ane vAle do paramANuoM ke sparza hone meM lagane vAlA kAla samaya kahalAtA hai / yadyapi AtmA, padArthasamUha aura siddhAMta ke artha meM bhI samaya zabda prayukta hotA hai, kintu yahAM kAladravya aura usakI paryAya kA bodha karAne ke lie samaya zabda kA prayoga huA hai / prastuta sUtra meM 'samayassa NaM parUvaNaM karissAmi' se lekara 'etto'vi..... paNNatte samaNAuso' pada taka kA kathana viziSTa Azayako abhivyakta karane ke lie kiyA gayA hai ki samaya kAla kA sabase adhika sUkSma aMza hai| usakA svarUpa sAmAnya rUpa se kathana karane para buddhigrAhya nahIM ho sakatA hai| usake svarUpa ko samajhane ke lie vistRta vyAkhyA apekSita hai| jaba ananta paramANuoM ke saMghAta (samudAya) se eka pakSma (rezA) niSpanna hotA hai aura ve saMghAta kramazaH hI chinna hote haiM, taba usa pakSma ke vidAraNa meM ananta samaya laganA cAhie / lekina siddhAnta meM jo asaMkhyAta samaya laganA kahA hai, usakA kAraNa yaha hai ki pakSma phAr3ane meM pravRtta puruSa kA prayatna acintya zakti vAlA hone se asaMkhyAta samayoM meM ananta saMghAtoM kA chedana ho jAtA hai| una saMghAtoM se banA huA eka sthUla pakSma yahAM vivakSita hai aura aise sthUla pakSma asaMkhyAta hI hote haiM, ananta nhiiN| ataH unakA krama se chedana hone meM ananta nahIM kintu asaMkhyAta samaya lagegA / yadyapi asaMkhyAta samaya lagane kA saMketa sUtra meM nahIM kiyA hai, kintu prakaraNAnusAra use yahAM samajha lenA caahie| sUtra meM saMketa na karane kA kAraNa yaha hai ki chadmastha janoM ke jJAna kA viSayabhUta ho sake aura usase samaya kI carama sUkSmatA kA bodha ho jAe aisA dRSTAnta diyA jAnA sambhava nahIM hai| isIlie samaya kI sUkSmatA batAne ke lie sAmAnya rUpa meM sUtrakAra ne saMketa kiyA hai--' etto'vi NaM suhumatarAe samae-- samaya isase bhI adhika sUkSmatara hotA hai|' arthAt uparitana pakSma ke chedanakAla kA asaMkhyAtavAM aMza samaya hai| puruSa kA prayatna acintya zakti vAlA honA pratyakSa siddha hai| jaise koI puruSa dUsare kisI sthAna para jAne ke lie prasthAna kare aura yadi gamana rUpa prayatna meM pravRtti karatA rahatA hai to vaha apane gantavya sthAna para bahuta jaldI pahuMca jAtA hai| usI prakAra phAr3ane kI kriyA meM pravRtta puruSa bhI apane prayatna se ananta paramANuoM ke samudAya se bane Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa 275 pakSma (reze) ko asaMkhyAta samaya meM chedana kara de, yaha svAbhAvika hai| isa prakAra se samaya kA svarUpanirdeza karane ke bAda aba usake samUha rUpa kAlavibhAgoM kA varNana karate haiN| samayasamUhaniSpanna kAlavibhAga 367. asaMkhejANaM samayANaM samudayasamitisamAgameNaM sA egA Avaliya tti pavuccai / saMkhejAo AvaliyAo UsAso / saMkhejAo AvaliyAo nIsAso / haTThassa aNavagallassa niruvakiTThassa jaMtuNo / ege UsAsa-nIsAse esa pANu tti vuccati // 104 // satta pANUNi se thove, satta thovANi se lave / lavANaM. sattahattarie esa muhutte viyAhie // 105 // tiNNi sahassA satta ya sayANi tehattari ca ussAsA / esa muhutto bhaNio savvehiM aNaMtanANIhiM // 106 // . eteNaM muhattapamANeNaM tIsaM muhattA ahoratte, paNNarasa ahorattA pakkho, do pakkhA mAso, do mAsA uU, tiNNi uU ayaNaM, do ayaNAI saMvacchare, paMcasaMvaccharie juge, vIsaM jugAI vAsasayaM, dasa vAsasatAI vAsasahassaM, sayaM vAsasahassANaM vAsasatasahassaM, caurAsoI vAsasayasahassAiM se ege puvvaMge, caurAsItiM puvvaMgasatasahassAiM se ege puvve, caurAsIiM puvvasayasahassAiM se ege tuDiyaMge, caurAsIiM tuDiyaMgasayasahassAiM se ege tuDie, caurAsIiM tuDiyasayayasahassAiM se ege aDaDaMge, caurAsII aDaDaMgasayasahassAI se ege aDaDe, caurAsII aDaDasayasahassAiM se ege avavaMge, caurAsIiM avavaMgasayasahassAiM se ege avave, caurAsItiM avavasatasahassAiM se ege hUhuyaMge, caurAsIiM hUhuyaMgasatasahassAiM se ege hUhue, evaM uppalaMge uppale paumaMge paume naliNaMge naliNe atthaniuraMge atthaniure auyaMge aue NauyaMge Naue pauyaMge paue cUliyaMge cUliyA, caurAsItiM cUliyAsatasahassAiM se ege sIsapaheliyaMge, caurAsItiM sIsapaheliyaMgasatasahassAiM sA egA sIsapaheliyA / etAva tAva gaNie, eyAvae ceva gaNiyassa visae, ato paraM ovamie / [367] asaMkhyAta samayoM ke samudAya samiti ke saMyoga se (asaMkhyAta samayoM ke samudAya rUpa saMyoga se) eka AvalikA niSpanna hotI hai| saMkhyAta AvalikAoM kA eka ucchvAsa aura saMkhyAta AvalikAoM kA eka niHzvAsa hotA hai| hRSTa (prasanna), vRddhAvasthA se rahita, (bhUtakAlika evaM vartamAnakAlika) vyAdhi se rahita manuSya Adi ke eka ucchvAsa aura niHzvAsa ke 'kAla' ko prANa kahate haiM / 104 koSThagata vAyu ko bAhara nikAlane ko ucchvAsa aura bAhara kI vAyu ko andara koSTha (koThe) meM le jAne ko ni:zvAsa kahate haiN| eka ucchvAsa meM sthUlagaNanA se 2880/3773 saikeNDa hote haiM, utane hI niHzvAsa meM bhii| Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 anuyogadvArasUtra aise sAta prANoM kA eka stoka, sAta stokoM kA eka lava aura satahattara lavoM kA eka muhUrta jAnanA caahie| 105 athavA sarvajJa --anantajJAniyoM ne tIna hajAra sAta sau tihattara ucchvAsa-nizvAsoM kA eka muhUrta kahA hai| 106 . isa muhUrta pramANa se tIsa muhUrtoM kA eka ahorAtra (dina-rAta) hotA hai, pandraha ahorAtra kA eka pakSa, do pakSoM kA eka mAsa, do mAsoM kI eka Rtu, tIna RtuoM kA eka ayana, do ayanoM kA eka saMvatsara (varSa), pAMca saMvatsara kA eka yuga aura bIsa yuga kA varSazata (eka sau varSa) hotA hai| dasa sau varSoM kA eka sahasra varSa, sau sahasra varSoM kA eka lakSa (lAkha) varSa hotA hai, caurAsI lAkha varSoM kA eka pUrvAMga, caurAsI lAkha pUrvAMgoM kA pUrva, caurAsI lAkha pUrvo kA truTitAMga, caurAsI lAkha truTitAMgoM kA eka truTita, caurAsI lAkha truTitoM kA eka aDaDAMga, caurAsI lAkha aDaDAMgoM kA eka aDaDa, caurAsI lAkha aDaDoM kA eka avavAMga, caurAsI lAkha avavAMgoM kA eka avava, caurAsI lAkha avavoM kA eka hUhuaMga, caurAsI lAkha hUhuaMgoM kA eka hUhu, isI prakAra utpalAMga, utpala, padmAMga, padma, nalinAMga, nalina, acchanikurAMga, acchanikura, ayutAMga, ayuta, nayutAMga, nayuta, prayutAMga, prayuta, cUlikAMga, cUlikA, caurAsI lAkha cUlikAoM kA eka zIrSaprahelikAMga hotA hai evaM caurAsI lAkha zIrSaprahelikAMgoM kI eka zIrSaprahelikA hotI hai| etAvanmAtra hI gaNita (gaNanA) hai| itanA hI gaNita kA viSaya hai, isake Age upamA kAla kI pravRtti hotI hai vivecana-- prastuta sUtra meM gaNanIya kAla kA varNana kiyA hai| isakI prArambhika ikAI AvalikA hai aura antima saMkhyA kA nAma zIrSaprahelikA hai| ____ AvalikA kA kAlamAna nizcita amuka gaNanIya saMkhyA ke dvArA nirdhAraNa kiyA jAnA zakya nahIM hone se usake mAna ke lie batAyA ki asaMkhyAta samayoM ke samudAya kI eka AvalikA hotI hai| lekina isake bAda ke ucchavAsa, ni:zvAsa Adi se lekara zIrSaprahelikA paryanta kA mAna nizcita gaNanIya saMkhyA meM batalAyA hai| isameM bhI jahAM taka ke kAlamAna ko sAmAnya nirdhArita saMjJAoM dvArA kahA jAnA zakya hai, una-unake lie dina, rAta, pakSa, ayana Adi ke dvArA batAyA hai| lekina usake bAda ke kAlamAna ko batAne ke lie pUrvAMga, pUrva Adi saMjJAyeM nirdhArita kI aura pratyeka ko pUrva-pUrva se caurAsI lAkha --caurAsI lAkha varSa adhika-adhika batAyA hai| isake lie nirdhArita saMjJAoM ke nAma sUtra meM batAe gae haiN| lekina granthAntaroM meM ina saMjJAoM ke krama aura nAmoM meM antara hai| jaise--jambUdvIpaprajJapti meM ayuta, nayuta aura prayuta pATha haiM aura jyotiSkaraNDaka ke anusAra inakA krama isa prakAra hai pUrvAMga, pUrva, latAMga, latA, mahAlatAMga, mahAlatA, nalinAMga, nalina, mahAnalinAMga, mahAnalina, padmAMga, padma, mahApadmAMga, mahApadma, kamalAMga, kamala, mahAkamalAMga, mahAkamala, kumudAMga, kumuda, mahAkumudAMga, mahAkumuda, truTitAMga, truTita, mahAtruTitAMga, mahAtruTita, aDaDAMga, aDaDa, mahAaDaDAMga, mahAaDaDa, ahAMga, aha, mahAahAMga, mahAaha, zIrSaprahelikAMga, shiirssprhelikaa|| ____ isa prakAra kI vibhinnatA ke kAraNa ke viSaya meM kAlalokaprakAzakAra kA mantavya hai ki anuyogadvArasUtra, jambUdvIpaprajJapti Adi mAthuravAcanA se anugata haiM, jyotiSkaraNDaka Adi balabhIvAcanA se anugata haiN| isI se donoM Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa 277 nAmoM meM antara hai| digambara sAhitya meM bhI kAlagaNanA ke pramANa kA nirUpaNa kiyA gayA hai| yahAM kiye gaye varNana se usa varNana meM samAnatA adhika hai, vibhinnatA katipaya aMzoM meM hI hai| sAtha hI vahAM bhI saMjJAoM ke krama evaM nAmoM meM antara pAyA jAtA hai| ataeva paraspara tulanA karane kI dRSTi se digambara sAhityagata varNana kA sArAMza pariziSTa meM dekhie| isa prakAra vyavahAra meM jitanI rAzi kI gaNanA kI jA sakatI hai, utanA hI gaNita kA viSaya hai| isake bAda gaNanA karane ke lie upamA kA Azraya liyA jAtA hai| aupamika kAlapramANanirUpaNa 368. se kiM taM ovamie ? ovamie duvihe paNNatte / taM jahA--paliovame ya sAgarovame ya / [368 pra.] bhagavan ! aupamika (kAla) pramANa kyA hai ? arthAt aupamika (kAla) kise kahate haiM ? [368 u.] AyuSman ! aupamika (kAla) pramANa do prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakAra--1. palyopama aura 2. saagropm| vivecana- aupamika kAla use kahate haiM jo gaNita kA viSaya na ho, kevala upamA ke dvArA jisakA varNana kiyA jaae| vaha do prakAra kA hai--palyopama aura sAgaropama / palya (dhAnya ko bharane kA gaDDhA) kI upamA ke dvArA jisa kAlamAna kA varNana kiyA jAe use palyopama aura sAgara (samudra) kI upamA dvArA jisakA svarUpa samajhAyA jAe use sAgaropama kAla kahate haiN| palyopama-sAgaropamaprarUpaNa 369. se kiM taM paliovame ? paliovame tivihe paNNatte / taM jahA--uddhArapaliovame ya addhApaliovame ya khettapaliovame ya / [369 pra.] bhagavan ! palyopama kise kahate haiM ? [369 u.] AyuSman ! palyopama ke tIna prakAra haiM--1. uddhArapalyopama, 2. addhApalyopama aura 3. kssetrplyopm| 370. se kiM taM uddhArapaliovame ? uddhArapaliovame duvihe paNNatte / taM jahA--suhume ya vAvahArie ya / [370 pra.] bhagavan ! uddhArapalyopama kise kahate haiM ? [370 u.] AyuSman ! uddhArapalyopama do prakAra se varNita kiyA gayA hai, yathA--sUkSma uddhArapalyopama aura vyAvahArika uddhaarplyopm| 371. tattha NaM je se suhume se Thappe ? [371] ina donoM meM sUkSma uddhArapalyopama abhI sthApanIya hai| arthAt usakI yahAM vyAkhyA na karake Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 anuyogadvArasUtra Age kreNge| 372. tattha NaM je se vAvahArie se jahAnAmae palle siyA-joyaNaM AyAmavikkhaMbheNaM joyaNaM u8 uccatteNaM, taM tiguNaM savisesaM pariraeNaM / / se NaM egAhiya-behiya-tehiya jAva ukkoseNaM sattarattaparUDhANaM sammaDhe sannicitte bharie vAlaggakoDINaM / te NaM vAlaggA no aggI DahejjA, no vAU harejA, no kucchejA, no palividdhaMsijA No pUittAe havvamAgacche jA / tao NaM samae samae egamegaM vAlaggaM avahAya jAvatieNaM kAleNaM se palle khINe nIrae nilleve NiTThite bhavati, se taM vAvahArie uddhArapaliovame / eesiM pallANaM koDAkoDI haveja dasaguNitA / taM vAvahAriyassa uddhArasAgarovamassa egassa bhave parImANaM // 107 // [372] vyAvahArika uddhArapalyopama kA svarUpa isa prakAra hai-utsedhAMgula se eka yojana lambA, eka yojana caur3A aura eka yojana UMcA evaM kucha adhika tigunI paridhi vAlA eka palya ho| usa palya ko (sira kA muMDana karAne ke bAda) eka dina, do dina, tIna dina yAvat adhika se adhika sAta dina ke uge hue bAlAroM se isa prakAra ThasAThasa bharA jAe ki phira una bAlAnoM ko agni jalA na sake, vAyu ur3A na sake, na ve sar3a-gala sakeM, na unakA vidhvaMsa ho, na unameM durgandha utpanna ho--sar3eM nhiiN| tatpazcAt eka-eka samaya meM eka-eka bAlAgra kA apaharaNa kiyA jAe unheM bAhara nikAlA jAe to jitane kAla meM vaha palya kSINa, nIraja, nirlepa aura niSThita (khAlI) ho jAe, utane kAla ko vyAvahArika uddhArapalyopama kahate haiN| aise dasa koDAkoDI palyopamoM kA eka vyAvahArika uddhAra sAgaropama hotA hai| 107 vivecana-- yahAM palyopama aura sAgaropama ke prathama bheda uddhAra palyopama aura uddhAra sAgaropama ke sUkSma evaM vyAvahArika ina do bhedoM meM se vyAvahArika bheda kA varNana kiyA hai| yahAM palya kI upamA se varNana karane kA kAraNa yaha hai ki dhAnya ke mApapAtra ko sabhI jAnate haiN| prastuta meM utsedhAMgula se niSpanna eka yojana pramANa kI lambAI, caur3AI aura UMcAI vAle palya ko svIkAra kiyA hai| isase alpAdhika parimANa vAlA palya upayogI nahIM hai| jisakI lambAI-caur3AI samAna hotI hai, usakA vyAsa (paridhi) kucha adhika tigunI hotI hai| isalie yahAM palya kA vyAsa batAne ke lie pada diyA hai 'taM tiguNaM savisesaM prirennN|' yahAM kiMcit adhika kA tAtparya kiMcit nyUna SaDbhAgAdhika eka yojana tathA tIna yojana pUre grahaNa karane caahie| arthAt usa palya kI paridhi kiMcit nyUna SaDbhAgAdhika tIna yojana pramANa hotI hai| usa palya ko jina bAlAroM se bhare jAne kA kathana kiyA hai, unake lie prayukta egAhiya, behiya Adi vizeSaNoM kA yaha Azaya hai ki zira kA muMDana karAne ke pazcAt eka dina meM jitane pramANa meM bAla uga sakate haiM, bar3ha sakate haiM, unake agrabhAgoM kI ekAhika bAlAgra saMjJA hai| isI prakAra dvyAhika, vyAhika Adi vizeSaNoM kA artha samajha lenA cAhie aura 'jAva...sattarattaparUDhANaM' pada dvArA yaha spaSTa kiyA hai ki sAta se adhika dinoM ke bAlAnoM se palya ko na bharA jaae| Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa 279 ve bAlAgra palya meM kisa prakAra se bhare jAeM ? isake lie do vizeSaNa diye haiM 'samaTe snnicite|' inakA Azaya yaha hai ki vaha palya isa prakAra pUrita kiyA jAe ki usakA UparI bhAga kA carama pradeza bhI bAlAgoM se rahita na ho, vaha khacAkhaca bharA huA ho aura sAtha hI isI prakAra se bharA jAe ki raMcamAtra bhI sthAna khAlI na rahe kintu nivir3atA se bharA jaae| ve bAlAgra aisI nivir3atA se bhare hue hoM ki Aga unheM jalA na sake, pavana ur3A na sake, ve sar3a-gala na skeN| dravyalokaprakAza meM kahA hai ve kezAgra itanI saghanatA se bhare hoM ki yadi cakravartI kI senA una para se nikala jAe to bhI ve jarA bhI daba na skeN| una bAlAnoM ko pratisamaya eka-eka karake nikAlane para jitane samaya meM vaha palya pUrI taraha khAlI ho jAe, utane kAlamAna ko eka vyavahAra uddhArapalyopama kahate haiM aura aise dasa koTi vyavahAra uddhArapalyopamoM kA eka uddhArasAgaropama kAla kahalAtA hai| dravyalokaprakAza meM likhA hai ki uttarakuru ke manuSyoM kA sira muMDA dene para eka se sAta dina taka ke andara jo kezAgra rAzi utpanna ho, yaha samajhanA caahie| kSetravicAra kI sopajJaTIkA meM likhA hai ki devakuru, uttarakuru meM janme sAta dina ke meSa (bher3a) ke utsedhAMgula pramANa roma lekara unake sAta bAra ATha-ATha khaNDa karanA caahie| isa prakAra ke khaNDoM se usa palya ko bharanA caahie| __digambara sAhitya meM eka dina se sAta dina taka janme hue meSa bAlAnoM kA hI ullekha milatA hai| isa prakAra se vibhinna granthoM meM bAlAgra viSayaka pRthak-pRthak nirdeza haiM, tathApi una sabake mUla Azaya meM koI maulika antara pratIta nahIM hotaa| 373. etehiM vAvahAriyauddhArapaliovama-sAgarovamehiM kiM payoyaNaM ? etehiM vAvahAriyauddhArapaliovama-sAgarovamehiM Nasthi kiMci paoyaNaM, kevalaM paNNavaNA. paNNavijati / se taM vAvahArie uddhArapaliovame / __[373 pra.] bhagavan ! ina vyAvahArika uddhAra palyopama aura sAgaropama kA kyA prayojana hai ? athavA inase kisa prayojana kI siddhi hotI hai ? _[373 u.] AyuSman ! ina vyAvahArika uddhAra palyopama aura sAgaropama se kisI prayojana kI siddhi nahIM hotI hai| ye donoM kevala prarUpaNAmAtra ke lie haiN| yaha vyAvahArika uddhArapalyopama kA svarUpa hai| vivecana- isa sUtra meM vyAvahArika uddhAra palyopama aura sAgaropama ke prayojana ke viSaya meM praznottaraM hai| yahAM jijJAsA hotI hai ki jaba koI prayojana siddha nahIM hotA to phira inakI prarUpaNA hI kyoM kI gaI ? uttara yaha hai ki prayojana ke do prakAra haiM sAkSAt aura paramparA / paramparA rUpa se to prayojana yaha hai ki vyAvahArika-bAdara palyopama Adi kA svarUpa samajha lene para hI sUkSma palyopamAdi kI prarUpaNA saralatA se samajha meM AtI hai| isa prakAra se sUkSma kI prarUpaNA meM upayogI hone se vyAvahArika kI prarUpaNA nirarthaka nahIM hai| kintu sAkSAt rUpa se isake dvArA kisI vastu kA kAlamAna jJAta nahIM kiyA jaataa| ataH sUtrakAra ne usakI vivakSA na karake mAtra prarUpaNAyogya batalAyA hai| Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 anuyogadvArasUtra 374. se kiM taM suhame uddhArapaliovame ? suhume uddhArapaliovame se jahAnAmae palle siyA-joyaNaM AyAma-vikkhaMbheNaM, joyaNaM ur3e uccatteNaM, taM tiguNaM savisesaM parikkheveNaM, se NaM palle egAhiya-behiya-tehiya0 ukkoseNaM sattarattaparUDhANaM sammaDhe sannicite bharite vAlaggakoDINaM / tattha NaM egamege vAlagge asaMkhejAiM khaMDAI kajati / te NaM vAlaggA diTThIogAhaNAo asaMkhejatibhAgamettA suhamassa paNagajIvassa sarIrogAhaNAo asaMkhejaguNA / te NaM vAlaggA No aggI DahejA, No vAU harejA, No kucchejjA, No palividdhaMsejjA, No pUittAe havvamAgacchejja / tao NaM samae samae egamegaM vAlaggaM avahAya jAvatiteNaM kAleNaM se palle khINe nIrae nilleve NiTThie bhavati, se taM suhume uddhArapaliovame / etesiM pallANaM koDAkoDI haveja dasaguNiyA / taM suhamassa uddhArasAgarovamassa u egassa bhave parImANaM // 108 // [374 pra.] bhagavan ! sUkSma uddhAra palyopama kA kyA svarUpa hai ? [374 u.] AyuSman ! sUkSma uddhArapalyopama kA svarUpa isa prakAra hai-dhAnya ke palya ke samAna koI eka yojana lambA, eka yojana caur3A aura eka yojana gaharA evaM kucha adhika tIna yojana kI paridhi vAlA palya ho| isa palya ko eka, do, tIna yAvat utkRSTa sAta dina taka ke uge hue bAlAroM se khUba ThasAThasa bharA jAye aura una ekaeka bAlAgra ke (kalpanA se) aise asaMkhyAta--asaMkhyAta khaMDa kiye jAeM jo nirmala cakSu se dekhane yogya padArtha kI apekSA bhI asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hoM aura sUkSma panaka jIva kI zarIrAvagAhanA se asaMkhyAtaguNe hoM, jinheM agni jalA na sake, vAyu ur3A na sake, jo sar3a-gala na sakeM, naSTa na ho sakeM aura na durgaMdhita ho skeN| phira samaya-samaya meM una bAlAgrakhaMDoM ko nikAlate-nikAlate jitane kAla meM vaha palya bAlAroM kI raja se rahita, bAlAnoM ke saMzleSa se rahita aura pUrI taraha khAlI ho jAe, utane kAla ko sUkSma uddhArapalyopama kahate haiN| isa palyopama kI dasa guNita koTAkoTi kA eka sUkSma uddhArasAgaropama kA parimANa hotA hai| (arthAt dasa koTAkoTi sUkSma uddhArapalyopamoM kA eka sUkSma uddhArasAgaropama hotA hai)| 108 375. eehiM suhamehi uddhArapaliovama-sAgarovamehiM kiM paoyaNaM ? etehiM suhumehiM uddhArapaliovama-sAgarovamehiM dIva-samuddANaM uddhAre gheppati / [375 pra.] bhagavan ! isa sUkSma uddhArapalyopama aura sUkSma uddhArasAgaropama se kisa prayojana kI siddhi hotI hai ? [375 u.] sUkSma uddhArapalyopama aura sUkSma uddhArasAgaropama se dvIpa-samudroM kA uddhAra kiyA jAtA haidvIpa-samudroM kA pramANa mAnA jAtA hai| 1. paryApta bAdara pRthivIkAyika ke zarIra ke barAbara--bAdarapRthivIkAyikaparyAptazarIratulyAnIti vRddhavAdaH / -anuyogadvAraTIkA patra 182 Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa 281 376. kevatiyA NaM bhaMte ! dIva-samuddA uddhAreNaM pannattA ? go0 ! jAvaiyA NaM aDDAijjANaM uddhArasAgarovamANaM uddhArasamayA evatiyA NaM dIvasamuddA uddhAreNaM paNNattA / se taM suhume uddhArapaliovame / se taM uddhArapaliome / [ 376 pra.] bhagavan ! kiyatpramANa dvIpa samudra uddhAra pramANa se pratipAdana kiye gaye haiM ? [ 376 u.] gautama ! ar3hAI uddhAra sUkSma sAgaropama ke uddhAra samayoM ke barAbara dvIpa samudra haiM / yahI sUkSma uddhArapalyopama kA aura sAtha hI uddhArapalyopama kA svarUpa hai| vivecana -- prastuta sUtroM meM sUkSma uddhAra palyopama aura sAgaropama kA kAlamAna evaM usakA prayojana batalAyA hai 1 yadyapi vyAvahArika uddhAra palyopama aura sAgaropama ke varNana se yaha katipaya aMzoM meM milatA-julatA hai, lekina AMzika bhinnatA bhI hai aura vaha isa prakAra ki sUkSma palyopama kA pramANa nirdeza karane ke lie jo eka se sAta dina taka ke bAlAgra lie gae haiM, unake aise khaMDa kie jAeM jo nirmala cakSu se dekhane yogya vastu kI apekSA bhI asaMkhyAtaveM bhAga hoM aura sUkSma panaka jIva kI zarIrAvagAhanA se asaMkhyAtaguNa pramANa hoN| unako pratyeka samaya nikAlane para jitanA kAla vyatIta ho vaha kAlapramANa eka sUkSma uddhArapalyopama kahalAtA hai aura jaba dasa koTAkoTI pramANa palya khAlI ho jAeM taba eka sUkSma uddhArasAgaropama kAla hotA hai| isake pratipAdana karane kA mukhya prayojana yaha batalAnA hai ki ar3hAI uddhArasAgaropamoM arthAt paccIsa sUkSma uddhArapalyopamoM meM se bAlAgra khaMDoM ko uddhRta karane -- nikAlane meM jitane samaya lagate haiM, utane dvIpa - samudra haiM / addhApalyopama-sAgaropamanirUpaNa 377. se kiM taM addhApaliovame ? addhApaliovame duvihe paNNatte / taM jahA-- suhume ya vAvahArie ya / [377 pra.] bhagavan ! (palyopama pramANa ke dvitIya bheda) addhApalyopama kA kyA svarUpa hai ? [377 u.] AyuSman ! addhApalyopama ke do bheda haiM-- 1. sUkSma addhApalyopama aura 2. vyAvahArika addhApalyopama / 378. tattha NaM je se sahame se Thappe / 379. tattha NaM je se vAvahArie se jahAnAmae palle siyA joyaNaM vikkhaMbheNaM, joyaNaM uDDuM uccatteNaM, taM tiguNaM savisesaM parikkheveNaM, se NaM palle egAhiya- behiya-tehiya jAva bhariye vAlaggakoDINaM / te NaM vAlaggA no aggI DahejjA, no vAU harejjA, no kucchejjA, no palividdhaMsejjA, no pUittAe havvamAgacchejA / tato NaM vAsasate vAsasate gate egamegaM vAlaggaM avahAya jAvaieNaM kAleNaM se palle khINe nIrae nilleve niTThie bhavati, se taM * vAvahArie addhApaliovame / eesiM pallANaM koDAkoDI havijja dasaguNiyA / taM vAvahAriyassa addhAsAgarovamassa egassa bhave parImANaM // 109 // Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 anuyogadvArasUtra [378, 379.] unameM se sUkSma addhApalyopama abhI sthApanIya hai (arthAt vaha bAda meM prarUpita kiyA jaayegaa)| vyAvahArika kA varNana nimna prakAra hai dhAnya ke palya ke samAna eka yojana pramANa dIrgha, eka yojana pramANa vistAra aura eka yojana pramANa UrdhvatA se yakta tathA sAdhika tIna yojana kI paridhi vAlA koI palya ho| usa palya ko eka, do, tIna divasa yAvat sAta divasa ke uge hue bAlAnoM se isa prakAra se pUrita kara diyA jAe ki ve bAlAgra agni se jala na sakeM, vAyu unheM uDA na sake, ve saDa-gala na sakeM. unakA vidhvaMsa bhI na ho sake aura unameM dargandha bhI utpanna na ho ske| tadanantara usa palya meM se sau-sau varSa ke pazcAt eka-eka bAlAgra nikAlane para jitane kAla meM vaha palya una bAlAgroM se rahita, rajarahita aura nirlepa evaM niSThita--pUrNa rUpa se khAlI ho jAe, utane kAla ko vyAvahArika addhApalyopama kahate haiN| dasa koTAkoTi vyAvahArika addhApalyopamoM kA eka vyAvahArika sAgaropama hotA hai| 105 380. eehiM vAvahAriehiM addhApaliovama-sAgarovamehiM kiM paoyaNaM ? eehiM jAva natthi kiMcippaoyaNaM, kevalaM tu paNNavaNA paNNavijati / se taM vAvahArie addhApaliovame / [380 pra.] bhagavan ! vyAvahArika addhA palyopama aura sAgaropama se kisa prayojana kI siddhi hotI hai ? [380 u.] AyuSman ! vyAvahArika addhA palyopama evaM sAgaropama se koI prayojana siddha nahIM hotA hai| ye kevala prarUpaNA ke lie haiN| isa prakAra se vyAvahArika addhApalyopama kA svarUpa jAnanA caahie| vivecana-- prastuta sUtra meM vyAvahArika addhA palyopama aura sAgaropama ke svarUpa kA nirUpaNa karate hue ina donoM ke prayojana kA kathana kiyA hai| ina donoM ke svarUpa kA nirUpaNa pUrvokta vyAvahArika uddhAra palyopama evaM sAgaropama ke tulya hI hai, kintu itanA antara hai ki vyAvahArika addhA palyopama aura sAgaropama meM eka-eka bAlAna ko pratyeka samaya na nikAla kara sau-sau varSa ke bAda nikAlane para jitanA samaya lagatA hai utanA kAla vyAvahArika addhApalyopama kA hai aura dasa koTAkoTi vyAvahArika addhApalyopamoM kA eka vyAvahArika addhAsAgaropama hotA hai| ina vyAvahArika addhA palyopama aura sAgaropama kA sAkSAt prayojana to kucha nahIM hai, lekina paramparA rUpa meM sUkSma addhA palyopama aura sAgaropama kA jJAna karAne meM sahAyaka haiN| isalie inakI prarUpaNA kI gaI hai| 381. se kiM taM suhume addhApaliovame ? suhame addhApaliovame se jahAnAmae palle siyA--joyaNaM AyAma-vikkhaMbheNaM, joyaNaM urdU uccatteNaM, taM tiguNaM savisesaM parikkheveNaM; se NaM palle egAhiya-behiya-tehiya jAva bharie vAlaggakoDINaM / tattha NaM egamege vAlagge asaMkhejAiM khaMDAI kajati / te NaM vAlaggA diTThIogAhaNAo asaMkhejati bhAgamettA suhamassa paNagajIvassa sarIrogAhaNAo asaMkhejaguNA / te NaM vAlaggA No aggI DahejA, no vAU harejA, no kucchejjA, no palividdhaMsejjA, no pUittAe havvamAgacchejjA / tato NaM vAsasate vAsasate gate egamegaM vAlaggaM avahAya jAvaieNaM kAleNaM se palle khINe nIrae nilleve nidie bhavati, se taM suhame addhApaliovame / Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa 283 eesiM pallANaM koDAkoDI haveja dasaguNiyA / taM suhumassa addhAsAgarovamassa egassa bhave parImANaM // 110 // [381 pra.] bhagavan ! sUkSma addhApalyopama kA kyA svarUpa hai ? [381 u.] AyuSman ! sUkSma addhApalyopama kA svarUpa isa prakAra hai--eka yojana lambA, eka yojana caur3A, eka yojana UMcA evaM sAdhika (kucha nyUna SaSTha bhAga adhika) tIna yojana kI paridhi vAlA eka palya ho / usa palya ko eka-do-tIna dina ke yAvat bAlAgra koTiyoM se pUrI taraha bhara diyA jaae| phira unameM se eka-eka bAlAgra ke aise asaMkhyAta asaMkhyAta khaNDa kiye jAeM ki ve khaNDa dRSTi ke viSayabhUta hone vAle padArthoM kI apekSA asaMkhyAta bhAga hoM aura sUkSma panaka jIva kI zarIrAvagAhanA se asaMkhyAta guNe adhika hoN| una khaNDoM meM se sau-sau varSa ke pazcAt eka-eka khaNDa ko apahata karane--nikAlane para jitane samaya meM vaha palya bAlAgrakhaNDoM se vihIna, nIraja, saMzleSarahita aura saMpUrNa rUpa se niSThita khAlI ho jAe, utane kAla ko sUkSma addhApalyopama kahate haiN| __isa addhApalyopama ko dasa koTAkoTi se guNA karane se arthAt dasa koTAkoTi sUkSma addhApalyopamoM kA eka sUkSma addhAsAgaropama hotA hai / 110 / / 382. eehiM suhamehiM addhApaliovama-sAgarovamehiM kiM payoyaNaM ? etehiM suhumehiM addhApaliovama-sAgarovamehiM ratiya-tiriyajoNiya-maNUsa-devANaM AuyAI mavijaMti / [382 pra.] bhagavan ! isa sUkSma addhApalyopama aura sUkSma addhAsAgaropama se kisa prayojana kI siddhi hotI hai ? [382 u.] AyuSman ! isa sUkSma addhApalyopama aura sUkSma addhAsAgaropama se nAraka, tiryaMca, manuSya aura devoM ke AyuSya kA pramANa jAnA jAtA hai| vivecana-- yahAM sUkSma addhApalyopama aura sUkSma addhAsAgaropama kA svarUpa batAyA hai| vyAvahArika addhApalyopama se isa sUkSma addhApalyopama ke varNana meM yaha antara hai ki palya meM bhare bAlAgoM ke asaMkhyAtaasaMkhyAta khaNDa buddhi se kalpita karake una khaNDoM ko sau-sau varSa bAda palya meM se nikAlA jAtA hai| jitane kAla meM ve bAlAgrakhaNDa nikala jAte haiM utane kAla ko eka sUkSma addhApalyopama kahate haiM / vyAvahArika addhApalyopama meM saMkhyAta karor3a varSa aura sUkSma addhApalyopama meM asaMkhyAta karor3a varSa hote haiN| . isake dvArA nAraka Adi cAturgatika jIvoM kI bhavasthiti aura sAtha meM kAyasthiti, karmasthiti Adi kA mAna jJAta kiyA jAtA hai| ataeva aba caturgati ke jIvoM kI bhavasthiti--AyuSya kA pramANa nirUpaNa karate haiN| naraka, tiryaMca, manuSya aura deva ye cAra gatiyAM haiN| ataH isI krama se unakI sthiti kA nirdeza karane ke lie jijJAsu prazna karatA hainArakoM kI sthiti 383. (1) NeraiyANaM bhaMte ! kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? go0 ! jahanneNaM dasavAsasahassAiM ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAI / Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 anuyogadvArasUtra [383-1 pra.] bhagavan ! nairayika jIvoM kI sthiti (Ayu) kitane kAla kI kahI gaI hai ? [ 383 - 1 u.] gautama ! sAmAnya rUpa meM (nAraka jIvoM kI sthiti) jaghanya dasa hajAra varSa kI aura utkRSTa tetIsa sAgaropama kI kahI hai| vivecana -- sUtra meM sAmAnya rUpa meM nairayika jIvoM kI sthiti batAI hai kintu ratnaprabhA Adi nAma vAlI narakapRthviyAM sAta haiN| ata: aba pRthak-pRthak pRthvI ke nArakoM kI sthiti kA nirUpaNa karate haiN| (2) rayaNappabhApuDhaviNeraiyANaM bhaMte ! kevatiyaM kAlaM ThitI paM0 ? go0 ! jahanneNaM dasavAsasahassAiM ukkoseNaM ekkaM sAgarovamaM, apajjattagarayaNappabhApuDhaviNeraDyANaM bhaMte ! kevatikAlaM ThitI paM0 ? go0 ! jahantreNaM aMtomuhuttaM ukko0 aMto0, pajjattaga jAva jaha0 dasavAsasahassAiM aMtomuhuttUNAI, ukkoseNaM sAgarovamaM aMtomuhuttUNaM / [383-2 pra.] bhagavan ! ratnaprabhApRthvI ke nArakoM kI sthiti kitane kAla kI pratipAdana kI gaI hai ? [383-2 u.] gautama ! jaghanya dasa hajAra varSa aura utkRSTa eka sAgaropama kI hotI hai| [pra.] bhagavan ! ratnaprabhApRthvI ke aparyAptaka nArakoM kI sthiti kitane kAla kI hai ? [u.] gautama ! inakI jaghanya sthiti antarmuhUrta pramANa aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hotI hai / [pra.] bhagavan ! ratnaprabhApRthvI ke paryAptaka nArakoM kI sthiti kitane kAla kI kahI hai ? [u.] gautama ! jaghanya antarmuhUrta nyUna dasa hajAra varSa kI aura utkRSTa antarmuhUrta nyUna eka sAgaropama kI hotI hai| (3) sakkarapabhApuDhaviNeraiyANaM bhaMte ! kevatikAlaM ThitI paM0 ? go0 ! jahanneNaM sAgarovamaM ukkoseNaM tiNi sAgarovamAI / [383-3 pra.] bhagavan ! zarkarAprabhApRthvI ke nArakoM kI sthiti kitanI hai ? [ 383-3 u.] gautama ! (sAmAnya rUpa meM) zarkarAprabhApRthvI ke nArakoM kI jaghanya sthiti eka sAgaropama aura tIna sAgaropama pramANa kahI gaI hai| utkRSTa (4) evaM sesapahAsu vi pucchA bhANiyavvA - vAluyapabhApuDhaviNeraiyANaM jaha0 tiNNi sAgarovamAiM, ukkoseNaM satta sAgarovamAiM / paMkapabhApuDhavineraiyANaM jaha0 satta sAgarovamAI, ukkoseNaM dasa sAgarovamAI / dhUmappabhApuDhavineraiyANaM jaha0 dasa sAgarovamAI, ukkoseNaM sattarasa sAgarovamAI / tamapuDhavineraiyANaM bhaMte ! kevatikAlaM ThitI pannattA ? go0 ! jahaneNaM sattarasa sAgarovamAI, ukkoseNaM bAvIsaM sAgarovamAI / tamatamApuDhavineraiyANaM bhaMte ! kevatikAlaM ThitI pannattA ? go0 ! jahantreNaM bAvIsaM sAgarovamAI, ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAiM / [383-4] isI prakAra ke prazna zeSa pRthviyoM ke viSaya meM bhI pUchanA caahie| jinake uttara kramaza: isa Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa 285 prakAra haiM bAlukAprabhA nAmaka tIsarI pRthvI ke nairayikoM kI jaghanya sthiti tIna sAgaropama kI aura utkRSTa sthiti sAta sAgaropama kI hai| (caturtha) paMkaprabhA pRthvI ke nArakoM kI jaghanya sthiti sAta sAgaropama aura utkRSTa sthiti dasa sAgaropama kI kahI hai| dhUmaprabhA (nAmaka paMcama) pRthvI ke nArakoM kI jaghanya sthiti dasa sAgaropama aura utkRSTa sthiti satraha sAgaropama pramANa jAnanA caahie| [pra.] bhagavan ! tamaHprabhA pRthvI ke nArakoM kI sthiti kitane kAla kI hai ? [u.] gautama ! tama:prabhA nAmaka SaSTha pRthvI ke nArakoM kI jaghanya sthiti satraha sAgaropama aura utkRSTa sthiti bAIsa sAgaropama kI hotI hai| [pra.] bhagavan ! tamastamaHprabhA pRthvI ke nArakoM kI Ayu-sthiti kitane kAla kI batAI hai ? [u.] AyuSman ! tamastamaHprabhA (nAmaka saptama) pRthvI ke nairayikoM kI jaghanya sthiti bAIsa sAgaropama pramANa aura utkRSTa sthiti tetIsa sAgaropama kI hai| vivecana-- prastuta sUtra meM narakagati ke jIvoM kI sAmAnya evaM pratyeka bhUmi ke nArakoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti kA pramANa batalAyA hai| jIva ko jo nArakAdi bhavoM meM roka kara rakhatI hai, use sthiti kahate haiM / karmapudgaloM kA baMdhakAla se lekara nirjaraNakAla taka AtmA meM avasthAna rahane ke kAla kA bodha karane ke lie bhI karmazAstra meM sthiti zabda kA prayoga hotA hai lekina yahAM Ayukarma ke niSekoM kA anubhavana--bhogane ke artha meM sthiti zabda prayukta huA hai| isalie jaba taka vivakSita bhava kA Ayukarma udayAvasthA meM rahatA hai, taba taka jIva usa paryAya meM rahatA hai| vivakSita paryAya meM Ayukarma ke sadbhAva taka rahanA isI kA nAma jIvita yA jIvana hai aura yahAM isa jIvana ke artha meM sthiti zabda rUDha hai| isIlie nArakoM kI dasa hajAra varSa Adi kI jo sthiti kahI hai, usakA tAtparya yaha hai ki jIva itane kAla taka vivakSita nAraka avasthA meM rhegaa| jJAnAvaraNa Adi anya karmoM kI sthiti kI taraha Ayukarma kI sthiti ke bhI do prakAra haiM-1. karmarUpatAvasthAnalakSaNA aura 2. anubhvyogyaa| ___ sAtoM narakapRthviyoM ke nArakoM kI utkRSTa aura jaghanya sthiti darzaka saMgrahaNI gAthAeM isa prakAra haiM sAgarameyaM tiya satta dasa ya sattarasa taha ya bAvIsA / tetIsaM jAva ThiI sattasu vi kameNa puDhavIsu // jA paDhamAe jeTThA sA bIyAe kaNiTThiyA bhaNiyA / / prathama narakapRthvI se lekara saptama pRthvI taka anukrama se eka, tIna, sAta, dasa, satraha, bAIsa aura tetIsa sAgaropama kI utkRSTa sthiti hai tathA jo pUrva pRthvI kI utkRSTa sthiti hai, vaha usakI uttaravartI pRthvI kI jaghanya sthiti jAnanA caahie| yadyapi karmapudgalAnAM baMdhakAlAdArabhyanirjaraNakAlaM yAvatsAmAnyenAvasthitiH karmazAstreSu sthitiH pratItA, tathA'pyAyuHkarmapudgalAnubhavanameva jIvitaM ruuddhm|| --anuyogadvAraTIkA, patra 184 2. Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 anuyogadvArasUtra bhogabhUmija manuSya aura tiryaMca tathA deva aura nAraka apanI-apanI Ayu ke chaha mAsa zeSa rahane para parabhava kI Ayu bAMdhate haiM tathA karmabhUmija manuSyoM aura tiryaMcoM ke prAyaH apanI Ayu ke tribhAga meM parabhava kI Ayu kA baMdha hotA hai| isa prakAra se Ayukarma ke baMdha kI vizeSa sthiti hone ke kAraNa evaM baMdha kI anizcitatA ke kAraNa Ayukarma kI sthiti meM usakA abAdhAkAla sammilita nahIM kiyA jAtA hai, jisase usakI karmarUpatAvasthAnalakSaNA sthiti kA nizcita pramANa batAyA jA sake, isIlie usakI jo bhI sthiti kahI jAtI hai vaha zuddha sthiti (bhujyamAna sthiti) hotI hai| usameM abAdhAkAla sammilita nahIM rahatA hai| ataeva yahAM jo nAraka jIvoM kI AyurUpa sthiti kahI gaI hai tathA Age ke sUtroM meM tiryaMca Adi jIvoM kI sthiti kahI jAegI, vaha anubhavayogyAbhujyamAna Ayu kI apekSA kahI jAnanA caahie| __ aparyApta avasthA kI Ayusthiti kA kAla sarvatra antarmuhUrta hI hai| sAmAnya sthiti meM se aparyApta kAla ko kama kara dene para jo sthiti zeSa rahatI hai, vaha paryAptakoM kI sthiti jAnanA caahie| deva, nAraka aura asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle manuSya, tiryaMca karaNa kI apekSA hI aparyAptaka mAne gaye haiM, labdhi kI apekSA nhiiN| labdhi kI apekSA to ye saba paryAptaka hI hote haiN| inake atirikta zeSa jIva labdhi se paryAptaka aura aparyAptaka donoM prakAra ke hote haiN| ___ yahAM nArakoM kI bhavadhAraNIya sthiti kA mAna nirUpita kiyA gayA hai| aba bhavanapati devoM kI sthiti kA kathana kiyA jAtA haibhavanapati devoM kI sthiti 384. (1) asurakumArANaM bhaMte ! devANaM kevatikAlaM ThitI pa0 ? go0! jahanneNaM dasavAsasahassAiM, ukkoseNaM sAtiregaM sAgarovamaM / asurakumArINaM bhaMte ! devINaM kevatikAlaM ThitI pa0 ? go0 ! jahanneNaM dasavAsasahassAiM, ukkoseNaM addhapaMcamAiM paliovamAiM / [384-1 pra.] bhagavan ! asurakumAra devoM kI kitane kAla kI sthiti pratipAdana kI gaI hai ? [384-1 u.] gautama ! jaghanya dasa hajAra varSa aura utkRSTa kucha adhika eka sAgaropama pramANa hai| [pra.] bhagavan ! asurakumAra deviyoM kI sthiti kitane kAla kI kahI hai ? [u.] gautama ! jaghanya sthiti dasa hajAra varSa aura utkRSTa sADhe cAra palyopama kI kahI hai| (2) nAgakumArANaM jAva go0 ! jahanneNaM dasavAsasahassAiM, ukkoseNaM desUNAI doNNi pliovmaaiN| nAgakumArINaM jAva go0 ! jahanneNaM dasavAsasahassaiM, ukkoseNaM desUNaM paliovamaM / (3) evaM jahA NAgakumArANaM devANaM devINa ya tahA jAva thaNiyakumArANaM devANaM devINa ya bhANiyavvaM / [384-2, 3 pra.] bhagavan ! nAgakumAra devoM kI sthiti kitanI hai ? Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa 287 [384-2, 3 u.] gautama ! jaghanya dasa hajAra varSa kI aura utkRSTa dezona do palyopama kI hai| [pra.] bhagavan ! nAgakumAra deviyoM kI sthiti kitane kAla pramANa hai ? [u.] gautama ! jaghanya dasa hajAra varSa aura utkRSTa dezona eka palyopama kI hotI hai evaM jitanI nAgakumAra deva, deviyoM kI sthiti kahI gaI hai, utanI hI zeSa--suparNakumAra se stanitakumAra taka ke devoM aura deviyoM kI sthiti jAnanA caahie| vivecana- uparyukta praznottaroM meM cAra devanikAyoM meM se pahale bhavanapati devanikAya ke asurakumAra Adi stanitakumAra paryanta sabhI dasa bhedoM ke deva aura deviyoM kI Ayusthiti kA pramANa batalAyA hai| ina sabhI devoM aura deviyoM kI sAmAnya se jaghanya sthiti dasa hajAra varSa hai kintu utkRSTa sthiti meM antara hai, jo mUla pATha se spaSTa hai| paMca sthAvaroM kI sthiti 385. (1) puDhavIkAiyANaM bhaMte ! kevatikAlaM. ThitI pannattA ? go0 ! jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM bAvIsaM vAsasahassA / suhamapuDhavikAiyANaM ohiyANaM apajattayANaM pajjattayANa ya tiNha vi pucchA / go0 ! jaha0 aMtomuhattaM ukkoseNaM vi aMtomuhattaM / bAdarapuDhavikAiyANaM pucchA / go0 ! jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM bAvIsaM vAsasahassAI / apajattayabAdarapuDhavikAiyANaM pucchA / go0 ! jahaNaNeNa vi aMtomuhattaM ukkoseNa vi aMtomuhuttaM, pajjattayabAdarapuDhavikAiyANaM jAva go0 ! jaha0 aMtomuhattaM ukkoseNaM bAvIsaM vAsasahassAiM aMtomuhuttUNAI / [385-1 pra.] bhagavan ! pRthvIkAyika jIvoM kI sthiti kitane kAla taka hotI hai ? [385-1 u.] gautama ! (pRthvIkAyika jIvoM kI) jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa bAIsa hajAra varSa kI hotI hai| [pra.] bhagavan ! sAmAnya sUkSma pRthvIkAyika jIvoM kI tathA sUkSma pRthvIkAyika aparyApta aura paryAptoM kI sthiti kitanI hai ? [u.] gautama ! ina tInoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta kI hai| [pra.] bhagavan ! bAdara pRthvIkAyika jIvoM kI sthiti ke lie pRcchA hai ? [u.] gautama ! jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa sthiti bAIsa hajAra varSa kI hotI hai| [pra.] bhagavan ! aparyApta bAdara pRthvIkAyika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI hotI hai ? [u.] gautama ! (aparyApta bAdara pRthvIkAyika jIvoM kI) jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta kI hotI hai tathA paryApta bAdara pRthvIkAyika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa antarmuhUrta nyUna bAIsa hajAra varSa kI hai| (2) evaM sesakAiyANaM pi pucchAvayaNaM bhANiyavvaM--AukAiyANaM jAva go0 ! jaha0 Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 anuyogadvArasUtra aMtomuhattaM ukkoseNaM sattavAsasahassAI / suhumaAukAiyANaM ohiyANaM apajattayANaM tiNha vi jahaNNeNa vi aMtomuhuttaM ukkoseNa vi aMtomuhattaM / bAdaraAukAiyANaM jAva go0 ! jahA ohiyANaM / apajattayabAdaraAukAiyANaM jAva go0 ! jaha0 aMtomuhattaM ukkoseNa vi aMtomuhattaM / pajattayabAdaraAu0 jAva go0 / jaha0 aMtomuhattaM ukkoseNaM sattavAsasahassAI aMtomuhuttUNAI / [385-2] isI prakAra se zeSa kAyikoM (apkAyika se vanaspatikAyika paryanta) jIvoM kI sthiti ke viSaya meM bhI prazna kahanA caahie| arthAt jisa prakAra pRthvIkAyika jIvoM kI sthiti jAnane ke lie prazna kiye haiM, usI prakAra se zeSa kAyika jIvoM ke viSaya meM prazna karanA caahie| uttara isa prakAra hai gautama ! apkAyika jIvoM kI audhika jaghanya sthiti antarmuhUrta aura utkRSTa sthiti sAta hajAra varSa kI hai| sAmAnya rUpa meM sUkSma apkAyika tathA aparyApta aura paryApta apkAyika jIvoM kI jaghanya evaM utkRSTa sthiti antarmuhUrta pramANa hai| gautama ! bAdara apkAyika jIvoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti sAmAnya apkAyika jIvoM ke tulya jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa sAta hajAra varSa hai| gautama ! aparyApta bAdara apkAyika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa bhI antarmuhUrta pramANa hai| __ gautama ! paryAptaka bAdara apkAyika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta nyUna sAta hajAra varSa kI hai| (3) teukAiyANaM bhaMte ! jAva go0 ! jaha0 aMtomuhattaM ukkoseNaM tiNNi rAiMdiyAiM / suhumateukAiyANaM ohiyANaM apajjattayANaM pajattayANa ya tiNha vi jaha0 aMto0 ukko0 aMto0 / bAdarateukAiyANaM bhaMte ! jAva go0 ! jaha0 aMtomuhuttaM ukkoseNaM tiNNi rAiMdiyAI / apajattayabAyarateukAiyANaM jAva go0 ! jaha0 aMto0 ukkoseNaM aMto0 / pajjattayabAyarateukAiyANaM jAva go0 ! jaha0 aMto0 ukkoseNaM tiNNi rAiMdiyAI aNtomuhuttuunnaaii| [385-3 pra.] bhagavan ! (sAmAnya rUpa meM) tejaskAyika jIvoM kI kitanI sthiti kahI gaI hai ? [385-3 u.] AyuSman ! sAmAnya tejaskAyika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa tIna rAta-dina kI batAI hai| audhika sUkSma tejaskAyika aura paryApta, aparyApta sUkSma tejaskAyika kI jaghanya sthiti bhI antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa sthiti bhI antarmuhUrta kI hai| Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa 289 [pra.] bhagavan ! bAdara tejaskAyika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI hai ? [u.] gautama ! bAdara tejaskAyika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa sthiti tIna rAtri-dina kI hotI hai| __ [pra.] bhagavan ! aparyApta bAdara tejaskAyika jIvoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti kA kAlapramANa kitanA [u.] gautama ! unakI jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta pramANa hai| [pra.] bhagavan ! paryApta bAdara tejaskAyika jIvoM kI sthiti kitanI hotI hai ? [u.] gautama ! paryApta bAdara tejaskAyika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa antarmuhUrta nyUna tIna rAtri-dina kI hotI hai| (4) vAukAiyANaM jAva go0 ! jaha0 aMto0 ukko0 tiNNi vAsasahassAI / suhumavAukAiyANaM ohiyANaM apajattayANaM pajjattayANa ya tiNha vi jaha0 aMto0 ukko0 aMtomuhattaM / bAdaravAukAiyANaM jAva go0 ! jaha0 aMtomuhattaM ukkoseNaM tiNNi vAsasahassAI / apajattayabAdaravAukAiyANaM jAva go0 ! jaha0 aMtomuhattaM ukkoseNa vi aMtomuhattaM / pajattayabAdaravAukAiyANaM jAva go0 ! jaha0 aMtomuhuttaM ukkoseNaM tiNi vAsasahassAiM aNtomuhuttuunnaaii| [385-4 pra.] bhagavan ! vAyukAyika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI hotI hai ? [385-4 u.] gautama ! vAyukAyika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa tIna hajAra varSa kI hotI hai| kintu sAmAnya rUpa meM sUkSma vAyukAyika jIvoM kI tathA usake aparyApta aura paryApta bhedoM kI jaghanya. aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta pramANa hotI hai| gautama ! bAdara vAyukAyika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa sthiti tIna hajAra varSa kI hotI hai| aparyAptaka bAdara vAyukAyika jIvoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti kA pramANa antarmuhUrta hai| aura gautama ! paryAptaka bAdara vAyukAyika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa antarmuhUrta nyUna tIna hajAra varSa kI hai| (5) vaNassaikAiyANaM jAva go0 ! jaha0 aMto0 ukko0 dasavAsasahassAiM / suhumANaM ohiyANaM apajattayANaM pajattayANa ya tiNhi vi jaha0 aMto0 ukkoseNaM aMtomuhuttaM / - bAdaravaNassaikAiyANaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThitI pannattA ? go0 ! jaha0 aMto0 ukko0 dasa vAsasahassAiM, apajjattayANaM jAva go0 ! jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNa vi aMtomuhattaM / pajjattayabAdaravaNassaikAiyANaM jAva go0 ! jaha0 aMto0 ukko0 dasavAsasahassAiM aNtomuttuunnaaii| Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 anuyogadvArasUtra [385-5 pra.] bhagavan ! vanaspatikAyika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI hai ? .... [385-5 u.] gautama ! sAmAnya rUpa se vanaspatikAyika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa sthiti dasa hajAH varSa kI hotI hai| ___sAmAnya sUkSma vanaspatikAyika tathA unake aparyAptaka aura paryAptaka bhedoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta kI hai| [pra.] bhagavan ! bAdara vanaspatakAyika jIvoM kI kitanI sthiti batAI hai ? [u.] gautama ! bAdara vanaspatikAyika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa sthiti dasa hajAra varSa kI kahI hai yAvat gautama ! aparyAptakoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta kI hotI hai| kintu gautama ! paryAptaka bAdara vanaspatikAyika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI utkRSTa antarmuhUrta nyUna dasa hajAra varSa kI jAnanA caahie| vivecana- uparyukta praznottaroM meM pahale to sAmAnya se pRthvIkAyika Adi pAMca sthAvaroM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti kA pramANa batAyA hai| kintu pRthvIkAyika Adi ye pAMcoM sthAvara sUkSma aura bAdara ke bheda se do-do prakAra ke haiM aura ye pratyeka bheda bhI aparyAptaka evaM paryAptaka ina do avasthAoM vAle hote haiN| ukta bhedoM meM se pAMcoM sUkSma sthAvaroM kI audhika, paryApta aura aparyApta bhedoM tathA bAdara aparyAptakoM kI jaghanya evaM utkRSTa sthiti antarmuhUrta kI hai, lekina paryApta bAdaroM kI unake aparyAptakAla kI sthiti kama karake zeSa sthiti isa prakAra jAnanA cAhienAma jaghanya sthiti utkRSTa sthiti antarmuhUrta bAIsa hajAra varSa (anta0 nyUna) antarmuhUrta sAta hajAra varSa (anta0 nyUna) teja antarmuhUrta tIna dina-rAta (anta0 nyUna) vAyu antarmuhUrta tIna hajAra varSa (anta0 nyUna) vanaspati antarmuhUrta dasa hajAra varSa (anta0 nyUna) sUkSna aura bAdara aparyAptaka Adi kI sAmAnya se tathA jaghanya aura utkRSTa evaM inhIM ke paryAptaka bheda kI jaghanya sthiti ThIka-ThIka parimANa kSudrabhava rUpa antarmuhUrta pramANa hai| isakA kAraNa yaha hai ki antarmuhUrta ke bahuta bheda haiM aura nigodiyA jIva ke bhava kI Ayu ko kSudrabhava kahate haiN| kyoMki saba bhavoM kI apekSA usakI sthiti ati alpa hotI hai| itanI sthiti manuSya tiryaMcoM meM saMbhava hone se manuSya aura tiryaMca kI jaghanya sthiti kA ThIkaThIka pramANa kSudrabhava rUpa antarmuhUrta jAnanA caahie| vikalendriyoM kI sthiti 386. (1) beiMdiyANaM jAva go0 jaha0 aMto0 ukkoseNaM bArasa sNvcchraanni| apajattaya jAva gotamA ! jaha0 aMto0 ukkoseNaM aMtomuhattaM / pajjattayANaM jAva gotamA ! jaha0 aMto0 ukkoseNaM bArasa saMvaccharANi aMtomuhattUNAI / pRthvI apa aMtomuhattaM / sAmasunUNAI / Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa 291 [386-1 pra.] bhagavan ! dvIndriya jIvoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [386-1 u.] gautama ! unakI jaghanya sthiti antarmuhUrta aura utkRSTa sthiti bAraha varSa kI hai| aparyAptaka dvIndriya jIvoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta pramANa hai| paryAptaka dvIndriya jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta aura utkRSTa sthiti antarmuhUrtanyUna bAraha varSa kI hai| (2) teiMdiyANaM jAva go0 ! jahanneNaM aMto0 ukko0 ekUNapaNNAsaM rAiMdiyAiM / apajjattaya jAva gotamA ! jaha0 aMto0 ukkoseNaM aMto0 / pajjattaya jAva go0 ! jaha0 aMto0 ukkoseNaM ekUNapaNNAsaM rAiMdiyAiM aMtomuhuttUNAI / [386-2 pra.] bhagavan ! trIndriya jIvoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [386-2 u.] gautama ! jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa unapacAsa (49) dina-rAtri kI hotI hai| aparyAptaka trIndriya jIvoM kI sthiti jaghanya bhI aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai| paryAptaka trIndriya jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta nyUna unapacAsa dina-rAtri kI hotI hai| [3] cauridiyANaM jAva go0 ! jaha0 aMto0 ukko0 chammAsA / apajattaya jAva go0 ! jaha0 aMtomuhuttaM ukko0 aMto0 / pajattayANaM jAva go0 ! jaha0 aMto0 ukkoseNaM chammAsA aMtomuhuttUNA / [386-3 pra.] bhagavan ! caturindriya jIvoM kI sthiti kitane kAla kI kahI hai ? [386-3 u.] gautama ! caturindriya jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta aura utkRSTa chaha mAsa kI hotI hai| aparyAptaka caturindriya jIvoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta kI hotI hai| paryAptaka caturindriya jIvoM kI sthiti jaghanya antarmuhUrta pramANa aura utkRSTa antarmuhUrta nyUna chaha mAsa kI hotI hai| vivecana- Upara audhika rUpa meM vikalendriyatrika dvIndriya, trIndriya, caturindriya jIvoM kI aura unake paryApta, aparyApta bhedoM kI apekSA jaghanya aura utkRSTa sthiti kA pramANa batalAyA hai| sAmAnya se tathA aparyApta jIvoM kI jaghanya sthiti to antarmuhUrta pramANa hI hotI hai kintu paryApta jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta pramANa hai aura utkRSTa sthiti aparyApta avasthAbhAvI antarmuhUrta pramANa sthiti ko kama karake zeSa jAnanA cAhie, jisakA darzaka prArUpa isa prakAra hainAma jaghanya sthiti utkRSTa sthiti dvIndriya antarmuhUrta bAraha varSa (anta. nyUna) trIndriya antarmuhUrta unapacAsa dina (anta. nyUna) caturindriya antarmuhUrta chaha mAsa (anta. nyUna) Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 anuyogadvArasUtra paMcendriyatiryaMcoM kI sthiti 387. (1) paMceMdiyatirikkhajoNiyANaM jAva go0 ! jaha0 aMto0 ukko0 tiNNi paliovamAI / [387-1 pra.] bhagavan ! paMcendriya tiryaMcayonika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI batAI hai ? [387-1 u.] gautama ! jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa tIna palyopama kI hotI hai| vivecana-- ukta praznottara meM sAmAnya se tiryaMca paMcendriya jIvoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti kA nirdeza kiyA hai, lekina jalacara, sthalacara aura khecara ke bheda se paMcendriya tiryaMcayonika jIva tIna prakAra ke haiM aura ye tInoM prakAra bhI pratyeka sammUchima tathA garbhaja ke bheda se do-do prakAra ke haiN| ataeva aba ina pratyeka kI sthiti kA pRthak-pRthak kathana karate haiMjalacara paMcendriyatiryaMcoM kI sthiti (2) jalacarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM jAva go0 ! jaha0 aMto0 ukkoseNaM puvvakoDI / sammucchimajalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM jAva goyamA ! jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM .. puvvkoddii| apajattayasammucchimajalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM jAva goyamA ! jaha0 aMto0 ukkoseNaM aMto0 / . pajattayasammacchimajalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM jAva go0 ! jaha0 aMto0 ukkoseNaM puvvakoDI aMtomuhuttUNA / ___ gabbhavakkaMtiyajalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM jAva go0 ! jaha0 aMtomuhattaM ukkoseNaM puvkoddii| ___ apajattayagabbhavakkaMtiyajalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM jAva go0 ! jaha0 aMto0 ukko0 aMto0 / pajattayagabbhavakkaMtiyajalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM jAva goyamA ! jaha0 aMto0 ukko0 puvvakoDI aMtomuhuttUNA / [387-2 pra.] bhagavan ! jalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI sthiti kitanI kahI gaI hai ? * [387-2 u.] gautama ! unakI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa sthiti pUrvakoTi varSa pramANa kI hotI hai tathA sammUchimajalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIva kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa pUrvakoTi varSa kI hotI hai| aparyAptaka sammUchimajalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta kI hai| paryAptaka sammUchimajalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta pramANa aura utkRSTa Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa 293 sthiti antarmuhUrtanyUna pUrvakoTi varSa pramANa jAnanA caahie| sAmAnya se garbhavyutkrAntikajalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa pUrvakoTi varSa jitanI hai| aparyAptaka garbhavyutkrAntika jalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya sthiti bhI antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa sthiti bhI antarmuhUrta kI hai| paryAptaka garbhavyutkrAntika jalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta kama pUrvakoTi varSa kI hai| vivecana- yahAM jalacarapaMcendriyatiryaMca jIvoM kI sthiti kA varNana kiyA hai| pAnI ke aMdara rahane vAle jIvoM ko jalacara kahate haiN| ye do prakAra ke haiM--sammUcchima aura grbhj| dizA-vidizA Adi se idhara-udhara se zarIrayogya pudgaloM kA grahaNa hokara zarIrAkAra rUpa pariNata ho jAne ko sammUchima janma aura strI ke udara meM zukrazoNita ke paraspara garaNa arthAt mizraNa ko garbha kahate haiN| isa garbha se utpanna hone vAle jIva garbhaja kahalAte haiN| yaha janmabheda manuSya aura paMcendriya tiryaMcagati ke jIvoM meM pAyA jAtA hai| inameM koI paryAptaka hote haiM aura koI apryaaptk| isIlie tiryaMca paMcendriya ke bheda jalacara jIvoM kI sthiti sammUchima aura garbhaja tathA ina donoM ke paryAptaka aura aparyAptaka bhedoM kI apekSA pRthak-pRthak batalAI hai| __pUrva kA pramANa pahale batAyA jA cukA hai ki caurAsI lAkha varSa ko eka pUrvAMga kahate haiM aura caurAsI lAkha pUrvAMga kA eka pUrva kahalAtA hai| aMkoM meM jisakI gaNanA kA pramANa 70560000000000 varSa hotA hai| isa prakAra ke varSa pramANa vAle eka pUrva ke hisAba se karor3a pUrva kI utkRSTa sthiti jalacarapaMcendriyatiryaMca jIvoM kI hotI hai| catuSpada, uraparisarpa aura bhujaparisarpa ke bheda se sthalacara tIna prakAra ke haiN| krama se unakI sthiti isa prakAra sthalacara paMcendriyatiryaMcoM kI sthiti (3) cauppayathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM bhaMte ! kevatikAlaM ThitI pannatA ? go0 ! jaha0 aMto0 ukko0 tiNNi paliovamAiM / sammucchimacauppayathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM jAva go0 ! jaha0 aMto0 ukko0 caurAsItivAsasahassADaM / apajattayasammucchimacauppayathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM jAva go0 ! jahanneNaM aMto0 ukko0 aMto0 / ___pajattayasammucchimacauppayathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM jAva go0 ! jaha0 aMto0 ukko0 caurAsItivAsasahassAI aMtomuhuttUNAI / gabbhavakkaMtiyacauppayathalayara0 jAva go0 ! jaha0 aMto0 ukko0 tiNNi paliovamAiM / 1. puvvassa hu parimANaM sattari khala koDidasasahassAI / chappaNNaM ca sahassA boddhavvA vAsakoDINaM // --sarvArthasiddhi pR. 165 se uddhRta Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 anuyogadvArasUtra apajjattayagabbhavakkaMtiyacauppaya0 jAva go0 ! jaha0 aMto0 ukkoseNaM aMtomuhattaM / pajjattayagabbhavakkaMtiyacauppayathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM jAva jaha0 aMto0 ukko0 tiNNi paliovamAiM aNtomuhttuunnaaii| uraparisappathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM bhaMte ! kevatikAlaM ThitI pa0 ? go0 ! jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM puvvakoDI / sammucchimauraparisappa0 jAva go0 ! jaha0 aMto0 ukko0 tevannaM vAsasahassAiM / apajattayasammucchimauraparisappa0 jAva go0 ! jaha0 aMto0 ukkoseNaM aMto0 / pajattayasammucchimauraparisappa0 jAva go0 ! jaha0 aMto0 ukko0 tevaNNaM vAsasahassAiM aNtomuttuunnaaii| gabbhavakkaMtiyauraparisappathalayara0 jAva go0 ! jaha0 aMto0 ukkoseNaM puvvakoDI / apajattayagabbhavakkaMtiyauraparisappa0 jAva gotamA ! jaha0 aMto0 ukko0 aMto0 / pajattayagabbhavakkaMtiyauraparisappathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM jAva go0 ! jaha0 aMto0 ukko0 puvvakoDI aMtomuhattUNA / bhuyaparisappathalayara0 jAva go0 ! jaha0 aMto0 ukkoseNaM puvvakoDI / sammucchimabhuyaparisappa0 jAva go0 ! jaha0 aMto0 ukkoseNaM bAyAlIsaM vAsasahassAiM / apajattayasammucchimabhuyaparisappathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM jAva go0 ! jaha0 aMto0 ukko0 aNto0| pajjattayasammucchimabhuyaparisappathalayarapaMceMdiya0 jAva go0 ! jaha0 aMto0 ukko0 bAyAlIsaM vAsasahassAiM aMtomuhuttUNAI / gabbhavakkaMtiyabhuyaparisappathalayarapaMceMdiyANaM jAva go0 ! jaha0 aMto0 ukko0 puvvakoDI / apajattayagabbhavakkaMtiyabhuyaparisappathalayara0 jAva go0 ! jaha0 aMto0 ukko0 aMtomuhattaM / pajattayagabbhavakkaM tiyabhuyaparisappathalayara0 jAva go0 ! jaha0 aMto0 ukkoseNaM puvvakoDI aMtomuhuttUNA / [387-3 pra.] bhagavan ! catuSpadasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI hotI hai ? [387-3 u.] gautama ! sAmAnya rUpa meM jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa sthiti tIna palyopama kI hotI hai| gautama ! sammUchimacatuSpadasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa sthiti caurAsI hajAra varSa kI hai| aparyAptaka sammUchima catuSpadasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta pramANa jAnanA caahie| tathA paryAptaka sammUchimacatuSpadasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta aura utkRSTa . Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa antarmuhUrta hIna caurAsI hajAra varSa kI jAnanA cAhie / garbhavyutkrAntikacatuSpadasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa 295 tIna palyopama kI hai / aparyAptaka garbhavyutkrAntikacatuSpadasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta kI hotI hai| paryAptaka garbhajacatuSpadasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa antarmuhUrta hIna tIna palyopama kI jAnanA cAhie / [pra.] bhagavan ! uraparisarpasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI sthiti kitanI hai ? [u.] gautama ! sAmAnya rUpa meM uraparisarpasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa karor3a pUrva varSa kI hai| [pra.] bhagavan ! sammUcchimauraparisarpasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI sthiti kitanI kAla kI kahI hai ? [u.] gautama ! unakI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa sthiti trepana hajAra varSa kI hai| aparyAptaka sammUcchimauraparisarpasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya tathA utkRSTa sthiti antarmuhUrta kI hai| paryApta sammUcchimauraparisarpasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta nyUna trepana hajAra varSa kI hai / tathA [pra.] bhagavan ! garbhajauraparisarpasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI hai ? [u.] gautama ! garbhajauraparisarpasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa sthiti koTi pUrva varSa kI hai| gautama ! aparyAptaka garbhavyutkrAntikauraparisarpasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta kI kahI gaI hai| paryAptaka garbhajauraparisarpasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta nyUna pUrvakoTi varSa kI hai| [pra.] bhagavan ! bhujaparisarpasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI hai ? [u.] gautama ! sAmAnya se to bhujaparisarpasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta aura utkRSTa sthiti karor3a pUrva varSa kI hai| sammUcchimabhujaparisarpasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa sthiti bayAlIsa hajAra varSa kI hotI hai / tathA-- aparyAptaka sammUcchimabhujaparisarpasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa sthiti bhI antarmuhUrta kI jAnanA caahie| aura-- gautama! paryApta sammUcchimabhujaparisarpasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta nyUna bayAlIsa hajAra varSa kI hotI hai| Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 anuyogadvArasUtra gautama! garbhavyutkrAntikabhujaparisarpasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI audhika jaghanya sthiti antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa karor3a pUrva varSa kI hai| ___aparyAptaka garbhavyutkrAntikabhujaparisarpasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta kI hotI hai| paryAptaka garbhajabhujaparisarpasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta nyUna karor3a pUrva varSa pramANa hai| vivecana-- yahAM paMcendriya tiryaMcayonika ke dUsare bheda sthalacara ke catuSpada uraparisarpa aura bhujaparisarpa ina tIna prakAroM kI prabhedoM sahita jaghanya aura utkRSTa sthiti kA pramANa batalAyA hai| sAmAnya se sabhI kI jaghanya sthiti aura aparyAptakoM kI utkRSTa sthiti antarmuhUrta pramANa hI hai| lekina utkRSTa sthiti ke pramANa meM aMtara hai| jisakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai___gAya, bhaiMsa Adi cAra paira vAle tiryaMca catuSpadapaMcendriyatiryaMca, peTa ke sahAre reMgane vAle-calane vAle sarpa Adi jIva uraparisarpa aura pairoM ke sahAre reMgane vAle nevalA Adi jIva bhujaparisarpa kahalAte haiN| sAmAnya se to paMcendriyatiryaMcayonikoM kI utkRSTa sthiti tIna palyopama hai, jo bhogabhUmijoM kI apekSA samajhanA caahie| sammUchima sthalacarapaMcendriyatiryaMcoM kI utkRSTa sthiti sAmAnya se caurAsI hajAra varSa aura garbhaja catuSpadoM kI tIna palyopama kI hai| paryAptaka sammUchima sthalacaroM kI antarmuhUrta nyUna caurAsI hajAra varSa tathA garbhajoM kI antarmuhUrta nyUna tIna palyopama pramANa hai| kyoMki aparyAptakAla antarmuhUrta se adhika nahIM haiN| isIlie usako kama karane kA saMketa kiyA hai| sthalacarapaMcendriyatiryaMcoM ke dUsare bheda uraparisaoNM kI sAmAnya se utkRSTa sthiti pUrvakoTi varSa pramANa hai| sammUchima kI utkRSTa sthiti trepana hajAra varSa aura garbhaja kI pUrvakoTi varSa hai| kintu paryApta kI apekSA sammUchima kI antarmuhUrtanyUna trepana hajAra varSa aura garbhaja kI antarmuhUrta nyUna pUrvakoTi varSa jAnanA caahie| __ sthalacarapaMcendriyatiryaMcoM ke tIsare bheda bhujaparisoM kI utkRSTa sthiti pUrvakoTi varSa tathA samUcchimoM kI bayAlIsa hajAra varSa aura garbhajoM kI pUrvakoTi varSa hai| paryApta kI apekSA sammUchimoM kI antarmuhUrta nyUna bayAlIsa (42) hajAra varSa tathA garbhajoM kI antarmuhUrta nyUna pUrvakoTi varSa hai| yahAM sAmAnya se tathA pRthak-pRthak bhedoM kI apekSA jo jaghanya aura utkRSTa sthiti kA pramANa batAyA hai, usameM jaghanya se Upara aura utkRSTa kAla se nyUna sabhI sthitiyAM madhyama sthitiyAM kahalAtI haiN| jinake aneka bheda hote haiN| khecarapaMcendriyatiryaMcoM kI sthiti (4) khahayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM bhaMte ! kevatikAlaM ThitI pannatA ? go0 ! jaha0 aMto0 ukko0 paliovamassa asaMkhejaibhAgaM / * sammucchimakhahayara0 jAva go0 ! jaha0 aMto0 ukko0 bAvattari vAsasahassAiM / apajattayasammucchimakhahayara0 jAva go0 ! jaha0 aMto0 ukkoseNaM aMto0 / Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa 297 pajattagasammucchimakhahayara0 jAva gotamA ! jaha0 aMto0 ukkoseNaM bAMvattari vAsasahassAiM aMtomuhuttUNAI / gabbhavakkaMtiyakhahayarapaMceMdiyatirikkha0 jAva go0 ! jaha0 aMto0 ukko0 paliovamassa asaMkhejaibhAgaM / apajjattayagabbhavakkaMtiyakhahayara0 jAva go0 ! jaha0 aMtomuhattaM ukkoseNaM aMtomuhattaM / pajattayagabbhavakkaMtiyakhahayarapaMceMdiyatirikkha0 jAva goyamA ! jaha0 aMto0 ukkoseNaM paliovamassa asaMkhejaibhAgaM aMtomuhuttUNaM / [387-4 pra.] bhagavan ! khecarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI hotI hai ? [387-4 u.] gautama ! sAmAnya se khecarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hotI hai| sammUchima khecarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI audhika sthiti jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa bahattara hajAra varSa kI hai| aparyAptaka sammUcchima khecarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI sthiti jaghanya se bhI antarmuhUrta kI aura utkRSTa se bhI antarmuhUrta kI hai| - paryAptaka sammUchima khecarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta nyUna bahattara hajAra varSa kI jAnanA caahie| ___sAmAnya rUpa meM garbhavyutkrAntikakhecarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai| aparyAptaka garbhaja khecarapaMcendriyatiryaMcayonikoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai| tathA-- paryAptaka garbhajakhecarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta nyUna palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hotI hai| vivecana-- yahAM khecarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI sthiti kA pramANa batalAyA hai| pUrvanirdhArita praNAlI ke anusAra pahale sAmAnya se, phira unake sammUchima aura garbhaja bheda kI apekSA aura phira ina donoM ke bhI aparyAptaka aura paryAptaka prakAroM kI apekSA sthiti kA nirUpaNa kiyA hai| jaghanya sthiti to sarvatra antarmuhUrta pramANa hai lekina utkRSTa sthiti sammUchimoM kI bahattara hajAra varSa aura garbhajoM kI palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai| ___paryAptakoM kI utkRSTa sthiti meM se antarmuhUrta nyUna karane kA kAraNa yaha hai ki samasta saMsArI jIva antarmuhUrta kAla meM yathAyogya apanI-apanI paryAptiyoM ko pUrNa kara paryApta ho jAte haiM / aparyApta avasthA antarmuhUrta se adhika kAla taka nahIM rhtii| saMgrahaNI gAthAyeM (5) ettha etesiM saMgahaNigAhAo bhavaMti / taM jahA Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 anuyogadvArasUtra sammuccha puvakoDI, caurAsItiM bhave sahassAI / tevaNNA bAyAlA, bAvattarimeva pakkhINaM // 111 // gabbhammi puvvakoDI, tiNNi yapaliovamAiM paramAuM / ura-bhuyaga puvvakoDI, paliuvamAsaMkhabhAgo ya // 112 // [387-5] pUrvokta kathana kI saMgrahaNI gAthAyeM isa prakAra haiM sammUchima tiryaMcapaMcendriya jIvoM meM anukrama se jalacaroM kI utkRSTa sthiti pUrvakoTi varSa, sthalacaracatuSpada sammUchimoM kI caurAsI hajAra varSa, uraparisoM kI trepana hajAra varSa, bhujaparisaoNM kI biyAlIsa hajAra varSa aura pakSI (khecaroM) kI bahattara hajAra varSa kI hai| 111 garbhaja paMcendriyatiryaMcoM meM anukrama se jalacaroM kI utkRSTa sthiti pUrvakoTi varSa, sthalacaroM kI tIna palyopama, uraparisaoNM aura bhujaparisaoNM kI pUrvakoTi varSa aura khecaroM kI palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kI hai| 112 vivecanapUrva meM saprabheda paMcendriyatiryaMcayonika kI jaghanya aura utkRSTa sthiti batAI gaI hai| unameM se ina do gAthAoM meM sAmAnya se unhIM kI utkRSTa sthiti kA ullekha kiyA hai| isa paMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI Ayu-sthiti ke kathana ke sAtha tiryaMcagati ke samasta jIvoM kI sthiti kA varNana pUrNa huaa| manuSyoM kI sthiti 388. (1) maNussANaM bhaMte ! kevaikAlaM ThiI pa0 ? go0 ! jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM tiNNi paliovamAI / [388-1 pra.] bhagavan ! manuSyoM kI sthiti kitane kAla kI batAI hai ? [388-1 u.] AyuSman ! jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa tIna palyopama kI kahI hai| (2) sammucchimamaNussANaM jAva go0 ! jaha0 aMto0 ukko0 aMto0 / [388-2] sammUchima manuSyoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta kI hai| (3) gabbhavakkaMtiyamaNussANaM jAva jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM tiNNi paliovamAiM / apajattayagabbhavakkaMtiyamaNussANaM jAva go0 ! jahaM0 aMto0 ukkoseNaM aMto0 / pajjattayagabbhavakkaMtiyamaNussANaM jAva goyamA ! jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM tiNNi paliovamAiM aMtomuhuttUNAI / [388-3] garbhavyutkrAntikamanuSyoM kI sthiti jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa tIna palyopama kI hotI hai| aparyAptaka garbhavyutkrAntikamanuSyoM kI jaghanya sthiti bhI antarmuhUrta kI aura utkRSTa sthiti bhI anrmuhUrta kI hI jAnanA caahie| paryAptaka garbhavyutkrAntikamanuSyoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta nyUna tIna palyopama pramANa hai| Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa 299 vivecana-- sUtra meM manuSyagati ke jIvoM kI Ayusthiti kA jaghanya aura utkRSTa kI apekSA nirUpaNa kiyA hai| jambUdvIpa, dhAtakIkhaMDa aura ardhapuSkaravaradvIpa manuSyakSetra haiN| itane kSetra meM hI manuSyoM kA nivAsa hai| ye dvIpa aneka khaMDoM (bharata Adi kSetroM) meM vibhakta haiN| bharata, airavata tathA devakuru aura uttarakuru ko chor3akara videha kSetra meM kAlaparivartana ke anusAra akarmabhUmi rUpa avasthA bhI hotI hai aura karmabhUmi rUpa bhii| yahAM jo manuSyoM kI utkRSTa sthiti tIna palyopama kI batAI hai vaha uttama bhogabhUmi kSetra devakuru aura uttarakuru kI apekSA jAnanA caahie| ye donoM videhakSetrAntarvartI sthAnavizeSa haiN| yahAM sadaiva uttama bhogabhUmi rUpa sthiti rahatI hai aura kAlApekSayA suSamAsuSamA kAla pravartamAna rahatA hai| vyaMtara devoM kI sthiti . 