Book Title: Agam 10 Ang 10 Prashna Vyakaran Sutra Sthanakvasi Author(s): Ghasilal Maharaj Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti Catalog link: https://jainqq.org/explore/006338/1 JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLYPage #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namo arihaMtANe namo siddhANaM, namo AyariyANaM namo uvajajhAyANaM namo loe savva sAhUNaM eso paMca namukakAro savva pAvappaNAsaNo maMgalANaM ca savvasiM paDhamaM havaI maMgala Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinAgama prakAzana yojanA pa. pU. AcAryazrI ghAMsIlAlajI mahArAja sAheba kRta vyAkhyA sahita DVD No. 1 (Full Edition) :: yojanAnA Ayojaka :: zrI caMdra pI. dozI - pIeca.DI. website : www.jainagam.com Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ VYAKARAN ASINA ASUTRA OHS zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (r)dhoodohoshoooooooooo jainAcArya-jainadharmadivAkara-pUjyazrI-ghAsIlAlajI-mahArAja viracitayA sudarzinyAkhyayA vyAkhyayA samalaGkRtaM hindI-gurjara-bhASA'nuvAdasahitam ||prshnvyaakrnn-suutrmaa PRASHNAVYAKARANA SUTRAM PhPhPhPhPhPhPhPhPhPhPhPhPhPhPhPhPhPhPhPhPhPhPhPhPhPhPhPhPhPhPhPh niyojakaH saMskRta-prAkRtajJa-jainAgamaniSNAta-priyavyAkhyAnipaNDitamuni-zrIkanhaiyAlAlajI-mahArAjaH prakAzakaH pAli(maravADa)nivAsi-zreSTinaH zrImataH mukanacandajI bAliyA mahAzaya tathA a.sau. taddharmapatnI sukanabAI-pradatta-dravyasAhAyyena a0 bhA0 zve0 sthA0 jainazAstroddhArasamitipramukhaH zreSThi-zrIzAntilAla-maGgaladAsabhAI-mahodayaH mu0 rAjakoTa prathamA-AvRttiH vIra-saMvat vikrama saMvat IsavIsana prati 1000 2488 2018 1962 ephphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphpha mUlyam-rU0 20-0-0 Ephphphphphphphphphphphphphphphphphphs Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maLavAnuM ThekANa : zrI a. bhA. teM. sthAnakavAsI zAstroddhAra samiti, ke gaDiyA kUvA roDa, grIn lAja pAse, rAjakaTa, ( saurASTra ). ta Published by : Shri Akhil Bharat S. S. Jain Shastroddhara Samiti, Garedia Kuva Road, RAJKOT, (Saurashtra ), W. Ry, India. x prathama AvRtti H prata 1000 vIra saMvata H 2488 vikrama saMvatH 2018 IsavI sana : 1962 X zrI prazna vyAkaraNa sUtra * mudraka : maNilAla chaganalAla zAha navapramAta prinTiMga presa, ghIkAMTA rADa pha * amadAvAda Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAdhyAya mATe khAsa sUcanA A sUtranA mUlapAThano svAdhyAya divasa ane rAtrinA prathama prahare tathA cothA prahare karAya che. (2) prAta:uSAkALa, sanyAkALa, madhyAhna, ane madhyarAtrimAM be-be ghaDI (48 miniTa) vaMcAya nahIM, sUryodayathI pahelAM 24 miniTa ane sUryodayathI pachI 24 miniTa ema be ghaDI sarvatra samajavuM. mAsika dharmavALAM strIthI vaMcAya nahIM temaja tenI sAme paNa vaMcAya nahIM. jyAM A strIo na hoya te oraDAmAM besIne vAMcI zakAya. (4) nIce lakhelA 32 asvAdhyAya prasaMge vaMcAya nahIM. (1) AkAza saMbaMdhI 10 asvAdhyAya kAla. (1) ulkApAta-moTA tArA khare tyAre 1 prahara (traNa kalAka svAdhyAya na thAya.) (2) digdAha-koI dizAmAM atizaya lAlavarNa hoya athavA koI dizAmAM moTI Aga lagI hoya to svAdhyAya na thAya. garjArava -vAdaLAMno bhayaMkara garjArava saMbhaLAya. gAjavIja ghaNI jaNAya to 2 prahara (cha kalAka) svAdhyAya na thAya. nirdhAta-AkAzamAM koI vyaMtarAdi devakRta ghoragarjanA thaI hoya, athavA vAdaLo sAthe vIjaLInA kaDAkA bole tyAre ATha prahara sudhI svAdhyAya nA thAya. (5) vidyuta--vijaLI camakavA para eka prahara svAdhyAya na thA. (6) cUpaka-zuklapakSanI ekama, bIja ane trIjanA divase saMdhyAnI prabhA ane caMdraprabhA maLe to tene cUpaka kahevAya. A pramANe cUpaka hoya tyAre rAtrimAM prathama 1 prahara svAdhyAya na karavo. (7) yakSAdIta-koI dizAmAM vIjaLI camakavA jevo je prakAza thAya tene yakSAdIpta kahevAya. tyAre svAdhyAya na karavo. (8) ghumika kRSNa-kAratakathI mahA mAsa sudhI dhUmADAnA raMganI je sUkSma jala jevI dhUmmasa paDe che tene dhUmikAkRSNa kahevAya che. tevI dhUmmasa hoya tyAre svAdhyAya na karavo. (9) mahikAzveta-zItakALamAM zvetavarNavALI sUkSma jalarUpI je dhummasa paDe che. te mahikAzveta che tyAre svAdhyAya na karavo. (10) rajauddaghAta-cAre dizAmAM pavanathI bahu dhULa uDe. ane sUrya DhaMkAI jAya. te rajauddAta kahevAya. tyAre svAdhyAya na karavo. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) audArika zarIra saMbaMdhI 10 asvAdhyAya (11-12-13) hADakAM-mAMsa ane rUdhira A traNa vastu agnithI sarvathA baLI na jAya, pANIthI dhovAI na jAya ane sAme dekhAya to tyAre svAdhyAya na karavo. phUTeluM iMDu hoya to asvAdhyAya. (14) maLa-mUtra--sAme dekhAya, tenI durgadha Ave tyAM sudhI asvAdhyAya. (15) smazAna--A bhUminI cAre bAju 100/100 hAtha asvAdhyAya. (16) caMdragrahaNa-jyAre caMdragrahaNa thAya tyAre jaghanyathI 8 muhUrta ane utkRSTathI 12 muhUrta asvAdhyAya jANavo. (17) sUryagrahaNa--jyAre sUryagrahaNa thAya tyAre jaghanyathI 12 muhUrta ane utkRSTathI 16 muhUrta asvAdhyAya jANavo. (18) rAjavyagrata-najIkanI bhUmimAM rAjAonI paraspara laDAI thatI hoya tyAre, tathA laDAI zAnta thayA pachI 1 divasa-rAta sudhI svAdhyAya na karavo. (19) patana-koI moTA rAjAnuM athavA rASTrapuruSanuM mRtyu thAya to teno agnisaMskAra na thAya tyAM sudhI svAdhyAya karavo nahIM tathA navAnI nimaNuMka na thAya tyAM sudhI UMcA avAje svAdhyAya na karavo. (20) audArika zarIra-upAzrayanI aMdara athavA 100-100 hAtha sudhI bhUmi upara bahAra paMcendriyajIvanuM mRtazarIra paDyuM hoya to te nirjIva zarIra hoya tyAM sudhI svAdhyAya na karavo. (21thI 28) cAra mahotsava ane cAra pratipadA-ASADha pUrNimA, (bhUtamahotsava), Aso pUrNimA (indra mahotsava), kArtika pUrNimA (skaMdha mahotsava), caitrI pUrNimA (yakSamahotsava, A cAra mahotsavanI pUrNimAo tathA te cAra pachInI kRSNapakSanI cAra pratipadA (ekama) ema ATha divasa svAdhyAya na karavo. (29thI 30) prAtaHkAle ane sabhyAkALe dizAo lAlakalaranI rahe tyAM sudhI arthAta sUryodaya ane sUryAstanI pUrve ane pachI eka-eka ghaDI svAdhyAya na karavo. (31thI 32) madhya divasa ane madhya rAtrie AgaLa-pAchaLa eka-eka ghaDI ema be ghaDI svAdhyAya na karavo. uparokta asvAdhyAya mATenA niyamo mUlapAThanA asvAdhyAya mATe che. gujarAtI Adi bhASAMtara mATe A niyamo nathI. vinaya e ja dharmanuM mUla che. tethI AvA AvA vikaTa prasaMgomAM gurunI athavA vaDIlanI icchAne AjJAne ja vadhAre anusaravAno bhAva rAkhavo. Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAdhyAya ke pramukha niyama (1) (3) isa sUtra ke mUla pATha kA svAdhyAya dina aura rAtrI ke prathama prahara tathA cauthe prahara meM kiyA jAtA hai| prAta: USA-kAla, sandhyAkAla, madhyAhna aura madhya rAtrI meM do-do ghaDI (48 miniTa) svAdhyAya nahIM karanA cAhie, sUryodaya se pahale 24 miniTa aura sUryodaya ke bAda 24 miniTa, isa prakAra do ghar3I sabhI jagaha samajhanA caahie| mAsika dharmavAlI striyoM ko svAdhyAya nahIM karanA cAhie, isI prakAra unake sAmane baiThakara bhI svAdhyAya nahIM karanA cAhie, jahA~ ye striyA~ na hoM usa sthAna yA kakSa meM baiThakara svAdhyAya kiyA jA sakatA hai| nIce likhe hue 32 asvAdhyAya-prasaMgo meM vA~canA nahIM cAhie(1) AkAza sambandhI 10 asvAdhyAyakAla (1) ulkApAta-bar3A tArA TUTe usa samaya 1 prahara (tIna ghaNTe) taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (2) digdAha--kisI dizA meM adhika lAla raMga ho athavA kisI dizA meM Aga lagI ho to svAdhyAya nahIM karanA cAhie / garjArava-bAdaloM kI bhayaMkara gaDagaDAhaTa kI AvAja sunAI detI ho, bijalI adhika hotI ho to 2 prahara (cha ghaNTe) taka svAdhyAya nahIM karanA caahie| nirghAta-AkAza meM koI vyantarAdi devakRta ghora garjanA huI ho athavA bAdaloM ke sAtha bijalI ke kaDAke kI AvAja ho taba ATha prahara taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie / vidyuta--bijalI camakane para eka prahara taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie yUpaka-zukla pakSa kI prathamA, dvitIyA aura tRtIyA ke dino meM sandhyA kI prabhA aura candraprabhA kA milAna ho to use yUpaka kahA jAtA hai| isa prakAra yUpaka ho usa samaya rAtrI meM prathamA 1 prahara svAdhyAya nahIM karanA cAhie (8) yakSAdIpta--yadi kisI dizA meM bijalI camakane jaisA prakAza ho to use yakSAdIpta kahate haiM, usa samaya svAdhyAya nahIM karanA cAhie / dhUmikA kRSNa-kArtika se mAgha mAsa taka dhuMe ke raMga kI taraha sUkSma jala ke jaisI dhUmasa (koharA) par3atA hai use dhUmikA kRSNa kahA jAtA hai isa prakAra kI dhUmasa ho usa samaya svAdhyAya nahIM karanA cAhie / Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) mahikAzveta--zItakAla meM zveta varNavAlI sUkSma jalarUpI jo dhUmasa par3atI hai vaha mahikAzveta kahalAtI hai, usa samaya svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (10) rajodghAta--cAroM dizAoM meM teja havA ke sAtha bahuta dhUla uDatI ho aura sUrya Dha~ka gayA ho to rajodghAta kahalAtA hai, usa samaya svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (9) aitihAsika zarIra sambandhI 10 asvAdhyAya -- (11,12,13) hADa-mAMsa aura rudhira ye tIna vastue~ jaba taka agni se sarvathA jala na jAe~, pAnI se dhula na jAe~ aura yadi sAmane dikhAI deM to svAdhyAya nahIM karanA cAhie / phUTA huA aNDA bhI ho to bhI asvAdhyAya hotA hai / (14) (15) (16) mala-mUtra - sAmane dikhAI hetA ho, usakI durgandha AtI ho taba-taka asvAdhyAya hotA hai / I zmazAna -- isa bhUmi ke cAroM tarapha 100 - 100 hAtha taka asvAdhyAya hotA hai / (19) candragrahaNa--jaba candragrahaNa hotA hai taba jaghanya se 8 muhUrta aura utkRSTa se 12 muhUrta taka asvAdhyAya samajhanA cAhie | (17) sUryagrahaNa - jaba sUryagrahaNa ho taba jaghanya se 12 muhUrta aura utkRSTa se 16 muhUrta taka asvAdhyAya samajhanA cAhie / (18) rAjavyudgata -- najadIka kI bhUmi para rAjAoM kI paraspara lar3AI calatI ho, usa samaya tathA lar3AI zAnta hone ke bAda eka dina-rAta taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie / patana -- koI bar3e rAjA kA athavA rASTrapuruSa kA dehAnta huA ho to agnisaMskAra na ho taba taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie tathA usake sthAna para jaba taka dUsare vyakti kI naI niyukti na ho taba taka UMcI AvAja meM svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (20) audArika zarIra -- upAzraya ke andara athavA 100 - 100 hAtha taka bhUmi para upAzraya ke bAhara bhI paJcendriya jIva kA mRta zarIra par3A ho to jaba taka vaha nirjIva zarI vahA~ par3A rahe taba taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (21 se 28) cAra mahotsava aura cAra pratipadA - ASAr3hI pUrNimA ( bhUta mahotsava), Aso pUrNimA (indriya mahotsava), kArtika pUrNimA ( skandha mahotsava), caitra pUrNimA (yakSa mahotsava) ina cAra mahotsavoM kI pUrNimAoM tathA usase pIche kI cAra, kRSNa pakSa kI cAra pratipadA (aikama) isa prakAra ATha dinoM taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie / Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (29 se 30) prAtaHkAla aura sandhyAkAla meM dizAe~ lAla raMga kI dikhAI deM taba taka arthAt sUryodaya aura sUryAsta ke pahale aura bAda meM eka-eka ghar3I svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (31 se 32) madhya divasa aura madhya rAtrI ke Age-pIche eka-eka ghar3I isa prakAra do ghar3I svAdhyAya nahIM karanA caahie| uparokta asvAdhyAya sambandhI niyama mUla pATha ke asvAdhyAya hetu haiM, gujarAtI Adi bhASAntara hetu ye niyama nahIM hai / vinaya hI dharma kA mUla hai tathA aise vikaTa prasaMgoM meM gurU kI athavA bar3oM kI icchA evaM AjJAoM kA adhika pAlana karane kA bhAva rakhanA cAhie / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramAMGka 1 maGgalAcaraNa 2 avataraNikA praznavyAkaraNasUtrakI viSayAnukramaNikA viSaya prathama adhyayana - prathama bhAga 3 Asrava aura saMvara ke lakSaNoM kA nirUpaNa pahalA adharmadvAra kA nirUpaNa 4 66 5 6 7 14-18 19-26 27-35 36-39 40-42 8 43-44 9 bhujaparisarpa ke bhedoM kA nirUpaNa 45-46 10 khecara jIvoM kA nirUpaNa 47-50 11 prANiyoM ke vadhake prakAra kA nirUpaNa 41-53 12 caturiMdriya jIvoMkI hiMsA karane vAloMke prayojanakA nirUpaNa 54-62 13 pRthivIkAya jIvoM ke hiMsA ke kAraNa kA nirUpaNa 63-67 14 apkAya jIvoM kI hiMsA karane ke prayojana kA nirUpaNa 68 6 15 vAyukAya ' jIvoM kI hiMsA karaneke prayojanakA nirUpaNa 69-70 16 ' vanaspatikAya' jIvoMkI hiMsA karane ke prayojanakA nirUyaNa 71-74 17 sthAvarAdi jIvoM ko kaise 2 bhAvoM se yukta hokara hiMsaka jana mArate haiM unakA nirUpaNa 18 jAtinirdezapUrvaka maMdabuddhi vAle loka kauna 2 jIvoM ko mArate hai unakA nirUpaNa 46 mRSAvAdarUpa " dUsarA adharmadvAra yathAkRt " nAmake tIsarA adharmadvAra kA nirUpaNa kA nirUpaNa sthalacara catuSpada prANIyoM kA nirUpaNa 66 uraH parisarpa " ke bhedoM kA nirUpaNa pRSThAM 1-2 3-13 zrI prazna vyAkaraNa sUtra 75-84 85-86 19 kauna 2 jIva pApa karate hai unakA nirUpaNa 87-90 20 jaise 2 karma karate hai vaisA hI phala prApta honekA nirUpaNa 91-96 21 naraka meM utpatti ke anantara vahAM ke duHkhAnubhavakA nirUpaNa 97-104 22 pApi jIva narakoM meM kaisI 2 vedanA ko kitane kAla bhogate hai unakA nirUpaNa 105-106 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 23 nArakIya jIva kyA 2 kahate haiM vaha varNana 106-108 24 paramAdhArmika nArakIya jIvoM ke prati kyAra karate hai unakA kathana 109-110 25 vedanAoM se pIDita nAraka jIvoM ke AnaMda kA nirUpaNa 111-117 26 paramAdhArmikoM ke dvArA kI gaI yAtanAoM ke prakAra kA nirUpaNa 27 yAtanA ke viSaya meM AyudhoM (zastroM) ke prakAroM ko nirUpaNa 119-121 28 paraspara meM vedanA ko utpanna karate hue nArakI yoM ki dazA kA varNana 122-127 29 nAraka jIvoM ke pazcAttApa kA nirUpaNa 128-130 30 tiryaggati jIvo ke duHkhoM kA nirUpaNa 131-136 31 caturindriya jIvoM ke duHkha kA nirUpaNa 137-138 32 trindriya jIvoM ke duHkha kA nirUpaNa 139 33 dvindriya jIvoM ke duHkha kA varNana 34 ekendriya jIva ke duHkha kA varNana 141-144 35 duHkhoM ke prakAra kA varNana 145-151 36 manuSyabhava meM duHkhoM ke prakAra kA nirUpaNa 152-163 dUsarA adhyayana 37 alIkavacana kA nirUpaNa 164-168 38 alIkavacana ke nAma kA nirUpaNa 169-174 39 jisa bhAva se alIka vacana kahA jAtA hai usakA nirUpaNa 175-179 40 nAstikavAdiyoM ke mata kA nirUpaNa 180-205 41 anya manuSyoM ke mRSAbhASaNa kA nirUpaNa 206-214 42 mRSAvAdiyoM ke jIva ghAtaka vacana kA nirUpaNa 215-241 43 mRSAvAdiyoM ko naraka prAptirUpa phalaprApti kA varNana 242-252 44 alIka vacana kA phalitArtha nirUpaNa 253-256 tIsarA adhyayana 45 adattAdAna ke svarUpa kA nirUpaNa 257-261 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 adattAdAna ke tIsa nAmoM kA nirUpaNa 47 paJcama antaragata taskaroM (coroM) kA varNana 48 paradhanalubdha rAjAoM ke svarUpa kA nirUpaNa 49 paradhana meM ludva rAjAoM ke saMgrAma kA varNana 50 adattAdAna (corI) ke prakAra kA nirUpaNa 51 sAgara ke svarUpa kA nirUpaNa 52 taskara ke kArya kA nirUpaNa 53 adattAdAna ke phala kA nirUpaNa 54 cora loka kyA phala pAte hai unakA nirUpaNa 55 adattagrAhI cora kaise hokara kaise phala ko pAte hai unakA nirUpaNa 56 adattAgrAhI cora jisa phala ko pAte hai usakA nirUpaNa 57 adattagrAhI cora kI paraloka meM kauna gati hotI hai unakA nirUpaNa 58 jIva jJAnAvaraNa Adi aSTavidha karmoM se baMdhadazAko prAptakara saMsArasAgara meM rahate haiM isa prakAra kA saMsAragAgara ke svarUpa kA nirUpaNa 59 kisa prakAra ke adattAgrAhI coroM ko kisa prakAra kA phala milate hai unakA nirUpaNa 60 tIsare adhyayana kA upasaMhAra cothA adhyayana 61 abrahma ke svarUpa kA nirUpaNa 62 abrahma ke nAmoM kA aura usake lakSaNoM kA nirUpaNa 63 moha se mohita buddhivAloM se abrahma ke sevana ke prakAroM kA nirUpaNa 64 cakravadikoM kA aura unake lakSaNoM kA varNana 65 baladeva aura vAsudeva ke svarUpa kA nirUpaNa 66 abrahma sevI kauna hote hai ? unakA nirUpaNa zrI prazna vyAkaraNa sUtra 264-269 270-275 276-282 283-296 297-301 302-306 308-317 318-322 323-330 331-346 347-354 355-360 361-377 378-386 387-390 391-395 396-400 401-403 404-419 419-443 443-444 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 67 yugalikoM ke svarUpa kA nirUpaNa 445-467 68 yugalinIyoM ke svarUpa kA nirUpaNa 468-485 69 cauthe antAra kA nirUpaNa 486-494 70 cothA adhyayana kA upasaMhAra 495-498 pAMcavA adhyayana 71 parigraha ke svarUpa kA nirUpaNa 499-506 72 parigraha ke tIsa nAmoM kA nirUpaNa 507-512 73 jisa prakAra se jo jIva parigraha karate haiM unakA nirUpaNa 513-527 74 manuSya ke parigraha kA nirUpaNa 528-539 75 parigraha se jIva ko kisa phala kI prApti hotI haiM unakA nirUpaNa 540-546 76 pAMcavA adhyayana kA upasaMhAra 547-550 dUsarA bhAga-pahalA adhyayana 77 pAMcasaMvara dvAroM ke nAma aura unake lakSaNoM kA nirUpaNa 551-558 78 prathamasaMbaradvAra kA nirUpaNa 559-569 79 ahiMsA ke mahAtmya kA nirUpaNa 570-572 8. ahiMsA dhAraNa karane vAle mahApuruSa ke svarUpa kA nirUpaNa 573-601 81 ahiMsA ko pAlana karane ko udyata hone vAloM ke kartavya kA nirUpaNa 602-616 82 ahiMsAvrata kI ' IryAsamiti' nAma kI prathama bhAvanA kA nirUpaNa 617-622 83 'manogupti ' nAma kI dUsarI bhAvanA kA nirUpaNa 623-625 84 'vacanasamiti' nAma kI tIsarI bhAvanAke svarUpa kA nirUpaNa 626-628 85 'eSaNAsamiti' nAmakI cauthI bhAvanA ke svarUpa kA nirUpaNa 629-639 86 ' nikSepa ' nAmakI pAMcavI bhAvanA kA nirUpaNa 640-642 87 prathama adhyayana kA upasaMhAra 643-648 dUsarA adhyayana 88 satya ke svarUpa kA nirUpaNa 89 ' anAvacintya samiti' nAma kI prathama bhAvanA ke zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarUpa kA nirUpaNa 685-688 90 'krodhanigraharUpa' dUsarI bhAvanA kA nirUpaNa 689-692 91 'lobhanigraharUpa ' tIsarI bhAvanA kA nirUpaNa 693-696 92 'dhairya' nAma kI cauthI bhAvanA ke svarUpa kA nirUpaNa 697-700 93 pAMcavI 'mauna' bhAvanA ke svarUpa kA nirUpaNa 701-704 94 adhyayana kA upasaMhAra 705-710 tIsarA adhyayana 95 adattadAnaviramaNa ke svarUpa kA nirUpaNa 711-721 06 kaisA muni adattAdAnAdi vrata kA ArAdhana nahIM karate usakA nirUpaNa 722-727 97 kaisA muni isa vrata kA pAlana kara sakate hai usakA nirUpaNa 728-740 98 'viviktavasativAsa' nAma kI prathama bhAvanA kA nirUpaNa 741-747 99 ' anujJAtasaMstAraka ' nAmakI dUsarI bhAvanA kA nirUpaNa 748-751 100 zayyAparikarma varjana ' rUpa tIsarI bhAvanA kA nirUpaNa 752-756 101 ' anujJAtabhakta ' nAmaka cauthI bhAvanA kA nirUpaNa 757-760 102 'vinaya ' nAmakI pAMcavI bhAvanA kA nirUpaNa 761-764 103 adhyayana kA upasaMhAra 765-770 cauthA adhyayana 104 brahmacaryake svarUpa kA nirUpaNa 771-788 105 brahmacarya ArAdhana kA phala 789-795 106 brahmacArI ko AcaraNIya aura anAcaNIya AdikA nirUpaNa 796-803 107 'asaMsakta vAsavasati' nAmakI prathama bhAvanA kA nirUpaNa 804-808 108 'khIkathA virati ' nAmakI dUsarI bhAvanA kA nirUpaNa 809-815 109 'strIrUpa nirIkSaNa ' varjana nAmako tIsarI bhAvanA kA nirUpaNa 816-818 110 'pUrvarata pUrvakrIDitAdi ' virati nAmakI cauthI bhAvanA kA nirUpaNa 819-825 111 'praNItabhojanavarjana' nAmakI pAMcavI bhAvanA kA nirUpaNa 826-829 112 caturtha adhyayana kA upasaMhAra 830-834 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'adhyayana 113 parigrahaviramaNa kA nirUpaNa 835-845 114 trasasthAvara viSayaka aparigraha kA varNana 846-852 115 akalpanIya vastu kA nirUpaNa 853-860 116 kalpanIya azanAdika kA nirUpaNa 861-870 117 saMyatAcAra pAlaka kI sthiti kA nirUpaNa 871-889 118 'nispRhA ' nAmakI pahalI bhAvanA kA nirUpaNa 890-900 119 cakSurindriya saMvara' nAmakI dUsarI bhAvanA kA nirUpaNa 902-915 120 'ghrANendriyasaMvara' nAmakI tIsarI bhAvanA kA nirUpaNa 916-922 121 jihUvendriyasaMvara' nAmakI cauthI bhAvanA kA nirUpaNa 923-929 122 -- sparzendriyasaMvara' nAmakI pAMcavI bhAvanA kA nirUpaNa 930-941 123 adhyayana kA upasaMhAra 942-948 124 dazamAGga meM zrutaskaMdhAdi kA nirUpaNa 949125 zAstraprazasti 950-953 -:samApta: zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImAna seThasAheba zrI mukanacandajI bAliyAjIkA saMkSepameM jIvanacaritra zrImAn seTha sAhaba zrI mukanacandajI sAhaba pAlI (mAravAr3a ) ke nivAsI the| ApakA zubha janma saMvat 1940 phAlguna kRSNa pakSa6 ravivArako huA thaa|aapkaa pavitra vaMza sadA dharmazIla, vidyApremI aura udAracarita rahA hai / Apake parama pUjya pitAmaha zrImAn seTha sA. zrIpUnamacandajI sAhaba bAliyA the| seTha sA. zrIpUnamacandajI sAhaba bAliyA ke do putra the, eka zrI rAjArAmajI sAhaba aura dUsare zrIagaracandajI sAhaba / Age calakara zrImAna seThasA. zrI rAjArAmajI sA ke zrI tArAcandajI sAhaba aura zrImukanacandajI sAhaba karake do putra the, kiMtu agaracandajI sA. ke putra nahIM thaa| isI lie zrImAn agaracandajIsAhabane apane bhAI ke hI putra zrImukanacandajI sohabako dattaka (goda) le liyaa| zrImAna seTha sAhaba zrI mukanacandajI zuru se hI bar3e honahAra, dharmazIla aura udAra the| saubhAgya se ApakI dharmapatnI zrImatI zrI suganakuMvara bAIjI bhI dharmazIlatA evaM udAra vyavahAra meM Apake hI samAna thIM zrImatI zrI suganakuMvara bAijI kI dharmazraddhA kA su prabhAva Aja bhI Apake kuTuMba para acchI taraha dikhAI detA hai|aap donoM ne dharma ke dIpaka se na kevala apane parivAra ko hI prakAzita kiyA hai, kiMtu jIvana meM apane saMparka meM AnevAle sabhI dharma premI jijJAsuoM ko dharma zraddhAlu banA ne kA pavitra kArya kiyA hai| yoM seTha sAhaba zrI mukanacandajI sA. bar3I sarala prakRtike sajjana the| vyApAra ApakA samudrapAra aneka dezoM meM phailA huA thaa| ApakI jamIMdArI bhI khUba thI |aapke rahana-sahana aura vyavahAra se sadA sAdagI TapakatI thI / jitane Apa zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 udAra carita the, utane hI Apa zAstroM ke jJAtA bhI the| khAsa karake dharmazAstra meM ApakA acchA praveza thA / jyotiSazAstra ke bhI Apa marmajJa the kahane kA tAtparya yaha hai ki sone meM sugaMdha kI taraha Apa para bhagavatI, sarasvatI aura devI lakSmI donoM kA samAna rUpa se AzIrvAda kA hAtha rahA / pAlI ke AbAlavRddha sabhI Apake guNoM ko Aja bhI bhUle nahIM hai / ApakI tarapha se pAlImeM kanyAzAlA, hAIskula Adi zaikSaNika saMsthAe~ cala rahI haiM, jinameM prati varSa kaI vidyArthI vidyAlAbha prApta kara rahe haiM / garIba, apaMga aura anAthoM ke lie bhI ApakI tarapha se sadAvrata anAthAlaya aura pyAueM cala rahI haiM | AyaMbila khAtA bhI ApakI tarapha se pAlI meM cala rahA hai ApakA svargavAsa saMvat 2018 kArtika zukla dvitIyA zukravArako huA / zrImAt seTha zrI mukunacandajI sA. ke zrI hastimalajI zrI mohanarAjajI zrI mANekalAlajI zrI madanalAlajI ye cAra putra aura eka putrI zrI vasaMtakuMbara maujUda hai, evaM sabase baDe putra zrI sohanarAjajI sA. evaM sabase choTI putrI zrI sajjanakuMvarabAI svargastha hue hai | seTha sAhaba ke pAMca pautra haiM, tIna pautriyAM haiM aura eka prapautra hai isa taraha seTha sAhabane apane sAmane cAra pIDhiyoM ko phalate phulate dekhA hai / pUjya AcArya zrI jainadharmadivAkara AgamoddhAraka zrI mahArAja sAhaba zrI ghAsIlAlajI kI dekharekha meM varSoM se kaI zAstra granthoMkA lekhana, prakAzana aura saMpAdana horahA hai / samasta jainAgamoMkA Apa bhAratakI adyatana bhASA meM saMskRta - prAkRta hindI gujarAtI meM - sarala vyAkhyAeM karake jaina dharmakI abhivRddhi kara rahe haiM ! zrImAna seThasAhaba ke suputroMne apane pitAzrI ke puNyasmaraNArtha zAstra prakAzana meM udAra sahAyatA kI hai / zrImAn seTha sA. kI pAlI - jodhapura-vyAvara - ahamadAbAda-muMbaI meM aneka per3hiyAM haiN| izvara kRpA se bAliyAjIke parivAra sukhasaMpatti kA sadA anubhava karate rahe / zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Bing Ran Dai Ran Dai Ran Dai Ran Dai Ran Dai che. zrI akhila bhArata vetAmbara sthAnakvAsI jaina zAstroddhAra samiti. gareDIyAkuvA reDa-grIna leja pAse, rAjakoTa. Zhang Zhang Zhang Zhang Zhang Zhang Zhang Zhang Zhang Zhang Ran Ran Dai Ran Zhang Zhang Zhang Zhang Zhang Zhang Zhang Zhang Du Jiu dAtAonI nAmAvalI zarUAta tA. 18-10 44thI tA. 31-12-61 sudhImAM dAkhala thayela membaranAM mubAraka nAme. lAIpha membaranuM gAmavAra kakAvArI lisTa. (nAnI bheTanI rakama ApanAranuM, tathA rUA. 250thI che. ochI rakama bharanAranuM nAma A yAdImAM sAmela karela nathI.) Lao Dai Lu Dai Mi Lu Lu Lu Lu Lu Lu Lu Lu zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AghamurabbIzrIo-18 (ochAmAM ochI rUA. 5000nI rakama ApanAra) nAma amadAvAda para51 amadAvAda 5000 naMbara gAma rUpiyA 1 zeTha zAMtIlAla maMgaLadAsabhAI jANItA mIlamAlIka amadAvAda 15000 2 zeTha harakhacaMda kALIdAsabhAI vArIyA ha. zeTha lAlacaMdabhAI nagInabhAI vRjalAlabhAI tathA vallabhadAsabhAI bhANavaDa 6000 3 koThArI jecaMda ajarAmara hA. haragoviMdabhAI jecaMdabhAI rAjakoTa pa251 4 zeTha dhArazIbhAI jIvanabhAI bArasI 5001 5 sva pitAzrI chaganalAla zAmaladAsanA smaraNArthe hA. zrI bhogIlAla chaganalAlabhAI bhAvasAra 6 sva zeTha dinezabhAInA smaraNArthe hA. zeTha kAMtilAla maNIlAla jezIMgabhAI 7 zeTha AtmArAma mANekalAla ha. zeTha. cImanalAlabhAI zAMtIlAlabhAI tathA pramukhabhAI amadAvAda 6001 8 zrI zAmajI velajI vIrANuM ane zrI kaDavIbAI vIrANI smAraka TrasTa hA. zeTha zAmajI velajI vIrANI rAjakoTa 5000 9 zrI zAmajI velajI vIrANuM ane zrI kaDavIbAI virANI samAraka TrasTa hA. mAtuzrI kaDavIbAI vIrANI rAjakoTa 5000 10 zeTha pAcAlAla pItAMbaradAsa amadAvAda pa251 11 zAha raMgajIbhAI mohanalAla amadAvAda 5001 12 zrI zAmajI velajI vIrANI ane zrI kadevIbAI vIrANI smArakaTrasTa hA. zeTha durlabhajI vIrANI rAjakoTa 5000 13 zrI rAmajI velajI vIrANI ane zrI kaDavIbAI vIrANI samArakaTrasTa hA zrImati maNakuMvarabenadurlabhajI vIrANI rAjakoTa 5000 14 zrI zAmajI velajI vIrANI ane zrI kaDavIbAI vIrANI smAraka TrasTa hA. choTAlAla zAmajI vIrANI rAjakoTa 5000 15 sva. mAtuzrInA smaraNArthe ha. bhAvasAra begIlAla chaganalAla ane kuTuMbajane amadAvAda 5000 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 16 zeTha zrI lAlajI jevaMtarAjajI lUNIyA caMDAvatavALA amadAvAda 5502 17 zeTha rAmajIbhAI zAmajI virA enDa samaratabena rAmajI virANuM TrasTa rAjakeTa 5001 18 eka jaina gRhastha amadAvAda 5425 neTa - ghATakeparavALA zeTha mANekalAla e. mahetA taraphathI amadAvAdamAM pAlaDI basa sTenDa pAse pleTa naM. 250 vALI 698 ce. vAra jamIna samitine bheTa maLela che. ane jenuM rajIsTara tA. 23-3-60 nA roja thaI gayela che. gAma murabbIzrIo-25 (ochAmAM ochI rUA. 1000 nI rakama ApanAra) naMbara nAma rUpiyA 1 vakIla jIvarAjabhAI vardhamAna ke ThArI hA. kahAnadAsabhAI tathA veNIlAlabhAI ThArI jetapura 3605 2 dezI prabhudAsa muLajIbhAI rAjakoTa 3504 3 mahetA gulAbacaMda pAnAcaMda rAjakoTa 328lA4 mahetA mANelAla amulakharAya ghATakopara 3250 pa saMghavI pItAmbaradAsa gulAbacaMda jAmanagara 3101 6 lallubhAI goradhanadAsa cerITebalaTrasTa ha. zeTha vADIlAla lalubhAI amadAvAda 2500 7 nAmadAra ThAkora sAheba lakhadhIrasiMhajI bahAdura morabI 2000 8 zeTha heracaMda kuMvarajI hA. zeTha nyAlacaMda laheracaMda siddhapura 2000 9 zAha chaganalAla hemacaMda vasA hA. mehanalAlabhAI tathA motIlAlabhAI muMbaI 2000 10 zrI sthAnakavAsI jaina saMgha hA. zeTha candrakAMta vIkamacaMda morabI 1963 11 mahetA semacaMda tulasIdAsa tathA temanAM dharmapatnI a. sau. maNagaurI maganalAla ratalAma 2000 12 hetA popaTalAla mAvajIbhAI jAmajodhapura 1502 13 dezI kapuracaMda amarazI hA. dalapatarAmabhAI jAmajodhapura 1002 14 bagaDIyA jagajIvanadAsa ratanazI dAmanagara 1002 15 zeTha mANekalAla bhANajIbhAI porabaMdara 1001 16 zrImAna caMdrasiMhajI sAheba mahetA (relve menejara) kalakattA 1001 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 mahetA samacaMda neNasIbhAI (karAMcIvALA) merabI 1001 18 zAha harilAla anopacaMda khaMbhAta 1001 19 medI kezavalAla harIcaMdra amadAvAda 1001 20 kaThArI chabIladAsa harakhacaMda muMbaI 1000 21 kepyArI raMgIladAsa harakhacaMda bhAvanagara 1000 22 zAha premacaMda mANekacaMda tathA a. sau samaratabena amadAvAda 1003 23 zeTha karamazI jeThAbhAI somaiyA hA. a. sau. sAkarabena muMbaI 1000 24 zeTha pipaTalAva catrabhUja kaThArI surendranagara 1001 25 zrI sthA, jaina lIMmaDI saMpradAyanA kSamAguNa nIdhI pujya zrI lAdhAjI svAmInA zISya prakhara paMDIta ratna zrI uttamacaMdajI mahArAjanA smaraNArthe pujya lAdhAjI svAmI pustakAlaya taraphathI ha. zeTha jezIMgabhAI pocAlAla amadAvAda 1000 sahAyaka membare-1rapa (ochAmAM ochI rU. 500nI rakama ApanAra) naMbara nAma gAma rUpiyA 1 zrI sthA. jaina saMgha hA. zeTha jhuMjhAbhAI velazIbhAI vaDhavANa zahera 750 2 zeTha narottamadAsa oghaDabhAI jorAvaranagara 700 3 zeTha ratanazI hIrajIbhAI hA. goradhanabhAI jAmajodhapura pa55 4 bATavIyA gIradhara paramANaMda hA. amIcaMdabhAI khAkhIjALIyA para7 5 morabIvALA saMghavI devacaMda neNazIbhAI tathA temanAM dharmapatnI a. sau maNIbAI taraphathI hA. muLacaMda devacaMda saMghavI malADa 511 6 vorA maNIlAla popaTalAla amadAvAda 102 7 gosalIyA harIlAla lAlacaMda tathA caMpAbena gesalIyA ,, 502 8 zAha manaharalAla prANajIvanadAsa 501 9 zeTha IzvaralAla puruSottamadAsa amadAvAda 501 10 zeTha caMdulAla chaganalAla pa1 11 zAha zAMtilAla mANekalAla 501 12 zeTha zIvalAla DamarabhAI (karAMcIvALA) 501 13 kAmadAra tArAcaMda pipaTalAla dhorAjIvALA rAjakeTa 500 14 mahetA mehanalAla kapuracaMda . muMbaI lImaDI * 500 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 501 500 15 zeTha zeviMdajIbhAI pipaTabhAI 16 zeTha rAmajI zAmajI vIrANI 17 sva. pitAzrI naMdAjInA smaraNArthe hA. veNacaMda zAMtilAla (jAbuvALA) meghanagara 501 18 zrI jainasthA. saMgha hA. zeTha ThAkarazI karazanajI thAnagaDha 500 19. zeTha tArAcaMda pukharAjajI auraMgAbAda 500 20 zrI sthA. jaina saMgha 21 hetA muLacaMda rAghavajI hA. maganalAlabhAI tathA durlabhajIbhAI dhrAphA 750 22 zeTha harakhacaMda purUSottama hA. IndukumAra ravADa 500 23 , kezarImalajI vastImalajI gugalIyA malADa 501 24 zrI sthA. jaina saMgha hA, bATavIyA amIcaMda gIradharabhAI khAkhIjALIyA 501 25 zrI khImajIbhAI bAvAbhAI phulacaMdabhAI gulAbacaMdabhAI, nAgaradAsabhAI jamanAdAsabhAI muMbaI 501 26 zeTha maNIlAla mehanalAla DagalI hA, muLajIbhAI maNIlAlabhAI muMbaI 501 27 sva. kAMtIlAlabhAInA smaraNArthe hA. zeTha bAlacaMda sAkaracaMda , 501 28 kAmadAra-ratIlAla durlabhajI (jetapuravALA) 501 29 zAha jayaMtIlAla amRtalAla zIva 501 30 vorA maNIlAla lakSamIcaMda y, 501 31 zeTha gulAbacaMda bhudarabhAI tathA kasturabena hA. bhAI ane pacaMda khAroDa pa01 32 mahAna tyAgI bena dhIrajakuMvara cunIlAla mahetA dhrAphA 101 33 zrI sthA jaina saMdha dhrAphA 101 34 zrI maganalAla chaganalAla zeTha rAjakeTa 501 35 zeTha caturadAsa ThAkarazI tathA a.sau. naMdakuvarabena jAmanagara pa03 38 zeTha devacaMda amarazI (bena dhIrajakuMvaranI dIkSA prasaMge bheTa) bhANavaDa 501 37 zrI sthA. jaina saMgha (bena dhIrajakuMvaranI dIkSA prasaMge bheTa) bhANavaDa 501 38 vakIla vADIlAla nemacaMda zAha vIramagAma 501 39 mahetA zAntilAla maNIlAla hA. kamaLAbena mahetA amadAvAda 256 40 zrIyuta lAlacaMdajI tathA a.sau. dhIsAbena , 501 41 zeTha mohanarAjajI mukunacaMdajI bAlIyA 42 sva. zeTha ukAbhAI trIbhavanadAsanA smaraNArthe temanAM dharmapatnI lakSmIbAI gIradhara taraphathI hA. maraghAbena tathA maMgubena amadAvAda 501 che 501 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43 pArekha jayaMtIlAla manasukhalAla rAjakoTavALA ha. vinubhAI ,, 501 44 zrI sthA. jaina saMgha vAMkAnera 501 45 zrI sthA. jaina saMgha boTAda 501 46 zeTha gudaDamalajI zeSamalajI jevara (barAra) pIpaLagAMva 501 47 sva. turakhIyA laheracaMda mANekacaMdanA smaraNArthe temanAM dharmapatnI jIvatIbAI taraphathI hA. bhAI jayaMtIlAla tathA pUnamacaMdabhAI vaDedarA 501 48 zAha acaNuLadAsa zukanarAjajI hA. zukanarAjajI amadAvAda 501 49 bhAvasAra kheDIdAsa gaNezabhAI dhaMdhukA 101 50 a. sau. hIrAbena mANekalAla mahetA dhATakopara 501 51 mahetA zAMtIlAla maganalAla tathA a. so. padamAvatI zAMtilAla mahetA amadAvAda 500 para zeTha hIrAcaMdajI vanecaMdajI kaTArIyA hubalI 501 pa3 zeTha cheTubhAI haraviMdadAsa kaTArIvALA muMbaI 501 54 pArekha ratilAla nAnacaMda merabIvALA taraphathI temanA pitAzrI nAnacaMda geviMdajInA smaraNArthe tathA temanAM dharmapatnI A sau. vasaMta bahenanA aThAItapa nimitte hA bhupatalAla ratilAla amadAvAda 552 55 sva. zAha trIbhavanadAsa maganalAlanA smaraNArthe temanA dharmapatnI zIvakuMvarabAI taraphathI hA. ratIlAla trIvanadAsa zAha amadAvAda 511 pa6 zrImAna nAthAlAla mANekacaMda pArekha muMbaI (mATuMgA) 501 57 zrI lIMmaDI saMpradAyanA gacchAdhIpati pU. AcArya maharAja zrI lAdhAjI svAmInA smaraNArthe hA. zeTha jezIMgabhAI pocAlAla (maharAja zrI choTAlAlajI sadAnaMdIne upadezathI). amadAvAda 501 58 sva. zrI vinayamUrti zrI lakSmIcaMdajI mahArAjanA smaraNArthe hA. zeTha jezI gabhAI picAlAla (maharAjazrI iTAlAlajI sadAnaMdInA upadezathI) amadAvAda 501 59 bA. ba. prabhAvatIbena kezavalAla ujajenavAlA taraphathI temanI dIkSA prasaMge viramagAma papa1 60 zeTha zrIyuta harajIvanadAsa rAyacaMda hA. chabIladAsa harajIvana amadAvAda 501 61 zeTha pipaTalAla haMsarAja tathA divALIbenanA smaraNArthe ha. zeTha bAbulAla pipaTalAla amadAvAda 502 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 . sau. lIlAvatIbena IzvaralAla 63 hemANI prabhudAsa bhANajI 64 zeTha lakSmaNadAsa sejarAma 65 zrI sthA. jaina mATA saMgha 16 zeTha cAMdamalla khIradhIcaMda w 67 jhaverI mANekacaMdajI pannAlAla chajalANI ha. dhanavaMtIbena tathA kiraNaena 73 zAha zAmalabhAI amarasIbhAI 74 mahetA candrakAnta nautamalAla 75 zeTha bhIkhacaMdra lAlacaMdra 76 bena mAhanIena mahetA 77 zrImatI moMghIbena navalacaMdra zAha ha. mAtIbena 78 zrImatI vimalAjI sUrajamala mahetA 79 udANI nihAlacaMdra hAMkemacandra vakIla bI. e. ela. ela. khI, 68 zeTha haMsarAjajI pUrNamalajI kAMkarIyA 69 zrI dha. sthA. jaina sabhA 70 zeTha tejasi'hajI phatelAlajI chAjeDa 71 zeTha ratanacaMda lakSmIcaMda 72 zAha umarazI bhImazIbhAI (sva. pitAzrI bhImazIbhAI tathA mAtuzrI pAlAmAI tathA dharma patnI pAnabAInA smaraNAthe) muMbai 552 80 sva. kAThArI maganalAlajI kundenamalajInA smaraNArthe ha. temanAM dharmapatnI rAjakuMvarabena 81 zeTha mehanalAlajI machAlAlajI he. ramaNIkalAla (pU. munizrI taica ma. nA ziSyapa munizrI kanaiyAlAlajI ma. nA upadezathI ) 82 zeTha kanaiyAlAlajI seAhanalAlajI kAveDiyA 83 zeTha pratApamalajI kapuracaMdajI sAMDherAvavALA ( pUjya tecaMdajI ma. nA ziSya mizrIlAlajI ma. nA ziSya cAMdamalajI ma. nA upadezayI ) zrI prazna vyAkaraNa sUtra 502 99 kalakattA pA amadAvAda 501 2AjakaiATa 501 nAsika sITI 501 dilhI 501 gAgALAva 501 kalakattA 501 udepura 501 muMbaI 500 amadAvAda 502 muMbai 501 pIpalagAma 501 muMbaI 501 lImaDI (saurASTra) 501 belagAma 501 rAjakoTa 501 satArA 7pa1 jayapura 501 dhAraDI 501 amadAvAda 501 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 zrImAna lAlAjI rozanalAlajI samandaralAlajI baData 501 ha. meMtIlAlajI 85 zrImAna bhUramalajI dalIcaMdajI sAMkariyA (pU. ma. zrI svAmIdAsajInA saMpradAya pU.ma. zrI phatecaMdajI ma. nA ziSya paM. munI zrI kanaiyAlAlajI ma. nA upadezathI sAMDharAva 501 89 sva. gerIzaMkara kALIdAsa desAInA smaraNArthe ha. bhUpatalAla gaurIzaMkara IMdara 501 87 zeTha sAheba zrI narAmabhAI haMsarAjabhAI kamANI jamazedapura 501 88 sva. mahAsajI zrI dhanadevIjI ma. sA. nA smaraNAkSe sva. khUbacaMdajI saMkhalAlanAM dharmapatnI zrImatI jayadevI taraphathI (mahAsatIjI zrI sudarzanAmatijI tathA phulamatIjInA upadezathI dilhI 501 89 zrImAna lAlAja kapUracaMdajI betharAnA dharmapatnI zrImatI vasaMtadevI hA. lAlA rAjamalajI hemacaMdajI taraphathI (mahAsatI zrI sudarzanAmatijI tathA phUlama tijI mahAdevInA upadezathI) dilhI 501 90 sva. mahAsatIjI zrI draupatAdevIjI ma. sA. nA smaraNArthe zrI esa. esa. jaina mahilA saMgha taraphathI (aneka guNAlaMkRta mahAsatIjI zrI mehanadevajI ma. sA. nI preraNAthI) dilhI pa01 91 sva. lakSmIcaMdajInA smaraNArthe naginadevI sujatInA taraphathI haste saMghavI hemaMtakumAra jaina dilhI 501 92 sva. pitAzrI lAlA jhaverI ghamalajI sujatI nA smaraNArthe haste zrImatI nagIna devI dilhI pa01 93 lAlAjI kasturacandajI khuzAlacandajI saMcetI ha. jJAnacaMdajI alavara 501 94 sva. pUjya pitAzrI durlabhajI somacaMda daphatarI ha. gaurIzaMkara durlabhajI daphatarI muMbaI 500 5 zeTha semacaMda jeThAlAla ghelANI ha. cunIlAlabhAI jeThIyAvALA muMbaI pa06 9 zeTha phejamalajI sulatAnasIMhajI bAradIyA amadAvAda 501 97 zeTha chaganalAla zAmajIvirANI tathA zrImatI vRjakuMvarabena chaganalAla virANI TrasTaphaDa taraphathI zeTha chaganalAla bhAInA smaraNArthe rAjakeTa 501 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nakhara 98 zrI vamAna sthA. jaina zrAvaka saMgha . pramukha kha'sIlAla kaTArIyA T nAma 99 lAlAjI rAmalAlajI rezanalAlajIaneka guNAMlakRta mahAsatIjI mAhanadevInA upadezathI ) 100 sva. mahetA magaLajI maNIlAlajInA smaraNArthe ha. temanA dharmapatnI guNava'tImahena mahetA 107 zeTha cImanalAla rUSabhacaMda 108 zeTha kAnajI pAnAcaMda bhImANI TrasTa 109 zeTha gIradharalAla haMsarAja kAmANI pAMcarI 501 101 ATavIyA vanecaMda amIcaMda (mahAvIra TekSaTAila sTorsa) meMgaleAra 553 102 zrIyuta tArAcaMda gelaDA TrasTa madrAsa 101 103 zeTha gularAjajI punaHmacaMdajI mahetA 104 zeTha agaramalajI trIkamacaMdajI kIsanagaDha 551 IdAra sITI 551 105 kAnugA brIgaDamallajI mulatAnamallajI kavADa gaDhasIyANA vALA 106 lAlAjI navaratanaca'dhrujI cAraDIyAnAM dhama patnI zrImatI rAjakumArImena zrI prazna vyAkaraNa sUtra gAma rUpiyA 115 zAhe jagajIvanadAsa vandrAvanadAsa 116 zeTha haMsarAja lakSmIcaMda kAmANI jainabhUvana hiM gaNaghATa 501 dIlhI 501 amadAvAda 501 DhIlhI 01 amadAvAda 501 kalakattA 501 501 110 aneka guNAMlakRta mahAsatI mAhanadevIjInA upadezathI svadharmI khaMdhue taraphathI 111 sva. vinayacaMdajI pArekhanA smaraNArthe lAlA pUrNacaMdajI ratanacaMdajI pArekhanI vatI ha. zrImatI premAdevI ( zAMta svabhAvI mahAsatIjI kulakuMvarabAinA upadezathI ) dIlhI 501 112 zrImatI khadAmabAi mIzrIlAlajI lUNIyA caDAvatavALA amadAvAda 501 113 zeTha bharatakumAra maNIlAla dalAla amadAvAda 501 114 zAha harakhaca6 amaracaMda amadAvAda 501 amadAvAda 501 kalakattA 501 99 DhIlhI 501 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 117 pU. dAdAjI sva. kapuracaMdajI tathA dAdIjI kesarabena ceraDIyAnA smaraNArthe ha. lAlA phalacaMdajI ane zrImatI vimalakuMvarI javerI nIvatI zrImatI nagInAdevI (mahAsatIjI phUlamatIjInA upadezathI) 118 zeTha nagInadAsa choTAlAla 119 zrI sthA. jaina saMgha ha. zeTha gaNezamalla gulAbacaMda 12. zrI sthA. jaina saMgha 121 zrI sarAka jaina vidyAlaya 122 gAMdhI bhurAlAla nAnacaMda 123 zrImAna hiMmatasiMhajI sAheba galuMDIyA eDIsanala kamIznara ajamera DIvIjhanavALAnA dharmapatnI a.sau. mANekakuMvarabena taraphathI ha. khUzAlasiMhajI guluMDIyA dilhI 501 amadAvAda 501 borA 501 bhadesara 501 kumAraDI 501 muMbaI 501 jayapura 551 584-lAIpha membare amadAvAda tathA parAMo naMbara nAma gAma rUpiyA 1 zeTha gIradharalAla karamacaMda 251 2 zeTha cheTAlAla vakhatacaMda hA. phakIracaMdabhAI 251 3 zAha kAMtilAla trIbhavanadAsa 251 4 zAha popaTalAla mehanalAla 251 5 zeTha premacaMda sAkaracaMda 250 6 zAha ratIlAla vADIlAla 251 7 zeTha lAlabhAI maMgaLadAsa 251 8 sva. amRtalAla vardhamAnanA smaraNArthe hA. kAnajIbhAI amRtalAla dezAIrapa1 9 zAha naTavaralAla caMdulAla 251 10 zAha narasiMhadAsa trIvanadAsa 251 11 zAha bIpInacaMdra tathA umAkAMta cunIlAla pANI 301 12 zrI zAhapura dariyApurI AThakoTI sthA. jaina upAzraya hA. vahIvaTa kartA zeTha IzvaralAla puruSottamadAsa rayaT zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 13 zrI chIpApALa darIyApurI ATakATI sthA. jaina saMgha zeTha caMdulAla acaratalAla ha!. 14 zAha cInubhAI mAlAbhAI C/o. zAha mAlAbhAi mahAsuzalAla 15 zAhe bhAIlAla ujamazI 16 zrI sukhalAla DI. zeTha hA. DA. ku. sarasvatIbena zeTha 17 zrI saurASTra sthA. jaina sagha hA. zeTha kAMtilAla jIvaNalAla 18 mAdI nAthAlAla mahAdevadAsa 19 zAha mAhanalAla trIkamalAla 20 zrI chakATI sthA. jaina saMgha hA. zeTha pAcAlAla pitAMbaradAsa 251 21 dezAI amRtalAla vamAnanA smaraNArthe hA. bhAilAla amRtalAla 251 22 zAha navanItarAya amulakharAya 251 51 251 251 251 251 25ra 251 251 23 zAha maNIlAla AzArAma 24 zeTha cInubhAI sAkaracaMda 25 zAha varajIvanadAsa umedacaMda 26 zAha rajanIkAMta kasturacaMda 27 saMghavI jIvaNalAla chaganalAla 28 zAha zAMtilAla meAhanalAla dhrAMgadhrAvALA 29 a. sau. ena ratanabena nAdecA hA. zeDa dhulajI caMpAlAlajI 30 zAha harilAla jeThAlAla bhADalAvALA 31 zrI sarasapura darIyApurI ATha kATI sthA. jaina upAzraya hA. bhAvasAra bhAgIlAla chaganalAla 32 zeTha pukharAjajI samatIrAmajI punamiyA sAdaDIvALA 33 sva. pitAzrI javAharalAlajI tathA pUjya cAcAjI hajArImalajI araDIyAnA smaraNArthe hA. muLacaMda javAharalAjI maraDIyA 34 sva. bhAvasAra makhAbhAI ( ma'gaLadAsa ) pAnAcaMdanA smaraNArthe hA. temanAM dharmapatnI purIbena 35 sva. pitAzrI ravajIbhAi tathA sva. mAtuzrI muLIbAinA smaraNArthe hA. kakalabhAI koThArI 36 bhAvasAra kezavalAla maganalAla 37 zAha kezavalAla nAnacaMdu jAkhaDAvALA hA, pArvatIbena 251 251 251 251 251 251 251 zrI prazna vyAkaraNa sUtra 251 251 251 251 301 251 251 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 251 251 38 zAha jItendrakumAra vADIlAla mANekacaMda rAjasItApuravALA 251 39 zrI sAbaramatI sthA. jaina saMgha hA. zeTha maNIlAlabhAI 250 40 bhAvasAra choTAlAla chaganalAla 251 41 bhAvasAra zakarAbhAI chaganalAla 251 42 a. sau. bena jIvIbena ratilAla hA. bhAvasAra ratilAla haragoviMdadAsa 251 43 bhAvasAra bhogIlAla jamanAdAsa pATaNavALA 44 sa ghavI bAlubhAI kamaLazI tathA temanAM dharmapatnIo e. sI. caMpAbena tathA vasaMtabena taraphathI 251 45 a. sI. vidyAbena vanecaMda desAI varSItapa tathA aThAI prasaMge hA. bhupendrakumAra vanecaMda desAI 417 46 zAha naTavaralAla rokaLadAsa 47 a. sau. sarasvatIbena maNIlAla chaganalAla 351 48 a. sau kaMkubena (bhAvasAra bhegIlAla chaganalAlanAM dharmapatnI) a. sI. savitAbena (jayaMtIlAla bhegIlAlanAM dharmapatnI) 251 a. sau. zAMtAbena (dInubhAI bhegIlAlanAM dharmapatnI) 251 51 a. sau. sunaMdAbena (ramaNalAla bhogIlAlanAM dharmapatnI) 251 para zeTha hIrAjI rUganAthajInA smaraNArthe ha. vAgamalajI rUganAthajI 301 pa3 zeTha maNIlAla beghAbhAI 251 54 paTavA sumeramalajI anepacaMdajI jodhapuravALA 301 55 sva. mANekalAla vanamALIdAsa zeThanA smaraNArthe hA. ramaNalAla mANekalAla 251 pa6 sva. zAha dhanarAjajI khemarAjajInAM smaraNArthe hA, kanaiyAlAla dhanarAjajI pa7 zrI sAraMgapura da. A. ke. sthA. jaina saMgha hA. zAha ramaNalAla bhagubhAI 251 58 dezI harajIvanadAsa jIvarAja tathA lakSmIbAI laheracaMdanA smaraNArthe ha. dezI manaharalAla karazanadAsa muLIvALA 251 59 zAha punamacaMda phatehacaMda 251 60 zrIyuta caturabhAI naMdalAla 251 61 zrIyuta amRtalAla IzvaralAla mahetA 62 zAha jAdavajI mohanalAla tathA zAha cImanalAla amulakhabhAI 31 251 251 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 301 251 251 63 a. sau. bena lAbhubena maganalAla ha. zAha amRtalAla dhanajIbhAI vaDhavANa zaheravALA 64 a. sau. bena kAntAbena goradhanadAsa (cAMdamuninA upadezathI) 251 65 dezI kulacaMda sukhalAlabhAI beTAdavALAnA smaraNArthe ha. dezI chabIladAsa phulacaMdabhAI 251 66 lAlAjI rAmakuMvarajI jaina 251 67 zeTha choTAlAla gulAbacaMda pAlanapuravALA 251 68 zAha dhIrajalAla motIlAla 251 6 saMghavI sUryakAMta cunIlAlanA smaraNArthe ha. saMghavI jIvaNalAla cunIlAla 251 70 bhAvasAra mohanalAla amulakharAya 71 mahetA mULacaMda maganalAla 251 72 vaidya narasiMhadAsa sAkaracaMdanAM dharmapatnI revAbAInA smaraNArthe ha. harIlAla narasiMhadAsa 73 zAha kulacaMdabhAI mulacaMda ha. hasamukhabhAI kulacaMdabhAI 251 74 zeThazrI mizrI lAlajI javAharalAlajI baraDIyA 251 75 zAha lallubhAI maganabhAI cuDAvALA ha. jazavaMtalAla lallubhAI 301 76 kumArI puSpAbena hIrAlAla (cAMdamuninA upadezathI) 251 77 zAha maNIlAla ThAkarazI ha. kamaLAbena maNIlAla lakhataravALA (cAMdamuninA upadezathI) 78 kumArI nalInIbena jayaMtIlAla 251 79 sva. umedarAma tribhuvanadAsanAM dharmapatnI kAzIbAInA smaraNArthe hA. zAMtilAla umedarAma (cAMdamuninAM upadezathI) 251 80 sva. bhAvasAra mehanalAla chaganalAlanAM dharmapatnI divALIbAInA smaraNArthe ha. ratIlAla mANekalAla (cAMdamuninA upadezathI) 251 81 mahetA devIcaMdajI khubacaMdajI dhekA gaDhasIyANAvALAnA smaraNArthe ha. mahetA cunIlAla haramAnacaMda 251 82 ghAsIlAlajI mehanalAlajI koThArI ThelakSmI pustaka bhaMDAra 251 83 sva. zeTha nAthAlAla ratanAbhAI mAphatIyAnA smaraNArthe punAbena taraphathI ha. karazanabhAI (cAMdamuninA upadezathI) ra51 251 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 251 251 251 251 251 251 251 251 251 251 251 84 zAha maNIlAla chaganalAla 85 bhAvasAra jayaMtIlAla bhogIlAla 86 bhAvasAra dinubhAI bhogIlAla 87 bhAvasAra ramaNalAla bhegIlAla 88 bhAvasAra kanubhAI sAkaracaMda 89 zeTha bherUmalajI sAheba jodhapuravALA 90 sva. banANuM vardhamAna rAmajIbhAI kuMdaNIvALAnA smaraNArthe ha. zAMtilAla vardhamAna 91 sva. kacarAbhAI laherAbhAInA samaraNArthe ha. zAMtibhAI kacarAbhAI 92 eka svadharmI baMdhu ha. zAha rakhabhadAsajI jayaMtilAlajI 93 a. sI. sarasvatIbena maNIlAla caturabhAI zAha ( sadAnaMdI choTAlAla mahArAjazrIne upadezathI) 94 cImanalAla maNIlAla zAha (rarIyApurI saMpradAyanA pUrva tapasvI mahArAjazrI mANekacaMdrajInA ziSya munizrI maganalAlajI mahArAjazrInA smaraNArthe) 95 bena jekuMvara vrajalAla pArekha 96 zeTha punamacaMdajI javAharalAlajI baraDIyA 7 a.sau. lIlAvaMtI dhIrajalAla mahetA ke. De dhIrajalAla trIkamalAla mahetA 98 zeTha rAjamalajI ghAsIlAlajI koThArI kozIthalavALA 99 zeTha cunIlAla bhagavAnajI . ratIlAla cunIlAla 100 bhAgyavatI aravIMdakumAra The. aravIMdakumAra sakarAbhAI bhAvasAra 101 a. sau. caMcaLabena manasukhalAla hA. manasukhalAla jeThAlAla rUperA 102 sva. AsIbAI tathA vastImalajI bhemAjInA smaraNArthe hA. zeka mIzrImalajI devacaMdajI osavAla keruvALA. 103 va. zeTha kIzanamalajI motanA samaraNArthe hA. zIremalajI kIzanamala sejavAlA 104 sva. zeTha vakatAvaramalajInA maraNArthe hA. zeTha ghIsAlAlajI mukanarAjajI zIyArIyA (jodhapuravAlA) 251 251 301 251 251 251 251 251 251 251 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 251 251 301 251 351 251 251 251 251 251 105 zAha mahAsukhalAla bhAIlAla (sadAnaMdI paMDita munizrI choTAla mahArAjanA upadezathI) 106 a. sau. kAMtAbena kALIdAsa ke. kumAra buka bAIDIMga varkasa 107 sva. hIMmatalAla maganalAlanA smaraNArthe temanA suputro mesarsa dvArakAdAsa enDa bradharsa taraphathI 108 a. sau. kAMntAbenanA smaraNArthe hA. bhAvasAra nAgaradAsa harajIvanadAsa 109 zrI umedacaMda ThAkarazI ke yu. TI DepA enDa sansa 10 pU. mAtuzrInA smaraNArthe hA. bhAvasAra bhegIlAla chaganalAla 111 zAha zAMtIlAla mohanalAla 112 sarasvatI pustakabhaMDAra hA. prabhudAsa mahetA 113 sarasvatI pustaka bhaMDAra hA. zA ha bhurAlAla kALIdAsa 114 sva, pitAzrI metIlAlajInA smaraNArthe hA. mahetA raNajItalAlajI motIlAlajI udepuravALA 115 zeTha parasottamadAsa amarasInAM dharmapatnI sva. kusumabenanA smaraNArthe tathA a. sI. savItAbenanA mAsakhamaNane nimitte hA. zeTha semacaMda parasottamadAsa (porTa sudAnavALA) 116 zrImAna jorAvaramalajI dharmacaMdrajI DuMgaravAla rAjAjI kAkeraDAvALA (munizrI mAMgIlAlajInA upadezathI) 117 De. dhanajIbhAI purasettamadAsa 118 sarasvatI pustaka bhaMDAra 119 sarasvatI pustaka bhaMDAra 120 sarasvatI bhaMDAra 121 zeTha gerilAlajI suganalAlajI udepuravALA 122 zeTha kanaiyAlAlajI surANu pIpaleTAvALA 123 kAmadAra vADIlAla datIlAla (sAbaramatI) 124 kumArI caMpAbena bhegIlAla bhAvasAra 125 kumArI uSAbena jayaMtIlAla bhAvasAra 126 kumArI caMdrAbena jayaMtIlAla bhAvasAra 127 kumArI jayazrI ramaNalAla bhAvasAra 128 zAha DAhyAbhAI aMbAlAla 301 251 251 351 351 351 251 252 252 280 thapa1 241 251 351 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 51 351 351 251 251 251 251 251 251 129 baraDiyA cAMdamalajI jhAhIra lAlajI 130 zrI vijayadAna surezvarajI jJAnamaMdIra poSadhazALA 131 zeTha pAnAcaMda jhaveracaMda sAra gapura upAzraya TrasTa ha. vakIla bAbubhAI hIMmatalAla amalanera 1 zAha nAgaradAsa vAghajIbhAI 2 zrI sthA. jaina saMdha hA. gAMDAlAla bhIkhAlAla ajamera 1 zeTha bhurAlAla mehanalAla DuMgaravAla alavara 1 zrImatI caMpAdevI che. buddhAmalajI ratanamalajI sacetI 2 zeTha cAMdamalajI mahAvIra prasAda pAlAvata 3 zrIyuta rUSabhakumAra sumatikumAra jaina Asanasela 1 bAvIzI maNIlAla catrabhujanA smaraNArthe temanAM dharmapatnI maNIbAI taraphathI hA. rasikalAla, anilakAMta, tathA vInedarAya ATakoTa 1 mahetA cunIlAla nAraNadAsa ANaMda zeTha ramaNIkalAla e. kapAsI hA. manasukhalAlabhAI AkelA zeTha kaMcanalAla rAghavajI ajamerA De. mesarsa ajamerA braparsa enDa ku. (pU. sadAnaMdI munizrI choTAlAlajI mahArAjanA upadezathI) igatapurI 1 zeTha pannAlAla lakhIcaMda jaina Indora 1 a.sau. bena dayAbena mohanalAla desAI jetapuravALA (a. sau. bena vidyAbenanA vaSItapa nimitta) hi. araviMdakumAra tathA jItendrakumAra 2 zrIyuta bhAIlAla chaganalAla turakhIyA 251 301 251 251 251 251 351 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 udayapura 251 25 251 251 2pa1 251 251 251 251 251 1 zeTha raNajItalAlajI meMtIlAlajI hiMgaDa 2 zrImatI sahInIbAI The. raNajItalAlajI motIlAlajI hiMga 3 a. sI. bena cadrAvatI te zrImAna bahetalAlajI nAharanAM dharmapatnI, hA. zeTha raNajItalAlajI motIlAlajI hiMgaDa 4 zeTha chaganalAlajI bAgrecA 5 zeTha maganalAlajI bAgrecA 6 sva. zeTha kALalAlajI loDhAnA smaraNArthe hA. zeTha delatasiMhajI leDhA 7 sva. zeTha pratA5malajI sAkhalAnA smaraNArthe hA. prANalAla hIrAlAla sAkhalA 8 zeTha bhImarAjajI thAvaracaMdajI bAphaNA 9 zrIyuta sAheba lAlajI mahetA 10 zeTha pannAlAlajI gaNezalAlajI hIMgaDa 11 zeTha dIpacaMdajI pannAlAlajI leDhA 12 zeTha kasturacaMdajI nArUmalajI 13 zrI yu. ela. koThArI 14 bAbU parazurAma chaganalAlajI zeTha 15 zeTha kanaiyAlAlajI kArUlAlajI jaina 16 zrI vardhamAna sthA. jaina zrAvaka saMgha AmaDa upaleTA 1 zeTha jeThAlAla geradhanadAsa 2 sva. bena saMtakabena kacarA hA. etamacaMdabhAI, choTAlAlabhAI mathA amRtalAlabhAI vAlajI (kalyANavALA) 3 zeTha khuzAlacaMda kAnajIbhAI hA. pratApabhAI 4 dezI vIThThalajI harakhacaMda pa saMghANI muLazaMkara harajIvanabhAInA maraNArthe hA. temanA putra jayaMtIlAla ramaNIkalAla 251 251 301 250 251 351 251 251 251 251 251 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 umaragAMva roDa 1 zAha mohanalAla popaTalAla pAnelIvALA 251 eDana kempa 1 mahetA premacaMda mANekacaMdanA smaraNArthe hA. rAyacaMdabhAI, pipaTalAlabhAI tathA rasIkalAlabhAI 251 2 zAha jagajIvanadAsa purUSottamadAsa 251 3 zAha kaLadAsa zAmajI udANI 251 kalakattA 1 zrI kalakattA jaina ve. sthA. (gujarAtI) saMgha 251 kalola 1 zeTha mohanalAla jeThAbhAInA smaraNArthe hA. zeTha AtmArAma mehanalAla 251 2 De. mayAcaMda maganalAla zeTha hA. De. ratanacaMda mayAcaMda 251 3 sva. nAthAlAla umedacaMdanA smaraNArthe hA. zAha ratIlAla nAthAlAla 251 4 zeTha maNIlAla talakacaMdanA smaraNArthe hA. mAraphatIyA caMdulAla maNIlAla 251 5 sva. zrIyuta vADIlAla parazettamadAsanA smaraNArthe hA. ghelAbhAI tannA AtmArAmabhAI 251 6 zAha nAgaradAsa kezavalAla 251 7 zrI. sthA. jaina saMgha hA. zeTha AtmArAmabhAI mehanalAlabhAI kaDI 1 zrI sthA. dariyApurI jaina saMgha hA. bhAvasAra dAmodaradAsabhAI IzvaralAlabhAI 251 2 pArvatIbena The. jesIMgabhAI IzvaralAlabhAI 251 karajaNa 1 zrI sthAnakavAsI jaina saMgha mIyAMyAma karajaNa kaThora 1 sthA. jaina saMgha ha. jesIMgabhAI picAlAla taraphathI (mAdhavasiMhajI mahArAjazrInA upadezathI ) ha. ThAkorabhAI rAmacaMdra 251 221 251 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 zrI ve. sthA. jaina saMgha ha. kalyANa 1 saghavI ThAkarazIbhAi saMghajInA smaraNArthe ha. zAha hIMmatalAla harakhacaMda 1 zAha ramaNIkalAla premacaDha 1 dozI ratIlAla TokarazI 19 katrAsagaDha zeTha devacaMda amulakhabhAi kuMdaNI ( ATakoTa ) kAnapura 1 paTela viThThalAla bhagavAnajI 2 paTela khImajI jeThAbhAI vAghANI 1 zeTha capAlAlajI devacaMdajI (temanA sva. suputra rAmajIbhAinA smaraNArthe ) kAlakI kampAlA 1 sva. zeTha nAnaca meAtIcaMdra prAMkAvALAnA smaraNArthe ha. temanA suputra jamanAdAsa nAnacaMda zeTha 2 zrImatI hIrAbena, ratIlAla nAnacaMda zeTha dhrAphAvALA kuzaLagaDha 1 khATavIyA gulAmacaMda lIlAdhara zrI prazna vyAkaraNa sUtra khAkhIjALIyA 251 251 300 251 51 302 251 251 251 401 khArAghoDA 1 sva. pitAzrI harajIvanadAsa lAlacaMda zAha tathA sva. a. sau. ena jamakukhAi tathA lIlAkhAinA smaraNArthe ha. narasiMhadAsa harajIvanadAsa 251 2 sva. zeTha eghaDalAla lakSmIcaMdanA smaraNArthe ha. bhAIcaMda eghaDabhAI 251 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 352 300 251 251 251 251 251 251 khIcana 1 zeTha kIzanalAla pRthvIrAja mAlu khuradAreDa 1 zeTha gIradhArIlAlajI sItArAmajI khaMDapavALA 2 zeTha narasiMhadAsa zAMtilAlajI bheralAvALA ( munizrI cAMdalajInA upadezathI) khaMbhAta 1 zeTha mANekalAla bhagavAnadAsa 2 zeTha trIbhovanadAsa maMgaLadAsa 3 zrI sthA. jaina saMgha 4 zAha caMdulAla harIlAla 5 zAha sAkaracaMda mohanalAla 6 zAha zakarAbhAI devacaMda 7 zAha sukhalAla delatacaMda 8 gAMdhI bApulAla mehanalAla 9 bena lalitA mANekalAla gAMdhIgAma 1 zAha merArajI nagajI enDa kaMpanI guMdAlA 1 zAha mAlazI ghelAbhAI gulAbapurA 1 zrI sthA. jaina vardhamAna saMgha ha. mAMgIlAlajI ukAramalajI dhanepavALA 2 zrI esavAla paMcAyata ha. gulAbacaMdajI ceraDIyA geDela 1 sva. bhAkhaDA vaccharAja tulasIdAsanAM dharmapatnI kamalabAI taraphathI hA. mANekacaMdabhAI tathA kapuracaMdabhAI 2 pIpaLIyA lIlAdhara dAdara taraphathI temanAM dharmapatnI a, sau. lIlAvatI sAkaracaMda koThArIne bIjA vaSItapanI khuzAlImAM 251 251 251 251 251 251 251 251 251 301 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 301 251 251 251 21 3 kAmadAra juThAlAla kezavajInA smaraNArthe hA. harIlAla juThAlAla kAmadAra 4 sva kaThArI kRpAzaMkara mANekacaMdanA smaraNArthe hA. temanAM dharmapatnI prabhAkuMvarabena 251 5 kaThArI gulAbacaMda rAyacaMda raMgunavALA 251 6 jasANI rUganAthabhAI nAnajI hA. cunIlAlabhAI 7 mAstara hakImacaMda dIpacaMda zeTha gaMdIyA 1 sthA. jaina saMgha ha. zAha premacaMda choTAlAla (zeTha popaTalAlabhAI taraphathI) 251 godharA 1 zAha trIbhavanadAsa chaganalAla 301 2 sva. premacaMda ThAkarazInA smaraNArthe hA. zAha cunIlAla premacaMda 301 ghaTakaNa 1 zAha caMdulAla kezavalAla gholavaDa (thANA) 1 mahetA gulAbacaMda gaMbhIramalajI ghaDanadI 1 zeDa caMdrabhANa bhAcaMda gAdIyA cuDA 1 zrI sthA. jaina saMgha hA. ratIlAla maganalAla gAMdhI ceTIlA 1 zAha vanecaMda jeThAlAla zrI sthA. jaina saMghane bheTa cArabhujAroDa 1 zeTha mAMgIlAlajI hIrAcaMdajI bAbela jamazedapura 1 dezI jhaveracaMda valabhajI jalesara (bAlAsara) 1 saMghavI nAnacaMda pipaTabhAI thAnagaDhavALA 300 251 251 301 301 251 251 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura 1 zrImAna zeTha zIramalajI navalakhAnAM dharma patnI a. sau. premalatAdevI 251 jasava taraDha 1 zrImAna sundaralAlajI nemIcaMdajI takesarA jAmakhaMbhALIyA 1 zeTha vasanajI nArajI 2 zrI sthA. jaina sagha hA. mahetA raNachoDadAsa paramANuna 3 saMdhavI prANalAla lavajIbhAI 1 zAha TAlAla kezavajI 2 veArA cImanalAla devajIbhAi 3 DaoN. sAhema pI. pI. zeTha 4 zAha ra'gIladAsa pepaTalAla 5 vakIla maNIlAla kheMgArabhAI 1 ghelANI trokramajI lAdhAbhAI jAmanagara punAtara junAradeva junAgaDha 1 zeTha maNIlAla mIThAbhAI ha. rilAlabhAI (hATInAmALIyAvALA) jAmajodhapura 1 zrI sthA. jaina sagha ha. mahetA popaTalAla mAvajIbhAI 2 zAha trIbhAvanadAsa bhagavAnajI pAnelIvALA 3 dozI mANekacaMda bhavAna 4 paTela lAlajI jumAbhAI 5 zeTha mAvanajI jeThAbhAi 6 zeTha vrajalAla cunIlAla zrI prazna vyAkaraNa sUtra zveta ra 1 kAThArI DAlarakumAra veNIlAla 2 . sau. mena surajakuMvara veNIlAla koThArI 351 251 251 251 251 251 250 251 251 251 251 387 251 251 251 251 251 251 251 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 251 251 251 251 3 zeTha amRtalAla hIrajIbhAI ha. narabherAmabhAI jasApuravALA) 4 dezI choTAlAla vanecaMda jetalasara 1 zAha lakSmIcaMda kapuracaMda 2 kAdAra lIlAdhara jIvarAjanA samaraNArthe temanA dharmapatnI jabakabena taraphathI ha. zAMtilAlabhAI geDalavALA jodhapura 1 zeTha navaratamalajI dhanavaMtasiMhajI 2 zeTha hastImalajI manarUpalajI sAmasukhA 3 zeTha pukharAjajI padamarAjajI bhaMDArI 4 zeTha vastImalajI AnaMdamalajI sAmasukhA jorAvaranagara 1 zrI sthA. jaina saMgha ha. zeTha caMpakalAla dhanajIbhAI jharIyA 1 zrI sthA. jaina saMgha ha. zeTha kanaiyAlAla bI modI DeDAyA 1 zrI sthA. jaina saMgha 250 251 251 251. 251 251 250 bhA 351 1 DhasAgAma sthA. jaina saMgha ha. eka sadagRhastha taraphathI 251 2 zrI sthA. jaina saMgha ha. bagaDiyA narabherAma jeThAlAla (DhasA jaMkazana) 251 tAsagAMva 1 sva. cunIlAlajI dugaDanA smaraNArthe temanAM dharmapatnI DheTuMbAInA taraphathI hA. zeTha rAmacaMdajI thAnagaDha 1 zAha ThAkarazIbhAI karazanajI 251 2 zeTha jeThAlAla trIbhovanadAsa 251 3 zAha dhArazIbhAI pAzavIrabhAI hA. sukhalAlabhAI 251 4 haMsAbena aravIMda hA. bhAI ravIcaMda mANekacaMda 301 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 dahANurADa 1 zAha harajIvanadAsa meghaDa khadhAra (karAMcIvALA) dAhAda 1 zeTha mANekalAlabhAI kheMgArajI dilhI 1 lAlAjI pUrNacaMdrajI jaina (senTrala ekavALA) 2 zrIyuta kIzanaca...dhrujI mahetAmacadajI cAraDIyA hA. zrImatI nagInAdevI tathA zrIcuta mahetAmacaMda jaina 3 a. sau. sajjanabena IdaramalajI pArekha 4 lAlAjI mIDanalAlajI jaina enDa sansa 5 lAlAjI gulazanalAlajI jaina enDa sansa 6 bena vijyAkumAdI jaina The. mahetAkhacaMda jaina (vayevRddha sarala svabhAvI kulamatIjI mahAsatijInI preraNAthI) 7 zrImAna lAlAjI ratanacaMdrajI jaina De. AI sI. hAjhIyarI 8 sva. lAlAzrIca'dajI DuMgarIyAnA smaraNArthe rAjasthAna nyAyAdhikArI hukamacaMdajI jainanA suputra jItendrakumAra vakIlanA suputra anilakumAra taraphathI bheTa ha. vinayakumArI 9 sva. lAMlA caMpAlAlajI ceAraDIyAnA smaraNArthe lAbhacaMdajI tathA hIrAlAlajI taraphathI ha. zAMtAdevI 10 eka sagrahastha taraphathI ha. mahetAkhaca'dajI jaina 11 eka svadharmI adhu taraphathI haste vijithAkumArI bena 12 Akhu nirjana sihajI jaina 1 zeTha maNIlAla jecaMdabhAI 1 zeTha sAgaramalajI panAlAlajI grAphA zrI prazna vyAkaraNa sUtra dhAra dhAMgadhrA 1 bhAvadIkSita a. sau. rUpALIbena hiMmatalAla saghavInI tapazcaryAthe saMghavI cI nalAla puraseAtamadAsa saMdhavI taraphathI 251 251 351 251 251 301 301 251 251 351 351 301 301 251 251 251 305 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 sadhavI narasi'hadAsa vakhatacaMda 3 zrI sthA. jaina moTA sagha ha. magaLajI jIvarAja 4 Thakakara nAraNadAsa haragAvidadAsa 5 koThArI kapuracaMdaeN magaLajI 5 1 mahetA prabhudAsa muLajIbhAI 2 a. sau. khacImena khAkhubhAI 3 dhI navasaurASTra eila mIla prA. lImITeDa 4 sva. rAyacaMda pAnAcaMdanA smaraNArthe ha. cImanalAla rAyacaMda zAha 5 gAMdhI peApaTalAla cadabhAi 6 desAI chaganalAla DAhyAbhAI lADavALAnAM dharma patnI divALIbena taraphathI ha. kumArI hasumatI dhArAjI 7 eka sagrahastha ha. mahetA prabhudAsa muLajIbhAI 8 zeTha dalapatarAma vasanajI mahetA 9 sva. pitAzrI bhagavAna kacarAbhAinA tathA ci. haMsAnA smaraNArthe ha. paTela dalIcaMda bhagavAnajI 10 mahetA hemacaMda kALIdAsa jAmakhaMbhALIyAvALA dhaMdhukA 1 zeTha peApaTalAla dhArazIbhAI 2 sva. gulAmacaMdabhAinA smaraNArthe ha. vArA peApaTalAla nAnacaMda 3 zrI catrabhuja vAghajIbhAI vasANI 1 zAha mAhanalAla bhurAbhAI dhulIyA 1 zrI amAla jaina jJAnAlaya ha. zeTha kanaiyAlAla chAjeDa naDIyAda nArAyaNa gAma 1 zeTha meAtIlAlajI hIrAcaMdajI cAraDIyA eArIvALA zrI prazna vyAkaraNa sUtra na durabAra 1 zrI sthA. jaina saMgha ha. zeTha premacanlR bhagavAnalAla 4 301 251 251 251 351 251 251 301 250 251 251 251 301 251 251 51 251 251 251 251 251 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra6 nAgAra 1 zrIpAlabhAI enDa kuAM. sAgaramalajI lukaDa jheravALA taraphathI pAlanapura 1 ena lakSmIkhAI ha. mahetA harIlAla pItAMkharadAsa 2 leAkAgaccha sthA. jaina pustakAlaya ha. kezavalAla jI. zAha pANasaNA 1 zrI sthA. jaina sa`gha ha. zAha cheATAlAla puMjAbhAI pAleja 1 sva. manasukhalAla meAhanalAla saMghavInA smaraNArthe ha. bhAI dhIrajalAla manasukhalAla prAMtIja 1 sthA. jaina saMgha ha. zrIyuta aMbAlAla mahAsukharAma pUnA 1 zeTha uttamacaMdbhajI kevaLacaMdrajI dheAkA phAlanA 1 mahetA pukharAjajI hastImalajI sAdaDIvAlA 2 mahetA kuMdanamalajI amaracaMdajI sAdaDIvAlA bagasarA 1 zeTha pApaTalAla rAghavajI rAyaDIvALA ha. nAnacaMdra premacaMdgha zAha 2 sva. mAtuzrI jakhakakhAInA smaraNArthe ha. dezAI vrajalAla kALIdAsa baravALA-ghelAzA 1 sva. meAhanalAla narasiMhadAsanA smaraNArthe ha. temanAM dharmapatnI surajabena mArArajI adanAvara 1 zrI vardhamAna sthA. jaina zrAvaka saMdha ha. mizrIlAla jaina vakIla zrI prazna vyAkaraNa sUtra 51 251 251 51 301 250 251 301 251 pA 251 251 251 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 AlAtA 1 zAha jemalajI hastImalajI bhagavAnadAsajI bhaNasArI mIdaDA 1 zAhe kAnajI zAmajIbhAI bIkAnera 1 zeTha bhedAnajI zeThIyA merAjA 1 zeTha gAMgajI kezavajI ( jJAnabhaMDAra mATe) elArI 1 zrI sthA. jaina saMgha ha. zeTha hajArImalajI hastImalajI rokA erame 1 zrI erame sthA. jaina saMgha ha. mahetA navalaca'da hAkemaca'da egalAra 1 zeTha kIzanalAlajI phulacaMdajI sAheba 2 ajamerA cheoTAlAla mAsiMga maTAda 1 sva. vasANI haragoviMdadAsa chaganalAlanA smaraNArthe hA. temanAM dharmapatnI khalabena kheDelI 1 zAha pravINacandra narasiMhadAsa sAdavALA 2 zAha gIradharalAla sAkaracaMda bhANavaDa 1 zeTha jecadrabhAI mANekacaMdabhAI 2 saMghavI mANekacaMda mAdhavajI 3 zeThe lAlajI mANekacaMda lAlapuravALA 4 zeTha rAmajI jINAbhAI 5 zeTha padamazI bhImajI krIyA 6 phrAphIyA gAMDAlAla kAnajIbhAI hA. a. sau. zAMtAbena vasanajI 7 sva. mahetA pUnamacaMda bhavAnanA smaraNArthe hA. temanAM dharma patnI divALIbena lIlAdhara ( guMdAvALA ) zrI prazna vyAkaraNa sUtra 251 251 254 251 pA 251 251 351 251 251 251 352 251 251 51 251 251 251 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 251 301 251 251 bhAvanagara 1 sva. kuMvarajI bAvAbhAInA smaraNArthe ha. zAha laheracaMda kuMvarajI 301 bhAdaraNuM 1 zrI sthA. jaina saMgha hA. paTela dhulAbhAI jhaverabhAI 251 bhIlavADA 1 zrI zAMti jaina pustakAlaya hA. cAMdamalajI mAnamalajI saMghavI 2 zeTha bhImarAjajI mIzrI lAlajI bhIma 1 caMpakalAlajI jaina pustakAlaya hA. zeTha chegAmalajI mAMgIlAlajI 251 bhusAvala 1 zeTha rAjamalajI naMdalAlajI cerITebalaTrasTa bhe jAya 1 jJAna maMdiranA sekreTarI zAha kuMvarajI jIvarAja madrAsa 1 zeTha megharAjajI devIcaMdajI mahetA 251 2 mahetA maNIlAla bhAIcaMda 251 3 mahetA surajamala bhAIcaMda 251. 4 mahetA bApAlAla bhAIcaMda ra51 manapharA 1 sthA. keTI sthA. jaina saMgha manora 1 zAha zeramalajI devIcaMdajI jazavaMtagaDhavALA hA. pUnamacaMdajI zeramalajI belyA. 251. mAnaku 1 sva. mahetA kuMvarajI nAthAlAlanA smaraNArthe hA. temanAM dharmapatnI kuMvarabAI harakhacaMda (mAnakuvA sthA. jaina saMgha mATe) mAMDavI 1 zrI. sthA. chekeTI jaina saMgha hA. mahetA cunIvAla velajI 251 251 277 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 mAMDavA 1 zrI mAMDavA sthA. jaina saMgha ha. a sau. kaMcanagaurI ratIlAla gosalIyA (gaDhaDAvALA) 251 mAlegAMva 1 zrI sthA. jaina saMgha ha phatalAla mAla jaina 251 mAMgarela 1 zAha trIbhovanadAsa nAnajI 250 2 dezI gIradharalAla jeThAlAla 250 muMbaI tathA parAMo 1 sva. zrI pitAzrI kuMdanamalajI motIlAlajI muthAnA smaraNArthe hA. zeTha motIlAlajI jubaramalajI (ahamadanagaravALA) 251 2 vardhamAna sthA. jaina saMgha ha. kAmadAra rUpacaMda zIvalAla (aMdherI) 251 3 a. sau. kamaLAbena kAmadAra ha. kAmadAra rUpacaMda zIvalAla (aMdherI) 251 4 sva. mAtuzrI kaDavIbAInA samaraNArthe ha. temanA pautra hakamIcaMda tArAcaMda dezI ( aMdherI) 251 5 zAha harajIvana kezavajI 6 zAha ramaNIkalAla kALIdAsa tathA a. sau. kAntAbena ramaNIkalAla 251 7 saMghavI himatalAla harajIvanadAsa 251 8 verA pAnAcaMda saMghajInA smaraNArthe ha. traMbakalAla pAnAcaMda enDa bradharsa 9 zAha rAmajI karazanajI thAnagaDhavALA 251 10 sva. jaTAzaMkara devajIbhAI dezanA smaraNArthe ha. raNachoDadAsa (bAbulAla) jaTAzaMkara dezI 301 11 ghelANuM valabhajI narabherAma ha. narasIMhadAsa valabhajI 12 kapAsI mehanalAla zIvalAla 251 13 trIvanadAsa mAnasiMyabhAI deDhIvALAnA samaraNArthe ha. zAha harakhacaMda trIbhovanadAsa 251 14 khetANa maNIlAla kezavajI (vaDIyAvALA) ghATake para 15 sva. pitAzrI zAmaLajI kalyANajI gaMDalavALAnA smaraNArthe hA. vRjalAla zAmaLajI bAvIsI 16 zAha ravicaMda sukhalAlabhAI ( dAdara ) 251 251 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ retA 251 251 17 sva. AzArAma gIradharalAlanA smaraNArthe ha. zAMtilAla AzarAma vatI jazavaMtalAla zAMtilAla 251 18 gAMdhI kAMtIlAla mANekacaMda 251 19 zAha ravajIbhAI tathA bhAIlAlabhAInI kuAM. (kAMdIvalI) 20 a. sau. lAbubena ha. ralajIbhAI zAmajI , 251 21 sva. mAtuzrI mANekabAInA smaraNArthe ha. zeTha valabhadAsa nAnajI 301 22 eka saggahastha ha. zeTha suMdaralAla mANekalAla 251 23 zeTha khuzAlabhAI kheMgArabhAI 250 24 zeTha cunIlAla narabherAma vekarIvALA 251 25 sva. mAtuzrI gamatIbAInA smaraNArthe ha zAha piTalAla pAnAcaMda 251 26 keTecA jayaMtIlAla raNachoDadAsa sibhAgyacaMda junAgaDhavALA 251 27 verA ThAkarazI jasarAja 28 keDArI sukhalAlajI punamacaMdajI (khAreDa) 251 29 a. sau. bena kuMdanagarI manaharalAla saMghavI 251 30 kaThArI ramaNIkalAla kasturacaMdabhAI 251 31 dezAI amRtalAla vardhamAnanA smaraNArthe ha. dalIcaMda amRtalAla desAI 251 32 sva. trIbhovanadAsa vrajapALa vichIyAvALAnA smaraNArthe hA. haragoviMdadAsa trivanadAsa ajamerA 251 33 tejANI kuberadAsa pAnAcaMda 251 34 zeTha saradAramalajI devIcaMdajI kAvaDIyA (sAdaDIvALA) 251 35 zeTha nemacaMda svarUpacaMda khaMbhAtavALA ha. bhAI jeThAlAla nemacaMda 251 36 zAha karazIbhAI hIrajIbhAI 37 zrImatI maNIbAI vRjalAla pArekha cerITebala TrasTa phaMDa ha. vRjalAla durlabhajI pArekha 251 38 daDiyA amRtalAla motIcaMda (ghATakepara) 251 39 dezI catrabhuja suMdarajI 401 40 dezI jugalakizora catrabhuja 41 dezI praviNacaMda catrabhuja 381 42 zeTha manubhAI mANekacaMda hA. jhATakIyA narabherAma morArajI 43 zAha kAMtilAla maganalAla >> 251 301 401 251 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 251 251 301 44 zeTha maNIlAla gulAbacaMda ghATakopara 25Na 45 zeTha chaganalAla nAnajIbhAI 251 46 zAha zIvajI mANekabhAI 251 47 mesarsa savANuM TrAnsapATa kuM. hA. zeTha mANekalAla vADIlAla 251 48 zAha nagInadAsa kalANajI (verAvaLavALA) 251 49 mahetA ratIlAla bhAIcaMda 251 50 zAha premajI hIrajI gAlA 51 bena kezarabAI caMdulAla jezIMgabhAI zAha 251 para pArekha cImanalAla lAlacaMda sAyelAvALAnA dharmapatnI a. sau. caMcaLabAInA smaraNArthe ho sArAbhAI cImanalAla 53 dhI marInA morDana hAIskula TrasTa phaMDa hA. zAha maNIlAla ThAkarazI 251 54 mahetA meTara sTorsa hA. ane pacaMda DI. mahetA 251 papa zeTha rasIkalAla prabhAzaMkara morabIvALA taraphathI temanAM mAtuzrI maNubenanA smaraNArthe 56 zrIyuta jasavaMtalAla cunIlAla vorA 250 57 zAha kuMvarajI haMsarAja 251 58 daDIyA jesIMgalAla trIkamajI 251 59 medI abhecaMda suracaMda rAjakeTavALA hA DasAlAla abhecaMda 251 60 zAha jeThAlAla DAmarazI dhrAMgadhrAvALA hA. zAha vADIlAla jeThAlAla 250 61 sva. pitAzrI bhagavAnajI hIrAcaMda jasANInA smaraNArthe hA. lakSamIcaMdabhAI tathA kezavalAlabhAI 351 62 sva. pitAzrI zAha aMbAlAla puruSottamadAsanA smaraNArthe hA. zAha bApAlAla aMbAlAla 251 63 sva. kasturacaMda amarazInA smaraNArthe hA. temanAM dharmapatnI jhaverabena maganalAla vatI jayaMtIlAla kasturacaMda mazkArIyA (cuDAvALA) 251 64 zeTha DuMgarazI haMsarAja visarIyA 251 65 zAha ratanazI maNazInI ku. 151 66 zeTha zIvalAla gulAbacaMda mevAvALA 251 67 zAha caMdulAla kezavalAla 251 68 sva. pitAzrI vIracaMda jesIMga zeTha lakhataravALAnA smaraNArthe hA. kezavalAla vIracaMda 251 69 caMdulAla kAnajI mahetA 251 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 251 251 >> 301 32 70 zrI vardhamAna sthA. jaina saMgha hA. kezarImalajI ane pacaMdajI gugalIyA (malAda) 251 71 sva. pitAzrI patabhAI manAbhAInA smaraNArthe hA. zAha kAnajI patubhAI >> 251 72 a.sau. pAnabAI hA, zeTha padamazI narasiMhabhAI 73 sva. nAgazIbhAI sejapAlanA smaraNArthe rAmajI nAgazI 301 74 sva. gaDA vaNArazI trIbhavanadAsa sarasaIvALAnA smaraNArthe hA. jagajIvana vaNArasI geDA - 251 5 sva. kAnajI suLajInA smaraNArthe tathA mAtuzrI divALIbAInA 16 upavAsanA pAraNA prasaMge hA. yaMtilAla kAnajI 251 76 zAha premajI mAlazI gaMgara 77 zAha velazI jesIMgabhAI chAsarAvALA taraphathI temanAM dharmapatnI sva. nAnabAInA smaraNArthe 78 sva. pitAzrI rAyazI velazInA smaraNArthe hA. zAha dAmajI rAyazIbhAI 301 79 zAha varajAMgabhAI zIvajIbhAI 80 zAha khImajI muLajI puMjA , 251 81 a. sau. samatAbena zAMtila la The. zAMtIlAla ujamazI zAha , 82 sva. kezavalAla vacharAja koThArInA smaraNArthe sUrajabena taraphathI hA. tanasukhalAlabhAI 83 sva. pitAzrI haMsarAja hIrAnA samaraNArthe hA. devazI haMsarAja kaccha bIdaDAvALA y 251 84 ghelANa prabhulAla trIkamajI (berIvalI) upara 85 zeTha caMpakalAla karaturacaMda lImaDI ajarAmara zAsabaMDArane bheTa (mATuMgA)251 86 a.sau. bena rajanagaurI ke. zAha caMdulAla lakSmIcaMda , 251 87 zAha naTavaralAra dIpacaMda taraphathI temanAM dharmapatnI a. sI. suzIlAbenanA vaSItapanI khuzAlImAM 88 dezI bhIkhAlAla vRjalAla pALIyAdavALA , 2pa 89 zAha gopALajI mAnasaMga - 251 251 1 251 ", 251 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ > 251 90 dezI kulacaMda mANekacaMda * 250 91 zeTha caMpakalAla cunIlAla dAdabhAvALA , 251 92 zrI vardhamAna sthA. jaina zrAvaka saMgha ha. zAha ravicaMda sukhalAla (dAdara) 251 93 zAMtilAla DuMgarazI adANI 94 zAha karazana ladhubhAI , 251 5 kIsanalAla sI. mahetA zIva 251 96 mAtuzrI jIvIbhAInA smaraNArthe ha. zAmajI zIvajI kaccha guMdALAvALA geregAMva 251 97 sva. zAha rAyazI kacarAbhAInA samaraNArthe temanA dharmapatnI neNabAI vatI ha. jeThAlAla rAyazI by 251 98 zuzIlAbena zakarAbhAI The. navInacaMdra vasaMtalAla zAha vilepArle 251 9 bena caMdanabena amRtalAla vArivA 251 100 sva. kALIdAsa jeThAlAla zAhanA smaraNArthe ha. sumanalAla kALIdAsa (kAnapuravALA) 101 zAha trIvana gopALajI tathA a. sI. bena kasuMbA trIbhavana (thAnagaDhavALA ) zIva 251 301 muLI 1 zeTha ujamazI vIrapALa ha. zeTha kezavalAla ujamazI 301 morabI 351 251 1 dezI mANekacaMda suMdarajI mombAsA 1 zrIyuta nAthAlAla DI. mahetA 2 zAha devarAja patharAja mahesANe 1 zAha padamazI suracaMdanA smaraNArthe ha. zIvalAla padamazI yAdagIrI 1 zeTha bAdaramalajI surajamalajI beMkarsa 250 251 250 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 ratalAma 1 aneka bhakatajane taraphathI ha. zrImAna kezarImalajI Daka ( zrI kevaLacaMda munizrIne upadezathI) 251 rANapura 1 zrImatI mAtuzrI samaratabAInA smaraNArthe ha. De. narotamadAsa cunIlAla kApaDIyA 2 sva. pitAzrI laherAbhAI khImajInA samaraNArthe ha. zeTha kALIdAsa laherAbhAI vasANI 251 301 rANAvAsa 1 zeTha javAnamalajI nemIcaMdajI hA. bAbu rakhabacaMdajI 301 rAyacura 1 sva. mAtuzrI meMghIbAInA smaraNArthe ha. zAha zIvalAla gulAbacaMda vaDhavANavALA 2 kALurAmajI cAMdamalajI saMcetI 251 251 400 251 251 251 rAjakoTa 1 vADIlAla DAIga prinTIMga varkasa 2 zeTha ratIlAla nyAlacaMda cIttalIyA 3 zeTha manubhAI muLacaMda (enajInIyara sAheba ) 4 zeTha zAMtilAla premacaMda temanAM dharmapatnInA varSItapa prasaMge pa zeTha prajArAma vIThThalajI 6 bena sathuMbALA nautamalAla jasANI (varSItapanI khuzAlI) 7 modI saubhAgyacaMda metIcaMda 8 adANI bhImajI velajI taraphathI temanA dharmapatnI a. sau. samaratabenanA varSItapa nimitte 251 251 251 251 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 351 351 35 9 dezI metIcaMda dhArazIbhAI (rITAyarDa ekajhIkayuTIva ejInIyara) 251 10 kAmadAra caMdulAla jIvarAja (dhrAMgadhrAvALA) 11 hemANI ghelAbhAI savacaMda 251 12 daphatarI prabhulAla nyAlacaMda 251 13 sva. mahetA devacaMda purUSottamanA smaraNArthe temanA dharmapatnI hemakuMvarabAI taraphathI ha. jayaMtIlAla devacaMda mahetA 251 14 pArekha zIvalAla jhuMjhAbAI membAsAvALA ha. A sau. kaMcanabena upara rApara 1 pUjya vAlajIbhAI nyAlacaMdabhAI 251 rAmapurA 1 zeTha tejamalajI manaharalAlajI beMkara rAvaTI 1 zeTha miyAcaMdajI juhAramalajI kaTAriyA lakhatara 1 zAha rAyacaMda ThAkarazInA smaraNArthe ha. zAMtilAla rAyacaMda zAha 251 2 bhAvasAra harajIvanadAsanA smaraNArthe ha. trIvanadAsa harajIvanadAsa 251 3 zAha talakazI hIrAcaMdanA smaraNArthe ha. bhAI amRtalAla talakazI 251 4 zAha cunIlAla mANekacaMda 251 5 zAha jAdavajI oghaDabhAInA smaraNArthe ha. zAMtilAla jAdavajI 6 dezI ThAkarazI gulAbacaMdanA smaraNArthe temanAM dharmapatnI samarata bahena taraphathI ha. jayaMtilAla ThAkarazI 251 lAlapura 1 nemacaMda savajI modI ha. bhAI maganalAla 2 zeTha mulacaMda popaTalAla ha. maNIlAla tathA jezIMgabhAI lAkherI 1 mAstara jeThAlAla manajIbhAI ha. amRtalAla jeThAlAla ( sIvIla ejInIyara sAheba) 251 lAkaDIyA 1 zrI lAkaDIlA sthA. jaina saMgha ha. zAha ratanazI karamaNa 251 251 251 251 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 251 251 251 251 351 251 251 36 lIMbaDI (saurASTra) 1 zAha cakubhAI vakhatacaMda lImaDI (paMcamahAla) 1 zAha kuMvarajI gulAbacaMda 2 chAjeDa ghAsIrAma gulAbhacaMda 3 zeTha vIracaMda pannAlAlajI karaNAvaTa 4 zrI sthA. jaina saMgha ha. zAha zAMtIlAla gulAbacaMda lenAvAlA 1 zeTha dhanarAjajI mulacaMdajI muthA ludhiyAnA 1 bAbu rAjendrakumAra jaina dilhIvALA vaDhavANa zahera 1 zeTha dIlIpakumAra savAIlAla ke. zAha savAIlAla traMbakalAla 2 kAmadAra maganalAla gokaladAsa ha. ratIlAla maganalAla 3 saMghavI muLacaMda becarabhAI ha. jIvaNalAla gaphaladAsa 1 zeTha kAMtilAla nAgaradAsa 5 verA catrabhuja maganalAla 6 saMghavI zIvalAla hImajIbhAI 7 zAha devazIbhAI devakaraNa 8 verA DesAbhAI lAlacaMda sthA. jaina saMgha ha. verA nAnacaMda zIvalAla 9 vorA dhanajIbhAI lAlacaMda sthA. jaina saMgha ha verA pAnAcaMda gebaradAsa 10 dezI vIracaMda suracaMda ha. dezI nAnacaMda ujamazI 11 sva. verA maNIlAla maganalAla tathA verA catrabhuja maNIlAla 12 zAha vAThIlAla devajIbhAI 13 kAmadAra goradhanadAsa maganalAlanAM dharmapatnI a. sI. kamaLAbena raMgunavAlA 15 zrI vRjalAla sukhalAla vaDodarA 1 kAmadAra kezavalAla himatarAma prephesara 251 251 251 251 251 251 251 251 251 251 251 251 251 251 251 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 251 251 251 2 vakIla maNIlAla kezavalAla zAha 251 3 sva. pitAzrI phakIracaMda puMjAbhAInA smaraNArthe hA. zAha ramaNalAla phakIracaMda 251 vaDIyA 4 zeTha bhavAnabhAI kALAbhAI paMcamIyA 251 valasADa 1 zAha khImacaMda mulajIbhAI vaNI 1 mahetA nAnAlAla chaganalAlanAM dharmapatnI sva. caMcaLabena tathA purIbenanA smaraNArthe ha. manaharalAla nAnAlAla mahetA 251 vaTAmaNa 1 zrI sthA. jaina saMgha hA. paTela DAyAbhAI halubhAI 251 vaDagAMva 1 zeTha mANekacaMdajI rAjamalajI bAphaNA vAMkAnera 1 khaMDherIyA kAMtIlAla traMbakalAla 2 daphatarI cunIlAla pipaTabhAI morabIvALA hA. prANalAla cunIlAla daphatarI 251 vIchIyA 1 zrI sthA. jaina saMgha hA. ajamerA rAyacaMda vrajapALa vIramagAma 1 mAstara vIThalabhAI modI 251 2 zAha nAgaradAsa mANekacaMda 3 zAha maNIlAla chaghaNalAla zAhapuravALA 4 zAha amulakha nAgaradAsanAM dharmapatnI a.sau. bena lIlAvatInA varSItapa nimite hA. zAha kAMtilAla nAgaradAsa 5 sva. zeTha ujamazI nAnacaMdanA smaraNArthe hA. cunIlAla nAnacaMda 251 6 sva. zeTha maNilAla lakSamIcaMda khArAghoDAvALAnA smaraNArthe temanA putra taraphathI ha. khImacaMdabhAI 7 sva. zeTha harilAla prabhudAsanA smaraNArthe hA. anubhAI 251 251 251 251 300 251 251 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 8 saMghavI jecaMdabhAI nAraNadAsa 251 9 sva. zAha velazIbhAI sAkaracaMda katrAsagaDhavALAnA smaraNArthe ha. cImanalAlabhAI 251 10 pArekha maNalAla TokarazI lAtIvALA (moTI benanA smaraNArthe) 251 11 zAha nAraNadAsa nAnajIbhAInA putra vADIlAlabhAInAM dharmapatnI a. sau. nAraMgIbenanA vaSatapa nimite ha. zAMtIlAla nAraNadAsa 251 12 rava. chabIladAsa rokaLadAsanA smaraNArthe temanAM dharmapatnI kamaLAbena taraphathI ha. maMjulAkumArI 251 13 zrI sthA jaina zrAvikA saMgha ha. raMbhAbena vADIlAla 251 14 sva. tribhovanadAsa devacaMda tathA sva. ca caLabenanA smaraNArthe ha. Do. hiMmatalAla sukhalAla 251 15 zAha muLacaMda kAnajIbhAI ha. zAha nAgaradAsa oghaDabhAI 251 16 zeTha mohanalAla pitAMbaradAsa ha bhAI kezavalAla tathA manasukhalAla 251 17 zrImatI hIrAbena nathubhAInA vaSatapa nimite ha. nathubhAI nAnacaMda zAha 301 18 zeTha maNIlAla zIvalAla 19 sva. maNIyAra parasetamadAsa suMdarajInA maraNArthe ha. sAkaracaMda parasotamadAsa zAha 251 20 sva. mehanadAsa guhAbhAInA smaraNArthe ha. temanAM dharmapatnI nAthIbAI taraphathI ha. zaMkaralAla tathA zAMtIlAla 251 vIjayanagara 1 zrI vardhamAna che. sthA. jaina zrAvaka saMgha ha, choTumala ajitasiMha 351 verAvaLa 1 zAha kezavalAla jecaMdabhAI 251 2 zAha khImacaMda saubhAgyacaMda 251 3 sva. zeTha madanajI jecaMdabhAInA smaraNArthe temanAM dharmapatnI lADakuMvarabAI taraphathI ha. dhIrajalAla madanajI 251 4 zrI sthA. jaina saMgha ha. zAha bhecaMda karazanajI 251 5 zAha harakizanadAsa kulacaMda kAnapura vALA 251 251 sarA 1 zrI sara sthA. jaina saMgha hadezI pAnAcaMda somacaMda 251 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 251 39 sANaMda 1 zAha hIrAcaMda chaganalAla ha. zAha cImanalAla hIrAcaMda 301 2 a. sau. caMpAbena hA. dezI jIvarAja lAlacaMda 25 3 paTela mahAsukhalAla DosAbhAI 251 4 zAha sAkaracaMda kAnajIbhAI 251 5 purIbena cImanalAbha kalyANajI saMghavI lIMbaDIvALAnA smaraNArthe hA. vADIlAla mehanalAla ke ThArI 6 pArekha nemacaMda motIcaMda muLIvALAnA samaraNArthe 251 hA. pArekha bhIkhAlAla nemacaMda 7 saMdhavI nAraNadAsa dharamazInA samaraNArthe hA. jayaMtilAla nAraNadAsa 251 8 zAha kasturacaMda harajIvanadAsa hA. De mANekalAla kasturacaMda zAha 9 zeTha mohanalAla mANekacaMda gAMdhI cuDAvALA taraphathI temanAM dharmapatnI maMchAbena lallubhAInA smaraNArthe 301 10 saMghavI kAntilAla harakhacaMda 301 11 zAha bhIkhAlAla nAgaradAsa 251 sAlabanI 1 dezI cunIlAla phulacaMda 250 sAdaDI 1 zeTha devarAjajI jItamalajI punamIyA 251 sAsavarDa 1 caMdanamalajI suthAnAM dharmapatnI a.sau. raMgubhAI muthA taraphathI hi. amaracaMdajI muthA 251 siMgApura 1 dezI vanecaMda vacharAja 251 surata 1 zrI sthA. jaina saMgha hA. zAha ratilAla lalubhAI 251 2 zrIyuta kalyANacaMda mANekacaMda havAlAvALA 251 3 zrI harIpurA chakerI sthA. jaina saMgha hA. bAbulAla choTAlAla 251 surendranagara 1 zeTha cAMpazIbhAI sukhalAla 251 2 bhAvasAra cunIlAla premacaMda 251 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 3 sva. kezavalAla muLajIbhAInAM dharmapatnI amaratabAInA mathaNAthe hA, bhAIlAla kezavalAla zAha 4 zAha nyAlacaMda harakhacaMda 5 zAha vADIlAla harakhacaMda 6 zrI sthA. jaina saMgha, 251 251 301 suvaI 251 1 sAvaLA zAmajI hIrajI taraphathI sadAnaMdI jaina munizrI choTAlAlajI mahArAjanA upadezathI suvaI sthA. jaina saMgha jJAnabhaMDArane bheTa 251 saMjelI 1 zAha luNAjI gulAbacaMdabhAI 2 zrI. sthA. jaina saMgha hA. zAha premacaMda dalIcaMda 251 sAjata 1 a. sau. ghIsIbena lAlacaMdajI mahetA (phatehanagara saMcane bheTa) 351 hArIja 1 zAha amulakha muLajIbhAI ha. prakAzacaMdra amulakhabhAI 301 2 sva. bena candrakAMtAnA smaraNArthe hA. zAha amulakha muLajIbhAI 301 hATInA mALIyA 1 zeTha gopAlajI mIThAbhAI 2 zrImatI AnaMdagaurI bhagavAnadAsanA smaraNArthe hA. temanA nAnAbena a.sau. maMjulAbena bhagavAsadAsa gAMdhI 250 251 tA. 31-12-61 sudhInA membarAnI saMkhyA 17 Agha murabbIzrI 25 murabbIzrI 123 sahAyaka membare 584 lAipha membare 54 bIjA kalAsanA juno membare dareka dAtAone samiti taraphathI AbhAra mAnuM chuM. lI. sevaka, rAjakoTa tA. 31-12-61 sAkaracaMda bhAIcaMda zeTha maMtrI, zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // zrIvItarAgAya namaH // jainAcArya-jainadharmadivAkara-pUjyazrI-ghAsIlAla-prati-viracitayA __surzinyAkhyayA vyAkhyayA samalaGkataM zrI-praznavyAkaraNasUtram (maGgalAcaraNam) ( indra vajrAbheda-buddhivRttam ) zrIsiddharAjaM sthirasiddhirAjyapadaM gataM siddhigatiM vizuddham / niraJjanaM zAzvatasaudhamadhye, virAjamAnaM satataM namAmi // 1 // (zArdUlavikrIDitavRttam ) nAnAlabdhidharaM surAsuranutaM sandehamohacchidaMdIptaM zAsanabhAskaraM gaNadharaM zuddhaM vipadvArakam / jJAtAzeSavizeSavastunicayaM tejasvinaM muktigaM, vande taM satataM vizuddhacaritaM zrI gautamaM sarvathA // 2 // " praznavyAkaraNasUtrakA hindI anuvAda" __ maGgalAcaraNameM una siddha bhagavantako nitya namaskAra karatA hUM ki jo niraJjanaaSTakarmamala rUpa aMjana se sarvathA vihIna-ho cuke haiM aura isI kAraNa jo muktirUpa saudhake madhya meM virAjamAna ho rahe haiN| jinake sanmArgapara calane se jIvoMko sthira siddharUpI rAjyakI prApti ho jAtI hai| jo svayaM atyaMta vizuddha bana cuke haiN| aura siddhi nAmaka gati prAptakara cuke haiN|||1|| praznavyAkaraNusUtro gujarAtI anuvAda maMgaLAcaraNahuM te siddha bhagavAnane haMmezA namaskAra karuM chuM ke je niraMjana aSTakarmamaLarUpa aMjanathI taddana rahita thaI gayAM che, ane e ja kAraNe je muktirUpa bhavananI madhyamAM virAjamAna thayela che, jemane batAvela sanmArge cAlavAthI chene sthira siddhirUpI rAjyanI prApti thAya che. jeo pote atyaMta vizuddha banI gayela che, ane siddhi nAmanI gatine prApta karI cUkyAM che. 1 / zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - praznavyAkaraNasUtre ( drutavilambitavRttam ) kamalakomalamajupadAmbujaMvimalabodhidabodhavibodhakam / mukhasuzobhisadorakavastikaM guruvaraM sadayaM praNamAmyaham / / 3 / / _ (anuSTuvavRttam ) jainI sarasvatIM natvA, vRttireSA sudrshinii| praznavyAkaraNe sUtre, ghAsilAlena tanyate // 4 // maiM una gautama gaNadhara ko mana, vacana aura kAya se nitya namaskAra karatA hUM ki jinhoM ne tapasyA ke prabhAva se aneka labdhiyo ko prApta kara liyA hai| jinheM sura aura asura Akara namaskAra karate haiM, jIvoM kesaMdeha aura moha jinake prabhAva se naSTa ho jAte haiM, jo zarIra kI kAnti se dIpta bane rahate haiM, jo zAsana ke bhAskara haiM bhagavAna mahAvIra prabhu ke jo antima gaNadhara hue hai, rAgAdika doSoM se sarvathA vizuddha bana cuke haiM, jIvoM kI vipatti ko jo nAza karane vAle haiM, kevalajJAna ke prabhAva se jinhoM ne samasta jIvAdika vastuoM ko acchI taraha se jAna liyA hai, jo tejasvI hai tathA jo mukti ko prApta kara cuke haiM // 2 // ___maiM una dayAlu guruvara ko namaskAra karatA hU~ ki jinake manohara caraNakamala kamala ke jaise komala haiM aura jo vimala bodhiko dene vAle bodha ke dAtA haiM tathA jinakA mukha sadA sadorakamukhavastrikA se virAjita rahatA hai // 3 // ' huM te gautama gaNadharane mana, vacana ane kAyAthI namaskAra karuM chuM ke jemaNe tapasyAnA prabhAvathI aneka labdhine prApta karI che, sura ane asuro AvIne jemane namana kare che, jemanA prabhAvathI jIvana saMdeha tathA mohane nAza thaI jAya che, je zarIranI kAMtithI jAjavalyamAna rahe che, je zAsananA divAkara samAna che, je bhagavAna mahAvIranA antima gaNadhara che, rAgAdi dethI je taddana vizuddha banI cUkyA che, jenI muzkelIone je dUra karanArA che, kevaLajJAnanA prabhAvathI jemaNe samasta jIvAdika vastuone sArI rIte jANI sIdhI cha, re te42vI cha tathA bhaNe bhuti prA 42 sIdhe cha. // 2 // huM te dayALu guruvarane namaskAra karuM chuM ke jemanAM manahara caraNa, kamaLanAM samAna kemaLa che, ane je vimaLajJAna denAra bedhanA dAtA che, tathA bharnu bhuma sahI ho| sahitanI bhutpattithI zAle cha. // 3 // zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TokA a0 1 maGgalAvaraNam iha khalvativicitrAkAre'pAre'sAre saMsAre dhanAdibhirvividhopAyaiH sukhArtha prayatamAnA api janA na ke'pi vAstavikaM sukhamanubhavanti kimatra parihAranidAnamiti, sati vicArasaMcAre mokSa eva niratizayamukhasAdhanamiti siddhayati / AsUkSmaikendriyaH sakalo'pi lokaH sukhAbhilASI duHkhavimukhazca dRSTo'tastasya ___ tIrthakara prabhukI vANIko namana kara maiM ghAsIlAla isa praznavyAkaraNa sUtra para yaha sudarzinI nAma kI TIkA kanAtA hUM // 4 // isa ativicitratAkAra aniyata svabhAvavAle apAra asAra saMsAra meM dhana Adi vividha upAyoM se sukhaprApti ke nimitta samasta saMsArI jIva prayatna karate rahate haiM phira bhI yahAM saMsAra meM koI bhI jIva vAstavika sukha kA anubhava nahIM kara pAtA hai to isakA kAraNa kyA hai jaba yaha vicAra kiyA jAtA hai to mAlUma detA hai ki yahAM para jitanA bhI sukha hai vaha vAstavika sukha nahIM hai-sukhAbhAsa hai kAraNa vaha indriya aura manase utpanna hotA hai / vAstavika sukha to mokSameM hI hai, kyoMki vaha sukha niratizayarUpa AtyaMtika hai| traikAlika duHkhake atyantAbhAvase viziSTa jo paramAnaMda sadbhAvarUpatA hai vahI niratizayatA hai| isa prakAra kA niratizayarUpa jo sukha hai vaha saMsAra meM nahIM hai| kyoM ki sAMsArika sukha duHkhAnuSakta hai| aura mokSa kA sukha aisA nahIM hai| isaliye sUkSma ekendriya se lekara samasta paMcendriyataka ke prANI sukha ke abhi tIrthakara prabhunI vANIne namana karIne huM, "ghAsilAlamuni A praznavyAkaraNa sUtra 52 mA 'suzinI' nAmanI 21 manAj chu. // 4 // A ati vicitrAkAra, aniyata svabhAvavALA, apAra, asAra saMsAramAM dhana Adi vividha upAyothI sukha prApta karavA mATe samasta saMsArI jI prayatna karatA rahe che, chatAM paNa A saMsAramAM koIpaNa jIva vAstavika sukhane anubhava karI zakato nathI. tenuM zuM kAraNa che, e vicAra jyAre karavAmAM Ave che tyAre evuM lAge che ke A saMsAranAM jeTalAM sukha che te vAstavika sukha nathI, paNa sukhane AbhAsa ja che. kAraNake te Indriya ane manathI upanna thAya che. vAstavika sukha te mokSamAM ja che. kAraNake te sukha niratizayarUpa che. kAlika duHkhanA atyaMta abhAvavALI je paramAnaMda sadUbhAvarUpatA che, tene ja niratizayatA kahe che. evA prakAranuM niratizayarUpa je sukha che te saMsAramAM maLatuM nathI. kAraNake sAMsArika sukha duHkhAnuSakta che. mokSanuM sukha tevuM nathI. tethI ja sUphalma ekendriyathI laIne paMcendriya sudhInAM samasta prANI sukhanI zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyAkaraNasUtre niratizayasukhasAdhanaM nirNetavyam / niratizayaM ca sukhaM traikAlikaduHkhAtyantAbhAvaviziSTaparamAnandasadbhAvarUpaM pAramArthikameva na tvaihika, tasyendriyanoindriyasaMyogajanyatayotpattivinAzayoravinAbhAvaniyamAhuHkhAnuSaktatvAt , marumarIcicayocAvacajalataraGgabhaGgavibhramavadasAratvAcceti mokSasyaiva prAdhAnyamAmananti mahAmunayaH, tasmAdAtyantikasukhamadhijigamiSuNA mokSArthe yatitavyam / mokSazca jJAnakriyAsevanenaiva bhavatIti jJAnakriye eva tatkAraNaM sipAdhayiSitavyam , anyathA lASi aura duHkha se vimukha hote hue dikhalAI par3ate hai| ataH yaha nirNaya karanA Avazyaka ho jAtA hai ki usa niratizaya sukha kA sAdhana kyA hai ? jaba isa prakAra kA vicAra gaharAI ke sAtha kiyA jAtA hai to yahI nizcita hotA hai ki usa sukha kA sAdhana kevala eka mokSa hI hai| saMsAra nahIM hai kyoM ki saMsAra janya jo sukha hotA hai vaha indriya aura mana ke saMyoga se janya hone ke kAraNa utpatti aura vinAza kA avinAbhAvI hotA hai aura isaliye vaha duHkha se bIca 2 meM mizrita rahA karatA hai / ataH mRgatRSNA meM U~cI nIcI jala taraMgoM ke vibhramakI taraha yaha asAra hotA hai| isaliye niratizaya sukha kA sAdhana saMsAra nahIM ho sakatA hai-kevala eka mokSa hI ho sakatA hai| aisI hI mahAmuniyoMkI mAnyatA hai| isaliye jo prANI isa niratizaya sukhako prApta karane ke abhilASI haiM unheM mokSa prAptimeM hI prayatna karanA cAhiye, mokSa kI prApti jIvoMko jJAna aura kriyA ke sevana karanese hI hotI hai| ataH jJAna aura kriyA ye donoM hI usake kAraNarUpase sAdhanake IcchAvALa ane duHkhathI vimukha thatAM dekhAya che. tethI te nirNaya karavo jarUrI thaI paDe che ke te niratizaya sukhanuM sAdhana kayuM che? jyAre te prakArane UMDe vicAra karavAmAM Ave che tyAre e ja nizcaya para avAya che ke te sukhanuM sAdhana kevaLa mekSa ja che, saMsAra nathI. kAraNake je sukha saMsArajanya hoya che te indriya ane mananA saMgathI pedA thayela hovAthI utpatti ane nAzane prApta karanAruM hoya che, ane tethI te vacce vacce duHkhathI mizrita rahyA kare che. tethI te mRgajaLanAM UMcAM nI yAM jaLataraMgenA vibhramanAM jevuM asAra hoya che. te kAraNe niratizaya sukhanuM sAdhana saMsAra thaI zakatuM nathI paNa eka mAtra makSa ja tenuM sAdhana banI zake che. evI ja mahAmuniyenI mAnyatA che. tethI je prANIne te niratizaya sukha prApta karavAnI abhilASA hoya temaNe mokSa prApti mATe ja prayatna karavA joIe. jIvone mekSanI prApti jJAna ane kiyAnA sevanathI ja thAya che. tethI jJAna ane kiyA e bane tenA kAraNarUpa hovAthI zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TokA a0 1 avataraNikA mokSasyApyabhAvAt sukhAvApterdUraprayANaM syAt / satyeva hi jJAne iSTAniSTopAdAnahAnopAyavicArasaJcAro bhavati / tadabhAve prANinAmAsravevveva nityaM pravRttiH syAt tasmAt jJAnaM paramAdaraNIyam / taccAtra zrutarUpaM gRhyate svaparopakAritvAt / tadatra praznavyAkaraNameva / nanu zAstrasyAdau madhye'nte ca kRtaM maGgalaM nirvighnaparisamAptyartha bhavati, adhyetArazca zAkhadhAraNAvantaH prathante, zAstraM ca ziSyopaziSyaparamparAgAmi jAyateziSTAcAraviSayatvAcca maMgalaM kuto na kRtamiti ceducyate atra bhagavaduktasAkSAcchreyobhUtazAstrasyaiva maGgalarUpatvAt maGgalamAcaritameva tathApi zrRNu-asmin zAstre AdimaGgalaM " jaMbU iNamo" iti bhagavadAmantraNena, liye iSTa haiN| anyathAmokSakAabhAva ho jAvegAaura isa tarahase phira mukha kI prApti honA bahuta kaThina bAta ho jaavegii| jJAna ke hone para hI iSTa aura aniSTa padArtho ke upAdAna (grahaNa) aura tyAga karane meM jIvoMkI buddhi lagatI hai| jJAna ke abhAvameM nahIM usa samaya to kevala AsravoMmeM hI be rokaToka pravRtti hotI rahatI hai| isIliye jJAnako parama AdaraNIya kahA gayA hai| aisA vaha jJAna sva aura para kA upakAraka hone ke kAraNa yahAM zrutarUpa grahaNa kiyA gayA hai / vaha zrutarUpa jJAna yahAM prazna vyAkaraNa hI hai| zaMkA-zAstra kI Adi meM, madhya meM, aura aMta meM kiyA gayA maMgalAcaraNa nirvighnarUpa se usakI parisamApti ke liye hotA hai-tathA jo usa zAstra ke adhyetA hote haiM ve usa zAstra kI dhAraNA se suzobhita rahA karate haiM aura isa taraha se vaha zAstra ziSyopaziSya paraMparAgAmI bana jAtA hai| tathA zAstra kI Adi meM, madhya meM evaM anta meM mNglaasAdhana tarIke cagya che. nahIM te mekSanI prApti thaze nahIM ane ema thavAthI sukhanI prApti ghaNI muzkela banI jaze. jJAna hoya to ja ISTa ane aniSTa padArthonA upAdAna-(grahaNa) ane tyAga karavA bAbatamAM jIvanI buddhi kAma karI zake che, jJAna na hoya te nahIM. tyAre to te jJAnanA abhAve) phakta AjI mAM ja rekaToka vinA pravRtti cAlyA kare che. te kAraNe jJAnane atyaMta AdaraNIya batAvyuM che. evuM te jJAna sva ane paranuM upakAraka hovAthI ahIM zratarUpe grahaNa karavAmAM Avela che. ahIM praznavyAkaraNa ja te zrutajJAna che. zaMkA-zAstranI zarUAtamAM, madhyamAM, ane aste karavAmAM Avela maMgaLAcaraNa nirvidhane tenI parisamAptine mATe hoya che. tathA je te zAstranuM adhyayana karanAra hoya che teo te zAstranI dhAraNAthI suzobhita rahyA kare che, ane e rIte te zAstra zipaziSyanI paraMparA sudhI pahoMce che. tathA zAsanA AraMbhamAM, zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyAkaNasUtre madhyamaGgalaM prathamasaMvaradvAre ahiMsA bhagavatIvarNanena antyamaGgalaM ca "nAyaputteNa vIreNa bhagavayA payAsiyaM " ityAlApakena ca vijJeyam , ityalaM vistareNa / atha praznavyAkaraNamityasya kaH zabdArthaH ? ucyate praznA=aGguSThAdividyAH, te vyAkriyante pratipAdyante yasminiti praznavyAkaraNam , atra-aSTottaraM prshnshtm| aSTottaramapraznazatam / aSTottaraM praznA'praznazatam / yA vidyAH, mantrA vA pRSTA eva caraNa karanA aisA ziSTa puruSoM kA AcAra bhI hai-to phira zAstrakAra ne isa sUtra meM maMgalAcaraNa kyoM nahIM kiyA hai ? uttara-isa prakAra kI AzaMkA ThIka nahIM hai, kyoM ki bhagavAn dvArA kahA gayA yaha zAstra sAkSAt maMgala svarUpa hai ataH vaha svayaM hI maMgalarUpa hai ataH svayaM maMgalarUpa bane hue zAstra meM maMgalarUpatA hone se zAstrakAra ne use nibaddha karane kI apekSA maMgalAcaraNa kiyA hI hai| phira bhI suno-zAstrakAra ne isa zAstra meM " jaMbU iNamo" isa bhagavAn ke AmaMtraNa se Adi maMgala, prathama saMvara dvAra meM bhagavatI ahiMsA kA varNana rUpa madhyamaMgala, aura " nAyaputteNa vIreNa bhagavayA payAsiyaM" antameM isa prakAra ke kathana se antyamaMgala kiyA hai, aisA jAnanA caahiye| aba isa viSaya meM aura adhika kahane se kyA lAbha / zaMkA-"praznavyakaraNa" isakA zabdArtha kyA hai ? uttara-aMguSTha Adi vidyAoM kA nAma prazna hai / ye prazna isameM vistAra pUrvaka pratipAdita kiye gaye haiN| isaliye isasUtrakA nAma madhyamAM ane ane maMgaLAcaraNa karavuM te ziSTa puruSane AcAra paNa che. chatAM paNa sUtrakAre A sUtramAM maMgaLAcaraNa kema karyuM nathI? uttara-A prakAranI AzaMkA egya nathI, kAraNake bhagavAna dvArA kahevAmAM Avela A zAstra ja sAkSAt maMgaLasvarUpa che, tethI te pote ja maMgaLarUpa che. tethI svayaM maMgaLarUpa banela zAstramAM maMgaLarUpatA hovAthI zAstrakAre tene satrarUpe bAMdhavAnI apekSAe maMgaLAcaraNa karyuM ja che. vaLI sAMbhaLo zAstrakAre mA mA "jaMvU iNamo" 2 pramANe bhagavAnanA mAmAthI mAha maNa, pAsa sava232bhA bhagavatI mahiMsAnA varNana35 madhyama, mane "nAyaputteNa vIreNa bhagavayA payAsiyaM" antamA 42nAM thanathI satyama yu cha, ema samajI levuM. have A viSayamAM vadhu kahevAthI zo lAbha? za'-"praznavyA42221 "ne zahArtha zu cha ? uttara-aMguSTha Adi vidyAonuM nAma prazna che. te praznonuM A sUtramAM vistArathI pratipAdana karavAmAM AvyuM che. tethI tenuM nAma praznavyAkaraNa paDayuM che. zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 1 avataraNikA zubhAzubhaM pratipAdayanti te praznAH / evaM ye apRSTA evaM zubhAzubhaM vadanti te apraznAH / ye pRSTA apRSTAzca kathayanti te praznA'praznAH / tathA anye'pi atizayAH, nAgakumAraiH suparNakumAraiH anyaizca bhavanapatibhiH saha sAdhUnAM saMvAdAH, ityAdayaH santi / W aataaaaaa praznavyAkaraNe paJcacatvAriMzadadhyayananibandhaH samupalabdha AsIt / taduktaM nandIsUtre - " se kiM taM paNhAvAgaraNAI? paNhAvAgaraNesu NaM aDa ttaraM pasiNasa, aTTuttaraM avasiNasa, adbhuttaraM pasiNA'pasiNasayaM / taM jahA - aMguThThapariNAI, bAhupasiNAI, adyAgapasiNAI, annevi vicittA divvA vijjAisayA, nAgasuvaNehiM saddhiM divvA saMvAyA AghavijjaM ti5 / paNhAvAgaraNANaM paritA vAyaNA, saMkhijjA aNubhagadArA saMkhijjA veDhA, saMkhijjA silogA saMkhijjAo nijjutIo, saMkhijjAo saMgahaNI o, saMkhijjAo paDivattIo, seNaM aMgaDayAe dasame aMge ege sukkhaMdhe, paNayAlIsaM ajjhayaNA, paNayAlIsaM uddesaNakAlA, paNayAlIsaM samudde - saNakAlA, saMkhijjAI payasahassAIM payaggeNa, saMkhejjA akkharA, aNatAgamA, aNatA pajjavA, parittA tasA, anaMtA thAvarA, sAsayakaDanibaddha nikAiyA jiNapannattA bhAvA Aghavijjati, pannavijjaMti, parUvijrjjati, daMsijjati nidaMsijjaMti, ubadasijjati, se evaM AyA, evaM nAyA, evaM vinnAyA, evaM caraNakaraNaparUvaNA se taM Aghavijjai / paNhA vAgaraNAI " || praznavyAkaraNa huA hai| inameM 108prazna, 108 aprazna, aura 108hI praznAprazna haiM / jo vidyAe~ athavA maMtra, pUchane para zubha aura azubha kA kathana karate haiM ve prazna haiM / jo binA pUche hI zubha aura azubha kahate haiM ve aprazna haiM / tathA jo mizrarUpa meM pUchane para - zubha aura azubha donoM ko pragaTa karate haiM / ve praznAprazna haiM / isI taraha aura bhI atizaya evaM nAgakumAra, suvarNakumAra tathA anya bhavanapatiyoM ke sAtha, sAdhuoM ke saMvAda isameM pradarzita kiye gaye haiM / naMdI sUtra ke vAcanAkAla meM praznavyAkaraNa meM paiMtAlIsa adhyayanarUpa temAM 108 prazna, 108 aprazna, ane 108 praznAprazna che. je vidyAe athavA maMtra, pUchavAmAM AvatAM zubha ane azubhanuM kathana kare che, temane prazna kahe che. pUchyA vinA ja zubha ane azubha khatAvanArane aprazna kahe che. tathA je mizrarUpe--pUchavAmAM AvatAM zubha ane azubha khannene pragaTa kare che te praznAprazna kahevAya che. eja rIte khIjA' paNa nAgakumAra, supa kumAra tathA anya bhavanapationI sAthe, sAdhuonA ghaNA savAda A sUtramAM batAvavAmAM AvyA che. nadIsUtranA vAcanakALamAM praznavyAkaraNamAM pistALIza adhyayana samupalabdha zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyAkaraNasUtre tadanantaraM sthAnAGgamUtravAcanAvelAyAM paJcacatvAriMzadadhyayaneSu dazAdhyayanAnyevopalabdhAnyAsan-taduktaM sthAnAGge "paNhA vAgaraNadasANaM dasaajjhayaNA pnnnnttaa| taM jahA-uvamA , saMkhA, isibhAsiyAI', AyariyabhAsiyA, mahAvIrabhAsiyAI', khomagapasiNAI , komalapasiNAI, adAgapasiNAI , aMguThThapasiNAI, bAhupasiNAI / sthA0 10ThA. / idAnIM tu pUrvoktAni adhyayanAni vicchedaM gatAnIti hetoH-paJcAsravapaJcasaMvarAtmakadazAdhyayanAni samupalabhyante / tapaH saMyamArAdhakAH saudharmAdidevalokeSu samutpadyante, utkRSTatapaHsaMyamArAdhakAstasminneva bhave mokSamApnuvanti kintu yeSAmAyuSyaM saptalavaparimitaM hInaM te karmakSayA'bhAvAt vijayAdi vimAneSu samutpadyante, iti navamAGge anuttaropapAtikasUtre varNitam / nibaMdha samupalabdha thaa| yaha bAta " se kiM taM paNhAvAgaraNAI ? se lekara " se taM paNhAvAgaraNAI" taka ke isa naMdIsUtra ke pATha se puSTa hotI hai| isake bAda sthAnAGgasUtra ke vAcanAkAla meM paiMtAlIsa adhyayanoM meM se kevala 10 hI adhyayana upalabdha raha gaye / jaisA ki sthAnAGgasUtra ke isa pATha se pramANita hotA hai ki " paNhAvAgaraNadasANaM dasa ajjhayaNA paNNattA taMjahA" ityAdi / para aba to isa samaya ve upamA, saMkhyA, RSibhAsita. AcAryabhAsita, mahAvIrabhAsita Adi daza adhyayana bhI upalabdha nahIM hai, kyoM ki inakA viccheda ho cukA hai| isaliye pAMca Asrava aura pAMca saMvara saMbaMdhI ye daza adhyayana hI upalabdha haiN| naumA aMga jo anuttaropapAtika sUtra hai usameM aisA varNana kiyA ki tapa saMyamake ArAdhaka jIva saudharma Adi devalokoM meM utpanna hote haiN| (prAya) tai. te vAta "se kiM taM paNhAvAgaraNAiM? thI sahana "se taM paNhAvAgaraNAiM" sudhInA A naMdIsUtranA pAThathI siddha thAya che. tyArabAda sthAnAMgasUtranA vAcanakALamAM pistALIza adhyayanamAMthI phakta dasa ja upalabdha hatAM. te vAtanuM sthAnAMgasUtranA PAL 54thI pratipAdana thAya cha-"paNhAvAgaraNadasANaM dasa ajjhayaNA paNNattA taMjahA" chatyAdi. 5) atyAre to 5mA, saNyA, RSilAsita, mAyAya - bhAsita, mahAvIrabhAsita Adi daza adhyayana paNa upalabdha nathI, kAraNake tene viccheda thaI gayA che. tethI pAMca Asava ane pAMca saMvara saMbaMdhI A daza adhyayane ja upalabdha che. anuttaropapAtikasUtra nAmanuM je navamuM aMga che temAM evuM varNana karavAmAM Avela che ke tapa saMyamanI ArAdhanA karanAra jIva saudharma Adi zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudarzinI TokA a0 1 avataraNikA utkRSTatapaHsaMyamArAdhanena saMyamavatAmaGguSThadarpaNavidyAdisaMsiddhayaH samutpadyante, tAbhiste prativAdipraznAnuttaranti / tadupalabdhiH samprati nAsti, viccheda gatatvAt / idAnIM tu paJcAsravapaJcasaMvarapratipAdanaparaM praznavyAkaraNamupalabhyate / utkRSTatapaHsaMyamArAdhanaM hi pazcAsravapaJcasaMvarajJAnaM vinA na bhavati-itiAsravasaMvarasvarUpanirUpakamidaM praznavyAkaraNaM nirUpyata iti navamAGgena sahAsya sNbNdhH| asmin praznavyAkaraNe pazcAsravapaJcasaMvarAtmakAni dazAdhyayanAni santi, tasyAsravasaMvarabhedAbhyAM dvau bhAgau tayorAsravasya bandhakAraNatvena pUrva nirUpaNaM, tathA jo utkRSTa tapa saMyama kI ArAdhanA karate haiM ve usI bhava meM mokSa ko prApta kara lete haiM, kintu jinakI Ayu sAtalava parimita hai hIna hai ve karmakSaya nahIM kara sakate haiM isaliye karmakSaya ke abhAva se ve vijayAdika vimAnoM meM utpanna ho jAte haiN| utkRSTa tapa saMyama ke ArAdhanA se saMyamazAlI jIvoM ko aMguSThavidyA darpaNavidyA Adi vidyAe~ siddha ho jAtI haiN| inase ve prativAdiyoM ke praznoM kA uttara dete rahate haiM ! inakI upalabdhi isa samaya inake viccheda ho jAne ke kAraNa nahIM hotI hai / isa samaya to pAMca Asrava aura pAMca saMvara ke pratipAdana karane meM tatpara mAtra yaha praznavyAkaraNa upalabdha ho rahA hai| utkRSTa tapa saMyama kI ArAdhanA pAMca Asrava aura pAMca saMvara inake jJAna hue vinA nahIM ho sakatI hai / isaliye Asrava aura saMvara ke svarUpa ko nirUpaNa karane vAlA yaha praznavyAkaraNa nirUpita kiyA jAtA hai| yahI nauveM aMga ke sAtha isakA saMbaMdha hai|| devakemAM utpanna thAya che, tathA je utkRSTa tapa saMyamanI ArAdhanA kare che teo e ja bhavamAM mokSane prApta kare che, paNa jenuM AyuSya sAtalava parimita che, hIna che, teo kamene kSaya karI zakatAM nathI. tethI karmakSayane abhAve teo vijayAdika vimAnamAM utpanna thAya che. utkRSTa tapa saMyamanI ArAdhanAthI saMyamazALI ane aMguSTha vidyA, darpaNa vidyA Adi vidyAo prApta thAya che. temanI madadathI te prativAdIonA praznonA uttara Ape che. temanI upalabdhi (prApti) A samayamAM temane vicacheda thaI javAthI thaI zakatI nathI. hAlamAM te pAMca Asava ane pAMca saMvaranuM pratipAdana karanAra phakta A praznavyAkaraNa ja upalabdha thaI zake che. pAMca Asava ane pAca saMvaranuM jJAna thayA vinA utkRSTa tapa saMyamanI ArAdhanA thaI zakatI nathI. te kAraNe Asava ane savaranA svarUpanuM nirUpaNa karanAra A praznavyAkaraNanuM nirUpaNa karavAmAM Ave che. e ja navamAM aMga sAthe tene saMbaMdha che. zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 - praznavyAkaraNasUtre tatastatparihAropAyabhUtasaMvaravarNanaM bhagavatA kRtam / nahi ko'pi medhAvI duHkhasvarUpasyA'parijJAne tatparihAropAyaparimArgaNaM vidhatte, nAsaMsiddhe jvarAdiroge tacikitsA''vazyakatvamupapadyate, ataH pUrvamAsravapaJcakamudezakramamAptaM nAmataH pradazaryati / AsraveSvapi pUrva hiMsAnirUpaNaM kRtam , asatyAdibhirapi hiMsAyA eva jAyamAnatvena hiMsAyAH pradhAnabhUtatvAt , ataH prathamamAtrabadvAramAha-"jaMbUiNamo" ityaadi| isa praznavyAkaraNa meM pAMca Asrava aura pAMca saMvara ke saMbaMdha ko lekara dasa adhyayana haiM isaliye ise do bhAgoM meM vibhakta kiyA gayA hai| Asrava kA varNana vaMdha kA kAraNa hone se prathama bhAga meM kiyA gayA hai aura saMvara kA varNana Asrava ke parihAra kA upAyabhUta hone ke kAraNa usake bAda meM dvitIya bhAga meM kiyA gayA hai / kaisA bhI buddhimAn puruSa kyoM na ho jabataka vaha duHkha ke svarUpa se aparijJAta rahatA hai to vaha usake parihAra karane ke upAyabhUta mArga kI gaveSaNA nahIM karatA hai, tathA jaise jvarAdiroga kI saMsiddhi ke abhAva meM arthAt usake pUrNa nidAna ke abhAva meM usake zamana ke upAya kI gaveSaNA nahIM hotI hai, usI taraha jabataka Asravatattva kA parijJAna jIva ko nahIM ho jAtA hai, tabataka saMvararUpa usake nirodhakabhUta mArga ko jAnane kI bhI jijJAsA usako utpanna nahIM ho sakatI hai / isaliye saba se pahile uddezaka prApta pAMca AsravoM ko unake svarUpa ko Age vizeSa spaSTa karane ke abhiprAya se sUtrakAra nAma lekara pradarzita karate haiN| ina pAMca AsravoM meM bhI sUtra A praznavyAkaraNamAM pAMca Asava ane pAMca saMvara viSenAM dasa adhyayana che, tethI tenA be bhAga pADavAmAM AvyA che. A baMdhanA kAraNarUpa hovAthI AavenuM varNana pahelA bhAgamAM karavAmAM AvyuM che, ane saMvara AavanA pariyAgane mATe upAyarUpa hovAthI temanuM varNana Azvavana varNana pachI bIjA bhAgamAM karela che. game te buddhizALI mANasa hoya paNa je te duHkhanA svarUpathI ajANa rahe te tene parihAra karavAnA upAyarUpa mArganI prApti te karI zakato nathI. tathA jema javara Adi gemAM tenuM pUrNa nidAna karyA vinA tenuM zamana karavAne upAya jaDatuM nathI tema AavatatvanuM parijJAna jyAMsudhI jIvane thAya nahIM, tyAMsudhI temane rokanAra-temanA nirodhaka-saMvararUpa mAgene jANavAnI jijJAsA tenAmAM utpanna thaI zakatI nathI tethI sauthI pahelAM uddezagAma pAMca AstronA nAma sUtrakAra pragaTa kare che. temanuM svarUpa AgaLa jatAM vistArathI spaSTa karavAmAM Avaze. te pAMca AstromAM paNa sUtrakAre sauthI zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 1 avataraNikA atra " teNaM kAleNaM " ityAdyutkSepavAkyaM vAcyam / campAnagaryAM sudharmasvAminaH samavasaraNaM, tatra koNiko nAma rAjA, dhAriNI nAma devI tyAdi varNana - mopapAtika sUtrAdavaseyam / sudharmasvAmino jambUsvAminazca varNanaM jJAtAsUtrasya prathamAdhyayanato vijJeyam | jambUsvAminaH suvarmasvAminazca praznottaravAkyaM pradarzyatekAra ne pahile hiMsArUpa Asrava kA jo nirUpaNa kiyA hai usakA kAraNa yaha hai ki hiMsA se atirikta jo mRSAvAda, adattAdAna, maithuna, parigraha ye Astava dvAra hai unase hiMsA hI utpanna hotI hai| isaliye usa hiMsA meM pradhAnatA Ane se aba sUtrakAra sarva prathama usI hiMsA rUpa Asrava dvAra kA nirUpaNa karate haiM-" jaMbU iNamo " ityAdi / isa sUtra kI saMgati ke liye isa meM " teNaM kAleNaM " ityAdi utkSepaka vAkya saMbaMdhita karalenA cAhiye- arthAt usakAla meM aura usa samaya meM campA nAma kI nagarI thii| usake zAsaka koNika rAjA the / unakI rAnI kA nAma dhAriNI devI thA / tIrthakara paramparAnusAra vihAra karate hue vahAM sudharmAsvAmI kA Agamana huA - ityAdi prakAra kA samasta varNana jaisA aupapAtika sUtra meM kiyA gayA hai vaisA ho jAna lenA cAhiye aura use " jaMbU iNamo " isa sUtra kI saMgati nimitta yahAM lagA lenA cAhiye / sudharmAsvAmI aura jaMbU svAmI kA varNana jJAtA sUtra ke prathama adhyayana meM kiyA huA hai| so yaha bhI vahAM se hI jAna lenA cAhiye | aba jaMbUsvAmI aura sudharmAsvAmI kI isa praznavyAkaraNa pahelAM hisArUpa Asravanu nirUpaNa karyu che tenuM kAraNa e che ke hiMsA sivAya mRSAvAda, adattAdAna, maithuna ane parigraha, e je Asava dvAra che, temanA vaDe hiMsA ja utpanna thAya che. te kAraNe te hiMsAmAM pradhAnatA AvavAthI, sUtrakAra sauthI pahelAM mena hiMsAya mAtravadvAranu nizyA 42 che - "jaMbU iNamotyAhi yA sUcanA saMbaMdhane bhATe temAM " teNaM kAleNaM" ityAhi utkSepa vAyanA sabaMdha joDI devA joie. eTale ke te kALe ane te samaye capA nAmanI eka nagarI hatI. kANika rAjA tyAMnA rAjA hatA. temanI rANInuM nAma dhAriNI devI hatuM. tIthaMkara para parAnusAra vihAra karatAM karatAM tyAM sudharmAMsvAmInuM Agamana thayuM. ItyAdi prakAranuM AkhuM vana jema aupapAtika sUtramAM karAyu' che te pramANe samacha sevu ane tene " jaMbU iNamo " A sUtranA saMbaMdhane bhATe ahI joDI devu joie. sudharmAMsvAmI ane jaMbUsvAmInuM varNana jJAtAsUtranA pahelA adhyayanamAM karela che. te te paNa tyAMthI samajI levu joI e. have ja bUsvAmI ane sudharmAMsvAmI vacce A praznavyAkaraNasUtrane viSe je praznottararUpe zrI prazna vyAkaraNa sUtra 11 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyAkaraNasUtre mUlam-"jaiNaM bhaMte ! samaNeNaM bhagavayA mahAvIreNaM jAva saMpatteNaM navamassa aMgassa aNuttarovabAiyadasANaM ayamaDhe pannatte / dasamassa NaM bhaMte aMgassa pahA. vAgaraNANaM samaNeNaM 3 jAva saMpatteNaM ke aTe paNNatte ? jaMbu ! dasamassa aMgassa samaNeNaM jAva saMpatteNaM do dArA pnnnntaa| AsavadArA ya saMvaradArA y| par3hamassa NaM bhaMte ! dArassa samaNeNaM 3 jAca saMpatteNaM kai ajjhayaNA paNNattA ? jaMbU ! par3hamassa NaM dArassa samaNeNaM jAva saMpatteNaM paMca ajjhayaNA pnnnnttaa| doccassa NaM bhaMte ! evaM ceva ! eesiM NaM bhaMte ! ajjhayaNANaM aNhaya saMvarANaM samaNeNaM 3 jAva saMpatteNaM ke aTe paNNatte? / taeNaM ajjamuhamme there jaMbU nAmeNaM aNagAreNaM evaM vutte samANe jaMbU aNagAraM evaM vayAsI" chAyA-yadi khalu bhadanta! zramaNema bhagavatA mahAvIreNa yAvatsaMprAptena navamasyAGgasya anuttaropapAtikadazAnAmayamarthaH prjnyptH| dazamasya khalu bhadanta ! agasya praznavyAkaraNAnAM zramaNena bhagavatA mahAvIreNa yAvatsaMprAptena ko'rthaH prajJaptaH ? jambU ! dazamasya-aGgasya zramaNena bhagavatA mahAvIreNa yAvatsammAptena dve dvAre prajJapte-AstrasUtra ke saMbaMdha meM jo praznottara rUpa bAtacIta huI hai usako prakaTa karate haiM'jaiNaM bhaMte' ityaadi| he bhadanta ! zramaNa bhagavAn mahAvIra ne ki jo yAvat siddhi gati nAmaka sthAna ko prApta ho cuke haiM anuttaropapAtika dazAGga nAmake navame aMga kA jaba isa prakAra se artha prarUpita kiyA hai-to unhIM yAvat siddhigati nAmaka sthAna ko prApta hue zramaNa bhagavAna mahAvIra ne praznavyAkaraNa nAmaka dazaveM aMga kA kyA artha nirUpita kiyA hai ? isa prazna ke uttara meM sudharmAsvAmI ne unase isa prakAra kahA-he jaMbU ! tumhAre prazna kA uttara isa prakAra se hai-yAvat siddhigati nAmaka sthAna ko prApta hue zramaNa bhagavAn mahAvIra ne isa praznavyAkaraNarUpa dazaveM aMga ke do dvAra prarUpita kiye haiM usameM pahilA Asrava chAra hai aura pAtacIta tha che tene sUtra42 pragaTa 42 cha-" jaiNaM bhaMte !" tyAdi. he bhadanta ! zramaNa bhagavAna mahAvIra, ke jemaNe siddhigati nAmanA sthAnane prApta karI lIdhuM che, temaNe anuttarapapAtika dazAMga nAmanA navamA aMgane je A pramANe artha prarUpita karyo che, to te siddhigati nAmanA sthAnane prApta karela zramaNa bhagavAna mahAvIre praznavyAkaraNa nAmanA dasamAM aMgane kaye artha nirUpita karyo che? te praznano uttara ApatA sudharmAsvAmIe temane A pramANe kahyuM-he jaMbU ! tamArA praznano javAba A pramANe che-siddhigati nAmanA sthAnane prApta karela zramaNa bhagavAna mahAvIre A praznavyAkaraNarUpa dasamAM aMganAM be dvAra prarUpita karyo che, temAM paheluM zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 1 sU0 1 AsravasaMvaralakSaNa nirUpaNam 13 dvAraM ca saMvaradvAraM ca / prathamasya khalu bhadanta ! dvArasya zramaNena bhagavatA mahAvIreNa yAvatsaMprAptena kati adhyayanAni prajJaptAni ? | jambUH ! prathamasya khalu dvArasya zramaNena bhagavatA mahAvIreNa yAvatsamprAptena paJca - adhyayanAni prajJaptAni / dvitIyasya khalu bhadanta ! evameva / eteSAM khalu bhadanta ! adhyayanAnAm AsravasaMvarANAM zramaNena bhagavatA mahAvIreNa yAvatsamprAptena ko'rthaH prajJaptaH ? / tataH khalu AryasudharmA sthaviraH jambUnAmnA anagAreNa evamuktaH san jambUmana gAramevamavAdIt'jaMbU iNamo ' ityAdi / , mUlam - " jaMbU iNamo aNhaya saMvara, - viNicchiyaM pavayaNassa - NissaMdaM / vocchAmi nicchayatthaM subhAsiyatthaM mahesIhiM // sU0 1 // TIkA - ' he jaMbU !' ityAmantraNena jambUsvAminaM prati sudharmAsvAmI prAha' he jaMbU ! iNamo ' idam - anupadaM vakSyamANaM praznavyAkaraNazAstraM 'vocchAmi ' dUsarA saMvara dvAra hai / he bhadanta ! prathama dvAra ke zramaNa bhagavAn mahAvIra ne ki jo yAvat siddhigati nAmaka sthAna ko prApta kara cuke haiM kitane adhyayana prarUpita kiye haiM ? isa prakAra jaMbUsvAmI ke pUchane para zrI sudha svAmI ne unase kahA- he jaMbU ! yAvat siddhigati nAmaka sthAnako prApta hue zramaNa bhagavAn mahAvIrane prathama dvArake pAMca adhyayana prarUpita kiye haiN| prazna- dvitIya dvAra ke he bhadaMta ! kinane adhyayana prarUpita kiye haiM / uttara - jaMbU ! itane hI adhyayana dvitIya dvAra ke prarUpita kiye haiN| jaMbUsvAmI ne puna: sudharmAsvAmI se pUchA ki he bhadanta ! ina Asrava evaM saMvara saMbaMdhI adhyayanoM kA artha yAvat siddhigati nAmaka sthAnoM ko prApta hue zramaNa bhagavAn mahAvIra ne kaisA prarUpita kiyA hai ? isa prakAra anagAra jaMbU svAmI se pUche gaye sthavira Arya sudharmAne una jaMbU anagAra ** Asava dvAra che ane khIjuM saMvara dvAra che. " he bhadanta ! siddhigatine prApta karela zramaNa bhagavAna mahAvIre keTalAM adhyayana prarUpita karyAM che ?" A pramANe jakhUsvAmI vaDe pUchavAmAM AvatA sudhaoNsvAmIe temane kahyuM-- huM ja'bU ! siddhigati nAmanA sthAnane pAmela zramaNa bhagavAna mahAvIr prathama dvAranA pAMca adhyayana a3cita ya che. " prazna- - "jIla' dvAranAM sAM adhyayana pra3cita yo che ? " uttara- eTalAM ja adhyayana khIjA dvAranA paNa prarUpita karyAM che. ' ja bRsvAmIe pharIthI sudharmAsvAmIne pUchyuM ke-he bhadanta ! siddhigati nAmanA sthAnane pAmela zramaNa bhagavAna mahAvIre te AsravA ane saMvara saMkha'dhI adhyayanAne a kevA prarUpita karyAM che? A pramANe aNagAra ja khUsvAmI zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyAkaraNasUne vakSyAmi tvAM prati prruupyissyaami| tat kIdRzamityAha-' aNhaye 'tyAdi'aNhayasaMvaraviNicchiyaM' AsravasaMvaravinizcitaM, Asravanti Agacchanti karmajalAni Atmasarasi yaiste AsravAH karmavandhahetubhUtAH prANAtipAtAdayaH, yadvA-AsravaNam-AsravaH-Agamanam / sa dvividhaH-dravyato bhAvatazca, tatra dravyato yajjalAntargatanAvAdau chidrerjalAgamanam / bhAvatastu-prANAtipAtAdibhirAtmani karmAgamanam / saMsArasAgarAntargatAtmanaukAyAM prANAtipAtAdichidraH karmajalAga manamiti bhaavH| sa prANAtipAtAdirUpaH pnycvidhH| saMtriyante atiruddhyante se aisA kahA-'jaMbU iNamo0' ityaadi| TIkArtha-isa sUtra meM "jaMbU" yaha pada saMbodhona arthameM prayukta huA hai| isase yaha lakSita hotA hai ki sudharmAsvAmI jaMbU svAmI se kahate haiM ki (jaMbU iNamo) he jaMbU ! maiM anupada vakSyamANa prazna vyAkaraNarUpa zAstra (vocchAmi) tumako khuuNgaa| (aNhayasaMvaraviNicchiyaM) isa zAstra meM Asrava evaM saMvara kA nirNaya unake lakSaNo evaM bhedAdikoM ke kathanaHpUrvaka kiyA gayA hai| "viNicchiyaM" pada kA artha hai vizeSarUpa se nirdhArita krnaa| tathA AsravakA artha hai karmabaMdhake hetubhUta prANAtipAtAdika / inake dvArA hI AtmarUpI tAlAvameM jalatulya karmoM kA Agamana hotA rhtaahai| jisa prakAra taDAga meM jala ke Ane ke liye nAle huA karate haiM usI prakAra AtmA meM bhI prANAtipAta Adi rUpa nAlA dvArA jJAnAvaraNIya Adi karmarUpa jala kA AnA hotA rahatA hai| athavA-AnA yaha-Asrava hai yaha Asrava dravya aura bhAva ke bheda se do prakAra kA kahA gayA hai| 43 pUchAtA sthavi2 mA sudhA te 45 a||2ne dhu-"jaMbU iNamo" tyAle. sAtha-sA sUtramA " jaMbU " 56 samAdhAna sabhA 152yu cha. tethI se sakSita thAya cha OM sudhAsvAmI svAmIna 43 cha " jaMbU TuNamo" ! hu mA nIya pramANe praznavyA42335 "vocchAmi" tabhane 4hI. ".aNyasavaraviNicchiya " mA zAkhamA mAtra ane saMvaradvArane nirNaya temanAM lakSaNo ane bhedAdinA kathanapUrvaka karavAmAM bhaavy| cha. "viNicchiyaM" phne| ma vizeSa3pe niNita 423); tathA maasvano artha karmabaMdhanA kAraNarUpa prANAtipAtAdika thAya che. temanA dvArA ja AtmArUpI taLAvamAM jaLa samAna karmonuM Agamana thayA kare che. jema taLAvamAM pANI AvavA mATe nALAM hoya che, te ja pramANe AtmAmAM paNa prANAtipAta Adipa nALA dvArA jJAnAvaraNIya Adi karmarUpa jaLanuM Agamana thatuM rahe che. athavA AvavuM te Asrava che. te Asava dravya ane bhAvanA bhedathI be prakArane zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TokAa0 101 AlavasaMdharalakSaNanirUpaNam pravizatkarmajalAni Atmasarasi yaiste saMvarAH karmanirodhahetubhUtAH prANAtipAta virmnnaadyH| yadvA-saMvaraNa saMvaraH-sthaganam / ayamapi dvividhaH dravyato bhAvatazca / tatra dravyatastathAvidhacikaNamRttikAdibhiH salilopari tarattaraNyAderanAratapravizantrIrANAM vivarANAM pidhAnam / bhAvataH prANAtipAtaviramaNAdibhirAtmani pravizatkarmaNAM nirodhaH / asAvapi prANAtipAtaviramaNAdirUpaH pnycvidhH| te vinizcIyantejala ke bhItara paDI huI naukA meM chidroM dvArA jo jala kA AnA hotA hai vaha dravyAsrava hai| prANAtipAta Adi azubha kriyAoM dvArA AtmA meM jo karmoM ko AnA hotA hai vaha bhAvAsrava hai| tAtparya kevala isakA yaha hai ki saMsAra rUpa sAgara ke antargata isa Atma rUpa nAva meM prANAtipAta Adi chidroM dvArA karmarUpa jala kA Agamana hotA rahatA hai vaha Asrava hai| karmAgamana hetubhUta yaha prANAtipAtarUpa Asrava pAMca prakAra kA hai| AtmArUpa sarovara meM praveza hone se karmarUpa jala jina kiyAoM se rukatA hai unakA nAma saMvara hai / prANAtipAta Adi rUpa kriyAoM se viramaNa honA yahI karmoM ke rokane kA upAya bhUta saMvara hai| athavA rukanA isakA nAma saMvara hai, yaha saMvara bhI dravya aura bhAva kI apekSA do prakAra kA hai-cikanI mRttikA Adi se jala ke Upara tairatI huI naukA Adi kA chedoM ke ki jinase nirantara usameM jala A rahA ho baMda kara denA yaha dravya kI apekSA saMvara hai, tathA prANAtipAtaviramaNa Adi upAyoM se AtmA meM praviSTa hote hue karmoM kA roka denA yaha bhAva kI apekSA saMvara hai| yaha saMvara bhI prANAtipAta AdikoM ke viramaNa batAvyuM che. pANImAM paDelI naukAmAM chidro dvArA je jaLanuM Agamana thAya che te dravyAsava che. prANAtipAta Adi azubha kriyAo dvArA AtmAmAM je karmona Agamana thAya che te bhAvAsTiva che. tenuM tAtparya eTaluM ja che ke saMsArarUpI sAgaranI aMdara A AtmArUpI nAvamAM prANAtipAta Adi chidro dvArA kamarUpI jaLanuM je Agamana thayA kare che tene Asrava kahe che karmAgamananA kAraNarUpa te prANAtipAta Adi pAMca prakAranA Asrava che. karmarUpa jaLa je kriyAothI AtmArUpa sarovaramAM praveza pAmatuM aTake che te kriyAone saMvara kahe che prANAtipAta Adi kiyAonuM viramaNa thavuM e ja karmone rokavAnA upAyabhUta saMvara che, athavA saMvara eTale zekavuM. te saMvara paNa dravya ane bhAvanI apekSAe be prakArano che. pANImAM taratI naukAnA je chidromAMthI pANI praveza karatuM hoya te chidrone cIkaNI mATi AdithI baMdha karI devA te dravyanI apekSAe saMvara che, tathA prANAtipAta viramaNa Adi upAyathI AtmAmAM praveza karatAM karmone rokI levAM te bhAvanI apekSAe saMvara che. te saMvara paNa prANAtipAta zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyAkaraNasUtre lakSaNapradarzana purassaraM vizeSeNa nirdhAryante yasmin tat AsravasaMvaravinizcitam AstravasaMvaranirNayAtmakam / 'pavayaNassa' pravacanasya-mAdhuryaprasAdaguNasaundaryasya bhAvanAsugandhikasya AtmasvarUpAnubhavaparamAsvAdavataH bhagavatsuratarukusumita pravacana kusumasya 'NissaMdaM' nispanda-prakSaradrasamiva sArabhUtaM 'nicchayatthaM nizcayArtha niH niSkrAntaH cayaH jJAnAvaraNIyAdikarmapuJjaH yasmAt sa nizcayo mokSaH, so'rthaH-prayojanaM yasya tat nizcayArtha, nizcayo mokSastatprAptyarthaM vA, 'mahesIhiM' se pAMca bheda rUpa hai / ina pAMca AsnavoM kA aura saMvaro kA isa zAstra meM sUtrakAra lakSaNapradarzana pUrvaka vizeSarUpa se svayaM hI Age nirdhAraNa kreNge| yahI bAta " aNhayasaMvaraviNicchiyaM " pada se sUtrakAra ne samajhAI hai| yaha praznavyAkaraNa (pavayaNassa) pravacanarUpa puSpa ke nikale hue rasa ke samAna (nissaMda ) sArabhUta hai| jo pravacanapuSpa bhagavAn tIrthakara prabhu mahAvIra rUpa kalpavRkSa para praphullita huA hai| mAdhurya evaM prasAda rUpa guNa rUpa viziSTa zobhA se saMpanna hai / bhAvanA rUpa sugaMdhi se jo bharA hai| AtmAnubhavanarUpa parama svAda se jo yukta hai / tAtparya isakA yaha hai ki jisa prakAra puSpa kA sAra usakA rasa mAnA jAtA hai usI prakAra yaha praznavyAkaraNa tIthekara prabhu ke pravacanoM meM sArabhUta mAnA gayA hai| bhavyajIvoM kA isake adhyayana se sarvotkRSTa yahI prayojana sadhatA hai ki ve apanI AtmA kA anubhava karanA sIkha jAte haiM / (nicchayatthaM) pada se yaha prakaTa hotA hai ki isa aMga meM jo bhI kucha pratipAdita kiyA jAvegA, vaha mokSa prayojanIbhUta ho isaliye isa pada kA aisA bhI artha Adina viramaNathI pAMca prakArano che. e pAMca AsonuM ane saMvaronuM A zAstramAM sUtrakAra pote ja lakSaNa pradarzanapUrvaka vistArathI AgaLa jatAM varNana 32. me vAta "aNhayasaMvaraviNicchiyaM " 54thI sUtrare samAlavI cha. ma! prshvyaa429| "pavayaNassa" avayana35 pupamAthI nANerA 2sanA sArabhUta che. :pravacanapuSpa bhagavAna tIrthakara mahAvIra prabhurUpI kalpavRkSa para vikasita thayela che. mAdhurya ane prasAdaguNarUpa viziSTa zobhAthI te yukta che, bhAvanArUpa sagaMdhithI te bhareluM che, AtmAnubhavarUpa parama svAdathI te yukta che. tenuM tAtparya e che ke jema puSpane sAra teno rasa manAya che, te ja prakAre A praznavyAkaraNa tIrthakara prabhunA pravacanamAM sArarUpa manAyuM che. bhavyajIvonuM tenA adhyayanathI e sarvotkRSTa prayojana sadhAya che ke teo potAnA AtmAno anubhava karatA zIbhI taya che. "nicchayatthaM ' 254thI ye pragaTa 42vAmAM mA0yu cha ma. aMgamAM je kaMI pratipAdita karavAmAM Avaze, te mokSanA projanarUpa thaze, te kAraNe A padane e paNa artha thaI zake che ke sUtrakAra enuM je pratipAdana zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 1 sU01 AtravasaMvaralakSaNanirUpaNam mahaiSibhiH, mahAn bRhat svargAdiphalApekSayA mokSastamicchanti abhilaSantIti mahaipiNaH / yadvA-mahAntazca te sarvajJakhAt RSayaH maharSayastaiH maharSibhiH pravacanapa tRbhistIrthaGkaragaNadharAdibhiH / 'subhAsiyatthaM' subhASitArtha su-suSTu samyaktayA lokA'lokAvaloki kevalA'lokena vilokya bhASitaH dvAdazavidhapariSadi kathitaH arthaH-aryate gamyate jJAyate iti artha: AsravasaMvarasvarUpalakSaNaH, yadvA-arthyate sAdhyate iti arthaH sakalakarmamakSayopalakSita niratizayamukhAsvAdalakSaNo nirvANaH yasmin tat , uktavizeSaNaviziSTaM zAstraM vakSye iti pUrveNa sambandhaH ||suu01|| ho sakatA hai ki sUtrakAra jo isa kA pratipAdana kara rahe haiM vaha isa abhiprAya se hI kara raheM haiM ki isakA adhyetA mukti kI prApti kreN| (mahesihiM subhAsiyatthaM) ina padoMdvArA yaha bAta pramANita kara prakaTa kI jA rahI hai ki tIrthakara gaNadharAdika devoMne jo viSaya-Asrava saMvararUpa athavA sakala karmoM ke prakSaya se upalakSita evaM niratizayarUpa kSAyika sukha ke AsvAda svarUpa nirvANa-mokSa-isame kahA hai vaha svakapola kalpanA se kalpita kara grathita nahIM kiyA hai kintu kevalajJAna rUpa Aloka se acchI taraha chAnavIna karake hI usa usa viSaya kA nirdoSa pratipAdana kiyA hai / tIrthakara sarvajJaprabhu ne kevalajJAna se pahile usa viSaya ko apane jJAna kA viSayabhUta banAkara use dvAdazavidha pariSadA ke bIca meM kahA, aura use zravaNa kara evaM buddhi meM avadhRta kara usI ke anusAra gaNadharAdi devoM ne grathana kiyA gayA hai / isa taraha ukta vizeSaNoM kI sArthakatA TIkAkAra ne prakaTa kI hai / saMkSiptArtha kevala isa gAthAkA yahI karI rahyA che te e hetuthI ja karI rahyA che ke tenuM adhyayana karanAra muktinI prAti 42. " mahesihi subhAsiyatthaM" mA paha! dvArA sAta pratipAina zana pragaTa karavAmAM AvI rahI che ke tIrthakara gaNadhara Adi dee je viSayaAsrava saMvararUpa athavA sakaLa karmonA kSayane upalakSita ane niratizayarUpa kSAyika sukhanA AsvAda svarUpa nirvANa-mekSa temAM kahela che, te pite kalpanAthI kalpIne grathita karela nathI paNa kevaLajJAnarUpa dRSTithI sArI rIte vINIvINIne te dareka viSayanuM nirdoSa pratipAdana karyuM che. tIrthaMkara sarvajJaprabhue kevaLajJAnathI pahelAM te viSayane pitAnA jJAnanA viSayabhUta banAvIne tenuM bAra prakAranI pariSadamAM kathana karyuM hatuM, ane tenuM zravaNa karIne ane manamAM barAbara utArIne te pramANe ja gaNadharAdi devee grathana karyuM che. A rIte ukata vizeSazonI sArthakatA TIkAkAre pragaTa karI che. A gAthAne saMkSepamAM eTale ja zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - praznavyAkaraNasUtre hai ki yaha praznavyAkaraNazAstra pravacanarUpa praphullita puSpa ke rasa jaisA sAra bhUta hai / isameM Asrava aura saMvara tattvakA sundara nirdoSa vivecana huA hai| aura yaha vivecana tIrthakara paraMparA ke anusAra jaisA hotA AyA hai vaisA hI huA hai| bhAvArtha-TIkAkAra ne "AsravaMti-AgacchaMti, karmajalAni yaiste AsravAH, yadvA-AsravaNam aasrvH| saMbriyante-pratiruddhayante pravizatkarmajalAni yaiste saMvarAH, yahA saMvaraNaM saMvaraH" isa prakAra se Asrava aura saMvara kI vyuptatti kI hai, usase prathama vyutpatti ke anusAra karmabaMdha ke kAraNabhUta prANAtipAta Adi kriyAoM ko Asrava kahA gayA hai kAraNa ki inhIM ke dvArAjIva navIna2 karmoM kA baMdha karatA rahatA hai| dUsarI vyaptatti ke anusAra Ane mAtra kA nAma Asrava kahA gayA hai so yaha, dravya aura bhAva ke bheda se do prakAra kA kahA gayA hai / dravyAsrava karmabaMdha kA kAraNa nahIM hai / karmabaMdha kA kAraNa to bhAvAtrava hI haiM, kyoM ki prANAtipAta AdirUpa bhAvoM se hI karmoM kA Agamana hotA hai| isI taraha saMvara ke viSaya meM bhI jAnanA caahiye| saMvara, Asrava kA nirodhaka hotA hai| chidroM ke dvArA naukA meM jala kA AnA yaha Asrava ke sthAnApanna hai aura una chidroM ko baMda kara denA yaha saMvarake sthAnApanna hai| artha che ke A praznavyAkaraNa zAstra pravacanarUpa vikasita puSpanA rasa jevuM sArabhUta che. ane A vivecana tIrthaMkara paraMparA pramANe je pramANe thatuM AvyuM che. te pramANe ja thayuM che. bhAvArtha-TIkAkAre A rIte Asava ane saMvaranI vyutpatti karI che- " AsravaMti-AgacchaMti, karmajalAni yaiste AsravAH " (nA dvArA bhaNa Ave che te mAlo 4upAya che.) 2424" AsravaNam AsravaH" (mAyu saTale. mAtra) "saMbriyante-pratiruddhayante pravizatkarmajalAni yaiste saMvarAH" 43 praveza pAmatuM ma che te sa12 cha) 212vA "saMvaraNaM saMvaraH" ( 12 aTo ) temAthI paDadI vyutpatti pramANe bhavana kAraNarUpa prANutipAta Adi kiyAone Asrava batAvyAM che. bIjI vyutpatti pramANe Agamana mAtranuM nAma Asava batAvyuM che. to te dravya ane bhAvanA bhedathI be prakAranA kahela che. dravyAsava karmabaMdhanuM kAraNa nathI. karmabaMdhanuM kAraNa te bhAvAsava ja che, kAraNake prANAtipAta AdirUpa bhAvathI ja karmanuM Agamana thAya che. e ja pramANe saMvarane viSe paNa samajavuM. saMvara Asavana nirodhaka (rokanAra) hoya che, chidro dvArA naukAmAM jaLanuM pravezavuM te AavanA sthAna samAna che ane te chidrone baMdha karI devA te saMvaranA sthAna zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 1 sU0 2 prathama adharmadvAranirUpaNam 'yathoddezaM nirdezaH, iti nyAyena phalato nAmatazcAsravaprakArAnAha'paMcaviho' ityaadi| mUlam-paMcaviho paNNatto jiNehiM iha aNhao annaadiio| hiMsA mosa2 madattaM 3 abaMbhaM pariggahaM 5 ceva ||suu02|| TIkA-jiNehiM' jinaiH rAgAdyantaraGgaripuvijetRbhirarhadbhiH iha-jinazAsane saMsAre vA, 'aNhao' AsravaH 'aNAdIo' anAdikaH-nAsyAdiH prathamotpattirvidyate itynaadikH| upalakSaNatvAdasya 'aparyavasitaH' ityapi dRzyam , prANAtipAtAdirUpa bhAva, prANAtipAta Adi viramaNarUpa bhAvasaMvara se pratiruddha hote haiM / aura aisA hone se hI karmoM kA Agamana rukatA hai| "nizcayArtha"meM 'niH' zabdakA artha dUra honA hai| tathA cayakA artha jJAnAvaraNIyAdi karmapuMja hai| vaha karmapuMja jisa sthAnase dUra ho cukA hai aisA vaha sthAna mokSa hai, aura yaha mokSa jisakA prayojana hai vaha nizcayArtha zAstra hai| athavA nizcaya kA artha mokSa hai / isa mokSa kI prApti ke liye hI isa zAstra kA praNayana huA hai ||suu01|| uddezake anusAra hI nirdeza huA karatA hai isa nyAya ko lekara sUtrakAra phala aura nAma kI apekSA aba Asrava ke prakAroM ko prakaTa karate haiM-'paMcaviho paNNatto' ityaadi| TIkArtha-(jiNehiM) jinendra devane (iha) arhanta prabhuke zAsanameM athavA isa saMsAra meM (aNhao) Asrava (aNAdIo ) anAdi (paNNatto) samAna che. prANAtipAtAdirUpa bhAva, prANAtipAta Adi viramaNarUpa bhAvasaMvarathI aTake che. ane ema thavAthI ja navIna karmonuM Agamana rekAya che. "nizcayArtha' mA "niH" shhne| Atha (2 tha' thAya che. tathA 'cy'n| artha jJAnAvaraNIyAdi karmajja che. te kamapeja je sthAnathI dUra thaI gayA che tevuM sthAna mokSa che. ane te mela jenuM prajana che te nizcayArtha zAstra che. athavA nizcayane artha mekSa paNa thAya che. e mokSanI prAptine mATe ja mA zAkhanI zyanA 42vAmA vI. cha. // sU. 1 // uddeza pramANe ja nirdeza thayA kare che te nyAye sUtrakAra phaLa ane nAmanI apekSA ve bhAsavAnA prAzane pragaTa 33 cha- 'paMcaviho paNNatto" pratyAhi. TI-"jiNehiM" minendra deva "iha" mata prabhunA zAsanamAM, geTave ! sasAramA " aNhao" mAvAne "aNAdIo" manA " paNNatto" prajJA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 praznavyAkaraNasUtra pravAhApekSayA nAnAjIvApekSayA ca saMsArasyAnAdyaparyavasitatvAt / Asravasya sAditve saparyavasitatve ca svata eva viramaNe siddhAnAmiva saMsAriNAmapi karmabandhAbhAva prasaGgaH syAt / ke te paJcAsravAH ? ityAha-'hiMsA' ityAdi, hiMsA-jIvaprajJapta kiyA hai| (hiMsAmosamadattaM ababhaM pariggahaM paMcaviho ceva ) yaha hisA, jhUTha, corI, kuzIla aura parigraha, isa prakAra se pAMca taraha kA hI hai / rAgAdika antaraMga ripuoM ko jo vijita kara lete haiM unakA nAma jina hai| jina prabhu ne jo Asrava ko anAdi kahA hai usakA kAraNa yaha hai ki yaha saMsAra anAdi aura aparyavasita hai / yadyapi bhavyajIvoM kI apekSA saMsAra meM anAditA hone para bhI aparyavasitA nahIM banatI hai phira bhI nAnA jIvoM kI apekSA yaha bana jAtI hai| Asrava saMsArI jIvoM ke hI hotA hai, mukta jIvoM ke nahIM / saMsAra meM rahane vAle jIva hI saMsArI jIva haiN| yaha saMsAra pravAha evaM nAnAjIvoM kI apekSA jaba anAdi anaMta hai to yaha bAta bana jAtI hai ki Asrava bhI anAdi anaMta hai / athavA yadi yoM bhI kaha diyA jAve ki Asrava hI saMsAra hai aura saMsAra hI Asrava hai| to isa pakSameM bhI AsravameM anAdi anaMtatA sughaTita ho jAtI hai| kAraNa isakI prathamotpatti to banatI nahIM hai| yadi Asravako ekAntataH sAdi aura saparyavasita hI mAnA jAve to isa sthiti meM yaha Asrava jabataka saMsArI jIvameM nahIM huA-tabataka vaha jIva siddhoM (matAvyA) 4aa cha. "hiMsAmosamadattaM ababhaM" pariggahaM paMcaviho ceva" te DisA, asatya, corI, kuzIla ane parigraha ema pAMca prakAranA che. rAgAdi AMtarika dazamane je jIte che tene jina kahe che. jina prabhue Avone anAdi batAvyA che tenuM kAraNa e che ke A saMsAra anAdi ane aparyavasita anaMta che. jo ke bhavyajIvonI apekSAe saMsAramAM anAditA hovA chatAM paNa aparyAvasitA banatI nathI, chatAM paNa nAnA jIvonI apekSAe te bane che. Asava saMsArI jIvone ja thAya che, mukta jIvane thatA nathI. saMsAramAM rahenAra cha ja saMsArI jIva che. A saMsAra pravAha ane nAnA jIvonI apekSAe je anAdi anaMta che to e vAta paNa nakakI thaI jAya che ke Asrava paNa anAdi ananta che. athavA je ema paNa kahevAmAM Ave ke Asava ja saMsAra che ane saMsAra ja Asrava che, te e rIte paNa AstravamAM anAdi anaMtatA sughaTita thaI jAya che. kAraNake tenI prathama utpatti te saMbhavI zakatI nathI. je Asavane ekAntataH sAdi ane saparyAvasita (sAnta) ja mAnavAmAM Ave te te paristhitimAM te Asava jyAM sudhI saMsArIjIvamAM zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 1 sU0 2 prathama adharmadvAranirUpaNam 21 ghAtaH 1 / 'mosaM' mRSA-asatyabhASaNam 2 / 'adatta' nadattamadattaM paradravyagrahaNam 3 / 'abaMbhaM' abrahma-brahma kAmasevanatyAgaH na brahma abrahma-akuzalAnuSThAnaM strI puMsa saGgo maithunamityarthaH 4 / 'pariggaha' parigrahaH-parigRhyate AdIyate iti parigrahaH sa ca navavidha:-'dhanaM1, dhAnyaM2, kSetra3, vAstukaM4, rUpyaM5, suvarNa 6, kupyaM7, dvipadaH8, ctusspdshceti9| 'ceva' caiva ceti samuccayArthaH, eva zabdo'. kI taraha karmabaMdhanase mukta hI rhegaa| tathA saparyavasita mAnane meM bhI yahI Apatti rhegii| isa taraha saMsArI jIvoM ke bhI karmabaMdhana ke abhAva kA prasaMga Akara prApta hogaa| isaliye yahI mAnanA cAhiye ki yaha AsravapravAha nAnA jIvoM kI apekSA anAdi anaMta hai / aparyavasita yaha pada mUla gAthA meM nahIM hai| phira bhI anAdi pada se usakA upalakSaNa kiyA gayA hai| pramAda ke yoga se jIva kA ghAta honA yaha hiMsA hai| pramAda ke yoga se asatya bhASaNa karanA isakA nAma jhUTha-mosa hai| pramAda ke yoga se para ke dravya kA grahaNa karanA adattAdAna corI hai| kAma sevana karane kA parityAga karanA isakA nAma brahma hai / isa brahmakA nahIM honA abrahma hai| arthAt maithuna sevana karane rUpa akuzalAnuSThAnameM pravRtta rahanA so abrahma hai / jo grahaNa kiyA jAve usakA nAma parigraha hai, yaha parigraha nau prakArakA hai-dhana1, dhAnya2, kSetra 3, vAstu 4, rUpya 5, suvarNa 6, kupya 7, dvipada 8 aura catuSpada 9 / "ca" yaha zabda yahA~ na thAya tyAM sudhI te jIva siddhonI jema karmabaMdhanathI mukta ja raheze. tathA saparyavasita mAnavAmAM paNa te ja muzkelI naDaze. e rIte saMsArI jIvamAM paNa karmabaMdhananA abhAvanI sthiti AvI jaze. tethI ema ja mAnavuM joIe ke te Asrava pravAha nAnA jIvanI apekSAe anAdi anaMta che. "aparyavasita pada mULa gAthAmAM nathI. chatAM paNa anAdi padathI tenuM upalakSaNa karavAmAM AvyuM che. pramAdanA vegathI jIvanI hatyA thavI te hiMsA gaNAya che. abhAhanA yogathI asatya mAsa tenu nAma 44-mosa cha. amaahn| yogathI pArakAnuM dravya grahaNa karavuM tene adattAdAna-cerI kahevAya che kAma sevana karavAne parityAga kare tenuM nAma brahma che. A brahmane abhAva hovo te abrahma che. eTale ke mithuna sevana karavA rUpa azubha anuSThAnamAM pravRtta rahevuM te abrahma kahevAya che. parigraha eTale grahaNa karavuM. te parigraha nava prakArane cha-(1) ghana, (2) dhAnya, (3) kSetra, (4) vAstu, (5) yAMhI, (6) suvA, (7) puNya, (8) vi54 mane (6) yatu054. "ca" za54 2maDI sabhuzyayAtha cha zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 praznavyAkaraNasutre vadhAraNArthaH / hiMsAdibhedataH paJcavidhA evaM AsravAH santItyarthaH / anena dazAdhya yanasya praznavyAkaraNasUtrasyAdyAni paJcAdhyayanAni sUcitAni || sU02 || atha prathamAdhyayane katidvArANi ? iti dvAranirUpaNArtha zrI sudharmAsvAmI jambUsvAminaM pratyAha - 'jArisao' ityAdi / mUlam - jArisao 1, jaMnAmA2, jahayakao3, jArisaM phalaM dei 4 | jevi ya kareMti pAva 5, pANavahaM taM nisAmeha ||sU03 || TIkA - sa prANivadharUpa AsravaH 'jArisao' yAdRzakaH = yatsvarUpaH, yAdRzaM tasya svarUpamasti, 'jaM nAmA' yannAmA yAni = yatsaMkhyakAni nAmAni santi yasyeti sa yannAmA bhavati / 'jahayakao' yathA ca kRtaH prANibhiH yathA yenamandatIvAdipariNAmena kRtaH = samAcaritaH - AcaraNaviSayIkRtaH / AcaritaH san 'jArisa' yAdRzaM narakagamanAdikaM phalaM 'deha' dadAti / 'jevi ya' ye'pi ca 'pAvA' samuccayArthaka hai aura " evaM " zabda avadhAraNArthaka hai / isase yaha puSTa hotA hai ki Asrava, hiMsA Adi ke bheda se pAMca hI prakAra kA hai| kamatI baDhatI nahIM hai / isa kathana se sUtrakAra ne dasa adhyayanAtmaka isa praznavyAkaraNa zAstra ke Adi ke pAMca adhyayana sUcita kiye haiM / sU 2 // aba sudharmAsvAmI " prathama adhyayana meM kitane dvAra haiM " isa jaMbUsvAmI ke prazna kA uttara dene ke liye dvAra nirUpaNa ke nimitta kahate haiM 'jArisao jaM nAmA' ityAdi / TIkArtha - yaha prANivadharUpa Asrava (jArisao) jaisA hai (jaM nAmA) jitane isake nAma hai (jahayakao) prANiyoMdvArA yaha jina manda tIvra Adi pariNAmo se kiyA jAne para ( jArisaM phalaM dei ) jisa prakAra kA unheM che, bhane " eva" zabda avadhAraNArtha : che. tenAthI me vAtane puSTi bhaNe che ke Asava, hiMsA AdinA bhedathI pAMca ja prakAranA che. vadhAre ke ochA nathI. A kathanathI sUtrakAre daza adhyayanavALA A praznavyAkaraNa zAstranA zarUAtanAM yAMya adhyayana sUcita ardhyA che. // sU. 2 // have sudharmAsvAmI " prathama adhyayanamAM keTalAM dvAra che. " e prakAranA ja khUsvAmInA praznane uttara devAne mATe dvAranirUpaNane nimitte kahe che-- " jArisao jaM nAmA" ityAhi. TIartha - yA AzIvadha35 mAtra "jArisao" bhevA che, "jaM nAmA" bheTalA tenAM nAma che, jahayakao" prANIo dvArA te bhadda, tIvra Ahi pariNAmothI jArisaM phalaM dei " ? prAnu tebhane narAhi35 ija sAye che, tathA 66 66 karAtA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TokA a.1 sU.3-4 prathama adharma-dvAranirUpaNam pApA:-pApakarmazIlAH 'pANavahaM' prANavadhaM-mANAH santi yeSAmiti te prANAH= prANinaH 'arza AditvAda cU, teSAM vadho-hiMsA prANavadhastaM jIvaghAtaM 'kAti' kurvanti 'taM' tat=pathamAsravadvAraM vakSyamANaM 'nisAmeha ' nizAmayata-zRNuta / he jambU: ! mama kathayataH zrRNu ityarthaH, atrArSatvAd bahuvacanam ||suu03|| samprati 'jArisao' yAdRzaH, iti dvAraM vikRNvan prANavadhasvarUpamAha'pANavaho' ityaadi| mUlam-pANavaho nAma eso jiNehiM bhaNio-pAvo1, caMDo2, ruddo3, khudo4, sAhasio5, aNArio6, NigghiNo7, NissaMsoTa, mahanbhao9, paibhao10 aibhao11, bIhaNao 12, tAsaNao13, aNajao14, uThaveyaNao ya, jiravayakkho 16, Niddhamo17, NippivAso18, NikaluNo19, nirayavAsa nidhaNagamaNo20, mohamahabbhayapayaTTao21, maraNavemaNasso22, paDhamaM ahammaM avvayassa // suu04|| narakAdirUpa phala detA hai, tathA (je vi ya pANavahaM kareMti ) jo pApI isa prANavadha ko karate haiM yaha saba viSaya isa prathama AsravadvAra meM kahA jaavegaa| so (taM nisAmeha ) he jaMbU ! tuma usako suno| bhAva!-sudharmA svAmI isa gAthA dvArA yaha samajhA rahe haiM ki he jaMba ! aba isa hiMsArUpa prathama AsravadvAra kA svarUpa, nAma aura phala ina tIna dvArA~se isa hiMsArUpa prathama AvadvArakA nirUpaNa kiyA jaaygaa| tathA sAtha 2 meM yaha bhI spaSTa kahA jAyagA ki isa prANivadha ko kauna jIva karate haiN| isa gAthA meM "pANavaha" isa pada se prANa jinake hote haiM aise prANI ekendriyAdika gRhIta hue haiN| unakA jo vadha hai vaha prANavadha hai| sU. 3 // "je viya pAbA pANavahaM kareMti" 2 pApA 241 prAvadha 42 che, te samasta viSaya 2 // paDasA mAkhadAramA vAmAM mAze. to "so taM nisAmeha "hai yU ! tu te sA . bhAvArtha-sudharmAsvAmI A gAthA dvArA e samajAve che ke he jaba! A hiMsArUpa prathama AsravadvAranuM svarUpa, nAma ane phaLa e traNenuM kAre vaDe nirUpaNa karavAmAM Avaze. tathA tenI sAthe e paNa spaSTa karavAmAM Avaze se prAvadha jyA (pApI) 01 42 cha. 2. gAthAmA "pANavaha" se pahathInane prANa hoya che tevAM ekendriyAdika prANI grahaNa karAyela che. temane je vadhe che tana prANu5 4 cha. // sU. 3 // zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyAkaraNasUtre TIkA-'pANavaho' prANavadho nAma 'eso' eSa: vakSyamANaH 'jiNehiM' jinaiH 'bhaNio' bhaNitaH kthitH| sa cAyam-'pAvo' pApaH-pApapakRtInAM bandhakAraNatvAt / 'caMDo' caNDaH-krodhajanakatvAt 'ruddo' raudraH-raudrarasamavartitatvAt , 'khuddo' kSudra:-kSudrajanAcaritatvAt , 'sAhasio' sAhasikaH-asamIkSyakAri janapravartitatvAt / 'aNArio' anAryaH-anAryapuruSairAcaritatvAt / 'NigdhiNo' nipuNaH-na vidyate ghRNA-pApajugupsA yeSAM te nighRNAH-nirdayAH, tairAvaritatvAt / 'NissaMso' nRzaMsaH-krUrakarmAcaritatvAt , 'mahanbhao' mahAbhayaH-mahAbhayajanakatvAt , 'paibhao' pratibhayaH-sakalaprANinAM bhayahetutvAt , __aba sUtrakAra ' jArisao' isa dvAra kA vivaraNa karate hue prANavadha ke svarUpa ko kahate haiM-'pANavaho nAma eso ' ityaadi| TIkArtha-(eso pANavaho nAma) yaha prANavadha (jiNehiM) jinendra devane (pAvo) pApa prakRtiyoM ke baMdha kA kAraNa hone se pAparUpa 1, (caMDo) krodha kA janaka hone se, caMDarUpa 2, (ruddo) raudra rasa se pravartita hone ke kAraNa raudrarUpa 6, (khuddo) kSudra janoM dvArA Acarita hone ke kAraNa kSudrarUpa 4, (sAhasio) avicAra zIla manuSyoM dvArA kiyA huA hone ke kAraNa sAhasika rUpa 5, ( aNArio) anArya janoM dvArA vihita hone ke kAraNa anAryarUpa 5, (NigdhiNo ) dayA vihIna hRdayavAle manuSyoM dvArA sevita hone ke kAraNa nighRNarUpa 7, (NissaMso) krUra karmavAle janoM dvArA kiyA huA hone ke kAraNa nRzaMsarUpa8, (mahAbhao) mahAn bhayakA janaka hone ke kAraNa mahA bhaya rUpa9, (paibhao) samasta prANiyoMko bhayakA hetu ve sUtra.2 " jArisao' 24t dvA2nu 14na 42di prAvadhanu 2135 43 cha-" pANavaho nAma eso" tyAdi. an-"eso pANavaho nAma" 2 // prAvadha "jiNehiM" jinendra deva (1) "pAvo" pA5 pratiyAnA madhanu (27vAthI pA535, (2) " caMDo" odhane pahA 12 // 2 hAvAthI 335, (3) " ruddo" zaidra 24thI pratita DovAne // 2 // zedra35, (4) "khuddo" kSudrAnA dvArA mAyarita pAthI kSudra35, (5) "sAhasio" paviyArI bhanudhyA dvArA rAto DAvAne 20o sAusi435, (6) "aNArio" anArya loko dvArA karAto hovAne kAraNe anAryarUpa, (7) "NigghiNo" yA2hita yAsI 24rAto DAvAthI ni35, (8) "NisaMso" dU2 bhArI dvArA rAto hAvAne 122 nRzasa35, (6) "mahAbhao" bhaDAna nayane na pAthI mAmaya35, (10) "paimao" samasta prANImAna ayne| stubhUta pAne 12 pratimaya35, (11) 'aibhao" zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 1 sU0 3-4 prathama adharmadvAranirUpaNam 25 'aibhao atibhayaH-maraNAntabhayajanakatvAt , 'bIhaNao' bhavAnakaH bhayotpAdakatvAt 'tAsaNao' trAsanakaH akasmArakSobhajanakatvAt , 'aNajjao' anyAyyaH-nyAyAdanapetaH yuktaH nyAyyaH, na nyAyyaH-anyAyyaH nyAyavarjitatvAt / 'uvveyaNao ya' udvejanakazca-udvegakaraH-hRdayodvegajanakatvAt / cakAraH samuccayArthaH / 'niravayakkho' nirapekSaH-nirgatA apekSA parahitaviSayA yasya sa tathA paramANatrANavAJchAvarjitatvAt , 'Niddhammo' nirdharmaH-zrutacAritradharmavarjitatvAt , 'NippivAso' niSpipAsaH-prANisneharahitatvAt , 'NikkaluNo' niSkaruNaHdayAbhAvavarjitatvAt , 'nirayavAsanidhaNagamaNo' nirayavAsanidhanagamanaH, nira. yavAsA-narakAvAsaH, tatra gamanameva nidhanaM paryavasAnaM antimaphalaM yasya sa nirayavAsanidhanagamanaH narakapApakatvAt / bhUta hone ke kAraNa pratibhayarUpa 10, (aibhao) maraNAntabhayajanaka hone se atibhayarUpa 11, (bIhaNao) bhaya ke utpAdaka hone se bhayakArakarUpa 12, (tAsaNao) akasmAt kSobha kA kAraNa hone se trAsa. nakarUpa 13, (aNajao) avaidha hone ke kAraNa-anIti rUpaM hone ke kAraNa anyAyarUpa 14, ( uvveyaNao) hRdayameM udvega kA janaka hone se udvegakartRrUpa 15, (niravayakkho ) paraprANI ke prANoM kI rakSA karane kI vAJchA se rahita hone ke kAraNa nirapekSarUpa 16, (Niddhammo) zrutacAritra rUpa dharma se varjita hone ke kAraNa nirdharmarUpa 17, (NippivAso) prANiyoM ke prANoM ke prati mamatAbhAva se rahita hone ke kAraNa niSpipAsArUpa 18, (NikkaluNo) dayAbhAva se rahita hone ke kAraNa niSkaruNArUpa 19, (nirayavAsanidhaNagamaNo) tathA narakagamana hI jisakA antima phala hai aisA hone ke kAraNa nirayavAsa nidhanagamanarUpa 20, ( mohamahanbhayapayaTTao ) yaha janana sama35 DAvAthI matimaya35, (12) "bIhaNao" layana utpanna 42nA2 DApAthI my4|2435, (13) "tAsaNao" mayAna jhAlanA 2 // 35 hAvAhI trAsana435, (14) "aNajao" avaidha DAvAthI-manIti35 pAne 12 sanyAya35, (15) " uvveyaNao" yama udvega ph| 42nA2 havAthI udveg4|24, (16) "niravayakkho" 52 prANAnAM pAnI 2kSA 42vAnI chAthI rahita pAne 42 nirapekSa35, (17) "Niddhammo" zruta-yAritra35 bhathI 2hita pAne 26 nibha35, (18) " NippivAso" prAmAnai prAdhe! ta25 mamatA mAthI 2hita DAvAne 42 nipipAsA35, (18) "NikaluNo" hayAsAthI 2Dita javAthI niss421||35, (20) "nirayavAsanidhaNagamaNo" tathA na24 gamanaja jenuM aMtima phaLa che, e havAne kAraNe nirayavAsa nidhanagamanarUpa, zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 praznavyAkaraNAstre 'mohamahanbhayapayao' mohamahAbhayapravartakaH, mohaH ajJAnam sa eva mahAbhayahetutvAt mahAbhayaM tasya pravartako yaH sa mohmhaabhypvrtkH| 'maraNavemaNasso' maraNavaimanasyaH-maraNena-mRtyurUpakAraNena prANinAM vaimanasyandainyaM yasmAt sa maraNavaimanasyaH dInamanaH kAritvAt / 'paDhamaM ahammaM '= prathamamadharmam adharmadvAram ' avvayassa ' avratasyavratarahitasya // mU0 4 // prANavadha moha-ajJAna rUpa mahAbhaya kA pravartaka hai 21, aura (maraNavemaNasso) isa se prANiyoM meM mRtyurUpa kAraNa ko lekara ke dInatA AtI ataH yaha maraNa vaimanasyarUpa hai 22, aisA ( bhaNio) bhagavAna ne kahA hai| bhAvArtha-isa sUtra dvArA prANi hiMsArUpa Asrava kaisA hai yaha bAta sUtrakAra ne spaSTa kI hai, ve kahate haiM ki yaha prANihiMsArUpa Arava pApaprakRtiyoM ke baMdha kA kAraNa hai| kAraNa hiMsA karanevAlA jIva pramAda ke yoga se prANoM kA vyaparopaNa kartA hone se pApaprakRtiyoM kA hI baMdhaka hotA hai, ataH yaha prANihiMsA pAparUpa hai| para kI hiMsA karate samaya AtmA meM krodha pariNati tIvrarUpa se rahatI hai, kyoM ki hiMsaka jIva hiMsya jIva jaisI 2 apanI rakSA Adi ke kAraNakalApa juTAtA hai unheM krodha ke Aveza meM tanmaya hokara naSTa karatA hai-isaliye yaha prANahiMsA caMDarUpa prakaTa kiyA gayA hai| isI taraha raudra Adi rUpatA bhI isa meM apane 2 una 2 bhinna 2 kAraNoM ko lekara ghaTita kara lenA caahiye| isa prakAra se ye prathama AsravarUpa adharma dvAra hai| isameM prANihiMsA kA kyA svarUpa hai yaha spaSTa kiyA gayA hai ||suu04|| (21) "mohamahabbhayapayao" te prAdha, moha-mazAna35 maamyne| pravata cha, mana (22) "maraNavemaNasso" tanAthI prANAyAmA mRtyu35 412||ne sIdhe hInatA bhAva cha, tethI te bha2 vaimanasya35 che, mevu" bhaNio" lagavAne mAMsa che. bhAvArthaA sUtradvArA prANIvadharUpa Asrava kare che te vAtanuM sUtrakAre spaSTIkaraNa karyuM che. teo kahe che ke te prANIvadharUpa Asava pApa prakRtinA baMdhanuM kAraNa che. kAraNa ke hiMsA karanAra jIva pramAdanA yogathI prANane nAza kartA hovAthI pApaprakRtiyone baMdhaka hoya che, tethI te prANavadha pAparUpa che. paranI hiMsA karatI vakhate AtmAmAM kodhapariNati tIvrarUpe rahe che, kAraNa ke hisyajIva jema jema pitAnA rakSaNa mATe prayatna kare che tema tema hiMsakajIva phodhanA AvezamAM tallIna thaIne tene nAza kare che, te kAraNe prANavadhane caMDarUpa kahela che. e ja rIte raudrarUpatA Adi tenAM lakSaNe paNa bhinna bhinna kAraNone laIne ghaTAvI zakAya che. A rIte te prathama AsravarUpa adharma dvAra cha. tebhA prANIvadhanu uvu 2135 che te samAnAmA mAvyu cha // sU. 4 // zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a01 sU0 5 mRSAvAdarUpa dvItiyaM adharmadvAranirUpaNam 27 pUrva prANivadhasya svarUpamuktam , idAnIM yannAmeti pratijJAtAni tasya nAmAnyAha-'tasse 'tyaadi| mUlam-tassa ya imANi nAmANi goNANiM haMti taM jahApANavahara, ummUlaNA sarIrao2, avIsaMbho3, hiMsavihiMsA, tahA akiccaM ca5, ghAyaNAya6, mAraNAya7, vahaNA8, uddavaNA9, nivAyaNA ya10,AraMbhasamAraMbho11, Auyakammassuvadavo bheyANahavaNagAlaNA ya saMvaTTagasaMkhevo12, maccU13, asaMjamo14, kaDa. gamadagaM15, voramaNaM16, parabhava saMkAmakArao17, duggatippavAo 18, pAvakovo ya19, pAvalobhoya20,chavicheo21, jIviyaMtakaraNo 22, bhayaMkaro23, aNakaro25, vajjo25, paritAvaNa aNhao26, viNAso27, nijavaNo28, luMpaNA29, guNANaM virAhaNa30 tti vi ya tassa evamAdINi NAmadhejANi haMti tIsaM pANavahassa kalusassa kaDuyaphaladesagAiM // sU0 5 // TIkA-'tassa ya' tasya ca prANavadhasya ' imANi' imAni anupadaM vakSyamANAni nAmANi' nAmAni 'goNANi' gauNAni-guNaniSpannAni 'hu~ti' bhavanti 'tIsaM' triMzat , 'taM jahA' tadyathA-'pANavaha' prANavadhaH-jIvaghAtaH1, 'ummUlaNA sarIrAo' unmUlanA zarIrataH vRkSotpATanamiva unmUlanA jIvasya prANihiMsAkA isa prakAra svarUpa kahakara aba sUtrakAra isake kitane nAma haiM yaha prakaTa karate haiM-'tassa ya imANi' ityaadi| TIkArtha-(tassa goNANi imANi nAmANi tIsaM huMtI) usa prANihiMsAke ye guNaniSpanna tIsa nAma haiM (taM jahA) ve isa prakArase haiM-(pANavaha)jIvaghAta1, (ummUlaNAsarIrAo) zarIrase vRkSako ukhADaneko taraha jIvakI unmUlanAra, prANIvalanuM A prakAranuM svarUpa samajAvIne have sUtrakAra tenAM keTalAM nAma cha ta pragaTa 42 cha--" tassa ya imANi " tyAdi ___TI12-"tassa goNANi imANi nAmANi tIsaM huMti" te prAvadhanA guNa pramANe trIsa nAma cha " taMjahA" te me yA pramANe cha-(1) "pANavaha " paDatyA, (2)"ummalaNA sarIrAA"vRkSa mAvAnI ma zarIramAMthI vanI bhUdAnA,(3) zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 praznavyAkaraNasUtre zarIrAditi2 / 'avIsaMbho' avizrambhaH - avizvAsaH - mANavadhakArakeSu jIvAnAM vizvAso naiva bhavati iti hisAyA avizrambhakAraNatvAdavizrambhavyavahAraH 3, 'hiMsa vihiMsA' hiMsyavihiMsA hiMsyAnAM = jIvAnAM vihiMsA prANaviyogaH ajIvAnAM hiMsAyA abhAvAt 'hiMsyAnA' mitikathitam 4 / nanu arUpiNaH hiseva na sambhavati iti hiMsavihiMsetyuktAvapi kimAyAtamiticenna svarUpata eva prANaviyogarUpahiMsAyAgRhyamANatvAt / uktaJca " paJcendriyANi trividhaM balaM ca ucchvAsanicchravAsamathAnyadAyuH / prANAdazaite bhagavadbhiruktAsteSAM viyojIkaraNaM tu hiMsA // 1 // " 'tahA akiccaM ca ' tathA akRtyaM ca tathA tenaprakAreNa akRtyam - akaraNIyaM bhagavatA niSiddhatvAt 5 / 'ghAyaNA ya' ghAtanA ca- hananaM 6 | 'mAraNA ya' mAraNA caprANapIDanam 7 / ' vahaNA ' hananam 8 / ' udavaNA ' upadravaNam 9, 'nivAyaNA ' nipAtanA - yasya yAvantaH prANAH santi tasya tebhyaH nipAtanaM dUrIkaraNam, yadvA'tivAyaNA' iti pAThe tripAtanA - trayANAM manovAkkAyAnAM pAtanA=dhvaMsanA 10, 'AraMbhasamAraMbho' Arabhyante - vinAzyante iti ArambhAH = prANinaH teSAM samArambhaH = paritApaH - " paritA karo bhave samAraMbho" iti vacanAt / Arambho vA kRSyAdi vyApAraH tena samArambhaH = prANipIDanam 11 / 'Auyakammassuvaddavo bheyaniDavaNa gAlaNAya saMvaTTagasaMkhevotti' AyuH karmaNa upadravaH bhedaH niSThApanaM gAlanA ca saMpravartakaH saMkSepaH, AyuH karmaNa upadravaH =samucchedaH, bheda:- vinAzaH, niSThApanaM= samApanam, gAlanA = nissAraNam / saMvartakaH - sarvabalasAmarthyAdInAM saMkocanam, saMkSepaH - abhAvakaraNam 12 / ' maccU' mRtyuH = maraNam 13, 'asaMjamo' asaMyamaH - na (avIsaMbho) avibha3, (hiMsavihiMsA) hiMsyavihiMsA 4, tathA (akicaM) akRtya 5, ( ghAyaNA) ghAtanA6, (mAraNA) mAraNa7, (vAhaNA) hanana8, (uddavaNA) upadravaNa 9, (nivANA) nipAtanA 10, ( AraMbha samAraMbho) AraMbhasamAraMbha 11, ( Auyakammassubaddavo bheyaNivaNagAlaNA ya saMga saMkhevo) Ayukarma kA upadrava, bheda, niSThApana, gAlanA, saMpravarttaka, saMkSepa 12, ( maccU) mRtyu 13, (asaMjamo ) asaMjama 14, ( kaDagamaddaNaM ) avIsaMbho" avizrabha, (4) " hiMsavihiMsA " hiMsyavihiMsA, (4) " akiJcaM " amRRtya, (6) " ghAyaNA ghAtanA, (7) " mAraNA bhAra, (8) " vAhaNA " hanana, (8) " uddavaNA" upadrava, (10) " nivAyaNA " nipAtanA, (11) "AraMbhasamA - raMbho " mAra'lasabhArala, (12) " Auyakammassuvaddavo bheyaNivaNagAlaNA ya saMvaTTagasaMkhevo" AyubhanA upadrava, leha, niSThAyana, gAsanA, saMpravartta, sakSeya, (13) " maccU " mRtyu, (14) " asajamo " asaMbha, (15) "kaDagamaddaNaM " 483 66 "" 66 66 zrI prazna vyAkaraNa sUtra dd Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudazino TIkA a0 1 sU05 mRSApAdarUpa dvitIyaM adharmadvAranirUpaNam 29 saMyamo'saMyamaH sAvadyAnuSThAnam 14 / ' kaDagamaddaNaM' kaTakamaddenaM-kaTakena sainyena kilibjena vA Akramya mardanaM, prANavadhakAraNatvAdaupacArikaH prANavadhe kaTakamadanaM vyavahAraH 15 / 'voramaNaM' vyuparamaNaM jIvasya prANato viyojIkaraNam 16 / 'parabhavasaMkAmakArao' parabhavasaMkramakArakaH narakanigodAdi caturgatisaMsAra punaH punaH paribhramaNahetutvAta 17 / 'duggaippavAo' durgatiprapAtaH-durgatau narakAdi duSTagato prapAtayatIti durgatiprapAta:-narakanigodAdi kugati dAyakaH 18 / 'pAvakovo ya' pApakopazca-pApaM kopayati-pravardhayati iti pApakopaH, sakalapApotpAdakatvAt , yadvA-pApasya kopakAryatvAtpApakopaH krodhasvarUpa ityarthaH 19, 'pAvalobho ya' pApalobhazca-pApaM lubhyati dhAtunAmanekArthatvAt saMzliSyati yasmAt sa pApalobhaH pApAgamanadvAralakSaNaH 20 / 'chaviccheo' chavicchedaH-chaviH zarIraM tasya chedaHkartanamiti chavicchedaH zarIrakartanam / yadvA-zarIrAvayavacchedanam 21 / / 'jIviyaMtakaraNo' jIvitAntakaraNaH prANocchedakaraH 22 / 'bhayaMkaro bhayadA. yakaH 23 / 'aNakaro' RNakaraH-RNa-anekeSvapi bhaveSu nAnAvidhaduHkhabhogairapi duraSaneyasvarUpaM karotIti RNakaraH 24 / 'vajjo' vyH=tyaajyH| athavA vajramiva gurutvAt , tatkAri mANinAmadhaHpAtakatvAd vA vajram 25 / 'paritAvaNa aNhao' paritApanAzravaH paritApanArUpa aasrvH| bhava bhava santApakatvAt 26, 'viNAso' vinAzaH-mANavidhvaMsanarUpaH 27 / 'nijjavaNo' niryApanA-niryApayati nirgamayati prANinaH-prANAniti niryApanA-mANanissAraNam 28 / 'luMpaNA' lopanA-prANiprANavigamanam 29 / ' guNANaM virAhaNA' guNAnAM virAdhanA zrutakaTakamadana 15, (voramaNaM) vyuparamaNa 16, (parabhavasaMkAmakArao) parAbhavasaMkramakAraka17,(duggaippavAo) durgatiprapAta18,(pAvakovo) pApakopa19, (pAvalobho) pApalobha20,(chaviccheo) zarIrakA nAza21,(jIviyaMtakaraNo) jIvitAntakaraNa22, (bhayaMkaro) bhayaMkara23, (aNakaro)RNakara24, (vajjo) vaya'25, (paritAvaNa aNhao) paritApanAzrava26, (viNAso) vinAza27, (nijjavaNo) niryApanA28, (laMpaNA) lopanA29, (guNANaM virAhaNA) bhahana, (16) "voramaNaM' vyu52bha, (17) " parabhavasaMkAmakArao" parAma sbh7|24, (18) "duggaippavAo" humati prAta, (18) " pAvakovo" 5 / 55, (20) " pAvalobho" pApola, (21) "chaviccheo" chavicheda, (22) "jIvi yaMtakaraNA" vitAnta4291, (23) "bhayaMkaro" laya'42, (24) "aNakaro" (42, (25) " vajjo" vaya, (26) " paritAvaNa aNhao' paritApanAzraya, (27) "viNAso' vinAza, (28) "nijjavaNe!" niryApanA, (28) "lupaNA" khopanA, zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyAkaNasUtre cAritraguNAnAM bhaJjanA 30 / 'ti vi ya' ityapi ca = ' iti ' zabdaH samAptisUcakaH api ceti samuccayArthaH / 'tassa' tasya prANivadhasya ' evamAINi ' evamAdIni= uktarUpANi 'tI' triMzat 'nAmadhejjANi' nAmadheyAni ' pANavahassa' prANavadhasya, 'kalusassa' kaluSasya=pAparUpasya 'kaDuyaphaladesagAI' kaTukaphaladezakA ni= azobhanapariNAmabodhakAni 'huti' bhavanti / etAvatA ' jaM nAmA' yannAmeti, dvitIyaM prANavadhanAmadvAramuktam ||sU05 || 30 guNoMkI virAdhanA 30, / ( evamAdINi) ityAdika ye (tIsa) tIsa (nAmadhejjAI) nAma prANihiMsA ke (huMti) haiN| yaha prANihiMsA ( kalusassa) pAparUpa hai| usake ye tIsa nAma (kaDDayaphaladesagAIM) azubha pariNAma ke hI bodhaka haiN| isa taraha yaha 'jaM nAmA' isa nAmakA dvitIya prANihiMsA dvAra kahA hai / bhAvArtha - sUtrakAra ne isa sUtradvArA prANihiMsA ke guNAnusAra kitane nAma haiM athavA ho sakate haiM yaha kahA hai| isa prANihiMsAkA prathama nAma prANihiMsA: hai, prANihiMsA kA artha pAMca indriya, tInabala, Ayu aura zvAsocchavAsa ina saMbhAvita daza prANoM kA viyoga krnaa| ekendriya jIvake 4 cAra prANa, do indriya jIvake 6cha prANa, tIna indriyavAle jIvake 7 sAta prANa, cau indriya jIvake8 ATha prANa, asaMjJIpaMcendriya jIvake9nava prANa aura saMjJIpaMcendriya jIvake 10 dasa prANa hote haiM / isa taraha bhinna 2 jIvoM meM saMbhAvita ina prANoMkA pramAdake yogase viyoga karanA isakA nAma prANihiMsA hai, yaha prathama bheda huaa| prANihiMsAkA yaha paryAyavAcI zabda hai / mane (30) " guNANaM virAhaNA " guNonI virAdhanA, " evamAdINi " ityAhi. "tIsa" trIsa "nAmavejjAI" nAma praNuvadhanA " huMti" che. te prAzuvadha samsa" pApazya che. tenA yA trIsa nAma "kaDuyaphalade sagAI" azula pariNAmanA moghaGa che. yA prAramA " jaMnAmA " se nAmanuM dvitIya praNuvadha dvAra bhAMkhela che. (6 kalu bhAvArtha sUtrakAre A sUtradvArA prANavadhanA guNAnusAra keTalAM nAma che athavA hAI zake che te khatAvyuM che. te prANavadhanuM paheluM nAma prANavadha che. prANavadhanA artha A pramANe che--pAMca indriya, traNa khaLa, Ayu ane zvAseAcchvAsa e saMbhavita daza prANAnA viyAga karavA tene prANavadha kahe che. ekendriya jIvane cAra prANa, dviindriya jIvane cha prANa, triindriya jIvane sAta prANa, caturindriya jIvane ATha prANa, asa'jJI pacendriya jIvane nava prANa ane sa'nI pacendriya jIvane dasa prANu hAya che. A rIte judA judA jIvAmAM sabhavita e prANAnA pramAdanA yAgathI viyAga karavA tene prANavadha kahe che, A pahelA bheda thayA. prANavadhanA te paryAyavAcI zabda che. prathama prANavadha te zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 1 sU0 5 mRSAvAdarUpa dvitIya adharmadvAranirUpaNam 31 prathama prANihiMsA yaha sAmAnya arthakA bodhaka honese sAmAnya zabda hai aura isakA paryAyavAcIrUpa prANihiMsA vizeSa arthakA bodhaka hone se vizeSa zabda hai / isa taraha se guNa niSpannatA ina saba nAmoM meM jAnanA caahiye| isakA khulAsA isa prakAra se hai- jamIna se jaisA vRkSa ukhAr3a dete haiM usI tarahase zarIra se jIvakA nikAla denA yaha jIvakI zarIrase unmUlanA (ukhADanA) hai| isa unmUlanAmeM jIvakI paryAyakA vinAza hotA hai, aura jIva ko kaSTa hotA hai ataH yaha prANihiMsA hai / yaha dUsarA bheda2 / jo jIva hiMsaka, nirdayI, hatyAre hote haiM unameM jIvoM kA vizvAsa nahIM hotA hai isaliye hiMsAko avizvAsa kA kAraNa hone se usameM avizraMbha kA orahAra karadiyA gayA hai / yaha tIsarA bheda 3 / hiMsya vihiMsA - ajIrvo kI hiMsA nahIM hotI hai-hiMsA to jIvoMkI hotI hai isaliye yahA~ para hiMsya pada se jina jIvoM kI hiMsA hotI hai ve grahaNa kiye gaye haiM / ina rhisya jIvoM ke prANoMkA viyoga isa prANihiMsA meM hotA hai isaliye ise hiMsyavihiMsA kahA gayA hai| yaha cauthA bheda 4 / prazna- jIva to arUpI hai jo arUpI hotA hai usakI hiMsA hotI nahIM hai phira hiMsyavihisAkA vyapadeza mANi hiMsAmeM kyoM kiyA ? sAmAnya ane edhaka hAvAthI sAmAnya zabda che ane teneA paryAyavAcI prANavadha zabda vizeSa arthanA kheAdhaka hovAthI vizeSa zabda che. A rIte e badhAM nAmeAmAM guNayukatatA samajI levI. tenuM spaSTIkaraNa A pramANe che-- jamInamAMthI jema vRkSane ukhADI nAkhavAmAM Ave che e ja pramANe zarIramAMthI jIvane kADhI nAkhavA te jIvanI zarIrathI unmUlanA karI kahevAya che. te unmUlanAmAM jIvanI paryAyanA vinAza thAya che, ane jIvane kaSTa thAya che, tethI te prANavadha gaNAya che. A bIjo bheda thayA. je jIva hiMsaka, nirdaya, hatyArA hAya che, temanAmAM jIvAne vizvAsa hAtA nathI, te kAraNe hiMsAne avizvAsanuM kAraNa gaNIne temAM avizraMbhanA vyavahAra karyAM che. A trIjo bheda thayA, hisyavihiMsA-achavAnI hiMsA thatI nathI. hiMsA teA jIveAnI ja thAya che, tethI ahIM hisya eTale je jIvAnI hiMsA thAya che te jIvA e pramANenA atha grahaNa karavAmAM Avye che. te hisya jIveAnA prANAnA viyeAga te prAvadhamAM thAya che tethI tene hiMsyavihiMsA kahevAmAM Avela che. A ceAtheA bheda thayA. prazna--jIva teA arUpI che-je arUpI hoya che tenI hiMsA thatI nathI. te pachI hisyavihiMsAnuM Are paNa prANavadhamAM kema karyuM che? zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyAkaraNasUtre uttara - zaMkA ThIka hai yaha to hama bhI kahate haiM ki jIvarUpa arUpI padArtha kI hiMsA nahIM hotI hai, parantu yahAM hiMsA se tAtparya saMbhavita prANoM kA viyoga karanA liyA gayA hai| pAMca indriya-karNa, cakSu, ghANa, rasanA, sparzana, 3 bala - manabala, vacanabala, kAyabala, Ayu evaM zvAsocchvAsa, ina prANoM kA jisa pravRtti se viyoga hotA ho usakA nAma hiMsA hai 4 ! tathA - akRtya-siddhAntoM meM jIvoM kI hiMsA karane kA prabhu ne niSedha kiyA hai, kyoM ki yaha kRtya, akRtya-akaraNIya hai, isaliye usa rUpa se yaha akRtya hone ke kAraka prANihiMsAko akRtya kahA haiM yaha pAMcavAM bheda hai 5 / ghAtanA - arthAt - ghAta karanA chaThA bheda hai 6 | prANoM kA viyoga karanA kevala yahI hiMsA nahIM hai kintu jina kRtyo se prANiyoM ke prANoMko pIDA pahu~catI ho aise kRtya bhI hiMsA hI hai, 6 yaha bAta mAraNA pada se sUtrakAra ne pradarzita kI hai / sAtamA bheda 7 / hanana - vadha karanA, yaha AThavAM bheda 8 / upadravaNa- vinAza karanA, yaha nauvAM bheda 9 / nipAtanA-jisa jIva ke jitane prANa hote haiM una jIva ke utane prANoM kA vinAza isa prANavadha dvArA hotA hai isaliye ise nipAtanA zabda se vyavahRta kiyA gayA hai / athavA isa pada kI jagaha 32 uttara--zakA kharAkhara che e te ame paNa kahIe chIe ke jIvarUpa arUpa padmA'nI hiMsA thatI nathI. paNa ahIM. sabhavita prANAnA viyeAga 5zvo, mevuM hisAnuM tAtparya sevAmAM mAyuM che. yAMya indriya-ana, netra, nAsiDA, rasanA ane sparzendriya, traNa khaLa-manakhaLa, vacanakhaLa, kAyamaLa Ayu ane zvAseAvAsa e prANAnA je pravRttiothI viyoga thAya tenuM nAma hiMsA che. tathA akRtya-siddhAMtAmAM prabhuse lavonI hiMsA ukhAnA niSedha ye che, kAraNa ke te kRtya na karavA ceAgya che, tethI te rIte te kRtya hAvAthI prANavadhane akRtya kahyo che. A pAMcame bheda thaye. ghAtanA eTale ke ghAta karavA te chaThTho bhedya che. prANAnA viyeAga karavA te ja kevaLa hi'sA nathI, paNa je kRtyAthI prANIonA prANAne pIDA pahoMce che evA kRtya paNa hiMsA ja che te vAta 'mAraNA' padathI sUtrakAre pragaTa arI che, yA sAtabho leha thayo. hanana-vadha va te khabheo leha che. 75. dravaNa vinAza karavA te navamA bheda che. nipAtanA--je jIvAne jeTalAM prANa hAya che teTalAM prANAnA vinAza A prANavadha dvArA thAya che tene nipAtanA zahathI gRhIta uzayesa che athavA yA pahanI bhagyAo " tivAyaNA " pada zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 1 sU0 5 mRSAvAdarUpadvitIyAdharmadvAranirUpaNam 33 " tivApaNA " aisA pada jaba mAnA jAvegA taba isakI chAyA tripAtanA hogI aura isakA artha taba mana vacana aura kAya, inakA dhvaMsa karanA aisA hogA, dazamA bheda 10 / AraMbha samAraMbha - AraMbha zabda se jinakA vinAza kiyA jAve aise, arthAt vinAza kiyA jAtA hai jinakA ve haiM AraMbha arthAt prANI unakA jo samAraMbha-paritApa vaha hai AraMbha smaarNbh| prANihiMsA meM jIvoMko paritApa hotA hai yaha bAta spaSTa aura anubhavagamya hai / athavA - kRSNAdi karma kA nAma AraMbha hai, isa AraMbha se jIvoMke prANoMkA pIr3ana hotA hai / yaha gyArahavAM bheda 11 / isI taraha jIvako AyukA upadrava samuccheda, bheda - vinAza, niSThApana - samApta karanA, gAlanAnikAlanA, saMvartaka- samastabala, sAmarthya Adi kA saMkoca karanA, saMkSepa inakA abhAva karanA, yaha bArahavAM bheda 12 / mRtyu- maraNa terahavAM bheda hai 13 / indriyasaMyama aura prANasaMyama dhAraNa karane se prANIyoM kI rakSA hotI rahatI hai / asaMyamI jIva se yaha rakSA banatI nahIM hai, ataH asaMyama ko prANihiMsAkA aMga kahA gayA hai / isI abhiprAya se yahAM use usakA paryAyavAcI nAma kahA hai| sAvadya anuSThAna kA nAma hI to asaMyama hai / yaha caudahavAM bheda 14 / kaTaka mardana kA artha hai-kaTaka mAnI levAmAM Ave te tenI chAyA " tripAtanA " thaze ane tyAre tenA a mana, vacana ane kAyanA dhvasa karaveA, e pramANe thaze. A dasame bhedya che. ArabhasamAraMbha-AraMbha zabdathI jemane vinAza karAya evAM athavA vinAza karAya che jemanA tevA prANI evA atha thAya che. temanA je samAraMbha paritApa tene AraMbha samAraMbha kahe che. prANavadhamAM jIvAne paritApa thAya che, te vAta spaSTa tathA anubhavagamya che. athavA khetI Adi kanuM nAma paNa AraMbha che. te ArabhathI jIvAnAM prANAne pIDA pahoMce che. A agiyArame bheda che. eja prAmaNe jIvanA AyunA upadrava-samuccheda, leha-vinAza, niSThAyana-aMta, AsanA- niDAsavu, saMvarta - samasta maNa sAmarthya Adine saMkAca karaveA, saMkSepa-temane abhAva karavA, te khAramA bheda che. mRtyu-maraNa terame bheda che. indriyasayama ane prANasaMyama dhAraNa karavAthI prANIonI rakSA thayA kare che. asaMyamI jIvathI te rakSA thaI zakatI nathI, tethI asayamane prANavadhanuM aMga kahela che. te kAraNe ja tene ahI paryAyavAcI nAma gaNela che. sAvaghaanuSThAnanuM nAma ja asayama che. A caudamA bheda che. kaTakamana zabdanA artha A pramANe che.-kaTaka-sainya dvArA hiMsAnA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 praznavyAkaraNasUtre sainya dvArA dUsaroM para hiMsA ke abhiprAya se AkramaNa krnaa| yaha sainyamardana prANihiMsAkA kAraNa hotA hai phira bhI ise jo prANihiMsA rUpa kahA hai vaha upacAra se hI kahA gayA jAnanA cAhiye, yaha pandrahavAM bheda 15 / jIva kA prANa se viyukta karanA yaha vyuparamaNa hai / yaha solahavAM bheda 16 / prANihiMsAko jo parabhava saMkrama kAraka kahA hai usakA bhAva yaha hai ki yaha prANihiMsA narakanigodAdi caturgatirUpa saMsArameM paribhramaNa kA kAraNa banatA hai| yaha satrahavAM bheda huA 17 / isa prANihiMsA ke prabhAva se jIva narakAdi durgatiyoM meM hI jAkara janma letA hai isaliye yaha durgati prapAtarUpa kahA hai, yaha aThAravAM bheda 18 / sakala pApoMkA yaha kopaka-utpAdaka hai, isaliye ise pApakopa kahA gayA hai / athavA pApa, kopa kA kArya hotA hai isa abhiprAya se yaha prANihiMsA krodha svarUpa hai aisA bhI kahA jA sakatA hai| yaha unnIsavAM bheda 19 / isa prANihiMsA ko karane vAlA vyakti kevala pApa kA hI AliMgana karatA hai-pApakarma ko bAMdhatA hai, isaliye prANavadha pApalobharUpa hai| yaha vIsavAM bheda 20 / chaviccheda-chavi kA artha zarIra hai, isakA chedanA chaviccheda hai| prANavadha meM zarIra athavA zarIra ke avayavoM kA chedana hotA hI hai, isaliye ise udezathI bIjA upara AkramaNa karavuM. A sinyamardana prANivadhanA kAraNarUpa hoya che. chatAM paNa tene je prANavadharUpa kahela che te aupacArika rIte ja kahela che ema samajI levuM. A paMrada bheda thaye. jIvane prANathI viyukta-rahita karavo tene cuparamaNa kahe che, A meLo bheda che. prANavadhane je parabhava saMkramakAraka kahela che tenuM tAtparya e che ke te prANavadha narakanigodAdi cAra gatirUpa saMsAramAM paribhramaNa karAvanAra che. A sattaramo bheda che. A prANavadhanA prabhAvathI jIva narakAdi durgatimAM ja jaIne janma le che, tethI tene durgati prapAtarUpa kahela che. A aDhArame bheda che. sakaLa pApane te kepaka-utpAdaka che, te kAraNe tene pApakaparUpe darzAvyA che. athavA pApa, kepanuM kArya hoya che. te kAraNe A prANavadha kepasvarUpa che, ema paNa kahI zakAya che. A ogaNIsame bheda che. e prANavadha karanAra vyakti kevaLa pApanuM ja AliMgana kare che-pApakarmo bAMdhe che, te kAraNe te prANavadha pApalebharUpa che. A vIsame bheda che. chaviccheda-chavi eTale zarIra, tenuM chedana te chavi cheda kahevAya che. prANavadhamAM zarIra athavA zarIranA avayavonuM chedana thAya cheja tethI tene chavicchedarUpa kahela che. A ekavIsame bheda che. prANavadha jIvanane zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ suzinI TIkA a0 1 sU0 5 mRSAvAdarUpadvitIyAdharmadvAranirUpaNam 35 chavicchedarUpa kahA hai| yaha ikkIsavAM bheda 21 / prANavadha jIvana kA aMtakara-vinAzaka hone se jIvitAntakaraNarUpa kahA gayA hai| yaha bAvIsavAM bheda 22 / prANavadha ke avasara upasthita hone para jIvoM ko bhaya hotA hai ataH isa bhaya kA kAraka hone se prANavadha bhayaMkara hai, aisA kahA gayA hai| yaha tevIsavAM bheda 23 / isa prANavadha ko karane vAlA prANI aneka bhavoM meM bhI nAnA prakAra ke duHkhoM ko bhogatA rahatA hai phira bhI isa se udbhUta pAparUpa RNa kA vaha zodhana nahIM kara pAtA hai, isaliye ise RNakararUpa kahA gayA hai| yaha cauvIsavAM bheda 24 / vivekI jo vyakti hote haiM ve isa prANavadha se sadA dUra rahate haiM isaliye ise vayaMchor3ane yogya-kahA hai| athavA 'vaja" kI saMskRta chAyA 'vana' bhI ho sakatI hai| vajra jisa prakAra guru (bhArI hotA hai usI prakAra yaha prANavadha bhI apana ko-Acarita karane vAle prANI ko adhaHpAta naraka nigoda Adi meM patana kA kAraNa hone se vajra ke jaisA bhArI hotA hai| yaha paccIsavAM bheda 25 / bhava bhava meM prANI isake karane se santAparUpa paritApanA ko pAnA hai isaliye ise paritApanArUpa Asrava kahA gayA hai / yaha chabbIsavAM bheda 26 / vinAza prANa kA vidhvaMsana karanA / yaha sattAisavAM bheda 27 / niryApanA prANiyoM ke prANoM ko nikAlanA / yaha aTThAi. savAM bheda 28 / lopanA-prANiyoM ke prANoM kA lopa karanA-dUra krnaa| aMtakara-vinAzaka hovAthI jIvitAntakaraNarUpa batAvyo che. A bAvIsame bheda che. prANavadhano prasaMge upasthita thatAM jene bhaya thAya che, tethI te bhayakAraka hovAthI tene bhayaMkara kahela che. AM tevIsame bheda che. e prANavadha karanAra prANI aneka bhavamAM aneka prakAranAM duHkha bhegAvyA kare che, chatAM paNa tenA kAraNe utpAdita pAparUpa aNane te pheDI zakatuM nathI. te kAraNe tene traNakara nAma ApyuM che. A grevIsame bheda che. vivekI vyakti e prANavadhathI sadA 62 26 cha, tethI tene vy-ch|341 sAya 47 . 252 // " vaja"n sarata chAyA " vajra " 555 2 cha. 100 2 rIte moTu DAya cha te prakAre prANavadha paNa, te karanAra prANIne adhaHpAta-naraka nigada AdimAM patana thavAnuM kAraNa havAthI vajAnA je bhAre hoya che. A pacIzame bheda thaye. je karavAthI vyaktine dareka bhavamAM saMtAparUpa paritApanA-pIDA sahana karavI paDe. che, tethI tene paritApanArUpa Asava kahela che A chavIsame bheda che. vinAzaprANane vidhvaMsa kare, te satyAvIsame bheda che. niryApana-prANIonA prANane nikAlavA, te aThyAvIsamo bheda che. lepanA-prANIonA prANane levA-dUra zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyAkaraNasUtre athedAnIM 'jahayakao' yathAkRtaH iti tRtIyaM dvAramAcaSTe 'taM ca punne'tyaadi| mUlam-taM ca puNa kareMti kei pAvA asaMjayA avirayA aNiyapariNAmaduppaogA pANavahaM bhayakara bahuvihaM bahuppagAraM paradukkhuppAyaNapasattA imehi tasathAvarehiM jIvahiM paDiNiviTThA kiM te? pAThINa-timi-timigila-aNegajhala-vivihajAimaMDukka duviha-kacchabha-Naka-magaraduviha-gAha-dili-veDhaya-maduya-sImAgArapuluya-suMsumAra bahuppagArAjalayaravihANA kae ya evmaaii|suu06|| ___TIkA--taM cANivadhaM 'puNa' punaH 'ke' ke'pi kecidevetyAzayaH 'pAvA' pApA:=pApaprakRtayaH 'asaMjayA' asaMyatAH asamAhitendriyAH 'avirayA' aviratA =pApakarmanivRttirahitAH, 'aNihuyapariNAmaduppaogA' anibhRtapariNAmaduSprayogA =anibhRtaH upazamavarjitaH pariNAmaH adhyavasAyo yeSAM te anibhRtapariNAmAH, duSTAH prayogAH indriyanoindriyavyApArAH yeSAM te duSprayogAH, anibhRtapariNAmAzca te duSprayogA iti anibhRt pariNAmaduSprayogAH, 'paradukkhuppAyaNapasattA' parayaha untIsavAM bheda hai 29 aura guNavirAdhanA-zratacAritraguNoM kA bhaGga karanA yaha tIsavA~ bheda hai 30 isa taraha ye prANavadha ke 30 paryAyavAcI zabda guNaniSpanna prakaTa kiye gaye haiM ||suu0-5|| aba sUtrakAra "jaha ya kao" isa tRtIya dvAra ke viSaya meM kahate haiM-'taM ca puNa' ityaadi| ___TIkArtha-(kei pAvA) kitaneka pApaprakRtivAle (asaMjayA) asamAhita indriyavAle, ( avirayA ) aviratisaMpanna, ( aNihuyapariNAmaduppaogA) upazama rahita pariNAmoM vAle, aura indriya evaM mana ke duSTavyApAra vAle (paradukkhuppAyaNapasattA ) para prANI ke liye duHkhotpAdana meM parAyaNa karavA, te ogaNatrIsame bheda che. ane guNavirAdhanA-mRtacAritra guNene bhaMga kare, te trIsame bheda che. A rIte prANavadhanA 30 paryAyavAcI zabda temanA guNa sahita pragaTa karavAmAM AvyA che. je sU. pa va sUtrA2 "jaha ya kaA" 22 tRtIya hAranuM varNana 42 cha-" taM ca puNa" tyAhi. ____an-"kei pAvA" 13 pA5prativANa"asaMjayA" asamAhita ndriyapA, " avirayA " vi2ti yuta, " aNihuyapariNAmaduppaogA" 5zama 2Dita pariNAmAvA, manendriya bhane mananA duSTa vyaa5|2vaa "paradukkhuppAyaNapasattA" 52 prANIne mATAmotpAdanamA 5225 mevA va "taMca puNa" zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 sudarzinITIkA a0 1 sU0 6 yathAkRtanAmakatRtIyAdharmadvAranirUpaNam duHkhotpAdanaprasaktAH=parapIDAkaraNaparAyaNAH 'imehiM ' eteSu = pratyakSaM lakSyamANeSu 'tasathAvarehiM' sasthAvareSu 'jIvehiM' jIveSu 'paDiNiviTThA' pratiniviSTAH teSAM rakSaNAd dveSayuktAH 'bahuvihaM' bahuvidhaM 'bahuSpagAraM ' bahuprakAram=aneka bhedamabhedasahitaM, 'bhayaMkara' bhayajanakaM 'pANavaha' prANavadhaM jIvahiMsAM 'kareMti' kurvanti / 'kiM te ' te=trasasthAvareSu dveSavantaH 'kiM' kiM kurvanti ? pAThInAdi jIvAn ' haNaMti ' ghnanti iti vakSyamANena sambandhaH / tAneva darzayati- 'pAThINetyAdi / 'pAThINatimi - timiMgila - aNega - jhasavivihajAimaMDuka - duvihakacchabha - Nakka - magara - duvihagAha - diliveDhaya - maMduya - sImAgArapuluya - susumAra bahuppagArA' pAThIna- timi - timiMgilA - Snekazapa - vividhajAtimaMDUka - dvividha- kacchapa-nakra-magara - dvividhagrAha- dili veSTaka - manduka - sImAkAra - pulaka - suMsumAra - prakArAH, tatra pAThInA:= tannAmakA matsyavizeSAH, timayaH matsyavizeSAH, timigilanti iti timiMgilAca, mahAmatsyAH / " astimatsyastimirnAma zatayojanavistaraH / timiGgilagilo'pyasti tadvilo'pyasti rAghavaH // 1 // " itivacanAt / anekajhaSAH = vividhAH kSudramatsyAH, vividhajAtayo maNDUkAH = nAnAjAaise jIva ( taM ca puNa) isa ( bhayakaraM ) bhayaprada, ( bahuvihaM ) bahuvidha aura (bahuppagAraM ) aneka bheda prabheda sahita ( pANavahaM ) prANavadha ko ( kareMti) karate haiM / (imehi tasathAvarehiM jIvehi ) ina pratyakSIbhUta sa aura sthAvara jIvoM kI rakSA karane ke viSaya meM ( paDiNiviTThA ) dveSayukta hote hue prANavadha karate haiM, ( kiM te) ve kyA 2 karate haiM isa bAta ko aba sUtrakAra "pAThINa" ityAdi padoM dvArA prakaTa karate haiM( pAThINa - timi - timi - gila - aNegajhasa - vivihajAimaMDukka - duvihakacchabhaNaka - magara - duvihagAha - diliveDhaya maMduya-sI mAgAra- pulaya- suMsumAra "" 66 yA "bhayaMkara" layagraha, bahuvihaM " mahuvidha bhane "bahuppagAraM " bhane leha prabheda sahita, " pANavahaM " Azuvadha ure che, "imehiM tasathAvarehiM jIve hiM me pratyakSIbhUta trasa ane sthAvara bhavAnI rakSA mvAnI mAmatamAM " paDiNiviTThA" dveSayukta thaine prANavadha kare che, kiMte " teyo zu zu re che me vAtane have sUtrakAra " pAThINa" tyAhi ho dvArA pragaTa ure che- "pAThIna- timi - timiMgilaagajhasavivihajAi-maMDukka - duvihakacchabha-Naka-magara - duvihagAha - diliveDhaya-maMduyasImAgAra - pulaya- su sumAra - bahuppagArA " sevA vo nIce pramANe che - pAhIna, timi, tibhigata, aneJaSa, bhane latinA heDA, bhanne aAranAM athamA, naI, zrI prazna vyAkaraNa sUtra 66 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyAkaraNasUtre tIyAH-dardurAH, dvividhAH dvibhedAH, kacchapAH kUrmavizeSAH-mAMsakacchapA1, asthikacchapAzca2, nakrAH matsyavizeSAH, makarAH jalajantuvizeSAH, dvividhAH dviprakArAH grAhA:-suNDA grahAH tadbhinnAca, diliveSTakAH, mandukAH, sImAkArAH, pulakAH, zizumArAH, sarve grAha vizeSA eva, evaM-vidhAH bahuprakArA=aneka bhedAH, jalacarabhedAH santi, tAna ghnantIti / tathA 'evamAI' evamAdIn-evaMprakArAnpAThInAdisadRzAn anyAn 'jalayaravihANAkae ya' jalavaravidhAnakakRtAMzcajalacarANAM vidhAnAni-jalacaravidhAnAni, tAnyeva jalacaravidhAnakAni, tAni kRtAni yaiste tathAbhUtAn-jalacaravizeSAMzca, 'nantI '-tyagreNa saMbandhaH / 'jalayaravihANAkae' ityatra kakAralopo dIrghazvArSatvAditi ||muu06|| bahuppagArA) aise jIva pAThIna, timi, timigila, anekajhaSa, aneka jAti ke maMDUka, donoM prakAra ke kacchapa, nakra, makara, dvividhagrAha, tathA diliveSTaka, manduka, sImAkAra, pulaka, zizumAra, ye pA~coM grAha vizeSa, ye sabhI jalacara jIvoM ke prakAra haiM inheM ye duSTa manuSya mArA karate haiN| tathA (evamAI jalayaravihANAkae ya ) pUrvokta pAThIna Adi jIvoM se bhinna jo aura jalacara jIva haiM unheM bhI ye duSTa manuSya mArA karate haiN| bhAvArtha-sUtrakArane isa sUtra dvArA yaha spaSTa kiyA hai ki jo prANI svabhAva se pApI hote haiM, athavA jinakA jIvana saMyamarUpI lagAma se rahita hotA hai, indriyoM ke gulAma hote haiM-pApa karma se jinheM ghRNA nahIM hotI hai, jinake pariNAma upazama bhAva se rahita hote haiM, mAnasika vicAra dhArA jinakI sadA malina banI rahatI hai tathA jo dUsaroM ko duHkhI dekhakara athavA duHkha dekara AnaMda magna banate haiM aise jIvoM ko trasa sthA. vara jIvoM ke Upara dayA nahIM AtI hai / ve unake sAtha manamAnI karate bhagara, vividhayA, tathA haliveSTa, bhandu4, sImA12, Ya4, zizubhA2, se pAMce grAha vizeSa, e badhA jaLacara jInA prakAra che. temane e duSTa manuSya mAryA 42 cha. tathA " evamAijalacaravihANAkae ya" pUrvarita pAhIna mAha sivAyanA bIjAM paNa je jaLacara jIve che temanI paNa te duSTa manuSya hatyA karyA kare che. bhAvArtha-sUtrakAre A sUtra dvArA e spaSTa karyuM che ke je jIva svabhAvathI pApI hoya che, athavA jemanuM jIvana saMyamarUpI lagAmathI rahita hoya che. je indriyanA gulAma hoya che. pApakarma pratye jene ghaNA hotI nathI, jemanI vRttio upazama bhAvathI rahita hoya che, jemanI mAnasika vicAradhArA sadA malina hoya che, tathA je bIjAne duHkhI jeIne athavA dukha daIne AnaMdita thAya che, evA jIne trasa, sthAvara jI para dayA AvatI nathI. teo zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinITIkA a0 1 sU. 6 yathAkRtanAmakatRtIyAdharmadvAranirUpaNam 39 hue thor3A sA bhI saMkoca nahIM karate haiN| unakA vicAra yahI banA rahatA hai ki manuSya ke upayoga ke liye hI ye saba jIva haiM, ataH manuSya jaisA cAhe vaisA unakA upayoga kare / yaha saMsAra trasa aura sthAvara prANiyoM se bharA huA hai| usa sthAvara pANI aneka prakAra ke haiN| inakI jAtiyAM bhinna 2 rUpa se aneka prakAra kI haiN| tiryaca jAti ke jIva ki jo paMcendriya haiM jalacara nabhacara aura sthalacara ke bheda se 3 tIna prakAra ke haiN| inameM jalacara jIva ve haiM jo jala meM hI rahate haiN| inhIM ke viSaya meM yaha sUtrakAra ne apanA abhimata prakaTa kiyA hai| pAThIna isa nAmakA eka matsyavizeSa hotA hai| timi bhI matsyavizeSa hotA hai-isakA vistAra bar3A hotA hai / isa timi ko jo khA jAte haiM ve timigila haiM aura ye bhI matsyajAti ke hI prakAra haiM / aura bhI jo choTI 2 machaliyAM hotI hai ve saba " aneka aSa" isa zabda dvArA yahAM gRhIta kI gaI haiN| kacchapa nAma kacchue kA hai| ye asthikacchapa aura mAMsakacchapa ke bheda se do prakAra ke hote haiN| zuNDAgrAha aura azuNDAgrAha, isa prakAra se grAha ke bhI ye do bheda hote haiM / isI taraha diliveSTaka, manduka, sImAkAra pulaka aura zizumAra bhI jalajantu vizeSa haiM / ina saba kI ye nirdayI janahiMsA temanI sAthe mana gamatuM vartana karatAM jarA paNa saMkeca rAkhatA nathI. teonI mAnyatA evI ja hoya che ke manuSyanA upagane mATe ja A badhA jIvo che, tethI manuSya che te rIte temano upayoga karI zake che. A saMsAra trasa ane sthAvara jIvothI bhareluM che. traNa sthAvara jIvo aneka prakAranA hoya che. temanI jAtio judI judI rIte aneka prakAranI che. tiryaMca jAtinA jIva ke je pacendriya che, temanA traNa prakAra che-jaLacara, nabhacara ane sthalacara. temAM jaLamAM rahetA jIne jaLacara kahe che. temane viSe sUtrakAre ahIM pitAne abhiprAya pragaTa karyo che, "pAThIna" nAmanuM eka khAsa prakAranuM matsya hoya che. timi paNa eka prakAranA sabhyanuM nAma che, tenuM kada moTuM hoya che. e timine je khAI jAya che tene tirmiMgala kahe che, ane te paNa eka jAtane matsya 4 cha. pI0 5 nAnI nAnI bhaasii| DAya chetenu" anekajhapa" zabda dvArA ahIM grahaNa karAyela che. karachapa eTale kAca, tenA asthika7pa ane mAMsa kachapa evA be bheda che. zuMDAgraha ane azuMDAgrAha, e prakAranA grAhanA paNa be bheda hoya che. e ja rIte diliSTaka, majuka, sImAkArI pulaka, ane zizumAra paNa khAsa prakAranAM jaLacare che. e badhAMnI te nirdaya vyakti zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 praznavyAkaraNasUtre atha sthalacareSu catuSpadaprakArAnAha----'kuraMga0' ityaadi| mUlam-kuraMga ruru sarabha camara saMbara urabbha-sasaya-pasara-goNa. rohiya-haya-gaya-khara-karabha-khagga-vAnara.gavaya-viga-siyAla-kolamajjAra-kolasuNaha-sirikaMdalagAvatta-kokaMtiya--gokaNNa-miyamahisa viyaggha-chagala-dIviya-sANa-taraccha acchabhalla-sala-sIha-cillala-cauppaya-vihANAkae ya evamAI ||suu07 // ____TIkA-kuraMgAH hariNAH, ruravo-mRgavizeSAH, sarabhAH vanyapazuvizeSAH vizAlakAyAH, aSTApadAH ' parAsare 'ti khyAtAH ye mahAgajAnapi pRSThe sthApayanti, camarA vanyagAvaH yeSAM kezAnAM cAmarANi bhavanti, saMbarAH anekazAkhazaGgAH dvikhurA AraNyapazavaH 'sAMbhara' iti prasiddhAH 'urabha' urabhrAH mepAH, 'sasaya' kiyA karate haiM, tathA inake sivAya aura bhI jo jalacara jIva hote haiMunheM bhI mAra kara ye AnaMda magna banate haiM / sU. 6 // aba sUtrakAra sthalacara tiryaJcoM meM jo catuSpadoM ke prakAra haiM unheM isa sUtra dvArA prakaTa karate haiM-'kuraMgaruru' ityAdi / TIkArtha-(kuraMga) kuraMga hiraNako kahate haiN| (ruru) ruru nAma bhI mRgakA hai, parantu yaha sAmAnya mRga se vizeSa prakAra kA hotA hai| (sarabha) sarabha nAma aSTApada kA hai / yaha zarIra meM vizAla hotA hai / parosara bhI isa kA dUsarA nAma hai / ye mahAgajoM ko bhI apanI pITha para baiThA letA hai| (camara) camarI gAyoM kA nAma camara hai / inake bAloM ke cAmara banate haiN| (saMbara) saMbara ko hindI bhASA meM sAMbhara kahate haiN| inake sIMgo meM hiMsA karyA kare che, ane te sivAyanAM bIjAM je jaLacara ja hoya che, temanI 55 ityA 42vAma tebhane ma mAve ch.|| suu.-6|| have sUtrakAra sthaLacara tiryaMcomAM je jAnavarenA prakAre che temane A sUtra dvArA prakaTa 42 cha- "kuraMgaharu" tyAhi. TI -"kuraga" 24ne 42 // 4 cha. "haru" 22 555 bhRganI se pAsa prA2 cha. "sarama" sarama maSTA54 namana zIne 4 cha. te zarI2 vi DAya cha tenuM bIjuM nAma parAsara paNa che. te meTA hAthIone paNa pitAnI pITha para mesAjI rI cha. " camara" yamarI AyAne yama2 3 che. temanA vAlamAthI yAbha2 mane cha. "saMbara" sarane sAma2 49 che. tenA zImAthI mI0 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinITIkA a01 sU0 7 sthalacaracatuSpadajIvanirUpaNam 41 zazakAH msiddhaaH| 'pasara' prazarAH dvikhurA vanyapazuvizeSAH, 'goNA' gAvaH 'rohiya' rohitAH catuSpadapazuvizeSAH, 'hayagayakhara' hayA gajAH kharAzca prasiddhAH / karabhA:-uSTrAH 'khagga' khaDgA ekazRGgA ATavyAzcatuSpadavizeSAH 'geMDA' iti loke khyAtAH yeSAM gamanakAle ubhayorapi pArzvayoH pakSatulyAni caANi lambante, 'vAnara' vAnarAH prasiddhAH, gavayAH vattulakaNThA go sadRzAH 'rojha' iti prsiddhaaH| 'viga' vRkA zvApadajantuvizeSAH bher3iyA' iti prasiddhAH, 'siyAla' zRgAlAH prasiddhAH, ' kolA' zUkarAH 'majjAra' mArjArA-biDAlA 'kolasuNaha' kolazunakA ATavyamahAzUkarAH 'sirikaMdalagAvatta' zrIkandalakAaneka aurazraMga jaisI zAkhAe~ phUTatI haiN| inake sIMgoM kI jo bhasma banatI hai use vizANa bhasma kahate haiM / inake do khura hote haiN| aura ye jaMgala meM hI rahate haiM / (urabbha)urabhra nAma meMDhe kA hai| (sasaya) zazaka nAma kharagoza kA hai| (pasara) prazara eka jAti kA jAnavara hotA hai, isake do khura huA karate haiM / yaha jaMgala meM hI rahatA hai| (rohiya) "rohita" yaha bhI cAra pairovAlA eka jAnavara vizeSa hotA hai| ( haya ) haya-nAma ghor3e kA hai, (gaya) gaya-gaja nAma hAthI kA hai / (khara) khara nAma gadhe kA hai| (karabha) karabha U~TakA nAma hai / (khaga) khaDgIko hindI bhASA meM geMDhA kahate haiM / isake eka hI sIMga hotA hai, yaha jaMgala meM hI rahatA hai, isa ke paira cAra hote haiM, jaba yaha calatA hai to usa samaya isakI donoM tarapha paMkhoM jaisA camar3A laTakane lagatA hai| (vAnara) vAnara nAma baMdara kA hai / (gavaya) gavaya rojhakA nAma hai, yaha gAyake jaisA hotA hai / aura isakA kaMTha gola hotA hai / (viga) vRka yaha hiMsaka jaMtu hotA hai aura ise hindI bhASAmeM bher3iyA kahate haiM / (siyAla) "zrRgAla" yaha jaMgalI aneka upazAkhAo phuTe che. temanAM zIMgaDAonI je bhasma bane che tene viSANa bhasma kahe che. temane be kharI hoya che, ane teo jaMgalamAM ja rahe che. "urabha" 12 nAma dheTAnu che. "sasaya" za04 nAma sasasAnu cha. "pasara" prazara eka jAtanuM jAnavara che, tene be kharI hoya che. ane te jaMgalamAM rahe che "rohiya" 'Dita' 555 me vyApAzI che. "ya" jaya maro ghoDI, "gaya" gaya meTase hAthI, "khara" bha2 meTo gadheDA, "karabha" 42 sara , "khagga" me.Tase meM 31, tene se zIya cha, te samA / rahe che, tene cAra paga hoya che. jyAre te cAle che tyAre tenI baMne tarapha pAMsAvI yAmITatI 2 cha. "vAnara" vAnara pIna cha. "gavaya" gavaya eTale rojha, te gAyanA jevuM hoya che ane tenI Deka geLa hoya che. "viMga" 4 me hI prANI che. tene cha vAma bhAva cha. "siyAla" zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyAkaraNasUtre vartA: zrIkandalakAH AvartAca ubhe sajAtIyA ekakhurajIvavizeSAH, 'kokaMtiya' kokaMtikA lomaTakAH 'lomar3I' iti bhASAyAm , ' gokaNNa' gokarNAH dvikhura catuSpadajantuvizeSAH, 'miya' mRgAH, 'mahisa' mahiSAH, 'viyagya' vyAghrAH, 'chagalA' ajAH 'dIviya' dvIpikAH 'dIpaDA' iti bhASAyAm , 'sANa' zvAna:: ATavyAH kukkurAH 'taraccha' tarakSAH, acchabhallAH-bhallUkajAtivizeSAH 'sadUla' zArdUlA sIha' siMhAH, 'cillalA' citrkaaH-shvaapdjntuvishessaaH| eSAM dvandra smaasH| 'cauppayavihANAkae ya evamAI ' catuSpadavidhAnAH kRtAH tAMzca evamAdIna-catuSpadavizeSAn kuraGgAdIn ghnantIti pareNa yojanA ||suu07|| jAnavara hai-jo rAta ko " huA huA" bolA karatA hai / (kola) kolazakara evaM (majAra) mArjAra ye hiMsaka jAnavara haiM / (kolasuNaha) "kola zUkara" ye zUkara ke hI bheda haiM aura sAmAnya zakara kI apekSA zarIra meM vizAla hotA hai / (sirikaMdalagAvatta) zrIkandalaka aura Avarta ye bhI jAnavara haiM aura inake eka khura hotA hai| ina donoM kI jAti samAna hotI hai / (kokaMtiya) kokaMtikA nAma lomar3I kA hai, yahI bar3I cAlAka hotI hai| (gokaNNa) gokarNa eka prakAra kA jAnavara hotA hai, isake do khura hote haiM, aura paira cAra hote haiN| (miya) mRga, (mahisa ) mahiSa, (viyagya ) vyAghra yaha hiMsaka jIva hai aura siMha jaisA hI hotA hai| (chagala) bakarA bakarI kA nAma aja hai| (dIviya) dvIpikA yaha bhI mAMsabhakSI zikArI jAnavara hai, ise teMduA kahate haiN| ( sANa ) jaMgalI jo kutte haiM jinheM zunI-kuttA kahA jAtA hai ve yahAM "sANa" zabda se gRhIta hue haiM / (taraccha) tarakSa, (acchabhalla) acchabhalla, yaha rochoM kA hI 'sAra' se sI prANI che, 2 zatra " mA insA" mArI cha. tena zuzatAmA ziyA 4 cha. "kolasuNaha" Asa-242 mana "majjAra" bhAga 2 hiMsaka jAnavare che. "kela zukara" te zUkarane ja bheda che, ane te sAmAnya 242 42tA zarIre mATu DAya cha, "sirikaMdalagAvatta" zrIsrga mane sAvatta se paNa jAnavare che ane temane eka kharI hoya che te baMne samAna jAtinA che. "koketiya" AisIna ti: 4 cha, te ghaNI yAsA heya cha. " gokaNNa" se prAptuM pazu che. "miya" bhRga "mahisa" mahiSa bhane "viyagdha," vyAhisa prAzImA cha bhane ta siMha va DAya che. "chagala" 5421 pazana ma he cha. "dIviya"dIpi mAMsAhArI zirI 51 che. tena tadumA kahe che. te cittA jevuM hoya che. jaMgalI kUtarAone zunI-kuttA kahe che, " soNa" zapathI mahI sI traa| sabhAvAna che. "taraccha acchA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudarzinI TIkA a0 1 sU08 ura parisarpaprakAranirUpaNam sAmmatamuraHparisarpaprakArAnAha-'ayagara' ityAdi / mUlam-ayagara-goNasa-varAhi-mAuli-kAkodara-dabbha pupphA-AsAliya-mahoragA uraga vihANA kae ya evmaaii|suu08|| TIkA-ajagara-goNaza varAhi mukuli-kAkodara-darbhapuSpa-AzAlika mahoragoragavidhAnA kRtAzca evamAdIn / ajagarA: prasiddhAH, goNazA:-phaNarahitadvimukhasarpavizeSAH 'varAhayaH' dRSTiviSasAH yeSAM dRSTyA viSAvezo bhavati / mukulinA ISatphaNakArakAH, kAkodarA: sAmAnyasAH, damapuSpA sAmAnyaphaNanAma hai| (sahUla) zArdala, (sIha ) siMha evaM (cillala ) citraka ye saba mAMsabhakSI jaMgalI jAnavara haiM aura sthalacara haiM // sU. 7 // aba sUtrakAra uraHparisarpake bhedoM ko prakaTa karate haiM-' ayagara goNasa' ityaadi| TIkArtha-(ayagara) ajagara yaha bahuta adhika moTA sarpa hotA hai, dhIre 2sarakatA hai, jisa prakAra sAmAnya sarpa AhaTa pAte hI bahuta zIghra bhaga jAtA hai vaise yaha nahIM bhaga sakatA hai / (goNasa) goNaza yaha bhI eka prakAra kA sarpa hI hotA hai, parantu isake phaNA nahIM hotI hai, vyavahAra meM loga aisA kahate haiM ki isake do mukha hote haiM, isakA dUsarA nAma dumuhI bhI hotA hai| (varAhI) varAhi-yaha vaha sarpa hai ki jisakI dRSTi meM viSa rahatA hai, jise yaha dekha letA hai usake viSa kA Aveza ho jAtA hai, isakA dUsarA nAma dRSTiviSa sarpa bhI hai| ( mAuli ) mukulIyaha vaha sarpa hai jo apane phaNa ko thor3A hI vistAratA hai, jyAdA nahIM, bhalla" ta21, 127 madha, te zachAnAM nAma cha. "sala" sAIsa, "sIha" siMha bhane "cillala" citra meM sajA mAMsalakSI nv| cha, bhane sthAya2 cha. ||suu. 7 // ve sUtra42 " ura parisarpa" peTe shaasnaa2| sani le matAve cha" ayagara-goNasa" chatyAhi. TI---" ayagara" ma2-te pahA padhAre bhATI sA5 cha, te dhIma dhIme sarake che. je rIte sAmAnya sApa saheja paNa AvAja thatAM tarataja lAjI naya cha tema tesa mAsI zata nathI. "goNasa" za-te 55 5 prakArane sApa ja hoya che, paNa tene pheNa hotI nathI. vyavahAramAM loko evuM 3 cha tene meM bhupa hAya cha, tenuM mInu nAma hubhuDI 5 cha. "varAhi" varAhite e sarpa che ke jenI dRSTimAM ja viSa rahe che, jene te juve che tena tanu 32 23 cha, tenu ilaj nAma haTaviSa sapa 54 che. "mAulo" bhutA te evI jAtano sarpa che ke che pitAnI pheMNane ceDA pramANamAM ja phelAve che, zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyAkaraNasUtre dhaarinnH| AzAlikAH, uraHparisarpavizeSAH / ete ca cakravattivAsudevabaladevAdInAM skandhAvAramadhye grAmanagarAdiSu vA eteSAM vinAzakAle sAmudAnika karmodayAtU-asajJino mithyAdRSTayaH saMmUrchimapaJcendriyA antarmuhUrttAyuSkAH jaghanyenA'gulasyAsaMkhyeyabhAgaparimitayA'vagAhanayA, utkarSeNa dvAdazayojanaparimitayA 'vagAhanayA viSkambhabAhalyena tathAnurUpAM bhUmi vidArya samutpadyante / antarmuhartAnantaraM tanmaraNe-skandhAvArAdInAM sahasA vinAzo bhvti| 'mahoragA' yojanasahasrakyoM ki phaNa ko adhika vistAra karane kI isameM zakti nahIM hotI hai| (kAkodara) kAkodara-sAmAnya sarpakA naamhai| isI taraha (dabbhapuppha)darbhapuSpa bhI vaha sarpa hotA hai jo sAmAnya rUpase phaNA se yukta hotA hai, parantu yaha apane phaNA ko tAnatA nahIM haiM, bIna bajAne para bhI yaha prakRtistha banA rahatA hai / (AsAliya) AzAlika bhI sau kI eka vizeSa jAtI hai| ye cakravartI, vAsudeva, baladeva, AdikoM ke sainya ke nivAsasthAnameM athavA grAma nagara AdikoM meM bhUmi ke nIce utpanna hote haiM, inake vinAzakAlameM sAmudAnika karmakA udaya hotA hai, skandhAvAra-chAvanI tathA gAma nagarAdi jamIna meM utara jAte haiM prAyaH mara jAte haiM ye asaMjJI mithyAdRSTi hote haiM, inakA janma saMmUcchima hotA hai, inake pAMco indriyAM hotI hai| inakI AyuantarmuhUrtapramANa hotI hai inake zarIra kI avagAhanA jaghanya se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hotI hai tathA utkRSTa se dvAdaza yojanapramANa hotI hai, antarmuhUrta ke bAda inakA maraNa ho jAtA 4 / 26 padhAre prabhAmA 3vApAnI zati tenAmA hAtI nathI. "kAkodara" 13112 sAmAnya sapanu nAma cha. me04 pramANe "dabbhapuppha" hama 05 555 me mevA prakArane sarSa che ke je sAmAnya rIte phaNAthI yukta hoya che, paNa te pitAnI phaNAne phelAvatuM nathI, moralI bajAvavAmAM Ave te paNa te phaNAne vistAryA vinA bhUNa sthitimA 4 29 che. "AsAliya" mAli4, 5 sonI me khAsa jAti che. te cakravartI, vAsudeva, baladeva AdinA sinyanA nivAsasthAnamAM athavA gAma nagara AdimAM bhUminI nIce utpanna thAya che, temanA vinAza kALe sAmudAyika karmane udaya thAya che. skandhAvAra-chAvaNI tathA gAma nagara Adi jamInamAM utarI jAya che. sAmAnya rIte marI jAya che. teo asaMzI mithyAdaSTi hoya che. temane janma saMmUchima thAya che, temane pAMce Indriyo hoya che. temanuM AyuSya antarmuhurta pramANa che, temanA zarIranI avagAhanA jaghanyathI aMgulanA asaMkhyAtamAM bhAga pramANa hoya che, tathA utkRSTa bAra ejana pramANa hAya che. mantabhuta pachI tamanu bha271 tha ya che. " mahoragA" zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 1 sU0 9 bhujaparisarpamedanirUpaNam pramANazarIrA manuSyakSetrabahi vinaura parisarpavizeSAH, eSAM dvandvaH / uragavidhAnA: uragaprakArAH kRtaaH| tAn ca evamAdIn 'ghnanti' ityanena sambandhaH ||suu08|| atha bhujaparisarpabhedAnAha-'chIrala.' ityaadi| mUlam-chorala-saraMba-seha-sellaga-godhA-uMdura-NaulasaraDa-jAhaka-maMgusa-khADahilA-cAuppaiya-gharoliyA-sarIsiva gaNe ya evamAI // sU0 9 // TIkA-kSIralAH, zarambAH, 'sehAH' tIkSNakaNTakAkulakAyAH, zailyakAH, ete sarve bhujprisrpvishessaaH| godhAH prasiddhAH, undurAH=mUSakAH, nakulAH prasiddhAH hai / (mahoragA) mahoraga ye ve sarpa haiM ki jinakA zarIra eka hajAra yojana kA hotA hai, tathA ye manuSya kSetra se bAhirI kSetroM meM utpanna hote haiN| (uragavihANokaeya) :ye saba bheda uraHpariso ke haiM pApI jIva inheM mArate haiM / suu.8|| ___aba bhujaparisarpa ke bhedoM ko sUtrakAra prakaTa karate haiM-'chIralasaraMba' ityaadi| TIkArtha-(chIrala-saraMba-seha-godhA-uMdura-Naula-saraMDa-jAhaka-maMgusa khADahilA-cAuppaiya-gharoliyA-sarIsiva gaNe ya evamAI )kSIrala, zaramba seha ye ve jIva hai ki jinakA zarIra ka,ToM se yukta rahatA hai| seha ko hindI bhASA meM "sehI " kahate haiM, isakA AkAra zrRgAla jaisA hotA hai, isake zarIra para tIkhe nukIle kAle aura sapheda raMga vAle kAMTe hote haiN| ye bheda bhujaparisoM ke haiM / godhA-guherekI mAMko kahate haiM yaha bhitti para itanI majabUtI ke sAtha cipaka jAtI hai ki ise pakar3a kara cora mahoraga, te evA sarpa hoya che ke jemanuM zarIra eka hajAra ejananuM hoya cha, tathA te manuSya kSetrathI mahAna kSetramA utpanna thAya che. "uragavihANAkaeya" A badhA ura parisarpone bheda che. pApI che temanI hatyA kare che. sU.8 ve bhUparisapanA hone sUtra42 pragaTa 42 cha-" chIralasaraba" chatyA. TI -"chIrala, saraba, seha, sellaga godhA udura, Naula, saraDa, jAka, maMgusa, khADahilA, cAuppaiya, gharoliyA, sarIsiva, gaNe ya evamAI" kSIrasa, za25, seha, te ja kAMTA thI yukta zarIravALA hoya che. sehane gUjarAtI bhASAmAM sAhaDI kahe che. tene dekhAva ziyALa jevo hoya che, tenA zarIra para tINa, aNIdAra, kALA ane sapheda raMganA kAMTA hoya che. te bhujaparisarponA bheda che. " godhA" pAsa dhone 4 cha. te hivAsa 52 meTI 3 kyATI taya che. zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyAkaraNasUtre zaraTA=kukalAzAH, jAhakAH = kaNTakavyApsAGgAH, maMgusAH = bhujaparisarpavizeSAH, khADahilAH=zvetakRSNarekhA'Gkita dehAH bhujprisrpvishessaaH| cAtuSpadikAH= catuzcaraNA bhujaparisarpavizeSAH / ' gharoliyA ' gRhagodhikAH ' chipakalI gharolI ' iti prasiddhAH / eteSAM dvandvaH / evamAdIn sarIsUpagaNAn 'ghnantI' ti sambandhaH // | sU0 9 // atha khecarabhedAnAha - ' kAdaMba' ityAdi / 46 mUlam - kAdaMba-kaMka- balAkA-sArasa ADA - seDI - -kulalavaMjula - pArippava - kIra-sauNa - dIviya - haMsa - dhattaraTU -bhAsa - kulI - rAtri meM corI karane ko Upara dumaMjile Adi makAna para car3ha jAte haiM yaha kamanda kI taraha bhittI para laTaka jAtI hai / undura nAma bhUSaka kA hai / nakula naulA ko kahate haiM / zaraTa nAma kRkalAza kA hai, yaha gale meM lAla hotA hai aura baiThA huA apanA mastaka hilAyA karatA hai, chipakalI jaisA isakA AkAra hotA hai, mAravAr3a Adi rAjasthAna meM " karaMgeTA' kahate haiM / jAhaka ve bhujaparisarpavizeSa haiM ki jinake zarIra para kAMTe rahate haiM / maMgusa bhI isI prakAra ke bhujaparisarpa vizeSa haiM / khADahila ko hindI meM gilaharI kahate haiM, isake zarIra para jo romarAjI hotI hai vaha sapheda aura kAlI rekhA se yukta hotI hai, yaha vRkSoM para rahatI hai| cAtuSpadika cAra pairoM vAlA bhujaparisarpa vizeSa hotA hai / gharoliyA ko hindI meM chipakalI kahate haiM, yaha makAnoM ke bhItara bhIta para chata para cipakI rahatI hai| nirdayI hiMsaka jIva inheM tathA inase bhinna jo aura bhI bhujaparisarpa vizeSa haiM unheM mArate haiM / sR. 9 // ke tene pakaDIne rAtre cAra cArI karavAne mATe e traNa mALanA makAnapara caDI laya che, te uNandhanI prema lIMtapara saTaDI laya che. "udura" bheTale 42. " Na ula" bheTale nANIyo, "saraDa" meTale arthiDe. tenuM gaNu sAsa hoya che bhane te meo beThA peAtAnuM zira halAvyA kare che, garALI jevA tenA AkAra hoya che. mAravADa Adi rAjasthAnamAM tene " karageTacA " kahe che, jAhaka, e eka jAtanA bhujaparisarpanA bheda che. temanA zarIra para kAMTA heAya che. ma`gusa paNa eja prakAre - parisarpa che, "khAMDahila" meTale misobI tenA zarIrayara ne ivATI hoya che te sapheda ane kALI rekhAthI yukta hoya che, te vRkSeA para rahe che. te cAtuvyhi, yAra yuga vAju lubhyarisarya vizeSa che. 'dharosiyA' tebhane rAtImAM garALI kahe che. te makAneAnI aMdara bhIMta tathA chata para cATI rahe che. nirdaya hisaka leAkeA temanI tathA temanA sivAyanA khIjA' paNa je bhujapa risapa vizeSa che temanI hatyA kare che | sU.-hA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - sudazino TokA a0 1 sU0 10 secarajIvanirUpaNam kosa-kuMca-dagatuMDa-TeNiyAlaga-sUImuha-kavila-piMgalakkhagakAraMDa-cakkavAga-ukosa-garula-piMgala-suya-barahiNa-mayaNasAla-naMdImuha-naMdamANaga-koraMga-bhiMgAraga-koNAlaga-jIvaM jIvaka-tittira-vaga-lAvaga-kapiMjalaga-kavotaga-pArevaga caDaga DhiMka kukkuDa-mesara-maUra-caoraga-hayapoMDarIya karaka cIralla -seNa vAyasa vihANa-siyacAsa vagguli cammahila-vitatapakkhi samuggapakkhi-khahayara vihANAkae ya evamAI jala thala khacAriNo ya paMcidie pasugaNe biyati ya cauridie ya vivihe jIve piya jIvie maraNadukkhapaDikUle varAe haNaMti bahusaMkiliha kammA // sU0 10 // TIkA-kAdambA kalahaMsAH, kaGkAH pakSivizeSAH balAkAH='vagalA' iti bhASA prasiddhAH, sArasAH siddhAH 'ADA' jalacara pakSivizeSAH 'ADA' iti bhASAyAm / 'seDI' seTI, kulalAH, vanjulAH, 'pArippava' pAriplavA pakSivizeSAH kIrA-zukAH, 'sauNaM' zakunAH 'zakunapakSivizeSAH, 'dIviyA' dIpikAH ___ aba khecara jo tiryaca haiM unake bhedoM ko sUtrakAra spaSTa karate haiM'kAdaMba kaMka balAkA' ityaadi| TIkArtha-(kAdaMba) kAdamba-kalaha~sa (kaka ) kaMka-pakSivizeSa (balAkA) balAkA-bagulA (sArasa) sArasa-isI nAmakA prasiddha pakSI hai (ADA) ADA-jala meM tairane vAlA pakSI jise bhASAmeM ADa' kahate haiM (seDI) seTI (kulala ) kulala (vaMjula) caMjula (pArippava) pAriplava piivazeSa (kIra) kIra-totA (sauNa) zakuna-pakSivizeSa, have je becara-nabhacara tiryaMce che temanA bhedane sUtrakAra pragaTa kare che " kAdaMba, kaMkabalAkA " UyA. an.---" kAdaMba" ahama-sasa " kaMka" 4-4 natarnu pakSI, "balAkA" 564-mATuM "sArasa" sArasa-me, nAmarnu prasiddha pakSI "ADA" mA- mAM tanA3 me pakSI ne saMskRtabhA " " he cha. "seDI" seTI "kulala" saya "vaMjula" age "pArippava" pArisa me pakSImAnI mAsa ano cha. "kIra" 12-158 "saNa" zana-pakSInI me on "dIviya" zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 praznavyAkaraNasUtre kRSNacaTakAH,haMsAH nIrakSIravivecakAH pakSiNaH 'dhattaraha' dhArtarASTrakA:kyA macaraNacaJcu haMsAH, 'bhAsa' bhAsAH 'kulIkosa' kulIkrozAH pakSivizeSAH 'kuMca' kraucA krauJcapakSiNaH ye zaradi Rtau mAdyanti madhuradhvani ca kurvanti, 'dagatuMDa' dakatuNDAH, 'TeNiyAlaga' DheNikAlakAH, 'sUImuha' sUcImukhAH 'kavila' kapilAH= pativizeSAH, 'piMgalakkhaga' piGgalAkSA:-piGgale akSiNI yeSAM te piGgalAkSAH= pItalocanapakSiNaH 'kAraMDa' kAraNDakAHmbataka iti.loke prasiddhAH, 'cakavAga' cakravAkA prasiddhAH, 'ukkosa' ukkozAkurarAH kuraja pakSivizeSAH, 'garula' garuDAmasiddhAH 'piMgala' piGgalA raktazukAH 'suya' zukA raktamukhazukAH, barahiNa' barhiNA picchadhArimayUrAH 'mayaNasAla' madanazalAkA menA' iti bhASAyAm , 'naMdImuha' nandImukhAH, 'naMdamANaga' nandamAnakAca pakSivizeSAH, 'koraMga' koraGkAHtanAmakAH pakSiNaH 'bhiMgAraga' bhRGgArikAH (dIviya ) dIpikA-kAlIcir3iyA (haMsa) haMsa-nIrakSIra ko judA karane vAlA pakSI ( dhattaraha) dhArtarASTraka-jinake caraNa aura coMca donoM kAle hote haiM aise haMsa ( bhAsa ) bhAsa aura (kulI-kosa) culIkroza pakSivizeSa haiM (kuMca ) krauMcapakSI-jo zarada Rtu meM madonmatta hote haiM evaM madhura dhvani kiyA karate haiM (dagatuMDa ) dagatuMDa (TeNiyAlaga) deNikAlaka (maImUha ) sUcImukha (kavila ) kapila, ye bhI pakSi vizeSa haiM / (piMgalakkhaga) piGgalAkSa-pIlenetravAlA eka jAta kA pakSI (kAraMDa) kAraNDakavataka (cakavAga) cakravAka-cakavA ( ukkosa ) uktoza-kurara, (garula) garuDa (piMgalasUya) piMgalatote, (sUya ) zuka-lAlacAMca vAle tote (carahiNa) yahi-pichoMvAle mayUra (mayaNasAla ) madanazAla-mainA (naMdImuha) naMdImukha (naMdamANaga) nandAmAnaka, aura (koraMga) koraMka ina nAma ke pA-124sI "haMsa" sa-nIrakSIrane hA 42.63deg pakSI "dhattaradR" dhAta:rASTramanA 529 / bhane nyAya 47 DAya cha tavA sa "bhAsa" mAsa mana "kulIkosa" geIza-5kSInI bhAsa to "kuMca" 55kSI-2 0262 tumai bhahInmatta thAya cha bhane madhura dhvani yA 42 cha. "dagatuMDa" tu3, "deNiyAlaga" "sUImuha" sUcI 5 "kavila" pitA the pakSInI mAsa on cha. "piMgalakkhaga" piMsasAkSa-pIni netravANu me tanu pakSI "kAra'Da' 1274 tara "cakavAga" 5 / 4-241 / "ukosa" Soza-422 "gahala" 123 "piMgala" piTA-sA po58 'suya" zu4-8 yAMyA popaTa "barahiNa" maahpiich| vANI bhA2 "mayaNasAla" mahanazAsa-bhenA "naMdImuha" nabhuma "naMdamANaga" nanhamAna bhane "koraMga" 24 nAbhana pakSIyA "bhiMgAraMga" mN||24 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 1 sU0 10 khecarajIvanirUpaNam 'bhiMgoDI ' iti prasiddhAH, 'koNAlaga' koNAlakAH =jalacarapakSivizeSAH, jIvajIvakAH = cAtakAH, tittirAH = ' tItara' iti loke prasiddhAH, 'baTTaga ' vartakAH = pakSivizeSAH 'vaTera ' iti bhASAyAm / 'lAvaga lAvakAH = masiddhAH, 'kavijalaga' kapilakAH = tannAmakapakSiNaH 'kavItaga' kapotakAH=' kabUtara ' iti prasiddhA', 'pArebaga' pArAvatakAH = tajjAtIyA eva 'caDaga' caTakA: = ' ciDI' iti prasiddhAH, 'Dhika' ThiGkAH = ThiGkapakSiNaH, 'kukkuDa' kukkuTA : = prasiddhAH, mesarA pakSivizeSAH, 'makara' mayUrAH = prasiddhAH, 'caoraga' cakorakAH = prasiddhA eva 'hayapauDarIya' hadapuNDarIkA:= jalacarapakSivizeSAH, 'karaga' karakA: 'cIralla' cIrallAtha pakSivizeSAH 'cIla' iti prasiddhAH 'seNa' zyenAH 'bAja' iti bhASAyAM 'vAyasavi hANa' vAyasavidhAnAH kAkapakSibhedAH, 'siyacAsa' sitacASAH = zvetacApapakSiNaH, 'vagguli' valgulya: - ' vAgala' iti prasiddhAH, 'cammaTThila' carmAsthilAH carmacaTakA iti bhASAyAM vitatapakkhi vitatapakSiNaH 'samuggapakkhi samudrapakSiNaH, ete 3 49 pakSI (bhiMgAraga) bhRGgAraka- bhiMgoDI (koNAlaga) koNAlaka- jalacara pakSivizeSa ( jIvajIvaka) jIvajIvaka - cAtaka ( tittira) tittira-tItara (baga) vartaka - vaTera ( lAvaga ) lAvaka - lAvA ( kapiMjalaga) kapiMjalaka isa nAma kA pakSI (kavotaga ) kapotaka - kabUtara (pArevaga ) pArApataka kabUtara ke jAtivizeSa ( caDaga ) caTaka - cir3iyA (DhiMka) DhikapakSI ( kukkuDa) kukkuTa - murgA (mesara) mesara (makara) mayUra aura (caoraga) cakora ye saba pakSivizeSa hai ( hayapoMDorIya) hRdapuMDarIka - jalapakSivizeSa ( karaka) karaka- pakSivizeSa ( cIralla) cIralla-cIla, (seNa) zyena bAja ( vAyasavihANa) vAyasavidhAna - kauvA pakSI ke bheda ( siyAcAsa) zvetacApa pakSI ( vagguli) valgulI- bAgala (cammaTThila) carmAsthila -camagAdaDa ( vitatapakkhi ) pitatapakSI (samuggapakkhi ) samudrapakSI, khahayara ligoDI "koNAlaga" azAsa meDa latanuM jayara pakSI "jIvajIvaka" va714-yAta "tittira" tittira-tetarapakSI "vaha" varta-maTera " lAvaga " sAva-sAvA "kapiMjalaga" siDa- nAmanu' pakSI "kavotaga" potaayyUtara "pArevaga" pArAvata- pAre yUtaranI latanu' pakSI "caDaga " thaTa4yadI "Dhika" DhiDe pakSI "kukkuDa" huTa - uDo "mesara" bhesa 2 "maUra" bhayUra bhane "caoraga" yara se maghAM hI nahI latanAM pakSI che. "hayapoMDarIya" puMDarI - te nAma thara pakSI "karaka" 124 - pakSivizeSa "cIrala" thIrA-sabhI "seNa" zyena - jAna " vAyasavihANa " vAyasa vidhAna agaDAnI zeTha lata "siyacAsa"zvetayASa pakSI " vagguli" vahagusI - vAgoja "cammaTThila" tharmAsthisa-abhagAdRDa " vitatapakkhi" vitatapakSI "samuggapakkhi " samudrapakSI zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 praznavyAkaraNasUtre manuSya kSetravahirbhAvipakSiNaH = ' khayahara vihANakae ya evamAI' khacara vidhAnAH kRtAH, tAnevamAdInuktaprakArAn / tathA 'jalathalakhacAriNo ya-paMcidie pasugaNe' jalasthalakhacAriNazca paJcendriyAna pazugaNAn 'viyatiya cauridie' dvitricaturindriyAna 'vivihe jIve' vividhAn jIvAn 'piyajIvie' priyajIvitAn ' maraNadukkhapaDikUle' maraNaduHkhapratikUlAn 'varAe' varAkAn = dInAn 'bahusaMkilikammA' bahusaMkliSTakarmANaH samadhikaduSTAcaraNAH janAH 'haNaMti' ghnanti = mArayanti||010 // evaM prANivadhasya prakArANyabhidhAya samprati tatprayojanaprakArANyAha'imehiM' ityAdi / mUlam - imehiM vivihiM kAraNehiM, kiM te? camma vasA - maMsameya soNiya - jaga - philphisa matthUliMga hiya-- aMta-pitta - phophasadaMtaTThA aTTha- miMja naha- nayaNa - kaNNa-pahAruNi nakka-- dhamaNi-siMgadADhi piccha-visa-visANa - bAlaheuM // sU0 19 // vihANAkae ya) ye manuSya se bAhira rahane vAle pakSI / ye saba khecara jAtike prakAra haiN| inheM tathA ( evamAI ) aura bhI inase bhinna jo ( jalathala khacAriNo ya paMcidie pasugaNe ) jalacara, sthalacara, evaM khecara paJcendriya pazu haiM unako isI prakAra ( bighati ya cauridie ya) dvIndriya, tendriya, aura caturindriya aise (vivihe jIve) nAnA prakAra ke jIvoM ko ki jinheM (piyajIvie) apane prANa priya haiM aura ( maraNa dukkhapaDikUle ) maraNa janya duHkhoM se jo sadA Darate rahe haiM, ye duHkha jinheM pratikUla haiM, evaM jo (barAe ) dIna haiM unheM (bahusaMkiliTThakammA) atyanta duSTa AcaraNa vAle manuSya ( haNaMti) mArate haiM / sU 10 // khayara, vihANAkae ya" te manuSyathI dUra rahenAra pakSI che. me madhA meyara bhatinA prAro che. tebhane tathA " evamAI" te sivAyanA jInna paae| "jalathala khacAriNo ya paMcidie pasugaNe " 4jayara, sthajayara bhane meyara yathendriya pazu che tebhane tathA khela pramANe " viyatiya cauridie ya" dvIndriya, trindriya, yaturindriya mevAM " vivihe jIve " vividha aAranAM bhavA bhane " piyajIvie " potAnA ANu priya che bhane "maraNa dukkhapaDikUle" bharagunanya duHpothI ne sahA DaratAM rahe che, te duHyo bhane atija che bhane ? "varAe" hIna che tebhane "bahusa' kiliTThakammA" atyaMta duSTa mAyarazu vAjA manuSyo "haNaMti" ho che // sU. - 10 // zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudazino TokA a01 sU0 11 prANivadhaprayojanaprakAravarNanam 51 TIkA-'imehiM' ebhiH vakSyamANaiH 'vivihehiM' vividhaiH nAnAprakAraiH 'kAraNehi kAraNaiH vakSyamANapayojanaiH sAn prANAn ghnanti abudhA janAH ityagreNa sambandhaH / 'kiM te' kAni tAni prayojanAni ? ityAha-'camme 'tyAdi / 'camma' carma-zarIratvacA, tadartha yathA 'carmaNi dvIpinaM hanti' ityAdi / 'vasA' vasA-zarIrasthadhAtuvizeSaH, 'carvI ' iti bhASA, 'maMsa' mAMsa, medo-dehastha caturthadhAtu isa prakAra prANivadha ke prakAroM ko kahakara aba sUtrakAra usake prayojana ke prakAroM ko kahate haiM-imehiM vivihehiM ' ityaadi| TIkArtha-jo abudha-ajJAnI manuSya haiM ve (imehiM) ina vakSyamANa (vivihehiM) nAnAprakAra ke (kAraNehiM) prayojanoM ke vazavartI hokara (hiMsaMti tase pANe) trasa jIvoM kI ghAta karate hai| isa prakAra kA saMbaMdha 13veM sUtra meM kathita " abuhA iha hiMsaMti tase pANe" ina padoM ko lekara yahAM lagA lenA cAhiye / (kiM te ) jina prayojanoM ko lekara ajJAnI-prANI trasa jIvoM kI hiMsA karate haiM ve prayojana kyA 2 haiM-isI viSaya ko sUtrakAra " camma-vasA-maMsa-meya" ityAdi padoM dvArA spaSTa karate haiM, ve kahate haiM ki ( camma-vasA-maMsa-meya-soNiya-jaga-phipphisa-matthuliMga-hiyaaMta-pitta-phophasa-daMtahA ) abudhajana jo ina prANiyoM kI ghAta karate haiM usame kitaneka prANiyoM kA unakI (camma ) tvacA prApta karane kA prayojana rahatA hai isaliye ve unakA ghAta karate haiM, kitaneka prANiyoM kA unakI (vasA ) cI prApta karane kA uddezya hotA hai, kitaneka A pramANe prANavadhanA prakAre viSe vAta karIne have sUtrakAra tenA kayA yA tuma jaya che te matAve che-" imehiM vivihehiM " tyAdi. tha-madha-ajJAnI manuSyo che tasA "ime hiM" yA pramANe "vivihe hiM" vividha prA2i "kAraNehiM" prayoganane 12 54ne "hiMsati tase pANe" trasa jIvane ghAta kare che. A prakArano saMbaMdha 13 mAM sUtramAM kahela " abuhA iha hiMsati tase pANe " ma! pahAnI sAthe tyAnanya. "kiMte" je hetune khAtara ajJAnI-jIva trasa jIvonI hiMsA kare che te hetuo kayA kayA che-se viSayane sUtrA2 " camma-vasA-maMsa-meya" chatyAhi paha! dvArA 2558 42 cha. te 4 cha OM "camma, vasA, masa, meya, soNiya, jaga, phipphisa, manthuliMga hiya, aMta, pittaphophasa, daMtavA" madha sote prANImAnI 2 hiMsA 42 cha tamA ratu tais prANIyAnI mAgatamA tebharnu "camma" zAma pAsa 42vAnI DAya cha eis prANImAnI "vasA" yaraNI prAta 421 // bhATe bhne| 15 42rAya cha,, zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyAkaraNasUtre vizeSaH, 'soNiya' zoNitaM-dvitIyadhAtuvizeSaH, 'jaga' yakRt-udaradakSiNabhAgastha mAMsagranthiH, 'phiphisa' phipphisaM-antrasthitamAMsavizeSaH, 'phephar3A' iti bhASAyAM, 'matthuliMga' mastuliGga-mastaka bhejakaM 'hiya' hRdayaM hRdayamAMsapiNDaM 'kalejA' iti prasiddhaM, 'aMta' annaM 'AMta' iti bhASA, 'pitta' pitta-pittAzayaH, phophasaM-zarIrAvayavavizeSaH 'daMtahA' dantArtha-dantAH prasiddhAH, eteSAmarthAya / punaH-'aTThi' asthi prasiddha, miMja' majjA vIryajanakaSaSThadhAtuvizeSaH / uktaJcaprANiyoM kA unake (maMsa) moMsa prApta karane kA, kitaneka prANiyoM kA unakI (meya) meda jo deha kI caturtha dhAtu hai usake prApta karane kA, kita. neka prANiyoM kA unake (soNiya ) zoNita prApta karane kA, kitaneka prANiyoM kA unake (jaga) yakRt ko-udara ke dakSiNabhAga meM rahI huI mAMsagraMthi ko prApta karane kA, kitaneka prANiyoM kA una ke "phiphisa" phiphisa ko AMtoM meM sthiti mAMsa vizeSa ko prApta karane kA, kitaneka prANioM kA unake (matthuliMga) mastaka ke bheje ko prApta karane kA, kitaneka kA unake (hiya) hRdayamAMsapiMDa ko jise kalejA kahate haiM prApta karane kA (aMta) AMtoM ko prApta karane kA (pitta) pittAzaya prApta karane kA, kitaneka kA phophasa-zarIrAvayava vizeSa-prApta karanekA, kitaneka kAunake dAMtoM ko prApta karane kA prayojana hotA hai tathA (ahi-bhiMjanaha-nayaNakaNNa-hAruNi-naka-dhamaNi-siMga-dADhi-piccha-visANa-bAla herDa) kitane kA unakI (ahi) asthi-haDDI prApta karanekA kitaneka kA unakI (miMja) mA prAziyotuM "maMsa" mAMsa prApta 42vAna zathI tabhane 15 42zaya cha seais prANImAno va tebhanI "meya" mere unI yatu dhAtu cha tana prApta karavA mATe karAya che, keTalAMka prANIone vadha temanA "nA" yakRtane-peTanA jamaNA bhAgamAM AvelI mAMsa graMthine prApta karavA mATe karAya che, keTalAMka prANIone vadha temanA AMtaraDAmAM rahela mAMsa vizeSane prApta karavA mATe karAya che, keTaais prANImAno 15 tebhanai matthuliMga" bhAthAMbhAMnI bhane prAta 425 bhATa 12||y cha, this prANimAnI 15 temanA "hiya" haya mAMsa ghirane kALaja kahe che tene prApta karavAne mATe karAya che, keTalAka prANIono vadha temanAM "saMta" AMtaraDAM prApta karavA mATe karAya che, keTalAMka prANIone vadha tabhanai fpatta" pittAzaya prAsa 42vAne mATe is praanniimaan| 15 tabhanAM "phophasa" zarIra meM pAsa avayava prA. 42vAne bhATe, mane ais prANImAna va tamanA in prAta 42vAne mATe thAya che. tathA "advi, mijanaha nayaNa, kaNNa, hAruNi, nakka, dhamaNi, siMga, dADhi, piccha, visANa, bAlaheu" sAMnI va tamanA "advi" masthi-813zi prAsa. 42vAne mATe yAMnI zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TokA a0 1 sU0 11 prANivadhaprayojanaprakAravarNanam 53 " rasAmRGmAMsamedo'sthimajjAzukrANi dhAtavaH' iti -- naha ' nakhAH, ' nayaNa' nayanAni-netrANi 'kaNNa' karNAH 'hAra' snAyuH aGgapratyaGgabandhananADIvizeSaH 'nakka' nAsikA='dhamaNi' dhamanyo nADyaH, 'siMga' zrRGgANi prasiddhAni, 'dAdi' daMSTrAH 'piccha' picchaM-mayUrAdipicchaM, 'visa' viSa-kAlakUTAdi 'visANa' viSANAni-gajadantAH, bAloH kezAH, eSAM 'heuM' hetuM hetumAzritya asthimajjAdihetorityarthaH, 'hiMsati' iti pUrveNa sambandhaH / / 011 // majA nAmaka chaThavI dhAtu vizeSa ko prApta karane kA, kitaneka kA unake (naha) nakhoM kA prApta karane kA, kitaneka kA unake (nayaNa) nayananetroM ko prApta karane kA, kitaneka kA (kaNNa) kAna prApta karane kA kitaneka kA (hAruNi ) snAyuyoM ko aMga pratyaMgoM ko bAMdhane vAlI nADi vizeSoM ko prApta karane kA, kitaneka kA unakI (naka) nAsikA prApta karanekA, kitaneka kA unakI (dhamaNi ) dhamaniyAM-nADiyAM prApta karane kA, kitaneka kA unake (siMga) zaMgoM ko prApta karane kA, kitaneka kA unakI (dAdi) dADhoM ko prApta karanekA, kitaneka kA unakI (piccha) picchoM ko prApta karane kA, kitaneka kA unake (visa) kAlakUTa Adi viSa prApta karane kA, kitaneka kA unake viSANa-gaja dantoM ko prApta karane kA aura kitaneka ko unake (bAla) bAloM ko prApta karane kA,uddezya hotA hai| ina uddezyoM prayojanoM ko lekara abudhajana inakI hiMsA karate haiN| suu-11|| vadha temanI "kiMja" majajA nAmanI chaThThI dhAtune prApta karavAne mATe, keTalAMkano va tamanA "naha" namAne prAta 42vAne mATe, TeTasana 15 temanai "nayaNa" netra prApta karavAne mATe, keTalAkane vadha temanA "i" kAna prApta karavAne bhATe Taixne 15 "hAruNi" snAyumAna ma pratyagAne dhanArI AI nasa prApta karavAne mATe, keTalAMkane vadha temanuM "#" nAka prApta karavAne mATe TAMnI 15 tebhanI "dhamaNi" dhamanImA-nADImA prAta 42vAne bhATe, DeTaaisnA 15 temanA "siMga" zii prAsa 321 // bhATe, eaisal 15 temanI "dADhi" orat prAta 42vAna bhATe, eaixnI 15 tebhana "piccha" pI7i prAsa 42vAna bhATe,sAuna 15 tabhana "visa" siTa mAhi viSa prAta 42vAna mATe, keTalAMkane vadha temanA viSANu hAthI dAMtane prApta karavA mATe, ane keTa lAMkane vadha temanA "vA vALa prApta karavAne mATe karAya che te uddeza-prajanene mATe abudha ke temanI hiMsA kare che. sU.