389. vANamaMtarANaM bhaMte ! devANaM kevatikAlaM ThitI paNNattA / go0 ! jahanneNaM dasavAsasahassAiM ukkoseNaM paliovamaM / vANamaMtarINaM bhaMte ! devINaM kevatikAlaM ThitI paNNattA ? go0 ! jahanneNaM dasavAsasahassAI ukkoseNaM addhapaliovamaM / [389 pra.] bhagavan ! vANavyaMtara devoM kI sthiti kitane kAla kI pratipAdana kI gaI hai ? [389 u.] gautama ! jaghanya sthiti dasa hajAra varSa aura utkRSTa sthiti eka palyopama kI hotI hai| [pra.] bhagavan ! vANavyaMtaroM kI deviyoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [u.] gautama ! unakI jaghanya sthiti dasa hajAra varSa kI aura utkRSTa sthiti ardhapalyopama kI hotI hai| vivecana- uparyukta praznottaroM meM vyaMtara devanikAya ke deva-deviyoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti kA nirUpaNa kiyA hai| vyaMtara devoM aura deviyoM kI jaghanya sthiti to eka samAna dasa hajAra varSa kI hai, kintu utkRSTa sthiti meM antara hai| devoM kI sthiti eka palyopama kintu deviyoM kI ardhapalyopama pramANa hai| jyotiSka devoM kI sthiti 390. (1) jotisiyANaM bhaMte ! devANaM jAva / goyamA ! jaha0 sAtiregaM aTThabhAgapaliovamaM ukkoseNaM paliovamaM vAsasatasahassamabbhahiyaM / joisINaM bhaMte ! devINaM jAva go0 ! jaha0 aTThabhAgapaliovamaM ukkoseNaM addhapaliovamaM paNNAsAe vAsasahassehiM abbhahiyaM / [390-1 pra.] bhagavan ! jyotiSka devoM kI sthiti kitane kAla kI batAI hai ? [390-1 u.] gautama ! jaghanya kucha adhika palyopama ke AThaveM bhAga pramANa aura utkRSTa sthiti eka lAkha varSa adhika palyopama kI hotI hai| [pra.] bhagavan ! jyotiSka deviyoM kI sthiti kitane kAla kI batAI hai ? [u.] gautama ! unakI jaghanya sthiti palyopama kA AThavAM bhAga pramANa aura utkRSTa sthiti pacAsa hajAra varSa adhika ardhapalyopama kI hotI hai| Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 anuyogadvArasUtra (2) caMdavimANANaM bhaMte ! devANaM jAva jahanneNaM caubhAgapaliovamaM ukkoseNaM paliovamaM vAsasatasahassehiM abbhahiyaM / cadaMvimANANaM bhaMte ! devINaM jAva jahanneNaM caubhAgapaliovamaM ukko0 addhapaliovamaM paNNAsAe vAsasahassehiM abbhahiyaM / [390-2 pra.] bhagavan ! caMdravimAnoM ke devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [390-2 u.] gautama ! jaghanya sthiti palyopama kA caturtha bhAga aura utkRSTa sthiti eka lAkha varSa adhika eka palyopama kI hotI hai| [pra.] bhagavan ! caMdravimAnoM kI deviyoM kI sthiti kitane kAla kI pratipAdana kI gaI hai ? [u.] gautama ! jaghanya sthiti palyopama kA caturtha bhAga aura utkRSTa sthiti pacAsa hajAra varSa adhika palyopama kI hotI hai| (3) sUravimANANaM bhaMte ! devANaM jAva jaha0 caubhAgapaliovamaM ukko0 paliovamaM vAsasahassAhiyaM / sUravimANANaM bhaMte ! devINaM jAva jaha0 caubhAgapaliovamaM ukko0 addhapaliovamaM paMcahiM vAsasaehiM adhiyaM / [390-3 pra.] bhagavan ! sUryavimAnoM ke devoM kI sthiti kitane kAla kI batAI hai ? [390-3 u.] gautama ! jaghanya sthiti palyopama kA caturthAMza aura utkRSTa sthiti eka hajAra varSa adhika palyopama kI hotI hai| [pra.] bhagavan ! sUryavimAnoM kI deviyoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [u.] gautama! sUryavimAnoM kI deviyoM kI jaghanya sthiti palyopama kA caturtha bhAga aura utkRSTa sthiti pAMca sau ' varSa adhika ardhapalyopama kI hotI hai| (4) gahavimANANaM bhaMte ! devANaM jAva jahanneNaM caubhAgapaliovamaM ukko0 paliovamaM / gahavimANANaM bhaMte ! devINaM jAva jaha0 caubhAgapaliovamaM ukkoseNaM addhapaliovamaM / [390-4 pra.] bhagavan ! grahavimAnoM ke devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI hai ? [390-4 u.] gauttama ! jaghanya sthiti palyopama kA caturtha bhAga aura utkRSTa sthiti eka palyopama kI hai| [pra.] bhagavan ! grahavimAnoM kI deviyoM kI sthiti kitane kAla kI batAI hai ? [u.] gautama! jaghanya sthiti palyopama kA caturtha bhAga aura utkRSTa sthiti kA pramANa ardhapalyopama kA hai| (5) NakkhattavimANANaM bhaMte ! devANaM jAva goyamA ! jaha0 caubhAgapaliovamaM ukko0 addhapaliovamaM - NakkhattavimANANaM bhaMte ! devINaM jAva go! jahanneNaM caubhAgapaliovamaM ukko0 sAtiregaM caubhAgapaliovamaM / [390-5 pra.] bhagavana ! nakSatravimAnoM ke devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai? Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa 301 [390-5 u.] gautama ! unakI jaghanya sthiti palyopama kA caturtha bhAga aura utkRSTa sthiti ardhapalyopama kI hotI hai| [pra.] bhagavan ! nakSatravimAnoM kI deviyoM kI sthiti kA pramANa kyA hai ? [u.] gautama! unakI jaghanya sthiti palyopama kA caturtha bhAga aura utkRSTa sthiti sAdhika palyopama kA caturtha bhAga pramANa hai| (6) tArAvimANANaM bhaMte ! devANaM jAva go0! jaha0 sAtiregaM aTThabhAgapaliovamaM ukko0 caubhAgapaliovamaM / tArAvimANANaM bhaMte ! devINaM jAva go0 ! jahanneNaM aTThabhAgapaliovamaM ukko0 sAtiregaM aTThabhAgapaliovamaM / [390-6 pra.] bhagavan ! tArAvimAnoM ke devoM kI sthiti kitane kAla kI hai ? [390-6 u.] gautama! kucha adhika palyopama kA aSTamAMza bhAga jaghanya sthiti hai aura utkRSTa sthiti palyopama kA caturtha bhAga hai| [pra.] bhagavan ! tArAvimAnoM kI deviyoM kI sthiti kA kAla kitanA hai ? [u.] gautama ! jaghanya sthiti palyopama kA AThavAM bhAga aura utkRSTa sthiti sAdhika palyopama kA AThavAM bhAga hai| vivecana- uparyullikhita praznottaroM meM jyotiSka devanikAya ke devoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti kA pramANa batalAyA hai| sUrya, caMdra, graha, nakSatra aura tArA ye jyotiSka devoM ke pAMca prakAra haiN| ina pAMcoM ke samudAya ko sAmAnya bhASA meM jyotiSkamaMDala kahate haiN| inakA avasthAna hamAre isa samatala bhUmibhAga se sAta sau nabbe yojana Upara jAkara nau sau yojana taka ke antarAla meM hai| jisakA krama isa prakAra hai--samatala bhUmibhAga se sAta sau nabbe yojana Upara tArAoM ke vimAna haiN| ye saba jyotiSka devoM ke vimAnoM se adhobhAga meM sthita haiN| isase dasa yojana Upara sUryavimAna hai, isase assI yojana Upara candravimAna hai, isase cAra yojana Upara azvanI, bharaNI Adi nakSatroM ke vimAna haiM, inase cAra yojana Upara budhagraha kA, isase tIna yojana Upara zukragraha kA, isase tIna yojana Upara bRhaspatigraha kA, isase tIna yojana Upara maMgalagraha kA aura isase tIna yojana Upara zanigraha kA vimAna hai| yaha jyotiSka devoM se vyApta nabha:pradeza eka sau dasa yojana moTA aura ghanodadhivAtavalaya paryanta asaMkhyAta dvIpa-samudra paryanta lambA hai| ye jyotiSka deva manuSyaloka meM meru kI pradakSiNA karane vAle aura niraMtara gatizIla haiN| jo meruparvata se cAroM ora gyAraha sau ikkIsa yojana dUra rahakara golAI meM vicaraNa karate haiN| inakI isa niraMtara gamanakriyA ke dvArA manuSyakSetra meM dina-rAtri Adi kA kAlavibhAga hotA hai| manuSyakSetra se bAhara ke jyotiSka devoM ke vimAna avasthita rahate haiN| ve gatizIla nahIM hai| ___puSkaravaradvIpa ke madhyabhAga meM sthita mAnuSottaraparvata ke bhItara kA kSetra manuSyakSetra kahalAtA hai| mAnuSottaraparvata kI eka bAjU se lekara dUsarI bAjU taka kula milAkara vistAra paiMtAlIsa lAkha yojana hai| Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 anuyogadvArasUtra vaimAnika devoM kI sthiti 391. (1) vemANiyANaM bhaMte ! devANaM jAva go0 ! jahaNaNeNaM paliovamaM ukkoseNaM tettIsa sAgarovamAI / vemANINaM bhaMte! devINaM jAva go0 ! jaha0 paliovama ukko0 paNapaNNaM paliovamAI / [391-1 pra.] bhagavan ! vaimAnika devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI hai ? [391 - 1 u.] gautama ! vaimAnika devoM kI sthiti jaghanya eka palya kI aura utkRSTa tetIsa sAgaropama kI hai| [pra.] bhagavan ! vaimanika deviyoM kI sthiti kitanI hai ? [u.] gautama ! vaimAnika deviyoM kI jaghanya sthiti eka palya kI aura utkRSTa sthiti pacapana (55) palyopama kI hai| vivecana-- Upara ke praznottaroM meM sAmAnya se vaimAnika devoM aura deviyoM kI jaghanyatama aura utkRSTatama sthiti kA pramANa batalAyA hai| zAstra meM devoM kI sAmAnya se jaghanya sthiti dasa hajAra varSa batalAI hai, kintu yahAM vaimAnika devoM kI jaghanya sthiti eka palyopama kI batAne para yaha zaMkA ho sakatI hai ki devagati vAle hone para bhI ina vaimAnika devoM kI jaghanya sthiti kA pRthak se nirdeza karane kA kyA kAraNa hai ? isakA uttara yaha hai ki vaimAnika deva caturvidha devanikAyoM meM vizuddhatara lezyA - pariNAma- dyuti Adi se saMpanna haiM / inakI apekSA bhavanapati, vyaMtara, jyotiSka deva vizuddhi Adi meM hIna haiN| ataeva vaimAnika devoM kI pRthak rUpa se jaghanya sthiti kA nirdeza kiyA hai| devoM kI jo jaghanya sthiti dasa hajAra varSa batAI hai, vaha bhavanapati aura vyaMtara devoM kI hotI hai aura ye bhavanapati va vyaMtara bhI devagati va devAyu vAle haiN| ataeva jaba sAmUhika rUpa meM devagati kI jaghanya sthiti kA kathana karate haiM to vaha dasa hajAra varSa kI batAI jAtI hai| saudharma se lekara acyuta paryanta ke deva indra Adi dasa bhedoM kI kalpanA hone se kalpopapanna aura inake Upara graiveyaka aura anuttara vimAnavAsI deva ukta prakAra kI kalpanA na hone se kalpAtIta saMjJA vAle haiN| yahAM jo jaghanya sthiti eka palyopama kI batAI hai, vaha pahale saudharma devoM kI apekSA se hai aura tetIsa sAgaropama kI utkRSTa sthiti sarvArthasiddha devoM kI hotI hai| aba anukrama se eka-eka kalpa aura kalpAtIta devoM kI sthiti kA varNana karate haiN| saudharma Adi acyuta paryanta kalpoM kI sthiti (2) sohamme NaM bhaMte! kappe devANaM kevatikAlaM ThitI pa0 ? go0 ! jaha0 paliovamaM ukkoseNaM donni sAgarovamAI / sohamme NaM bhaMte ! kappe devINaM jAva goyamA ! jahanneNaM paliovamaM ukkoseNaM satta paliovamAI / sohamme NaM bhaMte ! kappe apariggahiyANaM devINaM jAva go0 ! jaha0 paliovamaM ukkoseNaM pannAsaM paliomAI / [391 - 2 pra.] bhagavan ! saudharmakalpa ke devoM kI sthiti kitane kAla kI hai ? Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa 303 [391-2 u.] gautama ! unakI jaghanya sthiti eka palyopama kI aura utkRSTa sthiti do sAgaropama kI hai / [pra.] bhagavan ! saudharmakalpa meM (parigRhItA) deviyoM kI sthiti kitane kAla kI hai ? [u.] gautama ! saudharmakalpa meM (parigRhItA) deviyoM kI jaghanya sthiti eka palyopama kI aura utkRSTa sAta lyopama kI hai| [pra.] bhagavan ! saudharmakalpa meM aparigRhItA deviyoM kI sthiti kitanI hai ? [u.] gautama ! jaghanya sthiti palyopama kI aura utkRSTa sthiti pacAsa palyopama kI hotI hai| ( 3 ) IsANe NaM bhaMte ! kappe devANaM kevatikAlaM ThitI pannattA ? go0 ! jahanneNaM sAtiregaM paliovamaM ukko0 sAtiregAI do sAgarovamAI / IsANe NaM bhaMte ! kappe devINaM jAva go0 ! jaha0 sAtiregaM paliovamaM ukko0 nava paliovamAI / IsANe NaM bhaMte ! kappe apariggahiyANaM devINaM jAva go0 ! jahanneNaM sAiregaM paliovamaM ukkoseNaM paNapaNNaM paliovamAI / [391-3 pra.] bhagavan ! IzAnakalpa meM devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [391-3 u.] gautama ! IzAnakalpa ke devoM kI jaghanya sthiti sAdhika palyopama kI aura utkRSTa sthiti sAdhika do sAgaropama kI hai| [pra.] bhagavan! IzAnakalpa kI (parigRhItA) deviyoM kI sthiti kitane kAla kI kahI hai ? [3] gautama ! jaghanya sthiti sAdhika palyopama kI aura utkRSTa sthiti nau palyopama kI hotI hai / [pra.] bhagavan ! IzAnakalpa meM aparigRhItA deviyoM kI sthiti kitanI hai ? [u.] gautama ! jaghanya kucha adhika palyopama kI hai aura utkRSTa sthiti pacapana palyopasa kI hai| (4) saNakumAre NaM bhaMte ! kappe devANaM kevaikAlaM ThitI pannattA ? go0 ! jaha0 do sAgarovamAI ukkoseNaM satta sAgarovamAI / [391-4 pra.] bhagavan ! sanatkumArakalpa ke devoM kI sthiti kitanI hotI hai ? [391-4 u.] gautama! jaghanya do sAgaropama kI aura utkRSTata: sAta sAgaropama kI hai| (5) mAhiMde NaM bhaMte! kappe devANaM jAva gotamA ! jaha0 sAiregAI do sAgarovamAI, ukko0 sAiregAI satta sAgarovamAI / [391-5 pra.] bhagavan ! mAhendrakalpa meM devoM kI sthiti kA pramANa kitanA hai ? [391-5 u.] gautama! jaghanya sthiti sAdhika do sAgaropama kI aura utkRSTa sthiti kucha adhika sAta sAgaropama pramANa hai| (6) baMbhaloe NaM bhaMte ! kappe devANaM jAva gotamA ! jaha0 satta sAgarovamAI ukkoseNaM dasa sAgarovamAiM / [391-6 pra.] bhagavan ! brahmalokakalpa ke devoM kI sthiti kitanI hai ? Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 anuyogadvArasUtra [391-6 u.] gautama! jaghanya sthiti sAta sAgaropama kI aura utkRSTa sthiti dasa sAgaropama kI hai| (7) evaM kappe kappe kevatikAlaM ThitI pannattA ? go0 ! evaM bhANiyavvaM laMtae jaha0 dasa sAgarovamAiM ukko0 coddasa sAgarovamAiM / mahAsukke jaha0 coddasa sAgarovamAiM ukkoseNaM sattarasa sAgarovamAI / sahassAre jaha0 sattarasa sAgarovamAI ukkoseNaM aTThArasa sAgarovamAiM / ANae jaha0 aTThArasa sAgarovamAI ukko0 ekkUNavIsaM sAgarovamAiM / pANae jaha0 ekkUNavIsaM sAgarovamAI ukko0 vIsaM sAgarovamAI / AraNe jaha0 vIsaM sAgarovamAiM ukko0 ekkavIsaM sAgarovamAiM / accue jaha0 ekkavIsaM sAgarovamAI ukkoseNaM bAvIsaM sAgarovamAI / [391-7 pra.] bhagavan! isI prakAra pratyeka kalpa kI kitane kAla kI sthiti kahI gaI hai ? [391-7 u.] gautama! vaha isa prakAra kahanA jAnanA cAhielAMtakakalpa meM devoM kI jaghanya sthiti dasa sAgaropama, utkRSTa sthiti caudaha sAgaropama kI hotI hai| mahAzukrakalpa ke devoM kI jaghanya sthiti caudaha sAgaropama aura utkRSTa sthiti satraha sAgaropama kI hai| sahasrArakalpa ke devoM kI jaghanya sthiti satraha sAgaropama aura utkRSTa sthiti aThAraha sAgaropama kI hai| Anatakalpa meM jaghanya sthiti aThAraha sAgaropama aura utkRSTa sthiti unnIsa sAgaropama kI hai| prANatakalpa meM jaghanya sthiti unnIsa sAgaropama aura utkRSTa sthiti bIsa sAgaropama kI hai| AraNakalpa ke devoM kI jaghanya sthiti bIsa sAgaropama aura utkRSTa ikkIsa sAgaropama kI sthiti hai| acyutakalpa ke devoM kI jaghanya sthiti ikkIsa sAgaropama kI aura utkRSTa bAIsa sAgaropama kI sthiti hotI hai| vivecana-- pUrva meM sAmAnya se vaimAnika devoM kI sthiti batAne ke bAda yahAM vizeSa rUpa se sthiti kA nirdeza kiyA hai| vaimAnika devoM ke chabbIsa loka haiN| unameM saudharma Adi acyuta paryanta bAraha devaloka kalpasaMjJaka haiN| inakI sAmAnya se jaghanya sthiti eka palyopama kI aura utkRSTa sthiti bAIsa sAgaropama kI hai| deviyoM kI jaghanya sthiti eka palya kI aura utkRSTa sthiti pacapana palyopama kI hai| kintu dUsare IzAnakalpa se Upara deviyAM utpanna nahIM hotI haiM, isalie dUsare kalpa taka hI deviyoM kI sthiti kA kathana kiyA hai| inake do bheda haiM--parigRhItA aura aprigRhiitaa| ina donoM kI jaghanya sthiti prathama devaloka meM eka palyopama kI aura dUsare devaloka meM sAdhika eka palyopama kI hai, lekina prathama devaloka kI parigRhItA deviyoM kI utkRSTa sthiti sAta palyopama kI aura aparigRhItA kI pacAsa palya kI hotI hai| dvitIya devaloka kI parigRhItA deviyoM kI utkRSTa sthiti nau palyopama kI aparigRhItAoM kI pacapana palyopama kI hotI hai| __IzAnakalpa meM devoM kI utkRSTa sthiti saudharmakalpa ke devoM se kucha adhika do sAgaropama aura sanatkumArakalpa kI apekSA mAhendrakalpa ke devoM kI utkRSTa sthiti sAdhika sAta sAgaropama hai| lekina isake bAda brahmaloka se lekara acyuta kalpa taka pUrva kI utkRSTa sthiti uttara kI jaghanya sthiti jAnanA caahie| Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa 305 graiveyaka aura anuttara devoM kI sthiti (8) heTThimaheTThimagevejavimANesu NaM bhaMte ! devANaM kevaikAlaM ThitI pa0 ? go0 ! jaha0 bAvIsaM sAgarovamAiM ukko0 tevIsaM sAgarovamAiM / heTThimamajjhimagevejavimANesu NaM jAva go0 ! jaha0 tevIsaM sAgarovamAiM ukkoseNaM cauvIsaM sAgarovamAiM / heTThimauvarimagevejja0 jAva jaha0 cauvIsaM sAgarovamAiM ukko0 paNuvIsaM sAgarovamAiM / majjhimaheTThimagevejavimANesu NaM jAva goyamA ! jaha0 paNuvIsaM sAgarovamAI ukko0 chavvIsaM sAgarovamAiM / . majjhimamajjhimageveja0 jAva jaha0 chavvIsaM sAgarovamAiM ukko0 sattAvIsaM sAgarovamAiM / majjhimauvarimagevejavimANesu NaM jAva gotamA ! jaha0 sattAvIsaM sAgarovamAI ukko0 aTThAvIsaM sAgarovamAI / uvarimaheTThimageveja0 jAva jaha0 aTThAvIsaM sAgarovamAI ukko0 ekkUNatIsaM sAgarovamAiM / uvarimamajjhimageveja0 jAva jaha0 ekkUNatIsaM sAgarovamAiM ukko0 tIsaM sAgarovamAiM / uvarimauvarimageveja0 jAva jaha0 tIsaM sAgarovamAiM ukko0 ekkatIsaM sAgarovamAiM / [391-8 pra.] bhagavan ! adhastana-adhastana graiveyaka vimAna meM devoM kI sthiti kitanI kahI gaI hai ? [391-8 u.] gautama! jaghanya sthiti bAIsa sAgaropama kI aura utkRSTa sthiti teIsa sAgaropama kI hai| [pra.] bhagavan ! adhastanamadhyama graiveyaka vimAna ke devoM kI sthiti kitanI kahI hai ? [u.] gautama! jaghanya sthiti teIsa sAgaropama aura utkRSTa sthiti caubIsa sAgaropama kI hai| adhastana-uparima graiveyaka ke devoM kI jaghanya sthiti caubIsa sAgaropama kI aura utkRSTa sthiti paccIsa sAgaropama kI hai| tathA gautama! madhyama-adhastana graiveyaka ke devoM kI jaghanya sthiti paccIsa sAgaropama kI aura utkRSTa sthiti chabbIsa sAgaropama kI hotI hai| tathA ___ madhyama-madhyama graiveyaka devoM kI jaghanya sthiti chabbIsa sAgaropama kI, utkRSTa sthiti sattAIsa sAgaropama kI hai| tathA gautama! madhyama-uparima graiveyaka vimAnoM meM devoM kI jaghanya sthiti sattAIsa sAgaropama kI aura utkRSTa sthiti aTThAIsa sAgaropama kI hotI hai| tathA-- uparima-adhastana graiveyaka vimAnoM ke devoM kI jaghanya sthiti aTThAIsa sAgaropama kI aura utkRSTa sthiti unatIsa sAgaropama kI hai| ___uparima-madhyama graiveyaka devoM kI jaghanya sthiti unatIsa sAgaropama kI aura utkRSTa sthiti tIsa sAgaropama kI hai| tathA uparima-uparima graiveyaka vimAnoM ke devoM kI jaghanya sthiti tIsa sAgaropama kI aura utkRSTa si.te ikatIsa sAgaropama kI hai| Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 anuyogadvArasUtra (9) vijaya-vejayaMta-jayaMta-aparAjitavimANesu NaM bhaMte ! devANaM kevaikAlaM ThitI paNNattA ? go0 ! jahaNNeNaM ekkatIsaM sAgarovamAiM ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAiM / savvaTThasiddhe NaM bhaMte ! mahAvimANe devANaM kevaikAlaM ThitI paNNattA ? go0 ! ajahaNNamaNukkosaM tettIsaM sAgarovamAiM / se taM suhume addhApaliovame / se taM addhApaliovame / [391-9 pra.] bhagavan ! vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjita vimAnoM ke devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai? [391-9 u.] gautama ! jaghanya ikatIsa sAgaropama kI aura utkRSTa tetIsa sAgaropama kI sthiti hai| [pra.] bhagavan ! sarvArthasiddha mahAvimAna ke devoM ke sthiti kitane kAla kI kahI hai ? [u.] gautama! unakI ajaghanya-anutkRSTa sthiti tetIsa sAgaropama kI hotI hai| isa prakAra se sUkSma addhApalyopama ke abhidheya kA varNana karane ke sAtha addhApalyopama kA nirUpaNa pUrNa huaa| vivecana- Upara kalpAtIta devalokoM ke devoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti kA varNana kiyA hai| ye devaloka do vargoM meM vibhakta haiM--praiveyaka aura anuttara vimaan| 'graiMveyaka' nAma kA kAraNa yaha hai ki puruSAkAra loka ke grIvA rUpa sthAna meM ye avasthita haiM tathA vijaya, vaijayanta, jayanta, aparAjita evaM sarvArthasiddha mahAvimAna sarvottama hone ke kAraNa 'anuttara' kahalAte haiN| ___anuttara vimAnoM kA to pRthak-pRthak nAmanirdeza kiyA hai, vaisA graiveyaka vimAnoM kA nAmollekha nahIM kiyA hai| lekina zAstroM meM adhastanatrika, madhyamatrika aura uparitanatrika ke nAma isa prakAra batAye haiM--adhastanatrikabhadra, subhadra, sujAta, madhyamatrika--saumanasa, priyadarzana, sudarzana, uparitAtrika--amoha, sumati, yazodhara / sarvArthasiddha mahAvimAna ke atirikta zeSa devalokoM meM jaghanya aura utkRSTa sthiti hotI hai| lekina sarvArthasiddha. mahAvimAna meM yaha bheda nahIM hone se vahAM tetIsa sAgaropama kI hI sthiti hai| isI kA bodha karAne ke lie sUtra meM 'ajahaNNamaNukkosaM' pada diyA hai| yahAM paryAptakoM kI apekSA vyaMtaroM se lekara vaimAnika devoM taka kI sthiti kA varNana kiyA gayA hai, lekina ina sabhI kI aparyApta avasthA bhAvI jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta kI samajhanA caahie| kyoMki antarmuhUrta ke pazcAt ve avazya paryAptaka ho jAte haiN| isa prakAra se addhApalyopama kA varNana karane ke bAda aba kSetrapalyopama kA kathana karate haiN| kSetrapalyopama kA nirUpaNa 392. se kiM taM khettapaliovame ? khettapaliovame duvihe paNNatte / taM jahA--suhume ya vAvahArie ya / [392 pra.] bhagavan ! kSetrapalyopama kA kyA svarUpa hai ? Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 307 pramANAdhikAranirUpaNa [392 u.] gautama! kSetrapalyopama do prakAra kA kahA hai--sUkSma kSetrapalyopama aura vyAvahArika kssetrplyopm| 393. tattha NaM je se sahame se Thappe / [393] unameM se sUkSma kSetrapalyopama sthApanIya hai| arthAt usakA yahAM varNana nahIM kiyA jaaegaa| kintu 394. tattha NaM je se vAvahArie se jahAnAmae palle siyA-joyaNaM AyAmavikkhaMbheNaM, joyaNaM urdU uccatteNaM, taM tiguNaM savisesaM parikkheveNaM; se NaM palle egAhiyabehiya-tehiya0 jAva bharie vAlaggakoDINaM / te NaM vAlaggA No aggI DahejA, No vAto harejA, jAva No pUittAe havvamAgacchejjA / je NaM tassa pallassa AgAsapadesA tehiM vAlaggehiM tehiM apphannA tato NaM samae samae gate egamegaM AgAsapaesaM avahAya jAvatieNaM kAleNaM se palle khoNe jAva niTThie bhavai / se taM vAvahArie khettapaliovame / eesiM pallANaM koDAkoDI haveja dasaguNiyA / ___taM vAvahAriyassa khettasAgarovamassa egassa bhave parImANaM // 113 // [394] una donoM meM se vyAvahArika kSetrapalyopama kA svarUpa isa prakAra jAnanA cAhie jaise koI eka yojana AyAma-viSkambha aura eka yojana UMcA tathA kucha adhika tigunI paridhi vAlA dhAnya mApane ke samAna palya ho| usa palya ko do, tIna yAvat sAta dina ke uge bAlAnoM kI koTiyoM se isa prakAra se bharA jAe ki una bAlAroM ko agni jalA na sake, vAyu ur3A na sake Adi yAvat unameM durgandha bhI paidA na ho| tatpazcAt usa palya ke jo AkAzapradeza bAlAroM se vyApta haiM, una pradezoM meM se samaya-samaya (pratyeka samaya) eka-eka AkAzapradeza kA apaharaNa kiyA jAe-nikAlA jAe to jitane kAla meM vaha palya khAlI yAvat vizuddha ho jAe, vaha eka vyAvahArika kSetrapalyopama hai| isa (vyAvahArika kSetra-) palyopama kI dasa guNita koTAkoTi kA eka vyAvahArika kSetrasAgaropama kA parimANa hotA hai| arthAt dasa koTAkoTi vyAvahArika kSetrapalyopamoM kA eka vyAvahArika kSetra sAgaropama hotA hai| 113 vivecana-- yahAM vyAvahArika kSetrapalyopama kA pramANa batAkara vyAvahArika kSetra sAgaropama kA svarUpa batAyA pUrva meM jo vyAvahArika uddhArapalyopama aura addhApalyopama kA svarUpa batAyA hai, unhIM ke samAna bAlAgrakoTiyoM se palya ko bharane kI prakriyA yahAM bhI grahaNa kI gaI hai| kintu unase isameM antara yaha hai ki pUrva ke donoM palyoM meM samaya kI mukhyatA hai, jabaki yahAM kSetra mukhya hai| isa prakAra se vyAvahArika kSetrapalyopama aura kSetrasAgaropama kA svarUpa batalAne ke bAda aba usake prayojana kA kathana karate haiN| 395. eehiM vAvahAriehiM khettapaliovama-sAgarobamehi kiM payoyaNaM ? eehiM0 natthi kiMcippaoyaNaM, kevalaM tu paNNavaNA paNNavijjai / se taM vAvahArie khettapaliovame / Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 anuyogadvArasUtra [395 pra.] bhagavan ! ina vyAvahArika kSetrapalyopama aura sAgaropama se kaunasA prayojana siddha hotA hai arthAt inakA kathana kisalie kiyA gayA hai ? [395 u.] gautama! ina vyAvahArika kSetrapalyopama aura sAgaropama se koI prayojana siddha nahIM hotaa| mAtra inake svarUpa kI prarUpaNA hI kI gaI hai| isa prakAra se yaha vyAvahArika kSetrapalyopama evaM sAgaropama kA svarUpavarNana samApta huaa| vivecana-- sUtra meM vyAvahArika kSetrapalyopama evaM sAgaropama ke svarUpa aura prayojana kA saMketa karane ke bAda aba--'tattha NaM je se suhume se Thappe' kI sUcanAnusAra sUkSma kSetrapalyopama kA svarUpa batalAte haiN| sUkSma kSetrapalyopama-sAgaropama 396. se kiM taM suhame khettapaliovame ? suhame khettapaliovame se jahANAmae palle siyA-joyaNaM AyAma-vikkhaMbheNaM, joyaNaM u8 uccatteNaM, taM tiguNaM savisesaM parikkheveNaM; se NaM palle egAhiya-behiya-tehiya0 jAva ukkoseNaM sattarattaparUDhANaM samaDhe sannicite bharie vAlaggakoDINaM / tattha NaM egamege vAlagge asaMkhejjAiM khaMDAI kajai, te NaM vAlaggA diTThIogAhaNAo asaMkhejaibhAgamettA suhamassa paNagajIvassa sarIrogAhaNAo asaMkhejaguNA / te NaM vAlaggA No aggI DahejjA, no vAto harejA, No kucchejjA, No palividdhaMsejA, No pUittAe havvamAgacchejjA / je NaM tassa pallassa AgAsapadesA tehiM vAlaggehiM apphunnA vA aNapphuNNA vA tao NaM samae samae gate egamegaM AgAsapadesaM avahAya jAvaieNaM kAleNaM se palle khINe nIrae nilleve NiTThie bhavati / se taM suhume khettapaliovame / [396 pra.] bhagavan ! sUkSma kSetrapalyopama kA kyA svarUpa hai ? [396 u.] AyuSman ! sUkSma kSetrapalyopama kA svarUpa isa prakAra jAnanA cAhie jaise dhAnya ke palya ke samAna eka palya ho jo eka yojana lambA-caur3A, eka yojana UMcA aura kucha adhika tigunI paridhi vAlA ho| phira usa palya ko eka dina, do dina, tIna dina yAvat sAta dina ke uge hue bAlAnoM se bharA jAe aura una bAlAnoM ke asaMkhyAta-asaMkhyAta aise khaNDa kiye jAeM, jo dRSTi ke viSayabhUta padArtha kI apekSA asaMkhyAta bhAga-pramANa hoM evaM sUkSmapanaka jIva kI zarIrAvagAhanA se asaMkhyAta guNe hoN| una bAlAgrakhaNDoM ko na to agni jalA sake aura na khayu ur3A sake, ve na to sar3a-gala sakeM aura na jala se bhIga sakeM, unameM durgandha bhI utpanna na ho ske| usa palya ke bAlAroM se jo AkAzapradeza spRSTa hue hoM aura spRSTa na hue hoM (donoM prakAra ke pradeza yahAM grahaNa karanA cAhie) unameM se prati samaya eka-eka AkAzapradeza kA apaharaNa kiyA jAe to jitane kAla meM vaha palya kSINa, nIraja, nirlepa evaM sarvAtmanA vizuddha ho jAye, use sUkSma kSetrapalyopama kahate haiN| 397. tattha NaM coyae paNNavagaM evaM vayAsIasthi NaM tassa pallassa AgAsapaesA je NaM tehiM vAlaggehi aNapphuNNA ? haMtA atthi, Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa 309 jahA ko dirseto ? se jahANAmate koTThae siyA kohaMDANaM bharie, tattha NaM mAuluMgA pakkhittA te vi mAyA, tattha NaM billA pakkhittA te vi mAtA, tattha NaM AmalayA pakkhittA te vi mAyA, tattha NaM bayarA pakkhittA te vi mAyA, tattha NaM caNagA pakkhittA te vi mAyA, tattha NaM muggA pakkhittA te vi mAyA, tattha NaM sarisavA pakkhittA te vi mAyA, tattha NaM gaMgAvAluyA pakkhittA sA vi mAtA, evAmeva eeNaM diTuMteNaM atthi NaM tassa pallassa AgAsapaesA je NaM tehiM vAlaggehi aNapphuNNA / eesiM pallANaM koDAkoDI haveja dasaguNiyA / taM suhumassa khettasAgarovamassa egassa bhave parImANaM // 114 // [397] isa prakAra prarUpaNA karane para jijJAsu ziSya ne pUchAbhagavan ! kyA usa palya ke aise bhI AkAzapradeza haiM jo una bAlAgrakhaNDoM se aspRSTa hoM ? AyuSman ! hAM, (aise AkAzapradeza bhI raha jAte) haiN| isa viSaya meM koI dRSTAnta hai ? hAM hai| jaise koI eka koSTha (koThA) kUSmAMDa ke phaloM se bharA huA ho aura usameM bijaurAphala DAle gae to ve bhI usameM samA ge| phira usameM vilbaphala DAle to ve bhI samA jAte haiM / isI prakAra usameM AMvalA DAle jAeM to ve bhI samA jAte haiN| phira vahAM bera DAle jAeM to ve bhI samA jAte haiN| phira cane DAleM to ve bhI usameM samA jAte haiN| phira mUMga ke dAne DAle jAeM to ve bhI usameM samA jAte haiM / phira sarasoM DAle jAyeM to ve bhI usameM samA jAte haiN| isake bAda gaMgA mahAnadI kI bAlU DAlI jAe to vaha bhI usameM samA jAtI hai| isa dRSTAnta se usa palya ke aise bhI AkAzapradeza hote haiM jo una bAlAgrakhaNDoM se aspRSTa raha jAte haiN| ina palyoM kI dasa koTAkoTi se guNA karane para eka sUkSma kSetrasAgaropama kA parimANa hotA hai / 114 vivecana-- sUtra meM sUkSma kSetrapalyopama aura sAgaropama kA svarUpa batalAyA hai| vyAvahArika kSetrapalyopama meM to palyAntarvartI bAlAroM se spRSTa AkAzapradezoM kA apaharaNa kiyA jAtA hai aura una bAlAgoM ke apaharaNa meM hI asaMkhyAta utsarpiNI-avasarpiNiyAM samApta ho jAtI haiN| kintu sUkSma kSetrapalyopama meM palya sthita bAlAgroM ke asaMkhyAta khaNDa kiye jAte haiM, jinase AkAzapradeza aspRSTa bhI hote haiM aura spRSTa bhii| kUSmANDaphala Adi se yukta koThe ke dRSTAnta dvArA ise spaSTa kiyA gayA hai| isameM spRSTa aura aspRSTa donoM prakAra ke AkAzapradezoM kA apaharaNa kiye jAne se isakA kAla vyAvahArika kSetrapalyopama se asaMkhyAta guNA adhika hotA hai| ___bAlAgrakhaNDoM se aspRSTa aura spRSTa donoM prakAra ke AkAzapradezoM ko grahaNa karane kA kAraNa yaha hai ki una bAlAgoM ke asaMkhyAta khaNDa kara diye jAne para bhI ve bAdara sthUla haiN| ataeva una bAlAgrakhaNDoM se aspRSTa pradeza sambhavita haiM aura bAdaroM meM antarAla honA svAbhAvika hai| jo kUSmAMDa se lekara gaMgA kI bAlukA taka ke koThe meM samA jAne ke dRSTAnta se spaSTa hai| asaMkhyAta AkAzapradezoM ke aspRSTa rahane ko hama eka dUsare dRSTAnta se bhI samajha sakate haiN| jaise kASThastambha Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 anuyogadvArasUtra Thosa dikhatA hai aura pradezoM kI saghanatA se hameM usameM pola pratIta nahIM hotI hai| phira bhI usameM kIla samA jAtI hai| isase yaha siddha hai ki usa kASTha meM aise aneka aspRSTa pradeza haiM jinameM kIla ne praveza kiyaa| ata: yaha spaSTa hai ki isa palya meM bhI aise asaMkhyAta AkAzapradeza raha jAte haiM jo una bAdara bAlAgrakhaNDoM se aspRSTa haiM / isIlie sUkSma kSetrapalyopama ke svarUpavarNana ke lie spRSTa aura aspRSTa donoM prakAra ke AkAzapradezoM kA grahaNa kiyA hai| sUkSma kSetrapalyopama-sAgaropama kA prayojana 398. etehiM suhumehiM khettapaliovama-sAgarovamehiM kiM paoyaNaM ? etehiM suhumehiM paliovama-sAgarovamehiM diTThivAe davvAiM mavijaMti / [398 pra.] bhagavan ! ina sUkSma kSetrapalyopama aura sAgaropama kA kyA prayojana hai ? [398 u.] AyuSman ! ina sUkSma kSetrapalyopama aura sAgaropama dvArA dRSTivAda meM varNita dravyoM kA mAna (gaNana) kiyA jAtA hai| vivecanasUtra meM sUkSma kSetrapalyopama aura sAgaropama ke prayojana kA kathana kiyA hai| ataeva aba dravyoM kA varNana karate haiN| ajIva dravyoM kA varNana 399. kaividhA NaM bhaMte ! davvA paNNattA ? go0 ! duvihA paNNattA / taM jahA--jIvadavvA ya ajIvavvA ya / [399 pra.] bhagavan ! dravya kitane prakAra ke kahe gaye haiM ? [399 u.] gautama ! dravya do prakAra ke haiM, ve isa prakAra-jIvadravya aura ajIvadravya / 400. ajIvadavvA NaM bhaMte ! kativihA paNNattA ? go0 ! duvihA pannattA ? taM jahA--arUviajIvadavvA ya rUviajIvadavvA ya / [400 pra.] bhagavan ! ajIvadravya kitane prakAra ke haiM ? [400 u.] gautama ! ajIvadravya do prakAra ke kahe gaye haiM--arUpI ajIvadravya aura rUpI ajiivdrvy| 401. arUviajIvadavvA NaM bhaMte ! kativihA paNNattA ? go0 ! dasavihA paNNattA / taM jahA-dhammatthikAe dhammatthikAyassa desA dhammatthikAyassa padesA, adhammatthikAe adhammatthikAyassa desA adhammatthikAyassa padesA, AgAsatthikAe AgAsatthikAyassa desA AgAsatthikAyassa padesA, addhAsamae / [401 pra.] bhagavan ! arUpI ajIvadravya kitane prakAra ke haiM ? [401 u.] gautama! arUpI ajIvadravya dasa prakAra ke kahe gaye haiM yathA--1. dharmAstikAya, 2. dharmAstikAya ke deza, 3. dharmAstikAya ke pradeza, 4. adharmAstikAya, 5. adharmAstikAyadeza, 6. adharmAstikAyapradeza, 7.. AkAzAstikAya, 8. AkAzAstikAyadeza, 9. AkAzAstikAyapradeza aura 10. addhaasmy| Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa 402. rUviajIvadavvA NaM bhaMte ! kativihA pannattA ? go0 ! cauvvihA paNNattA / taM jahA khaMdhA khaMdhadesA khaMdhappadesA paramANupoggalA / 311 [402 pra.] bhagavan ! rUpI ajIvadravya kitane prakAra ke prajJapta kiye gaye haiM ? [402 u.] gautama! ve cAra prakAra ke haiM, yathA- 1. skandha, 2. skandhadeza, 3. skandhapradeza aura 4. paramANu / 403. te NaM bhaMte ! kiM saMkhejjA asaMkhejjA anaMtA ? gotamA ! no saMkhejjA, no asaMkhejjA, anaMtA / sekeNaNaM bhaMte ! evaM vuccati -- te NaM no saMkhejjA, no asaMkhejjA, anaMtA ? go0 ! aNaMtA paramANupoggalA aNaMtA dupaesiyA khaMdhA jAva anaMtA anaMtapadesiyA khaMdhA, se eteNaM aTTheNaM goyamA ! evaM vuccati te NaM no saMkhejjA, no asaMkhejjA, anaMtA / [403 pra.] bhagavan ! ye skandha Adi saMkhyAta haiM, asaMkhyAta haiM athavA ananta haiM ? [403 u.] gautama ! ye skandha Adi saMkhyAta nahIM haiM, asaMkhyAta bhI nahIM haiM kintu ananta haiN| [pra.] bhagavan ! aisA kahane kA kyA artha hai ki skandha Adi saMkhyAta nahIM haiM, asaMkhyAta nahIM haiM, kintu ananta haiM ? [u.] gautama ! paramANu pudgala ananta haiM, dvipradezikaskandha ananta haiM yAvat anantapradezikaskandha ananta haiN| isIlie gautama ! yaha kahA hai ki ve na saMkhyAta haiM, na asaMkhyAta haiM kintu ananta haiN| vivecana ---- sUkSma kSetrapalyopama sAgaropama se dRSTivAda - aMga meM varNita dravyoM kA svarUpa jAnA jAtA hai| dravya do prakAra ke haiM-- ajIvadravya aura jIvadravya / inameM se uparyukta sUtroM meM alpavaktavya hone se pahale ajIvadravyoM kA varNana kiyA hai| isa virAT vizva ke mUla meM do hI tattva haiN| ina do tattvoM kA vistAra yaha jagat hai| ina donoM meM se jIvadravya jAtA, draSTA, bhoktA hai jabaki ajIvadravya acetana hai, jar3a hai| inako dravya kahane kA kAraNa yaha hai ki ye utpAda-vyaya- dhrauvya svabhAva vAle haiN| utpAda-vyaya svabhAva ke kAraNa paryAya se paryAyAntara hote hue bhI dhruva svabhAva ke kAraNa sadaiva apane maulika rUpa meM sthira rahate haiN| kitanA bhI parivartana A jAe lekina apane mUla guNadharma se kabhI bhI cyuta nahIM hote| jIva cetanA svabhAva ko chor3akara acetana rUpa meM parivartita nahIM hotA hai aura ajIva aneka sahakArI kAraNoM ke milane para bhI apane jaDarUpatva kA tyAga nahIM karatA hai / isa sthiti ke kAraNa inako dravya kahA jAtA hai| ina donoM prakAra ke dravyoM meM se pahale ajIvadravya kA varNana kiyA hai| ajIvadravya ke mukhya pAMca bheda haiMdharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, addhAsamaya aura pudgalAstikAya / inameM se Adi ke cAra dravya arUpI - amUrta haiM aura pudgala rUpI mUrta hai| pudgala ko rUpI mUrtta isalie kahate haiM ki rUpa, rasa, gaMdha, sparza guNayukta hone se yaha dravya vibhinna AkAroM ko dhAraNa karake hameM dRSTigocara hotA hai / ukta pAMca bhedoM meM se addhAsamaya ko chor3akara zeSa cAroM ke sAtha 'astikAya' vizeSaNa lagAyA hai| isakA kAraNa yaha hai ki ye dravya pradezapracaya rUpa yA aneka pradezoM ke piNDa haiM / addhAsamaya mAtra eka samaya rUpa hone se Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 anuyogadvArasUtra usameM pradezapracaya nahIM hai| usakA apane rUpa meM ekapradezAtmaka (samayAtmaka) astitva hai| isI kAraNa sUtra meM kAla ko chor3akara zeSa arUpI dravyoM ke tIna-tIna bheda kahe gae haiN| pudgalAstikAya rUpI hai aura isake cAra bheda haiN| isa prakAra ajIvadravyoM ke avAntara bheda saba mila kara caudaha hote haiN| , arUpI ajIvadravya ke dasa prakAra nayavivakSAoM se kahe gaye haiN| vistRta vivecana isa prakAra hai yadyapi dharmAstikAya mUlataH eka dravya hai kintu saMgrahanaya, vyavahAranaya aura RjusUtranaya ina tInoM nayoM kI vivakSA ke bheda se bheda ho jAtA hai| ina tInoM nayoM kA abhiprAya alaga-alaga hai| saMgrahanaya dharmAstikAya ko eka hI dravya mAnatA hai| vyavahAranaya usa dravya ke deza aura RjusUtranaya usake nirvibhAga rUpa pradeza mAnatA hai| saMgrahanaya vastu ke sAmAnya aMza ko grahaNa karatA hai| vyavahAranaya vastugata vizeSa aMzoM ko svIkAra karatA hai aura RjusUtranaya kI dRSTi se vartamAnavartI avasthA hI vastu hai| vyavahAranaya kI mAnyatA hai ki jisa prakAra saMpUrNa dharmAstikAya jIva, pudgala kI gati meM sahAyaka nimitta banatA hai, usI prakAra se usake deza-pradeza bhI jIva aura pudgala kI gati meM nimitta hote haiN| isI kAraNa ve bhI pRthak dravya haiN| RjusUtranaya kI mAnyatA hai ki kevaliprajJAkalpita pradeza rUpa nirvibhAga bhAga hI svasAmarthya se jIva aura pudgala kI gati meM nimitta hote haiN| ataeva ve svatantra dravya haiN| ___isI prakAra se adharmAstikAya aura AkAzAstikAya ke tIna-tIna prakAroM ke viSaya meM bhI samajha lenA caahie| addhAsamaya ko eka hI mAnane kA kAraNa yaha hai ki nizcayanaya ke mata se vartamAna kAla rUpa 'samaya' kA hI paramArthataH sattva hai, atIta-anAgata kA nhiiN| kyoMki anAgata anutpanna hai aura atIta vinaSTa ho cukA hai| isalie usameM deza, pradeza rUpa vizeSa nahIM ho skte| rUpI ajIvadravya pudgala ke cAra bhedoM meM se skandha ke buddhikalpita do bhAga, tIna bhAga Adi deza haiN| vyaNuka se lekara anaMtANuka paryanta saba skandha hI haiN| skandha ke avayavabhUta nirvibhAga bhAga pradeza haiM tathA jo skandhadazA ko prApta nahIM haiM--svatantra haiM, aise niraMza pudgala 'paramANu' kahalAte haiN| ye sabhI skandhAdi bhI pratyeka ananta-ananta haiN| ___isa prakAra ajIvadravya kA varNana karake aba jIvadravya kA varNana karate haiN| jIvadravyaprarUpaNA 404. jIvadavvA NaM bhaMte ! kiM saMkhejjA asaMkhejjA aNaMtA ? go0 ! no saMkhejA, no asaMkhejA, aNaMtA / se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai jIvadavvA NaM no saMkhejA no asaMkhejA aNaMtA ? goyamA ! asaMkhejA NeraDyA, asaMkhejjA asurakumArA jAva asaMkhejA thaNiyakumArA, asaMkhejA puDhavIkAiyA jAva asaMkhejA vAukAiyA, aNaMtA vaNassaikAiyA, asaMkhejA beMdiyA jAva asaMkhejA cauriMdiyA, asaMkhejA paMceMdiyatirikkhajoNiyA asaMkhejA maNUsA, asaMkhejA vANamaMtariyA, asaMkhejA joisiyA, asaMkhejA vemANiyA, aNaMtA siddhA, se eeNaM aTeNaM gotamA ! evaM vuccai jIvadavvA NaM no saMkhejjA, no asaMkhejA, aNaMtA / Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa 313 [404 pra.] bhagavan! kyA jIvadravya saMkhyAta haiM, asaMkhyAta haiM athavA ananta haiM ? [404 u.] gautama ! jIvadravya saMkhyAta nahIM haiM, asaMkhyAta nahIM haiM, kintu ananta haiN| [pra.] bhagavan ! kisa kAraNa aisA kahA jAtA hai ki jIvadravya saMkhyAta nahIM, asaMkhyAta nahIM, kintu ananta [u.] gautama! ananta kahane kA kAraNa yaha hai--asaMkhyAta nAraka haiM, asaMkhyAta asurakumAra yAvat asaMkhyAta stanitakumAra deva haiM, asaMkhyAta pRthvIkAyika jIva haiM yAvat asaMkhyAta vAyukAyika jIva haiM, ananta vanaspatikAyika jIva haiM, asaMkhyAta dvIndriya haiM yAvat asaMkhyAMta caturindriya, asaMkhyAta paMcendriya tiryaMcayonika jIva haiM, asaMkhyAta manuSya haiM, asaMkhyAta vANavyaMtara deva haiM, asaMkhyAta jyotiSka deva haiM, asaMkhyAta vaimAnika deva haiM aura ananta siddha jIva haiN| isIlie gautama ! aisA kahA jAtA hai ki jIvadravya saMkhyAta nahIM, asaMkhyAta bhI nahIM, kintu ananta haiN| vivecana-- yahAM jIvadravya kI anantatA kA varNana kiyA gayA hai| jo jItA thA, jItA hai aura jIyegA, isa prakAra ke kAlika jIvanaguNayukta dravya ko jIva kahate haiN| arthAt jo jJAna, darzana Adi bhAvaprANoM se athavA bhAvaprANoM ke sAtha indriyAdi rUpa dravyaprANoM se jItA thA, jItA hai aura jiyegA vaha jIva hai| jIva do prakAra ke haiM--mukta aura sNsaarii| mukta jIva jJAna, darzana Adi bhAvaprANoM se hI yukta haiM kintu saMsArI jIva dravyaprANoM kI alpAdhikatA evaM gati, zarIra Adi kI vibhinnatA ke kAraNa aneka prakAra ke haiN| phira bhI sAmAnyataH saMsArI jIvoM ke mukhya do prakAra haiM--trasa aura sthAvara / trasanAmakarmodaya se prApta indriyAdi prANoM se yukta jIva trasa aura sthAvaranAmakarma ke udaya se prApta indriyAdi prANoM se yukta jIva sthAvara kahalAte haiN| saMsArI jIvoM kI saMkhyA ananta hai, kyoMki akele vanaspatikAyika jIva ananta haiM aura akele mukta jIva bhI ananta haiN| isIlie sAmAnyataH jIvadravyoM kI saMkhyA ananta batAI hai| saMsArI jIvoM kI jo-jo saMkhyA sAmAnya rUpa se kahI gaI, ve sabhI zarIradhArI haiM ataH aba unake zarIroM kA varNana karate haiN| zarIranirUpaNa 405. kati NaM bhaMte ! sarIrA pa0 ? go0 ! paMca sarIrA paNNattA / taM jahA-orAlie veuvvie AhArae teyae kammae / [405 pra.] bhagavan ! zarIra kitane prakAra ke kahe gaye haiM ? [405 u.] gautama! zarIra pAMca prakAra ke kahe gaye haiM, yathA--1. audArika, 2. vaikriya, 3. AhAraka,.4. taijasa, 5. kaarmnn| vivecana-- ukta praznottara meM zarIra ke pAMca bhedoM kA nAmollekha kiyA gayA hai| zarIra- jo zIrNa-jarjarita hotA hai arthAt utpattisamaya se lekara nirantara jarjarita hotA rahatA hai use zarIra kahate haiN| saMsArI jIvoM ke zarIra kI racanA zarIranAmakarma ke udaya se hotI hai| zarIranAmakarma kAraNa hai aura zarIra kArya hai| audarika Adi vargaNAe~ unakA upAdAnakAraNa haiM aura audArikazarIranAmakarma Adi nimittakAraNa haiN| Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 anuyogadvArasUtra inake lakSaNa kramazaH isa prakAra haiM ___ audArikazarIra-- isameM mUla zabda 'udAra' hai| zAstroM meM 'udAra' ke tIna artha batAye haiM--1. jo zarIra udAra arthAt pradhAna hai| audArikazarIra kI pradhAnatA tIrthaMkaroM aura gaNadharoM ke zarIra kI apekSA samajhanA caahie| athavA audArika zarIra se mukti prApta hotI hai evaM audArika zarIra meM rahakara hI jIva muktigamana meM sahAyaka utkRSTa saMyama kI ArAdhanA kara sakatA hai| isa kAraNa use pradhAna mAnA gayA hai| 2. udAra arthAt vistAravAn--vizAla shriir| audArika zarIra kI utkRSTa avagAhanA kucha adhika eka hajAra yojana kI hai, jabaki vaikriyazarIra kA itanA pramANa nahIM hai| usakI adhika se adhika avagAhanA pAMca sau dhanuSa kI hai aura vaha mAtra sAtavIM narakapRthvI ke nArakoM kI hotI hai, anya kI nhiiN| yadyapi uttaravaikriyazarIra eka lAkha yojana taka kA hotA hai, kintu vaha bhavAnta paryanta sthAyI nahIM hotaa| athavA zeSa zarIroM kI vargaNAoM kI apekSA audArika zarIra kI vargaNAoM kI avagAhanA adhika hai| isalie yaha udAra-vistAravAn hai| 3. udAra kA artha hotA hai--mAMsa, haDDiyoM, snAyu Adi se baddha shriir| mAMsamajjA Adi sapta dhAtu-upadhAtueM audArikazarIra meM hI hotI haiN| isa zarIra ke svAmI manuSya aura tiryaMca haiN| vaikriyazarIra-- vividha kriyAoM ko karane meM sakSama zarIra athavA viziSTa (vilakSaNa) kriyA karane vAlA zarIra vaikriya kahalAtA hai| prAkRta meM veuvvie' zabda hai, jisakA saMskRta rUpa 'vaikurvika' hotA hai| vikurvaNA ke artha meM viku dhAtu se vaikurvika zabda banatA hai| yaha vaikriyazarIra do prakAra kA hai--labdhipratyayika aura bhvprtyyik| tapovizeSa Adi viziSTa nimittoM se jo prApta ho use labdhipratyayika aura jo bhava-janma ke nimitta se prApta ho use bhavapratyayika vaikriyazarIra kahate haiN| labdhijanya manuSyoM aura tiryaMcoM ko tathA bhavajanya deva-nArakoM ko hotA hai| ___AhArakazarIra-- caturdazapUrvavid muniyoM ke dvArA viziSTa prayojana ke hone para yogabala se jisa zarIra kara nirmANa kiyA jAtA hai athavA jisake dvArA kevalajJAnI ke sAmIpya se sUkSma padArtha sambandhI zaMkAoM kA samAdhAna prApta kiyA jAtA hai, use AhArakazarIra kahate haiN| AhArakaRddhi saMpanna apane kSetra meM kevalajJAnI kA abhAva hone aura dUsare kSetra meM unake vidyamAna hone kintu usa kSetra meM audArikazarIra se pahuMcanA saMbhava nahIM hone se isa zarIra ko niSpanna karate haiN| isakA nirmANa pramattasaMyataguNasthAnavartI muni karate haiN| taijasazarIra-- jo zarIra meM dIpti aura prabhA kA kAraNa ho| tejomaya hone se bhakSaNa kiye gaye bhojanAdi ke paripAka kA kAraNa ho athavA teja kA vikAra ho use taijasazarIra kahate haiN| yaha sabhI saMsArI jIvoM meM pAyA jAtA hai| yaha do prakAra kA hai--niHsaraNAtmaka aura ani:srnnaatmk| ani:saraNAtmaka taijasazarIra bhukta anna-pAna Adi kA pAcaka hokara zarIrAntarvartI rahatA hai tathA audArika, vaikriya aura AhArakazarIroM meM teja, prabhA, kAMti kA nimitta hai| niHsaraNAtmaka taijasa zubha aura azubha ke bheda se do prakAra kA hai| zubha taijasa subhikSa, zAMti Adi kA kAraNa banatA hai aura azubha isake viparIta svabhAva vAlA hai| yaha zarIra taijasalabdhipratyayika hotA hai| kArmaNazarIra-- aSTavidha karmasamudAya se jo niSpanna ho, audArika Adi zarIroM kA jo kAraNa ho tathA jo .. jIva ke sAtha parabhava meM jAe vaha kArmaNazarIra hai| pAMca zarIroM kA kramanirdeza- audArika Adi zarIroM kA kramavinyAsa karane kA kAraNa unakI uttarottara Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa 315 sUkSmatA hai| audArikazarIra svalpa pudgaloM se niSpanna hotA hai aura isakA pariNamana zithila eMva bAdara rUpa hai| isake anantara bahuta aura bahutara pudgalaparamANuoM se Age-Age ke zarIra niSpanna hote haiM kintu unakA pariNamana sUkSmasUkSmatara hotA jAtA hai| kArmaNazarIra itanA sUkSma hai ki usako carmacakSuoM se nahIM dekhA jA sktaa| paramAvadhijJAnI aura kevalajJAnI hI usako jAnate dekhate haiN| uttarottara paramANuskandhoM kI bahulatA ke sAtha inakI saghanatA bhI kramazaH adhika-adhika hai| taijasa aura kArmaNazarIra samasta saMsArI jIvoM ko prApta hote haiM aura inakA sambandha anAdikAlika hai| mukti prApta nahIM hone taka ye rahate haiN| isa prakAra sAmAnya rUpa se audArika Adi zarIroM kA nirUpaNa karake aba caubIsa daMDakavartI jIvoM meM unakA vicAra karate haiN| caubIsa daMDakavartI jIvoM kI zarIraprarUpaNA 406. NeraiyANaM bhaMte ! kati sarIrA pannattA ? go0 ! tayo sarIrA pa0 / taM0-veuvvie teyae kammae / [406 pra.] bhagavan ! nairayikoM ke kitane zarIra kahe gaye haiM ? [406 u.] gautama! unake tIna zarIra kahe gaye haiN| ve isa prakAra vaikriya, taijasa aura kArmaNa shriir| 407. asurakumArANaM bhaMte ! kati sarIrA pa0 ? go0 ! tao sarIrA paNNattA / taM jahA--veuvvie teyae kammae / evaM tiNNi tiNi ete ceva sarIrA jAva thaNiyakumArANaM bhANiyavvA / [407 pra.] bhagavan ! asurakumAroM ke kitane zarIra hote haiM ? [407 u.] gautama! unake tIna zarIra kahe haiN| yathA vaikriya, taijasa aura kaarmnn| isI prakAra yahI tInatIna zarIra stanitakumAra paryanta sabhI bhavanapati devoM ke jAnanA caahie| 408. (1) puDhavIkAiyANaM bhaMte ! kati sarIrA paNNattA ? go0 ! tayo sarIrA paNNattA / taM jahA-orAlie teyae kammae / [408-1 pra.] bhagavan! pRthvIkAyika jIvoM ke kitane zarIra hote haiM ? [408-1 u.] gautama! unake tIna zarIra kahe gaye haiM audArika, taijasa aura kaarmnn| (2) evaM Au-teu-vaNassaikAiyANa vi ete ceva tiNNi sarIrA bhANiyavvA / [408-2] isI prakAra apkAyika, tejaskAyika aura vanaspatikAyika jIvoM ke bhI yahI tIna-tIna zarIra jAnanA caahie| (3) vAukAiyANaM jAva go0 ! cattAri sarIrA pannattA / taM0-orAlie veuvvie teyae kammae / [408-3 pra.] bhagavan ! vAyukAyika jIvoM ke kitane zarIra hote haiM ? [408-3 u.] gautama! vAyukAyika jIvoM ke cAra zarIra hote haiM audArika, vaikriya, taijasa aura karmiNa Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 zarIra / anuyogadvArasUtra 409. veMdiya-teMdiya- cauridiyANaM jahA puDhavIkAiyANaM / [ 409] pRthvIkAyika jIvoM ke samAna dvIndriya, trIndriya aura caturindriya jIvoM ke bhI ( audArika, taijasa, kArmaNa, yaha tIna zarIra) jAnanA caahie| 410. paMceMdiyatirikkhajoNiyANaM jAva go0 ! jahA vAukAiyANaM / [410 pra.] paMcendriya tiryaMcayonika jIvoM ke kitane zarIra hote haiM ? [410 u.] gautama! paMcendriya tiryaMcayonikoM ke zarIra vAyukAyika jIvoM ke samAna jAnanA caahie| arthAt inake bhI audArika, vaikriya, taijasa aura kArmaNa ye cAra zarIra hote haiN| 411. maNUsANaM jAva go0 ! paMca sarIrA pannattA / taM0--- orAlie veDavvie AhArae yae kammae / [ 411] gautama! manuSyoM ke pAMca zarIra kahe gaye haiN| unake nAma isa prakAra haiM-- audArika, vaikriya, AhAraka, taijasa aura kArmaNa zarIra / 412. vANamaMtarANaM joisiyANaM vemANiyANaM jahA neraiyANaM, veDavviya - teyaga- kammagA tinni tinni sarIrA bhANiyavvA / [ 412] vANavyaMtara, jyotiSka aura vaimAnika devoM ke nArakoM ke samAna vaikriya, taijasa aura kArmaNa ye tInatIna zarIra hote haiN| vivecana -- Upara caubIsa daMDakavartI jIvoM meM pAye jAne vAle zarIroM kI prarUpaNA kI hai| taijasa aura kArmaNa zarIra to sabhI saMsArI jIvoM meM hote hI haiN| unake atirikta manuSyoM aura tiryaMcoM meM bhavasvabhAva se audArika aura deva- nArakoM meM vaikriyazarIra hote haiN| AhArakazarIra manuSyoM ko labdhivizeSa se prApta hotA hai aura kinhIM viziSTa manuSyoM ke hI hotA hai| yahAM sAmAnya rUpa se hI manuSyoM meM usake hone kA nirdeza kiyA hai| vAyukAyika aura paMcendriya tiryaMcayonika jIvoM meM jo vaikriyazarIra kA sadbhAva kahA hai, usakA tAtparya yaha hai ki vaikriyazarIra janmasiddha aura kRtrima do prakAra kA hai| janmasiddha vaikriyazarIra devoM aura nArakoM ke hI hotA hai| anya ke nahIM aura kRtrima vaikriya kA kAraNa labdhi hai| labdhi eka prakAra kI zakti hai, jo katipaya garbhaja manuSyoM aura tiryaMcoM meM bhI saMbhAvita hai tathA kucha bAdara vAyukAyika jIvoM meM bhI vaikriyazarIra pAyA jAtA hai| isalie vAyukAyika jIvoM meM cAra zarIroM ke hone kA vidhAna kiyA hai| pAMca zarIroM kA saMkhyAparimANa 413. kevatiyA NaM bhaMte ! orAliyasarIrA paNNattA ? go0 ! duvihA paNNattA / taM jahA--- baddhellayA ya mukkellayA ya / tattha NaM je te baddhellayA te NaM asaMkhejjA, asaMkhejjAhiM ussappiNI- osappiNIhiM avahIraMti kAlao, khettato asaMkhejjA logA / tattha NaM je te mukkellagA te NaM aNaMtA, aNaMtAhiM ussappiNI Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa osappiNIhiM avahIraMti kAlao, khettato anaMtA logA, davvao abhavasiddhiehiM aNaMtaguNA siddhANaM anaMtabhAgo / 317 [413 pra.] bhagavan! audArikazarIra kitane prakAra ke prarUpita kiye haiM ? [413 u.] gautama! audArikazarIra do prakAra ke prarUpita kiye haiM / ve isa prakAra - 1. baddha audArikazarIra, 2. mukta audArikazarIra / unameM jo baddha audArikazarIra haiM ve asaMkhyAta haiN| ve kAlataH asaMkhyAta utsarpiNiyoM - avasarpiNiyoM dvArA apahRta hote haiM aura kSetrataH asaMkhyAta lokapramANa haiN| jo mukta haiM, ve ananta haiM / kAlataH ve ananta utsarpiNiyoM avasarpiNiyoM se apahRta hote haiM aura kSetrataH ananta lokapramANa haiM / dravyataH ve mukta audArikazarIra abhavasiddhika (abhavya) jIvoM se ananta guNe aura siddhoM ke anantaveM bhAgapramANa haiM / vivecana -- Upara baddha aura mukta prakAroM se audArikazarIroM kI saMkhyA kA parimANa batalAyA hai| baddha--baMdhe hue| baddha use kahate haiM jo pRcchA ke samaya jIva ke sAtha saMbaddha haiM aura mukta vaha hai jise jIva pUrvabhavoM meM grahaNa karake tyAga diyA hai| yahAM audArikazarIra ke prakAroM ke viSaya meM pUche jAne para uttara meM baddha aura mukta kahane kA kAraNa yaha hai ki baddha aura mukta zarIroM kI pRthak pRthak saMkhyA kahI jAegI aura baddha tathA mukta audArikazarIroM kI saMkhyA kahIM dravya se, kahIM kSetra se tathA kahIM kAla se (samaya, AvalikA Adi se) kahI jAyegI / bhAva kI vivakSA dravya ke aMtargata kara lene se usakI apekSA saMkhyA kA kathana sUtra meM nahIM kiyA hai| baddha audArikazarIroM kI saMkhyA- baddha audArikazarIra asaMkhyAta haiM / yadyapi baddha audArikazarIra ke dhAraka jIva ananta haiN| kyoMki audArikazarIra manuSyoM aura pRthvIkAyika Adi pAMca prakAra ke ekendriyoM se lagAkara paMcendriya tiryaMcoM meM pAyA jAtA hai| inameM bhI akele vanaspatikAyika jIva hI ananta haiM / kintu audArikazarIradhArI jIva do prakAra ke haiM-- pratyekazarIrI, 2. anantakAyika / pratyekazarIra jIvoM kA alaga-alaga audArikazarIra hotA hai| unakI saMkhyA asaMkhyAta hai aura jo anantakAyika haiM, unakA audArikazarIra pRthak-pRthak nahIM hotaa| kintu ananta jIvoM kA eka hI hotA hai| isalie audArikazarIrI jIva anantAnanta hote hue bhI unake zarIroM kI saMkhyA asaMkhyAta hI hai| kAlApekSayA baddha audArikazarIroM kI saMkhyA asaMkhyAta utsarpiNiyoM aura asaMkhyAta avasarpiNiyoM se apahRta hone yogya batAI hai| isakA tAtparya yaha hai ki yadi utsarpiNI aura avasarpiNI kAla ke eka-eka samaya meM eka - eka audArikazarIra kA apaharaNa kiyA jAe samasta audArikazarIroM kA apaharaNa karane meM asaMkhyAta utsarpiNI aura asaMkhyAta avasarpiNI vyatIta ho jaaeN| asaMkhyAta ke asaMkhyAta bheda hone se asaMkhyAta utsarpiNI aura asaMkhyAta avasarpiNI kAla ke samaya asaMkhyAta haiM, ataeva baddha audArikazarIra bhI asaMkhyAta hI haiN| kSetrApekSayA baddha audArika zarIroM kI saMkhyA kA pramANa batAne ke lie sUtra meM kahA hai--baddha audArikazarIra asaMkhyAta loka-pramANa haiM / isakA artha yaha huA ki yadi samasta baddha audArikazarIroM ko apanI-apanI avagAhanA se paraspara apiMDa rUpa meM (pRthak-pRthak) AkAzapradezoM meM sthApita kiyA jAe to asaMkhyAta lokAkAza dasa koDAkoDI sAgaropama kAla kA eka utsarpiNI kAla aura utane hI sAgaropamoM kA eka avasarpiNI kAla hotA hai| 1. Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 anuyogadvArasUtra una pRthak-pRthak sthApita zarIroM se vyApta ho jaaeN| arthAt eka-eka lokAkAzapradeza para eka-eka zarIra rakhA jAe to kramazaH rakhane para bhI ve baddha audArikazarIra itane aura bace rahate haiM ki jinheM kramazaH eka-eka pradeza para rakhane ke lie asaMkhyAta lokoM kI AvazyakatA hogii| mukta audArikazarIroM kI saMkhyA- mukta audArikazarIroM kA anantatva kAla, kSetra aura dravya kI apekSA isa prakAra samajhanA cAhie kAlApekSayA una mukta audArikazarIroM kA parimANa ananta utsarpiNiyoM-avasarpiNiyoM ke apaharaNa kAla ke barAbara hai| arthAt utsarpiNI aura avasarpiNI kAloM ke eka-eka samaya meM eka-eka mukta audArikazarIra kA apaharaNa kiyA jAe to apaharaNa karane meM ananta utsarpiNiyAM aura ananta avasarpiNiyAM vyatIta ho jaaeNgii| kSetrApekSayA mukta audArikazarIroM kA pramANa ananta loka-pramANa hai| arthAt eka loka meM asaMkhyAta pradeza haiN| aise-aise ananta lokoM ke jitane AkAzapradeza hoM, itane mukta audArikazarIra haiN|| dravyApekSayA mukta audArika zarIra abhavyoM se anantaguNe aura siddhoM ke anantaveM bhAga pramANa haiN| etadviSayaka zaMkA-samAdhAna isa prakAra hai zaMkA- jina jIvoM ne pahale samyaktva prApta kara liyA aura bAda meM mithyAdRSTi ho gaye aise pratipatita samyagdRSTi jIvoM kI saMkhyA abhavyoM se anantaguNI aura siddhoM ke anantaveM bhAga pramANa batalAI hai| to kyA ye mukta audArikazarIra inhIM ke barAbara haiM ? samAdhAna- yadi ye unakI samAna saMkhyA vAle hote to unakA sUtra meM nirdeza hotA, kintu sUtra meM saMketa nahIM hai| ataeva yaha jAnanA cAhie ki ye mukta audArikazarIra pratipatita samyagdRSTiyoM kI rAzi kI apekSA kadAcit hIna, kadAcit tulya aura kadAcit adhika bhI hote haiN| ye anantAnanta audArikazarIra eka hI loka meM dIpaka ke prakAza ke samAna avagAr3ha hokara rahe hue haiN| jaise eka dIpaka kA prakAza samagra bhavana meM vyApta hokara rahatA hai aura anya aneka dIpakoM kA prakAza bhI usI bhavana meM raha sakatA hai, vaise hI anantAnanta mukta audArikazarIra bhI eka lokAkAza meM samAviSTa hokara rahate haiN| baddha-mukta vaikriyazarIroM kI saMkhyA 414. kevatiyA NaM bhaMte ! veuvviyAsarIrA pa0 ? gotamA ! duvihA paNNattA / taM-baddhellayA ya mukkellayA ya / tattha NaM je te baddhellayA te NaM asaMkhejA, asaMkhejAhiM usppiNiosappiNIhiM avahIraMti kAlao, khettao asaMkhejAo seDhIo patarassa asaMkhejaibhAgo / tattha NaM je te mukkellayA te NaM aNaMtA, aNaMtAhiM ussappiNiosappiNIhiM avahIraMti kAlao, sesaM jahA orAliyassa mukkellayA tahA ete vi bhANiyavvA / [414 pra.] bhagavan ! vaikriyazarIra kitane prakAra ke kahe gaye haiM ? [414 u.] gautama! ve do prakAra ke kahe haiN| yathA--baddha aura mukt| unameM se jo baddha haiM, ve asaMkhyAta haiM aura 1-2. anuyogadvAra maladhArIyA TIkA patra 197 Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa 319 kAlata: asaMkhyAta utsarpiNiyoM-avasarpiNiyoM dvArA apahRta hote haiN| kSetrataH ve asaMkhyAta zreNIpramANa haiM tathA ve zreNiyAM pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga haiM tathA mukta vaikriyazarIra ananta haiN| kAlata: ve ananta utsarpiNiyoM-avasarpiNiyoM dvArA apahRta hote haiN| zeSa kathana mukta audArikazarIroM ke samAna jAnanA caahie| vivecana-- yahAM sAmAnya rUpa se vaikriyazarIra ke baddha-mukta prakAroM kI saMkhyA kA parimANa batalAyA hai| vaikriyazarIra nArakoM aura devoM ke sarvadA hI baddha rahate haiN| parantu manuSya aura tiryaMcoM ke jo ki vaikriyalabdhizAlI haiM, uttaravaikriya karane ke samaya hI baddha hote haiN| yaha varNana pUrvokta audArikazarIra ke kathana se prAyaH milatA-julatA hai| parantu kSetrApekSayA baddha vaikriyazarIroM kI saMkhyA kA nirdeza karane meM kucha vizeSatA hai| jo isa prakAra jAnanA cAhie kSetrApekSayA baddha vaikriyazarIra asaMkhyAta zreNI pramANa haiM aura una zreNiyoM kA pramANa pratara kA asaMkhyAtavAM bhAga hai| jisakA Azaya yaha huA ki pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga meM jitanI zreNiyAM haiM aura una zreNiyoM meM jitane AkAzapradeza hote haiM, utane hI baddha vaikriyazarIra haiN| ___mukta vaikriyazarIroM kA varNana mukta audArikazarIroM ke samAna hai| ataH unakI anantatA bhI pUrvokta mukta audArikazarIroM ke samAna samajha lenI caahie| baddha-mukta AhArakazarIroM kA parimANa 415. kevaiyA NaM bhaMte ! AhAragasarIrA pa0 ? goyamA ! duvihA pa0 / taM0--baddhellayA ya mukkellayA ya / tattha NaM je te baddhellayA te NaM siyA asthi siyA natthi, jai atthi jahaNNeNaM ego vA do vA tiNNi vA, ukkoseNaM sahassapuhattaM / mukkellayA jahA orAliyasarIrassa tahA bhANiyavvA / [415 pra.] bhagavan! AhArakazarIra kitane kahe gaye haiM ? [415 u.] gautama! AhArakazarIra do prakAra ke kahe gaye haiN| ve isa prakAra baddha aura mukt| unameM se baddha syAt kadAcit hote hai kadAcit nahIM hote haiN| yadi hote haiM to jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa sahasrapRthaktva hote haiN| mukta ananta haiM, jinakI prarUpaNA audArikazarIra ke samAna jAnanA caahie| vivecana-- yahAM baddha aura mukta AhArakazarIroM kA parimANa batalAyA hai| baddha AhArakazarIra caturdazapUrvadhArI saMyata manuSya ke hote haiN| baddha AhArakazarIra ke kadAcit hone aura kadAcit nahIM hone kA kAraNa yaha hai ki AhArakazarIra kA aMtara (virahakAla) jaghanya eka samaya aura utkRSTa chaha mAsa kA hai| yadi AhArakazarIra hote haiM to unakI saMkhyA jaghanyataH eka, do yA tIna hotI hai aura utkRSTa (adhika se adhika) sahasrapRthaktva ho sakatI hai| do se nau taka kI saMkhyA kA nAma pRthaktva hai aura sahasra kahate haiM, dasa sau (hajAra) ko| ataeva isakA artha yaha huA ki unakI utkRSTa saMkhyA do hajAra se nau hajAra taka ho sakatI hai| arthAt eka samaya meM (pRcchA kAla meM) utkRSTataH eka sAtha do hajAra se lekara nau hajAra taka AhArakazarIradhAraka ho sakate haiN| mukta AhArakazarIroM kA parimANa mukta audArikazarIroM kI taraha samajhanA caahie| baddha-mukta taijasazarIroM kA parimANa 416. kevatiyA NaM bhaMte ! teyagasarIrA paNNattA ? Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 anuyogadvArasUtra - goyamA ! duvihA pa0 / taM0-baddhellayA ya mukkellayA ya / tattha NaM je te baddhellayA te NaM aNaMtA, aNaMtAhiM ussappiNi-osappiNIhiM avahIraMti kAlao, khettao aNaMtA logA, davvao siddhehiM aNaMtaguNA savvajIvANaM aNaMtabhAgUNA / tattha NaM je te mukkellayA te NaM aNaMtA, aNaMtAhiM ussappiNi-osappiNIhiM avahIraMti kAlao, khettato aNaMtA logA, davvao savvajIvehiM aNaMtaguNA jIvavaggassa aNaMtabhAgo / [416 pra.] bhagavan ! taijasazarIra kitane kahe gaye haiM ? [416 u.] gautama! ve do prakAra ke kahe haiM--baddha aura mukt| unameM se baddha ananta haiM, jo kAlataH ananta utsarpiNiyoM-avasarpiNiyoM se apahRta hote haiN| kSetrataH ve ananta lokapramANa haiN| dravyataH siddhoM se anantaguNe aura sarva jIvoM se anantabhAga nyUna haiN| mukta taijasazarIra ananta haiM, jo kAlataH ananta utsarpiNiyoM-avasarpiNiyoM meM apahRta hote haiN| kSetrataH ananta lokapramANa haiM, dravyataH samasta jIvoM se anantaguNe tathA jIvavarga ke anantaveM bhAga haiN| vivecana-- yahAM taijasazarIroM kA parimANa batAyA hai| yaha bhI baddha aura mukta ke bheda se do prakAra ke haiN| baddha taijasazarIra ananta isalie haiM ki sAdhAraNazarIrI nigodiyA jIvoM ke bhI taijasazarIra pRthak-pRthak hote haiM, audArikazarIra kI taraha eka nhiiN| usakI anantatA kA kAlataH parimANa --ananta utsarpiNiyoM aura avasarpiNiyoM ke samayoM ke barAbara hai| kSetrataH ananta lokapramANa hai arthAt ananta lokAkAzoM meM jitane pradeza hoM, itane pradezapramANa vAle haiN| dravya kI apekSA baddha taijasazarIra siddhoM se anantaguNe aura sarvajIvoM kI apekSA se anantabhAga nyUna hote haiN| isakA kAraNa yaha hai taijasazarIra samasta saMsArI jIvoM ke hote haiM aura saMsArI jIva siddhoM se anantaguNe haiM, isalie taijasazarIra bhI siddhoM se anantaguNe hue| kintu sarvajIvarAzi kI apekSA vicAra karane para samasta jIvoM se anantaveM bhAga kama isalie hai ki siddhoM ke taijasazarIra nahIM hotA aura siddha sarvajIvarAzi ke anantaveM bhAga haiN| ataH unheM kama kara dene se taijasazarIra sarvajIvoM ke anantaveM bhAga nyUna ho jAte haiN| isa prakAra baddha taijasazarIra cAhe siddhoM se anantaguNe haiM, aisA kaho, cAhe sarvajIvarAzi ke anantaveM bhAga nyUna haiM, aisA kaho, artha samAna hai| sArAMza yaha ki baddha taijasazarIra sarva saMsArI jIvoM kI saMkhyA ke barAbara haiM, samasta jIvarAzi kI saMkhyA ke barAbara nahIM haiN| mukta taijasazarIra bhI sAmAnyataH ananta haiN| kAla kI apekSA ananta utsarpiNI aura avasarpiNI kAloM ke samayoM ke barAbara haiN| kSetra kI apekSA ananta lokapramANa haiN| arthAt ananta lokoM kI pradezarAzi ke barAbara ananta haiN| dravyataH mukta taijasazarIra sarvajIvoM se anantaguNe haiM tathA sarva jIvavarga ke anantaveM bhAgapramANa haiN| ___mukta taijasazarIroM kA parimANa samasta jIvoM se anantaguNA mAnane kA kAraNa yaha hai ki pratyeka jIva bhUtakAla meM ananta-ananta taijasazarIroM kA tyAga kara cuke haiN| jIvoM ke dvArA jaba unakA parityAga kara diyA jAtA hai, una zarIroM saMkhyAta kAla paryanta usa paryAya meM avasthAna raha sakatA hai| ata: una sabakI saMkhyA samasta jIvoM se anantaguNI kahI gaI hai tathA jo jIvavarga ke anantaveM bhAgapramANa kahI gaI hai, usako isa rIti se samajhanA cAhie mukta taijasazarIra jIvavarga ke anantaveM bhAgapramANa haiN| isakA kAraNa yaha hai ki samasta mukta taijasazarIra jIvavarga pramANa to taba ho pAte jaba ki eka-eka jIva ke taijasazarIra sarvajIvarAzipramANa hote yA usase kucha adhika hote aura unake sAtha siddha jIvoM ke ananta bhAga kI pUrti hotii| parantu siddha jIvoM ke to taijasazarIra hotA Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa 321 nahIM, ataH unako milAyA nahIM jA sakatA hai tathA eka-eka jIva ke mukta taijasazarIra sarva jIvarAzipramANa yA usase kucha adhika nahIM apitu usase bahuta kama hI hote haiM aura ve bhI asaMkhyAta kAla taka hI usa paryAya meM rahate haiM, usake bAda taijasazarIra rUpa pariNAma-paryAya kA parityAga karake niyama se dUsarI paryAya ko prApta ho jAte haiN| isalie pratiniyata kAla taka avasthita hone ke kAraNa unakI saMkhyA utkRSTa se bhI ananta rUpa hI hai, isase adhika nhiiN| utane kAla meM jo anya mukta taijasazarIra hote haiM, ve bhI thor3e hI hote haiM, kyoMki kAla thor3A hai| isa kAraNa mukta taijasazarIra jIvavargapramANa nahIM hote kintu jIvavarga ke anantaMbhAga mAtra hI hote haiN| dravya kI apekSA uparyukta mukta taijasazarIra se anantaguNe athavA sarva jIvavarga ke anantaveM bhAgapramANa hone ko asatkalpanA se spaSTa karate haiM kisI eka rAzi ko usI rAzi se guNA karane para varga hotA hai| jaise 4 ko 4 se guNA karane 444 =16 solaha saMkhyA vAlA varga hotA hai| isI prakAra jIvarAzi se jIvarAzi ko guNA karane para prApta rAzi jIvavarga hai| sarva jIvarAzi ananta hai| use kalpanA se dasa hajAra aura ananta kA pramANa 100 mAna liyA jAe to dasa hajAra ke sAtha 100 kA guNA karane para dasa lAkha huaa| yaha huA mukta taijasazarIroM kA sarvajIvoM se anantaguNA primaann| jIvavarga kA ananta bhAga isa prakAra hogA ki sarva jIvarAzi kalpanA se 10000 mAnakara varga ke lie isa dasa hajAra ko dasa hajAra se guNA kreN| isa prakAra guNA karane se dasa karor3a kI rAzi aaii| vaha jIvavarga kA pramANa huaa| aba ananta ke sthAna para pUrvokta 100 rakhakara dasa karor3a meM unakA bhAga dene para dasa lAkha aaye| vahI jIvarAzi ke varga kA anantavAM bhAga huaa| isa prakAra se mukta taijasazarIra itane pramANa meM jIvarAzi ke varga ke anantaveM bhAga rUpa haiM, aisA asatkalpanA se samajha lenA caahie| mukta taijasazarIra dravya kI apekSA sarvajIvoM se anantaguNe haiM yA jIvavarga ke anantaveM bhAgapramANa haiM, ina donoM kathanoM kA eka hI tAtparya hai| kevala kathana kI bhinnatA hai, artha kI nahIM hai| baddha-mukta kArmaNazarIroM kI saMkhyA 417. kevaiyA NaM bhaMte ! kammayasarIrA pannattA ? go0 ! duvihA paNNattA / taM jahA--baddhellayA ya mukkellayA ya / jahA teyagasarIrA tahA kammagasarIrA vi bhANiyavvA / . [417 pra.] bhagavan ! kArmaNazarIra kitane kahe gaye haiM ? [417 u.] gautama! ve do prakAra ke kahe gaye haiM, yathA--baddha aura mukt| jisa prakAra se taijasazarIra kI vaktavyatA pUrva meM kahI gaI hai, usI prakAra kArmaNazarIra ke viSaya meM bhI kahanA caahie| vivecana-- taijasazarIroM ke samAna hI kArmaNazarIroM kI vaktavyatA jAna lene kA nirdeza karane kA kAraNa yaha hai ki taijasa aura kArmaNa zarIroM kI saMkhyA evaM svAmI samAna haiM tathA ye donoM zarIra eka sAtha rahate haiM--ataeva itanI samAnatA hone se vizeSa kathanIya zeSa nahIM raha jAtA hai| isa prakAra pAMca zarIroM kA sAmAnya rUpa se kathana karake aba nArakAdi caubIsa daMDakoM meM unakI prarUpaNA kI jAtI hai| Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 3 khu anuyogadvArasUtra nArakoM se baddha-mukta paMca zarIroM kI prarUpaNA 418. (1) neraiyANaM bhaMte ! kevatiyA orAliyasarIrA pannattA ? gotamA ! duvihA paNNattA / taM0--baddhellayA ya mukkellayA ya / tattha NaM je te baddhellayA te NaM natthi / tattha NaM je te mukkellayA te jahA ohiyA orAliyA tahA bhANiyavvA / [418-1 pra.] bhagavan ! nairayika jIvoM ke kitane audArikazarIra kahe gaye haiM ? [418-1 u.] gautama! audArikazarIra do prakAra ke kahe gaye haiM--baddha aura mukt| unameM se baddha audArikazarIra unake nahIM hote haiM aura mukta audArikazarIra pUrvokta sAmAnya mukta audArikazarIra ke barAbara jAnanA caahie| (2) neraiyANaM bhaMte ! kevaiyA veubviyasarIrA pannattA ? goyamA ! duvihA paNNattA / taM jahA--baddhellayA ya mukkellayA ya / tattha NaM je te baddhellayA te NaM asaMkhejA asaMkhejAhiM ussappiNI-osappiNIhiM avahIraMti kAlao, khettao asaMkhejAo seDhIo payarassa asaMkhejjaibhAgo, tAsi NaM seDhINaM vikkhaMbhasUyI aMgulapaDhamavaggamUlaM bitiyavaggamUlapaDuppaNNaM ahavA NaM aMgulabitiyavaggamUlaghaNapamANamettAo seDhIo / tattha NaM je te mukkellayA te NaM jahA ohiyA orAliyasarIrA tahA bhANiyavvA / [418-2 pra.] bhagavan ! nAraka jIvoM ke vaikriyazarIra kitane kahe gaye haiM ? __ [418-2 u.] gautama! do prakAra ke kahe gaye haiM--baddha aura mukt| unameM se baddha vaikriyazarIra to asaMkhyAta haiM jo kAlataH asaMkhyAta utsarpiNI-avasarpiNI kAloM ke samayapramANa haiM / kSetrataH ve asaMkhyAta zreNIpramANa haiN| ve zreNiyAM pratara kA asaMkhyAta bhAga haiN| una zreNiyoM kI viSkambha sUcI' aMgula ke prathama vargamUla ko dUsare vargamUla se guNita karane para niSpanna rAzi jitanI hotI hai| athavA aMgula ke dvitIya vargamUla ke ghanapramANa zreNiyoM jitanI hai| mukta vaikriyazarIra sAmAnya se mukta audArikazarIroM ke barAbara jAnanA caahie| (3) NeraiyANaM bhaMte ! kevaiyA AhAragasarIrA paNNattA ? goyamA ! duvihA paNNattA / taM jahA--baddhellayA ya mukkellayA ya / tattha NaM je te baddhellayA te NaM natthi / tattha NaM je te mukkellayA te jahA ohiyA orAliyA tahA bhANiyavvA / [418-3 pra.] bhagavan ! nAraka jIvoM ke kitane AhArakazarIra kahe gaye haiM ? [418-3 u.] gautama! ve do prakAra ke kahe gaye haiM, yathA--baddha aura mukt| baddha AhArakazarIra to unake nahIM hote haiM tathA mukta jitane sAmAnya audArika zarIra kahe gaye haiM, utane jAnanA caahie| (4) teyaga-kammagasarIrA jahAetesiM ceva veuvviyasarIrA tahA bhANiyavvA / [418-4] taijasa aura kArmaNa zarIroM ke lie jaisA inake vaikriyazarIroM ke viSaya meM kahA gayA hai, usI prakAra samajhanA caahie| 1. vistAra kI apekSA lambAI ko lie huI eka prAdezikI shrennii| Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa 323 vivecanauparyukta praznottaroM meM nAraka jIvoM meM baddha aura mukta audArika Adi paMca zarIroM ke parimANa kI prarUpaNA kI gaI hai| ___ vaikriyazarIra vAle hone se nArakoM meM baddha audArikazarIra nahIM hote haiN| mukta audArikazarIra sAmAnya se batAye gaye mukta audArikazarIroM ke samAna ananta haiN| kyoMki pUrvaprajJApananaya kI apekSA nAraka jIvoM ke audArikazarIra hote haiN| nAraka jIva jaba pUrva bhavoM meM tiryaMca yA manuSya paryAya meM thA, taba vahAM audArikazarIra thA aura aba use chor3akara narakaparyAya meM AyA hai| isIlie nAraka jIvoM ke mukta audArikazarIra sAmAnyataH ananta kahe haiN| __ nairayika jIvoM kA bhavastha zarIra vaikriya hotA hai| ataeva nairayikoM ke baddha vaikriyazarIra utane hI haiM jitane nairayika haiN| nairayikoM kI saMkhyA asaMkhyAta hai, ataH eka-eka nAraka ke eka-eka vaikriyazarIra hone se unake vaikriyazarIroM kI saMkhyA bhI asaMkhyAta hai| isa asaMkhyAtatA kI zAstrakAra ne kAlataH aura kSetrataH prarUpaNA kI hai| kAlataH prarUpaNA kA artha yaha hai ki asaMkhyAta utsarpiNiyoM aura avasarpiNiyoM ke jitane samaya haiM, utane hI nArakoM ke baddha vaikriyazarIra haiN| kSetrataH baddha vaikriyazarIra asaMkhyAta zreNI pramANa haiN| yahAM zreNI kI vyAkhyA ke lie saMketa kiyA haipayarassa asaMkhejaibhAgo--pratara kA asaMkhyAtavAM bhAga hI zreNI kahalAtA hai| aisI asaMkhyAta zreNiyoM meM jitane AkAzapradeza haiM, utane hI nArakoM ke baddha vaikriyazarIra hote haiN| __aba yahAM prazna hai ki pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga meM asaMkhyAta yojana koTiyAM bhI A jAtI haiM to kyA itane kSetra meM jo AkAza-zreNiyAM haiM, unako yahAM grahaNa kiyA gayA hai ? isa jijJAsA kA samAdhAna karane ke lie zAstra meM saMketa diyA hai--pratara ke asaMkhyeya bhAga meM vartamAna asaMkhyAta zreNiyoM kI vistArasUcI-zreNI yahAM grahaNa kI gaI hai kintu pratara ke asaMkhyeya bhAga meM rahI huI asaMkhyAta yojana koTi rUpa kSetravartI nabhaHzreNI grahaNa nahIM kI gaI hai| isa viSkambhasUcI kA pramANa dvitIya vargamUla se guNita prathama vargamUla jitanA grahaNa kiyA gayA hai| isakA Azaya yaha huA ki aMgula pramANa kSetra meM jo pradezarAzi hai, usameM asaMkhyAta vargamUla haiM, unameM prathama vargamUla ko dvitIya vargamUla se guNA karane para jitanI zreNiyAM labhya hoM, utanI pramANa vAlI viSkambhasUcI yahAM grahaNa karanA caahie| ise yoM samajhanA cAhie ki vastutaH asaMkhyeyapradezAtmaka pratarakSetra meM asatkalpanA se mAna leM ki 256 zreNiyAM haiN| ina 256 kA prathama vargamUla solaha (16416 =256) athavA (245+6 -16) huA aura dUsarA vargamUla 4 evaM tIsarA vargamUla 2 hotA hai| prathama vargamUla 16 ke sAtha dvitIya vargamUla 4 kA guNA karane para (1644 =64) cauMsaTha hue| basa itanI hI (64) usakI zreNiyAM huiiN| aisI zreNiyAM yahAM grahaNa kI gaI haiN| __prakArAntara se isI bAta ko sUtra meM isa prakAra kahA gayA hai--aMgula ke dvitIya vargamUla ke ghanapramANa zreNiyAM samajhanA caahie| isakA Azaya huA ki aMgula mAtra kSetra meM jitane pradeza haiM, usa rAzi ke dvitIya vargamUla kA ghana kareM, utane pramANa vAlI zreNiyAM samajhanA caahie| jisa rAzi kA jo varga ho use usI rAzi se guNA karane para ghana hotA hai| yahAM asatkalpanA se asaMkhyAta pradezarAzi ko 256 mAnA thaa| usakA prathama vargamUla 16 aura dvitIya 1. prathama vargamUla ke bhI vargamUla ko dvitIya vargamUla kahate haiM, isI prakAra tRtIya Adi vargamUloM ke viSaya meM jAnanA caahie| Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 anuyogadvArasUtra vargamUla 4 huaa| ataH isa dvitIya varga kI rAzi kA ghana karane se 44444 =64 huaa| so ye 64 pramANa rUpa zreNiyAM yahAM jAnanA caahie| isa prakAra ke kathana meM varNanazailI kI vicitratA hai, artha meM koI antara nahIM hai| yaha asatkalpanA se kalpita huI 64 saMkhyA rUpa zreNiyoM kI jo pradezarAzi hai, jinheM saiddhAntika dRSTi se asaMkhyAta mAnA hai, usa rAzigata pradezoM kI saMkhyA ke barAbara nArakoM ke baddha vaikriyazarIra hote haiN| nArakoM ke baddha vaikriyazarIroM ko asaMkhyAta mAnane kA kAraNa yaha bhI hai ki pratyekazarIrI hone se nArakoM kI saMkhyA itanI hI asaMkhyAta hai| ataeva unake baddha vaikriyazarIra itane hI ho sakate haiM, alpAdhika nhiiN| isI prakAra anyatra bhI jo jIva pratyekazarIrI hoM svatantra eka-eka zarIra ke svAmI hoM unake baddha zarIroM kI saMkhyA bhI tatpramANa samajha lenA caahie| ___ nArakoM ke mukta vaikriyazarIroM kI prarUpaNA audhika mukta audArikazarIra ke samAna jAnane ke kathana kA Azaya yaha hai ki mukta audArikazarIroM kI saMkhyA sAmAnyataH ananta kahI gaI hai, utanI hI saMkhyA vAle nAraka jIvoM ke mukta vaikriyazarIra haiN| nArakoM ke baddha audArikazarIra kI taraha baddha AhArakazarIra ke viSaya se bhI jAnanA caahie| kyoMki nArakoM ke baddha AhArakazarIra nahIM hote haiM tathA jaise pUrva meM mukta audArikazarIroM kI saMkhyA sAmAnyataH ananta kahI hai, utanI hI saMkhyA mukta AhArakazarIroM kI hai| ___baddha aura mukta taijasa-kArmaNa zarIroM kI saMkhyA baddha-mukta vaikriyazarIroM ke barAbara batAne kA kAraNa yaha hai ki ye donoM zarIra sabhI nArakoM ke hote haiM, ataeva inakI saMkhyA tatpramANa samajhanA caahie| bhavanavAsiyoM ke baddha-mukta zarIra 419. (1) asurakumArANaM bhaMte ! kevatiyA orAliyasarIrA pannattA ? goyamA ! jahA neraiyANaM orAliyasarIrA tahA bhANiyavvA / [419-1 pra.] bhagavan ! asurakumAroM ke kitane audArikazarIra kahe gaye haiM ? [419-1. u.] gautama! jaisI nArakoM ke baddha-mukta audArikazarIroM kI prarUpaNA kI, usI prakAra inake viSaya meM bhI jAnanA caahie| vivecana- vaikriyazarIra vAle hone se jaise nArakoM ke baddha audArikazarIra nahIM haiM, usI prakAra asurakumAroM ke bhI baddha audArikazarIra nahIM hote| unake vaikriyazarIra hotA hai| parantu mukta audArikazarIra jaise nArakoM ke ananta kahe haiM isI prakAra inake bhI jAnanA caahie| (2) asurakumArANaM bhaMte ! kevatiyA veuvviyasarIrA pannattA ? ___ goyamA ! duvihA paNNattA / taM0--baddhellayA ya mukkellayA ya / tattha NaM je te baddhellayA te NaM asaMkhejjA asaMkhejAhiM ussappiNi-osappiNIhiM avahIraMti kAlato, khettato asaMkhejAo seDhIo payarassa asaMkhejaibhAgo, tAsi NaM seDhINaM vikkhaMbhasUI aMgulapaDhamavaggamUlassa asaMkhejatibhAgo / mukkellayA jahA ohiyA orAliyasarIrA tahA bhANiyavvA / [419-2 pra.] bhagavan ! asurakumAroM ke kitane vaikriyazarIra kahe gaye haiM ? Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa 325 [419-2 u.] gautama! ve do prakAra ke kahe gaye haiM--baddha aura mukt| unameM se baddha asaMkhyAta haiN| jo kAlataH asaMkhyAta utsarpiNiyoM aura avasarpiNiyoM meM apahRta hote haiN| kSetra kI apekSA ve asaMkhyAta zreNiyoM jitane haiM aura ve zreNiyAM pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa haiN| una zreNiyoM kI viSkambhasUcI aMgula ke prathama vargamUla ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai tathA mukta vaikriyazarIroM ke lie jaise sAmAnya se mukta audArikazarIroM ke lie kahA gayA hai, usI taraha kahanA caahie| vivecana-- yahAM asurakumAroM ke baddha-mukta vaikriyazarIroM kA parimANa batAyA hai| sAmAnyataH to asurakumAroM ke baddha vaikriyazarIra asaMkhyAta haiM kintu ve asaMkhyAta, kAlataH asaMkhyAta utsarpiNI aura avasarpiNI kAla ke jitane samaya hote haiM, utane haiN| kSetrata: asaMkhyAta kA parimANa isa prakAra batAyA hai ki pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga meM vartamAna asaMkhyAta zreNiyoM ke jitane pradeza hote haiM, utane haiN| yahAM una zreNiyoM kI viSkambhasUcI lI gaI hai jo aMgulapramANa kSetra ke pradezoM kI rAzi ke prathama vargamUla kA asaMkhyAtavAM bhAga hai| yaha viSkambhasUcI nArakoM kI viSkambhasUcI kI apekSA usake bhAga pramANa vAlI hai| isa prakAra asurakumAra, nArakoM kI apekSA unake asaMkhyAtaveM bhAgapramANa hote haiN| prajJApanAsUtra ke mahAdaNDaka meM ratnaprabhApRthvI ke nArakoM kI saMkhyA kI apekSA samasta bhavanavAsI deva asaMkhyAtaveM bhAgapramANa kahe gaye haiN| ataH samasta nArakoM kI apekSA asurakumAra unake asaMkhyAtaveM bhAgapramANa haiM, arthAt alpa haiM yaha siddha ho jAtA hai| asurakumAroM ke mukta vaikriyazarIroM kI prarUpaNA audhika mukta audArikazarIroM ke tulya samajhane kA saMketa kiyA hai, arthAt sAmAnya rUpa se mukta audArikazarIra ke samAna ananta haiN| (3) asurakumArANaM bhaMte ! kevaiyA AhAragasarIrA pannattA ? goyamA ! duvihA paNNattA / taM jahA--baddhellayA ya mukkellayA ya / jahA eesiM ceva orAliyasarIrA tahA bhANiyavvA / [419-3 pra.] bhagavan ! asurakumAroM ke kitane AhArakazarIra kahe gaye haiM ? [419-3 u.] gautama! ve do prakAra ke kahe gaye haiM--baddha aura mukt| ye donoM prakAra ke AhArakazarIra ina asurakumAra devoM meM audArikazarIra ke jaise jAnane caahie| tathA (4) teyaga-kammagasarIrA jahA etesiM ceva veuvviyasarIrA tahA bhANiyavvA / [419-4] taijasa aura kArmaNa zarIra jaise inake (asurakumAroM ke ) vaikriyazarIra batAye, usI prakAra jAnanA caahie| (5) jahA asurakumArANaM tahA jAva thaNiyakumArANaM tAva bhANiyavvaM / [419-5] asurakumAroM meM jaise ina pAMca zarIroM kA kathana kiyA hai, vaisA hI stanitakumAra paryanta ke saba bhavanavAsI devoM ke viSaya meM jAnanA caahie| - vivecana-- yahAM asurakumAroM ke baddha aura mukta AhArakazarIra Adi zarIratraya kI tathA asurakumAroM ke atirikta zeSa nau prakAra ke bhavanapati devoM ke baddha-mukta audArika Adi pAMca zarIroM kI prarUpaNA kI hai| - baddha aura mukta AhArakazarIra devoM meM audArikazarIravat jAnane ke kathana kA yaha Azaya hai ki jisa prakAra Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326. anuyogadvArasUtra baddha audArikazarIra asurakumAra devoM ke nahIM hote usI prakAra baddha AhArakazarIra bhI nahIM hote haiN| mukta audArikazarIra jisa prakAra asurakumAroM ke ananta hote haiM, usI prakAra mukta AhArakazarIra bhI ananta jAnane cAhie / taijasa-kArmaNa zarIra baddha asaMkhyAta aura mukta ananta jAnane caahie| spaSTIkaraNa pUrva meM kiyA jA cukA hai| asurakumAroM ke baddha aura mukta zarIroM kA jo parimANa batAyA hai, vahI tajjAtIya hone se zeSa bhavanavAsiyoM ke zarIroM kA bhI samajha lenA caahie| pRthvI - ap-tejaskAyika jIvoM ke baddha-mukta zarIra 420. (1) puDhavikAiyANaM bhaMte ! kevaiyA orAliyasarIrA pannattA ? gomA ! duvihA pa0 / taM baddhellayA ya mukkellayA ya / evaM jahA ohiyA orAliyasarIrA tahA bhANiyavvA / puDhavikAiyANaM bhaMte ! kevaiyA veuvviyasarIrA pannattA ? goyamA ! duvihA pa0 / taM baddhellayA ya mukkellayA ya / tattha NaM je te baddhellayA te NaM Natthi / mukkellayA jahA ohiyA orAliyasarIrA tahA bhANiyavvA / AhAragasarIrA vi evaM ceva bhANiyavvA / teyaga - kammagasarIrArANaM jahA eesiM ceva orAliyasarIrA tahA bhANiyavvA / [420-1 pra.] bhagavan ! pRthvIkAyikoM ke kitane audArikazarIra kahe gaye haiM ? . [420 - 1 u.] gautama! inake audArikazarIra do prakAra ke kahe gaye haiM--baddha aura mukt| inake donoM zarIroM kI saMkhyA sAmAnya baddha aura mukta audArikazarIroM jitanI jAnanA caahie| [pra.] bhagavan! pRthvIkAyikoM ke vaikriyazarIra kitane kahe gaye haiM ? [u.] gautama! ve do prakAra ke kahe gaye haiM--baddha aura mukt| inameM se baddha to inake nahIM hote haiM aura mukta ke lie audArikazarIroM ke samAna jAnanA caahie| AhArakazarIroM kI vaktavyatA bhI isI prakAra jAnanA caahie| inake baddha aura mukta taijasa- kArmaNa zarIroM kI prarUpaNA bhI inake baddha aura mukta audArikazarIroM ke samAna samajhanA caahie| (2) jahA puDhavikAiyANaM evaM AukAiyANaM teukAiyANaM ya savvasarIrA bhANiyavvA / [ 420 - 2] jisa prakAra kI vaktavyatA pRthvIkAyikoM ke pAMca zarIroM kI hai, vaisI hI vaktavyatA arthAt utanI hI saMkhyA apkAyika aura tejaskAyika jIvoM ke pAMca-zarIroM ko jAnanI caahie| vivecana -- Upara pRthvIkAyika, apkAyika, taijaskAyika jIvoM ke baddha aura mukta zarIroM kA parimANa batalAyA hai| pRthvI kAyikoM ke baddha-mukta zarIroM kA parimANa batAne ke lie audhika audArikazarIroM kA saMketa diyA gayA hai / prajJApanAsUtra ke zarIrapada ke anusAra unakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai-- baddha zarIra asaMkhyAta haiN| kAla kI apekSA ve asaMkhyAta utsarpiNiyoM aura avasarpiNiyoM se apahRta hote haiN| kSetrata: ve asaMkhyaloka pramANa haiN| mukta audArikazarIra ananta haiM / kAlataH ananta utsarpiNiyoM aura avasarpiNiyoM Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa 327 se apahRta hote haiN| kSetrata: ve ananta lokapramANa haiM tathA dravyataH ve abhavyoM se anantaguNe aura siddhoM ke anantaveM bhAga haiN| apkAyika aura tejaskAyika jIvoM ke baddha aura mukta audArikazarIroM kA parimANa bhI itanA hI jAnanA caahie| pRthvIkAyika Adi jIvoM ke baddha aura mukta audArikazarIroM kA kramazaH jo asaMkhyAta aura ananta parimANa batAyA hai, usakA vizadatA ke sAtha spaSTIkaraNa pUrva meM sAmAnya se baddha aura mukta audArikazarIroM kI prarUpaNA ke prasaMga meM kiyA jA cukA hai, tadanurUpa vaha samasta varNana yahAM bhI samajha lenA caahie| baddha vaikriya aura AhAraka zarIra inako bhavasvabhAva se hI nahIM hote haiM / kintu mukta zarIra hote haiM / vaikriyazarIra sAmAnya mukta audArikazarIroM ke samAna ananta aura mukta AhArakazarIra bhUtakAlika manuSyabhavoM kI apekSA ananta hote haiM / pRthvIkAyikoM Adi ke baddha aura mukta taijasa- kArmaNa zarIroM ke lie jo audArika zarIroM ke parimANa kA saMketa kiyA hai, usakA tAtparya yaha hai ki baddha taijasa- kArmaNa baddha audArikavat asaMkhyAta aura mukta taijasa-kArmaNa mukta audArikavat ananta haiM / vAyukAyikoM ke baddha-mukta zarIra (3) vAukAiyANaM bhaMte ! kevaiyA orAliyasarIrA pannattA ? go0 ! jahA puDhavikAiyANaM orAliyasarIrA tahA bhANiyavvA / vAukAiyANaM bhaMte ! kevatiyA veuvviyasarIrA pannattA ? go0 ! duvihA pa0 / taM baddhellayA ya mukkellayA ya / tattha NaM je te baddhellayA te NaM asaMkhejjA samae 2 avahIramANA 2 paliovamassa asaMkhejjaibhAgametteNaM kAleNaM avahIraMti / no cevaNaM avahiyA siyA / mukkellayA jahA ohiyA orAliyamukkellayA / AharayasarIrA jahA puDhavikAiyANaM veDavviyasarIrA tahA bhANiyavvA / teyaga- kammagasarIrA jahA puDhavikAiyANaM tahA bhANiyavvA / [420- 3 pra.] bhagavan! vAyukAyika jIvoM ke audArikazarIra kitane kahe gaye haiM ? [420 - 3 u.] gautama ! jisa prakAra pRthvIkAyika jIvoM ke audArika zarIroM kI vaktavyatA hai, vaisI hI yahAM jAnanA cAhie / [pra.] bhagavan! vAyukAyika jIvoM ke vaikriyazarIra kitane haiM ? [u.] gautama! ve do prakAra ke kahe gaye haiM--baddha aura mukt| unameM se baddha asaMkhyAta haiN| yadi samaya-samaya meM eka-eka zarIra kA apaharaNa kiyA jAye to (kSetra) palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga meM jitane pradeza haiM, utane kAla meM pUrNata: apahRta hoM / kintu unakA kisI ne kabhI apaharaNa kiyA nahIM hai aura mukta audhika audArika ke barAbara haiM aura AhArakazarIra pRthvIkAyikoM ke vaikriyazarIra ke samAna kahanA caahie| baddha, mukta, taijasa, kArmaNa zarIroM kI prarUpaNA pRthvIkAyika jIvoM ke baddha evaM mukta taijasa aura kArmaNa zarIroM jaisI samajhanA caahie| Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 anuyogadvArasUtra vivecana- vAyukAyika jIvoM ke baddha aura mukta audArikazarIroM ke parimANa meM to koI vizeSatA nahIM hai| ve kramazaH pRthvIkAyika jIvoM ke samAna asaMkhyAta aura ananta haiN| lekina inameM vaikriyazarIra bhI saMbhava hone se tatsambandhita spaSTIkaraNa isa prakAra hai . vAyukAyika jIvoM ke baddha vaikriyazarIra asaMkhyAta haiM aura usa asaMkhyAta kA parimANa batAne ke lie.kahA hai ki yadi ye zarIra eka-eka samaya meM nikAle jAeM to kSetrapalyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga meM jitane AkAzapradeza hote haiM, utane samayoM meM anako nikAlA jA sakatA hai| tAtparya yaha hai ki kSetrapalyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga ke AkAza meM jitane pradeza haiM, utane ye baddha vaikriyazarIra hote haiN| parantu yaha prarUpaNA samajhane ke lie hai| vastutaH Aja taka kisI ne isa prakAra apaharaNa karake nikAlA nahIM hai| kadAcit yaha kahA jAe ki asaMkhyAta lokAkAzoM ke jitane pradeza haiM, utane vAyukAyika jIva haiM, aisA zAstroM meM ullekha hai, to phira unameM se vaikriyazarIrAdhArI vAyukAyika jIvoM kI itanI alpa saMkhyA batAne kA kyA kAraNa hai ? isakA samAdhAna yaha hai ki vAyukAyika jIva cAra prakAra ke haiM--1. sUkSma aparyApta vAyukAyika, 2. sUkSma paryApta vAyukAyika, 3. bAdara aparyApta vAyukAyika aura 4. bAdara paryApta vaayukaayik| inameM se Adi ke tIna prakAra ke vAyukAyika jIva to asaMkhyAta lokAkAzoM ke pradezoM jitane haiM aura unameM vaikriyalabdhi nahIM hotI hai| bAdara paryApta vAyukAyika jIva pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga meM jitane AkAzapradeza hote haiM, utane haiM, kintu ve sabhI vaikriyalabdhisampanna nahIM hote haiN| inameM bhI asaMkhyAtaveM bhAgavartI jIvoM ke hI vaikriyalabdhi hotI hai| vaikriyalabdhisampannoM meM bhI saba baddha vaikriyazarIrayukta nahIM hote, kintu asaMkhyeya bhAgavartI jIva hI baddhavaikriya zarIradhArI hote haiN| isalie vAyukAyika jIvoM meM jo baddhavaikriyazarIradhArI jIvoM kI saMkhyA kahI gaI hai, vahI sambhava hai| isase adhika baddhavaikriyazarIradhArI vAyukAyika jIva nahIM hote haiN| vAyukAyika jIvoM ke baddha-mukta AhArakazarIra ke viSaya meM pRthvIkAyika jIvoM ke mukta vaikriyazarIra ke samAna jAnanA caahie| arthAt vAyukAyika jIvoM ke AhArakalabdhi kA abhAva hone se baddhaAhArakazarIra to hote hI nahIM kintu ananta mukta AhArakazarIra ho sakate haiN| baddha-mukta taijasa-kArmaNazarIroM kI saMkhyA pRthvIkAyikoM ke inhIM do zarIroM ke barAbara kramazaH asaMkhyAta aura ananta jAnanA caahie| vanaspatikAyikoM ke baddha-mukta zarIra (4) vaNassaikAiyANaM orAliya-veubviya-AhAragasarIrA jahA puDhavikAiyANaM tahA bhANiyavvA / vaNassaikAiyANaM bhaMte ! kevaiyA teyaga-kammagasarIrA paNNattA ? go0 ! jahA ohiyA teyaga-kammagasarIrA tahA vaNassaikAiyANa vi teyaga-kammagasarIrA bhANiyavvA / - [420-4] vanaspatikAyika jIvoM ke audArika, vaikriya aura AhAraka zarIroM ko pRthvIkAyika jIvoM ke audArikAdi zarIroM ke samAna samajhanA caahie| [pra.] bhagavana! vanaspatikAyika jIvoM ke taijasa-kArmaNa zarIra kitane kahe gaye haiM? Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa 329 " [u.] gautama! audhika taijasa-kArmaNa zarIroM ke pramANa ke barAbara vanaspatikAyika jIvoM ke taijasa-kArmaNa zarIroM kA pramANa jAnanA caahie| _ vivecana- ukta kathana kA tAtparya yaha hai ki vanaspatikAyikoM ke baddhaaudArikazarIra pRthvIkAyika jIvoM ke samAna jAnanA caahie| arthAt asaMkhyAta hote haiN| isakA kAraNa yaha hai ki sAdhAraNa vanaspatikAyika jIva ananta hone para bhI unakA eka zarIra hone se audArikazarIra asaMkhyAta hI ho sakate haiN| inake vaikriyalabdhi aura AhArakalabdhi nahIM hone se mukta-vaikriya-AhArakazarIra hI hote haiN| unakA parimANa ananta hai| parantu inake baddha aura mukta taijasa-kArmaNazarIra ananta haiN| kyoMki ve pratyeka jIva ke svatantra hote haiM aura sAdhAraNa jIvoM ke ananta hone se ina donoM ko ananta jAnanA caahie| vikalatrikoM ke baddha-mukta zarIra . 421. (1) beiMdiyANaM bhaMte ! kevaiyA orAliyasarIrA pannattA ? gotamA ! duvihA paNNattA / taM jahA--baddhellayA ya mukkellayA ya / tattha NaM je te baddhellayA te NaM asaMkhejjA, asaMkhejjAhiM ussappiNI-osappiNIhiM avahIraMti kAlao, khettato asaMkhejjAo seDhIo payarassa asaMkhejaibhAgo, tAsi NaM seDhINaM vikkhaMbhasUyI asaMkhejjAo joyaNakoDAkoDIo asaMkhejjAiM seDhivaggamUlAiM; beiMdiyANaM orAliyasarIrehiM baddhellaehiM payaraM avahIrai asaMkhejAhiM ussappiNi-osappiNIhiM kAlao, khettato aMgulapayarassa AvaliyAe ya asaMkhenjaibhAgapaDibhAgeNaM / mukkellayA jahA ohiyA orAliyasarIrA tahA bhANiyavvA / veuvviya-AhAragasarIrA NaM baddhellayA natthi, mukkellayA jahA orAliyasarIrA ohiyA tahA bhANiyavvA / teyA-kammagasarIrA jahA etesiM ceva orAliyasarIrA tahA bhANiyavvA / [421-1 pra.] bhagavan ! dvIndriyoM ke audArikazarIra kitane kahe gaye haiM ? [421-1 u.] gautama! ve do prakAra ke kahe gaye haiN| yathA--baddha aura mukt| unameM se baddhaaudArikazarIra asaMkhyAta haiN| kAlata: asaMkhyAta utsarpiNiyoM aura avasarpiNiyoM se apahRta hote haiM / arthAt asaMkhyAta utsarpiNiyoMavasarpiNiyoM ke samaya jitane haiN| kSetrataH pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga meM vartamAna asaMkhyAta zreNiyoM ke pradezoM kI rAzipramANa haiN| una zreNiyoM kI viSkaMbhasUcI asaMkhyAta koTAkoTi yojanapramANa hai| itane pramANa vAlI viSkambhasUcI asaMkhyAta zreNiyoM ke vargamUla rUpa hai| dvIndriyoM ke baddhaaudArikazarIroM dvArA pratara apahRta kiyA jAe to kAla kI apekSA asaMkhyAta utsarpiNI-avasarpiNI kAloM meM apahRta hotA hai tathA kSetrataH aMgula mAtra pratara aura AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga-pratibhAga (pramANAMza) se apahRta hotA hai| jaisA audhika muktaaudArikazarIroM kA parimANa kahA hai, vaisA inake muktaaudArikazarIroM ke lie bhI jAnanA caahie| dvIndriyoM ke baddhavaikriya-AhArakazarIra nahIM hote haiM aura mukta ke viSaya meM jaisA audhika muktaaudArikazarIra ke viSaya meM kahA hai, vaisA jAnanA caahie| Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 anuyogadvArasUtra taijasa aura kArmaNa ke baddha-mukta zarIroM ke lie jaisA inake audArikazarIroM ke viSaya meM kahA hai, tadanurUpa kathana karanA caahie| (2) jahA beiMdiyANaM tahA teiMdiyANaM cauridiyANa vi bhANiyavvaM / [421-2] dvIndriyoM ke baddha-mukta zarIroM ke sambandha meM jo nirdeza kiyA hai, vaisA hI trIndriya aura caturindriya jIvoM ke viSaya meM bhI kahanA caahie| vivecana-- prastuta pATha meM dvIndriya, trIndriya aura caturindriya jIvoM ke baddha aura mukta zarIroM kI prarUpaNA kI hai| usakA dvIndriya kI apekSA se spaSTIkaraNa isa prakAra hai dvIndriyoM ke baddhaaudArikazarIra asaMkhyAta haiM aura usa asaMkhyAta kA parimANa kAla kI apekSA asaMkhyAta utsarpiNI aura avasarpiNI kAla ke jitane samaya hote haiM, tatpramANa hai| kSetra kI apekSA ve zarIra pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga meM vartamAna asaMkhyAta zreNiyoM ke pradezoM kI rAzipramANa haiN| ina zreNiyoM kI viSkambhasUcI asaMkhyAta koTAkoTi yojanoM kI jAnanA caahie| itane pramANa vAlI viSkaMbha (vistAra) sUcI asaMkhyAta zreNiyoM ke vargamUla rUpa hotI hai| isakA tAtparya yaha hai ki AkAzazreNi meM rahe hae samasta pradeza asaMkhyAta hote haiM. jinako asatkalpanA se 65536 samajha leN| ye 65536 asaMkhyAta ke bodhaka haiN| isa saMkhyA kA prathama vargamUla 256 hai, dUsarA vargamUla 16, tIsarA vargamUla 4 tathA cauthA vargamUla 2 huaa| kalpita ye vargamUla asaMkhyAta vargamUla rUpa haiN| ina vargamUloM kA jor3a karane para (256+16+4+2 =278) do sau aThahattara hue| yaha 278 pradezoM vAlI viSkambhasUcI hai| aba isI zarIrapramANa ko dUsare prakAra se batAne ke lie sUtra meM pada diyA hai '.......payaraM avahIrai asaMkhejAhiM ussappiNI-osappiNIhiM kAlao' arthAt dvIndriya jIvoM ke baddhaaudArikazarIroM se yadi saba pratara khAlI kiyA jAe to asaMkhyAta utsarpiNI-avasarpiNI kAloM ke samayoM se vaha samasta pratara dvIndriya jIvoM ke baddha audArika zarIroM se khAlI kiyA jA sakatA hai aura kSetrataH 'aMgulapayarassa AvaliyAe ya asaMkhejaibhAgaM paDibhAgeNaM' arthAt aMgula pratara ke jitane pradeza haiM unako eka-eka dvIndriya jIvoM se bharA jAe aura phira una pradezoM se AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga rUpa samaya meM eka-eka dvIndriya jIva ko nikAlA jAe to AvalikA ke asaMkhyAta bhAga lagate haiN| itane pradeza aMgula pratara ke haiN| usa pratara ke jitane pradeza haiM, utane dvIndriya jIvoM ke baddhaaudArikazarIra haiN| isa prakAra se batAI gaI saMkhyA meM pUrvokta kathana se koI bheda nahIM hai, mAtra kathana-zailI kI bhinnatA hai| dvIndriyoM ke mukta audArikazarIroM kI prarUpaNA audhika muktaaudArikazarIroM ke samAna hai| dvIndriyoM ke baddhavaikriya-AhArakazarIra nahIM hote haiN| muktavaikriya-AhArakazarIroM kI prarUpaNA audhika mukta audArikazarIroM ke samAna hai--ve ananta haiN| ____ inake baddha, mukta taijasa, kArmaNa zarIroM kI prarUpaNA inhIM ke baddha, mukta audArikazarIroM kI taraha kramazaH asaMkhyAta aura ananta jAnanA caahie| trIndriya, caturindriya jIvoM ke baddha-mukta zarIroM kI prarUpaNA dvIndriyoM ke baddha-mukta zarIroM ke samAna hai| mAtra 'dvIndriya' ke sthAna meM 'trIndriya' aura 'caturindriya' zabda kA prayoga karanA caahie| Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 331 pramANAdhikAranirUpaNa paMcendriya-tiryaMcayonikoM ke baddha-mukta zarIra 422. (1) paMceMdiyatirikkhajoNiyANa vi orAliyasarIrA evaM ceva bhANiyavvA / [422-1] paMcendriyatiryaMcayonika jIvoM ke bhI audArikazarIra isI prakAra (dvIndriya jIvoM ke audArikazarIroM ke samAna hI) jAnanA caahie| (2) paMceMdiyatirikkhajoNiyANaM bhaMte ! kevaiyA veubviyasarIrA paNNattA ? goyamA ! duvihA pa0 / taM0--baddhellayA ya mukkellayA ya / tattha NaM je te baddhellayA te NaM asaMkhejjA, asaMkhejAhiM ussappiNi-osappiNIhiM avahIraMti kAlao, khettato jAva vikkhaMbhasUyI aMgulapaDhamavaggamUlassa asaMkhejaibhAgo / mukkellayA jahA ohiyA orAliyA / AhArayasarIrA jahA beiMdiyANaM / teyaga-kammagasarIrA jahA orAliyA / [422-2 pra.] bhagavan! paMcendriyatiryaMcayonika jIvoM ke vaikriyazarIra kitane kahe gaye haiM ? [422-2 u.] gautama ! ve do prakAra ke kahe gaye haiM--baddha aura mukt| unameM se baddhavaikriyazarIra asaMkhyAta haiM, jinakA kAlataH asaMkhyAta utsarpiNI-avasarpiNI kAloM se apaharaNa hotA hai aura kSetrataH yAvat (zreNiyoM kI) viSkambhasUcI aMgula ke prathama vargamUla ke asaMkhyAtaveM bhAga meM vartamAna zreNiyoM jitanI haiN| muktavaikriyazarIroM kA pramANa sAmAnya audArikazarIroM ke pramANa tathA inake AhArakazarIroM kA pramANa dvIndriyoM ke AhArakazarIroM ke barAbara hai| taijasa-kArmaNa zarIroM kA parimANa audArikazarIroM ke pramANavat hai| vivecana-- yahAM paMcendriyatiryaMcayonika jIvoM ke baddha-mukta audArika Adi zarIroM kI prarUpaNA kI hai| baddha-mukta audArika, AhAraka, taijasa aura kArmaNa zarIroM ke viSaya meM vizeSa varNanIya nahIM hai| kyoMki inake baddha aura mukta audArikazarIra dvIndriya jIvoM ke barAbara hai| inake baddhaAhArakazarIra nahIM hote haiM aura muktaAhArakazarIra dvIndriyoM ke samAna haiN| baddha taijasa-kArmaNa zarIra inake baddhaaudArikazarIravat haiN| kintu kinhIM-kinhIM ke vaikriyalabdhi saMbhava hone se vaikriyazarIra ko lekara jo vizeSatA hai, isakA saMkSipta sArAMza isa prakAra hai___paMcendriyatiryaMcayonikoM ke baddhavaikriyazarIra asaMkhyAta haiM, arthAt kAla kI apekSA asaMkhyAta utsarpiNIavasarpiNI kAloM ke samayoM jitane pramANa vAle haiM tathA kSetra kI apekSA ye pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga meM vartamAna asaMkhyAta zreNI rUpa haiM aura una zreNiyoM kI viSkambhasUcI aMgula ke prathama vargamUla ke asaMkhyAtaveM bhAga meM vartamAna zreNiyoM jitanI hai| muktavaikriyazarIra audhika muktaaudArikazarIravat ananta haiN| yahAM itanA vizeSa jAnanA cAhie ki yahAM trIndriya, caturindriya aura paMcendriyoM ke lie sAmAnya se asaMkhyAta kahA gayA hai| lekina asaMkhyAta ke asaMkhyAta bheda hone se vizeSApekSA unakI saMkhyA meM alpAdhikatA hai| vaha isa prakAra--paMcendriya jIva alpa haiM, unase kucha adhika caturindriya, unase trIndriya vizeSAdhika, unase dvIndriya vizeSAdhika aura ekendriya ananta guNe haiN| isalie unake zarIroM kI asaMkhyAtatA meM bhI bhinnatA hotI hai| manuSyoM ke baddha-mukta paMca zarIra 423. (1) maNUsANaM bhaMte ! kevaiyA orAliyasarIrA pannatA ? Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 anuyogadvArasUtra go0! duvihA paNNattA / taM jahA--baddhellayA ya mukkellayA ya / tattha NaM je te baddhellayA te NaM siya saMkhejA siya asaMkhejA, jahaNNapade saMkhejA saMkhejAo koDIo, eguNatIsaM ThANAiM tijamalapayassa uvari caujamalapayassa heTThA, ahavaNaM chaTTho vaggo paMcamavaggapaDuppaNNo, ahavaNaM chaNNautiche yaNagadAirAsI, ukkosapade asaMkhejA, asaMkhejAhiM ussappiNi-osappiNIhiM avahIraMti kAlao, khettato ukkosapae rUvapakkhittehiM maNUsahiM seDhI avahIraMti, asaMkhejAhiM ussappiNI-osappNiIhiM kAlao, khettao aMgulapaDhamavaggamUlaM tatiyavaggamUlapaDuppaNNaM / mukkellayA jahA ohiyA oraaliyaa| __ [423-1 pra.] bhadanta ! manuSyoM ke audArikazarIra kitane kahe gaye haiM ? / [423-1 u.] gautama! ve do prakAra ke kahe gaye haiM--baddha aura mukt| unameM se baddha to syAt saMkhyAta aura syAt asaMkhyAta hote haiN| jaghanya pada meM saMkhyAta koTAkoTi hote haiM arthAt unatIsa aMkapramANa hote haiN| ye unatIsa aMka tIna yamala pada ke Upara tathA cAra yamala pada se nIce haiM, athavA paMcamavarga se guNita chaThe vargapramANa hote haiM, athavA chiyAnave (96) chedanakadAyI rAzi jitanI saMkhyA pramANa haiN| utkRSTa pada meM ve zarIra asaMkhyAta haiN| jo kAlataH asaMkhyAta utsarpiNiyoM-avasarpiNiyoM dvArA apahRta hote haiM aura kSetra kI apekSA eka rUpa prakSipta kiye jAne para manuSyoM se zreNI apahata hotI hai| kAlataH asaMkhyAta utsarpiNI-avasarpiNI kAloM se apahAra hotA hai aura kSetrataH tIsare vargamUla se guNita aMgula ke prathama vargamUla pramANa hote haiN| unake muktaaudArikazarIra audhika muktaaudArikazarIroM ke samAna jAnanA caahie| (2) maNUsANaM bhaMte ! kevatiyA veuvviyasarIrA paNNattA ? go0 ! duvihA p0| taM0-baddhellayA ya mukkellayA ya / tattha NaM je te baddhellayA te NaM saMkhejA samae 2 avahIramANA 2 saMkhejjeNaM kAleNaM avahIraMti, no ceva NaM avahiyA siyA / mukkellayA jahA ohiyA orAliyA / [423-2 pra.] bhagavan ! manuSyoM ke vaikriyazarIra kitane kahe haiM ? [423-2 u.] gautama! ve do prakAra ke kahe gaye haiM--baddha aura mukt| unameM se baddha saMkhyAta haiM jo samayasamaya meM apahata kiye jAne para saMkhyAta kAla meM apahRta hote haiM kintu apahata nahIM kiye gaye haiN| muktavaikriyazarIra mukta audhika audArikazarIroM ke barAbara jAnanA caahie| (3) maNUsANaM bhaMte ! kevaiyA AhArayasarIrA pannattA ? go0 ! duvihA paNNattA / taM jahA--baddhellayA ya mukkellayA ya / tattha NaM je te baddhellayA te NaM siya asthi siya natthi, jai atthi jahanneNaM ekko vA do vA tiNNi vA ukkoseNaM sahassapuhattaM / mukkellayA jahA ohiyA orAliyA / [423-3 pra.] bhagavan ! manuSyoM ke AhArakazarIra kitane kahe gaye haiM ? [423-3 u.] gautama! ve do prakAra ke kahe gaye haiM, yathA--baddha aura mukt| unameM se baddha to kadAcit hote haiM aura kadAcit nahIM bhI hote haiN| jaba hote haiM taba jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa sahasrapRthaktva hote haiN| Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa 333 muktaAhArakazarIra audhika muktaaudArikazarIroM ke barAbara jAnanA caahie| (4) teyaga-kammagasarIrA jahA etesiM ceva ohiyA orAliyA tahA bhANiyavvA / [423-4] manuSyoM ke baddha-mukta taijasa-kArmaNa zarIra kA pramANa inhIM ke baddha-mukta audArika zarIroM ke samAna jAnanA caahie| vivecana- Upara manuSyoM ke baddha-mukta audArika Adi paMca zarIroM kA parimANa batalAyA hai| manuSya mukhya rUpa se audArikazarIradhArI haiN| ataH unake viSaya meM vizeSa rUpa se vaktavyatA isa prakAra hai manuSyoM ke baddhaaudArikazarIra kadAcit saMkhyAta, kadAcit asaMkhyAta hote haiN| isakA kAraNa yaha hai ki manuSya do prakAra ke haiM--garbhaja aura smmuuchim| inameM se garbhaja manuSya to sadaiva hote haiM kintu sammUcchima manuSya kabhI hote haiM aura kabhI nahIM hote haiN| unakI utkRSTa Ayu bhI aMtarmuhUrta kI hotI hai aura utpatti kA virahakAla utkRSTa caubIsa muhUrta pramANa kahA gayA hai| ataeva jaba sammUcchima manuSya nahIM hote aura kevala garbhaja manuSya hI hote haiM, taba ve saMkhyAta hote haiN| isI apekSA usa samaya baddha audArikazarIra saMkhyAta kahe haiN| jaba sammUchima manuSya hote haiM taba samuccaya manuSya asaMkhyAta ho jAte haiN| kyoMki sammUchima manuSyoM kA pramANa adhika se adhika zreNI ke asaMkhyAtaveM bhAga meM sthita AkAzapradezoM kI rAzi ke tulya kahA gayA hai| ye sammUcchima manuSya pratyekazarIrI hote haiM, isalie garbhaja aura sammUchima--donoM ke baddhaaudArikazarIra milakara asaMkhyAta hote haiN| yadyapi jaghanyapada meM saMkhyAta hone se garbhaja manuSyoM ke audArikazarIroM kA parimANa nirdiSTa ho gayA kintu saMkhyAta ke bhI saMkhyAta bheda hote haiN| isalie saMkhyAta kahane se niyata saMkhyA kA bodha nahIM hotA hai| ataeva niyata saMkhyA batAne ke lie saMkhyAta koTAkoTi kahA gayA haiaura isakI vizeSa spaSTatA ke lie tIna yamala pada se Upara aura cAra yamala pada se nIce kahA hai| isakA Azaya isa prakAra hai--ye saMkhyAta koTAkoTi 29 aMkapramANa hotI haiN| zAstrIya paribhASA ke anusAra ATha-ATha padoM kI eka yamalapada saMkhyA hai| ataH caubIsa aMkoM ke to tIna yamalapada ho gaye aura usake bAda pAMca aMka zeSa rahate haiM, jinase cauthe yamala pada kI pUrti nahIM hotii| isI kAraNa yahAM tIna yamalapadoM se Upara aura cAra yamalapadoM se nIce yaha pATha diyA hai| aba isI bAta ko vizeSa spaSTa karane ke lie sUtra meM dUsarI vidhi batAI hai| paMcama varga se chaThe varga ko guNita karane para jo rAzi niSpanna ho, jaghanya pada meM usa rAzipramANa manuSyoM kI saMkhyA hai| tAtparya isa prakAra hai ki eka kA varga nahIM hotaa| eka ko eka se guNA karane para guNanaphala eka hI AtA hai, saMkhyA meM vRddhi nahIM hotI ataH eka kI varga rUpa meM gaNanA nahIM hotii| varga kA prArambha do kI saMkhyA se hotA hai| ataH do kA do se guNA karane para 4 saMkhyA huii| yaha prathama varga huaa| cAra kA cAra se guNA karane para 16 saMkhyA huI, yaha dUsarA varga huaa| phira 16 ko 16 se guNA karane para 256 saMkhyA huI, yaha tRtIya varga huaa| 256 ko 256 se guNA karane para 65536 saMkhyA huI, yaha cauthA varga huaa| isa cauthe varga kI rAzi 65536 ko punaH isI rAzi 65536 se guNita karane para 4294967296 cAra araba unIsa karor3a unacAsa lAkha sar3asaTha hajAra do sau chiyAnavai rAzi paMcama varga kI huii| isa paMcama varga kI rAzi cattAri ya koDisayA auNatIsaM ca hoMti koddiio| auNNAvannaM lakkhA sattaTThI ceva ya sahassA / 1 / Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 anuyogadvArasUtra kA usI se guNA karane para 18446744073709551616 rAzi huI, yaha chaThA varga huaa| isa chaThe varga kA pUrvokta .. paMcama varga ke sAtha guNA karane para niSpanna rAzi jaghanya pada meM manuSyoM kI saMkhyA kI bodhaka hai| yaha rAzi aMkoM meM isa prakAra hai-79228162514264337593543950336 / ina aMkoM kI saMkhyA 29 hai, ata: 29 aMka pramANa rAzi se garbhaja manuSyoM kI saMkhyA kahI gaI hai| __ye unatIsa aMka koTAkoTi Adi ke dvArA kahA jAnA kaThina hai, ataH isakA bodha karAne ke lie ukta saMkhyA do gAthAoM dvArA isa prakAra kahI jA sakatI hai chattinni tinni sunnaM paMceva ya nava ya tinni cattAri / paMceva tiNNi nava paMca satta tinneva tinneva / 1 / cau cha ho cau ekko paNa do chakke kkago ya advaiva / do-do nava satteva ya aMkaTThANA parAhuttA / 2 / ukta 29 aMkoM ko isa rIti se bolA jA sakatA hai sAta koDAkoDI-koDAkoDI, bAnavai lAkha koDAkoDI koDI, aTThAIsa hajAra koDAkoDI koDI, eka sau koDAkoDI koDI, bAsaTha koDAkoDI koDI, ikyAvana lAkha koDAkoDI, bayAlIsa hajAra koDAkoDI, chahasau koDAkoDI, tetAlIsa koDAkoDI, saiMtIsa lAkha koDI, unasaTha hajAra koDI, tIna sau koDI, caupana koDI, unatAlIsa lAkha pacAsa hajAra tInasau chttiis| isI saMkhyA ko prakArAntara se samajhAyA gayA hai ki manuSyoM ke audArikazarIra chiyAnavai chedanakadAyI pramANa haiN| jo AdhI-AdhI karate-karate chiyAnaveM bAra chedana ko prApta ho aura aMta meM eka baca jAye, use chiyAnaveM do ya sayA chaNNauyA paMcamavaggo samAsao hoi / eyassa kato vaggo cha8o jo hoI taM vocchaM / 2 / -prajJApanA malayavRtti patrAMka 28 lakkhaM koDAkoDI caurAsI i bhave sahassAI / cattAri ya sattaTThA hoMti sayA koDakoDINaM / 3 / cauyAlaM lakkhAI koDINaM satta ceva ya sahassA / / tiNi sayA sattayarI koDINaM haMti nAyavvA / 4 / paMcANauI lakkhA ekAvannaM bhave sahassAI / chasola suttarasayA eso chaTo havai vaggo / 5 // -prajJApanA malayavRtti patrAMka 28 ina gAthAoM meM nirdiSTa aMkoM kI 'aMkAnAM vAmato gati' ke anusAra viparIta krama se gaNanA karanA tathA Age bhI yahI niyama jAnanA caahie| 2. (ka) anuyogadvAra maladhArIya vRtti patraMka 206 (kha) cha-ti-ti-suM-paNa-nava-ti-ca-pa-ti-Na-pa-sa-ti-ti-cau-cha-do / ca-e-pa-do-cha-e-a-be-ve-Na-sa paDhamakkharasaMtiyaTThANA // -prajJApanA malayavRtti patrAMka 281 Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa chedanakadAyIrAzi kahate haiN| usako isa prakAra samajhanA cAhie--prathama varga (4 saMkhyA) ko chedane para do chedanaka hote haiM, pahalA chedanaka do aura dUsarA chedanaka ek| donoM ko milAkara do chedanaka hue| isI prakAra dUsare varga 16 ke cAra chedanaka hue, vaha isa prakAra prathama 8, dvitIya 4, tRtIya 2 aura caturtha 1 / tRtIya varga 256 ke ATha chedanaka, caturtha varga ke 16 chedanaka, pAMcaveM varga ke 32 aura chaThe varga 64 chedanaka hue| isa prakAra pAMcaveM aura chaThe varga ke chedanakoM kA yoga karane para kula 96 chedanaka hote haiN| yaha chiyAnaveM chedanakadAyI rAzi hai| athavA eka ke aMka ko sthApita karake uttarottara use chiyAnavai bAra dugunA-dugunA karane para jitanI rAzi ho vaha rAzi chiyAnavai chedanakadAyIrAzi kahalAtI hai| isa chiyAnavai chedanakadAyI rAzi kA parimANa utanA hI hogA, jise chaThe varga se guNita paMcama varga kI rAzi ke prasaMga meM batAyA gayA hai| yaha jaghanyapada meM manuSyoM kI saMkhyA kA pramANa hai| ___jaghanyapada meM manuSyoM kI saMkhyA ukta pramANa vAlI saMkhyAta hai| ataeva utane hI manuSyoM ke jaghanya padavI baddhaaudArikazarIra jAnanA caahie| ___ utkRSTa pada meM manuSyoM kI saMkhyA aura unake baddha audArikazarIroM kA pramANa isa prakAra hai--utkRSTa pada meM manuSyoM kI saMkhyA asaMkhyAta hai| jo sammUchima manuSyoM kI saMkhyA kI apekSA pAI jAtI hai| jaba sammUchima manuSya paidA hote haiM taba ve eka sAtha adhika se adhika asaMkhyAta hote haiN| asaMkhyAta saMkhyA ke asaMkhyAta bheda haiN| ina bhedoM meM se jo asaMkhyAta saMkhyA manuSyoM ke lie mAnI hai, usakA paricaya yahAM kAla aura kSetra donoM prakAroM se diyA gayA manuSya ke mukta audArikazarIroM kA pramANa sAmAnya mukta audArikazarIroM ke samAna ananta hai| manuSyoM ke baddha vaikriyazarIra saMkhyAta haiM, kyoMki vaikriyalabdhi garbhaja manuSyoM meM hI hotI hai aura vaha kisI kisI meM, saba meM nhiiN| kAlataH isa saMkhyAta kA pramANa isa prakAra hai--eka-eka samaya meM eka-eka vaikriyazarIra kA apahAra kiyA jAe to saMkhyAta utsarpiNI-avasarpiNI kAla vyatIta ho jaae| muktavaikriyazarIroM kA pramANa sAmAnya muktaaudArikazarIroM jitanA ananta samajhanA caahie| manuSyoM ke baddha AhArakazarIra hote bhI haiM aura nahIM bhI hote haiN| hoM to jaghanya eka, do athavA tIna aura utkRSTa sahasrapRthaktva taka ho sakate haiN| mukta AhArakazarIra sAmAnya mukta AhArakazarIroM jitane haiN|' manuSyoM ke baddha-mukta taijasa aura kArmaNa zarIroM kA pramANa inake baddha-mukta audArikazarIroM ke pramANa jiMtanA hai| arthAt baddha asaMkhyAta aura mukta ananta haiN| vANavyaMtara devoM ke baddha-mukta zarIra 424. (1) vANamaMtarANaM orAliyasarIrA jahA neraiyANaM / [424-1] vANavyaMtara devoM ke audArikazarIroM kA pramANa nArakoM ke audArikazarIroM jaisA jAnanA caahie| baddha-mukta AhArakazarIroM kA pramANa sAmAnya baddha-mukta AhArakazarIroM ke prasaMga meM kAraNa sahita spaSTa kiyA jA cukA hai| yadyapi eka manuSya ke eka sAtha cAra zarIra taka ho sakate haiM, pAMca nhiiN| parantu yahAM pAMca baddha zarIroM kI prarUpaNA kI gaI hai, usakA tAtparya yaha hai ki nAnA manuSyoM kI apekSA eka sAtha pAMca zarIra bhI hote haiN| Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtra (2) vANamaMtarANaM bhaMte ! kevaiyA veuvviyasarIrA paNNattA ? go0 ! duvihA pa0 / taM0--baddhellayA ya mukkellayA ya / tattha NaM je te baddhellayA te NaM asaMkhejA, asaMkhejAhiM ussappiNi-osappiNIhiM avahIraMti kAlato, khettao asaMkhejAo seDhIo payarassa asaMkhejaibhAgo, tAsi NaM seDhINaM vikkhaMbhasUI saMkhejajoyaNasayavaggapalibhAgo patarassa / mukkellayA jahA ohiyA orAliyA / [424-2 pra.] bhagavan ! vANavyaMtara devoM ke kitane vaikriyazarIra kahe gaye haiM ? [424-2 u.] gautama! ve do prakAra ke kahe gaye haiM--baddha aura mukt| unameM se baddhavaikriya zarIra sAmAnya rUpa se asaMkhyAta haiM jo kAla kI apekSA asaMkhyAta utsarpiNI-avasarpiNI kAloM meM apahRta hote haiN| kSetrataH pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga meM rahI huI asaMkhyAta zreNiyoM jitane haiN| una zreNiyoM kI viSkambhasUcI pratara ke saMkhyeyayojanazatavarga pratibhAga (aMza) rUpa hai| muktavaikriyazarIroM kA pramANa audhika audArikazarIroM kI taraha jAnanA caahie| (3) AhAragasarIrA duvihA vi jahA asurakumArANaM / [424-3] donoM prakAra ke AhArakazarIroM kA parimANa asurakumAroM ke donoM AhArakazarIroM ke pramANa jitanA jAnanA caahie| (4) vANamaMtarANaM bhaMte ! kevaiyA teyaga-kammagasarIrA pa0 ? go0 ! jahA eesiM ceva veuvviyasarIrA tahA teyaga-kammagasarIrA vi bhANiyavvA / [424-4 pra.] bhagavan ! vANavyantaroM ke kitane taijasa-kArmaNa zarIra kahe haiM ? [424-4 u.] gautama! jaise inake vaikriyazarIra kahe haiM, vaise hI taijasa-kArmaNa zarIra bhI jAnanA caahie| vivecana- vANavyaMtara devoM ke baddha-mukta zarIroM kI prarUpaNA kA spaSTIkaraNa isa prakAra hai vANavyaMtara devoM ke audArikazarIroM kA pramANa nArakoM ke audArikazarIroM ke pramANa jitanA kahane kA tAtparya yaha hai ki vANavyaMtara devoM ke baddhaaudArikazarIra to hote nahIM haiN| mukta audArikazarIra pUrvabhavoM kI apekSA ananta haiN| vANavyaMtara devoM ke baddhavaikriyazarIra asaMkhyAta haiM, kyoMki ina devoM kI saMkhyA asaMkhyAta hai| isa asaMkhyAta ko spaSTa karane ke lie kahA hai ki kAlataH eka-eka samaya meM eka-eka baddhavaikriyazarIra kA apahAra kiyA jAye to asaMkhyAta utsarpiNI aura asaMkhyAta avasarpiNI kAloM ke samayoM meM inakA apahAra hotA hai| kSetra kI apekSA pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga meM rahI huI jo asaMkhyAta zreNiyAM haiM, una zreNiyoM ke jitane pradeza hoM utane pradeza pramANa vANavyaMtaroM ke baddhavaikriyazarIra haiN| una asaMkhyAta zreNiyoM kI viSkambhasUcI tiryaMca paMcendriyoM kI baddhaaudArikazarIra kI viSkaMbhasUcI se asaMkhyAtaguNahIna jAnanA caahie| vANavyaMtara devoM ke muktavaikriyazarIroM kA pramANa audhika muktaaudArikazarIroM ke samAna hai, arthAt ananta hai| baddha aura mukta AhArakazarIroM kA pramANa asurakumAroM ke samAna kahane kA tAtparya yaha hai ki vANavyaMtara devoM ke baddhaAhArakazarIra hoteM nahIM haiM aura muktaAhArakazarIra muktaaudArikazarIroM ke samAna ananta haiN| baddha taijasakArmaNa zarIra vANavyaMtaroM ke baddhavaikriyazarIra ke samAna asaMkhyAta haiM aura mukta taijasa-kArmaNa zarIra ananta hote haiN| Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa jyotiSka devoM ke baddha-mukta paMca zarIra 425. (1) joisiyANaM bhaMte ! kevaiyA orAliyasarIrA pa0 ? go0 ! jahA neraiyANaM tahA bhANiyavvA / 337 [425-1 pra.] bhagavan! jyotiSka devoM ke kitane audArikazarIra hote haiM ? [ 425 - 1 u.] gautama! jyotiSka devoM ke audArikazarIra nArakoM ke audArikazarIroM ke samAna jAnanA cAhie / (2) joisiyANaM bhaMte ! kevaiyA veuvviyasarIrA paNNattA ? go0 ! duvihA pa0 / taM baddhellayA ya mukkellayA ya / tattha NaM je te baddhellayA jAva tAsi NaM seDhINaM vikkhaMbhasUcI bechappaNNaMgulasayavaggapalibhAgo payarassa / mukkellayA jahA ohiyA orAliyA / [425-2 pra.] bhagavan ! jyotiSka devoM ke kitane vaikriyazarIra kahe haiM ? [425-2 u.] gautama! do prakAra ke kahe gaye haiM-- baddha aura mukt| unameM jo baddha haiM yAvat unakI zreNI kI viSkaMbhasUcI do sau chappana pratarAMgula ke vargamUla rUpa aMza pramANa samajhanA caahie| muktavaikriyazarIroM kA pramANa sAmAnya muktaaudArikazarIroM jitanA jAnanA cAhie / (3) AhArayasarIrA jahA neraiyANaM tahA bhANiyavvA / [425-3] jyotiSkadevoM ke AhArakazarIroM kA pramANa nArakoM ke AhArakazarIroM ke barAbara hai / (4) teyaga-kammagasarIrA jahA eesiM ceva veuvviyA tahA bhANiyavvA / [425-4] jyotiSkadevoM ke baddha-mukta taijasa aura kArmaNa zarIroM kA pramANa inake baddha-mukta vaikriyazarIroM ke barAbara hai| vivecana -- prastuta sUtroM meM jyotiSkadevoM ke baddha-mukta zarIroM kI prarUpaNA kI gaI hai| inake baddha-mukta audArikazarIroM kI prarUpaNA nArakavat samajhane kA tAtparya yaha hai ki baddhaaudArikazarIra to jyotiSkadevoM ke hote nahIM aura muktaaudArikazarIra pUrvabhavoM kI apekSA ananta haiN| jyotiSkadevoM ke baddhavaikriyazarIroM kA nirdeza ati saMkSepa meM kiyA hai| usakA Azaya yaha hai ki ve asaMkhyAta haiM / kAlataH asaMkhyAta utsarpiNI aura avasarpiNI kAloM ke samayoM ke barAbara haiN| kSetrataH unakA pramANa pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga meM vartamAna asaMkhyAta zreNiyoM ke pradezoM ke barAbara hai| vizeSa yaha hai ki una zreNiyoM kI viSkaMbhasUcI vyaMtaroM kI viSkaMbhasUcI se saMkhyAta guNI adhika hotI hai| kyoMki mahAdaMDaka meM vyaMtaroM se jyotiSka deva saMkhyAtaguNA adhika batAye gaye haiM / isIlie pratibhAga ke viSaya meM vizeSa spaSTa karate hue kahA hai ki una zreNiyoM kI viSkaMbhasUcI 256 pratarAMguloM kA vargamUla rUpa jo pratibhAga--aMza hai, usa aMzarUpa yaha viSkaMbhasUcI jAnanA caahie| Azaya yaha hai ki 256 aMgula vargapramANa zreNIkhaMDa meM yadi eka-eka jyotiSka deva kI sthApanA kI jAye to ve saMpUrNa pratara ko pUrNa kara sakeMge / athavA yadi eka-eka jyotiSkadeva ke apahAra se eka-eka do sau Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 anuyogadvArasUtra chappana aMgula varga pramANa zreNI khaMDa kA apahAra hotA hai, taba saba milakara jyotiSka devoM kI saMkhyA kI pUrNatA ho aura dUsarI ora saMpUrNa pratara khAlI hogaa| muktavaikriyazarIra sAmAnya muktaaudArikazarIroM ke tulya arthAt ananta haiN| nArakoM ke jaise baddhaAhArakazarIra nahIM hote, isI prakAra jyotiSka devoM ke bhI nahIM haiN| muktaAhArakazarIra nArakoM ke zarIroM ke samAna ananta haiN| jyotiSkoM ke baddha taijasa-kArmaNa zarIra asaMkhyAta haiM, kyoMki ye deva asaMkhyAta haiN| mukta taijasa-kArmaNa ra ananta haiN| ananta hone kA kAraNa nArakoM ke mukta taijasa-kArmaNa zarIroM kA pramANa batAne ke prasaMga meM spaSTa kiyA jA cukA hai| vaimAnika devoM ke baddha-mukta zarIra evaM kAlapramANa kA upasaMhAra 426. (1) vemANiyANaM bhaMte ! kevatiyA orAliyasarIrA pannattA ? goyamA ! jahA neraiyANaM tahA bhANiyavvA / [426-1 pra.] bhagavan ! vaimAnika devoM ke kitane audArikazarIra kahe gaye haiM ? [426-1 u.] gautama! jisa prakAra nairayikoM ke audArikazarIroM kI prarUpaNA kI gaI hai, usI prakAra vaimAnika devoM kI bhI jAnanA caahie| (2) vemANiyANaM bhaMte ! kevaiyA veubviyasarIrA paNNattA ? go0 ! duvihA pa0 / taM0--baddhellayA ya mukkellayA ya / tattha NaM je te baddhellayA te NaM asaMkhejA, asaMkhejAhiM ussappiNi-osappiNIhiM avahIraMti kAlao, khettao asaMkhejjAo seDhIo payarassa asaMkhejaibhAgo, tAsi NaM seDhINaM vikkhaMbhasUI aMgulabitiyavaggamUlaM tatiyavaggamUlapaDuppaNNaM, ahava NaM aMgulatatiyavaggamUlaghaNappamANamettAo seDhIo / mukkellayA jahA ohiyA orAliyA / [426-2 pra.] bhagavan ! vaimAnika devoM ke kitane vaikriya zarIra kahe gaye haiM ? [426-2 u.] gautama! ve do prakAra ke haiM--baddha aura mukt| unameM se baddhavaikriyazarIra asaMkhyAta haiN| unakA kAla kI apekSA asaMkhyAta utsarpiNI-avasarpiNI kAloM meM apaharaNa hotA hai aura kSetrataH pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga meM rahI huI asaMkhyAta zreNiyoM jitane haiN| una zreNiyoM kI viSkaMbhasUcI aMgula ke tRtIya vargamUla se guNita dvitIya vargamUla pramANa hai athavA aMgula ke tRtIya vargamUla ke ghanapramANa zreNiyAM haiN| muktavaikriyazarIra audhika audArikazarIra ke tulya jAnanA caahie| (3) AhArayasarIrA jahA neraiyANaM / [426-3] vaimAnika devoM ke baddha-mukta AhArakazarIroM kA pramANa nArakoM ke baddha-mukta AhArakazarIroM ke barAbara jAnanA caahie| (4) teyaga-kammagasarIrA jahA eesiM ceva veuvviyasarIrA tahA bhANiyavvA / se taM suhume khettapaliovame / se taM khettapaliovame / se taM paliovame / se taM vibhAga Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa NipphaNNe / se taM kAlappamANe / [426-4] inake baddha aura mukta taijasa-kArmaNa zarIroM kA pramANa inhIM ke (baddha-mukta) vaikriyazarIroM jitanA jAnanA caahie| yaha sUkSma kSetrapalyopama kA svarUpa hai| isake sAtha hI kSetrapalyopama tathA palyopama kA svarUpa bhI nirUpita ho cukaa| sAtha hI vibhAganiSpanna kAlapramANa evaM samagra kAlapramANa kA kathana bhI pUrNa huaa| vivecana- sUtra meM vaimAnika devoM ke baddha-mukta paMca zarIroM kI prarUpaNA karake kAlapramANa kA upasaMhAra kiyA hai| vaimAnikoM ke baddha-mukta audArikazarIroM ke lie nairayikoM ke zarIra kI saMkhyA kA nirdeza kiyA hai| isakA tAtparya yaha hai ki nairayikoM kI taraha vaimAnika devoM ke bhI baddhaaudArikazarIra nahIM hote| muktaaudArikazarIra pUrva ke ananta janmoM kI apekSA ananta hote haiN| ___ baddhavaikriyazarIra asaMkhyAta haiN| kAla kI apekSA unakA apaharaNa kiye jAne para asaMkhyAta utsarpiNIavasarpiNI kAloM ke samayoM jitane hoNge| kSetra kI apekSA asaMkhyAta kA pramANa batAne ke lie kahA hai ki pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga meM vartamAna asaMkhyAta zreNiyoM kI jitanI pradezarAzi hotI haiM, utane haiN| isI bAta ko aura adhika spaSTa karane ke lie kahA hai ki ina zreNiyoM kI viSkaMbhasUcI kA pramANa tRtIya vargamUla se guNita dvitIya vargamUlapramANa athavA aMgula ke tRtIya vargamUla kA ghana karane para prApta saMkhyApramANa jAnanA caahie| jisakA asatkalpanA se spaSTIkaraNa isa prakAra hai mAna leM ki asaMkhyAta zreNiyAM 256 haiN| inakA prathama vargamUla 16, dvitIya vargamUla 4 aura tRtIya vargamUla 2 huaa| isa dvitIya vargamUla 4 aura tRtIya vargamUla 2 se guNA karane para (442 =8) ATha hue| ina ATha ko hama asaMkhyAta zreNiyoM kI viSkaMbhasUcI mAna leN| ina asaMkhyAta zreNiyoM kI jitanI pradezarAzi hogI utane vaimAnika devoM ke kSetroM kI apekSA baddhavaikriyazarIra haiN| athavA aMgula kA pramANa 256 hai| isakA tRtIya vargamUla 2 huaa| usakA ghana karane para (24242 =8) hue| isa ATha ko hama kalpanA se asaMkhyAta zreNiyoM kI viSkaMbhasUcI mAna leN| isa prakAra donoM prakAra ke kathana meM artha kA koI bheda nahIM hai| muktavaikriyazarIroM kA parimANa sAmAnya muktaaudArikazarIroM jitanA ananta jAnanA caahie| vaimAnika devoM ke baddha aura mukta AhArakazarIroM kA pramANa nArakoM jaisA jAnane ke saMketa kA yaha Azaya hai ki jaise nArakoM ke baddhaAhArakazarIra nahIM hote, isI prakAra vaimAnika devoM ke bhI nahIM hote haiN| muktaAhArakazarIra pUrvabhavoM kI apekSA hote haiN| inakA pramANa nArakoM ke muktaAhArakazarIroM jitanA ananta hai| ___ baddha-taijasa-kArmaNa zarIroM kA pramANa inhIM ke baddhavaikriyazarIroM ke samAna asaMkhyAta aura mukta-taijasakArmaNa zarIra mukta vaikriyazarIroM ke samAna ananta haiN| isa prakAra se caubIsa daMDakavartI jIvoM ke zarIroM kI prarUpaNA jAnanA caahie| isake pazcAt 'se taM' Adi padoM dvArA kAlapramANa ke varNana ke pUrNa hone kI sUcanA dI gaI hai| aba kramaprApta bhAvapramANa kA varNana prAraMbha karate haiN| Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 anuyogadvArasUtra bhAvapramANa - 427. se kiM taM bhAvappamANe ? bhAvappamANe tivihe paNNatte / taM jahA--guNappamANe NayappamANe saMkhappamANe / [427 pra.] bhagavan ! bhAvapramANa kA kyA svarUpa hai ? [427 u.] AyuSman ! bhAvapramANa tIna prakAra kA kahA hai| yathA--1. guNapramANa, 2. nayapramANa aura 3. sNkhyaaprmaann| vivecana-- yaha sUtra bhAvapramANa kA varNana karane ke lie bhUmikA rUpa hai| bhavanaM bhAvaH' yaha bhAva zabda kI vyutpatti hai, arthAt honA yaha bhAva hai| bhAva vastu kA pariNAma hai| loka meM vastueM do prakAra kI haiM--jIva-sacetana aura ajiiv-acetn| sacetana vastu kA pariNAma jJAnAdi rUpa hai aura acetana kA pariNAma varNAdi rUpa hai| ___uparyukta kathana kA sArAMza yaha hai ki vidyamAna padArthoM ke varNAdi aura jJAnAdi pariNAmoM kI bhAva aura jisake dvArA una varNAdi pariNAmoM kA bhalIbhAMti bodha ho, use bhAvapramANa kahate haiN| vaha bhAvapramANa tIna prakAra kA haiguNapramANa, nayapramANa aura sNkhyaaprmaann| guNoM se dravyAdi kA athavA guNoM kA guNa rUpa se jJAna hotA hai ataeva ve guNapramANa kahalAte haiN| anantadharmAtmaka vastu kA eka aMza dvArA nirNaya karanA naya hai| isI ko nayapramANa kahate haiN| saMkhyA kA artha hai gaNanA krnaa| yaha gaNanA rUpa pramANa saMkhyAtapramANa hai| bhAvapramANa ke ukta tIna bhedoM kA Age vistRta varNana kiyA jAtA hai| guNapramANa 428. se kiM taM guNappamANe ? guNappamANe duvihe paNNatte / taM jahA--jIvaguNappamANe ya ajIvaguNappamANe ya / [428 pra.] bhagavan ! guNapramANa kA kyA svarUpa hai ? [428 u.] AyuSman! guNapramANa do prakAra kA kahA gayA hai--jIvaguNapramANa aura ajiivgunnprmaann| vivecana-- guNapramANa ke svarUpavarNana ko prAraMbha karate hue usake do bhedoM kA ullekha kiyA hai| ina bhedoM meM se alpavaktavya hone se pahale ajIvaguNapramANa kA nirdeza karate haiN| ajIvaguNapramANanirUpaNa 429. se kiM taM ajIvaguNappamANe ? ajIvaguNappamANe paMcavihe paNNatte / taM jahA--vaNNaguNappamANe gaMdhaguNappamANe rasaguNappamANe phAsaguNappamANe saMThANaguNappamANe / / [429 pra.] bhagavan ! ajIvaguNapramANa kA kyA svarUpa hai ? [429 u.] AyuSman ! ajIvaguNapramANa pAMca prakAra kA kahA gayA hai--1. varNaguNapramANa, 2. gaMdhaguNapramANa, Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa 341 3. rasaguNapramANa, 4. sparzaguNapramANa aura 5. sNsthaangunnprmaann| 430. se kiM taM vaNNaguNappamANe ? vaNNaguNappamANe paMcavihe paNNatte / taM0--kAlavaNNaguNappamANe jAva sukkillavaNNaguNappamANe / se taM vaNNaguNappamANe / [430 pra.] bhagavan ! varNaguNapramANa kA kyA svarUpa hai ? [430 u.] AyuSman ! varNaguNapramANa pAMca prakAra kA kahA hai| yathA--kRSNavarNaguNapramANa yAvat shuklvrnngunnprmaann| yaha varNaguNapramANa kA svarUpa hai| 431. se kiM taM gaMdhaguNappamANe ? gaMdhaguNappamANe duvihe paNNatte / taM surabhigaMdhaguNappamANe durabhigaMdhaguNappamANe ya / se taM gaMdhaguNappamANe / [431 pra.] bhagavan ! gaMdhaguNapramANa kA kyA svarUpa hai ? [431 u.] AyuSman! gaMdhaguNapramANa do prakAra kA hai| yathA--surabhigaMdhaguNapramANa, durabhigaMdhaguNapramANa / isa prakAra yaha gaMdhaguNapramANa kA svarUpa jAnanA caahie| 432. se kiM taM rasaguNappamANe ? rasaguNappamANe paMcavihe paNNatte / taM0--tittarasaguNappamANe jAva mahurarasaguNappamANe / se taM rasaguNappamANe / [432 pra.] bhagavan ! rasaguNapramANa kA kyA svarUpa hai ? [432 u.] AyuSman ! rasaguNapramANa pAMca prakAra kA kahA gayA hai| yathA--tiktarasaguNapramANa yAvat madhurarasaguNapramANa / yaha rasaguNapramANa kA svarUpa hai| 433. se kiM taM phAsaguNappamANe ? phAsaguNappamANe aTThavihe paNNatte / taM0--kakkhaDaphAsaguNappamANe jAva lukkhaphAsaguNappamANe / se taM phAsaguNappamANe / [433 pra.] bhagavan ! sparzaguNapramANa kA svarUpa kyA hai ? [433 u.] AyuSman ! sparzaguNapramANa ATha prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakAra--karkazasparzaguNapramANa yAvat ruuksssprshgunnprmaann| yaha sparzaguNapramANa hai| 434. se kiM taM saMThANaguNappamANe ? saMThANaguNappamANe paMcavihe paNNatte / taM0--parimaMDalasaMThANaguNappamANe jAva AyayasaMThANaguNappamANe / se taM saMThANaguNappamANe / se taM ajIvaguNappamANe / [434 pra.] bhagavan ! saMsthAnaguNapramANa kA kyA svarUpa hai ? [434 u.] AyuSman ! saMsthAnaguNapramANa pAMca prakAra kA kahA gayA hai| jaise--parimaMDalasaMsthAnaguNapramANa Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 yAvat AyatasaMsthAnaguNapramANa / yaha saMsthAnaguNapramANa kA svarUpa hai| isa prakAra se ajIvaguNapramANa kA svarUpa jAnanA cAhie / vivecana -- yahAM ajIvaguNapramANa kA kathana kiyA hai| pramANa zabda kI vyutpatti bhAva, karaNa aura karma ina tIna sAdhanoM meM hotI haiM, yaha pahale spaSTa kiyA jA cukA hai| bhAvasAdhana pakSa meM guNoM ko jAnane rUpa pramiti pramANa hai| yadyapi guNa svayaM pramANabhUta nahIM hote haiM kintu jAnane rUpa kriyA guNoM meM hotI hai, isalie abhedopacAra se guNoM ko bhI pramANa mAna liyA jAtA hai| karaNasAdhana pakSa meM guNoM ke dvArA dravya jAnA jAtA hai, isalie guNa pramANabhUta ho jAte haiN| karmasAdhana pakSa meM guNa guNarUpa se jAne jAte haiM, isalie guNa pramANa rUpa haiN| anuyogadvArasUtra yahAM jina guNoM ko pramANa rUpa se prastuta kiyA hai, ve mUrta ajIva dravya pudgala ke haiN| ye sabhI pudgaladravya ke asAdhAraNa svarUpa ke bodhaka haiN| anya dravyoM meM nahIM hote haiN| jisa dravya meM rUpa hotA hai, usI meM saMsthAna - AkAra hotA hai| AkAra ke mAdhyama se vaha dRzya hotA hai| isIlie parimaMDala Adi saMsthAnoM ko bhI guNapramANa ke rUpa meM mAnA 1 saMsthAnoM ke nAmollekha meM 'yAvat' pada se parimaMDala aura Ayata saMsthAna ke sAtha vRtta, tryasa aura caturasra saMsthAna ko grahaNa kiyA hai| valaya (cUr3I) ke AkAra ke saMsthAna ko parimaMDalasaMsthAna kahate haiN| lohagolaka (golI) ke AkAra ko vRttasaMsthAna, siMghAr3e jaise AkAra ko tryasa (trikoNa) saMsthAna, samacaurasa (caukora ) AkAra ko caturasrasaMsthAna aura lambe AkAra ko AyatasaMsthAna kahate haiN| sthAnAMgasUtra meM saMsthAna sAta kahe gae haiM - 1. dIrgha, 2. hrasva, 3. vRtta ( geMda ke samAna gola), 4. trikoNa, 5. catuSkoNa, 6. prathula - vistIrNa aura 7. parimaMDala - valaya kI bhAMti gola / ye sabhI varNAdi guNa ajIva padArtha ke haiN| isalie inako ajIvaguNapramANa meM grahaNa kiyA hai| jIvaguNapramANanirUpaNa 1. 435. se kiM taM jIvaguNappamANe ? jIvaguNappamANe tivihe paNNatte / taM jahA--NANaguNappamANe daMsaNaguNappamANe carit / [435 pra.] bhagavan! jIvaguNapramANa kA kyA svarUpa hai ? [435 u.] AyuSman ! jIvaguNapramANa tIna prakAra kA pratipAdana kiyA gayA hai| vaha isa prakAra - jJAnaguNapramANa, darzanaguNapramANa aura cAritraguNapramANa / vivecana -- yahAM jIva ke mUlabhUta guNoM kA ullekha karake jIvaguNapramANa ke tIna bheda batAye haiM / * 436. se kiM taM NANaguNappamANe ? NANaguNappamANeM cauvvihe paNNatte / taM paccakkhe aNumANe ovamme Agame / [436 pra.] bhagavan! jJAnaguNapramANa kA kyA svarUpa hai ? sthAnAMgasUtra, sthAna 7 / Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa 343 [436 u.] AyuSman! jJAnaguNapramANa cAra prakAra kA kahA gayA hai--1. pratyakSa, 2 . anumAna, 3. upamAna aura 4. Agama / vivecana -- sUtra meM jIvaguNapramANa ke prathama bheda jJAnaguNapramANa ke cAra bhedoM kA nAmollekha kiyA hai| jinakA aba vistAra se varNana karate haiN| pratyakSapramANanirUpaNa 437. se kiM taM paccakkhe ? paccakkhe duvihe paNNatte / taM jahA -- iMdiyapaccakkhe ya NoiMdiyapaccak ya / [437 pra.] bhagavan! pratyakSa kA kyA svarUpa hai ? [437 u.] AyuSman ! pratyakSa ke do bheda haiM / yathA ---- indriyapratyakSa aura noindriyapratyakSa / 438. se kiM taM iMdiyapaccakkhe ? iMdiyapaccakkhe paMcavihe paNNatte / taM jahA -- soiMdiyapaccakkhe cakkhuriMdiyapaccakkhe ghANidiyapaccakkhe jibbhidiyapaccakkhe phAsiMdiyapaccakkhe / se taM iMdiyapaccakkhe / [438 pra.] bhagavan ! indriyapratyakSa kise kahate haiM ? [438 u.] AyuSman! indriyapratyakSa pAMca prakAra kA kahA hai / yathA - 1. zrotrendriyapratyakSa, 2. cakSurindriyapratyakSa, 3. ghrANendriyapratyakSa, 4. jihvendriyapratyakSa aura 5. sparzanendriyapratyakSa | isa prakAra yaha indriyapratyakSa hai| 439. se kiM taM NoiMdiyapaccakkhe ? NoiMdiyapaccakkhe tivihe pa0 / taM0 ohiNANapaccakkhe maNapajjavaNANapaccakkhe kevalaNANapaccakkhe / se taM NoiMdiyapaccakkhe / se taM paccakhe / [439 pra.] bhagavan ! noindriyapratyakSa kA kyA svarUpa hai ? [439 u.] AyuSman! noindriyapratyakSa tIna prakAra kA kahA gayA hai--1. avadhijJAnapratyakSa, 2. manaH paryavajJAnapratyakSa, 3. kevalajJAnapratyakSa / yahI pratyakSa kA svarUpa hai| vivecana-- ukta praznottaroM meM bheda sahita pratyakSapramANa kA svarUpa batalAyA hai| pratyakSa zabda meM prati+akSa aise do zabda haiN| akSa zabda kA vyutpattilabhya artha hai- 'akSNoti jJAnAtmanA vyApnoti jAnAtItyakSaH AtmA / ' arthAt akSa jIva AtmA ko kahate haiM, kyoMki jIva jJAna rUpa se samasta padArthoM ko vyApta karatA hai--jAnatA hai / jo jJAna sAkSAt AtmA se utpanna ho, jisameM indriyAdi kisI mAdhyama kI apekSA na ho, vaha pratyakSa kahalAtA hai / yadyapi ' akSaM-akSaM pratigatam ' -- aisI bhI vyutpatti pratyakSa zabda kI ho sakatI hai, lekina vaha yuktisaMgata nahIM hai, kyoMki aisI vyutpatti karane meM avyayIbhAva samAsa hotA hai aura avyayIbhAva samAsa se banA zabda sadA napuMsakaliMga meM hotA hai / taba 'pratyakSo bodhaH, pratyakSA buddhiH pratyakSaM jJAnam' isa prakAra se triliMgatA pratyakSa zabda Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 anuyogadvArasUtra nahIM A skegii| ataH pratyakSa zabda kI pUrvokta vyutpatti hI nirdoSa hai| pratyakSa ke do bheda haiM- 1. indriyapratyakSa aura 2. noindriyapratyakSa / jisa pratyakSa jJAna kI utpatti meM indriyAM sahakArI hoM vaha indriyapratyakSa hai aura jisa jJAna kI utpatti indriya Adi kI sahAyatA se nahIM hotI hai, use noindriyapratyakSa kahate haiN| 'no' zabda yahAM niSedhavAcaka hai| tAtparya yaha huA ki jisa jJAna kI utpatti kevala AtmAdhIna hotI hai, vaha noindriyapratyakSa hai| indriyajanya jJAna ko laukika vyavahAra kI apekSA se pratyakSa kahA gayA hai, kyoMki loka meM aisA vyavahAra dekhA jAtA hai--'maiMne apane netroM se pratyakSa dekhA hai|' paramArtha kI apekSA to indriyajanya jJAna parokSa hI hai| nandIsUtra meM jo indriyajanya jJAna ko pratyakSa kahA gayA hai vaha bhI lokavyavahAra kI apekSA se kahA gayA 1 indriyapratyakSa ke pAMca bheda zrotra Adi pAMcoM indriyoM dvArA grahaNa kiye jAne vAle apane-apane viSayoM kI apekSA jAnanA caahie| jaise zrotrendriya kA viSaya zabda hai, cakSurindriya kA viSaya rUpa, ghrANendriya kA viSaya gaMdha, rasanendriya kA viSaya rasa evaM sparzanendriya kA viSaya sparza hai| indriyapratyakSa ke bhedoM ke krama - vinyAsa se jijJAsA utpanna hotI hai ki zAstroM meM jIvoM kI indriyavRddhi kA krama sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu aura zrotra, isa prakAra kA hai| usa krama ko chor3akara pazcAnupUrvI se isakA ullekha kyoM kiyA hai ? isakA uttara yaha hai ki kSayopazama aura puNya kI prakarSatA adhika hone para jIva paMcendriya banatA hai aura usake bAda usase nyUna hone para caturindriya / trIndriya, dvIndriya aura ekendriya ke lie bhI yahI samajhanA cAhie / ataeva puNya aura kSayopazama kI prakarSatA ko dhyAna meM rakhakara sarvaprathama zrotrendriyapratyakSa kA aura phira pazcAnupUrvI ke krama se cakSurindriya Adi kA vidhAna kiyA hai| abhiprAya yaha hai ki puNya aura kSayopazama kI mukhyatA seto pazcAnupUrvI se aura jAti kI apekSA pUrvAnupUrvI se indriyoM kA krama kahA gayA hai| ina indriyoM ke dvArA utpanna hone vAlA jJAna indriyapratyakSa hai / noindriyapratyakSa ke tIna bheda haiM--- avadhijJAnapratyakSa, manaH paryAyajJAnapratyakSa aura kevalajJAnapratyakSa / inako noindriyapratyakSa kahane kA kAraNa yaha hai ki inakI utpatti kevala AtmAdhIna hai| inameM indriyavyApAra sarvathA nahIM hotA hai kintu sAkSAt jIva hI artha ko jAnatA hai / avadhijJAna Adi tInoM ke lakSaNa pUrva meM batAye jA cuke haiN| anumAnapramANaprarUpaNA 440. se kiM taM aNumANe ? aNumA tivihe paNNatte / taM0--puvvavaM sesavaM diTThasAhammavaM / [440 pra.] bhagavan ! anumAna kA kyA svarUpa hai ? [440 u.] AyuSman! anumAna tIna prakAra kA kahA hai-- pUrvavat, zeSavat aura dRSTasAdharmyavat / vivecana-- -- anumAna zabda ke 'anu' aura 'mAna' aise do aMza haiN| 'anu' kA artha hai pazcAt aura mAna kA artha hai jJAna / arthAt sAdhana ke grahaNa (darzana) aura sambandha ke smaraNa ke pazcAt hone vAle jJAna ko anumAna kahate haiN| tAtparya yaha hai ki sAdhana se sAdhya kA jo jJAna ho, vaha anumAna hai / sAdhya ke sAtha avinAbhAva sambandha rakhane vAle tu ko sAdhana kahate haiM / ataeva usa hetu ke darzana hote hI sAdhya - sAdhana kI vyApti kA smaraNa hotA hai, taba jahAM Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa 345 jahAM sAdhyAvinAbhAvI sAdhana hotA hai, vahAM-vahAM sAdhya hotA hai, isa niyama ke anusAra jahAM avinAbhAvI sAdhana dRSTigata ho rahA ho vahAM avazya hI sAdhya hai, isa prakAra se parokSa artha kI sattA jAnane vAle jJAna ko anumAna kahate haiN| yaha anumAna pratyakSajJAna kI taraha pramANa hai / pUrvavat - anumAnanirUpaNa 441. se kiM taM puvvavaM ? puvvavaM mAtA puttaM jahA naTTaM juvANaM puNarAgataM / kAI paccabhijANejjA puvvaliMgeNa keNai // 115 // taM jahA -- khateNa vA vaNeNa vA maseNa vA laMchaNeNa vA tilaeNa vA / se taM puvvavaM / [441 pra.] bhagavan ! pUrvavat - anumAna kise kahate haiM ? [441 u.] AyuSman! pUrva meM dekhe gaye lakSaNa se jo nizcaya kiyA jAye use pUrvavat kahate haiM / yathA-- mAtA bAlyakAla se guma hue aura yuvA hokara vApasa Aye hue putra ko kisI pUrvanizcita cihna se pahacAnatI hai ki yaha merA hI putra hai / 115 jaise--- deha meM hue kSata --- ghAva, vraNa -- kuttA Adi ke kATane se hue ghAva, lAMchana, DAma Adi se bane cihnavizeSa, ma tila Adi se jo anumAna kiyA jAtA hai, vaha pUrvavat - anumAna hai 1 vivecana -- yahAM anumAna ke pUrvavat bheda kA lakSaNa batAyA hai| tAtparya yaha hai ki pUrvajJAta kisI liMga (cihna) dvArA pUrvaparicita vastu kA jJAna karanA pUrvavat anumAna hai|" yahAM anumAnaprayoga isa prakAra kiyA jAyegA--yaha merA putra hai, kyoMki anya meM nahIM pAe jAne vAle kSatAdi viziSTa liMga vAlA hai / kadAcit yaha kahA jAye ki isa anumAnaprayoga meM sAdharmyadRSTAnta kA abhAva hone se yaha sAdhya kI siddhi karane meM akSama hai to isakA uttara yaha hai ki hetu dRSTAnta ke bala se hI apane sAdhya kA nizcAyaka ho, yaha niyama nahIM hai / parantu jisa hetu meM anyathAnupapannatva (sAdhya ke abhAva meM hetu kA na honA) hai, vaha niyama se apane sAdhya kA gamaka hotA hai| arthAt anyathAnupannatva hI hetu kA lakSaNa hai / dRSTAnta ke abhAva meM bhI aisA hetu gamaka hotA hai| yadi yaha kahA jAye ki jaba putra pratyakSajJAna kA viSaya hai, taba anumAnaprayoga karane kI kyA AvazyakatA hai ? isakA samAdhAna yaha hai, puruSa kA piMDamAtra dikhane para bhI 'yaha merA putra hai yA nahIM' aisA saMdeha banA huA hai| isa saMdeha kA nirAkaraNa karane ke lie anumAnaprayoga kiyA jAnA saMgata hai ki yaha merA putra hai, kyoMki amuka asAdhAraNa cihna se yukta hai| zeSavat - anumAnanirUpaNa 1. 