-11 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyAkaraNasUtre atha caturindriyAdInAM hiMsAmayojanamAha-' hiMsaMti ya' ityaadi| mUlam-hiMsaMti ya bhamaramahukarigaNe rasesu giddhA, taheva teiMdie sarIrovakaraNaTTayAe kivaNe, beiMdie bahave vatthohara parimaMDaNahA // sU0 12 // TIkA-'ye' ca-punaH 'rasesu' raseSu-madhvAdiSu 'giddhA 'gRddhAH tadrasalolupAH hiMsakAH janA madhvAdi grahaNArtha 'bhamaramahakarigaNe' bhramaramadhukarIgaNAnbhramarAH kRSNavarNAH lokabhASayA puMstvaviziSTAH, madhukaryaH laghumadhumakSikAH loka bhASayA strItvaviziSTAH, teSAM gaNAn samUhAn hiMsanti / 'taheva' tathaiva 'teiMdie' trIndriyAn-yUkAmatkuNAdIn 'sarIrovakaraNayAe' zarIropakaraNArtha-zarIrasyopakArArtha zayanakAle matkuNAdikRtaduHkhanivAraNArtha hiMsanti / tathA 'kivaNe' kRpa___ aba sUtrakAra caturindriya Adi jIvoM kI hiMsA karane vAloM kA kyA prayojana hotA hai-isa bAta ko prakaTa karate haiM-'hiMsaMti ya bhamaramahukarigaNe' ityaadi| TIkArtha-(rasesu giddhA) jo abudha-ajJAnI jana madhu (zahada) Adi rasoM meM lolupa hote haiM ve una madhu Adi rasoM ko pAsa karane ke abhiprAya se (bhamaramahukarigaNe hiMsaMti ) bhramara bhramariyoM ke samUha mArate haiN| bhramariyoM se, madhuko ekatrita karane vAlI madhu makkhiyoM kA yahAM grahaNa karanA cAhiye / (taheva ) isI taraha (kivaNe) dIna aise (teiMdie ) jU khaTamala Adi teindriya jIvoM kI ( sarIrovakaraNadvayAe ) apane zarIra ke upakAra ke liye arthAt zayanakAla meM jokhaTamala Adi dvArA unake zarIra meM kATane janya duHkha hotA hai usa duHkha ko nivAraNa karane have caturindriya Adi jIvonI hiMsA karanAranuM zuM prayojana hoya che, te sUtrA2 pragaTa 43 cha-" hiMsaMti ya bhamaramahukarigaNe" chatyAdi ___ -"rasesu giddhe" masudha-majJAnI madhu-madha mAhi somA solu5 thAya cha tesa te bhara mAha sone prAta 42vAne bhATe "bhamaramahukaragaNe hiMsati" zrama tathA zramarImAnA samUDanI hatyA 2 che. bharIsa saTo mahI bhaya me 42nArI madhamAnIya samanvI "taheva" me pramANe "kivaNe" miyaa| "teiMdie" , mA mAhi tandriya vAnI hatyA "sarI. rovakaraNadvayAe" potAnA shrii2|| 754|2ne bhATe mele meM sUtI qute bhAM Adi je jaMtu karaDe che ane uMghamAM khalela pahoMcADe che te dukhanA nivA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudarzinI TIkA a0 1 sU0 12 caturindriyAdinAM hiMsAprayojananirUpaNam 55 NAn dInAn 'bahave' bahUn 'beiMdie' dvIndriyAna 'vatthoharaparimaMDaNahA' vastropagRhaparimaNDanArtham , 'vastha' vastrANi 'ohara' upagRhA: laghugRhAH teSAM parimaMDaNaTThA' parimaNDanArtha =zobhArtham , tatra vastrANAM parimaNDanaM kRmirAgeNa raJjanam , upagRhANAM parimaNDanaM zatazukticUrNenAvalepanam / yadvA-arthazabdasya pratyekamabhisambandhevastrArtham , upagRhAtha, maNDanArthaM ceti / tatra paTTasUtrAdi vastranirmANe kRmyAdhupadhAtaH, upagRhanirmANe mRjalAdiSu putarakAzupamardanam , hArAdiparimaNDananirmANe zuktyAyupahananaM bhavatyeva ||muu012|| ke abhiprAya se ve unakI hiMsA karate haiN| isI taraha (beiMdie ) zaMkha zuktikA Adi jo bicAre do indriya jIva haiM una bahuta se dIna jIvoM kI bhI ( vatthohara parimaMDaNahA ) vastra, upagRha-laghughara kI zobhAnimitta hiMsA karate haiM / kRmirAga se vastroM kA raMgano yaha vastroM kA parimaMDana haiN| zaMkha, zuktikA ke cUne se choTe 2 :gharoM kA potanA yaha upagRhoM kA parimaMDana hai / athavA artha zabda kA pratyeka ke sAtha saMbaMdha karane para aisA bhI isa pada ko artha hotA hai ki vastra ke nimitta, upagRha ke nimitta aura maNDana-hAra Adi bhUSaNa ke nimitta paTTasUtra Adi vastra ke nirmANa meM kRmyAdi jIvoM kA upaghAta hotA hai, upagRhoM ke nirmANa meM miTTI jala Adi meM rahe hue laTa Adi do indriya jIvoM kA upamardana hotA hai, tathA hAra Adi AbhUSaNoM ke nirmANa karane meM zukti Adi jIvoM kA hanana hotA hai| bhAvArtha-bhramara, madhukarI Adi jo cAra indriya vAle jIva haiM, tathA 29 bhATe tasA tebhanI DisA 42 cha. me 1 zata "beiMdie" 55 zuti mAhira miyaa| vindriya 7vAnI 555 "vatthoharaparimaMDaNadvA" 126, 75 laghugharanI zobhAne nimitte hiMsA kare che kRmirAgathI vastrane raMgavA te vastronuM parimaMDana kahevAya che zaMkha, zuktikAnA cUnAthI nAnAM nAnAM gharane lIMpavA te upagraha parimaMDana kahevAya che. athavA "artha " zabdane darekanI sAthe saMbaMdha joDavAthI A padane e paNa artha thaI zake che ke vastrane mATe, upagrahane mATe ane maMDana-hAra Adi bhUSaNane mATe. paTTasUtra Adi vastra banAvavAmAM kRmyAdi jIvana upaghAta thAya che, upagrahonI racanAmAM mATI, jaLa AdimAM rahela laTa Adi Iindriya jIne ghAta thAya che, tathA hAra Adi AbhUSaNe banAvavAmAM zukti Adi jInI hatyA thAya che. bhAvArtha-bramara, madhamAkhI Adi je cAra Indriya vALA jIve che, tathA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyA punarapyAha-'aNNehiya' ityAdi / mUlam -aNNehi ya evamAiehi bahuhiM kAraNehiM abuhA iha hiMsati tase pANe, ime ya-egidie bahave varAe, tase ya aNNe tadassie ceva taNusarIre samAraMbhaMti / attANe, asaraNe, aNAhe, abaMdhave, kammanigaDabaddhe, akusala-pariNAma maMdabuddhijaNaduThivajANae, puDhavimae, puDhavisaMsie, jalamae, jalagae, aNalANilataNavaNassaigaNanissie ya, tammaya tajIe ceva, tadAhAre tappariNayavaNNagaMdharasaphAsaboMdirUve acakkhuse ya cakkhuse ya tasakAie asaMkhe thAvarakAe ya suhumabAyarapatte ya sarIranAmasAdhAraNe aNate haNaMti avijANao ya parijA. Nao ya jAva imehiM vivihehiM kAraNehiM kiM te ? ||suu013|| jU khaTamala Adi jo tIna indriya vAle jIva haiM, evaM zaMkha zukti Adi jo do indriyavAle jIva haiM, inakI hisA karane kA uddezya jIvoM kA kyA hotA hai yaha bAta sUtrakAra ne isa sUtra dvArA prakaTa kI hai / jo prANI rasa meM gRddha bane hue haiM ve bhramara madhukarI Adi jo rasa ko ekatrita karane vAle jIva haiM unakI tathA jo prANI apane zarIra Adi ke upakAra karane ke abhilApI haiM ve loka jU khaTamala Adi jIvoM kI evaM jo vastra upagRha Adi ke nirmANa karane ke abhilASI haiM ve zaMkha zukti Adi do indriya jIvoM kI hiMsA karate hue bilakula vicAra nahIM karate haiM // 12 // ju, mAkaDa Adi je traNa IndriyavALA jIve che, ane zaMkha chIpa Adi je be indriyavALA jIve che, temanI hiMsA karavA pAchaLa lokene ze hetu hoya che te sUtrakAre A sUtradvArA pragaTa karyuM che. je mANasa rasamAM zraddha-lelupa banela che teo bhramara Adi rasa ekatra karanArA je jIve che temanI tathA je leke pitAnA zarIra AdinA sukhane ja vicAra karanArA che teo ja, mAkaDa Adi jAnI ane je leke vastra, upagraha AdinA nirmANanI abhilASAvALA che teo zaMkha, chIpa Adi dvIndriya jIvonI hiMsA karatAM bilakula vicAra 42i nathI, // sU. 12 // zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TokA a.1 sU0 13 caturindriyAdinAM hiMsAprayojananirUpaNam 57 TIkA -' aNNehi ya ' anyaizca 'evamAiehiM ' evamAdikaiH pUrvoktasadRzaiH 'bahuhi' bahubhiH nAnAvidhaiH ' kAraNasaehiM ' kAraNazataiH 'abuhA' abudhAH ajJAnino janAH iha-asmin jIvalo ke ' tase pANe' sAn prANAn dvIndriyAdIn 'hiMsaMti' hiMsanti nanti / tathA-'imeya' imAMzca-agre vakSyamANAn 'egidie' ekendriyAn pRthivyaptejovAyuvanaspatilakSaNAna 'bahave' bahUn anekAn 'varAe' varAkAna-dInAn , tathA-'tayassie ceva' tadAzritAn caiva-pRthivyA kendriyAzrayasthitAnapi 'aNNe' anyAn 'taNusarIre' tanuzarIrAnsU kSmazarIrAn 'tase ya' sAMzca 'samAraMbhati' samArabhante upamardayanti / kIdRzAna tAn ? ityAha-'attANe' atrANAn=trANarahitAn rakSakAbhAvAt , 'asaraNe' azaraNAn zaraNadAturabhAvAt , phira bhI kahate haiM-'aNNehi ya' ityaadi| TIkArtha-(aNNehiMya evamAiehiM bahuhiM kAraNasaehiM abuhAiha hiMsaMti pANe ) ityAdi aura bhI nAnAvidha isI prakAra ke saikar3oM kAraNoM se ajJAnI jIva isa loka meM dvIndriyAdika trasa jIvoM kI hiMsA karate haiN| tathA (imeya) vakSyamANa ina (bahave) aneka prakAra ke (varAe) dIna (egidie) pRthivIkAya, apUkAya tejAkAya, vAyukAya, vanaspati kAya rUpa ekendriya jIvoM ko aura (tadassie ceva ) inake Azrita rahe hue (aNNe ) dUsare pUrvokta trasa jIvoM se atirikta ( taNusarIre ) choTe zarIra vAle (tase ya ) trasa jIvoM kI (samAraMbhaMti ) hiMsA karate haiN| inakI hiMsA karate hue jo ina ajJAnI prANiyoM ko saMkoca nahIM hotA hai usAka kAraNa yaha hai ki ye (attANe) ina ekendriyAdika jIvoM kA koI rakSaka nahIM hai isaliye rakSaka ke abhAva se ye saba trANa rahita hai| (asaraNe ) 47 55 sUtra42 43 cha-" aNNehiya" tyAdi. "aNNehiMya evamAiehiM bahuhiM kAraNasaehiM abuhA iha hiMsaMti tase pANe" ItyAdi bIjA paNa evA ja prakAranAM seMkaDo vividha kAraNethI ajJAnI jIva mAsabhA dvIndriyAhi trasa vonI DisA 42 cha. tathA " imeya" 2 // pramANe te " bahave" bhane 12 // "varAe" miyaa| "egidie" pRthivIya, sapUchAya, teya, vAyuya, vanaspatiya35 sendriya vAnI bhane "tadassieceva" tamanA mAzraye 2hesA "aNNe" bhI pUti sv| zaMtanA " taNusarIre" nAnAM zarIravANA "taseya" savAnI "samAraMbhaMti" hiMsA kare che. temanI hatyA karatAM te ajJAnI chane saMkeca thatuM nathI kAraNa ke " attANe" te sandriyA iyArnu 264 nathI. tethI 224ne manAve te thA jADIna-(nirAdhAra) cha. " asaraNe" te pRthivyAhi / mAgI 14 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyAkaraNasUtre 'aNAhe ' anAthAna=svAmyabhAvAt , ' abaMdhave' avAndhavAn-sahAyakAbhAvAt , 'kammanigaDabaddhe' karmanigaDabaddhAn-karmANyeva nigaDAni bandhakatvAt tairbaddhAn pharmarAhityAbhAvAt , 'akusalapariNAmamaMdabuddhijaNaduvijANae' akuzalapariNAmamandabuddhijanadurvijJeyAn-kuzala: tattvAtattvavivekasampannaH, pariNAmaH antakaraNaM yeSAM te kuzalapariNAmAH, na kuzalapariNAmAH = akuzalapariNAmAH AtmaupamyadRSTivikalA ityarthaH mandA-hiMsAjanitanarakanigodAdhanantabhavabhramaNakaTukaphalavivecanazUnyA-buddhiryeSAM te mandabuddhayaste ca janA iti akuzalapariye pRthivyAdi jIva bhagakara jA nahIM sakate, inake Azrita trasa jIva yadi bhagakara kahIM jAveM bhI to koI aisA nahIM hai jo inheM zaraNa pradAna kare ataHzaraNadAtA ke abhAva se ye azaraNa haiM / (aNAhe ) koI inakA svAmI nahIM hai isaliye apane svAmI ke abhAva se ye vicAre anAtha haiN| (abaMdhave ) inakI kaSTa meM koI sahAyatA karane vAlA nahIM hai isaliye sahAyaka ke abhAva se ye abAndhava haiM / (kammanigaDabaMdhe ) usa prakAra ke karmoM kA sadbhAva hone ke kAraNa karmarUpa nigaDa-beDI se ye baMdhe huehaiN| ( akusala-pariNAma-maMdabuddhijaNadudhijANae.) akuzala pariNAma vAle maMdabuddhi janoM dvArA ye durvijJeya haiN| tattva aura atatva kA viveka jinake antaHkaraNa meM jagatA hai ve kuzala pariNAma vAle jIva haiM / isa taraha kA kuzala pariNAma jinakA nahIM haiM arthAt saba jIvoM ke Upara jinakI dRSTi AtmaupamyavAlI nahIM haiM aura jo isa bAta ko bhI nahIM jAnate haiM ki hiMsA karane se naraka nigoda Adi anaMta bhavoM meM bhramaNa karane rUpa kaTukaphala ko zakatAM nathI, temane Azrita trasajIva je bhAgIne koIpaNa jagyAe jAya te paNa koI evuM nathI ke je tene zaraNa Ape, tethI zaraNadAtAne abhAve teo aza25 cha. "aNAhe" 4 tebhne| svAmI nathI, tethI svAmI samAve tamA miyaa| manAtha che. " abaMdhave" mA tebhane sahAya 42nA2 7 nathI, tathI sahAyane malA tasA samAMdha cha. "kammanigaDabaMdhe" te 42i bhInI sadbhAva thavAne 42 43pI meDI 43 tes| dhAya che. "akusalapariNAma-maMdabuddhijaNaduvijANae" madhura pariNAma bhabhuddhiyuta sI dvArA te duviya-samajavuM-muzkela che. jemanA aMtaHkaraNamAM tatva ane atatvane viveka jAgRta thAya che te kuzala pariNAmavALA jIva che. A prakAranuM kuzala pariNAma jemanuM hetuM nathI, eTale ke saghaLA jIve upara jemanI daSTi AtmavatuM nathI, ane je e vAtane paNa jANatA nathI ke hiMsA karavAthI naraka, nigada Adi anaMta bhemAM bhramaNa karavA rUpa kaDavAM phaLe bhegavavA paDe che, zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 1 sU0 13 caturindriyAdinAM hiMsAprayojananirUpaNam 59 NAmamandabuddhijanAH tai midhyAtvodayena 'durvijJeyA' 'ete hInadInAH prANino rakSaNIyAH, iti jJAtumazakyAstAn, 'puDhavimae' pRthivImayAn = pRthivIkAyikAn, 'puDhavi saMsie' pRthivo saMzritAn = alasaprabhRti dvIndriyAn 'jalamae' jalamayAnapakAyikAn 'jalagae' jalagatAn pUtarakAdi trasAn, aNalANilataNavaNassai gaNanissie ya' analA'nilatRNa vanaspatigaNanizritAMzca = analaH = agniH, anilo = vAyuH, tRNAni = darbhAdIni vanaspatayaH = vanaspatikAyabhedA agrabIjAdayaH, - tRNaM vanaspatikAyikameva punarvanaspatigrahaNaM svagata sUkSmAdisakalabhedakhyApanArtham, teSAM gaNaH = samUhastasya nizritAn analAdyAzritAn ca zabdAt - tejaskAyikAdIMzca, tathA - 'tammayatajjIe ' tanmaya tajjovAn tatra tanmayAn pRthivI kAyikAdIn bhoganA par3atA hai, isa taraha ke jJAna ke abhAva vAle maMdabuddhi haiM, una janoM dvArA mithyAtva ke udaya se "ye hIna dIna prANI rakSA karane yogya haiM hiMsA karane yogya nahIM hai " yaha bAta jAnI nahIM jA sakatI hai isaliye aise prANiyoM dvArA ye jIva nahIM jAne jA sakate ataH ye ajJAnI jIva ( puDhavimae) pRthvIkAyika jIvoM ko tathA ( puDhavisaMsie ) pRthivI ke Azraya rahe hue alasa Adi dvIndriya jIvoM ko isI taraha ( jalamae) jala kAyika jIvoM ko tathA ( jalamae) jalakAyika jIvoM ke sahAre rahe hue pUtarakAdi trasa jIvoM ko, tathA (aNalANilataNa vaNassaigaNanissie) agnikAyika jIvoM ko aura agnikAya ke sahAre rahe hue trasa jIvoM ko aura vAyukAyika jIvoM ke sahAre rahe hue trasa jIvoM ko, tRNarUpavanaspatikAyika jIvoM ko, evaM vanaspatikAya ke bheda prabhedoM ke sahAre rahe hue sajIvoM ko bhI mArate hai / yahI bAta " tammayatajjIvae " A prakAranA jJAna vinAnA jIvA mabuddhi che. te leAkA dvArA mithyAtvanA udayathI " A hIna dIna prANIe rakSA karavAne cAgya che hiMsAne cegya nathI." e vAta paNa samajI zakAtI nathI. te kAraNe evA jIveA dvArA te jIvAne jANI zakAtA nathI, tethI te ajJAnI jIva puDhavimae " pRthvIjaya bhavAnI tathA " puDhavisaMsie" pRthvIne mAzraye rahesa asiyAM Adi dvIndriya bhavAnI, the 4 pramANe " " ayi lavonI tathA jalamae jalagae " 4sAyi bhavAne Azraye rahe yUtarAhi trasalavAnI, tathA " aNalANila taNavaNassaigaNa nissie " abhijaya lavonI gare abhiprayane Azraye rahesa trasa bhavAnI, vAyukAya jIvAnI ane temane Azraye rahela trasa jIveAnI, tRNurUpa vanaspatikAya jIvAnI ane vanaspatikAyanA bheda pratyenA Azraye rahela trasajIveAnI hiMsA kare che. e ja vAta tammaya tajjIvae" ityAhi ho dvArA uhevAmAM Ave 66 66 66 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyAkaraNasUtre tajjIvAn pRthivyAdi nizritAMzcaiva, 'tadAhAre' tadAdhArAn=te pRthivyAdayaH AdhAro yeSAM te tAn tadAdhArAn pRthivyAdyAzrayAn athavA 'tadAhAre' tadAhArAn te pRthivyaptejovAyavAdaya eva AhAro yeSAM te tAn tadAhArAn 'tappariNayavaNNagadharasaphAsaboMdirUve' tatpariNatavarNagandharasasparzabaudi (zarIra) rUpAnteSAmeva pRthivyAdInAM pariNatA varNagandharasasparze yA baudiH zarIraM saiva rUpaM-svabhAvo yeSAM te tathA tAn , ' acakkhuse ya' acAkSuSAn cakSuragocarAn 'cakkhuse ya' cAkSuSAMzca cakSurindriyaviSayAn 'tasakAie' trasakAyikAn santi uSNAghabhitaptAH santaH vivakSitasthAnAdudvijante gacchanti chAyAdyAsevanArtha sthAnAntaramiti trasAH, yadvA-trasa nAmakarmodayAt trasyanti iti trasAHtrasanAmakarmodayavartinaityarthaH, teSAM kAyorAzistatra bhavAstrasakAyikAH, tAn , kiyataH ? ityAha-'asaMkhe' ityAdi-'asaMkhe' asaMkhyAt 'thAvarakAe' sthAvarakAyAn , tiSThaityAdi padoM dvArA kahI jAtI hai-(tammayatajjIvae ) pRthivI kAyika Adi jIvoM ko tathA pRthivI Adi ke sahAre rahe hue jIvoM ko, (tadAhAre) jina jIvoM ke ve pRthivI Adika AdhArabhUta haiM aise jIvoM ko athavA pRthivI Adika hI jinakA AhAra hai aise jIvoM ko ( tappariNaya vaNNagaMdharasaphAsaboMdirUve ) tathA pRthivyAdikoM ke varNa, gaMdha, rasa, sparzI se jinakA zarIrarUpa svabhAva paraNita ho rahA hai, tathA (acakkhuse ya) jo cakSu indriya viSayabhUta nahIM hai, aura (cakkhuse ya) jo cakSu indriya ke viSayabhUta bhI haiM aise trasa jIvoM ko-uSNAdika se saMtapta hokara jo chAyA Adi ke sevana ke liye eka sthAna se dUsare sthAna para jAte haiM, athavA trasa nAmakarma ke udaya se jo yukta haiM ve trasa haiM, aise trasa jIvoM ko, tathA-(asaMkhae thAvarakAe ya) asaMkhyAta sthAvara kAyoM ko, sthAcha-" tammayatajjIvae" pRthivI yi 7vAne tathA pRthivI mAhira mAzraye 2hesa 7vAne "tadAhAre" vone te pRthivI mAha mAdhArabhUta cha sevA 7vAne athavA pRthivI mAha bhne| mAhA cha sevA vAna "tappariNaya vaNNagaMdharasaphAsaboMdirUve" tathA pRthivI mAhina va madha, 2sa, sparzAthI bhanI zarI235 svamA pariNata 25 2wo cha, tathA "acakkhuse ya" 2 yakSu dhandriyana viSaya35 nathI, mane "cakkhuse ya" le yandriyanA viSaya35 55 // che evA trasa jIvane uSNatA AdithI duHkha pAmIne je chAyA AdinA sevana mATe eka jagyAethI bIjI jagyAe jAya che, athavA trasa nAmakarmanA udayathI 2 yuta cha, temA trasa gAya che. sevA sa vAne, tathA " asaMkhae thAvara kAeya" manyAta sthAva24yAne-sthA12 nAmamA laya bhane che te sthAvara zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinoTokA a0 1 sU0 13 caturindriyAdinAM hiMsAprayojananirUpaNam 61 tIti sthAvaraH, sa eva kAyaH-zarIraM yeSAM te sthAvarakoyAH prasRtazItA'tapa santApAdyupetatve'pi anyatra gantumazaktAH sthAvaranAmakarmodayavartinaH pRthivyaptejovAyuvanaspatayaH, tAn " suhuma-bAyara-patteya-sarIranAmasAhAraNe' sUkSma-bAdarapratyekazarIranAmasAdhAraNAn , sUkSmaM ca bAdaraM ca pratyekazarIraM ca-sUkSmabAdarapratyekazarIrANi, tAni nAmAni nAmakarmANi yeSAM te sUkSmavAdarapratyekazarIranAmAnaH, te ca te sAdhAraNAzca sUkSmavAdarapatyekazarIranAmasAdhAraNAH, tAn / tatra sUkSmA:carmacakSuragrAhyAH pRthivyAce kendriyAH, bAdarAH=taeva carmacakSuAdyAH, pratyekazarIrAH yeSAmekamekaM jIvaM pratibhinna bhinnaM zarIramupajAyate te pRthivyaadyH| sAdhAraNAH yeSAmanantAnAM jIvAnAM sAdhAraNamekaM zarIraM bhavati te kandamUlAdayaH, vara nAma karma kA udaya jinake haiM ve sthAvara haiM athavA jo zIta Atapa Adi bAdhA ko sahate hue bhI anyatra gamana karane meM azakta haiM apanI icchA se cala phira nahIM sakate haiM-ye sthAvara hai aise ye sthAvara pRthivI, apa, teja vAyu vanaspati jIva haiM, ina jIvoM ko tathA (suhuma-bAyara-patteya-sarIra nAma sAhAraNe) sUkSma, bAdara, pratyeka zarIrarUpa nAma karma ke udaya vAle jIvoM ko, tathA sAdhAraNa zarIra nAmakarma ke udayavAle jIvoM ko, carmacakSuoM se jo dekhane meM nahIM Ate haiM ve sUkSma jIva haiM, tathA jo dharmacakSuoM dvArA dekhe jAte haiM ve bAdara haiM, ye sUkSma aura bAdara bheda pRthivI Adi ekendriya jIvoM ke hote haiM, pratyeka ve jIva haiM ki jinakA bhinna 2 zarIra hotA hai, aise pRthivyAdika jIva hote haiM kyoM ki inakA apanA 2 bhinna 2 zarIra hotA hai ina jIvoM ko, tathA sAdhAraNa ve jIva haiM ki jina anaMta jIvoM kA eka hI zarIra hotA hai, aise ve jIva kaMdamUla Adi vnkahevAya che. athavA je zIta, tApa AdinI muzkelIo paDavA chatAM paNa anyatra gamana karavAne azakta che, pitAnI IcchAthI halanacalana karI zakatAM nathI. te sthAvara che. evA je sthAvara pRthivI, apU, teja, vAyu ane vanaspati cha te 7vAne, tathA "suhuma, vAyara, patteya, sarIra nAmasAhAraNe" sUkSma, bAdara, pratyeka zarIrarUpa nAmakarmanA udayavALA jIne, tathA sAdhAraNa zarIra nAmakarmanA udayavALA jIne, carmacakSuo vaDe je dekhI zakAtAM nathI te sUkSama jIve che, tathA je carmacakSuo dvArA joI zakAya che te bAdara jIve che. te sUkSma ane bAdara pRthivI Adi ekendriya jIvonA hoya che. pratyeka jIva e jIve che ke jemanAM alaga alaga zarIra hoya che, pRthivyAdika jIva evA hoya che kAraNake temane pota pitAnuM bhinna bhinna zarIra hoya che. te ne, tathA sAdhAraNa cha e che ke je anaMta jIvonuM eka ja zarIra hoya che, evA je kaMdamULa Adi vanaspatikAyika hoya che. te je te prakAranAM karmo zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyAkaraNasUtra te anantA api jIvAstathAvidhakarmodayasAmarthyAt samakamevotpattidezamadhivasanti, samakameva taccharIramAzritAH paryApti samArabhante, samakameva paryAptAH bhavanti / samakameva ca prANApAnAdi yogyapudgalAn gRhNanti / yacca-ekasya jIvasyAhArayogyapudgalopAdAnaM tadevAnyeSAmanantAnAmapi bhavatIti / 'aNaMte' anantAn 'avijANao' avijAnataH='ete ghAtakA asmAn haniSyanti' iti jJAnavikalAn ekendriyAn 'parijANI ya' parijAnatazca svavadhaduHkhamanubhavatazca dvIndriyAdIn 'jIve' jIvAn 'imehi' ebhiH anupadaM vakSyamANeH 'vivihehiM vividhaiH nAnApakA : 'kAraNehiM' kAraNaiH prayojanaiH 'haNaMti' ghnanti yeSAM ghAtaM kurvntiityrthH| ki te ? kAni tAni pRthivyAdi-hiMsAyAH kAraNAni ? ityAha-'karisaNe'tyAdinA ||suu013|| spati kAyika hote haiM / ye jIva tathAvidha karmodayoM ke vaza se eka sAtha hI utpatti deza meM rahate haiM, ekasAtha hI inakI zarIra paryApti pUrNa hotI hai / isa taraha eka hI sAtha paryApta hokara anaMta jIva eka hI sAtha prANApAnAdi yogya pudgaloM ko grahaNa karate haiM / inameM jo eka jIva kA AhAra hotA hai vahI anya anaMta jIvoM kA bhI hotA hai / isa taraha ke (aNaMte ) anaMta sAdhAraNa jIvoM ko ki-(avijANao)" jo yaha nahIM jAnate haiM ki ye ghAtaka jana hame mAreMge" isa prakAra ke jJAna se vikala ho rahe haiM aise ekendriya jIvoM ko, tathA (parijANao ya jIve ) jo apane vadhAdi saMbaMdhI duHkhoM ko jAnate haiM, aise dvIndriyAdika jIvoM ko, (imehiM ) ina anupada vakSyamANa (vivihehiM) nAnA prakAra ke (kAraNehiM) prayojanoM se ( haNaMti ) mArate haiM / (kiMte ) ve pRthivyAdi kI hiMsA ke kAraNa kona2 haiM ? vaha 'karisaNa' ityAdi agale sUtra se kahate haiM / dayane kAraNe eka sAthe ja utpatti dezamAM rahe che, eka sAthe ja temanI zarIra-paryApti pUrNa thAya che. e rIte eka sAthe ja paryApta thaIne te anaMta jIva eka sAthe ja prANApAnAdi pudgalene grahaNa kare che. temAM eka jIvana je AhAra hoya che te ja AhAra anya anaMta jIvone paNa hoya che. A 4 // 2 // "aNate " sanata sAdhA275 javAna -" avijANao" " te nathI jANatAM ke e ghAtaka leke amane mArI nAkhaze" e prakAranA jJAnathI je 2Dita cha mevA mendriya 7vAne, tathA " parijANao ya jIve " 2 potAnA qdhAdi sabhI mAne to che / dvIndriya 23 vone, "imehiM" bhAve pachInA paTTomA vila " vivihehiM " vividha pradhAna kAreNahi" prayonAthI "haNati" mAre cha. " kite ?" te pRthvIya mAhinI sAnAM yAM yAM // 2 // cha ta "karisaNa" tyAdi ve pachInA sUtra 2 4AmA mAve che. zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzino TokA a0 1 0 13 pRthivIkAyahiMsAkAraNanirUpaNam 63 atha pUrva pRthivIkAyahiMsAkAraNAnyAha-'karisaNa' ityaadi| mUlam-karisaNa-pokkharaNI-vAvi-vappiNa-kUva sara-talAga-cii ceiya-khAiya-ArAma-vihAra-thUma-pAgAra-dAra-goura aTTAlagacariyA seu-saMkama-pAsAya-vikappa-bhavaNa-ghara-saraNa layaNa AvaNaveiya-devakula-citta-sabhA-pavA-AyayaNa-Avasaha-bhUmighara-maMDavANakae-bhAyaNabhaMDovagaraNassa ya vivihassa ya ahAe puDhavi hiMsati maMdabuddhiyA // sU0 14 // TIkA-'karisaNa' ityAdi / 'karisaNa' karSaNa kRSiH 'pokkhariNI' puSkariNI =samacatuSkoNA kamalakAnanakAntikamaniyA payaHpUrapUritapAtAlakukSitalA nAnAvidhacitravicitrapatattrikulakUjitapunitapulinamaNDalamaNDanasuramyA, 'vAvi ' 1 'keyAro vappiNaM vappo' iti 'paaialcchiinaammaalaa'| bhAvArtha-jo Atmabodha se vikala prANI haiM ve sthAvara aura usa jIvoM kI nAnA prakAra ke prayojanoM ke vazavartI hokara virAdhanA karate haiM / pRthivIkAya Adi sthAvara jIva haiM, kyoM ki inake sthAvara nAmakarma kA udaya hai| dvIndriyAdika trasa jIva haiM, kyoM ki inake trasa nAmakarma kA udaya hai| isI kAraNa se sthAvara jIva apanI icchAnusAra eka sthAna se dUsare sthAna para cala phira nahIM sakate haiM / trasa jIva apanI icchAnusAra cala phira sakate haiM // sU013 // ___ aba sUtrakAra una kAraNoM ko kahate hue prathama pRthivIkAya kI hiMsA ke kAraNoM ko kahate haiM-'karisaNapokkhariNI' ityAdi / ___TIkArtha-(karisaNa) kRSi-khetI ke nimitta, (pokkhariNI) pokkha. bhAvArtha-je prANIo AtmabodhathI rahita che teo sthAvara ane trasa jInI aneka prakAranA prayajanathI derAIne hiMsA kare che. pRthivIkAya Adi sthAvara jIva che, kAraNake temanA sthAvara nAmakarmane udaya thayo hoya che. dvIndriyAdika trasa jIva che, kAraNake temanA trasa nAmakarmane udaya thaye hoya che. e ja pramANe sthAvara jIva potAnI IcchA pramANe eka jagyAethI bIjI jagyAe jaI zakatA nathI. trasajIva pitAnI IcchA pramANe harIpharI zake che. sU. 13 have sUtrakAra te kAraNone batAvatA prathama pRthivIkAyanI hiMsAnAM kAraNe Apacha-karisaNapokkhariNI" chatyA. --"karisaNa" kRSi-bhatI nimitta "pokkhariNi" parioll zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyAkaraNasUtre pApI = dIrghAyAmA ' vappiNa ' vaprANi = kSetrANi, 'kUva' kUpAH 'sara' saraHkRtrimajalAzayaH 'talAga' tar3AgastaditaraH prasiddhaH eva, 'cii' citiH, mRtakadahanArtha kASThacayanam , 'ceiya' caityam-mRtakoparismArakacihnam , 'khAiya' khAtikA parikhA, ArAmaH-gRhasamIpopavanam , vihAra-vihiyate'treti vihAraH krIDAsthAnavizeSaH, 'dhUma' stUpaH-smArakastambhaH 'pAgAra' prAkAraH 'gar3ha' iti bhASAprasiddhaH, 'dAra' dvAraM prasiddham , goura' gopuraM-puradvAram , 'aTTAlaga'aTTAlakaH='chata''aTArI' iti prasiddhaH, 'cariyA' carikA-durganagarayormadhyasthitaH aSTahastapramANaH hastyAdi saMcAramArgaH, 'seu' setuH='pula' iti prasiddhaH, 'saMkama' saMkramaH saMkramyate yena sa saMkramaH jalagartapArakaraNAya pASANa kASTharacita mArgaH, 'pAsAya' prAsAdaH nRpagRham vikappa' vikalpAH=tabhedAH 'bhavaNa' bhavanAni, bhavanamAyAmApekSayA kizcidalpamu. cchAyamAnaM bhavati, mAsAdastu AyAmadviguNocchrAyaH, iti prAsAdabhavanayorvizeSaH, riNI-puSkariNI ke nimitta (vAvi ) vApI-vAva ke nimitta ( vappiNa) vAvaDI ke nimitta ( kUva ) kUpa kuvA-ke nimitta ( sara ) sara-kRtrima jalAzaya ke nimitta (talAga) talAga-tar3Aga ke nimitta (cii) citi ke nimitta ( ceiya) caitya ke nimitta (khAiya) khAtikA ke nimitta (ArAma) ArAma kA nimitta (vihAra ) vihAra ke nimitta ( zubha) stUpa ke nimitta (pAgAra ) prAkAra ke nimitta (dAra) dvAra ke nimitta (goura) gopura ke nimitta ( aTThAlaga ) aMTAlikA aTArI ke nimitta (cariyA) cirikA ke nimitta (seu) setu-pula ke nimitta (saMkama) saMkrama ke nimitta (pAsAya) prAsAda-rAjamahala ke nimitta (vikappa) vikappa-vikalpa ke nimitta (bhavaNa ) rAjamahala vizeSa-unake liye Y042 // nibhitto "vAvi" vApI-pApane nibhitte "vappiNa" pAvaDIne nibhitte "kUva" dhUpa-dUpAne nibhitto "sara" sa2-vRtrima 14||shyne nimitta "talAga" tant-tAne nimitta "cii" vitine nimitta "ceiya" caityane nimitta "khAiya" mAti-mAne nimitta "ArAma" mArAma-jIyAnA nimitta "vihAra" viDA2ne nibhitte "thUma" stUpana nimitta "pAgAra" praa||2 sAne nimitta "dAra" dvArane nimitta "goura" gApurane nimitta "aTTAlaga" mAsine nimitta "cariyA" yarine nimitta "seu" setu-purAne nibhitte "saMkama" sabhane nimitta "pAsAya" prAsA-rAmasane nimitta "vikappa" vi5-vi485ne nimitta "bhavaNa" seTale 24 2 // sabhaDesa bhATe, zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudazinoTokA a0 14 pRthivIkAyahiMsAkAraNanirUpaNam 65 'ghara' gRhAH prasiddhA, "saraNa' zaraNAni sAmAnyagRhANi, 'layaNa' layanAni parvatavarti pASANagRhANi, 'AvaNa' ApaNAH haTTAH, 'veiya' vedikA pariSkRtA bhUmiH, 'devakulAniyakSagRhANi, 'cittasabhA' citrasabhA-citrayuktasamAsthAnam , 'pavA' prapA-pAnIyazAlA 'pyAU' iti bhASA prasiddhA, 'AyayaNa' AyatanaM yajJazAlA, 'Avasaha' Avasatha:-tApasAzramaH, 'bhUmighara' bhUmigRha-guhArUpaM pRthivIgRham , 'maMDavANa' maNDapA:=paTanirmitagRhAsteSAM, 'kae' kRte-etanimittamityarthaH / tathA 'bhAyaNa bhaMDovagaraNassa' bhAjanabhANDopakaraNasya bhAjanAni=sauvarNarAjatAdIni, bhANDAni-mRNmayAni zarAvAdIni, upakaraNAni=udUkhala musalAdIni eteSAM samAhAradvandve-bhAjanabhANDopakaraNam , tasya ca 'vivihassa ya' vividhasya ca-aneka makArasya 'aTThAe' arthAya-prayojanAya 'maMdabuddhiyA' mandabuddhikA svaparahitAhitavivekavikalAjanAH, 'puDhavIM pRthivIM 'hisaMti' ghnanti ||suu014|| (ghara) ghara ke nimitta (saraNa ) zaraNa-sAmAnyagRha ke nimitta (layaNa) layana-parvatavati pASANa ghara ke nimitta (AvaNa)ApaNa-hATa ke nimitta (veiya ) vedikA-cotare ke nimitta (devakula) devakula-yakSAyatana ke nimitta (cittasabhA) citrasabhA-citrayukta sabhA ke nimitta (pavA) prapA-pyAU ke nimitta "AyayaNa" Ayatana-yajJazAlA ke nimitta ( Avasaha ) avasatha-tApasoM ke Azrama ke nimitta (bhUmighara) bhUmigRha ke nimitta (maMDavANakae) maMDapa ke nimitta tathA ( bhAyaNa bhaMDovagaraNassa ya vivihassa ya aTThAe puDhaviM hiMsaMti maMdabuddhiyA) nAnA prakArake bhAjana bhAMDopakaraNake nimitta mandabuddhijana pRthivIkAya jIvoMkI hiMsA karatehaiM / ___bhAvArtha-pRthivI kAyika ekendriya jIva hai| isa ekendriya jIva kI hiMsA karane kA nimitta-prayojana kyA hotA hai-isa viSaya ko sUtra "ghara" dharane nimitta "saraNa" 1295-sAmAnya gRhane nibhitte "layaNa" sayana. patati pASANa dharane nimitta "AvaNa" 2|5-duaanne nibhitte "veiya" vA-yAtazana nimitta "devakula" hevamusa-yakSAyatanane nimitta "cittasabhA" thisamA-triyuta samAna nimitta " pavA" apA-525 nimitta "AyayaNa" mAyatana yA nimitta "Avasaha" mAvasatha-tApasenA sazramAne nimitta "bhUmighara" bhUbhiDane nimitta 'maMDavANakae" bha7pane nibhitta, tathA "bhAyaNa bhaMDovagaraNassa ya viviharasa ya adAe puDhavi hiMsaMti maMdabuddhiyA" bhane pradhAna bhAjana, bhAMDe prakaraNane nimitte maMda buddhivALA loko pRthvIkAya jIvonI hiMsA kare che. bhAvArtha-pRthvIkAyika jIva eka IndriyavALA hoya che, e ekendriya jIvanI hiMsA karavAmAM nimitte, prajane kayAM kyAM hoya che, te viSe sUtra zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 praznavyAkaraNasUtre kAra ne yahAM nirdiSTa kiyA hai| maMdabuddhijanoM se yahAM tAtparya svapara hita ke viveka se vikala janoM se hai / jinheM sva aura para kA viveka nahIM hai aise prANI hI kRSI Adi ina uparyukta kAraNoM ke vazavartI hokara pRthivI kAyika jIva kI hiMsA kiyA karate haiM / kRSIkarma prasiddha haiN| jisake cAro koNa samAna hoM, kamala jisameM vikasita ho rahe hoM, agAdhajala jisameM bharA ho, nAnA prakAra ke kalarava se jisake taTa maNDita ho aise suramya jalAzaya kA nAma puSkariNI hai / jisakA vistAra dIrgha ho usakA nAma vApI hai / hindI meM ise vAvaDI kahate haiN| anAja ke bone kA jo sthAna hotA hai use kSetra - khena kahate haiN| kRtrima jalAzaya kA nAma sara hai / svAbhAvika jalAzaya kA nAma taDAga hai, ise hindI meM tAlAba kahate haiM / citA kA nAma citi hai, jo mRtaka ke dAha saMskAra ke nimitta zmazAna meM lakaDiyoM ke Dhera ke rUpa meM cinI jAtI hai| kisI mRtaka kI yAdagAra meM jo usakA smRti cihna svarUpa bhavana Adi banA diyA jAtA hai usakA nAma caitya hai / kile ke parakoTeho cAroM ora jo gaharI khAI hAtI hai ki jisameM jala bhI bharA rahatA hai usakA nAma khAtikA - khAI haiN| ghara ke pAsa ke vagIce kA nAma ArAma hai, nagara se kucha dUra para jo janoM kA krIDA sthAna hotA hai usakA nAma vihAra hai / jo smAraka kAra A sUtramAM spaSTIkaraNa kare che. ahIM maMdabuddhijanAnA a, peAtAnuM ane pArakAnuM hita na jANanAra leAkeA thAya che. jemane sva ane paranA viveka hAtA nathI evA jIvAja kRSi Adi upara kahela kAraNeAne vaza thaI ne pRthivI kAyika jIvanI hiMsA karyA kare che. kRSikama prasiddha che. eTale tene viSe spa TIkaraNanI jarUra nathI. jenA cAre khUNa samAna hAya, jemAM kramaLeA vikasyAM hAya, jeNAM UMDu pANI bhareluM hAya vividha prakAranA kalaravathI jenA taTa mAMDita hoya evA suMdara jaLAzayane puSkariNI kahe che. jenA vistAra lAMkhA hAya tevI vAvane vApI kahe che. hiMdImAM tene vAvaDI kahe che, anAja vAvavAnuM je sthAna hoya che tene kSetra-khetara kahe che. kRtrima jaLAzayane sara kahe che. citAne citi kahe che, je mRta zarIrane agnidAha devAne mATe lAkaDAMnA DhagalA rUpe khaDakavAmAM Ave che. koI mRta vyaktinA smaraNAthe je bhajana Adi anAvAya che tene caitya kahe che. killAnI divAlanI cAre tarapha je UMDI khAi DAya che, ane jemAM pANI paNa bhareluM rahe che. te khAine khAtikA khAI kahe che. ghara pAsenA mAgane ArAma kahe che, nagarathI dUra je leAkeAnuM krIDA sthAna hAya che tene zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 1 0 14 pRthivIkAyahiMsAkAraNanirUpaNam 67 staMbha banAyA jAtA hai vaha stUpa hai / prAkAra-jise hindI bhASA meM gar3ha kahate haiN| nagara meM praveza karane kA jo pradhAna dvAra hotA hai usakA nAma gopura hai| dumaMjile Adi makAnoM ke chata ko aTArI kahate haiN| durga aura nagara ke bIca meM jo ATha hAtha pramANa kA mArga hotA hai ki jisase hokara hAthI Adi Ate jAte rahate haiM usakA nAma carikA hai| jala kI dhArA pravAha ko pAra karane ke liye jo pASANa athavA kASTha kA usa para mArga banA diyA jAtA hai usakA nAma saMkrama hai| aise sthAna nadI nAloM Adi jalAzaya pradezoM para bane hue rahate haiN| rAjamahala prasiddha hai, ise saMskRta bhASA meM prAsAda kahate haiN| bhavana-lambAI kI apekSA kucha thor3I kama U~cAI vAlA hotA hai / tathA jo prAsAda hotA hai baha bhavana kI apekSA dviguNita U~cAI vAlA hotA hai| sAmAnya ghara kA nAma zaraNa hai / parvata ke pAsa jo pattharoM ke ghara bane hue hote haiM unakA nAma layana hai| dukAna kA nAma haTTa yA hATa hai| pariSkRta bhUmi kA nAma vedikA hai / devakula-yakSAyatana-yakSa ke sthAna ko kahate haiN| jisa sabhAsthAna meM citra hote haiM usakA nAma citrasabhA hai / jahAM logoM ko pAnI pilAyA jAtA hai usakA nAma pyAU hai / yajJazAlA kA nAma Ayatana, tApasAzrama kA nAma Avasatha, pRthivI ke nIce bane hue ghara kA nAma vihAra kahe che. smAraka staMbhane stUpa kahe che. killAne prAkAra kahe che. nagaramAM praveza karavAnuM je mukhyadvAra hoya che tene gepura kahe che. be mALanA Adi makAnanI agAzIne aTArI kahe che. durga ane nagaranI vacce je ATha hAtha pahoLe mArga hoya che, ke jyAM thaI hAthI Adi Ave jAya che, te mArgane carikA kahe che. pANInA pravAhane oLaMgavAne mATe tenA para paththara athavA lAkaDAne je mArga banAvavAmAM Ave che tene saMkrama (pula) kahe che. evA sthAne nadI, nALAM, Adi jaLAzayo para banAvelAM hoya che. rAjamahela zabda jANIne che. tene saMskRta bhASAmAM prAsAda kahe che. bhavananI UMcAI prAsAda karatAM ochI hoya che. bhavana karatAM prAsAdanI UMcAI bamaNI hoya che. sAmAnya gharane zaraNa kahe che. parvatanI pAse paththaranAM je ghare hoya che temane layana kahe che. dukAnane haTTa athavA hATa kahe che. cetarAne vedikA kahe che. devakula-cakSAtana yakSanA sthAnane kahe che. je sabhAsthAnamAM citra hoya che, te sabhAsthAnane citrasabhA kahe che. jyAM tene pANI pAvAmAM Ave che te jagyAne pyA-paraba kahe che. ghajJazALAne Ayatana, tApasanA Azramane Avasatha, jamInanI aMdara banAvela zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyAkaraNasUtre athA'pkAyahiMsAkAraNAnyAha-'jalaM ca' ityAdi / mUlam- jalaM ca majjaNaya-pANa-bhoyaNa-vattha dhovaNasoyamAiehiM ||suu015|| TIkA-'majjaNaya' majjanakaM snAnaM pANa' pAnaM 'bhoyaNa' bhojanaM 'vatthadhocaNa' vastradhAvanaM vastraprakSAlanaM 'soya' zaucam 'AiehiM' AdibhiH majjanAdyaneka kAraNaiH 'jalaM ca' akAya hiMsanti ||muu015|| athAgnikAyahiMsAkAraNAnyAha-'payaNa' ityAdi / mUlam-payaNa-payAvaNa-jalaNa-jalAvaNa-vidaMsaNehi agaNiM ||suu016|| TIkA-'payaNa' pacanaM-svayaM, 'payAvaNa' pAcanamanyaiH 'jalaNaM' jvalanaM svahastena pradIpanam , 'jalAvaNa' jvAlanam anyaiH, 'vidaMsaNa' vidarzana-prakAzakaraNam , ebhiH kAraNaiH prayojanaiH 'agaNi' agni hiMsanti ||suu016|| bhUmighara yA talaghara, taMbU kA nAma paTTaghara, athavA maMDapa hai| cAMdI sone ke bane hue vartanoM kA nAma yahAM bhAjana evaM miTTI ke bane hue vartanoM kA nAma bhAMDa hai / udUkhala (okhalI) tathA musala Adi ko yahAM upakaraNa se grahaNa kiyA hai |suu0 14 // ___ aba apkAya kI hiMsA karane ke prayojana ko sUtrakAra spaSTa karate haiM 'jalaM ca majaNa ya' ityAdi / ___TIkArtha-( majjaNaya) snAna, (pANa ) pAna, (bhoyaNa ) bhojana, (patthaghovaNa) vastraprakSAlana, ( soya) zauca, ityAdi kAraNoM ko lekara (jalaM ca) apkAya-jalakAya kI hiMsA karate haiM // suu015|| ___ aba agnikAya kI hiMsA karane ke prayojana ko sUtrakAra kahate gharane bhUmighara athavA talaghara ane taMbUne paTaghara athavA maMDapa kahe che. cAMdI senAmAMthI banAvela vAsaNone bhAjana ane mATImAMthI banAvelAM vAsaNonebhAMDa kahe cha. mANiyo tathA sAmela mAhine mI 54274thI aDa 424 cha // sU.14 // have apUkAya (jaLakAya)nI hiMsA karavAnA prayajanane sUtrakAra spaSTa kare "jalaM ca majjaNa ya" tyAhi. --" majjaNaya" snAna, " pANa " pAna "bhoyaNa" sAna, "vatthadhovaNa" sadhauvA, " soyA " zoya tyAhi ||2||ne sIdhe apkAya jaLakAyanI hiMsA thAya che sU0 1pa have agnikAyanI hiMsA karavAnA prayajanone sUtrakAra batAve che - zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a. 1 sU0 17 vAyukAya hiMsAkAraNanirUpaNam atha vAyukA hiMsAkAraNAnyAha - ' suppa ' ityAdi / mUlam - suppa - viyaNa- tAliyaMTa- pehuNa- muha karayala saggapattavastha evamAiehiM aNilaM // sU0 17 // TIkA - 'suppa' zUrpaH = annazodhanopakaraNavizeSaH, 'chAja ' ' sUpaDA' iti bhASAprasiddhaH 'viyaNa'vyajanaM = vaMzazalAkAdinirmitam, 'tAliyaMTa' tAlavRntaM 'tAlapaMkhA' iti prasiddham, 'pehuNaga' pehuNakaM = mayUrapicchakRtavyajanaM 'muha' mukhaM paNa yAvaNa ' ityAdi / " TIkArtha - ( payaNa-payAvaNa - jalaNa- jalAvaNa-vidaMsaNehiM agaNi) svayaM bhojana banAnA, dUsaroMse bhojana banavAnA, svayaM agni jalAnA, dUsaroMse agni jalavAnA, tathA dIpaka jalAkara prakAza karanA, ityAdi prayojanoM ko lekara agnikAya kI hiMsA karate haiM / sU016 // vAyukAya kI hiMsA karane ke prayojana ko sUtrakAra kahate haiM' suppaviyaNa ' ityAdi / 69 TIkArtha - (suppa - viyaNa-tAlIyaMTa-pehuNa- muha karayala saggapattavatthaevamAiehiM aNilaM ) sUpase jaba pachAr3a kara anna Adi zodhana karate haiM taba, vaMzazalAkA Adi se nirmita paMkhe se jaba havA kI jAtI hai taba, tAlavRkSa ke pate se bane hue paMkhe se jaba havA kI jAtI hai taba mayUra ke picchoM se nirmita paMkhe se jaba havA kI jAtI hai taba, mukha (( payaNapayAvaNa " ityAdi. TIartha - "payaNa, payAvaNa, jalaNa, jalAvaNa, vidaMsaNehi agaNi" late lobhana banAvavAne, bIjA pAse bheAjana anAvarAvavAne, pAte agni saLagAvavAne, anya pAse agni saLagAvarAvavAne, tathA dIvA saLagAvIne prakAza karavA, ItyAdi pratyeHjanAne mATe agnikAyanI hiMsA kare che. sU.16|| have vAyukAyanI hiMsA karavAnAM prayojanAne sUtrakAra pragaTa kare che - * suppa viyaNa " ityAhi. 66 TIartha - "suppa, viyaNa, tAliyaMTa, pahuNa, muha, karayala sagapatta vattha evamAiehiM aNilaM" nyAre sUpaDA vaDe ATaDIne manAna sAI uzaya che tyAre, vAMsanI saue AdimAMthI banAvelA paMkhA vaDe jyAre havA khavAya che tyAre, tADanAM pAnAMmAMthI banAvela pakhA vaDe jyAre pavana nakhAya che tyAre, mAranAM pIchAMmAMthI banAvela pakhA vaDe jyAre pavana nakhAya che tyAre, jyAre koi nimitte sukhathI zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyAkaraNasUtre 'karayala' karatalaM-hastatalaM 'saggapatta' sAgapatraM = vRkSavizeSapatraM 'vattha' vastram, 'evamAiehiM' evamAdibhiH = ityAdibhirvAyUdIraka vidyudvayajanAdisAdhanaiH ' aNilaM ' anila = vAyuM hiMsanti | sU0 17 // atha vanaspatikAya hiMsAkAraNAnyAha - 'agAre' tyAdi / mUlam -- agAra - pariyAra-bhakkha bhoyaNa - sayaNAsaNa- phalagamusala ukhala-tata-vitatAtoja-vahaNa vAhaNa- bhaMDaga- vivihabhavaNatoraNa - viTaMga - devakula- jAlayaddhacaMda - nijjUhaga-caMda - sAliya-veiyaNisse - NidoNi- caMgerI - khIla- maMDava - sabhApavA ''vasaha gaMdhamalANu levaNaM-vara-jaya- naMgala - meiya-kuliya- saMdaNasIyA-raha-sagaDa-jANa jogga- aTTAlaga - cariadAra - gopura-phalihA- jaMta-sUliyA lauDamuDha sayagghI - bahupaharaNA-varaNuvakkharANa kae aNNehiM evamAihiM bahuhiM kAraNasaehiM hisaMti tarugaNe bhaNie abhaNie ya evamAI // sU0 18 // 70 se jaba kisI nimitta phUMka mArI jAtI hai taba, aura khule muMha bolate haiM taba, jaba hAthoM se tAlI bajAI jAtI hai taba, jaba patra zAka ke pattoM ko sApha karane ke liye unheM hAtha para jhaTakArA jAtA hai taba, aura jaba vastra ke aMcala se havA kI jAtI hai taba, tathA bijalI Adi ke paMkhoM se jaba havA kI jAtI hai taba vAyukAya ke jIvoM kI hiMsA hotI hai / tAtparya isakA yaha hai ki jitane bhI vAyUdoraka sAdhana haiM una se vAyu kAya ke jIvoM kI hiMsA hotI hai | su-17|| aba vanaspati kI hiMsA karane ke prayojana ko sUtrakAra kahate haiM kuka mAravAmAM Ave che tyAre, jyAre khulle meDhe kholavAmAM Ave che tyAre jyAre hAtheA vaDe tALI vagADavAmAM Ave che tyAre, jyAre zAkanAM pAnane sApha karavAne mATe hAthathI chaTakavAmAM Ave che. tyAre. tathA vIjaLI AdinA pakhA vaDe jyAre havA khAvAmAM Ave che tyAre vAyukAya jIvAnI hiMsA thAya che. tenuM tAtparya e che ke havA khAvAnAM jeTalAM sAdhanA che temanAthI vAyukAya jIvAnI hiMsA thAya che. sU. 17 // have vanaspatikAyanI hiMsA karavAnAM prayAjanAne sUtrakAra pragaTa kare che. zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudazinoTokA a0 1 sU0 18 vanaspatikAhiMsAkAraNanirUpaNam 71 TIkA-'agAra' agAraM-gRhaM 'pariyAra' paricAra! jIvikAH, khagAdi kozo vA 'bhakkha' bhakSyANi modakAdIni 'bhoyaNa' bhojanAni-odanAdIni, 'sayaNAsaNa' zayanAsanAni-zayanAni-maJca paryaGkAdizayyAH; AsanAni-bhadrAsanAdIni 'phalaga' 'phalakAni-kASThanirmitavastuvizeSAH 'takhtA' iti bhASA masiddhAni 'musalamudUkhalaM va prasiddham , tatAni vINAdIni-vitatAni-murajabheryAdIni, 'Atojja' AtodyAni-vAdyavizeSAH, 'vahaNa' vahanAni-potanaukAdIni yAnapAtrANi 'vAhaNa' vAhanAni-zivikAdIni 'bhaMDaga' bhANDAni gRhopakaraNAni, 'vivihabhavaNa' vividha bhavanAni-sarvatobhadrAdibhavanAni, toraNAnidvArazobhAkArivandanamAlAdIni, 'viTaMga' viTaGkAH kapotapAleyaH 'chajjA' iti bhASA prasiddhAH, devakulAni=yakSa gRhAH, 'jAlaya' jAlakAni gavAkSavizeSAH, 'addhacaMda' ardhacandrAH ardhacandrAkAra'agAra-pariyAra-bhakkha' ityAdi / TIkArtha-(agAra) agAra-gRha, (pariyAra) paricAra-jIvikA athavA khaDgAdikoza-myAna, (bhakkha) bhakSya-modaka Adi khAne yogya dravya, (bhoyaNa) bhojana-odanAdi dravya, (sAyaNAsaNa ) zayanAsana-mazca paryata Adi zayyA, bhadrAsana Adi Asana, (phalaga) phalaka-kASThanirmita vastuvizeSa-takhtA, (musala) musala, udUkhala-okhalI (tata) tata-vINA Adi vAdya (vitata) vitata-muraja bherI Adi bAje, (Atoja) Atodya vAdyavizeSa, (vahaNa) vahana-pota, naukA Adi yAna pAtra, (vAhaNa) vAhaNa zibikA Adi, (bhaMDaga) bhaMDaka-gRhake upakaraNa, (vivihabhavaNa) vividha bhavana-sarvatobhadra Adi makAna, (toraNa) toraNa-dvAra kI zobhA vardhaka vaMdana-mAlA Adi, (viTaMga) viTaMka-kapotapAlI-chajjA, ( devakula) devakula yakSagRha, (jAlaya) jAlakagavAkSa-khiDakI, (addhacaMda) ardhacaMdrAkAra " agAra, pariyAra-bhakkha" tyAdi ttiirth-"aagaar"m||2-gRh "pariyAra" pariyAra-vi: 2424 tasavAra mArnui bhyAna "bhakkha" lakSya-sAI mAha mAvA sAya: dravya "bhoyaNa" mosanamAta mAdrivya "sayaNAsaNa" zayanAsana- 5 mA zayyAna sAdhanA, ladrAsana mA sAsana "phalaga" 514- sAnI pATa, pATiyu "musala" samiTA, ve-mAgiyo tata" tata all mA vAya "vitata" vitata-bhu200 meza ALE 40o "Atojja" mAtAdha-me 42rnu vA vizeSa "vahaNa" paThana pota goDI mA pAina-pAsajI mAhi "bhaMDaga" 4 gRhanA 6572, "vivihabhavaNa" vividha avana-sarvatobhadra mA bhAna "toraNa" dvAranI zAlA vadhAranAnabhAsA mAha "viTaMga" viTa-70 "devakula" yakSagaDa "jAlaya" Msa-savAra 0 "niSjUDga" bhArI "addhacaMda" sayandra-mardhayandrA sopAna zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyA 72 praznavyAkaraNasUtre sopAnavizeSAH, 'nijjUhaga ' nirvRhakANi-dvAro bhAgabahinirgatAH ghoTakAdyAkArAH kASThavizeSAH, 'caMdasAliya' candrazAlikAH prAsAdoparitanazAlAH 'veiya' vedikA mAGgaNe kRtopavezanasthAnam , 'NisseNi' niHzreNiH 'sIDhI' iti prasiddhA 'doNi' droNiH laghunaukA, 'caMgerI' tRNAdinirmitapAtravizeSaH 'TokarI' iti bhASA prasiddhA dezIzabdo'yam , 'khola' kIlA prasiddhAH, 'maMDava' maNDapAH paTagRhAH, drAkSAdimaNDapA vA; sabhAH janopavezanasthAnAni, 'pavA' prapAH pAnIyazAlAH, 'Avasaha' AvasathA:-tApasAzramAH 'gaMdha' gandhA gandhadravyANi, 'malla' mAlyAni=kusumAni-mAlyaM-kusumasram vA, 'aNulevaNa' anulepanaM-candanaM, 'aMbara' ambarANi-vastrANi, 'juya' yugAni 'jhUsarA' iti bhASA prasiddhAni, 'naMgala' lAgalAni halAni, 'meiya' metikAni yaiH kRSTakSetraM mRdyate, 'kuliya' kulikAni halabhedAH 'saMdaNa' syandano rathavizeSAH, 'sIyA' zivikAH-'pAlakhI' iti sopAnavizeSa, (nijjUhaga) ni!haka-dvArake urdhvabhAgameM bAhara kI ora lage hue ghor3A Adi ke AkAra vAle kASTha vizeSa, (caMdasAliya) caMdrazAlikA-prAsAda ke UparakI zAlA, (veiya) vedikA-AMganameM baiThane ke liye banA huA sthAna, (NisseNi) niHzreNI-nasenI-sIDhI, (doNi) droNI-laghunaukA-hoDI, (caMgerI) caMgerI-tRNAdise banA huA pAtra vizeSa, jise caMgera bhI kahate haiM, (khIla) kIlA, (maMDava ) maMDapa-paTagRha athavA drAkSAdi maMDapa, (sabhA) sabhA-manuSyoMke baiThane kA sthAna, (pavA) prapApyAU, ( Avasaha ) Avasatha-tApasAzrama, (gaMdha ) gaMdha-sugaMdhi dravya, (malla) mAlyakusuma Adi mAlA-kusumoM kI guthI huI puSpamAlA, (anulevaNaM) anulepana-caMdana, ambara-vastra, (varayuga) yuga-jhUsarA-juMvArI, (naMgala ) lAMgala-hala, (meiya) metika-vakhara, jisase jutA huA kheta vizeSa, nispRhaka-bAraNAnI upara bahAranI bAjue lagADela gheDA AdinA mA4218 vizeSa "caMdasAliya" yazasi-AsAna 52nI // "veiya" -- mAma savA bhATenA yAta, "NisseNi" ni:zreNI nisaNI, "doNi" droNI nAnI nau|' caMgerI" yArI-tRhimAthI manAve pAtravizeSa rene ya2 51 4 cha. "khola" bhUTI "maMDava" bha75-tamU athavA drAkSAhanA bha75 "sabhA" samA-mANasAne mesakAnu sthAna "pavA" 55 525 "Avasaha" mAvasatha-tApasonI zrama "gaMdha" gadha-sudhi dravya "mallANulevaNaM, mala-mAlya kusuma AdinI mALA, anupana caMdana, ammara vastra "gun" mUsarA dhUsarI "naMgala" Cine 31 " meiya "bheti12 nAthI umeta2 se zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 1 sU0 18 vanaspatikAyahiMsAkAraNanirUpaNam 73 prasiddhAH, 'raha' rathAH-prasiddhAH, 'sagaDa' zakaTAni-prasiddhAni, 'jANa' yAnAni zakaTavizeSAH, 'jogga' yugyAni jamyAnavizeSAH, 'aTTAlaga' aTTAlakA prAkAroparivarti sthAnavizeSAH 'caria' carikAH nagaraprAkAramadhyasthASTahastapramANamAgAH 'dAra' dvArANi-prasiddhAni, 'gopura' puradvArANi, 'phaliha' parighAH argalAH 'yaMtA' yantrANi prasiddhAni 'mUliyA' zUlikA:-zUlAropaNakASThAni, 'lauDa' lakuTA:yaSTayaH, 'musaMDhi' zastravizeSAH, 'sayagdhI' zataghnyaH zastra vizeSAH, mahAzilAsu yA upariSTAt pAtitA satyaH zatAni dhnanti, evaM 'bahu' bahUni anekAni 'paharaNa' paharaNAni-zastrANi khagatomaratIrAdIni 'AvaraNa' AvaraNAni-sphurakANi 'charapalA' iti prasiddhAni uvakharANa' upaskarANi-gRhopakaraNAni, kapATAdIni, teSAM 'kae' kRte etadartha, tathA 'aNNehiya' anyaizca, 'evamAiehiM' evamAdikaiH ekasA kiyA jAtA hai, (kuliya) kUlika-halavizeSa, syaMdana-rathavizeSa, (sIyA) zivikA-pAlakhI, (raha) ratha-sAmanya ratha (sagaDa) zakaTa-gADA, (jANa) yAna-vAhana vizeSa, (jogga) yugya-jampAna vizeSa, ( aTTAlaga) aTTAlaka-prAkAra ke Upara kA sthAna vizeSa (carikA ) carikA-nagara aura koTa ke madhya kA ATha hAtha pramANa kA mArgavizeSa, (dAra) dvAra, (gopura ) gopura-puradvAra (phalihA ) parighA-argalA beMDA, (jaMta ) yaMtra, (sUliyA) zulikA - zUlAropaNa kASTha (lauDa ) lakuTa-yaSTi-chaDI, (musaMDhi) musaMDhI zastravizeSa, (sayagyo) zataghnI-zastravizeSa jisase eka hI bArameM sau manuSya mAra disa jAte haiM tathA (bahupaharaNA) aneka praharaNazastrakhA,tomara,tIra Adi, AvaraNa-charapalA,(varaNukkharANakae) upaskara -kapATa Adi gRhake upakaraNa ina sabake liye tathA (aNNehiM evamAiehiM) sarabhu 42vAmA mAve cha. "kuliya" sira 24 42nu 977 "saMdaNaM" syana se tanI 25 "sIyA" zima sabhI " raha" 2tha " sagaDa, 14Ta AI " jANa" yAna vAhana vizeSa " jogga" yudhya me prANIthI yAtai paain| " aTTAlaga" mAsa khAnI 52nu pAsa prA2nu sthAna "cariya" yariza nA2 TanI yenI mA DAyanI pAnI bhAga vizeSa " dora" dvAra " gopura " godhu2 zaDanu mukhya dvAra "phalihA" pri| mAMgajiyo " jaMta" yatra zUmi " sUliyA " zUjI yA bhATenu 404 "lauDa " muTa yaSTi chI " musaMDhi " bhusaDhI vizeSa " sayagdhI" zatI tanu zasa nAthI me 4 pArabhAM se bhAgaso bhArI 4Aya cha, tathA "bahupaharaNA" bhane prahara zakha 31 toma2 tI2 mA " varaNuvakkharANakae " AvaraNa upaskara kapATa Adi gharamAnAM upakaraNe e badhAMne mATe tathA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - - - - 74 __ praznavyAkaraNasUtre evaM prakAraiH 'bahuhiM ' bahubhiH 'kAraNasaehiM kAraNazataiH prayojanazataiH 'bhaNie' bhaNitAn uktAn 'abhaNie ya' abhaNitAMzca anuktAMzca, evamAdInuktaprakArAn 'tarugaNe' tarugaNAn vanaspatisamUhAn 'hiMsaMti' vinAzayanti ||muu018|| kIdRzAn jIvAn kIdRzA hiMsakAH kimartha ghnanti ? ityAha-'satte' ityaadi| mUlam-satte sattaparivajie uvahaNaMti daDhamUDhA dAruNamaI kohA mANA mAyA lobhA hAsA ratI aratI soya vedattha jIya dhammattha kAmaheU savasA avasAaTThAe aNahAe ya tasa. pANe thAvare ya hiMsaMti // sU0 19 // TIkA-'dahamUDhA' dRDhamUDhAH sAtizayavivekavikalAH, 'dAruNamaI' dAruNamatayaH krUrAzayAH janAH, 'sattaparivajjie' sattvaparivarjitAnbalahInAn aura bhI inase atirikta (bahuhiM kAraNasaehiM) aneka prayojanoM ke liye (bhaNie abhaNie ya) jo yahA~ para kahe gaye aura jo nahIM kahe gaye haiM, (evamAI) una saba tarugaNa vanaspati samUhakI hiMsA karate haiN| saMsArI abudhajana ina pUrvokta vastuoM ke nirmANa ke liye vRkSoM ko kATate haiN| vRkSoM ko kATanA hI vanaspati jIvoM kI hiMsA karanA hai| ina upayukta vastuoM kA nirmANa vRkSoM ke kASTha se hotA hai / // sU0 18 // usa sthAvara jIvoM ko kaise 2 bhAvoM se yukta hokara hiMsaka jana mArate haiM sUtrakAra isa sUtra dvArA spaSTa karate hai-' catte sattaparivajie' ityAdi / TIkArtha-(daDhamUlA) jo sAtizaya viveka se vikala haiM-jinake viveka " aNNehi evamAiehiM" te sivAyanA " bahuhiM kAraNasaehiM" lon' 55 bhane prayAsanAne mATe "bhaNie abhaNie ya" 2 mahI upAyAM cha nathI vAyAM "evamAI" te ||dhaa taruNa vanaspati sabhaDanI se hiMsA kare che. saMsArI abudha ke pUrvokta vastuo banAvavAne nimitte vRkSone kApe che. vRkSone kApavA e ja vanaspati jIvonI hiMsA che upara kahelI vastuo vRkSAnAM 4mAthI thAya che. // sU. 18 // trasa sthAvara ne kevA kevA bhAvothI yukta thaIne hiMsakajana mAre che tenuM 20 suutraa| suutr||2 spaSTI4295 42 cha-" satte sattaparivajjie" tyA. asttha-" dRDhamUlA" bhatizaya vive4thI visa cha, bhana vive435 ykssus| zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 1 sU0 19 kAn jIvAn kidugdhAtakAna 75 dInAn 'satte' sattvAn = pRthivyAdIn 'uvahaNaMti' upaghnanti = mArayanti, kasmAdityAha - 'kohA' krodhAt, 'mANA' mAnAt 'mAyA' mAyAyAH = kapaTAt 'lobhA ' lobhAt 'hAsA' hAsyAt 'raha' rate = rAgAt 'arai' arate:= dveSAt 'soya' zokAt 'upaghnanti' iti sambandhaH / kimartham ? ityAha- 'veyatthajIyadhammatthakAmaheU' vedArthajIvadharmArthakAmahetoH, atra hetuzabdasya pratyekamabhisambandhaH / ' veyattha ' vedoktAnuSThAnaM, 'jIyaH ' jIvaH jIvanaM, ' dhamma ' dharmaH kulajAtyAdilakSaNaH, 'attha' arthaH=dhanaM, 'kAma' kAmAH = zabdAdayaH ityeteSAM hetoH = kAraNAt 'savasA' svacazAH =svAdhInAH santaH, ' avasA avazAH = parAdhInAH - para nirdezavartinaH, 'aTTAe' arthAya = prayojanAya 'aNaTTAe' anarthAya aprayojanAya - nirarthakamityarthaH " 1 rUpa cakSuoM para ajJAna kA pardA par3A huA hai / aura (dAruNamaI) jinake pariNAma atyaMta krUra bana cuke haiM aise prANI ( sattaparivajjie ) balahIna dIna ( satte) pRthivyAdika jIvoM kI ( uvahaNaMti ) virAdhanA karate haiM - vaha virAdhanA kisa kAraNa se karate hai so kahate hai (kohA, mANA, mAyA, lobhA, hAsA, rati, arati, soya ) krodha, mAna, mAyA, lobha, hAsya, rati, arati, zoka se karate haiM / arthAt ina pariNAmo se yukta hokara hiMsaka pRthivI Adika jIvoM kI hiMsA karate haiM / kisaliye karate hai ? (veyattha jIyadhammatthakAmaheU) vedArtha, jIvana, dharmA kAma ke liye karate haiM, yahAM hetu zabda kA saMbaMdha pratyeka ke sAtha meM kara lenA cAhiye - vedArtha vedokta anuSThAna ke liye, jIvana ke liye, dharma ke liye, artha-dhana- ke liye, kAma-zabdAdika pAMcoM indriyoM ke viSayoM ke liye, inhIM saba kAraNa kalApoM ko lekara (savaso) svAdhIna athavA (avasA) parAdhIna hokara (aTTAe) prayojana ke liye athavA (aNaTThAe ya) " para ajJAnanA paTTa paDela che, bhane " dAruNamaI " bhebhanI vRttiyo atyaMta DUra janI gaI che sevA ve " sattaparivajjie" mAhIna, hIna "satte" pRthvI aya mAhi kavonI " uvahaNaMti " hatyA ure che. te hiMsA yAM yAMara ure che te sUtraache - " kohA, mANA, mAyA, lobhA, hAsA, rati, arati, soya " odha, bhAna, bhAyA, bola, hAsya, rati, marati, zo yahi vRttimothI yukta ardha ne hiMsa vo pRthivIya mAhi lavonI hiMsA mere che. zA bhATe tebha are che ? "veyattha jIya dhammatthakAmaheU" vehArtha, bhavana, dharmArthabhane mATe tebha re che. vehArtha - vehosta dharma DiyAgone bhATe, bhavanane bhATe, dharmane bhATe, artha - dhanane bhATe, Abha-yAMce indriyAMnA viSayane bhATe, se maghAM araNa samUhone sIdhe "savasA" svAdhIna athavA 66 avasA " parAdhIna hazAbhAM hovAthI " aTThAe " pratyeAjanane zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 praznavyAkaraNasUtre 'tasapANe' saprANAn = dvIndriyAdIn jIvAn 'thAvare ya' sthAvarAMzca pRthivIkAyAdIn hiMsantidhananti // 019 // . uktArthameva vizadayannAha - 'maMdabuddhiyA' ityAdi / mUlam - maMdabuddhiyA sahasA haNaMti, avasA haNaMti, savasA avasA duhao haNaMti, aTThA haNaMti, aNaTThA haNaMti, aTTA aNaTThAduhao haNaMti, hassA haNaMti, verA haNaMti, ratI haNaMti hassA verAratI haNaMti / kuddhA haNaMti, luddhA haNaMti, muddhA haNaMti, kuddhAluddhA muddhA haNaMti, atthA haNaMti, dhammAhaNaMti, kAmA haNaMti, atthA dhammA kAmA haNaMti // sU0 20 // I TIkA - maMdabuddhiyA' mandabuddhikAH = midhyAtvodayAttattvA'tatvavivekarahitamatayaH, 'savasA' svavazAH = svatantrAH santaH, svecchayA 'haNaMti' ghnanti, 'avasA' avazAH = parAdhInAH santaH ghnanti, 'savasA avasA' svavazA avazA 'duhao' ubhayato anartha - vinA prayojana ke liye ( tasapANe ) dvIndriyAdika trasa prANiyoM kI evaM ( thAvare ya) pRthivIkAyAdika ekendriya sthAvara prANiyoM kI (hiMsati ) hiMsA karate haiM / sU0 19 // isI ukta artha ko vistAra se samajAne ke liye punaH sUtrakAra kahate haiM-' maMda buddhiyA savasA haNaMti ' ityAdi / TIkartha - ( maMdabuddhiyA) mithyAtva ke udaya se tattva aura atattva ke viveka se jinakI buddhi zUnya ho rahI hai aise prANI (savasA) svataMtra banakara apanI icchAnusAra trasa sthAvara jIvoM kI ( hati ) hiMsA karate haiM / isI taraha jo prANI (avasA haNaMti) naukarI Adi ke kAraNa parAdhIna dhyAtara athavA "aNaTThAe" vinA prayoga ne "tasapANe" dvIndriya Adi trasa bhavAnI mane " thAvare ya " pRthivIAya Adi khendriya sthAvara kavonI " hiMsaMti " hiMsA ure che. // sU. 18 // e ja uparokta ane savistara samajAvavAne mATe sUtrakAra kahe che#gftur er goifa" Seule. TIDArtha-" maMdabuddhiyA " bhithyAtvanAu hyathI nebhanI zuddhi tattva bhane atattvatnA vive'thI rahita tha ga che sevA vo " savasA" svataMtra hovA chatAM yA potAnI cchAnusAra trasa sthAvara bhavAnI " haNaMti " hiMsA re che. me 4 pramANe je mANasa avasA haNaMti " nourI vagerene Age parAdhIna che tethe| 66 zrI prazna vyAkaraNa sUtra 66 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TokA a01 sU0 20 madabuddhiyA kAn2 jovAn ghnanti 77 manti, arthAya, anarthAya, tadubhayato nanti / hAsyAt vairAt ratena nti, hAsyavairaratibhyo nanti / kiMbhUtAH santo ghantI ? tyAha 'kuddhA ityAdi / 'kuddhA' kruddhAH krodhayuktAH, 'luddhAH' lubdhAn-viSayagRddhAH / 'mudrA' mugdhAH mohavazAH nanti / hai-ve bhI ina trasa sthAvara jIvoM kI hiMsA karate haiM / ( savasA avasA duhao haNaMti ) tathA svataMtra aura parataMtra donoM prakAra se hokara bhI ina jIvoM kI hiMsA karate haiN| tathA ( aTThA haNaMti ) ye jIva jIvoM kI hiMsA prayojana se karate haiM aura (aNaTThAhaNaMti) anartha-vinA prayojana ke nirarthaka bhI karate haiM (aTThA aNaTThA duhao haNaMti ) koI 2 aise bhI jIva haiM / jo kucha jIvoM kI hiMsA apane svArtha se karate haiN| aura kitaneka jIvoM kI hiMsA svArtha na bhI ho to bhI karate haiN| (hassA haNaMti ) saMsAra meM aise bhI hiMsaka jIva haiM jo jIvoM kI hiMsA hAsya ke kAraNa hI kara DAlate haiM, ( verA haNaMti ) kitaneka aise bhI haiM jo jIvoM kI hiMsA vaira ke nimitta ko lekara karate haiM / ( raI haNaMti ) kitaneka aise bhI haiM jo rati-Amoda pramodake nimitta ko lekara jIvoM kI hiMsA karate haiM / (hassA verA rati haNaMti ) kitaneka jIva aise bhI haiM jo eka hI sAtha hAsya vaira aura rati-Amoda pramoda ke nimitta ko lekara jIvoM kI hiMsA karate hai / ve kaise hokara hiMsA karate haiM-( kuddhAhaNaMti ) kitaneka jIva aise bhI haiM jo krodhI hokara jIvoM kI hiMsA 55 ye presa sthAva2 vAnI DiMsA 42 cha. "savasA avasA duhao oNti" tathA svataMtra ane parataMtra, banne prakArathI yukta thaIne paNa jIvanI hiMsA kare cha tathA " aTTAhaNati" te vAnI DisA te|| artha sa4294 42 cha bhane "aNadAhaNaMti" anartha-254126-niratha 54 42 cha. " aTTA aNaTA duhao haNaMti" asA 59 // vo DAya che mAmA vAnI hiMsA potAnA svArthane kAraNe kare che ane keTalAka jIvonI hiMsA svArtha na hovA chatAM paNa 42 cha. "hassA haNaMti" saMsAramA sevA // 4 Disa ch| 555 cha mA 7vAnI hiMsA sya-mAne yAta2 4 42 che. "verA haNaMti". sA savA 55 cha 2 vAnI DiMsA 32ne nimitta 42 cha. " raI haNaMti" TA4 savA 54 7 cha re timAma prabhAhane mAta2 vAnI DisA 42 cha "hassA berA ratI haNaMti" TasA vo mevA 55 cha / eka sAthe hAsya, vera ane rati-Ameda pramAdane nimite jIvenI hiMsA kare cha. terA vI vRttiyo yonI hiMsA 42 cha? " kuddhA haNaMti" DeTA yo zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 praznavyAkaraNasUtre 6 evaM kuddhA ludvA muddhA' kruddhAH lubdhAH mugdhAH - krodha lobhamohavantaH ghnanti / 'asthA' arthAdhanArthinaH, 'dhammA' dharmAH dharmArthinaH - jAti kuLadharmAbhimAnavantaH 'kAmA' kAmAH = kAmArthino ghnanti / evaM 'atthA dhammA kAmA' artha dharmakAmAthiMno ghnanti // 020 // karate haiM, (luddhA haNaMti ) kitaneka aise haiM jo kevala lobha ke vazavartI hokara jIvoM kI hiMsA karate haiM, aura ( muddhA haNaMti ) kitaneka aise bhI haiM jo kevala mohAdhIna vRtti hokara jIvoM kI hiMsA karate haiN| ( kuddhA luddhA muddhA hati) kitaneka aise bhI haiM jo krodha, lobha, moha ina tInoM ke vazavartI banakara jIvoM kI hiMsA karate haiM / (asthA hati ) kitaneka aise bhI jIva haiM jo kevala dhana ke arthI hokara hI jIvoM kI hiMsA karate haiM, (dhammA hati ) kitaneka aise bhI haiM jo dharmArthI-jAti dharma aura kuladharma ke abhimAnI hokara jIvoM kI hiMsA karate haiM / ( kAmA haNaMti kitaneka aise bhI haiM jo kAmArthI - indriyoM ke viSayoM ko bhogane kI lAlasA ke vazavartI hokara jIvoM kI hiMsA karate haiM aura (atthA dhammA kAmA hati ) kitaneka aise bhI haiM jo artha, dharma aura kAma, ina tInoM ke vazavartI hokara jIvoM kI hiMsA karate haiN| bhAvArtha - isa sUtra dvArA sUtrakAra ne hiMsA karane kI vicAradhArA vAle jIvoM ko kahA hai, ve kahate hai ki kitaneka jIva aise bhI huA GodhabhAM bhAvIne lavonI hiMsA are che. "luddhA haNaMti " DeTalA ThevaNa bolane vaza thAne lavonI hiMsA re che, " muddhA haNaMti " DeMTalA mevA bhae sone hAya che ke je kevaLa mAhAdhIna thaIne jIveAnI hiMsA kare che. kuddhA luddhA muddhA haNaMti " DeMTalA boo sevA pazu che lego hodha, bola, bhoha me traNane vaza thaine jIvAnI hiMsA kare che. atthA haNaMti " DeMTalA sevA pa jIvA che ke je dhanane mATe ja jIvAnI hiMsA kare che. 8 'dhammA haNaMti " ddettlAka evA paNa jIvA che ke je dharmArthe-jAtidhama ane kuLadhanA abhimAnane kAraNe jIvAnI hiMsA kare che. 'kAmA haNaMti " uTalAI sevA pazu kavI hoya che ke je kAmArthe indriyAnI viSaya lAlasAne vaza thaine jIvAnI hiMsA kare che, mane" atthA dhamma kAmA haNaMti " DeMTalAI sevA pazu ko hoya che artha, dhama ane kAma, e traNane vaza thaIne jIvAnI hiMsA kare che. lAvArtha- --A sUtramAM sUtrakAre hiMsA karavAnI vicAradhArAvALA jIvA batAvyA che. teo kahe che ke keTalAka jIvA evA paNa hAya che ke je svAdhIna zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzimI TIkA a0 1 sU0 20 maMdabuddhiyA kAnUra jovAn ghnanti 79 atha yadyapi -- uddezakramAnusAreNa 'jArisaM phalaM deI' iti caturtha phaladvAraM pUrva vaktavyaM, tathApi phalasya kartradhInatvena kartuH prAdhAnyAt, alpavaktavyatvena sUcI - kaTAnyAyAcca pUrva 'jeviya kareMti pAvA pANavahaM' iti prathamaprANavadhadvArasya karate haiM jo svAdhIna hone para hiMsA karma meM rata ho jAte haiN| kitaneka jIva aise bhI hote haiM ki jo hiMsaka jIvoM kI saMgati Adi ke parAdhina hokara hiMsA karane laga jAte haiN| bahuta se aise bhI prANI hai jo apane liye hiMsA karate hai aura bahuta se jova aise bhI hote haiM ki uThate baiThate calate phirate vinA kisI prayojana ke bhI jIvoM kI hiMsA karate haiN| bahuta se jIva aise bhI haiM ki ve cAhe svataMtra rahe yA parataMtra rahe kisI bhI sthiti meM raheM para phira bhI hiMsA karane se nahIM cUkate haiM / koI jIva kisI dUsare jIva ko vaira ke kAraNa mAra DAlate haiM, koI apanI ha~sI karane ke kAraNa mAra DAlate haiM / aura koI 2 aise bhI prANI haiM jo rati ke kAraNa - citta khuzI meM rahane ke kAraNa - jIvoM kI hiMsA - zikAra karate haiM / ityAdi aura bhI isI taraha ke kAraNa sUtrakAra ne isa sUtra dvArA prakaTa kiye haiM jo Upara artha meM kahadiye haiN| inake sivAya dUsare kAraNoM se bhI hiMsA karate haiM || sU020|| aba sUtrakAra yaha prakaTa karate haiM ki uddezakrama ke anusAra yadyapi " jArisaM phalaM dei " yaha caturtha phaladvAra pahile kahanA cAhiye thA to hAvA chatAM paNa hiMsA kamAM lIna rahe che. keTalAka jIvA evA paNa hAya che ke je hiMsaka jIvAnI saMgati Adi vaDe parAdhIna hAvAne kAraNe hiMsA karavA lAge che. keTalAka evA paNa chavA che ke je svAne khAtara hi`sA kare che, bhane dhaNA va sevA yA hoya che uThatAM, mesatAM, hAsatAM, zAsatAM, koIpaNa pratyeAjana vinA jIvAnI hiMsA kare che. ghaNA jIvA evA paNa hAya che ke teo svataMtra hAya ke parataMtra hoya. koIpaNa sthitimAM hovA chatAM paNa hiMsA karatA aTakatA nathI. keAI jIva khIjA jIvAne verane kAraNe mArI nAkhe che, kAI ha'sI-majAkane khAtara mArI nAkhe che, ane koI kAI jIvA evA paNa hAya che ke je ratine kAraNe-mananA AnaMdane khAtara jIvAnI hiMsA (zikAra) kare che. ItyAdi bIjA paNa e ja prakAranAM kAraNeA sUtrakAre A sUtra dvArA pragaTa karyA che, je upara khatAvI devAmAM AvyAM che. te sivAya bIjA araNothI pAgu tethe hiMsA mere che. // sU. 20 // have sUtrAra ye spaSTa che uddezonA isa pramANe leDe 'jArisa zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyAkaraNasUtre pazcamamupadvAramAha-'kayarete' ityAdi / mUlam-kayare te ? je te soyariyA macchabaMdhA sAuNiya vAhA kUrakammA vAuriyA dIviya-baMdhaNappaoga-tappagala-jAla-vIralla. gAyasadabbha-vaggurA-kUDachaliyAhatthA hariesA uNiyA yavidaMsa gapAsahatthA vaNacaragA luddhagA mahughAyA poyaghAyA eNIyArA paeNIyArA saradaha-dIhiya-talAga-pallaga-parigAlaNa-malaNa sotabaMdhaNa salilAsaya sosagA visagarassa ya dAyagA uttaNavallaradavaggiNidayapalIvakA kUrakammakArI // sU0 21 // TIkA-'kayare te' katare te prANavadhakartAraH ? iti prazne satyuttaramAha-'soyariyA' ityAdi-'je te' ye te 'soyariyA' saukarikAH sUkaraghAtakAH 'macchabaMdhA' matsyabandhAHmmatsyaghAtakA dhIvarA ityarthaH, 'sAuNiyA' zAkunikA pakSivadhopajIvinaH, bhI phaladvAra na kaha kara jo prathamaprANavadha dvAra kA pacama upadvAra kahA jA rahA hai usakA kAraNa yaha hai ki phala, kartA ke AdhIna hone se pahile karttA ko pradhAnatA rahatI hai, dUsare kartA ke viSaya meM vaktavya bhI alpa hai to sUvI kaTAhanyAya se pahile " sa vi ya kareMti pAvA pANAvahaM" isa prathamaprANavadha dvAra kA yaha paMcama upadvAra hI kahA jA rahA hai 'kayare te' ityaadi| ____TIkArtha-prazna (kayare te) prANavadha karanevAle ve kauna 2 se prANI haiM ? uttara-(je te) ve ye 2 haiM-(soyariyA, macchabaMdhA, sAuNiyA vAhAkUra kammA vAuriyA ) ( soyariyA) saukArika-suara kI zikAra karane phalaM deha" se yAthu 38 dvA2 paDasA unnatuM tuM, chata 54 38 dvaarvarNana na karatAM pahelAM prANavadhadvAranuM pAMcamuM upadvAra varNavavAmAM AvyuM che, tenuM kAraNa e che ke phaLa, kartAne adhIna hovAthI pahelAM kartAnI pradhAnatA rahe che ane bIjuM kAraNa e che ke kartAnI bAbatamAM vaktavya-kahevAnuM paNa thADa che, tethI sUcI 4AunyAye 5sA " je viya kareMti pAvA pANavaha " 241 prathama prANavadha prakAranuM A pAMcamuM upadvAra ja varNavavAmAM AvI rahyuM che " kayare te" tyAdi. -pra-" kayare te ?" prAvadha 42 // 2 te 4yAM yAM prANImo cha ? uttara-"je te" tasA nIya pramANa cha-"soyariyA, macchabaMdhA sAuNiyA vAhA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 1 sU0 21 mandabuddhiyA kAnUra jIvAn ghnanti ? 81 'vAhA' vyAdhAH = mRgaghAtakAH, ' krUrakammA ' krUrakarmANaH - duSTakarmakAriNaH'vAuriyA ' vAgurikAH = vAgurA = mRgabandhanaM tayA caranti ye te vAgurikA:= jAlena mRgabandhakAH, 'dIviya - baMdhaNappa oga - tappagalajAla - cIralagAyasadanbha vagrA - kUDa chaliyA hatthA' dvIpika bandhanaprayogatatpragalajAla - cIralagAyasIdarbhavAgurA kUTachelikAhastAH - 'dIviya' dvIpikA = vyAdhasya kRtrimA hariNI yA mRgAkafire sthApayate 'ghaNapaoga' bandhanaprayogaH = mRgAdi bandhanopakaraNaM, 'tappa' taptaH = matsyagrahaNIlaghunaukA, 'galaM' baDizaM= matsyavedhana kaNTaka ityarthaH, 'jAlaM' prasiddhaM, vAle manuSya, (macchabaMdhA) matsyabaMdha - machaliyoM ko mArane vAle dhIvara ( sAuniyA) zAkunika-pakSiyoMkI zikAra karane vAle cIr3ImAra, (vAhA) vyAdha - mRga kI zikAra karane vAle vaheliyAjana, ( kUrakammA ) krUra karmA- duSTakarma karane vAle manuSya, (vAuriyA) vAgurikA jAla se mRga ko bAMdhane vAle vAgharI loga, (dIviya - baMdhaNappa ogatappa - gala- jAla cIralagA-yasa- dagbha-vaggurA - kUDachaliyA hatthA ) dIpikA - vyAgha dvArA mRgoM ko lubhAne ke liye banAI gaI kRtrima hariNI, baMdhana prayogamRgAdi jIvoM ko bA~dhane ke upakaraNa, tatra machalI pakar3akara jisameM dhIvara rakhate jAte haiM aisI TokarI, athavA machalI jisa para baiThakara pakar3I jAtI hai aisI laghu naukA, gala-baDiza, vaMzI jisake agrabhAga meM ATA yA jIva kA kalevara Adi lagAkara macchImAra use pAnI meM sto dete haiM machalI jaise hI use khAtI hai to usakA vaha. nukIlA agrabhAga usake kaMTha meM vidha jAtA hai, basa macchImAra phira Dore se baMdhI kUrakammAvAuriyA" "soyariyA " sau ri4 - suparano zira uranArA manuSyo, "macchabaMdhA" bhatsyaNa'dha-bhAchasiyAne bhAranAra bhAchIbhArI, " sAuNiyA " zatruni - pakSIkhone zikAra karanAra pAradhio vAhA " vyAdha-bhRgano ziara 42nAra ziarImo, vAgurikSa- 66 " kUrakammA " 2arbhA-huSTa urbha puranAzaM manuSyo, "vAuriyA " lagamAM bhRgane IsAvanAza vAgharI soDI, "dIviya, baMdhaNappaoge tappa, DAla, jAla, cIrallAgA - yasa, davbha' vaggurA, kUDachaliyA hatthA dvIpikA-vyAghra dvArA mRgeAne lalacAvavAne mATe banAvelI kRtrima hariNI, kha dhanaprayoga-mRgAdi jIvAne AMdhavAnA sAdhanA, tapra-machalIne pakaDIne mAchImAra jemAM mUke che te TopalI, athavA jemAM besIne mAchalAM pakaDavAmAM Ave che te nAnI naukA, gala-khaDiza, khazI--jenA agrabhAga para loTanI kaNeka ke aLasiyAM Adi jIvAnAM kalevara lagADIne mAchImAra tene pANImAM nAkhe che, mAchalI jevuM te khAvA jAya che. ke tarataja teneA aNIdAra agrabhAga tenA kaMThamAM parAvAi jAya che, zrI prazna vyAkaraNa sUtra " Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___praznavyAkaraNasUtre 'cIrallaga' cIrallaka:-zyenAbhidho hiMsakapakSivizeSaH-yo'nyapakSivadhArtha pAlyate, 'AyasaH' lohanirmitabandhanavizeSaH, 'dabbha' darbhaH=darbhamayabandhanavizeSaH, 'vaggurA' vAgurA-pAzaH, kUTachelikA-kUTAjA, siMhAdi pralobhanArtha citralepyAdimayI chagalikA ete haste yeSAM te tathAbhUtAH / 'hariesA' harikezAH mAtaGgAzcANDalA ityarthaH, 'uNiyA ya' kuNikAzca tatsevakAH 'vIdaMsagapAsahatthA' vItaMsakapAzahastAH -vItaMsakAH mRgapakSibandhanasAdhanAni, pAzAca, te haste yeSAM te vItaMsakapAzahastAH, 'vaNacaragA' vanacarakA kirAtAH, 'luddhagA' lubdhakAH-vyAdhAH, 'maharAyA' huI isa vaMzI ko tAna lete haiM, vidhI huI machalI isI ke sAtha bAhara nikala AtI hai aura macchImAra ise pakar3a lete haiN| jAla-machalI Adi pakar3ane kI eka prakAra kI jAla, cIrallaka-hiMsakapakSivizeSa yaha pakSI anya pakSiyoM ko mArane ke liye zikAriyoM dvArA pAlA jAtA hai, Ayasa loha kA banA huA baMdhana vizeSa, darbha-darbhamaya baMdhana vizeSa, vAgurApAza, kUTa chalikA-banAvaTI bakarI jo siMhAdi jAnavaro ko lubhAne ke liye banAkara rakhI jAtI hai, ye saba jinake hAthoM meM haiM aise prANI / isa saba prANIvadha ke kartA jAnanA cAhiye / tathA (hariesA) harikeza-cANDAla, (uNiyA) kuNika-cANDAla ke sevakajana, ( vIdaMgapAsahatthA ) vItaMsaka-mRga evaM pakSiyoM ke bAMdhane kA sAdhana aura pAza jinake hAtha meM haiM aise ( vaNacaragA ) kirAta / ye bhI prANavadha ke karane vAle mAne gaye haiM / (luddhagA)) lubdhaka-vyAdha, (mahughAyA) mdhughaatktyAbAda mAchImAra derIthI bAMdhelI te jALane kheMcI le che, temAM eMTI gayelI mAchalIo tenI sAthe ja bahAra nIkaLI Ave che ane mAchImAra tene pakaDI se che. 1-mAsa mAha 54pAnI me 542nI , ciirllkhiMsaka pakSInuM nAma, te pakSI bIjAM pakSIone mAravAne mATe zikArIo vaDe 5jAya che. Ayasa-soDhArnu manAvelu me tanuM dhana, "dama" manu me tanuM madhana, vAgurA-pAza, kUTachalikA-nasI 542 2 siMha mAha janavarAne lalacAvavA mATe banAvIne rAkhavAmAM Ave che, e saghaLI cIjo jemanA hAthamA cha t| sapA ke prAvadha 42naa| DAya che. tathA " hariesA" hariza-yo, "uNiyA" suzi-yAMnA sevI, "vIMdasagapAsahatthA " vItaMsaka-mRga ane pakSIone bAMdhavAnuM eka sAdhana ane pAza jenA hAthamA cha vA "vaNacaragA" rAta vagere prAvadha 42 // 2 // manAya che. "luddhagA" yudha-vyAdha, "mahughAyA " madhu pAta:-5 vevAne bhATe re zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 1 sU0 21 mandabuddhiyA kAnra jovAn ghnanti ? 83 madhughAtA: = 'madhu' grahaNena tanmakSikA ghAtakAH 'poyaghAyA' potaghAtA=pakSizizuhiMsakAH 'eNIyArA' eNIcArAH eNIM hariNIM cArayanti = pAlayanti anyAn mRgAn gRhItuM ye te eNIcArAH, 'paeNIyArA' maiNIcArAzca vyAdhavizeSA eva / 'sarahadI hiyatalA gapallulaparigAlaNamalaNasottabaMdhaNasalilAsaya sosagA ' sarodraha dIrghikA taDAga palvala parigAlana malana srotobandhana salilAzayazoSakAH, tatra - saraH=sAmAnyajalAzayaH, hradaH = agAdhajalAzayaH, dIrghikA = vApI, taDAgaH = prasiddhaH, palvalaM= alpasaraH, eteSAM parigAlanena matsyAdi grahaNAya jalanissAraNena, malanena manthanena, srotobandhanena - jalapravAha nirodhena ca 'salilAzayAn jalAzayAn zoSayanti ye te tathAbhUtAH, visagarassaya viSagarasya ca viSaM prasiddhaM garaH= saMyogajanitaM viSaM, tayoH samAhAre tasya 'dAyagA' dAyakAH jIvopaghAtArtha viSa madhu - zahada ko lene ke liye jo madhumakkhiyoM kA ghAta kara dete haiM ve, ( poyaghAyA) potaghAtaka-pakSiyoM ke baccoM ko mArane vAle, tathA (eNIyArA) jo mRgoM ko pakar3ane ke abhiprAya se mRgI- hariNI ko pAlate haiM ve, tathA (paNIyArA ) jo praiNIcAra - vyAdhavizeSa hote haiM ve, tathA(sara- daha - dIhiya-talAga- palala- parigAlaNa-malaNa-sottabaMdhaNa--salilAsayasosagA ) jo sara sAmAnya jalAzaya, draha agAdhajalAzaya, dIrghikA - vApI, taDAga, palvala - choTAjalAzaya, inake jala ko matsyAdi grahaNa karane ke abhiprAya se jo nikAla dete haiM, tathA inake jala kA jo manthana - viloDana karate haiM, athavA inameM jina srotoM se jala AtA haiM unheM baMda kara dete haiM, isa taraha se jo salilAzayoM ko sukhA dete haiM ve, tathA (visagarassa ya dAyagA ) viSa - halAhala jahara, gara - saMyoga janita bhadhabhAbhIonI hiMsA ure che te, " poyaghAyA " pota ghAta - pakSImonAM mayyAMne bhAranAza tathA- " eNIyArA " ne bhRgone paDavAne bhATe bhRgI-harizIne pANe che te boja, tathA " paiNIyArA " ? pailIyAra-meDa ajharanA vyAgha- hoya che te, tathA (6 sara, daha, dIhiya, talAga, pallala, parigAlaNa, malaNa, sotabaMdhaNa, salilAsaya sosagA " ne sara - sAmAnya jAzaya hRda - agAdha jAzaya, dIrghikA - vASa, talAva, palvala - nAnuM bhaNAzaya, vagerenA pAlIne mAchayAM vagere zraha karavAnA hetuthI bahAra kADhI nAkhe che. tathA tenA jaLanuM te manthana kare che. athavA temAM je stroto dvArA pANI AvatuM hAya te srotAne khaMdha karI de che. A rIte je leAkeA jaLAzayAne sUkavI nAkhe che.te leAkeA tathA girasa ya dAyagA " viSa-hajAhaja aura, gara-saMyoga-nanita viSa mAhi bhavAne bhArI 66 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyAkaraNasUtre prayogakarttAra ityarthaH / ' uttaNavallaradavaggiNidayapalIvagA' uttRNavallaradavAgninirdayapradIpakAH- uttaNAnAM vardhitatRNAnAM vanAnAM vallarANAM = gahanavanAnAmaraNyakSetrANAM vA, davAgninA=dAvAnalena nirdayaM dayArahitaM yathAsyAttathA pradIpakA:= prajvAlakAH, 'kUrakammakArI' krUrakarmakAriNaH = kaThora karmakartAraH ghAtakAH ghnanti = prANavadhaM kurvantIti pUrveNa sambandhaH // 021 // tAneva jAtinirdezapUrvakaM varNayati - 'imeya bahave' ityAdi / 84 mUlam - imeya bahave milakkhujAIyA ke te ?, saka-javaNasabara - babbara- kAya maruMDo-da-bhaDaga-tittiya pakkaNiya- kulakkha-goDasiMhala - pArasa - kocaMdha-davila- villala-puliMda - arosa- DoMba pakkaNa-gaMdha hAraga - bahaliya - jala- roma-mAsa- bausa malayA-cuMcuyA-ya cUliyagakoMkaNa - kaNaga-se-meyA- paNhava- mAlava-mahura-AbhAsiya- aNakkha cINa-lAsiya-khasa-khAsiyA- nehura marahaTTa- muTThia - Arava -Dobilaga kuhaNa - kekaya - hUNa - romaga - ruru - maruyA - cilAya visayavAsI ya pAvamaiNo // sU0 22 // - TIkA - 'imeya' ime ca - anupadaM vakSyamANAH 'bahave' bahavaH 'milakkhujAIyA' mlecchajAtIyAH=anAryAH santi / 'kiM te ?' ke te ? ityAha-' sake ' tyAdi / viSa, inheM jo jIvoM ko mArane ke abhiprAya dete hai ve, tathA ( uttaNavallara - davaggi- Niddaya-palIvagA ) jo nirdaya hokara uttaNoM ko vardhitatRNavAle vanoM ko vallaroM ko gahanavanoM ko athavA araNya ke khetoM ko dAvAnala se jalA dete haiM ve saba ( kUrakammakArI) krUrakarmakArI mAne gaye haiM aura aise prANI hI prANavadha ke karanevAle hote haiM || suu021|| sUtrakAra inhIM prANiyoM ko jAti nirdeza pUrvaka varNana karate haiM 4 nAkhavAne mATe jee temane khavarAve che teo tathA uttaNa- trallara, davaggi, yi palIvagA " ne niHya tha ne uttaNone vardhita tRNuvAnAM vanone, vhsrAne,gahana vanAne, athavA vananAM kSetrane dAvAnaLa lagADIne saLagAve che te madhAne " kUrakammakArI" zubha nAza bhAnavAmAM Ave che bhane tevA bhavana prANavadha karanAra che ! sU. 21 5 sUtrakAra mena AlIyonuM latinA nirdeza sahita varNana reche " imeya zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khudarzinI TIkA a. 1sU. 22 jAtinirdezapUrvakam maMdabuddhiyA kAnU2 jIvAn ghnanti ? 85 'saka' zakAH =zaka dezotpannAH, 'javaNa' yavanAH = prasiddhAH, ' sabara ' zabarAH =zabaradezotpannAH bhillA H 'babbara' barbarAH = barbaro'nArya dezavizeSastatra bhavA barbarAH 'kAya' kAyAH = kAyadezavizeSodbhavAH ' maruMDa ' muruNDAH = muruNDadezIyAH, 'udA: ' anA vizeSAH ' bhaDaga' bhaTakA : = bhaTakadezavAsinaH ' tittiya tittikAH = tittikadezajAtAH, ' pakkaNiya pakkaNikAH = taddezajAtAH, ' kulakkha kulakSA: anAryadezodbhavAH, 'goDa' gauDA : = gaur3a dezotpannAH, ' siMhala ' siMhalA = siMhaladvIpotpannAH, 'pArasa' pArasAH= pArasa dezajAtAH, 'kauMca' krauJcAH = krauJca dezodbhavAH, 'aMdha' AndhrAH =andhradezotpannAH, 'davila' drAviDA = draviDadezajAtAH, 'billala' bilvalAH ' ime ya bahave milakkhujAIyA' ityAdi / TIkArtha - (ime ya) anupada vakSyamANa ye (bahave ) bahuta se ( milakkhu (jAIyA) mleccha - jAtIya-anArya haiM / ( kiMte ? ) ve kauna 2 haiM uttara - ( saka) zaka - zaka dezavAsI, (javaNa) yavana - prasiddha hai, ( sabara) zabara - zabara dezotpanna bhIla, (babbara) babbara - barbara nAma ke anAryadeza meM utpanna hue manuSya, (kAya) kAya - isa nAma ke deza vizeSa meM janme manuSya, (muruMDa) muruNDa - muruNDadeza meM paidA hue manuSya, (uda) uda - isa jAti ke anArya manuSya, (bhaDaga ) bhaTaka bhaTaka dezanivAsI manuSya, (tittiya) tittiya tittika deza ke manuSya, (pakaNiya) pakkaNikadeza ke manuSya, (kulakkha) kulakkha - kulakSanAma ke anArya deza meM utpanna hue manuSya, (gor3a) gauDa- isa jAti ke manuSya, (siMhala) siMhala - siMhala dvIpa meM utpanna hue : manuSya, ( pArasa ) pArasa - pArasa deza meM utpanna hue bahave milakkhujAIyA " ityAdi. " TIartha - "imeya" nIce pramANenI " bahave " dhaNImarI "milakkhu jAIyA" mleccha lAto-anArya che. " kiM te ? " te anArya lati yI huyI che ? utta2-"saka" za4-zamDezanA raDevAsI "javaNa" yavana, "sabara" zamara - zamarahezanA vatanI lIsa, "babbara" jarjara nAmanA anArya dezanA vatanIyo, "kAya" se nAbhanA dezamA bhanbhedA manuSya, "muruMDa" bhuruDa-hezabhAM manbhelA boo, "ud" yo latinA anArya soDo, " bhaDaga bhaTaka dezanA rahevAsI, "tittiya" titti dezanA vatanI, "pakkaNika" pani dezanA soDI, "kulakkha" mujhakSa nAmanA anArya dezanA boDo, "goDa" goDa latinA lo, " siMhala " sihata - siMhAdvIpanA sone, 6 pArasa pArasa-pArasa (IrAna)mAM bhelA loo, zrI prazna vyAkaraNa sUtra dd 66 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- - - - - - praznavyAkaraNasUtre bilvaladezodbhavAH, 'puliMda ' pulindA:-pulindadezotpannAH, ' arosa' aroSAH= aroSadezajAH, 'Doba' DobA DombadezodbhavAH, 'pokaNa ' pokaNAH pokkaNadezabhavAH, 'gaMdhahAraga' gandhahArakAH gandhAradezajAtAH, 'bahaliya' bahalikAH bahalIdezodbhavAH, jallA:-romAH mAsAH 'bausa' bakuzAH malayAH 'cuMcuyA ya' cuJcukAzca, 'cUliyaga' cUlikAH 'kokaNaga' kokaNakAH 'kaNaga' kanakAH 'seya' sayAH ' meyA ' medAH, 'paNhava ' pahnavAH, 'mAlava' mAlavAH 'mahurA' madhurAH, 'AmAsiya' AbhASikAH, 'aNakkha' anakSAH 'vINa' cInAH 'lAsiya ' lAsikAH khasAH 'khAsiya' khAsikAH 'nehura' niSThurAH 'marahaTTa' mahArASTrAH 'muhia ' mauSTikAH, 'AravAH ' 'Dovilaga' 'DovilakAH, kuhaNAH kekayAH, hUNAH, romaga' 'romakAH 'ruru' ruravaH ' maruyA' marukAH, 'jallAH" ityArabhya marukaparyantAH, ete'pi tattannAmaka mlecchadezavizeSodbhavAH, 'cilAya manuSya, (koca) krauMca-krauMca dezameM utpanna hue manuSya, (aMdha) AMdhra AMdhradeza meM utpanna hue manuSya, (davila) drAviDa-drAviDadeza meM utpanna hue manuSya, (villala) bilvala-isa nAma ke dezameM utpanna hue manuSya, (puliMda) puliMda-puliMdadeza meM utpanna hue manuSya, (arosa) aroSaaroSadezaja (DoMba) DoMba-DomSa dezodbhava manuSya, (pokaNa) pokaNa-pokaNa nAma ke deza meM utpanna hue manuSya, (gaMdha) gandhahAraka-gandhAra deza meM utpanna hue manuSya, (bahaliya) bahaliya-bahalI nAma ke deza meM utpanna hue manuSya, isI taraha (jalla) roma, mAsa bakuza, malaya, cuccuka, lika, koMkaNaka, kanaka, seya, meda, pahnava, mAlava, madhura, AbhiSaka, anakSa, cIna, lAsika,khasa, khAsika, niSThura, mahArASTra, mauSTika, Arava, Dovilaka, kuNaha, kekaya, hUNa, romaka, ruru, aura maruka, ye saba usa usa nAma ke mlecca dezavideza meM utpanna hue manuSya haiM / tathA (cilAya kA~ca" ya-zraya dezamA sameta sI, "aMdha" mAMdhra-mAM zamAM bhandA sAThI, 'davila" drAviDa-drAviDa zamAM nbhesAvI, "villala" miksatanAmanA dezamA sameta yI, "puliMda" puli-pusizana so, "arosa" mAzeSa-bhASa dezamA santA, "DoMba" in-31 dezamA bhansA, "pokaNa" po4- zanAM sI, "gaMdha" -dhAra hezamA nbhesA soDI, "bahaliya" masix-seI dezamA utpanna thaye do, me04 rIte "jalla" roma, bhAsa, za, bhasaya, yuyu, isyx, 44 saya, meha, 54vaNa, bhAta, bhadhura, mAlASi:, manakSa, yIna, si, masa, mAsira, niSTha2, mahArASTra. bhauSTi, mA25, avisa, 9,4ya, DUpa, roma, 22, ane bha24 te yA te tazamA bhanbhelA so cha. tathA, "calAva vi sayavAsI ya" zikSAta zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 1 sU0 23 ke ke jIvA pApaM kurvanti ! 87 visayavAsI ya ' cilAta viSayavAsinazca, cilAtadezavAsino'nAryAH, 'pAvamaiNo' pApamatayaH pApabuddhayaH santi / / sU022 // punarapi keke jIvAH pApaM kurvantIti tAn darzayitumAha-'jalayara' ityaadi| mUlam-jalayara-thalayara-saNapphaya-oraga-khahayara-saMDAsatoMDa-jIvovaghAyajIvI saNNI ya asaNiNo pajatte apajatte ya-asubhalessa pariName ee aNNe ya evamAI karoti paannaaivaaykrnnN| pAvApAvAbhigamAH pAvamaI pAvaruI pANavahakayaraI pANavaharUvANuTTANA pANavahakahAsu abhiramaMtA tuTTA pAvaM karettu huMtiya bahuppagAraM // sU0 23 // ____TIkA-'jalayara-thalayara-saNapphaoraga-khahayara-saMDAsatoMDa jIvovaghAyajIvI ' jalacara sthalacara sanakhapadoraga-khacara saMdaMzatuNDa jIvopaghAtajIvina:= jalacarAHgrAhAdayaH, sthalacarAH catuSpadAH, sanakhapadAH=nakhayuktacaraNAvyAvisayavAsI ya ) cilAta dezavAsI manuSya, ye saba anArya haiM ( pAvamaiNo) inakI buddhi pApakarma meM rata rahatI hai| ye jitane bhI nAma ke kahe haiM ve saba pApakarma meM ratamativAle haiM aura ye prANavadha ke karane vAle haiM / sU0 22 // aba sUtrakAra phira yaha kahate haiM ki kauna2 se jIva pApa karatehaiM'jalacara thalacara' ityAdi / TIkArtha-(jalayara) grAha Adi jalacara jIva, (thalayara) catuSpada-gAya, bhaiMsa, Adi cAra pada vAle sthalacara jIva, (saNapphaya) nakhayukta pairoMvAle hezavAsI manuSya, se sajI manAya namo cha. mana "pAvamaiNo" temanI buddhi pApakarmamAM lIna rahe che. A je je jAtio batAvI che te jAtionA loko pApakarmamAM rata-lIna mativALA hoya che ane teo prANavadha karanArA hoya che. e sU. 22 che have sUtrakAra pharIthI e batAve che ke kayA kayA che pApa kare che "jalayara thalacara " tyAdi. sAtha-"jalayara" AI saya 75, "thalayara" ytu054-||y,les bhAdi yo5|| sthAya2 vo, "saNapphaya" nA2 yukta 5vA vAgha mAha zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyAkaraNasUtre ghrAdayaH, uragAH sarpAH, khacarAH-pakSiNaH zyenAdayaH, saMdaMzatuNDA: saMdaMzamivatuNDo yeSAM te saMdaMzatuNDAH DhaGkakaGkAdi pakSiNaH, eSAM dvandvastataH te ca te 'jIvo. paghAtena-jIvahiMsayA jIvanti - iti, jIvopaghAtajIvinazceti tthoktaaH| 'saNNIya ' saMjJinazca 'asaNiNo ' asaMjJinaH 'pajjatta apajjatte ya' paryAptA aparyAptAzca sarve jIvA-paryAptA aparyAptAzceti dvividhA bhavanti tatra paryAptayo vidyante yeSAM te paryAptAH paryAptanAmakarmodayAt paryAptiyuktA jIvAH, te dvividhAH labdhiparyAptAH, karaNaparyAptAzca / ye sarvA api paryAptIH pUrayitvA niyante na tataH pAka te labdhiparyAptAH, ye punaH zarIrendriyAdoni karaNAni vyAghra Adi jIva (oraMga ) uraga-chAtI ke sahAre calane vAle sAMpa, (khahayara) yaMna Adi pakSI khecara jova (saMdaMsatoMDa ) saMdaMza-saMDAsI ke jase mukhavAle DhaMka kaMka Adi pakSI (jIbovaghAyajIvI) ye saba jIvoM kI hiMsA karake apanA jIvana nirvAha karane vAle haiM / tathA (maNNIya) jinake mana hai aise saMjJI paMcendriya jIva aura (asaNiNo) jinake mana nahIM hai aise asaMjJo paMcendriya jIva, ye saba pApa karake prasanna hote haiM / jalacara se lekara asaMjJI paryanta ke jitane bhI jIva haiM saba ( pajjatte apajjatte ya) paryApta aura aparyApta hote haiM / paryApta nAmakarma ke udaya se jinakI apanI yogya paryAptiyAM pUrNa ho jAtI haiM ve paryApta jIva haiM, aura jinakI paryAptiyAM pUrNa nahIM hotI haiM ve aparyApta jIva haiM / ye paryApta jIva labdhiparyApta aura karaNaparyApta ke bheda se do prAkAra ke hote haiM / jo samasta paryAptiyoM ko pUraNa karake hI marate haiM vA, " oraga" 12-peTe yAsanA21 sApa. " khayara" mA mAhi nala52 pakSI, " sadasatoMDa" saMza-sAeesIna 24 bhumavAjai , 44 mAhi pakSIyA "jIvovadhAya jIvI" se mA vAnI hiMsA 4zana potaan| vana nirvADa 42 // 2 ve che. tathA " saNNIya" bhana bhana cha sevA sabhI pAye. ndriya 04, mana " asaNiNNo" bhane bhana nathI sevA asazI 5'yandriya jIva, e badhA pApa karIne prasanna thAya che. jaLacarathI laIne asaMjJI sudhInA // 28 // 71 cha te 5dhA " pajjatte apajjatte ya" paryAta bhane a5yAMta hoya che. paryApta nAmakarmanA udayathI jemanI pita pitAnI yegya paryApti pUrNa thaI jAya che temane paryApta jI kahe che. ane jemanI paryAmi pUrNa thatI nathI te jIvene aparyApta jI kahe che. paryApta chanA be bheda che. (1) labdhi paryApta (2) karaNaparyApta je cha samasta paryAsiye pUrI karIne zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TokA a0 1 sU0 23 ke ke jIvA pApaM kurvanti 1 89 " nirvartitavantaste karaNaparyAptAH / taditare - aparyAptAH / ' anubhalessapariNAme ' azubhalezya pariNAmAH=azubhalezyAH = saMkliSTa lezyAyuktAH pariNAmAH =adhyavasAyA yeSAM te ete pUrvoktAH ' aNNe ya ' anye ca = anye'pi ' evamAI ' evamAdayaH etAzAH prANinaH, 'pANAivAyakaraNaM prANAtipAtakaraNaM prANAtipAtAnuSThAnaM ' kareMti ' kurvanti, punarapi tadevAha - ' pAvA ' ityAdi - ' pAvA' pApA : = pApakarmatatparAH, 'pAvAbhigamA' pApAbhigamAH pApameva abhigamaH = svIkAro yeSAM te tathA pAvamaI' pApamatayaH = pApabuddhayaH, 'pAvarUI ' pAparucayaH = pApe eva ruci = raturAgo yeSAM te tathA, ' pANavahakayaraI' prANavadhakRtaratayaH = prANavadhe kRtA - ratiH = prItiste tathA, ' pANavaharUvANuddANA' prANavadharUpAnuSThAnA=prANavadharUpamanuSThAnaM 6 , isake pahile nahIM labdhiparyApta jIva haiM ! tathA jo jIva zarIra indriya Adi karaNoM kI racanA ko pUrNa kara cukate haiM ye karaNaparyApta hai / inase bhinna jo jIva haiM ve aparyApta haiM tathA ( asubhalessapariNAme ) jina jIvoM ke adhyavasAya- pariNAma-saMkliSTa lezyAyukta haiM (ee ye tathA ( aNNeya evamAI ) inase bhinna aura bhI aise hI prANI ( kareMtipANAivAya karaNaM ) prANAtipAtarUpa pApa ke karane vAle hote haiM / isI bAta ko sUtrakAra pAvA " ityAdi padoM dvArA prakaTa karate haiM (pAvA) jo pApakarma karane meM tatpara haiM, (pAvAbhigamA) pApa pravRtti hI jinheM svIkRta hai, ( pAvamaI ) jinakI buddhi pApamaya ho rahI hai, ( pAvaruI ) pApakarma meM jinakI ruci adhika se adhika rUpa meM sajaga rahatI hai, ( pANAvaha karuI) prANavadha meM jinheM AnaMda AtA hai ( pANAvaharUvANu 66 8 66 mare che-te pahelAM maratAM nathI, temane labdhi paryApta jIvA kahe che. tathA je jIvA zarIra indriya AdikarAnI racanA pUrNa karI nAkhe che, te jIvAne karaNa paryApta kahe che. temanAthI je bhinna prakAranA jIve che tee aparyApta che, tathA asubha pariNAme " je jIveAnA adhyavasAya-pariNAma- sa kilaSTa lezyA yukta hAya che H " tethyo tathA e e aNNeya evAI " te sivAyanAM khIjA paNa evAM ja prANIo " kareti pANAi vAyakaraNaM " prAtipAta 35 pApa karanArAM hoya che. eja vAtane sUtrakAra pAvA " ityAdvi paTTo dvArA pragaTa kare che. pAvA " pAya dukhAne tatpara hoya che, " pAvAbhigamA " pAya pravRtti na bhemAge svIaresI che" pAvamaI " bhanI yuddhi pAyabhaya tha gardha che, " pAvaruI " pAya bhI bemanI vRtti vadhAremA vadhAre lagRta rahe che, pANavaha kayaruI " AeNuvadhabhAM nebhane bhanna bhAve che, pANavaharUvANu 66 66 69 zrI prazna vyAkaraNa sUtra 66 66 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 praznavyAkaraNasUtre kArya yeSAM te tathA, 'pANavahakahAsu " prANavatrakathAsu = prANihiMsAvArtAsu = abhiramaMtA / abhirataH prasIdantaH santaste ' bahuSpagAraM ' bahuprakAraM nAnAvidhaM 'pAvaM ' pApaM ' kareMtu ' kRtvA 'tuTThA' tuSTAH = prasannA 'huti' bhavanti || sU0 23 // pUrva ' jeviya kareMti pAvApANavahaM iti pratijJAtaM paJcamaM prANavadhakartRdvAraM nirUpitaM samprati ' jahayakao jArisaM - phalaM dei ' yathA ca kRtaH prANavadho yA phalaM dadAti iti caturtha phaladvAraM pratipAdayannAha - ' tasse ' ityAdi / mUlam - tassa ya pAvassa phalavivAgaM ayANamANAvati mahanbhayaM avissAmaveyaNaM dIhakAlabahudukkhasaMkaDaM narayatirikkhajoNiM / io Aukkhae cuyA asubhakammabahulA uvavajjaMti narapasu huliyaM mahAlaesu vayarAmaya kuDDa - ruMda nissaMdhi - dAra virahiya - nimmaddava bhUmitala -kharAmarisa-visamaNi rayaghara cAraesuM dvANA ) prANavarUpa kArya karanA hI jinakA eka anuSThAna hai aura ( pANAvaha kahAsu abhiramaMtA ) prANiyoM kI hiMsAtmaka vArtAoM meM jinheM rasa milatA hai, aise jIva ( bahuppagAraM ) nAnAvidha (pAvaM karetu) pApa karake ( tuTThA) saMtuSTa (huti ) hote haiM / bhAvArtha - jalacara, thalacara Adi jitane bhI tiryaca haiM, evaM pakSI Adi jitane bhI khecara jIva haiM cAhe ve saMjJI ho cAhe asaMjJI ho paryApta ho cAhe aparyApta ho yadi ye jIva ghAta karake apanA nirvAha karate haiM to pApI haiM- pApakarma meM rata haiN| jina jIvoM ke pariNAmoM meM azubhalezyA vartatI rahatI hai, jo pApamaya kRtyoM meM Ananda mAnate haiM ityAdi prakAra ke jIva bhI pApI aura pApakarma rata haiM // su. 23 // ThANA " AzuvadhanuM artha bhemanuM kheDa anuSThAna che, bhane " pANavahakahAsu abhiramatA " AlIyonI hiMsAtmA vArtAyomA bhane rasa par3e che, mevA kavI " bahuppagAraM " vividha pAvaMkarettu " " pAyo urIne 6. tuTThA " saMtoSa " huMti " yAbhe che. 6< bhAvAtha--jaLacara, sthaLacara Adi je je tiyaca che, ane pakSI Adi jeTalAM khecara (nabhacara) jIvA che, teo saMsI hAya ke asanI hAya, paryAsa hAya ke aparyAsa hAya paNa jo teo jIvAnI hatyA karIne peAtAnA nirvAha calAvatAM hAya te teo pApI che-pApakamamAM rata che. je jIvAnAM pariNA- meAmAM azubhalezyA pravati hoya che jeo pApamaya mRtyAmAM AnaMda mAnatA hAya te, ItyAdi prakAranA jIve paNa pApI ane pApakama mAM rata hoya che sU.235 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 1 sU0 24 yAkkatakarma tathAvidhaphalanirUpaNam 91 mahosiNa sayApatatta-duggaMdhavissa-uThaveyajaNagesu vIbhacchadarisaNijesu ya niccaM himapaDalasIyalesu kAlobhAsesu ya bhIma gaMbhIra lomaharisaNesu NirabhirAmesu nippaDiyAra bAhirogajarApAliesu aIva niccaMdhayAratamissesu paibhaesu vavagayagahacaMda-sUra-Nakkhatta-joisesu meyavasAmaMsapaDala-poccaDa--pUyaruhirukkiNNa-vilINa-cikkaNarasiyA vAvaNNakuhiya cikkhallakahamesu kukUlAnala-palittajAlamummura asikkhurakaravattadhArasu nisiya vicchayaDaMka nivAtovama-pharisa atidussahesu ya attANA asaraNA kaDuyadukkhapIratAvaNesu aNubaddha niraMtaraveyaNesu jamapurisasaMkulesu // sU0 24 // TIkA-' tassa ya pAvassa' tasya ca pApasya prANavadhasvarUpasya pApa vRkSasya 'phalavivAgaM ' phalavipAka="prANAtipAtasya narakanigodAdi duHkharUpaM kaTuphalaM bhaviSyatI "ti pApapariNAmaM, 'ayaNamANA' anAnantaH pApakarmANaH 'narakatiryagyoni vardhayanti' ityagreNa sambandhaH, vedanAmeva varNayati-'mahabbhayaM' ___ isa prakAra "je vi ya kareMti pAvA pANavahaM " yaha pratijJAta pAMcavA prANavadhakadvAra kaha diyA-aba sUtrakAra " jaha ya kao jArisaM phalaM dei " yaha caturtha phala dvAra kahate haiM-' tassa ya pAvassa' ityAdi / TIkArtha-(tassa ya pAvassa) isa prANavadharUpa pApa vRkSakA (phalaMvivAgaM) naraka nigoda Adi duHkharUpa kaTuka phala bhogano hogA isa bAta ko ( ayANa mANA ) nahIM jAnate hue pApISTha jIva (narayatirikkhajoNi yA zete " je vi ya kareMti pAvA pANavaha " te pratijJAta pAyamA prAyadvAtuM viveyana saMpU thayu. ve sUtra.2 "jaha ya ko jArisa phalaM dei" mA yatutha sAnu vivayana 42 cha " tassa ya pAvassa" tyAhi. "-tassa ya pAvassa""prA1535 5|5vRksstuN "phalavivAgaM" na24 ni mA du:35 47 3 // logaqj 57ze, te vAtane " ayANamANAH " HoneypApI / " narayatirikkhajoNiM baDUDhati " na24 tiya" zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyAkaraNasUtre ityAdi-' mahabbhaya ' mahAbhayAM 'avissAmaveyaNaM' avizrAmavedanA pratisamayamanubhUyamAnA'zAtavedanAM, 'dIhakAlabahadukkhasaMkaDaM' dIrghakAlabahuduHkhasaMkaTAMdIrghakAlamabhivyApyavartamAnaH bahumi nAvidhaiH zArIramAnasardukhaiH saMkaTAM-saMkulAM, tAdRzIM narayatirakkhanoNi ' narakatiryagyoni-narakeSu tiryakSu ca yA yoniH= utpattisthAnaM tAM ' vaiMti' vardhayanti-tAsu tAsu nAnAvidhAsu yonityUtpadya ca mahAvedanAmanubhavantItyarthaH / te prANavadhakArakAH narakatiryagAdi kuyoniSu paribhramaNaM kurvanto janma maraNAdyavicchinnaparamparayA yathA ghorAtighoraduHkhamanubhavanti tathocyate-'io' ityAdi-te prANavadhakArakAH 'Aukkhae' AyuH kSaye 'io' itaH manuSya bhavAt 'cuyA' cyutAH-mRtAH santaH ' asubhakammavahalA' azubhakarmabahulAH prANivadhapApakarmapracurAH santaH 'naraesu' narakeSuvaDaMti ) naraka tiryaca yoni ko baDhAte haiM jo yoni (mahanbhayaM) atyaMtabhayapramada, evaM (avissAmaveyaNaM) pratisamaya anubhUyamAna azAtavedanA sampanna hai-tathA ( dohakAla bahudukkhasaMkaDaM ) jisameM dIrghakAlataka jIva nAnA prakAra ke zArIrika evaM mAnasika duHkhoM ko bhogA karatA hai| aisI usa vividha zArIrika mAnasika duHkhoM se saMkula naraka tiryaMca yoni ko vaDhAte haiN| tAtparya isakA yaha hai ki jo prANavadha karanevAle jIva haiM ve una 2 nAnA prakAra kI yoniyoM meM utpanna hokara mahAn vedanA oMkA anubhava karate rahate haiM / isa prakAra naraka tiryaca Adi kuyoniyoM meM paribhramaNa karate hue ve prANavadhakArI jIva janma maraNa Adi kI avicchinna paramparA se jisa prakAra ghorAtighora duHkhoM ko bhogate haiM, aba sUtrakAra isI viSaya ko yahAM spaSTa karate haiM (ioAukkhae cuyA) Ayu ke kSaya hone para manuSyabhava se marakara prANavadha kAraka jIva yonina padhAre cha, 2 yAni " mahabbhayaM " atyaMta bhayapraha, mane " avissAma veyaNaM" pratiNe manulavAtI mAna vehanAthI yukta cha, tathA "dIhakAla vahudukkhasaMkaDaM" bhI sudhI 71 vividha praznAM zArI24 mane mAnasika dabene bhogavyA kare che. evI vividha zArIrika ane mAnasika dukhothI yukta, te naraka tiya ca nine teo vadhAre che. tenuM tAtparya e che ke prANavadha karanAra che uparakta vividha yonimAM utpanna thaIne mahAna vedanA anubhave che. A rIte naraka tiryaMca Adi kunimAM paribhramaNa karatAM te prANavadha karanArA ja janma maraNa AdinI atUTa paraMparA pUrvaka je je prakAranAM bhayaMkaramAM bhayaMkara duHkhe bhegave che, te viSayanuM have sUtrakAra 25TI429 42 cha " io Aukkhae cuyA" AyuSyano kSaya thadi qdhArI zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 124 sU0 yAhakkRtakarma tathAvidhaphalanirUpaNam 93 ratnaprabhAdiSu 'huliyaM ' zIghram ' uvavajjaMti ' utpadyante / kathambhUteSu narakeSu ? - ityAha- 'mahAlaesu' mahAlayeSu = kSetra sthitibhyAM mahatsu 'vayarAmayakuGkuruMda nissaMdhidAravirahiya nimmadava bhUmitalakharAmarisavisamaNirayagharacAraesa' vajramayakuDya- rundra - nissandhidvAravirahitanirmArdavabhUmitalakharA'marzaviSamanarakagharacArakeSu = vajramayakuDayAni=vajramittayaH, rundAH = vistIrNAH, dezI-zabdo'yam, vistIrNavAcakaH nissandhayaH=sandhirahitAH, dvAravirahitAH = gamanAgamanadvAravarjitAH, nirmArdavabhUmitalAH = kaThoratarabhUmibhAgAH, tathA kharAmazaH = kaThinasparzAH, viSamAH = uccAvacAH, narakagRhAH = narakavAsA eva cArakAH = bandigRhAH yeSu narakeSu te tathA teSu, ' mahosiNa - sayApatatta- duggandha - vissa - ubve yajaNa gesu' mahoSNa sadApratapta-durgandha ( asubha kammabahulA) prANIvadhajanya pApakarma ke bhAra se atyaMta dabe hue hokara (naraesa) ratnaprabhA Adi pRthiyoM meM (haliyaM ) zIghra hI ( uvavajaMti ) utpanna ho jAte hai / ye naraka (mahAlayesu ) kSetra tathA sthiti kI apekSA mahAn haiM tathA ( vayarAyamakuharu danissaMvidAravirahiya nimmadava bhUmitala kharAmarisavisamaNirayagharacAraesa ) ( nirayagharacAraesa) narakAvAsarUpavandigRha ( vayarAmayakuDDu ) vajrabhittivAle haiM / ( ruMda) atyaMta vistRta haiM ( nissaMdhi ) sandhi rahita haiM / ( dAravirahiya ) gamanAgamana ke sAdhanabhUta dvAra se hIna aura ( nimmadava ) mRdutA rahita (kharAmarisa) kaThoratara (visama ) UMce nIce bhUmibhAgavAle haiN| (mahosiNa sayApatatta- duggaMdha vissa - ucveyajaNa gesu ) ( mahosiNa) inameM sadA uSNajanya vedanA rahA karatI hai / (sayApatatta) ye nirantara tApase vyApta jIva manuSya bhavamAMthI marIne asubha kammabahulA " ANIvadhane arase utpanna thayelAM pApakamanA bhArathI atyaMta dukhAyela evAM te jIvA naraesa " ratna pralA yAhi pRthvIsobhAM "huliyaM tarata 4 " uvavajjaMti " utpanna thai jAya che. te naraka 16 mahAlaye su " kSetra ane sthitinI apekSAe mahAna che tathA vayarAmaya kuDu ruMda nissaMdhidAra virahiya nimmaddava bhUmitala kharAmarisavisama Nirayadhara cAraesu 'nirayadharacAraesa narakAvAsarUpa arthigRha vayarAmaya kuDDa" valanI hivAsovANAM che, ruMda " atyaMta vistRta che, " nissaMdhi " sandhirahita che. " dAravirahiya " avara 4vara bhATenAM dvArothI rahita che, mane " nimmaddava " bhRhutAthI raDita " kharAmarisa " TharabhAM uThora " visama " anyA nIyA lUbhi lAgavANAM che. "mahosiNaM sayApatattata- duggadhavissa - ubveyajaNagesu " " mahosiNa " tebhAM sahA uSNutA janya vedanA rahyA kare che, 66 "" " 66 6. "" ** sayApatatta 66 zrI prazna vyAkaraNa sUtra "" Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 praznavyAkaraNasUtre " - vizrodvegajanakeSu tatra mahoSNAH = atyantoSNAH sadA prataptAH = nirantaratApayuktAH, durgandhAH = aniSTagandhayuktAH, vizrAH = apakvamAMsavatpUtigandhAH, ataeva - udvegajanakA - udvegotpAdakAH, teSu ' bIbhacchada risaNijjesu ' bIbhatsadarzanIyeSu = ghRNitadarzaneSu ' niccaM ' nityaM ' himapaDalasIyalesu ' himapaTalazItaleSu - himapaTalamiva zItalA ye te tathA teSu 'kAlobhAsesu' kAlAvabhAseSu, kAlaH zyAmalo'vabhAsaH = kAntiryeSAM te tathA teSu kRSNavarNeSu 'bhImagaMbhIra lomaharisaNesu' bhImagambhIralomaharSaNeSu-tatra bhImAH = bhayajanakA gaMbhIrAH - atalasparzA ataeva lomaharSaNAH = romAJcakAriNasteSu = tatsvarUpazravaNamAtreNa - romAJcotpAdakeSu 'NirabhirAmesu ' nirabhirAmeSu = azobhaneSu nippaDiyAravA hirogajarApIlie ' niSpratikAra vyAdhirogajarApIDiteSu = niSpatikArAH = pratikArarahitA vyAdhayaH = kuSThAdayaH rogAH 6 rahate haiM / (duggaMdha vissa ubveyajaNagesu) aniSTatara durgadha se bharapUra rahate hai / visra - kacce mAMsa ke jaisI yahAM sadA durgaMdha AtI rahatI hai, isaliye nArakiyoM ko ye sadA udvega ke utpAdaka hote rahate haiN| (bIbhacchadarisaNijesu ) dekhane meM ye bar3e asuhAvane ghRNita pratIta hote haiM / (nicca himapaDalasIyalesu) sadA ye hImapaTala ke jaise zItala hote haiM ( kAlo bhAsesu) inakI kAMti kAlI hotI hai / ( bhImagaMbhIra lomaharisasu ) ina narakAvAsoM meM jIva ko sadA bhaya hI bhaya rahatA hai / ye AvAsa kitane gahare haiM inakA patA nahIM par3atA hai / inake svarUpa zravaNa mAtra se hI jIvoM ke zarIra meM romAMca khaDe ho Ate haiN| (NirabhirAmesu) ye saba azobhana haiM / (nippaDiyAra bAhirogajarApI lie ) yahAM kI jo kuSTha Adi vyAdhiyAM haiM, mastakazUla Adi jo roga haiM, vArdhakya jo "dugaMdha vissa uThaveyajaNagesu " sauthI -kAcA mAMsanA jevI durgaMdha tyAM sadA sateASa pedA karanArA hoya che 66 teo niraMtara tApathI byAsa kare che, kharAkha durgaMdhathI bharapUra rahe che. visraAvyA kare che, tethI nArakIone teo sadA bIbhaccha darisaNijjesu ya" levAmAM te dhAM 4 meDoja-ghRNA thAya tevAM DAya che. nica himapaDalasIyalesu " tethe sahA himanAM th| nevAM zItaja hoya che' kAlo bhAsesu " teso hejAve ajA hoya che. " bhImagaMbhIra lomaharisaNesu" te narakavAsomAM jIvAne sadA bhaya ja rahe che te AvAseA keTalAM UMDA che. tenI khabara paDatI nathI. tenA svarUpanuM varNana sAMbhaLatAMja jIvAnA zarIranA zabhAMtha ulAM thA laya che. " NirabhirAmesu " te maghAM zolA vinAnAM che. " niSpaDiyArabAhirogajarApAliesu " mahIMnI kuSTha syAdi ne vyAdhiyo che, zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TokA a. 1 sU0 24 yAdRkkRtakarma tathAvidhaphalanirUpaNam = 6 , mastakazUlAdayaH, jarA vArdhakyaM ca taiH pIDiteSu = vyApteSu, 'aIvaniccaMdhayAratamissesu ' atIva nityAndhakAratamisreSu = atIva = atyantaM nityAndhakAreNa tamisreSu-ghorAndhakArasvarUpaM prApteSu, ataeva ' paibhaesa ' pratibhayeSu = prativastubhaya yukteSu, 'vavagayagahacaMdasUraNakkhattajoisesu' vyapagatagrahacandra sUranakSatrajyotiSkeSu = graha candrasUryanakSatrajyotiSkavarjiteSu, 'meyavasAmaMsapaDala poccaDa pUyaruhiru vikaNNavilINa cikkaNarasiyAvAvaNNakuhiyacikkhallakaddamesu medovasAmAMsapaTalapoccaDapUyarudhirotkIrNa vilInacikkaNarasikavyApannakuthita cikkhalakardameSu medaH = zarIrasnehavizeSaH, vasA = carbI iti bhASA, mAMsaM prasiddhaM teSAM yatpaTala - rAziH poccaDa ' gilagilAyamAnaM pUyaM = ' pIpa ' ' parU' iti prasiddhaM, rudhiraM = zoNitaM tena utkIrNa vyAptaM vilInaM saMbhRtaM, cikkaNaM gundravat, 'rasikA vikRtarudhiraM vyApannaM=vinaSTasvarUpam ataeva - kuthitaM = durgandhitaM 'cikkhalaM ' zithilakardamaH, kardamaH = dhanakardamazca yeSu te tathA teSu / ' kukUlAnalapalittajAlamummura asikkhura avasthA hai inakI pIDA yahAM pratikAra-upAya rahita hotI haiM / ( aIva ciMdhayArata missesu) yahAM para sarvadA ghorAtighora aMdhakAra rahatA hai / ( paibhaesa ) yahAM kI pratyeka vastu bhaya se bharapUra rahatI hai / ( vavagayagahacaMdasaraNavakhatajoiesa) na yahAM para koI graha haiM na koI candra hai, na sUrya hai, na nakSatra haiM ( meyavasAmaMsapaDala - poccaDa - pUya - ruhirukiNNa vilINa - cikkaNa - rasiyA vAvaNNakuhiyacikkhallakaddamesu) meda, vasAcarbI aura mAMsa kA Dhera ina sthAnoM meM sadA lagA rahatA hai| tathA pocaDa gilagilAyamAna pUya - pIba, evaM rudhira se vyApta, goMda ke samAna cikane bhare hue vyApanna durgaMdhita aise vikRta khUna se tathA cikane dhanakardama se ye sthAna sadA vyApta rahate haiM / ( kukUlAnala - palittajAla - mammura - mAthAnA duHkhAvA Adi je rAge che. vRddhAvasthA Adi je avasthA che, temanI pIDAnA tyAM kAi paNa ilAja hAtA nathI. te pratikAra rahita hoya che, " aIba NicaMdhayArata missesu " ahIM ayama ghoramA ghora aMdhAra rahe che. 66 paibhaesa " mahIMnI hare vastu layanna hoya che. vavagayagahacaMdasUraNakkha jo ise su " mahIM adha graha nathI, yandra nathI, sUrya nathI ke nakSatra yA nathI. " meyavasA maMsapaDala-poccaDa - pUya- ruhi rukiNNa-vilINa - cikaNa, rasiyAvAvaNNakuhiya cikkhalakaddamesu " bheTa, vasA tharamI bhane bhAMsanA DhagalA te sthAnobhAM sahA paDelAM hoya che. tathA pAccuDa-kiccaDa ane jUtha pIkha tathA raktathI vyApta, guMdaranA jevA cIkaNAM, bharelAM phuga dhamaya vikRta lAhIthI, tathA cIkaNA kAdavathI te sthAnA sahA chvAyekSAM rahe che " kukkUlAnala - palitajAla - mammura - asikkhura sadA zrI prazna vyAkaraNa sUtra " 95 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyAkaraNasUtre karavattadhArasunisiyavicchuyaDaMkanivAtovamapharisaatidussahesu ' kukUlAnala pradIptajvAlamamurAsikSurakarapatradhArasunizitavRzcikadazanipAtopamAtidussaheSu, kukU lAnalaH kariSAgniH, khadirAgnirvA, pradIptA ca jvAleti pradIptajvAlA-pravRddhacahnizikhA ca, murmuraH bhasmamizro'gnikaNaH, asiH khaDgaH, kSura: nApitopakaraNaM, karapatraM kASThabhedakazastravizeSaH teSAM dhAreti asikSurakarapatradhArA, sunizitavRzcikadaMzanipAtaH-sunizitAstIkSNA ye vRzcikadaMzAH tatpucchakaNTakAsteSAM nipAtazceti dvandvaH ebhirupamA sAdRzyaM yasya sa tathAvidhaH sparzaH yeSAM te tathA ataeva te ca te ati dussahAH atyantaduHkhena sahanayogyAsteSu, 'kaDuyadukkhaparitAvaNesu ' kaTukaduHkhaparitApaneSu = kaTukaiH = dAruNairduHkhaidazavidhakSetravedanArUpaiH paritApanaM yeSu teSu ' aNubaddhaniraMtaraveyaNesu ' anubaddhanirantaravedaneSu-anuH baddhA anukSaNaM vyAptA nirantarA avicchinnavedanA-pIDA yeSu tathA teSu 'jamapurisasaMkulesu' yamapurupasaMkuleSu, yamasya-dakSiNadikU lokapAlasya puruSAH asikkhura-karavattadhAra sunisiyavicchuyaDaMkanivAtovama-pharisaatidussahesu ) inakA sparzakukUlAnala-karISAgni athavA khadirAgni ke jaisA, pravRddha-bahni kI jvAlA ke jaisA, mummura-bhasmamizrita agnikaNa ke jaisA asi-talavAra kI dhAra ke jaisA, khura-kSurA kI dhAra ke jaisA, karavatakaroti ko dhAra jaisA, evaM atyaMta tIkSNavRzcika ke DaMka ke dvArA kATane jaisA hai, isI kAraNa ye sthAna atyaMta dussaha bana rahe haiM ( kaDayadukkhaparitAvaNesu ) dazavidhakSetra vedanArUpa dArUNa duHkhoM dvArA jahAM jIvoM ko sadA saMtApa hI saMtApa bhoganA par3atA hai tathA (aNuvaddha niraMtaraveya Nesu) yahAM pratikSaNa avichinna asahya pIDA hotI hai| evaM ( jamapurisasaMkulesu ) yama-dakSiNa dizAsaMbaMdhI lokapAla ke amba ambarISAdika karavata-dhArasunisiyavicchuyaDaMkanivAtovama-pharisa atidussahesu" temanI 25 kakUlAnala-kariSAgni athavA khadirAgni je, pravR-agninI javALA je, mummara-bhasma-mizrita agnikaNe je; asi-talavAranI dhAranA je, khurakharInI dhAra je, karavatanI dhAra jeva, ane atyaMta tINa vIMchInA DaMkha 2ko cha. te 4 / 27 te sthAna satyAta dumayI DAya che. " kaDuyadukkhapAratAvaNesu" 42 rana kSetra vahanA35 // 274 humo dvArA nyo vAne saha. satA5 4 nAga 5 cha, tathA aNubaddhaniraMtaraveyaNesu" tyA 124 kSaNe vichinna asahya pI31 mAgavI 5 cha. bhane " jamapurisasaMkulesu" yama dethI te sadA gherAyelAM hoya che. yama-dakSiNa dizAnA lekapAlanA amba, zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudazinI TIkA a0 1 sU0 25 narakotpatyanu duHkhAnubhavanirUpaNam 97 ambAmbarISAdayaH paramAdhArmikA asurakumAradevAstaiH saMkuleSu-vyApteSu-etAdRzeSu narakeSu te prANavadhakAraH 'attANA' atrANA-trANarahitAH duHkhanivArakAbhAvAt , ataeva 'asaraNA' azaraNAH zaraNarahitAH rakSakAbhAvAt , 'uvavajjati utpadyante iti sambandhaH ||suu024|| mUlam-tattha ya aMtomuhuttaladdhibhavapaccaeNaM nivvatteti u te sarIraM hUMDaM bIbhacchadarisaNijjaM bIhaNagaM aTripahAruNaha romavajjiyaM asubhagaM dukkhavisayaM, tao ya pajattimuvagayA iMdiehiM paMcahiM vedoMta vedaNaM asuhAe veyaNAe ujjalabala viul-kkkhddkhrphruspgaaddhpyNddghorbiihnngdaarunnaae,kite25|| TIkA-' tattha ya ' tatra ca narakeSu utpattyanantaraM te pApakarmANaH 'aMto muhuttaladibhavaNapaccaeNaM' antarmuhUrtalabdhibhavamatyayena antarmuhUrtasya vaikriyalabdhyA paramAdhArmika asurakumAra jAti ke devoM se ye sadA saMkula rahate haiM / aise ina narakomA prANavadha ke karane vAle jIva (attANA) duHkhanivAraka ke abhAva se trANa rahita evaM ( asaraNA) rakSaka koI na hone se azaraNa bana ( uvavajati ) utpanna hote haiN| bhAvArtha-prANavadha karanevAle jIva jo pApapuMja kA saMcaya karate haiN| usake prabhova se ve yahAM se marakara zIghra hI naraka meM janma lete haiN| narakoM meM jIva kI kaisI hAlata hotI hai evaM vahAM kI kyA sthiti hai yahI bota sUtrakAra ne isa sUtra dvArA samajhAI hai / / sU. 24 // _____TIkArtha-(tattha ya) una narakoM meM utpatti ke anantara (te)ve pApakarma vAle jIva (aMtomuhuttaladdhi bhavapaccaeNaM ) antarmuhUrta meM prApta vaikriylambarISa Adi parama adhAmika asura kumAra jAtinA deve che. prANavadha 42 // 2 // te vo methI te narImA " attANA" huma nivA24ne malA traa| 2Dita bhane " asaraNA" 264 nahI pAthI maza294AmA " uvavajjati" tpanna thAya cha bhAvArtha-prANavadha karanArA jIva je pApapuMjane saMcaya kare che tenA prabhAve ahIMthI marIne tarata ja narakamAM utpanna thAya che. narakamAM jIvonI kevI hAlata thAya che ane tyAMnI kevI paristhiti che, e vAta sUtrakAre A suutrdaa| samAjavI cha. ||suu.24|| asttha-"tattha ya" tyAdi, "tattha ya"te namA atpatti thayA 57. "te" te pA54ma 421 // 2 // 71 "aMtomuhuttaladdhibhava paJcaeNaM" mantabhutabhA pAsa vaiThiya zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyAkaraNasUtre bhavapatyayena ca, = bhavapratyayaH = bhavanti karmavazAH jIvAH asminniti bhavaH = narakAdijanma, bhava eva pratyayaH kAraNaM yasya tat bhavapratyayaM tena-narakajanmakAraNena 'sarIraM zarIraM narakabhavasambandhidehaM, 'nivvatteti' nivartayanti-racayanti / kIdRzaM zarIram ? ityAha-' huMDaM ' asphuTAvayavaM, bIbhacchadarisaNijjaM' bIbhatsa darzanIyaM-vikRtasvarUpaM 'vIhaNagaM' bhApakaM bhayajanakam , 'aTThiNhAruNaharomavajjiyaM' asthisnAyunakharomavarjitaM spaSTaM, asubhagam-asundaram , dukkhavisayaM ' duHkhavi: SayaM-klezabahulaM zarIraM nivartayantIti sambandhaH / ' to ya' tatazca-zarIranirvatanAnantaraM 'pajjatti ' paryApti = AhArazarIrendriya-prANApAnabhASAmanaHparyApti bdhi se aura bhavapratyaya se-naraka janma ke kAraNa se ve ( sarIraM )zarIra ko-narakabhava saMbaMdhI zarIra ko (nivattaMti) banA lete haiN| tAtparya kahane kA yaha hai ki narakoM meM jo jIva nArakI jIva kI paryAya se utpanna hotA hai usakA antarmuhUrta meM hI nArakI kA zarIra bana jAtA hai, kyoM ki isa zarIra ke banane kA kAraNa vahAM para janma lenA hai / isa zarIra ke avayava asphuTa rahate haiM isaliye ise (huMDa ) huMDa kahA hai aura (bIbha. cchadarisaNija) yaha zarIra-vikRta svarUpavAlA hotA hai isaliye bIbhatsa darzanIya kahA hai / (vIhaNagaM) yaha zarIra bhayajanaka hotA hai aura (ahiNhAruNaharomavajjiyaM) asthi-haDDiyoM se, snAyu-nasoM se tathA nakha aura roma se rahita ( asubhagaM) asundara aura ( dukkhavisayaM ) kleza bahula hotA hai / (tao ya ) isa prakAra zarIra kI racanA AuthI bhane lakpratyayathI--24mAM nama thavAne 126 terA " sarIraM " zarI22-2441 samadhI zarI2ne " nivattati " nApI se che. 4Anu tAtparya e che ke narakamAM je jIva nArakI jIvanI paryAyathI utpanna thAya che, temanuM antarmuhUrtamAM ja nArakInuM zarIra banI jAya che, kAraNa ke tyAM janma le eja te zarIra banavAnuM kAraNa che te zarIranAM avaye akuTa hoya che tethI tene " huMDa" hu 46 che bhane " bIbhacchadarisaNijja" te zarI2 vikRta 2135 vANu DAya che tethI tene bhAmarasa 6zanIya usa cha. " bIhaNagaM" te zarIra mayana ya cha, bhane " aTThiNhAruNaharomavajjiya" asthi- mAthI snAyu-nasAthI tathA nama bhane 2 vATIthI 2Dita, " asubhagaM" asu42 bhane " duksavisayaM" se yuta rAya cha, " tao ya" // 54||2nii zarIranI zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinITIkA a. 1 sU. 25 narakotpatyanu duHkhAnubhavanirUpaNam 99 'uvagayA' upagatAH prAptAH-santaH 'paMcahi' paJcabhiH 'iMdiehiM ' indriyaiHzrotrAdibhiH 'asuhAe' azubhayA azAtarUpayA, 'veyaNAe' vedanayA-azAtavedanIyakarmodayajanitayA 'veyaNaM ' vedana-kumbhIpacanAni duHkhaM ' vedeti' vedayanti anubhavanti / kIdRzayA vedanayA ? ityAha-'ujjalabalaviulakakkhaDakhara pharusapagADhapayaMDaghorabIhaNagadAruNAe / ujjlabalavipulakarkazakharaparuSapracaNDaghora bhISaNadAruNayA=ujjlA-tIvrAnubhAvAtmakarSatvAt , balAbalavatI anivAryatvAt , vipulA=vizAlA parimANarahitatvAt , karkazA = kaThorA pratyaGgaduHkhajanakalAt , kharA tIkSNA-antaHkaraNabhedakatvAt , paruSA-niSThurA-sukhalezarahitatvAt pragADhA -pratikSaNamasamAdhijanakatvAt , pracaNDA bhayAnakA-AtmanaH-pratipadezavyApitvAt ho jAne ke anantara ( pajjattimuvagayA ) AhAra, zarIra, indriya, prANApAna, bhASA aura mana, ina paryAptiyoM ko prApta hue ve nArakI jIva (iMdiehi paMcahi ) zrotrAdika pAMca indriyoM dvArA (asuhAe veyaNAe) asAtA vedanIya karma ke udaya se janita azubha azAtarUpavedanA se ( veyaNaM ) kuMbhI pacanAdi duHkhoM kA (vedeti ) anubhava karate haiN| yaha azAtarUpavedanA una nArakI jIvoM kI ( ujalabala viula-kakkhaDa kharapharasapagADhapayaMDaghorabIhaNagadAruNAe ) ujjvala-tIvrAnubhAvazAlI hotI hai, bala-anivArya hone se baliSTha hotI hai, vipula parimANa rahita hone se vizAla hotI hai, ( kakkhaDa ) pratyeka aMga duHkha janaka hone se karkaza-kaThora hotI hai / khara aMtaraMga kI bhedaka hone se tIkSNa hotI hai| (pharasa) sukha ke leza se rahita hone ke kAraNa niSThura hotI hai| (pagADha) pratikSaNa asamAdhi kI utpAdaka hone se pragADha hai (payaMDa) AtmA ke zyanA 25 gayA 57" pajjattimuvagayA " mA2, zarIra, dhandriya, prANApAna, lASA bhane mana me pAlibhone pAsa 4Ine nA24 71 " iMdiehiM paMcahiM" zrotrAhi pAya dhandriyo dvArA " asuhAe veyaNAe " masAta vahanIya bhanA yathI 4nita mazula azAtA35 vehanAthI " veyaNaM " sulabhA 2ghaav| mAha humAna " vedeti " manuna 42 che. te nA24I vAnI te mAzA35 vahana ' ujjalabalaviuva-kakkhaDa-khara-pharUsapagADha payaMDaghorabIhaNagadArUNAe " Sora/qa-tIna manulavANI DAya cha. bala-manivArya havAthI prama DAya cha, vipula-paribhANu 2Dita hAvAthI vijaya . "kakkhaDa" pratye: mama 5 na vAthI hIra hoya cha, khara-hatya leha DAvAthI tIkSaNa hoya cha, pharusa-saDa04 551 supathI 2Dita pAne 22 nihu2 DAya cha, pagADha- 424 paNe masamAdhinI 564 pAthI prA DAya cha, payaMDa zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 praznavyAkaraNasUtre ghorA vikaTA - zravaNe'pi duHkhajanakatvAt bhoSaNA bhayotpAdikA - pratipANibhayajanakatvAt dAruNA= hRdayasaMkSobhakAriNI pratikArarahitatvAt tathA-bhUtayA vedanA pApino duHkhamanubhavantIti sambandhaH ' kiM te ' kAni tAni duHkhAni ? tAnyagre'nupade varNayiSyate // sU025 // , atha tAnyeva duHkhAni varNayati-kaMdu mahAkumbhIe ' ityAdi / " mUlam - kaMdumahAkuMbhIe payaNa- paulaNa- tavaga talaNa-bhaTTa bha jANi ya lohakaDAhukkaDDUNANi ya koTTabalikaraNakohaNANi ya sAmali tikkhagga-lohakaMTaga - abhisAraNA pasAraNANi, phAlaNa vidAraNANi ya avakoDaka baMdhaNANi, laTThisayatAlaNANi ya, galagabalullaMbaNANiyasUlaggabheyaNANi ya, AesaparvacaNANi yakhiMsaNAva mANaNANi ya vighuTupaNijaNANiyavajjasaya mAiyANi // 26 // TIkA- 'kaMdumahAkuMbhIe' kandumahAkumbhyoH = kanduH = lohamayavizAlapAtraprati pradeza meM vyApaka hone se pracaNDa - bhayAnaka hotI hai, ghora-sunane meM bhI duHkhajaka hone se vikaTa hotI hai, ( bIhaNaga) haraeka prANI meM bhaya kI saMcAraka hone se bhISaNa bhayotpAdikA hotI hai, (dAruNAe ) isakI vahAM koI ilAja nahIM hotA hai isaliye yaha hRdaya ko saMkSobhakAriNI hone se dArUNa hotI hai / isa prakArakI vedanA se pApI jIva narakoM meM duHkhoM kA anubhava karate haiM / (kiMte) ve duHkha kauna kauna se haiM vaha isI ke agale sUtra meM kaheMge // sU. 25 // www aba sUtrakAra " kite " ina padoM dvArA sUcita duHkhoM ko kahate haiMAtmAnA hare! ahezobhAM vyApesI hovAthI prayaDa layAna hoya che, ghorasAMlajatA yA duHsanna hovAthI viSTa hoya che, " bIhaNaga " hare AzImAM layano saMcAra znAra hovAthI : bhISaNu-bhaya 12 hoya che, " dAruNAe " te! tyAM kAI ilAja hAteA nathI, tethI te hradayamAM kSeAbha utpanna karanAra hAvAthI dAruNu hoya che. A prakAranI vedanAthI pApI jIva narakAmAM duHkhAne anubhava are che. ki " te duHkhA kathAM kayAM che te have pachInA sUtramAM atAvaamaaN Avaze // sU. 25 // 66 have sUtrakAra " kiMte " dvArA sUcita duHkhanuM varNana kare che "raMtu zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudarzinI TIkA a0 1 sU0 26 kuMbhoduHkhanirUpaNam 101 vizeSaH, mahAkumbhI-ghaTAkRtipAtravizeSastayomadhye, sUtre jAtitvAdekavacanam / 'payaNa' pavacana-modanAderiva ' paulaNa' prakulanam sIsakavadgAlanam , 'tabagatalaNa' tapakatalanaM-tapako lohapAtravizeSaH 'tavA' iti bhASAprasiddhaH, tasmin tailAdibhirapUpavattalanam , 'bhaTThabhajjaNa' bhrASTrabharjanaM ca-bhrASTrabharjanapAtraM-'bhADa' iti prasiddhaH, tatra bharjanaM caNakAderiva, ityeSAM dvandvastAni ca 'lohakaDAhukkaDaNANi ya' lohakaTAhotkvathanAni ca lohakaTAhaH='kaDhAI' iti bhASApasiddhaH, tatra utkvathanAni auSadhivadutkAlanAni 'kovalikaraNakoTTaNANi' kovalikaraNakoTanAni% kuTTena krIDayA balikaraNAya, kuTTanAni-karacaraNAdyavayavatroTanAni-zarIraM 'khaNDazaH' kRtvA kAkAdibhyo'rpaNAnItyarthaH, 'sAmalitikkhaggalohakaMTagaabhisAraNApasAra'kaMdumahAkuMbhIe' ityaadi|| TIkArtha-nArakIjIva narakoM me (kaMdumahAkuMbhIe) kaMdu-lohamaya vizAla pAtrAvizeSa meM tathA ghaTAkRti jaise mahAkuMbhI meM odanAdika kI taraha (payaNa-paulaNa-tavaga-talaNa-bhaTThabhajjaNANi ya) (payaNa ) pakAye jAne ke (paulaNa) sIsaka-rAMga kI taraha galAye jAne ke, (tavagatalaNa) garma loha ke tavA para tailAdika meM tale gaye pUA Adi kI taraha tale jAne ke ( bhaTThabhajjaNANi ya) bhAMDa meM bhuMje gaye canA Adi kI taraha bhuMje jAne ke duHkhoM ko prApta karate haiN| tathA ( lohakaDAhukaDaNANi ya ) jaise lohe kI kaDhAI meM auSadhiyAM ubAlI jAtI haiM usI taraha vahAM para ve bhI bar3e 2 kaDAhoM meM ubAle jAte haiM / ( kohabalikaraNakoNANi ya) bali dene ke liye anAyAsa hI unake kara, caraNa Adi avayavoM ko vahAM toDa diyA jAtA hai-zarIra ko khaMDa 2 karake vahAM kAkAdikoM ke liye mahAkuMbhIe " tyAdi TIjatha-nANI va naramA "kaMdumahAkubhIe " "kaMdu" soDhAnA vizaNa pAtra-vizeSamA, tathA ghAnA mA2nA bharAlImA sAhanAnI ma "payaNapaulaNa, tavaga, talaNa, bhaTTabhajjaNANi ya" " payaNa" 2 dhAvAnAM, "paulaNa " sIsAnI rebha sAgavAnAM" tavagatalaNa" soDhAnA garama tesanA mAM tasanA bhAsapUnA mAhinA ma sAno, " bhaTTabhajjaNANi ya" tApamA zAta yae! mAhinI ma zevAna bhI manusave cha. tathA " lohakaDA hukaDDhaNANi ya" vI zate khoTAnI tavImAmA auSadhiyo ya cha / zate tyo bhane paNa moTA tApAyAmA vAmAM bhAva cha, "kohavali karaNakoTaNANi ya" pani vAna bhATe mayAna tabhanA hAtha 55 mAhisakyavArnu tyAM chedana karavAmAM Ave che. zarIranA TUkaDe TUkaDA karI tyAM kAgaDA Adine zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 prazravyAkaraNasUtre NANi' zAlmali tIkSNAgralohakaNTakAbhisAraNApasAraNAni zAlmali:=' semala' iti khyAto vRkSavizeSastasya ye tIkSNAgrA lohakaNTakA iba kaNTakAH, teSu abhisAraNApasAraNAni ca = karSaNApakarvaNAni ' phAlaNavidAraNANi ' phAlanAni-vastravatsphATanAni, vidAraNAni-krakacAdinA kASThavad dvaidhIkaraNAni 'avakoDagavaMdhaNANi' avakoTakavandhanAni grIvAyA hastayozca pazcAdbhAgAnayanenabandhanAni, ' laTThisayatAlaNANi' yaSTizatatAr3anAni-yaSTizataistAr3anAni, 'galagabalullaMvaNANi ' galakabalollambanAni-gala eva galakaH kaNThaH, tasmin balAt balapUrvakam ullambanAni-vRkSazAkhAdau udghandhanAni, 'mUlagga bheyaNANi ya' zUlAgrabhedanAni cam-zUlAgreNa zUlAgrabhAgena bhedanAni, zUlAropaNAni vA, 'Aesa pavaMcaNANi ' AdezapravaJcanAni Adezena AjJayA asatyavastu viSayayA unakA vaha zarIra arpita kiyA jAtA hai, (sAmalitikkhaggA-lohakaMTaga abhisAraNA-pasAraNANi ) semara vRkSa ke lohakaNTaka ke samAna nukIle kAMTA ke Upara unakA karSaNApakarSaNa kiyA jAtA hai unheM Age pIche kheMcA jAtA hai, (phAlaNa vidAraNANi ya) phAlana-vastra ke samAna phAr3anA aura karoti Adi ke dvArA kASTha kI taraha cIranA bhI unakA vahAM kiyA jAtA hai / ( avakoDagabaMdhaNANi ) unako grIvA aura donoM hAtha pIche ke bhAga kI tarapha karake bAMdhe jAte haiM / ( laTThisayatADaNANi ya ) saikaDoM lAThiyoM kI una para vahAM mAra paDatI hai / (galagabalalaMbaNANi ya) jabardastI unake galoM ko vRkSa kI zAkhA para bAMdhakara laTakAyA jAtA hai| (sUlaggabheyaNANi ya ) zUla ke agrabhAga se unake zarIra kA bhedana kiyA jAtA hai / athavA zUlI ke Upara unhe laTakAyA jAtA hai| (Ae. tebhana te zarIra ma55 42rAya che. "sAmalitikkhaggalohakaMTaga-abhisAraNA -pasAraNANi ya" sebha2 vRkSanA dona samAna mA2 ttaa| 52 temanuM karSaNapakarSaNa karAya che-temane AgaLa pAchaLa kheMcavAmAM Ave che. "phAlaNavidAraNANi ya" tyo bhane rakhanI bha. 37vAmA mAve cha bhane karavata Adi dvArA jema lAkaDAne cIravAmAM Ave che tema temane paNa cIrapaamaaN Ave cha " avakoDagabaMdhaNANi" bhanI / mane mAna DAya paachn| lAgamA 2mAvAna bhAvAmA mAve cha. ' laTrisayatADaNANi ya" tyo bhane se sADIyAnA bhA2 53 cha. "galagabalalubaNANi ya" 2 jusamathI tebhanai nimAdhAna vRkSAnI jiyo 52 tebhane sAvadhAmA mAve cha," sUlagga bheyaNANi ya" zUnI AjthA tabhanAM zarIranu sahana 42vAmA mA che mathavA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 1 sU0 26 kuMbhoduHkhanirUpaNam pravaJcanAni = pratAraNAni prakharoSNasantaptavAlukA nikarAnekakSaNaparikramaNopatApa pradIpitapAnIya pAnAtitRSNasya samudaJcajjalavIcirucimarIcinicayaM jalAzayastradizya tatra pAnAya preSaNaM, ' gaccha tatra te pitA ' samAgataH ' ityAdyanekavidhaH pravaJcanA iti bhAvaH, 'khiMsaNa vimANaNANi khisana vimAnanAni = khisanAni= jAtikulodinAmanirdezapUrvakaM nindanAni ata eva vimAnanAni tiraskaraNAni 'vighuTTapaNijjaNANi vighuSTa praNayanAni vighuSTAnAM = "svakRtapApakarmaNAM phalAni bhuva ityAdibhirniSThuravacornirbhatsitAnAM praNayanAni=vadhyasthAnanayanAni / etAni kiM hetukAni ? ityAha-- vajjasayamAiyANi avadyazatamAtRkANiavadyazatamAtRkANi-avadyazatAni = mandatIvAdipariNAmena kRtAni pApazatAni, " " 103 saparvacaNANi ya asatya vastuviSayaka AdezarUpa AjJA se unheM pratArita ( ThaganA) kiyA jAtA hai- vahAM para nArakIjana pahile usa navIna nArakI ko prakhara uSNa se santapta vAlukA puMja kI Upara anekavAra ghUmAte haiM / isase usakI garmI se usakI pyAsa adhika se adhika mAtrA meM jaba pradIpita ho jAtI hai taba use banAvaTI jalAzaya dikhalAkara vahAM ve bheja dete haiM isa taraha use vahAM bAra 2 pratArita kiyA jAtA hai "jAo vahAM tumhArA pitA AyA hai " ityAdi anekavidha vacanoM dvArA ve usakI pravaJcanA kiyA karate haiM / (khisaNavimANANi ya) jAti, kula Adi ke nAmanirdeSapUrvaka usakI vahAM niMdA kI jAtI hai / tiraskAra kiyA jAtA haiM / (vighuTThapaNijjaNANi ya ) " apane kiye hue pApakarmoM kA tuma phala bhogo " ityAdi niSThura vacanoM se use nirbhatsitakara ke vadhya sthAnoM para lAyA jAtA haiM / ( vajjasayamAiyANi ya ) isa taraha nAnA prakAra ke ina duHkhoM ko narakoM meM manda, tIvra Adi pariNAmoM dvArA kiye gaye 6. zUjI para tebhane TAvavAmAM Ave che. " AesaparvacaNANi ya asatya vastu vizenA Adeza vaDe temane tyAM ThagavAmAM Ave che. tyAM nArakIjana pahelAM te navIna nArakI jIvAne pracaMDa uSNatAthI sArI rIte tapelI retI para aneka vAra calAve che, tethI tenI garamIthI temanI tRSA jyAre vadhAremAM vadhAre pramANamAM pradIpta thAya che tyAre teo temane banAvaTI jaLAzaya batAvIne tyAM mAkalI de che, A rIte tyAM tene vAravAra pratArita karAya che-ThagavAmAM Ave che ... jAe, tyAM tamArA pitA AvyA che" ItyAdi aneka prakAranAM vacanA dvArA tee tenI hAMsI karyA kare che. siNavimANaNANi ya " lati, bhuja mAhinA nAmano nirdoSa ane tenI tyAM niMhA urAya che. tirasra rAya che. " vighuTTapaNijjaNANi ya" " teresAM bhetuM ija tuM logava " mevAM niSThura vayanAtha tebhane dhabhaavIne vadhasthAno para vAmAM Ave che. " vajjasayamAiyANi ya" bhA rIte pApI jIva mada, tIvra Adi pariNAmA dvArA karAyela seMkaDo pApAne kAraNe 66 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 prazravyAkaraNasUtre tAnyeva mAtRkANi= utpattisthAnAni yeSAM tAni tathA - pApazatahetukAnItyarthaH / duHkhAni vedayantIti pUrveNa sambandhaH ' kva ' ityatra prAkRtatvAdakAralopaH // 26 // ed pApakAriNaH kIdRzIM ' vedanAM kiyatkAlamanubhavanti ? ityAha' evaM te ' ityAdi / 4 mUlam - evaM te puvvakammakaryasaMcaovatattA nirayaggimahaggi saMpalittA gADhadukkha mahabbhayaM kakkasaM asAyaM sArIraM mANasaM ca duvihaM tivvaM vedeti veyaNaM pAvakammakArI | bahUNi paliomasAgarovamANi kaluNaM pArleti // sU0 27 // saikar3oM pApoM ke kAraNa pApI jIva utpanna hokara bhogA karate haiM "mAtRka" pada yahAM para utpatti sthAna kA vAcaka hai / arthAt ina dukhoM ke utpati - sthAna avadyazata seMkaDo ghora pApa karanevAle pApI ho jAte hai / bhAvArtha- pApI jIva narakoM meM janma lekara nAnA prakAra kI vedanA bhogA karate haiM yahI bAta sUtrakAra ne isa sUtra dvArA pradarzita kI hai| vahAM para unheM pakAyA jAtA hai, ubAlA jAtA hai, galAyA jAtA hai, talA jAtA hai, bhuMjA jAtA hai unake zarIra ke tila 2 ke barAbara khaMDa 2 bhI karadiyA jAtA hai / semara jAti ke vRkSoM ke nukIle kAToMpara unheMghasITA bhI jAtA haiM ityAdi bhayaMkara se bhI bhayaMkara kaSTa vahAM diye jAte haiM, tAtparya yaha hai ki vedanA ke jitane bhI prakAra ho sakate haiM ve saba prakAra narakoM meM hote haiM aura una saba prakAroM se hone vAle duHkhoM ko manda tIvra Adi pariNAmoMse kiye gaye pApoMke kAraNa pApI jIva bhogA karate haiM // narakamAM utpanna thaine vividha duHkhAne bhAgave che. 'mAtRka" paTTa ahI... utpattisthAnanuM vAcaka che. eTale ke te duHkheAnuM utpattisthAna seMkaDA pApA avaghazata che. bhAvAtha-pApI jIvA narakAmAM janma laine aneka prakAranI vedanA bhAga vyA kare che. eja vAta sUtrakAre sUtra dvArA pragaTa karI che. tyAM tene pakAvavAmAM Ave che, ukALavAmAM Ave che, ogALavAmAM Ave che, taLavAmAM Ave che, zekavAmAM Ave che. temanA zarIranA rAi rAi jevaDA TUkaDA karavAmAM Ave che. semara vRkSAnA aNIdAra kAMTA upara temane ghasaDavAmAM paNa Ave che, vagere bhayaMkaramAM bhaya'kara ko temane tyAM ApavAmAM Ave che- tenuM tAtpa e che ke vedanAnA jeTalA prakAro hoi zake te badhA prakAza narakAmAM hoya che. ane te badhA prakArAthI thatAM du:khAne mada, tIvra Adi pariNAmethI karAyela pAne araze yAcI lava logavyA ure che. // sU. 26 // zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a01 sU0 27 pApino vedanAkAlanirUpaNam 105 TIkA-evam uktarItyA te pApakAriNaH, 'puvvakammakayasaMcaovavatattA' pUrvakarmakRtasaJcayopataptAH-pUrvakRtAnAM karmaNAM saJcayena samupArjanena upataptAH= santApaM prAptAH / nirayaggimahaggisaMpalittA ' narakAgnimahAgnisaMpradIptA: narakaevAgniH santApakArakatvAt narakAgniH, sa mahAgniriva atyutkaTatvAt tena saMpadIptAH saMtaptAH ' pAvakammakArI ' pApakarmakAriNaH, 'gADhadukkhamahabbhayaM' gADhaduHkhamahAbhayAM-gADhena-nivir3ena duHkhena mahAbhayAM vizAlabhayayuktAM ' kakkasa' karkazAM kaThorAm ' asAya' asAtAm-asAtanAmavedanIyakarmodbhavAM, 'sArIraM' zArIrIM 'mAnasaM ' mAnasIM ca duvihaM-dvividhAM 'tivvaM' tIvrAm-atizayAM 'veyaNaM' vedanAM-pIDAM vedayanti anubhavanti / kiyatkAlam ? ityAha-'bahUNi' bahUni 'paliovamasAgarovamANi 'palyopamasAgaropamANi-palyopamANAM kAlaM, ___aba sUtrakAra yaha prakaTa karate haiM ki pApI jIva narakoM meM kaisI 2 vedanA ko kitane kAlataka bhogate haiM-' evaM te' ityaadi| TIkArtha-(evaM) isa prakAra (te pAvakammakArI) ve pApakArI jIva (puvva -kammakayasaMcaovatattA) pUrvakarma ke liye hue saMcaya se atyaMta saMtapta hokara tathA saMtApakArI hone se mahAgni jaisI narakarUpa agni se saMpradIpta hokara (pAvayArI ) pApakArI jIva ( gADha dukkhamahanbhayaM ) nivir3aduHkha se atiza dukhavAlI aisI (kakasa) kaThorAtikaThora (sarIraM) zArirIka, evaM (mANasaM) mAnasika, (duvihaM ) donoM prakAra kI (asAyaM veyaNaM) asAtA vedanIya karma ke udaya se janita (tivvaM veyaNaM) tIvra vedanA ko (vedeti) bhogate haiM aisI vedanA ko ve kitane kAla taka bhogate haiM vaha kahate haiM (bahUNi paliovamasAgarovamANi) isa taraha have sUtrakAra e pragaTa kare che ke pApI jIva narakamAM kevI kevI vedanAne OMTA samaya sudhI lAgave cha " evaM te" tyAdi. TI -"evaM" mA pramANe "te pAvakammakArI" te pArI "puvvakammakayasaMcaovatattA" yU 42 rbhAnA saMyayathA bhatizaya satata dhana tathA sA54ArI pAthI bhI mazithI saprIta thane, "pAvayArI" pApI 04 " gADhadukkhamahabbhayaM" maya 42 humAthI matizaya hu jI , "kakasaM" bhatizaya // 2, " sArIraM" zaza bhane "mANasaM " mAnasi " davihe" bhane 2nI " asAyaM veyaNaM " asAta vahanIya bhanA yathA utpanna yeta " tivvaM veyaNaM" tI vahanAne " vedeti" sogave cha. mevI vahanAne tesoTA samaya sudhI lAgave che te sUtrA2 satAve "bahUNi paliovamasAgarovamANi" e rIte aneka prakAranI vedanAne teo ghaNuM ja papama tathA sAgarepama zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazravyAkaraNasUtre 'kaluNaM ' karuNa-yathAsyAttathA dInadazAmAzrityetyarthaH, 'pAle ti ' pAlayanti pratIkSante 'kadA mamAyaM duHkhakAlaH pUrNo bhaviSyatI 'ti pratIkSamANA narakajIvAH kAlaM yApayantItyarthaH // sU0 27 // te punaH kiM kurvantI ? tyAha___mUlam-te ahAuyaM jamakAiyatAsiyA ya sadaM kareMti bhIyA, kiMte ? avi-bhAya ! sAmi! bhAya ! bappa ! tAva ! jitavaM ! muya me marAmi dubbalo vAhipAlio haM ki idANi asi, evaM dAruNo Niddao ya mA dehi me pahAre, assAseuM muhattaM me dehi, pasAyaM kareha, mA rusaha vIsamAmi gevijaM muyaha me, marAmi, gADhaM taNhAio ahaM, dehi pANiyaM // sU0 28 // ____TIkA-te pUrvoktAH pApakarmANaH 'ahAuyaM' yathAyuSkaM yathAbaddhAyuSka pUrvabhava yAvatkAlaparimitamAyurvaddhamAsIttAvatparimitaM na tu nyUnAdhikaM devanArakAkI vedanA ve bahuta se palyopama tathA sAgaropamapramANa kAla taka (kaluNaM) karuNadazA se, (pAti) bhogate haiM / usa samaya unakI bar3I dInadazA rahatI hai / aura ve isa bAta kI pratIkSA meM usa asahya pIr3A ko bhogate hue kahA karate haiM ki " kaba yaha hamArA duHkhakAla samApta ho"| isa taraha vicAre ve pApI jIva vahAM se nikalane ke samaya kI pratikSA karate hue kAla ko vyatIta karate rahate haiM ||suu. 27 // aura ve kyA karate haiM ? so sUtrakAra kahate he-' te ahAuyaM' ityaadi| TIkArtha-deva aura nArakiyoM AdikI Ayu nirupakrama hotI hai-bIcameM chidatI bhidatI nahIM haiM, tIvra zastra, tIvra viSa, tIvra agni Adi jina prabhAe // sUdhI " kaluNaM " 42944 4AmA " pAleMti" sAgave che. te samaye temanI ghaNI dInadazA hoya che. ane "kyAre amAre A duHkhane samaya pUro thAya" e vAtanI rAha e asahya pIDA bhogavatA bhagavatA teo joyA kare che. A rIte bicArA pApI jIvo tyAMthI nIkaLavAnA samayanI rAha taindi samaya 5sA2 42 cha / sU. 27 // mana terA zuM 42 cha ? te sUtra412 yatA cha-'te ahAuyaM" tyAhi. deva ane nArakIo AdinuM AyuSya nirupakrama hoya che-te vacce akasmAtathI chedAnuM bhedatuM nathI, tIvra zastra, tIvra viSa, tIvra agni Adi je kAraNathI zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 1 sU0 8 nArakAH kiM kiM vadanti ? dInAM nirupakramAyuSkatvAt, uktaJca " devA neraiyA viya, asaMkhavAsAuyA tiriyamaNuyA / uttamapurisA ya tahA, caramasarIrA niruvakamatI // 1 " nimittoM se akAlamRtyu hotI hai una nimittoMkA prApta honA upakrama hai| yaha upakrama deva aura nArakiyoM ke tathA caramadehadhArI evaM uttama dehavAloM ke prApta nahIM hotA hai / caramadeha aura uttamapuruSoM ke yaha upakrama kadAca prApta ho bhI jAve to vaha una kI Ayu anapavartanIya hI hotI hai, isa niyama ke anusAra (te) ve pApakArI jIva ( ahAuyaM ) itane prakAra kI prANAntaka vedanA ko bhogane para bIca meM marate nahIM haiM - arthAt unakI akAla meM mRtyu nahIM hotI hai kyoM ki pUrvabhava meM jitanI Ayu yahAM kI unheM ne bAMdhalI thI utanI Ayutaka ve vahAM rahate haiM kama yA jyAdA samaya taka nahIM rahate / kahA bhI hai " devA neraiyA viya, asaMkhavAsAjyA tiriyamaNuyA / uttamapurisA ya tahA, caramasarIrA niruvakkamatI " // 1 // 107 isa gAthA ke arthakI sUcanA yadyapi kucha rUpa meM Upara kara dI gaI hai phira bhI spaSTarUpa meM isa prakAra hai-deva, nArakI, asaMkhyAtavarSa kI AyuvAle, tiryaMca aura manuSya-tIsa akarma bhUmiyoM, chappana antadvIpoM aura bharatAdikSetra meM utpanna yugalika tathA DhAIdvIpa ke bAhara ke dvIpa akALa mRtyu thAya che te kAraNeAnuM prApta thavuM te upakrama kahevAya che. te upakrama deva ane nArakIone tathA carama dehadhArI ane uttamadehadhArIne prApta thatA nathI. carama dehadhArI ane uttamapuruSAne kadAca te upakrama prApta thAya te paNa tenuM AyuSya anapavartanIya--nizcita kALanuM ja hoya che. te niyama pramANe te" te payArI vo " ahAuyaM " bhoTalA, prAranI prANAMta behanA logavavA chatAM paNa vacce mRtyu pAmatA nathI, eTale ke temanuM akALa mRtyu thatuM nathI kAraNa ke pUrvabhavamAM temaNe ahIMnuM jeTaluM AyuSya bAMdhyu che teTaluM AyuSya pUrUM thAya tyAM sudhI te ahIM ja narakAdimAM rahe che, vadhAre ke A samaya rahetA nathI. hyuM pazu che 66 devA neraiyA viya, asaMkhavAsAjyA tiriyamaNuyA / uttamapurisA ya tahA, caramasarIrA niruvakamatI " // 1 // A gAthAnA anuM sUcana thADA pramANamAM kahevAmAM Avyu che. tenA spaSTa atha A pramANe che. deva, nArakI, asa MkhyAta vanA AyuSyavALAM tiryaMca ane manuSya-trIsa akama bhUmiyA, chappana antarkI ane bharatAdi kSetramAM utpanna thayela yugalika tathA aDhI dvIpanI bahAranA dvIpasamUhomAM rahetAM zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 prazravyAkaraNasUtre 'jamakAiya tAsiyA' yamakAyika trAsitAH-yamakAyikaiH paJcadazavidhaiH paramAdhArmikaiH ambAmbarISAdibhi sitAH trAsaM prApitAH 'bhIyA' bhItAH= bhayavyAkulAH santaH 'saI' zabdaM vakSyamANamakAramAtanAdaM kareMti' kurvanti / 'kiM te ' ke te AtazabdAH ? ityAha- avibhAye 'tyAdi 'avi' apivAkyAlaGkAre 'bhAya' bhAga-he mahAbhAga-sAmarthyavattvAt , 'sAmi' he svAmin ! adhipatitvAt , 'bhAya ' he bhrAtaH ! - sahAyakatvAt , 'bappa' he pitaH! - pAlakatvAta , 'tAya' he tAta ! -trAyakatvAta , ' jitavaM' he jitavan ! =he vijayin ! - vijayazAlitvAt , 'muya me' muJca mAM 'marAmi' mriye, ahaM ' dubbalo' durbalA balahInaH 'vAhi pIlio' vyAdhi pIr3itaH, 'ki' kimarthaM tvam 'idANi' idAnIm asmin-samaye 'dAruNo' kaThoraH, 'Niddao' samudroM meM bhI pAye jAne vAle tiryaca-uttamapuruSa-tIrthakara, cakravartI, baladeva, vAsudeva, Adi, evaM caramazarIrI-usI bhava se mokSa jAne vAle jIva, ye saba nirUpakrama AyuvAle hote haiM // 1 // ___ pApI jIva vahAM (jamakAiyatAsiyA) yamakAyika-pandraha prakAra ke paramAdhArmika amba aura ambarISa Adi devoM ke dvArA trAsa ko prApta karAye jAte haiM / (bhIyA) isaliye bhaya se sadA vyAkula bane hue ve vahAM para (saI) ArtanAda (kareMti) kiyA karate haiM (kiM te ?) ve kauna 2 zabda karate haiM ? vahI kahate haiM-(avibhAya) he mahAbhAga ! (sAmi) he svAmin ! (bhAya) he bhAI! (vappa) he pitA ! (tAya) he tAta ! (jitavaM) he vijayan ! (muya me) tU mujhe chor3a de, (marAmi) maiM mara rahA hUM, (dubbalo) maiM balahIna hUM, (vAhipIliohaM) vyAdhi se pIDita ho rahA hUM, (kiM iyANi) kyoM isa samaya tuma mere upara (evaM) isa prakAra se (dAruNo niddao ya asi) tiya"ya, uttama 535-tIrtha 42, Aqii , maheva, pAsuheva sAha, mane 22bhzarIrI-eja bhavamAM mokSe janArA jIvo, e saghaLA niSpakama AyuSyavALA hAya cha // 1 // tyAM pApI cha " jamakAiya tAsiya" yAyi4-542 mAranA 52bhASAbhi 215 mane marISa mAhi dvArA trAsa pAme cha, "bhIyA" tethI bhayathI vyA manesAte va tyAM " saI" mAttanAha " kareM ti" 43 cha. " kiMte ?" tesA vA vA zaha mAse ? te Do 4AmA mAve che. " avibhAya" mahAmA! " sAmi" hai svAbhina ! "bhAya " mA ! "vappa" pitA! 'he tAya" tAta!" jitava" viyI ! "muya meM" tu bhane choDI hai, "marAmi" hu~ bharI rahyo chu, " dubbalo" ni chu, "vAhipIliohaM" vyAdhithI pI4 2zo chu, " ki iyANi" satyAre tame bhaa| pratye "evaM" mA rIte "dAruNo niddao ya asi" 42 mane niya zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 1 sU0 29 yamAH nArakAn prati kiM kurvanti ? 109 nirdayaH - dayArahitaH, ' asi ' bhavasi 1, mA dehi 'me' mahyaM 'pahAre' prahArAn mAM mA tADayetyarthaH / 'assA seuM ucchvasituM = zvAsamAtraM grahItuM 'me' mAM 'muhutaM' muhUrta = kSaNamAtraM dehi, yena zvAsamAtramapi sukhamanubhavAmIti bhAvaH, 'pasAyaM prasAdam - anugrahaM 'kareha ' kuruta 'mA rusaha' mA ruSyata = krodhaM mA kuruta / ' vIsamAmi vizramAmi kiJcitkAlaM vizrAmaM karomi ataH 'me' mama gevijjaM graiveyakaM = grIvAbandhanaM 'muyaha ' muJcata=tyajata yato hi ahaM ' marAmi ' mriye, gADhaM=atyadhikaM 'taNhAio ' tRSNArditaH pipAsAkulito'smi me = ma 'pANiyaM' pAnIyaM = jalaM dehi || sU0 28 // 6 " evaM nArakaiH kathite sati yamapuruSAH yat kurvanti tadAha - ' tAhe taM' ityAdi / mUlam - tAhe taM piya imaM jalaM vimalaM sIyalaMti ghettUNa ya narapAlAtaviyaM tauyaM se diMti kalaseNa aMjalIsa daTThaNa ya taM paveviyaM govaMgA aMsupagalaM tapappuyacchA chiNNA taNhA iyamha kaluNANi jaMpamANA viSpekkhaMtA disodisiM attANA asaraNA aNAhA abaMdhavA baMdhuvippahINA vipalAyaMti ya miyavivavegeNa bhavviggA, ghettaNa valA palAyamANANaM niraNukaMpAmuhaM vihADeuM lohadaMDehi kalakalaM haM vayaNaMsi chubhaMti kei jamakAiyA haMsatA // 29 kaThora aura nirdaya ho rahe ho, (mA dehi me pahAre) mujha para prahAra mata karo (assA se muttaM me dehi ) mujhe kama se kama muhUrtta kSaNa mAtra zvAsa to lene do, (pasAyaM kareha) mere Upara dayA karo, (mA rusaha) mujha para krodha mata karo, (vIsamAmi ) maiM kucha kAlataka vizrAma karanA cAhatA hUM - ataH (gevijjaM muyaha me ) merI grIvA ke baMdhana ko tuma chor3a do, dekho (gADhaM tanhAio ahaM ) gaharI pyAsa se vyAkula hokara maiM mara rahA hUM ataH mere liye (dehi pANiyaM ) pIne ko jala do ||suu. 28|| " bhajanI rahyA cho ? " mA dehi me pahAre bhArA para prahAra na . " assAse muhutaM me dehi " bhane godhAma sochI me kSaNa bhATe to zvAsa sevA ho. "pasAyaM kareha bhArA u52 hayA urI, "mA rusaha " bhArA (52 Dodha na purI, " vIsamAmi " DuM thodde| samaya vizrAma zvA bhAgu chu' to " gevijjaM muyaha me" bhArI DoubhAMnuM adhana tame choDI ho, nuvo " gADhaM tanhAio aha " lAre tRSArthII vyAja thahane hu~ bharI rahyo chu to bhane " dehi pANiyaM " thIvAne mATe jaLa Ape ' / / sU. 28 / / zrI prazna vyAkaraNa sUtra "" Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 prazravyAkaraNasUtre ___TIkA-yadi tvaM pipAsitaH 'tAhe' tadA 'taM' tvaM ' imaM ' idaM -- vimalaM' nirmalaM ' sIyalaM' zItalaM jalaM ' piya ' piba, iti kathayitvA * narayapAlA' narakapAlAH paramAdhArmikAH 'taviyaM' tApitam utkAlitaM 'tauyaM' trapukaM='kathIra' iti prasiddhaM sIsakaM vA, 'kalaseNa ' kalazena-ghaTena 'se' tasmai nArakAya 'aM. jalIsu ya ' aJjaliSu ca 'diti ' dadati / 'taM' tat-tApitaM trapu daNa' dRSTvA avalokya 'paveviyaMgovaMgA' pravepitAGgopAGgAH zrakarSeNa vepitAni kampitAni aGgAni upAGgAni ca yeSAM te tathA kampitasarvazarIrAH 'aMsu-pagalaM-tapappuyacchA' pragaladazrupraplutAkSAH pragaladbhiH azrubhiH praplute vyApte akSiNInayane yeSAM te tathA, prakSaratpravalAzrudhArAH santaH 'amha' asmAkaM 'taNhA' tRSNA -- chiNNA' chinnA=naSTA ' iya' iti=evamuktvA ' kaluNANi' karuNAni isa prakAra nAraka jIvoM ke kahane para paramAdhArmika jo kucha unake sAtha karate haiM vaha sUtrakAra pradarzita karate haiM-'tAhe' ityAdi / TIkArtha-(tAhe taM) yadi tuma pipAsita ho to ( imaM ) isa (vimalaM) nirmala ( sIyalaM) zItala ( jalaM ) jala ko (piya ) pio aisA kaha kara ( narayapAlA ) ve narakapAla paramAdhArmika deva (taviyaM ) ubAle hue kathIra ko athavA sIse ko (kalaseNa ) kalaza meM bharakara ( se ) usa nArakI ke liye ( aMjalIsu) aMjali meM (diti ) dete haiN| (taM ) usa tape hue pu-sIse ko (daTUTUNa ya ) dekhakara (paveviyaMgovaMgA ) una nArakiyoM kA samasta zarIra-aMga-upAMga bahuta adhika rUpa meM kaMpane lagate haiM / aura ( aMsupagalaMtapappuyacchA ) usI sthiti meM ve nikalate hue AMsuoM se apanI AMkhoM ko vyApta karake unase kahate haiM ki (chiNNA taNhA amha ) aba hamArI pyAsa zAMta ho gaI hai ( iya) isa nArakI jIvanA e prakAranA zabdo sAMbhaLIne paramAdhama temanI sAthe vo pAva re che te sUtrA2 matAve che-"tAhe" tyAdi. -" tAhe taM" ne tabhane ta2sa sAhAya to "imaM" 20 " vimalaM" ni , "sIyala" zAta "jalaM" pAe"piya" pI. mema 4DIne "narayapAlA" te n245| 52mAdhAmi vo "taviyaM " mAgaNe garama thI2 athavA sIsAne "kalaseNa' 4zamA marIna "se" te nA2Ine "aMjalIsu" A. simA "diti" mApe cha. "ta" te // 2 // ||2m dhu-sIsAne dahANa ya" chana "paveviyaMgovaMgA" te nA2zrImAnAM mAM satyata 45 dANe cha. "asupagalaMta pappuyacchA" te sthitimA mAMsumarI mAMge tesa tebhane 49 cha "chiNNA taNhA amha " ve ubhArI tRSA zAMta 25 . 'iya" mA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 1 sU0 30 vedanApIDitanArakAkrandanirUpaNam 111 vacanAni 'jaMpamANA' jalpamAnAH pralapantaH 'disodisi 'dizodizaM ekasyAH dizo'nyAM dizamitastata ityarthaH 'vippekvaMttA' viprekSamANAH samantAt pazyantaH 'attANA' atrANAH rakSAhInAH, ataeva 'asaraNA' azaraNAH zaraNarahitAH, ataeva ' aNAhA' anAthA: dInAH, ' abaMdhavA ' abAndhavAH bAndhavarahitAH, 'baMdhuvippahINA' bandhuvihINAH vidyamAnasambandhiviprayuktAH, 'miyaviva' mRgA iva ' bhaubiggA' bhayodvignA: bhayavyAkulAH 'vegeNa' vegena 'vipalAyaMti' vipalAyante pradhAvanti, tataH pradhAvamAnAn tAn nArakAn 'balA' balAt 'ghetaNa' gRhItvA 'niraNukaMpA' niranukampAH dayArahitAH 'kei ' ke'pi 'jamakAiyA' yamakAyikAH paramAdhArmikAH, hasaMtA' hasantaH 'palAyamANANaM' palAyamAnAnAM ca teSAM ' muhaM ' mukhaM 'lohadeNDehiM ' lohadaNDaiH, 'vihADeu~' vighATaya-udghATya kalakalaM ' atitaptatvAt kala-kala zabdayuktaM pUrvoktaM trapukaM prakAra kahakara ve ( kaluNANi japamANA) karuNA vacanoMkA uccAraNa karate hue (disodisi vippekkhaMtA) vahAM se dUsarI dizA meM idhara udhara dekhate hue ( attANA) rakSaka rahita (asaraNA ) zaraNa rahita (aNAhA) vinAnAtha ke ( abaMdhavA ) dInadazA saMpanna (baMdhuvippahINA ) bAMdhavoM se rahita-rakSaka janoM se rahita, ataH ( bhauciggA) bhaya se vyAkula bana kara ve (miyaviba) mRgoM ko taraha vahAM se ( vegeNa ) vegapUrvaka ( vippalAyaMti ) bhAgate haiM / isake bAda bhAgate hue una nArakiyoM ko (balAghettUNa ) jabardastI se pakar3akara (niraNukaMpA ) dayArahita bane hue (kei) kitaneka ( jamakAiyA ) yamakAyika paramAdhArmika deva ( hasaMtA ) ha~sa ha~sakara ( palAyamANANaM ) palAyana karate hue unake (muhaM ) mukha ko ( lohadaMDehiM) lohadaMDoM se (vihADeuM) phADakara phira usameM (kalakapramANe DIne "kaluNANi jaMpamANA" 4344 vayanI yAsata, " diso disiM vipakkhaMtA" tyAthI bhI hizAmA mAma tabhannatA, "attANA" 21 vinAnAM "asaraNA', 2295 vinAnA, "aNAhA" anAtha, "abaMdhavA" honazAmA bhUyesA, "baMdhuvippahINA" mAdhava vinAnA-2kSA 42nA2 vinAnA, mevAte nA24I ko "bhauvviggA" ayathI vyAyanIne "miyaviva" bhRzAnI ma tyAMthI * vegeNa" vegathI "vippalAyati' lAge che. tyA2mAha mAgatA mevA te nA24I vAne "balAghettUNa" 2 samayI 54Ine "niraNukaMpA" yA 2Dita maneA "kei" Beat "jamakAiyA" yamayi4, 52mAdhAbhi vo "hasatA" isI sIna "palAyamANANaM " nAsata me tebhanI "muha" bhugane 'lohadaMDehi" dAnA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 prazravyAkaraNasUtre 'haM' iti vAkyAlaGkAre teSAM ' vayAMsi ' vadane= mukhe 'chubhaMti' kSipanti = pAyayantItyarthaH / / sU0 29 // daDDA ' ityAdi / tato nArakAH kiM kurvanti ? tadAha - ' teNa mUlam - teNa daDA saMto rasaMti ya bhImAI vissarAI ruvaMti ya kalugAI pAraveyagA iva evaM palaviya vilAva kaluNo kAMdaya - bahurunna ruiya sado parideviya ruddhavadvaya nAragArava saMkulo NIsiTTo || sU0 30 // , TIkA' teNa tena=mukha nikSiptena taptena trapuNA ' daDAsaMto ' dagdhAH santaH ' bhImAI' bhImAn =bhayAnakAn = hRdayakSobhajanakAn 'vissarAI 'visvarAn =ArtanAdAn 'hA ! hA ! ' hatAvayam ' ityAdirUpAn 'rasaMti' rasanti = kurvanti / sUtre prAkRtatvAnnapuMsakam / tathA 'pArevayagAiva' pArAvatakAiva = kapotA iva ' kalugAI' karuNakAni hRdayadrAvakANi ' ruvaMti ' rudanti / evaM lahaM ) kalakalAte usa atyaMta garama sIse ko ( vayasi ) mukha meM (chubhaMti ) DAla dete haiM, arthAt una nArakiyoM ko pilA dete haiM / / sU.29 // " 4 isake bAda ve nArakI kyA karate haiM aba sUtrakAra isa viSaya ko spaSTa karate haiM - ' te dA saMto ' ityAdi / TIkArya - (teNa daDDhA saMto) mukha meM jabardastI phAr3akara DAle gaye usa tapta sIsese dagdha hue ve nArakI (bhImAI) hRdaya ko kSobha pahu~cAne vAle aise (vissarAI ) ArttanAdoM ko ( rasaMti) karate haiM- " hAya ! hAya ! mAra DAlA isa prakAra se cillAte haiM / tathA ( pArevayagA iva ) kabrUtaroM kI taraha ( lugAIM) hRdaya ko dravIbhUta karane vAlA AkraMdana " palA DAyothI " vihADeu " mahoNAM urIne temAM "kalakalaha " jajatA te atyaMta garabha sIsAne ' vayaNaMsi" bhumanAM " chubhaMti " reDI che che. bheTale te naarkIAne pIvarAve che. | sU. 29 // tyArabAda te nArakI jIvA zu kare che, viSayane have sUtrakAra spaSTa kare " teNa daDDhA saMto " ityAhi. TIDArtha - " teNa daDDhA saMto " nera blusabhathI bhoTu ho urIne reDavAbhAM yAvesa te garabha sIsAthI hAJesA te nAraDI vo "bhImAI" hRhayane kSAla yabhADe tevA "vissarAI" marttanAhI "rasaMti" are che - " hAya ! hAya ! bhArI nAcyA zyA aAranI thIsI pADe che; tathA "pArevayagAiva" aNUtaronI prema " kaluNagAI " hRdaya dvAvaI mAIri "ruvaMti " are che, " evaM " A ajharanA tebhanA " palaviya " zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a01 sU0 30 vedanApIDitanArakAkrandanirghoSavarNanam 113 viya vilAvakaluNo' palApitam anarthakavacanaM 'vilApaH ' 'hA tAta ! hA bhAta ! ' ityAdi lakSaNaM vilApakaraNaM, tAbhyAM karuNo yaH sa tthaa| 'kaMdiya bahurunnaruiyasaddo' krandita-bahurunaruditazabdaH = kranditam-cItkAraH bahu-pracuraM 'runna' rodanam-sazabdamazrumocanam ' ruiya' ruditam-mastakAditADanapUrvakaM rodanam , eteSAM zabdo yasmin sa tathA paridevi ya ruddhavaddhaya nArayAravasaMkulo' paridevitaruddhabaddhakanArakAravasaMkulaH = paridevatAH = paradhArmikaivilApaM prApitAH rUddhAvATake'jAdivadavaruddhAH, baddhakAHmbandhana prAptAzca ye nArakAsteSAmAravaiHzabdaiH saMkulAH vyApto yaH sa tathA, 'NIsiTTo' nisRSTaH nArakaiH kRtaH nirghoSaH -prabaladuHkhajanito mahAzabdaH zrUyate ityagreNa sambandhaH // 1030 // (rUvaMti ) karate haiM ( evaM ) isa prakAra unakA ( palaviyavilAvakaluNo) pralApa-anarthakavacanarUpa tathA vilApa rUpa " hA tAta! hA mAta" ityAdi rUpa tathA vahAM nArakiyoM ke mukha se jo prabala duHkha ke vega ke samaya zabda nikalA karate haiM ve pralApa aura vilApa vAle to hote hI hai sAtha 2 meM unameM ( kaMdiya bahurUnaruiyasaddo) cItkAra pracura rodana evaM mastaka Adi tADanapUrvaka rudita, arthAt nArakI jo vahAM cillAte villAte haiM vaha isa DhaMga se hotA hai ki ve usameM bolate 2 rote haiM, AMsuoMko DhAra kara billAte haiM / mastaka, chAti Adiko kUTate pITate haiM, aura rote jAte haiM / isa taraha (parideviya-ruddha baddhaya nAragAravasaMkulo) paramAdhArmikoM dvArA ve nArakI vahAM vilApAye jAte haiN| bADe meM jisa prakAra bakariyAM Adi rokakara bAMdhI jAtI haiM usI prakAra ve bhI unake dvArA roka liye jAte , bAMdha diye jAte haiM unake zabda se vyApta aisA vilAva kaluNo" prA5-manatha kyana35 tathA visA535 " 3 tAta! 8 mA ! ItyAdi rUpa tathA tyAM prabaLa dukhanA AvegathI nArakIonAM mukhamAM je zabda nIkaLe che te pralApa ene vilAyavALA te hoya ja che, paNa tenI sAthe sAthe tabhA "kaMdiya bahurunnaruiyasaho" yA2 sahitanu 36na. mana mAthu mAvi pachADIne rUdana paNa thatuM hoya che. eTale ke nArakIo tyAM je cIse pADe che. ane vilApa kare che. te evI rIte thAya che ke teo te kiyA karatI vakhate belatAM bolatAM raDe che ane AMsu sArI sArIne AkaMda kare che. mAthu, chAtI mAhina chUTatA 584tA taya cha bhane 27 che. 2mA pramANe "parideviya-ruddhabaddhaya nAragAravasaMkulo " 52dhArmiI dvArA te nA24ImAne tyA 21vAmA-visA5 karavAmAM Ave che. je rIte vADAmAM bakarIo Adine rokIne bAMdhI levAmAM Ave che e ja pramANe teone paNa temanA vaDe rokavAmAM Ave che, bAMdha zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 prazravyAkaraNasUtre sa kIdRzo nirghoSaH ? ityAha- rasiye' tyaadi| ___ mUlam-rasiya-bhaNiya-kuviya-ukkUiya-nirayapAlatajiyaMgeNha kama pahara chiMda bhiMda upADehukkhaNAhi kattAhi vikattAhi yabhaMjahaNa vihaNa vicchabhocchabbha AkaDDa vikaDDa kiM Na jaMpasi? sarAhi pAvakammAiM kiyAiM dukayAiM evaM vayaNamahappagabbho saMpaDi suyasahasaMkulo uttAsao sayA nirayagoyarANa mahANagaraDajjhamANasariso nigghoso suvvae aNiTTho tahiyaM neraiyANaM jAijjaMtANaM jAyaNAhiM // sU031 // TIkA-'rasiya-bhaNiya - kUiya - ukkUiyanirayapAlatajjiyaM ' rasitabhaNita-kupitotkUjita-narakapAla-tarjitaM-tatra-'rasiya' rasitAH zUkaravad ghorazabdakArakAH, 'bhaNiya' 'bhaNitAH uccaiH zabdakArakAH, 'kUiya' kUjitAH avyaktabanikArakAH, 'ukkUiya' utkUjitAH bhayajanakAvyaktazabdakArakAH ye 'niraya(NIsiTTho) prabala duHkhajanita mahA zabda vahAM 'sunA jAtA hai ' (yaha Age se sambandha hai)|| sU. 30 // usa samaya paramAdhArmika paraspara meM kisa prakAra kI bAtacIta karate hai ? yaha sUtrakAra kahate haiM- rasiya-bhaNiya' ityAdi / TIkArtha-narakoM meM nArakiyoM ko haraeka prakArase vyathA pahu~cAnevAle the paramAdhArmika nArakiyoM ko phira adhika kaSTa pahu~cAne ke abhiprAyase (rasiya-bhaNiya-kUiya-ukUiya-nirayapAlatajiyaM) (rasiya) sUarake jaise bhayaMkara ghora zabdoM ko (bhaNiya ) uccasvara se karate haiM ! usa meM ve (kUiya ) avyakta dhvani karate haiM ( ukuiya ) isa se nArakiyoM ko aura pAmA mAve che. mane tenA AvthA vyAsa mevo 'NIsiTTho" pra mjanita citkAra tyAM "saMbhaLAya che" (A pramANe AgaLane zabdo sAthe samaya che.) ||suu. 30 // te samaye paramadhArmika paraspara kevI vAta kare che te sUtrakAra batAve cha- 'rasiya-bhajiya" tyAdi. TIkArtha-narakamAM nArakIone dareka rIte vyathA pahoMcADanAra te paramadhAmike, nADImAna 37 55 padhAre 4STa 25vAne bhATa "rasiya-bhaNiya-kUiya, ukkUiya -nirayapAlatajjiyaM" " rasiya" sUvaranA bhaya 42 dhA2 dhvani " bhaNiya" G2 spare 42 cha. tasA " kUiya" bhavyata pani re cha. "uka ya" te zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 1 sU0 31 vedanApIDitanArakAkrandanirghoSavarNanam 115 pAla' nirayapAlA: paramAdhArmikAH, teSAM tajjiyaM' tarjitaM nArakajIvAn lakSIkRtya parasparaM tarjanAjJAvAkyaM vakSyamANaprakAramasti, tathAhi-ambAbhidhaH paramAdhAmiko'mbarISaM kathayati-he ambarISa ! ena palAyamAnaM pApinaM nArakaM 'geha' gRhANa / evaM parasparamekaH paramAdhArmiko dvitIyaM kathayati-enaM nArakaM 'kama' kramapAdapahAraiH pIDaya 'pahara ' prahara-enaM nArakaM daNDAdibhistADaya 'chiMda' chindhi khaGgAdibhiH khaNDazaH kuru 'miMda ' mindhi-bhallakAdibhirbhedaya 'uppADeha' utpATaya-zarIrAtvacAdikaM pRthakkuru ' ukkhaNAhi' utkhana-niSkAsaya akSigolAdikam 'kattAhi ' kRnta-chedaya-churikAdibhirnAsikAdikaM, tathA-'vikattAhi' vikRnta=karNanAsikAdikaM mUlatazchedaya, 'bhaMja' bhaJja-hastapAdAdikaM troTaya, 'haNa' jahi-zataghnyAdibhiriya, 'vihaNa' vijahi-mahAzilAdi pAtanAdibhiranekamakAraiH adhika bhaya utpanna ho jAtA hai / isa prakAra rasita, bhaNita, kUjita evaM utkUjita zabda karane vAle una paramAdhArmikoM kI tajita-nArakiyoM ko lakSya karake jo paraspara meM kaSTAdi pahu~cAnevAlI bAtacIta hotI hai vaha isa prakAra hai-(geNha ) amba nAma kA paramAdhArmika ambarISa se kahatA hai-he ambarISa! tU isa bhAgate hue pApI nArakI ko pakaDa lo aura (kama) isa ko lAtoM se maaroN| bAda meM (pahara ) ise daMDoM se khUba piitto| (chiMd ) jyAdA aura kyA kahUM-talavAra Adi se isake zarIra ke khaMDa 2 kara DAlo / (bhiMda ) bhAlA Adi se isake zarIra ko bheda DAloM ( uppADeha ) isakI khAla utAralo, ( ukkhaNAhi) isakI AMkheM nikAla lo, ( kattAhiya ) isakA nAka kATa DAlo (vikattAhi ) karNa nAsika Adi indriyoM ko mUla se bilakula sApha kara ddaalo| ( bhaMja) hAtha paira Adi ko maroDa ddaalo| (haNa) zataghnI Adi se isako burI taraha se maaro| (vihaNa ) mahAzilA Adi ke Upara ise pachAra ddaalo| (vicchubha ) kue Adi meM ise paTaka do| ( ucchubha ) kAraNe nArakIone vaLI vadhAre bhaya lAge che. e rIte rasIta, bhaNita, kRti, ane utkaMjina zabda karanArA te paramadhAmikothI tajiMta-nArakIone cIMdhIne, temane kaSTa denArI parasparamAM je vAtacIta thAya che te A prakAranI hoya che"gennh " 240 nAbhana 52bhASAbhi abhyarISane 49 cha-" amarISa ! te A nAsI jatAM pApI nArakIne pakaDI le ane "hA" tene lAta mAra. pachI "pahara" tene 1 43 bhU5 58412 "chiMda" padhAre zu ! savAra mAhithI tanA zarIranA ttuuttuu4|| OMza nAsa. "bhiMda" elen 4: tanA zarIrane vIMdhI nAma. "uppADeha" tenI yAmaDI GIn Hin, "vikattAhi" na, na! mAndriyAne bhUmAthI yI nAmo, "bhaMja" ya 51 mahine bha21 nAma, "haNa" zatanI hi 5 tene ma23mA 325 zata bhArI, "vihaNa" zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 prazravyAkaraNasUtre mAraya, 'vicchubha ' vikSipa-kUpAdau prakSipa, 'ucchubha' ut sipa-urdhvakSipa 'AkaDU' AkarSa=kacAdikaM gRhItvAkarSaya kaNTakAkIrNa bhUmau gharSayetyarthaH, 'vikaTTa' vikarSa adho mukhaM kRtvA gharSaya / etAdRzI vedanAM dattvA nArakAn prati vadati, 'kiM Na jaMpasi' kiM na jalpasi-kathaM na vadasi he pApin 'sarAhi' smara smaraNaM kuru / ' kiyAI' kRtAni = pUrvabhavasamAcaritAni, 'dukayAI' duSkRtAni prANAtipAtAdIni 'pAvakammAiM' pApakarmANi / evaM anena prakAreNa ' vayaNamahappaganbho' vacanamahApagalbhaH vacanaiH narakapAlavAgbhiH mahApragalbhaH atidurdharSaH bhayAvaha-ityarthaH - saMpaDisuyasahasaMkulo ' saMpratizrutazabdasaMkula: saMpatizrutaH pratidhvanitaH yaH zabdaH, tena saMkula: vyAptaH / 'sayA' sadA sarvadA 'uttAsao' uttrAsakA paramatrAsajanakaH 'mahANagaraDajjJamANasariso' mahAnagaradahyamAnasadRzaH dahyamAnasya prajvalyamAnasya mahAnagarasya yaH zabdastena tulyaH, etAdRzaH 'tahiyaM' tatra narake-'nirayagoyarANaM' nirayagocarANAM-nirayagauH narakabhUmiH, tatra caranti =nArakatrAsArtha vicaranti ye te nirayagocarAH paramAdhArmikAsteSAm , tathAUpara isako uchAla do| ( AkaDa ) bAla Adi pakar3a kara ise kaNTakAkIrNa bhUmi meM khUba kheNcoN| (vikaDDha) ise oMdhA mukha karake jamIna para khUba ragar3o / isa prakAra kI vedanA dene kI bAta kahakara phira vaha una nArakiyoM se kahatA hai-(kiM Na jaMpasi) he pApI / tU bolatA kyoM nahIM hai ( sarAhi pAvakammAiM kiyAiM dukyAI ) pUrvabhava meM samAcarita prANAtipAta Adi apane pApakarmoM ko aba tU yAda kara le| ( evaM) isa prakAra kA ( vayaNamahappagambho narakapAla kI vANiyoM dvArA atidurdharSa bhayaMkara banA huA, ( saMpaDisuyasahasaMkulo) pratidhvani se vyApta huA, (sayA uttAsao) sarvadA dUsaroM ko trAsa janaka evaM (mahANagaraDajjha mANasariso) dahyamAna mahAnagara ke zabda ke jaisA udbhUta huA(nirabhAzil mA 52 te 54.31 "vicchabha" yUvA vargamA tane 3, "ucchama" tene ye achAmo, "AkaDDha" tene va sAhina 540 injii bhInamA ghasa31, "vikaDDha" tene bhAna 52 55 2hoto. 241 prabhArI vahanA paDayAvAnI vAta zana te nA24I vAna 4 cha " kiMNa jaMpasi" he pAthI! tuM mAsata ma nathI ? "sarAhi pAvakammAiM kiyAiM dukayAI" pUrvasabhA pAyaresa pratipAta yA pAyanitu yA 42 se. "eva" mA 42. "vayaNamahappagabbho" 24AnI pI 43 atidupa-maya42 gatI, "saMpaDisuyasahasaMkulo" 5vAthI vyAsa tho, "sayA uttAsao" saha loni zAsana, bhane "mahANagaraDajjhamANasariso" mi bhaDAnAbhAthI maktA rAya zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 1 sU0 32 yAtanAprakAranirUpaNam 117 'jAyaNArhi' yAtanAbhiH karthanAbhiH 'jAijjaMtANaM' yAtyamAnAnAM daNDayamAnAnAM ' neraiyANaM ' nairayikANAM-nArakajIvAnAM ca ubhayeSAmityarthaH, 'aNiTTho' aniSTaH-aprItikArakaH 'Nigyoso' nirghoSaH-mahAnAdaH 'suvbae' shruuyte||muu031|| kAstA yAtanAH ? iti yAtanA prakAramAha-'kiM te ' ityAdimUlam-kiM te? asivaNa-dabbhavaNa-jaMtapatthara-sUitalakkhAravAvi-kalakalaMtaveyaraNi kalaMbavAlayA-jaliyaguhaniraMbhaNaM usiNosiNa---kaMTailla--duggamarahajoyaNa-tattalohamaggagamaNa vAhaNANi // sU0 32 // TIkA-'kiM te ' kAstA yAtanAH ? ucyate- 'asivaNa' asivanakhagAkArapatravanaM, 'dabhavaNa' darbhavana-darbhAH-tIkSNamukhAtRNavizeSAsteSAM vanaM, yagoyarANaM ) paramAdhArmikoM kA tathA (tahiyaM ) vahAM (jAyaNAhiM) yAtanAoM dvArA (jAijjaMtANaM) daNDayamAna ( neraiyANaM) nArakiyoM kA ( aNiTo) aniSTa (Nigyoso) nirghoSa-zabda una narakoM meM (suvvae) sunA jAtA hai ||suu. 31 // aba sUtrakAra pUrvokta yAtanAoM ke prakAroM ko prakaTa karate haiM'kiM te ' ityAdi / TIkArtha-prazna-(kiM te ) ve yAtanAyeM kauna 2 haiM ? uttara-ve yAtanAe~ isa prakAra haiM ( asivaNa-dabhavaNa-jaMtapatthara sUitala-kkhAravAvi-kalakalaMtaveyaraNi-kalaMba vAluyA - jaliyaguhaniraMbhaNaM ) amba aura ambarISa paramAdhArmika una nArakiyoM ko (asivaNa) talavAra kI dhAra ke AkAra vAle patroM ke vana meM ( dambhavaNa ) mevo, "nirayagoyarANa" 52mAdhAmina tathA "tahiya" tyo "jAyaNAhi" yAtanAya 43 "jAijjaMtANaM" zikSA sahana 42tai " neraiyANaM " naa24iimaan| "aNiTro" maniSTa niSi-za54, te narImA "suvvae" samaya cha ||suu.31|| ve sUtrA2 pUthita yAtanAsAnA // 2 matAva cha-"kiM te 'tyAdi. TarI -prazna " kiM te ?" te yAtanAmA 4thI yA cha ? uttara-te yAtanAo A pramANe hoya che " asivaNa, dambhavaNa, jaMtapatthara, sUitala, kkhAravAvi, kalakalataveyaraNi, kalaba vAluyA, jaliyaguha, niraMbhaNaM " ma bhane 25parISa nAmanA 52mAdhAbhite nAvAne "asivaNa" tasavAranI ghAra 21 mA 12nAM patrAnai vanabho, "dabbhavaNa" talay liwi ma vizeSAnAM vanamai. "jaMta patthara' yatra zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 prazravyAkaraNasUtre ' jaMta patthara ' yantra prastarAH = gharahAdaya: ' suitala ' sUcItalaM = UrdhvamukhasUcImaya bhUmibhAgaH, ' kkhArakhAvi ' kSAravApyaH = kSArajalasaMbhRtavApikAH, 'kalakalaMtaveyakalakalAyamAnavaitaraNI raNi kalakalazabdAyamAnaprataptatrapusIsakAdipUrNA vaitaraNI nAmadheyA nadI 'kalaMbavAluyA ' kadambavAlukA=asisantaptatvAtkadamba - puSpavad raktavAlukAmayI nadI, 'jaliyaguha ' jvalitaguhA = prajvalitAgnimayIkandarA, ityeteSAM dvandvaH, teSu asivanAdiSu 'niraMbhaNaM ' nirodhanam, tathAusiNosiNa kaMTa illaduggama rahajoyaNa tatta loha maggagamaNavAhaNANi uSNoSNakaNTakAkIrNadurgamasthayojana taptalohamArgagamanavAhanAni = uSNAdapyuSNa ityuSNoSNaH - atyuSNaH kaNTakaiH sutIkSNa kIlakairAkIrNo vyApto durgamaH = duHkheNa gamaH = gamanaM yasya sa tathA, durgamazca yo rathaH tasmin yojanaM saMyojanaM balIvardAnAmeveti tattathA, tacca tasalohamayamArge gamanaM = nayanaM vAhanaM = bhArodvAhanaM ceti tathA tAni ||suu0 32|| tIkSNa agrabhAgavAle darbha vizeSoM ke vana meM (jaMtapatthara ) yaMtra prastaroM meM ( sUitala ) urdhva mukhavAlI suiyoM se yukta bhUmibhAga meM, ( khAravAvi) khAre jala se paripUrNa huI vAvaDiyoM meM, ( kalakalaMtaveyaraNi) kalakala zabda se yukta aise dravIbhUta hue rAMga aura sIse Adi se bharI huI vaitaraNI nAma kI nadI meM, ( kalaMbavAluyA ) atyaMtatapta hone ke kAraNa kadambapuSpa ke samAna rakta varNavAlI vAlukA se yukta nadI meM, ( jaliyaguha ) prajvalita agnimayI kandarAoM meM, ( niraMbhaNaM ) roka dete haiM / ( usi - NosiNakaMTAiladuggamarahajoyaNatattalohamaggagamaNavAhaNANi) (usigosiNa) atyaMta uSNa (kaMTailla ) sutIkSNakaMTakoM se AkIrNa, tathA ( duggama) durgama - muzkila khIMcA jA sake aise (rahajoyaNa ) ratha meM una nArakiyoM ko bailoM kI taraha jota dete haiM / ( tatta loha maggagamaNa ) tapta = prastarobhAM, "sUitala" AzIvAjo lAga va sthitimAM hoya sevI soyothI yukta bhUbhi 52, " khAravAvi" mArA bhajathI laresI vAveAbhAM, "kalakalaMta veyaraNi" khaLa khaLa avAjathI yukta. AgALelA kathIra, sIsuM AdinA rasathI bharela vaitaraNI nAmanI nahIbhAM, "kalaMbavAluyA" atizaya tayesI hovAthI uTThama puSyanA samAna stavarNI retIthI yukta nahImAM, "jaliyaguha" anavasita agnivANI - zobhAM "niraMbhaNaM" zeDI he che. " usiNosiNakaMTailadumamarahjoyaNa tattalohamaggagamaNavAhaNANi " " usiNosiNa" atizaya uSNu, "kaMTailla " ati tIkSNu aMTAthI chavAyesa, tathA "duggama" durgama-bhuraDesIthI methI zAya tevA "rahajo* yaNa" 2tha sAthai te nAraDIone manahonI prema bheDe che. " tattaloha maggagamaNa " zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 1 sU0 33 yAtanAviSaye AyudhaprakAranirUpaNam 119 yAtanAviSaye AyudhaprakArAha--'imehiM ' ityAdi mUlam-imehiM vivihehiM AuhehiM kiM te ? muggaramusuMDhikarakaya-satti-hala-gaya-musala-cakka-kota-tomara-sUla-laula-bhiDipAla-savvala-pahisa-cammeTa-duhaNa-muTriya-asi-kheTaga-khagga-cAvanArAya-kaNaka-kappiNi-vAsiparasu-TaMka-tikkha-nimmalehi aNNehiM ya evamAiehiM asuhehiM veuviehiM paharaNasaehiM aNubaddhativvaverA paropparaM veyaNaM uIrAMti abhihaNaMtA // sU0 33 // ___TIkA-' imehiM ' ebhiH vakSyamANaiH / vivihehiM ' vividhaiH anekaprakAraiH 'Auhehi' AyudhaiH zakhaiH parasparaM yAtanAm udIrayantItyagreNa sambandhaH / 'ki te' kAni tAni AyudhAni ? ityAha-'muggara ' mudgaraH prasiddhaH 'musuMDhi' zastralohamaya mArga ke Upara unheM calAte haiM aura phira ( vAhaNANi ) unase zakti se bhI adhika bhAra ko vahana karAte haiM ||muu. 32 // aba sUtrakAra yAtanA ke viSaya meM AyudhoM ke prakAroM ko kahate haiM-' imehiM vivihehiM ' ityAdi / TIkArtha-(imehiM) ina vakSyamANa (vivihehiM) aneka prakArake (AuhehiM) AyudhoM-zastroM se ve nArakI paraspara meM yAtanA ( vedanA) ko utpanna karate haiM / isa prakara se yahAM saMbaMdha ghaTita kara lenA cAhiye-(kiM te) ve Ayudha kauna 2 se haiM ? so unheM prakaTa karate haiM- ( muggara ) mudgara (musuMDhi ) musuMDhi-zastra vizeSa ( karakaya ) kaca-karoMta (satti) tapAdai alalu bhAga 752 tabhane yAve cha bhane quii "vAhaNANi" temanI zakti karatAM paNa vadhAre bene temanI pAse upaDAve che ke sU. 32 che have sUtrakAra yAtanAo ApavA mATe upayogamAM levAtAM AyudhonuM vana 42 che-"imehiM vivihehi" chatyAdi. "imehiM vivihehiM" nIya vivAbhA mAvasa bhane 42i "AuheMhiM" Ayudho-zAstro vaDe te nArakIo parasparamAM yAtanA "vedanA" utpanna kare che, e prakArane saMbaMdha ahIM samajI levAno che. ____ "kiM te ? " te saayudhe| jyA jyA cha ? to sUtrA2 te maayudhe| matAva cha"magara" bha6, "musuMDhi" bhusatI nAma zakha, "karakaya" 445-421ta, zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 prazravyAkaraNasUtre vizeSa : ' karakaya ' krakacaM = parapatraM ' karavata' iti bhASA prasiddhaM, 'satti ' zaktiH = trizUlaM 'halaM ' prasiddhaM, 'gaya ' gadA = prasiddhA, ' musalaM ' prasiddhameva ' cakka ' cakraM - zastravizeSo rathAGgakAraH ' koMta ' kuntaH ' bhAlA ' iti bhASAprasiddha:, " " 9 " tomara ' tomaraH ' gurajara ' iti prasiddhaH 'mUla' zulaM sutIkSNalohakaNTakamayazastravizeSaH prasiddhaH, 'laula ' lakuTaH - yaSTiH, 'bhiMDipAla' bhiNDipAlaH 'gophaNa ' iti prasiddha:, ' savvala ' zarvala:-' barachI ' iti prasiddha:, 'paTTisa ' paTTizaH zastravizeSa:, ' cammedR ' carmeSTaH = carmaveSTitapASANamayazastravizeSaH, 'duhaNa dughaNa: = mudgaravizeSa: ' muTThiya ' muSTika:-' ghaNa ' iti prasiddha:, ' asi ' laghukhaGgaH, ' kheDaga ' kheTakaH = zastramahArarodhaka zastravizeSaH, " DhAla ' iti bhASA prasiddhaH, ' khaGga ' khaGgaH = sutIkSNadIrghAkAro'sireva' cAva ' cApaH =dhanuH 'nArAya nArAcaH = lohamayavANaH, 'kaNaka' kaNakaH = bANavizeSaH 'kappiNi' kalpanI= karttarikA ' kaicI ' iti bhASA prasiddhA, 'vAsi ' vAsI-takSaNazastravizeSa: ' vasulA' iti bhASA prasiddhA, 'parasu ' parazuH = kuThAraH, eSAM dvandvaH, te ca te ' TaMka tikkha ' zakti - trizUla, ( hala ) hala ( gaya) gadA ( musala) musala, ( cakka ) cakra - rathAGga ke AkAra zastra vizeSa, ( koMta) bhAlA, (tomara) tomaragurajara, (sUla) atyaMtatIkSNa dhAravAle lohe ke kAMTo vAlA zastravizeSa, (laula ) lakar3I - lAThI ( bhiDipAla ) gophaNa, ( savvala ) barachI, (hisa) paTTiza, isa nAma kA zastravizeSa, (cammeDa) carmaveSTitapASANamayazastravizeSa, (duhaNa) dUdhaNa - eka jAti kA mudgara vizeSa, (muTThiya) muSTika - ghaNa- jisa para rakhakara lohAra lohe ko kUTate haiM, ( asi ) talabAra ( kheTaka ) DhAla, ( khaGga) sutIkSNa evaM dIrgha AkAra yukta talavArabar3I talavAra, (cAva ) dhanuSa, ( nArAya ) lohamaya bANa, (kaNaka) eka prakAra kA bANa, ( kappiNi) karttarikA - kaiMcI, ( vAsi ) basUlA (parasu) "satti" zakti-trizUla, "hala" haNa, "gaya" gahA, "musala" bhusaNa-sAMmelu, "cakka" thaDe,-rathanAM caiDAnA khAnu me zastra, "kAMta" lAlo, tomara " tobhara - gurana2, "sUla" atyaMta tIkSNa dhAravAjI soDhAnA aMTA vAju me zastra "laula" sAuDI - sADI. "bhiDipAla " goiNu, "savvala " marachI, "pahisa" paTTiza nAbhanuM meDa zastra, "cammedR" thAmaDAMthI bhaDheDu paththaratuM meDa ahAranuM zastra, "duhaNa" drudhaNu - kheDa latanuM bhagahA, "muTThiya" muSTie - dhaNu, nenA para bhUDIne bUhAra soDhAne TIce che, "asi" tasavAra, "kheTaka " DhAla, tIkSNu bhane sAMgI tasavAra - bhoTI tasavAra, "cAva" dhanuSa, mAeyu, "kaNaka" goDa viziSTa prAranu Ae "kappiNi" tara, "vAsi" vAMso 66 'khaDga' atyaMta 6 nArAya " soDhAnuM zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 1 sU034 parasparavedanAdIraNAyAM nArakadazAvarNanam 121 TatIkSNAH agratIkSNAH kSANottejitatvAt , ' nimmala' nirmalAzca jAjvalyamAnaH, ityebhiH| 'aNNehi ya ' anyaizca ' evamAiehiM ' evamAdibhiH 'asuhehiM ' asukhaiH paramaduHkhotpAdakaiH 'veubiehiM ' vaikriyakaiH vaikriyazaktisampAditaiH 'paharaNasaehiM ' praharaNazataiH anekazastraiH 'paropparaM ' parasparam anyonyam , 'abhihaNatA' abhighnantaH 'aNubaddhativvaverA' anubaddhatIvavairAH pUrvabhave hiMsAdibhiranubaddhaM tIvra vairaM yaiste tathA=baddhavairAnubandhikarmANaH nArakAH, 'veyaNaM' vedanAM =pIDAm ' uIraMti ' udIrayanti samutpAdayanti // sU0 33 // parasparaM vedanAmudIrayanto nArakAH kIdRzA bhavanti ? ityAha-' tatthaya moggara' ityaadi| mUlam-tattha ya moggara pahAra cuNNiya-musaMDhi saMbhaggamahitadehA jaMtovapIlaNaphuraMtakappiyA keittha sacammagA vigattA NimmUlullUNiyakaNNodR NAsiyA chiNNahatthapAyA ||suu034|| TIkA-'tattha ya' tatra ca narake 'moggarapahAracuNNiya musaMDhi-saMbhaggamahiyadehA' mudgaraprahAracUrNita-musaNDi saMbhagnamathita-dehAH = mudrANAM mahAraiH= kuThAra-kulhADI ( TaMkatikkha ) ye saba zANa para uttejita kiye hue hone se bahuta adhika agrabhAga meM tIkSNa hote haiM, aura (nimmalA) caracamAte haiM so ina zastroM se, tathA ( aNNehiM evamAiehiM ) inase bhinna aura bhI (asuhehiM ) para duHkhotpAdaka tathA ( veuvviehiM) vaikriya zakti se sampAdita ( paharaNasaehiM ) saikaDoM zastroM se ( paropparaM) paraspara meM eka dUsare ko ( abhihaNaMtA ) mArate hue ve (aNubaddhativvaverA) pUrvabhava meM hiMsAdi pApoM dvArA aNubaddha tIvra vaira vAle nArakI (veyaNaM) vedanA-pIDA ko (uIraMti ) utpanna karate haiN| sU. 33 // paraspara meM tIvra vedanA ko utpanna karate hue ve nArakI kaise ho jAte "parasu" / ii, "Ta'katikkha' se mAM zastrI s2|4 52 sannavesa DAvAne 4 // 20 tebhanI dhAra tathA maNI ghaNI tI DAya cha, mane te " nimmalA" yatA hAya che. me 2i zastrothI tathA "aNNehiM eva mAihi " te Sita bhI 55 " asuhehiM " anyane humAya tathA "veuvviehiM " vaiThiya tithI yuta " paharaNasaehiM "se 32 zastrothI " paroppara" me bhItane "abhihaNaMtA" bhAratai, " aNubaddhativvaverA" pUlamA hiMsAhI pApA dvArA tIna varathI yuta, nA24I / "veyaNa" 52252mA vhn| " uIti" Gtpanna 42 cha. paraspara vedanA tIvra vedanA utpanna karatAM karatAM te nArakI jI kevA thaI zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 ___prazravyAkaraNasUtre maghAtaiH cUrNitaH kuTTitaH, musaNDhibhiH zastravize SaiH saMbhagnA-jarjarIkRtaH, mathitazca-kumbhyAdau-dadhivad viloDitaH deho yeSAM te tathA, ' jaMtovapIlaNaphuraMtakappiyA' yantropapIDana sphuratkalpitA:-yantreSu upapIDanena-sammaInena sphurantaH vepamAnAH kalpitA: karttitA ye te tathA ' keittha' kecidatra-kecit nArakAH atra-narakeSu 'sacammagA' sacarmakAH carmasahitAH / vigattA 'vikRttAH cheditAH mRta-pazuvad utpAditacarmazarIrAH, NimmUlullUNiyakaNNoDhaNAsiyA' nirmUlollUnakoSThanAsikA nirmUlaM-mUlataH ullUnAH kartitAH kau~ oSThau nAsikA ca yeSAM te tathA, 'chiNNahatthapAyA' chinnahastapAdAH-chinnA hastAH pAdA yeSAM te tathA bhUtA nArakAH bhavanti // sU0 34 // api ca- tattha ya asi' ityAdi__ mUlam-tattha ya asi-karakaya-tikkhakoMta-parassuppahAraphAliya-vAsIsaMtacchiyaMgamaMgA kalakalamANakhAraparisittagADhahaiM ? isa bAta ko sUtrakAra kahate haiM-' tattha ya moggara ityaadi| TIkArtha-(moggarapahAracuNNiya-musaMDhi saMbhagga-mahiya dehA) una narakoMmeM mudgaroM ke prahAroM se cUrNita, musaMDhi jAti ke zastravizeSoM se jarjarIkRta evaM kuMbhI Adi meM dahI kI taraha mathita hai deha jinhoM kI aise (keittha) kitaneka nArakI narakoM meM (jaMtovapIlaNa phuraMtakappiyA ) yaMtroM meM saMmadana se kaMpita hote hue kATa diye jAte haiM / ( sacammaNAvigattA) inake zarIra ke upara kI camar3I mRtapazu kI camar3I kItaraha usAr3a lI jAtI hai| (jimmUlullUNiyakaNNoDhaNAsiyA) mUlataH inake oSTha aura nAka kATa lI jAtI haiM / ( chinna hatthapAyA ) hAtha paira chinna bhinna kara diye jAte haiM / sU. 34 // taya cha, te pAta suutr||2 ve matAve cha- "tattha moggara " tyAha. "moggara pahAra cuNNiya, musaMDhi saMbhagga-mahiya dehA " te na2 mA mahAnA prahArathI cUNita, musaMDhi nAmanA zastrathI jarjarita karela ane kuMbhI AdimAM hAnI bhobhanAM zarI2 vasovAya che. tevA " keittha" TA4 nA2zrImAna nAmA "jaMtovapIlaNaphuratakappiyA" yatrAmA pAsavAnI bhI patA DAya tavI sabhA bhI nAma mA che. " sacammaNA vigattA" tebhano zarIra 652nI yAmI bhRtapazunI yAmInI ma utArI sevAmA mAve che. "NimmUlu rulUNiya kaNNodvaNAsiyA " tamanA 38, na mane na bhUmAthI pI sevAmA mAve che. "chinnahatthapAyA " mane 55chinnabhinna 42vAmAM Ave ch||suu-34|| zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinITIkA a. 1 sU. 35 parasparavedanodIraNAyAM nArakadazAvarNanam 123 DajhaMtagattakuMtaggabhiNNa-janjariyasavvadehA vilolaMti mahItale visUNiyaMgamaMgA // sU0 35 // TIkA-'tattha ya' tatra ca 'asikarakayatikkhakotaparasuppahAraphAliyavAsItacchiyaMgamaMgA' asikrakacatIkSNakunta parazumahArapATita-vAsIsantakSitAGgopAGgA-tatra-asiH khaDgaH, krakacA karapatraM ' karavata' iti prasiddhaH, tIkSNakuntaH= tIkSNabhallaH, parazuzca - kuThAraH, eteSAM mahAraiH pATitAni = vidAritAni, tathA vAsIbhiH santakSitAni tanUkRtAnyaGgopAGgAni yeSAM te tathA, 'kalakalamANakhAraparisittagADhaDajjhaMtagatta-kuMtaggabhiNNajajjariyasabadehA ' kalakalAyamAnakSArapariSiktagADhadahyamAnagAtrakuntAgrabhinnajaritasarvadehAH = atyutkAlitatvAtkalakalAyamAnena-kSAreNa sarjikSArAdijalena pariSiktam , ataeva-gADham-atyantaM dahyamAnaM gAtraM yeSAM te, tathA kuntAnAmagraiH-nizitadhArAbhibhinno'ta eva jarjarito aura bhI-tatthaya asi ityaadi| TIkArtha-(tattha ya) una narakoM meM (asi-karakaya-tikkhakota-parasu. ppahAraphAliya-vAsItacchiyaMgamaMgA) asi-talavAra, krakaca-karoMta, tIkSNa kunta-tIkSNadhAra vAle bhAle aura parazu-kuThAra unake prahAroM se vidArita kiye gaye tathA bAda meM vAsI-vasUloM se chola 2 kara patale kiye gaye haiM aMga upAMga jinhoM ke aise ( kalakalamANakhAraparisittagADha DajhaMta gatta-kuMtaggabhiNNajajjariyasavvadehA) tathA atyaMta ukalA huA hone se kalakalAyamAna sajikSAra Adi ke jala se siJcita kiye gaye hone se jinakA zarIra atyaMta dahyamAna ho rahA hai aise, bhAloM ke agrabhAga se bhinna hone ke kAraNa jinakA sakala zarIra bilakula jarja qNI sUtra4.2 4 cha -" tattha ya asi" tyAdi. TArtha-"tattha ya" te narImA " asi, karakaya, tikkhakoMta, parasu, ppahAra phAliya vAsI tacchiyaMgamaMgA" masi-tasavA2, 442-42vata, tIkSNanta-taley aNuvALA bhAlA ane parazu-pharazInA prahArothI cIravAmAM Avela ane tyAra bAda vAMsalA vaDe chalI cholIne jemanAM aMga upAMgo pAtaLAM karavAmAM AvyAM cha tevai, tathA "kalakalamANakhAraparisittagADha Dajjhata gatta-kuMtiggabhiNNajarjariyA savvadehA " atyaMta gesa pAne pAraNe 414tA sAmA2 mAhinA pANI tuM siMcana karavAnA kAraNe jemanAM zarIra atyaMta jaLI rahyAM che tevA, ane bhAlAnI aNIthI vadhavAne kAraNe jemanAM zarIra bilakula jarjarita thaI gayAM che mevA "visUNiyaMgamaMgA" tathA vividha prA2nA prAthI re zarIra sUjhI yAM zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 __ prazravyAkaraNasUtre sarvadehaH sakalazarIraM yeSAM te tathA, 'visUNiyaMgamaMgA' vizUnitAGgopAGgA = vizUnitAni-nAnAvidhamahAraiH saMjAtazothAni, kalakalAyamAnajalasecanena samutpannasphoTakAni vA aGgopAGgAni yeSAM te tathA, evaM paramAdhArmikaiH karthitAH santo narakajIvA mahItale kaThoranarakabhUmau vilolaMti' vilulanti-viluThanti ||suu035|| tataH kiM bhavatI ? tyAha-' tattha ya viga' ityAdi / mUlam-tattha ya viga suNaga-siyAla-kAka-majjAra-sarabhadIviya-viyaggha-sadala-sIha-dappiya-khuhAbhibhUehiM NiccakAlamaNasiehiM ghorArasamANabhImarUvehiM akamittA daDhadADhA-gADhaDakka-kaDDiya-sutikkhanahaphAliyauddhadehA vicchippaM te samaMtao vimukkasaMdhibaMdhaNA viyaMgamaMgA kaMkakuraragiddhaghorakavAyasagaNehiM ya puNo kharathiradaDhaNakkha-lohatuDehiM ovaittA pakkhAhayatikkhaNakkhavikinnajibbhaliyanayaNanidaoluggavigatavayaNA ukkosaMtA ya uppayaMtA niyaDaMtA bhamaMtA // suu036|| TIkA-tatra ca 'viga' vRkAH IhAmRgAH / bheDiyA' iti prasiddhAH rita ho cukA hai aise (visUNiyaMgamaMgA ) tathA nAnA prakAra ke prahAroM se jinameM sUjana AgaI hai, athavA kalakalAyamAna kSAra jala ke siMcana se jina para phaphole par3a gaye haiM aise aMga upAMga vAle ve nArakI jIva paramAdhArmikoM dvArA kadarthita hokara ( mahItale ) naraka kI kaThora bhUmi para ( vilolaMti ) loTate haiM // sU. 35 // ___isake bAda kyA hotA hai ? isa bAta ko sUtrakAra pradarzita karate haiM-'tattha ya viga-suNaga' ityaadi| TIkArtha-(tattha ya) una narakoMmeM (vig-sunng-siyaal-kaak-mjjaarche tevA, athavA kaLakaLatA kSArayukta jaLanA siMcanathI jemanAM aMga upAMgo para phellA paDI gayA che. evA nArakI jIva paramAdhAmirka dvArA yAtanAo. pAbhAna " mahItale " na24nI 42 bhUmi 52" vilolaMti" 5DIya cha. ||suu-34|| tyA24 zu thAya che. te vAta sUtra42 matAva cha-" tattha ya vigasuNaga" VtyAdi. -"tattha ya" te na2mA "viga-suNaga-siyAla-kAka-majjAra-sarabha-dIviya zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 1 sU0 36 parasparavedanodIraNAyAM nArakadazAvarNanam 125 'suNaga' zvAnaH 'siyAla ' zagAlAH, kAkA prasiddhA ' majjAra' mArjArAH = viDAlAH, zarabhA=aSTApadAH 'dIviya' dvIpikA-citrakAH 'viyagdha ' vyAghrAH prasiddhAH, 'sahUla' zArdUlA vyAghravizeSAH, 'sIha ' siMhAH kesariNaH, te ca vRkAdayaH kIdRzAH ? 'dappiya ' darpitAH=garvitAH, tathA 'khuhAbhibhUyA' kSudhAbhibhUtAH kSudhApipAsAvyAkulAstaiH / NiccakAlaM ' nityakAlaM sarvadA 'aNasiehiM ' anazitaiH abhuktaiH 'ghorArasamANa bhImarUvehiM ghorA''rasamAnabhImarUpaiH= ghorAH=bhayaMkarakarmANaH ArasamAnAH atIvAkrozantobhImarUpAH=bhayAnakAkRtayazca ye te tathA taiH 'akkamittA' Akramya AkramaNaM kRtvA 'dRDhadADhAgADhaDakkakar3iyasutikkhanahaphAliya uddhadehA' dRDhadaMSTA gADhadaMSTrakarSita-sutIkSNanakhapATitovaM. sarabha-dIviya-viyaggha-sardUla-sIha-dappiya-khuhAbhibhUehiM ) (dappiya ) darpita-garvita tathA (khuhAbhibhUehiM ) bhUkha pyAsa se atyaMta vyAkula tathA (NiccakAlamaNasiehiM ) usa samaya jinhoM ne bilakula kucha bhI nahIM khAyA hotA hai aise, aura isI kAraNa jo (ghorArasamANabhImarUvehiM) ghora-krUra karma karane ke liye tatpara bana cuke haiM, ataH cItkAra karane se bhImarUpa jinakA rUpa bhayaMkara bana rahA hai aise (viga) vRka-bheDiyA, (suNaga ) zvAna-kutte, (siyAla ) zrRgAla-gIdar3a ( kAka) kauve, (majjAra ) mArjAra-vilAba, (sarabha) aSTApada, (dIviya) dvIpika-citA, (viyaggha ) vyAghra, (saddala ) zArdUla-vyAghra vizeSa, aura, siMha inake dvArA ( akkamittA ) AkramaNa karake (DhadADhA-gADhaDaka-kar3iya-sutikkha nahaphAliya uddhadehA ) pahile dRDhadaMSTrAoM se use jAte haiM, pazcAt pRthvIviyagdha-saddala-sIha-dappiya-khuhAbhibhUehiM" "dappiya " harSita-viTa tathA " khuhAbhibhUehiM " sUpa pyAsathI-matyAta vyA4 tathA "NiccakAlamaNasipahi" te Ne bhane misa morA bhanyo DAta nathI mevI mane me04 2 // 2 "ghorArasamANabhImarUvehiM " ghA2-2 4 42vAne mATa mAtura thye| che, te kAraNe citkAra karavAthI jemane dekhAva ati bhayaMkara banI gayA che sevA "viga" 14-12, "suNaga" zvAna-ta, "siyAla" ziyA, "kAka" chA, " majjAra" mAna 2 bhisA, sa2 maSTA54, "dIviya" dvIpathittA, " viyagdha " pAdha, " saddala " I-viziSTa prA2nA pAca, mana siMha vagaire prANimA " akkamittA" mAmA 4zana " daDhadADhA-gADhaDakka-kaDhiya-suti. kkha-nahaphAliya uddhadehA" 59i bhalbhUta ial 43 tebhane 54i mare cha, zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 prazravyAkaraNasUtre dehA: dRDhAbhirdaSTrAbhiH gADham atyantaM ' Dakka ' dRSTAH, karSitAH pRthvItale itastataH samAkRSTAzca ye te, tathA sutIkSNanakhaiH pATitAH dvidhA kRtAH UrdhvadehAH urdhvazarIrANi yeSAM te tathA, ata eva-'vimukkasaMdhibaMdhaNA' vimuktasandhivandhanAH -vimuktAni-zithilIkRtAni sandhInAM aGgasandhAnasthAnAnAM bandhanAni yeSAM te tathA, 'viyaMgamaMgA' vyaGgAGgAHvyaGgAni-khaNDitAni aGgAnikaracaraNakarNanAsikAdIni yeSAM te tathA, evaMbhUtA narakajIvAH paramAdhArmikaiH 'samaMtao' samantataHcaturdikSu gagane 'vicchippaMte ' vikSipyante = kAkabalivatmakSipyante, 'puNo ya' punazca-prakSepaNAnantaraM te nArakAH 'kaMka-kurara-giddhaghorakaTTavAyasa. gaNehiM ' kaGkakuraragRdhraghorakaSTavAyasagaNaiH = kaGkAH-kurarAH pakSivizeSAH gRdhrAH prasiddhAH, ghorakaSTavAyasAH ghorakaSTAH asahyaklezakArakA ye vAyasA kAkAste tathA teSAM gaNaiH samUhaiH, kIdRzaistaiH ? ityAha-' kharathiradaDhaNakkhalohatuMDehiM ' kharasthiradRDhanakhalohatuNDaiH-kharAH tIkSNAH sthirAH-nizcalAH dRDhAH kaThoravastutalapara idhara se udhara khece jAte haiM-ghasITe jAte haiM, tathA sutIkSNa nakhoM ke prahAroMse unake urdhva zarIra ko do TukaDe kara diye jAte haiN| isa kAraNa (vimukasaMdhibaMdhaNA) unake saMdhiyoM ke baMdhana bilakula DhIle ho jAte haiN| (viyaMgamaMgA ) vahAM nArakiyoM ke kara, caraNa, karNa, nAsikA Adi aMgoM ko khaDita kara diyA jAtA hai aura ( samaMtao vicchippaMte ) jisa prakAra kAkabali dizAoM meM pheMka dI jAtI hai ve vicAre nArakI bhI isI taraha se AkAza meM idhara udhara dizAoM meM pheMka diye jAte haiN| ( puNoya ) phira pazcAt (kaMkakuraragiddhaghorakaTTavAyasagaNehiM ) kaMka, kurara, gRddha aura asahya kleza kAraka vAyasoM-kauoM kA samUha ki (kharathiraDha NakkhalohatuMDehiM ) jinake nakhatIkSNa, sthira kaThora vastu ke vidAraNa pachI jamIna upara temane Ama tema kheMce che-ghasaDe che, tathA atizaya tINa nama marAvIna temanai sq zarIranAme ttuu4|| 4 // nANe cha. te // 2 // " vimukasaMdhibaMdhaNA" tamanA sAMdhAsAnA dhana tadana DhIsa tha jaya che. "viyaMgamaMgA" tyA nA2zrImAna 11, 51, 4Ana, 4 mA manonuM na 42vAmA bhAve che bhane " samatao vicchippate " ma line yAre dizAmA 34vAmAM Ave che tema te bicArA nArakIone paNa AkAzamAM Ama tema pheMkavaamaaN Ave che. " puNo ya" tyA2 mA "kaMkakuraragiddhaghorakaTavAyasagaNehi" 44, 422. sIdha, mane masaha yAtanAyo naa2| saamaan| samUDa, " kharathira dRDhaNakkhalohatuMDehiM" manA tale nama 44 pastumAne yI 57 / zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 1 sU0 36 parasparavedanodIraNAyAM nArakadazAvarNanam 127 cchedane'pi abhagnAH nakhA yeSAM te tathA te ca te lohatuNDA lohavatkaThoracaJcukAzca, taiH 'ovaittA' avapatya antarAla eva Akramya ' pakkhAhayatikSaNakkha vikinna jinbhacchittanayaNanihaoluggavigayavayaNA' pakSAhatatIkSNanakhavikSipta jihvAkSiptanayananirdayAvarugNavikRtavadanAH' pakkhAhaya ' pakSAhatAH-pakSarAhatAHtADitAH tIkSNainakhai vikSiptA=AkRSTA mukhAbdahiniSkAzitA jihAH yeSAM te tathA, AkSipte bahiSkRte nayane yeSAM te tathA, ataeva nirdayaM yathAsyAttathA avarugNaM bhagnaM vikRtaM virupI kRtaM ca vadanaM yeSAM te tathA, tataH sarveSAM karmadhArayaH, ukkosaMtA' utkrozantaH hA hA zabdairAkrandaM kurvantaH 'uppayaMtA' utpatantaH paramavedanAbhizcikadaSTakapivad gagane ucchalantaH 'nivaDatA' nipatantA=pRthivyAM luThantaH, 'bhamaMtA' bhramantaH itastataH palAyamAnAH duHkhamanubhavanti // 36 // karane para bhI-vaise hI bane rahate haiM-nahIM TUTate haiM tathA coMce jinakI loha ke jaisI kaThora hotI hai, ve unheM ( ovaittA ) bIca hI meM pakar3akara ( pakkhAhaya - tikkhaNakkhavikinnajinbhachiyanayaNaniddaoluggavigatavayaNA) apanI pAMkhoM se Ahata karate haiM, tIkSNa nakhoM se unakI jIbha ko unake mukha se bAhira nikAla lete haiM aura donoM AMkhoM ko bhI bAhira kADha lete haiM / isa taraha nirdayatApUrvaka virUparUpa vAle banAye gaye ve pApakArI nArakajIva ( ukkosaMtA ya ) hAya hAya zabda karate hue ( uppayaMto) viccha se kATe gaye baMdara kI taraha atyaMta vedanAoM se AkAza meM Upara ko uchalate haiM aura phira ( nivaDatA ) nIce girate haiN| (bhamaMtA) gira kara phira idhara udhara bhAgate hue duHkhoM kA anubhava karate haiM ||suu. 36 // paNa evAne evA ja rahe che-tUTatA nathI tathA jemanI cAMca leDhAnA jevI 4455 uya cha, meva te pkssii| tabhane " ovaittA" pathye 4 54Ina " pakkhAhaya-tikkhaNakkhavikinnajibbhachiyanayaNanihaoluggavigatavayaNA " pAtAnI pAMkha vaDe mAre che, tIkSNa nI madadathI temanI jIbhane temanAM mukhamAMthI bahAra kheMcI kADhe che ane banne AMkhene paNa bahAra kADhI nAkhe che. A zata niyatAthI me31 manApAmAM Ave te ||54aarii nA24I 7! "ukkosaMtA ya" hAya ! jaya! 42di " uppayaMto ":vIMchI / bhAryA DAya tyAre kUdAkUda karatA vAnarAnI jema, atyaMta vedanAthI vyAkuLa thaIne AkAzamAM upa2nii nag sge cha, bhane "nivaDatA " quii pA7i nIya 5 cha " bhametA" nIce paDIne vaLI Ama tema nAsa bhAga karatAM teo duHkha anubhave che sU-36 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 prazravyAkaraNasUtre tatasteSAM yathA bhavati tathA pratipAdayannAha-'puvakammo0 ' ityAdi / mUlam --puvakammodayovagayA pacchANusaeNaDajjhamANA jiMdaMtA purekaDAI kammAiM pAvagAiM tahiM tahiM tArisANi osaNNaM cikaNAiM dukkhAiM aNubhavittA tao ya AukkhaeNaM uvaTTiyA samANA bahave gacchaMti tiriya vasahiM dukkhuttAraM sudAruNaMjammaNa maraNa jarA vAhi pariyaTTaNArahaTTaM jala thala khahacaraparopparavihiMsaNapavaMcaM // sU0 37 // TIkA-'puncakammodayovagayA' pUrvakarmodayopagatAH kRtAnAM pUrveSAM karmaNAmudayena upagatAH tiryagAdikuyoniSu gamanonmukhAste nArakAH 'pacchANusaeNa' pazcAdanuzayena pazcAttApena 'DajjhamANA' dahyamAnAH santapyamAnAH 'purekaDAI' purAkatAni pUrvAcaritAni 'pAvagAiM ' pApakAni prANAtipAtAdIni 'NidaMtA' nindantaH mithyAtvAjJAnamohAndhena mahArambhamahAparigrahasamAsaktena mayA pUrvabhave kuzA isake bAda una narakoM kI jo sthiti hotI hai vicAra dhArA baMdhatI hai, sUtrakAra aba usakA pratipAdana karate haiM-'pucakammodayovagayA' ityaadi| TIkArtha-(puvvakammodayovagayA) kRta pUrvakarmoM ke udaya se tiryag Adi kuyoniyoM meM gamanake sanmukha bane hue ve nAraka (pacchANusaeNa) pazcAttApa se ( DajjhamANA) santapyamAna hokara apane (purekaDAiM ) pUrvAcarita (pAvagAI ) prANAtipAtAdika (kammAI ) pApakarmoM kI (NidaMtA) isa prakAra niMdA karane lagate haiM-"mithyAtva, ajJAna tathA moha se andha bane hue maiMne mahA AraMbha aura mahA parigraha meM Asakta hokara pUrvabhava tyAra bAda te nArakI jIvanI je vicAradhArA cAle che tenuM have sUtra42 pratipAdana 42 cha-" pucakammodayovagayA " tyAhi. ____TI-" pacchANusaeNa" pUrva rekhAM na yathI timAhiyoniyobhA samAna 42vAnI paristhitimA bhUyesa te nA24I va " pacchANusaeNa" pazcAtA5thI " DajjhamANA" satata thaine pote "purekaDAiM" pUrvAyarita " pAvagAI" prAtipAtA "kammAiM" pAnI "NidatA" mA pramANe niMhI karavA mAMDe che-" mithyAtva, ajJAna tathA mehathI aMdha banelA evA meM mahA AraMbha ane mahAparigrahamAM Asakta thaIne, pUrvabhavamAM darbhanI aNI para, zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TokA a0 1 sU0 37 nArakapazcAttApanirUpaNam , grajalavinduvaccaJcalAnAM kamaladalagata jalavinduvadApAtaramaNIyAnAM kSaNamAtrasukhAnAM bahukAladuHkhAnAM bhogAnAM lipsayA-arthamanartha dharmArtha vA aneke hInAdInA atrANA azaraNA anAthA asahAyAH priyajIvitAmaraNapratikUlAstrasasthAvarA jIvA nirdayaM hatA upahatA upamarditAH paritApitAH prANarahitAH kRtAH, sadguruNA pratibodhito'pi ahaM tannirdiSTamArgamanAdRsya kumArgameva zaraNIkRtavAn tasyedaM phalaM sAmpratamanubhavAmi " ityAdirUpeNa svakRtakarmaNAM nindAM kurvantaH ' tarhi tarhi tatra tatra narake ratnaprabhAdike 'tArisANi' tAdRzAni - tattannarakabhogyAni 'osaNaM ' iti sAtizayaM dezIzabdo'yam, 'cikaNAI' cikaNAni = durbhedyAni ' dukkhAI ' duHkhAni - azAtAvedanIyarUpANi 'aNubhavittA ' anubhUya ' tao ya' tataca tasmAnnarakAt meM kuza ke agrabhAga meM sthita jalabindu ke samAna caMcala, kamala dala ke Upara rahA huI jalabindu ke samAna ApAtaramaNIya, kSaNamAtrasukhadAyI parantu bahutakAlataka duHkhaprada, aise bhogoM kI lipsA se apane artha se anartha yA dharma ke nimitta aneka hIna, dIna, atrANa, azaraNa, anAtha, asahAya, priyajIvita aura maraNa se sadA bhayabhIta aise trasa sthAvara jIvoM ko nirdaya bana kara mArA, bAra 2 unheM kaSTa pahu~cAyA, upamardita kiyA, aura prANarahita kiyA / isa viSaya meM mujhe sadguru deva ne samajhAyA bhI, to bhI maiM tannirdiSTamArga kI avahelanA karake kumArga para hI DaTA rahA / usI kA yaha phala isa samaya maiM bhoga rahA hUM / " isa prakAra se apane pUrvAcarita pApakarmoM kI niMdA karate hue ve nAraka jIva ( tahiM tahiM ) ratnaprabhA Adi una2 narakoM meM (tArisANi) tattat narakabhogya (oeoi cikkaNAI ) atizaya cikkaNa - durbhedya ( dukkhAI ) 129 rahela jaLachiMdu samAna caMcaLa, ane kamaLadalanA upara rahela jaLabiMdue samAna ApAtaramaNIya, kSaNumAtra ja sukhadAyI paNa lAMkhA samaya sudhI duHkhadAyaka, evA bhAgeAnI lAlasAthI peAtAne mATe athavA vinA kAraNe athavA dharmane nibhitte mane hIna, hIna, atrANu, mazaraNa, anAtha, asahAya, bhebhane lavakuM game che ane maraNathI je khIve che tevAM trasa, sthAvara jIvAne nirdaya khanIne bhe bhAryA, vAraMvAra tebhane aSTa mAyu, upabhahita ryA, paritAya poyADayA. ane prANa rahita karyAM te viSayamAM mane sadgurue samajAvyuM chatAM paNa temane batAvela mArganI avagaNanA karIne huM kumAOmAM ja dRDha rahyo. tenuM ja A phaLa atyAre mAre bhagavavuM paDe che. " A rIte pote pUrve karelA pApaabhenii niMhA uratA te nAraDI lave! " tahiM tahiM " ratnaprabhA yahi te naraabhAM " tArikhANi " te te narazuleogya " osaNNaM cikkaNAi " atizaya durledha zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 prazravyAkaraNasUtre 'AukkhaeNaM' 'AyuH kSayeNa-narakabhavAyuSyakSayeNa 'uTTiyA samANA' udvRttAH nissRtAH santaH 'bahave' bahavaH katipayA narakajIvAH 'tiriyavasahi / tiryagvasati-tiryagyoniM gacchantei yApnuvanti, yato narakAniHsRtA alpA eva manujyeSatpadyante / kIdRzIM tiryagyonim ? ityAha -dukkhuttaraM' duHkhottarAM-duHkhaprakarSAm anantotsapiNyavasarpiNI kAyasthitikatvAttasyAH, ata eva 'sudAruNaM' sudAruNAM=bhISaNAM nAnAdukhanidhAnatvAt , ' jammaNamaraNajarAvAhipariyaTaNArahaTTa' janmamaraNajarAvyAdhiparivartanAraghaTTAM-janma-maraNa jarA vyAdhInAM parivartanaH punaH prApaNai araghaTa iva-jalayantra vizeSa iva yA sA tathA tAM 'jalathalakhahayaraparopparavihiMsaNapavaMcaM ' jala sthala khacara paraspara vihiMsanaprapaJcAM jalacara-sthalacara azAtAvedanIyarUpa duHkhoM ko ( aNubhavittA ) bhogakara (tao ya) jaba usa naraka se ( AukkhaeNaM ) narakabhavasaMbaMdhI Ayu ke kSaya hone para ( uvvaTiyAsamANA) bAhara nikalate haiM taba ( bahave ) una meM se bahuta se nAraka jIva (tiriyavasahiM ) tiryazca yoni ko (gacchaMti ) prApta karate haiM, kyoM ki narakoM se nikale hue bahuta thor3e jIva hI manuSyagati meM utpanna hote haiM / vaha tiryazca yoni kaisI hai isa bAta ko sUtrakAra kahate haiM ki vaha yoni (dukkhuttaraM ) ananta utsarpiNI pramANa kAyasthitivAlI hone se duHkhoM ke prakarSa se yukta hai| (sudAruNaM ) nAnA duHkhoM kI nidhAna hone se sudAruNa-bhayaMkara hai| (jammaNa-maraNa-jarA-vAhi pariyaTTaNArahaTTa) janma, maraNa, jarA evaM vyAdhiyoM kI punaHpunaH prApti hone se arahaTa jaisI hai| tathA (jalathala khahayaraparopparavihiMsaNapavaMcaM ) "dukkhAI" mAtA vahanIya 35 duH| "aNubhavittA" sAgavAna " tao ya" nyAre te na24mAMthI " AukkhaeNaM" mAyuSyanA kSaya thAya che tyAre " uvvaTriyAsamANA" mahA2 nIle che. tyA2mA "bahave" tabhanAmAMthI 521 nADI 1 " tiriyavasahiM" tiya ya yonimA " gacchaMti " taya cha, 1275 ke narakamAMthI nIkaLelA baha cheDA jevo ja manuSya gati prApta kare che. te tiya yayAni vA chete vAta sUtrA2 vi cha-te yoni "dukkhuttaraM mnna utsarpiNI avasarpiNI pramANa kALa sthitivALI havAne lIdhe duHkhanA jI cha. " sudAruNaM" vividha mArnu ghAma DAvAthI ghaNI 1 ||34ly 42 cha. " jammaNa-maraNa-jarA-vAhi pariyaTTaNArahaTTa" bhabha21, 12 // ane vyAdhionI pharI pharIne prApti thavAne kAraNe raheMTa jevI che. tathA " jalathalakhahayaraparopparaviAhasaNapavaMca " mA 52252 22, stha. zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a. 1 sU0 3 tiryaggatiduHkhanirUpaNam 131 khacarANAM parasparaM vihiMsanasya = anekaprakAravadhasya prapaJco = vistAro yasyAM sA tAM tathA, sambhUtAM tiryagyoniM gacchantIti pUrveNa sambandhaH / / sU0 37 // atha tiryaggati duHkhaM varNayannAha - ' imaM ca ' ityAdi / = mUlam - imaM ca jagapAgaDaM varAgA dukkhaM pAveMti dIhakAlaM / kiM te ? sIuNha - taNhA khuha-veyaNa - appaIyAra - aDavijammaNa - NiccabhautviggavAsa - jaggaNa - vaha - baMdhaNa-tADaNaMkaNa nivAyaNa-aTThi bhaMjaNa-nAsA - bheya - ppahAra-damaNa- chavicchayaNa abhiogapAvaNa-kasaMkusAranivAya damaNANi vAhaNANi y|| sU038 // TIkA - ' imaM ca ' idaM ca = anupadavakSyamANaM ' jagapAgaDaM ' jagatmakaTaM sakalalokapratyakSaM, duHkham = azAtavedanIya - lakSaNaM ' dIhakAlaM ' dIrghakAlam = asaMkhyAta kAlaparyantaM ' pAveMti ' prApnuvanti, ' kiM te ' kAni tAni duHkhAni ?, tadAha - ' sIunha' ityAdi - ' sIuNhataNhAkhuhaveyaNa' zItoSNa tRSNA kSudhA vedanA = zItoSNa tRSNA kSudhAjanita duHkhaM, tathA 'appaIyAraaDa bijammaNa ' jisa meM paraspara jalacara, sthalacara aura kheMcaroM ke vividha prakAra ke vadha kA prapazca- vistAra hai, aisI tiryaJcayoni ko prApta karate haiM |sU0 37 // aba sUtrakAra tiryacagatike duHkhoM kA varNana karate haiM- 'imaMcajagapAgaDa' ityA. = - TIkArtha - ( imaM ca jagapAgaDaM ) ( imaM) anupada vakSyamANa yaha (jagapAgaDa) sakala lokoM ke pratyakSa aise ( dukkhaM ) duHkha ko ( varAgA ) ve tithaMca - gati ke jIva ( dIhakAlaM ) anaMtakAlaparyanta ( pAveMti ) bhogate haiM ( kiM te) ve duHkhoM ke prakAra kauna 2 se haiM ? so kahate haiM - usa gati meM duHkhoM ke ye 2 prakAra haiM - ( sIunha ) zIta-janita duHkha, uSNajanita du:kha, ( tahA ) pipAsAjanitaduHkha aura ( khuha ) kSudhAjanitaduHkha, tathA cara, ane nabhacarAnAM vividha prakAranA vadhanA prapaMca-vistAra che. evI tiya ca yonine tethe prApta ure che // sU 37 // have sUtrAra tiryatha gatinA duHSonuM vArjuna re che. "imaM ca jagapAgaDa" ityAhi. TIartha " - imaM ca jagapAgaDa " "imaM" nIce pramANenAM "jagapAgaDa " saghaNA sonI nabhare par3e tevAM " dukkhaM " duHjo "barAgA " te miyAza tiyaSya gatinA bhve| " dIhakAlaM " mana tANa sudhI " pAveMti ' logave che. "kiM te 1', te duHkhAnA prakAra kayA kayA che ? sUtrakAra tene javAba ApatAM kahe che. te gatimAM nIce pramANe duHjo hoya che " sIunha " zIta bhanita huHma, uSNutanhA " pipAsAnanita duHkha bhane " tAjanita duHkha "( khuha " kSudhAbhanita zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazravyA 132 prazravyAkaraNasUtre apratIkAraM pratIkArarahitaM-baddhAyuSkatvAt yad aTavyAM mahAraNye janma tat tathA, tatra 'NiccabhaunviggavAsa' nityabhayodvignavAsaH = nityaM = pratikSaNaM bhayena= vyAdhAdikartRkavanigrahAdirUpeNa udvignaH=udvegasahitaH vAsaH = nivAsaH ataeva 'jaggaNa ' jAgaraNaM-nidrAkSayaH 'vaha' vadhaH mAraNaM, 'baMdhaNa' bandhanaM rajvAdinA niyamanaM, ' tADaNaM ' tADanaM daNDAdinA hananam , 'aMkaNa' aGka-prataptazUlAdinA zarIre cinhavizeSakaraNaM, 'nivAyaNaM ' nipAtanam-utthApya garnAdau prakSepaNam 'ahibhaMjaNa' asthibhaJjanam mudrAdinA'sthanAM troTanaM 'nAsAbheya' nAsAbhedaH = nAsikAyAM rajjuyojanArtha chidrakaraNaM 'ppahAradamaNa' prahAradamanaM-prahAraiH yaSTayAditADanaiH damanaM = svAyattIkaraNaM, 'chaviccheyaNa' chavicchedanaM = avayavakartanaM 'abhiogapAvaNa' abhiyogaprApaNam = anicchato'pi zakaTAdau niyojana, (veyaNa appaDiyAra ) pratikAra rahita duHkha, ( aDavijammaNa ) aTavI meM janma hone kA duHkha, ( NicchabhaunviggavAsa ) pratikSaNa vyAdha Adi ke vadha-nigraha Adi ke bhaya se udvigna citta hokara nivAsa karane kA duHkha, (jaggaNa ) icchAnusAra niMdrA nahIM le sakane kA duHkha, ( vaha ) vadhajanya duHkha, (baMdhaNa) rassI Adi dvArA bAMdhe jAne kA duHkha (tADaNa) daNDa Adi se marmasthAnoM meM tADita kiye jAne kA duHkha, (kaNa) pratapta zUla Adi dvArA zarIra meM dAga diye jAne kA duHkha, (NivAyaNa) uThA kara garta Adi meM paTaka diye jAne kA duHkha, (advibhaMjaNa ) mudgara Adi se haDDiyoM ko tor3a diye jAne kA duHkha, (nAsAbheya ) nAsikA ke chedana karane kA duHkha, (ppahAradamaNa ) lakar3I cAbuka Adi ke prahAroM se vazIbhUta hone kA duHkha ( chavi-ccheyaNa ) zArIrika avayava kATa diye jAnekA duHkha, (abhiogapAvaga) nahIM icchA honepara bhI jaba gAr3I Adi 5 bhane " veyaNa appaDiyAra" prti4|22hit 5 " aDavijammaNa" vanamA nAma thAtuMDa, "NiccabhauvviggavAsa" pratye kSa vyAdha mAhi / 15, niyaDa mAhinA bhayathI dvigna thitte 27vArnu duH5 " jaggaNa " ch| pramANe nidrA na sa zavAmuMDAsa "vaha " 15 ganya hu:, "baMdhaNa" ho2i mAhi mAMdhavAna , " tADaNa" elsii mAhithI bhsthaan| 52 mAra paDavAnuM duHkha "" tapAvela zULa Adi dvArA zarIre DAma devAyAnuM 5 " NivAyaNa' upA0 31 mahimA 34vAnu duH5 " aTuiMbhaMjaNa " bha9145 mAhithI i tAvAnusa, "nAsAbheya" nA chepArnuhuH5 " ppahAradamaNa" alssii yAmuOM mAhinA prADArothI tAme vArnu huna, "chaviccheyaNa " zarIranA avayava 4AvAna huma " abhiogapAvaga" 42 / nahAya chata 55 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 1 sU0 39 tiryaggatiduHkhanirUpaNam 133 ' kasaMkusAranivAya ' kazAGkuzA''ranipAtaH = kazA = carmayaSTiH 'cAbuka 'iti prasiddhA, aGkuzaH =prasiddhaH, ArA-daNDAntarvarttinI tIkSNalohazalAkA ' parANI ' iti prasiddhA, tepAM nipAtaH = zarIroparimahAra ' damaNa' damanaM= zikSAgrAhaNam, eteSAM dvandvaH, tAni tathA, ' vAhaNANi ya' vAhanAni ca = bhArodvAhanAni ityevaM rUpANi duHkhAni prApnuvantIti sambandhaH || sU0 38 // punarapi tAnyevAha - ' mAyApi ' ityAdi / mUlam - mAyA - pii vippaoga-soyaparipIlaNANi ya satthaggi-visAbhighAya - galagavalAvalaNamAraNANi ya galajAlucchi - ppaNANi ya-paulaNa vikappaNANi ya-jAyajjIvagabaMdhaNANi ya paMjaranirohaNANi ya sajUha nidghAuNANi ya dhamaNANi ya dohaNANi ya kudaMDagalabaMdhaNANi ya vADaga parivAraNANi ya paMkajalanimajjanANi ya vArippavesaNANi ya ovAya nibhaMgavisamANi ya vaDaNa davaggijAla dahaNAiyAI ya // 39 // TokA - ' mAyApi vippayoga ' mAtApitRviprayogaH = mAtA ca pitA ca meM jota diye jAne kA duHkha, (kasaMkusAranivA ya) kazA - cAbuka aMkuza evaM ArA - daMDe ke agrabhAgameM lagI huI loha kI kIla-se pITe jAne kA tathA cubho dene kA duHkha, ( damaNANi ) damana - acchI cAla Adi ko calAne ke liye zikSA kA duHkha, tathA ( vAhaNANi ya ) bhAroM ko vahana karane kA duHkha, ye saba duHkha hai aura unheM tiryacagati meM rahe hue jIva prApta karate haiM / sU. 38 // tiryacagati ke aura bhI ye duHkha haiM- 'mAyA - piya- vippaoga' ityAdi / TIkArtha - ( mAyA-piya-vippaoga soyaparipIlaNANi ya) mAtA pitAkA tu " damaNANi " mAlika cAhe tyAre gADI Adie joDAvAnuM duHkha, " kasakusAranivAya " shaacAbuka, akuza ane Ara-lAkaDIne cheDe ceDelI aNIdAra khIlI vaDe mAra bhAvAnuM du:, tathA te yIlenI bhAgI zarIramAM lovAthI huH damana-sArI cAla cAlAvavA ke gita vadhArAvavA mATe thatI zikSAnuM duHkha tathA "vAhaNANi ya " lAra upADavA huma, meghAM humanA vividha praara che, ane tiyaca gatimAM janmelA jIve duHkhA bhAgave che ! sU-385 tiryaya gatinA jInna duHkho yA pramANe che - "mAyA-piya-vippaoga" tyAhi. TIDArtha - " mAyA-piya-vippaoga soyapari pIlaNANi ya " bhAtA pitAnI bhanbhatAM zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 prazravyAkaraNasUtre tayoviprayogaH = viyogaH, tayorjanmato maraNe badhe vyAdhAdibhinigrahe vA svasya nigrahe veti bhAvaH 'soyaparipIlaNANi ya' zokaparipIr3anAni-mAtApitRviyogajanitazokaduHkhAni, athavA-srotaH paripIDanAni srotasAMnAsikAdichidrANAM rajjubandhanAdibhiH paripIDanAni khedotpaadnaani| 'satthaggivisAbhighAyagalagavalAvalaNamAraNANi ya' zastrAgniviSAbhighAtagalagavalAvalanamAraNAni ca, tatrazastraM ca agnizca viSaM ca tairabhighAtAnAzaH, tathA galasya = kaNThasya gavalasya zRGgasya ca Avalanena-moTanena mAraNAni 'galajAlucchippaNANi ' galajAlo. rakSepaNAni-galena-baDizena jAlena ca utkSepaNAni = matsyAdInAM jalAbahinissAraNAni / paulaNa-vikappaNANi' pacana vikalpanAni paulaNa' pacanaM vikalpanaM ca-aGgakartanaM tAni / jAvajjIvagabaMdhaNANi' yAvajjIvakabandhanAni AjIvana rajjuzaGkhalAdi bandhanAni / 'paMjaranirohaNANi' paJjaranirodhanAni-paJjaraM lohavaMzazalAkAdinirmitaM pakSiniyantraNagRhaM, tatra nirodhanAni pratirodhanAni 'sajUhanidghADaNANi' svayUtha nissAraNAni svayUthAt svasArthAt-nissANAni-punaH punaH parivArataH janmate hI viyoga ho jAne se duHkha sahana karanA, athavA-nAsikA Adi ke chidroM kA rajju Adi ke dvArA baMdhana hone para usakA kaSTa sahanA, (satthaggivisAbhighAyagalagavalAvalaNa mAraNANi ya ) zastra se, agni se tathA viSa se maraNa ho jAnA, galA aura sIMga ke mur3a jAnA aura usase maraNa ho jAnA, (galajAlucchippaNANi ya) baDiza-machalI mArane kA kAMTA evaM jAla se apane sthAna se alaga kiyA jAnA, (paulaNavikappaNANi ya ) agni meM pakAyA jAnA aMga aMga kA kATA jAnA (jAvajjIvagabaMdhaNANi ya) jIvanaparyanta rajju athavA sAMkala Adi se bAMdhA jAnA, (paMjaranirohaNANi ya) pIMjare meM baMda kiyA jAnA, (sajUhanidghADaNANi ya) bAra 2 apane jhuMDa meM se bAhara nikAla diyA jAnA ja viyoga thavAthI duHkha sahana karavuM paDe che. nAka AdinA chidronuM deraDA mAhi bA21 5 dhana vAthI tenu duH5 sAuna 42 54 cha. " satyaggivisAbhighAyagalagavalAvalaNamAraNANi ya" zakhathI, manithI tathA viSayI mRtyu thapa 4pArnu, gaNu bhane zIni bha2315 pAne 12Ne bha275 thavAnu, "galajAlu. cchippaNANi ya" sa ( bhAsI bhaarvaan| 21 ) mane thI potAnA sthAnethI masa 42vAnu, " paulaNavikappaNANi ya" manibhA 2 dhAvAnu, 124 nA chAvAnu, "jAvajjIvagabaMdhaNANi ya" tyAM sudhI ho24 para mAMdhAvAtuM, "paMjaranirohaNANi ya" piM042mA pUrAvAnu, " sajUha nirADaNANi ya" pAravA2 potAnA sabhUumAthI mahA2 vAnu, "dhamaNANi ya" zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 1 sU0 39 tiryaggatiduHkhanirUpaNam 135 pRthakkaraNAnItyarthaH, 'niH' pUrvakasya 'mR' dhAtoH 'dhADa' AdezekRte'pi punanirupasargapUrvakanirdezaH paunaH punyArthasUcakA, 'dhamaNANi ' agnau prakSipya bhastrAdibhidhamanAni / dohaNANi ' dohanAni ''kudaMDagalabaMdhaNANi' kudaNDagalabandhanAni kudaNDasya cakrakASThasya gale kaNThe bandhanAni 'vADagaparivAraNANi ya' vATaka parivAraNAni cATake nirodhanAni 'paMkajalanimajjaNANi' paGkajalanimajjanAni paGkamayajale nimajjanAni broDanAni ' vAripavesaNANi' vAripravezanAni-jalaprakSepaNAni ' ovAyanibhaMgavisamaNivaDaNadavaggijAladahaNAiyAI ya' avapAtanibhaviSamanipatanadavAgnijvAlAdahanAdikani ca-avapAtena gartAdiSu nipAtena yo nibhaGga aGgopAGgaH bhaJjanam , api ca-viSamebhyaH-viSamapradezebhyo girivRkSAdibhyo nipatanaM, tathA davAgnijvAlAbhirdahanaM ceti dvandvaH, tAni AdiryeSAM tAni -khasvajAtiyarogAtaGkAdIni tAnyecampakArANi duHkhAni prApnuvanti ||suu039|| (dhamaNANi ya ) agni meM prakSipta karake bhastrA Adi se dhokA jAnA, (dohaNANi ya ) stanoM kA dohana honA, (kudaMDa galabaMdhaNANi ya ) koDhe vakra-kASTha kA gale meM bAMdhA jAnA-laTakAyA jAnA, ( vADagaparivAraNANi ya ) kAMToM Adi kI bADa lagAkara kisI sthAnapara rokA jAnA, (paMkajalanimajjaNANi ya) paMka yukta jala meM phaMsa jAnA, (vAripavesa. NANi ya ) vAripravezana-barasate hue pAnI meM khar3e rahanA athavA talAva vagairaha ke pAnI meM haThAt praviSTa karAyA jAnA, athavA pAnI meM DUba kara mara jAnA, ( ovAyaNibhaMgavisamaNivaDaNa-davaggijAla dahaNAiyAiM ya) kisI garta khaDDA Adi meM gira jAne se aMga upAMgoM kA TUTa jAnA, parvata Adi ke UMce sthAnoM se gira jAnA, dAvAgni meM jala jAnA, ityAdi nAnA prakAra ke duHkhoM ko tiryaJca gati ke jIva bhogate haiM ||suu. 39 // manima nAbhIne 2 2 saNiyA A 3 vIMdhAvAnu, " dohaNANi ya" mAyAmAthI ho devAnu, " kudaMDagalabaMdhaNANi ya " mA mAi sAnu, " vADagaparivAraNANi ya" havAmA yI pAna "vArippavesaNANi ya" vAri pravezana-varasatA 12sAhamA mA 29vAnu mayA taNAva korenA elvi in marIthI praveza 42vAnu. " ovAyaNibhaMgavisamaNivaDaNa -davaggijAladahaNAiyAiM ya " mA. mAhimA 5DI pAthI 41 Gi tUTI javAnuM, parvata Adi UMcAM sthAne parathI paDI javAnuM, dAvAgnimAM baLI javAnuM, ItyAdi vividha prakAranAM duHkhe tiryaMcagatinA che bhegave chas 39 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 prazravyAkaraNasUtre upasaMharannAha' evaM te ' ityAdi / mUlam - evaM te dukkhasayasaMpalittA naragAo AgayA ihaM sAvasesakammA tirikkhapaMcidiesu pAvaiti pAvakArI kammAI, pamAyarAgadosabahusaMciyAI aiva asAyakakasAI // sU0 40 // 6 TIkA - evam = uktaprakAraiH te = jIvA prANAtipAtakArakAH ' dukkhasayasaMpalitA' duHkhazatasampradIptAH = duHkhazataiH sampradIptAH santaptAH 'naragAo' narakAt - iha = tiryagloke ' AgayA ' AgatAH = utpannAH sAvasesakammA ' sAvazeSakarmANa: =avaziSTapApakarmANaH 'pAvakArI' pApakAriNaH 'tirikkhapaMcidiesu ' tiryakra paJcendriyeSu ' pamAya-rAgadosa bahusaMciyAI' pramAdarAgadveSa bahusaJcitAni - pramAdaH = viSayAdyabhiSvaGgalakSaNaH, rAgaH = mAyAlobhalakSaNaH, dveSaH krodhamAnalakSaNaH, taiH bahUni saJcitAni = upArjitAni 'aIva ' atIva = atyantam 'asAyakakakasAI' azAtakarkazAni = azAteSu = azAta vedanIyakarmodayaprabhaveSu duHkheSu karkazAni= kaThorANi 'kammANi karmANi = karmajanyAni duHkhAni ' pArzveti' mApnuvanti, , aba upasaMhAra karate hue sUtrakAra kahate haiM-' evaM te ' ityAdi / TIkArtha - ( evaM ) isa prakAra se (te) ve prANAtipAtakAraka jIva (dukkhasa yasaMpalittA ) saikar3oM duHkhoM se santapta hokara ( naragAo ) naraka se ( iha ) isa tiryagloka meM ( AgayA ) utpanna hote haiM aura ( sAvasesa - kammA ) pApakarma unakA avazeSa rahane ke kAraNa ve (tirikkha paMcidiesa) tiryazca paMcendriyoM meM ( pamAya - rAgadosabahusaMciyAI ) viSayA bhiSvarUpa pramAda se mAyAlo bharUpa rAga se aura krodhamAnarUpa dveSa se upArjita kiye gaye (aIva asAya kakkasAI kammAI ) azAta karkaza karmoM tyAhi have upasaMhAra ratAM sUtrAra uDe che-" evaM te " TIartha - " evaM " mA pramANe "te" te ANuvadha 42nAra va "dukkha sayasaMpalittA " seDo huHpothI duHbhI thAne " naragAo " narazubhAMthI " "" iha A tiyAM " AgayA " utpanna thAya che bhane "sAvasesakammA" tebhanA pAyaubha gAr3I rahesa hovAthI tethe " tirikkhapaMcidiesu" tiryaya pathendriyobhAM " pamAya rAgadosa bahusaMciyAI " viSayAhinI abhilASA 35 prabhAhathI, bhAyA bola 35 rAgathI, ane krodhamAna rUpa dveSathI upArjita karela aIva asAya kakkasAI kammAI " azAtA IIza urbhAne azAtA vehanIya umeohayane Aro upArthita 66 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinITIkA a0 1 sU0 41 caturindriyaduHkhanirUpaNam pANivadhakArakAH narakAtmatyAgatAstiryapaJcendriyayoniSu samutpannAH kaThoratarANi duHkhAnyanubhavantIti saGkalito'rthaH // sU0 40 // tiryak paJcendriyaduHkhAni varNayitvA sAmprataM caturindriyaduHkhAni varNayannAha-' bhamara' ityaadi| mUlam-bhamara-masaga-macchiyAiesu ya jAikulakoDisayasahassahiM navahiM cauridiyANa tahiM tahiM ceva jammaNa maraNANi aNuhavaMtA kAlaM saMkhijaM bhamaMti neraiyasamANa tivvadukkhApharisarasaNaghANacakkhusahiyA // sU0 41 // TIkA-' bhamara-masaga-macchiyAiemu ' bhramaramazakamakSikAdikeSu = prasiddheSu 'cauridiyANa' caturindriyANAM 'navarhi ' navasu-navasaMkhyakeSu 'jAikulakoDisayasahasse hiM ' jAtikulakoTizatasahasreSu = jAtau = caturindriyajAto yAni kulAni-bhramarAyanekAkArANi, teSAM koTayA vibhAgAH antarbhedAH teSAM zatasahasreSu lakSeSu-navalakSacaturindriyajAtikulakoTiSu ityarthaH, 'tahiM tahiM ceva' ko azAtavedanIyakarmodayase udbhUta hue dukhoM meM bhI kaThotara karmajanyaduHkhoM ko (pAveMti ) bhogate haiM-arthAt-ve prANivadhakAraka jIva narakase nikalakara tiryaJcapaMcendriyoM meM utpanna hote haiM aura vahAM kaThora :khoM ko prApta karate haiM ||suu. 40 // ve pApI jIva caturindriya jIvoM meM utpanna hokara kisa prakAra ke duHkhoM ko bhogate haiM jisakA varNana karate haiM-' bhamara-masaga ' ityaadi| TIkArtha-(bhamara-masaga-macchiyAiesu cauridiyANa navahiM jAikulakoDisayasahasse hiM) bhramara, mazaka, makSikA Adi caturindriya jIvoM ke nau lAkha jAtikula koTiyoM meM (tahiM tahiM ceva jammaNamaraNANi) vahIM vahIM / 42ai 5 padhAre 42 bhanya humAne "pAveMti" bhAgave che. meTasa ke prAvadha karanAra cho narakamAthI nIkaLIne tiryaMca paMcendrimAM utpanna thAya che ane tyAM vadhAremAM vadhAre AkarAM duHkha prApta kare che sU. 4 te pApI jI caturindriya jIvomAM utpanna thaIne kevA prakAranAM duHkha loga cha tenu vANuna 42di sUtra 12 33 cha-'bhamaramasaga" tyAha.. TI -"bhamara, masaga, macchiyAiesu cauridiyANa navahiM jAikulakoDisayasahasse hiM" prabha2, bh||4, bhAbhI mAhi yaundriya chavAnI navasAmA2nI tatisAmA "tahiM tahiM ceva jammaNamaraNANi." te te yoniyomA yaturindriya vAmAM zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 prazravyAkaraNasUtre tatra tatraiva = caturindriyeSveva ' jammaNamaraNANi ' janmamaraNAni 'aNuhavaMtA ' anu bhavantaH = kurvantaH 'neraiyasamANatibbadukkhA ' nairayikasamAnatItraduHkhAH =nArakaiH samAnAni narake nArakAH yAdRzAni duHkhAni anubhavanti tattulyAnyeva tIvrANi= kaThorANi asahyAnItyarthaH duHkhAni yeSAM te tathA nArakaduHkhatulyAsahya vedanAvantaH, 'pharisa - rasaNa ghANa cakkhusahiyA ' sparza- rasana-prANa-cakSuH sahitAH = sparzAdIndriyacatuSTayayuktAH 'saMkhijjaM kAlaM' saMkhyAtaM kAlaM = saMkhyAtavarSasahasraM kAlaM yAvat 'bhamaMti' bhramanti = punaH punaryonito yoniM prApnuvantItyarthaH // 41 // atha trIndriya duHkhAni varNayati 'taheve ' tyAdi / mUlam -- taheva teiMdiesa kuMthu pivIliyA uddehiyAiesu ya jAikulakoDisayasa hassehiM ahiM aNUNagehiM teiMdi - diyANa tahiM tahiM caiva jammaNa maraNANi aNuhavaMtA kAlaM saMkhejjagaM bhamaMti neraiyasamANativvadukkhA pharisa - rasaNa - ghANa - saMpauttA // sU0 42 // TIkA - ' taheba ' tathaiva= caturindriyeSu yathA duHkhAnyanubhavanti tathaiva 'te iMdiry ' trIndriyeSu ' kuMdhu - pivIliyA uddehiyAiesa ' kunthu pipIlikopadehi para - caturindriya jIvoM meM hI janma maraNoM ko ( aNuhavaMtA ) karate hue ve pApI jIva (neraiyasamANativvadukkhA) narakagati jaise asahya duHkhoM ko bhogate hue (pharisa - rasaNa - ghaNacakkhu sahiyA ) sparzana, rasanA, ghrANa aura cakSu ina indriyoM se yukta hue ye caturindriya jIva ( saMkhijaM kAlaM) saMkhyAtA hajAra varSataka ( bhamaMti) usI yoni meM janma maraNa karate rahate haiM // sU. 41 // aba trIndriya jIvoM ke duHkhoM ko ve bhogate haiM aisA varNana sUtrakAra "" 4 4nbha bhae "aNuhavaMtA " anubhavatA te pAthI vo "neraiyasamANativva dukkhA nara gati devAM asA duHjo logave che bhane "pharisa - rasaNa- ghANa -cakkhusahiyA " sparzana, rasanA, dhANu, bhane yakSu me yAra indriyothI yukta te yaturindriya vo " saMkhijjaM kAlaM " saMjyAta Dunnara varSa sudhI "bhamaMti" te yonimAM nma bhara anubhavyA ure che, ||suu-41|| 66 have te trIndriya jIvA je duHkhA bhAgave che tevu sUtrakAra varNana kare zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 1 sU0 42 tindriyadvIndriyaduHkhanirUpaNam 139 kAdikeSu-kunthuH kSudrajantuvizeSaH, pipIlikA prasiddhA, 'uddehiyA' upadehikA =' udehI' iti bhASA prasiddhA, ityAdikeSu ' teiMdiyANa' trIndriyANAM, ' aNUNagehiM ' anyUna keSu-pUrNeSu 'arhi' aSTasu 'jAikulakoDisayasahassehi' jAtikulakoTizatasahasreSu-jAtau trIndriyajAtau yAni kulAni = kunthupipIlikAdyAkArANi, teSAM koTayaHvibhAgA: antarbhadAH, teSAM zatasahasreSu lakSeSu paripUrNASTalakSatrIndriyajAtikulakoTiSu-ityarthaH, 'tahiM tahiM ceva' tatra tatraiva trIndriyeSu 'jammaNamaraNANi' janmamaraNAni 'aNuhavaMtA' anubhavantaH,' neraiyasamA. NativvadukkhA' nairayikasamAnatIvraduHkhA-narakasadRzaduHkhayuktAH 'pharisa-rasaNaghANa-saMpauttA' sparza rasanaghrANasamprayuktA-sparzAdibhitribhirindriyairyuktAH 'saMkhe. jjagaM' saMkhyAtakasaMkhyAtavarSasahasraM kAlaM yAvat 'bhamaMti' bhramanti ||suu042|| karate haiM-' taheva' ityaadi| TIkArtha-(taheva) jisa taraha pApI jIva caturindriya jIvoM meM janma maraNa karake duHkhoM ko bhogate haiM usI taraha ve (kuMthu pivIliyA uddehiyAiesu) kuMthu, pipIlikA, udehI Adika trIndriya jIvoM meM ki jina (teiMdiyANa ) tendriya jIvoM kI (aNUNagehiM ahiM jAikulakoTisayasahasse hiM ) una pUrNa ATha lAkha jAtikula koTiyoM meM (tahiM tahiM ceva jammamaraNANi aNuhavaMtA) bAra bAra vahIM para janma maraNoM ko karate hue ( neraiyasamANativvadukkhA ) narakagati jaise asahya duHkhoM ko bhogate hue inake (pharisa-rasaNa-ghANa saMpauttA) sparzana, rasanA aura ghrANa ina tIna indriya yukta hue ye tendriya jIva (saMkhejjaM kAlaM ) saMkhyAta hajAra varSoM taka ( bhamaMti ) usI paryAya meM paribhramaNa karate haiM ||suu042|| cha-"taheva" tyAha. __ -"taheva" bha pApI yo yaturindri yomA ma bha295 pAbhIna humo nAgave cha tema ter| "kuMthupivIliyAuddehiyAiesu" the, 731, SU& mAhi rindriya vAmai se che. ane ' teiMdiyANa" tendriya 7vAnI "aNUNagehiM advahiM jAikulakoTisayasahassehiM" -Belu 42nI natiyonimA " tahiM tahiM ceva jammamaraNANi aNuhavaMtA" pAvA2 ma bha24 25nubhavatai "neraiyasamANativvadukkhA " na24 tii -sahA dugo loga cha bhane "pharisa-rasaNa-ghANa saMpauttA" 25zana, 2sanA bhane Ae the. indriyo DAya che. mevA te tendriya 7 // " saMkhejjakAlaM " sabhyAta 12 varSA sudhA "bhamaMti" te 4 yonibhA parizrama 4aa 42 ch|| 2-42 // zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazravyAka 140 atha dvIndriyaduHkhAni varNayannAha-'gaMDUlaya' ityaadi| mUlam-gaMDalaya-jalUya-kimiya-caMdaNaga-mAiesu ya jAikulakoDisayasahassehiM sattahiM aNUNagehi beiMdiyANa tahiM tahiM ceva jammaNamaraNANi aNuhavaMtA kAlaM saMkhijagaM bhamaMti neraiya samANativva dukkhA phris-rsnn-sNputtaa|suu043| TIkA-trIndriyAt samAgatAH dvIndriyeSvapi 'gaMDUlaya-jalUya kimiyacaMdaNagamAiesu' gaNDolaka-jalUka-kRmi-candana-kAdikeSu-gaNDolA:-gomayAdiSu samutpannAH kITavizeSAH, jalUkA jalajantukAH 'joMka' iti prasiddhAH kamayaH= laTa' ' cUraNiyA' iti prasiddhAH, candanakAH zaGkhajAtivizeSAH, te AdirtheSAM te tathA teSu 'beidiyANa' dvIndriyANAM 'sattahi ' ' saptasu jAtikulakoTizatasahasreSu anyUneSu janmamaraNAni anubhavanto nArakasamAnatIvraduHkhAH sparzarasanetIndriyadvaya sampayuktAH saMkhyAtavarSasahasralakSaNaM kAlaM yAvat bhramanti // 43 // ___ aba dvIndriya jIvoM meM utpanna hokara ke ve kina kina duHkhoM ko bhogate haiM isakA sUtrakAra varNana karate haiM-' gaMDUla ya ' ityAdi / TIkArtha-tendriya yonise nikala kara ve pApI jIva dIndriya jIvoM meM (gaMDUlaya-jalUya-kimiya-caMdaNaga-mAiesu) gaNDolaka, jaloka, kRmi, aura zaMkha AdikoM meM bhI ki jinakI (satahiM jAikulakoDi sayasasse hiM) sAtalAkha jAtikula koTi haiM (tahiM 2) vahIM vahIM bAra 2 ( jammamaraNANi aNuhavaMtA ) janma maraNa karate hue ( neraiya samANativvadukkhA) nArakiyoM jaisA tIvra duHkha bhogate hue (pharisa-rasaNa saMpauttA) spa have dvIndriya mAM utpanna thaIne teo kayAM kayAM duHkha bhogave che, tenu sUtra.2 pa 42 cha-" gaDUlaya " tyAha TI -tendriya yonimAnI najAna te pAyI / " gaMDUlaya-jalUyakimiya-caMdaNaga-mAiesu" 13144, so, bhi, zAdIndriyAmA ma cha. te dIndriya 7vAnA 5g "sattahiM jAikulakoDisayasahassehiM" ti pramANe sAta sAma 42 // cha. "tahiM tahiM" te 624 gatibhA vA22 ' jammamaraNANi aNuhavaMtA" nma bha271 manumA " neraiyasamANativvadukkhA " te nA24Ivai bhAbho lAgave cha. " pharisarasaNasaMpauttA" 25zana mane 2sanA ndri zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ____141 sudarzinI TIkA a. 1 sU0 44 ekendriyaduHsanirUpaNam evameva ekendriyatvamapi te prAptAH yAsu yAsu yoniSu yathA bhramanti tadAha 'pattA' ityaadi| mUlam-pattA egidiyattaNaMpi ya puDhavi jala jalaNa-mAruya vaNapphaisuhamabAyaraM ca pajjattamapajjattaM patteya sarIraNAma sAhAraNaM ca patteyasarIrajIvesu ya tattha vi kAlamasaMkhejjaM bhamaMti ajaMtakAlaM ca aNaMtakAe, phAsiMdiyabhAvasaMpauttA dukkhasamudayaM imaM aNiTuM pAvaMti puNo puNo tahiM tahiM ceva parabhavata:gaNagahaNe // sU0 44 // TIkA-'egidiyattaNaMpi ya ' ekendriyatvamapi ca=' api ce' ti samu. ccayArthaH / evaM ca na kevalaM paJcendriyacaturindriyAditvameva prAptAH, api tu ekendriyatvamapi 'pattA' prAptAH santaH duHkhasamudayaM prApnuvantItyagreNa sambandhaH / rzana aura rasanA ina do iMdriyoM se yuktavAle ye dvIndriya jIva (saMkhejjekAlaM ) saMkhyAta hajAra varSa pramANa kAlataka (bhamaMti ) isI dvindriya kI paryAya meM bhramaNa karate haiN| sU-43 // isI taraha ekendriya kI paryAya ko bhI prApta hue ve pApI jIva jina 2 yoniyoM meM jisa 2 taraha se paribhramaNa karate haiM aba mUtrakAra isa bAta ko prakaTa karate haiM-' pattA egidiyattaNaMpi ya' ityaadi| TIkArtha-( egidiyattaNaMpi ya pattA) ve pApI jIva kevala paMcendriya, caturindriya Adi paryAyoMko hI prApta nahIM karate haiM kintu ekendriya paryAyako prApta karate haiM aura vahAM ve (dukkhasamudayaM pAvaMti) duHkha samUha ko bhogate yothI yuta tehIndriya " saMkhejjakAla " sadhyAta 12 qSa sudhA " bhamaMti" 04 dvIndriya yonimA bhrama 42 ch|| suu-43|| eja pramANe ekendriyanI paryAyamAM utpanna thaIne te pApI che je je yonimAM je je rIte paribhramaNa kare che, te vAtanuM sUtrakAra have varNana kare che-" egidiyattaNaMpi ya" tyAdi. ___" egidiyattaNaMpi ya pattA" te pAyI / 34ta yendriya, yaturindriya paryAne ja prApta karatA nathI paNa ekendriya paryAyane paNa prApta kare che, ane tyA tamA " dukkhasamudayaM pAvaMti" humAnA samUDane lAgalyA 3re che, te zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 prazravyAkaraNasUtre kIdRzame kendriyatvam ? ityAha- puDhavI jalajalaNamAkhyavaNayphai' pRthivI - jalajya lanamArutavanaspatikaM, pRthivyaptejovAyuvanaspatirUpam / tadapi pRthivyAdikaM kIdRzam ? ityAha-' muhumabAyaraM ' sUkSmavAdaraM = sukSmavAda ra nAmakarmodayasampAdyam 'pajjatamapajjattaM ' paryAptamaparyAptaM - paryAptA'paryAptanAmakarmodayasampAdyam / tathA 'patteya sarIraNAmasAhAraNaM pratyekazarIranAmasAdhAraNaM, tatra pratyekazarIranAma - yadudayAjjIvaM jIvaM prati bhinnaM zarIramupajAyate tat - pRthivyaptejovAyu-pratyeka vanaspa tirUpaM, sAdhAraNa= sAdhAraNanAma= yadudayAd anantAnAM jIvAnAmekaM zarIraM bhavati , rahate haiM, isa prakArakA saMbaMdha yahAM lagA lenA cAhiye / ekendriyoM ke bheda isa prakAra haiM- (puDhavi jala-jalaNa - mAruya-vaNaSphai suhumabAyaraM ca) pRthivI jala, agni, vAyu aura vanaspati ye saba ekendriya jIva haiM inake sUkSma aura bAdara ye do bheda haiM / sUkSma nAmakarma ke udaya se jIva pRthivyAdi rUpa sUkSma ekendriya aura bAdara nAma karma ke udaya se bAdara pRthivyAdi ekendriya hotA hai / (pajjattamapajjattaM ) ye donoM prakAra ke jIva paryApta aura aparyApta hote haiM / paryApta nAma karma ke udaya se jIva paryApta hotA hai aura aparyApta nAmakarma ke udaya se aparyApta hotA hai| (patteyasarIraNAmasAhAraNaM ca ) jisake udaya se jIva jIva kA bhinna 2 zarIra hotA hai vaha pratyeka zarIra nAmakarma hai / yaha pratyeka zarIra nAmakarma kA udaya pRthivI apteja vAyu aura pratyeka vanaspati ke hotA hai / tathA jisa ke udaya se anaMta jIvoM kA eka hI zarIra hotA hai vaha sAdhAraNa nAmakarma prakAranA saMbaMdha ahIM samajI levAnA che. ekendriyAnA bheda A pramANe che (6 puDhavi jala - jalaNa - mAruya - vaNapphaisuhumabAyara ca" pRthivI, 41, agni, vAyu ane vanaspati e saghaLA ekendriya jIvA che. tenA be bheda che-sUkSma ane khAdara sUkSma nAmakanA udayathI jIva pRthivI AhirUpa sUkSma ekendriya ane khAdara nAmakarmanA udayathI mAdara pRthivI Adi ekendriya thAya che. " pajjattamapajjattaM " te bhanne prAranA va paryApta bhane aparyApta hoya che. paryApta nAma karmonA uddayathI jIva paryaMta thAya che ane aparyApta nAmaka nA udayathI aparyo thAya che patteyasarIraNAmasAhAraNaM ca " nenA udhyathI dareka jIvanuM bhinna bhinna zarIra hAya che te pratyeka zarIra nAmakama kahevAya che. te pratye nAbhambhano udaya pRthivI, bhaNa, tela, vAyu bhane pratyeka vnspatine hoya che. tathA jenA udayathI anaMta jIvAnu` eka ja zarIra hAya che te sAdhAraNu nAmakama che, ane tene utkraya anantakAya vanaspatimAM ja hoya che, 6" zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinITIkA a0 1 sU0 44 ekendriyaduHkhanirUpaNam 143 tat - anantakAyarUpam / ' tattha vi ' tatrA'pi 'patteyasarIrajIvesu ya ' pratyekazarIrajIveSu = pUrvoktapRthivyAdipratyeka vanaspatiparyanteSu ' asaMkhejjaM ' asaMkhyeyam asaMkhyAtAvasarpiNI rUpaM kAlaM yAvat bhramanti / 'anaMtakAe ' anantakAye sAdhAraNa vanaspatizarIre kandamUlAdiSu ' anaMtakAlaM ' anantakAlam = anantAvasafiogafrpaNI lakSaNaM bhramanti = paryaTanti / uktaJca - " asaMkhosappiNi ussappiNI u agiMdiyANa ya caunhaM / tAo caiva anaMtA, vaNassaIe u boddhavvA // 1 // " iti // chAyA - asaMkhyAvasarpiNyutsarpiNya ekendriyANAM ca caturNAm / tAthaivA'nantA vanaspatau tu boddhavyAH // 1 // " iti / hai, aura isakA udaya anantakAya vanaspati ke hotA hai / ( tatthavi patteyasarIrajIvesu) pApI jIva ina pRthivyAdi se lekara pratyeka vanaspati kI yoniyoM meM ( asaMkhejjaM kAlaM ) asaMkhyAta avasarpiNI asaMkhyAya utsafrpaNI kAlataka janma maraNa ke duHkha bhogate haiM / tathA (anaMtakAe anaMtakAlaM ca ) sAdhAraNa vanaspatirUpa kanda mUlAdikoM meM anaMta utsarpiNI aura anaMta avasarpiNI kAlataka janma maraNa ke kaSTa bhogate haiM / kahA bhI hai "asaMkhosappiNi ussappiNI u egiMdiyANa ya caunheM / tAo caiva anaMtA, vaNassaIe u boddhavyA // 1 // " iti // ekendriya pRthivI Adi cAroM meM ghUmane kA kAla asaMkhyAta utsarpiNI avasarpiNI hai tathA vanaspati meM sAdhAraNa - anaMtakAya meM ghUmane kA kAla anaMta utsarpiNI avasarpiNIrUpa hai || 1 // " tatthavi patteyasarIrajIvesu pApI jIva A pRthivI AdithI laIne pratye vanaspatinI yonIbhAM " asaMkhejjaM kAla" asaNyAta avasarpiNI asajyAta utsarpiNI Aja sudhInbha bharagunAM duHjo logave che, tathA "anaMta kAe anaMtakAla ca" sAdhAraNu vanaspati3ya unhabhU mahimAM anaMta utsarpiNI ane anaMta avasarpiNI kALa sudhI janma maraNanAM kaSTo bhAgave che. kahyuM paNa che, unhaM / " asaMkhosappiNi ussappiNI u egiMdiyANa ya tao va aNatA, vaNasaIe u boddhavvA // 1 // iti // ekendriya pRthivI Adi cAremAM paribhramaNanA kALa asakhyAta utsarpiNI avasarpiNI che, tathA vanaspatimAM-sAdhAraNa-anaMtakAyamAM paribhramaNanA kALa anaMta utsarpiNI avasarpiNI rUpa // 1 // zrI prazna vyAkaraNa sUtra 27 Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 prazravyAkaraNasUtre , - kIdRzAH santo bhramanti ? ityAha- 'phArsidiyabhAvasaMpauttA ' spa zaindriyabhAvasamprayuktA = sparzamAtrai kendriyatvaM prAptAH, ' tarhi tarhi ceva ' tatra tatraiva = taspatikAya eva kIdRze ? ityAha-' parabhavatarugaNagahaNe ' parabhavatarugaNagahane = parAH = prakRSTAH, sarvotkRSTa kAryasthitikatvAt bhavAH = utpattisthAnAni yeSu te tAdRzAH tarugaNAH = vRkSagucchagulmAdisamUhAstairgahane gambhIre 'puNo puNo ' punaH punaH muhurmuhuH ' imaM ' vakSyamANam ' aNihUM ' aniSTaM=pratikUlaM duHkhasamudayaM = duHkhasamUhaM= nAnAvidhamazAta vedanIyarUpaM ' pAvaMti ' prApnuvanti / sarvAsAM jAtInAM kulako yo yathA " egidie paMcasu bArasa - satta-tiga- satta - ahavIsA ya / vigalesu satta aDa nava, jala - khaha - cauppaya - uraga - bhuyagesu // 1 // addhatterasa vArasa, dasa dasa navarga narAmare narae / bArasa chavosa paNavIsa huMti kulakoDilakkhAI // 2 // " iti / ( phAsiMdiya bhAvasaMpauttA ) ye saba jIva eka sparzana indriya vAle hI hote haiM / aura ( tarhi tarhi ceva) usI vanaspatikAya meM ki jahAM ( parabhavatarugaNagahaNe) vRkSa, guccha, gulma Adi samUharUpa bhava sarvotkRSTa haiM aura unase jo gahana banA huA hai ( puNo puNo ) bAra 2 ( imaM ) ina vakSyamANa ( aNi) aniSTa - pratikUla (dukkha samudayaM ) duHkhoM ko - nAnAvidha azAta vedanIya rUpa kaSToM ko ( pAvaMti ) pAte haiM / samasta jAtiyoM ke kula koTiyoM kI saMkhyA isa prakAra haiM pRthvIkAya ke bAraha lAkha, apUkAya ke sAta lAkha, teukAya ke tIna lAkha, vAyukAya ke sAta lAkha, vanaspatikAya ke aTThAIsa lAkha, "" " phArsidiya bhAvasaMpattA " te madhA vo messI sparzana indriyathI 4 yukta hoya che, bhane " hiM tahiM cetra " te vanaspatiprayamAMnyAM parabhava tarugaNa gahaNe " vRkSa, gugcha, guhabha yAhi samUhazya lava sarvotkRSTa che ane temanAthI ne gahana anesa che "puNo puNo " vAraMvAra " imaM ' ma pramANe "aNiTTha " aniSTa - pratipUja dukkha samudaya' " huHmone vividha AzAtA vehanIya 35 uSTone " pAvati" anulave che. saghaNI latiyonI yoniyonA prakArAnI saMkhyA nIce pramANe che << pRthvIkAyanA khAra lAkha, asUkAyanA sAta lAkha, teukAyanA traNa lAkha, vAyukAyanA sAta lAkha, vanaspatikAyanA aThThAvIsa lAkha, dviIndriya jIveAnA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 1 sU0 45 dukhaprakAranirUpaNam 145 pR. 1 a.2 te 3 vA.4 va. 5 chAyA-ekendriyeSu pazcasu, dvAdaza-sapta-trika-sapta-aSTaviMzatizca / 2 i. 36. 4 i. vikalesu sapta-aSTa-nava, jala-kha-catuSpada-uroga--bhujagesu // 1 // arddhatrayodaza [12 // ] dvAdaza, dazadazanavakaM narAmarayonarake / dvAdaza paDviMzatiH paJcaviMzati,-bhavanti kulakoTilakSANi // 2 // " // 44 // atha duHkhasamudayamAha--' kodAle ' tyAdi / mUlam-kodAla-kuliya dAlaNa-salila-malaNa-khuMbhaNa-rubhaNaaNalANila-vihisatthaghaTTaNa paropparAbhihaNaNa-mAraNa-virAhaNANi ya akAmagAI-parappaogodIraNAhiya kajjappaoyaNehi ya pessa pasu nimitta osahAhAramAiehiM ukkhaNaNa-ukkatthaNa-payaNakoNa pasiNa-piTTaNa-bhajjaNa-gAlaNa-AmoDaNa--saDaNa--phuDaNabhaMjaNa-cheyaNa-tacchaNa vilucaNa--paMtajjhoDaNa-aggidahaNAiyAI, dvIndriya jIvoM ke sAta lAkha, tendriya jIvoM ke ATha lAkha, coindriya jIvoM ke nau lAkha, jalacaroM ke sADhA bArahalAkha, khecaroM ke bAraha lAkha, catuSpadoM-thalacaroM ke daza lAkha, uragoM ke dazalAkha, bhujagoM ke nau lAkha, manuSyoM ke bAraha lAkha, devoM ke chaccIsa lAkha aura narakoM ke paccIsa lAkha kula koTi haiM / kulakoTi kI vyutpatti " kulAnAM koTiH" isa prakAra hai / isakA tAtparya apanI 2 jAti meM AkAra Adi ko lekara vibhAga se hai, arthAt-pRthivIkAya odi jIvoM ke jo AkAra haiM una AkAroM ke jo aura antarbheda haiM vekulakoTi zabda ke vAcyArtha haiM ||suu-44|| sAta lAkha, tendriya jInA ATha lAkha, caturindriya jIvonA nava lAkha, jaLacarenA sADA bAra lAkha, becanA bAra leba, catuSpadethalacareTanA daza lAkha, uraganA daza lAkha, bhujagonA nava lAkha, manuSyone bAra lAkha, denA chavIsa lAkha, ane nArIonA pacIsa lAkha kulakaTi (prakAra) che. kula TinI vyutpatti " kulAnAM koTi " thAya che tenu tAt55 2 // pramANe che-pota pitAnI jAtimAM AkAra Adi pramANe pADelA vibhAgane "kulakeTi' kahe che. eTale ke pRthivIkAya Adi jIvanA je AkAre che te AkAranA bIjA je antabheda che te kulakeTi zabdanA vArtha che. te sU-44 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 __prazravyAkaraNasUtre evaM te bhavaparaMparAdukkhasamaNubaddhA aDaMti saMsArabIhaNakare jIvA pANAivAyanirayA aNaMtakAlaM ||suu045|| / ___TIkA-kodAla-kuliya-dAlaNa-salila-malaNa-bhaNa-ruMbhaNa aNalANila viviha satyaghaTTaNa paropparAbhihaNaNa mAraNa virAhaNANi' kuddAlakulikadAraNa salila malana kSobhaNa rodhanAnalAnila vividha zastraghaTTanaparasparAbhihananamAraNavirAdhanAni, tatra-' kodAla ' kuddAlA-bhUvidAraka zastravizeSaH 'kuliya' kulikaM ca halavizeSastAbhyAM dAlaNa' dAraNaM-khananam , etad dvayaM pRthivI vanaspatyorvedanA kAraNam salilasya-jalasya malana kSobhaNarodhanAni, tatra-malana-mardanaM, kSobhaNaM= saJcAlanaM, 'raMbhaNa' rodhanaM-nirodhanaM taDAgAdau, anenApkAyavedanA vyaktIkRtA, pRthivI Adi jIvoM meM vedanA ke kAraNa kyA 2 haiM ? sUtrakAra aba isa viSaya ko spaSTa karate haiM-'kodAla-kuliya' ityAdi / TIkArtha-(kodAla-kuliya-dAlaNa-salilamalaNa-bhaNa-ruMbhaNa-aNalANila-viviha-satthaghaTTaNa paropparAbhihaNaNamAraNavirAhaNANi ya) (kodAla) kuddAla-kudAlI aura (kuliya ) kulika-hala vizeSa, (dAlaNa) inase bhUmikA vidAraNa karanA-khodanA, ye do pRthivI aura vanaspati jIvoM ke vedanA ke kAraNa haiM ( salilamalaNa ) pAnI kA mardana karanA, (khuMbhaNa) calAnA, aura (raMbhaNa) taDAga Adi meM rokanA ye bAteM apakAya ke jIvoM ke liye vedanA ke kAraNa haiM / cullI Adi meM pAnI DAlatA Adi rUpa jo kriyAe~ kI jAtI haiM isakA nAma mardana hai / kSobhaNa zabda kA artha calAnA hai| kahIM para bhare hue pAnI ko bAhira nikAlane AdirUpa have sUtrakAra ne viSayane spaSTa kare che ke pRthivI Adi mAM vedanaanaaN // 2 // 4yAM 4yAM cha-" koddAla-kuliya" tyAdi TI -"kodAla-kuliya-dAlaNa-salila-malaNa-bhaNa-ruMbhaNa-aNalANilaviviha-sattha ghaTTaNa-paropparAbhihaNaNa mAraNa virohaNANi ya" "kodAla" jI mane "kaliya" si-3 vizeSa 43, "dAlaNa" bhUbhine mohavI te pRthivImane vanaspati vAna vanAnAM // 22 // cha "sauli malaNa" pANInu ma 427 " khaMbhaNa" yasAvayu ane"habhaNa" denq mAhimA te sAyanA va bhATe vedanAnuM kAraNa che. cUla AdimAM pANI nAkhavA vagerenI je kriyAo thAya cha tene bhana. 4 cha. kSobhaNa na artha sAva thAya cha. 4 zyAme bharAI rahelA pANIne bahAra kADhavAnI je kiyA thAya che. tene calAvavuM kahe zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 1 sU0 45 duHkhaprakAranirUpaNam 147 analazcaH anilazcetyanalAnilau tayoH agnivAyvoH vividhaiH zastraiH svakAyaparakAyobhayakAyalakSaNaiH ghaTTanam upahananam , anena-agnivAyavorvedanA drshitaa| tatraagneH svakAyazastraM karIpAgneH kASThAgniH, parakAyazastraM dhUlijalAdikam / ubhayakAyazastram-prajvalatkarISAdikam / vAyoH svakAyazasva-pUrvadigvAyoH pazcimadigvAyuH, ityAdi rUpam , parakAyazastram agnyAdikam , ubhayakAyazastram agnisa. ntaptavAyuH-dRtigatamizravAyuzca, ityAdirUpam / acittamukhavAtabhRtaH san davarakeNa gADhabaddhamukho nadyAdijale plAvyamAno dRtiryAvat kSetrataH prathamaM hastazataM gacchati tadavadhi tadgato vAyuracitta eva, tata Urdhva dvitIyahastazataparyantaM mizro bhavati, jo kriyA hai isakA nAma calAnA hai / pAnI ko ekatrita karake kue, taDAga Adi meM roka denA isakA nAma rodhana hai| aisI kriyAoM se apkAya ko vedanA hotI hai / ( aNalAnila viviha satyaghaTTaNa ) agnikAya aura vAyukAya ke vedanA ke kAraNa svakAya, parakAya aura ubhayakAya vividhazastra haiM / inase inakI virAdhanA hotI hai / agni kA-karISa kI agni kA kASTa kI agni svakAyarUpa zastra hai dhUli evaM jala Adi parakAyarUpa zastra hai, evaM prajvalita karISa Adika ubhayakAyarUpa zastra haiN| vAyukA-pUrvadizA saMbaMdhI vAyu kA pazcimadizA saMbaMdhI vAyu svakAya zastra hai, agni Adika parakAyazastra haiM tathA agni saMtapta vAyu aura mazaka ke bhItara rahI huI vAyu ye ubhayakAyazastra haiN| acitta mukha kI vAyu se bharA huA tathA Dore se jisakA mukhabaMda kara diyA gayA hai aisI dRti (mazaka) jisa sthAnase nadI ke jala meM choDI jAtI hai vahAM se lekara tairatI che. pANIne ekatra karIne kUvA, taLAva AdimAM rokI levAnI kriyAnuM nAma 'rodhana' cha tevI yAmAthI mAyane vehanA thAya che. " aNalANila-viviha satthaghaTTaNa" maniya bhane vAyuAyane vehanAnA // 2 // 214Aya, 52414 bhane ubhayakAya vividha zastro che. temanA vaDe temanI virAdhanA thAya che agninuM karISanI agninuM kASTanI agni svAyarUpa zastra che, dhULa ane jaLa Adi parakAyarUpa zastra che, ane prajavalita karISa Adi ubhayakAyarUpa zastra che. vAyunuM pUrvadizAnA vAyunuM pazcima dizAne vAyu svAya zastra che, agni Adi para kAya zastra che, tathA agnithI saMtapta vAyu ane mazakanI aMdara rahela havA te ubhayakAya zastra che. acitta vAyuthI bharela tathA derIthI jenuM mukha baMdha karI devAmAM AvyuM che evI mazaka je jagyAethI nadInA pANImAM chUTI mUkavAmAM Ave che tyAMthI zarU karIne taratI taratI jyAre se hAtha AgaLa nIkaLI zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 prazravyAkaraNasUtre asau mizravAyurubhayakA yazastraM saMbhavati / atra hastazatagamanakAlaM paribhAvyaikasmi aft sthAne jalamadhyagatasyokta krameNAcittatvAdikaM sUkSmekSikayA vibhAvanIyam / tathA parasparAbhihananam = tejasA jalatApanaM jalenAgnivApanamityevaM rUpaH sarveSAM pRthivyAdInAM parasparamabhighAtaH, mAraNaM vihiMsanaM, virAdhanaM pIDanaM, tAni pRthi huI jaba vaha sau hAtha Age nikala jAti hai vahAMtaka tagata vAyu acitta hI rahatI hai, bAda meM isake jaba vaha dUsare sau hAtha kSetra paryanta vahAM se Age ko bahatI huI jAtI hai taba vahAM taka vahI vAyu mizravAyurUpa hotI hai / yahI mizravAyu ubhayakAyarUpa zastra meM parigaNita huA hai / yahAM tigati ( mazaka meM rahI huI ) vAyu ko jo acitta, mizra Adi rUpa kahA gayA hai vaha kAla kI apekSA samajhAnA cAhiye, prathama sau hAtha calane meM jitanA samaya lagatA hai usa samaya ko lekara vaha vAyu jo hati ( mazaka ) meM bharI huI acitta rahatI hai, bAda meM dUsare sau hAtha calane meM jitanA samaya lagatA hai usako lekara vaha vAyu sacittAcittarUpa mizra ho jAtI hai| isa taraha sUkSmarIti se vicAra karane para vAyu meM acittatA sacittAcittatA sadha jAtI hai " paropparAbhihaNaNa " kA tAtparya hai agni se jala kA tapAnA, jala se agni kA bujhAnA, ityAdi rUpa se jo pRthivyAdikAya kA paraspara meM abhipAta karanA hotA hai vaha 'paropparAbhihaNaNa ' hai / ( mAraNa) mAraNa zabdakA artha hai inakA vihiMsana karanA / ( virANANi ) virAdhanA kA artha hai inheM pIr3A phuNcaanaa| ina pRthivI jAya tyAM sudhI tenI aMdara rahelI havA acitta rahe che, tyAra pachI tyAMthI paNa taratI taratI se| hAtha AgaLa nIkaLI jAya tyAM sudhImAM te havA mizravAyurUpa thai jAya che. eja mizravAyu ubhayakAyarUpa zastramAM gaNAyela che. ahIM mazakamAM rahela havAne acitta mizra AdirUpa batAvavAmAM Avela che, te kALanI apekSAe samajavAnuM che, pahelAM seA hAtha cAlavAmAM jeTaleA samaya lAge che. te samaya sudhI te mazakamAM bharela havA acitta rahe che. tyAra khAdya khIjA seA hAthanuM aMtara cAlavAmAM jeTalA samaya lAge che teTalA samaya sudhImAM te vAyu cittAcitta rUpa mizra thaI jAya che A rIta sUkSma rIte vicAra karatAM havAmAM acittatA tathA sacittAcittatA ne samajI zakAya che. paropparAbhihaNaNa " bheTale agni vaDe bhajane garama 42, raNathI yagnine khujhAvavI, ItyAdi rIte pRthityAdi kAyane parasparamAM ghAta thavAnI je kriyA thAya che te " paropparAbhihaNaNa" che. bhArazu "mAraNa" bheTale temanI hatyA 42vI. "virAhaNANi" virAdhanA urakhI bheTale temane pIDA paDayAvI. te pRthivI, bhaNa zrI prazna vyAkaraNa sUtra 66 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 1 sU0 45 duHkhaprakAranirUpaNam 149 1 , vIja tejovAyukA yaduHkhAni 'akAmagAI' akAmakAni=avAJchanIyAni bhavanti / punastAnyeva vizadayati-' parappaogodIraNAhi ya' paramayogodIraNAbhizca pareSAM =svabhinnAnAM janAnAM yaH prayogaH = vyApArastena udIraNAH = duHkhotpAdanapreraNAstAbhiH - svapayojana vira he'pi parakathanaiH niSprayojanairityarthaH tathA-' kajjarapaohi ya' kAryaprayojanaizca = Avazyakaprayojanaizca / kathambhUtairityAha- ' pessapasunimitta sahAhAramAiehiM ' preSyapazunimittauSadhAhArAdikaiH = preSyAH - bhRtyAH pazavaH =gavAdayastannimittAni rogabubhukSAdi nivRtti hetukAni yAni auSadhAhArAdIni taiH pRthivyAdInAM hiMsAmakArAnAha -- ukkhaNaNa-ukkatthaNa-paNa koTTaNa - pIsaNapiTTaNa - bhajjaNa - gAlaNa - AmoDaNa - saDaNa - phuDaNa-bhaMjaNa-cheyaNa- tacchaNa viluMcaNa paMta jhoDaNa - aggidahaNAiyAI utkhananotkathanapacanakuna pepaNa piTTanabharjana gAlanA moTanazaTanasphuTanabhaJjanacchedanatakSaNa viluJcanapAtrajhoTanAgnidahanAdIni - tatra jala, teja, vAyukAyoM ko jo isa prakAra ke duHkhoM hote haiM ve ( akAmagAIM ) unheM avAnchanIya hote haiN| pApa jIva pApa kyoM karate haiM - ( parapaogodIraNAhi ya) apanA prayojana ho to bhI dUsaroM se kahane se, tathA ( kajjappaoyaNehi ya) apanA Avazyaka kArya se, ve kArya kauna haiM ? so kahate haiM (pepasunimittaosahAhAramAiehiM ) preSya-bhRtya, pazugAya bhaiMsa Adi jAnavaroM ke roga, bubhukSa adi kI nivRtti ke hetubhUta auSadha, AhAra Adi ke nimitta se karate haiM / hiMsA ke prakAroM ko kahate haiM (ukkhaNaNa - ukkatthaNa- payaNa-koNa - pIsaNa-piTTaNa -bhajjaNa gAlaNa - AmoDaNa - saDaNa - kuDaNa-bhaMjaNa- cheyaNa- tacchaNa-viluM caNa-paMtajjhoDaNa - aggidahaNAiyAI ) utkhanana Adi dukkhoM ko ekendriya kI paryAya meM prApta hokara pRthivyAdi jIva banakara bhogate haiM / kuddAla Adi tena bhane vAyuDAyone yA are ne duHyo logavavA paDe che te 'akAmagAI" tebhane avAMchanIya-apriya hoya che. pAyI va pApazA bhATe ure che ? " parappa ogodIraNAhi ya" potAne bhATe a ya prayojana na hoya to pazu bhIlanA kahevAthI, tathA kajjapaNehi ya" potAnA Avazya arthAne araNe tetheo pAya ure che. te aryo yAM yAM che ? to sUtrara uDe che- " pessapa sunimitta osahAhAramAiehiM " preSya-no42, pazu-gAya, leMsa Ahi lanavaronA roga, bhUkha AdinA nivAraNane mATe, auSadha, AhAMra Adi ne nimitte te kArya kare che. have hiMsAnA prAroDe che - " ukkhaNaNa - ukkatthaNa - payaNa- - koTTaNa-posaNapiTTaNa-bhajjaNa-gAlaNa-AmoDaNa - saDaNa- phuDaNa-bhaMjaNa- cheyaNa- - tacchaNa-- vilucaNa-paMtajjJoDaNa - aggidahaNAiyAI " te pAyI vo merendriyanI paryAyasAM pRthivyAhi 66 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 prazravyAkaraNasUtre 'ukkhaNaNa ' utkhanana-kuddAlAdibhiH pRthivyAdInAM vidAraNam , 'ukkathaNa ' utkathanaM vRkSAdInAM tvacApanayana, 'payaNa' pacanaM 'koTTaNa' kuTTanaM prasiddha, 'pIsaNa' peSaNaM gharaTTAdau cUrNanaM, 'piTTaNa ' piTTanaM-tADanaM, 'majjaNa' bharjana-bhrASTre pavanaM, 'gAlaNa' gAlanaM latAgulmAdi rasa nigAraNam , ' AmoDaNa' AmoTanam zAkhAdInAM moTanaM, 'saDaNaM' zaTanaM svayameva vikRtabhavanaM, 'phuDaNa' sphuTanaM svayaM dvidhA bhavanaM, 'bhaMjaNa' bhaJjanaM truTanaM-troTanaM vA, 'cheyaNa' chedanaM kuThArAdinA dvidhAkaraNaM, 'tacchaNa' takSaNaM-vAsyAdibhizcholanaM, 'viluMcaNa' viluzcanaM=lomAderiva se pRthivI Adi kA vidAraNa karanA-khodanA, isakA nAma ( ukkhaNaNaM) utkhanana hai| vRkSAdikoM kI chAla nikAlanA isakA nAma (ukatthaNa) utkathana hai / pakAnekA nAma (payaNa) pacana hai / kUTane kA nAma (kohaNa) kuTTana hai / gharaTTa Adi meM gehUM Adi kA pIsanA isakA nAma (pIsaNa) peSaNa hai / tADaka karanA isakA nAma (piTTaNa ) piTTana hai| bhADa meM bhUjanA isakA nAma ( bhajjaNa) bharjana hai / latA gulma Adi kA rasa nikAlanA isakA nAma ( gAlaNa) gAlana hai / zAkhAdika kA maroDanA isakA nAma (AmoDaNa ) AmoTana hai / apane Apa vikRta ho jAnA isakA nAma ( saDaNa ) zaTana hai / svataH do Tukar3e ho jAnA (phuDaNa) sphuTana hai| tUTanA yA kisI se toDa liyA jAnA isakA nAma (bhaMjaNa) bhaMjana hai / kuThAra Adi se kATa diyA jAnA, isakA nAma (cheyaNa ) chedana hai / vasUlA Adi se cholanA isakA nAma ( tacchaNa) takSaNa hai| roma Adi kI taraha patrAdika kA dUra karanA isakA nAma ( viluMcaNa) jI tarIke utpanna thaIne ukhanana Adi dukha bhogave che. kedALI Adi 43 pRthivI. mAhina mAhavAnI jiyAne " ukkhaNaNa" ramanana 4 cha. vRkSA. hinI chasa tAvI te ThiyAne " ukkatthaNa" 4thana 4 . saMdhavAnI yAne "payaNa " 5yana De cha. TavAnI-mAMDavAnI jiyAne " koNa" ana De che. ghaTI mAhimA ghAhine javAnI yAne " pIsaNa " peSA 4 che. bhA2 bhA2pAnI yAne " piTTaNa" piTTana 4 che, mahIma zevAnI yAne "bhajjaNa" mana cha. dAtA, zubha mAhimAthI 24 4DhavAnI jiyAne "gAlaNa" dAna 43 cha. ma mAhine bha27vAnI yAne " AmoDaNa" bhAbhATana cha. sApAmA5 vikRta thavAnI yAne "saDaNa" zaTana cha. te 1 me TU41 vAnI yAne "phuDaNa " zuTana 4 cha. te tuTapAnI meM bhI 1 tAvAnI jiyAne " bhaMjaNa" 4 cha. guDaDI mAhithI 5vAnI yAne "cheyaNa" chaina 4 cha. vAMsadA mAhithI chAsavAnI yAne zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 151 sudarzinI TIkA a01 sU0 45 duHkhaprakAranirUpaNam patrAdInAmapanayanaM, 'paMtajhoDaNa' prAntajhoTanaM-patrapuSpaphalAdipAtanam , ' aggidahaNa' agnidahanaM agni prajvAlanaM cetAnyAdiryeSAM tAni evampakArANi duHkhAni ekendriyasambandhIni ekendriyatvaM prAptAH pRthivyAdijIvAH prApnuvantIti pUrveNa sambandhaH / tadeva nigamayati-evam-uktarItyA te narakAta pratyAgatAH jIvAH 'bhava paraMparAdukkhasamaNubaddhA' bhavaparamparAduHkhasamanubaddhAH paJcendriyAdi yoniSu janmaparamparaiva duHkhaM tena samanubaddhAH saMyuktAH 'pANAivAya-nirayA' prANAtipAtaniratAmANivadhaparAyaNAH jIvAH saMsAre caturgatirUpe kIdRze ? 'bIhaNakare' bhayaMkare-bhayakAraNe 'aNaMtakAlaM' anantakAlam ' aDaMti ' aTanti-satataM bhramanti / / mU0 45 // pUrva narakAtmatyAvRttAnAM tiryagyoniSu janmabhavatIti varNitam / atha yadi te kathaviluzcana hai / patra, puSpa, phala Adi kA girAnA isakA nAma ( paMtajjhoDaNa ) prAntajhATana hai| agni kA jalAnA-isakA nAma agnidahana hai| ityAdi duHkhoM ko ekendriya paryAya ko prApta hue pRthivyAdi jIva bhogate haiM / aba isakA upasaMhAra karate hue sUtrakAra kahate haiM-( evaM te ) isa prakAra naraka se nikale hue ve jIva (bhavaparaMparAdukkha samaNubaddhA ) ukta rIti se paMcendriya Adi yoniyoM meM janmaparamparArUpa duHkhoM se yukta jIva (pANAivAyanirayA ) prANivadha karane meM tatpara hokara (bIhaNakare) bhayaMkara bhaya ke kAraNabhUta isa ( saMsAre ) caturgatirUpa saMsAra meM ( aNaMtakAlaM ) anaMta kAlataka ( aDaMti ) bhramaNa karate haiM ||suu045 // isa prakAra yahAMtaka yaha samajhAyA gayA hai ki naraka se nikale hue ve jIva tiyaca yoni meM janma lete haiN| yadi ve kaMthacit manuSya paryAya " tacchaNa" takSae cha. 2 vATI pAhile te 62 zaya che te zata patrAhine 2 42vAnI jiyAna " vilucaNa" viyana 4 cha. pAna, 30, isa mAhine pApAnI yAne "paMtajjJoDaNa" prAntaTana cha. manine sAvadhAnI kriyAne agnidahana kahe che. ItyAdi prakAranAM du:khe ekendriya paryAyamAM utpanna thayela pRthivyAdi jo bhegave che. have tene upasaMhAra karatAM sUtrakAra kahe che 'evaM te' mA rIte 24mAthI nIuNesA / "bhavapara parAdukkhasamaNubaddhA" uparokta paMcendriya Adi nimAM janmaparaMparArUpa duHkhothI yukta thAya che, bhane "pANAivAryAnarayA" prAvidha 42vAne tat52 dhane "bIhaNakare" saya 42-bhayanA 25bhUta 2 "saMsAre" yatuti35 saMsAramA "aNaMtakAla" manAta sudhI " aDati" bhrama 42 cha. // sU0 45 // A rIte ahIM sUdhImAM samajAvavAmAM AvyuM che ke narakamAMthI nIkaLelA te ja tiryaMca nimAM janma le che je kadAca teo manuSya nimAM utpanna zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 prazravyAkaraNasUtre cinmanuSyatvamapi cetprApnuyustathApyadhanyA eva jAyante ityetadAha-je viyetyaadi| mUlam-je viya iha mANusattaNaM AgayA kaha vi naragA udhvaTiyA adhannA te vi ya dIsaMti pAyaso vikayavigalarUvA khujjA baDabhA ya vAmaNA ya bahirA kANA kuMTA paMgulA vigala ya mUyA ya mammaNA ya aMdhayagA ya cakkhuviNihayA saMcillayA vAhirogapIliya appAuya-satthavajjhabAlA kulakkhaNukkinnadehA dubbala-kusaMghayaNa-kuppamANa-kusaMThiyA kuruvA kiviNA ya hINA hINasattA niccaM sokkhaparivajiyA asahadukkhabhAgI NaragAo ihaM sAvasesakammA uThavaTTiyA samANA // sU0 46 // ___TIkA-'jevi ya' ye'pi ca-ye kecit prANinaH 'naragA' narakAt 'ujvaTTiyA' udvartitAH pratyAvRttAH nismRtA ityarthaH 'kahiM vi' kathamapi-mahatAkaSTena anantajanmamaraNAnAmanantaduHkhamanubhUyetyarthaH, manuSyaloke 'mANusattaNaM' manuSyatvaM ' AgayA' AgatAH prAptAH ' tevi ya' te'pi ca 'adhannA ' adhanyAH =nindanIyAH 'pAyaso' prAyazo-bAhulyena, prAyazo grahaNaM tIrthaGkarAdi-byAvRttya ko bhI prApta kara leM to vahAM bhI ve kharAba avasthA meM hI rahate haiM, isa vAta ko samajhAte haiM-(je vi ya ) ityAdi / TIkArtha-(je vi ya) jo kitaneka prANI (naragA) naraka se (uvvaTiyA) nikalakara ( kahiM vi) kathamapi-kucha, puNya ke udaya se ( iha ) isa manuSyaloka meM ( mAnusattaNaM ) manuSya paryAya ko ( AgayA) prApta kara lete haiM ( te vi pAyaso adhanA ) prAyaH karake ve yahAM (pAyaso) zabda tIrthakara Adi kI nivRtti ke liye AyA hai / (adhannA) niMdanIya hote thAya to tyAM te paNa teo kharAba hAlatamAM ja rahe che, te vAta have sUtra412 samAna cha-"je vi ya" tyAhi. TI -" je vi ya" 2 mA prANImAnaragA" na24bhAMthI " uvvahiyA" nIjIne " kahiM vi" thepunyana yathI " iha " 2 // manuSya sobhA " mANusattaNaM" manuSya paryAya " AgayA " prAsa 42 cha. "te vi pAyaso" prAyaH zana teyA maDIyA " adhannA" nihanIya hAya che. "pAyaso" 24 tAya 42 mAhitI nivRttine bhATe bhUyo cha. " vikaya zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinITIkA a. 1 sU 46 manuSya bhavaduHkhanirUpaNam 153 " rtham, 'vikayavigalakhvA ' vikRta vikalarUpAH = vikRtaM - bIbhatsaM vikalaM hInaM ca rUpam = AkAro yeSAM te tathA bhUtAH 'dIsaMti' dRzyante dRSTigocarA bhavanti / tadeva varNyate - ' khujjA ' kubjA: ' kUbaDA ' iti bhASA prasiddhAH, 'caDabhA' eka pArzvahInAH = vakroparikAyAH, yadvA - vikRtarUpeNa bahirnissRtahRdayodara bhAgAH, 'vAmaNA ' vAmanAH = hasvakAyAH ' bahirA' badhirAH = zravaNazaktihInAH ' kANA ' kANA = ekAkSAH ' kuMTA' kuNTAH = vikRtahastAH ' TUTA ' iti prasiddhAH 'paMgulA ' 'paGgavaH = jaGghAhInAH 'pAMgalA ' iti prasiddhAH, ' vigalA ' vikalAH = hInAGgopAGgAH 'myA' mUkAH = vacanazaktihInAH, 'maMgaNA' manmanAH= skhaladvacanAH, 'aMdhayagA ' andhakAH=janmAndhAH, 'cakkhuviNihayA' cakSurvinihatAH = vinihatacakSuSaH= haiM (vika vigalavA dIsaMti ) unakA rUpa vikRta aura vikala-hIna hotA hai / isI bAta ko vizeSarUpa se sUtrakAra samajhAte haiM ( khujjA ) unake zarIra meM pITha para kuvaDa nikalI rahatI hai / ( vaDabhA ) ve eka pArzva se hIna hote haiM, athavA unake hRdaya aura udarakA bhAga vikRtarUpa se bAhara nikalA huA rahatA hai / (vAmaNA ) zarIra unakA bonA hotA hai / (bahirA ) unakI zravaNazakti naSTa ho jAtI hai ( kANA ) ve AMkheM sekAne hote haiM / ( kuMTA ) hAtha unakA eka ThIka rahatA hai dUsarA TUTa jAtA hai isase ve TUTA kahalAte haiM, (paMgulA ) pAMgale - jaMdhAhIna ( viga - lAya ) aMga aura upAMgoM se ve vihIna hote haiM, (mUyA ) mUMge hote haiMvacanazakti se vIhIna hote haiM, (mammaNA ) mammaNa hote haiM-bolate samaya ve aTakate haiM (aMdhayagA) janmAMdha hote hai unakI janmataH donoM AMkheM phUTI rahatI haiM, ( cakkhuviNihayA) cakkhuvinihata hote haiM - unakI "" baDabhA vigalarUvA dIsaMti " temanuM 35 vidruta bhane viusa-hIna hoya che. sena vAtane sUtrAra vistArathI samannave che - " khujjA temanA zarIre pITha para khUMdha nIkaLI hAya che, " te eka paDakhe kheADavALA hoya che, athavA tebhanA hRdaya mane peTano lAga viThThata rIte mahAra paDato hoya che. "vAmaNA" temI vAmana35 hIMgaNA hoya che, " bahirA " tebhanI zravaNu zakti nAza pAbhe che- tethe| maheza thAya che " kANA " tetheo mAMge AzA hoya che. temanA eka hAtha sArA hoya che. paNa khInne hAtha tUTI javAne kAraNe te aMga ane upAM 66 kuTA "" uTA uDevAya che. " paMgulA " yAMganA - page sUjhA " gonI moDavANA hoya che, " mUyA " bhUgA hoya hoya che. " mammaNA " totA hoya che-mosatA vigalA ya che-mosavAnI zakti vinAnA la maTaDe tevA hoya che. zrI prazna vyAkaraNa sUtra 66 "" Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 prazravyAkaraNasUtre rogAdibhirvikRtanetrAH, 'saMcillayA' saJcilakAH cirpaTanetrAH 'vAhirogapIliya' nyAdhirogapIDitAH vyAdhibhiH=kuSThAdibhiH, rogaizca kAsavAsAdibhiH pIDitAH 'appAu ya ' alpAyuSkAH 'satthavajjha ' zastravadhyAH zastraprayogeNa maraNazIlA:, bAlA:-buddhirahitAH, 'kulakkhaNukkinnadehA' kulakSaNotkIrNadehAH kutsitalakSaNe pptazarIrA:-zubharekhAdivarjitA ityarthaH, 'dubbala' durbalAbalahInAH. 'kusaMghayaNakuppamANakusaMThiyA , kusaMhananakupramANakusaMsthitAH - kusaMhananAH = kutsitaM saMhananaM asthiracanAvizeSo yeSAM te tathA, kupamANAH kutsitaM zarIrasya pramANamatilambAtihasvAdilakSaNaM yeSAM te tathA, kusaMsthitAzca-kutsitasaMsthAnAH eteSAM dvandvaH 'kuruvA ' kurUpA rUpavarjitAH 'kiviNA' kRpaNAH daridrAH, dAnazakti AMkhoM meM koI na koI kharAbI rahatI hai, (saMcilliyA ) saMcillaka hote haiM, unake netra capaTe hote haiM, ( vAhirogapIliya ) vyAdhi aura roga se pIDita rahate haiM-ve kuSTha Adi vyAdhiyoM se, kAsa zvAsa Adi rogoM se sadA pIDita rahate haiM, ( appAuya ) alpAyuvAle hote haiM, ( satthavajjha ) zastra prayoga se inakI mRtyu hotI hai, (bAlA ) buddhi rahita hote haiM, ( kulakkhaNukinnadehA ) khoTe 2 lakSaNoM vAle hote haiM, arthAt-zubha rekhAoM se varjita hote haiM, ( dubala) durbala-bala hIna hote haiM, ( kusaM. ghayaNa ) inakA saMhanana-asthiyoM kI racanA ThIka ThIka nahIM hotA hai, (kuppamANa ) zarIra kA pramANa bhI yogya nahIM hotA hai, yA to vaha atyaMta laMbA hotA hai yA ati hrasva hotA hai| (kusaMThiyA ) saMsthAna -AkAra bhI kutsita hotA hai / (kuruvA) sundara rUpa se rahita hote haiN| (kiviNNA ) daridra hote haiM, athavA-dAna dene kI zakti kA inake yahAM " aMdhayagA" mAMdha DAya cha. mithI 4 temanI mAMgI dUrI 15 3ya cha, "cakkhuviNihayA" yA vinita hAya che, temanI mAMgomA na bhAbhI 24 cha, "saMcalliyAM" savisya che. temana netra 258i hAya cha, " vAhirogapIliya" vyAdhi mane zapathI paay|| 42 cha-tamA da mA vyAdhiyothI, mAMsI, hama mAhizagAthI pIyA re cha. " appAuya" TU mAyudhyA Doya cha, " satthavajjJa " zakhayAthI tebharnu bhRtyu thAya che. "bAlA" bhuddhi vinAnA Doya che, " kulakkhaNukkinnadehA" 5215 sakSaNavA hoya cha, meTale hai sArI mAmAthI 2Dita hoya cha, "dubbala" huhIna hoya cha, "kusaMghayaNa" tebhana sanana-masthiyAnI synaa-52|12 hotI nathI, "kuNpamANa" zarI2 pramANusaratuM Dotu nathI-ita te matizaya sain Doya cha ati nIyA Doya che. " kusaThiyA " sNsthaan-m||12 mA 5 hoya . " kurUvA" K2 35thI 2hita Doya che. "kiviNNA" haridra zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 1 sU0 47 manuSyabhavaduHkhanirUpaNam 155 varjitA vA, ' hINA' hInAH = nIca jAtikulAH ' hINasattA' hInasattvAH = utsAha varjitAH, bhIravo vA, 'niccaM sokkhaparivajjiyA ' nityasaukhyaparivarjitAH== satataduHkhAkulAH, ' asuhadukkhabhAgI ' azubhaduHkhabhAginaH=azubhAnubandhiduHkhasampannAH prAnte dRzyanta iti yogaH, evambhUtAH ke ? ityAha- ye 'naragAo' narakAt ihaM' iha - martyaloke ' uvvaTTA samANA ' udvRttAH = AgatAH santaH ' sAvasesakammA ' sAvazeSakarmANaH = avaziSTAzubhakarmANaste // sU0 46 // 6 , athopasaMharannAha - ' evaM ' hatyAdi / mUlam - evaM NaragaM tirakkhajoNiM kumANusataM ya hiMDamANA pArvati aNaMtAI dukkhAI pAvakArI / eso so pANavahassa phalavivAgo ihaloiyo pAraloiyo appasuho bahudukkho mahabhayo bahurayappagADho dAruNo kakkaso asAo vAsasahassehi muccaya avedaittA asthihu mokkhotti evamAhaMsu nAyakula naMdaNo mahappA jiNo u vIravaranAmajo kahesIya pANavahassa abhAva rahatA hai / (hINA ) inakA kula evaM jAti ye donoM hI hIna hote haiM / ( hINasattA ) utsAha zakti se ye varjita hote haiM athavA bhIru - Darapoka - prakRti ke hote haiN| (niccaM sokkha parivajjiyA) sukhoM se nitya varjita - nirantara duHkhI rahate haiM / ( asuhadukkha bhAgI) isa prakAra ina azubhAnubaMdhI duHkhoM se ve sampanna ( dIsaMti ) dekhe jAte haiM / jo pApI jIva (naragAo ) naraka se (ubvaTTiyA samANA) nikala kara (ihaM) isa manuSya loka meM (sAvasesakammA ) pApa karmoM ke bhogane para bhI avaziSTa azubha karma vAle ho kara Ate haiM / sU0 46 // " hINA " tebhanuM 6. hoya che, athavA tebhanAbhAM hAna hevAnI zakti hotI nathI. DuNa bhane lati janne hIna hoya che. " hINasattA " tethe utsAha vinAnA hoya che athavA lIru urapoDa svabhAvanA hoya che. nicca sokkhaparivajjiyA " haMmezA sukhathI rahita duHkhI hoya che. " asuhadukkhabhAgI " A rIte tee azulAnuSadhI duHpothI yukta " dIsa ti" hejAya che. yAcI lava " naragAo " nabhAMthI " uvvaTTiyA samANA " nIDajIne " iha A manuSyaleAkamAM " sAvasesakammA " pApa bhenAM mazula iNo logavavA chatAM pazu mADI rahesa azula urbha sAthai saI ne Ave che. // sU0 46 // "" zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 prazravyAkaraNasUtre phalavivAgaM / eso so pANavaho caMDo ruddo khuddo sAhasio aNArio, nigviNo, nissaMso mahabbhao, paibhao aibhao, bIhaNao, tAsaNao, aNajao, uvveyaNao ya-Niravayakkho, Niddhammo, NipivAso, nikaluNo nirayavAsagamaNanighaNo mohamahabbhayapavaDao maraNavemaNasso tibemi // sU0 47 // // paDhamaM ahammadAraM samattaM // 1 // TIkA- ' evaM ' uktaprakAreNa 'NaragaM ' ' narakaM, manuSyaloke 'tirikkhajoNi ' tiryagyoni=paJcendriyAdibhavaM ' kumANusataM ' kumAnuSatvaM kubjavAmanAdi vikRtAGgopAGgarUpAM manuSyayoniM ca 'hiMDamANA' hiNDamAnA = bhramantaH 'pAvakArI' pApakAriNaH = prANAtipAtakArakAH jIvAH ' anaMtAI ' anantAni ' duHkkhAI ' duHkhAni 'pAvaMti prApnuvanti / ' eso so ' eSa saH pratyakSaM dRzyamAnaH 'pANavahassa' prANavadhasya = prANAtipAtasya 'phalavivAgo' phalavipAkaH = pariNAmaH bhavati / 3 aba upasaMhAra karate hue sUtrakAra kahate haiM - ' evaM NaragaM tirikkha joNi ' ityAdi0 / TIkArtha - ( evaM ) isa ukta prakAra se jo ( NaragaM ) naraka meM, vahAM se manuSyaloka meM Ane para (tirikkhajoNiM) tiryaJca yoni meM evaM (kumANusa ) kubja, vAmana Adi rUpa se vikRta aMgopAMgavAlI manuSyayonimeM ( hiMDamANA ) bhramaNa karate hue ( pAvakArI ) prANAtipAtarUpa pApa ko karane vAle jIva (anaMtAI dukkhAI) anaMta duHkhoM ko ( pAveMti) pAte haiM / ( eso so ) pratyakSa meM dRSTibhUta banA huA yaha ( pANavahassa) prANa vadharUpa hiMsA kA ( phalavivAgo) pariNAma hai| prANavadha kA yaha ( phala have upasaMhAra 42tAM sUtraara he che- " evaM NaragaM tirikkhajoNiM " tyAhi. TIDArtha --" evaM " uparokta aare " NaragaM " narambhAM tyAMthI manuSyalo bhAM AvatA " tirikkhajoNiM " tiryagya yonimA bhane " kumANusattaM " hu, vAbhana Ahi 3ye viThThata agoyAMgavANI manuSya yonibhAM " hiMDamANA " bhrama uratA " pAvakArI " prazAtipAta3ya yAya 42nAra vo " anaMtAI dukkhAI" anaMta duHbho " pAveMti " logave che. " eso so " pratyakSa dRSTigoyara thatuM " pANavabahassa ANuvadha35 hisAnuM " phalavivAgo " te pariNAma che. ANuvaghano yA " zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 1 sU047 manuSyabhavaduHkhanirUpaNam sa kIdRzaH ? ityAha-'ihaloio' aihalaukikA manuSyalokamAzritya, 'pAraloio' pAralaukikaH-narakanigodAdikagatyAdyAzritya 'appamuho' kutsi te ndriyabhoge sukhajanakakhAd alpasukhaH, vA 'bahudukkho' bahuduHkhaH=narakAdiduHkhakAraNatvAd duHkhabahulaH, 'mahabbhayo' mahAbhayaH mahAbhayasvarUpaH, tathA 'bahurayappagADho' bahurajaH pragADhaH azubhakarmabahulaH, dAruNo' dAruNaH bhISaNaH narakAdibhayajanakatvAt 'kakaso' karkazaH kaThora:=durbhedyatvAt ' asAo ' asAtaH =asAtavedanIyarUpa. tvAt , ityevaMvidhaH phalavipAkaH, 'vAsasahasse hiM' varSasahasraiH=aneka sahasravarSabhogaiH-palyopamasAgaropamAdilakSaNaiH 'muccaI ' mucyate=kSIyate / tadevavyatireka mukhenAha-' naye' ti-' avedaittA' avedayitvA-taM phalavipAkamanupabhujya 'naya' vipAka-pariNAma ( ihaloio) aihalaukika-manuSyalokakI apekSA se ( appasuho) kutsita indriyoM ke bhoga janita sukha kA utpAdaka hone se alpasukha vAlA, tathA ( pAraloio) pAralaukika-narakAdi gati kI apekSAse (bahudukkho ) narakAdi gati kAraNa honese bahuta duHkha vAlA, (mahanbhao) mahAbhayavAlA, tathA ( bahurayappagADho ) bahuta azubhakarmoM vAlA hai / yaha (dAruNo) narakAdigati kA bhayajanaka hone se bhayaMkara (kakaso ) durbhedya hone se karkaza-kaThora hai / ( asAo) azAtA vedanIya rUpa hone se svayaM azAtArUpa hai / aisA yaha prANavadhapariNAma (vAsasahassehiM muccaI ) palyopama tathA sAgaropamAdirUpa varSasahasroM meM bhogate 2 yaha chUTatA hai-naSTa hotA hai / isI bAta ko aba vyatireka se kahate haiM ki-( aveyaittA na ya hu mokkho asthi ) (aveyaittA ) isakA phala vipA4 pariNAma " ihaloio " 2sonI manuSyasonI apekSAme " appasuho" hutsita chandriyAnA monita sumarnu 646 DopAthI 185 subhavANu, tathA ' 'pAraloio" 52sonI--246 AtinI apekSA " bahadukhkho" na24 gatinA 4 / 24435 DopAthI ma humAyI, " mahabbho" bhaDa bhayavANu tathA "bahurayappagADho" mayata zubha vANucha. te "dAruNo" na24 gatina saya pahA 42nA2 DopAthI naya42 cha. " kakaso" dudha DovAne 2 44 hau2 cha.' asAo " azAtA-vehanIya 35 DovAthI pote azAtA35 che. sa te prAvadha pariNAma " vAsasahassehiM muccaI" palyopama tathA sAgaropama AdirUpa hajAra varSa sudhI jogavatA bhagavatA chUTe che-naTa thAya cha. me 8 vAtane have bhI rIte pragaTa 42 cha-"aveyaittA na ya hu mokkho asthi " " aveyaittA" teno vi vAsavyA vinA ne zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 prazravyAkaraNasUtre na ca - naiva ' hu' nizcayena ' mokkho ' mokSa: 'asthi' asti, 'tti ' iti samApti sUcakaH / tasya phalavipAkasyopabhogaM vinA jIvasya mokSo na bhavatItyarthaH / atha na hi yena kenApi pratipAdito'rthaH zraddheyavacano bhavati prAmANyasandehAdityAzaGkAnivartiyitumasya sAkSAtmamANabhUtaparamAtmapratipAditatvena prAmANya nirUpaNAya pramANayannAha - ' evamAhaMsu ' ityAdi, evam = uktarItyA ' AhaMsu ' UcuH- atItAstIrthaGkaragaNadharAdayaH / tathA ' nAyakulanaMdaNo' jJAtakulanandanaH= jJAtakulaM = siddhArthakulaM, tasya nandanaH = AnandakArakaH ' mahappA ' mahAtmA = paramAtmarUpaH, ' jiNo' jinaH = rAgAdyantaraGgazatrujetA, vIravaraNAmadhejjo' vIravaranAmadheyaH prazastanAmA bhagavAn mahAvIraH, ' pANavahassa ' prANavadhasya ' phala vivAgaM ' phalavipAkaM ' kahesIya ' kathitavAn = yathA'tItA jinA : kathitavantastathaivAyaM bhagavAn mahAvIro'pi pratipAdayatismetyarthaH / asyAdhyayanasya mahAvIroktatva vipAka bhoge vinA jIvakA ( na ya hu mokkhoasthi ) kabhI bhI chuTakArA nahIM ho sakatA hai / isa kathana ko pramANabhUta siddha karane ke liye sUtra - kAra isameM sAkSAt pramANabhUta paramAtmA dvArA pratipAditatA siddha karane ke liye kahate haiM ki aisA jo maiMne kahA hai vaha apanI ora se nahIM kahA hai, kintu ( evamAhaMsu ) atIta tIrthakara evaM gaNadhara Adi devoM ne aisA kahA hai tathA ( nAyakulanaMdaNo mahappA jiNo u vIravara NAmaghejjo pANavahassa phalavivAgaM kahesIya ) jJAtakulanaMdana - siddhArtha ke kula ko AnaMda dene vAle - paramAtmarUpa, jina-rAgAdika aMtaraMga zatru ke vijetA prazastanAma vAle zrI bhagavAn mahAvIra ne bhI prANavadha kA phala aisA hI atIta tIrthakaroM ke kathanAnusAra kahA hai / ( eso so pANavaho caMDo ruddo khudo sAhasio aNArio nirighaNo nissaMso mahammao parabhao hu mokkho atha kadI paNa chuTakArA thai zakatA nathI, A kathanane pramANabhUta siddha karavAne mATe sUtrakAra tenAM sAkSAt pramANurUpa paramAtmAdvArA tenI pratipAtitA siddha karavAne mATe kahe che ke--evuM me' je kahyuM che te mArI taraphathI kahyuM nathI paNa evamAha su " atIta tIrthaMkara ane gaNadhara Adi davee evu kahela che, tathA nAyakulanandaNo mahapA jiNo u vIravara NAmaghejjo pANavahassa phalavivAgaM kahesIya " jJAtaSTuNanaddana-siddhArthanAM Dujane AnaMda denAra paramAtmArUpa, jina-rAga Adi AMtarika zatruo para vijaya meLavanAra prazasta nAmavALA zrI bhagavAna mahAvIre paNa prANavadhanuM phaLa evu "" 66 66 matIta tIrtha ronA uthanAnusAra 4 uDesa che - " eso so pANavaho caNDo rudda khudda sAhasio aNArio nigviNo nissaMso mahabhao paibhao aibhao zrI prazna vyAkaraNa sUtra 66 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 1 sU0 47 manuSyabhavaduHkhanirUpaNam 159 nirUpaNenaiva tadantargataphala vipAkasyApi taduktatvasiddhau punaH pRthak tasya mahAvIroktatvAbhidhAnaM prANivadhasyaikAntikA zubhaphaladAyakatvAttasyAtyanta he yatvadyotanArtham / ' eso so' epa saH = pUrvopadarzita svarUpa: ' pANavaho ' prANavadhaH 'caMDo' caNDaH=krodhajanakatvAt, 'rudo' raudraH - raudrarasapravartitatvAt, 'khudda ' kSudraH = adhamajanAcaritatvAt 'sAhasio' sAhasikaH = asamIkSyakArijanapravarttitatvAt, aibhao bIhaNao tAsaNao aNajjao Niravayakkho, niddhammo, nippavAso, nikkaluNo, nirayavAsagamaNanighaNo, mohamaharUbhayapayaTTao maraNavemaNasso. tti bemi ) zaMkA- jaba sUtrakAra ne Isa adhyayana meM mahAviroktatA nirUpita kI hai taba yaha bAta to svataH siddha ho hI jAtI hai ki tadantargata phalavipAka bhI unhIM dvArA kahA gayA hai, phira kyA bAta hai jo isameM pRthak rUpa se mahAvIroktatA pratipAdita kI jA rahI hai ? uttara- zaMkA ThIka hai, paraMtu isakA abhiprAya kevala itanA hI hai ki punaH isameM jo taduktatA pratipAdita kI hai usase usameM prANivadha meMaikAntika azubhaphaladAyakatA hone se atyanta heyatA prakaTa kI gaI hai| yahI bAta sUtrakAra ina Age ke pardoM dvArA spaSTa karate haiM - ( eso so ) pUrvopadarzita svarUpa vAlA yaha ( pANavaho) prANavadha - ( caMDo ) krodhajanaka hone se caNDa hai, ( ruddo ) raudra rasa dvArA pravartita hone se raudra hai, ( khuddo) adhamajanoM dvArA Acarita hone se kSudra hai, ( sAhasio ) vIhaNao tAsaNao aNajjao Niravayakkho, niddhammo, niSpivAso, nikaluNo niravAgamaNa nighaNo, mohamahanbhayapayahao maraNavemaNasso tibemi " zaMkA--jyAre sUtrakAre A adhyayanamAM mahAvIrAktatAnuM nirUpaNa karyuM" che tyAre te vAta te ApoApa siddha thaI ja jAya che ke temAM AvatA phalavipAka paNa temanA dvArA kahevAyela che, teA zA kAraNe temAM alaga rIte mahAvIrAktatAnuM pratipAdana karavAmAM Avela che ? uttara-zaMkA kharAkhara che paNa tenA uddeza kevaLa eTalA ja che ke pharIthI temAM je temanA dvArA kathita hovAnuM pratipAdana karyuM che tethI temAM prANIvadhamAM ekAntika azubha ladAyakatA hovAthI atyaMta heyatA pragaTa karAi che. mevAta sUtrAra bhAgaja bhAvatAM yA ho dvArA spaSTa ure che-" eso so" bhAgaNa harzAvivAmAM Ave svayavANI te " pANavaho " caNDo prANavadha " dhanna hovAthI thau che, " ruddo" raudrarasa dvArA pravartita hovAthI raudra che, adhabha boo dvArA Ayarita hovAne zaraNe kSudra che, "sAhasio " 'khuddo zrI prazna vyAkaraNa sUtra 66 " " Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 prazravyAkaraNasUtre " ' aNArio ' anAryaH=mlecchajanasamAcAritatvAt ' nimghiNo' nirghRNa: = avidyamAnA ghRNA = pApajugupsA yasmin sa tathA vidhojanastadAcaritatvAtprANavadho'pi tathA, ' nissaMso' nRzaMsaH = krUrajanAcaritatvAt ' mahanbhao ' mahAbhayaH = mahAbhayotpAdakatvAt, paibhao' pratibhayaH = sakalamA NinAM bhayahetutvAt, 'aibhao' atibhayaH - maraNAntabhayajanakatvAt / 'bIhaNao ' bhASanakaH - bhayotpAdakatvAt, tAsaNao' trAsanakaH = akasmAt - hRdayodvegajanakatvAt, 'agajjao' anyAyyaH= nyAyAdanapetaH=yuktaH nyAyyaH, na nyAyyaH anyAyyaH, nyAyavarjitatvAt, 'ubveyaNao' udvegajanakaH marmapIDAkArakatvAt 'Niravayakkho' nirapekSaH = nirgatA apekSA = paraprANarakSa viSayA yatra sa tathA, 'niddhammo' nirdharmaH = zrutacAritra dharmarahitatvAt, 'niSpivAso' asamIkSyakArI janoM dvArA kiyA gayA hone se sAhasika hai, ( aNArio) mlecchajanoM dvArA samAcarita hone ke kAraNa anArya hai / (nigviNo) ise karane vAle manuSya ko pApa ke prati ghRNA nahIM rahatI hai ataH yaha prANavadha bhI nirghRNarUpa hai ( nissaMso) krUrajana ise karate rahate haiM isa liye yaha nRzaMsarUpa hai / (mahabhao) ise karate samaya karanevAleko mahAn bhayakA kAraNa hotA hai isaliye yaha mahAbhayarUpa hai / (paibhao) samasta prANiyoM ko bhaya kA hetu hone se yaha pratibhayarUpa hai / ( aibhao) maraNAntabhaya kA janaka hone se yaha atibhayarUpa hai / ( bIhaNao ) bhayakA utpAdaka hone se yaha bhayAnaka hai / ( tAsagao ) akasmAt hRdaya meM udvega kA janaka hone se trAsanakarUpa hai ( agajjao ) nyAyavarjita hone se yaha anyAyarUpa hai | ( ubveyaNao ) jIvoM ko udvega janaka hone se yaha udvejakarUpa hai ( Niravayakkho ) para prANiyoM kI rakSA karane kI apekSA " asabhIkSyArI soo dvArA rAto hovAthI sAhasi che, "aNorio " 24 soo dvArA bhAyarita hovAthI anArya che. " nigghiNo " Azuvadha kuranAra manuSyane pApa pratye ghRNA thatI nathI, tethI te Azuvadha yA nighRNu35 che, "nissaMso" DU2 boa tenuM sevana re che tethI te nRzaMsaya che, " mahabhao " te puratI vakhate karanArane mahAn bhayanuM kAraNa te bane che tethI te mahA bhayarUpa che. "paimao" sadhajAM AziyAne te layanA arAzya hovAthI pratilaya35 che. "aimao" mRtyunA layano 49 hovAthI te ati laya35 che. " "bIhaNao layano utpAda hovAthI te layAna che. "tAsaNao" hRdhyamAM asbhAta udveganA mana hovAthI te trAsana 35 che, " aNajjao " nyAyarahita hovAthI te anyAya 35 che, " ubveyaNao " jIveAmAM udvega utpanna karanAra hovAthI te udvegakarUpa 35 che. " Niravayakkho " para AzImonu rakSaSu ravAnI apekSAthI rahita "" zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 1 sU0 47 manuSyabhavaduHkhanirUpaNam 'moha niSpipAsa:= parajIvanasnehavarjitatvAt, 'nikaluNo' niSkaruNaH = dayAbhAvavarjitatvAt 'nirayavAsaga maNanighaNo ' nirayavAsagamananidhanaH - nirayAvAsaH = narakAvAsaH, tatra gamanameva nidhanaM=paryavasAnam - antimaphalaM yasya sa tathA, narakamApakatvAt, mahanbhayapayaTTao' mohamahAbhayapravarttakaH = moha : ajJAnaM sa eva mahAbhayaM = mahAbhayahetutvAt tasya pravarttakaH, 'maraNavemaNasso ' maraNavaimanasya: = maraNena mRtyurUpa kAraNena prANinAM vaimanasyaM = dainyaM yasmAtsa tathA dInamanaH kAritvAt ityevaM lakSaNaH prANavadhaH = jJaparijJayA tatsvarUpaM vijJAya pratyAkhyAnaparijJayA sarvathA parityAjya iti bhAvaH / zrI sudharmAsvAmI jambUsvAminaM kathayati - ' tibemi' 9 ' 161 se rahita hone ke kAraNa yaha nirapekSarUpa hai| (nimmo ) zrutAcAritra rUpa dharma se rahita hone ke kAraNa yaha nirdharmarUpa hai | ( niSpivAso) isa meM dUsaroM ke jIvana ke prati snehabhAva nahIM rahatA hai isaliye yaha niSvipAsarUpa hai / (nikaluNo ) dayAbhAva kA sarvathA isameM abhAva rahatA hai isaliye yaha niSkaruNarUpa hai / (nirayavAsagamaNanighaNo ) naraka gamana hI isakA antimaphala hai, isaliye yaha nirayavAsagamananidhanarUpa hai| (moha mahabhayapayaTTao) moharUpa - mahAbhaya kA yaha pravartaka hai isaliye yaha moha mahAbhaya pravarttakarUpa hai / ( maraNavemaNasso) mRtyurUpa kAraNa se prANiyo ko isase dainyabhAva hotA hai isa liye yaha maraNavaimanasyarUpa hai / isaliye isa prANavadha kA jJa parijJA se svarUpa jAnakara pratyAkhyAnaparijJA se sarvathA parityAga kara denA cAhiye / isa prakAra kaha kara ava sudharmA hovAne araNe te nirapekSa35 che "niddhammo" zrutayAstriya dharma thI rahita hovAne arAge nirdharbha35 che. " nippivAso" temAM anyanAM bhavana pratye snehalAva raheteo nathI tethI te niSpiyAsa3ya che, " nikkaluNo " temAM dhyAbhAvanA tahUna abhAva rahe che tethI te niSThurugu3pa che. " nirayavAsagamaNa nighaNo " na24 gamana ja tenuM a Mtima phaLa hoya che, te kAraNe te nirayavAsagamananidhanarUpa che " mohamahanbhayapayahao " mohazya mahAlayano te avarta che, te araNe te bhoha mahAlaya avata 35 che. " maraNavemaNasso " bharagu3pa araNuthI ANibheobhAM tenAthI dainyabhAva utpanna thAya che, tethI te maraNuvaimanasya rUpa che. te kAraNe te prANavadhanuM jJa parijJAthI svarUpa jANIne pratyAkhyAna parijJAthI tene sathA parityAga karavA joie. A pramANe kahIne have sudharmAMsvAmI jaMbUsvAmIne zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 prazravyAkaraNasUtre iti bravImi - he jambUH ! iti = pUrvoktaM prANivadhasvarUpanirUpaNaM, tatphalacaturgatibhramaNalakSaNamartha ceti tIrthaGkarasya bhagavato mahAvIrasya sakAzAnmayA sAkSAt zrutaM bravImi = kathayAmi na tu svabuddhiparikalpitam / yataH svabuddhayA kathane zrutajJAnasyAvinayo bhavati, kizca - chadmasthAnAM dRSTayo'pyapUrNA bhavanti tasmAd yathA bhagavamatipAditameva tvAM bravImi = upadizAmItyarthaH // uktaJca 46 aNANassa aviNao, pariharaNijjo suhAhilAsIhiM / chaumatthANaM diTThI, puNNANatthi tti saiyaM iiNA // 1 // " iti / sU. 49 // itizrI - jainAcArya - jainadharmadivAkara - pUjya zrI ghAsIlAlavativiracitAyAM praznavyAkaraNasUtrasya sudarzanyAkhyAyAM vyAkhyAyAM hiMsAdi paJcAsravadvAreSu prANavadhAkhyaM prathamamadharmadvAraM samAptam // 1 // svAmI zrI jaMbusvAmI se kahate haiM- (ttivemi) he jaMbU ! prANavadha kA yaha pUrvokta svarUpa nirUpaNa tathA caturgati bhramaNarUpa usakA phaba maiMne sAkSAt tIrthaMkara bhagavAn mahAvIra ke pAsa sunA hai so usI ke anusAra yaha tumase kahA hai / isameM maiMne apanI ora se kalpita kara kucha bhI nahIM kahA hai, kyoM ki apanI buddhise kalpita kara kathana karane meM zrutajJAna kA avinaya hotA hai| tathA jabataka chadmasthAvasthA rahatI hai tabataka jJAnakI mAtrA bhI apUrNa rahatI hai ataH apanI ora se pratipAdita vastu kA svarUpa yathavat pratipAdita nahIM ho sakatA hai, isaliye maiMne jo yaha pravacana svarUpa kahA hai vaha bhagavAna dvArA prarUpita hI kahA hai / kahA bhI hai he che~~" ttibemi " he bhyU ! ANuvadhanu yA pUrvauthita sva35 nizcayu tathA cAra gatimAM bhramaNurUpa tenuM phaLa me' sAkSAt tIthaeN kara bhagavAna mahAvIra pAse sAMbhaLela che, ane temaNe kahyA pramANeja te tamane kahyuM che. tenI aMdara me' mArI peAtAnI kalpanAnuM kAMi paNa umeyu nathI, kAraNa ke potAnI buddhithI kalpanA karIne kahevAthI zrutajJAnaneA avinaya thAya che tathA jyAM sudhI chadmastha rahe che tyAM sudhI jJAnanu pramANa paNa apUrNa hoya che, tethI potAnAthI pratipAdita vastunu svarUpa yathAvat (jevuM hoya tevuM ja) pratipAdita thaI zakatuM nathI, tethI meM A je pravacanasvarUpa kahyuM che te bhagavAnadvArA je pramANe prarUpita che te pramANe ja kahyuM che. kahyuM paNa che-- zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 1 sU0 47 adhyayanasamApti " suaNANassa aviNao, pariharaNijjo suhaahilaasiihiN| chaumatthANaM diTThI, puNNANasthi-tti sUiyaM iiNA // 1 // " iti| jo sukhAbhilASI prANI haiM unakA kartavya hai ki ve zrutajJAna kA avinaya chodd'eN| chadmasthoM kI dRSTi apUrNa rahatI hai yahI bAta yahAM 'iti' isa pada se sUcita kI hai // 1 // ||suu047|| // prathama Asrava-'adharma' dvAra samApta // " suaNANassa aviNao, pariharaNijjo suhohilAsIhiM / chaumatthANaM diDI, puNNANatthi-tti sUiyaM iiNA // 1 // iti // sukhAbhilASI venuM kartavya che ke temaNe zrutajJAnane avinaya karavAnuM choDI he naye. 75sthAnI STi apUNu 29 che, 4 pAta " iti " 56 dvArA maha sUcita 42pAmA mAvI cha. // sU. 47 // A rIte hiMsAdi paMcAssava dvAramAM prANavadha nAmanuM prathama dvAra samApta thayuM. zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha dvitIyamadhyayanam / vyAkhyAtaM prathamamAsravadvAraM, sAmprataM dvitIyamArabhyate, asya ca pUrveNa sahAyamabhisambandhaH pUrva yAdRza nAma-kartR-phalAdinirUpaNapUrvakaM prathamAsravadvArarUpaM prANavadhasvarUpamuktam / tasya hetutvAt 'yathoddezaM nirdezaH' iti nyAyaprAptatvAccetyasmin dvitIyAdhyayane'lIkavacanaM svarUpAdinirUpaNapUrvakaM pradarzyate, tasyedamAdisUtram-' iha khalu' ityaadi| mUlam-iha khalu jaMbU biiyaM ca aliyavayaNaM lahusaga-laha cavala bhaNiyaM, bhayakaraM, duhakaraM, ajasakaraM, verakAragaM, rati-arati -rAgadosamaNasaMkilesaviyaraNaM aliyaM niyaDisAti jogabahalaM nIyajaNaniseviyaM nissaMsaM appaccayakAragaM paramasAhugarahaNijaM dvitIya dvAra prAraMbha prathama Asrava dvAra kA artha kaha diyA gayA hai, aba dvitIya Asrava dAra prAraMbha hotA hai| aba AsravadvAra kA pUrva AsravadvAra ke sAtha isa prakAra se saMbaMdha hai-pUrva AsravadvAra meM svarUpa, nAma kartA aura phala Adi ke nirUpaNa pUrvaka prathama AsravadvArarUpa prANavadha kA svarUpa kahA hai aba usakA hetu hone se tathA " yathoddezaM nirdeza :" uddeza ke anusAra hI nirdeza hotA hai isa niyama ke anusAra nyAyaprApta hone se isa dvitIya AsravadvAra meM alIka vacana kA usake svarUpa Adi kA nirUpaNa pUrvaka kathana kiyA jAtA hai / isa AsravadvAra kA Adima sUtra yaha hai'iha khalu jaMbU' ityaadi| bIjA dvArane prAraMbha pahelA AsravArane artha kahevAI gaye, have bIjA AsravAranuM vivecana zarU thAya che. A AzvavadvArane AgaLane Asava dvAra sAthe A prakArane saMbaMdha che-AgaLanA AsavadvAramAM svarUpa, nAma, kartA, phaLa AdinuM nirUpaNa karIne AsavadvArarUpa praNavadhanuM svarUpa batAvyuM che. have tenA heturUpa pAthI, tathA " yathoddezaM nirdezaH " dezAnusAra 24 ni / thAya che te niya. mAnusAra nyAyayukta hovAthI A bIjA AsavAramAM asatya vacananuM-tenAM svarUpAdinAM nirUpaNa sahita vivecana karavAmAM Ave che. A AsravadvAranuM paheluM sUtra mA cha-" iha khalu jaMbU" tyAdi zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinITIkA a0 2 sU0 1 alIkavacananirUpaNam parapIlAkAragaM paramakiNhalessasahiyaM duggai viNivAyavivaDDhaNaM bhavapuNa bhavakaraM cirapariciyamaNugataM duraMtaM kittiyaM vittiyaM adhammadAraM || sU0 1 // TIkA - he jambU ! iha =asmin jinazAsane 'khalviti' nizcayena 'biiyaM ca' dvitIyaM ca AsravadvAram 'aliyavayaNaM ' alIkavacanam = asatyabhASaNaM nAma / asyApi " yAdRzo 1, yannAma 2, yathAkRto 3, yAdRzaM phalaM dadAti 4, yespi ca kurvanti pApAH 5, " iti paJcabhirantardvAraiH pUrvavat nirUpaNaM kriyate / tatra ca yathAkramaM ' yAdRzaH ' iti dvAramAzrityAlIkavacanasvarUpamAha - ' lahu ' ityAdi'lahusaga lahucabala bhaNiyaM' laghusvakalaghucapalabhaNitaM, laghu: tuccho gauravavarjitaH svaH =svabhAvo yeSAM te laghusvakAH, tebhyo'pi laghavacapalAca = caJcalakAyA ye 165 dd TIkArtha - (jaMbU) he jambU ! (iha) ina jina zAsana meM (khala) nizcaya se (biiyaM ca aliyavayaNaM) dvitIyaAsrava alIka (asatya) vacana-asatya bhASaNa nAmakA hai| isakA bhI yaha "alIkavacanarUpa AsravadvAra jaisA he 1, jitane isake nAma hai 2, prANiyoM dvArA yaha jina maMda, tIvra Adi pariNAmoM se kiyA jAtA hai 3, jisa prakAra kA unhe narakAdirUpaphala detA hai 4, tathA jo pApI jIva isa asatyabhASaNa ko karate haiM 5" ina pAMca antadvAroM dvArA pUrva kI taraha nirUpaNa kiyA jAvegA / aba sUtrakAra kramAnusAra " yAdRzaH " isa dvAra ko Azrita karake alIka (asatya) vacana ke svarUpa ko kahate haiM - ( lahusagalahu cavalabhANiyaM) jinakA svabhAva gaurava varjita hai aise jIvoM se bhI jo hIna haiM laghu haiM, ve laghusvaka laghu haiM tathA TI artha - " jaMbU " he bhyU ! A jainazAsanamAM khalu bharera, " biiyaM ca aliyatrayaNaM " jIle mAtra matI vayana-asatya bhASaNu nAmanA che. tenuM paNa nIce pramANenAM pAMca tArA dvArA, AgaLanA Asrava dvAranI jema ja, nirUpaNa karavAmAM Avaze. (1) A asatya vacanarUpa AsavadvAra kevuM che? (2) tenA keTalA nAma che ? (3) prANIo dvArA te kayAM kayAM maMda, tIvra Adi prariNAmeAthI sevAya che? (4) kevA prakAranAM narakAdirUpa phaLa tene Ape che ? (5) tathA kayA kayA pApI jIva asatya khele che ? 66 << "" iha have sUtrakAra anukrame " yAdRzaH " A dvAranA AdhAra laI ne asatya vathananuM sva35 dRrzAve che - " lahusagalahucavalabhaNiya " gauravahIna svlaavanA jIvAthI paNa je hIna che-laghu che, te ' laghusvaka laghu ' hInamAM hIna gaNAya che. evA laghusvataka laghu dvArA tathA caMcaLa manavALA dvArA khelavAmAM AvatuM zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazravyAkaraNasUtre bhaNitam-uktaM, 'bhayakaraM' bhayakaraM bhayajanakam , 'duhakaraM ' duHkhakaraM-duHkhajanakam , 'ajasakaraM' ayazaH karaM-ayazajanakaM, 'verakAragaM' vairakArakaM bairotpAdaka, ' rati aratirAgadosamaNa saMkilesaviyaraNaM' ratyaratirAgadveSamanaH saMklezavitaraNaratiH prItirasaMyamamArge, aratiH apItiH saMyamamArge, rAgaH = viSayeSvanuraJjanaM 'dosa' dveSaH drohaH, manaH saMkleza-citta santApaH, etAn vitarati = dadAti yattattathA aliyaM ' alIkaM-niSphalaM ' niyaDi sAtijogabahulaM' nikRtisAti yogabahulaM-nikRtiH kRtaduSkRtakarmApalApanArthavacanaM sAtiH avizvAsastayoryogaH ayogastena bahulaM yattattathA-kapaTAvizvAsasaMbhRtamityarthaH, 'nIyajaNanisevayaM' nIcajananiSevitaM nIcaiH jAtikulaguNAdibhiradhamaijanainiSevitaM, 'nissaMsaM ' nRzaMsaM jo caJcala zarIra haiM unake dvArA kahA gayA yaha asatyabhASaNa (bhayakara) bhaya denevAlA hai| (duhakaraM ) duHkha utpanna karane vAlA hai, ( ajasakaraM) ayaza bar3hAne vAlA hai, ( verakAragaM) vaira bhAva ko utpanna karAne vAlA hai, (rai arai rAgadosamaNasaMkilesaviyaraNaM ) rati-asaMyama mArga meM prIti, arati-saMyamamArga meM aprIti, rAga-viSayoM meM anurAga, dosaparase droha evaM maNasaMkilesa-cittasaMtApa, ina saba durguNoM ko 'viyaraNaM' dene vAlA hai ( aliyaM ) niSphala hai ( niyaDisAtijogabahulaM ) kiye hue duSkRtakarma kA apalApa karane ke lie aneka jAlaracanA, tathA kahIM para bhI kisI para vizvAsa nahIM hone denA ina bAtoM kA jisameM adhika se adhika yoga rahatA hai aise svabhAvavAlA hai arthAt-kapaTa evaM avizvAsa se bharA huA hai / (NIyajaNaNiseviyaM) isakA sevana jo jAti, kula evaM sadguNo se rahita hote haiM ve jana karate haiM / (nissaMsaM) yaha nRzaMsa. te asatya kyana " bhayaMkara" bhaya 42 cha, "duhakara" ma tpanna 42nAi cha, "ajasakara" 2554Iti vadhAranA2 cha, "verakAragaM' vairabhAva pahA 42nAra cha, "rai arai rAgadosamaNasaMkilesaviyaraNa" rai-masayamamA bhI prIti arai-mati-sayama mArgamAM aprIti, rAga-viSaya pratye Asakti, desa-pArakAne droha, ane manasaMkilesa bhanamA saMtApa, mAhi hu| "viyaraNaM" henAra cha, " aliya" ni cha, "niyaDisAtijogabahulaM" 42i duSkRtyAne pApA bhATa mane zyanA, tathA kyAMya paNa koInA upara vizvAsa utpanna thavA na deve, vagere bAbatane jemAM vadhAremAM vadhAre ga rahe che evA svabhAvavALuM, eTale ke kapaTa ane mavizvAsathI mAre hAya che. "NIyajaNajiseviya" tenu sevana gati, puNa mana sahazuzothI 2hita soch| 42 cha. " nissaMsaM "te nRzasa-2 cha, athavA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 2 sU0 1 alIkavacananirUpaNam 167 =krUraM yadvA-nizaMsaM-nirgatA zaMsA prazaMsA yasmAttattathA-prazaMsAvarjitamityarthaH, 'appaccayakAragaM' apratyayakArakam-vizvAsanAzakam , ' paramasAhugarahaNijja' paramasAdhugarhaNIyaM = paramA utkRSTAcate sAdhavastIrthakaragaNadharAdayastaigarhaNIyaM = nindanIyaM, 'parapIlAkAraMga' parapIDAkArakaM, 'paramakiNhalessasahiyaM' paramakRSNalezyAsahitaM-paramA utkRSTA kRSNA malinA lezyA AtmapariNatiH, tayA sahitaM 'duggai viNivAya vivaDaNaM' durgativinipAtavivardhanaM durgatau narakanigodAdau yo vinipAta: nipatanaM tasya vivardhanaM pravardhakaM ' bhavapuNabbhavakaraM' bhavapunarbhavakaraM punaH punarjanmakArakaM 'cirapariciyaM ' ciraparicitaM-cirAt anekajanmajanmAntarAt paricitam = anAdimithyAtvAviratipravAhavicchedA - bhAvAt ' anugataM bhavaparakrUra hai, athavA niHzaMsa isa bhASaNa ko koI bhI prazaMsA nahIM karatA hai isaliye yaha prazaMsA rahita hai, ( appaccaya kAragaM) yaha bolane vAle ke vizvAsa kA nAzaka hotA hai| (paramAsAhugarahaNija) paramasAdhu jo tIrthakara gaNadhara Adi haiM unake dvArA yaha gahaNIya-niMdanIya kahA gayA le| (parapIlAkAragaM) isa vacana se para ko pIDA hone ke sivAya aura kucha nahIM hotA hai| (paramakiNhalessasahiyaM ) isake sevana karane vAloM kI lezyA-AtmaparaNati atyaMta malina rahA karatI hai| ( duggaiviNivAyavivaDaNaM ) nigoda Adi durgatiyoM meM yaha jIva ke patana kA vizeSa rUpa se vardhaka hotA hai| (bhavapuNabhavakaraM ) isake bolane vAle jIvoM kA punaH punaH saMsAra meM janma hotA rahatA hai / ( cira pariciyaM ) aneka janma janmAntara se yaha paricita rahatA hai-arthAt-janma janmAntaroM meM isakA saMskAra sAtha rahe Ane ke kAraNa anAdi kAla se lage se lApAnI prshs|| 42tu nathI te // 27 te prazasa. 2hita cha, " appa. cayakAragaM" te mosanAra prtyen| manyanA vizvAsa nAzattA cha. "paramasAhugarahaNijja" 52ma sAdhu tItha 42 gadhara mAhiche, temanA dvArA te 4Iya-ninIya matAvAmA mAveza cha. " parapIlAkAragaM" te vayanathI 52ne pii| thavA sipAya ilaj 455 yatu nathI. " paramakiNha lessasahiyaM " tenu sevana 42nAranI sezyA-mAtmapariNati satya ta bhalina 2 // 42 cha- " dugAi viNivAya vivaDDhaNaM "24, nigA yA gatiyomA chapane pAvAne mATe te vizeSa3the 4 DAya che. " bhavapuNabbhavakara" te asatya mosanA2 vAna 32 // zana sasAramA ma devA 54 cha. "cirapariciya" mane ma. bhAtazathI te paricita rahe che. eTale ke janma janmAMtaramAM tenA saMskAra sAthe rahetA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 prazravyAkaraNasUtre mparA'nugataM samyagjJAnAbhAvAt , duranta vipAkadAruNatvAt 'viiyaM ' dvitIyam 'adhammadAraM' adharmadvAraM 'kittiyaM' kIrtitaM kathitam // sU. 1 // etena yAdRzaM mRSAvAdasvarUpamasti tatpathamAntadvAre proktam / sAmpataM 'yannAme 'ti dvitIyAntardvAre tannAmAnyAha-'tassa' ityAdinA mUlam--tassa ya NAmANi goNANi huMti tIsaM taM jahAaliyaM 1, saDhaM 2, aNajjaM 3, mAyAmoso 4, asaMtakaM 5, kUDakavaDamavatthugaM ca 6, niratthayamavatthayaMca7, videsagarahaNijjaM 8, aNujjukaM 9, kakaNA ya 10, vaMcaNA ya11, micchApacchAkaDaM ca 12, sAi 13, ussuttaM 14, ukkUlaM ca 15, arse 16, abbhakkhANaM ca 17, kibbisaM 18, valayaM 19, gahaNaM ca 20 mammaNaM ca 21, nUmaM 22, niyaI 23, appaccao 24, asaMmao 25, asaccasaMghattaNaM 25, vivakkho 27, uvahiyaM 28, uvahi asuddhaM 29, avalovotti 30, biiyassa imANi evamAiyANi nAmadhejjANi hota tIsaM sAvajjassa aliyassa vayajogassa aNegAiM // sU. 2 // hue mithyAtva, avirati ke pravAha kA viccheda nahIM hotA hai| (aNugayaM) samyagjJAnakA abhAva hone se yaha jIva ke sAtha bhavaparamparAnugata hotA hai| (duraMtaM ) vipAka isakA bahuta hI adhika dAruNa hotA hai isaliye yaha jIva ke liye duranta kahA gayA hai| isa taraha se (viiyaM ) isa dvitIya adharma dvAra kA (kittiyaM ) sUtrakAra ne tIrthakara paraMparA ke varNana anusAra varNana kiyA hai|suu. 1 // hovAne kAraNe anAdi kALathI lAgela mithyAtva avirati Adine pravAha tuTata nathI. " aNugayaM" sabhya sAnanA manApAthI te panI sAthe 15252rAnugata DAya che. "durataM" tena viSA: " pariNAma" gho| hA295 hAya cha, tethI te chapane bhATa duranta zavAyu cha / rIte " biiya" mA bhIon AyamadvAra'kittiya" sUtrAre tItha 42 5252|me 426 vana prabhAtuM na yu cha. // suu-1|| zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a. 2 sU0 2 alokavacananAmAni TIkA-' tassa ya' tasya ca mRSAvAdasya dvitIyAsravadvArasya 'goNANi' gauNAni guNaniSpannAni 'tIsaM' triMzat 'NAmANi' nAmAni 'huMti' bhavanti taM jahA' tadyathA-(1) 'aliyaM ' alIkaM-niSphalaM zubhaphalavarjitatvAt , (2) 'saDhaM ' zaThaM-kapaTijanasamAcaritatvAt , (3) 'aNajjaM' anAryam anAryajanokta___"jArisao" ise prathama dvAra meM mRSAvAda kA svarUpa kahA gayA hai, aba sUtrakAra 'jaM nAmA' isa dUsare dvAra meM isake kauna 2 se nAma haiM vaha kahate haiM-'tassa ya NAmANi' ityAdi / TIkArtha-(tassa) isa dvitIya AsravadvAra rUpa mRSAvAda ke (goNANi) guNa niSpanna ( tIsaM ) tIsa ( NAmANi ) nAma (huti ) haiM (taMjahA) ve isa prakAra haiM-(aliyaM 1, saMDhaM 2, aNajjaM 3, mAyAmoso 4, asaMtakaM5, kUDakavaDamavatthugaM 6, ca niratthayamavatthayaM 7 ca, viddesagarahaNijja 8, aNajjukaM 9, kakaNA 10 ya, vaMcaNA 11 ya, micchApacchAkaDaM 12 ca, sAi 13, ussuttaM 14, ukkUlaM 15 ca, ajhai 16, abbhakkhaNaM 17 ca, kibbisaM 18, valaya 19, gahaNaM 20 ca, mammaNaM 21 ca, nUmaM 22, niyaI, 23, appaccao 24, asaMyamao 25, asacvasaMdhattaNaM 26, vivikkho 27, uvahiyaM 28, uvahi asuddhaM 29, avalavo 30 tti ) yaha asatyabhASaNa zubhaphaloM se rahita hone ke kAraNa alIkaphala rahita hotA hai isaliye isakA nAma alIka hai 11 kapaTIjanoM ke dvArA yaha apanA kAma " jArisao" 2 // prathama dvAramA mRSAvAha-masatya vayana-rnu 2135 43. pAma mAvyu che. ve sUtrA2 " janAmA" me pothI 13 yatA bhIgata dvAramA tena yAM yA nAbhA cha te matAve cha-" tassa ya NAmANi' tyAdi "-tarasa" 2bhI mAsapA235 bhRSAvAhanAM" "goNANi" zuSNAnusAra " tIsa" bIsa 'NAmANi" nAma " huti" cha. " ta jahA " te 2 // prabhArI cha. ___ " aliya1, saMDha 2, aNajja 3, mAyAmoso4, asatakaM5, kUukavaDamavatthugaM6, ca, niratthayamavatthaya7, ca viddesagarahaNijja' 8, aNajjukaM 9, kakkaNA 10 ya, vaMcaNA 11 ya, micchApacchAkaDaM 12 ca, sAi 13, ussuttaM14, ukkUla 15 ca, adR 16, abbhakkhaNaM 17 ca kibbisa 18, valaya 19, ga haNaM 20 ca, mammaNaM 21 ca, nUma 22, niraI 23, appaccao 24, asaMyamao 25, asaccasaMghayaNaM 26, vivikkho 27, uvahiya 28, uvahiasuddha' 29, avalo vo 30 tti" (1) te asatya sASaNa zubha mAthI 2Dita javAna 4 // 26 // "alIka" 32Dita ya cha tethI tenu nAma "alIka" 57yu cha (2) zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 prazravyAkaraNasUtre tvAt , (4) 'mAyAmoso' mAyAmRSA-mAyApUrvakatvAdasatyabhASaNasya mAyAmRSeti nAma, (5) ' asaMtakaM ' asatkaM-avidyamAnaM-sat yasmiMstadasatkam asatyam , (6) 'kUDakavaDamavatthugaM' kUTakapaTAvastukaM tatra kUTa-paravazvanAthai nyUnAdhikabhASaNaM kapaTa bhASAviparyayakaraNam avastu-avidyamAnavastu kathanam yathA-'jagataH kartA izvaraH' ityAdi kathanam kUTAdInAM trayANAM samAnArthakatvAdekatamatve naiva gaNanAdidamekaM nAma, (7) niratthayamavatthayaM ca ' nirarthakamapArthakaM ca = nirgato'yasmistat = satyArtha hInam , apArtham apagatArthamasambaddhArthamityarthaH, (8) 'videsagarahaNijja' banAne ke liye prayoga se lAyA jAtA hai isaliye isakA dUsarA nAma zaTha hai 2 / anAryajanoM dvArA yaha bolA jAtA hai isaliye isakA nAma anArya hai 3 / yaha asatyabhASaNa mAyA pUrvaka hotA hai isaliye isakA nAma mAyAmRSA hai 4 / asatyabhASaNa meM jo viSaya kahA jAtA hai vaha usarUpa meM nahIM hotA hai isaliye isakA nAma asatya hai 5 / paravaMcana ke liye isameM nyUnAdhika bolanA par3atA hai, tathA isameM bolane kI bhASA kI zailI bhI bhinna prakAra kI hotI hai, aura jo vastu isameM kahI jAtI hai vaha avidyamAna hotI hai, jaise yoM kahanA ki jagata kA kartA Izvara hai so yaha kUTakapaTAvastuka nAma kA asatya hai| yahAM kUTa kapaTa avastuka, ina tInoM kI samAnArthakatA hone ke kAraNa eka pada rUpa se ginatI karalI gaI hai 6 / yaha bhASaNa satyArtha se hIna hotA hai isaliye isakA nAma nirarthaka hai| isameM vAcya artha, saMbaMdha vihIna rahatA hai isa kapaTI leke dvArA pitanuM kArya sAdhavA mATe tene pravega karAya che, tethI tenuM bhAnu nAma " zaTha" che, (3) manAnA te mAdAya re tethI ternu alag nAma "anArya " che (4) te asatya bhASae bhAyA pU14 thAya che tethI tenuM yAthu nAma " mAyAmRSA" cha. (5) asatya bhASAmA le viSayanu thana 42rAya cha ta yathArtha-sAyA sva35-2 nathI tethI tenu pAyabhu nAma 'asatya" che (6) anyanI vaMcanAne mATe temAM nyUnAdhika belavuM paDe che, ane te bela. vAnI zilI paNa judA ja prakAranI hoya che, ane je vastu temAM kahevAya che te avidyamAna hoya che, jema ke "jagatane kartA izvara che " te pramANe kahevuM te // 42 // 4 // 2 // asatyane ' kUTakapaTAvastuka asatya" he cha. ahIM kUTa, kapaTa ane avastuka e traNe padethI samAnArthakatA hovAthI eka ja pada rUpe gaNavAmAM Avela che. (7) te bhASaNa satyArtha rahita hoya che tethI tenuM nAma nirarthaka che temAM vAcya artha, saMbaMdha rahita hoya che tethI tenuM zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinITIkA a0 2 sU0 2 alIkavacananAmAni vidveSagarhaNIyaM-vidveSAt vidveSasaMbhRtatvAd idamalIkavacanaM garhaNIyaM-nindyaM mahApuruSaiH, (9) 'aNujjukaM ' anRjukam = asaralaM-saralabhAvavarjitamityarthaH, (10) 'kakaNA ya' kalkanA ca-pApaM prANAtipAtAdirUpam , (11) 'vaMcaNA ya ' vaJcanA pratAraNA, (12) 'micchApacchAkaDaM ca ' mithyApazcAt kRtaM-mithyetibuddhyA sAdhubhiH pazcAt kRtaM = pRSThe kRtaM tiraskRtamityarthaH, (13) 'sAi' sAtiH= avizvAsaH, (14) ' ussuttaM ' utsUtram-viruddhArtha-nirUpaNam , (15) 'ukkUlaM' utkUla-sanmArgataTAt paribhraSTakArakam , (16) -- aTTa ' Arttam , ArtadhyAnahetuliye isakA nAma apArtha hai / yaha vidveSa se bharA rahane ke kAraNa gahaNIya hotA hai-mahApuruSoM dvArA niMdya hotA hai isalie isakA nAma vidveSa garhaNIya hai 8 / isameM bhAvoM kI saralatA nahIM hotI hai, arthAtyaha sarala svabhAva se varjita rahatA hai isaliye isakA nAma anjuka hai 9 / kalkanA zabda kA artha pApa hai, yaha mRSAvacana prANAtipAtAdirUpa hotA hai isaliye isakA nAma kalkanA hai 10 / isameM dUsaroM kI pratA. raNA hotI hai isaliye isakA nAma vaMcanA hai 11 / mithyA samajhakara sAdhu puruSa isakA tiraskAra karate haiM isaliye isakA nAma mithyApazcAtkRta hai 12 / sAti zabda kA artha avizvAsa hai, mithyAbhASaNa vizvAsa rahita hotA hai / isalie isakA nAma sAti hai 13 / viruddha artha kA isameM nirUpaNa hotA hai isaliye isakA nAma utsUtra hai 14 / jIva ko yaha sanmArga rUpa taTa se bhraSTakara detA hai isaliye isakA nAma utkUla hai 15 / yaha ArtadhyAna kA hetu hotA hai isaliye isakA nAma Arta hai nAma " apArtha " cha. (8) te vidveSayI pUrNa pAthI ya-mahApuruSo hA nidha-DAya cha, tethI tenu nAma " vidveSa garhaNIya" cha. (6) temA mAyonI saralatA hotI nathI, eTale ke te saraLa svabhAvathI rahita hoya che, tethI tenuM nAma " anRjuka" che." kalkanA" zahanI ma 5 thAya che. (10) te bhRSAvanyana prAtipAtA35 uya cha, tethI tenu nAma " kalkanA " cha. (11) te asatya vacana 43 manyanI prtaa29|| thAya cha, tethI te nAma " vaMcanA" che (12) mithyA samajIne sAdhu puruSa tene tiraskAra kare che, tethI tenuM nAma " mithyApazcAtkRta " cha (13) "sAti" zahanA artha 'vizvAsa'thAya cha, tathA tenu nAma " sAMti" cha. (14) viruddha anutamA ni3555 thAya cha, tethI tenu nAma " utsUtra" cha. (15) bane te sanmA35 ThinArathI praTa 3re cha mATe tenu nAma " utkUla" cha (16) te mAttadhyAnanA tu35 hAya cha, tethI tenu nAma " Ata" che. (17) tenA dvArA asata-mavidyamAna zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 ___ prazravyAkaraNasUtre tvAt (17) 'abbhakkhANaM' abhyAkhyAnam-asadoSAropaNam , (18) 'kivisaM' kilviSaM-pApaM-mANAtipAtAdihetutvAt , (19) 'valayaM ' valayamiva vakratvAd kuTilamityarthaH, (20) 'gahaNaM' gahanaM gahanamiva gahanaM-vanamiva duravagAhamityarthaH, (21) 'mammaNaM' manmanam = manmanamiva manmanam asphuTatvAt / (22) 'nUmaM' chAdanaM-paraguNAcchAdane pidhAnamiva, (23) 'niyaI' nikRtiH-mAyAcchAdanArthavacanaM vipralambhanaM vA, (24) 'appaccao' apratyayaH avizvAsaH (25) ' asaM. 16 / isake dvArA asat-avidyamAna doSoM kA AropaNa kiyA jAtA hai isaliye isakA nAma abhyAkhyAna hai 17 / yaha prANAtipAta Adi pApoM kA hetu hotA hai isaliye isakA nAma kilviSa hai 18 / valaya ke jaisA yaha kuTila rahA karatA hai isaliye isakA nAma valaya hai 19 / vana ke samAna yaha durA vagAha hotA hai isalie isakA nAma gahana hai 20 / jisa prakAra totalI bolI meM zabdasphuTa nahIM ho pAte hai usI prakAra isameM bhI vastu kA vAstavika bhAna asphuTa rahA karatA hai isaliye isakA nAma mammaNa hai 21 / jisa taraha Dhakkana vastu ko DhAMka detA hai usI prakAra yaha bhI para ke guNoM ko AcchAdana kara detA hai isalie isakA nAma nUma hai / nUma nAma chAdanakA hai22, isameM bolanevAlA apanI mAyAko Dhakane kA prayAsa karatA hai, athavA dUsaroM ko Dhakane kA upAya racatA hai isaliye isakA nAma nikRti hai 23 / koI bhI sajana puruSa jhUTha vacana kA vizvAsa nahIM karate haiM isaliye isakA nAma apratyaya-avizvAsa hai 24 / hoSonu mA255 42rAya cha tethI tenu nAma " abhyAkhyAna " cha. (18) te prANAtipAta yonu 12 hAya cha, tethI tenu nAma " kilviSa" che. (18) rAyanAte huTiva DAya cha, tethI tenu nAma " valaya" cha. (20) bananA te gaDana DAya cha, tethI tenu nAma "gahana" cha. (21) ma totaDA vacane barAbara samajI zakAtAM nathI eja pramANe asatya bhASaNamAM 55 pAstavamA machuTa-2525STa 2 / / 42 cha, tethI tenu nAma "mammaNa" che (22) jema DhAMkaNa vaDe vastune DhAMkI devAya che, e ja rIte asatya vacana 5 guNAne dis. nAra bAthI tenu nAma 'nUma' cha. 'nUma' saTase mAchA. dina-AvaraNa (23) asatya bhASaNamAM belanAra pitAnI mAyAne DhAMkavAne prayAsa kare che, athavA bIjAne DhAMkI devAnA upAya race che, tethI tenuM nAma " nikRti" cha. (24) 4 5 Aart-1 puruSa asatya kyana 52 vizvAsa bhUto nathI, tethI tenu nAma mapratyaya " avizvAsa " che, (25) nyAyajJa puruSa! zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudarzinI TIkA a0 2 sU0 2 alIkavacananAmAni 173 mao' asammataH nyAyajJairanAcaritaH, (26) 'asaccasaMdhattaNaM' asatyasandhatvam asatya-sandadhAti-sammizrayati satataM yaH so'satyasandhastasya bhAvo'satyasandhatvaM =mRSAbhASi dharmaH, (27) ' vivakkho' vipakSaH satya pratikUlatvAt (28) ubahi yaM' aupadhika-mAyAmayam=kapaTagRhamityarthaH, (29) uvahi asuddhaM ' upadhyazuddham =upadhi: sAvadyakama tenAzuddham , (30) 'avalokotti' apalopa iti-kurvANo'pi 'nAhaM karomi kizci 'dityAdibhirvastu pracchAdanam - viiyassa' dvitIyasyAdharmadvArasya 'imANi' imAni-pUrvoktAni 'evamAiyANi ' evamAdikAni-alIkAdIni 'sAvajjassa ' sAvadhasya pApasahitasya 'aliyassa' alIkasya-mRSAvAnyAyajJa puruSoM dvArA yaha asaMmata hai-ve puruSa isakA kabhI bhI sevana nahIM karate haiM isaliye yaha asaMmata hai 25 / yaha mRSAbhASiyoM kA dharma hai isaliye isakA nAma asatyasaMghAta hai 26 / satyabhASaNa kA yaha vipakSI hai isaliye isakA nAma vipakSa hai| kapaToM kA yaha ghara hai isaliye isakA nAma aupadhika hai 28 / sAvadyakarmoM se yaha satata apavitra banA rahatA hai isaliye isakA nAma upadhyazuddha hai 29 / upadhi zabda kA artha sAvadyakarma hai| kArya karatA huA bhI vyakti isake prabhAva se prabhAvita hokara kahadiyA karatA hai ki maiM kucha bhI nahIM kara rahA huuN| isa taraha isake dvArA vastu kA pracchAdana hotA hai-ataH isakA nAma alopa hai 30 / (biiyassa ) isa taraha dvitIya adharmadvAra ke (imANi ) ye pUrvokta alIka Adi (tIsaM nAmadhejANi ) guNaniSpanna tIsa nAma haiM / tathA ( evamAiyANi ) inase atirikta aura bhI isI tene mAnya karatA nathI-teo tenuM kadI paNa sevana karatAM nathI, tenuM nAma " asaMmata" (26) te asatya payana bhRSAvAhImA ma cha, tethI tenu nAma " asatyasaMghAta" cha (27) satya bhASAzunu te vipakSI-vi3ddha cha, tethI tenu nAma " vipakSa" che. (28) 454Anu te ghAma cha, tathA tenu nAma" aupadhika" cha. (28) sAvadha thI te satata apavitra 2 cha, tethI tenu nAma , ' upa. dhyazuddha" che. 'upadhi' zahanA artha sAvadha cha, (30) Arya 42tI vykti paNa tenA prabhAvanI asara nIce AvI jaIne kahI de che ke " huM kaMI karatuM nathI. A rIte tenA dvArA vastunuM pracchAdana thAya che, tethI tenuM nAma "apalopa" cha. " biiyassa" 2 rIte bilon apavAna " imANi" pUThita masI mAhi" tIsaM nAma ghejjANi" guNAnusAra trIsa nAma cha. tathA " evamAiyANi " te 752nta bhIon 5 te 4 // 2 // "sAvajassa" 55 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazravyA 174 prazravyAkaraNasUtre dasya 'vayajogassa' vacanayogasya 'aNegAI' anekAni 'tIsaM' triMzat ' nAmadhejjANi' nAmadheyAni nAmAni 'hoti ' bhavanti // sU0 2 // evaM yannAme 'tidvAramuktvA yathAkRtaM yena mandatIvrAdi pariNAmena alIkaM vadanti ye ca janA badanti iti tRtIyapaJcamamantaradvayamAha='taMce 'tyAdinA mUlam-taM ca puNa vadaMti kei aliyaM pAvA asaMjayA, avirayA, kavaDakuDila kaDuya caTula bhAvA kuddhA luddhA bhayAya hassaTiyA ya sakkhI corA cArabhaDA khaMDarakkhA jiyajUyakarA ya gahiya gahaNA kaka guruga kAragA kuligI uvahiyA vANiyagA ya kUDatUla-kUDamANI kuDakAhA vaNovajIviyA paDagArakA kalAyA kAruijjA vaMcaNaparA cAriyacATuyAra nagara gottiya pariyAragA duTTavAisUyaka aNabalabhaNiyA ya puvvakAliya vayaNa dacchA sAhasiyA lahussagA asaccA gAraviyA asaccaTThAvaNAhi cittA uccacchaMdA aNigAhA aNiyatA chaMdeNa mukkavAyA bhavaMti // sU. 3 // ___TIkA-taM ca tacca 'puNa' punaH 'aliya' alokaM 'kei' ke'pi 'pAvA' pApA pApino vadanti na tu sAdhavasteSAmalIkavacananivRttatvAt / taraha ke ( sAvajassa ) pApasahita isa (aliyassa vayajogassa) alIkamRSAvAda-vacanayogake ( aNegAI) aneka nAma bhI (hoMti) haiM ||suu-2|| isa prakAra se dvitIya dvAra dvArA isakA kathana kara aba sUtra. kAra " jahayakao-yathAkRta : " jaise yaha kiyA gayA hai isa tRtIya dvAra kA, tathA "jevi ya kareMti pAvA-ye'pi ca kurvanti pApA:" jo pApIjana ise karate haiM, isa paMcama dvAra kA pratipAdana karate haiM-'taM ca puNa vadaMti' ityaadi| yuta // " aliyarasa vayajogassa" masI-bhUSAvAha-vayanayoganA " aNegAiM" mana nAma ra hoti" cha // sU-2 // mA prabhArI jInata dvA2 1 tenu 4thana 4zana ve sUtra2" jahayakao -yathAkRtaH" 4yI rIta te 42rAyA chete zrI dvAranu, tathA " jeviya kareMti pAvA-ye'pi ca kurvanti pApAH " yA pApI va tenu sevana 42 cha, pAyamA bAra pratipAhana 42 cha-" ta ca puNa vadaMti" tyAla. zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a. 2 sU0 3 yena bhAvanAlIka vadanti tannirUpaNam 175 kIdRzAste pApina ityAha-' asaMjayA' asaMyatAH avazendriyAH 'avirayA' aviratAH pApakarmabhyo'nivRttAH pApakarmaratA ityarthaH, 'kavaDakuDilaphaDayacaTulabhAvA' kapaTakuTilakaTukacaTula bhAvAH kapaTena-chalena hetunA kuTila: bakraH, kaTukaH =aniSTaH caTulA tRSNayA caJcalo bhAvaH pariNAmo yeSAM te asatyabhASaNajanita bhAvi narakanigodAdyanantaduHkhabhogino janA evAsatyaM samAcarantItyarthaH / tathA 'kuddhA' kruddhAH krodhinaH, 'ludA' lubdhAH-lobhinaH, krodhAt lobhAccAsatyaM vadanti evaM mugdhAdayo'pi asyaiva-zAstrasya prathamadvArastha viMzatitamasUtrapAThAt TIkArtha-(taM ca puNa aliyaM kei pAvA vadaMti) usa alIka vacanako jo pApI jana hote haiM ve hI bolate haiM saba prANI nhiiN| kyoM ki jo sAdhujana hote haiM ve isa alIka vacana se sadA dUra rahate haiN| asatyabhASaNa karane vAle kaise hote haiM yaha bAta sUtrakAra ina vakSyamANa vizeSaNoM dvArA aba samajhAte haiM-( asaMjayA) ve asaMyata hote haiM-indriyAM unake vaza meM nahIM hotI haiN| (avirayA ) avirata hote haiM-pApakoM se nivRtta nahIM hote haiM, arthAt-ve pApakarmoM meM nirata rahate haiM / (kavaDakuTilakaDuya. caTulabhAvA ) ve kapaTI hone se kuTila-vakra, kaTuka-aniSTa, aura caTulatRSNA se caMcala haiM pariNAma jinakA aise hote haiM, arthAt-asatyabhASaNa janita pApa udaya se bhAvI narakanigoda Adi ke anaMta duHkhoM ko bhoganevAle manuSya hI asatya vacanoM ko bolA karate haiM / (kuddhA luddhA) ve krodhI hote haiM, lobhI hote haiM, arthAt-krodha evaM lobha se asatyabhA "taM ca puNa aliya kei pAvA vadaMti" "asaMjayA" te asatya vayana pApI leke ja bese che badhA ja bolatAM nathI, kAraNa ke sajajane te te alIka vacanathI sadA dUra rahe che. asatya bhASaNa karanAra leka kevAM hoya che, te vAtane sUtrakAra nIce pramANenAM vizeSaNa dvArA samajAve che. TIAtha-"asaMjayA" temA masayata DAyache-dhandriyo bhane zaDAtI nathI. " avirayA " avirata bAya cha-tesA pA54thI nivRtta yatai nathI, meTale tasA pAyabhita dIna 29 cha. " kavaDakuTilakaDuyacaTulabhAvA" tes| kapaTI hovAthI kuTila-vakra, kaTuka-aniSTa, ane caTula-tRSNAthI caMcaLa vRttivALA hoya che, eTale ke asatya bhASaNa janita pApanA udayathI bhAvI naraka nigoda anaMta duHkhane bhegavanAra manuSya ja asatya vacane bolyA kare che. " kuddhA laddhA" te odhI DAya cha tathA sobhI DAya che. meTo odha bhane lebhathI asatya vacane bole che. e ja pramANe mugdha Adi vizeSaNothI yukta zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazravyAkaraNasUtre saMgrAhyAH / 'bhayAya anyeSAM bhayotpAdanAya ' vyAghraH samAgataH' itirItyA mRSAvAdaH athavA bhayAcca 'hassaThiyA ya' hAsyArthikAH, athavA hAsyArthAya ca%3 hAsyaM kartumapi tathA vadanti ' sakkhI' sAkSiNaHsAkSibhUtAnyAyAlayAdau 'corA' caurA-nigrahAdau 'cArabhaDA' cArabhaTAH tatra cArAH gUDhapuruSAH, bhaTAH yodhAH, SaNa karate haiN| isI taraha mugdhAdika jo jIva hote haiM ki jinheM prANavadha ke prakaraNa meM 20 veM sUtra meM kahA gayA hai ve bhI asatyabhASaNa karate haiN| koI dhana ke liye, koI dharma ke liye, koI indriyoM ke bhogoM ke nimitta kAma ke liye, aura koI 2 artha, dharma aura kAma ina tInoM ke liye asatyabhASaNa karate haiM / ( bhayAya ) kitaneka kitaneka jIva aise bhI hote haiM jo dUsaroM ko bhaya utpanna karane ke abhiprAya se asatyabhASaNa kara diyA karate haiM / " bhayAya" kI saMskRta chAyA "bhayAca" aisI bhI hotI hai-isakA tAtparya taba aisA hogA ki kitaneka jIva bhaya se bhI asatyabhASaNa kara diyA karate haiM / ( hassaTThiyAya ) kitaneka jIva aise bhI hote haiM jo haMsI majAka meM asatyabhASaNa kara dete haiM, athavA dUsaroM kI ha~sI uDAne ke abhiprAya se asatyabhASaNa karane lagate haiN| (sakkhI ) jo nyAyAlaya-kacaharI Adi meM dUsaroM kI sAkSI dete haiM ve bhI asatyabhASaNa karate haiN| (corA) corI karane vAle jo puruSa hote haiM ve nigraha Adi avasthA ke upasthita hone para asatyabhASaNa karate haiN| je ja hoya che, jemanuM prANavadhanA 20mA prakaraNamAM varNana karavAmAM AvyuM che, te ja paNa asatya bole che. eTale ke keTalAka mugdha-mehAdhIna vRttivALA asatya bole che. keTalAka kodha, lebha ane meha e traNene vaza thaIne asatya bole che. keTalAka leke dhanane mATe, keTalAka dharmane mATe, kaI IndricenA bhegone nimitta, ane kaI kaI leke artha, dharma ane kAma, e traNene nimitta asatya mAle che. "bhayAya" 20 ovA va 55 DAya cha / bhInnane bhaya 5bhAvAne mATe asatya mAse cha. " bhayAya" nI sa24ta chaay|| "bhayAcca" 54 thAya che. tyAre tne| martha sevA thAya chaTA / bhayane 20 56] asatya mAse . " hassadviyA ya " 21 so sevA paNa hoya che. ke jeo majAka-mazkarImAM paNa asatya belI nAkhe che, athavA bhIlanI bhagata 42vAne nimitta asatya mosA bha3 cha. "sakkhI" nyAyAsaya mAhimA jItanI sAkSI maanaa| so asatya mAse che. " corA" corI karanArA leke, jelamAM javAne prasaMge upasthita thatAM asatya bole che. zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 2 sU0 3 yena bhAvanAlIka vadanti tannirUpaNam 177 'khaMDarakkhA ' khaNDarakSAH=zulkapAlAH- rAjagrAhyadravya saMgrAhakA ityarthaH, ' jiyajUyakarA' jitasUtakarAH tatra jitAH = pratisparddhita karaiH parAjayaM prAptAH dyUtakarA:= dyUtakrIDakAH 'gahiyagahaNA' gRhItagrahaNAH = gRhItAni=sthApitAni grahaNAni = bandhaka dravyANi yaiste ' kakagurugakAragA ' kalkagurukakArakA = kalkagurukaM =mAyA saMbhArasaMbhRtaM vAkyaM tatkArakAH = kapaTina ityarthaH, kuliMgI ' kuliGginaH= kutsitA liGginaH kuliGginaH = kutIrthikAH 'uvahiyA ' auSadhikAH = mAyAcAriNaH kapaTina ityarthaH ' vANiyagA' vANijakAH = vyApArakAriNaH, 'kUDatulakUDamANI kUTatulAkUTamAninaH=kUTA=kapaTayuktA - nyUnAdhikA tulA yeSAM te kUTatulAH kUTamAninaH = kUTaM vaiSamyayuktaM yanmAnaM = tolanaM tadasti yeSAM te tathA 'kUDakAhAvaNova jIvayA ' kUTakArSApaNopajIvitAH = kUTakArSApaNena upajIvanti ye te tathA - kUTamudropajIvinaH ityarthaH, 'paDakAragA' paTakArakAH tantuvAyAH - vastranirmApakA ityarthaH, isI taraha ( cArabhaDA ) jo cAra guptacara - sI. AI. DI hote haiM, bhaTayodhA hote haiM, ( khaMDarakkhA ) khaMDarakSa - rAjagrAhyadravya ke saMgrAhaka hote he, (jiyajayakarA ) jitadyUtakara - pratisparddhA juAriyoM dvArA parAjita hue juArI hote haiM, (gahiyagahaNA ) gRhItagrahaNa - gahanA rakhakara jo dUsaroM ko vyAja para rUpayA dene vAle hote haiM ( kakkagurugakAragA ) kalka guruka kAraka- mAyAcArI se bhare hue vacanoM ko bolane vAle hote haiM, arthAt kapaTI hote haiM, ( kuliMgI) kutIrthika hote haiM, ( uvahiyA ) aupadhika mAyAcArI hote haiM, (vANiyagA) vANijanaka vyApArI hote haiM, asatya bhASaNa karate haiM / ( kUDatUlatUlamANI ) jo nyUnAdhika tarAjU rakhate haiM, nApane taulane ke bAMTa kamatI baDhatI rahate haiM ( kUDakAhAvaNovajIviyA) banAvaTI rUpayA paisA banAkara jo apanA nirvAha karate haiM, 6 (6 jIla boane mena prabhANe "cArabhaDA" ne guptayaro - sI. AI. DI hoya che, laTa-yoddhA hoya che, ? " khaMDarakkhA " maMDerakSa - rAjya lAganA dravyano saMgraha aranAra hoya che, m jiyajUyakarA " nidyata 2 - pratispardhi kumArI dvArA parAnti thayesa bhugArI hoya che, " gahiyagahaNA " gRhIta grahaNu-dharezAM rAjIne ? vyAne nAthAM dhIranAra hoya che, " kakkagurugakAragA kalka guruka kAraka je bhAyAyArI vayanI mosanArA hoya che-upaTI hoya che, " vANiyagA " ? vyApArI hoya che, ? " kuliMgI " hutIrthi hoya che, " uvahiyA " ? sauSadhiHbhAyAnyArI hoya che, te asatya moTo che. " kUDatUlatUlamANI " ne phoTo trAjavAM rAkhe che, mApavA tathA jokhavAnAM mApa vadhAre ke AchA rAkhe che, nakalI rUpIA, paisA Adi banAvIne je leAkA kUDakAhA vaNovajIviyA 66 zrI prazna vyAkaraNa sUtra "" " "" Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - 178 prazravyAkaraNasUtre 'kalAyA' kalAdA-suvarNakArAH 'kAruijjA' kArukIyAH zilpinaH 'vaMcaNaparA' vaJcanaparA:pratAraNAparAH 'Thaga' itiprasiddhAH 'cAriyacATuyAranagaragottiya pariyAragA, cArikacATukAranagara guptikaparicArakA-tatra-cArikAH=guptacarAH, cAra kArA mukhamAGgalikAH, nagaraguptikA: koTTapAlAH, ' kotavAla' iti prasiddhAH, paricArakA sevakAH, viSayabhogatatparAzca, ' duhavAisUyakaaNabalabhaNiyA' duSTavAdi sUcakaRNabalabhaNitAH, tatra duSTavAdinaH asatpakSagrAhiNaH sUcakA-pizunAH, RNabalabhaNitAH RNe-RNagrahaNe balA: balavantastai bhaNitAH uktAH ' dehi me RNa' mityuttamarNenoktA aghamarNA iti bhAvaH 'puvvakAliyavayaNadacchA' pUrvakAlikavacanadakSA vaktukAmasyAbhimAyamAlakSya pUrvameva bruvanti ye te pUrvakAlikavacanadakSAH, 'sAhasikA' sahasA-avicArya bhASante ye te sAhasikAH, lahussagA' (paDakAragA) jo tantu vAya-julAhe hote haiM ( kalAyA) kalAda-suvarNakAra -sunAra hote haiM, ( kAruijjA) kArakIya-zilpI-kArIgara hote haiM, (vaMcaNaparA ) jo Thaga hote haiM, (cAriya ) guptacara hote haiM, (cATuyAra ) cATukAra-khuzAmadI hote haiM, (nagaragottiya ) nagaraguptika-kotavAla hote haiM, (pariyAraga) paricAraka-sevaka tathA viSayabhAgoM meM tatpara hote haiM, (duhavAI ) jo asatpakSa ko grahaNa karane vAle hote haiM, (sUyaga) sUcaka-cugala khorahote haiM, (aNabalabhaNiyA) merA RNa adA karo isa prakAra jisa denadAra se sAhUkAra kahatA hai ve RNa balabhaNita karjadAra vyakti kahane vAle ke abhiprAya ko lakSita karake pahile se hI bolane vAle (puvvakAliyavayaNadacchA) pUrvakAlika vacanadakSa manuSya, (sAhasiyA ) vinA vicAre bolane vAle manuSya, (lahussagA) apane potAnuM shu42|| yAve , " paDakAragA"2 1442 saya cha, " kalAyA" sAnI DAya cha, "kAruijjA" azA hAya cha, "vaMcaNaparA" 1 DAya cha, "cAriya " guptayaR DAya che. " cATuyAra" yaattu||2- muzAmatIya DAya che. " nagaragottiya " nagarazuti-choTavANa hAya cha, " pariyAraga" pariyA24-seva4 tathA viSaya bhogenA gulAma hoya che, je asatya pakSane grahaNa karanAra hoya cha," duvAI" 2 masatyapakSane, aDa 42nAra hAya cha, "sUyaga" sUya:yugalIbhAra hAya cha, "aNabalabhaNiyA" 'bhA3 * bharapAI / ' pramANe je deNadArane zAhukAra kahe che te jaNabala bhaNita deNadAra vyakti, kahe. nA2nA maniprAyane sakSita rIne paDasethI mAlI nA2 DAya cha, "puvvakAliya vayaNadacchA" pUrva mApesa kyanathI mAyeso bhanuSya, " sAhasiyA " viyAryA vinA modanA2 manuSya, " lahussagA" potAnI tana tuccha bhAnanA2 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 2 sU0 3 yena bhAvanAlIkaM vadanti tinnirUpaNam 179 laghusvakAH pucchAtmAnaH, ' asacA ' asatyAH satyavimukhAH 'gAraviyA ' gauravikA:-RddhayAdi gauravayuktAH, 'asacaTThAvaNAhicittA' asatyasthApanAdhicittA:asatyAnAm-asadarthAnAM sthApanAyAM prarUpaNAyAmadhicittaM yeSAM te tathA asatyArthamaNDanaparA ityarthaH, ' uccacchaMdA' ucco mahAn svAtmAprazaMsAparaH chandaH amiprAyo yeSAM te tathA svAtmaprazaMsAparAyaNa ityarthaH, 'aNiggahA' anigrahAH avazendriyAH ' aNiyatA' aniyatAH aniyamavantaH chandenasvAbhimAyeNa 'mukkavAyA' muktavAcA=yathA tathA bhASiNaH athavA 'vayameva siddhavAdinaH' iti vadanti, ke vadanti ? 'je' ye 'aliyAhiM ' alIkebhyo'satyebhyaH 'avirayA' aviratAH anivRttAH bhavanti // suu-3|| tathA-' avare natthigavAiNo ' ityAdi mUlam-avare nasthigavAiNo vAmalogavAdI bhaNati, natthi jIvo, na jAi iha pare vA loe, naya kiMci vi phusai punnapAvaM, nasthiphalaM sukayadukkayANaM / paMcamahAbhUiyaM sarIraM bhAsaMti Apako tuccha mAnane vAle manuSya, (asaccA ) satya se vimukha rahane vAle manuSya, (gAraviyA) RddhayAdi ke gaurava se yukta bane hue manuSya, ( asacaTThAvaNAhicittA) asatyapadArtha kI prarUpaNA karane vAle manuSya, (uccacchaMdA) apane ApakI prazaMsA karane vAle manuSya, (aNiggahA) jinakI indriyoM vaza meM nahIM hai aise manuSya, ( aNiyayAchaMdeNaM) niyama se rahita manuSya, ( mukavAyA ) yathAtathA bolane vAle manuSya, aura (je ya) jo manuSya ( aliyAhiM ) asatyabhASaNa se ( avirayA ) virati rahita (bhavaMti ) hote haiM ve jo mana meM AtA hai so bola diyA karate haiN| isa prakAra ke bolane meM alIka bhASaNa kA doSa lagA karatA hai|suu-3|| manuSyo, " asaccA" satyathA vibhuma 2nAra bhanudhyo, " gAraviyA" Rddhi mAnisa malibhAnathI yuta bhanera bhanuSyo, "asaccadrAvaNA hi cittA" masatya pahAnI // 535 // 42nA2 manuSyo, " uccacchaMdA" mA5 16 42nAra soDI, " aNiggahA" bhanI dhandriyo bhUbhA nathI te sI, " aNiyayAchaMdeNaM " niyama vinAnA manuSyA-aniyamita yo, " mukkavAyA" ma tema mAsanAsI, mane "je ya" bhanuSya " aliyAhiM " asatya mAthI "avirayA" vi2ti 2Dita " bhavaMti" DAya cha, te so manamA Ave tabha belI nAkhe che. te rIte besavAthI asatyabhASaNane deSa lAgyA kare chAsU- zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 prazravyAkaraNasUtre he vAyajogajuttaM, paMca ya khaMdhe bhaNaMti kei, maNaM maNa jIvikA vadaMti, vAUjIvo tti evamAhaMsu sarIraM sAiyaM sanidhaNaM iha bhave egabhave, tassa vippaNAsaMmi savvanAso tti eva jaMpati musAvAI // sU0 4 // TIkA- 'avare' apare=uktebhyo'nye ' natthigavAiNo' nAstikavAdinaH 'nAsti paralokaH' iti matiryeSAM te nAstikA ste ca te vAdinaH pratyakSapramANavAdinacArvAkAH, tathA 'vAmalogavAI ' tathA vAmalokavAdinaH, vAma viruddha lokaM vadanti ye te tathA satAmapi lokavastUnAmasatva pratipAdakAH zUnya vAdinaH ityarthaH, te hi 'bhaNanti vadanti yat 'natthi jIvo' nAsti jIvaH sukhaduHkhAdi bhoktA tatsAdhaka pramANAbhAvAt , yato hi na tatra pratyakSaM pramANamupakramate cakSurAdIndriyaviSayatvAt, nApyanumAnaM tatra pramANam , tasya vyAptipakSadharmatAjJAnAdyadhInatayA tathA-'avare natthigavAiNo' ityAdi. TIkArtha-(avare ) ina pUrvokta vyaktiyoM se bhinna (natthigavAiNo) jo nAstikavAdI haiM-' paraloka nahIM hai ' isa prakAra kI jinakI buddhi hai aise kevala eka pratyakSa pramANa mAnane vAle cArvAka, tathA (vAmalogavAI) vAmalokavAdI-zUnyavAdI, ye loka meM rahI huI vastuoM ko asatrUpa se pradipAdita karate haiM ve ( bhaNaMti ) kahate haiM ki (natthijIva ) sukha, duHkha Adi avasthAoM kA bhoktA jIva nAma kA koI padArtha nahIM hai, kAraNa ki isake sAdhaka pramANoM kA abhAva hai pratyakSapramANa isakA sAdhaka isaliye nahIM hotA haiM ki cakSurAdika jo indriyAM hai ve use apanA viSayabhUta nahIM banAtI haiM / anumAna se bhI usakA grahaNa nahIM hotA hai, kyoM ki anumAna se sAdhya aura sAdhana kI vyApti kA evaM pakSa. tathA-" avare natthigavAiNo" tyAta TI-"avare" pUti vyastiyothI 104 5412na! 'nathigavAiNo" je nAstikavAdI che-"paraleka nathI" e prakAranI jemanI mAnyatA che evAM, 34ta pratyakSa prabhAzune 4 mAnanA2 yAvAhI, tathA "vAmalogavAI" vAmalekavAdI-vAmamArga, teo sRSTimAM rahela vastuone asata rUpe pratipAhit 42 cha tesa "bhaNaMti" he cha " natthi jIvo" subha huma mAhi avasthAone bheMkatA jIva nAmane kaI padArtha nathI, kAraNa ke te siddha karavA mATenA pramANene abhAva che. pratyakSa pramANe tenuM sAdhaka te kAraNe hatuM nathI ke cakSu Adi je Indriye che te tene pitAnA viSaya rUpa banAvI zakatI nathI. anumAnathI tene grahaNa karI zakAtuM nathI kAraNa ke anumAnamAM sAdhya zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudazino TIkA a0 2 sU0 4 nAstikavAdimatanirUpaNam 181 pratyakSAbhAve vyAptigrahasyApyabhAvAt mahAnasAdau satyeva parvatAdau vahniranumIyate / vahnidhUmayoH pratyakSeNa sAhacaryagrahe pratyakSapramANavAdibhiranumAnasyAnaGgIkRtatvAcca / nApyAgamagrAhyastasya parasparaviruddhatvenA'prAmANyAt / nApyupamAnamatrapasajyate, asatpadArthe kenopamIyate / iti / evaM ca jIvasyA'siddhatvAt ko'pi iha-manuSyaloke pare vA ' loe ' loke devAdiloke vA 'na jAi' na yAti na gacchati, 'naya' na ca ' kiMcivi ' kiJcidapi ' punapAvaM , puNyapApa-puNyapAparUpaM karma 'phusai' dharmatA Adi kA grahaNa honA AvazyakIya hotA hai isake vinA anumAna nahIM hotA hai / jaba usa viSaya meM pratyakSapramANa hI pravRtta nahIM hotA hai taba sAdhya sAdhana kI vyApti kA grAhaka vahAM vaha kaise ho sakatA hai| mahAnasa Adi meM sAdhya sAdhana kI vyApti pahile pratyakSa se grahaNa kara lene para hI to anumAtA parvata Adi meM bahi kA anumAna karatA hai / Agama pramANa se bhI " jIva hai" yaha bAta nahIM kahI jAti hai, kAraNa AgamoM meM ekamatatA nahIM hai| paraspara viruddhArtha kA-eka dUsare Agama se virodhI tattva kA-ye praNayana karate haiM, isaliye inameM pramANato hI nahIM hai| upamAna pramANa kI yahAM pravRtti isaliye nahIM ho sakatI hai ki jaba 'jIva' padArtha hI asat hai taba vaha upameya kaise ho sakatA hai / isa taraha jIva nAmaka padArtha kI asiddhi hone para (na jAi iha pare vA loe) koI bhI isa manuSyaloka meM athavA dUsare devAdiloka meM nahIM jAtA hai, aura ( na ya kiMci vi phusai puNNapAvaM ) na vaha puNya evaM pAparUpa karma ko chUtA hai, arthAt-jaba jIva nAma kA koI padArtha hI sAdhananI vyAptinuM ane pakSadharmatA AdinuM grahaNa thavuM Avazyaka hoya che, tenA vagara anumAna thatuM nathI. je te viSayamAM pratyakSa pramANe ja pravRtta hotuM nathI te sAdhya sAdhananI vyAptine grAhaka tyAM te kevI rIte thaI zake ! mahAnasa AdimAM sAdhya sAdhananI vyApti pahelAM pratyakSa rIte grahaNa karI lIdhA pachI te anumAna karanAra parvata AdimAM agninuM anumAna kare che. AgamanuM pramANa ApIne paNa "jIva che te vAta kahI zakAya tema nathI, kAraNa ke AgamAM eka matatA nathI. parasparathI viruddha arthanuM-eka bIjAthI virodhI tattvanuM-teo varNana-pratipAdana kare che, te kAraNe temanAmAM pramANabhUtatA nathI. S5mAna prabhAnI paDI pravRtti te // 2 // 24 zatI nathI ne "jIva" padArtha ja asatu hoya te te upameya kevI rIte thaI zake ! A rIte jIva nAmanA hAtha nI masiddhi thatai " na jAi iha pare vA loe" artha 5 mA manuSya somA athavA bhI vAhima tuM nathI, sane "naya kiMci vi phusai puNNapAvaM" te puNya mane 5 / 5 35 bhane 25zata nathI, meTale 3 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazravyAkaraNasUtre spRzati / jIvasyA'sadbhAvAdeva na zubhAzubhakarmabandhanamiti bhaavH| ata eva 'sukayadukyANaM' sukRta duSkRtAnAM-puNyapApAnAM phalamapi ' natthi' nAsti jIvAsattvena tatphalasyA'pyasattvAt / tathA ' sarIraM 'paMcamahAbhUiyaM ' paJcamahA bhautikaMpRthivyaptejovAyvAkAzamayaM, 'bhAsaMti ' bhASante / tat kIdRzaM bhASante ityAha-' hevAgajogajutta' hevAkayogayuktam , hevAkaH-svabhAvastena yogaH-parasparaM saMyogastena yuktam , paJcabhUtAnAM parasparaM saMyogo viyogazca svabhAvAd bhavati, na tatra kiMcidanyat karmAdi AtmA vA kAraNamastIti bhAvaH / keI' kepi buddhamatAnusAriNaH 'paMcakhaMdhe' pazcaskandhAn-rUpavedanAvijJAnasaMjJAsaMskArarUpAn bhaNanti-kathayanti, tatra-rUpaskandha,:-pRthivyAdayo rUpAdayazca 1, vedanAskaMdhaHnahIM hai to mara kara vahI punaH apane puNya pApakarmoM ke anusAra manuSyaloka meM athavA devAdiloka meM janmatA hai, yaha kathana asatya hai| tAtparya isakA yahI hai jIva kA astitva na hone se usake (natthiphalaM sukayadukkayANaM ) zubha aura azubha karmoM kA baMdha nahIM hotA hai| jaba zubha azubha karmoM kA baMdha hI nahIM hotA hai taba unake phala kA bhI abhAva hI hai / tathA ( paMcamahAbhUiyaM sarIraM bhAsaMti ) yaha jo zarIra hai vaha vRthivI, apU , teja vAyu aura AkAza, ina pAMcabhUta svarUpa hai| (hevAga jogajuttaM) pAMca bhUtoM kA yaha pArasparika saMyoga athavA viyoga svabhAva se hI hotA rahatA hai / isameM na to koI karma hI kAraNa hai aura na AtmA hI / (keI paMca ya khaMdhe bhaNaMti) kitaneka vAdI bauddha-siddhAntamatAnuyAyI-aisA kahate haiM ki rUpa 1, vedanA 2, vijJAna 3, saMjJA 4, je jIva nAmane kaI padArtha ja na hoya te te marIne pitAnA punya pApakarmo pramANe manuSya lekamAM athavA devAdi lekamAM janme che. te kathana asatya kare che. kahevAnuM tAtparya e che ke je jIvanuM astitva na hoya te tenA "nathi phalaM sukayadukkayANaM " zubha bhane azubha bhana! 55 madhAta! nathI. je zubhAzubha karmone baMdha ja baMdhAtuM na hoya te tenA phaLano paNa abhAva 1 DAya. tathA " paMcamahAbhUiyaM sarIra bhAsaMti " - 2 zarI2 cha te pRthivI, a5 (45), te, vAyu bhane 2|za, 22. pAMya bhUta 2135 cha. " hevAgajogajuttaM pAMya bhuutaane| 25.22524 samaya athavA viyoga svabhAvathI ja thayA kare che. temAM AtmA ke karma kAraNarUpa nathI. "keI paMceya khaMdhe bhaNati " 2 pAma bhaannaa| -mauddha siddhAnta matAnuyAyI the 4 cha : (1) 35, (2) vedanA, (3) vijJAna, (4) saMjJA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a02 sU0 4 nAstikavAdimatanirUpaNam 183 sukhA 1 duHkhA 2 aduHkhasukhA 3 ceti trividhavedanAsvabhAvaH 2, vijJAnaskandhaHrUpAdivijJAnalakSaNaH 3, saMjJAskandhaH-saMjJAnimitto'vagrahaNAtmakapratyayaH 4, saMskAraskandhaH-puNyApuNyAdidharmasamudAyazceti paJca skandhAH, ete paJcaiva skandhAH santi, nAnyaH kazcittadvatirikta AtmA''khyaH padArtho'sti, iti teSAM matam / nAnya AtmAbhidhAnaiti bauddhAH, 'maNaMca ' manaca mana eva jIvo yeSAM te tathA manojIvikAH= mana AtmavAdino vadanti-iti mana AtmavAdino matam / tathA 'vAujIvotti' vAyurjIva iti ' Ahesu' AhuH kecit, ucchvAsAdirUpa eva jIva iti vadanti / prANavAyunA sarvakriyAsu pravartanaM jAyate, ataeva prANavAyureva jIva ityarthaH / atha tajjIvataccharIravAdimatavAha, tathAhi-'sarIraM sAiyaM sanidhaNaM' aura saMskAra 5, ye pAMca skaMdha haiM / pRthivyAdika evaM rUpAdika ye rUpaskaMdha haiM 1 / sukha 1, duHkha, 2 aura sukha duHkha 3 ina trividharUpa vedanA. skaMdha, haiM 2 / rUpAdikoM kA vijJAna svarUpa, vijJAnaskaMdha hai 3 / yaha amuka hai-yaha devadatta hai, ityAdi-rUpa se jo saMjJAoM kA grahaNa hotA hai vaha saMjJAskaMdha hai 4 / puNya apuNya Adi rUpa josamudAya hai vaha saMskAra skaMdha hai| ye pAMca skaMdha hI haiM, inase bhinna AtmA nAma kA koI svataMtra padArtha nahIM hai isa prakAra kA maMtavya bauddhoM kA hai| (maNaM ca maNajIviyA vayaMti) jo mana ko hI AtmA mAnate haiM ve manojIvika haiM tathA ( vAU jIvotti evamAsu) koI 2 ucchvAsa Adi rUpa vAyu hI jIva hai aisA mAnate haiM, inakA kahanA hai ki prANa nAmakavAyu se hI samasta kriyAoM meM pravartana hotA hai isake vinA nahIM, ataH prANavAyu hI jIva hai (sarIraM sAiyaM sanidhaNaM) ane (5) saMskAra e pAMca skaMdha che. (1) pRthivyAdika ane rUpAdika te rUpaskaMdha che, (2) sukha, duHkha ane sukhaduHkha e traNa prakArane vedanA 45 cha. (3) pachiInA vijJAna 2135 vijJAna cha. (4) 2 // abhu che-A devadatta che, ityAdi rIte je saMjJAonuM grahaNa thAya che te saMjJA skaMdha che. (5) punya apunya Adi rUpa je dharma samudAya che te saMskAraskadha che. e pAMca skaMdha ja che, te bhinna AtmA nAmane kaI svataMtra padArtha ja nathI, se prA2nuM yoddhAnuM matavya che. " maNaM ca maNajIviyA vayaMti" bhanane / mAtmA mAne cha te manAvi upAya cha. tathA "vAU jIvotti evamAhaMsu" kaI kaI ucchavAsa Adi rUpa vAyu ja jIva che tema mAne che, temanuM kahevuM evuM che ke prANavAyuthI ja samasta kriyAo cAlyA kare che, tenA vinA calatI nathI, tethI prANavAyu 4 0ve che. "sarIra sAiya sanidhaNaM " zarIrane / re zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 prazravyAkaraNasUtre zarIraM sAdikaM sanidhanam , zarIram Adisahitam utpattimattvAt , sanidhanaM-savinAzam antavattvAt , ' iha bhave' asmin bhave pratyakSaM janma, tasmAt 'ege bhave' eka eva bhavaH janma nAnyo lokaH, 'tassa vippaNAsaMmi' tasya vipraNAze sati= tasya zarIrasya vinAze sati 'savvanAsotti' sarvanAzaiti nA'tmA'vaziSyate nA' pi ca zubhAzubharUpaMkarma / evaM uktarItyA ' jaMpati' jalpanti kathayanti tajjIvataccharIravAdinaH / nAstikAdArabhya tajjIvataccharIravAdiparyantAH sarve 'musAvAI ' mRSAvAdinaH santi // sU04 // punaramyAha-' tamhA' ityAdi / mUlam-tamhA dANavayaSosahANaM tavasaMjamabaMbhacerakallANamAIyANaM natthiphalaM, navi ya pANavahe aliyavayaNaM na ceva corakakaraNaM paradArasevaNaM vA sapariggahapAvakammakaraNaM pi zarIra ko hI jo jIva mAnane vAle haiM unakA aisA kahanA hai ki yaha utpattimAna hone se sAdi hai aura antavAlA hone se vinAzasahita hai| (ihabhave ege bhave ) isa bhava meM jo isakA janma hai vahI isakA bhava hai, isake atirikta aura koI dUsarA isakA bhava-janma nahIM hai, kyoM ki (tassa vippaNAsammi savvaNAsotti) jaba isa zarIra kA vinAza ho jAtA hai taba isa jIva kA sarvanAza ho jAtA hai phira isakA astitva hI nahIM rahatA hai, zubha aura azubha karma kucha bhI nahIM rahate haiM, ( evaM ) isa taraha nAstika vAdI se lekara zarIra ko hI jIva mAnane vAle ye saba hI ( musAvAI ) mRSAvAdI ( jaMpaMti ) kahate haiM / arthAt ye saba mRSAvAdI haiM // suu-4|| jIva mAnanArA che temanuM evuM kahevuM che ke te utpattivALuM hovAthI sAdi (mAha saGitarnu) cha bhane santavANu havAthI vinAza yuta (sAnta) che. " iha bhave ege bhave " ma bhimAM ne tenA ma cha, te 4 teno bhava che, te uparAMta bIje kaI paNa teno bhava-janma nathI, kAraNa ke " tassa vippaNAsammi savvaNAsotti" nyAre 2 // shsh2ne| nAza thAya che tyAre A jIvane paNa sarvanAza thaI jAya che-pachI tenuM astitva ja rahetuM nathI, zubha sane mazuma 4 552tuM nathI " evaM " 20 zata nAsti: pATIthI sane zarIrane 04 71mAnanA2 te madhAne " musAvAI " bhuSAvAdI "jaMpati" he cha. meTale te yA asatya pahanA2 cha. // suu-4|| zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinITIkA a. 2 sU 5 nAstikavAdimatadinirUpaNam 185 nasthi kiM ca na neraiyatirikkhamaNuyajoNI, na devalogo vA asthi siddhigamaNaM, ammApiyaro natthi, navi atthi purisakAro, paccakkhANamavi nasthi, navi atthi kAlamaccU ya, arihaMtA cakavaTTI baladevA vAsudevA natthi, nevatthi keirisao, dhammAdhammaphalaM vi na asthi kiM ci bahuyaM vA thovaM vA tamhA evaM jANiUNaM jahA subahu iMdiyANukUlesu savvavisaesu vadeha nasthikAi kiriyA vA evaM bhaNaMti nathikavAiNo vAmalogavAI // sU0 // 5 // TIkA-yasmAt AtmA'pi nAsti, zubhAzubhakarmANi tatphalAnyapi ca na santi ' tamhA' tasmAt 'dANavayaposahaNaM' dAnavratapoSadhAnAM tatra dAnam= abhayadAnasupAtradAnAdikam , 'vaya' vratAni = sthUlaprANAtipAtaviramaNAdIni poSadhaH poSaM dharmasya puSTiM dhatte karotIti poSadhaH aSTamIcaturdazIpUrNimA'mAvAsyAparvadinA'nuSTheya AhArAdiparityAga pUrvakovratavizeSaH, uktaM ca-- AhAra tanusatkArA'brahmasAvadyakarmaNAm / tyAgaH parvacatuSTayyAM tadviduH pauSadhavratam // phira bhI-tamhA dANavayaposahANaM' ityAdi / TIkArtha-AtmA zubhAzubhakarma aura inake phala ye saba kucha bhI nahIM haiM ( tamhA ) isaliye ( dANavayaposahANaM ) dAna-abhayadAna. supAtradAna Adi, vrata-sthUlaprANAtipAta viramaNa Adi, (posaha ) poSadha-aSTamI caturdazI, pUrNimA evaM amAvasyA ina parva dinoM meM AhAra Adi ko parityAga pUrvaka anuSTheyavrata vizeSa, kahA bhI hai qNI-" tamhA dANavayaposahANaM'' tyAdi. 4Artha - 2mAtmA zubhAzubha ma bhane temanA 3 te madhuya nayI " tamhA" tethI " dANavayapAsahANaM " hAna-lahAna, supAnAhAna mAha, vrata-prANAtipAta vibhaY Paa " pAsaha " pauSadha- 2|4m, yauhaza, pUnama, samAsa PALE AhAra AdinA parityAga pUrvakanuM eka anuSThAna kahyuM che ke-- " AhAra, tanusatkArA-'brahma-sAvadyakarmaNAm / / tyAgaH parvacatuSTayAM, tadviduH pauSadhavratam // 1" zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 ___ prazravyAkaraNasUtre teSAM nAsti phalamityagrimeNa saMvandhaH, tathA 'tavasaMjamavaMbhacerakallANamAiyANaM tapaH saMyamabrahmacaryakalyANAdikAnAM, tatra tapA=anazanAdilakSaNaM, saMyamaH= sAvadyAnuSThAnaviratilakSaNaH saptadazavidhaH, brahmacarya-kAmasevanaparityAgaH, tAnyeva kalyANakAritvAtkalyANaM tadAdiyaiSAM te-tathA teSAM phalaM karmakSayasugatigamanAdikaM, 'natthi' nAsti, 'navi' nApi 'pANavahe' prANavadhaH, 'aliyabayaNaM' alIkavacanaM pANavadhe mRSA bhASaNe ca na kimapyazubhaphalaM bhavatItyarthaH, tathA 'corikakaraNaM' caurikyakaraNaM-caurikyasya karaNaM caurya-paradravyaharaNamityarthaH, paradArasevanaM-parastrIgamanaM vA na caiva pApajanakaM 'sapariggahapAvakammakaraNaMpi ' sapa " AhAra, tanusatkArA-'brahma-sAvadyakarmaNAm / tyAgaH parvacatuSTayyAM, tadviduHpauSadhavratam // 1 // " ina parvacatuSTaya ke dinoM meM AhAra, zarIra saMskAra, evaM abrahma, Adi sAvadyakarmoM kA jo tyAga kara diyA jAtA hai usakA nAma pauSadhavrata hai // 1 // inakA tathA (tavasaMjamabaMbhacerakallANamAiyANaM) kalyANakArI anazana Adi bAraha prakAra ke bahiraMga aMtaraMga tapoM kA sAvadya anuSThAna se virati kAraNa karane rUpa satraha prakAra ke saMyama kA tathA kAmasevana karane ke parityAga rUpa brahmacarya kA (natthiphalaM ) karmakSaya evaM sugatigamanAdirUpa kucha bhI (nasthiphalaM ) phala nahIM hotA hai| isI taraha (na vi ya pANavahe aliyavayaNaM) prANavadha karane para tathA alIkabhA SaNa karane para kucha bhI azubha phala nahIM prApta hotA hai / ( na ceva corikakaraNaM paradArasevaNaM vA ) corI karanA , parastrI sevana karanA inase bhI jIvoM ko koI pApa nahIM lagatA hai kyoM ki pAparUpa koI vastu hI e cAra parvadinamAM AhAra, zarIra saMskAra ane abrahmacarya Adi sAvadya karmone tyAga karAya che. te vratanuM nANu pauSadhavata che tanuM tathA " tavasaMjamabaMbhacerakallANamAiyANaM " 48yArI manazana Adi bAra prakAranAM bAhA ane AMtarika tapanuM, sAvadha anuSThAnathI virati dhAraNa karavA rUpa sattara prakAranA saMyamanuM, tathA kAmasevana karavAnA parityAga35 brahmAyayatuM " natthi phalaM" bhakSaya mane sugati gamanAhi35 4 555 " nasthiphala" 3 DAtuM nathI. merI pramANe " na vi ya pANavahe aliyavayaNaM" prANavadha karatA, tathA asatya bolatA paNa koI azuddha phaLa prApta thatuM nathI. " na ceva corikakaraNaM paradArasevaNaM vA" yArI 42pAthI, tathA 52sI sevana karavAthI paNa jIne keAI pApa lAgatuM nathI, kAraNa ke pAparUpa kaI vastu ja zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 2 sU0 5 nAstikavAdimatanirUpaNam 187 rigrahapApakarmakaraNamapi parigraheNa mUrcchayA sahitaM yattatsaparigrahaM tadeva pApakarma karaNaM-pAtakakarmAnuSThAnaM tadapi 'nathi' nAsti / kiM ca 'neraiyatirikkhamaNuya joNI' nArakatiryaGmanuSyayonirapi natthi' nAsti, ayaM bhAvaH-nArakANAM tirazvAM manuSyANAM ca yoni rutpattirUpA na karmajanitA, kintu svabhAvAdeva, ato jagato vicitratA svAbhAvikI na karmajanitA / uktaM ca " kaNTakasya ca tIkSNatvaM, mayUrasya vicitrtaa| ___varNAzca tAmracUDAnAM svabhAvena bhavanti hi // 1 // " mRSAvAditAcaiSAmevaM vijJeyA-etanmate svabhAvo jIvazca eka eva, tathA prANAtipAtAdikaM tajjanitakarmApi ca svabhAva eva / evaJca mANAtipAtAdeH svabhAva nahIM hai / tathA ( sapariggahapAvakammakaraNaMpi natthi ) parigraha rUpa pApakarma bhI kucha nahIM hai / arthAt pApakarma kA anuSThAna doSAvaha nahIM hai| (kiM ca neraiyatirikkhamaNuyajoNI natthi ) narakayoni, tiryacayoni, evaM manuSyayoni ye karmakRta nahIM hai kintu svAbhAvikI hai| isaliye jagata kI jo yaha vicitratA dRSTigata ho rahI hai vaha svAbhAvika hi hai karmajanita nahIM hai / kahA bhI hai " kaNTakasya ca tIkSNatvaM, mayUrasya vicitrtaa| varNAzca tAmracUDAnAM, svabhAvena bhavanti hi // 1 // " kaMTaka kI tIkSNatA, mayUra kI vicitrakA aura murge kI vicitra varNatA, ye saba svabhAva se hI haiM // 1 // isa prakAra yaha svabhAvavAdI kA kathana mRSArUpa isaliye hai ki inake matAnusAra svabhAva aura jIva ye koI bhinna 2 padArtha nahIM hai kintu nathI. tathA "sapariggahapAvakammakaraNaMpi natthi" pariya335 5 / 54 55 44 nathI, meTale 54bhanu manuSThAna hopAtra nathI. " kiM ca nerai. yatirikkhamaNuyajoNI natthi" na24yoni, tiya yayAni ane manuSyayoni, se karmakRta nathI paNa svAbhAvika che. tethI jagatamAM A je vicitratA najare paDe che te svAbhAvika che kajanita nathI. kahyuM paNa che- " kaNTakasya ca tIkSNatvaM, mayUrasya vicitratA / varNAzca tAmracUDAnAM, svabhAvena bhavanti hi // 1 // " kAMTAnI tIkSaNatA, moranI vicitratA, ane kUkaDAnI vicitravarNatA, ne saghaLuM svabhAvathI ja bane che. jenA A prakAranuM te svabhAvavAdIonuM kathana mRSAvAdarUpa te kAraNe che ke temanA mata pramANe svabhAva ane jIva e kaI bhinna bhinna padArtha nathI, paNa eka zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 prazravyAkaraNasUtre rUpatve jIbarUpatvamapi spaSTameva syAt , svabhAvatvena sarveSAmekatvAt tathA ca ekasmin kAryakAraNabhAvasya nirUpaNA'sambhavAnnarakAdivicitratA niSkAraNA syAt na ca kimapi niSkAraNaM bhavati, tathA sati ghaTapaTAderapi niSkAraNatA syAdityeteSAM mRSAvAditvaM suvyaktameva / 'na devalogo vA atthi' na devaloko vA'sti / 'naya asthi siddhigamaNaM' na cAsti siddhigamanam / 'ammApiyaro natthi' ambApitarau na staH, utpattimAtrakAraNatvena mAtApitRtva kalpanA na eka rUpa hI haiM, tathA prANAtipAta Adi se janita karma ye bhI saba svabhAvarUpa haiN| isa prakAra saba meM eka svabhAvarUpatA mAnane para ina prANAtipAta AdikoM meM jIvarUpatA kI prazakti A jAtI hai, kyoM ki saba meM bhI eka svabhAvarUpatA kA sadbhAva pAyA jAtA hai| isa taraha hone para kisI eka meM bhI kAryakAraNa bhAva kA nirUpaNa asaMbhava bana jAtA hai , ataH narakAdirUpa vicitratA niSkAraNaka ThaharatI hai, parantu vicAra karane para yaha vicitratA niSkAraNaka to hai nhiiN| yadi ise niSkAraNaka mAnA jAve to ghaTa paTa Adi rUpa jo yaha padArthoM meM vicitratA hai use bhI athavA ghaTa paTa Adi jo padArtha hai unheM bhI niSkAraNaka hI mAnanA par3egA parantu ye saba niSkAraNaka nahIM haiM,-sakAraNaka haiM, isa taraha sakAraNaka hone para bhI inheM niSkAraNaka kahanA, asatyabhA. SaNa hI hai, aura yaha inakA isa rUpa se spaSTa hI hai| isI taraha (na devalogo vAathi) devaloka nahIM hai, (na ya atthi siddhigamaNaM) siddhirUpa ja che, tathA prANAtipAta Adi ane prANAtipAta Adi vaDe upArjita karma e badhu svabhAvarUpa che. A rIte badhAmAM svabhAvarUpatA mAnI levAmAM Ave te te prANAtipAta AdimAM jIvarUpatAnI prasakti AvI jAya che, kAraNa ke saumAM eka svabhAvarUpatAne sadUbhAva jaNAya che. Ama hoya te kaI ekamAM paNa kAryakAraNa bhAvanuM nirUpaNa asaMbhavita banI jAya che, e rIte to narakA dirUpa vicitratA nakAmI kare che, paNa vicAra karavAmAM Ave che te vicitratA nakAmI te nathI. je tene nakAmI mAnavAmAM Ave te padArthomAM ghaTa-ghaDe, paTa AdirUpa je vicitratA che tene paNa athavA ghaTa paTa Adi je padArtho che temane paNa nakAmA mAnavA paDaze, paNa te badhA niSkAraNa-nakAmA-nathI, sakAraNaka che. A rIte sakAraNaka hovA chatAM paNa tene niSkAraNuka kahevI te asatyabhASaNa ja che. ane te vAta upara samajAvyA pramANe spaSTa ja che. e ja prabhArI " na devalogo vA atthi" va nathI, "na ya asthi siddhigamaNaM" zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 2 sU0 5 nAstikavAdimatanirUpaNam yuktA / yato hi svabhAvata eva kuto'pi kiJcidutpadyate, na tatra kAraNa vizeSa niyama mAhAtmyamanyathA kathaM cetanAnmanuSyAdezcetanaM yUkAmatkuNAdikaM cetanAdacetanaM mUtrapurISAdikam, acetanAt kASThAcetanaM ghuNakITAdikam , acetanAtkASThAdacetanaM cUrNAdikaM ca jAyate / nahi acetanasya cetanakAraNatA cetanasya cAcetana kAraNatA yuktaa| tasmAjjanyajanaka bhAvamAtramevotpadyamAnA nAmarthAnAmasti nAnyo mAtApitRputrAdi vizeSa iti / mRSAvAditA tu janyajanakabhAvasya sarveSu tulyatve'pi mAtApitroratyasthAna meM gamana karanA nahIM hai, (ammA piyaro natthi ) mAtA pitA bhI nahIM haiM-utpatti mAtra kAraNatA ko lekara mAtRtva pitRtva kI kalpanA yukta nahIM hai kyoM ki svabhAva se hI cAhe jisase cAhe jo utpanna ho jAtA isameM kAraNavizeSa ke niyama kI koI mahattA nahIM hai| yadi aisI bAta mAnI jAve no phira jo cetana manuSyAdi se cetana yUkA matkuNa Adi utpanna hote dekhe jAte haiM cetana se acetana mUtra putra puriSa Adi utpanna hote dekhe jAte haiM, acetana ghuNa kITa Adi utpanna hote dekhe jAte haiM, acetana kASTha se acetana cUrNa Adi hote dekhe jAte haiM so ye saba kaise utpanna ho sakeMge, kyoM ki acetana cetana ko cetana ke pratikAra NatA nahIM hotI hai aura cetana ko acetana ke pratikANatA nahIM hotI hai. isaliye utpadyamAna padArthoM meM kevala janya janaka saMbaMdha mAtra hI sApekSa hotA hai-mAtRtva pitRtva Adi saMbaMdha vizeSa nahIM / isa prakAra ke kathana meM bhI mRSAvAditA isa prakAra se AtI hai yadyapi janya janaka siddhisthAnamA mana 42vAnuM nathI, "ammApiyaro natthi" mAtA pitA pArI nathI,-utpattimAtra kAraNatAne laIne mAtRtva pitRtvanI kalapanA egya nathI kAraNa ke svabhAvathI ja je Icche che te utpanna thaI jAya che-temAM kaI kAraNa vizeSanA niyamanuM mahatva nathI. je evI vAta mAnI levAmAM Ave te pachI cetana manuSya AdithI cetana jU mAkaDa Adi utpanna thatA jovAmAM Ave che, cetanathI acetana mUtra, maLa Adi utpanna thatAM jovAmAM Ave che, acetana kAThamAMthI cetana kIDA Adi utpanna thatA jovAmAM Ave che, acetana kASThamAMthI acetana lAkaDAno vahera Adi thatA jovAmAM Ave che. te badhuM kevI rIte utpanna thAya ? kAraNa ke acetanane cetananA pratye kAraNutA hotI nathI ane cetanane acetananA pratye kAraNatA hotI nathI, tethI utpanna thatA padArthomAM kevaLa janya janaka saMbaMdha ja sApekSa thAya che-mAtRtva pitRtva Adi viziSTa saMbaMdha nahIM. te prakAranA kathanamAM paNa mRSAvAditA e rIte Ave che. jo ke janya zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 prazravyAkaraNasUtre ntahitasAdhanatvena vizeSatvAt / svabhAvavAdaM nirUpya niyativAdamAha-nApi 'purisakAro ' puruSakAraH udyogo nAsti, bhAgyAdhInasakalArthasiddheH, udyogasya mukhAdisAdhanatve sati ko'pi jagatItale duHkhI syAt, dRzyante hi udyogino duHkhino bahava iti na puruSakAro'rtha sAdhanamiti bhAvaH / asya mRSAtvaM tu siddhameva loke agre samupasthitasyApi bhojyasya nahi hastodyogamantarA bhojanaM sampadyate ataeva kITeSvapi bhojyAnayanAdau pravRttidRzyate ityAkITaprasiddhasya puruSakArasyApalApena pramANAtIta niytimtsviikaaraat| 'paccabhAva samasta padArthoM meM tulyarUpa meM hai phira bhI mAtRtva pitRtva saMbaMdha mAtA pitA meM atyanta hita ke sAdhakakartA hone se eka vizeSa saMbaMdha hai| aba sUtrakAra svabhAvavAdakA nirUpaNa kara niyativAda kA nirUpaNa karate haiM-(na vi asthi purisakAro) sakala kAryoM kI siddhieka bhAgya ke hI AdhIna hotI haiM isaliye udyoga nAmakI koI vastu nahIM hai / yadi udyoga ko sukhAdi kArya sAdhaka mAnA jAve to duniyA meM koI vyakti duHkhI nahIM honA cAhiye parantu aisA nahIM hai-aneka udyogI duHkhI dekhe jAte haiM, isaliye puruSArtha-artha sAdhaka nahIM hotA haiN| bhAgya hI artha sAdhaka hai aisA niyativAda bhI mRSAvAdarUpa isaliye hai ki hama loka meM yaha pratyakSa meM dekhate haiM ki Age rakhA huA bhI bhojana jabataka hastodyogarUpa puruSArtha se saMbaMdhita nahIM kiyA jAtA hai tabataka vaha muMha meM nahIM AtA hai / isaliye kITa Adi meM bhI apane bhojyapadArtha ke padArtha ko lAne rUpa puruSArtha kI pravRtti dekhI jAtI hai / isa janaka bhAva che ke samasta padArthomAM tUlyarUpe che. chatAM paNa mAtRtva pitRtva saMbaMdha mAtA pitAmAM atyaMta hitane sAdhaka-kartA hovAthI eka viziSTa saMbaMdha che. svabhAvAtuM ni359 4Ine ve sUtra42 niyativAtuM ni35 42 cha-"na vi asthi purisakAro" sajA bhanI sajatA se mAtra mAyane 4 mAdhIna hoya che, tethI udyoga nAmanI kaI vastu nathI je udyogane sukhAdinI prAptinu sAdhana mAnavAmAM Ave to duniyAmAM kaI jIva duHkhI have joIe nahIM, paNa evI paristhiti hotI nathI-aneka udyoga evo paNa duHkhI dekhAya che, tethI purUSArtha, arthasAdhaka nathI. bhAgye ja artha sAdhaka che e mata dharAvate niyativAda paNa e kAraNe mRSAvAda che ke ApaNI najara samakSa mUkeluM bhejana paNa jyAM sudhI hAtha vaDe udyoga - purUSArtha na karavAmAM Ave tyAM sudhI meMmAM jatuM nathI. te kAraNe jaMtuomAM paNa pitAnA bhojana mATenA padArtho lAvavAnA purUSArthanI pravRtti jovA maLe che. A pramANe jaMtuomAM zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 2 sU0 5 nAstikavAdimatanirUpaNam 191 kvANaravi natthi ' pratyAkhyAnaM sAvadyakarmanivRttilakSaNamapi nAsti dharmasyAbhAve tatsAdhanasya pratyAkhyAnasyApyabhAvaH / asya mRSAvaM, sarvajJa vacanavirodhAt / ' na vi atthi ' nApi ca staH ' kAlamaccU ' kAlamRtyU = kAlaH = bhUtabhaviSyad vartamAna lakSaNaH kAlaH mRtyuH = maraNaM ca / athavA nApi cAsti kAlamRtyu : = kAle = Ayu karmada likakSA'vasare mRtyurmaraNam / 'arihaMtA' tathA arhantastIrthakarA: 'cakkavaTTI' cakravartinaH = baladevA vAsudevA vA na santi pramANAbhAvAt / nApi santi ' kei ' asu - gautamAdaya:, 'risao' RSayaH zamadamasaMyamAdyanuSThAnaparAyaNAH RSayo taraha kITaka meM prasiddha puruSArtha kA apalApa kara kevala pramANAtIta niyativAda svIkArArha kaise ho sakatA hai / puruSArtha kA tyAgakara isakI svIkRti se to mRSAvAditA hI isameM AtI hai / ( paccakkhANamavi aft) sAdyakarmo se nivRtti honI isakA nAma pratyAkhyAna hai / yaha kahanA ki dharma ke abhAva meM dharma ke sAdhanabhUta pratyAkhyAna kA bhI abhAva hai ! so yaha kathana bhI mRSAvAdarUpa isaliye hai ki isameM sarvajJa ke vacana se virodha AtA hai ! tathA ( na vi asthi kAlamaccU ya ) isa prakArakI mAnyatA ki- bhUta, bhaviSyat aura vartamAnakAla nahIM hai, maraNa bhI nahIM hai, athavA Ayukarma ke dalikoM ke kSaya hone ke avasara meM bhI maraNa nahIM hotA hai, (arihaMtA cakkavaTTI, baladevA vAsudevA natthi ) arhanta - tIrthakara, cakravartI, baladeva, vAsudeva ye saba pramANa ke abhAva se koI bhI nahIM hue haiM aura ( nevasthi ke irisao) na gautama Adi RSi hI hue haiM, kyoM ki zama, dama, saMyama Adi anuSThAnoM meM parAtha paNa prasiddha purUSAthanuM AreApaNu karyAM pachI pramANAtIta niyativAda kevI rIte svIkArya banI zake ? purUSAnA tyAga karIne tenI svIkRti karavAmAM te mRSAvaahitaa 4 rahesa che. " paJcakakhANamavi natthi " sAvadya bhe-yAya methI nivRtta thavu' tenuM nAma pratyAkhyAna che. ema kahevuM ke dharmanA abhAve dharmanA sAdha narUpa pratyAkhyAnane paNa abhAva che. evu` kathana paNa te kAraNe mRSAvAdarUpa che ke temAM sajJanAM vacanono vizadha thAya che tathA $6 na vi atthi kAla maccU ya" mA prAznI mAnyatA hai lUta, laviNya bhane vartamAnaaNa nathI, bhara paNa nathI, athavA Ayu karmonA samUhanA kSaya thavAnA avasara Ave te paNa maraNa thatu nathI, arihaMtA cakavaTTI, baladevA vAsudevA natthi " prabhANunA abhAve, arhanta-tIrtha42, yamvartI, jagadeva, vAsudeva vagere AI yAzu thayAM nathI mane" nevatthi ke irisao " gautama mAhi RSi thayAM nathI, arazu }zama, dama sayama Adi anuSThAnAmAM parAyaNa hAya te ja vyaktine RSi 16 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 prazravyAkaraNasUtre vivakSitAH kintu zamadamAdevastutvAbhAvAnna tasyAnuSThAnavatAM RssitvsiddhiH| nedaM satyaM, zAstrAdhyayanaziSyazikSAparamparA'nAdipravAhasyAhadAyabhAve uccheda prasaGgAt / 'dhammAdhammaphalaM vi ' dharmAdharmaphalamapi = devalokanarakAdiprAptilakSaNaM kizcit 'bahuyaM' bahukam=adhikaM 'thovaM vA' stokamalpaM nAsti, dharmAdharmayo. rapratyakSatvena vastutvAbhAvAt ' tamhA' tasmAt na kimapi sukRtAdikamiti evaM 'jANiUNa' jJAtvA 'jahA' yathAnyena kenApi prakAreNa subahu atyantam 'iMdiyANukUlesu' indriyAnukUleSu zrotrAdIndriyapiyeSu ' savvavisaesu' sarvaviSayeSu NabhUta vyakti hI RSi kahalAte haiM, kintu zama, dama Adi hI jaba vastu bhUta-vAstavika-nahIM haiM to phira inake anuSThAna karane valo meM RSitva kI siddhi kaise ho sakatI hai-mRSAvAdarUpa hI hai-satya nahIM hai, kAraNazAstrAdhyayana, ziSyazikSA Adi kA jo yaha anAdikAla se paramparArUpa se pravAha calA A rahA hai vaha yadi tIrthakara Adi na hue hote to uccheda ko prApta ho jaataa| isI taraha se (dhammAdhamma phalaM vi na asthi kiMcibahuyaM vA thovaM vA ) jo aura yaha ki-"dharmakA phala svargAdi kI prApti aura adharma kA phala naraka Adi kI prApti honA yaha na thor3e rUpa meM hai aura na bahuta rUpa meM hai, kyoM ki dharma aura adharma ye apratyakSabhUta haiM ataH inameM vastutaH-artha kriyA kAritva kA abhAva hai / (tamhA) isaliye jaba puNyapApa Adi koI vastubhUta padArtha haiM hI taba ( evaM jANiUNa ) aisA samajhakara ( jahA ) jisa kisI bhI taraha se (subahu iMdiyANukUlesu ) indriyoM ko atyanta priya lagane vAmeM (savisaesu) kahevAya che, paNa zama, dama Adi ja je vAstavika na hoya te tenuM anuThAna karanAramAM SitvanI siddhi kevI rIte saMbhavI zake che-e to mRSAvAda rUpa ja che-satya nathI, kAraNa ke zAstrAdhyayana, ziSyazikSA Adine je pravAha anAdikALathI paraMparA rUpe cAlyo Ave che te je tIrthakara Adi thayAM na hAta ta cha-nAza paabhy| DAta. yA pramANe "dhammAdhammaphala' vina asthi kici-bahuya vA thovaM vA" bhI mA prA2nI mAnyatA " dhanu phaLa svargAdinI prApti ane adharmanuM phaLa narakAdithI prApti te thoDA ke vadhAre pramANamAM astitva dharAvatuM nathI, kAraNa ke dharma ane adharma apratyakSabhUta cha tethI tabhanAbhA stutva-martha liyA rispanI manAva cha. " tamhA" tathA ne puny5|5 mA 12tubhUta pahA cha 21 nahI " evaM jANiUNa" me sabhane ' jahA " 4] 54" subahu iMdiyANukUlesu"ndriyAne matyanta priya sANe te " savvavisaesu" Awell sapA viSayomA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzitaTIkA a0 2 0 5-6 nAstikavAdimatanirUpaNam zabdAdiSu 'vadeha' vartadhvaM zabdAdIn sarvaviSayAn yathecchamupabhudhvam , 'natthi' nAsti 'kAi ' kAcidapi 'kiriyA akiriyA vA ' kriyA = tatra - satkriyA zAstroktAnuSThAnarUpA / akriyA asatkiyA sAvadyakarmAnuSThAnarUpA, Astika kalpitenApramANatvAt , evaM 'nathikavAdiNo' nAstikavAdinaH 'vAmalogavAdI' vAmalokavAdinazca bhaNanti kathayanti // sU0 5 // punarapi tAnevAha-' imaMpi' ityAdi mUlam-imaMpi biiyaM kudaMsaNaM asambhAvavAiNo paNNaveMti mUDhA saMbhUo aMDakAo logo sayaMbhuNA sayaM ca nimmioevaM eyaM aliyaM payaM paMti // sU0 6 // ____TIkA-idamanupadavakSyamANamapi 'viiyaM ' dvitIyaM 'kudaMsaNaM' kudarzanaM = kutsitaM darzanaM asatyasiddhAntam ' asabbhAvavAiNo' asadbhAvavAdinaH = asanto bhAvAH yeSAM te tathA te ca te vAdinastathA mUDhAH ' paNaveMti' prajJApayanti yat zabdAdi saba viSayoM meM ( vaDheha ) icchAnusAra pravRtti karate rahanA caahiye| ( natthi kAi kiriyA akiriyA vA) zAstroktaanuSThAna rUpa na koI kriyA-sakriyA hai aura na sAvadyakarmAnuSThAna rUpa koI akriyAasatkriyA hai to kevala AstikavAdiyoM kI korI kalpanAe~ haiN| inameM vAstavikatA kucha bhI nahIM hai / ( natthiyavAiNo vAmalogavAI ) nAstikavAdI aura vAmalokavAdI ( evaM bhaNaMti ) isa prakAra kahate haiM vaha saba kathana mRSAvAdarUpa hai ||suu. 5 // phira kahate hai-'imaM pi biiyaM' ityAdi / TIkArtha-anupada vakSyamANa ( imaMpi viiyaM ) yaha dUsarA kudarzana bhI ki jise ( asambhAvavAiNo ) asadbhAvavAdI tathA ( mUDhA ) mUDhajana "vaTTeha" 42chAnusAra pravRtti yA 42vI na. " natthi kAikiriyA akiriyA vA" zAstrota manu4Ana35 yA sata ThiyA nathI, sAvadharmAnuSThAna rUpa keI akiyA asalkiyA nathI, te te kevaLa AstikavAdIonI khAlI kala5naasaa . temA 455 vAstavisu nathI" "nathiyavAiNo vAmalogavAI" nAstivAhI mane pAmasavAhI " evaM bhaNaMti" te mA prabhArI 4 cha, te temanuM kathana mRSAvAda che ke sUpa che ___qNI he cha-" imaM pi biiyaM " tyAdi. TItha-nIya pramANanu "imaM pi biiya" mI uzana 32 " asabbhAvavAiNo" asahanAvAhI tathA "mUDhA" bhU / " paNNave ti" 53pita 43 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 prazravyAkaraNasUtre 'logo' lokaH = pRthivyaptejovAyuvanaspatitiryaGnarAmaranArakarUpaH, 'aMDakAo ' aNDakAt 'saMbhUo' saMbhUtaH = utpannaH tatra aNDakodabhUtalokavAdinAM matamitthaM yat pUrva pRthivyAdipaJcabhUtarahitaM jagat kevalaM jalamayamAsIt tatra mahadaNDaM cirakAla vikleditaM sat sphuTitaM dvidhAjAtaM pRthivIrUpam AkAzarUpaM ca tatra surAsuranArakatiryag rUpaM jagat sarva samutpannamityevamaNDa kAt sRSTiH / ' sayaM bhuNA' svayambhuvA ca brahmaNA ' sayaM svayaM ' nimmio' nirmitaH = niSpAditaH iti kecit bruvanti / tathAhi dRzyamAna jagadutpatteH pUrva pRthivyAdi paJcabhUtarahitaM vinaSTa sthAvarajaGgamAmaranaragandharvayakSarAkSasakinna ra garuDa mahoragAdi sakalavividha , " (paNNaveMti) prarUpita karate haiM, mRSAvArUpa vaha darzana yaha hai - (logo aMDakAo saMbhUo ) yaha pRthivI apa, teja, vAyu vanaspati, tiryaca, manuSya, deva, nArakarUpa loka aMDe se utpanna huA hai / aMDe se loka ko utpanna huA mAnane vAloM kA mata isa prakAra hai yaha loka pahale pRthivI Adi pA~cabhUtoM se rahita thA, aura kevala jalamaya hI thA / isameM eka cirakAla se gIlA aMDA par3A huA thA, jaba vaha phaTA to isake do TukaDe hueeka TukaDA pRthivIrUpa huA aura dUsarA Tukar3A AkAzarUpa huA- pRthivI rUpa Tukar3e meM manuSya, tiryaca, nAraka AdirUpa tathA AkazarUpa Tukar3e meM sura asura AdirUpa samasta jagat utpanna ho gyaa| isa taraha aMDe se yaha sRSTi huI ve kahate haiM / ( sayaMbhrUNA sayaM ca nimmio) koI 2 aisA bhI kahate haiM ki yaha jo dRzyamAna jagat hai vaha utpatti se pahile pahile pRthivI Adi paMcabhUtoM se rahita thA / isameM sthAvara, jaMgama, amara, A che. te bhRSAvAhaya darzana yA prabhAnu che" logo aMDakAo saMbhUo pRthvI, phyU, te vAyu, vanaspati, tiyaMya, manuSya, deva bhane nAra435 boa IMDAmAMthI utpanna thayA che. iMDAMmAMthI sRSTi utpanna thayela mAnanAranI A prakAranI mAnyatA che--A leke pahelAM, pRthivI Adi pAMca bhUtAthI rahita hatA. ane phakta jaLamaya ja hatA temAM eka cirakALathI bhInuM IMDuM paDeluM hatuM jyAre te phATayuM tyAre tenA be TukaDA thayA-eka TukaDo te pRthivIrUpa thayA ane bIjo TUkaDo AkAzarUpa thayA. pRthivIrUpa TukaDAmAM manuSya, tiya iMca, nAraka Adi rUpa tathA AkAza rUpa TukaDAmAM sura asura Adi rUpa samasta sRSTi utpanna thaI gaI. A rIte iMDAmAMthI sRSTi utpanna thayAnu tee darzAve che. bhuNA yaM ca nimmio" a a mevu yAgu uhe che sA ne bhagata nabhare paDe che te utpatti pahelAM pRthivI Adi pAMca bhUtAthI rahita hatuM. temAM sthAvara, zrI prazna vyAkaraNa sUtra "" Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 2 0 6-7 nAstikavAdimatanirUpaNam 195 bhedaM kevalamarNavasvarUpaM tamobhUtamAsIt, tatra tapastapyamAnasya zayAnasya vibho - bhagavato nAbheH kamalamudapadyata tatra brahmA samutpannastasmAt surAsuramanujatiryak sthAvarajaGgamabhUtamabhUtabheda vizeSaviziSTaM jagadutpannam / iti evamuktarItyA aliyaM ' alIkam=asatyaM ' payaMpaMti ' prajalpanti / eteSAmalIkatvaM bhrAntajJAnibhirnirUpitatvAt // sU0 6 // 6 punarapyAha -- ' payAvaraNA ' ityAdi / mUlam - payAvaiNA issareNa ya kayattikei / evaM viNhumayaM kasiNameva ya jagati kei / evameke vadaMti morsa - ego AyA akArago vedago ya sukayassa ya dukkayassa ya karaNANi kAraNANi ya savvA savvahiM ca Nicco ya Nikkio nigguNo ya aNuvalevaotti || sU0 7 // TIkA- ' payAvaraNA' prajApatinA = kRtamidaM jagaditi kecit / etadalIkatA pramANavAditatvAt / tathA ' issareNa ' izvareNa ca ' kayati ' kRtamiti ' ke ' nara, gaMdharva, yakSa, rAkSasa, kinnara, garuDa, mahoraga Adi samasta vividha bheda naSTa the- yaha to kevala aMdhakArAcchAdita arNava svarUpa thA / isameM tapasyA karate hue vibhu bhagavAn kI nAbhi se eka kamala utpanna huaa| usa kamala meM brahmAjIne janma liyA / unase phira sura, asura, manuja, tiryaca, sthAvara Adi aneka jIvoM ke bheda prabheda vAlA yaha jagat utpanna huaa| isa prakAra asadbhAvavAdiyoM kI ye donoM prakArakI mAnyatAe~ bhrAnta jJAniyoM dvArA nirUpita hone ke kAraNa mRSAvAdarUpa hI haiM | sU05 // phirabhI inhIM ko kahate haiM - 'payAvaraNA' ityAdi / TIkArtha - ( payAvaraNA issareNa ya kayatti kei ) kitaneka vyakti raMgama abhara, nara, gaMdharva, yakSa, rAkSasa, Dinara garuDa, mahoraga, mAhi sbhsta vividha bheTThanuM astitva na hatuM. te te kevaLa aMdhakArathI chavAyela sAgara svarUpa hatuM. temAM tapasyA karatA viSNuM bhagavAnanI nAbhimAMthI eka kamaLa pedA thayuM te kamaLamAM brahmAjIe janma lIdhA, temaNe sura, asura, manuSya, tiryaMca, sthAvara Adi aneka jIveAnA bheda prabhedathI yukta A jagata racyuM. A prakAranI asaddhAvavAdIonI te mane prakAranI mAnyatAe bhrAntanAnIe dvArA ni3pita thayesa hovAthI bhRSAvAda 35 4 che. // sU-5 // zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ prazravyAkaraNasUtre kecit naiyAyikA ityarthaH, tad yathA vityaGkarAdikaM kartRjanyaM kAryatvAt ghaTavaditi / jalabudAdau hetauranaikAntikatvenAsyAlIkatA / evaM 'kasiNameva ' kRtsnameva-sakalameva 'jagaM' jagat 'viNhumayaM' viSNumayaM = viSNusvarUpamiti 'kei kecit vadanti tanmatAnuyAyinaH, yathA "jale viSNuH sthale viSNu,-viSNuH parvatamastake / jvAlAmAlAkule viSNuH, sarva viSNumayaM jagat // 1 // " iti / aisA mAnate haiM ki yaha jagat prajApati-brahmAne banAyA hai| kitaneka kahate haiM ki yaha jagat Izvarane banAyA hai so isa prakAra kI mAnyatA meM alIkatA pramANabAdhita hone ke kAraNa AtI hai| tathA jo naiyAyika jana aisA kahate haiM ki yaha jagat Izvara ne banAyA hai, kyoM ki yaha ghaTAdikI taraha kArya hai " kSityakurAdikaM kartRjanyaM kAryatvAt ghaTavat" so kAryatvarUpa hetu meMjala budbuda Adi dvArA anaikAntika doSa AtA hai, isaliye yaha unakAkathana asatyarUpa pramANita ho jAtA hai| ( evaM viNhumayaM kasiNameva ya jagaMti kei ) isI taraha yaha sakala jagat viSNumaya hai aisA bhI koI 2 kahate haiM, kyoM ki unakI aisI mAnyatA hai ki "jale viSNuH sthale viSNu-viSNuH prvtmstke| jvAlAmAlA kule viSNuH sarva viSNumayaM jagat // 1 // " jala meM viSNu haiM, thala meM viSNu haiM, parvata kI coTI Upara viSNu haiM, u0 pay se viSere 4 cha.- 'payAvaiNA" tyAdi A12-" payAvaiNA issareNa ya kayatti kei" Tasa ho| setu mAne che ke A jagata prajApati-brahmAe banAvyuM che. keTalAka kahe che ke A jagata Izvare banAvyuM che, te te prakAranI mAnyatAmAM mRSAvAda-asatya deSa pramANabAdhita hiovAne kAraNe Ave che. tathA je niyAyika evuM kahe che ke A jagata Izvare manAvyu cha. 12 te pAhina rebu Aya cha, "kSiyakurAdikaM kartajanya kAryatvAt ghaTavat " to 135 tumA mumuda mAhi dvArA ananti hoSa bhAva cha, tethI tabhanu te 4thana asatya 35 siddha thAya che. " evaM viNhumaya kasiNameva ya jagaMti kei" ko pramANe mA samasta rAta viSamaya cha evuM paNa keTalAka leke kahe che, kAraNa ke temanI evI mAnyatA che ke "jale viSNuH sthale viSNuH viSNuH prvtmstke| jvAlAmAlAkule viSNuH, sarva viSNumayaM jagat // 1 // jaLamAM viSNu che, sthaLamAM viSNu che, parvatanA zikhara para viSNu che, zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinITIkA a. 2 sU. 7 nAstikavAdimata nirUpaNam 197 etadalIkatA pramANAbhAvAt mAtApitrAdi sakalavyavahAravicchedakatvAcca / atha vedAntimatamAha - evaM = amunA prakAreNa aike advaita brahmavAdinaH vadanti yat ' ego AyA ' eka eva AtmA 'mosa ' mRSA = jagat mithyA taduktaM " brahmasatyaM jaganmithyA " iti uktaJca - (C eka eva hi bhUtAtmA bhUte bhUte vyavasthitaH / ekadhA bahudhA caitra, dRzyate jalacandravat // " iti / tadalIkatA ca - sakalalokapratyakSa bheda mUlakasukhaduHkhadharmAdharmAdijagad vyavahArocchedaprasaGgAt / athAtmA'kartutvamatamAha - ' akArago' akArakaH = agni meM viSNu haiM, tAtparya yaha ki yaha saba jagat viSNumaya hai // 1 // yaha mAnyatA bhI alIkasvarUpa hI hai, kyoM ki isa mAnyatA ko satyarUpa meM pramANita karane vAlA koI bhI pramANa nahIM haiM / yadi saba jagat ko kevala viSNumaya hI mAnA jAve to phira yaha jo usameM mAtA pitA Adi rUpa samasta vyavahAra hai usakA uccheda prApta hotA hai / ( evamege vadaMti morsa ego AyA) isI taraha vedAntiyoM kA jo yaha kathana hai ki eka hI AtmA hai-jagat mithyA hai - " brahma satyaM jaganmithyA / kahA bhI hai "" 66 eka eva hi bhUtAtmA bhUte bhUte vyavasthitaH / ekadhA bahudhA caiva dRzyate jalacandravat // 1 // ,, iti / pratyeka prANI meM eka hI bhUtAtmA vyavasthita hai / vahI jalacandra kI taraha ekarUpa va anekarUpa dikhalAI detA hai // 1 // agnimAM viSNu che. matalaba e ke A samasta jagata viSNumaya // 1 // A mAnyatA paNa asatya che kAraNa ke A mAnyatAne satyarUpe siddha karavAne mATe kAI paNa pramANu nathI. jo samasta jagatane kevaLa viSNumaya ja mAnI levAmAM Ave te temAM mAtA pitA Adi rUpa je vyavahAra che tenuM jaDana thAya che. " evamege vadaMti mosaM ego AyA " se 4 pramANe vehaantiienuM A prakAranuM je kathana che ke " AtmA eka ja je-jagata mithyA che-- " brahmasatya' jaganmithyA" hyuM pazu che (4 eka eva hi bhUtAtmA bhUte bhUte vyavasthitaH / ekadhA bahudhA caiva dRzyate jalacandravat " // 1 // iti / pratyeka prANImAM eka ja bhUtAtmA rahela che. te ja jalacandranI jema eka rUpe ke anekarUpe dekhAya che !!! zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 prazravyAkaraNasUtre ayamAtmA akartA-puNyapApAdonAm / vedakaH=bhoktA puNyapApakarmaphalasya patibimvodayanyAyAditi bhAvaH, tathA-'sukayassa' sukRtasya-puNyasya 'dukkayassa' duSkRtasya pApasya ca ' savvahA ' sarvathA' 'savvahiM ' sarvatra sarvasmin kAle 'kAraNANi' kAraNAni=nimittabhUtAni 'karaNANi' karaNAni-cakSurAdInIndriyANi, nAyamAtmA / alIkatAcAsya saMsAryAtmano mUrtatvena pariNAmitvena kartRtvopapatteH tathA -- Nicco' nitya iti kecit , tadapi na yuktam , ekAntanityatve sukha yaha kathana bhI mithyArUpa hI hai, kyoM ki ise satya mAnane para jo sakalaloka ke pratyakSabhUta bhedamUlaka dharma adharma AdikA vyavahAra hotA hai usake uccheda kA prasaMga prApta hotA hai| isI taraha jo AtmA ko ekAntarUpa se akartA mAnate haiM aise sakhyio kI yaha mAnyatA hai ki (akArago vedagoya ) yaha AtmA puNyapApa AdikA akartA hai, aura unake phala bhUta sukha duHkha AdikA (1) 'pratibimbodayanyAyase bhoktA hai| tathA koI kahate haiM ki (sukayassa dukkayassa ya savvahA savvahiM kAraNANi ya karaNANi ) puNya aura pApa ke sarva prakAra se sarvakAla meM kA nimittabhUta cakSurAdi indriyAM haiM / AtmA nahIM hai, yaha unakI mAnyatA asatya hai, kyoM ki saMsArI AtmA kathaMcit mUrtika hai aura pariNAmI hai isaliye kartRtva aura bhoktRtva bana jAtA hai ! sarvathA amU te kathana paNa miththArUpa ja che, kAraNa ke tene satya mAnavAmAM Ave te samasta jagatamAM najare paDatA mULabhUta bhedavALe dharma adharma Adino je vya. vahAra thAya che tenuM khaMDana thavAne prasaMge upasthita thAya che. e ja rIte AtmAne ekAntarUpe akartA mAnanAra sAMkhya matavAdIonI evI mAnyatA che hai " akArago vedagoya" 241 2mAtmA dhunya 55 mAhitI prA nathI, bhane tamana 335 subha duH5 mAhinA " pratibimbodaya nyAyathI" alsu che. tathA so 4 cha " sukayassa dukkayassa ya savvahA savvahiM kAraNANi ya karaNANi" punya mane panA sarva prA2no 4 saNe yAtmA nahI 555 cakSa Adi Indriya che. temanI te mAnyatA asatya che, kAraNa ke saMsArI AtmA keTalAka pramANamAM mUrtika che ane pariNAmI che, tethI temAM katRtva ane 1 pratibimboMdaya nyAya kA tAtparya yaha hai ki jisa prakAra sphaTikamaNi ke sAtha jisa varNakA saMyoga hogA sphaTika maNi vaisA hI varNakA dIkhane laga jAtA hai / 1pratibidaya nyAyanuM tAtparya e che ke jema raphaTika maNInI sAthe je raMgane saMga thaze, evA ja raMgane sphaTika maNI dekhAze. zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 2 sU0 7 nAstikavAdimata nirUpaNam " duHkhavandhamokSAdyabhAvaprasaGgAt / nikkio' niSkriyaH gamanAgamanAdikriyAvajitaH sarvavyApitvenAvakAzAbhAvAt etadapyasat, dehamAtropalabhyamAnatvAt / 'niraguNo nirguNaH satvarajastamoguNarahitaH, 'aNubalevao' anupalepakaH = nirlepaH saGgavarjitaH Atmeti kApilAH, uktaM ca- " akarttA nirguNobhoktA, AtmA kapiladarzane " iti / sattvarajastamoguNAnAM sAmyAvasthA prakRtiH, saiva kartrI, purupastu puSkarapalAzavanirlepacetano'kartA, iti sAkhyAnAM matam / kudarzanatvaM rtika AtmA meM ye nahIM banate haiM / ( Nicco) koI 2 AtmA ko sarvathA nitya mAnate haiM, so AtmA kI yaha nitya mAnyatA satya nahIM hai, kyoM ki AtmA ko sarvathA nitya mAnane para sukha duHkha evaM baMdha, mokSa Adi ke abhAva kA prasaMga prApta hotA hai / (nikkio ) AtmA ko niSkriya mAnanA isa abhiprAya se, ki AtmA vyApaka hai aura jo vyApaka hotA hai usameM avakAza ke abhAva se gamanAgamana rUpa kriyAe~ bana nahIM sakatI haiM so aisI mAnyatA bhI mRSAvAdarUpa hI hai, kAraNa ki AtmA zarIra meM hI upalabdha hotI hai anyatra nahIM / ( nigguNo ) tathA aisA kahanA ki " yaha AtmA satva, raja aura tamoguNa se rahita hai aura ( aNuvalevao) puSkarapalAzavat nirlepa-saMgavarjita hai / sAMkhyoM kA yahI kahanA hai ki satva, raja aura tamoguNa kI sAmyAvasthA kA nAma prakRti hai / yaha prakRti hI karanevAlI hone se kartrI hai, cetayitA-prakRti dvArA kiye gaye kAryoM kA jAnane vAlA puruSaAtmA to kamalapatra ke loGatRtva bhAvI laya che. sarvathA abhUti AtmAbhAM te manatuM nathI, "NiccoM" ardha koi matavALA AtmAne sarvathA nitya mAne che AtmAne e rIte nitya mAnavuM te satya nathI, kAraNa ke AtmAne saOthA nitya mAnavAmAM Ave te sukha duHkha ane adha bhokSa mAhino alAva hovAno prasaMga upasthita thaze- " nikkio " dha koi leAkeA AtmAne e kAraNe niSkriya mAne che ke AtmA vyApaka che. ane je vyApaka hoya temAM avakAzane abhAva hovAthI gamanAgamanarUpa kriyAe thaI zakatI nathI. te mAnyatA paNa mRSAvAdarUpa ja che kAraNa ke AtmA zarIrmaaN na hoya che anyatra hoto nathI. "nigguNo 66 tathA A AtmA sattva, 204 mane tamoguNuthI rahita che" sevI mAnyatA " aNuvalevao " tathA bhaja patra para rahelA pANInA biMduthI kamaLa patra jema alipta kahe che, tema AtmA paNa te tattvAthI nile`pa rahe che. te mAnyatA paNa mRSAvAda che. sAMkhyAnI evI mAnyatA che ke sattva, raja ane tameguNanI sAmyAvasthAnuM nAma prakRti che. e prakRti ja karanAra hovAthI karzI che-prakRti dvArA karAyela kAryoMne jANanAra puruSa "" zrI prazna vyAkaraNa sUtra 199 Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 prazravyAkaraNasUtre cAsya tathAhi-na tAvanirguNatvaM cetanAsvarUpakhAbhyupagamAt / anupalepakatvamapi na baddhamuktAvasthA vyavasthAvicchedaprasaGgAt // sU0 7 // punarapyAha-' avi ya' ityAdi mUlam-avi ya evamAsu asabbhAva jaMpi ehiM kiMci jIvaloge dosaI sukayaM vA dukkayaM vA, evaM jaicchAe vA sahAveNa vAvi dayivayappabhAvao vAvi bhavai, natthi tattha kicikayakaM tattaM lakkhaNaM vihANaM niyai kAriyA evaM kei jaMpati iDirasasAyagAravaparAvahave karaNAlasA parUveMti dhammavImaMsaeNaM mosaM // sU0 8 // TIkA-'avi ya ' api ca evaM vakSyamANarItyA 'asanmAvaM ' asadbhAvaM 'AhaM su' AhuH kathayanti kathamityAha-jaMpi' yadapi kiMci ' kizcit 'ehi' samAna nirlipta hai / ataH kahA hai "akartA nirguNo bhoktA " AtmA kapila darzane " yaha bhI yukti yukta nahIM hai kAraNa AtmAko sarvathA nirguNa mAnane para usameM cetanatya guNa kA bhI abhAva hone se acetanatva kA prasaMga prApta hogA, parantu aisI bAta to vahAM mAnI nahIM gaI hai, kyoM ki AtmA ko cetanA guNa svarUpa svIkAra kiyA gayA hai| tathA puSkara palAzavat sarvathA nirlipta mAnane para usakI jo baddha-saMsArIaura mukta ye jo do avasthAe~ hotI haiM unakI vyavasthA kA viccheda prApta hotA hai / suu-6|| tathA-' avi ya' ityAdi / TIkArtha-(avi ya evaM asambhAvaM Ahesu) isa prakAra se jo asamAtmAtA bhaNapatra samAna lina che. tethI / mu cha ? " akartA nirguNo bhoktA AtmA kapiladarzane" te 55 yutiyukta nathI, 4 / 26 mAmAne savathA nirguNa mAnavAmAM Ave che temAM cetanatva guNane paNa abhAva hovAthI acetatvane prasaMge upasthita thaze, paNa ema te tyAM mAnela nathI, kAraNa ke AtmAne cetanaguNa svarUpa svIkAryo che. tathA kamalapatra para rahela jaLabinduthI alipta kamaLa je tene mAnavAmAM Ave to tenI baddha-saMsArI ane mukta e be avasthAo je hoya che tenI vyAvasthAnuM khaMDana thaze. sUdA tathA-" avi ya" tyA Asttha-"avi ya e asabbhAvaM Ahesu" -40 prabhA 1 mA 4Ayo zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 2 sU0 7 nAstikavAdimatanirUpaNam 201 iha jIvaloke 'sukayaM vA' sukRtaM vA-sukRtaphalaM-sukhamAstikamatena 'dukkayaM vA' duSkRtaM-duSkarmaphalaM duHkhaM vA 'dIsaI' dRzyate 'jaicchAe' yadRcchayA akasmAt kAkatAlIyanyAyena avitarkitameva sarva samutpadyate / yathA kAkAgamanasamaye abuddhipUrvakaM kAkoparitAlapatanaM nahi kAkasyaivaM buddhirastiyanmaduparitAlaM nipatiSyati, tathA tAlasyApi nAyamabhiprAyo yadahaM kAkopari patiSyAmi, evameva sarva sukhaduHkhAdijAtamatarkitopasthitameva na kartRvizeSabuddhipUrvakam / tadasat idamasya kAraNamidamasya kAryamiti sakalalokaprasiddha vyavasthA vicchedApatteH anyathA kathaM dbhAva kahA gayA hai ki (jaMpi kiMci ehiM jIva loge sukayaM vA dukkayaM vA dIsaI ) jo kucha bhI isa jIvaloka meM sukRta athavA sukRta kA phalarUpa sukha duSkRta athavA duSkRta kA phalarUpa duHkha dikhalAI detA hai vaha saba (jaicchAe vA ) akasmAt kAkatAlIya nyAya se avitakita hI utpanna ho jAtA hai. jisa prakAra ur3atA huA kauvA tAlavRkSa ke nIce AyA aura Ate hI usa para tAr3a kA phala gira par3A to usake isa patana meM na to kAkane hI aisA vicAra kiyA ki mere Upara tADa kA phala gira par3e, aura na tAr3aphala ne hI aisA socA ki maiM kAka ke Ate hI usa para gira pahU~ kintu yaha usakA patana avitarkita hI huA isI taraha sukha daHkha Adi jo kucha bhI hotA hai vaha saba atakita hI upasthita hotA rahatA hai isameM kartA ki vizeSa buddhi pUrvakatA nahIM hai| so aisI mAnyatA bhI asatya hI hai kAraNa ki loka meM jo yaha vyavasthA bana rahI hai ki " yaha isakA kAraNa hai yaha isakA kArya hai" vaha saba isa prakAra kI mAnyatA meM viccheda ko prApta ho jaavegaa| dekho jo cha ? ' jaMpi kiMci ehiM jIvaloge sukayaM vA dukkayaM vA dosaI " 2 mA je koI paNa sukRta athavA sukRtanA phaLarUpa sukha, duSkRta athavA duSkRtanA 2035 duH5 na042 57 che te maghA " jaicchAe vA" sabhAt tAlIya nyAye avitarkita ja utpanna thaI jAya che jema uDato kAgaDo tADanA jhADanI nIce Ave ane AvatAM ja tenA upara tADanuM phaLa paDayuM, te tenA te patanamAM kAgaDAe evo vicAra karyo na hato ke mArA upara tADanuM phaLa paDe ane tADanA phaLe paNa e vicAra karyo na hato ke kAgaDo AvatAM ja huM tenA upara paDuM paNa tenuM te patana avitati ja thayuM hoya che, e ja prakAre sukha dukha Adi je kaMI thAya che te badhuM avitati ja thayA kare che temAM kartAnI vizeSabuddhi kAraNarUpa nathI. te evI mAnyatA paNa asatya ja che kAraNa ke suSTimAM evI je vyavasthA cAlI rahI che ke "te AnuM kAraNa che, te AnuM kArya che" e badhAnuM te mAnyatAthI khaMDana thaI jaze. juve jene tela zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 prazravyAkaraNasUtre tailArthI tilamevopAdadyAt dadhyarthI ca dugdhaM, dugdhArthI ca gAm / atha svabhAvavAdImAha" kaH kaNTakAnAM prakaroti taikSNya, vicitrabhAvaM mRgapakSiNAM ca / svabhAvataH sarvamidaM pravRttaM, na kAmacAro'sti kutaH prayatnaH // 1 // " tadapyasat-atrApi kAryakAraNavyavasthA vicchedAt / tailArthI hotA hai vaha tiloM ko hI to grahaNa karatA hai, dhyarthI dugdha ko aura dugdhArthI gAya ko| yaha aisA kyoM hotA hai isaliye ki ye tilAdika apane 2 kArya ke kAraNa haiN| aba svabhAvavAdI kA svarUpa kahate haiM-'sahAveNa vAvi ' ityaadi| svabhAvavAdI kA aisA kahanA hai ki jagat meM jo kucha hotA hai vaha svabhAva se hI hotA hai, kahA bhI hai "kaH kaNTakAnAM prakaroti taikSNyaM, vicitrabhAvaM mRgapakSiNAM ca / svabhAvataH sarvamidaM pravRttaM, na kAmacAro'sti kutHprytnH||1||" kAMToM meM tIkSNatA kauna karatA hai ? mRgoM meM pakSiyoM meM vicitratA kauna utpanna karatA hai ? to isakA kevala uttara yahI hai ki svabhAva se hI yaha saba kucha hotA hai, isameM kAmacAra-yadRcchA-kAraNa nahIM hai aura na koI prayatna hI kAraNa hai // 1 // yaha svabhAvavAdI kA kathana bhI ThIka nahIM hai / kAraNa isameM bhI joItuM hoya te talane ja grahaNa karaze, dahIMnI IcchAvALA dUdhane ane dUdhanI IcchAvALo gAyane grahaNa karaze. te pramANe thavAnuM kAraNa zuM che? kAraNa e ja che ke tala Adi pita pitAnA kAryane mATe kAraNarUpa--upayogI che have svabhAvahIna sva35 he cha-" sahAveNa vAvi "tyAha svabhAvavAdInuM evuM kahevuM che ke jagatamAM je kaMI thAya che te svabhAvathI 1 thAya cha, yuM 55 cha "kaH kaNTakAnAM prakaroti taikSNyaM, vicitrabhAvaM mRgapakSiNAM ca / svabhAvataH sarvamidaM pravRttaM, nakAmacAro'sti kutaH prayatnaH" // 1 // kAMTAmAM tIkSaNatA keNa kare che? mRgemAM tathA pakSIomAM vicitratA keLu utpanna kare che? tene kevaLa eka ja uttara che ke svabhAvathI ja te badhuM thAya che, temAM kAmacAra-tenI IcchA-kAraNarUpa nathI ke koI prayatna kAraNarUpanathI 15 svabhAvavAdInuM te kathana paNa barAbara nathI. kAraNa ke temAM paNa kArya kAraNa ke temAM paNa kArya-kAraNabhAvanuM khaMDana thAya che. zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 203 sudarzinI TIkA a02 sU0 7 nAstikavAdimatanirUpaNam tathA daivavAdinaH" prAptavyamartha labhate manuSyaH, kiM kAraNaM daivamalaGghanIyam / tasmAnna zocAmi na vismayo me, yadasmadIyaM nahitatpareSAm // " tathA ' natthi' nAsti 'tattha' tatra martyaloke 'kiMci' kiJcit 'kayaka' kRtakaM karmaniSpannaM 'tattaM' tattvaM vastu / tathA 'lakkhaNavihANaM ' lakSaNavidhAnAM =padArthasvarUpapakArANAM niyatiH=bhAgyameva 'kAriyA' kArikA-karkI, tathA yanna kAryakAraNabhAva kA biccheda prApta hotA hai| ____ aba daivavAdiyoM kA svarUpa kahate haiM- daviyappabhAvaovAvi bhavai' ityAdi / daivavAdiyoM ki aisI mAnyatA hai "prAptavyamartha labhate manuSyaH, kiM kAraNaM daivamalaGghanIyam / tasmAnna zocAmi na vismayo me, yadasmadIyaM nahi tat pareSAm // 1 // " jo kucha prApta hone yogya vastu hai vaha hameM bhAgya kI kRpA se hI prApta hotI hai| yaha bhAgya alaMghanIya hai| ataH aisA samajhakara ki jo hamArI hai vaha dUsaroM kI kabhI nahIM ho sakatI hai kabhI bhI kisI prANI ko zoka phikara aura Azcarya Adi nahIM karanA cAhiye // 1 // ___ataH he bhAiyo ! tuma eka mAtra daiva-bhAgya para hI bharosA rkho| (natthi tassa kiMci kayakaM tattaM ) lokameM koI aisI vastu nahIM hai jo kRtaka ho paruSArtha rUpa karma se prApta kI jA sake-aisI ho / isI prakAra (lakkhaNavihANaM ) padArthoM kA jitanA bhI kucha apanA rUpa hai tathA unake jitane bhI prakAra-bheda haiM ina sabakI (kAriyA ) kArikA karane ve haivavAhImArnu 2135 4 cha-" daviyappabhAvaovAvi bhavai" tyAdi. daivavAdIonI mAnyatA che ke " prAptavyamartha labhate manuSyaH, kiM kAraNaM daivamalaGghanIyam / tasmAna zocAmi na vismayo me, yadasmadIyaM nahi tat pareSAm // 1 // prApta thavA lAyaka je kaI vastu hoya che te ApaNane bhAgyanI kRpAthI ja maLe che. te bhAgya alaMghanIya-aphara che. je amArI cIja che te bIjAnI kadI paNa thaI zakatI nathI, evuM samajIne kadIpaNa kaI prANIe zeka, cintA Azcarya Adi karavA joIe nahIM ? te he bhAIo! tame eka mAtra bhAgya upara ja vizvAsa rAkhe "natthi tassa kiMci kayakaM tattaM" gatamA mevI vastu nathI 2 kRta DAya-puruSArtha thI pAsa 421 zaya tevI DAya. sa. 8 te " lakkhaNavihANaM " pahAki 2 3 potArnu 35 cha tathA temanA reTA 2-le che, te adhAnI "kAriyA " 1041-42nArI "niyaI " mA niyati-mAya zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 praznavyAkaraNasUtre bhAvyaM tat koTi yatnairapi na bhavati yad bhAvyaM tad vinApi yatnena bhavati, tadasat -sakalapratyakSodyamAdInAM vyarthatvApatteH / vA zabdena-kAlavAdAdayo'pi vijnyeyaaH| tathAhi-"kAlaH sRjati bhUtAni, kAlaH saMharate prjaaH| kAlaH supteSu jAgarti kAlo hi duratikramaH // 1 // " bAlI ( niyaI ) yaha niyati-bhAgya hI hai / tathA jo hone yogya nahIM hai vaha karoDa yatnoM se bhI nahIM ho sakatA hai, aura jo hone yogya hai vaha vinA yatna ke bhI ho jAtA hai| so isa prakAra kI deva (bhAgya) vAdiyoM kI yaha mAnyatA kevala kalpanAmAtra hai kAraNa-isakA isa prakAra kI ekAntataH kalpanA mAnane para sakala prANIyoM ke pratyakSabhUta udyamAdikoM meM vyarthatA kI Apatti AtI hai| 'vA' zabda se kAlavAdiyoM kA svarUpa kahate haiM-yahAM "vA" zabda se kAlavAda Adi bhI mRSArUpa haiM aisA jAnanA cAhiye / kAlavAdiyoM kI aisI mAnyatA hai ki "kAla : sRjati bhUtAni, kAlaH saMharate prjaaH| kAla : supteSu jAgarti, kAlo hi duratikrama : // 1 // " kAla hI bhUtoM ko-jIvoM ko banAtA hai aura naSTa karatA hai / kAla hI soye huoM meM jagAtA hai isaliye kAla duratikrama-alaMghanIya hai| arthAt-yaha avinazvara hai| che. tathA je thavA lAyaka nathI te karoDa prayatno karavA chatAM paNa thaI zakatuM nathI, tathA je thavA lAyaka che te vinA prayatna paNa thAya che. te A prakAranI deva "bhAgya " pAhImAnI mAnyatA va yAnA 1 cha, 125 temanI ta prakAranI ekAntataH kapanAne mAnI levAmAM Ave te samasta prANIonA pratyakSabhUta udyamAdimAM vyarthatA hovAnI Apatti upasthita thAya che. "vA" za54thI ANevAhImA 2135 4 cha-mADI " vA " zapathI kALavAda Adi paNa mRSA-asatya rUpa che, ema samajI levAnuM che. kALavAdI enI evI mAnyatA che ke "kAlaH sRjati bhUtAni, kAlaH saMharate pajAH / ____ kAlaH supteSu jAgati, kAlo hi duratikramaH " // 1 // kALa ja bhUtone-jIvone banAve che ane temane nAza kare che. kALA ja sUtelAomAM jAgRta hoya che. tethI kALa duratikrama-alaMghanIya che eTale ke zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 2 sU0 7-8 anyeSAmapi mRSAbhASaNanirUpaNam 205 tadasat-kAlasyaiva kartRtve kAlaprAptau strIzmazruvandhyA putrahastatalakezAdInAmapi sadbhAvaH syAt , ityapi matavAdino mithyA jalpanti / tathA 'iDirasasAyagAravaparA' RddhirasasAtagauravaparAH, 'bahave' bahavaH aneke karaNAlasAH kartavyAcaraNAlasAH anudyoginaH 'dhammavIsaMsaeNa' dharmavimarzanena=dharmavicAreNa 'mosaM' mRSA-asatyaM vastu adharmamapi dharmameva 'pati' prarUpayanti pratipAdayanti // 7 anye'pi janA yathA mRSA bhASaNaparA bhavanti tatparUpayati 'avare' ityAdi mUlam-avare ahammAo rAyaduTuM abbhakkhANaM bhaNaMti aliyaMcorotti acoriyaM kareMtaM / DAmario ti vi ya emeva udAsINaM / dussIlotti ya paradAraM gacchaitti mailiMti sIlakaliyaM / ayaMpi gurutappao tti / aNNe emeva bhaNaMti kAlavAdiyoM kI yaha mAnyatA asatyarUpa isaliye hai ki kAla ko hI kartA mAnane para strI jaba taruNa avasthA saMpanna ho jAtI hai to puruSa kI taraha usake bhI dADhI mUcha kA AnA, tathA vaMdhyA ke putra honA, hathelI meM bAla uganA Adi bhI honA cAhiye-parantu yaha saba kucha nahIM hotA hai / isaliye ye pUrvokta saba hI bAda mithyA prarUpaNA karate haiM aisA jAnanA cAhiye / (evaM) isa prakAra (kei ) kitaneka (karaNAlasA ) apane kartavya karane para yogya AcaraNa meM AlasI bane hue, aura (iDirasasAyagAravaparA ) Rddhi, rasa, sAtagaurava meM tatpara rahe hue, (bahave ) aneka anudyogI vyakti (dhamma vImaMsaeNaM ) dharma ke vicAra se ( mosaM ) mRSA-asatyaM-adharma ko bhI dharmarUpa se (parUveti) prarUpita karate haiM / suu-7|| zAzvata che. kALavAdIonI te mAnyatA asatyarUpa te kAraNe che ke kALane ja je kartA mAnavAmAM Ave te strI jyAre taruNa avasthAe pahoMce tyAre tene paNa puruSanI jema dADhI mUcha AvavI joIe, tathA vadhyAne putra ke joIe, hathelImAM bAla ugavA joIe, paNa temAMnuM kaMI paNa banatuM kathI. tethI pUrvokta se madhA vA mithyA pr354|| 42 cha sebha mAnale , " evaM" se 21 pramANe " kei" 20 " karaNAlasA " potAnA tavya pAlanamA mAsu yadhane mana " iDDhirasasAyagAravaparA" Rddhi, 2sa mane sAta mabhimAnamA rata thaine " bahave " mane anudho so "dhammavImasaeNaM " bhana! yAsathI "mosaM ' bhRSA-asatya-25bhane 54 dharma3the "prarUveti' 53pita 42 cha |suu-7|| zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 praznavyAkaraNasUtre uvahaNaMtA-mittakalattAiM sevai / ayaMpi luttadhammo / imo vi vIsaMbhaghAyao, pApakammakArI agmmgaamii| ayaM durappA bahuesu ya pAtagesu jutto ti / evaM japaMti maccharI bhaddage vA gunnkittinehprlognippivaasaa| evaM ee ali. yavayaNadakkhA paradosuppAyaNa saMsattA veDhata akkhaiya bIeNaM appANaM kammabaMdhaNeNa muharI asamikkhiyappalAvI ||suu||8|| TIkA-avare apare anye kecit 'ahammAo' adharmataH asatyavacanarUpamadharmameva svIkRtya ' rAyaduTuM' rAjaduSTaM-nItiviruddham , ' abbhakkhANaM' abhyAkhyAnam asatyadoSAropaNaM 'aliyaM ' alIkaM 'bhaNati' akRtamapi kAryakalpayitvA janasamakSe kathayanti / kathamityAha-' corotti' ityAdinA-'acoriyaM kareMta' aucArya kurvantaM acorayantaM janaM prati 'corotti' cora iti kathayanti / 'emeva' aura bhI manuSya jisa prakAra asatya bhASaNa karate haiM usIko dikhalAte haiM-' avare ahammAo' ityAdi / ____TIkArtha-(avare ) kitaneka manuSya (ahammAo ) asatya vacanarUpa adharma ko hI svIkAra karake (rAyaduI) nIti viruddha (anbhakkhANaM) asatya doSAropaNarUpa (aliyaM ) alIka vacana ko (bhaNaMti ) kahate haiM, nahIM kiye gaye bhI kArya ko usameM kalpita kara jana samakSa meM kaha diyA karate haiM ki ( acoriyaM karetaM corotti ) corI nahIM karane vAle ko bhI yaha cora hai' aisA kaha dete haiM, arthAt jisane kabhI bhI corI nahIM kI hai-aise puruSa ko bhI cora dete haiM, kaha tathA ( emeva ) isI bIjAM manuSya paNa je prakAre asatya bole che te sUtrakAra batAve che" avare ahammAo" chatyA. 21-"avare" 21 bhAso' 'ahammAo" asatya kyana35 adhamanI 4 svI4.2 4rIne "rAyaduTuM" nItivi36 " abbhakkhANaM " asatya hopaare|555 35 " aliya" makhI kyanI " bhaNaMti" 4 cha, na yesa AyanI 55 465nA zane sonI samakSa 4 // 4re che. sama-"acoriyaM kareta corotti" cerI na karanArane paNa "A cora che" evuM kahe che eTale ke jeNe kadi 57 yArI 43 DAya tevA puruSane 5 yAra tarI sAmAve cha, tathA " emeva" zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 2 sU0 8 anyeSAmapi mRSAbhASaNanirUpaNam 207 evameva 'udAsINaM' udAsInaM avigrahakArakaM taTasthaM prati 'DAmariutti vi ya' DAmarikA-vigrahakArI-ityapi ca bhaNanti / tathA- dussIlotti ' duzzIla iti duSTAcaraNo'yaM jana iti, 'paradAraM gacchati' paradArAn gacchati = parastrIgamanaM karoti, iti ca asatyadUSaNavacanena 'sIyakaliyaM' zIlakalitaM sadAcArayuktaM janaM 'mailiMtiM ' malinayanti-loke kalaGkayanti, 'ayaMpi' ayamapi apinA pUrvoto'pi 'gurutappao ' gurutalpagaH kalAcAyastrIgAmi iti bhaNanti / 'aNNe' anye mRSAvAdinaH 'uvahaNaMtA' upanantaH parasya vRttiM kIrti ca nAzayantaH 'emeva' evameva bhaNanti-ayaM 'mittakattAI' mitrakalatrANi=suhRdArAn ' sevai' sevate / 'ayaMpi ' ayamapi 'luttadhammA' luptadharmA-lupto dharmoM yasya sa tathA dharmavihInaH asti / tathA ' imo vi ' ayamapi 'vissaMbhaghAyao' visrambhaghAtakA vizvAsataraha ( udAsINa ) udAsIna-taTastha hotA hai usako ( DAmariottivi ya) arthAt-jhagar3A nahIM karane vAlA 'yaha DAmarika-vigrahakArIjhagar3A karane vAlA hai aisA kaha diyA karate haiN| (dussIlotti ) yaha dAzIla-duSTa AcaraNa vAlA hai| aura (paradAraM gacchai ) yaha parastrI gAmI hai ' isa taraha ke asatyadoSAropaka vacano se (sIlakaliyaM) sadAcArI puruSa ko ( mailiMti ) kalaGkita kara dete haiN| aura ( ayaMpi gurutappao) yaha aura vaha bhI gurupatnI ke sAtha sahavAsa karane vAlA hai / (anne ) kitaneka mRSAvAdIjana ( uvAhaNaMtA ) parakI AjIvikA evaM kItti kA nAza karate hue (emeva ) isI taraha bolate haiM ki yaha (mittakalattAI sevei ) apane mitra kI strI ko sevana karane vAlA hai tathA ( ayaMpi ) yaha (luttadhammA) dharma vihIna hai / tathA (imo vi) se 1 te " udAsINaM " hAsIna-2 taTastha DAya tena " DAmariottivi ya" eTale ke jhagaDe na karanArane "A jhagaDe karanAra che " evuM kahe che. tathA " dussilotti " " mA huTa mAyavANA cha " mane "paradAra gaccha" A parastrIgAmI che" A prakAranAM asatya doSAropaNa yukta vacanathI "sIlakaliya" sahAyArI puruSane " mailiMti" te sahita 42 cha bhane ayaM pi gurutappao" "te 5 4358nI sAthe sapAsa 42 // 2 cha" me mohpaare|55 42 cha. " anne" TA bhUSAvAdI so "uvAhaNatA ' manyanI mAvi bhane tinI nAza 42vAne bhATa " emeva " ! pramANe mAle cha- " mittakalattAI sevai" "te pAtAnI bhitrapatnIna sevana 2nAra cha" tathA " ayaM pi"te" luttadhammA" bhahita cha. tathA " imo zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 praznavyAkaraNasUtre 4 ghAtI ' pAvakammakArI ' pApakarmakArI duSkarmAcaraNazIlaH ' akammakArI' akarmakArI = anucitakarmakArI ' agammagAmI ' agammagAmI - bhaginyAdigamanakArI, cAsti / ayaM 'durappA' durAtmA=duSTAtmA bahue ya' bahukaiH ca = anekaiH 'pAtagesu' pAtakeSu = pApakarmasu 'jutto ' yuktaH = saMlagna iti / evaM ' bhaige ' bhadrake = nirdoSe 'maccharI ' matsariNaH paraguNadveSiNaH ' jaMpaMti ' jalpanti = bruvanti / kIdRzAste mRSAvAdinaH ? ityAha-' guNa kittinehaparaloganiSpivAsA' guNakIrtisnehaparalokaniSpipAsAH = guNAH = vinayArjavAdayaH, kIrtiH = yazaH snehaH = bhUteSu prItiH paraloka = janmAntaraM teSu niSpipAsA = nirAkAdakSAH evamuktaprakAreNa ete 'aliyavayaNadakkhA ' alIkavacanadakSAH = mRSAbhASaNanipuNAH, ' paradosuSpAyaNa saMsattA paradoSotpAdanasaMsaktAH = paradoSAviSkaraNatatparAH , * yaha (vissaMbhaghAyao) vizvAsaghAtI hai ( pAvakammakArI ) pApakarmakArI hai, ( akamakArI ) anucita kAmoM ko karatA rahatA hai, tathA (agammagAmI) agamyagAmI hai-bhaginI AdikA sevana karane vAlA hai| (ayaMdurappA ) yaha durAtmA ( bahue ya pAtagesu jutto ) aneka pApakarmoM meM lagA rahatA hai / (bhaddage ) nirdoSa puruSa meM ( maccharI ) dUsaroM ke guNoM se dveSa karane vAle, tathA ( guNakittinehapara loganiSpivAsA) vinaya Arjava Adi guNoM meM, kIrti meM tathA sneha - jIvoM ke Upara prIti rakhane meM aura paraloka meM AkAMkSA vihIna puruSa ( evaM paMjaMti ) isa prakAra bolate haiM / inheM apane paralokake sudhAra kI bhI koI ciMtA nahIM hotI hai | ( evaM ee) isa prakAra ye ( aliyavayaNadakkhA ) asatya bolane meM bar3e catura, tathA ( paradosupAyaNa saMsattA) dUsaroM ke doSoM ko prakaTa vi visaMbhaghAyao " te vizvAsaghAtI che, " pAvakammakArI pApakRtya kare naare| che, " agammagAbhI " agabhyagAbhI " ayaM durappA "" 66 sIna rahe che " 6 che, " akammakArI " anucita tyo che-bhaginI AdinuM sevana karanAra che, ya pAtagesu jutto" ane pAyAbheobhAM SAnA 29 maccharI tathA anyanA guNAne dveSa karanAra, paraloga niSpivAsA " vinaya mAnava Adi guNothI rahita, DIrti tathA snehathI rahita, ane paraleAkanI AkAMkSA rahita " evaM jaMpati " 752 pramANe moTo che. tene potAno parasoGa sudhAravAnI pazu cintA hotI nathI. " evaM ee rIte te " aliyavayaNadakkhA " asatya khelavAmAM ghaNeA nipuNa, tathA do supAyaNasaMsattA anyanA DhASAne jAhera karavAmAM ja lIna evA te mRSA " A 66 para zrI prazna vyAkaraNa sUtra "" "" 1 A durAtmA bahue su " bhaddage " nirdosspurutathA guNatti ha 66 Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 2 sU0 8-9 anyeSAmapi mRSAbhASaNanirUpaNam 209 ' akkhai ya bIeNaM' akSatikabIjena-akSaya duHkhakAraNena 'kammabaMdhaNeNa ' karmabandhanena 'appANaM ' AtmAnaM veDheMti' veSTayanti, narakanigodAdhanantaduHkhadAyaka karmANi samupArjayantItyarthaH / ke te ? ityAha-'muharo' mukhArayA=mukhameva ariH =zatru:-zatrutvajanakavacanabhASitvAd yeSAM te tathA / 'asamikkhiyappalAvI' asamIkSitapalApinA=avicAritAnarthavaktAra iti / / sU0 8 // punaste kiM kurvanti ? tadAha-nikkheve ' ityAdi / __ mUlam-nikkheve avaharaMti parassa athammi gaDhiya giddhA abhijujati ya para asaMtaehiM luddhA ya kareMti kUDa sakkhittaNaM, asaccA atthAliyaM ca kannAliyaM ca, bhomAliyaM ca tahA gavAliyaM ca, garuyaM bhaNaMti, aharagai gamaNaM aNNaM pi ya jAikularUvasIlapaccayamAyA niguNaM cavalA pisuNaM paramaTThabhedagamasaMtakaM videsamaNatthakAragaM pAvakammamUlaM dudiDaM dussuyaM amuNiyaM nillajjaM logagarahaNijjaM vahabaMdha parikilesabahulaM jarAmaraNadukkhasoganemaM asuddhaM pariNAma saMkiliTuM bhaNaMti // sU0 9 // karane meM hI lage hue mRpAvAdI puruSa ( akkhaiyavIeNaM) akSatika bIja akSaya duHkha ke kAraNabhUta (kammabaMdhaNeNa ) karmabaMdhana se ( appANaM ) apane Apako (veDheMti ) pariveSTita karate haiM, arthAtU-narakanigoda Adi ke anaMta ) duHkhoM ko denevAle karmoM ko upArjita karate haiN| vaise kauna hote haiM ?- ( muharI ) jinakA mukha hI zatru hotA hai, (asamikkhiyappalAvI ) jo vinA vicAra kiye hI anarthaka pralApa karanevAle hote haiM / ve hI pUrvokta prakAra kA asatyabhASaNa karate haiM // sU-8 // pAhI pu25 " akkhaiyavIeNa" 2makSati: 04-25kSaya humane mATe 4 // 265 35 "kammabaMdhaNeNa" bhaya thI " appANaM "potAnA tatane " vedeti " parivaSTita kare che, eTale ke naraka nigada AdinAM ananta duHkha denAra karmonuM upArjana are cha sevA e DAya cha ?-" muharI" bharnu bhum| tebhanI zatru ya cha, bhane " asamikkhiyappalAvI" he vinA viyAthai mana prasA5 42nAra hAya che. teo ja pUrvokta prakAranuM asatya bhASaNa kare che te su-TA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyAkaraNasUtre , TIkA- 'parassa' parasya = anya sambandhini 'atthammi' arthe dhane ' gar3hiya giddhA ' grathitagRddhAH=atyantalolupAH 'nikkheve' nikSepAna=nyAsAn 'dharohara' tathA 'thApana' iti bhASApasiddham, 'avaharaMti' apaharanti ' na hi tvayA matpArzva sthApita' mityuktvA sarvathA apalapanti / ' abhijuMjaMti ya ' abhiyojayanti ca = param ' asaM taehiM ' asadbhiH =avidyamAnaidepaiiH / tathA 'luddhA ya' lubdhAzra=paradhanalolupAH dhanalobhena 'kUDasakkhittaNaM ' kUTasAkSitvaM ' kareMti ' kurvanti / cakArAd granthimocakatvapazyato haratvAdikamapi vijJeyam / ' asaccA asatyAH = asatyavAdinaH ' atthAliyaM ' arthAlIkaM = arthAya =dhanAdi prayojanAya alIkaM, tathA 'kannAliyaM ' kanyAlIkaM - kumArI viSayakamalIkaM, yathA-suzIlAM kanyAM duHzIlAM, duzIlAM ca suzIlA mityAdi kathayanti / idaM loke'tigarhitatvAdupAttaM tena upalakSaNametatmanuSyajAtiviSayaka samastAlokasya / ' bhomAlIyaM ' bhUmyalIkaM = pRthivInimittamasatyaM - ' tahA' tathA ' gavAliyaM ' gavAlIkaM = gosambandhikamasatyaM 'garuyaM ' gurukaM " 210 phira ve kyA karate haiM so kahate haiM-' nikkheve ' ityAdi / TIkArtha - ( parassa atthammi gaDhiyagiddhA ) dUsaroM ke dhana meM atyaMta lolupa bane hue ye (nikkheve avaharati ) dharohara ko - " tumane mere pAsa nahIM rakhI hai " aisA kahakara dabA lete haiM / tathA ( abhijuMjaMti ya paraM asaMtaehiM ) dUsaroM ko avidyamAna doSoM se dUSita kara dete haiM / (luddhA ya kUDasakkhittaNaM kareMti ) paradhana ke lobha se lubdha bane hue ye jhUThI gavAhI dete haiM tathA (ca) zabda se dUsaroM kI gAMTha katara lete hai tathA dekhate dekhate dhana bhI curA lete haiN| (asaccA ) ye asatyavAdI ( atthAliyaM ) athalIka, ( kannAlIyaM ) kanyAlIka, ( bhomAliyaM ) bhUmya " abhi vajI teyo zure che te sUtrAra Ahe che- " nikkheve " ityAdi. TIDArtha - " parassa atthammi gaDhiyagiddhA " jInmanA dhanane bhATe bolupa anesA te " nikkheve avaharati " dharoharane - anAmata thAyagune pathAvI pADavA bhATe A pramANe kahe che-" tame mAre tyAM tamArI thApaNa mUkI ja nathI. '' tathA jutiya para asaMtaehiM " jIna soamAM- tebhanAmAM na hoya tevA hoSonuM AropaNa karIne temane kalakita kare che. 66 luddhA ya kUDasa kkhittaNaM, kareti " yArAnA ghanane bole tethe coTI sAkSI Ape che tathA krU'' zabdathI khIjAnAM khIssAM kApe che ane jota jotAmAM dhana paNa cArI le che. asaccA " te asatyavAdI boo|" atthAliya " arthAsI, " kannAliya " nyAsI, " bhomAliya " lUbhyasI, "tahA zrI prazna vyAkaraNa sUtra d Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudarzinI TIkA a. 2 sU0 9 anyeSAmapi mRSAbhASaNanirUpaNam 211 =mahadasatyaM bhaNanti yena jihAchedanAdikaM bhavatItyarthaH / 'aharagaigamanaM adharagatigamanaM adharagatau gamanaM yena tat tathA narakAdyadhogatigamanakAraNam / 'aNNaMpi ya ' anyadapi ca asatyaM bruvanti, tadevAha- jAikularUvasIlapaJcayamAyAniguNaM jAtikularUpazIlapatyayamAyAniguNa-tatra jAtiH mAtRpakSaH, kulaM-pitRpakSaH, rUpam= lIka, (tahA ) tathA (gavAliyaM ) gavAlIka, ( garuyaM ) bahuta adhikarUpa meM ( bhaNaMti ) bolate haiM / dhanAdi prayojana ke liye jo jhUTha vacana bole jAte haiN| vaha arthAlIka hai, dhanAdi prayojana ke liye jo jhUTha kahanA hotA hai vaha kanyAlIka hai-jaise-suzIlA kahanA, aura duHzIlA ko suzIlA kahanA Adi / pRthivI nimitta jo jhUTha bolA jAtA- vaha bhUmyalIka hai jaise-anuvarA bhUmiko urvarA kahanA Adi / gAya ke viSaya meM jo asatya bolA jAtA hai usakA nAma gavAlIka hai, jaise-nahIM dUdha denevAlI gAya ko dUdha denevAlI kahanA, kama dUdha denevAlI gAya ko bahuta dUdha denevAlI kahanA Adi / isa asatya meM jihvAcheda Adi daMDa hotA hai isaliye usako gurukabar3A asatya kahA hai, tathA (aharagaIgamaNaM) naraka Adi adhogatiyoM meM gamana karAne vAle aise (aNNaMpi) aura bhI vividha prakAra ke (jAikularUvasIlapaccayamAyAniguNaM) apanI jAti, kula, rUpa, svabhAva ye haiM kAraNa jinake aise tathA mAyAniguNaM-aprazanIya kI prazaMsA prazaMsanIyajana kI nindArUpamAyA vAlA hone se niguNatathA " gavAliya" incli " guruyaM " ma 4 dhAre pramANubhA " bhaNaMti" bele che. dhana Adine khAtara jejUThAM vacane bolAya che te arthAlIka kahevAya che kanyAnI bAbatamAM je asatya kahevAmAM Ave che te kanyAlIka kahevAya che, jema ke suzIla kanyAne durazIla kahevI ane durazIlane suzIla kahevI. jamIna Adina nimitte je jUThAM vacana bolAya che te bhUkhyalIka che jema ke anupajAu jamInane upajAu batAvI Adi. gAyane viSe je asatya bolAya che tene gavAlIka kahe che, jema ke dUdha na denArI gAyane dUdha denArI kahevI, ochuM dUdha denArI gAyane vadhu dUdha denArI kahevI Adi gavAlikanAM dRSTAMta che. A asatyamAM jIhAnuM chedana Adi zikSA thAya che tethI tene guruka-moTuM asatya kahela che. tathA " aharagaIgamaNaM " na24 mA adhogatiyomA mana 42vanA2 sevA " aNNaMpi" bhI 5 vividha prAna "jAikUlarUvasIlapaccayamAyA. niguNaM " potAnI gati, A. 35, 21mA mAnisa ! che sevA, tathA mAyAniguNa-aprazaMsanIyanI prazaMsA ane prazaMsanIya jananI niMdArUpamAyAvALAM hovAthI niguNa-svaparahita, evAM vacane bolyA kare che. mAtR zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 praznavyAkaraNasUtre AkRtiH, zIlaM ca svabhAvaH, etAni pratyayaH kAraNaM yasya tat mAyAniguNaM canindanIyasya prazaMsA prazaMsanIyasya nindA mAyA tatsattvAdeva niguNaM guNarahite svaparahitAdivarjitaM 'cavalA' capalAH asthirAntaHkaraNAH mRSAvAdino bhaNanti / punaH kathaM bhUtamalIkamityAha-'pisuNaM' pizunaM-paradoSAviSkaraNarUpaM 'paramaTThabhedagaM' paramArthabhedakaM paramArtho mokSaH, tatpratighAtakam ' asaMtakaM ' asatkam=paramArthavarjitaM 'videsa' vidveSyam=apriyam 'aNasthakAragaM' anarthakAraka-dharmAdipuruSArtha vighAtena narakagamanajananamaraNAdyanarthajanakaM 'pAvakammamUlaM pApakarmamUlaM pApaM jJAnAvaraNAdikarma tatkAraNaM 'duTTi' durdRSTaM duSTaM daSTaM yatra tat durdRSTaM kutsitadarzanaM 'dussuyaM' duHzruta-duSTaM zrutaM yatra tattathA duzrutaM duSTazravaNam ' amuNiya' ajJAnaM ajJAnarUpaM svaparahitavarjita aise vacanoM ko bolA karate haiN| mAtR pakSa kA nAma jAti, pitRpakSa kA nAma kula, rUpa kA nAma AkRti aura zIla kA nAma svabhAva hai| tathA ( cavalA) jo asthira antaH karaNavAle mRSAvAdI jana hote hai ve pizunAdi vizeSaNoM vAle asatya vacana bolate haiM / ve isa prakAra jo vacana (pisuNaM ) para ke doSoM ke prakaTa karane vAle hote haiN| (paramaTThabhedagaM) paramArtha-mokSa ke bhedaka hote haiN| (asaMtagaM) asatkaM paramArtha se rahita hote haiM / (viddesaM ) vidveSya-apriya hote haiM / ( aNasthakAraMga) anarthakAraka-dharmAdika puruSArtha ke vighAtaka hone se naraka gamana janana maraNAdirUpa anartha ke utpAdaka hote haiM / ( pAvakammamUlaM) pApakarma ke mUla-jJAnAvaraNAdirUpa karma ke kAraNa-hote haiM / ( duTThi) duISTa-duSTa darzanavAle haiM-arthAt-ina vacanoM dvArA jo darzana pratipAdita kiyA jAtA hai vaha kutsita-sadoSa hotA hai / (dussuyaM) duHzruta hote haiNpakSane jAti, pitR pakSane kuLa, rUpane AkRti ane zIlane svabhAva kahe che. tathA " cavalA" yayaNa bhanavA bhRSAvAhI soDI pizunAhi vizeSavANai asatya vayanI mose che. te yA pramANe cha ? vayana "pisuNaM" manyanA hoSAne pragaTa 42nArA hoya cha, "paramabhedagaM" 52mAtha-mokSane mahanAra DAyache. " asaMtaga" asara4-52mAtha: 2Dita jaya cha, "videsa" vidveSya-mapriya DAya che, " aNatthakAragaM" sanatha 4|24-dhaadipurussaay nA vidhAta DAvAthI na24 gamana na bharaNAhi5 sanatha nA tpA DAya cha, "pAvakammamUlaM" ||5bhn bhuug-jnyaanaa129||y mA bharnu-2 DAya cha, "duTThi" du -dussttdarzanavALAM che, eTale ke ne vacano dvArA je darzananuM pratipAdana karavAmAM Ave che te yutsita-sahoSa hAya che, " dussuya" duHzruta-rene sainAnu 5 / zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 2 sU0 9-10 anyeSAmapi mRSAbhASaNanirUpaNam 213 'nillajja' nirlajja lajjAvarjitaM 'logagarahaNijja ' lokagarhaNIyaM = sarvajana nindanIyaM 'vahabaMdhaparikilesabahulaM' vadhavandhapariklezabahulaM-tatra vadhaH-mAraNaM bandhaH rajvAdinA bandhanaM parikleza-duHkhasantApaste bahulA adhikAH yasminnalIke tattathA mRSAbhASaNena hi ete bhavantyeva mRSA bhASiNAM 'jarAmaraNadukkhasogane' jarAmaraNaduHkhazokAnAM nemam avadhibhUtam ' amuddhapariNAmasaMkiliTuM ' azuddha pariNAmasaMkliSTaM = azuddhena azubhena pariNAmena saMkliSTaM vyAptamalIkaM bhaNanti capalA iti pUrveNa sambandhaH / sU0 9 // kIdRzAste ? ityAha-' aliyA hi ' ityAdi / mUlam-aliyAhi saMdhisaMnibiTA asaMtaguNudIragA ya saMtaguNa nAsakA ya hiMsA bhUovaghAiyaM aliyaM saMpauttA vayaNaM inakA sunanA bhI koI bhI satyavAdI pasaMda nahIM karatA hai / (amuNiyaM) ye amanojJa hote haiN| athavA ajJAnarUpa hote hai-inase bAstavika vastu kA bodha nahIM hotA hai / (nillajja) nirlajja-lajjAvarjita hote haiMarthAt aise vacana bolane vAloM ko kisI bhI prakAra kI lajjA nahIM AtI hai / ( logagarahaNijja ) jina vacanoM kI samastajana nindA kiyA karate haiM / ( vahabaMdhaparikilesabahulaM ) jo ina vacanoM ko bolate haiM ve vyakti ina vacanoM ke kAraNa bahuta adhika vadha, baMdhana aura parikleza ko pAte haiN| (jarAmaraNadukkhasAgane ) ye vacana jarA, maraNa, duHkha evaM zoka ke hetubhUta hote haiN| (asuddhapariNAmasaMkiliTuM) inake bolane vAloM ke pariNAma azubhahote haiM / isa prakAra ke asatya vacanoM ko capala puruSa bolate haiM ||suu-9||| satyavAhI 54 42i nIi "amaNuyaM " te mamanojJa ya cha-majJAna35 DAya cha-temanAthI vAstavi vastuno modha thatI nathI, " nillajja" nielore lajajArahita hoya che, eTale ke evAM vacano bolanArane koI prakAranI zarama bhAvatI nathI, " logagarahaNijja" kyanAnI sA sI niMdA 42 cha, " vahabaMdhaparikilesabahulaM " meva kyo mosanA2 bhANusa te vayanAne 12) dhaNe padhAre 15, madhana bhane 524seza. pAme cha. "jarAmaraNadukkha soganema" te vyn| 0421, 426, duH5 mane na tubhUta DAya che. " asuddha pariNAmasaMkiliTTha" tevai kyane mobanAnAM pariNAma-manAmAva-zuma DAya che. A prakAranAM asatya vacane caMcaLa vRttinA mANaso bole che. je sU-9 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 praznavyAkaraNasUtre sAvajamakusalaM sAhugarahaNijaM adhammajaNNaM bhaNaMti aNahigayapuNNapAvA puNo vi ahikaraNa kiriyapAvattagA bahuvihaM anattha avamadaM appaNo parassa kareMti // sU0 10 // TIkA-'aliyAhi saMdhi saMniviTThA' alIkAbhi sandhisanniviSTAH alIkavAde yo'bhisandhiH abhiprAyastatra sanniviSTAH saMsthitAH 'asaMtaguNudIragA' asadguNodIrakA avidyamAnaguNakathakAH 'saMtaguNanAsagA ya ' sadguNanAzakAzca vidyamAnaguNApalApakAH 'aliyasaMpauttA' alIkasamprayuktAH = asatyabhASaNatatparAH ' hiMsA bhUovaghAiyaM ' hiMsAbhUtopaghAtikaM = yasya kathanena jAyamAnayA hiMsayA bhUtAnAM prANinAm upadhAtaH vinAzo yena bhavati tattAdRzaM ' sAvajja' sAvadhaM-sapApam ' akusalaM' akuzalam sarvaprANinAmahitakaraM 'sAhugarahaNijjaM' sAdhugarhaNIyam mahApuruSaistIrthakaragaNadharairninditaM ' adhammajaNaNaM' adharmajananam= pApotpAdakam etAdRzaM 'vayaNaM' vacanaM bhaNanti / punaH kathaM bhUtAste ? ityAha phira ve kaise hote haiM so kahate haiM-'aliyAhi' ityAdi / TIkArtha-(aliyAhi saMdhisaMniviTThA ) alIkavAda ke abhiprAya meM saMsthita mRSAvAdI ( asaMtaguNudIragA ) avidyamAnaguNoM ke kahane vAle aura (saMtaguNanAsagA ya) vidyamAna guNoM ke lopa karane vAle hote haiM ( aliya saMpauttA) isI taraha asatyabhASaNa karane meM tatpara bane hue ve ( hiMsAbhuovaghAiyaM) jinavacanoM ke kahane se prANiyoM kA hiMsA dvArA vinAza ho jAtA haiM aise ( sAvajaM, sAvadya, (akusalaM ) sarvaprANiyoM ke ahitakAraka, (sAhugarahaNijnaM ) sAdhu puruSoM dvArA garhaNIya, evaM ( adhammajaNagaM ) adharmajanaka ( vayaNaM ) vacanoM ke kahane se (bhaNaMti) 4jI te vA DAya che te sUtra.2 4 cha-"aliyAhi " tyA sAtha-"aliyAhi saMdhisaMniviTThA" masIvAnA abhiprAyama 2usa bhUSApAhI " asaMtaguNudIragA" vidyamAna-mastitva vinAnA guNenu thina. 42nA2 ane. " sataguNanAsagA ya" vidyamAna guNane chupAvanA2 DAya cha, "aliyasaMpauttA" // zata masatya mosavAne tat52 thayeteyo " hiMsAbhUovaghAiyaM" prANImAnI hiMsA thAya tevai " sAvajja" sAvadha, "akusalaM " samasta prAmAnu maDita 42nArA "sAhugarahaNijja" sAdhu puruSo dvArA nighasane "adhammajaNagaM" madhana "vayaNaM" kyo " bhaNaMti' mose cha. " aNahigayapuNNapAvA" zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TokA a0 2sU0 10-11 mRSAvAdInAM jIvaghAtakavacananirUpaNam 215 'aNahigayapuNNapAvAH anadhigatapuNyapApAH puNyapApajanitaphalajJAnavikalAH, 'puNo vi' punarapi 'ahikaraNa kiriyApavattagA' adhikaraNakriyApravarttakAH- adhikaraNaM pApArambhaH tasya kriyA=vyApAraH tasya pravarttakAH, 'appaNo parassa ya' AtmanaH parasya ca ' bahuvihaM' bahuvidham ' aNatthaM ' anartha ' avamaddaM ' avamarda = vinAzaM ' kare ti ' kurvanti // sU0 10 // punaH kiM kurvantI ? tyAha- -' evameve ' tyAdi / mUlam - evameva jaMpamANA mahise sUyakare ya sArheti ghAyagANaM, sasapasayarohise ya sAhati vAgurANaM, tittiravaTTakalAve ya kaviMjala - kavoyage, ya sArheti sauNINaM, jhasamagarakacchabhe ya sAheti macchiyANaM, saMkhaMke khulae ya sAheti magarANaM, ayagara-goNasa - maMDali davvIkara maulI ya sAheti bAliyANaM, gohA sehA ya salaga saraDae ya sAhati ludvagANaM, gayakula vAnarakule ya sArheti pAsiyANaM, sukabarahiNamayaNa sAlakoila haMsakule sArase ya sAhati posagANaM, vadhabaMdhajAyaNaM ca sArheti gommiyANaM, dhaNadhannagavelae ya sArheti takarANaM, gAmanagara paTTaNe ya sAhati cAragANaM pAraghAyaga paMthaghAyage sAheti gaMthi bheyANaM, kayaM ca coriyaM NagaraguttiyANaM sArheti laMchaNaM nilaMDaNa = bolate haiM / ( ahigayapuNNapAvA) tathA jo puNya aura pApa ke phala jJAna se rahita hote haiM / tathA (puNo vi ahigaraNa kiriyApavattagA ) bAra 2 pApAraMbha kI kriyAoM ke pravartaka hote haiM ve ( appaNo parassa ya ) apanA aura para kA ( bahuvihaM ) anekavidha ( aNatthaM ) anartha aura ( avamahaM ) vinAza (virAdhanA ) ( kareMti) karate haiM | su-10|| 66 tathA je punya ane pApanA phaLajJAnathI rahita hoya che, tathA puNo vi ahigaraNa kiriyApavattagA " vAraMvAra pAyAralanI DiyAgonAM avarta hoya che, te " apaNo parassa ya " potAnu bhane pAraanu " bahuvihaM " maneDa prahAre "aNatthaM" sahita mane "avamadda" vinAza "virAdhanA " kare tire ||suu-10|| zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyAkaraNasUtre dhamaNaduhaNaposaNavaNaNaduvaNavAhaNAdiyAiM sAheti bahUNi gomiyANaM, dhAu-maNi-sila-ppavAla-rayaNAgare ya sAhati AgarINaM, pupphavihiM ca phalavihiM ca sAheti mAliyANaM asthamahukosae ya sAhati vaNacarANaM // sU0 11 // TIkA--' evameva jaMpamANA' evameva jalpantaH-pUrvoktarItyA sAvadyamabuddhipUrvakaM vakSyamANaM bhASamANAH, 'mahise sUkare ya sAheti ghAyagANaM' mahiSAn sUkarAMzca sAdhayanti ghAtakAnAM' tasmin vane bahavo mahiSAsUkarAzca santi gaccha tatre ' tyAdi teSAM ghAtakAn prati kathayanti tathA 'sasapasayarohise ya sAheti vAgurINaM' zazapasayarauhiSAMzca sAdhayanti vAguriNAM-tatra zazAH prasiddhAH pasaya dezI zabdo'yaM mRgavAcakaH, rohipAH mRgavizeSA eva, tAn jAlena mRgaghAtakAn pati 'tatra mRgAH-santI'ti sAdhayanti-kathayanti, tittiravaTTagalAvage ya kaviMjala phira kyA karate haiM so kahate haiM-' evameva' ityAdi / TIkArtha-( evameva) pUrvokta rIti se abuddhipUrvaka (jaMpamANA) vakSyamANa Age kahe jAne vAle sAvadya vacanoM ko kahate hue ve mahiSAdi prANiyoM ko zikArI ke liye batalA dete haiM ve isa prakAra-(mahise kare ya ghAyagANaM sAheti ) mahiSoM aura sUkaroM ko maravAne ke abhiprAya se ghAtakoM ke prati " usa vana meM jAo vahAM aneka mahiSa aura sUkara haiM" isa prakAra kahate haiN| tathA ( sasapasayarohise ya sAheti vAgurINaM) zaza-kharagoza, pasaya-mRga evaM rohiSa-mRga vizeSa, inheM vAgurikoMjAla se pakar3ane vAle mRga ghAtakoM se arthAt aheriyoM se-jAo usa vana meM bahuta se mRga Adi jAnavara haiM unheM mAro" isa prakAra kahate ___4jI te bhRpAvAdI zu 43 cha te 4 cha--" evameva " tyAta TItha-"evameva" pUrvarita prAre amuddhipUrvaH "jaMpamANA" 241311 uvAmA AvanAra sAvadya (pApayukta) vacane kahIne teo mahiSAdi prANIo zikArIne batAvI de che. te A pramANe che. "mahise sUkare ya ghAyagANaM sAheti" pA31 mane sUvaranA ityA 42vAna mATe zikArIone te kahe che ke "A vanamAM jAo. tyAM aneka pADA ane sU12 cha" tathA " sasapasayarohise ya sAheti vAgurINa' tathA sasasai, bhRga ane rohiSa-mRga vizeSa-ne jALathI pakaDanAra vAgharI Adi mRgaghAtakone te kahe che hai " onme, 2 vanamA ghagi bhR nn| che, temane maare| '' titti zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 2 sU0 11 mRSAvAdInAM jIvaghAtakavacananirUpaNam 217 kavoyae ya sAheti sauNINaM ' tittiravartakalAvakAMzca kapiJcalakapotakAMzca sAdhayanti zAkunikAnAM, tittirAH-masiddhAH, vartakAH' vaTera' iti bhASA prasiddhAH lAvakA: lAvA iti bhASA prasiddhAH kapiJjalA: tannAmakapativizeSAH 'kurajha' iti prasiddhAH, kApotakA pArApatakAH 'kabUtara ' iti bhASA prasiddhAH etAn zAkunikAnAM pakSighAtakAn prati darzayanti ' jhasamagarakaccha bhe ya sAheti macchi. yANa' jhapamakarakacchapAMzca sAdhayanti marisakAnAM-jhapAH matsyAH makarakacchapAzca prasiddhAstAn hantuM matsikAnAM matsyAH paNyaM yeSAM te mAtsikA dhIvarAstAn prati jalAzayAdikaM darzayanti 'saMkhaMkekhullage ya sAheti magarANaM ' zaGkhaDAn kSullakAMzca sAdhayanti makarANAM zaGkhAH prasiddhA aGkA:-tajjAtIyAH kSullakAH 'kauDI" iti bhASA prasiddhA etAn makaratulyajalavihAri dhIvarAna kathayanti 'ayagara: goNasamaMDalidavvIkaramaMDalIya sAheti bAliyANaM' ajagara gonasamaNDali darvIkara mukulinazca sAdhayanti vyalapAnAMtatra ajagarAH pratItAH sarpavizeSAH, gonasAH phaNarahitAH dvimukhasAH, maNDalinaH sarpavizepAH, darvIkarA: phaNakArakAH sarpAH, mukulinaH ISat phaNakArakAstAn vyAlapAnAMvyAlagrAhakAn prati sarpasthalAni haiM ( tittira vaTTaga lAvage ya kavijalakavoyae ya sAheti sauNINaM) tathA tItaroM ko, vaTeroM ko lAvApakSiyoM ko, kapiMjaloM ko aura kabUtaroM ko zAkunikoM-inake mArane vAloM ke liye batalA dete haiM (jhasamagarakacchabhe ya sAheti macchiyANaM) tathA dhIvaroM-macchImAroM ke liye macchiyoM, magaroM evaM kacchapoM ke jalAzayoM ko dikhalA dete haiN| ( saMkhaMke khullage ya sAheti magarANaM) tathA (magarANaM) jala meM phirane vAle dhIvaroM ke liye ye zaMkhoM ke, aMkoMke-vizeSa prakAra ke zaMkhoM ke, kSullakoM ke-koDiyoM ke sthAnoM ko batalA dete haiN| (ayagara-goNasa-maMDali-davvIkaramaMDalI ya sAheti bAliyANaM ) tathA jo vyAlika sapere-sAMpa pakaDane vAle hote haiM unheM ajagara ke, gonasa dusuhI ke, maMDalI ke, davikaraphaNA phailAne vAle sAMpa ke, mukulI-thor3e rUpa meM phaNA tAnane vAle ravadRgalAvage ya kapiMjalakavoyae ya sAheti sauNINaM " tathA tetara, maTerapakSImA lAvA pakSIo, kapile ane kabUtara Adi pakSIo zakunikA (pAradhIe) nasatAvI he cha. " jhasamagarakaccha bhe ya sAheti macchiyANa " tathA mAchImArAne mAchalIo, magara ane kAcabA je jaLAzayomAM hoya te jaLAzayo batAvI de che. " saMkhake khullage ya sAheti magarANa" tathA " magarANaM " mA 32nA21 dhAvazana zaMkhanAM, aMkanA vizeSa prakAranA zaMkhakA, ane kSullakanAM-koDIonAM sthAne batAvI cha "ayagara-goNasa-maMuli-davvIkara maMDalIya sAheti bAliyANaM" tathA vyaatikane sApa pakaDanArane ajagaranAM, be mukhavALA gonasanAM, maMDalInAM, daUMkaranAM zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 praznavyAkaraNasUtre kathayanti, 'gohAsehAyasallagasaraDage ya sAheti luddhakANa ' godhAH sehAMzca zalyaka zaraTakAMzca sAdhayanti lubdhakAnAM godhAH bhujaparisarpavizeSAH 'gohAH' iti bhASA prasiddhAH, sehAzva-bhujaparisarpavizeSA eva ' sahasahelI' iti bhASA prasiddhAstAn , zalyaka zarakaTAMzca-zalyakAH 'sIsoliyA' iti prasiddhAH, zaraTakAca-kRkalAsAzca 'giragiTa ' karaMgeTiyA iti bhASA prasiddhAstAn , lubdhakAnAM-pApardhikAn 'zikarI' iti prasiddhAn prati kathayanti / 'gayakulavAnarakule ya sAheti pAsiyANa' gajakulavAnarakulAni ca sAdhayanti pAzikAnAM gajakulAni vAnarakulAni ca pAzikAnAM pAzena-gajabandha vizeSeNa caranti ye te pAzikAH gajAdibandhanakArakA stAn kathayanti / 'sukavarahiNamayaNasAlakoilahaMsakule sArase ya sAheti posagANaM' zukavarhimadanazAlakokilahaMsakulAni sArasAMzca sAdhayanti poSakANAM-tatra zukAH masiddhAH, bahiNo mayUrAH madanazAlAH sArikAH, kokilAH, haMsAzca pratItAH teSAM yAni kulAnivRndAni tAni tathA sArasAMzca, poSakANAM-pakSipAlakAn prati kthynti| ' vadhabaMdhajAyaNaM ca sAheti gommiyANaM' vadhavandhayAtanaM ca sarpa ke nivAsasthAnoM ko batalA dete haiN| (gohA sehA ya sallaga saraDageya sAhaMti luddhagANaM) godhA-goha-seha-sahelI, zalyaka-sIsoliyA, zaraTaka-kRkalAsa giragiTa-giradIlA; ina jIvoM ko jo zikArI hote haiN| unheM batalA dete (gayakula vAnara kule ya sAheti pAsiyANaM ) tathA pAzikajo gaja AdikoM ko pakar3ane vAle hote haiM unheM hAthiyoM ko baMdaroM ko dikhalA dete haiM, arthAt inake rahane ke sthAnoM ko kaha dete haiN| (suka barahiNa mayaNasAlakoilahaMsakule sArase ya sAheti posagANaM ) tathA-jo pakSipoSaka hote haiM unase totA, mayUra, mainA, kokila, ha~sa ina ke viSaya meM " inako tuma pAlo" aisA kahate haiM aura " sArasapakSiyoM ko bhI pAlo" aisI salAha dete haiM / ( vadhabaMdhajAyaNaM ca sAheti gommiyANaM ) phaNA phelAvanAra sApanAM, mukulInAM-thoDA pramANamAM phaNA phelAvanArA sApanAM nivAsa sthAna matapIche " gohA sehA ya sallaga saraDage ya sAheti luddhagANa / ' godhA-3, saha-sasI, 2854-sIsosIyata 2284-46||s giTaanya kore / zizamAne matAvI he cha. " gayakulavAnarakuleya sAheti pAsiyANaM " tathA pazijIne-104 2Ahine 54ArAne hAthImA tathA vAnarAnA nivAsasthAna matApI he cha. "sukavarahiNamayaNasAlakoilahaMsakule sArase ya sAheti posagANaM" tathA pakSAsAne pANanA2ne te popaTa, bhA2, bhenA koyala, haMsa vagere pALavAnuM kahe che. ane sArasa pakSIone paNa pALavAnI sabADa mAghe cha " vadhabaMdhajAyaNaM ca sAheti gommiyANaM " a52||dhaan ra zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinITIkA a0 2 sU0 11 mRSAvAdInAM jIvaghAtakavacananirUpaNam 219 sAdhayanti gaulmikAnAM - vadhabandhayAtanaM ca - vadhaH = mAraNaM bandhaH =bandhanaM rajjvAdinA yAtanaM= damanaM kazAdibhirityetAni gaulmikAnAM = koTapAlAn kathayanti, aparAdhAdikaM kathayitvA koTapAlAdibhiH vadhAdikaM kArayantItyarthaH, dhaNadhannagavelae ya sAhati takarANaM ' dhanadhAnyagavelakAMzca sAdhayanti taskarANAM dhanadhAnyagavelakAMzca = dhanaM ca dhAnyaM ca gAvaca elakAH = meSAzca tAn corayituM taskarAn prati kathayanti, 'gAmanagara paTTaNe ya sAhati cAragANaM ' grAmanagara pattanAni sAdhayanti cArakANAM = grAmAdIni guptapuruSAn prati bhedAdyartha kathayanti, 'pAraghAiyapaMthaghAiyAo sAhe ti thiyANaM' pAraghAtika pathaghAtakAn sAdhayanti granthibhedakAnAM pAraghAtikAH pAre = grAmanagarAdi sImAnte ghAtakAH - pAraghAtikAH, pathi mArge ghAtikAH= mArgaghAtakAstAn luSTituM granthibhedakAn coravizeSAn prati kathayanti / kayaM coriyaM NagaraguttiyANaM sAheti ' kRtAM ca caurikAM caurya nagaraguptikAnAM = koTapAlAn sAdhayanti / tathA 'laMchaNa nilaMchaNa dhamaNa duhaNa posaNavaNaNaduvaNavAhaNAdiaparAdhoM ko prakAzita karake jIvoM kA kotavAla se vadhabaMdhana, yAtanA karavAte haiM / ( dhanadhanna gavelae ya sArheti takarANaM ) jo cora hote haiM unase milakara dhana, dhAnya, gAya aura elaka-meSoM kI corI karane ko kahate haiM ( gAmanagarapaNe ya sArheti cAragANaM ) jo guptacara hote haiMunheM grAma Adi kA bheda lAne ke liye prerita karate haiM, athavA unheM grAma Adi kA bheda kahate haiM / ( pAraghAiyapaMthaghAiyAo sAheti gaMdhibheyANaM ) jo granthibhedaka cora vizeSa arthAt-corI kA mAla khAne vAle hote haiM unase pAraghAtikoM-gAma kI sImApara ghAta karane vAloM ko mArgaghAtakoM mArga meM lUTane vAloMko lUTane ke liye kahate haiM ( kayaM ya coriyaM nagara guttiyANaM sAheti ) koTapAloM ke liye nagara Adi meM huI corI kA patA kahate haiM (laMchaNa - nilaMchaNa-dhamaNa - duhaNa-posaNa- vnnnnkarIne keTavAla pAse jIvAnA vadha karAve che, baMdhanamAM nakhAve che ane pIDA pahoMcADe che. dhanannagavela ya sAheti takarANaM " dhana, dhAnya, gAya bhane gheTAMgonI thorI ukhAnu uDeche sAhati cAragANaM " guptayarIne grAma mAhino leha zodhI sAvavA prere che, Adino bheda batAve che 8 paarghaaiypNthghaaiyaaoje granthileka hAya--eTale ke cArInA mAla 66 cArene maLI temane " gAmanagara paTTaNe ya athavA temane grAma sAheMti gaMthibheyANaM " khAnAra hAya che temane, nArAne tathA bhAgamAM ghUMTI koTavALAne nagara AdimAM " tathA paraghAtike-gAmanI sImA para ghAta 42senArate " kathaM ya coriyaM NagaraguttiyANaM sAheti thayela cArI karanArane patAvavAmAM madada kare che zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 praznavyAkaraNasUtre yAI sAheti bahUNi gomiyANaM' lAJchananirlAJchanadhmAnadohanapoSaNabananaduvanavAhanAdikAni sAdhayanti bahUni gominAM, lAJchanaM gavAdInAM dehe taptalohAdibhizcinhavizeSakaraNaM, nilAJchanaM vardhitakaraNaM dhmAna gavAdInAM zarIre vAyupUraNaM dohana =prasiddhapoSaNaM-yavacaNakAdidAnena puSTikaraNaM vananaM anyamAtari vatsAdi saMyojana dAvanam upatApanaM rajjvAdinApAdabandhanam / vAhanaM zakaTAdiSu yojanamityAdikAni 'bahUNi' bahUni gomatAMgopAlAdIn prati kathayanti, ' dhAumaNisilappavAla rayaNAgare ya sAheti AgarINaM' dhAtumaNizilApravAlaratnAkarAn sAdhayanti AkariNAM dhAtavaH lauhAdayo maNayaH candrakAntAdayaH, zilA pASANAH, pravAlA prasiddhAH, ratnAni-marakatAdIni, teSAmAkarAH=utpattisthAnAni, AkariNAM= duvaNa-vAhaNA-diyAiM sAheti bahaNi gomiyANa ) jo gopAlakajanagvAle hote haiM-unase ye (laMchaNa ) gAya Adi jAnavaroM ke zarIra meM DAMbha dene ke liye, (nillaMchaNa ) unheM nirlA chaNa-vadhiyA karane ke liye, (dhamaNa) unake zarIra meM vAyu bharane ke liye, (duhaNa ) dohana ke liye, (posaNa) poSaNa karane ke liye, jaba canA Adi dekara puSTa banAne ke liye, ( vaNaNa ) vanana-mRtavatsA gAya ko dohana karaneke abhiprAya se usake sAtha dUsarI gAyakA baccA cukhAne ke liye, (duvaNa ) dAvanaduhate samaya dorI se paira Adi ko bAMdhane ke liye aura (vAhaNa ) gAr3I Adi meM jotane ke liye bAra 2 kahA karate haiM (dhAumaNisilappavAlarayaNAgare ya sAheti AgarINaM ) jo khanipati hote haiM unake liye lohAdika dhAtuoM, candrakAnta Adi maNiyoM pattharoM, pravAloM evaM ratnAdikoM " lechaNa-nilaMdhaNa-dhammaNa-duhaNa-posaNa-vaNaNa-duvaNa-vAhaNAdiyAiM sAheti bahUNi gomiyANaM " pAyAne tethe Aya mAhinA zarI2 52 ma pAne, "nilaMchaNa " tamane nichina-dhyA 42vAne mATe "dhamaNa" temanAM zarIrabhA vA ma2pAne mATe, " duhaNa', hoDavAne bhoTa "posaNa" poSaNa 42vAna bhATa 41, ya! mA mApAna puSTa manAvAne bhATe "vaNaNa" banana-2 aaynuvaachraDuM marI gayuM hoya te gAyane dehavAne nimitte tene bIjI gAyanuM baccuM gharAcA bhATe, "duvaNa " pazu-hAvAne mate 3 / 271 43 5 mA ui4pAne bhATa mane ' vAhaNa" usa mA pAine neupAne mATe pA22 4aa 4re cha. "dhAu maNisilappavAlarayaNAgare ya sAheti AgarINaM " mAnA bhali. kene lokhaMDa Adi dhAtuo, candrakAnta Adi maNIo, paththara, pravAle ane ratna zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinITIkA a0 2 sU0 11-12 mRSAvAdInAM jIvaghAtakavacananirUpaNam 221 khanipatIn kathayanti / tathA 'pupphavihiM phalavihiM ca sAhe ti mAliyANaM' puSpavidhi phalavidhi ca-puSpajAti phalajAtiM ca sAdhayanti mAlikAnAM vanapAlakAnAm , 'agghamahukosae ya sAheti vaNacarANaM' arghamadhukozakAMzca sAdhayanti vanacarANAM=arghazca-mUlyapramANaM madhukozakAzva-madhutpattisthAnAnItyarthamadhukozakAstAn vanacarANAM-bhillAn prati kathayanti // sU0 11 // punarapyAha-'jaMtAI ' ityaadi| mUlam-jaMtAI visAiM, mUlakamma-AhevaNa-AbiMdhaNa-Abhioga-maMtosahippaoge coriya paradAragamaNabahupAvakambhakaraNaM avakkhaMdegAmaghAyaNaM, vaNadahaNataDAgabheyaNae buddhivisaya vasIkaraNamAiyAI bhayamaraNa kilesuvvegajaNayAI bhAvabahusaMkiliTThaH ke uttpattisthAnoM ko kahate haiM / tathA ( pupphavihiM phalavihiM ca sAheti mAliyANaM ) jo mAlI hote haiM unheM ye puSpajAti, phalajAti samajAtehaiM. arthAt-'bAgameM amuka jAtikA phula lagAo, amuka jAti ke phala utpanna karo' isa prakAra se kahA karate haiN| (agghamahukosae ya sAheti vaNacarANaM ) tathA jo vanacarabhIla haiM unase ye isa prakAra kahate haiM ki tuma zahada yA zahada kA chAtA hI le AyA karo amuka mUlya tumheM mila jAvegA-baiThe 2 kyA karate rahate ho| mRSAvAda pApa karane vAle jIva jIvoM ko bAdhA Adi pahu~ce isakA thor3A sA bhI dhyAna nahIM rakhate haiM, tathA jo jIvoM ko kaSTa pahuMcAne vAle manuSya haiM unheM hara eka prakAra se jIvoM ko kaSTa pahu~cAne meM ukasAyA karate haiM / sU 11 // mAhinA utpatti sthAno matAve cha. tathA "pupphavihi phalavihiM ca sAheti mAliyANaM " bhAjImAne patati tathA jati satAve che, meTale " bhAgamA amuka jAtimAM phUla ugADe, amuka jAtinAM phaLa utpanna kare " e prakAranI savAI mApe cha. " agdhamahukosae ya sAheti vaNacarANaM " tathA vanamA 32naa2| bhalene te A pramANe kahe che. "tame madha athavA madhapuDe lAvyA kare. tamane amuka kimata maLaze-amastA besI rahya zuM vaLaze ? " mRSAvAda pApa karanAra vyakti jIvone kaSTa Adi pahoMcaze tenuM saheja paNa dhyAna rAkhatI nathI, tathA jIvane kaSTa pahoMcADanAra je mANasa hoya che temane dareka prakAre jIne kaSTa pahoMcADavA ne uzkeryA kare che -11 / zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 praznavyAkaraNasUtre maliNAiM bhUyaghAovaghAiyAiM saccANi vi tAiM hiMsagAI vayaNAI uyAharaMti puTA vA apuTTA vA // sU0 12 // TIkA-'jaMtAI' yantrANi tilaniSpIDanAdi yantrANi udAharantIti vakSyamANena sambandhaH / " visAI ' viSANi kSaNamAtraprANahArakatAlapuTasAdIni sthAvarajaGgamabhedAni / mUlakammaAhevaNaAviMdhaNaAbhiogamaMtosahippaoge' mUlakarmAkSepaNAvardhanAbhiyogyamantrauSadhiprayogAn-mUlakarma-garbhaghAtanAdikam , athavA mUlanakSatrAdi jAtasya tadoSazAntyarthaM snAnakarmAdikam , AkSepaNaM-nagarAdi kSobhotpAdanam , AvardhanaM=dhanAdInAM mantraprayogeNa haraNaM AbhiyogyaM ca-vazIkaraNAdi tacca dravyato dravyasaMyogajanitaM bhAvato vidyAmantrAdisaMjAtaM valAtkArajanitaM bA, tathA mantrIpadhiprayogAn mantraprayogAn auSadhimayogAMzca, tathA 'coriyaparadAra gamaNabahupAvakammakaraNaM' cauryaparadAragamanavahupApakarmakaraNaM = cauryaparastrIgamanAdi phira bhI kahate haiM-'jaMtAI visAI' ityaadi| TIkArtha-(jaMtAI ) yaMtroM ko-tila Adi ke niSpIDaka kolhU Adi padArthoM ko ( visAiM) kSaNamAtra meM prANoM ko naSTa karane vAle tAlapuTa, sarpa Adi sthAvara jaMgama viSoMko (mUlakamma-AhevaNa-AvidhaNaAbhioga-maMtosahi-ppaoge) garbhaghAtana Adi rUpa mUlakarma ko, athavA mUla nakSatra meM utpanna hue bAlaka ke doSazAMti ke liye snAna karma Adi ko, nagarAdika meM kSobhotpAdanarUpa AkSepaNa ko, maMtra ke prayoga se dhanAdikoM ke haraNarUpa Avardhana ko, vazIkaraNAdirUpa Abhiyogya karma ko, tathA maMtra prayogoM ko, auSadhi ke prayogoM ko tathA (coriyaparadAra gamaNabahupAvakammakaraNaM ) corI, paradAragamana Adi rUpa pApakarmoM ke 77 555 sUtrA2 4 cha-"jatAI visAI" tyA TI -" jaMtAI" tesa mAhi pAsavAnai lel mAha pahAni "visAI" eka kSaNamAM ja prANa harI lenAra tAlapuTa, sarpa Adi sthAvarajaMgama viSone, " mUlakamma-AhevaNa AviMdhaNa-Amioga-saMtosahi-ppaoge" madhAtana mAhi rUpa mUlakarmane, athavA mULa nakSatramAM janmelA bALakanI daSatti mATe snAnakarma Adine, nagarAdimAM kSobha utpanna karavArUpa AkSepaNane, maMtraprayoga vaDe dhanAdinAM haraNarUpa Avardhanane, vazIkaraNAdirUpa Abhiyogyakarmane, tathA maMtra prayogAna, mauSadhi prayogAne tathA " coriyaparadAragamaNabahupAvakammakaraNaM" yArI, 526||2||mn, mAhi pApI 42pAne, tathA * avakkhaMde " sainya zibira zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudaziMnI TIkA a. 2 sU0 12 mRpAvAdInAM jIvaghAtakavacananirUpaNam 223 pApakarmasamAcaraNam , tathA 'abakkhaMde' avaskandAn sainyazivirAdibhirAkramaNenaparabalamardanAni dhATIkarmakaraNAni vA 'gAmaghAyaNaM' grAmaghAtanaMyAmAdinAzanaM 'vaNadahaNataDAgabheyaNae' vanadahana-taDAga-bhedanAnivanajvAlanAni jalAzaya dhvaMsanAni ca 'buddhivisayavasIkaraNAiyAiM ' buddhiviSayavazIkaraNAdikAni parasya buddheviSayasya ca zabdAdeH vazIkaraNAni mantrAdiprayogeNu svAyattIkaraNAni 'bhayamaraNakilesubvegajaNayAI' bhayamaraNaklezodvegajanakAni bhayaM ca maraNaM ca klezazca zArIrikaudvegazca hArdikaM duHkhamityeteSAM janakAni tathA 'bhAva bahusaMkiliTThabhAvamaliNANi ' bhAvabahusaMkliSTamalinAni=bhAvena adhyavasAyena bahusaMkliSTena= atizayaparasantApajanakena malinAni-kaluSitAni tathA bhUyaghAovaghAiyAiM" bhUtaghAtopaghAtakAni bhUtAnAM prANinAM ghAtaH sAkSAt hananaM upaghAtazca paramparayAhananaM tau yeSu tAni bhUtaghAtopaghAtakAni pUrvoktAni 'saccANivi ' satyAkarane ko, tathA ( avakvaMde ) sainya zibira Adike dvArA AkramaNa karake para ke balako mardana karane rUpa karma ko athavA dhAr3apAr3ane rUpa DakaitIkarma ko, (gAmaghAyaNaM ) grAmaghAtakarUpakukRtya ko, ( vaNadahaNataDAgabheyaNae ) jaMgaloM meM Aga lagAne rUpa, tathA jalAzayoM ko dhvaMsa karane rUpa duSkRtyoM ko, ( buddhivisayavasIkaraNamAiyAiM ) maMtrAdikoM ke prayoga se para kI buddhi ko, evaM zabdAdika pAMcoM indriyoM ke viSayoMkoM svavaza karane rUpa akRtyoM ko koI pUche athavA na pUche to bhI batAyA karate haiM, tathA ( bhayamaraNakilesuvvegajaNayAiM ) bhaya, maraNa, kleza, udvega, inake utpAdaka asatyavacanoM ko, tathA (bhAvabahusaMkiliTThamaliNANi ) atyaMta saMkliSTa atizayarUpameM para ko saMtApajanaka, aise adhyavasAya se malina hue tathA ( bhUyaghAovaghAiyAiM ) prANiyoM ke sAkSAt Adi dvArA AkramaNa karIne anyanA baLanuM mardana karavArUpa karma tathA dhADa bhAvAnA Ayane, "gAmagAyaNaM " ma sAMgavA35 hutyane, "vaNadahaNataDAga bheyaNae "somA mAga sAnA tathA 4AzayAne toDI vAnA hukRtyAne, " buddhivisayavasIkaraNamAiyAI" mAhinA prayogathI pA24AnI muddhine, ane, zabdAdika pAseIndriyonA viSayone pitAne vaza karI levA rUpa duSkRtyone kaI pUche 2athavA na pUche to 5 te bhRSAvAhI tAvyA 42 cha, tathA " bhaya maraNa kilesuvvegajaNayAiM" aya. bha25, 4veza, mAhi satpanna 42nA2 asatya kyanI, tathA " bhAvabahusaMkiliTumaliNANi" satyata sasiTa, manyane atizaya saMtAna mevAM adhyavasAyathI bhalina thayesa tathA " bhUyaghAova zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 praznavyAkaraNasUtre nyapi svarUpatastathyAnyapi, kintu-api-nizcayena ' hiMsagAI' hiMsakAni=pariNAmataH pANiprANopaghAtakAni tasmAdasatyasvarUpANi, vayaNAI' vacanAni, 'puTThA vA apuThThA vA ' pRSTA vA kenApi, apRSTA vA'pi-alIkavAdinaH 'uyAharaMti' udAharanti-kathayanti // sU0 12 // athavA paramparA rUpa se ghAta karane vAle aise (saccANi vi) svarUpa se satya bhI hoM kintu nizcaya meM (hiMsagAI ) pariNAmataH prANiyoM ke prANoM ke upaghAtaka hone ke kAraNa asatya svarUpa hI hote haiN| aise ( vayaNAI ) vacanoM ko (puTThA vA apuTThA vA ) asatyavAdI jana cAhe unase koI pUche athavA na pUche to bhI ( uyAharaMti ) kaha diyA karate haiM ! bhAvArtha-mRSAvAdIjana anekavidha prANipIDaka yaMtroM ko banAne ke liye, vividha prAkara ke viSoM kA nirmANa karane ke liye dUsaroM ko upAya batalAyA karate haiN| garbha kA patana kaise kiyA jAtA hai, nagarAdikoM meM kSobha utpanna kaise ho sakatA hai, dUsaroM ko vaza meM kaise kiyA jA sakatA hai, corI karane ke kyA 2 sAdhana haiM, parastrIgamana karane kA kyA upAya hai, dUsaroM kI senA ko kaise parAsta kiyA jAtA hai, grAma Adi meM upadrava kaise utpanna kiyA jAtA hai, jaMgala Adi meM Aga lagAnA, taDAga Adi jalAzayoM ko zuSka karanA-sUkhAnA, ityAdi saba prakAra ke iSTa prayogoM ko mRSAvAdI jana cAhe unase koI pUche athavA na ghAiyAiM" prANImAno sAkSAta ghAta 12nA2 athavA 522521 32 dhAta 42nAra savAM " saccANi vi" 2135 satya DAya to 5 231zya "hiMsagAI" priNAma jatAM prANIonAM prANonI hatyA karanAra hovAthI asatya svarUpa ja hoya cha mevA " vayaNAI " kyne| "puTThA vA apuTThA vA" asatyavAhI mANusa. tene AI pUche 3 na pUche chatai 55 "uyAharati " mAjhyA 42 che. bhAvArtha-mRSAvAdI mANasa aneka prakAranAM prANIpIDaka yaMtra banAvavAne mATe tathA vividha prakAranAM viSa banAvavAne mATe bIjA lekone upAyo batA vyA kare che. garbhapAta kevI rIte karAvAya che, nagara AdimAM kevI rIte kSobha utpanna karI zakAya che, bIjAne kevI rIte vaza karI zakAya che, corI karavAnAM kyAM kyAM sAdhano che, parastrIgamana karavAnA kyA kayA upAya che. anyanA sinyane kevI rIte parAjya ApI zakAya che, gAma AdimAM kevI rIte upadrava pedA karI zakAya che, jaMgala AdimAM kevI rIte Aga lagADAya che, taLAva Adi jaLAzayone kevI rIte sUkavI nakhAya che, ItyAdi sarva prakAranA ISTa prayogo zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 2 sU0 13 mRSAvAdinAM jIvaghAtakavacananirUpaNam punarapyAha -- ' paratatti ' ityAdi / 225 mUlam - paratattivAvaDAya asamikkhiyabhAsiNo uvadisaMti sahasA uTTA - goNA - gavayA damaMtu, pariNayavayA assA hatthIgavela kukaDA ya kiMtu kiNAveha vikkehaya pacaha sayaNassa deha pIyaha dAsadAsa - bhayaga - bhAilagA ya sissA ya pesakajaNo kammakarA kiMkarA ya ee sayaNaparijaNA ya kIsa acchaMti bhAriyA bhe karetu kammaM, gahaNAI vaNAI khittakhilabhUmivallarAI uttaNaghaNa saMkaDAI ujjhaMtu sUDijaMtu ya rukkhA bhijaMtu jaMtAI bhaMDAiyassa uvahissa kAraNAe, bahuvihassa aTThAe ucchU dujaMtu pIlijaMtu ya tilA, payAveha iTryAo mama gharaTTa - yAe khettA ya kasaha kasAveha vA, lahuM gAmanagarakheDakabbaDe saMniveseha, aDavIdesesu viulasIme, puSpANi phalAni ya kaMdamUlAI kAlapattAI giha, kareha saMcayaM parijaNassa aTThAe // 13 // bhI pUche to bhI batAyA karate haiN| jina vacano se bhaya maraNa Adi upadrava khar3e ho jAveM, dUsaroMko sunakara jina se citta meM malinatA A jAve, aise vacana bhI ve bola diyA karate haiM / satya hone para bhI jo prANiyoM ke prANoM ko saMkaTa meM DAla dete hoM - prANiyoM kI sAkSAt athavA paramparA se hiMsA ke jo sAdhanabhUta banate hoM aise saba hI vacana asatya hI haiM, aura unheM ye asatyavAdIjana bolA karate haiM / sU0 12 // viSe mRSAvAdI mANasane koI pUche ke na pUche te paNa te batAvyA kare che. je vacanAthI bhaya, maraNa Adi upadrava pedA thAya, je vacanA sAMbhaLIne anyanAM manamAM milanatA utpanna thAya, evAM vacane paNa tee khelyA kare che. satya hAvA chatAM paNa je vacanAthI prANIonAM prANa bhayamAM mUkAya-prANIonI sAkSAt hiMsAnA athavA paraMparAthI hiMsAnA je kAraNarUpa banatAM hoya evAM badhAM vacanA asatya ja che, ane te asatyavAdI mANasa tevAM vacane olyAM kare che. sU-12 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 praznavyAkaraNasUtre TIkA-'paratattivAvaDAya' paratRptivyApRtAzca = paraprasannatAkaraNatatparAH athavA parataptivyApRtAH paracintAparAyaNA vA 'asamikkhiyabhAsiNo' asamIkSitabhASiNaH aparyAlocita vaktAraH "uvadisaMti' upadizanti AjJApayanti sahasA =akasmAt akAraNamevetyarthaH tadevAha-yat 'uTA' uSTrAH prasiddhAH 'goNA' gAvaH balIvardAH, gavayAH gosadRzA vanyAH ' rojha' iti bhASA prasiddhAH pazuvizeSAH 'damaMtu' damyatAM-ete zikSyantAm / tathA 'pariNayavayA' pariNatavayasaH taruNAH 'assA' azvAH 'hatthI' hastinaH asiddhAH gavelakAH meSAH 'kukkuDA' kukkuTAzca-pratItAH 'kijjaMtu' krIyantAM mUlyena gRhyantAM 'kiNAvehaya' krApayata= pUrvoktAnAmeva krayaNaM kArayata 'vikkeha' vikrINIdhvaM-vikrayaM kuruta 'pacaha' pacata-pAkaM kuruta tathA 'sayaNassa ' svajanAya 'deha' datta-mAMsAdikaM dIyatAM phira bhI kahate haiM-'paratatti' ityaadi| TIkArtha-(paratattivAvaDA ya ) jo dUsaroM ko prasanna karane meM tatpara rahate haiM, athavA para ko cintA meM parAyaNa rahA karate haiM ve ( asamikkhiyabhAsiNo ) vinA vicAre hI bola diyA karate haiM, isa bAta kA ve vicAra nahIM karate haiM ki hamAre ina vacanoM se dUsare prANiyoM ko kaSTa hogA, ( sahasA uvadisaMti ) vinA kAraNa ke hI yoM dUsaroM se kaha dete haiM ki tuma loga ( uTTAgoNAgavayA damaMtu ) U~ToM ko, bailoM ko tathA rojhoM ko damanakaro-acchI cAla calanA sikhalAo (pariNayavayA assA hatthI gavelakA kukkuDA kijaMtu ) taruNa, ghor3e, hAthI, meSa, kukkuTa, ina jAnavaroM ko svayaM kharIdo aura ( kiNAveha ) dUsaroM ko kharIdavAo tathA ( vikkeha ya ) beM vo aura ( pacaha ) odanAdi pakAo ( sayaNassa te viSe 7 55 sUtrA2 4 cha- " paratatti" tyA. TArtha-" paratatti vAvaDAya " 2 wlon sone muza 32vAne Atura DAya cha, Atha! 524 // ii thintamain 52||yaa 27 cha, teyo " asamikkhiyabhAsiNo" viyA2 4aa vinA yAcyA 4re cha. to vo viyA2 42di nathI 3 sabhAsaM 2 kyanAthI mI pramAne 4STa paDAyarI. " sahasA uvadisaMti" tI vinA 12 bhI sIne he che ta " uTTAgoNA gavayA damaMtu " TArnu, maNahonu tathA zonuM mana 42|-saarii yAsa yAsata zima. " pariNayavayA assA hatthI gavelakA kukkuDA kijjaMtu" yuvAna, ghA, hAthI dheTail, 2mA tame te parI! bhane "kiNAveha " oilen pAse zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 2sU0 10-13 mRSAvAdinAM jIvaghAtakavacananirUpaNam 227 'pIyaha ' pibata-madirAdikaM -- dAsIdAsabhayagabhAillagA' dAsIdAsabhRtakabhA. gikAH dAsya sevikAH dAsAH prasiddhAH, bhRtakA bhRtyA-bhaktadAnAdinA popitAH, bhAgikAH dhanAdezcaturthAdi bhAgagrAhakAH 'sissA ya' ziSyAzca prasiddhAH 'pesakajaNo' preSyakajanA kAryaprayojaneSu peSaNIyo janaH 'kammakarA' karmakarA niyatakAlaM karmakurvanti ye te karmakarAH, kiMkarAzca praznapUrvakakAryakAriNaH 'ee' ete 'sayaNaparijaNe' svajanaparijanAzca svajanAH mAtApitRbhrAtrAdayaH, parijanAH =sambandhinaH 'kIsa' kasmAt kAraNAt 'acchaMti' Asate kArya parityajyopaviSTAH santi 'bhe' bhavatAM 'bhAriyA' bhArikAH bhAravAhinaH 'kamma' karma 'kareMtu' kurvantu, tathA 'gahaNAI vaNAI ' gahanAni vanAni 'khittakhilabhUmivallarAI' kSetra deha ) mAMsAdiko apane svajana saMbaMdhiyoMke liye diyA karo, (pIyaha ) madirAdi kA pAna kiyA karo, (dAsIdAsa bhayagabhAillagA ya sissA ya pesakajaNo kammakarA kiMkarA ya ee sayaNaparijaNA ya kIsa acchaMti ) ye tumhAre dAsI, dAsa, bhRtya bhAgIdAra, ziSyajana, preSyakajana, karmakara aura kiMkara tathA svajana parijana kisa kAraNa se apane 2 kAma kochor3a kara baiThe hue haiN| inameM kaThina zabdokA artha isa prakAra hai-apane ghara para hI jo bhojanAdi se puSTa kiye jAte haiM ve bhRtya haiN| koI prayojana vaza jo kAmake liye bheje jAte haiM ve preSyakajana haiN| niyata kAlataka jo majUrI karate haiM ve karmakara haiM / praznapUrvaka pUchakara kAma karanevAle jana kiMkara haiN| mAtA pitA bhAI Adi svajana sambandhIjana Adi parijana haiN| (bhe bhArIyA kammaM kareMtu) tuma bhArika-apane bhAraDhone vAle manuSyoM sema66 42vI, tathA "vikkehaya" kyA, mane "pacaha" sAhanA (mAta vigere) sNdh| " sayaNassa deha" mAMsa mAha tabhA sama samAdhAna mAnabhA piirse| " pIyaha" mahiza (63) mAhi pAna 42, "dAsIdAsabhayagabhAillagA ya sissA ya pesakajaNo kammakarA kiMkarA ya ee sayaNaparijaNA ya kIsa acchati " ye tmaa2| dAsI, dAsa, bhatya, bhAgIdAra, ziSyajana, pregyakajana, karmakara kiMkara ane svajana parijana kayA kAraNe pita pitAnAM kAme cheDIne beThA che! uparanA sUtramAM Avela kaThina zabdano artha A pramANe che-pitAne ghera ja bhejanAdi ApIne jemanuM piSaNa karAya che, te lokone bhUtya kahe che. koI prayojanathI jemane kaI kAme mokalAya che temane preSyajana kahe che. nakakI karelA samaya sudhI je majUrI kare che temane karmakara-kArIgara kahe che. pUchI pUchIne kAma karanArA sevakane kikara kahe che. mAtA pitA bhAI Adi svajana gaNAya che, saMbaMdhIone parijana kahe che. " bhe bhAriyA kammaM kareMtu" tame bhAri |-maapnne pAra paDana 42 // 2 // pAse zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyAkaraNasUtre khilabhUmivallarANi= kSetrANi = prasiddhAni khilabhUmayaH = halA'kRSTabhUmayaH vallarANi = kSetravizeSAzca tAni 'uttaNaghaNa saMkaDAI' uttaNaghana saMkaTAni = tatra utsRNaiH = udgataiH ghAsaiH ghanam = atizayaM saMkaTAni vyApaniyAni tAni ' ujjhaMtu ' dAntAM = bhasmIbhUtAni kriyatAm / rukkhA ' vRkSAH ' sUDijjaMtu ' suDyantAM = mUlata unmUlyantAm / 'jaMtAI ' yantrANi = tilesarSapAdipIDanayantrANi 'bhijjaMtu' bhindantu / kimarthamityAha - ' bhAMDAiyassa ' bhANDAdikasya =bhANDapAtrAdeH 'uvahissa ' upadhe:= upakaraNasya ' kAraNAe ' kAraNAya = prayojanAya / tathA ' bahuvihassa' bahuvidhasya ' aneka prakArasya ' aTTAe ' arthAya = vakSyamANaprayojanasya ' siddhaye 'ucchU ' ikSavaH 'dujjaMtu ' dUyantAM chidyantAM ' tilAya ' tilAca 'pIlijjaMtu' pIDyantAM niSpIDayantAM yantre / tathA mama ' gharaTThae' gRhArthAya = gRhanirmANaprayojanAya ' iTTayAo ' iSTakA: = ' IMTa ' iti prasiddhAH 'pacAveha ' pAcayata / ' khettAya kasaha kasAveha ' naukara cAkaroM se kAsa karAo ve ( gahaNAI vaNAI ) gahana vanoM ko, (khittakhilabhUmivarAI) khetoM ko, halAkRSTabhUmiko balluroM-khetavizeSoM ko (uttaNaghaNakaDAI ) ghAsa Adise vyApta hai, (DajjhaMtu ) unameM Aga lagAkara vahAMkI bhUmiko sApha kareM ( rukkhA sUDijjaMtu ) vahAM jitane bhI vRkSa khaDe hoM unheM jar3amUla se ukhAr3a DAleM (jaMtAI bhijaMtu) tila ikSu Adi ke pIlaneke yaMtroMko ye cIra phAr3a DAleM ki jisase ( bhAMDAyaissa uvahissa kAraNAe ) bhAMDa pAtra Adi upakaraNa banAye jA sakeM / tathA (bahuvihassa aTThAe ucchU dujjaMtu ) aneka vidha prayojanoM kI siddhi nimitta ye ikSu- gannA ko kATeM, ( tilA ya pIlijjaMtu gharaTThayAe ) tiloM ko ghAnI meM pile tathA (ihyAo payAveha ) gRha nirmANa ke liye ye IToM ko pakAyeM, ( khettA ya kasaha kasAveha ) khetoM ko joteM va jutavAveM = hAkanA aura hakavAnA cokanA aura cokavAnA 228 (C << noGa2 thaa| pAse abha urAvo, "gahaNAI baNAI" gahana vanone, "khittakhilabhUmi vallarAI " tarI, pAro ( meDa prahAra tara ) ne uttaNaghaNakaDAI " ghAsa AdithI chavAyela che, saMtu " temAM Aga lagADIne te jamInane sAI urAvo, rukkhA sUDijjaMtu " tyAM jeTalAM vRkSo che temane jaDamULamAMthI ujeDI nAthe, jaMtAI bhijjaMtu " tasa, zeraDI mAhi pIsavAnA yatrAne tethe| teADI phADI nAkhe ke jethI " bhAMDAiyassa uvahissa kAraNAe " lAMDe, pAtra Adi sAdhanA banAvI zakAya tathA bahuvihassa aTThAe ucchU dujjaMtu " ma aAranA prayojananI sajatA bhATe tetheo zeraDIne aye " tilAya pIlijjaMtu gharA " tasane ghANIbhAM pIle, tathA o pAha ghara baMdhAvavAne bhATe ghaMTI paDAve, " khettA ya kasaha kasAveha " yetaze bheDe bhane bheDAve, tathA 66 66 " zrI prazna vyAkaraNa sUtra 66 Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 2 sU0 13 mRSAvAdinA jIvaghAtakavacananirUpaNam 229 kSetrANi ca 'kasa' karSata-karSayata vA / tathA 'aDavIdesesu' aTavIdezeSu vana pradezeSu ' gAmanagarakheDakabbaDe' grAmanagarakheTakabaTAni-tatra grAmazca nagaraM ca prasiddhaM kheTaM ca nadyAdiveSTitaM dhUlipAkArarahitaM kaTaM ca-kutsitajananivAsasthAnam , tAni kIdRzAnItyAha-viulasIme' vipulasImAni-vistIrNasImAyuktAni ' lahu' laghu-mundararItyA zIghraM vA 'saMniveseha' sannivezayata nivAsayata tathA 'pupphANi phalANi ya ' puSpANi phalAni ca 'kaMdamUlAI kandamUlAni tatra kandA svarNakandazarkarAkandalazunAdayaH mUlAni=vRkSamUlakAni 'kAlapattAI' kAlaprAptAni-ucitasamayalabdhAni 'giha ' gRhNIta-grahaNaM kuruta, tathA ' parijaNassa ' parijanasya kuTumbasya, 'aTThAya' arthAya-prayojanAya saJcayaM 'kareha' kuruta // sU013 // tathA ( aDavIdesesu gAmanagarakheDakabbaDe viulasIme lahu saMniveseha ) grAma, nagara, kheTa, karbaTa Adi sthAnoMko vistRta sImAyukta kara ke aTavI dezoMmeM sundara rIti se zIghra basAveM, (pupphANi phalANi ya kaMdamUlAI kAlapattAiM giNha ) tuma loga ( kAlapattAiM) kAlaprApta phUle hue (pupphAiM) phUloM ko ( phalANi ) pake hue phaloM ko tathA ( kaMdamUlAI) pake hue svarNakanda, zarkarAkaMda, lahasuna Adi kaMdoM ko aura pippalImUla Adi mUloM ko ( giNha ) le AyA karo, tathA ( kareha saMcayaM parijaNassa aDhAe ) kuTubba ke liye dhana Adi kA saMcaya kara rakha jaao| bhAvArtha-ye asatyavAdIjana dUsare vyakti hamase prasanna raheM isaliye suhAtI bAteM unase kahate rahate haiM / inakA pariNAma kyA hogA ? isakA ve jarA sA bhI dhyAna nahIM rakhate / jo U~Ta pAlate haiM athavA U~Tase jo " aDavIdesesu gAmanagarakheDakabbaDe viulasIme lahu saMnivesaha " ||m, nagara, kheTa, karbaTa, Adi sthAne vistRta sImAvALAM karIne ujajaDa pradezamAM suMdara zata a5thI vasAve, "puSpANi phalANi ya kaMdamUlAI kAlapattAI giNha" tame vo "kAlapattAI" visavAne samaya mAvata visesa " pupphAiM" sone "phalANi" pAsA jAne tathA " kaMdamUlAI" pAsa svara 44-24IyAM sasA mAha hone tathA pireii bhUNa mAhi bhUnAna "giNha " samAvyA 42, tathA " kareha saMcayaM parijaNassa aTThAe" 45 2mAhine bhATe dhana Adine saMcaya karyA kare" e prakAranI salAha ApyA kare che. bhAvArtha-te asatyavAdI loko bIjA lokone khuza karavAne mATe temane game tevI vAta temanI sAthe karyA kare che. paNa tenuM zuM pariNAma Avaze? te bAbatane teo jarA paNa vicAra karatAM nathI. UMTa pALanArane athavA UMTano zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 praznavyAkaraNasUtre apanA vyApAra Adi karate haiM unase ye yoM kaha diyA karate haiM ki tumhArA yaha U~Ta dekhane meM to bar3A suhAvanA lagatA hai paraMtu isakI cAla to koI DhaMga kI hI nahIM hai, ise jaise bhI ho sundara cAla calanA sikhalAo ! isI taraha jo beloM ke mAlika hote haiM unase bhI ye samaya para hI upadeza bharI bAteM banAyA karate haiM, unase kahate haiM-tumhAre bailoM kI yaha jor3I dekhane meM to bar3I sundara mAlUma par3atI hai, parantu dekho isakI cAla kucha bhI nahIM hai, ataH yaha gAr3I AdimeM jotane para khUba teja cAla cale isa taraha kI cAla sIkhAo, jaMgala meM eka gAya jaisA jAnavara hotA hai jise rojha kahate haiM, yaha calane meM bar3A teja hotA hai / so tuma jaise bhI ho sake isako pakar3avA kara maMgAo aura apane ghara para rakha kara Usa rojhako jaise bhI ho sake pahile vazameM lAo, bAdameM usako jaMgala kI cAla chur3Akara acchI cAla calane meM DhAlo, isase tumheM Ane jAne meM samayakI bar3I bacata hotI rhegii| isI taraha tuma baiThe2 kyA karate rahate ho ? ghor3oM ke bacher3oMko, hAthiyoM ke baccoM ko, meSoM (meMDhe)ko, kukkuToM (murgoM)ko, paise dekara kharIdo, aura khilA pilAkara jaba ye khUba masta ho jAve taba inheM beca diyA karo isameM tumheM bahuta adhika lAbha hogA / tathA kucha rujagAra kahIM calatA ho to isa prakAra baiThe rahane meM tumheM kyA lAbha vyApAranI cIjo lAvavA laI javAmAM upayoga karanArane te kahe che ke tamAre A UMTa dekhAvamAM te ghaNo suMdara lAge che paNa tenI cAla kaDhaMgI che. tene game te prakAre sArI cAla cAlatAM zIkhavADe. e ja rIte baLadanA mAlikone paNa te vAraMvAra upadeza-salAha ApyA kare che ke tamArA baLadanI A joDI dekhAvamAM te ghaNI suMdara che, paNa tenI cAla ghaNI dhImI che, te tene gADI AdinI sAthe joDavAmAM Ave te jhaDapathI cAle evI cAla zIkhavADe. jaMgalamAM gAya jevuM eka prANI hoya che, tene rojha kahe che, te cAlavAmAM ghaNuM jhaDapI hoya che. tame game te rIte te rejhane pakaDI maMgAve; ane tamAre ghera rAkhIne tene game te rIte pahelAM vaza kare, pachI tene jaMgalI cAla choDAvIne sArI cAla cAlatA zIkhavo, tema karavAthI tamane avara javaramAM samayane sAro bacAva thaze. eja rIte te asatyavAdI loko bIjAne kahe che ke-tame beThAM beThAM zuM kare che? gheDAnAM vacherAne, hAthIonAM baccAMne gheTAMone, kUkaDAone pisA ApIne kharIda kare, ane temane khavarAvI pIva. rAvIne jyAre teo sArI rIte huSTa puSTa thAya tyAre vecI de, tethI tamane sAre lAbha thaze. tathA keI dhaMdhe na cAlato hoya te A rIte besI rahe zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 2 sU013 mRSAvAdinAM jIvaghAtakavacananirUpaNam 231 hai ? kama se kama canA hI bhUjakara becA kro| tuma to paise vAle ho, tumane isa manuSya janma ko pAkara kyA AnaMda pAyA madirA AdimeM jo AnaMda hai vaha aura kahAM ho sakatA hai, isaliye inheM khUba khAo pIo aura bacane para apane mitra dostoM ko bhI khilAyA pilAyA kro| dekho-tumhAre ye naukara cAkara dAsI dAsa Adi jana baiThe 2 kyA karate haiM ? kama se kama tuma inase gahana jaMgaloM ko hI sApha karAkara unheM kheta Adi ke yogya banavAlo / vRkSa Adi kaTa jAne para vahAM baDI acchI taraha se khetI ke yogya bhUmi taiyAra ho sakatI hai / tumhAre pAsa jo ye yaMtra par3e hue haiM ve aba to kucha kAma meM to nahIM A rahe haiM par3e 2 aura kharAba ho jAveMge, ataH kyoM nahIM inake bhAjana pAtra Adi banavA lete ho, tAki unase tumhArA bahuta sA kAma sadha sakatA hai| gur3a kA bAjAra isa samaya bahuta teja jA rahA hai, khAMDa bhI bahuta mahagI bika rahI hai, ataH kyoM nahIM tuma samajha se kAma lete ho ? jahAM taka hosake ina ikSuoM(selaDI)ko jaldIse jaldI pilavAlo,tAki gur3a Adi tayAra hokara tumheM bAjAra se acchA lAbha ho sake / sarasoM kA tela bhI bahuta teja bika rahA hai so ghAnI meM pilavAkara isakA tela nikalavAlo aura beca vAthI zuM lAbha? bIjuM kaMI na banI zake te aNu zekIne vecyA kare paisA dArone asatyavAdI kahe che ke- "tame te pisAdAra che, tame A manuSya avatAra