442. se kiM taM sesavaM ? anuyogadvAra, malayavRtti. pR. 212 Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 anuyogadvArasUtra sesavaM paMcavihaM paNNattaM / taM jahA--kajeNaM kAraNeNaM guNeNaM avayaveNaM AsaeNaM / [442 pra.] bhagavan ! zeSavat-anumAna kise kahate haiM ? [442 u.] AyuSman ! zeSavat-anumAna pAMca prakAra kA kahA gayA hai| yathA--1. kAryeNa (kArya se), 2. kAraNena (kAraNa dvArA), 3. guNeNa (guNa se), 4. avayavena (avayava se) aura 5. AzrayeNa (Azraya se) / (ina pAMcoM ke dvArA jo anumAna kiyA jAtA hai, use zeSavat-anumAna kahate haiN|) 443. se kiM taM kajjeNaM ? kajeNaM saMkhaM saddeNaM bheri tAlieNaM, vasabhaM DhaMkieNaM, moraM kekAieNaM, hayaM hesieNaM, gayaM gulagulAieNaM, rahaM ghaNaghaNAieNaM / se taM kajeNaM / [443 pra.] bhagavan ! kArya se utpanna hone vAle zeSavat-anumAna kA kyA svarUpa hai ? [443 u.] AyuSman ! zaMkha ke zabda ko sunakara zaMkha kA anumAna karanA, bherI ke zabda (dhvani) se bherI kA, baila ke raMbhAne-dalAMkane se baila kA, kekArava sunakara mora kA, hinahinAnA sunakara ghor3e kA, gulagulAhaTa sunakara hAthI kA aura ghanaghanAhaTa sunakara ratha kA anumAna krnaa| yaha kAryaliMga se utpanna zeSavat-anumAna hai| 444. se kiM taM kAraNeNaM ? kAraNeNaM taMtavo paDassa kAraNaM Na paDo taMtukAraNaM, vIraNA kaDassa kAraNaM Na kaDo vIraNAkAraNaM, mippiMDo ghaDassa kAraNaM Na ghaDo mippiMDakAraNaM / se taM kAraNeNaM / [444 pra.] bhagavan ! kAraNarUpa liMga se utpanna zeSavat-anumAna kyA hai ? [444 u.] AyuSman ! kAraNarUpa liMga se utpanna huA zeSavat-anumAna isa prakAra hai-taMtu paTa ke kAraNa haiM, kintu paTa taMtu kA kAraNa nahIM hai, vIraNA-tRNa kaTa (caTAI) ke kAraNa haiM, lekina kaTa vIraNA kA kAraNa nahIM hai, miTTI kA piMDa ghar3e kA kAraNa hai kintu ghar3A miTTI kA kAraNa nahIM hai| yaha kAraNaliMgajanya zeSavat-anumAna hai| 445. se kiM taM guNeNaM ? guNeNaM suvaNNaM nikaseNaM, puSkaM gaMdheNaM, lavaNaM raseNaM, madiraM AsAyieNaM, vatthaM phAseNaM / se taM guNeNaM / [445 pra.] bhagavan ! guNaliMgajanya zeSavat-anumAna kise kahate haiM ? __ [445 u.] AyuSman ! nikaSa--kasauTI se svarNa kA, gaMdha se puSpa kA, rasa se namaka kA, AsvAda (cakhane) se madirA kA, sparza se vastra kA anumAna karanA guNaniSpanna zeSavat-anumAna hai| 446. se kiM taM avayaveNaM ? avayaveNaM mahisaM siMgeNaM, kukkuDaM sihAe, hasthi visANeNaM, varAhaM dADhAe, moraM piccheNaM, AsaM khureNaM, vagdhaM naheNaM, camaraM vAlagaMDeNaM, dupayaM maNUsamAi, vaupayaM gavamAdi, bahupayaM gomhiyAdi, sIhaM kesareNaM, vasahaM kakuheNaM, mahilaM valayabAhAe / Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa pariyarabaMdheNaM bhADaM, jANijjA mahiliyaM NivasaNeNaM / sittheNa doNapAgaM, kaI ca ekkAe gAhAe // 116 // 347 setaM avayaveNaM / [446 pra.] bhagavan! avayava rUpa-liMga se niSpanna zeSavat anumAna kise kahate haiM ? [446 u.] AyuSman ! sIMga se mahiSa kA, zikhA se kukkuTa (murgA) kA, dAMta se hAthI kA, dADha se varAha (sUara) kA, piccha se mayUra kA, khura se ghor3e kA, nakhoM se vyAghra kA, bAloM ke gucche se camarI gAya kA, dvipada se manuSya kA, catuSpada se gAya Adi kA, bahupadoM se gomikA Adi kA, kesarasaTA se siMha kA, kakuda (kAMdhale) se vRSabha kA, cUr3I sahita bAhu se mahilA kA anumAna karanA / tathA-- baddhaparikaratA (yoddhA kI vizeSa prakAra kI pozAka) se yoddhA kA, veSa se mahilA kA, eka dAne ke pakane se droNa- pAka kA aura eka gAthA se kavi kA jJAna honA / 116 yaha avayavaliMgajanya zeSavat anumAna hai| 447. se kiM taM AsaeNaM ? AsaNaM aggi dhUmeNaM, salilaM balagAhiM, vuddhaM abbhavikAreNaM, kulaputtaM sIlasamAyAreNaM / iGgitAkAritairjJeyaiH kriyAbhirbhASitena ca / netra-vaktravikAraizca gRhyate'ntargataM manaH // 117 // setaM AsaNaM / se taM sesavaM / [447 pra.] bhagavan! Azrayajanya zeSavat anumAna kise kahate haiM ? [447 u.] AyuSman ! dhUma se agni kA, bakapaMkti se pAnI kA, abhravikAra (meghavikAra) se vRSTi kA aura zIla sadAcAra se kulaputra kA tathA-- zarIra kI ceSTAoM se, bhASaNa karane se aura netra tathA mukha ke vikAra se antargata mana-Antarika manobhAva kA jJAna honA / yaha Azrayajanya zeSavat anumAna hai| yahI zeSavat anumAna hai| vivecana -- Upara zeSavat - anumAna kA svarUpa batalAyA hai| kArya se kAraNa kA, kAraNa se kArya kA, guNa se guNI kA, avayava se avayavI kA aura Azraya se tadAzrayavAn kA anumAna zeSavat anumAna kahalAtA hai| sUtra meM udAharaNoM dvArA yaha spaSTa kiyA gayA hai / kAryAnumAna meM kArya ke hone para usake kAraNa kA jJAna hotA hai| jaise hinahinAhaTa rUpa kArya ke dvArA usake kAraNa ghor3e kI pratIti hotI hai| isIlie yaha kAryajanya zeSavat - anumAna hai| kAraNAnumAna meM kAraNa ke dvArA kArya kI anumati hotI hai| jaise AkAza meM viziSTa meghaghaTAoM ko dekhane para vRSTi kA anumAna kiyA jAtA hai, kyoMki viziSTa prakAra ke meghoM se vRSTi avazya hotI hI hai| viziSTa megha kAraNa haiM aura vRSTi kArya hai| kAraNa-kAryabhAva sambandhI matabhinnatA kA nivAraNa karane ke lie sUtrakAra ne anya udAharaNa diyA hai-- Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 anuyogadvArasUtra taMtu paTa ke kAraNa hote haiM, paTa tantuoM kA kAraNa nahIM hai| kyoMki AtAnavitAnIbhUta bane hue taMtuoM se pahale paTa kI upalabdhi nahIM hotI hai, kintu AtAnavitAnIbhUta bane hue taMtuoM kI sattA meM hI hotI hai| parantu taMtuoM ke lie aisI bAta nahIM hai, paTa ke abhAva meM bhI taMtuoM kI upalabdhi dekhI jAtI hai| cAhe koI nipuNa puruSa paTa rUpa se saMyukta hue taMtuoM ko usa paTa se alaga kara de taba bhI vaha paTa una taMtuoM kA kAraNa nahIM hai| guNajanya zeSavat-anumAna se guNoM ke guNI vastu kA jJAna hotA hai| jaise kasauTI para svarNa ko kasane se ubharI huI rekhA se svarNa kA, gaMdha kI upalabdhi se puSpa kI jAti Adi kA jJAna hotA hai| isa prakAra ke anumAna ko guNajanya zeSavat-anumAna kahA hai| avayava se avayavI ke anumAna kI pravRtti tabhI hotI hai jaba DhaMke chipe hone ke kAraNa avayavI na dikhatA ho, mAtra tadavinAbhAvI avayava kI upalabdhi ho rahI ho| AzrayAnumAna meM agni kA dhUma se jJAna honA Adi jo udAharaNa diye gaye haiM, unakA Azaya yaha hai ki dhUma Adi agni Adi ke Azrita rahate haiN| isalie dhUma Adi ko dekhane se unake AzrayI kA jJAna ho jAtA hai| yadyapi dhUma, agni kA kArya hai aura aisA anumAna kArya se kAraNa ke anumAna meM antarbhUta hotA hai, tathApi use yahAM jo AzrayAnumAna kahA hai, usakA kAraNa yaha hai ki dhUma agni ke Azraya rahatA hai, aisI loka meM prasiddhi hai| ise lakSya meM rakhakara dhUma ko Azrita mAnakara tadAzrayI agni kA use anumApaka kahA hai| dRSTasAdharmyavat-anumAna 448. se kiM taM diTThasAhammavaM ? diTThasAhammavaM duvihaM paNNattaM / taM jahA--sAmannadiTuM ca visesadiTuM ca / [448 pra.] bhagavan ! dRSTasAdharmyavat-anumAna kA kyA svarUpa hai ? [448 u.] AyuSman ! dRSTasAdharmyavat-anumAna do prakAra kA kahA hai| yathA--1. sAmAnyadRSTa, 2. vishessdRsstt| 449. se kiM taM sAmaNNadiTuM ? sAmaNNadiTuM jahA ego puriso tahA bahave purisA jahA bahave purisA tahA ego puriso, jahA ego karisAvaNo tahA bahave karisAvaNA jahA bahave karisAvaNA tahA ego karisAvaNo / se taM sAmaNNadiTuM / [449 pra.] bhagavan ! sAmAnyadRSTa anumAna kA kyA svarUpa hai ? / [449 u.] AyuSman ! sAmAnyadRSTa anumAna kA svarUpa isa prakAra jAnanA cAhie--jaisA eka puruSa hotA hai, vaise hI aneka puruSa hote haiN| jaise aneka puruSa hote haiM, vaisA hI eka puruSa hotA hai| jaisA eka kArSApaNa (sikkAvizeSa) hotA hai vaise hI aneka kArSApaNa hote haiM, jaise aneka kArSApaNa hote haiM, vaisA hI eka kArSApaNa hotA hai| yaha sAmAnyadRSTa sAdharmyavat-anumAna hai| Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa 349 450. se kiM taM visesadiTuM ? visesadiLaM se jahANamAe kei purise kaMci purisaM bahUNaM purisANaM majhe puvvadilai paccabhijANejjA-ayaM se purise, bahUNaM vA karisAvaNANaM majjhe puvvadiTuM karisAvaNaM paccabhijANijjAayaM se karisAvaNe / tassa samAsato tivihaM gahaNaM bhavati / taM jahA--tItakAlagahaNaM paDuppaNNakAlagahaNaM aNAgatakAlagahaNaM / [450 pra.] bhagavan ! vizeSadRSTa anumAna kA kyA svarUpa hai ? [450 u.] AyuSman ! vizeSadRSTa anumAna kA svarUpa yaha hai--jaise koI eka puruSa aneka puruSoM ke bIca meM kisI pUrvadRSTa puruSa ko pahacAna letA hai ki yaha vaha puruSa hai| isI prakAra aneka kArSApaNoM (sikkoM) ke bIca meM se pUrva meM dekhe hue kArSApaNa ko pahicAna letA hai ki yaha vahI kArSApaNa hai| usakA viSaya saMkSepa se tIna prakAra kA hai| vaha isa prakAra--atItakAlagrahaNa, pratyutpanna (vartamAna) kAlagrahaNa aura anAgata (bhaviSya) kaalgrhnn| (arthAt anumAna dvArA bhUta, vartamAna aura bhaviSya ina tInoM kAloM ke padArtha kA anumAna kiyA jAtA hai|) vivecana-- yahAM dRSTasAdharmyavat-anumAna kA vicAra kiyA gayA hai| pUrva meM dRSTa--upalabdha padArtha kI samAnatA ke AdhAra para hone vAle anumAna ko dRSTasAdharmyavat kahate haiN| pUrva meM koI padArtha sAmAnya rUpa se dRSTa hotA hai aura koI vizeSa rUpa se| isIlie dRSTapadArtha ke bheda se isa anumAna ke sAmAnyadRSTa aura vizeSadRSTa ye do bheda ho jAte haiN| tAtparya yaha hai ki kisI eka vastu ko dekhakara tatsadRza sabhI vastuoM kA jJAna karanA yA bahuta vastuoM ko dekhakara kisI eka kA jJAna karanA sAmAnyadRSTa hai| vizeSadRSTa meM aneka vastuoM meM se kisI eka ko pRthak karake usake vaiziSTaya kA jJAna kiyA jAtA hai| ___ zAstrakAra ne ina donoM anumAnoM ke jo udAharaNa diye haiM, unameM se sAmAnyadRSTasAdharmyavat ke dRSTAnta kA Azaya yaha hai ki eka meM dRSTa sAmAnya dharma kI samAnatA se anya adRSTa anekoM meM bhI usa sAmAnyadharma kA tathA anekoM meM dRSTa sAmAnya se tadanurUpa eka meM sAmAnya kA nirNaya kiyA jAtA hai| vizeSadRSTasAdharmyavat-anumAna meM bhI yadyapi sAmAnya aMza to anusyUta rahatA hI hai, kintu itanI vizeSatA hai ki pUrva-darzana se prApta saMskAroM se vartamAna meM upalabdha usI padArtha ko dekhakara anumAna kara liyA jAtA hai ki yaha vahI hai jise maiMne pUrva meM dekhA thaa| aba anukUla viSaya kI apekSA tIna prakAroM kA varNana karate haiM451. se kiM taM tItakAlagahaNaM ? tItakAlagahaNaM uttiNANi vaNANi nipphaNNasassaM vA mediNiM puNNANi ya kuMDa-sara-NadidIhiyA-talAgAiM pAsittA teNaM sAhijai jahA suvuTThI Asi / se taM tItakAlagahaNaM / [451 pra.] bhagavan! atItakAlagrahaNa anumAna kA kyA svarUpa hai ? [451 u.] AyuSman ! vanoM meM UgI huI ghAsa, dhAnyoM se paripUrNa pRthvI, kuMDa, sarovara, nadI aura bar3e-bar3e Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 anuyogadvArasUtra tAlAboM ko jala se saMpUrita dekhakara yaha anumAna karanA ki yahAM acchI vRSTi huI hai| yaha atItakAlagrahaNasAdharmyavat-anumAna hai| 452. se kiM taM paDuppaNNakAlagahaNaM ? paDuppaNNakAlagahaNaM sAhuM goyaraggagayaM vicchaDDiyapaurabhatta-pANaM pAsittA teNaM sAhijjai jahA--subhikkhe vtttti| se taM paDuppaNNakAlagahaNaM / [452 pra.] bhagavan ! pratyutpanna (vartamAna) kAlagrahaNa anumAna kA kyA svarUpa hai ? [452 u.] AyuSman ! gocarI gaye hue sAdhu ko gRhasthoM se vizeSa pracura AhAra-pAnI prApta karate hue dekhakara anumAna kiyA jAtA hai ki yahAM subhikSa hai| yaha pratyutpannakAlagrahaNa anumAna hai| 453. se kiM taM aNAgayakAlagahaNaM ? aNAgayakAlagahaNaM abbhassa nimmalattaM kasiNA ya girI savijuyA mehA / thaNiyaM vAubbhAmo saMjhA rattA ya NiddhA ya // 118 // vAruNaM vA mAhiMdaM vA aNNayaraM vA pasatthaM uppAyaM pAsittA teNaM sAhijai jahA--suMvuTThI bhavissai / se taM aNAgatakAlagahaNaM / [453 pra.] bhagavan ! anAgatakAlagrahaNa kA kyA svarUpa hai ? [453 u.] AyuSman ! AkAza kI nirmalatA, parvatoM kA kAlA dikhAI denA, bijalI sahita meghoM kI garjanA, anukUla pavana aura saMdhyA kI gADha laalimaa| 118 vAruNa--ArdrA Adi nakSatroM meM evaM mAhendra rohiNI Adi nakSatroM meM hone vAle athavA kisI anya prazasta utpAta ulkApAta yA digdAhAdi ko dekhakara anumAna karanA ki acchI vRSTi hogii| ise anAgatakAlagrahaNavizeSadRSTasAdharmyavat-anumAna kahate haiN| vivecanayahAM grahaNakAla kI apekSA anukUla vizeSadRSTa-dRSTasAdharmyavat-anumAna kA vivecana kiyA gayA hai| vizeSatA kA vicAra kisI na kisI AdhAra nimitta se kiyA jAtA hai| yahAM kAla ke nimitta se anukUla vizeSadRSTi ke tIna prakAra batAye haiN| yadyapi kAla kA koI bheda nahIM hai, vaha anantasamayAtmaka hai, kintu jaba ghar3I, ghaMTA, miniTa Adi vyavahAra se kAla ke khaMDa karate haiM taba sthUla rUpa se bhUta, vartamAna aura bhaviSya, aisA nAmakaraNa karate haiN| jo Upara diye gaye kAlaviSayaka udAharaNoM se spaSTa hai| kAlatrayaviSayaka anumAnoM kI vyAkhyA isa prakAra hai 1. atItakAla se sambandhita grAhya vastu kA jisake dvArA jJAna kiyA jAtA hai, use atItakAlagrahaNa-anumAna kahate haiN| usakA anumAnaprayoga isa prakAra hai--iha deze suvRSTiH AsIt samutpannatRNavanasasyapUrNamedanIjalapUrNakuNDAdidarzanAt tddeshvt|' isameM grAhya vastu suvRSTi hai, jisakA atItakAla meM honA anumAna dvArA grahaNa Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mANAdhikAranirUpaNa kiyA gayA hai| yahAM suvRSTi huI hai, yaha pakSa hai, tRNa, dhAnya jalAzayAdi ye usake kArya hone se hetu aura anyadezavat yaha anvayadRSTAnta hai| isI prakAra ye tIna-tIna ( pakSa, hetu aura dRSTAnta) sarvatra jAnanA cAhie / 351 2. vartamAnakAlasambandhI vastu ko grahaNa karane vAle anumAna ko pratyutpannakAlagrahaNaanumAna kahate haiN| jaise--' isa pradeza meM subhikSa hai' kyoMki sAdhuoM ko pracura bhojanAdi kI prApti dekhane meM AtI hai| isameM subhikSa sAdhya hai aura bhojanAdi kI prApti hetu hai / 3. bhaviSyatkAlasambandhI viSaya jisakA grAhya-sAdhya ho, use anAgatakAlagrahaNa anumAna kahate haiM / yathA isa deza meM suvRSTi hogI kyoMki vRSTinimittaka AkAza kI nirmalatA Adi lakSaNa dikha rahe haiM, usa deza kI taraha / isa anumAnaprayoga meM suvRSTi sAdhya hai, AkAza kI nirmalatA dikhanA hetu aura usa deza kI taraha dRSTAnta hai| suvRSTi hone ke anumApaka nakSatra isa prakAra haiM-- varuNa ke nakSatra- 1. pUrvASADhA, 2. uttarAbhAdrapada, 3. AzleSA, 4. ArdrA, 5. mUla, 6. revatI aura 7. zatabhiSa / mahendra ke nakSatra -- 1. anurAdhA, 2. abhijita, 3. jyeSThA, 4. uttarASAr3hA, 5. dhaniSThA, 6. rohiNI aura 7. zravaNa / pratikUlavizeSadRSTa- sAdharmyavat anumAna ke udAharaNa 454. eesiM ceva vivaccAse tivihaM gahaNaM bhavati / taM jahA-- tItakAlagahaNaM paDuppaNNakAlagahaNaM aNAgayakAlagahaNaM / [454] inakI viparItatA meM bhI tIna prakAra se grahaNa hotA hai-- atItakAlagrahaNa, pratyutpannakAlagrahaNa aura anAgatakAlagrahaNa | 455. se kiM taM tItakAlagahaNaM ? nittaNAI vaNAI aniSphaNNassaM ca metiNiM sukkANi ya kuMDa-sara-di- daha - talAgAI pAsittA teNaM sAhijjati jahA kuvuTThI AsI / se taM tItakAlagahaNaM / [ 455 pra.] bhagavan! atItakAlagrahaNa kA kyA svarUpa hai ? [ 455 u.] AyuSman ! tRNarahita vana, aniSpanna dhAnyayukta bhUmi aura sUkhe kuMDa, sarovara, nadI, draha aura tAlAboM ko dekhakara anumAna kiyA jAtA hai ki yahAM kuvRSTi huI hai - vRSTi huI nahIM hai, yaha atItakAlagrahaNa hai| 456. se kiM taM paDuppaNNakAlagahaNaM ? paDuppaNNakAlagahaNaM sAhuM goyaraggagayaM bhikkhaM alabhamANaM pAsittA teNaM sAhijjai jahA--dubhikkhaM vaTTa / se taM paDuppaNNakAlagahaNaM / [456 pra.] bhagavan! pratyutpanna - vartamAnakAlagrahaNa kA kyA svarUpa hai ? [456 u.] AyuSman ! gocarI gae hue sAdhu ko bhikSA nahIM milate dekhakara anumAna kiyA jAnA ki yahAM durbhikSa hai| yaha pratyutpannakAlagrahaNa anumAna hai| Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 anuyogadvArasUtra 457. se kiM taM aNAgayakAlagahaNaM ? aNAgayakAlagahaNaM aggeyaM vA vAyavvaM vA aNNayaraM vA appasatthaM uppAyaM pAsittA sAhijjai jahA-- kuvuTThI bhavissai / se taM aNAgatakAlagahaNaM / se taM visesadiTTaM / se taM diTThasAhammavaM / setaM aNumA / [457 pra.] bhagavan! anAgatakAlagrahaNa kA kyA svarUpa hai ? [457 u.] AyuSman! (jaise ) - Agneya maMDala ke nakSatra, vAyavya maMDala ke nakSatra yA anya koI utpAta dekhakara anumAna kiyA jAnA ki kuvRSTi hogI, ThIka varSA nahIM hogii| yaha anAgatakAlagrahaNa - anumAna hai| yahI vizeSadRSTa hai| yahI dRSTasAdharmyavat hai / isa prakAra se anumAnapramANa kA vivecana jAnanA caahie| vivecana -- jaise pUrva meM anukUlatA kI apekSA vizeSadRSTasAdharmyavat anumAna ke kAlaviSayaka tIna udAharaNa diye haiM, usI prakAra yahAM pratikUlagrahaNa sambandhI tIna udAharaNoM kA ullekha kiyA hai / viparIta hetuoM -- nimittoM ko dekhakara tattatkAlabhAvI grAhya vastuoM kI siddhi kA bhI anumAna kiyA jAtA hai| jaise-- 1. tRNarahita vanoM, sUkhe khetoM aura sUkhe sarovaroM Adi ko dekhakara yaha anumAna kiyA jAtA hai ki isa deza meM ThIka varSA nahIM huii| yaha atItakAlagrahaNa kA anumAna hai| 2. vartamAnakAla kA grAhaka anumAna isa prakAra se jAnanA cAhie--yahAM durbhikSa hai, kyoMki sAdhuoM ko bhikSA nahIM miltii| isameM bhikSuoM ko bhikSA prApta nahIM hote dekhakara anumAna kiyA ki yahAM durbhikSa hai| 3. bhaviSyatkAla sambandhI anumAna, yathA-- sabhI dizAoM meM dhuMA ho rahA hai, AkAza meM bhI azubha utpAta ho rahe haiM, ityAdi se yaha anumAna kara liyA jAtA hai ki yahAM kuvRSTi hogI, kyoMki vRSTi ke abhAva ke sUcaka cihna dRSTigocara ho rahe haiN| bhaviSya meM kuvRSTisUcaka nakSatra isa prakAra haiM Agneya maMDala ke nakSatra - 1. vizAkhA, 2. bharaNI, 3. puSya, 4. pUrvAphAlgunI, 5. pUrvAbhAdrapadA, 6. maghA, 7. kRttikA / vAyavya maMDala ke nakSatra - 1. citrA, 2. hasta, 3. azvanI, 4. svAti, 5. mArgazIrSa, 6. punarvasu aura 7. uttarAphAlgunI / ina sabako anumAna pramANa kahane kA kAraNa yaha hai ki inameM anu-liMgagrahaNa aura avinAbhAvasambandha ke smaraNa ke pazcAt bodha hotA hai| anumAnaprayoga ke avayava -- prAsaMgika hone se yahAM anumAnaprayoga ke avayavoM kA kucha vicAra karate haiM / anumAnaprayoga ke avayavoM ke viSaya meM AgamoM meM spaSTa rUpa se kucha nahIM kahA gayA hai| lekina prAcIna vAdazAstra ko dekhane se yaha patA calatA hai ki prAraMbha meM kisI sAdhya kI siddhi meM adhikAMzataH dRSTAnta kI sahAyatA adhika lI jAtI thI, jo anuyogadvArasUtragata anumAnaprayogoM ke udAharaNoM se spaSTa hai / parantu jaba hetu kA svarUpa vyApti ke kAraNa nizcita huA aura hetu se hI mukhya rUpa se sAdhya kI siddhi mAnI jAne lagI taba hetu aura udAharaNa ina donoM ko sAdhya ke sAtha milAkara pratijJA, hetu, udAharaNa ye tIna anumAna ke aMga bana gye| phira darzanAntaroM ke zAstroM ke dUsare - dUsare avayavoM kA bhI samAveza hone se inakI saMkhyA dasa taka pahuMca gii| Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa 353 AcArya bhadrabAhu ne dazavaikAlikaniryukti meM anumAnaprayoga ke avayavoM kI carcA kI hai| yadyapi saMkhyA ginAte hue unhoMne pAMca' aura dasa' avayava hone kI bAta kahI hai kintu anyatra unhoMne mAtra udAharaNa yA hetu aura udAharaNa se bhI arthasiddhi hone kI sUcanA dI hai| dasa avayavoM ko bhI unhoMne do prakAra se ginAyA hai| isa prakAra bhadrabAhu ke mata meM anuvAkya ke do, tIna, pAMca yA dasa avayava hote haiN| avayava isa prakAra haiM-- 2. pratijJA, udAharaNa; 3. pratijJA, hetu, udAharaNa; 5. pratijJA, hetu, dRSTAnta, upasaMhAra, nigamana / 10. (ka) pratijJA, pratijJAvizuddhi, hetu, hetuvizuddhi, dRSTAnta, dRSTAntavizuddhi, upasaMhAra, upasaMhAravizuddhi, nigamana, nigamanavizuddhi / 10. (kha) pratijJA, pratijJAvibhakti, hetu, hetuvibhakti, vipakSa, vipakSa-pratiSedha, dRSTAnta, AzaMkA, AzaMkApratiSedha, nigamana / 0 lekina anumAnaprayoga meM kitane avayava hone cAhie-- isa viSaya meM jainadarzana kA koI Agraha nahIM hai / sarvatra yaha svIkAra kiyA hai ki jitane avayavoM se jijJAsu ko tadviSayaka jJAna ho jAye utane hI avayavoM kA prayoga karanA cAhie / isa prakAra se bhAvapramANa ke dUsare bheda anumAna kI carcA karane ke bAda aba tIsare bheda upamAna kA varNana karate haiN| upamAnapramANa 458. se kiM taM ovamme ? ovamme duvihe paNNatte / taM jahA-- sAhammovaNIte sa vehammovaNIte ya / vivecana -- yahAM bhedamukhena upamAna pramANa kA varNana kiyA gayA hai| sadRzatA ke AdhAra para vastu ko grahaNa karanA upamAna hai| 1. 2. [458 pra.] bhagavan! upamAna pramANa kA kyA svarUpa hai ? [458 u.] upamAna pramANa do prakAra kA kahA hai, jaise--- sAdharmyApanIta aura vaidharmyApanIta / upamA do prakAra se dI jA sakatI hai-- samAna -- sadRza guNadharma vAle tulya padArtha ko dekhakara athavA visadRza guNadharma vAle padArtha ko dekhakara / isIlie upamAna pramANa ke do bheda batAye haiM - 1. sAdharmyApanIta aura 2. vaidhrmyaapniit| samAnatA ke AdhAra se jo upamA dI jAtI hai use sAdharmyApanIta kahate haiM tathA do athavA adhi padArthoM meM jisake dvArA vilakSaNatA batalAI jAtI hai use vaidharmyApanIta kahate haiM / yaha sAdharmya aura vaidharmya kiMcit, 3. 4. dazavaikAlika niyukti vahI gAthA 50 vahI gAthA 49 vahI gAthA 137 Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 anuyogadvArasUtra prAyaH aura sarvataH ina prakAroM dvArA vyakta hotA hai| isI apekSA se inake tIna-tIna avAntara bheda ho jAte haiM, jinakA spaSTIkaraNa karate haiMsAdhopanIta upamAna 459. se kiM taM sAhammovaNIe ? sAhammovaNIe tivihe paNNatte / taM0--kiMcisAhamme pAyasAhamme savvasAhamme ya / [459 pra.] bhagavan ! sAdhopanIta-upamAna kise kahate haiM ? [459 u.] AyuSman ! jina padArthoM kI sadRzatA upamA dvArA siddha kI jAye use sAdhopanIta kahate haiN| usake tIna prakAra haiM--1. kiMcitsAdhopanIta, 2. prAyaHsAdhopanIta aura 3. sarvasAdhopanIta / 460. se kiM taM kiMcisAhamme ? kiMcisAhamme jahA maMdaro tahA sarisavo jahA sarisavo tahA maMdaro, jahA samuddo tahA goppayaM jahA goppayaM tahA samuddo, jahA Aicco tahA khajoto, jahA khajoto tahA Aicco, jahA caMdo tahA kuMdo jahA kuMdo tahA caMdo / se taM kiMcisAhamme / [460 pra.] bhagavan ! kiMcitsAdhopanIta kise kahate haiM ? [460 u.] AyuSman ! jaisA maMdara (meru) parvata hai vaisA hI sarSapa (sarasoM) hai aura jaisA sarSapa hai vaisA hI mandara hai| jaisA samudra hai, usI prakAra goSpada--(jala se bharA gAya ke khura kA nizAna) hai aura jaisA goSpada hai, vaisA hI samudra hai tathA jaisA Aditya sUrya hai, vaisA khadyota--jugunU hai / jaisA khadyota hai, vaisA Aditya hai / jaisA candramA hai, vaisA kuMda puSpa hai aura jaisA kuMda hai, vaisA candramA hai| yaha kiMcitsAdhopanIta hai| 461. se kiM taM pAyasAhamme ? pAyasAhamme jahA go tahA gavayo, jahA gavayo tahA go / se taM pAyasAhamme / [461 pra.] bhagavan! prAya:sAdhopanIta kise kahate haiM ? / [461 u.] AyuSman ! jaisI gAya hai vaisA gavaya (rojha) hotA hai aura jaisA gavaya hai, vaisI gAya hai| yaha prAyaHsAdhopanIta hai| 462. se kiM taM savvasAhamme ? savvasAhamme ovamma Natthi, tahA vi teNeva tassa ovammaM kIrai, jahA--arahaMtehiM arahaMtasarisaM kayaM, evaM cakkavaTTiNA cakkavaTTisarisaM kayaM, baladeveNa baladevasarisaM kayaM, vAsudeveNa vAsudevasarisaM kayaM, sAhuNA sAhusarisaM kayaM / se taM savsAhamme / se taM sAhammovaNIe / [462 pra.] sarvasAdhopanIta kise kahate haiM ? [462 u.] AyuSman! sarvasAdharmya meM upamA nahIM hotI, tathApi usI se usako upamita kiyA jAtA hai| vaha isa prakAra--arihaMta ne arihaMta ke sadRza, cakravartI ne cakravartI ke jaisA, baladeva ne baladeva ke sadRza, vAsudeva ne Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa vAsudeva ke samAna, sAdhu ne sAdhu sadRza kiyA / yahI sarvasAdharmyApanIta hai| yaha sAdharmyApanIta upamAnapramANa hai| vivecana -- prastuta meM upamAnapramANa ke prathama bheda sAdharmyApanIta ke avAntara bhedoM kA varNana kiyA hai| do bhinna padArthoM meM AMzika guNa-dharmoM kI samAnatA dekhakara eka ko dUsare kI upamA denA sAdharmyApanIta upamAna hai| yaha upamA ekadezika bhI ho sakatI hai-- katipaya varNa - gaMdha-rasa - sparza kI apekSA bhI aura kucha usase bhI adhika eka jaisI rUpa tathA atyalpa bhinnatA vAlI ho sakatI hai aura kucha aisI bhI jo sarvAtmanA sadRza ho| isI apekSA sAdharmyApanIta ke tIna bheda hote haiN| 355 kiMcitsAdharmyApanIta meM kucha-kucha samAnatA ko lekara upamA dI jAtI hai| isake lie sUtrakAra ne jo udAharaNa diye haiM unameM sarSapa aura meruparvata ke bIca AkAra -- saMsthAna Adi kI apekSA bheda haiM, tathApi donoM mUrtimAna haiM aura rUpa-rasa-gaMdha-sparzavAna hone se paudgalika haiN| isI prakAra se sUrya aura khadyota meM mAtra prakAzakatva kI apekSA, samudra evaM goSpada meM jalavattA tathA candra tathA kuMda meM zuklatA kI apekSA samAnatA hai / anyathA una sabameM mahAn aMtara spaSTa hai / isIlie aisI upamA kiMcitsAdharmyApanIta kahalAtI hai| kiMcitsAdharmyApanIta se prAyaH sAdharmyApanIta upamA kA kSetra vyApaka hai| isameM upameya aura upamAna padArthagata samAnatA adhika hotI hai aura asamAnatA alpa- nagaNya jaisI / jisameM zrotA upameya vastu ko tatkAla jAna letA hai| kiMcitsAdharmyApanIta vastu kA jJAna karanA tatkAla sambhava nahIM hai| isako samajhane ke lie adhika spaSTIkaraNa apekSita hotA hai / yahI donoM meM antara hai / prAyaH sAdharmyApanIta ke lie go aura gavaya kA udAharaNa diyA hai| isameM go sAsnAdi yukta hai aura gavaya (nIlagAyaM) vartulAkAra kaMTha vAlA hai| lekina khura, kakuda, sIMga Adi meM samAnatA hai / isIlie yaha prAya:sAdharmyApanIta kA udAharaNa hai / sarvasAdharmyApanIta meM sarva prakAroM se samAnatA batAne ke lie usI se usako upamita kiyA jAtA hai| ataeva kadAcit yaha kahA jAye ki upamA to do pRthak padArthoM meM dI jAtI hai / sarva prakAroM se samAnatA to kisI meM bhI kisI ke sAtha ghaTita nahIM hotI hai| yadi isa prakAra se samAnatA ghaTita hone lage to phira donoM meM ekarUpatA hone se upamAna kA yaha tIsarA bheda nahIM bana sakegA / isakA uttara yaha hai yaha satya hai ki do vastuoM meM sarvaprakAra se samAnatA nahIM milatI hai, phira bhI sarvaprakAra se samAnatA kA tAtparya yaha hai ki usa jaisA kArya anya koI nahIM kara sakatA hai| isIlie arihaMta Adi ke udAharaNa diye haiM ki tIrtha kA sthApanA karanA ityAdi kArya arihaMta karate haiM, unheM anya koI nahIM karatA hai / lokavyavahAra meM bhI dekhA jAtA hai ki kisI ke kie hue adbhuta kArya ke lie kahA jAtA hai-- isa kArya ko Apa hI kara sakate haiM athavA Apake tulya jo hogA, vahI kara sakatA hai, anya nhiiN| isI dRSTi se sarvasAdharmyApanIta ko upamAnapramANa kA pRthak bheda mAnA hai / 1. sarvasAdharmyApanIta ke lie saMskRta lokokti prasiddha hai-- gaganaM gaganAkAraM sAgaraH sAgaropamaH / rAmarAvaNayoryuddhaM rAmarAvaNoriva // Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 anuyogadvArasUtra aba upamAnapramANa ke dUsare bheda vaidhopanIta kA kathana karate haiMvaidhopanIta upamAnapramANa 463. se kiM taM vehammovaNIe ? vehammovaNIe tivihe paNNatte / taM jahA--kiMcivehamme pAyavehamme savvavehamme / [463 pra.] bhagavan ! vaidhopanIta kA tAtparya kyA hai ? [463 u.] AyuSman ! vaidhopanIta ke tIna prakAra haiM, yathA--1. kiMcitvaidhopanIta, 2. prAya:vaidhopanIta aura 3. srvvaidhopniit| 464. se kiM taM kiMcivehamme ? kiMcivehamme jahA sAmalero na tahA bAhulero, jahA bAhulero na tahA sAmalero / se taM kiMcivehamme / [464 pra.] bhagavan ! kiMcitvaidhopanIta kA kyA svarUpa hai ? [464 u.] AyuSman ! kisI dharmacizeSa kI vilakSaNatA prakaTa karane ko kiMcitvaidhopanIta kahate haiN| vaha isa prakAra--jaisA zabalA gAya (citakabarI gAya) kA bachar3A hotA hai vaisA bahulA gAya (eka raMga vAlI gAya) kA bachar3A nahIM aura jaisA bahulA gAya kA bachar3A vaisA zabalA gAya kA nahIM hotA hai| yaha kiMcitvaidhopanIta kA svarUpa jAnanA caahie| 465. se kiM taM pAyavehamme ? pAyavehamme jahA vAyaso na tahA pAyaso, jahA pAyaso na tahA vAyaso / se taM pAyavehamme / [465 pra.] bhagavan! prAya:vaidhopanIta kise kahate haiM ? [465 u.] AyuSman! adhikAMza rUpa meM aneka avayavagata visadRzatA prakaTa karane ko prAya:vaidhopanIta kahate haiM / yathA--jaisA vAyasa (kauA) hai vaisA pAyasa (khIra) nahIM hotA aura jaisA pAyasa hotA hai vaisA vAyasa nhiiN| yahI prAya:vaidhopanIta hai| 466. se kiM taM savvavehamme ? savvavehamme natthi, tahA vi teNeva tassa ovammaM kIrai, jahA--NIeNaM NIyasarisaM kayaM, dAseNaM dAsasarisaM kayaM, kAkeNa kAkasarisaM kayaM, sANeNaM sANasarisaM kayaM, pANeNaM pANasarisaM kayaM / se taM savvavehamme / se taM vehammovaNIe / se taM ovamme / / [466 pra.] bhagavan ! sarvavaidhopanIta kA kyA svarUpa hai ? [466 u.] AyuSman ! jisameM kisI bhI prakAra kI sajAtIyatA na ho use sarvavaidhamyApanAta kahate haiN| yadyapi sarvavaidharmya meM upamA nahIM hotI hai, tathApi usI kI upamA usI ko dI jAtI hai, jaise--nIca ne nIca ke samAna, dAsa .. ne dAMsa ke sadRza, kaue ne kaue jaisA, zvAna (kuttA) ne zvAna jaisA aura cAMDAla ne cAMDAla ke sadRza kiyA hai| yahI Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa sarvavaidharmyApanIta hai| yahI vaidharmyApanIta upamAnapramANa kA Azaya hai / yaha upamAnapramANa kA svarUpa jAnanA cAhie / vivecana-- ukta praznottaroM meM upamAnapramANa ke dUsare bheda vaidharmyApanIta kA vicAra kiyA hai| yaha vaidharmyApanIta vilakSaNatA kA bodha karAtA hai aura usake bhI tIna bheda haiN| kiMcitvaidharmyApanIta meM sAmAnya dharma kI apekSA bheda nahIM hai / gogata dharmoM kI apekSA donoM meM tulyatA hai, lekina mAtA pRthak-pRthak prakAra kI hone se varNabheda avazya hai| isI kAraNa kiMcit vilakSaNatA prakaTa kI gaI hai| prAyaH vaidharmyApanIta meM aneka avayagata visadRzatA para dhyAna rakhA jAtA hai| vAyasa aura pAyasa ke nAma meM do akSaroM kI samAnatA hai| kintu vAyasa cetana hai aura pAyasa jar3a padArtha hai / isalie donoM meM sAmya nahIM ho sakatA hai| isa vidharmatA ke kAraNa prAya: vaidharmyatA kahI gaI hai| 357 yadyapi sarvavaidharmyApanIta meM bhI sarvasAdharmyApanIta kI taraha usakI upamA usI ko dI jAtI hai, phira bhI use isalie pRthak mAnA hai ki prAyaH nIca bhI jaba gurughAta Adi mahApApa nahIM karatA to phira anIca karegA hI kaise ? ataH sakala jagat ke viruddha karma meM pravRtta hone kI vivakSA se sarvavaidharmyApanItatA batAne ke lie sarvavaidharmyApanIta upamAnapramANa kA nirdeza kiyA hai| aba kramaprApta AgamapramANa kA vicAra karate haiM / AgamapramANanirUpaNa 467. se kiM taM Agame ? Ag2ame duvihe paNNatte / taM jahA -- loiya ya loguttarie ya / [ 467 pra.] bhagavan ! AgamapramANa kA svarUpa kyA hai ? [467 u.] AyuSman ! Agama do prakAra kA hai| yathA--1. laukika, 2. lokottara / 468. se kiM taM loie ? loie jaNNaM imaM aNNANiehiM micchAdiTThIehiM sacchaMdabuddhimativigappiyaM / taM jahA-- bhArahaM rAmAyaNaM jAva cattAri ya vedA saMgovaMgA / se taM loie Agame / [468 pra.] bhagavan! laukika Agama kise kahate haiM ? [468 u.] AyuSman ! jise ajJAnI mithyAdRSTi janoM ne apanI svacchanda buddhi aura mati se racA ho, use laukika Agama kahate haiN| yathA mahAbhArata, rAmAyaNa yAvat sAMgopAMga cAra veda / ye saba laukika Agama haiN| 469. se kiM taM loguttarie ? loguttarie jaM imaM arahaMtehiM bhagavaMtehiM uppaNNaNANa- daMsaNadharehiM tIya-paccuppaNNamaNAgayajANaehiM telokkavahiya - mahiya - pUiehiM savvaNNUhiM savvadarisIhiM paNIya duvAlasaMgaM gaNipiDagaM / taM jahA-- AyAro jAva diTTivAo / se taM loguttarie Agame / [469 pra.] bhagavan ! lokottara Agama kA kyA svarUpa hai ? [469 u.] AyuSman ! utpannajJAna darzana ke dhAraka, atIta, pratyutpanna (vartamAna) aura anAgata ke jJAtA Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 anuyogadvArasUtra trilokavartI jIvoM dvArA saharSa vaMdita, pUjita sarvajJa, sarvadarzI arihaMta bhagavantoM dvArA praNIta AcArAMga yAvat dRSTivAda paryanta dvAdazAMga rUpa gaNipiTaka lokottarika Agama haiN| 470. ahavA Agame tivihe paNNatte / taM jahA--suttAgame ya atthAgame ya tadubhayAgame y| ahavA Agame tivihe paNNatte / taM--attAgame aNaMtarAgame paraMparAgame ya / titthagarANaM atthassa attAgame, gaNaharANaM suttassa attAgame atthassa aNaMtarAgame, gaNaharasIsANaM suttassa aNaMtarAgame atthassa paraMparAgame, teNa paraM suttassa vi atthassa vi No attAgame No aNaMtarAgame paraMparAgame / se taM loguttarie / se taM Agame / se taM nnaanngunnppmaanne| [470] athavA (prakArAntara se lokottarika) Agama tIna prakAra kA kahA hai| jaise--1. sUtrAgama, 2. arthAgama aura 3. tdubhyaagm| athavA (lokottarika) Agama tIna prakAra kA hai| yathA--1. AtmAgama, 2. anantarAgama aura 3. prmpraagm| arthAgama tIrthaMkaroM ke lie AtmAgama hai| sUtra kA jJAna gaNadharoM ke lie AtmAgama aura artha kA jJAna anantarAgama rUpa hai| gaNadharoM ke ziSyoM ke lie sUtrajJAna anantarAgama aura artha kA jJAna paramparAgama hai| tatpazcAt sUtra aura artha rUpa Agama AtmAgama bhI nahIM hai, anantarAgama bhI nahIM hai, kintu paramparAgama hai| isa prakAra se lokottara Agama kA svarUpa jAnanA caahie| yahI Agama aura jJAnaguNapramANa kA varNana hai| vivecana-- prastuta praznottaroM meM jJAnaguNapramANa ke antima bheda Agama kA varNana karake anta meM usakI samApti kA ullekha kiyA hai| prAcInakAla meM jijJAsu zraddhAzIla vyakti dharmazAstra ke rUpa meM mAne jAne vAle apane-apane sAhitya ko kaMThopakaMTha prApta karake smaraNa rakhate the| isIlie una dharmazAstroM kI zruta yaha saMjJA hai| jaina paramparA ke zAstra bhI prAcInakAla meM zruta yA samyak zruta ke nAma se prasiddha the| zruta zabda kA artha hai sunA huaa| lekina isa zabda se zAstroM kA viziSTa mahAtmya prakaTa nahIM ho sakane se Agama zabda prayukta kiyA jAne lgaa| 'Agama' zabda kI vyAkhyA- granthoM meM niruktimUlaka se lekara kartA kI vizeSatAoM Adi kA bodha karAte hue kI gaI Agama zabda kI vyAkhyAoM kA sArAMza isa prakAra hai (gurupAramparyeNa) AgacchatItyagamaH- guruparamparA se jo calA A rahA hai, use Agama kahate haiM / isa nirukti se yaha spaSTa huA ki Agama zabda kaMThopakaMTha zrutaparamparA kA vAcaka hai tathA zruta aura Agama zabda ekArthavAcI haiN| - varNya viSaya kA parijJAna karAne kI dRSTi se Agama zabda kI lAkSaNika vyAkhyA yaha hai--A samantAd gamyante jJAyante jIvAdayaH padArthA aneneti AgamaH--jIvAdi padArtha jisake dvArA bhalIbhAMti jAne jAyeM vaha Agama hai| arthAt jisake dvArA ananta dharmoM se viziSTa jIva-ajIva Adi padArtha jAne jAte haiM aisI AjJA Agama hai| athavA vItarAga sarvajJa deva dvArA kahe gaye SaD dravya aura sapta tattva Adi kA samyak zraddhAna, jJAna tathA vratAdi kA anuSThAna rUpa cAritra isa prakAra se ratnatraya kA svarUpa jisameM pratipAdita kiyA gayA hai, usako Agama yA zAstra kahate Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa 359 Agama kA kartA kauna ho sakatA hai ? isako spaSTa karate hue Agama kI vyAkhyA kI hai jisake sarvadoSa prakSINa ho gaye haiM, aise pratyakSajJAniyoM dvArA praNIta zAstra Agama zabda ke vAcya haiM / arthAt janma, jarA Adi aThAraha doSoM kA nAza ho jAne se jo kadApi asatya vacana nahIM bolate aise Apta ke vacana ko Agama kahate haiM aura isa Aptokta Agama kI prAthamikatA isalie hai ki nyUnAdhikatA evaM viparItatA ke binA yathA-tathya rUpa se vastusvarUpa kA usameM pratipAdana kiyA jAtA hai| Agama ke bheda-- prathama Agama ke do bheda kiye haiM--laukika aura lokottara / inakA bhAvazruta ke varNana ke prasaMga meM vicAra kiyA jA cukA hai| ataeva yahAM prakArAntara se kiye gaye Agama ke tIna-tIna bhedoM kA vicAra karate haiM / ve isa prakAra haiM prathama prakAra- 1. arthAgama, 2. sUtrAgama, 3. tdubhyaagm| dvitIya prakAra--1. AtmAgama, 2. anantarAgama, 3. prmpraagm| jaba artha (bhAva) aura sUtra kI apekSA Agama kA vicAra kiyA jAtA hai, taba arthAgama Adi ukta tIna bheda hote haiN| kyoMki tIrthaMkara artha kA upadeza karate haiM aura gaNadhara usake AdhAra se sUtra kI racanA karate haiN| ataH isa prakAra arthAgama aura sUtrAgama yaha do bheda hue| tIsarA bheda ina donoM kA sammilita rUpa hai| dUsarI apekSA se ukta tInoM bhedoM kA nAmakaraNa kiyA hai--AtmAgama Adi rUpa meN| tIrthaMkara arthopadeSTA haiM aura gaNadhara usa artha ko sUtrabaddha karate haiM / ataeva tIrthaMkara ke lie artharUpa Agama aura gaNadharoM ke lie sUtrarUpa Agama AtmAgama haiN| artha kA mUla upadeza tIrthaMkara kA hone se arthAgama gaNadhara ke lie AtmAgama nahIM kintu gaNadharoM ko lakSya karake artha kA upedaza diyA hai isalie arthAgama gaNadharoM ke lie anantarAgama aura gaNadharaziSyoM ke lie paramparAgama hai| kyoMki vaha tIrthaMkara se gaNadharoM ko prApta huA aura gaNadharoM se unake ziSyoM ko| sUtrarUpa Agama gaNadharaziSyoM ke lie anantarAgama hai, kyoMki gaNadharoM se sUtra kA upadeza sAkSAt unako milA hai aura gaNadharaziSyoM ke bAda hone vAle AcAryoM ke lie artha aura sUtra ubhaya rUpa Agama paramparAgama hI hai| Agama ke uparyukta sabhI prakAra viziSTa zabdarUpa haiM aura viziSTa zabdoM kI utpatti puruSa tAlvAdi ke vyApAra dvArA hone se pauruSeya-puruSakRta hai, apauruSeya nhiiN| yaha saMketa karane ke lie sUtra meM 'paNIaM-praNItaM' zabda kA prayoga kiyA hai| yadi kahA jAye ki anAdi anidhana hone se zabda kA kabhI vinAza nahIM hotA, kintu usa para AvaraNa A jAtA hai| tAlvAdi kA vyApAra usa AvaraNa ko haTAkara abhivyakta kara detA hai, utpanna nahIM karatA hai| sarvadA rahane vAle kI abhivyakti hotI hai, utpatti nhiiN| kintu yaha kathana ayukta hai| kyoMki ekAntataH aisA mAnA jAye to phira saMsAra ke jitane bhI vacana haiM, ve saba apauruSeya ho jAyeMge, taba amuka Agama pramANa hai aura amuka Agama apramANa, isakI vyavasthA nahIM bana skegii| isake atirikta zabda mUrtika haiM arthAt bhASAvargaNA ke pudgaloM se niSpanna hone ke kAraNa mUrta haiN| AkAza kI taraha amUrta nahIM haiN| zabdoM kI paudgalikatA asiddha bhI nahIM hai| kyoMki nagAr3e Adijanya mahAghoSa se kAna kI jhillI taka phaTa jAtI hai tathA bhIta Adi ke kAraNa abhighAta bhI hotA hai aura yaha abhighAta Adi honA pratyakSasiddha 1. atthaM bhAsai arahA, suttaM gaMthaMti gaNaharA niuNaM / Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 anuyogadvArasUtra hai, ataH zabda paudgalika hai| sArAMza yaha hai ki zabda ekAntataH apauruSeya nahIM hai kathaMcit pauruSeya aura kathaMcit apauruSeya hai| arthAt paudgalika bhASAvargaNAoM kA pariNAma hone se apauruSeya tathA puruSa ke tAlvAdika ke vyApAra se janya hone se pauruSeya hai| isa prakAra se jJAnaguNapramANa kA nirUpaNa karane ke bAda aba bhAvapramANa ke dUsare bheda darzanaguNapramANa kA varNana karate haiN| darzanaguNapramANa 471. se kiM taM daMsaNaguNappamANe ? daMsaNaguNappamANe cauvvihe paNNatte / taM jahA-cakkhudaMsaNaguNappamANe acakkhudaMsaNaguNappamANe ohidaMsaNaguNappamANe kevaladasaNaguNappamANe ya / cakkhudaMsaNaM cakkhudaMsaNissa ghaDa-paDa-kaDa-radhAdiesu davvesu, acakkhudaMsaNaM acakkhudaMsaNissa AyabhAve, ohidaMsaNaM ohidaMsaNissa savvarUvidavvehiM na puNa savvapajavehiM, kevaladasaNaM kevaladaMsaNissa savvadavvehiM savvapajavehi ya / se taM daMsaNaguNappamANe / [471 pra.] bhagavan ! darzanaguNapramANa kA kyA svarUpa hai ? [471 u.] AyuSman ! darzanaguNapramANa cAra prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakAra--cakSudarzanaguNapramANa, acakSudarzanaguNapramANa, avadhidarzanaguNapramANa aura kevldrshngunnprmaann| cakSudarzanI kA cakSudarzana ghaTa, paTa, kaTa, ratha Adi dravyoM meM hotA hai| acakSudarzanI kA acakSudarzana AtmabhAva meM hotA hai arthAt ghaTAdi padArthoM ke sAtha saMzleSa saMyoga hone para hotA hai| avadhidarzanI kA avadhidarzana sabhI rUpI dravyoM meM hotA hai, kintu sabhI paryAyoM meM nahIM hotA hai| kevaladarzanI kA kevaladarzana sarva dravyoM aura sarva paryAyoM meM hotA hai| yahI darzanaguNapramANa hai| vivecana-- jIva meM ananta guNa haiN| unameM se jJAnaguNa kA varNana pUrva meM kiyA jA cukA hai| pratyeka dravya sAmAnya-vizeSAtmaka hai / samAna rUpa se sabhI dravyoM meM pAye jAne vAle guNadharmoM ko sAmAnya aura asAdhAraNa dharmoM ko vizeSa dharma kahate haiM / ye donoM prakAra ke dharma pratyeka dravya meM haiM aura ina donoM ko jAnane-dekhane vAle guNa darzana aura jJAna haiM / jJAna dvArA dravyagata vizeSa dharmoM aura darzana dvArA sAmAnya dharmoM kA parijJAna kiyA jAtA hai| jaise jJAnAvaraNakarma ke kSayopazama Adi hone se jJAna dvArA padArthoM kA vizeSa rUpa meM pRthak-pRthak vikalpa, nAma, saMjJApUrvaka grahaNa hotA hai vaise hI darzanAvaraNakarma kA kSayopazama Adi hone se padArthoM kA jo sAmAnya grahaNa hotA hai, use darzana kahate haiN| isakA tAtparya yaha hai ki koI kisI padArtha ko dekhatA hai aura jaba taka vaha dekhane vAlA vikalpa na kare taba taka jo sattAmAtra kA grahaNa hai, use darzana aura jaba yaha zukla hai, yaha kRSNa hai ityAdi rUpa se vikalpa utpanna hotA hai taba usako jJAna kahate haiN| darzana meM sAmAnya kI mukhyatA hai aura vizeSa gauNa, jabaki jJAna meM sAmAnya gauNa aura vizeSa mukhya hotA hai| Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa darzana yadyapi sAmAnya ko viSaya karatA hai parantu cakSudarzana ke udAharaNoM meM ghaTAdi vizeSoM kA ullekha yaha saMketa karane ke lie kiyA gayA hai ki sAmAnya aura vizeSa meM kathaMcit abheda hone se vaha ekAntataH vizeSavyatirikta sAmAnya ko grahaNa nahIM karatA hai, kyoMki vizeSarahita sAmAnya kharaviSANa jaisA hotA hai / isalie vizeSoM ko sAmAnya grahaNa karanA darzana kahA hai| darzana bhI jJAna kI taraha AtmA kA guNa hai| isIlie pramANavicAra ke prasaMga meM isakA nirUpaNa kiyA hai| darzana ke bheda aura lakSaNa-- darzanaguNapramANa ke cAra bhedoM ke lakSaNa isa prakAra haiM 1. bhAvacakSurindriyAvaraNa karma ke kSayopazama evaM cakSu rUpa dravyendriya ke anupaghAta se cakSudarzanalabdhi vAle jIva ko ghaTa Adi padArthoM kA cakSu se sAmAnyAvalokana honA cakSudarzana hai| cakSudarzanasampanna jIva tadAvaraNakarma ke kSayopazama evaM cakSurindriya ke avalaMbana se mUrta dravya kA vikala rUpa se (eka deza se) sAmAnyataH avabodha karatA hai| 2. cakSu ke atirikta zeSa cAra indriyoM evaM mana se hone vAle padArthoM ke sAmAnya bodha ko acakSudarzana kahate haiN| yaha acakSudarzana bhAva-acakSurindriyAvaraNa karma ke kSayopazama se aura dravyendriyoM ke anupaghAta se acakSudarzanalabdhisaMpanna jIva ke ghaTAdi padArthoM kA saMzleSa rUpa sambandha hone para hotA hai| cakSurindriya aura mana aprApyakArI haiN| arthAt ye donoM padArthoM ke sAtha saMzliSTa hokara padArthoM kA darzana nahIM karate haiN| ve unase pRthak rahakara hI apane viSayoM ko jAnate haiN| isI bAta kA saMketa karane ke lie acakSudarzana ke prasaMga meM sUtrakAra ne 'AyabhAve'AtmabhAva pada diyA hai / cakSu aura mana ke sivAya zeSa zrotrAdika indriyAM prApyakArI haiM, arthAt padArtha ke sAtha saMzliSTa hokara hI apane viSaya kA avabodha karatI haiN| yadyapi cakSudarzana aura acakSudarzana se sAmAnyataH vikala rUpa se padArtha kA bodha hotA hai, tathApi donoM meM yaha aMtara hai ki cakSudarzana kA viSaya mUrtadravya hai evaM acakSudarzana ke viSaya mUrta aura amUrta donoM prakAra ke dravya haiN| 3. avadhidarzanAvaraNakarma ke kSayopazama se jo samasta rUpI padArthoM kA avadhidarzanalabdhisaMpanna jIva ko sAmAnyAvalokana hotA hai, use avadhidarzana kahate haiM / arthAt paramANu se lekara sarva mahAn aMtima skandha taka ke mUrta dravya ko jo pratyakSa dekha sakatA hai, vaha avadhidarzana hai| avadhidarzana mUrta dravya kI sarva paryAyoM meM nahIM hotA hai kintu vikala rUpa se--dezataH sAmAnya avabodhana karAtA hai / isIlie sUtra meM pada diyA hai 'savvarUvidavvehiM na puNa savvapajjavehiM / ' kyoMki avadhidarzana kI viSayabhUta paryAyeM utkRSTa eka padArtha kI saMkhyAta athavA asaMkhyAta aura jaghanya rUpa se rUpa, rasa, gaMdha aura sparza ye cAra batAI haiN| nirvizeSaM hi sAmAnyaM bhavet khrvissaannvt| puDhe suNei saI rUvaM puNa pAsaI apuDhe tu / davvAo asaMkheje saMkhejje Avi pajjave lahai / do pajjave duguNie lahai ya egAu davvAo // anuyogavRtti, pR. 220 -anu. maladhArIyA vRtti pR. 230 Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 anuyogadvArasUtra 4. samasta rUpI aura arUpI padArthoM ko sAmAnya rUpa se jAnane vAle paripUrNa darzana ko kevaladarzana kahate haiN| yaha kevaladarzanAvaraNakarma ke kSaya se AvirbhUta labdhi se saMpanna jIva ko mUrta aura amUrta samasta dravyoM aura unakI samasta paryAyoM meM hotA hai| ___ avadhidarzana kI taraha mana:paryAyadarzana ko pRthak na mAnane kA kAraNa yaha hai ki jisa prakAra manaHparyAyajJAnI bhUta aura bhaviSya ko jAnatA to hai para dekhatA nahIM tathA vartamAna meM bhI mana ke viSaya ko vizeSAkAra se hI jAnatA hai| ata: sAmAnyAvalokanapUrvaka pravRtti na hone se manaHparyAyadarzana nahIM mAnA hai| yaha darzanaguNapramANa kI vaktavyatA kA sArAMza hai| cAritraguNapramANa 472. se kiM taM carittaguNappamANe ? carittaguNappamANe paMcavihe paNNatte / taM jahA sAmAiyacarittaguNappamANe chedovaTThAvaNiyatarittaguNappamANe parihAravisuddhiyacarittaguNappamANe suhumasaMparAyacarittaguNappamANe ahakkhAyacaritaguNappamANe / sAmAiyacarittaguNappamANe duvihe paNNatte / taM jahA ittarie ya Avakahie ya / chedovaTThAvaNiyacarittaguNappamANe duvihe paNNatte / taM jahAM sAtiyAre ya niratiyAre ya / parihAravisuddhiyacarittaguNappamANe duvihe paNNatte / taM jahA--NivvisamANae ya NiviTThakAyie ya / suhumasaMparAyacarittaguNappamANe duvihe paNNatte / taM jahA saMkilissamANayaM ca visujjhamANayaM ca / ___ahakkhAyacarittaguNappamANe duvihe paNNatte / taM jahA--paDivAI ya apaDivAI ya-chaumatthe ya kevalie ya / se taM carittaguNappamANe / se taM jIvaguNappamANe / se taM guNappamANe / [472 pra.] bhagavan ! cAritraguNapramANa kise kahate haiM ? [472 u.] AyuSman ! cAritraguNapramANa ke pAMca bheda haiN| ve isa prakAra--1. sAmAyikacAritraguNapramANa, 2. chedopasthApanIyacAritraguNapramANa, 3. parihAravizuddhicAritraguNapramANa, 4. sUkSmasaMparAyacAritraguNapramANa, 5. yathAkhyAtacAritraguNapramANa / inameM se sAmAyikacAritraguNapramANa do prakAra kA kahA gayA hai--1. itvarika aura 2. yaavtkthik| chedopasthApanIyacAritraguNapramANa ke do bheda haiM, yathA-- 1. sAticAra aura 2. nirticaar| parihAravizuddhikacAritraguNapramANa do prakAra kA hai--1. nirvizyamAnaka, 2. nirvissttkaayik| sakSmasaMparAyacAritragaNapramANa do prakAra kA kahA gayA hai--1. saMklizyamAnaka aura 2. vishdymaank| yathAkhyAtacAritraguNapramANa ke do bheda haiM / ve isa prakAra--1. pratipAtI aura 2. aprtipaatii| athavA 1. chAdmasthika aura 2. kaivlik| isa prakAra se cAritraguNapramANa kA svarUpa jAnanA caahie| isakA varNana karane para jIva guNapramANa tathA Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa guNapramANa kA kathana samApta huaa| vivecana-- prastuta sUtra meM bhedoM--prakAroM ke mAdhyama se cAritraguNapramANa kA nirUpaNa kiyA hai| jJAna, darzana, sukha Adi kI taraha cAritra bhI jIva kA svabhAva-dharma hai| kyoMki svarUpa meM ramaNa karanA, svabhAva meM pravRtti karanA cAritra hai| yaha sarvasAvadyayogavirati rUpa hai| cAritra ke bheda- saMsAra kI kAraNabhUta bAhya aura aMtaraMga kriyAoM se nivRtti rUpa hone se sAmAnyApekSayA cAritra eka hI hai| cAritramohanIya ke upazama, kSaya yA kSayopazama se hone vAlI vizuddhi kI dRSTi se bhI cAritra eka hai| kintu jaba vibhinna dRSTikoNoM se cAritra kA vicAra karate haiM to usake vibhinna prakAra ho jAte haiM / jaise-- bAhya va Abhyantara nivRtti athavA vyavahAra aura nizcaya kI apekSA athavA prANIsaMyama va indriyasaMyama kI apekSA vaha do prakAra kA hai| aupazamika, kSAyika aura kSAyopazamika ke bheda se tIna prakAra kA hai| chadmasthoM kA sarAga aura vItarAga cAritra tathA sarvajJoM kA sayoga aura ayoga cAritra, athavA svarUpAcaraNacAritra, dezacAritra, sakalacAritra, / yathAkhyAtacAritra ke bheda se cAra prakAra kA hai| sAmAyika, chedopasthApanA, parihAravizuddhi, sUkSmasaMparAya aura yathAkhyAta ke bheda se pAMca prakAra kA hai| isI taraha vividha nivRtti rUpa pariNAmoM kI dRSTi se saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta vikalpa-bheda ho sakate haiN| parantu yahAM ati saMkSepa aura ati vistAra se bhedoM ko na batAkara pAMca bheda batalAye haiN| jinameM sabhI apekSAoM se kiye jAne vAle prakAroM kA antarbhAva ho jAtA hai| sAmAyikacAritra- sam upasargapUrvaka gatyarthaka aya dhAtu se svArtha meM ik pratyaya lagAne se sAmAyika zabda niSpanna hotA hai| sam arthAt ekatvapane se 'Aya' arthAt Agamana / arthAt paradravyoM se nivRtta hokara upayoga kI AtmA meM pravRtti honA sAmAyika hai| athavA 'sam' kA artha hai rAgadveSa rahita madhyastha aatmaa| usameM 'Aya' arthAt upayoga kI pravRtti samAya hai / yaha samAya hI jisakA prayojana hai, use sAmAyika kahate haiM / athavA sama kA artha haisamyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra, inake Aya lAbha athavA prApti ko samAya kahate haiN| athavA 'samAya' zabda sAdha kI samasta kriyAoM kA upalakSaNa hai| kyoMki sAdha kI samasta kriyAyeM rAga-dveSa se rahita hotI haiN| isa 'samAya' se jo niSpanna ho, saMpanna ho, use sAmAyika kahate haiN| athavA samAya meM hone vAlA sAmAyika hai / athavA samAya hI sAmAyika hai| isakA tAtparya yaha huA ki sarvasAvadha kAryoM se nivRtti, virti| mahAvratadhArI sAdhusAdhviyoM ke cAritra ko sAmAyikacAritra kahA gayA hai| kyoMki mahAvratoM ko aMgIkAra karate samaya samasta sAvadha kAryoM--yogoM se nivRtti rUpa sAmAyikacAritra grahaNa kiyA jAtA hai| yadyapi sAmAyikacAritra meM chedopasthApanA Adi uttaravartI samasta cAritroM kA antarbhAva ho jAtA hai, tathApi una cAritroM se sAmAyikacAritra meM uttarottara vizuddhi aura vizeSatA Ane ke kAraNa unakA pRthak nirdeza kiyA hai| sAmAyikacAritra ke do bheda haiM--1. itvarika aura yaavtkthik|' itvarika kA artha hai- alpakAlika aura yAvatkathika yAnI AjIvana (jIvana bhara, yAvajjIvana ke lie grahaNa kiyA jAne vaalaa)| bharata aura airavata kSetroM meM prathama aura antima tIrthaMkara ke tIrtha meM mahAvratoM kA AropaNa nahIM kiyA gayA ho, taba taka zaikSa (navadIkSita) kA cAritra itvarika sAmAyikacAritra hai| isako dhAraNa karane vAle bAda meM pratikramaNa sahita ahiMsA, satya Adi 1. digambara sAhitya meM niyatakAlika aura aniyatakAlika zabdoM kA prayoga huA hai, kintu Azaya meM aMtara nahIM hai| Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 anuyogadvArasUtra pAMca mahAvrata aMgIkAra karate haiM tathA isake svAmI sthitakalpI hote haiM evaM kAlamaryAdA upasthApanA paryanta (bar3I / dIkSA lene taka) mAnI jAtI hai| yAvatkathika sAmAyikacAritra bharata, airavata kSetroM meM madhya ke bAIsa tIrthaMkaroM ke sAdhuoM meM aura mahAvideha ke tIrthaMkaroM ke sAdhuoM meM hotA hai| kyoMki unakI upasthApanA nahIM hotI, arthAt unheM mahAvratAropaNa ke lie dUsarI bAra dIkSA nahIM dI jAtI hai| isa saMyama ko dhAraNa karane vAloM ke mahAvrata cAra aura kalpa sthitAsthita hotA hai|' chedopasthApanikacAritra- jisa cAritra meM pUrva paryAya kA cheda aura punaH mahAvratoM kI upasthApanA kI jAtI hai, vaha chedopasthApanikacAritra hai| yaha chedopasthApanikacAritra sAticAra aura niraticAra ke bheda se do prakAra kA hai| sAticAra chedopasthApanikacAritra mUlaguNoM (mahAvratoM) meM se kisI kA vighAta karane vAle sAdhu ko punaH mahAvratoccArapUrvaka diyA jAtA hai| niraticAra chedopasthApanikacAritra itvarika sAmAyika vAle zaikSa (navadIkSita) bar3I dIkSA ke rUpa meM grahaNa karate haiM athavA eka tIrtha se dUsare tIrtha meM jAne para aMgIkAra kiyA jAtA hai / jaise pArzvanAtha ke kezI Adi zramaNa jaba bhagavAn mahAvIra ke tIrtha meM sammilita hue the taba punardIkSA ke rUpa meM isI saMyama ko grahaNa kiyA thaa| yaha chedopasthApikacAritra bharata aura airAvata kSetra meM prathama aura aMtima tIrthaMkara ke samaya meM hI hotA hai| sAmAyika meM saMpUrNa vratoM ko sAmAnya kI apekSA eka mAnakara eka yama rUpa meM grahaNa kiyA jAtA hai aura chedopasthApanikacAritra meM usI eka yama vrata ko ahiMsAmahAvrata Adi pAMca athavA aneka prakAra ke bheda karake grahaNa kiyA jAtA hai| kintu ina donoM meM anuSThAnakRta koI vizeSatA nahIM hai| parihAravizuddhicAritra- parihAra kA artha hai tapovizeSa aura usa tapovizeSa se jisa cAritra meM vizuddhi prApta kI jAtI hai, use parihAravizuddhicAritra kahate haiN| isake do bheda haiM--1. nirvizyamAnaka, 2. nirvissttkaayik| _ jisa cAritra meM sAdhaka praviSTa hokara tapovidhi ke anusAra tapazcaraNa kara rahe hoM, use nirvizyamAnaka parihAravizuddhicAritra aura jisa cAritra meM sAdhaka tapovidhi ke anusAra tapArAdhanA kara cuke haiM, usa cAritra kA nAma nirviSTakAyika parihAravizuddhicAritra hai| nirvizyamAnaka taporAdhanA karate haiM aura nirviSTakAyika una tapArAdhakoM kI sevA karate haiN| parihAravizuddhi tapArAdhanA kI saMkSepa meM vidhi isa prakAra hai nau sAdhu milakara isa parihAratapa kI ArAdhanA karate haiN| unameM se cAra sAdhaka nirvizyamAnaka-tapa kA AcaraNa karane vAle hote haiM tathA zeSa rahe pAMca meM se cAra unake anupArihArika arthAt vaiyAvRtya karane vAle hote haiM aura eka sAdhu kalpasthita vAcanAcArya hotA hai| nirvizyamAna sAdhakagrISmakAla meM jaghanya caturthabhakta (eka upavAsa), madhyama SaSThabhakta (do upavAsa) aura Acelakya, auddezika, zayyAtara piMDa, rAjapiMDa, kRtikarma, vrata, jyeSTha, pratikramaNa, mAsa aura paryuSaNA--ina dasa kalpoM meM jo sthita haiM ve sthitakalpI tathA zayyAtara piMDa, vrata, jyeSTha tathA kRtikarma ina cAra niyamoM meM sthita tathA zeSa chaha kalpoM meM jo asthita hote haiM, ve sthitAsthitakalpI kahalAte haiN| --Avazyaka haribhadrIvRtti, pR. 790 2. yadyapi isake sAdhaka zrutAtizayasaMpanna hote haiM tathApi vaha eka prakAra kA kalpa hone ke kAraNa unameM eka kalpasthita AcArya sthApita kiyA jAtA hai| Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa 365 utkRSTa aSTamabhakta (tIna upavAsa) karate haiN| zItakAla meM jaghanya do, madhyama tIna aura utkRSTa cAra upavAsa tathA varSAkAla meM jaghanya tIna, madhyama cAra aura utkRSTa pAMca upavAsa karate haiN| yaha krama chaha mAsa taka calatA hai aura pAraNA ke dina abhigraha sahita 'AyaMbilavata" karate haiM / bhikSA meM pAMca vastuoM kA grahaNa aura do kA abhigraha hotA hai| kalpasthita--paricAraka pada grahaNa karane vAle, vaiyAvRtya karane vAle sadA AyaMbila hI karate haiN| isa prakAra chaha mahIne taka tapa karane vAle (nirvizyamAnaka) sAdhaka bAda meM anupArihArika (vaiyAvRtya karane vAle) banate haiM aura jo abhI anuparihArika the, ve chaha mahIne ke lie parihArika (tapArAdhaka) bana jAte haiM / ye bhI pUrva tapasviyoM kI taraha tapArAdhanA karate haiN| dUsare chaha mAsa ke bAda tIsare chaha mAsa ke lie vAcanAcArya hI tapasvI banate haiM aura zeSa ATha sAdhuoM meM se sAta anucArI aura eka vAcanAcArya banate haiN| isa prakAra tIsare chaha mAsa pUrNa hone ke bAda aThAraha mAsa kI yaha parihAravizuddhitapArAdhanA pUrNa hotI hai| kalpa samApta ho jAne ke pazcAt ve sAdhaka yA to jinakalpa ko aMgIkAra kara lete haiM athavA apane gaccha meM punaH lauTa Ate haiM yA punaH vaisI hI tapasyA prAraMbha kara dete haiN| isa parihAratapa ke pratipadyamAnaka ise tIrthaMkara bhagavAn ke sAnnidhya meM athavA jisane isa kalpa ko tIrthakara se svIkAra kiyA ho usake pAsa se aMgIkAra karate haiM, anya ke pAsa nhiiN| aise muniyoM kA cAritra parihAravizuddhicAritra hai| yaha cAritra jinhoMne chedopasthApanAcAritra aMgIkAra kiyA huA hotA hai, unhIM ko hotA hai| isa saMyama kA adhikArI banane ke lie gRhasthaparyAya (umra) kA jaghanya pramANa 29 varSa tathA sAdhuparyAya (dIkSAkAla) kA jaghanyapramANa 20 varSa aura donoM kA utkRSTa pramANa kucha kama pUrva koTi varSa mAnA hai| isa saMyama ke adhikArI ko sAr3he nau pUrva kA jJAna hotA hai| isa saMyama ke dhAraka muni dina ke tIsare prahara meM bhikSA va vihAra kara sakate haiM aura anya samaya meM dhyAna, kAyotsarga aadi| ye parihAravizuddhicAritrArAdhaka do prakAra ke hote haiM--1. itvarika aura 2. yAvatkathika / itvarika ve haiM jo kalpa kI samApti ke bAda usI pUrva ke kalpa yA gaccha meM A jAte haiM tathA jo kalpa samApta hote hI binA vyavadhAna ke tatkAla jinakalpa ko svIkAra kara lete haiM, ve yAvatkathika cAritrI kahalAte haiN| sUkSmasaMparAyacAritra-- jisake kAraNa jIva caturgati rUpa saMsAra meM paribhramaNa karatA hai, use saMparAya kahate haiM / saMsAra-paribhramaNa ke mukhya kAraNa krodhAdi kaSAya haiM / isalie inakI saMparAya yaha saMjJA hai| jisa cAritra meM sUkSma arthAt saMjvalana ke sUkSma lobharUpa saMparAya-kaSAya kA udaya hI zeSa raha jAtA hai, aisA cAritra sUkSmasaMparAyacAritra kahalAtA hai| 2. AyaMbila eka prakAra kA vrata hai, jisameM vigaya--ghI, dUdha Adi rasa chor3akara kevala dina meM eka bAra anna khAyA jAtA hai tathA garama kiyA huA (prAzuka) pAnI piyA jAtA hai| --Avazyakaniyukti gA. 1603-5 paMcavastuka gA. 1494 digambara sAhitya meM isake bAre meM thor3A-sA matabheda hai| usameM tIsa varSa kI umra vAle ko isa saMyama kA adhikArI * mAnA hai aura nau pUrva kA jJAna Avazyaka batAyA hai| tIrthaMkara ke sivAya aura kisI ke pAsa isa saMyama ko grahaNa karane kI manAI hai tathA tIna saMdhyAoM ko chor3akara dina ke kisI bhAga meM do kosa jAne kI sammati dI hai| -go. jIvakANDa gA. 437 Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 anuyogadvArasUtra yaha cAritra sUkSmasaMparAya nAmaka dasaveM guNasthAnavartI muniyoM ko hotA hai| yaha cAritra saMklizyamAnaka aura vizuddhayamAnaka ke bheda se do prakAra kA hai / kSapakazreNi yA upazamazreNi para ArohaNa karane vAle kA cAritra vizuddhyamAnaka hotA hai| jabaki upazamazreNi se upazAMtamoha nAmaka gyArahaveM guNasthAna meM pahuMca kara vahAM se girane para sAdhaka jaba punaH dasaveM guNasthAna meM AtA hai, usa samaya kA sUkSmasaMparAyacAritra saMklizyamAnaka kahalAtA hai| kyoMki isa patanonmukhI dazA meM saMkleza kI adhikatA hai aura patana kA kAraNa saMkleza hai| isIlie isako saMklizyamAnaka kahate haiN| yathAkhyAtacAritra- prAkRta meM isako 'ahakkhAya' kahate haiN| usakI zAbdika vyutpatti isa prakAra jAnanA caahie--ah-aa-akkhaay| yahAM aha-atha zabda yAthAtathya artha meM, A--AG upasarga abhividhi artha meM prayukta huA hai aura akkhAya kriyApada hai| jisakI saMdhi hone para, ahAkkhAya pada banatA hai| phira 'hrasva saMyoge' isa sUtra se akAra hone se ahakkhAya pada bana jAtA hai| isakA artha yaha huA ki yathArtha rUpa se sarvAtmanA jo cAritra kaSAyarahita ho, use yathAkhyAtacAritra kahate haiN| AtmA ke sarvathA zuddha bhAva kA prAdurbhAva kaSAyoM ke niHzeSa rUpa se abhAva hone para hotA hai| - isa cAritra ke do bheda haiM--pratipAtI aura aprtipaatii| jisa jIva kA moha upazAMta huA hai, usakA pratipAtI aura jisakA moha sarvathA kSINa ho gayA hai, usakA cAritra apratipAtI hotA hai / athavA Azraya ke bheda se isa cAritra ke do bheda haiM-chAdamasthika (chadamastha arthAta gyArahaveM. bArahaveM gaNasthAnavI jIva kA) aura kaivalika (terahaveM aura caudahaveM guNasthAnavI jIva kaa)| yadyapi gyArahaveM aura bArahaveM guNasthAnavartI jIva kA moha sarvathA upazAnta aura kSINa ho jAtA hai parantu jJAnAvaraNa Adi zeSa tIna ghAtikarma (chadma) rahate haiN| isIlie unako chadmastha kahA jAtA hai| kevalI ke moha ke sAtha zeSa tIna ghAtikarma bhI ekAntataH naSTa ho jAte haiN| isa prakAra se cAritraguNapramANa kI prarUpaNA jAnanA cAhie aura isa cAritraguNapramANa kA kathana samApta hone se jIvaguNapramANa kA varNana pUrNa huaa| isake sAtha hI guNapramANa kA kathana bhI samApta ho gyaa| aba kramaprApta nayapramANa kA nirUpaNa karate haiN| nayapramANa nirUpaNa 473. se kiM taM nayappamANe ? nayappamANe tivihe paNNatte / taM jahA--patthayadiTuMteNaM vasahidiTuMteNaM paesadiTuMteNaM / [473 pra.] bhagavan ! nayapramANa kA svarUpa kyA hai ? [473 u.] AyuSman! nayapramANa kA svarUpa tIna dRSTAntoM dvArA spaSTa kiyA gayA hai| jaise ki--1. prasthaka ke dRSTAnta dvArA, 2. vasati ke dRSTAnta dvArA aura 3. pradeza ke dRSTAnta dvaaraa| vivecana-- prastuta meM tIna dRSTAntoM dvArA nayapramANa ke svarUpa kA kathana kiyA hai| pratyeka jIvAdika padArtha ananta dharmAtmaka haiN| una ananta dharmoM meM vivakSita dharma ko mukhya evaM anya dharmoM ko gauNa karake vastupratipAdaka vaktA kA jo abhiprAya hotA hai, vaha nayapramANa hai / yadyapi nayapramANa guNapramANa ke antargata hI hai aura naigama, saMgraha Adi ke bheda se bahuta se naya haiM, tathApi sthAna-sthAna para atyupayogI aura gahana viSaya vAle hone se yahAM prasthaka Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa 367 Adi dRSTAntatraya se nayapramANa kA varNana kiyA hai| prasthakadRSTAnta dvArA nayanirUpaNa 474. se kiM taM patthagadiTuMteNaM ? patthagadiTuMteNaM se jahAnAmae kei purise parasuM gahAya aDavihutte gacchejjA, taM ca kei pAsittA vadejA--kattha bhavaM gacchasi ? avisuddho negamo bhaNati-patthagassa gacchAmi / taM ca kei chiMdamANaM pAsittA vaijA kiM bhavaM chiMdasi ? visuddhatarAo negamo bhaNati-patthayaM chiMdAmi / taM ca kei tacchemANaM pAsittA vadejA--kiM bhavaM tacchesi ? visuddhatarAo Negamo bhaNati-patthayaM tacchemi / taM ca kei ukkiramANaM pAsittA vadejA kiM bhavaM ukkirasi ? visuddhatarAo Negamo bhaNati-patthayaM ukkirAmi / taM ca kei [vi] lihamANaM pAsettA vadejjAkiM bhavaM [vi] lihasi ? visuddhatarAo Negamo bhaNati-patthayaM [vi] lihAmi / evaM visuddhatarAessa Negamassa nAmAuDitao patthao / evameva vavahArassa vi / saMgahassa cito mio mijasamArUDho patthao / ujusuyassa patthayo vi patthao mijaM pi se patthao / tiNhaM saddaNayANaM patthayAhigArajANao patthao jassa vA vaseNaM patthao nipphajjai / se taM patthayadiTuMteNaM / [474 pra.] bhagavan ! prasthaka kA dRSTAnta kyA hai ? ' [474 u.] AyuSman ! jaise koI puruSa parazu (kulhAr3I) lekara vana kI ora jAtA hai| use dekhakara kisI ne pUchA--Apa kahAM jA rahe haiM ? taba avizuddha naigamanaya ke matAnusAra usane kahA--prasthaka lene ke lie jA rahA huuN| phira use vRkSa ko chedana karate--kATate hue dekhakara koI kahe--Apa kyA kATa rahe haiM ? taba usane vizuddhatara naigamanaya ke matAnusAra uttara diyA--maiM prasthaka kATa rahA huuN| tadanantara koI usa lakar3I ko chIlate dekhakara pUche--Apa yaha kyA chIla rahe haiM ? taba vizuddhatara naigamanaya kI apekSA usane kahA--prasthaka chIla rahA huuN| tatpazcAt koI kASTha ke madhya bhAga ko utkIrNa karate dekhakara pUche--Apa yaha kyA utkIrNa kara rahe haiM ? taba vizuddhatara naigamanaya ke anusAra usane uttara diyA--maiM prasthaka utkIrNa kara rahA huuN| phira koI usa utkIrNa kASTha para prasthaka kA AkAra lekhana -aMkana karate dekhakara kahe--Apa yaha kyA lekhana kara rahe haiM ? to vizuddhatara naigamanayAnusAra usane uttara diyA--prasthaka aMkita kara rahA huuN| isI prakAra se jaba taka saMpUrNa prasthaka niSpanna--taiyAra na ho jAye, taba taka prasthaka sambandhI praznottara karanA caahie| isI prakAra vyavahAranaya se bhI jAnanA caahie| saMgrahanaya ke mata se dhAnyaparipUrita prasthaka ko hI prasthaka kahate haiN| Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 anuyogadvArasUtra RjusUtranaya ke mata se prasthaka bhI prasthaka hai aura meya vastu (usase mApI gaI dhAnyAdi vastu) bhI prasthaka hai| ___ tInoM zabda nayoM (zabda, samabhirUr3ha aura evaMbhUta) ke matAnusAra prasthaka ke adhikAra kA jJAtA (prasthaka ke svarUpa ke parijJAna meM upayukta jIva athavA prasthakakartA kA vaha upayoga jisase prasthaka, niSpanna hotA hai usameM vartamAna kartA prasthaka hai| isa prakAra prasthaka ke dRSTAnta dvArA nayapramANa kA svarUpa jAnanA caahie| vivecana-- sUtra meM prasthaka ke dRSTAnta dvArA nayadRSTiyoM kA saMketa kiyA hai| prasthaka--yaha magadha deza prasiddha eka pAtra kA nAma hai| isameM dhAnyAdi bharakara mApe jAte haiN| isa prakAra ke prasthaka ko banAne kA saMkalpa lekara koI vyakti kulhAr3I lekara vana kI ora jA rahA ho| pUchane para usane jo uttara diyA ki prasthaka ke lie jA rahA hUM, yaha avizuddha naigamanaya ke abhiprAya se saMgata hai| kyoMki vastu ko jAnane ke naigamanaya ke abhiprAya aneka hote haiN| naigamanaya saMkalpita viSaya meM usa paryAya kA Aropa kara use usa paryAya rUpa mAnatA hai| ataeva abhI to prasthaka banAne kA vicAra hI utpanna huA hai kintu uttara diyA hai prasthaka ko maankr| kASTha ko kATate samaya usane jo uttara diyA vaha bhI naigamanayAnusAra ThIka hai, parantu pUrva kI apekSA vaha vizuddha hai| isake bAda kASTha ko chIlate evaM utkIrNa karate Adi prasaMgoM para jo uttara diye, unameM bhI naigamanaya kI dRSTi hai, kintu ve saba kathana pUrva kI apekSA vizuddhatara haiN| isa prakAra jaba taka lokaprasiddha prasthaka nAma kI paryAya prakaTa na ho jAye, usase pUrva taka ke jitane uttara hoMge ve saba naigamanaya ke saMkalpamAtragrAhI hone se satya haiM aura saMkalpa ke aneka rUpa hone se naigamanaya aneka prakAra se vastu ko mAnatA hai| isIlie kAraNa meM kArya kA upacAra karake jo uttara diyA jAtA hai, vaha naigamanaya kI dRSTi se hai| aisA vyavahAra meM bhI dekhA jAtA hai| sUtra meM batAye gaye naigamanaya ke avizuddha, vizuddha aura vizuddhatara yaha tIna rUpa pUrva-pUrva kI apekSA uttarauttara meM vizeSatA ke pradarzaka haiN| vyavahAranaya meM lokavyavahAra kI pradhAnatA hotI hai| vaha sarvatra lokavyavahAra kI pradhAnatA ko lekara pravRtta hotA hai| ataeva jaba loka meM naigamanayokta avasthAoM meM sarvatra prasthaka vyavahAra hotA hai to yaha naya bhI vaisA hI mAnatA hai| saMgrahanaya samasta vastuoM ko sAmAnya rUpa se grahaNa karatA hai| yadi kisI vivakSita prasthaka ko hI prasthaka mAneM to vivakSita prasthaka se bhinna prasthakoM meM prasthakatva kA vyapadeza nahIM ho skegaa| kyoMki sAmAnya ke binA vizeSoM kA astitva hI nahIM hai| RjusUtranaya ke anusAra prasthaka bhI aura usake dvArA meya vastu bhI prasthaka hai| yaha naya naSTa evaM anutpanna