pAmIne ze AnaMda lUMTa chemadirA AdimAM je AnaMda maLe che te bIje kyAM maLe tema che ?te khUba khAo, pIo, tathA khAtAM pItAM vadhe to tamArA mitrone paNa khavarAvyA kare pIvarAvyA kare. juo ! tamArI A nokara cAkara; dAsa, dAsI Adilako beThAM beThAM zuM kAma kare che? to temanI pAse gahana jaMgalone sApha karAvIne te sthAnane khetI karavAne lAyaka banAvarAve. vRkSa Adi kapAvI nAkhavAmAM Ave te tyAM sArAmAM sArI khetI thAya evI jamIna taiyAra thaI zake che. tamArI pAse je yaMtre che te hAlamAM koI upayogamAM AvatAM nathI, to paDyAM paDyAM te kharAba thaI jaze, te tene teDAvIne temAMthI bhAjana pAtra Adi kema banAvarAvatA nathI ? tema karavAthI tamAruM ghaNuM kAma saraLa thaze. hAlamAM goLanAM bajAra ghaNuM caDI gayAM che. khAMDa paNa ghaNI meMghI vecAya che. te tame buddhi pUrvaka kema kAma letA nathI ? banI zake eTalI jhaDapathI A zeraDIne pIlAvI nAkho jethI goLa Adi taiiyAra karIne vecavAthI tamane vepAramAM sAre lAbha maLe. sarasIyuM paNa ghaNuM moMghu vecAya che, to sarasavane ghANImAM pIlAvIne tenuM tela kaDhAvo ane te tela vecIne sArI evI zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 praznavyAkaraNasUtre punarapyAha - ' sAli ' ityAdi / mUlam - sAlIvIhijavA ya luccaMtu malijaMtu uppUyaMtu ya lahuM ca pavisaMtu koTTAgAraM, appamahukkosagA ya hammaMtu potasatthA seNANijAu jAuDamara, ghorA vahaMtu jayaMtu ya saMgAmA, paraMtu ya sagaDavAhaNAI, uvaNayaNaM colagaM vivAho janno amugammi hou divase sukaraNe sumuhutte sunakkhatte sutihimmi ya ajja houpahavaNaM, mudiyaM bahukhajjapejjakaliyaM, kouga viNhAvaNasaMtikammANi kuNaha sasi-ravi-gahovarAgavisamesu sajaNassa parijaNassa ya niyayassa ya jIviyassa ya parirakkhaNaTTAe / paDisIsagAI ca deha, deha ya sIsovahAre vivihosa himajamaMsabhakkhaNNapANamallANulevaNa paIva jali - ujjala sugaMdhadhUvovayArapupphaphalasamiddhe, pAyacchitte kareha pANAivAyakaraNeNa bahuviheNa vivarIuppAya dussuviNa pAvasauNaasommaggahacariyaamaMgalanimittapaDighAya heuM, vitticcheyaM kareha, mAdeha kiMcidANaM, suTTahao suDiNNo bhiNNotti uvadisaMtA evaMvihaM kareMti aliyaM maNeNaM vAyAe kammuNA ya akusalA aNajA aliyANA aliyadhammanirayA kara rakama ikaTThI kara lo| ityAdi nAnA prakAra kI bAteM banA 2 kara mRSAvAdI jana bhinna 2 puruSoM ko sadA prasanna karane kI ceSTA meM lage rahate haiM / yahI saba viSaya isa sUtra dvArA sUtrakAra ne prakaTa kiyA hai / sU- 13 // rakama ekatra karI le. " ityAdi vividha prakAranI vAteA karIne mRSAvAdI mANasA judA judA puruSone huMmeza rAjI rAkhavAnI pravRttimAM racyA pA rahe che. e badhI vAta sUtrakAre A sUtra dvArA pragaTa karI che. sU-13 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 233 sudarzinI TIkA a. 2 sU0 14 mRSAvAdinAM jIvaghAtakavacananirUpaNam aliyAsu kahAsu abhiramaMtA tuTTA aliyaM kareu huti ya bahupagAraM // sU0 // 14 // TIkA- 'sAlIvIhI ' ityAdi / 'sAlIvIhIjavA ya' zAlivrIhiyavAzva= tatra zAlayaH SaSTyahorAtra paripAkayogyA vrIhayazca dhAnyavizeSAH yavAzra= java iti bhASA prasiddhAH ete 'luccaM tu' lUyantAM = chidyantAm / 'malijjaMtu' mRdyantAM palAlAdibhyaH pRthak kriyantAm / 'uppUyaMtu' utpUyantAm = parizodhyantAM ' lahuM ca ' laghu ca zIghraM sundararItyA ca / 'koTThAgAraM ' koSThAgAraM = koSTheSu 'parisaMtu' pravezyantAM - saMbhriyantAM zAlyAdayaH 'appamahuko sagA hammaMtu potasatthA' alpamahadutkarSakA hanyantAM potasArthAH tatra alpAH - isvAstadapekSayA mahAntazca-madhyamA utkarSakA utkRSTA potasArthAH naukAsthita janasamudAyAH - pakSizizusamudAyA vA hanyantAM nAzyantAm / tathA 'seNANijjAu ' senA niryAtu kaTakaM nirgacchatu, nirgatya ca ' jAuDamaraM' yAtuDamaraM= = tathA - ' sAli ' ityAdi / TIkArtha - ( sAli vIhijavA ya luccaMtu ) zAli-sATha dinarAta meM paripAka ke yogya dhAnya ko tathA vrIhi ko, aura jaba ko kATa lo (malijjatu ) inheM palAla Adi se pRthaka karalo (uppayaMtu) acchI taraha se inakI dAMya ( gAhaTa) karavAkara ur3AvanI karalo - ( uphaNalo ) abhI vAyu anukUla acchI cala rahI hai / ( lahuM ca koTThAgAraM pavisatu ) jaldI se jaldI koThAra meM inheM bharavA do| (appamahukkosagA hammaMtu potasatthA) choTe bIca ke - madhyama zreNike, evaM uttama zreNike potasArtha- naukAsthita (naukAmeM rahe hue) jana samUhako mAra DAlo, athavA choTebar3e tathA bIca ke saba tathA- "" sAli " tyAhi TIartha - " sAlivI hijavA ya luccaMtu " zAdI ( sA divasobhAM pAtuM anAtha ) tathA vrIDi (yomA) ane bhavanI azI zavi seo " malijjaMtu " temAMthI parAja vagere chUTa paDAvI ho, " utpayatu " sArI rIte khaLuM karAvIne tene pazu seo " uphaNalo " atyAre anuja pavana vAya che to tene upaNuvAnuM saraNa paDaze. "lahuM ca koTTAgAraM pavistu" tene vaDelAbhAM vahesI tar3e aThAramA larAvI ho. " appama huko sagA hammaM tu potasatthA " nAnA, madhyama zreNinA ane uttama zreNinAM potasA-nAvamAM rahela janasamUhane mArI nAkho, athavA nAnA, madhyama tathA bhoTA-samasta pakSIsamuddAyane bhArI nAmo, " seNANijjAu " ahIMthI senA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 praznavyAkaraNasUtre upadravasthAnam / ghorA saMgAmA varsetu ' ghorA saMgrAmA vartantAM bhavantu ' jayaMtu ' jayantu-vijayaM prApnuvantu ca / 'sagaDavAhaNAiM ya pavahaMtu ' zakaTavAhanAni ca pravahantu-zakaTAni gantraH vAhanAni ca-naukAdIni pravahantu-pracAlayantu / uvaNayaNaM caulagaM vivAho janno amugammihou divase sukaraNe sumuhutte sunakkhatte sutihimmi ya' tatra ' uvaNayaNaM' upanayanaM kalAgrahaNaM 'colagaM' colakaM bAlakAnAM prathama ziromuNDanaM, vivAhaH pANigrahaNaM prasiddhaM 'janno' yajJaH etatsarvam amugaMmi'amukasmin divase sukaraNe karaNAni ekAdaza, tatra-bava-bAlava-kaulava-taittila-gara-vaNija viSTayazcaitAni sapta karaNANi, zakuni catuSpada nAgakiMstughnAni catvAri sthirANi, ityeSAmanyatamakaraNe zubhe 'sumuhutte' sumuhUrtta-zobhane raudrAditriMzadanyatame 'sunakkhatte' sunakSatre azvinyAdiSu zobhane puSpAdike 'mutihimmi' sutithau nandAdiSu anyatame ' hou' bhavatu / tathA 'aja' adya asminnahani houNhavaNaM' bhavatu snapanaM-saubhAgyasantatisamRdhyarthaM vadhvAdeH snAnaM prasUtikAsnAnaM c| kiMbhUta ? hI pakSi samudAya ko naSTa kara do / (seNANijjAuM) senA yahAMse nikale aura nikala kara upadravagrasta sthAna para jAve (ghorA saMgAmA vadaMtu jayatu) vahAM ghora saMgrAma vaha kareM aura vijayazrI ko pAve ( sagaDavAhaNAiM ya pavahaMta ) zakaTa-gAr3I aura vAhana-naukA Adi ve calAveM, ( uvaNayaNaM colagaM vivAho janno amugammi hou divase sukaraNe sumuhutte sunakkhatte sutihimmiya) upanayana(janoi)-kalAgrahaNa, colaka-prathama ziromuDana, vivAha, yajJa ye saba amuka divasameM, amuka bavAdi zubhakaraNa meM, raudrAdi tIsa 30 muhUrtoM meM, amuka acche muhUrta meM azvinI Adi sattAvIsa nakSatroM meM se kisI amuka zubha nakSatra meM naMdA Adi tithiyoM meM se kisI acchI tithi meM honA cAhiye / tathA ( ajja houNhavaNaM ) Aja saubhAgya evaM santati samRddhi ke nimitta vadhU ( bahu ) Adi kA snAna nANe mane tozanavA vistAramA taya " ghorA saMgAmA varsetu jayaMtu" tyAM te laya 42 yuddha 42 mane vinya prAta 42. "sagaDavAhaNAI ya pavahaMtu" za48-131 bhane pAuna-nau mAhite yAve, " uvaNayaNaM colagaM vivAho janno amugammi hou divase sukaraNe sumuhutta sunakkhatta sutihimmiya " upnynkalAgrahaNa, colaka-prathama vALA utaravAnI kriyA, vivAha, yajJa e saghaLuM amuka divase, amuka bavAdi zubha karaNamAM, raudrAdi trIsa (30) muhUrtomAMnA azvinI Adi sattAvIsa nakSatromAMnA keI zubha nakSatramAM, naMdA Adi tithiyaaNbhaaNnii 4 zubha tithi ya sa. tathA " ajja houNhavaNaM" mAre saubhAgya ane saMtati samRddhine mATe vadhu (vahu) Adine snAna karAvavuM joIe. zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 2 sU0 14 mRSAvAdinAM jIvaghAtakavacananirUpaNam 235 mityAha-muditaM harSasahitaM 'bahukhajjapejjakaliyaM' bahukhAdyapeyakalitaM bahu-pracuraM khAdyaM = bhojyaM modakamAMsAdikaM peyaM madirAdikaM tena kalitaM=yuktam / tathA 'kougaviNhAvaNasaMtikammANi kuNaha sasiravigahovarAgavisamesu sajaNassa parijaNassa ya niyayassa ya jIviyassa ya parirakkhaNaTAe ' tatra kautukavisnApanazAntikarmANi =kautukaM saubhAgyavRddhayartha dRSTidoSanivRttyarthaM ca rakSApolikAdorakAdibandhana, visnApana-vividhairmantrauSadhAdibhiH saMmilitajalaiH, snApanaM zAntikarma ca-homajapAdikamityetAni 'sajaNassa' svajanasya-AtmIyajanasya putrAdeH 'parijaNassa' parijanasya ca-dAsadAsyAdezva punaH 'niyayassa ya' nijakasya ca-svasya 'jIviyassa' jIvitasya 'parirakSaNaTTayAe ' parirakSaNArthAya kadA ? ityAha-'sasi ravigahovarAgavisamesu ' zaziravigrahoparAgaviSameSu-zaziravyoH tatra candrasUryayoH graheNa rAhulakSaNenoparAgaH-uparaJjanaM grahaNamityarthastena viSameSu-kaSTayukteSu divaseSu athavA zaziravi eva navagraheSu madhye grahau tayoruparAgaH-tanudhanAdikaSTakarasthAneSuho, athavA prasUtikA kA snapana ho / (mudiyaM bahukhajapejakaliyaM) usameM baDA harSa manAyA jAye, aneka prakArake khAdya-modaka mAMsa Adi bhojya, evaM madirA Adi peya (pIne yogya) padArtha rheN| tathA (kougaviNhAvaNasaMtikammANi) saubhAgyavRddhike nimitta evaM dRSTidoSa kI nivRtti ke artha rakSApohalikA, doraka Adike baMdhanarUpa kautukako, aneka prakAra ke maMtroMse auSadha AdikoMse mizrita jalase snAna karAnerUpa visnApanako homajapAdirUpa zAMti karmako tuma (sajaNassa parijaNassa ya niyayassaya jIviyassa parirakkhaNaDhAe ) saba putrAdirUpa AtmIyajana kI, dAsIdAsa AdirUpa parijanoM ko; tathA apane jIvanakI rakSAke artha tathA jaba ( sasiravi gahovarAgavisamesu kuNaha) candra aura sUrya jina dinoM meM rAhu grasita ho rahe hoM una dinoM meM karo' athavA ina kautuka visnApana, eva zAMtikarmoM PAthA prasUtine 208 2nAna 42rAva ne mudiyaM bahukhajjapejjakaliyaM " te prasaMge khUba AnaMda manAvavo joIe-aneka prakAranAM khAdya-lADu, mAMsa Adi sonya, bhane mahi mAhi peya padArthAnI vyavasthA thavIna tathA " kouga viNhAvaNasaMtikammANi " solAnya vRddhina nimitta. mane dRSTiopanA nivA2Nane mATe rakSApaTTalikA, derI AdinA baMdhanarUpa kautuka, aneka prakAranA maMtrothI auSadha AdithI mizrita jaLathI snAna karavArUpa vijJApana, hama japAdi rUpa zAMti bha, tame " sajaNassa parijaNassa ya niyayassa ya jIviyasa parirakkhaNadAe" putrAhi 35 mAtbhIya nanI, hAsa hAsI 26 35 parinAnI tathA pAtAnA vananI 2kSAne moTe nyAre "sasiravigahovarAgavisamesu kuNaha" zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 praznavyAkaraNasUtre sthitiH, tathA viSamANi ca duHsvapnAdIni, teSu zAntyartha 'kareha ' kuruta / tathA 'paDisIsagAiM ca deha' prItizIrSakANi ca datta-piSTanirmitasvaziraHprati. rUpakANi ca mahAkAlyAdibhyo dIyantAM-yuSmAbhiriti vadanti / tathA 'deha ya sI. sovahAre vivihosahimajjamaMsabhakkhannapANamallANulevaNapaIvajaliujjalasugaMdhadhUvovayArapupphaphalasamiddhe ' datta ca zIrSopahArAn vividhauSadhimadyamAMsabhakSyAnapAnamAlyAnulepanapradIpajvalitojjvalasugandhadhUpopacArapuSpaphalasamRddhAn , tatra vividhAH auSadhayazca madyamAMsAni ca bhakSyANi ca annAni pAnAni ca mAlyAnyanulepanAni ca tAni, pradIpAzca jvalitojjvalAzca-ArArtikyAdyAH, tathA-sugandhAH zobhanagandha ko svajanAdi ko rakSA ke liye usa samaya karo jaba navagrahoM meM candra sUrya ye do graha tanu dhana Adi kaSTa kara sthAnoM meM sthiti hoM, aura duHsvapna Adi viSama cIjoM kA avalokana huA ho / tathA (paDisIsagAiM ca deha ) tuma loga piSTa nirmita apane 2 pratinidhirUpa ziroMko mahAkAlI Adi deviyoM ke liye bali rUpa meM do, arthAt zAMti Adi ke nimitta apane zira ke jaisA zira ATe kA banAkara kAlI Adi deviyoM ke samakSa balirUpa meM caDhAo, isa prakAra mRSAvAdIjana kahate haiN| tathA ( deha ya sIsovahAre ) pazu Adi ke ziroM ko caDhAo, jaba tuma loga pazu Adi ke ziroM ko kAlI devI ke liye bheTa meM pradAna karo usa samaya (vivihosahimajjamasabhakkhannapANamallANulevaNapaI vajaliujjalasugaMdhadhUvovayArapupphaphalasamiddhe ) vividha prakAra kI auSadhiyoM se, madyamAMsarUpa bhakSyAnapAna se, mAlyoM se, anulepanoM se, candra ane sUrya je divasoe rAhuthI grasita thAya te divasoe karo. athavA te kautuka, vijJApana, ane zAntikane svajanAdinI rakSAne mATe te samaye kare ke jyAre navagrahomAMnA candra ane sUrya e be grahe tana, dhana Adi kaSTakArI sthAnamAM rahela hoya ane duHsvapna Adi viSama cIje jovAmAM mAvatI DAya. tathA " paDisIsagAiM ca deha " tame so| piSTa nimita pota pitAnA pratinidhi rUpa mastakenuM mahAkALI Adi devIone balidAna de, eTale ke zAMti Adi nimitte pitAnA mastaka jevuM leTanuM banAveluM mastaka kALIkA devIone balidAna rUpe arpaNa kare, e pramANe mRSAvAdI loko kahe cha. "deha ya sIsovahAre " 54 mahinA bharata yAvA. nyAre 51 mahinA bhtt| jI vIra bhATa ma 42 / tyAre " vivihosahimajjamaMsa bhakkhannapANamallANulevaNapaIvajaliujjalasugadhadhUvovayArapupphaphalasamiddhe " vividha prakAranI auSadhithI, madhamAMsa rUpa bhaThyAnna ane pINAMthI, mALAothI zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 2 sU0 14 mRSAvAdinA jIvaghAtakavacananirUpaNam 237 sampannA ye dhUpAH guggulAdayasteSAmupacAraH aGgAre prakSepaNaM tathA puSpANi ca phalAni ca taiH samRddhAn=paripUrNAn zIrpopahArAMzca-pazvAdizirobalIn datta devAdibhyaH / tathA 'pAyacchitte kareha paNAivAyakaraNeNa bahuviheNa vivarIuppAyadussuviNa pAvasauNa asommaggahacariya amaMgalanimittapaDighAyaheuM ' prAyazcittAni kuruta-viparItotpAtaduHsvapnapApazakunAsaumyagrahacaritA'maMgalanimittapratighAtahetuM tatra viparItA ye utpAtA: azubhasUcakAH dhUmakekhAdayaH dussvapnAzca-asthisaJcayagardabhArohaNAdi svapnadarzanarUpAH pApazakunAH prasiddhAH asaumyagrahacaritaM-krUragrahadazA, amaGgalanimittAni-agasphuraNAdIni teSAM pratighAtahetuM-nivAraNanimittaM bahuvidhena=nAnAprakAreNa prANAtipAtakaraNena-mANihiMsayA prAyazcittAni kuruta / 'vitticcheyaM kareha' vRtticchedaM kuruta-jIvikAvinAzaM kuruta, iti kimapi nimittAdikamupAdAya bruvanti 'mAdeha kiMcidANaM' mAdatta kiJcidAnaM 'muTThahao 2' suSThuhataH suSTuhataH-suSTu-zobhajalate hue ujjvala AratIrUpa dIpakoM se, tathA zobhanagaMdha se saMpanna guggula Adi dhUpoM ke upacAra se, evaM puSpoM aura phaloM se paripUrNa vaha bheTa honI cAhiye / tathA ( vivarIuppAyadupsuviNapAvasauNaaso mmaggahacariyaamaMgalanimittapaDighAyahe) azubhasUcaka dhUmaketu Adi vividha viparIta utpAta, asthisaMcaya, gardabhArohaNa Adi dussvama, khoTe 2 zakuna, krUra grahadazArUpa asaumyagrahacarita, amaMgala ke nimittabhUta aMgasphuraNa Adi ina sabake nivAraNake liye (bahuviheNa pANAivAyakaraNeNa pAyacchitte kareha ) aneka prakAra se prANihiMsA karo, isIse ina sabakA prAyazcitta hogaa| (vitticcheyaM kareha ) hareka vyakti kI jIvikA kA vinAza karo / ( mA deha kiMcidANaM) kisI ko bhI anulepanothI, jalatAM tejasvI AratInA dIpakothI tathA suMdaragaMdha vALA gugaLa Adi dhUpathI ane puSpa ane phaLethI paripUrNa te balidAna hovuM joIe. tathA "vivarIupAyadussuviNapAvasauNaasommaggahacariyaamaMgalanimitta paDighAyaheu" azubha sUcaka dhUmaketu Adi vividha viparIta utpAta, athi saMcaya, gardabhArehaNa Adi duHsvapna, azubha zakuna kUragrahadazArUpa asaumya grahacarita amaMga thavAnA nimittarUpa aMgaLa pharakavuM Adi amaMgaLa banAvaanaa nivA2ne bhATa " bahuviheNa pANAivAyakaraNeNa pAyacchitte kareha " mana mAre prANIDiMsA 42, tethI te 55N PANAnu nivA295 thaze. " vitticcheyaM kareha " 124 vyatinI mAvina vinAza 42 / " mAdeha kiMcidApAM" zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 praznavyAkaraNasUtre natayA hato duSTaH, atra saMbhrame dvitvam' tathA 'suDu chinno bhinno' suSTu chinno bhi nazca sa dujanena iti pUrvoktaprakAraiH 'ubadisaMtA' upadizantaH kathayantaH 'evaM vihaM' evaMvidhaM-svarUpataH satyamapi pANinAM hiMsAkAraNatvAt pariNAmato'lIkaM 'maNeNaM vAyAe kammuNA ya ' manasA-vacasA karmaNA ca tridhA 'alIya' alIkam= asatyaM ' kareMti ' kurvanti bhASante ityarthaH, kIdRzAste alIkabhASiNaH ? ityAha ' akusalA' akuzalAH bhASAsamitivikalAH ' aNajjA' anAryAH=mlecchAH kucha bhI dAna mata do| ( suduhao suddachiNNo bhiNNiotti) ' tumane usa duSTa ko acchA mArA, bahuta acchA kiyA jo use chinna bhinna kara DAlA / (tti ) isa pUrvokta prakAra se ( uvadisaMtA) dUsaroM ke prati kahate hue mRSAvAdI jana (evaM vihaM ) yadyapi svarUpa kI apekSA apane vAcyArtha se saMbaMdhita hone ke kAraNa-satya hone para bhI prANi hiMsA ke kAraNa hone se asatyavANI ko (maNeNaM vAyAe kammuNA ) mana se, vacana se aura kAya se, (aliyaM kareMti) aloka-jhUTha bolA karate haiN| tAtparya isakA yaha hai ki apane abhidheya(vaktavya)se asaMbaMdhita vANI hI mRSA. svarUpa nahIM hai kintu jisa satyavANIse para prANiyoMko kaSTa ho ApattimeM par3a jAnA par3e unake prANoM kI hiMsA Adi ho jAve vaha vANI bhI asatya hI hai| aisI vANI kevala vacanayoga kI apekSA se hI asatyarUpa nahIM mAnI jAtI hai kintu vaha mana aura kAya ina aMgoMkI apekSA bhI asatya mAnI jAtI haiM / isa taraha kI asatyavANI kA jo (akusalA) ne 5 6 554 hAna - sApa! " saTThahao suhuchiNNo bhiNNotti" " tame te duSTane mAryo te ThIka karyuM, tene chinna bhinna karI nAkhe te ghaNuM sAruM jyu " ":tti" ! pUti // 2 " uvadisaMtA" bhItane 4 te asatya maasnaa| sohI " evaM vihaM " 2135nI apekSA potAnA pAyA sAthe sAthe saMbaMdhita hovAne kAraNe satya hovA chatAM paNa prANI hiMsAnA 1265 35 pAthI masatyavAhIna " maNeNaM vAyAe kammuNA" bhanathI, kyanathI bhane yathA " aliyaM kareti " masI8-masatya mAlyA 42 cha- tenu tAtpa e che ke pitAnA abhidheyathI asaMbadhita vANI ja mRSAvAda rUpa nathI paNa je satya vANIthI bIjA prANIone kaSTa thAya, ApattimAM mUkAvuM paDe, temanAM prANenI hiMsA AdI thAya, te vANI paNa asatya ja che. evI vANI kevaLa vacanoganI apekSAe ja asatyarUpa mAnavAmAM AvatI nathI paNa te manavega ane kAyeganI apekSAe paNa asatya manAya che. A prakAranI asatya pANI re " akusalA" lA samitithI 2Dita / DAya che tathA " ali. zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a02 sU0 14 mRSAvAdinA jIvaghAtakavacananirUpaNam 239 'aliyANA ' alIkAjJAH-alIkA AjJA=Agamo yeSAM te tathA ' aliyadhammanirayA' alIkadharmaniratAH asaddharmaparAyaNAH 'aliyAsu kahAsu' alIkAsu AtmaguNahAnikarAsu kathAsu abhiramantaH prasIdantaH 'bahuppagAraM ' bahuprakAram 'aliyaM kareuM ' alIkaM kRtvA-bhASitvA 'tuTThA' tuSTAH prasannA bhavanti ||suu014|| bhASA samiti se rahita prANI hote haiM tathA (aliyANA) jinakA Agama bhI asatya hotA hai jo ( aliyadhammanirayA ) asatya dharma meM nirata rahate haiM, tathA ( aliyAsu kahAsu abhiramaMtA ) AtmaguNa hAni karAne vAlI kathAoM meM jinakA mana moda pAtA hai aise anAryajana (bahuppagAraM aliyaM ) ina vividha prakArake alIka vacanoM ko ( kareuM tuhA) bolakara ve bhaviSyameM pazcAttApa nahIM karate haiM pratyuta (ulaTe)prasanna hote haiN| bhAvArtha-sUtrakArane isa sUtradvArA yaha prakaTa kiyA hai ki jo prANI asatyabhASaNa karane meM hI AnaMda mAnatA hai ve kisa prakArase baiThe baiThe dUsare janoMko prANihiMsA vardhaka kAryoM meM ukasAyA karate haiM, jaba ye kisIko zAlikI khetIko pakI huI dekha lete haiM to usake mAlikako cAhe vaha mAne yA na mAne salAha dete haiM-tumhArI yaha khetI paka cukI hai, tuma baiThe 2 kyA karate ho ? kyoM nahIM jaldI se jaldI ise kATakara aura dAya (gAhaTA) karake sAphasUpha kara apane gharameM bharakara rakha dete ho ? / ise to bhaMDAra meM bhara kara rakhane meM hI lAbha hai| ye vaNika jana bar3e svArthI hote haiM-bAhara paradezameM naukAoM se yAtrA kara khUba kamAI yANA" bhanI mAgama para asatya DAya che.2 "aliya dhammaniriyA" masatya ghamA tIna 23 cha, thA " aliyAsu kahAsu abhiramaMtA" :mAtmazuSpa hAni karAvanAra kathAomAM jemanuM mana AnaMda pAme che evA anAryajana " bahuppagAra aliyaM" me vividha praznAM bhIsa4 kyo " kareu tudrA" bolIne bhaviSyamAM pazcAttApa karatA nathI paNa rAjI thAya che. bhAvArtha-sUtrakAre A sUtra dvArA e pragaTa karyuM che ke je jIve asatya bolavAmAM ja AnaMda mAne che jeo beThAM beThAM kaI rIte anya jIvone prANihiMsA vardhaka kAryo karavAne uzkere che. jyAre te keInA khetaramAM zAli DAMgarano pAka taiyAra thayelo juve che tyAre te tenA mAlikane te mAne ke na mAne chatAM paNa te salAha Ape che ke A DAMgara pAkI gaI che. tame besI kema rahyA che? tene jaldI kApIne, khaLuM karIne, upaNIne zA mATe gharamAM bharI letA nathI ? tene gharamAM ke ThAramAM ja bharI rAkhavI hitAvaha che. A vepArIo bhAre svArthI hoya che. vahANamAM paradezanI saphara karIne teo zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 praznavyAkaraNasUtre karate haiM aura phira baiThe 2 khAte haiM, eka apanaloga haiM jo rAta dina parizrama karake bhI udarapUrti ke lAyaka sAdhana sAmagrI nahIM juTA pAte haiM, ataH acchA ho ina sabako jaba ye naukAoM dvArA bAhara jAne lage taba inako naSTa kara diyA jAve / pakSi samUha bhI khetI AdikA bahuta nukasAna karate hai ataH inheM bhI mAra ddaalo| amuka jagaha para bar3A bhArI upadrava isa samaya ho rahA hai, senA vahAM jAve aura upadravakA riyoMko naSTa kara vahAMse vijayazrI prAptakara lauTa Ave to bahuta acchI bAta hai / isa taraha phira jhagar3A karanevAle loga apanA mAthA bhaviSyameM U~cA nahIM uThA skeNge| yadi tumhAre pAsa vyApAra Adise isa samaya koI Aya (AmadAnI)kA sAdhana nahIM hai to gAr3I vAhana Adiko bhAr3epara kyoM nahIM calAte ho calAo, isase hI tumheM lAbha hogA dekho upanayana(janoi), colaka, vivAha yajJa Adi jitane bhI ye zubha kRtya haiM ve aise hI thor3e kiye jAte haiM, inheM to amuka zubha divasameM, amuka tithimeM, bavAdi gyAraha karaNoM se amuka zubha karaNa meM evaM amuka zubhamuhUrta AdimeM kiyA jAtA hai, isaliye bhAI ! tumheM aisA maukA Ave taba tuma ina kRtyoM ko zubha divasa AdimeM karanA / dekho gharameM yaha navIna vaha khUba nANAM kamAya che, ane pachI beThAM beThAM khAya che. ApaNe ja evA chIe ke je rAta dinaparizrama karavA jatAM paNa bharaNapoSaNane lAyaka vastu prApta karI zakatA nathI, te te badhA jyAre naukAomAM saphara karatA hoya tyAre temane nAza karavAmAM Ave te ghaNuM sAruM thAya pakSigaNa paNa khetInA pAkane ghaNuM ja nukazAna kare che, te temane paNa mArI nAkhe. atyAre amuka jagyAe bhAre tephAna cAle che, tyAM lazkara jAya ane tophAnIonI katala karIne tyAMthI vijaya prApta karIne pAchuM Ave te bahu ja IcchanIya che. Ama karavAthI tephAnI mANaso bhaviSyamAM kadI paNa rAjya sAme mAthuM UMcakaze nahIM. je tamArI pAse vyApAra Adi AvakanuM koI paNa sAdhana na hoya te gADI, vAhana Adine bhADe kema calAvatA nathI? te sAdhane bhADe calAvaze te tamane lAbha thaze. upanayana, calaka-movALA utarAvavAnI kriyA, vivAha, yajJa Adi je zubha karyo che te emane ema zeDAM thAya che ! e zubhakRtyo te amuka zubha divasoe amuka zubha tithie, bavAdi agyAra karomAMthI amuka zubha karaNamAM. ane amuka zubha muhUrta AdimAM karavA joIe. te bhAI ! tamAre tyAM paNa evo avasara Ave tyAre tame paNa te kRtya zubha divasa AdimAM karo, ja! zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 2 sU0 14 mRSAvAdinAM jIvaghAtakavacananirUpaNam 241 AI hai--prathama samaya jaba isakA snAna karanekA ho taba vaha zubha ghar3I AdimeM hI karAnA, isase isakA saubhAgya santati evaM samRddhikI vRddhi hogii| isI taraha prasUtikA kA jaba snAna karAnA ho taba bhI ina saba bAtoM kA dhyAna rakhanA / zubha kRtyoM ko karate samaya isa bAta kA bhI pUrA 2 khyAla rakhanA cAhiye ki usa samaya cittameM kisI prakArakI glAnikA bhAva na jagane pAve, harSavibhora (harSamagna ) bana kara hI saba kAma kiyA karo / khUba ThATabATase madya, mAMsAdikoM kA upayoga kro| kautuka, visnApanna, tathA zAMtikarma Adi satkRtya apane jIvana Adi kI rakSA ke liye zazi sUryagrahoM para jaba 2 rAhudvArA AkramaNa ho taba 2 avazya karo / kAlI Adi deviyoM kI prasannatA saMpAdana karane ke liye bar3e Anandake sAtha piSTa se apane mastakakI AkRti banA kara unake samakSa bali caDhAyA karo / tathA pazubali bhI caDhAo, bali caDhAte samaya khUba utsava manAo / unakI AratI utAro, usa utsavameM icchAnusAra vividha auSadhiyoMkA, vAjIkaraNa Adi davAIyoMkA bhakSyAnapAna mAlyAnulepana Adi kA khUba upayoga karo / mAnavajIvanakA yaha gharamAM navavadhU AvI che, tene jyAre sauthI pahelI vakhata snAna karavAnuM Ave tyAre te zubha ghaDi AdimAM karAvavuM joIe. tema karavAthI tenuM saubhAgya saMtati ane samRddhi vadhaze- e ja pramANe prasUtikone paNa jyAre snAna karAvavAnuM hoya tyAre paNa A badhI bAbatonuM dhyAna rAkhavuM joIe. zubhakRtya karatI vakhate te vAtanI paNa pUre pUrI kALajI rAkhavI ke tyAre cittamAM koI paNa prakAranI glAnino bhAva na jAge, harSavibhora thaIne ja saghaLAM kAma karyA karo. khUba ThATha mAThathI mAMsa madirA Adino upayoga karo. jyAre jyAre sUrya candra para rAhunuM AkramaNa thAya--candra ke sUrya grahaNa thAya tyAre potAnA jIvana AdinI rakSAne mATe kautuka, vijJApana, zAMtikarma Adi salpha avazya karo. kAlIkA Adi devIne prasanna karavA mATe ghaNo AnaMda pUrvaka leTathI pitAnA mastaka je AkAra banAvIne temane bali ApyA kare, tathA pazuenuM balidAna paNa Ape, ane A bali arpatI vakhate khUba utsava manAvo. temanI AratI utAre, te utsavamAM icchAnusAra vividha auSadhiyone, vAjIkaraNa Adi davAono, bhasyAnnapAna, phUlanI mALAone ane anulepanono khUba upayoga kare. mAnava jIvanane Avo samaya vAraMvAra thoDo ja maLe che? jyAre azubhasUcaka dhUmaketu Adi graha dekhAya kharAba svapnamAM Ave, kharAba zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyAkaraNasUtre etAvatA 'yathAkRta ' iti tRtIyadvAraM ' ye'pi ca - kurvanti ' iti paJcamadvAraM ca militamuktam / atha 'jArisaM phalaM dei ' ityalIkavacanasya caturtha phaladvAramAhamUlam - tassa ya aliyassa phalavivAgaM ayANamANA vaTTeti maha bhayaM avissAmaveyaNaM dIhakAlabahudukkhasaMkaDaM, NarayatiriyajoNiM, teNa ya alieNa samaNubaddhA AiTThA puNabhabaMdhAre bhamaMti bhIme duggaivasahi muvagayA te yadIsaMti iha duggayA duraMtA paravasA atthabhogaparivajjiyA asuhiyA phuDiyacchavIbIbhacchavivaNNA, kharapharusavirattajjhAmajjhasirA nicchAyA lalaviphalavAyA asakkayamasakkayA agaMdhA aceyaNA dubbhagA akaMtA kAkassarA haNibhinna ghosA vihiMsA jaDabahiramUyA ya mammaNA akaMtavikayakaraNA NIyA NIyajaNaNiseviNo logagarahiNijjA bhiccA asarisajaNassa pessA dummehA logaveda ajjhappasamayasuivajjiyA 242 samaya bAra 2 thor3e hI milatA hai| jaba azubhasUcaka dhUmaketu Adi graha hoM, duHsvapna Ate hoveM, azubha zakuna hoM, krUra grahoM kI dazAvarta rahI ho, amaMgalajanaka nimitta hoveM to aisI sthiti meM inakI azubhatA dUra karane ke liye prANiyoMkI hiMsA prAyazcitta kro| dekho usane apane zatru ko acchA kiyA jo mAra diyA / use acchA chinnabhinna kiyA / ityAdi prANi prANapIDaka vacanoM ko mRSAvAdI bolate haiM aura AnaMdamagna banate haiM / sU0 14 // zukana thAya, krUragrahAnIdazA beThI hoya, ane amagaLa janaka nimitto jaNAya tyAre temanI azubhatA dUra karavAne mATe prANIonIhiMsA dvArA prAyazcitta kare. juvA ! teNe tenA zatrune mArI nAkhyA te sArUM thayuM tene chinnabhinna karyAM te sArU ka". ityAdi prANI prANapIDaka vacane te mRSAvAdI khele che ane tebhAM khAnaM anulave che. // sU-14 // "" zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a02 sU015 mRSAvAdinAM narakAdiprAptirUpaphalanirUpaNam 243 narA dhammabuddhiviyalA alieNa ya teNaya DajjhamANA asaMtaeNaM avamANaNapiTThimaMsAhikkhevapisuNabheyaNagurubaMdhavasayaNamittA'vakkhAraNA''I abbhakkhANAdiyAI bahuvihAI pAvaMti, amaNoramAiM hiyayamaNadUmagAiM jAvajjIvaM duruddharAI, aNiTTakharapharusavayaNatajjaNanibbhacchaNadINavadaNavimaNA kubhoyaNA kuvAsasA, kuvasahIsukilissaMtA neva suhaM neva nivvuI uvalabhaMti accaMta viula dukkhasaya sNplittaa|| sU0 // 15 // TIkA-' tassa ya ' tasya ca ' aliyassa' alIkasya mRpAvAdasya-dvitIyAsravadvArasya 'phalavivAgaM' phalavipAka-phalapariNAmaM 'ayANamANA' ajAnantaH 'mahabbhayaM ' mahAbhayAM-mahadbhayaM yasyAM sA tathA 'avissAmaveyaNaM' avizrAmavedanAm-nirantarapIDAM 'dIhakAlabahudukkhasaMkaDaM' dIrghakAlabahuduHkhasaMkaTAM-dIrghakAlaM palyasAgarapramANAM yAvat vividhaduHkhasaMkulA 'NirayatiriyajoNi ' narakatiryagyoni isa taraha yahAM taka sUtrakAra ne alIka bhASaNakA vyAkhyAna "yathA kRta" isa tRtIya dvAra se tathA "ye'pi ca kurvanti" isa paMcama dvArase militarUpa meM kiyaa| aba "jArisaM phalaM dei" isa caturtha dvArase ve isakA vivaraNa karate haiM-' tassa ya' ityaadi| ____TIkArtha-(tassa ya aliyassa) usa mRSAvAdarUpa dvitIya AsravadvArake (phalavivAgaM ) phalarUpa vipAka ko (ayANamANA) nahIM jAnate hue mRSAvAdIjana (mahanbhayaM ) atyaMta bhayavAlI ( avissAmaveyaNaM ) nirantara vedanAvAlI tathA (dIhakAlabahudukkhasaMkaDaM) palya tathA sAgaropama pramANa kAla taka vividha prakArake duHkhoMvAlI aisI (nirayatiriyajoNiM ) naraka mArIte mI sudhI sUtradhAre 2sI lAtuM vyAkhyAna " yathAkRta" se alon dvArathI tathA " ye'pi ca kurvanti" ko pAMyamA dvArathI metra rIte jyu ve "jArisaM phalaM dei" se yAyAM hArathI tesa tenu vANuna 4re cha " tassa ya" tyAhi. sAtha-" tassa ya aliyassa" te bhRSAvAha 35 mI mAkha 2 // "phalavivAga" 3135 vipAne " ayANamANA" sAtA te te bhRSAvAhI so" mahabbhayaM" satyata laya 42 " avissAmaveyaNaM " niraMtara vehanAbhaya tathA "dIhakAlabahu. dukkhasakaDaM " patya tathA sAgaroSa prabhAra sudhI vividha prazna | zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 praznavyAkaraNasUtre narakatiryagyoniH saMkhyA'saMkhyakAlapamANA, vanaspatyapekSayA'nantakAlapramANA, tatrotpattirUpAM 'vadRti ' vardhayanti, ' teNa ya alieNa' tena cAlIkena asatya bhASaNakarmaNA 'samaNubaddhA' samanubaddhAH bandhaM prAptAH 'AiTTA' AviSTAH= AzliSTAH 'puNabbhavaMdhayAre ' pUrvabhavAndhakAre = punaH punarjanmaivAndhakArastasmin bhIme-bhayaMkare ' bhamaMti' bhramanti-mRSAbhASiNo jIvAH janmajarAmaraNaghoranivir3aduHkhAndhakArakAntAre nipatitAH santo vividhAni kaSTAnyanubhavantItyarthaH / tathA kathaMcit iha manuSyaloke samutpannA api 'duggaivasahimuvagayA ' durgativasatimupagatA-klezabahulasthitiM prAptA ' dIsaMti ' dRzyante / ayaM bhAvaH-mRSAbhASiNo narakatiryagyoniSu samutpadyante / atha kathaJcinnarakAdito nissRtya manuSyazarIraM tathA tiryaMca yoniko (vaDeti) vaDhAte haiM / arthAt mRSAvAdI jana mRSAbhASaNase utpanna pApoM ke udayase palyapramANavAlI tiryaMca yoniko tathA utkRSTa tetIsa sAgaropama pramANakAlavAlI narakagatiko apanI utpatti sthAna banAte haiM / vahAM ve saMkhyAta kAla, asaMkhyAta kAla evaM vanaspati apekSA anaMtakAla taka rahate haiM / ( teNa ya alieNa) usa alIka bhASaNakarmase (samaNubaddhA) baMdha ko prApta hue (AiTThA) kSIra nIrakI taraha paraspara eka kSetrAvagAharUpa saMbaMdha se viziSTa hue ve jIva (puNabhabaMdhayAre bhIme ) punaH punaH janmarUpa bhayaMkara aMdhakAra meM (bhamaMti) bhramaNa karate haiM / arthAt jo mRSAvAdI jana hote haiM ve janma, jarA, maraNa rUpa ghora gADha aMdhakArameM patita ho kara vividha kaSToM ko bhogA karate haiM / tathA (duggaivasahimuvagayA teya dIsaMti) yadi ve kadAca kisI bhI tarahase isa manuSyalokameM utpanna ho jAveM to bhI kleza bahula sthiti qvil "nirayatiriyajoNiM " na24 tathA tiya ya yonine " vaDeMti " padhAre che. eTale ke mRSAvAdI leke asatya vANIthI janita pAponA udayathI patya pramANuvALI tiyaca enine tathA utkRSTa tetrIsa sAgaropama pramANa vALI narakagatine pitAnI utpattinuM sthAna banAve che tyAM teo saMkhyAtakALa, masa-yAta mane vanaspatinI apekSA sanata sudhI rahe cha. " teNa ya alieNa" te asatyabhASaNa bhathI "samaNubaddhA yaaye| " AiTTA" dUdha ane pANInI jema paraspara eka kSetrAvagAharUpa saMbaMdhI viziSTa thayela tejI " puNabbhabaMdhayAre bhIme" 52 zane sanma sevA 35 saya 42 5542mA "bhamaMti" pramANa 42 cha, sase, bhRSAvAhI sIma, 421, bhane bha26435 // 2554|2maa 5Ine vividha Tone mAgacyA 42 che. tathA " duggaivasahimuvagayA teya dIsaMti" ne hAya te 4 59 2Ne manuSya sobhA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a02sU014 mRSAvAdinAM narakAdiprAptirUpaphalanirUpaNam 245 prApnuvantyapicet tarhi hInadInatucchajAtikulAdibhiH adhanyA eva vakSyamANarUpeNa duHkhabahulazarIraM prAptA dRzyante / kathaMbhUtAH ? ityAha- ' duggayA' durgatA:= duravasthAM prAptAH sarvathA daridrA - ityarthaH, durantAH = duHkhena antaH = jIvanasyAvasAnaM yeSAM te tathA 'paravasA ' paravazAH = parAdhInAH ' atthabhogaparivajjiyA ' artha bhogaparivarjitAH=arthAH = dhanAni bhogAva = zabdAdayo viSayAstaiH parivarjitAH= rahitAH / tathA ' asuhiyA' asukhitAH sukharahitA nirantaramAdhivyAdhyAdi ko prApta hue dRSTipatha hote haiM / tAtparya isakA yahI hai ki mRSAvAdI jana naraka tiryaca yoni meM janmate haiN| yadi ve kisI taraha narakAdise nikala kara manuSya bhava ko prApta kara bhI leveM to bhI vahAM ve hIna, dIna, tuccha jAti kula Adi meM hI janma dhAraNa karate haiM aura adhanya hokara duHkha bahula zarIra ko dhAraNa karate hue dikhalAI dete haiM / yahI bAta sUtrakAra ( duggayA ) ityAdi padoM dvArA prakaTa kara rahe haiM, ve kahate haiM ki yadi ve kisI prakAra manuSya paryAya dhAraNa bhI kara leveM to bhI vahAM unakI paristhiti ThIka nahIM rahatI hai ve sadA ( duggayA ) dAridryaduHkha se santapta rahate haiM ( duraMtA ) unake jIvana kA anta duHkhoM se hotA hai ( paravasA ) jIvana bhara ve parAdhIna bane rahate haiM / ( atyabhogaparivajjiyA) artha saMpatti evaM zabdAdika bhoga panase, rahita hote haiM / ( asuhiyA ) nirantara Adhi, vyAdhi, upAdhiyoM se pIDita rahane ke kAraNa unheM sukha kA aMza bhI prApta nahIM hotA hai / athavA " asuhiyA " utpanna thAya che teA paNa atyaMta duHkhayukta sthitimAM najare paDe che. kahevAnuM tAtpaya e che ke mRSAvAdI leAkeA naraka tiya ca ceAnimAM janma le che, paNa teo kAi paNa prakAre narakAdimAMthI bahAra nIkaLIne manuSyabhavane prApta kare te paNa tyAM teo hIna, dIna, tuccha jAti kuLa AdimAM ja janma pAme che ane adhanya tiraskRta thaine atyaMta duHkhayukta dazAmAM manuSya jIvana vyatIta kare che. e ja vAta sUtrakAra 66 duggayA " ityAdi padmA dvArA pragaTa kare che. teo kahe che ke teo kAI paNa prakAre manuSya ceAnimAM janma le che te tyAM temanI hAlata sArI hAtI nathI--teo sadA << duggayA " dAridracanA du:khAthI thIDAya che, " duraMtA " temanA lavanano mata huHpothI Ave che, AA bhavana tethe parAdhIna dRzA logave che, " atthabhogaparivajjiyA a-sapatti tathA zabdAdri bhAgathI teo rahita hAya che, " asuhiyA " nira. tara Adhi, vyAdhi ane upAdhiyAthI pIDAyA kare che ane te kAraNe temane sukhane pazu Ata to nathI, athavA " asuhiyA " nI saMskRta chAyA " asuhRdaH 68 para "" vasA 77 zrI prazna vyAkaraNa sUtra 29 Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 praznavyAkaraNasUtre pIr3itA, athavA-asuhRdaH mitrAdihInAH 'phuDiyacchavI ' sphuTitacchavayaH= kuSThAdibhirgalitatvacaH 'vIbhacchavivaNNA' bIbhatsavivarNAH bIbhatsaH-cittodvegagajanako virUpo varNo yeSAM te tathA galitakuSThAdibhighRNAjanakazarIravantaH, 'khara pharusavirattajjhAmajhusirA' kharasparzaviraktadhyAmazupirAH=kharaH kaThoraH sparzA yeSAM te kharasparzAH, tathA viraktA cintA'krAntAH dhyAmAH = kAntihInAH zuSirAH nissArazarIravantazceti te tathA 'nicchAyA' nizchAyAH = gatamabhAH 'lallaviphalavAyA' lallaviphalavAcaH lallA aspaSTAH-dezIzabdoyaM aspaSTArthavAcakaH, ata eva viphalAH niSphalAvAco yeSAM te tathA vyaktavacanarahitA ityarthaH, 'asakkayamasakkayA' asaMskRtA'saMskRtAH nAsti saMskRtaM saMskAro yeSAM te'saMskRtA steSvapyasaMskRtAH atyantasaMskArarahitA atimalinazarIrA ityarthaH, ata eva agaMdhAH =durgandhAH durgandhadehAH ityarthaH 'aceyaNA' acetanAH = viziSTacetanAzUnyAH kI saMskRta chAyA " asuhRdaH " aisI bhI ho sakatI hai, isaliye isakA tAtparya mitrAdikoM se ve hIna hote haiM aisA bhI ho jAtA hai| (phuDiyacchavI ) kuSThAdika roga se inake zarIra kI tvacA galita ho jAtI hai| ( vIbhacchavivaNNA ) inakA virUpavarNa citta ko uddhegakArI hotA hai, tathA galita kuSThAdise inakA zarIra ghRNita hotA hai (kharapharusavirattajjhAmajjhusirA) inakA zarIra kaThora sparza vAlA hotA hai / ye sadA cintAoM se rAtadina ghire rahate haiM / kAMnti se hIna hote haiM / tathA inake zarIra meM kucha bhI sAra-bala-nahIM hotA hai / ( nicchAyA ) prabhA inakI calI jAtI hai (lallaviphalavAyA) ye vyakta vacana rahita aura niSphala vacana vAle hote haiM ( asakayamasakayA) malinoM se bhI ye ora adhika malina hote haiM ( agaMdhA ) isI kAraNa inake zarIra meM durgadha AyA karatI hai paNa thaI zake che, tethI tene artha e paNa ghaTAvI zakAya ke teo mitrAdi vinAnA DAya cha, " phuDiyacchavI " aDha mAhizagAthI tamanAM zarIranI kyA gasita naya cha, " bibhacchavivaNNA" temanI me3171 heA thittane udvegakArI thAya che, tathA galita koDha AdithI temanAM zarIra pratye loko ghaNAnI nagare hethe che. " kharapharusavirattajjhAmajhusirA" tebhana shriirn| 250 kaThora hoya che, teo sadA cintAothI gherAyelA rahe che, saudarya rahita hoya cha, tathA tabhanaya zarI2mA misa tAta hAtI nathI, " nicchAyA" tebharnu te4 yAsyuM taya che, " lallaviphalavAyA" teso vyata-2578 kyana 2hita bhane ni kyana pa ya che. " asakkayamasakayA" teso bhnin| 42di zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a02 sU015 mRSAvAdinAM narakAdiprAptirUpaphalanirUpaNam 247 'dubbhagA ' durbhagAH = bhAgyahInAH tathA ' akaMtA ' akAntA = amanojJA: ' kAkassarA' kAkasvarAH = kAkasya svara ica kaThoraH svaro yeSAM te kAkasvarAH= :-nIrasavacanA: ' hI bhinnaghosA' hInabhinna ghoSAH = hInaH = hasvaH bhinnaH - gardabhavat truTitaH ghoSaH svaro yeSAM te tathA mandaghughuritasvarA: ' vihiMsA' vihiMsyA : - janaistAGanatarjanAdibhirvizeSeNa hiMsyante ye te vihiMsakAH 'jaDavahiramUyA' jaDavadhiramUkAH - jaDA: - jJAnazUnyA badhirAzca zravaNazaktivikalAH ' mammaNA ' manmanAH - avyaktavacanAH ' akaMtabikayakaraNA ' akAntavikRtakaraNAH = akAntAni - amanojJAni vikRtAni = virUpANi ca karaNAni indriyANi cakSurAdIni yeSAM te tathA vikRtendriyA ityarthaH, ' NIyA' nIcA: - nIcajAtikulagotrAdibhiradhamAH, 'NIyajaNa ( aceyaNA ) inakI cetanA zakti viziSTa cetanA zakti se rahita hotI hai ( dubbhagA ) ye bhAgya hIna hote haiM ( akaMtA ) manojJa nahIM hote haiM ( kAkassarA ) kAka ke svara jaisA kaThora - arucikAraka- inakA svara hotA hai aura ve ( hI bhinnaghosA ) hIna hrasva, bhinna- gadhe ke svara kI taraha bIca 2 meM truTita svaravAle hote haiM (vihiMsA ) manuSya inase pIche par3akara inheM tADana-rjana Adi dvArA vizeSarUpa se duHkhita karate rahate haiM ( jaDabahiramUyA ) ye jaDa-jJAnazUnya, badhira - zravaNa zakti vikala aura gU~ge hote haiM (mammaNA) inake vacana spaSTarUpa meM mukha se nahIM nikalate haiM arthAt-bolate samaya tutalAte athavA halakAte haiM / ( akaMta vikayakaraNA) inakI cakSurAdika indriyAM amanojJa evaM vikRta rUpa rahA karatI haiM ( NIyA ) inakI jAti, kula evaM gotra Adi saba adhama hote haiM, 66 pazu vadhAre bhavina hoya che, " agaMdhA " me Age temanAM zarIramAM durgaMdha bhAvatI hoya che; " aceyaNA " tebhanI yetanA zakti viziSTa yetanA zaktithI rahita hAya che, dubbhagA " tethe ubhanasIma hoya che, " akaMtA " manojJa hotA nathI, 66 kAkassarA " kAgaDAnA AvAja jevA kaza temanA AvAja hoya che bhane tethe| " hINabhinnaghosA " hIna-hasva, linna-gadheDAnA svaranI bhesa varace varace truTita svaravAjA hoya che, " vihiMsA" bhANuso temanI pAchaLa paDIne temane mAra, kodhabharyA zabdo Adi dvArA vadhAre du:khI karyA kare che. jaDabahiramUyA " tethe 43 - jJAnazUnya maheza bhane mUMgA hoya che, " tenA zabdo spaSTa hAtA nathI eTale te khelatI vakhate te totaDAya cheDe khaDI khaDIne jote che. " akaMtavikayakaraNA " tebhanI yakSu Ahi Indriyo amanojJa bhane vidruta hoya che, " NIyA " tebhanI lati, DuNa 66 66 mammaNA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra48 praznavyAkaraNasUtre NiseviNo ' nIcajananiSeviNaH jAtiguNakarmabhinIMcA ye janAsteSAM niSeviNaH= utthAnopavezanazayanabhojanapAnAdibhiH sahanivAsinaH ' logagarahiNijjA ' loka garhaNIyA sakalajananindanIyAH 'bhiccA' bhRtyAH=bharaNIyA evAnyaiH tathA 'asarisajaNassa pessA' asadRzajanasya asamAnazIlasya-mlecchAcAralokasya 'pessA' praiSyAH=tadAjJAkArakAH 'dummehA' durmedhAH sadbuddhivarjitAH, 'logavedaajjhappasamayamuivajjiyA' lokavedAdhyAtmasamayazrutivarjitAH zrutizabdasya pratyeka sambandhAt lokazrutiH lokAbhimataM zAstraM bhAratAdiH, vedazrutiH RgyajuH sAmAtharvavedazAstram , adhyAtmazrutiH AtmasvarUpanirNAyaka zAstra, samayazrutiH arhatpavacanaM tAbhirvarjitAH-rahitA ye te tathA, 'dhammabuddhiviyalA' dharmabuddhivikalAH zrutacAritradharmarahitAH narAH manuSyAH 'dRzyante ' iti pUrveNa sambandhaH / tathA 'teNa ya' tena ca-pUrvoktaprakAreNa 'alieNa' alIkena=mRpAvAdena 'asaMtaeNaM' ( NIyajaNaNise viNo ) nIca janoM ke sAtha hI ye uThA baiThA karate haiM aura inhIM ke sAtha ye khAte pIte haiM tathA unhIM ke sAtha rahate haiM / (logagarahaNijjA) samasta jana inakI niMdA karate rahate haiN| (bhiccA) dUsarI ke dAsa hokara rahate haiM (asarisajaNassa pessA) asamAnazIlavAle-mlecchAcAra vAle-logoM ke ye dAsa hote haiM ( dummehA) sadbuddhi se ye varjita hote haiM ( logabeyaajjhappasamayasuivajjiyA) lokazruti vedazruti, adhyAtmazruti aura samayazruti se ye rahita hote haiM / lokAbhimata bhArata Adi zAstro kA nAma lokazruti hai / Rgveda, yajurveda, sAmaveda, atharvaveda, inakA nAma vedazruti hai| AtmA ke svarUpa ke nirNAyaka zAstra adhyAtmazAstra haiM / arhatpravacana kA nAma samayazruti hai| ( dhammabuddhiviyalA ) zrutacAritrarUpa dharma se vimukha rahate haiN| tathA ( teNa bhane gotra adhama DAya cha, "NIyajaNaNiseviNo" nAya sA sAthe 4 te uThe bese che, temanI sAthe ja teo khAya pIve che tathA temanI ja sAthe rahe cha, "logagaharaNijjA" sAsa temanI nihA 42 cha. " bhiccA" anyn| hAsa thaine 2 cha, " asarisajaNassa pessA" asamAna zIaan-20lyA2 pApa soDAnA teso hAsa thAya che " dummehA " te samuddhi 2Dita hAya cha, "logaveyaajjhappasamayasuivajjiyA " sozruti, vazruti adhyaatyakRti ane samayakRtithI teo rahita hoya che. lekAbhimata bhArata Adi zAstrone lekacchati kahe che, zveda, yajurveda, sAmaveda ane atharvavedane vedazruti kahe che AtmAnA svarUpanuM nirNAyaka zAstra adhyAtmazAstra che. ahaMta pravacanane samayazruti 4 che "dhammabuddhiviyalA" te! zrutayAritra 35 yathA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prajvalyamAnA , sudarzinITIkA a0 2 sU015 mRSAvAdinAM narakAdiprAptirUpaphala nirUpaNam 249 asatkena - asadUSeNa athavA azAntakena = anupazAntena ' ujjhamANA' dahyamAnAH= 'avamANaNA piTThimasAhikkheva pisuNabheyaNa gurubaMdhavasyaNa mittAvakkhAraNA diyAI ' apamAnanapuSTimAMsAdhikSepapizuna bhedanagurubAndhava svajanamitrApakSAraNAdikAni = tatra apamAnanam = mAnabhaGgaH, pRSThimAsaM = parokSe doSabhASaNaM, adhikSepa := dhikArapUrvaka nindanaM, pizunabhedanaM = pizunaiH = khalaiH bhedanaM premasambandhavicchedanaM, gurubAndhavasvajanamitrANAmapakSAraNaM rUkSavacanaistarjanaM, athavA mitrAdibhirvahiSkaraNaM ca etAni Adi yeSAM tAni tathA bhUtAni, ' abbhakkhANAi ' abhyAkhyAnAni = asatyadoSAropaNavacanAni 'bahuvihAi bahuvidhAni nAnAprakArANi 'amaNoramAi' amanoramANi= manaHpratikUlAni ' hiyayamaNadUmagAI' hRdayamanodAvakAni ya alieNa asaMtaNaM ) mRSAvAdIjana isa asadrUpa athavA anupazAnta mRSAvAda se ( ujjhamANA ) rAtadina jalate rahate haiM aura ( avamANaNapihimaM sAhikheva pisuNa bheyaNagurubaMdhavasayaNamittA'vakkhAraNAdiyAI ) ( avamANaNa ) apamAna sahana karate haiM / ( piTThimaMsa ) haraeka koI inakI pITha pIche niMdA karate haiM / ( ahikkheva ) pratyeka vyakti inheM dhikkAratA rahatA hai / (pisuNa bhevaNa ) duSTa loga inake premasaMbaMdha ko viccheda karA dete haiM (gurubaMdhavasayaNamittA) gurujana, baMdhujana, svajana evaM mitra (avakkhAraNAiyAiM ) rUkSa vacanAM dvArA inakA anAdara karate haiMDATate Dapate rahate haiM, athavA ye saba inheM apane meM se bAhara nikAla dete haiM (abhakkhANA ) cAhe jo manuSya ina para asatya doSAropaNa kara diyA karatA hai / isa prakAra ye loga asatyadoSAropaNa vacanoM ko ki jo ( bahubihAI ) nAnA prakAra ke hote haiM, ( amaNoramAI) mana ko vibhuja rahe hai, tathA " teNa ya alieNa asaMtapuNaM " bhRSAvAhIna mI asaca athavA anupazAnta mRSAvAdathI 6: ujjhamANA "" rAtadina jalatA rahe che ane avamANapaTTi sAhikhe va pisuNabheyaNa gurubaMdhava sayaNa mittA'vakkhAraNAdiyAI " 66 66 apamAna sahana ure che, "piThumaMsa avamANaNa dareka vyakti tenI pITha pAchaNa niMdA ure che, " ahikkheba " hare5 vyakti tene dhire che, " pisuNa bheyaNa " duSTa soDI temanA prema saMbaMdhamAM lgaae| paDAve che, "gurubaMdhavasayaNa mitta " gurunna, adhunna, svanna bhane mitra avakkhAraNAiyAI " aura vayo dvArA tebhano manAhara ure che-ghAu ghabhaTTI bhApatA rahe che athavA te khadhA temane peAtAnI vaccethI bahAra kADhI mUke che. " abhakkhANAI temanA upara leke game te prakAranuM doSAropaNa karyAM kare che. A rIte te lAka asatya doSArApaNa kAraka vacane, ke je bahuvihAI " vividhaprAnAM hoya che, " amaNoramAI " bhanane na game tevAM hoya che, tathA hiyayamaNadumagAIM " ," 16 88 "" ," zrI prazna vyAkaraNa sUtra "" Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 praznavyAkaraNasUtre " - = hRdayasya manasazca dAvakAni =tApajanakAni ' jAvajjIvaM ' yAvajjIvaM jIvana paryantaM ' duruddharAI duruddharANi= dustarANi 'pAvaMti prApnuvanti / punaH ki mityAha - 'aNikhara pharusavayaNa tajjaNaNigbhacchaNadINavayaNavimaNA' amiSTakharapharuSavacanatarjana nirbhatsanadInavacanavimanasaH = tatra aniSTena = apriyeNa kharaparuSeNa= atikaThoreNa vacanena yAni tarjanAni=' re nIca ! kathamevaM karopi' ityAdi lakSaNAni nirbhartsanAni=' are duSTakarmakArina = gRhAnnissara dRSTipathAdvA' ityAdi rUpANi, tairdInaM vadanaM mukhaM vikRtaM viSAktayuktaM ca mano yeSAM te tathA 'kubhoyaNA' kubhojanAH= kutsitam =arasavirasaM bhojanaM yeSAM te tathA tucchAnnAhAriNaH 'kuvAsasA ' kuvAsasaH = kucailinaH 'kuvasahIsu' kuvasatiSu kutsitasthAneSu 'kilissaMtA' nahIM rucane vAle tathA ( hiyayamaNadUmagAI ) hRdaya aura citta ko saMtApajanaka hote haiM aise vacana ( jAvajjIvaM ) jIvana paryaMta ( durudvarAI) jo inheM AghAta pahu~cAne vAle hote haiM unako (pArvati ) prApta karate haiM arthAt sunA karate haiM / phira kyA so kahate haiM - (aNiTThakharapharusa vayaNatajjaNaNigbhacchaNa dINavayaNacimaNA ) aise ye loga apriya, atikaThora vacanoM se tathA-" re nIca ! aisA kyoM karatA hai " ityAdirUpa tarjanA se, " o duSTakarmakArin ! tU mere ghara se bAhara nikalajAmere sAmhane mata A-yahAM se dUra haTajA ityAdi hRdaya vidAraka nirbhartsanA se anAhata hue ye dIna vadana aura vikRta mana vAle tathA ( kubhoyaNA ) apanI jindagI bhara kabhI acchA bhojana nahIM pAne vAle tucchAhArI tathA ( kuvAsasA ) maile kucaile vastra pahanane vAle tathA ( ku sahI ) gandI jagahoM meM raha kara (kilissaMtA ) aneka kaSToM ko hRdaya ane cittamAM satApa pedA karanAra hoya che tathA duruddharAI " ne tebhane sAdhAta saMgAunAra hoya che mevAM vayanA " jAvajjIvaM " bhave tyAM sudhI tetheo " pAvaMti " prApta ure che bheTale sAMlaNyAM re che. vajI jIntu zu jane che te kahe che - " aNiTThakhara pharu savayaNatajjaNaNibbhacchaNadINavayaNacimaNA tevA e lAkA apriya, ati kaThora vacaneAthI tathA " are nIca! AvuM kema kare che ? " ityAdi prakAranI tarjanAthI, " he duSTaka kAran ! tuM mArA gharamAMthI bahAra nIkaLI jAmArI sAme AvIza mA-ahIMthI dUra cAlyA jA '' ityAdri hRdaya bhedaka ninAthI anAdara pAmela te dIna vadanavALA tathA vikRta mana vALA tathA " kubhoyaNA " tathA bhavana paryanta sAI lona prApta nahIM DaranArA halakA prakAranuM bhAjana prApta karanArA tathA kuvAsasA " bhevA tathA jhaTesAM tUTesAM vastra paheranAza tathA " kuvasahIsu " gaMhI 59 66 27 "L gyAsamAM rahIne " kili zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a. 2 sU0 15 mRSAvAdinAM narakAdiprAptirUpaphala nirUpaNam 251 'klizyantaH = santapyamAnA ataeva 'accataviuladukkhasayasaMpalittA ' atyanta vipuladuHkhazata saMpradIptAH = atyantaM vipulAni vizAlAni yAni duHkhazatAni taiH sampradIptAH - prataptAH = ' uvalabhaMti' upalabhante= prApnuvanti 'nevasuhaM' naivasukhaM ' nevanivvuI ' naiva nirvRtiM = manaH svAsthyaM, kintu duHkhamevAnubhavantIti bhAvaH / evaM mRSAvAdaphalamuktam / / sU0 15 / / uThAte hue (accataviuladukkha saya saMpalittA ) bahuta adhika kaThina se kaThina saikar3oM duHkhoM se santapta bane hue ye loga (nevasuhaM) na to kabhI sukha pAte haiM aura ( nevanivvuI ) na kabhI nirvRti- manaH svAsthya - zAMti ko ( uvalati ) pAte haiM arthAt rAtadina duHkha bhogA karate haiN| isa prakAra yaha mRSAvAda kA phala kahA hai / bhAvArtha - mRSAvAda kA phala spaSTa karate hue sUtrakAra kahate haiM kimRSavAdIjana kabhI bhI apane jIvana meM saccI sukhazAMti nahIM pA sakate haiM / ye mRSAvAda se upArjita pApakarma ke udaya se marakara tiryaca evaM narakagatike atyaMta kaThina duHkhoMko bhogA karate haiM / tiryaca yonimeM rahane vAle jIvoM kI Ayu utkRSTa tIna palya kI vanaspati kI apekSA anaMtakAla kI aura naraka meM rahane vAle jIvoM kI utkRSTa tetIsa sAgara pramANa hai / itane kAla taka vahAM rahakara kaSTa paramparAoM kA anubhava ve karate rahate haiM / phira bhI jo pApa karma bhogane se avaziSTa rahatA hai use ve vahAM se nikalakara kisI taraha bhI milI huI manuSya paryAya meM bhogate haiM / yahAM jo inheM manuSya paryAya prApta hotI hai vaha bilakula jaghasaMtA " aneka kaTe sahuna karatA " accatavi uladukkhasayasaM palittA dhana vadhAre AzamAM AzaM seDo huH jothI duHkhI manelA te do| "nevasuha " " hI pazu sukha prApta uratAM nathI " neva nivvuI " ke kadI paNa nivRtti mananI zAnti " uvalabhaMti " anubhavatA nathI. eTale ke dinarAta duHkha bhAgavyA kare che, A prakAranuM mRSAvAdanuM phaLa kahela che. bhAvA-mRSAvAdanuM phaLa batAvatA sUtrakAra kahe che ke-mRSAvAdI vyakti peAtAnA jIvanamAM kadI paNa sAcAM sukha zAMti pAmI zakatA nathI. teo mRSAvAdathI upArjita pApakarmonA udayathI marIne tiryaMca ane narakagatinAM atyaMta kaThina duHkhA bhAgaLyAM kare che. tiya ca ceAnimAM janma pAmatA jIvanuM AyuSya utkRSTa traNa palyanuM ane vanaspatinI apekSAe anaMtakALanuM ane narakanI apekSAe utkRSTa tetrIsa sAgara pramANanuM hAya che. eTalA samaya tyAM rahIne teo kaSTa para parAone sahana kare che, tyAra pachI paNa je pApakamAM bhAgavavAnAM zrI prazna vyAkaraNa sUtra " Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 praznavyAkaraNasUtre nyasthiti kI hotI hai / usa sarvathA jaghanya sthiti kI manuSya paryAya meM utpanna hokara ye kabhI bhI thor3A AnaMda bhI nahIM prApta kara sakate haiM / sadA parAdhInatA kI jaMjIroM meM jakar3A jAkara inakA jIvana vyavahAra calatA hai / inakI zArIrika AkRti durdarzanIya evaM udvegajanaka hotI hai / koI bhI inase moha mamatA nahIM rakhatA hai / haraeka vyakti inakA tiraskAra karatA rahatA hai / cetanazakti inakI avikasita rahA karatI hai / lakSmI nahIM rahane se ye sadA duHkho bane rahate haiN| mAMgamUMga karake ye jo bhI lAte haiM vaha rasa virasa hotA hai / bharapeTa bhojana inheM milatA nahIM hai / vANI bhI inakI itanI acchI nahIM hotI jo dUsaroM ke citta ko apanI ora AkRSTa kara sake / kAka jaisA kaThora inakA svara hotA hai / gardabha jaisI inakI bolI hotI hai / koI 2 to janmAMdha hote haiM / koI 2 bahire aura gUMge hote haiM / duHkha meM bhI inakA sAtha dene vAlA koI nahIM hotA hai / inakI mitratA apane jaise nIcoM se hI hotI haiM / unhIM ke pAsa ye uThA baiThA karate haiM / gande sthAnoM meM inheM rahane ko milatA hai / saba koI inakI niMdA karate haiN| dUsaroM ke hRdaya vidAraka zabdoM ko sunakara ye manomana duHkhita hokara raha jAte haiN| tAtparya yaha hai khAkI rahyAM hoya temane tyAMthI nIkaLIne kAI paNa rIte prApta thayela manuSya cenimAM te bhAgave che. tene je mAnava paryAya prApta thAya che te khilakula jaghanya sthitinI hAya che. te taddana jaghanya sthitinI manuSya paryAyamAM utpanna thaIne teo kadI paNa gheADe! sarakhAe AnaMda prApta karI zakatA nathI. temanA jIvana vyavahAra sadA parAdhInatAnI eDImAM jakaDAIne cAle che temanAM zarIranA dekhAva eDALa ane udvegajanaka hoya che. temanA pratye kAI paNa mAhu athavA mamatA rAkhatuM nathI, dareka vyakti tenA tiraskAra karyAM kare che. temanI cetanA zakti avikasita rahe che. lakSmI nahIM rahevAthI te sadA duHkhI rahe che. mAgI karIne te je kaMi lAve che te varasa hAya che tene dharAI ne khAvA paNa maLatuM nathI. khIjAnA cittane peAtAnI tarapha AkarSI zake tevI mIThI vANI paNa tenI hotI nathI, tene svara kAgaDA jevA kaza hAya che. gardabha jevI tenI khelI hoya che, koI koI tA janmAya hAya che. kAi baherA ane mUgA heAya che. duHkhamAM paNa tene madada karanAra keAi hAtuM nathI tene peAtAnA jevA adhama leAkeA sAthe ja mitratA thAya che temanI pAse ja te uMThe bese che. temane gaMdAM sthAnAmAM ja rahevuM paDe che. sau temanI niMdA kare che. bIjA loko hRdayavidAraka zabdo sAMbhaLIne tee pAtAnA manamAM ja duHkha anubhavIne zAMta rahe che, tAtka zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 2 sU0 16 alIkavacanasya phalitArthanirUpaNam 253 atha prakRtadvAraM sAphalyena saMkalayya nigamayati sUtrakAraH 'eso so' ityaadi| mUlam-eso so aliyavayaNassa phalavivAo ihaloio paraloio appasuho vahudukkho mahabbhao bahurayappagADho dAruNo kakaso asAo vAsasahassehiM muccaiNaya avedayittA asthi hu mokkhotti, evamAhaMsu nAyakulanaMdaNo mahappA jiNou vIravara nAmadhejo kahesIyaM aliyavayaNassa phalavivAgaM, eyaM taM biiyaM pi aliyavayaNaM lahussaga lahucavalabhaNiyaM bhayaMkaraM duhakaraM ayasakaraM berakara aratiratirAgadosamaNasaMkilesaviyaraNaM aliyaniyaDisAtiyogaMbahulaM nIyajaNaniseviyaM nisaMsaM appaccayakAragaM paramasAhugarahaNijaM parapIDAkAragaM paramakiNhalesasahiyaM duggaiviNivAyavaDDaNaM bhavapuNabbhavakaraM cirapariciyamaNugayaM duraMtaM ttibemi // sU0 16 // // viiyaM adhammadAraM samattaM // 2 // TIkA--'eso so' eSa sa aliyavayaNassa' alIkavacanasya 'phalavivAo' phalavipAkaH ' ihaloio' ailaukikaH manuSyabhavApekSayA ' paraloio' ki duHkhoM ke jitane prakAra haiM ve saba bhayaMkara se bhayaMkara inheM bhoganA par3atA haiM / usa sthiti meM inakA koI sAthI nahIM hotA hai / suu-15|| ____ aba sUtrakAra isa alikavacana dvAra kA saMpUrNarUpa se saMkalana karake phalitArtha kahate haiM-' eso so' ityaadi| TIkArtha-(eso so aliyavayaNassa phala vivAo) alIka vacanakA yaha jo manuSyagati kI apekSA ihaloka saMbaMdhI tathA naraka nigodagati kI e che ke duHkhanA bhayaMkaramAM bhayaMkara je prakAre che, te temane bhogavavA paDe che. e sthitimAM temanuM ke sAthIdAra hotuM nathI sU-1pa have sUtrakAra A kAranuM saMpUrNa rIte saMkalana karIne phalitArtha batAve cha- "eso so" tyAha, 2012-"eso so alithavaNassa phalavivAo" Als kyanano bhanudhyAtinI apekSAe Aleka saMbaMdhI tathA narakagatinI apekSAe paraleka saMbaMdhI A je phala zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 praznavyAkaraNasUtre pAralaukikA narakAdyapekSayA 'appasuho' alpasukhaH sukhavarjitaH 'bahudukkho' daHkhabahala: mahabbhao' mahAbhayAmahAbhayajanakaH 'bahurayappagADho' baharajaH pragADhaH pracurakamarajobhiH sambhRtaH dAruNaH bhISaNaH 'kakaso' karkaza: kaThoraH 'asAo' azAtaH asukho'zAtakarmavedanIyasvarUpaH ityevaMvidhaH phalavipAkaH 'vAsasahassehiM ' varSasahasraiH palyopamasAgaropamapramANakAlaiH 'muccai' mucyate kSIyate / tadevavyatirekamukhenAha-'Naya' na ca taM phalavipAkam 'avedayittA' avedayitvA=anupabhujya upabhogaM vinetyarthaH, 'hu'nizcayena mokkhI ' mokSaH 'atthi' asti 'tti' iti zabda : samAptisUcaka : / etasyArthasya sAkSAtpramANabhUtaparamAsmapratipAditatvena pramANyanirUpaNAya pramANayannAha-' evamAhaMsu ' ityAdi, evam= apekSAse paraloka saMbaMdhI phalarUpa vipAka kahA gayA hai, usase yaha acchI taraha jJAta ho jAtA hai ki yaha (appasuho) sukhavarjita evaM (bahudukkho) duHkha bahula hai / ( mahanbhao) mahAbhayajanaka, aura ( bahurayappagADho) pracura karmarUpI raja se bharA huA hai| (dAruNo ) dAruNa tathA ( kakkaso) kaThora hai / aura ( asAo) asAtA vedanIya karma svarUpa hai| ( vAsasahassehiM muccai ) yaha phalavipAka jIva palyopama evaM sAgaropamapramANa kAlataka bhogA karatA hai tabhI jAkara usase yaha chUTakArApAtA hai, arthAt vaha phalarUpa vipAka naSTa ho pAtA hai| (Naya avedayittA hu mokkho asthi tti ) bhoge vinA jIva isase mukta nahIM hotA hai / yahAM (tti) yaha samApti artha kA sUcaka hai| aba sUtrakAra isa artha meM sAkSAt pramANabhUta paramAtmA dvArA pratipAdita honeke kAraNa pramANabhUtatA prakaTa karane ke liye kahate haiM-( eva35 vi matAvAma in0ye! che tenAthA te sArI rAta aleyan bhaNe che te "appamaho" suvanita bhane "baduhukkho" atyata samaya che. "mahabbhao" bhI maya-4, ane "bahurayappagADho" prayU2 bha35I 204thI ma252 cha. " dAruNo" 255 "kakaso" 44 / 2 che. mane " asAo" asA vahanIya bha sva35 cha. " vAsasahasse hiM muccai" te savipA pakSyApama bhane sAgarIyama pramANu kALa sudhI jIva bhagavyA kare che, tyAre ja te temAMthI chUTI zake che, sakhe te 3.35 vighA seTamA ein samaye naSTa thAya che. " Naya avedayittA ha mokkho asthi tti" te savi logavyA vinA 5 tenAthI bhuta tha sht| nathI. aDI "tti" te samApti mathanA sUya che. have sUtrasara A arthamAM pratyakSa pramANabhUta paramAtmA dvArA pratipAdita DAvAne raNe, prabhA bhUtatAM zakviAne bhATa 4 cha-" evamAisu" 2 // pUti zata tI 42 gayA voya tathA " nAyakulana daNo mahappA jiNo vIravara zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinITIkA a0 2 sU0 16 alIkavacanasya phalitArthanirUpaNam 255 uktarItyA -- Ahesu ' UcustIrthaGkaragaNadharAdayaH / tathA tadanusAreNaiva ' nAyakulanaMdaNo / jJAtakulanandanaH = siddhArthakulAnandakaraH, ' mahappA' mahAtmA paramAtmarUpaH ' jiNo ' jinaH vIravaranAmadhejjo ' vIravaranAmadheyaH prakhyAtanAmA bhayavAn mahAvIra imam ' aliyavayaNassa' alIkavacanasya ' phalavivAga' phalavipAkaM ' kahesI ' kathitavAn / evaM ' taM ' tat pUrvopadarzitasvarUpam 'aliyavayaNaM ' alIkavacanaM ' lahussaga lahu cavalabhaNiyaM' laghusvakalaghucapalabhaNitaM-laghusvakA = tucchAtmAnazca te laghava : atinIcAcapalAzca te bhaNitaM jalpitaM ' bhayakaraM' bhayaGkaraM 'duhakaraM' duHkhakaraM ' ayasakaraM vairakaraM ' ayaskara vairakaram , ' aratiratirAgadosamaNasaMkilesaviyaraNaM , aratiratirAgadveSamanaH saMklezavitaraNam , ' aliyaniyaDisAtijogabahulaM ' alIkanikRtisAtiyoga bahulaM 'nIyajaNaniseviyaM ' nIcajananiSevitaM ' nisaMsaM ' nRzaMsam 'apaJcayakAragaM' mAhaMsu) isa pUrvokta rItise tirthakara gaNadharAdika devoMne tathA (nAyakulanaMdaNo mahappA jiNo vIravaranAmadhejo) unhIM ke anusAra jJAtakulanaMdana siddhArthakulake AnaMdakAraka-paramAtmasvarUpa, jina mahAvIrane ki jinakA "vIra" yaha uttama nAma prakhyAta hai unhoMne (imaM aliya vayaNassa phalavivAgaM kahesI) yaha mRSAvAdakA phala batalAyA hai| aba upasaMhAra karate haiM(eyaM taM vitiyaM pi aliyavayaNaM) isa dvitIya alIka vacana ko jo (lahusagalahucavalabhaNiyaM) laghusvaka-tucchAtmA hote haiM atinIca evaM capala hote hai ve hI bolate haiM / ( bhayaMkaraM ) yaha alIka vacana bhayaMkara, (duhakaraM ) duHkhakara, (ajasakara) ayaskAraka, ( verakara ) vairakAraka, ( aratiratirAgadosamaNasaMkilesaviyaraNaM ) arati, rati, rAga, dveSa aura manaH saMkleza pradAtA hai| ( aliyaniyaDisAijogabahulaM ) alIkanAmaghejo" tabhanA pramANe 4 jJAtasanahana siddhAna guNane mAnahAya paramAtmAsvarUpa, jina mahAvIre ke jemanuM "vIra " e uttama nAma prakhyAta cha, tebho " imaM aliyavayaNassa phalavivAgaM kahesI" 21 bhRSApAna 2135 matavyuMcha. sUtra2 5 2 42 cha-" eyaM taM biiya pi aliyavayaNaM " 21 dvitIya dvA2 35 adharma kyanane 2 " lahusagabahucavalabhaNiyaM" laghusvaka-tucchAmA hoya che, je ati nIca ane caMcaLa hoya che teo ja mAse cha. " bhayakara " te satyapayana my4|24, "duhakara " du:542, " ajasakara" a54Iti // 24, " verakara" vai24||24, "aratiratirAgadosamaNasaMkile saviyaraNaM" bhati, 2ti, 21, dveSa bhane bhanane 4veza 42nA2 cha. " aliya niyaDisAijogabahulaM" mazI-ni050 cha, niti, sAtinA prayogathI yukta zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ %3 256 praznavyAkaraNasUtre apratyayakArakaM, 'paramasAhugarahaNijjaM paramasAdhugarhaNIyaM parapIDAkArakaM 'paramakiNhalesasahiyaM' paramakRSNalezyAsahitaM ' duggaiviNivAyavaDaNaM ' durgativinipAtavarddhanaM 'bhavapuNabbhavakaraM ' cirapariciyaM' ciraparicitam , 'aNugayaM' anugatam, 'durata' durantam / etAni sarvANi padAni pUrvamasyaiva dvArasya prathamasUtre vyAkhyAtAni tato vijJeyam / 'tivemi' pUrvavat ||suu016|| itizrI-jainAcArya-jainadharmadivAkara-pUjya zrI ghAsIlAlavrativiracitAyAM praznavyAkaraNasUtrasya mudarzinyAkhyAyAM vyAkhyAyAM hiMsAdi paJcAstravadvAreSu mRSAvAdAkhyaM dvitIyam Asrava (adharma) dvAraM samAptam // 2 // niSphala hai. nikRti, sAti ke prayoga se bahula hai arthAt kapaTa bahula hai| ( NIyajaNaniseviyaM ) jAti, kula Adi se adhama bane hue vyaktioM dvArA niSevita hai| (nisaMsaM ) krUra-athavA prazaMsA se rahita hai / apratyaya-avizvAsa kA kAraka hai / ( paramasAhugarahaNijjaM ) paramasAdhu-tIrthakaroM dvArA garhaNIya hai / ( parapIDAkaraNaM ) dUsaroM ko pIr3A pahuMcAne vAlA hai / ( paramakiNhalesasahiyaM ) atyantamalina Atma pariNati se yukta hai ( duggaiviNivAyavaDaNaM ) durgati kA vardhaka hai| (bhavapuNabbhavakaraM ) punaH punaH janma pradAtA hai / (ciraparicayaM ) ciraparicita yaha jIvoM ke sAtha aneka bhavoM kI paramparA taka rahanevAlA hai| (aNugayaM) bhava bhava meM sAtha calane vAlA hai / ( duraMtaM ) isakA phala durantakaTuphalakA dene vAlA hai"tti bemi" isakI vyAkhyA kI jA cukI hai|suu-16|| // dvitIya Asrava-'adharma' dvAra samApta // cha / 458 bhaya cha " NIyajaNaniseviyaM " nati, guNa mAhithI sayama savI vyatimmA dvArA sevaaye| cha. "nisaMsaM" dUra-meTale prazasAthI rahita cha apratyaya-mavizvAsa pani 42 // 2 cha. "paramasAhugarahaNijja" 52bhasAdhutItha / dvArA nidha cha. "parapIDAkaraNa" bhItane pI pAMyAunA2 che. " paramakiNhalesasahiya '' satyAta malina yAtma pariNatithI yusta cha. " duggai viNivAyavaDDhaNaM" dutarnu padhAranA2 cha. " bhavapuNabbhavakara" 31 zazana ma. sevAvanA2 cha. " cirapariciyaM" ciraparithita sabu te vAnI sAtha bhane bhavAnI 52 52 // sudhI 2nAra cha. " aNugayaM" 424 sabhA sAthe yAsanAi cha "duraMta" tenuM 3 // huranta cha-74 58 hunA2 cha. "ttibemi" A vAkyane artha AvI gayela che ( sU-16) A rIte hiMsAdi paMcAsava dvAramAM prANavadha nAmanuM bhAnu mAsa (madha)dvAra sabhAta thayuM. zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha tRtIyamadhyayanam / vyAkhyAtaM dvitIyamadharmadvAraM sAMprataM tRtIyamArabhyate-asya ca pUrveNa shaaymbhismbndhH| dvitIyAdharmadvAre yAdRzanAmAdinirdezapurassaramalIkavacanasvarUpamuktam / alIkavacanaM ca adattA''dAyino vadantyeveti heto; sUtrakramanirdezAnusArAcca mRSAvAdAnantaramucitaprAptamadattAdAnaM svarUpanAmAdinirdepapUrvakaM pradazyate, tatra pUrvayoradharmadvArayorivAsyApi 'yAkU 1, yannAma 2, yathA ca kRtaM 3, yatphalaM dadAti 4, ye ca kurvanti 5, iti paJcabhirantA rairnirUpaNaM cikIpurAdau kramaprApta 'yAdRza' iti dvAramAzritya ada'tAdAnasvarUpaM nirUpyate-'jaMbU taiyaM ca' ityAdi tRtIya Asrava-(adharma ) dvAra prAraMbhadvitIya Astrava-(adharma ) dvAra kahA gayA, aba tRtIya AsravadvAra kI vyAkhyA prAraMbha hotI hai / isa adharmadvAra kA pUrva adharmadvAra ke sAtha isa prakAra se saMbaMdha hai ki-dvitIya Asrava-(adharma) dvAra meM (yAdRzanAmAdi nirdeza pUrvaka) alIka ( jhUTha)vacanakA svarUpa kahA hai so isa alIka vacana ko jo adatta ko lene vAle vyakti hote haiM, ve hI bolate haiM tathA sUtrakrama nirdeza bhI aisA hI hai, isaliye mRSAvAda ke anantara ucitarUpa se prApta adattAdAna kA svarUpa nAmAdi nirdezapUrvaka isa adhyayana meM kahA jAvegA / jisa prakAra pUrva do Asrava ( adharma ) dvAroM kA sUtrakAra ne ( yAdRza pannAma ) ityAdi pAMca antAroM dvArA nirUpaNa kiyA hai usI taraha se ve isa tRtIya Asrava ( adharma ) dvAra kA bhI nirUpaNa karanA cAhate haiM isaliye ve sarva prathama isameM krama prApta adattAdAna kA ( yAdRza ) isa dvAra ko lekara svarUpa kahate haiM trIjA Asava-adharma kArano prAraMbha bIjA Asrava-( adharma) dvAranuM kathana pUruM thayuM, have trIjA Asava dvAranuM varNana zarU thAya che. A adharmakArano AgaLanAM adharma dvAra sAthe 2 rIte sa cha-lan mAsa1-( abha) dvAramA " yAdRzanAmAdi nirdezapUrvaka " Rels cayana- 2135 pragaTa 42vAmA -yAvyu cha 5 te 2als vacane adatta dIdheluM lenArI vyakti ja bole che, tathA sUtrakama nirdeza paNa e ja che, te kAraNe mRSAvAdanuM nirUpaNa karyA pachI yogya rIte adattAdAnanuM svarUpa nAmAdi nirdeza pUrvaka A adhyayanamAM batAvavAmAM Avaze. sabha mAnA meM mAsa-(ayama) hArnu sUtra "yAdRza yannAma"tyAdi pAMca antardhvare dvArA nirUpaNa karyuM che, e ja pramANe teo A trIjA Atsava (adharma) dvAranuM paNa nirUpaNa karavA mAge che. tethI teo sauthI pahelAM krama pramANe zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyAkaraNasUtre mUlam - jaMbU taiyaM ca adiNNAdANaM harada hamaraNabhayakalusa tAsaNapara saMta gagijjhi lobhamUlaM kAlavisamasaMsiya aho acchinnaM taNhapatthANapatthoimaiyaM akittikaraM aNajaM chidamaMtaravidhuravasaNamaggaNaussavamattappamattapasuttarvacaNA''khivaNaghAyaNaparA'NihuyapariNAmatakarajaNavahumayaM akaluNaM rAyapurisarakkhiyaM sayAsAhugarahaNijjaM piyajaNamittajaNabhedavippIhakAragaM rAgadosabahulaM puNo ya upparasamarasaMgAmaDamarakalikalahavahakaraNaM duggaiviNivAyavaDhaNaM bhavapuNabhavakaraM cirapariciyaM aNugayaM duraMtaM taiyaM adhammadAraM // sU0 1 // TIkA he jambU ! ' taiyaM ' tRtIyamAsravadvAraM ' adiSNAdANaM' adattAdAnam = adattasya deva - guru-rAja-gAthApati - sAdharmibhirasamarpitasya sacitAcittamizravastuvizeSasya AdAnaM = grahaNamadattAdAnaM nAma cauryamityarthaH / kIdRzaM tadityAha jaMbU | taiyaM ' ityAdi / ( 258 TIkArtha- jaMbUsvAmI zrI sudharmA svAmI se pUchate haiM ki - he bhadaMta ! tRtIya Asrava dvAra kA siddhigati ko prApta hue zrI mahAvIra prabhune kyA svarUpa kahA hai ? isakA uttara dete hue zrI sudharmA svAmI unase kahate haiM ki (jaMbU) he jaMbU ! ( taiyaM ca adiSNAdANaM) tRtIya adattAdAna kA svarUpa siddhigati sthAna ko prApta hue zrI mahAvIra ne isa prakAra kahA hai / adatta kA - deva, guru, rAjA, gAthApati aura sAdharmI dvArA nahIM samarpita kI gaI vastu kA AdAna- grahaNa karanA isakA nAma ada mahattAhAnanuM "yAdRza" me dvArane sahane sva35 uDe che. " jaMbU ! taiyaM" ityAdi. TIkA--ja. svAmI zrI sudharmAsvAmIne pUche che ke huM bhadanta ! siddhi gati pAmela zrI mahAvIra prabhue trIjA AsavadvAranuM kevuM svarUpa kahela che? tenA uttara ApatA zrI sudharmA svAmI temane kahe che ke-he jammU ! 6 taiyaM ca adiNNAdANaM siddhigatine pAmela zrI mahAvIra prabhue adattAdAnanuM A prakAranuM svarUpa kahela che "" adRttanuM-deva, guru, zanna, gAthApati bhane sAdharmI dvArA arpaNa na urA cela vastunuM-A dAna-grahaNa karavuM tene adattAdAna kahe che. te kevu hAya che? zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 259 sudarzinI TIkA a0 3 sU0 1 adattAdAnasvarUpanirUpaNam -' haradahe 'tyAdi 'haradahamaraNabhayakalusatAsaNaparasaMtagagijjhalobhamUlaM' haradahamaraNabhayakaluSatrAsana parasatkagRddhilobhamUlaM, tatra hara-haraNaM kuru, daha-gRhAdikaM prajvAlaya, iti vacanadvayaM haraNadAhavipaye corANAM pravRttikArakam / tathA maraNaM mRtyuH bhayaM bhItiH kaluSaM campApaM taistrasavaM-bhayajananasvarUpaM yasya tattathA, tacca parasatkagRddhilobha mUlaM ca parasatke-parakIyadhane gRddhiH AsaktiH tathA lobhazca-raudradhyAnayuktAmUrchA mUlaM kAraNaM yasya tattathA 'kAlavisamasaMsiyaM' kAlaviSamasaMzritaM ca kAla: ardharAtrAdilakSaNaH, viSamANi parvatAdidurgamasthAnAni taiH saMzritam = AzritaM yattattathA / etAdRzeSu nirjanasthAneSu caurAH pAyo nivasanti / tathA 'ahoacchittAdAna hai / yaha kaisA hotA hai ? isa para kahate haiM-yaha adattAdAna (haradahamaraNabhayakalusa tAsaNaparasaMgagijjhalobhamUlaM ) (hara) isake dravya kA haraNa karalo, ( daha) isake gRhAdika ko jalAdo, (maraNa ) ise mAra DAlo, ityAdi rUpase (bhaya ) bhaya dikhAkara dUsaroM ke dravyAdi kA haraNa karanA, ( kalusa) eka dUsaroM meM kaluSabhAva jagAkara unake dravyAdika ko le lenA, (tAsaNa) ityAdi aneka prakArase trAsa pahu~cAnA, tathA (parasaMtaga) dUsaroM ke dhana meM (gijjhi ) Asakti rakhanA tathA (lobha) raudradhyAnase yukta isameM mUrchAbhAva rakhanA, ye saba (mUlaM ) adattAdAna ke mUla kAraNa hai| ( kAlavisamasaMsiyaM ) ardharAtra Adi kAla tathA viSama-parvatAdi durgamasthAna, inake dvArA yaha adattAdAna saMzrita Azrita hotA hai-banatA hai, tAtparya isakA yaha hai ki jo adattAdAnacorI-kiyA karate haiM, ve cora prAyaH ardharAtri ke samaya meM nikalate haiM, evaM parvatAdi durgama sthAnoM para chipe rahate haiM, isa apekSA kAla aura to tena vAma 4 cha-te mahattahAna " haradahamaraNabhayakalusatAsaNaparasaMtagagijjhalobhamUlaM" "hara" " ! vyatinu dravya 5vI so "daha" tena! 52 sAhina sAvI. ho, " maraNa" tene bhArI nA" tyAzita "bhaya" bhaya matAvAna anyatuM dravya vastra mAhiza sevu, "kalusa" me mIlana 12ye se na tamanA dravya mAhine se, "tAsaNa" tyAzita trAsa pAyAvI, tathA " parasaMtaga" bhItanA dhanamA "gijjhi" mAsahita rAmavI tathA " lobha " zaidradhyAnathI yukta bhUmiAva temA 2, te yA " mUlaM" mahattAhAnana bhUNa 2 / cha. "kAlavisamasaMsiyaM" marAtrI sAha kALa tathA parvatAdi durgamasthAna te adattAdananAM Azraya sthAne che, eTale ke je adattAdAna corI kare che. te cora sAmAnya rIte madhyarAtre corI karavA nIkaLe che, ane parvatAdi durgama sthAnamAM chUpAI rahe che, te apekSAe kALa zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 praznavyAkaraNasUtre nataha patthANapatthoimaiyaM ' adho'cchinnatRSNaprasthAna-prastotamatikaM = adhogatau acchinnatRSNAnAM viSayalolupAnAM yat prasthAna-gamanaM tatra prastotrI-pravartikA matiH = buddhirasti yasminnadattAdAne tattathA narakAdyadhogatikAraNamityarthaH, 'akittikaraM' akIrtikaram ayazaskaram ' aNajja-anAryam = anAryAcaritatvAt athavA anyAya-nyAyavarjitaM nyAyarahitamityarthaH 'chiddamaMtaravidhuravasaNamaggaNaussavamattappamatta-pamuttavaMcaNAkkhivaNa-ghAyaNaparANihuya-pariNAmatakarajaNabahumayaM' chidrAntaravidhuravyasanamArgaNotsavamattapramattaprasuptavaJcanA''kSepaNaghAtanaparAnibhRtapariNAmataskarajanabahumataM-tatra chidraM = 'kena mArgeNa gantavya' mityAdikam , antaram avasaraH janAnAM nidrAdilakSaNaH, vidhuraM = apAyaH kaSTaprAptyAdilakSaNaH, viSamasthAnoM ko adattAdAna kA kAraNa kahA gayA hai| (aho acchinnataNhapatyANapatthoimaiyaM ) jina vyaktiyoM kI viSaya tRSNA chinna nahIM hotI hai aise vyakti hI adhogati meM pahu~cAne vAlI apanI buddhi ke dvArA isa adattAdAna meM pravRtti karate haiM, ataH adhogati meM gamana kI kAraNabhUta jo viSaya lolupoM kI mati hai vaha bhI isa adattAdAna kI eka kAraNabhUta hai| yaha adattAdAna ( akittikaraM ) ayaza kAraka hai / ( aNajaM) anAryoM dvArA hI Acarita kiyA jAtA hai isaliye anAryarUpa hai / athavA nItimArga se viruddha hone ke kAraNa anyAyya hai / (chiI) isa adattAdAnako karane vAle vyakti isa bAtakI gaveSaNAmeM rahate haiM ki hameM isa kAmako karane ke liye kisa mArgase hokara jAnA cAhiye tathA (aMtara) antara kI-kaunasA avasara isa kAmako siddha karanevAlA hogA isa tarahake manuSyoM ke nidrAdirUpa samayakI (vidhura) vidhurakI-kaSTa bhane bhasthAnAne 206ttAhAnana mAzrayasthAno matAvyAM che. 'aho acchinnataNhapatthANapatthoimaiyaM" re chInI viSaya vAsanA naSTa thatI nathI mevA leke ja adhogatimAM laI janAra pitAnI buddhi dvArA, A adattAdAnamAM pravRtta rahe che, tethI ardhagatimAM gamana karavAnA kAraNarUpa viSaya lepanI je bhati cha te 55 // mahattAhAna mATe sa2535 cha, ne mahattAhAna " akittikaraM" mati mAvanA2 cha, " aNajja " mnaayaa| sevAtuDavAyA anAryarUpa che, athavA nIti mArgathI viruddha hovAthI anyAyayukta che. " chidaM " // mahattAhAna sevanA2 vyakti se pAtanI zodhamA rahe che ke A kAma karavA mATe ApaNe kayA mArge thaIne javuM joIe tathA " aMtara" 4'taranI-4ye 1mata 2 // mane siddha 421 / mATe manu thaze tenI zodhamAM rahe che. A rIte mANasanA nidrAdirUpa samayanI zodhamAM zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 261 surzinI TIkA a0 3 sU0 1 adattAdAnasvarUpanirUpaNam vyasanaM rAjAdi kRtopadravaH, ityeteSAM mArgaNam gaveSaNam , tathA utsaveSu-vivAhAdilakSaNeSu mattAnAM madyapAnAdyAsaktAnAM ata eva pramattAnAm-asAvadhAnAnAM prasuptAnAM nidritAnAM ca vacana-dhanApaharaNaM, tathA AkSepaNaM-mantrauSadhyAdibhizcittavikSepakaraNaM, ghAtanaM ANaviyojIkaraNaM vayasyAdibhistADanaM vA teSu parAH= tathA anibhRtaH azAntaH pariNAmaH = antaHkaraNattivizeSaH yeSAM te tathA, te ca te taskarAjanAH cauragaNAstaibahumata sAtizayamAdRtaM svIkRtaM yattattathAbhUtamadattAdAnam ' akaluNaM' akaruNa-dayArahitaM nirdayajanamavartitatvAt 'rAyapurisa. prApti AdirUpa Apatti kI, ( vasaNa ) vyasana kI-rAjA Adi dvArA kRta upadrava kI-bhI ( maggaNa ) gaveSaNA-tAka meM tatpara rahate haiN| tathA ( ussava ) vivAha Adi utsavoM meM (mattappamatta ) madyapAna Adi ke kara lene se asAvadhAnI meM paDe hue masta vyaktiyoM ke tathA ( pasutta ) nidrA meM paDe hue vyaktiyoM ke (vaMcaNa ) dhanApaharaNa karane meM (AkhivaNa ) AkSepaNamaMtra auSadhi AdidvArA citta ke vikSepa karane meM, tathA (ghAyaNapara ) prANoM ke apaharaNa karane meM athavA apane mitrAdikoM dvArA tADana karavAne meM tatpara rahA karate haiN| ( aiNihuyapariNAma ) isa adattAdAnarUpa kukRtya ko karane vAle jIvoM ke pariNAma-antaH karaNa kI vRtti-azAnta rahatI haiN| (takarajaNabahumayaM ) yaha adattAdAna cora vyaktiyoM dvArA hI sAtizayarUpa meM Ahata huA haiN| ataH yaha duSkarma (akaluNaM ) nirdayajanoM dvArA pravartita hone ke kAraNa svayaM dayA rahitarUpa hai isIliye ( rAyapurisarakkhiyaM ) rAjapuruSoM dvArA yaha niSiddha 29 cha. " vidhura" vidhuranI- prApti mA 35 ApattinI," vasaNa" vyasananI hi dvArA 42||ye upadravanI-4 " maggaNa " gaveSa!-tapAsane bhATe taiyA2 2 cha. tathA " utsava " vivAha mAhi utsavamA, " mattappamatta" madhapAna mAhirIne asAvadhAnImA 27 bharata vyatiyAnA tathA "pasutta" nidrAmA 5 vyatimAnA "vaMcaNa" banane urI devAne " AkhivaNa" mAkSepa-matra auSadhi mAhi 21 sittamA vipina 42vAne tathA "ghAyaNa para" praanne| harI sevAne 25thavA potAnA bhitrAhi dvArA bhAra bharAvAne ta52 24 cha. " ayaNihuyapariNAma" te mahattAhAna35 duSkRtya 42 // 2 vAnI manovRtti 2mAnta 29 cha. " takarajaNabahubhayauM " 21mahattAhAna yA2 ho| dvA21 28 thAre prabhAzubha sevAmAM Ave che. tethI te dubha " akaluNaM" niya ne| 2 // 2mAyarita pAne 4.2 4yA2Dita ya che. tethI "rAya zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 praznavyAkaraNasUtre rakkhiyaM ' rAjapuruSarakSitaM-rAjapuruSainiSiddhaM, 'sayA sAhugarahaNijja' sadA sAdhu garhaNIyaM-nirantaraM mahApuruSainiditaM 'piyajaNamittajaNabheyavippIikAragaM' priyajanamitrajanabhedavipItikArakaM-priyajanAnAM==bAndhavAnAM mitrajanAnAM ca bhedaH viyogaH viprItiH dveSastatkArakaM 'rAgadosabahulaM ' rAgadveSabahulaM spaSTam / 'puNo ya' punazca / uppUrasamarasaMgAmaDamarakalikalahavahakaraNa' utpUrasamarasaMgrAmaDamarakalikalahavadhakaraNam-tatrotpUraH pracuro yaH samaraH = mareNa mRtyunA sahitaH samara etAdRzaH saMgrAmaH=yuddhaM DamaraH-svacakraparacakrabhayalakSaNaH kali: svapakSarATiH kalahazca vAgyuddhaM vadhA-tADanameteSAM karaNaM kArakaM yattattathA 'duggaivikiyA gayA hai / (sayA sAhugarahaNijjaM ) tathA mahA puruSoM dvArA sadA nindita prakaTa kiyA gayA hai| (piyajaNamittajaNabheyavippIikAragaM) isa kRtya ko karane vAle puruSoM ko apane baMdhava janoM kA tathA mitrajanoM kA viyoga ho jAtA hai, arthAt unakI aprIti kA bhAjana bana jAtA hai| (rAgadosabahulaM) rAgadveSakI mAtrA isameM sabase adhika rahatI hai| (puNoya) yaha phira ( uppUrasamarasaMgAma ) mRtyusahita saMgrAma kA kAraka hai, arthAt dhana Adi haraNa karane ke lie jaba cora kisI ke yahAM jAtA hai taba vaha DaTakara isakA sAmhanA karatA hai to aisI sthiti meM cora kI mRtyu bhI ho jAtI hai / (Damara ) isameM sadA svacakra aura paracakrakA coroM ko bhaya rahA karatA hai ( kali ) kabhI 2 apane hI pakSa ke logoM ke sAtha takarAra bhI ho jAtI hai / ( kalaha ) vAgyuddha Apasa meM kahA sunI ho jAtI hai| ( vaha ) vadha-mAra pITa ho jAtI hai| (duggaiviNivAyavapurisarakkhiya" 24 puruSo 121 tena niSedha 42|yes che. "sayA sAhagarahaNijja" tathA sAdhu puruSo dvArA mahApuruSo dvArA te sahA niM gAyesa che. " piyajaNamittajaNabheyavippIikAragaM " 2mA kRtya 42nA2 puruSone pAtAnA aMdhajaneno tathA mitrajanono viyoga thAya che, eTale ke temanI aprItina pAtra mana 5 che. "rAgadosabahulaM" tebhA rAgadveSatuM pramANa sauthI vadhAre DAya cha. "puNo ya" qNI te "uppUrasamarasaMgAma" mRtyu sahita sAmarnu 4 / 24 cha-meTale jyAre dhana Adi coravAne mATe cora koIne ghera jAya che ane te ghara vALa tenA bhabhUta sAmanI 42 te! yA2nu bhAta thAya che. "Damara' temA sahA svaya bhane 52yanI yArI 42nA2ne bhaya 2hyA 42 cha, " kali" / pA2 potAnA 4 pkssn| bhaannuse| sAthe ta4212 55] 25 taya cha, " kalaha" mA5samA vAyuddha-mAtA yAdI 5 thAya che. "vaha " 55 bhaa| bhArI 55 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a03 sU0 1 adattAdAnasvarUpanirUpaNam 263 NivAyavaDaNaM ' durgati vinipAtabarddhanaM durgatau= narakAdike yo vinipAtaH=avazatayA gamanaM tasya vardhanaM vardhakaM 'bhavapuNabbhavakaraM' bhavapunarbhavakaraM-punaHpunarjanmamaraNakaraM 'cirapariciyaM' ciraparicitaM ciraM janmajanmAntareNa avicchinnatayA paricitam , ' aNugayaM ' anugatam-anuvRttamavicchinnapravAhatayA pravRttaM, 'duraMta'durantaM duHkhAvasAnaM- vipAkadAruNatvAt ' taiyaM adhammadAraM ' tRtiiymdhrmdvaarm|| sU01 / / DaNaM ) yaha karane vAloM ke durgati-narakAdi meM avaza hokara gamanarUpa vinipAta kA vardhaka hotA hai / (bhavapuNabhavakara) punaH punaH isake prabhAva se saMsAra meM hI janma maraNa karane par3ate haiM / (cirapariciyaM ) bhava bhava meM isa kukRtya janya pApa kA udaya sAtha meM rahatA hai| (aNugayaM) isakA pravAha vicchinna na hone ke kAraNa yaha jIva ke sAtha anugata rahatA hai / ( duraMtaM ) vipAka samayameM dAruNa honese yaha duranta hotA hai| (taiyaM adhammadAraM) isa prakAra tRtIya adharmadvArakA yahAM taka svarUpa khaa| bhAvArtha-sUtrakAra ne isa sUtra dvArA tRtIya adharmadvAra jo adattAdAna hai usakA svarUpa nirUpaNa kiyA hai| ve isameM kaha rahe haiM ki kIsIke dhanAdika dravyako aisA bhaya dikhalAkara ki ' maiM tujhe mAra DAlUMgA, maiM tere gharameM Aga lagA dUMgA' aisA kahakara dhanAdikA haraNa kara lenA adattAdAna hai| isa AdattAdAnakA kAraNa lobha hotA haiN| tathA parake dhanameM gRddhi hotI hai| tAtparya isakA kevala yahI hai ki vinA dI huI para kI vastu ko haraNa thaI 14 cha, " duggaiviNivAyavaDaNa " te 42nA2nu huti-na24himA avaza ne bhana35 vinipAtanu- DAya cha " bhavapuNabbhavakaraM" tenA ||2nne pAra pA2 sasAmA bha291 anubhv| 5cha. "ciraparicaya" hare savamA 28 hukRtya 04nya pApana ya sAthe 27 cha. " aNugaya" tenI pravAI matUTa hAvAne 42Ne te panI sAthe manugata 2 cha " duraMtaM" vipAunA samaye hAruNa ane huranta hAya che. " taiyaM adhammadAra" yA pramANe trIjA adharma dvAranuM svarUpa ahIM sudhImAM kahevAyuM bhAvArtha-sUtrakAre A sUtra dvArA adattAdAna nAmanA trIjA adharmadrA2nuM svarUpe pragaTa karyuM che. teo temAM e batAve che ke keInA dhanAdinuM e bhaya batAvIne ke " huM tane mArI nAkhIza, huM tArA gharane Aga lagA. DIza" evuM kahIne dhanAdikanuM haraNa karI levuM te adattAdAna che. A adattAdAnanuM kAraNa lebha tathA bIjAnA dhana pratyenI lAlasA hoya che A badhI vAtanuM tAtparya e che ke keI ApaNane vastu na Ape tenuM haraNa karavuM te zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 praznavyAkaraNasUtre atha yannAmetidvAramAzrityAdattAdAnasya nAmAnyAha ' tassa ya' ityAdi mUlam-tassa ya nAmANi goNANi huMti tIsaM / taM jahAcorikaM 1, parahaDaM 2, adattaM 3, kUrikaDaM 4, paralAbho 5, asaMjamo 6, paradhaNammi gehI 7, lolikaM 8, takkarattaNaM tiya 9, avahAro 10, hatthalahuttaNaM 11, pAvakammakaraNaM 12, teNikkaM 13, haraNavippaNAso 14, AiyaNA 15, luMpaNA dhaNANaM 16, apaccao 17, ovIlo 18, okkhevo 19, kkhevo 20, vikkhevo 21, kUDayA 22, kulamasI ya 23, kaMkhA 24, lAlappaNaM patthaNA ya 25, AsasaNA ya vasaNaM 26, icchAmucchAya 27, taNhAgehI ya 28, niyaDikamma 29, avaroccha tti vi ya 30 / tassa eyANi evamAINi nAmadhejANi huMti tIsaM adiNNAdANassa pAvakalikalusakammabahulassa // sU0 2 // TokA-'tassa ya ' tasya ca pUrvopadarzitasvarUpasyAdattAdAnasya ' goNANi' goNAni-guNaniSpannAni nAmAni vakSyamANAni ' tIsaM ' triMzat ' huti' bhavanti karanA saba corI hai / isa corI meM jitane bhI nimitta kAraNa par3ate haiM ve bhI kAraNa meM kArya ke upacAra se corI rUpa hI mAne jAte haiN| dUsare kI bhUlI huI, visarI huI, par3I huI, dharohararUpa meM rakhI huI, vastu kA haraNa karanA aura dabA lenA, ye saba adattAdAna ke hI prakAra haiN| yaha adattAdAna hiMsAdi pApoM kI taraha coro ke liye narakAdi durgatiyoM meM gamana kA kAraNa hotA hai ||suu01|| aba sUtrakAra " yannAma" isa dvAra ko lekara adattAdAna ke nAmoM corI kahevAya che. te corInA jeTalA nimitto hoya che temane paNa kAraNamAM kAryanA upacArathI cArI rUpa ja mAnavAmAM Ave che. bIjAnI bhUlathI paDI rahelI, bhUlAI gayelI, paDI rahelI, ane thApaNa rUpe mUkelI vastunuM haraNa karavuM ke temane pacAvI pADavI te badhA adattAdAnanA ja prakAra che. te adattAdAna hiMsAdi pAponI jema rene narakAdi durgatimAM gamana karAvanAra hoya chAsU01 ve suutr4|2 " yannAma" me 2ne saIne mahAnanai nAma pragaTa zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 3 sU0 2 adattAdAnanAmanirUpaNam 265 'taM jahA' tAni yathA-' caurikyaM ' caurikyaM coraNaM corikA saiveti caurikyaM1, 'parahaDaM ' parahRtaM parasmAt anyasmAt hRtam anumati vinaiva gRhItam 2, "adattaM' kenApi na dattamadattaM 3, " kUrikaDaM ' krUrikRtaM- krUribhiH nirdayaiH kRtaM 4, 'paralAbho' paradravyasya lAbhaH 5, ' asaMjamo' asaMyamA=AmrapAnuSThAnaM 6, 'paradhaNammi gehI' paradhane gRddhiH paradravyA'bhikAGkSA 7, 'lolikaM' laulyaM lolupatvaM 8, 'takkarattaNaM' taskaratvamiti ca 'avahAro'apahAraH apaharaNaM paradhanasya 10,'hatthalahuttaNa' hastalaghutvaM hastalAghavaM-hastacApalyam , athavA hastayoH laghutvaM = paradravyApaharaNakutsitatvAt nI vatvaM 11, 'pAvakammakaraNaM' pApakarmakaraNaM-pApAnuSThAnaM 12, 'teNikaM ' stanyaM-stenasya-corasya karma cauryamityarthaH 13, 'haraNa vippaNAso' haraNavipraNAzaH haraNena paradravyaharaNena vipraNAzaH nAzaityarthaH 14, * AiyaNA' AdAnam-ananumataparadravyagrahaNaM 15, ' luMpaNA dhaNANa' dhanAnAM lopanA=paradravya ko prakaTa karate haiM-'tassa ya nAmANi' ityaadi| TIkArtha-(tassa ya ) pUrva meM upadarzita svarUpavAle isa adattAdAna ke ( goNANi ) guNaniSpanna ( nAmANi ) nAma ( tIsaM haMti ) 30 tIsa hote haiM ( taMjahA) ve isa prakAra haiM-( corikaM ) cArI 1, ( parahaDaM ) parahRta-vinA anumati se dUsare se vastu lenA 2, (adattaM) adatta 3, ( kUrikaDaM ) krUrikRta 4, (paralAbho ) paralAbha 5, ( asaMjamo) asaMyama 6, ( paradhaNammi geho ) paradhanagRddhi 7 (lolikaM ) lolupatA 8, ( takarattaNaM ) taskaratA 9. ( avahAro ) apahAra 10, ( hatthalahuttaNaM ) hastalAghava 11, (pAvakammakaraNaM) pApakarmakaraNa 12, ( teNikaM ) stainya13, (haraNavippaNAso) haraNavipraNAza14, (AiyaNA) AdAna15, 42 cha-" tassa ya nAmANi" tyAdi TI --" tassa ya" mA matAvAma mAvesa 2135 pAya maha. ttAhAnana " goNANi" zuSpa pramANe " nAmANi" nAma " tIsaM huMti" trIsa che. "taM jahA" te 2 // pramANe cha-(1) " corika" yorI (2) "parahaDaM" 524ta-manumati vinA mAnanI vastu devI, (3)" adattaM " mahatta, (4) " kUri. kaDaM" rita, (5) " paralAbho" 52sAla, (6) "asaMjamo, sasayama, (7) " paradhaNammi gehI" 52dhana,ddhi-paradhananI sAsasA, (8) " lolikkaM" solupatA, (8) " takarataNaM" ta242tA, (10) " avahAro" apA2, (11) " hatthalahattaNaM" stasAdhava, (12) "pAvakammakaraNa " // 54425, (13) " teNikkaM" stanya, (14) " haraNavippaNAso" 724 viprAza, (15) "Ai. zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 praznavyAkaraNasUtre vicchedaH 16, 'appaccao' apratyayaH avizvAsaH-avizvAsotpAdakatvAt 17, 'ovIlo' avapIDaH pIDAjanakaM 18, 'okkhevo' avakSepaH paradravyavicchedaH 19, 'ukkhevo' utkSepaH parahastAt dravyasya nirgamanaM 20, vikkhevo' vikSepaH= paradhanasya prakSepaNaM21, 'kUDayA' kUTatA-dravyasya kUTa tulAdibhiranyathAkaraNaM 22, 'kulamasI' kulamapI-kulakaGkajanakaM ca 23, ' kaMkhA' kAGkSA-paradravyatRSNA24, 'lAlappaNaM patthaNA ya ' lAlapanaM prArthanA ca-lAlapanaM garhitajalpanaM, prArthanA ca cauryakRte tadapalApakavacanavinyAsaH, prArthanArUpANi vacanAni jalpanti caurAH 25, 'AsasaNA ya vasaNaM' AzasanAca vyasanaM-AzasanA=vinAzaH-vinAzahetutvAt , vyasanaM-sarvApattikAraNam 26, 'icchAmucchA ya ' icchAmU. ca-tatrecchA paradhanAbhilASaH, mUrchA ca-tatraiva gADhAbhiSvaGgarUpA 27, 'taNhAgehI ya' tRSNA gRddhizca,tatra tRSNA aprAptadravyasya prAptivAnchA, gRddhizca prAptasyA'vinAzecchA adattAdAnasya hetukatvAt tRSNAgRddhityucyate 28 'niyaDikamma' nikRtikarma= nikRtiH kapaTaM tatkarma-kapaTakAryamityarthaH29, 'avaroccha ti vi ya ' aparokSamiti ca-na vidyante pareSAm akSINi draSTavyatayA yatra caurakarmaNi tadaparokSam apratyakSasampAdyamityarthaH30 / tasya 'pAvakalikalusakammabahulassa' pApakalikaluSa(dhaNANaM luMpaNA) dhanakI lopanA16, (appaccao) apratyaya(avizvAsa)17, (ovIlo) avapIDa-duHkharUpa 18, (okkhevo) avakSepa19, (ukkhevo) utkSepa 20, (vikkhevo) vikSepa 21' ( kUDayA ) kUTatA 22, ( kulamasI ya) kulamaSI 23, (kaMkhA) kAMkSA 24, ( lAlappaNaM patthaNA ya) lAlapana prArthanA 25, (AsasaNA ya vasaNaM ) AzAsanA vyasana 26, (icchA mucchA ya) icchAmUrchA27, (taNhAgehI ya) tRSNAgRddhI28, (niyaDikamma) nikRtikarma (kapaTakaraNa)29, (avarocchattivi ya ) tathA aparokSa 30 / (tassa ) isa taraha usa ki jisa meM (pAvakalikalusakammabahulassa) yaNA" mAhAna, (16) "dhaNANaM lupaNA" dhananI soyanA, (17)"appaccao" apratyaya, (18) " ovIlo" 231cI3, (18) " okkhevo" avakSe5 (20) " ukkhevo" B5, (21) "vikkhevo" vikSa5, (22) "kUDayA" TatA (23) "kulamasI ya" samaSI, (24) "kaMkhA " xikSA (25) " lAlappaNaM patthaNA ya" sAsapana prArthanA (26) "AsasaNA ya vasaNaM " mAzasana vyasana, (27) " icchAmucchAya" 2chAbhUga, (28) " taNhAgehI ya" tR ddhi , (28) " niyaDikammaM " nitibha', mane (30) " avarocchatti vi ya" aparokSa " tassa " pramANe bhA" pAvakalikalusakammabahulassa" prAtipAta 5 // 5, yuddha bhitradroDa 2635 masina bha dhAre prabhAmA 23 cha. "adiNNA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 3 sU0 2 adattAdAnanAmanirUpaNam 267 karmabahulasya-tatra pApaM-mANAtipAtAdikaM kaliH=yuddhaM kaluSANi-malinAni karmANi-mitradrohAdivyApArarUpANi bahulAni-bahUni yatra tattathA tasya ' AdiNNAdANassa' adattAdAnasya 'eyANi ' etAni pUrvoktaprakArANi 'evamAINi' evamAdIni caurikyAdIni 'tIsaM' triMzat 'nAmadhejjANi huMti' nAmadheyAni bhavanti / / 02 / prANAtipAtAdika pApa, yuddha, mitradroha AdirUpa malinakarma adhikatA se rahate haiM ( adiNNAdANassa) adattAdAna ke ( eyANi evamAINi ) ye corI Adi (tIsaM) tIsa (nAmadhenANi ) nAma (huti ) hai / ___ bhAvArtha-corI coroM kA karma hai isaliye adattAdAna kA nAma caurikya hai 1 / corI karane vAlA vinA pUche hI dUsaroM ke dravya kA haraNa karate haiM isaliye isakA nAma parahRta hai 2 / coroM ko koI bulAkara apanA dravya nahIM detA hai isaliye isakA nAma adatta hai 3 / nirdaya banakara hI yaha karma kiyA jAtA hai sadaya hokara nahIM, isaliye isakA nAma karikRta hai 4 / isameM dUsare ke dravya kA lAbha hotA hai ataH yaha para lAbha kahA jAtA hai 5 / isa kRtya meM na indriya saMyama rahatA hai aura na prANi saMyama hI, ataH yaha asaMyama nAma se kahA gayA hai 6 / isameM paradhana meM gRddhi hotI hai ataH isakA nAma paradhanagRddhi hai 7 / isameM pariNAmoM meM lolupatA adhika rahatI hai isa liye isakA nAma laulya hai / taskaroM kA yaha bhAva hai isaliye isakA nAma taskaratA hai 9 / isameM dANasa " mahattahInatA " eyANi evamAINi" te yArI mAhi" tIsaM" trIsa " nAmadhejjANi" nAma " hu~ti"cha, bhAvArtha-(1) ciorI karavI te cora lokenuM kArya che. tethI adattAdAnanuM "caurikya' nAma cha. (2) yorI 42nApUchyA vinA 24 mInai dravyarnu 3264 42 cha, tethI tenu nAma "parahata' cha (3) thorAne mosAvIne cha pAtAnu dravya hetuM nathI, tethI tenu nAma "adatta" cha. (4) niya manIna / yArI 42rAya cha, saya 4ne nahI, bhATe 4 tenu nAma "krUrikRta" (5) temA wilmnA drvyne| dAla (prApti) thAya cha, tathA tene "lAbha" hevAmA mAcha. (6) A kRtya karatI vakhate indriyone saMyama rahetuM nathI ane vANI saya 54 22to nathI. tethI tenu nAma "asaMyama" cha.(7) te 42nA2ne 52dhanamA ddhi- sA thAya che, tethI tenu nAma " paradhanagRddhi" che. (8) tenAthI pariNAmomAM-vRttimAM lupatA vadhAre pramANamAM rahe che, tethI tenuM nAma" laulya" cha. (8) tozanI te vRtti lAvanA ya che, tethItenu nAma zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 praznavyAkaraNasUtre parake dhanakA apaharaNa hotA hai isaliye isakA nAma apaharaNa hai10 / paradravya curAne meM hAthakI kuzalatA kAma detI hai, athavA paradravyake curAnese hAthameM laghutA-nIcatA AtI hai isaliye isakA nAma hastalaghutva hai 11 / yaha kRtya pApAnuSThAna svarUpa hai, isaliye isakA nAma pApakarmakaraNa hai 12 / yaha coroM kA karma hai isaliye isakA nAma stanya hai| 13 / paradravyake haraNa se harane vAle kA nAza hI ho jAtA hai / isaliye isakA nAma haraNa vipraNAza hai 14 / dUsaroM kI anumati vinA hI dhanAdika kA isameM grahaNa hotA hai isaliye isakA nAma AdAna hai 15 / dUsaroM ke dravya kA haraNa karanA hI dravya kA vinAza karanA hai, isalie isakA nAma paradravyaviccheda hai 16 / koI bhI puruSa coroM kA vizvAsa nahIM karatA hai, ataH avizvAsa kA utpAdaka hone se isakA nAma apratyaya hai 17 / dravya kA haraNa ho jAne se dUsaroM ko pIr3A hotI hai isaliye para ko pIr3A kA kAraNa hone se isakA nAma avapIDa hai 18 / paradravya kA isa kriyA se viccheda hotA hai, arthAt-core gaye dravya ko cora yadvA tadA kharca kara DAlate hai, yahI parake dravya kA viccheda hai isaliye isakA nAma paradravyaviccheda hai 19 / svAmI ke hAtha se yaha curAyA huA dravya nikala jAtA hai-coroM ke hAthoM meM A jAtA hai, isaliye isakA " taskara tA" cha. (10) temA dhananu a57264 thAya cha, tathA tenu nAma apaharaNa cha (11) 52dhana yo2vAmA DAyanI zAtA ma. mAve cha, athavA paradhananI corIthI hAthamAM laghutA-nIcatA praveze che. tethI tenuM nAma sUtaruMdhutva cha. (12) te kRtya pApakRtya pAthI tenu nAma pApakarmakaraNa cha. (13) 52. dhananu 255729 42vAthI 2nArane nAza thAya cha, tethI tenu nAma. haraNavi. praNAza che (15) wlonnI anumati lina 4 tebhA dhana A aDa 421ya che, tethI tenuM nAma gAna che. (16) bIjAnA dravyanuM haraNa karavuM e ja dravyane vinAza gaNAya che, tethI tenuM nAma vichera che. (17) koIpaNa mANasa cerene vizvAsa karatA nathI e rIte avizvAsa janaka hovAthI tenuM nAma "apratyaya" cha. (18) dravyanu 2559264 thavAthI anyane pI. thAya che, tethI pIDAna 12 havAthI tenu nAma "avapIDa" che. (18) 52cananA ! kiyAthI nAza thAya che, eTale ke cAra loke game te prakAre tene veDaphI nAkhe cha. ma pramANe te dravyana vizche 42rAvanA2 DAvAthI tenu nAma "paradravya. viccheda " che(20) te thArAye dravya tenA mAlinA rAyamAthI yAyu 44ne zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 3 sU0 2 adattAdAnanAmanirUpaNam nAma utkSepa hai 20 / cora isa dravya ko le jAkara asurakSita avasthA meM idhara udhara rakha dete haiM-DAla dete haiM, isaliye isakA nAma vikSepa hai 21 / cora curAkara jaba isa dravya kA vibhAga karate haiM, taba tulAdika se kamatI bar3hatI taulate haiM-ekasA hissA nahIM karate haiM, isaliye isakA nAma kUTatA hai 22 / yaha karma karanevAloM ke kuloM ko kalaMka lagatA hai isaliye isakA nAma kulamaSI hai 23|adttaadaanmeN parake dravyako haraNa karane meM tRSNA rahatI haiM isaliye isakA nAma kAMkSA hai 24 / cora garhita jalpanA karate haiM, arthAt corI karalene para bhI " maiMne corI kI hai" isa bAta ko svIkAra nahIM karate pratyuta use chupAne kI hI ceSTA karate haiM, tathA jisa samaya ve corI karane ke liye calate hai to kisI apane iSTa kI prArthanA karake hI calate haiM, isaliye isakA nAma lAlapana aura prArthanA hai 25 / yaha kRtya vinAza kA hetu hone se vinAzarUpa evaM samasta ApattiyoM kA kAraNa hone se vyasanarUpa hai isaliye isakA nAma AzaM. sanA evaM vyasana hai 26 / paradhana ke haraNa karane kI abhilASA isameM banI rahatI hai isaliye isakA nAma icchA, tathA para ke dhana ko haraNa karane ke liye isameM atyaMta mUrchAbhAva hotA hai isaliye isakA nAma mRcchA hai 27 / aprApta dravya kI prApti kI vAJchA tathA prApta dravya kI avinAzecchA, ye donoM adattAdAna kA hetu haiM-isaliye isakA nAma erenA hAthamAM jAya che, tethI tenuM nAma ja che. (21) cora te dravyane yo| 44ne asurakSita DAsatamA game tyAM bhUlI he che. tethI tenuM nAma vikSepa che. (22) cora corI karyA pachI jyAre tenA bhAga pADe che tyAre trAjavA AdithI vadhAre ke ochuM tole che-eka sarakhA bhAga pADatA nathI, tethI tenuM nAma kUTatA che (23) A kRtya karanAranAM kuLane kalaMka lAge che, tethI tenuM nAma kulamaSI cha. (24) mahattAhAna ra 42vAmAM tanu dravya / sevAnI tRSNA rahe che, tethI tenuM nAma zAMkSA che. (25) cera gahita ja5nA kare che. eTale ke corI karyA pachI paNa pote cerI karI che, te vAtane svIkAra karatA nathI, paNa tene chUpAvavAno prayatna kare che, tathA jyAre teo corI karavA upaDe che tyAre pitAnA koI ISTa devanI prArthanA karIne ja jAya che tethI tenuM nAma lAlapana mane prArthanA cha. (26) te kRtya vinAzanu / 21 DApAthI vinA. zanuMrUpa ane saghaLI ApattinuM kAraNa hovAthI vyasanarUpa che, tethI tenuM nAma AzasanA mane vyasana che. (27) te kRtya 42nArane 52dhananu 24 42vAnI abhilASA rahe che, tethI tenuM nAma rUcha tathA pArakAnuM dhana grahaNa karavAnI zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyAkaraNasUtre pUrvaM yannAmeti dvitIyamantardvAraM nirUpitam, sAmprataM ' je vi ya kareti ( pAvA ' - iti paJcamAntaragatA~staskarAnAha - ' taM puNa ' ityAdi. 270 mUlam - taM puNa kareMti coriyaM takkarA paradavvaharA cheyA kayakaraNaladalakkhA sAhasiyA lahussagA aimahicchA lobhaghatthA, daddaraovIlagA ya gehiyA ahimarA aNabhaMjagA bhaggasaMdhiyA rAyaTTakArI ya visaya nicchUDhalogavajjhAuddahagagAmaghAyagapuraghAyaga paMthaghAyaga - AdIvagatitthabheyayA, lahuhatthasaMpauttA jUyagarA khaMDarakkhatthI- corapurisa- corasaMdhiccheyayA, ya gAMThabheyagA paradhaNaharaNalomAvahAraakkhevI haDakAraga - nimmadaga - gUDhacora, gocora assacora - dAsIcorA ya egacorA ya akaDaga-saMpadAyaga- oliMpaga - satthaghAyaga- bilakolIkAragA ya niggahavippaluMpagA - bahuviha- teNikka - haraNabuddhI, ete aNNeya evamAdI parassa davvAhiM je avirayA ||suu03 // tRSNAmRddhi hai 28| corI eka prakArakA kapaTarUpa kArya hai ataH isakA nAma nikRti hai 29 | corako corI karate samaya koI dekhatA nahIM hai isa liye isakA nAma aparokSa hai 30 // sU02 || 4 yannAma ' nAma kA dvitIya antardvAra kaha kara aba sUtrakAra ' as pi ca kurvanti pApA: ' isa paJcama antaragata taskaroM kA varNana karate - temAM atyaMta Asakti rahe che, tethI tenu nAma mUrcchA che. aprApta dravya bhejvavAnI IcchA tathA prApta thayela dravyane vinAza na thAya tevI icchA te adattAdAnanA hetu hAvAthI tenuM nAma tRvRddhi che. (29) cArI eka prakAranuM upaTa yukta nRtya hovAthI tenu nAma nikRti che. ( 30 ) thorI uratI vamate thora ardhanI nabhare paDato nathI tethI tenuM nAma aparokSa che||suu-2|| 66 55 yannAma nAmanuM khIjuM atAra varNavIne have sUtrakAra ye'pi ca kurvanti pApAH " me pAMthamAM antadvarigata yozinu varNana ure che. 46 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 3 sU0 3 paJcamAntarigatataskarasvarUpanirUpaNam 271 TIkA-'taM puNa' tat punaH 'coriyaM' caurya 'kareMti' kurvanti 'takarA' tskraaH| kathaMbhUtAH ? ityAha--' paradavvaharA' paradravyaharAH pareSAM dravyANi haranti ye te paradravyaharAH 'cheyA' chekA:cauryakarmanipuNAH tathA 'kayakaraNaladdhalakkhA' kRtakaraNalabdhalakSAH kRtakaraNA:=punaHpunaH kRtacauryAnuSThAnAste ca te labdhalakSAH= cauyakarmAvasarajJAste tathA 'sAhasiyA' sAhasikAH paradravyaharaNe manobalayuktAH, 'lahussagA' laghusvakAHtucchAtmAnaH ' aimahicchA' atimahecchA=atizayitA mahatI-pragADhA icchA-tRSNA yeSAM te atimahecchA=mahAbhilASiNaH, 'lobhaghatthA' lobhagrastAH = lobhagrathitAntaHkaraNAH 'daharaovIlagA' dardarA'pravIDakAH = vacanATopena svAtmapracchAdakAH, tathA 'gehiyA' gRddhikAH paradravyalolupAH haiM-' taM puNa' ityaadi| TIkArtha-(taM puNa coriyaM takarA kareMti) isa caurya karmako cora karate haiM (paradavvaharA ) ye cora paradravya ko haraNa karane vAle hone ke kAraNa paradravya hara kahe jAte haiM (cheyA) cora apane cauryakarma meM nipuNa hote haiM (kayakaraNaladdhalakkhA ) bAra 2 corI karate rahanese ye caurya karmake avasara ke jJAtA hote haiM (sAhasiyA) paradravya ke haraNa karane meM inakA mAnasika bala bahuta baDhA caDhA rahatA hai / ( lahussagA) inakI AtmA atituccha hotI hai / tathA para ke dravya ko apaharaNa karane meM inakI (aimahicchA) mahatI lAlasA rahatI hai, isaliye mahA icchA vAle haiM ( lobhaghatyA ) ye lobha se bahuta adhika grasita antaHkaraNa vAle hote haiN| (daddaraovIlagA) inake bolane kI paddhati kucha aisI hotI hai ki jisase ye dekhane vAloM ko sahasA cora rUpa meM bhAsita nahIM hone pAte haiN| (gehiyA ) "taM puNa" tyAhi. TItha-"taM puNa coriya takkarA kare ti" / yArInu kRtya 22 sohI 42 cha. "paradavvaharA" te thaa| mInU dravya urI senA2 upAthI tabhane 52dravya 32 vAmAM Ave che "cheyA" yA potAnA yArI 42vAnA aryamA nipuNa DAya che. "kayakaraNa laddhalakkhA" vaa21|2 yorI 42tA 2 cha tathA teso yArI 42vAnA masana 1912 DAya che. "sAhasiyA " anyanu dravya harI sevAmA tebhanu mAnasi 57 dhArA 1 tIna DAya che. " lahussagA" temanI mAtmA atizaya tuccha hoya che, tathA bIjAnA dravyanuM apaharaNa karavAnI temanI " aimahicchA" atizaya sAsasA DAya che, tethI teso bhanachAANa cha. " lobhaghatthA" te somathI atizaya padhAre 144yeei mata:4211 pA DAya cha. " dadaraovIlagA" temanI mAlavAnIzata sevI DAya rathI ty| tebhane nAranI na042 hI yo2 3the mAtA nathI. " gehiyA" zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 praznavyAkaraNasUtre 6 " ' ahimarA ' abhimarAH = dhanAdilobhena maraNAbhimukhAH, maraNabhayarahitA ityarthaH, athavA cauryAbhimukhAH santaH parAn mArayanti ye te tathA ihAntarbhAvitaNyarthaH, abhaMga' RNaJjakAH RNaM bhajanti na dadati ye te tathA bhasaMdhiyA bhaggasandhikAH=bhagnaH sandhiH - mitrAdisneho yaiste tathA iSTajanapremavarjitAH ' rAyadugArI ' rAjaduSTakAriNaH - rAjanItiviruddhAcaraNA: ' bisayanicchUDhalogavajjhA' viSayanikSiptaloka bAhyAH = viSayAt = janapadAt nikSiptAH = niSkAsitAH ata eva loka bAhyAH = janavahirbhUtAH uddahagagAmaghAyagapuraghA yagapaMthadhAyagaAdIva gatittha bhegA' udrohaka grAmaghAtaka - puraghAtaka - pathighAtaka - ''dIpakatIrthabhedakAH=tatra udrohakAzca hiMsakAH grAmaghAtakAH = grAmanAzakAH, puraghAtakAH = nagaravidhvaMsakAH pathi ( = " ye paradravya meM vizeSa lolupa hote haiM / ( ahimarA ) dhanAdika ke lobha meM par3akara ye maraNa ke bhI abhimukha rahate haiM - inheM maraNa kA bhaya nahIM hotA hai / athavA cauryakarma meM pravRtti karane para dUsaroM ko bhI usa samaya bAdhA DAlane para mAra DAlate haiM / ( aNabhaMjagA ) inake Upara kisI kA karjA ho to bhI ye use nahIM dete haiM / ( bhaggasaMdhiyA ) ye apane iSTa mitrAdikoM se bhI prema nahIM karate haiM / una para sneha karane se athavA unake sneha se ye varjita rahate haiM / ( rAyadudugArI ) rAjanIti ke viruddha inakA sadA AcaraNa rahatA hai / (visayanicchUDha logavajjhA) janapada se ye nikAla diye jAte haiM, isaliye ye lokabAhya hote hai / (uddahagagAmadhAyagapuraSAyagapaMthaghApagaAdIvagatitthabheyayA ) ( uddahaga ) ye bar3e bhArI drohI hote haiM jinapara inakI vakradRSTi par3a jAtI hai usakI phira kuzala nahIM / ( gAmaghAyaga) gAMvoM ke gAMva naSTa kara DAlate haiM / ( pura ghAyaga) nagaroM 77 te| paradravyamAM atizaya soya hoya che " ahimarA " dhanAhinA bolabhAM paDIne teo maraNanI paNa sanmukha rahe che-temane mAtanI khIka lAgatI nathI. athavA thorI khAtAM temAM maDIsI upa thanArane bhArI nAthe che. " aNabhaMjagA temanI pAse ardha nuM dogu hoya to tethe te yuvatA nathI. " bhaggasaMdhiyA " tethe peAtAnA iSTa mitrAdi tarapha paNa prema rAkhatA nathI, temanA para sneha rAkhavAthI athavA tebhano sneDu prApta urakhAthI tethe rahita hoya che. "rAyaduTTagArI" rASTranItithI viruddhanuM tenuM mAyaraNa hamezAM rahe. " visayanicchUDhalogavijjhA " rAjyabhAMthI temane hAMkI kADhavAmAM Ave che tethI tee leAkakhAhya hAya che, " uddahagagAmaghAyagapuraghAyagapaMthaghAyagaAdIvagatitthabheyayA " uddahaga " teo bhAre drohI hAya che, jemanA upara temanI vakradraSTi paDe che temanI salAmatI rahetI yagA " tethe gAbhAnAM gAmo naSTa jharI nAthe che. " 'puraghAyaga 66 zrI prazna vyAkaraNa sUtra nathI. gAmaghA " nagarAnA nAza Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 3 sU0 3 paJcamAntaragatataskarasvarUpanirUpaNam 273 ghAtakAH pathi-mArge janAnAM ghAtakA: dravyaluNThanArtha prahArakAH AdIpakAca= gRhAdidAhakAH tIrthabhedakAzca-yAtrikajanadhanApahArakAzca 'lahuhatthasaMpauttA' laghuhastasamprayuktAH laghuH paradravyaharaNe nipuNo hastaH-hastavyApAraparAyaNAH, 'jayagarA' dyUtakarAH, 'khaMDarakkhatthIcorapurisacorasaMdhiccheyayA ya ' khaNDarakSastrIcaurapuruSacaurasandhicchedakAH = tatra khaNDarakSAH zulkapAlAH utkocagrAhitvAcaurAH, strIcaurA =striyazcorakAH strIsakAzAcaurakAH striyameva corayatIti strIcorakAH, tathA strI vezena corakA vA / tathaiva puruSa caurAzca sandhicchedakAH sandhi-bhityAdau vivaraM ' seMdha ' ' khAtra ' iti bhASA prasiddha chindanti khananti ye te sandhicchedakAH 'gaMThibheyagA' granthibhedakAH prasiddhAH 'paradhaNaharaNalomAvahAraakkhevI' parako vidhvaMsa kara dete haiM / ( paMthaghAyaga) dravya haraNa karane ke abhiprAya se mArga meM calane vAle manuSyoM ko ye dekhate 2 mAra DAlate haiM / (AdIvaga ) gRhAdiko meM Aga lagA dete haiN| (titthabheyagA ) yAtrijanoM ke bhI dravya lUTa liyA karate haiN| (lahuhatyasaMpattA ) hAthakI saphAI inakI itanI jabardasta hotI hai ki ye dekhate 2 hI dUsaroM ke dhana ko curA lete haiN| ( khaMDarakkhatthIcorapurisacorasaMdhiccheyayA ya ) isI taraha jokhaMDa. rakSa-zulkapAla hote haiM the jo ghUsakhorI karane vAle hote hai ve cora mAne jAte haiM ve yahAM liye gaye haiM strIcora-striyoM ke pAsa se dravyAdi curAne vAle, athavA striyoM ko uThAkara le jAne vAle, athavA strI ke veza meM rahakara corI karane vAle hote hai, isI prakAra puruSacora bhI hote haiMpuruSoM ke pAsa se dravyAdika curAne vAle hote haiM, athavA puruSoM ko dhokhA dekara idhara udhara le jAne vAle hote haiM athavA puruSa ke veza meM 4 nAme cha, " paMthaghAyagA" dravya sevAne bhATe to pravAsIyAne ta netAmA bhArI nAme cha. " AdIvaga" 52 vageremA mA sA cha, "titthabheyagA" yAtrAnAM dravyane 54 dUrI se cha, " lahuhatyasaMpauttA" yorI 42vAmAM temane hAtha eTale kuzaLa hoya che ke teo jota jotAmAM anyanuM dhana yorI se cha. " khaMDarakkhatthIcorapurisacorasaMdhiccheyayA ya " sara pramANe je khaMDarakSa-zulkapAla hoya che-je dhUmakharI karanArA ( lAMca lenAra ) hoya che temane cora gaNavAmAM Ave che. strIra-strIonI pAsethI dravya coranArA, athavA strIone upADI janArA athavA strInA vezamAM jaIne corI karanArA hoya che, e ja pramANe puruSo paNa hoya che- puruSonI pAsethI dravyAdikane coranArA, athavA puruSone dago daIne game tyAM laI janArA, athavA purUSanA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyAkaraNasUtre dhanaharaNalomAvahArA''kSepiNaH tatra paradhanaM haranti ye te paradhanaharaNAH, lomAnyavaharanti ye te lomAvaharAH=vadhapUrvakaluNThanakAriNaH AkSepiNaH = vazIkaraNAdinA cauryakAriNaH ' haDakAraganimmadagagRDhacoragocara assacoradAsIcorA ya ' haThakA raka nirmardakagUDhacauragocaurAzvacauradAsIcaurAzca tatra haThaM balAtkAraM kurvantIti haThakArakAH, nirmardakAtha = niratizayena mardanakAriNaH yuddhena dhanApahAriNaH, gUDhacaurA:= guptacaurA, gau caurA azvacaurA dAsIcaurAzca = makhyAtAH =ta eva ' egacorA ' eka caurAH = ekAkina eva corayanti ye te 'okaDUgasaMpadAyagA ochipagasatthaghAyaga vilakolIkArAya ' apakarSaka sampradAyakAvacchika sArthaghAtakabilakolIkArarahakara corI karate haiM, saMdhicchedaka- bhityAdika meM seMdha karake corI karate hai, (gaMThibheyagA ) granthibhedaka gAMTha katarate haiM ( paradhaNa haraNalomAvahAra akkhevI ) paradhanaharaNalomA pahArAkSepI hote haiM parake dhana ko haraNa karane vAle, badha karake dhanako haraNa karane vAle vazIkaraNa maMtra se vaza karake dhana ko haraNa karane vAle hote haiM ( haDakAraganimmaddagagUDhacorago cora assacoradAsIcorA ya ) ( haDakAraga ) balAtkAra se dhana ko haraNa karane vAle, ( nimmaddaga ) nirmardaka- yuddha karake dhana ko haraNa karane vAle, (gUDhacora ) guptarUpa meM rahakara para ke dhana ko haraNa karane vAle, (gocora ) gAya ko haraNa karane vAle, (assacora ) azva ko haraNa karane vAle, ( dAsIcora ) dAsI ko haraNa karane vAle, ( egacorA ya) akele rahakara para ke dhana ko haraNa karane vAle, ( oka DDagasaMpadAyagA ochiMpagasatyadhAyagavilakolIkAragA ya ) ( okaDUga ) 274 "L vezamAM jaIne corI karanArA hoya che, saMdhicchedaka-divAla AdimAM kANuM pADIne corI karanArA hAya che, gaMThibhegA " granthileha - jissA utare che, " paradhaNaharaNalobhAvahAra akkhevI paradhanaharaNa lAbhApahArAkSepI hoya che-paradhananuM haraNa karanArA, hatyAkarIne dhananuM haraNa karanArA. vazIkaraNa ma`trathI vaza karIne dhananuM apaharaNa karanArA hoya che, DakAra nimmaddaga gUDhacoragocora asacoradAsIcorA ya haDakAraga " mAlArathI ghanane hurI benArA, ' nimmadaga " nirma:-yuddha urIne dhanane harI nArA "gRDhacora " guptarIte rahane paraMtu dhana harI nArA, "gocara" gAyanu maharA <4 assacora " 23 << 2nArA, gheADAnI corI karanAra, " dAsIcora " hAsInI thorI ekaleA jaine pArakAnA dhananuM haraNa karanArA satyadhAgavilakolIkAragA ya 2nAra, egacorAya " oka ganapadAyagA oliMpaga << " 66 okaga " sAujIlanA dharamAMthI zrI prazna vyAkaraNa sUtra - "" 66 (6 Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI ThokA a0 3 sU0 3 paJcamAntaragata taskarasvarUpanirUpaNam 275 kAzca tatra apakarSakAH = apakarSayanti paragRheSu corayituM caurAnAhvayanti ye te'pakarSakA, yadvA-coritaM dhanamapanIyA'nyasthAne nayanti ye te tathA, tathA zarIrAdito bhUSaNAdi niSkAsakA vA, sampradAyakAH = caurAn svagRhe saMsthApya bhojanAdi dAyakAH, avacchikA = coravizeSAH sArthaghAtakAH = prasiddhAH vilakolIkArakAzca = paravyAmoha vizvAsavacanavAdinaH, dezIzabdo'yam | 'niggahavippalaMyagA ' nigrahavipralumpakAH = tatra nigraheNa = vazIkaraNena zastrAdibhayamadarzanapUrvakaM paraM nirudhyetyarthaHvimalumpakAH-luNTanakAriNaH, 'bahuvihateNikaharaNa buddhI' bahuvidhastainyaharaNabuddhayaH= bahuvidhena stainyena = cauryeNa haraNe = paradravyApaharaNe buddhiryeSAM te tathA paradravyaharaNabuddhizAlinaH ete= pUrvoktAH ' aNNe ya' anye ca ' evamAdI je ' evamAdayo ye = evamprakArAH ye ' parassa davvAhiM avirayA ' parasya dravyeSu aviratAH, sUtre tRtIyA saptamyarthe parasya dhanadhAnyAdi grahaNe anivRttAH paradravyagrahaNAsaktA ityarthaH santi te caurya kurvantIti pUrveNa sambandhaH ||3|| apakarSaka- para ke ghara se dravyAdikoM ko curAne ke liye sAtha meM dUsare coroM ko bulAkara corI karane vAle, athavA curAye hue dhana ko dUsare sthAna meM le jAne vAle, athavA zarIra Adi se bhUSaNa nikAlane vAle, ( saMpadAyaga) saMpradAyaka coroM ko apane ghara meM rakhakara unheM bhojana Adi dene vAle, avachipaka- ye bhI cora hote haiM sArthaghAtaka janasamUhakA ghAta karane vAle, vilakolIkAraka - para ko vyAmoha karane ke liye vizvAsa vacana bolane vAle ( niggahavippalaMpagA ) zastrAdika kA bhaya dikhalA karake dUsaroM ko roka kara lUTa karane vAle ( bahuvihateNikaharaNabuddhI ) tathA anekavidha cauryakarma karane meM nipuNa buddhivAle hote haiM aise ( ete aNNe ya evamAdI parassa davvAhiM je avirayA) ye saba vyakti tathA inase dravyAdinI corI karavAne mATe bIjA corAnA sAtha laine corI karanArA, athavA cArelA dhanane bIjI jagyAe lai janArAM, athavA zarIra Adi parathI A bhUSaNa harI benAza, " saMpadAyaga" saMpradAya - yozene potAnA gharabhAM Azaro ApIne bhejana Adi denArA, apika-te paNa cAra ja hoya che, sAdhAtaka-janasamUhanI hatyA karanArA, khilakAlIkAraka-bIjAne phasAvavAne mATe vizvAsa utpanna kare tevAM vacaneA khelanArA, nigahavippalugA " zastrAdinA bhaya bahuvihaNikaraNa buddhI" batAvI bIjAne aTakAvIne lUTI lenArA, mane prAranI thorI uravAmAM duzaNa yuddhivANA hoya che. bhevA " ete aNNeya evamAdI parassa davvAhiM je avirayA" me maghA boDo tathA te sivAyanA mIna tathA zrI prazna vyAkaraNa sUtra ". 6( Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 praznavyAkaraNasUtre evaM 'ye'pi ca kurvantyadattAdAna' miti paJcamAntaraM nirUpya ' yathA ca kRtam' ityadattAdAnasya tRtIyAntAramAha-viulabale'tyAdi ____ mUlam-viulabalapariggahA ya bahavo rAyANo paradhaNammi giddhA sae dave asaMtuTTA paravisae ahihaNaMti luddhA paradhaNassa kae, cauraMga samattabalasamaggA nicchiya varajohajuddhasaddhA ya ahamahamitidappiehiM sennehiM saMparivuDA paumasagaDasUicakkasAgaragarulabahAdiehiM aNIehiM uccharaMtA ahibhUya haraMti paradhaNAI // sU0 4 // TIkA-viulavalapariggahA ya' vipulabalaparigrahAzva-tatra vipulam-vizAlaM balaM sAmarthya sainyaM vA parigrahAH paripAro yepAM te tathA, vahavaH ane ke 'rAyANo' rAjAnaH 'paradhaNammi giddhA' paradhane gRddhAH paradravyAsaktAH 'sae dave' svake dravye nijadhane 'asaMtuTThA' asantuSTAH 'luddhA' lobhavantaH santaH 'paravisae' paraviSayAn bhinna isI taraha se aura bhI vyakti jo dUsaroM ke dravyaharaNa karane rUpa kArya meM virati bhAva se rahita hote haiM, ina sabako coroM kI zreNi meM hI parigaNita jAnanA cAhiye ||suu03 // isa taraha " jo adattAdAna ko karate haiM " isa rUpa yaha paMcama antAra kahakara aba sUtrakAra " yathA ca kRtam " isa tRtIya antAra ko kahate haiM-'viulabalapariggahA ' ityAdi / TIkArtha-(viulabalapariggahA ) vipula sainya evaM parivAravAle ( bahavo rAyANo ) aneka rAjA loga ( paradhaNammi giddhA ) paradhana meM Asakta tathA (sae vve asaMtuTThA ) apane pAsa ke dravya meM asaMtuSTa aura leke ke je bIjAnA dravyanuM apaharaNa karavAnA kAryamAM viratibhAvathI rahita hoya che-te kAryamAM lIna hoya che-te badhAne ceranI zreNImAMja mUkavA jeIo sU03 A rIte je adattAdAnanuM sevana kare che" te prakAranA A pAMcamAM antarinu 4thana zane have sUtra42 " yathA ca kRtam" te trI santarinu 4thana 42 cha-" viulabalapariggahA " tyAdi TI -"viulabalapariggahA" vidhura sainya mane parivAra vA "bahavorAyANo "mane 2 / " paradhaNammi giddhA" 52dhanamA yAsata tathA "saedavve asaMtudvA" potAnI pAsenA dravyathA asatuSTa bhane " luddhA " somayuta zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 3 sU0 4 paradhanalubdhanRpasvarUpanirUpaNam 277 =anyajanapadAna dezAnityarthaH paradhaNassa kae paradhanasya kRte paradravyagrahaNArtham 'ahihaNaMti' abhighnanti Akramanti AkramaNaM kurvanti ityrthH| tathA 'cAuraMgamasattabala samaggA' caturaGgasamastabalasamagrAH caturbhiraGgaiH = gajarathAzvapadAtirUpaiH senA'vayavaiH samasta sampUrNa balaM-sainyaM tena samagrAH yuktAH caturaGgasenAyuktAH 'nicchiyavarajohajuddhasaddhA ya' nizcitavarayodhayuddhazraddhAzca-tatra nizcitaiH nirdhAritaiH sthAyirUpeNa niyuktainizcayavadbhirvA varaiH prazastaiH yodhaiH bhaTairyad yuddhaM tatra zraddhA premAdaro yeSAM te tathA ' ahamaha 'miti dappiehiM ' ahamahamitidarpitaiH= ahamevaikavIraH' ityevaM darpitaiH = gavitaiH 'sennehiM ' sainyeH 'saMparivuDA' samparivRtAH sannaddhAH sAjjIbhUtA 'paumasagaDasaicakkasAgaragarulavUhAdiehiM ' padmazakaTasUcIcakrasAgaragaruDavyUhAdikaiH = padmAkAravyUhazakaTavyuhasUcIvyUhacakravyUhasAgaravyUhagaruDavyuhAdikAH sainyara vanAvizeSAste vidyante yeSu taistathAbhUtaiH, 'aNIehi ' anI kaiH (laddhA ) lubdha hokara ( paradhaNassa kae ) dUsaroM kA dhana lene ke liye ( paravisae ) dUsare rAjAoM ke dezoM ke Upara ( ahihaNaMti ) AkramaNa karate haiM, tathA ( cAuraMgasamattabalasamaggA ) gaja, ratha, azva evaM padAti rUpa cAra aMgoM vAlI senA se yukta evaM (nicchiyavarajohajuddhasaddhA ya ) sthAyI rUpa se niyukta kiye hue athavA aTala nizcaya se yukta hue aise prazasta yoddhAoMke sAtha yuddha karane meM AdarabhAva vAle aura (ahamahamiti dappiehiM ) " maiM hI eka vIra hUM" isa prakAra ke garva vAle ( sennehiM ) sainya se (saMparibuDA ) parivRta-yukta hokara (paumasagaDasUicakkasAgaragarulavUhAdiehiM ) padmAkAra vyUhavAle, zakaTavyUhavAle, sUcIvyUhavAle, cakravyUhavAle, sAgaravyUhavAle, evaM garuDavyUha Adi vAle (aNIehiM ) sainya se pratipakSI ke sainya ko ( uccharaMtA ) 42 " paradhaNassa kae" mInu dhana prApta 42vAne bhATa "paravisae" mI 20tanA pradeza 52 " ahihaNaMti" mAbhae 42 che, tathA " cAuraMga samatta. -balasamaggA" hAthI, 2tha, sava mane pAyo yatugI senA sahita ane " nicchiyavarajohajuddhasaddhA ya' sthAyI rIte 428 athavA 10 nizcayavANA ane yuddha karavAmAM AdarabhAva rAkhanArA prazasta ddhAonI sAthe ane "ahamahamiti dappiehiM" "hu 14 me pIra chu" 2. prAna gavA "sennehiM" sainyathA "saMparikhuDA" parivRta-yuddhata tha ne "paumasagaDasUicakkasAgaragarulalhAdiehi" paa4|2 vyUDavANA, 24vyUDavANA, sUyI-yUpANA, yavyUDa pA, 2 vyUDavANA bhane 127 mA nyUDANA, "aNIehiM " sainyathA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 praznavyAkaraNasUtre 4 sainyaiH 'uccharaMtA' AstRNvantaH = pratipakSa se nAmAcchAdayantaH, 'ahibhUya' abhibhUya=AkramaNena zatrusainyaM parAjitya haThAt 'paradhaNAI' paradhanAni haranti // sU0 4|| tathAnye rAjAdayo yathA paradhanAdInyapaharanti tadAha- avare ' ityAdimUlam - avare raNasIsaladbalakkhA saMgAmaM aivayaMti, saNNabaddhapariyara uppADiyaciMdhapaTTagahiyAuhapaharaNA mADhIvaravammaguMDiyA, AviddhajAliyA kavayakaMDagiyA, ura. siramuhabaMddha kaMTatoNA, pAsiyavaraphalagaraiyapahakara sarabhasa kharacAvakarakaraMciyasunisiyasaravarisavaDakaragamuyaMtaghaNacaMDavegadhArAnivAyamagge, aNegadhaNumaMDalagga saMdhiyaucchaliya satti - - kaNaga vAmakara -- gahiya - - kheDaga -- nimmala -- nikki - khagga-paharaMta kuMta - tomara cakka - gayA - parasu - musala -laMgala-sUla-lauDa - bhiMDipAla - sabbala - paTTisa - cammeTTaghaNa - moTThiya - moggaravara - phaliha - jaMta patthara - duhaNa - toNa kuveNI - pIDhAkalie // sU0 5 // = TIkA-'abare' apare= kecit nRpAH 'raNasIsaddhalakkhA' raNazIrSa labdhalakSyA:= raNazIrSe - saMgrAmazirasi labdhalakSyAH - vairIvedhane - siddhahastAH santaH svayameva 'saMgAmaM ' AcchAdita karate hue ( ahibhUya ) apane AkramaNoM se use parAjita karake (paradhaNAI) paradhana ko ( haraMti ) haraNa karate haiM || sU04 // jo anya rAjAdika para ke dhana Adi haraNa karate haiM unako kahate haiM-- ' avare ' ityAdi Patang p TIkArtha - ( avare ) kitaneka rAjA ( raNasIsalalakkhA) jo raNazIrSalabdha lakSyavAle hote haiM-vairI ko mArane meM siddha hasta hote haiM " potAnA DubhasAthI re che // sU. 4 // temanuM varNana karatAM pratipakSInA sainyane " uccharaMtA " gherI bahane " ahibhUya tene irAvIne " paraghaNAI " paraghananu " haraMti " 2 je khIjA rAjADhikA paradhana AdinuM haraNa kare che sUtrAra he che-" avare " chatyAhi TIartha - "avare" mIla uTalAI rAjamo "raNasI saladdhalakkhA " ne rAzuzI rSasamgharakSyavANA hoya che - duzmananI hatyA uzvAmAM nipuNu hoya che " saMgAmaM - zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TokA a) 3 sU0 4 paradhanalubdhanRpasvarUpanirUpaNam 279 saMgrAme 'aivayaMti' atipatanti-yuddhaM kartu pravartante / kathaM bhUtAH ? ityAha'saNNabaddhapaDiyara-uppADiyaciMdhapaTTagahiyAuhapaharaNA' sannaddhabaddhaparikarotpATitacinhapaTagRhItAyudhapraharaNAH tatra sannaddhAH yuddhasAmagrIbhiH sajjIbhUtAstathA, baddhaH parikaraH kavaco yaiste baddhaparikarAH baddhakavacAH tathotpATitaH dRDhaM baddho mastake cinhapaTaH raktapaTTAdi svacinhavizeSo yaiste tathA,gRhItAni paridhRtAni ripuhananAthamAyudhAni-bANAdIni praharaNAni-khaDgAdIni yaiste ca tathA padatrayasya karmadhArayaH / 'mADhIvaravammaguMDiyA' mADhIvaravarmaguNDitAH-tatra-mADhI=zarIratrANavizeSAH dezIzabdo'yaM varavarmANi pradhAnakavacAni tairguNDitAH-AcchAditazarIrAH, AviddhajAlikAH nibaddhalohakacukAH 'kavayakaMDagiyA' kavacakaNTakitAH sakaNTaka kavacena kaNTa kitAH, 'urasiramuhabaddhakaMThatoNA' uraH ziromukhabaddhakaNThatoNAH tatra ( saMgAmaM aivayaMti ) ve svayameva saMgrAma meM utara Ate haiM-yuddha karane meM pravRtti vAle ho jAte haiM aise ye rAjA loga ( saNNabaddha paDiyara uppA. DiyaciMdhapaTTagahiyAuhapaharaNA ) ( saNNaddha ) pahile to yuddhasAmagrI se sajjIbhUta hote hai, ( baddhapaDiyara ) kavaca se bAMdhakara apane zarIra ko surakSita rakhate haiM, (uppADiyaciMdhapaTTa ) mastaka para raktapaTTAdirUpa cihnavizeSa ko dRDhatararUpa meM bA~dhate haiM, (gahiyAuhapaharaNA) ripu ko naSTa karane ke liye bANa Adi AyudhoM ko aura khaGga Adi praharaNoM ko apane pAsa meM rakhate haiM (mADhIvara vammaguMDiyA) mADhI-zarIra trANavizeSa evaM uttama kavaca se inakA zarIra AcchAdita rahatA hai, (AviddhajAlikA ) inake zarIra para lohanirmita kavaca baMdhA rahatA hai ( kavayakaMDagiyA) kaoNNTe vAle kavaca se ye yukta hote haiM, ( urasiramuhabaddha aivayaMti" to te 4 24sayAmamA tarI 53 cha-yuddha 42vAne taiyAra 24 jaya cha, mevA te 21 "saNNaddhavaddhapaDiyarauppaDiya-ciMdhapaTTagahiyA. uhapaharaNA" "saNNaddhA' 5i to yuddhanI sAmagrI Aart 42ve cha, " baddhapaDiyara" 552 57zana potAnA za2ne surakSitamanAye cha. " uppADiya ciMdhapaTTa" bharata: 52 sAsa 5 mA pAsa milane bhabhUta ta madhe " gahiyAuhapaharaNA" duzmananA nA 42vAne bhoTa pAe mAvimAyudho bhane tasavA2 mA zasro potAnI pAse rANe cha " mADhIvaravammaguMDiyA" bhaaddhiizarIranA rakSaNa mATenuM eka sAdhana, ane uttama bakhatarathI pitAnA zarIrane mAhita 2 , " AviddhajAlikA" tamanA zarI2 52 soDhArnu bhata2 sAMdhedu DAya cha, "kavayakaMDagiyA " temA xielni kyathA yuta DAya che, zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 praznavyAkaraNasUtre 6 urasA = vakSaHsthalena saha ziromukhAH- urdhvamukhA baddhAH kaNThe grIvAyAM toNAH = tUNIrAH tarakasa ' iti 'tIrabhAtA' iti vA bhASApratItA yaiste tathA etAdRzA nRpAH gacchanti saMgrAme ityAha 6 pAsiyavaraphalagaraiya pahakara sarabhasavara cAvakarakaraMciyasunisiyasaravarisavaDakaraka muyaMtaghaNacaMDa vegadhArA nivAya magge ' pAzitavaraphalakaracitamakarasarabhasakharacApakara karAzcita sunizitazaravarSa vRddhakarakamucyamAnaghanacaNDa vegadhArAnipAtamArge= tatra pAsiya iti spRSTAni = haste dhRtAni varaphalakAni=parazastrapahArapratirodha kazastrANi DhAla ' itiprasiddhAni yaiste, tathA racitaH = kRto ripuzastra pratighAtArtha ' pahakara ' iti prakaraH = racanAvizeSeNa sainyasamUho yaiste, tathA sarabhasAH =sa harpAH savegA vA kharacApakarAH = niSThuradhanu , 6 " kaMThatoNA ) inake vakSyasthala para tUNIra-tarakasa -bAMdhA jAtA hai, inameM urdhvamukha karake vANagrIvA ke pAsa bhare rahate haiM / isa prakAra se pahile sajjita hokara kitaneka rAjA saMgrAmabhUmi meM yuddha karane ke liye (aivayaMti ) utarate haiM / isa prakAra se yahAM saMbaMdha lagA lenA caahiye| jisa yuddha meM rAjA utarate haiM vaha yuddha kisa prakArakA hotA hai ? so kahate haiMjisa saMgrAmabhUmi meM (pAsiyavaraphalaga) niSThura dhanurdhArIjana apane Upara se parake zastraprahAroM ko rokane ke liye DhAloMko hAthoMmeM liye hote haiM, (raiyapakara ) zatru ke zastroM kA pratighAta karane ke liye ve apanI 2 senA ko eka vizeSa prakAra kI racanA meM sthApita kiye hue rahate haiM tathA ( sarabhasa ) paraspara meM yuddha karane kA cAva jahAM Apasa meM khUba car3hA bar3hA hotA hai - harSa athavA vega se jo yukta hote haiM aise ( cAvakara) dhanurdhAriyoM zrI prazna vyAkaraNa sUtra 66 ai " urasiramuhabaddhakaMThatoNA " temanAM vakSasthaNa paratUra1- lAthA mAMsA hoya che. te bhAthAmAM khANA urdhvamukha rahe tema, DokanI pAse bharelAM rahe che. A rIte pahelAM sajja thaIne keTalAka rAjAe yuddha karavAne mATe raNamedAnamAM bayaMti " utarI paDe che, se amarano saMbaMdha ahIM samala sevAno che. ne yuddhamAM rAjA utare che te yuddha kevuM hAya che ? tenA javAkhamAM kahe che-- ne raNubhehAnabhAM "pAsiyavara phalaga' nirdvaya dhanurdhArIyo duzmanonA zastra prahAzane roGavAne bhATe ghotAnA hAthamAM dAsa rAme che, tathA " raiyapahakara " zatrunA zastrono mukAkhalA karavAne mATe te potapAtAnI senAne eka viziSTa prakAranI vyUha racanaamaaN goDave che, tathA " sarabhasa" anyonya saDavAno zoja nayAM bhUma rahe che. hurSa athavA vegathI ne yukta hoya che mevA "cAvakara" dhanurdhArIyo dvArA nyAM "kara ci Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinITIkA a0 3 sU0 5 paradhanalubdhanRpasvarUpavarNanam 281 rdhAriNaH taiH karAJcitAH=karAkRSTA ye sunizitAH =atitIkSNAH zarAH = vANAsteSAM yo varSaH = varSaNaM sa vRddhakarakamuJcad ghanacaNDa vegadhArAnipAta iva yatra, sa tathA, yathA meghasya pracaNDa vegayuktaH sthUlopaladhArAnipAto bhavati tadvat zaravarSaNaM yatretyarthaH tasya mArgadvArabhUtastasmin saMgrAme punaH kIdRze ? ityAha- ' agadhaNumaMDalaggasaMdhiyaucchaliyasattikaNagavAmakaragahiya kheDaga nimmala nikiTTakhagga paharaMtakuMta tomaracakka gayA parasumusalalaMgalasUlala uDabhiDipAlasambalapaTTisaca meghaNamohimoggara varapha lihata pattharadhaNatoNakuveNI pIDhAkalie tatra 'aNegadhaNumaMDalagga ' anekadhanurmaNDalAgrAH = anekAni dhanUMSi maNDalAgrAni = khaDgavizeSAzca tathA ' saMdhiyaucchaliyasattikaNaga' sandhitocchalitazaktikanakAH = sandhitA:= sandhAnIkRtAH sajjIkRtA ityarthaH ucchalitAH = urdhvagatAzca zaktayaH= zastravizeSAH kanakAH = vANAzca tathA 'vAmakaragahiyakheDaganimmalanikiTTakhagga' vAmakaragRhIta kheTakanirmala nikRSTakhaGgAtra vAmakare gRhItAni kheTakAni=paramahArapratirodhakazastrANi ' DhAla' iti prasiddhAni nirmalA : = ujjvalIkRtAH tIkSNIkRtAH khagAH ' dvArA jahAM para ( karaMciyasunisiyasaravarisa ) ati tIkSNa bANoM kI varSA meghoM ke dvArA (vaDakara ka muyaMta ghaNacaMDavegadhArAnivAyamagge) pracaosvegavAlI sthUla oloM kI varSA jaisI kI jAtI haiN| tathA jo saMgrAma ( aNegaghaNumaMDalagga ) aneka dhanuSoM se evaM maMDalAgroM-talavAra vizeSoM se (saMdhiyaucchaliyasatti) sajjIkRta ucchalita zaktiyoM se - isa nAma ke zastra vizeSoM se, ( kaNaga) kanakoM se bANoM se ( vAmakara gayi kheDaga ) vAmakara meM gRhIta DhAloM se, ( nimmalanikikhagga ) tIkSNIkRta khaDgoM se, ( paharaMta ) prahAra karane meM vyApriyamANa aise (kuMta) yasu nisiyasaravarisa" atizaya tIkSNu mAlonI vRSTi vAhanAMgo dvArA "vakarakamu yaMtaghaNacaDavegadhArAnivAyamagge" prakhaMDa vegavAnAM bhoTA urAnI vRSTinI prema urAya che. tathA e sa'grAma "aNegadhaNumaMDalagga' bhane dhanuSothI ane bhausAo (tasAvArathIvizeSo ) thI " saMghiya - ucchaliya satti " san puresa ucchasita zaktiyothI ( se nAmanAM zastra vizeSothI ) kaNaga " unamethI jAgothI, " vAmakaragahiya DAmA hAthamA zameva DhAlothI, " nimmala nikkiTThakhagga " tIkSNu manAvesa gothI " paharaMta " prahAra avAmAM vayazatA " kuMta " lAsAoothI " tomara "Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 praznavyAkaraNasUtre tathA 'paharaMta ' pahiyamANAH prahAre vyApiyamANA ye kuntAH bhallAH tomarAzca= 'suraja' iti bhASA prasiddhAH 'cakka' cakrANi 'gayA'gadAH prasiddhAH 'parasu' parazavaH =kuThArAH tathA musalAH asiddhAH 'laMgala' lAgalAni halAni zulAni= lauhAstravizeSAH 'lauDa' laguDAH yaSTayaH 'bhiDipAla' bhindipAlAH gophaNa' iti khyAtAH / sabbala ' itizastravizeSAH 'pahisa' paTTizAH bhallaprabhedAH 'camme?' carmeSTAHcarmabaddhapASANamayAstravizeSAH 'ghaNa' ghanA:-ayodhanaH ghaNa' iti bhASA prasiddhAH ' moThiyA' mauSTikAH muSTipramANAstravizeSAH moggara' mudgarAzca pratItAH 'varaphaliha' varaparighAH lohabaddhalaguDAH 'jaMtapatthara ' yantra prastarA= gophaNAdi yantrapASANAH 'duhaNa ' drughaNAH mudgaravizeSAH, toNAH tUNIrAHkuntoM se-bhAloM se, (tomara) tomaroM se-murajoM se (cakka)cakroMse (gayA) gadAoM se, (parasu ) parazuoM se-kuThAroM se ( musala ) musaloM se, (hala) haloM se, (sUla ) zUloM se, (lauDa ) lakuToM-( lAThiyoM) se (bhiDipAla) bhidipAloM se-gophaNoM se, (sabbala) sabbaloM se (sabbala) yaha zastra vizeSa hai jo agrabhAga meM tIkSNa aisA lohe kA DaMDA hotA hai, (hindI meM bhI ise sabbala hI kahate haiM ) (paTisa ) pahizoM se-bhAle ke AkAra jaise eka prakAra ke zastroM se, carmeSToM se-carmavaddhapASANamaya astravizeSoM se ( ghaNa ) ghaNa-lohapiMDa, ise bhASA meM bhI ghaNa kahate haiM ghaNoM se, ( moTTiya ) mauSTikoM se-muSTipramANa astravizeSoM se, (moggara ) mudgaroM se, ( varaphaliha ) varaparighoM se-lohabaddha lAThiyoM se, (jaMtapatthara ) yaMtra prastaroM se, gophaNa Adi yaMtroM se, pheMke gaye pattharoM se, ( dughaNa ) drughaNoM se eka prakAra ke mudgara vizeSoM se, (toNa) tomarathI-zu20nethI, " cakka" yothI, 'gayA" hA sAthI, " parasu" 524sAthI, " musala" bhusaNAthI, ' hala" DothI, "sUla " trizUgothI, "lauDa" sImAthI, " bhiMDipAla " nihipAso ( )thI, " sabbala" samasAthI, (te eka zastra che. te leDhAnA daMDA jevuM hoya che ane tIkSNa aNIvALuM DAya che. tene gumazatImA 12 he cha) "pahisa" pahizAthI ( paTTi mAsAnA AkAranuM zastra hoya che) cameMTethI (carma baddha pASANa mahA asa vizeshothii) "ghaNa" ghaNthI, " moTriya" bhauSTiIthI ( bhuSTi prabhAe ma vize. "moggara" mahaNAthI, " varaphaliha" 12 paridhAthI-(soramaddha mAhImAthI " jaMtapatthara" yatra prastarothI ( gauNa mAhi sAdhanAthI 34yesA paththarothI) " dughaNa" dhaNethI (me 2nA bhothI) " toNa" tIthI (mAthA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 283 sudarzinI TIkA a.3 sU0 6 saGgrAmavarNanamU 'bhAtA' iti prasiddhAH kuveNyaH zastravizeSAH * pIDhA' pIThAni-yantrarUpAstravizeSAzca, ityetaizastravizeSaiH 'kalie' kalite yukte saMgrAme atiptntiitynvyH|05| punarapi saMgrAma varNayati-' ilI' ityAdi / mUlam-ilIpaharaNamilimilitaM khippaMtavijjujjalaviraciyasamappahanahatalaphuDapaharaNe, mahAraNasaMkhabherI varatUrapaurapaDupaDahAhayaninAyagaMbhIraNaMdiyapakkhubhiya viulaghose, hayagayarahajohatu. riyapasariyarayuddhayatamaMdhayArabahule, kAyaranaranayaNahiyayavAulakare, viluliyaukkaDavaramauDakirIDakuMDalADudAmADovie, paDagapaDAga ucchiyadhayavejayaMtIcAmaracalaMtachattaMdhayAragaMbhIre, hayahesiyahatthi gulagulAiyarahaghaNaghaNAiyapAikaharaharAiyaapphoDiyasIhanAya chiliyavighuTTakkiTTakaMThakayasadabhImagajie sayarAhahasaMtarusaMtakalakalarave, AsUNiya vayaNaruddabhImadaMsaNAdharohagADhadaDhasappahArakaraNujayakare, amarisavasativvarattanidAritacche, veradihikuddhaceTTiyativalIkuDilabhiuDIkayalalADe vaha prinnynrshstvikkmviyNbhiyble|| sU06 // TIkA-' ilIpaharaNamilimiliMtakhippaMtavijjujalaviraiyasamappaha nahatale ' ilIpaharaNamilimilintakSipyamANavidhudujjvalaviracitasamapramanabhastale tUNIroM se-bhAtAoM se, (kuveNI) kuveNiyoM se-eka prakAra ke zastroM se, (pITha ) pIThoM se-yaMtrarUpa astravizeSoM se ( Akalie ) yukta rahate haiN| aise usa bhayaMkara saMgrAma meM kitaneka rAjA loka paradhana ko haraNa karane ke liye hI utarate haiM / suu05|| mAthI ) " kuveNI" suveNImAthI (me 2i zastro) " pITha" pAthI (-yatra35 ma vizeSAthI ) " Akalie" yuta 27 cha. me te laya 42 saMgrAmamAM keTalAka rAjAe paradhananuM haraNa karavAne mATeja utare che. sUpA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 ____ praznavyAkaraNasUtre =tatra ilIbhIH dvidhAdhAraiH khaDgavizeSaiH praharaNe zastraizvAnekavidhaiH 'milimiliMta' iti cAkacikyayuktaiHkSipyamANaiH bhaTainiMpAtyamAnaiH pahiyamANairityarthaH, punaH kIdRzaiH khaDgAdizastraiH ? vidyudujjvalaiH vidyudvadvidyotamAnaiHviracitaM kRtaM samaprabhaM= svadRzaprakAzayuktaM nabhastalaM yatra sa tathA tasmin , tathA phuDapaharaNe ' sphuTapraharaNe sphuTAni spaSTAni praharaNAni-zastrANi yasmin sa tathA tasmin / ' mahAraNasaMkhabherivaratUrapaurapaDupaDahAhayaninAyagaMbhIraNaMdiyapakkhubhiyaviulaghose ' mahAraNazaGkhabherivaratUryapacurapaTupaTahAhataninAdagambhIrananditapakSubhitavipulaghoSe = tatra mahAraNe mahAyuddhe ye zaGkhA:-pratItAH bheryaHraNabheryaH varatUryANi-pradhAnavAditrANi tAni ca pracurANi=abhUtAni paTUnispaSTadhvanIni ca paTahAzca=' Dhola ' iti prasiddhAsteSAmAhatAnAMvAditAnAM ninAdena-zabdena gambhIreNa nanditAH harSitAH vIrAH phira bhI saMgrAma kA varNana karate haiM-' ilI paharaNa ' ityAdi / TIkArtha-(ilI ) donoM tarapha jinapara dhAra nikala rahi hai aise dudhAre (paharaNa ) khaDgAdi aneka zastra jo (milimiliMta ) atyanta camakIle haiM aura (khippaMta ) zatruoM para pheMke jAte samaya (vijjujjala ) vijalI jaise camakate haiM, aise zastroM ne (viraiyasamappahanahatale ) nabhastala ko apane sAmAna prakAza vAlA banA diyA hai arthAt jA lapalapAte hue ati tIkSNa camakIle zastroM se AkAzamaNDala camakIlA bana rahA hai aise saMgrAma meM (phuDapaharaNe) tathA jisameM zastra dikhalAI de rahe haiM tathA jo ( mahAraNe ) mahAsaMgrAma meM bajane vAle (saMkha ) zaMkhoM se, (bherI) raNabheriyoM se ( varatUrapaure ) spaSTadhvanisaMpanna pradhAna 2 tUrya-vAdinoM se, (paDapaDahAyaninAyagaMbhIra) bajate hue DholoM ke gaMbhIra zabdoM se ( NaMdiya ) harSita bane hue jozIle ___0 55 sUtrA2 sayAmanuM varNana 42 cha-" ilI paharaNa " tyAdi TI -"ilI"anna ta232ne dhAra cha tevA meghA paharaNa' ma bore mane zastrI " milimiliMta " atizaya yatA cha, bhane "khippaMta" zatrume ta25 34AmA mAve tyAre " vijjujjala " vijI 24 yama cha, sevA zastrose " viraiyasamappahanahatale" 2Azane potAnA zita manAvI hI che, eTale ke je cakacakita ati tINa caLakatAM zastrothI AkAza maMDaLa caLatuN manI 2DhuM che sevA sazrAmamA "phuDapaharaNe" tathA mAM zastro nAre 54 cha tathA re " mahAraNa " mAsa yAmamA pAnu " saMkha" zamAthI, " bherI" 2NalerImAthI, " varatUrapaura" 2504 pani bhujya bhujya tUrya - patriIthI, "paDapaDahAhayaninAyagaMbhIre" pAMgata DhosonA mIra zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinITIkA a0 3 sU0 6 saGgrAmavarNanam prakSubhitA:-kSobhamApannAzca ye kAtarA janAsteSAM vipula: vizAlaH ghApo dhvaniyasmin sa tathA tasmin ' hayagayarahajohaturiyapasariyarayuddhayatamaMdhayArabahule' hayagajarathayodhatvaritaprasRtarajauddhatatamA'ndhakArabahule-tatra hayAH = azvAH, gajAHprasiddhAH, rathAH-syandanAH, yodhAH-subhaTAsteSAM pAdAbhighAtena tvarita-zIghraM prasRtaM-vistAramupagataM rajaH-dhUlo, tad uddhatatamam-atizayenoddhRtamuDDIyamAnaM tenaa'ndhkaavbhule| tathA "kAyaranaranayaNahiyayavAulakare" kAtaranayanahRdayavyAkulakare, tatra = kAtarAH-adhIrAH yuddhe palAyanasvabhAvA ye narAsteSAM nayanahRdayayoH vyAkulakare kSobhajanake tathA 'biluliyaukkaDavaramauDakiriDakuDaloDudAmADovie ' vilulitotkaTavaramukuTakiriTakuNDaloDudAmATopite-tatra vilulitAni=itastatazcalitAni utkaTavarANi uttamaprakRSTAni yAni mukuTAni= prasiddhAni kirITAni-trizikharazirobhUSaNAni kuNDalAni karNAbharaNAni uDudAmAni-nakSatramAlAkArabhUSaNAni ca tairATopitaH vistArito yaH sa tathA tasmin vIroM ke evaM ( pakkhubhiya ) kSubhita hue kAyara janoM ke (viulaghose) vipula ghoSoM se vyApta ho rahA hai, tathA ( hayagayarahajohaturiyapasariyarayayuddhayatamaMdhayArayahule) (haya) ghor3oM ke, (gaya ) gajoM ke, ( raha) rathoM ke, (joha) yoddhAoM ke, ( uddhayatama ) pairoM ke atyanta AghAta se uDakara (turiyapasariya ) zIghra phailI huI (raya ) dhUlI se jahAM para ( aMdhayArabahule) aMdhakAra hI aMdhakAra ho rahA hai (kAyaranaranayaNahiyayavAulakare) kAyarajanoM ke nayana aura hRdayako jo vyAkula banArahA hai / ( viluliya ) idhara udhara laTakate hue ( ukkaDavara ) uttamottama aise ( mauDa ) mukuToM se, (kirIDa ) kirIToM se-tInazikhara vAle ziro bhUSaNoM se ( kuMDala ) kuNDaloM se, ( uDadAma ) nakSatra mAlAkAra bhUSaNoM nAthI, " gaMdIya" mAna hita manesA zAsapAnA bhane "pakkhubhiya" zAma pAme ya2 nAnA " viulaghose" vighusa mAthI vyAsa 4 gayu cha. tathA . hayagayarahajohaturiyapasariyarayuddhayatamaMdhayArabahule " " haya " ghAnA, "gaya" hAthI-sAnA, "raha" 2thAnA " joha " yoddhAsAnA " uddhayatama" pAnA atyAta mAghAtathI rAne "turiyapasariya" 5thI sAyasI" raya" dhUthI yAM "aMdhayArabahule" bhatizaya 2 2 gayo cha, " kAyaranaranayaNaH hiyayavAulakare " ya2 sonA nayana ane hayane ? vyA 42 // 29sa cha, "viluliya" mI tahI saTatA " ukkaDavara" uttamottama " mauDa " bhuTAthI, "kirIDa" ThiTIthI-tra zimarAja zirobhUSaNathI, "kuDala' mAthI "uDudAma" nakSatra mAdA2 sUSaNethI, " ADovie" ne 2152 yukta bhanera cha. "parADa" zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 praznavyAkaraNasUtre 'pagaDapaDAgaucchiyadhayavejayaMtIcAmaracalaMtachattaMdhayAragaMbhIre' prakaTapatAkocchitadhvajavaijayantIcAmaracalacchavAndhakAragambhIre-tatra prakaTA: dUrasthA api dRzyamAnA yAH patAkAH vizAlapatAkAH ucchritAH atyUrdhvasthitAH ye dhvajAH laghupatAkAH vaijayantyazva-vijayapatAkA tathA cAmarANi calanti chatrANi ca taiH kRtenAndhakAreNa gambhIre gahane tathA -- hayahesiyahatthigulagulAiyaraghaNaghaNAiyapAikkaharaharAiya AphoDiyasIhanAyachiliya vighuTTakiTakaMThakayasadabhImagajjie' tatra ' hayahe siya' hayaheSitaM hayAnAm azvAnAM heSitaM-zabditaM 'hatthigulagulAiya' hastigulagulAyitaM hastinAM gajAnAM gulagulAyitaM gulagulazabdaH ' rahaghaNaghaNAiya' rathaghaNaghanAyitaM= dhAvatAM sthAnAM ghanaghaneti zabdaH tathA 'pAikaharaharAiya' padAti haraharAyitaM== padAtInAM sainikAnAM harahareti zabditaM ' AphoDiya' AsphoTita-bAhuparisphoTanaM 'sohanAya' siMhanAdaH-siMhasyeva zabdakaraNaM 'chiliya' saNTitaM sItkArakaraNaM se ( ADovie ) jo ADaMbara yukta banA huA hai / (pagaDa) dUra rahane para bhI dRzyamAna aisI ( paDAga ) vizAla patAkAoM se, (ucchiya ) U~cI kI huI aisI (dhaya ) laghupatAkAoM se, (vejayaMtI) vaijayantI-vijaya. sUcaka aisI dhvajAoM se, tathA ( cAmara ) cAmaroM se evaM ( calaMtachatta) caMcalachatroMse kiye gaye (aMdhayAra) aMdhakArase jo (gaMbhore) gahana ho rahAhai, tathA jahAM (hayahesiya) ghor3oM kI hinahinATake zabda ho rahe haiM, (hatthigulagulAiya) hAthiyoM kI guragulAhaTa ho rahI hai, ( raghaNaghaNAiya) idhara udhara daur3ate hue rathoM kA jahAM ghanaghanATa zabda ho rahA hai, (pAikaharaharAiya) padAtiyoM kI jahAM hara harATa-'harahara' isa prakAra ko tumula dhvani ho rahI hai, (AphoDiya) vIra apanI 2 bhujAoM kA jahAM AsphAlana kara rahe haiM-phaTakAra rahe haiM, ( sIhanAya ) siMha ke jaisI jahAM 2 2 DApA chatai 55 na042 57tI mevI " paDAga" viza patAsAthI, " ucchiya" yI rAmesI mevI " dhaya" sadhupatAsAthI, " bejayaMtI" vinyasUya yAthI, tathA "cAmara" yAbharAthI bhane "calaMtachatta" yayaNa chatrAthI zayesa " aMvayAra" mAthI 2 'gaMbhIre" gaDana tha7 AyuMcha, tathA nyA "hayahesiya" ghomAnI epa pATInI mAvA 25 rahyo che, "hatthigulagulAiya" DAthImAnI zusAsATa 27 2 cha, " rahaghaNavaNAiya" mAma tebha hotA sthAnI ghane yA yAdI 2wo cha, "pAikka haraharAiya" patI-pAyana jyAM hara harATa "hara hara " e prakArane bhayaMkara davani cAlI rahyo che, " AkoDiya" ori pii| pAta pAtAnI mutamArnu m||23||sn 42 // 2 // cha14ArI 2 // cha "sIhanAya " siMhanAvI sana yAM : 2hI cha, zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 3 sU0 6 saGgrAmavarNanam 287 'vighuTTa' vighuSTa-virUpaghopakaraNam ' ukiTukaMThakayasada' utkRSTakaNThakRtazabda:= harSAt utkRSTaH-atizayitaH kaNThena kRtaH zabdaH galagalATarUpaH sa eva 'bhImagajjiya' bhImagarjitaM-medhadhvanizca, ityetAni hayaheSitAdIni santi yatra sa tathA tasmin / punaH kIdRze ? tadAha-'sayarAhahasaMtarusaMtakalakalarave' sayarAhahasat ruSyat kalakalarave-'sayarAha ' iti yugapat hasatAM ruSyatAM krudhyatAM sainikAnAM kalakalaravaH kolAhalo yatra sa tathA tatra / tathA-' AsUNiyavayaNaruddabhImadasaNAdharohagADhadaTThasappahArakaraNujjayakare' AzUnitavadanaraudrabhImadazanAdharoSThagADhadRSTasatyahArakaraNodyatakare-tatra AzUnitena IpatsthUlIkRtena vadanena=mukhena ye raudrAH krodhacaNDAste tathA, tathA-bhIma-krodhAvezAd bhayaGkaraM yathAsyAttathA dazanaiH dantairadharoSThaM gADhaM dRSTaM yaiste tathA parasubhAsteSAM satpahArakaraNe = zobhanatayA zastra garjanA ho rahI hai ( chiliya ) * sI sI ' isa prakAra kA jahAM sItkAra zabda ho rahA hai, ( vighuTTa) yoddhAoM dvArA virUpaghoSa jahAM kiyA jA rahA hai, ( ukiTThakaMThakayasadda ) harSa se phUle hue jahAM apane 2 kaMThoM se utkRSTa galagalATa rUpa zabda kara rahe haiM (bhImagajjie ) isa kAraNa aisA vahAM jJAta hotA hai ki mAnoM megha hI yahAM garja rahA hai| ( saya. rAhahasaMtarusaMtakalakalarave ) ( hasaMta ) ha~sate tathA ( rusaMta ) krodha se ruSTa hue sainika janoM kA (sayarAha ) eka sAtha jahAM para ( kalakalarave) kalakala zabda ho rahA hai, tathA jahAM sainikajana (AsUNiyavayaNa ) apanA2 mu~ha thor3e se rUpameM phulAkara (rudda ) krodha se caNDa bana rahe haiM tathA ( bhIma ) krodha ke Aveza se bhayaGkararUpa meM jahAM ve ( dasaNAdharoTugADhadaTTha) apane 2 adharoSThoM ko dRr3hatA pUrvaka Dasa rahe haiM, tathA (sappa"chiliya" 'sIsI' sevo yA si2 ho 24 2hyA cha. tathA "vighuTu" yoddhAmA dvArA vi35 ghoSa nyo 42 // 2hyo cha, " ukiTakaMThakayasada" mAna thI phulAI gayelA sainike jyAM pita pitAnA kaMThamAMthI utkRSTa garjanA jevA zabda 4DhI 2 // cha, " bhImagajjie" te ||2nne tyA bhe 1 nA 42 // rahyo DAya te sANe cha. "sayarAhahasaMtarusaMtakalakalarave" " hasaMta" usatA tathA " rusaMta" apAyamAna thye| sainin| -- sayarAha" me sAthe nyai " kalakalarave" 44 4 -4pani tha rahyo cha, tathA nyo sani / " AsUNi ya vayaNa" pota potanuM bhu5 thA prabhAmA musApAna ' rudda" adhathI udha sanI 2Dasa cha, tathA " bhIma " odhanA mAvezamA bhaya 42 rIte jyAM tamA " dasaNAdharoDhagADhadaTTa " pAtapAtAno apre|tthaane 4DhatAthI 427 29 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 praznavyAkaraNasUtre , saJcAlane, udyatAH = pravRttAH karAH = hastAH sainikAnAM yatra sa tathA tatra, ati krodhazoNIkRtAnanAH bhayaGkarasvarUpA yodhAH satatamavyagrA azrAntA avicchedena zastrapraharaNasamAvRtA yasmin saMgrAme santItyarthaH / ' amarisavasativvarattanivAribacche' amarSavazatIvraraktanidaritA kSe=amarSavazena = krodhavazena tIvrarakte = atyanta lohite, nirdArite= sphArite cAkSiNI yodhAnAM yasmin, tatra / tathA ' veradihikuddhaceTThiyativalI kuDilabhiuDikalalADe ' vairadRSTikruddhaceSTitatrivalIkuTilabhrukuTIkRtalalATe=tatra vairadRSTyA = vairabhAvanayA ye kruddhA =kupitA bhaTAstaitheSTitA trivalI= lalATasaGkocajanitatrirekhArUpA tathA kuTilA bhrakuTI kRtA lalATe=bhAle yatra sa tathA tatra ' vadhapariNayana ra sahassavikamaviyaMbhiyabale' vadhapariNata narasahasra vikramavijRmbhitabale = badhe = pratipakSihanane pariNatAnAM tatparANAM narasahasrANAm = anekasahasrasubhaTAnAM parAkrameNa vijRmbhitaM = vikSobhitaM balaM zatrusainyaM zatrusAmarthya vA yatra sa tathA tasmin etAdRze saMgrAme atipatantItyanenA'nvayaH // sU0 6 // hArakara Nujjayakare ) dvipakSI subhaToM ke Upara prahAra karane ke liye jahAM subhaToM ke hAthoM kA saMcAlana ho rahA hai tathA ( amarisavasativvaratanidAritacche ) jahA~ para ( acche ) vIroM ke donoM netra ( amarisavasa) krodha ke vazase (nidhArita) apalaka - nirnimeSa hokara (tivvarattA) atyaMta raktavarNa ke bana rahe haiM, tathA (veradiTTi) vairakI bhAvanAse (kuddha) kupita hue bhoM dvArA (ceDiya) ceSTita kI gaI ( tivalI ) apanI 2 trivalI - tIna rekhAe~, tathA (kuDilabhiuDikaya ) kuTila- TeDhI bhrakuTI lalATa Upara jahAM kI gaI hai, tathA ( vahapariNayanasahassavikkama viyaMbhiyabale ) pratipakSIbhUta subhaToM ko mArane meM tatpara bane hue aneka sahasra subhaToM ke prarAkrama se jahAM para zatru kA sainya-athavA bala-sAmarthya vikSobhita che, tathA sappahAra karaNujjayakare " huzbhahajanA sainio upara ahAra ukhAne bhATe lyAM sulaTonA hAthI yAsI rahyA che, tathA " amarisavasativvarattaniddAritacche" nayAM "acche' vIronI manne yAMgo "amarisavasa" dhAvezathI 'nihArita" asa -pasArA rahita thahane "tivvarattA" atyaMta bAda manI rahesa che, tathA "veradiTTi" vairavRttithI " kuddha" apAyamAna thayesa sulaTo dvArA " coTThiya " rAtI "tivalI" pota potAnI | remAo "trivalI " ( apAyamAna thatAM pANamAM paDatI 12ysiio| ) tathA " kuDilabhiuDikaya" nayAM labharo huTI udyAne thaDI gA vahapariNayana sahassavikamaviyaMbhiyabale che, tathA duzmanAnA mAravAne Atura banelA aneka hAra subhaTonAM parAkramathI jyAM duzmananA sainyane zakti 16 zrI prazna vyAkaraNa sUtra 66 "" Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 289 sudarzinI TIkA a0 3 sU07 saGgrAmavarNanam punaH kIdRze saMgrAme ? ityAha ' vaggataM ' ityAdi / mUlam-vaggaMtaturaMgarahapahAviyasamarabhaDe AvaDiyacheyalAghavapahArasAhie samUsiyabAhujuyale mukkaTTahAsapukkaMtabolabahule, phuraphalagAvaraNagahiyagayavarapatthaMtadariyakhalabhaDaparopparapalaggajuddhagAviyavikkosiyavarAsirosaturiyaabhimuhapaharaMtachiNNakarikaraviaMgiyakare, avaiddhanisuTTabhinnaphAliyapagaliyaruhirakayabhU. mikaddamacilicillapahe kucchidAliyagaliyanibhaliyaMtaphuraphuraMtavigalamammahayavigayagADhadipaNappahAramucchiyalaMtavinbhalavilAvakaluNe, hayajohabhamaMtaturagauddAmamattakuMjaraparisaMkiya jaNaNibbukkachiNNajjhayabhaggarahavaranaThThasirakarikalevarAkiNNapaDiyapaharaNavikinnAbharaNabhUmibhAge nacaMtakabaMdhapaure, bhayaMkaravAyasaparilittagiddhamaMDalabhamaMtachAyaMdhayAraMgaMbhIre // sU0 7 // TIkA-" vaggaMtaturaMgarahapahAviyasamarabhaDe ' balAtturaMgarathapradhAvitasamarabhaTe tatra balAntaH heSamANAH ye turagAH azvAH rathAH taiH pradhAvitAH = vegena nItAH kiyA jA rahA hai aise saMgrAma meM kitaneka rAjA utarate haiM aisA saMbaMdha yahAM lagA lenA cAhiye / suu06|| phira kaise saMgrAma meM utarate haiM so kahate haiM-'vagaMta turaMga' ityaadi| TIkArtha- -( vagaMtaturaMgarahapahAviyasamarabhaDe ) haNahaNATa karate hue ghor3oM se evaM rathoM se jahAM para jaldI 2 bhaTa pahu~cAye jA rahe haiM, tathA hIna karavAmAM AvI rahyuM che, evA saMgrAmamAM keTalAka rAjAo utare che, e sama'sabha7 sevaan| cha // 206 // tesa tev| sabhAmamA utare cha tenU 55 14na 42 cha- " vaggaMta turaMga" chatyAdi. TI -" vagaMtaturaMgarahapahAviyasabharabhaDe " uDaTI 42tA gho. ethI ane rathanI madadathI jyAM jaladIthI sainikone mokalAI rahyA che, tathA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 praznavyAkaraNasUtre samare bhaTA yatra sa tathA tatra " ADaviyacheyalAghavapahArasAhie" Apatitacheka lAghavaprahArasAdhite tatra ApatitAH yoddhumudyatA ye chekAH nipuNAH bhaTAH, teSAM tatkartRkA ityarthaH, ye lAghavapahArA: cAturya pUrNaprahArAstaiH sAdhito-nirmitaH yaH sa tathA tasmin / tathA ' samUsiyabAhujuyale ' samucchitabAhuyugale samucchritAni =harSAdhikyAdUrvIkRtAni bAhuyugalAni bhaTairyatra sa tathA tatra, tathA 'mukaTTahAsapukaMtabolabahule ' muktAhAsapUtkurvakholabahule = muktATahAsa:-kRtamahAhAsadhvanayaH, pUrakurvantaH nAmanirdezapUrvakaM paramAhvayanto ye subhaTAsteSAM bolAH kolAhalA, sa bahulo yasmin sa tathA tasmin / 'phuraphalaggAvaraNagahiyagayavarapatthaMtadariyabhaDakhalaparopparapalaggajuddhagavviyavikosiyavarAsirosaturiyaabhimuhapaharaMtachiNNakarikaraviaMgiyakare ' sphuraphalakAvaraNagRhItagajavaramArthayamAnadRptabhaTakhala-parasparapralagna yuddhagarvitavikozitavarAsi-roSatvaritAbhimukhamahara-cchinna-karikara-vyaGgita-kare tatra 'phuraphalagAvaraNagahiya ' sphuraphalakAvaraNAH sphurAH astrapratighAtanivArakaca. mamayapaTTavizeSAH, phalakAni' DhAla ' iti bhASA prasiddhAni AvaraNAni ca kavacAni, tAni gRhItAni dhRtAni yaiste tathA sphurakAdi zastradhAriNaH, tathA ( ADaviyacheyalAghavapahArasAhie ) jo yuddha karane ke liye udyata hue aise nipuNa bhaToM ke cAturya pUrNa prahAroM se nirmita kiyA gayA hai, (samUsiyavAhujuyale ) tathA jisameM harSita bane hue bhaTa harSa kI adhikatA se apane 2 bAhuyugaloM ko Upara uThA rahe haiM (mukaTTahAsapukaMta bolabahule) tathA jisameM subhaTajanoM kI mahAhAsyadhvani dvArA evaM dUsaroM ko nAma nirdezapUrvaka bulAne ke zabdoM dvArA bahuta kolAhala macA rahatA hai tathA jisameM yoddhAgaNa (phuraphalagAyaraNagahiya) astrapratighAtako nivAraNa karanevAle carmamaya paTTavizeSoMko, phalakoMko DhAloMko liye rahate haiM, tathA kavaca Adi AvaraNoMse sajjita rahAkarate haiM, tathA (gayavarapatthaMta) jisameM " ADaviyacheyalAghavapahArasAhie "2 yuddha 42vAne taiyAra thyeme| nipuNa sulaTonA yAtu pUrNa prhaa|thii yukta che " samUsiyabAhujuyale " tathA jemAM AnaMdita banelA subhaTe AnaMdanI adhikatAthI pita pitAnI bhujAo yI 42rI 27 . "mukkaTTahAsapukkatabolabahule" tathA mA sukhaTAnA mukta hAsyane dhvani tathA bIjAne nAma daIne belAvavAne zabdo dvArA bhAre sAhasa bhayI rahyo cha, tathA 2mA yoddhAsAna! samUha " phuraphalagAvaraNagahiya " zastronA dhAne 24vAne bhATe yamabhaya paTTa vizeSone, sIne-DhAsAne thA21 73 che. tathA yamatara mAhi sAvaraNathI sa04 23 che. tathA "gayava. zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 3 0 7 saGgrAmavarNanam 291 'gayavarapatthaMta' gajavaramArthayamAnAH = gajavarAn-zatrukuJjarAn hantumAroDhuM vA mArthayamAnAH abhilaSamANA ye te tathA 'dariyakhalabhaDa' dRptakhala bhaTAH dRptAH svavalagarvitAH, khalA: duSTAH-bhaTAH=yodhAste, tathA 'paropparapalagga' paraspara pralagnAH parasparaM zatrumabhihantuM pravRttAH 'juddhagaviya' yuddhagarvitAzca yuddhakauzalA'haGkArapUrNAH, -- vikosiyavarAsi' vikozitavarAsayaH-vikozitAH kozAniSkAsitAH asayA khagAH yaiste tathA, ' rosa' roSeNa krodhena ' turiya' tvarita zIghram , ' abhimuha ' abhimukhaM 'paharaMta' praharantaste chinnakarikarAH-chinnAH karikarAH hastizuNDAH yaiste tathA, viyaMgiyakare' vyaGgitAH vikartitAH karAH yeSAM te tathA, ete vidyante yasmin sa tathA tasmin-parasparAbhihananabhedanachedanapaharaNa tatparairyodhaizchinnabhinnaiH-' hayagajarathapadAtInAM paribhraSTazuNDamuNDahastapAdAdibhiH yAsaM sthalaM yatraivaM bhUte saMgrAme ityrthH| avaiddhanisuTTabhinnaphAliyapaliyaruhirakayaeka yodhA dUsare yodhA ke hAthIko mArane ke liye athavA usa para savAra honeke liye utsuka rahatA hai, tathA jisameM (dariyakhala bhaDa) duSTa yodhA gaNa apane bala se adhika garvita bane rahate haiM, (paropparapalagga) eka dUsaroM ko mArane ke liye jahAM vIra prayatnazIla rahate hai, athavA pravRtta hote haiM, (juddhagavviya ) yuddha karane kA kauzala yoddhAoM meM vizeSarUpa se jagakara unheM jahAM garvita banA diyA hai, tathA ( vikosiyavarAsi ) jahAM para yoddhA apanI 2 zreSTha talavAroM ko myAna se bAhira kiye hue hI rahate haiM, aura jahAM (rosaturiyaabhimuhapaharaMtachiNNakarikara ) krodha se bharakara eka yodhA dUsare yodhAke Upara prahAra kara usake hAthI ke zuNDAdaNDa ko bhagna kara detA hai, tathA (viyaMgiyakare ) parasparameM jahAM yoddhAyoddhArapatthata" bhA me yoddho mAnata yoddhAnA sAthIne bhArI nAvAne bhATe, athavA ten| 52 savAra thavAne bhATe mAtu2 2 cha, tathA mA " dariyakhalabhaDa" duSTa yoddhA potAnA ne dIdhe padhAre bhaviSTa anesA 2 cha, " paroparapalagga" nyo me mIne bhAvAne bhATa pI2 puruSo prayatnazIla 2 cha, athavA pravRtta DAya cha, "juddhagavviya" yA yoddhAnmAna yuddha auzakSya vadhAre pramANamAM jAgRta thayuM che, ane te kAraNe teo vadhAre gaviSTa banyA cha, tathA " vikkosiyavarAsi" yA yoddhA pota pAtAthI zreSTha tAvAzane bhyAnamAthI 1602 aDhI pAne taiyA2 DAya cha, bhane nyo "rosaturiya abhimuhapaharaMtachiNNakarikara " odhAyamAna thAne me yoddho bhI yoddhAnA S52 praDA2 rIne tenA hAthInI sUTane pI nAmecha, tathA "viyaMgiyakare yAM zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 prazravyAkaraNasUtre bhUmikahamacikkhillapahe ' apaviddhanisuTTabhinnaphAlitapragalitarudhirakRtabhUmikardamaci. kkhillapathe tatra apaviddhAH bANAdibhiH, nisuTTA-nipAtitAHgalahastAdibhiH, bhinnAH trizUlAdibhiH phalitAH sphATitAH vidAritAzca kuThArAdibhirye, tebhyaH pragalitena =kSaritena rudhireNa kRtaH jAto yo bhUmau pRthivyAM kardamastena cilicillA: ArdrAH panthAnaH = mArgAH yatra sa tathA tatra, 'kucchidAliyagaliyanimmeliyaMtaphuraphuraMtavigalamammahayavigayagADhadiNNappahAramucchiyarulaMtavinbhalavilAvakalaNe ' kukSidAritagalitanibrbhelitAntraphuraphurAyamANavigalamarmahatavikRtagADhadattapahAramUJchitaluThavihvalavilApakaruNe-dAritAt-vidAritAt kukSeH udarAt galitaM rudhiraM nin litAni = udarAbahinigalitAni ca atrANi = 'A~taDiyA~ ' iti bhASA prasiddhAni yeSAM te tathA, ataeva-phuraphurAyamANAH = kampamAnA: vikalA:-niruddhendriyavRttitvena vyAkulAH, marmahatAH kaNThAdimarmasthAne hatAstathA oMke hAthoM ko kATa diyA karate haiM tathA ( avaiddha ) bANoM se vedhe gaye, (nisuTTa) gale meM hAtha DAlakara haThAt jamIna para paTaka diye gaye, (bhinna) trizUla Adi ke dvArA bhede gaye evaM ( phAliya) kuThAra Adi dvArA phADa diye gaye-vidArita kiye gaye aise yoddhAoM ke zarIra se (pagaliya ) jharate hue ( ruhira ) raktase ( kayabhUmikaddamacikhillapahe) jahAM kI bhUmimeM kIcaDa maca rahI hai aura isI se jahAMke mArga cikane ho rahe haiM tathA (kucchidAliya)vidArita hue udarase jinake (galiya) khUna baharahA hai aura (nimmeliyata) AMteM bhI jinakI peTase bAhira nikalaAI haiM, isI kAraNa jo ( phuraphuraMta ) kaMpa rahe haiM aura (vigala ) cikala ho rahe haiM aise yodhA ki jina para ( mammayavigayagADhadiNNappahAra ) krodha ke Aveza yoddhAmA 4 mInA sAtha chehI nA cha, tathA "avaiddha" mAthI pIdhAyekSA "nisudR" gajAma hAtha lazavIne pUrva bhIna 52 58sayasa, "bhinna" trizaNa mAhidAsa hAyesAmane "phAliya" 52sI mAhidvArA yArI nAmesa, yodvAmAnA zarIramA "pagaliya" paDatA "ruhira" soDIyA "kayabhUbhikadamacikhillapahe" yAM jamInamAM kIcaDa thaI gayo che, ane te kAraNe jyAM mArga lapasaNuM thaI gayA che, tathA "kucchidAliya" bhana vihArita thayeai S42mAthI "galiya" hI 40 2r2yA cha bhane " nimmeliyate " mana ta2i 55 peTamAthI mA2 nIjI 57yAM cha. se 1 ||2||nne 2 " phuraphurata" pI 2 // cha, mana "vigala" vyANa 24 yA cha, remanA 52 " mammayavigayagADhadiNNappahAra " opanA AvezamA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 293 sudarzinI TIkA a0 3 sU0 7 saGgrAmavarNanam vikRtA-krodhAvezena vicitrarUpaH gADhaH marmabhedI dattaH zatrubhiH prahAro yeSAM te tathA, ata eva mUcchitA: mUrchA prAptAH, luThantaH = bhUmau viluThantaH, vihvalAH= vyAkulAzca teSAM vilApAH=' hA haMtAvayami'-tyAdyAkrandazabdAH, taiH karuNo= dayAjanako yaH sa tathA tatra, punaH kIdRze ? ityAha-' hayajoha-bhamaMta turagauddAmamattakuMjaraparisaMkiyajaNa-NivvukachiNNajjhaya-bhagga-rahavara - naTTasirakarikalevarAkiNa-paDiyapaharaNa-vikinnAbharaNabhUmibhAge' hatayodhabhramatturaGgodAmamattakuJjaraparizatijananimUlachinnadhvajabhagnarathavaranaSTaziraH karikalevarAkIrNapatitapaharaNavikIrNAbharaNabhUmibhAge' tatra-'hayajohabhamaMtaturaga'-hatayodhabhrAmyatturagaH-hatAH mRtA yodhAH azvArohA savAra iti bhASA prasiddhAH yeSAM, tathAbhUtA bhrAmyantaH itastato dhAvantaH turagAH azvA yasmin sa tathA, 'uddAmamattakuMjaraparisaMkiyajaNa'-uddAmamattakuJjaraparizaGkitajanaH--udAmamattakuJjarebhyo niraGkuzamadonmattahastibhyaH parizakitAH vadhazaGkAkulAH janA yasmin sa tathA, 'NibbukachiNNajjhayabhaggarahavara 'nirmUlachinna dhvajabhagnarathavarAH-tatra nirmUlAH mUlarahitAH dhvajadaNDebhyo nismRtAH se vicitrarUpa gADha marma bhedI prahAra zatruoM dvArA diyA gayA hai aura isIse jo (mucchiya ) mUrchA ko prApta hokara ( rulaMta ) bhUmi para idhara se udhara loTa rahe haiM evaM (vinbhala ) vyAkula hokara (vilAva) "hA maiM mArA gayA" ityAdirUpa se vilApa kara rahe haiM aise yoddhAoM ke vilApoM se jo (kaluNe ) dayAjanaka banA huA hai tathA jo ( hayajohabhamaMtaturaga ) apane savAroM ke mara jAne se icchAnusAra idhara udhara ghUmate hue ghor3oM se yukta ho rahA hai, tathA jahAM ( uddAmamattakuMjaraparisaMkiyajaNe ) utkaTa madavAle hAthiyoM se, vadha kI zaMkA ke bhaya se manudhya vyAkula ho rahe haiM (NibbukkachiNNajjhayabhaggarahavare ) jahAM nirmUla daMDA rahita aura chinna-phaTI huI dhvajAe~ aura bhagna hue zreSTha ratha par3e haiM AvelA zatruo dvArA vicitra rIte bhayaMkara marmabhedI prahAra karAya che ane te AraNe yA "mucchiya" bhUraviza ne "rulaMta" bhAna 52 mAma tema sAgoTe cha bhane " vimala " yAna mane cha, 'vilAva " are ! mane mArI nAkhyo ItyAdi prakAre vilApa kare che, eddhAonA vilApathI je "kaluNe' hayAna bhanera che, tathA re "hayajohabhamaMtaturaMga' potAnA savArI bharI pAthI chAnusAra mAma tebha ghUmatA ghoDAmAthI yuddhata cha, tathA nyo "uddAmama. ttakuMjaraparisaMkiyajaNa" mahonmatta haathiimaadvaa2| 422 / 4 pAnA layathI bhaannuse| vyANa maneA cha, "NibbukkachiNNajjhayabhaggarahavara" orii ni / 2hita zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ %3D . 294 prazravyAkaraNasUtre chinnA dhvajAH, bhagnArathavarAzca yasmin sa tathA, 'naTasirakarikalevarAkiNNa' -naSTa ziraH karikalevarAkIrNaH-naSTAni zirAMsi yeSAmetAdRzA ye kariNaH hastinaH, teSAM yAni kalevarANi zarIrANi taiH AkINaH vyAptaH, 'paDiyapaharaNa '-patitapraharaNaHpatitAni praharaNAni-zastrAstrANi yasmin sa tathA, 'vikiNNAbharaNa'-vikIrNAbharaNaH-vikIrNAni=itastato vikSiptAni AbharaNAni mRtayodhAnAm alaGkaraNAni yasmin sa tathA, etAdRzo bhUmibhAgo yasmin sa tathA tasmin , ' naccaMtakabaMdhapaure' nRtyatkabandhapracure nRtyantaH kabandhAH=mastakarahitakalevarANi, pracurA yatra sa tathA tatra, 'bhayaMkaravAyasaparilittagiddhamaMDalabhamaMtachAyadhayAragaMbhIre' bhayaGkaravAyasaparilIyamAnagRdhramaNDalabhramacchAyAndhakAragambhIre-tatra bhramatAm=AkAze parya TatAM bhayaGkaravAyasAnAM-bhayaMkarakAkAnAM tathA paralIyamAnAnAM gativize SairuDDIyamAnAnAM gRdhrAnAM ca yanmaNDalaM-samUhaH, tasya chAyayA yo'ndhakArastena gambhIre ghanIbhUte ghanAndhakArayukte saMgrAme atipatanti rAjAnaH paradhanalubdhA iti pUrveNa smbndhH||7|| ( naTThasirakarikalevarAkiNNe ) tathA jo chinnamastakavAle hAthiyoM ke kalevaroM se vyApta hai, (paDiyapaharaNa ) jahAM praharaNa-astrazastrAdika idhara udhara par3e hue haiM, tathA (vikiNNAbharaNa) mAregaye dUsare kitaneka yodhAoM ke par3e hue AbharaNoM se vyApta aise (bhUmibhAge) bhUmibhAgavAle saMgrAma meM ( naccaMtakabaMdhapaure) tathA jahAM para yoddhAoM ke kabaMdha (dhar3a) pracurarUpa meM nRtya kararahe haiM, ( bhayaMkaravAyasaparilittagiddhamaMDalabhamaMtachAyaMdhayAragaMbhIre ) tathA jo AkAza meM uDate hue bhayaMkara kauvo kI, evaM parilIyamAna-gativizeSoM se uDDIyamAna-giddhoM kI chAyAjanya aMdhakAra se gaMbhIra bana rahA hai aise saMgrAma meM paradhanalubdha bane hue rAjA loka utarate haiM / / sU07 // mane TesI cAya tathA mAMgetA zreSTha 2the| 57 // cha. " nasirakarikalevarAkiNNa" tathA re chAyekhai bharatavANA hAthImAna sevarothI chapAye cha, "paDiyapaharaNa " orii -mastra-zasahi taDI 5i cha, tathA " vikiNNA. bharaNa " bharI gye| TA yodvAmAnAM mAbhUSaNAthI 27vAyecha, " bhUmiH bhAge" me bhUmimA vA sAbhamA "naccaMtakabaMdhapaure" tathA nyA yoddhAyAnAM 5 matizaya nRtya 76 2 , " bhayaMkaravAyasaparilitta giddha maMDalabhamaMtachAyadhayAragaMbhIre" tathA mazima ta bhaya 42 asamAnI tathA parilIyamAna-viziSTa gatithI uDatAM gIdhanI chAyAne kAraNe utpanna thayela adhikArathI gaMbhIra dekhAya che, evA saMgrAmamAM paradhana prApta karavAnI lAlasA vALA rAjAo utare che sUkA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 3 sU0 8 saGgrAmavarNanam 295 pUrvoditameva saMkSepeNa pratipAdayannAha-' vasu' ityaadi| mUlam--vasuvasuhavikaMpiyavva-paccakkhApauvaNaM paramarudavIhaNagaM duppavesataraMga-abhibaDiMti-saMgAmasaMkaDaM, paradhaNaM mahaMtA / avare pAikkacorasaMghA seNAvaicoravaMda-pAgaDiyAya aDavidesaduggavAsI kAla-hariya-ratta pIya sukilla-aNegasayaciMdhapaTTabaMdhA paravisae abhihaNaMti luddhA dhaNassa kaje // sU0 8 // ___TIkA-' vasuvasuhavikaMpiyavya ' vasuvasudhAvikampitA iva-tatra vasavaH=devA vasudhA pRthvI ca vikampitA:-trAsitA yaiste tathA tathaivApare rAjAnaH 'paradhaNaM' paradhanaM ' mahaMtA' kAGkSantaH paradravyalubdhA santaH 'paccakkhapiuvaNaM' pratyakSapitRvanaM sAkSAt zmazAnamiva 'paramaruddavIhaNagaM' paramarudrabhayAnakaM atyantapracaNDabhayajanaka ' duppavesataragaM' duSpravezataraka-atyantadurgama vIrANAmapi, kA kathA kAtarANAmityevaMvidhamapi 'saMgAmasaMkaDaM' saMgrAmasaMkaTa-gahanayuddha ' abhivaDaMti' abhipatanti pravizanti / tathA ' avare ' apare 'pAikacorasaMghA' padAtikacaura phira isI bAta ko saMkSepa se kahate haiM-' vasuvasuha ' ityaadi| TIkArtha-(vastuvasuhavikaMpiyanva) jinhoMne devoMko evaM pRthvImaMDalako bhI kaMpita jaisA karadiyA hai aise aura bhI aneka rAjA (paradhaNaMmahaMtA)dUsaroM ke dhanameM lubdha hokara (paccakakhapiuvaNaM) sAkSAt pitRvana jaise-pratyakSa meM zmazAna sarIkhe pratIta hone vAle tathA ( paramaruddabIhaNagaM) jo atyaMta pracaMDa evaM bhayajanaka ho rahA ho, tathA ( duppavesataragaM) vIroM ke liye bhI jo atyaMta durgama banA huA ho aise ( saMgAmasakaDaM ) gahanayuddha meM ( abhivaDaMti ) praveza kara jAte haiN| tathA (avare ) dUsare bhI (pAikka ive se 4 vAtane sakSiptamA 4 cha- " vasuvasuha" tyAdi .-" vasuvasuhavikaMpiyavva" bho hevone tathA pRthvIma ne 55 laNe pAyamAna 42 hI che avAM bhIon 55 ane rAto " paradhaNaM mahatA" bhItanA dhanamA du thane " pacakkhapiuvaNaM " pratyakSa pitRvanApratyakSa zmazAna 24 sAtA, tathA "paramaruddabIhaNaga" 2 satyata praya bhane saya 42 lAsatuM DAya, tathA "duppa vesataragaM" vAzane bhATa pAre atizaya dubha DAya meva "saMgAmasaMkaDa" una yuddhamA " abhivaDa ti" praveza 42 cha. tathA " avare" mIad 5 " pAikkacorasaMghA" pahAti35 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 prazravyAkaraNasUtre saGghAH padAtirUpacaurasamUhAH, 'seNAvaicoravaMdapAgaDiyA ya' senApaticaurabanda prakarSakAH senApaticaurasamUhayuktAzca 'aDavidesaduggavAsI' aTavIdezadurgavAsinaH aTavIdeze-araNyadeze yAni durgANi jalasthalarUpANi durgamasthAnAni teSu nivAsinaH kAlahariyarattapIyasukillaaNegasayaciMdhapabaMdhA ' kAlaharitaraktapItazuklAnekazatacinha paTTabandhAH = kRSNaharitaraktapItazuklavarNA anekazatasaMkhyakAH ye cinhapaTTAsteSAM bandhaH mastakAdau bandhanaM yeSAM te tathA 'dhaNassa' dhanasya para dravyasya 'kajje' kArye arthAya 'luddhA' lubdhAH lolupAH santaH paravisae' paraviSayAn anyabhUpadezAn ' abhihaNaMti' abhighnanti=vinAzayanti / suu08|| punaradattAdAnaM kathaM kurvanti ? tadAha-'rayaNAgara' ityAdi mUlam-rayaNAgarasAgaraM ca ummIsahassamAlA''kulavigayapo. yakalakalaMtakalitaM, pAyAlakalasasahassavAyavasavegasalilauddhammamANadagarayarayaMdhayAraM, varapheNapauradhavalapulaM pulasamuTThiyATTahAsaM, mAruyavikkhubbhamANapANiyajalamAluppalahuliyaM aviyasamaMtacorasaMghA) padAtirUpa caurasamUha ki jisameM ( seNAvai coravaMdapAgaDriyA ya ) senApati evaM cauroM kA jatthA ekatrita rahatA hai, tathA ( aDavIdesadaggavAsI) jo jaMgala ke bIcameM jitane bhI prAyaH dargamasthAna hote haiM-cAhe ve jalarUpa hoM yA thalarUpa ho-unameM rahate haiM tathA ( kAlahariyarattapIyasukillaaNegasakaciMdhapaTTabaMdhA ) kRSNa, harita, rakta, pIta, zukla, varNavAle saikaDoM cihnapaTToM ko jo apane mastaka Upara bAMdhA karate haiM aise ve padAtirUpa caura samudAya (dhaNassa kajje ) para ke dravya meM (luddhA ) lolupa hokara ( paravisae ) anya rAjAoM ke dezoM ko (abhihaNaMti ) vinAza karate haiM / suu08|| yAra sa bhA " seNAvaicoravaMdapAgaDhiyA ya" senApati bhane yoshen| samUDa metra 2 cha, tathA " aDavIdesaduggavAsI"? sanI 12ye sai durgama sthAno hoya che-pachI te jaLarUpa hoya ke sthaLarUpa-temAM rahe che, tathA " kAlahariyarattapIyasukilaaNegasayaciMdhapaTTabaMdhA " ti, elaisAsa, pILAM, sapheda Adi raMganI seMkaDo paTTIone je pitAnA mastaka upara bAMdhe cha, savA pAti-pANI-yAra samudAya " dhaNassa kajje" 52dhanamA -- luddhA" solupa ne "paravisae " manya rAjamAna zAna " abhihaNaMti" vinAza kare che sU-8 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 297 sudarzinI TIkA a0 3 sU0 9 adattAdAnaviSayasAgaranirUpaNam okhubhiyaluliyaMkhokhumbhamANapakkhaliyacIlayIvaulajalacakkavAlamahAnaivegaturiyaApUramANagaMbhIraviulaAvattacaMcalabhamamANaguppamANucchalaMtapaccoNiyaMtapANiya - pahAviyakharapharusapayaMDa vAuliyasalilaphuTuMtavIcikallolaM saMkulaM, mahAmagaramacchakacchabhohAragAhatimisuMsumArasAvayasamAhaya smudaaymaannypuughorpurN||9|| ___TokA-api ca paradravyaharAnarAH ' rayaNAgarasAgaraM ca ' ratnAkarasAgaraM ca= ratnAnAmAkaraH-nidhibhUto yaH sAgaraH samudrastaM pravizya tanmadhye gatvA potAn ghnanti, ityagreNa sambandhaH, kIdRzaM sAgaram ? ityAha-' ummIsahassamAlAkulavigayapoyakalakalaMtakalitaM' UrmisahasramAlAkulavigatapotakalakalakalitam = urmINAMtaraGgANAM sahasramAlAbhiH sahasrasaMkhyakapaMktibhirAkulatvAt vigatA:- bhagnAH ye potAH naukAH 'jahAja-'sTImara' iti prasiddhAH teSAM tatra sthitAnAM vyApAri ___ 'adattAdAna kisa prakAra kiyA jAtA hai ? ' aba sUtrakAra isa bAta ko samajhAte haiM-' rayaNAgara ' ityaadi| ___TIkArtha-para ke dravya ko haraNa karane meM tatpara bane hue manuSya cora ( rayaNAgarasAgaraM ca ) ratnoM ke nidhibhUta samudra meM ghusa kara keusake madhya meM jAkara ke jahAjoM ko naSTa kara dete haiM, isa prakAra kA saMbaMdha yahAM lagA lenA cAhiye / aba sUtrakAra samudra kA varNana karate haiM( ummIsahassamAlAkulavigayapoyakalakalaMtakalitaM ) hajAroM laharoM ke samUha se Akula hone ke kAraNa jahAM para vyApArI Adi janoM ke jahAja naSTa ho jAte haiM, aura isI kAraNa una jahAjoM para baiThe hue vyaktiyoM " mahattahAna-yArI thI. zete 42||y cha" the. pAtane sUtra2 ve sabhanave che-" rayaNAgara" tyAdi 52canane isa sevAne sAtura bhane manuSya-yA2 " rayaNAgarasAgara'ca" rananA nidhi evA samudranI vacce jaIne jahAjone DUbAvI de che, e saMbaMdha ahIM joDavAno che-have sUtrakAra samudranuM varNana kare che " ummIsahasamAlAkulavigayapAyakalakalaMtakalita" ddaa| mAnamAnAM samUhanA AkramaNane kAraNe jyAM vyApArI Adi lekanAM jahAje nAza pAme che, ane te kAraNe te jahAjamAM beThelA lekenA kakaLATathI je yukta banela che, zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazravyAkaraNasUtre prabhRtInAM kalakalena kolAhalena kalitaM yuktama , ' pAyAlakalasasahassavAyavasavegasalilauddhammamANadagarayarayadhayAraM ' pAtAlakalazasahasravAtavazavegasaliloddhamyamAnodakarajorayA'ndhakAraM = tatra 'pAyAlakalasasahassa' pAtAlakalazAnAM yAni sahasrANi taiH vAyavasavega' vAtavazAt-vAyuvazAd vegayuktaM yat ' salilauddhamANadagarayarayaMdhayAre' tatra salilaM samudrajalaM tasmAduddhamyamAnam-ucchalad yadudakarajAjalabindustasya rayo vegastenA'ndhakAro yatra sa tathA tam , ' varapheNapauradhavalapulaM pulasamuTThiyATTahAsaM ' varaphenapracuradhavalapulaMpulasamutthitATTahAsaM = varaphenaH =vara:atisvacchaH phenaH 'samudra jhAga' iti prasiddhaH sa pracuro dhavalaH = zvetavarNaH 'pulaMpula' iti nirantara samutthitaH=udgataH sa eva aTTahAso yatra sa tathA taM phena hAsayoH zuklatvena sAmyAd rUpakAlaGkAreNa nirUpitam / 'mAruyavikkhumbhamANapANiyaM' mArutavikSobhyamANapAnIyaM mArutena vAyunA vikSobhyamANam AloDyamAnaM pAnIyaM yatra sa tathA taM 'jalamAluppalahuliyaM ' jalamAlotpalahuliya jalamAlAnAM =nIrataraGgANAmutpalA samUhaH 'huliyaM' zIghra-punaH punastaraGgAntaramutpadyamAnaM yatra sa tathA taM 'avi ya' api ca 'samaMtaokkhubhiya - luliya - khokkhubhamANake kala kala zabda se jo yukta ho rahA hai, tathA ( pAyAlakalasasahassa ) saikaDoM pAtAla kalazoM ke ( vAyuvasavega ) vAyu ke saMyoga se vegayukta bane hue ( salila uddhammamANadgarayarayaMdhayAraM ) jala kI uchalatI huI bUndoM ke samudAya se jo aMdhakAra yukta jaisA banA huA hai, ( varapheNa-- paura-dhavala-pulaMpula-samuTTiyATTahAsaM) jo apane svaccha pracura dhavala varNavAle phena se mAnoM nirantara ha~sa hI rahA hai, tathA ( mAruyavikkhubbhamANapANiya ) vAyu se jisakA jala AlocyamAna ho rahA hai, tathA (jalamAluppalahuliyaM) jisameM pAnI kA samUha jaldI se dUsarI taraMga utpanna kara rahA hai, ( aviya ) tathA jo ( samaMtao khubhiya ) pavana ke AghAta tathA " pAyAlakalasasahassa" se. yAta 4 i " vAyuksavega" vAyunA sayothI vegayukta anesa "salilauddhammamANadagarayarayaMdhayAraM" missdi jindumenA samudAyathA re 25.5412 yuddhata mane cha, " varapheNa-paura-dhavala pulaMpula-samudviyAhahAsaM" 2 potAnA sva27 ane satyata sa34 2 nAza paDe to nita2 isI rahyo cha, tathA " mAruyavikkhumbhamANapANiya " vAyuthI rana pI pI 2dhu cha- gatimAna manyu cha. tathA "jalamAluppalahuliya" jemAM pANIne samUha jaldIthI eka taraMgamAMthI bIjuM taraMga-(mojuM) utpanna 4rI 298 cha, "aviya" tathA "samaMtaokhubhiya" 51nanA AghAtathI zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a03 sU0 9 adattAdAnaviSayasAgaranirUpaNam 299 pakkhaliya - caliya-vipulajalacakkavAla-mahAnaIvega-turiya ApUramANa-gabhIravipula-Avatta-caMcala-bhamamANa-guppamANu-cchalaMta-paccoNiyaMta - pANiya-padhAviya-khara-pharusa-payaMDa-vAuliya-salila-phuTuMta-vIci-kallola-saMkulaM ' samantataH kSubhitalulitacokSubhyamANamaskhalitacalitavipulajalacakravAlamahAnadIvegatvaritApUryamANagabhIravipulAvartacaJcalabhramadgopyamAnocchalatpatyavanivRttapAnIyapradhAvitakharaparuSapracaNDavyAkulitasalilasphuTadvIcikallolasaGkulam , tatra 'samaMtaokhubhiya' samantataH kSubhitaM-pavanA''ghAtena sarvato vyAkulitaM 'luli ya' lulitaM ca taTapradezamAptaM tathA 'khokhubbhamANa' cokSubhyamANam atizayena punaH punarvA mahAmatsyAdibhirvyAkulIkriyamANaM 'pakkhaliya' praskhalitaM = parvatAdInAM mahAzilAdiSvAghAtena skhalitaM pazcAt 'caliyaM ' calitaM-svasthAnAd gamanaM pravRttaM 'viula ' vipulaM-vistIrNa 'jalacakkavAla' jalacakravAlaM jalasamUhaH yatra tAH - kSubhitalulita cokSubhyamANapraskhalita calitavipulajalacakravAlAstathA bidhAzca yA ' mahAnaIvega ' mahAnadyAH gaGgAyamunAdyAstAsAM vegaiH 'turiya' tvaritaM =zIghram ' ApUramANa' ApUryamANo yaH sAgaraH sa tthaa| gabhIrA:-AgAdhAH vipulA:-vizAlAH ye 'Avatta' AvartAH cakrAkArajalabhramAH tathA caJcalaM yathAsyAttathA 'bhamamANA' bhramanti 'guppamANA' gopyamAnAni vyAkulI bhavanti se cAroM tarapha kSubdha huA (luliya) taTa pradeza ko prApta huA-taTataka pahu~cA huA ( khokkhunbhamANa ) mahAmatsyAdi jalacara jantuo se vyAkula kiyA gayA (pakkhaliya) parvatAdi kI mahAzilAoM Adi ke AghAta se skhalita huA phira ( caliya) calita-svasthAna se calita huA ( viulA ) vistIrNa (jalacakavAla ) jalasamUha jahAM hai aisI (mahAnaIvego) gaMgA yamunA Adi mahAnadI ke vegoM se ( turiya ) tvarita-zIghra (ApUramANa) jo bharA jA rahA hai| tathA jo (gabhIra) agAdha (viula) vizAla (Avatta) AvattoM - ( cakrAkAra jalabhramaNoM) se tathA ( caMcala ) capala ( bhamamANa ) ghUmate hue (guppamANa ) vyAkula hue yAbhe2 kSu55 dhane " luliya" pradeza sudhI pAMthAne "khokkhubbhamANa" mahAmatsyAdi jaya2 7 dvArA vyAja 42||ye "pakkhaliya" pAhinI bhAzivAya mAhinA mAghAtathI 25sita ne pachI " caliya" yasitasvasthAnathI yasita dhane " viula " vistI " jalacakavAla" samUha oryAM cha mevI 'mahAnaIvego' // yamunA mAhi mahAnahIsAnA vegathI 'turiya' upathI 'ApUramANa' 2 marA 2 cha. tathA 'gabhIra' mA 'viula" viza " Avatta" bhothI tathA " caMcala" yA "bhamamANa" dhUmatA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 prazravyAkaraNasUtre 'ucchalaMta ' ucchalanti AkAze utpatanti punaH 'paJcoNiyaMta ' pratyavanivRttAni adhogacchanti ca yAni 'pANiya' pAnIyAni prANino vA yatra sa tathA 'padhAviya' pradhAvitAH zIghraM gatAH 'kharapharusa ' kharaparuSAH vegAtizayAd atikarkazAH 'payaMDa' pracaNDA: dAruNAH 'vAuliyasalila' vyAkulita salilA:-vyAkulIkRtAni unmathitAni salilAni-jalAni yaiste tathA ' phuTuMta' sphuTantaH parasparasaGgharSa prApya viccheda gacchantazca ye 'vIcikallolasakulaM' vIcayaH-taraGgAH kallolAH mahAtaraGgAstaiH saGkulo yaH sa tatheti pUrveSAM karmadhArayastaM tathAvidhaM 'mahAsA( ucchalaMta ) AkAza meM uchalate hue (paccoNiyaMta ) phira nIce girate hue (pANiya ) pAnI athavA prANI jina meM hai aisI, tathA (padhAviya ) zIghratA se uThI huI (kharapharusa ) ativega se atyanta kaThora (payaMDa) dAruNa-bhayaMkara ataeva (vAuliyasalila ) jala ko mathita jaisA kara diyA aisI, tathA (phuTata ) paraspara ke saMgharSase vicchinna-judI judI huI aisI (vIcikallola) choTI bar3I taraMgoM se (saMkulaM) vyApta aise samudra ko, arthAt-jo gaMgA yamunA Adi nadiyoM ke vegoM se ki jinakA vipula jala cakravAla-samUha pavana ke AghAta se sarvataH vyAkulita hotA rahatA hai, aura taTapradeza taka AtA rahatA hai, tathA mahAmatsya Adi jalacara jAnavara jise atyaMta caMcala banAte rahate haiM, evaM jo parvata AdikoM kI mahAzilAoM para AghAtayukta hokara apane sthAna se Age ko bar3hatA rahatA hai, tathA jo gaMbhIra evaM vipula AvattoM se sadA vyApta banA rahatA hai, tathA jisameM caMcala hokara pAnI athavA prANI bAra 2 idhara se udhara "guppamANa" vyA " ucchalata" mA sendi "paccoNiyaMta" bhane 31 paach| nAya 54di " pANiya" pAe athavA bhI prANI che, mevA tathA "padhAviya" 5thI utpanna thatai, " kharapharusa" bhativezane pAraNe matizaya 42 mane "payaMDa" 2014 DAvAne 2 "vAuliyasalila" pAena bhanthana 422tu DAya sevA, tathA "phuTTata" me mIlana sAthe mathavAthI vichinna thatai " vIcikallola" nAnAM moTI bhAta mAthI " saMkulaM " vyAsa sevA sbhudrane, eTale ke je gaMgA yamunA Adi nadIonA vegathI ke jemanuM vipula jaLa cakravAtanA AghAtathI sarvataH vyAkulita thatuM rahe che, ane taTapradeza sudhI AvatuM rahe che tathA mahAmatya Adi jaLacara pazuo jene atizaya banAvatAM rahe che, ane je parvata AdinI je mahAzilAo sAthe athaDAIne pitAnA sthAnathI AgaLa vadhatuM rahe che, jaldI bharAtuM rahe che, tathA je gaMbhIra ane vizALa vamaLethI hamezAM vyApta rahe che, tathA jemAM pANI ane prANI caMcaLa zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 3 sU0 9 adattAdAnaviSayasAgara nirUpaNam 301 garamaccha - kaccha-bhohAragAha - timi - suMsumAra - sAvaya- samAhaya samuddhAyamANayapUra - ghorapaDara' mahAmakara matsya kaccha pohAragrAhatimizizumArazvApadasamAhatasamudghAvatpUraghorapracuraM mahAnto makarAH, tathA matsyAH kacchapAca ' uhAra ' iti jalacaravizeSAH grAhAstimayaH zizumArAH zvApadakAca sarve jalacaravizeSAH te ca te samAhatAH parasparaM saGgharSa prAptAH samudghAvataH anyAn svasmAnnirvalAn jantUn hantuM dhAvanto ye pUrA : samudAyAH te ca te ghorA :- bhayaGkarAH pracurAH yasmin sa tathA tamevaMvidhaM mahAsAgaraM dhanArtha gatvA ghnanti potAniti ca vakSyamANena smbndhH||9|| punaH kIdRzaM sAgaramityAha - ' kAyara ' ityAdi / mUlam - kAyarajaNa hiyayakaMpaNaM ghora mArasaMtaM mahabbhayaM bhayaMkaraM paDibhayaM uttAsaNagaM aNorapAraM AgAsaM caiva niravalaMba uppA ghUmate rahate haiM jisase vaha vyAkula jaisA hotA rahatA hai, AkAza meM uchalatA rahatA hai, aura punaH Upara se nIce A jAtA hai| tathA jo zIghra udabhUta vegAtizaya se atikarkaza, pracaMDa, vyAkulita-mathita kiyA hai pAnI jinhoM ne evaM paraspara saMgharSa ko prApta hokara viccheda ko prApta huI aisI laharoM se saMkulita banA rahatA hai, (mahAmagaramacchakaccha bhohAragAha timisuMsumAra sAvayasa mAiyasamudghAyamANapUraghorapaDaraM ) tathA baDe 2 makara, matsya, kacchapa, uhAra, grAha, timi, ziMzumAra, zvApada, Adi jalacara jantuvizeSa jisameM paraspara saMgharSa ko prApta hote rahate haiM aura apane se nirbaloM ko mArane ke liye sadA jisameM daur3ate rahate haiM aise mahAsAgara meM dhana kI lAlasA se jAkara cora loga jahAjoM ko naSTa kara DAlate haiM / sU0 9 // thaine vAraMvAra Ama tema pharyA kare che. jethI te jANe vyAkuLa rahe che, AkAzamAM uchaLatu rahe che ane phrI pAchuM nIce AvIne paDe che. tathA je zIdhra utpanna thayela atizaya vegane lIdhe ati kaza, pracaMDa, vyAkulita, pANInuM mathana karanAra, ane eka khIjA' sAthe athaDAine viccheda pAmela menta ethI vyApta rahe che. "mahAmagaramacchakacchabhohAragAhatimisu sumAra sAvayasamAiyasamudghAyamANapUraghorapaura tathA bhoTA bhagaro, bhatsya, athamA, uDDAra, graha, tibhi, zizubhAra, zvApada, Adi jaLacara prANIe jemAM paraspara athaDAmaNamAM AvyA kare che, ane peAtAnA karatAM niLane mAravAne mATe sadA doDatAM hAya che, evA mahAsAgaramAM jaine cAraloko dhananI lAlacathI jahAjonA nAza kare che. | s9 // "" zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 prazravyAkaraNasUtre iyapavaNadhaNiyoliyauvaruvari taraMgadariyaaivegacakkhupahamoccharaMtaM katthai gaMbhIravi ulaga jiyaguMjiya nigdhAyagaruyanivaDiyasudIha nIhAridUrasuccaMta gaMbhIra dhugadhugaMti saddapaDipahasaMbhaMta jakkharakkhasakuhaMDapisAyarusiyatajjAya uvasaggasahassasaMkulaM bahUppAiyabhUyaM viraiyabalihomadhUvauvayAra diNNaruhira'ccaNAkaraNapajayajogapayayacariyaM pariyaMtajugaMtakAlakappovamaM duraMtamahAnaivaimahAbhImadarisaNijjaM duraNucaraM visamappavesaM dukkhuttAraM durAsayaM lavaNasalila puNNaM asiyasiya samucchiyagehiM hatthataragehiM vAhaNehiM aivaittA samuddamajjhe haNaMti gaMtUNa jaNassa porA para vaharA narA niraNukaMpA NiravekkhA // sU0 10 // TIkA- 'kAyarajagahiyayakaMpaNaM' kAtarajana hRdaya kampanaM= kAtarajanAnAM = bhIrupuruSANAM hRdayastha kampanaM-kampakArakaM ghoraM = bhayaGkaraM yathAsyAttathA ArasantaM = zabdAyamAnaM zabdaM kurvantaM kolAhalasaGkulamityarthaH / ' mahambhayaM ' pratibhayaM mahAbhayaM = atyantabhayajanakam, ata eva bhayaGkaraM 'paDibhayaM' pratibhayaM = pratipANinaM bhayotpAdakam phira yaha samudra kaisA hai so kahate haiM-' kAyarajaNa ' ityAdi / TIkArtha - jo samudra (kAyarajaNa hiyayakaMpaNaM ) kAyarajanoM ke hRdaya ko ka~pA detA hai ( ghoraM ) bhayaMkara hokara jo ( ArasaMta ) zabdAyamAna hotA hai (mahanbhayaM ) dekhate hI jise logoM ko bhaya kA saMcAra hone laga jAtA hai ( par3ibhayaM ) hara eka prANI kA roma 2 : jisakI AkRti ke samakSa bhaya ke mAre khaDA ho jAtA hai, aura isa liye jo ( bhayaMkaraM ) te samudra kevA hoya che tenuM vadhu varNana kare che-- kAyarajaNa0 11. chatyAhi je samudra " kAyarajaNa hiyayakapaNaM " " ghora " kAyara leAkAnA hRdayane OMpAvI he che, "ghora N " laya 42 rIte the " ArasaMta " dhudhavATa ure che, " maha. bbhayaM " bhene netA 04 boanA hisabhAM laya jenA dekhAva jotAM ja bhayathI dareka prANIonA utpanna thAya che, " paDibhaya " ruvATAM khaDA thaI jAya che, zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 3 sU0 10 punarapisAgarasvarUpanirUpaNam 303 'uttAsaNagaM' utrAsanaka-cittakSobhakArakam ' aNorapAraM' anarvApAram=alabdhApAraparyantaM ' AgAsaM ceva niravalaMba ' AkAzamiva niravalambam AdhArarahitaM tatra patadbhina kizcidAlambanamupalabhyate iti bhAvaH, uppAiya pavaNadhaNiyaNolliya uvaruvaritaraMgadariyaaivegaM' tathA autpAtikapavanaghanodito paryuparitaraGgaptAtivegam=aulpAtikena = utpAtajanitena pavanena vAyunA= 'dhaNiya ' iti atyantaM noditAH preritAH uparyupari-uoz2a ye taraGgAste ca te dRptA garvitA ica ativegAH=mahAvegAH yatra sa tathA taM utpAtajanitapavanena ativegataraGgayuktamataeva ' cakkhupahamoccharaMtaM ' cakSuSpathamavatRNantaM cakSuSpathaMdRSTipatham avastRNantam-AcchAdayantaM draSTumapyazakyaM kiM punastatumityarthaH, tathA ' katthai 'kutracit kvacitpradeze gambhIra = alabdhaM madhyaM punaH -- viulagajjiyaguMjiyanigyAyagaruyanivaDiyamudIhanIhAridRrasuccaMtagaMbhIradhugadhugaMtisadaM / vipulagarjitaguJjitanirghAtagurukanipatitasudIrghanirdAdidUrazrUyamANagambhIradugadhugitizabdaM = tatra vipulaM = vizAlaM garjitaM = meghavad dhvaniH tathA guJjitaM= bhaya kA pratisvarUpa banA rahatA hai ( uttAsaNagaM ) citta meM jise avalokana kara kSobha ho jAtA hai, ( aNorapAraM) jisakA dUsarA taTa alabdha hotA hai (AgAsaM ceva niravilaMbaM) AkAza kI taraha jisameM prANiyoM ko par3a jAne para koI bhI AdhAra prApta nahIM hotA hai, ( uppAiyapavaNa) utpAta janita pavana se ( dhaNiya Nolliya ) atizaya vegazAlI hokara ( uvaruvari ) eka dUsare ke Upara par3atI huI ( taraMgadariya ) garvita taraMgoM se (aivegaM ) atyaMtavega ho rahA hai| (cakkhupahamoccharaMtaM ) jisakA dekhanA bhI azakya hai to phira vahAM tairane ko to bAta hI kyA hai ( katthaigaMbhIraM) kIsI 2 pradeza meM jo bahuta hI adhika gaMbhIra thI bhayaMkara" nayanI pratibhUti mAge che, " uttAsaNagaM" garnu mona uzana vittamA kSola thAya cha, " aNorapAra'" nA mAnA / maprAya hAya cha-rene pAra pAbhava hu42 cha, " AgAsaMceva niravalaMba " mazanI bhAgamA prAsAne 5i PAdhA bhAtI nayI "uppAi ya pavaNa" tyAta nita 5vanathI "dhaNiya Nolliya" atizaya vezamA mAvA rda " uvaruvari" me mIonu S52 54tai " taraMgadariya" vita mAmAthI " aivega" 2 satyata vegayukta mAnI 29 cha, " cakkhupahamocchara taM" jene joI zake paNa azakya che te tyAM taravAnI te vAta ja kyAM che! " katthaigaMbhIra" 15 315 prazamAM re ! thAre galI2 DAya cha, zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 prazravyAkaraNasUtre bhramaraguJjitamiva guJjitaM tathA nirghAntaH vyantarakRto mahAdhvaniH gurukanipatita-vidyudvizeSAdi saMpAtena ca jAyamAnodhvaniH sudIrghaH atyarthaM nihAdI pratidhvaniyukto nirghoSaH dUrazrUyamANa: atidUradezAdapi zrUyamANaH gambhIro dhugUdhugiti zabdazca yatra sa tathA taM 'paDipaharubhaMta-jakkharakkhasa kuhaMDa-pisAyarusiya - tajjAyauvasaggasahassasaMkulaM ' pratipatharundhAnayakSarAkSasakUSmANDa pizAcaruSTatajjAtopasargasahasrasaMkulaM = tatra pratipathaM pratimArga rundhAnAH pathikAnAM mArgAvarodhaM kurvANA ye yakSAH rAkSasAH kUSmANDAH pizAcAzca sarva vyantaravizeSAste ca te ruSTAH roSayuktA stai rjAtAni yAnyupasargasahasrANi-upadravasahasrANi taiH saMkulA vyApto yaH sa tathA taM 'bahUppAiyabhUyaM ' bahautpAtikabhUtaMbahUnyautpAtikAni-utpAtabhavAni duHkhAni bhUtAni yatra sa tathA taM ' viraiya hotA hai| tathA (viulagajjiya guMjiya) jisakA megha kI taraha vizAla garjita evaM bhramaroM ke jaisA vizAla guMjita, (nigghAya) nirghAta-vyantaroM kI dhvani, tathA (garuyanivaDiya) vijalI Adi kA jo isameM giranA hotA hai usa samaya nilA huA jo atyanta nidI pratidhvani yukta vizeSa nirghoSa ( dUrasuccaMta ) dUra se sunAI dene vAle ( gaMbhIra ) gambhIra (dhugadhugaMti ) ' dhugadhuga' aisA zabda, ye (saI) zabda haiM jisameM, tathA (paDipaharubhaMta-jakkha-rakkhasa-kuhaMDa-pisAyarusiya-tajjAyauvasaggasahassasaMkulaM ) jo ruSTa hokara pathiko ke mArga kA avarodha karane vAle yakSa, rAkSasa, kUSmANDa ( vyantaravizeSadeva) evaM pizAcoM ke hajAroM upasargoM se sadA vyApta rahatA hai ( bahUppAiya bhUyaM ) tathA jisameM jIvoM ko aneka utpAtajanya duHkhoM kA sAmhanA tathA " viulagajjiyaguMjiya" 2 bhenA va bhATI nA 42 cha ana prbh| 2 vi gu021 42 cha, "nigghAya" nirdhAtavyantaronA bhAvani tathA "garuyanivaDiya" qlavit mA tema 53 tyAre tamAthI nalund nihIMdI-pratidhvani yuta niSi, " dUrasuccaMta " 2thI sanajAto " gaMbhIra" malI2 " dhugadhugaMti" "dhurA dhu|" vo mAvA14, mAhi " saI " zaha bhI samaya tathA " paDipaharubhaMta-jakkha-rakkhasa-kuhaMGa -pisAya-rusiya-tajjAya uvasaggasahassasaMkulaM " 2 2 4ne bhusAzana mArgane avarodha karanArA yakSa, rAkSasa, kuSmAMDa, (vyantara vizeSa deva) ane pizayAnA / sathI sahI vyAsa 23 cha, "bahUppAiyabhUyaM " tathA remA vAne mAne yAta nyAno sAmanA 423 // 5 cha, "viraiya zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a03 sU0 10 punarapisAgarasvarUpanirUpaNam balihomadhU bauvayAra diNNaruhiraccaNAkaraNapayayajogapayayacariyaM 305 ' viracitabali homadhUpopacAradattarudhirArcanAkaraNaprayatayogaprayatacaritaM = tatra viracitaH = kRtaH balinA - dravyopahAreNa homena agnau havanena dhUpena- dhUpenacopacAro yaiste tathA dattaM rudhira = samarpitaM zoNitaM yatra tadevaMbhUtaM yadarcanAkaraNa tatra prayatAH- tatparA ye te tathA, yogaprayatAzca = votAdibhirvyApAre niratA ye te tathA taiH tatrasthitaiH caritaH saMzrito yaH sa tathA tametAdRzaM sAgaram / punaH kIdRza ? mityAha - ' pariyaMtajugaMtakAla kappovamaM ' paryantayugAntakAlakalpopamaM - paryantayugasya = sakaleSu yugeSu madhye caramayugasya yo'ntakAla : - pralayakAlaH sa eva kalpastenopamA = sAdRzyaM yasya sa tathA taM ' duraMtamahAnaI-naI vai - mahAbhImadarisa NijjaM duraMtamahAnadI nadIpatimahAbhImadarzanIyaM - durantAH duSpArAH yA mahAnadyaH = gaGgAdyAnadyazca =anyAH sAmAnyAkaranA par3atA hai ( viraiyabalihoma - dhUva - uvayAra - diSNa-ruhira-ccaNAkaraNa - payaya-jogapayayacariyaM) tathA (viraiyavalihomadhUvauvayAra) naukAoMke aTaka jAne para jahAM jahAjoM se vyApAra karane meM lage hue manu dvArA - sArthavAha dvArA - vividha prakAra kI bheMTeM dI jAtI hai, agnimeM dhUpa jalAyA jAtA hai tathA ( diNNa ruhiraccaNAkaraNapayaya) rudhira kA samarpaNa rUpa pUjA meM lage hue aise ( jogapayaya ) vyApArI logoM se ( cariyaM) sevita hai / tathA ( pariyaMta jugaMtakAlaka povamaM ) samasta yugoM ke madhya meM carama yuga kA pralayakAlarUpa kalpa ke jaisA tu ( duraMta mahAnaI naI - mahAbhIma darisaNijaM ) ( duraMta ) jinakA pAra karanA kaThina hai aisI ( mahAnaI naI vai ) gaMgA Adi mahAnadiyoM kA tathA anyasAdhAraNa nadiyoM kA jo pati haiM, isI kAraNa yaha ( mahAbhImadarisaNijjaM ) dekhane balihoma - dhUva - upayAra- diSNa-ruhira-ccaNAkaraNa- payaya-jogapayayacariyaM " tathA viraiyavalihomadhUvauvayAra naukAo aTakI jatA jyAM vahANa dvArA vepAra karanAra leAkeA dvArA (sAvAA dvArA) vividha prakAranI bheTa devAya che, agnimAM dhUpa bhANavAmAM Ave che, tathA "diNNaruhiraccaNAkaraNapayaya " rudhiranA samarpaNa 35 pUlamA lAgesA mevA "jogapayaya " vyApArI boDothI " cariya " je sevita che, tathA " pariyaMtajugaMtakAla kappovamaM " he sadhajA yugonI vasye chellA yuganA pralayakALarUpa kalpanA jevA che, dura' tamahAnaInaIva i-mahAbhImadarasaNijjaM du " jene ALagavI muzkela che evI " "6 " mahAnaI "" naI gagA Adi mahA pati che, ane te kAraNe je nadIAnA tathA khIjI sAmAnya nadIonA je 'mahAbhImadarisaNijjaM " ne hemAbhAM laya 12 66 zrI prazna vyAkaraNa sUtra "" (C Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 prazravyAkaraNasUtre stAsAM ' vai ' patiH, sa ca mahAbhImadarzanIyaH sa tathA taM ' duraNucara' duHkhenA' nucaryate iti duranucaraM ' visamappavesa' viSamapraveza - viSamaH = dussAdhyaH pravezo yasmin sa tathA taM ' dukkhuttAraM ' duHkhottAraM = duHkhenottaraNaM yasya sa tathA taM ' durAsayaM ' durAsadaM = duSprApaM durAzrayaM = duHkhada sthAnarUpaM ' lavaNasalilapuNNaM ' lavaNasalilapUrNa = kSArajalabhRtam, ' asiyasiyasamucchiyagehi' asitasita samucchritakaiH = tatra asitAH - kRSNAH sitAH = zuklAtha paTAH samucchritakAH = upari baddhA yeSu pravahaNeSu tAni tathA taiH 'hatthaMtaragehiM' dakSatara kai: - anya yAnapAtrAdyapekSayA'tizayavegazIlaiH ' vAhaNehiM' vAhanaiH = skandhavAH pravahaNaiH ' avattA ' atipatya = Akramya ' paradavvaharA' paradravyaharAH = paraghanApaharaNazIlAH ' niraNukaMpA ' niranukampAH = kRpArahitAH 'NiravayakkhA' nirapekSAH = apekSArahitAH paralokabhayarahitAH narAH = janA ' samuddamajjhe ' samudramadhye 'gaMtUNa' gatvA jaNassa ' pote ' potAn = naukAn ' haNaMti ' ghnanti vinAzayanti / / sU - 10 // meM bhayaMkara hai ( duraNucaraM ) tathA jisameM anucaraNa karanA-phiranA bahuta hI AyAsa sAdhya - kaThina hai / isIliye ( visamappavesaM ) jisameM praveza karanA bahuta kaThina hotA hai / ( dukkhottAraM ) jisakA pAra karanA bar3A mujhikala hotA hai (durAsayaM ) jo sadA duHkhadasthAnarUpa hai / ( lavaNasalilapuNNaM) kSAra jala se sadA bharA rahatA hai aise samudra ko ( asiyasiya samucchiyagehiM ) kRSNa evaM zubhravastra jinake Upara bAMdhA gayA hai aisI (hatthaMtaragehiM ) jo anya yAna pAtroM kI apekSA pAnI ke Upara bahuta jaldI tairatI hai aise ( vAhaNehiM ) naukAoM dvArA ( aivaittA ) Akramita karake (paradavvaharA ) paradravya ko haraNa karane vAle ( niraNukaMpA ) nirdayI ( NiravayakkhA ) jo apane parabhava ko sudhAra ne kI bhAvanA se rahita hote haiM aise (narA) cora manuSya ( samuddamajjhe gaMtUNa) che, " duraNucara " tathA mAM atizaya kaThina che, " visamappavesaM " jemAM praveza karavA ghaNA muzkela che, dukkhottAra" ne yojagavA atizaya bhuDesa che, " durAsaya" ne sahA hu: aha sthAna 35 che, " lavaNasalilapuSNaM " ne mArAM pAlIthI sahA bharapUra rahe che, sevA samudra samuccayagehi " nemanA upara ajA bhane saha vastra mAMsAM che sevI " hatthaMtaragehiM " ne anya vAhano uratA pANI upara vadhAre aDathI tare che khevI ." nauabhI dvArA 66 vAhaNehiM " AkramaNa karIne va paradavvaharA paradhananuM haraNa karanArA, niraNukaMpA " nirdaya mane " NiravayakkhA " potAnA paralavane sudhAravAnI lAvanAthI rahita sevA ' narA" thora boo| " samuddamajjhe 66 " asiyasiya 66 , aivaittA 66 zrI prazna vyAkaraNa sUtra , Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 3 sU011 taskarakAryanirUpaNam punaH kiM kurvantItyAha - ' gAmAgara0 ' ityAdi mUlam - gAmAgara-nagara-kheDa - kavvaDa- maDaMba - doNamuha-paTTaNAsamaNigama - jaNava e te ya dhaNasamiddhe haNaMti, thira hiyayacchinnalajjA vaMdiggaha- goggahA ya gevhaMti, dAruNamaI nikkivA NiyaM haNaMti chiMdaMti gehasaMdhi nikkhittANi ya haraMti, dhaNadhaNNadavvajAyANi jaNavayakulANaM nigghiNamaI para - davvAhiM je avirayA, taheva kei adiNNAdANaM gavesamANa kAlAkAle saMcaraMtA citagapajjaliya - sarasadara - daDhakaDDiya kalevare ruhiralittavayaNa - akkhaya - khAdiya - pItaDAiNibhamaMtabhayaMkare jaMbukhikkhiyaMte ghUyakayaghorasade veyAluhiya visuddha kahakaheMta pahasiyabIhaNaga nirabhirAme aidubbhigaMdhe bIbhacchadarisaNije susANe vaNe suNNadharaleNaaMtarAvaNa girikaMdaresu visamasAvaya samAulAsu vasahisu kilissaMtA sIyAyavasosiyasarIrA daDhacchavIniraya tiriya bhavasaMkaDadukkha saMbhAraveyaNijjANi pAvakammANi saMciNitA dullabhabhakkhaNa pANabhoyaNApivAsiyA jhuMjhiyA kilaMtA maMsakuNimakaMdamUlajaM kiMcikayAhArA uThivagA uppuyA asaraNA aDavIvAsaM uveMti vAlasayasaMkaNIyaM // sU0 11 // samudra ke bIca meM jAkara ( jaNassa ) manuSyoM kI ( pote ) naukAoM ko ( haNaMti ) naSTa kara DAlate haiM || sU0 10 // gaMtUNa " samudranI vasye lahAne " 66 307 ti nAza hurI nAce che // sU-10 // "" zrI prazna vyAkaraNa sUtra jaNassa " bhANusonI " pote " naukAonA Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 prazravyAkaraNasUtre TIkA-' te ya' te ca-pUrvoktaprakArAjanAH 'gAmAgaranagarakheDakavvaDamaDaMbadoNamuhapaTTaNAsamaNigamajaNavae ' grAmAkaranagarakheTakaTamaDambadroNamukhapattanAzramanigamajanapadAn-tatra grAmaH, grasati buddhayAdiguNAnitigrAmaH, Akara:= suvarNarajatAdi dhAtUnAM khanisthAnaM, nagaraM aSTAdazakaravarjitaM, kheTaM-dhUliprAkAramayaM, karbaTa alpajananivAsasthAnaM, maDambaH sArdhakrozadvayagrAmAntarazUnyaH, droNamukhaM jalasthalamArgo yatra bhavet tadroNamukhaM, pattanaM sakalavastumAptisthAnam , AzramA paradravya haraNa karane vAle taskarajana phira kyA karate haiM ? so isa sUtra dvArA sUtrakAra pradarzita karate haiM-'gAmAgara0' ityAdi / TIkArtha-(dhaNasamiddhe gAmAgaranagara kheDakabbaDamaDaMvadoNamuhapaTTaNAsamaNigamajaNavae ) dhanadhAnyAdi se samRddha hue grAma, Akara, nagara, kheTa, karbaTa, maDaMba, droNamukha, pattana, Azrama, nigama evaM janapada, ina saba ko ( te ya ) paradravya haraNa karane vAle cora Adika ( haNaMti ) naSTa kara dete haiN| jahAM buddhayAdiguNoM kA hAsa hotA hai vaha grAma hai / suvarNa rajata Adi dhAtuoM kI utpatti kA jo sthAna hotA hai usakA nAma Akara hai| aThAraha prakAra kA rAjakara jisameM nahIM liyA jAtA hai usakA nAma nagara hai| dhUlikA prAkAra jisameM hotA hai usakA nAma kheTa hai / jisameM thor3ese manuSya nivAsa karate hai usakA nAma karbaTa hai| cAroM dizAoMmeM aDhAI2 kosataka jisake AsapAsameM gAMva nahIM hote haiM usakA nAmamaDaMba hai| jalamArga ke evaM sthalamArga donoM prakArake mArgase hokara jisameM jAyA jAtA hA usakA nAma droNamukha hai| sakala vastuoM kI prApti kA jo - paradravyanuM haraNa karanArA cere pachI zuM kare che? sUtrakAra A sUtra dvArA te pragaTa 42 cha-"gAmAgara" tyAdi. sAtha:-"dhaNasamiddhe gAmAgAranagarakheDakabbaDamaDaMvadoNamuhapaTTaNAsamaNigamajaNavae" dhanadhAnyathI samRddha anerA gAma, 2 / 42, nagara, bheTa, 4, bha, droNubhuma, pattana, zrama, nigama bhane napar3ha se pradhAna "teya" paradhana harI lenAra cAra Adi leke nAza kare che. jyAM buddhi Adi guNone hAsa thAya che te gAma che. sonuM, cAMdI Adi dhAtuonAM utpatti sthAnane AkAra-khANa kahe che. aDhAra prakArane rAjakara jyAM levAtuM nathI tene nagara kahe che. dhULane kille jyAM hoya che te sthAnane kheTa kahe che. jemAM thoDA ja mANaso vasatA hoya te sthAnane karbaTa kahe che. jenI AsapAsamAM aDhI gAumAM gAma hotAM nathI tene maDaMba kahe che. jyAM jaLamArge tathA sthaLamArge jaI zakAya che te sthAnane droNamukha kahe che. jyAM badhI vastuo maLI zake che te zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 3 sU0 11 taskarakAryanirUpaNam 309 tApasanivAsaH, nigamaH = vaNigjananivAsaH janapadodezastAn ' dhaNasamiddhe ' dhanasamRddhAn=dhanadhAnyasampannAn ' haNaMti ' ghnanti = vinAzayanti tathA ' thirahiyayA ' sthirahRdayA=adattAdAne nizcalacittAH chinnalajjAH=jAtikulAdi lajjAvarjitAH 'vaidiggahagoggahA ya vandigrahagograhAMzca = vandinaH stutipAThopajIvinasteSAM grahaH = grahaNaM gavAM ca grahaNaM coraNamityarthaH, ' gevhaMti ' gRhNanti = kurvanti tathA ' dAruNamaI ' dAruNamatayaH = ghorakarmAcaraNabuddhayaH 'niki vA niSkRpAH = nirdayAca 'NiyaM ' nijaM = svajanamapi ' haNaMti ' ghnanti = nAzayanti tathA gehasandhi= gRhabhittiM diti chindanti / tatazca ' jaNavayakulANaM' janapadakulAnAM 'nikkhi 9 " sthAna hotA hai usakA nAma pattana hai| tApasa logoM kA jo nivAsa sthAna hotA hai usakA nAma Azrama hai / vaNigjana jisameM rahate hoM usakA nAma nigama, evaM deza kA nAma janapada hai / ina sthAnoM ko lUTane vAle tathA naSTa bhraSTa karane vAle ye jana (thirahiyayA) adattAdAna karane meM nizcalacitta rahate haiM (chinnalajjA ) inheM jAti, kula Adi kI lajjA kucha bhI nahIM hotI hai / ( baMdiggahagoggahA ya) ye stuti pAThakoM ko lUTa liyA karate hai aura gAyoM ko bhI curA liyA karate haiN| (dAruNamaI) inakI mati baDI dAruNa (bhayaMkara) hotI hai bhayaMkara se bhayaMkara karma karane meM bhI unheM saMkoca nahIM hotA hai| (nikkivA) ye sadA dayA se rahita hote haiM / (NiyaM haNaMti ) apane nijajana ko bhI ye jAna se mAra DAlate haiM (gehasaMdhi ) gharoM kI bhittiyoM taka ko bhI ye (chiMdaMti ) tor3a DAlate haiN| ( jaNavayakulANaM ) dUsaroM kI rakkhI huI dharohararUpa meM sthApita kI "" sthAnane pattana kahe che. tApasa leAkanAM nivAsasthAnane Azrama kahe che. vaNika leAkeA jyAM rahe che te nigama ane dezane janapada kahe che. te sthAnone lUTanArA tathA nabhraSTa karanArA te leAkeA " thirahiyayA adattAdAna-cArI karavAne bhATe dRDha nizcayI hoya che. " chinnalajjA " tebhane jati DuNa sAhinI sahela pazu sAtha hotI nathI. " baMdiggahagogahAya " teo stuti karanArAne paNa bUTI se che, mane gAyAne pazu yorI laya che " dAruNamaI " tebhanI lati ati dAruNa hoya che-bhayaMkaramAM bhayaMkara kRtya karatAM paNa temane sa`kAca thatA nathI " nikkiyA " tethe sahA hayAhIna hoya che, "NiyaM hati svajanAne paNa teo mArI nAkhe che, tethe " chidaMti " dharanI hivAsAne yAgu tethe "chiMda 66 jayakulA * bIjAe anAmata thApaNa tarIke mUkela gehasaMdhiM " dharanI zrI prazna vyAkaraNa sUtra 66 " peAtAnA dvivAdAne pazu tADI pADe che. 66 dhaNadhaNNavva "" Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 prazravyAkaraNasUtre tANi ' nikSiptAni sthApitAni 'dhaNadhaNNadavvajAyAni ' dhanadhAnyadravyajAtAnidhanadhAnyasuvarNarajatAdIni haranti ' ke ityAha -ye 'paradavyAhiM ' paradravyaiH 'avirayA' aviratAH anivRttAH= nigghiNamaI ' nighRNamatayaH karuNArahitAH 'taheva' tathaiva-pUrvoktaprakAreNa * keI' ke'pi ' adiNNAdANaM' adattAdAnaM svAmyAdibhiravitIrNa dhanaM gaveSamANAH anveSamANAH kAlAkAleSu kAleSu sakalalokavyavahArocitakAleSu dinAdilakSaNeSu tathA akAleSu anucitakAleSu ardharAtrAdilakSaNeSu ca saJcarantaH bhramanto'dattagrAhiNaH, 'citagapajjaliyasarasadaradaTTakaDDiyakalevare' citakaprajvalitasarasadaradagdhakRSTakalevare-citakeSu-citAsu, kIdRzeSu ? prajvali huI (dhaNadhaNNavvajAyANi ) dhana, dhAnya, suvarNa rajata Adi saMpatti ko ( haraMti ) hara liyA karate haiM / ( paravAhi avirayA) kyoM ki ye loga parake dravya ko curAne rUpa kRtya se virakta nahIM hote haiM-" dUsaroM kA dravya vinA pUche nahIM lUMgA" isa prakAra kA niyama inheM nahIM hotA hai| (nigghiNamaI ) ye sarvathA dayAbhAva se rahita mati vAle hote haiN| (taheva kei ) isI taraha kitaneka vyakti ( adiNNAdANa ) svAmI Adi dvArA vitIrNa nahIM kiye hue dhana dhanyAdi kI (gavesamANA) gaveSaNA karate hue ( kAlAkAlesu ) samasta loka vyavahAra ke ucita dina Adi rUpakAla meM tathA ardharAtri Adi rUpa akAla-anucita kAla meM (saMca. raMtA ) idhara udhara ghUmate hue zmazAna zUnyagRha Adi meM bhaTakate rahate haiM, yaha sambandha yahAM jor3a lenA cAhiye / vaha zmazAna Adi kaise haiM so varNana karate haiM-jahAM (citagapajjaliya ) prajvalita citAoM meM jAyANi" dhana, dhAnya, sonu, 35, mAhi sapattine " hara ti" 55 tame Daza cha. " paradavvAhi avirayA" 125 te bA 52dhanane yAravAnA kRtyathI virakta hotA nathI, "bIjAnu dravya tene pUchayA vinA nahIM lauM" mevA bhane niyama hAtI nathI. " nigghiNamaI" yA sahA yAmAthI 2Dita bhativAra DAya che. " taheva kei" me 4 pramANe eus a " adiNNAdANa" bholi maha dvA2ma na 42vAmAM mAvesa dhana dhAnyAhinI "gavesamANA" zodha 42di " kAlAkAlesu" mA so sAthai vyavahAra bhoTenA hivasa mAhi yogya samaya athavA madhya rAtri mAha 24-mayeya samaye "saMcaratA" Ama tema zmazAna, zUnyagRha-khAlIghara-AdimAM bhaTakyA kare che. te mazAna Adi vAlaya cha, tenuM varNana 42 cha-"citagapajjaliya" sajAtI yitAmAmA "sarasa" zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a. 3 sU0 11 taskarakAryanirUpaNam teSu-pradIpteSu yAni sarasAni-rudhiramAMsAdisahitAni ataeva dagdhAni ISadbhasmIbhUtAni tAni kRSTAni-zvazRgAlAdibhizcitAto niSkAzitAni kalevarANika mRtakazarIrANi yatra tattathA tatra zmazAte / punaH kIdRze-'ruhiralittavayaNaakkhayakhAdiyapIyaDAiNibhamaMtabhayaMkare ' rudhiraliptavadanA'kSatakhAditapItaDAkinI bhramad bhayaGkare-tatra rudhireNa liptAni vadanAni = mukhAni tathA akSatAni samagrANi khAditAni mRtakAnAM zarIrANi tathA pItAni rudhirANi yAbhistAstathA bhramantyazca yA DAkinyastAbhirbhayaGkare, 'jaMbuyakhikkhiyaMte' jambukAnAM 'khikhi' iti zabdayukte tathA 'ghUyakayaghorasadde ' ghUkakRta ghorazabde-dhUkaiH-ulUkaiH kRtaH ghoraH bhayaGkaraH zabdastena yukte tathA 'veyAluTThiyavisuddhakahakaheMtapahasiyabIhaNaganirabhirAbhe' ve. tAlotthitavizuddhakahakahAyamAnaprahasitabhISaNakanirabhirAme = vetAlebhyaH = vikRta pizAcebhyaH utthitaM samutpannaM vizuddham anyazabdA'mizritaM yat kahakahAyamAnaM= (sarasa) rasa-rudhira Adise lipta murde (daradana) pUre nahIM jala sakane ke kAraNa (kaDiyakalevare) kutte evaM zrRgAla Adi dvArA citAoMse bAhira nikAla liye jAte haiM (ruhiralittavayaNa ) jinake mukha rudhirase lipta ho rahe haiM, tathA (akkhayakhAdiyapIya) jinhoMne samagrarUpase mRtaka kalevaroMko khAyA hai aura unakAkhUna pI liyA hai aisI (DAiNIbhamaMtabhayaMkare) ghUmatI huI DAkiniyoMse jo bhayaMkara bane hue haiM (jaMbuyakhikkhiyaMte) tathA jo gIdaDoM ke 'khi-khi ' zabdoMse yukta ho rahe haiM (ghUyakayaghorasadde) ullU jahAM ghora zabda kara rahe haiM, tathA jahAM (veyAluTTiya) vetAla vikRta banakara jora2 se kaha kahAya mAra kara ha~sA karate haiM / (visuddhakaha kaheMta pahasiya) unakA yaha ha~sanA jahA~ anya aura zabdoM se mizrita nahIM ho rahA hai-kevala " kaha kaha " aisI hI dhvani jahAM unake mukha se nikala rahI hai, isa2sa-rudhira mAhiyA 12yelA muhAM, " daradaDDha" 52 // jI zasA napAthI "kaDDhiyakalevare" tasa. ziyANa mAhi dvArA yitAsamAMthI mA2 meyI 4DhAya cha. " ruhiralittavayaNaakkhayakhAdiyapIyaDAiNIbhamaMtabhayaMkare " " ruhiralittavayaNa" jemanAM mukha lehIthI kharakAyelAM che tathA jemaNe saMpUrNa rIte mRtazarIre nuM lakSAyu cha bhane temanuvADI pIche sevI " DAiNIbhamaMtabhayaMkare" tyAM lamatI zAthI re laya 42 sAgate, " jaMbuyakhikkhiyaM te " tathA ra ziyANAnA "4-mi" zahAthI yukta cha, "ghUyakayaghorasadde" dhuvA yA laya'42 zaNho 42 che, tathA nyo " veyAludviya " betAta manIna ne2 zAzthI 574312 sI 2 cha, " visuddhakahakaheMta pahasiya " tebhanu te hAsya nyA mIna koI zabda sAthe mizrita thatuM nathI-kevaLa "kaha kaha" e vanija temanAM zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 prazravyAkaraNasUtre zabdAyamAnaM hasitaM hasanaM tena bhISaNakaM bhayAnakamataeva nirabhirAmam asundaraM yattattathA tatra, tathA : aidunbhigaMdhe ' atidurabhigandhe-zaTitamRtakakalevaradurgandhaH yukte, 'bIbhacchadarisaNijje ' bIbhatsadarzanIyebIbhatsaM asthimRtakakalevarAdiyuktakhAjjugupsotpAdakaM darzanIya darzanaM yasya tat tasmin 'susANe' zmazAne 'vaNe ' vane araNye ca tathA 'muNNagharaleNaaMtarAvaNagirikaMdaresu' zUnyagRhalaya nA'ntarA''paNagirikandareSu-zUnyAni gRhANi antarApaNA-antarA-grAmAdInAmarddhapathe vizrAmArtha nirmitA ApaNA: gRhAgrAmAbAhyAH girikandarANi ca girigahvarANi, teSu, tathA-'visamasAvayasamAulAsu' viSamaiH zvApadaiH hiMsrapANibhiH samAkulAH vyAptAH tAsvevaM vidhAsu vasahisu' vasatiSu vAsasthAneSu 'kilissaMtA' klizyantaH duHkhAni prApnuvantaH, 'sIyAyavasosiyasarIrA' zItAtapazoSitazarIrAH = zItairAtapaizca zoSitAni zarIrANi yeSAM te tathA 'dadRcchavI' liye isa vizuddha kaha kaha dhvani saMyukta pizAcoM ke hAsyase jo (bIhaNaga ) bhayaprada aura ( nirabhirAme ) asundara bane hue haiM (aidunbhigaMdhe) atidurabhigaMdha-sar3e hue mRtakoM ke kalevaroM kI durgandha se jo yukta ho rahA hai (bIbhacchadarisaNijje ) tathA jo hADa mRtaka kalevara Adi se yukta hone ke kAraNa ghRNotpAdaka dikhalAI par3ate haiM aise (susANe) una zmazAnoM meM (suNNaghara ) zUnya gRhoM meM, (leNa ) layanoM meM-parvato ke nikaTavartI pASANagRhoM meM, (aMtarAvaNa ) grAma AdikoM ke Adhe mArga meM vizrAma nimitta bane hue gharoM meM, (girikaMdaresu) parvata kI guphAoM meM, tathA (visamasAvayasamAulAsu) hiMsaka prANiyoM se yukta ( vasahisu) vasatiyoM meM vAsasthAnoM meM, (kilissaMtA) nAnA prakAra ke duHkhoM ko sahana kiyA karate haiM / tathA (sIyA ya vasosiyasarIrA) zIta aura Atapa se inake zarIra zoSita-sUke hue rahate haiN| (dnggsukhamAMthI nIkaLatuM hoya che, tethI pizAcenAM te vizuddha kahekaha davani yukta hAsyathI ne "bIhaNaga" maya 42 mane " nirabhirAme" asu42 anerA cha, " ainbhigaMdhe " sa38i mRta sevarAnI atizaya dugandhathI 2 yuta cha, " bIbhacchadarisaNijje" tathA ui, bhuhA mAhithI yuTata pAne / na pAya cha, savA "susANe" zmazAnAmAM, "vaNe" panAmA, "suNNaghara" zUnyadharomAM, "leNa" sayanomA panI sabhIpanA pASAyagaDAmA "girikaMdaresu" 5 tanI zuzamAmA, tathA "visamasAvayasamAulAsu " hisa prANImAthI yuddhata " vasahisu" nivAsa sthAnamA, " kilissaMtA" vividha na ma sahana yA 42 cha. tathA "sIyA ya vasosiyasarIrA" zIta bhane tApathI tamanAM zarI2 sUi 29 che. " daDDhacchavI " temana zarIranI zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 3 sU0 11 taskarakArya nirUpaNam 313 , 6 = dagghacchavayaH =naSTakAntayaH ' nirayatiriyabhavasaMkaDadukkha saMbhAraveda NijjANi pAvakammANi saMciNatA ' narakatiryag bhavasaGkaTaduHkhasambhAravedanIyAni pApakarmANi saMcinvantaH = tatra naraka viryagbhaveSu saGkaTAni viSamANi duHkhAni=paramAdhArmikakRta chedana bhedanAdirUpANi- teSAM yaH saMbhAra:-bahulatA tena vedanIyAni = anubhavanIyAni ' pAvakammANi pApakarmANi paradravyApaharaNAdIni saJcinvantaH samupArjayantaH ' dullabhabhakkhaNapANabhoyaNA' durlabhabhakSaNapAnabhojanAH - durlabhaM duSprApyaM bhakSaNaM = annAdikaM pAnaM dugdhajalAdikaM ca bhojanaM=kalyAvarta prAtarazanAdikaM 'nAzatA' kale vA , iti prasiddhaM yeSAM te tathA ataeva ' pivAsiyA' pipAsitAH / tRSitA: 'jhiyA' bubhukSitA: 'kilaMtA ' klAntAH = glAniyuktAH 'maMsakuNimakaMdamUlajaM kiMcikayAhArA' mAMsakuNavakandamUlayatkiJcit kRtAhArAH = tatra mAsa = prasiddhaM kuNapaH = mRtaka dehaH kandamUlAni teSAM yat kiJcit yathAvasaraM yatkiJcicchavI ) zarIra kI kAMti inakI naSTa ho jAtI hai / ( nirayatiriyabhavasaMka dukkha saM bhAraveyaNijjANi) naraka tiryaJca bhavoM meM paramAdhArmika kRta chedana bhedana AdirUpa viSama duHkho ke saMbhAra se vedanIya aise paradravyApaharaNa AdirUpa ( pAvakammANi) pApakarmoM ko ( saMciNaMtA ) upAjirjata karate hue ( dullabhabhakkhaNapANabhoyaNA) ye jIva durlabha annAdi sAmagrI vAle, durlabha dugdha jalAdi vAle, tathA durlabha bhojanAdirUpa kalevAvAle hote haiM / (pivAsiyA ) inheM pAnI taka pIne ko nahIM milatA haiM (jhuMjhiyA) sadA ye bubhukSita- bhUkhe rahA karate haiM / (kilaMtA) klAntahara eka koI inase glAni kiyA karatA hai / ( maMsakuNima, kaMdamUla jaM kiMci kayAhArA ) asamaya meM athavA yathA avasara jo kucha inheM khAne ko mila jAtA hai cAhe vaha mAMsa ho, cAhe kuNapa - mRtaka deha murdA ho, kAnti nAza pAme che. " nirayatiriyabhavasaMkaDa dukkhasaMbhAraveyaNijjANi " naraka tiya ca Adi bhavAmAM paramAdhArmika devedvArA karAtA chedana bhedana Adi rUpa viSama duHkhAnA samUhathI vedanIya ( ( sahana karavAM paDatAM ) evAM paradhana haraNa mAhi3ya pApa bhetuM " saMciNaMtA " pAna tethe| are che. dullabhabha kkhaNapANabhoyaNA " te jIvAne annAdi sAmagrI ghaNI muzkelIe prApta thAya che, pANI dUdha Adi pINAM paNa temane mATe durlabha hAya che, ane nAstA lonnAhi yazu tebhanA bhATe hurbala hoya che. "pivAsiyA" temane thIvA bhATe pANI yA bhajatu nathI. "jhuMjhiyA " tethe sahA lUmyA 2De che, " kilaMtA " kalAnta dareka vyakti temaNe glAnI pamADyA kare che. " maMsakuNimakaMdamUla jaMkiMci kayAhArA " kALe athavA akALe temane je kaMI khAvA maLe che--pachI te mAMsa hAya, kuNapamRtazarIra hAya, kaMdamULa hAya- te teo khAya che. te cIne - zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 prazravyAkaraNasUtre tmAptaM tadapi svalpamAtraM kRta AhAro yaistai tathA 'uvviggA ' udvignAH udvegayuktA azAntacittA ityarthaH, ' uppuyA' utplutA=cApalAH 'asaraNA' azaraNA:= trANarahitAH gRhavarjitA vA 'aDavIvAsaM ' aTavIvAsaM araNyavAsaM 'bAlasayasaMkaNIyaM ' vyAlazatazaGkanIyaM = vyAlAnAM sarpAdiduSTazvApadAnAM zataiH zaGkanIyaM bhujaGgAdibhirbhayaGkaram ' urvati ' upayanti prApnuvanti // sU0 11 // punaste kIdRzA bhavanti ? ityAha-'ayasakarA' ityAdi mUlam-ayasakarAtakarA bhayaMkarA kassaharAmotti ajadavvaM iti samAmaMtaNaM kareMti gujjhaM bahuyassa jaNassa kajjakaraNesu vigghakarAmattappamattapasuttavIsatthachiddaghAtI vasaNabbhudaesu haraNabuddhI vigavvaruhiramahiyA pareMti naravaImajjAyamatikatA sajjaNajaNadugaMchiyA sakammehiM pAvakammakArI asubhapariNayA ya dukkhabhAgI niccAuladuhamanivvuimaNA ihaloge ceva kilissaMtA paradavvaharA narA vasaNasayamAvaNNA ||suu012|| cAhe kaMdamUla Adi ho so bhI vaha bharapeTa nahIM milatA svalpamAtrA meM hI milatA hai, use ye khAliyA karate haiM, ( umviggA ) inakA citta sadA azAnta rahatA haiM / ( uppuyA) ye bar3e bhArI capala hote haiN| (asaraNA) inakA eka jagaha sthira vAsa nahIM hotA isaliye ye trANa rahita hokara idhara se udhara bhAgate rahate haiM aura ( aDavIvAsaM ) jaMgala meM hI vaserA karate haiM / ( vAlasayasaMkaNIyaM) sAdi saikar3oM duSTa jAnavaroM ke bhaya se zaMkA zIla aise sthAnoM ko ye ( uti ) prApta karate haiM |suu011|| 5 tabhI dharAnamA bhagatI nathI, thaa| prabhAbhA / bhaNe che. " uviggA" tabhanu thitta sahA azAnta 2 che. " uppuyA" to gha! 24 25 DAya cha. " asaraNA" tabhanu 2451 yama se yA DAtuM nathI, tethI tasA mazaraNanI 2 mAmatema lbhy|| 42 cha. " aDavIvAsa" sabhA ra "vAlasayasaMkaNIya" sahi se bhaya 42 venA bhayathI vyAsa sthAnAye " uti" tasA prAta 42 cha // sU0 11 // zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ surzinI TIkA a0 3 sU0 12 taskarasvarUpanirUpaNam 315 TIkA-'ayasakarA' ayazaskarAH akIrtimantaH bhayaGkarAH ' takarA' taskarAH adattagrAhiNaH caurA ityarthaH, 'ajja' adya-asmin divase ' kassa' kasya dhaninaH iti evaM vidhaM yanmanasi cintitaM tat 'davvaM ' dravyaM dhanaM harAmaH= corayAma iti evaM prakAraM 'gujjhaM ' guhya-guptaM 'samAmaMtaNaM ' samAmantraNa-vicAraNAM 'kAti' kurvanti / tathA 'bahuyassajaNassa' bahukasya janasya 'kajjhakaraNesu' kAryakAraNesu karmAnuSThAneSu 'vigdhakarA' vighnakarAH vighnotpAdakAH 'mattappa. mattapasuttavIsasthachiddaghAI' mattamamattaprasuptavizvastachidraghAtinaH tatra madyapAnAdinA. mattAn pramattAn prakarSeNa mattAn prasuptA vizvastAMzca chidreNa-chidraM prApya ghnanti phira ve kaise hote haiM so kahate haiM-' ayasakarA' ityaadi| TIkArtha-(ayasa karA) inakI duniyA meM akItti phaila jAtI hai ye saba jagaha burAI se vikhyAta ho jAte haiM, ( bhayaMkarA) inake nAma zravaNa se bhI logoM ke hRdayoM meM bhaya kA saMcAra ho jAtA hai| isa taraha ke ye (takarA ) adattagrAhI-cora ( ajja kassa davvaM harAmo tti) " Aja kisa dhanI kA mana dhArA dravya haraNa karanA cAhiye " isa prakAra kI (gujjhaM ) gupta ( samAmaMtaNaM) vicAraNA ( kareMti ) kiyA karate haiN| tathA (bahuyassa jaNassa ) aneka manuSyoM ke ( kaz2jakaraNesu) kAryoM meM ye (vigghakarA) vighnotpAdaka huA karate haiM / (matta-ppamatta. pasutta vIsathachiddaghAI ) (mattappamatta ) madyapAnAdika se matta tathA pramatta bane hue vyaktiyoM ko ( pasutta) soye hae manuSyoM ko. evaM (vIsattha) apane Upara vizvAsa karane vAle prANiyoM ko ye (chiddaghAI ) tezI va DAya te nu vadhu qNuna 42 cha--" ayasakarA" dhyAha. Asttha-"ayasakarA" bhI duniyAmA temanI ma54Iti sAya che. ts| tyothI 424 sthaNe 54Aya cha, "bhaya karA" tamanu nAma sAmajIne 55 sonAhisamA laya pe thAya che. mevAta " takarA" yAra " ajjakassa davvaM harAmo tti" " mAre 4yA pani tuM dhana sena" se pra. 2nI " gujjhaM " zusa " samAmaMtaNaM " piyAra! " kareMti" yA 42 cha. tathA "bahuyassa jaNassa" bhane bhANasAnai "kajjakaraNesu" bhAta vigdhakarA" vinaxii thayA 43 cha. "matta-ppamatta-pasuttavIsatthachiddadhAI" " mattapamatta" // 3 mAlapAna bhatta tathA pramatta manasA sone " pasutta" sohIna, bhane "vosattha " potAnA 52 vizvAsa bhUnA2 soana to " chiddadhAI " zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 prazravyAkaraNasUtre , evaM zIlAH ' vasaNa bhudarasu' vyasanAbhyudayeSu haraNabuddhayaH = vyasaneSu = rogAdyava* sthAyAM rAjAdikRtopadraveSu ca abhyudayeSu - vivAhAdimahotsaveSu 'haraNabuddhI haraNabuddhayaH ' vigavva ' vRkA iva = ' bheDiyA' iti prasiddhA nakhadhAriNaH zvApada jantu vizeSA : iva 'ruhiramahiyA ' rudhiramahitAH = rudhirasya = rudhirapAnasya mahaH = utsavaH rudhiramahaH, sa jAto yeSAM te tathA - rudhiracUSaNe tatparAH, ' pare ti ' pariyanti = paryaTanti sarvatra bhramanti / kathaM bhUtAste ityAha- ' naravaimajjA - ya makkatA' narapati maryAdAmatikrAntA = rAjAjJA vahirvartinaH ' sajjaNajaNaduguMDiyA' sajjanajanajugupsitAH satpuruSairninditAH 'sakammehiM ' svakarmabhiH = adattAdAnarUpaiH ' pAvakammakArI ' pApakarmakAriNaH = cauryAdipApakarma kArakAH 'asubhapari yA azubha pariNatAca = zubhapariNAmavarjitAH ' dukkhabhAgI ' duHkhabhAginaH = chidra prAsakara bAta kI bAta meM mAra DAlate hai (vasaNabhudaesa) rogAdika avasthArUpa tathA rAjAdikRta upadravakRta vyasana ke samaya para, athavA vivAha Adi rUpa mahotsava ke avasara para bhI ye (haraNabuddhI) apanA kArya kara diyA karate haiM / (vigavva) bheDiyA kI rudhira cUSane meM tatparatA rahatI hai IsI prakAra ye cora jana bhI ( ruhira mahiyA ) para ke khUna cUsane meM tatpara rahate hue (pati) sarvatra ghUmate haiM / ( naravaimaikkatA ) rAjA kI AjJA kA sadA ye ullaMghana kiyA karate haiM / (sajja - NajaNeduguM chipA ) sajjana puruSoM kI niMdA karane meM inheM AnaMda milatA hai, athavA inake isa karma kI sajjana puruSa niMdA karate haiM / ( sakammehiM ) adattAdAnarUpa apane karmoM se ye (pAvakammakArI ) pApakarmakArI pApakarma karane vAle ve cora (asubhapariNayAya) azubha AtmA pariNati 9 dhananuM rahasya jANIne jotajotAmAM mArI nAkhe che, " vasaNabbhuda esu" " rogAdi avasthAmAM, tathA rAjAkRita upadrava rUpa sa'kaTane samaye, athavA vivAha Adi mahotsavane prasage yA te " haraNabuddhI " potArnu paraghana haraNunu' nRtya ya are che. "vigavva " varunI prema-meTale prema varu sohI yUsavAne tatpara hoya che tebha aura pazu " ruhira mahiyA " manyanu' bohI yUsavAne tatpara thardha ne " pare ti" sarvatra bhrama ure che. " naravaimajjhAya maikaMtA " rAjanI bhAjJAnu sahA baMdhana ure che; " sajjaNajaNe duguMchiyA " sajjanAnI niMdA karavAmAM tebhane bhala Ave che, athavA te duSkRtyAnI sannano nihA ure che. " sakkamehiM " adRttAhAna-thorI 35 potAnAM methI te " pAvakammakArI " pAyatyo aranArA cAre 66 asubhapariNayAya " azula Atmaparizuti-lAvadhI yukta bhane che. zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 3 sU0 12 adattAdAnaphalanirUpaNam " narakanigodAdiduHkhabhAginaH, ' niccAula duhamanivvuhamaNA ' nityAkuladuHkhA'nirvRtikamanasaH nityamAkulaM=vyAkulitaM duHkhayuktam anirvRtikaM = svAsthyarahitaM mano yeSAM te tathA nirantara saMtApasaMkulAH, ihaloke caiva cAt paraloke'pi 'kilissaMtA ' klizyantaH - klezamanubhavantaH ' paradavvaharA' paradravyaharAH = paradhanApaharaNazIlAH narAH = manuSyAH ' vasaNasayaM ' vyasanazataM = duHkhapracuram ' AvaNNA' ApannAH = prAptAH pariyantItyanena sambandhaH / / sU0 12 // 317 evaM ' yathAkRta ' ityantaramuktam, atha ' yathAphalaMdei ' iti adattAdAna phalapratipAdakaM caturthadvAraM prAha - ' taheva ke ityAdi mUlam -- taheva kei parassadavvaM gavesamANA gahiyA ya hayA ya baddhA rudvAya turiyaM aidhADiyA puravaraM samappiyA coraggAha cArabhaDacADukarANa, tehi ya kappaDappahAraniddayA''rakkhiya kharapharusavayaNatajaNagalatthala utthalaNAhiM vimaNAcAragavasahiM pavesiyA nirayavasahisarisaM tattha vi se yukta hote haiM / ( dukkhabhAgI ) zubhapariNAmoM se rahita hone ke kAraNa ye parabhava meM naraka nigoda Adi ke duHkhoM ko bhogA karate haiN| (NiccAuladuhamaNimaNA ) inakA mana sadA vyAkula banA rahatA hai, isI se ye nirantara mAnasika svAsthya se rahita hokara saMtApa se saMkula hote rahate haiM / isa taraha (ihaloge ceva ) isa loka meM tathA 'ca' zabda se paraloka meM bhI (kilissaMtA ) klezoM kA anubhava karate hue ye ( para vharA) para dravyApahArI cora (vasaNasayaM) aneka duHkhoM ko (ANNA) prApta hokara (pati) bhramaNa karate haiM arthAt apane samaya ko durgatiyoM ke bhramaNa karane meM hI vyatIta karate rahate haiM // 12 // " "" " dukkhabhAgI" zubha pariNAmo-lAveothI rahita hovAne aro tethe| paralavamAM na24 nigoha mahinAM huHyo logavyA re che. "NiccA uladuhamaNivvuimaNA" tebhanuM mana sadA vyAkuLa rahe che, tethI teo niraMtara mAnasika svAsthyathI rahita manIne saMtApathI yukta rahe che. A rIte " ' ihalogeceva A leAkamAM tathA 'ca' zahathI parasobhAM pazu " kilissaMtA " duHbhone anubhavatA te "paradavvaharA' paradhananu' 2Nu DaranArA thora do| " vasaNasaya " bhane duHbho " pareti " bhae 4re che, meTale durgatIyAmAM prabhaza anubhavatA karavAmAM ja peAtAnA kALa vyatIta kare che. "sU-12 66 A " vaNNA zrI prazna vyAkaraNa sUtra "" Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 prazravyAkaraNasUtre gommika pahAradummaNA nibbhacchaNakaDuyavayaNabhesaNAgabhayA. bhibhUyA akkhittaNivasaNA maliNaDaMDikhaMDavasaNA ukkoDAlaM canapAsummaggaNaparAyaNehiM gommiyabhaDehiM vivihehiM baMdhaNehiM kiMte-haDiniyaDabAlarajjuyakuMDaMDagavarattalohasaMkalaM hatthaMdu ya vajjhapaTTadAmakaNikADaNehi aNNehiM ya evamAiehiM go. mmiyabhaMDovagaraNehiM dukkhasamudIraNehiM saMkoDaNamADaNahiM bajhaMti maMdapuNNA // sU0 13 // TIkA-'taheva' tathaiva-pUrvoktaprakAreNa 'kei ' kecit 'parassa' parasya 'davvaM ' dravyaM corayituM 'gavesamANA' gaveSayantaH anveSaNaM kurvantaH 'gahiyA' gRhItAH-rAjapuruSainigRhItA hatAzca=tADitAH daNDAdibhistatobaddhAH = rajjvAdibhivandhana prApitAH tathA-ruddhAH kArAgArAdau niruddhAzca 'turiyaM' tvaritaM zIghram 'aidhADiyA' atidhATitAH rAjapuruSAmitAH kutra ? ityAha-puravaraM sakala nagaram / nAgarikajanAn pratidarzitA ityarthaH punazca 'samappiyA' samarpitAH ___aba sUtrakAra " jahA phalaM dei" isa caturtha dvAra kA pratipAdana karate haiM--'tahevakei' ityaadi| ___TIkArtha-(taheva) isI pUrvokta prakAra se (kei) kitaneka vyakti ( parassa davvaM gavesamANA) para ke dravya ko curAne kI khojameM rahate hue (gAhiyA ya) rAjapuruSoM dvArA nigRhIta hokara (hayAya) daNDAdikoM dvArA tADita kiye jAte haiM (baddhA) rajjvAdikoM dvArA bAMdha diye jAte haiM (ruddhAya) kArAgAra Adi meM baMda kara diye jAte haiN| (turiyaM aidhADiyA puravaraM) aura nagara nivAsiyoM ke samakSa nagarabhara meM ghumAye jAte haiN| ve suutr||2 " jahA phalaM dei" yathA vA2rnu pratipAna 42 cha" taheva kei " tyaadi| Asttha-"taheva" pUrvAhata asAre "keI' TasA at " parassa davva gavesamANA" 5|24aan dravyane yA2pAnI dhimA 2 cha. " gohiyAya" tme| 24puruSa daa|| 54ne" hayAya" 6 vagere // 2 // bharAya che. " baddhA" 2i mAhi macAya cha, "ruddhAya" bhane samAnAM mAhimA 4 rAya cha, " turiya aighADiyA puravara " mane zarImAnI samakSa - zaramAM zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 3 sU0 13 adattAdAnaphalanirUpaNam 319 upasthApitAH, kebhyaH ? ityAha-' coraggahacArabhaDacADukarANa' cauragrAhacArabhaTacATukarebhyaH tatra cauragrAhiNaH cArabhaTA:-guptacarAH, cATukaraNA: mukhapiyAmRdubhASaNena cauragrAhakA ityarthaH, tebhyaH ' tehiya ' taizca coragrAhAdi puruSaiH 'kappaDappahAraniddayA rakkhiyakharapharusavayaNatajjaNagalasthallautthalaNAhiM' karpaTapahAra nirdayA''rakSikakharaparuSavacanatarjanagalatthallautthalaNAbhi-tatra karpaTaiH yaSTayAkAravalitavastraiH 'koDA' iti bhASA prasiddhaiH prahArAH tADanAni tathA nirdayA ye ArakSikAH kohapAlapAlAsteSAM kharapuruSaiH atiniSThurairvaca starjanAni-galatthallotthalanAca-galathallAH = galahastadAnAni utthalanAH parivartanAzcetyetAbhiH 'vimaNA' vimanasaH khinnacittAH santaH 'nirayavasahisarisaM' narakavasatisadRzAM =narakavAsatulyAM ' cAragavasahiM ' cArakavasati-kArAgRhaM 'pavesiyA' prveshitaaH| (samappiyA coragAhacArabhaDacADukarANa) bAda meM ve rAjapuruSa una coroM ko coragrAhI-coroM ko pakar3ane vAle guptacaroM ke (ki jo madhura bolakara coroMko pakar3ane meM siddhahasta hote haiM unake) AdhIna kara dete haiM (tehi ya) ve coragrAhI cArabhaTa Adi una coroM ko pahile to ( kappaDappahAra ) kor3oM kI mAra mArate haiM, tathA (niddayArakkhiya ) nirdaya hokara koTapAla unheM (kharaparuSavayaNatajjiya) atiniSThura atyanta kaTu vacanoM se tajita karate haiM, tathA (galatthalla utthalaNAhi ya ) galA pakar3akara daboca dete haiN| (vimaNA) isa taraha kI kriyAoM se apamAna janaka vyavahAroM secoroM ko ye bahuta adhika khinnacitta kara DAlate haiM / jaba ye bahuta burI taraha khinnacitta ho jAte haiM to bAda meM ve unheM (nirayavasahi sarisaM) narakAvAsa tulya (cAragavasahiM) kArAgRha meM (pavesiyA) baMda kara dete haiN| 32vAya che. " samappiyA coragAhacAramaDacADukarANa" tyA2 4 te 2004 puruSA te corane cAragrAhI-Arane pakaDanArA guptacarane seMpI de che. te guptacaro bhI kyanI mAsIna yArIne 54vAmA nipuNa jaya che. " tehi ya" te thorayAhI-zutaya2 mA 59i to te yArone "kappaDappahAra" // 2 // 59 382 cha, tathA " niddayArakkhiya" niya 24ne 18vAsa tebhane "kharaparasavayaNatajjiya' bhatizaya nihu2 tathA matizaya 47i kyanI samAva cha, " galathallautthalaNAhiya " gaNu 54Ina mAve cha," vimaNA" mA prA2nI apamAnajanaka kriyAo tathA vartanathI teo te ceranA cittamAM atyaMta khinnatA utpanna kare che. jyAre teo atyaMta khinna thAya che tyAre temane te so nirayavasahi sarIra" n24||2 samAna " cAragavasahiM " 42|gRhmaa zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 prazravyAkaraNasUtre 'tattha vi' tatrApi 'gommikapahAradUmaNanibhacchaNakaDuyavayaNabhesaNagabhayAbhibhUyA' gaulmikaprahAradavananirbhatsanakaTukavacana bhISaNakabhayAbhibhUtAH tatra gaulmikAnAM koTapAlAnAM ye prahArAH kazAdyAghAtAH davanAni sUryatApAdau upatApanAni nibharsanAni = jAtikulAdinAmoccAraNapUrvakagAlidAnAni kaTukavacanAni ca re nIca ! re duSTa !' ityAdi rUpANi bhISaNakAni-bhayajanakAni 'jIvanaparyantaM kArAgRha eva mriyasva ' ityevamAdirUpANi teSAM bhayena abhibhUtA ye te tathA 'akkhittaNivasaNA' AkSiptanivasanAH = karSaNagharSaNAdibhirAkRSTaparidhAnavastrA nagnIkRtA ityarthaH, ' maliNaDaMDikhaMDavasaNA' malinadaNDikhaNDavasanAH tatra malinaM 'DaNDi' sIvitaM 'DaNDi' iti sIvitavastravAcako dezIzabdaH, khaNDaM phATitaM ca (tattha vi) vahAM para bhI ve (gommiyappahAra) koTapAloMke kazA(koDA)didvArA pradatta AghAtoM ko, (dUmaNa ) davanoM ko sUryatApa Adi meM khar3e karane rUpa upatApanoM ko, (nibbhacchaNa) nirbhatsano ko jAtikula Adi ke nAmoccAraNapUrvaka gAlIgalauja Adiko tathA ( kaDupavayaNa ) kaTuka vacanoM ko jo ki " are nIca ! o duSTa ! jIvanaparyanta tU isa kArAgAra meM hI saDa 2 kara mara" ityAdirUpa se ( bhesaNaga) bhayapradarzaka hote haiM-sahate rahate haiM ( bhayAbhibhUyA ) unake bhaya se abhibhUta hote haiM, tathA ( akkhittaNivasaNA) karSaNa gharSaNa Adi ke karane se inakA paridhAna vastra khula jAtA hai, arthAt-ye nagna ho jAte haiM-naMge kara diye jAte haiM / ( maliNaDaMDikhaMDavasaNA) aisI sthiti meM inheM jo vahAM vastra khaMDa pahire ko milatA hai vaha bilakula malina hotA hai| bIca 2 meM silA huyA rahatA hai / tathA kahIM 2 phaTA bhI rahatA hai / yahA " DaNDi" zabda " pavesivA" pUrI cha. "tattha vi" tyAM paNa te so| "gommiyappahAra" savAla dvA21 42vAmA mAtai yAmunA praa2| " damaNa" una-sUrya nA tApamai SL bhAna 42vAmAM AvatuM 4una, " nibbhacchaNa" nisanAjati 3 mahinA lepa sahita mAtI ||nnaane, tathA " kaDuyavayaNa " 44 vacanene jema ke "he nIca ! he duSTa ! tuM AkhuM jIvana A kArAgRhamAM ja saDIne sIne bhara!" "bhesaNaga" sahana 4aa 42 cha, " bhayAbhibhUyA" te prArana sayathA bhayabhIta 23 cha, tathA " akkhittaNivasaNA" yA yI 42vAthI tathA ghasaDavAthI temanAM vastro khasI jAya che-teo nagna thaI jAya che. tabhana na rAya che. " maliNaDaMDikhaMDavasaNA" mevI satabhA tabhane tyo re vastrakhaMDe paheravAne maLyAM hoya che. vacce vacce zigaDA vALA hoya che, tathA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a03 sU013 adattAdAnaphalanirUpaNam 321 " vasanaM=vastraM yeSAM te tathA malinasphATitasIvitavastrakhaNDadhAriNa ityarthaH, 'ukkoDAlaM canapAsummaggaNaparAyaNehi ' utkoTAlaJcanapArzvanmArgaNa parAyaNaiH = utkoTAlazvane= utkoTavizeSe ' lA~ca - rizvata ' iti bhASAprasiddha bhedaviziSTe pArzvanmArgaNaM ca = caurapArzvasthitacoritadravyAnveSaNaM, teSu parAyaNAH = tatparA ye te tathA taiH ' gommigabhaDehiM ' gaulmika bhaTaiH koTapAlaiH ' vivihehiM baMdhaNehiM ' vividhaiH bandhanaiH hetu bhUtaiste caurapuruSAH vadhyante iti vakSyamANena sambandhaH ' kiM te' AryatvAttRtIyArthe prathamA tena kimbhUtaistairityarthaH tathA ca kimbhUtaiH = kathaM bhUtaistairbandhanairityAha -- -- haDiniyaDabAla rajjuyakuDaMDa gavaratta loha saMkalahatthaM duyavajjha paTTadAmakaNikoDaNehiM ' haDinigaDavAlarajjukakudaNDakavatrA lohazaGkhala hastAnduka vardhapaTTadA makanikoTa:-tatra 'haDi ' iti kASThanirmita nigaDabandhanAni 'khoDA ' iti bhASA - prasiddhAni, nigaDAni = lohamayabeDI' iti prasiddhAni bAlarajjukA : gavAdi - bIca meM sile hue purAne jIrNa vastra kA vAcaka hai / (ukkoDAlaMcaNapAsugaNaparAyaNehiM ) utkoTa, lAMca - rizvata meM tathA coroM ke pAsa meM rahe hue curAye dravyakI tapAsa karane meM parAyaNa aise ( gommiya bhaDehiM ) gaulmika bhaTa - koTapAla (vivihehi baMdhaNehi ) nAnA prakAra ke baMdhanoM se una coroM ko bAMdha dete haiM, (kiMte ) ve baMdhana kisa prakAre ke hote so kahate haiM - ( haDiniyaDabAlarajjuyakuDaMDagavaraktaloha saMkalahatthaMduyayajjhapaTTadAmaNikoDoha) (haDi) kASTha nirmita bAMdhane kA baMdhana vizeSa, jisameM cora ke paira DAla diye jAte haiM-so vaha vahIM para khar3A rahatA hai idhara udhara cala phira nahIM sakatA / bhASAmeM ise khor3A kahate haiM / ( niyasi ) nigaDa - lohe kI banI huI beDI, bAlarajjuka gAya Adi ke bAloM se banI huI rassI, kudaNDaka - jisake antabhAga meM kASTha lage hue a a sthaLe zaTesAM hoya che. ahIM " DaNDi zabda vacce vacce sIvelAM purANAM jINa vastranA sUcaka che. ukkoDAlaMcaNapAsummaggaNaparAyaNehiM " utTa, lAMca-ruzavata, tathA cArInI pAse rahela cArAyela dravyanI tapAsa karavAmAM avIezu sevA " gommiya bhaDehiM " gosmi laTa-TavAja " vivihehiM baMdhaNehiM vividha aAranAM baMdhanothI te thorone sAMdhe che. " kiM te ? " te aghanA huyA huyA aAranA hoya che, te uDe che-" haDiniyaDabAlarajju kuDa DagavarattalohasaMkalahatthaM duyabajjhapaTTadAmakaNikkoDaNehiM haDi" heDa lAkaDAnu' eka sAdhana, jemAM cAranA paga rAkhavAmAM Ave che. temAM paganuM halanacalana thaI zatuM nathI " niyaDi " nigaDa soDhAnI manAvelI meDI, bAlarajjuka gAya mAhinA vAjabhAMthI manAvesa horaDu, " kudaNDaka " lene cheDe sAuDu hoya sevA 66 66 66 zrI prazna vyAkaraNa sUtra "" - dd " Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazravyAkaraNasUtre " vAlamayyorajjukAH, kudaNDakAni= kASThamayaprAntabhAga rajjupAzAH vastrAH carmamathyo mahArajjavaH lohazRGkhalAtha = prasiddhAH hastAndukAH = hastaniyantrakabandhanavizeSAH ' hathakaDI ' iti bhASAprasiddhAH vardhapadyAH = varmapaTTikAH dAmakAni=pAdabandhanarajju vizeSAH niSkoTanAni=bandhanavizeSA eva taiH ' aNNehiM ya' anyaizvAnuktaiH ' evamAiehiM evamAdikaiH = uktaprakAraiH 'gommiyabhaMDoragaraNehiM ' gaulmikabhANDopakaraNaiH = koTTapAlAnAM corabandhakopakaraNaiH, dukkhasamudIraNehiM ' duHkhasamudIraNaiH = duHkhadAyakaiH 'saMkoDaNamoDaNehiM saMkoTanamoTanai:saMkocanAni hastapAdAdInAM moTanAni galAdIni tai: ' maMdapuNNA ' mandapuNyAH = pApino'dattagrAhiNaH ' bajjhati ' badhyante = bandhanaM prApnuyanti // sU0 13 // punaste kiM phalaM prApnuvanti ? ityAha-- ' saMpuDa' ityAdi - mUlam -- saMpuDakavADalohapaMjara bhUmighara-nirohakuvacAragakIlagajUva cakka - vitatabaMdhaNakhabhAlaNa- ucalaNa baMdhaNa vihaMmaNAhi ya viheDiyaMtA ahakoDagagADha urasirabaddha uddhapUriyahoM aisI dorIkI phAMsI, varatrA- camar3e se banAI gaI rassI, ( lohasaMkala) lohakI sAMkala, (hRtthaMduya) hastAnduka - hathanakaDI, (bajjhapaTTa dAmakaNikoDaNehiM ) vardhapaTTa - camar3e kI paTTikAe~ aura dAmanaka-pairoM ko bAMdhane ke baMdhana vizeSa haiM, niSkoTana - baMdhanavizeSa haiM; ina baMdhanoM se ( aNNehiM evamAihiM) tathA ina baMdhanoM se atirikta jo aura bhI (gommiya bhaMDovagaraNehi ) unakotavAloM ke coro ko bAMdhane ke liye upakaraNa vizeSa haiM ki jo (dukkhasamudIraNehiM) bahuta hI adhika duHkhaprada hote haiM unase, evaM (saMkoDa mo. DaNehiM ) hasta paira Adi saMkocana se tathA gale vagairaha ke moTana se (maMdapuNNA) ve abhAge cora ( vajjhati ) baMdhanoM ko prApta hote haiM / suu-13|| horaDAnAzaMse varatrA - yAbhaDAnI chorI, lohasaMkala " soDhAnI sAMDaNa, " hatthaM duya " hAthaDI, " vajjhapaTTadAmakaNikoDaNehiM " vardhayaTTa- yAmaDAnI paTTIo, ane dAmanaka-paga bAMdhavAnuM khAsa dhana, niSkuTana-eka prakAranuM baMdhana-Adi adhanAthI " aNNehiM evamAiehiM " tathA te sivAyanAM mIna adhanA gommiyabhaMDovagaraNehiM " bhanI thorIne bAMdhavAne bhATe aTavANo upayoga padhanA atyaMta du:mahAya hoya che, hAtha paga AdinuM saMkocana tathA gaLAM kamanasIba cAre 66 66 ure che bhane ? " dukkha samudIraNehiM " ane jenAthI ints moDaNehiM " vagerenuM mATana ( mareADavAnI kriyA ) " vajjhati " anulave che. // sU-13 // 66 te maMdapuNNA" 322 zrI prazna vyAkaraNa sUtra 66 " Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 3 sU0 14 caurAH kiM phalaM prApnuvantItinirUpaNam 323 phuraMta urakaMDaga- moDaNehiM saMbaddhAya nIsasaMtA sIsAveDha UruyAlacappaDagasaMdhibaMdhaNa tattasalAgasUi AkoDaNANi tacchaNa vimANaNANi ya khArakaDuya tittanAvaNajAyaNakAraNa-sayANi bahuyANi pAviyaMtA, uraghoDIdiNNa gADhapelhaNa aTTikasaMbhaggasapaMsuliyA- galakAlaka- lohadaMDa - ura- udara vatsthi- piTTi - paripI liyA matthaMta hiyaya-saMcuNiyaMguvaMgA Apatti ki kareMhi ke avirAhiM ya veriehi jamapurisasaMnibhehiM pahayA te tattha maMdapuNNA caDavelAvaddha paTTaporAcchivA kasalattavarattavettapahArasayatAliyaMguvagA kivaNAlaMbaM tavammavaNaveyaNavimuhiyamaNAghaNakoTTaNaniyalajuyala - saMkoDiyamoDiyA ya kIraMti niruccArA asaMcaraNA eyA aNNAya evamAIo veyaNAo pAvA pArvati // sU0 14 // TIkA-pUrvoktAH mandapuNyAH 'saMpuDakavADa - lohapaMjara - bhUmigharanirohakUbacAraga kIlagajUvacakka vitatabaMdhaNakhaMbhAlaNauddhacala gabaMdhaNa vihammaNAhiya viheDiyaMtA tatra ' saMpuDakavADa ' - sampuTakapArTa = pihitakapATaM lohapaJjara' tathA 'bhUmidhara bhUmigRhaM= bhUmerantargR haiM ' bhovarA ' iti bhASA prasiddhaM ca tatra yo 'niroha ' nirodhaH= pravezanaM, tathA ' kUva ' kUpaH = andhakUpaH, 'cAraga' cArakaH = bandigRhaM ' kIlaga 7 2 66 " phira ve kyA phala pAte haiM ? so kahate haiM-' saMpuDakavADa' ityAdi / TIkArtha- ye corajana (saMpuDakavADa lohapaMjara bhUmighara niroha kUva cAraga kIlaga - jUyacaka vitatabaMdhaNa- khaMbhAlaNa - uddhacalaNabaMdhaNa vihammaNAhiya viDiyaMtA) (puDakavADalohapaMjara) baMda haiM kapATa-yugala jinhoM ke aise loha ke piMjaroM meM tathA ( bhUmidharaniroha ) talagharoM meM baMda kara diye jAte haiM, (kUba ) aMdhakUpa meM paTaka diye jAte haiM, ( cAragakIlaga) baMdigRha meM jIntu Dyu ija bhaje che te sUtraara De che - "saMpuDakavADalohapaMjara" tyiAhi TIartha-te yozene " saMpuDakavADalohapaMjara" maMdha mAraNAMvAjA soDhAnA yAMna zamAM, tathA " loyazamAM pUrI hevAmAM Ave che, " bhUmidharaha aMdhArIyA vAsAM paTamvAmAM Ave che, "cAragakIlaga " azagRhamAM hAthaDI "" kU zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 prazravyAkaraNasUtre kIlakAH 'khUTA' iti prasiddhAH 'jUva' yUpAH stambhavizeSAH 'cakka' cakrANi rathAGgAni 'pahiyA' iti bhASA prasiddhAni teSu vitatabandhanaM bAhujaGghAdividhATanena niyantraNa tathA 'khaMbhAlaNa' stambhAlaganaM-stambhaiH-saha rajjvAdibhirAveSTanaM gale rajju baddhvA stambheSu samAlambanaM vA tathA 'uddhacalaNabaMdhaNa' UrdhvacaraNabandhanaM campAdayoruparikRtya bandhanamityAdiryA 'vihammaNAhiM ' vidharSaNA-pIDAstAbhiH 'viheDiyaMtA' viheDyamAnAH pIDyamAnAH saMkoTitA moTitAH kriyanta ityagreNa smbndhH| tathA--' ahakoDagagADhaurasirabaddha uddhapUriyaphuraMtaurakaMDagamoDaNehiM ' adhaH koTakagADhoraH zirobaddhordhvapUritasphuradura kANDakamoTanaiH, tatra--adhaH koTakena adho namayanena gADham pratyarthamurasi-vakSaHsthale ziraH-mastakaM baddhaM yeSAM te tathA ataeva UrdhvapUritAH zvAsaprazvAsaiH pUritazarIrorvabhAgAstathA sphuraduraH kaNDakAzca-kampamAnavakSaHsthalapRSThAsthikA ye caurAsteSAM yAni moTanAni-punaH punahathakaDI Adi meM bAMdha diye jAte haiM, khUToM para laTakA diye jAte haiM, (jUva) staMbhavizeSoM se jakar3a kara bAMdha diye jAte haiM, (cakka) pahiyoM se (vitatabaMdhaNa) hAtha paira bAhara nikAlakara rassiyoM se bahuta burI rataha se jakar3a diye jAte haiM, (khaMbhAlaNa) bar3e 2 khaMbhoM ke Upara gale meM rajju Adi bAMdhakara laTakA diye jAte hai / tathA (uddhacalaNabaMdhaNa) pairoM meM rassI Adi se bAMdhakara mu~ha nIcA karake vRkSAdikoM meM laTakA diye jAte haiM / ( vihammaNAhiMya ) isa prakAra kI-vividha prakAra kI pIDAoM se ve (viheDiyaMtA) pIDita kiye jAte haiN| tathA (ahakoDagADha urasirabaddha uddhapUriyaphuraMtaurakaMDagamoDaNehiM ) ( ahakoDagagADhaurasirabaddhapUriya ) inakA mastaka itane adhika rUpa meM nIce jhukAyA jAtA hai ki jisase vaha vakSasthala para Akara cipaka jAtA hai, aura isI kAraNa zvAsa ucchravAsoM se inakA zarIra kA urdhvabhAga pUrita hotA rahatA hai, (phuraMtaura mAha 43 sAMdhavAmA mAve cha, bhUTa 52 sAmai mAve cha, " jUva" sthAnI sAthe mAMdhavAmA mAghe cha," cakka" yothI 14AmA mAve che. " vitatabaMdhaNa" hAya 5 ho2i va pa 525 rIte sAMdhavAmai bhAva cha. " : khaMbhAlaNa" moTA moTA thAMbavAsI 52 gaNe hoi mAMdhIna saTAmo mAve cha, tathA "uddhacalaNabadhaNa" paNe ho2i mAdhAna vRkSA 752 rAdhe mAthe TaqAma mAve cha, " vihammaNAhiya" 2 // prAranI vividha yAtanAyAthI bhane "vihoDiyaMtA" pIDAmA mAve che. tathA " ahakoDagagADhaurasirabaddhapUriya" tamanaTa bharata ne meTayu madhu nIya namAvavAmAM Ave che ke jethI te chAtI upara coMTI jAya che, ane te kAraNe zvAsocchvAsathI tamanAM zarIra Baa pUrNa 29 cha, "phurataurakaMDaga" zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 3 sU0 14 caurAH kiM phalaM prApnuvantItinirUpaNam 325 mardanapUrvakamurdhAdhaH karaNAdIni taiviheDyamAnA iti pUrveNa sambandhaH / tathA 'saMbaddhA' saMbaddhAH rajjvAdibhidRDhaMbaddhAH santaH 'nIsasaMtA' niHzvasantaH nizvAsaM vimuzcataH 'sIsAveDhauruyAlavappaDagasaMdhibaMdhaNatattasalAgamaiAkoDaNANi' zIrSAveSTanorudArabappaDasaMdhibandhanataptazalAkAsUcyAkuTTanAni zIrSAveSTanaM ArdracarmAdibhiH zirobandhanamUrudAra:-jaGghAvidAraNaM cappaDagasandhibandhanaM ' cappaDaga' itikASThayantravi zeSasteSAM kASThayantravizeSANAM sandhisthAneSu jAnukUrparAdiSu bandhanaM, tathA taptAnAM zalAkAnAM lohakIlakAnAM sUcInAM ca pratItAnAmAkuTTanAni zarIre pravezanAni yAni tAnyetAni, tathA-' tacchaNavimANaNANi' takSaNavimAnanAnivAsibhistakaMDaga ) inake vakSasthala kI tathA pRSThabhAga haDDiyAM kaMpita hone laga jAtI haiM / (moDaNehiM ) bAra 2 ina coroM kA ve kotavAla loga mardana karate haiM bAra 2 U~ce nIce uThAte baiThAte haiM, isa taraha se bahuta duHkhita karate rahate haiM / ( saMbaddhA ) rajjvAdika se InheM bahuta hI dRr3hatA ke sAtha hAtha paira Adi avayavoM meM bAMdha dete haiM (nIsasaMtA) isa kAraNa jora 2 se hA~phane laga jAte haiM / (sIsAveDhauruyAla-vappaDasaMdhibaMdhaNatattasalAga sUi AkoDaNANi) (sIsAveDha) gIle camar3e Adi se inakA zira bAMdha diyA jAtA hai, (usyAla) UrudAra-jaMdhAe~ inakI itanI adhika caur3I karavAI jAtI haiM ki jisase unakA vidAraNa (tUTa jAnA) ho jAtA hai| (cappaDagasaMdhibaMdhaNA) jAnukUrpara (koNI) Adi saMdhi sthAnoMmeM eka prakArake kASThayaMtra bAMdha diye jAte haiM tathA ( lohasalAga ) zarIrameM taptalohe kI zalAIyoM se dAga diye jAte haiM aura (sUI AkoDaNANi) garama lohekI sUIyAM usameM praviSTa kI jAtI haiM, tathA ( tacchaNavimANaNANi ) vasUlA Adise tebhanI chAtI tathA pInA DA 5 dANe cha, " mADaNehiM " te yona te keTavALe vAraMvAra mardana kare che. temane vAraMvAra UThe besa karAve che, ane sezate tene mahama che. "saMbaddhA" tamanA hAtha 5 // mAha mayavAne ho2i mAha 43 bhabhUta rIte mAMdhI vAmAM Ave cha, "nIsasaMtA" te 2 te miyaa| ia taya che. "sIsAveDha" lIna yAma mAhithI tebhana zi2 mAMdhI cha, " uruyAla" temanI meTalI madhI pANI 42vAmAM Ave che te 2Ne temanu vihAra thAya cha, "cappaDagasaMdhi. badhaNA" annu 52 ( guhA ) mA sAMdhAvajI yAmAmA se prA2nAM 4043 mAMdhI vAmai bhAve cha, tathA " lohasalAga" tapAsa soDhAnA saniyAmA 13 zarI2 52 ma vAmAM Ave cha, bhane " sUiAkoDaNANi" garama 42sI soTAnI sAyo zarIramA vAmAM Ave che, tathA " tacchaNa vimA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 prazravyAkaraNasUtre kSaNAni vAsIbhiH kASThasyeva gAtrakSolanAni, vimAnAni gAlIpradAnAdibhirvividharItyA'pamAnakaraNAni tathA 'khArakaDDayatittanAvaNajAyaNakAraNasayANi ' kSArakaTukatiktanAvaNayAtanAkAraNazatAni = tatra kSArANi-sarjIkSArAdIni kaTukAni nimbAdIni tiktAni ca-marIcAdIni teSAM nAvaNaM' iti mukhanAsikAdau prakSepaNaM, tadAdIni yAni yAtanAkAraNazatAni=vividhavedanAkAraNazatAni tAni 'bahuyANi ' bahukAni 'pAviyaMtA' prApnuvantaH, 'uraghoDIdiNNAgADhapellaNaaTikasaMbhaggasapaMsuliyA ' uroghoTIdattagADhapreraNasaMbhagnAsthikasapaMzulikAH = tatra urasi vakSaHsthale dattAH sthApitAH yA ghoTI 'ghoDI ' iti prasiddhaM mahAkASThaM tasyA gADham atyartha yatpreraNa-gharSaNapUrvakaM saJcAlanaM tena saMbhagnAni-truTitAni unake zarIra ko chIlate haiM aura vimAnana gAlI Adi se unako apamAnita karate haiM / (khAraMkaDuyatittanAvaNajAyaNakAraNasayANi) ( khAra) mukha nAsikA Adi meM sarjI kSAra Adi kSAra padArthoM kA ( kaDuya) Adi kaTuka padArthoM kA evaM (titta) marIci Adi tikta padArthoM kA cUraNa (nAvaNa) prakSipta kiyA jAtA hai, (jAyaNakAraNasayANi ) ityAdi rUpase (kAraNasayANi) vedanA pradAnake jitane bhI saikar3oM prakAra haiM una sabakA una dravya haraNa karanevAle coroMpara prayoga kiyA jAtA hai / isa taraha (bahuyANi) bahuta prakArakI ghorAtighora vedanAko (pAviyaMtA) prApta hue ve jIva (uraghoDIdiNNa gADha pellaNa aTTika saMbhaggasapaMsuliyA) (uraghoDI) jaba unake vakSaHsthala para bahuta adhika bojhavAlI kASTha kI ghor3I (diNNagADhapellaNa ) idhara se udhara kheMcakara phirAI jAtI hai isase (advikasaMbhaNaNANi" qival mAhithI tabhanA zarIne chAle cha, bhane Ama mAhiyA tebhane apamAnita 42 cha. " khArakaDuyatittanAvaNajAyaNakAraNasayANi" "khAra" bhuma, 4 mahimA sAmA2 mA kSAra yuta pAnI " kaDuya" lIbaLI Adi kaDavA padArthonI, ane "tiraM" maracAM Adi tIkhA padArthonI bhUI " nAvaNa' nAmapAmAM Ave che, "jAyaNakAraNasayANi " tyAta prakAranI pIDA pahoMcADavAnI je seMkaDe paddhati che, te badhIne te dravya 1294 42 // 2 // yore| 52 pryo2|| 42vAmAM Ave cha, 2 rIte " bahuyANi" bhane 42nI laya 42mA naya42 vehnaame| " pAviyaMtA" te kho| anubhava cha. " uraghoDIdiNNagADhapellaNaaTTikasaMbhaggasapaMsuliyA " " uraghoDI " nyAre zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 3 sU0 14 caurAH kiM phalaM prApnuvantItinirUpaNam 327 sapaMzulikAni=pA sthisahitAnyasthIni yeSAM te tathA urasi mahAkASThasyacAlanena bhagnapArthAsthikA ityarthaH, 'galakAlakalohadaMDauraudaravatthipiTThiparipIliyA' galakAlakalohadaNDoraudarabastipRSThaparipIDitAH-gala iva-matsyabhedakakaNTakavat kAlakalohadaNDa: zyAmalohadaNDastenorasi-vakSaHsthale, udare bastau-nAbhyadhoguhyapradeze pRSThe ca paripIDitAH AhatA ye te tathA, 'matyaMtahiyayasaMcuNiyaMguvaMgA' mathyamAnahRdayasaJcUrNitAGgopAGgA tatra mathyamAnaM mahAkASThAdibhirviloDyamAnaM hRdayaM vakSaHsthalaM yeSAM te mathyamAnahRdayAH, tathA kaThorabhUmyAdau gharSaNAdinA saJcUNitAnyaGgAni-zira ura udara pRSTavAhudvayacaraNadvayalakSaNASTAGgAni upAGgAni ca karNanAsikA karacaraNAGgulyAdIni yeSAM te saJcUrNitAGgopAGgAzca yete tathA, ete pApA vedanAH prApnuvantItyagreNa sambandhaH / 'keI' kecit-kecana 'avirAhiya-veriehi' ggapaMsuliyA) unakI pAMsalI sahita haDDiyAM pIsa jAtI hai taba, tathA ( galakAlakalohadaMDa uraudarabatthipiTTaparIpIliyA ) ( gala) matsya bhedaka kaMTaka kI taraha (kAlakalohadaMDa ) kAle lohe ke daNDa se ( ura vakSasthala, (udara) peTa, (batthi) basti-nAbhi ke nIce kA guhyapradeza, evaM (piTTha) pRSTha ina sthAnoM para jaba ve (paripIliyA ) Ahata hote haiM taba, tathA ( matthaMtahiyayasaMcuNiyaguvaMgA) (matthaMtahiyaya) jaba unakA hRdaya mahAkASTha Adi se mathita kiyA jAtA hai taba, tathA ( saMcuNiyaMguvaMgA) kaThora bhUmi ke Upara gharSaNa Adi se jaba unake aMga aura upAMga acchI taraha cUrNita ho jAte haiM taba, bahuta hI adhika duHkhI hote haiN| zira, ura, udara, pRSTha, bAhudvaya aura caraNadvaya, ye ATha aMga haiM / tathA karNa, nAsikA, karAGgulI evaM caraNAMgulI Adi upAMga haiN| isa prakAra ye ( kei ) kitaneka adattagrAhI cora ( avirAhiyaveriehiM) tebhanI chAtI 52 ghnn| mAre 14vI sanI ghoDI "diNNagADhapellaNa' meyAna mAma tama 32vAmAM Ave che, tyAre "aTrika saMbhaggApaMsuliyA" temanI pAMsaLIonAM hADakAM pIsAI jAya che, tathA "" mAchalIne vIMdhanAra wilnI ma "kAlakalohadaNDa" soDhAnA in 1 43 " ura" chAtI "udara" peTa, " batthi" masti-guhya pradeza, mane " piTTha" pI3 vagere sthaan| 52 nyAre "paripIliyA" tebhane mA2 54 cha tyAre, tathA "matthaMta hiya ya saMcaNNiyaMguvaMgA" "matthaMta hiyaya" nyAre temana ityanu mahA4 mAhi dvArA mAthana 42vAmAM Ave che tyAre, tathA " saMcuNNiyaMguvaMgA" 444 bhAna upara ghasaDavAne lIdhe jyAre temanAM aMga upAMgone sArI rIte cUra thAya che tyAre teo ghaNA ja duHkhI thAya che. zira, ura, udara pRSTha, be hAtha ane be paga e ATha aMgo gaNAya che. tathA kAna, nAka, hAtha paganAM AgaLa vagaire pAMgI upAya che. se prabhArI te "kei" TA4 mahattayAhI-thora, zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 prazravyAkaraNasUtre avirAdhitavairikaiH = niraparAdvA eva vairiNaH zatravaH = niSkAraNavairiNa ityarthaH taiH 'jamapurisasaMnibhehiM ' yamapuruSasannibhaiH paramadhArmikadevasadazaiH bhayotpAdakatvAttairevaMbhUtaiH 'ANattikiMkarehiM ' AjJaptikiGkaraiH = rAjanidezakAribhiH puruSaiH 'pahayA mahatAste= adattAdAyinaH ' tattha ' tatra = kArAgAre ' maMdapuNNA ' mandapuNyAH= bhAgyahInAH ' caDa velAvaddhapaTTaporAcchivAkasalattavarattavettapahArasatatA liyaMguvaMgA 'caDavelAbaddhapaTTaporAcchivAkazAlattAvaratrA vetramahArazatatADitAGgopAGgAH, tatracaDavelA - capeTA 'vaddhapaTTa' bardhapaTTa ' vaddhapaTTaH carmapaTTa: ' porA ' lauhakIlakAH, dezIzabdo'yam 'cchivA ' cikaNacarmakazA 'cAbuka' iti bhASA prasiddhA, dezI zabdo'yaM, kazAH = azvAditADanacarmayaSTiH, 'layA' latA = lambAharitavRkSazAkhAyaSTiH 'char3I'' kAmaDI ' iti bhASA prasiddhA ' varata' vastrA = carmamayIrajjuH ' vetta ' vetra= vetrayaSTiH, eteSAM ' pahArasya ' prahArazataiH 'tAliyaMgupaMgA' tADitAGgopAGgAH = tADitAnyaGgopAGgAni yeSAM te tathA, 'kiviNA' kRpaNAH = dInAH, -- vinA aparAdha ke hI bairI bane hue niSkAraNa zatru bhAva ko prApta hue aise ( ANatti kiMkarehiM ) rAjanidezakArI puruSoM ke dvArA ki jo (jamapurisasaMnibhehi) yamapuruSa - paramAdhArmika jaise hote haiM (tattha ) usa kArAgAra meM (pahA ) Ahata - duHkhi kiye jAte haiM / vahAM para ve (maMdapuNNA) abhAge ( caDavelAbaddhapaTTaporAcchivAkasalattavarattavettapahArasayatAliyaMguvaMgA) (caDavelA thappar3oM ke, (baddhapaTTa) carma paTToMke, (porA) poralohe ke khIloM ke, (chivA ) cikane camar3A ke kor3o ke ( kasa) cAbuka ke, ( latta ) latA - hare vRkSakI zAkhA kI chaDI ke, ( varatta ) varatrAcamar3e kI rassI ke, vetoM ke ( pahArasaya ) saikar3o prahAroM se (tAliyaMgubaMgA ) aMga upAMgoM meM tADita kiye jAte haiM / ( kibiNA ) dInadazAsaM " 59 "" " avirAhiya verIehiM " vinA vAMDe huzmana mAnelA vinA aNu zatru manI melA, "jamapurisasaMnibhehiM yabha deva vA " ANatti kiMkare hiM rAja " prahArA vaDe duHkhI karAya che. tyAM te maMdapuNNA " 'caDavelAbaddha paTTapArAcchivA kasalattavarattabettapahArasayatA liyaM guvaMgA " " caDavelA " thappaDonA " baddhapaTTa: " yapaTTAbhInA puruSo dvArA, te arAgArabhAM " pahayA 66 66 abhAgI lAka "" pArA " soDhAnA jIsAgonA, " chivA " zrIaNu yAbhaDAnA araDAnA, "kasa " yAmunA, ' latta " sIsA vRkSanI DAjIyonI soTIsonA " varatta " vatanA vyAbhaDAnAM horaDAMnA bhane netaranI soTIbhonA, "pahArasaya "C "" sekaDA prahArA tAliyaMguvaMgA" tebhanAM ga yAMgo para bhAravAmAM Ave che. " kibiNA " zrI prazna vyAkaraNa sUtra 66 Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 3 sU014 caurAH kiM phalaM prApnuvantItinirUpaNam 329 tathA ' laMvaMtacamma vaNaveyaNavimuhiyamaNA' lambamAnavarmavraNa vedanAvimukhitamanasaHlambamAnacarmANi=galaccarmANi yAni vraNAni =kSatAni 'ghAva ' iti prasiddhAni teSAM yA vedanAH = pIDAH tAbhiH vimukhitaM = vaurya karaNAda viraktaM mano yeSAM te tathA, 'ghaNakoTTaNaniyalajuyala koDiyamoDiyAya ' dhanakuTTana nigaDayugala koTitamoTitAzca = tatra dhanakuTTanena - lohamayamudgaratADanena nigaDayugalena = zRGkhalAdvayabandhanenetyarthaH, saMkoTitAH saGkocitA moTitAH = vakrIkRtAzca ye te tathA 'kIraMti ' 'kriyante = rAjapuruSairiti pUrveNa sambandhaH / tathA niruccArAH = niruddha mUtrapurISotsargAH, yadvA - niruccArAH = svapIDApratIkArArdha mekazabdoccAraNamAtramapikartumazaktAH, ata eva asaJcaraNAH = gamanAgamanavarjitAH ekasthAnapratibaddhA eva 'pAvA' pApAH=pApapanna bane hue tathA (laMbataca mavaNaveyaNavimuhiyamaNA ) ( laMbaMtacamma ) kor3o Adi kI mAra se zarIra kI khAla khiMca jAne ke kAraNa laTakate hue camar3e se yukta (vaNa) ghAvoM kI ( vedhaNa ) vedanA se ( vimuhiyamaNA ) jinakA mana caurI karane se virakta ho cukA hai aise, tathA (ghaNakoTTaNaniyalajuyala saMkoDiyamoDiyA ya ) ( ghaNakoNa lohamaya muharoM kI coTa se evaM (niyalajuya) do sAMkaloM dvArA kiye gaye baMdhanoM h (koDiyamoDiyA ) jinakA zarIra saMkucita hokara vakrIbhUta ho cukA hai tathA (niruccArA ) apanI pIr3A ko prakaTa karane ke liye jo eka zabda ke uccAraNa karane meM bhI asamartha bana cuke haiM, athavA - vehada mAra ke kAraNa mala mUtrakA utsarga jinakA baMda ho cukA hai aura isI kAraNa jo (asaMcaraNA) eka hI sthAna meM pratibaddha rahane ke kAraNa jo calane phirane meM asamartha bana cuke haiM aise ye adattagrAhI ( pAvA ) pApI " evI DhInadazAomAM mUkAyelA tathA laMbataca mavaNaveyaNavimuhiyamANA " " laMbatacamma " oraDA mahinA ahArathI zarIranI yAbhaDI utarI bhavAthI laTakatI cAmaDI vALA 66 vaNa " dhAvonI vehanAthI " vimuhiyamaNA " jemanAM bhana thorI zvAthI virasta tha gayAM che, tathA " ghaNakoTTaNa niyalajuyala saMkoDiya moDiyA " koNa " sohabhaya bhagahaNonI thoTathI bhane " niyalajoyala " ye sAMDo dvArA dhAyesAM aghanAthI " saMkoDiyamoDiyA " jemanAM zarIra sayAne vajI gayAM che. tathA " niruccArA " potAnI behanAne pragaTa uravAne mATe eka zabda paNa khelavAne je asama che, athavA behuda mArane lIdhe nebhanI bhaNasUtra AhinA utsarjanI DiyA aMdha thaha gaI che bhane " asaMca" eka ja sthAnamAM pUrAyela rahevAne kAraNe jevA halana calana karavAne raNA zrI prazna vyAkaraNa sUtra " Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 prazravyAkaraNasUtre kArakA adattahAriNo janA: ' eyA aNNA ya evamAdIo veyaNAo ' etAH pUrvoktAH, anyAzca anyaprakArA evamAdikAH = evaM prakArAnAnAvidhA vedanAH duHkhAni 'pAvaMti ' prApnuvanti // sU0 14 // = punaste kIdRzAH kIdRzaM phalaM labhante ? tadAha-' atiMdiyA ' ityAdi / mUlam -- atiMdiyA vasaTTA bahumohamohiyA paraghaNammi ludvA phAsiMdiyavisayativvagiddhA itthigayarUva sadarasagaMdhairamahiyabhogataNhAiyA ya dhaNatosagA gahiyA ya je naragaNA puravitekammaduviyaDDhA uviNIyA rAyakiMkarANaM tesiM vaha satthaga - pADhayANaM vila ulIkAragANaM laMcasayageNhayANaM kUDavaDamAyANiyaDi-AyaraNa- paNihivaMcaNa-visArayANaM bahuvihaaliyasayajaMpagANaM paralogaparammuhANaM nirayagai gAmiyANaM tehi ya ANattajIvadaMDA turiyaM ugghADiyA puravarehiM siMghADagatiyacaukkacaccaramahApahapahesu vettadaMDalauDakaTThalaTThapatthara-paNAlaya paNolimuddilattapAdapahi jANukopparappaharasaMbhaggamahiyagattA aTTArakammakAriNo pAiyaMguvaMgA kaluNA sukkoTThakaMThagalatAlu jinbhA jAyaMtA pANiyaM vigayajIviyAsA tanhAiyA varAgA taMpi ya na lahaMti vajjhapurisehiM ghADiyaMtA // suu015|| jIva (eyA) ina pUrvokta vedanAoM ke tathA ( aNNAgha evamAIo ) inase atirikta aura bhI nAnA prakAra kI ( veyaNAo ) vedanAoM ke ( pAvaMti ) prApta hote haiM / sU - 14 // aba ye adattAgrAhI cora kaise hokara kisa prakAra ke phalako bhogate asamartha thaI gayA che, evAM te adattagrAhI (C " pAthI bhava" pAvA e pUrvokta vedanAe tathA 66 aNNA evamaIo' * te sivAyanI trIjI paNa mane prAranI " veyaNAo " vedanAo " pArvati " yAbhe che / sU. -14 // have adattAgrAhI--cora kevA hAya che ane kevA prakAranAM phaLa bhAgave che zrI prazna vyAkaraNa sUtra eyA 77 Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a03 sU015 kIdRzAzcaurAH kIdRzaM phalaM labhante ? 331 TIkA-' adaMtidiyA' adAntendriyAH-avazendriyAH ' vasaTTA' vazArtA zabdAdiviSayA saktipIDitAH 'bahumohamohiyA' bahumohamohitA pracura'jJAnamU. rchitAH 'paradhaNammi luddhA' paradhane lubdhAH paradravyatRSNAvanta ityarthaH, 'phAsidiyavisayativvagiddhA' sparzendriyaviSayatIvragRddhAH sparzendriyaviSaye stryAdau gADhAsaktAH 'itthigayakhvasaddarasagaMdhaiTTharatimahiyabhogataNhAiyA ya ' strIgatarUpazabdarasagandheSTaratimahitabhogatRSNArditAzca-tatra strIgatAH strIsambandhino ye rUpazabdarasagandhAsteSu iSTA=abhIpsitA yA ratiH ramaNaM tathA strI gata eva mahitaH = vAJchito yo bhogaH= vilAsaH tayo ryA tRSNA tayA arditAH pIDitAH 'dhaNatosagA' dhanatohaiM ? yaha kahate haiM-' adaMtidiyA' ityAdi / TIkArtha-(adatiMdiyA) ye adattagrAhI cora ( adaMtidiyA ) aise hote haiM ki inakI indriyAM inake vazameM nahIM rahatI hai, (vasahA) zabdAdika viSayoM meM ye adhikarUpa meM AsaktivAle hote haiM, (vahumohamohiyA) ajJAnako sattA inameM adhikase adhika rahatI hai (paradhaNammiluddhA) parake dravyameM inheM bahuta bhArI tRSNA rahatI hai| (phAsiMdiyavisayativvagiddhA ) sparzana indriyake viSayabhUta strI Adi padArtha meM inakI gADha Asakti hotI hai| (itthigayarUvasaharasagaMdhaiTTharaimahiyabhogatahAiyA ya) (itthigaya) strI saMbaMdhI ( rUvasadarasagaMdhaiTTarai ) rUpa zabda, rasa, gaMdhameM icchAnusAra ramaNa karanekI tathA (mahiya) strIke bhoganekI vAJchA inameM adhika rahatI hai / parantu ( bhogtnnhaaiy| ) una bhogoMkI pUrti nahIM ho sakane ke kAraNa ye unakI tRSNAse rAtadina te sUtrasa2 mA cha- 'adatiMdiyA " tyAhi TI -" adaMtidiyA" te mahattAbADI yo2 mevA DAya che temanI dhandriye! 52 temanI bhU khAta nathI, " vasaTTA " zAhi viSayomA te padhAre prabhAemA mAsa hAya cha, " bahumohamohiyA " tebhanA 52 AlnanI sattA padhArebhA padhAre yAsa cha, 'paradhaNammi luddhA" 52dhananI tRl tamanAmA 54 dhAre DAya cha, "phAsiMdiyavisayatibyagiddhA" 25ze. ndriyane viSayabhUta strI Adi padArthomAM temanI tIvra Asakita hoya che, " itthigayarUvasadarasagaMdhaiTTaraimahiyabhogataNhAiyA ya " " itthigaya" strI samAdhI " rUvasaharasagaMdha iTTarai" 35, 14, bhane madhamA 2chAnusAra 2mANa " mahiya '42vAnI tathA strii| sAthe 2tirabha 42vAnI vAsanA tamanAmA padhAre DAya che. 55 " bhogatahAiyA" te mAge 52 // nahI thavAne 42, tamanI zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 prazravyAkaraNasUtre pakAH paradhanacauryeNa tuSyanti ye te tathA rAjapuruSaiH 'gahiyAya ' gRhItAzca ye naragaNAH caurajanasamUhAH pUrva koTTapAlAdibhiH prAptadaNDAH 'puNaravi te ' punarapi te ' kammadunciyaTTA' karmadurvidagdhAH adattAdAnAdikamajanitakaTukaphalajJAnarahitAH cauryakarmA'parAdhena ' tesiM rAyakiMkarANaM' teSAM prasiddhAnAM nirdayAnAM rAjakiMkarANAM rAjapuruSANAmagre 'uvaNIyA' upanItA= samIpaM prApitAH kathaM bhUtAnAM rAjakikarANAmityAha ' vadhasatthagapADhayANaM ' vadhazAstrakapAThakAnAM vadhabandhamAraNaghAtanamAtrazikSAzikSitAnAM 'vilaulIkAragANaM' vilaulI hInadInAdivacanai aurAdInAM nirNayaH dezI zabdo'yaM, tat kArakANAM 'laMcasayageNhayANaM ' lazcazataduHkhI hote rahate haiM / (dhaNatosaNA ) yadi inheM saMtoSa prApta hotA hai to vaha eka parake dhanake apaharaNa karanese hI hotA hai| parantu yaha saMtoSa inakA sthAyI nahIM rahatA hai kAraNa jaba (jenaragaNA ) ye adattagrAhI caura loka ( gahiyA ya ) rAjapuruSoM dvArA gRhIta pakar3a liye jAte haiM, taba (puNaravi te ) phira bhI ve vividha prakAra ke daMDoM se inheM vizeSa duHkha bhoganA par3atA hai / tathA ( kammaduvviyaDDA ) adattAdAnAdi karmajanita kaTuka phalake jJAnase rahita bane hue cauryakarmarUpa aparAdhake kAraNa (tesiM) una (rAyakiMkarANaM) nirdaya rAjapuruSoM ke Age jaba (uvaNIyA ) le jAye jAte haiM taba ve inheM prANadaMDa kI AjJA dete haiM, tathA aura bhI inake sAtha kyA 2 vyavahAra karate haiM yaha bAta sUtrakAra spaSTa nIce ke avataraNoM dvArA karate haiM-rAjapuruSa kaise hote haiM ? pahale yaha bAta sUtrakAra kahate haiM-(vadhasatthagapADhayANaM) vadha, baMdha, mAraNa, ghAtana, tAne 42Ne tava zatahina bhI thayA re cha. "dhaNa tosaNA "tane 525nanuM apaharaNa karavA sivAya bIjA koI kAryathI saMtoSa thato nathI, paNa tena te saMtoSa sthAyI DAnathI 4125 ke nyAre "te naragaNA" te 48tayAhI yore| "gahiyAya" puruSo dvArA 5415 taya cha tyAre " puNaravi te" zathI 5 temane ane: prA2nI zikSA 21 vadhAre logavA 5 cha, tathA "kamma dubviyadrA" mahattAhIna mahinA pariNAma jJAnathI ajJAnathI sevA ta yozene, yozana zunAne 2 " tesiM" te "rAyakiMkarANaM" niya 224 puruSo pAse nyAre "uvaNIyA" A vAma mAve cha tyAre temane mRtyudaMDanI sajA thAya che, tathA temanI sAthe bIjA paNa ke vartAva rAkhavAmAM Ave che, te vAtane sUtrakAra nIcenAM, vAkyo dvArA spaSTa kare che-pahelAM te rAjapuruSe kevA hoya che, te vAta sUtrakAra batAve che. " vadhasatthagapADhayANaM" 15, madha, bhA29], yAtana, mAhi vidyAmAnA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 3 sU0 15 kIdRzAzcaurA kIdRzaM phalaM labhante ? 333 grAhakANAM = nAnAvidhalaJcagrAhakANAM rizvata khora' iti bhASA prasiddhAnAM tathA ' kUDakavaDamAyANiyaDi - AyaraNapaNihivacaNa visArayANaM ' kUTakapaTamAyAnikRtyAcaraNapraNidhivazcanavizAradAnAM tatra kUTaM = bhramotpAdanaM, kaparTa= vezabhASAnAnArUpadhAraNaM mAyA = caurAdIn nigrahItuM bhikSAvRtyAdibhizchalakaraNaM, bhojanAdibhirAdarasatkAra karaNaivaizcanaM nikRtiH tathA praNidhivaJcanaM praNidhinA=chalena ekAgracittena vA vaJcanaM yadvA- maNidhInAM - rAjaguptapuruSANAM yadvaJcanaM tatra vizAradAH = pAgalbhA ye te tathA teSAM 'bahuvihaaliyasayajaMpagANaM ' bahuvidhAlIkazatajalpakAnAM = caurAdInAM Adi kI zikSA se ye rAjapuruSa zikSita hote haiM ( bilaulIkAragANaM ) dIna-hIna Adi vacanoM ko bola kara cora Adiko kA nirNaya karAne vAle hote haiM, arthAt-ye rAjapuruSa aise nipuNa hote haiM ki coroM kA patA bahu jaldI lagA lete haiM, isa prakAra kI unakI bAta cIta kA DhaMga hotA hai ki jisase " yahI cora hai " isa bAta kA unheM jJAna ho jAtA hai / ( laMcasaya gehayANaM ) ye rizvatakhora - ghUMsa khAne vAle hote haiM / tathA (kUDakavaDamAyANiyaDi AyaraNapaNihi-vaMcaNavisArayANaM ) ( kUDa ) kUTa meM - bhramotpAdana meM, ( kavaDa ) kapaTa meM - veza bhASA ke nAnArUpa dhAraNa karane meM, (mAyA) mAyA meM coroMko pakar3ane ke liye bhikSAvRtti Adise chala karane meM, (niyasi AyaraNa ) nikRtyAcaraNa meM bhojanAdi dvArA Adara satkAra se pratAraNA karane meM, tathA (paNihivacaNA ) praNidhi - vaJcana meM koI bahAne se Thagane meM, athavA rAjA ke guptacara puruSoM ko Thagane meM, ( visArayANaM ) bar3e vizArada - catura hote haiM / (bhuvihaliysyjNpte jANakAra hoya che vilaulIkAra gANaM " dIna-hIna yAhi vayano motI cAra Adine niya karanAra hAya che, eTale ke te rAjapuruSA cArAne jaldI zodhI kADhavAmAM nipuNa heAya che. temanI vAtacItanI Dhaba evI hAya che ke methI " AbhAsa thora che, " se vAta tebhane samalAI laya che. " laMca, yahA tevA lAMcIyA hAya che, tathA kUDakavaDamAyANiyaGiAyaraNapaNihivacaNavisArayANaM " 'kUDa phUDa karavAmAM bhrameAtpAdanamAM, 66 " 66 88 kavaDa mAyA mAyA cArAne pakaDavAne " paTabhAM- vividha veza sevAmAM, bhATe likSAvRtti mAhi cha phesavAsAM, " niyaDiAyaraNa " nikRtyAcaraNamAM bhAjanAdi dvArA AdarasatkArathI pratAraNA karavAmAM. tathA " paNihivacaNA " praNidhi vacanamAM, koI paNa bahAne ThagavAmAM ugavAmAM, " visArayANaM " lAre nipuNu hoya che. athavA rAjAnA guptacarane bahuvihaaliya sayajaMpagANaM " zrI prazna vyAkaraNa sUtra 66 " 66 "" ," Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 prazravyAkaraNasUtre , 1 bhedagrahaNAya nAnAvidha mithyAbhASiNaM, 'paraloka parammuhANaM' paraloka parAGmukhAnAM= paralokabhayarahitAnAmityarthaH, 'nirayagahagAmiyANaM narakagatigAmikAnAmevaMbhUtAnAM rAjapuruSANAM purata upanItAH ' tehi ya' taizca rAjapuruSai: ' ANata jIvadaMDA ' AjJapta jIvadaNDAH = AjJaptaH = AjJApitaH jIvadaNDaH-zUlAropaNAdikaH yebhyaste tathA AjJaptamRtyudaNDA ityarthaH, tathA ' turiyaM ugghADiyA puravarehiM siMghADagatiyacaukkaca ccara mahApapade zRMgATakatrikacatuSkacatvaramahApathapatheSu = tatra - zRGgATakaH = trikoNamArgaH trikaH = yatra mArgatraya sammelanaM bhavati, catuSkaH = caturmArgasthAnaM catvaraH = gANaM) caurAdikoM kA bheda lene ke liye aneka prakAra kI saikar3oM jhUThI2 bAteM banAne meM bar3e catura hote haiM, (paralokaparammuhANaM ) paralokakA bhaya inheM bilakula nahIM hotA hai| jo manameM AtA hai vahI acchA mAnakara karate rahate haiM / (nirayagaigAmiyANaM ) isI kAraNa marane para ye narakagati meM jAte haiM / aba ye rAjapuruSa inheM kyA 2 daMDa dete haiM ? so sUtrakAra pradarzita karate haiM ( tehiM ya) ye rAjapuruSa ( ANattajIyadaMDA ) ina coroM ko zUlAropaNa Adi mRtyudaMDa dete haiM / ( puravarehiM ) nagara ke (siMghADagatiyaca uktacacara mahApahapahesu) zrRMgATaka, trika, catuSka, catvara, mahApatha evaM patha ina saba mArgoM meM ( turiyaM ugghADiyA) zIghra unheM dikhA 2 kara yaha ghoSita karate haiM ki " dekho bhAIyoM ! ye mahAcora haiM aura Aja hI inako mRtyudaMDa diyA jaaygaa| siMghADe jaisA tikAnoM jo mArga hotA hai usakA nAma zrRMgATaka, jahAM tIna mArgo kA saMmelana hai usakA nAma trika, jisa rAste meM cAra rAstA Akara milate haiM usa kA cAra AdinA bheda jANavAne mATe aneka prakAranI seMkaDA juThI vAtA banAvI kADhavAmAM te nipuNa hoya che, paraloka paramhANaM " temane paraleAkanA Dara misaDusa hoto nathI, tebhane manamAM Ave te sAru' mAnIne 1re che. " nira. yagaigAmiyANaM " te kAraNe marIne teo narakagatimAM jAya che. have te rAja puruSo tebhane ThevI ThevI sanna ure che, te sUtrAra matAve che - " te hiMya te rAjapuruSA " ANattajIyadaMDA " te yazine zuddhAzayAzu yAhi mRtyudda u he che. puravarehiM nagaranA siMghADagatiyacaukkacaccaramahApahapahesu " zRMgAra, yatuScha, yatvara, mahApatha ane patha e badhA mArgo para turiya ughADiyA " tebhane jaDayudhI matAvIne bhevu laDera 42 che " lAbho ! nuvA A mahAna cAra che, ane Aje ja tene mRtyuiDa ApavAne che" zi'gADA jevA trikAAkAra mAgane zRMgATaka kahe che, jyAM traNa rastA maLe te trika, jyAM cAra rastA maLe te catuSka, jyAM aneka mArgo maLe tene catvara kahe << 66 (6 zrI prazna vyAkaraNa sUtra " 66 " Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinITIkA a03 sU0 15 kIdRzAzcaurAH kIdRzaM phalaM labhante ? 335 anekamArgasammelanasthAnaM mahApathaH rAjamArgaH panthAH sAmAnyamArgasteSu tvarita= zIghramudghATitAH janasamakSe pradarzitAH ' ime mahAcaurA : zIghramadyaivavadhyAH' iti janasamakSe pradarzitAH, kathaM bhUtAH ? ityAha--'vetta-daMDa-lauDa-kaTTalechu-pattharapaNAliya-paNoliyamuTilattapAyapaNhi-jANukopparappahArasaMbhaggamahiyagattA' vetradaNDa- laguTa- kASTha-prastara- praNAlI-praNodI muSTilattA-pAdapANi-jAnukUrpara-prahArasaMbhagnamathitagAtrAH, tatra 'vettadaMDa ' vetradaNDaH 'lauDa ' lakuTa: yaSTiH 'kaTTha' kASThaM ca-pratItaM 'leTTha' leSTuH mRttikA khaNDaM ' patthara' prastarazca-pASANaH 'paNAliya' praNAlI akRSTA, nAlI puruSapramANadIrghayaSTiH 'paNolI' praNodI =tADanadaNDo, 'muTThI' mussttiH| iti bhASA prasiddhaH ' lattA' pAdaH 'lAta' iti bhASA prasiddhaH, 'pAdapaNhi' pAdapANiH=varaNapazcAdbhAgaH 'eDI' iti bhASA prasiddhaH, jAnuH='ghuTanA' iti prasiddhaH 'koppara' kUparazca bhujamadhyagranthiH 'RNi' iti bhASA prasiddhaH, eteSAM prahAraiH 'saMbhagga' saMbhagnAni truTitAni, 'mahiya' mathitAni ca-sammarditAni 'gatta' gAtrANi zarIrANi yeSAM te tathA nAma catuSka, jahAM aneka mArga Akara mile hoM usakA nAma catvara, rAjamArga kA nAma mahApatha evaM sAmAnyamArga kA nAma patha hai / (vettadaMDa lauDa-kaTTha-laThTha-patthara-paNAliya-paNoliya muhi-latta-pAyU-paNhi-jANU kopparappahArasaMbhaggamathitagattA) rAjapuruSa ina coroM ko (vettadaMDa) vetoM ke DaMDoM kI mAra se, (lauDa ) lakaDiyoM kI mAra se, ( kaTTha) kASToM kI mAra se, (leTu ) mRttikAke khaMDoMkI mAra se, (patthara) pattharoM kI mAra se, (paNaliya) puruSapramANadIrgha yaSTiyoM kI mAra se, (paNoliya) praNolI-tADana daMDoM kI mAra se, (muTThi) muTTiyoM-mukkoM kI mAra se, ( latta) lAtoM kI mAra se, (pAyapaShi ) eDiyoM kI mAra se, (jANu) ghuTanoM kI mAra se tathA kohaniyoM kI mAra se haDDI pasalI saba eka kara dete haiM-matalaba ye ki ve inheM jo inake hAtha meM A jAtA hai usI se che. 22/bhAne mahA55 bhane sAmAnya bhane 55 4 cha. " bettadaMDa-lauDa -kaTTha le?-patthara-paNAliya paNoliya-muTThi-latta-pAyU-paNhi-jANa-koppara-ppahArasaMbhaggamathitagattA " 204puruSo ne yArAne netaranI soTImAthI, sADImAthI alithI, moTIna zaMthI paththarAthI, "paNaliya" puruSa mApanI sAthI, " paNoliya" sAthI, bhuTAsAthI, sAtothI, methI, ghuTaguthI tathA aAthI sArI rIte mAre che, eTale ke temanA hAthamAM je sAdhana Ave tenAthI te so tebhane ma 8 ma2rIte bhA2 mAre che. " advArasakammakAriNo" te zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazravyAkaraNasUtre 'aTThArasakammakAriNo' aSTAdazakamakAriNaH aSTAdazacauraprasUtikArakAH aSTAdazaprakAraizcaurya bhavati tatkArakA ityrthH| atha caurasya cauryakarmaNazca lakSaNamuktaM granthAntare "cauraH 1, caurApako 2, mantrau 3, bhedajJaH 4, kANakakrayI 5 / ___ annadaH 6, sthAnadazcaiva 7, cauraH saptavidhaH smRtaH // 1 // " cauraH cauryakArakaH 1, caurApakaH caurAya vastusamarpakaH 2, mantrI caurAya sammatidAyakaH3, bhedajJaH='kutra kasya gRhe kayArItyA kasmin samaye caurI kartavye -tyAdi bhedajJAtAraH 4, kANakakrayI-caurA nItaM bahumUlyavastukANakaM hInaM kRtvA yaH krINAti saH 5, annada: caurAya-caurthimannadAyakaH, 6, sthAnadaH caurAya vizrAmArtha svagRhAdau sthAnadAyakaH 7, iti saptavidhazcauraH / atha cauryakarma yathAburI taraha mArate haiM / (aTThArasakammakAriNo ) ye caura aThAraha prakAra se jo cauryakarma kiyA jAtA hai usameM nipuNa hote haiN| granthAntara meMcora aura corI ke lakSaNa isa prakAra kahe hue haiM " cauraH 1 caurApako 2 maMtrI 3, bhedajJaH 4, kANakakrayI 5 / / / annadaH 6 sthAnadazcaiva, cauraH saptavidhaH smRtaH // 1 // " jo svayaM corI karatA hai 1, coroM ko vastu detA hai 2, coroM ko saMmati detA hai 3, kisa samaya kisake ghara meM kisa rIti se kahAM corI karanI cAhiye ityAdi rUpa se jo coroM ko corI karane kA bheda detA hai 4, coroM ke dvArA lAI gaI bahu mUlya vastu ko jo alpamUlya dekara kharIdatA hai 5, jo coroM ke liye khAne pIne kI vyavasthA karatA hai 6, tathA coroM ke liye vizrAmanimitta jo apane ghara Adi meM sthAna detA hai ye saba cora haiN| isa prakAra ye sAta tarahake cora kahe gaye haiM // 1 // cAra je aDhAra prakAre corI karavAmAM Ave che temAM nipuNa hoya che. bIjA granthamAM cAra ane cerInAM A pramANe lakSaNe batAvyAM che. "caura : 1 caurApako 2 maMtrI 3 bhedajJaH 4 kANakakrayI 5 / ____ annadaH 6 sthAnadazcaiva, cauraH saptavidhaH smRtaH // 1 // " (1) 2 pAte / yArI 42 cha, (2) 2 thorAne vastu mA cha, (3) je corene saMmati Ape che, (4) kyAre, konA gharamAM, kaI rIte corI karavI joIe ItyAdi prakAre je corene cerI karavAnuM rahasya batAve che, (5) cere dvArA corI lAvavAmAM AvelI kImati cIjone je ochI kImate kharIde che, (6) je corene mATe khAvA pIvAnI vyavasthA kare che tathA (7) je corene pitAnA gharamAM Azraya Ape che, te badhA cora gaNAya che, A rIte sAta prakAranA cora batAvyA che ! 1 | zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 sU0 15 kIdRzAzcaurAH kIdRzaphalaM labhante ! nirUpaNam 337 bhalanaM 1, kuzalaM 2, tarjA 3, rAjabhAgo 4, 'valokanam 5 / amArgadarzanaM 6, zayyA 7, padabhaGga 8, stathaiva ca // 1 // vizrAmaH 9, pAdapatana 10 mAsanaM 11, gopanaM 12 tthaa| khaNDasya khAdanaM caiva 13, tathAnyanmoharAjikam 14 // 2 // padyA15, gnyu 16, daka 17 rajjUnAM 18, pradAnaM jJAnapUrvakam / etAH prasUtayo jJeyA aSTAdaza manISibhiH // 3 // tatra bhalana='na bhetavyaM bhavatA tava pakSe'hamapi sammiliSyAmI 'tyAdi vacanaiH corI aThAraha prakAra kI isa taraha se hai" bhalanaM 1 kuzalaM 2 tarjA 3 / rAjabhAgo 4'valokanam 5 / amArgadarzanaM 6 zayyA / padabhaGga 8 stathaiva ca // 1 // vizrAmaH 8 pAdapatana 10 / mAsanaM 11 gopanaM 12 tthaa| khaNDasya khAdanaM caiva 13 / tathAnyanmoharAjikam 14 // 2 // padyA 15 gnyu 16 daka 17 rajjUnAM 18 / pradAnaM jJAnapUrvakam / etAH prasUtayo jJeyA / aSTAdaza mniissibhiH||3|| bhalana 1, kuzala 2, tarjA 3, rAjabhAga 4, avalokana 5, amArgadarzana 6, zayyA 7, pdbhg8||1|| vizrAma 9, pAdapatana 10, Asana11, gopana 12, khaMDakhAdana 13, moharAjika 14 // 2 // padyadAna 15, amidAna 16, udakadAna 17, rajjupradAna 18 // 3 // " tuma Daro mata-maiM bhI tumhAre pakSameM mila jAU~gA" ityAdi corInA aDhAra prakAra nIce pramANe che - "bhalanaM 1, kuzalaM 2, tarjA 3 rAjabhAgo 4 'valokanam / amArgadarzanaM 6 zayyA 7 padabhaGga8 stathaiva ca // 1 // vizrAmaH 9 pAdapatana 10 mAsanaM 11 gopanaM 12 tathA / khaNDasya khAdanaM caiva 13 tathAnyanmoddarAjikam 14 // 2 // padyA 15 gnyu 16 duka 17 rajjUnAM 18 pradAnaM jJAnapUrvakam / etAH prasUtayo jJeyA aSTAdaza manISibhiH // 3 // (1) masana, (2) zasa, (3) don (4) 2004 mA (5) maTana, (6) samArozana, (7) zayyA, (8) 54 // 1 // (6) vizrAma, (10) pAyatana (11) sAsana, (12) gopana, (13) samAna, (14) bhADA // 2 // (15) padyadAna, (16) agnidAna, (17) udakadAna ane (18) rajajupradAna cheDA (1) " tame 72 / / bhAI 55 tbhaa2| 5kSamA bhajI 44" vagere zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 prazravyAkaraNasUtre caurANAmutsAhadAnaM 1, kuzala-sukhaduHkhAdi pRcchA2, tarjA-caurasya hastAdisaGketakaraNaM 3, rAjabhAgaH rAjakarasyA'pradAnam 4, avalokanaM corya kurvata-upekSApUrvaka mekSaNaM 5, cauryamavalokyA'pi svAminaM pratyakathanamityarthaH, amArgadarzana caurANAMrakSArthamunmArgapradarzanaM, cauramArgamacchakAnAmanyamArgadarzanaM vA 6, zayyA-caurAya zayyAdAnaM7, padbhaGga-pazUnAM saJcAlanena caurANAM gamanA''gamanamArgAGkitacaraNacihnaluptakaraNaM8, tathaiva vizrAmaH svagRhe nivAsadAnaM9, zayyAdAnamanyatrApyupavezanAdyartha utsAha vardhaka vacanoMse coroMkA utsAha adhikabaDhAnA isakA nAma bhalana hai 1 / coroM ke sukha-duHkha Adi ke samAcAra pUchanA isakA nAma kuzala hai 2, hAtha Adi ke saMketa se coroM ko izArA karanA isakA nAma to hai 3 / nirdhArita rAjaTeksa kA nahIM denA isakA nAma rAjabhAga hai 4 / corI karate hue cora ko upekSApUrvaka dekhanA, isakA nAma avalokana hai, arthAt cora ko corI karate hue dekhakara ke bhI apane mAlika se nahIM kahanA-yaha bhI corI kA prakAra hai 5 / coroM kI rakSA ke abhiprAya se anveSaNa karane vAloM ko unmArga pradarzana karanA isakA nAma amArgadarzana hai| coroM ke liye soneko zayyA denA isakA nAma zayyA hai 7 / coroM ne jahAM corI kI ho vahAM unake mArga meM caraNacihna aMkita ho gaye ho to una cihnoM ko naSTa karane ke liye una para se pazuoM ko nikAlanA ki jisase ve naSTa ho jAveM aura pahicAnane meM na Ane pAve, isakA nAma padabhaGga hai 8 / apane ghara meM coroM ko utsAha vardhaka vacane dvArA cereno utsAha vadhAravAnI kriyAne majhA kahe che. (2) yArAne subha hu:5 vajerenA samAyA2 sAvanArane kuzala cha (3) DAtha AdinA saMketathI corene IzArA karavA tenuM nAma tajJa che. (4) nakkI thayela rAjabhAga-rAjyanA kara na devA tenuM nAma rAkamAna che, (5) cerI karatAM cerane upekSApUrvaka jevo tene avoine kahe che, eTale ke cerane corI karate jevA chatAM paNa pitAnA mAlikane nahIM kahevuM te paNa corIne ja prakAra che. (6) cerenI rakSA karavAne mATe temanI zodha karanArane khoTe bhAga batAvavo tene samAjazA kahe che. (7) corone sUvAne mATe pathArI devI tene zayyA OMDa che. (8) yo nyo yo| 4rI DAya tyAM tenA bhAgamA tanA pagalAM paDyAM hoya te te pagalAMne nAza karavAne mATe temanA para pazuone deDAvavA ke jethI te pagalAM bhUMsAI jAya ane oLakhI na zakAya. A prakAre pagalAMnA nizAnane nAza karavAnI kriyAne uttama kahe che. (9) zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 3 sU0 15 kIdRzAzcaurAH kIdRzaphalaM labhante ? 339 zayanIyavastudAnamityubhayorbhedaH pAdapatanaM-praNAmAdinA caurANAM satkArasammAnakaraNam 10, Asanam AsanadAnaM 11, gopanaM nA'nena caurya kRtaM svagRhe sthApayitvA nAstyatreti vA kathanena caurasaGgopanaM 12, khaNDasya khAdanaM-caurebhyomiSTAnnAdidAnaM 13, tathA'nyanmoharAjikam lokaprasiddhayA pararASTre gatvA vastu vikrayaH 14, tathA jJAnapUrvakaM='coro'ya' miti buddhipUrvakaM pAdyAgnyudakarajjUnAM pradAna=mArgagamanazramApanodArtha pAya-pAdAya hitamuSNatailajalAdi, tasya dAnaM 15, pAkAdyarthamagnidAnam 16, udakadAna-pAnArtha jaladAnaM 17, tathA corItagomaThaharAnA-vizrAma denA isakA nAma vizrAma hai 9 / zayyAdAna aura vizrAma meM antara kevala itanA hI hai ki zayyAdAna to dUsarI jagaha Thaharane para bhI diyA jA sakatA hai parantu vizrAma apane ghara meM hI diyA jAtA hai 9 / coroM ke caraNoM para girakara unakA Adara satkAra karanA isakA nAma pAdapatana hai 10 / baiThane ko Asana denA yaha AsanadAna hai 11 / " isane corI nahIM kI hai, ghara meM hone para bhI ghara meM cora nahIM hai| isa prakAra kaha kara cora kI rakSA karanA isakA nAma gopana hai 12 / coroM ke liye khAne ko miSTAnna Adi denA isakA nAma khaNDa khAdana hai 13 / nAkA baMdI hone para dUsare sthAna meM, athavA loka prasiddhi se pararASTra meM ekadezase le jAkada dUsare dezameM becanA isakA nAma moharAjika hai 14 / " yaha cora hai "aisA jAnakara bhI use padya, agni, udaka, rajju denA, pairoM kI thakAvaTa miTAne ke lie garma jala taila Adi kA denA padya hai 15 / bhojana banAne ke liye agni denA 16 / cArene pitAnA gharamAM Azraya Apa tene vizrAma kahe che. zayyAdAna tathA vizrAmamAM taphAvata eTale ja che ke zayyAdAna te bIjI jagyAe rahe te paNa ApI zakAya che. paNa vizrAma potAnA gharamAM ja apAya che. (10) corene caraNe namIne tene Adara satkAra karavo, teNe patana kahe che, (11) mesavAna zAsana mA5yu, tene AsanadAna 4 cha, (12) " 2 mANase corI karI nathI, gharamAM cora chupAvyo hoya chatAM paNa cora gharamAM nathI " e pramANe kahIne coranI rakSA karavI, tene jojana kahe che. (13) corane bhAvAne bhATe bhiSTAnna pu, tene khaNDakhAdana 4 cha. (14) namadhI DAvA chatAM bIjI jagyAe athavA eka dezamAMthI laI jaIne bIjA dezamAM mAla veyayo, tene moharAjika 4 cha. (15) " -4 yo2 cha" mevI 52 pA chatai 544 tene 55, PAGE, Sex ( l), 2001 ( 2) te 5 corIne ja prakAre che, pagane thAka dUra karavAne mATe garama pANI, tela Adi zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 prazravyAkaraNasUtre hiSmAdi bandhanArtha prAsAdAdiSvAroDhuM vA rajjudAnam 18, ityetAnyaSTAdazavi. dhAni prasUtayaH cauryakaraNAni / punaH kIdRzAste paradravyApahAriNaH ? ityAha-'pAiyaMguvaMgA' patitAGgopAGgAH pAtitAni-noTitAnyaGgAni hastapAdAdIni, upAGgAni ca aGgulikezazmazvAdIni yeSAM te tathA, kaluNA' karuNAH dInAH-pApamalinA ityarthaH 'sukoTakaMThagalatAlujibmA' zuSkoSTakaNThagalatAlujihvAH oSThau kaNThaH akSaroccAraNasthAnaM gala:-tadadho bhAgaH tAluH prasiddhaM eteSAM samAhAraH, jalaM vinA zuSkamoSThakaNThagalatAlu jihUvaM yeSAM te tathA, ' taNhA ittA' tRSNArditAH pipAsA''kulitAHsantaH 'pANiyaM jAyaMtA' pAnIyaM yAcamAnaH: ' vigayajIviyAsA ' vigatajIvitAzA -jIvanAzArahitAH 'varAkAH mandapuNyAH vajjhapurisehiM ghADiyaMtA' vadhyapuruSaipIne ke liye jala denA 17, curAI gaI bhaiMsa Adiko bAMdhane ke liye tathA makAna Adi kI chata para caDhAne ke liye rassI denA 18 / ye 18 prakArakI kI coriyAM haiM // 3 // (pAiyaMguvaMgA) ye paradravyApahArI cora hAtha paira Adi aMgoM meM tathA aMgulI, keza, zmazru dADhImUcha Adi upAMgoMmeM kabhI bhI akSata nahIM rahate haiM ! (kaluNA) ye sadA pApa se malina bane rahate haiN| tathA (sukkoTTa kaMThagalatAlujibbhA) pAnI ke vinA oSTha kaMTha galA tAla tathA jihvA ye saba isake zuSka hote (mUkate ) rahate haiM / ( taNhAiyA) pipAsA se Aku. lita hokara ye (pANiyaM jAyaMtA) " pAnI lAo pAnI lAo" isa prakAra yAcanA karate hue (vigayajIviyAsA) kabhI 2 apane jIvana kI AzA se bhI rahita ho jAte haiN| (varAgA) ina abhAgoM ko (vjjhdevAM te kiyAne pA kahe che, (16) bhajana banAvavAne agni Apavo, (17) pAvAne bhATe pAe mA5vu sane (18) thoravI Aya, mesa mAhina bAMdhavA mATe ane makAna AdinA chAparA para caDavAne mATe deraDuM devuM, e 18 (maDhA2) prA2nI yorI DAya che. // 3 // Ail.-" pAiyaMguvaMgA" te 52dhananu 255326 42naa2| yora sonA hAtha paga Adi aMge, tathA AMgaLIo, keza, nAka, kAna Adi upAMge kadI 55 akSata (chAyA vinAnA) hAtai nathI. " kaluNA" teso pApathI sahA malina 29 cha, tathA "sukoTakaMThagalavAlujivmA" tebhn|| , 4, gaNu, ta tathA na pA vinA zu (sUyaal) 23 cha. " taNhAiyA " ta2sathI vyANa thane te so "pANiyaM jAyaMtA" " pa sApo, pANI, pANI sAvo" mevI yAyanA 42 // 42 // "vigaya jIviyAsA" yA to pAnI mAzA 5 // choDI cha. "varAgA" te miyArAmAne "vajjhapurisehiM" vayasthAna zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 3 sU0 16 kIdRzAzcaurAH kIdazaM phalaM labhante ? 341 praTiyamAnAH=vadhye=vadhyasthAne - zUlAropaNasthAne puruSaiH- tatra niyuktaiH rAjapuruSaiH zrAyamANAH = preryamANAH nIyamAnA ityarthaH, ' taM pi ya na lahaMti ' tadapi ca na labhante=jalamAtramapi pAtuM na prApnuvanti, kimanya ? dityarthaH // 015 || api ca- ' tattha ya ' ityAdi / mUlam-tatthaya kharapharusa-paDaha ghaTTiyA - kUDaggahagADharuTThanisiTTha parAmA vajjhakarakuDiyanivAsiyA surattakaNavIragaDhiyavimukula kaMThe guNavajjha dUya Aviddha mahRdAmamaraNa bhayuppaNNa seyaAyataNehuttappiya kiliNNagattAcuNNaguMDiya sarIrasyareNubhariyakesA kusaMbhagukkiNNamuddhayA chiNNajIviyAsA ghuNNaMtA vajjhapANappiyA tilaM - tilaM ceva chijjamANAsarIravikattalohio-littakA gaNimaMsANikhAviyaMtA pAvA kharakarasaehiM tAlija mANadehA vAtiganaranArisaMparivuDA picchijaMtA ya nAgarajaNeNa bajjhanevatthiyA paNijjaMti NagaramajjeNa kivaNakaluNA anttANA asaraNA aNAhA abaMdhavA baMdhuvippahINA vipikkhaMtA disodisimaraNabhayuvviggA aghAyaNapaDiduvArasaMpAviyA aghaNNA sUlaggavilaggabhiNNadehA, te ya tattha kIraMti parikappiyaMguvaMgA // sU016 // TIkA- 'tattha ya' tatra ca vadhyasthAne 'kharapharusapaDahaghaTTiyA ' kharapharuSa paTahaghaTTitAHtatra kharaparuSaH = zUlAropaNAdi saGketa sUcakatvAdatyantakaThoro yaH paTahaH = ' Dhola ' purisehiM ) vadhyasthAna para niyukta hue puruSa jaba ( ghADiyaMtA ) vadhyasthAna para lekara calate haiM to inheM vahAM ( taMpi ya ) eka biMdu jala bhI pIne ko ( na lahaMti) nahIM milatA hai| aisI inakI dazA bana jAtI hai / / sU0 15 // phira bhI kahate haiM - ' tattha ya' ityAdi / TIkArtha - (tattha kharapharusa paDahaghaTTiyA) vahAM vadhyasthAna para eka Dhola paraniyukta thayesa puruSo nyAre "ghADiyaMtA" vadhasthAna tara tebhane tyAM" taMpi ya " thIvAne cAlInuM meDa TI nathI. temanI evI dazA thAya che !! sU. 15 // ya " ityAdi. TIartha - " tatthayakha ra pharusa paDahaghaTTiyA " tyAM vadhasthAne bheu Dho rahe che. vajI sUtrabhara bhAgaNa varNana ure che- " tattha ya zrI prazna vyAkaraNa sUtra saha laya che, tyAre na lahaMti " bhajatuM 66 Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 prazravyAkaraNasUtre iti bhASA prasiddhastena vAdyamAnena saha rAjapuruSai niyamAnAH santo ghaTTitAH = veSTyAdibhistADitAH mAryamANA ityarthaH, 'kUDaggahagADharUDanisiddhaparAmaTThA ' kUTagrahagADharuSTa nisRSTaparAmRSTAH = tatra kUTagrahatvAt = kUTena = chalaprapaJcana caurasya paradhanagrAhitvAd gADharuSTe:- atikruddhaiH rAjapuruSaiH nisRSTA := apahRtadhanAH, nirdhanA ityarthaH punaH parAmRSTAzca = gRhItA ye te tathA 'vajjhakara kuDijuya nivasiyA' badhya karakuTI yuganivasitAH vadhyAnAM yat karakuTIyugaM = nindyavastra vizeSadvayaM tannivasitaM = paridhApitaM yeSAM te tathA vadhyavastradhAriNa ityarthaH, ' suratakaNavIragahiyavimukulakaMThe guNalajjhadUya AviddhamaladAmA suraktakaNavIragrathitavimukulakaNThe " = rahatA hai aura jaba jisakA zUlAropaNa kA hotA hai taba vaha bajatA hai ataH zUlAropaNa Adi saMketa kA sUcaka hone se vaha kharaparuSa - atyaMta kaThora mAnA gayA hai, jaise hI vaha bajAtA hai ki rAjapuruSa usa vadhya vyakti ko sAtha meM lekara cala deteM haiM / aura rAste meM ve unacoroM ko vetra - yaSTyAdi se tADita bhI karate jAte haiM / ( kUDaggahagADha ruTThanisiGa parAmaTThA) ye rAjapuruSa una coroM para ( kUDaggaha ) chalaprapaMca se paradhana ko apaharaNa karane ke kAraNa ( gADharuDa) atyaMta ruSTa ho jAte haiM, aura isIse ( nisiha ) apahRta dravya ko chIna bhI lete hai, aura bAda meM unheM (parAmaTThA) pakar3a lete haiM ( vajjhakara kuDi juyanivasiyA ) jaba ve zUlI para unheM caDhAne ke liye le jAte haiM to isake pahile unheM ve vadhyapuruSoM ko ( vajjhakarakuDiya) pahirAne ke yogya nidya do vastra ( nivasiyA ) pahirA dete haiM (suratakaNavIragahiya vimukula kaMThe guNavajjha dUdha Aviddha AdithI corA para jyAre kAIne zULI para caDAvavAnA samaya thAya che tyAre te vagADavAmAM Ave che. tethI zUlArApaNu Adi saMketa darzAvanAra hAvAthI tene varaSa atyaMta kaThAra kahela che. jevo te Dhola vAge che, ke te rAjapuruSA te vaSya vyaktine laIne upaDe che, ane rastAmAM te loke te corAne seATI, lAkaDI ITAre che. " kUDA gADha runisiparAmaTThA " te rAjapuruSa te 66 'kUDaggaha " chaLakapaTathI paradhananuM haraNa karavAne lIdhe " Doghe larAya che, ane temanI pAsethI te boo " nisiddha " thoresAM dravyane chInavI paNu le che. ane pachI temane " parAmaTThA " paDDI se che. " vajjhakarakuDijunivasiyA jyAre teo temane zULIe caDAvavA lai jAya che tyAre vadhya puruSAne paherAvavA vajhakarakuDijaya " lAyaka, e nidya vastro " nivasiyA" tebhane paherAve che suratakaNavIragahiyavimukulakaMThe guNava* "" gADharuTTha atyaMta " 66 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 3 sU0 16 kIdRzAzcaurAH kidRzaMphalaM labhante ? 343 guNavadhyadUtAviddhamAlyadAmAnaH, tatra suraktaiH kaNavIraiH puSpavizeSaiH grathitaM= gumphitaM vimukulaM-vikAsitaM kaNThe guNa iva-kaNThasUtramiva tathA vadha sUcakatvAt vadhyadUtaH vadhacinham ,--AviddhaM-parihitaM mAlyadAma-puSpamAlyaM yeSAM te tathA, 'maraNabhayuppaNNaseyaAyataNehuttappiya kiliNNagattA' maraNabhayotpannasvedAyatasnehottapitaklinagAtrAH, tatra maraNabhayAdutpannena svedena prasvedena AyataH sarvAGge vyApto yaH snehaH= ArdratA tenottapitAni-santaptAni klinnAni ArkIkRtAni ca gAtrANi zarIrANi yeSAM te tathA, maraNabhayotpannaprasvedArTIbhUtazarIrA ityarthaH, 'cuNNaguMDiyasarIrA' cUrNaguNDitazarIrAH = ' cUnA' iti bhASAprasiddhacUrNadravyAvaguNThitasarvAGgAH, ' rayareNubhariyakesA' rajo reNubharitakezAH rajoreNubhiH= dhUlibhirbharitAH saMbhRtAH kezA yeSAM te tathA, 'kusaMbhagukkiNNamuddhayA' kusambhamalladAmA ) (surattakaNavIragahiya ) kanera ke lAlaphUloM se gUthI huI (vimukula ) vikasita kaMThe guNakaMThasUtra tathA ( vajjhadUya ) vadhasUcaka hone se vadhyadUta-vadhacihna svarUpa aisI (AviddhamalladAmA ) phUlamAla jinako pahinAI jAtI hai (maraNabhayuppaNNaseyaAyataNehu ttappiya kili. NNagattA ) ( maraNabhayuppaNNaseya ) maraNa ke bhaya se utpanna hue svedapasIne se (AyataNeha ) inake aMga gIle ho jAte haiM isase inakA zarIra ( uttappiya ) jalane lagatA hai jisase (kiliNNagattA) inakA saba zarIra pasIne se jharatA rahatA hai( cuNNaguMDiyasarIrA) inake zarIra para cUnA lapeTa diyA jAtA hai jisase adhika jalana hotI hai| tathA ( rayareNubhariyakesA ) inake kezoM para bAhara kI dhUli ur3akara bhara jAtI hai / kAraNa unake pAsa usa samaya aise sAdhana nahIM hote haiM jisase jjhadUyaAviddhamalladAmA " " surattakaNavIragahiya ' 43zunA ana somAthI yesI " vimukula" mA 29 261 vI, " vajjhadUya" 55 sUtra DApAthI-vadhyaratavayijhavI " Aviddha malladAmA " sabhA bhane 57|vaamaaN Ave cha. " maraNabhayuppaNNaseyaAyataNehuttappiyakiliNNarAttA " "maraNabhayuppaNNaseya" bha2zunA mayathI utpanna thayepasInAthI " AyataNeha" tamanA ma lIna thAya cha, ta bhayathI tamanAM zarI2 " uttappiya" mai sAye cha, bhane te ||2nne " kiliNNagattA" tebharnu mAmu zarI2 tara thAya cha. " cuNNaguMDiya sarIrA" temanAM zarI2 52 yuune| yo57yo hAya cha, rathI zarIramA dhAre maat2|| thAya cha, tathA " rayareNubhariyakesA" temanA vAma bahAranI dhULa uDIne bharAya che, kAraNa ke te samaye vALa oLavAnAM sAdhana tabhanI pAse DAtai nathI. " kusumagukkiNNamuddhayA " " kusumaga" subhA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 prazravyAkaraNasUtre kotkIrNamUrdhajAH kusumbhakenarAgavizeSeNa utkIrNAH vyAptA mUrdhajAH kezA yeSAM te tathA raktarAgaraJjitakezadhAriNa ityarthaH, 'chiNNajIviyAsA' chinnajIvitAzAH =jIvanAzArahitAH 'ghuNatA' ghUrNamAnA=maraNabhayavyAkulatvAt -- vajjhapANappiyA vadhyaprANapriyAH vadhyAH hantavyA eva prANAH priyAH yeSAM te tathA, ' tilaM tilaM ceva chijjamANA' tilaM tilamivachidyamAnAH rAjapuruSaiH pratyaGgopAGgaM troTayamAnA ityarthaH, ' sarIra vikattalohiolittakAgaNimaMsANi khAviyaMtA' zarIravikRttalohitAvaliptakAkaNI mAMsAni khAdyamAnAH, tatra-caurasyeva zarIrAd vikRttAni= khaNDitAni lohitAvaliptAni yAni kAkaNI mAMsAni-mAMsakhaNDAni tAni khAdyamAnAH rAjapuruSaiH zastrAdikartitasvamAMsakhaNDAni khAdyamAnA ityarthaH, 'pAvA' papAAH keza saMskArita kiye jA sakeM (kusuMbhamukkiNNamuddhayA ) ( kusuMbhaga) kusumbha raMga se ( ukiNNamuddhayA ) inake keza raMjita kara diye jAte haiN| (chinnajIviyAsA ) ye vicAre apane Apako mAnane lagate haiM ki aba hama thor3I dera meM hI marane vAle haiM, ataH inake jIvana kI AzA TUTa jAtI hai / (ghuNNaMtA ) maraNabhaya se vyAkula hone ke kAraNa inakA dimAga cikkara khAne ghUmane laga jAtA hai| ( vajjhapANappiyA ) inheM vadhya-mAre jAne vAle apane prANa hI bar3e priya hote haiN| arthAt usa samaya inheM koI bhI vastu priya nahIM hotI hai, kevala apane prANa hI-jo kucha dera bAda naSTa ho jAnevAle haiM sabase adhika priya lagate haiM / (tilaM tilaM ceva chijjamANA ) rAjapuruSa inake aMgoMpAMgoM ko tila tila kI taraha kATa 2 kara alaga 2 kara DAlate haiN| ( sarIravikattalohiolittakAgaNimaMsANi khAviyaMtA) ve rAjapuruSa (sarIrAvikatta) kATe gaye inake zarIra se nikale hue ( lohiovalitta ) lohI se lipta aise ( kAgaNimaMsANi) mAMsa ke choTe choTe Tukar3oM ko (khAviyaMtA) unheM khilAte haiM (pAvA ) thI " ukkiNNamuddhayA" temana! vANa 20ii nAvAmAM Ave che. " chinnajIviyAsA" te miyA21 samaya cha huve thA sabhayanamahamAna chIsa, maTase temanI vAnI m||2|| tUTa naya cha ghuNNaMtA" bhAtanA bhayathI vyANa thavAthI tamanA bhA04 272 242 dhUmakA sANe cha " vajjhapANappiyA" tene vadhya-jene vadha thavAne che tene pitAnA prANa ja sauthI vahAlA lAge che, eTale ke te samaye tene bIjI kaI paNa cIja gamatI nathI, paNa thoDA samaya pachI jene nAza thavAne che te prANu ja sauthI vadhAre priya lAge che. " tilaMtilaM ceva chijjamANA" 2004 puruSo to temana An SigAnA ta ta 41 14 // 42 cha " sarIravikattalohiolittakAgaNimaMsANikhAviyaMtA " te rAjapuruSe lehIthI kharaDAyelA mAMsanA nAnA TukaDAo temane khava zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 3 sU0 16 caurAH kiM phalaM labhante ? ( pApinaH ' kharakarasaehiM tAlijjamANadehA ' kharakarazataistADyamAnadehAH=aticikaNapASANabhRtacarmakozazataiH 'kaMkarabhare cAbuka ' iti bhASAprasiddhaiH tADyamAnadehA =tADyamAnazarIrAH tathA 'vAtiganaranArisaMpakhiDA' vAtika naranArIsamparivRtAH tatra-vAtikaiH=ucchRGkalaiH narairnArIbhizca saMparihRtAH yuktAH maryAdAvarjitanaranArIvRndaveSTitA ityarthaH, 'picchijjaMtA ya nAgarajaNeNa ' nAgarajanena dRSTuM samAgatena prekSyamAnAH ' bajjhanevatthiyA ' badhyanepathyakAH-badhayogyaM nepathyaM yeSAM te vadha nepathyakAH=paridhRtaghAtavastraveSAH, 'nagaramajjheNa' nagaramadhye na = puramadhyabhAgamArgeNa ' paNijjaMti ' praNIyante = nIyante 'kiviNakaluNA' kRpaNakaruNA = kRpaNeSvapi karuNA atidInA ityarthaH, attANA atrANA = trANavarjitAH anarthanivArakAbhAvAt 'asaraNA' azaraNAH = zaraNahInAH - yogakSemakArirahitatvAt ataeva 4 aNAhA ' anAthAH = nAthavarjitAH ' abaMdhavA' abAndhavAH = bAndhavarahitAH tathA ye bar3e adhika pApI hote haiM / ( kharakarasa ehiM ) aticikkaNa pASANakhaMr3oM se bhare hue aise saikar3oM kor3oM kI ( tAliz2amANadehA ) inake zarIra para mArapar3atI hai| tathA ( vAtiganaranArisaMparivuDA) maryAdA varjita naranAri gaNa se ye veSTita rahate haiM / (picchijaMtA ya nAgarajaNeNa ) inheM dekhane ke liye nAgarikajana Ate haiN| ( vajjha nevatthiyA ) inakI vezabhUSA vadhyayogya hotI hai / (nagaramajjheNa paNijjaMti ) rAjapuruSa inheM nagara ke bhItara se hokara hI nikAlate haiM / ( kiviNakaluNA ) usa samaya ye dInoM se bhI atidIna hote haiM (attANA ) anartha ko nivAraNa karane vAlA koI nahI hone se inakI koI rakSA karane vAlA nahIM hotA hai, isaliye ye atrANa hote haiM, ( asaraNA ) yoga, kSemakArI puruSa se rahita hone ke kAraNa ye azaraNa-zaraNa hIna hote haiN| (aNAhA) anAtha rakSaka ke abhAva se ye anAtha hote haiM, tathA ( abaMdhavA ) baMdhuoM ke abhAva se rAve "pAvA" te dhApAyI hoya che. "kharakarasa ehiM " atizaya vizA pattharanA TuDAbhothI larelA se DA araDAmono "tAlijjamANadehA" temanAM zarIra para mAra paDe che. tathA vAtiganaranArisaMparivuDA " bharyAha rahita strI puruSAnA samUhathI tego vITajAyevA rahe che. "picchijjetA ya nAgarajaNeNa" temane levAne bhATe nAgari yAcyA ure che. "vajjhanevatthiyA" teneo poSA vadhyane yogya hoyache. " NagaramajjheNa paNijjaMti" zanpuruSo tebhane nagaranI vara "kiviNa kaluNA" tyAre te boane atizaya hInadRzA anulave che. "atANA" te yAtanAmAMthI temane pacAvanAra koi na heAvAthI te leAkeA batrAnA rakSaNavagaranA hoya. che, " asaraNA" tebhane zarAgu AApanAra ardha puruSa na hovAthI tethe azarAzu hoya che. " aNAhA " rakSa alAve tethe anAtha hoya che, " avadhavA " "L thAne saha laya che. zrI prazna vyAkaraNa sUtra 3 345 Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 , prazravyAkaraNasUtre ' baMdhuvihINA' bandhuviprahINAH = bandhuviyuktAH, 'disodisi vipikkhatA' dizo dizaM viprekSamANAH = ekarayA dizo'nyAM dizaM pazyantaH ' maraNabhayuvviggA ' maraNabhayodvignAH=mRtyubhayavyAkulAH = 'AghAyaNapaDiduvArasaMpAviyA ' AghAtanamatidvArasaMprApitAH = AghAtana pratidvAraM = badhyabhUmidvAraM tatra saMprApitAH = nItA ye te tathA, aNNA' adhanyAH = bhAgyahInAH adattAdAyitvAt, 'sUlaggavilaggabhiNNadehA' zUlAgravilagnabhinnadehAH, tatra-zUlAgre vilagnaH = AropaNena saMlagnaH bhinazca deho yeSAM te tathA ' te ya' te ca = adattAdAyinaH ' tattha ' tatra - ghAtanadvAre vadhabandhamAraNanirbhartsana yalAropaNAdi yAtanAsthAne 'parikappiyaMguraMgA' parikalpitAGgopAGgAH kartrIprabhRtizastreH karttitakarNanAsikAdyavayavAH ' kIraMti' kriyante, daNDavidhAyirAjapuruSairiti // sU0 16 // ' taraha ye binA baMdhu ke hote haiN| ( baMdhuvippahINA ) bAMdhavajana hone para bhI ve inheM chor3a dete haiM / isaliye ye bandhu hIna hote haiM (disodisaM vipekkhatA) vicAre ye eka dizA se dUsarI dizA kA hI avalokana karate rahate haiM aura ( maraNabhayucviggA ) mRtyu ke bhaya se vyAkula bane rahate haiM / isa kI sthiti saMpanna bane hue ina adattAdAyI janoM ko ve rAjapuruSa lAkara (AghAyaNapaDivAra saMpAviyA ) vadhyabhUmi ke dvAra para upasthita kara diye jAte haiM / kyoM ki (aNNA) ye adattagrAhI jana abhAge hote haiM / (sUlaggavilaggabhiNNadehA ) ina cauroM kA zarIra zUla ke agrabhAga para Aropita kara dene ke kAraNa chinna bhinna ho jAtA hai / (te pa tattha ) vahAM usa vadha, baMdha, mAlaNa, nirbhartsana, zUlAropaNa Adi yAtanA ke sthAna meM unake ( parikappiyaMguvaMgA ) aMga evaM upAMga arthAt nAka kAna Adiko kaiMcI Adi zastroM se kATa diye jAte haiM / sU-16 // adhuone abhAve tee amanyu hAya che. to pazu tebhanA dvArA tebhne| tyAga urAya che, paristhitimAM te bicArA eka dizA taraphathI bhane " maraNabhayuvviggA maraNanA bhayathI sthitimAM mUkAyelA te cArAne rAjapuruSA viyA " vadhasthAnanAM haravAne hAra ure che. araNa lAvIne grAhI-cora lAke kamanasIba hoya che. 66 d 66 baMdhu vihINA " dhuno hoya " disodisaM vipekkhatA " sevI khIjI dizA tarapha joyA kare che. vyAkuLa bane che. A prakAranI (6 AghAyaNapaDiduvAra saMpA* " aghaNNA " te mahattasUlaggavilaggabhiNNadehA " te yoronAM zarIra zULInA aNIdAra bhAgA para caDAvavAne kAraNe chinna bhinna thaI jAya che. mane " te ya tattha " tyAM te vadha, adha, bhAraNa, nirlarsana, zUyAropaNa yadi yAtanA devAne sthAne temanAM " parikappiyaMguvaMgA " saMgopAMgo, bheTale ke nAka, kAna Adine kAtara Adi zastro vaDe kApI nAkhavAmAM Ave che. sU.16 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzanI TIkA a03sU017 adattAdAyinaH yatphala prApnuvanti tannirUpaNam 347 punarapyadattAdAyino yathAphalaM prApnuvanti tadAha- kei ' ityAdi / mUlam kei ullaM bijjati rukkhasAlehiM kaluNAi vilavamANA / avare cauraMgadhaNi ya baddhA pavvayakaDagA pamuccaMte dUrapAtabahuvisamapattharasahA / aNNe ya gayacalaNamilaNa nimmadiyA kAraMti / pAvakArI aTThArasa khaMDiyA ya kIrati muMDaparasuhiM / kei ukittakaNNohanAsA uppADiyanayaNa - dasaNa vasaNA jibhidiyaM ciyA chipaNakapaNasirA paNijjaMti / chijjatiya asiNAnivvisayA chiNNahatthapAyA yapamuccaMtiAjAva jIvabaMdhaNAya kIrati / kei paradavvaharaNaluddhA kAraggalaniyala-juyalaruddhA cAragAlaye hayasArAsayaNavippamukAmittajaNa nirakiyA nirAsA bahujaNa dhikkArasadalajAiyA alajA aNubaddha khuhAparaddhA sIuNha taNhaveyaNadughaghaTTiyA vivaNNamuhavicchaviyAvihalamAliNa dubbalA kilaMtA kAsaMtA vAhiyA ya AmAbhibhUyagattA parUDha nahakesamaMsuromAmalamuttammi Niyagammi khuttA tattheva mayA akAmanA baMdhiUNa pAesu kahiyA khAiyAe chUDhA, tattha ya viga-suNaya-siyAla-kolamajjAra-vaMda saMDAsatuMDapakkhigaNavivihamuhasaya-viguttagattA kayavihaMgA / keI kimijAya kuhiya dehA aNi vayaNehiM sappamANA suTukayaM jaM mao ti pAvo tuTeNa jaNeNa hayamANA lajjAvaNagA ya huMti sayaNassa viya dIhakAlaM // sU0 17 // TIkA-kei kecit adattAdAyinaH mahAkaSTAnubhavanena ' kaluNAi vila. vamANA' karuNAni vacanAni vilapantaH 'rukkhasAlehi' vRkSazAkhAsu 'ullaM vijjati' ullamvyante-rajjvAdibhigarlavandhanena vRkSazAkhAsu Aropyante ityarthaH / ' avare , apare kecanA'dattAdAyinaH 'cauraMgadhaNiyabaddhA ' caturaGgadhaNiyabaddhAH = catura zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 prazravyAkaraNasUtre nAni-hastadvavapAdadvayarUpANi 'dhaNiyaM ' atyartha baddhAni yeSAM te tathA dRr3habaddhahastapAdAra, 'pavvayakaDagApamuccaMte ' parvatakaTakAt pramucyante-girizikharAnnipAtyante'ta eva 'dUrapAtabahuvisamapattharasahA' dUrapAtabahuviSamaprastarasahAH = bahuvipameSu= atyantaviSa meSu nimnonnateSu mastareSu pASANeSu yo dUrAt pAtaH nipatanaM ta sahante ye te tathA bhavanti / ' aNNeya ' anye ca gayacalaNamalaNanimmadiyA kIrati ' gajacaraNamalananirmarditAH, tatra - gajacaraNena hastipAdena yanmalanaM= mardanaM tena nirmarditAH sammarditazarIrAH kriyante / tathA ' pAvakArI' pApakAriNaH phira ve adattagrAhI cora jisa phala ko pAte haiM-' kei ' ityAdi / TIkArtha-(kei) kitaneka adattagrAhI manuSya ( kaluNAi vilavamANA) mahAkaSToko bhoganeke kAraNa karuNavacanoM se vilApa karate hue (rukkhasAlehiM ) vRkSoMkI zAkhAoM meM (ullaM bijaMti) rassI Adi se bAMdhakara laTakA diye jAte haiM / tathA ( avare) kitaneka adattagrAhI manuSya (cauraMga vaNiyabaddhA) donoM hAtha paira khUba jakar3a kara bAMdhakara (pavvayakaDagA) parvata kI coTI se ( pamuccaMte) girA diye jAte haiM, ataH ve (dUrapAtavi. samapattharasahA) vahAM se gira kara nIce U~ce pattharoM para bahuta dUrataka guDakate Ane ke kAraNa zarIra meM bahuta burI taraha chula jAte haiN| isa taraha ve mahAbhayaMkara vedanA ko sahana karate haiM / ( aNNe ya) kitaneka adattagrAhI cora ( gayacalaNamalaNanimadiyA) hAthI ke pairoM ke tale DAla kara mardita (kIraMti) karavAye jAte haiM / isa taraha unake zarIra te adattAgrAhI cera je phaLa pAme che tenuM vadhuM varNana kare che- " kei" tyA Ntha-- "kei" mA mahattopADI bhAsAne "kaluNAivilavamANA" bhaDA. 4TI lAgavAne 12Ne 4265 vayanAtha. visA5 42tA " rukkhasAlehiM " vRkSonI jii| 52 " ullaM bijjaMti" ho27! mAhithA dhAna atii vAmA bhAve cha. tathA " avare" OMA mahattayAhI bhAsAna. "cauraMgadhaNiyabaddhA" bhanne hAtha pAne bhabhUta mAMdhAna "pavvakaDagA" 5 tanI TAyathA "pamuccaMte" nIya sesI vAmAM mAve cha, tethI " dUrapAtavisamapattharasahA " tyAMthI yA nIcA paththara gabaDAvAne kAraNe temanA zarIra kharAba rIte cholAI jAya che bhane te zate te so mati bhaya42 vehanA sAuna 42 cha. tathA " aNNeya " TamA mahattagrAhI yArAne "gayacalaNamalaNanimahiyA" thAnA 50 nAye nAbhAna " kI ti" yAvAmA mAva cha. merIta hAthIna 55 nAya jya zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 " sudarzinI TIkA a03sU017 adattAdAyinaH yatphalaM prApnuvanti tannirUpaNam 349 'muMDaparasuhiM ' muNDaparazubhiH =bhagnadhArakuThAraiH 'aTThArasakhaMDiyA ' aSTAdazasthAneSu khaNDitA kriyante karNa nayana-nAsiko - g-kara-caraNAnAM dvayaM dvayamiti dvAdaza, jihA- grIvA-kaNTha-pRSTha-vakSaH sthala- guhyendriyamiti para militvA'STAdazasthAnAni bhavanti / tathA 'ke' kecit 'ukattakaNNohanAsA' utkRttakaNaiSThinAsA:= utkRttAH = chinnAH karNaH oSThaH nAsA=nAsikA ca yeSAM te tathA 'uppADinayaNadasaNavasaNA utpATitanayanadazanavRSaNAH, tatra - utpATitAni = unmUlitAni nayanAni dazanAH = dantAH vRSaNAH = aNDakozA yeSAM te tathA jibhidiyaMciyA jihvendriyAzcitAH jihavendriyaM = aJcitaM gamitam - AkRSTaM yeSAM te tathA AkRSTajihavendriyAH 'chiNNakaNNasirA' chinnakarNa zirAH = chinnakarNanADyaH, 'paNijjaMti' praNIyante = zUlAdyAropaNAya vadhyabhUmau nIyante / kecit ' asiNA chijjaMti ' hAthI ke pairoM se mardita hone ke kAraNa haDDipasaliyAM cara-cUra ho jAtI hai aura ve bar3e duHkhI hote haiM / tathA kitaneka ( pAvakArI ) pApakArI adattagrAhI jana (muMDaparasuhiM ) bhagna dhAra vAle kuThAroM se aTThAraha sthAnoM meM - karNa 2, nAsikA 2, nayana 2, oSTha 2, kara2, caraNa 2, (12) jihvA 13, grIvA 14, kaMTha 15, pRSTha 16, vakSasthala 17, evaM guhyendriya 18, maiM - baDI burI taraha se khaMDita kara diye jAte haiM / tathA (kei ) kitaneka coroM ke (ukkattakaNNohanAsA) kAna nAka evaM oMTha kATa diye jAte haiM tathA ( uppADiyanayaNadasaNavasaNA) netra phor3a diye jAte haiM dAMta aura aMDakoza ukhAr3a liye jAte haiM / ( jibhidiyaMciyA ) jIbha khaMca lI jAtI hai / (chiNNakaNNasirA ) kAna kI naseM tor3a dI jAtI haiM / evaM isa taraha kI sthiti meM karake coroM ko ve rAjapuruSa (paNijaMti) d rAvAne kAraNe temanAM zarIranAM hADakAM ane pAMsaLIonA cUre cUrA thaI javAthI te sone ghaNI pIDA anubhave che tathA DeMTalA "pAvakArI" yAcI mahattathAhI sone "muMDapara suhiM dhAra vagaranI (juDI) DuDDADIgothI "aTThArasakhaMDiyA" maDhAra jagyAe ghaNIja kharAba rIte mAravAmAM Ave che. te aDhAra aMge A pramANe che ana 2, nAsia 2, nayana 2, hou. 2, hAtha 2, yaza 2, lu, grIvA, muMDa, pRSTha, vakSasthala, bhane guhyendriya, tathA 66 "6 kei " TasA thoronA ukkattakaNNo nAsA kAna, nAka ane hArDa kApI nAkhavAmAM Ave che tathA " uppADiyanayaNadasaNavasaNA " AMkhA phADI nAkhe che, dAMta ane gupta aMga jibhidiyaMciyA " jIbha kheMcI kADhavAmAM Ave che, ukheDI nAkhe che, " chiNNakaNNasirA " kAnanI nase teDI nAkhavAmAM Ave che. temanI evI hAsata urIne rAjpuruSo te sone " paNijjaMti " zULI para caDAvavAne laI zrI prazna vyAkaraNa sUtra d' "" 66 Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 prazravyAkaraNasUtre asinA khaGgena chidyante-khaNDazaH kriyante / tathA 'nimvisiyA' niviSayAH viSayAt dezAniSkAsitAH kriyante / kecit 'chiNNahatthapAyA ya ' chinnaharatapAdAzca 'pamucaMti' pramuvyante, rAjakiGkarairhastapAdaM chittvA (jyinta ityarthaH / kecit -- jAvajIvabaMdhaNA ya kIti' yAvajjivavandhanAzca kriyante jIvanaparyantaM kArAgAre badhvante / 'kei paradavvaharaNaludvA' kevit paradradhyaharaNalubdhAHpApinaH 'cAragAlaye' cArakAlaye- kArAgAre -- kAraggalaniyalajuyalarudvA' kArArgalAnigaDayugala raddhAH kArAgalayA-kArAgRhArgalayA nigaDayugalena-lAhazaGkhalAdvayena ruddhA-niyantritAH bhavanti / kathaMbhUtAH 1 ityAha- 'hayasArA' hRtasArAH = apahatadravyAH / punaH kIdRzAH 'sayaNavippamukA ' svajanavipramuktAH = svakIyajJAtivirahitAH "nittajaNanirakiyA" mitrajananirAkRtAH zUlI para caDhAne ke liye le jAte haiN| kitaneka cora una rAjapuruSoMdvArA (asiNA chijjati ) talavAroM se kATe jAte haiM (nivvisayA) kitaneka deza se bAhara nikAla diye jAte haiN| aura (chiNNahatvapAyAya) kitaneka hAtha pairoM ko kATa kara yoM hI (pamucaMti ) chor3a diye jAte haiN| tathA kitaneka (jAvajIva baMdhaNA ya kIraMti ) jIvana paryaMta kArAvAsa meM hI rakha diye jAte haiM / ( kei paradavvaharaNaluddhA) tathA paradravyaharaNa karane meM lubdhaka bane hue kitaneka cora ( karaggalaniyalajuyala ruddhA) kArAgAra kI argalA ke sAtha loha kI jaMjIroM se jakar3akara (caragAlaye ) kArAgAra meM hI baMda kara diye jAte haiN| (yasArA) inakA dravya samasta rUpa se apahRta kara liyA jAtA hai| ( sayaNavippamukA) inake kisI bhI svajana se inheM nahIM milane diyA jAtA hai / (mittajaNanirakiyA ) inake taya che. TamA yo2 te 22 sepachI dvArA " asiNA chijjaMti" savArIthI 4aa naya cha, "nivvisayA"213 zamAthI is tDhavAmAM Ave cha, mane " chiNNa hatthapAyA ya" mAne th5|| 4||pii nAbhIta "pamuccaMti" choDI bhUpAmA mAve cha. tathA " jAvajjIvabaMdhaNAya kIrati IsAIne ve tyAM sudhA rAgRhamA pUrI rAje cha. "kei paradavvaharaNaluddhA" tayA 52dhanatuM a572|9| 42vAnI sAsasA pATA nyorone "karagalaniyalajuyalaruddhA" 42rADanA mAMganIyA sAthe vADhanI sAthI mAMdhIna " caragAlaye" // 21 ||rmaa 4 22vAmAM Ave che. " hayasArA:" tebharnu saghaNu dravya se 42vAmA bhAva cha. " sayaNa vippamukA" temanA 6 54 svarAnanI bhuvAta tabhanI sAtha thavA he nathI, "mittajaNanirakiyA " tebhanA bhitrI pAra zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a03sU017 adattAdAyinaH yatphala prApnuvanti tannirUpaNam 351 mitraistyaktAH / nirAsA ' nirAzAH = jIvanAdyAzArahitAH 'bahujaNadhikkArasaddalajjAiyA ' bahujanadhikkArazabdalajjAyitA: bahUnAM janAnAM dhikkAravacanaiH lajjAyitAH lajjA prApitAH tathApi alajjAH = nirlajjAH dhRSTatvAt 'aNubaddhakhuhAparadA ' anubaddhakSudhAparAddhAH anubaddhakSudhayA satatabubhukSayA aparAddhAH pIDitAH * sIuNhataNhaveyaNadughaghaTTiyA' zItoSNatRSNAvedanAdurdhaTTa ghaTTitAH , tatra zItena uSNena tathA tRSNayA-pipAsayA kSudhayAca yA durghaTAH= asadyAH vedanA :=pIDAstAbhiH - durghaTTa ativikaTam-atizayena ghahitAH = pI. DitAH ' vivaNNamuhavicchaviyA ' vivarNamukhavicchavikAH = tatra vivarNa mukha- virUpayuktaM mukhaM ye te tathA vicchavikAH = kAntirahitA nistejasaH / 'vihalamaliNadubvalA' viphalamalinadurvalA:-tatra viphalA kArAgAre niyantritatvAdaniSTaphalAH malinA=malinavadanA durbalAzca-zaktirahitA ye te tathA ' kilaMtA' mitrajana bhI inheM chor3a dete haiM / (nirAsA ) ye cora vahAM jIvata paryanta rahane ke kAraNa apane jIvana kI AzA chor3a dete haiN| (bahujaNadhikAra saddalajjAiyA ) aneka janoM dvArA dhikkAra ke zabdoM se ye lajita kiye jAte haiN| phira bhI inheM jaisI lajjA AnI cAhiye vaisI nahIM AtI hai| kAraNa ye bahuta adhika ghaTa bana jAte haiN| (aNubaddhakhuhAparaddhA) rAtadina ye kSudhA se pIDita bane rahate haiN| (sIuNhataNhaveyaNadugaghaTTiyA) zIta, uSNa, tRSNA, kSudhA janya asahyavedanAoMse ye sadA (dughaghaTTiyA) atyanta duHkhita bane rahate haiN| ( vivaNNamuhavicchaviyA ) inakA mukha sadA kumhalAyA huA rahatA hai aura kAMti bhI inakI malina rahatI hai / (vihalamaliNaduvvalA) kArAgAra meM baMda rahane ke kAraNa ye ( vihala ) aniSTa phalavAle hote haiM-arthAt jo ye cAhate haiM vaha inheM nahIM milatA tabhanI tyAsa 43 cha. "nirAsA" te yo| tyo vana sudhA 27vAnA 22 ghotAnA vAnI mA ch|heche. "bahujaNavikArasahalajjAiyA' bhane so dhikkAranA zabdothI temane zaramiMdA kare che, chatAMpaNa temane evI zarama thatI nathI, 25 tes| dhRSTa / gayA haya cha, "aNubaddhakhuhAparaddhA" zata hivasa te sUmathI pAyA 42 cha "sI ujhataNhaveyaNadughaTa paTTiyA" 4ii, gabhI, kSudhA tRSA mAhinI asahya vedanAthI teso sh| "dughadRghaTTiyA " satyata bhI 23 cha. ' vivaNNa muhavicchaviyA " tebharnu bhupa saha mAna-hAsa 24 cha bhane tebhanI ti 54 bhalina 23 cha. "vihalamAleNadubbalA" 12DamA / 2vAne 4ANe te "vihala " aniSTa 2017 ya cha, meTale tes| zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 praznavyAkaraNasUtre klAntAH lAnAH 'kAsaMtA' kAzamAnAH kAzarogeNa khU khU' iti zabdAyamAnAH 'vAhiyA ya ' vyAdhitAzva-kuSThAdivividharogapIDotAH, 'AmAmimUyagattA ' AmAbhibhUtagAtrA AmaiH = muktAnA'paripAkajanitairatIsArAdI nAnArogairamibhUtAnI gAtrANi zarIrANi yeSAM te tathA / 'parUDhanahakesapaMsuromA' prarUDhanakhaka zazmazruromANaH, tatra prarUDhAH / asaMskArAt pravRddhAH nakhAH kezAH zma zrUNi=mukhajAtAni 'dADhI' iti bhASA masiddhAni romANi ca yeSAM te tathA 'malamutammi Niyagammi khuttA' nijake malamUtre khuttA-svakIye purISamUtre khuttA'nimagnAH 'khuttA' iti dezI zabdaH, kArAgAre baddhAH anyatra gantumazakyatvAt svakRtamalamUtrapurISapaGkaeva nimagnAstiSThantyada tagrAhiNa ityrthH| tathA -- akAmagA' akAmakAH = maraNechArahitAH 'tattheva mayA tatraiva kArAgRhe mRtAH santaH hai / ( maliNa ) ye malina vadana evaM ( dubalA ) zaktivihIna bane rahate haiN| (kilaMtA ) glAna rahate haiN| tathA ( kAsaMtA ) kAzaroga se "khUkhU" isa prakAra kA zabda ina ke mukha se nikalane lagatA hai| aura ( vAhiyA ya ) kuSThAdi vividha rogoM se ye pIDita hote haiM (AmAbhibhUyagattA ) inakA zarIra atisAra Adi nAnA prakAra ke rogoM kA ghara bana jAtA hai / ( paruDhanahakesamaMsuromA) nakha, keza, tathA zmazru-dADhI ke bAla samAre nahIM jAneke kAraNa bahuta bar3ha jAte haiN| aura (niyagammimalamuttammi ) inakI hAlata adhika gaMbhIra bana jAtI hai ki jisase kArAgAra meM baddha ye vicAre anya jagaha jAne meM asamartha hone ke kAraNa apane hI malamUtra meM (khuttA) bhare hue par3e rahate haiN| tathA (akAmagA) nahIM icchA hone para bhI (tattheva) usI meM par3e par3e vahIM para ( mayA) ye vastunI 42chA 42 te 12tu tebhane bhatI nathI. " maliNa" te so bhalina pahana vA tathA "dubbalA" zati vinAnA 250ya cha, "kilaMtA" sAniyata 29 cha, tathA "kAsaMtA" dharasane zo "-bhU" yA 42di DAya che. mane "vAhiyAya" te / - mAhi mane mAthI pIdi DAya cha. "AmAbhibhUyagattA" tebhana zarIra bhatisA2 mA vividha rAgAnAM 52 sanI laya cha, "parUDhanahakesanaMsuromA" nama, za tathA hAtInA vANa nahIM pAtA vAthI ghANa vadhI taya che. mane " niyaganmi malamutammi" bhanI hAsata pIlI2 24 taya cha , rAgRhamA pUrAyeA te loke bIjI jagyAe javAne asamartha hovAthI potAnA ja maLamUtramAM "khuttA" marA 2 cha. tathA "akAmagA" 2 nahI chatai 55 " tattheva" tyAMta 57 // 54 // " mayA " bharI jaya che. tyA2 mA "baMdhi zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a03sU017 adattAdAyinaH yatphalaM prApnuvanti tannirUpaNam 353 6 'baMdhiUpAsu kaDDiyA ' pAdeSu baddhvA kRSTAH = rajjvAdibhirhastapAdayandhanena kRSTAH = bahirniSkAsitA ' khAiyAe chUDhA ' khAtAyAM chUDhAH kSiptAH = garte cANDAlAdibhiH prakSiptAH kriyante / 'tatthaya' tatra ca vigaNayasiyAlakolamajjArakhaMdasaMDAsa tuMDapa kkhigaNa vivihamuhasayavilutta gatA vRka zunaka zrRgAla" - - kola - mArjAra vRnda- saMDAsa tuNDapakSigaNavividhamukhazataviluptagAtrAH, tatra 'viga ' TakAH = arret ' iti bhASA prasiddhAH, 'suNaya' zunakAH = kakkurAH 'siyAla ' zRMgAlA: kolA : sUkarAH mArjArAH, teSAM vRndaM samUhastena tathA saMdezatuNDaiH = saMdezavAkSNamukhatuNDe :- pakSigaNAnAM kAkAdInAM vividhamukhazataizca vilumAni niHzeSeNa khAditatvAda alakSitAni gAtrANi yeSAM te tathA kakukura - zugAlAdibhiH vividhapakSigaNaizca bhakSitazarIrAH ' kayavihaMgA ' kRtavibhaGgAH= kAdibhireva khaNDazaH kRtAH / tathA ' kei ' kecit mRtempo'nye ' kimi - mara jAte haiN| bAda meM (baMdhiUNapAsu ) rajju Adi se paira bAMdhakara ( inheM cAMDAla Adi jana ( kaDiyA) bAhara nikAla kara (khAiyAe chUDhA) kisI khaDDe meM le jAkara paTaka dete haiM / (tattha ya) vahAM phira unake kalevaroM ko (vigaNayasiyAlakolamajjAra baMda saMDA satuMDa pakkhigaNavivihamuhasya viluttagattA ) ( viga ) vRka-vagere, (suNaya) zunaka kutte, ( siyAla ) zragAla, ( kola) suara, ( majjAra baMda ) mArjAra-vana bilAva Adi hiMsaka jAnavaroM ke ( vRnda- samUha ) evaM ( saMDAsatuMDapakhagaNa ) saMDAsI ke jaise tIkSNa tuNDavAle gRddha Adi pakSiyoM ke samUha ( vivihamuhasya ) nAnA prakAra ke saikaDoM mukhoM se (viluttagattA) tahasa nahasa kara DAlate haiM jisase 'yaha zarIra kisa kA hai' yaha nahIM jAnA jAtA / (kavihaMgA) isa prakAra vRkAdika jAnavaroM evaM vividhapakSigaNoM se kitane ina abhAgoM ke zarIra khAyA jAkara khaMDa 2 kara UpANaesu " horaDAM vyAhithI patra mAMdhIne thaMDAsa Adi soDI tebhane " kaDDiyA bahAra kADhIne khAiyAe chUTA "" koi khADAmAM laI jaIne pheMkI de che. 66 tattha ya " tyAM temanAM muhAne vigaNayasiyAlakAlamajArabaMda saMDAsatuMDapakkhigaNaviviha muhasya viluttagattA " viga 13, suNaya zunakaiitraaN, " siyAla " ziyANa, " kola " suara, " majjAravaMda " bharbhara -bhaMgasI mivADA, Adi hiMsA pazumono samUha bhane " saMDAsatu'Da pakkhigaNa " sANusI devI tIkSNu yAMyavAjA gIdha vagere pakSIgono samUha " vivihamuhasaya " vividha prahAranA se | bhuNo dvArA vilugattA " DolI jAya che, tethI * mA anuM zarIra che" te lagI zAtu nathI. ' kayavihaMgA " mA rIte varU Adi jAnavaro tathA vividha pakSIgaNA dvArA te kamabhAgIonAM zarIra "" zrI prazna vyAkaraNa sUtra 6 " " 61 66 dd " Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyAkaraNasUtre jAya kuhiyadehA / kRmijAtakuthitadehAH kRmijAtena = rogAdi kAraNAt samUtpannakRmisamUhena kuthitadehA: durgandhayuktazarorAH 'aNi?vayaNehi' aniSTavacanaiH =abhiyavacanaiH 'suTukayaM jaM motti pAvo ' suSThukRtaM = zobhanaM jAtaM yat =yasmAt mRto'yaM pApaH = pApI ityevaM rUpaH 'sappamANA' zapyamAnAH== AkrozyamAnAH 'tuTeNa jaNeNa haNNamANA ' tuSTena janena hanyamAnAH teSAM mAraNena prasanno yo janastena tADayamAnAH santaH 'sayaNassa viya ' svajanasyApi ca kiM punaranyeSAm -- dIhakAlaM ' dIrghakAlaM yAvat 'lajjAvaNagAya' lajjApanakAH= lajjAlajjArahitA ityartha ' huMti' bhavanti / / mU0 17 // evamiha loke duHkhamApnuvantItyuktam, aya paraloke kiM bhavatI ? tyAha'mayAsaMtA' ityAdi ___ mUlam-mayAsaMtA puNo paralogasamAvaNNA narae gacchaMti nirabhirAme aMgArapalittagakappaaccasthatIyaveyaNA asAyaNo diye jAte haiM / tathA ( kei ) kitaneka adattagrAhI cora jo marane se bAkI bace rahate haiM ve ( kimijAyakuhiyadehA ) rogAdika kAraNa ke vaza se apane zarIra meM utpanna hue kIr3oM se durgadhita zarIra vAle hokara (aNiduvayaNehiM ) logoM ke isa prakAra ke apriyavacanoM se ki-(suTukayaM jaM maotti pAvo) bhalA huA jo yaha pApI mara rahA hai" athavA mare hue sA ho rahA hai " isa prakAra ( sappamANA ) gAliyoM se apamAnita hote haiN| tathA unakI mRtyu se prasanna hone vAle manuSyoM se tADita hokara ( sayaNassa vi ya ) svajanoMse bhI aura dUsaroMse bhI (dohakAlaM ) bahuta samayataka ( lajjAvagAya ) lajjita (huti ) hote haiN| suu-17|| bhavAyale sane tenA 443 14 // 42saya cha, tathA ' kei" 26! mahattapADI yo le bhAtamAthI paye cha ta "kimijAyakuhiyadehA" zAha kAraNethI temanAM zarIramAM utpanna thayela kIDAothI durgaMdha yukta zarIravALA thaIne " aNidravayaNehiM " sAnA 21 2 mapriya pAnAthI 'sappamANA" apamAnita thAya cha-" suTukayaM jaM maotti pAvo" " sArathayuM 2 pApI ma! zata bharI rahyo cha" athavA " bharezAna kI sthiti anulave cha. ' tathA tamanA bhRtyuthI muzI thnaa2|| bhAse! dvaa2| bhA2 pAna "sayaNasaviya" svAnA tathA oilet sothI " dIhakAlaM" aimA samaya supI 'lajjAvagAya" Horon 'huMti" pAbhe cha / suu-17|| zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 3 sU0 18 adattAdAyinaH paralokagatinirUpaNam 355 diNNasayaya dukkhasayasamabhibhUe / tao viuvvaTiyA samANApuNo vi pavvajati tiriyajoNiM / tahiM pi niraovamaM-aNubhavaMti veyaNaM / te aNaMtakAleNaM jaiNAma kahiM vi maNuyabhAvaM lahiMti NegehiM NirayagaigamaNa tiriyabhavasayasahassapariyaTTaehiM tattha vi ya bhavaMta NAriyA nIyakulasamuppaNNAloyavajjhAtirikkha bhUyA ya akusalA kAmabhogatisiyA jahiM nibaMdhaMti nirayavattaNI bhavappavaMcakaraNapaNolli puNo vi saMsArAvattaNamimUle dhammasui vivajiyA aNajA kUrA micchattasui pavaNNA ya huNti| egaMtadaMDaruiNo veDheMti kosigArakIDeva appagaM aTakammataMtughaNabaMdhaNeNaM // sU0 18 // ____TIkA- 'mayAsaMtA' mRtAH santaH 'puNo' punamaraNAnantaraM 'paralogasamAvaNNA' paralokasamApannAH paralokaM prAptAH 'narage gacchaMti' narake gacchanti / kIdRze narake ? ityAha-nirabhirAme asundare, tathA 'aMgArapalitta gakappa, accatya sIyaveyaNA AsAyaNo diNNasayayadukkhasayasamabhibhUe , aba sUtrakAra yaha kahate haiM ki ye adattagrAhI cora isa loka meM to isa prakAra ke aneka duHkhoM ko bhogate haiM parantu paraloka meM bhI inakI kaisI durdazA hotI hai so kahate haiM-' mayAsaMtA' ityAdi / ___TIkArtha-ye adattagrAhI cora jaba (mayAsaMtA) mara jAte haiM taba (puNo) usake anantara (paralogasamAvaNNA) paralokameM jAkara (narage gacchaMti) naraka meM utpanna hote haiN| jo naraka (nirabhirAme ) sundaratA se rahita arthAt asuhAvane haiM, tathA (aMgArapalittagakappa) atiprajvalita aMgAra have sUtrakAra e batAve che ke te caraleke A lekamAM uparokta prakAranAM duHkhe anubhave che paNa paralekamAM paNa temanI kevI durdazA thAya che - " mayAsaMtA" tyAdi tha:-te mahattayAhI yA2 " mayAsaMtA" bharIne "puNo" pachI " paraloga samAvaNNA" 524mA 442 " narage gacchaMti " n24||timaa atyanna thAya cha 2 n24||2 " nirAbhirAme" sundaratAthI 2Dita cha, tathA "aMgArapalita zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 praznavyAkaraNasUtre aGgArapradIptakakalpA'tyarthazItavedanA''sAdanodorNasatataduHkhazatasamabhibhUte, tatra ' aGgArapalittagakappa , pradIptakaH = atiprajvalito yo'GgAraH = dhUma rahitavahistena kalpaM tatsadRzam-uNNaM, tathA 'accatthasIyaveyaNA AsAyaNo' atyartha zItaM atyartha himakAlodbhavazItaM tayorvedanA tasyAH AsAdanaM-prApaNaM tena ' udiNNasayayapukkhasaya ' udIrNAni samudbhatAni yAni satata duHkha zatAni=anekazatasaMkhyakanirantaraduHkhAni, taiH ' samabhibhUe ' samabhibhUtaH= yuktaH yaH sa tathA tasmin , yadvA-uSNazItavedanA, sA kIdRzI ? ityAha AzAtanena-cirakAlAnuvandhikaTuka phaladAyakA'dattA''dAnananitA'zAtavedanIyakarmaNA udIrNA prakaTibhUtA tasyAH tajjanitAni yAni satataduHkhazatAni taiH samabhibhUtaH =vyApto yaH sa tathA tasminnevaM bhUte narake adattA''dAyino mRtAH santo gaccha. ntIti pUrveNa sambandha H / tatra narake gatvA santaptalohavAlukA nikaraprakharakaThorasUcIke jaisI uSNatA, aura ( accatthasIya ) himakAla jaisA atyaMta zIta hai| yahAM nArakiyoM ko isa uSNatA aura zIta kI (veyaNA AsAyaNo. diNNa ) vedanA kI prApti se udIrNa-utpanna ( sayayadukkhasaya ) nirantara saikar3oM duHkha prApta hokara ( samabhibhUe) duHkhita karate haiN| " AsA dana " yaha pada jo sUtra meM AyA hai usakA artha eka to prApta honA haiMjaisA ki abhI likha diyA gayA hai| tathA dUsarA artha isakA isa prakAra se hai-ki ve adattAgrAhI cora jo vahAM mara kara nArakI kI paryAya se utpanna ho cuke haiM cirakAlAnubaMdhI-bhava bhava meM kaTuka fala dAyaka adattAdAna ke prabhAva se utpanna hue azAta vedanIya karma ke dvArA prakaTI bhUta vedanA se vyApta una narakoM meM nirantara saikar3oM prakAra ke duHkhoM ko gakappa" mati pravalita maa2| 2j SHY bhane " accatthasIya" hima 2 matyAta zIta cha. tyAMnI vAna ta Suja mane tanI " veyaNA AsAyaNo diNNa" vehanAnI prAtithI satpanna thye| "sayayadukkhasaya" se| yo nirata2 "samabhibhUe" bhI 42 cha. " AsAdana" mA phne| sUtramA upayoga thayo che. tene eka artha te " prApta thayuM che, je sUtramAM hamaNAM ja apAya che. tathA tene bIjo artha A pramANe che-te adattagrAhI cAra ke je marIne nArakanI paryAyamAM utpanna thaI cukyo che, cirakAlAnubaMdhIbhavabhavamAM kaDavA phaLa denAra adattAdAnanA prabhAve utpanna thayela azAtA vedanIya karma dvArA utpanna thayela vedanAthI vyApta te narakamAM niraMtara seMkaDo khe bhagavyA kare che. zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a. 3 sU0 18 adattAdAyinaH paralokagatinirUpaNam 357 mukhadustaramArgasaJcaraNavividhavasAmAsapUyazoNita pUrNanadInimajjanaparamAdhArmikasaMtatazalAkAzarIrapravezanavividhazastrAstrabhedanacchedanatADanApakSAraNAdikAni pipulAni ghorANi duHkhAni bhutkvA ' taovi uvvaTTiyA samANA, tato'pi narakAduttAH santaH nissRtAH santaH 'puNo vi' punarapi 'tiriyajoNiM pavajjati' tiryagyoni prapadyante 'tahipi' tatrApi 'nirayovamaM aNu bhavaMti veyaNaM' narakopamAmanubhavanti vedanAM =narakasadRzamevaduHkhaM prApnuvanti / atha 'ja inAma' yadinAma 'aNaMtakAlena'anantakAlena-nigodbhavA pekSayA 'Negehi anekeSu-bahuSu 'nirayagatigamaNatiriyabhavasayasahassapariyaTTaehi narakagatigamanatiryagbhavazatasahasraparivarteSu-narakagatau yAni punaH punargamanAni teSAM tathA tiryagbhavAnAM-tiryagyonInAM ca ye zatasahasrapari vartAH anekazatasahasrasaMbhramaNAni teSu atikrAnteSu satsu 'kahiM vi maNuyabhAvaM lahiMti ' kathabhogA karate haiN| isa prakAra isa narakoM meM zItaaura uSNa janya aneka prakAra kI vedanAe~ haiM jo nArakiyoM ko vyathita karatI rahatI haiM / (taoci uvvaTTiyA samANA) narakoM meM jAkara vahAM ke vividha prakAra ke duHkhoM ko bhogate 2 jaba una jIvoM kI eka sAgara Adi aneka sAgara pramANavAlI bhujyamAna Ayu vahAM kI jaba samApta ho jAtI hai taba ve vahAM se nikala kara punarapi (tiriyajoNiM pavajjaMti ) tiryaMcayoni meM janma dhAraNa karate haiM / (tahipi ) vahAM para bhI ve (nirayovamaM ) narakopama (veyaNaM ) vedanA ko duHkhoM ko ( aNubhavaMti ) bhogate rahate haiN| (jainAmaNegehiM NirayagatigamanatiriyabhavasayasahassapariyaTTaehiM) yadi aneka narakagati tiryaMcagati ke lAkhoM bhavoMko dhAraNa karate 2 vyatIta hue (aNaMtakAleNa) nigoda kI apekSA anaMtakAla ke bAda ( kahiM vi) kisI taraha ( maNuyabhAvaM) manuSyayoni bhI unheM (lahiMti ) prApta ho gaI 1 A pramANe te narakamAM zIta ane USNutA janya aneka prakAranI vedanaam nA24I 7vAne pAra paDayAcyA 42 cha. " tao vi uvvaTTiyA samANA" narakamAM jaIne tyAMnAM vividha prakAranAM duHkha bhegavatAM bhegavatAM te jIvenuM aneka sAgara pramANa AyuSya tyAM pUruM thAya che tyAre teo tyAMthI nIkaLIne 4jI pAwi " tiriyajoNi pavajjati" tiya ya yonimA ma pA23 42 che. " tihiM pi" yA 5 tesa! " nirayovamaM" na24 samAna veyaNaM " vhnaam| me " aNubhavaMti" lava cha. "jainAmaNegehiM NirayagatigamanatiriyabhavasayasahassapariyaTTaehiM " ne bhane na24 gati, tiya yazatinA sAmo savA thA 42ai 42di nizAnI mapekSA 5sAra thaye " aNaMtakAleNa" manata45 pachI " kahi vi" / pae rIte " maNuyabhAvaM" manuSyatimA tamanA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 praznavyAkaraNasUtre mapi manujabhAvaM-manuSyoni labhante prApnuvantyapi cettarhi 'tatthavi ya' tatrApi ca bhavanti jAyante, 'aNAriyA' anAryAH mlecchAH zakayavanAdayaH kIdRzAH ? ityAha-'nIyakulasamuppaNNA' nIcakulasamutpannAH 'AriyajaNe vi loyavajjhA' Aryajane'pi lokabAhyAH yadi kadAcinmagadhAcAryadeze samutpannA api lokavarjanIyAH zvapAkAdikulasaMbhUtA bhavanti janaistiraskRtA ityarthaH, punazca 'tirikkha bhUyA ya ' tiryagbhUtAzca pazu tulyA vivekazUnyatvAt 'akusalA' akuzalAH= vastutatvA'nabhijJAH ' kAmabhogatisiyA' kAmabhogatRSitAH-tatra kAmau-zabdarUpa lakSaNau bhogAH gandharasasparzalakSaNAsteSu tRSitAH AsaktAH 'jahiM ' yatra manuSya bhave'pi lokabAhyakule 'nirayavattaNI bhavappavaMcakaraNapaNolli puNo ci saMsArAvato (tatthavi ya ) vahAM para bhI ve ( aNAriyA) anAryamanuSyoM-mleccho zaka yavana Adi paryAyoM meM hI ( bhavaMti ) utpanna hote haiM / ( nIcakulasamuppaNNA ) ye anAryajana nIcakula ke hote haiM / ( AriyajaNevi ) yadi kadAcit magadha Adi Aryadeza meM utpanna hue to ye vahAM (loyabajjhA) lokabAhyajanoM meM-cANDAla Adi niMdita nIcakuloM meM-utpannahote haiN| vahAM sadA ye tiraskRta hote rahate haiN| ( tiriyabhUyAya ) viveka zUnya hone ke kAraNa ye tiryaMca jaise hI vahAM bane rahate haiM ( akusalA) vastu. tatva se anabhijJa rahate haiN| (kAmabhogatisayA) zabda, rUpa lakSaNa kAma evaM gaMdha rasa, sparza lakSaNa bhogoM meM Asakta rahate haiM, (jahiM ) loka bAhya kuloM meM manuSya bhava prApta kara lene para bhI (niriyavattaNI) narakagamana ke mArgabhUta, (bhavappavaMcakaraNapaNolli) bhava paraMparArUpa pravAha ke "lahiMti" nAma thAya to 55 " tatthavi ya " te so| "aNAriyA " manAya cha, 24, yavana ma timai or " bhavati" atpanna thAya che. " nIcakula samuppaNNA" te manAyA nayA gAnA DAya che. "AriyajaNevi" ne tasA hAya magadha mA mAyabhUmimA ma pAme che to temA tyo " loyavajjhA" yA nAmAM-yAM10 mAha nihita nIyomA utpanna thAya che. tyA te sahA tiraskRta thy| 42 cha. "tiriya bhUyAya" viDIna DAvAne kAraNe teo te manuSya yonimAM hovA chatAM paNa tiryaMca jevAM ja hoya che, 'akusalA" 12tu tatpathI tethe! ( manabhijJa) AMLY 29 cha, " kAmabhogatisayA " za6, bha, rasa, gaMdha, 25 mA mAgomA masata 2he cha. "jahiM" somA gomA bhanuSya sa pAbhyA chatai " nirayavattaNI " na24 ||maannaa 25bhUta " bhavappavaMcakaraNapaNolli " la 5252135 pravAna pravata', tathA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a03 sU0 18 adattAdAyinaH paralokagatinirUpaNam 359 ttaNemamUle' narakavartanIH-narakamArgabhUtAni bhavaprapaJcakaraNapraNodInimbhavaprapaJcasya janmaparamparApravAhasya karaNaM bhavanaM tasya praNodIni = pravartakAni narakagamanakAraNAnItyarthaH, tathA punarapi-punazca saMsArAvarta nemimUlAni-tatra saMsAravartta saMsArabhramaNe nemimUlAni rathacakraparidhirUpANi karmANIti gamyate ' nibaMdhati' nivaghnanti caturgatisaMsAraparibhramaNakAraNAni mahArambhamahAparigraharUpANi kurvantItyarthaH / tathA 'dhammasuivajjiyA ' dharmazrutivarjitAH = dharmaH = zrutacAritralakSaNastasya zrutiH= zravaNaM tada varjitAH 'aNajjA' anyAyyAH nyAyavarjitAH 'kUrA' krarAH jIvoSaghAtakAH 'mimchatta suipavaNNA ya' mithyAsa zruti prapannAca-mithyAtvazruti-mithyAtvapradhAnA "na prANivadhe doSA nApyadattAdAne doSAH" ityAdirUpa viparItatattvopadezikA yA zrutiH= siddhAntastAM prapannAH tadaGgIkArakAH ' huti' bhavanti / tathA egaMtadaMDaruiNo' ekAntadaNDarucayaH = ekAntam atyantaM daNDe-hiMsAdike ruciH = zraddhA yeSAM te tathA kevalaM parasantApotpAdanaparApravartaka, tathA (puNovi saMsArAvattaNemamUle) bAra vAra caturgatirUpa saMsAra meM paribhramaNa ke nemibhUta-rathacakra ke paridhirUpa aise karmoM kA hI (nibaM. dhaMti ) baMdha karate rahate haiN| arthAt-naraka, tiryaca, manuSya gatirUpa saMsAra meM paribhramaNa ke kAraNabhUta aise mahArambha, mahAparigraha rUpa karmoM ko karate rahate haiN| tathA (dhammasuivajjiyA) dharmazruti se-zrutacAritrarUpa dharma ke zravaNa se varjita rahate haiN| (aNajjA ) nyAyamArga se hIna hote haiN| (kUrA) krUra-svabhAva ke-jIvoM kA upaghAta karane vAle hote haiM / (ya) aura (micchatta muipavaNNa ) " na prANivadha meM doSa hai aura na adattA. dAna meM doSa hai " ityAdi prakAra se viparIta tattvopadezaka mithyAtvapradhAna zruti ko-siddhAMtakoM aMgIkAra karane vAle (huti ) hote haiN| tathA (egaMtadaMDa-ruiNo) inakI zraddhA hiMsAdika pApakAryoM meM hI atyaMta rUpameM " puNovi saMsorAvattaNemamUle" pAvAra yAti35 saMsAramA parizramAnA nbhibhuut-2thyn| paziidha35 mai nI / " nibaMdhati " 55 mAMdhatA rahe che, eTale ke naraka; tiryaMca, manuSyagatirUpa saMsAramAM paribhramaNanA kAra435 mahAna, mahApari35 4 4 42 che. tathA "dhamma suivajjiyA" zratyAritra35 bhanI zravAthI 2Dita 23 cha,' aNajjA" nyAya mAthI 2Dita DAya cha, "kUrA" 2 svabhAvanA-vAnI DisA 42tA hAya cha. "ya" tathA "micchatta suipavaNNa " " prANiyamA hoSa nathI mane maha. ttAdAnamAM deSa nathI " ityAdi prakAranA viparIta tapadezaka mithyAtva pradhAna siddhAMtAne 2vii4|2|2 "huti" DAya cha, tathA "egaMtadaMDaruiNo" hisA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyAkaraNasUtre yaNA ityarthaH 'kosigArakIDe ' kozikArakITa iva 'aTThakammataMtughaNabaMdhaNeNaM' aSTakarmatantughanabandhanena aSTakarmabhiH jJAnAvaraNAdilakSaNaiH tantubhiH = =sUtrai riva yad ghanaM dRDhaM bandhanaM tena 'appagaM' AtmAnaM ' veDheMti ' veSTayanti / yathA kozIkArakITAH sUtrANi sUjantastaire va bandhanabhUtai beSTitAH bhavanti tathaiva adattAdAyinaH svenaiva kriyamANaiH jJAnAvaraNAdi lakSaNairaSTakarmabhiH sUtrasthAnIyaibandhanabadhyante iti bhAvaH // sU0 18 // ___ aSTavidhakarmabhirbaddhAH santaH saMsArasAgaraM vasantIti tameva varNayannAha'evaM naraga' ityaadi| mUlam evaM naragatiriyanaraamaragamaNa - peraMtacakavAlaM jammajarAmaraNakaraNagaMbhIradukkhapakkhubhiyapaurasalilaM saMjoga vijogavIci-ciMtApasaMgapasAriya-vahabaMdhamahallaviulakallola-- kaluNavilaviya-lobhakalakalaMtabolabahulaM avamANaNapheNaM tivvakhisaNa-pulaMpulappabhUya-rogaveyaNa-parAbhavaviNivAya-pharutadharisaNarahatI hai / arthAt ye sadA parajIvoMko saMtApa pahuMcAne meM hI parAyaNa bane rahate haiM tathA ( kosigArakIDeva) kozikAra kIDe kI taraha ve (aTThakammataMtughaNabaMdhaNeNa) AThakarma rUpa tantuoM ke ghaniSTha bandhana se (appANaM) apane Apako (veDheMti ) veSTita karate haiM arthAt jisa prakAra kozikAra kITa sUtroM kA sarjana karate hue baMdhanabhUta unhIM sUtroM se veSTita ho jAte hai usI taraha adattagrAhIjana apane dvArA kiye gaye sUtrasthAnIya jJAnA baraNa Adi aSTa karmoM se jo ki AtmA ko dRr3harUpa vAMdhanevAle haiM baMdhadazA ko prApta ho jAte haiN| sU-18 // pApakRtyamAM ja temane vadhAre zraddhA hoya che, eTale ke anya jIne kaSTa paDayAvAne te sahA tat52 23 cha. tathA "kosigArakIDeva" ziTAnI 2bha terA " aTukammataMtughaNabaMdhaNeNa" mA bha3thI. tatuna bharapUta madhanathI " apANaM " pAtAnI tane " veDhe ti" sapeTa se che. saTara rema rezamane kIDo (kezeTe ) taMtuonuM sarjana karIne te taMtuone pitanAM zarIra pharatA temAM lapeTIne temAM baMdhAI jAya che, tema adattAdAna lenAra mANasa pite karelA jJAnAvaraNIya Adi karmo ke je AtmAne majabUta rIte bAMdhanArA che, te karmorUpa taMtuthI baMdhananI sthiti prApta kare che . sU- 18 / zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 3 sU0 19 saMsArasAgarasvarUpanirUpaNam 361 samAvaDiya-kaThiNakammapattharataraMga-rigaMtaniccamaccubhayatoyapaDheM kasAyapAyAlakalasasaMkulaM bhavasayasahassajalasaMcayaM aNaMtaM uThavegajaNayaM aNorapAraM mahabbhayaM bhayaMkaraM paibhayaM aparimiyamahiccha kalusamai vA uvvega uddhammamANA''sApivAsA pAyAlaM kAmarairAgadosabaMdhaNabahuvihaMsakappaviulada garayarayaMdhayAraM, mohamahAvattabhogabhamamANaguppamANucchalaMtabahugabbhavAsapaJcoNiyaMtapANiyaM padhAviyavasaNa-samAvaNNaruNNacaMDamAruya -samAhayA maNuNNavIcivAkuliyabhaMgaphuTTatanihakallolasaMkulajalaM pamAyabahucaMDadusAvayasamAhayauddhAyamANagapUraghoraviddhaMsaNatthabahulaM aNNANabhamaMtamacchaparihatthaM anihutiMdiya-mahAmagaraturiyacariyakhokkhubbhamANasaMtAvaniccayacalaMtacavalacaMcalaattANA-sa. raNapuvvakammasaMcayodiNNavajavedijjamANaduhasayavivAgadhuNaMtajalasamUha, iDDirasasAyagAravohAragahiya - kammapaDibaddhasattakaDDijjamANa-nirayatalahuttasaNNavisaNNabahulaM, arairaibhayavisAya-sogamicchattasallasaMkaDaM aNAisaMtANakammabaMdhaNakilesa cikkhilladuTuttAraM amaranaratiriyanirayagaigamaNakuDilaparivaviulavelaM-hiMsAliyaadattAdANamehuNapariggahAraMbhakaraNakArAvaNANumoyaNa-aTTavihaaNikammapiDiyagurubhArAkaMtaduggajaloghadUranibbolijjamANaummagganimaggadullahatalaM sarIramaNomayANidukkhANi uppiyaMtA sAyAsAyaparitAvaNamayaM uvvuDDanivvuDDayaMkareMtAca. uraMtamahaMtamaNavayaggaM rudaM saMsArasAyaraMaTThiya aNAlaMbagapaiTrANamappameyaM culasIijoNisayasahassaMguvilaM aNAlogamaMdhayA aNaMtakAlaM jAvaNiccaM uttatthasuNNabhayasaNNasaMpauttA vasaMti uvviggavAsavasahi // sU0 19 // zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 praznavyAkaraNasUtre TIkA-'evam' amunA prakAreNa AtmanaH karmabhirvandhanena 'naragatiriyanaraamara gamaNa peraMtacakkavAlaM' narakatiryaGnarA'maragamanaparyantacakravAlaM tatra 'narakaH, tiryaG, naraH, amaraH,' iti caturgatiSu gamanaM = tadeva paryantacakravAlaM-bAhyaparidhimaNDalaM yasya sa tathA tamevambhUtaM saMsArasAgaraM vasantIti vakSyamANena smbndhH| punaH kathaM bhUtamityAha--' jammajarAmaraNakaraNagaMbhIradukkhapakkhubhiyapaurasalilaM ' janmajarAmaraNakaraNagambhIraduHkhaprakSubhitapracurasalilaM-tatra janmajarAmaraNAdibhiH karaNaiH= sAdhanabhUtairyadgambhIraduHkham-atimahAklezastadeva pakSubhitaM = ativegavyAkulitaM pracuraM salilaM jalaM yatra sa tathA tam , yathA samudro vipulajalarAzipUrNo bhavati tathaiva samudrarUpaH saMsAro'pi jalasvarUpavividhaduHkhabyApta ityarthaH, evamevAgre'pi samudradharmAn rUpakA'laGkAreNa saMsAre'pi pradarzayati punaryathA-'saMjogavijoga ye jIva jJAnAvaraNa Adi aSTavidha karmoM se baMdhadazA ko prApta hokara saMsAra sAgara meM rahate haiM sUtrakAra aba varNana karate haiM ' evaM naraga' ityaadi| TIkArtha-(evaM) isa prakAra apanI AtmAko karmoM ke sAtha eka kSetrAvagAharUpa baMdhadazA se bAMdhaneke kAraNa ye adattagrAhIjana (naragatiriyanara amaragamaNaperaMtacakkavAlaM ) naraka, tiryaJca, manuSya evaM devagatiyoM meM paribhramaNa hRpa bAhya paridhimaMDala vAle, tathA (jammajarAmaraNakaraNagaMbhIra dukkhapakkhubhiyapaurasalilaM ) janma, jarA, maraNajanya ati mahAklezarUpa prakSubhita evaM pracura jalavAle saMsAra sAgara meM hI cakkara kATA karate haiM-paribhramaNa kiyA karate haiM / sUtrakAra rUpakAlaMkAra se isI saMsAra te ja jJAnAvaraNa Adi ATha prakAranA karmothI baMdhananI dazA prApta karIne saMsAra sAgaramAM rahe che. have sUtrakAra tenuM varNana kare che - " eva naraga" chatyAdi 10-" eva" te zate pAtAnA mAtmAne bhanI sAthe se kssetraa||935 mAthI mAMdhavAne te mahattayADI mANase " naragatiriyanaraamaragamaNaperaMtacakkavAlaM" na24, tiya"ya, manuSya mane 5 patiyomA pariprabhA35 mA paridhima , tathA " jammajarAmaraNakaraNagaMbhIradukkha pakkhubhiyapaurasalilaM" ma, 421, bha25 bhanya atizaya moTA seza35 prasuti ane pracura jaLavALA saMsAra sAgaramAM ja cakkara lagAvyA kare cheparibhramaNa karyA kare che, sUtrakAra rUpaka alaMkArathI A saMsArasAgaranuM varNana zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TokA a. 3 sU0 19 saMsArasAgarasvarUpanirUpaNam 363 vIci-ciMtApasaMga pasAriya - bahabaMdhamahallaviulakallolakaluNavilaviyalobhakalakalaMtabolabahule ' tatra='saMjogavijogavIci' saMyogaviyogA evaM vIcayaH taraGgA yatra sa tathA, samudro yathA-jalataraGgayukta evaM saMsAro'pyaniSTasaMyogeSTaviyoga rUpa-taraGgayuktaH, tathA 'ciMtApasaMgapasAriya' cintAprasaGgaprasAritaH zokasamUha vistRtaH ' vahabaMdhamahallaviulakallola' vadhabandhamahAvipulakallolAH, tatra badhAH = yaSTayAdi tADanAni, bandhAH-rajjvAdi bandhanAni tAnyeva mahAntaH sudIrghAH vipulAH vizAlAzca kallolA:-mahAtaraGgA yatra sa taM, tathA ' kaluNavilaviyalohakalakalaMtabolabahulaM' karuNavilapitalobhakalakalAyamAnabolabahula: karuNavilapitaMsAgara kA varNana karate hue kaha rahe haiM ki-jisa prakAra samudra kA bAhya paridhimaMDala hotA hai usI taraha isa saMsAra rUpa samudra kA bAhyamaMDala catugatiyoM meM paribhramaNa karanA rUpa hai| jisa taraha samudra apAra jalarAzi se sadA paripUrNa rahatA hai, usI taraha yaha saMsAra bhI janma jarA evaM maraNa janya gaMbhIra duHkharUpa jala se pUrNa bharA huA hai| (saMjoga vijoga vIciM-ciMtA pasaMga-pasAriya-vaha-baMdha-mahalla-viula-kallola kaluNa-vilaviya-lobhakalakalaMtabolabahulaM ) isa saMsAra meM (saMjoga vijoga vIciM) aniSTa saMyoga evaM iSTaviyoga jIvoM ko pratikSaNa prApta hote rahate haiM so ye aniSTasaMyoga iSTaviyoga hI isameM vIci-laharoM jaise haiM / tathA ( ciMtApasaMgapasAriya ) vividha prakAra ke zoka samUha se yaha vistRta ho rahA hai| (bahabaMdha ) vadha-yaSTayAdi dvArA bAMdhanA ye hI jisameM (mahalla ) bar3I 2 (viula) vizAla ( kalola ) kallole haiN| karatAM kahe che ke-jema samudranuM bAhya paridhimaMDaLa hoya che, e ja pramANe A saMsAra rUpI samudranuM caturgatimAM bhramaNa karavA rUpa bAhyaparidhimaMDaLa che. jema samudra apAra jaLa rAzithI sadA paripUrNa rahe che, te ja pramANe A saMsAra paNa janma, jarA ane maraNa janya gaMbhIra duHkharUpI thI puurepuu| saraso cha. "saMjogavijogavIci-ciMtA pasaMga pasAriyavahaba dhamahalla viulakallolakaluNavilaviyalobhakalakalaMtabolabahula " ma saMsAramA "saMjogavijogavIci" maniSTana viyoga vAna kSaNe kSaNe prAta yA kare che. te aniSTa saMga ane ISTaviye ja temAM vIcilahere jevA che. tathA "ciMtopasaMgapasAriya" vividha 42 // zasabhUDayI te vistRta tharDa 2sa cha. "vahabadha" 15-yaSTI mAhi dvArA dhana 4 mA "mahalla" moTI bhATI " viula" vin " kallola " bhota samAna cha. "kaluNa vilaviya " zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 praznavyAkaraNasUtre rogaduHkhAdijanitadInavilApaeva lobhamohena kalakalAyamAnaH = kalakalazabdayukto yo bolaH = dhvaniH sa bahulo yatra sa tatheti saMyogAdonAM padAnAM karmadhArayastaM tathA ' avamANaNapheNaM' apamAnanaphenam = apamAna phenayuktaM ' tibbakhisaNapulaM pulappabhUyaroga veyaNaparAbhavaviNivAyapharusadharisaNasa mAvaDiyakaThiNa kammapatthara taraMgariMgata nicca maccubhayatoyapaGkaM ' tatra 'tibbakhisaNa' tIvrakhisanam-tIvanindA tathA 'pulaMpula' nirantaraM prabhUtA = bahUlA jAyamAnA yA ' roga veyaNa' rogavedanAH= nAnAvidhA''dhivyAdhi- pIDAstAH, tathA ' parAbhavaviNivAya' parAbhavaH =anAdaraH, tasya vinipAtaH = vizeSeNa prANaM, tathA 'pharusadharisaNa ' parurAdharSaNAni= kaThoravacanaiH bhartsanAni ca tAni ' samAvaDiya' samApatitAni = samApannAni yebhyastAnyevambhUtAni yAni ' kaThiNakamma ' kaThinakarmANi = jJAnAvaraNAdIni kliSTa ( kaluNavilaviya ) roga se evaM duHkhAdi se janya karuNa vilApa tathA ( lobha ) lobha evaM moha se janya jo ( kalakalaMta ) kalakala zabda, ina se yukta ( bola ) dhvaniyAM hI jahAM ( bahulaM ) bahularUpa meM vartamAna haiM ( avamANaNapheNaM) apamAnarUpa phena se jo yukta banA huA hai, (tivvakhisaNa pulapula - bhUyaroga-veyaNaparAbhava viNivAyapharusa dharisaNa- samAvaDikaThiNakamma patthara taraMga riMgaMtaniccamuccubhayatoyapaGkaM ) ( tivvakhisaNa) tIvra niMdAe~ tathA ( pabhUyarogaveyaNa ) niraMtara jAyamAna aneka roga vedanAe~ - nAnA prakAra kI Adhi vyAdhi rUpa pIDAe~, ( parAbhavaviNivAya ) anAdara kI vizeSa rUpa se prApti, tathA ( pharusagharisaNa samAvaDiya ) kaThora vacanoM dvArA nirbhartsana - phaTakAranA, ye saba jinake udaya se jIvoM ko prApta hote rahate haiM, aise ( kaDhiNakammapatthara ) jJAnAvaraNa Adi kliSTa lobha " bola mane " 8 " avAjo apa 66 aarohi " mAnarUpa roga tathA huAAdvithI utpanna thayesa aruNu visAya tathA " bhohathI bhanya ne " kalakala' ta " bola ' kalakala 'zabdathI yukta 4 nayAM " " vadhAre prabhAzubhAM vidyamAna che, bahula phINathI je yukta che, tibparkhisaNapula pulabhUyaroga veyaNaparAbhava. biNivAyapharasadharisaNasa mAvaDiyakaThiNakammapattharatara garigaMtanicca maccubhayatoyapaTTha " tibbakhiMsaNa " tIvra niMdAe bhUya rogaveyaNa nira'tara utpanna thatI aneka roga vedanAo-vividha prakAranI Adhi vyAdhi rUpa pIDAo " parAbhava viNivAya " meATe bhAge anAdaranI prApti, tathA 66 pharusa dharisa samAvaDiya " kaThora vacane dvArA nibhatsa dhikkAra, e khadhuM jemanA udayathI jIvAne prApta thayA kare che, evAM " kaThiNakammapatthara " jJAnAvaraNa tathA zrI prazna vyAkaraNa sUtra 66 66 "" "" Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 3 sU0 19 saMsArasAgarasvarUpanirUpaNam 365 , ( , karmANi tAnyeva ye prastarAH = sAgarapASANarUpAstaiH kRtvA ' taraMgariMgaMta ' taraGgariGgat = taraGgai= kallolaiH riGgata=calat ' niccamaccubhayatoyapaThThe ' nityamRtyubhayatoyapRSTha = nityaM = uvaM mRtyubhayaM = maraNabhayameva toyapRSTha = jaloparitanabhAgo yatra sa tathA taM mahApASANAdyAghAtotthitamahAtaraGgacaJcalajalaughamRtyubhayasaGkulaH sAgaro yathA bhavati tathA saMsArope bhartsanApamAnanAdi nAnAduHkhaphalamadajJAnAvaraNAdi kliSTakarmapASANasamutthita punaH punarjanmajarAmaraNabhayataraGgavyApta ityarthaH / ' kasAyapAyAla - kalasasaMkulaM' kaSAyapAtAla kalazasaGkalaM = kaSAyAH = krodhAdayazcatvAraste eva pAtAlakalazAstaiH : saGkulo yaH sa tathA taM, 'bhavasaya sahassanalasaMcayaM ' bhavazatasahasrajalasaJcayaM=bhavazatasahasrANyevajalasaJcayaH = jalarAziryatra sa tathA tam, ata karmarUpa pASANoM se uThI huI, (taraMgariMgaMta ) taraMgoM se jo caMcala banA huA hai, tathA jo (nicca maccubhaya) avazyaMbhAvI mRtyu ke bhayarUpa ( toyapaTuM ) jalake uparitana bhAga se yukta ho rahA hai, arthAt jisa prakAra samudra mahApASANoM Adi ke AghAta se utthita mahAtaraMgoM se caMcala tathA jala se bharA huA hone ke kAraNa mRtyu ke bhaya se saMkula hotA hai usI taraha saMsAra bhI bhartsanA apamAna Adi nanAduHkharUpa phalako dene vAle kliSTakarmarUpa pASANoM se samutthita bAraM bAra janma, jarA, maraNa, ke bhayarUpa taraMgoM se vyApta ho rahA haiM / ( kasAyapAyAlakalasa saMkulaM ) tathA yaha saMsAra sAgara krodhAdika cAra kaSAyarUpa pAtAla kalazoM se yukta hai ( bhavasayasa hassajalasaMcaya ) lAkhoM bhavarUpa jalasaMcaya se yaha yukta hai / ( ataM) ananta saMsArI jIvoM kI apekSA yaha anta 66 " yahi siSTa uma3ya pASANothI pehA thayesa " taraMga riMgaMta " taragothI ? yayaja anela che, tathA je niccamaccubhaya avazya lAvI ( 432 thanArA ) mRtyunA laya3cI " toyapaTTha jaLanA uparitana bhAgathI yukta che, evA saMsAra sAgaramAM te paribhramaNa karyA kare che- eTale ke jema samudra mahApASANeA ADhinA AghAtathI utpanna thayela taragothI caMcaLa khanela hoya che tathA pANIthI bharapUra hAvAne kAraNe temAM paDanArane mATe meAtanA paNa bharTsanA apamAna Adi vividha duHkharUpa phaLa pASANAthI utpanna thatAM, vAravAra anubhavAtA janma, jarA, maraNu AdinA bhayarUpa taraMgAthI vyApta che kasAyapAyolakalasa saMkula " sAgara krAdha Adi kaSAyarUpa pAtALa kaLAthI yukta che. saMcayaM " lAo lava35 bhajasa yayathI te yukta che, " aNaMtaM " ananta saMsArI bhaya rahe che tema sasAra denArA kliSTaka rUpa tathA A saMsAra 66 bhavasaya saharasaja la zrI prazna vyAkaraNa sUtra "" << Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 praznavyAkaraNasUtre , " anantam = saMsAri jIvApekSayA antarahitam 'uvvegajaNayaM ' udvegajanakaM = AdhivyAdhi prabhRtiduHkhazatayuktasvAt ' aNorapAraM ' anarvAk pAram adRSTapAraM ' mahavbhayaM mahAbhayaM = mahAbhayajanakaM dustaratvAt bhayaGkaraM karma prakRtimahAmatsya makarAdibhiH vyAptatvAt, 'paibhayaM ' pratibhayaM = pratiprANinaM bhayajanakaM sakalaprANibhayo tpAdakatvAt ' aparimiya mahicchakalusamati vAuroga uddhammamANAsApivAsApAyAle' aparimitamahecchA kaluSamativAyuvegoddhamyamAnAzApipAsApAtAlam, tatra aparimitA= aparimANA mahatI = vizAlA cecchA = viSayAbhilASA, 'kalusa' kaluSA = malinA yA matiH- buddhiH sA eva 'vAyuvega' vAyuvegastena ' uddhammammANa ' uddhamyamAnA= = pravarddhamAnA yA AzAH = aprAptArthasya prApti sambhAvanAH, pipAsAH = prAptArthasyopabhogavAcchAH, etA eva pAtAlaM yatra sa tathA tam, aparimitama hecchAmalinabuddhi rahita hai | ( ubvegajaNayaM ) Adhi vyAdhi Adi saikar3oM duHkhoM se yukta hone ke kAraNa yaha udvegajanaka hai| tathA (aNorapAraM ) yaha adRSTa pAravAlA hai - isakA pAra adRSTa hai / ( mahanbhayaM ) dustara hone se yaha jIvoM ko mahAbhaya kA janaka hai / karmoM kI 148 uttara prakRtirUpa mahAmatsya makara Adi jalacara jIvoM se yaha vyApta hai / samasta prANiyoM ke liye bhaya kA utpAdaka hone ke kAraNa yaha ( paibhayaM ) haraeka jIva ke liye bhaya kA janaka banA huA hai / ( aparimiyama hicchakalusamativAuvega uddhammamANAsApivAsApAyAlaM ) ( aparimiya) aparimita tathA (mahiccha) mahatA viSayAzArUpa evaM ( kalusamati ) malinabuddhirUpa (vAuvega ) vAyu ke vega se (uddhamamANa ) pravarddhamAna aisI (AsA) AzA - aprApta artha ke prApta karane kI saMbhAvanArUpa tathA ( pivAsA) pipAsA - artha kA upa (C " bhavAnI apekSA te antarahita che. " ubvegajaNayaM " AdhivyAdhi Adi " aNorapAra sekaDo du:khAthI yukta hAvAthI te udvegajanaka che. tathA te asIma-apAra che mahabhaya dustara hAvAthI te jIvezane mATe mahAbhaya peDhA karanAra che. karmonI 148 uttara prakRtirUpa mahAmatsya, magara Adi jaLacara jIvAthI te vyApta che. samasta prANIone mATe te bhaya pedA karanAra hovAthI te " paibhayaM " hare5 lavane bhATe layana he " aparimiya mahicchakalusamativAuvegauddhabhmamANAsApivAsApAyAla " " aparimiya " aparibhit tathA 'mihiccha " bhoTI viSaya vAsanA 35 bhane " 'kalusamati " bhasina bhati3ya, " vAuvega " vAyunA vegathI 66 uddhammamANa " vadhatI jatI evI " AsA AzA - aprApta vastune prApta uravAnI saMbhAvanA - tathA "pivAsA " (< zrI prazna vyAkaraNa sUtra " Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudazino TokA a0 3 sU0 19 saMsArasAgarasvarUpanirUpaNam 367 vAyupravarddhamAnAzAtRSNAdirUpA'stAghapAtAlayuktamityarthaH / tathA-'kAmarairAgadosa baMdhaNabahuvihasaMkappaviuladagarayarayaMdhayAraM ' kAmarati-rAgadveSa-baMdhana-bahuvidhasaMkalpavipuladakarajorayAndhakAram , tatra -kAmaratiH = zabdAdiSvabhiruciH, rAgaH = anukUlaviSayeSu prItiH, dveSaH = teSvevapratikUleSvaprItizcetyetAnyeva bandhanAni bandhakAraNAni tathA bahuvidhAzca saMkalpA:-manaH saMkalpA ityeteSAM dvandvaH te kAmaratyAdaya eva vipuladaka rajAMsi-vistIrNajalakaNikAH teSAM yo rayA vegastad rUpo'ndhakAro yatra sa tathA tam / kAmaratyAdirUpajalakaNikA vega samutpannAndhakArayuktamityarthaH / punaH kIdRza ? mityAha-' mohamahAvattabhogabhamamANaguppamANucchalaMtabahugabbhavAsapaccoNiyattapANiyaM' mohamahAvartabhogabhramadgupyaducchalagahugarbhavAsapratyavanivRttaprANikam , tatra-mohamahAvatta ' mohamahAvartaH moha eva mahAnAbhoga karane kI vAnchArUpa ( pAyAlaM ) pAtAla se yaha yukta hai, tathA ( kAmarairAgadosa baMdhaNa vahuvihasaMkappaviuladagarayarayaMdhayAraM ) ( kAmarai) zabdAdika viSayoM meM abhirucirUpa kAmarati, (rAga ) anukUla viSayoM meM prIti rUpa rAga, evaM (dosa ) pratikUla zabdAdiviSayoM meM aprIti dveSa, jo (baMdhaNa ) baMdha ke kAraNa haiM, tathA ( bahuviha saMkappa ) bahuta prakAra ke jo manaH saMkalpa haiM ye hI saba isa saMsArasamudra meM (viula dagaraya ) vIstIrNadakaraja-jalakaNa haiN| inakA ( rabaMdhayAraM ) vegarUpa aMdhakAra isameM sadA vyApta ho rahA hai arthAt-kAmaratyAdirUpa jalakaNoM ke vegoM se samutpanna aMdhakAra se yaha yukta banA huA hai ( moha mahAvatta-bhogabhamamANaguppamANucchalaMtabahugabbhavAsa paccoNiyapANiyaM ) tathA ( mohamahAvatta) moharUpa mahAn Avatta isameM uTha rahe haiN| aura ina AvoM meM jahAM pipAsA-prApta yAnA 42pAnI 4271-35 " pAyAla" pAyAta yuddhata cha, tathA " kAmarairAgadosabadhaNabahuvihasaMkappaviuladagarayarayaMdhayAra" "kamaraDa" hi viSayomA abhiruyi35 bhati, " rAga" manu viSayobhI prIti35 2, ana "dosa" prati zahA viSayomA maprIti35 dveSa, 2 "badhaNa" dhananAM // 2 // cha, tathA "bahuvihasaMkappa" bhane prA2nA 2 bhanAsa 485o che the. madhA 2 // saMsAra sAgaramA "viuladagaraya" vistI mindumA che. "rayaMdhayAra" temanA vega35 mAthI te vyAsa che. eTale ke kAmarati Adi rUpa jaLakaNonA vegathI utpanna thayela aMdhakArathI te yusta cha. "mohamahAvattabhogabhamamANaguppamANucchalatabahugabbhavAsapaccoNiyattapANiyaM " tathA " mohamahAvat" bhADa35 mA bhaNe te utpanna thy|| are che. mane te mAvatamii-mama yAM " bhoga" viSaya-loga "bhama zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 praznavyAkaNasUtre vartaH jalabhramastatra bhogAH viSayA eva ' bhamamANa' bhramantaH 'guppamANa 'gupyantaH =vyAkulI bhavantaH, ucchalantaH utpatantaH 'bahugabbhavAsa' bahuSu = bahuvidheSu garbhavAseSu pazupakSyAdilakSaNeSu 'paccoNiyatta' pratyavanivRttAH utpattya nipatitAH 'pANiya' mANino jIvAH samudrapakSe makarAdayaH, saMsArapakSe saMsAriNo yatra tattathA bhUtaM, tathA-padhAviyavasaNasamAvaNNaruNNacaMDamAruya samAyA'maNuNNavIcivAkuliyabhaMgaphuTTataniTThakallolasaMkulajalaM ' pradhAvitavyasanasamApannaruditacaNDamArutasamAhatAmanojJavIcivyAkutitabhaGgasphuTadaniSTakallolasaMkulajalam , tatra - padhAviya' pradhAvitAni-prakarSaNetastatogatAni yAni 'vasaNa' vyasanAnikaSTAni tAni 'samAvaNNa ' samApannAH prAptA ye prANinaH teSAM 'ruNNa' ruditameva 'caMDamAruya' caNDamArutaH pracaNDavAyustena ' samAhaya ' samAhatAH paraspara saMghahitA yAH 'amaguNNa ' amanojJA bhayaMkarAH vIcayaH duHkhaparamparArUpa taraGgAstaiH 'vAuliya' vyA( bhoga) viSaya-bhoga hI (bhamamANa ) bhramaNa kara rahe haiM, (guppamANe ) vyAkula ho rahe haiM tathA ( ucchalaMta ) uchala rahe haiN| evaM isa saMsAra samudra meM (bahugambhavAsa ) manuSya, pazu pakSI Adi yoni rUpa nAnA prakAra ke goM meM saMsArI jIva tathA samudrapakSa meM magaramaccha Adi jalacara jIva Akara nipatita ho rahe haiM / (padhAviya-vasaNa-samAvaNNa ruNNacaMDamAruyasamAhayA'muNNavoci vAkuliyabhaMgaphuTTataniTThakallolasaMkulajalaM ) tathA yaha saMsAra samudra (padhAviya ) idhara udhara se saMprApta (vasaNasamAvaNNa) aneka vyasanoM-duHkhoMse pIDita hue prANiyoMke (rugNa) rudanarUpa (caMDa mAruya) pracaNDa vAyu se ( samAhya ) paraspara saMgharSa ko prApta huI (amaNuNNavIci) amanojJa duHkhoM kI paraMparArUpa taraGgoM se (vAkuliya) mANa" pramANa 43rI 2 // cha, " guppamANa" vyA5 56 27 cha, tathA " ucchalata" sril 2. cha. sane te saMsAra sAgaramA "bahugabbhavAsa" manuSya, pazu, pakSI Adi nirUpa vividha prakAranA garbhomAM prANIo-saMsA. ranI apekSAe jI tathA samudranI apekSAe magara maccha Adi jaLacara jo AvI AvIne nipatita thaI rahela che. eTale ke temAM janma laI rahelA cha. "padhAviya-dhasaNa-ruNNa-caMDa-mAruya-samAyA'muNNavIci-vAkuliya-bhaMgaphuTuMta-nikallola-saMkulajalaM " tathA 2mA sasA2 samudra " padhAviya " mahI tahIthI prAsa "vasaNasamAvaNNa" bhane (vyasana) mAthI pIdi prAsImAnA "ruNNa" 24na35 " caMDamAruya" praya vAyuthI "samAya" 52252 athAtai " amaNuNNavIci " mamanojJa mAnI 52 52 // 35 tagAthA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TokA a. 3 sU0 19 saMsArasAgarasvarUpanirUpaNam 369 kulita-vikSobhitaM tathA bhaGgaiH taraGgaiH saha saMghaTanena 'phuTuMta' sphuTanta-=pRthaga bhavanto ye 'niTThakallola' aniSTakallolAH = dAruNa duHkhamahAtaraGgAstaiH saMkulaM =vyAptaM jalaM = janmajarAmaraNarUpaM yatra sa tathA tam / mohamahAvartanipatitaviSayopabhogabhramaNanimagnaprANiyuktaM pazupakSinarakanarA'marAdiviSamonnatAvanatayoni vibhramaNataraGgabhaGgayuktaM vividhadAruNaduHkhaduHkhitaM prANirodanA''krandanarUpavAyu samAghAtapravRddhaduHkhataraGgayuktaM punaH punarjanmamaraNarUpajala yatra saMsArasAgaraM vasantIti sambandhaH punaH kIdRza ? mityAha - 'pamAdabahucaMDaduTThasAvayasamAhayauddhAyamANagapUraghoraviddhaMsaNatthabahulaM ' pramAdabahucaNDaduSTazvApadasamAhatoddhAvapUraghoravidhvaMsAnathabahulaM' tatra-pramAdabahucaNDaduSTazvApadAH pramadAH = madyaviSayakaSAyanidrA vikathArUpAste eva bahucaNDAH atizayaraudrAH 'duTThasAvaya' duSTazvApadAH hiMsaka kSubhita ho rahA hai / evaM ( bhaMgaphuTuMta ) taraGgoM ke sAtha saMghaTana se pRthaka huI aisI (nikallola ) aniSTakalloloM-dAruNa duHkharUpa mahAtaraMgoM se ( saMkulaM) saMkula banA huA aisA ( jalaM) janma, jarA, maraNarUpa jala isameM bharA huA hai / arthAt moharUpa mahA Avarta meM jahAM viSayopabhoga kI vAJchA se itastataH bhramaNa karate hue jIva nimagna ho rahe haiN| tathA pazu, pakSI, naraka, nara, amara, Adi U~cI nIcI yoniyoM meM paribhraraNa rUpa taraMgeM isa meM uTha rahI haiM, aura vividha dAruNa Adi duHkhoM se duHkhita hue prANiyoM ke rodana-AkraMdana rUpa vAyu ke AghAtoM se jahAM duHkharUpa mahA taraMgeM janma jarA maraNa rUpa jala ko AloDita kara rahI haiM / (pamAdabahucaMDaduTTha sAvadha samAyaudvAyamANagapUraghoraviddhaMsaNatthabahulaM ) tathA isa saMsArarUpa samudra meM (pamAda ) madya, viSaya, kaSAya, nidrA, vikathA, ina pAMca pramAdarUpa (caMDa) bhayaMkara ( duTThasAvaya) raudra " vAkuliya" rmil rahyo che. bhane " bhaMgaphuTTata" tagAnI sAthe *4231. pAthI nadI paDasI "niTakallola " aniSTa zAsa!-26 35 mAtaragAthI " sakula" vyAsa me "jala" ma, 12, bha29 35 5 mAM bhareluM che. eTale ke moharUpI mahAvamaLamAM viSayabheganI IcchAthI Ama tema bhramaNa karatA jIve tyAM DUbelA che. tathA pazu, pakSI nArakI, nara, deva Adi UMcI nIcI nimAM paribhramaNarUpa taraMgamAM temAM uchaLI rahyAM che, ane vividha dAruNa dukhethI pIDAtA jInA AkaMda rUpa pavananA AghAtathI jyAM duHkharUpa mahAtaraMge janma, jarA maraNa rU5 jaLane khaLabhaLAvI rahelA cha. "pamAda-bahu-caMDa-dudrasAvayasamAhayaudghAyamANagapUraghora viddhasaNatthabahula" 2mA sasAra 34ii sAgaramA "pamAda" madha, viSaya ghAya. nidrA bhane vizthA, se pAya pramA3pI " caMDa' laya 42 "dudrasAvaya" raudra bhAvanA Disa zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 praznavyAkaraNasUtre jantavaH, taiH 'samAhaya' samAhatAH AghAtaM prAptAH ye jIvAste 'uddhAyamANagapUraghora, udvAvantaH uttiSThanto vividhaceSTAsu, samudrapakSe matsyAdayaH saMsArapakSe puruSAdayaH teSAM pUra:=samUhaH tasya ye ghorAH dAruNAH 'viddhaMsaNastha' vidhvaMsAnarthAH vinAzarUpA anarthAste bahulA yatra sa tathA tam / 'aNNANabhamaMtamacchaparihatthaanihurti diyamahAmagaraturiyacariya khokkhubbhamANasaMtAvaniccayacalaMtacavalacaMcala attANasaraNapuvakammasaMcayodiNNavajjavedijamANaduhasayavivAgaNaMtajalasamUha' a. jJAnabhramanmatsyaparigrastAnibhRtendriyamahAmakaratvaritacaritacokSubhyamANasantApanityakacalaccapalacazcalAtrANAzaraNapUrvakamasaJcayodINoM vadyavedyamAnaduHkhazatavipAkaghUrNajjlasamUham , tatra-aNNANabhamaMtamacchaparihattha' ajJAnabhramanmatsyaparigrastam = ajJAnAnyeva bhramanto matsyAH ajJAnarUpamahAmatsyAstaiH parigrasta vyAptam , tathA 'anihutidiyamahAmagara ' anibhRtendriyamahAmakarA:=anibhRtAni anupazAntAni yAni indriyANi tAnyeva mahAmakarAsteSAM yAni 'turiyacariya ' tvaritacaritAni =zIghrasaJcaraNAni taiH 'khokkhubbhamANa' cokSubhyamANaH = atizayena vyAkulI AkRtivAle hiMsaka jaMtuoM dvArA ( samAhaya ) AghAta ko prApta karate ( uddhAyamANaga) vividhaceSTAoM meM uchalate hue samudrapakSa meM matsyAdika, saMsArapakSa meM puruSAdi ke (pUra ) samUha se jahAM (ghora ) bhayaMkara aise (viddhaMsaNasthabahulaM ) vinAzarUpa aneka anartha utpanna hote rahate haiM (aNNANabhamaMtamacchaparihattha-anihuti diyamahAmagara-turiya-cariya kho kkhunbhamANa-saMtAvaniccaya-calaMta-cavala-caMcala-attANAsaraNapuvakammasaMcayo diNNavajja vedijjamANa-duhasayavivAga-dhuNaMta-jalasamUhaM ) tathA yahAM saMsAra samudra ( aNNANabhamaMtamacchaparihatya ) ajJAnarUpa ghUmate hue mahAmatsyo se vyApta ho rahA hai aura ( anihutiMdiyamahAmagara ) anupazAnta indriyarUpa mahAmakaroM ke (turiyacariya ) zIghra saMcaraNoM se tuma / " samAya" ApAta pAbhIne " uddhAyamANaga" vividha zata sonu (samudrapakSa) matsyAhi. ( saMsA252 ) puruSAhinA "pUra" samUhathI jyo "ghora" maya 42 mevA "viddhasaNatyavahulaM" vinAza35 bhane manI utpanna 42 // 23 cha. " aNNANa-bhamaMta-maccha parihattha-anihutiMdiya-mahAmagara turiya-cariya-khokkhubbhamANa-saMtAva-niccaya-calaMta-cavalacaMcala-attANAsaraNapuvakamma-saMcayo-diNNavajja-vedijjamANa-duhasaya-vivAga-dhuNaMtajalasamUha " tathA mA sasA2 saa||2 "aNNANabhamaMta-maccha-parihattha " ajJAna35 dhUmatA maDAmasyAthI vyApta cha, bhane " anihu~tidiya mahAmagara" anupazAnta ( 64zAnta na yesI)ndriya 35 mahAmanA " turiyacariya" bhI isanayasanathI zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 3 sU0 19 saMsArasAgarasvarUpanirUpaNam 371 kriyamANo yaH saH ' tathA 'saMtApaNiccaya' santApanityakA santApaH vividhAdhi vyAdhibandhuviyogAdi jAtaH sAgarasthavaDavAgnisantAparUpo duHkhasantApo nityaM yatra sa santApanityakaH, ataeva-'calaMtacavalacaMcala' calaccapalacaJcalaH atyantamasthiraH, satataparivartanazIlamityarthaH tam , tathA 'attANAsaraNa' atrANA'zara. NAnAM, atrANAnAmazaraNAnAM 'puvvakammasaMcaya' pUrvakarmasaJcayAnAM prANinAM udIrNam =udayamAnaM yat vajja' avayaM-pApaM tasya yaH 'vedijjamANa' vedyamAnaH upabhujyamAnaH 'duhasayavivAga' duHkhazatarUpo vipAkaH sa eva ghurNan bhraman jala samUho atra sa tathA tam , iGkirasasAyagArabohAragahiyakammapaDibaddhasattakaDDijjamANanirayataladuttasaNNavisaNNabahulaM ' RddhirasasAtagauravopahAragRhItakarmapratibaddhasattvakRSyamANanirayataladuttasannaviSaNNabahulam , tatra 'iDirasasAyagAravohAra ' Rddhi rasasAtagauravopahArAH RddhirasasAtalakSaNAni gauravANyeva upahArA:= jalacaravizeSAstaiH 'gahiya ' gRhItAH 'kammapaDibaddha ' karmapratibaddhAH jJAnAvara( khokkhubbhamANa ) yaha atyaMta kSubhita banA huA hai / ( saMtAvaNiccaya) vividha vyAdhi, bandhu viyoga Adi janya duHkharUpa vaDavAgni kA isameM nitya saMtApa chAyA huA hai / aura yaha (calaMtacavalacaMcala ) nirantara parivartana zIla hai| evaM isa samudra meM (attANA saraNa ) trANa evaM zaraNa rahita aise prANiyoM ke jinake pAsa (puvakammasaMcaya ) pUrvakRta karmoM kA saMcaya maujUda hai ( udiNNavajja) udaya meM AyA huA jo pApakarma kA ( vedijjamANaduhasaya vivAgaM ) upabhujyamAna jo duHkhazata (saikar3oMduHkha) rUpa phala hai vaha phala ho vahAM (dhuNaMtajalasamUhaM ) calatA huA jala bharA huA hai :( iDirasasAyagAravohAragahiyakammapaDibaddhasattakaDijjamANanirayataladuttasaNNavisaNNabahulaM) Rddhi rasasAtarUpa gaurava hI isa saMsAra samudra meM ( uvahAra ) upahAra jalacara jantu vizeSa bhare hue haiM "khokkhubbhamANa" satyata mAjI Thesa cha, "saMtAvaNicaya" vividha sAdhi vyAdhi, baMdhu viyoga Adi janya duHkharUpa vaDavAnalane saMtApa temAM nitya vyApe DAya cha, bhane te "calaMtacavalacaMcala" nita2 parivatana la cha, bhane / saMsAramA " attANAsaraNa" vA sana 2265 2Dita sevA yo cha bhanI pAse "puvvakammasaMcaya" pUrva aresa bhanI samUDa 29o cha, " udiNNavaja" mane 2 5|54bhniy thayo cha te 554bhani "vedijjamANaduhasayavivAga" logavA 35 se4 :"saikaDoduHkha" 35 2 31 cha, te 3 4 tyo "ghuNaMtajalasamUha " paDatai | samAna cha. " iDiDharasasAyagAravohAra-gahiyakamma-paDibaddha-satta-kaDhijjamANanira-yataladuttasaNNa-visaNNa. bahula" Rddhi 2sasAta 35 gau23 24 2. saMsAra sAgaramA " uvahAra " zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 praznavyAkaraNasUtre NAdilakSaNaiH karmabhirbaddhAzca ye 'satta' sattvAH-mANinastathA 'kaDrijjamANa' kRSyamANAH kRSyakarmavandhanena rajjubaddhakASTamiva narakaM pratyAkRSyamAnAH nirayatala' naraka eva talaM-pAtAlaM 'dutta' tadabhimukhaM 'saNNa' sannAH narakarUpapAtAlagamanAbhimukhatvAt khinnAH tathA ' visaNNa' viSaNNAzca ' zokAtizayaM prAptAH ye prANinastai bahulo yaH sa tathA tam / tathA 'arairaibhayavisAyasogamicchattaselasaMkaDaM ' aratiratibhayaviSAdazokamithyAtvazailasaMkaTaM = tatra-aratiH = dharmeSvaruciH ratiH-viSayeSu ruciH bhayaM=ihalokAdi saptabhayAni viSAdaH aniSTasaMyogajanitaduHkhaM zokaH iSTaviyogajanitadainyaM mithyAtvaM ca kudevakugurukudharmazraddhAlakSaNamityetAnyeva zailAH parvatAstaiH saGkaTaH viSamo yaH sa tathA tam , aratyAdi aura ina upahAroM se isameM (gahiyakammapaDibaddhasatta) jJAnAvaraNa Adi karmo se baddha prANI gRhIta bane hue haiN| tathA ( kaGkijjamANa) pUrvakRta karmabaMdhana ke dvArA rajju baddha kASTha kI taraha yahAM vaha prANivarga naraka kI aura khecA jA rahA hai aura (nirayataladutta) narakataka kI ora gamana karane meM sanmukha honekI vajaha se yahAM vaha prANIvarga (saNNavisaNNabahulaM) sanna-khinna, evaM viSaNNa zokAtizaya ko prApta ho rahA hai / tathA (arairaibhayavisAyasogamicchattaselasaMkaDaM ) (arai) aratidharmameM aruci, (rai) rati-viSayoM meM ruci, (bhaya) ihalokabhaya, paralokabhaya Adi sAta bhaya, (visAya) viSAda-aniSTa saMyoga janita duHkha, (soga) zoka-iSTa viyoga janita dainyabhAva, (micchatta) mithyAtvakuguru, kudeva aura kudharma kI zraddhA, ye hI saba isa saMsArasamudra meM (sela) parvata jaise haiM so ina parvatoMse yaha (saMkaDaM) viSama banA huA hai| 7542 jaya santu vizeSa garera cha bhane te 754AthI temA " gahiyakambhaH paDibaddhasatta" jJAnA1295 mAhi thI madhAyeta prANI sa54Ayeda che. tathA " kaDDhijjamANa" pUrva 428i 4ii 2, 24thI mAMdhesA 44nI ma ta prANIzA na24nI ta25 yaar| cha, bhane "nirayaladutta " na24 ta23 gamana 42vAne mabhibhuNa DAvAne // 22 te prANIsa"saNNavisaNNabahulaM" bhinna mana atizaya // yukta 25 vAM che. tathA " arai-raibhaya-visAya-sogamicchatta selasaMkaDa" " arai" A2ti- bhAM maruthi, "i" 2ti-viSayomA 2ti, "bhaya" mAna laya, 52sAno maya mA sAta saya, "visAya" viSAmaniSTa sayoga bhanita duHma " soga" -Ta viyoganita hainyamA, " micchatta" mithyAt5. zuru, phuva mane udhamanI zraddhA, 2. madhu // saMsArasAramA "sela" 5 ta cha, se tAthI te "sakaDaM" viSama zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 3 sU0 19 saMsArasAgarasvarUpanirUpaNam 373 duHkhaiHpptmityrthH| tathA 'aNAisaMtANakammabaMdhaNakilesacikkhilladuTuttAraM' anAdi santAnabandhanaklezacikkhilladuSkRttAram , tatra-anAdiH Adi rahitaH santAnaH= vistAro yasya tattathAbhUtaM yat karmavandhanaM tadrUpa eva 'kilesa' kleza duHkha tadrUpameva cikkhilaM-kardamastena duSTuttAraH dustaraH yaH sa tathA tam / tathA-'amara naratiriyanirayagaigamaNakuDilaparivaTTaviulavela ' amaranaratiyaGnarakagatigamanakuTilaparivartavipulavelaM-tatra - amaranaratiyaGnarakacaturgatiSu-yad gamanaM tadeva kuTilA vakrA parivartAH golAkArA eva vipulA-vistIrNA velA-samudrajalavRddhirUpA yatra sa tathA taM, narakAdi caturgaticakrabhramaNaparamparAbhiH smudrjlvRddhiruupaabhiryuktmityaashyH| tathA 'hiMsAliyaadattAdANamehuNapariggahAraMbhakaraNakarAvaNANumoyaNa-aTTavihaaNi?kammapiDiyagurubharakaMtaduggajaloghadUranivolijjamANaummagganimmaggadullahatala' hiMsA'lIkAdattAdAnamaithunaparigrahArambhakaraNakAraNAnumodanAvidhAniSTakarmapiNDitagurubhArAkrAntadurgajalaughadUranibolyamAnonmArganimagnadurlabhatalam , tatra-' hiMsAliyaadattAdANamehuNapariggahAraMma ' hiMsA'lIkA'dattAdAnatathA (aNAisaMtANakammabaMdhaNa kilesacikkhilladuTuttAraM ) jisakA vistAra Adi se rahita hai aise karmabaMdhana janya klezarUpa (cikkhilla) kIcaDa se yaha (duDuttAraM) dustara banA huA hai tathA ( amaranaratiriyanirayagaigamaNakuDilaparivahaviulavelaM ) deva, nara, tiryaca aura naraka, ina cAra gatiyoM meM jo jIvoMkA gamana hai vahI isa samudra ko kuTila golAkAra vistarNa velA hai, arthAt narakAdi caturgatirUpa yaha saMsAra hai / isameM jIvacakra kI taraha paribhramaNa karate rahate haiN| yaha paribhramaNa kI jo paraMparA hai vahI isa samudra kI jala vRddhi rUpa velA hai| (hiMsAliya adattAdAna mehuNapariggahAraMbhakaraNakarAvaNANumoyaNa) hiMsA, jhUTha, adattAdAna, maithuna, parigraharUpa ArambhoM kA karanA anesa cha. tathA " aNAi-saMtaNa-kammabaMdhaNa-kilesacikkhilla-duThuttAra" manA bhayananya 42235 "cikkhilla" hIyauthI te "duAThuttAraM" hustara ne cha, tathA " amaranaratiriyagaigamaNakuDilaparivaviulavelaM " deva, nara, tiryaMca ane naraka, e cAra gatimAM jIvanuM je gamana thAya che e ja A saMsAra samudranI kuTila goLAkAra vistIrNa velA che, eTale ke narakAdi cAra gatirUpa A saMsAra che. temAM cakanI jema jIve paribhramaNa kare che. A paribhramaNanI je paraMparA che teja A samudranI jaLa vRddhirUpa velA che. "hiMsAliya-adattAdAna-mehuNapariggahArabhakaraNakarAvaNANumoyaNa" hasA, jUTha, adattAdAna, mithuna, parigraharUpa AraMbha karavA, ane tenI anumodanA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 __praznavyAkaraNasUtre maithunaparigraharUpA ye ArambhAH vyApArAsteSAM yAni karaNakAraNAnumodanAni= karaNaM svayaM, kAraNa anyairanuSThApanam , anumodanaM ca=kRtakAritAdeH prazaMsana mityetaiH prakAraiH 'aTThaviha ' aSTavidhaM yat 'aniTThakkammapiMDiya' aniSTakarmapiNDitaM-duHkhadakarmasaJcayaH tadevagurubhArastena ' akkaMta ' akrAntA ye jIvAsteSAM durgANyeva-duHkhAnyeva yo 'jalogha' jalaughaH jalapUraH tatra dUra atyartha 'nibolijjamANa' nibolyamAnAHbruDyamAnAH, 'ummagganimagga ' unmagnanimagnAzca =dukharUpajale urdhvA'dho gamyamAnAH ye prANinastaiH 'dullahatala' durlabhatalaM durlabhaM duSprApyaM talaM yasya sa tathA taM-hiMsA'lIkAdipaJcAsravajanitA'STavidhakarmabhArAkrAntaiH nAnAvidhaduHkharUpAgAdhajale nimajjanonmajjanaM kurvadbhirjI vairduSpArA'karAnA anumodana karanA, ina pUrvokta prakAroM se jo (aTThaviha aNi? kammapiDiya) duHkhada ATha prakArake kameMkA saMcaya hotA hai, usa karma saMcaya rUpa bhAra se (akaMta) AkrAnta-bhArI bane hue tathA (duggajalogha) duHkha rUpa jalasamUha meM ( dUranibbolijjamANa ) atyanta DUbate hue tathA (umagganimmagga) Uba DUba karate hue arthAt U~ce nIce Ate hue aise prANiyoM ke liye yaha saMsAra samudra ( dullahatalaM ) alamya talavAlA hai arthAt isa saMsAra samudra ko pUrvokta prakAra ke jIva pAra nahIM kara sakate haiM / arthAt isa saMsArasamudra kA tala-thAha aise jIvoMse aprApta hai jo hiMsA, jhUTha, adattAdAna, maithuna, parigraharUpa AraMbho ke karanA, karAnA, evaM unakI anumodanA meM lage hue haiM, kyoM ki ina pUrvokta prakAroM se ve jIva duHkhada aSTavidha karmoM kA saMcaya kara lete haiM isa kAraNa una para isakA bahuta bhArI bhAra ho jAtA hai / isase ve daba jAte 42vI, se pUrvahita 4Are re " aTTavihaaNiThukammapiDiya" 13 42ri, maha bhni| sayaya thAya cha, :te bhasayaya35 mAthI " akaMta" midmAre manera tathA duggajalogha " // 35 samUDamA dUranivvolijamANa" atyata mA, tathA " ummagganimaga" pANImA // 5 42tA-ye naye mAvatai aai prANImAne mATe 2 // sa sA2 samudra "dullahatalaM " masalya tsvALe che eTale ke A saMsArasAgarane pUrvota prakAranA che tarI zakatAM nathI. eTale ke hiMsA, jUTha, adattAdAna, mithuna, parigraharUpa AraMbha karanAra, karAvanAra ane temanI anumodanA karanAra jIvone A saMsArasAgarano kinAre prApta kare azakya che. kAraNa ke pUrvokata prakAre te ja ATha prakAranAM duHkhada karmone saMcaya kare che. tethI temanA para temano ghaNe bhAre be ja hoya che. tenAthI teo dabAI jAya che, ane vividha prakAranAM zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TokA a0 3 sU0 19 saMsArasAgarasvarUpanirUpaNam 375 " ' ntastalamityarthaH tamevaMbhUtaM saMsArasAgara' 'sarIramaNomayANi dukkhANi uppiyaMtA' zarIramanomayAni duHkhAni utpivantaH = kAyikAni mAnasikAni ca vividhAni duHkhAni AsvAdayantaH anubhavanta ityarthaH, 'sAyAsAyaparitAvaNamayaM ucbuDunibbuiyaM kareMtA ' sAtA sAtaparitApanamayamudbuDananibruDanakaM kurvantaH = sukhaduHkhatApAtmakamunmajjana nimajjanamanubhavantaH sAtaM mukhaM tadAtmakamunmajjanamasAtaparitApanaM duHkhasantApastadAtmakaM nimajjanamanubhavantaH ' cauraMtamahaMta caturantamahAntaM = caturantaM = narakAdi caturvibhAgayuktaM mahAntam anantaM janmamaraNAdiduHkhayuktatvAt / tathA ' aNavayaraMgaM ' anavadagraM - anantam - antarahitamityarthaH, 'rudaM rudraM sakala haiM aura nAnA prakAra ke duHkhoMko bhogA karate haiM. ataH yaha duHkha samUha hI isa saMsAra samudra meM athAha jala bharA huA hai / usameM hI ye jIva bahuta adhika rUpa meM DUbakiyAM lete rahate haiM, unmagna, nimagna hote rahate haiM / phira ve isake antastala ko kaise prApta kara sakate haiM ? nahIM kara sakate / isaliye sUtrakAra ne aise jIvoM ke liye isakA pAra pAnA thAha prApta karanA - duHzakya- asaMbhava kahA hai / ( sarIramaNomayANI ) isa saMsAra sAgara meM paDe huai jIva zArIrika evaM mAnasika ( dukkhANi ) duHkhoM kA hI (uppiyaMtA) anubhava karate haiM / tathA (sAyAsAyaparitAvaNamayaM) sAtAsAta paritApana rUpa ( ubbuDanibbuDayaM) unmajjana nimajjana arthAt sAtAtmaka unmajjana tathA asAtAtmaka evaM paritApAtmaka nimajjana (karetA) karane meM tallIna hue ye jIva ( cAuraMtamahaMtaM ) narakAdi gati rUpa cAra vibhAgoM se yukta tathA janma maraNAdi ke ananta duHkhoM se mahAn, (aNavadhagaM) antarahita (ru) samasta prANiyoMko bhayajanaka, duHkhA bhAgavyA kare che. tethI A saMsArasAgaramAM duHkha samUhurUpa apAra jaLa bhareluM che. temAM ja te jIvA varavAra DUbakIe khAdhAM kare che. te pachI te tenA kinAre teA pahoMcI kevI rIte zake ? te kAraNe sUtrakAre evA bhavAne bhATe te pAra pAbhavAnuM artha azasya matAvyuM che. " sarIramaNomayA. Ni " yA saMsAra sAgarabhAM paDesA vo zArIrie mAnasiGa "dukkhANi " duHkhAnA ja " uppiyaMtA " anubhava kare che. tathA " sAyA sAyaparitAvaNamayaM " sAtAsAta piratApana rUpa ubbuDa nibbuDaya unmajjana nimajjana eTale ke sAtAtmaka unmajjana ( pANInI upara AvavuM te) tathA asAtAtmaka ane paritApAtbha nibhanna ( DUja te ) " kareM tA" vAmAM lIna thayesa te zrI prazna vyAkaraNa sUtra 66 66 ve " cAuraMtamahaMta "" narakAdi gatirUpa cAra vibhAgAvALA tathA janma aNavayaggaM " antarahita, " rudda " aghAM AzImone maraNAdi duHkhAthI mahAna, 66 "" Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyAkaraNasUtre pANibhayajanakaM, 'saMsArasAyaraM' saMsArasAgaraM, vasantItyagreNa sambandhaH kIdRzaM saMsArasAgaramityAha-' aTThiya aNAlaMvaNa paiTThANaM' asthitA'nAlambanapratiSThAnam =asthitAnAm saMyamAnuSThAnarahitAnAM na vidyate Alambanam avalambaH pratiSThAna rakSAkaraNaM yatra sa tathA taM asaMyaminAmAdhAravarjitaM trANavarjitaM cetyarthaH tathA 'appameyaM ' aprameyam asarvajJenA'paricchedyaM 'culasIyajoNisayasahassaguvilaM' caturazItiyonizatasahasragupilaM-caturazItilakSayonivyAptaM yoninAma saMkhyAtatve'pi samavarNagandharasasparzAnAmekatvavivakSaNAduktasaMkhyAsAmaJjasyaM bodhyaM tatra gAthA yathAaise ( saMsArasAyaraM ) saMsAra sAgara meM (vasaMti) vasate haiM, aisA sambandha kara lenA cAhiye / kisa prakAra ke saMsArasAgara meM vasate haiM so kahate haiM-(ahi ya aNAlaMbaNapaiTTANaM) asaMyamI jIvoM ke Alambana evaM rakSA karane ke sAdhanase rahita (appameyaM) kolhUkA bela cAroM tarapha phiranese pAra nahIM pAtA vaise hI caturgatimeM janmamaraNase pAra nahIM pAnese aprameya, (culasIijoNisayasahassaguvilaM) caurAsIlakSa jIva yonIyoM se yukta, (aNAlogaM) prakAzavarjita, evaM (aMdhayAraM) aMdhakAra se yukta isa saMsAra meM ( aNaMtakAlaM jAva ) anatakAla taka (Nicca) sadA (uttattha suNNabhayasaNNasaMpauttA) bhayabhIta bane hue tathA kiMkartavyatA se vimUDha hue bhaya se evaM saMjJA-AhAra, parigraha evaM maithuna saMjJAoM se sambaddha bane hue jIva ( uvviggavAsavasahiM ) udvignoM ke vAsasvarUpa isa saMsAra meM (vasati) vasate haiM / jo adattagrAhI jIva haiM ve caturgatirUpa tathA anaMta duHkho se yukta isa saMsArasAgara meM anaMta kAla taka paribhramaNa karate rahate haiN| caurAsI lAkha yoniyAM isa prakAra se haiMbhATa nayana, vA "saMsArasAyara" saMsAra sAgaramA "vasaMti" vAsa charecha. teso vA 42 // sasA2 sAgaramA vase che ? " adriya aNAlaMbaNapaDaTANaM " asayabhI vAna dhA2 sayavAna tathA tamana 2695 42vAnA sAdhanAthI 2hita, " appameyaM" masajanI apekSA 25prameya, "culasIijoNisayasahastaguvilaM" yAryAzI 1 yoniyothI yuta, " aNAlogaM" 11 2Dita, mane " aMdhayAraM" mAthI yuddha 2 // sasAramA "aNatakAlaM. jAva" ananta // sudhI "NiccaM" sahA " uttatthasuNNabhayasaNNasaMpauttA" bhayabhIta banela, tathA kiMkartavyatAthI vimUDha banela, bhaya saMjJA, AhAra saMjJA, bhaithana sajJA, mane pariyaDa sazAmAthI yukta bhanera / uvvigAvosavasahiM" dinonA-(bhIyArAnA) vAsavA 2mA saMsArabha. "vasati" se che. mahattAhIna lenAra jI cAra gatirUpa tathA anaMta duHkhothI yukta A saMsAra sAgaramAM anaMta kALa sudhI paribhramaNa karyA kare che. caryAzI lAkha yUniye A pramANe che. zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinITIkA a0 3 sU0 19 saMsArasAgarasvarUpanirUpaNam 377 " puDhavi7 daga7 agaNi7 mAruya7, ekkekasattajoNi lkkhaao| vaNapatteya aNaMte, dasacodasa joNilakkhAo // 1 // vigalidiesu do do, cauro cauro ya nAraya suresu / tiriesu huMti cauro, codasalakkhA ya maNuesu" // 2 // tathA ' aNAloga ' anAlokaM prakAzavarjitam andhakAram andhakArayuktamevasaMsArasAgaram ' aNaMtakAla jAva ' anantakAlaM yAvat 'NiccaM' nityaM sadA 'uttatthasuNNabhayasaNNasaMpauttA' uttrastazUnyabhayasaMjJAsaMprayuktAH tatra utrastAH= bhayabhItAH zUnyAH kiM kartavyavimUDhAH, tathA bhayasaMjJAsamprayuktAH bhayena saMjJAbhizca =AhAramaithunaparigrahAdibhiH sampayuktAH sambaddhAH 'ubviggavAsavasahiM ' udvignavAsavasati udvignAnAM vAso yatra sa tathA taM saMsAraM vasanti, adattAdAyinaH caturgatilakSaNamanantaduHkhaM saMsArasAgaramanantakAlaM bhramantItyarthaH, iha vasenirupasargasyApi sakarmakatvamArSatvAt // mU0 19 // "puDhavi7 daga7 agaNi7 mAruya7 ekeka sttjonnilkkhaao| baNapatte ya aNaMte, dasa codasa joNi lakkhAo // 1 // vigaliMdiesu do do, cauro cauro ya nArayasuresu / tiriepsu huMti cauro, codasa lakkhAya maNuesu // 2 // " iti / (1) pRthivIkAya, (2) apkAya, (3) tejAkAya, (4) vAyukAya (5) inakI sAta sAta lAkha, pratyeka vanaspati daza lAkha, ananta (sAdhAraNa) vanaspati caudaha lAkha, do indriya, te indriya, cau indriya inakI do do 2-2 lAkha, nArakI tathA deva inakI cAra cAra 4-4 lAkha tathA tiryazca paJcendriya kI cAra 4 lAkha aura manuSya kI caudaha 14 laakh| isa prakAra ye saba mila kara corAsI 84 lAkha yonIyAM hotI haiM ||suu. 19 // "puDhavi 7 daga 7 agaNi 7 mAruya 7 ekakeka sattajoNi lkkhaao| vaNapatte ya aNaMte, dasa codasa joNi lakkhAo // 1 // vigalidiesu do do, cauro cauro ya nArayasuresu / tiriema haMti cauro, coddasa lakkhAya maNuesu // 2 // iti / (1) pRthivIya (2) 25.4ya (3) te ya (4) vAyuzya, ye harenI sAta sAta lAkha, pratyeka vanaspatinI dasa lAkha ananta (sAdhAraNa) vanaspatinI cauda lAkha be IndrinI be lAkha, trIndrinI be lAkha, caturindrinI be lAkha, nArakI tathA devanI cAra cAra lAkha tathA tiryaMca paMcendrinI cAra lAkha ane manuSyanI cauda lAkha. e pramANe badhI maLIne caryAzI lAkha yuniye thAya che. sU0 19o zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 praznavyAkaraNasUtre punarapyadattAdAyinaH kIdRzAH santaH kiM phala prApnuvantItyAha -'jahiM' ityAdi mUlam -jahiM jahi AuyaM nibaMdhaMti pAvakammakArI baMdhavajaNasayaNamittaparivajiyA aNihA bhavaMti aNAdejA duviNoyA kuTThANAsaNa kusejA kubhoyaNA asuiNo kusaMghayaNakuppamANA kusaMThiyA kurUvA bahukohamANamAyAlobhA bahumohAdhammasaNNasammattapanbhaTTA dAridovadavAbhibhUyA niccaM parakammakAriNo jIvaNattharahiyA kiviNA parapiMDatakagA dukkhaladdhAhArA arasavirasatucchakayakukkhipUrAparassapecchaMtA riddhisakArabhoyaNavisesasamudayavihiM nidaMtA appayaMkayaM taM ca parivayaMtA / iha ya purekaDAI kammAiM pAvagAiM vimaNaso soeNa DajjhamANA paribhUyA huMti sattaparivajjiyA ya chobhA sippakalAsamayasatthaparivajjiyA jahAjAyapasubhUyA aciyattA nicca nIyakammovajIviNo loyakucchaNijjA mohamaNorahA nirAsabahulA AsApAsapaDibaddhapANAatthoppAyaNa kAmasokkhe ya loyasArehuMti aphalavatagA ya suhaavi ujjamaMtA tadivasujjuttakammakayadukkhasaMThaviyasithapiMDasaMcayaparAkhINavvasArA NiccaM dhaNadhaNNakosaparibhogavivajjiyA rahiyakAmabhogaparibhogasavvasokkhA parasiri bhogova. bhoganissANamaggaNaparAyaNA varAgA akAmikAe viNiyaMti dukkhaM, vasuhaM vaNivvuiM uvalaMbhati accaMtaviula dukkhasayasaMpalittA parassa davvehiM je avirayA ||suu0 20 // zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a03 sU020 adattAdAyinaH kIdRzaM phala lamante ? 379 TIkA-pAvakammakArI' pApakarmakAriNaste'dattAdAyinaH 'jahi-jahiM AuyaM nivaMdhati' yatra yatra Ayurnibadhnanti yatra yatra grAmakulAdau Ayurnibadhnanti tatra tatra samutpadyante ityarthaH / tatra kIdRzA bhavantI ? tyAha-' baMdhavajaNasayaNamittaparivajjiyA' bAndhavasvajanamitraparivarjitAH = tatra bAndhavajanaiH bhrAtrAdibhiH, svajanaiH putrAdibhiH, snehijanarUpamitraizca parivarjitAH-rahitAstyaktA vA bhavanti, punaH ' aNiTThA' aniSTAH sakalalokasyA'miyAH, tathA 'aNAdejjA' anAdeyAH =anAdeyavacananAmagotrAdimantaH / tathA 'duvviNIyA' durvinItAH = uddhatAH 'kuTTANAsaNakusejA ' kusthAnAsanakuzayyAH kutsitaM sthAnaM-kugrAmavAsAdirUpa ye adattagrAhI aura bhI kyA phala prApta karate hai ? isI viSaya ko sUtrakAra punaH spaSTa karate haiM-'jahiM jahiM ' ityaadi| TIkArtha-(pAvakammakArI) adattAdAnarUpa pApa karmakArI manuSya (jahiM2AuyaM nibaMdhati ) jisa2 paryAya kI Ayu bAMdhate haiM ve usa2 paryAya meM utpanna hote haiM vahAM para unakI sthiti kaisI hotI hai ? sUtrakAra isI bAtako Age ke padoM dvArA prakaTa karate haiM, ve kahate haiM ki ( baMdhavajaNasayaNamittaparivajjiyA ) ve vahAM bhrAtR AdI bAMdhavajanoM se, putra Adi rUpa svajanoM se evaM snehIjana rUpa mitroM se sadA parivarjita hote haiN| ( aNiTThA ) koi bhI loga inase prIti nahIM karate haiM, tathA (aNAdejjA) ye aise gotrAdi vAle hote haiM, kI jinakA bacana koi nahIM mAnate haiM yahAM taka ki jinakA nAma lenA bhI bhale manuSya acchA nahIM samajhate haiM / (dunviNIyA ) duvinIta-uddhata hote haiN| ( kuTThANAsaNakusejjA) te adattagrAhI bIjuM kayuM phaLa prApta kare che, te viSayanuM sUtrakAra hajI paNa dhAre 250ttii426|| 42 cha-" jahiM jahiM" ityAdi Cate-"pAvakammakArI" mahattAhAna35 5|54m 42nAra manuSya "jahiM2 AuyaMnibadhati" 22 paryAyanI mAyu mAMdhe che te te paryAyamA utpanna thAya che.tyAM temanI kevI hAlata thAya che? sUtrakAra e ja vAtane havenA pade dvArA pragaTa 42 cha. temA 4 cha - "badhavajaNasayaNamittaparivajjiyA" tI tyAM bhAI Adi badhujanothI, putra Adi svajanathI, ane nehIjanarUpa mitrothI sahA tyanaye 29 che, " aNidvA" | 54 sAlI tamanA pratye prIti gharAvata nathI, tathA " aNAdejjA" teyA sevA gotrAhi vAya cha ? temanI vAta kaI mAnatuM nathI, eTaluM ja nahIM paNa temanuM nAma levuM te paNa saa2|| bhAsAne yogya dAtuM nathI. " duvviNIyA" duvinAta-ddhata ya cha, " kuTThANAsaNakusejjA." AbhAmA tebharnu 224 // ya cha, ma ne bhanI rhe| zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 380 praznavyAkaraNasUtre mAsanaM nIcAvasthAnAdilakSaNaM tathA kutsitA zayyA viSamabhUmyAdirUpA yeSAM te tathA, 'kubhoyaNA' kubhojanAH krodravAdikadannAzinaH 'asuiNo' azucayaH zucivarjitAH, 'kusaMghayaNakuppamANA' kusaMhanana kupramANA: kusaMhananAH sevArtAti saMhananayuktAH kupramANAH kutsitaM zarIrasya pramANaM yeSAM te tathA atidIrghA atihasvAvetyarthaH, tathA ' kusaMThiyA' kusaMsthitAH kutsitA huNDAdi saMsthAnayuktAH 'kurUvA' 'kurUpAH 'bahukohamANamAyAlomA' bahukrodhamAnamAyAlomAH atikrodhAdiyuktAH bahumohA: atikAmAH 'dhammasaNNAsammattapanbhaTThA' dharmasaMjJAsamyaktvaparibhraSTAH dharmasaMjJAyAH zrutacaritralakSaNadharmabuddheH samyaktvAcca-jinavacanaruceH paribhraSTAH skhalitAH 'dAridovadavAbhibhUyA' dAridrayopadravAbhibhUtAH atyantadaridrAH, ataeva 'NiccaM' nityaM sadA 'parakammakAriNaH= paragRhe kugrAmoM meM inakA vAsa hotA hai, avasthAna-rahana sahana inakI nIca hotI hai, viSamabhUmi Adi rUpa inakI zayyA hotI hai| (kubhoyaNA) ko drava Adi kadanna ( kutsitaanna ) inakA bhojana hotA hai| (asuiNo) zucitA-zAririka evaM Atmika pavitratA inameM hotI nahIM haiM ye loga pavitratAse sadA rahita rahate haiM / (kusaMghayaNakuppamANA) inakA saMhanana kharAba hotA haiM aura zarIra inakA atidIrgha yA ati isva hotA hai| (kusaMThiyA) saMsthAna inakA huNDAdi hotA hai| (kurUvA) rUpa bhI inakA asuhAvanA hotA hai / (bahukohamANamAyAlomA ) bahuta ye krodhI hote hai| mAna, mAyA eva lobha kI inameM bahuta adhikatA rahatI hai / (bahumo hA) ye bahuta kAmI hote haiN| (dhammasaNNAsammattapanbhaTThA) zrutacAritra rUpa dharmabaddhi se evaM jina vacanoM meM zraddhArUpa samyatkva ruci se ye sadA rahita hote haiM / ( dArido vaddavAbhibhUyA ) dAdidraya inake gharoM meM sadA karaNI nIca hoya che, viSama bhUmi Adi jagyA temanI zayyA bane che. "kubhoyaNA" 2 // hinna (5225 manna) tamanuMsAna bhane che. " asuiNo" temanAma // 2: mane mAnasi pavitratA hAtI nathI, te ho| hamezA tanAthI 2hita DAya che. "kusaMghayaNa kuppamANA" tebhana sahanana kharAba hoya che, eTale ke temanAM zarIra kAMte atizaya UMcA ane kAMte satizaya nIya hAya che. "kusaMThiyA " tamanA mge| maprabhAesaranA hoya che, " kurUvA" tebharnu 35 551 2 3 nathI. " bahukohamoNAmAyA lobhA" tasA ghaNA kodhI hoya che, ane mAna, mAyA ane temanuM pramANa temanAmAM vadhAre DAya che. " bahumohA" te 5 // bhI DAyache. "dhammasaNNAsammattapabbhadA" zruta cAritrarUpa dharmabuddhithI tathA jina vacanemAM zraddhArUpa samyakatva rucithI te loke sadA 2hita yache. dAridovavAmibhUyA' temana gharamA sAridraya 23cha.bhane te haridraya zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a03 sU0 20 adattAdAyinaH kIdRzaphalaM labhante ! 381 nIcakarmakArakAH 'jIvaNattharahiyA' jIvanArtharahitAH jIvanasya-manuSyajanmanaH arthaH = prayojanaM dharmadhyAnAdi samAcaraNaM tadrahitAH, jIvanayApanahetudravyahInA vA, 'kIviNA ' kRpaNAH dInAH 'parapiMDatakagA' parapiNDatarkakAH paradattabhojanagaveSakAH ' dukkhaladdhArA' duHkhalabdhAhArAH duHkhAdudarapUrakAH ' assavirasatucchakayakukkhipUrA' arasavirasatucchakRtakukSipUrAH= tatra arasaM-nIrasaM-hiGgyAdibhirasaMskRtaM virasaM-purANaM tatrApi pucchaM=kulatthAdyannaM yena kanApi prakAreNa prApta tena kRtaH kukSipUra:-udarapUraNaM yaistai tathA 'parassa' parasya anyasya ' riddhisakArabhoyaNavisesasamudayavirhi' RdvisatkArabhojanavizeSa samudayavidhi-tatra RddhiHsampattiH satkAra sammAna tathA bhojanaM cetyeteSAM ye vizeSAH prakArAH teSAM yaH samudayaH udayavartitvaM tasya yo vidhi-vidhAnaM sa tathA taM 'pecchaMtA' prekSamANA:= rahatA hai aura yaha dAridraya inakA sadA tiraskAra karavAyA karatA hai, isI liye ye (NicaM ) sarvadA ( parakammakAriNo ) para karmakArI hote haiM-dUsaroMke gharoM meM nIca kAmoM ko karane vAle hote haiM, (jIvaNattharahiyA) manuSya janma ke prayojanabhUta dharmadhyAnAdi sadAcAroM se rahita hote haiM, (kiviNA ) dIna hote haiM, ( parapiMDatakagA) parapiMDa ke Upara Azrita rahA karate haiM paradatta bhojana kI icchA meM rahate haiM, (dukkhaladdhAhArA) bar3I muzkila se apane udara kI pUrti kara pAte haiM, ( arasavirasatucchakayakukkhipUrA ) arasa-hiMgvAdi ke vadhAra se rahita, virasa-purAnAati purAnA, usameM bhI tuccha-kulatthAdi anna jo inhe baDI kaThinAIse prApta hotA hai usase hI ye apane udara kI pUrti karate haiN| (parassariddhisakArabhoyaNavisesasamudayavihiM pecchaMtA) dUsaroMkI RddhitebhanesahA ti264|2 4rAve che, tethI tm| "Nicca" sahA " parakammakAriNo" pArakAnI nekarI karanAra hoya che, bIjAnAM gharamAM nIca kAma karanArA hoya cha, " jIvaNattharahiyA " manuSya minA prayona 35 dhamadhyAna mAli sahAyAzathI 2hita DAya cha, "kiviNA" na DAya cha, " parapiMDatakagA" parapiMDa upara sadA AdhAra rAkhanAra hoya che-paradatta bhejananI IcchA rAkhanAra hAya cha, ,, dukkhaladdhAhArA " mahA bhuzlIthI potAnuM peTa marIza . " arasavirasatucchakayakukkhipUrA" 252sa-3 mAhinA dhA2 2hita, virspurANuM-atipurANuM ane vaLI tuccha-kaLathI Adi anna, ke je tene ghaNI bhuvI bhaNe cha, tenA 43 4 teso potArnu peTa mare cha. "parassa riddhisakArabhoyaNavisesasamudayavihiM pecchaMtA" bhInI Rddhi-saMpatti, sAra zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 praznavyAkaraNasUtre IrSyAbuddhayApazyantaH, tatazca -- appayaM' AtmAnaM ' kayaMta ' kRtAntaM kartavyaM ca 'niMdaMtA' nindantaH nindAM kurvantaH, ' iha ya pure kaDAI kammAiM pAvagAI' iha= loke purA-janmAntare ca kRtAni pApakAni-pApAni karmANi 'parivayaMtA' parivadantaH nindantaH 'vimaNaso' vimanasaH dInAH santaH 'soeNa DajjhamANA' zokena dahyamAnAH abhISTavastUnAmaprAptiduHkhena santapyamAnAH santaH 'paribhUyAhu~ti' paribhUtAH janairanAdRtAduHkhamAptAzca bhavanti / tathA ' sattaparivajjiyA ya' sattvaparivarjitAzca manobalahInAH 'chobhA' kSaumyAH nissahAyatvAtparibhavanIyAH, 'sippakalAsamayasatthaparivajjiyA' zilpakalAsamayazAstraparivajitAH tatra zilpaM saMpatti, satkAra, sanmAna, tathA bhojana, inake vizeSa prakAroM kI samudaya vidhiko IrSyAbhAva se dekhate haiM aura apane bhAgyakI AtmAkI tathA apane pApakArI kartavya kI niMdA karate haiM / hamane (iha ya) isa saMsAra meM (pure ) pUrvabhava meM (pAvagAI kaDAiM ) pApakarma kiye haiM unakA hI yaha phala hameM bhogane ko milA hai isa prakAra ( parivayaMtA ) dUsaroM se kahate hue (vimaNaso) svayaM dIna hokara (soeNa ijjhamANA) zoka se jalate hue (paribhUyA ) duHkhI (huti ) hote haiM arthAt abhISTa vastu kI aprApti ke duHkha se nirantara santapyamAna hote hue bhItara hI bhItara kheda khInna bane hue ye dUsaroM ke dvArA anAhata hote rahate haiM evaM dAkhoM ko bhogate rahate haiN| tathA (sattaparivajjiyA ya) manobala se rahita bane hue ye (chonbhA) nissahAya honeke kAraNa haraeka vyakti ke dvArA anAdaraNIya hote rahate haiM / tathA (sippa ) citrAdikoM ko sanmAna, tathA bhejana, tathA tene sadbhAgya pratye teo IrSyA bhAvathI jove che, tathA pitAnA bhAgyanI, AtmAnI tathA pitAnAM pApakRtyonI niMdA kare . sabhe " ihaya" / saMsAramA "pure" pUrva lavamA " pAvagAI kaDAI" pApakarmo karyA che, enuM ja A phaLa amAre bhegavavuM paDe che,' e pramANe "parivayaMtA" bhItane utA " vimaNaso" pAte hIna thaIne "soeNa DajjhamANA" zothI " paribhUyA" : " huti" thAya che. meTase chita vastunI prApti na thavAnA duHkhathI niraMtara saMtApayukta thaIne manamAM ne manamAM udvigna banIne tene bIjA leke dvArA tiraskRta thayA kare che ane duHkha loy|| cha. tathA " sattaparivajjiyA ya" bhne|thii 2Dita vA te " chobhA " asahAya pAne ||2||nne 424 vyati // 2 // manA2jIya (ti224ta) cyA 42 . tathA " sippa" yivAhinI yn| 42vAnA vijJAnathI, "kalA" zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 3 sU0 20 adattAdAyina kodazaM phalaM labhante ! 383 citrAdi vijJAnaM kalA-dhanurvedAdikA samayazAstraM-ArhatAdikaM, taiH parivarjitAH rahitAH 'jahAjAyapasubhUyA ' yathAjAtapazubhUtAH yathA jAtA=janmakAle yAdRza guNaviziSTAstathaiva sthitA natu zikSAdinA vizeSatAM prAptAH evaMbhUtA ye pazavaH balovardAdayastadvadbhUtAH tatsadRzAH 'aviyattA' ayaM dezIzabdaH aprItikAH apriitikaarkaaH| niccaM nIyakammovajIviNo' nityaM nIcakopajIvinaH = sadA hiMsAdivRttyupajIvinaH . loyakucchaNijjA / lokakutsanIyAH - sarvajanainindanIyAH ' mohamaNorahA ' moghamanorathAH = niSphalamanorathAH, utkIrNa karane rUpa vijJAna se, (kalA) dhanurveda Adi rUpa kalAoM se evaM (samaya sattha) ahaMta praNIta zAstroM ke abhyAsa se, (parivajjiyA) rahita hokara (jahA jAyapasubhUyA) yathAjAta pazu jaise bane hue ye (aviyattA) kisI ke bhI sAtha prIti nahIM karate haiM kyoM kiye (nicca nIyakammovajIviNo ) nitya hI nIca karmopajIvI hote haiN| yathA jAta pazubhUtakA vAcyArtha isa prakAra hai-utpanna hote samaya pazu jina guNoM se yukta rahatA hai Age bhI vaha baDA hone para bhI zikSAdika kI prApti se apanI tarakI nahIM kara sakane ke kAraNa vaisA hI banA rahatA haiM, isI taraha ye adattagrAhI vyakti bhI hote hai heya aura upAdeya ke jJAna se vikala jaise ye janmate samaya meM the vaise hI ye bar3e hone para bhI rahate haiM, ataHinhe yathA jAta pazubhUta kahA gayA hai / (loya kucchaNijjA) samastajana inakI niMdA kiyA karate haiN| ( mohamaNorahA ) inake jitane bhI manoratha hote haiM ve saba mogha-asaphala hI rahate haiN| dhana mAhi sAmAthI, sana" samayasattha" mata praNIta sonA sabhyAsathI. " parivajjiyA" 2hita DAvAne 42 " jahA jAya pasubhUyA" yathAta pazunAva sAtA tasA "aviyattA" dhanI ra sAthe prIti samatA nathI, 41294 tesa" nicca nIyakammovajIviNo " bhe|| nIya 5vI DAya che. 'yathA jAta pazubhUta' ne pAyA / pramANe - utpanna thatI vakhate pazu je guNothI yukta hoya che e ja guNothI yukta moTuM thatAM paNa rahe che-te meTuM thAya te paNa zikSAdika nI prApti vaDe pitAnI unnati karI zakatuM nathI. e ja rIte adattAdAna lenAra vyakti paNa janma samaye heya ane upAdeyanA jJAnathI jeTalI rahita hoya che eTalI ja moTI umare paNa te jJAnathI rahita rahe che. tethI tene "yathA jAta pazubhUta " kahela cha " loyakucchaNijjA" saghAlo temanI ni| 42 cha, " mohamaNoharA" tamanA sA mnaath| apUrNa 29 cha. " nirAsabahulA" chata para na zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 praznavyAkaraNasUtre nirAzabahulAH = iSTavastupAtyabhAvAdatinirAzAH, ' AsapAsapaDibaddhapANA' AzApAzapratibaddhaprANAH= Azaiva pAzAH=bandhanaM tena pratibaddhAH=nirudvAH =yANA yeSAMte tathA AzAmAtrajIvinaH, 'loyasAre ' lokasAre lokasArabhUte 'atthopAyaNakAmasokkhe' arthotpAdanakAmasauravye tatra arthotpAdanaM dravyopArjana kAmasauravyaM indriyajanita sauravyaM tatra 'suTuavi ujjamaMtA' suSTu api udyamantaH =udyogaM kurvantaH 'aphalavaMtagA' aphalavantazva abhilaSitavastumAptirahitAH 'huMti' bhavanti / punaH kIdRzA bhavanti ? tyAha 'tadiva sujjuttakammakayadukkhasaMThavisithapiMDasaMcayaparA' tadivasoyuktakarmakRtaduHkhasaMsthApitasikthapiNDa saJcayaparAH, tatra tadivaseSu-tattadineSu udyuktaiH udyogavadbhiH sadbhiH karmaNA vyApAreNa kRtenApi duHkhena atiklezena saMsthApitaH = prApto yaH sikthAnA-dhAnyakaNAnA piNDastasya saJcaye parA:-tatparA ye te tathA-sampUrNadinamudyogaparAH santo'pi(nirAsa bahulA ) iSTavastukI prApti nahIM hone ke kAraNa ye sadA nirAza hI bane rahate haiM / (AsApAsapaDibaddhapANA ) phira bhI ye jo jIte haiM usakA kAraNa inakI AzA hai| isI AzAkI pAza meM hI inake prANa hI baMdhe hue rahate haiN| ( loyasAre) yadyapi ye loka meM sArabhUta mAne gaye ( atthopAyaNakAmasokkhe ) arthArjana evaM indriya janita sukha meM (muTu aviujjamaMtA) acchI taraha se udyama zIla rahate hai, parantu phira bhI (aphalavaMtagA) inhe abhilaSita vastukI prapti nahIM hotI hai| usase ye rahita (huti ) bane rahate hai| (tadivasujjuttakammakayadukkhasaMThaviyasisthapiMDasaMcayaparA ) (tadivasujjatta) pratidina udyoga karate rahane para bhI ( kammakaya ) kiye gaye kAma se (dukkhasaMThaviya ) muzkila se prApta hue (sisthapiMDa saMcayaparA) dhAnyabhagavAne 2Ne te sahA nirAza 08 29 cha. " AsapAsapaDibaddhapANo" chatAM paNa teo jIvI zake che tenuM kAraNa temanI AzA che. te AzAnA pAzamA tamanA prA] dhaaye|| 29 cha " loyasAre" tem| soma sArabhUta manAta " atthoppAyaNakAmasokkhe " mAna (dhana bhAvAmai) tathA ndriya nita suSamA " suThuaviujjamaMtA" sArI rIte prayatnazIla 29 cha, 57 // " aphalavaMtagA" bhane charita vastu bhAtI nathI. tenAthI tes| 2hita "huti " 29 che. " taddiva sujjuttakammakayadukkhasaMThaviya sithpiNddsNcypr|" " taddiva sujjutta " 422 / 04 yoga 42vA chatAM // " kammakaya" resA mathI " dukkhasaMThaviya" bhuzsIthI bhaNeta " sithapiMDasaMcayaparA " dhAnyAno zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudazinI TIkA a0 3 sU0 20 adattAdAyinaH kIdRzaM phalaM labhante ? 385 kaThinaparizrameNApi dinamAtrAhArayogyamevakathaJcit annAdikaM prApnuvantItyarthaH, 'khINadavvasArA ' kSINadravyasArAH daridrAH NiccaM dhaNadhaNNakosaparibhogavivajjiyA' nityaM dhanadhAnyakozaparibhogavivarjitAH tatra nityaM sadA dhanaM-gaNimAdikaM dhAnyaM zAlyAdikaM kozA:-bhANDAgArAsteSAM paribhogena-upabhogena vivarjitAH, rahitAH, tathA rahiyakAmabhogaparibhogasavvasokkhA' rahitakAmamogaparibhogasarvasaukhyA: =rahitaM kAmayoH zabdarUpayoH bhogAnA-gandharUpasparzAnAM paribhogasaukhya-upabhoga janita AnandaH yeSAM te tathA kAmabhogasukhavarjitA ityarthaH, 'parasiribhogovabhoganissANamaggaNaparAyaNA' parazrI bhogopabhoganizvANamArgaNaparAyaNAH, tatrapareSAm anyeSAM zriyAH sampatteH yau bhogopabhogau-bhogaH sakRt bhujyate yaH saH =AhAra puSpAdirUpaH, upabhogazca gRhavastrAdilakSaNaH tayoryanizrANaM tasya mArgaNaM kaNoM ke piNDa ke saMcaya karane meM hI lage rahate haiM arthAt sampUrNa dina udyoga meM tatpara rahane para bhI ye baDe kaThina parizrama se kevala usI dina ke yogya anAdi sAmagrI ko jisa kisI prakAra se arjita kara pAte haiM / (khINavvasArA ) dravya rUpa sAra se rahita na hone ke kAraNa ye daridra hote haiN| (NiccaM dhaNadhaNNakosaparibhogavivajjiyA) sarvadA ye gaNimAdi rUpa dhana, zAlI Adi dhAnya evaM bhANDAgAra inake paribhoga-upabhogase rahita hote haiM / (rahiyakAmabhogaparibhogasavvasokkhA) zabda evaM rUpa svarUpa kAmake, gandha rasa aura sparza svarUpa bhogoM ke paribhoga ke sukhoM se rahita hote hai, (parasiribhogovabhoganissANamaggaNaparAyaNA ) ( parasiri ) dUsare vyaktiyoMkI lakSmI ke (bhogovabhoga) bhoga aura upabhoga ke (nissANamaggaNaparAyaNA ) Azraya kI vAMchA meM hI sadA lage rahate haiM / jo eka bAra bhogane meM Ate haiM aise AhAra, samUhane saMgraha karavAmAM ja lAgyA rahe che. eTale ke Akho divasa mahenata karavA chatAM paNa teo ati bhAre parizramathI phakta e eka divasa cAle eTalI manna sAmagrI bhAMDa bhAMDa Ata rIza cha. "khINa vvasArA" dravya35 sArathI 2Dita DAvAne pAraNe tasA ridra hAyacha." NiccaM dhaNadhaNNakosaparibhogavivajjiyA sarvadA teo sonAmahoro Adi dhana, zAlI Adi dhAnya ane vAsaNonA bhaMDAranI tamanA pAthI 2Dita 23 cha, " rahiyakAmabhogaparibhogasavvasokkhA " zave ane rUpa svarUpa kAmanA gaMdha, rasa, ane sparza svarUpa paribheganA sukhethI teo 2hita hAyache " parasiribhogovabhoganissANamaggaNaparAyaNA" " parasiri" tes| anya vyatimAnI sbhiin| " bhogavabhoga " soga tathA apalAyana " nissANamaggaNaparAyaNA" mAyanI vAsanAmA 4 sadIna 29 che, re zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 praznavyAkaraNasUtre 6 , gaveSaNaM tatra parAyaNAH parasampattibhogAbhilASakA ityarthaH, 'barAgA " varAkAH= dInA: ' akAmiyAe ' akAmikayA = anicchayA'pi viNihutidukkhaM ' vinayanti duHkhaM dukhaM prApnuvanti tathA ' paNeva suhaM Neva pinbudaM uvalabhati' naivamukhaM naiva nirvRti- manaH zAntimupalabhante = prApnuvanti, te ke ? ityAha- 'accataviuladukkhasayasaMpalittA' atyantavipula duHkhazatasampradIptAH = atyantavipulam = ativistIrNa yad dukhataM tena sampradIptAH saMtaptAH 'parassa davvehiM je avirayA ' parasya dravyeSu ye aviratAH - nivRttibhAvarahitAste'tra paratra ca naiva sukhaM naiva zAnti copalabhante iti sambandhaH sU0 20 // puSpa Adi padArtha bhoga aura jo bAra 2 bhogane meM Ate haiM aise gRha vastra Adi padArtha upabhoga haiM / ( varAgA ) ye sadA dInAvasthA saMpanna hote haiM / ( akAmiyA ) inakI yaha abhilASA nahIM hotI hai kI hama duHkha bhoge parantu inheM vinA icchA ke bhI ( viNihuti duHkkhaM ) duHkha sahanA paDatA hai / inhe ( zeva suhaM NevaNivva uvalabhaMti ) jIvanabhara kabhI bhI sukha nahIM milatA aura na kabhI nirvRtti manako zAMti hI inhe prApta hotI hai| kAraNa kI ye (accaMta viuladukkhasayasaMpatti ( ) atyaMta vipula saikaDo duHkhoM se saMtapta hote rahate haiM / ina duHkho se bhI saMtapta hone kA kAraNa yaha hai ki ye ( parassa davvehije avirayA ) parake dravya ko apaharaNa karane rUpa kukRtya se viratibhAva dhAraNa karane se rahita hote hai / isI kAraNa ina vicAroM ko na sukha milatA hai aura na zAMti hI milatI hai | sU0 20 // eka vAra bhAgavavAmAM Ave che evA AhAra puSpa Adi padAtha bhAga gaNAya che, ane je vAraMvAra bhAgavAya che evAM ghara, vastra Adi padArthone upaloga uhe che " varAgA " tethe hameza hIna dRzAbhAM rahe che, " akAmiyAe " temane duHkha lAgavavAnI IcchA hotI nathI, paNa temane IcchayA vinA paNa "viNihuti dukkhaM" huHyo sahana uravA paDe che tebhane "Neva suhaM Neva Nivvu uvalabhaMti" yAmuLe lavana uTThI pazu sukha bhajatuM nathI, ane tebhane uhI nivRtti - (bhananI zAMti) pazu prApta thatI nathI, araNa ! te boo| "accatavi uladukkhasayasaMpalittA " atyaMta viyusa, seDo duHpothI hu:jI thayA ure che, me hu:mothI yAhu:bhI thavAnuM arAgu me che tethe " parassa davvehiM je avariyA " paradhananuM apaharaNa karavA rUpakakRtyathI virakata thaI zakatAM nathI, te kAraNe te bicArAone sukha maLatuM nathI ane zAMti paNa maLatI nathI / / sU0 20 || zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 3 sU0 21 adhyayanopasaMhAraH 387 evamadattAdAnasya caturtha phaladvAraM nirUpitam / sAmpratamadhyayanArthamupasaMharanAha --' eso so' ityaadi| __ mUlam -eso so adiNNAdANassa phalavivAgo ihaloiyo paraloio appasuho bahudukkho mahabbhao bahurayappagADho dAruNo kakaso asAo vAsasahassehiM muccai, na ya aveyaittA atthihuM mokkhotti, evamAhaMsu NAyakulanaMdaNo mahappA jiNo u vIravaranAmadhejo kahesI aditaNAdANassa phalavivAgaM evaM taM taiyaMpi adiNNAdANaM hara-dara-maraNa-kalusa -tAsaNa-parasaMti bhejjalobhamUlaM evaM jAva cirapariciyamaNugataM duraMtaM tibemi // sU0 21 // // taiyaM ahammadAraM sammattaM / / TIkA--' eso so' eSaH sa-darzitasvarUpaH 'adiNNAdAnasya ' adattAdAnasya ' phalavivAgo, phalavipAkaH " ihaloio ' aihalaukika manuSyabhavApekSayA 'paraloio' pAralaukika:-narakAdyapekSayA ' appasuho' alpasukha ApAtamAtra isa prakAra yaha adattAdAna ke cauthe phala dvAra kA nirUpaNa kiyA gayA hai, aba sUtrakAra isa adhyayana ke arthakA upasaMhAra karate hue kahate hai - ' eso so' ityaadi| TIkArtha-(esoso) jIsakA isa prakArase svarUpa pradarzita kIyA jA cukA hai aisA (adiNNAdANassa phalavivAgo) adattAdAnakA yaha phalarUpa vipAka ( ihaloio) manuSya bhavakI apekSA tathA (paraloio) narakAdi gatiyoMkI apekSAse pradarzita kiyA gayA hai / isase hama yaha bAta bhalI bhA~tI jAna sakate hai ki yaha phalarUpa vipAka (appasuho) A pramANe adattAdAnanA cethA phaladvAranuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM; have satra 12 2madhyayanana mthn| upasa.2 42ta 49 -" eso so" tyAdi TI." eso so" rana 52|3t pra4Are 2135 pragaTa 42vAmA vyuM te " adiNNAdANasa phalavivAgo" mahattAhAnanI te 3835 vipA " ihaloio" manuSyasanI apekSA tathA "paraloio" 24 gatiyAnI apekSAe batAvavAmAM Avyo che. tenI madadathI ApaNe te vAta sArI rIte samajI zakIe chIe zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyAkaraNasUtre 6 ' ' , sukhajanaka', bahudukkho ' bahUduHkhaH=duHkhabahulaH 4 mahabhao ' mahAbhayaH =mahAbhayajanakaH 'bahurayappagADho' bahurajaH pragADhaH = pracurakarmarajobhiH sambhRtaH 'dAruNo' dAruNaH = bhISaNaH ' kakaso ' karkazaH = kaThoraH " asAo azAta:- asukho'zAtakarmavedanIyasvarUpaH ityevaMvidhaphalavipAkaH 'vAsasahassehiM varSasahasraiH =palyopamasAgarapramANakAlai: 'muccai' mucyate = kSIyate / tadeva vyatirekamukhenAha - 'naya' na ca taM phala- vipAkam ' aveyaittA' avedayitvA = anupabhujya upabhogaM vinetyarthaH ' hu' nizcayena ' mokkho ' mokSa: 'asthi ' asti ' tti ' iti zabdaH samApti sUcakaH / etasyArthasya ' evamAhaM ' ityAdi / " sAkSAtpramANabhUta paramAtmapratipAditatvena pramANayannAha - evam = uktarItyA ' AhaMsu ' UcuH RSabhAdi tIrthaGkaragaNadharAdaya / tathA kevala ApAtamAtra sukha janaka hai / ( bahu dukkho ) jIvoM ke isase vAstavika sukha nahIM milatA hai kintu bhayaMkara se bhayaMkara duHkho kA hI yaha pradAtA hai / ( bahubhao ) yaha mahA bhayajanaka hai ( bahurayappagAr3ho) pracura karma rUpI raja se yaha bharA huA hai / ( dAruNo ) bar3A bhISaNa hai / (kakkaso) kaThora hai / ( asAo ) azAta karma vedanIya svarUpa hai / isa taraha kA yaha phalavipAka ( vAsa sahassehiM ) hajAroM varSo meM arthAt palyopama tathA sAgaropara pramANakAla meM ( muccara ) chUTatA hai | ( na ya aveyaittA hu mAkkho asthi tti ) vinA isakA phala bhoge jIva isase mukta nahIM hotA hai / isa artha meM pramANatA pratipAdana karane ke liye sUtrakAraisameM sAkSAtpramANabhUtaparamAtma ke dvArA pratipAditatA prakaTa karate hai, ve kahate haiM- ( evamAhaMsu ) RSabha Adi 388 6 te isa35 viSA " appasuho " devaNa kSaNika sukhanna che. " bahudukkho " vene tenAthI vAstavika sukha maLatuM nathI, paNa te bhayakaramAM bhaya kara henAra che. " bahubbhao" te mahA layana che " bahurayappagADho " viyusa urma3yI 24thI te pUrNa che, " dAruNo " dho bhISaNa che, " kakkaso" aura che, "asAo,, azAta bhavedRnIya sva35 che. A aArano yA ijaviyA " bAsasahassehiM " innaro varSe bheTate hai pasyopabha tathA sAgaroyama prabhAra aNe chUTe che. " naya aveyaittA~ hu mokkho asthi ti " tenuM ija logavyA vinA jIva tenAthI mukta thatAM nathI. te amAM pramANa bhUtanA pratipAdita karavAne mATe sUtrakAra temAM sAkSAt pramANabhUta paramAtmA dvArA pratipAditatA pragaTa kare che. teo kahe che zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinITIkA a03 sU0 21 adhyayanopasaMhAraH tadanusAreNaiva 'gAyakulanaMdaNo' jJAtakulanandanaH siddhArthakulAnandakaraH ' mahappA' mahAtmA paramAtmarUpaH 'jiNo' jino-rAgadveSavijetA 'vIravaranAmadhejjo' vIravaranAmadheyaH prakhyAtanAmA bhagavAn mahAvIraH 'adiNNAdANassa' adattAdAnasya phalavivAgaM ' phalavipAkaM ' kahesI' kathitavAn / evaM 'taM' tat pUrvopadarzita svarUpam , ' taiyapi adiNNAdANaM ' tRtIyamapyadattAdAnaM-'hara-daha-maraNa-kalusa -tAsaNa-parasaMtigijjhalobhamUlaM' hara-daha-maraNa-kaluSa-trAsanaparasatkagrAhyalobha. mUlam , tatra 'hara ' iti haraNaM-paradravyApaharaNaM, 'daha' dahanaMdAhaH-hRdayasantApaH, 'maraNaM ' mRtyuH, 'kalusa' kaluSaM-manomAlinyaM, 'tAsaNa' trAsanaM trAsaH-akasmAdbhayam 'parasaMtiyagijjhalobha ' parasatvagrAhyalobhA-paravastugrAhako lobhaH, eteSAM mUlaM-mUlakAraNamidamadattAdAnam / evaM ' jAva' yAvat-yAvacchabdena dvitIyAlIkatIrthakaroM ne isa adattAdAna kA aisA hI phala kahA hai tathA unhIM tIrthakaroM ke anusAra (NAyakulanaMdaNo) jJAtakulanaMdana-siddhArtha ke kulako AnaMda kAraka (mahappA) paramAtmarUpa (jiNo) rAgadveSa vijetA ( vIravaranAmadhejjo) zrI bhagavAna mahAvIra ne bhI (adiNNAdANassa ) isa adattAdAna kA ( phalavivAgaM) aisA hI phala (kahesI) kahA hai / ( evaM ) isa prakAra (taM ) pUrvopadarzita svarUpavAlA yaha (tai. yapi ) tIsarA adattAdAna bhI ( hara-daha-maraNa-kalusa-parasaMtigijjalobhamUlaM ) (hara ) paradravya kA haraNa karanA, (daha ) hRdaya meM saMtApa pahu~cAnA, (maraNa ) mRtyu ( kalusa ) manomAlinya (tAsaNa) akasmAt bhaya honA, (parasaMtigijjha lobhamUlaM ) dUsare kI vastu kA haraNa karAne vAlA lobha, ina sabakA mUla-kAraNa yaha adattAdAna hai| yahAM para ___ " evamAsu" pala mAhitItha 42. 24mahattAhInana mAj or 51 4Dasa cha tathA te tI rInA pramANe " NAyakulanaMdaNo" jJAta nahanasiddhAnA sujane mAnahAya " mahappA" 52mAtma 35, " jiNo" dveSa vita, "vIravaranAmadhejjo" zrI bhagavAna mahAvIre 55 " adiNNAdANassa" 2 // mahattAhAnatuM " phalavivAga" me 1 21 he cha. " evaM" yA pramANe " taM" pUpizita 2135pANu " taiyaMpi" alag mahattahAna 55 " hara-daha-maraNa-kalusa-tAsaNa-parasaMti gijjha lobhamUlaM " " hara" 52vyatuM 126 // 42, "daha " yamA satA5 5 yAve, "maraNa " mRtyu, " kalusa" bhananI bhasinatA, "NasaNa" 2542bhAta maya thave, "parasaMtigijjha lobhamUlaM " zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyAkaraNasUtre , " vacanAdhyayanokta vizeSaNAni yathAyogyAni saMgrAhyANi / cirapariciyaM ' cirapari citam = anAdikAlAdanubhUyamAnam ' aNugayaM ' anugataM = prANinAM pRSThato lagnam, 'duraMtaM ' durantam = duHkhAvasAnam, 'ttibemi' iti bravImi = etad jambUsvAminaM prati sudharmasvAmivAkyam // su0 21 // iti zrIpraznavyAkaraNasya sudarzanyAkhyAyAM vyAkhyAyAM hiMsAdi paJcAsravadvAreSu adattAdAnAkhyaM tRtIyadharmadvAraM samAptam // 3 // 390 4 yAvat ' zabda se dvitIya alIka vacana saMbaMdhI adhyayana meM jo vizeSaNa kaha gaye haiM unakA yahA~ yathAyogyarUpa meM saMgraha kara lenA cAhiye / yaha adattAdAna ( cirapariciyaM ) anAdikAla se jIvoM ke anubhava meM A rahA hai (aNu ( mithyAtva ) ke kAraNa yaha AtmA ke pIche lagA huA hai | ( duraMtaM) duHkhaprada hI isakA pariNAma - phala hai / ( tibemi ) aisA maiM kahatA hUM / isa prakAra se yaha jaMbU svAmI ke prati sudharmA svAmI ne kahA hai | sU 0 21 // // tIsarA Asrava - ' adharma ' dvAra samApta // khIjAnI vastunuM haraNa karAvanAra lAbha, vagere saghaLI khAkhatAnuM mULa kAraNa yA mahattAhAna che, sahIM " yAvat ' " zabdathI akSIka vacana viSenA khIjA adhyayanamAM je vizeSaNeAnA upayAga karAyA che, temanA sagraha ahIM cAgya zete arI sevAnI che, yA mahattAhAna " cirapariciyaM " manAhi ajathI bhavAnA anulavamAMgyAcI 2Dyu N che, (aNugayaM) mithyAtvane araNe te AtmAnI pAchaja lAgelu N che, (duraMtaM) tenu ija-pariNAma du:mahAyI che, (ttibemi) mevu' hu' uDu chu, ma abhAge sudharbhAsvAmI svAmIne Dyu, // sU, 21 // // zrIle khAsrava - 'ardhabha ' dvAra samApta // zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ atha caturthamadhyayanam / ___ vyAkhyAtaM tRtIyamadhyayanaM sAmprataM caturthamArabhyate asya ca pUrveNa sahAyamabhisambandhaH / tRtIyAdhyayane yAdRza nAmAdinirdezapurassaramadattAdAnasvarUpamuktam / adattAdAnaM ca prAyo'brahmAsaktacittAH kurvantyeveti hetoH sUtrakramanirdezAnusArAccA'dattAdAnanirUpaNAnantaramucitaprAptamabrahmasvarUpaM nAmAdinirdezapUrvakaM pradarzyate tasyedamAcaM sUtram-'jaMbU abaMbhaM ca cautthaM ' ityAdi-tatra pUrveSAmivAsyApi 'yAdRzaM 1 yannAma 2 yathA cakRtaM 3 yatphalaM dadAti 4 ye ca kurvanti 5 itipaJcabhirantA nirUpaNaM cikIrSu rAdau kramaprAptaM yAdRzadvAramAzritya abrahmasvarUpaM nirUpyate-'jaMbU abaMbhaM ' ityaadi| caturtha adharmadvAra prAraMbhatRtIya adharmadvAra samApta ho cukA / ava caturtha adharmadvAra prAraMbha hotA hai / isa adarmadvAra ke sAtha isa prakAra kA saMbaMdha hai -tRtIyaadharmadvArameM yAdRzanAmAdi nirdezapUrvaka jo adattAdAnakA svarUpa kahA hai so isa adattAdAna ko jo abrahmameM Asakta cittavAle prANI hote haiM prAyaH ve karate hI haiM isa kAraNa se, tathA sUtrakrama ke nirdeza ke anusAra se adattAdAna ke nirUpaNa ke bAda abrahmakA svarUpa nAmAdinirdezaka kahanA yaha avasara prApta haiN| ataH sUtrakAra use adharmadvAra meM pradarzita karate haiN| jisa taraha pUrva adhyayanoM kA nirUpaNa sUtrakAra ne " yAdRzaM, 1 yannAma, 2 yathA ca kRtaM, 3 yat phalaM dadAti, 4 ye ca kurvanti 5" ina pAMca antadvAroM se kiyA hai usI taraha ve isakA bhI cothA adharma dvAranI zarUAta trIjuM adharmadvAra pUruM thayuM, sa cethA adharmadvAranuM varNana zarU thAya che, A adharmadvArane AgaLanA adharmadvAra sAthe A prakArano saMbaMdha che trIjA adharma dvAramAM prakAra nA AdinA nideza pUrvaka adattAdAnanuM svarUpa batAvavAmAM AvyuM che. te adattAdAna je abrahmamAM Asakata prANIo hoya te sAmAnya rIte Acare che, e kAraNe tathA sUtrakamane nirdeza pramANe adattAdAnanA nirUpaNa pachI abrAnuM svarUpa nAmAdinA nirdeza pUrvaka kahevuM te egya ja che. tethI sUtrakAra tene A adharma dvAramAM pragaTa kare che. je rIte mAna adhyayanAnu ni355|| sUtrAre " yAdRzaM 1 ( 2d) "yannAma"2 (dhyAM cyAM nAma) "yathA ca kRtaM' 3 (dhyAre 72rAya che.) "yata phalaM dadAti " 4 (4yuM 31 mA cha) " ye ca kurvanti" 5 (o te sAyare cha) / pAya aMtadvare dvArA karyuM che, e ja pramANe A adharmadvAranuM paNa nirUpaNa karavA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyAkaraNasUtre mUlam - jaMbU ! abaMbhaM ca cautthaM sadevamaNuyAsurassa loyassa patthaNijjaM paMkapaNagapAsajAlamUyaM itthI purisanapuMsagavedacihnaM tavasaMjamavaMbhaceravigdhaM bhedAyayaNabahupamAdamUlaM kAyarakA purisaseviyaM suyaNajaNavajaNijjaM uDDa-narayatiriya- tilokkapaiTTANaM jarAmaraNarogasogabahulaM vadhabaMdhavidhAyaduvvidhAyaM daMsaNacarittamohassa heumUyaM cirapariciyaM maNugayaM duraMtaM cautthaM ahammadAraM // sU0 1 // TIkA:- he jambUH / ' cautthaM ' caturtha = hiMsAmRSA'dattAdAnApekSayA caturthamAsravadvAram ' abhaM ca ' abrahma = akuzalaM karma tacceha maithunam - adharmahetutvena sakalAnajanakatvAt / cakAraH punararthaH kIdRzaM tadityAha - ' sadevamaNuyAsurassa loyassapatthaNijjaM' sadevamanujAsurasya lokasya prArthanIyaM devamanuSyAsuralokasya prArtha 392 yAdRza nirUpaNa karanA cAhate haiM / ataH sarva prathama ve krama prApta isa dvAra ko lekara abrahma ke svarUpa kA nirUpaNa karate haiM- 'jaMbUabhaM ' ityAdi / 66 d' TIkArtha- zrIsudharmA svAmI jaMbUsvAmI se kahate haiM ki he jaMbU ! (cautthaM) hiMsA, mRSA evaM adattAdAna ina tIna kI apekSA yaha caturtha Asrava dvAra ( abhaM ca ) abrahma hai / yaha abrahma akuzala karma haiM aura vaha yahAM svarUpa se gRhita huA hai| kyoMki yaha adharma kA hetu hone se sakala anarthoM kA janaka hotA hai / zrI prazna vyAkaraNa sUtra aba sUtrakAra isI abrahmakA Ageke vizeSaNoM dvArA vizeSa spaSTIkaraNa karate haiM, ve kahate haiM ki yaha abrahma-maithuna sevanarUpa akuzala karma mAge che. tethI sauthI pahelAM teo anukrame AvatA re che, " jaMbU ababha " ityAdi (6 "" yAdRza a nAmanA 66 dvArane sahane agrahmanA svapanaM ni3 TIartha - zrI. sudharmA svAbhIyU svAbhIne he che he bhyU ! "cautthaM" hiMsA, bhRSA ane adattAdAna e traNanI apekSAe cAthuM adha dvAra " abhaM ca " agrahma che. te agra ayogya nRtya che bhane te sahI maithunaiye je gRhita thayela che, kAraNa ke te adhamanuM kAraNa hovAthI saghaLA ananuM utpAdaka che. have sUtrakAra e ja abrahmanuM AgaLa AvatAM vizeSaNA dvArA vizeSa spaSTIkaraNa kare che, teo kahe che ke-te abrahma- -maithuna sevanarUpa pApakama Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 4 sU0 1 abrahmasvarUpanirUpaNam 393 nIyam=abhilapaNIyam / 'paMkapaNagapAsajAlabhUyaM' paGkapanakapAzajAlabhUtaM tatra paGkaH -kardamaH-nimajjanahetutvAt, panakA zaivAlaM-caraNanyAsamAtreNa skhalanahetutvAt, pAzaH bandhanavizeSaH, jAlaM ca pratItaM tadbhUtaM tatsadRzam / tathA 'itthIpurisanapuMsaga -vedacihNa' strI puruSanapUMsakavedacihna'-strIpuruSanapuMsakavedalakSaNaM, tatra strI-vedaH= puruSAbhilASalakSaNaH puruSavedaH striyo'bhilASalakSaNaH, napuMsakavedaH= ubhyaabhilaasslkssnnH| ' tavasaMjamabaMbhaceravigyaM ' tapaHsaMyamabrahmacaryavighnaH tapaH saMyama brahmacaryavighAtarUpam , 'bhedAyayaNavahupamAdamUlaM ' bhedAyatanabahupramAdamUlaM-bhedaH cAritravinAzaH tasya AyAtanAni sthAnAni ye bahavaH anekavidhAH pramAdA madyavikathA dayaH, teSAM mUlaM kAraNaM yttttthaa| 'kAyarakApurisaseviyaM' kAtarakApuruSasevitaM kAtarAH parISahabhIravaH, ataeva kApuruSAH = dhairyavarjitAstaiH sevitaM yattattathA / 'suyaNajaNavajaNijja ' sujanajanavarjanIyaM-sujanajanAH sAdhujanAstaiH varjaniyaM (sadeva maNuyAsurassa loyassa patthaNijja) deva, manuSya, evaM asura loka dvArA abhilaSaNIya hai-cAhe deva ho cAhe manuSya ho yA asura ho koI bhI kyoM na ho saba hI ise cAhate haiM / yaha karma (paMkapaNagapAsaz2AlabhUya) paMkakardama, panakazaivAla-kAI, pAza aura jAla ke jaisA hai| tathA (itthIpurisanapuMsagavedaciMdhaM ) purUSa abhilASa rUpa strIveda strIcAhanArUpapuruSavedaubhayakI vAJchArUpa napuMsakaveda, ye jisake cihna haiM / yaha (tavasaM. jamabaMbhaceravigdhaM ) tapa, saMyama, aura brahmacarya kA vighAtaka hai| ( bheyAyayaNabahupamAdamUlaM ) cAritra ko vinAza karane vAle jo madya vikathAdika aneka pramAda haiM unakA yaha mUla kAraNa hai / ( kAyarakApurisaseviyaM ) jo vyakti kAtara parISaha sahane meM bhIrU hote haiM, aura isIse jinakA dhairya naSTa ho jAtA hai aise vyakti hI isakA sevana karate haiM / tathA (suya"sadevamaNuyA surasa patthaNijja" heva, manuSya bhane sasura so dvArA lisAzIya che. bhale deva hoya, manuSya hoya ke asura hAya-dareka tene cAhe che. te karma "paMkapaNagapAsalajAlabhUyaM " 54-45, pana4-zevANa, pAza bhane che. tathA "itthIpurisanapusagavedaciMdha" 525 aliyaa|35 strI vaha striiyaan||35 yu25 vaha, ane bhannenI yAnA35 napusa4 ve na yino cha, te " tavasaMjamabaMbhacera vigdhaM" ta5, sayama ane prAyaya nuM vidhAta che "bheyAyayaNa bahupamAdamUlaM" yAtrine nAza 42nA2 2 madhavijayA mAhi mane prabhAha cha, "kAyarakApurisaseviyaM " je vyakti kAyara --parISaho sahana karavAmAM bhIru hoya che, ane tethI ja jemanuM vairya naSTa thayuM hoya che evI vyaktio ja tenuM sevana kare che. tathA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 prazravyAkaraNasUtre =tyAjyam, , uDUnazyatiriyatilokapaTTANaM ' Urdhva narakatiryatrilokapratiSThAnam = Urdhvaloko narakaloka stiryagloka vezyetadrUpaM yat trailokyaM tatra pratiSThAnam = avasthiti yena maithunena yattattathA lokatraye caturgatibhrAmakamityarthaH, tathA 'jarA maraNarogasogabahulaM " janmajarAmaraNa rogazokAdyanantaduHkhasambhutam ' vadhabaMdhavighAyaduvvighAyaM ' vadhabandhavighAtadurvighAtam = tatra vadhaH = hananaM bandhaH = rajjvAdibhiH saMyamanaM, vidhAtaH = mAraNaM cetyetaiH durvighAtaH = dussahyo vighAto = duHkhaM yasmin tattathA vadhabandhAdi vividhaduHkhajanakamityarthaH ' daMsaNacarittamohassahebhUyaM darzanacAritramohasya hetubhUtaM darzanamohasya cAritramohasya ca bandhakAraNam-idamabrahmajinavacane zaGkAkAGkSAdidoSodbhAvakatvAd darzanamohasya kAraNaM, cAritrabhedajanakatvAccAritramohasyeti bhAvaH / tathA ' cirapaciyaM ' ciraparicitaM= NajaNavajjaNijjaM ) jo sAdhujana haiM ve to isa kRtya ko sadA tyAjya hI mAnate haiM (uDDa narayatiriyatilokapaiDDANaM ) isa maithuna sevana se jIvakA paribhramaNa urdhvaloka madhyaloka evaM pAtAlaloka rUpa trailokya meM hotA haiM / ( jarAmaraNa rogasAgamUlaM ) yaha karma janma, jarA, maraNa, zoka Adi anaMta duHkhoMse bharA huA hai / ( vadhabaMdhavidhA yaduvidhA ) isameM vadha, baMdhana evaM maraNa janya duH saha duHkha bhare hue haiM / ( daMsaNacaritamo isa bhUyaM ) darzana mohanIya tathA cAritramohanIya kA yaha hetubhUta hai / arthAta- yaha abrahma jinavacana meM zaMkA kAMkSA Adi doSoM kA janaka hone ke kAraNa darzana mohakA aura cAritrakA vinAzaka hone se cAritra mohanIya karma ke baMdha kA kAraNa mAnA gayA hai / (cirapariciyaM) jIvoM ke sAtha isakA paricaya cirakAla se janma janmAntaroM meM Asevita hote rahane ke kAraNa calA A rahA hai / isIliye ( aNurAyaM ) yaha suyaNajaNavajjaNijjaM " pazu saMtapuruSo to me nRtyane sahA tyanvAM yogya bhAne che, 'unarayatiriyatilokapaiTThANaM " me maithunanA sevanathI lavane ulAka ane pAtALalAka, e rIte traNaleAkamAM paribhramaNa karavu paDe che, 'jarAmaraNaroga sogamUlaM " te urbha 4nsa 4rA, bharaNu, zo Adi anaMta duHpothI lareluMche, " vadhabaMdha vighAyaduvvidhAyeM " temAM vadha, aMdhana bhane bharA bhanya duHsaI duHo larelA che, "daMsaNacarita mohassa heubhUya " te harzana mehanIya tathA cAritra mAhanIyanA kAraNarUpa che, eTale ke te abrahma jinavacaneAmAM zaMkA kAMkSA Adi doSonuM janaka hAvAthI daza namehanIya ane cAritranuM vinAza hovAthI cAritra mohanIya durmanAM dhanuM araNa manAyu che' cirapariciyaM " te 4nma 4nmAntarothI sevAtu hovAne bharaNe teneo bhavAnI sAthai 66 66 , zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a. 4 sU0 2 abrahmanAmAni tallakSaNanirUpaNaM ca 395 janmajanmAntarAsevitam , ' aNugayaM' anugatam = anAdikAlataH samanugatam , 'duraMtaM ' durantam-duHkhAvasAnam , duSTaphalamityarthaH / ' cautthaM ahamma dAraM ' caturthamadharmadvAram AsravadvAramabrahmeti nAmakam // 1 // sU0 // evamabrahmasvarUpamuktaM sAmprataM ' yannAme' ti dvitIyAntaramAzritya tasya nAmAnyAha ' tassa ya NAmANi' ityAdi-- mUlam-tassa ya NAmANi goNANi imANi huMti tIsaMabaMbhaM 1 mehaNaM 2 caraMtaM 3 saMsaggi 4 sevaNAhigAro 5 saMkappo 6 vAhaNApadANa 7 dappo 8 moho 9 maNasaMkhobho 10 aNiggaho 11 viggaho 12 vighAo 13 vibhaMgo 14 vibbhabho 15 ahammo 16 asIlayA 17 gAmadhammatattI18 ratI 19 rAgaciMtA 20 kAmabhogamAro 21 varaM 22 rahassaM 23 gujjhaM 24 bahumANo 25 baMbhaceraM viggho 26 vAvattI 27 virAhaNA 28 pasaMgo 29 kAmaguNotti 30 viy| tassa eyANi evamAiNi nAmadhejANi huMti tIsaM // sU0 2 // TIkA-' tassa ya' tasya ca-abrahmaNo maithunasyetyarthaH, goNANi' gauNAni-guNaniSpannAni 'NAmANi ' nAmAni 'imANi imAni vakSyamANAni jIvoM ke pIche anAdikAla se par3A huA hai / ( duraMtaM ) isakA avasAna (aMta) bahuta hI adhIka kaSTaprada hotA hai / (cautthaM ahammadAra) isa prakAra yaha caturtha abrahma nAmakA adharmadvAra hai // sU0 1 // isa taraha sUtrakAra abrahma ke svarUpa kA pratipAdana kara aba "yanAma" nAmaka dvitIya antAra se usakA pratipAdana karate haiM--- 'tassa ya' ityAdi / TIkArtha- ( tassa ya ) usa abrahma rUpa maithuna karmake (goNANi ) thi24thI pazyiya yAtyo nyAve cha. tethI "aNugayaM" te manAthI vAnI // 7 // 5suMcha. " duraMta" tena nAza thve| matizaya hu042 che. " cautthaM ahammadAraM " / prA2nute yAthumamA nAmarnu mA che. // sU0 1 // - uparokata rIte abrahmanA svarUpanuM pratipAdana karIne have sUtrakAra "canaam" nAmanA mIan mantarithI tetuM pratipAdana 42 cha. " tassa ya" tyAdi Attha-"tassa ya" te majha35 bhaithuna bhani "goNANi" guNAnusAra "NAmANi" zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazravyAkaraNasUtre 'tIsa huti' triMzad bhavanti 'taMjahA' tAni yathA ' abaMbhaM ' abrahma-akuzalAnuSThAnam 1, 'mehuNaM' maithunaM-mithunasya-strIpuMsayugalasya karma maithunam 2, 'caraMta' carat-saMsAravyApakam 3, ' saMsaggi' saMsargi-strIpuMsasambandhasaMjAtam4, 'sevaNAhigAro' sevanAdhikAraH sevanAyA-cauryAdipratisevanAyAmadhikAraH, maithunasevI prAyazcoryAdiSu pravRtto bhavati5 / 'saMkappo ' saGkalpaH = saGkalpavikalpajAtatvAt saGkalpaH 6, uktaM caguNaniSpanna (NAmANi) nAma (imANi) ye (tIsaM) tIsa (huti ) haiN| (taM jahA) ve isa prakAra haiM-(abaMbhaM 1, mehuNaM2, caraMtaM3, saMsaggi 4, sevaNAhigAro5, saMkappo, vAhaNApadANa 7, dappo8, moho9, maNasaMkhobho10, aNiggahI 11, viggaho 12 vighAo 13, vibhaMgo 14, vinbhamA 15, ahammo 16, asIlayA 17, gAmadhammatattI 18, rattI 19, rAgaciMtA 20, kAmabhogamAro 21, veraM 22, rahassaM 23, gujja 24, bahumANo 25, baMbhaceravigdho 26, vAvattI 27, virAhaNA 28, pasaMgo 29, kAmaguNo 30 tti vi ya / tassa eyANi evamAiNi nAmadhejjANi tIsaM. huMti ) yaha karma akuzalAnuSThAnarUpa hai, isaliye isakA nAma abrahma hai 1 / strI aura puruSa rUpa mithuna paraspara milakara ise karate haiM, isaliye isakA nAma maithuna hai 2 / yaha samasta saMsAra meM vyApaka hai isaliye isakA nAma caraMta hai 3 / strI aura puruSoM ke pArasparika saMsarga se yaha utpanna hotA hai isaliye isakA nAma saMsargI hai| jo maithana sevI hotA hai vaha prAyaHcauryAdikukarmoM meM pravRtta ho jAtA hai isaliye isakA " imANi" yA "tIsaM" trIsa nAma " haMti" cha. " taMjahA" tamA prabhArI cha." abhaM 1, mehuNaM 2, caraMtaM 3, saMsaggi 4, sevaNAhigAro 5, saMkappo 6, vAhaNApadANa 7 dappo 8, moho 9, maNasaMkhobho 10, aNiggaho 11, viggaho 12, vighAo 13, vibhaMgo 14, vibbhamo 15, ahammo 16, asIlayA 17, gAmadhamthatattI 18, rattI 19, rAgacittA 20, kAmabhogamAro 21, beraM 22, rahassaM 23 gujjhaM 24, bahumANo 25, baMbhaceravigdho 26, vAvattI 27, virAhaNA 28, pasaMgo 29, kAmaguNo 30 tti vi ya / tassa eyANi evamAiNi nAmadhejjANi tIsaM huMti " (1) 2. ma sazasa anuSThAna vAthI tanuM nAma "abrahma' cha. (2) sI mane puruSarnu" bhithuna" (Da) 52252 bhajIna tenuM sevana 42 cha, te 20 tenu nAma "maithuna" cha. (3) te samasta saMsAramA vyA54 pAthI tenuM nAma " caraMta" cha (4) svo mana puruSanA sarasa 52sanA sasagathI te utpanna tu pAthI tetuM nAma ,, saMsargI" cha, pa" mithuna sevanAra hoya che te sAmAnya rIte corI Adi kukarmo paNa sevavA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a04 sU0 2 abrahmanAmAni tallakSaNanirUpaNaM ca 397 kAma ? jAnAmi te rUpaM, saGkalpAt kila jAyase / na tvAM saMkalpayiSyAmi, tato me na bhaviSyasi // 1 // 'bAhaNA padANaM ' bAdhanA padAnAM=padAnAM saMyamasthAnAnAM bAdhanA vAdhotpAdakatvAt 7 / 'dappo' darpaH=dRptajanairAcaritatvAt 8, mohaH mohajananAtvedamohanIyakarmodayasampAdyatvAdvA mohasvarUpaH 1, 'maNasaMkhobho' manaH saGkSobhaH =cittavyAkulatotpAdakatvAt 10, ' aNiggaho' anigrahaH viSayeSu pravarttamAnasyanAma sevanAdhikAra hai 5 / saMkalpa vikalpoM se yaha utpanna hotA hai isaliye isakA nAma saMkalpa hai 6 / kahA bhI hai-- " kAma ! jAnAmi te rUpaM, saMkalpAt kila jAyase / na tvAM saMkalpayiSyAmi, tato me na bhaviSyasi // 1 // he kAma ! maiM tere svarUpako jAnatA hUM, tU nizcayataHmAnasika saMkalpa se udbhUta hotA hai / ataH meM jaba terA saMkalpa hI nahIM karU~gA to phira tUM kaise utpanna hogA ? // yaha saMyama ke sthAnoM meM bAdhA kA utpAdaka hotA hai isaliye isakA nAma pada bAdhanA hai 7 / jo manuSya dRpta-madonmatta hote haiM-unhIM ke dvArA yaha Acarita kiyA jAtA hai ataH isakA nAma darpa hai| yaha vedarUpa mohanIya karma ke udya se udbhUta hotA hai isalIye isakA nAma moha hai 9 / isake nimitta se citta meM eka prakAra kI vyAkulatA utpanna hotI hai isaliye isakA nAma manaHsaMkSobha hai 10 / jisa samaya isakA sArI cha, tethI tenuM nAma " sevanAdhikAra" cha, '' sa485 vipAthI te utpanna thAya cha, tethI tenu nAma "saMkalpa " cha, 4thu 55 cha " kAma ! jAnAmi te rUpaM, saMkalpAt kila jAyase / na tvAM saMkalpayiSyAmi, tato me na bhaviSyasi // 1 // " he kAma! huM tArA svarUpane oLakhuM chuM, tuM avazya mAnasika saMkalpathI ja utpanna thAya che, te huM tAre saMka9pa ja nahIM karuM to tuM kyAMthI utpanna 54za ? // 2 // (7) te saMyamanAM sthAnamAM muzkelIo pedA karanAra che, tethI tenuM nAma "padabAdhanA" cha, '8' mahonmatta manuSya dvArA 1 te sevAya cha, tethI tetuM " darpa" che, te 3635 mADanIya abhanA yathI utpanna thAya cha, tethI tenu nAma "moha" cha, 10' tene 2Ne cittamA ma prA2nI vyAjatA tpanna thAya cha tethI tenuM nAma "manaHsaMkSobha" che 11' nyAre zarIramA tenA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 prazravyAkaraNasUtre manaso'niSedhaH 11 / 'viggaho' vigrahaH vigrahakAritvAt 12, 'vidhAo' vighAtaHcAritravinAzarUpaH 13, 'vibhaMgo ' vibhaGgaH saMyamAdiguNAnAM vizeSeNa bhaJjakatvAt 14, 'vinbhamo' vibhramaH = anupAdeyeSvapyupAdeyatvena nAnAvidhabhrAntijanakatvAt 15, 'ahammo ' adharmaH zrutacAritralakSaNadharmapratikUlatvAt 16, ' asIlayA' azIlatA-cAritra varjitatvAt 17, 'gAmadhammatattI' grAmadharmatRptiH nAmadharmAH zabdAdayaH kAmaguNAsteSAM tRptiH Asevanam 18, 'rattI' ratiH =azubharAgaH19, rAgacintA rAgArAgakAraNatvAt strIzrRGgArarUpalANyAdiH tasya Avega zarIra meM jAgRta hotA hai usa samaya indriyAM athavA mana bekAbU ho jAtA hai ataH isakA nAma anigraha hai 11 / isake pIche hI bhayaMkarase bhayaMkara vigraha utpAta khar3e hote haiM isaliye isakA nAma vigraha haiM 12 // yaha cAritrakA vighAtaka hotA hai / isaliye isakA nAma vidhAta hai13 / saMyama Adi guNoMkA yaha vizeSarUpase bhaMjaka hotA hai isaliye isakA nAma vibhaMga hai 14 / jo anupAdeya padArtha hote haiM uname bhI yaha upAdeyarUpase nAnAmakAra kI bhrAnti kA janaka hotA hai isaliye isakA nAma vibhrama hai 15 / zrutacAritra rUpa dharma se yaha pratikUla hai isaliye isakA nAma adharma hai 16 / isameM cAritra nahIM hotA hai isaliye isakA nAma azIlatA hai 17 / isameM grAmadharma jo zabdAdika kAma guNa haiM unakA sevana hotA hai isaliye isakA nAma grAmadharma hai 18 / yaha azubha rAgarUpa hai isaliye isakA nAma rati hai 19 / isameM striyoM ke zrRMgAra Avega jAgRta thAya che tyAre Indriya tathA mana kAbUmAM rahetA nathI, tethI tenu nAma "anigraha" cha '12' tene rANe 1 saya 42mA saya 42 vigrahatpAta tpanna thAya cha, tethI tenu nAma "vigraha" cha, '13' te yAtrinu vidhAta vAthI tenu nAma "vighAta" cha, '14 sayama mAhiguenu Mrs nAsa 42 // 2' pAthI tenu nAma " vibhaMga" cha, '15' 2 anupA. deya padArtho hoya che temAM paNa upAdeyarUpe vividha prakAranI brAnti "bhrama" nuM 018 pAthI tene " vibhrama " 4 cha '16, zrutayAritra35 dhamanI vi3 pAne 20 tene " adharma " 4 cha 17' tenu sevana 42||2maaN yAtri hotuM nathI, tethI tenu nAma " azIlatA" che, "18' temA bhayo zavar ibhagura che tebhanu sevana thAya che' tethI tenu nAma " grAmadharmatRpti " che, "18' che azula 22 // 35 pAthI tenuM nAma " rati " cha '20' temAM strIonA mRgAranuM, tathA temanAM rUpa lAvaNya AdinuM cintavana thAya che, tethI zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 4 sU0 2 abrahmanAmAni tallakSaNanirUpaNaM ca 399 cintA-cintanam 20, kAmabhogamAraH kAmabhogamArarUpam-kAmarUpaM, bhogarUpaM, mArarUpaM, cetyarthaH 21, 've' vairaM zatrutvotpAdakatvAt 22, " rahassaM ' rahasyam -ekAntasampAdanIyatvAt 23, "gujjhaM' guhyaMgopanIyatvAt 24, 'bahumANo' bahumAnA=bahu-atizayena mAnaH Adaro yasmin prANinAM saH25, baMbhaceravigyo' brahmacaryavighnaM brahmacaryasya-vighAtakatvAd vighnaH vighnabhUtaH 26, 'bAvattI' vyApattiH vinAzaH AtmaguNavinAzakatvAt 27, 'virAhaNA ' virAdhanA-cAritradharmasya virAdhakatvAt 28, 'pasaMgo' prasaGgaH =strIpuMsasaMyogaH 29, kAmaguNaH = zabdAdiviSayabhogajanakatvAt 30 'tti viya' ityapi ca triMzattamaM nAma / kA unake rUpa lAvaNya Adi kA cintavana hotA hai isaliye isakA nAma rAgacintA hai 20 / yaha kAmarUpa, bhogarUpa aura bhArarUpa hotA hai isaliye isakA nAma kAmabhogabhAra haiM 21 / isake nimitta se jIvoM meM paraspara zatrutA uptanna ho jAtI hai isaliye isakA nAma vaira hai 22 / yaha karma ekAnta meM kiyA jAtA hai isaliye isakA nAma rahasya hai 23 / yaha sadA gopanIya hotA hai isaliye isakA nAma guhya hai 24 / isameM prANIyoM ko atizaya Adara bhAva-sevana karane meM lAlasA-rahatA hai, isaliye isakA nAma bahumAna hai 25 / yaha brahmacarya vratakA vighAtaka hotA hai isaliye isakA nAma brahmacarya vighna hai 26 / AtmaguNoM kA isameM vinAza ho jAtA hai isaliye isakA nAma vyApatti hai 27 / cAritra dharmakA yaha virAdhaka hotA hai isaliye isakA nAma virAdhanAhai 28 / isameM strI aura puruSa donoM ke zarIra kA saMyoga hotA hai isaliye isakA nAma prasaMga hai 29 / zabdAdika viSayoM meM yaha bhogane kI rUcikA janaka hotA hai isaliye isakA nAma kAmaguNa hai 30 / isa tenu nAma " rAgacintA' cha, '21' te 1835, 35 bhane bhA235 DAya cha, tethI tenu nAma " kAmabhogamAra " cha '22' tene rANe vAma 52252 huzmanAvaTa pehI thAya che, tethI tenu nAma "vaira" cha '23' te bhasatamA 42||tu DAvAthI tenu nAma " rahasya " cha, 24' te sahA gopanIya hAya che. tathI tenu nAma : guhyaM" cha, 25' tenA pratye. prANyAne satyata mAharAsAsasA 2 cha, tethI tenu nAma "bahumAna" cha, '26 te brahmayaya pratana vidhAta tovanAra' DAvAthI tenu nAma" brahmacaryavighna " cha '27' tenA sevanathI yAtmazuzAnI nA thAya cha, tethI tetuM nAma "vyApatti' cha (28) te yAtriyamanu virAdha DAvAthI tenu nAma "virAdhanA" cha. (28) temAsI tathA puruSanAM zarIrano sayo thAya cha, tethI tenu nAma "prasaMga" cha. 30' vale vissyaan| pAnI ruthinu na vAthI tenuM nAma " kAmaguNa" che, mA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 prazravyAkaraNasUtre 'eyANi' etAni = pUrvoktAni 'evamAINi' evamAdIni abrahmetyAdIni 'tassa ' tasya-abrahmaNaH ' nAmadhejjANi' nAmadheyAni nAmAni 'tIsaM' triMzad 'hu~ti' bhavanti // sU0 2 // evamabrahmaNaH ' yannAme' ti dvitIyamantarimuktam / atha tRtIyaM caturthacAntaramanuktvA sAmprataM ye ca kurvantI' ityetatpazcamamantAramAha-'taM ca puNa' ityAdi mUlam --taM ca puNa niseviti suragaNA sa accharA mohamohiyamaI - asura-bhuyaga-garula-vijju-jalaNa-dIva-udahidisipavaNa-thaNiya aNapanniya-paNapanniya-isivAiya-bhUyavAya-kaMdiya-mahAkaMdiya-kUhaMDa-payaMgadevA, pisAyabhUya-jakkharakkhasa-kiNNara-kiMpurisa-mahorega - gaMdhavvA, tiriyajoisavimANavAsi - maNuyagaNA jala - yara - thalayara khahayarA ya mohapaDibaddhacittA avitaNhA kAmabhogatisiyA tahAe klavaie mahaIe samabhibhUyA gaThiyA ya atimucchiyAya abaMbhe osaNNA tAmaseNa bhAveNa aNumukkA daMsaNa carittamohassa paMjaraMpiva kareMti aNNamaNNaM sevmaannaa||suu03|| TIkA-'taM ca puNa' taccapunarabrahma 'niseviti' niSevante / ke te ? ityAha-suragaNAH=devasamUhAH 'sa accharA' sApsarasaH apsarobhiH sahitAH 'mohamahiya' mohamohitamatayaH mohena-mohitA matiH=buddhiryeSAM te tathA / punaH prakAra ye abrahma Adi pUrvokta tIsa nAma isa caturthadvArake haiM // suu02|| aba sUtrakAra tRtIya caturtha dvAra ko na kaha kara paMcama antArako kahate haiM- 'taMca puNa' ityAdi / TIkArthaH-(taMca puNa) isa caturtha dvAra abrahma kA(suragaNA) suragaNa kI jinakI (moha mohiyamaI ) mati moha se mohita ho rahI hai (sa accharA) pramANe cothA adharma dvAranAM abrahma Adi trIjA pUrvoktanAma che 2 . have sUtrakAra trIjA tathA cothA dvAranuM varNana na karatAM pahelAM pAMcamAM mantanu varNana 42 cha- "ta ca puNa" tyAdi 2010-"taM ca puNa" te yAthA dvA235 2mabrahmanu "suragaNA" suza hai bhanI " mohamohiyamaI" mati mAthI mAhita ye DAya cha " saaccha zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a04 sU0 3 mohamayamatibhistatsevanaprakAranirUpaNam 401 ke ? ityAha-'asura-bhuyaga-garula-vijju-jalaNa-dIva-udahi-disi-pavaNa-thaNiya aNapanniya - paNapanniya-isivAiya-bhUyajAiya-kaMdiya-mahAkaMdiya-kUhaMDa- payaMga devA' tatra asurAH=asurakumArAH, 'bhuyaga' bhujagAH-nAgakumArAH 'garula' garuDAH suparNakumArAH 'vijju' vidyut kumArAH 'jalaNa' jvalanAH agnikumArAH 'dIva ' dvIpA:-dvIpakumArAH ' udadhikumArAH 'disi' dikukkumArAH 'pavaNa' vAyukumArAH ' thaNiya ' stanitakumArAH, dazaite bhavanapatidevAH / 'aNapanniya paNapanniya' aNapannikAH paNapannikAH 'isivAiya ' RSivAdikAH 'bhUyavAiya' bhUtavAdikAH 'kaMdiya ' kranditAH ' mahAkaMdiya' mahAkranditAH 'kUhaMDa' kuSmANDAH 'payaMga' pataGgAzca te ca te devAH, ete'STau vyntrnikaayoprivrtinH| vyantaradevajAtivizeSAH / tathA 'pisAya-bhUya-jakkha-rakkhasa-kiNNara-kiMpurisa mahoraga-gaMdhavya-tiriya-joisa-vimANavAsi-maNuyagaNA' tatra 'pisAya' pizAcAH 1 / ' bhUya' bhUtAH 2 / 'jakkha' yakSAH 3, 'rakkhasa' rAkSasAH 4, 'kiNNara' kinnarAH5, 'kiM purisa' kimpuruSAH6, 'mahoraga' mahoragAH7, 'gaMdhavva' gandharvAzca apsAoM ke sAtha (niseviMti ) sevana karate haiM / tathA ( aplura bhuyagagarUla-vijju - jalaNa - dIva-udahi-disi-pavaNa-dhaNiya-aNapanniyapaNapaniya-isivAiya-bhUyavAiya-kaMdiya-mahAkaMdiya-kUdaMDa payaMga-devA) asurakumAra, nAgakumAra, suparNakumAra, vidyutkumAra, agnikumAra, dvIpa kumAra,udadhikumAra,dikkumAra, vAyukumAra, stanitakumAra, ye10 dasabhanavapati deva, tathA-aNapannika, pagapanika, RSivAdika, bhUtavAdika, kaMdita mahAkrandrita kuSmAMDa, pataMga, ye ATha vyantara jAtike deva vizeSa, (pisAya bhUya-jakkha-rakkhasa-kinnara-kiMpurisa- mahoraga-gaMdhavva-tiriya- joisavimANavAsi-maNuyagaNA) tathA pizAca, bhUta, yakSa, rAkSasa, kinnara, rA" as|| sAthe "niseviti" sevana 42 cha. tathA " asura, garula, vijju, jalaNa, dIvaudahi, disi, pavaNa, thaNiya, aNapanniya, paNapanniya, isivAiya, bhUyavAisa, kaMdiya, mahAkaMdiya, kUhaMDa payaMga-devA" asu27mA2, nAgabhAra suparNakumAra, vidyatakumAra, agnikumAra, dvIpakumAra, udadhikumAra, dikakumAra, vAyukumAra, ane svanitakumAra, e dasa bhavanapati deva, tathA aNapatrika, paNapazvika trASivAdika, bhUtavAdika, kadita, mahAkaMdita, ane pataMga. te ATha vyantara jatina heva, " pisAya, bhUya, jakkha, rakkhasa, kinnara, kiMpurisa, mahoraga, gaMdhavva, tiriya, joisa, vimANavAsi, maNuyagaNA" tathA pizAya, bhUta, yakSa, rAkSasa, kinnara, kiM puruSa, mahoraga, gaMdharva e ATha vyantara deva tathA tiryam zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 praznavyAkaraNasUtre 8, ete'STau vyntrbhedaaH| tathA tiriya-joisa-vimANa-vAsi' tiryagjyotirvimAnavAsinaH tirazci-tiryagloke yAnijyotirvimAnAni teSu nivAsino'saMkhyAtA jyotiSkAH ' maNuya ' manujAH manuSyAzca teSAM gaNAH samUhAH / tathA 'jalayara thalayara khaha-carAya ' jalacara sthalacara khecarAzva, tatra jalacarAH = matsyAdayaH, sthalacarAgomahiSyAdayaH khecarAzva-pakSiNaste tathA, ete sarve maithuna niSevanta iti pUrveNa sambandhaH / kIdRzAste ityAha--' mohapaDibaddhacittA' mohapratibaddhacittAH mohena=ajJAnena pratibaddhaM asitaM cittaM yeSAM te tathA 'avitaNhA' avitRSNAH viSayalolupAH-prAptakAmopabhogenApyanupazAntacittA ityarthaH, 'kAma bhogati siyA' kAmabhogatRSitAH-aprAptakAmabhogeSu tatprApticintAparAyaNAH, etAdRzAste 'balabaIe' balavatyA pragADhayA ' mahaIe' mahatyA vizAlayA 'taNhAe' tRSNayA viSayavAJchayA 'abhibhUyA' abhibhUtAH akrAntAH 'gaDhiyA kiM puruSa, mahoraga,gaMdharva, ye ATha vyantara deva, tathA tiryagloka meM jitane jyotiSiyoM ke vimAna haiM una vimAnoM meM rahane vAle asaMkhyAta jyotiSI deva, tathA manuSyoM kA samUha, (jalayarathalayarakhahacarA ya) matsya Adi jalacara jIva, gomahiSI Adi sthalacara jIva, evaM AkAza meM ur3ane vAle pakSI, saba maithuna sevana karate haiN| kyoM ki ye saba (mohapaDibaddhacittA) ajJAna se grasita hai citta jinhoM kA aise hote haiM / evaM (avitaNhA ) prAptakAmopabhoga meM bhI inakA citta zAMta nahIM ho pAtA hai / kAraNa ( kAma bhogatisiyA ) jo kAmabhoga inheM prApta nahIM hote haiM unameM unakI prAptikI AjJAse cintA se inakA citta calAyamAna hotA rahatA hai| aisA isaliye hotA hai ki ye (balavaIe) pragADha evaM (mahaIe ) vizAla (tahAe ) viSayAbhilASA se ( abhibhUyA) AkrAnta ho jAte haiN| isIliye ye (gaDhiyAya ) viSayoM ke lekamAM jeTalAM tiSIonAM vimAna che te vimAnamAM rahetA asaMkhyAta jyotiSaSa, tathA manuSyono samUDa, tathA " jalayara, thalayara, khaha carAya " masya Adi jaLacara jI, gAya bheMsa Adi sthaLacara jIva, ane AkAzamAM uDatAM pakSIo, te sau mithunanuM sevana kare che; kAraNa ke te saunAM citta "mohapaDibaddhacittA" ajJAnathI 144yesa hAya cha, bhane ,, avitaNhA" kAmaga bhegavavA maLe to paNa temanA cittane zAMti maLatI nathI. kAraNa "kAmabhoga tisiyA" ? bhAgatebhane prAva thatA nathI tenI sAthI tamatAM yatta yasAyamAna 29 che. mema thavAnu 4123 me cha : " balavaIe" pragADha bhane " mahaIe" viu " taNhAe " viSayAlisApAthI " abhibhUyA" zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 4 sU0 3 cakravartyAdi varNanam 403 ya' grathitAzca-viSayagumphitamAnasAH, tathA ' aimucchiyAya ' atimUrchitAzca= atimohAtizayamupagatAH 'abaMbhe osaNNA' abrahmaNi avasannAH maithune samAsaktAH, 'tAmaseNa bhAveNa aNumukkA' tAmasena bhAvena=anumuktAH, tAmasena bhAvena= ajJAnapravartitena pariNAmena anumuktAH AvaddhAH santaH, atra-' annonnaM seva mANA' ityagreNa sambandhaH anyonya parasparaM puruSaiH saha striyaH, strIbhiH saha puruSA ityarthaH sevamAnAH abrahmasamAcarantaH, 'daMsaNacarittamohassa ' darzanacAritramohasya' atra karmaNaH sambandhamAtravivakSAyAM SaSTho, darzanamohanIyacAritramohanIyarUpaM dvividhaM karma 'paMjara piva' paJjaramiva kareMti' kurvanti-abrahmasevino devAdayaH khalu darzanamohanIya-cAritramohanIyarUpapaJjare svAtmAnaM nayantIti bhAvaH // 3 // sAmprataM cakravAdIn varNayati -- bhujjo asurasura ' ityAdi mUlam-bhujo asura-sura-tiriya-maNuya-bhogarati-vihAra saMpauttA ya cakavaTTI-sura-naravAi-sakyA, suravaravva devaloe sevana karane kI AjJA se guMphita mana hokara (aimucchiyA ya) una viSayoM meM atyaMta mohako prApta hote rahate haiM aura (abaMbhe osaNNA) abrahma ke sevana karane ke liye atyaMta Asakta ho jAte haiN| (tAmaseNabhAveNaM aNumukkA ) tAmasabhAva se-ajJAnapravartita pariNAma se-Abaddha hokara paraspara meM eka dUsare ke sAtha puruSa ke sAtha strI, aura strI ke sAtha puruSa ramaNa karane laga jAte haiN| isa taraha ( annonnaM sevamANA) isa abrahmarUpa pApakarmakoM sevana karane vAle ye devAdika apanI AtmA ko (dasaNacarittamohassa paMjaraM pi va kareMti )paMjara ke jaise darzana mohanIya evaM cAritra mohanIya karma meM nikSipta kara dete haiN| arthAt ina karmoM kA baMdha karate haiM / sU0 3 // terA vyANa thAya che. tethI " gaDhiyAya " viSayAnu sevana 42vAnI mAzAmai dIna ne " aimucchiyAya,, tamanu bhana te vissye| pratye satyAta bhADAsata thaya42 cha, bhane " abaMbheosaNNA" te bhaithunarnu sevana 42vAne tyAta mAsata thAya che. bhAveNa aNumukkA" tamasa mAthI-majJAna pravartita pariNAmathA jakaDAIne parasparamAM-puruSanI sAthe strI, ane strInI sAthe puruSa-ramaNa karavA sAlaya che. 2 // zate " annonnaM sevamANa" PAL PAbrahmayaya35 5|54bhrnu sevana 42 // 2 pAhi pAtAnA mAmAne "dasaNacarittamohassa paMjara pi va kreNti'piMjarA jevAM darzanamohanIya ane cAritra mohanIya karmamAM nAkhI de che. meTaseta bhni| ma dhe cha // sU0 3 // zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 praznavyAkaraNasUtre bharaha-naga-Nagara-nigamajaNavaya-puravaNadoNamuha-kheDa-kabbaDamaDaMbasaMvAhapaTTaNasahassa-maMDiya-thimiya-meyaNiyaM egacchattaM sasAgaraM bhuMjiUNavasuhaM narasIhA-naravaI-nariMdA-naravasahA maruyavasabhakappA abbhahiyaM rAyateyalacchIe dIppamANA sommA rAyavaMsatilagA ravi-sasi-saMkha-varacaka-sotthiya-paDAga-javamacchakummarahavara-bhaga-bhavaNa-vimANa-turaMga-toraNa-gopura-maNiraNaya-naMdiyAvatta-musala-laMgala-suraiyavarakappa rukkha migavai -bhadAsaNa-surui-thUbha-varamauDa-sariya-kuMDala-kuMjara-varavasabha dIva-maMdara-garulajjhaya-iMdakeu-dappaNa--aTA-vaya-cAva-bANanakkhatta-meha-mehala-vINA-juga-chatta-dAma-dAmiNi kamaMDalukamala-ghaMTA-varapota-sUcI-sAgara-kumudAgara-magara-hAra gAgaraneura-Naga-Nagara-vaira-kiNNara-mayUra-vararAyahaMsa-sArasa-cakora. cakkavAga mihuNa-grAmara-kheDaga-pavasiga-vipaMci-varatAliyaMTasiriyA-bhiseya-meyaNi-khaggaM-kusa-vimala-kalasa-bhiMgAra-vaddhamANagapasatthauttamabibhattavarapurisalakkhaNadharA // sU0 4 // TIkA-'bhujjo' bhUyaH punarapi 'asura-sura-tiriya maNuya bhogarai-vihArasaMpauttAya ' asurasuratiyaGmanujabhogarativihArasaMprayuktAzca tatra asurAH vyantarAH atra-asurazabdena vyantarA gRhyante, surAH yakSAH, tiryaJca:=azvaratnagajaratnAdayaH, aba sUtrakAra cakravartI Adi ko kA varNana karate haiM-'bhujjo asura0' ityaadi| TIkArthaH-(asura-sura-tiriya maNuma bhogAi vihArasaMpauttAya ) asuroM - vyantaradevoM, suro - yakSoM tiryacoM-azvaratna gajaratna Adi ve suutr||2 yatI mArnui na 42 che--" bhujjo asura " tyAha " asura, sura, tiriya maNuya, bhogaraivihArasaMpauttAya " masurI-yata2 hevA, sureza, yakSo, tiya yA-24*42tna, 042tna, mAhi prANimA, manuSyo bhAMti zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 405 sudarzinI TIkA a04 sU04 cakravAdivarNanam manujAH manuSyA-mAMDalikAdayazca tebhyaH-tatsakAzAd ye bhogAH zabdAdayaH, teSu yA ratiH anurAgastena ye vihArAH vividhaprakAraceSThArUpAH krIDAH, taiH sampayuktAH sahitAH ye te tathA ke te ? ityAha--' cakkacaTTI' cakravartinaH, kIdRzAstecakravartinaH ? ityAha-'suranaravAi sakayA' suranarapatisatkRtAH= suraiH de vaiH narapatibhiH nRpaizca, yadvA 'pati' zabdasya pratyekaM sambandhAt surapatibhirnarapatibhizcetyarthaH, satkRtAH sammAnitAH, ' devaloe' devaloke 'suravaraba' suravarA iva-mahaddhika devA iva / devaloke yathA devAH sukhamanubhavantaH 'bharahanagaNagara - nigamajaNakyapuravaradoNamuhakheDakabbaDamaDaMbasaMvAhapaTTaNasahassamaMDiyaM ' tatra 'bharaha ' bharatasya bhAratavarSasya sambandhino ye nagA: parvatAH 'Nagara' nagarANi-aSTAdazakaravarjitAni, 'Nigama' nigamA: vaNigjananivAsAH 'jaNavaya' janapadAH dezAH, puravarANi rAjadhAnIrUpANi, 'doNamuha' droNamukhAni-jalasthalamArgayuktAni 'kheDa' kheTAni=dhUliprAkAramayAni 'kabaDa' kaTAni= prANiyoM manuSyoM-mAMDalika rAjA Adi janoM ke dvArA saMpAdita zabdAdika bhogo meM anurAga janya vividha prakArakI ceSTArUpa krIDAoM se yukta aise(cakkavaTTI)cakravartI bhI ina kAmabhogoM se tRpta nahIM hote haiM (suranaravaisakkayA) jo cakravartI suroM se-devatAoM se, athavA surapatiyoMindroM se evaM narapatiyoM-rAjAoM se vizeSarUpa meM sadA sanmAnita kiye jAte haiM tathA ( devaloe suravaravva ) jisa prakAra devaloka meM maharddhika deva sukhoMkoM bhogA karate haiM usI prakAra jo sukhoMko bhogate haiN| tathA jo ( bharahanaga-Nagara-Nigama-jaNavaya-puravara-doNamuha- kheDakabbaDa--maDaMba saMvAhapaTTaNa-sahassa-maMDiyaM) bhAratavarSa saMbaMdhI hajAroM 18aThArahaprakAra ke karoM se rahita nagaroM se, vaNigjananivAsabhUta hajAroM nigamoM se, hajAroM dezoM se, rAjadhAniyAMrUpa zreSTha puroM se, jalamArga sthalamArga rAjA Adi loko dvArA saMpAdita zabdAdika bhAgomAM anurAga janya vividha prA2nI yeSTA35 chImAthI yuta sevA " cakkavaTTI " yavatI pakSya AmalogothI tRpta thatA nathI. " suranaravaisakayA " yatImArnu vatAsa vaDe, surapatio Indro vaDe ane nRpatio vaDe sadA vizeSarUpe sanmAna karAya cha, tathA " devaloe suravaravva" hebha rebha maddhi heve| sumolAcyA kare che, e ja pramANe je sukha bhogave che, evA cakravartIo paNa kAmagathI tRpti pAmata nathI, tathA "bharaha-naga-Nagara-Nigama-jaNavaya-puravara-doNamuhakheDakabbaDa-maDaMba-saMvAha-paTTaNa-sahassa-maMDiya" bhAratanA nazaM patAthI, aDhAra prakAranA karethI rahita nagarethI, vaNika leke rahetA hoya evAM hajAro nigamethI, hajAre dezethI, hajAre rAjadhAnIrUpa zreSTha zaherothI, jaLamArga zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 praznavyAkaraNasUtre alpajananivAsasthAnAni ' maDaMba' maDaMbA:-sArdhakrozadvayagrAmAntarazUnyAH, saMvAhAH =ghAnyAdirakSaNadurgavizeSA 'paTTaNa ' pattanAni-sakalavastumAptisthAnAni cetyeteSAM yAni sahasrANi taiH 'maMDiyaM ' maNDitA yA sA tathA tAM 'thimiyameyaNiyaM' stimitamedanIkAM = nizcalaprajAM nirastasamastazatrujanAdibhayarahitajanayuktAm , 'egacchatta' ekacchatrAm-itarabhUpatInAM tadvazavartitvAdekasyaiva rAjJaH svAtantryeNa prAdhAnyAdekameva chatraM yatra sA tathA tAM, tathA 'sasAgaraM ' sasAgarAM-samudrasahitAM 'vasuhaM ' vasudhAM-pRthivIM-bharatArdAdirUpAM 'a~jiUNa' bhuktvA idaM cakravartinovAle hajAroM droNamukhose se, dhUliprAkAramaya hajAroM kheToM se, alpajananivAsabhUta hajAroM karvaToM se, aDhAIkozataka grAmAntaroM se zUnya hajAroM maDaMboM se, hajAroM saMvAhoM se-dhAnyAdikoMkI jinakedvArA rakSA kI jAtI hai aise durgavizeSoM se evaM sakala vastuoM kI prApti ke sthAnabhUta hajAroM pattanoM se maMDita (thimiya meyaNiyaM) tathA zatru Adi ke bhaya se rahita hokara prajAjana jisameM AnaMda ke sAtha nivAsa kara rahe hai ( egacchattaM ) aura jisa meM kisI anya rAjA kIsvataMtra AjJA nahIM calatI hai-dUsare rAjAoM ke honepara bhI usI eka ke vazavartI hone ke kAraNa svataMtrarUpa se apanI AjJA nahIM calA sakate hai-kintu usI eka kI AjJA ke anusAra hI apanI AjJA calAte haiM, aisI sthiti vAlA sAmrAjya jahAM hotA hai-usa sAmrAjya saMpannabhUmi ko ekacchatravAlI bhUmi kahI jAtI hai| aisI (sasAgarAM) AsamudrAnta-(vasuhaM) pRthivI ko-bharatArddha rUpa bhUmi ko (bhuMjiUNa ) bhogakara ke ( narasohA) jo sthaLamArga vANe hajAro droNamukhethI, dhULanA kilAvALAM hajAre beTothI, thoDI vastIvALAM hajAro karbaTethI, jyAMthI aDhI gAu sudhI bIjA gAma na hoya tevAM hajAre mathI, hajAre saMvAhothI-( dhAnyAdinI jenAthI rakSA karAyA che evA durga vize) ane saghaLI vastunA prApti sthAnarUpa hajAro pattanothI sata, tathA " thimiyabheyANiya" zatru mAhi mayathI 2Dita manIne pra bhI mAnapUrva 23 cha, " egacchatta" bhane mAM bhI tanI svataMtra AjJA cAlatI nathI-bIjA rAjAo hovA chatAM paNa teo te ekane ja cakravatI rAjAne " vaza hovAne kAraNe svataMtra rIte pitAnI AjJA calAvI zakatAM nathI. paNa te ekanI AjJA pramANe temane vartavuM paDe che, evI sthitivALuM sAmrAjaya jyAM hoya che, e prakAranAM sAmrAjayavALI bhUmine eka chatra nAyenI bhUmi De cha. mevI " sasAgara" samudranA manta sudhInI "vasuhaM" pRthvIna- 12635 bhUbhine " bhujiUNa" levIne " narasIhA " 2 viziSTa zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 4 sU0 4 cakravAdi varNanam 407 mANDalikAvasthA'pekSayoktam / agre tu 'himavaMtasAgaraM taM dhIrA bhottUNabharahavAsaM ' ityuktaM tat cakravartipadaprAptyanantaraM samastabharatakSetrabhoktRtvApekSayA proktamiti vodhyat cakravartina eva vizinaSTi, ' narasIhA' narasiMhAH nareSu siMhA iva zauryAdimattvAt ' naravaI' narapatayaH narANAM svAmikatvAt 'nariMdA' narendrAH nareSu indrabhUtatvAt ' naravasahA' naravRSabhAH rAjyadhurAdharaNasAmarthyAt 'maruyavasabhakappA' marujavRSabhakalpAH=marujAH marudezotpannAH vRSabhAH balivardAH, tatkalpAH tattsamAnAH ye te tathA marudezakRSabhAhi zarIrasampattyA bahubhAravahanasamarthA bhavantIti taiH sahopamAnam / ' abbhahi yaM' abhyadhikam-atyadhikaM yathAsyAttathA 'rAyateyalacchIe dIppamANA' rAjatejolakSmyA dIpyamAnAH rAjapratApazriyA dedIpyamAnAH 'sommA' saumyAH zAntasvarUpAH 'rAyavaMsatilagA' rAjavaMzatilakA:rAjakulamaNDanabhUtAH, tathA ' raviH sUryaH 1, 'sasi' zazI-candraH 2, 'saMkha' viziSTa zauryAdi saMpanna hone ke kAraNa naroM meM siMha kI taraha hokara narasiMha (naravaI) manuSyoM ke svAmI hone ke kAraNa naroM ke pati (nariMdA) naroM meM indra jaise hone ke kAraNa narendra (naravasahA ) samasta rAjya dhurAke dhAraNa karane meM sAmarthyazAlI hone ke kAraNa maruja vRSama jaisemAravAr3a ke balIvarda jaise-mAravAr3a ke baila apanI zarIrarUpI saMpatti se bahuta adhika bhAra ko vahana karane vAle hote haiM-isaliye una ke sAtha yaha sAdRzya ghaTita kiyA hai| tathA ( anbhahiyaM rAyateyalacchIe dIppamANA ) bahuta adhikarUpa meM rAjalakSmI se dedIpyamAna, (sommA ) zAMtasvarUpa aura ( rAyavaMsatilagA) rAjakula ke maMDanabhUta hote haiM evaM jo (ravisasisaMkhavaracakka) ravi zazi zaMkha cakra ityAdi-lakSaNoM ke dhAraNa karanevAle, arthAt-ravi-sUrya zazi-caMdramA tathA zaMkha, zreSThacakra zaurya AdithI yukta hovAne kAraNe naremAM siMha jevA hovAthI narasiMha, " naravaI" manuSyAnA svAmI DAvAne ||2nne nRpati, " nariMdA " nazamandra samAna havAthI narendra, " naravasahA" samasta zAyadhurAtuM par3ana 42vAne samartha hovAne kAraNe naravRSabha athavA marujavRSabha jevA,-mAravADanA baLada jevA- "mAravADanA baLada majabUta hovAne kAraNe vadhAre bhAra upADI zake che tethI temanI sAthe / sabhAmaNI 42vAmA bhAvI cha' tathA 'amahiyaMrAyateyalacchIe dIppamANA" 245bhI 43 maI 4 padhAre hedIpyamAna, " sommA" zanta 2135 saumya, mane " rAyavaMsatilagA" 2241'zAnI 23mAta 42nArA, mane 2 " ravisasisaMkhavaracakka" " sUrya, yandra, za ya " ityAdi lakSaNone dhAraNa karanArA, eTale ke sUrya candra, zaMkha, zreSTha cakra, zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyAkaraNasUtre " zaGkhaH =matItaH 3, , 6 , varacakka ' varacakraM - zreSThacakraM 4, sotthiya' svastikaH= catuSka vizeSa: 5, 'paDAga' patAkAdhvajA 6, 'java ' yavaH = svanAmakhyAto dhAnyavizeSaH 7, ' maccha' matsyaH=prasiddhaH ' kumma' kUrmaH = kacchapaH 9, 'rahavara ' rathavaraH = viziSTa rathaH 10, ' bhaga' yoniH 11 'bhavaNa' bhavanaM = prAsAdaH 12 ' vimANA' vimAnaM = pratItaM 13, ' turaMga' turaGgaH = azvaH 14, ' toraNa' toraNaM = bahirdvAraM 15, gopuraM =nagaradvAraM 16, maNiH= candrakAntAdikaH 17, ' rayaNa' ratnaM= karketanAdikaM 18, ' naMdiyAvatta ' nandyAvarttaH = navakoNasvastIka vizeSaH 19, ' musala' musalaM - prasiddhaM 20, ' lAMgalaM ' lAGgalaM - halaM 21, ' suraiyavarakapparukkha ' suracitavarakalpavRkSaH = suracitaH = suSThu kRto yo varaH = zreSThaH kalpavRkSaH athavA suratidaH = sukhapradaH kalpavRkSaH 22, ' migavara ' mRgapatiH - siMhaH 23, bhaddA saNa ' bhadrAsanaM = siMhAsanaM 24,' suru suruciH = AbhUSaNavizeSaH 25, 'dhUma' stUpaH = stammAvizeSaH 26, ' varamauDa ' varamukuTaM zreSThamukuTaM 27, 'sariya' muktAvalI dezI zabdo'yaM 28, ' kuMDala ' kuNDalaM = karNAbharaNaM 29, ' kuMjara ' kuJjaraH = hastI 30, 'varadvIpa : 32, maMdara ' mandaraH = mandarAcalaH 33, " garula ' garuDaH = prasiddha: 34, jjhaya ' dhvajaH = pratItaH 35, ' iMdakeU ' indraketuH = indradhvajaH 36, 'dappaNa ' darpaNaH = prasiddhaH 37 ' aTTAvaya ' aSTApadaM= dyutaphalakaM 38, 'cAva ' cApaH = dhanuH 39, bANaH = pratIta: 40, 'nakkhatta' nakSatraM 41, 'meha' meghaH = prasiddhaH 42, 'mehala ' mekhalA = kAJcI 43, vINA = pratItA 44, ' juga' yugaM - vRSabhaskandhe sthApyamAnaH zakaTAGgavizeSaH, 'juhADA' iti bhASA svastika, patAkA, yava matsya, kUrma, viziSTa ratha, yoni, bhavana, vimAna turaMga, toraNa, gopura, candrakAntAdikamaNi, karketanAdiratna, navakoNavAle svastika, musala, lAMgala, suracita - sundara zreSThakalpavRkSa, siMha, bhadrAsana siMhAsana, suruci isanAmakA eka AbhUSaNa vizeSa, stUpa, -staMbhavizeSa, zreSThamukuTa, muktAvalI, kuMDala, kuMjara hAthI, sundarabaila, dvIpa, maMradAcala, garUDa, dhvajA, indradhvajA, darpaNa, aSTApada - dyUtaphalaka, cApa - dhanuSa, bANa, nakSatra, megha, mekhalA - kAMcI, vINA, yuga-gAr3I kA juMA-jo bailoM ke vasabha' varavRSabhaH 31, ' dova ' , 408 6 ( * svastim, yatAa, yava, bhatsya, bhUrbha, viziSTa ratha, yonI, bhavana, vimAna, turaMga tAraNa, gApura, candrakAnta Adi maNi- karkatanAdi ratna, navANu vALA svastika bhusala, sAMgala, suracita suMdara zreSTha upavRkSa, siMha, ladrAsana-siMhAsana, su3thime' AbhUSaNu, stUpa-stala vizeSa, zreSTha bhugaTa, bhustAvasI, Duusa DuMbharahAthI, suMdara vRSala, dvIpa, bhaharAyA, gaiDa, dhvanna, indradhvanna, harSANu, aSTAyahadhUta isa4, dhanuSya. mANu, nakSatra, bhedha, bhejalA -4 horo, vINA, yuga-gADInI zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 409 sudarzinI TIkA a04 sU0 4 ckrvtolkssnnniruupnnm prasiddha 45, ' chatta' chatra prasiddha 45, dAma-mAlA 47, 'dAmiNi' dAmanIrajjuH48, 'kamaMDalu' kamaNDaluH jalapAtravizeSaH, pratItaH49, kamalaM pratItaM50, ghaNTA-pratItA 51, 'varapoya ' varapotaH naukA 52, 'sUI' sUcI-vastrasIvanasAdhanaM 53, 'sAgara' sAgara: samudraH54, 'kumudAgara' kumudAkaraH= kumudavanaM 55, ' magara' makara:56, hAraH-pratItaH57, 'gAgara' iti striya AbharaNavizeSaH, 58, ' neura' nUpuraMpadabhUSaNa 59, 'Naga' nagaH parvataH60, 'Nagara' nagara-prasiddha 61, 'vaira' vanaM 62, 'kiNNara' kinnaraH vyantaradeva vizeSa:63, mayUra: prasiddhaH64, ' vararAyahaMsa' vararAjahaMsaH prazastarAjahaMsaH65, sArasA prasiddhaH-pakSivizeSaH66, 'cakora ' cakora:67, 'cakavAgamihuNa' cakravAkamithuna cakravAkayugalaM 68, cAmaraM-pratItaM 69, ' kheDaga' kheTakaM 'DhAla' iti bhASA prasiddhaM 70, 'pavyosaga' iti vAghavizeSaH dezI zabdoyaM 71, 'vipaMci' vipaJcI=saptatantrIvINA 72, 'varatAliyaMTa ' varatAlacanta-prazastaMtAlavyajanaM 73, 'siriyAbhiseya' zrIkA'bhiSeka: lakSmyA abhiSekaH74, ' meyaNi ' medinI=pRthvI 75, 'khagga' khaDgaH76 ' aMkusa' aGkuzaH prasiddhaH 77, 'vimalakalasa' vimalakalaza-ujjvalakalazaH-78, 'bhiMgAra' bhRGgAra:-pAtravizeSaH 'jhArI ' iti bhASA prasiddhaH79, 'baddhamANaga' vardhamAnakA zarAva:80, cetyekaMdho para rakkhA jAtA hai, chatta-chatra, dAmamAlA, dAmanI-rassI, kamaMDalu kamala, ghaMTA, naukA, suI, samudra, kumudavana, makara, hAra, gAgara,-striyoMkA eka prakAra kA AbhUSaNa,napura-padabhUpaNa, parvata,nagara,vajra, kinnara jAtike vyantaradeva, mayUra, prazasta rAjahaMsa, sArasapakSI, cakora, cakravAkakA jor3A, cAmara, kheTaka-DhAla, pavvIsaga-isa nAmakA eka vAdyavizeSa, vipazcI-sAta tAra vAlI vINA, sundaratADavRkSa kA paMkhA, lakSmI kA abhiSeka, pRthivI, khaDga-talavAra, aMkuza, ujjvalakalazabhRgAra, varddhamAnaka-zarAva, ina saba ke cinhoM ko ki jo prazasta cakravartitva ke sUcaka dhUsarI, chatra, hAmamAtA, hamanI-2sI, bha31, bha, Ta, nau, soya, samudra, muhavana, bhA2, 2, ||||2-khaasaanu me4 42nuM mAbhUSA, nUpura- 2, parvata, nagara, 100, ni2 tIna vyata2 heva, mayUra,, prazasta sarAsa, sA245kSI, 22, yAnuna, yAma2, DhAsa, 50vIsa-me vAcavizeSa, vipa cI-sAta tAra vALI vINA, suMdara tADavRkSane paMkhe, lakSmIne abhiSeka, pRthivI, talavAra, aMkuza, ujajavaLa kaLaza, bhaMgAra, vaddhamAnaka-zarAba, e badhAM cihe ke je prazasta cakavatitvanA sUcaka ane zreSTha hoya che tathA je zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 praznavyAkaraNasUtre tAni, 'pasattha ' prazastAni-cakravartitvasUcakAni uttamAni utkRSTAni 'vibhatta' vibhaktAni spaSTAni yAni 'varapurisalakkhaNa' varapuruSalakSaNAni-varapuruSANAMmahApuruSANAM lakSaNAni hastarekhAdirUpANi mahatvasUcakAni tAni dhArayanti ye te tathA sUryacandrazaGkhacakrAdirUpaviziSTacakravartilakSaNavantaH te'pi kAmabhogairavitRptA eva maraNadharma prApnuvantIti sambandhaH // 0 4 // punaste cakravartinaH kIdRzAH? ityAha-' battIsa ' ityAdi mUlam battIsa-rAyavara-sahassANujAyamaggA causaTrisahassa pavara juvatINayaNakaMtA rattAbhA paumapamhakoraMTagadAmacaMpagasutaviyavarakaNaka-nighasavaNNA sujAya savvaMgaMsudaraMgA mahagghavarapaTTaNuggayavicitta rAgaeNI-paeNI-nimmiya dugulla varacINapaTTakoseja--soNIsuttakavibhUsiyaMgA-varasurabhigaMdha-varacuNNavAsavarakusumabhariya-siriyAkappiyacheyA-yariyasukayaraiyamAlakaDagaMgayatuDiyavara-bhUsaNapiNaddhadehA egAvalikaMThasuraiyavacchA pAlaMba palaMbamANasukayapaDauttarijAmudiyA piMgalaMguliyA ujjala nevattharaiyacillagavirAyamANA teeNa divAkarovvadittA sArayanavatthaNiya-mahura-gaMbhIra-niddhaghosA uppaNNa samattarayaNacakkarayaNapahANA navanihivaiNosamiddhakosA cAevaM utkRSTa hote haiM tathA jo rekhArUpa meM spaSTa jhalakate the-aura jo mahApuruSoM ke hasta AdikoM meM rekhAdi rUpa meM pAye jAte haiM ina saba ko dhAraNa karane vAle hote haiN| aise mahAbhAgya zAlI cakravartI bhI kAmabhogoM se atRpta hokara hI mRtyu ko prApta karate haiN| isa prakAra kA saMbaMdha isa sUtra kI vyAkhyA karate samaya lagA lenA cAhiye // sU04 // mahApuruSanA hAtha AdimAM rekhAe rUpe jovA maLe che, te badhAM cihnone dhAraNa karanArA hoya che. evA mahAbhAgyazALI cakravartI rAjAo paNa kAmabhegothI ataya rahIne ja mRtyu pAme che. e prakArane saMbaMdha A sUtranI vyA-yA 42tI mate sama sevAnI che. // sU0 4 // zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 4 sU05 cakravartIlakSaNanirUpaNam 411 uratAcAurAhiM seNAhiM samaNujAijamANamaggA turaMgavaI gayavaI rahavaI naravaI viulakulA vIsuyajasA sArayasasisakala sommavayaNA, sUrA, tiloka niggayapabhAvA laddhasadA samatta bharahAhivA nariMdA saselavaNakANaNaM ca himavaMtasAgaraM taM dhIrA bhottUNaM bharahavAsaM jiyasattapavararAyasIhApuvakaDatavappabhAvA niviTrasaMciyasuhA aNegavAsasayamAuThavaMto bhajAhi ya jayavayappahANAhiM lAliyaMtA atula sadapharisarasarUvagaMdhe ya aNubhavittA tevi uvaNamaMti maraNadhamma avittittA kAmANaM // sU0 5 // TIkA:-'battIsarAyavarasahassANujAyamaggA' dvAtriMzad rAjavarasahasrAnuyAtamArgAH dvAtriMzad yAni rAjavarANAM-rAjapramukhAnAM sahasrANi tairanuyAtaHanugato mArgoM yeSAM te tathA anugAmi dvAtriMzatsahasrarAjapramukhAnAmadhipataya ityarthaH, 'causadvisahassapavarajuvatINayaNakaMtA ' catuH--paSTisahasramavarayuvatinayanakAntAH catuHSaSThisahasraprauDhataruNInAM nayanakAntAH nayanapriyAH svAmIna ityarthaH 'rattAmA' raktAmA raktA-vimalazoNItabAhulyAd raktavarNA AmA phira ve cakravartI kaise hote haiM so kahate haiM-' battIsarAyavara.' ityaadi| TIkArthaH- ( battIsarAyavarasahassANujAyamaggA ) jinake pIche 2 batIsa hajAra mukuTabaddha rAjA calA karate haiM, arthAt-jo apane anugAmI 32 hajAra narezoM ke adhipati hote haiM / (causadvisahassapavara juvatInayaNakaMtA) tathA 64 cosaTha hajAra sarvazreSTha yuvatI striyoM ke nayanoM ko jo AnaMdaprada hote haiM arthAt unake svAmI hote haiM, tathA (rattAbhA)jinake ta yati / ya cha tetuM suutr|2 vadhu 1 na 42 cha- "battIsarAyavara " tyAhI sAtha-"battIsarAyavarasahassANujAyamaggA" bhanI // 7 // matrIsa 12 bhugttdhArI rAjAo cAle che-eTale ke je temanA anugAmI batrIsa hajAra nRpa, tiyAMnA madhipati DAya cha " causadvisahassapavarajuvatInayaNakatA" yaas| hajAra sarvazreSTha yuvatIonAM nayanane je AnaMdadAyI hoya che, eTale ke temanA svAmI DAya cha, tathA " rattAbhA" ramanA zarIranI mAlA vibhaNa 24tanI zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 praznavyAkaraNasUtre " 6 " zarIraprabhA yeSAM te tathA viziSTalAvaNyasaMpannA ityarthaH, 'paumapamhakoraMTagadAma caMpagataviyavarakaNaganidhasavaNNA padmapakSmako raNTakadAmacampaka sutapta - varakanakarayan, tatra padmapakSma = kamalakesaraH koraNTakadAma koraNTakapuSpamAlA campakaH = puSpavizeSaH tathA sutaptavara kanakasya = sutaptasuvarNasya yo nikaSa: = rekhA vetyeteSAM varNa va varNo yeSAM te tathA padmakesara suvarNAdivad bhAsvarakA - ntaya ityarthaH sujAyasacvaMgamuMdaraMgA' sujAtasarvAGgasundarAGgAH=sujAtAni= zobhanaM puSTAni sarvAGgeNa = sarvaprakAreNa sundarANyaGgAni = avayavA yeSAM te tathA supuSTazobhanAGgopAGgasampannAH tathA mahagghavara paTTaNuggayavicittarAgaeNIpaeNInimmiya dugulavaracINapaTTako sejja soNI muktakavibhUsiyaMgA ' mahArghavarapattanogatavicitrarAgaiNImaiNInirmita dukUlavara cInapaTTakauzeya zroNIsUtrakavibhUSitAGgAH = tatra mahArghANi = bahumUlpAni varapattanodgatAni=pradhAnanagarasamutpannAni tathA vicitrarAgANi= aneka vividharaGga raJjitAni eNI paiNI nirmitAni = eNI = mRgI zreNI zarIra kI AbhA vimala zoNita kI bahulatA se raktavarNa kI sI hotI haiM, arthAt jo viziSTa lAvaNya se yukta hotA haiM / tathA (paumapamhakoraMTa gadAmacaMpagasutaviyavara kaNaka nighasavaNNA) padmapakSma-kamalakezara, korapaTakadAma - koraMTapuSpoM kI mAlA, campaka- puSpavizeSa, evaM tApe hue suvarNa kI rekhA inake varNa ke samAna jinakA varNa hotA hai, arthAtpadmakezara taptasuvarNa Adi ke samAna bhAsvara kAnti se jo yukta hote haiM, tathA (sujAyasavvaMga suMdaraMgA) jinake zArIrika avayava acchItaraha se puSTa evaM saba prakAra se sundara hote haiM ( mahaggha vara paTTaggayavicittarAga eNI paraNI nimmiyadugulla varacINapaTTako sejja soNImuttagavibhUsiyaMgA ) tathA jinakA zarIra bahumUlya vastroM se ki jo vastra pradhAna nagaroM ke jo bane hue hote haiM, vividha raMgoM se raMge rahate haiM, eNI preNI-mRgI aura adhikatAne lIdhe ratAza paDatI hAya che, tathAM je viziSTa lAvaNyathI yukta hoya che, tathA " pauma-pamha koraMTa- gadAma - caMpaga - sutaviyavara - kaNaka-nighasavvaNNA" padmayakSma-ubhaNa Dezara, aura TauhAbha-araMTa puSponI bhAlA, yAnA Dresa, ane tapAvela suvarNa nI rekhA jevA jemane vaNu hoya che. eTale ke je padmakezara tapta suvarNa mahinAM nevI suhara aMtivAjA hoya che, tathA sujAyasavvaMgasudaraMgA " jemanAM zarIranAM aMge| sArI rIte puSTa ane dareka rIte suMdara hAya che, mahagghavara-paTTaNuggaya-vicittarAga - eNI - paraNI duggullavaracINa- paTTakosejja soNIsugavibhUsiyaMgA tathA jemanAM zarIra khaDuM kImati vastrothI suzeAlita rahe che. je mukhya zaheromAM banelAM hAya che, vividha raMgothI ra MgelAM hAya che, 66 " zrI prazna vyAkaraNa sUtra " * Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 4 sU0 5 cakavalakSaNanirUpaNam 413 ca= mRgIvizeSa eva tadromanirmitAni yAni vastrANi tAni, tathA dukUlAni dukUlo vRkSavizeSaH, tannimitAni vastrANi, valkalamulUkhale jalena saha kuTTayitvA cUrNIkRtya sUtrANi nirmAya UtAni dukUlAnItyucyante tAni / tathA vara cInAni cInadezotpannAni 'paTTa' paTTa sUtramayAni-malayadezavizeSasamutpannAni,kauzeyAni kRmikoSasUtranImitAni - rezamI ' iti prasiddhAni vastrANi tathA zroNIsUtrakaM= kaTisUtrakaM ' kaNadorA' iti prasiddhaM cetyaitaiH vibhUSitAni alaGkRtAni aGgAni yeSAM te tathA bahumUlyasukomalA'tisUkSmatamaraGgaviraGgavividhavastrakaTisUtrasuzobhitazarIrA ityarthaH, 'varamurabhigaMdhavaracuNNavAsavarakusumabhariyasirayA' varasurabhigandhavaracUrNavAsavarakusumabhRtazirasa: varasurabhigandhaH uttama sugandhayuktagandhadravyaM, tathA varacUrNavAsAH barAH zreSThAH cUrNavAsAH cUrNarUpANi gandhadravyANi, varakusumAni ca-campaka mAlatI prabhRtIni tai bhRtAni vyAptAni zirAMsi-mastakAnI mRgIvizeSa ke romoM se nirmita hote haiM unase suzobhita rahate haiM / ye vastra dhotI ke sthAnApanna hote haiN| tathA jisa dukUla-dupaTTe-ko ye oDhate haiM vaha rezamI hotA hai, evaM cIna dezakA banA huA hotA hai| dukUlavRkSa ke valkala ko okhalI meM jala ke sAtha pahile mUsala se khUba kUTA jAtA hai, bAda meM jaba vaha cUrNarUpa meM ho jAtA hai taba usake sUtra taiyAra kiye jAte haiM aura phira unheM acchI taraha bunakara yaha dukUla banAyA jAtA hai| aise dukUloM se evaM kaTisUtra se jinakA zarIra sadA alaMkRta rahA karatA hai, arthAt jo bahumUlya, sukomala, atisUkSmatamaevaM raMgaviraMge anekavidhavastroM se, tathA kaTisUtra se vibhUSita zarIra rahate haiM ( varasurabhigaMdhavaracuNNavAsavarakusumabhariyasirayA ) tathA uttama sugaMdha yukta gaMdhadravyoM se, zreSThacUrNa vAsoM se caMpaka, mAlatI Adi eNuM pra-mRgalI ane viziSTa prakAranI mRgalInI rUMvATamAMthI banAvelAM hoya che. te vastro dhetInI jagyAe paherAya che. tathA temanA dupaTTA rezamI hoya che, ane te cInamAM banelA hoya che. dukUla-vRkSanI chAlane pANI nAkhIne pahelAM khAMDaNIyAmAM sAMbelAthI khUba khAMDavAmAM Ave che, jyAre tene bhUko thaI jAya tyAre temAMthI tAra kADhavAmAM Ave che, pachI tene sArI rIte vaNIne te dukUla-dupaTTA banAvavAmAM Ave che. evA dupaTTA ane kaTisUtrathI jemanAM zarIra sadA AbhUSita rahe che, eTale ke jemanAM zarIra bahu mulya, sukomaLa, atizaya bArIka ane raMgaberaMgI aneka prakAranAM vastrothI, tathA kaTisUtrathI vibhUSita 27 cha, "varasurabhi-gaMdhavara-cuNNavAsavara-kusuma-bhariyasiriyA " tathA uttama sugaMdhavALA dravyethI, zreSThacUrNanI sugaMdhathI, caMpaka, mAlati Adi zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 praznavyAkaraNasUtre yeSAM te tathA paramasugandhidravyacandanacUrNacampakAdikusumasambhArasambhRtamastakA ityarthaH, 'kappiyacheyAyariyamukayaraiyamAlakaDagaMgayatuDiyavarabhUsaNapiNaddhadehA' -kalpitachekAcAryasukRtaratidamAlAkaTakAGgatruTitavarabhUSaNapinaddha dehAH = tatra kAlpitAni = paridhRtAni chekAcAryeNa = zilpivareNa sukRtAni = suSThu racitAni ratidAni = premajanakAni yAni mAlA kaTakAGgadatruTitavarabhUSaNAni mAlA-suvarNamAlAHkaTakAH kaGkaNAni ' kaDA' iti prasiddhAni, aGgadAni= keyUrANi truTitAH bAhurakSikAH, tathA varabhUpaNAni-mukuTakuNDalAdini ca taiH pinaddhaH byApto deho yeSAM te tathA mukuTakeyUrakaGkaNAdivividhabhUSaNabhUSitadehA ityarthaH, 'ekAvalikaMThasuraiyavacchapAlaMbapalaMbamANamukayapaDauttarijjamuddiyApiMgalaMguliyA ' tatra-' ekAvalikaMThasuraiyavacchA' ekAvalIkaNThasuracitavakSaskAH= ekAvalI-vividhamaNigrathitahAraH kaNThe kaNThapadeze suracitA-paridhRtA vakSasi-vakSaH sthale yeSAM te tathA 'pAlaMbapalaMbamANamukayapaDauttarijjA' pAlambapralambamAna ke puSpoM se jinakA mastaka sadA zobhita rahatA hai, arthAt-paramasugaMdhita dravyoM se caMdana ke cUrNa se campakAdi kusumoM ke saMbhAra se jinakA mastaka nirantara bharA rahatA hai / tathA (kappiya cheyAyariya-sukaya-raiya mAla-kaDaMga gaya-tuDiya-vara bhUsaNapiNaddha dehA) jinakI deha acchI taraha se pahire gaye AbhUSaNoM se, suvarNa kI mAlAoM se, kaTakoM kar3oM se, aMgadoM-(bhujabaMdhoM ) se, truTitoM se bAhurakSikoM se, evaM mukuTa kuMDala Adi uttama alaMkAroM se, ki jo kArIgaroM ke dvArA bahuta hI acchI taraha banAye hue hote haiM tathA premotpAdaka hote haiM inase inakI deha vyApta rahatI hai ( egAvalikaMTha suraiya vacchapAlaMbapalaMbamANasukayapaDauttarijja puSpathI jemanAM mastaka sadA suzobhita rahe che, eTale ke atizaya sugaMdhayukta dravyathI, candananA cUrNathI, caMpaka Adi puchapanA saMbhArathI jemanAM bhasta sahA yuta 27 cha, tathA "kappiya chayAyariya,-sukaya,-raiya,-mAla, kaDaMga-gaya, tuDiya, vara bhUsaNapiNabaddhadehA" bhanai zarIra sArI rAta paresa mAbhUSaNe thI, suvAnI bhASAmothI. 