hone se sattAvihIna bhUta aura bhaviSyat kAlika mAna aura meya ko nahIM mAnakara vartamAnakAlika mAna aura meya ko hI mAnatA hai| ataeva jisa samaya prasthaka apanA kArya kara rahA hai aura dhAnyAdika mApe jA rahe haiM tabhI isa naya ke anusAra prasthaka mAne jAte haiN| yaha naya pUrva nayoM kI apekSA vizuddhatara hai| zabda, samabhirUr3ha aura evaMbhUta ye tInoM zabdanaya haiN| inameM zabda kI pradhAnatA hai| isIlie inheM zabdanaya kahA jAtA hai aura zabda ke anusAra hI ye artha kA pratipAdana karate haiN| ina tInoM zabdanayoM ke mata meM prasthaka ke svarUpa ke parijJAna se upayukta huA jIva prasthaka hai| ye naya 1. Adi ke naigama Adi RjusUtranaya paryanta cAra naya arthanaya haiN| kyoMki inakI artha meM hI mAnyatA pradhAna--mukhya hai| Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa bhAvapradhAna haiN| isalie ye bhAva prasthaka ko--prasthaka ke upayoga ko prasthaka mAnate haiM aura upayoga jIva kA lakSaNa hai| isalie jIva kA lakSaNa rUpa upayoga jaba prasthaka ko viSaya karatA hai, taba vaha usa rUpa meM pariNata ho jAtA hai, jisase prasthaka ke upayoga ko prasthaka mAna liyA jAtA hai| athavA prasthaka ke banAne vAle vyakti ke jisa upayoga ke dvArA prasthaka niSpanna hotA hai, usa upayoga meM vartamAna vaha kartA prasthaka kahA jAtA hai| kyoMki kartA meM jaba taka prasthaka banAne kA upayoga nahIM hogA, taba taka vaha prasthaka nahIM banA skegaa| isalie vaha kartA bhI usa prasthaka ko niSpanna karane vAle upayoga se ananya hone ke kAraNa prasthaka kahA jAtA hai| vasatidRSTAnta dvArA nayanirUpaNa 475. se kiM taM vasahidiTuMteNaM ? vasahidiTuMteNaM se jahAnAmae kei purise kaMci purisaM vadijA, kahiM bhavaM vasasi ? tattha avisuddho Negamo bhaNai-loge vasAmi / loge tivihe paNNatte, taM jahA--uDDaloe adholoe tiriyaloe, tesu savvesu bhavaM vasasi ? visuddhatarAo Negamo bhaNai tiriyaloe vasAmi / tiriyaloe jaMbuddIvAdIyA sayaMbhuramaNapajavasANA asaMkhejA dIva-samuddA paNNattA, tesu savvesu bhavaM vasasi ? visuddhatarAo Negamo bhaNati--jaMbuddIve vasAmi / jaMbuddIve dasa khettA paNNattA, taM jahA--bharahe eravae hemavae eraNNavae harivasse rammagavasse devakurA uttarakurA puvvavidehe avaravidehe, tesu savvesu bhavaM vasasi ? visuddhatarAo Negamo bhaNati bharahe vasAmi / bharahe vAse duvihe paNNatte, taM jahA-dAhiNaDDabharahe ya uttaraDDabharahe ya, tesu savvesu bhavaM vasasi ? visuddhatarAo Negamo bhaNati-dAhiNaDDabharahe vasAmi / dAhiNaDDabharahe aNegAiM gAma-Nagara-kheDa-kabbaDa-maDaMba-doNamuha-paTTaNA-''gara-saMvAhasaNNivesAiM, tesu savvesu bhavaM vasasi ? visuddhatarAo Negamo bhaNati--pADaliputte vasAmi / pADaliputte aNegAiM gihAI, tesu savvesu bhavaM vasasi ? visuddhatarAo Negamo bhaNatidevadattassa ghare vasAmi / devadattassa ghare aNegA koTThagA, tesu savvesu bhavaM vasasi ? visuddhatarAo Negamo bhaNatigabbhaghare vasAmi / evaM visuddhassa Negamassa vasamANo vasati / evameva vavahArassa vi / saMgahassa saMthArasamArUDho vasati / ujjusuyassa jesu AgAsapaesesu ogADho tesu vasai / tiNhaM saddanayANaM AyabhAve vasai / se taM vasahidiTThateNaM / Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtra [ 475 pra.] bhagavan ! jisake dvArA nayoM kA svarUpa jAnA jAtA hai vaha vasati dRSTAnta kyA hai ? [475 u.] AyuSman! vasati ke dRSTAnta dvArA nayoM kA svarUpa isa prakAra jAnanA cAhie-- jaise kisI puruSa kisI anya puruSa se pUchA- Apa kahAM rahate haiM ? taba usane avizuddha naigamanaya ke matAnusAra uttara diyA- maiM loka meM rahatA hUM / praznakarttA ne puna: pUchA-- loka ke to tIna bheda haiM--Urdhvaloka, adholoka, tiryglok| to kyA Apa ina saba meM rahate haiM ? taba- 370 vizuddha naigamanaya ke abhiprAyAnusAra usane kahA- maiM tiryagloka meM rahatA hUM / isa para praznakarttA ne punaH prazna kiyA -- tiryagloka meM jambUdvIpa Adi svayaMbhUramaNasamudra paryanta asaMkhyAta dvIpa - samudra haiM, to kyA Apa una sabhI meM rahate haiM ? pratyuttara meM vizuddhatara naigamanaya ke abhiprAyAnusAra usane kahA maiM jambUdvIpa meM rahatA hUM / taba praznakarttA ne prazna kiyA-- jambUdvIpa meM dasa kSetra haiN| yathA-- bharata, airavata, haimavata, airaNyavata, harivarSa, ramyakavarSa, devakuru, uttarakuru, pUrvavideha, aparavideha / to kyA Apa ina dasoM kSetroM meM rahate haiM ? uttara meM vizuddhatara naigamanaya ke abhiprAyAnusAra usane kahA-- bharatakSetra meM rahatA hUM / praznakarttA ne puna: prazna pUchA-- bharatakSetra ke do vibhAga haiM-- dakSiNArdha bharata aura uttraardhbhrt| to kyA Apa una donoM vibhAgoM meM rahate haiM ? vizuddhatara naigamanaya kI dRSTi se usane uttara diyA - dakSiNArdha bharata meM rahatA hUM / praznakarttA ne punaH prazna pUchA-- dakSiNArdhabharata meM to aneka grAma, nagara, kheDa, karvaTa, maDaMba, droNamukha, praTTana, Akara, saMvAha, sanniveza haiM, to kyA Apa una sabameM rahate haiM ? isakA vizuddhatara naigamanayAnusAra usane uttara diyA - maiM pATaliputra meM rahatA huuN| praznakarttA ne puna: pUchA--pATaliputra meM aneka ghara haiM, to Apa una sabhI meM nivAsa karate haiM ? taba vizuddhatara naigamanaya kI dRSTi se usane uttara diyA -- devadatta ke ghara meM basatA hUM / praznakarttA ne puna: pUchA-- devadatta ke ghara meM aneka prakoSTha -- koThe haiM, to kyA Apa una sabameM rahate haiM ? uttara meM usane vizuddhatara naigamanaya ke anusAra kahA-- (nahIM, maiM una sabameM to nahIM rahatA, kintu) garbhagRha meM rahatA hUM / isa prakAra vizuddha naigamanaya ke mata se vasate hue ko vasatA huA mAnA jAtA hai| arthAt vizuddha naigamanaya ke matAnusAra garbhagRha meM rahatA huA hI 'vasati' isa rUpa se vyapadiSTa hotA hai| vyavahAranaya kA maMtavya bhI isI prakAra kA hai| saMgrahanaya ke matAnusAra zaiyA para ArUr3ha ho tabhI vaha vasatA huA kahA jA sakatA hai| RjusUtranaya ke mata se jina AkAzapradezoM meM avagAr3ha - avagAhanayukta - vidyamAna hai, unameM hI vasatA huA mAnA jAtA hai| tInoM zabdanayoM ke abhiprAya se AtmabhAva svabhAva meM hI nivAsa hotA hai| isa prakAra vasati ke dRSTAnta dvArA nayoM kA svarUpa jAnanA caahie| Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa vivecana - sUtra meM vasati nivAsa ke dRSTAnta dvArA naya-kathanazailI kA nirUpaNa kiyA hai| mana ke aneka bheda haiM, ataH usake anusAra diye gaye uttara uttarottara vizuddhatara naigamanaya kI dRSTi se haiN| kyoMki saMkalpamAtragrAhI hone se jaba naigamanaya apekSA dRSTi se vizeSonmukhI hotA hai taba carama vizeSa ke pUrva taka vizuddha se vizuddhatara hotA jAtA hai aura ve sabhI vizuddhatara naigamanaya ke viSaya haiN| isalie pUrva-pUrvApekSayA naigamanaya ke mata se vasate hue ko vasatA huA mAnA jAtA hai| yadi vaha anyatra bhI calA gayA ho taba bhI jahAM nivAsa karegA, vahIM usako vasatA huA mAnA jAyegA / 371 isI prakAra kA vyavahAranaya kA bhI maMtavya hai / kyoMki jahAM jisakA nivAsasthAna hai, vaha usI sthAna meM vasatA huA mAnA jAtA hai tathA jahAM para rahe, vahI usakA nivAsasthAna hotA hai| jaise-- pATaliputra kA rahane vAlA yadi kahIM anyatra jAye taba bhI kahA jAtA ki pATaliputravAsI amuka vyakti yahAM AyA huA hai aura pATaliputra meM 'kaheMge'- aba vaha yahAM nahIM hai, anyatra basa gayA hai| arthAt vizuddhatara naigamanaya aura vyavahAranaya ke mata se 'vasate hue ko vasatA huA mAnate haiN| isI kA saMketa karane ke lie 'evameva vavahArassa vi' pada diyA hai| saMgraha kI mAnyatA hai ki 'vasati' zabda kA prayoga garbhagRha Adi meM rahane ke artha meM nahIM ho sakatA hai| kyoMki vasati kA artha nivAsa hai aura yaha nivAsa rUpa artha saMstAraka para ArUDha hone para hI ghaTita hotA hai| ataH jaba koI saMstAraka- zayyA para zayana kare tabhI calane Adi kriyA se rahita hokara zayana karate samaya hI use vasatA huA mAnA jA sakatA hai| saMgrahanaya sAmAnyavAdI hai, isalie isake mata se sabhI zaiyAyeM eka haiM, cAhe ve kahIM bhI hoM / RjusUtranaya saMgrahanaya kI apekSA bhI vizuddha hai| RjusUtranaya kA maMtavya hai saMstAraka para ArUDha ho jAne mAtra se vasati zabda kA artha ghaTita nahIM hotA hai, kintu saMstAraka ke jitane AkAza pradeza vartamAna meM avagAhana kiye gaye haiM, unhIM para vasatA huA mAnanA caahie| zabda, samabhirUDha aura evaMbhUta ina tInoM nayoM kI padArtha ke nija svarUpa meM rahane ke viSaya meM yaha dRSTi hai ki AkAzapradeza para dravya hone se unameM rahanA vasati zabda kA artha nahIM ho sakatA, kyoMki koI bhI dravya para dravya meM nahIM rahatA hai / isalie pratyeka dravya apane-apane svarUpa meM nivAsa karatA hai| aba pradezadRSTAnta dvArA nayoM kA nirUpaNa karate haiM / pradezadRSTAnta dvArA nayanirUpaNa 476. se kiM taM padesadiTTaMteNaM ? padesadiTTaMteNaM Negamo bhaNati chaNhaM padeso, taM jahA dhammapadeso adhammapadeso AgAsapadeso jIvapadeso khaMdhapadeso desapadeso / evaM vayaMtaM NegamaM saMgaho bhAi jaM bhaNasi chaNhaM padeso taNNa bhavai, kamhA ? jamhA jo so desapadeso so tasseva davvassa, jahA ko diTTaMto ? dAseNa me kharo kIo dAso vi me kharo vi me, taM mA bhaNAhi-- chaNhaM paeso, bhaNAhi paMcanhaM paeso, taM jahA dhammapaeso ahammapaeso AgAsapadeso jIvapaeso khaMdhapadeso / Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 anuyogadvArasUtra evaM vayaMtaM saMgahaM vavahAro bhaNai--jaM bhaNasi--paMcaNhaM paeso taM Na bhavai, kamhA ? jai jahA paMcaNDaM goTThiyANaM kei davvajAe sAmaNNe, taM jahA--hiraNNe vA suvaNNe vA dhaNe vA dhaNNe vA, to juttaM vattuM jahA paMcaNhaM paeso ? taM mA bhaNAhi--paMcaNhaM paeso, bhaNAhipaMcaviho paeso, taM jahA--dhammapadeso ahammapadeso AgAsapadeso jIvapadeso khaMdhapadeso / evaM vadaMtaM vavahAraM ujjusuo bhaNati--jaM bhaNasi--paMcaviho padeso taM na bhavai, kamhA ? jai te paMcaviho paeso evaM te ekkekko paeso paMcaviho evaM te paNuvIsativiho padeso bhavati, taM mA bhaNAhi--paMcaviho paeso, bhaNAhi--bhatiyavvo padeso-siyA dhammapadeso siyA adhammapadeso siyA AgAsapadeso siyA jIvapadeso siyA khaMdhapadeso / evaM vayaMtaM ujjusuyaM saMpatisaddaNao bhaNati--jaM bhaNasi bhaiyavvo padeso taM na bhavati, kamhA ? jai te bhaiyavvo padeso evaM te dhammapadeso vi siyA adhammapadeso siyA AgAsapadeso siyA jIvapadeso siyA khaMdhapadeso 1, adhammapadeso vi siyA dhammapadeso siyA AgAsapadeso siyA jIvapaeso siyA khaMdhapaeso 2, AgAsapaeso vi siyA dhammapadeso siyA ahammapaeso siyA jIvapaeso siyA khaMdhapaeso 3, jIvapaeso vi siyA dhammapaeso siyA adhammapaeso siyA AgAsapaeso siyA khaMdhapaeso 4, khaMdhapaeso vi siyA dhammapadeso siyA adhammapadeso siyA AgAsapadeso siyA jIvapadeso 5, evaM te aNavatthA bhavissaI, taM mA bhaNAhibhaiyavvo padeso, bhaNAhi--dhamme padese se padese dhamme, ahamme padese se padese ahamme, AgAse padese se padese AgAse, jIva padese se padese NojIve, khaMdhe padese se padese NokhaMdhe / evaM vayaMtaM saddaNayaM samabhirUDho bhaNati--jaM bhaNasi--dhamme padese se padese dhamme jAva khaMdhe padese se padese nokhaMdhe taM na bhavai, kamhA ? ettha do samAsA bhavaMti, taM jahA-- tappurise ya kammadhArae ya, taM Na Najai katareNaM samAseNaM bhaNasi kiM tappuriseNaM kiM kammadhAraeNaM ? jai tapyuriseNaM bhaNasi to mA evaM bhaNAhi, aha kammadhAraeNaM bhaNasi to visesao bhaNAhi dhamme ya se padese ya se se padese dhamme, ahamme ya se padese ya se se padese ahamme, AgAse ya se padese ya se se padese AgAse, jIve ya se padese ya se se padese nojIve, khaMdhe ya se padese ya se se padese nokhaMdhe / evaM vayaMtaM saMpayaM samabhirUDhaM evaMbhUo bhaNai-jaM jaM bhaNasi taM taM savvaM kasiNaM paDipuNNaM niravasesaM egagahaNagahitaM dese vi me avatthU padese vi me avatthU / se taM padesadiTuMteNaM / se taM NayappamANe / [476 pra.] bhagavan ! pradezadRSTAnta dvArA nayoM ke svarUpa kA pratipAdana kisa prakAra hotA hai ? [476 u.] AyuSman ! pradezoM ke dRSTAnta dvArA nayoM kA svarUpa isa prakAra jAnanA cAhie naigamanaya ke mata se chaha dravyoM ke pradeza hote haiN| jaise--1. dharmAstikAya kA pradeza, 2. adharmAstikAya kA pradeza, 3. AkAzAstikAya kA pradeza, 4. jIvAstikAya kA pradeza, 5. skandha kA pradeza aura 6. deza kA prdesh| Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa 373 aisA kathana karane vAle naigamanaya se saMgrahanaya ne kahA-- jo tuma kahate ho ki chahoM ke pradeza haiM, vaha ucita nahIM hai / kyoM (nahIM hai) ? isalie ki jo deza kA pradeza hai, vaha usI dravya kA hai| isake lie koI dRSTAnta hai ? hAM dRSTAnta hai| jaise mere dAsa ne gadhA kharIdA aura dAsa merA hai to gadhA bhI merA hai| isalie aisA mata kaho ki chahoM ke pradeza haiM, yaha kaho ki pAMca ke pradeza haiM / yathA - 1. dharmAstikAya kA pradeza, 2. adharmAstikAya kA pradeza, 3. AkAzAstikAya kA pradeza, 4. jIvAstikAya kA pradeza aura 5. skandha kA pradeza / isa prakAra kahane vAle saMgrahanaya se vyavahAranaya ne kahA- tuma kahate ho ki pAMcoM ke pradeza haiM, vaha siddha nahIM hotA hai| kyoM (siddha nahIM hotA hai ) ? pratyuttara meM vyavahAranayavAdI ne kahA-- jaise pAMca goSThika puruSoM ( bhAgIdAroM) kA koI dravya sAmAnya hotA hai / yathA-- hiraNya, svarNa, dhana, dhAnya Adi (vaise pAMcoM ke pradeza sAmAnya hote) to tumhArA kahanA yukta thA ki pAMcoM ke pradeza haiM / (parantu aisA hai nahIM) isalie aisA mata kaho ki pAMcoM ke pradeza haiM, kintu kaho -- pradeza pAMca prakAra kA hai, jaise--1. dharmAstikAya kA pradeza, 2. adharmAstikAya kA pradeza, 3 . AkAzAstikAya kA pradeza, 4. jIvAstikAya kA pradeza aura 5. skandha kA pradeza / vyavahAranaya ke aisA kahane para RjusUtranaya ne kahA- tuma bhI jo kahate ho ki pAMca prakAra ke pradeza haiM, vaha nahIM banatA / kyoMki yadi pAMca prakAra ke pradeza haiM, yaha kaho to eka-eka pradeza pAMca-pAMca prakAra kA ho jAne se tumhAre mata se paccIsa prakAra kA pradeza hogaa| isalie aisA mata kaho ki pAMca prakAra kA pradeza hai| yaha kaho ki pradeza bhajanIya hai--1. syAt dharmAstikAya kA pradeza, 2. syAt adharmAstikAya kA pradeza, 3. syAt AkAzAstikAya kA pradeza, 4. syAt jIva kA pradeza, 5. syAt skandha kA pradeza hai| isa prakAra kahane vAle RjusUtranaya se saMprati zabdanaya ne kahA--tuma kahate ho ki pradeza bhajanIya hai, yaha kahanA yogya nahIM hai| kyoMki pradeza bhajanIya hai, aisA mAnane se to dharmAstikAya kA pradeza adharmAstikAya kA bhI, AkAzAstikAya kA bhI, jIvAstikAya kA bhI aura skandha kA bhI pradeza ho sakatA hai / isI prakAra adharmAstikAya kA pradeza dharmAstikAya kA pradeza, AkAzAstikAya kA pradeza, jIvAstikAya kA pradeza evaM skandha kA pradeza ho sakatA hai| adharmAstikAya kA, jIvAstikAya kA, skandha kA pradeza AkAzAstikAya kA pradeza bhI dharmAstikAya kA, ho sakatA hai| jIvAstikAya kA pradeza bhI dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya kA pradeza yA skandha kA pradeza ho sakatA hai| skandha kA pradeza bhI dharmAstikAya kA pradeza, adharmAstikAya kA pradeza, AkAzAstikAya kA pradeza athavA jIvAstikAya kA pradeza ho sakatA hai| Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 anuyogadvArasUtra isa prakAra tumhAre mata se anavasthA ho jaayegii| ataH aisA mata kaho--pradeza bhajanIya hai, kintu aisA kahodharmarUpa jo pradeza hai, vahI pradeza dharma hai--dharmAtmaka hai, jo adharmAstikAya kA pradeza hai, vahI pradeza adharmAstikAyAtmaka hai, jo AkAzAstikAya kA pradeza hai, vahI pradeza AkAzAtmaka hai eka jIvAstikAya kA jo pradeza hai, vahI pradeza nojIva hai, isI prakAra jo skandha kA pradeza hai, vahI pradeza noskandhAtmaka hai| isa prakAra kahate hue zabdanaya se samabhirUDha ne kahA --tuma kahate ho ki dharmAstikAya kA jo pradeza hai, vahI pradeza dharmAstikAya rUpa hai, yAvat skandha kA jo pradeza, vahI pradeza noskandhAtmaka hai, kintu tumhArA yaha kathana yuktisaMgata nahIM hai| kyoMki yahAM (dhamme paese Adi meM) tatpuruSa aura karmadhAraya yaha do samAsa hote haiN| isalie saMdeha hotA hai ki ukta donoM samAsoM meM se tuma kisa samAsa kI dRSTi se 'dharmapradeza' Adi kaha rahe ho ? yadi tatpuruSa-samAsadRSTi se kahate ho to aisA mata kaho aura yadi karmadhAraya samAsa kI apekSA kahate ho taba vizeSatayA kahanA cAhie.-dharma aura usakA jo pradeza (usakA samasta dharmAstikAya ke sAtha samAnAdhikaraNa ho jAne se) vahI pradeza dharmAstikAya hai| isI prakAra adharma aura usakA jo pradeza vahI pradeza adharmAstikAya rUpa hai, AkAza aura usakA jo pradeza hai, vahI AkAzAstikAya hai, eka jIva aura usakA jo pradeza hai, vahI pradeza nojIvAstikAya hai tathA skandha aura usakA jo pradeza hai, vahI pradeza noskandhAtmaka hai| ____ aisA kathana karane para samabhirUDhanaya se evaMbhUtanaya ne kahA--(dharmAstikAya Adi ke viSaya meM) jo kucha bhI tuma kahate ho vaha samIcIna nahIM, mere mata se ve saba kRtsna (deza-pradeza kI kalpanA se rahita) haiM, pratipUrNa aura niravazeSa (avayavarahita) haiM, eka grahaNagRhIta haiM--eka nAma se grahaNa kiye gaye haiM, ata: deza bhI aMvastu rUpa hai evaM pradeza bhI avastu rUpa hai| yahI pradezadRSTAnta hai aura isa prakAra nayapramANa kA varNana pUrNa huaa| vivecana-- pradezadRSTAnta ke dvArA yahAM nayoM ke svarUpa kA pratipAdana kiyA hai| pradeza Adi kI vyAkhyA- jo atisUkSma aura jisakA vibhAga na ho sake, aise skandha se sambaddha nirvibhAga bhAga ko pradeza kahate haiN| pudgaladravya kA samagrapiNDa skandha aura skandha kA jo pradeza vaha skandhapradeza kahalAtA hai| dharmAstikAya Adi pAMcoM dravyoM ke do Adi pradezoM se jo niSpanna hotA hai use deza evaM deza kA jo pradeza use dezapradeza kahate haiN| nayoM kA mantavya - naigamanaya kI dRSTi se chaha prakAra ke pradeza haiN| isakA kAraNa yaha hai ki naigamanaya kA viSaya sabase adhika vizAla hai| vaha sAmAnya aura vizeSa donoM ko gauNa-mukhya rUpa se viSaya karatA hai| ataeva jaba dharmAstikAyAdi dravyoM meM sAmAnya kI vivakSA se pradezavyavasthA kI jAtI hai taba naigamanaya 'SaTpradeza' zabda kA samAsa 'SaNNAM pradezaH SaTpradezaH' aisA ekavacanAnta zabdaprayoga aura jaba pradezavizeSa kI vivakSA kI jAtI hai taba 'paNNAM pradezAH SaTpradezAH' aisA bahuvacanAnta zabdaprayoga karatA hai| isa prakAra se naigamanaya kI apekSA SaTpradeza hote haiN| saMgrahanaya kI yukti hai ki SaNNAM pradezAH' yaha kathana saMgata nahIM hai| kyoMki deza kA bhI jo pradeza mAnA hai usa 1. prakRSTo dezaH pradezo nirvibhAgo bhAga ityarthaH / --anuyogadvAra. maladhArIyA vRtti pR. 227 Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa deza kA svatantra astitva nahIM hai, vaha dharmAstikAyAdikoM to 375 pradezadvaya Adi se hI niSpanna hai| isalie deza kA pradeza vastuta: dharmAstikAyAdi kA hI hogA, kyoMki dravya se abhinna deza kA pradeza vastutaH dravya kA hI hai| loka meM dekhA jAtA hai ki kisI ke dAsa ne yadi gadhA kharIdA, taba jaise dAsa usakA mAnA jAtA hai vaise hI gadhA bhI usI kA kahalAyegA / isI prakAra deza kA svatantra astitva nahIM hone se pradeza dharmAstikAya Adi pAMca dravyoM ke haiM, chaha ke nahIM / yadyapi saMgrahanaya sAmAnya ko viSaya karatA hai, lekina vizuddha aura avizuddha kI apekSA usake do bheda haiN| inameM se uparyukta kathana avizuddha saMgrahanaya kA hai| avizuddha saMgrahanaya avAntara sAmAnya rUpa aparasattA ko viSaya karatA hai / yaha avAntara sAmAnya aneka prakAra kA ho sakatA hai| isalie avAntara sAmAnya ko grahaNa karane vAle avizuddha saMgrahanaya kI dRSTi se pAMca dravyoM ke pradeza kahanA saMgata hai / vizuddha saMgrahanaya aneka dravyoM ko aura aneka pradezoM ko nahIM mAnatA hai tathA sabhI padArthoM ko sAmAnya rUpa se eka svIkAra karatA hai / vizeSavAdI vyavahAranaya kI dRSTi meM sAmAnya avastu hai, ataH saMgrahanaya ke maMtavya ke nirAkaraNa ke lie usane yukti dI -- paMcAnAM pradeza: ' yaha kathana asaMgata hai| kyoMki jaise pAMca goSThika puruSoM kI cAMdI, sonA, dhana, dhAnya Adi meM sAmAnya sAjhedArI hotI hai, vaise yadi dharmAstikAya Adi kA koI pradeza sAmAnya ho to pAMca kA pradeza kahanA ucita hai, lekina pradeza to pratyeka dravya ke pRthak pRthak apane-apane haiN| isalie sAmAnya pradeza ke abhAva meM 'paMcAnAM pradeza:' aisA kahanA ayogya hai / dravya pAMca prakAra ke haiM aura pradeza tadAzrayabhUta haiM, isalie paMcavidha: pradeza : -- pradeza pAMca prakAra kA hai, aisA kahanA cAhie / RjusUtranaya to vyavahAranaya se bhI adhika vizeSavAdI hai, ataH usane vyavahAranaya kI dRSTi ko bhI ayukta mAnate hue kahA - yadi pAMca prakAra ke pradeza mAne jAyeM to dharmAstikAya Adi kA eka-eka pradeza pAMca-pAMca prakAra kA hone se pradeza paccIsa prakAra kA ho jAyegA / kintu aisA kahanA siddhAnta se bAdhita / ataeva aisA na kahakara bhajanIyatA batalAne ke lie 'syAt ' zabda kA prayoga karanA caahie| jaise syAt dharmapradeza yAvat syAt skandhapradeza / tAtparya yaha hai ki artha kI upalabdhi zabda se hI hotI hai / ata: jaba paMcavidha: pradeza : aisA kahA jAyegA taba isa kathana se pratyeka dravyapradeza meM paMcavidhatA pratibhAsita hogI aura paMcaviMzatividhaH pradeza: aisA 'paMcavidhaH pradeza' kA vAkyArtha hogaa| isalie aisI bhrAnta dhAraNA kA nirAkaraNa karane ke lie kaho ki dharmapradeza bhajanIya hai ityAdi / isa kathana se apane-apane pradeza kA hI grahaNa hogA, parasambandhI pradeza kA nahIM / zabdaya kI dRSTi meM RjusUtranaya kI yaha dhAraNA bhI bhrAnta hai / usakA parimArjana karane ke lie zabdanaya kA kathana hai--' pradeza bhajanIya hai' aisA kahane para to jo dharmAstikAya kA pradeza hai vaha kadAcit dharmAstikAya kA bhI ho sakatA hai aura adharmAstikAyAdika anya dravyoM kA bhI tathA adharmAstikAya kA pradeza bhI kadAcit dharmAstikAyAdika kA pradeza ho sakatA hai ityAdi / isa prakAra anavasthA hone se vAstavika pradezasthiti kA abhAva ho jaayegaa| bhajanA meM aniyatatA hone se pradeza apane-apane astikAya kA hokara bhI dUsare kA bhI ho jAne se anavasthA hogI hI / aisI sthiti meM yaha kaise samajhA jAye ki jo dharmAstikAya kA pradeza hai vaha dharmAstikAya kA hI hai, itara dravyoM kA nhiiN| isalie aisA kaho-jo pradeza dharmAstikAya kA hai vaha samasta dharmAstikAya se abhinna hokara hI dharmAtmaka hai / isI taraha adharmAstikAya aura AkAzAstikAya ina donoM ke pradezoM ke viSaya meM bhI jAnanA cAhie, Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 anuyogadvArasUtra kyoMki ye donoM bhI eka-eka dravya haiN| jIvAstikAya meM eka deza nojIva haiN| yahAM 'no' zabda eka dezavAcaka hai| arthAt eka jIva sakala jIvAstikAya kA eka deza hai| eka jIvadravyAtmaka pradeza ananta jIvadravyAtmaka samasta jIvAstikAya meM nahIM rahatA hai| isI prakAra noskandha ke lie bhI samajhanA caahie| kyoMki ananta skandhAtmaka pudgalAstikAya ke ekadezabhUta eka skandha meM rahane vAle pradeza kI samasta skandha rUpa pudgalAstikAya meM vRtti nahIM hai, isalie eka skandhAtmaka pradeza ko noskandha kahA hai| samabhirUDhanaya ne zabdanaya kI dRSTi ko bhI parimArjita karane ke lie kahA tumhArA kathana bhI yuktiyukta nahIM hai| kyoMki 'dharmapradeza' isa samAsayukta pada meM do samAsa ho sakate haiM--tatpuruSa aura krmdhaary| yadi 'dharmapradeza' pada meM tatpuruSasamAsa mAnA jAe to vaha saptamI tatpuruSa kA AraMbhaka bana jaayegaa| jaise 'vane hastIti vanahastI' isa pada meM bhedavRtti hai arthAt vana aura hastI bhinna-bhinna haiM, vaise hI dharmapradeza pada se bhI yahI artha siddha hogA ki dharma aura pradeza bhinna-bhinna haiM tathA 'dharma meM pradeza haiM yahAM dharma AdhAra hai aura pradeza aadhey| AdhAra aura Adheya meM bheda anubhavasiddha hai jaise 'kuNDe badarANi' / yadi kahA jAe ki abheda meM bhI saptamI tatpuruSa samAsa dekhA jAtA hai, jaise 'ghaTe rUpam'-ghaTa meM rUpa, to saMzaya hogA ki bheda meM saptamI samAsa hai yA abheda meM? yadi karmadhAraya samAsa se kahate ho to vizeSarUpa se kahanA cAhie ki 'dharmazca sa pradezazca sa pradezaH dhrmH|' abhiprAya yaha ki yaha dharmAtmaka pradeza samasta dharmAstikAya se abhinna hokara hI dharmAtmaka kahalAtA hai| dharmAstikAya ke eka deza se abhinna hokara nahIM kintu jIvapradeza ke viSaya meM aisA nahIM kahA jA sktaa| jIvAstikAya meM pRthak-pRthak ananta jIva haiM, ataeva jIvapradeza sakala jIvAstikAya kA eka deza na hokara jIvAstikAya ke eka deza kA arthAt kisI eka jIva kA deza hokara hI jIvapradeza kahalAtA hai| isa prakAra vizeSatA batalAkara kahanA caahie| __evaMbhUtanaya ne samabhirUr3hanaya ko iMgita karate hue kahA--yadi tuma dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, pudgalAstikAya aura jIvAstikAya ko svatantra dravya mAnate ho to yaha bhI mAnanA cAhie ki ye sabhI pradeza kI kalpanA se rahita haiM, paripUrNa haiM, niravazeSa haiM, niravayava haiM tathA eka haiN| merI dRSTi meM ye deza-pradeza avastu hI haiN| vicAra kareM to pradeza aura pradezI meM bheda hai yA abheda hai ? bheda hai nahIM, kyoMki bheda kI upalabdhi nahIM hotI hai aura abheda kaho to dharma aura pradeza ina donoM zabdoM kA eka hI artha ho jaaegaa| aisI avasthA meM do zabdoM kA nahIM, kintu do meM se eka hI zabda kA uccAraNa karanA cAhie, dUsare kI vyarthatA svayaMsiddha hai| ataH dharma, adharma, AkAza, pudgala Adi deza-pradeza rahita akhaMDa vastu haiN| ___ isa prakAra se ye sAtoM naya apane-apane mata kI satyatA kA pratipAdana karane meM kaTibaddha rahate haiM aura apane durAgraha ke kAraNa durnaya rUpa ho jAte haiN| isa prakAra nayavarNana ke prasaMga meM durnaya kA svarUpa bhI batalA diyA hai| lekina jaba ye sAtoM naya apane mata kI sthApanA ke sAtha dUsare naya ke mata kI apekSA rakhate haiM arthAt unakA tiraskAra nahIM karate, taba usa sApekSa sthiti meM sunaya kahalAte haiM / ina sApekSa samudita nayoM meM hI saMpUrNa jinamata pratiSThita hai| pRthak-pRthak avasthA meM nahIM hai| kahA bhI hai Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa 377 udadhAvivi sarvasindhavaH samudIrNAstvayi nAtha ! dRSTayaH / na ca tAsu bhavAn pradRzyate, pravibhaktAsu saritsvivodadhiH // he nAtha! jaise saba nadiyAM samudra meM ekatra ho jAtI haiM, isI prakAra Apake mata meM saba naya eka sAtha mila jAte haiN| parantu Apake mata kA kisI eka naya meM samAveza nahIM ho sakatA hai| jaise samudra kisI eka nadI meM nahIM samAtA, usI prakAra sabhI vAdiyoM kA siddhAnta to jainamata haiM lekina saMpUrNa jinamata kisI vAdI kA mata nahIM hai| nayapramANa ke ukta tInoM dRSTAntoM se yaha spaSTa hai ki dravya, kSetra, kAla aura bhAva sabhI nayapramANa ke viSaya hote haiN| jaise prasthakadRSTAnta meM kAla kI mukhyatA hai / vasatidRSTAnta meM kSetra kA aura pradezadRSTAnta meM dravya, bhAva kA vicAra kiyA gayA hai| ye sabhI naya jJAna rUpa haiM aura jJAna AtmA kA guNa hai| isalie ina nayoM kA yadyapi jJAnaguNa meM antarbhAva ho jAtA hai, phira bhI pratyakSa Adi pramANoM se inheM bhinna isa kAraNa kahA gayA hai ki prathama to ye vastu ke eka aMza kA mukhya rUpa se kathana karane ke kAraNa pramANAMza rUpa haiN| dUsare bahu vicAra ke viSaya haiN| jinAgama meM sthAna-sthAna para inakA upayoga haA hai| prasthaka. vasati aura pradeza daSTAntoM se yahAM jo naya kA svarUpa nirUpaNa kiyA hai vaha to kevala upalakSaNa mAtra hai| isI taraha ina nayoM se jIvAdi padArthoM ke svarUpa kA bhI varNana kiyA jA sakatA hai| aba kramaprApta saMkhyApramANa kA nirUpaNa karate haiN| saMkhyApramANa nirUpaNa 477. se kiM taM saMkhappamANe ? saMkhappamANe aTThavihe paNNatte / taM jahA--nAmasaMkhA ThavaNasaMkhA davvasaMkhAM ovammasaMkhA parimANasaMkhA jANaNAsaMkhA gaNaNAsaMkhA bhAvasaMkhA / [477 pra.] bhagavan ! saMkhyApramANa kA kyA svarUpa hai ? [477 u.] AyuSman ! saMkhyApramANa ATha prakAra kA kahA hai| yathA--1. nAmasaMkhyA, 2. sthApanAsaMkhyA, 3. dravyasaMkhyA, 4. aupamyasaMkhyA, 5. parimANasaMkhyA, 6. jJAnasaMkhyA, 7. gaNanAsaMkhyA, 8. bhaavsNkhyaa| vivecana-- sUtra meM bhedoM ke dvArA saMkhyApramANa kA varNana prArambha kiyA hai| jisake dvArA saMkhyA-gaNanA kI jAye use athavA gaNanA ko saMkhyA kahate haiN| saMkhyA rUpa pramANa saMkhyApramANa kahalAtA hai| prAkRta bhASA meM 'zaSoH saH' sUtra se zaMkha ke 'za' ke sthAna para 'sa' Adeza ho jAtA hai| ata: yahAM 'saMkhA' zabda se saMkhyA aura zaMkha donoM kA hI grahaNa samajhanA cAhie, jaise 'go' zabda se pazu, bhUmi ityAdi kaa| saMkhyA aura zaMkha ina donoM kA saMkha zabda se grahaNa hone ke kAraNa nAma-sthApanA Adi ke vicAra meM jahAM saMkhyA athavA zaMkha zabda ghaTita hotA ho vahAM-vahAM usa-usa zabda kI yojanA kara lenA caahie| nAma-sthApanA saMkhyA 478. se kiM taM nAmasaMkhA ? nAmasaMkhA jassaNaM jIvassa vA ajIvassa vA jIvANa vA ajIvANa vA tadubhayassa vA Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 tadubhayANa vA saMkhA ti NAmaM kajjati / se taM nAmasaMkhA / [478 pra.] bhagavan! nAmasaMkhyA kA kyA svarUpa hai ? [478 u.] AyuSman ! jisa jIva kA athavA ajIva kA athavA jIvoM kA athavA ajIvoM kA athavA tadubhaya (eka jIva, eka ajIva donoM) kA athavA tadubhayoM ( aneka jIvoM- ajIvoM donoM) kA saMkhyA aisA nAmakaraNa kara liyA jAtA hai, use nAmasaMkhyA kahate haiM / anuyogadvArasUtra 479. se kiM taM ThavaNAsaMkhA ? ThavaNAsaMkhA jaNNaM kaTThakamme vA potthakamme vA cittakamme vA lepyakamme vA gaMthikamme vA veDhime vA pUrime vA saMghAime vA akkhe vA varADae vA ekko vA aNegA vA sabbhAvaThavaNAe vA asabbhAvaThavaNAe vA saMkhA ti ThavaNA Thavejjati / se taM ThavaNAsaMkhA / [479 pra.] bhagavan! sthApanAsaMkhyA kA kyA svarUpa hai ? [479 u.] AyuSman ! jisa kASThakarma meM, pustakarma meM yA citrapaTa meM yA lepyakarma meM athavA granthikarma meM athavA veDhita meM athavA pUrita meM athavA saMghAtima meM athavA akSa meM athavA varATaka meM athavA eka yA aneka meM sadbhUtasthApanA yA asadbhUtasthApanA dvArA 'saMkhyA' isa prakAra kA sthApana (Aropa) kara liyA jAtA hai, vaha sthApanAsaMkhyA hai| 480. nAma-----ThavaNANaM ko pativiseso ? nAmaM AvakahiyaM, ThavaNA ittariyA vA hojjA AvakahiyA vA / [480 pra.] bhagavan ! nAma aura sthApanA meM kyA antara hai ? [480 u. ] AyuSman ! nAma yAvatkathika ( vastu ke rahane paryanta) hotA hai lekina sthApanA itvarika (svalpakAlika ) bhI hotI hai aura yAvatkathika bhI hotI hai| vivecana-- nAma aura sthApanA saMkhyA kA vizeSa spaSTIkaraNa nAma- Avazyaka evaM sthApanA - Avazyaka ke anusAra samajha lenA caahie| nAma aura sthApanA Avazyaka sambandhI varNana pUrva meM vistAra se kiyA jA cukA hai| dravyasaMkhyA 481. se kiM taM davvasaMkhA ? davvasaMkhA duvihA paM0 / taM0--Agamao ya noAgamato ya / [481 pra.] bhagavan! dravyazaMkha kA kyA tAtparya hai ? [481 u.] AyuSman! dravyazaMkha do prakAra kA kahA hai, jaise--1. AgamadravyazaMkha, 2. noAgamadravyazaMkha / 482. se kiM taM Agamao davvasaMkhA ? davvasaMkhA jassa NaM saMkhA ti padaM sikkhitaM ThiyaM jiyaM miyaM parijiyaM jAva kaMgiNha (kaMThoTTa) vippamukkaM ( guruvAyaNovagayaM), se NaM tattha vAyaNAe pucchaNAra pariyaTTAe dhammakahAe, no aNuppehAe, kamhA ? aNuvaogo davvamiti kaTTu / Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa 379 [482 pra.] bhagavan ! AgamadravyazaMkha kA kyA svarUpa hai ? [482 u.] AyuSman ! AgamadravyazaMkha (saMkhyA) kA svarUpa isa prakAra hai-jisane zaMkha (saMkhyA) yaha pada sIkha liyA, hRdaya meM sthira kiyA, jita kiyA-tatkAla smaraNa ho jAye aisA yAda kiyA, mita kiyA--manana kiyA, adhikRta kara liyA athavA (AnupUrvI, anAnupUrvI pUrvaka jisako sarva prakAra se bAra-bAra duharA liyA) yAvat nirdoSa spaSTa svara se zuddha uccAraNa kiyA tathA guru se vAcanA lI, jisase vAcanA, pRcchanA, parAvartanA evaM dharmakathA se yukta bhI ho parantu jo artha kA anucintana karane rUpa anuprekSA se rahita ho, upayoga na hone se vaha Agama se dravyazaMkha (saMkhyA) kahalAtA hai| kyoMki siddhAnta meM 'anupayogo dravyam'-upayoga se zUnya ko dravya kahA hai| _ vivecana-- prastuta sUtroM meM dravyasaMkhyA ke bhedoM kA kathana karake prathama bheda AgamadravyazaMkha (saMkhyA) kA svarUpa batalAyA hai| koI puruSa zaMkha (saMkhyA) pada kA bhalI-bhAMti sarva prakAra se jJAtA hai, kintu jaba usake upayoga se rahita hai arthAt usake cintana, manana, dhyAna, vicAra meM sthita nahIM hai, taba usakI AgamadravyazaMkha saMjJA hai| yadyapi vartamAna meM upayoga rahita hai phira bhI usa upayoga ke saMskAra sahita hone se (bhUtapaprajJApananaya kI apekSA) Agama zabda kA prayoga kiyA jAtA hai| Agama dravyazaMkha (saMkhyA) viSayaka nayadRSTiyAM isa prakAra haiMAgamadravyasaMkhyA : nayadRSTiyAM 483. (1) [Negamassa] ekko aNuvautto Agamato ekA davvasaMkhA, do aNuvauttA Agamato do davvasaMkhAo, tinni aNuvauttA Agamato tinni davvasaMkhAo, evaM jAvatiyA aNuvauttA tAvatiyAo [Negamassa Agamato] davvasaMkhAo / __ [483-1] (naigamanaya kI apekSA) eka anupayukta AtmA eka AgamadravyazaMkha (saMkhyA), do anupayukta AtmA do AgamadravyazaMkha, tIna anupayukta AtmA tIna AgamadravyazaMkha haiN| isa prakAra jitanI anupayukta AtmAyeM haiM utane hI (naigamanaya kI apekSA Agama) dravyazaMkha haiN| (2) evAmeva vavahArassa vi / [483-2] vyavahAranaya naigamanaya ke samAna hI AgamadravyazaMkha ko mAnatA hai| (3) saMgahassa eko vA aNegA vA aNuvautto vA aNuvauttA vA [Agamao] davvasaMkhA vA davvasaMkhAo vA [sA egA davvasaMkhA] / [483-3] saMgrahanaya (sAmAnya-mAtra ko grahaNa karane vAlA hone se) eka anupayukta AtmA (Agama se) eka dravyazaMkha aura aneka anupayukta AtmAyeM aneka AgamadravyazaMkha, aisA svIkAra nahIM karatA kintu sabhI ko eka hI AgamadravyazaMkha mAnatA hai| (4) ujjusuyassa [ ego aNuvautto] Agamao ekA davvasaMkhA, puhattaM Necchati / [483-4] RjusUtranaya kI apekSA (eka anupayukta AtmA) eka AgamadravyazaMkha hai / vaha bheda ko svIkAra nahIM karatA hai| (5) tiNhaM saddaNayANaM jANae aNuvautte avatthU, kamhA ? jati jANae aNuvautte Na Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtra 380 bhavati / se taM Agamao davvasaMkhA / [483-5] tInoM zabda naya (zabda, samabhirUDha aura evaMbhUta naya) anupayukta jJAyaka ko avastu -- asat mAnate haiN| kyoMki yadi jJAyaka hai to anupayukta (upayogarahita) nahIM hotA hai aura yadi anupayukta ho to vaha jJAyaka nahIM hotA hai| isalie AgamadravyazaMkha saMbhava nahIM hai| yaha AgamadravyazaMkha kA svarUpa hai| vivecana- Agamadravya-Avazyaka ke varNana meM nayadRSTiyoM kA vistAra se vicAra kiyA jA cukA hai| ataH usI taraha Avazyaka ke sthAna para zaMkha zabda rakhakara yahAM bhI samajha lenA caahie| noAgamadravyasaMkhyA nirUpaNa 484. se kiM taM noAgamato davvasaMkhA ? noAgamato davvasaMkhA tivihA pa0 / taM0 - jANayasarIradavvasaMkhA bhaviyasarIradavvasaMkhA jANayasarIrabhaviyasarIravatirittA davvasaMkhA / [484 pra.] bhagavan! noAgamadravyasaMkhyA kA kyA svarUpa hai ? [ 484 u.] AyuSman ! noAgamadravyasaMkhyA ke tIna bheda haiM- 1. jJAyakazarIradravyasaMkhyA, 2. bhavyazarIradravyasaMkhyA, 3. jJAyakazarIra-bhavyazarIra-vyatiriktadravyasaMkhyA / 485. se kiM taM jANagasarIradavvasaMkhA ? jANasarIradavvasaMkhA saMkhA ti payatthAhikAra- jANagassa jaM sarIrayaM vavagaya-cuya- caita cattadehaM jIvavippajaDhaM jAva aho ! NaM imeNaM sarIrasamUsaeNaM saMkhA ti payaM AghavitaM jAva uvadaMsiyaM, jahA ko diTTaMto ? ayaM ghayakuMbhe Asi / se taM jANagasarIradavvasaMkhA / [ 485 pra.] bhagavan ! jJAyakazarIradravyasaMkhyA kA kyA svarUpa hai ? [485 u.] AyuSman! saMkhyA isa pada ke arthAdhikAra ke jJAtA kA vaha zarIra, jo vyapagata - caitanya se rahita ho gayA ho, cyuta-cyavita-tyakta deha yAvat jIvarahita zarIra ko dekhakara kahanA -- aho ! isa zarIra rUpa pudgalasaMghAta (samudAya) ne saMkhyA pada ko (guru se ) grahaNa kiyA thA, par3hA thA yAvat upadarzita kiyA thA-- naya aura yuktiyoM dvArA ziSyoM ko samajhAyA thA, ( usakA vaha zarIra jJAyakazarIradravyasaMkhyA hai|) [pra.] isakA koI dRSTAnta hai ? [u.] ( hAM, dRSTAnta hai ---- jaise ghar3e meM se ghI nikAlane ke bAda bhI kahA jAtA hai ki) yaha ghI kA ghar3A hai| yaha jJAyakazarIradravyasaMkhyA kA svarUpa hai / vivecana -- prastuta sUtroM meM nikSepadRSTi se noAgamadravyasaMkhyA ke tIna bheda karake prathama noAgamajJAyakazarIra bheda kA svarUpa batalAyA hai| yahAM AtmA kA zarIra meM Aropa karake jIva ke tyakta zarIra ko no Agamadravya kahA gayA hai| cuya - caitta- cattadehaM kA artha- vipAkavedana dvArA Ayukarma ke kSaya se pake hue phala ke samAna apane Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa 381 Apa patita hone vAle zarIra ko cuya (cyuta) zarIra, viSAdi ke dvArA Ayu ke chinna hone para nirjIva hue zarIra ko ( caitta) cyAvitazarIra tathA saMlekhanA saMthArApUrvaka svecchA se tyAge gaye zarIra ko cattadeha (tyaktazarIra) kahate haiN| bhavyazarIradravyasaMkhyA nirUpaNa 486. se kiM taM bhaviyasarIradavvasaMkhA ? bhaviyasarIradavvasaMkhA je jIve joNIjammaNaNikkhaMte imeNaM ceva AdattaeNaM sarIrasamussaeNaM jiNadiTeNaM bhAveNaM saMkhA ti payaM sekAle sikkhissati, jahA ko diluto ? ayaM ghayakuMbhe bhavissati / se taM bhaviyasarIradaLasaMkhA / [486 pra.] bhagavan ! bhavyazarIradravyasaMkhyA kA kyA svarUpa hai ? [486 u.] AyuSman ! janma samaya prApta hone para jo jIva yoni se bAhara nikalA aura bhaviSya meM usI zarIrapiMDa dvArA jinopadiSTa bhAvAnusAra saMkhyA pada ko sIkhegA (vartamAna meM sIkha nahIM rahA hai) aise usa jIva kA vaha zarIra bhavyazarIradravyasaMkhyA hai| [pra.] isakA koI dRSTAnta hai ? [u.] (jaise ghI bharane ke lie koI ghar3A ho kintu abhI usameM ghI nahIM bharA ho to usake lie kahanA) yaha ghRtakuMbha-ghI kA ghar3A hogaa| yaha bhavyazarIradravyasaMkhyA kA svarUpa hai| vivecana- sUtra meM bhavyazarIradravyasaMkhyA (zaMkha) kA svarUpa batAyA hai| yaha bhaviSyakAlIna yogyatA kI apekSA jAnanA caahie| paryAyArthikanaya kI apekSA bhAvI paryAya kI mukhyatA se yaha bheda banatA hai| jJAyakazarIra-bhavyazarIravyatirikta dravyazaMkha 487. se kiM taM jANayasarIra-bhaviyasarIravairittA davvasaMkhA ? jANayasarIra-bhaviyasarIravairittA davvasaMkhA tivihA paNNattA / taM jahA--egabhavie baddhAue abhimuhaNAmagotte ya / [487 pra.] bhagavan ! jJAyakazarIra-bhavyazarIravyatirikta dravyazaMkha kA kyA svarUpa hai ? [487 u.] AyuSman ! jJAyakazarIra-bhavyazarIravyatirikta dravyazaMkha ke tIna prakAra haiM--1. ekabhavika, 2. baddhAyuSka aura 3. abhimukhanAmagotra / ____ vivecana- isa sUtra meM jJAyakazarIra-bhavyazarIravyatirikta-noAgamadravyazaMkha kA bhedamukhena svarUpa batalAyA hai| saMkSepa meM isake lie 'tadvyatiriktanoAgamadravya' zabda kA bhI prayoga kiyA jAtA hai| ekabhavika Adi kA Azaya- jisa jIva ne abhI taka zaMkhaparyAya kI Ayu kA baMdha nahIM kiyA hai, parantu maraNa ke anantara zaMkhaparyAya prApta karane vAlA hai use ekabhavika kahate haiM / jisa jIva ne zaMkhaparyAya meM utpanna hone yogya Ayu kA baMdha kara liyA hai, aisA jIva baddhAyuSka kahalAtA hai| nikaTa bhaviSya meM jo jIva zaMkhayoni meM utpanna hone vAlA hai tathA jisake dvIndriya jAti Adi nAmakarma evaM nIcagotra rUpa gotrakarma jaghanya eka samaya aura utkRSTa antarmuhUrta ke bAda udayAbhimukha hone vAlA hai, usa jIva ko abhimukhanAmagotrazaMkha kahate haiN| Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 anuyogadvArasUtra ye tInoM prakAra ke jIva bhAvazaMkhatA ke kAraNa hone se jJazarIra aura bhavyazarIra ina donoM se vyatirikta dravyazaMkha rUpa haiN| dvibhavika, tribhavika, caturbhavika Adi jIvoM ko dravyazaMkha isalie nahIM kahate haiM ki aise jIva bhAvazaMkhatA ke avyavahita kAraNa nahIM haiM / ve marakara prathama bhava meM zaMkha kI paryAya meM utpanna nahIM hokara dUsarI-dUsarI paryAyoM meM utpanna hote haiN| jabaki ekabhavika bhAvazaMkhatA ke prati avyavahita kAraNa hai| vaha jIva marakara nizcita rUpa se zaMkha kI paryAya meM hI utpanna hone vAlA hai| isIlie usakI dravyazaMkha yaha saMjJA hai|' 488. egabhavie NaM bhaMte ! egabhavie tti kAlato kevaciraM hoti ? jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM puvvakoDI / [488 pra.] bhagavan ! ekabhavika jIva 'ekabhavika' aisA nAma vAlA kitane samaya taka rahatA hai ? [488 u.] AyuSman ! ekabhavika jIva jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa eka pUrvakoTi paryanta (ekabhavika nAma vAlA) rahatA hai| vivecana- sUtra meM ekabhavika dravyazaMkha kI jaghanya aura utkRSTa sthiti kramazaH antarmuhUrta aura eka pUrvakoTi kI isalie batAI hai ki pRthvI Adi kisI eka bhava meM antarmuhUrta taka jIvita rahakara tadanantara jo maraNa karake zaMkhaparyAya meM utpanna ho jAtA hai. vaha jIva antarmaharta taka ekabhavika zaMkha kahalAtA hai| jIvoM kI kama se kama Ayu antarmuhUrta kI hotI hai, isIlie jaghanya pada meM antarmuhUrta kA grahaNa kiyA hai| jo jIva matsya Adi kisI eka bhava meM utkRSTa rUpa se eka pUrvakoTi taka jIvita rahakara marate hI zaMkhaparyAya meM utpanna hotA hai, vaha pUrvakoTi taka ekabhavika zaMkha kahalAtA hai| kyoMki jisa jIva kI pUrvakoTi se adhika Ayu hotI hai vaha asaMkhyAta varSa kI Ayu vAlA hone se marakara devaparyAya meM hI utpanna hotA hai, zaMkhaparyAya meM nhiiN| isa kAraNa utkRSTa pada meM pUrvakoTi kA kathana kiyA hai| 489. baddhAue NaM bhaMte ! baddhAue tti kAlato kevaciraM hoti ? jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM puvvakoDItibhAgaM / [489 pra.] bhagavan ! baddhAyuSka jIva baddhAyuSka rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai ? [489 u.] AyuSman ! (baddhAyuSka jIva baddhAyuSka rUpa meM) jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa eka pUrvakoTi varSa ke tIsare bhAga taka rahatA hai| vivecana-- sUtragata kathana kA Azaya yaha hai ki jabase koI jIva bhujyamAna Ayu meM rahate parabhava kI Ayu kA baMdha kara letA hai, taba se use baddhAyuSka kahate haiN| yahAM baddhAyuSka dravyazaMkha ke samaya kA vicAra kiyA jA rahA hai| ataeva bhujyamAna Ayu jaghanya se antarmuhUrta jaba zeSa raha jAye, usa samaya koI jIva zaMkha yoni kI Ayu kA baMdha kare, usakI apekSA baddhAyuSka kA jaghanya kAla antarmuhUrta batalAyA hai aura bhujyamAna Ayu ke pUrvakoTi ke tribhAga bAkI rahane para jo jIva parabhava kI Ayu kA baMdha karatA hai, usakI apekSA pUrvakoTi kA tribhAga samaya kahA hai| 1. anuyoga. maladhArIyAvRtti pR. 231 Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa 383 490. abhimuhanAmagotte NaM bhaMte ! abhimuhanAmagotte tti kAlato kevaciraM hoti ? jahanneNaM ekkaM samayaM, ukkoseNaM aMtomuhuttaM / [490 pra.] bhagavan ! abhimukhanAmagotra (zaMkha) kA abhimukhanAmagotra nAma kitane kAla taka rahatA hai ? [490 u.] AyuSman ! jaghanya eka samaya, utkRSTa antarmuhUrta kAla rahatA hai| vivecana- ukta praznottara kA tAtparya yaha hai ki jaghanya eka samaya aura utkRSTa antarmuhUrta paryanta abhimukha nAmagotra vAlA rahakara bAda meM bhAvazaMkha rUpa paryAya ko prApta ho jAtA hai| isI prakAra ekabhavika aura baddhAyuSka ke lie bhI samajhanA cAhie ki ve jaghanya aura utkRSTa vAlasthiti ke bAda avazya hI bhAvarUpatA ko prApta ho jAte haiN| ekabhavika Adi zaMkhaviSayaka dRSTi 491. iyANiM ko Nao kaM saMkhaM icchati ? tattha Negama-saMgaha-vavahArA tivihaM saMkhaM icchaMti, taM jahA--ekkabhaviyaM baddhAuyaM abhimuhanAmagottaM ca / ujusuo duvihaM saMkhaM icchati, taM jahA--baddhAuyaM ca abhimuhanAmagottaM ca / tiNNi saddaNayA abhimuhaNAmagottaM saMkhaM icchaMti / se taM jANayasarIra-bhaviyasarIravairittA davvasaMkhA / se taM noAgamao davvasaMkhA / se taM davvasaMkhA / [491 pra.] bhagavan ! kauna naya ina tIna zaMkhoM meM se kisa zaMkha ko mAnatA hai ? [491 u.] AyuSman ! naigamanaya, saMgrahanaya aura vyavahAranaya ekabhavika, baddhAyuSka aura abhimukhagotranAma tInoM prakAra ke zaMkhoM ko zaMkha mAnate haiN| RjusUtranaya 1. baddhAyuSka aura 2. abhimukhanAmagotra, ye do prakAra ke zaMkha svIkAra karatA hai| tInoM zabdanaya mAtra abhimukhanAmagotra zaMkha ko hI zaMkha mAnate haiN| isa prakAra jJAyakazarIra-bhavyazarIravyatirikta dravyazaMkha kA svarUpa jAnanA caahie| yahI noAgama dravyazaMkha (saMkhyA) kA svarUpa hai aura isI ke sAtha dravyasaMkhyA kA varNana pUrNa huaa| vivecana- prastuta sUtra meM tadvyatirikta zaMkha (saMkhyA) ke viSaya meM nayoM kA maMtavya spaSTa karate hue dravyasaMkhyApramANa kI samApti kA kathana kiyA hai| __ naigama Adi prathama tIna naya sthUla dRSTi vAle hone se tInoM prakAra ke zaMkhoM ko zaMkha rUpa meM mAnate haiN| kyoMki ve Age hone vAle kArya ke kAraNa meM kArya kA upacAra karake vartamAna meM use kArya rUpa meM mAna lete haiM, jaise bhaviSya meM rAjA hone vAle rAjakumAra ko bhI rAjA kahate haiN| isI prakAra ekabhavika, baddhAyuSka aura abhimukhanAmagotra, ye tInoM prakAra ke dravyazaMkha abhI to nahIM kintu bhaviSya meM bhAvazaMkha hoMge, isIlie ye tInoM naya inako bhAvazaMkha rUpa meM svIkAra karate haiN| RjusUtranaya pUrva nayatraya kI apekSA vizeSa zuddha hai| ataH yaha baddhAyuSka aura abhimukhanAmagotra--ina do prakAra ke zaMkhoM ko mAnatA hai| isakA mata hai ki ekabhavika jIva ko zaMkha nahIM mAnanA cAhie, kyoMki vaha bhAvazaMkha se ativyavahita--bahuta antara para hai| use zaMkha mAnane meM atiprasaMga doSa hogaa| zabda, samabhirUDha aura evaMbhUta naya RjusUtranaya se bhI zuddha haiN| isa kAraNa bhAvazaMkha ke samIpa hone se tIsare--abhimukhanAmagotra zaMkha ko to zaMkha mAnate haiM, kintu prathama donoM prakAra ke (ekabhavika, baddhAyuSka) zaMkha Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 anuyogadvArasUtra bhAvazaMkha ke prati ati vyavahita hone se unheM zaMkha ke rUpa meM mAnya nahIM krte| prAkRta 'saMkhA' zabda ke saMkhyA aura zaMkha ye do rUpa hone se prastuta nirUpaNa meM jahAM jo rUpa ghaTita ho sakatA ho, vaha ghaTita kara lenA caahie| aupamyasaMkhyA nirUpaNa 492. (1) se kiM taM ovammasaMkhA ? ovammasaMkhA cauvvihA paNNattA / taM jahA--atthi saMtayaM saMtaeNaM uvamijjai 1 asthi saMtayaM asaMtaeNaM uvamijai2 asthi asaMtayaM saMtaeNaM uvamijjai 3 asthi asaMtayaM asaMtaeNaM uvamijjai 4 / [492-1 pra.] bhagavan ! aupamyasaMkhyA kA kyA svarUpa hai ? [492-1 u.] AyuSman ! (upamA dekara kisI vastu ke nirNaya karane ko aupamyasaMkhyA kahate haiN|) usake cAra prakAra haiN| jaise-- 1. sad vastu ko sad vastu kI upamA denaa| 2. sad vastu ko asad vastu se upamita krnaa| 3. asad vastu ko sad vastu kI upamA denaa| 4. asad vastu ko asad vastu kI upamA denaa| vivecana-- sUtrArtha spaSTa hai| yahAM aupamyasaMkhyA ke cAra prakAra batalAe haiM, jinakA Age varNana karate haiN| sad-sadpa aupamyasaMkhyA - (2) tattha saMtayaM saMtaeNaM uvamijjai, jahA--saMtA arahaMtA saMtaehiM puravarehiM saMtaehiM kavADaehiM saMtaehiM vacchaehiM uvamijaMti, taM jahA puravarakavADavacchA phalihabhuyA duMdubhitthaNiyaghosA / sirivacchaMkiyavacchA savve vi jiNA cauvvIsaM // 119 // [492-2] inameM se jo sad vastu ko sad vastu se upamita kiyA jAtA hai, vaha isa prakAra haisadpa arihaMta bhagavantoM ke prazasta vakSasthala ko sadpa zreSTha nagaroM ke sat kapAToM kI upamA denA, jaise sabhI caubIsa jina-tIrthaMkara pradhAna-uttama nagara ke (toraNadvAra-phATaka ke) kapAToM ke samAna vakSasthala, argalA ke samAna bhujAoM, devadundubhi yA stanita (megha ke nirghoSa) ke samAna svara aura zrIvatsa (svastika vizeSa) se aMkita vakSasthala vAle hote haiN| 119 - vivecana- prastuta sUtra meM sadrUpa padArtha ko sadrUpa padArtha se upamita kiyA gayA hai| caubIsa jina bhagavAn sadrUpa haiM aura nagara ke kapAToM kA bhI astitva hai| sadrUpa kapAToM se arihaMta bhagavantoM ke vakSaHsthala ko jo upamita kiyA gayA hai, usameM kapATa upamAna hai aura arihaMta bhagavantoM kA vakSaHsthala upameya hai| isI prakAra unakI bhujAoM Adi ke viSaya meM bhI samajhanA caahie| tAtparya yaha hai ki yadi koI tIrthaMkara ke vakSaHsthala Adi kaise hote haiM ? yaha Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa jAnanA cAhatA hai to vaha nagara ke mukhya pravezadvAra ke kapATa Adi upamAnoM ke dvArA upameyabhUta arihaMtoM ke vakSa:sthala Adi ko jAna letA hai tathA vakSaHsthala Adi tIrthaMkara ke avinAbhAvI hone se tIrthaMkara bhI upamita ho jAte haiM / sad-asadrUpa aupamyasaMkhyA (3) saMtayaM asaMtaeNaM uvamijjai jahA-- saMtAI neraiya-tirikkhajoNiya - maNUsa devANaM AuyAiM asaMtaehiM paliovama-sAgarovamehiM uvamijjati / [492-3] vidyamAna padArtha ko avidyamAna padArtha se upamita karanA / jaise nAraka, tiryaMca, manuSya aura devoM kI vidyamAna Ayu ke pramANa ko avidyamAna palyopama aura sAgaropama dvArA batalAnA / vivecana -- isa kathana meM nAraka Adi jIvoM kA AyuSya sadrUpa hai aura palyopama - sAgaropama asadrUpa kalpanA dvArA parikalpita hone se asadrUpa haiN| kintu inake dvArA hI unakI Ayu batAI jA sakatI hai| isIlie isako sadrUpa upameya aura asadrUpa upamAna ke rUpa meM prastuta kiyA hai| nArakAdikoM kI Ayu upameya hai aura palyopama evaM sAgaropama upamAna haiN| asat-sat aupamyasaMkhyA (4) asaMtayaM saMtaeNaM uvamijjati jahA 385 paData parijUriyaperaMtaM calaMtabeMTa nicchIraM / pattaM vasaNappattaM kAlappattaM bhaNai gAhaM // 120 // jaha tubbhe taha amhe, tumhe vi ya hohihA jahA amhe / appAheti paDataM paMDuyapattaM kisalayANaM // 121 // vi atthi vi ya hohI ullAvo kisala - paMDupattANaM / uvamA khalu esa kayA bhaviyajaNavibohaNaTThA // 122 // [492-4] avidyamAna asavastu ko vidyamAna sadvastu se upamita karane ko asat - sat aupamyasaMkhyA kahate haiM / vaha isa prakAra hai sarva prakAra se jIrNa, DaMThala se TUTe, vRkSa se nIce gire hue, nissAra aura (vRkSa se viyoga ho jAne se ) duHkhita aise patte ne basaMta samaya prApta navIna patte (kisalaya koMpala) se kahA kisI girate hue purAne jIrNa pIle patte ne navodgata kisalayoM koMpaloM se kahA--isa samaya jaise tuma ho, hama bhI pahale vaise hI the tathA isa samaya jaise hama ho rahe haiM, vaise hI Age calakara tuma bhI ho jAoge / yahAM jo jIrNa pattoM aura kisalayoM ke vArtAlApa kA ullekha kiyA gayA hai, vaha na to kabhI huA hai, na hotA hai aura na hogA, kintu bhavya janoM ke pratibodha ke lie upamA dI gaI hai| 120, 121, 122 vivecana -- prastuta dRSTAnta meM 'jaha tubbhe taha amhe' isa pada meM upamAbhUta kisalaya avasthA tatkAla vidyamAna hone se sadrUpa hai aura upameyabhUta tathAvidha jIrNa Adi rUpa patrAvasthA avidyamAna hone se asadrUpa hai tathA 'tumhe vi ya hohihA jahA amhe' yahAM jIrNa-zIrNa Adi patrAvasthA tatkAlavartI hone se sadrUpa hai aura kisalayoM Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 anuyogadvArasUtra kI tathAvidha avasthA bhaviSyakAlIna hone ke kAraNa vartamAna meM avidyamAna hone se asadrUpa hai| isa prakAra asat sat se upamita huA hai| sUtrokta tIna gAthAyeM bhavya janoM ke pratibodhanArtha haiM, yathA--saMsAra kI sabhI vastueM anitya hone se kabhI bhI eka jaisI nahIM rahatI haiN| ata: svAbhyudaya meM ahaMkAra aura para kA anAdara nahIM karanA caahie| asad-asadpa aupamyasaMkhyA (5) asaMtayaM asaMtaeNaM uvamijati-jahA kharavisANaM tahA sasavisANaM / se taM ovammasaMkhA / [492-5] avidyamAna padArtha ko avidyamAna padArtha se upamita karanA asad-asadpa aupamyasaMkhyA hai| jaisA--khara (gadhA) viSANa (sIMga) hai vaisA hI zaza (kharagoza) viSANa hai aura jaisA zazaviSANa hai vaisA hI kharaviSANa hai| isa prakAra se aupamyasaMkhyA kA nirUpaNa jAnanA caahie| vivecana- isa vikalpa meM upamAnabhUta kharaviSANa kA trikAla meM bhI sattva na hone se ve asadrUpa haiM, vaise hI upameyabhUta zazaviSANa bhI asad-rUpa haiN| isa prakAra asat se asat upamita huA hai| parimANasaMkhyAnirUpaNa 493. se kiM taM parimANasaMkhA ? parimANasaMkhA duvihA paNNattA / taM0-kAliyasuyaparimANasaMkhA diTThivAyasuyaparimANasaMkhA ya / [493 pra.] bhagavan! parimANasaMkhyA kA kyA svarUpa hai ? [493 u.] AyuSman! parimANasaMkhyA do prakAra kI kahI gaI hai| jaise--1. kAlikazrutaparimANasaMkhyA aura 2. dRssttivaadshrutprimaannsNkhyaa| vivecana-- prastuta sUtra parimANasaMkhyA ke nirUpaNa kI bhUmikA hai| jisakI gaNanA kI jAye use saMkhyA aura jisameM paryava Adi ke parimANa kA vicAra kiyA jAye use parimANasaMkhyA kahate haiN| kAlikazrutaparimANasaMkhyA 494. se kiM taM kAliyasuyaparimANasaMkhA ? kAliyasuyaparimANasaMkhA aNegavihA paNNattA / taM jahA--pajavasaMkhA akkharasaMkhA saMghAyasaMkhA padasaMkhA pAdasaMkhA gAhAsaMkhA silogasaMkhA veDhasaMkhA nijjuttisaMkhA aNuogadArasaMkhA uddesagasaMkhA ajjhayaNasaMkhA suyakhaMdhasaMkhA aMgasaMkhA / se taM kAliyasuyaparimANasaMkhA / [494 pra.] bhagavan ! kAlikazrutaparimANasaMkhyA kyA hai ? __[494 u.] AyuSman! kAlikazrutaparimANasaMkhyA aneka prakAra kI kahI gaI hai| yathA--1. paryava (paryAya)saMkhyA, 2. akSarasaMkhyA, 3. saMghAtasaMkhyA, 4. padasaMkhyA, 5. pAdasaMkhyA, 6. gAthAsaMkhyA, 7. zlokasaMkhyA, 8. Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa 387 veDha (veSTaka) saMkhyA, 9. niryuktisaMkhyA, 10. anuyogadvArasaMkhyA 11. uddezasaMkhyA 12. adhyayanasaMkhyA, 13. zrutaskandhasaMkhyA, 14. aMgasaMkhyA Adi kAlika zrutaparimANasaMkhyA hai| vivecana prastuta sUtra meM kAlika zrutaparimANa kI saMkhyA ke katipaya nAmoM kA ullekha kiyA hai| jisa zruta kA rAtri va dina ke prathama aura aMtima prahara meM svAdhyAya kiyA jAye use kAlika zruta kahate haiM / isake aneka prakAra haiN| jaise-- uttarAdhyayanasUtra, dazAzrutaskandhakalpa (bRhatkalpa), vyavahArasUtra, nizIthasUtra Adi / ' jisake dvArA inake zloka Adi ke parimANa kA vicAra ho use kAlikazrutaparimANasaMkhyA kahate haiM / paryavasaMkhyA Adi ke artha - 1. paryava, paryAya athavA dharma aura usakI saMkhyA ko paryavasaMkhyA kahate haiM / 2. akAra Adi akSaroM kI saMkhyA gaNanA ko akSarasaMkhyA kahate haiM / akSara saMkhyAta hote haiM, ananta nahIM / isalie akSarasaMkhyA saMkhyAta hai / 3. do Adi akSaroM ke saMyoga ko saMghAta kahate haiN| inakI saMkhyA -- gaNanA saMghAtasaMkhyA kahalAtI hai / yaha saMghAtasaMkhyA bhI saMkhyAta hI hai / 4. subanta aura tiGganta akSarasamUha pada kahalAtA hai| padoM kI saMkhyA ko padasaMkhyA kahate haiM / 5. zloka Adi ke caturthAMza ko pAda kahate haiN| inakI saMkhyA ko pAdasaMkhyA kahate haiM / 6. prAkRta bhASA meM likhe gaye chandavizeSa ko gAthA kahate haiM / isa gAthA - saMkhyA - gaNanA kA nAma gAthA - saMkhyA hai| 7. zlokoM kI saMkhyA zlokasaMkhyA hai / 8. veSTakoM (chandavizeSa) kI saMkhyA veSTakasaMkhyA kahalAtI hai| 9. niryukti kI saMkhyA ko niyuktisaMkhyA kahate haiM / 10. vyAkhyA ke upAyabhUta satpadaprarUpaNa athavA upakrama Adi anuyogadvAra kahalAte haiN| inakI saMkhyA ko anuyogadvArasaMkhyA kahate haiM / 11. adhyayanoM ke aMzavizeSa ko uddezaka kahate haiN| inakI saMkhyA uddezakasaMkhyA kahalAtI hai / 12. zAstra ke bhAgavizeSa ko adhyayana kahate haiN| inakI saMkhyA adhyayanasaMkhyA hai| 13. adhyayanoM ke samUha rUpa zAstrAMza kA nAma zrutaskandha hai| inakI saMkhyA zrutaskandhasaMkhyA kahalAtI hai| 14. aMgoM kI saMkhyA ko aMgasaMkhyA kahate haiN| AcArAMga Adi AgamoM kA nAma aMga hai| isa prakAra se kAlika zrutaparimANasaMkhyA kA nirUpaNa jAnanA caahie| dRSTivAdazrutaparimANasaMkhyA nirUpaNa 495. se kiM taM diTThivAyasuyaparimANasaMkhA ? diTThivAyasuyaparimANasaMkhA aNegavihA paNNattA / taM jahA--pajjavasaMkhA jAva aNuogadArasaMkhA pAhuDasaMkhA pAhuDiyAsaMkhA pAhuDapAhuDiyAsaMkhA vatthusaMkhA puvvasaMkhA / se taM diTThivAyasuya 1. kAlikazruta ke rUpa meM saMkalita sUtroM ke nAma Adi vizeSa varNana ke lie dekhiye nandIsUtra ( Agama prakAzana samiti, byAvara) sUtra 85 Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 parimANasaMkhA / se taM parimANasaMkhA / [495 pra.] bhagavan! dRSTivAdazrutaparimANasaMkhyA kyA hai ? [495 u.] AyuSman! dRSTivAdazrutaparimANasaMkhyA ke aneka prakAra kahe gaye haiM / yathA--paryavasaMkhyA yAvat anuyogadvArasaMkhyA, prAbhRtasaMkhyA, prAbhRtikAsaMkhyA, prAbhRtaprAbhRtikAsaMkhyA, vastusaMkhyA aura pUrvasaMkhyA / isa prakAra se dRSTivAdazrutaparimANasaMkhyA kA svarUpa jAnanA cAhie / yahI parimANasaMkhyA kA nirUpaNa hai| anuyogadvArasUtra vivecana -- isa sUtra meM dRSTivAdazrutaparimANasaMkhyA kA pratipAdana kiyA hai| jisameM paryavasaMkhyA se lekara anuyogadvArasaMkhyA taka ke nAma to kAlika zrutaparimANasaMkhyA ke anurUpa haiM aura zeSa prAbhRta Adi adhika nAmoM kA ullekha sUtra meM kiyA hai| ye prAbhRta Adi saba pUrvAntargata zrutAdhikAra vizeSa haiN| isa prakAra se parimANasaMkhyA kA nirdeza karane ke bAda aba jJAnasaMkhyA ke svarUpa kA varNana kiyA jAtA hai| jJAnasaMkhyA nirUpaNa 496. se kiM taM jANaNAsaMkhA ? jANaNAsaMkhA jo jaM jANai so taM jANati, taM jahA saddaM saddio, gaNiyaM gaNio, nimittaM nemittio, kAlaM kAlanANI, vejjo vejjiyaM / se taM jANaNAsaMkhA / [496 pra.] bhagavan! jJAnasaMkhyA kA kyA svarUpa hai ? [496 u.] AyuSman! jo jisako jAnatA hai use jJAnasaMkhyA kahate haiN| jaise ki zabda ko jAnane vAlA zAbdika, gaNita ko jAnane vAlA gaNitajJa - gaNika, nimitta ko jAnane vAlA naimittika, kAla ko jAnane vAlA kAlajJAnI (kAlajJa) aura vaidyaka ko jAnena vAlA vaidya / yaha jJAnasaMkhyA kA svarUpa hai| vivecana -- jisake dvArA vastu kA svarUpa jAnA jAtA hai-- nizcaya kiyA jAtA hai, use jJAna aura isa jJAna rUpa saMkhyA ko jJAnasaMkhyA kahate haiM / jaise devadatta Adi jisa zabda Adi ko jAnatA hai, vaha usa zabdajJAna vAlA Adi kahA jAtA hai / yaha kathana jJAna aura jJAnI meM abhedopacAra kI apekSA jAnanA caahie| isI ko jJAnasaMkhyA kahate haiN| aba gaNanAsaMkhyA kA svarUpa nirUpaNa karate haiN| gaNanAsaMkhyA nirUpaNa 497. se kiM taM gaNaNAsaMkhA ? gaNaNAsaMkhA ekko gaNaNaM na uveti, duppabhitisaMkhA / taM jahA-- saMkhejjae asaMkhejjae anaMta / 1. [497 pra.] bhagavan! gaNanAsaMkhyA kA kyA svarUpa hai ? [497 u.] AyuSman! (ye itane haiM, isa rUpa meM ginatI karane ko gaNanAsaMkhyA kahate haiM / ) 'eka' (1) gaNanA prAbhRtAdayaH pUrvAntargatAH zrutAdhikAravizeSAH / -- anuyogadvAra, TIkA pR. 234 Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa 389 nahIM kahalAtA hai isalie do se gaNanA prAraMbha hotI hai| vaha gaNanAsaMkhyA 1. saMkhyAta, 2. asaMkhyAta aura 3. ananta, isa taraha tIna prakAra kI jAnanA caahie| vivecana- 'ye itane haiM' isa rUpa se ginatI ko gaNanA kahate haiM aura yaha gaNanArUpa saMkhyA gaNanAsaMkhyA kahalAtI hai| yaha gaNanA do se prArambha hotI hai| eka saMkhyA to hai kintu gaNanA nahIM hai| kyoMki eka ghaTAdi padArtha ke dikhane para ghaTAdika rakhe haiM aisA kahA jAtA hai kintu 'eka saMkhyA viziSTa yaha ghaTa rakhA hai' aisI pratIti nahIM hotI hai| athavA lena-dena ke vyavahAra meM eka vastu prAyaH gaNanA kI viSayabhUta nahIM hotI hai, isalie asaMvyavahArya athavA alpa hone ke kAraNa eka ko gaNanAsaMkhyA kA viSaya nahIM kahA jAtA hai| yaha gaNanAsaMkhyA saMkhyeya (saMkhyAta), asaMkhyeya (asaMkhyAta) aura ananta ke bheda se tIna prakAra kI hai| jinakA aba anukrama se vistRta varNana karate haiN| saMkhyAta Adi ke bheda 498. se kiM taM saMkhejjae ? saMkhejae tivihe. paNNatte / taM jahA--jahaNNae ukkosae ajahaNNamaNukkosae / [498 pra.] bhagavan ! saMkhyAta kA kyA svarUpa hai ? [498 u.] AyuSman! saMkhyAta tIna prakAra kA pratipAdana kiyA gayA hai| vaha isa prakAra--1. jaghanya saMkhyAta, 2. utkRSTa saMkhyAta aura 3. ajaghanya-anutkRSTa (madhyama) sNkhyaat| 499. se kiM taM asaMkhejae ? asaMkhejjae tivihe paNNatte / taM jahA--parittAsaMkhejjae juttAsaMkhejae asaMkhejAsaMkhejae / [499 pra.] bhagavan ! asaMkhyAta kA kyA svarUpa hai ? [499 u.] AyuSman! asaMkhyAta ke tIna prakAra haiN| jaise--1. parItAsaMkhyAta, 2. yuktAsaMkhyAta aura 3. asNkhyaataasNkhyaat| 500. se kiM taM parittAsaMkhejjae ? parittAsaMkhejae tivihe paNNatte / taM jahA--jahaNNae ukkosae ajahaNNamaNukkosae / [500 pra.] bhagavan ! parItAsaMkhyAta kA kyA svarUpa hai ? [500 u.] AyuSman! parItAsaMkhyAta tIna prakAra kA kahA hai--1. jaghanya parItAsaMkhyAta, 2. utkRSTa parItAsaMkhyAta aura 3. ajaghanya-anutkRSTa (madhyama) priitaasNkhyaat| 501. se kiM taM juttAsaMkhejjae ? juttAsaMkhejae tivihe paNNatte / taM jahA--jahaNNae ukkosae ajahaNNamaNukkosae / [501 pra.] bhagavan ! yuktAsaMkhyAta kA kyA svarUpa hai ? [501 u.] AyuSman! yuktAsaMkhyAta tIna prakAra kA nirUpita kiyA hai| yathA--1. jaghanya yuktAsaMkhyAta, 2. utkRSTa yuktAsaMkhyAta aura 3. ajaghanyAnutkRSTa (madhyama) yuktaasNkhyaat| 1. 'etAvanta ete' iti saGkhyAnaM gaNanA sngkhyaa|| --anu. maladhArIyA vRtti patra 234 Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 anuyogadvArasUtra 502. se kiM taM asaMkhejjAsaMkhejjae ? asaMkhejjAsaMkhejjae tivihe paNNatte / taM jahA--jahaNNae ukkosae ajahaNNamaNukkosa / [502 pra.] bhagavan! asaMkhyAtAsaMkhyAta kA kyA svarUpa hai ? [502 u.] AyuSman! asaMkhyAtAsaMkhyAta tIna prakAra kA hai / yathA - 1. jaghanya asaMkhyAtAsaMkhyAta, 2 . utkRSTa asaMkhyAtAsaMkhyAta aura 3. ajaghanyAnutkRSTa (madhyama) asaMkhyAtAsaMkhyAta / 503. se kiM taM anaMtae ? anaMta tivihe paNNatte / taM jahA -- parittANaMtae juttANaMtara aNaMtANaMtae / [503 pra.] bhagavan ! ananta kA kyA svarUpa hai ? [503 u.] AyuSman! ananta ke tIna prakAra haiN| yathA- 1. parItAnanta, 2. yuktAnanta aura 3 anantAnanta / 504. se kiM taM parittANaMtae ? parittANaMta tivihe paNNatte / taM jahA--jahaNNae ukkosae ajahaNNamaNukkosa / [504 pra.] bhagavan ! parItAnanta kise kahate haiM ? [504 u.] AyuSman ! parItAnanta tIna prakAra kA pratipAdana kiyA gayA hai| yathA- 1. jaghanya parItAnanta, 2 . utkRSTa parItAnanta aura 3. ajaghanya - anutkRSTa ( madhyama ) parItAnanta / 505. se kiM taM juttANaMtae ? juttAta tivi paNNatte / taM jahA jahaNNae ukkosae ajahaNNamaNukkosae / [505 pra.] bhagavan ! yuktAnanta kise kahate haiM ? [505 u.] AyuSman! yuktAnanta ke tIna prakAra kahe haiN| ve isa prakAra - 1. jaghanya yuktAnanta, 2. utkRSTa yuktAnanta, 3. ajaghanya - anutkRSTa (madhyama) yuktAnanta / 506. se kiM taM aNaMtANaMtae ? anaMtAta duvihe paNNatte / taM jahA--jahaNNae ya ajahaNNamaNukkosae ya / [506 pra.] bhagavan! anantAnanta kA kyA svarUpa hai ? [506 u.] AyuSman ! anantAnanta ke do prakAra kahe haiM / yathA - 1. jaghanya anantAnanta aura 2. ajaghanyaanutkRSTa (madhyama) anantAnanta / vivecana ukta praznottaroM meM gaNanA saMkhyA ke saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta ina tIna mukhya bhedoM ke avAntara bheda-prabhedoM kA nirUpaNa kiyA hai| saMkhyAta ke to jaghanya, madhyama aura utkRSTa ye tIna avAntara bheda haiN| lekina asaMkhyAta aura ananta ke mukhya tIna avAntara bhedoM ke nAmoM meM parIta aura yukta to samAna haiM kintu tIsare bheda kA nAma asaMkhyAtAsaMkhyAta aura anantAnanta hai / parItAsaMkhyAta, yuktAsaMkhyAta aura asaMkhyAtAsaMkhyAta jaghanya, madhyama aura utkRSTa hone se asaMkhyAta ke kula nau bheda haiN| parItAnanta aura yuktAnanta bhI jaghanya Adi tIna-tIna bheda vAle haiN| kintu anantAnanta meM utkRSTa anantAnanta asaMbhava hone se yaha bheda nahIM banatA hai / ataeva ananta ke ATha bheda haiM 1 Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa 391 ukta kathana kA saMkSipta prArUpa isa prakAra hai trividha saMkhyAta 1. jaghanya 2. madhyama 3. utkRSTa navavidha asaMkhyAta 1 parItAsaMkhyAta 2 yuktAsaMkhyAta 3 asaMkhyAtAsaMkhyAta 1 jaghanya parItAsaM. 2 madhyama parItAsaM. 3 utkRSTa parItAsaM. 4 jaghanya yuktAsaM. 5 madhyama yuktAsaM. 6 utkRSTa yuktasaM. aSTavidha ananta 7 jaghanya asaMkhyAtAsaM. 8 madhyama asaMkhyAtAsaM. 9 utkRSTa asaMkhyAtAsaM. 