4imAthI, "aMgado" ' mdhe|' thI, tRTitethI-bAhurakSikethI, ane mugaTa kuMDaLa Adi uttama alaMkArothI AbhUSita rahe che. je alaMkAro sArA kArIgaroe sArI rIte banAvelAM hoya cha tathA premAtyA 14 cha. "egAvali-kaMTha-suraivaccha-pAlaba-palaMbamANa-sukaya paDauttarijja-muddiyA-piMgalaMguliyA " tathA vividha bhI31 72 remanI zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 4 sU05 cakravatIlakSaNanirUpaNam sukRtapaTottarIyAH pAlambavat= AnAbhilambitakaNThikAvat pralambamAnaH, tathA sukRtaH zobhanaracanAvizeSayuktaH paTa: zATakaH uttarIyam-uttarIyavastraM ca yeSAM te tathA racanAvizeSeNa paridhRtazATakottarIyA ityarthaH, 'muddiyApiMgalaMguliyA' mudrikApiGgalAGgulikA =mudrikAbhiH aGgulIyakaiH piGgalAH svarNAdimayatvAt pItakAntayo'Ggulayo yeSAM te tathA 'ujjalanevattharaiyacillagavirAyamANA' ujjvalanepathyaratidacillagavirAjamAnAH = ujjvalaM-nirmalaM nepathyaM veSaH 'pozAka' iti prasiddhaHratidaM AnandajanakaM 'cillagaM' iti vastra cAkacikyaM, tena virAjamAnAH zobhamAnAH, tathA 'teeNa divAkarovadittA' tejasA divAkaraiva dIptAH= pratApena sUryasadRzAH ' sArayanavatthaNiyamahuragaMbhIraniddhaghosA' zAradanavastanitamadhuragambhIrasnigdhaghoSA: zAradaM-zaratkAlikaM yannavastanita-nUtanameghadhvaniH tadvanmadhuro gambhIraH snigdhazva-hRdayAhlAdakaro ghoSaH zabdo yeSAM te tathA 'uppaNNa samattarayaNacakkarayaNapahANA ' utpannasamastaratnacakraratnapradhAnAH utpannAni prAptAni muddiyApiMgalaMguliyA ) tathA kaMTha meM vividhamaNiyoM se grathita pahirA huA hAra jinake vakSasthala para laTakatA rahatA hai, tathA nAbhipradeza paryaMta kaMThI ke samAna laTakate hue uttarIyavastrako evaM zobhana racanA vizeSa se yukta karake dhotI ko jo dhAraNa karate hai| svarNa AdikI banI huI aMgUThiyoM se yukta hone ke kAraNa jinakI hAthoM kI aMguliyAM sadA pIlI kAMtivAlI banI rahatI haiM ( ujjalanevattha raiyacillagavirAyamANA) ujvala, AnaMdajanaka evaM cilakatI huI pozAka se jo sadA virAjamAna rahate haiM ( teeNa-divAkarovva dittA sAraya-navatthaNiya-mahura-gaMbhIraniddhaghosA) tathA jo apane teja se sUrya ke jaise pratApazAlI hote haiN| tathA jinakA zabda zaratkAla ke megha kI navIna dhvani ke jaisA gaMbhIra aura hRdayAhlAdaka hotA hai (uppaNNasamattarayaNacakarayaNapahANA) tathA DokamAM paherelI hoya che ane vakSasthaLa para laTakato hoya che. tathA nAbhipradeza sudhI kaMThInI jema laTakatAM uttarIya vastrone tathA suMdara viziSTa racanAthI yukta dhatIne jeo dhAraNa kare che, suvarNa AdimAMthI banAvelI vIMTIothI yukta hovAne lIdhe jemanAM hAthanI AMgaLIo sadA pILA tejathI yukta 27 cha, "ujjalanevattharaiyacillagavirAyamANA" Gorrqu, mAnahAya ane. yatA pASAthI yA sahA zAlI 2 DAya cha, " teeNa-divAkarovvadittA sAraya-navatthaNiya-mahura-gaMbhIra-niddhaghosA" tathA 2 potAnA tethI sUya' samAna pratApazALI hoya che, tathA jemanA zabdo zaradatrAtanA meghanA navIna dhvaninA lI2 ane hatyamA mAna tanna 42 // 2 3ya cha, " uppaNNa zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 416 praznavyAkaraNasUtre samastaratnAni cakraratnAni ca yaiste tathA, ata eva pradhAnAH pradhAnabhUtAH caturdaza ratnAni yathA "seNAvai 1 gAhAvai 2 purohiya3 turaga 4 vaTTaI5 gaya6 itthI 7 / cakaM 8 chattaM 9 camma 10, maNi 11 kAgaNi 12 khagga 13 daMDo ya 14 // " chAyA-senApati 1 gRhapati 2 purohita 3 turaga 4 vardhaki 5 gaja 6 striyaa| cakraM 8 chatraM 9 carma 10 maNi 11 kAkiNI 12 khaGgaH13 daMDazca 14 // " iti caturdazaratnAni / tathA ' navanihipaiNo' navanidhipatayaH navanidhinAM svAminaH / navanidhayo yathA " nesappe 1 paMDuya 2 piMgale ya 3 savvarayaNe 4 tahAmahApaume 5 / kAleya 6 mahAkAle 7 mANavagamahAnihi 8 saMkhe 9 // 1 // " iti, chAyA-naisarpaH1 paNDukaH2 piGgalazca 3 sarvaratnaM 4 tathA mahApadmam 5 / kAlazca 6 mahAkAla:7 mANavakamahAnidhiH8 zaGkhaH9 // 1 // " ' samiddhakosA ' samRddhakozA: paripUrNabhANDAgArAH, 'cAuraMtA' caturantAH= triSvanteSu samudraH, canurthe'nte ca himavAn parvataH, evaM catvAro'ntAH bhUvibhAgAH jo prApta samasta ratnoM se evaM cakraratna se purUSoM meM pradhAnabhUta mAne jAte haiM cakravartI jina 14 caudaha ratnoM ke adhipati mAne jAte haiM-ve ratna ye haiM-(1) senApati, (2) gAthApati, (3) purohita (4) turaMga (5) vardhaki, (6) gaja, (7) strI, (8) cakra, (9) chatra, (10) carma, (11) maNi, (12) kAkiNI, (13) khaGga (14) daMDa / ( navanihipaiNo) tathA navanidhiyoM ke jo bhoktA hote haiM, navanidhiyAM isa prakAra haiM-(1) naisarya, (2) paMDuka, (3) piMgala, (4)sarvaratna, (5) mahApadma, (6) kAla, (7) mahAkAla (8) mANavaka aura (9) zaMkha / (samiddha kosA) bhANDAgAra sadA haraeka vastu se bharapura banA rahatA hai, tathA ( cAuratA) jo himavat parvata samattarayaNacakkarayaNapahANA" tathA 2 prApta thayesa sabhasta ratnAthI bhane cakaratnathI puruSomAM zreSTha gaNAya che. cakravarti je 14 "coda" rananA adhipati bhanAya cha, te yo 2tnI nIya pramANe che-(1) senApati, (2) gAthApati, (3) zaDita, (4) turaM, (5) 48, (6) 10, (7) strI, (8) ya, (e) chatra, (10) yama, (11) mANu, (12) tell, (13) mA bhane (14) daMDa. tathA te cakravarti rAjAe navanidhine bhogave che. te navanidhi nIya prabhArI cha-(1) naisa, (2) 54 (3) visa, (4) savaratna, 5 bhA5, (6) sa, (7) mAsa, (8) bhAva4 bhane (6) A5. " samiddha. kosA" tamanA A2 sahI 424 12tuthI ma252 29 che, " cAuratA" zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 4 sU0 5 cakravartIlakSaNanirUpaNam 417 yeSAM te tathA himavatsamudraparyantapRthivIzAsakAH 'cAurAhiM seNAhiM samaNujAijjamANamaggA' catasRbhiH senAbhiH samanuyAyamAnamArgAH-hastyazvarathapadAttirUpacaturaGgasenAbhiH samanuyAyamAnaH anugamyamAno mArgo yeSAM te tathA tadeva darzayati 'turaMgavaI-gayavaI-rahavaI-naravaI tatra 'turaMgavaI ' turaGgapatayaH ' gayavaI ' gajapatayaH ' rahavaI ' rathapatayaH ' naravaI' narapatayaH padAti senApatayaH 'viulakulA' vipulakulAH = uccakulAH, vizrutayazasaH vikhyAtakIrtaya 'sArayasasisakalasommavayaNA' zAradazazisakalasaumyavadanAH zAradAH zaratkAliko zazI candraH kIdRzaH sakalA sampUrNakalAyuktaH zaratpUrNimAcandra ityarthaH, tadvat saumyaM=sundaraM, vadanaM-mukhaM yeSAM te tathA / 'mUrA' zUrAH zatrumardakAH 'tilokaniggayapabhAvA' trailokyanirgataprabhAvAH trilokavyApiprabhAvasampannAH, 'laddhasaddA' labdhazabdAH paryaMta taka kI bhUmi ke zAsaka hote haiM, ( cAurAhiM seNAhiM samaNujAijjamANamaggA ) hastI, azva, ratha evaM paidala sainya, ina cAra aMgoM vAlI senA se jo sadA anugamyamAna mArgavAle hote haiM, arthAt ve (turaMgavaIgayavaI rahavaI naravaI) azvapati, gajapati, rathapati, aura narapati hote haiN| (viulakulA ) tathA unakA kUla bahuta U~cA hotA haiM, (vIsuyajasA) kIti bhI unakI cAroM dizAoM meM vyApta hotI hai tathA ( sArayasasi. sakala sommavayaNA ) unakI mukha zaratkAla kI pUrNimA ke candramA jaisA saumya hotA hai tathA ve (sUrA ) apane zatruoM ke mardaka hone se zuravIra hote haiM, tathA (tilokaniggayapabhAvA ) unakA prabhAva tInaloka meM vyApta rahatA hai, isaliye ve (laddhasaddA ) unakI prasiddhi tInoM lokoM tesAnu himAlaya parvata sudhiin| pradeza 52 zAsana yAve che. "cAurAhi-seNAhiM samaNujAijjamANamaggA" tathA te yati rAnamA 67, saha, rathadaLa, ane pAyadaLa, e caturaMgI senA sahita mArga para kuca karanArA hoya cha, meTale " turaMgavaI gayavaI rahavaI naravaI" tasA 25155ti, 45ti, 2thapati mane narapati DAya che. "viulakulA" tathA tasA ayAM sunA hAya che. " visuyajasA" temanI prIti thAre hizAmAmA sAyesI DAya che. tathA " sArayasasisakalasommavayaNA" tamanA bhu5 224 tunI pUrNimAnA yandra samAna saumya hAya cha, tathA tes| "sUrA" pAtAnA zatrumArnu bhana 42nA2 havAthI zUravIra DAya cha, "tilokkaniggayapabhAvA" tebhanI pramA5 traNe mAM vyApato DAya che. tethI " laddhasaddhA" tamAtrA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 praznavyAkaraNasUtre trijagatprasiddhAH, 'samattabharahAhi vA' samastabharatAdhipAH dakSiNottarabharatAdhipatayaH 'nAradA' narendrAH, dhIrAH-saMgrAmAdiSvapratihatazaktisampannAH. sase lavaNakANaNaM' sazailapanakAnanaM zailaiH parvataiHvanaiH=nagaradUrasthaiH, kAnanaiH nagarasamIpasthaiH saha-sahitaM yattattathAvidhaM 'himavaMtasAgaraMtaM ' himavatsAgarAnta-himavAn kSullahimavatparvataH sAgarazca-samudraH tadantaM tAvatparyantaM 'bharahavAsa' bhAratavarSa 'bhottUNa' bhuktvA-upabhujya 'jiyasattU' jitazatravaH-parAjitasamastazatravaH, pavararAyasIhA' pravararAjasiMhAH pavareSu-mahAparAkrameSvapi rAjasu madhye siMhAH siMhasadRzAH, pravarAzcate rAjasiMhA iti vA vigrahaH= 'pubakaDatavASabhAvA ' pUrvakRtatapaHprabhAvAt= pUrvajanmakRtatapo mAhAtmyAt 'niviTThasaMciyasuhA ' niviSTa saJcitasukhAH upabhuktasaJcitasukharAzayaH ' aNegavAsasayamAuvvaMto' anekavarSazatAyuSmantaH, meM ho jAtI hai, aura ve (samattabharahAhi vA ) samasta bharatakhaMDa ke adhipati hote haiM, arthAt-5 mlecchakhaMDa aura 1 AryakhaMDa isa prakAra saMpUrNabharatakSetra ke svAmI hote haiM, (nariMdA) tathA ve manuSyoM ke indra mAne jAte haiM ( dhIrA ) tathA ve saMgrAma Adi meM apratihata zakti se saMpanna hote haiM (saselavaNakANaNaM ca himavaMtasAgaraMtaM bhottUNa bharahavAsa jiyasattU pavararAyasIhA ) tathA ve parvatoM, vanoM-nagara se dUra rahe hue jaMgaloM, evaM kAnanoM-nagara samIpastha jaMgaloM se yukta tathA kSullakahimavAn parvata aura samudraparyaMta prasRta aise bhAratavarSa kA upabhoga karake samasta zatruoM ko parAjita karane ke kAraNa mahAparAkrama zAlI rAjAoM ke bIca meM kezarI ke samAna camakate haiM, aura ( puvakaDatavappa bhAvA niviTTha saMciyasuhA ) pUrvajanma meM Acarita tapa ke prabhAva se ve sabhA prasiddha hAya che, mane tI samattabharahAhivA" samasta bharatanA adhipati hoya che, eTale ke pAMca mleccha khaMDa ane eka AryakhaMDa,e rIte sapUSNu bhrtkssetrn| madhipati DAya che. " nariMdA" tathA temana manuSyonA chandra gAvAmAM Ave cha, "dhIrA " tes| sayAma pAhimA ma zakti gharAnA2 DAya cha, "sase lavaNakANaNaM ca himavaMtasAgarata' bhottuNabharahavAsaMjiyasattU pavararAyasIhA " tathA tethe patA, vanI-nagarathI 2 mAvasaional, kAnane-nagaranI pAsenAM jaMgalethI yukta tathA himAlaya parvatathI samudra sudhI vistRta evA bhArata varSane upabhegA karIne saghaLA zatruone mAhita karavAne kAraNe mahAparAkramI rAjAonI vacce kezarI "kiM" samAna camake che, ane "pubvakaDatavappabhAvA niviTTa saMciyasuhA" pUrvamamA 428i tapana pramA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 4 sU0 6 baladevavAsudevasvarUpanirUpaNam 419 'jaNavayappahANAhiM ' janapadapradhAnAbhiH janapadeSu dezeSu pradhAnAbhiH sarvotkRSTAbhiH 'bhajjAhiM ' bhAryAbhiH strImiH 'lAliyaMtA' lAlyamAnAH krIDayamAnAH 'atulasaddapharisarasarUvagaMdheya aNubhavittA' atulazabdasparzarasarUpagandhAMzcA'nubhavantaH=anupamazabdAdi viSayasukhAnyAsvAdayantaH / te vi ' te'pi tAdRzA api cakravartinaH, 'kAmANaM avitittA' kAmAnAmavitRptAH kAmabhogeSu tRptirahitA eva, "maraNadhammaM ' maraNadharma-mRtyu ' uvaNamaMti' upanamanti prAnpuvanti mriyante ityarthaH // sU0 5 // punaH ke ityAha- 'bhujjo' ityAdi mUlam-bhujjo baladevA vAsudevA ya pavarapurisA mahAbalaparakamA mahAdhaNuviyaTTagA mahAsattasAgarA duddharA dhaNudharAnaravasahA rAmakesavA bhAyaro saparisA samuddavijayamAiyadasArANaM pajjuNNa-payivasaMbaaniruddhA nisaDhaummuya-sAraNagaya sumuhadummuhAdINaM jAyavANaM adhdhuTANavikumArakoDINaM hiyayadaiyA devIe rohiNIe devIe devaIe ya ANaMdahiyabhAsaMcita sukha kI rAziko bhogate haiM, tathA unakI (aNegavAsasayamAuvvaMto ) saikar3oM varSoM kI Ayu hotI hai (jaNavayappahANAhiM bhajjAhiM lAliyaMtA) tathA ve samasta dezoM meM sarvotkRSTa aisI 64 causaTha hajAra striyoM ke sAtha krIDA kiyA karate haiM ( atUlasaddapharisa rasarUbagaMdha ya aNubhavittA) aura unake sAtha jo anupama zabda, sparza, rasa, rUpa, gaMdha Adi pAMco indriyoM ke viSayoM se janya sukhoM kA AsvAdana karate rahate haiM aise (te vi ) ve cakravartI AdI bhI ( kAmANaM avitittA maraNadhamma uvaNamaMti ) kAmasukhoM se atRpta hI bane rahate haiM aura anta meM maraNa ko prApta ho jAte haiN| suu05|| pathI prAta 42 sumanI zazina upAya 42 cha, tathA " aNegavAsasayamAudhvaMto" tebhanu mAyuSya se 4 vana DAya cha, tathA "jaNavayappahANAhilAliyaMtA" samasta dezamA anupama sevI yAsa 12 khii| sAthe / 42 cha, bhane " atulasaddapharisarasarUvagaMdheyaaNubhavittA " temanI sA2 2anupama zabda, sparza, rasa, rUpa, gaMdha Adi pAMce IndriyanA viSayothI janita sukhe bhanubhava cha. savA te " te vi" yati mAha 5 "kAmANaM" avitittA maraNadhamma uvaNamaMti" mAthI matRH8 2 cha bhane ma te bha25 pAme che ||suu.5|| zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 praznavyAkaraNasUtre vanaMdaNakarA solasarAyavarasahassANujAyamaggA solasadevI sahassavaraNayaNahiyayadaiyA jANAmaNikaNagarayaNamauttiyapavAla dhaNadhaNNasaMcayA riddhisamiddhakosA haya-gaya-rahasahassasAmI gAmAgara-Nagara-kheDa-kabbaDa-maDaMba-doNamuha-paTTaNA-samasaMbAha-sahassathimiya nivvuyappamuiyajaNavivihasahassanippajamANamei NI sarasariyatalAga-selakANaNa-ArAmujANamaNAbhirAmaparimaMDiyassa dAhiNa-veyaDDa girivibhattassalavaNajalaparigayassachaviha-kAlaguNakamajuttassa advabharahassa sAmiyA dhIrakitti purisA ohabalA atibalA anihayA // suu06|| TIkAH-'bhujjo' bhUyaH punaHbaladevA vAsudevAzca te'pi maraNadharmamupanamantIti sambandha kIdRzAste ityAha- pavarapurisA' pravarapuruSAH pradhAnapuruSA 'mahAbalaparakamo' mahAbalaparAkramAH mahAbalA mahAparAkramAzca tatra balaM-mAnasikazaktiH parAkramaH kaayikshktiH| 'mahAdhaNuviyaTTagA' mahAdhanurvivartakAH-zAGgAdidhanurvikarSakAH, phira isa prakArake kauna hote haiM ? so kahate haiM- bhujjo baladevA' ityAdi / TIkArtha-(bhujjo baladevA vAsudevA ya) dekho-phira jo caladeva aura vAsudeva hote haiM ve bhI kAma se atRpta hI maraNadharma ko prApta hote haiM, isa prakAra se isa sUtra kI vyAkhyA meM saMbaMdha lagA lenA cAhIye / aba ye baladeva aura vAsudeva kaise hote haiM isakA varNana sUtrakAra karate haiM ( pavarapurisA ) ye baladeva aura vAsudeva pravara puruSa-pradhAnapuruSa hote haiM (mahAbalaparakamo) inakI mAnasika zakti tathA kAyikazakti anokhI hotI hai(mahAdhaNuviyadRgA) zAGga Adi dhanuSya ke ye vikarSaka hote qil mevA e DAya cha ? to 49 che " bhujobaladevA" tyA -- "bhujjo baladevA bAsudevA ya" qii 2 vo mane vAsudeva jaya che teo paNa kAmathI atRpta rahIne ja mRtyu pAme che, A pramANe A sUtranI vyAkhyAmAM saMbaMdha samajavAnuM che. have te baLadeva ane vAsudeva kevA hoya che, te sUtrA2 va 3 cha- " pavarapurisA" te paNa bhane vAsudeva prava2 535pradhAna 535 DAya che "mahAbalaparakkamo" temanI mAnasi mane Rs zati mAsuta rAya cha " mahAdhaNuviyadRgA" to AuGga mA dhanuSyanA vi454 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 4 sU0 6 baladevavAsudevasvarUpanirUpaNam 421 'mahAsattasAgarA' mahAsattvasAgarAH = mahAbalasya vizAlabalasya sAgarA itra sAgarAH prabhUtavalasampannA ityarthaH 'duddharA ' durdharA: durdharSAH-zatrubhiranivAryAH 'dhaNudharA' dhanurdharAH zArNAdidhanurdhAriNaH ' naravasabhA ' naravRSabhAH = puruSeSu zreSThAH 'rAmakesavA' rAmakezavA baladevavAsudevA 'bhAyaro' bhrAtaraH 'saparisA ' saparSadaH saparivArAH ' samudavijayamAdiyadasArANaM ' samudravijayAdidazA hoNAM samudravijaya AdiryeSAM te tathA te ca te dazAsteiSAM te ca yathA samudravijayo 1 'kSobhyaH2 stimitaH3 sAgarastathA 4 / himavAna 5 cala caiva6 dharaNaH 7 pUraNastathA 8 // ____ abhicandrazva9 navamo vasudevazca 10 vIryavAn // tathA-'pajjuSNapayivasaMbaaniruddhanisaDhaummuyasAraNagayasumuhadummuhAdINa' haiM-caDhAne vAle hote haiM, (mahAsattasAgarA) vizAlabala ke ye sAgara hote haiM arthAt bahUta adhikayala ke ye adhipati hote haiM, (duddharA) zatruoM dvArA ye anivArya hote haiM (dhaNudharA ) zAGga Adi dhanuSoM ke ye dhAraNakarane vAle hote haiM, (naravasabhA) puruSoM meM zreSTha hote haiM (rAmakesavA) baladeva kI apara saMjJA rAma aura vAsudeva kI kezava hotI hai / (bhAyaro) ye saMbaMdha meM bhAI bhAI hote haiM / (saparisA) parivArasahita hote haiN| (samuddavijaya mAdiyadasArANaM pajjuNNa paiva saMba aniruddhA nisaDha umbhuya sAraNagaya sumuhadummuhAdINaM jAyavaNaM adhuTThANa vi kumArakoDINaM hiyayadaiyA) tathA samudravijaya 1, akSobhya 2, stimita 3, sAgara 4, himavAn 5, cala 6, dharaNa 7, pUraNa 8, abhicaMdra 9 aura vasudeva ina samu. dravijaya Adi 10 dazA) ke liye tathA pradyumna prativasAMva, aniruddha, ( yavanA) DAya che, " mahAsattasAgarA" viza 40 sA2 DAya cha, eTale ke ghaNuM ja baLavALA hoya che, athavA moTA sinyanA adhipati hoya cha. " duddharA" zatrusI dvArA aparita DAya cha, "dhaNudharA" zAGga mAha dhanuSyAne ghA295 42naa2| DAya cha, " naravasabhA " 53SAmA zreSTha DAya che. " rAmakesavA" bhavanu bhI nAma rAma. ana vAsudevatuM bhI nAma zava DAya che. "bhAyaro" tame mA bhAnu sa555 5rAve cha, bhane " saparisA " parivA2 DAya . "samuddavijayamAdiya dasArANaM pajjuNNa paiva saMbaaniruddhA nisaDha ummuyasAraNagayasumuhadummuhAdINaM jAyavANaM adhdhudvANa vi kumArakoDINaM hiyayadaiyA " tathA (1) samudra vinya, (6) mAlya, (3) stimita (4) sAgara (5) bhivAna, (6) yasa, (7) ghara (8) pU29 (6) maliyA. ane (10) vasudeva, samudra vijaya Adi 10 dazAhane, tathA pradyumna, zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kara2 praznavyAkaraNasUtre pradyumna - prativasAMvA'niruddhaniSadholmaka-sAraNa-gaja-mumukhadurmukhAdInAM 'jAyavANaM' yAdavAnAM = yaduvaMzinAM 'achuTThANa vi ' arddhacaturthAnAmapi= sArdhatisRNAmapi 'kumArakoDINaM ' kumArakoTInAM 'hiyayadaiyA' hRdayadayitA: hRdayapriyAH 'devIe rohiNIe devIe devaIe ya ANaMdahiyayabhAvanaMdaNakarA' devyA rohiNyAH valadevamAtuH devyAdevakyAH kRSNamAtuzca AnandarUpo yo hRdayabhAvastasya nandanakarA:vRddhikArakAH 'solasarAyavarasahassANujAyamaggA' SoDazarAjavarasahasrAnuyAtamArgAH = SoDazasahasrasaMkhyakA rAjavarA anumatA bhavanti mArge yeSAM te tathA / tatpadarzitanItimArgAnuvartina ityarthaH tadAjJAkAriNa iti yAvat / solasadevIsahassavaraNayaNahiyayadaiyA / SoDazadevIsahasravaranayanahRdayadayitAH SoDazasahasradevInAM varanayanAnAM cAru locanAnAM sundarINAM hRdayayitAH= hRdayavallabhAH, vizeSaNamidaM vaasudevaapekssyaa| 'NANAmaNikaNagarayaNamottiyapaniSadha, ulmaka, sAraNa, gaz2a, sumukha, durmukha Adi sADhAtIna 3 // karor3a yAdavakumAroM ke liye ye hRdaya se adhika pyAre hote haiM / (devIe rohiNIe debIe devaIe ya ANaMdahiya bhAvanaMdaNakarA) devI rohaNI ke tathA devI devakI ke AnaMdarUpa hRdayabhAva kI ye vRddhi karanevAle hote haiM, devI rohiNI ye baladeva kI mAtA tathA devI devakI ye kRSNakI mAtA haiN| (solasarAyavarasahassANujAyamaggA) 16 sola hajAra rAjA jinake pIche2 mArga meM calA karate haiM, arthAt jisa prakAra ve inheM nItimArga kA pradarzana karate haiM usI nItimArgakA ye anusaraNa karate haiM, athavA unakI AjJAnusAra calate haiN| (solasa devIsahassavaraNayaNahiyayadaiyA) 16 sola hajAra striyoM ke nayanoM ko aura hRdayoMko ye atyaMtapriya hote haiM, yaha vizeSaNa vAsudevakI apekSA se kahA gayA jAnanA caahiye| (NANAmaprativasAMsa, aniruddha, niSadha, bhu. sA261, 11, subhupa, hubhu5 mA sADA traNa karoDa yAdava kumArane te prANathI paNa adhika vahAlA hoya che, "devIe rohiNIe devIe devaIe ya ANaMdahiyabhAvanaMhaNakarA" pI. DI tathA devI devakInA hadayanA AnaMdamAM teo vRddhi karanArA hoya che. devI zaDi gavanI mAtA tathA hevI hevI gunI bhAtA cha. " solasarAyarasahassANujAyamagA" 16soja 12 rAnI tamane manusare cha, seTa tamanA dvArA je nItimArga teo batAve che, e ja nItimArganuM teo anusaraNa 12 cha, athavA tebhanI mAjJA pramANe te adhA yAse che. "solasa devIsahassavaraNayaNahiyayadeiyA " 16 so 012 strIyAnAM nayane tathA yane tes| satyata priya DAya che. vizeSa vAsudevane anukSI pAye cha. "NANAmaNi zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 4 sU06 baladevavAsudevasvarUpanirUpaNam 423 vAladhaNadhaNNasaMcayA / nAnAmaNikanakaratnamauktikapravAladhanadhAnyasaJcayAH, tatra nAnAvidhA maNayaH candrakAntAdayaH kanakAni-suvarNAni ratnAni karketanAdIni mauktikAni-muktAphalAni pravAlAni= 'mUMgA' iti prasiddhAni dhanAni-gaNimAdIni, tatra gaNimaM-gaNayitvA yadIyate tadvastu gaNimamityucyate nAlikerapUgIphalAdikam , evaM dharimaM-yattulAyAM dhRtvA dIyate tat, suvarNarajatAdikam, meyaMkuDavena-mAnavizeSeNa ' pAyalI' iti prasiddhana parimIya yadIyate tat, zAlIgodhUmAdikam , paricchedyaM parIkSya yahIyate tat , ratnavastrAdikam , dhAnyAni zAliyavAdIni teSAM saJcayAH rAzayo yeSAM te tathA 'riddhasamiddhakosA' Rddhi samRddhakozAH= vividhasampattipUrNabhANDAgArAH ' hayagayarahasahassasAmI' hayagajarathasahasrasvAminA spaSTam / 'gAmAgaraNagarakheDakabbaDamaDaMbadoNamuhapaTTaNA''samasaMbAha sahassa thimiyanighuyappamuiyajaNaviviha-sassaniSphajjamANameiNi sarasariyatalANikaNaga-rayaNa-mottiya pavAladhaNadhaNNasaMcayA ) candrakAnta Adi nAnA prakArake maNiyoM kI, suvarNa kI, karketanAdi ratnoMkI, muktAphaloM kI, muMgAoM kI, tathA dhana-gaNimAdi, tathA gaNima-ginakara dI jAnevAlI nAlikera pUgIphala Adi vastuoMkI, tathA dharima-tulA se taula kara dI jAneyogya suvarNa rajata Adi dravyoMkI, tathA meya-kuDava 'pAyalI' nApake nAmavizeSa se nApakara diye jAneyogya zAligodhUma Adi anAjoMkI, tathAparicchedyaparIkSA karake dI jAneyogya ratna vastra Adi cIjoM kI tathA dhAnya zAli yaba Adi dhAnyoM kI inake yahAM rAzi rahA karatI hai / tathA-(riddhasamiddha kosA) vividha saMpattise inakA bhANDAgAra (bhaMDAra ) pUrNa bharA rahatA hai / tathA ( hayagayarahasahassasAmI ) hayoM ke ghor3oM ke, hAthiyoM ke evaM rathoM ke ye svAmI hote haiN| (gAmAgaraNagarakheDakabbaDamaDaMbadoNamuhapaTTaNAsama kaNagarayaNamottiya pavAladhaNadhaNNasaMcayA " yandranta mAha vividha bhaemAnI, suvAnI, tanAhi ratnAnI, sAyA mAtInI, bhuyAnA, tathA, dhana-gaNimAdine, (gaNima-gaNIne apAtI nALiyera pUgIphaLa Adi varatuone) dharimana (" dharima-trAvAthI bhIne mAyA yogya suvarNa, yAhI mAe dravya) meya-vanI ("pAyalI" (bhA) mAhithI bharIne 2 // 5 // yogya khA, ghauM Adi anAja) pariccheda-parIkSA karIne ApavA gya ratnavastra Adi cIjone, tathA dhAnyane (cekhA java Adi anAjane) temane tyA 12 mareza DAya cha. tathA "riddhisamiddhakosA " vividha saMpattithI tabhanI mA2 sahA 252 29 cha. tathA " hayagayarahasahassasAmI" ghoDA, hAthI bhane 2thAnA temA madhipati DAya cha "gAmAgaraNagarakheDakabbaDamaDaMba zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 praznavyAkaraNasUtre gaselakANaNaArAmujjANamaNAbhirAmaparimaDiyassa ' tatra grAmA''garanagara kheTakaTamaDaMbadroNamukhapattanA''zramasaMvAhAH = tatra grAmaH = grasate buddhayAdi guNAniti grAma:pRSodarAditvAtsakArasya makAraH / anye saMvAhaparyantAH pUrvasmin cakravatisUtre vyAkhyAtapUrvAH, teSAM yAni sahasrANi taiH, ' thimiya ' stimitA:khacakraparacakrabhayarahitAH 'nibbuya' nirvRtAH suzAntacittAH tathA 'pamuiya' pramuditAzva-atiprasannA ye janAstaiH, tathA 'vivihasassanippajjamANameiNI ' vividhasasyaniSpadyamAnamedinI-vividhAni sasyAni-dhAnyAnitaiHniSpadyamAnA sampadyamAnA yA 'meiNI ' medinI-pRthivI tayA tathA 'sara' sarAMsi-jalAzayavizeSAH, 'sariya' saritA nadyaH 'talAga' taDAkA:-mahAjalAzayAH 'saila' zailAH parvatAH kANaNa' kAnanAni=sAmAnyavRkSopetAni nagarAsannavarttivanAni, ArAmA: latAmaNDapAdyupetAni,rAjJAmantaH purodhAnAni udyAnAni-vividhapAdapakusumasamullasitasarvajanavihArosaMvAhasahassathimiyanibbudhappamuiyajaNa-vivihasassaniSphajamANameiNisara sariyatalAgaselakANaNa ArAmujANamaNAbhirAmaparimaMDiyassa) grAma Akara, nagara, kheTa, karbaTa, maDaMba, droNamukha, pattana, Azrama, saMvAha ina sabakI hajAroMkI saMkhyAse svacakra evaM paracakra ke bhayase rahita aise tathA jinakA citta sadA suzAnta banA huA rahatA hai aise ati pramudita manuSyoM se tathA vividha prakArakI dhAnya rAzi jisameM utpanna hotI hai aisI medanIse, tathA manohara jalAzaya vizeSoMse, nadiyoMse, talAvoM se, parvatoM se, sAmAnyavRkSoMse yukta, evaM nagarake pAsa rahe hue aise kAnanoM(vanoM) se tathA latAmaNDapa Adi se yukta aise rAjAoM ke antaHpurake udyAnoM se, tathA aneka prakAra ke vRkSoMse evaM kusumoM se samullasita evaM sarva janoM ke vihAra yogya aise upavanoM se parimaMDita hue, tathA ( dANiDavedoNamuhapaTTaNAsamasavAha-sahassa-thimiya-nivvuyappamuiyajaNavivihasassa niSphajjamANa meiNisara-sariya-talAga-sela-kANaNa-ArAmujjANamaNAbhirAmaparimaMDiyassa" gama, mA42 nagara, meTa, 4, bha, droNubhuma, pattana, pAzrama, savAI, vagere hajAronI saMkhyAmAM teonI sattA nIce hoya che. svacakra ane paracakanA bhayathI rahita tathA sadA zAMta ane ati AnaMdita cittavALA manuSyathI, tathA vividha prakAranA dhAnya rAzi (DhagalA) jemAM utpanna thAya che evI bhUmithI, tathA manahara jaLAzayathI , nadIothI, taLAvothI, parvatothI, sAmAnya vRkSothI nagaranI pAse AvelAM kAnanothI, tathA latAmaMDapa AdithI yukta evAM rAjAonAM antaHpuranAM udyAnethI, tathA aneka prakAranAM vRkSethI, ane vikasita kusumothI zobhatAM ane sarve lokone pharavAne cagya evAM upavanethI vIMTaLAyelA, tathA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 4 sU0 6 baladevavAjadevasvarUpanirUpaNam pavanAni tAni ca 'maNAbhirAma' mano'bhirAmANi= manoharANi taizva 'parimaMDiyassa' parimaNDitasya = zobhitasya ' dAhiNaDaveya girivibhattassa ' dakSiNArdha vaitADhya girivibhaktasya = dakSiNArdhe yo vaitAdayaH = tannAmako giriH = parvatavizeSastena vibhaktasya = kRtavibhAgasya ' lavaNajalaparigayassa' lavaNajalaparigatasya lavaNajalena = lavaNa samudrena parigatasya = veSTitasya ' chavvihakAlaguNakamajuttassa ' SaDavidha - kAla puNakramayuktasya= SaDvidhasya kAlasya varSAM zaraka hemanta ziziravasantagrISmAbhidhaSaDRtusamayasya ye guNAH = kAryANi navapalabakusumavividhaphalasamudayAdi rUpANi, teSAM yaH kramaH = yathocitarUpeNa bhavanaM tena yuktasya samupetasya evaMvidhasya 'addhabharahassa' ardhabharatasya-dakSiNabharatasya ' sAmiyA ' svAmikA:- adhipatayaH ' dhIrA dhIrAH = zatrubhiraparibhavanIyA: ' kitti purisA kIrtipuruSAH kIrttipradhAnAH puruSAH ' ovalA ' oghabalAH = ovena = pravAheNAcchinnaM balaM yeSAM te tathA avicchinna balA ityarthaH, aivalA ' atibalA:=anyabalAnyatikrAntAH / aniyA anihatAH = zatruzastrAghAtavarjitAH evaMbhUtAH baladevavAsudevA api kAmabhogavRpti rahitA eva maraNadharmamupanamantIti sambandhaH || 6 || sU0 // ? " f 66 girivibhattassa ) dakSiNArdha meM vaitADhya parvata se vibhakta hue (lavaNajalaparigassa ) lavaNa samudra se veSTita hue tathA (chavvihakAlaguNakammajuttassa ) varSA, zarada, hemanta zizira, vasanta, grISma, ina chaha RturUpa samaya ke navIna pattoM, kusumoM, evaM phaloM ke AgamanarUpa kAryoM ke krama se yukta bane hue aise ( adbhabharahassa) dakSiNa bharatake ye ( sAmiyA ) svAmI hote haiM (dhIrA ) dhIra hote haiM arthAt zatruoM dvArA aparibhavanIya hote haiM / tathA ( kintipurisA) kIrti hI hai pradhAna jinhoM kI aise ye kInti puruSa hote haiM / ( ohabalA ) inakA bala kabhI naSTa nahIM hotA hai ataH ye ( aibalA ) avicchinna balavAle hote haiM, dAhiNavegirivivattassa " dakSiNAdhabhAM vaitADhya parvatathI vilAta thayeA lavaNajalaparigayAsa " savANusabhudrathI gherAyedyA tathA " chvtrihkaalgunnkmjuttssvarSA, zaraDha, hemanta zizira, vasaMta ane grISma e chae Rtuene anurUpa navIna pAna, phUle, ane kuLanA AgamanarUpa kAryothI yukta anela evA 46 addhamarahassa dakSiNa bhAratanAM tethe " sAmiyA " svAbhI hoya che. " dhIrA " tetheo dhIra hoya he bheTale ! zatrumo dvArA aparAnti hoya che tathA "kittipurisA " DIrti 4 pradhAna che besanI mevA DIrtipuruSa hoya che - prItizAjI hoya che. " ohabalA " tebhanuM mana hI nAza pAtu nathI tethI tethe " ibalA "avicchinna majavAjA hoya che, tathA a. anihayA " zatrumonAM zakhonA zrI prazna vyAkaraNa sUtra 66 425 66 d Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 praznavyAkaraNasUtre punaste kIdRzAH ? ityAha- 'aparAjiyaM' ityAdimUlam-aparAjiya sattumaddaNA riusahassamANamadaNA sANukosA amaccharI acavalA acaMDAmiyamaMjulappalAvA hasiya gaMbhIramahurabhaNiyA abbhuvagayavacchalA sarapaNA lakkhaNavaMjaNaguNovaveyA mANummANapamANapaDipuNNa sujAyasavvaMgasuMdaraMgA sasisomagArA kaMtA piyadaMsaNA amarisaNA payaMDa daMDappayAragaMbhIradarisINajA tAlajjhayA uvijjhagarula keUbalavagagajjaMta-dariya-dappiyamuTriyacANUracUragAriTravasabha ghAiNo kesarimuhaviSphADagA dariya nAgadappamahaNAjamalajjuNabhaMjagA mahAsauNipUyaNaripU kaMsamauDamoDagA jarAsaMdhamANamahaNA tehiya aviralasamasaMhiyacaMdamaMDalasamappabhehisUramaiikavayaM viNimuyaMtehiM sappaDidaMDehiM AyavattehiM dharijjatehiM virAyaMtA // sU0 7 // TIkAH- aparAjiyasattumaddaNA aparAjitazatrumardanAH = aparAjitAn= anyairanirjitAn zatrUn maIyanti ye te tathA prabalazatruvinAzakA ityarthaH, ataeva dUsaroM kA bala inake samakSa Tika nahIM sakatA hai, isaliye ye atibala vAle hote haiM, tathA ( anihayA) zatruoM ke zastrake AghAta se ye varjita rahate haiM, aise ye baladeva aura vAsudeva bhI kAmabhogoM kI tRptise vihIna banakara hI maraNadharma ko prApta karate haiM / sU0 6 // phira ve kaise hote haiM so kahate haiM-'aparAjiya' ityAdi / TIkArtha-( aparAjiya sattumaddaNA ) jo balabhadra aura nArAyaNa AghAtathI teo rahita hoya che. evA e baLadeva ane vAsudeva paNa kAma gAnI tRtithI 2hita manAne 4-24tRta 2DIne 24 mRtyu pAbhe cha // 20 // tamA khAya che tenu vadhu 1 - 42i 49 cha- " aparAjiya" tyA TI -" aparAjiya sattumaddaNA" te mama bhane nArAyae! 2552ird zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 427 sudarzinITIkA a. 4 sU. 7 baladevavAsudevasvarUpanirUpaNam 'riu sahassamANamahaNA, ripusahasramAnamathanA:= ripusahasrANAM mAnaM= garvaM madhnanti ye te tathA zatrudavidhvaMsakAH 'sANukosA ' sAnukrozA:= AzritarakSakAH 'amaccharI' amatsariNaH parazubhasyAdveSiNaH -- parasukhena sukhina ityarthaH ' acavalA ' acapalAH- manovAkkAya capalatArahitA, acaNDAH = akAraNakrodhavarjitAH 'miyamaMjulappalAvA' mitamabjulamalApAH - mitaH parimitaH sArthakaH majujlaH = manoharaH pralApaH = AlApo yeSAM te tathA parimitasatyamadhura bhASiNaH ' hasiyagaMbhIra mahurabhaNiyA ' hasitagambhIramadhura bhaNitAH - hasitam = hAsyayuktaM gambhIraM sAragarbha madhuraM ca bhaNitaM= bhASaNaM yeSAM te tathA ' abbhuvagayavacchalA' abhyupagatavatsalA:-abhyupagateSusamIpamAgateSu vatsalAH snehayuktAH 'saraNNA ' zaraNyAH zaraNe sAdhavaHzaraNAgatarakSakAH 'lakkhaNavaMjaNaguNovaveyA' lakSaNavyaJjanaguNopetAH = tatra lakSaNAni= aparAjita zatruoM ke mAna ko galita kara dete haiM, arthAt prabala se bhI prabala virodhiyoM ke ve vinAzaka hote haiM, tathA ( riu sahassamANamaddaNA ) hajAroM zatruoM ke mAna ko jo dekhate 2 kSaNabhara meM naSTa kara DAlate haiN| evaM (sANukosA ) apane Azrita vyaktiyoM kI sadA rakSaNa karate rahate haiM (amaccharI ) dUsaroM ke zubha se jinake citta meM thor3A sA bhI dveSa nahIM jagatA hai, arthAt parake sukhase sukhI hote haiM (acavalA) mana, vacana evaM kAyakI caMcalatA se jo rahita hote haiM (acaMDA) vinA kAraNa ke jinheM krodha nahIM AtA hai (miyamaMjulappalAvA) mita - sArthaka tathA manohara jinakA AlApa hotA hai, arthAt jo parimita satya madhurabhASI hote haiM / (hasiyagaMbhIra mahura bhaNiyA) jo hAsyayukta, sAragarbhita aura madhura bhASaNa karate haiM (anbhuvayavacchalA) jo apane nikaTa Aye hue prANiyoMke sAtha 66 zatruonuM mAnamana karI nAkhe che, eTale ke prakhaLamAM prakhaLa zatrunA paNa tee nAza kuznAra hoya che, tathA " riu sahassamANamaddaNA " maro zatrumane ? leta letAbhAMkSaNuvArabhAM bhaDAta ure che, ane the rIte tebhanuM mAnamardana are che, " sANukosA " ghotAnA mAzritAnuM sahA rakSaNa ure che, " amaccarI " anyane sAla thato joIne jemanA cittamAM saheja paNa dveSa thatA nathI, eTale ke teo paranA subhe sukhI thanAra hoya che, "acavalA" bhana, vayana ayAnI yaM yajatAthI ne rahita hoya che, " acaMDA " vinA arazu premane adha thato nathI, miyamaMjulappalAvA " mita-sAka tathA maneAhara jemanAM vacana heAya che, athavA je parimita satya madhura vANI vALA hoya che, " je hAsyayukta sAragarbhita ane madhura bhASaNa kare pAse AvatA prANIe taraph snehALa "" 66 hasiyagaMbhIra mahurabhaNiyA 66 che " ne potAnI abbhuvagayavacchalA hAya che, saraNNA " zaraNe AvelanI zrI prazna vyAkaraNa sUtra 66 Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kara8 praznavyAkaraNasUtre hastarekhAdIni sAmudrikazAstroktAni, tathA vyaJjanAni ca-mapatilakAdIni guNAH= zauryAdayastairupetAH yuktAH, 'mANummANapamANapaDipuNNA sujAyasavvaMgasuMdaraMgA' mAnonmAnapramANapratipUrNasujAtasarvAGgasundarAGgAH = mAnonmAnaH pramANaiH = tatra mAnaM-zarIrabhAraH, unmAnaM-zarIrocchrayaH, pramANa-samucitazarIrAvayavavattvaM, taiH pratipUrNAni-sujAtAni-suSTutayA samutpannAni sarvANyaGgAni avayavA yasmin tadevaM vidhaM mundaramaGga-zarIraM yeSAM te tathA sakalasulakSaNalakSitasupuSTasapramANasundarazarIrA ityarthaH 'sasisomAgArA' zazisaumyAkArA-candra-vatsaumyAkRtisampannAH, 'kaMtA' 'kAntAH kamanIyAH 'piyadasaNA' priyadarzanAH-manojarUpAH 'amarisaNA' amarSaNaH = atyAcArA'sahiSNavaH / payaMDadaMDappayAragaMbhIradarisaNijjA' snehazIla hote haiM (saraNNA) zaraNAgatakI rakSA karate haiM ( lakkhaNavaMjaNa guNovaveyA) jo sAmudrika zAstrokta rekhA Adi zubhacinhoMse, tathA maSA tilaka Adi zubha vyaMjanoMse evaM zauryAdika sadguNAMse yukta hote haiM mANummANapamANapaDipuNNA sujAya savvaMgasuMdaraMgA) zarIra bhArarUpa mAnase, zarIrakI U~cAI rUpa unmAnase tathA samucita zarIrAvayavarUpa pramANase, pratipUrNa, evaM sundara rUpavAle samasta avayava jisameM haiM aise suhAvane zarIra se jo yukta hote haiM arthAt unakA zarIra samasta sulakSaNoM se yukta, supuSTa aura pramANopeta hone se pUrNa sundara hotA hai, ( sasisomAgArA ) jinakI AkRtI caMdramA ke jaisI saumya hotI hai, ( kaMtA) jo sabake liye bar3e priya lagate haiM (piyadaMsaNA ) unakA darzana mana ko bahuta adhika AhAda janaka hotA hai ( amarisaNA ) jo atyAcAra ko sahanA bahuta hI burA mAnate haiM-arthAt-jo atyAcAra ko sahana nahIM 2 2kSA 42nAra DAya , " lakkhaNavaMjaNaguNovaveyA" 22sAmudri zAstrota rekhA Adi zubha cinhothI tathA aSA tilaka Adi zubha vyaMjanothI ane zIhi saguNethI yuta DAya cha, " mANummANapamANa paDipunnAsujAyasavvagasudaragA" zarIramA2 35 mAnathI, zarI2nI yA 35 unmAnathI, tathA sapramANa zarIravayavarUpa pramANathI, pratipUrNa ane suMdara zarIrathI je yukta che, eTale ke temanuM zarIra samasta sulakSaNa vALu, supuSTa ane sapramANa hovAthI saMpUrNa zate 2 Doya che, "sasisomAgArA" bhanI mAti yandramAnAvI saumya hoya cha, " kaMtA" saune ! 14 priya do cha. " piyadasaNA" bhanai zana bhanane atyaMta mAnahAya Doya che. " amarisaNA" he satyAyArona sahana kare te bahuja kharAba gaNe che eTale ke atyAcArane sahana karI zaktA. zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a04 sU0 7 baladevavAsudevasvarUpanirUpaNam 429 pracaNDaH = dAruNodaNDapracAraH = duSTadmanA''jJAvizeSastatra gambhIradarzanIyAH = gambhIraM = duSTajanacittakSobhotpAdakaM darzanIyaM = svarUpaM yeSAM te tathA satpuruSANAM kRte candravat priyadarzanAH, durjanAnAM kRteSu kAlasadRzA iti bhAvaH 'tAlajjhayA' tAladhvajAHtAlA-tAlavRkSAGkito dhyajo yeSAM te tathA tAladhvajA baladevAH, ' tAlAGko musalIhalI' ityamaraH, tathA 'uvijjhagarulakeU' udviddhagaruDaketavaH-udviddhaH atyucchito garuDaketuH garuDAGkito dhvajo yeSAM te tathA vAsudevAH 'valavagagajjaMtadariyadappiyamuTThiyacANUracUragA' balavad garjana dRptadarpitamauSTikacANUracUrakAH = tatra balavantaM - mahAzaktisampanna garjantaM 'ko'nyo'smAdRzo mallaH, iti mahAghoSaM kurvantaH, tathA dRptadarpitaMdRpteSvapi darpita-atigarvayuktaM mauSTikaM cANUraM ca-tattannAmakaM mallaM curayanti ye te tathA kara sakate haiM- ( payaMDadaMDappayAragaMbhIradarisaNijjA ) dAruNa daMDa ke pracAra meM jinakI AkRti bahutabhArI gaMbhIra bana jAtI hai, arthAt duSToM ko damana karane rUpa AjJA meM jinakI AkRti duSTajanoM ke liye cittameM kAlakI taraha kSobhotpAdaka banatI hai aura sajjanoM ke liye candra kI taraha priyadarzana vAlI hotI hai / (tAlajjhayA uvijjhagarulakeUbagalagajjaMtadariyadappiamuTThicANUracUragA) tathA inameM baladeva kI dhvajA tAlavRkSa ke cihna se aMkita hotI hai aura vAsudeva kI dhvajA garuDa ke cihna se aMkita rahatI hai aura bahuta U~cI hotI hai / baladeva ne kRSNa ko mArane ke liye kaMsa dvArA pravartita kiye hue mallayuddha meM 'kauna hamAre jaisA pahalavAna hai' isa abhImAna se jo madonmatta banakara ghoSaNA kara rahe-evaM atyaMta mada se unmatta bane hue the-aise mauSTika nAmake malla ko nathI. "payaMDa-daMDappayAra-gaMbhIra-darisaNijjA" // 394 4 prahAna 42tI mate jemane dekhAva ghaNe gaMbhIra thaI jAya che. eTale ke done zikSA karavAnI AjJA ApatI vakhate jemane dekhAva duSTa lekene mATe yamadevanA jevo kSobha utpAdaka banI jAya che. ane sajajane mATe temanI mukhAkRti candranI jema priyazanavAjI DAya che. " tAlajjhayA uvijjha garula keUvalagagajjaMtadariyadapiya muTriyacANuracuragA" tesomAnA javanI 4qan tasavRkSanI nizAnI jIDIya che. ane vAsudevanI vajA garuDanA nizAnavALI hoya che ane ghaNI uMcI hoya che. kRSNane mAravA mATe kaMsa dvArA karavAyela mallayuddhamAM baLadeve "mArA je pahelavAna keNa che. " evA abhimAnathI je madonmatta banIne ghoSaNA karI rahyo hate evA mauSTika nAmanA mallane mArI nAkhyo ane vAsudeva zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 praznavyAkaraNasUtre mahAbalamauSTikacANUrAdimallavidhvaMsakAH kRSNavadhArtha kaMsena pravartite mallayuddha balarAmeNa mauSTikAbhidhAnA mallo vAsudevena ca cANUrAbhidhAno mallo nihataH iti / 'ridvavasabhaghAiNo' riSTavRSabhaghAtinaH = riSTAbhidhAnakaMsabalIvardaghAtakAH, 'kesarimuhaviSphADagA' kesarimukha visphATakAH idaM vizeSaNaM tripRSTakAbhidhaprathama vAsudevApekSayA bodhyam / sa hi nagaropadravakAri ghanakAnananivAsi mahAsiMha mukhaM vidAritavAn / ' dariyanAgadappamahaNA' dRptanAgadapmathanAH yamunA nivAsi mahAviSakAlanAgagarvavinAzakAH, jamalajjuNabhaMjaNA ' yamalA'rjunabhaJjakAH = yamalArjunavRkSavinAzakAH tau hi pitRvairiNau vidyAdharau yamalArjunanAmako vRkSarUpaM vikuLa pathi sthitau curnnitvntH| 'mahAsauNipUyaNariU' mahAzakunipUtanAripavaH-mahAzakuniH pUtanA ca vidyAdharapatnyau, tayoH ripavaH / vAlyAvasthAyAM mArA, tathA vAsudeva kRSNa ne cANUra nAmake malla ko mArA yahI bAta " balavaga gajjaMta0" isa pada dvArA pradarzita kI gaI hai / tathA (riTTavasabhaghAiNo ) jo kaMsa ke riSTa nAma ke mAyAvI valIvarda ke ghAtaka the tathA (kesarimuhavipphADagA) kezarI siMha ke mukha ko bhI phAr3a dete the, yaha vizeSaNa tripRSTha nArAyaNa kI apekSA kahA gayA jAnanA cAhiye, kyoM ki unhIM ne nagara meM upadrava macAne vAle jaMgalI siMha ke mukha ko vidArita kiyA hai| ( dariyanAgadappamahaNA ) tathA jisa nArAyaNane yamunA nivAsI mahAviSaile kAlI nAmakasarpa kA vinAza kiyA hai-tathA ( jamalajjuNabhaMjaNA ) nArAyaNa ne pitA ke vairI do vidyAdharoM ko kI jinakA nAma yamala aura arjuna thA aura jo mArga meM vRkSa kA rUpa apanI vikriyA se banAkara khar3e ho gaye the unako mArA hai (mahAsauNi pUyaNarija) tathA jo vidyAdhara kI mahAzakuni evaM pUtanA nAmaka do 40 yA2 nAmanA mana bhAye ye 4 pAta "balavagagajjata" 56 // 2 // mAma mAvI. cha. tathA " ridvavasabhaghAiNo " sanA riTa nAmanA bhAyAvI dIvanA ghAta uta tathA "kesarImuhavipphADagA" siDanA mukhane paNa phADI nAkhatA hatA. te vizeSaNa tripRSTha nArAyaNane anulakSIne vaparAyuM che, kAraNa ke temaNe nagaramAM upadrava macAvanAra jaMgalI siMhanA mukhane yArI nAbhyu utuM. " dariyanAgadappamahaNA" tathA 2 nArAyaNe yamunAmA 22tA bhatizaya urI jInAgane 10 4 cha, tathA " jamalajjuNabhaMjaNA" naasthaNe temanA pitA vamaLa ane arjuna nAmanA be duzmana vidyAdhara, ke je mArgamAM pitAnI vaikriya zaktithI vRkSanA rUpa laI ubhA thaI gayA hatA tabhane bhAryA utA. " mahAsauNipUyaNariU "tathA 2 vidyAdharanI bhAvani bhane zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 4 sU07 baladevavAsudevasvarUpanirUpaNam 431 kRSNaste hatavAnityarthaH 'kaMsamauDamoDagA' kaMsamukuTamoTakAH kaMsamukuTasaJcUrakAH, kRSNo hi cANavadhAnantaraM kupitaM kaMsaM yuyutsaM mukuTadezaM gRhItvA siMhAsanAdAkRSya bhuvinipAtya jaghAna / tathA 'jarAsaMdhamANamahaNA' jarAsandhamAnamathanAH jarAsandhagavinAzakAH, jarAsandhaghAtakA ityarthaH, kaMsavadhakupitaM rAjagRhanagarapati jarAsandhAbhidhAnaM yuddhAyodyata hatavAn / punaH kIdRzAH ? ityAha--'tehi ya aviralasamasaMhiya caMdamaMDalasamappabhehiM sUramarIi kavayaM vigimmuyaMtehiM sappaDi daMDehiM Ayavattehi dharijjatehiM virAyaMtA ' tatra 'tehiM ' taizvAtizayavadbhizchatraivirAjamAnAH, iti sambandhaH kIdRzai'chatraiH ? ityAha-aviralasamasaMhitacandramaNDalasamaprabhaiH aviralAni =dhanAni-ghanazalAkAvavAt , samAni = tulyAni sthUlatvena dIrghatvena ca zalAkAstriyoM ke ripu the-kyoM ki bAlyAvasthA meM kRSNa ne ina donoM ko mArA thA, tathA ( kaMsamauDamoDagA ) kRSNa ne kaMsa ke mukuTa ko cUra 2 kara diyA thA-arthAt-cANUra malla ke vadha karane ke anantara jaba kaMsa yuddha karanekI icchAvAlA ho gayA to use mukuTa ko pakar3a kara kRSNane siMhAsana se nIce kheMca liyA aura jamIna para paTaka kara mAra DAlA, isI taraha ( jarAsaMghamANamahaNAA ) kRSNane-rAjagRha nagara ke adhipati jarAsaMdha nAma ke rAjAoM ko mArA haiM, kaMsa ke vadha ho jAne ke bAda jaba jarAsaMdha kupita hokara yuddha karane ke liye udyata ho gayA thA to kRSNa ne use bAtakI-bAta meM saMgrAma bhUmi me naSTa kara diyA thA, tathA ( tehiya avirala samasaMhiyacaMda maMDalasamappabhehiM sUramarIikavayaM viNimuyaMte. hiM sappaDidaMDehiM AyavattahiM dharijjatehiM virAyaMtA)jo atizaya zAlI chantroM se virAjamAna hote haiM arthAt-jina chatroM se baladeva aura vAsudeva suzobhita hote haiM una chAtroM kI zalAIyAM bahuta adhika ghanIbhUta hotI pUtanA nAmanI be strIonA duzmana hatA ane te kAraNe bALapaNamAM temaNe se mannana bhArI tI, tathA " kaMsamauDamoDagA" ko sanA bhugttn| yUre cUrA karI nAkhyA hatA. cANura mallane kRSNa vadha karyA pachI jyAre kaMse kRSNa sAthe laDavAnI IcchA batAvI tyAre kRSNa tene mugaTa pakaDIne tene siMhA sana uparathI nIce kheMcIne jamIna upara pachADIne mArI nAkhe, A rIte " jarAsaghamANamahaNA" 40d rADa nagaranA rAta sadhana vadha hato. kaMsane vadha thayA pachI jyAre jarAsaMdha krodhe bharAIne laDavAne taiyAra thayo tyAre ko 4 ghaDImA tano 2zubhehAnamA 15 yo Dato. tathA " tehi ya aviralasamasaMdiyacaMdamaMDalasamappabhehiM sUramarIi kavayaM viNimuyatehiM daDehiM AyavattehiM dharijjatehiM virAyaMtA" te ghasajiyA vANAM chatrAthI zIlatA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 praznavyAkaraNasUtre nAM samatvAt dvayodvayoH zalAkayorantarAlasyApi samatvAcca, saMhitAni-zalAkAnAM nimnonnatarahitatvAt , tAni tathA-candramaNDalasamaprabhANi vRttatvena candramaNDalasamA prabhA yeSAM tAni tathA taiH-tathA * sUramarIikavayaM viNimmuyaMtehiM ' sUramarI ci kavacaM vinirmuzcadbhiH-mUramarIcayaH sUryakiraNAsta iva marIcayaH dedIpyamAnaprabhUta maNiratnaiH sarvataH khacitatvAt , teSAM kavacamiva kavacamparikaraHmaNDalAkArapariNatatvAt , taM vinirmuzca dbhiHprasArayadbhiH, tathA 'sappaDidaMDehiM' sapratidaNDaiH ativizAlatvAdekena daNDena dhAraNA zakyatvAtpratidaNDasahitaiH 'AyavattehiM ' AtapatraiH= haiM, sthUlatA evaM dorghatA meM samAna hotI haiM tathA do do zalAkAoM kA antarAla bhI sama hotA hai tathA ye saba zalAkAe~ U~cI nIcI nahIM hone ke kAraNa, arthAta-eka sI hone ke kAraNa paraspara meM saMhitamilI huI hotI haiM, isaliye ye chatra avirala, sama aura saMhita hote haiN| tathA ina saba chatroM kI prabhAvRtta-gola-hone ke kAraNa pUrNacaMdra maMDala jaisI hotI hai / tathA-ye samasta chatra dedIpyamAna aneka maNiyoM evaM ratnoM se jar3e hue hone ke kAraNa jisa kiraNa jAla ko chor3ate haiM vaha aisA mAlUma par3atA hai ki yaha sUrya kI kiraNoM kA hI jAla hai, kyoM ki vaha AsapAsa meM maMDalAkAra se pariNata banA rahatA hai| tathA ina chantroM meM vizAla AkAravAle hone ke kAraNa bhinna 2 daMDe lage rahate haiM. eka hI daMDe ke sahAre ye nahIM rahate haiM, kyoM ki eka hI daMDe se inakA ati vizAla hone ke kAraNa saMbhAlanA azakya hotA hai| aise dhriyhoya che. eTale ke je che baLadeva ane vAsudeva upara dharavAmAM Ave che. te chatranA saLiyAo ghaNI ja pAse pAse hoya che, jADAI ane laMbAImAM sarakhA hoya che, tathA be saLiyAo vaccenuM aMtara paNa sarakhuM hoya che. tathA te saLiyA lAMbA TUMkA nahIM hovAne kAraNe, eka sarakhA hovAne kAraNe para- spara joDAyela hoya che, tethI te chatra avirala, sama ane saMhita hoya che. ane te saghaLAM chatrone parIgha geLa hovAne kAraNe te pUrNacandra jevAM lAge che. tathA te chatro para aneka tejasvI maNIo ane rane jaDelAM hoya che tethI temAMthI je kiraNa jALa nikaLe che te sUryanI kiraNabhALa jevI lAge che, kAraNa ke te AsapAsamAM maMDalAkAre patharAyA kare che. te chetre ghaNuM vizALa hovAthI tene AdhAra ApavAne aneka daMDA rAkhyA hoya che. eka ja daMDAne AdhAre te rahI zakatAM nathI, kAraNa ke te cheeTalAM vizALa hoya che ke eka ja daMDA vaDe tene saMbhALavA azakya thaI paDe che. evA prakAranAM chatrothI zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 4 sU0 8 baladevavAsudevasvarUpanirUpaNam 433 mahAchatraiH 'dharijaMtehiM ' dhAryamANaiH / virAyaMtA' viraajmaanaaH| ye etAdRzAste'pi kAma bhogAtRptA eva maraNadharmamupanamantIti yogaH // mU0 7 // punaH kIdRzAste ? ityAha- ' tAhiya ' ityAdi mUlam-tAhiya pavaragirikuhara-viharaNa-samuddhiyAhiM niruvahayacamaripacchimasarIrasaMjAyAhiM amaila-siyakamalavimukulajjaliyarayayagiri-siharavimalasasikiraNa-sarisakahoyanimmalAhiM pavaNAhayacavalacaliya-salaliyanacciyavIipasariya-khIrodagapavara-sAgaruppUra-cavalAhiM mANasasarapasara-pariciyAvAsa-visaya-vasAhiM kaNagagiri-sihara-saMsiyAhiM ovAuppAya-cavala-javiya-sigghavegAhiM haMsavadhUyAhiM ceva nAnAmaNikaNaga-mahariha-tavaNijjujjala-vicittadaMDAhiM salaliyAhiM naravaisirisamudayappagAsaNakarAhiM varapaTTaNuggayAhiM samiddharAyakulaseviyAhiM kAlAgurupavarakuMdurukkaturukka dhUvavAsavisihagaMdhuddhayAbhirAmAhiM cilliyAhiM ubhao pAsaMpi cAmarAhiM ukkhippamANAhiM suhasIyalavAyavIyiyaMgAajiyA ajiyarahA halamusalakaNagapANI saMkhacakkagayasattiNaM dagadharA pavarujjalasukaya-vimalakothubha-kirIDaghArI kuMDala ujjoiyANaNA puMDarIyaNayaNAegAvalikaMTha rAiyavacchA sirivaccha sulaMchaNA barajasA savvouya-surabhi-kusumaraiyapalaMba-sohaMta mANa chatroM se ye virAjamAna rahate haiN| aise ye baladeva aura vAsudeva bhI kAmabhogoM se atRpta bane rahate haiM aura isI sthiti meM maraNadharma ko prApta karate haiM / sU07 / / zebhatA baLadeva ane vAsudeva paNa kAmagothI atRpta rahe che e sthitimAM bha29 pAme che. // sU-7 // zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 praznavyAkaraNasUtre viyasaMta-vicitavaNamAla-raiyavacchA ahasayavibhattalakSaNapasatthasuMdara - virAiyaMguvaMgA mattagayavariMda-laliya - vikama vilasiya-gaIkaDisuttakanIla pIya-kosejjavAsasA pavaradittateyA sArayaNavathaNiya-mahuragaMbhIra--NiddhaghosA narasIhA sIhIvakamagaI atyamiya pavararAyasIhA sommA vAravaI puNNa caMdA puvakayatavappabhAvA nivisaMciyasuhA aNegavAsa sayamAudhvaMto bhajjAhiyajaNavayappahANAhiM lAliyaMtA aula-sadapharisa-rasarUvagaMdhe ya aNubhavittA te vi uvaNamaMti maraNadhamma avitittA kAmAjaM // sU0 8 // TIkAH- 'tAhiya ' tAbhizca vakSyamANa vizeSaNaviziSTAbhizcAmarAbhirukSipyamAnAbhiH sukha zItalavAtavIjitAGgAbaladevavAsudevAH, iti smbndhH| kathambhUtAbhizcAmarAbhiH ? ityAha-' pavaragirikuharaviharaNasamuddhiyAhiM' pravaragirikuharaviharaNasamuddhRtAbhiH pravaragiriNAM yAni kuharANi-gaharANi teSu yad phira ve kaise hote haiM so kahate haiM-'tAhi ya' ityaadi| TIkArthaH- (tAhi ya ukkhippamANAhiM cAmarAhiM suhasIyalavAya vIiyaMgA) ina vakSyamANa vizeSaNoM se viziSTa Dhole gaye cAmaroM kI sukhaprada zItala vAyu se jinakA aMga vIjita hotA rahatA hai aise baladeva aura vAsudeva bhI kAma se atRpta hI maraNa ko prApta karate haiMaisA saMbaMdha yahAM bhI lagA lenA caahiye| aba sUtrakAra cAmaroM ke vizeSaNo ko spaSTa karate haiM - (pavaragirikuharaviharaNasamuddhiyAhiM ) jaba camarI gAya uttama parvatoM kI guphAoM meM vicaraNa karatI haiM taba vaha 97 te vA DAya cha tenuM vadhu vana cha-" tAhiya" tyAha. sAtha-"tAhi ya ukkhippa mANAhiM cAmarAhiM suhasIyalavAyavIi yaMgA' 24 // pramANenA vizeSaNovALA, cAmarevaDe DhALavAmAM AvatAM AnaMdadAyaka zItaLavAyu vaDe jemanA aMge vAyunuM sevana karI rahelAM che evA te baLadeva ane vAsu deva paNa kAmagathI atRpta rahIne ja mRtyune paMthe paLe che. evo saMbaMdha ahIM paNa samajI levo. have sUtrakAra cAmarenAM vizeSaNenI spaSTakA kare che. " pavaragirikuharaviharaNasamuddhiyAhiM" nyAre yamarI gAya uttama. tAnI zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 4 sU08 baladevavAsudevasvarUpanirUpaNam 435 viharaNaM = camaryAkhyagavInAM vicaraNaM tasmin kAle samuddhRtAH kaNTakavRkSa saMlagnabhayAd avIkRtA yAstAstathA, tAbhiH, niruvayacamaripacchimasarIrasaMjAyAhiM 'nirupahatacamarIpazcimazarIrasaJjAtAbhiH = nirupahatAnAM = nIrogANAM camarINAMgo vizeSANAM pazcimazarIre-pucchapadeze sAtAbhiH = samutpannAbhiH 'amailasiyakamalavimukulujjaliyarayayagirisiharavimalasasikiraNasarisa kaladho yanimmalAhiM ' amalinasitakamalavimukulojjvalitarajatagirizikhara-vimalazazikiraNasadRzakaladhautanirmalAbhiH tatra -- amailasiyakamala ' amalinasitakamalam-amalina amlAnaM zItAtapAdibhiH yat sitakamalaM zvetakamalaM puNDarIkaM taca vimukula vikasita' tathA 'ujjaliyarayayagirisihara ' ujjvalitarajatagiri zikharam-ujjvalita bhAsvara yad rajatagirizikharaM tathA vimalazazikiraNAH = vimalA: nirmalA ye zazinaH candrasya kiraNAzca tatsadRzAH kaladhautavat-zuddharajatavanirmalA:-dhavalAyAstAstathA tAbhiH-amlAnavikasitazvetakamalojjvalarajataparvatazikharavimalacandrakiraNazuddharajatavadujjvalAbhirityarthaH / tathA 'pavaNAhayacavausa samaya kaNTakamaya vRkSoM meM laga jAne ke bhaya se apanI pUMcha ko U~cA uThA letI hai isaliye yahAM prakaTa kiyA rahA hai ki jo cAmara camarI gAyakI pUMcha meM utpanna hone ke kAraNa pravaragiri ke kuharoM meM bhramaNa kAla ke samaya meM Uce uThAye gaye the tathA (niruvayacamarIpacchimasarIrasaMjAyAhiM ) jo nirupahata-niroga avasthAvAlI camarI gAyoM kI pUMcha meM utpanna hue haiM, tathA ( amailasiyakamalavimukulajjaliya rayayagirisiharavimalasasikiraNasarisakaladhoyanimmalAhiM ) jo zIta Atapa Adise mlAna nahIM hue vikasita zveta kamala ke samAna, bhAsvara, rajata giri ke zikhara ke samAna, nirmalacaMdra kI kiraNoM ke samAna, evaM zuddha cAMdI ke samAna nirmala hote haiN| tathA (pavaNA hyacavala caliya slliguphAomAM pharatI hoya che tyAre kAMTALAM vRkSomAM bharAI javAnI bIke te potAnI pUchaDIne UMcI rAkhe che. te kAraNe ahIM ema batAvavAmAM AvyuM che ke je cAmara camarI gAyanI pUMchaDImAM utpanna thavAne kAraNe uttama parvatanI guphAsaamaa bhramaNa 42tI paNate ayai lai tA, tathA " niruvahayacamarIpacchimasarIrasaMjAyAhiM" he nI20 zarIra vANI yama AyanI pUchImA Gpanna thye| cha, tathA " amaila-siyakamala-vimukulujjAliya-rayayagirisiharavimalasasi-kiraNasarisakaladhoyanimmalAhiM " 2 zIta, tA5 mahinA mAna paDela vikasita kaiveta kamaLa samAna, bhAsvara, rajatagirinA zikhara samAna. nirmaLa candranAM kiraNe samAna, ane zuddha cAMdInA jevAM nirmaLa hoya che, zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyAkaraNasUtre lacaliyasalaliyanacciyavIyapasariyakhIrodagapavarasAgaruppUracavalAhiM ' pavanAhatacapalacalitasalalitanartitavIcipramRtakSIrodakapavarasAgarotpUracapalAbhiH = tatra pavanena = vAyunA AhataH = ghaTTitaH, ataeva capalaM yathAsyAsttathA calitaH salalitaM-savilasitaM ca nartitaH gativizeSaM prAptaH, tathA vIcibhiH-taraGgaiH mastaH kSIrodakapravarasAgarasya = kSIra sAgarasya ya utpUra: jalasamUhastadvat capalAbhiH = caJcalAbhiH bahuladhavalataraGgayuktakSIrasAgaranIrapravAhavatpratIyamAnAbhiH, atha haMsavabhirupamayannAha 'mANasasarapasarapariciyAvAsavisayavesAhiM ' mAnasa saraH prasaraparicitAvAsa vizadaveSAbhiH mAnasasarasaH prasare vistRtapadeze paricitaH =abhyasta AvAsaH-nirantaranivAsaH, ataeva vizadaH dhavalazca vepo-varNoM yAsAM tAstathAvidhAbhiH, 'kaNagagirisiharasaMsiyAhiM' kanakagirizikharasaMzritAbhiH = sumerutaTavihAriNIbhiH, ataeva 'ovAuppAyacavalajaviyasigdhavegAhiM' ava. yanacciyaiyapasarIyakhIrodagapavarasAgaruppUracavalAhiM ) vAyu se Ahata hone ke kAraNa atyaMta capala bane hue aura isI se jo mAno vilAsa sahita hokara nRtya kara rahA hai, tathA taraGgone jise vizeSa vistRta kara diyA hai aise kSIrasAgara ke pravAha ke samAna jo caMcala haiM arthAt atyaMta dhavala taraMgoM se yukta kSIrasAgara ke pravAha ke jaise jo dikhalAI de rahe haiN| tathA (mANasasarapasarapariciyAvAsavisayavesAhiM ) jo haMsavadhU ke samAna pratIta ho rahe haiM, haMsI mAnasarovara meM rahatI hai-isI viSaya ko lekara sUtrakAra kahate haiM ki mAnasarovara ke vistRta pradeza meM abhyasta nirantara nivAsa ke vaza se jina haMsavadhuoM kA varNa dhavala ho gayA hai, aura (kaNAgirisiharasaMsiyAhiM ) jo sumeruparvata ke taToM para vihAra karatI haiM, tathA (ovAuppAyacavala javiyasigghavegAhiM) tathA " pavaNAhayacavala-caliya-salaliya-nacciyavIi-pasariya-khIrodagapavara-sAgaruppUracavalAhi " pavana mAvAne 12 258 mane mane te 12 tAre vilAsI banIne nRtya karatAM hoya tevAM tathA taraMgee jene vadhAre vistRta karI nAkhela che evAM kSira sAgaranA pUra samAna je caMcaLa che.-eTale ke sapheda taraMgothI yukta kSIrasAgaranA pravAha jevA je kaI dekhAI rahyAM che, tathA "mANasasara-pasara-pariciyAvAsavisaya-vesAhi" sasImAnA vA sANe che, haMsalI mAnasarovaramAM rahe che. te viSayane anulakSIne sUtrakAra kahe che ke mAnasarovaranA vistRta pradezamAM haMmezAM rahevAne kAraNe ne haMsalIonA raMga zveta 7 gayo DAya cha, bhane-" kaNagagirisiharasaMsiyAhiM " re subheru patinAM shimre| 52 viDAra 42 cha, tathA "ovAuppAyacavalajaviyasigdha zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 4 sU0 8 baladevavAsudevasvarUpanirUpaNam 437 , * pAtotpAta capala jati zIghravegAbhiH = avapAtaH - Urdhvo bhUyAdhaHpatanam, utpAtaH = adhobhUtvArdhvagamanaM tayoH capalaH = caJcalaH javitaH = vegayuktaH ataeva zIghraH vego = gatiryAMsAM tAstathA tAbhiH ' haMsavadhUyAhiM caiva haMsavadhUbhiriva= haMsIbhirivahaMsavatpratIyamAnAbhirityarthaH / punaH kathambhUtAbhicAmarAbhiH ? ityAha- ' NANAmaNikaNagamaharihatavaNijjujja vicicadaMDAhiM ' nAnAmaNi kanaka mahArhatapanIyojjvalavicitradaNDAbhiH:-tatra nAnAvidhAmaNayaH = candrakAntAdayaH kanakaM = pItavarNa suvarNa tathA mahA=bahumUlyaM yat tapanIyaM ca = raktavarNa suvarNa taire tairujjvalAH= bhAsvarAH vicitrAH = maNisuvarNAdInAM sammizritakAntibhizcitraH vicitrA daNDA yAsAM tAstathA tAbhiH vividhamaNikhacitaraktapItasuvarNadaNDayuktAbhiH, yathA suvarNagirizikhare sthitA syaH zobhamAnA samullasati tathA suvarNagiristhAnIya suvarNadaNDoparisthitAbhiH dhavalatvAt haMsIbhiritibhAvaH / tathA ' salaliyAhiM ' salaliavapAta - U~ce jAne meM jina kI gati bahuta adhika vega ko liye ho rahI hai aisI ( haMsavadhUyAhiM caiva ) haMsa vadhUoM ke samAna jo cAmara apanI zubhratA ke kAraNa jJAta ho rahe haiM / tathA ( nANAmaNikaNagamahariha tavaNijjujjalavicittadaMDAhiM ) jina cAmaroM ke daMDa caMdrakAnta Adi nAnA prakAra kI maNiyoM kI kAMti se, pItasuvarNa kI prabhA se, evaM bahumUlya tape hue raktavarNa vAle suvarNakI AbhAse ina sabakI paraspara mizrita kAnticchaTA se adhika ujjala aura ra~ga vira~ge mAlUma de raheM haiM, arthAt jisa prakAra sumeruparvata ke taTa para sthita ha~sa kAmaniyA~ suhAvanI lagatI haiM usI prakAra ye cAmara bhI suvarNagiri ke zikhara - taTa jaise daMDoM para sthita hone ke kAraNa apanI dhavalatA ke kAraNa haMsaniyoM ke samAna pratIta hote haiM ( salaliyAhi ) ye cAmara begAhiM " athethI nIce bhAvavAmA bhane nIthethI athe zvAsAMnI gati dhaNI aDathI hoya che mevI" haMsavadhUyAhiM ceva" savadhUo ( isasIo) nevA ke cAmarA peAtAnI zvetatAne kAraNe lAge che. tathA " nANAmaNi kaNagamaharihatavaNijjujjalaviccittadaMDAhiM " ? yAmaraunA haaNdde| yandraanta mAhi vividha prakAranA maNIonI kAMtithI, pItasuvaNunI prabhAthI, ane tapAvelA bahumUlya vAna raktavarNa nA suvarNanI AbhAthIe badhAnI paraspara mizrita kAntithI adhika ujajavaLa ane raMga e ra'gI lAge che, eTale ke jema sumeru parvatanAM zikhara para rahelI husalI suMdara lAge che e ja pramANe te cAmare paNa suvarNa girinAM zikhara jevAM daMDA upara Avela hAvAthI pAtAnI zvetatAne kAraNe haMsalIma nevAM sAge che. " salaliyAhiM " te yAmaro sAhitya vANAM DatAM zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 praznavyAkaraNasUtre tAbhiH = lAlityayuktAbhiH, 'naravai sirisamudayappagAsaNakarAhiM' narapati zrI samudayaprakAzakarAbhiH rAjalakSmI prakarSa mUcikAbhiH, ' varapaTTaNuggayAhiM' varapatta nodgatAbhiH = zilpipradhAnanagaranimittAbhiH, ' samiddharAyakulaseviyAhi / samRddharAjakulasevitAbhiH = pitRpitAmahAdi paramparayA samAgatAbhiH, taiH paridhRtAbhirityarthaH, 'kAlAgurupavarakaMdurukkaturukadhUtavAsavisiTTagaMdhuddhyAbhirAmAhiM' kAlAgurupavarakunduruSkaturuSkaghUpaviziSTagandhoddhRtAbhirAmAbhiH = tatra kAlAguru: kRSNAguruH pravaraM pradhAnaM-sarvottama, kunduruSka-cIDAkhyagandhadravyaM, turuSkaturuSkadezodbhavaM-sihakAbhidhagandhadravyaM ' lobAna ' iti bhASA prasiddham , ityetallakSaNA yo dhUpAH dhUpavizeSAsteSAM yo vAsaH bAsanA tena viziSTa vispaSTo gandhaH saH uddhRtaH parito visArI tena abhirAmA: manojJA yAstAstathA tAmiH, nAnAvidhadhUpagandhayuktAbhirityarthaH 'cilliyAhiM' dedIpyamAnAbhiH dezIzabdo'yam, lAlitya se yukta the| tathA (naravaisirisamudayappagAsaNakarAhiM ) jinake Upara ye Dhore jAte haiM unakI ye rAjalakSmI ke prakarSa ke sUcaka hote haiM / tathA ( varapaTTaNuggayAhiM ) sAdhAraNa sthAnoM meM ye nahIM banAye jAte haiM kintujo zilpipradhAna nagara hote haiM unhIM meM ye nirmita hote haiN| tathA (samiddharAyakulaseviyAhiM ) baladeva aura vAsudeva para jo cAmara Dhore jA rahe the-ve unakI vaMzaparaMparA se cale hue A rahe the| ( kAlAgurupavarakuMduruka turukkadhUvavAsavisiTTagaMdhughRyAbhirAmAhiM) ye cAmara kAlAguru uttama cauDA nAmakagaMdhadravya tathA lobAna ko jalAkara unakI gaMdha se vAsita kiye hue the, ataH inakI cAroM ora sugaMdha nikala kara phaila rahI thI usase ye bar3e manohara lagate the| tathA (cilliyAhi ) tathA " naravaisirisamudayappagAsaNakarAhiM " bhanI 52 te DhokAya cha, tamanA sabhInI viratAnA te sUya hAya che. tathA " varapaTTaNumAyAhiM " saadhaaraNa sthAnamAM te banatAM nathI paNa je zilya pradhAna nagare hoya che, temAM 1 te yaam| manApAmA mAve cha. tathA " samiddharAyakulaseviyAhi " va ane vAsudeva para je cAmara DhoLavAmAM AvatAM te temanI vaMzaparaMparAthI yAdayA sAvatA utai. "kAlAguru-pavarakuMdurukka-turukka-dhUvavAsa -visiddha-gaMdhuddhyAbhirAmAhi" te yAbharAne 47 // 21 // 2, uttama yI nAmanuM sugadhIha.2 dravya, tathA lobAnane dhUpa daIne temanA gaMdhathI sugaMdha yukta banAvyAM hatAM, tethI temanI sugaMdha comera phelAI rahI hatI tethI te manohara lAgatAM hatAM. tathA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 4 sU0 8 baladevavAsudevasvarUpanirUpaNam 439 -- ubhao pAsaMpi' umayorapi pArzvayoH, 'ukkhippamANAhiM' utkSipyamANAbhiH= vIjyamAnAbhiH-saJcAlyamAnAbhirityarthaH, ' cAmarAhiM' cAmarAbhiH bAlavyajanaiH, cAmarazabdaHstrIliGgo'pi 'cAmaraM camarA'pi ca' iti medanI koSAt, 'suhasIyalavAya' sukha zItalavAtAbhiH sUtre luptavibhaktikaM padam , sukhadaH zItalazca vAtaH vAyuryAsAM tAstathA tAbhiH 'vIiyaMgA' vIjItAGgAH vIjItAnyaGgAni yeSAM te tathA 'ajiyA' ajitAH anyairaparAjitAH ' ajiyarahA' ajitarathAH aparAjitarathAH 'halamu. salakaNagapANI' halamusalakanakapANayaH halaM ca musalaM ca kanakaMkanakAbharaNa valaya ityarthaH haste yeSAM te tathA halamusala kanaka pANayo bldevaaH| vAsudevAzca 'saMkha cakkagayasattiNaMdagadharA' zana cakragadAzakti nandanadharAH zaGkha =pAJcajanyA. bhidhaHcakra sudarzanAkhyaM, gadA kaumodakI zaktiH zastravizeSaH, nandakazca khaGgaH, etAn dharanti ye te tathA, vAsudevavizeSaNamidaM, 'pavarujjalasukayavimalakothuma kirIDadhArI ' pravarojjvalasukRtavimalakaustubhakirITadhAriNaH = pravarojjvalA = ye apanI kAnti se bahuta adhika dedIpyamAna ho rahe the| aise ye ( cAmarAhiM ) cAmara kRSNa aura baladeva kI ( ubhao pAsaMpi) AjU bAjU meM-donoM pArzvabhAgo meM-Dhole jA rahe the| (suhasIyala vAyavIiyaMgA) inase nirgata sukhada aura zItala vAyu se inakA zarIra vIjA jAtA thA ( ajiyA ) ye baladeva aura vAsudeva anya vyaktiyoM dvArA aparAjita the| ( ajiyarahA ) inake ratha ko rokane kI kisI bhI vyakti meM zakti nahIM thI, isaliye ye ajita ratha the| (halamusalakaNagapANI) baladeva ke hAtha meM hala musala tathA sone ke AbharaNa arthAt kaDe rahate the| pAMcajanya nAmakA zaMkha, sudarzana nAmakA cakra, kaumodakI nAmakI gadA, zakti nAmakA zastra aura naMdaka nAmakI talavAra, ye saba kRSNa vAsudeva ke pAsa rahate the / atyaMta bhAsvara, ( pavarujjalasukavimalako" cilliyAhiM " te tebhanI tithI ! te42vI aunti sii. mevA "cAmarAhiM" yaam| 4595 mane pavanI " ubhayo pAsaMpi" sAnutume anna 57 vAmAM mAvatA tai. "suhasIyalavAyavIIyaMgA" tenAthI utpanna thato zItaLa ane sukhada vAyu temanAM zarIrapara vIMjhAte hate. " ajiyA" te va mana vAsudeva jI sI 2 // 2552ti tA. " ajiyarahA" tabhana! 2thAne 2|4vaanii ta / 55 vyatimA na utI. tathI to mati22 utA. " halamusalakaNagapANI" yavanA thamA , musaLa ane sonAnAM kaDAM rahetAM hatAM. pAMcajanya nAmano zaMkha, sudarzanacaka, kaumedakI nAmanI gadA, zakti nAmanuM zastra ane naMdaka nAmanI talavAra e badhuM 40 pAsudeva pAse 2tuM tu. "pavarujjalasukaya-vimala-kothubha-kirIDadhArI" zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 praznavyAkaraNasUtre atibhAsvaraH sukRtaH=muSThu racito vimalaH = svaccho yaH kaustubho maNivizeSastaM tathA kirITaM = mukuTaM ca dhArayanti ye te tathA idamapi vAsudeva vizeSaNam / 'kuMDala ujjo viyANaNA ' kuNDalodyotitAnanAH = kuNDalaiH = karNabhUSaNaiH- udyotitaM prakAzitamAnanaM mukhaM yeSAM te tathA, 'puMDarIyaNAyaNA' puNDarIkanayanAH = kamalAkSA:' egAbalikaMTharaiyavacchA' ekAvalIkaNTharacitavakSasaH = ekAvalIkaNThe racitAH kaNThAtralambinI satIkRtA vakSasi vakSaHsthale yeSAM te tathA ' sirivacchasulachaNA ' zrIvatsasulAJchanAH = zrIvatsaH = zrIvatsaH svastikavizeSaH sa eva zobhanaM lAJchanaM yeSAM te tathA ' varajasA varayazasaH = vizrutakIrtayaH 'sancouyasurabhikusumaraiya-- palaMba sohaMta-viyasaMta - vicittavaNamAlaraiya vacchA' sarvartukasurabhikusumaracita - mUlamba zobhamAnavikasadvicitravanamAlA racitavakSasaH = sarvartukaiH sarvartubhavaiH surabhikusumaiH= sugandhipuSpaiH racitAH = nirmitA pAlambazobhamAnA- pralambamAnatvena suzobhanA thubhafaftsdhArI ) atyanta bhAsvara acchI taraha se racita, tathA svaccha aisA kaustubha ratna tathA kirITa-mukuTa inhe kRSNa vAsudeva dhAraNa karate the / tathA (kuMDala ujjoiyANaNA ) ina donoM bhAIyoM kA mukha karNAbhUSaNoM se sadA prakAzita rahatA thA / ( puMDarIyaNAyaNA ) inake nayana puMDarika - (zvetakamala) jaise zobhAyamAna the / (egAvalikaMTharaiyavacchA) kaMTha meM jo ye ekAvalI hAra pahine hue the vaha chAtI taka laTakatA thA / ( sirivaccha sulaMchaNA ) zrIvatsa nAmaka svastika vizeSa cihna inake vakSasthala meM thA ( varajasA ) cAroM tarapha inakI kIrtti phailI huI thI, (savvouyasurabhi kusumaraiyapalaMba sohaMtaviyasaMtavicittavaNamAlaraiyavacchA) inake vakSaHsthala para jo vanamAlA laTaka rahI thI vaha samasta Rtu saMbaMdhI surabhitapuSpoM se guMthI huI thI, evaM bahuta laMbI thI, isalIye bar3I atyaMta bhAsvara-suMdara rIte taiyAra karela, svaccha kaustubha ratna tathA kirITamugaDha kRSNavAsudeva dhAraNa karatA hatA. tathA kuMDala ujjoiyANaNA " te mane bhAIonAM mukha kaNIbhUSaNeAthI sattA prakAzita rahetAM hatAM, " puMDarIyaNayaNA " temanAM nayana puMDarI ( saha ubha) netrAM sudhara tAM. "egAvalIkaMThara iyavavaccho" muMDamAM ne meDa saravANI hAra paheryo utI te chAtI sudhI saTatA tA. siricchalaMchaNA " temanA vakSasthaLa upara zrI vatsa nAmanuM svastika vizeSa cihna hetu, varajasA " temanI DIrti yAbhera vyApI hutI, " savvouya - sura. "" 66 66 bhikusumaraiya- palaMba - sohaMta-viyasaMta vicittavaNamAla - raiyavacchA" temanA vRkSaHsthaNa para je puSpamALA laTakatI hatI te badhI RtuonAM sugaMdhidAra phUlA vaDe guMthelI hatI, ane bahu lAMkhI hatI, tethI te ghaNI suMdara lAgatI hatI, tathA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 4 sU0 8 baladevavAsudevasvarUpanirUpaNam vikasantI-vikasAyamAnA vicitrA-nAnArUpakusumagrathitatvAccitrarUpA yA vanamAlA sA racitA vakSasi vakSaHsthale yeSAM te tathA, 'aTThasayavibhattalakkhaNapasatya suMdaravirAiyaMguvaMgA ' aSTazatavibhaktalakSagaprazastasundaravirAjitAGgopAGgA = aSTazatavibhaktalakSaNaiH-aSTottarazataprakAralakSaNaiH prazastaiH = lAghanIyaiH sundaraiH nayanAhAdajanakaiH virAjitAnyaGgopAGgAni yeSAM te tathA aSTazatazubhalakSaNalakSita zarIrA ityarthaH, 'mattagayavariMdalaliyavikkamavilasiyagaI ' mattagajavarendralalita vikramavilasitagatayaH mattagajavarendrasya airAvataspeca lalitaH-suvilAsaH yo vikramaH cakramaNaM-gamanaM tadvat , vilasitA-vilAsayuktAH gatiryeSAM te tathA 'kaDisuttaganIlapIyakosejjavAsasA' kaTisUtrakanIlapItakauzeyavAsasaH = kaTisUtrakAni = kaTisUtrapradhAnAni nIlapItAni kauzeya vAsAMsi-kauzeyavastrANi 'rezamIvastra' iti bhASA prasiddhAni yeSAM te tathA nIlAmbarAH baladevAH, pItAmbarAH vAsudevAH iti bodhyaM 'pavaradittateyA' pravaradIptatejasaH = mahAtejasvinaH, ' sArayaNasuhAvanI lagatI thI, tathA vikasAyamAna tho, tathA vividha prakAra ke puSpoM se grathita hone ke kAraNa vaha ra~ga viraMgI thI, / ( aTThasayavibhattalakkhaNapasatthasuMdaravirAiyaMguvvaMgA ) prazasta-zlAghanIya-evaM sundara-netroM ko AhlAdajanaka aise eka sau ATha (108) bhinna prakAra ke lakSaNoM se jinake aMga aura upAMga suzobhita hote the, tathA ( bhattagayavarida laliyavikkamamavilasiyagaI ) airAvata ke bilAsayukta gamana ke samAna jinakI gati vilAsa sahita hotI thI, tathA ( kaDimuttaganIlapIyakosejjavAsasA) jinake pahire hue nIle pIle rezamI vastroM (pIta ambara dhArI vAsudeva evaM nIla ambara dhArI baladeva hote haiM ) para kaTisUtra bahuta hI adhika suhAvanA pratIta hotA hai-arthAt jina ke nIle pole rezamI vastra aura kaTisUtra pradhAna hote haiN| tathA ( pavaradittattayA ) jo vikasita hatI, tathA vividha jAtanAM phUlomAMthI zuM ghelI hovAthI raMgaberaMgI hatI. " asayavibhatta-lakkhaNapasattha-suMdara-virAiyaMguvyaMgA" prazasta-qAvAsAya: ane suMdara netrane AnaMdadAyaka evAM eka so ATha (108) judA judA mArana sakSathI manAM mAMgI matA tAM, tathA "bhattagayavari dalaliyabikamavilasiyagaI" bhairAvatanA visAsayuta gamana samAna bhanI gati vilAsayukta tI, tathA " kaDisuttaganIlapIyakosejjavAsasA" bhare paherelA vAdaLI ane pILAM vastro "pItAMbara dhArI vAsudeva ane nIlAMbara dhArI 5 " 52 TisUtra satyata su2 sAtuM tu. tathA "pavaradittateyA" 2 maDAvI l tathA "sArayaNava-thaNiya-mahura-gaMbhIra-Niddha ghosA" zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 praznavyAkaraNasUtre vathaNiyamahuragaMsIraNiddhaghosA ' zAradanavastanitamadhuragambhIrasnigdhaghoSAH = zArada-zaratkAlikaM yannavastanitaM = nUtano meghadhvaniH tadvanmadhuraH-karNasukhakaraH gambhIraH snigdhaH snehajanakaH ghoSaHzabdo yeSAM te tathA, 'narasIhA' narasiMhAH= nareSu sihAiva, etatsAdhamyemAha-'sIhavikamagaI ' siMhavikramagatayaH= siMhasyeva vikramaH-parAkramaH gatizca yeSAM te tathA 'athamiyapavararAyasIhA' astamita mavararAjasiMhAH astamitAH astaM prApitAH parAjitAH pravarAH-viziSTAH rAjasiMhAH zUrarAjAno yaiste tathA / ' sommA' saumyAH saumyarUpAH ' vAravaIpuNNacaMdA' dvArAvatI pUrNacandrAH dvArakApuryAH AhAdakatvAt pUrNacandra svarUpAH, 'puvakayatavappabhAvA' pUrvakRtatapaHprabhAvAt = pUrvabhavakRtatapo mAhAtmyAt 'niviThThasaMciyamuhA' niviSTa saJcitasukhAH niviSTAni labdhAni sazcitAni-pUrvabhavopArjitAni sukhAni yaiste tathA ' aNegavAsasayamAuvvaMto' aneka varSazatAyuSmantaHvarSasahasrAdyAyuSkAH, 'bhajjAhiya jANavayappahANAhiM' bhAryAbhizca janapadamahAtejasvI hote haiM tathA (sArayaNavathaNiyamahuragaMbhIraNiddhaghosA) jinakA bolanA zaradakAlIna navInameghadhvani ke jaisA karNasukhakara evaM snigdha-snehajanaka hotA hai, tathA ( narasIhA) jo manuSyoM ke bIca meM siMha ke jaise hote haiM tathA (sIhavikkamagaI) jinakA parAkrama aura gamana siMha ke samAna hotA hai, tathA (atthamiyapavararAyasIhA) jo apane parAkrama se-pravara rAjasiMhoM ko astamita-parAjita-kara dete haiN| tathA jo ( sommA ) saumyarUpa hote haiM, evaM (vAravaIpuNNacaMdA ) dvArakApurI ke AhlAdaka hone ke kAraNa jo pUrNacandrasvarUpa hote haiM (puvakayatavappabhAvAniviTThasaMciyasuhA) tathA-jo pUrvakRta tapa ke prabhAva se pahile bhavoM meM upArjita sukhoM ko prApta karate haiM, tathA ( aNegavAsasayamAudhvaMtA ) jo saikar3o varSoM kI AyuvAle hote haiM, tathA ( bhajjAhiya jnnvypphaannaajemanA zabda zaradaRtunA meghadhvani jevA madhura ane snigdha-sneha janaka utA, tathA " narasIhA" ne mANusonI vayye siDa samAna utA. tathA " sIhavikramagaI " bhanI gati bhane bharnu 52|sidd samAna tai, tathA " atyamiyapavararAyasIhA" 2 potAnA 52 / 4 1 zreSTha siDona mahAta 42 // tA. tathA re " sommA " saumya tA, mane " vAravaI puNNacaMdA" rAnagarIne mAna mApanA2 DApAne raNe re pUyandra utA, " puvakaya tavapabhAvA nividvasaMciyasuhA" tathA re pUrva 428i tapana pramAthI mAga. janA savAma pArita sumo prAta 42 cha. tathA " aNegavAsasayamAuvvaMto" 2 se431 varSa AyuSya va DAya cha, tathA " bhajjAhiyajaNavayappahANAhi zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a04 sU0 9 abrahmasevisvarUpanirUpaNam pradhAnAbhiH deza ratna rUpAbhiH = 'lAliyaMtA' lAlyamAnAH = vilAsyamAnAH 'atulasaddapharisarasarUvagaMdheyaaNubhavittA atulazabdarasarUpagandhAzca anubhUya 'te vi' te'pi tAdRzA api 'avitittA kAmANa' avizptAH kAmAnAM-kAmabhogeSu tRptirahitA eva ' uvaNamaMti maraNadhamma' maraNadharmamupanamanti // sU0 8 // punaH ke'brahmasevinaH 1 ityAha 'bhujjo maMDaliya' ityAdi mUlam-bhujo maMDaliyaNaravariMdA sabalA saaMteurA saparisA sapurohiyA'maJcaDaMDaNAyagaseNAvai - maMtiNIi - kusalA NANAmaNi rayaNa-viuladhaNadhaNNasaMcaya-nihisamiddhakosA, rajjasiriviulamaNubhavittA vikosaMtA baleNamattA te vi uvaNa. maMti maraNadhamma avitattA kAmANaM // sU0 9 // ____TIkA-' bhujjo' bhUyaH punarapi ' maMDaliya paravariMdA' mANDalikanara varendrAH maNDalAdhipatayaH (sabalA) sabalA: senA sahitAH ' sa aMteurA' hiM lAliyaMtA ) jo janapadapradhAnabhUta dezoM meM ratnarUpa se mAnI gaI arthAt-sarvotkRSTa striyoM ke sAtha AnaMda karate haiM-vaiSayika sukhoM ko bhogate haiM ( tevi ) aise ve baladeva aura vAsudeva bhI ( atulasaddapharisarasarUvagaMdhe ya aNubhavittA ) atula zabda, sparza, rasa rUpa, evaM gaMdha rUpa viSayoMkA anubhava karake bhI (avitattakAmANaM ) kAmabhogoM kI tRptise vihIna hI (uvaNamaMtimaraNadhammaM ) maraNadharmako prApta karate haiM ||suu08|| aba sUtrakAra " aura kauna abrahmasevI hote haiM " isa bAta ko kahate haiM-'bhujjo maMDaliyaNaravariMdA' ityaadi| ___TIkArthaH- ( bhujjo maMDaliya paravariMdA ) phira jo maMDalAdhipati lAliyaMtA" re bhujya bhubhya dezamA 2tnasamAna nAtI meTa , anupama sii| sAthe mAna 42 cha vaiSayi sumana nAgave cha "te vi" sAta ma ane vAsudeva 5 " atulasadapharisarasarUvagaMdhe ya aNubhavittA " anupama zabda, sparza. rasa, rUpa ane gaMdha rUpa viSayeno upabhega karavA chata 5 " avitattakAmANaM" mamAgothI matRta mevI DAsatamai or "uvaNamaMti maraNadhamma" mRtyu pAme cha / sU. 8 // ye sUtrA2 matA cha , mIon manasevA DAya cha ? "bhujjo maMDaliyaNaravariMdA" tyAdi Eltha-"bhujjo maDaliyaNaravariMdA" bhanere bhAvi ya cha, tI i zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyAkaraNasUtre sAntaH purAH =sastrIkA: ' saparisA sapariSadaH saparivArA: 'sapurohiyA maccaDAyaga seNAvatiNIikusalA ' sapurohitAmAtya - daNDanAyakasenApati mantrinItikuzalAH = tatra purohitAH = zAntikarmakAriNaH amAtyAH = mantriNaH daNDanAyakAH = koTTapAlAdayaH senApatayaH mantriNazca kIdRzAste 1 ityAha- nItikuzalAH nIta - sAmadAmAdi rUpAyAM kuzalAH = nipuNAH taiH sahitAH 'NANAmaNirayaNa viulaghaNaghaNNasaM cayanihisamiddhakosA ' nAnAmaNiratnavipuladhanadhAnyasaJcaya-nidhi samRddhakozAH = cakravartivarNane kRtavyAkhyAnamidam / viulaM vipulAM = mahatIM ' rajjasiriM ' rAjyazriyaM = rAjyalakSmIm ' aNubhavittA' anubhUya upabhujya viko saMtA ' vikrozantaH = anyAn pIDayantaH ' baleNa mattA' balena mattAH - balagavitAH, ' te vi' te'pi - mAMDalikAdayaH, 'avitattA kAmANaM' kAmAnAmavitRptAH = kAmopabhogeSu tRptirahitA eva, 'uvaNamaMti maraNadhammaM maraNadharmamupanamanti // 09 // / C 444 1 hote haiM, ve kaise hote haiM ? so kahate haiM - ( sabalA ) senA sahita hote haiM, (saaMteurA ) aMtaHpurase jo yukta hote haiM, ( saparisA ) parivAra sahita hote haiM, ( sapurohiyAmaccaDaDaNAyagaseNAvaitiNIikusalA ) jinake zAMtikarma karAne vAle purohita amAtya, daMDanAyaka aura senApati sAma dAna Adi rUpa rAjanIti meM kuzala huA karate haiN| tathA( NANAmaNirayaNaviulaghaNaghaNNasaMcayanihi samiddha kosA ) nAnAmaNiyoM se, ratnoM se, vipula dhana dhAnya ke saMcaya se aura nidhiyoM se jina kA koza samRddha rahatA hai, tathA jo ( biulaM ) vipula ( rajjasiriM ) rAjyazrI ko ( aNu bhavittA) bhoga karake (vikkosatA ) dUsare vyaktiyoM ko rAtadina pIDita kiyA karanevAle tathA ( baleNa mattA ) apane bala se garvita bane hue ( te vi) isa prakAra ke ve bhI mAMDalika Adi rAjA hoya che, te uDeche - " sabalA " tethe| senAyukta hoya che, CC sa aMteurA " ataHyurathI yukta hoya che, " saparivArA parivAra yukta hoya che, "sapurohiyA maccaDaNAga seNAvaimaM tiNIikusalA " premanA zAMti ubha karAvanArA purAhita amAtya daMDanAyaka ane senApati sAma, dAma, Adi rUpa rAjanIti jANakAra hoya che. tathA " NANAmaNirayaNavi ulaghaNaghaNNasaMcayanihisamiddhakosA " vividha maNiyA, ratnA, vipula dhana-dhAnya AdinA 'cayathI tathA niSiyAthI bhebhano bhannano sahA samRddha rahe che tathA ? " viDalaM " viyusa " rajjasiriM " rAjya lakSmIno " aNubhavittA " upaloga are che, " vikkosaMttA " jIvana soone zatadvivasa pIDanAza tathA "baleNa mattA " potAnA majathI garviSTha manevA mevA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 4 sU0 91. yugalikasvarUpanirUpaNam atha yugalikAnAmapi tadeva darzayati- ' bhujjo uttarakuru ' ityAdi mUlam - bhujjo uttarakuru - devakuru - vaNavivara - pAyacAriNo naragaNA bhoguttamA bhogalakkhaNadharA bhogasassirIyA pasattha somapaDipuNNaruvadarisaNijjA sujAyasavvaMgasuMdaraMgA ratuppalapattakaMtakaracaraNakomalatalA supaiTTiyakummacArucalaNA ANupubvasusaMhayaMgulayA uNNaya - taNu - taMba - niddha-nakhA saMThiyA susiligUDhagoMphA erNAkuruviMdavattAvaTTANupuvvajaMghA samugganimaggagUDhajANU gayasasaNasujAyasaMnibhorU varavAraNamattatulavikkama vilAsiyagaI varaturagasujAyagujjhadesA AiNNahayovvaniruvalevA pamuiyavaraturayasIhaairegabaTTiya kaDIgaMgAvattagadAhiNAvattataraMgabhaMgura ravikiraNa bohiyavi ko sAyaMta gaMbhIra pamha viyaDanAbhI sAhaya soNaMdamusaladappaNanigariya varakaNagacharu sarisavaravairavaliyamajjhA ujjagasamasaMhiyajaccataNuka siNaniddha AdijalaDahasukumAla mauyaromarAI jhasavihagasujAyapINakucchI jhasodarA paha viyaDaNAbhI saMnayapAsA saMgayapAsA suMdarapAsAsujAyapAsAmitamAiya paNiraiyapAsA akaraMDuya kaNagaruyaga nimmala sujAyaniruvahayadehadhArI talauvaiyavitthiNNapihulavacchA juyasaNNibha kaNagasilAtalapasatthasama - 445 T paNiraiya ( atittA kAmANaM ) kAmabhogoM meM atRpta bane rahakara hI ( maraNadhammaM - uNamaMta ) maraNadharma ko prApta karate haiM / sU09 // " te vi " te bhAMDasi4 Adi zalameo yazu " avitattAkAmANaM " abhalogothI atRpta rahIne ja maraNa dhammaM uvaNamaMti" bhRtyu yAbhe he // sU. 8 // << zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 praznavyAkaraNasUtre pIvara pauTThasaMThiya susiliTTha visiTThalaTThasuNiciya thaNathira suviddhasaMdhIpurabaraphalihavaTTiya bhujA // sU0 10 // TIkA: - ' bhujjo' bhUyaH = punarapi ' uttarakuru devakuruvaNavivarapAyacAriNo ' uttarakuru - devakuru - vanavivarapAdacAriNaH = uttarakurUNAM devakurUNAM ca kSetra vizeSANAM yAni vanavivarANi= vanasthaLI kandarAdisthAnAni tatra vAhanAbhAvAt pAdaiH = caraNaizcaranti ye te tathA, naragaNAH = yugalikAH, 'bhoguttamA' bhogottamAH = bhoga pradhAnAH ' bhogalakkhaNadharA ' bhogalakSaNadharAH = svastikAdi bhogasUcakalakSaNavantaH, ' bhogasassiriyA ' bhogasa zrIkAH = bhogazobhAzAlinaH ' pasatthasommapaDipuNNaruvadarisaNijjA' prazastasaumyapratipUrNa rUpadarzanIyAH = prazastaM saumyam = atimanojJaM pratipUrNasupUrNa rUpam = AkRtiryeSAM te tathA 'sujAya sabbaMgasuMdaraMgA ' aba sUtrakAra " bhogabhUmiyoM ke jIvoM kI bhI yahI hAlata hotI haiM " yaha kahate haiM-' bhujjo uttarakurudevakuru 0 ityAdi0 / TIkArtha :- ( uttarakurudeva kuruvaNavivara pAyacAriNo) uttarakuru tathA devakuru ye bhogabhUmiyAM haiM / ina bhogabhUmiyoM meM vAhana savArI - ke abhAva se pairoM se hI vahAM kI vanasthaliyoM meM kandarA Adi sthAnoM meMbhramaNa kiyA karate haiM / ( naragaNA) ye yugalika manuSyagaNa (bhoguttamA ) uttama bhogavAle hote haiM / ( bhogalakkhaNadharA ) svastika Adi jo bhogasUcaka cinha haiM unase ye viziSTa hote haiM / ataH ve ( bhogasassi - rIyA ) bhogoM ko bhoganA isI meM ye apanI zobhA mAnate haiN| ( pasasthasomma paDipuNNavadarisaNijjA ) atimanojJa pUrNarUpa se ye darzanIya have sUtrakAra " bhAga bhUmiMyAnA jIvAnI paNa e ja hAlata hAya che" te tAve che. " bhujjo uttarakurU devakuru " ityAdi. 66 TIartha - " uttarakurUdeva kuruvaNa vivarapAyacAriNo" uttara guru tathA dvevaru, me bhAga bhUmiyA che. te bhAga bhUmiyAmAM vAhanane abhAve pagapALA ja musApharI tha zaDe che. te pradezamAM ratAM " naragaNA " yugasi / bhoguttamA " uttama loga vilAsa sevanAza hoya che. " bhogalakkhaNadharA " svasti mAhi ke loga sUcaka cihno hAya che temanAthI teo yukta heAya che. tethI teo bhAgasa pa sattha sirIyA " logoneo upaloga ravAmAM 4 potAnI zolA mAne che. sommapaDipuNNarUvadarisaNijjA " tethe atizaya manohara ne sarvAMga suMdara hoya che. 66 sujAyasavvagasuMdaraMgA " temanA hareka zArIriGa aMga suMdara bhane zrI prazna vyAkaraNa sUtra 66 Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 4 sU0 49 1, yugalika svarUpanirUpaNam " sujAtasarvAGgasundarAGgAH = supuSTasundarA'vayavAH ' rattappalapattakaM takaracaraNakomalatalA ' raktotpalapatrakAntakaracaraNa komalatalAH = raktotpalasya patramiva kAntAni= sundarANi karacaraNAnAM komalAni talAni yeSAM te tathA raktakamaladalatulya sukomalasurakta hastapAdatalAH 'supaiDiyakummacArucalaNA sumatiSThitakarmacAruvaraNAH = supratiSThitau = zobhanAkRtikau kUrmavat = unnatatvena kacchapapIThavat cAru sundarau caraNau yeSAM te tathA, tathA 'aNupubbasusaMyaMguliyA' anupUrvasusaMhatAGgulikAH =anupUrva=anukrameNa = gurulaghukrameNa susaMhatA : = susaGgaThitA aGgulya: = hastapAdAGgulayo yeSAM te tathA gurulaghunyUnAdhikadoSarahitAGgulikAH ' uSNayataNutaM niddhanakhA unnatatanutAmrasnigdhanakhAH = tatra unnatAH = madhyonnatAH tanavaH=pratalA stAmrAH=tAmravarNAH snigdhAH = sukomalAH kAntiyuktAzca nakhA yeSAM " 47 tathA, 'saMThisusiliguDhagokA ' saMsthita suliSTagUDhagulphA: = saMsthitau = samyak saMsthAnavantau suzlaSTau = puSTatvAt susaMhatau ataeva gUDho = alakSitau gulphau = ghuTike yeSAM te tathA 'eNIkuruviMdavattA vahANuputrajaMghA eNI kurUvindavattA ' bar3e sundara hote haiM / ( sujAyasavvaMga suMdaraMgA ) inake pratyeka zArIrika avayava sundara evaM puSTa hote haiN| (ratuppalapattakatakara caraNakomalatalA ) inake hAtha aura pairoM ke taliye raktakamala ke patte ke samAna lAla aura komala hote haiM / ( supaiTThiya kumma cArucaraNA ) inake donoM caraNa zobhana AkRtivAle evaM kUrma kI pITha kI taraha unnata hone se bar3e suhAvane hote haiM (aNupuvvasusaMhayaMguliyA) hAtha aura pairoM kI aMguliyA inakI gurU laghu ke krama se susaMgaThita rahatI haiM, arthAt inake hAtha pairoM kI aMguliyAM guru, laghu-tathA nyUnAdhika doSa se rahita hotI haiM / ( uNNayata NutaM baninakhA ) nakha inhoM ke madhya meM unnata, patale aura tAmravarNa ke hote haiM / tathA komala aura kAnti sahita hote haiM / (saMThiyasusiliDagUDhagoMphA ) inake donoM ghuTaneM susaMsthAna vAle, puSTa puSTa hAya che. ratuppalapattakaMtakaracaraNakomalatalA " temanI hatheLI tathA paganAM taLiyAM lAla kamala patra samAna lAla raMganAM ane kAmaLa Aya che. " supaiTThiyakummacArucaraNA " tebhanA mane paNa suMdara ghATavANA, tathA ayamAnI cIDa bhevA unnata hovAthI dhaNA zolita hoya che. " aNupuvva susaMhayaMguliyA" tebhanA hAthapaganI AMgaLIe susa'gaThita heAya che. eTale ke gurutA laghutA Adi doSothI rahita hAya che, sapramANa hoya che " uNNayataNutaM baniddhanakhA " tebhanA nama madhyabhAM unnata, pAtajA, tAmravarNA, abhaja bhane antiyukta hoya che. susila gUDhagapha " temanI ane ghUMTaNA sapramANa, puSTa ane sahuta saMThiya tathA zrI prazna vyAkaraNa sUtra 46 Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 praznavyAkaraNasUtre vRttAnupUrvajaGghAH tatra-eNI hariNI, tasyAzceha jaGghA grAhyA, te iva, tathA kuruvindaH tRNavizeSaH, 'vattA'-ayaM-dezIzabdaH strIliGgaH sUtravalanakaM sUtraveSTanayantramityarthaH ' tAkalA'' takalI' iti bhASA prasiddhA, te ica vRtte-varnule anupUrvaAnupUryeNa-anukrameNa UvaoNdhvasthUle jaGgre yeSAM te tathA / --samugganisaggagDhajANU ' samudganimagnagaDhajAnavA samudgaH sapidhAnaHpiTakastadvat nimagne puSTatvAdantaH saMlIne ata eva gUDhe= alakSite jAnunI yeSAM te tathA supuSTatvAdanupalakSya jAnukA ityarthaH, 'gayasasaNa sujAyasaMnibhorU' gajazvasanasujAtasaMnibhoravaH-gajazvasanaM = hastizuNDAdaNDaH saH sujAta-susaMsthAnayuktaH tasyasaMnibhe= sadRze UruNI-jAnUMparibhAgau yeSAM te tathA / 'varavAraNamattatulavikamavilAsiyagaI ' varavAraNamattatulyavikramavilAsitagatayaH = gajendraH sa cAsau mattaH = hone se saMhata tathA alakSita hote haiM / arthAt dikhalAI nahIM par3ate haiM (eNIkuruviMdvattAvaTTANu puvvajaMghA) inakI donoM jaMghAe~ hiraNI kI jaMghAoM ke samAna tathA kuruviMda tRNavizeSa ke samAna evaM vattA-takalI ke samAna vRtta-golarahotI haiM / aura kramazaH ve Upara 2sthUla rahatI haiN| (samugganisaggagUDhajANU) inake donoM jAnu pidhAna-Dhakkana-mahita piTAre ke samAna puSTa hone ke kAraNa bhItara hI bhItara chupe hue hote haiM arthAt gahare hote haiM isIliye gUDha rahate haiN| (gaya-sasaNa-mujAyasaMnibhorU) susaMsthAnayukta hastizuNDAdaMDa ke samAna jinakI donoM urUsAthaleM hotI haiM, arthAt-jAnu ke upara kA bhAga jinakA susaMsthAna yukta hAthI ke zuNDAdaMDa ke samAna hotA hai (vara-vAraNa-matta-tulla-vikkamavilAsiya-gaI) madamatta gajendra ke sadRza jinakA vikrama-parAkrama aura sakSita ya cha, meTale OM na042 57tI nathI. " eNIkuruviMdavattAvadR NupuvvajaMghA" temanI mana dhAgA 20InI mane pAyA samAna tathA puravi (tRNavizeSa) samAna ane takalI samAna goLa goLa hoya che, ane te upara ordi dhIme dhIma padhAre hI thatI ya che. " samugganisaggagUDha jANU' temanA bane jAnue kAMkaNAthI yukta paTArAnA jevAM puSTa hovAne kAraNe aMdarane ma42 chupaaye| 2 cha-meTasa si DAvAne 12bhUDha 23 cha. "gayasasaNa-sujAyasa nibhorU" manA mane sAthI sughaTita stizuNDA samAna heya che, eTale ke jAnunI uparane bhAga suvyavasthita hastisUMDha jevo hoya che. " vara-vAraNa-matta-tulla-vikama-vilAsiya-gaI " mahonmatta marendranA va jemanuM parAkrama heya che, ane tene anurUpa ja jemanI vilAsayukta gati zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a04 sU0 10 yugalikasvarUpanirUpaNam madAnvitastena tulyaH sadRzo vikramaH parAkramaH, tadvadeva vilAsitA-vilAsayuktA gati yeSAM te tathA atra gajasya parAkrameNa gatyA ca sAdRzyaM pradarzitam , tathA ' varaturagasujAyagujjhadesA ' varaturagasujAtaguhyadezAH = varaturagasyeva = prazastA'zvasyeva sujAtA=susaMsthitaH laghutvena gupta ityarthaH, guhyadezo yeSAM te tathA 'AiNNahayovya niruvalevA' AkIrNahayaiva = jAtimAnazva iva nirUpalepAH malalepavivarjitAH 'pamuiyavaraturayasIhaairegaTTiyakaDI' pramuditaturagasiMhAtirekavartitakaTayApramuditAH = prahRSTA varaturagAH = jAtyazcAH siMhAH = kesa. riNastebhyo'tirekeNa = Adhikyena vartitA = catulA kaTi = kaTipradezo yeSAM te tathA 'gaMgAvattagadAhiNAvatataraMgabhaMguraravikiraNohiyavikosAyaMtapamhagaMbhIraviyaDanAbhI' gaGgA''vartakadakSiNAvartataraGgabhaGguraravikiraNavodhitavikozAyamAnapadmagambhIravikaTanAbhayaH, tatra - gaGgAvartakAH = gaGgA nadyA jalabhramaH, sa ca dakSiNAvartaH taraGgabhaGguraH taraGgai bhaGguraH = vakrazca tadvat , tathA ravikiraNaiHsUryakiraNe boMdhitaM vikAsitaM vikAsAbasthAM prApnuvat ityarthaH, ata eva-vikozAusI anurUpa hI jinakI vilAsayukta gati hotI hai, tathA (vara-turagasujAya gujjhadesA) prazasta ghor3eke guhyabhAgake samAna jinakA guhyabhAga laghu honeke kAraNa gupta rahatA hai / (AiNNahayovvanirUvalevA) tathA jAtimAn azvakI taraha vaha guhyabhAga jinakA mala ke laMpase vivarjita rahatA hai| (pamuiyavaraturayasIya airegavaTTiyakaDI) atyaMta harSa saMpanna jAtyazvakI tathA siMhakI kaTise bhI adhika gola jinakI kaTi hotI hai, tathA (gaMgAvattaga dAhiNAvatta taraMgabhaMgura ravikiraNa bohiyavikosAyaMtapamhagaMbhIraviyaDanAbhI) dakSiNAvarta evaM taraGgose bhaMgura gaMgA nadI ke jalabhrama-jalAvarta ke samAna, tathA--sUryakiraNoM se mukulita avasthA ko chor3akara vikAsAvasthA ko prApta hue padma ke samAna gaMbhIra aura vikaTasundara jinakA DAya cha, " varaturaga--sujAyagujjhadesA " tamo guDa mA prazasta pAnA guhyamA samAna sadhuDapAne chAro gupta 2 cha, "AiNNahayobva nirUvalevA" javAna ghoDAnA zukhamAganI saMbha temanI zuddha mAsa 5 bhjn| sapathI rahita hAya che. " pamuiyavaraturayasIyaairegavaTTiyakaDI " atizaya harSasaMpanna. jAtavAna gheDA tathA siMhanI kaTi karatAM paNa jemanI kaTi vadhAre DAya cha, tathA " gaMgAvattaga-dAhiNAvatta taraMga-bhaMgura-ravikiraNa-bohiya vikosAya'tapamhagaMbhIraviyaDanAbhI " kSigunA 5vanAthI tathA tara godhI mazu2 gaMgA nadInA jalabhrama-jaLa vamaLa samAna, tathA bIDAyelI avasthAno tyAga karIne sUryanA kiraNone kAraNe vikAsAvasthAne pAmela kamaLA samAna gabhIra zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 praznavyAkaraNasUtre , pratala yamAna mukulAvasthAM vimuJcat yat padmaM tadvad gambhIrA vikaTA = sundarA ca nAbhi yeSAM te tathA, 'sAhaya soNaMda musaladappaNanigariyavara kaNagacharUsarisavaravaira valiyamajjA' saMhRtasaunanda musaladarpaNa nigaritavarakana kalsa rusadRzavaravajra valitamadhyAH = tatra saMhRtaM = saMkocitaM saunandaM = trikASThikA ' tipAI ' itiprasiddhaM musalaM - prasiddhaM, darpaNa = darpaNagaNDa:- darpaNadaNDaH nigaritavarakanakatsaruH = nigaritaM = sarvathA zodhitam ataeva - varakanakaM = jAtyasuvarNa tasya tsaruH = khaDgamuSTivatyetaiH sadRzo varavajravaccavalitaH = vakraH kRzazca madhyaH = tanumadhyabhAgo yeSAM te tathA kaTaya ityarthaH, 'ujjagasamasaM hiyajaccataNukasiNa NiddhaAdijjalaDaha sukumAlamauyaromarAI Rju kasamasaMhitajAtya tanukRSNa snigdhA''deya lahaDa sukumAlamRdukaromarAjayaH = tatra RjukAH =akuTilAH samAH = samucita pramANAH saMhitAH = sughanAH jAtyatanavaH = svabhAvato'tisUkSmAH kRSNAH = kRSNavarNAH snigdhAH- cikkaNaHbhadeyAH =prazastAHlaDaddAH = sundarAH sukumAlAH kamalavatkomalAH mRdukA:- ati komalAH romarAjayaH = romNAM zreNayo yeSAM te tathA, 'isavihagasujAyapINa kucchI ' jhapavihagasujAtapInakukSayaH = jhaSavihagavat - matsyavat pakSivacca nAbhipradeza hotA hai / tathA-( sAhaya soNaMdamusaladappaNanigariyavara kaNaga charu sarisa varavara baliyamajjhA ) jinakA madhyabhAga saMkocita tipAI ke samAna, darpaNadaNDa ke samAna, evaM zodhita jAtyasvarNa kI khaGgamuSTi ke samAna, tathA uttama vajra ke samAna vakra aura kRza hotA hai / tathA ( ujjaga - sama-sahiya - jacca-taNu-kasiNa- giddha - Adijja - laDaha-sukumAla-mauya - romarAI ) jinanI romarAja akuTila, samucitapramANopeta, ghanIbhUta, svabhAvataH atisUkSma, kAlI, cikanI, Adeya, sundara, kamala ke samAna komala aura atyaMta komala hotI hai / ( jhasavihagasujAyapINakucchI) tathA jinakI kukSi-udara kA eka deza matsya kI aura pakSI ane vikaTa-sudara jemanA nAbhi pradeza hAya che, tathA sAhaya soNaMda musala dappaNanigariyavarakaNagacharusarisavaravairabaliyamajjhA " jemanA sakAcita tipAI samAna, darpaNu daMDa samAna, tAvelA suvarNanI talavAranI mUTha samAna, tathA uttama vajra samAna vakra ane pAtaLe! hAya che. ujjaga-samasaMhiya - jacca-taNu-kasiNa- Niddha - Adijja - laDaha - sukumAla - majya - romarAI jemanI rAmarAja akuTila, samapramANa, ghanIbhUta kudaratI rIte ja ati sUkSma, ajI, suvANI, maheya, suMdara, ubhaNa samAna abhaNa madhya bhAga tathA bhane atyaMta abhaja kukSi( udaranA eka hoya che. " isa vihagasujAyapINa kucchI tathA jemanI zrI prazna vyAkaraNa sUtra " "" 66 dz Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 4 sU0 10 yugalikasvarUpanirUpaNam 451 sujAtaH sundaraH pInaH-puSTazca kukSiH udaraikadezo yeSAM te tathA / tathA 'jhapoyarA' jhapodarAH-jhapasyodaravadudaraM-yeSAM te tathA kRzodarA ityarthaH, pamhariyaDaNAbhI' padmavikaTanAbhayaH padmavat kamalakoSavat vikaTA-sundarA nAbhi ryeSAM te tathA, 'saMnayapAsA' sannatapArthAH puSTatvAdadho namatpArzvabhAgAH 'saMgayapAsA' saGgatapArthAH-sumilitapArzvabhAgAH, ataeva 'suMdarapAsA' sundarapArthAH 'sujAyapAsA' mujAtapArthAH = susaMsthitapArthAH 'miyamAiyapINaDyapAsA' mitamAtrikapItaratidapAH mitau-mAnopetau, mAtriko = mAtrAyuktau-parimANasaMpannau pInau= supuSTau ratidau = ramaNIyau pArzvabhAgau yeSAM te tathA 'akaraMDuyakaNagaruyaganimmalasujAyaniruvahayadehadhArI , akaraNDukanakarucakanirmalasujAtanirupa - hatadehadhAriNaH = tatra akaraNDukaM = puSTatvAdanupalakSyapRSThapArthAdyasthikaM tathA kanakarucakanirmalaM, kanakarucakaM-suvarNAbharaNaM tadvat nirmalaM sujAtaM zobhanaM nirupahataM ca-nIrogaM dehaM zarIraM dhArayanti ye te tathA / tathA 'kaNagasilAtalapasatthasama kI kukSi ke samAna sundara aura puSTa hotI hai| tathA (jhasoyarA) jinakA udara matsya ke udara ke samAna kRza hotA hai / tathA (pamhaviyaDaNAbhI) jinakI nAbhi kamala ke koSa kI taraha gaMbhIra hotI hai| tathA ( saMnayapAsA) puSTa hone ke kAraNa jinake donoM pArzvabhAga nIce kI ora jhuke rahate haiM isIliye (saMgayapAsA) jo parasparameM mile hue jaise pratIta hote haiM aura bar3e suhAvane lagate haiM tathA (sujAyapAsA) jinake donoM pArzva bhAgoMkA AkAra bhI bar3A suhAvanA lagatA hai, tathA (miyamAiya pINaraiya pAsA) ve donoM pArzvabhAga mAna aura pramANase yukta aura pIna puSTa hote haiM tathA ramaNI hote haiM / tathA(akaraMDu-kaNa-garuyaga-nimmala sujAya -niruvahaya-dehadhArI) puSTa hone ke kAraNa jinakI rIDhakI aura pArzvabhAga kI asthiyAM dikhalAI nahIM detI haiM, tathA jo suvarNAbharaNa ke bhAga) matsya tathA pakSInI kukSi samAna suMdara ane puSTa hoya che. tathA " jhasoyarA" marnu 42 matsyanA 12 samAna zi DAya che. tathA " pamhaviyaDaNAbhI" bhanI nAli bhaganAvI mabhIra DAya cha, tathA "saMnayapAsA" puSTa DAvAne ramanA manne pAva lAgo nAyanI mAnusa asA 2 cha, bhane tethI " saMgayapAsA" ApasamA bhI gayA DAya mevA lAge cha tathA gh| su2 vA che. tayA " sujAyapAsA" temanA mane pAca bhAga 5mAnA mA2 5 gho| suha2 mA cha, tathA "miyamAiyapInaraiyapAsA" te mAne pArdhabhAga pramANa ane mAnathI yukta-pramANasaranAM, ane pIna-puSTa ane 2maNIya DAya che. " akaraMDu--kaNa garuyaga nimmala--sujAya-niruvahaya- dehadhArI" zarIre puSTa hovAne kAraNe jemanI karaDa tathA pAMsaLInAM hADakAM dekhAtAM nathI zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 praznavyAkaraNasUtre talauvayaivitthiNNa pihulavacchA' kanakazilAtala-prazasta samatalopacita vistIrNa pRthulavakSasaH kanakazilAtalaM = suvarNazilApaTTakamiva prazastaM samatalam aviSamaM upacitaM-puSTaM-vistIrNa-vizAlaM tathA pRthulaM-sthUlaM vakSaH vakSaH sthalaM yeSAM te tathA 'juyasaMNibhapINaraiya-pIvara-pauTha-saMhiya-susiliTa-visiTThalaTTha-suNiciya-ghaNa thira mubaMdha, saMdhI ' tatra ' juyasaMNibha ' yugasanibhau-yugakASThatulyau 'pINa' pInau sthUlau 'raiya' ratidau-ramaNIyau pIvarI-puSTauM 'pauTa' prakoSThau-hastamaNibandhapradezautathA 'saMThiya' saMsthitAH saMsthAnavizeSayuktAH 'musiliTTha' muzliSTAH-mumilitAH 'visiThThalaTTha' viziSTalaSTAH sumanoharAH 'muNiciya' sunicitAH = susaMgaThitAH ghanAH 'thira' sthirAH sudRDhAH subandhAH = zobhanAvayavasannivezayuktAH sandhayaH = asthi sandhAnAni yeSAM te tathA, 'puravaraphaliha-vaTTiyabhuyA' puravaraparivartita bhujAH puravarapariSavat-nagaradvArakapATarodhanakASThavad vartitau-vartulau bhujau vAhU yeSAM te tathA / etAdRzAste'pi kAmabhogairavRptA eva maraNadharmamupanamantItisambandhaH // sU0 10 // samAna nirmala, sundara rogarahita zarIra ke dhArI hote haiM ( kaNagasilAtalapasatthasamatalauvaiyavisthiNNapihalavacchA ) tathA jinakA vakSa. sthala suvarNazilA ke paTTaka samAna prazasta evaM samatala vAlA hotA hai upacita-puSTa hotA hai, vistIrNa hotA hai tathA pRthula-sthUla-moTAhotA hai ( juyasaMNIbhapINa-raiyapIvarapauTThasaMThiyamusiliTThavisiTTalahasuNiciyaghaNathirasubaMdhasaMdhI) inakA maNibaMdha pradeza juA ke samAna sthUla, ramaNIya aura puSTa hotA hai / tathA inake hAr3oM kI saMdhiyAM saMsthAnavizeSa se yukta, paraspara acchI taraha milI huI, manohara, susaMgaThita, ghanIbhUta, sudRr3ha evaM acchI avayavoM kI racanA se yukta hotI hai| ( puravaraphalihavaTTiyabhuyA) inake donoM bAhu nagara ke dvAra ke u-tama jeo sUvarNanA AbhUSaNe jevuM nirmaLa, suMdara ane nIrogI zarIra dharAve cha, "kaNagasilAtalapasatthasamatala uvaiyavitthiNNapihulavacchA" tathA bhanI chAtIne bhAga suvarNazilA je prazasta samala, upacita-puSTa, vistIrNa viza tathA pRthula-moTI DAya che, "juyasa Nibha-pINa-raiya-pIvara-paudra-saThiya susiliTu-visiTu-la?-suNiciya-ghaNathira-subaMdhasaMdhI" temanA mamA dhUsarI / sthaLa, ramaNIya ane puSTa hoya che. tathA temanAM asthinA sAMdhA suvyavasthita ararasa sArI rIte joDAyela, manohara, susaMgaThita, ghanIbhUta, sudaDha, ane avayavonI su2 zyanA pAya cha "puravaraphalihavadriyabhuyA" bhanI bane bhujA nagaranA daravAjAnA uttama bhegaLo jevI gaLAkAra hoya che. evA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 4 sU0 11 yugalikasvarUpanirUpaNam punaste kIdRzAH ? ityAha-'bhuyagIsara' ityAdi / mUlam-bhuyagIsara-viula-bhoga-AyANa-phaliha-ucchRDhadIhavAhU-rattatalovaiya-mauya-maMsala-sujAya-lakkhaNapasattha-acchidajAlapANI pIvara-sujAya-komala-varaMgulI taMbataliNasuiruila niddhaNakhA niddhapANilehA caMdapANilehA sUrapANilehA saMkhapANilehA cakapANilehA disA sovatthiyapANilehA ravi sasi-saMkha-varacakkadisA sovatthiya-vibhatta-suraiya--pANilehA varamahisavarAhasIha-sadUlarisaha nAgavara-paDipuNNa-viula-khaMdhA cauraMgulappamANakaMbuvarasarisagIvA avaSTiya-suvibhatta-citta samaMsuuvaciyamaMsala-pasattha--sadala-viula-haNuyA oyaciya silappavAlabiMbaphalasaMnibhA'gharoTA paMDDura-sasi-sakala-vimala saMkhagokhIra-pheNakuMdadagarayamuNAliyA ghavala-daMtaseDhI akhaMDa daMtA aphuDiyadaMtA aviraladaMtA suNiddhadaMtA sujAyadaMtA egadaMtaseDhivva aNegadaMtA huyavahaniddhaMta-dhoyatattatavaNijjarattatalatAlujAhA garulAyaya ujjutuMganAsA avadAliyapuMDarIya NayaNA vikosiyadhavalapattalacchA ANAmiya - cAvaruila kiNhabbharAi-saMThiya-saMgayAyayaM-sujAya-bhUmagA--allINapamANajuttasavaNA sussavaNA pIyamaMsalakavoladesabhAgA aviruggaya bAlacaMdasaMThiyamahAnilADA uDuvai-paDipuNNa-sommavayaNA chattAgAruttamaMgadesA ghaNaniciya subaddhalakkhaNuNNaya-kUDAgAra nibhapiMDiyagga-sirAhuyavahaniddhaMta - dhoyatattatavINajjarattakesaMtaparighA (bhogala) ke samAna gola rahote haiM / aise ye bhogabhUmike manuSya bhI kAmabhogoMse atRpta hokara hI maraNa dharmako prApta karate haiM |suu010|| te bhegabhUminAM leke paNa kAma lethI atRpta rahIne ja mRtyu pAme che phUlane zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyAkaraNasUtre kesabhUmI sAmali-poMDaghaNa-niciyacchoDiya-miuvisaya pasasthasuhamalakkhaNasugaMdhisuMdarabhuyamoyagabhiMga-nIlakajjalapahiTTha bhamaragaNa-niddhaniuraMba-niciyakuMciya - payAhiNAvattamuddhasirayA sujAya-suvibhatta-saMgayaMgA-lakkhaNavaMjaNaguNovaveyA pasasthabattIsalakkhaNadharA haMsassarA kocassarA duMduhissarAsIhassarA mehassarA oghassarA sussarA sussaranigghosA vajjarisaha nArAyasaMghayaNA samacauraMsasaMThANasaMThiyA ghAyaujjo viyaMgamaMgA pasatthachavI nirAyaMkA kaMkagahaNI kavoyapariNAmA sauNiposApiTuMtarorupariNayA paumuppala--sArasagaMdha-sAsasurabhivayaNA aNulomavAuvegA avadAyaniddhakosA viggahiya uNNAya kucchIamayarasaphalAhArI tigAuya samucchiyAtipaliovamadvitiyA tiNNiya paliovamAiM paramAuM pAlaittA tevi uvaNamaMti maraNadhamma avittitA kAmANaM // sU0 11 // __TIkAH-'bhuyagI-sara-viula-bhoga-AyANa-phaliha-ucchUDhadIhavAhU' tatra'bhuyagIsara' bhujagezvaraH sarparAjastasya yo vipulo bhogaH-mahAn kAyaH tadvat tathA ' AyANa ' Ana AdIyata ityAdAnam AdeyaH sundaro yaH 'phaliha' paridhaH kapATarodhanakASThaM, sa ca 'ucchUDha' utkSiptaH svasthAnAd bahiniSkAsitaH, tadvat 'dIha' dorSo bAhU yeSAM te tathA bhujagatulyaparighatulyalambamAna phira ye bhogabhUmi ke jIva kaise hote haiM ? isI viSaya ko sUtrakAra punaHspaSTa karate haiM-'bhuyagIsara 0 ' ityAdi / TIkArthaH- ( bhuyagIsara-viulabhoga-AyANa-phaliha-ucchUDhadIha. bAhU ) sarparAja ke vipula zarIra ke samAna tathA apane sthAna se bahAra kiye hue sundara parighA ke samAna, jinakI donoM bhujAyeM dIrgha-laMbI te bhegabhUminA jIve kevA hoya che, tenuM sUtrakAra hajI vadhu spaSTIkaraNa 72 cha " bhuyagIsara" tyAdi TI -'bhuyagIsara-viula-bhoga-AyANaphaliha-ucchUDhadIha-pAhU" remanI manne bhujAo sarparAjanA vizALa zarIra jevI, tathA tenA sthAnethI bahAra kADhavAmAM zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 4 sU0 11 yugalikasvarUpanirUpaNam 455 bhujAityarthaH, 'rattatalovaiyamauyamaMsalasujAyalakkhaNapasatthaacchiddajAlapANI ' tatra- ' rattatala' raktatalau-lohitakaratalau 'uvaiya' upacitau-puSTau 'mauya' mRdukau komalau ' maMsala ' mAMsalau-adRSTa nADI jAlau 'sujAya ' sujAtau= suniSpannau 'lakkhaNapasattha' lakSaNa prazastau aneka zubhalakSaNaiH prakRSTau 'acchiddajAlAachidrajAlau = parasparaM militatvAt chidrarahitAGgulisamudAyavantau pANI = hastau yeSAM te tathA 'pIvarasujAyakomalavaraMguli ' pIvarasujAtakomalavarAgulayaH = supuSTasundarakomalAGgulivantaH ' taMtaliNamuiruilaniddhaNakhA' tAmratalinazucirucirasnigdha nakhAH tAmrAH = raktAH talinA pratalAH zucayA nirmalA: rucirAH kAntimantaH snigdhAzca-cikkaNA nakhA yeSAM te tathA, 'niddhapANilehA' snigdhapANirekhAH = cikkaNahastarekhAvantaH 'caMdapANilehA' candrapANirekhAH= candraH candrAkArA pANI rekhA yeSAM te tathA 'sUrapANilehA' mUrapANirekhAH= hotI haiM tathA--( rattatalova iyamauyamaMsalasujAyalakkhaNapasattha acchi hajAlapANI ) jinake donoM hAtha lohita taliyoM vAle, puSTa bhare huekomalatAse yukta, mAMsala-puSTaadRSTanADIjAlavAle, acche rUpa meM niSpanna hue, aneka zubhalakSaNoM se prazasta evaM chidrarahita aMguliyoM vAle hote haiM tathA- (pIvarasujAyakomalavaraMgulI) inakI jo aMguliyAM hotI haiM ve supuSTa, sundara evaM komala hotI haiM ! (taMbataliNasuiruilanidranakhA) ina aMguliyoM ke jo nakha hote haiM ve tAmra varNavAle hote haiM talinapatale hote haiM, nirmala hote haiM, kAntimAna hote haiM tathA snigdha-cikane hote haiM / (Niddha pANilehA ) hAthoM meM jo rekhAe~ hotI haiM ve bhI cikanI hotI haiN| ( caMdapANilehA ) tathA inake hAthoM kI ye rekhAe~ kitanIka to candrAkAra hotI haiM ( sUrapANilehA) kitanIka sUrya ke AkAra kI hotI paridhA (logo) samAna hI-eivI DAya cha, tathA " rattatalovaiyamauyamaMsala sujAya-lakkhaNa-pasattha-acchida-jAlapANI" bhanAbhana DAya sAsa theNIvANA, puSTa, kamaLa, mAMsala-nase tathA kezavAhinIonI jALa na dekhI zakAya tevA sughaTita, aneka zubha lakSaNothI prazasta, ane chidra rahita AMgaLI vALA DAya cha, tathA " pIvara-sujAya-komala-karaMgulI" tamanA DAyanIM mAMgaliyo supuSTa, suha2 mane maga DAya che. " taMbataliNasuirUilaniddhanakho"te maaNgjiyon| napa tAmrA DAya cha ' talina-pAtA DAya cha. ni DAya cha, suvA bhane ti yunta DAya che. "NiddhapANileho" tebhana DAyamA re 2mAsa DAya che te 555 snigdha, supANI jAya che. " caMdapA NilehA" tamanA 52nI sI 24AsAyandrA42, " sUrapANilehA" hI sUryA2, 2ls zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyAkaraNasUtre sUryAkArahastarekhAvantaH 'saMkhapANilehA' zaGkhapANirekhAH zaGkhAkArahastarekhAvantaH 'cakapANilehA' cakrapANirekhAH cakrAkArahastarekhAvantaH 'disAsovatthiyapANilehA' dikasvastikapANirekhAH dikasvastika: dakSiNAvartasvastikA dakSiNAsvastikaH tadAkArA pANirekhA yeSAM te tathA 'ravisasisaMkhavaracakkadisA sovatthiyavibhattasuraiyapANilehA' ravizazizaGkhavaracakradikasvastikavibhaktasuracitapANirekhAH mUryacandrazaGkhacakradakSiNAvartasvastikalakSaNAH vibhaktAH spaSTAH suratidAH sukhadAH pANirekhAH hastarekhA yeSAM te tathA 'baramahisavarAhasIhasalarisahanAgavarapaDipuNNa-viula-khaMdhA ' varamahiSavarAhasiMhazArdUlaRSabhanAgavarapratipUrNanpuilaskandhAH = tatra varamahiSA:=puSTazarIramahiSAH varAhAH zUkarAH siMhAH = prasiddhAH zArdUlA: vyAvizeSAH RSabhAH valIvardAH nAgavarAH pradhAnahastinaH teSAmiva pratipUrNaH = pariNado vipula: vizAlaH skandho yeSAM te tathA 'caraMgulappamANakaMbuvarasarisagIvA ' caturaGgulipramANakambuvarasadRzagrIvAH - caturaGgalipramANA kambubareNa-pradhAnazakhena sadRzI-tulyA ca grIkA yeSAM te tathA, 'avaTiya suvibhahaiM, tathA ( saMkhapANilehA ) kitanika zaMkha ke AkAra jaisI hotI haiN| (cakrapANilehA) kitanIka aisI hotI haiM ki jinakA AkAra cakra ke jaisA hoto hai / tathA (disAsotthiyapANilehA ) kitanIka aisI hotI hai jo dakSiNAvata svatika ke AkAra meM rahatI haiN| isa taraha inake hAthoM kI sUrya, caMdra, zaMkha, cakra tathA dakSiNAvartasvatika ke AkAra kI ye rekhAe~ spaSTa hotI haiM aura sukha denevAlI hotI haiM / tathA-(varamahisa varAha - sIhasadUlarisahanAgavarapaDipuNNavi ulakhaMdhA ) inake jo skaMdha hote haiM ve puSTazarIravAle mahiSa, varAha, siMha, baila, pradhAna hAthI inake skaMdhoM ke samAna pariNaddha-puSTa aura vizAla hote hai| tathA (cauraMgulappamANakaMbuvarasarisagIvA) cAra aMgula pramANavAle uttama zaMkha ke samAna inakI grIvA hotI hai| ( avaDhisuvibhattacittasamaMsU ) tathA " saMkhapANilehA" A4112, " cakkapANilehA " 2ii 2442, bhane " disAsotthiyapANilehA" al: hakSiNAvata svastina mA2nI DAya che. temanA DAyanI ta yndr|42 mAhi 24aas| 2598 mane sunA Doya che. tathA " varamahisa-varAha-sIha-sadularisaha-nAgavara-paDipuNNa-viulakhadhA " temanA malA puSTa zarIra vALA pADA, varAha, siMha, baLada ane gajendranA skaMdha jevAM puSTa mana vi Doya che. tathA " cauragulappamANakaMbuvarasarisagIvA" temanI zrIvA yA2 mata pramANa vA uttama za5 vI Doya che. " avaTriya zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 4 sU0 11 yugalikasvarUpanirUpaNam 457 ttacittasamaMsU' avasthitasuvibhaktacitrazmazrUkAH - avasthitAni-samyaktayA yathAsthAnaM jAtAni muvibhaktAni zobhanatayA vibhAgena sthitAni citrANi-zobhayA vismayajanakAni imabhUNi yeSAM te tathA / 'uvaciyamaMsalapasattha sahUlaviulahaNuyA' upacitamAMsalaprazastAzArdUlavipulahanukAH upacitaH puSTaH ataeva mAMsala mAMsayuktaH prazastaH tathA zArdUlasyeva vipulazca hanuH oSThA'dhobhAgo yeSAM te tathA 'oyaviyasilappavAlabiMbaphalasaMnibhAdharohA , oyaciyazilApravAlabimbaphalasanibhAdharoSThAH= oyaviya' iti viziSTaparikarmitaM susaMskRtaM yacchilApravAlaM vidrumaH, tathA vimbaphalaM ca tAbhyAM sannibhaH sadRzo rakto'dharISTho yeSAM te tathA 'paMDurasasisakala-vimalasaMkhagokhIra - pheNakuMdadagarayamuNAliyA - dhavaladaMtaseDhI' pANDurazazizakalavimalazaGkhagokSIraphenakundadakarajomRNAlikAdhavaladantAzreNaya tatrapANDuraM-zvetaM yat zazizakalaM candrakhaNDaM tathA cimalazaGkhaH pratItaH gokSIraM-godugdhaM phenA=nadIjalAdi phenaH kundaM zvetapuSpavizeSaH dakarajaH jalabinduH mRNAlikA inakI dADhI ke jo bAla hote haiM ve acchI taraha se jahAM jinheM utpanna honA cAhiye vahAM utpanna hote haiM, acchI taraha vibhAgarUpa se sthita rahate haiM, aura apanI zobhA se vismayajanaka hote haiN| tathA ( uvaciyamaMsalapasatthasadUlaviulahaNuyA ) inake hoThoM ke nIce kA jo bhAga hotA hai baha puSTa hotA hai, mAMsala hotA hai, prazasta-suhAvanA hotA hai aura siMha kI dADhI ke samAna vipula-vistRta hotA hai| (oyaviyasilappavAlaviyaphalasaMnibhAdharohA ) tathA inake jo adharoSTa hote hai ve acchI taraha parikarmita kiye hue daMge ke samAna aura bimbaphala-kuMdaru ke samAna rakta hote haiM (paMDurasasisakalavimala saMkhagokhIrapheNakuMdadagarayamuNAliyAdhavaladaMtaseDhI) tathA-inakA jo dAMtoM kI paMkti hotI hai vaha zubhracaMdramA ke khaMDa jaisI, nirmala zaMkha jaisI, gAya ke dUdha jaisI, suvibhattacitasamaMsU " tathA temanI hIdIna! aron aryo bhane naye tyAM ja ugelA hoya che, sArI rIte vibhAjita hoya che, ane temanI zobhA mahamuta Doya che, tathA " uvaciyamaMsala pasatthasahalaviula haNuyA" tamanA heThanI nIceno bhAga puSTa, mAMsala, zobhita, ane siMhanI dADhInA jevo vipakSaviratata hAya che. " oyaviyasilappavAlabibaphalasaMnibhAdharodrA" temanA adharahATha sArI rIte taiyAra karela paravALA jevA tathA bimbaphaLa-kuMdarA jevAM dAsa DAya che. . paMDurasasi-sakala-vimala-saMkha-gokhAra-pheNa kuMdadagarayamuNAliyA dhavaladaMtaseDhI" temanI ta patiyA zubhra ya 5'307ii, ni 5 vI gAyanA dUdha jevI, nadI jaLa AdinAM phINa jevI, veta puSpa jevI, jaLanAM zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 praznavyAkaraNasUtre kamalanAlatantuzca tadvaddhavalA dantazreNI-dantapaGktiryeSAM te tathA akhaMDadantAH paripUrNadantAH ' aphuDiyadaMtA' asphuTitadantAH anupahatadantAH aviraladantAH acchidradantAH sudhanadantA ityarthaH 'suNidvadaMtA' susnigdhadantAH 'arukSadantavantaH sujAyadantA' sujAtadantAH = susaMsthitadantAH 'egadaMtaseDhivvaaNegadaMtA' ekadantazreNiriva anekadantAH yeSAM dvAtriMzahasta api muzliSTatvAdekadantavaddRzyante ityarthaH / 'huyavahanidratadhoyatattatavaNijjarattatalatAlunIhA ' hutavahanirmAtadhautataptatapanIyaraktatalatAlujihvAH = hutavahena = vahninA nirmAtaM = tApitaM dhauta-vizodhitaM taptaM ca yattapanIyaM-suvarNa tena tulyaM rakta tala raktavarNa tAlunadI jala Adi ke phena jaisI, zvetapuSpavizeSa jaisI, jala kI bindu jaisI, tathA mRNAlikA-kamala nAla ke tantu jaisI dhavala hotI hai ( akhaMDadaMtA) tathA inake dAMta paripUrNa hote haiM-(aphuDiyadaMtA) tathA ye asphuTita dAMtovAle hote haiM-ubar3a khAbar3a-ina ke dati nahIM hote hai| aura na TUTe phUTe hI hote haiM (aviraladaMtA) tathA inake dAMta acchidra hote haiM-dUra 2 nahIM hote haiM / arthAt-paraspara meM eka dUsare dAMta ke sAtha mile hue rahate haiN| tathA ( suNiddhadaMtA ) ye dAMta ina ke rUkSatA se vihIna hote haiM arthAt cikane hote haiM (sujAya daMtA) bahuta acchI tarahase ye saMsthita-mamUDoM meM gaDhe hue rahate haiM (egadaMta seDhivvaaNegadaMtA) yadyapi ye dAMta inake battIsa hI hote haiM phira bhI paraspara meM suzliSTa hone ke kAraNa eka dAMta kI taraha hI dikhate haiM tathA- (huyavahaniddhaMtadhoyatattatavaNija rattatalatAla johA) jinako tAlu evaM jihvA bahi se tapAye gaye mindu vI, tathA bhAnAsAnA tatUvI, sahAya che. " akhaMDadaMtA" tamanA in paripUrNa DAya che. soch| padhAre hAtA nathI 'aphuDiyada'tA" temanA dAMta askuTita hoya che-pilANa vALA hotA nathI. ane tUTelA paNa DAta nathI. " aviraladaMtA" tathA te hAta pAse pAse DAya che. 22 jAtA nathI. eTale ke paraspara eka bIjA sAthe aDakIne rahelA hoya che, tathA "suNiddhadaMtA" tamanA me ita 3kSatAthI 2Dita theTa suvAA DAya che. "sujAyadatA" te ghI sArI te peDhamA 29 // hAya che. " egadaMtase Dhivva aNegadatA" bhane matrIsa hAta DAya che, chatAM 55 52252 mevI zate aDoaDa AvelA hoya che ke te eka dAMta hoya tevA dekhAya che. tathA " huyavahaniddhaMtavoyatattatavaNijjarattatalatAlujohA" bhanu ta sane ma AgamAM tapAvela zuddha suvarNana jevAM lAla sapATI vALAM hoya che. tathA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 4sU0 11 yugalikasvarUpanirUpaNam 459 jihavaM yeSAM te tathA 'garulAyayaujjutuMganAsA' garuDAyataRjutuGganAsAH = garUDasyeva AyatA - dIrghA RjvI = saralA tuGgA=samunnatA nAsA yeSAM te tathA avadAliyapuMDarIya yaNA' avadAlitapuNDarIkanayanAH = vikasitasitakamalatulyanetrAH 'vikosiya dhavalapattalacchA' vikozitadhavalapatralAkSAH = vikrosite = vikasite prasanne sadA pramuditatvAtteSAM dhavale= zvete patrale = pakSmavatI ca akSINi netre yeSA te tathA / ' ANAmiya cAvaruilakiNDa bharAi saMThiyasaMgayAyayasujAyabhUmagA' AnAmita cAparucirakRSNA bhramarAjisaMsthitasaGgatAyata sujAtabhruvaH = AnAmitau = vakrIkRtau cApau = dhanuSI tadvatarucire kRSNAbhrarAjisaMsthite = kRSNamegharekhAsadRze saGgate = samucite Ayate dIrgha sujAte = svabhAvataH sundarAkAre ca bhruvau yeSAM te tathA / 'allINapamANajuttasavaNA ' AlInapramANayuktazravaNAH = AlInau stabdhau pramANayuktau = samucitapramANau zravaNau-karNau yeSAM te tathA etAvadeva na kintu ' surasavaNA' suzravaNAH = zabdagrahaNazaktisampanna karNayuktAH, ' pINamaM salakabola sabhAgA' pIna zuddha tapta suvarNa ke samAnarakta talavAlI hotI hai / tathA ( garulAyaga ujjatuMganAsA) jinakI nAsikA garur3a kI nAsikA ke samAna dIrgha, sarala aura samunnata hotI hai / tathA ( avadAliyapuMDarIyaNayaNA ) jinake netra vikasita zubhra kamala ke samAna hote haiM / tathA - (vikosiyadhavalapattalacchA) jinakI donoM AMkhe vikasita dhavalavaNepita, evaM pakSmavAlI hotI haiM / (ANAmicAvaruila kiNhaNbharAi saMThighasaMgayAyasujAyabhUmagA) tathA jinakI bhoheM vakrIkRta dhanuSya ke samAna rucira, kRSNamevapaMkti ke jaisI atyaMtakAlI, saMgata-laMbI 2 evaM svabhAvataH AkAra meM sundara hotI haiM (alIyamANatasavaNA ) tathA jinake donoM kAna stabdha aura samucita pramANavAle hote haiM ( susvaNA ) tathA - zabdagrahaNa karane kI zakti se saMpanna hone ke kAraNa jinake donoM kAna sacce artha meM suzravaNa 9 yAM " garulAyagaujjatuMganAsA" manI nAsia garuDanI yAMya nevI sAMgI, sarasa ane unnata hAya che. tathA avadAliyapuMDarIyaNayaNA " bhebhanA nayana visita zveta kamaLa jevAM hAya che, tathA " vikosiyadhavalapattalacchA " bhebhanI jane visita, zvetavarNAnI bhane pakSmavANI hoya che. " ANAmiya cAvarUila kiNhavbharAiseThiyasaMgayA yaya sujAyabhUmagA "" tathA temanI bhramarA vakra dhanuSyanA jevI maneAhara, kALAM vAdaLAnI pakti samAna atyaMta kALI, saMgata-lAMkhI ane svabhAvika rIteja dekhAvAmAM suMdara hoya che. allINapamANajuttasavaNA " tathA jemanA ane kAna stabdha ane pramANasaranA hoya che. zabda sAMbhaLavAnI zaktivALA hAvAne kAraNe je kharA arthamAM suzravaNu che, "6 97 susavaNA zrI prazna vyAkaraNa sUtra 66 Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 praznavyAkaraNasUtre mAMsala kapoladezabhAgAH = pInau = pIvarau - mAMsalau= puSTau ca kapoladezabhAgau = kapolau yeSAM te tathA ' aciruggaya - bAlacaMda saMThiyamahAnilADA ' acirodgata bAlacandrasaMsthitamahAlalATA = aciroddrakA aSTadivasamAtroditaH = aSTamItithisambandhItyarthaH, ataeva bAlacandraH apUrNacandraH arddhacandra ityarthaH, tatsaMsthitaM tatsaMsthAnayuktaM tadAkArakaM mahat = vizAlam aSTAGgulapramANaM lalATaM yeSAM tathA arddhacandrAkAralalATA ityarthaH / ' uDuvaipaDipuNNasommavayaNA ' uDupatipratipUrNasaumyavadanAH= pUrNacandravadAhAdakamukhAH 'chattAgAruttamaMgadesA chatrAkArottamAGgadezAH = chatravattonnata mastakAH 'ghaNa niciyasubaddhala khaNuSNakUDAgAranibhapiMDiyaggasirA' ghananicitasubaddhalakSaNonnatakUTA kAranibhapiMDikA grazirasaH =ghanavat= lohamudgaravannicitaM sambhRtaM suvaddhaM = snAyubhiH lakSaNonnataM viziSTalakSa NayuktaM tathAkUTAkAranibhaM = prAsAdazikharasadRzaM vartulatvAt piNDikeSa agraziraH = mastakAgrabhAgo yeSAM te tathA sundaralagayuktavizAla vartula mastakAgrabhAgA haiM aise kAnoM se jo yukta hote haiM / nathA-(poNamaM salaka bola desa bhAgA) jinake donoM kapola pIvara, aura mAMsala hote haiM (acirugNayabAlacaMda - saMThiyamahAnilA ) tathA jinakA mahAlalATa aSTamI ke ardhacandra ke samAna AkAra kA hotA hai arthAt ATha aMgula pramANa AkAra vAlA hotA hai / (uDavapaDipuNNa sommavayaNA ) tathA jinakA mukha, pUrNacandra ke samAna AlhAdakAraka hotA hai / ( chattAgArutta maMgadesA) tathA - mastaka chatra kI taraha vRtta - gola aura unnata hotA hai (ghaNanicipasubalakkhaNuNNayakUDAgAranibhapiMDiyaggasirA ) tathA mastaka kA agrabhAga lohamudgara kI taraha nizcita- gAr3ha-bharA huA tathA snAyuoM se acchI taraha jakar3A huA, tathA aneka vidha viziSTa lakSaNoM se yukta tathA prAsAda ke zikhara ke samAna unnata tathA piNDikA- piMDI ke jaisA - gola sevA ana vaDe ne yukta hoya che. "pINamaMsalakavola desa bhAgA " bhebhanA ane gAla pIvara, ane mAMsala hoya che. " aciruggayabAlacaMda saMThiyamahAni lADA" tathA premanAM vizANa basATa mADamanA yaMdranA bhevA mAranA hoya che eTale ke ATha AMgaLa paheALA hoya che. uDuvaipaDipuNNasommavayaNA tathA jemanuM mukha pUrNacandranA jevu AhlAda kAraka hAya che, chattAgAruttamaMgadasA " tebhanuM bhAthu chatranA bheSu goja ane unnata hoya che. " ghaNanicaya subaddhalakkhaNuNNaya kUDAgAra piMDiyagAsirA" tathA tebhanAM bhastano agra loga bhghLanA jevA nicita-gADha-bharelA tathA snAyuo vaDe sArI rIte badhAyelA; tathA aneka prakAranAM khAsa lakSaNAthI yukta tathA prAsAdanI Toca jevA unnata tathA pi'DInA 6. "" 66 66 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 4 sU0 11 yugalikasvarUpanirUpaNam ityarthaH, ' hutavahaniddhaMdhoyata tatavaNijjaratta kesaMtakesabhUmI ' hutavahanirmAtadhautataptatapanIyarakta kezAntakezabhUmayaH-tatra hutavahena-vahninA nirmAtaM-tApitam ataeva-dhauta-vizodhitaM taptaM ca yattapanIyaM-suvarNa tadvad raktAH raktavarNAH kezAntAH kezasamIpasthA kezabhUmIH mastakatvacA yeSAM te tathA taptasuvarNasadRzaraktavarNa zirastvaka smpnnaaH| 'sAmalipoMDaghaNaniciyacchADiyamiuvisayapasatyasuhumalakkhaNasugaMdhasuMdarabhuyamoyagabhiMganIlakajjalapahiTa bhamaragaNaniddhaniuraMvaniciya kuMciyapayAhiNAvattamuddhamuddhasirayA' zAlmalIpoMDaghananicitaghoTitamRduvizadaprazastasUkSmalakSaNasugandhasundarabhujamocakabhRGganIlakajjalaprahRSTabhramaragaNasnigdhanikurumbanicitakuJcitapradakSiNAvarttamUrdhazirojAH, tatra-'sAmali' zAlmali-vRkSavizestasya yat 'poDaM' phalaM tacca 'ghaNaniciya' ghaNanicitam = AbhyantarabhAgasaMbhRtatayA'ti kaThinaM tat 'choDiya' choTitaM-vidAritaM tadvat 'miu' mRdavaH komalaH 'visaya' vizadA-suspaSTatAH 'pasatya' prazastAH zreSThAH 'suhuma' sUkSmA: pratalAH ' lakSaNa ' lakSaNAH-zubha lakSaNayuktAH sagandhayaH-surabhigandhaviziSTAH manoharA: 2 hotA hai| (huyavahanidvaMtadhoyatattataNijjarattakesaMtakesabhUmI) tathA jinakI kezAntabhUbhi-mastaka kI tvacA-agni se tapAye hue zuddha tapta suvarNa jaisI raktavarNavAlI hotI hai ( sAmalipoMDaghaNanicayacchoDiyamiuvisayapasatyasuhumalakkhaNasugaMdhasuMdarabhuyamoyaNabhiMganaulakajjalapaTTibhamaragaNaniniuraMba niciyakuMciyapayAhiNAvattanu sirayA) tathA jinake keza, zAlmalivRkSa ke-ruAM se bhItara se bhare hue tathA kaThina bane hue vidArita phala ke samAna mRdu hote haiM, zAlmalI vRkSa kA phala jaba paka jAtA hai to vaha kaThina ho jAtA hai, aura usakI bhItara kI bharI huI ruI bahuta adhika cikanI ho jAtI hai ! yaha bar3I narama aura cikanI rahatI hai / isaliye sUtrakAra ne usake sAtha bAloM ko upamita kiyA hai| vo gAya che. "huyavahaniddhatadhoyanattatavaNijjarattakesaMtakesabhUmi" tathA jemanI kezAntabhUti-mAthAnI tvacA-agnithI tapAvelA zuddha suvarNa jevA lAla pAnI DAya cha. "sAmalipoDaghaNanicayacchoDiyamiuvisayapasatthasuhumalakkhaNasugaMdhasudarabhubhoyagabhiMganIlakajjalapahiDabhamaragaNaniddhaniraMbaniciyakuciyapayAhiNAvattamuddhasirayA" tathA jemanA keza. zAmali vRkSanA, (zImaLo) aMdarathI rUMvATIthI bharelA tathA kaThaNa banela kApelAM phaLa samAna mRdu hoya che. zImaLAnAM phaLa jyAre pAke che tyAre kaThaNa thaI jAya che, ane tenI aMdara rahela rUMvATI ghaNuM mUlAyama thaI jAya che. te ghaNuM narama ane suMvALI rahe che. tethI sUtrakAra te rUMvATI sAthe kezanI sarakhAmaNI kare che. temanA keza vizada-suspaSTa, prazasta zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 praznavyAkaraNasUtre tathA 'bhuyamoyaga' bhujamocakaH kRSNavarNo ratnavizeSaH bhiMga' bhRGgAH-cUrNitAGgAraH 'kolasA' iti bhASA prasiddhaH, nIlaH nIlamaNiH, 'nIlama' iti prasiddhaH, kajjalam aJjanaM 'pahiDabhamaragaNa' prahRSTabhramaragaNa-pramudita bhramarasamUhazca, ityetaiH sadRzAH snigdhAH-kRSNakAntayaH 'niuraMba ' nikurambANi-samUharUpAH nicitAH= saMbaddhAH 'kuMciya ' kuJcitAH kuTilAH 'payAhiNAvatta' pradakSiNAvartAzca-dakSiNAvartayuktA ' muddhasirayA ' mUrdhazirojAH mastakakezA yeSAM te tathA / 'sujAyasuvibhattasaMgayaMgA' sujAtamuvibhaktasaMgatAGgA : = suniSpannasuspaSTasamucitazarIrAvayavAH, 'lakkhaNavaMjaNaguNovaveyA' lakSaNavyaJjanaguNopapetAH = lakSaNAni = svastikAdIni vyaJjanAni-marSAtalakAdIni guNAni-saubhAgyAdIni tairupetAH 'pasasthavattIsalakkhaNadharA' prazastadvAtriMzallakSaNadharA ? -prazastAni yAni dvAtriMzallakSaNani chatra kamalAdirUpANi yeSAM te tathA, dvAtriMzallakSaNAni yathAtathA unake keza vizada-suspaSTa, prazasta-zreSTha, sUkSma patale, zubhalakSaNoM se yukta, acchI gaMdhavAle aura manohara hote haiM / tathA inakA varNa kRSNavarNa nAmaka ratna vizeSa ke jaisA, ga-cUrNita kolasA ke jaise, nIlanIlamaNi jaise, kajjala-aMjana ke jaise aura pramudita bhramaroM ke samUha jaise, kAle hote haiM / ye keza mastaka meM virale nahIM hote haiM-kintu samudAya rUpa meM saghana rahate haiN| eka dUsare se saMbaddha hote hai, kuTiladhuMgharAle hote haiM aura dakSiNAvarta vAle hote haiM / (sujAyasuvibhattasaMgayaMgA ) inake zArIrika avayava suniSpanna, suspaSTa evaM samucita saMnivezavAle hote haiM ( lakSaNavaMjaNaguNovaveyA ) svastika Adi lakSaNoM se maSA, tilaka Adi vyaMjanoM se evaM saubhAgya Adi sadguNoM se ye yukta hote haiN| ( pasatthavattIsalakkhaNadharA ) prazasta battIsa lakSaNoM ko ye zreSTha, sUmapAtaLAM, zubhalakSaNa vALAM, suMdara gaMdhavALA ane manohara hoya che. tathA temane raMga kRSNavarNa nAmanA ratna je. kelasAnI raja jevo, nIlamaNI jevo, kAjaLa che, ane pramudita bhramaravRnda jevo kALo hoya che. te keza mastaka upara vikharAyelAM hotAM nathI paNa samudAya rUpe saghana hoya che, eka bIjA sAthe maLelAM hoya che, guMcaLAM vALAM hoya che, ane dakSiNAvarta vALA (orwell 123 1dai) Doya che. "sujAyasuvibhattasaMgayaMgA" temana zarI2i / suDe, suspaSTa bhane prabhAsana Doya che. " lakkhaNavaMjaNa - guNovaveyA " svasti yA saNethI, bhasa, tiax mA vyanAthI mane somAya mAhi saguNethI teyA yukta DAya cha, " pasatthabattIsalakkhaNadharA " zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 4 sU0 11 yulikasvarUpanirUpaNam " chatraM 1 tAmarasaM 2 dhanU 3 rathavaro4 dambholi 5 kUrmA 6 'GkuzAH 7 / vApI 8 svastika 9 toraNAni 10 ya saraH 11 paJcAnanaH 12 pAdapaH 13 // cakraM14 zaGkha 15 gajau16 samudra 17 kalazau18 prAsAda19 matsyau20 yavau21 yUpa22 stUpa23 kamaNDalU24 nyabanibhRt 25 saccAmaro26 darpaNam 27 // 1 // ukSA28 patAkA29 kamalAbhiSeka30 sudAma 31 kekI 32 ghanapuSpabhAjAm / / 'haMsassarA' haMsasvarAH-haMsavatsvarAH-snigdhatvAn 'kocasmarA' krauJcasvarAH= kauzcapakSivatsvarAH-bhUkSmamRdutvAt , 'duMduhissarA' dundubhivatvarAH-gambhIratvAt dhAraNa karane vAle hote haiM / prazasta battIsa lakSaNoM ke nAma isa prakAra haiM(1) chatra, (2) kamala, (3) dhanuSa, (4) uttamaratha, (5) dammoli-vajra, (6) karma-kacchapa, (7) aMkuza, (8) vApI, (9) svastika, (10) toraNa, (11) tAlAba, (12) paMcAnana-siMha, (13) pAdapa, (14) cakra, (15) zaMkha, (16) gaja, (17) samudra, (18) prAsAda, (19) matsya, (20) yava, (21) yUpa-staMbha (22) stUpa, (23) kamaMDalu, (24) avanibhRt-pahADa-parvata, (25) sundara cAmara, (26) darpaNa, (27) ukSA-baila, (28) patAkA, (29) abhiSekayukta lakSmI (30) sudAma-sundaramAlA (31) kekI-mayUra aura (32) puSpa (haMsassarA) inakA svara snigdha hone se haMsa ke svara ke samAna hotA hai / ( koMcassarA ) sUkSma aura mRdu hone ke kAraNa krauMcapakSI ke zreSTha batrIsa lakSaNe dhAraNa karanAra hoya che. zreSTha batrIsa lakSaNonAM nAma A pramANe che (1) chatra (2) mata (3) dhanuSa (4) uttama25 (5) mAsi-400 (6) meM yame (7) 25 422 (8) pApI (6) svasti (10) ta29 (11) taNAva (12) payAnanasiDa (13) pA65 (vRkSa) (14) ya (15) 25 (16) 24 (17) samudra (18) prAsAha (18) matsya (20) yava (21) yU5-stana (22) stU5 (23) madu (24) 25vnimt53|7 (25) su2 yAbha2 (26) 655 (27) kSA-4 (28) ptaa| (28) mamiSe yukta sabhI (30) suhAmasa12 bhANA (31)ii bhayu2 (32) pu05 ' haMsassarA" bhne| 212 bhRddha vAthI sanA vo DAya cha, " ko cassarA" sUkSma ane bhUTu DAvAthI hoya pakSInA 212 23 // ya cha, " du'duhimsarA" lI2 DApAthI duminA A24 1, tAmarasaM-kamalam / 2 dammoli: vajramya / 3 pazcAnanaH siMha 12 / 4 yUpaH stambha22 / 5 stUpaH=' cotarA' iti bhASA prasiddhAH23 / 6 avanibhUtaparvataH25 / 7 ukSA balIvardaH28 / 8 kamalAbhiSeka-aviSekayuktA lakSmIH30 / 9 sudaam-maalaa31| 10 kekI-mayUraH32 / zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 praznavyAkaraNasUtre 'sIhassarA , sihasvarAH-siMhavatsvarAH-avyAhatamavardhamAnatvAt , na tu kharavad , hInasvarAH, 'meghassarA' meghasvarAH meghavatsvarAH-dUradezavyApitvAt 'oghassarA' oghasvarA.-, atruTitasvarAH, 'sussarA' susvarAH-karNasukhajanakatvAt 'sussaranigghosA' susvaranirghoSAH-susvaraH-priyaH nirghoSaH-zabdo yeSAM te tathA madhurabhASiNa ityarthaH, "vajjarisahanArAyasaMghayaNA' vajra - RSabha-nArAcasaMhananAH, tatra nArAcam-ubhayato markaTabandhaH, RSabhaH tadupari veSTanapaTTaH, vajaM= kIlikA-ubhayasyApi bhedakamasthi // uktazca " risaho u hoi paTTo, vajaM puNa kIliyA viyaannaahi| ubho makkaDabaMdho nArAyaM taM viyANAhi // 1 // " iti, svara ke jaisA hotA hai| (duMduhissarA) gaMbhira hone se duMdubhi ke svara jaisA hotA hai, (sIhassarA) avyAhatarUpa se pravardhamAna hone ke kAraNa siMha ke svara jaisA, ( mehassarA ) dUra 2 deza taka meM bhI vyApta hone ke kAraNa meghakI dhvani jaisA hotA hai / (oghassarA) vaha svara bIca meM TUTatA nahIM hai, ( sussarA) tathA kAnoM ko sukhakArI hotA hai / tathA(sumsaranigdhosA ) ve jo bhI zabda bolate haiM ve bhI bar3e priya hote haiM, arthAt ye madhurabhASI hote haiM (vajjarisahanArAyasaMghayaNA) inakA vajra RSabha nArAca saMhanana hotA hai aura (samacauraMsasaMThANasaMThiyA) samacaturastra saMsthAna hotA hai| jo saMhanana ubhayataH sarkaTabaMdhase, RSabha- usake upara veSTanapaTTa se evaM vajra-kolIkA se yukta hotA hai usakA nAma vajraRSabhanArAca saMhanana hai| yahI bAta gAthA dvArA pradarzita kI gaI hai| hAya cha, " sIhassarA " avirata pravadha mAna DAvAne aNe siDanA sva2 vo, mane " mehassarA" 62 62 sudhA sAta pAthI bheghanA pani 23sAge che. " oghassarA " te 212 vayye deal nayI bhane " sussarA " 4thana suma: dANe cha. tathA " sussaranigbosA" teyAne zaha mAle cha te 555 / madhu2 DAya mele meM bhI mAtA soya che "vajjarisaha sArAyasaMghayaNA " tebharnu 100 RSama nArA saDanana Doya cha bhane " samacau. rasasaMThANa saMThiyA " samanyArasa saMsthAna Doya che. 2 sanana bhane ta25 markaTa baMdhathI, RSabha-tenA upara lapaTAyelA paTTathI ane vajI kIlikAthI yukta DAya cha tenu nAma vajraRSabhanArAcasaMhanana cha. 5 vAta gAthA dvArA darzAvavAmAM AvI che zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 4 sU0 11 yugalikasvarUpanirUpaNam evaM rUpaM saMhananam-asthiracanAvizeSo yeSAM te tathA / 'samacauraMsasaMThANa saMThiyA' samacaturasrasaMsthAnasaMsthitAH = tatra samAH = anyUnAdhikAH catasraH asrayaH caturdigvibhAgopalakSitAH zarIrAvayavA yatra tat , samacaturasratvaM ca paryaGkAsanopaviSTasya dakSiNaskandhAd vAmajAnuparyantaM, tathA vAmaskandhAd dakSiNa jAnuparyantaM samatvaM, tadeva saMsthAnaM = zarIraracanAvizeSaH, tena saMsthitAH= yuktA ste tathA 'chAya ujjoviyaMgamaMgA' chAyodyotitAGgopAGgAH - chAyayA = zarIra kAntyA udyotitAni dedIpyamAnAni aGgopAGgAni yeSAM te tathA dedIpyamAnazarorAH, 'pasatthacchavI ' prazastachavayaH sundarAkRtayaH 'nirAyaMkA' nirAtaGkAH = rogarahitAH 'kaMkagahaNI ' kaGkagrahaNAH kaGkasya-pakSivizesyeva grahaNaM-gudAzayo yeSAM te tathA-nIrogavarcaskA 'kavoyapariNAmA' kapotapariNAmAH kapotatulyA jaise--"risaho u hoi Topa, vajjaM puNa kIliyA viyANAhi / ubhao makkaDabaMdho, nArAyaM taM viyANAhi" // 1 // jisa saMsthAna meM caturdigavibhAgopalakSita zArIrika avayava nyU. nAdhikatArUpa doSa se varjita hote haiM-arthAt-paryaGkAsana se upaviSTa puruSa ke dakSiNaskaMdha se lekara vAmajAnuparyata aura vAmaskaMdha se lekara dakSiNa jAnu paryaMta jo samAnatA rUpa se zArIrika avayavoM kI racanA hai usakA nAsa samacaturasrasasthAna hai| (chAyaujjoviyaMgamaMgA) inake zArIrika avayava apane zarIra kI kAMtirUpa chAyA se sadA dedIpyamAna bane rahate haiM (pasatthacchavI) inakI AkRti bar3I manojJa sundara hotI hai| (nirAyaMkA ) inheM koI bhI roga nahIM hotA hai| (kaMkagahaNI) inakA gudAzaya-guhyapradeza pakSI ke guhyabhAga kI taraha leparahita malavAlA hotA hai| (kavAyapariNAmA ) inakA AhAra kabUtara ke AhAra ke paripAka jaisA "risaho u hoi paTTo vajaM puNa kIliyA viyANAhi / ubhao makkaDabaMdho, nArAyaM taM viyANAhi" // 1 // je vyavasthAmAM cAre dizAne anulakSIne zArIrika avayavo nyUnatA athavA adhikatAnA deSathI rahita hoya che, eTale ke paryakAsane beThelA purUSanA jamaNA khabhAthI laIne DAbA DhIMcaNa sudhI ane DAbA khabhAthI laIne jamaNA DhIMcaNa sudhI samAna rUpe zArIrika avayavonI je racanA hoya che tene samaytu2khs sthAna 4 cha. " chAyaujjoviyaMgamaMgA" temanAM zarIrana mA tamanA zarIranI ti35 chAyAthI sahIpyamAna manI 2 cha "pasatyacchavI" temanI mAti 55 manojJa-su12 Doya che. "nirAyaMkA " tabhane 6 thata nathI. " kaMkagahaNI" bhne| hAzaya-guhyamA pkssiin| guhyamAnI bha 12hita bhagavANI Doya che. " kavoyapariNAmA" bhne| mADA2 abhUtarAnA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 praznavyAkaraNasUtre 1 ssaAraparipAkAH 'saugiposA' zakuniposAH - zakuneriva pakSiNa iva posa:= apAnasthAnaM nirUpalepatayA yeSAM te tathA, nirUpalepagudAzayAH, 'piDaM tarorupariNayA ' pRSThAntarorupariNatAH pRSTha = pRSThadezaH, antare = pRSThodarayorantarAle pArzvavityarthaH urU = jaGghe ca, ityete pariNatAH = sudRDhA yeSAM te tathA 'pauppalasarisagaMdhasAsasurabhivayaNA ' padmotpalasadRzagandhazvAsasurabhivadanAH- tatra - padmaM : = kamalam utpalaM = nIlakamalaM ca tatsadRzo gandho yasya sa tathAbhUto yaH zvAsaH tena surabhi sugandhayuktaM vadanaM mukhaM yeSAM te tathA 'aNulobhavAuvegA ' anulobhavAyuvegAH = anukUlazarIrodbhavavAyuvegavantaH ' avadAya niddhakesA ' avadAta snigdha kezAH = avadAtAH kAntiyuktAH snigdhAH - cikkaNAH kezAH = romANi yeSAM te tathA, 'vigga hiya uSNayakucchI ' vaigrahikonnatakukSaya: = :vaigrahiko = zarIrAnurUpau unnatau = puSTau kukSI = udaradezau yeSAM te tathA zarIrAnurUpuSTodarA: ' amayara saphalAhArI amRtarasaphalAhAriNaH amRtatulyarasa hotA hai / (uNiposA) pakSI kI taraha inakA apAnasthAna mala ke upalepa se rahita hotA hai| ( pitarorupariNayA ) inake pRSTha aura udara ke aMtarAla - pArzvabhAga evaM jaMghAe~ sudRr3ha hotI haiM, ( paummuppalasarisargadhasAsa surabhivayaNA ) padma - kamala, utpala - nIla kamala, inake jaise gaMdhavAlA inakA zvAsa hotA hai / usa zvAsa se sugaMdha yukta inakA mukha hotA hai / (aNulobhavAuvegA ) inakI zArIrika vAyu kA vega inake anukUla hI rahatA hai - pratikUla nahIM / ( avadAyaniddhakosA ) inake keza - roma avadAta kAntiyukta evaM cikane hote haiM (viggahiyauNayakucchI) inake peTa ke donoM Aju bAju ke bhAga zarIra ke anurUpa hI puSTa rahate haiM / ( amayara saphalAhArI ) ye amRta ke jaise rasa ' bhADAra vo nirdoSa hoya che. " sauNiposA" pakSInI prema temanA guptabhAga maLathI kharaDAyA vinAno hoya che. huM pitarorupariNayo " temanI pITha ane haranI aharanA tathA pAsenA lAga bhane bhadhAo bhabhUta hoya che. " paummuppalasarisa gaMdhasAsa surabhivayaNA " yadma-bhaNa, ane utpA-nIsambhaNa nevI gadhavALA temane zvAsa hoya che. te zvAsathI temanuM mukha sugaMdhayukta thAya che. che. " aNulomavAuvegA " tebhanA zarIranA vAyunA vega tebhane anu che-pratija rahetA nathI. " abadAyaniddhakosA " tebhanA zebha bhavahAta-anti sukta mane bhukhAyama hoya che. " vigAhiyauNNaya kucchI " tebhanA peTanI khAnu* mAjunA ane bhAga zarIrane anurUpa ja puSTa rahe che. " amara saphalohArI rahe "" zrI prazna vyAkaraNa sUtra 4 Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 4 sU0 11 yugalikasvarUpanirUpaNam yuktAni yAni phalAni teSAmAhAriNaH, 'tigauya samucchiyA ' tri gavyUta samucchritA:tri gavya'tiparimANonnatazarIrAH, tipaliovamaTiiyA' tripalyopamasthitikA tripalyopamakAlasthitimantaH / tini ya pali ovamAiM paramAuM pAlaittA' trINi ca palyopamAni paramAyUM Si=paramAyuSyakAlaM pAlayitvA-upabhujya 'te vi' te'pi-uttarakurudevakurunivAsino yugalikA manupyA api, ' kAmANaM avitittA' kAmAnAmavitRptAH - avitRptakAmabhogA eka, 'uvaNamaMti maraNadhamma' maraNadharmamupanamanti-iti pUrvavat // sU0 11 // sAmprataM teSAM strI viSayepyAha-'pamayA vi ' ityAdimUlam-pamayAviya tersi huMti sommA sujAyasavvaMgasuMdarIo pahANamahilAguNehiM juttA aikaMta-visappamANa mauyasukumAla-kummasaMThiya-siliTThacalaNA ujjumauyapIvara susaMhataMgulIo abbhuNNAya / raiyataliNa-taMbasui-niddhanakhA romarahiyavaTTasaThiya-ajahaNNa-pasatthalakkhaNa-akoppa vAle phaloM kA AhAra karate haiN| (tigAuyasamucchiyA ) tIna kozakA inakA zarIra hotA hai| (tipaliovamAiM paramAuM pAlaittA ) tIna palya kI inakI utkRSTa Ayu hotI hai / isa prakAra kI sthiti se yukta bane hue ye uttarakuru aura devakuru ke nivAso manuSya bhI tIna palya kI utkRSTa apanI Ayu kA bhoga karake bhI (kAmANaM avitattA) kAmasukhoM meM atRpta bane rahate haiM / arthAt-tIna palya kAlataka kAmasukhoko bhogate rahate haiM phira bhI inakI kAmamukhoM ko bhogane kI lAlasA zAMta nahIM ho pAtI haiN| anta meM ( te vi) ve bhI kAma se atRpta hI maraNa dharmako prApta karate haiM / suu011|| tasA abhRta 74 2savA jAnI mADA2 42 cha. " tigAuyasamucchiyA " | Avarnu tamanu zarI2 DAya che. "tipaliovamAI paramAu pAlaittA" trae patyanuM temanuM utkRSTa AyuSya hoya che. A prakAranI sthiti vALA te uttara kuru ane devakuru nivAsI loko paNa traNa pazyanuM pitAnuM AyuSya bhogavavA chatA 55 "kAmANAM avitattA" Ama logothI atRpta 2 che. saTase traNa patya kALa sudhI kAma bhego bhegavyA chatAM paNa kAmaga bhegavavAnI tebhanI sasA zAMta tha6 24tI nathI. chevaTa " te vi" te 555 mimiigothI atRpta rahIne ja mRtyu pAme che. je sU-11 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyAkaraNasUtre jaMghajuyalA suNimmiya suNigUDhajAnu maMsalapasattha- subaddhasaMdhI kayalI khaMbhAirega-saMThiyAnivvaNasukumAlamauya- komala - avirala - samasaMhiya sujAya vaTTapIvara niraMtarorU aTThAvayavI paTTa saMThiyapasattha - visthipaNa pihula-soNIvayaNazyAmappamANaduguNiya-visAla maMsala - subaddha- jahaNavara-- dhAriNIo vajjavi - rAiyapasatthalakkhaNanirodarIo tivalivaliyataNunamiya majhiyAo ujjuya - samasaMhiya- jaccataNukasiNa niddhaAdejjalaDahasukumAlamauya suvibhattaromarAIo gaMgAvattagadAhiNAvattataraMga-bhaMguraravikiraNataruNavohiya viko sAyaM tapauma gaMbhIra vigaDanAbhIo aNubbhaDapasatthasujAya paNikucchIo sannayapAsAsaMgayapAsA suMdarapAsA sujAyapAsA miyamAiya paNiraiyapAsA akaraMDuyakaNagaruyaganimmalasujAya niruvahayagAyalaTTIo kaMcaNakalasappamANasamasaMhitalaTTacUcuya Amelagajamala, juyalavaTTiyapaoharAo bhuyaMga - aNupuvva - taNuya gopucchavaTTasamasaMhiya-namiya- AjalaDahavAhAtaMbanahA maMsalaggahatthA komalapovaravaraMgulIyA || sU0 12 // TIkA - ' tersi' teSAm = uttarakurudeva kuru nivAsiyugalikAnAM ' pamayAviya' pramadA api ca striyo'pi ' hoti' bhavanti / kIdRiyo bhavanti ? ityAha mu aba sUtrakAra ina yugalikoM kI striyoM ke viSaya meM kathana karate haiN| pamayA viya tesiM' ityAdi0 | 6 TIkArtha - (tesiM) una uttarakurU nivAsI yugalikoM kI ( pamayAviya ) striyAM bhI ( hoMti) aisI hotI haiN| kaisI hotI haiM ? so kahate haiM- (sommA) have sUtrakAra e yugalikAnI strIonuM varNana kare che. afer" seule. pamayA viya TIartha-"tesi" te uttara guru are devapuru nivAsI yugalionI "pamayAviya" zrIyo pazu " hoMti " sevI 4 hoya che, te sImA devI hoya che? to zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a04 sU0 12 yugalinIsvarUpanirUpaNam 469 -' sommA ' saumyAH = saumyavadanAH 'sujAyasavvaMgasuMdarIo' mujAtasarvAGgasundarya: sujAtAni-suniSpannAni sarvANyaGgAni sundarANi yAsAM tAstathA 'pahANa mahilA guNehiM juttA' pradhAnamahilAguNaiyuktAH hAvabhAvavilAsAdi strIguNairyuktAH -- atikaMtavisappamANamauya-sukumAlakummasaMThiyasiliTThacalaNA' atikAnta visarpamANamRdukasukumArakarmasaMsthitazliSTacaraNAH atikAntau = atisundarau visarpantau gamanakriyAyuktI mRdukasukumArau atyantakomalau kUmasaMsthitau-unnatatvAt kacchapapRSThatulyasaMsthAnau tathA zliSTau-saMmilitau caraNau yAsAM tAstathA ' ujjumauyapIvarasusaMhayaMgulIo' RjumRdukapIvarasusaMhatAGgulyaH-tatra-RjavaH-saralAH, mRdu. kAH komalAH, pIvarAH puSTAH susaMhatA: antara rahitAH aGgulyo yAsAM tAH tathA saralakomalapInasusaGgaThitapAdAGgulikAH ' abbhuNNayaraiyataliNataMbasuinidhanakhA' abhyunataratidatalinatAmrazucisnigdhanakhAH = abhyunnatAH = madhyonnatA ratidAH= inakA mukha saumya hotA hai (sujAyasavvaMgasuMdarIo) inake samasta aMga suniSpanna aura sundara hote haiN| (pahANamahilAguNehiM saMjuttA ) hAva, bhAva vilAsa Adi pradhAna striyocita guNoM se yukta hotI haiM (atikaMtavisappamANamauyasukumAlakummasaMThiyasiliTThacalaNA) inake donoM caraNa atizaya suMdara hote haiM, gamana kriyA meM thakate nahIM haiM, mRduka muku mAra-atyaMta komala hote haiM, unnata hone ke kAraNa kacchapa kI pITha ke samAna AkAra vAle hote haiM evaM susaMmilita hote haiN| ( ujjumauyapIvarasusaMhayaMgulIo) ina cAraNoM kI aMguliyAM Rju-sarala, mRduka-komala, pIvara-puSTa aura susaMhata-antarahitahotI hai / (abbhuNNayaraiyataliNataMbasuiNiddhaNakhA ) ina aMguliyoM ke nakha madhyabhAga meM unnata, ratidacha cha hai "sommA" tamanA bhupa saumya rAya che, " sujAyasavvaMga suMdarIo" tamana saghai maga sughaTita bhane su2 DAya che. "pahANa mahilA guNehi saMjattA" DAva, bhAva, visAsa mAhi bhujya bhujya sIyAyita zuzavAjI DAya che. " atikatavisappamANamauyasukumAlakummasaMThiyasiliTucalaNA" tamanA baMne caraNa atizaya suMdara hoya che. cAlatA thAkatAM nathI. te atyaMta kamaLa hoya che, unnata hovAne kAraNe kAcabAnI pIThana jevA AkAra vALA hoya cha bhane susabhilita DAya cha. " ujjumauya pIvarasusaMhayagulIo" te 22|nii AMgaLiye ju-sarala, kamaLa, puSTa ane susaMhata-antarahita hoya che. " abbhuNNayaraiya taliNataMbasuiNidaNakhA" te mAjIyAnA nama madhya bhAgamA unnata, ratida-bhanAza, talina-pAtA, tAmra-sAsa, zuci-2127 mane snigdha zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 praznavyAkaraNasUtre manojJAH talinAH pratalAH tAmrAH tAmravarNAH zucayaH-svacchAHsnigdhAH cikkaNAH nakhA yAsAM taastthaa| 'romarahiyavadRsaMThiyaajahaNNapasatthalakkhaNaakoppajaMghajuyalA ' romarahitavRttasaMsthitaajaghanyaprazastalakSaNA'kopyajaGghAyugalAH = romararahitaM-nirlomakaM tRtasaMsthitaM-vartulAkAram ajaghanyam uttama prazastalakSaNaM saubhA. gyacihnayuktam , akopyaM sarvapriyaM ca jaGghAyugalaM yAsAM tAstathA, ' muNimmiyasuNigUDhajANumaMsalapasatthasubaddhasaMdhI ' sunirmitasunigUDhajAnumAMsalaprazastasubadasandhayaH tatra sunirmitI zobhanasaMsthAnaviziSTau sunigUDhau = durlakSyau jAnunoH= jAnudvayasya mAMsalau-puSTau prazastau-sundarAkArau subaddhau-mudRDhau sandhI-sandhAna sthAne yAsa tAstathA 'kayalo-khaMbhAirega-saMThiya-nivvaNa-mukumAla-mauya komala avirala - samasaMhiyavaTTapIvaraniraMtarorU' kadalIstambhAtirekasaMsthitanivraNasukumAra mRdukakomalA'viralasamasaMhitavRttapIvaranirantaroravaH = ttatra kadalI stambhAdatirekeNa = atizayena zobhanA''rohA'varohasupezalasukomalatvAdiguNaprakarSarUpeNa saMsthitau-mundarasaMsthAnavantau nivraNau = nirupahatau sukumAramRdukakomalau-atyantamanojJa, talina-patale, tAmra-lAla, zuci-svaccha evaM snigdha-cikane hote haiN| (romarahivadRsaMThiya-ajahaNNapasatthalakkhaNa-akoppajaMghajuyalA) inakA jaMghA yugala rogarahita, vartulAkAra vAlA ajadhanya-uttama saubhAgyacihnoM se yukta evaM akoppasarvapriya hotA hai (suNimmiyaNigUDhajANu maMsalapasatyasubaddhasaMdhI ) inakI donoM jAnu kI saMdhiyAM zobhana saMsthAna viziSTa, tathA sunigUDha hotI hai / puSTa aura suMdarAkAra se yukta hotI haiM / majabUta hotI haiM / ( kayalIkhaMbhAiregasaMThiyanivvaNa sukumAla mauya komala avirala samasaMhiyavaTTapIvaraniraMtaroru) inakI donoM jAnu kA uparitana bhAga kadalI ke staMbha se bhI adhika sundara saMsthAnavAlA hotA hai / nivraNa-ghAva Adi kI nizAnI se vihIna savAya hAya che. "romarahiyavadrasaMThiya-ajahaNNa-pasattha-lakkhaNa-akoppa-jaMghajayalA" tabhanI bhanne dhAraNA rAma 2Dita, 72, ajaghanya-uttama, saubhAgya vihIthI yuddhata mane akoppa savapriya DAya cha, "suNi mmiya-suNigUDha jANumaMsalapasattha subaddhasaMdhI" temanI mannAsAnA sAdhAna mA suDe, vyavasthita tathA sunigUDha hoya che. te jaghAe puSTa ane suMdara AkAranI DAya cha bhane bhAbhUta saya che. "kayalI khaMbhAi regasaMThiya-nivvaNa-sukumAlamauya-komala-avirala-samasahiyavaddapIvaranirataroru" temanI bhanne dhAsAnI 52 mA 44sInA stamA 5 vadhAre su42 mArane DAya cha, "nitraNa" dhAra mAlinI nizAnI vinAno DAya che; matyata ma ya che, avilara zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 4 sU0 4 12 yugalinIsvarUpanirUpaNam 471 kaumalA aciralau-parasparamilitau samasaMhitau ucitapramANayuktau vRttau vartulau pIvarau-pInau nirantarau parasparasambaddhau UrU jAnUparitanabhAgau yAsAM tAstathA 'aTThAvayavIi-paTTa-saMThiyapasatya vitthiNNapihulasoNI' aSTApadavIcipRSTha saMsthitaprazastavistIrNaputhulazroNyA=aSTApadasya dyUtavizeSasya vIcaya iva vIcayaH=taraGgAkRtirekhAH tayuktaM yat paDheM-phalakaH, tadvat saMsthitA = tatsaMsthAnayuktA tadAkatikA prazastA vistIrNA pRthulA-vizAlA zroNiH kaTibhAgA yAsAM tAstathA 'vayaNAyAmappamANaduguNiyavisAlamaMsalasubaddhajahaNavaradhAriNIo' badanAyAmapramANAdviguNitavizAlamAMsalasubaddhajaghanavaradhAriNyaH = vadanasya = mukhasya yaH AyAmaH vistArastasya yat pramANaM tasmAdviguNitaM caturvizatyaGgulamityarthaH, vizAlaM tathA mAMsalaM-puSTaM subaddha-zaithilyavarjitaM jaghannavaraM-varajaghanaM-kaTayAH purobhAgaM dhArayanti yAstAstathA * vajjavirAiyapasatthalacchaNanirodarIo' vana hotA haiM / atyaMta komala hotA hai / avirala-paraspara milA huA hotA hai / samasaMhita-ucitapramANa se yukta hotA hai / vRta-vartula-gola hotA hai| pIvara-pIna-puSTa hotA hai / nirantara paraspara saMbaddha hotA hai| ( aTThAvayavIipadRsaMThiyapasathavitthiNNapihulamoNI ) inakA kaTibhAga yUtavizeSa kI vIciyoM ke samAna taraGgAkRti regvAoM se yukta phalaka ke jaise AkAra vAlA hotA hai, prazasta hotA hai, vistIrNa hotA hai tathA pRthula vizAla hotA hai / ( vayaNAyAmappamANaduguNiyavisAlamaMsalasubaddha jahaNavaradhAriNIo ) inakI kaTikA purobhAga-jaghana pradeza-mukha ke vistAra ke pramANa se dviguNita hotA hai-arthAt-caubIsa aMgulakA hotA hai, vizAla-pRthula, evaM mAMsala-puSTa hotA hai| subaddha-zaithilya vihIna- hotA hai / ( vajjavirAiyapasatthalacchaNanirodario) inakA 52252 naDAya hAya cha, samasaMhita-yaya pramANavANI-pramANusarA DAya cha, hAya che, pIvara-puSTa DAya cha, bhane niranta2-52252 saya hAya che. " aDhAvayavIipaTTa-saMThiya-pasattha vitthiNNa-pihulasoNI" temanI TilA buta vizeSanI vIciyenA samAna taraMgAkRti rekhAothI yukta phalakanA jevA AkA2vaanne| DAya cha, prazasta DAya cha, vistINa hAya che tathA pRthula-viza DAya che. "vayaNAyAmappamANaduguNiya visAlamaMsalasubaddhajaNavaradhAriNIo" temanI kaTine AgaLano bhAga jaghana pradeza-mukhane vistAra karatAM be gaNuM mApa hoya che, eTale ke covIsa AMgaLane hoya che, vizALa ane bhAMsa puSTa DAya cha, supara zaithilya viDIna DAya cha, " vajjavirAiya pasatthalacchaNanirodarIyo" temanA rano mA 14 vo suM42, meTale hai zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cha72 praznavyAkaraNasUtre virAjitaprazastalakSaNaM nirodayaH vajravad virAjitaM = madhyamatalaM prazasta lakSaNaM= zubhalakSaNaviziSTam ati pratalatvAnnigatamivodara yAsAM tAstathA kRzodarya ityayaH tivalibaliyataNunamiyamajjhiyAo' trivalivalitatanunamitamadhyikAH = triva libhIH = udarastharekhAtrayarUpAmiH valita1: = valanayukta2 = tanunamita4H = kizcidavanatAH4, madhyaM = madhyabhAgaH kaTipradezo yAsAM tAstathA 'ujjuyasama saMhiya jaccataNukasiNaniddhaAdejjalaDahasukumAlamauyamuvibhattaromarAIo' tatra 'ujjuya' ajukAni ' samasaMhiya' samAni-tulyAni saMhitAni = ghanAni 'jacca' jAtyAni-svAbhAvikAni 'taNu' tanUni-sUkSmANi 'kasiNa' kRSNAni 'niddha 'snigdhAni-arUkSANi 'Adejja ' AdeyAni= lAghanIyAni 'laDaha' iti sundArANi 'sukumAlamauya' sakumAramRdukAni=atyanta komalAni ' suvibhatta' suvibhaktAni yathAsthAnazobhitAni ca yAni romANi teSAM rAjayaH = patayo yAsAM tAstathA -- gaMgAvattagadAhiNAvattataraMgabhaMguraravikiraNataruNabohita udarabhAga vajra ke jaisA sundara, arthAt-madhya meM patalA hotA hai / zubha lakSaNoM se viziSTa hotA hai / tathA atipatalA kRza hone ke kAraNa anudara-nirgata udara jaisA hotA hai - arthAt ye kRzodarI hotI haiM / ( tivalivaliyataNunamiyamajjhiyAo ) ina kA madhyabhAga udarapradeza trivaliyoM se valita-yukta -hotA hai| aura tanunamita - kucha jhukA huA sA rahatA hai| ( ujjuyasamasaMhiya jaccataNu kasiNaniddhaAdejalaDahasukumAlamauyamuvibhattaromarAIo ) ina kI romarAji Rju-sarala, sama ekasI saMhita dhanIbhUta, jAtya-svAbhAvika, tanu-patalI, kRSNa-kAlI, niddha-snigdha, cikanI-rukSatArahita, AdeyazlAghanIya, laDaha-sundara sukumAramRduka-atyaMta komala tathA suvibhakta. yathAsthAna zobhita hotI hai| (gaMgAvattaga-dAhiNAvatta-taraMga-bhaMgura-ravi. madhyamAM pAtaLe hoya che. ane zubha lakSaNovALa hoya che, tathA atizaya pAtaLe hovAthI anudara-peTa ja na hoya tevuM hoya che. eTale ke te strIo zAharI DAya che. "tilivaliyataNunamiyamajjJiyAo" tabhanA madhyabhAgaS2 pradeza viliyo vANa hAya cha, bhane sahI jusa 29 . " ujjuya samasaMhiya-jacca-taNu-kasiNa-niddha-Adejja-laDaha-sukumAla-mauya-suvibhattaromarAIo" temanI robharA -sasa, sama-4 sa2mI, sahita-dhanIbhUta, jAtya-2vAlAvitanu-pAtI, jI, suvANI, Adeya-qAvA yogya, laDaha. suMdara subhA2, mRduka-mati bhaNa tathA suvimata-yathAsthAna zAmitIya cha, (" gaMgAvattagadAhiNAvatta taraMgabhaMguraravikiraNataruNavohiya-akosAyaMtapaumagaM zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 4 sU0 12. yugalinIsvarUpanirUpaNam 473 akosAyaMtapaumagaMbhIravigaDanAmIo' gaGgAvartakadakSiNAvartataraGgabhaGgura - ravi - karaNataruNabodhitavikozAyamAnapadmagambhIravikaTanAbhikAH, tatra gaGgAvartakaH gaGgAnadyAjalabhramaH, sa ca dakSiNAvartaH taraGgabhaGguraH- taraGgaiH bhAraH vakrazca, tadvat , tathA ravikiraNaiH sUryakiraNe bodhitaM vikAsitaM-vikAsAvasthAM prApnuvadityarthaH, ataeva vikozAyamAnaM mukulAvasthAM vimuJcat yat padma tadvad gambhIrA vikaTA-sundarA ca nAbhiryAsAM taastthaa| 'aNubbhaDapasatthasujAyapINakucchI' anugaTaprazastassujAtapInakukSyaH anudbhaTau-udbhaTarahitau samau, prazastau sujAtau susaMsthitau pInau supuSTau kukSI-udarobhayabhAgau yAsAM tAstathA 'saMnayapAsA' saMnatapArthAH = puSTatvAdadhonamatpArzvabhAgAH, 'saMgayapAsA' saGgatapArthA: sumilitapArzvabhAgAH, ataeva 'suMdarapAsA' sundarapArthAH = manoharapArzvabhAgAH, 'sujAyapAsA ' sujAtapAH -susaMsthitapArthA, 'miyamAiyavINaraiyapAsA' mitakiraNa taruNayohiya akosAyaMtapaumagaMbhIravigaDanAbhIo) inakI nAbhi taraMgoM se vakra bane hue aise dakSiNAvartavAle gaMgAnadI ke jalabhramabha~vara ke samAna hotI hai| tathA sUrya kI kiraNoM ke saMparka se apanI mukulita avasthA kA parityAga kara vikasita avasthA ko prApta hue padma ke samAna gaMbhIra hotI hai aura vikaTa bar3I sundara hotI hai| (aNubhaDapasatthasujAyapINakucchI ) inake udara ke donoM pArzvabhAga anudbhaTaanulvaNa-barAbara-eka se hote haiN| prazasta-suhAvane hote haiN| sujAtaacche saMsthAnavAle hote haiN| pIna-puSTa hote haiM / ( saMnayapAsA) tathA puSTa hone ke kAraNa inake donoM tarapha ke ve pArzvabhAga nIce kI ora jhuke hue rahate haiM / (saMgayapAsA ) ve donoM unake pArzvabhAga paraspara meM saMgata-mile rahate haiN| ataeva ve ( suMdarapAsA ) bar3e sundara hote haiN| tathA ( sujAyapAsA ) acche saMsthAna se yukta kahe jAte haiN| (miyamAbhIravigaDanAbhIo" tebhanI nAli tAthI para manera ikSiNAvata vA gaMgA nadInA jalabrama-vamaLa jevI hoya che, ane sUryanA kiraNonA saMparkathI pitAnI bIDAyelI avasthA cheDIne vikasita thayelAM kamaLanA jevI gaMbhIra ana vikaTA satyata su2 DAya cha. " aNubbhaDapa satthasujAyapANakucchI" temanA udaranI bAjunA bane bhAgo (kukSIo) eka sarakhA hoya che, prazasta, puSTa mane su DAya che. "saMnayapAsA" te panne zukSI puSTa DAvAne 2Ne nAyinI yA jusA 2 cha. " saMgayapAsA, tabhanI te sanna kSIsa 52252mA sAta- bhaNesI Doya cha, tethI te "sudarapAsA" ghaNI su2 jAya che. tathA " sujAyapAsA" sughaTita jAya che. "miyamAiyapINa zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 474 praznavyAkaraNasUtre mAtrika pInaratidapA:-mitau-mAnopetau mAtriko parimANasampannau pInau-supuSTau ratidau - ramaNIyau pAvabhAgau yAsAM tAstathA ' akaraMDuyakaNagaruyagani mmala sujAyaniruvahayagAyalaTThI ' akaraNDukakanakarucakanirmalasujAtanirupahata gAtrayaSTayaH tatra akaraMDukA = puSTatvAdanupalakSyapRSThapArthAdyasthikAH, tathA kanakarucakanirmalA = suvarNa samAnakAntimatIsujAtA nirupahatA = rogarahitA ca gAtrayaSTi ryAsAM tAstathA ' kaMcaNakalasappamANasamasaMhitalaThThacUcuya Amelaga jamala juyala vaTTiyapaoharAo' kAzcanakalazapramANasamasaMhitalaSTaccakA''melaka yamalayugalavartitapayodharAH-tatra kAzcanakalazapramANau unnatatvena vartulatvena ca suvarNa ghaTAkarau samauntulyau saMhitau-anipatitatvenA'zithilau laSTacUcakA melako-manoharakRSNastanamukhazikhare yamalau-sahotpannau yugalau-yugmau vartitau vartulau payodharau= stanau yAsAM tAstathA 'suyaMgaaNupuvyataNuyagopucchavaTTasamasaMhiyanAmiya AdeiyapINaraiyapAsA ) isIliye unake ve donoM pArzvabhAga mita-mAna se yukta, mAtrika-pramANasaMpanna, pIna-supuSTa evaM ratida-ramaNIya lagate haiN| ( akaraMDayakaNagaruyaganimmalasujAyaniruvahayagAyalaTThI) puSTa hone ke kAraNa unakI na to pIThakI haDDiyAM dikhatI hai aura na donoM pArzvabhAgoM kii| inakA zarIra suvarNa ke samAna kAntivAlA evaM rogarahita hotA hai / ( kaMcaNakalasappamANa samasaMhitalaTucUcuya Amalaga jamalajuyalavaTTiya. payoharAo) inake donoM stana unnata aura gola hone ke kAraNa suvarNanirmita ghaTa ke AkAra jaise hote haiM-kamatI baDhatI nahIM / saMhita azithila hote haiM / nIce kI ora jhuke hue nahIM rahate sAmhane uThe hue rahate haiM / inake donoM cUcuka manohara evaM atyaMta kAle mukhavAle hote haiN| ye sAtha 2 utpanna hote haiM / gola rahate haiM, ( bhuyaMga aNupuvvataNuyaraiyapAsA" te 4ANe temanI panne kssii| bhitamAtri sapramANa, pIna-supuSTa ane ratida-2maNIya vAge. cha. "aka duyakaNagaruyaganimmala sujAya niruvahayagAyaladrI" te puSTa hovAne kAraNe temanI pIThanAM hADakAM dekhAtAM nathI ane chAtInA hADakAM paNa dekhAtAM nathI, temanA zarIra suvarNanI jevI kAMtivALAM ane nIrogI DAya che. " kaMcaNa kalasappamANasamasahitalaTThacUcuyaAmelagajamalajuyalavaTTiya payoharAo' tamanA bhanna stana gaNa mana unnata jApAne 21, sonAnA ghaDA jevA lAge che, bane stana barAbara sarakhA hoya che-nAnA moTA hatA nathI,, saMhita-mazithisa DAya che. nIyanI mAn nabhatA 2DatAM nayI 555 unnata hoya che. temanI bane DIMTIo manohara ane atyaMta zyAma mukhavALI hoya che. te bane sAthe ja utpanna thAya che ane goLAkAranAM hoya che. zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a04 sU0 12 yugalinIsvarUpanirUpaNam 475 jalauDabAhA' bhujaGgAnupUrvatanuka gopucchavRttasamasaMhitanamitAdeyalaDahabAhavaH = bhujaGgavat = sarpavat AnupUrveNa tanuko = kramazaH kRzo tathA gopucchavad vRttau = vartulau samasaMhitau-samatvayuktau suguMThitau ca namitau-sudIrghalambamAnau Adeyau= zlAghanIyau ' laDaha' iti sundarau bAhU-bhunau yAsAM tAstathA 'taMbanahA ' tAmranakhAH-raktavarNanakhasampannAH 'maMsalagnahatthA' mAMsalAgrahastAH-mAMsalau-puSTau agrahastau-hastAgrabhAgau ' poMcA' iti prasiddhau yAsAM tAstathA, tathA ' komala pIvaravaraMgulIyA ' komala pIvaravarAGgulikA, te'pi maraNadharmamupanamantItivakSyamANena sambandhaH // sU-12 // punastAH kIdRzyaH ? ityAha-'niddhapANi lehA' ityAdi__ mUlam ---niddhapANilehA sasi-sUrasaMkhacakkavara-sotthiya vibhatta - suraiya-pANilehA pINupaNaya kakkhavatthippaesa gopucchavaTTasamasaMhiyanAmiya AdejjalauDavAhA ) inakI donoM bhujAe~ sarpa kI taraha kramazaH kRzahuI hotI hai| tathA gAya kI pUMcha kI taraha vartula hotI haiM / sama-ekasI tathA saMhita-saMgaThita hotI haiM / namitaghuTanoM taka laMbI rahatI haiN| Adeya-dekhane meM prazaMsanIya evaM bar3I suhAvanI lagatI haiM / (taMbanahA ) inakI aMguliyoM ke nakha lAla varNa vAle hote haiM / tathA ( maMsalaggahatthA ) inakA poMcA mAMsala-puSTa hotA hai| tathA ( komalapIvaravaraMgulIyA ) inakI hAthoM kI aMguliyAM komala pIvara-puSTa evaM vara-uttama hotI haiN| aisI ye striyAM bhI kAmabhoga se atRpta hI maraNadharma ko prApta karatI haiM / aisA saMbaMdha Age ke vAkya se joDa lenA cAhiye / sU012 // " bhuyaMga-aNuputva-taluya gopuccha vaTTa-samasaMhiya-nAmiya-Adejjala-uDavAhA " temanI bane bhujAo sarSanI jema kamakRza thatI jAya che, te bhujAo gAyanI pUchI 24 vatu sabha-meTa sI , tathA sahita-sugaThita, dhunne| sudhI civil, mane mAya-prazasta, mane mitI dAge cha " taMbanahA" temanI mAgaNImAna na sAsa gana DAya cha, tathA " maMsalaggahatthA" tabhanA poy|| bhAsata-puSTa hAya cha, tathA " komalapIvaravaraMguliyA" tamanA DAyanI AMgaLiye pAvara-puSTa ane uttama hoya che. evI te yugalika strIo paNa kAmagathI atRpta rahIne ja mRtyu pAme che e saMbaMdha AgaLanAM vA sAthe sabha7 se.. // sU0 12 // zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyAkaraNasUtre paDipuNNagalakavola cauraMgula- suppamANa-kaMbuvarasa risa- gIvA maMsala - - saMThiya- pasatthahaNuyA dAlimapuSkaSpagAsapIvarapalaMba koMciyavarA dharA suMdarotaruThThA dahidagaraya kuMdacaMdavAsaMti maula-achi- vimaladasaNA ratuppalarattapaumapattasukumAla tAlujIhA kaNavIra maulakuDila abbhuNNayaujjutuMganAsA sArayanavakamala-- kumuya - kuvalayadala - nigara -- sarisa - lakkhaNa pasattha-nimmala--kaMtanayaNA-- AnAmiya-cAvaruila kiNhabbharAisaMThiya--saMgayAyaya---sujAya - taNu - kasiNa --- niddhabhUmagA allINa - pamANa juttasavaNA susvaNA paNimaTTa-gaMDalehA cauraMgula visAla- samaniDAlA komuIrayaniyara vimala paDipuNNA sommavayaNA chattuNNayauttamaMgA avikala susi giddha dIha - sirayA chatta 2 jjhaya 2 juva3 thUbha 4 dAmaNi 5 kamaMDalu 6 kalasa 7 vAvi 8 sotthiya 9 paDAga 10 java 11 maccha 12 kumbha 13 rahavara 14 mayara 15 aMka 16 thAla 17 aMkusa 18 aTThAvaya 19 supaiDa 20 amara 29 siriyAbhiseya 22 toraNa 23 meiNi 24 uddhivara 25 pavarabhavaNa 26 girivara 27 varAyaMsa 28 sulaliyagaya 29 vasabha 30 sIha 31 cAmara 32 pasattha battIsalakkhaNadharAo haMsasaricchagaIo koilamahuragirAo kaMtA savvassa aNumayAo, vavagayavalI- paliya-vaMgadubaNa - vAhi dobhagga - soyamukkAouccattaNaya narathovUNamUsiyAo siMgArAgAracAruvesA suMdarathaNajahaNavayaNakaracalaNaNayaNA lAvaNNarUvajovvaNaguNova 476 - zrI prazna vyAkaraNa sUtra - Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 4 sU0 13 yugalinIsvarUpanirUpaNam veyA, gaMdaNavaNavivaracAriNIo ovvaaccharAo uttarakurumANusaccharAo Acchera gayecchaNijAo tiSNipali ovamAI paramAuM pAlaittA tAo vi uvaNamaMti maraNadhammaM atittA kAmANaM // sU013 // " yIkA- 'niddhapANilehA ' snigdhapANirekhAH = suspaSTahastarekhA: ' sasisUrasaMkhacakavarasotthiya vibhattasuviraiyapANilehA zazi -- sUrya - zaGkha-cakravara svastikavibhaktasuratidapANirekhAH = candrasUryazaGkhacakradakSiNAvarttasvastikalakSaNAH vibhaktAH = suspaSTAH ratidAH =sukhadAH pANirekhAH = hastarekhA yAMsAM tAstathA / ' pINuNNayakakvavatthiSpadesapaDipuNNagalakabolA ' pInonnatakakSa vastipradezamatipUrNagalakapolAH = pInAvunnatau ca kakSau bAhumUlau vastiH = nAbhyadhobhAga stathA pratipUrNI galakapolau yAsAM tAstathA ' cauraMgulasuppamANakaMbubara sarisagIvA caturaMgulasupramANakambu varasadRzagrIvAH = caturaMgulapramANA kambuvaraphira ve kaisI hotI haiM so kahate haiM- 'nidvapANilehA' ityAdi0 / TIkArtha :- ( niddhapANilehA ) inake donoM hAthoM kI rekhAeM snigdhasuspaSTa hotI haiN| (sasisRrasaMkhacakkavara sotthiya vibhattasuviraiyapANikhehA) unake hAthoM meM zazi-caMdra ravi, zaMkha, cakra aura dakSiNAvartta svastika, ina AkAra kI rekhAe~ hotI haiM / aura ye saba rekhAe~ suspaSTa rahatI haiM, sukhada hotI haiM / ( pINuNNayakakkhavasthiSpadesa paDi puNNagalakavolA ) inakI donoM kakSAe~ - bAhumUla - pIna - puSTa aura unnata hotA hai / vastI nAbhi kA adhobhAga bhI aiA hI hotIM hai / tathA galA aura kapola ye donoM inake pratipUrNa bhare hue rahate haiM / ( cauraMgulasappamANakaMbUvara 1 477 " a gulas alaug ay aqasi d--"fazqifoogi " Jeufe. TIDArtha:-"niddhapANilehA" tebhanA bhanne DAthanI ramAo snigdha-suspaSTa hoya che. "sasisUrasaMkha cakka varase / tthiya vibhattasuviraiyapANilehA " temanA hAthomAM caMdra,sUrya,za kha,cakra,dakSiNAvarta svastika AdinA AkAranI rekhAe hAyache. te badhI rekhAe suspaSTa ane sukhadya hoya che. pINuNNayakakkhavasthippadesa paDipuNNagalakabolA " temanI janneo puSTa bhane unnata hoya che. bstinAbhinI nIcenA bhAga paNa evA ja hoya che, tathA temanuM gaLuM ane gAla pratipUrNa bharAvadAra hAya che, cauraMgula suppamANakaMbUvarasarisagIvA " tebhanI zrIvA 66 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478 praznavyAkaraNasUtre sadRzI-pradhAnazaGkhatulyA ca grIvA yAsAM tAstathA 'maMsalasaMThiyapasatthahaNuyA' mAMsalasaMsthitamazastahanukAH % mAMsala:-puSTaH saMsthitaH = susaMsthAnayuktaH AmraphalAkAraH prazastaH sundaro hanuH oSThAdhobhAgo yAsAM tAstathA / 'dAlimapupphappagAsapIvarapalaMbakociya varAdharA = dADimapuSpaprakAzapIvaramAlambavarAdharAH tatra-dADimapuSpapakAzaH = dADimapuSpasamaprabho rakta ityarthaH, pIvaraH = puSTaH prAlambaH = ISallambamAnaH kuJcitaH = valitaH varaH = prazasto'dharo yAsa tAstathA' suMdarottaruTThA' sundarottaroSThA-sandarauttaroSThauparitana oSTho yAsAM tAstathA dadhidagarayakuMdacaMdavAsaMtimaulaacchiddavimaladasaNA' dadhidakarajaH kundacandra vAsantImukulAchidravimaladazanAH tatra-dadhidakarajaH = jalabinduH kundaH= puSpavizeSaH candraH pratItaH vAsantImukula: vAsantInAmaka puSpa kuDmalazca ityetaiH sadRzAH zuklAH achidrAH aviralAH sumilitA dazanAH dantAH yAsAM tAstathA ' rattuppalarattapaumapattasukumAlatAlujIhA' raktotpalaraktapadmapatrasukumAratAlujihvAH sarisagIvA ) inakI gardana cAra aMgula kI tathA pradhAna-uttama zaMkha ke jaisI hotI hai / ( maMsalasaMThiyapasatthahaNuyA ) inake oSTha kA adhobhAga rUpa dADhI mAMsala-majabUta puSTa, saMsthita-Amra phala ke jaisI sundara AkAra vAlI aura prazasta-suhAvanI hotI hai| (dAlimapupphappagAsapIvarapalaMbakociyavarAdharA) inakA adharoSTha dADima-anAra ke puSpa ke samAna lAla varNa vAlA hotA hai| pIvara-mAMsAdi se bharA huA hone ke kAraNa puSTa hotA hai| tathA prAlamba-kucha 2 lambAsA rahatA hai / kuzcitavalita evaM prazasta hotA hai| ( suMdarottaruTTA ) jinake Upara kA oSTha sundara hotA hai| (dadhidagarayakuMdacaMdabAsaMtimaulaacchiddavimaladasaNA) inake nirmala dAMta-dahI, jalabindu, kuMdapuSpa, candra, vAsantI puSpakI kalI, inake jaise zubhra hote haiM / virale nahIM hote haiM kintu aviralaparaspara meM mile hue rahate haiN| (rattuppalarattapaumapattasukumAlatAlujIhA) yAra mAMganI tathA uttama A12vI hAya che. " maMsala saMThiyapasatthahaNuyA" temanA hoThanA nIcenA bhAgarUpe dADhI mAMsala majabUta, saMsthita-AmraphaLanA 2 suha2 mAravAjI mane prazasta suva2 DAya che. "dAlimapuphApagAsapIvarapalaM bako ciyavarAdharA" bhne| adh|4 hAumA 38 sAsa ganI, puSTa, tathA saheja laMbAyelA rahe che. te adhareSTha kuMcita-vale ane uttama hoya cha "suMdarottarudrA" tamanA 52 suda2 DAya che. "dadhidagarayakuMdacaMdavAsa timaulaacchiddhavimaladasaNA" tamanA nimaita rahI, jaLabiMdu, kuMdapuSpa, candra ane vAsantI puSpanI kaLI, jevA sapheda hoya che. te dAMta chUTA chUTA hatAM nathI paNa parasparamAM maLIne AvelA hoya che. " ratuppalarattapaumapatta sukumAlatAlujIhA " tebharnu tang mane ma ala zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a04 sU0 11 yugalinIsvarUpanirUpaNam =tatra raktotpalaM = rakta kamalaM tadvat raktapadmapatravaJca sukumAraM tAlujihva yAsAM tAstathA, ' kaNavIramaulakuDila anbhuNNaya ujjutuMganAsA ' karavIramukulA' kuTilA'bhyunataRjutuGganAsAH = karavIramukulaM = karNikArakalikA tadvat aku. TilA-avakrA abhyunatA-abhitaH unnatA RjvI-saralAtuGgA madhyonnatA ca nAsAnAsikA yAsAM tAstathA 'sArayanavakamalakumuyakuvalayadalanigarasarisalakkhaNapa sattha nimmalakaMtanayaNA' zAradanavakamala kumudakuvalayadalanikarasadRzalakSaNapazastanirmalakAntanayanAH = zAradaM = zaratkAlikaM yat kamalaM = sUryavikAsipaddhaM, kumudaM candravikAsipanaM kuvalayadalaM-nIlakamalapatraM ca teSAM nikaraH samUhaH tena sadRze lakSaNaprazaste-prazastalakSaNopete nirmale ujjvale kAnte manohare ca nayane yAsAM tAratathA ' AnAmiya cAvaruila kiNhanmarAi saMThiya saMgayA yaya sujAyataNukasiNaniddhabhUmagA ' AnAmitacAparucirakRSNAbhrarAjisaMsthitasaMgatasujAtatanukRSNasnigdhabhuvaH-AnAmitau=vakrIkRtau cApau = dhanuSI tadvat rucire kRSNA. bhrarAjisaMsthite-kRSNogharekhAsadRze saMgate-samucite Ayate-dIghe sujAte svabhAtAlu aura jihvA jinakA rakta kamala ke samAna, tathA raktapadmapatra ke samAna sukumAra hotI hai / ( kaNavIramaulakuDila anbhuNNayaujjutuMganAsA nAsikA karNikAra kanera-kI kalikA-kalI-ke samAna akuTila tathA abhyunnata, RjvI-sarala, aura tuGga-madhya meM unnata hotI hai| (sArayanavakamala kumuyakuvalayadalanigarasarisalakkhaNapasatthanimmalakaMtanayaNA / jinake donoM nayana zaradakAlasaMbaMdhi sUryavikAsI kamala ke tathA candra vikAsI padma ke, kuvalaya dala ke, nIla kamala ke patrake samUha jaise hote haiM / prazasta lakSaNoM se yukta, nirmala-ujjvala, evaM kAnta-manohara hote haiN| (AnAmiyacAvaruila kiNhanbharAisaMThiyasaMgayAyayasujAyataNukasiNanidvabhUmagA ) jinakI donoM bhohe vakrIkRta dhanuSa abhAvI tathA pAsa bha patra vA sumA2 DAya cha, "kaNavIramaDalakuDilaabbhu gNaya ujjuganAsA" bhanI nAsi unI 47 vI ma. Tisa tathA unnata, RjvI-sa21 bhane tuGga-madhyamA yI DAya cha, "sArayanavakamalakumuyakuvalaya - dalanigara-sarisa - lakkhaNapasattha-nimmala- kaMtanayaNA " jemanAM bane nayana zaradaRtunA sUrya vikasita kamaLa tathA candra vikasita padmanI pAMkhaDIo jevAM tathA nIlakamalanA patrasamUha jevAM, prazasta lakSaNepnn, ni -Gorqn, mane manA 2 ya cha. " AnAmiyacAvaruilakiNhabbharAisaThiyasaMgayAyayasujAyataNukasiNa niddhabhUmagA" bhanI panne- bhre| vakIkRta dhanuSyanA jevI manahara, zyAma vAdaLanA samUha jevI, saMsthita, zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 praznavyAkaraNasUtre vataH sundare tan-pratale kRSNe-kRSNavarNe snigdhe-cikkaNe dhruvau yAsAM tAstathA / ' allINapamANajuttasavaNA' AlInapramANayuktazravaNAH = AlInau stabdhau pramANayuktau samucitapramANau zravaNau-kau~ yAsAM tAstathA etAvadeva na ? kintu " sussavaNA' suzravaNAH = zabdagrahaNazaktisampannayuktAH, 'pINamadvagaMDalehA' pInamRSTa gaNDarekhAH pInA-puSTAmRSTA-masNA mukumArA gaNDa rekhA-kapola pAlI yAsAM tAstathA 'cauraMgulavisAlasamaniDAlA' caturaMgulavizAlasamalalATA = caturaMgulaM-caturaMgulapramANaM vizAlaM-vistIrNa samasamatalaM lalATaM yAsAM tAstathA 'komuI rayaniyaravimalapaDipuNNasommavayaNA' kaumudI rajanIkara vimalapratipUrNa saumyavadanAH kaumudI kArtikI pUrNimA tasyA yo rajanIkaraH = candra tadvat vimalaM-nirmalaM pratipUrNa saumyaM subhagaM vadanaM yAsAM tAstathA kArtikIpUrNacandravadanAH, 'chattuNNayauttamaMgA' chatronnatottamAGgAH chatravatsamuchitamastakAH 'akavi lasumiNiddhadIhasiriyA / akapilasusnigdhadIrghazirojAH = akapilA = api kesamAna rucira, kRSNamegharAji ke samAna, saMsthita, saMgata-ucita AkArayukta, Ayata-dIrgha, sujAta-svabhAvataH sundara, tanu-patalI, kRSNa-kRSNavarNopeta, aura snigdha-cikanI hotI haiN| (allINapamANajuttasavaNNA ) AlINa-stabdha evaM samucita pramANa se yukta inake donoM kAna hote haiM / (sussavaNA) tathA ye donoM hI kAna zabdagrahaNa. karane kI zakti se yukta hote haiM / (pINamaTTagaMDalehA ) inakI kapolapAlI pIna-puSTa aura mRSTha-sakumAra hotI hai| (cauraMgulavisAla samaniDAlA ) inakA vistIrNa lalATa cAra aMgula pramANavAlA hotA hai tathA sama-samatala hotA hai / ( komuIrayaniyara vimala paDipuNNa sommavayaNA) inakA mukha kArtikI pUrNimA ke caMdramaMDala ke samAna nirmala tathA pUrNa hotA hai / subhaga hotA hai / (chatuNNayauttamaMgA ) samucchita vistArita chatra ke samAna inakA mastaka unnata hotA hai ! (akavila susiNiddhasAta-su3101, Ayata-aivl, sujata-42tI zete su42, tanu-pAtI, // nI bhane snigdha-bhusAyama hAya cha. "allINapamANajuttasavaNNA" tamanA manne chAna sta55 ane sapramANa jAya che. " sussavaNA" bhanne ananI zravaNazati 55 sa2sa DAya che. "pINamadragaMDalehA" tamanA pasa puSTa mane sumA2 hAya che. "cauragulavisAlasamaniDAlA " tamanu vizA sATa yAra ma pANusane samatala DAya che. "komuI-raya-niyaravimala paDipuNNasommavayaNA" tabhanu bhupa chAtI pUnamanA yandrabha3 nirma tathA pUrNa hAya che. "chattuNNayauttamaMgA" vistI chatra samAna unnata tabhanu masta hoya che. " akavilasusiNiddhadIhasirayA " temanAM mAthA 52nA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 4 sU0 13 yugalinIsvarUpanirUpaNam 489 6 , " 6 zaGgAH kRSNA ityarthaH susnigdhAH = sukomalAH dIrghAzca zirojAH = kezA yAsAM tAstathA ' chatta 1 jjhaya 2 jUna 3 dhUbha 4 dAmaNi 5 kamaMDalu 6 kalasa 7 vAvi 8 sotthiya 9 paDAga 10 java 11 maccha 12 kumma 13 rahavara 14 magara 15 aMka 16 thAla 17 aMkusa 18 aTThAvaya 19 suparaTTa 20 amara 21 siriyAbhiseya 22 toraNa 23 meiNi 24 udahivara 25 pavara bharaNa 26 girivara 27 varAyaMsa 28 sulaliyagaya 29 vasabha 30 sIha 31 cAmara 32 pasattha battIsalakkhaNadharAo ' chatra 1 dhvaja 2 grupa 3 stUpa 4 dAmanI 5 kamaNDalu 6 kalaza 7 vApI 8 svastika 9 patAkA 10 yava 11 matsya 12 kUrma 13 rathavara 14 makarA 15 'Gka 16 sthAlA 17 'GkuzA 18 'STApada 19 supratiSThA 20 smara 21 zrIkAbhiSeka 22 toraNa 23 medinyu 24 dadhivara 25 pravarabhavana 26 girivara 27 varAdarza 28 sulalitagaja 29 vRSabha 30 siMha 31 cAmara 32 prazasta dvAtriMzallakSaNadharAH, tatra - ' chatta ' chatra 1 jjJaya dhvaja : 2 jUva yUpaH = dArUstambhavizeSaH 3 dhUbha ' stUpaH = ' cautarA ' iti bhASA prasiddhaH4, ' dAmiNi' dAmanI = rajjuH - tadAkArarekhetyarthaH 5 kamaNDaluH = prasiddhaH 6, dIhariyA) inake mastaka ke keza bilakula kAle hote haiM ! susnigdhasukomala evaM dIrgha- laMbe hote haiM / ( chata 1 jjhaya 2 jUna 3 thUbha 4 dAmaNi 5 kamaMDalu 6 kalasa 7 vAvi 8 sotthiya 9 paDAga 10 jaba 11 maccha 12 kuMbha 13 rahavara 14 magara 15 aMka 16 thAla 17 aMkusa 18 aTThA vaya 19 supaiDa 20 amara 21 siriyAbhise ya 22 toraNa 23 meiNi 24 udahivara 25 pavarabhavaNa 26 giri vara 27 varAyaMsa 28 sulaliyagaya 29 vasabha 30 sIha 31 cAmara pasattha battIsalakkhaNadharAo ) ye ina prazasta battIsa 32 lakSaNoM ko dhAraNa karatI haiM- chatra 1dhvajA 2, yUpa-staMbha 2, stUpa- cotarA 4, dAmanI - rassI 5, kamaNDalu vAja taddana aNAM, subhamaNa bhane sAMgAM hoya che. " chatta 1 jjhaya 2 jUna 3 thUbha 4 dAmaNi 5 kamaMDalu 6 kalasa 7 vAvi 8 sotthiya 9 paDAga 10 jaba 11 maccha 12 kuMbha 13 rahavara 14 magara 15 aMka 16 thAla 17 aMkusa 18 aTThAvaya 19supaThTha 20 amara 21 siriyAbhiseya22 toraNa 23 meini 24 udahivara 25pavarabhavaNa 26 girivara 27 varAyaMsa 28 sulaliyagaya 29 vasabha 31 cAmara 32 pasatyabattIsa lakkhaNadharAo " te yugalika lalanAo pramANe 32 ( batrIsa) uttama lakSaNA dhAraNa kare che-- - 30 sIha A (1) chatra (2) dhvana (3) yUtha-stala (4) stUpa - yayUtaro (4) hAbhanIhoraDDu, (ha) ubhaDaja, (7) aNeza (8) pAyI (s) svasti (10) yatA zrI prazna vyAkaraNa sUtra - Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 praznavyAkaraNasUtre 6 6 3 6 " " iNi 6 kalasa ' kalazaH = ghaTaH 7 ' vAvi ' vApI 8' sotthiya ' svastIkaH 9 'paDAga' patAkA 10 ' java ' yavaH 11 ' maccha ' matsyaH 12 kumma ' kUrmaH - kacchapaH 13, rathabaraH - pradhAnarathaH 14 magara makaraH 15, aGkaH = ratnAkara cihnavizeSaH 16, ' thAla' sthAlaH = pAtra vizeSaH 17 aGakuzaH 18 aTTAvaya' aSTApadaM = dyUtaphalakaM 19 ' supaTTa ' supratiSThakaM = sthApana kaM pAtravizeSaH 20 amara:- devavizeSaH 21 siriyAbhiseya ' zrIkAbhiSekaH 22 toraNaM 23 medinI = pRthvI 24 udhivara : 25 ' pavarabhavaNa ' pravarabhavanaM 26 girivara: 27 ' barAyaMsa ' varAdarza: = prazastadarpaNaH 28 sulaliyagaya ' sulalitagajaH 29 'vasabha' vRSabhaH 30, ' sIha ' sihaH 31 cAmaraM 32 ca ityetAni prazastAni dvAtriMzallakSaNAni teSAM dharA yAstAstathAH, 'haMsasaricchagaIo ' haMsasadRzagatayaH, ' koilamahuragirAo' kokilamadhuragiraH = kokilamadhurasvarAH, 'kaMtA' kAntAH = manojJAH, sanvasa aNumayAo 'sarvasyA'numatAH - savajanapriyAH ' vavagayavalIpaliya6, kalaza 7, vApI 8, svastika 9, patAkA, 10, yava, 11, matsya 12, kUrma - - kacchapa 13, rathavara - pradhAnaratha 14, makara 15, aMka- ratna ke AkAra jaisA cihna 16, sthAla - thAla 17, aMkuza 18, aSTApada - dyUtaphalaka 19, supratiSThaka-ThoMNA 20, amaradevavizeSa 29, abhiSeka karatI huI lakSmI 22, toraNa 23, medinI - pRthvI 24, uddhivara - samudra 25, uttamabhavana 26, uttamaparvata 27, sundara darpaNa 28, sulalitagaja 29, vRSabha - baila 30, siMha 31, aura cAmara 31 | ( haMsasaricchagaI ) inakI gati - cAla - ha~sa kI gati jaisI hotI hai / (koilamahara girAo ) unakI vANI - koyala kI vANI jaisI madhura hotI hai| (kaMtA) ye atyaMta manojJa hotI haiM / ( savvassa aNumayAo ) samasta janoM ko priya lagatI haiM / " (11) yava (12) matsya, (13) Irbha - ayo, (14) uttama 21 (15) bhagara (16) 24-2tnanA bhAranaM yihna ( 17 ) thAja (18) aGkuza (18) aSTAyahadhutA, (20) supratiSTha- ThoMgA (21) amara-devavizeSa (22) abhiSe 12tIlakSmI (23) toraNa (24) bhehinI - pRthvI, (25) udhiMvara - samudra (26) uttama bhavana (27) uttama padegta (28) suMdara dRSa~Na (29) suMdara gaja ( 30 ) vRSala ( 31 ) siMha bhane (32) yAbhara. " haMsasa ricchagaI " tebhanI zAsa isanI yAsa levI hoya che, " koilamahura girAo " tebhanI vAzI ayasanI vANI jevI mIThI hAya che, " kaMtA " te atyaMta manohara hoya che, ane 88 savvasa aNumayAo " saghanA boane priya lAge che. " vavagayavalI paliyavaMga zrI prazna vyAkaraNa sUtra 3 Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a04 sU0 13 yugalinIsvarUpanirUpaNam 483 vaMgaduvvaNavAhidobhaggasoyamukAo' vyapagatavalIpalita vyaGgadurvarNavyAdhidaurbhAgyazokamuktAH vyayagatA=naSTA valI = carmazithilatA tathA palitaM kezazuklatvaM vyaGga-aGgavikalatA durvarNaH vairUpyaM vyAdhiH zarIravyathA, daurbhAgya-vaidhavyaM zokaH= khedazca etaiHrmuktAH = ratidA yAstAstathA 'uccatteNa ya narathovUNamUsiyAo' uccatvena ca narastokenocchritA: uccatvena zarIroccatvena ca narebhyaH puruSebhyaH stokonaM-kiJcinnyUnaM yathAsyAttathA ucchUitAH uccAyAstAH tathA-puruSapramANAt kiJcidalpapramANonnatAH, 'siMgArA''gAracAruvesA' zRGgArA''gAracAruveSAH, zRGgArasya zrRGgArarasasya AgAramiva-gRhamiva cAruH=sundaraH veSaH vastrAdivibhUSA yAsAM tAstathA 'suMdara thaNajahaNavayaNakaracalaNaNayaNA ' sundarastanajaghanavadanakaracaraNanayanAH= sundarANi stana-jaghana-vadana-kara-caraNa - nayanA. ni yAsAM tAstathA 'lAvaNNarUvajovvaNaguNovaveyA' lAvaNyarUpayauvanaguNopetAH lAvaNyaM = zarIrasaundaryavaiziSTayaM nikhilAvayavAtirekisvarUpazobhAvizeSaH rUpaM ( vavagayabalIpaliyavaMgaduvvaNavAhidobhagga soyamukkAo) inakI camaDImeM zithilatA kahIM nahIM AtI hai / vAloM meM saphedI nahIM AtI hai| inakA koI bhI aMga vikala nahIM hotA hai / virUpatA inameM bilakula nahIM hotI hai| vyAdhi kA inameM abhAva hotA hai / vaidhavya rUpa daurbhAgya se rahita hotI haiM / zoka aura kheda se varjita hotI haiM / (uccatteNa ya narathovUNamUsiyAo ) U~cAI meM ye manuSyoM se kucha hI kama hotI haiM / (siMgArAgAracArUvesA ) zRMgArarasa ke ghara jaisA inakA sundara veSa-vastrAdi veSabhUSA hotA hai| ( sundara thaNajahaNavayaNakaracalaNaNayaNA ) inake stana, jaghana, vadana, kara, caraNa, aura nayana sundara hote haiN| ( lAvaNNarUvajo. vvaNaguNovaveyA ) inameM lAvaNya, rUpa, yauvana evaM guNa asAraNa hote haiN| duvvaNavAhidobhaggasoyamukkAo " tabhanI yAmIma zithilatA bhApatI nathI, vALa sapheda thatA nathI, temane koI paNa aMge kheDa hotI nathI, temanAmAM virUpatA bilakula hotI nathI, vyAdhi temane paDatI nathI kAraNa ke teo nIrogI hoya che, teo vaidhavya rUpa durbhAgyathI rahita hoya che. ane / mane methI 2Dita DAya che. " uccattaNa ya narathovUNa mUsiyAo" manuSyo 42i temanI yA thoDI DAya che. " siMgArAgAracAruvesA " temanI vesssuup|| zrRMgAra 2sanA 522vI DAya che. ' sudarathaNajahaNavayaNakaracalaNaNayaNA " temn| stana, , pahana, 42, 22, bhane nayana sura DAya che. " lAvaNNarUvajovaNaguNovaveyA" temanAmA 15ya, 35, yauvana bhane / zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyAkaraNasUtre 6 = nAsikA nayanAdyAkAraH yauvanaM = taruNAvasthA, guNAH = audAryamAdhurya saukumA ryAdayastairupetAH = yuktA yA svAstathA, gaMdaNavaNavivaracAriNI ovvaaccharAo' nandanavana vivaracAriNyaivApsarasaH = nandanavana dezasaJcaraNazIlA apsarasa iva, uttarakuru mANasaccharAo ' uttarakurumAnuSApsarasaH = uttarakuruSu mAnuSa svarUpA apsarasaH 'accharagapecchaNijjAo' Azcarya prekSaNIyAH - adbhutarUpatvAdAzraryeNa prekSaNIyAH, tiNi palio mAI paramAuM pAlahattA ' trINi palyopamAni paramAyuH pAlayitvA ' tA api - uttarakurudevakuruvanavivaranivAsI naragaNapramadA zArIrika viziSTa saundarya kA nAma lAvaNya hai| yaha lAvaNya samasta avayavoM ke saundarya se bhI pare svarUpa kI zobhA vizeSa rUpa hotA hai| nAsikA, nayana, Adi kI samucita jo AkAra racanA hai vaha rUpa hai / taruNa avasthA kA nAma yauvana hai / audArya, mAdhurya saukumArya Adi kA nAma guNa hai| (NaMdaNavaNavivaracAriNI ovva accharAo uttarakurumANasaccharAo) naMdanavana meM vicaranevAlI apsarAoM ke samAna ye uttarakurU kI bhUmi meM manuSya rUpiNI apsarAe~ haiM / (avcharagapecchaNijAo) adbhutarUpa zAlinI hone ke kAraNa ye Azcarya se dekhane yogya hotI haiM, arthAt - inako dekhane se manuSya ko bahuta adhika Azcarya hotA hai| kAraNa inakI rUpa saMpatti aisI adbhuta hotI hai jo manuSyoM meM aura jagaha nahIM pAI jAtI hai / ( tiSNipalio mAI paramAuM pAlaittAtAo va avitti kAmANaM uvaNamaMti maraNadhammaM ) inakI utkRSTa sthiti tIna palya kI hotI hai / itane kAlataka ye devakuru uttarakuru asAdhAraNa hoya che. zAririka viziSTa sau ne lAvaNya kahe che. te lAvaNya samasta avayavAnA sauMdarya uparAMta svarUpanI viziSTa zebhArUpa hAya che. nAsikA, nayana AdinI suDoLa AkAra vALI racanAne rUpa kahe che. taruNu avasthAne yauvana kahe che. udAratA, mA, kAmaLatA Adi guNu gaNAya che. " NaMdaNavaNavivaracoriNI ovva accharAo uttarakurumANasaccharAo " thanamAM vicaratI apsarAe jevI te uttarakurUnI bhUmimAM manuSyarUpaNI apsarAo che. "" accharaga pecchaNijjAo "" adbhuta sauMdaryAMvALI hAvAne kAraNe te srIe AzcayathI jovA jevI hAya che, eTale ke temane joI ne manuSyAne atyaMta Azcaya thAya che kAraNa ke temanuM rUpa eTaluM badhu apUrva hAya che. ke te rUpa manuSyeAmAM koi paNa jagyAe jovA maLatuM nathI. " tiNipaliAvamAI paramAu pAlaittA tAo vi avitittA kAmANaM uvaNamaMti maraNadhamma " temanI utkRSTa sthiti traNa payanI hoya che. eTalA samaya sudhI te devakuru naMdana zrI prazna vyAkaraNa sUtra kara Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 4 sU0 1.4 caturthamantaranirUpaNam api, 'avitittA kAmANaM' atRptA kAmAnAm kAmopabhogeSvatRptA eva 'uvaNamaMtimaraNadhammaM ' upanamanti maraNadharma-mriyanta ityarthaH // sU013 // etAvatA'brahmAkhyacaturthAdharmadvArasya ' ye ca kurvanti' iti paJcamamantaranirUpitam / sAmprataM pUrvamanuktaM ' yathAkRtam ' iti tRtIyamantAraM ' yatphalaM dadAti' iti caturthamantAraM ca varNayannAha-'mehuNa' ityAdi mUlam-mehuNasannAsaM pagiddhAya mohabhariyA satthehi haNaMti ekamekaM visaya-visa-udIraehiM avare paradArehiM hammaMti visuNiyA dhamanAsaM sayaNavippaNAsaM ca pAuNaMti parassa dArAo je aviryaa| mehuNasaNNA saMpagiddhAya mohabhariyA assAhatthI gavAya mahisA migAya mAriti ekamekaM / maNuyagaNA bAnarA ya pakkhI ya virujjhaMti mi. ttANi khippaM bhavaMti sattU / samayadhamma gaNe ya bhiMdati pAradArI dhammaguNarayAya baMbhayArI khaNeNa ulloiMti crittaao| jasamaMtA suvvayA ya pAvaMti ajasakittiM / rogattA vAhiyA vaTuMti royavAhI, duveya loe durArAhagA bhavaMti ihaloe ceva paraloe parasta dArAo je aviryaa| taheva kei parassa dAraM gavesamANA gahiyA ya hayAyabaddhAruddhA ya evaM jAvagacchaMti viula mohAbhibhUyasaNNA / mehuNa mUlA ya savvaMti tattha tattha vattapuvvA saMgAmA jaNakkhayakarA nivAsinI striyAM kAmasukhoM ko bhogatI rahatI haiN| parantu phira bhI unase ye tRpta nahIM hotI haiN| isa taraha kAmabhogoM meM atRpta banakara hI ye anta meM mRtyu ko prApta ho jAtI haiM / sU013 // nivAsinI lalanAe kAmaga bhegavyA kare che, chatAM paNa temanAthI teo tRpti anubhavati nathI. A pramANe kAmagathI atRpta rahIne ja teo mRtyu pAme cha. // 13 // zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486 praznavyAkaraNasUtre sIyAe dobaI eyakae, rUppiNIe paumAvaIe tArAe kaMcaNAe rattasubhadAe ahinniyAe suvaNNaguliyAe kinnarIe ya surUva vijjumaIe rohiNIe ya, aNNe ya evamAiyA bahavo mahilAkae suvvaMti aikaMtAsaMgAmA gAma dhmmmuulaa| abaMbhaseviNo ihalAe tAvanaTThA paraloe ya naTThA mahayA mohatimiraMdhayAre ghore tasathAvarasuhuma bAyaresu pajattamapajattasAhAraNasarIrapattaya sarIresu ya aMDaya poyaya jarAuya rasaya saMseima saMmucchima ubhija uvavAiesu ya naraga tiriyadevamANusasu jarAmaraNarogasogabahulesu paliovamasAgarovamAiM aNAdIyaM aNavadaggaM dIhamaddhaM cAuraMtasaMsArakaMtAraM aNupariyaTTIta jIvA mhaamohvssNnivitthtthaa||14 TIkA- mehuNasaNNAsaMpagiddhAya ' maithunasaMjJAsampragRddhAzca-maithunA''saktAH 'mohabhariyA' mohabhRtAH ajJAnapUrNAH, 'visayavisaudIraehiM vaSayaviSodIrakaiH = isa taraha yahAM taka sUtrakAra ne abrahma nAmake caturtha dvAra kA yaha pAMcavA antari kahA, aba ve pUrva meM anukta " yathA kRtam" isa tRtIya antAra ko aura " yatphalaM dadAti" isa caturtha antAra ko prarUpita karate haiM-' mehuNe saNNA saMpagiddhAya ' ityaadi| TIkArthaH-( mehuNasaNNA saMpagiddhA ya ) jo prANI maithuna saMjJA meM Asakti se yukta hote haiM arthAt maithuna meM atyaMta Asakta rahate haiM ve A rIte ahIM sudhI sUtrakAre abrA nAmanA cothA adharma dvAranuM pAMcamuM antardhAra varNavyuM. have jenuM varNana karavAnuM bAkI rAkhyuM hatuM te " yathA kRtam " nAmanA alon mantarinu tathA " yatphala dadAti " te yaa|| santarnui 535 42 cha-" mehuNasannA saMpagiddhA ya "tyAdi Asttha'!