1 parItAnanta 2 yuktAnanta 3anantAnanta 1 jaghanya parItAnanta 4 jaghanya yuktAnanta 7 jaghanya anantAnanta 2 madhyama parItAnanta 5 madhyama yuktAnanta 8 madhyama anantAnanta 3 utkRSTa parItAnanta 6 utkRSTa yuktAnanta asaMkhyAta Adi ke bhedoM kA vistAra se varNana karane ke lie sarvaprathama saMkhyAta kI prarUpaNA kI jAtI hai| saMkhyAtanirUpaNa 507. jahaNNayaM saMkhejayaM kettiyaM hoi ? dorUvAiM, teNa paraM ajahaNNamaNukkosayAI ThANAiM jAva ukkosayaM saMkhejayaM Na pAvai / [507 pra.] bhagavan ! jaghanya saMkhyAta kitane pramANa meM hotA hai ? (arthAt kisa saMkhyA se lekara kisa saMkhyA paryanta jaghanya saMkhyAta mAnA jAtA hai ?) [507 u.] AyuSman ! do rUpa pramANa jaghanya saMkhyAta hai, usake pazcAt (tIna, cAra Adi) yAvat utkRSTa saMkhyAta kA sthAna prApta na hone taka madhyama saMkhyAta jAnanA caahie| 508. ukkosayaM saMkhejayaM kettiyaM hoi ?. ukkosayassa saMkhejayassa parUvaNaM karissAmi se jahAnAmae palle siyA, egaM joyaNasayasahassaM AyAmavikkhaMbheNaM, tiNi joyaNasayasahassAiM solasa ya sahassAI doNNi ya sattAvIse joyaNasate tiNNi ya kose aTThAvIsaM ca dhaNusataM terasa ya aMgulAI addhaMgulayaM ca Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 anuyogadvArasUtra kiMcivisesAhiyaM parikkheveNaM paNNatte / se NaM palle siddhatthayANaM bharie / tato NaM tehiM siddhatthaehiM dIva-samuddANaM uddhAre gheppati, ege dIve ege samudde 2 evaM pakkhippamANehiM 2 jAvaiyA NaM dIva-samuddA tehiM siddhatthaehiM apphuNNA esa NaM evatie khette palle AiDhe / se NaM palle siddhatthayANaM bharie / tato NaM tehiM siddhatthaehiM dIva-samuddANaM uddhAre gheppati ege dIve ege samudde 2 evaM pakkhippamANehiM 2 jAvaiyA NaM dIva-samuddA tehiM siddhatthaehiM apphunnA esa NaM evatie khette palle paDhamA salAgA, evaiyANaM salAgANaM asaMlappA logA bhariyA tahA vi ukkosayaM saMkhejayaM Na pAvai / jahA ko diTuMto ? se jahANAmae maMce siyA AmalagANaM bharite, tattha NaM ege Amalae pakkhitte se mAte, aNNe vi pakkhitte se vi mAte, anne vi pakkhitte se vi mAte, evaM pakkhippamANe 2 hohI se Amalae jammi pakkhitte se maMcae bharijihii je vi tattha Amalae na mAhiti / [508 pra.] bhagavan ! utkRSTa saMkhyAta kitane pramANa meM hotA hai ? [508 u.] AyuSman ! utkRSTa saMkhyAta kI prarUpaNA isa prakAra karUMgA--(asatkalpanA se) eka lAkha yojana lambA-caur3A aura tIna lAkha solaha hajAra do sau sattAIsa yojana, tIna koza eka sau aTThAIsa dhanuSa evaM sAr3he teraha aMgula se kucha adhika paridhi vAlA koI eka (anavasthita nAmaka) palya ho| (usakI gaharAI ratnaprabhApRthvI ke ratnakANDa se bhI nIce sthita vajrakANDa paryanta 1000 yojana ho aura UMcAI padmavaravedikA jitanI sAr3heATha yojana arthAt tala se zikhA taka 1008.1/2 yojana ho| isa palya ko sarSapoM--sarasoM ke dAnoM se bhara diyA jaaye| una sarSapoM se dvIpa aura samudroM kA uddhAra-pramANa nikAlA jAtA hai arthAt una sarSapoM meM se jambUdvIpa, lavaNasamudra Adi ke krama se eka ko dvIpa meM, eka ko samudra meM prakSepa karate-karate una dAnoM se jitane dvIpa-samudra spRSTa ho jAyeM ---utane kSetra kA anavasthita palya kalpita karake usa palya ko sarasoM ke dAnoM se bhara diyA jaaye| tadanantara una sarasoM ke dAnoM se dvIpa-samudroM kI saMkhyA kA pramANa jAnA jAtA hai| anukrama se eka dvIpa meM aura eka samudra meM isa taraha prakSepa karate-karate jitane dvIpa-samudra una sarasoM ke dAnoM se bhara jAeM, unake samApta hone para eka dAnA zalAkApalya meM DAla diyA jaae| isa prakAra ke zalAkA rUpa palya meM bhare sarasoM ke dAnoM se asaMlapya akathanIya loka bhare hue hoM taba bhI utkRSTa saMkhyA kA sthAna prApta nahIM hotA hai| isake lie koI dRSTAnta diijiye| jijJAsu ne puuchaa| AcArya ne uttara diyA-jaise koI eka maMca ho aura vaha AMvaloM se pUrita ho, tadanantara eka AMvalA DAlA to vaha bhI samA gayA, dUsarA DAlA to vaha bhI samA gayA, tIsarA DAlA to vaha bhI samA gayA, isa prakAra prakSepa karatekarate aMta meM eka AMvalA aisA hogA ki jisake prakSepa se maMca paripUrNa bhara jAtA hai| usake bAda AMvalA DAlA jAye to vaha nahIM samAtA hai| isI prakAra bAraMbAra DAle gaye sarSapoM se jaba asaMlapya--bahuta se palya aMta meM AmUlazikha pRrita ho jAyeM, unameM eka sarpapa jitanA bhI sthAna na rahe taba utkRSTa saMkhyA kA sthAna prApta hotA hai| vivecana-- prastuta do sUtroM meM saMkhyAta gaNanAsaMkhyA ke jaghanya, madhyama aura utkRSTa--ina tInoM bhedoM kA svarUpa spaSTa kiyA hai| Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa 393 jaghanya saMkhyAta-- jaghanya aura madhyama saMkhyAta kA svarUpa sugama hai| do kI saMkhyA jaghanya saMkhyAta hai| kyoMki jisameM bheda-pArthakya pratIta ho use saMkhyA kahate haiM aura bheda kI pratIti kama se kama do meM hone se do ko hI jaghanya saMkhyAta mAnA jAtA hai| __ madhyama saMkhyAta- jaghanya saMkhyAta--do se Upara aura utkRSTa saMkhyAta se pUrva taka kI antarAlavartI saba saMkhyAyeM madhyama saMkhyAta haiN| isake lie kalpanA se mAna leM ki 100 kI saMkhyA utkRSTa aura do kI saMkhyA jaghanya saMkhyAta hai to 2 aura 100 ke bIca 3 se lekara 99 taka kI sabhI saMkhyAyeM madhyama saMkhyAta haiN| / utkRSTa saMkhyAta-- do se lekara dahAI, saikar3A, hajAra, lAkha, karor3a, zIrSaprahelikA Adi jo saMkhyAta kI rAziyAM haiM, unakA to kisI na kisI prakAra kathana kiyA jAnA zakya hai, lekina saMkhyA itanI hI nahIM hai| ataeva usake bAda kI saMkhyA kA kathana upamA dvArA hI saMbhava hai| isalie sUtra meM upamA kalpanA kA AdhAra lekara utkRSTa saMkhyAta kA svarUpa spaSTa kiyA hai| ___zAstra meM sat aura asat do prakAra kI kalpanA hotI hai| kArya meM pariNata ho sakane vAlI kalpanA ko satkalpanA aura jo kisI vastu kA svarUpa samajhAne meM upayogI to ho, kintu kArya meM pariNata na kI jA sake use asatkalpanA kahate haiN| sUtrokta palya kA vicAra asatkalpanA hai aura usakA prayojana utkRSTa saMkhyAta kA svarUpa samajhAnA mAtra hai| sUtra meM jo eka lAkha yojana kI lambAI-caur3AI, tIna lAkha solaha hajAra do sau sattAIsa yojana, tIna koza, eka sau aTThAIsa dhanuSa aura kucha adhika sADhe teraha aMgula kI paridhi vAle eka palya kA ullekha kiyA hai, vaha jambUdvIpa kI lambAI-caur3AI aura paridhi ke barAbara hai aura isakI gaharAI eka hajAra yojana pramANa aura UMcAI sADhe ATha yojana pramANa UMcI padmavaravedikA pramANa batAI hai| yaha UMcAI aura gaharAI meru parvata kI samatala bhUmi se samajhanA caahie| sArAMza yaha hai ki vaha palya tala se zikhA paryanta 1008.1/2 yojana hogaa| ____ isI prakAra kI laMbAI-caur3AI, gaharAI-UMcAI aura paridhi vAle tIna aura palyoM kI kalpanA kreN| ina cAroM palyoM ke nAma kramazaH 1. anavasthita, 2. zalAkA, 3. pratizalAkA aura 4. mahAzalAkA haiN| jinake nAmakaraNa kA kAraNa isa prakAra hai ___ anavasthitapalya- Age bar3hate jAne para niyata svarUpa ke abhAva vAle palya ko anavasthitapalya kahate haiN| yaha do prakAra kA hai--1. mUla anavasthitapalya aura 2. uttara anavasthitapalya / yadyapi pahalA mUla anavasthitapalya niyata mApa vAlA hone se anavasthita nahIM, kintu Age ke palyoM kI anavasthitatA kA kAraNa hone se ise bhI anavasthita kahate haiN| usake bAda ke uttaravartI palya kramazaH bar3hate-bar3hate jAne ke kAraNa aniyata parimANa vAle hone se anavasthita kahalAte haiN| ye anavasthitapalya aneka banate haiM, jinakI UMcAI 1008.1/2 yojanamAna niyata hai lekina mUla anavasthitapalya ke sivAya Age ke palyoM kI lambAI, caur3AI eka-sI nahIM rahatI hai, uttarottara adhikAdhika hai| jaise jambUdvIpa pramANa mUla anavasthitapalya ko sarasoM ke dAnoM se bharakara jambUdvIpa se lekara Age ke pratyeka samudra, dvIpa meM ekaeka dAnA DAlate jAne ke bAda jisa dvIpa yA samudra meM mUla anavasthitapalya khAlI ho jAye taba jambUdvIpa (mUla Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 anuyogadvArasUtra sthAna) se usa dvIpa yA samudra taka kI lambAI-caur3AI vAlA nayA palya banAyA jaaye| yaha pahalA uttara anavasthitapalya hai| isI prakAra Age-Age mUla sthAna se lekara samApta hone vAle sarasoM ke dAne ke dvIpa yA samudra taka ke vistAra vAle anavasthitapalyoM kA nirmANa kiyA jaaye| ye anavasthitapalya kahAM taka banAnA, isakA spaSTIkaraNa Age ke varNana se ho jaaegaa| zalAkApalya-- eka-eka sAkSIbhUta sarasoM ke dAne se bhare jAne ke kAraNa isako zalAkApalya kahate haiM / zalAkApalya meM DAle gaye sarasoM ke dAnoM kI saMkhyA se yaha jAnA jAtA hai ki itanI bAra uttara anavasthitapalya khAlI hue haiN| pratizalAkApalya-- pratisAkSIbhUta sarasoM ke dAnoM se bhare jAne ke kAraNa yaha pratizalAkApalya kahalAtA hai / hara bAra zalAkApalya ke khAlI hone para eka-eka sarasoM kA dAnA pratizalAkApalya meM DAlA jAtA hai| pratizalAkA - palya meM DAle gaye dAnoM kI saMkhyA se yaha jJAta hotA hai ki itanI bAra zalAkApalya bharA jA cukA hai| mahAzalAkApalya----- mahAsAkSIbhUta sarasoM ke dAnoM dvArA bhare jAne ke kAraNa ise mahAzalAkApalya kahate haiN| pratizalAkApalya ke eka-eka bAra bhare jAne aura khAlI ho jAne para eka-eka sarasoM kA dAnA mahAzalAkA palya meM DAlA jAtA hai, jisase yaha jJAta hotA hai ki itanI bAra pratizalAkApalya bharA gayA aura khAlI kiyA gayA hai| utkRSTa saMkhyAta kA pramANa batAne meM ina cAroM palyoM ke upayoga karane kI vidhi isa prakAra hai-- palyopayoga vidhi-- sabase pahalA jo anavasthita palya hai, isake pahale prakAra (mUla anavasthitapalya) ko sarasoM ke dAnoM se zikhAparyanta ThAMsa-ThAMsa kara paripUrNa bhara dene ke bAda usameM se eka-eka sarasoM kA dAnA jambUdvIpa Adi pratyeka dvIpa - samudra meM DAleM / isa prakAra sarasoM ke dAne DAlane para jisa dvIpa yA samudra meM yaha mUla anavasthitapalya khAlI ho jAye taba mUlasthAna - jambUdvIpa se lekara utane laMbe-caur3e kSetrapramANa aura UMcAI meM mUla anavasthitapalya jitanA dUsarA uttara anavasthita palya banAyeM aura isako bhI pUrvavat sarasoM ke dAnoM se zikhAparyanta paripUrNa bhareM / isa prathama uttara anavasthitapalya meM se sarasoM kA eka-eka dAnA mUla anavasthitapalya ke sarasoM ke dAne jisa dvIpa yA samudra meM DAlane para samApta hue the, punaH usake Age ke dvIpa- samudra meM kramazaH DAleM / isa prakAra ekaeka dAnA DAlane se jaba vaha palya khAlI ho jAye taba eka dAnA zalAkApalya meM DAlA jaaye| isa prakAra jaba-jaba uttarottara vizAla anavasthitapalya khAlI hotA jAye taba-taba eka-eka dAnA zalAkApalya meM DAlate jAnA caahie| isa prakAra karate-karate jaba zalAkApalya pUrNa bhara jAye taba jisa dvIpa yA samudra meM anavasthitapalya khAlI huA ho, usa dvIpa yA samudra ke barAbara kSetra ke anavasthitapalya kI kalpanA karake use sarasoM se bhreN| usako khAlI karane para sAkSIbhUta sarasoM kA dAnA zalAkApalya meM samAte rakhe jAne kI sthiti meM na hone ke kAraNa use jaisA kA taisA bharA rakhanA cAhie aura usa zalAkApalya ke dAnoM ko lekara eka-eka dvIpasamudra meM eka-eka sarasoM kA dAnA ddaaleN| isa prakAra jaba zalAkApalya khAlI ho jAye taba eka sarasoM kA dAnA pratizalAkApalya meM DAleM / isa samaya anavasthitapalya bharA huA, zalAkApalya khAlI aura pratizalAkApalya meM eka sarasoM kA dAnA hotA hai / Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa tadanantara anavasthitapalya ke dAnoM meM se Age ke dvIpa, samudra meM eka-eka sarasoM kA dAnA DAleM aura jaba khAlI ho taba eka sarasoM kA dAnA zalAkApalya meM DAleM aura usa dvIpa yA samudra jitane laMbe-caur3e naye anavasthitapalya kI kalpanA karake sarasoM se bhareM aura punaH eka-eka sarasoM kA dAnA eka-eka dvIpa aura samudra meM DAleM / isa prakAra punaH dUsarI bAra zalAkApalya ko pUrA bhareM aura jisa dvIpa yA samudra meM anavasthitapalya khAlI huA ho usa dvIpa yA samudra ke barAbara ke anavasthitapalya kI kalpanA kareM aura use sarasoM se bhreN| 395 aisA karane para anavasthita aura zalAkA palya bhare hoMge aura pratizalAkApalya meM eka sarasoM kA dAnA hogaa| aba punaH zalAkApalya ko lekara vahAM se Age ke dvIpa samudra meM eka-eka dAnA DAlakara use khAlI kareM aura khAlI hone para eka sarasoM kA dAnA pratizalAkApalya meM ddaaleN| aisA hone para pratizalAkApalya meM do dAne aura zalAkApalya khAlI aura anavasthitapalya bharA huA hogaa| ataH isa bhare hue anavasthitapalya ko lekara vahAM se Age ke dvIpa - samudroM meM eka-eka dAnA DAleM aura khAlI hone para zalAkApalya meM eka sAkSIbhUta sarasoM kA dAnA leN| isa prakAra pUrvavat vidhi se zalAkApalya ko pUrA bhreN| taba anavasthitapalya bhI bharA huA hotA hai / bAda meM zalAkApalya ko lekara Age ke dvIpa samudroM meM khAlI kareM aura khAlI hone para eka sarasoM pratizalAkApalya meM DAleM / isa prakAra anavasthitapalya ke dvArA zalAkApalya aura zalAkApalya ke dvArA pratizalAkApalya pUrNa bharanA cAhie / jaba pratizalAkApalya pUrA bharA huA hotA hai taba anavasthita, zalAkA aura pratizalAkA yaha tInoM palya hote haiN| isake pazcAt pratizalAkApalya ko lekara Age ke dvIpa - samudroM meM khAlI kareM aura jaba khAlI ho jAyeM taba mahAzalAkApalya meM eka sAkSIbhUta sarasoM DAleM / isa samaya mahAzalAkApalya meM eka sarasoM, pratizalAkApalya khAlI aura zalAkA va anavasthitapalya bhare hue hote haiN| isa samaya zalAkApalya ko lekara Age ke dvIpa - samudroM meM khAlI kareM aura khAlI hone para eka sarasoM pratizalAkApalya meM ddaaleN| taba mahAzalAkA aura pratizalAkA palya meM eka-eka sarasoM aura zalAkApalya khAlI tathA anavasthitapalya bharA huA hotA hai| isake bAda anavasthitapalya ko lekara Age ke dvIpa-samudroM meM khAlI kareM aura zalAkApalya ko punaH bhareM / jaba zalAkApalya bhara jAye taba anavasthitapalya ko bharA huA rakheM aura zalAkApalya ko khAlI karake eka sarasoM pratizalAkApalya meM ddaaleN| isa rIti se anavasthita dvArA zalAkA aura zalAkA dvArA pratizalAkApalya ko pUrNa bharanA caahie| jaba pratizalAkApalya khAlI ho jAye taba mahAzalAkApalya meM eka sarasoM aura zeSa palya bhare hue hote haiM / isake bAda pratizalAkApalya ko khAlI karake mahAzalAkApalya meM eka sarasoM DAleM aura zalAkA ko khAlI karake pratizalAkApalya meM eka sarasoM DAleM tathA anavasthitapalya ko khAlI karake eka sarasoM zalAkApalya meM ddaaleN| isa prakAra jaba mahAzalAkApalya meM eka sarasoM ke dAne kI vRddhi hotI hai taba pratizalAkApalya khAlI aura zalAkA tathA anavasthita palya bhare hue hote haiM / isa prakAra pUrva - pUrva palya khAlI hoM taba eka-eka sAkSI rUpa sarasoM Age-Age ke palya meM DAlate - DAlate jaba mahAzalAkApalya pUrA bhara jAye taba pratizalAkApalya khAlI aura zalAkA, anavasthita palya bhare hue hote haiM / isI prakAra zalAkA dvArA pratizalAkA aura anavasthita dvArA zalAkApalya ko pUrNa kreN| jaba mahAzalAkA aura pratizalAkA palya pUrNa hote haiM taba zalAkApalya khAlI hotA hai aura anavasthitapalya bharA huA / Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtra isa samaya anavasthitapalya ke dvArA zalAkApalya ko pUrNa bhareM aura jaba zalAkApalya pUrA bhara jAye taba jo dvIpa, samudra ho, usa dvIpa yA samudra ke barAbara kSetra jitane anavasthitapalya kI kalpanA karake use bhI sarasoM dvArA bhara leN| isa prakAra cAroM palya pUrNa bhareM / 396 isa prakAra karane para jitane dvIpoM aura samudroM meM sarasoM kA eka-eka dAnA par3A una saba dvIpoM kI aura samudroM kI jo saMkhyA huI usameM cAroM palyoM meM bhare hue sarasoM ke dAnoM kI saMkhyA ko milAne se jo saMkhyA ho, usameM eka ko kama kara dene para utkRSTa saMkhyAta kA pramANa nikalatA hai| arthAt pratyeka dvIpa, samudra meM DAle gaye sarasoM ke dAne aura cAroM palyoM ke dAnoM ko ekatrita karake usameM eka ko kama karane para prApta rAzi utkRSTa saMkhyAta hai / siddhAnta meM jahAM kahIM bhI saMkhyAta zabda kA vyavahAra huA hai vahAM sarvatra madhyama saMkhyAta grahaNa huA jAnanA caahie| isa prakAra se trividha saMkhyAta kA svarUpa batalAne ke pazcAt aba navavidha asaMkhyAta kA svarUpa spaSTa karate haiN| parItAsaMkhyAta nirUpaNa 509. evAmeva ukkosae saMkhejjae rUvaM pakkhittaM jahaNNayaM parittAsaMkhejjayaM bhavati, te paraM ajahaNNamaNukkosayAiM ThANAI jAva ukkosayaM parittAsaMkhejjayaM Na pAvai / [509] isI prakAra utkRSTa saMkhyAta saMkhyA meM rUpa (eka) kA prakSepa karane se jaghanya parItAsaMkhyAta hotA hai| tadanantara (parItAsaMkhyAta ke) ajaghanya -- anutkRSTa (madhyama) sthAna haiM, jahAM taka utkRSTa parItAsaMkhyAta sthAna prApta nahIM hotA hai| 510. ukkosayaM parittAsaMkhejjayaM kettiyaM hoti ? ukkosayaM parittAsaMkhejjayaM jahaNNayaM parittAsaMkhejjayaM jahaNNayaparittAsaMkhejjayamettANaM rAsINaM aNNamaNNabbhAso rUvUNo ukkosayaM parittAsaMkhejjayaM hoti, ahavA jahannayaM juttAsaMkhejjayaM rUvaNaM ukkosayaM parittAsaMkhejjayaM hoi / [510 pra.] bhagavan ! utkRSTa parItAsaMkhyAta kA kyA pramANa hai ? [510 u.] AyuSman! jaghanya parItAsaMkhyAta rAzi ko jaghanya parItAsaMkhyAta rAzi se paraspara abhyAsa guNita karake rUpa (eka) nyUna karane para utkRSTa parItAsaMkhyAta kA pramANa hotA hai| athavA eka nyUna jaghanya yuktAsaMkhyAta utkRSTa parItAsaMkhyAta kA pramANa hai / vivecana-- ukta do sUtroM meM asaMkhyAta ke prathama bheda parItAsaMkhyAta ke jaghanya, madhyama aura utkRSTa ina tInoM 1. 2. A yaha kArmagranthika mata hai| kintu anuyogadvAra maladhArIyA vRtti meM saMketa hai........ yadA tu catvAro'pi paripUrNA bhavanti tadotkRSTaM saGkhyekaM rUpAdhikam bhavati / arthAt anavasthita Adi palyoM ke khAlI karane aura bharane ke krama se jitane dvIpa, samudra vyAsa hue una donoM kI saMkhyA milAne para jo saMkhyA AtI hai vaha saMkhyA eka sarSapa adhika 'utkRSTa saMkhyeya' saMkhyA jAnanA cAhie / -- anuyoga. maladhArIyAvRtti pR. 237 siddhate jattha jattha saMkhijjagagahaNaM kataM tattha tattha savvaM ajahannamagukkosayaM daTThavvaM / --anuyogadvAracUrNi Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa 397 bhedoM kA svarUpa spaSTa kiyA hai| jaghanya aura madhyama kA svarUpa sugama hai| utkRSTa saMkhyAta meM eka ke milAne se jaghanya parItAsaMkhyAta rAzi hotI hai| jaise utkRSTa saMkhyAta kI rAzi 100 hai, isa rAzi meM eka (1) milAne para prApta rAzi jaghanya parItAsaMkhyAta hogI arthAt 100 utkRSTasaMkhyAta aura 100+1 = 101 jaghanya parItAsaMkhyAta kA pramANa huA tathA jaghanya se Upara aura utkRSTa se nIce taka kI saMkhyAeM madhyama parItAsaMkhyAta haiN| jaghanya parItAsaMkhyAta rAzi ko utane hI pramANa vAlI rAzi se abhyAsa karane se prApta rAzi meM se eka kama kara dene para prApta rAzi utkRSTa parItAsaMkhyAta saMkhyA kA pramANa hai| jisakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai jisa saMkhyA kA abhyAsa karanA hai usake aMkoM ko utanI bAra likhakara Apasa meM guNA krnaa| arthAt pahale aMka ko dUsare aMka se guNA karanA aura jo guNanaphala Ae usakA tIsare aMka se guNA karanA aura usake guNanaphala kA cauthe aMka se guNA krnaa| isa prakAra pUrva-pUrva ke guNanaphala kA agale aMka se guNA karanA aura aMta meM jo guNanaphala prApta ho vahI vivakSita saMkhyA kA abhyAsa hai| ataeva kalpanA se mAna leM ki jaghanya parItAsaMkhyAta kA pramANa 5 hai| isa pAMca ko pAMca bAra (5-5-5-5-5) sthApita kara paraspara guNA karane para isa prakAra saMkhyA hogI 545 =25, 2545 =125, 12545 =625, 62545 =3125 / yaha saMkhyA vAstavika rUpa meM asaMkhyAta ke sthAna meM jAnanA caahie| isameM se eka nyUna saMkhyA (3125-1 =3124) utkRSTa parItAsaMkhyAta hai aura yadi eka kama na kiyA jAe to jaghanya yuktAsaMkhyAta rUpa mAnI jaaegii| isIlie prakArAntara se utkRSTa parItAsaMkhyAta kA pramANa batAne ke lie kahA hai ki jaghanya yuktAsaMkhyAta meM se eka kama karane para utkRSTa parItAsaMkhyAta kA pramANa hotA hai| aba yuktAsaMkhyAta ke tIna bhedoM kA svarUpa kahate haiN| yuktAsaMkhyAta nirUpaNa 511. jahannayaM juttAsaMkhejayaM kettiyaM hoti ? jahannayaM juttAsaMkhejayaM jahannayaM parittAsaMkhejayaM jahaNNayaparittAsaMkhejayamettANaM rAsINaM aNNamaNNabbhAso paDipuNNo jahannayaM juttAsaMkhejayaM havati, ahavA ukkosae parittAsaMkhejae rUvaM pakkhittaM jahaNNayaM juttAsaMkhejayaM hoti, AvaliyA vi tattiyA ceva, teNa paraM ajahaNNamaNukkosayAiM ThANAiM jAva ukkosayaM juttAsaMkhejayaM Na pAvai / [511 pra.] bhagavan ! jaghanya yuktAsaMkhyAta kA kitanA pramANa hai ? [511 u.] AyuSman! jaghanya parItAsaMkhyAta rAzi kA jaghanya parItAsaMkhyAta rAzi se anyonya abhyAsa karane para (unakA unhIM ke sAtha guNA karane se) prApta paripUrNa saMkhyA jaghanya yuktAsaMkhyAta kA pramANa hotA hai| athavA utkRSTa parItAsaMkhyAta ke pramANa meM eka kA prakSepa karane se (jor3ane se) jaghanya yuktAsaMkhyAta hotA hai| AvalikA bhI jaghanya yuktAsaMkhyAta tulya samaya-pramANa vAlI jAnanA caahie| tatpazcAt jaghanya yuktAsaMkhyAta se Age jahAM taka utkRSTa yuktAsaMkhyAta prApta na ho, tatpramANa madhyama yuktAsaMkhyAta hai| 512. ukkosayaM juttAsaMkhejayaM kettiyaM hoti ? Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtra ukkosayaM juttAsaMkhejjayaM jahaNNaeNaM juttAsaMkhejjaeNaM AvaliyA guNiyA aNNamaNNabbhAso rUvUNo ukkosayaM juttAsaMkhejjayaM hoi, ahavA jahannayaM asaMkhejjAsaMkhejjayaM rUvUNaM ukkosayaM juttAsaMkhejjayaM hoti / 398 [512 pra.] bhagavan ! utkRSTa yuktAsaMkhyAta kitane pramANa kA hotA hai ? [512 u.] AyuSman ! jaghanya yuktAsaMkhyAta rAzi ko AvalikA se ( jaghanya yuktAsaMkhyAta se) paraspara abhyAsa rUpa guNA karane se prApta pramANa meM se eka nyUna utkRSTa yuktAsaMkhyAta hai / athavA jaghanya asaMkhyAtAsaMkhyAta rAzi pramANa meM se eka kama karane se utkRSTa yuktAsaMkhyAta hotA hai / vivecana-- prastuta do sUtroM meM yuktAsaMkhyAta ke jaghanya, madhyama aura utkRSTa bhedoM kA svarUpa batalAyA hai| Azaya sugama hai| yahAM itanA jJAtavya hai ki AvalikA ke asaMkhyAta samaya jaghanya yuktAsaMkhyAta meM jitane sarSapa hote haiM, utane samaya-pramANa haiM / arthAt AvalikA jaghanya yuktAsaMkhyAta ke tulya samayapramANa vAlI jAnanA cAhie / asaMkhyAtAsaMkhyAta kA nirUpaNa 513. jahaNNayaM asaMkhejjAsaMkhejjayaM kettiyaM hoi ? jahannaeNaM juttAsaMkhejjaeNaM AvaliyA guNiyA aNNamaNNabbhAso paDipuNNo jahaNNayaM asaMkhejjAsaMkhejjayaM hoi, ahavA ukkosae juttAsaMkhejjae rUvaM pakkhittaM jahaNNayaM asaMkhejjAsaMkhejjayaM hoti, teNa paraM ajahaNNamaNukkosayAI ThANAI jAva ukkosayaM asaMkhejjAsaMkhejjayaM Na pAvati / [513 pra.] bhagavan ! jaghanya asaMkhyAtAsaMkhyAta kA kyA pramANa hai ? [513 u.] AyuSman! jaghanya yuktAsaMkhyAta ke sAtha AvalikA kI rAzi kA paraspara abhyAsa karane se prApta paripUrNa saMkhyA jaghanya asaMkhyAtAsaMkhyAta hai / athavA utkRSTa yuktAsaMkhyAta meM eka kA prakSepa karane se jaghanya asaMkhyAtAsaMkhyAta hotA hai / tatpazcAt madhyama sthAna hote haiM aura ve sthAna utkRSTa asaMkhyAtAsaMkhyAta prApta hone se pUrva taka jAnanA caahie| 514. ukkosayaM asaMkhejjAsaMkhejjayaM kettiyaM hoti ? jahaNNayaM asaMkhejjAsaMkhejjayaM jahaNNayaasaMkhejjAsaMkhejjayamettANaM rAsINaM aNNamaNNabbhAso rUvUNo ukkosayaM asaMkhejjAsaMkhejjayaM hoi, ahavA jahaNNayaM parittANaMtayaM rUvUNaM ukkosayaM asaMkhejjAsaMkhejjayaM hoti / [514 pra.] bhagavan! utkRSTa asaMkhyAtAsaMkhyAta kA pramANa kitanA hai ? [514 u.] AyuSman ! jaghanya asaMkhyAtAsaMkhyAta mAtra rAzi kA usI jaghanya asaMkhyAtAsaMkhyAta rAzi se anyonya (paraspara eka dUsare se ) abhyAsa - guNA karane se prApta saMkhyA meM se eka nyUna karane para prApta saMkhyA utkRSTa asaMkhyAtAsaMkhyAta hai| athavA eka nyUna jaghanya parItAnanta utkRSTa asaMkhyAtAsaMkhyAta kA pramANa hai| vivecana -- prastuta do sUtroM meM jaghanya, madhyama aura utkRSTa asaMkhyAtAsaMkhyAtoM kA svarUpa batAyA hai| Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa 399 Azaya spaSTa aura sugama hai| kintu anya katipaya AcArya utkRSTa asaMkhyAtAsaMkhyAta kI anya rUpa se prarUpaNA karate haiN| unakA maMtavya isa prakAra hai jaghanya asaMkhyAtAsaMkhyAta kI rAzi kA varga karanA, phira usa varga kI jo rAzi Ae, usakA bhI puna: varga karanA, phira usa varga kI jo rAzi Aye, usakA bhI punaH varga krnaa| isa taraha tIna bAra varga karake phira usa vargarAzi meM nimnalikhita dasa asaMkhyAta rAziyoM kA prakSepa karanA caahie| logAgAsapaesA dhammAdhammegajIvadesA ya / / davvaThiA nioA, patteyA ceva boddhavvA // ThiibaMdhajjhavasANA aNubhAgA jogaccheapalibhAgA / doNha ya samANa samayA asaMkhapakkhevayA dasau // arthAt 1. lokAkAza ke pradeza, 2. dharmAstikAya ke pradeza, 3. adharmAstikAya ke pradeza, 4. eka jIva ke pradeza, 5. dravyArthika nigodare, 6. anantakAya ko chor3akara zeSa pratyekakAyika (zarIrI) jAtiyoM ke jIva, 7. jJAnAvaraNa Adi karmoM ke sthitibaMdha ke asaMkhyAta adhyavasAyasthAna, 8. anubhAgavizeSa, 9. yogaccheda-pratibhAga 10. donoM kAloM ke smy| ukta dasoM ke prakSepa ke bAda punaH isa samasta rAzi kA tIna bAra varga karake prApta saMkhyA meM se ekanyUna karane se utkRSTa asaMkhyAtAsaMkhyAta kA pramANa hotA hai| isa prakAra se nau prakAra ke asaMkhyAta kA varNana jAnanA caahie| aba ananta ke bhedoM kA svarUpanirdeza karate haiN| parItAnanta nirUpaNa 515. jahaNNayaM parittANatayaM kettiyaM hoti ? yaha dasa kSepaka trilokasAra gAthA 42 se 46 taka meM bhI nirdiSTa haiN| sUkSma, bAdara anantakAyika vanaspati jIvoM ke zarIra-sUkSmANAM bAdarANAM cAnantakAyikavanaspatijIvAnAM shriiraanniityrthH| -anuyogadvAra. maladhArIyA vRtti patra 240 anantakAyikoM ko chor3akara pratyekazarIra pRthvI, apa, teja, vAyu, vanaspati aura trasa jiiv| jaghanya aura utkRSTa sthitibaMdha ko chor3akara madhyama sthitibaMdha ke asaMkhyAta adhyvsaaysthaan| karmoM kI phaladAna zakti kI taratama Adi bhinnarUpatA ko anubhAgavizeSa kahate haiN| mana-vacana-kAya sambandhI vIrya kA nAma yoga hai| unakA kevali-prajJA-chedanaka dvArA kuta nirvibhAga aMza ko yogapratibhAga kahate haiN| utsarpiNI aura avasarpiNI kAla ke smy| kisI saMkhyA kA tIna bAra varga karane kI vidhi-sarvaprathama usa saMkhyA kA Apasa meM varga karanA, phira dUsarI bAra vargajanya saMkhyA kA vargajanya saMkhyA se varga karanA, tIsarI bAra dUsarI bAra kI vargajanya saMkhyA kA usI vargajanya saMkhyA se varga krnaa| jaise ki 5 kA tIna bAra varga karanA ho to pahalA varga 545 =25 huaa| isa 25 kA dUsarI bAra isI saMkhyA ke sAtha varga karanA 25425 -625 yaha dUsarA varga huaa| isa 625 kA 625 se guNA karanA 6254625 =390625 yaha tIsarA varga huaa| isa prakAra yaha 5 kA tIna bAra varga karanA kahalAtA hai| Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 anuyogadvArasUtra jahaNNayaM parittANatayaM jahaNNayaM asaMkhejAsaMkhejayaM jahaNNayaasaMkhejAsaMkhejayamettANaM rAsINaM aNNamaNNabbhAso paDipuNNo jahaNNayaM parittANatayaM hoti, ahavA ukkosae asaMkhejAsaMkhenjae rUvaM pakkhittaM jahaNNayaM parittANatayaM hoi / teNa paraM ajahaNNamaNukkosayAiM ThANAI jAva ukkosayaM parittANatayaM Na pAvai / [515 pra.] bhagavan ! jaghanya parItAnanta kA kitanA pramANa hai ? [515 u.] AyuSman ! jaghanya asaMkhyAtAsaMkhyAta rAzi ko usI jaghanya asaMkhyAtAsaMkhyAta rAzi se paraspara abhyAsa rUpa meM guNita karane se prApta paripUrNa saMkhyA jaghanya parItAnanta kA pramANa hai| athavA utkRSTa asaMkhyAtAsaMkhyAta meM eka rUpa kA prakSepa karane se bhI jaghanya parItAnanta kA pramANa hotA hai| tatpazcAt ajaghanya-anutkRSTa (madhyama) parItAnanta ke sthAna hote haiM aura ve bhI utkRSTa parItAnanta kA sthAna prApta na hone ke pUrva taka hote haiN| 516. ukkosayaM parittANatayaM kettiyaM hoi ? jahaNNayaM parittANatayaM jahaNNayaparittANaMtayamettANaM rAsINaM aNNamaNNabbhAso rUvUNo ukkosayaM parittANatayaM hoi, ahavA jahaNNayaM juttANatayaM rUvUNaM ukkosayaM parittANatayaM hoi / [516 pra.] bhagavan ! utkRSTa parItAnanta kitane pramANa meM hotA hai ? [516 u.] AyuSman! jaghanya parItAnanta kI rAzi ko usI jaghanya parItAnanta rAzi se paraspara abhyAsa rUpa guNita karake usameM se eka rUpa (aMka) nyUna karane se utkRSTa parItAnanta kA pramANa hotA hai| athavA jaghanya yuktAnanta kI saMkhyA meM se eka nyUna karane se bhI utkRSTa parItAnanta kI saMkhyA banatI hai| vivecana- prastuta do sUtroM meM ananta saMkhyA ke prathama bheda parItAnanta ke jaghanya, madhyama aura utkRSTa ina tInoM prakAroM kA svarUpa batAyA hai| jinakA Azaya sugama hai| yuktAnanta nirUpaNa 517. jahaNNayaM juttANatayaM kettiyaM hoti ? jahaNNayaM parittANaMtayaM jahaNNayaparittANatayamettANaM rAsINaM aNNamaNNabbhAso paDipuNNo jahaNNayaM juttANatayaM hoi, ahavA ukkosae parittANaMtae rUvaM pakkhittaM jahannayaM juttANatayaM hoi, abhavasiddhiyA vi tettiyA ceva, teNa paraM ajahaNNamaNukkosayAI ThANAiM jAva ukkosayaM juttANatayaM Na pAvati / __ [517 pra.] bhagavan ! jaghanya yuktAnanta kitane pramANa meM hotA hai ? [517 u.] AyuSman ! jaghanya parItAnanta mAtra rAzi kA usI rAzi se abhyAsa karane se pratipUrNa saMkhyA jaghanya yuktAnanta hai| arthAt jaghanya parItAnanta jitanI sarSapa saMkhyA kA paraspara abhyAsa rUpa guNA karane se prApta paripUrNa saMkhyA jaghanya yuktAnanta hai| athavA utkRSTa parItAnanta meM eka rUpa (aMka) prakSipta karane se jaghanya yuktAnanta hotA hai| abhavasiddhika (abhavya) jIva bhI itane hI (jaghanya yuktAnanta jitane) hote haiN| usake pazcAt ajaghanyotkRSTa (madhyama) yuktAnanta ke sthAna haiM aura ve utkRSTa yuktAnanta ke sthAna ke pUrva taka haiN| Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAranirUpaNa 401 518. ukkosayaM juttANaMtayaM kettiyaM hoti ? jahaNNaeNaM juttANaMtaeNaM abhavasiddhiyA guNitA aNNamaNNabbhAso rUvUNo ukkosayaM juttANatayaM hoi, ahavA jahaNNayaM aNaMtANatayaM rUvUNaM ukkosayaM juttANatayaM hoi| [518 pra.] bhagavan ! utkRSTa yuktAnanta kitane pramANa meM hotA hai ? [518 u.] AyuSman! jaghanya yuktAnanta rAzi ke sAtha abhavasiddhika rAzi kA paraspara abhyAsa rUpa guNAkAra karake prApta saMkhyA meM se eka rUpa ko nyUna karane para prApta rAzi utkRSTa yuktAnanta kI saMkhyA hai| athavA eka rUpa nyUna jaghanya anantAnanta utkRSTa yuktAnanta hai| vivecana-- yahAM yuktAnanta ke jaghanya, madhyama aura utkRSTa bhedoM kA svarUpa batAyA hai| sUtrArtha sugama hai| zAstroM meM jahAM bhI abhavya jIva rAzi kI anantatA kA ullekha hai, usakA nizcita pramANa jaghanya yuktAnantarAzi jitanA samajhanA caahie| anantAnanta nirUpaNa 519. jahaNNayaM aNaMtANatayaM kettiyaM hoti ? jahaNNaeNaM juttANaMtaeNaM abhavasiddhiyA guNiyA aNNamaNNabbhAso paDipuNNo jahaNNayaM aNaMtANatayaM hoi, ahavA ukkosae juttANaMtae rUvaM pakkhittaM jahaNNayaM aNaMtANatayaM hoti, teNa paraM ajahaNNamaNukkosayAI ThANAI / se taM gaNaNAsaMkhA / [519 pra.] bhagavan ! jaghanya anantAnanta kitane pramANa meM hotA hai ? [519 u.] AyuSman ! jaghanya yuktAnanta ke sAtha abhavasiddhi jIvoM (jaghanya yuktAnanta) ko paraspara abhyAsa rUpa se guNita karane para prApta pUrNa saMkhyA jaghanya anantAnanta kA pramANa hai| athavA utkRSTa yuktAnanta meM eka rUpa kA prakSepa karane se jaghanya anantAnanta hotA hai| tatpazcAt (jaghanya anantAnanta ke bAda) sabhI sthAna ajaghanyotkRSTa (madhyama) anantAnanta ke hote haiM / (kyoMki utkRSTa anantAnanta rAzi nahIM hotI hai)| isa prakAra gaNanAsaMkhyA kA nirUpaNa pUrNa huaa| vivecana- prastuta sUtra meM anantAnanta saMkhyA ke jaghanya aura madhyama ina do bhedoM kA pramANa batalAyA hai, kintu utkRSTa anantAnanta saMkhyA saMbhava nahIM hone se usakA nirUpaNa nahIM kiyA gayA hai| ukta kathana saiddhAntika AcAryoM kA hai, lekina anya AcAryoM ne utkRSTa anantAnanta saMkhyA kA bhI nirUpaNa kiyA hai| unakA mata haijaghanya anantAnanta kA tIna bAra varga karake phira usameM nimnalikhita chaha anantoM kA prakSepa karanA cAhie siddhA nigoyajIvA vaNassaI kAla puggalA ceva / / savvamalogAgAsaM chappete'NaMtapakkhevA // arthAt- 1. siddha jIva, 2. nigoda ke jIva, 3. vanaspatikAyika, 4. tInoM kAloM (bhUta, vartamAna, bhaviSyat 1. yaha chaha kSepaka TIkA tathA trilokasAra gAthA 49 meM varNita hai| Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtra kAla) ke samaya, 5. sarva pudgaladravya tathA 6. lokAkAza aura alokAkAza pradeza / inako milAkara phira sarva rAzi kA tIna vAra varga karake usa rAzi meM kevaladvika----- kevalajJAna, kevaladarzana --kI ananta paryAyoM kA prakSepa karane para utkRSTa anantAnanta kI saMkhyA kA parimANa hotA hai| yahI gaNanAsaMkhyA kI vaktavyatA hai| aba saMkhyA ke antima prakAra bhAvasaMkhyA kA nirUpaNa karate haiM / bhAvasaMkhyA nirUpaNa 402 520. se kiM taM bhAvasaMkhA ? bhAvasaMkhA je ime jIvA saMkhagainAma - gottAiM kammAiM vedeMti / se taM bhAvasaMkhA / se taM saMkhappamANe / se taM bhAvappamANe / se taM pamANe / // pamANe tti payaM sammattaM // 1. | yahI bhAvasaMkhyA hai, yahI bhAvapramANa kA varNana hai tathA yahI pramANa sambandhI vaktavyatA pUrNa huii| vivecana -- prastuta sUtra meM bhAvasaMkhyA kA nirUpaNa karake pramANa pada kI vaktavyatA kA upasaMhAra kiyA hai| jo jIva zaMkhaprAyogya tiryaMcagati, dvIndriyajAti, audArikazarIra, audArika- aMgopAMga Adi nAmakarmoM evaM nIcagotra ko vipAkata: vedana karate haiM arthAt tadanukUla karmaprakRtiyoM ke udaya meM vartamAna haiM, ve bhAvazaMkha (saMkhA ) kahalAte haiM / yahI bhAvasaMkhyA kA artha hai / * isa bhAvasaMkhyA ke varNana ke sAtha pramANadvAra kI vaktavyatA pUrNa ho jAtI hai| // isa prakAra se pramANa pada samApta huA // 2. 3. 4. [520 pra.] bhagavan ! bhAvasaMkhyA (saMkhyA) kA kyA svarUpa hai ? [520 u. ] AyuSman ! isa loka meM jo jIva zaMkhagatinAma - gotra karmAdikoM kA vedana kara rahe haiM ve bhAvazaMkha yadyapi mUla gAthA meM aloka pada hai| lekina upalakSaNa se loka kA bhI grahaNa kara lenA caahie| arthAt yahAM loka aura aloka donoM AkAza vivakSita haiN| jJeyapadArtha ananta hone se kevaladvika kI paryAyeM bhI ananta haiN| yaha utkRSTa anantAnanta kA parimANa bodha ke lie hai, lekina lokAkAza meM vidyamAna padArthoM ke madhyama anantAnanta pramANa hone se madhyama anantAnanta hI upayoga meM liyA jAtA hai| utkRSTa anantAnanta ko siddhAnta meM upayoga meM na Ane ke kAraNa grAhya nahIM mAnA hai| utkRSTa asaMkhyAtAsaMkhyAta meM dasa kSepakoM evaM utkRSTa anantAnanta mAnane, usake nirmANa kI vidhi evaM chaha kSepakoM ke milane kA mata kArmagranthika AcAryoM kA pratIta hotA hai| kArmagranthika AcAryoM kI asaMkhyAta aura ananta saMkhyA ke bhedoM ko banAne kI prakriyA bhI siddhAnta se bhinna hai| isakA vistAra se varNana SaDzIti (caturtha karmagrantha, zrI marudharakesarI sAhitya prakAzana samiti, byAvara ) meM pR. 364 se 384 meM dekhiye / yadyapi saMkhyA zabda se gaNanA kA bodha hotA hai, kintu pUrva meM batAyA hai ki prAkRta bhASA meM saMkhyA zabda zaMkha kA bhI vAcaka hai| isalie yahAM 'bhAvasaMkhA' zabda dvIndriya jIva 'zaMkha' ke lie prayukta huA jAnanA caahie| Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaktavyatA nirUpaNa 403 aba kramaprApta upakrama ke caturtha bheda vaktavyatA kA nirUpaNa karate haiN| vaktavyatA ke bheda 521. se kiM taM vattavvayA ? vattavvayA tivihA paNNattA / taM jahA sasamayavattavvayA parasamayavattavvayA sasamayaparasamayavattavvayA / [521 pra.] bhagavan! vaktavyatA kA kyA svarUpa hai ? [521 u.] AyuSman ! vaktavyatA tIna prakAra kI kahI gaI hai, yathA svasamayavaktavyatA, 2. parasamayavaktavyatA aura 3. svsmy-prsmyvktvytaa| vaktavyatA adhyayana-Adigata pratyeka avayava ke artha kA yathAsaMbhava pratiniyata vivecana krnaa|' vaktavyatA ke tIna bheda kyoM?-- prastuta meM samaya kA artha siddhAnta yA mata hai / ataH sva--apane siddhAnta kA prastutIkaraNa svasamayavaktavyatA, para--anya ke siddhAnta kA nirUpaNa parasamayavaktavyatA evaM svapara--donoM ke siddhAntoM kA vivecana karanA svaparasamayavaktavyatA hai| inakI pRthak-pRthak vyAkhyA Age kI jAtI hai| svasamayavaktavyatA nirUpaNa 522. se kiM taM sasamayavattavvayA ? sasamayavattavvayA jattha NaM sasamae Aghavijati paNNavijati parUvijati daMsijati nidaMsijati uvadaMsijati / se taM sasamayavattavvayA / [522 pra.] bhagavan ! svasamayavaktavyatA kyA hai ? [522 u.] AyuSman! avirodhI rUpa se svasiddhAnta ke kathana, prajJApana, prarUpaNa, darzana, nidarzana aura upadarzana karane ko svasamayavaktavyatA kahate haiN| yahI svasamayavaktavyatA hai| vivecana-- pUrvAparavirodha na ho, isa prakAra apane siddhAnta kI avirodhI kramabaddha vyAkhyA karane ko svasamayavaktavyatA kahate haiN| yadyapi Aghavijjati Adi uvadaMsijjati paryanta zabda sAmAnyataH samAnArthaka-se pratIta hote haiM, lekina zabdabheda se arthabheda hone se unakA pRthak-pRthak Azaya isa prakAra hai Aghavijjati- sAmAnya rUpa se kathana karanA, vyAkhyAna karanA / jaise ki dharmAstikAya Adi pAMca astikAya dravya haiN| arthAt dharma, adharma, AkAza, jIva aura pudgala, ye bahupradezI pAMcoM dravya trikAla avasthAyI haiN| paNNavijati-- adhikRta viSaya kI pRthak-pRthak lAkSaNika vyAkhyA karanA / jaise jIva aura pudgala kI gati meM jo sahAyaka ho, vaha dharmAstikAya hai, ityaadi| parUvijati-- adhikRta viSaya kI vistRta prarUpaNA krnaa| jaise--dharmAstikAya ke asaMkhyAta pradeza haiM, ityaadi| 1. adhyayanAdiSu pratyavayavaM yathAsaMbhavaM pratiniyatArthakathanaM vaktavyatA / -anuyoga. maladhArIyA vRtti, pR. 243 Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 anuyogadvArasUtra daMsijjati-- dRSTAnta dvArA siddhAnta ko spaSTa karanA / jaise--yathA machaliyoM ko calana meM sahAyaka jala hotA nidaMsijjati-- upanaya dvArA adhikRta viSaya kA svarUpa nirUpaNa krnaa| jaise--vaise hI dharmadravya bhI jIva aura pudgaloM ko gati meM sahAyaka hai| uvadaMsijati-- samasta kathana kA upasaMhAra karake apane siddhAnta kI sthApanA krnaa| jaise--isa prakAra ke svarUpa vAle dravya ko dharmAstikAya kahate haiN| parasamayavaktavyatA nirUpaNa 523. se kiM taM parasamayavattavvayA ? parasamayavattavvayA jattha NaM parasamae Aghavijati jAva uvadaMsijati / se taM parasamayavattavvayA / [523 pra.] bhagavan! parasamayavaktavyatA kyA hai ? [523 u.] AyuSman ! jisa vaktavyatA meM parasamaya anya mata ke siddhAnta kA kathana yAvat upadarzana kiyA jAtA hai, use parasamayavaktavyatA kahate haiN| vivecana-- jisameM svamata kI nahIM kintu parasiddhAnta kI usI rUpa meM vyAkhyA kI jAtI hai, jaise sUtrakRtAMga ke prathama adhyayana meM lokAyatikoM kA siddhAnta spaSTa kiyA hai saMti paJcamahabbhUyA, ihamegesi AhiyA / puDhavI AU teU (ya) vAU AgAsa paMcamA // e e paMca mahabbhUyA tebbho egotti AhiyA / . aha tesiM viNAseNaM, viNAso hoi dehiNo // nAstikoM ke mata ke anusAra sarvalokavyApI pRthvI, jala, teja, vAyu aura AkAza ye pAMca mahAbhUta kahe gaye haiN| ina pAMca mahAbhUtoM se jIva avyatirikta abhinna hai| jaba ye paMca mahAbhUta zarIrAkAra pariNata hote haiM, taba inase jIva nAma padArtha utpanna ho jAtA hai aura inake vinaSTa hone para inase janya jIva kA bhI vinAza ho jAtA hai| ukta prakAra kA kathana Arhata darzana kA nahIM kintu lokAyatika mata pratipAdaka hone se parasiddhAnta hai| isa taraha jisa vaktavyatA meM parasiddhAnta kI prarUpaNA kI jAtI hai, vaha parasamayavaktavyatA hai| svasamaya-parasamayavaktavyatA 524. se kiM taM sasamaya-parasamayavattavvayA ? sasamaya-parasamayavattavvayA jattha NaM sasamae parasamae Aghavijai jAva uvadaMsijai / se taM sasamayaparasamayavattavvayA / [524 pra.] bhagavan ! svasamaya-parasamayavaktavyatA kA kyA svarUpa hai ? [524 u.] AyuSman ! svasamaya-parasamayavaktavyatA isa prakAra hai--jisa vaktavyatA meM svasiddhAnta aura Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaktavyatA nirUpaNa 405 parasiddhAnta donoM kA kathana yAvat upadarzana kiyA jAtA hai, use svasamaya-parasamayavaktavyatA kahate haiN| vivecanajo vyAkhyA svasamaya aura parasamaya ubhaya rUpa saMbhava ho vaha svasamaya-parasamayavaktavyatA kahalAtI hai| jaise AgAramAvasaMtA vA, AraNNA vAvi pavvayA / imaM darisaNamAvanA, savvadukkhA vimuccaI // arthAt jo vyakti ghara meM rahate haiM--gRhastha haiM, athavA vanavAsI haiM, athavA pravrajita (zAkyAdi) haiM, ve yadi hamAre siddhAnta ko svIkAra, dhAraNa, grahaNa kara lete haiM to sabhI (zArIrika, mAnasika) dukhoM se sarvathA vimukta ho jAte haiN| isa kathana kI ubhayamukhI vRtti hone se jaina, bauddha, sAMkhya Adi jo koI bhI isakA artha karegA vaha apane matAnusAra hone se svasamayavaktavyatA rUpa aura itara ke lie parasamayavaktavyatA rUpa hai| isIlie ise sva-parasamayoM kI vaktavyatA kahA hai| vaktavyatA ke viSaya meM nayadRSTiyAM 525. (1) iyANiM ko Nao kaM vattavvayamicchati ? tattha Negama-saMgraha-vavahArA tivihaM vattavvayaM icchaMti / taM jahA sasamayavattavvayaM parasamayavattavvayaM sasamaya-parasamayavattavvayaM / [525-1 pra.] bhagavan ! (ina tInoM vaktavyatAoM meM se) kauna naya kisa vaktavyatA ko svIkAra karatA hai ? [525-1 u.] AyuSman ! naigama, saMgraha aura vyavahAra naya tInoM prakAra kI vaktavyatA ko svIkAra karate haiN| (2) ujjusuo duvihaM vattavvayaM icchati / taM jahA--sasamayavattavvayaM parasamayavattavvayaM / tattha NaM jA sA sasamayavattavvayA sA sasamayaM paviTThA, jA sA parasamayavattavvayA sA parasamayaM paviTThA, tamhA duvihA vattavvayA, Natthi tivihA vattavvayA / [525-2] RjusUtranaya svasamaya aura parasamaya--ina do vaktavyatAoM ko hI mAnya karatA hai| kyoMki (svasamaya-parasamayavaktavyatA rUpa tIsarI vaktavyatA meM se) svasamayavaktavyatA prathama bheda svasamayavaktavyatA meM aura parasamaya kI vaktavyatA dvitIya bheda parasamayavaktavyatA meM antarbhUta ho jAtI hai| isalie vaktavyatA ke do hI prakAra haiM, kintu trividha vaktavyatA nahIM hai| (3) tiNNi saddaNayA [egaM] sasamayavattavvayaM icchaMti, natthi parasamayavattavvayaM / kamhA ? jamhA parasamae aNaDhe aheU asabbhAve akiriyA ummagge aNuvaese micchAdaMsaNamiti kaTu, tamhA savvA sasamayavattavvayA, Natthi parasamayavattavvayA Natthi sasamayaparasamayavattavvayA / se taM vattavvayA / [525-3] tInoM zabdanaya (zabda, samabhirUDha evaMbhUta naya) eka svasamayavaktavyatA ko hI mAnya karate haiN| unake matAnusAra parasamayavaktavyatA nahIM hai| kyoMki parasamaya anartha, ahetu, asadbhAva, akriya (niSkriya), Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtra unmArga, anupadeza (ku-upadeza ) aura mithyAdarzana rUpa hai| isalie svasamaya kI vaktavyatA hai kintu parasamayavaktavyatA nahIM hai aura na svasamaya-parasamayavaktavyatA hI hai / isa prakAra se vaktavyatAviSayaka nirUpaNa jAnanA caahie| 406 vivecana -- prastuta sUtra meM spaSTa kiyA hai ki pUrvokta tIna vaktavyatAoM meM se kauna naya kisako aMgIkAra karatA hai ? nayadRSTiyAM lokavyavahAra se lekara vastu ke svakIya svarUpa taka kA vicAra karatI haiM / isI apekSA yahAM vaktavyatAviSayaka nayoM kA maMtavya spaSTa kiyA gayA hai| naigama Adi sAtoM nayoM meM se aneka prakAra se vastu kA pratipAdana karane vAle naigamanaya, sarvArtha ke saMgrAhaka saMgrahanaya aura lokavyavahAra ke anusAra vyavahAra karane meM tatpara vyavahAranaya kI mAnyatA hai ki loka meM isI prakAra kI rUDhi - paramparA pracalita hone se tInoM hI--sva, para aura ubhaya samaya kI vaktavyatAeM mAnanI caahie| RjusUtranaya pUrvokta nayoM se vizuddhatara hai, ataH usakI dRSTi se do svasamaya aura parasamaya kI vaktavyatA ho sakatI hai| svasamaya-parasamaya vaktavyatA meM se svasamayavaktavyatA kA svasamayavaktavyatA meM aura parasamayavaktavyatA kA parasamayavaktavyatA meM antarbhAva ho jAne se vaktavyatA kA tIsarA bheda saMbhava nahIM hai| ataeva tIsarI vaktavyatA yuktisaMgata nahIM hai| jaise naigama Adi tIna nayoM se RjusUtranaya vizuddhatara ko viSaya karane vAlA hai, vaise hI RjusUtranaya kI apekSA adhika vizuddhatara viSaya vAle zabdAdi tInoM nayoM ko eka mAtra svasamayavaktavyatA hI mAnya hai| kyoMki parasamayAdi zeSa do mAnyatAyeM mAnane meM yaha visaMgatiyAM haiM 1. parasamaya 'nAstyevAtmA' - AtmA nahIM hai, ityAdi rUpa se anartha rUpa kA pratipAdaka hone ke kAraNa anartha rUpa isalie hai ki AtmA ke abhAva meM usakA pratiSedha kauna karegA ? jo yaha vicAra karatA hai ki 'maiM nahIM hUM' vahI to jIva- AtmA hai| jIva ke sivAya anya padArtha saMzayakAraka nahIM ho sakatA hai| isI prakAra kI aura bhI anarthatA (visaMgatiyAM) parasamaya meM jAnanA caahie| 2. hetvAbhAsa ke bala se pravRtta hone ke kAraNa parasamaya ahetu rUpa bhI hai| jaise-- ' nAstyevAtmA atyantAnupalabdheH'----AtmA nahIM hai kyoMki usakI atyanta anupalabdhi hai| yahAM atyanta anupalabdhi hetu hetvAbhAsa hai| hetvAbhAsa hone kA kAraNa yaha hai ki AtmA ke jJAnAdi guNoM kI upalabdhi hotI hai| jaise ghaTAdikoM ke guNoMrUpAdi kI upalabdhi hone se ghaTAdi kI sattA hai, usI prakAra jIva ke jJAnAdika guNoM kI upalabdhi hone se usakI sattA hai| 3. parasamayavaktavyatA asadartha kA pratipAdana karane vAlI bhI hai| kyoMki parasamaya asadbhAva rUpa ekAnta 1. 2. jo ciMtei sarIre natthi ahaM sa eva hoi jIvotti / na hu jIvaMmi asaMte saMsayauppAyao aNNo // nANAI guNA aNubhavao hoi jaMtuNo sattA / jaha rUvAiguNANaM uvalaMbhAo ghaDAINa // - anuyoga. maladhArIyAvRtti patra 244 - anuyoga. maladhArIyAvRtti patra 244 Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthAdhikAra nirUpaNa 407 kSaNabhaMga Adi asadartha kA pratipAdana karatA hai| ekAntataH kSaNabhaMga Adi siddhAnta asadrUpa isalie hai ki usameM yukti, pramANa Adi se virodha hai| jaise--ekAntataH padArtha ko kSaNabhaMgura mAnane para dharma-adharma kA upadeza, sukRta duSkRta, paraloka Adi meM gamana tathA isI prakAra se anya lokavyavahAra meM nahIM bana sakate haiN| tathA ___4. ekAnta rUpa se zUnyatA kA pratipAdana karane vAlA hone se parasamaya meM kisI bhI prakAra kI kriyA karanA saMbhavita nahIM aura taba kriyA karane vAle kartA kA bhI abhAva mAnanA pdd'egaa| kyoMki sarvazUnyatA meM jaba samasta padArtha hI zUnya rUpa haiM to yaha svAbhAvika hai ki kartA aura kriyA Adi sabhI zUnyarUpa hoNge| yadi aisA na mAnA jAye to sarvazUnyatA kA siddhAnta hI nahIM bana sakatA hai| isI kAraNa parasamaya asadbhAva rUpa kA pratipAdaka hone se usakI vaktavyatA nahIM mAnI jA sakatI hai| ___5. parasamayavaktavyatA isalie bhI nahIM mAnI jA sakatI hai, kyoMki vaha unmArga-paraspara viruddha vacanoM kI pratipAdaka hai| jaise--parasamaya kabhI to kahatA hai ki sthAvara aura trasa rUpa kisI bhI prANI kI hiMsA na kare tathA samasta prANiyoM ko apanA jaisA hI maane| isa prakAra kI pravRtti karane vAlA dhArmika hai| kintu sAtha hI aisA bhI kahatA hai ki azvamedha yajJa karate samaya 5097 pazuoM kI bali karanA caahie|' isa prakAra jaba parasamaya meM spaSTa rUpa se pUrvApara unmArgatA hai taba usakI vaktavyatA mAnya kaise kI jA sakatI 6. parasamaya upadeza rUpa bhI nahIM hai--anupadeza (kutsita upadeza) rUpa hai| kyoMki upadeza jIvoM ko ahita se chur3Akara hita meM pravRtti karAne vAlA hotA hai, parantu parasamaya ke upadiSTa siddhAnta jIvoM ko ahita kI ora le jAte haiN| jaise- jaba sabhI kucha kSaNika hai to kauna viSayAdikoM kA sevana karane meM pravRtti nahIM karegA? arthAt sabhI pravRtti kreNge| kyoMki isa siddhAnta ke anusAra ve yaha to jAna hI leMge ki hama kSaNika haiM ata: narakAdi ke duHkha rUpa phala to hameM bhoganA hI nahIM par3eMge, phalabhoga ke kAla taka hama rahane vAle nahIM hai| isI taraha ke anyAnya anAdikoM se yukta hone ke kAraNa parasamaya mithyAdarzana rUpa hai| isI kAraNa zabdAdi nayatraya ko svasamayavaktavyatA hI mAnya hai| isa prakAra se vaktavyatA sambandhI nayadRSTiyAM jAnanA caahie| aba arthAdhikAra kA nirUpaNa karate haiN| arthAdhikAra nirUpaNa 526. se kiM taM atthAhigAre ? 1. -anuyoga. maladhArIyAvRtti patra 244 2. dhammAdhammuvaeso kayAkayaM parabhavAigamaNaM ca / savvAvi hu loyaThiI na ghaDai egaMtakhiNayammI // na hiMsyAt sarvabhUtAni sthAvarANi carANi ca / Atmavat sarvabhUtAni yaH pazyati sa dhArmikaH // SaT sahasrANi yujyante pazUnAM madhyame'hani / azvamedhasya vacanAnyUnAni pazubhistribhiH // sarva kSaNikamityetad jJAtvA ko na pravartate ? viSayAdau vipAko me na bhAvIti vinizcayAt // --anuyoga. maladhArIyAvRtti patra 244 -anuyoga. maladhArIyAvRtti patra 244 --anuyoga. maladhArIyAvRtti patra 244 Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 anuyogadvArasUtra atthAhigAre jo jassa ajjhayaNassa atthAhigAro / taM jahA sAvajajogaviratI 1 ukkittaNa 2 guNavao ya paDivattI 3 / khaliyassa niMdaNA 4 vaNatigiccha 5 guNadhAraNA 6 ceva // 123 // se taM atthAhigAre / [526 pra.] bhagavan ! arthAdhikAra kA kyA svarUpa hai ? [526 u.] AyuSman ! (AvazyakasUtra ke) jisa adhyayana kA jo artha-varNya viSaya hai usakA kathana arthAdhikAra kahalAtA hai| yathA 1. sAvadyayogaviratI yAnI sAvadha vyApAra kA tyAga prathama (sAmAyika) adhyayana kA artha hai| 2. (caturviMzatistava nAmaka) dUsare adhyayana kA artha utkIrtana stuti karanA hai| 3. (vaMdanA nAmaka) tRtIya adhyayana kA artha guNavAn puruSoM kA sammAna, vandanA, namaskAra karanA hai| 4. (pratikramaNa adhyayana meM) AcAra meM huI skhalanAoM--pApoM Adi kI nindA karane kA arthAdhikAra hai| 5. (kAyotsarga adhyayana meM) vraNacikitsA karane rUpa arthAdhikAra hai| 6. (pratyAkhyAna adhyayana kA) guNa dhAraNa karane rUpa arthAdhikAra hai| yahI arthAdhikAra hai| vivecana-- jisa adhyayana kA jo artha hai vaha usakA arthAdhikAra kahalAtA hai| jaise AvazyakasUtra ke chaha adhyAyoM ke gAthokta varNyaviSaya haiN| inakA Azaya pUrva meM batAyA jA cukA hai| samavatAra nirUpaNa 527. se kiM taM samoyAre ? . samoyAre chavvihe paNNatte / taM0--NAmasamoyAre ThavaNasamoyAre davvasamoyAre khettasamoyAre kAlasamoyAre bhAvasamoyAre / [527 pra.] bhagavan ! samavatAra kA kyA svarUpa hai ? [527 u.] AyuSman ! samavatAra ke chaha prakAra haiM, jaise--1. nAmasamavatAra, 2. sthApanAsamavatAra, 3. dravyasamavatAra, 4. kSetrasamavatAra, 5. kAlasamavatAra aura 6. bhaavsmvtaar| vivecana-- sUtra meM bhedoM dvArA samavatAra ke svarUpa kA varNana prArambha kiyA hai| samavatAra- vastuoM ke apane meM, para meM aura ubhaya meM antarbhUta hone kA vicAra karane ko samavatAra kahate haiN| usake nAma Adi ke bheda se chaha prakAra haiN| Age krama se unakA varNana karate haiN| nAma-sthApanA-dravyasamavatAra 528. se kiM taM NAmasamoyAre ? nAma-ThavaNAo puvvavaNNiyAo / [528 pra.] bhagavan ! nAma (sthApanA) samavatAra kA svarUpa kyA hai ? [528 u.] AyuSman ! nAma aura sthApanA (samavatAra) kA varNana pUrvavat (Avazyaka ke varNana jaisA) yahAM bhI jAnanA caahie| Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavatAra nirUpaNa 409 529. se kiM taM davvasamoyAre ? davvasamoyAre duvihe paNNatte / taM0--Agamato ya NoAgamato ya / jAva se taM bhaviyasarIradavvasamoyAre / [529 pra.] bhagavan ! dravyasamavatAra kA kyA svarUpa hai ? [529 u.] AyuSman ! dravyasamavatAra do prakAra kA kahA hai--1. AgamadravyasamavatAra, 2. noaagmdrvysmvtaar| yAvat AgamadravyasamavatAra kA tathA noAgamadravyasamavatAra ke bheda jJAyakazarIra aura bhavyazarIra noAgamadravyasamavatAra kA svarUpa pUrvavat dravyAvazyaka ke prakaraNa meM kathita bhedoM ke samAna jAnanA caahie| vivecana-- yahAM nAma, sthApanA samavatAra kA aura dravyasamavatAra ke do bhedoM kA varNana kiyA hai| spaSTIkaraNa isa prakAra hai-nAmasamavatAra aura sthApanAsamavatAra, ina donoM kA varNana to nAma-Avazyaka aura sthApanA-Avazyaka ke anurUpa jAnanA caahie| parantu Avazyaka ke sthAna para samavatAra pada kA prayoga karanA caahie| ___Agama aura noAgama kI apekSA dravyasamavatAra ke do bheda haiN| inameM se noAgamadravyasamavatAra jJAyakazarIra, bhavyazarIra, tadvyatirikta ke bheda se tIna prakAra kA hai| AgamadravyasamavatAra aura noAgama jJAyakazarIradravyasamavatAra evaM bhavyazarIradravyasamavatAra kA svarUpa pUrvokta dravyAvazyakaM ke varNana jaisA hI jAnanA caahie| zeSa rahe jJAyakazarIrabhavyazarIravyatirikradavyasamavatAra kA varNana isa prakAra hai 530. (1) se kiM taM jANayasarIrabhaviyasarIravairitte davvasamoyAre ? jANayasarIrabhaviyasarIravairitte davvasamoyAre tivihe paNNatte / taM jahA--AyasamoyAre parasamoyAre tadubhayasamoyAre / savvadavvA vi ya NaM AyasamoyAreNaM AyabhAve samoyaraMti, parasamoyAreNaM jahA kuMDe badarANi, tadubhayasamoyAreNaM jahA ghare thaMbho AyabhAve ya, jahA ghaDe gIvA AyabhAve ya / [530-1 pra.] bhagavan! jJAyakazarIra-bhavyazarIravyatiriktadravyasamavatAra kitane prakAra kA hai ? [530-1 u.] AyuSman ! jJAyakazarIra-bhavyazarIravyatiriktadravyasamavatAra tIna prakAra kA hai, yathA--1. AtmasamavatAra, 2. parasamavatAra, 3. tdubhysmvtaar| AtmasamavatAra kI apekSA sabhI dravya AtmabhAva apane svarUpa meM hI rahate haiM, parasamavatArApekSayA kuMDa meM bera kI taraha parabhAva meM rahate haiM tathA tadubhayasamavatAra se (sabhI dravya) ghara meM stambha athavA ghaTa meM grIvA (gardana) kI taraha parabhAva tathA AtmabhAva-donoM meM rahate haiN| _ vivecana prastuta sUtra meM tadvyatiriktadravyasamavatAra kA svarUpa spaSTa kiyA hai| pratyeka dravya-padArtha kahAM rahatA hai ? isakA vicAra karane kA AdhAra hai nizcaya aura vyavahAra nayadRSTiyoM kA gauNa-mukhya bhAva / svasvarUpa ke vicAra meM nizcayanaya kI aura parabhAva kA vicAra karane meM vyavahAranaya kI mukhyatA hai| isalie nizcayanaya se samasta dravyoM ke rahane kA vicAra karane para uttara hotA hai ki sabhI dravya nijasvarUpa meM rahate haiN| nijasvarUpa se bhinna unakA koI astitva nahIM hai tathA parasamavatAra se--vyavahAranaya se vicAra karane para uttara hotA hai ki parabhAva meM bhI rahate haiN| ubhayarUpatA yugapat nizcaya-vyavahAranayAzrita hai| ataH tadubhayasamavatAra se vicAra kiye jAne para AtmasamavatAra Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 anuyogadvArasUtra kI apekSA samasta dravya AtmabhAva meM tathA parasamavatAra kI apekSA parabhAva meM rahate haiN| udAharaNArtha-stambha jaise para ghara meM bhI rahatA hai aura svasvarUpa meM bhI rahatA hai, aisA spaSTa dikhatA hai| yadyapi parasamavatAra ke dRSTAnta rUpa meM prastuta 'kuNDe badarANi' udAharaNa ubhayasamavatAra kA hai kyoMki jisa prakAra bera apane se para--bhinna kuNDa meM rahate haiM vaise hI AtmabhAva meM bhI rahate haiM, isalie yaha kevala parasamavatAra nahIM hai| kintu kevala parabhAva meM rahane kA koI udAharaNa sambhava na hone se AtmabhAva kI vivakSA na karake nAmamAtra ke lie yahAM usakA pRthak nirdeza kiyA hai| vAstava meM samavatAra do haiM--AtmasamavatAra aura ubhysmvtaar| jisako svayaM sUtrakAra spaSTa karate haiM (2) ahavA jANayasarIrabhaviyasarIravairitte davvasamoyAre duvihe paNNatte / taM jahAAyasamoyAre ya tadubhayasamoyAre ya / causaTThiyA AyasamoyAreNaM AyabhAve samoyarati, tadubhayasamoyAreNaM battIsiyAe samoyarati AyabhAve ya / battIsiyA AyasamoyAreNaM AyabhAve samoyarati, tadubhayasamoyAreNaM solasiyAe samoyarati AyabhAve ya / solasiyA AyasamoyAreNaM AyabhAve samoyarati, tadubhayasamoyAreNaM aTThabhAiyAe samoyarati AyabhAve ya / aTThabhAiyA AyasamoyAreNaM AyabhAve samoyarati, tadubhayasamoyAreNaM caubhAiyAe samoyarati AyabhAve ya / caubhAiyA AyasamoyAreNaM AyabhAve samoyarati, tadubhayasamoyAreNaM addhamANIe samoyarai AyabhAve ya / addhamANI AyasamoyAreNaM AyabhAve samoyarai, tadubhayasamoyAreNaM mANIe samoyarati AyabhAve ya / se taM jANayasarIrabhaviyasarIravairitte davvasamoyAre / se taM noAgamao davvasamoyAre / se taM davvasamoyAre / [530-2] athavA jJAyakazarIrabhavyazarIravyatirikta dravyasamavatAra do prakAra kA hai--AtmasamavatAra aura tdubhysmvtaar| jaise AtmasamavatAra se catuSSaSTikA AtmabhAva meM rahatI hai aura tadubhayasamavatAra kI apekSA dvAtriMzikA meM bhI aura apane nijarUpa meM bhI rahatI hai| dvAtriMzikA AtmasamavatAra kI apekSA AtmabhAva meM aura ubhayasamavatAra kI apekSA SoDazikA meM bhI rahatI hai aura AtmabhAva meM bhI rahatI hai| SoDazikA AtmasamavatAra se AtmabhAva meM samavatIrNa hotI hai aura tadubhayasamavatAra kI apekSA aSTabhAgikA meM bhI tathA apane nijarUpa meM bhI rahatI hai| aSTabhAgikA AtmasamavatAra kI apekSA AtmabhAva meM tathA tadubhayasamavatAra kI apekSA caturbhAgikA meM bhI samavatarita hotI hai aura apane nija svarUpa meM bhI samavatarita hotI hai| AtmasamavatAra kI apekSA caturbhAgikA AtmabhAva meM aura tadubhayasamavatAra se ardhamAnikA meM samavatIrNa hotI hai evaM AtmabhAva meM bhii| AtmasamavatAra se ardhamAnikA AtmabhAva meM evaM tadubhayasamavatAra kI apekSA mAnikA meM tathA AtmabhAva meM bhI samavatIrNa hotI hai| yaha jJAyakazarIrabhavyazarIravyatirikta dravyasamavatAra kA varNana hai| isa taraha noAgamadravyasamavatAra aura Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavatAra nirUpaNa 411 dravyasamavatAra kI prarUpaNA pUrNa huii| vivecana- parasamavatAra kI asaMbhavitA ko yahAM dhyAna meM rakhakara prakArAntara se tadvyatirikta noAgamadravyasamavatAra kI dvividhatA kA nirUpaNa kiyA hai| pratyeka dravya svasvarUpa kI apekSA svayaM meM hI rahatA hai lekina vyavahAra kI apekSA yaha bhI mAnA jAtA hai ki apane se vistRta meM samAviSTa hotA hai| lekina usa samaya bhI usakA svatantra astitva hone se vaha svarUpa meM bhI rahegA hii| mAnI, ardhamAnI, caturbhAgikA Adi magadha deza ke mApa haiN| inakA pramANa pUrva meM batAyA jA cukA hai| kSetrasamavatAra 531. se kiM taM khettasamoyAre ? khettasamoyAre duvihe paNNatte / taM jahA--AyasamoyAre ya tadubhayasamoyAre ya / bharahe vAse AyasamoyAreNaM AyabhAve samoyarati, tadubhayasamoyAreNaM jaMbuddIve samoyarati AyabhAve ya / jaMbuddIve dIve AyasamoyAreNaM AyabhAve samoyarati, tadubhayasamoyAreNaM tiriyaloe samoyarati AyabhAve ya / tiriyaloe AyasamoyareNaM AyabhAve samoyarati, tadubhayasamoyAreNaM loe samoyarati AyabhAve ya / se taM khettasamoyAre / [531 pra.] bhagavan ! kSetrasamavatAra kA kyA svarUpa hai ? [531 u.] AyuSman ! kSetrasamavatAra kA do prakAra se pratipAdana kiyA gayA hai| yathA--1. AtmasamavatAra, 2. tdubhysmvtaar| AtmasamavatAra kI apekSA bharatakSetra AtmabhAva (apane) meM rahatA hai aura tadubhayasamavatAra kI apekSA jambUdvIpa meM bhI rahatA hai aura AtmabhAva meM bhI rahatA hai| AtmasamavatAra kI apekSA jambUdvIpa AtmabhAva meM rahatA hai aura tadubhayasamavatAra kI apekSA tiryakloka (madhyaloka) meM bhI samavatarita hotA hai aura AtmabhAva meM bhii| AtmasamavatAra se tiryakloka AtmabhAva meM samavatIrNa hotA hai aura tadubhayasamavatAra kI apekSA loka meM samavatarita hotA hai aura AtmabhAva-nijarUpa meM bhii| yahI kSetrasamavatAra kA svarUpa hai| vivecana- yahAM kSetrasamavatAra kA svarUpa spaSTa kiyA hai| laghu kSetra ke pramANa ko yathottara bRhat kSetra meM samavatarita kiye jAne ko kSetrasamavatAra kahate haiN| udAharaNArtha diye gaye dRSTAntoM kA artha sugama hai| uttarottara bharatakSetra, jambUdvIpa, tiryakloka Adi kSetra bRhat pramANa vAle kSetra meM bhI samavatarita hote haiN| kAlasamavatAra 532. se kiM taM kAlasamoyAre ? 1. loe AyasamoyAreNaM AyabhAve samoyarati, tadubhayasamoyAreNaM aloe samoyarati AyabhAve ya / Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 anuyogadvArasUtra kAlasamoyAre duvihe paNNatte / taM jahA--AyasamoyAre ya tadubhayasamoyAre ya / samae AyasamoyAreNaM AyabhAve samoyarati, tadubhayasamoyAreNaM AvaliyAe samoyarati AyabhAve ya / evaM ANApANU thove lave muhutte ahoratte pakkhe mAse uU ayaNe saMvacchare juge vAsasate vAsasahasse vAsasatasahasse puvvaMge puvve tuDiyaMge tuDie aDaDaMge aDaDe avavaMge avave huhuyaMge huhue uppalaMge uppale paumaMge paume NaliNaMge NaliNe atthiniuraMge atthiniure auyaMge aue NauyaMge Naue pauyaMge paue cUliyaMge cUliyA sIsapaheliyaMge sIsapaheliyA paliovame sAgarovame AyasamoyAreNaM AyabhAve samoyarati, tadubhayasamoyAreNaM osappiNi-ussappiNIsu samoyarati AyabhAve ya, osappiNi-ussappNiIo AyasamoyAreNaM AyabhAve samoyaraMti, tadubhayasamoyAreNaM poggalapariyaTTe samoyaraMti AyabhAve ya / poggalapariyaTTe AyasamoyAreNaM AyabhAve samoyarati, tadubhayasamoyAreNaM tItaddhAaNAgataddhAsu samoyarati AyabhAve ya; tItaddhA-aNAgataddhAo AyasamoyAreNaM AyabhAve samoyaraMti, tadubhayasamoyAreNaM savvaddhAe samoyaraMti AyabhAve ya / se taM kAlasamoyAre / [532 pra.] bhagavan! kAlasamavatAra kA kyA svarUpa hai ? [532 u.] AyuSman ! kAlasamavatAra do prakAra kA kahA gayA hai, yathA--AtmasamavatAra, tadubhayasamavatAra / jaise---- AtmasamavatAra kI apekSA samaya AtmabhAva meM rahatA hai aura tadubhayasamavatAra kI apekSA AvalikA meM bhI aura AtmabhAva meM bhI rahatA hai| isI prakAra AnaprANa, stoka, lava, muhUrta, ahorAtra (dina-rAta), pakSa, mAsa, Rtu, ayana, saMvatsara, yuga, varSazata, varSasahasra, varSazatasahasra, pUrvAMga, pUrva, truTitAMga, truTita, aTaTAMga, aTaTa, avavAMga, avava, hUhUkAMga, hUhUka, utpalAMga, utpala, padmAMga, padma, nalinAMga, nalina, akSanikurAMga, akSanikura, ayutAMga, ayuta, nayutAMga, nayuta, prayutAMga, prayuta, cUlikAMga, cUlikA, zIrSaprahelikAMga, zIrSaprahelikA, palyopama, sAgaropama ye sabhI AtmasamavatAra se AtmabhAva meM aura tadubhayasamavatAra se avasarpiNI-utsarpiNI meM bhI aura AtmabhAva meM bhI rahate haiN| avasarpiNI-utsarpiNI kAla AtmasamavatAra kI apekSA AtmabhAva meM rahatA hai aura tadubhayasamavatAra kI apekSA pudgalaparAvartana meM bhI aura AtmabhAva meM bhI rahatA hai| pudgalaparAvartanakAla AtmasamavatAra kI apekSA nijarUpa meM rahatA hai aura tadubhayasamavatAra se atIta aura anAgata (bhaviSyat) kAla meM bhI evaM AtmabhAva meM bhI rahatA hai| atIta-anAgata kAla AtmasamavatAra kI apekSA AtmabhAva meM rahatA hai, tadubhayasamavatAra kI apekSA sarvAddhAkAla meM bhI rahatA hai aura AtmabhAva meM bhI rahatA hai| isa taraha kAlasamavatAra kA vicAra hai| vivecana-- samayAdi rUpa se jo jAnA jAtA hai use kAla kahate haiN| vaha ananta samaya vAlA hai| kAla kI nyUnatama Adya ikAI samaya aura tanniSpanna AvalikA Adi rUpa kAlavibhAga kA uttarottara bar3e kAlavibhAga meM samavataraNa karanA kAlasamavatAra hai| isake bhI pUrvavat do bheda haiM--AtmasamavatAra aura tadubhayasamavatAra / AtmasamavatAra Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavatAranirUpaNa 413 se sabhI kAlabheda apane hI svarUpa meM rahate haiM tathA tadubhayasamavatAra se parabhAva aura AtmabhAva donoM meM rahate haiN| jaise AnaprANa AtmabhAva meM bhI aura parabhAva stoka meM bhI samavatIrNa hotA hai| isI prakAra anya kAlabhedoM ke lie jAnanA caahie| kintu pudgalaparAvartana kA tadubhayasamavatAra kI apekSA atIta-anAgata kAla meM samavatAra batAne kA kAraNa yaha hai ki pudgalaparAvartana asaMkhyAta avasarpiNI-utsarpiNIkAlapramANa hai, jisase samayamAtra pramANa vAle vartamAna kAla meM usa bRhatkAlavibhAga kA samavatAra saMbhava nahIM hone se ananta samaya vAle atIta-anAgata kAla kA kathana kiyA hai| isa prakAra kAlasamavatAra kA svarUpa jAnanA caahie| bhAvasamavatAra 533. se kiM taM bhAvasamoyAre ? bhAvasamoyAre duvihe paNNatte / taM jahA AyasamoyAre ya tadubhayasamoyAre ya / kohe AyasamoyAreNaM AyabhAve samoyarati, tadubhayasamoyAreNaM mANe samoyarati AyabhAve ya / evaM mANe mAyA lobhe rAge mohaNijje aTThakammapagaDIo AyasamoyAreNaM AyabhAve samoyaraMti, tadubhayasamoyAreNaM chavvihe bhAve samoyaraMti AyabhAve ya / evaM chavvihe bhAve jIve jIvatthikAe AyasamoyAreNaM AyabhAve samoyarati, tadubhayasamoyAreNaM savvadavvesu samoyarati AyabhAve ya / etthaM saMgahaNigAhA kohe mANe mAyA lobhe rAge ya mohaNije ya / pagaDI bhAve jIve jIvatthiya savvadavvA ya // 124 // se taM bhAvasamoyAre / se taM samoyAre / se taM uvakkame / [533 pra.] bhagavan ! bhAvasamavatAra kA kyA svarUpa hai ? [533 u.] AyuSman ! bhAvasamavatAra do prakAra kA kahA gayA hai / yathA--AtmasamavatAra aura tdubhysmvtaar| AtmasamavatAra kI apekSA krodha nijasvarUpa meM rahatA hai aura tadubhayasamavatAra se mAna meM aura nijasvarUpa meM bhI samavatIrNa hotA hai| isI prakAra mAna, mAyA, lobha, rAga, mohanIya aura aSTakarma prakRtiyAM AtmasamavatAra se AtmabhAva meM tathA tadubhayasamavatAra se chaha prakAra ke bhAvoM meM aura AtmabhAva meM bhI rahatI haiN| isI prakAra (audayika Adi) chaha bhAva jIva, jIvAstikAya, AtmasamavatAra kI apekSA nijasvarUpa meM rahate haiM aura tadubhayasamavatAra kI apekSA dravyoM meM aura AtmabhAva meM bhI rahate haiN| inakI saMgrahaNI gAthA isa prakAra hai ___ krodha, mAna, mAyA, lobha, rAga, mohanIyakarma, (karma) prakRti, bhAva, jIva, jIvAstikAya aura sarvadravya (AtmasamavatAra se apane-apane svarUpa meM aura tadubhayasamavatAra se pararUpa aura sva-svarUpa meM bhI rahate haiN)| 124 yahI bhAvasamavatAra hai| isakA varNana hone para sabheda samavatAra aura upakrama nAma ke prathama dvAra kI vaktavyatA samApta huii| Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 anuyogadvArasUtra vivecana-- krodha kaSAya Adi jIva ke vaibhAvika bhAvoM ke tathA jJAnAdi svAbhAvika bhAvoM ke samavatAra ko bhAvasamavatAra kahate haiN| isake bhI AtmasamavatAra aura tadubhayasamavatAra ye do prakAra haiN| sUtra meM krodhAdika ke donoM prakAra ke samavatAra kA saMkSepa meM ullekha kiyA hai| usakA Azaya yaha hai--krodhAdi audayikabhAva rUpa hone se unakA bhAvasamavatAra meM grahaNa kiyA hai, ahaMkAra ke binA krodha utpanna nahIM hotA hai, isalie ubhayasamavatAra kI apekSA krodha kA mAna meM aura apane nijarUpa meM samavatAra kahA hai| kSapakazreNI meM ArUha jIva jisa samaya mAna kA kSaya karane ke lie pravRtta hotA hai usa samaya vaha mAna ke dalikoM ko mAyA meM prakSipta karake kSaya karatA hai, isa kAraNa ubhayasamavatAra kI apekSA mAna kA mAyA meM aura nijarUpa meM bhI aura AtmasamavatAra kI apekSA apane nijarUpa meM hI samavatAra batAyA hai| isI prakAra mAyA, lobha, rAga, mohanIyakarma, aSTakarmaprakRti Adi jIvaparyanta kA ubhayasamavatAra evaM AtmasamavatAra samajha lenA caahie| yadyapi upakramadvAra meM zAstrakAra ko sAmAyika Adi SaDAvazyaka-adhyayanoM kA samavatAra karanA abhISTa hai, kintu sugama hone ke kAraNa yahAM usakA sUtra meM varNana nahIM kiyA hai| vaha isa prakAra hai sAmAyika, utkIrtana kA viSaya hone se sAmAyika kA utkIrtanAnupUrvI meM samavatAra hotA hai tathA gaNanAnupUrvI meM jaba pUrvAnupUrvI se isakI gaNanA kI jAtI hai taba prathama sthAna para aura pazcAnupUrvI se gaNanA kie jAne para chaThe sthAna para AtA hai tathA anAnapUrvI se gaNanA kiye jAne para yaha dUsare Adi sthAnoM para AtA hai, ata: isakA sthAna aniyata hai| ___ nAma meM audAyika Adi chaha bhAvoM kA samavatAra hotA hai| isameM sAmAyika adhyayana zrutajJAna rUpa hone se kSAyopazamikabhAva meM samavatarita hotA hai| pramANa kI apekSA jIva kA bhAva rUpa hone se sAmAyika adhyayana kA bhAvapramANa meM samavatAra hotA hai| bhAvapramANa guNa, naya aura saMkhyA, isa taraha tIna prakAra kA hai| ina bhedoM meM se sAmAyika adhyayana kA samavatAra guNapramANa aura saMkhyApramANa meM hotA hai / yadyapi kahIM-kahIM nayapramANa meM bhI isakA samavatAra kahA gayA hai, tathApi tathAvidha naya ke vicAra kI vivakSA nahIM hone se nayapramANa meM isakA samavatAra nahIM kahA hai| jIva aura ajIva ke guNoM ke bheda se guNapramANa do prakAra kA hai| sAmAyika jIva kA upayoga rUpa hone se isakA samavatAra jIvaguNapramANa meM jAnanA cAhie tathA jIvaguNapramANa bhI jJAna, darzana aura cAritra ke bheda se tIna prakAra kA hai| sAmAyika jJAna rUpa hone se isakA samavatAra jJAnapramANa meM hotA hai| jJAnapramANa bhI pratyakSa, anumAna, Agama aura upamAna ke bheda se cAra prakAra kA hai| sAmAyika Aptopadeza rUpa hone ke kAraNa se isakA AgamapramANa meM antarbhAva hotA hai| kintu Agama bhI laukika aura lokottara ke bheda se do prakAra kA hai| tIrthaMkarapraNIta hone se sAmAyika kA lokottara-Agama meM samavatAra hotA hai| lokottara-Agama bhI AtmAgama, anantarAgama aura paraMparAgama ke bheda se tIna prakAra kA hai| ina tInoM prakAra ke AgamoM meM sAmAyika kA samavatAra jAnanA caahie| saMkhyApramANa nAma, sthApanA, dravya, aupamya, parimANa, jJAna, gaNanA aura bhAva ke bheda se ATha prakAra kA hai| ina ATha prakAroM meM se sAmAyika kA antarbhAva pAMcaveM parimANasaMkhyApramANa meM huA hai| vaktavyatA tIna yA do taraha kI kahI gaI hai| inameM se sAmAyika kA samavatAra svasamayavaktavyatA meM jAnanA Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nikSepAdhikAra nirUpaNa cAhie / isI prakAra caturviMzatistava Adi adhyayanoM ke samavatAra ke viSaya meM jAnanA cAhie / samavatAra kA varNana karane ke sAtha upakramadvAra kI vaktavyatA pUrNa huii| aba nikSepa nAmaka anuyogadvAra kA nirUpaNa karate haiM / nikSepanirUpaNa 534. se kiM taM nikkheve ? nikkheve tivihe paNNatte / taM jahA -- ohaniSphaNNe ya nAmanipphaNNe ya suttAlAvaganipphaNNe ya / [534 pra.] bhagavan ! nikSepa kise kahate haiM ? [534 u.] AyuSman! nikSepa ke tIna prakAra haiM / yathA -- 1. oghaniSpanna, 2. nAmaniSpanna, 3. sUtrAlApaka niSpanna | 415 vivecana -- iSTa vastu kA nirNaya karane ke lie aprakRta kA nirAkaraNa karake prakRta kA vidhAna karanA nikSepa kahalAtA hai| isake tIna bhedoM kA artha isa prakAra hai--- hai| oghaniSpanna -- sAmAnya rUpa meM adhyayana Adi zruta nAma se niSpanna nikSepa ko oghaniSpana nikSepa kahate haiM / nAmaniSpanna - zruta ke hI sAmAyika Adi vizeSa nAmoM se niSpanna nikSepa nAmaniSpannanikSepa kahalAtA hai / sUtrAlApakaniSpanna -- 'karemi bhaMte sAmAiyaM' ityAdi sUtrAlApakoM se niSpanna nikSepa sUtrAlApakaniSpanna nikSepa oghaniSpannanikSepa 535. se kiM taM ohanipphaNNe ? ohanipphaNNe cauvvihe paNNatte / taM jahA ajjhayaNe ajjhINe Ae jhavaNA / [535 pra.] bhagavan! oghaniSpannanikSepa kA kyA svarUpa hai ? [535 u.] AyuSman! oghaniSpannanikSepa ke cAra bheda haiN| unake nAma haiM - 1. adhyayana, 2. akSINa, 3 . Aya, 4. kSapaNA / vivecana -- sUtra meM oghaniSpannanikSepa ke jina cAra prakAroM kA nAmollekha kiyA hai, ve cAroM sAmAyika, caturviMzatistava Adi rUpa zrutavizeSa ke hI ekArthavAcI sAmAnya nAma haiN| kyoMki jaise par3hane yogya hone se adhyayana rUpa haiM, vaise hI ziSyAdi ko par3hAne se sUtrajJAna kSINa nahIM hone se akSINa haiN| mukti rUpa lAbha ke dAtA hone se Aya haiM aura karmakSaya karane vAle hone se kSapaNA haiM / isI kAraNa ye adhyayana Adi zruta ke sAmAnya nAmAntara hone se oghaniSpanna haiM / adhyayana nirUpaNa 536. se kiM taM ajjhayaNe ? ajjhayaNe cauvvihe paNNatte / taM jahA--NAmajjhayaNe ThavaNajjhayaNe davvajjhaNe bhAvajjhaNe / Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 anuyogadvArasUtra [536 pra.] bhagavan ! adhyayana kise kahate haiM ? [536 u.] AyuSman ! adhyayana ke cAra prakAra kahe gaye haiM, yathA--1. nAma-adhyayana, 2. sthApanAadhyayana, 3. dravya-adhyayana, 4. bhaav-adhyyn| vivecana-- prarUpaNA ke lie adhika se adhika prakAroM meM vastu kA nyAsa-nikSepa na bhI kiyA jAye, to bhI kama-se-kama nAma Adi cAra prakAroM se varNana kie jAne kA siddhAnta hone se sUtra meM adhyayana ko nAma Adi cAra prakAroM meM nikSipta kiyA hai| Age krama se unakI vyAkhyA kI jAtI hai| nAma-sthApanA-adhyayana 537. NAma-TThavaNAo puvvavaNNiyAo / [537] nAma aura sthApanA adhyayana kA svarUpa pUrvavarNita (nAma aura sthApanA Avazyaka) jaisA hI jAnanA caahie| vivecana- sUtra meM nAma aura sthApanA adhyayana kA svarUpa batAne ke lie nAma aura sthApanA Avazyaka kA atideza kiyA hai aura atideza ke saMketa ke lie sUtra meM 'puvvavaNNiyAo' pada diyA hai| dravya-adhyayana 538. se kiM taM davvajjhayaNe ? davvajjhayaNe duvihe paNNatte / taM jahA--Agamao ya NoAgao ya / [538 pra.] bhagavan ! dravya-adhyayana kA kyA svarUpa hai ? [538 u.] AyuSman ! dravya-adhyayana ke do prakAra haiM, yathA--1. Agama se aura 2. noAgama se| 539. se kiM taM Agamato davvajjhayaNe ? Agamato davvajjhayaNe jassa NaM ajjhayaNe tti padaM sikkhitaM ThitaM jitaM mitaM parijitaM jAva jAvaiyA aNuvauttA Agamao tAvaiyAI davvajjhayaNAiM / evameva vavahArassa vi / saMgahassa NaM ego vA aNego vA taM ceva bhANiyavvaM jAva se taM Agamato davvajjhayaNe / [539 pra.] bhagavan ! Agama se dravya-adhyayana kA kyA svarUpa hai ? [539 u.] AyuSman ! jisane 'adhyayana' isa pada ko sIkha liyA hai, apane (hRdaya) meM sthira kara liyA hai, jita, mita aura parijita kara liyA hai yAvat jitane bhI upayoga se zUnya haiM, ve Agama se dravya-adhyayana haiN| isI prakAra (naigamanaya jaisA hI) vyavahAranaya kA mata hai, saMgrahanaya ke mata se eka yA aneka AtmAeM eka Agamadravyaadhyayana haiM, ityAdi samagra varNana Agamadravya-Avazyaka jaisA hI yahAM jAnanA caahie| yaha Agamadravya-adhyayana kA svarUpa hai| 540. se kiM taM NoAgamato davvajjhayaNe ? NoAgamato davvajjhayaNe tivihe paNNatte / taM jahA--jANayasarIradavvajjhayaNe bhaviyasarIradavvajjhayaNe jANayasarIrabhaviyasarIravatiritte davvajjhayaNe / Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana nirUpaNa 417 [540 pra.] bhagavan ! noAgamadravya-adhyayana kA kyA svarUpa hai ? [540 u.] AyuSman ! noAgamadravya-adhyayana tIna prakAra kA kahA gayA hai| yathA--1. jJAyakazarIradravyaadhyayana, 2. bhavyazarIradravya-adhyayana, 3. jnyaaykshriirbhvyshriirvytiriktdrvyadhyyn| 541. se kiM taM jANagasarIradavvajjhayaNe ? jANagasarIradavvajjhayaNe ajjhayaNapayatthAhigArajANayassa jaM sarIrayaM vavagata-cuta-caiyacattadehaM jAva aho ! NaM imeNaM sarIrasamussaeNaM ajjhayaNe tti padaM AghaviyaM jAva uvadaMsiyaM ti, jahA ko diluto ? ayaM ghayakuMbhe AsI, ayaM mahukuMbhe AsI / se taM jaannysriirdvvjjhynne| [541 pra.] bhagavan ! jJAyakazarIradravya-adhyayana kise kahate haiM ? [541 u.] AyuSman! adhyayana pada ke arthAdhikAra ke jJAyaka-jAnakAra ke vyapagatacaitanya, cyuta, cyAvita tyaktadeha yAvat (jIva rahita zarIra ko zayyAgata, saMstArakagata, svAdhyAyabhUmi yA zmazAnagata athavA siddhazilAgata, dekhakara koI kahe)-aho isa zarIra rUpa pudgalasaMghAta ne 'adhyayana' isa pada kA vyAkhyAna kiyA thA, yAvat (prarUpita, darzita, nidarzita), upadarzita kiyA thA, (vaisA yaha zarIra jJAyakazarIradravya-adhyayana hai|) [pra.] etadviSayaka koI dRSTAnta hai ? __ [u.] (isa prakAra ziSya ke pUchane para AcArya ne uttara diyA) jaise ghar3e meM se ghI yA madhu ke nikAla liye jAne ke bAda bhI kahA jAtA hai--yaha ghI kA ghar3A thA, yaha madhukuMbha thaa| yaha jJAyakazarIradravya-adhyayana kA svarUpa hai| 542. se kiM taM bhaviyasarIradavvajjhayaNe ? bhaviyasarIradavvajjhayaNe je jIve joNIjammaNanikkhaMte imeNaM ceva AdattaeNaM sarIrasamussaeNaM jiNadidveNaM bhAveNaM ajjhayaNe tti payaM seyakAle sikkhissati Na tAva sikkhati, jahA ko diTuMto ? ayaM ghayakuMbhe bhavissati, ayaM mahukuMbhe bhavissati / se taM bhaviyasarIradavvajjhayaNe / [542 pra.] bhagavan ! bhavyazarIradravya-adhyayana kA kyA svarUpa hai ? [542 u.] AyuSman ! janmakAla prApta hone para jo jIva yonisthAna se bAhara nikalA aura isI prApta zarIrasamudAya ke dvArA jinopadiSTa bhAvAnusAra 'adhyayana' isa pada ko sIkhegA, lekina abhI-vartamAna meM nahIM sIkha rahA hai (aisA usa jIva kA zarIra bhavyazarIradravyAdhyayana kahA jAtA hai)| [pra.] isakA koI dRSTAnta hai ? [u.] jaise kisI ghar3e meM abhI madhu yA ghI nahIM bharA gayA hai, to bhI usako yaha ghRtakuMbha hogA, madhukuMbha hogA khnaa| yaha bhavyazarIradravyAdhyayana kA svarUpa hai| 543. se kiM taM jANayasarIrabhaviyasarIravazAratte davvajjhayaNe ? jANayasarIrabhaviyasarIravairitte davvajjhayaNe pattaya-potthyalihiyaM / se taM jANayasarIrabhaviyasarIravairitte davvajjhayaNe / se taM NoAgamao davvajjhaNe / se taM davvajjhayaNe / [543 pra.] bhagavan ! jJAyakazarIrabhavyazarIravyatiriktadravyAdhyayana kA kyA svarUpa hai ? Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 anuyogadvArasUtra [543 u.] AyuSman ! patra yA pustaka meM likhe hue adhyayana ko jJAyakazarIrabhavyazarIravyatiriktadravyAdhyayana kahate haiN| isa prakAra noAgamadravyAdhyayana kA aura sAtha hI dravyAdhyayana kA varNana pUrNa huaa| vivecana-- sUtra 538 se 543 taka chaha sUtroM meM dravyAdhyayana kA Azaya spaSTa kiyA hai| ina sabakI vyAkhyA pUrvokta dravyAvazyaka kI vaktavyatA ke anusAra yahAM bhI samajha lenA caahie| kintu Avazyaka ke sthAna para adhyayana pada kA prayoga kiyA jaaye| isI prakAra Age ke vivecana ke lie bhI jAnanA caahie| ___ Agamadravya-adhyayana kI nayaprarUpaNA meM vyavahAra aura saMgrahanaya kI dRSTi kA ullekha kiyA hai, zeSa nayadRSTiyoM sambandhI spaSTIkaraNa isa prakAra hai naigamanaya kI dRSTi se jitane bhI adhyayana zabda ke jJAtA kintu anupayukta jIva haiM, utane hI AgamadravyAdhyayana haiN| vyavahAranaya kI mAnyatA naigamanaya jaisI hai| saMgrahanaya kI mAnyatA eka yA aneka anupayukta AtmAoM ko eka Agamadravya-adhyayana mAnane kI hai| bheda ko nahIM mAnane se RjusUtranaya kI apekSA eka anupayukta AtmA eka Agamadravya-adhyayana hai| jJAyaka yadi anupayukta ho to tInoM zabdanaya use avastu-asat mAnate haiN| kyoMki jJAyaka hone para anupayuktatA saMbhava nahIM hai aura yadi anupayukta ho to vaha jJAyaka nahIM ho sakatA hai| bhAva-adhyayana 544. se kiM taM bhAvajjhayaNe ? bhAvajjhayaNe duvihe paNNatte / taM jahA--Agamato ya NoAgamato ya / [544 pra.] bhagavan ! bhAva-adhyayana kA kyA svarUpa hai ? [544 u.] AyuSman ! bhAva-adhyayana ke do prakAra haiM--(1) AgamabhAva-adhyayana (2) noaagmbhaavadhyyn| 545. se kiM taM Agamato bhAvajjhayaNe ? Agamato bhAvajjhayaNe jANae uvautte / se taM Agamato bhAvajjhayaNe / [545 pra.] bhagavan ! AgamabhAva-adhyayana kA kyA svarUpa hai ? [545 u.] AyuSman ! jo adhyayana ke artha kA jJAyaka hone ke sAtha usameM upayogayukta bhI ho, use AgamabhAva-adhyayana kahate haiN| 546. se kiM taM noAgamato bhAvajjhayaNe ? noAgamato bhAvajjhayaNe ajjhappassA''NayaNaM, kammANaM avacao uvaciyANaM / aNuvacao ya navANaM, tamhA ajjhayaNamicchaMti // 125 // se taM NoAgamato bhAvajjhayaNe / se taM bhAvajjhayaNe / se taM ajjhayaNe / [546 pra.] bhagavan! noAgamabhAvAdhyayana kA kyA svarUpa hai ? Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akSINa nirUpaNa 419 [546 u.] AyuSman ! noAgamabhAva-adhyayana kA svarUpa isa prakAra hai adhyAtma meM Ane sAmAyika Adi adhyayana meM citta ko lagAne, upArjita-pUrvabaddha karmoM kA kSaya karane nirjarA karane aura navIna karmoM kA baMdha nahIM hone dene kA kAraNa hone se--(mumukSu mahApuruSa) adhyayana kI abhilASA karate haiN| 125 yaha noAgamabhAva-adhyayana kA svarUpa hai| isa prakAra se bhAva-adhyayana aura sAtha hI adhyayana kA varNana pUrNa huaa| vivecana- prastuta sUtroM meM bhAvAdhyayana kA varNana kiyA gayA hai| AgamabhAva-adhyayana kA svarUpa spaSTa hai| noAgamabhAva-adhyayana viSayaka spaSTIkaraNa isa prakAra hai noAgamabhAvAdhyayana meM prayukta 'no' zabda ekadezavAcI hai| kyoMki jJAna aura kriyA ke samudAya rUpa hone se sAmAyika Adi adhyayana Agama ke ekadeza haiN| isIlie sAmAyika Adi ko noAgama se adhyayana kahA hai| ___ gAthAgata padoM kA sArthakya-'ajjhappassA''NayaNaM' pada kI saMskRta chAyA--adhyAtmamAnayanaM-adhyAtmamAnayanam hai| isameM adhyAtma kA artha hai citta aura Anayana kA artha hai lgaanaa| tAtparya yaha huA ki sAmAyika Adi meM citta kA lagAnA adhyAtmAnayana kahA jAtA hai aura isakA phala hai--kammANaM avacao.....navANaM / arthAt sAmAyika Adi meM citta kI nirmalatA hone ke kAraNa karmanirjarA hotI hai, navIna karmoM kA Azrava-baMdha nahIM hotA hai| akSINa nirUpaNa 547. se kiM taM ajjhINe ? ajjhINe cauvvihe paNNatte / taM jahA--NAmajhINe ThavaNajhINe davvajjhINe bhAvajhINe / [547 pra.] bhagavan ! (oghaniSpannanikSepa ke dvitIya bheda) akSINa kA kyA svarUpa hai ? [547 u.] AyuSman ! akSINa ke cAra prakAra haiN| yathA--1. nAma-akSINa, 2. sthApanA-akSINa, 3. dravyaakSINa aura 4. bhaav-akssiinn| vivecana- sUtra meM akSINa kA varNana karanA prAraMbha kiyA hai| akSINa kA artha pUrva meM batalAyA jA cukA hai ki ziSya-praziSya ke krama se paThana-pAThana kI paraMparA ke cAlU rahane se jisakA kabhI kSaya na ho, use akSINa kahate haiN| akSINa ke bhI adhyayana kI taraha nAmAdi cAra bheda haiN| nAma-sthApanA akSINa 548. nAma-ThavaNAo puvvavaNiyAo / [548] nAma aura sthApanA akSINa kA svarUpa pUrvavat (nAma aura sthApanA Avazyaka ke samAna) jAnanA caahie| dravya-akSINa 549. se kiM taM davvajjhINe ? Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 anuyogadvArasUtra davvajhINe duvihe paNNatte / taM jahA--Agamato ya noAgamato ya / / [549 pra.] bhagavan ! dravya-akSINa kA kyA svarUpa hai ? [549 u.] AyuSman ! dravya-akSINa ke do prakAra haiN| yathA--1. Agama se, 2. noAgama se|, 550. se kiM taM Agamato davvajjhINe ? Agamato davvajjhINe jassa NaM ajjhINe tti padaM sikkhitaM ThitaM jitaM mitaM parijitaM taM ceva jahA davvajjhayaNe tahA bhANiyavvaM, jAva se taM Agamato davvajhINe / 550 pra.] bhagavan ! Agamadravya-akSINa kA kyA svarUpa hai ? [550 u.] AyuSman ! jisane akSINa isa pada ko sIkha liyA hai, sthira, jita, mita, parijita kiyA hai ityAdi jaisA dravya-adhyayana ke prasaMga meM kahA hai, vaisA hI yahAM bhI samajhanA cAhie, yAvat vaha Agama se dravyaakSINa hai| 551. se kiM taM noAgamato davvajjhINe ? noAgamato davvajjhINe tivihe paNNatte / taM jahA--jANayasarIradavvajjhINe bhaviyasarIradavvajjhINe jANayasarIrabhaviyasarIravatiritte davvajjhINe / [551 pra.] bhagavan ! noAgama se dravya-akSINa kA kyA svarUpa hai ? [551 u.] AyuSman! noAgamadravya-akSINa ke tIna prakAra haiN| yathA--1. jJAyakazarIradravya-akSINa, 2. bhavyazarIradravya-akSINa, 3. jnyaaykshriirbhvyshriirvytiriktdrvy-akssiinn| 552. se kiM taM jANayasarIradavvajjhINe ? jANayasarIradavvajjhINe ajjhINapayatthAhikArajANayassa jaM sarIrayaM vavagaya-cuta-caitacattadehaM jahA davvajjhayaNe tahA bhANiyavvaM, jAva se taM jANayasarIradavvajjhINe / [552 pra.] bhagavan ! jJAyakazarIradravya-akSINa kise kahate haiM ? [552 u.] AyuSman! akSINa pada ke adhikAra ke jJAtA kA vyapagata, cyuta, cyavita, tyaktadeha Adi jaisA dravya-adhyayana ke saMdarbha meM varNana kiyA gayA hai, usI prakAra yahAM bhI karanA cAhie yAvat yahI jJAyakazarIradravya-akSINa kA svarUpa hai| 553. se kiM taM bhaviyasarIradavvajjhINe ? __ bhaviyasarIradavvajjhINe je jIve joNIjammaNanikkhaMte jahA davvajjhayaNe, jAva se taM bhaviyasarIradavvajjhINe / [553 pra.] bhagavan! bhavyazarIradravya-akSINa kise kahate haiM ? [553 u.] AyuSman ! samaya pUrNa hone para jo jIva yoni se nikalakara utpanna huA Adi pUrvokta bhavyazarIradravya-adhyayana ke jaisA isa bhavyazarIradravya-akSINa kA varNana jAnanA cAhie, yAvat yaha bhavyazarIradravyaakSINa kI vaktavyatA hai| Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akSINa nirUpaNa 554. se kiM taM jANayasarIrabhaviyasarIravairitte davvajjhINe ? jANayasarIrabhaviyasarIravairitte davvajjhINe savvAgAsaseDhI / se taM jANayasarIrabhaviyasarIravairitte davvajjhINe / se taM noAgamato davvajjhINe / se taM davvajjhINe / [554 pra.] bhagavan! jJAyakazarIra bhavyazarIravyatiriktadravya - akSINa kA kyA svarUpa hai ? [554 u.] AyuSman ! sarvAkAza- zreNi jJAyakazarIra bhavyazarIravyatiriktadravya - akSINa rUpa hai| yaha noAgama se dravya- akSINa kA varNana hai aura isakA varNana karane se dravya-akSINa kA kathana pUrNa huA / vivecana -- uparyukta sUtra 547 se 554 taka akSINa ke nAma, sthApanA aura dravya ina tIna prakAroM kA varNana pUrvokta adhyayana ke atideza ke AdhAra se kiyA hai| jisakA tAtparya yaha hai ki adhyayana ke prasaMga meM Avazyaka ke atideza ke dvArA jo aura jaisA varNana kiyA hai, vahI aura vaisA hI varNana yahAM Avazyaka ke sthAna para akSINa zabda ko rakhakara kara lenA cAhie, lekina itanA vizeSa hai ki jJAyakazarIra bhavyazarIravyatiriktadravya-akSINa 'sarvAkAza zreNI' rUpa hai| jisakA Azaya yaha hai-- kramabaddha eka-eka pradeza kI paMkti ko zreNI kahate haiM / ataeva loka aura aloka rUpa anantapradezI sarva * AkAzadravya kI zreNI meM se pratisamaya eka-eka pradeza kA apahAra kiye jAne para bhI ananta utsarpiNI-avasarpiNI kAloM meM kSINa nahIM ho sakane se vaha sarvAkAza kI zreNI ubhayavyatiriktadravya-akSINa hai / bhAva - akSINa 555. se kiM taM bhAvajjhINe ? bhAvajjhI duvihe paNNatte / taM jahA - Agamato ya noAgamato ya / [555 pra.] bhagavan! bhAva-akSINa kA kyA svarUpa hai ? [555 u. ] AyuSman ! bhAva-akSINa do prakAra kA hai, yathA--1. Agama se, 2. noAgama se / 421 556. se kiM taM Agamato bhAvajjhINe ? Agamato bhAvajjhINe jANae uvautte / se taM Agamato bhAvajjhINe / [556 pra.] bhagavan! AgamabhAva-akSINa kA kyA svarUpa hai ? [556 u.] AyuSman! jJAyaka jo upayoga se yukta ho-- jo jAnatA ho aura upayoga sahita ho vaha Agama kI apekSA bhAva - akSINa hai / 557. se kiM taM noAgamato bhAvajjhINe ? noAgamato bhAvajjhINe dIvo / jaha dIvA dIvasaMta paippae, dippae ya so dIvasamA AyariyA dippaMti, paraM ca dIveMti // 126 // se taM noAgamato bhAvajjhINe / se taM bhAvajjhINe / se taM ajjhINe / [557 pra.] bhagavan ! noAgamabhAva-akSINa kA kyA svarUpa hai ? Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 anuyogadvArasUtra [557 u.] AyuSman ! jaise dIpaka dUsare saikar3oM dIpakoM ko prajvalita karake bhI pradIpta rahatA hai, usI prakAra AcArya svayaM dIpaka ke samAna dedIpyamAna haiM aura dUsaroM (ziSya varga) ko dedIpyamAna karate haiN| 126 isa prakAra noAgamabhAva-akSINa kA svarUpa jAnanA caahie| yahI bhAva-akSINa aura akSINa kI vaktavyatA vivecana-- prastuta sUtroM meM saprabheda bhAva-akSINa kA varNana kara akSINa kI vaktavyatA kI samApti kA sUcana kiyA hai| upayoga AgamabhAva-akSINa kaise ?- zrutakevalI ke zrutopayoga kI antarmuhUrtakAlIna ananta paryAya hotI haiN| unameM se pratisamaya eka-eka paryAya kA apahAra kiye jAne para bhI ananta utsarpiNI-avasarpiNI kAla meM unakA kSaya honA saMbhava nahIM ho sakane se vaha AgamabhAva akSINa rUpa hai| noAgamabhAva-akSINatA ke nirdiSTa udAharaNa kA Azaya yaha hai--adhyayana-adhyApana dvArA zruta kI niraMtaratA rahanA, zruta kI paraMparA kA kSINa na honA bhAva-akSINatA hai| isameM AcArya kA upayoga Agama aura vAk-kAyavyApAra rUpa yoga anAgama rUpa hai kintu bodhaprApti meM sahAyaka hai| yahI batAne ke lie Agama ke sAtha 'no' zabda diyA hai| Aya nirUpaNa 558. se kiM taM Ae ? Ae cavvihe paNNatte / taM jahAnAmAe ThavaNAe davvAe bhAvAe / [558 pra.] bhagavan ! Aya kA kyA svarUpa hai ? [558 u.] AyuSman ! Aya ke cAra prakAra haiN| yathA--1. nAma-Aya, 2. sthApanA-Aya, 3. dravya-Aya, 4. bhaav-aay| vivecana- aprApta kI prApti lAbha hone ko Aya kahate haiN| isake bhI adhyayana, akSINa kI taraha cAra prakAra haiN| nAma-sthApanA-dravyaAya 559. nAma-ThavaNAo puvvabhaNiyAo / [559] nAma-Aya aura sthApanA-Aya kA varNana pUrvokta nAma aura sthApanA Avazyaka ke anurUpa jAnanA caahie| . 560. se kiM taM davvAe ? davvAe duvihe paNNatte / taM jahA--Agamato ya noAgamato ya / [560 pra.] bhagavan ! dravya-Aya kA kyA svarUpa hai ? [560 u.] AyuSman ! dravya-Aya ke do bheda isa prakAra haiM--1. Agama se, 2. noAgama se| Agama-dravya-Aya 561. se kiM taM Agamato davvAe ? Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aya nirUpaNa 423 jassa NaM Ae tti payaM sikkhitaM ThitaM jAva aNuvaogo davvamiti kaTu, jAva jAvaiyA aNuvauttA Agamao tAvaiyA te davvAyA, jAva se taM Agamao davvAe / [561 pra.] bhagavan ! Agama se dravya Aya kA kyA svarUpa hai ? [561 u.] AyuSman! jisane Aya yaha pada sIkha liyA hai, sthira kara liyA hai kintu upayoga rahita hone se dravya hai yAvat jitane upayoga rahita haiM, utane hI Agama se dravya-Aya haiM, yaha Agama se dravya-Aya kA svarUpa jAnanA caahie| noAgamadravya-Aya 562. se kiM taM noAgamao davvAe ? noAgamao davvAe tivihe paNNatte / taM jahA--jANayasarIradavvAe bhaviyasarIradavvAe jANayasarIrabhaviyasarIravairitte davvAe / [562 pra.] bhagavan ! noAgamadravya-Aya kA kyA svarUpa hai ? [562 u.] AyuSman ! noAgamadravya-Aya ke tIna prakAra haiN| yathA--1. jJAyakazarIradravyaAya, 2. bhavyazarIradravya-Aya, 3. jnyaaykshriirbhvyshriirvytiriktdrvy-aay| 563. se kiM taM jANayasarIradavvAe ? jANayasarIradavvAe AyapayatthAhikArajANagassa jaM sarIragaM vavagaya-cuta-catiya-cattadehaM sesaM jahA davvajjhayaNe, jAva se taM jANayasarIradavvAe / [563 pra.] bhagavan ! jJAyakazarIradravya-Aya kise kahate haiM ? [563 u.] AyuSman! Aya pada ke adhikAra ke jJAtA kA vyapagata, cyuta, cyavita, tyakta Adi zarIra dravyAdhyayana kI vaktavyatA jaisA hI jJAyakazarIranoAgamadravya-Aya kA svarUpa jAnanA caahie| 564. se kiM taM bhaviyasarIradavvAe ? bhaviyasarIradavvAe je jIve joNIjammaNaNikkhaMte sesaM tahA davvajjhayaNe, jAva se taM bhaviyasarIradavvAe / [564 pra.] bhagavan! bhavyazarIradravya-Aya kA kyA svarUpa hai ? [564 u.] AyuSman ! samaya pUrNa hone para yoni se nikalakara jo janma ko prApta huA Adi bhavyazarIradravyaadhyayana ke varNana ke samAna bhavyazarIradravya-Aya kA svarUpa jAnanA caahie| 565. se kiM taM jANayasarIrabhaviyasarIravairitte davvAe ? jANayasarIrabhaviyasarIravairitte davvAe tivihe paNNatte / taM jahA--loie kuppAvayaNie loguttarie / [565 pra.] bhagavan ! jJAyakazarIrabhavyazarIravyatirikta-dravya Aya kise kahate haiM ? [565 u.] AyuSman ! jJAyakazarIrabhavyazarIravyatirikta-dravya Aya ke tIna prakAra haiN| yathA--1. laukika, Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 2. kuprAcanika, 3. lokottara / 566. se kiM taM loie ? loie tivihe paNNatte / taM jahA-- sacitte acitte mIsae ya / anuyogadvArasUtra [566 pra.] bhagavan! (ubhayavyatirikta) laukika dravya Aya kA kyA svarUpa hai ? [566 u.] AyuSman! laukika dravya - Aya ke tIna prakAra kahe gaye haiM / yathA - 1. sacitta, 2 . acitta aura 3. mizra / 567. se kiM taM sacitte ? sacitte tivihe paNNatte / taM jahA dupayANaM cauppayANaM apayANaM / dupayANaM dAsANaM, dAsINaM, cauppayANaM AsANaM hatthINaM, apayANaM aMbANaM aMbADagANaM Ae / se taM sacitte / [567 pra.] bhagavan! sacitta laukika Aya kA kyA svarUpa hai ? [567 u.] AyuSman! sacitta laukika- Aya ke bhI tIna prakAra haiM / yathA--1. dvipada-Aya, 2. catuSpadaAya, 3. apd-aay| inameM se dAsa-dAsiyoM kI Aya (prApti) dvipada- Aya rUpa hai| azvoM (ghor3oM) hAthiyoM kI prApti catuSpada - Aya rUpa aura Ama, AmalA ke vRkSoM Adi kI prApti apada-Aya rUpa hai| isa prakAra sacitta Aya kA svarUpa jAnanA caahie| 568. se kiM taM acitte ? acitte suvaNNa- rayata-maNi- mottiya saMkha - silappavAla - rattarayaNANaM [saMtasAvaejassa ] Aye / se taM acitte / [568 pra.] bhagavan! (ubhayavyatiriktalaukika-Aya ke dUsare bheda) acitta Aya kA kyA svarUpa hai ? [568 u.] AyuSman ! sonA-cAMdI, maNi-motI, zaMkha, zilA, pravAla (mUMgA) raktarana (mANika) Adi (sAravAn dravyoM) kI prApti acitta - Aya hai / 569. se kiM taM mIsae ? mIsae dAsANaM dAsINaM AsANaM hatthINaM samAbhariyAujjalaMkiyANaM Aye / se taM mIsae / setaM loie / [569 pra.] bhagavan ! mizra (sacitta-acitta ubhaya rUpa) Aya kise kahate haiM ? [569 u.] AyuSman! alaMkArAdi se tathA vAdyoM se vibhUSita dAsa-dAsiyoM, ghor3oM, hAthiyoM Adi kI prApti ko mizra Aya kahate haiN| isa prakAra se laukika-Aya kA svarUpa jAnanA cAhie / 570. se kiM taM kuppAvayaNie ? kuppAvayaNie tivihe paNNatte / taM jahA sacitte acitte mIsae ya / tiNi vihA loie, jAva se taM kuppAvayaNie / Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aya nirUpaNa 425 [570 pra.] bhagavan! kuprAvacanika-Aya kA kyA svarUpa hai ? [570 u.] AyuSman ! kuprAvacanika Aya bhI tIna prakAra kI hai| yathA--1. sacitta, 2. acitta, 3. mishr| ina tInoM kA varNana laukika-Aya ke tInoM bhedoM ke anurUpa jAnanA cAhie yAvat yahI kuprAvacanika Aya hai| 571. se kiM taM loguttarie ? loguttarie tivihe paNNatte / taM jahA-sacitte acitte mIsae ya / [571 pra.] bhagavan ! lokottarika-Aya kA kyA svarUpa hai ? [571 u.] AyuSman! lokottarika-Aya ke tIna prakAra kahe gaye haiN| yathA--1. sacitta, 2. acitta aura 3. mishr| 572. se kiM taM sacitte ? sacitte sIsANaM sissiNiyANaM Aye / se taM sacitte / [572 pra.] bhagavan ! sacitta-lokottarika-Aya kA kyA svarUpa hai ? [572 u.] AyuSman ! ziSya-ziSyAoM kI prApti sacitta-lokottarika-Aya hai| 573. se kiM taM acitte ? acitte paDiggahANaM vatthANaM kaMbalANaM pAyapuMchaNANaM Ae / se taM acitte / [573 pra.] bhagavan ! acitta lokottarika-Aya kA kyA svarUpa hai ? [573 u.] AyuSman ! acitta pAtra, vastra, pAdapoMcchana (rajoharaNa) Adi kI prApti ko acitta lokottarikaAya kahate haiN| 574. se kiM taM mIsae ? mIsae sIsANaM sissiNiyANaM sabhaMDovakaraNANaM Aye / se taM mIsae / se taM loguttarie, se taM jANayasarIrabhaviyasarIravairitte davvAe / se taM noAgamao davvAe / se taM davvAe / [574 pra.] bhagavan ! mizra lokottarika-Aya kise kahate haiM ? [574 u.] AyuSman ! bhAMDopakaraNAdi sahita ziSya-ziSyAoM kI prApti-lAbha ko mizra Aya kahate haiN| yahI lokottarika-Aya kA svarUpa hai| isa prakAra se jJAyakazarIrabhavyazarIravyatiriktadravya-Aya kA varNana jAnanA cAhie aura isake sAtha hI noAgamadravya-Aya evaM dravya-Aya kI vaktavyatA bhI pUrNa huii| vivecana- sUtra saMkhyA 558 se 574 taka oghaniSpannanikSepa ke tIsare prakAra Aya kA nAma, sthApanA aura dravya dRSTi se vicAra kiyA gayA hai| nAma, sthApanA aura jJAyakazarIra tathA bhavyazarIra rUpa dravya Aya kA varNana to dravya-Avazyaka taka ke inhIM bhedoM ke samAna hai| lekina jJAyakazarIrabhavyazarIravyatiriktadravya-Aya ke varNana kA rUpa bhinna hai| kyoMki prAyaH sthUla dRzya padArthoM kI prAptilAbha ko Aya mAnA jAtA hai aura sAmAnyataH prApta karane yogya athavA prApta hone yogya padArtha sajIva ajIva aura mizra avasthA vAle hote haiN| unake apekSAdRSTi se laukika, kuprAvacanika aura lokottarika yaha tIna-tIna bheda haiM / laukika Aya kA svarUpa sUtra meM spaSTa haiN| Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 anuyogadvArasUtra bhAva-Aya 575. se kiM taM bhAvAe ? bhAvAe duvihe paNNatte / taM jahA--Agamato ya noAgamato ya / [575 pra.] bhagavan ! bhAva-Aya kA kyA svarUpa hai ? [575 u.] AyuSman! bhAva-Aya ke do prakAra haiM / yathA--1. Agama se, 2. noAgama se| 576. se kiM taM Agamato bhAvAe ? Agamato bhAvAe jANae uvautte / se taM Agamato bhAvAe / [576 pra.] bhagavan ! AgamabhAva-Aya kA kyA svarUpa hai ? [576 u.] AyuSman! Ayapada ke jJAtA aura sAtha hI usake upayoga se yukta jIva AgamabhAva-Aya hai| 577. se kiM taM noAgamato bhAvAe ? noAgamato bhAvAe duvihe paNNatte / taM jahA--pasatthe ya appasatthe ya / [577 pra.] bhagavan ! noAgamabhAva-Aya kA kyA svarUpa hai ? [577 u.] AyuSman ! noAgamabhAva-Aya ke do prakAra haiM, yathA--1. prazasta aura aprshst| 578. se kiM taM pasatthe ? pasatthe tivihe paNNatte / taM jahA--NANAe daMsaNAe carittAe / se taM pasatthe / [578 pra.] bhagavan ! prazasta noAgamabhAva-Aya kise kahate haiM ? [578 u.] AyuSman! prazasta noAgamabhAva-Aya ke tIna prakAra haiM / yathA--1. jJAna-Aya, 2. darzana-Aya, 3. caaritr-aay| 579. se kiM taM apasatthe ? apasatthe cauvvihe paNNatte / taM jahA-kohAe mANAe mAyAe lobhAe / se taM apasatthe / se taM NoAgamato bhAvAe / se taM bhAvAe / se taM Ae / [579 pra.] bhagavan ! aprazastanoAgamabhAva-Aya kise kahate haiM ? [579 u.] AyuSman ! aprazastanoAgamabhAva-Aya ke cAra prakAra haiN| yathA--1. krodha-Aya, 2. mAnaAya,3. mAyA-Aya aura 4. lobh-aay| yahI aprazastabhAva-Aya hai| isa prakAra se noAgamabhAva-Aya ke bhAvaAya evaM Aya kI vaktavyatA kA varNana jAnanA caahie| vivecana-- bhAva-Aya kA varNana sugama hai| vizeSa itanA hai ki jJAna, darzana aura cAritra kI Aya mokSaprApti kA upAya hone ke sAtha Atmika guNa rUpa hone se prazasta hai aura krodhAdi kI Aya aprazasta isalie hai ki ve AtmA kI vaibhAvika pariNati evaM saMsAra ke kAraNa haiN| inakI prApti se jIva saMsAra meM paribhramaNa karatA hai aura saMsAra meM paribhramaNa karanA jIva ke lie aniSTa hai| Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSapaNA nirUpaNa 427 kSapaNA nirUpaNa 580. se kiM taM jhavaNA ? jhavaNA cauvvihA paNNattA / taM jahA nAmajjhavaNA ThavaNajjhavaNA davvajjhavaNA bhaavjjhvnnaa| [580 pra.] bhagavan ! kSapaNA kA kyA svarUpa hai ? [580 u.] AyuSman ! kSapaNA ke bhI cAra prakAra jAnanA caahie| yathA--1. nAmakSapaNA, 2. sthApanAkSapaNA, 3. dravyakSapaNA, 4. bhaavksspnnaa| vivecana karmanirjarA, kSaya yA apacaya ko kSapaNA kahate haiN| Age nAma Adi cAroM prakAra kI kSapaNA kA varNana karate haiN| nAma-sthApanAkSapaNA 581. nAma-ThavaNAo puvvbhnniyaao| [581] nAma aura sthApanAkSapaNA kA varNana pUrvavat (nAma aura sthApanA Avazyaka ke anurUpa) jAnanA caahie| dravyakSapaNA 582. se kiM taM davvajhavaNA ? ... davvajhavaNA duvihA paNNattA / taM jahA--Agamato ya noAgamato ya / [582 pra.] bhagavan ! dravyakSapaNA kA kyA svarUpa hai ? [582 u.] AyuSman ! dravyakSapaNA do prakAra kI hai| yathA--1. Agama se aura 2. noAgama se| 583. se kiM taM Agamato davvajjhavaNA ? Agamato davvajjhavaNA jassa NaM jhavaNeti padaM sikkhiyaM ThitaM jitaM mitaM parijiyaM, sesaM jahA davvajjhayaNe tahA bhANiyavvaM, jAva se taM Agamato davvajjhavaNA / [583 pra.] bhagavan ! AgamadravyakSapaNA kise kahate haiM ? [583 u.] AyuSman ! jisane 'kSapaNA' yaha pada sIkha liyA hai, sthira, jita, mita aura parijita kara liyA hai, ityAdi varNana dravyAdhyayana ke samAna yAvat yaha Agama se dravyakSapaNA hai taka jAnanA caahie| 584. se kiM taM noAgamao davvajjhavaNA ? .. noAgamao davvajhavaNA tivihA paNNattA / taM jahA--jANayasarIradavvajjhavaNA bhaviyasarIradavvajjhavaNA jANayasarIrabhaviyasarIravairittA davvajjhavaNA / [584 pra.] bhagavan ! noAgamadravyakSapaNA kA kyA svarUpa hai ? [584 u.] AyuSman ! noAgamadravyakSapaNA ke tIna bheda haiN| yathA--1. jJAyakazarIdravyakSapaNA, 2. bhavyazarIradravyakSapaNA, 3. jnyaaykshriirbhvyshriirvytiriktdrvyksspnnaa| Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 anuyogadvArasUtra 585. se kiM taM jANayasarIradavvajhavaNA ? jANayasarIradavvajjhavaNA jhavaNApayatthAhikAra-jANayassa jaM sarIrayaM vavagaya-cuya-caiyacattadehaM, sesaM jahA davvajjhayaNe, jAva ya se taM jANayasarIradavvajhavaNA / [585 pra.] bhagavan ! jJAyakazarIradravyakSapaNA kA kyA svarUpa hai ? [585 u.] AyuSman ! kSapaNA pada ke arthAdhikAra ke jJAtA kA vyapagata, cyuta, cyAvita, tyakta zarIra ityAdi sarva varNana dravyAdhyayana ke samAna jAnanA caahie| yaha jJAyakazarIradravyakSapaNA kA svarUpa hai| 586. se kiM taM bhaviyasarIradavvajhavaNA ? bhaviyasarIradavvajhavaNA je jIve joNIjammaNaNikkhaMte AyattaeNaM0 jiNadiveNaM bhAveNaM jjhavaNA tti payaM seyakAle sikkhissati, Na tAva sikkhai, ko dirseto ? jahA ayaM ghayakuMbhe bhavissati, ayaM mahukuMbhe bhavissati / se taM bhaviyasarIradavvajhavaNA / [586 pra.] bhagavan ! bhavyazarIradravyakSapaNA kise kahate haiM ? [586 u.] AyuSman ! samaya pUrNa hone para jo jIva utpanna huA aura prApta zarIra se jinopadiSTa bhAva ke anusAra bhaviSya meM kSapaNA pada ko sIkhegA, kintu abhI nahI sIkha rahA hai, aisA vaha zarIra bhavyazarIradravyakSapaNA hai| [pra.] isake lie dRSTAnta kyA hai ? [u.] jaise kisI ghar3e meM abhI ghI athavA madhu nahIM bharA gayA hai, kintu bhaviSya meM bhare jAne kI apekSA abhI se yaha ghI kA ghar3A hogA, yaha madhukalaza hogA, aisA khnaa|| 587. se kiM taM jANayasarIrabhaviyasarIravairittA davvajhavaNA ? jANayasarIrabhaviyasarIravairittA davvajjhavaNA jahA jANayasarIrabhaviyasarIravairitte davvAe tahA bhANiyavvA, jAva se taM jANayasarIrabhaviyasarIravairittA davvajjhavaNA / se taM noAgamao davvajhavaNA / se taM davvajjhavaNA / / [587 pra.] bhagavan ! jJAyakazarIrabhavyazarIravyatiriktadravyakSapaNA kA kyA svarUpa hai ? [587 u.] AyuSman ! jJAyakazarIrabhavyazarIravyatiriktadravyakSapaNA kA svarUpa jJAyakazarIrabhavyazarIravyatiriktadravya-Aya ke samAna jAnanA caahie| isa prakAra se noAgamadravyakSapaNA aura sAtha hI dravyakSapaNA kA varNana pUrNa huaa| vivecanayahAM sUtra 581 se 587 taka meM adhyayana ke atideza dvArA nAma, sthApanA aura dravyakSapaNA kA varNana kiyA hai| ataH vizeSa vivecana kI apekSA nahIM hai| bhAvakSapaNA 588. se kiM taM bhAvajjhavaNA ? bhAvajhavaNA duvihA paNNattA / taM jahA--Agamato ya NoAgamato ya / [588 pra.] bhagavan ! bhAvakSapaNA kA kyA svarUpa hai ? Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSapaNA nirUpaNa 429 [588 u.] AyuSman ! bhAvakSapaNA do prakAra kI hai| yathA--1. Agama se, 2. noAgama se| 589. se kiM taM Agamao bhAvajjhavaNA ? Agamao bhAvajjhavaNA jhavaNApayatthAhikArajANae uvautte / se taM Agamato bhAvajjhavaNA / [589 pra.] bhagavan! AgamabhAvakSapaNA kA kyA svarUpa hai ? [589 u.] AyuSman ! kSapaNA isa pada ke adhikAra kA upayogayukta jJAtA Agama se bhAvakSapaNA rUpa hai| 590. se kiM taM NoAgamato bhAvajjhavaNA ? NoAgamo bhAvajhavaNA duvihA paNNattA / taM jahA--pasatthA ya appasatthA ya / [590 pra.] bhagavan ! noAgamabhAvakSapaNA kA kyA svarUpa hai ? [590 u.] AyuSman ! noAgamabhAvakSapaNA do prakAra kI hai| yathA--1. prazastabhAvakSapaNA, 2. aprshstbhaavksspnnaa| 591. se kiM taM pasatthA ? pasatthA cauvvihA paNNattA / taM jahA-kohajjhavaNA mANajjhavaNA mAyajjhavaNA lobhajjhavaNA / se taM pasatthA / [591 pra.] bhagavan ! prazastabhAvakSapaNA kA kyA svarUpa hai ? [591 u.] AyuSman! noAgamaprazastabhAvakSapaNA cAra prakAra kI hai| yathA--1. krodhakSapaNA, 2. mAnakSapaNA, 3. mAyAkSapaNA aura 4. lobhksspnnaa| yahI prazastabhAvakSapaNA kA svarUpa hai| 592. se kiM taM appasatthA ? appasatthA tivihA paNNattA / taM jahA--nANajjhavaNA daMsaNajjhavaNA carittajjhavaNA / se taM appasatthA / se taM noAgamato bhAvajhavaNA / se taM bhAvajjhavaNA / se taM jhavaNA / se taM ohaniSphaNNe / [592 pra.] bhagavan ! aprazastabhAvakSapaNA kA kyA svarUpa hai ? [592 u.] AyuSman ! aprazastabhAvakSapaNA tIna prakAra kI kahI gaI hai| yathA--1. jJAnakSapaNA, 2. darzanakSapaNA, 3. caaritrksspnnaa| yahI aprazastabhAvakSapaNA hai| isa prakAra se noAgama bhAvakSapaNA, bhAvakSapaNA, kSapaNA aura sAtha hI oghaniSpannanikSepa kA varNana pUrNa huaa| vivecana-- prastuta sUtroM meM bhAvakSapaNA kA vistAra se varNana karake oghaniSpannanikSepa kI vaktavyatA kI samApti kA ullekha kiyA hai| bhAvakSapaNA kA varNana spaSTa aura sugama hai lekina itanA vizeSa hai ki kisI-kisI prati meM anuyogadvArasUtra ke mUlapATha meM noAgamabhAvakSapaNA ke prazasta prakAra meM jJAnakSapaNA, darzanakSapaNA, cAritrakSapaNA ye tIna bheda evaM aprazasta ke rUpa meM krodha, mAna, mAyA, lobha kSapaNA ye cAra bheda batAye haiN| lekina yahAM usake viparIta bheda aura nAmoM kA ullekha kiyA hai| jo uparyukta sUtra pATha se spaSTa hai| Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtra isa prakAra sAmAnya se to yaha matabhinnatA pratIta hotI hai| lekina ApekSita dRSTi se vicAra kiyA jAye to yaha sAmAsika dRSTikoNa kA aMtara hai, jisakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai yahAM krodha, mAna, mAyA aura lobha ke kSaya ko prazasta isalie mAnA gayA hai ki ye krodhAdi saMsAra ke kAraNa haiM, ataeva saMsAra ke kAraNabhUta ina krodhAdi kA kSaya prazasta, zubha hone se prazastabhAvakSapaNA hai aura isase viparIta jJAnAditraya kA kSaya aprazasta isalie hai ki AtmaguNoM kI kSINatA saMsAra kA kAraNa hai| eka jagaha 'prazasta' vizeSaNa ko 'bhAva' kA aura dUsarI jagaha 'kSapaNA' kA vizeSaNa mAnA gayA hai| ataH prazasta jJAna Adi guNoM ke kSaya ko prazastabhAvakSapaNA ke rUpa meM evaM aprazasta krodhAdi ke kSaya ko aprazastabhAvakSapaNA ke rUpa meM grahaNa kiyA hai| isI ApekSita dRSTi ke kAraNa kisI-kisI prati meM yahAM -- prastuta pATha se aMtara pratIta hotA hai / isa prakAra se nikSepa ke prathama bheda oghaniSpannanikSepa kA varNana karane ke anantara aba dvitIya bheda nAmaniSpanna nikSepa kI prarUpaNA prAraMbha karate haiM / nAmaniSpannanikSepaprarUpaNA 430 593. se kiM taM nAmanipphaNNe ? nAmaniSphaNNe sAmAie / se samAsao cauvvihe paNNatte / taM jahA----- NAmasAmAi ThavaNAsAmAie davvasAmAie bhAvasAmAie / [593 pra.] bhagavan! (nikSepa ke dvitIya bheda) nAmaniSpanna nikSepa kA kyA svarUpa hai ? [593 u.] AyuSman! nAmaniSpanna sAmAyika hai| vaha sAmAyika cAra prakAra kA hai| yathA--1. nAmasAmAyika, 2. sthApanAsAmAyika, 3. dravyasAmAyika, 4. bhAvasAmAyika / vivecana -- prastuta sUtra nAmaniSpannanikSepa kA varNana karane kI bhUmikA hai| sUtra meM nAmaniSpannanikSepa kA lakSaNa spaSTa karane ke lie 'sAmAie' pada diyA hai| isakA artha yaha hai ki pUrva meM adhyayana, akSINa Adi padoM dvArA kiye gaye sAmAnya ullekha kA pRthak pRthak usa-usa vizeSa nAmanirdeza pUrvaka kathana karane ko nAmaniSpannanikSepa kahate haiM / sUtragata sAmAyika pada upalakSaNa hai, ataeva sAmAyika kI taraha vizeSa nAma ke rUpa meM caturviMzatistava Adi kabhI grahaNa samajha lenA cAhie / yaha nAmaniSpannanikSepa bhI pUrva kI taraha nAmAdi ke bheda se cAra prakAra kA hai| sUtrakAra jaise vizeSa nAma ke rUpa sAmAyika padako mAdhyama banA kara varNana kara rahe haiM, usI prakAra caturviMzatistava Adi nAmoM kA bhI varNana samajha lenA caahie| aba sUtrokta krama se nAmAdi sAmAyika kA varNana karate haiM / nAma - sthApanA - sAmAyika 594. NAma-ThavaNAo puvvabhaNiyAo / [594] nAmasAmAyika aura sthApanAsAmAyika kA svarUpa pUrvavat jAnanA cAhie / Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAyika nirUpaNa 431 vivecana -- sUtra meM nAma aura sthApanAsAmAyika kI vyAkhyA karane ke lie 'puvvabhaNiyAo' pada diyA hai| arthAt pUrva meM nAma-Avazyaka aura sthApanA - Avazyaka kI jaisI vaktavyatA hai, tadanurUpa yahAM Avazyaka ke sthAna para sAmAyika pada kA prakSepa karake vyAkhyA kara lenI cAhie / dravyasAmAyika 595. davvasAmAie vi taheva, jAva se taM bhaviyasarIradavvasAmAie / [592] bhavyazarIradravyasAmAyika taka dravyasAmAyika kA varNana bhI tathaiva ( dravya - Avazyaka ke varNana jaisA) jAnanA caahie| 596. se kiM taM jANayasarIrabhaviyasarIravairitte davvasAmAie ? jANayasarIrabhaviyasarIravairitte davvasAmAie pattaya-potthayalihiyaM / se taM jANayasarIrabhaviyasarIravairitte daLsAmAie / se taM NoAgamato davvasAmAie / se taM davvasAmAie / [596 pra.] bhagavan! jJAyakazarIra bhavyazarIravyatirikta dravyasAmAyika kA kyA svarUpa hai ? [596 u.] AyuSman ! patra meM athavA pustaka meM likhita 'sAmAyika' pada jJazarIra bhavyazarIravyatiriktadravya sAmAyika hai / isa prakAra se noAgamadravyasAmAyika evaM dravya sAmAyika kI vaktavyatA jAnanA caahie| vivecana - sUtra 595, 596 meM dravyasAmAyika ke do vibhAga karake varNana kiyA hai| jisakA Azaya yaha hai ki Agama tathA noAgama rUpa dUsare bheda ke jJAyakazarIra, bhavyazarIra prabheda taka kA varNana to pUrvavarNita Avazyaka ke anurUpa hai| kintu ubhayavyatirikta kA varNana usase bhinna hone ke kAraNa sUtrAnusAra jAna lenA caahie| bhAvasAmAyika 597. se kiM taM bhAvasAmAie ? bhAvasAmAie duvihe paNNatte / taM jahA Agamato ya noAgamato ya / [597 pra.] bhagavan! bhAvasAmAyika kA kyA svarUpa hai ? [597 u.] AyuSman ! bhAvasAmAyika ke do prakAra haiN| yathA--1. AgamabhAvasAmAyika 2. noAgamabhAvasAmAyika | 598. se kiM taM Agamato bhAvasAmAie ? Agamato bhAvasAmAie bhAvasAmAiyapayatthAhikArajANae uvautte / se taM Agamato bhAvasAmAie / [598 pra.] bhagavan! AgamabhAvasAmAyika kA kyA svarUpa hai ? [598 u.] AyuSman ! sAmAyika pada ke arthAdhikAra kA upayogayukta jJAyaka Agama se bhAvasAmAyika hai / 599. (a) se kiM taM noAgamato bhAvasAmAie ? noAgamato bhAvasAmAie Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 anuyogadvArasUtra jassa sAmANio appA saMjame Niyame tave / tassa sAmAiyaM hoi, ii kevalibhAsiyaM // 127 // jo samo savvabhUesu tasesu thAvaresu ya / tassa sAmAiyaM hoi, ii kevalibhAsiyaM // 128 // [599 (a) pra.] bhagavan ! noAgamabhAvasAmAyika kA kyA svarUpa hai ? [599 (a) u.] AyuSman ! jisakI AtmA saMyama, niyama aura tapa meM saMnihita --lIna hai, usI ko sAmAyika hotI hai, aisA kevalI bhagavAn kA kathana hai| 127 jo sarvabhUtoM-trasa, sthAvara Adi prANiyoM ke prati samabhAva dhAraNa karatA hai, usI ko sAmAyika hotI hai, aisA kevalI bhagavAn ne kahA hai| 128 vivecana-- ina do gAthAoM meM sAmAyika kA lakSaNa evaM usake adhikArI kA saMketa kiyA hai| saMyama mUlaguNoM, niyama-uttaraguNoM, tapa-anazana Adi tapoM meM nirata evaM trasa, sthAvara, rUpa sabhI jIvoM para samabhAva kA dhAraka sAmAyika kA adhikArI hai| jisakA phalitArtha yaha huA--saMyama, niyama, tapa, samabhAva kA samudAya sAmAyika hai| isIlie samasta jinavANI kA sAra batAte hue AcAryoM ne isakI aneka lAkSaNika vyAkhyAyeM kI haiM 1. bAhya pariNatiyoM se virata hokara AtmonmukhI hone ko sAmAyika kahate haiN| 2. sama arthAt madhyasthabhAvayukta sAdhaka kI mokSAbhimukhI pravRtti sAmAyika kahalAtI hai| 3. mokSa ke sAdhana samyagdarzana-jJAna-cAritra kI sAdhanA ko sAmAyika kahate haiN| 4. sAma-saba jIvoM para maitrI bhAva kI prApti sAmAyika hai| 5. sAvadyayoga se nivRtti aura niravadyayoga meM pravRtti sAmAyika hai| sAmAyika ke adhikArI kI saMjJAyeM 599. (A) jaha mama Na piyaM dukkhaM jANiya emeva savvajIvANaM / na haNai na haNAvei ya samamaNatI teNa so samaNo // 129 // Natthi ya se koi dveso pio va savvesu ceva jIvesu / eeNa hoi samaNo, eso anno vi pajAo // 130 // [599 (A)] jisa prakAra mujhe duHkha priya nahIM hai, usI prakAra sabhI jIvoM ko bhI priya nahIM haiM, aisA jAnakara--anubhava kara jo na svayaM kisI prANI kA hanana karatA hai, na dUsaroM se karavAtA hai aura na hanana kI anumodanA karatA hai, kintu sabhI jIvoM ko apane samAna mAnatA hai, vahI samaNa (zramaNa) kahalAtA hai| 129 ___jisako kisI jIva ke prati dveSa nahIM hai aura na rAga hai, isa kAraNa vaha samamana vAlA hotA hai| yaha prakArAntara se samana (zramaNa) kA dUsarA paryAyavAcI nAma hai| 130 vivecana-- pUrva gAthAoM meM sAmAyika ke adhikArI kA kathana kiyA thA aura ina donoM gAthAoM dvArA unake Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAyika nirUpaNa 433 lie prayukta samaNa Adi saMjJAoM kA nirUpaNa kiyA hai| jinakI vyAkhyA isa prakAra hai 1. samyak prakAra se jo mUlaguNa rUpa saMyama, uttaraguNdha rUpa niyama aura anazanAdi rUpa tapa meM nihita--ratalIna hai, vaha samaNa kahalAtA hai| 2.jo zatra-mitra kA vikalpa na karake sabhI ko samAna mAnakara pravatti karatA hai, vaha samaNa kahalAtA hai| 3.jaise mujhe duHkha iSTa nahIM, usI prakAra sabhI jIvoM ko bhI hananAdi janita duHkha priya nahIM hai| aisA anubhava kara sabhI ko sva-samAna mAnatA hai, vaha samamana-samana-zramaNa hai| aba upamAoM dvArA zramaNa kA svarUpa spaSTa karate haiN| zramaNa kI upamAyeM 599. (i) uraga-giri-jalaNa-sAgara-nahatala-tarugaNasamo ya jo hoi / bhamara-miga-dharaNi-jalaruha-ravi-pavaNasamo ya so samaNo // 131 // [599 (i)] jo sarpa, giri (parvata), agni, sAgara, AkAza-tala, vRkSasamUha, bhramara, mRga, pRthvI, kamala, sUrya aura pavana ke samAna hai, vahI samaNa hai| 131 vivecana- zramaNa kA AcAra bhI vicAroM ke samAna hotA hai, isa tathya kA gAthokta upamAoM dvArA kathana kiyA hai| zramaNa ke lie prayukta upamAyeM-- samaNa (zramaNa) ke lie prayukta upamAoM ke sAtha samAnatA ke artha meM sama zabda jor3akara unakA bhAva isa prakAra jAnanA cAhie 1. uraga (sarpa) sama-- jaise sarpa dUsaroM ke banAye hue bila meM rahatA hai, isI prakAra apanA ghara nahIM hone se parakRta gRha meM nivAsa karane ke kAraNa sAdhu ko uraga kI upamA dI hai| 2. girisama- parISahoM aura upasargoM ko sahana karane meM parvata ke samAna aDola-avicala hone se sAdhu girisama haiN| 3. jvalana (agni) sama-- tapojanya teja se samanvita hone ke kAraNa sAdhu agnisama hai| athavA jaise agni tRNa, kASTha Adi IMdhana se tRpta nahIM hotI, usI prakAra sAdhu bhI jJAnAbhyAsa se tRpta nahIM hone ke kAraNa agnisama hai| 4. sAgarasama- jaise sAgara apanI maryAdA ko nahIM lAMghatA isI prakAra sAdhu bhI apanI AcAramaryAdA kA ullaMghana nahIM karane se sAgarasama hai| athavA samudra jaise ratnoM kA Akara hotA hai vaise hI sAdhu bhI jJAnAdi ratnoM kA bhaMDAra hone se sAgarasama hai| 5. nabhastalasama-- jaise AkAza sarvatra avalaMbana se rahita hai, usI prakAra sAdhu bhI kisI prasaMga para dUsaroM kA Azraya-avalaMbana sahArA nahIM lene se AkAzasama hai| 6. tarugaNasama-- jaise vRkSoM ko sIMcane vAle para rAga aura kATane vAle para dveSa nahIM hotA, ve sarvadA samAna rahate haiM, isI prakAra sAdhu bhI nindA-prazaMsA, mAna-apamAna meM samavRtti vAle hone se tarugaNa ke samAna hai| 7. bhramarasama- jaise bhramara aneka puSpoM se thor3A-thor3A rasa lekara apanI udarapUrti karatA hai, usI prakAra sAdhu bhI aneka gharoM se thor3A-thor3A sA AhAra grahaNa karake udarapUrti karane se bhramarasama hai| Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 anuyogadvArasUtra 8. mRgasama-- jaise mRga hiMsaka pazuoM, zikAriyoM Adi se sadA bhItacitta rahatA hai, usI prakAra sAdhu bhI saMsArabhaya se sadA udvigna rahane ke kAraNa mRgasama haiN| 9. dharaNisama-- pRthvI jaise saba kucha sahana karatI hai, isI prakAra sAdhu bhI kheda, tiraskAra, tAr3anA Adi ko samabhAva se sahana karane vAle hone se pRthvIsama haiN| 10. jalaruhasama-- jaise kamala paMka (kIcar3a) meM paidA hotA hai, jala meM saMvardhita hotA hai kintu unase nirlipta rahatA hai, usI prakAra sAdhu bhI kAmabhogamayI saMsAra meM rahate hue bhI usase alipta rahane ke kAraNa jalaruha (kamala) sama haiN| 11. ravisama- jaise sUrya apane prakAza se samAna rUpa meM sabhI kSetroM ko prakAzita karatA hai, isI prakAra sAdhu apane jJAna rUpI prakAza ko dezanA dvArA sarvasAdhAraNa ko samAna rUpa se pradAna karane vAle hone se ravisama haiN| 12. pavanasama-- jisa prakAra vAyu kI sarvatra apratihata gati hotI hai, usI prakAra sAdhu bhI sarvatra apratibaddha vicaraNazIla hone se pavanasama haiN| prakArAntara se zramaNa kA nirvacana 599. (I) to samaNo jai sumaNo, bhAveNa ya jai Na hoi pAvamaNo / sayaNe ya jaNe ya samo, samo ya mANA'vamANesu // 132 // se taM noAgamato bhAvasAmAie / se taM bhAvasAmAie / se taM sAmAie / se taM nAmanipphaNNe / [599 (I)] (pUrvokta upamAoM se upamita) zramaNa tabhI saMbhavita hai jaba vaha sumana ho, aura bhAva se bhI pApI mana vAlA na ho| jo mAtA-pitA Adi svajanoM meM evaM parajanoM meM samabhAvI ho, evaM mAna-apamAna meM samabhAva kA dhAraka ho| isa prakAra se noAgamabhAvasAmAyika, bhAvasAmAyika, sAmAyika tathA nAmaniSpannanikSepa kI vaktavyatA kA Azaya jAnanA caahie| vivecana-- gAthA meM prakArAntara se zramaNa kA lakSaNa batAne ke sAtha usakI yogyatA kA tathA aMta meM nAmaniSpannanikSepa kI vaktavyatA kI samApti kA kathana kiyA hai| ina saba vizeSatAoM se vibhUSita zramaNa samana, samamana, sumana hI sAmAyika hai| / samana aura sAmAyika meM noAgamatA isalie hai ki sAmAyika jJAna ke sAtha kriyA rUpa hai aura kriyA Agama rUpa nahIM hai| tathA sAmAyika aura sAmAyika vAle--ina donoM meM abhedopacAra karane se samana bhI noAgama kI apekSA bhAvasAmAyika hai| sUtrAlApakaniSpannanikSepa 600. se kiM taM suttAlAvaganipphaNNe ? suttAlAvaganipphaNNe idANiM suttAlAvaganipphaNNaM nikkhevaM icchAvei, se ya pattalakkhaNe vi Na Nikkhippai, kamhA ? lAghavatthaM / ito atthi tatiye aNuogaddAre aNugame tti, tahiM Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 435 anugama nirUpaNa NaM Nikkhitte ihaM Nikkhitte bhavati ihaM vA Nikkhitte tahiM Nikkhitte bhavati, tamhA ihaM Na Nikkhippai tahiM ceva Nikkhippissai / se taM nikkheve / [600 pra.] bhagavan ! sUtrAlApakaniSpannanikSepa kA kyA svarUpa hai ? [600 u.] AyuSman ! isa samaya (nAmaniSpannanikSepa kA kathana karane ke anantara) sUtrAlApakaniSpannanikSepa kI prarUpaNA karane kI icchA hai aura avasara bhI prApta hai| kintu Age anugama nAmaka tIsare anuyogadvAra meM isI kA varNana kiye jAne se lAghava kI dRSTi se abhI nikSepa nahI karate haiN| kyoMki vahAM para nikSepa karane se yahAM nikSepa ho gayA aura yahAM nikSepa kiye jAne se vahAM para nikSepa huA samajha lenA caahie| isIlie yahAM nikSepa nahIM karake vahAM para hI isakA nikSepa kiyA jaayegaa| isa prakAra se nikSepaprarUpaNA kA varNana samApta huaa| vivecana-- prastuta sUtra meM sUtrAlApakoM kA nAma Adi nikSepoM meM nyAsa na karane kA kAraNa spaSTa kiyA hai| sUtroM kA uccAraNa anugama ke bheda sUtrAnugama meM kiyA jAtA hai aura uccAraNa kiye binA AlApakoM kA nikSepa hotA nahIM hai| kintu vaha bhI nikSepa kA eka prakAra hai| yaha batAne ke lie yahAM usakA ullekha mAtra kiyA hai| anugama nirUpaNa 601. se kiM taM aNugame ? aNugame duvihe paNNatte / taM jahA--suttANugame ya nijuttiaNugame ya / [601 pra.] bhagavan ! anugama kA kyA svarUpa hai ? [601 u.] AyuSman ! anugama ke do bheda haiN| ve isa prakAra--1. sUtrAnugama aura 2. niryuktynugm| vivecana-- anugama-adhikAra kI prarUpaNA karane ke lie yaha sUtra bhUmikA rUpa hai| anugama kA lakSaNa pUrva meM batAyA jA cukA hai| usake donoM bhedoM ke lakSaNa isa prakAra haiM sUtrAnugama- sUtra ke vyAkhyAna arthAt padaccheda Adi karake usakI vyAkhyA karane ko sUtrAnugama kahate haiN| niryuktyanugama- niyukti arthAt sUtra ke sAtha ekIbhAva se saMbaddha arthoM ko spaSTa krnaa| ataeva nAma, sthApanA Adi prakAroM dvArA vibhAga karake vistAra se sUtra kI vyAkhyA karane kI paddhati ko niyuktyanugama kahate haiN| anugama ke ina donoM bhedoM meM se sUtrAnugama kA varNana Age sUtrasparzika niyukti ke prasaMga meM kiye jAne se yahAM punarAvRtti na karake niyuktyanugama kA nirUpaNa karate haiN| niryuktyanugama 602. se kiM taM nijjuttiaNugame ? nijuttiaNugame tivihe paNNatte / taM jahA--nikkhevanijuttiaNugame uvaghAtanijjuttiaNugame suttapphAsiyanijjuttiaNugame / [602 pra.] bhagavan ! niyuktyanugama kA kyA svarUpa hai ? [602 u.] AyuSman ! niyuktyanugama ke tIna prakAra haiN| yathA--1. nikSepaniyuktyanugama, 2. upodghAta Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 niryuktyanugama aura 3. suutrsprshikniryuktynugm| vivecana -- niryuktyanugama ke tIna bhedoM kA vistAra se Age varNana karate haiN| nikSepaniryuktyanugama 603. se kiM taM nikkhevanijjuttiaNugame ? nikkhevanijjuttiaNugame aNu / [603 pra.] bhagavan! nikSepaniryuktyanugama kA kyA svarUpa hai ? [603 u.] AyuSman! (nAma sthApanA Adi rUpa) nikSepa kI niyukti kA anugama pUrvavat jAnanA caahie| maiM nikSepaniryukti- anugama kA svarUpa pUrvavat jAnane kA saMketa kiyA hai| jisakA Azaya vivecana -- sUtra yaha hai ---- anuyogadvArasUtra nAma-sthApanAdi rUpa nikSepa kI niyukti ke anugama ko athavA nikSepa kI viSayabhUta banI huI niyukti ke anugamako nikSepaniryuktyanugama kahate haiN| tAtparya yaha hai ki pahale Avazyaka aura sAmAyikAdi padoM kI nAma, sthApanAdi nikSepoM dvArA jo aura jaisI vyAkhyA kI gaI hai, vaisI hI vyAkhyA nikSepaniryuktyanugama meM kI jAtI hai| upodghAtaniryuktyanugama 604. se kiM taM uvaghAyanijjuttiaNugame ? uvaghAyanijjuttiaNugame imAhiM dohiM gAhAhiM aNugaMtavve / taM jahA-- uddese 1 niddese ya 2 niggame 3 khetta 4 kAla 5 purise ya6 / kAraNa 7 paccaya 8 lakkhaNa 9 Naye 10 samoyAraNA 11 'Numae 12 // 133 // kiM 13 kaivihaM 14 kassa 15 kahiM 16 kesa 17 kahaM 18 kicciraM havai kAlaM 19 kai 20 saMtara 21 mavirahitaM 22 bhavA 23 ''garisa 24 phAsaNa 25 niruttI 26 // 134 // setaM ughAyanijjuttiaNugame / [604 pra.] bhagavan! upodghAtaniryuktyanugama kA kyA svarUpa hai ? 23. [604 u.] AyuSman! upodghAtaniryuktianugama kA svarUpa gAthoktakrama se isa prakAra jAnanA cAhie-- 1. uddeza, 2. nirdeza, 3 . nirgama, 4. kSetra, 5. kAla, 6. puruSa, 7. kAraNa, 8. pratyaya, 9. lakSaNa, 10. naya, 11. samavatAra, 12. anumata, 13. kima - kyA, 14. kitane prakAra kA, 15. kisako, 16. kahAM para, 17. kisameM, 18. kisa prakAra -- kaise, 19. kitane kAla taka, 20. kitanI, 21. aMtara (virahakAla), 22. aviraha (f (nirantarakAla), bhava, 24. AkarSa, 25. sparzanA aura 26. niyukti / arthAt ina praznoM kA uttara upodghAtaniryuktyanugama rUpa hai| vivecana -- prastuta sUtra meM upodghAtaniryuktyanugama karane sambandhI praznoM kA ullekha kiyA hai-- Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anugama nirUpaNa 437 upodghAtaniryuktyanugama- uddeza Adi kI vyAkhyA karake sUtra kI vyAkhyA karane ko kahate haiN| gAthokta kramAnusAra sAmAyika ke mAdhyama se isakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai 1. uddeza- sAmAnya rUpa se kathana karane ko uddeza kahate haiN| jaise--'adhyyn'| 2. nirdeza- uddeza kA vizeSa nAmollekhapUrvaka abhidhAna-kathana nirdeza kahalAtA hai| jaise--saamaayik| 3. nirgama- vastu ke nikalane ke AdhAra--srota kA kathana nirgama hai| jaise--sAmAyika kahAM se nikalI ? arthata: tIrthaMkaroM se aura sUtrataH gaNadharoM se sAmAyika niklii| 4. kSetra- kisa kSetra meM sAmAyika kI utpatti huI ? sAmAnya se samayakSetra meM aura vizeSApekSayA pAvApurI ke mahAsenavanodyAna meN| 5. kAla-kisa kAla meM sAmAyika kI utpatti huI ? vartamAna kAla kI apekSA vaizAkha zuklA ekAdazI ke dina prathama pauruSIkAla meM utpatti huii| 6. puruSa-kisa puruSa se sAmAyika nikalI ? sarvajJa puruSoM ne sAmAyika kA pratipAdana kiyA hai, athavA vyavahAranaya se bharatakSetra kI apekSA isa avasarpiNI kAla meM sarvaprathama bhagavAn RSabhadeva ne aura vartamAna meM jinazAsana kI apekSA zramaNa bhagavAn mahAvIra ne sAmAyika kA pratipAdana kiyA hai| athavA artha kI apekSA sAmAyika kA pratipAdana bhagavAn mahAvIra ne aura sUtra kI apekSA gautamAdi gaNadharoM ne pratipAdana kiyaa| 7. kAraNa- kisa kAraNa gautamAdi gaNadharoM ne bhagavAn se sAmAyika kA zravaNa kiyA ? saMyatibhAva kI siddhi ke lie| 8. pratyaya- kisa pratyaya (nimitta) se bhagavAn ne sAmAyika kA upadeza diyA aura kisa pratyaya se gaNadharoM ne usakA zravaNa kiyA? kevalajJAnI hone se bhagavAn ne sAmAyikacAritra kA pratipAdana kiyA aura bhagavAn kevalI haiM isa pratyaya se bhavya jIvoM ne zravaNa kiyaa| .. 9. lakSaNa sAmAyika kA lakSaNa khnaa| jaise samyaktvasAmAyika kA lakSaNa tattvArtha kI zraddhA, zrutasAmAyika kA jIvAdi tattvoM kA parijJAna, cAritrasAmAyika kA sarvasAvadyavirati aura dezacAritrasAmAyika kA lakSaNa viratyavirati (ekadezavirati) hai| 10. naya-- naigamAdi nayoM ke mata se sAmAyika kaise hotI hai ? jaise--vyavahAranaya se pATha rUpa sAmAyika aura tIna zabdanayoM se jIvAdi vastu kA jJAnarUpa sAmAyika hotI hai| 11. (naya) samavatAra-- naigamAdi nayoM kA jahAM samavatAra--antarbhAva saMbhavita ho, vahAM usakA nirdeza krnaa| jaise--kAlikazruta meM nayoM kA samavatAra nahIM hotA hai| kintu caraNakaraNAnuyoga Adi rUpa caturvidha anuyogAtmaka zAstroM kI apRthagAvasthA meM nayoM kA samavatAra pratyeka sUtra meM hotA hai tathA inakI pRthak avasthA meM nayoM kA samavatAra nahIM hai| vartamAna meM AcAryoM ne sUtroM ke pRthak-pRthak rUpa se cAra anuyoga sthApita kara diye haiN| jinameM nayoM kA samavatAra isa samaya vicchinna ho gayA hai| 12. anumata--kauna naya kisa sAmAyika ko mokSamArga rUpa mAnatA hai ? jaise naigama, saMgraha aura vyavahAranaya Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 anuyogadvArasUtra tapa-saMyama rUpa cAritrasAmAyika ko, nirgranthapravacana rUpa zrutasAmAyika ko aura tattvazraddhAnarUpa samyaktvasAmAyika ko, ina tInoM sAmAyikoM ko mokSamArga mAnate haiM / sarvasaMvara rUpa cAritra ke anantara hI mokSa kI prApti hone se RjusUtra, zabda, samabhirUr3ha tathA evaMbhUta, ye cAroM naya saMyama rUpa cAritrasAmAyika ko hI mokSamArga rUpa mAnate haiN| 13. kim- sAmAyika kyA hai ? dravyArthikanaya ke mata se sAmAyika jIvadravya hai aura paryAyArthika naya ke mata se sAmAyika jIva kA guNa hai| 14. kitane prakAra kI- sAmAyika kitane prakAra kI hai ? sAmAyika tIna prakAra kI haiM--1. samyaktvasAmAyika, 2. zrutasAmAyika aura 3. caaritrsaamaayik| punaH inake bheda-prabhedoM kA kathana krnaa| 15. kisako kisa jIva ko sAmAyika prApta hotI hai ? jisakI AtmA saMyama, niyama aura tapa meM sannihita hotI hai tathA jo jIva trasa aura sthAvara samasta prANiyoM para samatAbhAva rakhatA hai, usa jIva ko sAmAyika prApta hotI hai| 16. kahA~-sAmAyika kahA~-kahA~ hotI hai ? isakA nirdeza karanA / jaise--1. kSetra, 2. dizA, 3. kAla, 4. gati, 5. bhavya, 6. saMjJI, 7. ucchvAsa, 8. dRSTi aura 9. AhAraka ityAdi kA Azraya lekara kaunasI sAmAyika kahAM ho sakatI hai, isakA kathana krnaa| 17. kisameM- sAmAyika kisa-kisa meM hotI hai ? samyaktva sAmAyika sarvadravyoM aura sarvaparyAyoM meM hotI hai kintu zruta aura cAritra sAmAyika sarvadravyoM meM to hotI hai, kintu samasta paryAyoM meM nahIM pAI jAtI hai| dezavirati sAmAyika na to sarvadravyoM meM aura na sarvaparyAyoM meM hotI hai| 18. kaise-- jIva sAmAyika kaise prApta karatA hai ? manuSyatva, AryakSetra, jAti, kula, rUpa, Arogya, AyuSya, buddhi, dharmazravaNa, dharmAvadhAraNa, zraddhA aura saMyama, ina lokadurlabha bAraha sthAnoM kI prApti hone para jIva sAmAyika ko prApta karatA hai| 19. kitane kAla taka- sAmAyika raha sakatI hai ? arthAt sAmAyika kA kAlamAna kitanA hai ? samyaktva aura zruta sAmAyika kI utkRSTa sthiti kucha adhika chiyAsaTha sAgaropama aura cAritrasAmAyika kI dezona pUrvakoTi varSa kI tathA jaghanya sthiti antarmuhUrta kI hai| 20. kitane vivakSita samaya meM sAmAyika ke pratipadyamAnaka, pUrvapratipanna aura sAmAyika ke patita jIva kitane hote haiM ? kSetrapalyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga ke pradezoM pramANa samyaktva aura dezavirati sAmAyika ke pratipadyamAnaka jIva kisI eka kAla meM hote haiN| inameM bhI dezavirati ke dhArakoM kI apekSA samyaktvasAmAyika ke dhAraka asaMkhyAta guNe haiM / jaghanya eka, do ho sakate haiN| zreNI ke asaMkhyAtaveM bhAga meM jitane AkAzapradeza hote haiM, utkRSTataH utane pratipadyamAnaka jIva eka kAla meM samyak mithyAzruta bhedoM se rahita sAmAnya akSarazrutAtmaka zrutasAmAyika ke dhAraka hote haiN| jaghanya eka do hote haiN| sarvaviratisAmAyika ke dhAraka utkRSTa sahasrapRthaktva aura jaghanya eka-do hote haiN| samyaktva aura dezavirati sAmAyika ke pUrvapratipannaka eka samaya meM utkRSTa aura jaghanya asaMkhyAta hote haiN| samyak aura mithyA vizeSaNa se rahita sAmAnya akSarAtmaka zrutasAmAyika ke eka kAla meM pUrvapratipannaka ghanIkRta Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anugama nirUpaNa lokapratara ke asaMkhyAtaveM bhAga meM rahI huI asaMkhyAta zreNiyoM ke AkAzapradeza jitane hote haiM / cAritrasAmAyika, dezaviratisAmAyika aura samyaktvasAmAyika ina tInoM sAmAyikoM se prapatita jIva samyaktva Adi sAmAyikoM ke pratipattA ( prApta karane vAle) tathA pUrvapratipannaka jIvoM kI apekSA anantaguNe haiN| 439 21. antara-- sAmAyika kA antara (viraha) kAla kitanA hotA hai ? samyak aura mithyA ina vizeSaNoM se vihIna sAmAnya zrutasAmAyika meM jaghanya antara antarmuhUrta kA aura utkRSTa aMtara ananta kAla kA hai| eka jIva kI apekSA samyak, zruta, dezavirati, sarvaviratirUpa sAmAyika kA antarakAla jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa dezona ardhapudgalaparAvartakAla rUpa hai| itanA bar3A antara kAla AzAtanAbahula jIvoM kI apekSA huA karatA hai / 22. nirantara kAla-- binA antara ke lagAtAra kitane kAla taka sAmAyika grahaNa karaneM vAle hote haiM ? samyaktva aura zruta sAmAyika ke pratipattA agArI (gRhastha) niraMtara utkRSTataH AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga kAla taka hote haiM aura cAritrasAmAyika vAle ATha samaya taka hote haiM / jaghanyataH samasta sAmAyikoM ke pratipattA do samaya taka niraMtara bane rahate haiN| 23. bhava- kitane bhava taka sAmAyika raha sakatI hai ? palya ke asaMkhyAtaveM bhAga taka samyaktva aura dezavirati sAmAyika, ATha bhava paryanta cAritrasAmAyika aura anantakAla taka zrutasAmAyika hotI hai 1 24. AkarSa-- sAmAyika ke AkarSa eka bhava meM yA aneka bhavoM meM kitane hote haiM ? arthAt eka bhava meM yA aneka bhavoM meM sAmAyika kitanI bAra dhAraNa kI jAtI hai ? tInoM sAmAyikoM (samyaktva, zruta aura dezavirata sAmAyika) ke AkarSa eka bhava meM utkRSTa se sahasrapRthaktva aura sarvavirati ke zatapRthaktva hote haiM / jaghanya se samasta sAmAyikoM kA AkarSa eka bhava meM eka hI hotA hai tathA aneka bhavoM kI apekSA samyaktva va dezavirati sAmAyikoM ke utkRSTa asaMkhya sahasrapRthaktva aura sarvavirati ke sahasrapRthaktva AkarSa hote haiM / 25. sparza sAmAyika vAle jIva kitane kSetra kA sparza karate haiM ? samyaktva aura cAritra ( sarvavirati ) sAmAyika vAle (kevalisamudghAta kI apekSA) samasta loka kA aura jaghanya loka ke asaMkhyAtaveM bhAga kA sparza karate haiN| kitaneka zruta aura dezavirati sAmAyika vAle utkRSTa se caudaha rAjU pramANa loka ke sAta rAjU, pAMca rAjU, cAra, tIna aura do rAjU pramANa loka kA sparza karate haiM / 26. nirukti -- sAmAyika kI nirukti kyA hai ? nizcita ukti-kathana ko nirukti kahate haiM / aMtaeva samyagdRSTi amoha, zodhi, sadbhAva, darzana, bodhi, aviparyaya, sudRSTi ityAdi sAmAyika ke nAma haiM / arthAt sAmA kA pUrNa varNana hI sAmAyika kI nirukti hai 1 yaha upodghAtaniryuktyanugama kI vyAkhyA hai| aba sUtra ke pratyeka avayava kA vizeSa vyAkhyA karane rUpa sUtrasparzika niryuktyanugama kA kathana karate haiM / sUtrasparzikaniryuktyanugama 605. se kiM taM suttapphAsiyanijjuttiaNugame ? suttapphAsiyanijjuttiaNugame suttaM uccAreyavvaM akhaliyaM amiliyaM aviccAmeliyaM Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 anuyogadvArasUtra paDipuNNaM paDipuNNaghosaM kaMThoTThavippamukaM guruvAyaNovagayaM / to tattha Najjihiti sasamayapayaM vA parasamayapayaM vA baMdhapayaM vA mokkhapayaM vA sAmAiyapayaM vA NosAmAiyapayaM vA / to tammi uccArite samANe kesiMci bhagavaMtANaM kei atthAhigAra ahigayA bhavaMti, kesiMci ya kei aNahigayA bhavaMti, tato tesiM aNahigayANaM atthANaM abhigamaNatthAe padeNaM padaM vaptaissAmi / saMhitA ya padaM ceva padattho padaviggaho / cAlaNA ya pasiddhI ya, chavvihaM viddhi lakkhaNaM // 135 // se taM suttapphAsiyanijjuttiaNugame / se taM nijjuttiaNugame / se taM aNugame / [605 pra.] bhagavan ! sUtrasparzikaniyuktyanugama kA kyA svarUpa hai ? [605 u.] AyuSman ! (jisa sUtra kI vyAkhyA kI jA rahI hai usa sUtra ko sparza karane vAlI niyukti ke anugama ko sUtrasparzikaniyuktyanugama kahate haiN|) isa anugama meM askhalita, amilita, avyatyAneDita, pratipUrNa, pratipUrNaghoSa, kaMThoSThavipramukta tathA guruvAcanopagata rUpa se sUtra kA uccAraNa karanA caahie| isa prakAra se sUtra kA uccAraNa karane se jJAta hogA ki yaha svasamayapada hai, yaha parasamayapada hai, yaha baMdhapada hai, yaha mokSapada hai, athavA yaha sAmAyikapada hai, yaha nosAmAyikapada hai| sUtra kA nirdoSa vidhi se uccAraNa kiye jAne para kitane hI sAdhu bhagavantoM ko kitaneka arthAdhikAra adhigata ho jAte haiM aura kinhIM-kinhIM ko (kSayopazama kI vicitratA se) kitaneka arthAdhikAra anadhigata rahate haiM--jJAta nahIM hote haiM / ataeva una anadhigata arthoM kA adhigama karAne ke lie (jJAta ho jAyeM isalie) eka-eka pada kI prarUpaNA (vyAkhyA) kruuNgaa| jisakI vidhi isa prakAra hai 1. saMhitA, 2. padaccheda, 3. padoM kA artha, 4. padavigraha, 5. cAlanA aura 6. prsiddhi| yaha vyAkhyA karane kI vidhi ke chaha prakAra haiN| - yahI sUtrasparzika niyuktyanugama kA svarUpa hai| isa prakAra se niyuktyanugama aura anugama kI vaktavyatA kA varNana pUrNa huaa| vivecana-- sUtrAlApakaniSpanna nikSepa meM kiye gaye saMketAnusAra sUtrasparzikaniyuktyanugama kI yahAM vyAkhyA kI hai| yaha niyuktyanugama sUtrasparzika hai| sUtra kA lakSaNa isa prakAra hai apparagaMthamahatthaM battIsA dosavirahiyaM jaM ca / lakkhaNajuttaM suttaM aTThahi ya guNehi uvaveyaM // ___ arthAt jo alpagrantha (alpa akSara vAlA) aura mahArthayukta (artha kI apekSA mahAn--adhika vistAra vAlA) ho, (jaise--utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat) tathA battIsa doSoM se rahita, ATha guNoM se sahita aura lakSaNayukta ho, use sUtra kahate haiN| . sUtra ke battIsa doSoM ke nAma -- sUtravikRti ke kAraNabhUta battIsa doSoM ke lakSaNa sahita nAma isa prakAra haiM 1. alIka (anRta) doSa- avidyamAna padArthoM kA sadbhAva batAnA, jaise jagat kA kartA Izvara hai aura vidyamAna padArthoM kA abhAva batAnA--apalApa karanA, jaise AtmA nahIM hai| yaha donoM asatya-prarUpaka hone se Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasparzikaniyukti nirUpaNa 441 alIkadoSa haiN| 2. upaghAtajanaka- jIvoM ke ghAta kA prarUpaka, jaise veda meM varNana kI gaI hiMsA dharmarUpa hai| 3. nirarthakavacana-jina akSaroM kA anukramapUrvaka uccAraNa to mAlUma ho, lekina artha kucha bhI siddha nahIM ho| jaise a, A, i, I, u, U ityAdi athavA Dittha Davittha aadi| 4. apArthakadoSa- asaMbaddha arthavAcaka zabdoM kA bolnaa| jaise--dasa dADima, chaha apUpa, kuNDa meM bakarA aadi| - 5. chaladoSa- aise pada kA prayoga karanA jisakA aniSTa artha ho sake aura vivakSitArtha kA upaghAta ho jaaye| jaise 'navakambalo'yaM devadatta iti'| yahAM 'nava' zabda kA artha nUtana hai, kintu 'nau' artha bhI ho sakatA hai| 6. druhiladoSa- pApa vyaapaarpossk| 7. nissAravacanadoSa-- yukti se rahita vcn| 8. adhikadoSa- jisameM akSara-padAdi adhika hoN| jaise anityaH zabdaH kRtakatvaprayatnAnantarIyakatvAbhyAM ghaTapaTavat / yahAM eka sAdhya kI siddhi ke lie kRtakatva aura prayatnAnantarIyakatva yaha do hetu aura ghaTa paTa do dRSTAnta diye gaye haiN| eka sAdhya kI siddhi meM eka hI hetu aura eka hI dRSTAnta paryAya hai| isalie adhika doSa hai| 9. UnadoSa-(nyUnavacana)--jisameM akSarapadAdi hIna hoM athavA hetu yA dRSTAnta kI nyUnatA ho| jaise-- anityaH zabdaH ghaTavat tathA anityaH zabdaH kRtakatvAt / 10. punaruktadoSa- punaruktadoSa ke do bheda haiM--eka zabda se aura dvitIya artha se| zabda se punarukta- jo zabda eka bAra uccAraNa kiyA gayA ho, phira usI kA uccAraNa karanA, jaise--ghaTo ghttH| artha se punarukta. jaiseghaTa, kuTa, kuNbh| 11. vyAhatadoSa- jahAM pUrvavacana se uttaravacana kA vyAghAta ho| jaise karma cAsti phalaM cAsti kartA natvasti karmaNAmityAdi--karma hai aura usakA phala bhI hotA hai kintu karmoM kA kartA koI nahIM hai|' 12. ayuktadoSa-- jo vacana yukti, upapatti ko sahana na kara ske| jaise hAthiyoM ke gaNDasthala se mada kA aisA pravAha bahA ki usameM caturaMgI senA baha gii| 13. kramabhinnadoSa- jisameM anukrama na ho, jo ulaTa-pulaTa kara bolA jAye, jaise sparza, rasa, gaMdha, rUpa, zabda ke sthAna para sparza, rUpa, zabda, rasa, gaMdha isa prakAra kramabhaMga karake bolnaa| 14. vacanabhinnadoSa-- jahAM vacana kI viparItatA ho| jaise vRkSAH Rtau puSpitaH / yahAM 'vRkSAH' bahuvacana kA pada hai aura 'puSpitaH' ekavacana hai| 15. vibhaktibhinnadoSa-- vibhakti kI viparItatA-vyatyaya honaa| jaise 'vRkSaM pazya' ke sthAna para 'vRkSaH pazya' aisA khnaa| yahAM dvitIyA vibhakti ke sthAna para prathamA vibhakti kA prayoga kiyA gayA hai| 16. liMgadoSa- liMga kA viparIta honA / jaise--ayaM strii| isameM 'ayaM' zabda pulliga hai aura 'strI' zabda strIliMga kA hai| 17. anabhihitadoSa- svasiddhAnta meM jo padArtha grahaNa nahIM kiye gaye, unakA upadeza karanA / jaise sAMkhyadarzana meM prakRti aura puruSa se atirikta tIsarA tattva khnaa|| 18. apadoSa- anya chanda ke sthAna para dUsare chanda kA uccAraNa karanA jaise--AryA pada ke badale vaitAlIya Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 pada kahanA / 19. svabhAvahInadoSa jisa padArtha kA jo svabhAva hai, usase viruddha pratipAdana karanA / jaise agni zIta hai, AkAza mUrtimAn hai, ye donoM hI svabhAva se hIna hai| 20. vyavahitadoSa -- jisakA kathana prArambha kiyA hai, use chor3akara jo prArambha nahIM kiyA, usakI vyAkhyA karake phira pahale prArambha kiye hue kI vyAkhyA karanA / 21. kAladoSa-- bhUtakAla ke vacana ko vartamAna kAla meM uccAraNa karanA / jaise--' rAmacandra ne vana meM praveza kiyA, ' aisA kahane ke badale 'rAmacandra vana meM praveza karate haiM' kahanA / 22. yatidoSa -- anucita sthAna para virAma lenA ---- rukanA athavA sarvathA virAma hI nahIM lenA / 23. chavidoSa-- chavi alaMkAra vizeSa se zUnya honA / - 24. samayaviruddhadoSa svasiddhAnta se viruddha pratipAdana karanA / 25. vacanamAtradoSa -- nirhetuka vacana uccAraNa karanA / jaise koI puruSa apanI icchA se kisI sthAna para bhUmi kA madhyabhAga khe| 26. arthApattidoSa jisa sthAna para arthApatti ke kAraNa aniSTa artha kI prApti kI jaaye| jaise-- ghara kA murgA nahIM mAranA cAhie, isa kathana se yaha artha nikalA ki dUsare murgoM ko mAranA caahie| 27. asamAsadoSa -- jisa sthAna para samAsa vidhi prApta ho vahAM na karanA athavA jisa samAsa kI prApti ho, usa sthAna para usa samAsa ko na karake anya samAsa karanA asamAsadoSa hai| 28. upamAdoSa hIna upamA denA, jaise meru sarasoM jaisA hai, athavA adhika upamA denA, jaise sarasoM meru jaisA hai athavA viparIta upamA denA, jaise--meru samudra samAna hai| yaha upamAdoSa hai| 29. rUpakadoSa -- nirUpaNIya mUla vastu ko chor3akara usake avayavoM kA nirUpaNa karanA, jaise--parvata ke nirUpaNa ko chor3akara usake zikhara Adi avayavoM kA nirUpaNa karanA yA samudrAdi kisI anya vastu ke avayavoM kA nirUpaNa karanA / haiM anuyogadvArasUtra 30. nirdezadoSa -- nirdiSTa padoM kI ekavAkyatA na honA / 31. padArthadoSa -- vastu ke paryAya ko eka pRthak padArtha rUpa meM mAnanA jaise--sattA vastu kI paryAya hai kintu vaizeSika use pRthak padArtha kahate haiM / 32. saMdhidoSa-- jahAM saMdhi honA cAhie, vahAM saMdhi nahIM karanA, athavA karanA to galata karanA / lakSaNayukta sUtra ina battIsa doSoM se rahita hone ke sAtha hI ATha guNoM se yukta bhI hotA hai| ye ATha guNa ye niddosaM sAravaMtaM ca heujuttamalaMkiyaM / uvaNIyaM sovayAraM ca miyaM mahurameva ca // 1. nirdoSa sarva doSoM se rahita / 2. sAravAn -- sArayukta honA / 3. hetuyukta -- anvaya aura vyatireka hetuoM se yukta / Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasparzikaniyukti nirUpaNa 443 4. alaMkArayukta- upamA, utprekSA Adi alaMkAroM se vibhuussit| 5. upanIta-- upanaya se yukta arthAt dRSTAnta ko dArTAntika meM ghaTita krnaa| 6.sopacAra-- grAmINa bhASAoM se rahita aura saMskRtAdi sAhityika bhASAoM se yukt| 7. mita-- akSarAdi ke pramANa se niyt| 8. madhura-- sunane meM manohara aise madhura varNoM se yukt| anadhigatArtha kI bodhavidhi-- sUtra ke samuccArita hone para bhI anadhigata rahe arthAdhikAroM ke parijJAna karAne kI vidhi isa prakAra hai 1. saMhitA-- askhalita rUpa se padoM kA uccAraNa krnaa| jaise--karemi bhaMte sAmAiyaM ityaadi| 2. pada-subanta aura tiGanta zabda ko pada kahate haiN| jaise--karemi yaha prathama tiGanta pada hai, bhaMte yaha subanta dvitIya pada hai, 'sAmAiyaM' yaha tRtIya pada hai ityaadi| 3. padArtha- pada ke artha karane ko padArtha kahate haiN| jaise--karemi-karatA hUM, isa kriyApada se sAmAyika karane kI unmukhatA kA bodha hotA hai, bhaMte ! bhagavan !, yaha pada gurujanoM ko AmaMtrita karane ke artha kA bodhaka hai, 'sAmAiyaM-samyagdarzana-jJAna-cAritra rUpa sama kA jisase Aya-lAbha ho, usa sAmAyika ko yaha sAmAyika pada kA artha hai| 4. padavigraha- saMyukta padoM kA prakRtipratyayAtmaka vibhAga rUpa vistAra krnaa| aneka padoM kA eka pada karanA samAsa kahalAtA hai| jaise bhayasya aMto bhayAntaH, jinAnAm indraH jinendraH ityaadi| 5. cAlanA- praznottaroM dvArA sUtra aura artha kI puSTi krnaa| 6. prasiddhi- sUtra aura usake artha kA vividha yuktiyoM dvArA jaisA ki vaha hai usI prakAra se sthApanA karanA prasiddhi hai| arthAt prathama anya yukti dekara phira sUtrokta yukti kI siddhi karanA prasiddhi kahalAtI hai| vyAkhyA ke ina SaDvidha lakSaNoM meM se sUtroccAraNa aura padaccheda karanA sUtrAnugama kA viSaya hai--kArya hai| sUtrAnugama dvArA yaha kArya kiye jAne ke bAda sUtrAlApakanikSepa-sUtrAlApakoM ko nAma, sthApanA Adi nikSepoM meM nikSipta karatA hai, arthAt sUtrAlApakoM ko nAma sthApanA Adi nikSepoM meM sUtrAlApaka nikSepa vibhakta karatA hai| zeSa padavigraha, cAlanA aura prasiddhi yaha saba sUtrasparzikaniyukti ke viSaya haiN| arthAt ina kAryoM ko sUtrasparzikaniyuktyanugama saMpAdita karatA hai tathA naigamAdi naya bhI prAyaH padArtha Adi kA vicAra karane vAle hone se jaba padArtha Adi ko hI viSaya karate haiM, taba isa dRSTi se ve sUtrasparzikaniyuktyanugama ke antargata ho jAte haiN| isa prakAra jaba sUtra, vyAkhyA kA viSayabhUta banatA hai, taba sUtra, sUtrAnugama, sUtrAlApakanikSepa aura sUtrasparzikaniyuktyanugama ye saba yugapat eka jagaha mila jAte haiN| svasamaya Adi kA artha- sUtra meM Agata svasamaya Adi padoM kA bhAvArtha isa prakAra haisvasamayapada- svasiddhAntasammata jIvAdika padArthoM kA pratipAdaka-bodhaka pd| parasamayapada- parasiddhAnta-sammata prakRti, Izvara Adi kA pratipAdana karane vAlA pd| baMdhapada- parasamaya siddhAnta ke mithyAtva kA pratipAdaka pd| kyoMki karmabaMdha evaM kuvAsanA kA hetu hone se vaha baMdhapada kahalAtA hai| Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 anuyogadvArasUtra mokSapada-- prANiyoM ke sadbodha kA kAraNa hone se tathA samasta karmakSaya rUpa mokSa kA pratipAdaka hone se svasamaya mokSapada kahalAtA hai| athavA prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza ke bheda se cAra prakAra ke baMdha kA pratipAdana karane vAlA pada baMdhapada tathA kRtsnakarmakSaya rUpa mokSa kA pratipAdaka pada mokSapada kahalAtA hai| yadyapi pUrvokta prakAra kI vyAkhyA karane se baMdha aura mokSa ye donoM pada svasamaya pada se bhinna nahIM haiM, abhinna haiM, tathApi svasamaya pada kA dUsarA bhI artha hotA hai, yaha dikhAne ke lie athavA ziSya janoM ko sugamatA se bodha karAne aura unakI buddhi ko vizada-nirmala banAne ke lie pRthak-pRthak nirdeza kiyA hai| isIlie sAmAyika kA pratipAdana karane vAle sAmAyika pada aura sAmAyika se vyatirikta nAraka tiryaMcAdi ke bodhaka nosAmAyika pada ina donoM padoM kA alaga-alaga upanyAsa kiyA hai| isa prakAra se sUtrasparzika niyuktyanugama ke adhikRta viSayoM kA nirUpaNa ho jAne se niyuktyanugama evaM sAtha hI anugama adhikAra kI vaktavyatA kI bhI samApti jAnanA caahie| nayanirUpaNa kI bhUmikA 606. (a) se kiM taM Nae ? satta mUlaNayA paNNattA / taM jahA--Negame saMgahe vavahAre ujjusue sadde samabhirUDhe evaMbhUte / tattha NegehiM mANehiM miNai tti Negamassa ya niruttI 1 / sesANaM pi nayANaM lakkhaNamiNamo suNaha vocchaM // 136 // saMgahiyapiMDiyatthaM saMgahavayaNaM samAsao biMti 2 / / vaccai viNicchiyatthaM vavahAro savvadavvesu. 