- " mehuNasaNNA saMpagiddhAya " 2 7 bhaithunamA atyAta bhAsata 29 che to "mohabhariyA " te bhaithuna35 janA mAthI la252 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 4 sU0 14 caturthamantadvAranirUpaNam 487 zabdAdi viSayaviSayasya pavarta kaiH satthehiM ' zastraiH 'ekkamekka' ekaikaM = pratyeka 'haNaMti' ghnanti / 'avare' apare kecit 'paradArehiM' paradAraiH-parastrImiH 'hammaMti' hanyantenmAryante, 'paradArai'-rityatra kartari tRtIyA / yadvA hetau tRtIyA-paradArAnimittIkRtya anyaibalavadbhiH pAradArikaihanyante / "visuNiyA' vizrutAH pAradArikatvena prasiddhAH santaH kecit 'dhaNaNAsaM ' dhananAzaM = 'sayaNavippaNAsaM' svajanavipraNAza-svajanaviyoga ' pAuNaMti ' prApnuvanti, ayaM bhAvaH rAjapuruSAstatrAgatya paradArikANAM dhanaM gRhNanti, paradArikaM baddhA daNDanArtha daNDasthAnaM nayanti ca / yadvA-paradAraprasAdanArtha svakIyaM pitrAdyupArjitaM dhanaM paradArebhyaH praya(mohabhariyA ) usa maithukarUpa karma ke mohase bhare hue hone ke kAraNa, athavA-viveka se vikala bane rahane ke kAraNa (visayavisa udIraehiMsatthehiM ekamekaM haNaMti ) zabdAdi viSayarUpa viSaya ke pravartaka zastroM se Apasa meM eka dUsare ko mAra DAlate haiM / ( avare ) kitaneka prANI (paradArehiM hammaMti) parastriyoM dvArA mAra diye jAte haiM / adhavA parastrI ko nimitta karake anya balazAlI pAradArika puruSoM dvArA maithunasaMjJA meM Asakta mativAle vyakti mAra diye jAte haiM / (visuNiyA ) pAradArika parastrI-lampaTa rUpa se prasiddha hue kitaneka manuSya ( dhaNaNAsaM ) apane dhanake vinAza ko aura ( sayaNavippaNAsa ) AtmIyajanoM ke vinAzako (pAuNaMti ) prApta karate haiN| tAtparya isakA yaha he kI parastrIlaMpaTa vyakti ke pAsa rAjapurUSa Akara usake dhana ko chIna lete haiN| aura bAMdhakara use daMDa dene ke nimitta kArAgAra meM le jAte haiN| athavA-parastrI ko prasanna karane ke liye pAradArika manuSya apane pitA Adi dvArA upArjita DAvAne se athavA vi34 2Dita manI pAne 20 visayavisaudIraehiM satthehiM ekamekka haNaMti " hA viSaya35 viSanA prayA24 zastro paDe mh| ma42 jAne se bhInane bhArI nAme cha. " avare" sA do| " paradArehiM hammati " 52trImA 2 // 4Aya che. athavA 52vIne pAraNe bIjA baLavAna parastrIgamana karanArA purUSo dvArA maithuna sevanamAM Asakta puruSAne bhArI nAvAmAM Ave che. " visuNiyA" 52vI 58 gAtA TamA puruSo " dhaNaNAsaM" potAnA dhananA nA bhane " sayaNa vippaNAsaM" mAtmIya nAnI nAza "pAuNaMti" nAtare che. tena mApA se che , parastrIgAmI puruSanI pAsethI rAjapuruSe temanuM dhana japta kare che, ane tene bAMdhIne zikSA karavAne mATe kedakhAnAmAM laI jAya che. athavA parastrIne rIjha. vavA mATe parastrIgAmI puruSa pitAnA pitA Adi dvArA upajita dhana te zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vya praznavyAkaraNasUtre " 4 " cchanti, tatra pratibandhakAn svajanAnapi pAradArikA nighnantIti / ke ityAhaparasadArAo je avirayA' parasya dArebhyo yesbiratAH = parastrI prasaGgAnna viratAH parastrIsaGgaparAyaNAityarthaH / tathA mehuNa saNNAsaMpaviddhAya maithunasajJAsamma gRddhAzva ' mohabhariyA ' mohabhRtAH = mohagrastAH assAhatthI gavAya ' azvAH hastino gAvazva 'mahisA ' mahiSAH ' migAya' mRgAzva ' ekamekkaM ' ekaikaM pratyekaM parasparamityarthaH ' mAreti ' mArayanti / 6 maNuyagaNA ' manujagaNA 'vAnarAya ' vAnarAya ' ekkhIya' pakSiNazca ' virujjhati ' virudhyante= parasparaM virodha prApnuvanti / tathA maithuna sevanAt 'mittANi mitrANi 'khiSpaM kSimaM zIghraM ' sattU ' zatravo bhavanti, punazca 'samayadhammagaNeyabhidati ' samayadharmagaNAMzca kiye hue dravya ko usake liye de dete haiM, aura jo isa viSaya meM unake liye koI AtmIya baMdhu pratibaMdhaka hotA hai use ve mAra DAlate haiN| ( parassadArAo je avirayA ) yaha saba kukRtya ve hI vyakti karate haiM / jo para kI strIyoM ke sevana karane rUpa akRtya se virata nahIM hote haiM / tathA - isI taraha ( mehuNasaNNA saMpagiddhA ya) maithunasaMjJA meM Asakta ( mohabhariyA ) maithunasaMjJA se vimohita mativAle ajJAnI prANI ( assAhasthI gavA ya mahimA migA ya ) azva, hastI, gAya, mahiSa, mRga haiM ve bhI ( ekamekaM mAreMti ) Apasa meM eka dUsare ko mAra DAlate haiM / isI taraha ( maNupagaNA ) manuSyagaNa ( vAnarAya ) baMdara evaM (pakkhIya) pakSI bhI ( virujjhati ) eka dUsare kA virodha karate haiM tathA ( mittANikhiSpaM bhavati sattU ) isI karma ke sevana se mitrajana bhI zIghra zatru bana jAte haiN| phira jo pAradArika parastrI meM Asakta hote haiM ve (samaya) - = strIne ApI de che, ane tenA e parastrIgamananA kRtyamAM je kAI sakha dhIe bhAujIsI 35 thAya che tebhane bhArI nAce che. " parassadArAo je avirayA " je leAkeA parastrIgamana rUpa kukRtyathI virakata thai zakatA nathI te leAkeA ja A adhAM muddhRtya ure che. tathA me 4 pramANe " mehuNasaNNA saMpagiddhAya " maithuna saMjJAmAM Asakta, mAhabhariyA " bhaithuna saMjJAbhAM vibhohita bhanavAjA ajJAnI "assAhasthI gavA ya mahisA migA ya" azva, hAthI, gAya, leMsa, bhRga, Adi prANIo paNa " ekabheka mAreti " yAyasabhAM saDIne thoDa jIlane 66 bhArI nAce che. me bharIte " " manuSyo, maNuyagaNA (t vAnarA ya " vAnarerI, " pakkhI ya" mane pakSI yaza meDa mIlano virodha ure che. " mittANi* khipaM bhavati sattU " e karmonA sevanathI mitro paNa jaldI temanA zatru nI jAya che. vaLI parasImAM Asakta lAke 66 samaya " potAnA siddhAMtonI, zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 4 sU0 14 caturthamantarinirUpaNam bhindanti-samayAn = siddhAntAn dharmAn-zrutacAritralakSaNAn-gaNAn samasAmAcArijanasamUhAn vinAzayanti 'paradArI' paradAriNaH prstriisktaaH| tathA 'dhammaguNarayAya' 'dharmaguNaratAzca = sadAcAraparAyaNAH 'baMbhayArI ' brahmacAriNaH 'khaNega ' kSaNe naiva = alpakAlenaiva - bahukAlarakSitAdapi .' carittAo' cAritrAt 'ulloTTaMti ' ulloTayanti-nipatanti / 'jasamanto' yazazvinaH 'suvyayA ya suvratAzca = vrataparipAlakAH api ' ajasakitti' ayazaHkIrti 'pAti' prApnuvanti / 'rogattA' rogA-kSayAdirogagrastAH 'vAhiyA' vyAdhitA: kuSThAdipIDitAH 'royavAhI' rogavyAdhIn ' vaDuti ' vardhayanti tena 'duveyaloe durArAhagA bhavaMnti' dvayozca lokayodurArAdhakAH = AtmavirAdhakA apane siddhAntoM ko, (dhamme ) zrutacAritra rUpa dharmako, evaM (gaNe ya) samAna sAmAcArI vAle gaNa ko ( bhiMdaMti ) naSTa kara DAlate haiM / tathA(dhammaguNarayA ya) jo dharmaguNa rata-sadAcAraparAyaNa (baMbhayArI ) brahmacArI hote haiM ve bhI (khaNe NaM) kSaNa bhara meM (carittAo) bahutakAla ke surakSita apane caritra se isI eka durguNa ke vaza se ( ulloTati) nipatita ho jAte haiN| tathA (jasamaMto) jo yazasvI evaM (suvvayA ya) vratoM ke ArAdhaka hote haiM ve bhI isI kAraNa ( ajasakitti) apakIrti ko ( pAveMti ) prApta karate haiM (parassa dArAo je avirayA) isa paradAra sevana se jo prANI avirata hote hai ve (rogattA ) kSayAdi rogoM se grasta ho jAte haiM aura ( bAhiyA) kuSTha Adi vyAdhiyoM se pIr3ita hote rahate haiM. itanA hI nahIM phira Age ke liye ve rogoM ko aura vyAdhiyo ko baDhA bhI lete haiM / isa taraha ( duve ya loe ihaloe paraloe ceva) " dhamme " zruta yAritra 35 dhamanA bhane "gaNe ya" samAna sAmAnyAzA sbhuuddaan| " bhiMdAti" nAza 43rI nAme cha. tathA " dhammaguNarayA ya" 2 so ghama zue2tasahAyA2 52rAyA, " baMbhayArI" prajhayArI hAya cha, teso 555 "khaNeNa" kSavAramA " carittoo" in samayayI surakSita rAmesA potAnA yAritrathI the me hune adhIna thane " ulloTa ti" praSTa cha taya cha. tathA "jasamaMto" yazasvI mane "suvvayA ya" pratAnA sArAdha DAya cha, te 555 me 20 " ajasakitti" 55ThIta "pAti" prAta 42 che. "parassadArAo je avirayA " the 52strIgamanamA / satata mAsata 2 cha tesa."rogattA " kSayAdizagAnA bhAsapAya cha bhane "vAhiyA " 4 mA vyAdhimAthI yA 42 cha, meTa nahIM paNa bhaviSyamAM temanA te roga ane vyAdhio vadhatA jAya che. A rIte tes| "duveya loe-paraloe ceva" bhanne samAM mAsabhA mana parasomA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 490 praznavyAkaraNasUtre ( 3 bhavanti / kayordvayorlokayoH ityAha ihaloe caiva paraloe' ihaloke caiva - ihajanmani paraloke ca parajanmani / ke te ? ityAha - 'parassa dArAo je avirayA ' parasya dArebhyo ye'viratAH = parastrIparAyaNAH / ' taheva ' tathaiva ' kei ' kecit 9 parassa dAraM gavesamANA parasya dArAn gaveSamANAH = parastriyamanveSayantaH, 'gahiyA ya ' gRhItAtha janaiH ' hayAya ' hatAzca = tADitA: ' baddharuddhA ya ' baddharudvAzra = rajjyAdibhirbaddhAH santaH paJjarAdau niruddhAva evaM ' jAva gacchanti yAvat - adhogatiM prApnuvanti ' atra yAvatpadagrahaNena tRtIyAdhyayanasthitaH gahiyAya baddharuddhA ya ' ityArabhya ' narae gacchaMti NirabhirAme ' ityetadantaH pAThotrabodhya iti sUcitam / ke te ityAha-ye 'mohAbhibhUyasaNNA' mohAbhibhUtasaMjJA:= mohena=ajJAnena kAmAndhatayA vA abhibhUtA - parIbhUtA naSTA saMjJA sadasadvivekapajJA donoM lokoM meM- isa loka aura paraloka ( durArAhagA ) Atma virodhaka ( bhavaMti ) banate haiM / tathA ( taheva ) isI prakAra ( kei parassadAraM gavesamANA ) jo parastrI kI gaveSaNA karane meM rata rahate haiM ve yadi usa kArya ko karate samaya ( gahiyA ya ) pakar3a liye jAte haiM to ( hayAya ) bahuta burI taraha tADita kiye jAte haiM / aura ) ( baddha ruddhA ya) rassI Adi se bAMdhe jAkara paMjara Adi meM baMdha kara diye jAte haiM / ( evaM ) isa taraha (jAva ) yAvat yahAM yAvat zabda se tRtIya adhyayana meM kathita " gahiyA ya baddharuddhAya isa pATha se lagAkara "narae gacchaMtiNirabhirAme) yahAMtaka kA pATha liyA gayA hai / jisase yaha samajhAyA gayA hai ki anta meM aise jIvoMkI baDI durdazA hotI hai aura ve mara kara naraka meM jAte haiN| kyoMki ( vilamohAbhUya saNNA) aise manuSyoM kA vipula ajJAna se athavA kAMmAndhatA se sad sadviveka bilakUla naSTa hotA 59 66 6 "' 66 durArAhagA AtmavirodhaH " mavaMti " jane che. " taheba" me 4 pramANe hs parassAdAra gavesamANA " ne parastrInI zodhabhAM sIna rahe che, temA le te artha uratI vamate " gahiyA ya " caDAI laya to " hayAya " ghaNI 66 "" vaddharuddhAya dAraDAM 66 ja kharAba rIte temane mAravAmAM Ave che, ane AdithI jakaDIne pAMjarAM AdimAM pUrI devAmAM Ave che. 27 eva A rIte 66 jAba " yAvat - ahIM yAvat zabda vaDe trIna adhyayanamA aDesa " gahiyAya baddharuddhAya " thI sahane " nara gacchati NirabhirAme " sudhInA yA sevAmAM Avela che. temAM e samajAvavAmAM AvyuM che ke chevaTe te jIvAnI dazA khUrI thAya che bhane tethe bharIne nazubhAM laya che, araNa e "viulamohA bhUyasaNNA" evA manuSyeAnA sadasaviveka, ajJAnathI athavA kAmAMdhatA ne lIdhe bilakUla zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a04 sU0 14 caturthamantarinirUpaNam 491 yeSAMte tthaa| tathA mehuNamUlA ya' maithUnamUlAzca strI hetava evetyarthaH 'tattha tattha' tatra tatra loke zAstre ca 'vattapuvvA ' vRttapUrvAH bhUtapUrvAH 'jaNakkhayakarA' jana kSayakarA:-janasaMhArakArakAH-rAmarAvaNAdInAM 'saMgAmA' saMgrAmAH 'suvbaMti' zrUyante / kasyAH kasyAH striyo-nimittaM saMgrAmA jAtAH ? ityAha 'sIyAe dovaIe kae' sItAyAH draupadyAzcakRte-sItAdraupadInimittamityarthaH evaM ' rupiNIe paumAvaI-tArAe kaMcaNAe rattasubhadAe ahinniyAe suvaNNaguliyAe kinnarIe ya surUvavijjumaIe rohiNIe ya' rukmiNyAH, padmAvatyAH, tArAyAH, kAJcanAyAH, raktasubhadAyAH, ahanikAyAH suvarNaguTikAyAH, kinnaryAzca jAtA hai| tathA (mehuNamUlA ya tattha tattha vattapuvyA jaNakkhayakarA saMgAmA suvvaMti) loka aura zAstra meM jitane bhI pahile rAma rAvaNa Adi ke janakSaya kAraka saMgrAma hue sune jAte hai ve saba maithunamUlaka hI hue haiM / ina saba loka aura zAstra prasiddha yatra tatra hue saMgrAmoM kA mUla kAraNa eka strI huI hai| ___ aba sUtrakAra isI bAta ko vizeSa sphuTa karate haiM kisa 2 strI ke nimitta saMgrAma hue haiM isa viSaka ko kahate haiM-'sIyAe' ityaadi| TIkArthaH-( sIyAe, dovaIe ya kae ) sItA aura draupadI ke nimitta (rUpiNNIe, paumAvaIe, tArAe, kaMca gAe, rattasubhadAye ahiniyAe suvaNNaguliyAe, kinnaroe, surUva vijjumaIe, rohiNIe ya ) rUkmiNI ke nimitta, padmAvatI ke nimitta, tArA ke nimitta, kAMcanA ke nimitta, rakta samudrA ke nimitta, suvarNa guTikA ke nimitta, kinnaro ke nimitta, nAza paabhy| DAya che. tathA " mehuNamUlA ya tattha tattha vattapuvyA jaNakkhayakarA saMgAmA subvaMti " 241 suSTimA rAma 2014 mAha pshyen| mAsono kSaya karanArA je saMgrAmo thayA che. tathA zAstromAM je saMgrAme varNavavAmAM Ave che te badhAnuM mULa kAraNa maithuna ja che. te badhA lekaprasiddha tathA zAsaprasiddha sthaLe sthaLe thayelA saMgrAmenuM mULa kAraNa koI ne koI strI ja hatI. have sUtrakAra e bAbatanuM vadhu paSTikaraNa kare che-kayI kayI strIone ||2nne saabh| thaya te matAva cha-" sIyAe" tyAdi. TIst :-" sIyAe, dovaIe ya kae' sItA mane draupaTIna / " ruppiNNIe, paumAvaIe, tArAe, kaMcaNAe, rattasubhadAe, ahinniyAe suvaNNaguliyAe,-kinnarIe, surUvavijjumaIe, rohiNIe ya" 24bhaena nimitta, pAvatIne nimitta, tArAmatIne nimitte. kAMcanAne nimitte, raktasamudrAne nimitta, ahanikAne nimitte, suvarNa guTIkAne nimatta, kinnarIne nimitte, saudaryavatI zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 492 praznavyAkaraNasUtre surUpavidyunmatyAH, rohiNyAca, tattatsthAnaprasiddhAyAH kRte saMgrAmA abhUvan / AsAM caritaM tu tattadgranthebhyo'vaseyam / ' aNNe ya evamAiyA bahavo mahilAkae' anye caivamAdikAH = evaM prakArAH bahavaH-aneke mahilAkRte strInimittaM 'atikaMtA' atikrAntAH bhUtapUrvAH 'gAmadhammamUlA' grAmadharmamUlA:= maithuna mUlakAH 'saMgAmA' saMgrAmA jAtA iti, 'muvaMti' zrUyante loke zAstre ca / te cAbrahmasevina: ' ihaloe tAvanA' ihaloke tAvanaSTAH = parastrIgamanenA''tmavirAdhakA jAtAH, 'paraloe ya naTThA' paraloke ca naSTAH asadgati prAptAH kena kena prakAreNa paraloko naSTAmavantItyAha-ito mRtvA 'mahayAmohatimiraMdhayAre' mahAmohatimirAndhakAre-mahAmoha eva timirAndhakAraH-gADhAndhakAro yatra sa tathA tasmin ghore-bhayaGkare etAdRze narake gacchanti / tato niHsRtya ' tasathAvaramuhumavAyaresu' trasasthAvarasUkSmavAdareSu ' tathA 'paja tamapanjattagasarUpa vidyunmatI ke nimitta aura rohiNI ke nimitta saMgrAma hue haiM (aNNe ya evamAiyA bahavo) tathA isI taraha ke aura bhI aneka ( aharkatA) bhUtapUrva saMgrAma ( mahilAkae ) isI maithuna sevana nimittaka hue (suvvaMti) lAka aura zAstra meM sune gaye haiN| (ayaMbhaseviNo ihaloe tAvanaTThA paraloe ya naTThA ) ye abrahmasevIjana isaloka meM to naSTa hote hI hai, sAtha 2 meM paraloka meM bhI naSTa hote haiM, arthAt parastrI sevana se jIva isaloka meM AtmavirAdhaka hokara paraloka meM bhI asagati ko prApta karate haiN| jaba ve yahAM se marate haiM taba ( mahayA moha timiraMdhayAre ) mahAmoharUpa gADha aMdhakAra se AcchAdita hue ( ghore ) bhayaMkara naraka meM jAkara utpanna hote hai| vahAM se jaba ve nikalate he taba vidhu-bhatIna mibhitte, bhane 2||eiine nimitta saam| thayA utA, " aNNeya. evamAiyA bahavo" tathA te 12na! mIna 55] bhane "aikkaMtA" bhUtaANanA sayAmA "mahilAkae " ye 4 maithuna sevana nimitta thayAna " suvvaMti" soma tathA zAstromA sanama mAve che. ___" abaMbhaseviNo ihaloe tAvanaTThA paraloe ya naDhA" te bhaithunsevI leke A lekamAM te nAza durdazA pAme ja che paNa paralokamAM paNa naSTa thAya che, eTale ke parasevanathI loke A lekamAM AtmavirAdhaka thaIne paralokamAM paNa durgati prApta kare che, jyAre teo ahIMthI maraNa pAme cha tyAre " mahayA mohatimira dhayAre" maDAmA 35 // 2554AthI chpaaye| "ghore" saya 42 124mA ne apanna thAya che. tyAMthA najAne temA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 4 sU0 4 14 caturthamantarinirUpaNam 493 sAhAraNasarIrapatteyasarIresu' paryAptA'paryAptakasAdhAraNazarIrapratyekazarIreSu ca janmamaraNaM kurvanti / tato'pi niHsRtya -- aMDa ya poyaya jarAuya rasa yasaMseima samucchima ubhijja uvavAiesu ya ' tatra aNDajAH pakSi matsyAdayaH 'poyaja' potajAH hastyAdayaH 'jarAuya ' jarAyujAH manuSyAdayaH, 'rasa ya' rasajA vikRtaraseSu samutpannAH 'saMseima' saMsvedimAH saMsvedAt jAtA yukA matkuNAdayaH samucchima' saMmUcchimAH saMmRcchina jAtAH dadurAdayaH 'ubbhijja' udbhijjAH pRthivImudbhidya jAtAH zalabhAdayaH 'uvavAiya' aupapAtikAH deva nArakAdayazca, ityeteSu ca 'naragatiriyadevamANusesu' narakatiryagdevamAnuzeSu kIdRzeSu ? ityAha-' jarAmaraNarogasogabahulesu ' jarAmaraNarogazokabahuleSu(tasathAvarasuhumAbAyaresu) trasa, sthAvara, mUkSma, bAdara ina kAyoM meM, tathA (pajjattagapajattasAhAraNapatte ya sarIresu ya) paryAptaka aparyAptaka, sAdhAraNazarIra, pratyeka zarIra ina paryAyoM meM janma maraNa karate haiN| vahAM se bhI nikala kara ve ( aMDa ya poyaya jarAuya rasa ya saMseima samucchiyaunbhijjauvavAiesu tha) aMDaja jIvoM meM-pakSI matsya AdikoM meM, potajajIvoM meM hastI AdikoM meM, jarAyuja meM-jarA se paidA hone vAle manuSya AdikoM meM, rasaja jIvoM meM-vikRta rasoMmeM utpanna hone vAle kRmi Adi jIvoM meM, saMsvedimoMmeM pasInese honevAle yUkA, matkuNa Adi jIvoM meM, saMmUcchima janmavAle dardura ( meDhaka ) Adi jIvoM meM, udbhijja jovoM meM-pRthivi ko bhedakara utpanna hone vAle zalabha Adi jIvoM meM aupapAtika janma dhArI deva aura nArakiyoM meM utpanna hote haiM / tathA ve (jarAmaraNarogasoga. bahulesu naragatiriyadevamANusesu ) jarA, maraNa, roga, zoka bahula, naraka, " tasathAvarasuhumavAyaresu " sAya, sthA12413, sUkSmAya mane pAyomA tathA " pajjattamapajjattasAhAraNasarIrapatteyasarIresu ya " paryApta, 255ryAta, sAdhAraNa zarIra, pratyeka zarIra Adi paryAmAM janma maraNa anubhave che. tyAMthI 55 nIjIne tes| " aMDaya-poyaya-jarAuya-rasaya sase ima-samucchiyaubhijja uvavAiemu ya " 2504 mAM-5kSI matsya himA, potarA jamAM hAthI AdimAM jarAyujamAM manuSya AdikamAM rasaja mAM vikRta 2somA utpanna yanA2 bhi mAhi vomA; saMsvedimoM bhAM-52sevAthI utpanna thanAra ja, mAMkaDa Adi mAM, saMmUchima janmavALA deDakA Adi jImAM, uddhijajImAM-pRthvIne bhedIne utpanna thanAra tIDa Adi jIvomAM, mI55ti heva bhane nA2zrImAmA utpanna yAya che. tathA tame "jarAmaraNarogasogabahulesu naragatiriyadevamANusesu" 12, bha2, 25 bhane viYe zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyAkaraNasUtre cotpadyante, tatra ' paliovamasagarovamAiM ' palyopasAgaropamAni = palyopamasAgaropamakAlaM yAvat kecitparibhramanti / ye tu ' aNAdiyaM ' anAdikaMAdivarjitaM ' aNavadaggaM' anavadagram-anantaM 'dIhamaddhaM ' dIrdhA'dhyAnandIrgha mArga ' cAuraMtasaMsArakaMtAraM ' caturantasaMsArakAntAra = devamanuSyanArakatirya glakSaNacaturgatikasaMsAramahAraNyaM, ' mahAmohavasasaMniviTThA jaNA ' mahAmohavazasaMniviSTAjanAH=mahAmohavazaMgatA abrahmasevinA janAH 'aNupariyaTRtti ' anuparyaTanti anantakAlaparyantaMparibhramanti // mU0 14 // pUrvoktaM nigamayannAha-eso so ' ityAdi___ mUlam-eso so abaMbhasta phalavivAgo ihaloio paraloio ya appasuho bahudukkho mahabbhao bahurayappagADho dAruNo kakaso asAo vAsasahastehiM muccai, naya avedaittA atthihu mokkho tti| evamAsu nAyakulanaMdaNo mahappA jiNo u vIravara nAma dhejA kahesi ya abNbhst-phlvivaagN| tiryaMca deva aivaM manuSyoM meM janmate haiM / ina meM (paliovamasAgarIvamAiM) kitaneka jIva palyopamapramANa kAlataka aura kitaneka sAgaropama pramANa kAla taka ghUmate rahate haiN| aura kitaneka aise bhI hote hai jo ( mahAmohavasasaMniviTThA) mahAmoha ke vazavartI hokara (aNAdiyaM aNavadaggaM) anAdi anaMta (dIhamaddhaM ) utsariNI avasarpiNIrUpa dIrghamArga yukta ( cAuraMtasaMsArakaMtAraM ) deva-manuSya naraka evaM tiryazcagatirUpa cAragativAle saMsAra kAMtAra meM anaMtakAlataka ( aNupariyati ) paribhramaNa karate rahate hai // sU014 // zekamaya naraka, tiryaMca, deva ane manuSya nimAM janma pAme che, temAMnA " paliovamasAgarovamAI" 884 7 pakSyA5ma pramANAta sudhI bhane keTalAka sAgaropama pramANa kALa sudhI te nimAM bhramaNa karyA kare che. ane OMA vo mevA 55 DAya cha re " mahAmohavasasaMnividA" maDAmoDane AdhAna thane " aNAdiyaM aNavadaggaM " anAmita " dIhamaddhaM " sapiNI apasapie 35 hA bhAga yuta " cAuratasaMsArakaMtAra" deva, manuSya, na24 mana ti ya se yA2 gatimA saMsAra tAramA sanata sudhI " aNupariyasa'ti" pavibhaya 4aa 43 cha. // sU. 14 // zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 4 sU0 15 adhyayanopasaMhAra : 495 eyaM taM abaMbhapi cautthaM sadeva maNuyAsurassa logassa patthaNijaM evaM cirapariciyamaNugayaM duraMtaM tibami ||suu015|| // cautthaM ahammadAraM samattaM // TIkA-' eso so' eSa saH pUrvoktaH abaMbhassa phalavivAgo' abrahmaNaH phalavipAkaH ' iha loio' aihalaukikaH-manuSyabhavApekSayA, 'paraloio ya' pAralaukikazca narakAdyapekSayA ' appasuho' alpasukhAH - kSaNamAtrasukhajanakatvAt'bahudukkho' bahudukkha:-pracuraduHkha hetutvAt ' mahabbhayo' mahAbhayaH-vadhavandhana janmamaraNAdibhayotpAdakatvAt 'bahurayapgagADho' bahurajaH pragADhaH-karmadalikavahutvAt 'dArUNo ' dArUNa:-caturgatisaMsArabhrAmakatvAt 'kakaso' karkazaH dazavidha aba isa pUrvokta abrahma viSaya kA upasaMhAra karate hue sUtrakAra kahate haiM-' eso so' ityaadi| TIkArtha-( eso so ) yaha pUrvokta (ababhassa) abrahma-kuzIla sevana kA (phalavivAgo) phalarUpavipAka (ihaloiyaparaloio ya) manuSya bhava kI apekSA tathA narakAdi gati kI apekSA ( appasuho) kSaNamAtra sukha kA janaka hone se alpasukharUpa hai tathA ( bahudukkho) pracura duHkha kA hetu hone se mahAduHkhaprada hai, (mahamao) badha, baMdhana, janma, maraNAdi ke bhaya kA utpAdaka hone se mahAbhaya svarUpa hai| ( bahurayappagADho) aise karma karane vAlo ko karmoM kI sthiti aura anubhAga bahata adhika mAtrAmeM baMdhAtA hai isaliye vaha bahurajaHpragADharUpa hai| (dArUNo) caturgati rUpa saMsArameM aise jIvoMkA ho bhramaga hotA hai-ataH have A pUrvokta abrA viSayane upasaMhAra karatA sUtrakAra kahe che - " eso so" tyAha thi:-" eso so" / pUrita " ababhassa" majha-yAritra sevnn| " phalavivAgo" savitA " ihaloiyaparaloio ya" manuSya apanI apekSA " appasuho" kSaNamAtra sumana na DAvAne pAraNe a5subha35 cha, tathA " bahudukkho" satyata dumana hetu pAthI bhADaHma cha, " mahabbhao " 15, dhana, sanma, bha25 mA bhayana 64 vAthI mahAnAya 2135 cha, "bahurayappagADho" mi : 42nArane bhanI sthiti ane anubhAga bahu ja vadhAre pramANamAM baMdhAya che tethI te bahu ja pragADha35 cha. " dAruNo " mevA cvAne 1 yA2 gati 35 saMsAramA prabhAra 42j zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 496 praznavyAkaraNasUtre 1 kSetra vedanAjanakatvAt ' asAo' asAtaH = asAta vedanIyaH - karmotpAdakatvAt 'vAsa sahassehiM ' varSasahasraiH = anekapalyopamasAgaropamAdikAlo rUpabhogena ' muccai ' mucyate / tadeva vyatirekamukhenAha-- naya avedaittA' navA'vedayitvA = upabhogaM vinA na 'yokkhotti ' mokSo'sti / ' evaM ' uktarItyA 'AhaMsu' UcuH= kathitavanta bhUtapUrvAstIrthaGkaragaNadharAdayaH / tathA tadanusAreNaiva 'nAyakulanaMdaNo ' jJAtakulanandanaH- siddhArtha kulAnandakaraH ' mahappA' mahAtmA paramAtmarUpa : ' jiNo' caturgatirUpa saMsAra meM bhramaNa karavAnekA kAraNa hone se yaha dArUNa hai / ( kakamo ) daza prakAra ko kSetravedanA kA janaka hone se yaha phalavipAka karkaza hai| (asAo) asAta vedanIyarUpa hone se yaha asAta hai arthAt asAtAvedanIya karma ke udaya se yaha utpanna hotA hai isaliye asAtAvedanIyakarma ke dvArA utpAdya hone ke kAraNa yaha svayaM asAtasvarUpa hai / athavA isa prakAra ke karma karane vAle jIva jo phalavipAka bhogate hai / usa samaya ve asAtAvedanIya karma kA baMdha karate hai, - , - kAraNa phalavipAka bhogate samaya unakI AtmA meM duHkha zoka-tApa Adi bhAva hote haiM ina bhAvoM se jIva asAtAvedanIya karma kA Asrava karatA hai / isa apekSA se asAtAvedanIya karma kA utpAdaka hone se yaha phalavipAka asAtarUpa mAnA gayA hai / (bAsa sahasse hiM) yaha phalavipAka jIva palyo pamakAlataka bhogane se (mucai ) chUTatA hai / ( nayaavedaittA asthi mokta) isa phalavipAka kA upabhoga kiye binA yaha nahIM chUTatA hai| paDe che, tethI cAra gativALA saMsAramAM bhramaNa karAvanAra hAvAthI te dAruNa che. " kakaso " dasa prakAranI kSetra vedanAnA janaka hAvAthI te vipAkaka za 42 che. " asAo asAta vedanIya rUpa hAvAthI te asAta che--eTale ke asAtAvedanIya karmInA udbhayathI te utpanna thAya che, tethI asAtA vedanIya ka dvArA utpAdya hAvAne kAraNe te pote asAtasvarUpa che. athavA A prakAranAM karmo karanArA jIvA je lavipAka bhAgave che, te bhAgavatI vakhate asAtA vedanIya karmIne madha khAMdhe che, kAraNa ke klipAka bhAgavatI vakhate temanA AtmAmAM duHkha zAka tApa Adi bhAva hoya che, te bhAvAthI jIva asAtAvedanIya karmonA Asrava kare che. A apekSAe asAtAvedanIya kane utpAdaka hovAthI yA ijaviyA sAta3ya mAnyo che. " vAmasaha se hiM " A vipAka palyApama kALa sudhI athavA sAgaropama kALa sudhI bhAgavyA pachI 04 Ma (6 muccai " tenAthI bhusta thAya che. " naya avedaittA asthi hu mokkho tti " A vipAkanA upabhAga karyA vinA te mukta thaI zakatA nathI. " evaM " zrI prazna vyAkaraNa sUtra "" Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 4 sU0 15 adhyayanoupasaMhAraH 497 jinaH vIravaranAmadheyaH--prakhyAtanAmA bhagavAn zrImahAvIro'pi ' abaMbhassa' abrahmaNaH 'phalavivAgaM' phalavipAkaM ' kahesiya' kathitavAMzca 'eyaM taM' eta ttat-upadarzita svarUpam ' abhaM' abrahma-abrahmanAmaka ' cautthaM ' caturthamadharmadvAraM ' sadevamaNuyAsurassa logassa' sadevamanujAsurasya lokasya 'patthaNijja' praarthniiym| evaM 'ciraparicithaM' ciraparicitam , anAdi kAlAdanubhUyamAnam ' aNugayaM ' anugataM ANinAM pRSTatolagnaM, duranta-duHkhAvasAnaM ca / 'tti bemi' iti bravImi, etad jambUsvAminaM prati sudharma khAmi vAkyam / / sU0 15 // iti zrIpraznavyAkaraNasya sudarzanyAkhyAyAM vyAkhyAnAM hiMsAdi pazcAstravadvAreSu adattAdAnAkhyaM caturthamadharmadvAraM samAptam // 3 // (evaM ) isa prakAra kA kathana (AiMsu) bhUtapUrva tIrthakara gaNadharAdika devoM kA hai| aura isI prakAra se abrahma ke phalavipAka unhI tIrthakaroM ke kahe anusAra (nAyakulanaMdaNo) siddhArthakulako AnaMda denevAle (mahappA jiNo u ) mahAtmA jinendra (vIravaranAmadhejjA) vIravaranezrI vardhamAnasvAmI ne bhI (ayaMbhassa) abrahma ke (phalavivAgaM) phalavipAka ko (kahesiya ) kahA hai ( evaM taM) yaha vaha (avaMbha) abrahma nAma kA (catutthaM ) caturtha adharmadvAra ( devamaNuyAsurassa logassa) deva manuSya aura asura loka ina saba ke yaha (patthaNijja) prArthanIya hai, arthAt isa abrahma kA ye devAdi sevana karate haiM / ( evaM ) isa prakAra yaha (cirapariciyaM ) jovoM ke pIche anAdikAla se lagA huA calA Ane ke kAraNa (aNugayaM) anubhUyamAna hai aura (duraMtaM) isakA avasAna (anta)se duranta mA 424thana " Ahesu" bhUtapUrva tIrtha 42 55 // 64 hevArnu cha. mane te rAta manAnA savipArnu 4thana te tIrtha nA 4aa pramANe : "nAyakula. naMdaNo" siddhArtha nA jAne mAna henA2 " mahappAjiNo u" bhaDAmA minendra " vIravaranAmadhejA" pI212 zrI mAna svAmI 555 " abaMbhassa" mprjhne| " phalavivAgaM" vipA " kahesiya" usa . " eyaMtaM " pAte " ababhaM" samajha nAmarnu "carattha" yAthu apamA2 " devamaNuyAsurassa logassa" 11. manuSya, mane asu2 te madhAne te " patthaNijja" prArthanIya cha, meTale mahAna sevana 42 cha. " eva" mA zata ta "ciraparicaya " vAnI // 71 mA uthI yAyuM Ave che. tethI " aNugaya" anubhUya zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyAkaraNasUtre hai nAnA prakAra ke duHkho kA dAtA hai| (tti bemi ) aisA he jaMbU ! maiM kahatA huuN| isa prakAra sudharmAsvAmIne jaMbUsvAmI ko isake viSaya meM samajhAyA hai // suu015|| // caturtha adharmadvAra samApta // bhAna cha, bhane " duraMtaM " tenuM apasAna ta cha-nAnA 2 // duHo henA3 cha. "ttibemi" me ! huM hu chu. 2mA bhUsvAmIna sudhabhAbhI mabrahmA viSe samanyu cha. // sU. 15 // cethuM Asava (adharma)dvAra samApta thayuM. zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha paJcamAdhyayanam / atha caturthAsravadvArasamAptyanantaraM paJcamamAnavadvAraM prArabhyate, asya pUrveNa sahAyamabhisaMbandhaH / anantarAdhyayane'brahmasvarUpaM proktaM, tacca parigrahe satyeva bhavatIti parigrahasvarUpaM nirUpyate-'jambU' ityAdi / mUlam-jaMbU ! etto pariggaho paMcamo u niyamA NANAmaNikaNagarayaNa mahariha parimala-suputtadAra-parijaNa-dAsIdAsabhayaga-pesta--haya-gaya-go-mahisa-uTTa-khara-aya--gavelaga-sIyAsagaDa-raha-jANa-jugga-saMdaNa-sayaNAsaNa-bAhaNa-kuviya-dhaNa-dhannapANabhoyaNAcchAyaNa-gaMdhamalla-bhAyaNa-bhavaNavihiM ceva bahuvihiyaM bharahaM NagaNagara-Niyama-jaNavaya-puravara-doNamuha-kheDa--kabbaDamaMDaba-saMbAha-paTTaNa-sahassaparimaMDiyaM thimiyamaNIyaM egacchattaM sasAgaraM bhuMjiUNa vasuhaM aparimiyameNaMtatahamaNugayamahicchasAranirayamUlo, lobhakalikasAyamahakkhaMdho, ciMtAsayaniciya viulasAlo, gAravapaviralliyaggaviDavo, niyaDitayA pattapallavadharo, pupphaphalaM jassa kAmabhogA AyAsavisUraNAkalahapakaMpiyaggasiharo naravaisaMpUjio, bahujaNassa hiyayadaio, imassa mokkhavaramuttimaggassa phalihabhUo carimaM ahammadAraM ||suu01|| pAMcavA AsravadvAra prAraMbhacaturtha AsravadvAra kI samApti ke bAda aba pAMcavA Asrava dvAra prAraMbha hotA hai / isakA pUrva Asrava dvAra ke sAtha isa prakAra se saMbaMdha hai-caturtha dvAra meM jo abrahma kA svarUpa kahA hai vaha abrahma, parigraha ke hone para hI hotA hai isaliye sUtrakAra isa dvAra meM parigraha kA svarUpa pAMcamA Asava-dvArano prAraMbha cothuM AvasavadvAra pUruM karyA pachI have pAMcamA Asava dvAranuM varNana zarU thAya che. tene AgaLanA Asrava dvAra sAthe A prakArane sabaMdha che cethA dvAramAM abrAnuM je svarUpa kahyuM che te abrahma, parigraha hoya te ja thAya che tethI sUtrakAra A dvAramAM parigrahanA varUpanuM nirUpaNa kare che zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 praznavyAkaraNasUtre TokA-'jaMbU' ityAdi sudharmA svAmI pazcamAsravadvArasvarUpaM jijJAsamAnaM jambUsvAminaM prati mAha'jaMbU ' he jambUH / 'etto' itazcaturthAsravadvArAdanantaraM 'pariggaho' parigrahaHparigrahaNaM parigRhyate mUrchArUpeNa mUcchApariggahovutto iti vacanAt dharmopakaraNaM vinetyartha iti vA parigrahaH = parigrahataru ma vakSyamANavizeSaNAnurodhAt parigrahazabdo'tra parigrahataruparako drssttvyH| 'paMcamo' paJcamaAsravo 'NiyamA' niyamAta-nizcayena bhavati, nAnyaH kazcanAtaH paraH AsravaH ! ayaM parigrahaHkathambhUtaH? ityAha-'NANAmaNi' ityAdi / 'NANAmaNi-kaNaga-rayaNa-mahariha-parimalasaputtadAra-parijaNa-dAso-dAsa-bhayaga-pessa-haya-gaya-go-mahisa-uTTa-kharanirUpita karate haiM--'jaMbU etto' ityaadi| TIkArtha-zrI sudharmA svAmI pAMcaveM Asrava dvAra ke svarUpa ko jAnane kI icchavAle zrI jaMbUsvAmI se kahate haiM-(jaMbU ) he jambU ! (etto) caturtha Asrava dvAra ke bAda (pariggaho paMcamo Asayo NiyamA) parigraha pAMcavAM Asrava dvAra niyama se hai| isake bAda aura koIAsrava dvAra nahIM hai yaha bAta " niyama" zabda se sUtrakAra ne pradarzita kI hai grahaNa karanA' athavA ' jo mugabuddhi se grahaNa kiyA jAve' vaha parigraha hai kyoM ki zAstra meM mUrchAko parigraha kahA hai aisI isa parigraha zabda kI vyutpatti hai / isa vyutpatti ke anusAra yaha parigraha zabda yahAM parigraha rUpa vRkSa ke artha vAlA jAnanA cAhiye kyoM ki ise spaSTa karane ke liye jo sUtrakAra vizeSaNa isI sUtra meM kaha rahe haiM ve isI bAta kI puSTi karate haiN| (NANAmaNi-kaNaga-rayaNamahariya-parimala-saputtadAra-parijaNa-dAsI-dAsa-bhayaga-pessa-haya-go " jaMbU etto" tyAdi pAMcamA AmravanuM svarUpa jANavAnI IcchAvALA jaMbUsvAmIne zrI sudharmA svAmI 4 cha-" jaMbU" he 4 ! " etto" yAthA 22 dvA2 5ch| " parigaho paMcamo Asavo NiyamA " niyama pramANe 4 pAyabhumA dvA2 pari. graha Ave che tyAra pachI bIjuM koI paNa AsravaThAra nathI te bAbata "niyama" zapathI sUtrAce tAvesa cha. " yA 72" athavA re grahaNa karAya te parigraha che, evI A parigraha zabdanI vyutpatti che. te vyutpatti pramANe A parigraha zabda ahIM parigraharUpa vRkSanA arthavALe samajavAne che kAraNa ke te vAtane spaSTa karavAne mATe sUtrakAra je vizeSa / sUtramA 4DI rahyA cha te 14 pAtane tte| mAghe cha. " NANAmaNikajaya-rayaNa-mahariha-parimala-khaputtadAra-parijaNa-dAsI-dAsa-bhayaga-pessa-haya-go zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___501 sudarzinI TIkA a04 sU01 parigrahasvarUpanirUpaNam aya-gavelaga-sIyAsagaDa-raha-jANa-jugga-saMdaNa-sayaNA-saNa-vAhaNa-kuviyadhaNa-dhanna-pANa-bhoyaNa-cchAyaNa-gaMdha-malla-bhAyaNa-bhavaNavihiM ' nAnAmaNikanaka-ratna-mahAI-parimala-saputradAra-parijana-dAsI-dAsa-bhRtaka-preSya-hayagaja-go-mahiSo-STra-kharA-'ja-gavelaka - zivikA -zakaTa-ratha-yAna-yugyasyandana-zayanA''sana-vAhana-kupya-dhana-dhAnya-pAna-bhojanA-''cchAdana-gandhamAlya-bhAjana-bhavanavidhim / tatra- 'gANAmaNi' nAnAmaNayaH-nAnA aneka prakArA ye maNayaH candrakAntAdayaH, 'kaNaga' kanaka-suvarNa ' rayaNaM' ratnAni= katanAdIni, ' mahariha parimala ' mahArha parimalAH - bahumUlyasugandhipadArthAH, tathA ' saputtadAra' saputradArA:-putrasahitAH striyaH, tathA pariNa' parijanaHparivAra:-pautrAdirUpaH, 'dAsIdAsaM' dAsIdAsaM dAsyo dAsyazca 'bhayaga' bhRtakA karmakarAH, 'pesa' praiSyAH-prayojaneSu preSaNIyAH, ' haya ' hayAH-azvAH 'gaya ' gajAH 'gI' gAvaH ' mahisa' mahiSAH ' uTTa ' uSTrAH, 'khara' kharAH gardabhAH 'aya' ajAH 'gavelaga' gavevakAH meSAH, 'sIyA' zivikAH, 'sagaDa' zakaTAni-gavyaH, 'raha' sthAH 'jANa' yAnAni yAnapAtrANi 'jugga' yugyAni-goladeza prasiddha jampAnavizeSAH 'saMdaNa' syandanAH-rathavizeSAH, 'sayaNAsaNa' zayanAsanAni-zayyA AsanAni ca 'vAhaNa' vAhanAni-' tAmajAma' iti dezI -mahisa-uThTha-khara-aya-gavelaga-sIyA-sagaDa-raha-jANa-jugga-saMdaNasayaNA-''saNa-vAhaNa-kuviya-dhaNa-ghaNNa-pANa-bhoyaNacchAyaNa-gaMdhasalla-bhAyaNa-bhavaNa-vihiM ) candra kAnta Adi vividha prakAra ke maNi, kanaka-suvarNa, karketanAdi ratna, bahumUlya parimala-sugaMdhita padArtha, putrasahita strojana, pautrAdirUpa parijana, dAsI dAsa, bhRtaka-karmakara. prayojana ke avasara para bhejane yogya preSya, haya-azva, gaja-hAthI, gAya, mahiSa, U~Ta, khara-gadhA, aja-bakarAbakarI, gavelaka-meSa-meMDhA, zibikApAlakhI, zakaTa-gAr3I, ratha, yAnapAtra, yugya-goladeza prasiddha jampAvizeSa spaMdana-ratha, zayyA, Asana, vAhana-tAmajAna, kupya-gRha ke upakaraNa maiisa-uTTa-kharaaya-gavelaga-sIyA-sagaDa-raha-jANa-jugga-saMdaNa-sayaNA- ''saNavAhaNa-kupiya-dhaNa-dhaNNa-pANa-bhoyaNa-cchAyaNa-gaMdha-malla-bhAyaNa-bhavaNa-vihiM " candrakAnta Adi vividha prakAranA maNi, kanaka-suvarNa kaketana Adi ratna, bahumUlya parimala-sugaMdhita padArtho, saputra strIjana, pautrAdirUpa parijana, dAsadAsI, bhUtaka-kArIgara, prajanane mATe melavAmAM AvanAra prebdha (dUta) ya-, 124-hAthI, ya, sITa, 2-adheDai, 21-54254ii, gaye do, zimi-rI, 148- 20, yAnapAtra, yujya, svana-20 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 502 praznavyAkaraNasUtre 6 " " = bhASA prasiddhAni, 'kuviya' kupyAni - gRhopakaraNAni AsandIpa layar3akAdIni 'dhaNa' dhanAni - gaNimAdIni 'dhanna' dhAnyAni - zAlyAdIni, ' pANa' pAnAni = dugdhAdIni, ' bhogaNa bhojanAni - azanAdoni 9 AcchAyaNa AcchAdanAni - vastraka svalAdIni, 'gaMdha' gandhA - koSThapuTAdi sugandhidravyavizeSAH, 'malla' mAlyAni = puSpadIni ' gaMdha' gandhAH - koSThapuTAdi sugandhidravyavizeSAH, ' malla ' mAlyAni= puSpAdIni, 'bhAyaNa' bhAjanAni -sthalI kaTorAdIni, 'bhavaNa' bhavanAni - prAsAdagRhAdIni, eteSAM dvandvaH, teSAM yo ' vihi ' vidhiH-vidhAnam - upArjanAdi lakSaNaM taM 'ceba' eva api eva zabdo'pparthakaH, tamapi 'bahuvihiyaM' bahuvidhikam - aneka prakAram ' bhuMjiUNa bhukvA = upabhujya ityagreNa saMbandhaH, tathA ' bharahaM ' bharataM bharatakSetraM ca bhuktA = kodRzaM bharatakSetra mityAha ? naga nagara' ityAdi / ' naganagara nigamajaNava yapura varadoNa muhakheDa kabbaDa maDaM va saMvAhaNapaTTaNasahassaparimaMDiyaM ' naga nagara nigama janapada - puravara- droNamukha kheTa-karbaTamaDamba - saMvAda - pattana sahasraparimaNDitam, tatra - ' Naga nagAH - parvatAH ' nagarANi karavarjitapurANi, 'nigama nigamAH = vaNignivAsasthAnAni, 'jaNatraya' janapadAH = dezAH ' pura vara' puravarANi= nagarazreSThAni rAjadhAnyAdIni, 'doNamuha' kurasI palaMga Adi, gaNimAdika dhana, zAlyAdika dhAnya, dugdhAdirUpa pAna, bhojana, vastra, kambala Adi AcchAdana, koSThapuTa Adi sugaMdhita dravyavizeSa, puSpa, sthAlI kaTorA Adi bhAjana, prAsAda gRha Adi bhavana, ina saba padArthoM ko upArjana Adi karane rUpa ( bahuvihiyaM caiva ) aneka pranAra kI vidhi ko bhI ( bhuMjiUNa ) bhoga karake, tathA ( naganagaranigama jaNavaya puravara - doNamuha - kheDa - kaJcaDa - maDaMba saMvAha - paTTaNasahassa parimaMDiyaM ) naga - parvata, nagara- aSTAdaza prakAra ke kara se rahita pura, vaNijanoM ke nivAsa sthAnarUpa nigama, janapada- deza, rAjadhAnI Adi " Nagara " , zayyA, Asana, vArDana, Dupya-bhurasI saMga Adi dharanuM rAya rathI, sonA bhora Adi dhana, thomA Adi dhAnya, dUdha yAhi peya dravyo, lona, vastra, kAmaLa Adi eDhavAnAM sAdhanA, kApuTa Adi sugaMdhita drabyA, puSpa, thALI vATakA AdivAsaNA, prAsAda gRha ane bhavana, e saghaLA padArthonuM upArjana 42vA35 " bahuvihiyaM ceva " ne are ten| " bhuMjiUNa " upabhAga purIne, tathA naganagara nigama jaNavaya - puravara - doNamuha - kheDa - kabaDamaDaMba - saMbAha - paTTaNa - sahassa- parimaMDiyaM " naga-paryaMta, nagara aDhAra prakAranA karathI rahita zahera, vepArIonA nivAsasthAnarUpa nigama, 66 janapada-deza, rAjadhAnI zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 4 sU0 1 parigrahasvarUpanirUpaNam 503 , , droNamukhAni = jalapatha- sthalapathagamyAH puravizeSAH, 'kheDa ' kheDAni - dhUlImAkAra yuktAni, ' kabbaDa karbaTAni = kutsitanagarANi ' maDaMca ' maDambAni dUra dUra vasati yuktAH pradezAH, 'saMvAha ' saMvAhAH = yatra kRSakA dhAnyAdikamAnIya sthApayanti te ' paTTaNa ' pattanAni - jalasthala pathAnyatarapathayuktAni nivAsasthalAni, eteSAM drandraH, eSAM yatsahastra tena maNDitaM - zobhitaM yattattAdRzaM tathA 'thimiyameyaNIyaM stimitamedinIkaM stimitA = svacakraparacakrabhayavarjitA, medinI - bhUmi ryasmin tattAdRzam, tathA egacchattaM ' ekacchatram - ekarAjakamityarthaH, cakrapadaprApteH prAk mANDalikatve etAdRzaM bharatakSetraM paribhujyetyarthaH, tathA 'sasAgaraM ' sAgarasahitAm ' vasuhaM' vasudhAM samagrAM pRthvIM ca cakravartipadaprAptyanantaraM bhuktvA, etadbhoge'pItyarthaH, aparimiyamaNaM tataNhamaNugayamahicchasArani , " " - zreSThanagara, jalapatha, sthalapatha ina donoM se gamya sthAna rUpa puravizeSa dhUlI prAkAra se yukta kheDa, kutsitanagararUpa karyaTa, dUra dUra basati se yukta pradezarUpa maDaMba, saMvAha - jahAM para kRSakajana dhAnyAdi lAkara rakhate haiM aise pradeza, jala patha tathA sthalapatha ina donoM meM kisI eka patha se yukta pattana, ina saba kI hajAroM kI saMkhyA se maMDita, tathA (thimiyameyaNIyaM ) svacakra aura paracakra ke bhaya se varjita bhUmi se yukta tathA ( egacchattaM ) eka rAjA vAle, cakravartti pada kI prApti ke pahile mANDalikapane meM naganagarAdi sahita ( bharaha ) bharatakSetra ko bhoga karake, tathA ( sasAgaraM vasuhaM bhuMji UNa ) cakravarti pada kI prApti ke anantara samudrasahita samasta pRthvIno paTakhaMDa maMDita bharatakSetra ko bhI bhoga karake ( aparimiyamaNaMtatahamaNugayama hisAranirayamUlo) aparimita -pramANa Adi zreSTha nagara, jaLamArge tathA jamInamAge praveza karI zakAya evuM zahera dhULanA killA vALuM kheDa, kutsita nagara rUpa kaTa jenI AsapAsa ghaNe dUra sudhI gAme na hoya evuM maDakha, saMkhADhu-jyAM kheDUte dhAnyAdi lAvIne rAkhe evA pradezeA, jaLamArga tathA sthaLamArga e bannemAMthI eka mArga vALuM pattana, me yadhAnI hunnaronI sadhyAthI yukta, tathA " thimiya meyaNIya " svaya bhane paracakranA bhayathI rahita bhUmivALA tathA egacchattaM " meDa rAnavAjA, rAvarti pada prApta karyAM pahelAM mAMDalika rAjA tarIke patA tathA nagarI sahita " bharaha " bharatakSetra para sattA logavIne, tathA " sasAgaraM vasuhaM bhuMjiUNa " yavarti yaha prApta karyA pachI samudra sahita AkhI pRthvIne-cha khaMDa vALA bharatakSetrane paNa bhAgavIne apari-miyamaNaMta-taNha - maNugaya - mahisAra - nirayamUlo " apari 66 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 504 praznavyAkaraNasUtre rayamUlo' aparimitAnantatRSNAnugatamahecchAsAranirayamUlaH, aparimitApramANarahitA yA'nantatRSNA tayA'nugatA yA mahecchA = aprAptArthAbhilASarUpA tasyAH sAraH sthirAMzarUpo yo nirayo durgatiH sa evaM mUlaM yasya parigrahataro yaH saH tathoktaH, punaH kIdRzaH parigrahatarurityAha-'lobhakalikasAyamahakkhaMdho' lobhakalikaSAyamahAskandhaH lobhaH, kali yuddham , kaSAyaH - krodhamAnamAyArUpazca mahAn skandho yasya saH, yadyapi kaSAya grahaNenaiva lobho gatArthaH, tathApi tasya prAdhAnya khyApanArtha pRthagupAdAnam / tathA 'ciMtAsayaniciya viulasAlo' cintAzatanicitavipulazAla:-cintAzatAni nicitAni-ekatrIkRtAnyeva pipulA:-vizAlAH zAlAH-zAkhA yasya saH 'cintAzatarUpavipulazAkhAsamanvitaH / tathA-'gArava paviralliyagga viDavo' gauravapaviralliyAgraviTapaH - 'gArava' gauravANiRddhirasasasAtarUpANyeva ' paviralliya' vistAravantaH, ayaM dezI zabdaH ' aggaviDava ' agra viTapAH zAkhAmadhyabhAgAgrANi yasya saH, tathA 'niyaDitayA patta pallavadharo' nikRtitvakRpatrapallavadharaH-nikRtiH-mAyA, saiva ' tayApattapallava ' rahita-aisI anaMtatRSNA se anugata aprApta artha kI abhilASa rUpa mahecchA kA sAra-sthirAMzarUpa jo niraya-durgati hai vaha durgati hI jisa parigraharUpa taru kA mUla hai ( lobhakalikasAyamahakkhaMdho) tathA jisake mahAn skaMdha, lobha-lAlaca, kali-yuddha evaM krodha, mAna, mAyA, kaSAya ye haiM / yadyapi kaSAya ke grahaNa se lobha kA grahaNa ho jAtA hai phira bhI usakA jo yahAM pRthaka rUpa se grahaNa kiyA gayA hai usakA tAtparya usako pradhAnatA dikhalAne kA hai| tathA (ciMtAsayaniciyavi ula sAlo) jisakI vizAla zAkhAe~ ekatrIbhUta seMkaDo cintae~ haiN| tathA (gAravapaviralliyaggaviDavo) Rddhi rasasAtarUpa gaurava hI jisake vistAra yukta agraviTaya haizAkhA ke madhyabhAga evaM agrabhAga haiN| (niyaDitayApattapallavadharo) nikRtimita-pramANa rahita tRSNAthI aprApya vastu prApta karavAnI abhilASA rUpa mahecchAne sAra-sthirAMzarUpa je durgati che te durgati ja te parigraharUpI vRkSanuM bhUNa cha, " lobhakalikasAyamahakkhaMdho" soma,-sAlaya, si-yuddha sane hAtha, mAna, mAyA, kaSAya Adi te vRkSanA mahAna audho che. jo ke kaSAyamAM lobhane samAveza thaI jAya che chatAM paNa tene ahIM alaga rIte grahaNa karavAmAM mAvasa chetena tu tenI pradhAnatA matAvAne tathA " ciMtAsaya niciya viula sAlo" se 31 trita yitAsa tenI mAyA cha tathA " gArava paviralliyaggaviDavo" ddhirasa sAta35 gaurava 4 tenA vistAra yukta aviTa5 chazAmAna madhya mA bhane 2mA cha. " niyaDitayApattapallavadharo" niti zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 4 sU0 1 parigrahasvarUpanirUpaNam 505 tvapatrapallavAH, tepAM dharaH-dhArakaH / tathA 'jassa' yasya parigrahataroH 'kAmabhogA' kAmAbhogA eva 'pupphaphalaM' puSpaphalAni / tathA-'AyAsavisaraNAkalahapakaMpiyaggasiharo ' AyAsavisUraNAkalahaprakampitAgrazikhara:-AyAsaH= zarIrazramaH, vimUraNA-mAnasI pIDA, kalahaH vacanabhaNDanam, eta eva prakampitamanazikharam-agrabhAgo yasya saH, tathA ' naravaisaMpUjio' narapatisaMpUjitaH= bhUpatiparisevitaH, tathA - bahujaNassa hiyayadaio' bahujanasya hRdayadayitaHanekajanaballabhaH ityarthaH, tathA-ayaM parigraha taru:-' imassa' asya-pratyakSasya 'mokkhavaramuttimaggassa ' mokSavara muktimArgasya-mokSasya varaH-zreSTho yo muktirUpo nirlobhatArUpo mAga =upAyastasya 'phalihabhUo' argalAbhUta:-mokSasyAvarodhakakASThabhUto vartane, ityevaM svarUpaM 'caramaM ahammadvAraM ' caramamadharmadvAram antimamadharmadvAmam / etatkathanena yAdRzeti prathamamantaradvAramuktam / / mU0 1 // mAyAcArI hI jisakI chAla hai, patra haiM aura pallaba haiM / (jassa puSphaphalaMkAma bhogA) kAmabhoga hI jisake puSpa aura phala haiN| (AyAsavisUraNAkalahapakaMpiyaggasiharI) AyAsa zArIrikazrama visUraNA-mAnasika pIDA, aura kalaha,ye hI jisa ke prakaMpita agrabhAga haiM (naravahasaMpUjio) tathA yaha parigraharUpa vRkSa bhUpatiyoM dvArA parisevita hai, aura (bahujaNassahiyayadaio) aneka janoM ko atyaMta pyArA hai, ( imassa mokkhavara muttimaggassa phalihabhUo) tathA yaha parigraharUpa vRkSa mokSa ke zreSTha muktirUpa-nirlobhatArUpa-mArga kA argalA rUpa hai / (carimaM ahammadAraM) aisA yaha pAMcavAM antima adharmadvAra hai| bhAvArtha-parigraha nAma mamatvabhAva kA hai| isakI dUsarI saMjJA mUrchA bhI hai / isa mUrchArUpa kRSNA kA anta nahIM hai| parigraha ke bhAyAnyArI tanI chApa pAna ane 58sapa cha. " jassa pupphaphalaM kAmabhogA" malA tenAM pu05 bhane 31 cha. " AyAsa visUraNAkalahapakaMpiyagga siharo " mAyAsa-zArIrizrama, visuu29|-maansi pI31 ane 419, 21 ten| sAyamAna ayalAga cha. " naravai saMpUjio" tathA mA pariyaDa35 vRkSatuM nRp| sevana 42 cha. bhane " bahujaNassa hiyayadaio" te mane sIne matyata priya sANe cha, " imassa mokkhavaramuttignassa phalihabhUo" tathA / parigraha rUpa vRkSa mokSanA zreSTha muktirUpa-nirlobhArUpa mArganA ADe AMgajiiyaa cha. "carima ahammadAra " me 2 // pAyamadharma dvA2 che. bhAvArtha-mamatva bhAvane parigraha kahe che. tenuM nAma mUccha paNa che. A mUrchArUpa tRSNAne pAra ja hetuM nathI. parigrahanA paMjAmAM phasAyela jIva zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506 praznavyAkaraNasUtre phaMde meM phaMsA huA prANI apanI anaMta tRSNAoM kI pUrti karane meM hI lagA rahanA hai| usakI koI bhI tRSNA zAMta nahIM hotI haiM / yadi kadAcit koI tRSNA zAMta bhI ho jAve to dUsarI tRSNA usake samakSa mu~ha phAr3akara A jAtI hai, aura usakI pUrti karane meM yaha laga jAte hai| isa taraha karate 2 yaha prANI unakI pUrti karane meM Asakti se baMdha hotA jAtA hai aura apanA viveka kho baiThatA hai / viveka kA kho baiThanA parigraha hai| yahAM para sUtrakAra ne isa parigraharUpa paMcama Asrava dvAra kA varNana vRkSa ke rUpaka se kiyA hai| parigrahI jIva choTI, bar3I, jar3a, cetana, bAhya yA Antarika cAhe jo vastu ho, aura kadAcit na bhI ho to bhI usameM baMdha jAtA hai| nAnA prakAra ke maNi Adi padArthoM ko bharatakhaMDa kI pUrNa vibhUti ko bhoga karake bhI parigrahI jIva kI tRSNA anavarata azAMta hI rahatI hai| isa vRkSa kI jar3a, skaMdha, vizAla zAkhAe~, agraviTapa, chAla patra, pallava, puppa, phala, Adi kyA 2 haiM yaha saba viSaya hI isa sUtra meM vivecita kiyA gayA hai| isa taraha ke kathana se sUtrakAra ne parigraha kA yAdRza nAmakA jo prathama antara hai usakA varNana kiyA haiM, kyoM ki isa dvAra meM svarUpa kA kathana hotA hai, vaha yahAM para acchI taraha se dikhalA diyA gayA hai |suu0 1 // pitAnI anaMta tRSNAo pUrI karavAmAM ja maMDayA rahe che. tenI kaI paNa tRSNA zAMta paDatI nathI. je kaI tRSNa zAMta paDI to tenI jagyAe bIjI tRSNA moDhuM phADIne taiyAra thaI jAya che, ane te saMtoSavAne te jIva pravRtta thAya che. Ama karatAM karatAM tenI pUrti karavAmAM AsaktithI baMdhAI jAya che ane pitAnI viveka buddhi gumAvI de che. vivekane I nAkhavo te parigraha che. ahIM sUtrakAre parigraha nAmanA pAMcamA Asava dvAranuM varNana parigrahane vRkSanuM rUpaka daIne karyuM che. parigrahI jIva, nAnI, meTI, jaDa, cetana, bAhya ke AMtarika game te prakAranI cIjamAM Asakta banI jAya che. vividha prakAranA maNi Adi padArthone tathA bharatakhaMDanI saMpUrNa saMmRddhine upaga karIne paNa parigrahI jIvanI tRSNa satata azAMta ja rahe cheA parigraharUpa vRkSanAM bhU, tha, vizA mAme, 2maviTa5, chAsa, pAna, 50, 505, 31 vagere zuM zuM che, te badhAnuM vivecana A sUtramAM karavAmAM AvyuM che. A pramANenA kathana vaDe sUtrakAra parigrahanA yAdaza (kevA prakAranuM) nAmanA pahelAM aMtardhAranuM varNana karyuM che, kAraNa ke A dvAramAM svarUpanuM kathana thAya che. te svarUpanuM varNana ahIM suMdara rIte karavAmAM AvyuM che. A sU-1 ll zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ surzinI TokA a0 5 sU0 2 parigrahasya trizannAmanirUpaNam 507 adhunA yannAmeti dvitiyamantaradvAramAha mUlam-tassa nAmANi goNANi huMti tIsaM, taM jahApariggaho 1, saMcayo 2, cayo 3, uvacayo 4, nihANaM 5, saMbhAro 6, saMkaro 7 evaM AyAro 8, piMDo 9. vvasAro 10, tahA mahicchA 11, paDibaMdho 12, lohappA 13, mahaTTI 14, uvagaraNaM 15, saMrakSaNAya 16, bhAro 17,saMpAyupAyako 18, kalikaraMDI 19, pavittharo 20, aNattho 21, saMthavo 22 aguttI 23, AyAso24, aviogo 25, amuttI 26, taNhA 27, aNatthago 28, asatthI 29. asaMtose 30, ttiviya, tassa eyANi evamAdI nAmadhejANi huMtitIsaM // sU0 2 // TIkA-'tasya ya ' ityAdi 'tassa ' tasya-parigraha nAmaka paJcamAdharmadvArasya ca ' nAmANi ' nAmAni 'imAni-anupadaM vakSyamANAni 'goNANi' gauNAni-guNaniSpannAni 'huti' bhavanti, kiyatsaMkhyakAni bhavanti ? ityAha-' tIsaM' triMzatsaMkhyakAnIti, 'taMjahA' tadyathA-' pariggaho' parigrahaH - parigRhyate iti parigrahaH--hiraNya suvarNa dhanadhAnyAdiH, 1 'saMcayo' saMcayaH-dhanadhAnyAdi rAzInAM samUhI karaNam 2 'cayo' cayaH-ekaikamitikRtvA''dAnam 3, 'uvacayo' upacayaH-ekaikamitikRtvA''dattAnAM dhanadhAnyAdinAM rAzikaraNam 4, 'nihANaM ' nidhAnaM bhumyAdau aba " yannAma" isa dvitIya antardvAra ko sUtrakAra kahate hai'tassa nAmANi' ityaadi| TIkArtha-( tassa ) isa parigraha ke ( goNANi nAmANi tIsaM huMti) guNa niSpanna tIsa nAma haiN| (taMjahA ) ve isa prakAra haiM-(pariggaho 1, saMcayo 2, cayo 3, uvacayo 4, nihANaM 5, saMbhAro 6, saMkaro 7, evaM ve " yannAma" se. vlod santarituM sUtrA2 varNana 42 cha" tassa nAmANi " tyA 21-" tassa" 241 parina "goNANi nAmANi tIsa huMti" zu!!nusAra zrIsa nAbhI cha. " taM jahA" te trIsa nAbhI 241 pramANe cha-" pari. ggaho 1 saMcayo 2 cayo 3 uvacayo 4 nihANaM 5 saMbhAro 6saMkaro 7 evaMAyAro 8 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyAkaraNasUtre - " 1 nidhAnarUpeNa sthApanam 5, 'saMbhAro' saMbhAraH - saMmriyate saMbharaNaM vA saMbhAraH - koSThAdau bharaNamityarthaH 6, ' saMkaro ' saMkaraH saMkIryate = saMpiNDayate iti, saGkaraH- suvarNa rajatAdIna vahmau paridravya pAzakAdirUpakaraNam 7 ' evaM AyA evamAcAra:AyAroM 8, piMDo 9, davvasAro 10, tahA mahicchA 11, paDibaMdho 12, lohappA 13, mahaTTI 14, uvagaraNaM 15, saMrakkhaNA ya 16, bhAro 17, saMpAyupAyako, 18, kalikaraMDI 19, pavittharo 20, aNattho 21, saMthavo 22, aguttI 23, AyAso 24, aviogo 25, amuttI 26, tavhA 27, aNatthago 28, AsatthI 29, asaMto se 30, ttiviya tassa eyANi evamAI nAmadhejjANi huMti tIsa) hiraNya, suvarNa, dhana, dhAnya Adi, padArtha grahaNa kiye jAte haiM isaliye ye parigraha haiM ataH isakA prathama nAma parigraha hai 1 / dhana dhAnya AdikI rAziyAM isameM ekatrita kI jAtI hai ataH isa apekSA isakA dUsarA nAma saMcaya hai 2 / parIgrahI jIva eka eka karake vastuoM kA saMgraha yA grahaNa karatA hai, isa apekSA isakA tIsarA nAma caya hai 3 / upacaya zabda kA artha vRddhi hai, krama krama karake kamAye gaye dhana dhAnya Adi padArthoM kA isa upacaya meM vardhana hotA hai isaliye isakA cauthA nAma upacaya hai 4 / jamIna Adi meM dhanAdidravya ko parigrahi jIva gAr3a diyA karate haiM, tAki caura Adi se usakI rakSA hotI rahe, isaliye isakA pAMcavA nAma nidhAna hai 5, koSTha Adi meM jo varddhita dhAnya Adi padArtha bharakara rakha diye jAte haiM, 508 13 mahaTTI 14 piMDo 9 davvasAro 10 tahA- mahicchA 11 paDibaMdho 12 lohappA uvagaraNaM 15 saMrakkhaNAya 16 bhAro 17 saMpAyupAyako 18 kalikaraMDI 19 pavittharo 20 aNattho 21 saMthavo 22 amuttI 23 AyAso 24 aviogo 25 amuttI 26 tavhA 27 aNatthago 28 AsatthI 29 asaMtose 30 ti viya tassa eyANi evamAI nAmaghejjANi hUMti tIsaM (1) hiraeya, suvArza, dhana, dhAnya Adi padArtho grahaNa karavAmAM Ave che tethI te parigraha che techI tenuM nAma ' parigraha 'che (2) dhana dhAnya AdinA DhagalA temAM ekatra karAtA hAvAthI tenuM bIju nAma saMyaya ' che. (3) parigrahI va bheDe kheDe vstuAnA saMgraha kare che athavA tene grahaNa kare che, tethI tenuM trIjuM nAma 'caya' che. (4) upacaya zabdanA artha vRddhi thAya che. krame krame kamAyela dhana dhAnya Athi padArthanuM upacayamAM vana thAya che, tethI tenuM ceAthuM nAma 'upacaya ' (5) cAra AdithI rakSaNa karavA mATe dhana Adi dravyane parigrahI leAkA hATI he che. tethI tenuM yAMyabhuM nAma ' nidhAna' che. (6) hI mAhibhAM vadhesa zrI prazna vyAkaraNa sUtra "" Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 5 sU0 2 parigrahasya trijannAmanirUpaNam 509 evam - yathA dhanaprAptirbhavedevam, AcAraH- AcaraNam 8, ' piMDo ' piNDaH dhanadhAnyAdInAM samudAyaH 9, ' davvasaro ' dravyasAraH - dravyANAmeva sarvotkRSTapadArthasvena parijJAnam 10, ' tahA' tathA 'mahicchA' mahecchA - aparimitavAJchA 11, ' paDibaMdho ' pratibandhaH - AsaktikArakaH 12, ' lohappA' lobhAtmA-lobhaataH isakA nAma saMbhAra hai / parigrahI jIva dhAnya Adi padArthoM ko koSTha Adi meM bharakara rakha detA hai-tAki AvazyakatA par3ane para ve kAma meM lAye jA sakeM isaliye isakA chaThA nAma saMbhAra hai 6 / parigrahI jIva suvarNa Adi dravyake adhika ho jAne para unakA agni meM galavAkara pAzA karavA letA hai, isaliye isakA sAtavAM nAma saMkara hai 7| dhana kamAne kI lAlasA se parigrahI jIva aisA AcaraNa karatA hai ki jisase dhana kA lAbha adhikamAtrA meM hotA rahe, isaliye isakA AThavA nAma evamAcAra hai 8 / piNDa isakA nAma isaliye hai ki isa meM dhana dhAnyAdi padArthoM kA samudAya piNDarUpa se ghara meM rahA karatA hai 9 / parigrahI jIva dhanAdi padArtho ko hI sarvottama mAnatA hai isaliye inakA nauvAM nAma dravyasAra hai 10 / parigrahI jIva kI icchAe~ AkAza kI taraha anaMta huA karatI haiM isaliye isa kA nAma mahecchA hai 11 / maNuSyoM meM isa parigraha se hI para ke dravyoM meM Asakti jagatI hai isalie isakA nAma pratibaMdha hai 12 / parigrahI jIva meM lobha kI mAtrA bahuta adhika hotI - tyAre nAma dhAnya Adi padArtha bharIne rAkhI mUkAya che, techI tenuM nAma ' salAra ' che. parigrahI jIva dhAnyAdi padArthone kADhI AdimAM bharI rAkhe che ke jethI jarUra paDe tyAre tenA upayAga karI zakAya, tethI tenuM cha uN nAma 'saMsAra' che (7) parigrahI jIva suvaNa Adi dravya vadhI jAya che gaLAvIne tenA pAzA paDAvI le che, tethI tenuM sAtamuM (8) dhana kamAvAnI lAlasAthI parigrahI jIva evuM AcaraNa kare che ke je AcaraNathI dhana prApti vadhu pramANamAM thatI rahe, tethI tenuM AThamuM nAma evamAcAra che. (9) tenuM navamuM nAma 'piMDa' e kAraNe che ke parigrahI jIva dhana dhAnyAdi padArthonA jaththA piMDarUpe gharamAM rAkhyA kare che. (10) paragrahI jIva dhanAddhi padArthone ja sarvottama mAne che, tethI tenuM dasamuM nAma dravyasAra ' che. (11) parigrahI jIvAnI IcchA AkAzanI jema anata hoya che, tethI tenuM nAma " mahecchA " che. (12) yA parigrahune para dravyamAM mANasAne Asakti pedA thAya che. tethI tenuM nAma che. (13) parigrahI jIvamAM leAbhanI mAtrA ghaNI ja vadhAre hoya " zrI prazna vyAkaraNa sUtra tene agnimAM ' saM42 ' che. kAraNe ja ' pratibaMdha ' che, tethI te Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyAkaraNasUtre svabhAvaH 13, ' mahaTTI' mahAtiH, mahA:kAraNatvAt 14, ' uvakaraNaM ' upakaraNaMsAmagrI 15, 'saMrakkhaNaya' saMrakSaNA ca-zarIrAdInAM saMrakSaNamityarthaH 16, 'bhAro' bhAraH-aSTa karmabhArakAraNam 17, 'saMpAyupAyago' saMpAtopAyakaH-saMpAtAnAdurgatau prasthitAnAm upAyako mArgabhUtaH18, 'kalikaraMDo' kalikaraNDa:-kalInAM= kalahAnAM karaNDa ivapAtravizeSa iva kalikaraNDaH 19, 'pavittharo' pravistaraHdhanadhAnyAdivistAraH 20, 'aNattho ' anarthaH-anarthakAraNatvAt 21, 'saMthavo' hai, isaliye yaha parigraha lobhAtmA lobha svabhAva hai 13 / isa parigraha se jIva ko bar3I se bar3I ArtiyoM kA sAmanA karanA par3atA hai ataH una ArtiyoM kA karaNa hone se yaha parigraha mahArtirUpa hai 14 / isa parigraha ke prabhAva se hI vividha prakAra kI sAmagrI jIva ekatrita karatA hai ataH isakA nAma upakaraNa hai 15 / parigrahI jIva apanezarIra Adi padArthoM kI rakSA karane meM vizeSa sAvadhAna rahatA hai| isaliye isakA nAma saMrakSaNa hai 16 / parigrahI jIva ke pariNAmoM kI saMklezatA ke kAraNa aSTavidha karmoM kA baMdha bahuta tIvra hotA hai isaliye isakA nAma bhAra hai 17 / parigrahI jIva kA patana durgati meM hotA hai ataH durgati meM patana hone kA yaha mArgabhUta hai isaliye isakA nAma saMpAtopAyaka hai 18 / parigrahI jIva ke aneka zatru utpanna ho jAte hai hara eka ke sAtha kalaha Adi hone lagate haiM isaliye yaha parigraha kalahoM kA eka prakAra kA karaNDapiTArA hai-isaliye isakA nAma kalahakaraNDa hai 19 / parigrahI jIva apane dhana dhAnya Adi padArtho kA vistAra karane parigraha lebhAtmA lebha svabhAva che. (14) A parigrahane lIdhe jIvone moTAmAM moTI Aphatane sAmane kare paDe che, tethI e Arti (Aphata) nuM kAraNa hovAthI te parigraha mahAtirUpa che (15) te parigrahanA prabhAvathI ja vividha prakAranI sAmagrI vasatrita 42 cha, tethI tenu nAma' upakaraNa ' che. (16) pariyaDI jIva pitAnA zarIra Adi padArthonA rakSaNa mATe vadhAre sAvaceta rahe che, tethI tenu nAma 'saMrakSaNa' cha. (17) pariyaDI nI vRttimAna sthittAne kAraNe aSTavidha karmone baMdha ghaNe ja tIvra hoya che, tethI tenuM nAma 'bhAra' che. parighaDI 01 gatimA 5 cha. gatimA patana 42||1vaanaa 2 / 935 DAvAne ||2tenu nAma 'saMpAtopAyaka' cha. (16) pariyaDI panA aneka zatruo pedA thAya che. darekanI sAthe tene kalaha Adi thayA kare che. te kAraNe ne parigraha kalahAnA eka prakAranA karaMDiyA jevo hovAthI tenuM nAma 'kalahakaraNDa' che. (20) pariyaDa 71 potAnA dhana dhAnya mAhi pAnI zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 5 sU0 2 parigrahasya triMzannAmanirUpaNam 511 saMstavaH paricayaH-paricayakAraNatvAt 22, 'aguttI' aguptiH-tRSNAyA agopanam 23, 'AyAo' AyAsaH =duHkham , AyAsahetutvAtparigraho' pyAyAsa:uktaH 24, 'aviogo' aviyogaH-dhanAdaraparityAgaH25 'amuttI' amuktiHanibhitA 26, ' taNhA ' tRSNA-dhanAderAkAGkSA 27, 'aNatthago' anarthaka:anarthakAraNatvAt 28, ' AsatthI' AsaktiH-mUrchA, tatkAraNatvAt 29, meM lagA rahatA hai isaliye isakA nAma pravistara hai 20 / parigraha aneka anarthoM kA kAraNa rahatA hai isaliye isakA nAma anartha hai 21 / parigrahI jIvakA aneka jIvoM ke sAtha saMstavaparicaya rahatA hai| isaliye paricaya kA kAraNa hone se isakA nAma saMstava hai 22 / isameM tRSNA kA gopana nahIM hotA hai-ataH isakA nAma agupti hai 23 / parigraha kI jvAlA meM jalate hue jIva ko bahuta adhika AyAsoM duHkhoM ko bhoganA par3atA hai isaliye unakA hetu hone se parigraha kA nAma bhI AyAsa hai 24 / parigrahI jIva meM lobha kI adhika se adhika mAtrA hone ke kAraNa vaha dhanAdika kA parityAga dAna Adi satkRtyoM meM bhI nahIM kara sakatA hai isaliye isakA nAma aviyoga hai 25 / isa parigrahI jIva meM nirlobhatA nahIM hotI hai isaliye isakA nAma amukti hai 26 / dhanAdika ke Agamana-Aya kI AkAMkSA parigrahI jIva ke sadAkAla rahatI hai isa liye isakA nAma tRSNA hai 27 / parigraha aneka anarthoM kA kAraNa hai isaliye isakA nAma anarthaka hai 28 / mUrchA kA kAraNa hone se isakA vistA2 42vAmA jya! 23 cha, tathA tenu nAma 'pravistAra' cha. (21) pariaDa mane manana 4 / 26] mana cha, tethI tetuM nAma 'anartha' cha. (22) parighaDI po mane apanI sAthe ' saMstava' pazyiya th| 2 cha, tethI pazyiyanu // 26 pAthI tenu nAma ' saMstava ' cha. (23) temAM tRNAnu mApana thatuM nathI, tethI tenu nAma ' agupti' cha. (24) pariyaDanI 4Amai nau jIne ghaNuM vadhAre AyAso-dukhe bhegavavA paDe che. tethI te AyAsanA 4124135 DAvAthI pazyituM nAma. 5 "AyAsa" cha. (25) parigrahI jImAM lebhanI mAtrA vadhAremAM vadhAre hovAne kAraNe teo dAna Adi satkRtyAmA dhanI parityA 43 // 24tA nathI. tethItenu nAma 'aviyoga' che. (26) te parigrahI mA nimitA utI nathI, tethI tenuM nAma 'amukti, che. (27) dhanAdi padArtho meLavavAnI AkAMkSA parigrahI jIvane sadAkALa rahe che, tathI tenu nAma 'tRSNA' cha. (28) pariyaDa mane manana mATe 4 / 29535 DAya che, tethI tenuM nAma -- anarthaka' cha. (28) bhUchA 'mAsati' nu 425 zrI prazna vyAkarANa sUtra Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 512 praznavyAkaraNasUtre ' asaMtosetti vi ya ' asaMtoSaH 30, ityapi ca 'tassa' tasya-parigrahasya 'eyANi ' etAni ' evamAdi' evamAdIni ukta kArANi ' nAmajjANi' nAmadheyAni nAmAni * huMti , bhavanti ' tIsaM ' triMzat / parigrahasya parigrahAdyasaMtoSAntAni triMzannAmadheyAni bhavantItyarthaH / anena -- yannAmetI' dvitIyamantaradvAramuktam ||muu02|| atha yathA ye parigrahaM kurvanti tAnAha-'taM capuNe' ityAdi mUlam-ta caM puNa pariggahaM bhamAyaMti lobhaghatthA bhavaNavara vimANavAsiyo pariggaha ruIyI pariggahe vivihakaraNabuddhI devanikAyA ya asurabhuyagasuvannavijjujalaNa-dIva-udahi disi-pavaNa-thaNiya-aNapanniyapaNapanniya isivAiya bhUyavAiya kaMdiya mahAkaMdiya kuhaNDa pataMga devA pisAya-bhUya-jakkharakkhara-kiMnara kiMpurisa mahoragagaMdhavyAya tiriyvaasii| paMcanAma Asakti hai 29 / parigrahI jIva ko jIvanabhara sukhaprada saMtoSa nahIM hotA hai ataH asaMtoSakA hetu hone se isakA nAma bhI asaMtoSa hai 30 / isa prakAra isa parigraha ke ye pUrvokta prakAra se tIsa nAma haiN| isa taraha isa sUtra dvArA sUtrakAra ne "yanAma" yaha dvitIya antaradvAra kahA hai| bhAvArtha-parigraha nAmake paMcama Asrava dvAra ke kitane nAma guNa niSpanna ho sakate haiM yaha bAta sUtrakAra ne isa sUtra dvArA pradarzita kI hai / parigraha se lekara asaMtoSa paryanta jo ye tIsa nAma prakaTa kiye haiM ve kahIM to kAraNa meM kArya ke upacAra se aura kahIM kArya meM 2 kAraNa ke upacAra se banAye gaye haiM, aisA jAnanA cAhiye // sU0 2 // DApAthI tenu nAma ' Asakti' cha. (30) parIyaDI vane vanama2 sumapraha satiSa thte| nathI, tethI asateSanA 12535 pAthI tenu nAma 'asaMtoSa' che. A pramANe parigrahanA pUrvokta trIsa nAma che. A rIte A sUtradvArA sUtrare 'yannAma' nAmanA bhI santa2 dvA2nu 4thana 4yu che. | bhAvArtha-parigraha nAmanA pAMcamA Asava dvAranA guNa pramANe keTalAM nAma hoI zake che te bAbata sUtrakAre A sUtramAM darzAvI che. parigrahathI laIne asaMteSa sudhInA je trIsa nAme pragaTa karyA che temAnAM keTalAka kAraNamAM kAryanA upacArathI ane keTalAMka kAryamAM kAraNanA upacArathI banAvavAmAM mAvasa cha, sebha samayAnu cha. |suu-1|| zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 5 sU0 3 yathA ye parigrahaM kurvanti tannirUpaNam 513 vihA joisiyA ya devA bahassai caMdasUra suksaNiccharA rAhudhUmakeu buhA ya aMgArakA ya tattatavaNijjakaNagavaNNA jeyagahA joisiyammi cAraM caraMti, keUya gairaiyA aTrAvIsati vihA ya nakkhatta devagaNA NANAsaMThANasaMThiyAo ya tAragAo, ThiyalessAcAriNo ya avissAmamaMDalagaI / uvaricarA-uDDalogavAsI duvihA vemANiyA ya devA sohammIsANa-saNaMkumAra-mAhida-baMbhalogalaMtaka-mahAsukkasahassAraANayapANaya ANaccuyA kappavaravimANavAsiNosuragaNA / gevejjA aNuttarA ya duvihA kappAtIyA vimANavAsI mahiDDiyA uttamA suravarA evaM cete ciuThivahAsaparisA vi devA mmaayti| bhavaNa vAhaNajANavimANasayaNAsaNANi ya NANAvihavasthabhUsaNANi ya pavarapaharaNANi ya NANAmaNi paMcavaNNadivvaM ya bhAyaNAvihiM nANAvihakAmarUvaveuvviba accharagaNasaMghAe dIvasamudde disAo vidisAo ceiANi ya vaNasaMDe pavae gAmanagarANi ya ArAmujjANakANaNANi ya kUvasaratalAyavAvidIhi ya devakulasabhappavAvasahimAiyAiM kittaNANi ya pagiNihattA pariggahaM viuladavvasAraM devA vi saiMdagA na tittiM na turdri uvalabbhaMti, aJcaMta viullobhaabhibhuuysnnaa| vAsahara ikkhugAravaTTapavvayakuMDalaruyagabaramANusuttarakAlodahilavaNasaliladahapatiratikaraaMjaNakaseladahimuha ovAyuppAyakaMcaNakavicittajamakavarasiharikUDavAsI ||suu03|| TIkA-'taM ca puNa pariggahaM' taM ca punaH parigrahaM :punaH' zabdo'tra zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 514 praznavyAkaraNasUtre vAkyAlaGkAre, uparyuktaM trizadvidhaM parigrahaM 'mamAyati' mamAyante parigrahamamatvaM kurvanti, mamatvaM kurvantItyAha - lobhaghatthA' lobhagrastAH, ke ke ca te ? ityAha-'bhavaNavaravimANavAsiNo' bhavanavaravimAnavAsinaH= bhavana ' ityatra ' vAsinaH' ityasya sambandhAd bhavanavAsinaH bhavanapatayaH, ata Arabhya yAvad varavimAnavAsinaH anuttaravimAnavAsinaH, bhavanapativAnavyantara - jyotiSkavaimAnikAzcaturvidhA api devA ityarthaH, kIdRzAste ? ityAha-' pariggaharuI ' aba sUtrakAra jisa prakAra se jo jIva isa parigraha ko karate haiM unakA kathana karate haiM-' taM ca puNa' ityAdi / TIkArtha-(taMca puNa pariggahaM lobhaghatthA mamAyaMti ) isa uparyukta tIsa prakAra ke nAma vAle parigraha meM lobha se grasta hue jIva mamatva karate haiN| ve jIva kauna 2 se haiM ? sUtrakAra aba isa bAta ko pradarzita karate haiM-(bhavaNavaravimANavAsiNo) bhavanavAsI deva, vAnavyantaradeva, jyotiSkadeva aura vaimAnika deva ye cAroM prakAra ke deva parigraha meM mamatva karate haiM-arthAt-parigraha prApta karake bhI inheM saMtoSa nahIM hotA hai| (bhavaNavaravimANavAsiNo) yahAM para isa pada se bhavanavAsI aura varavimAnavAsI aisA zAbdabodha hotA hai / bhavanavAsI zabda se asurakumAra Adi deva tathA varavimAnavAsI zabda se anuttaravimAnavAsI deva abhihita hue haiN| isa taraha devoM ke ina do nikAyoM kA varNanakathana-Ane se inake bIca ke vAnavyantara aura jyotiSka ina do have sUtrakAra e pragaTa kare che ke kayA jIva kaI rIte parigraha kare -" taM ca puNa " chatyAdi. sAtha-"ta ca puNa parigAhalobhaghatthA mamAyaMti" 52 4usa zrIsa nAma vALA parigrahamAM lebhane vaza thayela che mamatva kare che. te ja kayA kayA 1 ve sUtra42 te zava cha. " bhavaNavaravibhANavAsiNo " bhavanavAsI deva, vAnavyantara deva, jayetiSka deva, ane vamAnika deva, e cAre prakAranA deva parigrahamAM mamatva kare che-eTale ke parigrahamAM prApta karavA chatAM paNa tabhane satoSa thata nathI. " bhavaNavaravimANavAsiNo " mI ! 54thI laq. navAsI ane uttama vimAnavAsI evo artha samajAya che. bhavanavAsI' zabdathI asurakumAra deva Adi tathA "uttamavimAnavAsI" zabdathI anuttara vimAnavAsI deva grahaNa thAya che. A pramANe denA te be nikAyanuM (prakAranuM) varNana AvavAthI temanI vaccenA vAnavyantara ane tiSka e be nikA (jAte) zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 5sU03 yathA ye parigrahaM kurvanti tatrirUpaNam 515 parigraharucayaH-parigrahe ruciH-AsaktiryeSAM te tathoktAH, tathA 'pariggaho' parigrahe-parigrahaviSaye 'vivihakaraNabuddhI ' vividhakaraNabuddhayaH-vividhAni karaNAni kriyAH buddhizca yeSAM te tathoktAH, parigrahopArjanamataya ityarthaH, etAdRzA indrasahitA devAHparigrahaM parigRhya na tRpti, na tuSTimupalabhante, ityagreNa sambandhaH, tatra 'devanikAyA ya devanikAyAzca vakSyamANA tA neva bhavanapatyAdIn nAmanirdezapurassara mAha- 'asura' asurA:-asurakumArAH bhuyaga' bhujagA=nAgakumArA: 'suvanna' suparNAH-suparNakumArAH, 'vijju' vidyutaH-vidyutkumArAH 'jalaNa' jvalanAHagnikumArAH 'dIva ' dvIpAH-dvIpakumArAH 'udahi' udadhikumArAH 'disi' dizAkumArA: 'pavaNa' pavanA:-vAyukumArAH 'thaNiya' stanitakumArAH, ete bhavanapatayaH ?, tathA-'aNapani ya ' anapani kAH 'aprajJaptikAH' 'paNapanni ya' paNapatrikAH ( paJcaprajJaptikA ) ' isivAi ya' RSivAdikAH 'bhUyavAiya' bhUtavAdikAH ' kaMdi ya ' kranditAH ' mahAkaMdiya' mahAkranditAH 'kuhaMDa' kuSmANDAH 'pataMgadeva ' pataMgadevAH, ete'STau vyantaranikAyadevAH 2, asurAdhArabhya pataGgadevaparyantAnAmitaretarayogadvandvaH / tathA ' pisAya' pizAcAH 'bhUya ' bhUtAH 'jakkha' yakSAH ' rakkhasa 'rAkSasAH 'kiMnara ' kinnarAH 'kiMpurisa' kimpuruSAH nikAyoM kA bodha svayaM ho jAtA hai / isaliye yahAM cAroM prakAra ke deva gRhIta hue haiM / kyoM ki ye deva ( pariggaheM viviha karaNabuddhI) parigraha ke viSaya meM inakI vividha prakAra kI kriyAe~ hotI haiM, tathA usame inakI buddhi bhI sadA saceSTa rahatI hai / arthAt parigraha ke upArjana karane meM inakI mati khUba nipuNa hotI hai| isa taraha indrasahita ye cAroM prakAra ke devanikAya parigraha ko prApta karake bhI usameM tRpti se vihUne hI bane rahate haiN| ( devanikAyA ya-asura-bhuyaga-suvana-vijju-jalaNa -dIva udahi-disi-pavaNa-thaNiya-aNapanniya-paNapanniya-isivAiyabhUyavAiya-kaMdiya-mahAkaMdiya-kuhaNDa-payaMga-devA pisaaybhuuy-jkkhne bodha Apo Apa thaI jAya che. te kAraNe ahIM cAre prakAranA deva aDa] 24 cha, 1271 3 te he| " parigga haruI" parizramA ruthi-mAsahita pADAya cha, bhane " pariggahe vivihakaraNa buddhI" pariyaDanA viSayamA tabhanI vividha prakAranI kiyAo thAya che, ane temAM temanI buddhi paNa sadA saceSTa rahe che. eTale te parigrahane prApta karavAmAM temanI buddhi ghaNI ja nipuNa hoya che. A rIte Indra sahita te cAre prakAranA devanikAya parigrahane prApta karIne pA tenAthI matRta 2 cha. " devanikAyA ya-asura-bhuyaga-suvanna-vijju-jalaNadIvaudahi-disi-pavaNa-thaNiya-aNapanniya-paNapanniya-isivAiya-bhUyavAiya-kaMdiya zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 516 praznavyAkaraNasUtre 'mahoraga' mahoragAH 'gaMdhavyA' gandharvAzca, eteSAM dvandvaH / ete'STau vyantarabhedAH ete hi tiriyavAsI' tiryagvAsinaH-manuSyalokavAsinaH, tathA 'paMcavihA' paJcavidhA=candrasUrya-graha-nakSatra-tArArUpAH, 'joisiyAya' jyotiSikAzca devAH, te ke ? ityAha-'bahassaicaMdamUrasukkasaNiccharA' bRhaspaticandramUrazukrazanaizcarAH, tathA 'rAhudhUmakeubuhA ya' rAhudhUmaketubudhAzca tathA-'aMgArakA ya'aGgArakazca 'magalanA mako gRhavizeSa ' kIdRzaH ? eSaH ? ityAha-' tattatavaNijjakaNagavaNNA' taptatarakkhasa-kiMnara-kiMpurisa-mahoraga-gaMdhavvA ya tiriyavAsI) aba sUtrakAra una devanikAyoM ko nAmanirdeza pUrvaka prakaTa karate haiM, unameM ve saba se pahile bhavanapatiyoM ke bhedoM ke nAmoM ko kahate haiM-asurakumAra, nAgakumAra, suparNakumAra, vidyutkumAra, jvalana-agnikumAra, dvIpakumAra, udadhikumAra, dizAkumAra, vAyukumAra aura stanitakumAra ye daza prakArake bhavanapati haiN| tathA aprajJaptika, paJcaprajJaptika, RSivAdika, bhUtavAdi kaMdita, mahAnaMdita kUSmAMDa, pataMgadeva, AThaprakAra ke ye vyantara nikAya ke deva hai| tathA pizAca, bhUta, yakSa, rAkSasa, kinnara, kiMpuruSa, mahoraga, gaMdharva ye ATha vyantara devoM ke bheda haiM / ye byantaradevatiryagloka-manuSyaloka vAsI haiN| tathA- (paMcavihA joisiyAya devA bahassai caMdasUrasukkasaniccharA) candra, sUrya, graha, nakSatra evaM tArA ye pAMca prakAra ke jyotiSika deva haiN| ina meM jo graha jAtI ke deva haiM unake ye vRhaspati caMdra, sUrya, zukra, zanaizvara tathA ( rAhudhUmakeu buhA ya aMgAragA ya ) rAhu, dhUma,ketu, budha mahAkaMdiya-kuhaNDa-payaMga-devA pisAyabhUya-jakkha-rakkhasa-kinara-kiMparisa-mahoraga gaMdhavvAya tiriyavAsI " huve sUtrA2 te va niyone nAmanA nizasaDita pragaTa kare che. temanAmAMthI sauthI pahelA bhavanapatinA bhedonAM nAme batAve cha-masu2zubhA2, nAgabhA2, supamA2, vidhuzubhA2. pasanamanibhA2, dviIpakumArA udadhikumAra, dizAkumAra, vAyukumAra ane svanitakumAra, e dasa prakAranA bhavanapati che. tathA aprajJamika, paMcaprajJaptika, RSivAdika, bhUtavAdika, kaMdita, mahAkaMdita, kUSmAMDa, ane pataMgadeva, e ATha prakAranA vyantara nikAya he| cha. tathA pizAya, bhUta, yakSa, rAkSasa, chinna2, puruSa, mddaa2|| mane Adha, me 2mA vyanta2va tiya -manuSyato pAsI cha. tathA " paMcavihAjoisiyAya devA vahassai caMda sUra sukkasaniccharA" yandra, sUryaH, aDa, nakSatra ane tArA e pAMca prakAranA tiSika deva chetemAM graha jAtinA je deve cha temanA gRhaspati yadra, sUrya, zu4, zani tathA "rA hudhumakeu-buhA ya agA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 5 sU03 yathA ye parigrahaM kurvanti tannirUpaNam 517 panIyakanakavarNaH taptaM yattapanIyakanakaM tapanIyasuvarNaM tasya varNa iva varNo yasya satathoktaH-agnau paritApanena suvarNasya yAdRzo varNoM bhavati, tAdRza varNa yukta ityarthaH, ArSavAtsUtre bahuvacanam / tathA ebhya itare ' je gahA' ye grahAH sampatikAlaprasiddhA nepacyulaharpalAdayaH, 'joisammi' jyAtiSi-jyotizcakre ' cAraM caraMti' -paribhrAmyanti, te grahAH, tathA 'keu ya' ketavazva-jyotiSkavizepA ye jagataH zubhAzubhanimittamavalambyodayaM prApnuvati 'puMchaDiyAtArA ' ' coTIvAlA tArA' ityAdi nAmnA bhASAmasiddhAH, kIdRzA ete ? ityAha ' gairaiyA' gatiratikAHgamanazIlAekarAzito'nyarAzau gamanasvabhAvAH / ete candrasUryagrahAstrividhAjyotiSkadevA uktAH / tathA ' aTThAvIsaivihA ya ' aSTAviMzatividhAzca ' nakkhattadevagaNA' nakSatradevagaNA:, kIdRzAH 1 ityAha-tathA 'nANAsaMThANasaMThiyAbhoya' aura aMgAraka-maMgala ye bheda haiM / yahaaMgAraka (tattatavaNijjakaNagavaNNA) taptatapanIya-tapAye hue suvarNa ke varNa ke jaisA varga vAlA hai| arthAtagni meM tapAne se suvarNa kA jaisA raMga hotA hai vaisA hI isakA raMga hai| tathA (je ya gahA joisiyammi cAraM caraMti ) inase atirikta jo isa samaya meM prasiddha nepacyula harSala Adi graha haiM ki jo jyotizcaka meM paribhramaNa karate haiM ve graha tathA-(keU ya) ketu graha jo jagata ke zubha azubha nimitta ko lekara udita hotA hai aura jise " pUMchaDiyAtArA" coTIvAlA tArA" ityAdi nAma se loga kahA karate haiM ye saba hI ( gairaiyA ) gamanazIla hai-eka rAzi se anyarAzi para gamana karane ke svabhAvavAle haiN| ye ukta ( tivihA) tIna prakAra ke caMdra, sUrya, graharUpa jyotiSI deva tathA (aTThAvIsai vihA) aTThAIsa prakAra ke ( nakkhattadevagaNA) nakSatra ( NANAsaMThANasaMThiyAo) nAnA ragAya " rAI, dhUmatu, mutha ane. m||24-bh3101 42 // . te 4024-maNa " tattatavaNijjakaNagavaNNA " tapAsA suvarNa nA 2 vA pApapANI cha. tathA "je ya gahA joisiyammi cAra carati" te sivAyanA DAsanA samayamAM prasiddha nepathyana, harSala Adi graho ke je jyotizcakamAM paribhramaNa 42 chete aDI tathA " keUya " tubaha 2 gatanA zubha azubha nimitta darzAvavAne uge che ane jene pUchaDiyA tArAne nAme oLakhe che, e badhA ja " gaharaiyA " AmanA cha-24 rAzimAthI anya rAzimA gamana 42vaan| 1mA che. te 752|4t. "tivihA" 3 412 // yandra, sUrya mana 35 jyotiSI heva, tathA " adAvIsaivihA'' yAvIsa prA2nA "nakkhatta devagaNA " nakSatra, "NANAsaMThANasaMThiyAo'' vividha prA2nA sasthAnAmA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 518 praznavyAkaraNasUtre nAnAsaMsthAnasaMsthitAzca ' tArAo' tArakAH, kathaM bhUtAstArakAH ? ityAha'ThiyalessA' sthitalezyAH-sthitAH sthirAH lezyAH-dIptayaH yAsAM tAH, nakSatratArakANAmekasthAnasthitimattvAta, yadvA - manuSyakSetrAda bahivyavasthitatvAta sthitalezyAvatvaM tAsAm , 'cAriNo ya' cArizca yaH=saMcaraNazIlA candramUryagrahAzca, ' avissaMtamaMDalagaI' avizrAntamaNDalagatayaH-avizrAntA-vizrAmavarjitA maNDalena-cakravAlena gati ryeSAM te tathA satataparibhramaNazIlAH santItyarthaH, ete prakAra ke saMsthAna se saMsthita aise tArAgaNa ki jinakI (ThiyalessA) lezyA-dApti-sthira hai| ye nakSatra aura tArAgaNa eka sthAna meM sthita haiM, athavA manuSyaloka se bAhara ye avasthita haiM-gati rahita haiM-isaliye yahAM inheM sthira dIpti vAlA kahA gayA hai / tathA (cAriNo ya avi. ssAmamaMulagaI ) saMcaraNazIla caMdra, sUrya, graha ye saba satata paribhramaNa zIla haiM / tAtparya isakA yaha hai ki ye pAMca prakAra ke jyotiSI deva mAnuSottara nAmaka parvata rUpa jo manuSya loka hai usa manuSyaloka meM sadA bhramaNa kIyA karate haiM / unakA bhramaNa meruparvata ke cAroM aura hotA hai| meru ke samatalabhUbhAga se sAtasau nanve yojana nI U~cAI para jyotizcakra kSetra kA AraMbha hotA hai / jo vahAM se U~cAi meM eka sau daza yojana parimANa hai aura tirachA asaMkhyAta dvIpa samudra parimANa hai / usa meM daza yojana kI U~cAI para arthAt ukta samatala se ATha sau yojana kI U~cAI para sUrya ke vimAna hai, vahAM se assI yojana kI U~cAI para arthAt samatala se ATha so assI yojana kI u~cAI para 2sA " ThiyalessA " sthira tejai aun! cha, te nakSatrI mane ||2||gaNa eka ja sthAne rahelA che, athavA teo manuSyalekanI bahAra AvelA che-gatirahita che te kAraNe ahIM temane sthira dIpti (teja) vALA bhatAcyA cha tathA "cAriNo ya avissAmamaMDalagaI" sy2652|| yadra sUya. graha e badhA satata paribhramaNazIla che. tenuM tAtparya e che ke e pAMca prakAranA jayotiSIdeva mAnuSattara nAmanA parvatarUpa je manuSyaka che, te manuSyalekamAM sadA paribhramaNa karyA kare che. temanuM bhramaNa meru parvatanI cAre tarapha thAya che. merunA samatala bhUbhAgathI sAtaso nevuM jojananI UMcAI para je. tizcakanA kSetrane AraMbha thAya che. je tyAMthI UMcAImAM eka dasa ejana parimANa che ane tirakasa UMcAI asa khyAta dvIpa samudra parimANa che. temAM dasa ejananI UMcAIe eTale ke uparokta samatala bhUmithI AThase jananI UMcAI para sUryanAM vimAna che, tyAMthI eMsI jananI UMcAI para athavA samatalathI AThase eMsI jananI UMcAI para candranA vimAna che tyAMthI zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 5 sU03 yathA ye parigrahaM kurvanti tannirUpaNam 519 caMdra ke vimAna haiM / vahAM se bIsa yojana para kI u~cAI taka meM arthAt samatala se navasau yojana kI u~cAI taka meM graha, nakSatra aura tAre haiN| caMdra ke upara bosa yojana kI U~cAI meM pahile cAra yojana kI U~cAI para nakSatra haiM, isake bAda cAra cAra yojana kI U~cAI para budhagraha, budhagraha se tIna yojana kI UMcAI para zukra, zukra se tIna yojana U~ce guru, guru se tIna yojana Uce maMgala aura maMgala se tIna yojana U~ce zanaizcara haiM / isa prakAra yaha candra ke Upara kA bIsa yojana kA kSetra nakSatra AdikoM dvArA ghirA huA rahatA hai| isa taraha isase hameM yaha bAta jAnane meM derI nahIM lagatI hai ki manuSya kSetra meM jo kAla kA-muhUrta-ahorAtra-pakSa, mAsa Adi kA jitanA bhI vyavahAra hotA hai vaha sabaisa jyotizcakra kI cAla se hI hotA hai / yaha jyotizcakra kI cAla usa DhAIdvIparUpa manuSyakSetra meM avizrAnta rUpa se hI hotI rahatI hai / manuSya kSetra ke bAhara ke jyotiSka vimA. nasthira haiM / ye vahAM svabhAvataH idhara udhara bhramaNa nahIM karate / isI kAraNa se unakI lezyA aura unakA prakAza bhI eka rUpa-sthira hai| arthAt vahAM rAhu Adi kI chAyA par3ane se jyotiSkoM kA svAbhAvika pItavarNa jyoM kA tyoM banA rahatA hai| aura udya astana hone ke kAraNa vIsa ejananI UMcAI para eTale ke samatalathI navase jananI UMcAI sudhImAM graha, nakSatro ane tArA che. candrathI uparanI vIsa ejananI UMcAImAM pahelAM cAra jananI UMcAI para nakSatra che, tyAra bAda cAra jananI UMcAI para budha nAmano graha che. budha grahathI traNa jananI UMcAI para zukra che. zukathI traNa jana UMce guru che. guruthI traNa jana UMce maMgaLa che, maMgaLathI traNa yojana UMce zani che. A pramANe candranI uparanuM vIsa jananuM kSetra nakSatra Adi dvArA gherAyeluM rahe che. A rIte ApaNane e vAta samajatA vAra lAge tema nathI ke manuSyakSetramAM je kALane muharta, divasa rAta, pakhavADiyAM, mAsa Adine-je vyavahAra thAya che te saghaLe A tizcakanI cAlathI ja thAya che. te tizrakanI cAla A aDhIdvIparUpa manudhya kSetramAM avirata cAlyA kare che. manuSya kSetranI bahAranAM tiSka vimAna sthira che. teo tyAM svabhAvika rIte ja Ama tema bhramaNa karatAM nathI. e ja kAraNe temanI lezyA ane temane prakAza paNa sthira che. eTale ke tyAM rAhu AdinI chAyA paDavAthI tiSkane sAdhAraNa pILA raMga ene e rahe che. ane udaya asta na thavAne kAraNe temane prakAza paNa eka sarakhe zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 520 praznavyAkaraNasUtre paJcavidhA jyotiSika devAH 3 / atha vaimAnikAnAha--' uvaricarA ' uparicarAHtiryaglokasyoparivartinaH, ur3a logavAsiNo ' apralokavAsinaH 'vemANiyA ya devA' vamAnikAca devA ' duvihA' dvividhAH dviprakArAH, kalpopapanna kalpAtIta bhedAt / tatra-kalpopapannA dvAdazadhA, tAnAha-' sohammI-sAga-saNaMkumAra-mAhiMdabaMbhaloga-laMtaga-mahAsukka-sahassAra-ANaya-pANaya-AraNa-ccuyA' saudharmezAna sanatkumAramAhendrabrahmalokalAntakamahAzukra-sahasrArAnataprANatAraNAcyutAH, ete -- kappavaravimANavAsiNo ' kalpavaravimAnavAsinaH-kalpopapannAH, 'suragaNA' suragaNAH / atha kalpAtItAnAha-'gevejjA' graiveyakAH ' aNuttarA' anuttarA unakA prakAza bhI ekasA sthira hI rahatA hai| isa prakAra yaha pAMca prakAra ke jyotiSika devoM ke viSaya meM bhAvArtha rUpa se yat kiJcit kathana kiyA haiM / aba sUtrakAra vaimAnika devoM ke viSaya meM kahate haiM-( uvaricirA ur3logavAsI vemANiyA devA duvihA) tiryagloka haiM / ye vaimAnika ke Upara jo Urdhvaloka hai usameM ye deva rahate haiM / inakA nAma vaimAnika deva kalpopapanna aura kalpAtIta ke bheda se do prakAra ke hote haiN| inameM kalpopapanna bAraha prakAra ke haiM, ve ye haiM-(sohammI-sANa-saNaMkumAramAhiMda-baMbhaloga-laMtaga-mahAsukka- sahassAra-ANaya-pANaya-AraNa-5 ccuyA ) saudharma, IzAna, sanatkumAra, mAhendra, brahmaloka, lAntaka, mahAzukra, sahastrAra, Anata, prANata, AraNa aura acyuta / ina ( kappavaravivimANavAsiNo suragaNA) kalpavaravimAnoM meM rahane vAle suragaNa kalpApapanna kahalAte haiN| (gevejjA aNuttarA ya duvihA kappAtIyA vimANa ja sthira rahe che. A pramANe pAMca prakAranA jyotiSika devane viSe bhAvArtha rUpe DuM kathana karavAmAM AvyuM che, have sUtrakAra vimAnika devo viSe kahe che" uvaricarA uGkalogavAsI bemANiyAdevA duvihA" tiya sonI 52 24 leka che temAM te de rahe che, ane temane vaimAnika kahe che. te vimAnika denA be bheda che-kalpAtIta ane kalpapapanna temAMnA kapapapanna nIce pramANe bAra 42 // cha-" sohammI-sANa-saNaMkumAra-mAhiMda-baMbhaloga-laMtaga-mahAsukka-sahassAra -ANaya-pAraNa-AraNa'ccuyA" saudharma, zAna, sanabhA2, mAndra, prAso al-ta, bhAzu, satrA2, 2mAnata, prANuta, 2 / 251 22yuta. me " kappavaravimANavAsiNo suragaNA" 46512 vimAnomA 2unA2 surAne popapatra cha. "gevejjA aNuttarA ya duvihA kalpAtIyA vimANavAsI mahA DhayA uttamA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 5 sU01 yathA ye parigrahaM kurvanti tannirUpaNam 521 zceti 'duvihA' dvividhAH 'kappAtIyA' kalvAtItAH 'vimANavAsI' vimAnavAsIna:-anutaravimAnavAsinaH 'mahaDiyA' mahardikAH 'uttamA' uttamAHzreSThAH mukharAH sarvadeveSu pradhAnAH, 'evaM ca ' ityuktaprakAreNa 'caubihA' caturvidhAH-bhavanapativAnanyantarajyotiSkavaimAnikarUpA, saparisAvi' sapari pado'pi na kevalamete kintu eSAM pariSado'pItyarthaH, devAH ' mamAyati' mamAyante mamatvaM kurvanti / kasmin viSaye mamatvaM kurvantIti tAnyAha--'bhavaNavAhaNajANabimANasayaNAsaNANi ya ' bhavanavAhanayAnavimAnazayanAsanAni ca, tathA 'nANAviha vasthabhUsaNANi ya ' nAnAvidhavastrabhUSaNAni ca 'pavarapaharaNANi ya' vAsImahaDDiyA uttamA suravarA evaM cete cauvivahA saparisA vi devA mamAyaMti ) kalpAtIta ke do bheda hai (2) graiveyaka vimAnavAsI aura (2) anuttara vimAnavAsI inameM jo pAMca anuttara vimAnAM meM-vijaya, vaijayanta, aparAjita aura sarvArtha siddha inameM rahane vAle deva haiM ve mahaddhika kahalAte haiM aura saba devoM meM uttama-zreSTha-evaM pradhAna mAne jAte haiN| kalpopapanna devoM meM svAmisevaka bhAva hotA hai| kalpAtIta meM nhiiN| ye to sabhI indravat hone se ahamindra kahalAte haiM / manuSyaloka meM kisI nimitta para kalpopapanna deva hI Ate haiM-kalpAtIta nahIM / isa prakAra bhavanapati, vAnanyantara, jyotiSka aura vaimAnikarUpa cAroM prakAra ke deva apanI 2 pariSadAsahita ina bhavana Adi padArthoM meM mamatva karate haiN| sUtrakAra aba inhI mamatva ke viSayabhUta padArthoM ko kahate haiM - ( bhavaNa-vAhaNa-jANavimANa-sayaNAsaNANi ) bhavana, vAhana, yAna, vimAna, zayana, Asana tathA- (nANAvihavatthabhUsaNaNi ya) suravarA evaM caubdhihA saparisA vi devA mamayaMti" 485AtItanA se che. (1) aveya vimAnavAsI mana (2) manuttara vimAnavAsI. tebhAna viya, vaijayanta, jayanta, aparAjita ane savArtha siddha, e pAMca anuttara vimAnamAM rahenAra je deve che temane mahaddhika kahe che, te deva badhA devamAM zreSTha gaNAya che. manuSyalakamAM kaI paNa nimitta ka9papapanna deve ja Ave che, kalpAtIta AvatA nathI. A rIte bhavanapati, vanavyatara, tiSka ane vaimAnika, e cAra prakAranA deva pita pitAnI pariSada sAthe te bhavana Adi padArthomAM mamatva rAkhe che. sUtrakAra have te mamatvanA viSaya rUpa padArtho darzAve che- "bhavaNa-vAiNa-jANa-vimANa-sayaNA-saNANi " sapana. pAuna, yAna, vimAna, zayana, zAsana, tathA " nANAvihavatthabhUsaNANi ya" vividha pakSI, maabhuussnne| zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 522 - - praznavyAkaraNasUtre pravarapaharaNAni ca-pravarANi-zreSThAni yAni praharaNAni-AyudhAni tAni ca, tathA'nANAmaNipaMcavaNNadivyaM ca bhAyaNavihiM ' nAnAmaNipaJcavarNadivyaM ca bhAjanavidhim-nAnAmaNInAM-candrakAntamUryakAntAdimaNInAM ye paJcavarNA stai divyaM zreSTha vividhabhAjanasamUham , tathA-' nANAvihakAmarUvaveubdhiya accharagaNasaMdhAe ya' nAnAvidhakAmarUpavikurvitApsarogaNasaMdhAtAMzca - nAnAvidhAni- anekaprakArANi yAni kAmarUpANi svecchArUpANi tAni vikurvitAni yaiste tathAbhUtA ye'psarogaNAsteSAM saMdhAtAstAn=apsaraH samUhAnityarthaH, tathA 'dIvasamudde' dvIpasamudrAn, 'disAo vidisAo' dizAvidizAH 'ceiyANi' caityAni=vRkSAn kalpatarurUpAn ' vanasaMDe ' vanaSaNDAni-anekavidhavRkSasamUhAn 'pacate ' parvatAn 'gAmanagarANi ya ' grAmanagarANi ca, tathA 'ArAmujANakANaNANi ya' ArAmoghAnakAnanAni ca-ArAmAH-upavanAni, udyAnAni-puSpapradhAnavanAni,kAnanAni araNyAni,eteSAmitaretarayogadvandvaH, tathA - ' kUvasaratalAgavAvidIhiya devakulasabhappavAvasahimAiyAiM ' kUpasarastar3AgavApIdIrghikAdevakulasabhAprapA nAnAvidha vastra, AbhUSaNa, ( pavarapaharaNANi ya ) zreSTha Ayudha, ( nAnAmaNi paMcavaNNadivvaM ya) candrakAnta, sUryakAnta Adi nAnAmaNiyoM ke paMcavarNavAle zreSTha bhAjana , tathA (nANAvihakAmarUvaveuvviyaaccharaga saMghAe ya ) nAnA prakAra ke svechAnusAra jinhoM ne rUpoM ko banAyA hai aisI apsarAoM kA samUha (dIvasamudde ) dvIpa, samudra (disAovidisAo) dizA, vidizA, (ceiyANi) kalpavRkSarUpa caityavRkSa, (vanasaMDe ) aneka vidha vRkSasamuha ( pavvae) parvata (gAmanagarANi ya ) grAma, nagara, ( ArAmUjjANakANaNANi ya ) ArAma-upavana, udyAna-puSpapradhAnabana, kAnana-araNya, ( kUvasaratalAgavAvIdI hiyadevakulasabhappavAvasahi" pavarapaharaNANi ya " zreSTha aayudhe|, " nAnAmaNi paMcavaNNadivva ya " yandrAnta, sUryanta mAha vividha bhaNiyAnA pAMya vANAM pAtrI, tathA "nANAviha kAmarUva-veuvviya-accharagaNasaMghAe ya" bhane 72chAnusAra vividha 35 // dhA255 dhyA cha mevI 250smmaan| samUDa, "dIvasa mudde " dvIpa, samudra disAo vidisAo" hizA vihizAsI, " ceiyANi " 4851135 caityavRkSa, "vana saMDe " mane vidha vRkSa samUDa, " pabvae" to, " gAmanagarANi ya" // nagara, " ArAmujjANakANaNANi ya" mArAma. sthAnoM-5vana, dhAna, pu05, pradhAna vana, Anana-2525ya, " kUvasaratalAgavAvIdIhi yadevakulasabhApavAvasahi mAiyAiM" thA, sarA12, to ,-bhAyuta // 4Azaya, 11, 5 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 5 sU03 yathA ye parigrahaM kurvanti tanirUpaNam 523 vasatyAdikAni, tatra-kUpaH-prasiddhaH, saraH-prasiddham , taDAgaH-sapadmA'gAdhajalAzayaH, vApI - AyatajalAzayavizeSaH - dIpikA-catuSkoNajalAzayarUpA' devakulAni ' devagRhA:-sabhApasiddhA, prapAH-pAnIyazAlAH, vasatayA sAmAnyagRhANi, etAnyAdau yeSAM tAni tathoktAni, 'bahukAI' bahukAni bahUni 'kittaNAni ca ' kIrtanAni ca " ayaM devo divyadevaRddhi sampannaH" ityevaM prazaMsA vAkyAni ca parigrahatvena mamAyante / tatazca prakRtaM pariggahaM' parigrahaM, kIdRzaM parigraham ? 'viuladavvasAraM' vipuladravyasAraM-vipulAni dravyANyeva sAro yasmistaM tathoktaM, 'parigiNhittA' parigRhya 'saiMdagA' sendrakAH-indrasahitAH 'devA vi ' devA api 'na tittiM' na tRpti-naivecchAvinivRttiM 'na turddhi' na tuSTim nApi santoSam 'uvalabhaMti ' upalabhante prApnuvanti, AkAkSAyA nirAvAdhatvAt / ayaM bhAvaH-devA hi mahardayo vAJchitArthalAbhe samarthAHdIrghAyuSazca bhavanti parantu te'pi parigrahaviSaye na saMtoSaM prApnuvanti itareSAM punaH kA kathA ? // mAiyAiM ) kUvAM sara, taDAga-padmasahita agAdha jalAzaya, vApI, dIpikA-catuSkoNavAlI bAvaDI, devakula-devagRha, sabhA, prapA-pyAU, vasati-sAmAnyaghara, ityAdi aura bhI bahuta sI vastue haiM jinameM ina devoM kA mamatva hotA hai / tathA (bahuyAiM kittaNANi ya) aneka vidha kIrtanoM meM "yaha deva divya Rddhi saMpanna hai" ityAdi rUpa prazaMsA vAkyoM meM inakA parigraharUpa se mamatva hotA hai / (viuladabbasAraMpariggahaM parigaNhittA saiMdagA devA vina tittiM na tuhi accaMta viulalobhAbhibhUyasannA uvalabhaMti ) isa prakAra vipula sAra vAle parigraha ko grahaNa karake indrasahita deva bhI icchAvinivRttirUpa tRpti ko tathA saMtoSa rUpa tuSTi ko AkAMkSA kI nirAbAdhatA ke kAraNa prApta nahIM kara pAte haiN| tAtparya isakA yaha hai ki mahaddhika deva yadyapi icchita artha ke lAbha karane meM samartha yA vAhI, heksa-vaDa, samA, prayA-pA, sati-sAmAnya gha2, vagere vastuomAM tathA e sivAyanI bIjI paNa aneka vastuomAM deva mama(v rAmecha. tathA "bahuyAI kittaNANi ya" mane prA2nI prazasAmA " deva divya vALA che" ItyAdirUpa prazaMsAnA zabdomAM temanuM parigraharUpe bhamatva hAya che. " viuladabbasAraM pariggahaM pagiNhittA saiMdagA devA vi na tittiM na tuDhei accaMtaviulalobhAbhibhUyasannA uvalabhaMti " 2 pramANe vidhura sAravALA parigrahane grahaNa karavA chatAM paNa Idra sahita deva paNa IcchAmAMthI nivRtti rUpa tRptine tathA saMteSa rUpa tuSTine AkAMkSAnI aparimitatAne kAraNe prApta karI zakatA nathI. kahevAnuM tAtparya e che ke mahaddhika de che ke Icchita vastu prApta karavAne samartha tathA lAMbA AyuSya vALA hoya che te paNa teo zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 524 praznavyAkaraNasUtre purvoktA devAH kathambhUtA ? ityAha- 'accataviulalobhAbhibhUyasaNNA' atyantavipulalobhAbhibhUtasaMjJAH - atyantaH-atizayaH vipulo yo lobharutena abhibhUtA saMjJA saMjJAnaM mano yeSAM te tathoktAH saMgrahaikazIlA ityarthaH, ke te devAH ? ityAha-vAsaharaikkhugAra vaTTa pavvayakuMDala-rucaga varamANusottara-kAlodadhi lavaNa-salila-dahapati-ratikara aMjaNaka-sela-dahimuha-vapAtuppAya-kaMcaNaka-cittavicitta-jamaka-varasiharakUDavAsI / varSadhareSukAravRttaparvatakuNDala rucaka varamAnuSottarakAlodadhilavaNasalilahUdapatiratikarAJjanakazailadadhimukhAvapAtotpAta - kAzcanaka - citravicitra - yamakavarazikharakUTavAsinaH tatra - varSadharAH-himavadAdi parvatAH, iSukArAH dhAtakIkhaNDapuSkaravaradvIpAyoH pUrvAparArddhayo maryAdAkAriNo dakSiNottarAyatAH parvatavizeSAH, vRttaparvatAH zabdApAti vikaTApAtigandhApAtimAlyavannAmakA vartulavaiDhayaparvatAH, kuNDalAH-jambUdvIpAdeevaM dIrghAyuSka hote haiM, parantu ve bhI parigraha ke viSaya meM saMtoSa se rahita hI rahate haiN| ataHjaba ina devoM kI yaha dazA hai to phira anya devoM kI bAta hI kyA kahI jA sakatI hai / ye saba deva atyaMta bahuta baDe lobha se abhibhUta-yukta saMjJA-manovRtti vAle hote haiM, arthAtsaMgrahazIla hote haiM / (vAsaharaikkhugAra vaTTa pabvayakuDalarUyagavaramANusuttarakAlodahIlavaNasaliladahapatiratikara aMjaNakaselada himuha ovA yuppAyakaMcaNakavicittajamakavarasiharikUDavAsI) tathA himavat Adi varSadharoM meM, iSukAro meM-ghAtakIkhaMDa tathA Adhe puSkarabaradvIpa ke pUrvArdha aura pazcimA rUpa do bhAgoM kI maryAdAkArI tathA dakSiNottara taka laMbe aise parvatoM meM, vRttaparvato meM zabdApAti, vikaTApAti, gandhApAti tathA mAlyavAn ina nAmake vartula vaitADhaya parvatoM meM, kuMDaloM meM gyAraha jambU parigrahanA viSayamAM saMtoSa rahita ja rahe che. te jyAre e devanI evI hAlata che te bIjA devanI te vAta ja zI karavI ! e badhA deve atyaMta sAlI vRttinA DAya cha, To, tesasArA DAya che. " vAsaharaikkhugAravaTTa-pabvaya-kuMDala-ruyagavara-mANusuttara-kAlodahi- lavaNasalila- daihapati ratikara-aMjaNakaseladahimuhaovAyuppAyakaMcaNakavicitta jamakavarasihari kUDavAsI" tathA himavatu Adi varSadhamAM ISakAromAM, dhAtakI khaMDa tathA ardhA puSkavaravara dvIpanA pUrvAdha ane pazcimArtharUpa be bhAgonI maryAdA darzAvatA tathA dakSiNathI uttara sudhI lAMbA evA parvatamAM, vRtaparva temAM-zabdApati, vikaTApAti, gaMdhApAti, tathA mAlyavAna e nAmanA vartula vaitADhaya parvatemAM kuMDamAM-agiyAra jambudvIpathI kuMDalA nAmanA dvIpanI aMdara Avela kuMDalA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 5 sU03 yathA ye parigrahaM kurvanti tannirUpaNam 525 kAdazakuNDalanAmakadvIpAntarvatinaH kuNDalAkArAH parvatAH, rucakavarAH jambUdvIpAt trayodaza rucaka vara nAmaka dvopAntargata maNDalAkArAH parvatAH, mAnuSottarAH= manuSyakSetrasImAkAraNomaNDalAkAriparvatAH, kAlodadhiH dvitIyaH samudraH, lavaNaHlavaNasamudraH, salilAH salilAni santyAsu salilAH, gaGgAdimahAnadyaH, hradapatayaHnadadhAnAH padmamahApadmAdi mahAidAH, ratikarA: nandIzvaranAmakASTamadvIpacakravAla vidizcatuSTayavyavasthitAH sahasrayojanocchritAH dazazatagavyUtabhUmigatamUlabhAgAH, sarvatra samAzcatvAro jhallarI saMsthAnavantaH parvatAH, aJjanaka zailAH aJjanaparvatAH= nandIzvaracakravAlamadhyabhAgavatino dik catuSTayasaMsthitA aJjanaratnamayAzcatvAraH parvatAH, sarve kRSNavarNAH santi / tathA-dadhimukhAH aJjanakacatuSTaya pArzvavarti puSkariNISoDazamadhyabhAgavartinaH SoDazazvetaparvatAH, tathA-avapAtotpAtAH= dvIpa se ve kuMDalanAnaka dvIpa ke antarvartI kuNDalAkAravAle parvatoM meM, rucakavaraparvatoM meM-jaMbUdvIpa se terahavAM rUcakavara nAmakA jodvIpa hai usake antargata maMDalAkAra parvatoM meM, mAnuSottara parvatoM meMmanuSya kSetra kI sImA karane vAle maMDalAkAra parvatoM meM, kAlodaddhi nAmake dvItIyasamudra meM, lavaNasamudra, meM gaMgA Adi mahAnadiyoM meM, nadapradhAnoM meM padma, mahApadma Adi mahA idoM meM, ratikaroM meM-jo naMdIzvara nAma ke AThaveM dvIpa kI cAra vidizAoM meM sthita haiM eka hajAra yojana u~ce hai tathA eka hajAra kozataka jinakA mUlabhAga pRthvI meM hai-adRzya hai, aura jo sarvatra sama haiM aise jhallarI ke AkAravAle cAra parvatoM meM, aMjanaka giriyoM meM naMdIzvara dvIpa ke madhyabhAga meM rahe hue, cAra parvatoM meM ki jo aMjana ratnamaya hone se kAle haiM aura cAroM dizAoM meM sthita haiM dadhimUkhoM meM-cAroM aMjanagiriyoM ke pAsameM rahI huI solaha pusskrikAra parvatemAM, rucakavara parvatamAM-jaMbudvIpathI tera je rucakavara nAmane dviIpa che tenI aMdara kaMDalAkara parvatamAM, mAnanuSettara parvatemAM, manuSya kSetranI sImA karanArA mAMDalAra parvatamAM, kAledadhi nAmanA bIjA samudramAM, lavaNa sUmudramAM, gaMgA Adi mahA nadImAM nada pradhAnemAM-paddha mahAparva Adi mahA hadamAM, ratika romAM-naMdIzvara nAmanA AThamAM dvIpanI cAra vidizAmAM rahela, eka hajAra yojana UMcA tathA eka hajAra koza sudhIne jene mULabhAga pRthvImAM che-adazya che, ane je sarvatra samAna che, evA jhAlaranA AkAranA cAra parvatomAM, aMjanagiriyAmAM-naMdIzvara dvIpanA madhya bhAgamAM Avela cAra parvatemAM ke je aMjana ratnamaya levAthI kALA che. ane cAre dizAomAM ubhelA che, dadhimukhamAM-cAre aMjanagirinI pAse Avela zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 526 praznavyAkaraNasUtre " avapatanti vaimAnikA devA yeSu tevapAtAH, yatrAvapatya vaimAnikA devA manuSyakSetreSu samAgacchanti, utpatanti yebhyaste utpAtAH yebhya utpatya bhavanapatayo manuSyakSetre samAgacchanti, avapAtAzcotpAtAzveti indraH, tigicchakUTAdayaH parvatA ityarthaH tathA kAJcanakAH = uttarakurumadhye devakurumadhye ca pratyekaM paJcAnAM mahAdAdInAM pratyekamubhayoH pArzvayoH dazadaza kAJcanakaparvatAH santi, iti sarva saMkalanayA dvizatasaMkhyakAH kAJcanakaparvatA bhavanti / tadA - citravicitrau niSadha nAmaka varSadhara samIpavarttinau zItodAbhidhAnamahAnadyubhayataTavarttinau citravicitrakU TAbhidhAnaparvatau, yamakavarau = nIlavad varSadhara pratyAsannau zItAbhidhAnamahAnadyubhayatavartana yamakaTranAmako parvatau zikhariNaH samudramadhyavartino gostUbhAdiparvatAH, kUTAH = candanavana kUTAdaya, eteSAM dvandvaH, eSu vastuM zIlaM yeSAM te tathoktAH, devAH parigrahe tRptiM na labhante // sU0 3 // " NiyoM ke madhyabhAga meM jo solaha solaha zveta parvata haiM unameM, avapAtaparvatoM meM- jahA~ utara kara vaimAnika deva manuSya kSetra meM Ate haiM una sthAnoM meM ( ye sthAna tigicchakUTa Adi nAma vAle parvata kahalAte haiM) kAMcanaparvatoM meM ye parvata uttarakuru tathA devakuru ke bIca meM hara eka pAMca mahAidoM ke pratyeka ke donoM konoM para daza daza haiN| isa taraha se ye donoM dosoM kI saMkhyA meM haiM una parvatoM meM, citravicitra kUTa nAma ke parvatoM meM ye donoM parvata niSedha nAmake varSedhara ke samIpa meM haiM, tathA zItodA nAmakI mahAnadI ke dAnoM taTa para vartamAna nIla varSadhara ke pAsa rahe hue tathA zItA mahA nadI ke donoM taTa paravartamAna aise yamakavara nAma ke parvatoM meM, zikharI- samudramadhyavartI gostubha Adi parvatoM meM, seALa puSkaraNiyAnAM madhya bhAgamAM je seLa seALa zveta pata che temAM, ava pAta pavatAmAM jyAM utarIne vaimAnika deve manuSya kSetramAM Ave che e sthA. nAmAM, utpAta patAmAM-jyAM utarIne bhavanapati manuSyakSetramAM Ave che te sthAnamAM ( te sthAne iigakUTa Adi nAmanA padegtA kahevAya che ) kAMcanaka pava tAmAM te pava tA uttarakuru tathA devakurunI vacamAM dareka pAMca mahA huMdomAMnA pratyekanA khane khUNA para daza daza che, ane e rIte te mane khaseAnI saMkhyAmAM che, te padegtAmAM, citravicitrakUTa nAmanA parvatAmAM-e ane patA niSadha nAmanA vadharanI pAse che, tathA zIteAdA nAmanI meATI nadInA baMne kinArA para AvelA che, nIla vadharanI pAse Avela tathA zItA mahAnadInA kinArA para Avela camakavara nAmanA patAmAM zikharI-samudranI vaccenA gAstaMbha Ai zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a05sU03 yathA ye parigrahaM kurvanti tannirUpaNam 527 tathA candanavanakUTa AdikoM meM inake vasane kA svabhAva hotA hai / aise ye cAroM prakAra ke deva parigraha meM tRpti dhAraNa nahIM karate haiN| ___ bhAvArtha-bhavanavAsI, vyantara, jyotiSI evaM kalpavAsI, isa prakAra se ye donoM ke mUla cAra bheda haiM inameM bhavanapati devoM ke asurakumAra Adi daza bheda, vyantaranikAya ke-pizAca, bhUta Adi solaha bheda, jyotiSka nikAya ke sUrya, candra Adi pAMcabheda, tathA kalpavAsiyoM ke kalpopapanna aura kalpAtIta aise do bheda haiN| saudharma IzAna Adi bAraha kalpoM meM rahane vAle kalpopapanna, aura navagraiveyaka tathA paMca anuttara vimAnoM meM rahane vAle kalpAtIta haiN| manuSyakSetra meM rahane vAle jyotiSI deva bhramaNazIla haiM tathA manuSyakSetra se bAhira ke jyotiSI deva avasthita haiM / ina saba devoM ke bhavana, vAhana Adi viziSTa prakAra kA parigraha rahatA hai / usake rahane para bhI inakI bhAvanA phira adhika parigraha kI ora saMgrahazIla rahatI hai / ina saba devoM kA himavan Adi parvatoM meM rahane kA hotA hai / saba prakAra kI inheM sukhasAmagrI prApta rahatI hai phira bhI inakI vAJchA parigraha kI ora se tRpta nahIM hotI hai / saMtoSavRtti inake citta meM nahIM jagatI hai / sU0 3 // parvatemAM candanavanakUTa AdimAM vasavAne jemane svabhAva che e cAre prakAranA deva paNa parigrahathI tRpta thatAM nathI. bhAvArtha--bhavanavAsI, vyantara, jatiSI ane kalpavAsI, e rIte denA mULa cAra bheda che. temAM bhavanapati devonA asurakumAra Adi daza bheda , vyantara devanA pizAca, bhUta Adi seLa bheda, tiSI devAnA sUrya, candra Adi pAMca bheda, tathA kalpavAsIonA kapipapanna, ane kapAtIta evA be bheda. saudharma, izAna Adi bAra kalpamAM rahenAra kapa panna, ane navayaka tathA pAMca anuttara vimAnamAM rahenAra kapAtIta de che. manuSya kSetramAM rahenArA tiSIdeve bramaNazIla che tathA manuSya kSetranI bahAranA jyotiSI de sthira che. e badhA devone bhavana, vAhana Adi viziSTa prakArano parigraha rahe che. te badhI vastuo hovA chatAM paNa temanI vRtti adhika parigrahane mATe saMgrahazIla rahyA kare che, te badhA devonuM nivAsasthAna himavAna Adi parvate che. temane badhA prakAranI sukhasAmagrIo maLe che chatAM paNa parigraha mATenI temanI vAsanA tRpta thatI nathI. temanA cittamAM saMteSa vRtti jAgatI nathI sU. 3 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 518 atha manuSyaparigrahaM varNayati' vakkhAra' ityAdi mUlam - vakkhAra akammabhUmIsu suvibhattabhAgadesAsu kammabhUmIsu / je viya narA cAuraMtacakkavaTTI vAsudevA baladevA maMDaliyA issarA talavarA seNAvaI ibbhA seTThiyA rahiyA purohiyA kumArA daMDaNAyagA gaNaNAyagA mADaMbiyA satthavAhA koDuMbiyA amaccA ee aNNe ya evamAdI pariggahaM saMciNaMti - anaMtamasaraNaM duraMtaM adhuvamaNiccaM asAsayaM pAvakammanemaM avakiriyaThavaM viNAsamUlaM vahabaMdha parikilesa bahulamaNaMtasaMkilesakaraNaM / te taM dhaNakaNagaraya niciyapaMDiyA ceva lobhaghatthA saMsAraM ativayaMti savvadukkha saMnilayaNa / pariggahasseva ya aTTAe sippasayaM sikkhae bahujaNo kalAo ya bAvantarisuniuNAo lehAdiyAo sauNaruAsANAo gaNiyappahANAo causaTThi ca mahilAguNe raijaNaNe sippasevaM asimasi kisivANijaM vavahAraM atthasatthaM isusatthaM ccharuSpagayaM vivihAo ya jogajuMjaNAo | annesu ya evamAiesu bahukAraNasaesu jAvajIvaM naDijae saMciNaMti maMdabuddhI pariggahasseva ya aTTAe kareMti pANANavahakaraNaM, aliyaniyaDi sAisaMpaoge paradavvaabhijjhaM saparadAra-gamaNAsevaNAe AyAsavisUraNaM kalahabhaMDaNaverANi ya avamANavimANaNAo / icchamahicchapivAsasatata tisiyA tahagehilobhaghatthA attANa aniggahiyA kareMti kohamANamAyAlobhe akittaNijje / pariggahe cave praznavyAkaraNasUtre zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a05sU0 4 manuvyaparigrahanirUpaNam 529 iMti, niyamA sallA daMDA ya gAravA ya kasAyA ya sannA ya kAmaguNaaNhagA ya iMdiyalesAo, sayaNasaMpaogA sacittAcittamIsagAI davvAiM aNaMtagAiM icchaMti parighettuM sadevamaNuyAsuramma loe / lobhapariggaho jiNavarehiM bhagio, natthi eriso pAso paDibaMdho atthi savve jIvANaM savvaloe // sU0 4 // TIkA-' vakravAra akammabhUmIsu' vakSaskArAkarmabhUmiSu vakSaskArA =citrakUTAdayo vijayavibhAgakAriNazca, akarmabhUmayaH haimavatikA bhogabhUmayazca tAsu tatho ktAsu ye vartante, tathA 'suvibhattabhAgadesAmu' muvibhaktabhAgadezAsu suvibhaktA bhAgadezA janapadA yAsu tAstathoktAsu ' kammabhUmisu' karmabhUmIsu--kRSyAdi karmasthAnabhUteSu bhAratAdiSu 'je vi ya' ye'pi ca narAH 'cAuraMtacakkavaTTI' cA turantacakravartino vAsudevAH baladevAH' maMDaliyA' mANDalikAH ' issarA' IzvarAH 'talabarAH' talavarAH, ' seNAvaI' senApatayaH, 'ibbhA ' ibhyAH 'seTThI 'zreSThinaH aba sUtrakAra manuSya ke parigraha kA varNana karate haiM-' vakkhAra' ityAdi ( vakkhAra akammabhUmIsu) vijaya vibhAgakArI citrakUTa Adi vakSaskAroM meM, akarmabhUmiyoM meM-hemavatika Adi yugalika dharmavAle kSetroM meM, tathA ( suvibhattabhAgadesAsu kabhmabhUmIsu ) suvibhakta bhAga dezavAlI karma bhUmiyoM meM-kRSyAdi karma ke sthAnabhUta bharata Adi kSetroM meM ( je vi ya narA cAuraMta cakkavaTTI vAsudevAbaladevA maMDaliyA issarA talavarA seNAvaIinbhA seTiyA raTThiyA purohiyAkumArA daMDaNAyagA gaNaNAyagA mAMDaviyA satthavAhA koDupiyA amaccA ee aNNe ya evamAdI parigga saMciNaMti ) jo bhI manuSya haiM, cAturantacakravatIM haiM, ve suutr4|2 bhanuSyAnA pariyaDarnu pANuna 42 -" vakkhAra" tyAla " vakkhAra-akamma bhUmIsu" vinya vibhAga yitraTa mA 114romAM, akarmabhUmimAM-haimavati Adi yugalika dharmavALAM kSetramAM, tathA " suvibhattabhAgadesAsu kammabhUmIsu" suvinAta bhAga zivAjI mUbhiyomAMbhetI mAha manA sthAna35 mata mAtrAmA " jeviya narA cAuraMtacakkavaTTI vAsudevAbaladevA maMDaliyA issarA talavarA seNAvaI ibbhA se TTiyA raTThiyA purohiyA kumArA iMDaNAyagA gaNaNAyagA mAMDaviyA satthavAhA ko DubiyA amaccI e e aNNe ya evamAdI pariggahaM saMciNaMti " 2 bhanuSyecha, yAturanta yAta . zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 530 praznavyAkaraNasUtre 'raTThiyA' rASTriyAH 'purohiyA' purohitAH 'kumArA' kumArAH daMDaNAyagA' daNDanAyakAH 'gaNanAyagA' gaNanAyakAH 'mADaMbiyA' mADambikAH 'satthavAhA' sArthavAhAH 'kuDaMbiyA' kauTumbikAH, 'amacA ' amAtyAH, ' ee' ete cAturantacakravAghamAtyAntAH tathA ' anne ya evamAI ' anye ca evamAdayaH pUrvoktebhyaH itare ca tatsadRzA ye narAH pariggahaM' parigrAhaM 'saMciNaMti' saMcinvanti -parigrahasya saMcayaM kurvantItyarthaH kIdRzaM parigraham ? ityAha-' aNaMtaM ' anantamaparimANatvAt , 'asaraNaM' azaraNa-rakSaNAsamarthatvAt , ' duraMtaM ' durantaM paryavasAnadAruNam ' adhuvaM' adhruvaM-vinazvaram , 'aniccaM' anityam =asthiram , ' asAsayaM' azAzvataM pratikSaNaM vizaraNazIlam , ' pAvakammaNemaM pApakarmanemaMvAsudeva haiM, baladeva haiM, mANDalika haiM, Izvara haiM, talavara haiM, senApati haiM, ibhya haiM, zreSThI haiM, rASTriya haiM, purohita haiM, kumAra haiM, daMDanAyaka haiM, gaNanAyaka haiM, mADambika haiM, sArthavAha haiM, kauTumyika haiM, amAtya haiM, tathA inase bhinna jo aura bhI inhIM jaise manuSya haiM ve saba parigraha kA saMcaya karate haiM / aba sUtrakAra vizeSaNoM dvArA parigraha meM vizeSatA prakaTa karate haiM ve kahate haiM ki yaha pariyaha ( aNataM ) aparimita hone se anaMta hai| (asaraNaM ) rakSA karane meM asamartha hone se azaraNarUpa hai| (duraMtaM) anta meM isakA vipAka jIvoM ko bahuta hI bhayaMkara rUpa meM bhoganA par3atA hai-isaliye durantavipAka vAlA hone ke kAraNa yaha duranta hai| (adhuvaM) vinazvara svabhAva vAlA hone ke kAraNa yaha adhruva hai| (aNiccaM ) asthira hone se yaha anitya hai / ( asAsayaM ) pratikSaNa khirane kA sva. vAsudeva che, baLadeva che, mAMDalika che, Izvara che, talavara che, senApati che, Ibhya cha, zreSThI cha, rASTriya cha, purezahita cha, subhA2 cha, nAya cha, nAya cha, mADambika che, sArthavAha che, kauTumbika che, amAtya che, tathA te sivAyanA bIjA paNa temanA jevA je loko che te badhA parigrahane saMcaya kare che. have sUtrakAra vizeSaNa dvArA parigrahamAM vizeSatA pragaTa karavAne mATe cha 3-2pariyaDa "aNaMtaM " me DAvAthI mAnata cha. "asaraNaM" 26 // 42vAne masabha DApAthI 20123435 cha, " duraMta " vAna te vipAka (phaLa) bahu ja bhayaMkara rIte bhegavavuM paDe che tethI duranta vipAkapaa pAne 20 te duranta cha. " adhuvaM" nAzavata vimaan| pAthI te adhUpa cha, "aNicca " masthira vAthI te manitya cha, "asAsayaM" pratikSaNa hAthamAMthI kharI paDavAnA svabhAvavALe hevAthI te AzAzvata che, zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a05 sU0 4 manuSyaparigrahanirUpaNam pApakarmaNAM vinaSTajJAnAvaraNIyAdikarmaNAM mUlamityarthaH, tathA * avakiriyavvaM ' avakaritavyam , tyAjyam , 'viNAsamUlam ' vinAzamUlam jJAnAdiguNanAzakArakam , ' vahabaMdhaparikilesabahulaM' vadhabandhapariklezabahulambadho-hiMsanaM, bandhobandhanam , tajjanitA pariklezAstApAH bahulAH pracurA yasmistaM tathoktam , tathA -'aNaMtasaMkilesakAraNaM' anantasaMklezakAraNam-anantA ye saMklezAH-duHkhAniteSAM kAraNam / etAdRzaM parigrahaM cakravAdayastadbhinnAzca narAH saMcinvanti / tepUrvoktAH 'lobhavatthA' lobhagrastAH 'taM dhaNakaNaga rayaNanicayaM ' taM dhanakanaka ratnanicayaM ' paMDiyAceva' piNDayantazcaiva saMsAra-caturgatilakSaNam , 'ativayaMti' bhAva vAlA hone ke kAraNa yaha azAzvata hai / (pAvakammanema ) jJAnAvaraNIya Adi karmoM kA kAraNa mUla hone se yaha pApakarma kA nemabhUta hai| ( avakiriyavvaM ) mumukSuoM ko chor3ane yogya hone ke kAraNa yaha avakaritavyaM tyAjya hai / (viNAsamUlaM ) jJAnAdiguNoM ke nAza kA hetu hone se yaha vinAzamUla hai / (vahabaMdhaparikilesabahulaM ) isake bhItara vadha-hiMsA, baMdha-baMdhana, aura parikleza-saMtApa ye saba bahuta adhika rUpa meM hue haiN| (aNaMtakilesakAraNaM) isIliye yaha jIvoM ko anaMtasaMkleza kAraNa hotA hai| aise isa parigraha ko cakravartI jana Adi tathA inase bhinna jo aura manuSya haiM ve saMcita karate rahate haiN| kyoM ki ye samasta hI jana ( lobhatthA ) lobharUpa kaSAya se grasita hote haiM / (taM ghaNakaNagarayaNanicayaM) isI kAraNa usa dhana, kanaka evaM ratna ke nicaya kA ( paMDiyAceva ) saMgraha karane meM hI lagA rahA karate haiM / isI kAraNa " pAvakammanemaM" jnyaan||12jiiy mA anu' bhUNa 4 / 27 jApAthIta pApani nimitta 35 cha, " avakiriyavvaM " bhubhukSAne te ch|v| yogya DAvAthI te " avakaritavyaM " tyAnya cha, "viNAsamUlaM " jJAnAhi guNAnA nAza ne bhATe 4 // 295 35 DIvAthI te vinAzabhUNa cha. " vahabaMdhaparikilesakAraNaM" tenI aMdara vadha-hiMsA, baMdha-baMdhana, ane parikaleza-saMtApa. e badhuM vadhAre prabhAmA 24 cha. " lobhavatthA " te 12 te 7vAne manAta sshsaMtApanuM kAraNa bane che. evA te parigrahano cakravarti Adi tathA te sivAcanA bIjA je mANaso hoya che, teo saMcaya karatA rahe che, kAraNa ke te sAsa " taM dhaNakaNagarayaNaniyaM" te rANe tes| dhana, 4, mana. 2tnanA sbhddn| "paDiyAceva" saDa 42vAmA sIna 2 cha. the| zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 532 praznavyAkaraNasUtre ativrajanti-prApnuvantItyarthaH,kIdRza saMsAram ? ityAha--'savvadukkhasaMnilayaNaM' sarvaduHkhasaMnilayanam sarvaduHkhAnAM saMnilayanam AzrayabhUtam / tathA-'pariggahassa ya aTThAe ' parigrahasya ca arthAya-parigrahaM lakSikRtyetyarthaH,, 'bahujaNo' bahujanA= janasamudAyaH 'sippasaya ' zilpazataM AcAryopadezagamyamanekavidhaM zilpaM 'si kkhate ' zikSate / tathA ' suniuNahao ' sunipuNAH zikSArthinAM sunaipuNyAdhAyakAH ' lehAiyAo' lekhAdikA lekha AdI yAsAM tAstathoktAH, 'sauNaruyAvasANAo' zakunarutAvasAnAH zakunAnAM pakSiNAM rutaM jalpitamavasAne'nte yAsAM tAstathoktAH, 'gaNiyappahANAo' gaNitapradhAnaH gaNitaM pradhAnaM yAsu tAstathoktAH, 'bAvattari' dvisaptati 'kalAoya' kalAzca shiksste| tathA- ratijaNaNe' ratijananAn ratirAgaM janayanti ye te ratijananAstAMstathoktAn 'causahi ca mahilA guNe' catuH paSThiM ca mahilAguNAn vAtsyAyana moktAn nRtyagIttAdIn , tathA 'sippasevaM' zilpasevA-zilpena sevA tAM tathoktAm , yena zilpena rAjasevA parigrahI jIva (savvadukkhasaMnilayaNaM ) samasta duHkhoM ke AzrayabhUta isa (saMsAraM ) caturgatirUpa saMsAra meM (ativayaMti) bhaTakate rahate haiN| tathA (pariggahassaya aTThAe bahujaNo sippasayaM sikkhae ) isa parigraha ke nimitta ko lekara hI bahuta se loga kalAcArya ke upadeza se prApta hone vAle aneka zilpoM ko sIkhate haiM tathA (suniuNAo lehAuyAo sau. NaruyAvasAyAo gaNiyappahANAo bAvattarikalAo ) apane meM acchI taraha se nipuNatA baDhAne vAlI lekhakalA se lekara zakunaruta paryaya 72bahattara kalAoM ko jine kimeM gaNitapradhAna hotA hai sIkhate haiM tathA (raijaNaNe causahi ca mahilAguNe) rAgajanaka nRtya, gIta Adi strIyoM se saMbaMdha rakhane vAlI causaTha kalAoM ko ki jinake pradarzaka vAtsyAyana RSi AraNe parigrahI 1 " sabbadukkhasaMnilayaNaM " samasta mAna! mAyabhUta mA "saMsAra" yAra tivArI saMsAramA " ativayaMti" maTa442 cha, tathA "pariggahassaya adAe bahu jaNo sippasayaM sikkhae" mA parivahana nimitta ghaNA loko kalAcAryanA upadezathI prApta thatI aneka kaLAo zIkhe che, tathA "suniuNAo lohAiyAo sa UNaruyAvasAyAo gaNiyappahANAo bAvattarikalAo" pitAnI nipuNatA sArI rIte vadhAranArI lekhana kaLAthI laIne zakunata sudhInI 72 boMtera kalAo ke jemAM gaNita mukhya hoya che. te badhI kaLAo zIkhe che, tathA "raijaNaNe causaddhiMya mahilAguNe" 2 4 nRtya, gIta mA lii| sAthe saMbaMdha rAkhanArI cosaTha kalAo zIkhe che. e kalAonA madarzaka vAsyAyana RSi ta. tathA " sippaseva" vI zi65 vidhAya! zIme cha ne prabhAva zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a05 sU0 4 manuSyaparigrahanirUpaNam 533 sasaro labhyate tat zilpaM ' zilpasevA ' ityucyate, tathA ' asima sikisivANijjaM ' asimaSI kRSivANijyam = asiH khaDgAbhyAsaH, masiH = masikRtyamakSaralekhanAdi, kRSiH = karSaNam, 'vANijjaM ' vANijyam = vaNikarma, eteSAM samAhAradvandvaH, tat ' cavahAraM ' vyavahAraM=vyavahArazAstram, tathA 'asthasatyaM ' arthazAstram, arthIpAyapratipAdakaM kauTilyabArhaspatyAdyazAstram, 'isusatthaM ' iSuzAstram - dhanurvedaM ccharuSpagayaM ' tsarupragataM- khaGgamuSTigrahaNopAyaM tathA ' vivihAo ' vividhAH jogajuMjaNAo ya' yogayojanAzca = vazIkaraNAdiprayogAMva zikSate / tathA hue haiM sIkhate haiM / tathA ( sippasevaM ) aisI zilpa vidyA ko sIkhate haiM ki jisake bala para unheM rAjA kI sevA karane kA avasara prApta ho jAtA hai / tathA asi, maSI, kRSi evaM vANijyavyApAra, (vavahAraM ) vyavahAra zAstra ina karmoM ko sIkhate haiM / talavAra vagairaha astra zastrAdi se AjIvikA calAnA isakA nAma asikarma hai| lekhana Adi kara ke jIvana nirvAha karanA isakA nAma maSIkarma hai| khetI kisAnI karake jIvikA calAnA isakA nAma kRSikarma hai / vyApAra dhaMdA karanA isakA nAma vANijya karma hai / jisase loka vyavahAra calatA hai vaha vyavahArazAstra hai / parigrahI jIva ( atthasatthaM ) arthazAstra kA bhI adhyayana karate haiM / isa artha zAstra ke praNetA kauTilya, bRhaspati Adi hue haiN| isake adhyayana se vyApArika kSetra meM vyApAriyoM ko paisekI Apake sAdhana kaise 2 kyA2 hote haiM isa saba viSaya kA bodha ho jAtA hai / isI parigraha kI mamatA se jIva ( isusatthaM ) dhanarveda ko ( charupagayaM) talavAra Adi ke calAne kI kalA ko tathA ( vivihAo jogajuMjaNAo ) vazIkaraNa Adi [ 4 temane rAjAnI sevA karavAnI taka maLe tathA asi, mI, kRSi ane vANijya vyApAra, " vavahAra " vyavahAra zAstra vagere aryo zIce che. tasavAra Ahi astra zastrAdithI nirvAha calAvavA tenuM nAma asikama che, lekhana Adi karIne jIvana nirvAha calAvavA tenuM nAma maSIka che. khetI karIne nirvAha calAvavA tenuM nAma kRSika che. vyApAra rojagAra karavA tenuM nAma vANiya kama che. jenAthI leAkavyavahAra cAle che te vyahArazAstra che. paDhigrahI jIva " atthasatyaM " arthazAstranuM pazu adhyayana are che. te arthazAstranA azutA kauTilya, bRhaspati Adi thayA che. tene abhyAsa karavAthI vyApAranA kSetramAM paisA kamAvavAnA sAdhanA kevAM kevAM hAya che, ane kayAM kayAM hoya che. e adhI khAkhata vepArIone jANavA maLe che. e ja parigrahanI mamatAthI jIva 66 'isusatthaM " dhanuvedha, " charuppagayaM " tasavAra Ahi vAparavAnI jA, tathA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 534 praznavyAkaraNasUtre ' annesu evamAiesu ' bahUsukAraNasaemu ' anyesu evamAdikeSu bahuSu kAraNaza teSu-zilpAdibhinneSu parigrahopAdAnazateSu 'jAvajIvaM' yAvajjIvaM ' naDijjae' nimajjate-nimagnI bhavati / tathA 'saMciNaMti maMdabuddhI' saMcinvanti mandabuddhayaH parigraham / tathA ' parigrahasseva ya aTThAe kareMti ' parigrahasyaiva ca arthAya kurvanti, 'pANANavahakaraNaM ' prANAnAM vadhakaram=parigrahaM kartuM prANinAM vadhaM kurvantItyarthaH, tathA--'aliyaniyaDisAisaMpaoge' alIkanikRtisAti saMprayogAn , adhikam-asatyam , nikRtiH-madhuravacanAdibhirAzvAsya vacanam , sAtisaMprayogaH-viguNadravyeSu dravyAntara saMyojya prazastaguNabhramotpAdanam , eteSAM dvandvaH, tAMstathoktAn , 'paradavva amijjhaM' paradravyAbhidhyAm-paradravyeSu paradhaneSu anekavidha prayogoM ko bhI (sikkhae ) sIkhate haiN| (annetu ya evamAiesu) tathA isI taraha ke aura bhI ina zilpAdikoM se bhinna aneka (bahukAraNasaesu) parigraha ke saiMkar3oM kAraNoM meM parigraha ko arjana karane kI lAlasAvAlA prANI ( jAvajIvaM ) jIvana paryaMta (naDijae) magna hotA rahatA hai| (saMciNaMti maMdabuddhI ) isaliye isa kathana se yahI niSkarSa nikalatA hai ki jo maMdabuddhi hote haiM ve hI utkaTa parigraha kA saMcaya karate haiM / tathA (pariggahasseva ya aTTAe pANANavahakaraNaM kareMti ) parigraha ke nimitta hI prANI prANiyoM ke prANoM ko vadha karate haiM tathA (aliyaniyaDi-sAi saMpaoge ) isa parigraha ko lakSya karake hI ve (aliyaM) asatyabhASaNa karate haiM (niyaDi) madhura 2 bhASaNoM se dUsaroM ko vizvAsa dilAkara phira unheM Thagate haiM, (sAisaMpaoge ) ochI kImata kI vastu meM bahamUlyavAlI vastu ko milAkara use adhika mUlyavAlI banAdiyA " vivihAo jogajujaNAo" ||4294 mA bhane vidha prayoga paY zIme " annesu ya evamAiesu" tathA te jAme sivAyanA se prA2nA bhIta bhane "vahukAraNasaesu" parihAnA se431 mA pariaDane prAta 42pAnI sAsa va va jAvajIvaM" mAna " naDijae" TIna 29 cha. "saMciNaMti maMdabuddhI" tathA mA 4thanathI 4 itita thAya cha tathA ke je leke maMdajIddhivALA hoya che teo ja utkaTa parigrahane saMcaya kare che. tathA "pariggahasseva ya adAe pANANavahakaraNaM kareM ti" parivahana nimitta ra ANI ath| prANImAnA praannne| 15 42 cha, tathA " aliya-niyaDi-sAi saMpaoge" // pariaDane sakSya 4Ine tasA " aliya" asatya mAle cha. niyaDi" bhI bhI kyanAthI bhIma potAnA pratye vizvAsa mA. pAna pAthI tene jo cha. " sAisaMpaoge" mAchI zrImatanI vastunuM mAre zrImatanI vastu sAthe mizraNa parIne teno padhAre mA 641 cha, "paradavva zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 5 sU0 4 manuSyaparigrahanirUpaNam 535 'abhijjhA' abhidhyA-AsaktistAM tathoktAm , tathA 'saparadAragamaNAsevaNAe' svadAragamanasevanAyAm ' AyAsavisaraNaM ' AyAsakhedaM, svadAragamane AyAsaMzArIraM mAnasaM ca zramam , paradArAsevane khedam-paradArAprAptau manaH khedaM ca kuvantItyarthaH, tathA 'kalahabhaMDaNaverANi ya' kalahabhaNDanavairANi ca tatra-kalahovAcikaM yuddham , bhaNDanam-paradoSoddhATanaM gAlIpadAnaM vA, vairaM-citte'marSA'nubandhaH, tathA ' avamANavimANaNAo' apamAnavimAnane, apamAna-vinayadhvaMsaH, vimAnanA tiraskaraNam , etAni sarvANi parigrahasyaivArthAya kurvanti / tathA ' icchamahicchappivAsasakayatisiyA' icchAmahecchApipAsAsatatatRpitAH, tatra icchA-abhilASamAtram , mahecchA-mahAbhilApazcakravartyAdipadAnAM pipAsA-viSayasukhapAnecchA, tAbhyaH tRSitA iva tRSitAH tathA ' taNhAgehilobhavatthA' tRSNAgRddhilobhagrastAH, tRSNA aprAptadvavyasya lAbhecchA' gRddhiH prAptadravyAsaktiH, lobhaH cittavimohanam , taikarate haiM / (paradavvaabhijjhaM) dUsaroM ke dravya meM Asakti bhAva karate haiN| (saparadAragamaNA sevaNAe AyAsa visaraNaM) apanI strI ke sevana meM zArIrika evaM mAnasika parizrama karate haiM, parastrI ke aprApti meM manakheda kiyA karate haiN| tathA (kalaha bhaMDaNaverANiya) kalaha-vAcika yuddha, bhaMDana -asabhya zabdoM kA prayoga-gAlI denA Adi, vaira-citta meM krodha karanA tathA (avamANavimANaNAo) dUsaroM kA apamAna karanA, tiraskAra karanA ye saba bAteM isa eka parigraha ke nimitta hI pApiyoM dvArA kI jAtI haiM ! tathA (IcchamahicchappivAsasayayatisiyA ) parigrahI jIva icchAoM se, bar3I 2 abhilASAoM se, evaM viSaya sukhapAna kI kAmanAoMse sadA tRSita vyakti kI taraha tRSita hI bane rahate haiN| tathA (taNhAgehiM lobhaghatthA) tRSNA-aprApta-dravya ko prApta karane kI bhAvanA, gRddhi-prAptadravya meM abhijjhaM " ulanri dravyamA mAsati rAme che. "saparadAragamaNAsevaNAe AyAsavisUraNaM" potAnI khIra sevAnA zArI imane mAnasi parizrama 42 cha, mana 52strInI maprAtithI bhanamA me anubhava cha. tathA "kalaha bhaMDaNaverANiya" sa-pAyuddha, mn-||nn mAsasya honA / vai2-manamA 5 42va tathA " avamANavimANaNAo" 255mAna, tiraskAra vagere badhI bAbate eka parigrahane kAraNe ja leke dvArA karAya che, tathA " icchamahicchappivAsasayatisiyA" pariyaDI 14AcyAthI, bhArI maTI abhilASAothI, ane viSaya sukhapAnanI kAmanAothI sadA jhUSita mANasnii ma tRSita 04 2hyA 42 cha. tathA "taNhAgehi lobhaghatthA " tR-mAsa dravyane prApta karavAnI bhAvanA, gRddhi-prApta dravyamAM vadhAre paDatI Asakti ane zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazravyAva 536 ___ prazravyAkaraNasUtre stA: vyAptAH, tathA ' attANa aNiggahiyA' AtmanA'nigRhItAH avazIkRtAsmAnaH 'kareMti' kurvanti / kiM kurvanti ? ityAha--'kohamANamAyAlome' krodhamAnamAyAlomAn, kIdRzAn ? 'akittaNijje' akIrtaniyAn-avAcyAn / tathA 'pariggahe ceva ' parigrahe eva 'huti' bhavanti, 'niyamA' niyamAtnizcayataH, kAni kAni bhavanti ? tyAha ' sallA' zalyAni = mAyAnidAnamithyAdarzanarUpANi trINi, ' daNDA ya' daNDAzca-duSpaNihitamanovAkAyarUpAH, 'gAravAya' gauravANi caRddhirasasAtarUpANi ca ' kasAyasaNNA ya' kaSAyasaMjJAzca, kaSAyAH pratitAH, saMjJA AhAra maithunabhayaparigrahAdayaH, tathA-'kAmaguNaaNhagA ya' kAmaguNAzravAzca kAmaguNAH zabdAdayasta eva AzravAH=AzravadvArANi 'iMdiya ' indriyANi asaMvRttAni indriyANi, 'lesAo' lezyAH aprazastA adhika Asakti, lobha-lAlaca, ina saba se ghire rahate haiM (attANA aNiggahiyA) ina kI AtmA inake vaza meM nahIM ho pAtI hai| aura isa taraha ye parigraha kI mamatA meM phaMsakara (kohamANamAyAlobhe) krodha, mAna mAyA aura lobha jaisI kaSAyoM ko ki jo ( akittaNijje ) zabdoM se prakaTa nahIM kI jA sakatI haiM ( kareMti ) karate rahate haiM / ( pariggahe ceva huMti niyamA sallA, daMDA ya gAra vA ya kasAyasaNA ya kAmaguNaaNhagA ya iMdiya lesAo sayaNasaMpaogA sacittAcittamIsagAI davvAiM aNaMtagAiM parighetuM icchaMti) isa parigraha meM hI niyama se mAyA, mithyAdarzana aura nidAna, ye tIna zalya rahate haiM / mana, vacana aura kAya kI duSTatArUpa vyApAra rahatA hai| Rddhi rasa sAtarUpa gaurava rahatA hai| anaMtAnubaMdhI Adi kaSAyeM, AhAra, bhaya, maithuna, aura parigraha ye cAra saMjJAeM, soma, ye apAthI dhezaye 26 cha. " attANa aNiggahiyA "tebharnu bhana tamanA bhUmA hAtuM nathI, mane // rIte pariyaDanI mamatAmA isAna "kohamANa mAyAlobhe" adha, mAna, bhAyA bhane somavA pAya 2 "akittaNijje" ho pragaTa 42 zAtA nathI. " kareM ti" tebharnu sevana 42 cha. " parigahe ceva huti niyamA saNlA, daMDAya gAravA ya kasAya saNNAya kAmaguNaaNha. gAya iMdiyalesAo sayaNasaMpaogA sacittAcittamIsagAI davvAiM aNaMtagAI parighetuM icchati" 21 pariyaDamA 4 niyamayI 4 bhAyA, mithyAzana bhane nidAna, e traNa zalya rahe che. mana, vacana ane kAyanI duSTatArUpa pravRtti rahe che. addhi rasa sAtarUpa gaurava rahe che. anaMtAnubaMdhI AdikaSAye, AhAra bhaya, mithuna ane parigraha e cAra saMjJAo, zabdAdi viSayarUpa Asava, zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 5 sU0 4 manuSyaparigrahanirUpaNam 537 lezyAzca bhavanti / tathA - ' sayaNasaMpaogA' svajanasaMprayogAH svajanaiH putradArAdibhiH saha saMprayogaH saMyogAzca bhavanti / te cakravartyAdayaH 'aNaMtagAI' anantakAni-paryavasAnarahitAni ' sacittAcittamIsagAI' sacittAcittamizrakANi =taca sacittAni sajIvAni-putrAdIni acittAni-ajIvAni-hiraNyasuvarNaratnAdIni, mizrakANi sacittAcittarUpANi hiraNyasuvarNAdyAbharaNasahitAni putrakalatrAzabdAdi viSayarUpa Asrava, indriyoM kI anargala pravRttiyAM, kRSNa, nIla Adi aprazasta lezyAe~ rahatI haiM / arthAt parigraha pApa ke sadbhAva meM hI niyamataH mAyAdi zalyoM kA sadbhAva jovoM meM pAyA jAtA hai| mana vacana Adi yogoM kI pravRtti isI ke hone para azubha rUpa meM rahatI haiN| gauravoM kA astitva tathA kaSAyoM kI sattA evaM AhAra Adi cAra prakAra kI saMjJAoM kA sadbhAva isa eka parigraha kI maujUdagI meM hI jIvoM meM pAye jAte haiN| iMdriyoM kI svacchaMda pravRtti evaM kRSNa Adi azubha lezyAoM kA saMbaMdha isI parigraha se jIvoM meM pAyA jAtA hai| tathA svajana Adi ke sAtha kA saMbaMdha bhI isI parigraha ke Upara nirbhara hai| cakravartI Adi sabhI manuSya yahI cAhate haiM ki hamAre pAsa anaMta sacitta, acitta aura mizra parigraharUpa dravya banA rahe / putra Adi sacitta parigraha, hiraNya, suvarNa, ratna Adi acitta parigraha, evaM hiraNya, suvarNa, ratna Adi ke AbharaNa sahita putrAdi mizra parigraha hai| tAtparya isakA yahI hai ki cakrayartI se lekara choTe se choTA prANI yahI cAhatA rahatA hai ki IndriyenI anargala pravRtti, tathA kRSNa, nIla Adi aprazasta vezyAo rahe che. eTale ke parigraha pApanI hAjarImAM niyamathI mAyAdi zalyone sada bhAva mAM Ave che. te hoya to mana vacana Adi genI pravRtti azubha rUpe rahe che. gauranuM astitva tathA kaSAyonI sattA, tathA AhAra Adi cAra prakAranI saMjJAo Adine sadbhAva eka parigrahanI hAjarI hoya te ja jIvamAM jovA maLe che. IndrinI svachaMdI pravRtti ane kRSNa Adi azubha lezyAonuM astitva A parigrahane kAraNe ja jIvomAM hoya che. tathA svajana Adi sAthe saMbaMdha paNa A parigraha para AdhAra rAkhe che. cakavati Adi saghaLA leke e ja cAhe che ke amArI pAse anaMta sacitta, acitta ane mizra parigraharUpa dravya kAyama rahe. putra Adi sacitta parigraha che. hiraNya, suvarNa ratna Adi acitta parigraha che. ane suvarNa, ratna AdinA AbhUSaNa sahita putrAdi, te mizra parigraha che. tenuM tAtparya e che ke cakra zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 538 praznavyAkaraNasUtre doni, 'davyAI' dravyANi ' paridhenuM ' parigrahItum icchanti / 'sadevamaNuyAsurammi loge' sadevamanujAsure loke 'lobhapariggaho' lobhaparigrahaH lobhAtparigraho lobharUpo vA parigrahI bhavati, jiNavarehiM ' jinavarai 'bhaNio' bhaNitaH= proktaH 'natyi' nAsti 'eriso' IdRzaH parigrahasadRzo'nyaH kazcidapi 'pAso' pAzaH bandhanam , 'paDibaMdho' pratibandha pratirodhaH / ayaM parigrahaH 'sabbaloe' sarvaloke-triSu lokeSu 'saba jIvANaM ' sarvajIvAnAm sarvaprANinAm 'atthi' 'asti vidyate / sUkSmajIvAnAmapi parigrahasaMjJA bhavatIti sarvazabdagrahaNam ||suu.4|| jo bhI parigraharUpavastu jitanI bhI mAtrA meM hamAre pAsa hai vaha jyoM ki tyo banI rahe-naSTa na ho, aura utanI mAtrA se bhI phira adhika mAtrA meM vRddhiMgata hItI rahe to acchI bAta hai (sadevamanuyArammi loge) devaloka meM, manuSyaloka meM, tathA asura loka meM ( lobhapariggaho) lobha parigraha-lobha se parigraha athavA lobharUpa parigraha-hotA hai| (jiNavarehiM bhaNio) aisA jinendra devoMne kahA hai / (nasthi erisopAso -paDibaMdho sabvaloe savvajIvANaM asthi) isa parigraha ke jaisA dUsarA aura koI bhI pAsa-baMdhana, tathA pratibaMdha-pratirodha-AtmakalyANa rodhaka padArtha nahIM hai| yaha parigraha tInoM lokoM meM samasta jIvoM ke hai| praznasUkSma jIvoM ke yaha parigraha kisa rUpa meM hai ? uttara-yaha parigraha unameM parigraha saMjJA rUpa meM hai| isI bAta ko kahane ke liye sUtra meM 'sarva' zabda kA grahaNa kiyA hai| vartithI laIne nAnAmAM nAne jIva e ja cAhe che ke je koI parigraharUpa jeTalA pramANamAM amArI pAse che te temane tema rahe-nAza na pAme, ane cha te 420i 5 tebhA pdhaare| tht| 29 to maI 24 sA3. "sadevamanuyA surammiloge" hevAbhAM, manuSyasobhA tathA masurasAmA "lobha parigaho" sola pariya-sAmathI pariyaDa mathA sAna35 pariyaDa DAya cha, "jiNavarehi bhaNio" me jinendra vAya. ." natthi eriso pAso paDibaMdho savva. loe savvajIvANaM atthi" / pariyaDa bhI 6 544 madhana nathI, tathA pratirodhaka-AtmakalyANa redhaka padArtha nathI. A parigraha traNe lokamAM saghaLA jIvone hoya che. prazna-sUkSma vAmAM mA parighaDa vI zata cha ? uttara-A parigraha temanAmAM parigraha saMjJArUpe che. e vAta darzAvavAne bhATe sUtramA 'sarva' shhne| pryo| dhya che. zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 5 sU00 4 manuSyaparigrahanirUpaNam 539 bhAvArtha-ar3hAI dvIpa ke bhItara hI manuSyoM kA nivAsa hai, ataH sabhI manuSya cAhe ve cakravartI AdI viziSTa vyakti bhI kyoM na hoM isa parigraha saMcaya kI tRSNA se rahita nahIM haiN| sabhI apanI 2 yogyatA aura pada ke anusAra isake saMcaya meM lage rahate haiN| koI bhI jIva isa bAta kA vicAra nahIM karatA ki isa parigraha ke saMcaya kA aMtima pariNAma kaisA hotA hai / jIva jItane bhI kaSToM ko bhogatA hai vaha isa parigraha ke saMcaya nimitta hI bhogatA hai, kyoM ki yaha parigraha svayaM anaMtaklezoM kA ghara hai / isa parigraha ko lobhakaSAya ke Aveza meM hI jIva saMcita kIyA karate haiM / yaha mahAna se mahAn anarthoM kI jar3a kahI gaI hai| puruSa saMbaMdhI 72 bahattara kalAe~ tathA strI saMbaMdhI 64 cauptaTha kalAoM ko prANI isI parigraha ke nimitta sIkhatA hai| asi, maSI, kRSi, Adi karma isI ke liye manuSyoM ko karane par3ate haiN| eka rASTra dUsare rASTra ko isI kI lAlasA se vaha hokara haDapanA cAhatA hai| manuSyoM meM dAnavatA kA rUpa isI kI kRpA se AtA hai| AdamIyatako bhulAne vAlI yahI eka cIja hai| mAyA mithyA Adi zalyoM kA ghara yahI eka parigraha hai| isakI jvAlA meM jhalatA huA prANI sadA heya aura upAdeya ke vivekase vihIna banA rahatA hai / mana vacana aura kAya bhAvArtha-aDhI dvIpanI aMdara ja mANasane vasavATa che, saghaLA manuSya bhale cakravarti Adi viziSTa vyakti hoya te paNa teo parigraha saMcayanI tRSNa vinAnA hotA nathI. badhA pota potAnI regyatA ane pada pramANe tenA saMyama, prayatnazIla rahe che. koI paNa jIva e vAtano vicAra karatA nathI ke A parigrahanA saMcayanuM AkharI pariNAma kevuM hoya che. jIva jeTalAM ko bhegave che te A parigrahanA saMcayane mATe ja bhagave che, kAraNa ke A pari. graha pite ja anaMta kalezanuM dhAma che. A parigrahane lebha (kaSAya) nA AvegamAMja jIva saMcaya karyA kare che. te meTAmAM meTA anarthonuM mULa gaNAya che. puruSa saMbaMdhI 72 terakalAo tathA strI viSayaka da saTha kalAo mANaso A parigrahane nimitteja zIkhe che. asI, aSI, kRSi Adi karmo paNa tene ja mATe lekane karavA paDe che. tenI lAlasAe ja eka rASTra bIjA rASTrane gaLI javA mAge che. manuSyamAM dAnavatA te parigrahane kAraNe ja Ave che, mAnavatAne bhulAvanArI te eka cIja che. te parigraha ja mAyA mithyA Adi zalyona dhAma che. tenI javALAmAM phasAyela che sadA heya ane upAdeyanA vivekathI rahita banI jAya che. A parigrahane kAraNe ja mana, vacana ane kAyAnI kuTila zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 540 praznavyAkaraNasUtre 'ye yathA kurvantIti dvAra muktam' atha parigraho yAdRzaM phalaM dadAti taducyate' paralogammi ' ityAdi___mUlam-paralogammi ya nahA tamapaviTThA mahayAmohamohiya maI tamosaMdhayora tasathAvara suhamabAyaresu pajjattamapajattaga evaM jAva pariyasRti jIvA lobhvssNnivitttthaa| eso so pariggahassa phalavivAgo ihaloio paraloio appasuho bahudukkho kI kuTila pravRtti isI parIgraha ke prabhAva se jIvana ko tahasa nahasa karatI rahatI hai| kaSAyoM kI utkaTatA isIke kAraNa jIvana meM utaratI hai / AhAra Adi saMjJAe~ isI ke prabhAva se jIvana ke pIche par3I rahatI haiM / gArava aura indrikoM kI svacchaMda pravRtti kA kAraNa isI parigraha kI kAmanA hai| karmoM kA adhikarUpa meM Asrava aura kRSNAdi azubhalezyAoM kA saMbaMdha isI parigraha ke bala para hotA hai| saMsArakA koI bhI prANI yaha nahIM jAnatA hai ki mere pAsa jitanA bhI parigraha hai usakA viyoga ho| bhale hI munijana isakI kAmanA na kareMphira bhI pratyeka sacetana vyakti sacitta Adi parIgraha kI poTa se baMdhA hI rahatA hai| samastaloka meM isa parigraha kA alpAdhikarUpa meM sAmrAjya chAyA huA hai| yahI AtmakalyANa kA nirodhaka hai| isIliye zrAvaka jana isakA pramANa aura munijanasakala saMyamI jIva-isakA sarvathA parihAra kara dete haiM // sU0 4 // pravRtti jIvanane barabAda kare che. tene ja kAraNe jIvanamAM kaSAyanI utkaTatA utare che. tenA ja prabhAvathI AhAra Adi saMjJAo jIvanamAM pIcho pakaDayA kare che. gArava (abhimAna) ane IndriyanI svachaMdI pravRttinuM kAraNa A parigrahanI kAmanA ja che. A parigrahane kAraNeja karmone adhika pramANamAM Asava ane kRSNAdi azubha lezyAone saMbaMdha thAya che. saMsAramAM kaI paNa jIva e nathI cAhato ke tenI pAse jeTale parigraha hoya tene viyoga thAya. kadAca munijana tenI kAmanA na kare, te paNa pratyeka sacetana vyakti sacitta Adi parigrahanA saMcayathI baMdhAyela rahe che. samagra lekamAM A pari grahanuM thaDA ke vadhu pramANamAM sAmrAjya jAmeluM che. te ja AtmakalyANanuM nirodhaka che. tethI zrAvakee tenI maryAdA bAMdhavI joIe ane munijane esakala saMyamI jIve-tene taddana tyAga kare joIe che sU. 4 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 5sU05 parigraho yatphalaM dadAtitannirUpaNam 541 mahabbhao bahurayappagADho dAruNo kakaso, asAo vAsasahassehiM muccai, na ya avedaittA asthi hu mokkhotti evamAhaMsu nAyakulanaMdaNo mahappA jiNo vIravaranAmadhejo kahasi ya pariggahassa phlvivaag| eso so pariggaho paMcamo niyamA nANAmaNikaNagarayaNamahariha0 jIva imassa mokkhavaramuttimaggassa phalihabhUo // sU0 5 // // carimaM ahammadAraM samattaM // 'TIkA-' paralogammi' ityAdi jIvAH prANinaH lobhavasasaMniviTThA' lobhavazasaMniviSTAH lobhavazena parigrahe saMniviSTAH abhiniviSTAH lobhavazaparigrahagrahilAH 'paralogammi' paraloke-janmAntaraviSaye cakArAt ihaloke ca ' naTThA' naSTAH-vinaSTAH sugatinAzAt satpathabhraMzAcca, tathA ' tamaM ' tamaH ajJAnAndhakAraM ' paviTThA' praviSTA 'mahayA mohamohi pUrva meM 'ye yathA kurvanti ' yaha hAra kahA aba sUtrakAra parigraha jisa prakAra kA phala detA hai isa viSaya ko kahate haiM-'paralogammi ya' ityAdi / TIkArtha-(lobhavasasaMniviTThA jIvA ) lobha ke vaza se parigraha ke vazavatIM bane hue jIva ( paralogammi ya naTThA) apane parabhava ko bhI naSTa kara DAlate haiM / arthAt unakA yaha loka to naSTa ho hI jAtA hai, sAtha meM parabhava bhI unakA bIgar3a jAtA hai | kyoM ki aise jIvoM ko sugati kI prApti nahIM hotI hai, tathA isabhava meM ve satpatha se vihIna bane rahate haiN| tathA (tamapaviTThA ) ajJAnarUpa aMdhakAra meM praviSTa hokara mA "ye yathA kurvanti " te antari 15 vyuM ve sUtrA2 pariyaDa 31 mAghe the, te matAve -" paralogammiya" tyAdi. TI--" lobhavasasaMnividvA jAvA" solane madhAna thane pariyaDane tAme thaye / " paralogammi ya nadrA" pAtAnA 52vane 561 naSTa za nAkhe che, eTale ke temane A leka barabAda thAya che ja, paNa sAthe sAthe temane parabhava paNa bagaDe che kAraNa ke evA jIne sugati prApta thatI nathI, bhane ma sabhA tame sanmAthI 62 ra 29. tathA " tamapaviTThA" azAna zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 542 praznavyAkaraNasUtre yamaI' mahAmohamohitamatayaH-mahAmohena-prakRSTodayacAritramohanIyena mohitA matiryeSAM te tathoktAH, ' tamosaMdhayAre' tamisrAndhakAre, tamisrA-rajanI tadvad yo'ndhakAro AjJAnAndhakArastasmin 'tasa thAvaramuhumabAyaresu' trasasthAvarasUkSmabAdareSu tayA ' pajjattamapajjattaga evaM jAva' paryAptAparyAptaka evaM yovat atrayAvacchabdAdidaM saMgrAhyam-paryAptAparyAptakasAdhAraNapratyekazarIreSu tathA-aNDaja potaja -rasaja-jarAyuja-saMsvedajodbhijjopapAtikeSu nArakatiryagadevamanuSyeSu yathAsambhavaM jarAmaraNarogabahuleSu palyopamasAgaropamANi yAvat AnAdikamanavadagraM dIrghamadhvAnaM cAturantasaMsArakAntAraM ' pariyahati ' paryaTanti / ' eso so' eSa saH (mahayAmohamohiyamaI ) unako mati prakRSTa cAritra mohanIya karma ke udaya se mohita banI rahatI hai| isase ve na to ekadezarUpa cAritra aMgIkAra kara sakate haiM aura na sakalarUpa cAritra hI / ataH aise prANI (tamosaMdhayAre ) rAtri ke gADha aMdhakAra jaise ajJAnAndhakAra meM hI par3e rahate haiM / (tasathAvarasuhumabAyaresu) aura brasa, sthAvara, sUkSma, bAdara inameM tathA (pajjattamapajjattaga) paryAptaka aparyAptaka ( evaMjAva) isI prakAra yAvat zabda se sAdhAraNa pratyeka zarIra ina jIvoM meM tathA aMDaja, potaja, rasaja, jarAyuja, saMsvedaja, udbhijja jIvoM meM evaM aupapAtika deva aura nArakiyoM meM (pariyahati) janma maraNa karate haiN| sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu aura karNa ye pAMca indriyAM jina jIvoM meM hotI haiM ve sa haiM / trasa nAmakarma ke udaya se yaha paryAya jIvoM ko prApta hotI hai| sirpha eka sparzana indriya jina jIvoM meM hotI hai ve 35. 2554|2maa praveza parIne " mahayA mohamohiya maI " temanI mati praSTa cAritra mehanIya karmanA udayathI mahita thayelI rahe che. tethI teo aMzataH cAritra aMgIkAra karI zakatA nathI ane sakalarUpa (saMpUrNa) cAritra paNa 2012 42 nathI. tethI mevA / " tamosadhayAre " trinA Dha 42 // ajnyaanaa-54|2maa 24 57 // 27 cha, " tasathAvarasudumabAyaresu" bhane trasa, sthA12. sUkSma, mare mAmA, tathA "pajjattamapajjattA " 544, 255o, " evaM jAva" se 4 pramANe yAvat 154thI sAdhA261 pratye: zarI2 mAM; tathA 243., pota, 24, yu4sasvara, Sler vAma ane mau55ti va mane nA2ImAmA "pariyaTTati" parizrama karyA kare che. janma maraNa karyA kare che. je jIne spazana, rasanA, ghANa, cakSa ane karNa, e pAMca indriyo hoya che temane trasa kahe che trasa nAma karmanA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ surzinI TIkA a0 5 sU05 parigraho yatphalaM dadAti tannirUpaNam 543 sthAvara haiM / sthAvara nAma karma ke udaya se hi yaha paryAya jIvoM ko prApta hotI haiM / dvIndriya se lekara paMcendriyataka ke jIva hI trasa mAne gaye haiN| sUkSma nAma karma ke udaya se jIva sUkSma hotA hai| sUkSma aura bAdara ye do bheda ekendriya jIvoM ke hote haiM / bAdara nAmakarma ke udaya se jIva cAdara paryAyavAlA hotA hai| bAdara nAmakarma ke udaya se jIvoM ko aise zarIra kI prApti hotI hai ki jo zarIra carma cakSuoM kA viSayabhUta banatA hai / isake viparIta sUkSma nAma karma hotA hai| jina jIvoM kI apanI yogya paryAptiyAM pUrNa ho gaI hotI haiM ve paryAptaka jIva haiN| tathA jinakI ye paryAptiyAM pUrNa jaba taka nahIM hotI haiM ve aparyAptaka jIva haiN| jina anaMta jIvoM kA eka hI sAdhAraNa zarIra hotAhai ve sAdhAraNa jIva haiM aura jina jIvoM kA bhinna 2 zarIra hotA hai ve ve pratyeka jIva haiN| sAdhAraNa nAmakarmake udayase jIva sAdhAraNa aura pratyeka nAmakarmake udaya se jIva pratyeka zarIra hotA hai| aMDese jo jIva utpanna hote haiM ve aMDaja kahalAte haiN| jaise mayUra, kabUtara, Adi jiiv| jo kisI prakArake AvaraNa se veSTita na hokara hI paidA hote haiM ve potaja haiM jaise hAthI zazaka, nevalA, cUhA zera vagairaha jIva / Asava ariSTa tathA vigaDe hue AcAra, murabbA udayathI jene te paryAya (ni) prApta thAya che. je jIvone phakta eka sparzana Indriya ja hoya che, temane sthAvara kahe che. sthAvara nAma karmanA udayathI ja te paryAya jene prApta thAya che. dvIndriyathI laIne paMcendriya sudhInA jIvane ja "trasa " mAnavAmAM Ave che. sUkrama nAma karmanA udayathI jIva sUkSma thAya che. sUkSama ane bAdara e be bheda ekendriya jIvanA hoya che. bAdara nAmakarmanA udayathI jIva bAdara paryAyavALA thAya che. bAdara nAmakarmanA udayathI ne evA zarIranI prApti thAya che ke te zarIre carmacakSuo vaDe joI zakAya che. tenAthI ulaTuM sUkrama nAmakarma che je jIvonI egya paryAti pUrI thaI gaI hoya che te jIvo paryAptaka kahevAya che tathA temanI te paryApti jyAM sudhI pUrI thatI nathI tyAM sudhI teo apayAmaka jIvo che. je anaMta jInuM ekaja sAdhAraNa zarIra hoya che, te sAdhAraNa jIve che, ane je jInAM bhinna bhinna zarIra hoya che, te pratyeka jIva kahevAya che. sAdhAraNa nAma karmanA udayathI jIva sAdhAraNa zarIra thAya che ane pratyeka nAmakarmanA udayathI jIva pratyeka zarIra thAya che. IMDAMmAMthI utpanna thatA ane aMDaja kahe che, jevAM ke mora kabUtara Adi jIva je che keI paNa prakAranA AvaraNathI DhaMkAyA vinA ja janme che eTale ke baccAM rUpe janme che temane pita ja kahe che, jemake hAthI, sasa, noniyA, 42, siMha vagere 731. 2mAsI, mariSTI, masai zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 praznavyAkaraNasUtre AdimeM jo jIva phula na Adi utpanna hote rahate haiM ve rasaja jIva haiM / jo jIva jarAse veSTita hokara utpanna hote haiM ve jarAyuja haiM jaise manuSya baMdara Adi jIva / jarAyu eka prakArakA jAla jaisA AvaraNa hotA hai, jo rakta aura mAMsa se bharA rahatA hai / isa meM paidA hone vAlA baccA lipaTA rahatA hai| jarAyuja, aMDaja aura potaja ina jIvoM ke garbha janma hotA hai| jo jIva pasIne se utpanna hote haiM ve saMsvedaja haiM jaise jU Adi jiiv| jo jamInako phor3akara utpanna hote haiM ve udbhijjajIva haiM / jaise zalabha (pataMgI yA tIDa) Adi jIva / deva aura nArakI ye upapAta janma se utpanna hote haiM / isa kathana se tiryaMcagati, manuSya gati, devagati aura naraka gati ina cAro gatiyoM ke jIvoMkA grahaNa ho jAtA hai / ina gatiyoM ke jIvoM meM yathAsaMbhava jarA, maraNa aura roga kI bahulatA rahatI hai / ina gatiyoM meM jIva palyopamapramANa evaM sAgaropama pramANa kAla taka paribhramaNa kiyA karate haiM / paribhramaNakA nAma hI saMsAra hai / yaha saMsAra kAntAra (aTavI) anAdi anaMtasvabhAvavAlA hai / utsarpiNI avasarpiNIrUpakAla hI isameM bar3e lambe cauDe mArga haiN| tathA yaha caturgatirUpa hai / aise isa saMsArarUpa gahana vana meM yaha jIva parigraha ke upArjana janita pApa se palyopama tathA athANAM murabbA AdimAM je phUga Adi utpanna thAya che te rasaja jIveA kahe. vAya che. je jIve jarAyuthI vIMTaLAIne pedA thAya che temane jarAyuja kahe che, jemake manuSya vAMdara Adi jIve. jarAyu eka prakAranuM jALa jevuM AvaraNu hAya che, je rakta ane mAMsathI bharelA rahe che, temAM janmanArU bAlaka vITaLAi rahe che. jarAyuja, ane pAtaja jIveAnA janma garbhamAM thAya che, je jIvA parasevAthI pedA thAya che temane saMsvedaja kahe che, jemake jU Adi jIve. je jIve jamInane kheAdIne utpanna thAya che temane uddhija jIveA kahe che jema ke tIDa Adi jIve. deva ane nArakI e mane upapAta janmathI utpanna thAya che. A kathanathI tiryaMcagati, manuSyagati devagati, ane narakati e cAre gatiyAnA jIvA grahaNa thaI jAya che, te gatiyAnA jIvAmAM yathA sabhava jarA; rAga ane maraNanI adhikatA rahe che, te gatiyAmAM jIva pakScApama pramANa ane sAgaropama pramANa kALa sudhI paribhramaNa karyAM kare che. paribhramaNa eTale ja saMsAra, te sa'sArakAntAra anAdi anaMta che. utsarpiNI asarpiNIrUpa kALa ja jemAM ghaNA lAMkhA paheALA tathA te cAratirUpa che. evA A sasAra rUpa gahuna vanamAM A grahane kAraNe upArjita pApathI pachyApama tathA sAgareApama pramANa svabhAvavALe mArgo che. jIva pari kALa sudhI zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 5 sU0 5 parigraho yatphalaM dadAti tanirUpaNam 545 'parigsahassa' parigrahasya ' phalavivAgo' phalavipAkaH 'ihaloio' ihalaukikA, manuSyabhavApekSayA, ' paraloio' pAralaukikaH, narakatiryaggatyAdyapekSayA 'appasuho' alpasukhaH-alpasukhaM yasmin sa tathoktaH, 'bahudukkho' bahuduHkhaH-bahUni duHkhAni yasmin sa tathoktaH, ' mahanbhao' mahAbhayaH 'bahurayappagADho' bahurajaH pragADhaH bahurajaH-prabhUtakarma pragADhaM-durmocaM yasmin sa tathoktaH, dAruNo raudraH, 'kakaso' karkazaH kaThinaH, 'asAo' azAtaH-azAtavedanIyarUpaH asti, eSa parigrahaH 'vAsasahassehi ' varSasahasraH = anekapalyopamasAgaropamakAlairupabhogena ' muccai ' mucyate / 'na aveyaittA atthihu mokkhotti 'na ave dayitvA 'sti khalu mokSaH parigrahaphalamanupabhujya nAsti mokSaH 'tti evamAhaMsu' sAgaropama pramANakAlataka ghUmatA rahatA hai| (eso so pariggahassaphalavivAgo) parigraha kA yaha phalavipAka ( ihaloio) manuSyabhava kI apekSA tathA (paraloio) paraloka-naraka-tiryaMca gati kI apekSA (appasuho) alpasukha vAlA tathA ( bahuduHkho) bahu duHkhavAlA hai| (mahAbhao) mahAbhayaMkara hai| (bahurayappagADho) isameM jo prabhUta karmarUpa raja kA baMdha hotA hai vaha pragADha-bar3I muzkila se dUra kiyA jAya, aise hotA hai| tathA ( dArUNo ) yaha phalarUpa vipAka dArUNa-bhayAnaka (kakkaso) karkaza-kaThina evaM (asAo)azAta azAtavedanIyarUpa hotA hai| (vAsasahasse hiM)isI parigraha rUpa pApa kA phala aneka palyopama evaM sAgaropama pramANa kAlataka bhogane se (muccai) chUTatA hai| (aveittA) vinA isakA phala bhoge una jIvoM ko (na asthi mokkho ) mokSa kI prApti nahIM hotI labhyA 42 cha. "eso so pariggahassa phalavivAgo" priyddn| ma savi 5 / " ihaloio" manuSya apanI apekSA tathA "paraloio" 52so naragati bhane tirtha yAtinI apekSA " appasuho" 2565suma pANe tathA "bahudukkho" padhAre huvANI cha, " mahabbha o" mA laya 42 cha, " bahurayappagADho" tabhA 2 vighusa bha35 204nI DAya che te agada-mahA bhurI nivArI zaya tavA-DAya cha, tathA " dAruNo" te 3135 vighA 6||3-ly'42 "kakkaso" 441-4Thina, ane " asAo" sAta-zAta vahanIya35 saya che. " vAsasahasse hiM" te pri3|| 5 // 55 // mane pakSyo5ma mane sAzayama pramANa 417 // sudhI mAgavAyI / "muccai" vo temAthI chUTI za cha. " aveyaittA " tenu 30 somavyA vinA vone "na atthI mokkho" bhAkSanI prApti thatI nathI. "ti evamAhaMsu"te prA2tuM prayana zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 546 praznavyAkaraNasUtre ityevamUcustIrthaGkakaragaNadharAdayaH, tathAH' kahesiya' kathitavAMzca' nAyakulanaMdaNI' jJAkakulanandanaH ' mahappA ' mahAtmA ' jiNo ' jina: ' vIravaranAmadhejjo ' vIravaranAmadheyaH / ' pariggahassa' parigrahasya ' phalavivAgaM ' phalavipAkam / ' eso so pariggaho paMcamo ' eSa saH pUrvoktaprakAraH parigrahaH paJcamaH 'niyamA' niyamAd vijJeyaH kathaMbhUto vijJeyaH 1 ityAha- nANAmaNikaNagarayaNamahariha0' nAnAmaNikanakaratnamahArha, ' jAva' yAvat atra yAvacchandAdadhyayanaprAraMbhapAThaH, 'hiyayadaio' ityantaM yAvatsaMgrAhyaH, 'imassa' asya pratyakSIbhUtasya ' mokkhavaramuttimaggassa ' mokSavaramuktimArgasya ' phalihabhUo ' parighabhUto'rgalAsadRzo'sti ||1|| // caramam adharmadvAraM samAptam // 9 hai | ( ti evamAhaMsu ) aisA isa prakAra kA kathana tIrthaMkara evaM gaNadharAdika devoM kA hai / tathA unhIM ke kathanAnusAra ( nAyakulanaMdaNo ) jJAtakulanaMdana (mahappA ) mahApuruSa ( jiNo vIra vara nAmadhejjo ) prabhu jinendra devane bhI ( pariggahassa ) parigraha kA ( phalavivAgaM ) aisA hI phalarUpa vipAka ( kahesiya) kahA hai / ( eso so ) isa taraha yaha (parigahapaMcamo ) paMcama parigraha ( niyamA ) niyama se ( nANAmaNikaNaga rayaNamahariha0 jAva ) nAnAmaNi kanaka ratna AdirUpa hai| yahAM para yAvat zabda se isa dvAra ko prAraMbha karate samaya jo pATha ' hiyayadaio' taka isa parigraharUpa vRkSa ke viSaya meM kahA hai vaha saba gRhIta kiyA gy| hai / yaha parigraha ( imassa mokkhavaramuttimaggassa ) isa mokSa kA jo nirlobhatArUpa zreSTha mArga hai usakA ( phalihabhUo ) argalA rUpa hai || sU05 // // parigraha nAmakA yaha antimadvAra samApta huA // 66 tIrtha 1 / bhane gaNughara Adi devAnuM che. tathA temanA uthana pramANe 4 " nAyakulanaMdaNo " jJAta nahana " mahayA " mahApuruSa, " jINA - vIravaranAmadhejjo " prabhu jinendra deve paNa pariggahassa " privhn| " phalavivAgaM " mevA 4 iviSA " kehasiya" uDesa che. " eso so " mA paMcamo " pAMya parigraha Asava 66 niyamA " niyabhathI rayaNa mahariha0 jAva " vividha bhaNi, unaU, ratna Adi 35 che. mAhIM yAvat zabdathI yA dvAranA prArale " hiyayadaio " sudhIno ne pATha parigraha35 vRkSanA rIte te " pariggaho " nANAmaNikaNaga 66 viSayamAM kahevAmAM Avela che te AkhA pATha grahaNa karAyela che. A parigraha isa mokkhavaramuttimaggassa " bhokSano ne nirdolitA zreSTha bhArga che. tenA " phaliha bhUo " yAgajiyA samAna he // sU-ya // || parigraha nAmanuM A chevaTanuM dvAra sa pUrNa thayuM. // zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a05sU0 5 adhyayanopasaMhAraH uktosravapaJcaka nigamanAya gAthApaJcakamAha ' eehiM ' ityAdimUlam-eehiM paMcahiM AsavehiM rayamAciNittu aNusamayaM / cauvihagai paraMtaM, aNupariyaeti saMsAraM // 1 // savvagaI pakkhaMde, kAhiti aNaMtage akayapuNNA / jeya na suNaMti dhamma, soUNa ya je pamAyaMti // 2 // aNusiTupi bahuvihaM, micchadiTTI ya je narA abuddhiiyaa| baddhanikAiyakammA, sugaMti dhammaM na ya kareMti // 3 // kiM sakkA kAuMje, jaM necchai osahaM muhA pAuM / jiNavayaNaM guNamahuraM, vireyaNaM savvadukkhANaM // 4 // paMceva ya ujjhiUNaM, paMceva ya rakkhiUNa bhaavennN| kammarayavippamukkA, siddhivaramaNuttaraM jaMti ||5||suu06|| // iya paMca AsavadArA samattA // chAyA-etaiH paJcabhirAsravai raja AcityAnusamayam / caturvidhagatiparyantamanuparyaTanti saMsAram / / 1 // sarvagatipraskandAt , kariSyanti anantakAn akRtpunnyaaH| ye ca na zrRNvanti dharma, zrutvA ca ye pramAdyanti / / 2 // anuziSTamapi bahuvidhaM, mithyAdRSTikA ye ca narA abuddhikaaH| baddhanikAcitakarmANaH, zrRNvanti dharma na ca kurvanti // 3 // kiM zaktAH kattuM ye, yannecchanti auSadhaM mudhA pAtum / jinavacanaM guNamadhuraM, virecanaM sarvaduHkhAnam me 4 // pazcaiva ca ujjhitvA, paJcaiva ca rakSitvA bhAvena / kamarajo viSamuktAH, siddhivarAmanuttarAM yAnti // 5 // TokA-etaiH = anantaropavarNitasvarUpaiH paJcabhiH = paJcasaMkhyakairAsravaiHprANAtipAtadirUpaiH 'rayaM ' rajaH-jJAnAvaraNIyAdi karmamalam , Atmano malinakArakatvAt 'aNusamayaM ' anusamayaM = pratikSaNam ' AciNittu' Acitya aba sUtrakAra ukta ina pAMca AsravoM ke viSaya meM pAMca gAthAoM dvArA saMkSiptarUpa se upasaMhAra karate hue apane vicAra pradarzita karateM have sUtrakAra uparokta pAMca Asa viSe pAMca gAthAo dvArA sa kSipta zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 548 praznavyAkaraNasUtre AtmapradezaiH sahopacitya 'cauvihagaI paraMta' caturvidhagatiparyantam , caturvidhA catuHmakArA gatiH narakAdirUpA paryanto-bibhAgo yasya sa taM tathoktaM saMsAram 'aNupariyati ' anuparyaTanti=paribhramanti // 1 // ye ca prANinodharma nazrRNvanti, tathA ye ca zrutvApi pramAdyanti-pramAdaM kurvanti te ubhaye'pi ' akayapuNNA' akRtapuNyA-mANAtipAtAdipApaparAyaNatvAt hInapuNyA ' anaMtae ' anantakA anantAn 'savvagaipakkhaMde' sarvagatipraskandAnnarakanigodAdi caturgatibhramaNAni ' kAhiti' kariSyanti // 2 // ye ca mithyAnTikA:abuddhikAH vivekabuddhivikalAH baddhanikAcitakarmANaH haiM- 'eehiM , ityaadi| (eehiM ) ina hiMsA AdirUpa ( paMcahiM )pAMca ( AsavehiM ) AsravoM ke AcaraNa karane se jIva ( aNusamayaM ) pratikSaNa (syaM AciNitta) jJAnAvaraNIya Adi karmamala kA baMda karake-AtmapradezoM ke sAtha eka kSetrAvagAharUpa saMbaMdha karake ( cauvihagaiperaMtaM ) narakAdirUpa cAra prakArakI gativAle ( saMsAraM ) saMsAra meM (aNupariyati ) paribhramaNa kiyA karate haiM // 1 // (je ya na suNaMti dhammaM ) jo prANI zrutacAritrarUpa dharma kA zravaNa nahIM karate hai tathA (soUNa ya je pamAyaMti ) jo sunakara ke bhI pramAda patita hote rahate haiM, ye donoM (akayapuNNA) prANAtipAta AdikoM meM parAyaNa rahane ke kAraNa hIna puNyavAle haiN| (anaMtae savva. gaIpakkhaMde kAhiMti ) ataH anaMtarUpa meM narakanigoda Adi cArogatiyoM meM paribhramaNa karate raheMge // 2 // (je narA micchAdiTThI abuddhIyA manuS5sA2 arIna potAnA diyaa| zivi cha-" e e hiM" tyA "eehi" DiMsa mAhi 35 "paMcahi" te pAMya " Asavehi " sAsavAne mAya2vAthI / "aNusabhayaM" pratye kSANu " rayaM AciNittu " jnyaanaavaraNIya Adi karmamalane baMdha bAMdhIne-Atma pradezanI sAthe eka kSetrAvagAharUpa sana zana " cauvihagaiperaM" nahi 35 yAra gati vA "saMsAraM" saMsAramA " aNupariyaTuMti " parizrama 4aa 42 cha // 1 // ___"jeya na sugaMti dhamma " 2 // zrutayAritra35 yamana zravaNa 42i nathI, tathA " soUNa ya je pamAyati " AisIna para prabhAmA Rel 29 cha, te manne " akayapuNNA" prAtipAta mAhibhAM dIna raDevAne 12 punyahIna DAya cha, "anaMtae savvagaI pakkhaMdekAhiMti " tethI mananta35 n2kanigada Adi cAre gatimAM paribhramaNa karyA karaze. rA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a05 sU05 adhyayanopasaMhAraH baddhaM-svAtmapradezeSu saMzleSitaM, nikAcitaM dRr3hattaraM baddham-upazamanAdikaraNAnAmaviSayIkRtaM karma yaiste tathoktAH, narAH guruNA bahuvidham anekaprakAram-vividhahetudRSTAntapUrvakam anuziSTamapi-upadiSTamapidharma-zrutacAritralakSaNaM zrRNvanti kintu na ca kurvanti-na ca samAcaranti // 3 // 'je' ye manuSyAH sarvaduHkhAnAM janmajarAmaraNAdirUpANAM 'vireyaNaM' virecana-koSThazuddhirUpavirecanamivavirecanaM nivArakaM 'guNamahuraM' guNamadhuraM guNaiHAtmavikAsiguNairmadhuraM-miSTam , ettAdRzaM 'jiNavayaNaM 'jinavacana-vacana-jinavacanarUpam ' AsahaM ' auSadhaM ' muhA' mudhA-upakArabuddhayA 'ja' yat 'necchai' necchanti napibanti te ' ki kAuM' kiM kartuM ' sakA' zaktAH samarthA bhavanti dhyamithyAdRSTi hote haiM viveka buddhise vihIna hote haiM tathA (baddhanikAiyakammA) nikAcita karmo kA baMdha kie hue hote haiM, aise manuSya bahuvihaM (aNudiTuMpi) guruoM dvArA vividhahetu tathA dRSTAnta Adise bahuta prakArase sAmajhAye gaye bhI zruta cAritrarUpa (dhamma) dharmako (sugaMti) suna to lete haiM parantu (na ya kareMti ) use apane AcaraNa meM nahIM lAte haiM // 3 // rogI hokara bhI jo roga nivAraNArtha auSadhi kA pAna nahIM karate haiM to jaise ve apane roga ko dUra karane meM samartha nahIM ho sakate haiM isI taraha (ye) jo saMsArI prANI ( savva dukkhANa vireyaNaM (jarA, maraNa Adi samasta duHkhoM ko jar3amUla se ukhADa dene vAle tathA (guNamahura) AtmavikAsI guNo se mIThe aise (jiNavayaNaM) jinendra prabhu ke vacana rUpa (osahaM ) auSadha ko (muhA ) upakAra buddhi se (pAuM necchA ) nahIM pAte haiM ve ( kiM kAuM sakA ) kucha bhI karane ke liye samartha nahIM ho sakate haiN| je narA micchAdidrI abuddhIyA " 2 bhanuSyo mithyATi pAmA DAya cha, vizuddhi vinAnA DAya che tathA " baddhanikAiyakammA " nizita bhni| ma pADAya cha, savA manuSyo " bahuvihaM aNudiTrapi" zuru dvArA vividha hetu tathA duSTAte Adi dvArA bahuja samajAvavAmAM Ave che chatA 55 zrutayAritra35 "dhamma" dhamanu "suNaMti " zravaNa to re paNa "na ya kare ti" 55 tene pAtAnA sAya2mA utaratA nathI // 3 // jema regI mANasa roganA nivAraNa mATe auSadhi na pIve te tene zaya 62 42vAne zatamAna tht| nathI, me. 24 pramANe "ye" 2 sasArI " savvadukkhANavireyaNaM " 12, bha22] mAhi sadhA hune nibhU 42nAra tathA "guNamahura" mAtmaviAsI guNethI madhu2 mevAM " jiNavayaNaM "nendra lagavAnanA kyana35 " osaha " moSadhane "muhA" 542 muddhithI "pAuM. necchai" pAsa 42tA nathI, tasA " kiM kAuMsakA" 55 555 42vAne samaya zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 550 praznavyAkaraNasUtre api tu naiva kimapi / ye auSadhaM na pibanti te roganivAraNe kathamapi samarthA na bhavantIti bhAvaH / sUtre ' necchai ' ityatraikavacanamArSatvAt // 4 // bhAvena = antaHkaraNena paJcaiva ca prANAtipAtAdyAsravadvArANi 'ujjhiUNaM ' ujjhitvA tyaktvA tathA paJcaiva ca prANAtipAtAdiviramaNalakSaNAni saMvaradvArANi ' rakkhiUNa' rakSitvA = pAlayitvA = karmarajovipramuktAH santaH siddhivarAM = siddhInAM madhye varA zreSThA sakalakarmakSayalabhyA bhAvasiddhistAM tathoktAm, ataeva anuttarAM sarvottamAM ' jaMti ' yAnti - apunarAvRtti siddhigatiM gacchantItyarthaH // 5 // , iti zrI vizvavikhyAta - jagadravallabha - prasiddhavAcakapaJcadazabhASAkalitalalitakalApAlApaka- pravizuddhagadyagadyanaikagranthanirmApaka- vAdimAnamardaka- zrI zAhU chatrapatikolhApura rAjapradatta - 'jainazAstrAcArya ' padabhUSita-kolhApurarAjaguru - bAlabahmacAri - jainAcArya - jainadharma divAkarapUjya zrI - ghAsIlAla - prativiracitAyAM dazamAGgasya zrI praznavyAkaraNasUtrasya sudarzanyAkhyAyAM vyAkhyAyAM hiMsAdipaJcAsravadvArarUpaH prathamo vibhAgaH samAptaH // 1 // virecana auSadhi jisa prakAra koSTha kI zuddhi kara detA hai usI prakAra prabhu ke vacanarUpa auSadha bhI koSTarUpa AtmA kI zuddhi vidhAyaka hotI haiM, isaliye inheM virecaka cUrNa ke jaisA kahA hai // 4 // jI bhavya jIva (bhAveNa paMceva ujjhiNaM) bhAvapUrvaka ina pUrvokta prANAtipAta Adi pAMca Asrava dvAroM ko chor3a karake aura (paMcaiva rakkhiUNa) prANAtipAtAdiviramaNarUpa pAMca saMvaradvAro pAla karake ( kammarayaviSyamukkA ) karmarUpa raja se sarvathA rahita ho jAte haiM, ve (anuttara siddhavara jaMti ) apunarAvRttirUpa sarvottama bhAvasiddhi sidvigati ko prApta karate haiM ||5|| // ye pAMca Asrava - ' adharma ' dvAra samApta hue // // praznavyAraNa sUtra kA prathama vibhAga samApta // thaI zakatA nathI jema virecana auSadhi kAThe sApha karI nAkhe che tema prabhunAM vacanarUpI auSadha paNa Atma rUpI kAThAnI zuddhi karanAra che, tethI tene virecana yU samAna he che // 4 // "" the bhavya vo "bhAveNaM paMceva ujjhiUNaM " bhAva pUrvaka te pUrvokta prAtipAta yAMya bhAva dvArAne choDIne, " paMcaiva rakkhiUNa " AzAkammarayavimukkA tipAtAdi viramaNurUpa pAMca saMvaradvArAnuM pAlana karIne " karmAMrUpa rajathI taddana rahita thaI jAya che. teo " anuttara siddhivara jaMti " jyAMthI A sa`sAramAM pAchA AvavuM paDatuM nathI evuM sarvottama bhAvasiddhi siddhigati-bhokSa prApta ure che, thA 5 pAMca AsavadvAra samApta ! ! praznavyAkaraNa sUtrane pahelA vibhAga samApta // zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -dvitIyo bhAgaHatra prathamabhAge pazcAsravA varNitAH, dvittIyabhAge tu tatpratipakSabhUtAn paJca saMvarAna bhidhitsuH| zrIsudharmAsvAmI teSu prathamamahiMsAlakSaNasaMvaradvAraM vivRNvan ziSyamAmantryedamAha-'jambU' ityAdimUlam jaMbU ! etto saMvaradArAiM paMca vocchAmi aannupuvviie| jaha bhaNiyANi bhagavayA, savvadukkhavimokkhaNahAe // 1 // paDhamaM hoi ahiMsA 1, bitiyaM saccavayaNaM iti paNNattaM / dattamaNunnAya3 saMvaro ya baMbhacera5 mapariggahattaM5 ca // 2 // tattha paDhamaM ahiMsA, tasathAvarasabvabhUyakhemakarI / tIse sabhAvaNAe kicivocchaM guNudesaM // 3 // tANi uimANi suvvaya ! mahavvayAI logahiyasavvayAI suyasAgaradesiyAiM tavasaMjamamahavvayAI sIlaguNavaravvayAI saccajjavavvayAiM naragatiriyamaNuyadevagaivivajagAI savva jaNasAsaNagAI kammarayavidAragAiM bhavasayaviNAsagAI duhasayavimoyagAI suhasayapavyattagAiM kApurisaduruttarAI sappurisaniseviyAiM nivvANagamaNamaggasaggappaNAyagAI saMva. radArAiM paMca kahiyANi bhagavayA // sU0 1 // dvitIya vibhAga prAraMbhaprathama vibhAga meM pAMca AsravoM kA varNana kiyA gayA hai| aba isa dvitIya vibhAga meM ina pAMca AsravoM ke pratipakSabhUta pAMca saMvaroM ko kahane kI kAmanAvAle zrI sudharmAsvAmI saba se pahile unameM se ahiMsAlakSaNa saMvaradvAra kA vivevana karane ke nimitta jabUsvAmI ko bhiimaapahelA vibhAgamAM pAMca AstranuM varNana karAyuM che. have A bIjA vibhAgamAM te pAMca AstrothI virUddhanA pAMca saMvaro viSe varNana karavAnI IcchAvALA zrI sudharmAsvAmI sauthI pahelAM teomAMnA ahiMsAlakSaNa saMvaradvAranuM zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 552 praznavyAkaraNasUtre TIkA-'jaMbU' ityAdi-- he jmbuuH| - itaH saMvaradvArANi pazca vakSyAmi AnupUrtyA yathA bhaNitAni bhagavatA sarvaduHkhavimokSaNArthAya // 1 // prathamaM bhavatyahiMsA, dvitIyaM satyavacamiti prajJaptam / dattAnujJAtasaMvarazca, brahmacaryaparigrahatvaM ca // 2 // tatra prathamamahiMsA, trasasthAvarasarvabhUtakSemakarI / tasyA sabhAvanAyAH, kizcid vakSyAmi guNoddezam // 3 // iti chaayaa| tatra he jambUH / itaH=AsravadvArakathanAnantaraM 'ANupucIe' AnupUrvyAanukrameNa paJca ' saMvaradArAI' saMvaradvArANi, saMbiyate-nirudhyate karma kAraNaM prANAtipAtAdikaM yenAtmapariNAmena sa saMvarastasya dvArANi = upAyabhUtAni= ahiMsAdIni 'vocchAmi' vakSyAmi kathayiSyAmi / nAhaM svabuddhayA vakSyAmi, kintu bhagavatA mahAvIreNa sarva pANinAM 'savvadukkhavimokkhaNaTThAe ' sarvaduHkhasaMbodhana karake prathamasUtra kahate haiM-'jaMbU ' ityAdi / TIkArtha-(jaMbU ) he jaMbU ! ( etto) AsravadvAra kahane ke bAda maiM aba ( ANupuvIe) anukrama se (paMca saMvaradArAI) pAMca saMvaradvAroM ko ( cocchAmi ) khuuNgaa| jisa AtmapariNAma se karmoM ke Asrava ke kAraNabhUta prANAtipAtAdika pariNAma roka diye jAte haiM usakA nAma saMbara hai| usake upAyabhUta dvAra ahiMsAdika pariNAma haiN| inhIM pariNAmoM kA nAma saMvara dvAra hai / maiM ina saMvaradvAroM kA kathana apanI buddhi ke anusAra nahIM karU~gA-kintu ( bhagavayA) bhagavAn mahAvIra ne (savvadukkhavimokkhaNaTTAe) samasta prANiyoM ke duHkho ko dUra karane ke vivecana karavAne mATe jaMbusvAmIne saMbodhIne paheluM sUtra kahe che - " jaMbU" tyA "jaMba" yU ! " etto" mAkhabAra viSe vaNana yA pachI huve hai. "ANuputvIe " manu -- paMcasaMvaradArAI " pAyasava2 vA "vocchAmi" kahIza. je AtmapariNAmathI karmonA AsavanA kAraNabhUta prANAtipAtAdika pariNAmane rokavAmAM Ave che tenuM nAma saMvara che. tenA upAyarUpa dvArA aDisA vagere pariNAma che. e ja pariNAmene saMvaradvAra kahe che. huM te sava2vArInuM varNana bhArI suddhi pramANe 43rI nahIM- " bhagavayA " bhagavAna mahAvIre " savva dukkhavimokkhaNaTTAe" samasta prANImAna huye 2 42vAne zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 1 sU0 1 paJcamasaMvaradvAranAmAni 553 vimokSaNArthAya 'jaha' yathA-yadrUpANi bhaNitAni, tathaiva vakSyAmi // 1 // paMca saMvara dvArANi vakSyAmIti pratijJAya tannAmAnyAha-'paDhama hoi ahiMsA' ityaadi| paJcasaMvara dvAreSu ' paDhamaM ' prathamamahiMsA saMvaradvAraM bhavati, dvitIyaM satyavacananAmakaM, tRtIyaM dattAnujJAtagrahaNalakSaNaM, caturtha brahmacarya, ca=punaH pazcamamaparigrahatvaM saMvaradvAram // 2 // paJca saMvaradvAranAmAnyuktAni, saMpati prathamamahiMsAsaMvaradvAraM varNayitumAha-' tattha paDhama ahiMsA' ityAdi 'tattha' tatra saMvarapaJcakamadhye prathamaM saMvaradvAramahiMsA bhavati, sA hi 'tasathAvarasayabhUyakhemakarI' sasthAvarasarvabhUtakSebhakarI-sasthAvarAdi sarva liye (jaha) jisa rUpa se inakA (bhANiyANI ) prarUpaNa kiyA hai usI taraha se maiM inakA prakhhaNa-varNana karU~gA // 1 // aba ve pAMca saMvara dvAra kauna 2 se haiM ? sUtrakAra unakA kramazaH nAmanirdeza karane ke liye kahate haiM-'paDhama hoi ahiMsA' ityaadi| una pAMca saMvara dvAroM meM se (par3hamaM ) saba se pahilA saMvara dvAra ( ahiMsA hoi) ahiMsA hai| (vitiyaM) dusarA saMvara dvAra (saccavayaNaM ) satyavacana hai (dattamaNumnAya ) tIsarA saMvara dvAra dattAnujJAtagrahaNa hai / cauthA saMvara dvAra (baMbhaceraM ) brahmacarya hai| aura pAMcavA saMvara dvAra ( apariggahattaM ) aparigrahatva hai // 2 // isa prakAra pAMca saMvara dvAroM ke nAma kaha kara aba sUtrakAra sarvaprathama ahiMsA rUpa saMvara dvAra ko varNana karane ke viye tIsarI gAthA kahate haiM-( tattha ) ina pAMca saMvara dvAroM ke bIca meM ( paDhamaM ) pahilA saMvaradvAra ( ahiMsA ) ahiMsA bhATe " jaha" ne zate tenu "bhANiyANi " 5359 zyu cha. me. zete hu tenuM prarUpaNa-varNana karIza. che 1 che have te pAMca saMvaradvAra kayAM kyAM che? tene anukrame nAma nirdeza 42vAne bhATe sUtra12 49 cha-" paDhama hoi ahiMsA " tyAdi te pAMya sahArAmA " " paDhama" sauthI paDe sava2dvA2 " ahiMsA hoi maDisA cha, " bitiyaM " bhI savA2 "saccavayaNaM" satya kyana " dattamaNunnAya " trI sava2vAra hattAnubaDa che, yAthu sv26|2 " baMbhacera" brahmayaya cha, bhane pAyabhu sv26||2 " apariggahata " aparihatva cha // 2 // A pramANe pAMca saMvaradvAranAM nAma kahIne have sUtrakAra sauthI pahelAM sv26|2 maDisArnu na 42vAne bhATa trIla gAthA . che. " tattha " se pAMya savArImA " paDhamaM" paukhu 122 " ahiMsA" mAsA che. zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 554 praznavyAkaraNasUtre jIvAnAM kushlkaarinnii| 'tIse' tasyA ahiMsAyAH 'sabhAvaNAe ' sabhAvanAyAH=bhAvanApazcakasahitAyAH 'kiMci' kiMcit 'guNuddesa' guNoddeza-guNAnAM paricayaM he jambUH / ahaM tvAM prati 'voccha ' vakSye kathayiSyAmi // 3 // pUrvoktamevArtha vizadayannAha-'tANi u imANi' ityAdi-' suvvaya' he suvrata ! =zobhanavratazAlin ! jambUH ! ghAni saMvarazabdenoktAni 'tANi u' tAni tu imAni vakSyamANAni santi / tAni kIdRzAni ? ityAha-' mahavvayAiM ' mahAvratAni karaNatrayayogatrayeNa yAvajjIvaM sarvaviSayanivRttyA'NuvratApekSayA vA mahAnti bRhanti yAni vratAni sAvadhaviratilakSaNAni tAni tathoktAni, punaH ' logahiyasavvayAiM ' lokahitasavratAni-lokebhyaH SaDjIvanikAyarUpebhyo hai (tasa thAvarabhUyakhemakarI) yaha ahiMsAsa aura sthAvara Adi samasta jIvoM kI kuzala kAriNI hai| (sa bhAvaNAe tIse ) maiM usa pAMca bhAvanAoM sahita ahiMsA ke (kiMci ) kucha (guNuddesaM ) guNoM kA paricaya he jaMbU ! tumako (vocchaM) kahU~gA // 3 // __ isI pUrvokta arthako sUtrakAra aba vizadarUpameM samajhAte haiM-(suvvaya!) he zobhanavratazAlin jabUM ! jo saMvara zabda se kahe gaye haiM (tANiuimANi ) ve isa prakAra se haiM--(mahavvayAI ) ye mahAvratarUpa haiM-ina saMvararUpa mahAvratoM meM hiMsA Adi pAMcoM pApa kRta, kArita, anumodanA tathA mana, vacana aura kAya se yAvajjIva-jIvanaparyata-chor3a diye jAte haiM, isaliye ye bar3e vrata kahalAte haiM / athavA aNuvratI kI apekSA ye ahiMsA satya Adi saMcararUpa vrata mahAvrata kahalAte haiM, arthAt ina " tasathAvarabhUyakhemakarI" te maDiMsA sa, sthA12 bagere samasta vArnu 4cyA 42nArI cha.:" sabhAvaNAe tIse" yU ! te pAMya laavnaam| sahita aDiMsAna " kiM ci" / "guNuddesa" shushiin| pazyiya hu~ tamane "vocchaM' 4ii // 3 // e ja pUrvokta arthane have sUtrakAra laMbANa pUrvaka samajAve che- " suvvaya ! " su42 vratadhArI ! 2 saya 4AmA mAyA cha " tANi u imANi" te // 4 // 2 cha-" mahavyayAyaM " te mahAvrata35 cha-te saMvararUpa mahAvratomAM hiMsA Adi pAMce pApe mana, vacana ane kAyAthI karavAnuM, karAvavAnuM ane tene anudavAnuM jIvanaparyata cheDI devAmAM Ave che. te kAraNe te mahAvrato kahevAya che. athavA aNuvratonI apekSAe ahiMsA, satya Adi saMvararUpa vratane mahAvate kahevAmAM Ave che, eTale ke te mahA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 1 sU0 1 paJcasaMvaradvAralakSaNanirUpaNam 555 hitAni-hitakarANi yAni sadbratAni zreSThavratAni tAni tathoktAni, tathA-mu'yasAgaradesiyAiM ' zrutasAgaradezitAni-zrutaM kalpavyavahArAdirUpaM, tadeva gaMbhIratvAdiguNaiH sAgaraH zrutasAgarastatra dezitAniyoktAni yAni tAni tathoktAni, tathA-' tava saMjamavayAiM ' tapaH saMyamatratAni-tapaH-anazanAdi, pUrvakarmanirjaraNaphalam , saMyamaH pRthivyAdi saMrakSaNalakSaNo'bhinavakarmAgrahaNaphalaH, tadrUpANi yAni mahAvratoM me sarva sAbadya yogoM kA tyAga jIvana paryaMta kara diyA jAtA hai| isIliye ye saMvara dvAra (logahiyasavvayAI ) lokahita savrata haiMlokahita ke liye sadbata-zreSTha vrata hai arthAt-trasakAya, pRthivIkAya, apkAya tejaskAya,vAyukAya, vanaspati kAya, ina chaha nikAya rUpa loka kA inase hita sadhatA hai, isaliye ye savrata haiM arthAt ina saMvaradvAroM meM pravRtta huA sAdhu sadA chaha kAya ke jIvoM kI rakSA karane meM tatpara rahatA hai, aisI vaha koI bhI pravRtti nahIM karatA hai ki jisase chaha kAya ke jIvoM kI virAdhanA ho / ye saMvara dvAra (suyasAgaradesiyAiM ) zrutasAgara dezita haiM-gaMbhIratvAdi guNoM se sAgara jaise kalpavyavahArAdizruta meM ye kathita hue haiN| tathA ye saMvara dvAra (tavasaMjamamahatvayAiM) tapa: saMyama mahAvrata rUpa haiM-anazana Adi jo bAraha prakAra kI tapasyAe~ haiM unakA nAma tapa hai / ye tapa pUrvasaMcita karmoM kI nirjarA karAte haiM arthAt-inakA yahI phala hai ki inake AcaraNa se pUrvasaMcita karmoM kI nirjarA hotI hai / pRthivyAdi chaha kAya ke jIvoM kI rakSA karanA isakA temAM jIvana paryata save sAvaghagono tyAga karavAmAM Ave che. tethI te sv26|2 "logahiyasabvayAI" soDita savata -soDitane mATe sanata zreSTha vrata che, eTale ke trasakAya pRthivIkAya, apUkAya; tejaskAya, vAyukAya, ane vanaspatikAya e cha nikAyarUpa lekanuM tenAthI hita sadhAya che, tethI te saduvrata che. eTale ke e saMvaradvAramAM pravRtta thayela sAdhu sadA chakAyanA jIvonI rakSA karavAne tatpara rahe che, jethI chakAyanA jIvonI virAdhanA thAya mevI a 54 pravRtti te 42to nathA. te 122 " suyasAgaradesiyAI" zratasAgara dezita che-gaMbhiratA Adi guNothI "kapatyavahArAdikRtamAM temane sAgara 2i De che. tathA te sava2vAra "tava sajamamahavvayAI" ta5: saMyama mahAvratarUpa che anazana Adi bAra prakAranI je tapasyAo che tene tapa kahe che. te tapa pUrva saMcita karmonI nirjarI karAve che, eTale ke tenuM eja phaLa maLe che ke te AcaravAthI pUrvasaMcita karmonI nirjarA thAya che pRthivIkAya Adi chakAyanA chAnuM rakSaNa karavuM tene saMyama kahe che, temAM zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyAkaraNasUtre vratAni tAni tathoktAni, tathA- 'sIlaguNavaravbayAI' zIlaguNavaravratAni zIlaM cittasamAdhiH guNAH vinayAdayaH tairvarANi zreSThAni yAni vratAni tAni tathoktAni- 'saccajavanvayaI ' satyArjavannatAni, tatra-satyam=mRSAvAdavarjanam , Arjavam-mAyAvarjanam , tapANi yAni vratAni tAni tathoktAni, tathA'naragatiriyamaNuyadevagativivajjagAI' narakatiryAmanuja devagativivarjakAninarakatiryaGmanujadevAbhidhAzcatasrogatIvivarjayanti mokSagatimApakatvena yAni tAni tathoktAni, tathA- 'savvaniNasAsagagAI sarvajinazAsanakAni sarva jinaiH ziSyante =upadizyante yAgi tAni tathoktAni, tathA-'kammarayaviyAragAI' kamarajovinAma saMyama hai, isameM pravRtta sAdhu ke navIna karmoM kA Agamana rUka jAtA hai arthAt nabona karmoM ke Asrava kA nirodha honA yahi isa saMyama nA phala hai| isaliye ye saMvaradvAra tapasaMyama rUpa mahAvrata haiN| tathA ye saMvaradvAra-(sIlaguNavaravyayAiM) zIla gugavara vratarUpa haiM-citta kI samAdhi kA nAma zIla hai, vinaya Adi kA nAmaguNa hai / inase zreSTha jobata haiM tadUpa ye saMvara dvAra haiM / (saccajavavyAyAiM) satya-mRSAvAdakA parityAga, Arjava-mAyA kAtyAga, ina rUpa jo vrata haiM tadrapaye saMvaradvAra haiN| (naragatiriyamaNuyadevAivivajagAi ) inakI ArAdhanA se ArAdhaka jIva ko mokSagati kIprApti hotI hai isaliye ye saMvara dvAra naraka, tiryazca, manujya aura deva, ina cAroM gatiyoM se apane ArAdhaka jIva ko dUra kara dete haiM isaliye ye naraka tiyaka manuja devagati vivarjaka haiM / ( savvaji NasAsaNaggaiM) ina saMvaradvAroM kA upadeza abhItaka jitane bhI jina ho pravRtta thayela sAdhune navAM karmonuM Agamana aTakI jAya che. eTale ke navAM karmone asavane nirodha thavo e ja A saMyamanuM phaLa che, tethI te saMvaradvaa2 ta5 sayabha35 mahAvata cha. tathA te savA2-" sIlaguNavaravvayAI" zIlaguNavaravrata rUpa che-zIla eTale cittanI samAdhi, vinaya Adi guNa kahepaay cha, tamanA 1 zre42 vratA cha te 42nA ne sv26||2 che. "saca jjavabbayAI" sty-bhuussaavaahne| parityAga, sA-bhAyAne tyAga, se prazna 2 vrato cha te te prAna te sava2vAra cha. " naragatiriyamaNuyadevAivivajjagAI" temanI mArAdhanAthI mA254 ne mokSagati prApta thAya cha tethI te te saMvaradvAra pitAnI ArAdhanA karanAra jIvone naraka, tiryaMca, manuSya ane deva e cAre gatimAM jatAM roke che, tethI teo naraka, tiryaca. manudhya ane devagatinA vivarjaka che. zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 1 sU0 1 paJcasaMvaradvAralakSaNanirUpaNam 557 dArakANikarmajJAnAvaraNAdyaSTaprakAraka, tadeva jIvasya guNThanena mAlinyApAdakatvena rajA-bUliH, tad vidArayanti=nivArayanti yAni tAni tathoktAni, tathA-mavasayaviNAsagAI' bhavazatavinAzakAni = bhavazatAni = janmazatAni vinAzayanti yAni tAni tathoktAni, bhavaparamparAvicchedakAnItyarthaH, ata evaM 'duhasayavimoyagAI' duHkhazatavimocakAni duHkhazatAni vimocayanti yAni tAni tathoktAni, tathA - 'suhasayapavattagAI' sukhazatavartakAni-mukhazatAni mavartayanti yAni tAti tathoktAni, tathA-' kApurisaduruttarAI' kApuruSa cuke haiM una sabane dIyA hai| (kammarayavidAragAI) ye saMvaradvAra karmaraja ke vidAraka haiM-jJAnAvaraNa Adi ATha prakAra kI karmarUpa dhUli ko ye uDAnenaSTa karane vAle haiM / jJAnAvaraNa Adi karmo ko dhUli kI upamA isaliye dI hai ki dhUli jisa prakAra malinatA Adi karatI hai usI prakAra ye karma bhI jIva meM vyavahAra naya kI apekSA se malinatA karate haiM, arthAt jJAnAdika guNoM kA AvaraNa Adi kara dene se jIva meM ajJAna Adi vibhAva bhAvoM ke vardhaka hote haiN| (bhavasayaviNAsagAI) ye saMvaradvAra bhavazatavinAzaka haiM-arthAt-inakI ArAdhanA karane me ArAdhaka, jIvoM ke jo inakI ArAdhanA ke vinA saikaDoM bhava-janma-hone vAle the ve saba naSTa ho jAte haiM / ( dukkhasayavimoyagAI ) bhavaparaMparA inake prabhAva se vicchinna ho jAtI hai, isIliye inheM duHkhazata vimocaka kahA hai / (muha sayapavattagAI ) jaba saikar3oM duHkha inakI "savva jiNasAsaNaggaI" mA sudhImA Tasa bineshvre| 25 gayA te sAMya te svvaashn| 50 maaye| cha " kammarayavidAragAI" te saMvaradvAra karma rajane nAza karanAra che-jJAnAvaraNa Adi ATha prakAranAM karmarUpI rajano nAza kare che. jJAnavaraNa Adi karmone dhULa-rajanI upamA devAnuM kAraNa e che ke dhULa jema malinatA Adi kare che tema e karmo paNa jIvamAM vyavahAra nayanI apekSAe malinatA kare che, eTale ke jJAnAdika Adi guNonuM AvaraNa karI nAkhavAthI jIvamAM ajJAna Adi ulaTA bhAvonAM vardhaka thAya che. " bhavasayaviNAsagAI" te 12612 mata vinAza cha-meTase tebhanI ArAdhanA karavAthI ArAdhaka jIvonA temanI ArAdhanA karyA vinA je seMkaDo ma thavAnA tA te yA naSTa tha naya cha " dukkhasayavimoyagAi" temanA prabhAvathI bhavonI paraMparA chedAI jAya che, te kAraNe temane duHkha zata vimeyaa zA0yA cha. " suhasayapavattagAI" ne tamatI mArAdhanAthI se| zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyAkaraNasUtre duruttarANi kApuruSaiH- kAtaraiH duHkhena uttIryante yAni tAni tathoktAni= kApuruSaiH pratipa-tumazakyAnItyarthaH, tathA- 'sappurisaniseviyAI ' satpuruSainiSevitAni-AzritAni, tayA-'nivvANagamaNamaggasagdhapaNAyagAI' nirvANagamanamArgasvargapraNAyakAni-nirvANa-mokSastasya gamane mArga iva mArgA yAni tAni nirvANagamanamArgANi, tathA-svarge prakarSaNa nayanti jIvAn yAni tAni svargapra. NAyakAni, ubhayoH karmadhArayastAni tathoktAni, paJcasaMvaradvArANi 'bhagavayA' bhagavatA mahAvIreNa 'u' tu-nizcayena ' kahiyANi' kathitAni-proktAni, ata imAnyavazyaM zraddheyAnIti bhAvaH // mU01 // iti prathamasaMvaracAra prastAvanA / ArAdhanA se vinaSTa ho jAte haiM to yaha bAta bhI nizcita ho jAtI hai ki ye saikar3oM sukhoM ke pravartaka hote haiN| jaba inakA itanA viziSTa prabhAva hai to phira kyA hai haraeka prANI inakI ArAdhanA karane lagegAisake liye sUtrakAra kahate haiM ki ye saMvaradvAra (kApurisaduruttarAI) kA puruSa duruttara haiM-jo kAyarapuruSa haiM-unake dvArA to dhAraNa karane ke liye azakya haiM / parantu ( sappurisaniseviyAI ) satpuruSoM se ye sevita-Acarita hote haiM, arthAt jo satpuruSa haiM-antarAtmA jIva hai-ve hI unheM dhAraNa karate haiN| adhika kyA kahA jAya ye saMvaradvAra (nivvANagamaNamagga-saggappayANagAI) mokSa ke gamana meM mArgarUpa hai, agara jIva meM itanI yogyatA nahIM hoM to svarga meM prayANa karAne vAlA jarUra hotA hai / isa prakAra ke (ye paMca saMvaradArAI kahiyANi) pAMca maMvara dvAra bhagavAna mahAvIra ne kahe haiN| isaliye pratyeka bhavya jIva ko inheM apanI zraddhA kA viSaya avazya banAnA caahiye| ||suu01|| duHkha naSTa thaI jAya che te e vAta paNa nakkI thaI jAya che ke te seMkaDe sukhanA pravartaka thAya che. jyAre temane ATale badhe vadhAre prabhAva che te dareka prANI tenI ArAdhanA karavA mAMDaze. tethI sUtrakAra batAve che te te saMva22 " kA purisaduruttarAI" ApuruSaharuttara cha-? ya2 53So cha-maDi. sAtmA 71 cha, tabhanA dvArA ta dhA21 2vAne mATe mazaya che. 55 " sappurisaniseviyAI" 51 st53|| tenu sevana-mAya25 42rAya che. 15 4! te sa12612 " nivvANagamaNamagga sagappayANagAI" bhAkSAmananA bhaagrUpa che, je jIvamAM eTalI yogyatA hoya te te tene mATe avazya svarga prAti 12vanA niva: che, 24 prA2nA te " paMca saMvaradArAI kahiyANi " pAMcya saMvaradvAra bhagavAna mahAvIre kahela che. te dareka bhavyajIve temane avazya pitAnI zraddhAne viSaya banAvavo joIe. sU. 1che zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 1 sU02 prathamasaMvaradvAranirUpaNam atha prathamasaMvaranirUpaNAyAha-'tattha paDhama' ityAdi-- mUlam-tattha paDhamaM ahiMsA jA sA sadeva maNuyAsurassa logassa bhavai dIvo tANaM saraNaM gaI paiTThA, nivvANaM 1, nivvuI 2, samAhI3, saMtI4, kittI5,kaMtI6, raiya7, viraiya8, suyaMga9, tittI10, dayA11, vimuttI12, khaMtI13, sammattArAhaNA14, mahaMtI15, bohI16, buddhI 17, dhitIya18, samiddhI19, riddhI20, viddhI21, ThiI 22, puTThI23, naMdA 24, bhaddA 25, visuddhI 26, laddhI 27, visidiTTI28, kallANaM.29, maMgalaM30, pamAo 31, vibhUI32, rakkhA 33, siddhavAso34, aNAsavo 35, kevalINaThANaM 36, sivaM 37, samiI38, sIla 39, saMjamo40,tti ya, sIlagharo 41, saMvaroya42, guttI43, vavasAo 44, ussao45, janno46, AyataNaM47, jaMtaNa 48,mappamAo49, assAo50, vIsAso51, abhao52. savvassa53, vi amaghAo, cokkha 54, pavitto 55, suI 56. pUyA 57, vimala58, pabhAsA 59, ya, nimmala 60 trtti| evamAdINi niyaguNanimmiyAiM pajjavanAmANi hoti ahiMsAe bhagavaIe // sU0 2 // TIkA-' tattha' ityAdi 'tattha' tatra-teSu paJcasu saMvaradvAreSu madhye 'paDhama' prathamam Adyam 'ahiMsA' ahiMsAlakSaNaM saMvaradvAraM bhavati / ahiMsA kIdRzI ? ityAha-'jA sA' yA sA suprasiddhA-ahiMsA -- sadevamaNuyAsurassa logassa' sadevamanujAsurasya isa prakAra yaha prathama saMvara dvAra kI prastAvanA hai| aba sUtrakAra A pramANe A prathama saMvaradvAranI prastAvanA che. have sUtrakAra prathama zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 560 praznavyAkaraNasUtre lokasya ' dIvo' dvIpo bhavati, ayaM bhAvaH- saMyogaviyoga cintAsantAnavitAna taraGgAyamANamohamahAvarttaparta kaSAyazvApadakadarthitamadhyamAnagAtrANAmatrANAnAM prANAnAmiyamahiMsA''zvAsasthAnarUpo dvIpo bhavati, tathA-' tANaM trANam Apadbhyo rakSaNAttrANasvarUpA'sti / tathA-' saraNaM' zaraNam - vividavipadavyAkulAnAmAzrayaprathama saMvara dvAra ke nirUpaNa ke liye sUtra kahate haiM - ' tattha paDhamaM ' ityAdi0 / TIkArtha - ( tattha ) una pAMca saMvaradvAroM meM se ( paDhamaM ahiMsA ) pahilA saMvaradvAra ahiMsA hai / ( jA sA sadevamaNudhAmurasta logassadIvo bhavai ) yaha suprasiddha ahiMsA devaloka, manuSyaloka aura asuraloka ke liye eka dvIpa jaisI hai| isakA tAtparya yaha hai ki saMyoga aura viyoga kI santAnaparaMparArUpa taraho se yaha mohamahAvartarUpa garta ki jisameM samasta saMsArI jIva sarvathA magna ho rahe haiM, vyApta ho rahA hai usameM par3e hue ina saMsArI jIvoM ko kaSAyarUpa zvApada - hiMsaka jAnavara rAtadina duHkhita karate rahate haiM aura unake zarIra ko mathate rahate haiM / vahAM unakI rakSA karane vAlA koI nahIM hai / isa taraha azaraNabhUta hue ina prANIyoM kI rakSA karane vAlI yaha eka ahiMsA hI hai| ataH yaha ahiMsA unake liye AzvAsana ke sthAnarUpa eka dvIpa ke jaisI hai / tathA ( tANaM) jIvoM kI yaha Apatti vipatti se rakSA karatI hai isaliye yaha trANarUpa hai / tathA (saraNaM ) aneka vipadAoM se ghire hue jIvoM sa'varadvAranAM nizyaNune bhATe sUtra uDe che-" tattha paDhamaM " dhatyAdi TIDArtha - "tattha" te yAMya savaradvArAmAMthI paDhamaM ahiMsA " pahelu savaradvAra ahiMsA che. " jA sA sadevamaNuyAsuramsa logassa dIvo bhavai " te suprasiddha ahiMsA phevalAka, manuSyaleAka, ane asuraleAkane mATe eka dvIpa jevI che. tene bhAvArtha e che ke saMcAga ane viyeAgarUpa saMtAna paraMparA rUpa mejA A vaDe A meAha mahAvarUpa khAI ke jemAM sarve saMsArI jIvA sapUrNa rIte magna thaI gayelA che, DUbI gayA che, te saMsArI jIvAne kaSAyarUpa zvApada hiMsaka pazu nizadina duHkhI kare che ane temanAM zarIrane lAvyA kare che tyAM temanuM rakSaNa karanAra koI nathI. A rIte nirAdhAra evAM te prANIonI rakSA karanAra A eka ahiMsA ja che tethI A ahiMsA temane mATe Azraya sthAnarUpa thoDa dvIpa samAna che. tathA "tANaM " te kavAnuM Apatti-vipatti sAme rakSA 1re che. tethI te trAlu35 che. tathA " saraNaM" mane viSahothI gherAyelA bhavAne zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 1 sU02 prathamasaMvaradvAranirUpaNam 561 6 sthAnam, ' gaI ' gatiH gamyate = mokSArthibhirAzrIyate iti gatiH = prApyasthAnaM tathA - ' paTTA ' pratiSThA pratiSThante- Asate yasyAM sarve guNAH sA pratiSThA sarvaguNAnAmAdhArasvarUpA / sAmpratamahiMsAyAH guNa niSpannAni SaSTinAmAnyAha 'nivvANaM ' ityAdi -' nitrtrANaM ' nirvANaM = mokSaH, taddhetutvAt 1, 'nibbuI 'nirvRtiH=svAsthyam - karmavyAdhivarjitatvAt 2, 'samAhI ' samAdhiH = samatA, samabhAva hetutvAt 3, 'saMtI' zAntiH = drohavarjitatvAt 4 kittI ' kIrttiH = yazaH taddhetutvAt 5, ko yaha eka uttama Azraya sthAna rUpa hai / tathA ( gaI ) jo mokSa ke abhilAzI jIva haiM ve isakA Azraya karate haiM isaliye unakI apekSA yaha gatirUpa hai / tathA ( paTTA ) saMsAra meM jitane bhI sadguNa haiM una saba kI pratiSThA - AdhArabhUta yahI eka ahiMsA hai, isake abhAva meM anya vidyamAna sadguNoM kI pratiSThA - kImata nahIM hotI hai| aba sUtrakAra isa ahiMsA bhagavatI ke guNa-nidhpanna sATha nAmoM ko kahate haiN| unameM pahilA nAma (nivvANaM) nirvANa - mokSa hai| kyoM ki yaha usakI hetubhUta hotI hai 1 / dUsarA nAma isakA ( nibbuI ) nivRtti hai, nivRtti zabda kA artha svAsthya hai- karmoM ke AtyaMtika abhAva hone se hI jIvoM ko prApta hotA hai 2 / ahiMsA kA tIsarA nAma (samAhI) samAdhi hai, samAdhi kA artha samatA hai, yaha ahiMsA samabhAva kI kAraNa hotI hai isaliye kAraNa meM kArya ke upacAra se ise svayaM samAdhirUpa kaha diyA hai 3 / ahiMsA kA cauthA nAma (saMti) zAnti hai, kyoM ki jahAM droha "" bhATe te me AzrayasthAna35 che. tathA " gaI " bhokSanA malidyASI ne jIve che te tene Azraya le che, tethI temanI apekSAe te gatirUpa che, tathA paTThA " sasAramAM jeTalA sadguNa che te khadhAnA AdhAra rUpa A eka ahiMsA ja che, tenA abhAve bIjA vidyamAna sadguNlRAnI kAi pratiSThA-kiMmata thatI nathI. have sUtrakAra A ahiMsA bhagavatInA guNa pratipAdita sA nAme satAve che. temAM paDesu nAma " nivvANaM " nirvANu mokSa che araNa te tenA kAraNarUpa heAya che. (1) tenuM bIjuM nAma nimbuI ' " nirvRtti che, nivRti zabdane atha svAsthya thAya che--karmAnA atyaMta abhAva hAvAthI te jIvAne thAya che. (2) ahiMsAnuM trInuM nAma mAhI " samAdhi che, samAdhinA artha samatA che, A ahiMsA samabhAvanuM kAraNa hoya che tethI kAraNamAM kArya nA upacArathI tene svayaM samAdhi35 uDevAmAM Ave che. (3) aDisAnuM yAthu nAma "saMtI" zAnti che, kAraNa ke jyAM drohanA abhAva hAya che' tyAMja zAMta hAya che. ahiM. 66 66 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 562 praznavyAkaraNasUtre 'kaMtI' kAntiH = prasannatA taddhetutvAt 6, 'raI ya' ratiH = AnandastajjanakatvAt 7, ' viraI ya' viratiH = virAgaH sAvadyakarmavarjitakhAt = ' suraMga ' zrutAGgA=zrutaM= zrutajJAnAGgaM kAraNaM yasyAH sA tathoktA, uktamapi - " paDhamaM nANaM tao dayA iti 9, ' vittI' tRptiH saMtoSaH sarvaprANisaMtoSajanakatvAt 10, dayA=prANirakSAupamardanavarjitasvAt 11, 'vimuttI' vimuktiH virudhyante prANinaH sakalavadha - kA abhAva hotA hai vahIM zAMti hotI hai, ahiMsA meM droha kA leza bhI nahIM hotA hai, isaliye ise zAMti zabda se vyavahRta kiyA gayA hai 4 / (kittI ) yazakI hetubhUta hone se isakA pAMcavAM nAma kIrti hai| ahiMsaka jIva kI kIrti kA sarvatra vistAra hotA hai yaha bAta suprasiddha hI hai 5 / (kaMtI ) prasannatA kI hetubhUta hone se isakA nAma kAnti bhI hai 6 / (raI ya ) Ananda kI utpAdaka hone se isakA nAma rati hai 7 / (viraI ya) sAvadyakarmoM se varjita hone ke kAraNa isakA nAma virati bhI hai 8 / ( suyaMga) isa ahiMsA kA kAraNa zrutajJAna hotA hai isaliye isakA nAma zrutAGga hai / kyoMki aisA kahA hai ki pahile jJAna hotA hai bAda meM dayA 9 / (tittI) samasta prANiyoM ke liye yaha saMtoSajanaka hotI hai isaliye isakA nAma tRpti hai 10 / isa ahiMsA meM prANiyoM kI rakSA hotI hai isaliye prANiyoM ke prANoM ke upamardana kRtya se rahita hone ke kAraNa yaha (dayA) dayArUpa hai 11 / isake prabhAva se prANI samasta prakAra ke vadha evaM baMdhanoM se chUTa jAtA hai dd sAmAM drohanuM nAma mAtra paNa hetu nathI tethI tene zAnti zabdathI vaNu vela che. (4) "kittI" yazanA arazu 35 hovAthI tenuM pAMyabhu nAma DIrti che. aDisa lavanI DIrti sarvatra sAya che te vAta suprasiddha che. (4) "kaMtI " asannatAnA azzu3pa hovAthI tenu' nAma anti pazu che. (6) "raIya" mAnahaM utpanna 12nAra hovAthI tenuMnAbha rati che. (7) "viraIya" sAvadya urbhAthI rahita hovAthI tenu' nAma virati pazu che. (8) "suyaMga" mA DisAne araNe zrutajJAna thAya che, tethI tenu nAma zrutAMga che, kAraNa ke pahelA jJAna thAya che, ane tyAra pachI dayA evuM lAMjesa che. (8) " tittI " samasta prANubhAne bhATe te saMtoSa na hoya che tethI tenuM nAma tRpti che. (10) A ahiMsAthI prANIonI rakSA thAya che, tethI prANIgonAM AeNusa DAranAM nRtyathI te rahita hovAthI te " dayA " dhyA35 che. (11) tenA prabhAvathI prANIe samasta prakAranA vadha ane dhanAmAMthI mukta thAya che, tethI sakaLa vadhakhadhanAthI prANIone mukta karAvanAra hAvAthI zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ surzinI TIkA a01 sU0 2 prathamasaMvaradvAranirUpaNam 563 bandhanebhyo yayA sA tathoktA,-sakalavadhavandhanavimocakatvAt 12, 'khattI' kSAntiH krodhAdinigrahakArakatvAt 13, 'sammattArAhaNA' samyaktvArAdhanA samyakvaM-samyagbodharUpamArAdhyate yayA sA tathoktA,-jinazAsanArAdhanakAraNatvAt 14, ' mahaI ' mahatI sarvadharmAnuSThAnazreSThatvAt 15, 'bohI' bodhiH-sarvajJIktadharmaprAptirUpatvAt 16, 'buddhI' buddhiH, paraduHkhAvabodhakatvAt 17, 'dhiI' dhRtiH, mriyamANajIvasyAbhayapradAyakatvAt , yadvA-dhRtizcittadADharyam , ahiMsayA citte dADhayasya samutpadyamAnatvAt 18, 'samiddhI' samRddhiH, AnandajanakatvAt isaliye prANIyoM kI sakala vadha bandhanoM se vimoMca kA hone ke kAraNa isakA nAma (vimuttI ) vimuktI hai 12 / yaha samasta krodhAdi kaSAyoM kI nigraha kArikA hai isaliye isakA nAma ( khaMtI) kSAnti hai 13 / samyak bodharUpa samyaktva isake hone para hI ArAdhita hotA hai, arthAt yaha jinazAsana kI kAraNa hotI hai isaliye isakA nAma (sammattArAhaNA) samyaktvArAdhanA hai 14 / dharmake samasta anuSThAnoM meM yaha zreSTha hai isaliye isakA nAma ( mahatI ) mahatI hai 15 / sarvajJapratipAdita dharmakI prAptirUpa hone se isakA nAma ( bohI ) bodhi hai 16 / paraduHkhoM kI avabodhikA hone se, arthAt parakIya duHkhoM ko batalAne vAlI hone se isakA nAma (buddhI) buddhi hai 17 / marate hue jIvoM ko isake prabhAva se abhaya kI prApti hotI hai isaliye isakA nAma (dhiI) dhRti hai / athavA-dhRti zabda kA artha citta kI dRDhatA hai, so ahiMsA se citta meM dRr3hatA utpanna hotI hai yaha bAta nirvivAda hai 18 / Ananda tenu nAma "vimuttI" vibhuti cha, (12) te samasta dhADi pAyonI niDa 42nArI cha, 'tathI tenu nAma " khaMtI " zAnti cha. (13) sabhyamAdha rUpa samyakatva te vidyamAna hoya te ja ArAdhAya che, eTale ke te jinazAsnnii mArAdhanAna 42435 ya cha tethI tenu nAma "sammattArAhaNA" samyakatvArAdhanA che. (14) dharmanA samasta anuSThAnemAM te zreSTha che tethI tenuM nAma " mahatI" bhaDatI cha (15) sava' pratipAdita dhamanI prApti35 pAthI tenu nAma " bohI" mAthi che. (16) 52: mAnI samAdhi pAthI meTale hai pA24 me matAnArI pAthI tenu nAma "buddhI" muddhi cha (17) bharata 7vAne tena prabhAvI malayana prApti thAya cha, tethI tenu nAma "dhiI" dhati che. athavA dhati zabdano artha cittanI daDhatA che. te ahiMsAthI cittamAM daDhatA utpanna thAya che te vAta nirvivAda che. (18) AnaMdanI janaka hevAthI zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 564 prazravyAkaraNasUtre 6 19, ' riddhI' Rddhi, lakSmIhetutvAt 20, ' viddhI ' vRddhi:, tIrthaGkarAdipuNyamakRtipuJja saMpAdakatvAt 21, 'ThiI' sthitiH - sAdyaparyavasitamokSasthitisampAdakatvAt 22, 'puTThI ' puSTi:- puNyapuSTikArakatvAt 23, 'naMdA ' nandA - nandayati AnandayatIti nandA, svargApavargasukhaprApakatvAt 24, bhaddA bhadrA = bhandate= kalyANaM karotIti bhadrA 25, 'visuddhI ' vizuddhiH - pApamaLavizodhakatvAt 26, 'laddhI ' labdhiH = kevalajJAna ke valadarzanAdi labdhahetutvAt 27, 'visidiTTI viziSTa - dRSTiH = pradhAnadarzanamatamityarthaH, uktaM ca " , kI janaka hone se isakA nAma ( samiddhI) samRddhi hai 19 / lakSmI kI hetubhUta hone se isakA nAma (riddhI) Rddhi hai 20 / isake prabhAva se tIrthakara Adi puNya prakRtiyoM kA jIvoM ko bandha hotA hai isaliye isakA nAma (viddhi) vRddhi hai 21 / isake AcaraNa karane se mokSa meM prApta hue jIvoM kI sthiti Adi ananta hotI hai isaliye isakA nAma ( ThiI) sthiti hai 22 / puNya kI puSTi kA kAraNa hone se isakA nAma ( puTThI) puSTi hai 23 / svarga aura mokSa ke sukha jIvoM ko isakI kRpA se prApta hote haiM ataH ve una sukhoM kI prApti se vahAM Ananda karate haiM isaliye isakA nAma ( naMdA) nandA hai 24 / yaha jIvoM kA kalyANa karAtI hai isaliye isakA nAma ( bhaddA ) hai 25 / pApamala kA isase vizodhana hotA hai isaliye isakA nAma ( vimuddhI) vizuddhI hai 26 / kevalajJAna, kevaladarzana, Adi labdhiyAM isake hI prabhAva se hotI haiM, isaliye isakA nAma ( lagI ) labdhi hai 27 / ( visidiMDI ) ahiMsA tenuM nAma samiddhI" samRddhi che. (18) lakSmInA azu35 hovAthI tenu' nAma " riddhI" Rddhi che. (20) tenA prabhAvathI tIrtha 12 mahi punnyprbhRticAnA jIvone madha thAya che tethI tenu nAma thI meAkSa prApta karela jIvAnI sthiti Adi fast" (29) di muar. ana`ta thAya che, tethI tenu 66 66 66 nAma ThiI " sthiti che (22) pueyanI yuSTinu te arazu hovAthI tenu nAbha 66 puTThI " puSTi che. (23) tenI pAthI kavIne svarga bhane bhokSanAM subho prApta thAya che, tethI te sukhAnI prAptithI tee tyAM AnaMda kare che. te kAraNe tenuM nAma naMdA " che (24) te bhAnu udayA urAve che. tethI tenu nAma 66 66 " bhaddA " laddA che. (25) pAyabhajanI tenAthI vizuddhi thAya che, tethI tenu' nAma " visuddhI " vizuddhi che. (26) ThevaNajJAna, jevaNaharzana yAhi sandhimA tenA prabhAvathI ja jIvone prApta thAya che, tethI tenu nAma che. (27) " visi diTTho " ahiMsA ja pradhAna dana che tethI tenuM nAma 66 cat" altu zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 565 sudarzinI TIkA a0 1 sU0 2 prathamasaMvaradvAranirUpaNam " kiM tayA paThitayA, padakauTayA palAlabhUtayA / yatra yat na jJAtaM, parasya pIDA na karttavyA" // 1 // iti // padakoTimittAnekazAstrAdhyayanaiH kim ? yatra dayA na vartate / dayAvarjitAni sakalAnyapi zAstrANi palAlabhUtAnItyarthaH 28, 'kallANaM ' kalyANam , kalyaM mokSastatmApakatvAt 29, maMgalam duritopazamanakArakatvAt 30, 'pamoo' pramodA harSajanakatvAt 31, 'vibhUI vibhUtiH-sakalasaMpattihetutvAt 32, ' rakkhA' rakSA jIvarakSaNasvabhAvAt 33, ' siddhAvAso' siddhAvAsaH sAdyaparya hI pradhAna darzana hai isaliye isakA nAma viziSTa dRSTi hai 28 / kahA bhI hai "kiM tayA paThitayA, padakoTayA palAla bhUtayA / yatra yat na jJAtaM, parasya pIDA na karttatyA // 1 // " pada koTi parimita aneka zAstroM ke adhyayana se kyA lAbha ho sakatA hai jaba ki jIva ko itanA hI jJAna na ho pAve ki para prANI ko pIr3A nahIM karanA cAhiye // 1 // dayopadeza vihIna zAstra palAla jaise niHsAra hai 28 / mokSa-pradAna karAne vAlI hone se isakA nAma (kallANaM) kalyANa hai 29 / pApoM kA-isase upazamana hotA hai isaliye yaha ( maMgalaM ) maMgalarUpa hai 30 / harSa kI janaka honese yaha (pamAo) pramAdarUpa hai 31 / sakala saMpattiyoM kI hetubhUta hone se isakA nAma (vibhuI) vibhuti hai 32 / (sakkhA) jIvoM viziSTa STa cha. yuM 55 cha " kiM tayA paThitayA, padakoTathA palAlabhUtayA / yatra yat na jJAtaM, parasya pIDA na karttavyA // 1 // "keTi pade vALa aneka zAstrono abhyAsa karavA chatAM paNa je jIvane eTaluM paNa jJAna na prApta thAya ke bIjA prANIone pIDavA joIe nahIM, te tenAM adhyayanathI zuM lAbha ? 1 dayAnA upadeza vinAnAM zAstra palAla jevAM niHsAra che. (28) mekSa prApta sapanA2 DApAthI tenuM nAma " kallANaM" syAe cha. (28) tenA paDe pApAnI kSaya thAya che tethI te " maMgalaM" bha 35 cha. (30) panI mana DApAthI te "pamoo" pramA635 cha. (31) s47|| saMpattiyAnA 4126135 DApAthI tenu nAma " vibhUI" vibhUti che. (32) " rakkhA " yonI rakSA karavAne tene svabhAva hevAthI tenuM nAma rakSA che. (33) tenI ArAdhanA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazravyAkaraNasUtre vasitamokSagatinivAsahetutvAt 34, 'aNAsavo' anAzravaH-karmAgamananirodhakatvAt 35, 'kevalINaM ThANaM kevalinAM sthAnam-teSAmAzrayabhUtatvAt , ahiMsakasyaivakevalajJAnaM samutpadyate ityarthaH 36, 'sivaM' zivam-upadravavarjitatvAt 37, 'samiI ' samitiH-samyakpravRttiH, tadUpatvAt 38, 'sIla' zIlaM-samAdhiH, taddhetutvAt 39, saMjamotti ya ' saMyamaiti ca-saMyamaH-hiMsA nivRttistaddhetutvAt 40, 'sIlagharo' zolagRham-zIlaM-sadAcAro, yadvA brahmAcarya, tasya gRhaM= kI rakSA karane kA hI isakA svabhAva hai isaliye isakA nAma rakSA hai 33 / isakI ArAdhanA karate2 hI jIva siddhoM ke AvAsa meM siddhigati nAmaka sthAna vizeSa meM nivAsa karane laga jAtA hai isaliye isakA nAma (siddhAvAso) siddhAvAsa hai 34 / (aNAsavo) kamoM ke Agamana dvAra kI yaha nirodhikA hai isaliye isakA nAma anAsrava hai 35 / ( kevaloNaM ThANaM ) kevalajJAnI-isakA Azraya karate haiM isaliye isakA nAma kevali sthAna hai| arthAt jo ahiMsaka hotA hai use hI kevala jJAna utpanna hotA haiM 36 / ahiMsaka jIva ko kahIM se bhI kisI bhI prakAra ke upadrava prApta nahIM ho sakate haiM isaliye upadravarjita hone se isakA nAma ( sIva ) ziva hai 37 / samyaka pravRtti kA nAma samiti hai. yaha ahiMsA samitirUpa hotI haiM isaliye isakA nAma (samiI ) samiti hai 38 / zIla-samAdhi-kA yaha kAraNa hotI hai isaliye isakA nAma (sIla ) zIla hai 39 / (saMjamotti ya) saMyama-hiMsA kI nivRtti honArUpa saMyama kI yaha sAdhaka hai isaliye isakA nAma saMyama hai| 40 zIla-sadAcAra athavA brahmacaryakI yaha sthAna hai isaliye isakA nAma karatAM karatAM ja jIva siddhonA AvAsamAM siddhigati nAmanA sthAnamAM nivAsa 42 // sAge cha tethI tenuM nAma " siddhAvAso" siddhAvAsa cha. (34) " aNAsavo" bhanA mAgamana dvA2nI te nirodha cha, tethI tenu nAma sanAkhava cha. (35) " kevalINa ThANaM " paNajJAnI teno mAzraya cha tethA tenuM nAma vaNI. sthAna che eTale ke je ahiMsaka hoya che tene ja kevaLajJAna prApta thAya che. (36) ahiMsaka jIvane keI paNa sthaLethI kaI paNa prakAranA upadrava thaI zatA nathI. tethI padrava 2Dita DAvAthI tenuM nAma "siva" ziva che. (37) samyaka pravRttine samiti kahe che. A ahiMsA samitirUpa hoya che tethI tene "samiI " samiti cha. (38) zIta-samAdhinA te 12535 DIya cha tethI tenu nAma "sIla" zIta cha. (36) "saMjamottiya" sayama-DisAthI nivRtta 5 / 35 sayabhanI te sA54 che, tethI tenu nAma saMyama che. (40) zAda sahAyA2 athavA brahmAyana te sthAna cha tethI tenuM nAma " sIlagharo" zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a01 sU0 3prathamasaMvaradvAranirUpaNam sthAnam 41, "saMvaro ya' saMvarazca-karmAgamakAraNasaMvaraNAt 42, 'guttI' guptiH =jIvasyAzubhapravRttinirodhakatvAt 44, ' vavasAo' vyavasAya:-vi-viziSTo'vasAya: adhyavasAya: AtmapariNAmaH 44,'ussaoya ' ucyachyazca-dravyabhAvonatihetutvAt 45, 'jaNNo' yajJaH-svargAdisadgatidAyakakhAt 46, 'AyataNaM' Ayatanam-guNAnAmAzrayaH 47, 'jayaNaM' yatnaH-niravadyAnuSThAnatvAt 48, ' appamAo' apramAdaH pramAdavarjanam 49, 'assAo' AzvAsa:-paratRptihetu(sIlagharo) zIlagRha hai 41 / kamoMke Agamana bhUta kAraNoM kA vaha nirodha kara detI hai isaliye isakA kAma (saMvaro) saMvara hai 42 / isake AcaraNa karane se jIvoM kI azubha pravRtti ruka jAtI hai isaliye isakA nAma (gutti) gupti hai 43 / yaha AtmA kA viziSTa prakAra kA eka pariNAma hai isaliye isakA nAma ( vavasAo) vyavasAya-vi-avasAya adhyavasAya hai 44 / yaha dravya aura bhAva ina donoM kI unnati karAne vAlI hotI hai isaliye isakA nAma (ussao ya) ucchaya hai 45 / svarga Adi saddati kI prApti jIvoM ko isake sevana karane se hotI hai isaliye isakA nAma (jaNNo ) yajJa hai 46 / sabhI sadguNoM kA yahI eka AzrayasthAnabhUta hai isaliye isakA nAma (AyataNaM) Ayatana hai 47 / yaha niravadya anuSThAnarUpa hai isaliye isakA nAma (jayaNaM) yatna hai 48 / isa pramAda asAvadhAnatAkA parityAga hojAtAhai isaliye isakA nAma(appamAo)a. zIlaMgRha che. (41) karmanA Agamana rU5 kAraNone te nirodha karI nAkhe che. tethI tenuM nAma " saMvaro" sava2 cha. (42) tene mAyavAthI vAnI azubha pravRtti 42ii laya che tethI tenu nAma " gutti " gupti che. (43) te mAtbhAnu viziSTa prA2nu me pariNAma che, tethI tenu nAma "vavasAo" vyavasAyavi. avasAya-adhyavasAya che. (44) te dravya ane bhAva, se mannenI unnati 42nArI cha tethI tenu nAma " upsaoya " ucchraya che. (45) tenA sevanathI vone svA mAha sAtinI prApti thAya che, tethI tenu nAma "jaNNo" yajJa che. (46) saghaLA sadguNonuM teja eka AzrayasthAna che, tethI tenuM nAma " AyataNaM " mAyatana cha (47) te nizvayaM manuhAna35 che. tathI tenu nAma "jayaNaM" yatna che. (48) tamA prbhaah-msaavdhaantaane| parityAga taya cha, tathA tenu nAma " appamAo" maprabhA che. (48) 52 prANAyAne te tRsinA // 29535 DAya cha, tethI tenu nAma " assAo" yAvAsa cha. (50) zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazravyAkaraNasUtre tvAt 50, 'vIsAo' vizvAsa prANinAM pratItijanakatvAt , yadvA-prANiprANasyAviruddhasamAcaraNalakSaNaH 51, abhao' abhayaH-nirbhayahetutvAt 50, 'savvassaviamAdhAo' sarvasyApi sakalapANigaNasya amAghAtaH-mA lakSmIH, sA ca dvedhAdhanalakSmIH prANalakSmIca, tasyA ghAto hananaM mAghAto, na mAghAtaH amAghAta:amAriH svapadadvArA prANinAM prANatrANakaraNAt 54, 'cokkha' cokSA-pavitrAdapi pavitrA-karmamalApahArakatvAt 54, 'pavittA' pavitrA AtmanaimahelatutvAt 55, pramAda hai 49 / paraprANiyoM ko yaha tRpti kA kAraNa hotIhai isaliye isakAnAma ( assAo) AzvAsa hai 50 / prANiyoM meM yaha pratIti utpanna karA detI hai isaliye isakA nAma (vIsAo) vizvAsa hai| athavA prANiyoM ke prANoM ke viruddha AcaraNa isameM nahIM hotA hai isaliye bhI isakA nAma vizvAsa hai 51 / prANiyo ko yaha bhayarahita banA detI hai| isaliye nirbhaya kI hetu hone se isakA nAma abhaya hai 52 / dUsare jIvoM kI mA-dhana-lakSmI aura prANarUpalakSmI kA isameM ghAta nahIM hotA hai isa liye isakA nAma ( amAghAya ) amAghAta hai / mA zabda kA artha lakSmI hotA hai-dhana rUpa lakSmI aura prANarUpa lakSmI ke bheda se yaha lakSmI do prakAra kI hotI hai / ahiMsA se ina donoM kA saMrakSaNa hotA hai yaha bAta pratyakSa hai isaliye isakA nAma amAghAta hai 53 / yaha ahiMsA pavitra vastuoM se bhI hai atipavitra hai isaliye isakA nAma (coMkkhA) cokSA hai 54 / isase AtmA ke Upara jamA huA anAdikAla kA maila-vibhAva pariNati dUra ho jAtI hai| ataHAtmA nirmala-apane svarUpa meM magna-ho prANAyAma te pratIti utpanna 42 cha tathA tenu nAma "vIsAo" vizvAsa che. athavA prANIonAM prANenAM virUddhanuM AcaraNa temAM thatuM nathI, tethI paNa tenuM nAma vizvAsa che. (51) prANIone te bhaya rahita kare tethI nibha yatAne mATe 42 bhUta pAthI tenu nAma "abhaya" che. (52) mI vAnI mA-dhana-lakSmI ane prANarUpa lakSamIne temAM ghAta thatuM nathI, tethI tenuM nAma " amAghAya " amAghAta cha. 'mA' zahane artha sabhI thAya cha-cana35 lakSmI ane prANarUpa lakSmI, e rIte tenA be prakAra paDe che. ahiMsAne e baMnenuM saMrakSaNa thAya che te vAta pratyakSa che. (53) te ahiMsA pavitra vastuo 42tA 55 padhAre pavitra cha, tethI tenu nAma " cokkhA" cokSA che. (54) tenAthI AtmA upara jAmelo anAdikALane mela-vibhAva pariNati-dUra thaI jAya che, tethI AtmA pitAnAM nirmaLa svarUpamAM magna thaI jAya che. te kAraNe zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 1 sU0 2 prathamasaMvaradvAranirUpaNam 'suI ' zuciH=bhAvazaucahetutvAt 56, 'pUyA' pUjA-bhAvAcanA-prANyupamardanarahitatvAt 57' 'vimala' vimalA-mithyAtvAviratyAdimalavarjitatvAt , 58, 'pabhAsA ya ' prabhAsA ca-prakAzarUpA kevalajJAnajyotIrUpatvAta , sarvaprANinAM sukhaprakAzakatvAcca 59, 'nimmalattarA' nirmalatarA-sakalakarmamalayarjitatvAt 60, 'tti evamAdINi' ityevamAdIni 'niyaguNanimmiyAI nijaguNanirmitAni guNalakSitAni 'pajjavanAmANi' paryAyanAmAni tattattaddharmAzritAbhidhAnAni, 'huti ' bhavanti -- ahiMsAe bhagavaIe ' ahiMsAyA bhagavatyAH // sU02 // jAtI hai-isaliye isaAtmAkI nirmalatAkA kAraNa hone se isa ahiMsA kA nAma(pavittA)pavitra hai 55 / bhAvazucitA kA kAraNa hone se isakA nAma (muI) zuci hai 56 / isa ahiMsA meM prANiyoM ke prANoM kA upamardana nahIM hotA hai ataH yaha bhAvapUjArUpa hone se isakA nAma ( pUyA ) pUjAbhAvapUjA haiM // 57 isakI jo ArAdhanA karate haiM ve mithAtva avirati Adi maloM se varjita ho jAte haiM isaliye isakA nAma (vimala ) vimalA hai 58 / yaha ahiMsA kevalajJAnarUpa jyoti svarUpa hone se (pabhAsA ya ) eka prakAzarUpA hai / isaliye isakA nAma prabhAsa hai 59 / isakI prAdurbhUta hote hI AtmA se sakala karmoM kA abhAva ho jAtA hai ataH isakAnAma (nimmalatarA) nirmalatarA hai 60 / ( evamAdINi niyaguNa nimmiyAI pajavanAmANi hoti arhisAe bhagavaIe) isa prakAra isa ahiMsA bhagavatI ke ye sATha nAma guNAnusAra haiN| ye nAma isa ahiMsA bhagavatI ke paryAyavAcI-tattaddharma kI apekSA ko lekara-zabda haiM // sU0 2 // mAtmAnI nijatA bhATe 4.24bhUta vAthI te maDiMsAnu nAma " pavittA" pavitratA cha. (55) lA zucitAnA 12535 vAthI te "suI" zuci che. (pa) A ahiMsAmAM prANIonA prANanuM upamardana thatuM nathI tethI te bhaavpuu||35 DAvAthI tenu nAma " pUyA" pUna mApUna che. (57) 2 tenI ArAdhanA kare che teo mithyAtva, avirati Adi maLethI rahita thaI jAya cha, tethI tenu nAma " vimala" vimalA che. (58) 2 // maDisA // jJAna 35 jyotisva35 vAthI " prabhAsAya" se prA035 cha, tethI tenu nAma prabhAsa cha, (58) tena prAdurbhAva thatai RAImAmAthI dhIre dhIre sA bhanI malA 5 taya cha, tethI tenu nAma " nimmalatarA " nirmalatarA che. (10) 'evamAtINi niyaguNanimmayAi pajjavanAmANi hoti ahiMsAe bhagavaIe " A pramANe A ahiMsA bhagavatInA guNa pramANe sATha nAma che. te nAmo A ahiMsA bhagavatInA paryAyavAcI-te te dharmanI apekSAe zabda che 'sUrA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 570 saMprati ahiMsAmAhAtmyamAha - mUlam - esA bhagavaI ahiMsA, jA sA bhIyANaM piva saraNaM pakkhINaM piva gayaNaM, tisiyANaM piva salilaM, khuhiyANaM piva asaNaM, samuddamajjheva poSavahaNaM, cauppayANaM ca AsamapayaM, duhaTTiyANaM ca osahibalaM, aDavImajjhe ca satthagamaNaM, etto visitariyA ahiMsA jA sA puDhavIjala agaNi mAruyavaNassai - bIya hariya - jalacara-thalacara-khahayara tasa - thAvara - savvabhUyakhemakarI // sU0 3 // TIkA - ' esA bhagavaI ' ityAdi prazravyAkaraNasUtre 1 eSA = jinazAsanaprasiddhA-ahiMsA bhagavatI yA sA 'bhoyANaM piva saraNaM bhItAnAmiva zaraNam = bhaya bhItAnAM prANinAM trANAtha gRhamivAsti, ' pakkhINaMpica gayaNaM' pakSiNAmiva gaganam = pakSiNAM gaganamitra, yathA pakSiNAM gamane gaganamAdhAro bhavati, tathaiva sarvadharmANAmiyamahiMsA''dhAraH / ' tisiyANaM piva salilam = aba sUtrakAra isa ahiMsA ke mAhAtmya ko pradarzita karate haiesA bhagavaI ' ityAdi0 / 6 TIkArtha - ( esA ) jinazAsana meM prasiddha yaha ( ahiMsA bhagavaI ) ahiMsA bhagavatI ( jA sA ) jo vaha ahiMsA ( bhIyANaM piva saraNaM) bhayabhIta hue prANiyoM kI rakSA karane ke liye ghara jaisI hai / ( pakkhINaM piva gagaNaM) tathA jisa prakAra pakSiyoM ko gamana karane meM AdhArabhUta AkAza hotA hai usI taraha samasta dharmoM kI AdhArabhUta yaha ahiMsA hI hai / ( tisiyANaM piva salilaM ) jisa prakAra tRSita vyaktiyoM kI 66 esA have sUtrakAra A ahiMsAnu mahAtmya darzAve che esA bhagavaI " ityAhi. " nizAsanamA prasiddha te" ahiMsA bhagavaI " ahiMsA lagavatI, 66 jA sA " " " bhiyANaM piva saraNaM" layalIta maneva prANIyonI rakSA 42vAne bhATe ghara samAna che, "pakkhINaM piva gagaNaM " tathA jema pakSIAne gamana karavAmAM AkAza AdhArabhUta thAya che, eja pramANe samasta dharmone mATe AdhArabhUta A ahiMsA ja che, tikhiyANaM piva salilaM " prema ta2 66 66 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 1 sU0 3 ahiMsAmAhAtmyanirUpaNam 571 vRSitAmiva salilam jalam , prANarakSakatvAt , 'khuhiyANaM pica asaNaM' kSudhitAnAmivAzanam kSudhAtapANinAM kRte'zanaM bhojanamiva, annagrANAH iti vacanAt / tathA-' samuddamajhe va poyavahaNaM ' samRdramadhye iva potavahanam-yathA samudramadhye nauH prANinAM trANAya bhavati, tathaiva saMsArasamudramadhye iyamahiMsA prANinAM trANAya potAyate iti bhAvaH / tathA-'cauppayANaM ca AsamapayaM ' catuSpadAnAM ca Azramapadam-yathA catuSpadaprANinAM kRte goSThaM vizrAmasthAnaM tathaivAhiMsApi sarvaprANinAM prANarakSA kA sAdhanabhUta jala hotA hai usI prakAra yaha ahiMsA bhI prANiyoM ke prANoM kI rakSA kA eka sAdhana hai| (khuhiyANaM piva asaNaM) "anna hI prANa hai " isa ukti ke anusAra jisa prakAra bhUkha se pIDita hue prANiyoM ke liye bhojana eka mAtra AdhArabhUta hotA hai usI prakAra yaha ahiMsA bhI jIvoM kI rakSA karane kA eka sarvottama sAdhana hai| ( samuddamajjheva poyavahaNaM ) samudra ke bIja meM naukA jisa prakAra prANiyoM kI rakSA karane vAlI hotI hai usI prakAra saMsAra samudra ke bIca meM patita hue prANiyoM kI rakSA karane ke liye yaha ahiMsA hI eka sarvottama drar3ha naukA jaisI hai| ( cauppayANaM ca AsamapayaM) catuSpada-jAnavaroM ke liye jisa prakAra vizrAmasthala goSTa hotA hai usI prakAra yaha bhagavatI ahiMsA bhI sarvaprANiyoM ke liye sarvottama vizrAmasthala hai| (duhaTThiyANaM ca osahibalaM ) rogagrasta vyaktiyoM ko jisa prakAra oSadhi kA sahArA hotA hai usI prakAra karmarogagrasta bhavya jIvoM ke syAonI prANarakSA mATe pANI sAdhanarUpa bane che, e ja pramANe A ahiMsA 5 prANImAnA prANu manyAvAnu me sAdhana cha. " khuhiyANaM pica asaNaM" anna ja prANa che" te kathana pramANe jema sudhAthI pIDAtA prANIo mATe bhojana ja eka mAtra AdhAra hoya che e ja pramANe A ahiMsA paNa vAnu. 2kSA 42vAnu me sarvottama sAdhana cha " samuhamajjeva poya vahaNaM" samadranI vacce jema naukA prANIonuM rakSaNa kare che tema saMsAra sAgaramAM DUbelA prANIonI rakSA karavAne mATe A ahiMsA ja majabUta naukA jevI cha. "cauppayANaM ca AsamapayaM" yatu54-navarAna bhATabha goSTa (431) vizrAmasthAna hoya che e ja pramANe A bhagavatI ahiMsA paNa samasta prANAyAne bhATa sarvottama vizrAmasthAna cha. " duhaTThiyANaM ca osahi balaM " regIne jema auSadhine sahAre hoya che tema karmarogagrasta bhavya jIne zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 572 prazravyAkaraNasUtre vizrAmasthAnam / tathA-' duhaTiyANaM ca osahivalaM' duHkhasthitAnAM ca oSadhibalam-rogagrastAnAM prANinAM kRte thathauSadham tathaiva karmarogagrastAnAM kRte'hiMsauSadham , tathA-' aDavImajjhe ca satthagamaNaM' aTavImadhye iva sArthagamanam-yathA-aTavImadhye sArthena saha gamanaM sukhakaraM bhavati, tathaiva mokSamArgapasthitAnAmahiMsA / kima dhikam ? 'etto' itaH ebhyaH pUrvaktibhyo'pi ahiMsA 'visiTTatariyA' viziSTatarikAviziSTatarA / 'jA sA' yA sAahiMsA 'puDhavI-jala-agaNi-mAruya-vaNassaibIya-hariya-jalacara-thalacara-khahayara-tasa-thAvara-savyabhUya-khemakarI' pRthivIjalAgni maarut-vnspti-ciij-hrit-jlcr-sthlcr-khecr.bs-sthaavrsrvbhuutkssemkrii| pRthivyAdiSaTkAyajIvAnAM kalyANakArI varIvarti dayAbhagavatI ||suu-4|| ahiMsA hI eka parama auSadhIrUpa hai| ( aDavomajjhe vasatthagamaNaM) jaMgala ke bIca meM jisa prakAra sArtha-samudAya ke sAtha calanA sukhaprada hotA hai usI prakAra mokSamArga meM prasthita hue manuSya ko yaha ahiMsA hai arthAt-sArtha kA kAma detI hai| aura adhika kyA kaheM- ( etto) isa pUrvokta upamAnoM se bhI (visiTTatariyA ) ahiMsA viziSTatara hai| kyoM kI ( jA sA ahiMsA) yaha jo ahiMsA hai vaha ( puDhavI jalaagaNi-mAruya-vaNassai-bIya-hariya-jalacara-thalacara-khahayara tasa-thAvara savvabhUyakhemakarI ) pRthivI, jala, agni, vAyu, vanaspati, bIja, harita, jalacara, thalacara, khecara, trasa aura sthAvara ina saba bhUtoM kI-pRthivyAdi chaha kAya ke jIvoM kI-kalyANakarI-rakSA karane vAlI hai| bhAvArtha-isa ahiMsA bhagavatI ke samakSa saMsAra ke sabhI viziSTa jar3a padArtha tuccha haiM / kyoM ki unase jIvoM kI yathArtharUpa meM rakSA nahIM bhATa ahiMsA 1 me bhoTa moSadha35 cha. " aDavImajjhe vasattha gamaNa" sama jaMgalanI vacce sArtha-samudAyanI sAthe javAnuM sukhakArI hoya che te ja pramANe makSa mAge prayANa karatA manuSyane mATe ahiMsA sAthenI garaja sAre che. 1dhAre zu. 4! ' etto" pUrva prathita apmaan| 42tAM pA "visidratariyA" maDiMsA madhita2 cha 125 "jA sA ahiMsA " 212 aDisA cha te " puDhavIjalaagaNi-mAruya-vaNassai-bIya -hariya-jalayara- khahayara - tasa - thAvara savvabhUya- khemakarI" pRthivI, ove, masi. vAyu, vanaspati, mI, harita, jalacara, thalacara, khacara, trasa, ane sthAvara te badhA bhUtanI pRthivyAdi che kAyanAM chAnI kalyANakArI-rakSA karanArI che. bhAvArthaA bhagavatI ahiMsAnI AgaLa saMsAranA saghaLA viziSTa jaDa padArtho tuccha che kAraNa ke temanAthI yathArtha rIte jIvonI rakSA thatI nathI je zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 1 sU0 4 ahisAdhArakapuruSasvarUpanirUpaNam 573 atha yai mahApuruSairiyamahiMsopalabdhA sevitA ca tAnAha--' esA bhagavaI' ityAdi mUlam - esA bhagavaI ahiMsA jA sA aparimiya nANa daMsaNadharohiM sIlaguNa-viNaya-tava-saMjama nAyagehiM titthakarohiM savvajagajIvavacchallehiM tilogamahiehiM jiNacaMdehiM suTTa diTThA, ohi jiNehiM viNNAyA, ujjumaIhiM vidiTThA viulamaIhiM viditA, puvvadharehiM adhIyA, veuvIhiM paiNNA, AbhiNibohiyanANIhiM suyanANIhiM maNapajjavanANIhiM kevalaNANIhi AmosahipattehiM khelosahipattehiM vipposahipattehiM jallosahipattehiM savvosahipattehiM bIyabuddhiehiM kohabuddhIhiM payANusArIhiM saMbhiNNasoehiM suyadharehiM maNabaliehi bayabaliehi kAyabaliehiM nANabaliehi saNabaliehiM carittabaliehiM khIrAsavehiM mahuAsabehi sappiyAsavehi akhINa mahANasiehi cAraNahi vijjAharehi cautthabhattiehiM chahabhattiehiM dasamabhattiehiM evaM duvAlasacaudasasolasa--addhamAsa-mAsa--domAsa timAsa-caumAsapaMcamAsa chammAsabhattiehi ukkhittacaraehiM evaM nikkhitta caraehi aMtacaraehi paMtacaraehiM lUhacaraehi samudANihotI hai / yadi yathArtharUpa meM jIvoM kI rakSA karane vAlI-abhayapradAna karane vAlI yadi koI sarvottama vastu hai to vaha eka ahiMsA hI hai |suu03|| aba sUtrakAra jina mahA puruSoM ne isa bhagavatI ahiMsA kI prApti yathArtha rIte jIvenI rakSA karanArI-abhayapradAna karanArI kaI paNa sarvottama vastu hoya te te eka mAtra ahiMsA ja che. sU-3 che have sUtrakAra je mahApuruSoe A bhagavatI ahiMsAnI prApti tathA sevA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 574 ___ prazravyAkaraNasUtre caraehi aNNagilAiehi moNacaraehi saMsaTrakappiehiM tajjAyasaMsaTThakappiehiM uvanihiehiM suddhesaNiehiM saMkhAdattiehiM diTulAbhiehiM adiTTalAbhiehiM AyaMbiliehiM puTulAbhiehiM AyaMbiliehiM purimaDDiehiM ekAsaNiehiM niviiehiM bhinnapiMDavAiehi parimiyapiMDavAiehiM aMtahArehi paMtAhArehiM arasAhArehi virasAhArehiM lUhAhArehi tucchAhArehiM aMtajIvihiM paMtajIviehi lUhajIvihiM uvasaMtajIviehiM pasaMtajIvihiM vivittajIvihiM akhIramahusappiehiM amajamasAsiehi paDimaTThAiehiM ThANukaDiehi vorAsaNiehiM NesajiehiM DaMDAyaiehiM lagaMDasAIhiM egapasiehiM AyAvaehiM avAuDaehiM aNiTrayaehiM akaMDuyaehi dhuyakesamaMsulomanahehiM savvagAyapaDikammavippamukehi samaNucinnA, suyadharavidiyatthakAyavuddhiNo dhIramaibuddhiNo ya je te AsIvisauggateyakappA nicchayavavasAya pajattakayamaiyA NiccaM sajjhAyajjhANA aNubaddhadhammajjhANapaMcamahavvayaca. rittajuttA, samiyA samiIsu, samiyapAvA,chavviha jagavacchalA, niccamappamattA, eehiM annehi ya jA sA aNupAliyA bhagavaI // sU0 4 // TIkA- esA bhagavaI ' ityAdi 'esA bhayavaI ahiMsA' eSA bhagavatI ahiMsA eSA pUrvoktA bhagavatI= pUjanIyA sarvajJaprarUpitA'hiMsaiva samyagahiMsA'sti, na tu sarvajJetarakalpitA / 'jA' kI hai, tathA sevA kI hai una mahApuruSoM ko prakaTa karate haiM-' esA bhagavaI' ityaadi| TIkArtha-(esA bhagavaI ahiMsA) yaha pUrvokta bhagavati ahiMsA sarvajJa dvArA prarUpita ahiMsA-hI sacI ahiMsAhai, sarvajJa se bhinna itara 4ii che te mahApuruSAMnA nAma pragaTa 42 cha-" esA bhagavaI " tyAdi sAtha-'esA bhagavaI ahiMsA" mA pUrvAta magavatI DisA-sajJa dvArA prarUpita ahiMsA ja sAcI ahiMsA che, sarvajJa sivAyanA bIjA chadmastha zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 1 sU0 4 arhisAdhAraka puruSasvarUpanirUpaNam 575 " " yA - jinasiddhAntoktA ahiMsA 'sA' sA ' aparimiyanANadaMsaNadharehiM ' aparimitajJAnadarzanadhArakaiH 'sIlaguNaviNayatavasaMjamanAyagehiM zIlaguNavinayatapaH saMyamanAyakaiH, zIlaM = cittasamAdhAnaM tadevaguNastaM, tathA vinayatapaH saMyamAMzca svasya pareSAM ca nayanti = prApayanti ye te taistathokteH ' titthaMkarehiM ' tIrthaGkaraiH= caturvidhasaMghanAyakeH 'savvajagajIvavacchalehiM ' sarvajagajjIvavatsalai : - sakalaprANi kAruNyopetaiH, = yogakSemakArikatvAt, ' tiloga mahiehiM ' triloka mahitaiH = trilo kapUjitaiH = tIrthakaranAmakarmaNo jagatpUjanIyatvAt ' jiNacaMderhi ' jinacandraiH= jinAnAM sAmAnya jinAnAM madhye candrA iva taiH kAruNikanizAkarairityarthaH, 'muTThadiTThA' suSThu dRSTA = kevalAlokaiH kAraNataH svarUpataH kAryatazca samyaga vinizcitA, chadmastha prANiyoM dvArA kathita ahiMsA saccI ahiMsA nahIM hai- isa taraha ( jA : jina siddhAntokta jo ahiMsA hai (sA) vaha (aparimithanANadaMsaNadharehiM ) aparimita- anaMta-jJAna aura darzana ke dhAraNa karane vAle ( sIlaguNaviNayatavasaMjamanAyagehiM ) zIla rUpaguNa vinaya evaM tapa, inakA svayaM AcaraNa karane vAle aura parako AcaraNa karAne vAle (tisthaMkarehi) tIrthaMkara - caturvidha saMgha kA netRtva karanevAle (savvajagajIvavacchalle hiM) samasta jagata ke jIvoM ke prativAtsalyabhAva rakhane vAle aura (tiloga mahiehi ) tIrthakara nAmakarma jagatpUjya hone ke kAraNa tInoM lokoM dvArA pUje jAne vAle, aise ( jiNa caMdehi ) jina caMdrone sAmAnya jinoM kI bIca meM caMdramA ke tulya tI kara mahAprabhuoM ne yaha ahiMsA bhagavatI ko pUrvokta prakAra se ( suTThadiTThA ) apane kevalA - loka se kAraNa svarUpa ko, evaM kArya kI apekSA ko lekara acchI jIvo dvArA kathita ahiMsA sAcI ahiMsA nathI. A rIte jA " ninsiddhAMtAkta je ahiM'sA che te " aparimiyanANadaMsaNadhare hiM 39 apa rimita-anaMta-jJAna ane darzananA dhAraka " sIla gUNaviNayatava saMjama nAyagehiM " zIlarUpaguNa, vinaya ane tapanuM jAte AcaraNa karanArA ane bIjAne tenu AcaraNa karAvanArA titthakarehiM " tIrtha 42-yaturvidha saMdhanu' netRtva 12nArA savvajagajIvavacchale hiM " bhagatanA samasta vo pratye vAtsalyalAba raamnArA ane tiloga mahiehiM " tIrtha 42 nAmaurbha bhagatthUnya hovAne Aro trAze sou dvArA pUjanArA, mevA " jiNacaM dehiM " vinaya drome-sAmAnya ninonI dara caMdramA samAna tIrthaMkara mahAprabhue A bhagavatI ahiMsAne pUrvakti rIte " suTu Thu diTThA " potAnA visAsouthI araNa svaiye, ane arthanI ayekSAe sArI rIte dekhI che--nizcita karI che. temaNe tenA khAhya ane abhya 88 "" sA 66 66 66 zrI prazna vyAkaraNa sUtra " Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazravyAkaraNasUtre tatra gurUpadezaH, karmakSayopazamAdi bAhayAbhyantaraM kAraNamasyAH pramattaogAtprANavyaparopaNalakSaNahiMsApratipakSarUpaM svarUpam , svargApavargaprAptitilakSaNaM ca kAryam , iti / tathA-'ohi jiNehiM ' avadhijinaiH viziSTAvadhijJAnibhiH 'viNNAyA ' vijJAtAbhedaprabhedaividitA, tathA ' ujjumaIhiMci ' Rjumatibhirapi-mananaM matiH-saMvedanamityarthaH, RjvIsAmAnyagrAhiNI matirbuddhiryeSAM te RjumatayaH ardhatRtIyAigula. nyUnamanuSyakSetravarti saMjJi paJcendriyamanodravyamatyakSIkaraNahetumanaHparyAyajJAnabhedavantastairaSi, 'diTThA' dRSTA, tathA-'viulamaIhiM ' vipulamatibhiH-paryAyazatopetA cintanIya ghaTAdivastuvizeSagrAhiNI mati buddhi ryeSAM te vipulamatayastaiH viditAtaraha dekhI hai-nizcita kI hai| unhoM ne isake bAhya aura Abhyantara kAraNa gurupadeza, karmakSayopazama Adi kahe haiN| isakA svarUpapramattayoga se jo prANavyaparopaNarUpa hiMsA kA svarUpa hai usase viparIta svarUpa prakaTa kiyA hai / tathA svarga aura apavarga kI prApti honA isakA kArya kahA hai| (ohijiNehi viNAyA) viziSTa avadhi jJAniyoM dvArA yaha ahiMsA bhagavatI bheda prabhedoM sahita vidita huI hai| tathA ( ujjumaIhiM vidiTThA ) Rjumati manaH paryaya jJAniyoM dvArA yaha pratyakSa rUpa meM dekhI gaI hai| jo viSaya ko sAmAnyarUpa se jAnatA hai vaha RjumatimanaH paryaya hai / yahAM para aisI AzaMkA nahIM karanA cAhiye ki " jaba Rjumati sAmAnyagrAhI hai taba to vaha darzana hI huA-use jJAna kyoM kahA kyoM ki yaha sAmAnyagAhI hai" isakA tAtparya itanA hI hai ki vaha vizeSoko jAnatA hai para vipulamati jitane vizeSoM ko nahIM jaantaa| ardhatRtIyaaDgula nyUna-arthAt DhAI aMgula kama manuSya kSetra meM rahe ntara kAraNa gurUpadeza, karmakSapazama Adi batAvela che. tenuM svarUpa-prayattayogathI je prANa haranAra hiMsAnuM svarUpa che tenA karatAM ulaTuM svarUpa pragaTa karela che. tathA svarga ane apavarganI prApti thavI te tenuM kArya kahelA che. " ohijiNehiM viNNAyA" viziSTa madhijJAnImA dvArA ta bhagavatI mahisA meha, prameha sahita sabhAvAbhata mAvata che. tatha" ujjumaIhi vidivA" tumati bhanaH 5ya yajJAnIyA dvArA te 5tyakSa 3 levAmAM mAveta che. je viSayane sAmAnya rIte jANe che te Rjumati manaH paryAya che. ahIM evI zaMkA na karavI joIe ke "je jajumati sAmAnyagrAhI che te te "zana" Aya. tene jJAna meM prayuM ? 