3 // 137 // paccuppannaggAhI ujjusuo NayavihI muNeyavvA 4 / icchai visesiyataraM paccuppaNNaM Nao saddo 5 // 138 // vatthUo saMkamaNaM hoi avatthu Naye samabhirUDhe 6 / vaMjaNa-attha tadubhayaM evaMbhUo visesei 7 // 139 // [606 pra.] bhagavan ! naya kA kyA svarUpa hai ? [606 u.] AyuSman ! mUla naya sAta haiN| ve isa prakAra-1. naigamanaya, 2. saMgrahanaya, 3. vyavahAranaya, 4. RjusUtranaya, 5. zabdanaya, 6. samabhirUDhanaya aura 7. evNbhuutny| vivecana-- sUtra meM sAta nayoM ke nAma ginAye haiN| yadyapi vacanoM ke prakAra jitane hI naya haiM, lekina una saba kA samAveza sAta nayoM meM ho jAtA hai aura yaha isalie ki unake dvArA sabhI taraha ke jijJAsuoM ko vastunirUpaNa kI zailI kA sugamatA se bodha ho jAtA hai| Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya nirUpaNa 445 naigama Adi sAta nayoM ke lakSaNa ___ jo aneka mAnoM (prakAroM) se vastu ke svarUpa ko jAnatA hai, aneka bhAvoM se vastu kA nirNaya karatA hai (vaha naigamanaya hai) yaha naigamanaya kI nirukti-vyutpatti hai| zeSjJa nayoM ke lakSaNa kahUMgA, jinako tuma suno| 136 samyak prakAra se gRhIta--eka jAti ko prApta artha jisakA viSaya hai, yaha saMgrahanaya kA vacana hai| isa prakAra se (tIrthaMkara, gaNadhara Adi ne saMkSepa meM) kahA hai| vyavahAranaya sarva dravyoM ke viSaya meM vinizcaya (vizeSa-bheda rUpa meM nizcaya) karane ke nimitta pravRtta hotA hai| 137 RjusUtranayavidhi pratyutpannagrAhI (vartamAnakAlabhAvI paryAya ko grahaNa karane vAlI) jAnanA caahie| zabdanaya (RjusUtranaya kI apekSA sUkSmatara viSaya vAlA hone se) padArtha ko vizeSatara mAnatA hai| 138 samabhirUDhanaya vastu kA anyatra saMkramaNa avastu (avAstavika) mAnatA hai| evaMbhUtanaya vyaMjana (zabda) artha evaM tadubhaya ko vizeSa rUpa se sthApita karatA hai| 139 vivecana- ullikhita cAra gAthAoM meM naigamAdi sAta nayoM ke lakSaNa saMkSepa meM batAye haiN| spaSTIkaraNa isa prakAra hai 1. naigamanaya-- jo mahAsattA (parasAmAnya) aparasAmAnya evaM vizeSa ke dvArA vastu kA pariccheda karatA hai, vaha naigamanaya hai| athavA nigama kA artha hai vsti| ataeva 'loke vasAmi' (loka meM rahatA hUM) ityAdi pUrvokta kathana kA nAma nigama hai aura ina nigamoM se sambaddha naya ko naigamanaya kahate haiM / athavA artha ke jJAna ko nigama kahate haiN| ataeva aneka prakAra se jo artha ke jJAna ko mAnya kare vaha naigamanaya kahalAtA hai| athavA jisake vastuvicAra ke aneka gama-prakAra hoM use naigamanaya kahate haiN| athavA pUrvokta prasthaka Adi dRSTAnta rUpa saMkalpa mAtra ko grahaNa karane vAlA naya naigamanaya hai| yaha naya bhUta, bhaviSyat aura vartamAna tInoM kAloM sambandhI padArtha ko grahaNa karatA hai| isa naya ke mata se bhUta Adi tInoM kAloM kA astitva hai| 2.saMgrahanaya- sAmAnya rUpa se sabhI padArthoM kA saMgraha karane vAle naya ko saMgrahanaya kahate haiN| yaha naya saba vastuoM ko sAmAnyadharmAtmaka mAnya karatA hai, kyoMki vizeSa sAmAnya se pRthak nahIM hai| 3. vyavahAranaya- isakA dRSTikoNa saMgrahanaya se viparIta hai| arthAt yaha sAmAnya kA abhAva siddha karane vAlA hai| kyoMki lokavyavahAra meM vizeSoM se vyatirikta sAmAnya kA astitva siddha nahIM hone tathA usake anupayogI hone ke kAraNa vyavahAranaya sAmAnya ko svIkAra nahIM krtaa| 4. RjusUtranaya-- isameM Rju aura sUtra yaha do zabda haiN| inameM se Rju kA artha praguNa-kuTilatArahitasarala hai| ataeva aise sarala ko jo sUtrita karatA hai--svIkAra karatA hai usa naya ko RjusUtranaya kahate haiN| athavA jo naya atIta aura anAgata kAlavartI padArthoM ko grahaNa na karake vartamAnakAlika padArthoM ko hI grahaNa karatA hai vaha RjusUtranaya hai| ukta donoM lakSaNoM kA samanvita Azaya yaha huA ki atIta aura anAgata ye donoM avasthAeM kramazaH vinaSTa aura anutpanna hone ke kAraNa asat haiM aura aise asat ko svIkAra karanA kuTilatA hai| isa kuTilatA kA Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 anuyogadvArasUtra parihAra karake kevala sarala vartamAnakAlika vastu ko svIkAra karane vAlA naya RjusUtranaya kahalAtA hai| isa naya dvArA vartamAna kAlabhAvI padArtha ko grahaNa karane kA kAraNa yaha hai ki vartamAna kAlavartI padArtha hI arthakriyA karane meM samartha hotA hai| __ 'ujjusuo' kI saMskRta chAyA 'Rjuzruta' bhI hotI hai| ataeva jisakA zruta Rju sarala--akuTila hai, vaha Rjuzruta hai| Azaya yaha huA ki zrutajJAna kI taraha itara jJAnoM se AdAna-pradAna rUpa paropakAra nahIM hotA hai, isalie yaha naya zrutajJAna ko mAnatA hai| 5.zabdanaya-- jo uccAraNa kiyA jAye, jisake dvArA vastu kahI jAye, use zabda kahate haiN| isameM zabda mukhya aura artha gauNa hai| ataeva upacAra se isa naya ko zabdanaya kahate haiN| tAtparya yaha hai ki vastu zabda dvArA kahI jAtI hai aura buddhi usI artha ko mukhya rUpa se mAna letI hai| ataH zabdajanya vaha buddhi bhI upacAra se zabda kaha dI jAtI hai| buddhi jaba yaha vicAra karatI hai ki jaise tInoM kAloM meM eka vastu nahIM hai kintu vartamAnakAlasthita hI vastu kahalAtI hai, vaise hI bhinna-bhinna liMga, vacana Adi se yukta zabdoM dvArA kahI jAne vAlI vastu bhI bhinna-bhinna hI hai, aisA vicAra kara yaha naya liMga, vacanAdi ke bheda se artha meM bheda mAnane laga jAtA hai| isa taraha yaha naya RjusUtranaya kI apekSA apane vAcyArtha ko vizeSitatara karake mAnatA hai| jaise RjusUtranaya taTaH taTI taTam ina bhinna-bhinna liMgoM vAle zabdoM kA tathA guru, guravaH ina bhinna-bhinna vacana vAle zabdoM kA vAcyArtha eka mAnatA hai, jabaki zabdanaya vibhinna liMga aura vacana vAle zabdoM ke liMga aura vacana kI bhinnatA kI taraha unake vAcyArtha ko bhI bhinna-bhinna mAnatA hai| lekina jina zabdoM kA liMga eka hai, vacana eka hai, una zabdoM ke vAcyArtha meM bhinnatA nahIM mAnatA hai| RjusUtranaya kI apekSA isa naya meM yahI vizeSatA hai| zabdanaya nAma, sthApanA aura dravyanikSepa meM nikSipta vastu ko nahIM mAnatA kyoMki ye kArya karane meM asamartha hone se apramANa haiN| bhAva se hI kAryasiddhi hotI hai isalie bhAva hI pradhAna hai| 6. samabhirUr3hanaya-- vAcakabheda se vAcyArtha meM bhinnatA mAnane vAle athavA zabdabheda se arthabheda mAnane vAle naya ko samabhirUr3hanaya kahate haiN| isI kA prakArAntara se gAthA meM saMketa kiyA hai ki yadi zabdabheda hai to artha meM bheda honA cAhie aura yadi eka vastu meM anya zabda kA Aropa kiyA jAye to vaha avastu rUpa ho jAtI hai| isakA tAtparya yaha huA ki zabdanaya liMga aura vacana kI samAnatA hone se indraH zakraH purandaraH ina zabdoM kA vAcyArtha eka mAna letA hai kintu isa naya meM pravRtti kA nimitta jaba bhinna-bhinna hai to manuSya Adi zabdoM kI taraha ina zabdoM kA vAcyArtha bhI bhinna-bhinna hai| kyoMki vyutpatti kI apekSA aizvaryavAn hone se indra, zakana samartha hone se zakra aura puroM--nagaroM kA dAraNa-nAza karane se purandara kahalAtA hai| kintu jo parama aizvarya paryAya hai, vahI zakana yA puradAraNa paryAya nahIM hai| isalie ye indrAdi zabda bhinna-bhinna abhidheya vAle haiN| yadi sabhI paryAyoM ko eka mAnA jAye to sAMkarya doSa hogaa| isa naya ke mata se indra zabda se zakra zabda utanA hI bhinna hai, jitanA ghaTa se paTa aura azva se hstii| 7. evaMbhUtanaya-- jo vastu jisa paryAya ko prApta huI hai, usI rUpa nizcaya karane vAle (nAma dene vAle) naya ko evaMbhUtanaya kahate haiN| yahI Azaya gAthokta padoM kA hai ki vyaMjana-zabda se jo vastu kA abhidheya artha hotA hai, usako prakaTa kiyA jAye, use hI evaMbhUtanaya kahate haiN| jaise--jisa samaya AjJA aura aizvaryavAn ho, usa samaya hI vaha indra hai, anya samayoM meM nhiiN| Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya nirUpaNa 447 samabhirUr3hanaya se evaMbhUtanaya meM yaha antara hai ki yadyapi ye donoM naya vyutpattibheda se zabda ke artha meM bheda mAnate haiM, parantu samabhirUr3hanaya to usa vyutpatti ko sAmAnya rUpa se aMgIkAra karake vastu kI hara avasthA meM use svIkAra kara letA hai / parantu evaMbhUtanaya to usa vyutpatti kA artha tabhI grahaNa karatA hai, jabaki vastutaH kriyApariNata hokara sAkSAt rUpa se usa vyutpatti kI viSaya bana rahI ho / sunaya aura durna pUrvokta sAta nayoM meM se yadi ve anya dharmoM kA niSedha karake kevala apane abhISTa eka dharma kA hI pratipAdana karate haiM, taba durnaya rUpa ho jAte haiN| durnaya arthAt jo vastu ke eka dharma ko satya mAnakara anya dharmoM kA niSedha karane vAlA ho| jaise naigamanaya se naiyAyika-- vaizeSika darzana utpanna hue| advaitavAdI aura sAMkhya saMgrahanaya ko hI mAnate haiN| cArvAka vyavahAranayavAdI hI hai| bauddha kevala RjusUtranaya kA tathA vaiyAkaraNI zabda Adi tIna nayoM kA hI anusaraNa karate haiN| isa prakAra ye sabhI ekAnta pakSa ke AgrahI hone se durnayavAdI haiN| sAta nayoM kA vargIkaraNa aura alpabahutva- pUrvokta naigama Adi sAta nayoM meM se naigama, saMgraha, vyavahAra aura RjusUtranaya ye cAra naya artha ke pratipAdaka hone se arthanaya kahe jAte haiN| zabda samabhirUr3ha aura evaMbhUtanaya zabda kA pratipAdana karane se zabdanaya haiN| inameM pUrva-pUrva ke naya adhika viSaya aura uttara - uttara ke naya parimita viSaya vAle haiN| jaise saMgrahanaya sAmAnya mAtra ko svIkAra karatA hai jabaki naigamanaya sAmAnya aura vizeSa donoM ko| isalie saMgrahanaya kI apekSA mana kA viSaya adhika hai| vyavahAranaya saMgrahanaya ke dvArA gRhIta padArthoM meM se vizeSa ko jAnatA hai aura saMgrahanaya samasta sAmAnya padArthoM ko jAnatA hai, isalie saMgrahanaya kA viSaya vyavahAranaya se adhika hai / vyavahAranaya tInoM kAloM ke padArthoM ko jAnatA hai, jabaki RjusUtra kevala vartamAnakAlIna padArthoM kA jJAna karAtA hai| ataeva RjusUtranaya kI apekSA vyavahAranaya kA viSaya adhika hai / zabdanaya kAla Adi ke bheda se vartamAna paryAya ko jAnatA hai kintu RjusUtra maiM kAla Adi kA koI bheda nahIM hai| isalie zabdanaya se RjusUtranaya kA viSaya adhika hai / samabhirUr3hanaya paryAyavAcI zabdoM ko bhI vyutpatti kI apekSA bhinna rUpa se jAnatA hai, parantu zabdanaya meM yaha sUkSmatA nahIM hai| ataeva zabdanaya kI apekSA samabhirUr3hanaya kA viSaya alpa hai| evaMbhUtanaya samabhirUr3hanaya se jAne hue padArtha meM kriyA ke bheda se bheda mAnatA hai| ataeva evaMbhUta se samabhirUr3hanaya kA viSaya adhika hai| nayavicAra kA prayojana prastuta prakaraNa meM yaha hai ki pUrva prakAnta sAmAyika adhyayana sarvaprathama upakrama se upakrAnta hotA hai aura nikSepa se yathAsaMbhava nikSipta hotA hai / tatpazcAt anugama se vaha jAnane yogya banatA hai aura isake bAda nayoM se usakA vicAra kiyA jAtA hai| yadyapi pUrva meM upodghAtaniryukti meM samasta adhyayana ke viSaya vAlA naya vicAra kiyA jA cukA hai, tathApi yahAM usakA pRthak nirdeza isalie kiyA hai ki cauthA jo anuyogadvAra hai, vahI nayavaktavyatA kA mUla sthAna hai| kyoMki yahAM siddha hue nayoM kA pUrva meM upanyAsa kiyA gayA hai| nayavarNana ke lAbha 606. (A) NAyammi gihiyavve agihiyavvammi ceva atthammi | jaiyavvameva ii jo uvaeso so nao nAma // 140 // Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 anuyogadvArasUtra savvesi pi nayANaM bahuvihavattavvayaM nisAmettA / taM savvanayavisuddhaM jaM caraNaguNaTThio sAhU // 141 // se taM nae / solasasayANi cauruttarANi gAhANa jANa savvaggaM / dusahassamaNuDhubhachaMdavittaparimANao bhaNiyaM // 142 // nagaramahAdArA iva kammadArANuogavaradArA / akkhara-biMdU-mattA lihiyA dukkhakkhayaTThAe // 143 // nayavarNana ke lAbha- ina nayoM dvArA heya aura upAdeya artha kA jJAna prApta karake tadanukUla pravRtti karanI hI caahie| isa prakAra kA jo upadeza hai vahI (jJAna) naya kahalAtA hai| 140 ina sabhI nayoM kI paraspara viruddha vaktavyatA ko sunakara samasta nayoM se vizuddha samyaktva, cAritra (aura jJAna) guNa meM sthita hone vAlA sAdhu (mokSasAdhaka ho sakatA) hai| 141 isa prakAra naya-adhikAra kI prarUpaNA jAnanA caahie| sAtha hI anuyogadvArasUtra kA varNana samApta hotA hai| vivecana - uparyukta do gAthAoM meM nayavarNana se prApta lAbha kA ullekha kiyA hai| "jitane vacanamArga haiM, utane hI naya haiM' isa siddhAnta ke anusAra nayoM ke aneka bheda haiN| naigama, saMgraha Adi sAta bheda aura arthanaya evaM zabdanaya ke bheda se do bheda pUrva meM batAye haiN| inake atirikta bhI dravyArthikaparyAyArthika, jJAna-kriyA, nizcaya-vyavahAra Adi bheda bhI kiye jA sakate haiM, tathApi yahAM mokSa kA kAraNa hone se sarva adhyayana kA vicAra jJAnanaya aura kriyAnaya kI apekSA kiyA gayA jAnanA caahie| kyoMki gAthA meM isI prakAra kA kathana kiyA gayA hai __ padArthoM meM jo upAdeya hoM unheM grahaNa karanA aura jo heya hoM unheM tyAga karanA cAhie tathA jJeya (jAnane yogya) hoM unheM madhyastha bhAva se jAnanA caahie| isa loka sambandhI sukhAdi sAmagrI grahaNa yogya hai, viSAdi padArtha tyAgane yogya aura tRNa Adi padArtha upekSaNIya haiN| yadi paraloka sambandhI vicAra kiyA jAye to samyagdarzanAdi grahaNa karane yogya haiM, mithyAtvAdi tyAgane yogya haiM aura svargika sukha upekSaNIya hai| jJAnanaya kA maMtavya hai ki jJAna ke binA kisI kArya kI siddhi nahIM hotI hai| jJAnI puruSa hI mokSa ke phala kA anubhava karate haiN| andhA puruSa andhe ke pIche-pIche gamana karane se vAMchita lakSya ko prApta nahIM kara sakatA hai| jJAna ke binA puruSArtha kI siddhi nahIM hotI hai| sabhI vratAdi evaM kSAyika samyaktva Adi amUlya padArthoM kI prApti jJAna se hotI hai| ataeva sabakA mUla kAraNa jJAna hai| kriyAnaya kA maMtavya hai ki siddhi prApta karane kA mukhya kAraNa kriyA hI hai| kyoMki tInoM prakAra ke arthoM kA jJAna karake prayatna karanA caahie| isa kathana se kriyA kI hI siddhi hotI hai| jJAna to kriyA kA upakaraNa hai| isalie kriyA mukhya aura jJAna gauNa hai| mAtra jJAna se jIva sukha nahIM paate| tIrthaMkara deva bhI aMtima samaya paryanta kriyA ke hI Azrita rahate haiN| bIja ko bhI aMkurotpatti ke lie bAhya sAmagrI kI AvazyakatA hotI hai| isalie sabakA Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya nirUpaNa 449 mukhya kAraNa kriyA hI hai| yaha kriyAnaya kA maMtavya hai| kintu kisI bhI ekAnta pakSa meM mokSaprApti kA abhAva hai| isalie aba mAnya pakSa prastuta karate haiM sarva nayoM ke nAnA prakAra ke vaktavyoM ko sunakara--nayoM ke paraspara virodhI bhAvoM ko sunakara jo sAdhu jJAna aura kriyA meM sthita hai vahI mokSa kA sAdhaka hotA hai| kevala jJAna aura kevala kriyA se kAryasiddhi nahIM hotI hai| annAdi kA jJAna hone para bhI binA bhakSaNa kriyA ke udarapoSaNAdi nahIM hotA hai| kevala kriyA se bhI kAryasiddhi nahIM hotI hai| jaise kriyA se rahita jJAna niSphala hai vaise hI jJAna se rahita kriyA bhI kAryasAdhaka nahIM hai| yathA--paMgu aura aMdhe bhAgate hue bhI sumArga ko prApta nahIM hote, eka cakra (pahiye) se zakaTa (gAr3I) nagara ko prApta nahIM kara sakatI, isI prakAra akele jJAna aura akelI kriyA se siddhi nahIM hotI, apitu donoM ke samucita samanvaya se siddhi prApta hotI hai| ___ kadAcit kahA jAe ki jaba pRthak-pRthak donoM meM muktisAdhana kI zakti nahIM to ubhaya meM vaha zakti kahAM se ho sakatI hai ? samAdhAna yaha hai ki jJAna aura kriyA pRthak-pRthak rUpa meM deza upakArI hote haiM, donoM milane se sarva upakArI hote haiN| ___ isa prakAra se nayadvAra kI vaktavyatA ke pUrNa hone se caturtha anuyogadvAra kI aura sAtha hI zrImadanuyogadvAra sUtra kI bhI pUrti hotI hai| anuyogadvAra sUtra ke cAra mukhya dvAra haiM, jinameM yaha nayadvA cauthA hai| ataH isakI pUrti hone se anuyogadvAra sUtra kI bhI pUrti ho gii| lipikAra kA vaktavya ___anuyogadvAra sUtra kI kula milAkara solaha sau cAra (1604) gAthAeM haiM tathA do hajAra (2000) anuSTapa chandoM kA parimANa hai| 142 jaise mahAnagara ke mukhya-mukhya cAra dvAra hote haiM, usI prakAra isa zrImadanuyogadvAra sUtra ke bhI upakrama Adi cAra dvAra haiN| isa sUtra meM akSara, bindu aura mAtrAyeM jo likhI gaI haiM, ve saba sarva du:khoM ke kSaya karane ke lie hI haiN| 143 / vivecanayadyapi ye gAthAyeM mUla sUtra meM nahIM haiM vRttikAroM ne bhI inakI vRtti nahIM likhI hai| tathApi sArAMza acchA hone se anuyogadvArasUtra kI pUrti ke pazcAt inako uddhRta kiyA gayA hai| gAthArtha sugama aura subodha hai| // zrImadnuyogadvArasUtra samApta // Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 kathAnaka sUtrasaMkhyA 90 1. DoDiNI brAhmaNI kisI grAma meM DoDiNI nAma kI brAhmaNI rahatI thI / usakI tIna putriyAM thiiN| unakA vivAha karane ke bAda | use vicAra huA ki jamAiyoM ke svabhAva ko jAnakara mujhe apanI putriyoM ko vaisI zikSA - sIkha denI cAhie, jisase usI ke anurUpa vyavahAra kara ve apane jIvana ko sukhI banA skeN| aisA vicAra kara usane apanI tInoM putriyoM ko bulAkara salAha dI - ' Aja jaba tumhAre pati sone ke | lie zayanakakSa meM AeM jaba tuma koI na koI kalpita doSa lagAkara unake mastaka para lAta mAranA / taba vaha jo kucha tumase kaheM subaha mujhe batAnA / ' putriyoM ne mAtA kI bAta mAna lI aura rAtri ke samaya apane-apane zayanakhaMDa meM baiThakara pati kI pratIkSA karane lgiiN| jaba jyeSTha putrI kA pati zayanakhaMDa meM AyA, taba usane kalpita doSa kA AropaNa karake usake mastaka para lAta mArI / lAta lagate hI pati ne usakA paira pakar3a kara kahA- 'priye ! patthara se bhI kaThora mere zira para | tumane jo ketakI puSpa ke samAna komala paga mArA, usase tumhArA caraNa dukhane lagA hogaa|' isa prakAra kahakara vaha usake paira ko sahalAne lagA / dUsare dina bar3I putrI ne Akara rAtavAlI ghaTanA mAM ko sunaaii| suna kara brAhmaNI bahuta harSita huI / jamAI | ke isa bartAva se vaha usake svabhAva ko samajha gaI aura putrI se bolI - tU apane ghara meM jo karanA cAhegI, kara skegii| kyoMki tere pati ke vyavahAra se lagatA hai ki vaha terI AjJA ke adhIna rahegA / dUsarI putrI ne bhI mAtA kI salAha ke anurUpa apane pati ke mastaka para lAta mArI / taba usakA pati | thor3A ruSTa huA aura usane apane roSa ko mAtra zabdoM dvArA prakaTa kiyA-- mere sAtha tUne jo vyavahAra kiyA vaha | kulavadhuoM ke yogya nahIM hai| tujhe aisA nahIM karanA caahie| aisA kahakara vaha zAnta ho gayA / prAta: dUsarI putrI ne bhI saba prasaMga mAtA ko kaha sunaayaa| mAtA ne saMtuSTa hokara usase kahA-- beTI ! tU bhI | apane ghara meM icchAnurUpa pravRtti kara skegii| pati kA svabhAva aisA hai ki vaha cAhe jitanA ruSTa ho, lekina kSaNa mAtra meM zAMta-tuSTa ho jAyegA / tIsarI putrI ne bhI kisI doSa ke bahAne apane pati ke mastaka para lAta maarii| isase pati ke krodha kA pAra nahIM rahA aura DATa kara bolA ---arI duSTA ! kula - kanyA ke ayogya yaha vyavahAra mere sAtha kyoM kiyA ? Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 451 phira mAra-pITa kara use ghara se bAhara nikAla diyaa| taba vaha rotI- kalapatI mAM ke pAsa AI aura saba ghaTanA kaha sunAI / putrI kI bAta se brAhmaNI ko usake pati ke svabhAva kA patA laga gayA aura usI samaya vaha usake pAsa aaii| mIThe-mIThe boloM se jamAI ke krodha ko zAMta karake bolI--- jamAIrAja ! hamAre kula kI yaha rIti hai ki suhAga rAta meM prathama samAgama ke samaya pati ke mastaka para caraNa-prahAra kiyA jAtA hai, isI kAraNa merI putrI ne | Apake sAtha aisA vyavahAra kiyA hai, kintu durbhAvanA yA duSTatA se yaha saba nahIM kiyA hai| isalie Apa zAnta hoM aura isa bartAva ke lie use kSamA kreN| sAsu kI bAta se usakA gussA zAMta huaa| usake bAda DoDiNI brAhmaNI ne tIsarI putrI ko salAha dI beTI ! terA pati durArAdhya hai, isalie | usakI AjJA kA barAbara pAlana karanA aura sAvadhAnIpUrvaka devatA kI taraha usakI sevA karanA / isa prakAra pUrvokta yukti se brAhmaNI ne apane jamAiyoM ke svabhAvoM ko jAna liyA / 2. vilAsavatI gaNikA kI kathA kisI nagara meM eka gaNikA rahatI thI, jisakA nAma vilAsavatI thA / vaha cauMsaTha kalAoM meM nipuNa thI usane apane yahAM Ane vAloM kA abhiprAya jAnane ke lie apane ratibhavana meM dIvAroM para bhinna-bhinna prakAra kI kriyAyeM karate vividha jAti ke puruSoM ke citra lagavAye the| jo puruSa vahAM AtA vaha use apane jAtyucita citra | ke nirIkSaNa meM tanmaya dekhakara usakI ruci, jAti, svabhAva Adi ko samajha jAtI thI aura usI ke anurUpa usa puruSa ke sAtha bartAva kara usakA Adara-satkAra karake prasanna kara detI thI / pariNAmasvarUpa usake yahAM Ane vAle vyakti prasanna hokara inAma meM khUba dravya dete the| 3. suzIla amAtya kI kathA kisI nagara meM bhadrabAhu nAma kA rAjA rAjya karatA thA / usake amAtya kA nAma suzIla thaa| vaha parakIya manogata bhAvoM ko jAnane meM nipuNa thA / eka dina azvakrIDA karane ke lie amAtya sahita rAjA nagara ke bAhara gyaa| calate-calate rAste ke kinAre baMjara bhUmi meM ghor3e ne laghuzaMkA (pezAba) kara dii| vaha mUtra vahAM jaisA kA taisA bharA rahA, sUkhA nahIM / | azvakrIr3A karane ke bAda rAjA punaH usI rAste se vApasa lauttaa| taba bhI mUtra ko pahale jaisA bharA dekha kara rAjA ke mana meM vicAra AyA-yadi yahAM tAlAba banavAyA jAya to vaha hamezA jala se bharA rhegaa| isa prakAra vicAra karatA-karatA rAjA bahuta dUra taka usa bhUmi-bhAga kI ora tAkatA rahA aura usake bAda apane mahala meM lauTa aayaa| catura amAtya rAjA ke manogata bhAvoM ko barAbara samajha rahA thaa| usane rAjA se pUche binA hI usa sthAna Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 anuyogadvArasUtra para eka vizAla tAlAba banavAyA aura usake kinAre SaD RtuoM ke phala-phUloM vAle vRkSa lagavA diye| isake bAda kisI samaya punaH rAjA amAtya sahita usI rAste para ghUmane niklaa| vRkSa-samUha se suzobhita jalAzaya ko dekhakara rAjA ne amAtya se pUchA--yaha ramaNIka jalAzaya kisane banavAyA hai ? amAtya ne uttara diyA--mahArAja ! Apane hI to banavAyA hai| amAtya kA uttara sunakara rAjA ko Azcarya huaa| vaha bolA--sacamuca hI yaha jalAzaya maiMne banavAyA | hai ? jalAzaya banavAne kA koI Adeza maiMne diyA ho, yAda nahIM hai| amAtya ne pUrva samaya kI ghaTanA kI yAda dilAte hue batAyA-mahArAja ! isa sthAna para bahuta samaya taka mUtra ko binA sUkhA dekha kara Apane yahAM jalAzaya banavAne kA vicAra kiyA thaa| Apake manobhAvoM ko jAnakara maiMne yaha jalAzaya banavA diyA hai| ____ apane amAtya kI dUsare ke manobhAvoM ko parakhane kI pratibhA dekhakara rAjA bahuta prasanna huA aura usakI prazaMsA karane lgaa| (yaha tInoM aprazasta bhAvopakrama ke dRSTAnta haiN|) Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 2 krama tiloyapaNNatti kAlagaNanA kI saMjJAoM evaM anukrama meM vividhatA anuyogadvArasUtra jambUdvIpaprajJapti (di.) 1. samaya 2. 3. 4. 10. 11. 12. 13. x Avali 5. 6. lava 7. nAlI 8. muhUrta 9. ucchvAsa prANa (nizvAsa) stoka divasa pakSa mAsa Rtu ayana varSa 14. 15. yuga 16. varSadazaka 17. varSazata 18. varSasahasra 19. dazavarSasahasra varSalakSa pUrvAMga 20. 21. 22. pUrva 23. niyutAMga 24. niyuta samaya AvalikA Ana prANa stoka lava muhUrta ahorAtra pakSa mAsa Rtu ayana varSa yuga varSazata varSasahasra varSazatasahasra pUrvAMga pUrva truTitAMga truTita samaya AvalI ucchvAsa stoka lava nAla muhUrta divasa mAsa Rtu ayana varSa yuga dasavarSa varSazata varSasahasra dazavarSasahasra varSazatasahasra pUrvAMga pUrva parvAMga parva nAMga nayuta jambUdvIpaprajJapti (zve. ) samaya AvalI AnaprANa stoka lava muhUrta ahorAtra pakSa mAsa Rtu ayana saMvatsara yuga varSazata varSasahasra varSazatasahasra pUrvAMga pUrva truTitAMga truTita aDaDAMga aDaDa avavAMga avava jyotiSa karaNDaka samaya ucchvAsa stoka lava nAlikA muhUrta ahorAtra pakSa mAsa saMvatsara pUrvAMga pUrva latAMga latA mahAlatAMga mahAlatA nalinAMga nalina mahAnalinAMga mahAnalina padmAMga padma mahApadmAMga mahApadma Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 anuyogadvArasUtra 25. kumudAMga kumuda 27. padmAMga padma 29. nalinAMga nalina kamalAMga kamala hUhUkAMga truTitAMga truTita Tita aTaTAMga aTaTa amamAMga amama hAhAMga aTaTAMga kumudAMga aTaTa kumuda avavAMga padmAMga avava padma nalinAMga hUhUka nalina utpalAMga kamalAMga utpala kamala padmAMga truTitAMga padma nalinAMga aTaTAMga nalina aTaTa arthanipurAMga amamAMga arthanipura amama ayutAMga hAhAMga ayuta hAhA nayutAMga hUhUaMga nayuta prayutAMga latAMga prayuta latA likA mahAlatAMga cUlikA mahAlatA zIrSaprahelikAMga zIrSaprakaMpita zIrSaprahelikA hastaprahelita acalAtma hUhUaMga kamalAMga kamala utpalAMga mahAkamalAMga utpala mahAkamala padmAMga kumudAMga padma kumuda nalinAMga mahAkumudAMga nalina mahAkumuda atthinepurAMga truTitAMga atthinepura truTita AuaMga (ayutAMga) mahAtruTitAMga Au (ayuta) mahAtruTita nayutAMga aDaDAMga nayuta aDaDa prayutAMga mahAaDaDAMga prayuta mahAaDaDa cUlitAMga UhAMga cUlita Uha zIrSaprahelikAMga mahAUhAMga zIrSaprahelikA mahAUha zIrSaprahelikAMga zIrSaprahelikA hAhA 42. 43. 44. hUhUaMga hUhU latAMga latA mahAlatAMga mahAlatA zrIkalpa hastaprahelita acalAtma 48. 49. Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-3 gAthAnukrama 372 379 394 397 381 374 285 302 604 262 169 | gAthAMza akkharasamaM payasayaM aggi 1 payAvai 2 some 3 ajjhappassA''NayaNaM abbhassa nimmalattaM abbhuyataramiha etto abhiI 20 savaNa 21 dhaNiTThA avaNaya giNha ya etto asui kuNavaduIsaNa asuimalabhariya nijjhara aha kusumasaMbhave kAle aMkAraMtaM dhannaM aMgula vihatthi rayaNI aMti ya iM ti ya u ti ya AkAraMtA mAlA AkAraMto rAyA Adimau ArabhaMtA AbharaNa-vattha-gaMdhe Avassagassa eso AvassayaM avassakaraNijja iGgitAkAritai yaiH icchA 1-micchA 2--tahakkAro 3 uttaramaMdA. rayaNI uddese 1 niddese ya 2 ura-kaMTha-siravisuddhaM uraga-giri-jalaNa-sAgara ee Nava kavvarasA sUtrAMka eesiM pallANaM 260 eesiM pallANaM 286 eesiM pallANaM 546 eesiM pallANaM 453 eesiM pallANaM 262 eesiM pallANaM 285 kattiya 1 rohiNi 2 migasira 3 261 kamme 1 sippa 2 siloe 3 262 kiM 13 kaivihaM 14 kassa 15 kahiM 16 262 kiM loiyakaraNIo 260 kuru-maMdara-AvAsA 226 kesI gAyati mahuraM 332 kohe mANe mAyA 226 gaNa kAya nikAya khaMdha 226 gabbhammi puvvakoDI 226 gaMdhAre gItajuttiNNA 260 caucalaNapatiTThANA 169 caMDAlA muTThiyA metA 74 chaddose aTTha guNe 29 jattha ya jaM jANejjA 447 jassa sAmANio appA 206 jaha tubbhe taha amhe 260 jaha dIvA dIvasataM 604 jaha mama Na piyaM dukkhaM 260 jaMbuddIvAo khalu 599 jaMbuddIve lavaNe 262 juNNasurA juNNagulo 72 387 260 260 260 599 492 557 Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 | joyaNasahassa gAuya puhutta joyaNasahassa chaggAuyAI jo samosavvabhUesu | Nakkhatta - devaya-kule Natthi ya se koi veso Navi atthi Naviya hohI NAmANi jAvi kANi vi NAyammi gahiyavve gehiM mANehiM tatiyA karaNammi kayA tattha paDhamA vibhattI tattha pariccAyammi ya tattha purisassa aMtA taM puNa NAmaM tivihaM tiNNi sahassA satta ya to samaNo jai sumaNo | daMDaM dhaNU jugaM NAliyA | daMde ya bahuvvIhI vaya saramaMtA u nagaramahAdAra iva naMdI ya khuDDimA pUrimA nAsAe paMcamaM bUyA niddese paDhamA hoti niddosamaNa samAhANa niddosaM sAravaMtaM ca paccuppannagAhI pajjhAtakilAmiyayaM paramANU tasareNU parijUriyaperaMtaM pariyarabaMdheNa bhaDaM pariyarabaMdheNa bhaDaM 351 351 599 pAsuttamasImaMDiya 284 piyavippayoga-baMdha-vaha 599 puNNaM rattaM ca alaMkiya 492 puravarakavADavacchA bhayajaNaNarUva-saddaMdhakAra 209 606 bhiuDIviDaMbiyamuhA 606 bhIyaM duyamuppicchaM 261 majjhimasaramaMtA u mahuraM vilAsalaliyaM maMgI koravvIyA mANummANa- pamANe 261 262 226 226 367 599 324 294 260 paMcamasaramaMtA u paMcamI ya apAyANe 60 260 260 261 262 260 tAjA mitto 15 iMdo 16 NiritI 17 risaheNaM tu e sajjaM rUva-vaya-veya-bhAsA vatthummi hattha mijjaM vatthUo saMkamaNaM viNayovayAra-gujjha-guru vimhayakaro apuvvI vIro siMgAro abbhuo sakkayA pAyayA ceva sajjaM ca aggjIhAe sajjaM ravai mayUrA 606 sajjaM ravai muyaMgo 262 sajjeNa lahai vittiM 339 sajje 1 risa 2 gaMdhAre 492 satta pANi se thove 271 sattasarA nAbhIo 446 sattassarA kato saMbhavaMti 260 261 262 262 260 492 262 262 260 260 262 260 334 441 286 260 262 324 606 262 262 262 260 260 260 207 260 260 367 260 260 Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa3 457 260 saMttassarA tao gAmA sattheNa sutikkheNa vi sabbhAvanivvikAraM samaNeNa sAvaeNa ya samayA''valiya-muhuttA samaM addhasamaM ceva sammuccha puvvakoDI savvesi pi nayANaM saMgahiyapiMDayatthaM saMtapayaparUvaNayA...appAbahuM ceva saMtapayaparavaNayA...appAbahuM ceva saMtapayaparUvaNayA...appAbahuM ceva saMtapayaparUvaNayA...sappAbarDanasthi saMhitA ya padaM ceva 260 sAmA gAyati mahuraM 343 sAvajajogaviratI 262 sAvajjajogaviratI 29 siMgAro nAma raso 365 siMgI sihI visANI 260 suThuttaramAyAmA 387 suya sutta gathaM siddhata 606 so NAma mahAvIro 606 solasasayANi cauruttarANi 105 haTThassa aNavagallassa 149 hattho 11 cittA 12 sAdI 13 190 havati puNa sattamI taM 122 hINA vA ahiyA vA 605 hoMti puNa ahiyapurisA 606 367 261 334 334 Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-4 zabda sUtrAMka 358 533 184 320 390 367 367 497 138 225 aue akasiNakhaMdhe akiriyA akunta akkha (kSetramAnavizeSa) akkhaliya akkhe agaNikAya aggjIhA aggi acakkhudaMsaNa acakkhudaMsaNaguNappamANa acakkhudaMsaNaladdhI acakkhudaMsaNAvaraNa acittadavvakhaMdha acittadavvovakkama ajahaNNamaNukkosa ajIvaguNappamANa ajIvaNissiya ajIvodayaniSphanna ajja ajjA ajjhayaNachakkabagga ajjhayaNa ajjhINa aTTAlaga aTTaADhayasatiya viziSTa zabdasUcI sUtrAMka zabda 202/2 aTThakaNNiya 65 aTThakammapagaDI 525/3 aTThapadaparUvaNA 265 aTThabhAiyA 335 aTThabhAgapaliovama 14 aDaDa 11 aDaDaMga 345/2 aNaMtaya 260/2 aNaMtagacchagayAe 286 aNaMtaguNakakkhaDa 471 aNaMtaguNakAlae 471 aNaMtaguNatitta 247 aNaMtaguNanIla 244 aNaMtaguNasurabhigaMdha 63 aNaMtanANI 83 aNaMtapaesiya 498 aNaMtANaMta 428 aNAgataddhA 260 aNANupuvvI 236 aNAdipAriNAmiya 286 aNAdiyasiddhAMta 21 aNuoga 29 aNugama 6 aNuttaravimANa 535 aNumANa 336 aNegadaviyakhaMdha 318 aNovaNihiyA 367 63 503 202 104 248 263 103 Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 4 265 98 286 367 267 319 367 367 aMNovaNihiyA kAlANupuvvI aNovaNihiyA khettANupuvvI aNovaNihiyA davvANupuvvI attAgama atthaNIuraga atthaNIura atthAgama aditi adhammatthikAya addhakarisa addhatulA addhapala addhapaliovama addhabhAra addhamANI addhA addhApaliovama addhAsamaya addhAsAgarovama annamannabbhAsa aparAjita apariggahiyA appA (AtmA) appA (alpa) appAtaMka appAbahu abhavasiddhiya abhiI abhimuhaNAmagotta abhIru amiliya 183 amugga 158 amudda aya (aja, nakSatravizeSadevatA) 470 ayaNaM 202 alattaya 202 aliMda 470 aloya 286 avakaraa 132 avaccAmeliya 322 avava (kAlamAnavizeSa) 322 avavaMga (kAlamAnavizeSa) 322 avighuTTha 389 aviruddha (vratI vizeSa) 334 avvAiddhakkhara 320 asatI (asatI-dhAnyamAnavizeSa) 127 asabbhAvaThavaNA 380 asaMkhejjaya 132 asaMkhejjagacchagaya 379 asaMkhejapaesogADha 138 asaMkhejjAsaMkhejaya 391 asAyaveyaNijja 391 asivA 599 asurakumAra 114 assiNi 366 assilemA 105 assokaMtA 150 ahauttarAyatA (gAMdhAra grAma kI mUrchanA) 285 ahakkhAya 491 ahammapaesa 260/8 ahamma 14 ahigaraNisaMThANasaMThiya 171 143 499 244 267 348 285 160 472 476 473 Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 anuyogadvArasUtra 224 434 530 333 336 263 ahINakkhara aholoya aholoyakhettANupuvvI aMgapaviTTha aMgabAhira aMgula aMgulapayara aMgovaMga aMDaya aMtagaDadasA aMtarAya aMtomuhutta Aikkhaga Aicca AukAia AU (nakSatradevatAvizeSa) Ae AgAsatthikAya AgAsapaesa ADaMbara (vAdyavizeSa) ADhaya ANaa ANApANU ANupuvvi AbharaNa AbhiNibohiyaNANaladdhI AbhiNilohiyaNANa AbhiNibohiyaNANAvaraNa AbhipyAuyanAma Amalaa AmaMtaNI 14 AyatasaMDANaNAma 161 AyatasaMThANaguNappamANa 164 AyasamoyAra 3 AyaMgula 3 AyaMgulappamANa 418 AyANapada 421 AyAra 244 AraNa 40 ArAhaNA 50 Avakahiya 244 Avaliya 383 AvasiyA 80 Avassaya 460 Asa (nakSatradevatAvizeSa) 216 AhAraya (ga) 286 ikkhAga 535 icchA (kAra) 401 iDDara (gRhavibhAgavizeSa) 396 ittariya 264 iMdaggI 318 iMdiyapaccakkha 391 iMda 202 IsANa 207 IsipabbhArA 169 ukkAliya 247 ukkittaNANupuvvI 1 uccAgoya 244 ujusuya 284 uTTia 508 uDDareNU 361 uDDaloa 286 173 173 244 491 44 344 161 Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 4 461 202 260 358 225 216 606 324 5 uDDalogakhettANupuvvI uNNiya uttarakurA uttaragaMdhArA uttaramaMdA uttaraveuvviya udaie udayanipphaNNa uddhArapaliovama uddhArasamaya uddhArasAgarovama upakkama uppaNNaNANadaMsaNadhara uppala uppala (kAlamAnavizeSa) ummANapamANa uraparisappa uvakkama uvaghAtanijjuttiaNugama uvaNihiyA uvabhogaMtarAya uvarimauvarimagevejaya uvarimagevejaya uvarimamajjhimagevejaya uvarimamaheDimagevejjaya uvasama uvasamanipphaNNa uvasaMpayA usabhakhaMdha usiNaphAsaNAma ussaNhasaNhiyA 172 ussappiNI 44 ussasiyasama 475 ussehaMgula 260 uMdu (mukha) 260 uMdurukka 347 UrdhvakarNa 205 egaguNakakkhaDa 224 egaguNakAlaa 375 egaguNattitta 376 egaguNanIla 372 egaguNasurabhigaMdha 533 egiMdiya 244 evaMbhUta 169 omANa 202 omANappamANa 323 orAliyasarIra 387 ovaNihiyA 78 ovamasaMkhA 602 osappNiI 95 ohanipphaNNa 244 ohidaMsaguNappamANa 391 kakkhaDaphAsaguNappamANa 216 kajjavaya 216 kaDuyarasaNAma 216 kaNagasattarI 253 kappiMda (dvIpasamudranAma) 239 kappopaga 206 kamma 66 kammayasarIra 223 karisAvaNa 344 kallAla 238 131 477 202 534 4 71 22 P 0 169 216 244 417 301 267 Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .462 anuyogadvArasUtra 471 233 257 216 402 402, 476 113 169 kavihasiya kasAyarasaNAma kasiNakhaMdha kaMThoTThavippamukka kAussagga kAgaNirayaNa kAgaNI (pratimAnavizeSa) kAlappamANa kAlavaNNanAma kAlasamoyAra kAlasaMjoga kAlANupuvvI kAloya kAlovakkama kAvila kiNNara kiMmirAga kiMpurisa kiMpurisakhaMdha kIDaya kucchi kuppAvayaNiya 260 395 249 kevaladasaNaguNappamANa 222 khaiya 65 khaovasamanipphana 14 khaovasamiya 74 khahayara 358 khaMda 328 khaMdha 313 khaMdhadesa 220 khaMdhapadesa 527 khAiya 272 khIra (vara) 93 khuDDiyA 169 khettapaliovama 76 khettappamANa 49 khettasAgarovama 216 khettANupuvvI 43 khettovakkama 216 gaNaNANupuvvI 62 gaNipiDaga 40 gabbhavakkaMtiya 332 gahavimANa 565 gaMdhaguNappamANa 169 gaMdhaNAma 318 gaMdhAraggAma 169 gilli 260 guMjA 169 gevejaa 17 gottakamma 1 gomuhI 244 govvatiya 471 gohiyA 76 204 50 216 390 421 219 kuru kula 260 336 328 216 kusavara kusumasaMbhava kuMDala kuMbha kevalaNANa kevalaNANAvaraNa kevaladaMsaNa 244 260 21 260 Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 4 ghaya (vara) ghAikamma ghANiMdiyapaccakkha caujamalapaya caubhAiyA cauraMsasaMThANaNAma cauriMdia caDavIsatthaa causaTThiA cakkhudaMsaNaguNappamANa | cakkhuriMdiyapaccakkha cammakhaMDiya carittaguNappamANa carittajjhavaNA carittamohaNijja carittaladdhi caMda caMdaparivesa cAlaNA cIriMga cUliyaMga | coddasavvI coyaya chaumattha chaumatthavItarAga chagacchagayAe chaMdaNA chedovaTThAvaNiya cheyaNagadAi jakkha jalla 169 java 246 jahaNNayaparittANaMtaya 438 jahaNNayaparittAsaMkhejjaya 423 jahannaya juttasaMkhejjaya jANagasarIradavvakhaMdha 320 224 jANagasarIrabhaviyasarIravairitta 26 jibbhiMdiyapaccakkha 74 jIvaguNappamANa jIvatthikAya 320 471 jIvodayanipphanna 438 jugavaM 21 juttANaMtaya 472 juttAsaMkhejjaa 593 jUyA 241 joisia 241 jhavaNA 169 Tka 249 ThappA 605 ThavaNANupuvvI 21 ThavaNAnAma 202 247 397 237 NaggohamaMDala 241 NadIo 134 NiddhaphAsaNAma 206 Niriti 472 Negama 423 NoiMdiyapaccakkha 169 taTThA 80 ThANa DoDiNI Nauya. tamatamappabhA 463 339 516 510 511 58 95 438 428 132 236 366 503 499 339 216 535 101 181 93 284 50 90 367 205 169 223 286 97 437 286 165 Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 anuyogadvArasUtra tasakAia tasareNU tahakkAra taMsasaMThANanAma tikaDuga tigacchagayA tijamalapraya tittarasaNAma tipaesiya timahura tiriyaloyakhettANupuvvI tuDiya tuDiyaMga tulA % 237 daMsaNAvaraNijja 339 dANaMtarAya 206 dAhiNaDDabharaha 224 diTThasAhamma 298 diTThivAya 163 disAdAgha 423 duguNakakkhaDa 222 duguNakAlaya 63 duguNatitta 298 duguNanIla 168 duguNasurabhigaMdha 202 duvAlasaMga 202 dUsamaya 322 dUsamadUsamaya 80 dUsamasusamaya 216 devakurA 216 doNamuha 416 doNa 348 doskhiya 336 dhaNiTThA 202 dhaNu 52 dhamma 491 dhamma 547 dhammatthikAya 105 dhammapaesa 593 dhuvaNiggaha 198 dhUmappabhA 93 naliNaMga 324 naliNa 471 naMdI (dvIpasamudra) 247 naMdI (gAndhAragrAmamUrcchanA) | tUNailla teiMdiya teukAiya teyagasarIra thaNitakumAra thilli U 318 WW . thova 476 203 401 davvakhaMdha davvajjhavaNA davvajjhINa davvapamANa daLsAmAiya davvANugama davvANupuvvI 476 165 367 daMDa 367 daMsaNaguNappamANa daMsaNaladdhi 260 Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 4 46 224 249 29 parimaMDalasaMThANanAma 72 parivesa 328 parivvAyaga 206 parihAravisuddhiya 360 paliuvama 206 palla 169 pasatI 78 paMkapabhApuDhavI pADhaliputta 288 472 387 372 318 383 475 367 466 335 260 pANu 38550 335 207 nAo nikAya nipphAva nimaMtaNA niraya nisIhiyA nihi noAgama nokhaMdha paua paccakkhANa paDikkamaNa paDicaMdaya paDipakkhapada paDimANa paDisUra . paDhamavaggamUla paNNavaNA paNhAvAgaraNAI patthagadidruta patthaya pamANaMgula payara payaraMgula payalApayalA payAvai paramANu paramANupoggala paraMparAgama parikamma parittANaMta 495 495 495 169 216 74 pANa (zvapaca) pAda 249 pApaya 263 pAya 316 pAriNAmiya 249 pAhuDa 419 pAhuDapAhuDiyA 373 pAhuDiyA 50 pukkhara 474 puDhavikAiya 318 purisa 358 puvva 418 puvvavideha 338 puvvaMga 244 puvva 286 puhatta 402 pUsa 99 poggalatthikAya 470 poggalapariyaTTa 79 potthakamma 503 phAsaNAma 334 441 344 367 202 351 286 132 202 219 Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 anuyogadvArasUtra - 203 262 173 432 8 phAsiMdiyapaccakkha battIsiyA baMddhAuya baladeva bahassaI . baMbha baMbhaloa bAlapaMDiyavIriyaladdhI buddhavayaNa beiMdiya mm .wm 8. 265 boMDaya bhaga 2 w bhaddavayA bharaNI bharaha bhavasiddhiya bhaMgasamukkittaNayA bhaMgovadaMsaNayA bhAra bhAvasAmAiya 438 mallI 320 mahAvIra 487 mahAsukka 462 mahurarasaguNappamANa 286 maMDala 286 maMdara 173 mADaMbiya 247 mANI 49 mAtivAhaya 216 mAhiMda 40 micchAdiTThI 286 mitta 285 miyalomiya 285 mIsadavvakhaMdha 344 mucchaNA 250 muNisuvvaya 98 muttolI 98 murava 322 musala 598 muhutta 280 rammagavassa 29 rayaNappabhA 316 rayaNI 318 rasaguNappamANa 216 rasaNAma 260 rahareNu 216 raMgamajjha 216 rAmAyaNa 1 risabha 43 rukka (kkha) 308 rudda 000 W W 324 360 bhoga 475 383 332 431 219 magga majjhimauvarimagevejaa majjhimaa kuMbha majjhimagevajja majjhimaggAma majjhimamajjhimageveja majjhimaheTThimageveja maNapajjavaNANa malaya malayavatikAra 339 260 Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 4 rUvUNa rodda lahuyaphAsaNAma laMkha laMtaya lAsaga lukkhaphAsaNAma leppakamma leppakAra loyAyaya lohiyavaNNanAma vaisesiya vakkhAra vaggamUla vaTTasaMThANanAma vaNatigiccha vaNassaikAiya vaNNaguNappamANa vaNNaNAma vattha vaddhamANa vayaNa varuNa vavahAra | vasahidiTThata vasu vAukAiya vANamaMtara vAyu vAlagga | vAluyapabhApuDhavI 510 vAsadhara 262 vAsudeva 223 80 vijaya 173 viNhu 80 vAsupujja vibhAgaNiphaNNa 223 vimala 11 vimANapatthaDa viyAhapaNNatti 304 49 vivaddhi 220 vivAgasuya 49 visesadiTTha 169 vissa 418 vuDDha 224 vuDDhasAvaga 73 veDavviyaAhAragasarIra 216 vemANiya 430 veyaNijjakamma 219 vehammovaNIta 169 sakkarappabhA 203 sacittadavvakhaMdha 51 sacittadavvovakkama 169 sajjaggAma 467 saTThitaMta 473 saNakumAra 286 saNNivAiya 404 saNhasahiyA 216 satthavAha 286 saddaNaya 374 samaya 347 samabhirUDha 467 249 462 203 169 226 332 203 360 50 286 50 448 286 21 - 216 421 244 244 458 383 62 79 260 49 216 251 344 20 476 202 606 Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 samavAya samukkittaNayA samotAra sammamicchAdaMsaNaladdhi sammucchima sammucchimamaNussa sayaMbhuramaNa saramaMDala saviyA savvaTTasiddhaya savvaddhA savvavehamma savvAgAsaseDhI sahassAra saMkhappamANa saMgaha saMThANa saMtapayaparUvaNayA saMdamANiya saMhitA sAipAriNAmiya sAgarovama sAmAiya sAmAiyacarittaladdhi sAyaveyaNijja sAMrakaMtA sArasI sAhammovaNIya sAhA siMgAra sIsapaheliyagaM sIsapaheliyA 50 suThuttaramAyAmA 98 suttAlAvaganipphaNNa 183 suddhagaMdhArA 240 suddhasajjA 351 supAsa 216 suyakkhaMdha 475 260 286 216 suvaNNa suvaNa (pratimAnavizeSa) suvihi susamadUsamaya suhuma AukAiya sUiaMgula sUravimANa seDhivaggamUla 532 463 554 173 setiyA 427 sesavaM 606 soiMdiyapaccakkha 358 soma 105 solasiyA 336 sovIrA 605 harivAsa 113 harI 303 haliddavaNNanAma 71 huhuya 247 huhuyaMga 244 huMDa 260 heTThimauvarimagevejja 260 heTThimagevejja 459 heTThimamajjhimagevejja 291 heTThimaheTThimagevejja 262 hemavaya 367 hrI: 202 anuyogadvArasUtra 260 534 260 260 203 6 216 328 203 278 385 337 390 421 318 440 438 286 320 260 344 260 220 532 532 205 391 216 216 216 475 211 Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa sUtrAMka 475 169 391/8 50 203/2 zabda accua accuyakappa ajia aNaMtatI aNuogaddAra aNuttaravimANa aNuttarovavAiya aNuttarovavAiyadasAo attANusaTThikAra addaijja aparAjita abhiNaMdaNa ara ariTThaNemI aruNavara avaravideha asaMkhayaM ahAtatthijja aMtagaDadasAo ANaa (ta) AbharaNa AvAra AraNa AvassagasuyakvaMdha AbaMtI AvAsa IsANa IsipabbhArA saMjJAvAcaka zabdAnukrama sUtrAMka zabda 391/7 uttaraDDabharaha 355/3 uppala 203/2 uvarimaheTThimageveja 203/2 uvAsagadasAo 75 usabha 173 eraNNava 355/5 eravaa 50 elaijja 308 kaNagasattarI 266 kappAsiya 291/9 kappiMda 203/2 karisAvaNa 203/2 kAussagga 203/2 kAloya 169 kinnarakhaMdha 344 kiMpurisakhaMdha 263 kusa 266 kusavara 50 kuMDala 391/7 kuMthu 169 koTTakiriyA 50 koDillaya 173 koMcavara 71 khaMda 266 khIra 169 khoya 173 gaMgA 173 giriNagara 169 62, 169 169 169 203/2 169 169 . 343/4 307 Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 anuyogadvArasUtra gihidhamma gevejjavimANa 169 348/2 gotama 475 govvatiya ghaya ghoDamuha cauvIsatthaa cammakhaMDiya caraga 169 475 344 203/2 caMda caMdappaha 266 169 381/4 169 cAturaMgijaM cIriMga cIriya jaNNaijja jamaIyaM jayaMta jaMbuddIva joisI 21 tilaya 173 thaNitakumAra 21 dAhiNaDDabharaha 21 diTThivAa 169 deva (dvIpa-samudra) 49 devakurA 74 devakuru 21 dhamma 21 dhammaciMtaga 169 dhammo (dazavaikAlika kA adhyayana) 203/2 dhAyai 266 dhUmappabhA 21 nakkhatta 27 naMdI (dvIpa-samudra) 266 nAga (deva) 266 nAga (dvIpa-samudra) 391/9 nAgasuhuma 169 nAyAdhammakahA 390/1 nihi 354 pauma 50 paumappabha 203/2 pahAvAgaraNa 284/3 paMkappabhA 307 paMDaraMga 307 pADaliputta 165 pANaa 166 pANata 683/4 pAsa 165 pukkhara 347/5 pukkhalasaMvaTThaya 308 purisaijja jotisiya 169 203/2 ThANa NamI NAgakumAra tagarA tagarAyar3a tamatamappabhA tamatamA 165 21 // 475 391/7 173 tamapuDhavI tamappabhA tamA taraMgavatikAra 203/2 169 343/3 266 - Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 5 471 puvvavideha baMbhaloa biMdukAra 389 165 buddhavayaNa bennAyaDa bharaha bhAraha bhuyagavara bhUya (dvIpa-samudra) magga malayavatikAra 169 203/2 169 203/2 50 2 10 mallI 266 mahAvIra mahAsukka 391/9 maMdara 468 344 varuNa 173 vANamaMtara 308 vANamaMtarI 49 vAluyappabhA 307 vAsahara 344 vAsupuja 49 vijaya 169 vimala 169 viyAhapaNNatti 266 viruddha 308 vivAgasuya 203/2 vIriya 358 vuDDa 173 vejayaMta 169 veda 49 vedisa 173 vesamaNa 21 vesiya 203/2 sakkarappabhA 475 sadvitaMta 169 saNaMkumAra 165 samavAa 26 samosaraNa 21 sayaMbhuramaNa 169 savvaTThasiddha 169 sahassAra 173 saMtI 49 saMbhava 49 sAmAiya 169 sAvaga 203/2 siva 307 21 mADhara mAhiMda muguMda muNisuvvaa rammagavassa rayaNa rayaNappabhA rAmAyaNa rudda ruyaga lavaNa laMtaya loyAyaya vaisesiya vakkhAra 381/3 173 50 266 169 391/9 173 203/2 203/2 vaddhamANa Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 anuyogadvArasUtra 173 344 sItala supAsa sumatI suvihI sUyagaDha 344 203/2 sohamma 203/2 harivassa 203/2 harivAsa 203/2 heTThimaheTThimageveja hemavaa 50 hemavaya 169 heraNNavaya 203/2 375 344 sUra. 344 sejaMsa Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anadhyAyakAla [ sva. AcAryapravara zrI AtmArAmajI ma. dvArA sampAdita nandIsUtra se uddhRta ] svAdhyAya ke lie AgamoM meM jo samaya batAyA gayA hai, usI samaya zAstroM kA svAdhyAya karanA cAhie / anadhyAyakAla meM svAdhyAya varjita hai| manusmRti Adi smRtiyoM meM bhI anadhyAyakAla kA vistArapUrvaka varNana kiyA gayA hai| vaidika loga bhI veda ke anadhyAyoM kA ullekha karate haiN| isI prakAra anya ArSa granthoM kA bhI anadhyAya mAnA jAtA hai| jainAgama bhI sarvajJokta, devAdhiSThita tathA svaravidyA saMyukta hone ke kAraNa inakA bhI AgamoM meM anadhyAyakAla varNita kiyA gayA hai, jaise ki dasavidhe aMtalikkhite asajjhAe paNNatte, taM jahA - ukkAvAte, disidAghe, gajjite, vijjute, nigghAte, juvate, jakkhAlitte, dhUmitA, mahitA, rayaugghAte / dasavihe orAlite asajjhAtite, taM jahA - * aTThI, maMsaM, soNite, asucisAmaMte, susANasAmaMte, caMdovarAte, sUrovarAte, paDane, rAyavuggahe, uvassayassa aMto orAlie sarIrage / sthAnAGgasUtra, sthAna 10 no kappati niggaMthANa vA niggaMthINa vA cauhiM mahApADivaehiM sajjhAyaM karittae, taM jahA - - AsADhapADivae, iMdamahapADiva kattiapADivae sugimhapADivae / no kappai niggaMthANa vA niggaMthINa vA, cauhiM saMjhAhiM sajjhAyaM karettae, taM jahA - paDhimAte, pacchimAte, majjhaNhe addrte| kappaI niggaMthANa vA, niggaMthINa vA, cAukkAlaM sajjhAyaM karetta, taM jahA - puvvaNhe avaraNhe, paose, paccUse / - - - sthAnAGgasUtra, sthAna 4, uddeza 2 uparokta sUtrapATha ke anusAra dasa AkAza se sambandhita, dasa audArika zarIra se sambandhita, cAra mahApratipadA, cAra mahApratipadA kI pUrNimA aura cAra sandhyA, isa prakAra battIsa anadhyAya mAne gae haiM, jinakA saMkSepa meM nimna prakAra se varNana hai, jaise AkAza sambandhI dasa anadhyAya 1. ulkApAta- tArApatana cAhie / -yadi mahat tArApatana huA hai to eka prahara paryanta zAstra svAdhyAya nahIM karanA - 2. digdAha - jaba taka dizA raktavarNa kI ho arthAt aisA mAlUma par3e ki dizA meM Aga sI lagI hai, taba -- bhI svAdhyAya nahIM karanA caahie| 3. garjita 4. vidyuta - bAdaloM ke garjana para eka prahara paryanta svAdhyAya na kare / -- - bijalI camakane para eka prahara paryanta svAdhyAya na kare / Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anadhyAyakAla kintu garjana aura vidyuta kA asvAdhyAya cAturmAsa meM nahIM mAnanA caahie| kyoMki vaha garjana aura vidyuta prAyaH Rtu svabhAva se hI hotA hai| ataH ArdrA se svAti nakSatra paryanta anadhyAya nahIM mAnA jaataa| 5. nirghAta - binA bAdala ke AkAza meM vyantarAdikRta ghora garjana hone para, yA bAdaloM sahita AkAza meM kar3akane para do prahara taka asvAdhyAya kAla hai| 6. yUpaka- zukla pakSa meM pratipadA, dvitIyA, tRtIyA kI sandhyA, candraprabhA ke milane ko yUpaka kahA jAtA hai| ina dinoM prahara rAtri paryanta svAdhyAya nahIM karanA caahie| 7. yakSAdIpta-kabhI kisI dizA meM bijalI camakane jaisA, thor3e-thor3e samaya pIche jo prakAza hotA hai vaha yakSAdIpta kahalAtA hai| ataH AkAza meM jaba taka yakSAkAra dIkhatA rahe taba taka svAdhyAya nahIM karanA caahie| 8.dhUmikA-kRSNa- kArtika se lekara mAgha taka kA samaya meghoM kA garbhamAsa hotA hai| isameM dhUmra varNa kI sUkSma jalarUpa dhuMdha par3atI hai| vaha dhUmikA-kRSNa kahalAtI hai| jaba taka yaha dhuMdha par3atI rahe, taba taka svAdhyAya nahIM karanA caahie| 9. mihikAzveta - zItakAla meM zveta varNa kA sUkSma jalarUpa dhundha mihikA kahalAtI hai| jaba taka yaha giratI rahe, taba taka asvAdhyAya kAla hai| 10. raja-udghAta - vAyu ke kAraNa AkAza meM cAroM ora dhUli chA jAtI hai| jaba taka yaha dhUli phailI rahatI hai. svAdhyAya nahIM karanA caahie| uparokta dasa kAraNa AkAza sambandhI asvAdhyAya ke haiN| audArika sambandhI dasa anadhyAya 11-12-13. haDDI, mAMsa aura rudhira - paMcendriya tiryaMca kI haDDI, mAMsa aura rudhira yadi sAmane dikhAI deM, to jaba taka vahA~ se vaha vastue~ uThAI na jAe~, taba taka asvAdhyAya hai / vRttikAra Asa-pAsa ke 60 hAtha taka ina vastuoM ke hone para asvAdhyAya mAnate haiN| isI prakAra manuSya sambandhI asthi, mAMsa aura rudhira kA bhI anadhyAya mAnA jAtA hai| vizeSatA itanI hai ki inakA asvAdhyAya sau hAtha taka tathA eka dina-rAta kA hotA hai / strI ke mAsika dharma kA asvAdhyAya tIna dina tk| bAlaka evaM bAlikA kA asvAdhyAya kramazaH sAta evaM ATha dina paryanta kA mAnA jAtA hai| 14. azuci - mala-mUtra sAmane dikhAI dene taka asvAdhyAya hai| 15. zmazAna - zmazAnabhUmi ke cAroM ora sau-sau hAtha paryanta asvAdhyAya mAnA jAtA hai| 16. candragrahaNa- candragrahaNa hone para jaghanya ATha, madhyama bAraha aura utkRSTa solaha prahara paryanta svAdhyAya nahIM karanA caahie| 17. sUryagrahaNa - sUryagrahaNa hone para bhI kramazaH ATha, bAraha aura solaha prahara paryanta asvAdhyAyakAla mAnA gayA hai| kA / Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuttaraupapAtikadazA 18. patana-kisI bar3e mAnya rAjA athavA rASTrapuruSa kA nidhana hone para jaba taka usakA dAhasaMskAra na ho taba taka svAdhyAya nahIM karanA caahie| athavA jaba taka dUsarA adhikArI sattArUDha na ho taba taka zanaiH zanaiH svAdhyAya karanA caahie| 19. rAjavyudgraha-samIpastha rAjAoM meM paraspara yuddha hone para jaba taka zAnti na ho jAe, taba taka usake pazcAt bhI eka dina-rAtri svAdhyAya nahIM kreN| 20. audArika zarIra- upAzraya ke bhItara paMcendriya jIva kA vadha ho jAne para jaba taka kalevara par3A rahe, taba taka tathA 100 hAtha taka yadi nirjIva kalevara par3A ho to svAdhyAya nahIM karanA caahie| asvAdhyAya ke uparokta 10 kAraNa audArika zarIra sambandhI kahe gaye haiN| 21-28. cAra mahotsava aura cAra mahApratipadA- ASADhapUrNimA, AzvinapUrNimA, kArtikapUrNimA aura caitrapUrNimA ye cAra mahotsava haiN| ina pUrNimAoM ke pazcAt Ane vAlI pratipadA ko mahApratipadA kahate haiN| inameM svAdhyAya karane kA niSedha hai| - 29-32. prAtaH sAyaM madhyAhna aura ardharAtri-prAtaH sUrya ugane se eka ghar3I pahile tathA eka ghar3I piiche| sUryAsta hone se eka ghar3I pahile tathA eka ghar3I piiche| madhyAhna arthAt dopahara meM eka ghar3I Age aura eka ghar3I pIche evaM ardharAtri meM bhI eka ghar3I Age tathA eka ghar3I pIche svAdhyAya nahIM karanA caahie| Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * sadasya- sUcI / zrI AgamaprakAzana samiti, byAvara arthasahayogI sadasyoM kI zubha nAmAvalI mahAstambha 1. zrI seTha mohanamalajI corar3iyA, madrAsa 2. zrI gulAbacandajI mAMgIlAlajI surANA, sikandarAbAda 3. zrI pukharAjajI zizodiyA, byAvara 4. zrI sAyaramalajI jeThamalajI corar3iyA, baiMgalora .. 5. zrI premarAjajI bhaMvaralAlajI zrIzrImAla, durga 6. zrI esa. kizanacandajI corar3iyA, madrAsa 7. zrI kaMvaralAlajI baitAlA, gohATI 8. zrI seTha khIMvarAjajI corar3iyA madrAsa 9. zrI gumAnamalajI corar3iyA, madrAsa 10. zrI esa. bAdalacandajI corar3iyA, madrAsa 11. zrI je. dulIcandajI corar3iyA, madrAsa 12. zrI esa. ratanacandajI corar3iyA, madrAsa 13. zrI je. annarAjajI corar3iyA, madrAsa 14. zrI esa. sAyaracandajI corar3iyA, madrAsa 15. zrI Ara. zAntilAlajI uttamacandajI corar3iyA, madrAsa 16. zrI siremalajI hIrAcandajI corar3iyA, madrAsa 17. zrI je. hukmIcandajI corar3iyA, madrAsa stambha sadasya 1. zrI agaracandajI phatecandajI pArakha, jodhapura 2. zrI jasarAjajI gaNezamalajI saMcetI, jodhapura 3. zrI tilokacaMdajI sAgaramalajI saMcetI, madrAsa 4. zrI pUsAlAlajI kistUracaMdajI surANA, kaTaMgI 5. zrI Ara. prasannacandajI corar3iyA, madrAsa 6. zrI dIpacandajI corar3iyA, madrAsa 7. zrI mUlacandajI corar3iyA, kaTaMgI 8. zrI varddhamAna iNDasTrIja, kAnapura 9. zrI mAMgIlAlajI mizrIlAlajI saMcetI, durga saMrakSaka 1. zrI biradIcaMdajI prakAzacaMdajI talesarA, pAlI 2. zrI jJAnarAjajI kevalacandajI mUthA, pAlI 3. zrI premarAjajI jatanarAjajI mehatA, mer3atA siTI 4. zrI za. jar3AvamalajI mANakacandajI betAlA, bAgalakoTa 5. zrI hIrAlAlajI pannAlAlajI caupar3A, byAvara 6. zrI mohanalAlajI nemIcandajI lalavANI, cAMgATolA 7. zrI dIpacaMdajI candanamalajI corar3iyA, madrAsa 8. zrI pannAlAlajI bhAgacandajI botharA, cAMgATolA 9. zrImatI sireku~vara bAI dharmapatnI sva. zrI suganacandajI jhAmar3a, madurAntakam 10. zrI bastImalajI mohanalAlajI boharA (KGF) jAr3ana 11. zrI thAnacandajI mehatA, jodhapura 12. zrI bhairUdAnajI lAbhacandajI surANA, nAgaura 13. zrI khUbacandajI gAdiyA, byAvara 14. zrI mizrIlAlajI dhanarAjajI vinAyakiyA, byAvara 15. zrI indracandajI baida, rAjanAMdagAMva 16. zrI rAvatamalajI bhIkamacandajI pagAriyA, bAlAghATa 17. zrI gaNezamalajI dharmIcandajI kAMkariyA, TaMgalA 18. zrI suganacandajI bokar3iyA, indaura 19. zrI harakacandajI sAgaramalajI betAlA, indaura 20. zrI raghunAthamalajI likhamIcandajI lor3hA, cAMgATolA 21. zrI siddhakaraNajI zikharacandajI baida, cAMgATolA Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sadastha-sUcI/ 22. zrI sAgaramalajI noratamalajI pIMcA, madrAsa 7. zrI bI. gajarAjajI bokaDiyA, selama 23. zrI mohanarAjajI mukanacandajI bAliyA, 8. zrI phUlacandajI gautamacandajI kAMTheDa, pAlI ahamadAbAda 9. zrI ke. pukharAjajI bAphaNA, madrAsa 24. zrI kezarImalajI jaMvarIlAlajI talesarA, pAlI 10. zrI rUparAjajI jodharAjajI mUthA, dillI 25. zrI ratanacandajI uttamacandajI modI, byAvara 11. zrI mohanalAlajI maMgalacaMdajI pagAriyA, 26. zrI dharmIcandajI bhAgacandajI boharA, jhUThA rAyapura 27. zrI chogAmalajI hemarAjajI lor3hA DoMDIlohArA 12. zrI nathamalajI mohanalAlajI lUNiyA, 28. zrI guNacaMdajI dalIcaMdajI kaTAriyA, belArI caNDAvala 29. zrI mUlacandajI sujAnamalajI saMcetI, jodhapura 13. zrI bhaMvaralAlajI gautamacandajI pagAriyA, 30. zrI sI. amaracandajI botharA, madrAsa kuzAlapurA 31. zrI bhaMvaralAlajI mUlacandajI surANA, madrAsa 14. zrI uttamacaMdajI mAMgIlAlajI, jodhapura 32. zrI bAdalacaMdajI jugarAjajI mehatA, indaura 15. zrI mUlacandajI pArakha, jodhapura 33. zrI lAlacaMdajI mohanalAlajI koThArI, goThana 16. zrI sumeramalajI mer3atiyA, jodhapura 34. zrI hIrAlAlajI pannAlAlajI caupar3A, ajamera 17. zrI gaNezamalajI nemIcandajI TAMTiyA, jodhapura 35. zrI mohanalAlajI pArasamalajI pagAriyA, 18. zrI udayarAjajI pukharAjajI saMcetI, jodhapura baiMgalora 19. zrI bAdaramalajI pukharAjajI baMTa, kAnapura 36. zrI bhaMvarImalajI coraDiyA, madrAsa 20. zrImatI sundarabAI goThI dharmapatnIzrI tArAcaMdajI 37. zrI bhaMvaralAlajI goThI, madrAsa goThI, jodhapura 38. zrI jAlamacaMdajI rikhabacaMdajI bAphanA, AgarA 21. zrI rAyacandajI mohanalAlajI, jodhapura 39. zrI ghevaracaMdajI pukharAjajI bhuraTa, gohATI 22. zrI ghevaracandajI rUparAjajI, jodhapura 40. zrI jabaracandajI gelar3A, madrAsa 23. zrI bhaMvaralAlajI mANakacaMdajI surANA, madrAsa 41. zrI jar3AvamalajI suganacandajI, madrAsa 24. zrI jaMvarIlAlajI amaracandajI koThArI, 42. zrI pukharAjajI vijayarAjajI, madrAsa byAvara 43. zrI cenamalajI surANA TrasTa, madrAsa 25. zrI mANakacaMdajI kizanalAlajI, mer3atAsiTI 44. zrI lUNakaraNajI rikhabacaMdajI lor3hA, madrAsa 26. zrI mohanalAlajI gulAbacandajI catara, byAvara 45. zrI sUrajamalajI sajjanarAjajI mahetA, koppala 27. zrI jasarAjajI jaMvarIlAlajI dhArIvAla, sahayogI sadasya jodhapura 1. zrI devakaraNajI zrIcandajI DosI, mer3atAsiTI 28. zrI mohanalAlajI campAlAlajI goThI, jodhapura 2. zrImatI chaganIbAI vinAyakiyA, byAvara 29. zrI nemIcaMdajI DAkaliyA mehatA, jodhapura 3. zrI pUnamacandajI nAhaTA, jodhapura 30. zrI tArAcaMdajI kevalacaMdajI karNAvaTa, jodhapura 4. zrI bhaMvaralAlajI vijayarAjajI kAMkariyA, 31. zrI AsUmala eNDa kaM. , jodhapura cillIpuram 32. zrI pukharAjajI loDhA, jodhapura 5. zrI bhaMvaralAlajI caupar3A, byAvara 33. zrImatI suganIbAI dharmapatnI zrI mizrIlAlajI 6. zrI vijayarAjajI ratanalAlajI catara, byAvara sAMDa, jodhapura Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sadasya-sUcI / 34. zrI baccharAjajI surANA, jodhapura 35. zrI harakacandajI mehatA, jodhapura 36. zrI devarAjajI lAbhacaMdajI mer3atiyA, jodhapura 37. zrI kanakarAjajI madanarAjajI goliyA, jodhapura 38. zrI ghevaracandajI pArasamalajI TAMTiyA, jodhapura 39. zrI mAMgIlAlajI corar3iyA, kucerA 40. zrI saradAramalajI surANA, bhilAI 41. zrI okacaMdajI hemarAjajI sonI, durga 42. zrI sUrajakaraNajI surANA, madrAsa 43. zrI ghIsUlAlajI lAlacaMdajI pArakha, durga 44. zrI pukharAjajI boharA, (jaina TrAnsaporTa kaM.) - jodhapura 45. zrI campAlAlajI sakalecA, jAlanA 46. zrI premarAjajI mIThAlAlajI kAmadAra, baiMgalora 47. zrI bhaMvaralAlajI mUthA eNDa sansa, jayapura 48. zrI lAlacaMdajI motIlAlajI gAdiyA, baiMgalora 49. zrI bhaMvaralAlajI navaratnamalajI sAMkhalA, meTTUpaliyama 50. zrI pukharAjajI challANI, karaNagullI 51. zrI AsakaraNajI jasarAjajI pArakha, durga 52. zrI gaNezamalajI hemarAjajI sonI, bhilAI 53. zrI amRtarAjajI jasavantarAjajI mehatA, mer3atAsiTI 54. zrI ghevaracaMdajI kizoramalajI pArakha, jodhapura 55 zrI mAMgIlAlajI rekhacaMdajI pArakha, jodhapura 56. zrI munnIlAlajI mUlacaMdajI gulecchA, jodhapura 57. zrI ratanalAlajI lakhapatarAjajI, jodhapura 58. zrI jIvarAjajI pArasamalajI koThArI, mer3atAsiTI 59. zrI bhaMvaralAlajI rikhabacaMdajI nAhaTA, nAgaura 60. zrI mAMgIlAlajI prakAzacandajI rUNavAla, maisUra 61. zrI pukharAjajI boharA, pIpaliyA kalAM 62. zrI harakacaMdajI jugarAjajI bAphanA, baiMgalora 63. zrI candanamalajI premacaMdajI modI, bhilAI 64. zrI bhIMvarAjajI bAghamAra, kucerA 65. zrI tilokacaMdajI premaprakAzajI, ajamera 66. zrI vijayalAlajI premacaMdajI gulecchA rAjanAMdagA~va 67. zrI rAvatamalajI chAjer3a, bhilAI 68. zrI bhaMvaralAlajI DUMgaramalajI kAMkariyA, bhilAI 69. zrI hIrAlAlajI hastImalajI dezalaharA, bhilAI 60. zrI varddhamAna sthAnakavAsI jaina zrAvakasaMgha, dallI - rAjaharA 71. zrI campAlAlajI buddharAjajI bAphaNA, byAvara 72. zrI gaMgArAmajI indracaMdajI boharA, kucerA 73. zrI phateharAjajI nemIcaMdajI karNAvaTa, kalakattA bolArama 74. zrI bAlacaMdajI thAnacandajI bhuraTa, kalakattA 75. zrI sampatarAjajI kaTAriyA, jodhapura 76. zrI javarIlAlajI zAMtilAlajI surANA, 77. zrI kAnamalajI koThArI, dAdiyA 75. zrI pannAlAlajI motIlAlajI surANA, pAlI 79. zrI mANakacaMdajI ratanalAlajI muNota, TaMgalA 80. zrI cimmanasiMhajI mohanasiMhajI loDhA, byAvara 81. zrI riddhakaraNajI rAvatamalajI bhuraTa, gauhATI 82. zrI pArasamalajI mahAvIracaMdajI bAphanA, goThana 83. zrI phakIracaMdajI kamalacaMdajI zrIzrImAla, kurA 84. zrI mA~gIlAlajI madanalAlajI corar3iyA, bhairUMdA 85. zrI sohanalAlajI lUNakaraNajI surANA, kucerA 86. zrI ghIsUlAlajI, pArasamalajI, jaMvarIlAlajI koThArI, goThana 87. zrI saradAramalajI eNDa kampanI, jodhapura 88. zrI campAlAlajI hIrAlAlajI bAgarecA, jodhapura Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siTI 89. zrI pukharAjajI kaTAriyA, jodhapura 112. zrI cAMdamalajI dhanarAjajI modI. ajamera 90. zrI indracandajI mukanacandajI, indaura 113. zrI rAmaprasanna jJAnaprasAra kendra, candrapura 91. zrI bhaMvaralAlajI bAphaNA, indaura 114. zrI bhUramalajI dulIcaMdajI bokar3iyA, mer3atA92. zrI jeThamalajI modI, indaura 93. zrI bAlacandajI amaracandajI modI, byAvara 115. zrI mohanalAlajI dhArIvAla, pAlI 94. zrI kundanamalajI pArasamalajI bhaMDArI, baiMgalora 116. zrImatI rAmakuMvarabAI dharmapatnI zrI cAMdamalajI 95. zrImatI kamalAkaMvara lalavANI dharmapatnI sva. loDhA, bambaI zrI pArasamalajI lalavANI, goThana 117. zrI mA~gIlAlajI uttamacaMdajI bAphaNA, baiMgalora 96. zrI akhecandajI lUNakaraNajI bhaNDArI, 118. zrI sAMcAlAlajI bAphaNA, auraMgAbAda kalakattA 119. zrI bhIkhamacandajI mANakacandajI khAbiyA, 97. zrI suganacandajI saMcetI, rAjanAMdagA~va (kuDAlora)madrAsa 98. zrI prakAzacaMdajI jaina, nAgaura 120. zrImatI anopakuMvara dharmapatnI zrI campAlAlajI 99. zrI kuzAlacaMdajI rikhabacandajI surANA, saMghavI, kucerA bolArama 121. zrI sohanalAlajI sojatiyA, thAMvalA 100. zrI lakSmIcaMdajI azokakumArajI zrIzrImAla, 122. zrI campAlAlajI bhaNDArI, kalakattA kucerA 123. zrI bhIkhamacandajI gaNezamalajI caudharI, 101. zrI gUdar3amalajI campAlAlajI, goThana dhUliyA 102. zrI tejarAjajI koThArI, mAMgaliyAvAsa 124. zrI pukharAjajI kizanalAlajI tAter3a, 103. zrI sampatarAjajI corar3iyA, madrAsa sikandarAbAda 104. zrI amaracaMdajI chAjer3a, pAdu bar3I 125. zrI mizrIlAlajI sajjanalAlajI kaTAriyA, 105. zrI jugarAjajI dhanarAjajI baramecA, madrAsa / sikandarAbAda 106. zrI pukharAjajI nAharamalajI lalavANI, madrAsa 126. zrI varddhamAna sthAnakavAsI jaina zrAvaka saMgha, 107. zrImatI kaMcanadevI va nirmalA devI, madrAsa bagar3Inagara 108. zrI dulerAjajI bhaMvaralAlajI koThArI, kuzAla- 127. zrI pukharAjajI pArasamalajI lalavANI, purA bilAr3A 109. zrI bhaMvaralAlajI mAMgIlAlajI betAlA, Deha 128. zrI TI. pArasamalajI coraDiyA, madrAsa 110. zrI jIvarAjajI bhaMvaralAlajI coraDiyA, bhairuMdA 129. zrI motIlAlajI AsUlAlajI boharA eNDa 111. zrI mAMgIlAlajI zAMtilAlajI rUNavAla, kaM., baiMgalora harasolAva 130. zrI sampatarAjajI surANA, manamAr3a mm Page #531 -------------------------------------------------------------------------- Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuvAcArya zrI mizrImalajI ma.sA. madhukara' muni kA jIvana paricaya janma tithi vi.saM. 1970 mArgazIrSa zuklA caturdazI janma-sthAna tiMvarI nagara, jilA-jodhapura (rAja.) mAtA zrImatI tulasIbAI pitA zrI jamanAlAlajI dhAr3IvAla dIkSA tithi vaizAkha zuklA 10 vi.saM. 1980 dIkSA-sthAna bhiNAya grAma, jilA-ajamera dIkSAguru zrI jorAvaramalajI ma.sA. zikSAguru (gurubhrAtA) zrI hajArImalajI ma.sA. AcArya paramparA pUjya AcArya zrI jayamallajI ma.sA. AcArya pada jaya gaccha-vi.saM. 2004 zramaNa saMgha kI ekatA hetu AcArya pada kA tyAga vi.saM. 2009 upAdhyAya pada vi.saM. 2033 nAgaura (varSAvAsa) yuvAcArya pada kI ghoSaNA zrAvaNa zuklA 1 vi.sa. 2036 dinAMka 25 julAI 1979 (haidarAbAda) yuvAcArya pada-cAdara mahotsava vi.saM. 2037 caitra zuklA 10 dinAMka 23-3-80, jodhapura svargavAsa vi.saM.2040 migasara vada 7 dinAMka 26-11-1983, nAsika (mahArASTra) ApakA vyaktitva evaM jJAna : gauravapUrNa bhavya tejasvI lalATa, camakadAra bar3I A~kheM, mukha para smita kI khilatI AbhA aura sneha tathA saujanya varSAti komala vANI, AdhyAtmika teja kA nikhAra, gurujanoM ke prati agAdha zraddhA, vidyA ke sAtha vinaya, adhikAra ke sAtha viveka aura anuzAsita zramaNa the| prAkRta, saMskRta, vyAkaraNa, prAkRta vyAkaraNa, jaina Agama, nyAya darzana Adi kA praur3ha jJAna munizrI ko prApta thaa| Apa uccakoTi ke pravacanakAra, upanyAsakAra, kathAkAra evaM vyAkhyAkAra the| Apake prakAzita sAhitya kI nAmAvalI pravacana saMgraha : 1. antara kI ora, bhAga 1 va 2,2. sAdhanA ke sUtra, 3. paryuSaNa parva pravacana, 4. anekAnta darzana, 5. jaina-karmasiddhAnta, 6. jainatattva-darzana, 7. jaina saMskRta-eka vizleSaNa, 8. gRhasthadharma, 9. aparigraha darzana, 10. ahiMsA darzana, 11. tapa eka vizleSaNa, 12. AdhyAtma-vikAsa kI bhuumikaa| kathA sAhitya : jaina kathA mAlA, bhAga 1 se 51 taka upanyAsa : 1. piMjare kA paMchI, 2. ahiMsA kI vijaya, 3. talAza, 4. chAyA, 5. Ana para blidaan| anya pustakeM : 1. Agama paricaya, 2. jainadharma kI hajAra zikSAe~, 3. jiyo to aise jiyo| vizeSa : Agama battIsI ke saMyojaka va pradhAna smpaadk| ziSya : Apake eka ziSya haiM-1. muni zrI vinayakumArajI 'bhIma'