41241 te sAmAnyayAhI cha" tene bhAvArtha eTale ja che ke te vizeSane jANe che paNa vipulamati jeTalA vizeSAne ngtenathI. " ardhatRtIyaagulanyUna" meTale. maDhI Ainm zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 577 sudarzinI TIkA a0 5 sU0 4 ahiMsApAptamahApuruSanirUpaNam vizeSato dRSTA, ete ubhaye'pi manaH pryyjnyaaninH| tathA-' puvvadharehiM ' pUrvadharaiH uptAdAgrAyaNIyavIryAdi caturdaza pUrvadharaiH( adhIyA) adhInA-zrutanibaddhA paThitA, tathA ' veuvvI hiM, vaikurvikaiH vaikriyalabdhidhAribhiH, 'paiNNA' pratIrNA nistIrNA-AjanmaparipAlitetyarthaH, tathA-' AbhiNiyohiyanANIhiM ' AbhinibodhikajJAnibhiH, abhi=arthAbhimukhaH-aviparyayarUpatvAta , ni-niyato'saMzayarUpatvAt , bodhaH saMvedanam =abhinivodhaH, sa eva Abhinibodhikam , jJAyate'neneti jJAnam , AbhinibodhikaM ca tajjJAnam-AbhinivodhikajJAnam-indriya noindriya nimitto bodha ityarthaH, so'sti yeSAM taistathoktaiH, matijJAnavadbhirityarthaH, huesaMjJI paMcendriya jIvoM ke manodravyoM ko yaha Rjumati sAkSAt jAnatA hai| yaha jJAna kA manaHparyayaeka bheda hai / ( viulamahiM vidiyA) manaH paryaya jJAnakA dUsarA bhedavipulamati hai / isa vipulamati manaH paryayajJAnavAlA padArthI ko Rjumati kI apekSA vizuddhatara Adi rUpa se jAnatA hai / kyoM ki yaha mati paryAyazatopeta hotI hai, tathA cintanIya ghaTAdi vastuoM meM sUkSmatara Adi rUpa se vartamAnadhoM ko jAnatI hai| una aise vipulamati manaHparyaya jJAniyoM dvArA yaha bhagavatI ahiMsA Rjumati kI apekSA adhika aura vizeSarUpa se vidita-jJAtadRSTa huI hai / tathA (putvadharehiM adhIyA) utpAdapUrva, agrAyaNIpUrva, vIryapravAda Adi caturdazapUrva ke dhArI mahAtmAoM ne-zrutajJAniyoM nezruta meM nibaddha huI isa ahiMsA bhagavatI ko paDhA hai / ( veuvvI hiMveiNNA ) vaikriyala dhidhAro munijanoM ne ise Ajanma pAlA hai| ( AbhiNiyohiyanANIhiM,muyanANIhiM,maNapajjavanANIhiM kevalanANIhiM) ochA manuSyakSetramAM rahela saMjJI paMcendriya jIvonAM manodravyane te bAjumati sAkSAta taNe che. mana: 5 yajJAnanA 23 me le che. " viulamaIhiM vidiA" mana paryaya jJAnane bIjo bheda vipulamati che A vipulamati mana:paryAya jJAnavALA padArthone bAjumatinA karatA vadhAre vizuddha rUpe jANe che. kAraNa ke matiparyAya zopita hoya che, tathA kalpanIya ghaTAdi vastuomAM sUkSmatara Adi rUpe vartamAna dharmone jANe che. evA te vipulamati mana:paryayajJAnIo dvArA A bhagavatI ahiMsA RjumatinA karatAM adhika ane vizeSa rUpe vidita -jJAta-STa cha. tathA " putvadharehiM adhIyA " G565%; mAyA, vIrya pravAda Adi cauda pUrvanA dhAraka mahAtmAoe-zrutajJAnIoe-zratamAM thAyera 2 mAtI miDi sArnu adhyayana yu cha, " veuvvIhiM veiNNA" vaiyadhidhArI bhaninAme tenu mAnna pAsana yu. cha. ' AbhiNibohiyanANIhiM suyanANIhi, maNapajjavanANIhiM kevalanANIhi " dhandriya mana zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazravyAkaraNasUtre tathA-' suyanANIhiM ' zrutajJAnibhiH zrutam-AcArAGgAdi, tadvedibhirityarthaH, tathA-' maNapajjavanANIhiM ' manaHparyavajJAnibhiH-manaso manyamAnamanodravyANAM paryavaH paricchedo manaH-paryavaH, sa eva jJAnam , manaHparyavajJAnam , tadasti yeSAM te tathoktAstaiH, tathA- kevalanANIhiM' kevalajJAnibhiH kevalamekamasahAyamanantaM paripUrNa yad jJAnaM tatkevalajJAnaM, tadasyAsti yeSAM te tathoktAH, tathA-' AmosahipattehiM ' AmauMpadhiprAptaiH,-AmazaH zarIrasaMsparzaH, sa evauSadhiH-sarvarogApahAritvAt-tapazraraNaprabhAvo labdhivizeSastAM prAptA ye te tathoktAstaiH, tathA'khelosahipattehiM ' zleSmauSadhiprAptaiH-zleSmA eva oSadhirbhavati yatra labdhauM sA indriya aura no indriya inase utpanna jo jJAna hotA hai usakA nAma Abhinibodhaka jJAna hai| ' abhi' aura 'ni' ye do upasarga yaha prakaTa karate haiM ki yaha jJAna sanmukha rakhe hue niyamita kSetravartI padArtha ko hI jAna sakatA hai / isa Abhiniyodhika jJAniyoM dvArA matijJAnadhAriyoM dvArA, tathA AcArAMga Adi zruta ke jAnane vAloM dvArA, tathA manaH paryavajJAniyoM dvArA,-manavAle-saMjJi prANI-kisI bhI vastu kA cintavana manase karate haiM / cintavana ke samaya cintanIya vastu ke bheda ke anusAra cintavanakArya meM pravRttamana bhinna 2 AkRtiyoM ko dhAraNa karatA rahatA hai ve AkRtiyAM hI mana kI paryAye haiM, aura una mAnasika AkRtiyoM ko sAkSAta jAnane vAlA jJAna manaHparyava jJAna haiM, isa manaH paryava jJAna ko dhAraNa karane vAle munijanoM dvArA, tathA kevala jJAniyoM dvArA-asahAya, eka, ananta, paripUrNa yaha kevala zabda kA artha hai, aisA jo jJAna hotA haiM vaha kevala jJAna hai, yaha jJAna jisa AtmA meM hotA hai usakA nAma kevalajJAni hai aise kevala jJAni AtmAoM dvArA ndriya 43 6tpanna thaye re jJAna cha tenuM nama minimAya jJAna cha "abhi" bhane " ni (' mana 5so se pragaTa 42 che te jJAna sanbhu5 |mer niyamita kSetravata padArthane ja jANI zake che. te abhinidhika jJAnIo dvArA, matijJAnadhArIo dvArA. tathA AcArAMga Adi sUtronA jANakAra dvArA tathA mana:paryaya jJAnIo dvArA-manavALAM-saMjJI prANI-kaI paNa vastunuM mana vaDe cintavana kare che. cintavanane vakhate jenuM cintavana karavAmAM Ave che te vastunA bheda pramANe cintanakAryamAM pravRtta thayela mana judI judI AkRtiyone dhAraNa karatuM rahe che, te AkRti ja mananI paryAya che. ane te mAnasika AkRtine pratyakSa jANanAra jJAna manaHparyaya jJAna che, te manaH paryaya jJAnane dhAraNa karanAra munio dvArA, tathA kevaLajJAnIo dvArA-asahAya, eka. anant, paripUrNate "para" zahanA mA cha, mere jJAna cha tene vaNa. zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 1 sU0 4 ahiMsAprAptamahApuruSanirUpaNam 579 zleSmauSadhistAM prAptA adhigatA ye te taistathoktaiH, tathA 'jallosahipattehiM ' jallauSadhipAptaiH jalla:= zarIrasamudbhavazcamalaH,sa evauSadhistAM prAptA ye taistathoktaH, tathA -- vipposahipattehiM ' vipruDoSadhiprAptaiH, vigruSaH=mukhavindavaH, ta eva oSadhirvighaDoSadhistAM prAptAstaistathoktaiH, tathA-' savyosahipattehiM ' sarvam karNavadananAsikAnayanajihAsamudbhavaM malaM tadeva oSadhistAmprAptAstaistathoktaiH, tathA-'bIyabuddhiehiM ' bIjabuddhikaH, bIjamiva vividhArthAdhigamarUpamahAtarujananAd buddhiryeSAM te bIjabuddhayastaistathoktaiH, ayaM bhAvaH-utpAdavyayadhrauvyayuktaM sadityAdivadarthapradhAna padamarthapadaM, tenaikenApi vIjabhUtenAdhigatena ye'nyaM prabhUtamapyarthamanusaranti te bIjabuddhaya ucyante, tathA 'kohabuddhiehiM ' koSThabuddhikaH-koSThaprakSiptadhAnyamiva yeSAM sUtrArtho suciramapi tiSThataste koSTha buddhayastaistathoktaiH, 'payANusArIhiM' padAnusAribhiH padena sUtrAvayavena ekenopalabdhena tadanukUlAni padazatAnyanusaranti ye te padAnusAriNastaistathoktaiH, tathA 'saMbhinnasoehi saMbhinnazrItobhiHsaMbhinnAni samAnArthagrAhINi zrotAMsi-indriyANi yeSAM te saMbhinnazrotasastaistathoktaiH, 'ye ekatareNApIndriyeNa sarvendriya gamyAn viSayAn avagacchanti te saMbhi( samaNucinnA ) sevita huI hai, aisA saMbandha Age se jor3a lenA cAhiye / tathA (AmosahipattehiM, khelosahipattehiM, jallosahipattehiM, vipposahipattehiM, sacosahipattehiM, bIyabuddhiehiM, kohabuddhiehiM, payANusArIhiM, saMbhinnasoehiM ) AmabheSadhilabdhi jinheM prApta ho cukI hai, leSmauSadhi labdhi jinheM prApta ho cukI hai, jalloSadhi labdhi jinheM prApta ho cukI haiM, viguMDoSadhi labdhi jinheM prApta ho cukI hai, sarvoSadhi labdhi jinheM prApta ho cukI hai, tathA bIjabuddhi labdhi-bIja samAna buddhi vAlI labdhi jinheM prApta ho cukI hai, koSTha buddhilabdhi jinheM prApta ho cukI hai, padAnusArI labdhi jinheM prApta ho cukI hai, saMbhinnazrotasa labdhi jinheM prApta ho cukI hai, unake dvArA sevita huI hai, tathA jhAnI chaha cha. sevA vijJAnI mAmAsa dvArA " samaNucinnA" sevAyasI cha so samaya nA pAya sAthe DI. sevAnI cha. tathA " AmosahipattehiM, khelosahipattehiM, jallosahipattehi. vipposahipattehi, savvosahipattehiM, bIyabuddhiehiM, kodabuddhiehi, payANusArIhi, saMbhinnasoehi" mazISadhisandhi jemane prApta thaI gaI che. jalauSadhilabdhi jemane prApta thaI gaI che, vipraDe Sadhilabdhi jemane prApta thaI gaI che, tathA bIjabhUddhi labdhi-bIjanA samAna buddhivALI labdhi jemane prApta thaI gaI che. keSThabuddhi labdhi jemane prApta thaI gaI che. padAnusArI labdhi jemane prApta thaI gaI che, saMbhinnazrotasa labdhi jemane prApta thaI cukI che, teo vaDe (ahiMsA sevAyela che. tathA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 580 prazravyAkaraNasUtre nazrotasa ucyante, tathA- suyadharehiM' zrutadharaiH AcArAGgAdisUtradhArakaiH, tathA'maNavaliehiM ' manobalikaH-dRDhamanaskaiH- nAnAvidhaparISahopasargasapAte'pi yepAM mano dharmAtkiJcinmAtramapi na calati tairityarthaH, ' vayabalie hiM' vacobalikaiHvAgbalayuktaiH durvAdisApidArtha nirAkaraNasamarthavANobalopetairityarthaH, 'kAyabaliehi 'kAyabalikaiH parISahopasargasahanasamarthakAyabalayuktarityarthaH 'nANabaliehi , jJAnabalikaiH-jJAnena matyAdinA balinastaistathoktaiH-dRDhajJAnayuktarityarthaH, 'daMsaNabaliehiM darzanabalikaiH-darzanaM-ni zaGkitAditatvazraddhAnarUpaM, tena balavantastaistathoktaiH, 'carittavaliehiM ' cAritrabalikaiH, cAritraM SaTakAyasaMyamaH, tadrUpaM yadva lam , tadvadbhirityarthaH, tathA 'khIrAsavehiM ' kSIrAstravaiH kSIrAstravalabdhidharaiH, yeSAM vacanamAkarNyamAnaM manaH zarIrasukhotpAdanAya prabhavati te kSIrAnavA ucyante, tathA 'mahuAsavehi' madhvAsravaiH zarkarAdyapekSayApi madhuraM dravyaM madhu'zahada' iti bhASAprasiddhaM, tadiva vacanam Asravanti-Nissarayanti ye te madhyAsravAstaistathoktaiH, tathA 'sappi. Asavehi' sarpirAsravaiH sapiH atyantasurabhiyuktaM snehayuktaM ca ghRtamiva vacanamAtra vanti-nissArayanti ye sarpirAsravAstaistathoktaH, tathA akkhINamahANasiehi' akSINamahAnasikaiH mahAnasam annapAkasthAnaM, tadAzritatvAdanamapi mahAnasamucyate akSINaM mahAnasaM yeSAM te akSINamahAnasikAstaintathoktaiH, yeSAmasAdhAraNAntarAyakSayopazamAdalpamAtramapi pAtrapatitamannaM gautamAdInAmiva lakSasaMkhya kebhyo'pi dIyamAnaM ( suyadharehiM ) jo AcarAMga Adi zruta ke dhAraka haiM unake dvArA sevita huI hai tathA (maNabaliehiM, vayabaliehiM, kAyaliehiM ) jo manabala se yukta haiM, vAgbala se yukta haiM, kAyabala se yukta haiM unake dvArA sevita huI hai| tathA ( nANabaliehiM, daMsaNabaliehiM carittabaliehiM ) matyAdika jJAna se jo baliSTha haiM, darzanabalika haiM, cAritrabalika hai unake dvArA sevita huI hai, tathA (khIrAsavehi, mahuAsavehi, sappiyAsavehiM, akhINamahANasiehiM) kSIrAvalabdhidhArI haiM, madhvAsnavalabdhidhArI haiM akSINamahAnasa RddhidhArI haiM, unake dvArA sevita huI haiM, tathA (cAra"suyadharehiM " mAyA mAdi sUtranA 22 dhA24 cha tamanA dvArA ta sevA. yeta cha, tathA "maNabaliehi, vayabaliehi, kAyabaliehi" 2 manomA che, vAmbaLa vALA che, ane kAyabaLavALA che temanA dvArA te sevAyela che, tathA " nANabaliehiM, dasaNabaliehi, caritabaliehiM " bhatyA jJAna 43 masiSTha che, je darzanabaLayukta tathA cAritrabaLayukta che temanA vaDe te sevAyela che, tathA "khIrAsavehiM, mahuAsavehiM, sappiyAsavehiM, akhINamahANasiehiM " kSArAsa labdhidhArI, madhyAgnavalabdhidhArI, sapirAsavalabdhidhArI. akSaNamahAna Rddhithaarii dvArA sevAyeda cha, tathA " cAraNehiM vijjAharehiM" yazuddhi dhArI zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinITIkA a05 sU0 4 ahiMsAprApta mahApuruSanirUpaNam 581 svayamevAbhuktaM na kSIyate te akSINamahAnasA ucyante / tathA 'cAraNehiM' cAraNaiH= caraNaM - gamanaM tadvidyate yeSAM te cAraNAH caraNamiha viziSTamAkAzagamanAgamanaM - gRhyate, te dvividhAH vidyAcAraNAH jaGghAcAraNAtha, tatra - vidyAbalena samuptannAkAzagamanAgamanalabdhimanto vidyAcAraNAH / iyaM labdhirnirantaraSTaSaSTatapazcaraNa karturjAyate / tathA ye munayazcAritratapovizeSaprabhAveNa jaghopari hastasthApanamAtreNa gaganagamanAgamanalabdhisaMpannA bhavanti te jaGghAcAraNA ucyante / iyaM labdhirnirantarASTramASTamatapazcaraNakarttayate / tatra vidyAcAraNA jambUdvIpApekSayA'STamaM nandIzvaranAmadvIpaM jaGghAcAraNAzca trayodazaM rucakavaradvIpaM gantuM samarthAH / vidyAcAraNAH prathamosAtena mAnuSottaraM parvataM gacchanti dvitIyenotpAtena nandIzvaram, pratinivartamAna matalapAna svasthAnamAgacchanti / tathA-meruM gacchantaH prathamenotpAtena nandanavanaM gacchanti, dvitIyenotpAtena paNDakavanam, tataH pratinivartamAnA ekenotpAtena svasthAnamA gacchanti / jaGghAcAraNA hi ekenoptAtena jambUdvIpApekSayA trayodazaMrucakaradvIpaM gacchanti / pratinivartamAnA ekenotpAdena nandIzvaramAyAnti dvitIyena svasthAnam | yadi punarmeruzikharaM jigamiSavastadA prathamenotpAtena paNDakavanamadhirohanti / pratinivarttamAnAzca ekenotpAtena nandanavanamAgacchanti dvitIyena svasthAnam / tathA ' vijjAharehiM ' vidyAdharaiH, rohiNImajJaptyAdividyAdhArakaiH= tathA ' cautthabhattiehiM ' caturtha bhaktikaiH = ekopavAsakArakaiH, 'chaTTabhattiehi ' SaSThabhaktikaiH, upavAsadvayakArake:, ' aTTamabhattiehiM ' aSTamabhaktikaiH = upavAsatrayakArakaiH, tathA - ' dasamabhattiehiM ' dazamabhaktikaiH = upavAsacatuSTayakArakaiH, ' evaM hiMvijjAharehiM ) cAraNaRdvidhArI haiM, rohiNIprajJapta Adi vidyA ke dhArI haiM unake dvArA sevita huI hai / tathA (cautthabhattiehiM chaTThabhattiehi, aTThamabhattiehiM dasamabhattiehiM evaM duvAlasa- caudasa- solasa- addhamAsa mAsa - domAsa timAsa - caumAsa - paMcamAsa-chammAsa bhattiehiM ) caturtha bhaktika - jo eka upavAsa karane vAle haiM, SaSTibhakti do upavAsa ke karane vAle haiM, aTTama bhaktika- tIna upavAsa karane vAle haiM, dasabhaktika- cAra upavAsa rAhiNIprajJapti Adi vidyAnA dhAraka dvArA je sevAyela che, tathA cautthabha. ttiehi, chaTTabhattaehiM, aTTamabhattiehiM dasamabhattiehiM evaM duvAlasa- caudasa - solasa - addhamAsa-mAsa - domAsa - timAsa - caumAsa - paMcamAsa - chammAsa bhattiehiM " yaturtha - lati ne meDa upavAsa uranAra che, SaNDala - me upavAsa 42nAra che, aThThamabhaktika-traNa upavAsa karanArA, dasamabhaktika-cAra upavAsa karanArA, eja prabhANu dvAdRza-pAMtha upavAsa, aturha cha upavAsa, SoDaza-sAta upavAsa, bhane zrI prazna vyAkaraNa sUtra 66 Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 582 prazravyAkaraNasUtre duvAlasa- caudasa - solasa - addhamAsa-mAsa- domAsa -timAsa - caumAsa - paMcamAsa chammAsabhattiehiM' evaM dvAdazacaturdaza SoDazArddhamAsa mAsadvimAsatrimAsacaturmAsapaJcamAsaSaNmAsabhaktikaiH= dvAdazAdi SaNmAsAntabhakta tapazcaraNayuktaiH, tathA-' ukkhicacaraehiM ' utkSiptacarakaiH = utkSiptaM = gRhasthena svaprayojanAya pAkapAtrAduddhRtamanyapAtrAsthApitamevAnnAdikaM caranti + abhigraha vizeSAttadraveSaNAya gacchantIti- utkSi pracarakAstaiH =dAyakena pUrvamevapAkabhAjanAduddhRtasya gaveSakairityarthaH tathA 'nikkhItacaraehi ' nikSiptacarakaiH - nikSiptaM gRhasthena svArthe pAkapAtrAduddhRtyAnyapAtre sthApitamannAdikaM caranti tathAvidhAbhigrahavazAttadgaveSaNAya gacchantIti nikSipta carakAstaiH=pAkapAtrodaghRtAnyapAtrasthApitAhAragrahaNAbhigrahavadbhirityarthaH / tathA' aMtacaraehiM ' antacarakaiH = antaM = nIrasaM takramizritaM paryuSitaM ca vallacaNakAdyannaMcaranti = gavepayanti ye te tathA taistathoktaH antAhAragrahaNAbhigrahavadbhirityarthaH / tathA - ' paMtacaraehiM ' ' prAntacarakaiH = prAntaM = purANakulattha vallacaNakAdyannaM caranti = gaveSayanti ye te tathA taistathokte : =pAnvAhAragrahaNAbhigrahavadbhirityarthaH / tathA'lUhacaraehiM" rUkSacarakaiH= rUkSa bhojanagrahaNAbhigrahavadbhiH, tathA-' samudANacaraehiM ' samudAnaca rakaiH = uccAvacakuleSu sAmAnyarUpeNa bhikSAgrahaNazIlaiH, tathA-'aNNagilAiehiM ' annaglAyakaiH - annena = abhi yaha vizeSAt paryuSitAnna bhojanena vAyaka=glAnimApanna kRza ityarthastaiH / tathA-' moNacara ehi ' maunacarakaiH = maunaM - maunavrataM tena caranti ye te maunavratakAH, tathAvidhAbhigrahavazAd bhikSAvizuddhipraznAke karane vAle haiM, isI taraha dvAdaza-pAMya upavAsa, caturdaza-chaha upa vAsa, SoDaza - sAta upavAsa, evaM arddhamAsa, mAsa, dvimAMsa, trimAsa, caturmAsa, paJcamAsa, SaNmAsa bhaktika- cha mahIne ke upavAsa karanevAle haiM unake dvArA yaha sevita huI hai, tathA (ukkhittacara ehiM evaM nikkhicaraehi, aMtara ehi, paMtacaraehi, lahacara ehiM, samudANicara ehi, aNNagilAiehi, mocara hiM) ukSiptacaraka haiM, nikSiptacaraka, aMta caraka haiM, prAntacaraka haiM, rUkSacaraka haiM, samudAnacaraka haiM, annaglAyaka haiM, maunacaraka haiM, ardhabhAsa, bhAsa, me bhAsa, tra, bhAsa, yAra bhAsa, pAMtha bhAsa, bhane SaNmAsabhaktika- cha bhAsanA upavAsa 42nArA dvArA te sevAyeA che. tathA ' ukkhittacaraehiM evaM nikkhitacaraehiM, aMtacaraehi, paM'tacaraehi, lUhacaraeIi, samudAyacaraehi, aNNagilAehi, moNavara ehiM " ? utkSiptathara che, ne nikSiptathara che, je aMtacaraka che, ne prAntacaraka che, je rUkSacaraka che, je samudAnacaraka che, je annaradAya che, ne bhaunaya24 che. tebhonA dvArA te sevAyesa che tathA "saMsa " zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 5 sU0 4 ahiMsAprAptamahApuruSanirUpaNam 53 tiriktaM maunamAsthAya saMcaraNazIlAH, tathA-' saMsa?kappiehiM ' saMsRSTakalpikaiH'saMsRSTena hastena bhAjanena ca dIyamAnamannAdi grAhya' mityevarUpaH kalpa AcAro yeSAM te saMsSTakalpikAstaistathoktaiH, tathA-' tajjAyasaMsaTThakappiehiM ' tajjAtasaMsRSTakalpikaiH yatmakAraM deyadravyaM tajjAtena-tatprakAreNa dravyeNa saMsuSTe hastabhAjane tAbhyAM dIyamAnaM grAhyamityevaMrUpaHkalpa: samAcAro yeSAM te tajjAtasaMsRSTakalpikAstaistathoktaiH, tayA ' uvanihiyaehiM ' upanihitakaiH upanihitaM dAyakena svayaM bhoktuM samIpe sthApitam , tena caranti ye te upanihitakAstaistathoktaiH tathA ' suddhesaNiehiM ' zuddhaiSaNikaiH-zaGkAdidopaparihArataH piNDagrahaNaM zuddhepaNA, tadvantaH zuddhaiSaNikAstaistathoktaH, tathA saMkhAdattiehiM ' saMkhyAdattikai saMkhyAmadhAnAbhiH paJcaSAdipariNAmavatIbhiH dattibhiH sakRdbhaktAdipAtrapAtalakSaNAbhizcaranti ye te saMkhyAdattikAstaistathoktaH, tathA ' diTThalAbhiehi dRSTilAbhikaiH dRSTasya-dRSTigocarIbhUtasyaivAnnapAnAdeH lAbho yeSAM te dRSTilAbhikAstaistathoktaiH, tathA'adiThThalAbhiehiM ' adRSTalAbhikaiH adRSTasyApi pAkagRhamadhyAnnirgatasya karNAt zrutasya bhaktAderadRSTAdvA pUrvamanupalabdhAd dAyakAd lAbho yeSAmasti te'dRSTalAbhikAstaistathoktaiH, tathA ' puTThalAbhiehiM' pRSTalAbhikaiH pRSTasya he sAdho ! kiM te dIyate ityAdi rUpeNa praznaviSayI kRtasya yo bhikSAprAptirUpI lAbhastadAgrahagrahilaiH, tathA-'AyaMviliehi' AcAmAmlikaiH AcAmAmlavratayuktaiH, tathA'purimaDriehiM ' pUrvAddhikaiH pAraNAyAmapi pUrvAdvadine'zanapAnAdi pratyAkhyAnazIlaiH, tathA-' ekkAsaNiehiM ' ekAzanikaiH, pAraNAyAmapi ekAzanavratadhAribhiH, unake dvArA sevita hai / tathA ( saMsaTTakappiehiM, tajjAyasaMsadakappiehiM, uvanihiehiM, suddhesaNaNiehiM, saMkhAdattiehiM, diTThalAbhiehiM, adiTThalAbhiehiM, puTThalAbhiehiM, AyaMbiliehiM, purimaDiehiM ) saMsRSTakalpika haiM, tajjAtasaMsRSTakalpika haiM, upanihitaka haiM, zuddhaSaNika haiM, saMkhyAdattika haiM, dRSTilAbhika haiM, adRSTilAbhika haiM, pRSTalAbhika haiM, AcAmAmlavratayukta haiM, pUrvArddhaka haiM, unake dvArA yaha ahiMsA pAlI gaI hai| tathA (ekkAsaNiehiM, nizciiehiM, bhinnapiMDavAiehiM, parimiyapiMDavAiehiTukathiehiM, tajjAyasaMsaTTha kappiehiM, uvanihiehiM, suddhesaNaNiehiM, saMkhAdattiehiM didulAbhiehiM, adiThThalAbheehiM, puTThAlAbhiehiM, AyaMbiliehiM purimadviehiM" re sa sapTa kalpika che, tajajAta saMsRSTa kalpika che, upanihitaka che, zuddhaSaNika saMkhyAttika che, dRSTilAbhika che, adRSNalAbhika che, pRSTalA-bhika che, AcAmAska vrata yukta che, pUrvAddhika che, temanA dvArA A ahisA pALavAmAM Ave che tathA " ekAsaNiehiM, nizciiehiM, bhinnapiMDavAiehiM, parimiyapiMDavAiehiM, aMtAhArehiM, zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazravyAkaraNasUtre tathA-' nimviiehiM ' nirvikRtikaiH vikRtibhyo ghRtAdipadArthebhyo nirgatA ye te nirvRtikAstaistathoktaiH-vikRtipratyAkhyAnazIlairityarthaH, tathA 'bhiNNapiMDavAiehiM ' bhinnapiNDa pAtikaH-bhinnasya-truTitasya piNDasya saktu kAdirUpasya moda. kasya svato bhinnAt piNDAt yaH pAtaH-pAtre patanaM yeSAM te bhinnapiNDapAtikAstaistathoktaiH, tathA parimiyapiMDavAiehiM ' parimitapiMDapAtikaiH-parimito dravyAdiH piNDapAto bhaktAdilAbho yeSAmasti, te parimitapiMDapAtikAstaistathoktaiH, tathA-'aMtAhArehiM ' antAhAraiH antaM nIrasaM takramizritapayuSitaM ca valla caNakAdhanamAharanti ye te taiH, tathA-' paMtAhArehiM ' prAntAhAraiH prAnta-purAtana kulasthavallacaNakAdyannam Aharanti ye te taiH, tathA-' arasAhArehiM ' arasAhAraiH =araso rasavarjita AhAro yeSAM te'rasAhArAstaistathoktaiH-hijayAdi saMskAra varjitAhAragrahaNavadbhiH, tathA-'virasAhArehiM virasAhAraiH-virasaM vigatarasaM purANadhAnyaudanAdi AharantIti virasAhArAstaiH, 'lUhAhArehiM ' rUkSAhAraiH rUkSaM ghRtAdivarjitamAharantIti rUkSAhArAstaistathoktaiH, tathA ' tucchAhArehiM ' tucchAhAraiH tucchaMbadarIcUrNAdikaM kulatthakodrabAdikaM ca AhAranti ye te tucchAhArAstaiH, tathA-' aMtajIvIhiM ' antajIvibhiH-antena jIvanti ye te'ntajIvinastaiH, 'paMtajIvihiM ' prAntajIvibhiH 'lUhajIvihiM ' rUkSajIvibhI:=' tucchajIvihiM ' tucchajIvibhiH, tathA 'uvasaMttajIvihiM ' upazAntajIvibhiH-azanAdInAM prAptAvaaMtAhArehi, paMtAhArehiM, arasAhArehiM, virasAhArehi, lahAhArehi, tucchAhArehiM, aMtajIvihiM, paMtajIvihiM, lahajIvihiM, tucchajIvihiM, uvasaMtajIvihiM, pasaMtajIvihi, vivittajIvihiM, akhIramahusappiehiM, amajjamaMsAsiehiM) ekAzanika haiM, vikRtipratyAkhyAnazIla haiM, bhinnapiMDapAtika haiM, parimitapiMDapAtika haiM, antAhAra vAle haiM, prAntAhAra vAle haiM, arasAhAra vAle haiM, virasAhAra vAle haiM, rUkSa AhAra karane vAle haiM, tucchA hAra vAle he, aMtajIvI haiM, prAntajIvI haiM, rUkSajIvI haiM, tuccha jIvI haiM, upazAnta jIvI haiM prazAnta jIvI haiM, vivikta jIvI haiM, akSIra madhusapaMtAhArehiM, arasAhAre hiM, virasAhArehi, lUhAhArehiM, tucchAhArehiM, aMtajIvihiM, paMtajIvihi, lUhajIvihi, tuccha jIvihi, uvasaMtajIvihi, pasatthajIvihi vivittajIvihi, akhIramahusa ppiAha, amajja maMsAsiehiM " sazani cha, vikRti pratyAkhyAnazIla che, bhinnapiMDa pAtika che, parimitapiMDa pAtika che, antahAra vALA che, prAntAhAra vALA che, arasAhAravALA che. virasAhAra vALA che, rUkSa AhAra karanArA che, tuccha AhAra karavA vALA che, antajIvI che, prAntajIvI cha, 310vI che, tu270vI che, 95zAntI che, prazAntavA che, vivita zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 1 sU04 ahiMsAprAptamahApuruSanirUpaNam 585 prAptau ca satyAmupazAntatayA jIvanti ye te upazAntajIvinastaistathoktaiH bahivRtyAvadanacakSuruSAdInAmamlAnatvamupazAntatvam / tathA ' pasaMtajIvihiM ' prazAntajIvibhiH-antarvRttyA krodhAdInAmupazamanaM prazAntatvam / tathA-' vivittajIvihiM' viviktajIvibhiH-viviktai rdoSabarjitairannAdibhirjIvanti ye te viviktajIvinastastathoktaH, tathA-' akhIramahusappiehiM ' akSIramadhusarpiSkai-zAkIraM dugdhaM, madhuzarkarAdimadhuradavyam , sarpiH ghRtam , etAni na santi azanatayA yeSAM te'kSIramadhusapiMSkAstaistathoktaH, tathA-' amajjamaMsAsiehiM ' amadyamAMsAzikaiH-madyamAMsaM ca yeSAmAhAro nAstIti bhAvaH,mAMsAhAravarjakaitathA-'ThANAiehiM sthAnAtigaiH sthAnaM= kAyotsargAdikamatizayena gacchanti prApnuvanti ye te sthAnAtigAH kAyotsargakA. riNastaiH 'paDimaTThAiehiM ' pratimAsthAyikaiH-pratimayA = ekarAtrikyAdikayA kAyotsargavizeSeNaiva tiSThantItyevaM zIlA ye te pratimAsthAyinastaistathoktaiH, tathA ' ThANukkaDaehiM ' sthAna utkuTukaiH sthAnamutkuTukaM yeSAM te sthAnotkuTukAstaistathoktaiH, tathA-' vIrAsaNiehiM ' vIrAsanikaiH siMhAsanopaviSTasya bhuvinyastapAdasya apanItasiMhAsanasyeva yadavasthAnaM tad vIrAsanaM, tadasti yeSAM te vIrAsanikAstaiH, tathA-' NesajjhiehiM ' naiSadhikaiH, niSadhA-samaputatayA'vasthAnaM, tayA caranti ye te naiSadhikAstaistathoktaiH, tathA-DaMDAiehiM ' daNDAyattikaiH daNDA iva bhUnyastatayA AyataM zarIraM daNDAyataM tadasti yeSAM te daNDAyatikAstaistathoktaiH, daNDAsanakArimirityarthaH, tathA-' lagaMDasAiehiM ' lagaNDazAyikaiH lagaNDaM vakra kASThaM, tadbat mastakasya pANInAM 'eDrI' iti lokaprasiddhAnAM ca bhuvilaganena piMSka haiM, amadyamAMsAzika (madyamAMsAdika kA sevana nahI karanevAle) haiM. unhoMne unakA sevana kiyA hai / tathA jo (ThANAiehiM, paDimaTThAiehiM, ThANukaDiehiM, vIrAsaNie hiM, NesajjiehiM DaMDAIehiM, lagaNDasAIehiM, egapAsagehiM, AyAvaehiM; appAvaDehiM; aNiTThabhaehiM, aMkuDuyaehiM, dhuyakesamaMsalomanahehiM, savvagAyapaDikammavippamukkehiM samaNucinnA) sthAnAtiga haiM, pratimAsthAyika hai, sthAnotkuTika haiM, vIrAsanika haiM, naiSadhika haiM, daNDAyatika haiM, lagaNDazAyika haiM, ekapAvaka haiM; AtApaka haiM; aprAvRta AvI che. akSara madhu sarpiSka che amalamAMsAzika che, temaNe tenuM sevana karyuM cha. tathA re 'ThANAiehiM, paDimaTThAiehiM, ThANukaDiehiM, vIrAsaNie hiM, NesajjiehiM, DaMDAiehiM, lagaNusAIehiM, egapAsagehiM, AyAvarahi, appAvaDehiM, ajiMThamaehiM aMkaDuyaehiM, dhuyakesamaMsalomanahehiM, sabvagAyapaDikammavippamukkehi samaNucinnA " sthAnAti cha, pratibhAsthAyi cha, sthAnoTisa cha, vArAsani cha, naiSadhi cha, che, daMDAyatika che, laguMDazAyika che, eka pArdhaka che, atApaka che, aprAvRtta zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 586 prazravyAkaraNasUtre pRSTasya cAlaganena ye zerate te lagaNDazAyinastaiH, tathA - ' egapAsigehiM ' ekapAvikaiH - eka eva pArzve bhUmau zayanAvasthAyAM yeSAM te ekapArzvikAH = ekapArzvazAyinastaiH, :, tathA ' AyAvaehiM ' AtApakaiH = Atapanti ye te AtApakAH = zItoSNAdyAtApanAkAriNastaiH, tathA-' atrAuDaehiM ' amAvRtaiH = hemante prAvaraNarahitairityarthaH, ' aNihue hiM' aniSThIca kai: = mukha leSmaNAmapariSThApakairityarthaH tathA ' akaMDyaehiM ' akaNDUyakaH gAtrakaNDUyanAkA ra kairityaryaH, tathA-' dhuyakesamaMsRlomanahehiM ' dhRtakezazmazrulomanakhaiH = dhRtAH - saMskArApekSayAtyaktAH kezAH zramabhrUNi = ' dADhI ' iti prasiddhAni = lomAni = romANi nakhAH = yaiste tathoktAstaiH, saMskAra varjita keza mathuromanakhadhAribhirityarthaH tathA-' savvagAyapaDikammavippamu. kehiM ' sarvagAtrapratikarmavipramuktaiH = sarvagAtrANAM yatpratikarma saMskArastena vimuktAstaiH =sarvavidhagAtrasaMskAravarjitaiH, AbhinivodhikajJAninamArabhya sarvagAtrapratikarmavipramuktairaneka mahA paruSairiyamahiMsA bhagavatI, 'samaNuciSNA' samanucIrNA = AsevitA / " haiM, aniSThIvaka haiM, akaNDUyaka haiM, dhUta ke zazmazrunakhavAle (saMskAra ra hita keza imathuna kharo mavAlene) haiM, tathA sarvapAtrapratikarma vimukta hai aise ina Abhi nibadhika jJAniyoM se lekara sarvagAtrapratikarma vimukta taka ke aneka mahApuruSa ke yaha ahiMsA bhagavatI Asevita huI hai| AmazaiauSadhi Adi kA artha isa kAra hai - tapazcaraNa ke prabhAva se munijanoM ko aisI labdhi utpanna ho jAtI hai jisase unake zarIra kA sparza hI samasta rogoM kA apahAraka ho jAtA hai / isa labdhi ke dhArI jo munijana hote haiM ve AmazaiSidhi prApta kahe jAte haiM / isI taraha tapazcaraNa se zlo0mauSadhilabdhi prApta hotI hai / isI labdhi meM munijanoM kA zleSmA hI (kapha) auSadhi kA kAma karatA hai| jalla nAma zarIra se utpanna hue maila kA hai| jinakA maila hI auSadhi che, aniSThIva che, au yA che, dhRtazazmazru navAjA che, tathA sarva gAtra pratikama vimukta che, evA te AbhiniSeAdhika jJAnIethI zarU karIne sarvAMgAtra pratikama vimukta sudhInA aneka mahApuruSA dvArA bhagavatI ahiMsAnu sevana thyuM che. " amazaiSidhi " vagerenA artha nIce pramANe che tapasyAnA prabhAvathI munijanAne evI labdhi prApta thAya che ke jenA prabhAvathI teonA zarIranA sparza ja samasta rAgonA nAza kare che A samdhivANA ne bhuni hoya che tebhane " amazaiSidhi prApta " bhuni uDevAya che. ye na pramANe tapazcaryAnA pralAvathI ' zleSmauSadhilabdhi prApta thAya che. bhA labdhithI munijanenuM zleSmA ja auSadhinuM kAma kare che. zarIramAMthI utpanna thayesa bhesane 'jalla' uDe che, bhemaneo bheA na auSadhinI garana sAre che tethe ,, zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 1 sU0 4 ahiMsAprAptamahApuruSanirUpaNam 587 kA kAma detA hai ve jallauSadhi prApta munivara haiN| mukha se nirgata thUka kI choTI 2 binduoM kA nAma vigraDa haiM / tapasyA ke prabhAva se ye mukha kI bindue~ jinakI rogoM ko naSTa karadetI haiM ve munijana vi DoSadhi prApta kahe jAte haiM / munijanoM kI viziSTa tapasyA ke anuSThAna se karNa, vadana, nAptikA, jihvA aura nayana ina saba indriyoM kA maila auSadhi kA kAma detA hai| isa labdhi kA nAma savauM Sadhi labdhi hai / yaha labdhi jina munijanoM ko prApta hotI hai unakA nAma sarvo Sadhi labdhi prApta hai| jisa prakAra bIja se vizAla kAya taru utpanna ho jAtA hai usI taraha jisa eka pada vAlI buddhi se vividha arthoM kA bodha munijanoM ko ho jAtA hai / isakA nAma bIjabuddhi hai / yaha buddhi bhI viziSTa tapasyA ke prabhAva se jJAnAvaraNIya karma ke viziSTa kSayopazama se munijana prApta karate haiM / tAtparya isakA isa prakAra hai ki jaise mAnoM isa labdhi ke dhArI munijana ko " utpAda vyaya dhrauvyayuktaM sat" ( tattvArtha sUtra 29 vAM sUtra ) isa sUtra kA bodha ho gayA, aise pada arthapada kahalAte haiM, bIjabhUta isa eka hI arthapada ke avagata hone para ve apanI buddhi ke prabhAva se anya aura bhI vizeSa artha kA bodha kara liyA karate haiN| jisa "jallauSadhi prApta" munivare kahevAya che. moDhAmAMthI nIkaLatA zUkanAM nAnAM nAnA dusAne 'vipuDa' 3 cha. tapasyAnA prabhAvathI manA bhumanA se mindus| zegAnA nAA 31 nANe cha tev| munizzene 'vigruDauSadhi prApta ' kahe che. munijananI viziSTa tapasyAnA AcaraNathI, kAna, mukha, nAka, jIbha ane AMkhe e badhI Indriyone mela auSadhi jevuM kAma Ape che. A dhine" savaiSidhilabdhi" 4 cha. 2 dhire bhunivazene prApta thAya cha temanuM nAma "sarvoSadhilabdhiprApta" che. jema bIjamAMthI vizALakAya vRkSa utpanna thAya che, e ja prakAre je eka pada vALI buddhithI munijanone vividha mana mAdha thAya te, tenu nAma 'bIjabuddhi' che. te bhuddhi 5 viziSTa tapasyAnA prabhAvathI jJAnAvaraNIya karmanA viziSTa kSapazamathI munijane prApta 42 cha tenu tAtyaya meche 3-7 ko sacina ghA24 bhunivarane " utpAda. vyayadhrauvyayuktaM sat " " tattvArthasUtra 28 bhusUtra" 2 // sUtrI mAgha 26 gaye, evAM padane vartha kahe che, bIjabhUta A eka ja arthapadane bedha thatAM teo pitAnI buddhinA prabhAvathI vaLI bIjA vizeSa arthane paNa baMdha karI lIdhA kare che. jema kelDa-koThImAM nAkheluM anAja lAMbA samaya sudhI zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 prazravyAkaraNasUtre prakAra koSTha-koThI meM prakSipta anAja bahuta samayataka murakSita rahA karatA hai usI prakAra prApta isa labdhi ke prabhAva se avagata sUtra aura artha ye donoM bahuta samaya taka munijanoM ko dhAraNArUpa meM sthira rahate haiM-ve unheM vismRta nahIM hote| yaha buddhi jina munijanoM ko prApta ho jAtI hai ve koSThabuddhi ke dhArI munijana haiN| sUtrAvayava rUpa eka hI pada ke upalabdha hone para jo saikar3oM padoM kA anusaraNa kara lete haiM ve munijana padAnusArI labdhi ke dhArI kahe jAte haiM / jisa labdhi se eka hI kisI indriya se munijana sarvendriyagamya viSayoM ko jAna lete haiM usa labdhi kA nAma saMbhinnazrotas hai / yaha labdhi jina munijanoM ko prApta hotI hai ve munijana saMbhinnazrotA haiM / AcArAga Adi sUtroM ke pAThI jo munijana hote haiM ve zrutadhara kahe jAte haiM / aneka prakAra ke parISaha aura upasargoM ke Ane para bhI jina munijanoM kA mana dharma se thor3A sA bhI vicalita nahIM hotA hai unakA nAma manobalika hai| jo muni jana apanI vANI ke dvArA durvAdiyoM dvArA prarUpita mithyAprarUpaNAoM ko dhvasta karane meM samartha banate haiM una muniyoM ko vacobalika kahA jAtA hai / jo munijana kaThina se kaThina parISaha aura upasargo ko sahana karanemeM zakti zAlI hote haiM ve kAyabalika haiM / matyAdi jJAna se jinakA surakSita rahe che tema prApta thayelI A labdhinA prabhAvathI avagatasUtra ane artha te bane ghaNu samaya sudhI munijanone dhAraNA rUpe sthira rahe che-temane te bhUlatuM nathI. A buddhi je munijanone prApta thAya che teo keSTabuddhinA dhAraka munivare che. sUtranA avayavarUpa eka ja pada upalabdha thatAM jeo seMkaDe padenuM anusaraNa karI le che, tevA munijanene padAnusArIlabdhinA dhAraka kahevAya che. je labdhinA prabhAvathI koI eka ja Indriya vaDe munijana sarvendriyagamya viSayone jANI le che te labdhinuM nAma saMmatrota che. A labdhi je munijanene prApta thAya che te munijana saMmiznonA kahevAya che, AcArAMga Adi sUtranuM paThana karanArA je munijana hoya che temane butapara kahe che. aneka prakAranA parISaha ane upasargo naDavA chatAM paNa je munijananuM mana dharmamAMthI talabhAra paNa vicalita thatuM nathI temane manosTikra kahe je munijane durvAdIo dvArA prarUpita mithyA prarUpaNAonuM khaMDana karavAne samartha thAya che te munivarone vavoDhi kahe che. je munijane AkarAmAM AkarA parISaha ane upasargone sahana karavAne zaktimAna hoya che teo zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 1 sU0 4 ahiMsAprAptamahA puruSa rUpaNam 589 Atmabala car3hAbar3hA hotA hai ve jJAnabalika haiM / niHzaMkita Adi apane aMgoM se yukta jinakA tattvazraddhAnarUpa darzana hotA hai aura isa darzana se jinakI AtmA baliSTha banI rahatI hai ve darzanabalika haiM / SaTrakAya ke jIvoM kA saMrakSaNa karanA isakA nAma saMyama haiM, isa saMyamarUpacAritra ke bala se jinakI AtmA balazAlI hotI hai ve cAritravalika haiN| jinake mukha se nikalA huA bacana sunate hI mana aura zarIra ko sukhotpAdaka hotA hai ve kSIrAsravalabdhi ke dhArI munijana haiN| misarI Adi miSTa dravya se bhI adhika miSTa - madhu zahada hotA hai, zahada jaisA mIThA jo vacana nikAlate haiM bolate haiM ve madhvAssrava labdhi ke dhArI munijana kahalAte haiM / sarpirAvalabdhi ke prabhAva se munijanoM kA vacana atyaMta surabhiyukta evaM snehayukta ghRta ke jaisA bolane para sunane vAloM ko lagatA hai / mahAnasa zabda kA artha bhojana banAne kA sthAna hai, usake Azrita hone se bhojana ko bhI mahAnasa kahate haiN| jinamunijanoM ko yaha akSINamahAnasa nAmakI labdhi utpanna ho jAtI hai unake asAdhAraNa, antarAya ke kSayopazama se alpamAtra bhI pAtrapatita anna gautamAdika RSiyoM kI taraha eka lAkha vyaktiyoM ko de dene para bhI jaba taka vaha svayaM na khAleve dAcahindra kahevAya che matyAdi jJAnathI jenuM AtmakhaLa vRddhi pAmyuM hAya che temane jJAnavRtti kahe che, niHzaMkita Adi aMgA vaDe yukta jemanuM tattvazraddhAnarUpa darzana heAya che ane e darzInathI jemanA AtmA baLavAna banelA hAya che tevA munivareAne niyahida kahe che. chakAyanA jIvAnuM rakSaNa karavuM te sayama kahevAya che te sayamarUpa cAritranA khaLathI jemanA AtmA maLavAna hAya che temane cAritra@ija kahe che jemanA mukhamAMthI nIkaLela vacana sAMbhaLatAM ja mana ane zarIrane sukha thAya che temane kSIrAvadhi dhArI muni kahevAya che. sAkara vagere miSTa dravyeA karatAM paNa vadhAre miSTa madha hoya che madha jevAM mIThAM vacana je khele che tevA munijanAne maghyAnnayaruSi dhAraka kahevAya che. sarpirAsravalabdhinA prabhAvathI munijanAnAM vacana atyaMta surabhivALA tathA snigdha ghInA jevAM zrotAjanAne lAge che mAnasa zabdane a bhojana anAvavAnuM sthAna che, tenuM Azrita hAvAthI bheAjanane paNa mahAnasa kahe che. je munijanAne A bakSILamaaAnasa nAmanI labdhi utpanna thAya che temanA asAdhAraNa antarAyanA kSayeApazamathI saheja paNa pAtramAM paDeluM anna gautamAdi RSiyonI jema eka lAkha vyaktione ApI devAM chatAM paNa jyAM sudhI teo pote khAI letAM nathI tyAM sudhI pUrU thatuM nathI. tene bhAvAtha zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 590 prazravyAkaraNasUtre tabataka samApta nahIM hotA hai| tAtparya isakA yaha hai ki isa labdhi dhArI munijanoM ke pAtra meM diyA thor3A bhI anna lAkhoM munijana bhI usase AhAra kara le meM parantu vaha tabataka samApta nahIM hotA hai ki jabataka vaha labdhi dhArI use svayaM nahIM khA letA hai| isI prakAra isake dAtA ke viSaya meM bhI samajha lenA cAhiye / yaha labdhi gautamAdi RSijanoM ko thii| cAraNalabdhi kA yaha matalaba hai ki jisa labdhi ke prabhAva se AkAza meM munijanoM kA AnA jAnA hotA hai| caraNa-gamana-yaha gamana jinake hotA hai unakA nAma cAraNa hai / isa labdhi ke dhArI munijana do prakAra ke hote haiM-(1) vidyAcAraNa (2) jaMghAcaraNa / jinheM vidyA ke bala se yaha AkAza meM gamanAgamanarUpalabdhi utpanna hotI hai ve vidyAcAraNa munijana hai / yaha labdhi una munirAjoM ko utpanna hotI hai jo nirantara SaSTha SaSTha kI tapazcaryA karate rahate haiN| tathA jo muni cAritrarUpa tapavizeSa ke prabhAva se aisI labdhi saMpanna bana jAte haiM ki ve jaMghA ke Upara hAtha rakhate hI AkAza meM ur3a jAte haiM, isI labdhi kA nAma jaMghA cAraNa hai| yaha labdhi una munirAjoM ko prApta hotI haiM jo nirantara aSTama aSTama kI tapasyA karate haiN| inameM jo vidyAcAraNa munijana hote haiM ve isake bala para jaMbUdvIpa kI apekSA se AThavAM e che ke A labdhidhArI munivaronAM pAtramAM paDela anna, temAMthI lAkha munijane AhAra le to paNa jyAM sudhI te labdhidhArI muni pite ja te khAI jatA nathI tyAM sudhI te samApta thatuM nathI. A pramANe tenA dAtAne viSe paNa samajI levuM A labdhi gautamAdi RSijanene prApta thayela hatI. " caraNalabdhi" mevA prA2nI 4 che nA prabhAvI bhunino mAzamA a12 412 421 4 cha, caraNa-mana-te mana- te bhAnu DAya che temane vALa kahe che. A labdhidhArI be prakAranA munijana che (1) vidyAcaraNa (2) jaMghAcaraNa bhane vidyAnA prabhAthI 2|shmaa bhanAbhata35 labdhi prApta thAya che teo "vidyAcAraNa" munijana kahevAya che. A labdhi niraMtara chaTha, chaThanI tapasyA karanAra munijanane prApta thAya che. tathA je muniye cAritrarUpa tapa vizeSanA prabhAvathI evI labdhiyukta thaI jAya che ke teo jaMghA para hAtha mUkatA ja AkAzamAM uDI jAya che, e labdhinuM nAma saMghArALa che. nirantara AThama. eDamanI tapasyA karanAra munijanone A labdhi prApta thAya che temAM je vidyAcAraNa munijana che teo tenA prabhAvathI jaMbadvIpanI apekSAe AThame je naMdIzvara nAmane dvIpa che tyAM sudhI jaI zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 1 sU04 ahiMsAprApta mahApuruSanirUpaNam 591 jA naMdIzvara nAma kI dvIpa hai vahAM taka A jA sakate haiM / tathA jojaMghAcAraNa munijana haiM ve terahavAM dvIpa jo rucakavara dvIpa haiM vahAM taka A jA sakate haiM / vidyAcaraNa prathama uDAna meM mAnuSottara parvata taka cale jAte haiM, aura dUsarI uDAna meM naMdIzvara dvIpa taka, phira ve jaba vahAM se hote haiM to eka hI uDAna meM apane sthAna para vApisa A jAte haiM / tathA meru para jAte hue ve prathama utpAta se naMdanavana taka jAte haiM aura dvitIya utpAta se paNDaka vanataka jAte haiM, phira ve jaba vahAM se vApisa hote haiM to eka hI utpAta meM apane sthAna para A jAte haiN| jaMghAcAraNa jo munijana hote haiM veM jaMbUdvIpa kI apekSA eka hI uDAna meM terahaveM rucakacara dvIpa meM pahu~ca jAte haiM, aura vahAM se vApisa hote samaya eka hI uDAna meM naMdIzvaradvIpa meM A jAte haiM / aura dUsarI uDAna meM apane sthAna para A pahu~cate haiN| yadi ve sumeruparvata para jAne ke abhilASI hote haiM taba prathama utpAta meM paMDakavana meM jAte haiN| phira vApisa hote samaya eka hI utpAta se naMdanavana meM aura dvitIya utpAtameM apane sthAna para A jAte haiN| rohiNI prajJapti Adi vidyAoM ke jo dhAraNa karane vAle hote haiM ve vidyAdhAraka haiM / eka upavAsa kA nAma caturthabhakta, do upavAsa kA nAma SaSThabhakta, tIna upavAsakA nAma aSTabhakta, cAra upavAsa kA nAma daza -- AvI zake che, tathA je jaghAcaraNa munijanA che tee teramA rucakavara nAmane dvIpa che tyAM sudhI jai Ave zake che. vidyAcAraNa pahelAM uDDayanamAM mAnuSAntara pata sudhI cAlyA jAya che, khIjA' uDDanamAM naMdIzvara dvIpa sudhI jAya che pachI jyAre teo tyAMthI pAchA phare che tyAre eka ja uDDayanamAM peAtAnA sthAne AvI jAya kare tathA meru jatAM te pahelA uDDayanamAM naMdanavana sudhI jAya che. ane khIjA uDDayane paMDaka vana sudhI jAya che. pachI jyAre teo tyAMthI pAchA Ave che. tyAre eka ja uDDayanamAM peAtAnA sthAne AvI jAya che. ja ghA caraNu munijana ja zrRdvIpanI apekSAe eka ja uDDayanamAM teramAM rucakavara dvIpamAM pahoMcI jAya che, ane tyAMthI pAchA pharatA eka ja uDDayane te naMdIzvara dvIpamAM AvI jAya che. ane khIjA uDDayane peAtAne sthAne paheAMcI jAya che. jo teo sumeru parvata para javAnI IcchA kare te pahelAM utpAtathI paMDaka vanamAM jAya che, pachI pAchAM pharatI vakhate eka ja UtpAte naMdana vanamAM ane khIje utpAte peAtAnAM sthAnamAM AvI jAya che. rAhiNI prajJapti Adi vidyAe dhAraNa karanArane vidyAvAra kahe che. eka upavAsane catubhakta, khe upavAsane Sabhakta, traNa upavAsane aSTamabhakta, cAra upavAsane dazamabhakta, zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 592 vyAkaraNasUtre mabhakta, pAMca upavAsa kA nAma dvAdazabhakta, chaha upavAsa kA nAma caturdaza bhakta, sAta upavAsa kA nAma SoDazabhakta, hai| ina upavAsoM ko jo munijana karate haiM ve caturtha bhaktika Adi munijana haiM / isI taraha jo ardhamAsa Adi upavAsoM ko karate haiM ve ardhamAsa Adi bhaktika haiM / jo munijana isa prakAra kA abhigraha vizeSa dhAraNa kara lete haiM ki hama usI AhAra ko leveMge ki jo AhAra gRhastha ne apane prayojana ke liye pAkapAtra se uThAkara dusare pAtra meM nahIM rakhA hogA / isa prakAra kA abhigraha baddha hokara jo AhAra kI gaveSaNA karane ke liye apane sthAna se bahirgamana karate haiM ve utkSipta caraka munirAja haiM / tathA jo isa prakAra kA abhigraha karake AhAra lene ke liye apane sthAna se jAte haiM ki meM vahI AhAra grahaNa karU~gA jo gRhastha ne apane liye pAka pAtra se nikAla kara dUsare pAtra meM rakhA hogA / isa prakAra ke abhigraha ko dhAraNa kara jo AhAra kI gaveSaNA karane ke liye apane sthAna se bAhara bhramaNa karate haiM ve nikSiptacaraka hai / tathA jo munijana antanIrasa, tachAchamizrita aura paryuSita (vAsI) bala, caNaka-canA odi pAMca upavAsane dvAdazabhakta, cha upavAsane caturda zabhakta, sAta upavAsane gheADabhakta, kahe che. e upavAseA karanAra je munijanA che te catuktika Adi munijanA kahevAya che. e ja pramANe je amAsa Adi samayanA upavAse kare che temane dhamAlama iAdi kahe che. je munijana evA prakAranA abhigraha dhAraNa kare che ke ame eve ja AhAra laIzuM ke je gRhasthepAtAnA upayAgane mATe rAMdhavAnA vAsaNamAMthI laI ne bIjA pAtramAM nahI" rAkhyeA hAya. A pramANe abhigraha bAMdhIne je AhAranI zeAdhamAM peAtAne sthAnethI bahAra nIkaLe che temane kSipada munirAja kahe che. tathA je munirAja evA prakAranA abhigraha dhAraNa karIne potAne sthAnethI AhAra levA nIkaLe che ke huM evA ja AhAra vaheArIza ke je gRhasthe rAMdhavAnAM pAtra mAMthI peAtAnA upayeAga mATe khIjA pAtramAM kADhI rAkhyA hoya. A prakAranA abhigraha karIne je AhAranI zeAdha karavAne mATe pAtAne sthAnethI mahAra nIuNe che te bhuninna nikSiptacaraka uDevAya che, tathA me bhunirAna antanIrasa, chAzamizrita ane paryuSita-vAsI vahasa, yaNA-yA Ahi AhAra sevAnA ali dhAraNa urIne tenI zodha are che tethe antacaraka che. tathA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 1 sU05 ahiMsAprAptamahApuruSanirUpaNam 593 AhAra lene kA abhigraha dhAraNa kara usakI gaveSaNA karate haiM ve antavaraka haiN| tathA prAntacaraka ve munirAja haiM jo purAne valla, caNaka evaM kulatthI Adi annIko lene kA abhigraha baddha hokara gocarI karate haiN| tathA jo rUkSa bhojana hI maiM lUMgA, isa prakAra kI pratijJA dhAraNa karate haiM / jo U~ce nIce kuloM meM sAmAnya rUpa se bhikSA grahaNa karane ke svabhAvavAle hote haiM ve samudAnacaraka haiM annaglAyaka-annase, arthAt abhigraha vizeSa ke kAraNa vAsI anna khAne se glAna arthAt kRzadubale jo hai be annaglAyaka haiM / bhikSA vizuddhi ke sivAya jo maunavrata ko dhAraNa kara AhAra ke liye jAte haiM ve maunacaraka sAdhu haiM / tathA jinakA aisA kalpa hotA hai ki jo AhAra hameM saMsRSTa-bhare hue hAtha aura bhAjana-pAtra se diyA jAvegA bahI meM lUMgA ve saMsRSTa kalpika haiN| tathA-tajAtasaMsRSTa kalpika ve munijana haiM jo isaprakAra kA niyama lete haiM ki jisa prakAra kA deyadravya dene yogyahai vaha usI prakAra ke dravya se saMsRSTa hasta bhAjana se diyA jAvegA to hI legeN| jo isa prakAra kA niyama dhAraNa karate haiM ki dAtA ne jisa AhAra ko apane Apa apane pAsa khAne ke liye rakhA hogA vahI hama legeN| isa prakAra ke abhigraha vAle prAntara munirAja temane kahe che ke jeo jUnAM vAla, caNA, kaLathI Adi anna levAno abhigraha karIne gecarI kare che. tathA je evI pratijJA dhAraNa 42 cha / 32 (sU) mAna 4 saza tebhane rUkSacaraka 49 che. 2 eka sarakhI rIte UMcA tathA nIcA kuLamAM bhikSA grahaNa karavAnA svabhAvavALA cha teso samudAnacaraka cha. annaglAyaka-mAsa abhiDane 20 vAsI anna khAvAthI glAna eTale ke kRza-dubaLA paDI gayelAM hoya temane annaglAyaka kahe che. bhikSA vizuddhinA sivAya, je sAdhu maunavrata dhAraNa karIne AhArane mATe jAya che temane managara kahe che. tathA jemane e nizcaya-dhAraNA hAya cha, "2 mA 2 mabhane saMsRSTa-bharesA DAya tathA bhAjana pAtramAthI vahorAvAze teja ame laIzuM" evA munione saMskRSTaza ikahe che. tathA je munijana evA prakArano niyama kare che ke vahorAvavAnuM je dravya hoya te eja prakAranA dravyathI bharela pAtramAMthI vaherAvavAmAM Avaze te ja laIza, te munijanone tajJAta dariyA kahe che. je munijane e niyama dhAraNa kare che ke dAtAe pote ja potAne khAvA mATe je AhAra pitAnI pAse rAjyo hAya te 8 9 sa. mA 12 // amiDa dhArI bhuniyA upani zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 594 prazravyAkaraNasUtre upanihitaka haiM / zaMkA Adi doSoM ke parihAra se zuddha AhAra kA grahaNa karanA isakA nAma zuddhaSaNA hai| isa zuddhaSaNA se jo saMpanna hote haiM ve zuddhaiSaNika haiN| arthAt zaMkA Adi doSoM se rahita zuddha AhAra ko grahaNa karane kA jinakA abhigraha hotA hai ve zuddhaSaNika haiN| saMkhyApradhAnavAlI dattiyoM se jo gocarI ke liye jAte haiM arthAt dAtA ke hAtha se dete samaya sAdhu ke pAtra meM bhaktapAna Adi kA jo eka bAra avicchinnarUpa se giranA use datti kahate haiM, isa prakAra kI pA~ca cha Adi dattiyoM ke lene kA abhigraha jinheM hotA hai ve saMkhyAdattika haiN| jina sAdhuoM ko aisA niyama hotA hai ki hama usI AhAra ko leMge jo hamAre dRSTi gocara hogaa| isa prakAra ke niyamavAle sAdhu dRSTilAbhika kahe jAte haiN| tathA adRSTalAbhika ve sAdhujana haiM jo pAkagRha ke bhItara se nikale hue aise bhojana ko ki jo dRSTi meM to AyA nahIM hai kevala kAna se hI usakA nAma suna liyA hai use lenekA niyama dhAraNa karate haiN| athavA-'pUrva meM anupalabdha dAtA se hI maiM bhikSA lUgA' isa prakAra kA jo niyamavizeSa rakhate haiM ve adRSTalAbhika muni haiN| 'hesAdho! maiM Apa ke liye kyA dUM arthAt Apake liye kisa vastu kI isa samaya cAhanA hai ' isa prakAra dAtA ke dvArA praznaviSayIkRta vastu hitaka upAya cha. shuddhss| meTale / yAda hoSo hita zuddha AhAra grahaNa karavo te A zudveSaNAyukta munijanone zuddhavavi kahe che eTale ke zaMkA Adi dethI rahita zuddha AhAra grahaNa karavAne jemane abhigraha che teo zuSaNika che, saMkhyA pradhAnavALI dattithI je gocarIne mATe jAya che eTale ke dAtAnA hAthathI ApatI vakhate sAdhunA pAtramAM bhaktapAna AdinuM dhArAvaLI tUTayA vinA eka vakhatamAM jeTaluM pravAhI reDAya tene datti kahe che. A prakAranI pAMca, cha Adi datti levAne jemano abhigraha hoya che temane saMtsAtti kahe che. je sAdhuone e niyama hoya che ke je AhAra amArI najare paDaze te ja AhAra ame laIza, evA niyama sAdhumAne dRSThilAbhika 4 cha. tathA adRSThilAbhika bhunine temane kahe che ke jeo raDAmAMthI bahArakADhavAmAM Avela evuM bhojana svIkAre che ke je najare paDayuM hotuM nathI paNa tenuM nAma ja karyuM paDyuM hoya che. athavA "agAu jenI pAsethI dAna grahaNa na karyuM hoya evA dAtA pAsethI ja dAna grahaNa zaza" mevA bhunine adRSTalAbhika 4 cha. " muni ! 9 mApane mATe zuM Apu " eTale ke " Apa atyAre zI vastu levA mAgo cho " A zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 1 sU0 4 ahiMsAprApta mahApuruSanirUpaNam 595 ko lene kA jinake abhigraha hotA hai ve pRSTalAbhika muni haiM jo AcAmAlavrata (AyaMbila ) se yukta hote haiM ve AcAmlika muni haiM / pAraNA ke divasa bhI jo pUrvArddha ke samaya khAne pIne kA tyAga kara dete haiM ve purimaDapUrvArddhaka muni haiM / tathA jo pAraNA ke dina bhI ekAzanatrata ke dhArI hote haiM ve ekAzanika haiN| jo ghRta Adi padArtharUpa vikRtiyoM se vihIna hI bhojana lete haiM ve nirvikRtika muni haiM / 'pAtra meM girane pahile jo bhikSA kI vastu saktukAdi rUpa modaka Adi piNDa arpita karate samaya bIca meM hI phUTakara pAtra meM par3egI use hI maiM lUMgA' isa prakAra jo niyama dhAraNa karate haiM ve bhinnapiMDapAtika muni haiM / 'itanI hI vastu - bhakSyapadArtha - khAne yogya hama bhojana meM khAveMge ' aisA niyama jina sAdhuoM ke hotA hai ve parimitapiMDapAtika muni haiN| nIrasa, taka (chAcha)mizrita aura paryuSita valla caNaka Adi anna kA jo AhAra karate haiM ve antAhArI muni haiM / purAnIM kulathI, balla, canA Adi anna kA jo AhAra karate haiM ve prAntAhArI muni haiN| jo rasavarjita AhAra lete haiMarthAt jo muni hiMga Adi ke vaghAra se varjita AhAra ko lene ke niyamavAle hote haiM be arasAhArI haiN| jinameM rasa nahIM hotA aise pramANe dAtA dvArA praznaviSayIkRta vastu levAne jemane abhigraha hoya che temane dRSTajAmiSTha muni kahe che. je muni AcAmAmlavrata yukta hAya che temane AvAmAsjida muni kahe che. pAraNAMne divase paNa je pUrvAddha madhyAhna pahelAM bhAvApIvAno tyAga re che tebhane parimaDha- pUrvArddhaka bhuni uhe che tathA ne pAraNAne divase paNa ekAsana vrata dhArI hoya che temane jJAAniSTha kahe che. je ghI Adi padArUpa vikRticeAthI rahita bhAjana le che temane nivRittina muni kahe che " pAtramAM paDayA pahelAM je bhikSAnI vastu-sattu kAdirUpa medaka Adi Di arpaNa karatI vakhate vacceja bhAMgI jaIne pAtramAM paDaze tene ja huzi " A prakArane niyama dhAraNa karanAra munine mivikAttiSTha muni uDe che. "ArasI vastu jAdya padArtha-Du lobhanamA Azi " evA niyama dhAraNa 12nAra bhuninAne parimitapiMDapAtika De che. nIrasa, chaashmizrita, ane paSita vAsI vAla, caNA Adi annanA AhAra karanAra munijanAne antAdArI kahe che. jUnI kaLathI, vAla caNA Adi annane AhAra karanAra munione prAntA| kahe che. je rasarahita AhAra le che. eTale ke je muni hiMga AdinA vadhArathI rahita AhAra levAnA niyamavALA hAya che zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazravyAkaraNasUtre purAne dhAnya odana Adi anna se niSpanna hue AhAra ko lenekA jinakA niyama hotA hai ve virasAhArI muni haiN| dhRtAdi ke saMbaMdha se varjita hue rUkhe lUkhe AhAra ko lenekA jinakA niyama hotA hai ve rUkSAhArI muni haiM / badarI phala bora ke pise hue cUrNa Adi kA, tathA kulathI kodrava Adi se bane hue AhAra kA jo sevana karate haiM ve tucchAhArImuni haiM / isI taraha anta AhAra se jo jIte haiM ve antajIvI, prAnta AhAra se jo jIte haiM ve mAntajIvI, rUkSAhAra se jo jIte haiM ve rUkSajIvI, tucchAhAra se jo jIte haiM ve tucchajIvI muni haiN| azana Adi kI prApti hone para athavA nahIM hone para jinakI bAhirI ceSTA meM-mukha meM cakSurAdi indriyoM meM mlAnatA nahIM AtI hai ve upazAntajIvI muni haiN| tathA antaraMga meM jina sAdhuoM ke AhAra Adi kI aprApti meM krodhAdi kaSAyoM kA upazamana rahatA hai ve prazAntajIvI muni haiM / doSavarjita annAdi ke khAne se hI jo apanA jIvana nirvAha karate hai ve viviktajIvI muni hai| kSIra-dugdha,madhu-zarkarA Adimadhuradravya aura sarpi-ghRta,inapadArthokA jo AhAra nahIM karate haiM ve akSIramadhusarpiSka muni haiM / madya aura mAMsa kA AhAra nahIM karane amadyAsAzika muni kahalAte hai / joatizayarUpa temane rAjI kahe che. jemAM rasa hotuM nathI evA jUnA dhAnya, cokhA mAha manamAthI taiyA2 thye| mAlA devAnA niyama bhunimAna virasAhArI kahe che. ghI vinAne lUkhe AhAra levAne jemane niyama che temane prasAda muni kahe che. bera Adi phaLonuM cUrNa AditathI kaLathI,kedarA vageremAMthI banelA AhAranuM je sevana kare che temane tucchAdArI kahe che, eja pramANe anta AhArathI je jIve che tabhane antajIvI, prAnta mAthI 2 ve cha tebhane prAntajIvI, 31 maaddiirathI je jIve che temane rakSakavI ane tuccha AhArathI je jIve che temane tucchakAvI muni kahe che. bhejana Adi prApta thAya ke na thAya chatAM paNa bhanI bhuNabhudrAmA, yahindriyAmA sAnA mAtI nathI tabhane upzAntanavI muni kahe che. tathA antaraMgamAM je sAdhuone AhArAdinI aprAtibhaa pA pAyAtuM S5zamana 2 cha teso prazAntajIvI bhumi cha, ho! 2Dita manAhi mAna 42 potAnA vana nirvADa yA cha bhane viviktajIvI bhuni 49 che. kSI2-65, madhu-sA42 mAhi madhura dravya tathA srvidhata e padArthone je AhAra nathI karatA temane kSamadhusarSika muni kahe che. magha ane mAMsane je AhAra karatA nathI temane maghamaiNaziva muni zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 1 sU0 4 ahiMsAprApta mahApuruSanirUpaNam 597 meM kotsarga Adi tapazcaraNa karate haiM ve sthAnAtiga muni haiM / eka rAtrikI Adi pratimAdhAraNa kara kAryotsarga vizeSarUpa meM hI rahate haiM ve pratimAsthAyI muni haiN| jinakA sthAna utkuTuka hotA hai, arthAt jo utkuTa Asana se baiThate haiM ve sthAnotkuTuka haiN| siMhAsana para baiThe hue vyakti kA ki jisake donoM paira nIce Tike hue hoM jaba ve siMhAsana nIce se haTA liyA jAtA hai to vaha usa samaya usI sthiti meM - arthAt - apanI pUrva kI sthiti meM hI rahe to usa Asana kA nAma vIrAsana hai / isa Asana ko jo Acarita karate haiM ve vIrAsanika muni haiN| jisa Asana meM donoM puta samAnarUpa se jame rahate hai usa Asana kA nAma niSayA hai / isa niSadyA se jo baiThate haiM ve naipadhika hai / daMDa kI taraha jinakA zarIra bhUmipara Ayata - laMbA - jisa Asana meM rahatA hai - usakA nAma daMDAyata Asana hai / isa Asana ko jo Acarita karate haiM ve daNDAyatika haiM / arthAt jisa meM jamIna para daMDa kI taraha laMbA hokara soyA jAtA hai usa Asana ko jo muni karate haiM ve daNDAyatika muni kahalAte haiM / jisa Asana meM donoM pairoM kI er3I aura mastaka kA pRSThabhAga jamIna para lagA rahatA hai, tathA pITha kA bhAga jamIna se uThA kahe che. je atizaya pramANamAM kAryAtsaga Adi tapazcaraNa kare che. temane sthAnAtina muni kahe che. je eka rAtrinI Adi pratimA dhAraNa karIne kAcAtsargonA vizeSarUpamAM rahe che temane pratimAthAthI muni kahe che. jemanuM sthAna utkaTuka hAya che, eTale ke je utkRTuka Asane bese che temane sthAnonu muni kahe che. siMhAsana para beThela vyakti ke jenA banne paga nIce TekavelA hAya, tenI nIcethI sihAsana khaseDI levAmAM Ave chatAM paNa te je peAtAnI eja sthitimAM eTale ke peAtAnI agAunI sthitimAM rahe te te Asanane vIrAsana kahe che. A AsananuM sevana karanAra munine vIrAsaniSTha kahe che. je AsanamAM ane puta samAna rIte dRDha rahe che te AsananuM nAtha niSadyA che. A niSadyAthI je bese che tene naiSThi kahe che daMDanI jema jemanuM zarIra jamIna para Ayata-lakhAyela sthitimAM je AsanamAM rahe che te Asanane daMDAyata Asana De che. A Asana uranArane daNDAyatika bhuni uDe che. bheTale ke jemAM jamIna para daMDanI jema lAMkhA thaI ne sUi javAya che, te Asana je muni kare che temane TunhAyatindra muni kahe che je AsanamAM banne paganI eDI tathA mastakanA pAchaLanA bhAga jamIna para lAgI rahe che tathA pIThanA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #656 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 598 prazravyAkaraNasUtre tathA - ' suyadharaviditatthakAya buddhiNo ' zrutagharaviditArtha kAya buddhayaH zrutadharAHzrutajJAninastairvidito jJAto'thakaH yaH = tattvajJAnarAziH zrutasamUho yayA sA zrutaraviditArthakAyA, tAdRzI buddhiyeSAM te tathoktAH, tathA - ' dhIramaibuddhiNo rahatA hai - usa Asana ko lagaMDAsana kahate haiM / isa Asana se jo muni zayana karate haiM ve lagaMDazAyI muni haiM / sote samaya jo eka hI karabaTa se sote haiM - karabaTa nahIM badalate haiM aise muni eka pArzvika haiM / jo sAdhujana, zIta, uSNa Adi kI AtApanA lete haiM ve AtApaka muni haiM / hemanta Rtu meM jo prAcaraNa se rahita hote haiM ve aprAvRta muni haiN| jo muni apane mukha ke zleSmA ke avariSThApaka hote haiM ve aniSThIvaka muni haiM / jo muni zarIra meM khujalI calane para bhI use nahIM khujAte haiM ve muni akaNDUyaka haiM / tathA jo apane kezoM kA mUcha dADhI Adi ke bAloM kA tathA nakhoM kA saMskAra nahIM karate haiM- jaise haiM vaisA hI unheM rakhe rahate haiM aise muni ghRtakezazmazrulomanakhavAle kahalAte haiM yaha jina kalpika muniyoMkA tathA jo muni apane samasta zarIra kA saMskAra nahIM karate haiM ve muni sarva, gAtrapratikarmavimukta haiM / tathA ( suyadharavidiyatthakAyabuddhiNo ) zrutajJAniyoM dvArA tattvajJAnarAzirUpa zrutasamUha jisake prabhAva se vidita hotA hai aisA jinhoM kI buddhi hai tathA ( dhIramaibuddhiNo ) avagrahAdirUpamati bhAga jamInathI. addhara rahe che, te Asanane laguDAsAna kahe che. te Asane je muni zayana kare che temane sAcI muni kahuM kahe che. sUtI vakhate je zouna paDace zayana ure che paDavatA nathI - tevA bhunio ekapArzvika DevAya che. ne bhuninno zIta, garabhI AhinI AtApanA se che tebhane aataapada muni kahe che, hemanta RtumAM je prAvaraNathI rahita hoya che. temane aprAvRta muni kahe che. je muni peAtAnA mukhanA zleSmAnA apariSThApaka hAya che temane anichIvA kahe che je muni zarIramAM khujalI caLa AvavA chatAM paNa tene khajavALatA nathI temane jUtha muni kahe che. je muni peAtAnA kezanA-mUcha, dADhI AdinA vALanA tathA nakhanAsa skAra (IMdana) karatA nathI, jevA hoya tevAja tene rahevA de che, evA munione dhRtakezazmazrulomanakhA 4De che. tathA ne bhuni potAnAM samasta zarIranAM sasra puratA nathI te bhuniyAne sarvagAtrapratikarmavimukta " he che tathA suyadhara viditthakA buddhi " zrutajJAnIe dvArA tattvajJAnarAzi zrutasamUha jenA prabhASathI vidita thAya che evI jemanI buddhi che tathA sat " bhemanI zrI prazna vyAkaraNa sUtra 66 (6 Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 1 sU04 ahiMsAprAmamahApuruSanirUpaNam 599 ya ' dhIramatibuddhayazca = dhIrA - sthirAmatiH avagrahAdikA, buddhi: =otpattikyAyeSAM te tathoktAH, tathA ' je te ' the te, ' AsIvisaugateyakappA' AzIviSogratejaH kalpAH = AzIviSAH sarpAste ca te ugratejasaH ghoraviSadharAzca AzIviSogratejasastattalyAH ye te AzIviSopratejaH kalpAH / tathA 'nicchayavavasAyapa-jja takayamaIyA ' nizcayavyavasAyaparyAptakRtamatayaH = nizcayaH = vastunirNayo, vyavasAyaH = udyamaH puruSakAraiti yAvat tadviSaye paryAptA=paripUrNA kRtA = vihitA matirbuddhiryaiste tathoktAH sakalavastu nirNAyakA ityarthaH tathA - ' giccaM sajjhAyajjJANA' nityaM svAdhyAyadhyAnAH - nityaM - sarvadA svAdhyAyo - vAcanAdikam, dhyAnaM durdhyAnatazciniroddharUpaM yeSAM tathoktAH, ataeva 'aNuvaddhadhammajjhANA' anubaddhadharmadhyAnAH= anubaddha- dhArApravAhanyAyena nirantaraM dhRtaM dharmadhyAnam - AjJAvicayApAyavicayavipAkavicayasaMsthAnavicayarUpaM yaiste, tathA - 'paMcamahabbayacaritajuttA' paJcamahAvratacAritrayuktAH = paJca mahAvratAni=mANAtipAtAdi ciramaNalakSaNAni tadrUpaM yaccAritraM tena evaM autpattikI Adi buddhi jinakI dhIra - sthira hai, tathA (je te AsI visaggateyakappA ) jo sarpa ke samAna ugrateja vAle hai, (nicchuyavavasAyapajattakayamaiyA ) nizvayavastunirNaya karane meM evaM udyama - puruSArtha karane meM jinhoMne apanI buddhi ko paripUrNa banA liyA hai, arthAt jo acchI taraha se samasta vastuoM kA nirNaya karane vAle haiM tathA (niccaM sajjhAyajjhANA ) jo nitya hI vAcanAdirUpa svAdhyAya meM evaM ArttaraudrarUpa duna se citta nirodharUpa dhyAna meM magna rahate haiM, isIliye (aNubaddhadhammajjhANA ) dhArA pravAha nyAya se jinakA nirantara AjJAvicaya, apAyavicaya, saMsthAnavicaya rUpa dharmadhyAna hotA rahatA hai, tathA ( paMcamahavvaya caritajuttA ) jo prANAtipAtAdi viramaNarUpa paMcamahAvratoM se (6 avagrAhArUpa mita ane autpattikI Adi buddhi dhIra-sthira che, tathA " ne te AsI viggate kappA " ne sarpanA samAna ugra te vAjA che, "nicchaya vavasAya pajjantakayamaiyA " nizcayavastu nirNaya karavAmAM ane udyama-puruSA karavAmAM jemaNe peAtAnI buddhine paripUrNa banAvI lIdhI che, sArI rIte samasta vastuone! nirNaya karanAra che, tathA jjhANA " je nityavAcanAdirUpa svAghyAyamAM ane Atta raudrarUpa cittanirodharUpa jJAnamAM lIna rahe che, tethI nyAyathI jemanuM nirantara AjJAvicaya, apAya vicaya, saMsthAna vicayarUpa dha dhyAna rahyAM kare che, tathA paMcamahavvayacaritjutu " ne prazAtiyAtAhi vira aNutraddhadhammajjANA dhArA pravAhe 66 zrI prazna vyAkaraNa sUtra eTale ke je nicca sajjhAya durdhyAnamAMthI dd Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 600 prazravyAkaraNasUtre yuktA yete tathA-' samiyAsamiIsu ' samitAH samitiSu IryAdipaJcasamitibhiryuktA ityarthaH, tathA-' samiyapAvA ' zamitapApAH zamitaM-zAntaM pApaM prANAtipAtAdikhyaM yeSAM te tathoktAH, tathA ' chavcihajagavacchalA' vidhajagadvatsalAH SaD jIvanikAyahitA ityarthaH, tathA-yete 'NiccamappamattA' nityamapramattAH sarvadA pramAdarahitAH santi, 'eehiya' etaizca pUrvoktaguNaviziSTaH, tathA-' aNNehi ya' anyaizca anukUlalakSaNaiguNavadbhiryA sA-jagatprasiddhA eSA bhagavatI ahiMsA 'aNupAliyA' anupAlitA- vAGmanaHkAyayogairArAdhitetyarthaH // muu-4|| yukta bane hue haiM, tathA ( samiisusamiyA ( jo IyAM Adi pAMca samitiyoM se yukta haiM aura isI kAraNa se ( samiipAvA ) jinhoM ke prANAtipAtAdirUpa pApa zAMta ho cuke haiM, tathA ( chavviha jagavacchalA) jo sadA chahakAya ke jIvoM kI rakSA karane meM vatsala bhAvavAle hote haiM tathA (NiJcamappamattA) jo pA~ca pramAdoM se nitya rahita hote haiM (eehiM) aise ina pUrvokta guNoM se viziSTa mahAtmAjanoM dvArA tathA ( aNNehiya) isa prakAra ke lakSaNoM se yukta anya guNavAloM dvArA (jA sA bhagavaI ) yaha jagatprasiddha bhagavatI ahiMsA (aNupAliyA) mana, vacana, aura kAya, ina tIna yogoM kI ekAgratA se acchI taraha ArAdhita kI gaI hai| bhAvArtha-ahiMsA tatva ko yadyapi pratyeka siddhAntakAroMne apane 2 siddhAntAnusAra apanAyA hai| parantu isa tatva kA bAhirI svarUpa vivecana karate hI ve raha gaye haiN| antaraMga svarUpa vivecana unakI dRSTi bha735 pAya mAnatAyI yuthata thaye cha, tathA " samii susamiyA "2 ryA A pAMya samitiyothI yuta ke mane me 24thI " samiipAvA" bhanAM prANAtipAtAhi35 5 / 5 zAnta 27 gayAM cha, tathA "chavvihajagavajchalA "2 sahA 74AyanA vAnI 21 // 42vAmAM vatsasa mApa DAya cha, tathA" NiccamappamattA" 2 sahI pAya prabhAhothI 2Dita DAya cha "eehi" sevA se pUrvota guNethI yuta mahAtmAne 2 tathA " aNNehiya" yA prA2nA zuzathI yu40 anya guNavAnI dvArA "jA sA bhagavaI" mAvidhyAta mAvatI maDisA "anupAliyA" bhana, kyana, mane Aya, ye tra) genI ekAgratAthI sArI rIte ArAdhavAmAM AvI che. bhAvArtha--ahiMsA tatvane che ke dareka siddhAntakAroe pita pitAnA siddhAntAnusAra apanAvela che, paNa A tatvanA bAhya svarUpanuM ja vivecana temaNe karyuM che. antaraMga svarUpa vivecana temanI najare na paDayuM. tenuM pari. zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #659 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TokA a. 1 sU0 4 ahiMsAprAptamahApuruSanirUpaNam 601 meM nahIM aayaa| isakA kAraNa kevala yahI duA ki unako antaraMga dRSTi isa mahanIya tatva taka gaharAI ke sAtha nahIM pahu~ca paaii| isake vAsta. vika antaraMga svarUpa kA vivecana yadi hameM kahIM milatA hai to vaha eka bItarAga paraMparA meM hI milatA hai| isakA kAraNa yahA~ yaha huA ki jina tIrthakara gaNadhara AdikoM ne isa tatva kA vivecana kiyA ve bahuta hI bar3I sUkSmadRSTivAle the| jJAna ke pUrNa vikAsa se ve itane adhika vijJAnI bana cuke the ki pratyeka padArtha apanI samasta avasthAoM ke sAtha unake usa viziSTa jJAna meM darpaNa meM pratibimba kI taraha spaSTa rUpa se prativimvita jhalakatA rahatA thaa| ataH isa prakAra ke jJAna se unhoMne ahiMsA bhagavatI ke vAstavika svarUpa kA darzana kiyA hai tabhI jAkara unhoMne apane siddhAnto meM isakA sUkSmAtisUkSma vivecana kiyA hai| yaha vivevana chadmasthoM se nahIM ho sakA / yahI bAta sUtrakArane apane isa sUtra dvArA pradarzita kI hai ve kahate haiM ki isa ahiMsA bhAgavatI ke darzana una mahApuruSoMne kiye hai ki jo aparimita kevala jJAna aura darzana ke adhipati the| zIla, vinaya, tapa aura saMyama se jinhoMne apanI AtmA ko bilakula 'sauTaMcI ke' sone jaisA banA liyA thaa| jinake pAsa rAga dveSa jaise vizAla yodhA pachAr3a khAkara sarvathA vinaSTa ho cuke NAma kevaLa e ja AvyuM ke temanI antaraMga daSTi A mahAna tatvamAM uMDANathI pravezI nathI. tenA vAstavika antaraMga svarUpanuM vivecana ApaNane vItarAga paraMparA sivAya anya sidhdhAtemAM maLatuM nathI. tenuM kAraNa e che ke je tIrthakara, gaNadhara Adie A tattvanuM vivecana karyuM che teo bahu ja dIrghadRSTivALA hatA. jJAnanA pUrNa vikAsathI teo eTalA badhA vijJAnI banI gayA hatA ke pratyeka padArtha tenI samasta avasthAo sahita temanA e viziSTa jJAnathI jema darpaNamAM pratibiMba dekhAya tema spaSTarUpe dekhAtA hatA, tethI e prakAranAM jJAnathI temaNe bhagavatI ahiMsAnA vAstavika svarUpanuM darzana karyuM hatuM, tethI ja teoe potAnA siddhAntomAM tenuM sUkSmamAM rukama vivecana karyuM che, A vivecana chavAstha vaDe thaI zakayuM nahIM e ja vAta sUtrakAre pitAnA A sUtra dvArA pradarzita karI che. teo kahe che ke A bhagavatI ahiMsAnAM darzana te mahApuruSoe karyA che ke jeo ananta jJAna ane darzananA adhipati hatA, jemaNe zIla, vinaya, tapa ane saMyama dvArA potAnA AtmAne "so TacanA sonA je vizuddha banAvyo hato. jemanI pAse rAgadveSarUpI samartha yoddhA bhoM bhegA thaIne taddha naSTa thayA hatA. traNeka jemanI zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #660 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 602 praznavyAkaraNasUtre atha ye-ahiMsArUpaprathamasaMvaradvAraM pAlayitumudyatAsteSAM yadvidheyaM tadAha mUlam imaM ca puDhavI-daga-agaNi-mAruya-tarugaNa-tasathAvarasavvabhUyasaMjayadayaTTayAe suddhaM uMchaM gavesiyavvaM akayamakAriyamaNAhuyamaNudiThaM akIyakaDaM navakoDihiM parisuddhaM dasahiM yadosehiM viSamukaM uggama uppAyaNesaNAsuddhavavagayacuya caiyacattadehaM ca phAsuyaM ca na nisijaka hApayoyaNakkhAsu ovaNiyaM na tigicchAmaMtamUlabhesajjakajaheuM na lakkhaNuppAya sumiNajoisanimitta-kahakuhakappauttaM na viDaMbhaNAe na virakkhaNAe na vi sAsaNAe na viDaMbhaNarakkhaNasAsaNAe bhikkhaMgavesiyavvaM, na vi vaMdaNAena vimANaNAe na vipUyaNAe na vi vaMdaNamANaNapUyaNAe bhikkhaM gavesiyavvaM, na vi hIlaNAe na vi niMdaNAe the| tIna loka jinakI caraNa sevA kara apane Apako dhanya mAnatA thaa| unhIM ke AdezAnusAra unakI ziSyapraziSya paraMparA meM hue manaH paryaya aura avidhijJAnadhAriyoM ne isa ahiMsA bhagavatI ko bheda prabhedoM se jAnA, aura use vizeSarUpa se dekhaa| pUrvadharoM ne ise zrutanibaddha kiyaa| vaikriyalabdhidhAriyoM ne isa bhagavatI kA Ajanma pAlana kiyaa| evaM Abhinibodhika jJAniyoM se lekara sarvagAtrapratikarma vimuktAdi aneka mahApuruSoM ne isa ahiMsA bhagavatI ko apanI 2 zakti ke anusAra bahutahI acchI taraha se pAlA hai // sU04 sevA karIne pitAnI jAtane dhanya mAnatA hatA. emanA ja Adeza pramANe temanI ziSya-praziSya paraMparA thaI gayela manaH paryAya ane avadhijJAnIoe A bhagavatI ahiMsAne bheda-prabheda sahita jANI ane tenuM vizeSarUpe darzana karyuM. vekiya labdhidhArIoe A bhagavatInuM jIvanaparyata pAlana karyuM. ane AminibAdhika jJAnIothI laIne sarvagAtra pratikarma vimukatA Adi aneka mahApurUSoe A bhagavatI ahiMsAnuM pota potAnI zakti pramANe ghaNuM ja sArI rIte pAsana yu cha. // su. 4 // zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #661 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzanI TokA a0 1 sU0 5 ahiMsApAlakakarttavyanirUpaNam na vi gariNA navi haliNAniMdaNA garihaNAe bhikkhaM gavesiyavvaM, na vi bhesaNAe na vi tajjaNAe na vi tAlaNAe na vi bhesaNatajaNatAlaNAe bhikkhaM gavesiyavvaM, na vi gAraveNaM na vi kuhaNAe na vi vaNImagayAe na vi gAravakuhaNavaNImagayAe bhikkhaM gavesiyavvaM, na vi mittayAe na vipatthaNA na vi sevaNAena vi. mittayapatthaNa sevaNAe bhikkhaM gavesiyavvaM, aNNAe agaDDie aduTTe adINeavimaNe akaluNe avisAI aparitaMtajogI jayaNaghaDaNa - karaNacariyavinaya guNajogasaMpautte bhikkhU bhikkhe saNAe Nirae / imaM ca NaM savvajagajjIvarakkhaNadayahaNAe pAvayaNaM bhagavayA sukahiyaM attahiyaM peccA bhaviyaM AgamesibhadaM suddhaM neyAuyaM akuDilaM aNuttaraM savvadukkhapAvANa viusamaNaM // 5 // TIkA -' imaM ca puDhavI ' ityAdi - 603 'puDhavIdaga agaNimAruya tarugaNa tasthAvarasavvabhUyasaMjamadayadvayAe ' pRthvIdakAgnimArutatarugaNa sasthAvara sarvabhUtasaMyamadayArtha, tatra - pRthivI - prasiddhA, dakaM= pAnIyam, agniH, mAruto - vAyuH tarugaNaH = vanaspatisamUhaH sAH dvIndriyAdayaH, sthAvarAH=pRthivyAdipaJcakam eteSAM sarvabhUtAnAM sarvaprANinAM saMyamo rakSaNaM " jo isa ahiMsArUpaprathamasaMvaradvAra ko pAlana karane ke liye udyata haiM unheM kyA karanA cAhiye so kahate haiM- imaM ca ' ityAdi ! ( TIkArtha- (puDhavI - daga - agaNi- mAruya - tarugaNa - tasa - thAvara - savvabhUya saMjabha daTThAe ) pRthivI, daka-jala, agni, vAyu, vanaspati samUha, dvIndriyAdika pAMca sthAvara, ina saba prANiyoM kI rakSA nimitta dayArUpa jee A ahiMsArUpa prathama savaradvAranuM pAlana karavAne mATe taiyAra thayA che temaNe zuM karavu joIe te kahe che ima ca " tyAhi artha - ( puDhavI, daga, agaNi, mAruya, tarugaNa, tasa, thAvara, sabbabhUya, saMjamadayaTTAe ) pRthivI, 44, 4sa, agni, vAyu, vanaspati samUha, dvIndriyAdiGa nasa, pRthi vyArdika pAMca sthAvara, e badhA prANIonI rakSA nimitte dayArUpa prayeAjanane zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #662 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 604 praznavyAkaraNasUtre tinimittA yA dakAyA tasyA artha prayojanaM tasmai, ' imaM ca ' idaM ca-vakSyamANa 'suddhaM ' zuddhaM-nirdoSaM ' uMchaM' ucchaM-stokaM stokaM grahaNarUpamazanAdikaM 'gavesaya. vvaM ' gaveSitavyam , yathA-lUnAnakSetrAtkaNAdAnaM tathaiva sAdhunA'pi gRhasthArtha niSpAditamannAdikastokaM stokaM gaveSaNIyamiti bhAvaH / kIdRzam-ucchaM gaveSitavyam ? ityAha-'akayaM ' akRtaM sAdhu nimittamaniSpAditam , ' akAriyaM' akAritam-anyadvArA na kAritam , tathA-'aNAhUyaM ' anAhUtam-gRhasthena sAdhoranimantraNapUrvakaM dIyamAnam , ' aNuddiDhe ' anuddiSTam auMdezikAdi dopavarjitam , tathA-'akIyakaDaM' akrItakRtaM-sAdhUnAM kRte mUlyenAniSpAditam / etadeva varNayannAha-'navakoDohiM navakoTibhiH, na hanti 1, na ghAtayati 2, ghnantaM prayojana ke liye ( imaM ca ) isa vakSyamANa (suddhaM uMchaM gavesiyavvaM ) zuddha-nirdoSa, Ahora Adi kI ucha thor3e 2 rUpa meM gaveSaNA karanA cAhiye, arthAt jisa prakAra kATe gaye kheta se kaNoM kA AdAna kiyA jAtA hai usI prakAra sAdhu ko gRhastha ne apane liye banAye hue bhojana Adi meM se thor3I thor3I mAtrA meM usake yahAM se AhAra Adi lenA caahiye| AhArAdi ( akayaM ) sAdhu ke nimitta usane nahIM banAyA ho aura (akAriyaM ) na dUsaroM se usane banavAyA ho (agAiyaM ) bulAkara-arthAt-nimaMtraNa karake jo na diyA jAya, (aNuddiTuM) auddezika Adi doSoM se jo varjita ho, tathA (aphIyakaDaM ) sAdhuoM ke nimitta mUlya dekara jo nahIM kharIdA gayA ho tathA (nava koDihiMparisuddhaM ) navakoTiyoM se arthAt nau prakAra se jo parizuddha ho, arthAt jisa AhAra meM sAdhu ke nimitta jIvoM kI hiMsA nahIM huI ho, na bhATe (imaM ca ) isavakSyamANa, (suddhaM ucha gavesiyavvaM) zuddha, nirdoSa mAhAra AdinI thoDA thoDA pramANamAM gaveSaNa karavI joIe, eTale ke jema lAyela khetaro mAMthI kaNAnuM AdAna karAya che, e ja pramANe sAdhue, gRhastha dvArA pitAne mATe banAvAyela bhejana AdimAMthI thoDAM thoDAM pramANamAM AhAra mAhisevana. tethe te mArA (akayaM) sAdhune mATa manAvyA havai nadhya nahI, ane ( akAriyaM) bhInI pAse manA12vyA va 2 nahI. (aNAhuyaM) mAsAvIne meTase te nimatrIna ? na mAya. ( aNuTUi) mohazi mAha hoSAthI 2 2hita DAya, tathA (akIyanaDaM ) sAdhune moTe bhUtya sAdhIna te marohAye na hAya, ta1 ( navakoDihi parisuddhaM ) 14 ttiim| vaDe-nava prakAre je parizuddha hoya, eTale ke teNe sAdhune nimitte bIjA pAse hiMsA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #663 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkAa0 1 sU0 5 ahiMsApAlakakarttavyanirUpaNam 605 , nAnujAnAti 3, na pacati 4, na pAcayati 5, pacantaM nAnujAnAti 6, na krINAti 7, na krApayati 7, krINantaM nAnujAnAti 9, ityetA navakoTayaH, AbhiH 'parisuddhaM parizuddhaM tathA-' dasahiM ya dosehiM ' dazabhizca doSaiH - zaGkitAdidazadoSaiH ' viSpamukaM ' vipramuktam, 'uggamauppAyanesaNAsuddhaM ' udgamotpAdanaipaNAzuddhaM = AdhAkarmAdayaH SoDaSa udgamadoSAH, dhAtryAdayazva SoDaza utpAdanAdoSAH, tadrUpAyA eSaNA = gaveSaNA, tayA zuddham, tathA---' vavagayacuyacaiyacattadehaM ca vyapagatacyutatyAjitatyaktadehaM ca tatra vyapagatAH = svayaM pRthagbhUtA AgantukA piyIlikAdayaH, cyutAH = mRtAH svataH paratovA dAtavyavastvAzritAH usane sAdhu ke nimitta dUsaroM se hiMsA karoMI ho 2, aura na sAdhu ke nimitta hiMsA karane vAle kI anumodanA kI gaI ho 3 | tathA sAdhu ke nimitta jo svayaM na pakAyA ho 1, dUsaroM se nahIM pakavAyA gayA ho 2 aura na jisameM pakAne vAle kI anumodanA kI gaI ho 3, tathA sAdhu ke nimitta jo paisA dekara na kharIdA gayA ho 1, na dUsaroM se kharIdavAyA gayA ho 2 aura na jisameM kharIdane vAle kI anumodanA kI gaI ho 3 | isa prakAra kI ina nava koTiyo se vizuddha AhAra Adi kI gaveSaNA sAdhu ko karanI cAhiye / ( dasahiya dosehiM vippamukkaM ) jo AhAra zaMkita Adi daza doSoM se pari varjita ho (uggama upAyaNe saNAsuddhaM ) udgama, utpAdanarUpa eSaNA - gaveSaNA se zuddha ho - AdhAkarma Adi solaha udgamadoSa haiM, dhAtrI Adi solaha utpAdanA doSoM haiN| ina battIsa doSoM se jo rahita ho tathA ( vavagayacuyacayacatta dehaM ) ( vyapagata ) jisa karAvI na hAya, ke sAdhune nimitte hiMsA karavAnI anumehanA thaI na hoya, tathA sAdhune nimitte je teNe jAte banAvyu na hAya, bIjA pAse anAvarAvyuM na hAya, ke jene pakavavAnI anumeAdanA apAI na hoya tathA sAdhune nimitta je paisA ApIne kharIdya karyu na hoya, ke bIjA pAse kharIda karAvAyuM na hAya, ke kharIdanArane kharIdavAnI anumeAdanA karAI na hoya, e rIte nava aAre vizuddha AhAra mAhinI sAdhuye gaveSaNA 12vI hAye. ( dasahiya dosehi vippamukkaM ) ne AhAra zakti Adi isa ghoSothI rahita hoya, ( uggamau pAyaNe saNAsuddhaM) udgabha, utpAdanA3pa zeSaNA - gaveSaNAthI zuddha hoya, sAdhAbha mAhi soja uma doSa che, dhAtrI Adi seALa utpAdanA doSa che- e batrIsa doSothI je rahita hoya, tathA ( vavagayacuyacaiyacattadeha ) ( vyapagata ) ne AhAramAMthI DIDI mAhi kavA late kSaNa thaha gayA hoya, tathA ( cuya) vo svayaM cava gayA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #664 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 606 praznavyAkaraNasUtre pRthivIkAyikAdayaH 'caiya' tyAjitAH dAtavyapadArthAt dAyakena bhRtyAdi dvArA pRthakAritAH, athavA 'cattA' svayameva dAyakena tyaktAH pRthakkRtA dehA:= jIvazarIrANi yasmAdAhArAttat tathoktam , ataeva 'phAsuyaM ca ' prAsukaM ca= vyapagatajIvaM ca, etAdRzam-mAhAramazanAdikaM gapeSitavyam / tathA kIdRzaM bhaikSaM na gaveSitavyam ? ityAha-'na nisijjakahApayoyaNakkhAsu ovaNIyaM ' na niSadya kathAprayojanAkhyAzrutopanItaM, tatra-niSadya Asane upavizya yat kathAprayojana-dharmakathAnimittam AkhyA zrutam AkhyAna prativaddhazAstraM, tena tathAvidhakathAkaraNena, yat upanItam-dharmakathAkatre dAyakena dAtumAnItamazanAdikaM, tanna gaveSitavyamityagreNa sambandhaH / tathA-'na tigicchAmaMtamUlabhesajjakajjaheuM / na cikitsAmantramUlabhaiSajyakArya hetu = cikitsA-roganivAraNalakSaNA, mantra:= AhAra se pipIlikAdika jIva svayaM alaga ho gae hoM tathA (cuya ) jIva svayaM cava gaye hoM athavA agnyAdi ke saMyoga se cavagaye hoM, ( caiya ) dAtA ne bhRtyAdi dvArA pRthak karA diye hoM, ( catta ) svayaM dAtA ne pRthak karadiye hoM, ( phAsuyaM ca) prAsuka aisA azana Adi munijanoM ko kalpya hai aura aise hI AhAra kI unheM gaveSaNA karanI cAhiye / tathA jo aisA na ho usakI unheM gaveSaNA nahIM karanI cAhiye, isI viSayako aba sUtrakAra "na nisijja" ityAdi pado dvArA prakaTa karate haiM, ve kahate haiM ki (na nisijjaka kahApaoyaNakkhAmu ovaNIyaM) Asana para baiTha kara dharma kathA sunAte samaya yadi koI dAtA una munijana ke pAsa dene ke liye azanAdi deya dravya lAyA ho to vaha una munijanoM ko kalpatA nahIM lenA hai / tathA-( na tigicchAmaMtamUlabhesajjakajahe) jisa bhakSya kI prApti meM muni ko cikitsA-roganivAraNa ke nimitta hAya athavA mani mAhinA sayogathI na pAbhyA hAya, (caiya) hotAme no dvArA matA 42vyA DAya, (catta ) hotA. te tebhane sadhyA hAya, (phAsuyaMca ) prAsukameva mADA2 mAhi bhuniyAne 48 cha bhane sevA ja AhAranI temaNe gaveSaNa karavI joIe, tathA je AhAra e na hoya tenI gaveSaNa temaNe karavI joIe nahIM. e ja viSayane have sUtrakAra " nisijja" tyAdi yo dvArA pragaTa 42 cha. teyA matAve (na nisijjakahAyaoyaNakakhAsuovaNIya) mAsane mesIna thA samAtI mate ne koI dAtA te munine ApavAne mATe azanAdi dayadravya lAvyA hoya te te ninAne 45tA nathI, tathA (natigicchAmaMta mUla bhesajjakajaheu) re AhAranI prApti mATe munine cikitsA-rega nivAraNa mATe IlAja, maMtra zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #665 -------------------------------------------------------------------------- ________________ suzinI TokA a01 sU0 5 ahiMsApAlakakartavyanirUpaNam 607 bhUtAdinigrahalakSaNaH, mUlam vRkSavallyAdInAM, bhaiSajyaM dravyasaMyogarUpam , etaccatuSTayarUpaM kAryameva hetu yaMtra tattatho bhaikSaM na gaveSitavyamityagreNa sambandhaH / tathA-' na lakkhaNuppAyasumiNa joisa nimittakahakuhakappauttaM ' na lakSaNotpAta svama jyotiSa nimittakathAkuhaka prayakta-tatra-lakSaNaM-strIpuruSAdi lakSaNaM, utpAtAH bhukampAdizAstrANi, svapnaH-svAmazAstram , jyotiSaM-nakSatrAdi zubhAzubhasUcakaM zAstram nimittaM bhUtabhaviSyadAdi sUcakaM zAstram , kathA-kAmakathA sUcakaM zAstram, kuhaka-pareSAM vismayotpAdakaprayogaH, ebhiH prayogairvismitena dAyakena prayukta ilAja, maMtra-bhUtAdi graha ke nigraha nimitta upAyabhUta maMtra kA prayoga, mUla-vanauSadhi, evaM bhaiSajya-aneka auSadhi mizrita davA, aisI bhikSA munijanoM ko kalpya nahIM hotI hai / tathA na lakkhaNuppAyasumiNajoisaninittakahakuhakappauttaM) jisa bhikSA kI prApti muni ko lakSaNoM ke strI puruSa Adi ke cihnAdikoM ke-dikhAne kA pradarzana karanA par3e, bhUkaMpa Adi ke zAstra kA kathana karanA par3e, svapnazAstra kA, jotiSazAstra kA, nimitta zAstra kA, kAma kathA sUcaka zAstra kA, tathA dUsaroM ke liye AzcaryotpAdaka prayogoM kA sahArA lenA par3e, aisI bhikSA munijana ke liye kalpya nahIM hai / tAtparya isakA yaha hai ki dAtA ko unake hasta Adi kI rekhAo se prasanna karake, bhUkaMpa Adi kA zubhAzubhaphala kathana karake, kAma varddhaka kathAoM ko kaha karake, sapna zAstra kA prarUpaNa karake, jyotiSazAstra meM apanI vidvattA kA pradarzana karake tathA AzcaryakArI prayogoM ko dikhA karake yaha kahanA ki maiM bahuta bhUtAdigrahanA nigrahane mATe upAyabhUta maMtrane praga, mULa-vanauSadhi, ane bhiSajya-aneka auSadhi mizrita davA, Adi batAvavuM paDe evo AhAra munibnaane 48 nahI tathA (nalakkhaNuppAya sumiNajoisanimitta kaha kuhakappa3 ) je bhikSAnI prAptine mATe munine strI-puruSa AdinA cihnAdikane batAvavAnuM pradarzana karavuM paDe. bhUkaMpa AdinA zAstronuM kathana karavuM paDe, svama zAsa, jyotiSazAstra, nimitta zAstra, kAmakathA sUcaka zAsa, tathA bIjAne mATe AzcaryotpAdaka prayogo vagerenI madada levI paDe evI bhikSA munijanone kalpa nahI tenuM tAtparya e che ke dAtAne temanA hasta Adini rekhAo vaDe khuza karIne, bhUkaMpa AdinuM zubhAzubha phaLa kahIne, kAmavardhana kathAo kahIne, svapna zAsanu prarUpaNa karIne, jyotiSazAstramAM pitAnI vidvatA batAvIne, tathA AzcaryakAraka prayoga batAvIne pite bahu ja mahAna vidvAna che evI chApa zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #666 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 608 praznavyAkaraNasUtre bhaikSaM na gaveSitavyam / tathA-' na vi DaMbhaNAe' nApi dambhanayA-mAyAprayogeNa bhaikSaM gaveSitavyam , evaM ' navi rakkhaNAe' nApi rakSaNayA-dAyakavasturakSaNena, 'na vi sAsaNAe' nApi zAsanayA zikSaNena tava putrapautrAdika zikSayiSyAmIti kathanena samudAyenAha----na viDaMbhaNaraktakhaNasAsaNAe' nApi dambhanavar3A bhArI vidvAn hUM ataH mujhe yaha acchI taraha acchI bhikSA degA, isa prakAra ke upAyoM kA jisa bhikSA kI prApti meM sahArA lenA paDe vaha bhikSA muni ko kalpya nahIM kahIM gaI hai, arthAt isa prakAra kI kriyA se muni ko bhikSA lene kA prayatna nahIM karanA cAhiye / tathA (na viDaMbhaNAe ) mAyAcArI kA sahArA lekara bhI bhikSA vRtti muni ko nahIM karanI cAhiye, arthAtU jisa bhikSA kI gaveSaNA karane meM mAyA kA prayoga karanA par3e aisI bhikSA bhI munijana ko kalpya nahIM hai / ( navi rakSaNAe, na vi sAsaNAe, na viDaMbhaNa rakkhaNasAsaNAe bhikkhaM yavesiyavvaM ) isI taraha jisa bhikSA kI gaveSaNA karane meM-prApti karane meM-dAyaka ko vastu ke saMrakSaNa kA bhAra apane Upara AyA ho, arthAt-dAtA yada kahe ki "mahArAja! Apa isa vastu ko dekhe rahanA maiM abhI Akara Apako bhikSA detA hUM-isa prakAra dAtA apanI vastu ke saMrakSaNa karane kA bhAra muni ko soMpatA ho aura pIche Akara bhikSA detA ho to vaha mikSA muni ko kalpya nahIM hai| isI taraha jIsa bhikSA kI prApti meM muni ko yaha bhAva jage ki " maiM isa dAtA ke putra pautra pADIne dAtA pAsethI sArA pramANamAM sArI bhikSAnI AzA rAkhavI, vagere upAyane je bhikSAmAM sahAre levuM paDe tevI bhikSA sAdhuone kape nahIM. eTale ke e prakAranA upAyathI sAdhuoe bhikSA levAnA prayatna karavA ne nahI. tathA (naviumaNAe) bhAyAyAsanI ma sadhane 595 munizme bhikSAvRtti karavI joIe nahI. eTale ke je bhikSAnI prApti mATe mAyAne prayAga 423 5 mevI bhikSA munijanAne 465 naDI. (na virakkhaNAe, na visAsaNAe, na viDabhaNa rakkhaNa sAsaNAe bhikkhaM gavesiyavvaM) se prabhArI je bhikSAnI prAptimAM, dAtAnI vastunA saMrakSaNane bhAra potAnA para Avyo hAya, eTale ke dAtA ema kahe ke "mahArAja ! Apa A vastunuM dhyAna rAkhaje huM Apane bhikSA Apu chuM" A rIte dAtA pitAnI vastunA saMrakSaNanI javAbadArI munine sepe ane pachI AvIne bhikSA arpaNa kare te te bhikSA muninekape nahIM. e ja pramANe je bhikSAnI prAptimAM muninA manamAM e bhAva jAge ke " huM A dAtAnA putra, patra Adine bhaNAvIza te mane zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #667 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TokA a0 1 sU0 5 ahiMsApAlaka karttavyanirUpaNam 609 " rakSaNazAsanena ' bhikkhaM ' bhaikSa gavesiyavvaM ' gaveSitavyam / tathA - 'na vi baMdaNAe ' nApi vandanayA = nApi prazaMsayA "divyApino bhavadguNAH pUrvazrutAH, paramadyabhavAnasmAbhiH pratyakSIkRtaH ' ityevaM rUpayA, vandanazabdo'tra prazaMsAvAcakaH, na vi mANaNayA ' nApi mAnanayA AsanAdi pradAnena ' na vipUyaNAe ' nApi pUjanayA - dAyakAya kiMcidvastupradAnarUpayA etadeva samudAyenAha - ' na vi vaMdaNa - mANa pUNA' nApi vandanamAnanapUjanayA ' bhiktakhaM gavesiyanvaM ' bhaikSaM gaveSita - Adi ko par3hA dUMgA to mujhe isake yahAM se bhikSA milatI rahegI aise vicAra se jo bhikSA prApta ho to vaha bhikSA bhI muni ko nahIM lenI cAhiye | isI taraha jisa bhikSA kI prApti meM yugapat daMbhana, rakSaNa aura zAsana inakA prayoga karanA par3atA ho usa taraha se bhI muni ko bhikSA kI gaveSA nahIM karanI cAhiye / tathA ( na vi vaMdanAe, na vimANaNAe, na vi pUyaNAe, na vi vaMdaNa mANaNavUyaNAe, na vi hIlagAe, na vi niMdaNAe, na vi garihaNAe, navi holaNA niMdaNA 19 6 rahaNAe bhikkhaM gavesiyanvaM) jisa bhikSA kI gaveSaNA karane meM sAdhu ko dAtA kI " Apa kI guNarAja digantataka phailI huI hai- ApakI prazaMsA maiM ne pahile se hI suna rakhI hai parantu sAkSAtkAra Apa kA Aja hI huA hai isa prakAra se vaMdanA - prazaMsA karanI paDe aisI bhikSA sAdhu ko kalpya nahIM haiN| yahAM vaMdana zabda prazaMsArthaka hai / jisa bhikSA kI prApti meM dAtA ko Asana Adi kA pradAna pUrvaka sanmAna karake arthAt AsanAdi pradAna dvArA dAtA ko prasanna kara ke bhikSA kI prApti karanI paDe - aisI bhikSA bhI sAdhu ko lenA ucita nahIM hai / isI taraha dAtA z' tene tyAMthI bhikSA maLyA karaze," evA vicArathI je bhikSA prAptathAya te bhikSA paNa sAdhune kalpe nahIM vaLI je bhikSAnI prAptimAM yugapat,I bha rakSaNa ane zAsananA prayAga 12vA paDe me aAranI likSAnI Apti bhunine udaye nahIM tathA ( na vi vaMdajAe, na vimANaNAe, na vi pUyaNAe, na vadaNa mANaNapUNayANae, na vi hIlaNAe na vi niMdaNAe, na vi garihaNAe, na vi hilaNA niMdaNA garihaNAe bhikkhaM gavesiyavvaM ) ne likSAnI prApti bhATe sAdhune hAtAnI " mApanI guNarAzi dvimanta sudhI vyApela che, meM ApanI praza'sA pahelethI ja sAMbhaLI hatI paNa Apane sAkSAtkAra tA Aje ja thayeA " e rIte vaMdhruNA-praza'sA karavI paDe evI bhikSA sAdhune kalpe nahIM. ahIM vadana zabda prazaMsAnA arthamAM vaparAyA che. AsanAdi ApIne dAtAnuM sanmAna karavuM paDe athavA te rIte temane prasanna karavA paDe te prakAranI bhikSA paNa sAdhune kalpe nahI. vaLI dAtAne peAtAnI taraphathI zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #668 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 610 praznavyAkaraNasUtre vyam / tathA-' navi hIlaNAe' nApi hIlanayA:" tvaM jAtyA nIco'si kathaM tvayA bhikSAdIyate" ityAdi dAyaka jAtyuddhATanarUpAvamAnanayA 'navi niMdaNAe' nApi nindanayA" tvaM kRpaNo'si, vanIpako'si" iti dAyakadoSoddhATanayA, 'na vi garihaNAe' nApi garhaNayA= janasamakSa dAyakanindayA, samudAyenAha'na vi holaNanidhaNagarihaNAe' nApi holana nindanagaNayA 'bhikkhaMko apanI aura se kucha vastu dekara usase bhikSA kI cAhanA rakha bhikSA kI gaveSaNA karane kA tarIkA ucita nahIM hai| arthAt isa tarIke se bhikSA kI cAhanA karanA yogya nahIM hai| isI taraha yugapat-eka hI dAtA ke prati vandana, mAnana aura pUjana kA prayoga kara ke sAdhu ko bhikSA kI gaveSaNA karanA yogya nahIM hai| tathA dAtA kI jAtikA udghATanarUpa avamAnanA karake ki " tuma to jAti meM nIca ho bhikSA kaise doge" isa prakAra se kahakara ke use bhikSA dene ke liye :Rju karanA aura phira bhikSA ki gaveSaNA nimitta usake yahAM jAnA yaha bhI sAdhu kA bhikSA prApti kA tarIkA sAdhu samAcArI ke yogya nahIM hai / isI taraha " tuma kRpaNa ho vanIpaka ho" isa prakAra se dAtA ke doSoM ko udghATana karanA aura phira use bhikSA dene ke liye Rju karanA yaha bhI sAdhu ke liye bhikSA kI gavehaNA karane kA tarIkA kalpya nahIM hai| janatA ke samakSa dAyakakI nindA karake, tathA eka hI sAtha eka hI ( dAtA) dAyaka ke prati hIlanA, nindanA tathA gahaNA karake bhikSA kI gaveSaNA koI vastu ApIne tenI pAsethI bhikSA meLavavAnI AzA rAkhIne bhikSAnI gaveSaNA karavI te yukti paNa sAdhune mATe yogya nathI. eTale ke A yuktithI bhikSA meLavavAnI IcchA rAkhavI te cagya nathI. vaLI yugapa-eka ja dAtA prati vandana, mAnana, pUjana, Adine prayoga karIne bhikSAnI gaveSaNa karavI te sAdhune mATe ucita nathI. tathA dAtAnI jAtinA ullekharUpa tiraskAra karIne dA. ta. "tu te nIca che, bhikSA kevI rIte daIza" A rIte kahIne tene bhikSA arpaNa karavAne mATe trAju kare ane pachI bhikSAnI prApti mATe tene tyAM javu, e bhikSA prAptine upAya sArA AcAra vALA sAdhune mATe ucita nathI. e ja pramANe "tame kaMjusa che vanapaka che ' e rIte dAtAnA de jAhera karIne pachI tene bhikSA devA mATe traju kare e upAya paNa sAdhune bhikSAprApti mATe kalpata nathI, lekanI samakSa dAtAnI nindA karIne tathA eka sAthe dAtAnI hilanA (tiraskAra) nindA, tathA garhaNa karIne bhikSAnI aavess9|| 42vI te sAdhune bhATe layita nathI. me pramANe (na vi bhesaNAe, zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #669 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TokA a. 1 sU0 5 ahiMsApAlakakartavyanirUpaNam 611 gavesiyavvaM ' bhaisa gaveSitavyam / tathA 'navi bhesaNAe' nApi bhISaNayAdAyakabhayotpAdanayA, ' na vi tajjaNAe' nApi tarjanayA-" jJAsyasi re duSTa ! ityAdi tiraskArarUpayA 'na vi tAlaNAe' nApi tADanayA-capeTAdidAnarUpayA, samudAyenocyate-' na vi bhesaNatajjaNatAlaNAe' nApi bhISaNatarjana tADanayA bhaikSaM gaveSitavyam / tathA 'navi gAraveNaM' nApi gauraveNa 'ahaM kSatriyo'smItyAdyabhimAnena, ' na vi kuhaNAe ' nApi kuhanayA krodhena, 'na vi vaNimagayAe' nApi vanIpakatayA-yAcakavRttyA, samudAyenAha--'na vi gAravakuhaNavaNimagayAe' nApi gauravakrodhavanIpakatayA bhaikSaM gaveSitavyam / tathA'na vi mittayAe' nApi mitratayA-dAyakena saha maitrIbhAvotpAdanena, na vi patthaNAe' nApi prArthanayA, " yUyaM dAyakAH, yAcakarakSakAH vayaM yAcakAH, karanA sAdhu ko yogya nahIM hai| isI taraha (na vi bhesaNAe, navitajaNAe, na vi tAlaNAe, na vi bhesaNa-tajaNa-tAlaNAe bhikkhaM gavesiyavvaM ) dAyaka (dAtA ) ko bhaya kA utpAdana karake, " re duSTa meM tujhe batalAU~gA" isa prakAra dAtA kA tiraskAra karake, dAyaka (dAtA) ko morapITa karake, tathA eka hI sAtha eka hI dAyaka ( dAtA ) ke sAtha bhISaNA, tajenA aura tADanA karake bhikSA kI gaveSaNA nahIM karanI cAhiye / tathA-( na vi gAraveNaM na vi kuhaNAe, na vi vaNImagayAe navi gAravakuhaNavaNImagayAe bhikkhaM gavesiyavvaM ) ' maiM kSatriya hUM" ityAdi abhimAna rUpa gaurava se, krodha se, evaM yAcaka vRtti se, tathA eka hI sAtha gaurava krodha evaM yAcaka vRtti se bhI bhikSA kI gaveSaNA nahIM karanI cAhiye / ( na vi mittayAe na vi patthaNAe na vi sevaNAe na vi mittaya-patthaNa-sevaNAe bhikkhaM gavesiyabvaM ) tathA na vi tajjaNAe, na vi tAlaNAe, na vi bhesaNa-tajjaNa-tAlaNAe bhikkhaM gavesiyavva" hAtAne maya matAvAna "2 duSTa hutane matAvI. za" se rIte dAtAne tiraskAra karIne, dAtAne mAra mArIne tathA eka sAthe dAtA pratye bhISaNa tarjanA ane tADana karIne bhikSAnI gaveSaNA karavI joIe nahIM tathA " na vi gAraveNaM, na vi kuhaNAe, na vi vaNImagayAe na vi gAravakuNavaNImagayAe bhikkhaM gavesiyavva', "i trIya chu" mAhi malibhAna35 gauravathI, krodhathI, ane yAcaka vRttithI tathA eka sAthe gaurava, kodha ane yAya: vRttithI 59 // bhikSAnI gaveSA 42vIya nahI." na vi mittayAe, na vi patthaNAe, na vi sevaNAe, na vi mittaya-patthaNa-sevaNAe bhikkhaM gave. siyava" tathA hAtAnI sAthe mitratA parIne, "mA5 hAta chau, yAyAnA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #670 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 612 praznavyAkaraNasUtre dIyatAmasmabhya " mityAdirUpayA, 'navi sevaNayA' nApi sevanayA-nApi sevAvRttyA, samudAyenAha-'na vi mittayapatthaNa sevaNAe ' nApi mitratA prArthanA sevanayA bhaisa gaveSitavyam / tarhi kathaM gaveSitavyam ? ityAha-' aNNAe' ajJAtaH dhaniko'yaM prabajitaH' iti dAyakajanairajJAtaH, ' agaDrie ' agRddhAH= AhArAdiSu gRddhabhAvavarjitaH, 'aduTTe' adviSTaH-AhAreSu dAyakeSu vA dveSabhAvavarjitaH, 'adINe' adIna: dInatAvarjitaH, 'avimaNe' 'avimanA:-alAbhAdiprayuktamAnasikavikArarahitaH, 'akaluNe' akaruNaH svaduHkhApradarzakaH 'avisAI' aviSAdI dAyaka-dAtA ke sAtha mitratA karake, "Apa dAtA haiM-yAcakoM ke saMrakSaka haiM, hama yAcaka haiM ataHApa hameM bhikSA dIjiye aisI dAtA se prArthanA karake, tathA dAtA kI sevA vRtti karake bhikSA kI gaveSaNA nahIM karanI cAhiye / isI taraha ina tInoM bAtoM ko eka sAtha kisI dAtA ke sAtha prayukta karake bhikSA kI gaveSaNA sAdhu ko nahIM karanI cAhiye / kintu (aNNAe agaDIe aduDhe adINe avimaNe akaluNe avisAI aparitaMtajogI-jayaNa-ghaDaNa karaNacariMya vinaya guNajoga saMpautte bhikkhU bhikkhesaNAe Nirae ) ajJAta-dAyaka (dAtA) janoM se " yaha sAdhu dhanika the aura dhanika avasthA se dIkSita hue haiM" isa rUpa se ajJAta banakara agRddha-AhAra Adi meM gRddhabhAva se varjita hokara, adviSTa-AhAra athavA dAtA meM dveSabhAva se vihIna hokara, adIna-dInatA ke bhAva se rahita hokara, avimanA-bhikSA ke nahIM milane para mAnasika vikAra se saMrakSaka che, ame yAcaka chIe, te Apa amane bhikSA Apo" evI dAtAne prArthanA karIne tathA dAtAnI sevAvRtti karIne bhikSA prApta karavI joIe nahI. e ja rIte e traNe bAbatane dAtA pAse eka sAthe prayoga karIne sAdhue mikSAnI gaveSa! 42vI ne nahI 55 " aNNAe agaiiDhae aduDhe adINe avimaNe akaluNe avisAI aparitaMkajogI jayaNaghaDaNakaraNacariyavinayaguNa jogasaMpautte bhikkhu-bhikkhesaNAe Nirae" ajJAta-" - sAdhu pani tai eiTale ke dhanika sthitimAMthI dIkSita thayela che" e viSe dAtAothI ajJAta 2DIne. agRddh-2|4|2 mAhima zRddha mAthI 2Dita manAne, adviSTa-- 2 mathA pratye dveSa bhAva 2Dita yaIne, adIna-hInatAnA mAthI 2hita. thane, avimanA-mikSA na bhv| chatai 545 mAnasi vi42thI 2hita ne akaruNa-3 54 54Are potAnA bhane / / 55] te prATa nahI rIna, zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #671 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TokAa0 1 sU0 5 ahiMsApAlakakarttavyanirUpaNam 613 ' , 3 " 'bhikSA lAbho bhaviSyati na ve ' tyAdi viSAdarahitaH, tathA - ' aparitaMta jogI ' aparitAntayogI = alAbhAdiSu tantanATAdi zabdavarjitaH, tathA-' jayaNaghaDaNa karaNacariyaviNaya guNajogasaMpatte yatanaghaTana karaNacaritavinayaguNayoga - saMprayuktaH, tatra yatanaM prApteSu saMyamayogeSu udyamaH, ghaTanam = aprAptasaMyamayogamAziceSTanam etad dvayaM kurute yaH sa yatanaghaTanakaraNaH, tathA - 'caritavinayaH sevito yena sa caritavinayaH, tathA - guNayogena = samAdhiguNayogena saMprayukto yaH sa-guNayogasaMprayuktAH, eteSAM karmadhArayaH, etAdRzo ' bhikkhu ' bhikSuH sAdhuH mikkhesArie' bhikSaiSaNAnirataH = bhikSAgaveSaNAyAM nirato bhavediti sambandhaH, evambhUtena bhikSuNA bhaikSaM gaveSitavyamiti bhAvaH / athopasaMharannAha - ' imaM ca ' ityAdi - ' imaM ca NaM savvajagajIvarakkhaNadayadvayAe pAvayaNaM idaM ca khalu 'pAvayaNaM ' pravacanaM ' savvajagajIvarakkhaNadayadvayAe ' sarve ye jagajjIvAH = SaDjIvanikAyAH, teSAM rakSaNarUpA yA dayA=anukampA tadartha- sarvajagajjIvarakSaNadayArtham ' bhagavayA ' bhagavatA mahAvIreNa 'sukahiye ' sukathitaM nyAyAvAdhitatvAt, rahita hokara, akaruNa - apane duHkha ko kisI ke pAsa kisI bhI rUpa meM prakaTa nahIM karake, aviSAdI- " bhikSA kA lAbha mujhe hogA yA nahIM hogA " isa prakAra ke viSAda bhAva ko chor3a karake aparitaMtajogIbhikSAvRtti nahIM milane para tanatanAne kI vRtti kA parityAga karake, tathA - yatanaghaTanakaraNa prApta saMyama meM udyamazIla tathA aprApta saMyama kI prApti karane meM nirantara ceSTAzIla, aisA sAdhu ki jo carita vinaya-vinaya se yukta banA huA hai, tathA guNayogasaMprayukta-samAdhiguNa ke yoga se jo yukta ho rahA hai aisA hokara bhikSu-muni bhikSeSaNA meMmikSA kI gapeSaNA karane meM nirata hove | ( imaM ca NaM pAvayaNaM ) yaha pravacana ( savvajagajjIvarakkhaNadayaTThAe ) SaDU nikAyarUpa jagata ke jIvoM kI rakSaNarUpa dayA ke nimitta ( bhagavayA sukahiyaM ) bhagavAn aviSAdI- " bhane likSAno sAla bhajaze hai nahIM bhaNe " me aAranA viSAha lAvane choDIne, aparitaMtajogI- likSA nahIM bhajatA tanatanAva nI vRttino pari tyAga karIne, tathA yatanaghaTanakaraNa - prApta saMyamamA udyamazIla tathA aprApta sayamanI prApti karavAmAM nirantara prayatnazIla, eve sAdhu ke je tiviya vinayathI yukta thayesa che, tathA guNayogasaMprayukta - samAdhi gugunA yogathI ne yukta thayela che, evA thaIne bhikSu-muni bhikSAnI gaveSaNA karavAne prayatnazIla imaMca NaM pAvayaNaM " yA avayana " savvajagajjIva rakkhaNadayaTThAe jagatanA chakAyanA jIvAnI rakSArUpa yAne nimitte " "6 " thAya. bhagavayA sukahiya' " zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #672 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 614 praznavyAkaraNasUtre 'attahiyaM ' Atmahitam-AtmanAM jIvAnAM hitaM-hitakAraNAt , 'peccAbhAviyaM' metyabhAvika-pretya = janmAntare bhavati-zubhaphalatayA pariNamatItyevaM zIlam , tathA-' Agamesi bhadaM ' AgamiSyad bhadram-bhAvikalyANajanakam 'suddhaM ' zuddhaMnirdoSam 'neyAuyaM' naiyAyikaM nyAyayuktam ' akuDilaM' akuTilam RjumokSamApakatvAt , 'aNuttaraM ' anuttaram-sarvapradhAnatvAt , tathA-'savvadukkhapAvANa' sarvaduHkhapApAnAM -- viusamaNaM ' byupazanam upazamakArakamidaM pravacanamidaM pravacanamiti pUrveNa sambandhaH // suu05|| mahAvIra ne kahA hai-isa kathana meM kisI bhI taraha se yukti aura zAstra se bAdhA nahIM AtI hai / ( attahiyaM ) yaha jIvoM kA hitakAraka hai aura (pecAbhAviyaM) parabhava meM zubha phalarUpa se yaha pariNamatA hai| isIliye (AgamesibhaI) bhaviSyakAla meM yaha kalyANajanaka hai| (mudhaM ) bhagavAna dvArA pratipAdita hone ke kAraNa isameM kisI bhI taraha se koI pUrvAparavirodharUpa doSa nahIM AtA hai-isaliye zuddhanirdoSa hai, tathA (neyAuyaM) nyAyayukta hai / (akuDilaM) isakI ArAdhanA karane se jIva mokSa ko prApta karalete haiM isaliye yaha akuTilaRju hai / ( aNuttaraM ) samasta siddhAntoM meM isakI pradhAnatA hone se yaha anuttara hai / tathA (savvadukkhapAvANaviusamaNaM) samasta duHkhoM kA aura pApoM kA yaha upazamakAraka hai| bhAvArtha-sUtrakAra isa sUtra dvArA yaha prakaTa kara rahe haiM ki jo ahiMsArUpa saMvaradvAra ko pAlana karane ke liye udyata haiM unakA yaha bhagavAna mahAvIre kahela che-A kathanamAM koI paNa prakAre-yukti ane zAstrathI pAMdhI mAvata nathI. " attahiya" te vAnu titA cha bhane "peccA bhAviyaM " 52mamA zuma 3135 te pazizubhe che. tethI " AgamesibhaI " bhaviSyamA te tyAna . "suddhaM" mAvAna dvArA pratipAhita hopAthI tema 4 paNa prakAre kaI pUrvApara virodharUpa deSa AvatuM nathI tethI zuddha-nirdoSa che, tathA "neyAuya" nyAyayuta cha. " akuDilaM " tenI mArAdhanA 42vAthI 71 bhAkSane prAta 42 te ||2nne te akuTila-* cha, ( aNuttara) samasta siddhAntamA te bhujya hAvAthI te aNuttara-sarvottama cha. tathA " savvadukkhapAvANa viusamaNaM " sabhasto tathA pApAtuM te 5zamAna 42nA2 cha. bhAvArtha-sUtrakAra A sUtra dvArA e pragaTa kare che ke jeo ahiMsA rUpa saMvaradvAranuM pAlana karavAne tatpara che, temanuM e kartavya che ke kAyanA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #673 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TokA a0 1 sU0 5 ahiMsApAlakakartavyanirUpaNam 615 kartavya hai ki chahakAya ke jIvoM kI rakSA kreN| kyoM ki yaha loka inhoM jIvoM se bharA huA hai ataH apanI pratyeka pravRtti saMyamita rakhane se chahakAya ke jIvoM kI rakSA hotI hai| munijana isa ahiMsA mahAvata ke pAlaka hote haiM ataH unake liye prabhu kA Adeza hai ki ve aise ucha AhAra Adi kI gaveSaNA karane meM nirata raheM ki jo zuddha ho, akRta, akArita, ananumodita, anAhUta, anuddiSTha, akrItakRta, kayakoTivizuddha, zaMkitAdidoSavarjita, AdhAkarmAdi doSoM se vihIna evaM jIvajantu rahita ho / aisA hI AhArAdi unheM unakI sAmAcArI ke anusAra kalpita kahA gayA hai| isase viparIta unake ahiMsAmahAvrata ke pratikUla kahA gayA hai| isaliye unheM upAzraya meM dAtA dvArA dene ke liye lAye gaye AhAra ko kabhI nahIM lenA caahiye| cikitsA Adi karake jisabhikSA kI prApti ho vaha bhI unheM varjanIya kahI gaI hai / kAraNa munijana siMhavRtti ke dhAraka hote haiM aura ayAcakavRtti vAle hote haiM, isa prakAra ke vyavahAra se prApta bhikSA meM siMhatti kA saMrakSaNa nahIM hotA hai / bhikSA kI gaveSaNA meM daMbha kA AcaraNa nahIM honA cAhiye, dAyaka ( dAtA ) kI vastu ke rakSaNa kA prazna nahIM honA cAhiye aura na koI esI bAta hI honA cAhiye ki jisase muni ke jInI rakSA kare. kAraNa ke A leka e ja jIvothI bharela che, tethI pitAnI dareka pravRtti saMyamita rAkhavAthI chakAyanA jIvonI rakSA thAya che. munijana A ahiMsA mahAvratanA pAlaka hoya che, tethI temane mATe bhagavAnano Adeza che ke teo evA 30% AhAra AdinI gaveSaNa kare ke je zuddha hoya, akRta, akArita, ananumodita, anAhUta, anudiSTa, akratikRta, navakaTi vizuddha zaMkita Adi deSa rahita, AdhAkarmAdi dezothI rahita ane jIvajatu rahita hoya. e AhAra ja temanI samAcArI anusAra temane mATe kape te kahela che. tenAthI ulaTo AhAra ahiMsA mahAvratane pratikULa gaNAya che. tethI temaNe upAzrayamAM dAtA dvArA arpaNa karavA mATe levAyela AhAra kadI, levuM joIe nahIM. cikitsA Adi karIne je bhikSAnI prApti thAya te paNa temane mATe tyAjya gaNela che, kAraNa ke munijana siMhavRttinA dhAraka hoya che tathA ayAcaka vRtti vALA hoya che. A rIte meLavela AhAramAM siMhavRtti tathA ayAcakavRttinuM saMrakSaNa thatuM nathI bhikSAnI gaveSaNAmAM daMbhanuM AcaraNa thavuM joIe nahIM, dAtAnI vastunA rakSaNane prazna Ubho thavo joIe nahIM ke kaI vAta na banavI joIe ke jethI muninA AcAravicAramAM anDara paDe, zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #674 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - praznavyAkaraNasUtre AcAra vicAra meM antara par3atA ho| maiM tumhAre putra ko paDhAdUMgA, Apa ke guNa digantataka vyApaka ho rahe haiM Apa bar3e dAnI haiM, maiM ne Apa ko Aja hI dekhA hai vaise to ApakI kIrti kaI bAra suna cukA haM, ye saba bAteM aisI haiM jo muni kI AtmA ko hIna banAtI haiM use apane kartavya se girAtA haiM / ina saba bAtoM se jo AtmA kA patana hotA hai vaha sabase bar3I hiMsA hai| isIliye muni ko isa prakAra ke vyavahAra se prApta hone vAlI bhikSA kI gaveSaNA karane kA niSedha kiyA gayA hai| tathA dAtA ke prati muni ko aisA bhI vyavahAra nahIM karanA cAhiye ki jisase usakI AtmA meM kleza bhAva jage, jaise-'tUM kRpaNa hai, banIpakayAcaka hai tUM kyA bhikSA degA, nIca vyakti jo hote haiM ve bhikSA nahIM dete haiM" ityAdi apamAna janaka zabdoM meM eka to bhASA samiti nahIM palatI hai, tathA aise vyaktiyoM meM jisa kisI prakAra se bhikSA dene kA joza jAgatA hai jo usa bhikSA meM zuddhi kA bAdhaka hotA hai, bhikSA dete samaya jisa AtmA meM saMkleza jage vaha bhikSA munijanoM ko agrAhya kahI gaI hai| jisa prakAra phUla ko bAdhA na pahu~cAkara usase bhramara rasa pI letA hai usI prakAra dAtA ko kisI bhI prakAra kA saMklezana na huM tamArA putrane bhaNAvIza, ApanA guNe diganta sudhI phelAyela che, Apa meTA dAtA che, ApanI kIti to meM ghaNIvAra sAMbhaLI che paNa Apane jevAne lAbha te Aja ja maLe " A badhI vAto evI che ke je muninA AtmAne hIna banAve che. tene potAnI pharaja cUkAve che. A badhI vAtothI AtmAnuM je patana thAya che te sauthI moTI hiMsA che, te kAraNe evA prakAranA vyavahAranI prApta thatI bhikSA grahaNa karavAne munine mATe niSedha che- tathA munie dAtA pratye e vyavahAra paNa na karavo joIe ke jethI tenA AtmAmAM kaleza thAya, dA. ta. "tuM kRpaNa che, vanapaka yAcaka che, tuM zuM bhikSA ApI zakavAne che, je nIca vyakti hoya che te bhikSA detI nathI." ItyAdi apamAna janaka zabdomAM eka to bhASA samitinuM pAlana thatuM nathI, tathA evI vyaktiomAM game te rIte bhikSA ApavAne jusso pedA thAya che, je te bhikSAnI zuddhimAM bAdhaka thAya che. bhikSA detI vakhate dAtAnA AtmAne kaleza thato hoya te evI bhikSA munijanene mATe agrAhya-(na svikAravAne yogya) darzAvela che. jema phUlane nukazAna pahoMcADyA vinA bhamarA temAMthI rasapAna kare che tema dAtAne koI paNa prakArano kaleza pahoMcADyA vinA temanI zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #675 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TokA a01 sU06 bhAvanAsvarUpanirUpaNam ahiMsAyAH paJca bhAvanA bhavantIti tAH pratipAdayan prathamAmIryAsamitirUpAM bhAvanAmAha-'tassa imA' ityAdi mUlam-tassa imA paMca bhAvaNAo paDhamassa vayassa huMti, pANAivAyaveramANaM parirakkhaNaTTayAe / paDhama-ThANa-gamaNa guNajogajuMjaNajugaMtara-nivaiyAe diTTIe iriyadhvaM kIDapayaMgatasathAvaradayAvaraNa niccaM pupphaphalatayapavAlakaMdamUladagamaTTiyabIyahariya parivajaNae sammaM, evaM khu savve pANA Na hIliyabvA na nadiyavA na garahiyavvA na hiMsiyavvA na chiMdiyavvA na bhiMdiyavvA na vaheyavvA na bhayaM dukkhaM ca kiMcilabbhA pAveuM je evaM iriyAsamiyajogeNa bhAvio bhavai aMtarappA asabalamasaMkiliTranivvaNacarittabhAvaNAe ahiMsae saMjae susAhU // sU0 6 // pahU~cAkara usase munijana mAtrA meM bhikSA lete haiN| isI taraha aura bhI kauna 2 sI pravRtiyAM bhikSA kI gaveSaNA karane meM bAdhaka hotI haiM- ve saba isa sUtra meM pradarzita kI gaI haiM, / muni ko bhikSA kI gaveSaNA karate samaya ajJAta, agRddha, adviSTa, adIna, avimana, akaruNa, aviSAdI aura aparitAMtayogI Adi sthiti vAlA rahanA caahiye| tabhI jAkara pUrNarUpa se ahiMsA mahAvratarUpa saMvaradvArapalatA hai|-|| sU 05 // pAsethI munijana parimita pramANamAM bhikSA grahaNa kare che e ja prakAre bIjI kaI kaI pravRtti bhikSAnI gaveSaNa karavAmAM bAdhaka thAya che te badhuM A sUtramAM batAvyuM che, bhikSAnI gaveSaNa karatI vakhate munie ajJAta, azuddha, adviSTa, adIna, avimana, akaruNa, aviSAdI, ane aparitAMtaLI Adi sthiti vALA rahevuM joIe. tyAre ja pUrNa rIte ahiMsA mahAvratarUpa saMvaradvAranuM pAlana thAya che. je sU-pa che zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #676 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D prazravyAkaraNasUtre TIkA--'tassa' ityAdi / 'tassa ' tasya prasiddhasya 'paDhamassa vayassa' prathamasya vratasya = ahiMsA vratasya 'imA paMca ' imAH paJca 'bhAvaNAo' bhAvanAH bhAvyate vAsyate AtmA yAbhistAH IryAsamityAdayaH 'huMti' bhavanti / kimarthaM paJca bhAvanA bhavantI ? -tyAha - ' pANAivAyaveramaNaparirakkhaNaTTayAe ' prANAtipAta-viramaNaparirakSa NArthAya = mANAtipAtaviramaNalakSaNasya prathamamahAvratasya parirakSaNArthAya / tatra ina vratoM ko sthira rakhane ke liye pratyena vrata kI pAMca 2 bhAvanAe~ haiM so aba sUtrakAra ahiMsAvrata kI jo pAMca bhAvanAe~ hotI haiM unameM saba se pahilI IryA samitirUpa pahilI bhAvanA ko prakaTa karate haiM'tassa imA' ityaadi| TIkArtha-(tassa ) usa prasiddha (paDhamassa vayassa ) prathamavrata kI (imA paMca bhAvaNAo hUMti) ye IryAsamiti Adi pAMca bhAvanAe~ hotI hai / kyoM ki ina bhAvanAoM se (pANAivAyaveramaNaparirakkhaNaTThAe) prANAtipAtaviramaNa rUpa jo ahiMsA vrata hai usakI acchI taraha rakSA hotI hai| tAtparya kahane kA yaha haiM ki atyanta sAvadhAnI ke sAtha vizeSa 2 prakAra kI anukUla pravRttiyo kA sevana na kiyA jAya to svIkAra karane mAtra se hI vrata AtmAko apane rUpa nahIM banA sakate haiM, arthAt ve AtmA meM cirasthAyI nahIM raha sakate haiM, nirdoSarUpa se sAvadhAnI ke sAtha unakA pAlana nahIM ho sakatA hai-ve yathArtharUpa meM AtmA meM nahIM utara sakate / grahaNa kiye hue vrata jIvana ko yathArtharUpa se apane rUpa meM raMga sake-apanI aTala chApa AtmA para jamA sakeM isaliye pratyeka vrata ke e pAMca thatone sthira rAkhavA mATe pratyeka vratanI pAMca pAMca bhAvanA che. have sUtrakAra ahiMsAvratanI je pAMca bhAvanA che temAMnI sauthI pahelI dhyA samiti mAha 2 pAMya bhAvanA pragaTa 42 cha-" tassa imA" chatyAdi "tassa" te prasiddha "paDhamassa vayassa" prathama pratanI "imA paca bhAvaNAhati" dhyAsamiti mAvimA pAMya bhAvanAya hAya cha. 425 te mAnAmAthI "pANAivAyaveramaNaparirakkhaNadroe" prAtipAta virabha95352 ahiMsAvrata che tenI sArI rIte rakSA thAya che. kahevAno bhAva e che ke atyaMta sAvadhAnIthI khAsa khAsa prakAranI anukULa pravRttionuM sevana na karAya te svIkAra karavA mAtrathI ja vrata AtmAmAM cirasthAyI rahI zakatuM nathI- nirdoSa rIte sAvadhAnIthI tenuM pAlana thaI zakatuM nathI. te yathArtha rUpe AtmAmAM utarI zakatAM nathI. grahaNa karAyela vate jIvanane yathArtha rIte pitAnA raMge raMgI zakI-pitAnI aTala chApa AtmA para jamAvI zake-AtmAmAM uMDANathI pravezI zake, te mATe pratyeka vratane anukULa zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #677 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinITIkA a0 1 sU. 6 bhAvanAsvarUpanirUpaNam 'paDhama ' prathamam IryAsamiti bhAvanAmAha- ThANagamaNaguNajogajuMjaNajugaMtaranivaiyAe ' sthAnagamanaguNayogayojanayugAntara-nipAtikayA-' ThANa' sthAnam = upavezanamityarthaH, 'gamaNa' gamanaM-calanam , tatra guNaH trasasthAvaropaghAtavarjanarUpaH, tasya yogaH sambandhastaM yojayati-karoti yA sA sthAnagamanaguNayogayojanA, tathA-yugAntare-yugapramANabhUbhAge nipatati yA sA yugAntaranipAtikA, anukUla par3anevAlI thoDI bahuta pravRttiyAM sthUla dRSTi se vizeSa rUpa meM ginAI gaI haiM / jo bhAvanA ke nAma se prasiddha haiN| yadi ina bhAvanAoM ke anusAra barAbara bartAva kiyA jAya to gRhIta vrata uttama auSadhi ke samAna prayatnazIla ke liye suMdara pariNAma kAraka siddha hote haiM / yahI bAta " parirakkhaNaTThAe " isa pada dvArA yahAM dhvanita kI. gaI hai| ina pAMca bhAvanAoM meM jo (paDhamaM ) pahilI I-samiti nAmakI jo bhAvanA hai vaha isa prakAra hai (ThANagamaNaguNajogajuMjaNajuMgaMtara nivaiyAe ) sva para ko kleza na ho isa prakAra yatna pUrvaka gamana karanA isakA nAma IryAsamiti hai| isI kA vizeSa khulAzA sUtrakAra isapada dvArA kara rahe haiM-sthAna-baiThanA aura gamana-calanA inameM jisake dvArA isa prakAra ko pravRtti honI cAhiye ki jisase trasa aura sthAvara jIvoMkA upaghAtaka na ho, isa guNarUpa saMbaMdha ko jo jor3ane ne vAlI ho tathA jisase yugapramANa bhUmibhAga kA avalokana ho rahA ho, arthAt calate 2 sAdhu apane Age kI yugapramANa bhUmi kA AvanArI DI ghaNI pravRtti sthUla dRSTithI vizeSa rUpe gaNAvavAmAM Avela che, je bhAvanAne nAme prasiddha che. je te bhAvanAo pramANe barAbara vartana karAya te grahaNa karAyela vrata prayatnazIla vyaktine mATe uttama auSadhi samAna Aya sAdha siddha thAya che. me 4 vAta " parirakkhaNaDhAe" 54 62 / mADI vivAma gAvI cha. pAya bhAvanAmA "paDhama" pI IryAsamiti nAmanI re mAvanA che te 21 pramANe cha " ThANagamaNajogajujaNa gaMtaranivaiyAe" potAne 52ne praveza na thAya te pramANe tana pUrva gamana 42j tenuM nAma Isamiti che. tenuM vadhAre spaSTIkaraNa sUtrakAra A pada dvArA kare che-sthAna-besavuM ane gamana-cAlavAnI kriyAmAM temanA dvArA e rItanI pravRtti thavI joIe ke jethI trasa ane sthAvara jInI hatyA na thAya, A guNa rUpa saMbadhane je jeDanArI hoya tathA jethI yuga pramANa bhUmibhAganuM avalekana thatuM hoya eTale ke cAlatI vakhate pitAnI AgaLathI yuga pramANa bhUminuM zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #678 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 620 prazravyAkaraNasUtre anayoH karmadhArayaH, tayA, 'diTTIe' dRSTayA, 'kIDapayaMgatasathAvaradayAvareNa' kITapataMgatrasasthAvaradayApareNa, tatra-kITA:-kSudrajantavo nIlA 'laTa ' zaGkhAdayaH, pataGgAH prasiddhAH, ityAdayaH, sasthAvarAzva kendriyAH, teSu dayAparastena, tathA'pupphaphalatayapavAlakaMdamUladagamaTTiyabIyahariyaparivajjieNa' puSpaphalatvakU-pravAlakandamUladakamRttikAbIjaharitaparivarjitena-tatra-puSpaM phalaM ca prasiddham , tvakU= puSpaphalAdInAM tvacA, pravAlA patrAGkuraH, kandaH, sUraNAdikaH, mUlam = mUlakaM 'dagaM' dakaM-jalam , mRttikA, vIjam , haritaH haritakAyaH, ete parivarjitA yena sa tena, muninA 'niccaM ' nityaM 'sammaM ' samyak yatanApUrvakam , IriyavvaM' IritavyaM-mAge gantavyam / ' evaM-khu' evaM amunA prakAreNa pravarttanena khalu tasya muneH 'savve ' sarve ' pANAH ' prANAH pANinaH, 'na hIliyacA na hIlayitavyAH jisase acchI taraha avalokana kara cala rahA ho aisI (diThThIe ) dRSTi se (kIDapayaMgatasathAvaradayAvareNa pupphaphalatayapavAlakaMdamUladagamahiyavIyahariyaparivajaNae NiccaM samma IriyavvaM) laTa zaMkha Adi kSudra janturUpa kIToM ke Upara tathA pataMgoM Adi jAnavaroM ke Upara, evaM ekendriya sthAvara jIvoM ke Upara dayA rakhane meM tatpara bane hue, tathA puSpa, phala' tvak chAla, pravola,-koMpala-patrAGkura, sUraNa Adi kaMda mUla dakasacitta jala, mRttikA-sacittamiTTI, bIja aura haritakAya, ina saba sacittapadArthoM ko apane aura para ke upayoga meM lAne kA jIvanaparyaMta parityAga kara cukane vAle aise munijanoM ko dekha 2 kara sadA yatanA pUrvaka mArga meM gamana karanA cAhiye / ( evaM khu) isa taraha yatanApUrvaka dRSTi se dekha dekha kara calane vAle munijana ke (savvepANA) samasta prANI (Na hIliyamvA ) avajJA ke viSayabhUta nahIM banate haiM / (na nidi thI sArI rIte ma 4rIne sAdhu yAsa DAya mevI " diTThae " dRSTithI "kIDapayagatasathAvaradayAvareNa pupphaphalatayapabAlakaMdamUladagamaTTiyabIyahariyaparivajjaNaeNicaM samma IriyabvaM" saTa mAhi kSudra ntu35 4ii12 52 tathA pataMgiyAM Adi jatuo upara, ane ekendriya sthAvara jIvonI upara hayA rAmavAne tat52 panesa, tathA pu05, 3, tva:-chAsa, prvaas-in-5traaNkura, sUraNa Adi kaMdamULa, A badhA saceta padArthone potAnA ke bIjAnA upa gamAM levAno AjIvana parityAga karI nAkhyuM hoya evA munijanene bhe ne ne yatana pUba 4 22tA 52 yAsag naye. " evaM khu" / zete yatanApU na142 13 14 nene yAsanA2 bhuninane " savve pANA" zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #679 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudazinI TokA a01 sU06 bhAvanAsvarUpanirUpaNam =nAvajJAtavyA bhavanti, muniH prANi prANasaMrakSaNaparatvAttAnAvajJA viSayIkarotIti bhAvaH, evamagre'pi sarvatra vAkyaracanA kAryA / 'na nidiyavyA ' na ninditavyA bhavanti-parapIDAvarjanaparatvAt , ' na garahiyavvA' na garhitavyAH bhavantilokasamakSaM doSodghATanapUrvakaM gardA viSayabhUtA na bhavantItyarthaH, tathA-'na hiMsiyavvA' na hiMsitavyAH-pAdAkamaNAdinA na hantavyAH, bhavanti, evaM 'na chidi. yavA' na chettavyAH khaGgAdinA, 'na bhiMdiyavvA' na bhettavyAH - kuntAdinA, 'na vaheyavvA ' na vyathanIyAH pIDotpAdanAdinA bhavanti / tathA - 'na bhaya dukkhaM ca labhA pAveuM' na bhayaM dukhaM ca labhyAH prApayitum , duHkhaM bhayaM ca pApayituM yogyA na bhavantIti bhAvaH / evam anena prakAreNa 'iriyA samiijogeNa ' IryAsamitiyogena ' bhAvio ' bhAvitomvAsito bhavati ' aMtarappA' antarAtmA =jIvaH, sa bhAvitAtmA-bhavatItyartha , kIdRzo bhavati ? ityAha-'asavalamasaMkilidunivvaNacarittabhAvaNAe ' azavalAsaMkliSTa nivraNacAritrabhAvanayAH, azavalA= yavA) niMdA ke viSayabhUtanahIM banate haiN| ( na garahiyavvA ) logoM ke samakSa doSoddhATana pUrvaka gardA ke viSayabhUta nahIM banate haiM / (na hisiyavvA) pAdAdi dvArA:Akramika hokara hiMsA ke viSayabhUta nahIM banate haiM, (na chidiyavvA ) chedana karane ke viSayabhUta nahIM banate hai, ( na bhidiyavvA ) bhedana karane ke viSayabhUya nahIM banate haiN| ( na-vaheyavvA) pIDo tpAdanAdi dvArA vyathA kaSTa pahU~cAne ke yogya nahIM banate haiN| (na bhayaM dukkhaM ca kiMci labbhA pAveu) aura na kisI bhI taraha se bhaya aura duHkha ko prApta karAne ke yogya banate haiN| ( evaM ) isa prakAra ( IriyAsamiyajogeNa ) IryA samiti ke yoga se (bhAvio aMtarappA) vAsita huA antarAtmA-jIva-bhAvitAtmA kahalAtA hai aura yaha( asavalamasaMkiliTTanivvaNa caritta bhAvaNAe ) azavala-malinatA rahita samasta let Na hIlayavvA' AqAna viSabhUta mAnatA nathI "na nidiyavvA' nihAnA viSayabhUta mAnanA nathI, "na garahiyavA" sonI samakSa hoSoddhATanapUrva gAnA viSabhUta manatA nathI. " na hisiyavvA " pAhAvaDe sobhita thane DisAnA viSayAbhUta manatA nathI, "na chiMdiyadhA" chana 42vAnA viSayabhUta manatA nathI, "na bhidiyavvA" mena 42vAnA viSayamata sanatA nathI, "na vaheyavvA" cI utsAhana mAhi 21 vyathA pAyAvAne yogya janatA nathI. "na bhayaM dukkhaM ca kicilavmA pAveu" bhane / 55 // mAre bhaya mane duH5 prAta 42vAne yogya manatA nathI. ' evaM" / prAre / IriyAsamiyajogeNa" dhyAsamitinA yogathI " bhAvio aMtarappA" yakRta mAmA-04-mAvitAmA upAya cha bhane te "asabalamasaMkilinibvaNacarita. zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #680 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 622 prazravyAkaraNasUtre mAlinyarahitA, asaMkliSTA vizuddhayamAnamanaHpariNAmayuktA, nivraNA akSatA yA cAritrabhAvanA tayA hetubhUtayA ' ahiMsae' ahiMsakaH - sabhAvanAyA ahiMsAyAH paripAlakatvAt , 'saMjae' saMyataH = samyagjIvarakSAyatanodyatatvAt , 'susAhU' susAdhuH mokSasAdhako munirmavati // sU0 6 // tathA vizuddhayamAna manaHpariNAma se yukta aisI hetubhUta akhaMDa cAritra bhAvanA ke prabhAva se ( ahiMsae ) ahiMsaka hotA haiM, arthAt bhAvanAsahita ahiMsA kA paripAlaka hone ke kAraNa vaha hiMsAvRtti se rahita hotA hai |tthaa ( saMjae ) acchI taraha se jIva rakSA kI yatanA meM udyata hone ke kAraNa saMjata hotA hai / aura (susAhU ) aisA hone ke kAraNa hI vaha sAdhu-saccA sAdhu-mokSa sAdhaka muni-hotA hai| bhAvArtha-isa sUtra dvArA sUtrakAra ne ahiMsAvrata kI rakSA aura sthirato ke nimitta pAMca bhAvanAoM meM se IryA samiti nAmakI prathama bhAvanA kahI hai,| isa bhAvanA meM unhoM ne vaha prakaTa kiyA hai ki ahiMsAvata kA ArAdhaka prANI yadi bhAvanA kA nimitta nahIM milatA hai to usa vrata kA gaharAI ke sAtha paripAlana nahIM ho sakatA hai| ahiMsA Adi vratoM ke raMga meM AtmA ko raMga denevAlI ye bhAvanAe hI haiN| isaliye sacce artha meM ahiMsaka banane ke liye muni ko sabase pahile IryA samiti kA pAlana karanA cAhiye / isa samiti ke pAlana karane se bhAvaNAe " azavala-masinatA 2Dita tathA vizuddha manaH pariNAmathI .yuta sevA utubhUta kSata-yAritrabhAvanAnA pramAthI ' ahiMsae" masi thAya cha, eTale ke bhAvanApUrvaka ahiMsAnA paripAlaka hovAthI te hiMsAvRttithI rahita bhane cha. tathA "saMjae " sArI rIte 01 2kSAnI yatanAmA tat52 DAvAne 12 sayata thAya che. ane "susAhU" mevA thavAne aNe te susaadhu-saay| sAdhu-bhAkSa sA4 bhuni-thAya che. bhAvArtha- A sUtra dvArA sUtrakAre ahiMsA vatanI rakSA ane sthiratAne mATe je pAMca bhAvanA che temAMnI Isamiti nAmanI pahelI: bhAvanA batAvI che. A bhAvanAmAM temaNe e pragaTa karyuM che ke ahiMsA vratanA ArAdhaka prANIne je bhAvanAnuM nimitta na maLe to te vratanu sUma rIte pAlana thaI zakatuM nathI. ahiMsA Adi vratanA raMgamAM AtmAne raMgI denArI A bhAvanAo ja che. tethI sAcA artha mAM ahiMsaka banavAne mATe munie sauthI pahelAM isamitinuM pAlana karavuM joIe. A samitinuM pAlana karavAthI trasa zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #681 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TokA a0 1 sU07 bhAvanAsvarUpanirUpaNam dvitIyAM manobhAvanAmAha mUlam - bIyaM ca maNeNa pAvaeNa pAvagaM AhammiyaM dAruNaM nisaMsaM vahabaMdhaparikilesabahulaM jarAmaraNaparikilesasaMkilihUM, na kayAvi maNeNa pAvaeNaM pAvagaM kiMci vijhAyavvaM evaM maNasamiijogeNa bhAvio bhavai aMtarappA asabalamasaMkiliTThanivvaNacarita bhAvaNAe ahisaesajae susAhU ||suu07|| TIkA- 'bIyaM ca ' ityAdi / , 'bIyaM ca ' dvitIyAM ca punarbhAvanA manaH samitirughAmAha - pAva eNa 623 sa aura sthAvara jIvoM kI rakSA hotI rahatI hai / uThane baiThane meM gamana karane meM sAdhu ' jIvoM kI virAdhanA na ho' isa bAta kI vizeSa sAvadhAnI rakhatA hai | yugapramANa bhUmikA avalokana karatA huA Age 2 ke mArga meM bar3hatA rahatA hai / isa taraha usake dvArA na koI prANI hIlapitavya hotA hai na ninditavya hotA hai na garhitavya hotA hai, aura na hiMsitavya hotA hai / na chettavya hotA hai, na vyathitavya hotA hai aura na duHkha ko prApta karAne ke yogya hI hotA hai| isa prakAra IryAsamiti ke yoga se bhAvitAtmA banA huA munijana apane ahiMsAvrata ko nirdoSa rIti se pAlana karatA huA saccA ahiMsaka bana jAtA hai| tathA isa prakAra kI pravRttizAlI hone ke kAraNa vaha susAdhu - mokSa ko sAdhana karane vAlA muni isa artha ko caritArtha karatA hai | sU06 // aba sUtrakAra isavrata kI dUsarI bhAvanA jo manogupti hai use prakaTa ane sthAvara jIveAnuM rakSaNa thAya che. uThavA besavAmAM tathA gamana karavAmAM vadhAre jIveAnI virAdhanA na thAya ' tenuM muni vadhAre dhyAna rAkhe che. yuga pramANa bhUminuM avalokana karatA karatA sAdhu mArge AgaLa vadhe che. Ama thavAthI tenA dvArA kAI prANI hIlayitavya, ninditavya, garhuitanya, ane hisi tavya thatuM nathI. tenuM chedana thatuM nathI ke tene vyathA paheAMcatI nathI, tathA duHkhane pAmatuM nathI. A rIte IyamitinA ceAgathI bhAvitAtmA banela munijana peAtAnA ahiMsAvatanuM nirdoSa rIte pAlana karatA karatA sAcA ahiMsaka thai jAya che. tathA A rIte prayatnazIla hovAne kAraNe te susAdhu-meAkSane sAdhanAza bhuni, me arthane yaritArtha ure che // sU-6 // have sUtrakAra A vratanI mane gupti nAmanI khIjI bhAvanA che tenuM spa zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #682 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 624 6 " pApakena = azubhena ' maNasA' manasA ' pAvagaM ' pApakam = azubhaM bhavati, ahammiyaM ' adhArmikaM durgatijanakasyAt, dAruNaM viSamam, tIvra duHkhajanakatvAt, 'nisaMsaM' nRzaMsam AtmahitaghAtakatvAt tathA-' vahabaMdhaparikilesa bahulaM ' vadhabandhaparikleza bahulam, tatra - vadho- mAraNam, bandhaH - nigaDAdivandhaH, tajjanitaH parikleza: = paritApastena bahulaM vyAptaM saMbhRtam, pratisamayamasahA saMtApajanakatvAt, tathA ' maraNabhayaparikilesa saM kiliDaM ' maraNabhayapariklezasaM kliSTam - maraNaM prANaviyogastasya yad bhayaM tajjanito yaH parikleza :- paramasantApastena saMkliSTaM= saMvyAptam, narakanigodAdyanantaduHkhajanakatvAt, etAdRza-vizeSaNaviziSTaM - karate haiM-- ' bIyaM ca' ityAdi0 / TIkArtha - ( bIyaM ) dUsarI manogusi nAmakI bhAvanA isa prakAra se hai ( pAvaNa maNeNa ) azubha mana se azubha hotA hai arthAt-azubhamana se jIva pApa kA upArjana karatA hai| yaha pApa ( ahammiyaM ) durgati kA janaka hone se adharma rUpa hai / ( dAruNaM ) tIvra duHkhoM kA utpadaka hone se dAruNa-viSama arthAt kaSTakAraka hotA hai / tathA (nisaMsa) isameM AtmA ke hitakA ghAta hotA hai isaliye nRzaMsa hai / ( vahabaMdhaparikilesavahulaM ) vadha, baMdhana aura inase utpanna parikleza- paritApase yaha sadA bharA rahatA hai / arthAt prati samaya yaha asahya saMtApa kA janaka hotA hai / ( maraNabhayaparikilesasaMkiliDaM ) maraNa ke bhaya se janita parama saMtApa se yaha vyApta rahA karatA hai / arthAt- pApa se jIva naraka nigoda Adi ke anaMta duHkhoM koM bhogA karatA hai / isaliye yaha vyAkaraNasUtre STI42 ure che - " bIyaM ca " ityAdi TIDArtha - "bIya" mI manAzupti nAmanI bhAvanA yA ahAranI che - "pAvaeNa maNeNa " azubha manathI azubha thAya che-eTalu` ke azubha manathI jIva pApanuM upArjana ure che mA pAya " ahammiyaM " hurgatinuM na hovAthI adharma3ya che. " dAruNaM " tIvra du:monuM utpAda hovAthI hAruNu-viSama bheTale ! assttaaraka hAya che. tathA 'nisaMsaM " temAM AtmAnA hitano chAta thAya che tethI te nRzaMsa che. " vahaba dhaparikile sabahulaM " vadha, baMdhana mane temanA Aro 76. bhavela parikaleza-paritApathI te sadA bharela rahe che, eTale ke pratisamaya te asahya satApa pedA karanAra hAya che. " maraNabhayaparikilesasaMki lihU~ " maraNanA bhayathI utpanna thayela parama saMtApathI te vyAsa rahyA kare che. eTale ke pApathI jIva naraka niAda AdinA anata duHkhane bhagavyA kare che. te 6. zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #683 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TokA a0 1 sU07 bhAvanAsvarUpanirUpaNam 625 pApaM pApena manasA bhavati, ataeva - tat ' kayAvi' kadApi kasminnapi kAle ' kiMci vi ' kiMcidapi = svalpamapi ' pAvagaM ' pApakam = azubhaM na ' jhAyabvaM ' dhyAtavyaM=na cintanIyamityarthaH / evam = amunA prakAreNa ' aMtarappA' antarAtmA jIvaH ' maNasamijogeNaM manaH samitiyogena bhAvito bhavati / bhAvitAtmA kareat bhapati ? ityAha- azavalasaM kliSTanirvaNacAritrabhAvanayA hetubhUtayA ahiMsakaH saMyata' susAdhurbhavati / eSAmarthe dvitIyabhAvanA vyAkhyAyAM draSTavyaH // 7 // , pApa naraka nigoda Adi durgatiyoM ke anaMta duHkhoM kA janaka hone se unase sadA bharA rahatA hai aisA kahA gayA hai / isa prakAra ke vizeSaNoM se viziSTa pApa yaha jIva pApayukta mana se karatA hai / aisA samajha kara ( kayAvi kiMci vi) kisI bhI kAla meM kucha bhI thor3A sA bhI ( pAvaNaM maNeNaM ) pApakArI mana se ( pAvagaM ) pApa - azubha ( na jhAyavvaM) nahIM vicaranA cAhiye / ( evaM maNasamiijogeNa aMtarappA bhAvio bhavai ) isa prakAra se aMtarAtmA - jIva manaHsamiti ke yoga se bhAvita hotA hai / (asabalamasaMki liThThanivvaNacarittabhAvaNAe ahiMsae saMjaesusAhU ) yaha bhAvita AtmA malinatA se rahita tathA vizuddhayamAna manaHpariNAma se yukta aisI hetubhUta cAritra bhAvanA ke prabhAva se ahiMsaka hotA hai / aura saMyata hotA hai / aura aisA hone ke kAraNa hI vaha saccA sAdhu - mokSa sAdhaka muni - kahalAtA hai // - (6 bhAvArtha - mana ko azubha dhyAna se bacAkara zubha dhyAna meM lagAnA kAraNe te pApa naraka tigeAda Adi durgAMtiyAnA anaMta duHkhAnuM janaka hAvAthI tenAthI sadA bharela rahe che ema kahevAmAM Avyu che. A prakAranA vizeSagothii yukta pApa yA va pApayukta bhanathI ure che. mevaM sabhalane " kayAvi kiMci vi" yA aNe saDena gu pAvaeNaM maNeNa " pApahArI bhanathI " pAvagaM " 66 pApa-azubha na jhAyavva " viyAvu leho nahIM " evaM maNasamiijogeNa aMtarapA bhAvio bhavai thA aAre aMtarAtmA va manaH sabhi* tinA ceAgathI bhAvita thAya che. asabalamasaMki liTThanivvaNacaritabhAvaNAe ahiMsae saMjara susAhU " te bhAvita AtmA malinatAthI rahita tathA vizuddha manaH pariNAmathI yukta evI hetubhUta cAritra bhAvanAnA prabhAvathI ahiMsaka thAya che ane sayata ane che. ane evuM thavAthI ja te sAcA sAdhu-meAkSa sAdhaka muni kahevAya che. " 66 bhAvA-manane azubha dhyAnathI khacAvIne zubha dhyAnamAM lagADavuM tene zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #684 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darada prazravyAkaraNasUtre tRtIyA vacanasamitirUpAM bhAvanAmAha--' taiyaM ca ' ityAdi / mUlam - taiyaM ca - vaIe pAviyAsAe pAvagaM ahammiyaM dAruNaM nisaMsaM vahabaMdhaparikilesa bahulaM jarAmaraNaparikilesa saMki liTTaM na kayAvi vaIe pAviyAe pAvagaM kici vi bhAsiyavvaM, evaM vaisama jogeNa bhAvio bhavai aMtarappA asabalamasaMkili nivvaNacarittabhAvaNAe ahiMsao saMjao susAhU // 8 // manogupti hai / zubha dhyAna meM lagAne kA upadeza isa liye diyA jAtA hai athavA mana ko zubha dhyAna meM isaliye lagAyA jAtA hai ki mana svayaM azubha banane na pAve / azubha dhyAna ke saMparka saMbaMdha se mana azubha vana jAtA hai / aura azubha mana se pApa kA hI upArjana hotA hai / pApa se jIvoM ko nAnA prakAra ke kaSToM ko bhoganA par3atA hai| kyoM ki pApa svayaM eka adharma hai / adharma hone se hI vaha AtmA ke hita kA ghAtaka banatA hai / aura isI kAraNa se jIvoM ko nAnA prakAra ke duHkhoM ko detA hai / isa prakAra vicAra kara jo munijana apane mana ko azubha dhyAna meM kisI bhI samaya nahIM lagatA hai usase bacatA rahatA hai aisA vaha muni usa manaH samiti se bhAvita banakara apane ahiMsA vrata ko nirdoSa rUpa se pAlana karatA huA Adarza ahiMsaka bana jAtA hai / aura isa prakAra kI pravRtti karane ke raMga meM raMgA huA vahasacce artha meM sAdhupada ko sArthaka karatA hai // sU0 7 // manAguti kahe che zubha dhyAnamAM lagADavAne upadeza e mATe apAya che. athavA manane zubha dhyAnamAM te kAraNe lagADAya che ke mana pAte ja azubha banavA pAme nahIM azubha dhyAnanA saMparkathI mana azubha banI jAya che, ane azubha manathI pApanuM ja upArjana thAya che. pApathI jIvAne vividha prakAranAM kaSTo bhAgavavAM paDe che. kAraNa ke pApa pote ja eka adhama che. adhama hAvAthI ja te AtmAnA hitanuM ghAtaka bane che, ene eja kAraNathI jIvAne vividha prakAranAM duHkhA de che. A pramANe vicAra karIne je munijana peAtAnA manane kadI paNa azubha dhyAnamAM lagADatA nathI, tenAthI khacatA rahe che, evA te muni te manaH simitithI bhAvita khanIne pAtAmA ahiMsAvratanuM nirdeSa pAlana karIne ahiMsaka banI jAya che, ane te rItanI pravRtti karavAnA raMge raMgAyesa te bhuni sAthA arthabhAM sAdhunA pahane sAtha re che // su. 7 // zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #685 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 1 sU04 bhAvanAsvarUpanirUpaNam TIkA-' taiyaM ca ' ityaadi| 'taiyaM ca ' tRtIyAM ca bhAvanAM vacanasamitirUpAmAha-' vaIe pAviyAe' vAcA pApikyA sAvadyabhASaNarUpayetyarthaH pApakamAdhAmikaM dAruNaM nRzaMsaM vadha. ____ aba sUtrakAra isa ahiMsAvata kI tIsarI vacana samitirUpa bhAvanA kA pratipAdana karane ke liye sUtra kahate haiM-'taiyaM ca ' ityaadi| ___TIkArtha-(taiya) vacanasamiti rUpa tRtIya bhAvanA isa prakAra se hai(pAviyAe vaIe) sAvadyabhASaNarUpa vANI se (pAvagaM) jIva pApa kA baMdha karatA hai| yaha pASa (ahammiyaM dAruNaM nisaMsaMvaha baMdhaparikilesabahulaM jarAmaraNaparikilesasaMkiliTaM bhavai) adharmarUpa hai kyoMki isase jIvoM ko durgati kI prApti hotI haiM tathA isase tIvraduHkhoM ko jova bhogate haiM isaliye yaha dArUNa-viSama hai / AttAke hitakA isase ghAta hotA hai isaliye yaha nRzaMsa hai / badha, baMdhana aura inase janya parikleza-paritApa se yaha pApa sadA bharA rahatA hai / jarA aura maraNa ke bhaya se janita saMtApa se yaha sadA vyApta rahatA hai| aisA vicAra kara jo muni (na kayAvi vaIe pAviyAe kiMcivi pAvagaMbhAsiyavaM) isa pApa vANI ko sAvadyabhASaNarUpa vacana ko-kisI bhI samaya thor3A sA bhI nahIM bolate hai ve isa vacanasamiti ke yoga se bhAvitAtmA bana jAte haiN| ( evaM vaya have sUtrakAra A ahiMsAvratanI vacana samiti nAmanI trIjI bhAvanAnuM pratipAdana. 42vAne bhATe sUtra 49 cha-" taiya ca " tyA -" taiya" qyanasamiti35 trI bhAvanA 20 pramANe - " pAviyAe vaIe" sAvadha 5435 pANIthI " pAvagaM " 05 pApana! 5 sAMdhe che. te 5 / 5 " ahammiya dAruNaM nisaMsaM vahabaMvaparikilesabahulaM jarAmaraNa parikilesasaMkiliTuM bhavai" ma 35 cha tenAthI yAne tinI prApti thAya che. tathA tenAthI jIva tIvra duHkhe bhege che tethI te dAruNa-viSama che. tenAthI AtmAnA hitane ghAta thAya che tethI te nRzaMsa che. vadha, baMdhana ane tenA vaDe utpanna thayela parikaleza-paritApathI te pApa sadA bharela rahe che. jarA ane maraNanA bhayathI janita saMtApa vaDe te sadA vyAsa rahe che. evo viyA2 rIne he muni " na kayAvi vaIe piivayAe kiMcivi pAvagaM bhAsiyavva" A pApavAne sAvadya bhASaNarUpa vacanane--kaI paNa kALe DuM paNa belatA nathI, tasA mA kyanasamitinA yogathI mAvitAtmA manI taya cha, " evaM zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #686 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 628 prazravyAkaraNasUtre bandhapariklezabahulaM jarAmaraNaparikleza saMkliSTaM bhavati, ataeva na kadApi vAcA pApekyA pApakaM kiMcidapi bhAvitavyam / evaM vAksamitiyogena bhAvito bhavati antraatmaa| bhAvitAtmA kIdRzo bhavati ? ityAha-azabalAsaMkliSTanirbaNacaritrabhAvanayA hetubhUtayA-ahiMsakaH saMyataH susAdhubhavati / eSAmoM dvitIyabhAvanAvyAgvyAyAM draSTavyaH / / sU0 8 // samiijogeNa bhAvioaMtarappA asabalamasaMkilidunivvaNacarittabhAvaNAe ahiMsao saMjao susAha bhavai ) isa prakAra vacana samiti ke yoga se bhAvitAtmA banA huA aMtarAtmA-jIva-azabala, asaMkliSTa evaM nivraNa niraticAra cAritra kI bhAvanA se ahiMsaka aura saMyatabana jAtA hai / aura sacce rUpa meM sAdhu-mokSa ko sAdhana karane vAleisa nAma ko caritArtha kara letA hai| bhAvArtha-sAvadha bhASaNa nahIM karanA isakA nAma vacana samiti hai| sAvadha bhASaNa karane se pApa kA baMdha hotA hai ! pApa adharma hone se vividha prakAra ke duHkhoM kA dAtA hotA hai| vadha baMdhana Adi vividhakaSTa jIva ko isI ke udaya se bhogane par3ate haiN| isalie sAdhu kA kartavya hai ki vaha kabhI bhI kahIM para bhI kizcit rUpa meM bhI asatyabhASaNa nahIM kareM / aisA vicAra kara jo muni isa pApavANI se nivRtta ho jAte haiM ve hI apane ahiMsAvrata ko nirdoSa rUpa meM pAlate haiN| isa prakAra apane ahiMsAvata ko pAlana karane vAle sAdhu hI sacce sAdhu-mokSako sAdhana karane vAle kahalAte haiM // sU0 8 // vayasamiijogeNa bhAvio aMtarappA asabalamasaMkiliTunibvaNa carittabhAvaNAe ahiMsao saMjao susAhU bhavaI" mA 2 vayana samitinA yogathI bhvitAtmA banela aMtarAtmA-jIva-azabala, asaMkilaSTa ane nirvaNacAritranI bhAvanAthI ahiMsaka ane saMyata banI jAya che. ane sAcA arthamAM sAdhumokSane sAdhanArA-e nAmane caritArtha karI le che. bhAvArtha-sAvadyabhASaNa na karavuM tenuM nAma vacana samiti che. sAvadya bhASaNa karavAthI pApane baMdha baMdhAya che. pApa adharma hovAthI vividha prakAranA duHkhanuM janaka che. tenA udayathI vadha ba dhana Adi vividha kaSTa jIvane bhegavavAM paDe che. tethI sAdhunuM kartavya che ke te kadI paNa kyAMya paNa, cheDA pramANamAM paNa asatya bhASaNa na kare. evo vicAra karIne je muni A pApavApothI nivRtta thaI jAya che teo ja pitAnA ahiMsAvratanuM nirdoSa rIte pAlana kare che. A pramANe potAne ahiMsAvratanuM pAlana karanAra sAdhu ja sAyA sAdhu-bhAkSane sAdhana 42nA2 sAdhu-vAya cha // sU. 8 // zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #687 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 1 sU0 9 bhAvanAsvarUpanirUpaNam _______ caturthImeSaNA bhAvanAmAha-'cautthaM ' ityAdi / mUlam-cautthaM AhAraesaNAe suddhaM uMchaM gavesiyavbaM. aNNAe akahie AsiDhe adINe akaluNe avisAI aparitaMtajogI jayaNaghaDaNakaraNacariyavinayaguNajogasaMpautte bhikkhU bhikkhesaNAe jutte samudANeUNa bhikkhAyariyaM uMchaM ghettUNaM Agae gurujaNassa pAsaM gamaNAgamaNAI yArapaDikkamaNapaDikaMte AloyaNa dAyaNaM ca dAUNa gurujaNassa gurusaMdissa vA jahovaesaM niraiyAraM ca appamatte puNaravi aNesaNAe payate paDikamittA pasaMte / AsaNisuha nisapaNe muhattamettaM ca jhANasuhajoganANasajjhAyagoviyamaNe dhammamaNe avimaNe suhamaNe aviggahamaNe samAhiyamaNe saddhAsaMveganijjaramaNe pavayaNavacchallabhAviyamaNe uTheUNa ya pahaDhe tuTTe jaharAiNiyaM nimaMtaittA ya sAhave bhAvao ya viiNNe gurujaNeNaM uvaviDhe saMpamajiUNa sasIsaM kAyaM tahA karayalaM amucchie agiddhe agarahie aNajjhovavaNNe aNAile aluddhe aNattaTThie asurasuraM acavacavaM aduyamavilaMbiyamaparisADiyaM AloyabhAyaNe jayamappamatteNa vavagayasaMjogamaNigAlaM vigayadhUmaM akkhovaMjaNavaNANulevaNamUyasaMjamajAyAmAyAnimittaM saMjamabhAravahaNaTTayAe bhuMjejjA pANadhAraNaTTayAe saMjaeNaM samiyaM / evamAhArasamii jogeNa bhAvio aMtarappA asabalamasaMkilinivvaNacarittabhAvaNAe ahiMsae saMjae susAhU // sU09 // zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #688 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 630 prazravyAkaraNasUtre TIkA -' cautthaM ' caturthI bhAvanAmeSaNArUpAmAha - ' AhAraesaNAe / AhAraiSaNayA ' suddhaM ' zuddhaM-nirdoSa 'uMcha' ucchaM-bhaikSaM ' gavesiyavvaM ' gaveSita. vyam / yathA-lUnAnnakSetrAtkaNAdAnaM, tathaiva sAdhunApi gRhasthArtha niSpAditamannaM stokaM stokaM eveSaNIyamiti bhAvaH / kIdRzaH sana gaveSayet ? ityAha-'aNNAe' ajJAta:-'dhaniko'yaM pravrajitaH' ityAdirUpeNa dAyakairajJAtaH, ' akahie' akathitaH= dhaniko'haM pravrajitaH ' ityAdyaprakaTitaH, 'asi?' aziSTAH='ugravaM. zIyo'yaM bhogavaMzIyo'ya' miti dAyakAyApratibodhitaH, tathA-'adINe' adInaH ___ aba sUtrakAra cauthI eSaNA samitirUpa bhAvanA ko kahate haiM - 'cautthaM ' ityaadi| TIkArtha- (AhAra esaNAe suddha uMchaM gavesiyavvaM ) sAdhu AhArae. SaNA se zuddha-nirdoSa uJcha-thoDA thoDA lene rUpa bhikSA kI gaveSaNA kre| tAtparya isakA yaha hai ki jaise-lUne gaye kSetra se kaNoM kA AdAna hotA hai usI taraha sAdhu ko bhI gRhastha ke liye niSpAdita anna kI stoka 2 alpa 2 rUpa meM gaveSaNA karanI cAhiye / jaba va ha bhikSA kI gaveSaNA kare taba use (aNNAe ) ajJAta honA cAhiye-dAtA use yoM na samajheki yaha dhanika hokara prabajita huA hai, ityAdirUpa se dAtA se unheM aparicita rahanA caahiye| ( akahie) akathita honA cAhiye-meM dhanika thA garIba nahI thA phira bhI dIkSita huAhUM isa prakAra kA apanA paricaya use dAtA ko nahIM denA caahiye| (asiDhe) aziSTha rahanA cAhiye-yaha sAdhu ugravaMzIya hai, bhogavaMzIya hai, isa rUpa se dAtA ke ve suutr4|2 meSa samiti namAnI yothI lAvanA mata cha "ca uttha'' tyA ttha-" AhAraesaNAe suddha uMchaM gavesiyavva" sAdhu mAhAreSAthI zuddha-nirdoSa 304 DI DI mAtrAmAM bhikSAnI gaveSaNa kare. tenabha vArtha e che ke jema laNAyela khetaramAMthI kaNonuM AdAna thAya che, e ja rIte sAdhue paNa gRhasthane mATe taiyAra karela agni thoDI thoDI mAtrAmAM gaveSaNa 42vI 2. nyAre te mikSAnI gvess| 42 tyA2 tethe "aNNAe" ajJAta rahevuM joIe. dAtAne te vAtanI khabara na paDavI joIe ke te dhanika sthitimAMthI dIkSita thayela che. A prakAre teNe dAtAthI aparicita rahevuM naye. " akahie" mathita 27 - pani to garI na hate chatAM paNa meM dIkSA lIdhela che" e prakArane pitAno paricaya teNe hAtAne vo nahIM " asiTre" maziSTa 237 . " mA sAdhu ugravaMzIya che. bhegavaMzIya che," te prakAre dAtA AgaLa teNe pragaTa thavuM zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #689 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudaziMno TokA a0 1 sU09 bhAvanAsvarUpanirUpaNabhU -dInatAvarjitaH ' akaluNe' akaruNaH=nyagvRttirahitaH, 'avisAI ' aviSAdI'bhikSAlAbho bhaviSyati na ve 'tyAdi viSAdavajitaH, tathA-' aparitaMtajogI' aparitAntayogI-alAbhAdiSu tantanAAdi zabdavarjitaH, tathA-'jayaNaghaDaNa karaNa cariya vinayaguNajogasaMpautte' yatana ghaTanakaraNacaritavinayaguNayogasaMprayuktaH, tatra yatanaM-prApteSu saMyamayogeSu udyamaH, ghaTanaM aprApti saMjama-yogamApticeSTanam , etadvayaM kurute yaH sa yatanaghaTanakaraNaH, tathA-caritaH sevito vinayo yena sa caritavinayaH, tathA guNayogena-samAdhiguNayogena saMprayukto yaH saH-guNayoga saMprayuktaH, eteSAM karmadhArayaH, etAdRzo ' bhikkhU ' bhikSuH sAdhuH 'bhikkhesaNAe' prati use prakaTita nahIM honA cAhiye / (adINe ) adIna honA cAhiye. dInatA ke bhAva se rahita rahanA cAhiye apane vyavahAra se dAtA ke prati use dInatA kA bhAva prakaTa nahIM karanA caahiye| ( akaluNe) akaruNa-ochIvRtti se rahita honA caahiye| usakI vRtti aisI na ho ki jisa se vaha dAtA ke dRSTi meM ochI pratIta ho / ( avisAI ) viSAda se use rahita honA cAhiye-bhikSA kA lAbha hogA yA nahIM hogA isa prakAra kA viSAda use nahIM karanA cAhiye / (apa. ritaMtajoMgI ) aparitAMtayogI-alAbha Adi kI avasthA meM use tanatanATa nahIM karanA caahiye| ( jayaNa-ghaDaNa-karaNa-cariya-vinayaguNajogasaMpautte ) prApta saMyamayoga meM udyama karanA isakA nAma yatana hai isa yatana ko tathA aprApta saMyamayoga ko prApti meM ceSThA karanA isakA nAma ghaTana hai, isa ghaTana ko jo karane vAlA hai vaha yatana ghaTana karaNa hai tathA vinayaguNa ko pahile se jisane Acarita kiyA hai evaM samAdhi na nahI. " adINe " mahIna 22 me-hInatAnA mAthI 2Dita 22 joIe-pitAnA vyavahArathI dAtA AgaLa teNe dInatAno bhAva pragaTa kare naye nahI. " akaluNe" 254291-sAchI vRttithI 2Dita nase., tenI vRtti mevI na vI naye te hAtAnI dRSTi sAchI 049ya, "avisAI" teNe viSAda rahita rahevuM joIe. bhikSAlAbha maLaze ke nahIM e viSAda teNe 42va me nahI " aparitaMtajogI" aparita tayogI-mahAna sAhi avasthAmA 5 teNe tanatanATa na 42vo naye. " jayaNa, ghaDaNa-karaNa-cariya -vinayajogasaMpautte" prApta sayama yogamA dhama. 42ve| tene 'yatana' 4 cha. 2 // yatanane tathA mAsa sayama yoganI prAlinI yeSTA 42vI tene dhttnkahe che. A ghaTanane je karanAra che te vatanadhaTanA che. tathA vinayaguNane pahelethI ja jemaNe Acaryo che tathA samAdhiguNanA vegathI je yukta banela zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #690 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darara prazravyAkaraNasUtre bhiSaNAyAM 'jutte' yuktaH saMlagnaH ' samudANeUNa' samudAnIya-bhikSArthamanekagRheSu bhramitvA 'bhikkhAcariyaM uMcha' bhikSAcaryAmuJchAm=alpAlpagrahaNarUpAMbhikSA ghetUNa ' gRhItvA gurujanasya 'pAsa' pArzva-samIpaM Agae ' samAgataH ' gamaNAgamaNAiyArapaDikamaNapaDikkaMte / gamanAgamanAticArapratikramaNapratikranta :gamanAgamanAticArANAM pratikramaNena IryApathikImAyazcittena pratikrAntaH-nivarti-- tapApaH, ' gurujaNassa ' gurujanasya ' ' gurusaMdihassa' gurusandiSTasya-guruNA nidiSTasya ratnAdhikasyAnyamunerantike vA 'jahovaesaM ' yathopadezam upadezAnatikrameNa * niraiyAraM ' niraticAraM ca ' AloyaNA dAyaNaM ca dAUNa' AlocanA dAnaM ca dattvA yathA yathA bhikSA gRhItA tathA tathA sarva samAlocya -- appamatte' apamattaH-pramAdavarjitaH 'puNaravi' punarapi cAgAmikAle 'aNesaNAe' aneSaguNa ke yoga se jo yukta banA huA hai vaha vinayaguNa saMprayukta kahalAtA hai aisA (bhikkhU ) sAdhu (bhikkhesaNAe jutte ) bhikSaiSaNA meM saMlagna hokara vaha (samudANeUNa ) bhikSArtha aneka gharoM meM ghUmeM, aura vahAM se ( bhikkhAyariyaM uMchaM ) alpa alpa rUpa meM bhikSA (ghettUNa) grahaNa karake phira vaha (gurujaNassa pAsaM Agae ) apane gurujana ke pAsa meM aave| (gamaNogamaNAiyArapaDikkamaNapaDikaMte AloyaNa dAyaNaMca dAUNa ): aura vaha gamanAgamana ke aticAroM ke pratikramaNa se IryApathikI prAyazcitta se pratikrAnta bane isa taraha nivartitapApa hokara vaha (gurujaNassa ) gurujana ke (vA) athavA (gurusaMdiTThassa ) guru se saMdiSTa anya ratna tyAdhika muni ke (jahovaesa) upadeza ke anusAra jahAM 2 se bhikSA usane lI hai usa usa prakAra se sabakI (niraiyA) niraticAraAlocanA kare AlocanA karake (appamatte) pramAda varjita, banA huA tathA cha te vinayaguNa saprayuTata' upAya cha. mevA " bhikkhu" sAdhu "bhikkhe. saNAe jutte " bhikSAnI meSAmA ' samudANeUNa" bhikSAne mATe mane ghare 32, mana tyAMthI "bhikkhAyariya cha" 585 265 mAtrAmA bhikSA ghettUNa' adde| zane te "gurujaNassa pAsaM Agae" potAnA zurunanI pAMse yAve, " gamaNAgamaNAiyArapaDikkamaNapaDikaMtaAkkoyaNavAyaNaM ya dAUNa" mana te gamanAgamananA aticAronA pratikamaNa vaDe iryApathikI prAyazcittathI pratikAnta thAya bhane the. rIte pAnI nivRtta thane te "gurujaNassa " zurunane "vA" athavA "gurusaMdigussa" guruthI nihiTa anya 2tnatrayadhArI bhuninI "jahovaesaM" upadeza pramANe jyAM jyAMthI teNe bhikSA meLavI hoya te te prakAre te saunI "niraiyAra" niratiyAra mAloyanA 42. mAsoyanA rIna" appamatte" zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #691 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudazinI TIkA a0 1 sU09 bhAvanAsvarUpanirUpaNam 633 NAyAm udgamAdidoSarUpAyAm , ' payae' prayataH prayatnavAna-tadgatadoSaparihAre udyamavAnityarthaH, 'paDikamittA' pratikramya-kAyotsarga kRtvA 'pasaMte' prazAntaH= AhAre'nAturaH tathA-'AsINasuhanisaNe' AsInasukhaniSaNNaH, tatra-AsInaH= upaviSTaH, sukhaniSaNNaH gamanAgamanajanitaparizramamavedayan sukhapUrvakaM sthitaH, punaH kIdRzaH ? 'muhuttamettaM ca ' muhUrtamAnaM ca, ' jhANasubhajoganANasajjhAyagoviyamaNe' dhyAnazubhayoga jJAnasvAdhyAyagopitamanAH, tatra dhyAna-dharmadhyAnAdilakSaNam , zubhayogaH saMyamavyApAraH, jJAnam-bhagavadupadiSTamokSahetuniravadyasAdhuvRttiparicintanam , tathA-svAdhyAyaH-mUlasUtrapariguNanam , etairgopitaM = viSayAntaragamanena niruddhaM mano yena saH, ataeva 'dhammamaNe' dharmamanAH zrutacAritralakSaNadharmayuktAH, tathA'avimaNe ' avimanA: arasavirasAdilAbhe'pi vipAdarjitacittaH, tathA ' suha(puNaravi asaNAe pathae ) AgAmI kAla meM udgamAdi doSa rUpa aneSaNA meM pracatnazIla banA huA-arthAt-eSaNAgata doSoM ke parihAra meM sadA sAvadhAna banA huA vaha muni (paDikamittA) kAyotsarga karake (pasaMte ) prazAnta bane-AhAra meM Atura na bane ( AsINasuhanisaNNe) baiTha jAve aura mikSA ke nimitta gamanAgamana meM hone vAle parizrama kA kucha bhI khyAla na kare pratyuta sukhapUrvaka-acchI taraha se baitthe| (muhattametaM ca jhANasubhajoganANasajjhAya gobiyamaNe ) usa samaya vaha eka muhUrtataka dharmadhyAnAdirUpa dhyAna se, zubhayoga se, bhagavAna ke dvArA kathita mokSa kI hetubhUta niravadya sAdhuvRtti ke vicAra se, tathA mUlasUtra ke pariguNana se viSayAntara meM jAte hue apane mana ko roke aura zrutacAritrarUpa dharma se yukta apane mana ko rkhe| isa taraha (dhammamagge) dharma mArga vAlA tathA (avimaNe) avimana-arama virasa Adi AhAra prabhAha 2Dita maneta tathA " puNaravi aNesaNAe payae" bhaviSyamA mAha deSarUpa aneSaNAmAM prayatnazIla banIne-eTale ke eSaNAgata denA tyAgamAM sAvadhAna panIne te bhani " paDikkamittA" yatsA parIne "pasaMte" prazAnta mane-mAhArane bhATa mAtura na ane. " AsINasuhanisaNNe" mesI taya mana bhikSAne nimitta gamanAgamanamAM thatAM parizramane saheja paNa vicAra na kare pratyuta suma pUrva-sarAsa2 rIta mese "muhattamettaM ca jhANa subhajoganoNasajjhAya. goviyamaNe "te samaye te me muhUta sudhI dharmadhyAnA3i5 dhyAnathI, zusa gathI, bhagavAna dvArA kathita sekSanI hetubhUta niravadya sAdhu vRttinA vicArathI, tathA mULasUtranA pariguNananI bahAranA viSayamAM pitAnA manane jatA ro mane potAnA bhanane zrutayAritra35 dharmamA 5ve. 2 rIte "dhammamAge" dhamanavA tathA " avimaNe" mAvimana-marasa, nIrasa 2mA mAhAra prAptimA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #692 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 634 prazravyAkaraNasUtre maNe' mukhamanAH saMyamAnuraktacittaH, tathA-'aviggahamaNe' avigrahamanAH-saMkliSTamanobhAvavarjitacittaH, tathA- samAhiyamaNe' samAhitamanAH samAhittaM rAgadveSarAhityena Atmani samyagupanItaM mano yena saH, upazAntacitta ityarthaH, tathA'saddhAsaMveganijjaramaNe / zcaddhAsaMveganirjarAmanA, tatra-zraddhA-jinamatAbhiruciH, saMvegaH mokSAbhilASaH, nirjarA karmakSapaNaM ca manasi yasya saH, tattvArthazraddhAnAnmokSarucistato nirjarA, tadvAnityarthaH, tathA-' pavayaNavacchallabhAviyamaNe' pravacanavAtsalyabhAvitamanAH pravacanAnurAgaraJjitacittaH, 'uTheUNa ya ' utthA ya ca 'pahaDhe' pahRSTaH-atizayamamuditaH, ataeva-' tuDhe ' tuSTaH 'jahArAiNiyaM' yathArAnika yathAparyAyaM laghu paryAyAnusAreNa ' sAhave ' sAdhUna-samAnasamAcArikAn munIn 'bhASao' bhAvataH-antaHkaraNena natUparyuparitayA 'nimaMtaittA ya' nimantrya: AhAragrahaNArtha saMprArthya anantaraM ' gurujaNeNaM ' gurujanena 'viiNNe ya' vitIrNeca= ke lAbha meM bhI viSAda se vihIna citta vAlA, (suhamaNe ) sukhamanasaMyama meM anurakta citta vAlA, tathA ( aviggahamaNe ) saMkliSTa manobhAva se varjita hRdayavAlA, aura (samAhiyamaNe ) rAgadveSa se rahita hone ke kAraNa upazAnta manavAlA tathA (saddhA saMveganijjaramaNe) zraddhAtattvArtha-zraddhAna, saMvega-mokSa meM ruci aura nirjarAkarmakSapaNa inameM mana rakhanevAlA, (pavayaNavacchallabhAviyamaNe) pravacanAnurAga se jisakA citta anuraMjita banA huA hai aisA vaha sAdhU (uDheUNa ya) apane sthAna se uThakara (pahaDhe) atizaya pramudita evaM (tuhi) saMtuSTa hotA huA ( jahArAiNiyaM sAhave ) yathAparyAya-baDe choTe ke kramAnusAra sAdhuoM se bhAvapUrvaka (nimaMtaittA ya) AhAra grahaNa karane ke liye prArthanA kre| isake bAda (gurujaNeNaM viiNNe ya ) gurujanoM bar3o kA 55 viSA: 2Dita vittavAta, " suhamaNe" sugamana-sayamamA manu24ta citta pA, tathA " aviggahamANe " samiTa bhanAmA 2Dita 44yANA, mane " samAhiyamaNe" rAgadveSa 2Dita javAna sIdhe zAnta bhanA, tathA "saddhA saMveganijjaramaNe" zraddhA-tattvArthamA zraddhA, sarA-bhAkSanI zanthi mane niza bhakSapazumA mana rAmanAra "pavayaNavacchallabhAviyamaNe" avayanAnurAgathInu vitta manu2 ti manyu cha mevA te sAdhu 'UTheUNaya' potAnA sthAnethI hIne " paha?" atizaya mAna hita mane " tuddhi" satuSTa thane "jahArAiNiyaM. sAhave , yathA paryAya-nAnA bhATAnA bha pramANe sAdhusAne bhAvapUrva " nimaMtaittAya" mADA2 1 32vAne moTe vinati 42 tyA2 mA "gurujaNeNaM viiNNeya" shurun| 43 apAye 2mA.2 " tame mAna / " mevI mAjJA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #693 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TokA a0 1 sU09 bhAvanAsvarUpanirUpaNam 635 " datte sati ' bhuGakSva tvamazanAdika ' mityanujJAte vA sati, 'uvaviTThe' ucitAsane upaviSTaH san 'sasIsaM kArya ' sazIrSa kArya= sapUrNa zarIraM, tathA= 'karayalaM karatalaM ca ' saMpamajjiUNa ' saMpramAjye amucchie' amUrcchitaH = AhAraviSaye mRcchIrahitaH ' agidhdhe ' agRddhaH - amAptarase'pyAGkSArahitaH, ' agaDhie ' agrathitaH = rasAnugatAkAGkSArUpatantujAlairanAbaddhaH, tathA-' agarahie ' agarhitaH AhAravipayai akRtAhAragarhaH, akRtadAtRgarhazcetyarthaH tathA-' aNajjhovavaNNe ' anabhyupapannaH= rasaviSaye lolupatAvarjitaH, tathA - ' aNAile ' amAvila: = akaluSaH ' alude ' alubdho - lobharahitaH, tathA ' aNattaTTie ' anAtmArthikaH = na kevalamAtmasvarthIparamArthakArItyarthaH, asurasuraM ' surasurezabdarahitam, ' acavacavam' capar3a capar3a diyA huA AhAra " tuma bhojana karo " isa prakAra AjJA milane para vaha sAdhu ( ubaviTThe ) ucita Asana para baiTha kara (sasIsaM kArya karayalaM sapamajjiUNa ) mastaka se lekara apane samasta zarIra ko aura karatala ko acchI taraha pramArjita kare / pramArjita karake ( amucchie ) AhAra ke viSaya meM amUcchi banA huA vaha sAdhu ( agiddhe ) aprApta rasa meM AkAMkSA se rahita, tathA (agaDhie ) rasAnugata AkAMkSA rUpa tantujAla se, anAvaddha tathA ( agara hie ) - AhAra ke viSaya meM athavA dAtA ke viSaya meM gardA karane se rahita aura (aNajjhovavaNNe) rasa ke viSaya meM lolupatA se vihIna bana kara AhAra kareM / usa samaya vaha (aNAile ) anAvila - akalue aura ( aluddhe ) alubdha-lobharahita hokara (aNataTThie) anAtmArthika- kevala AtmasvArthI na banatA huA AhAra karate samaya vaha ( asurasuraM ) sura sura tathA "agaDhie " 66 bhajatA te sAdhu " ubabiTTe" yogya Asana para mesIne "sasIsaM kAryakarayala samajjiUNa " zirathI bahane potAnA bhASA zarIrane tathA ithejIne sArI rIte prabhAnti purIne " amucchie " AhAranA viSayabhAM abhUrcchita janIne te sAdhu 66 agiddhe" aprApta rasanI mAMjhAthI rahita rasAnugata AkAMkSArUpI tatttajALathI anAbaddha mukta tathA agarahie " maahiiranA viSayamAM ke dAtAnA viSayamAM go karavAnI kriyAthI rahita tathA aNajjhovavaNNe " rasanI mAmatamAM solupatA rahita manIne AhAra rkhe| leye. te samaye te " aNAile " manAvisa-use rahita bhane" aluddhe / aNubolrhit thAne " aNataTTie anAtmArthika-kevaLa AtmasvArthI na khane bhADAra 4ratI vamate te " asurasura" "sura sura" zabda na re " acavacanaM" 66 17 zrI prazna vyAkaraNa sUtra "" Page #694 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 636 praznavyAkaraNasUtre zabdarahitam , ' aduya ' adrutam-nAtizIghram ' avilaMbiyaM ' avilamvitam=nAtimandam 'aparisADiyaM' aparizATitam-parizATanavarjitam, vindvApAtayannityarthaH, tathA-'AloyabhAyaNe' AlokabhAjane-prakAzayuktapAtre ' jayaM' yataM yatanApUrvakam ' appamatteNa' apramattena-sAvadhAnena 'vavagayasaMjoga' vyapagatasaMyogam= saMyojanAdoSarahitam adhikalavaNAdiyuktavastuno'lpalavaNAdiyuktavastuni saMmelanaMsaMyogastadrahitamityarthaH, ' aNiMgAlam ' anaGgAram aGgAradoSavarjitaM rAgarahita mityarthaH, tathA-'vigayadhUma' vigatadhUma-dhUmadoSavarjitaM dveSarahitamityarthaH, taduktam'rAgeNa saiMgAlaM doseNa sadhUmagaM viyANAhi' iti, tathA-'akkhovaMjaNavaNANulevaNabhUyaM' akSopAJjanabaNAnulepanabhUtam-tatra-akSasya zakaTadhuraH,upAJjanam=tailAbhyaJjanam tathA-vaNANulevaNa' vraNAnulepana-vraNasya-sphoTakasya anulepanam auSadhalepanam , tayorbhUtaM sadRzaM yattat, tathA-saMjamajAyAmAyAnimitta saMyayAtrA mAtrA nimittaM zabda na kare (acavacalaM ) capaDa capaDa zabda na kre| (ayaM ) na bahuta jaldI jaldI (avilaMbiyaM ) na bahuta dhIrAtathA (aparisADiyaM) khAte samaya AhAra ke sItha ko jamIna para nahIM girAtA huA (AloyabhAyaNe) prakAzayukta pAtra meM (jayaM) yatanA pUrvaka ( appamatteNaM ) bar3I sAvadhAnI ke sAtha ( vayagaya saMjoga ) saMyojanAdi doSarahita-arthAtadhika lavaNa Adi se yukta vastu ko alpa lavaNa Adi se yukta vastu ke sAtha na milAkara ( aNigAlaM ca ) aMgAra doSa rahita AhArasAmagrI meM rAga rahita tathA (vigayadhUmaM ) dhUmadoSarahita-dveSarahita ( akkhovaMjaNavaNANu levaNabhUyaM ) jisa prakAra zakaTa kI dhurA meM taila kA lagAnA bhAravahana ke nimitta hI kiyA jAtA hai aura dUsare kisI prayojana ke liye nahIM kiyA jAtA hai tathA vraNa-ghAva-para marahamapaTTI Adi kA " 257 25" 56 / re. " addayaM" thAre 5thI mAya nahIM, 'avilaMbiya" padhAre dhImethI mAya nahI tathA " aparisADiyaM " mAtI mate mAhAnA pahAne mIna 52 571 yA vinA " AloyabhAyaNe" prAza pApA pAtramA " jayaM" ytn| pUrva "appamatteNe" 55 sAvadhAnIthI "bavagayasaMjogaM" sayonAhi hopa 2hita-seTa padhAre bhI mAhi jI paratune thoDA bhI! mAha pANI vastu sAthai 4 4aa vinA "aNigAlaM ca" m||2 hauSa 2hita mA2 sAmagrImA 2 // 2Dita taya " vigayadhUmaM " dhUma hoSa 2Dita dveSa 2hita " akkhovaMjaNavaNANulevaNabhUyaM" bha nI gharImA telanuM siMcana bhAravahanane mATe ja karAya che. paNa bIjA keI kAraNe karAtuM zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #695 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 1 sU0 9 bhAvanAsvarUpanirUpaNam saMyamayAtrA-saMyamaparipAlanaM saiva mAtrA-AlambanaM tannimittaM taddhetoH saMyamayAtrAnirvAhArthamevetyartha, tathA-'saMjamabhAravahaNaTTayAe' saMyamabhAravahanArthatayA saMyamabhAravahanArtham , tathA-pANadhAraNaTTayAe ' pANadhAraNArthatayA prANadhAraNArtha ca 'saMjae NaM ' saMyataH khalu ' samiyaM ' samyak-yatanApUrvakaM-samikaM vA samabhAvena, bhujejjA' bhuJjIta / yathA akSasyopAJjanaM bhAravahanArthameva vidhIyate, nAnyaprayojanArtham , yathA ca vraNAnulepanaM tannivRttyarthameva vidhIyate, tathaiva-saMyamayAtrAni hArtha-saMyamabhAravahanArtha prANadhAraNArtha ca sAdhurbhujIta, na tu zarIravalavRddhayartha rUpalAvaNyavRddhatha cetyaashyH| evam-amunA prakAreNa AhArasamitiyogena bhAvito bhavati antarAtmA / bhAvitAtmA kIdRzo bhavati ? ityAha-azavalAsaMkliSTanivraNacaritrabhAvanayA hetubhUtayA ahiMsaka saMyataHsusAdhurbhavati / eSAM padAnAmartho dvitIyabhAvanAyAM vyAkhyAtastato'vagantavyaH // sU0 9 // prayoga usakI nivRtti ke liye kiyA jAtA hai usI taraha (saMjamajAyAmAyA nimittaM ) saMyamayAtrA ke nirvAha ke liye ( saMjamabhAra vahaNadvAe ) saMyama rUpa bhAra ko Dhone ke liye aura (pANadhAraNayAe ) prANa dhAraNa ke liye (saMjaeNaM ) saMyata-muni (samiya) yatanA pUrvaka samabhAva se (bhujejjA) AhAra kre| kintu zArIrika balavRddhi ke liye tathA rUpalAvaNya kI vRddhi ke liye nahIM kre| (evamAhArasamiijogeNa bhAvioaMtarappA asabalamasaMkiliha nivvaNacaritta bhAvaNAe ahiMsae saMjae susAhU) isa prakAra kA AhAra samiti ke yoga se aMtarAtmA bhAvita ho jAtA hai| bhAvita huA vaha antarAtmA azabala, asaMkliSTa evaM nivraNa (niraticAra)caritra kI bhAvanA ke kAraNa ahiMsaka aura saMyata bana jAtA hai, aura sacce rUpa meM sAdhu-mokSa ko sAdhana karane vAle-isa nAma ko caritArtha kara letA hai| nathI me pramANe " saMjamajAyAmAyAnimittaM " sayabhayAtrAmA nihina bhATa " saMjamabhAravahaNadvAe " sayabha35 mA2nu pana 42vAne mATa mane "prANadhAraNaTrAe " prAdhArAne mATe " saMjaeNaM" sata-muni " samiya" ytn| pUq4 samamAthI "bhujejjA" mAhA2 42. 555 zArI2i4 maNa dhAvAne bhATe tathA 35sAyanI vRddhine bhATe na 42. " evamAhArasamaijogeNa bhAveNa aMtarappA asavalamasaMkiliTTanibvANacarittabhAvaNAe ahiMsae saMjae susAha" A rIte AhAra samitinA cegathI aMtarAtmA bhAvita thaye jAya che. bhAvita thayela te antarAmAM azabala, asaMliSTa ane nirvANa cAritranI bhAvanAne kAraNe ahiMsaka tathA saMyata banI jAya che, ane sAcA arthamAM sAdhu mokSane sAdhana karanAra te nAmane caritArtha kare che, zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #696 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 638 prazravyAkaraNasUtre ___ bhAvArtha-isa sUtra dvArA sUtrakAra ne eSaNA samiti nAma kI caturtha bhAvanA kA spaSTIkaraNa kiyA hai| isameM vastu kA gaveSaNa, usakA grahaNa tathA upayoga, ita tIna bAtoM kA vicAra kiyA jAtA hai| uMcha AhAra kI gaveSaNA karate samaya sAdhu ko ajJAta, akathita Adi rUpa meM raha kara hI vicaranA caahiye| AhAra prApta hogA yA nahIM hogA' isa prakAra ke saMdehayukta vicAra se use viSAda bhAvasaMpanna nahIM honA cAhiye / apane dvArA gRhIta saMyama kI jisa prakAra rakSA ho aisA hI prayatna usako karate rahanA cAhiye tathA jo saMyama bhAva prApta nahIM huA hai usakI prApti meM usakA satata udyogI rahanA cAhiye / bhikSA kA lAbha na hone para usake citta meM glAni kA bhAva nahIM jaganA cAhiye / aura na krodhAdi ke Aveza meM Akara tanatanATa karanA caahiye| bhikSA prApti ke nimitta use aneka gRhasthoM ke ghara para jAnA anivArya hai| vahAM se vaha alparUpa meM pratyeka ghara se bhikSA le| jaba dekhe kI bhikSA kI pUrti ho gaI hai to vaha vApisa upAzraya meM Ave aura guru ke samakSa prApta bhikSA ko rakhakara gamanAgamanajanya aticAroM kI pratikramaNa karake zuddhi kare / phira guru ke pAsa athavA gurunirdiSTa anya aura ratnAdhika muni ke samIpa jisa 2 prakAra se usane gocarI bhAvArtha-A sUtra dvArA sUtrakAre kSamiti nAmanI sAthe cethI bhAvanAnuM spaSTIkaraNa karyuM che. temAM vastunA gaSaNa, tenuM grahaNa, tathA upa ga, e traNa vAtano vicAra karAve che. uMcha AhAranI gaveSaNa karatI vakhate sAdhue ajJAta, akathita, Adi rUpamAM rahIne ja vicaravuM joIe. "AhAra prApta thaze ke nahIM thAya" evA saMdigdha vicArathI teNe viSAda kare joIe. nahI. pote grahaNa karela saMyamanI je prakAre rakSA thAya e ja prayatna teNe karatA rahevuM joIe tathA je saMyama bhAva prApta thayo nathI tenI prApti mATe prayatnazIla rahevuM joIe, bhikSA prApta na thatA tenA manamAM glAnine bhAva utpanna thavA joIe nahIM. ane krodhAdinA AvezamAM AvIne tanatanATa kare joIe nahIM bhikSA prAptine mATe aneka gRhasthane ghera javuM te tene mATe anivArya gaNAya che. tyAMthI pratyeka gharethI te DI DI bhikSA grahaNa kare. jyAre bhikSAnI prApti pUrNa thaI gayelI lAge tyAre te upAzrayamAM AvIne gurunI samakSa prApta thayela bhikSAne mUkIne gamanAgamana janya aticAronI pratikramaNa karIne zuddhi kare. pachI gurunI pAse athavA gurunirdiSTa bIjA keI triratnadhArI sAdhunI pAse teNe je je prakAre gocarI prApta karI zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #697 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudazinI TIkA a0 1 sU09 bhAvanAsvarUpanirUpaNam bhikSA prApta kI hai usakI AlocanA kreN| isa taraha pramAda varjita banakara vaha AgAmI kAla meM isa bAtakI vizeSa sAvadhAnI rakhe kI jisase udgamAdi doSoM kA AhAra meM parihAra (nivAraNa) hotA rhe| kAyotsargakarake vaha AhAra meM anAtura banakara zAMti-sukhapUrvaka baiTha jaave| aura jabataka AhAra karane kA samaya na Ave isake pahile apane mana ko dhyAna, zubhayoga, jJAna, aura svAdhyAya meM lgaave| kisI bhI prakAra kA saMkliSTa bhAva apane mana meM na Ane deve| bAda meM-jaba AhAra kA samaya A jAve taba uThakara yathAparyAya arthAt bar3e choToM ke krama se samasta sAdhUjanoM ko yoga kI avakratApUrvaka AhAra ke liye AmaMtrita kare ! gurujana jaba bhojana karane kI AjJA pradAna kareM taba apane sazIrSa zarIra AdikA pramArjana kara, amUcchita Adi bhAva saMpanna banakara yatanApUrvaka Agamokta vidhi ke anusAra AhAra kreN| AhAra karate samaya isa bAta kA vaha dhyAna rakhe ki yaha AhAra meM zarIra meM balavRddhi ke nimitta athavA kAMti Adi baDhAne ke nimitta nahIM kara rahA hUM kintu saMyamayAtrA ke nirvAha ke nimitta saMyamabhAra vahana karane ke nimitta, aura prANadhAraNa ke nimitta hI kara rahA huuN| isa prakAra AhArasamiti ke yoga se yaha jIva vAsita ho jAtA hai to vaha apane gRhIta vrata ke ahiMsA aticAra Adi doSoM se rakSita karatA huA saccA ahiMsaka saMyata hoya tenI AlocanA kare. A rIte pramAda rahita banIne te bhaviSyamAM te vAtanI vadhAre kALajI rAkhe ke jethI udramAdi dene AhAramAM tyAga thata rahe. kAyotsarga karIne AhAra mATe Atura banyA vinA te zAMtithI besI jAya. ane AhAra karavAne samaya na thAya tyAM sudhI pitAnA manane dhyAna, zubhayoga, jJAna ane svAdhyAyamAM lIna kare, koI paNa prakArane saMkilaSTabhAva pitAnA manamAM thavA de nahIM. pachI jyAre AhAra karavAno samaya thAya tyAre uThIne paryAya pramANe eTale ke moTA-nAnAnA kAmamAM samasta sAdhuone vinaya pUrvaka AhArane mATe AmaMtre, gurujana jyAre bhojana levAnI AjJA Ape tyAre pitAne zira zarIra AdinuM pramArjana karIne, amUcchita Adi bhAvayukta banIne yatanA pUrvaka Agamekta vidhi pramANe AhAra kare AhAra karatI vakhate teNe te vAtanuM dhyAna rAkhavuM ke huM A AhAra zarIramAM baLa vadhAravA mATe ke rUpa vadhAravA mATe karatA nathI paNa saMyamayAtrAnA nirvAha mATe saMyamabhAra vahevAne mATe, ane prANadhAraNane mATe ja karUM chuM. A pramANe AhAra samitinA yogathI te jIva vAsita thaI jAya che te te pote zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #698 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 630 prazravyAkaraNasUtre atha paJcamI nikSepabhAvanAmAha- paMcamaM ' ityAhamUlam paMcamaM pIDhaphalaga sejjA saMthAragavatthapattakaMbaladaMDagarayaharaNa colapaTTagamuhapattigapAyapuMchaNAddhi, eyaMpi saMjamassa uvavUhaNaTTayAe vAyAtavadaMsamasagasIyaparirakkhaNaTThayAe uvagaraNaM rAgadosarahiyaM parihariyavvaM, saMjaeNaM niccaM paDilehaNa papphoDaNApamajjaNAe aho ya rAo ya appamatteNa hoi sayayaM nikkhiyavvaM ca gihiyavvaM ca bhAyaNa bhaMDovahi uvagaraNaM / evaM AyaNabhaMDaNikkhevaNAsamiijogeNa bhAvio bhavai aMtarappA asabalamasaMkilinivvaNacaritta bhAvaNAe ahiMsae saMjae susAhU // sU0 10 // TakA-'paMcamaM ' ityAdi 'paMcamaM' paJcamImAdAnanikSepasamittirUpAM bhAvanAmAha-' pIDhaphalagasejjA saMthAragavatthapattakaMvaladaMDagarayaharaNacolapaTTagamuhapottiyapAyapuMchaNAI ' pIThaphalakazayyAsaMstArakavastrapAtrakambaladaNDakarajoharaNacolapaTTakamukhapotikApAdapoJchanAdi, tatra-pIThaM kASThamayaM 'pATa ' iti prasidvamAsanam- ' phalakaH= 'vAjoTa' bana jAtA hai / aura susAdhu nAmako saphala karatA hai| / / sU09 // aba sUtrakAra pAMcavI jo nikSepabhAvanA hai use prakaTa karane ke liye sUtra kahate haiM-'paMcamaM' ityAdi / TIkArtha-(paMcamaM) pAMcavIM bhAvanA AdAna nikSepasamitirUpa hai vaha isa prakAra hai (piiddhphlgsejjaasNthaargvtthpttkNbldNddgryhrnncolgrahaNa karela ahiMsAvratanuM aticAra Adi dethI rakSaNa karate thake sAce ahiMsaka saMta banI jAya che ane susAdhu nAmane saphaLa kare chAsU-llA have sUtrakAra pAMcamI je nikSepa bhAvanA che tenuM varNana karavAne mATe hecha-" paMcamaM" tyAdi Cast - paMcamaM " pAMyamI lApana AdAnanikSepasamiti nabhanI che te bhA pramANe che-pIDha phalaga sejjAsaMthAragavasthapattakabala daMDagarayaharaNacolapaTTagamuhapattiga zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #699 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a01 sU010 bhAvanAsvarUpanirUpaNam iti prasiddhaH, zayyA zarIrapramANalakSaNA, saMstArakA sArddhahastadvayapramANaAsanavizeSaH, bastraM, pAtraM, kambalazca prasiddhAH, daNDakA rogibhivRddhaizca gamanAgamAnartha rakSitA yaSTiH, rajoharaNaM, colapaTTakaH, tathA-mukhapotikA sadoramukhavatrikA, pAdapoJchanaM pramANikA, etAnyAdau yasya tat , ityAdikam , 'uvagaraNaM' upakaraNaM sAdhorasti / ' eyaMpi' AhAravadetadapi pIThaphalakAdikaM ' saMjamassa' saMyamasya-saptadazavidhasya ' uvabUyaNaTTayAe ' upahaNArtham-poSaNArtham bhavati / ataH 'vAyAtavadaMsamasagasIyaparirakkhaNaTTayAe ' vAtAtapadaMzamazakazItaparirakSaNArtha 'saMjaeNaM ' saMyatena-muninA 'rAgadosarahiyaM ' rAgadveSarahitaM yathA syAttathedam upakaraNaM parihariyadhvaM ' paridhartavyam dhAraNIyamityarthaH / tathA ' nicca' nityaM teSAM yathAyogyaM 'paDilehaNA papphoDaNApamajjaNAe' pratilekhanA prasphoTanA pramArjanAsutatra-pratilekhanA-umayakAlaM pratyupekSaNA, prasphoTanA=yatanayA vidhUnanam ,pramArjanA paTTagamuhapattigapAyapuMchaNAi) pITha-pATa, phalaka-bAjoTa-zayyA-zarIrapramANabichaunA, saMstAraka-aDhAIhAthapramANaAsanavizeSa, vastra, pAtra, kambala, daNDa-rogI athavA vRddha sAdhuoM dvArA apane pAsa gamanAgamanArtha rakkhI huI lakar3I, rajo haraNa, colapaTTaka, mukhapotikA-sadorakamukhavastrikA aura pAdapronchana-pramArjikA ityAdi upakaraNa sAdhu ke haiN| ( eyaMpisaMjamassa uvahaNaTTayAe ) AhAra kI taraha ye bhI sataraha prakAra ke saMyama kA poSaNa ke liye haiN| isaliye inakA (vAyAtavadaMsamasaga sIyaparirakkhaNayAe saMjaeNaM rAgadosarahiyaM parihariyavvaM ) vAta-(pavana) Atapa-dhUpa, daMza, mazaka evaM zIta se rakSita hone ke liye muni ko rAgadveSarahita hokara dhAraNa karanA cAhiye / tathA (niccaM ) nitya hI (paDilehaNA papphoDaNA pamajjaNAe) ina upakaraNoM meM se bhAjana bhANDa pAyapuMchaNAi" pITha-58, phalaka-malods, zayyA-zarIranA prabhAtuM pAyA saMstAraka-maTI DAyanA mArnu mAsanavizeSa, 122, pAtra, 4ve, daNDa-20I athavA vRddha sAdhuo dvArA potAnI pAse AvavA javA (TekA mATe) rAkhelI alsii, 2029], yAsa514, mukhapottikA 21 sahita patti, mane pAhI-chana. pramAdityAdi sAdhunai S542 // cha. ' eyapi saMjamassa uvavRhaNadvayAe" AhAranI jema e paNa sattara prakAranA saMyamanA pioSaNa mATe che. tethI temane " vAyAtavadaMsamasagasIyaparirakkhaNadvAe saMjaeNaM rAgadosarahiya parihariyavva" vAta-pavana, Atapa, taDake, daMza, mazaka ane zItathI rakSaNa pAmavAne mATe bhuniye rAgadveSa 2Dita ne temane ghA23 421 sa. tathA "ni" bhe|| " paDilehaNApamajjaNAe" se 3542 mAthI mAna His mane dhinI prati. zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #700 -------------------------------------------------------------------------- ________________ E prazravyAkaraNasUtre rajoharaNAdibhiH saMmArjanA, tAsu kRtAsu-pratilekhanAdikaraNAnantaramityartha'aho ya rAo ya ' ahava rotrau ca ' bhAyaNabhaMDovahiuvagaraNa ' bhAjanabhANDopadhyupakaraNaM-tatra-bhAjanaM=pAtram , bhANDam undakam , upadhiH-vastram , etatrita yarUpaM yadupakaraNaM tat , ' appamatteNaM' apramattena satA 'sayayaM' satataM-nirantaraM 'nikkhiyanvaM ' nikSeptavyaM-sthApanIyaM 'gihiyavvaM ' grahItavyaM ca ' hoi' bhavati evamAdAnabhANDanikSepaNAsamitiyogena bhAvito bhavati antarAtmA-jIvaH / bhAvitA'ntaratmA kIdRzo bhavati ? ityAha-azavalAsaMkliSTanivraNacAritra bhAvanayA hetubhUtayA ahiMsakaH saMyataH susAdhurbhavati, eteSAmarthaH pUrvamuktaH, tata evaavgntvyH|suu10 aura upadhi kI pratilekhanA prasphoTanA pramArjanA kara lene para-pratilekhanA donoM samaya pratyupekSaNA prasphoTanA, pramArjanA-rajoharaNAdi se puMjanA karake (ahoya rAo ya) dina meM aura rAtri meM (bhAyaNa bhaMDovahIUvagaraNaM ) bhAjana-pAtra, bhANDa undaka, aura updhi-vstr| ina upakaraNoM ko jamIna para rakhanA par3atA hai, uThAnA paDatA hai| so aisI sthiti meM sAdhu kA yaha kartavya hai ki vaha ina sabako dharate uThAte (sayayaM ) nirantara (appamatteNaM ) apramatta rhe| (nikkhiyavvaM gihiyavvaM hoi) ina upakaraNoM ko jaba bhUmi para dhare taba usakI pramArjanA kare phira dhare, uThAve taba una upakaraNoM kI pramArjanA karake uThAve / isa taraha karane se jIvoM kI virAdhanA nahIM ho sakatI hai| yahI sAdhu kI apramatta avasthA hai| (evaM) isa taraha ( AyANa bhaMDanivakhavaNAsamiijogeNa ) AdAna mANDanikSepaNAsamiti ke yoga se ( aMtarappA ) jIva lekhanA prasphoTanA pramArjanA karI lIdhA pachI-pratilekhana-bane samaya pratyupekss, proTana-yatana mAya2, pramArjanA-20le 27mAhithI 54 vagaire 4aa 54ii " ahoya rAoya" hivase tathA rAtre " bhAyaNa bhaMDovahiuvagaraNaM" lAsana-patra, bhANDa-6-44 mane upadhi-vasa, se 6542 ne sabhI 652 rAkhavA paDe che, tathA upADavA paDe che. te evI paristhitimAM sAdhunuM e tavya chete the sadhAna khetA, bhUtA " sayayaM " ni22 " appama NaM" mapramAhI 29 " nikkhiyavva givhiyavya hoi" ye 6542NAne nyAre bhAna para mUke tyAre tenI pramArjanA kare ane pharIthI tyAMthI uThAve tyAre te upakaraNanI pramArjanA karIne uDAve, A pramANe karavAthI jIvonI virAdhanA thaI zatI nathI. me. sAdhunI apramatta avasthA cha. "eva" 2 rIte "AyANAbhaMDa nikkhevaNAsamiijogeNa " mahAna ais nikSaNa samitinA yogathI " aM. zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #701 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TokA a0 1 0 11 adhyayanopasaMhAraH samprataM sUtrakAraH prathamasaMvaradvAramupasaMharanAha-' evaM ' ityAdi mUlam-evamiNaM saMvaradAraM sammaM saMvariyaM hoi, suppaNihiyaM, imehiM paMcahiM vi kAraNehiM maNavayaNakAyaparirakkhiehiM, NiccaM AmaraNaMtaM ca esa jogo Neyavo dhiimayA maimayA aNAsavo akaluso acchiddo aparisAiM asaMkiliho suddho savvajiNamaNuNNAo / evaM paDhamaM saMvaradAraM phAsiyaM pAliyaM sohiyaM tIriyaM kiTTiyaM ArAhiyaM ANAe aNupAliyaM bhavai / evaM NAyamuNiNA bhagavayA paNNaviyaM parUviyaM pasiddhaM siddhaM siddhavarasAsaNamiNaM AghaviyaM sudesiyaM pasatthaM paDhamaM saMvaradAraM samattaM tti bemi|| sU-11 // TIkA-' evamiNaM' ityAdi 'evamiNaM ' evam--uktakrameNa idam-ahiMsAlakSaNaM 'saMvaradAraM' saMvaradvAram= saMvarasya-anAzravasya dvAram upAyaH 'samma' samyaka saMvariyaM ' saMvRtam-saMse(bhAvio bhavai) bAvita banA huA vaha jIva hetubhUta azabala, asaMkliSTa, nivraNa (niraticAra ) cArItra kI bhAvanA se ahiMsaka saMyata bana jAtA hai| aura saccerUpa meM apane sAdhupada ko sArthaka kara letA hai| nirjantu bhUmi para upakaraNoM kA dharanA aura uThAnA isakA nAma AdAnabhANDanikSepaNA samiti hai| isa samiti ke yoga se AtmA-muni apane ahiMsA mahAvrata kI rakSA aura sthiratA karatA rahatA hai / // sU0 10 / / aba sUtrakAra prathama saMvara dvAra kA upasaMhAra karate hue kahate haiMtarappA" "bhAvio bhavai" lAvita sanI laya che. sAvita bhane te jIva hetubhUta azabala, asaMkilag, nirvANa cAritranI bhAvanAthI ahiMsaka saMyata banI jAya che. ane sAcA arthamAM pitAnA sAdhu padane sArthaka kare che. bhUmi para upakaraNone mUkavA tathA upADavA tenuM nAma AdAna bhAMDa nikSepaNa samiti che. A samitinA cegathI AtmA muni-pitAnA ahiMsA mahAvratanI rakSA tathA sthiratA karatA rahe che ke sU-10 | have sUtrA2 prathama sa12vArane 5.2 42di cha-"evamiNe" palyA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #702 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 644 prazravyAkaraNasUtre vitaM sat 'supaNihiyaM ' supraNihitaM-surakSitaM ' hoi ' bhavati / ' maNakyaNakAyaparirakkhiehi manovacanakAyaparirakSitaiH-yogatrayaparirakSitaiH 'imehi paMcahiM vi kAraNehiM' ebhiH paJcabhirapi kAraNaiH pUrvoktAbhiH paJcabhirbhAvanAbhiH 'Nicca' nityam 'AmaraNaMtaM ' AmaraNAnta-maraNaparyantaM ca ' esajogo' eSa yogaH ahiMsAlakSaNasaMvararUpavyApAraH - dhiimayA' dhRtimatA-svasthacittena ' maimayA' matimatA= heyopAdeyamedhAyuktena ' neyavo' netavyaH boDhavyAparipAlanoya ityarthaH / kIdRzo'yaM yogaH ? ityAha-ayaM yogaH-' aNAsavo' anAzravaH-nRtanakarmAgamanarahitatvAt ' akaluso' akaluSaH azubhAdhyavasAyarahitatvAt , 'acchiddo' acchidraHchinnapApasrotatvAt , aparissAI ' aparisrAvIvindurUpeNApi karmajalapravezarahi'evamiNaM' ityAdi ___ TIkArtha | ( evamiNa saMvaradAraM sammaM saMvariyaM supaNihiyaM hoi) ukta kramase yaha ahiMsArUpa prathama saMvaradvAra sevita kiye jAne para surakSita ho jAtA hai| (maNavayaNakAyaparirakkhiehiM ) isaliye mana vacana aura kAya ina tInoM yogoM se acchI taraha surakSita kiye gaye (imehiM paMcahiM vi kAraNehiM) ina pUrvokta pAMca bhAvanArUpa kAraNoM se (niccaM ) nitya (AmaraNaMtaM ) maraNaparyaMta-jIvana bhara taka (esa jogo) isa ahiMsArUpa saMvaradvAra kA (dhiimayA) svasthacitta se yukta evaM (maimayA) heyopAdeya kI buddhi se saMpanna hokara muni ko (neyavyo) paripAlana karanA cAhiye / kyoM ki yaha ahiMsArUpa saMvara yoga (aNAsavo) nUtana karmAgamana ko rokane kA kAraNa hone se anAzravarUpa hai| (akaluso) azubha adhyavasAya se rahita hone ke kAraNa akaluSa rUpa hai| (acchiddo ) isase pApakA srota naSTa ho jAtA hai isa kAraNa se yaha an-"evamiNaM saMvaradAra samma saMvariya supaNihiya hoi" hyA pramANenA kamathI A ahiMsArUpa prathama saMvaradvAranuM sevana karavAthI te surakSita thaI jAya che "maNavayaNakAyaparirakkhiehi" tethI mana, vacana bhane Aya se RNe yogAthA sArI zete surakSita rAyesa " imehiM paMcahi vikAraNehi" se pUrita pAMya bhAvanA35 42 thI "niccaM" ubhezA "AmaraNataM " bha75 ta-1941, " esajogo" sA bhaDiMsA35 sv26|2rnu " dhiimayA " svastha yittathI mane " maimayA " yAyAyanI muddhithI yuSta ne muni "neyabvo" pariyAsana 42 na . 2 mA aDiMsA35 sapazyoga " aNAsavo navA 4Agamanane 24vAne ||24bhuut DApAthI ne manAzraya 35 che. " akaluso" mazula madhyavasAyathI 2Dita yAne 2Ne 2549Sa35 cha. "acchiddo' tenAthI pApane pravAha nAza pAme cha te 20 te maricha335 cha. "aparissAI" zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #703 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 5 sU011 adhyayanopasaMhAraH tatvAt , ' asaMkiliTTho' asaMkliSTaH-asamAdhibhAvavarjitatvAt ' suddho' zuddhaH= karmamalavarjitatvAt ' savvajiNamaNuNNAo' sarvajinAnujJAtaH-sakalaprANihitakArakatvAt sarveSAmarhatAmanumatazcAsti / evam-uktaprakAreNa 'paDhamaM saMvaradvAraM' prayama saMvaradvAraM, , phAsiyaM' spRSTaM kAyena, 'pAliya' pAlitaM satatamupayogena sevitam , ' sohiyaM ' zodhitam-aticAravarjanena, 'tIriyaM ' tIritaM tIraM prApitaM pUrNarUpeNa sevitam , 'kiTTiyaM' kIrtitam anyeSAmupadiSTam , tathA 'ArAhiya' ArAdhita-trikaraNatriyogaiH samyagAcaritam , ' ANAe' AjJayA sarvajJavacanena, 'aNupAliyaM ' anupAlitaM ca bhavati / evam uktarUpaM saMvaradvAraM kena kathitam ? acchidrarUpa hai / (aparissAI ) eka bindu mAtra bhI karmarUpa jala kA isa meM praveza nahIM ho sakatA hai ataH usase rahita hone ke kAraNa yaha aparisrAvI hai / (asaMkiliTo ) asamAdhirUpa bhAva se yaha varjita hotA hai isaliye asaMkliSTa hai| tathA (suddho) karmamala se sarvathA vihIna hone ke kAraNa yaha zuddha hai| isIliye yaha (savvajiNamaNuNNoo) samasta ahaMta bhagavaMtoM ko anumata-mAnya huA hai kyoM ki isIse sakala prANiyoM kA hita huA hai| ( evaM paDhamaM saMvaradAraM ) ukta prakAra se prathama saMvaradvAra ko (phAsiyaM) jo apane kAya se sparza karate haiM (pAliyaM) nirantara dhyAna pUrvaka isakA sevana karate haiM (sohiyaM ) aticAroM se ise rahita banAte haiM (tIriyaM ) pUrNarUpa se ise apane jIvana meM utArate haiM (kihiya ) dUsaroM ko ise dhAraNa karane kA upadeza dete haiM tathA ( ArAhiyaM) tIna karaNa tIna yogoM se jo ise acchI taraha Acarita karate haiM (ANAeaNupAliyaM bhavai ) sarvajJa ke vacana eka bindu jeTalA paNa karNarUpI jaLano temAM praveza thaI zakato nathI, tethI tenAthI rahita DAvAne 2 te 55ritrAvI cha, "asaMkilicho" masamAdhi35 mAthI te 2Dita hAya cha tethI te masa siSTa cha. tathA " suddho" bhAbhaNathI savathA 2hita DAvAne ||2nne te zuddha che. tethI te " savvajaNamaNuNNAo" samasta 2mata mAvAnAne mAnya thaye cha, 1295 tanAthI sapA prazAsAnu hita thayu cha. " evaM paDhamaM saMvaradAraM " 61 re prathama sava2vAranI "phosiya" 2 potAnA zarIrathI 252 // 42 "pAliya" niranta2 dhyAnapUrva tenuM pAsana 72 cha "sohiyaM" bhatiyArothI tene 2hita sanAce cha " tIriyaM" pUNa rIte tene potAnA vanamA utAre cha, "kihiya" vIna te 5javAna paheza mApe cha, tathA " ArAhiyaM " traNa 25 trA yogAthI 2 tene sArI rIte sAyare che " ANAe aNupAliya bhavai "sapanA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #704 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazravyAkaraNasUtre ityAha-'NAyamuNiNA' jJAtamuninA-prasiddhakSatriyavaMzodbhavena muninA bhagavatA mahAvIreNa ' paNNaviyaM' prajJApitam-ziSyebhyaH sAmAnyatayA kathitam , 'parUviyaM prarUpitaM-bhedAnubhedamadarzanapUrvakaM kathitam , 'pasiddhaM ' prasiddham-prakhyAtam , siddha -pramANapratiSThitam , 'siddhavarasAsaNaM' siddhavarazAsanam-siddhAnAM-niSThitArthAnAM varazAsanaM pradhAnAjJAnArUpam , ' iNaM' idam ' AghaviyaM' AkhyAtaM sarvato bhAvena kathitam , 'sudesiyaM' sudezitam=sadevamanujAsurAyAM pariSadi suSTrapadiSTaM 'pasatthaM ke anusAra hI pAlate haiN| ( evaM ) isa prakAra ukta rUpa yaha saMvara dvAra (NAyamuNiNA) prasiddha kSatriya vaMza meM utpanna hue muni (bhagavayA bhagavAn mahAvIra ne (paNNaviyaM ) prajJApita kiyA hai-ziSyoM ke liye sAmAnyarUpa se kahA hai| (parUviyaM) prarUpita kiyA hai-bhedAnubheda pradarzana pUrvaka kathita kiyA hai| isaliye yaha (pasiddhaM) prasiddha hai-AcA ryAdikI paraMparA se isakA pAlana karanA isIrUpa meM calA A rahA hai| tathA (siddha ) siddha hai-isameM kisI bhI pramANa se bAdhA nahIM AtI hai ataH pramANapratiSThita hai| tathA (siddhavarasosaNamiNaM ) jo siddha ho cuke haiM-kRtakRtya bana cuke haiM-unakA yaha vara zAzana rUpa hai so isI ko (AghaviyaM ) prabhu mahAvIra ne kahA hai| aura (sudesiyaM) isakA upadeza unhoM ne deva, manuja evaM asuroM sahita pariSadA meM acchI taraha diyA hai / (pasatthaM) yaha prathama saMvara dvAra samasta prANiyoM kA hitakAraka hone se maMgalamaya hai| (paDhamaM saMvaradAraM samattaM ) isa taraha kA kyana pramANe 28 pANe che, " evaM " 2 pramANe 4hyA pramANuna 2135nu te s126|2 "NAyamuNiNA" prasiddha kSatriya 1zamA utpanna thye| muni "bhagavayA" lagavAna mahAvIre " paNNaviyaM " prajJApita 42 cha-ziSyAne bhATa sAmAnya 3 4thu cha "parUviyaM" pra3pita 42 cha-mahAnule matAvAne usa che. tethI te "pasiddhaM " prasiddha che-mAnyAyAhinI 52 52 / dvaa2| sAzate tenupAsana 42vAnuM yAsyumA cha sayu 'siddha " siddha thayeTa cha-tema 555 pramANathI bAdhA (muzkelI) AvatI nathI tethI te pramANapratiSThita che. tathA " siddhavarasAsaNamiNaM " 2 siddha 4 gayAM che, kRtakRtya mAnI gayo -tebharnu te zreSTha zAsana 35 che 4 / 255 3 te " AghaviyaM " mahAvIra prabhuNe 48 . "sudesiyaM" tena upaza tabhaNe heva, bhAna ane asu3|| sahitanI pariSahomA sArI rIte 25||pesaa che. "pasatya" / prathama sa1262 samasta prANIbhAne bhATe hitasA pAthI bhAbhaya che. " paDhamaM saMvaradAraM samattaM " mA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #705 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudazinoTokA a05 sU0 4 adhyayanopasaMhAraH 'prasastaM' prazasta-sarvaprANihitakaratvAnmaGagulamayam, paDhama saMvaradAraM' prathamasaMvaradvAraM 'samatta 'samAptam, 'ttivemi' iti bravImi--asyArthaHpUrvamuktaH // mU0 11 // // iti prathamaM saMvaradvAraM samAptam // // iti zrI vizvavikhyAta-jagadvallabha - prasiddhavAcakapaJcadazabhASAkalitalalitakalApAlApaka-pravizuddhagadyapadyanekagranthanirmApaka- vAdimAnamardakazrIzAhU chatrapatikolhApurarAjapradatta .' jainazAstrAcArya' padabhUSitakolhApurarAjaguru-bAlabrahmacAri-jainAcArya jainadharmadivAkarapUjyazrI ghAsIlAlabativiracitA zrI praznavyAkaraNasUtrasudarzanyA khyAyAM vyAkhyAyAM saMvarAtmAke dvItIye-bhAge'hiMsAnAmakaM prathamaM saMvaradvAraM samAptam // 1 // yaha prathama saMvara dvAra samApta huA! (tti bemi) he jNbuu| jaisA meM ne bhagavAna mahAvIra ke mukha se ise sunA hai vaisA hI yaha maiMne tuma se kahA hai-apanA kalpanA se isameM kucha bhI nahIM kahA hai // ___ bhAvArtha-prathama saMvaradvAra kA upasaMhAra karate hue sUtrakAra kahate haiM ki isa saMvaradvAra ko pratyeka munijana ke liye acchI taraha upayoga pUrvaka pAMcabhAvanAoM sahita yAvajIva pAlana karanA cAhiye / isake pAlana karane meM yadi koI parISaha aura upasarga Ave to unheM dhairyapUrvaka sahalenA cAhiye, kyoM ki yaha saMvara dvAra navIna karmoM ke Asrava ko rokatA hai / isake pAlana karane se azubha adhyavasAya utpanna nahIM hone pAte haiN| pApoM kA srota isake prabhAva se baMdha ho jAtA hai| yaha 542nu 2 // prathama s126||2 sapU thayu. "ttibemi" hai ! 2 meM bhagavAna mahAvIranA mukhethI sAMbhaLyuM che evuM ja te meM tamane kahyuM che- mArI kalpanAthI temAM meM kaMI paNa kahyuM nathI. bhAvArtha-prathama saMvaradvArane upasaMhAra karatAM sUtrakAra kahe che ke A saMvaradvAranuM pratyeka munie sArI rIte upayoga pUrvaka pAMca bhAvanAo sahita jIvanaparyata pAlana karavuM joIe. tenuM pAlana karatAM je koI parISaha tathA upasarga na to dhairyathI tene sahana karI levA joIe, kAraNa ke A varadvAra navIna kamene Asrava thato reke che. tenuM pAlana karavAthI azubha adhyavasAya utpanna thavA pAmato nathI. tenA prabhAvathI pApanA pravAhathI ba dha thaI jAya che zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #706 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 prazravyAkaraNasUtre aparisrAvI Adi vizeSaNoM vAlA hai| arhata bhagavaMtoM ne ise apane jIvana meM utAra kara hI samasta jIvoM ko ise dhAraNa sevana karane kA Adeza diyA hai / bhagavAn mahAvIra ne bhI aisI hI isa prathama saMvaradvAra kI prazaMsA kI hai| aura tIrthakara paraMparA ke anusAra hI unhoM ne ise pAlana karane Adi kA Adeza diyA hai| tathA isakA devamanuSAdi sahita pariSadA meM upadeza diyA hai, ataH yaha pramANapratiSThita hai / aura maMgalamaya hai | sU0 11 // || isa prakAra yaha prathama saMvaradvAra samApta huA // te :aparisAvI Adi vizeSaNA vALu' che. ati bhagavAne tene peAtAnA jIvanamAM utArIne ja samasta jIvAne tene dhAraNa karavAne-tenuM sevana karavAnA Adeza ApyA che bhagavAna mahAvIre paNa A prathama sa`varadvAranI evI ja prazasA karI che ane tItha'kara paraparA anusAra ja temaNe tenuM pAlana karavA AdinA Adeza dIdhA che tathA tenA deva, manuSyAdi sahitanI pariSadomAM upadeza ApyA che, tethI te pramANabhUta che ane maMgaLamaya che ! sU-11 5 A rIte A prathama savaradvAra samApta thAya che. zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #707 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // satyavacanaM nAma dvitIyaM saMvaradvAram // taM prANAtipAtaviramaNaM, samprati satyavacanaM prArabhyate / asya pUrvAdhyayanena sahAyaM saMmbandhaH - pUrva prANAtipAtaviratirabhihitA, sA tu alIkavacanaviratyaiva saMbhavati ityenena saMyandhenAyAtaM satyavacanAkhyaM dvitIyamadhyayanaM prArabhyate, tasyedamAdimaM sUtram -'jaMbU eto vitiyaM ca ' ityAdi mUlam - jaMbU ! etto viiyaM ca saccavayaNaM suddhaM suiyaM sivaM sujAyaM subhAsiyaM sukahiyaM suvvayaM sudihaM supaiTThiyaM supaidviyajasaM susaMjamiyavayaNaduiyaM suravaranaravasabhapavara - balavaga suvihiya jaNa bahumayaM parama sAhudhammacaraNatavaniyama - parigahiya sugai - pahadesagaM ca loguttamaM ca vayamiNaM vijjAharagagaNagamaNavijANasAhagaM saggamaggasiddhipahadesagaM avitahaM taM sacca uccuyaM akuDilaM bhUyatthaM atthao visuddhaM ujjoyagaM pabhAsagaM bhavai, savvabhAvANa - jIvaloge avisaMvAijahatthamahuraM paccakkhaM satyavacana nAmaka dvitIya saMvaradvAra prAraMbha prANAtipAtaviramaNa nAma kA saMvaradvAra kahA jo cukA hai| aba satyavacana nAmakA dvitIya saMvaradvAra prAraMbha hotA hai| isakA pUrva adhyayana ke sAtha saMbaMdha isa prakAra se hai- jabataka alIkavacanoM se jIva kI virati nahIM hogI - tabataka prANAtipAta kA viramaNa saMbhava nahIM ho sakatA / isI saMbaMdha ko lekara sUtrakAra ne isa dvitIya satyavacana nAmaka adhyayana ko prAraMbha karate haiN| isakA yaha prathamasUtra hai satya vacana nAmanu khojA savaradvAranA prAraMbha prANAtipAta viramaNa nAmanu' pahelA savaradvAranu` varNana pUrNa thayuM. have satyavacana nAmanA bIjA savaradvAranA varNananI zarUAta thAya che. tenA A prakAre AgaLanA adhyayana sAthe sakha dha che. jyAM sudhI asatya vacanAthI jIvanI virati thatI nathI tyAM sudhI prANAtipAtanuM viramaNa sa'bhavI zakatuM nathI. e saMbadhane darzAvIne sUtrakAre A dvitIya satyavacana nAmanA adhyayananA Arala re che. tenuM paDeluM sUtramA prabhA che - "jaMbU ! etto biiyAM ca " 40 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #708 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazravyAkaraNasUtre devayaM ca jaMtaM accherakAragaM avatthaMtaresu bahuesu mANusANaM sacceNaM mahAsamudamajhe vi ciTThati, na nimajati mUDhANiyA vi poyA sacceNa ya udagasaMbhamaMmi vi na vuDDeti, na ya maraMti yAhaM ca te labhaMti, sacceNa ya agaNi saMbhamaMmi vina Dajjhati ujjugA maNussA / sacceNa ya tattatellataulohasIsakAI chivvaMti, dhareMti na DajhaMti mnnussaa| pavvayakaDagAhiM muccaMte na ya maraMti sacceNa ya pariggahiyA asipaMjaragayA samagao vi NiiMti aNahAya saccavAI, vahabaMdhAbhiogaveraghorehi pamuccaMti ya, amittamamjhAhiM niiMti aNahAya saccavAI / sA devANi ya devayAo kareMti saccavayaNe rayANaM ||suu01|| TIkA-'jaMbU' ityAdi sudharmA svAmI jaMbU svAminaM pratyAha-he jambUH ! ' etto' itaH-prathamasaMvaradvArAnantaram 'viiyaM ca ' dvitIyaM khalu saMvaradvAraM 'saccavayaNaM' satyavacanam sadbhyo-munibhyo guNebhyaH padArthemyo vA hitam-upakArakaM satyam , uktaMca'jaMbU ! etto viiyaM ca' ityaadi| TokArtha-zrI sudharmA svAmI jaMbUsvAmI se kahate haiM (jaMbU !) he jaMbU ! ( etto) isa prathamasaMvaradvAra ke bAda yaha (vizyaM ca ) dUsarA saMvara dvAra satya nAmakA hai so maiM ise kahatA hUM, tuma suno-(sacca vayaNaM) " sadbhyo hitaM" satyaM arthAt sat kA munijana kA athavA guNoM kA yA padArthoM kA jo vacana hita-upakAraka hotA hai vaha satya vacana hai| kahA bhI hai__ rtha-zrI sudhAraNAmI yU 2vAbhAna 4 cha "jaMbU !" yU ! "etto" mA 59sA sv26|2 57. " biiyauM ca" mAnnu satya nAbhanuM 2 sa12vAra cha tenuM huM paNuna 43 chu te tame salo . " saJcavayaNa " " sadbhyo hita" satya eTale ke sata nuM munijananuM athavA guNonuM athavA padArthonuM je vacana hit-154|24 DAya cha:te satyavayana gAya cha yu 55 cha zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #709 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sadazinI TIkA a0 2 0 1 satyasvarUpanirUpaNam " saccaM hiyaM sayAmiha saMto muNau guNA payatthA vA" chAyA-satyaM hitaM satAmiha, santo munayo guNAH padArthA vA" iti, satsu tiSThatIti vA, satyam , satyaM ca tadvacanaM ca satyavacanam , paramANatrANaparAyaNaM hitakaraM sukhAvaha manudvegajanakaM mudhAvatsvAdIyaM vacanaM satyavacanamityarthaH / kIdRzaM satyavacanam ? tadAha- ' suddhaM' zuddhaM-nirdoSakhAt , ' suciyaM ' zucikaM pavitratvAt , 'si' zivaM-mokSajanakatvAm , ' sujAyaM' sujAtaM-zubhavivakSayA samutpannatvAt , 'subhAsiyaM' subhASitam "saccaM hiyaM sayAmiha, saMto muNau guNA payatyA vaa"| saMtoM kA hita jisase hotA hai vaha satya muni hote haiM yA guNa athavA padArtha hote haiM / satya kI dUsarI vyutpatti isa prakAra se bhI hai " satsu tiSThatIti satyaM, satyaM ca tadvacanaM ca satyavacana " jo vacana sajjana puruSoM meM rahatA haiM vaha satyavacana hai| yaha satyavacana para ke prANoM ke trANa karane meM parAyaNa hotA hai, saba ke hitakArI hotA hai, mukhadAyaka hotA hai, udvegajanaka nahIM hotA hai, aura sudhA ke jaise svAdIya-atyaMta madhura hotA hai| (suddhaM ) satyavacana meM kisI bhI prakAra kA doSa nahIM hotA hai-ataH nirdoSa hone se yaha zuddha hai (su iyaM) isameM kisI bhI prakAra kI apavitratA nahIM hotI hai ataH yaha pavitra hone se zucika hai| (sivaM) isa vacana se jIvoM ko mokSa kI prApti hotI hai-isaliye mokSajanaka hone se yaha zivarUpa hai| (sujAyaM ) hArdika zubha bhAvanA se prerita hokara hI aisA vacana bolA jAtA hai "saccaM hi yaM sayAmiha, saMto muNau guNA payatthA vA" saMtanuM hita jenAthI thAya che te satya che, muni athavA guNa athavA padArtha me 2i satya che. satyanI bhI vyutpatti pramANe pA cha-" satsu tiSThatIti satya, satyaM ca tadvacaM ca satyavacanaM " sa014- puruSomA 2 payana rahe che te satyavacana che. te satyavacana anyanAM prANanuM rakSaNa karavAne samartha hoya che, badhAne mATe hitakArI hoya che, sukhadAyaka hoya che, ugajanaka tuM nathI, mabhUta gatizaya bhI hAya che. "suddha" satyavayanamA adha 5 mAranA hoSa hAta nathI, tethI nirdoSa havAthI te zuddha cha. "suiya" temAM koIpaNa prakAranI apavitratA hotI nathI tethI te pavitra hovAthI zacika cha. " siva" te kyanathI chavAne bhAkSanI prApti thAya che, tethI bhAkSana jApAthI te ziva35 che. " sujAya" hi zubha mAnAthI prerA 21 me vacana belAya che. tethI zubha bhAvanAmAMthI uddhavela hovAthI te sujAta che zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #710 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 652 prazravyAkaraNasUtre pramodajakatvAt, tathA 'sukahiye ' sukathitam - vItarAgapratipAditatvAt, 'suvvayaM' suvrataM sarvavrata pradhAnatvAt tathA-'sudiTThe sudRSTam - atIndriyArthadarzibhirapavargA dihetutayA dRSTatvAt 'supaiTThiyaM ' supratiSThitam - samasta pramANairupapAditatvAt, 'supaiDiyajarsa' supratiSThitayazaH- supratiSThitaM yazo yasya tat, lokatrayaprasiddhatvAt, tathA - 'susaMmiyavayaNavujhyaM ' susaMyamitavacanoditaM susaMyamitaM samyagU niyantritaM yaduvacanaM tenoditaM = kathitam, nirdoSavacanaiH kathitamityarthaH, tathA ' suravara naravasabhapavara balavagasuvihiya jaNabahumayaM ' ' suravaranaravRSabhamavarabalavatsuvihisuravarANAm indrAdInAM naravRSabhANAM = cakravartyA tajanabahumatam -- -- ataH zubha vivakSA se samutpanna hone ke kAraNa yaha sujAta hai| (subhAsiyaM ) yaha pramoda kA janaka hotA haiM isaliye yaha subhASita haiM (sukahiyaM) isakA pratipAdana vItarAga AtmAoM ne kiyA hai isaliye yaha sukathita hai (subvayaM) sarvavratoM meM isakI pradhAnatA mAnI gaI hai isaliye yaha suvratarUpa hai ( sudihaM ) atIndriya arthoM ko jAnane vAle sarvajJa prabhuoM ne ise apavarga (mokSa) Adi ke hetu rUpa se dekhA hai isaliye yaha sudRSTa hai / ( supaiyiM) samasta pramANo dvArA upapAdita hone se yaha supratiSThita haiM / ( supaiTThiyajasaM ) tInoM lokoM meM isa vacana kA yaza suprasiddha hai isaliye yaha supratiSThita yazavAlA hai / (susaMjamiyavayaNavuiyaM ) ise satyavacana ko ve hI manuSya bola sakate haiM ki jinakA vacana susaMyamita hotA hai acchI taraha se niyaMtrita hotA hai| ( suravaranaravasa bhapavaracalavagasuvihiyajaNabahumayaM ) yaha vacana indrAdika uttama devoM ko, (c " te amoha utpanna 2nAI hovAthI subhASita che. " subhAsiya sukahiya vItarAga AtmAoe tenu pratipAdana karyu che, tethI te sukathita che. " suvvaya" sarve vratImAM te bhudhya bhanAyuM che tethI te suvrata che. " sudi atIndriya arthAne jANanArA sa`jJa prabhue te apavarga AdinA heturUpathI "" 66 "" yuM che, tethI te suhRSTa che. "supaiTThiya " samasta prabhAga dvArA tenuM prati pAdana thayeluM hAvAthI te pramANabhUta-supratiSThita che. supaTThiyajasa traNe lokamAM A vacananA yaza suprasiddha che. tethI te supratiSThita yazavALu` che. susaMmiyavayavaiyaM A satya vacana e ja mANase elI zake che ke jemanAM vacana susamita hoya che--sArI rIte niyatrita hoya che. suravara naravasabhapacaravalana suvihiyajaNa bahumayaM " mA vathana indri mAhi uttama hevAne "" "" 66 zrI prazna vyAkaraNa sUtra dr Page #711 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 2 sU0 1 satyasvarUpanirUpaNam 653 , donAM, pravarabalavatAm - vAsudevama tivAsudevAdi yoddhapuruSANAM, tathA suvihitajanAnAM mahApuruSANAM ca bahumataM samataM yattat, tathA-' paramasAhudhammacaraNaM ' paramasAdhudharmacaraNam = paramasAdhUnAM = utkRSTakriyAvatAM munInAM dharmacaraNaM dharmAnuSThAnaM yattat, tathA - 'tavaniyamapariggahiyaM tapo niyamaparigRhItam - tapo niyamAbhyAM parigRhItam = aGgIkRtaM yattattathA, taponiyamau hi satyavAdinAmeva bhavato netareSAm, tathA - ' sugaipatha desagaM ' sugatipathadezakaM = sugateH panthAH sugatipathaH, tasya dezakam, prajJApakam, ca= punaH ' iNaM ' idaM ' loguttamaM ' lokottamaM - lokeSu = lokatrayeSu uttamaM = zreSTham ' vayaM ' vratam asti / tathA idaM satyavacanaM ' vijjAharagagagamaNa vijjANa' vidyAdharagaganagamanavidyAnAM vidyAdharANAM yA gaganagamanavidyAstAsAM ' sAhagaM' sAdhakaM - satyavAdinAmeva vidyAH sidhyantItyAzayaH, tathA' sagamaggasiddhipahadesagaM svargamArgasiddhipathadezakaM = svargamArgasiddhipathayordezakaM= nirdezakaM yattattathA, tathA - ' avitahaM ' avitathaM = mithyAbhAvarahitaM yat ' taM ' tat cakravartI Adi zreSTa puruSoM ko, baladeva, prativAsudeva Adi subhaTayoddhAoM ko aura mahApuruSarUpa suvihitajanoM ko bahumAnya huA hai| ( para sAhudhammacaraNatavaniyamapariggahiyasugaipadesagaM ca iNaM loguttamaM ca vayaM ) utkRSTa kriyA zAlI munijanoM kA yaha dharmAcaraNa-dharmAnuSThAna hai / tathA-tapa aura niyamoM se ye parigRhIta hotA hai-arthAttapa aura niyama satyavAdI ke hI hote hai / itara jIvoM ke nahIM / sugani ke patha kA yaha prajJApaka-nirdezaka hotA hai| aura tInoM lokoM meM yaha satyavacana zreSTha vrata haiN| tathA yaha satyavacana ( vijjAharagagaNa-gamaNavijjANasAhagaM) vidyAdharoM kI gagana meM gamana karane vAlI jo vidyAe~ haiM unakA sAdhaka hai / ( saggamaggasiddhipahadesagaM ) svarga ke mArga kA aura siddhi ke patha kA pradarzaka hai / ( avitaha) avitatha - mithyAbhAva cakravartI Adi zreSTha puruSAne vAsudeva, prativAsudeva Adi subhaTane ane mahApuruSa suvihita janAne khahu ja bhAnya che. 'parasAhudhammacaraNatavaniyamaparigahi sugapadesagaM ca iNaM loguttamaM ca vayaM " zreSTha DiyAzANI bhunimnAnuM te dharmAcaraNa-dharmAnuSThAna che. tathA tapa ane niyamethI teo parigRhIta thAya che-eTale ke tapa ane niyama satyavAdIo mATe ja zakaya hoya che anyane mATe nahIM. sugatinA mArganuM te prajJApaka-nirdezaka hoya che, ane traNe leAkamAM A satya vacana zreSTha vrata che. tathA A satyavacana " vijjAhAragagaNagamaNa vijjANa sAhagaM" vidyAdharonI AAzamAM gamana vAnI ne vidyAyo che, tebhanuM sAdha che. " saggamaggasiddhipahadesagaM " svanA mArganuM pradazaka che. 66 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #712 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 654 prazravyAkaraNasUtre " ' saccaM ' satyam = satyavacananAmakaM dvitIyaM saMvaradvAram / punaH kIdRzam ? ityAha' ujjuyaM ' Rjukam - saralabhAvapravartakatvAt tathA 'akuDilaM ' akuTilaM-kuTilabhAvavarjitatvAt, tathA - ' bhUyatthaM ' bhUtArtham = vAstavikam, tathA ' atthao ' arthataH - paramArthataH vizuddham, tathA jIvaloke 'savvabhAvANaM sarvabhAvAnAM - jIvAdisakalapadArthAnAm ' ujjoyagaM ' udyotakaM prakAzakam, ataeva 'pabhAsagaM ' prabhASakaM pratipAdakaM bhavati, punaH ' avisaMvAda ' avisaMvAdi = aviruddhavAdi, tathA ' jahatthamahuraM ' yathArthamadhuram, yathArthamiti kRtvA madhuraM yathArthamadhuraM vAstavikamadhuramityarthaH, tathA - 'paccakkhaM devayaM ca' pratyakSaM devataM ca satyaM pratyakSo deva ityarthaH / etAdRza' jaM ' yat satyam, 'taM ' tat ' accherakAragaM ' AzcaryakArakaM bhavati, se rahita hai / ( taM sacca) aisA satyavacana nAmakA dvitIya saMvaradvAra (ujju) sarala bhAva kA pravartaka hone se Rjuka haiM / tathA (akuDilaM ) isameM bhAvoM kI kuTilatA nahIM hotI hai isaliye kuTila bhAvoM se varjita hone ke kAraNa yaha akuTila hai ( bhUyatthaM ) yathArtha artha kA isake dvArA pratipAdana hotA hai isaliye yaha bhUtArtha hai / (asthao visuddha ) paramArtha dRSTi se yaha vizuddha hai isaliye yaha arthato vizuddha hai| tathA - ( savvabhAvANaM ujjo gaM) jIvaloka meM yaha samasta jIvAdipadArthoM kA prakAzaka hai isaliye yaha (pabhAsagaM bhavai) unakA pratipAdaka (prabhAvaka) bhI hai / yaha satyavacana (avisaMvAda) aviruddha rUpase apane svarUpako kahane vAlA hai isaliye (jahatthamahuraM) vAstavokarUpa meM madhura hai / aura ( paJcakkhaM devayaM ca ) pratyakSa deva hai - sAkSAt deva jaisA hai ( jaM taM ) jo yaha satyavacana 66 (6 ahi " avitatha-bhithyAlAvadhI rahita che. " taM saccaM " bhAvu satya nAmanuM khIju` saMvaradvAra ujju sarala bhAvanuM pravartaka hAvAthI Rnuka che. tathA akuDilaM " temAM bhAvAnI kuTilatA hotI nathI tethI kuTila bhAvAthI rahita hAvAne kAraNe te akuTila che. " bhUyattha " yathArtha artha tenA dvArA pratipAdana thAya che tethI te bhUtA che. " atthao visuddha " paramArtha dRSTithI te vizuddha che. tethI te arthatovizuddha " che tathA " savvabhAvANaM ujjoyagaM " lavaseo'bhAM te samasta pravAha pArthonuM te aAza che tethI te " pabhAsagaM bhavai " temanuM pratiyAha pazu che. A satyavacana avisaMvAi " avirUddharUpe potAnA svarUpane kahenArUM che. tethI rIte madhura che, ane " paccakkhaM devayaM ca " heva bhevu che " jaM ta" gyA bhe satyavacana che te " accherakAragaM avatthaM * 66 (( 66 jahatthamahura " vAstavi pratyakSa deva che--sAkSAt (6 zrI prazna vyAkaraNa sUtra dd Page #713 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 2 sU0 1 satyasvarUpanirUpaNam 655 'mANussANaM ' manuSyANAM kutra ? ' bahuesu' bahukeSu-anekeSu ' avatthaMtaresu' avasthAntareSu = avasthAvizeSeSu / tadevAzcaryakAritvamAha-' sacceNaM' satyena 'mahAsamuddamajjhe vi' mahAsamudramadhye'pi 'ciTuMti ' tiSThanti, na nimajjanti na bruDanti, ' mUDhANiyA vi' mUDhAnIkA apimUDhAH niyatadiggamanaM prati mUDhatAM prAptA-anIkA: nAvikAH yeSAM te tathoktAH api 'poyA' potA = nAvaH 'sacceNa ya ' satyena ca 'udagasaMmamammi' vi ' udakasaMbhrame'pi-Avarte'pi ' na vuDDuti ' tra bruDanti, tathA-tatrasthA janA api ' naya maraMti' na ca niyante, 'thAhaM ' stAg-talaM ca te 'lambhaMti' labhante / tathA-'sacceNa ya satyena ca ' agaNisaMmamammi vi agnisaMbhrame'pi jvAlAmAlAsaMkule'pyanale 'ujjugA' RjukA:-satyavAdino ' maNussA' manuSyA 'na DajhaMti' na dAntena dagdhA bhavanti / tathA-' maNussA' satyavAdino manuSyAH 'sacceNa ya' hai vaha (accherakAragaM avatthaMtaresu bahuesu mANusANaM) aneka avasthAoM meM manuSyoM ke liye Azcarya paidA karane vAlA hai, jaise-(sacceNaM mahAsamuddamajjhe vi ciTuMti na nimajjati mUDhA NiyAvipoyA) jinanaukAoM ke nA ka jana jaba niyata dizAoM meM jAne ke jJAna se vikala ho jAte haiM taba unakI ve naukAe~ mahAsamudra ke bIca meM bhI isa satya ke bala para hI taira jAtI haiM DrabatI nahIM hai| (sacceNa ya udagasaMbhamaMmi vi na cuDaMti na ya marati, thAhaM ca te lambhaMti ) satya ke prabhAva se, jala kI bhamara meM phaMse hue bhI manuSya na DUbate haiM aura na marate haiM pratyuta unheM vahAM bhI thAha mila jAtI hai| ( sacceNa ya agaNi saMbhamaMmi vi na DajhaMti ujjugA maNussA) satya kA hI aisA prabhAva hai ki jisase jvAlAoM se dhadhakatI huI agni meM bhI Rjuka satyavAdI-manuSya jalatA taresu bahuesu mANusANaM " mane avasthAmA bhanuSyAne bhATe pAzcaya pekSA 42nA2 cha, rebha " sacceNaM mahAsamuddamajjhe vi ciTThAMti na nimajjati mUDhA NiyAvi poyA " 2 noyanA nAvi nyAre niyata himavAnA jJAnathI rahita thAya che tyAre temanI te naukAo mahAsamudranI vacce paNa A satyanA pramAthI matI 24 aTa cha. "sacceNa ya udagasaMbhama mi vi na buDati na ya mati, thAhaM ca te lambhati" satyanA pralApathI pANInA mamA isAyesa manuSya paNa DUbatAM nathI ke maratAM nathI. eTale ke tyAM paNa tene rakSaNa maLI jaya che. "sacceNa ya agaNisabhamaMmi vina DajhaMti ujjugA maNussA" styne| ja evo prabhAva che ke javALAo vaDe prajvalita agnimAM trAjuka-satyavAdI zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #714 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 656 prazravyAkaraNasUtre satyena ca tattatellataulohasIsagAI' taptatailatrapulauhazozakAni, tailaM prasiddham trapu-raGgam , lauham ayaM, zIzakaM prasiddham , taptAni utkalittAni yAni taila pulauhazIzakAni tAni tathoktAni chivaMti' spRzanti, 'dhareti' dhArayanti haste kintu tena ' na DajhaMti' na dhynte| tathA- 'sacceNa pariggahiyA' satvena parigRhitA manuSyAH, : pavvayakaDa gAhiM' parvatakaTakebhyaH parvatapradezebhyaH 'muccaMte' mucyante pAtyante, tathApi na ya maraMti' na ca mriyante / tathA-' saccavAI' satyavAdinaH 'asipaMjaragayA vi' asipaJjaragatA api-caturdikSu khaDga hastazatrupuruSapariveSTitA api sarvataH khaGgeSu patatsvapItyarthaH, 'aNahAya ya ' anadhA evam akSatazarIrAeva 'samarAo' samarAt , 'NiyaMti' niryAnti-nirgacchanti / tathA 'saccavAI ' satyavAdinaH puruSAH 'vahabaMdhAmiogaveraghoyehiM ' vadhabandhAbhiyoga nahIM hai / (sacceNa ya maNussA tattanellataulohasIsagAI) satya se manuSya tapta ubalate hue telako, pighale hue roge ko, lAla hue lohe ko, gale hue zIze ko (chicaMti) chU lete haiM, arthAt-zItala karatA hai(dhareMti) unheM hAthameM le letA haiM, parantu (na DajhaMti ) ye unase jalate nahIM haiN| ( pavvayakaDagAhiM muccaMte na ya maraMti sacceNaM pariggahiyA ) satyavAdI manuSya ko yadi parvata ke Upara se bhI nIce dhakela diyA jAve to bhI vaha satya ke prabhAva se maratA nahIM hai-sarvathA baca jAtA hai| isI taraha jo ( saccavAI ) satyavAdI manuSya hote haiM ve (asipaMjaragayA) cAroM ora se yuddha meM talavAroM ko liye hue apane zatruoM dvArA ghera bhI liye jAveM to bhI ve ( aNahAya ) akSata zarIra hI (NiiMti ) cAhe kitanI hI talavAroM ke bAra una para par3a rahe hoM, aura ve usa yuddhabhUmi meM surakSita nikala Ate haiN| aura (vahabaMdhAbhiogaveraghorehiM pamucaMti ya ) bhAsa bhagata nathI. " sacceNa ya maNussA tattatelataulohasIsagAI" satyathI mANasa ukaLatA telane, lAlacoLa leDhAne ane ogALela sIsAne paNa sparza aza za cha. "dhare ti" tebhana DAyamai esa che 5 // " na ujjhati" tes| tenAthI hAtA nathI. "pavvayakaDagAhiM muccaMte na yamarati sacceNa pariggahiyA" satyavAdI manuSyane je parvatanA uparathI nIce dhakelI devAmAM Ave te paNa satyanA prabhAvathI marato nathI-tene vALa paNa vAMko thaI zakato nathI. mA zata re " saccavAI" satyavAhI manuSya hAya cha " asipaMjaragayA" yuddhamA cemerathI hAthamAM talavAra dhAraNa karela zatruo vaDe gherAI jAya to paNa ' aNahAya " makSata zarI24 " Niti" game taTasI tasAzanA tenA para paDavA chatAM paNa te raNamedAnamAMthI surakSita bahAra Ave che. ane te zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #715 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudazinoTokA a0 2 sU0 1 satyasvarUpanirUpaNam vairaghau :- vadho ghAtaH bandhaH nigar3Adi bandhaH, 'abhiogo' abhiyogaH-aparAdhAropaH, vairaghoraH dhorazatrutA; eteSAmitaretarayogadvandvaH, ebhyaH 'pamuccati' pramucyante, ca= punaH 'amittamajjhAhiM' amitramadhyAt-zatrumadhyAt= aNahA ya' anaghAzca-akSatazarIrAzca, 'niiMti' niryAnti-nirgacchanti / uktamapi " satyenAgnirbhavecchIto'gAdhAmbudhirapi sthalam / nAsizchinatti satyena satyAnna dazate phaNI // iti / tathA ' devayAoya' devatAzca 'saccavayaNe rayANaM' satyalacane ratAnAM= satyavAdinAM maNuSyANAM 'sAdevvANi' sAdivyAni-sAMnidhyAni 'kareMti' kurvnti| vadha ghAta, baMdha nigar3a veDI)Adi baMdhana abhiyoga aparAdhAropa, evaM ghora zatrutA. inase bhI baca jAte haiN| ( amittamajhAhiNiiMti aNahA ya saccacAI ) yadi kadAcit ye zatruoM ke bIca meM A bhI jAveM to bhI zatru unakA kucha bhI vigADa nahIM kara pAte haiM-unake bIca se ve anaakSata zarIra hI nikala Ate haiN| kahA bhI hai "satyenAgnirbhavecchIto'gAdhAmbudhirapi sthlm| nAsichinatti satyena, satyAnna dazate phnnii||" satyavAdI puruSoM ke mamakSa agni zItala ho jAtI hai, agAdhasamudra bhI sthala jaisA ho jAtA hai, talavAra kI dhAra bhoMdharI ho jAtI hai aura phaNI-sarpa use Dasa nahIM pAtA hai| ___ adhika kyA kahA jAya (saccavayaNe rayANaM ) jo satyavacana meM rata hote haiM una satyavAdI manuSyoM kA (devayAo ya) devatA (sAdi"vaha baMdhAbhiogaveraghorehi pamuMcaMti ya" 15-dhAta, 5'-nija madhana, abhiga-aparAdhAropa, ane ghera zatrutA e badhAthI paNa bacI jAya che " abhittamajjhAhiNiiti aNahAya saJcavAI " nehAya te zatrumAnI 12ye sAvI jAya to paNa zatru tene kAMI IjA karI zakatA nathI-temanI vaccethI te akSata zarIre ja bahAra nIkaLI jAya che. kahyuM paNa che- "satyenAgnirbhavecchIto'gAdhAmbudhirapi sthalam / / nAsicchinatti satyena satyAnna dazate phnnii||" satyavAdI puru pAse agni zItaLa thaI jAya che, agAdha samudra paNa sthaLa samAna thaI jAya che, talavAranI dhAra bUThI thaI jAya che ane sapa tene DaMsa daI zakato nathI. va zu. 4I. saccavayaNe rayANaM " satya vayanamA re sIna 2 cha te satyavAhI bhanuSyAnu "devayAoya " devatA " sAdivvANi kareM ti" sAnidhya zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #716 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazravyAkaraNasUtre satyavAdinAM vacanamananyathAkartuM devAstatsAnidhau tiSThantIti bhAvaH / uktamapi-- priyaM satyaM vAkyaM harati hRdayaM kasya na jane / giraM satyAM lokaH matipadamimAmarthayati ca // surA satyAd vAkyAd dadati muditAH kAmitaphalam / ataH satyAd vAkyAd vratamabhimattaM nAsti bhuvane / / 1 // " iti // muu01|| vvANi kareMti ) sAnnidhya karate hai, arthAt satyavAdI ke vacanoM ko ananyathA-satya karane ke liye deva unake nikaTa rahate haiN| kahA bhI hai "priyaM satyaM vAkyaM harati hRdayaM kasya na jane, giraM satyAM lIkaH pratipadamimAmarthayati ca / surAHsatyAd vAkyAd dadati muditAHkAmitaphalam , ataHsatyAd vAkyAd vratamabhimataM nAsti bhuvane // 1 // priya satya vacana kisa sahRdaya vyakti ke hRdaya ko haraNa nahIM kara letA hai| arthAt sabake hRdaya ko haraNa kara letA hai| loka hara eka samaya hara eka bAta meM isa satya vacana ke hI abhilASI hote haiN| satyavacana se devatA bhI prasanna rahate haiM, aura ve satyavAdI ke icchita manoratha kI pUrti karate rahate haiN| isaliye satyavacana ke samAna abhimatavrata loka meM aura koI nahIM hai| ___ bhAvArtha-sUtrakAra ne isa dvitIya saMvara dvAra meM satyavacana rUpa mahAvrata ke svarUpa kA kathana kiyA hai| kyoM ki prathama saMbaradvAra ke sAtha se cha, meTale satyavAhInA kyanAne ananyathA-sAyA pAvAne mATe he| temanI pAse rahe che. kahyuM paNa che - " priyaM satyaM vAkyaM harati hRdayaM kasya na jane, giraM satyAlokaH pratipadamimAmarthayati ca / surAH satyAd vAkyAd dadati muditAH kAmitaphalam , ataH satyAd vAkyAd vratamabhimataM nAsti bhuvane // 1 // " priya satyavacana kaI sahRdayI vyaktinuM mana haratuM nathI ! eTale ke saunAM manane harI le che. loko dareka vakhate dareka vAtamAM A satya vacananA ja abhilASI hoya che. satya vacanathI devatA paNa prasanna rahe che ane teo satyavAdInAM icchita manoratha pUrA kare che. te kAraNe satya vacana jevuM zreSTha vacana jagatamAM bIjuM kaMI paNa nathI. - bhAvArtha-sUtrakAre A bIjA saMvaradvAramAM satya vacana nAmanA mahAtratanA svarUpanuM varNana karyuM che. kAraNa ke prathama saMvaradvAra sAthe tene ghADa zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #717 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a02 sU01 satyasvarUpanirUpaNam 659 isakA dhaniSTa saMbaMdha hai aura vaha isa prakAra se hai ki jaba taka jIva alIka (asatya) vacanoM se nivRtta nahIM hotA tabataka vaha prANAtipAta viramaNa rUpa prathamasaMvaradvAra kA ArAdhaka nahIM bana sakatA hai| yaha satyavacana zuddha, zucika, ziva, sujAta Adi aneka vizeSaNoM se saMpanna hotA hai| satyavAdI kI sarvatra pratiSThA hotI hai / indrAdika devoM ko, tathA cakravartI Adi zreSTha puruSoM ko satyavacana bahumAnya hote haiM / samasta vidyAoM kI siddhi inhIM satyavacanoM se hotI hai / svarga, mokSa kI siddhi ke yaha patha pradarzaka hotA haiM / satya hokara bhI jo apriya hote haiM ve vacana satyavAdi ko bolane yogya nahIM hote haiM / kintu priya satyavacana hI satyavAdI bolA karate haiM / satyavAdiyoM ke samakSa saMsAra kI samasta zaktiyAM natamastaka ho jAyA karatI haiM arthAt-zira jukAtA hai / manasA vAcA karmaNA jo isa satya kI ArAdhanA meM lIna hote haiM ve isa bhava meM to sukhI hote hI haiM parantu parabhava meM bhI unheM sukhoM kI prApti hotI haiM / tapa niyama se saba satyavacana se hI zobhita aura phalaprada hote haiM / pariNAmoM meM jinake jitanI adhika saralatA hogI Unake vacanoM meM utanI adhika satyatA hogI / satyavAdiyoM ke devatA taka sevaka hote haiM / satya meM sAvadya bhASaNa kA sarvathA parityAga ho jAtA hai| ina vacanoM saMbaMdha che. te A prakAre che. jyAM sudhI jIva asatya vacanAthI mukta thatA nathI tyAM sudhI te prANAtipAta viramaNarUpa prathama savaradvAranA ArAdhaka banI zahuto nathI, yA satya vacana zuddha, zuthiGa, ziva, sulata Ahi bhane visheSaNAthI yukta heAya che. satyavAdInI haMmeza pratiSThA thAya che. IndrAdika devAne tathA cakravartI Adi zreSTha puruSone satyavacana bahu mAnane ceAgya lAge che, e satya vacanathI ja saghaLI vidyAo siddha thAya che. svarga, meAkSanI prAptimAM te mAdaCka hoya che. satya hAvA chatAM paNa apriya lAge tenAM vacanA satyavAdIoe elavAM joie nahIM, paNa satyavAdI priya satya vacana ja khele che, satyavAdIo AgaLa saMsAranI samasta zaktie mAthu namAve che. mana, vacana ane kAyAthI je A satyanI ArAdhanAmAM lIna rahe che tee A bhavamAM te sukhI thAya che paNa parabhavamAM paNa temane sukhanI prApti thAya che. tapa niyama e sau satya vacanathI ja zele che ane phaLadAyInivaDe che. pari NAmeAmAM jemanI jeTalI vadhAre saraLatA haze teTalI temanAM vacanAmAM vadhAre satyatA haze. devatA paNa satyavAdIono sevA kare che. satyamAM sAvadya bhASaNanA sarvathA parityAga thaI jAya che. A vacanAthI jIvane sauthI meTa AdhyAtmika zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #718 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazravyAkaraNasUtre mUlam - taM saccaM bhagavaM titthayarasubhAsiyaM dasavihaM cohasapuvIhiM pAhuDatthaviiyaM, maharisINa ya samayappannaM, deviMdanariMdabhAsiyatthaM vemANiyasAhiyaM, mahatthaM, maMtosahi vijAsAhaNatthaM, cAraNagaNasamaNasiddhavijaM, maNuyagaNANaM vaMdaNijaM, amaragaNANaM accaNijaM, asuragaNANaM pUryANijaM, aNegapAkhaMDipariggahiyaM, jaM taM logammi sArabhUyaM, gaMbhIrayaraM mahAsamuddAo, thirayaragaM merupavvayAo, somayaragaM caMdamaMDalAo, dittayaraM sUramaMDalAo, vimalayaraM saraya nahayalAo, surabhiyaraM gaMdhamAyaNAo, je vi ya logammi aparisesA maMtajogA javA ya vijA ya jaMbhagA ya atthANi ya satthANi ya sikkhAo AgamA ya savvAI vitAI sacce paiTTiyAI // 2 // TIkA' taM ' ityAdi 660 " ' taM tat = pUrvokta mahAmahimAnvitaM 'bhagavaM' bhagavatpUjyaM 'sacce 'satyaMsatyanAmakaM dvitIya mahAvrataM titthayarasubhAsiyaM tIrthakassubhASitaM ' dasavihaM ' d se jIva ko saba se bar3A AdhyAtmika dRSTi se yaha lAbha hotA hai ki usake navIna karmoM kA Agamana ruka jAtA hai aura saMcita karmoM kI nirjarA hone lagatI hai| isIliye vItarAgaprabhu ne inheM upAdeya kahA hai aura mahAvrata kI koTi meM rakhA hai | sU0 1 // ' taM saccaM bhagavaM ' ityAdi0 / TIkArtha - (taM saccaM titthayara subhAsiyaM ) pUrvokta mahimA se samanvita vaha satya nAmakA dvitIya mahAvrata tIrthakara prabhu ke dvArA kahA gayA dRSTie lAbha e thAya che ke tenu' navA ka*nu' Agamana aTakI jAya che, ane sUcita karmonI nirjarA thavA mAMDe che. te kAraNe vItarAga prabhue temane upAdeya tarIke batAvyAM che ane mahAvratanI koTimAM mUkayAM che // sU. 1 | " ta' sacca bhagava " chatyAhi- TIDArtha-"ta N sacca' bhagavaM titthayarasubhAsiya " pUrvokta mahimAthI yukta te satya nAmanuM khIjuM mahAvrata tIrthaMkara prabhudvArA ja kahevAyela che. te " 'dusaviha' za " zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #719 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 2 sU0 2 satyasvarUpanirUpaNam dazavidhaM sthAnAGgasya dazamasthAne proktam / tathAhi "jaNavaya 1 sammaya 2 ThavaNA 3, nAma 4 rUve 5 paDucca sacce 6 y| vavahAra 7 bhAva 8 joge 9 dasame ovammasacce ya 10 // chAyA-janapada 1 saMmata 2 sthApanA 3 nAma 4 rUpaM 5 pratItyasatyaM 6ca / vyavahAra 7 bhAva 8 yogaH 9 dazamamaupamyasatyaM ca 10 // iti / tatra-janapadasatyam-yathA baGgadeze gauriti 'gAbhI' zabdena vyapadizyate // 1 // saMmatasatyam-saMmataM ca tatsatyaM ca-saMmatasatyam = lokasaMmatyA prasiddhaM, tathAhi-kumudakuvalayotpalatAmarasAnAM samAne'pi paGkasaMbhave sarvasammatamaravindameva paGkajam // 2 // sthApanAsatyam- yathA-eka saMkhyAyAH purato vinduhRyasthApanena hai| yaha (dasavihaM ) daza prakAra hotA hai, isake ye daza prakAra sthAnAMga ke dazama sthAna meM isa prakAra kahe haiM janapadasatya 1, saMmatasatya 2, sthApanAsatya 3, nAmasatya 4, rUpasatya 5, pratItyasatya 6, vyavahArasatya 7, bhAvasatya 8, yogasatya 9, aura upamAsatya 10 // tattaddezavAsI manuSyoM ke vyavahAra meM jo zabda rUTa ho rahA hai vaha janapadasatya hai jaise vaMgAla meM gAya ko "gAbhI" kahate haiN| ataH "gAmI'' yaha zabda janapadasatya hai 1 / bahuta manuSyoM kI samati se jo zabda sAdhAraNa meM rUr3ha ho use sammatisatya kahate haiM, jaise kumuda, kuvalaya, utpala tathA tAmarasa inameM paMka saMbhAvatA kI samAnatA hone para bhI sarvasammati se aravinda ko hI paMkaja mAnanA, arthAt kuvalaya, utpala Adi saba hI paMkaja haiM phira bhI paMkaja zabda arabinda meM hI rUr3ha huA hai| isaliye aravinda ko hI paMkaja mAnano yaha sammata. prakAranuM che. tenA te daza prakAra sthAnAMganAM dazamAM sthAnamAM A pramANe kahela che. (1) 54 satya (2) saMmata satya (3) sthApanA satya (4) nAmasatya (5) 35satya (6) pratAtya satya (7) vyavahAra satya (8) mApasatya (6) roga satya ane (10) upamA satya, (1) dezavAsI manuSyanA vyavahAramAM je zabda rUDha thaI gayuM hoya te dezavAsI mATe janapada satya che. jemake gAyane ba gALAmAM "gAbhI " kahe cha tethI " gAbhI " za6 56 satya che. (2) padhAre mANusonI sabhatithI je zabda sAdhAraNa rIte rUDha thAya te saMmati satya kahevAya che. jemake kumuda kuvalaya, utpala, tathA tAmarasa teomAM paMka saMbhavatAnI samAnatA hovA chatAM paNa araviMdane ja paMkaja mAnavuM, eTale ke kuvalaya, upala, Adi badhAM paMkaja che chatAM paNa paMkaja zabda araviMdamAM ja rUDha thayela che. te kAraNe araviMdane ja zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #720 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 prazravyAkaraNasUtre zatam, bindutrayasthApanena sahasraM bhavati || 3 || iti sthApanAsatyam / / nAmasatyam yathA - kulamabarddhayannapi kulavarddhana ityAdi // 4 // rUpasatyam - yathA - sAdhurUpadhAraNena sAdhuriti / / 5 / / pratItyasatyam - yathA madhyamAM pratItya = mAzritya anAmikA hrasvA, kaniSThikAmAzritya tu dIrghA / iti pratItyasatyam || 6 || vyavahAra satya 2 / bhinna vastu meM bhinna vastuke Aropa karanevAle vacanako sthApanA satya kahate haiM, jaise eka ke Age do binduoM kI sthApanA karake use 100 kahanA, tathA bindutraya kI sthApanA karake use eka hajAra kahanA3 / dUsarI koI apekSA na rakhakara kevala vyavahAra ke liye kisI kA saMjJAkarma karanA isakA nAma nAma satya hai - jaise kisI laDake ko kulavardhana rakhalenA / kula vardhana kA tAtparya hotA hai - kula ko baDhAne vAlA, parantu vyavahAra calAne ke liye jo saMjJAkama kiyA jAtA hai- -nAma rakhA jAtA hai-usameM isakI apekSA sApekSa nahIM huA karatI hai, isI kA nAma nAmasasya hai 4 / pudgala ke rUpAdika aneka guNoM meM se rUpa kI pradhAnatA ko lekara jo vacana kahA jAtA hai use rUpa satya kahate haiM- jaise kezoM ko kAlA kahanA, athavA rUpa svarUpa dhAraNa kI mukhyatA ko lekara jo vacana kahA jAtA hai vaha bhI rUpasatya hai - jaise- sAdhu ke svarUpa ko dhAraNa karane vAle vyakti ko sAdhu kahanA 5 / kisI vivakSita padArtha kI apekSA se dUsare padArtha ke svarUpa kA kathana karanA ise pratItyasatya yA ApekSikasatya paMkaja mAnavuM te saMmata satya che. (3) bhinna vastumAM bhinna vastune Aropa karanAra vacanane sthApanA satya kahe che. jemake ekanI sAme e binduonI sthA panA karIne tene se (100) kahevA tathA traNa binduonI sthApanA karIne hajAra (1000) kahevAM. (4) pIjI kAi paNa apekSA rAkhyA vinA phakta vyavahArane mATe ja koine koi sa'jJA ApavI tene nAma satya kahe che. jemake kuLane vadhAre nahIM chatAM paNa koinuM nAma kuLavardhana rAkhavuM. kuLavardhananA atha thAya che kuLane vadhAranAra, paNa vyavahAra calAvavAne mATe je nAma rAkhavAmAM Ave che temAM koi apekSA sApekSa thatI nathI, tenuMja nAma nAmasatya che. ( 5 ) pudgalanAM rUpAdika aneka guNeAmAMthI rUpanI pradhAnatAne lIdhe je vacana kahevAya tene rUpasatya kahe che, jemake vALane kALAM kahevAM, athavA rUpa-varUpa dhAraNanI mukhyatAne laIne je vacana kahevAmAM Ave che te paNa rUpasatya che. jema ke sAdhunAM svarUpane dhAraNa karanAra vyaktine sAdhu kahevAM te rUpasatya che. (6) koI vivakSita padAnI apekSAe bIjA padArthInA svarUpanuM kathana karavuM tene pratItya satya athavA ApekSika satya kahe che, jema ke vacalI AMgaLInA karatAM zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #721 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudazino TokA a0 2 sU0 2 satyasvarUpanirUpaNam 663 satyam yathA girigatatRNAderdahane'pi ghaTagata jalasya galane'pi girirdahyate ghaTo galatIti vyavahAro bhavati // 7 // bhAvasatyam - yasmin vastuni yasya dharmasyAdhikyam, tadapekSayA satyam = bhAvasatyam, yathA vyavahAra - paJcavarNasaMbhave'pi bakaH zuklaH zuko harita ityAdi // 8 // yogasatyam = yogena = vastu saMyogena satyaM - yogasatyam yathA - chatrayogAcchatrI daNDayogAd daNDIti || 9 || aupamyasatyam = upamAsatyam - yathA-candravanmukham, samudravattaDAga ityAdi // 10 // iti / tathA 'codakahate haiM jaise madhyamA kI apekSA anAmikA aMgulI ko hasvakahanA aura kaniSThikA aMgulI kI apekSA dIrgha kahanA 6 / naigama Adi nayoM kI pradhAnatA se jo vacana bolA jAtA hai use vyavahAra satya kahate haiM, jaise parvata ke Upara kI ghAsa Adi ke jalane para aisA kahanA ki parvatajala rahA hai, ghaTase jala ke nikalane para aisA kahanA ki ghar3AM gala rahA hai, yaha saba vyavahAra satya hai kyoM ki vyavahAra meM aise vacanoM ko satya mAnA gayA, hai 7 / jisa vastu meM jisa dharma kI adhikatA ho usako lekara jo vacana kahA jAya vaha bhAvasatya hai, jaise pAMcoM varNoM kI saMbhavatA hone para bhI bagale ko zukla kahanA, tote ko harA kahanA / vastu ke saMyoga se jo vacana bolA jAtA hai vaha yogasatya hai, jaise chattA ke saMbaMdha se puruSa ko chatrI kahanA, daNDa ke saMbaMdha se daNDI kahanA 9 / dUsare prasiddha sadRza padArtha ko upamo kahate haiM, isake Azraya se jo vacana bolA jAtA hai vaha upamAsatya hai, jaise candra ke samAna mukha, samudra ke samAna taDAga hotA hai, aisA vacana kahanA / ( codasa puvvIhi anAmikA AMgaLIne nAnI kahevI ane TacalI AMgaLInI apekSAe tene mATI kahevI. (7) naigama Adi nayAnI pradhAnatAthI je vacana khelavAmAM Ave che te vacanane vyavahAra satya kahe che. jema ke parvata uparanAM ghAsa Adine Aga lAge te paryaMta saLagI rahyo che tema kahevuM, ghaDAmAMthI pANI TapakatuM heAya te ghaDe Tapake che tema kahevuM, e badhAM vyavahAra satya udAharaNa che, kAraNa ke vyavahAramAM evAM vacanene satya mAnavAmAM Ave che. (8) je vastumAM je dhanI vizeSatA hAya tene laIne je vacana kahevAya te bhAva satya che jema ke pAMce varNonI saMbhavitatA hovA chatAM paNa agalAMne sapheda kahevA, popaTane lIlA kahevA te bhAvasatya che. (9) vastunA saceAgathI je vacana khelAya che te ceAgasatya che jemake chatrInA saMbaMdhathI puruSane chatrI kahevuM, TruDanA sa madhathI daMDI kahevuM (10) khIjA prasiddha sadRza padArthane upamA kahe che, teneA Azraya laine je vacana khelAya chete upamA satya che. jema ke candramAnA samAna mukha, samudranA ne taNAva hoya che, mevAM vayana hevA te upamA satya che" cohasa zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #722 -------------------------------------------------------------------------- ________________ duryo prazravyAkaraNasUtre sapubvIhiM' caturdazapUrvibhiH / pAhuDatthaviiyaM ' prAbhRtArthaviditam - pUrvagatAMzavizeSAbhidheyatayA satyavAdapUrvanAmnA jJAtam tathA ' maharisINaM yaM' maharSINAM ca' samayapaNaM samapradattaM samayena - siddhAntena pradattaM = vitorNa, maharvibhiH siddhAntarUpatayA gRhItamityarthaH, tathA 'deviMdanariMdabhAsiyatthaM' devanarendra bhApitArtham devAnAm = indrAdInAM narendrANAM = cakravartiprabhRtInAM bhASitaH = pratibhASito'yaH = prayojanaM yasya tat, tathA - 'vaimANiyasAhiyaM' vaimAnikasAdhitaM vaimAnikaiH = vaimAnikadevaiH sAdhitaM = sAdhanAviSayIkRtaM, sevitamityarthaH, tathA--' mahatthaM ' mahArtham = mahAn arthaH = prayojanaM yasya tat, tathA 'maMtosahivijjAsAhaNatthaM ' mantrauSadhividyA sAdhanArtham = mantrauSadhividyAnAM sAdhanamarthaH = prayojanaM yasya tatt tena vinA tatsiddhyabhAvAt, tathA - ' cAraNagaNasamaNa siddha vijjaM ' cAraNagaNazramaNa siddha vidyam = cAraNagaNAnAM = , pADatthaviiyaM ) isa satya ko caturdaza pUrvadhAriyoM ne prAbhRtArtha rUpa se vidita kiyA hai arthAt pUrvagata aMzavizeSa kI abhiveyatA se satyavAdapUrva isa nAma se jAnA hai, (maharisINa ya samayapaiNNaM) maharSiyoM ne ise siddhAntarUpa se svIkAra kiyA hai, (devanariMdabhAsiyatthaM ) indrAdikoM ke liye tathA cakravartI Adi ( rAjAoM) ke liye isakA prayojana upAdeyarUpa se kahA gayA hai, (vemANiya sAhiyaM) vaimAnika devoM ne isa satya ko apanI sAdhanA kA viSayabhUta banAyA hai arthAt isakA sevana kiyA hai ( mahatthaM ) yaha mahAn artha- prayojana vAlA hai ( maMtosa hivijjAsAhaNatthaM ) mantraauSadhi evaM vidyAoM kA sAdhana isakA prayojana hai kyoMki satya ke vinAmaMtrAdi siddha nahIM hote hai, (cAraNagaNasamaNasiddhavijjaM ) isI ke prabhAva se isI cAraNagaNoM ko AkAzagA "" puvIhiM pAhuDatthaviiyaM " A satyane cauda pUrvAMdhArIoe prANatArUpe vidita kayu che eTale ke pUrvagata aMzavizeSanI abhidheyatAthI satyavAda pUrva e nAbhathI bhaeyuM che. " maharisI ya samayapaiNNaM " maharSiyoo tene siddhAMta3ye svIyu che " devanariMda bhAsiyatthaM " ndrAhione tathA yaTuvartI yAti narendrone mATe tenuM prayAjana upAdeyarUpe kahevAyuM che, "mANiyasAhi vaimAnika devAe A satyane potAnI sAdhanAne viSaya banAvyA che eTale ke tenuM sevana uyu che, " mahatthaM " te mahAna artha-prayojanavANu che. ' maMto sahivijjAsAhaNa " te maMtra--auSadhi ane vidyAenuM sAdhana tenuM prayAjana che Azu ! satya vinA maMtrAhi siddha thatAM nathI, " cAraNagaNasamaNasiddha vijjaM " tenA pralAvathI yArazu gaNene mAzagAminI vidyAnI tathA zramazone 66 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #723 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a02 sU0 2 satyasvarUpanirUpaNam vidyAcAraNAdInAM zramaNAnAM ca siddhavidyA-AkAzagAminI vaikriyAdi rUpA ca yasmAttattathoktam , tathA-' maNuyagaNANaM' manujagaNAnAM 'vaMdaNijja' vandanIyaM= stavanIyam , tathA-' amaragaNANaM' amaragaNAnAM devAnAm 'accaNijja' arcanIyam-satkArayogyam , tathA- ' asuragaNANaM ca' asuragaNAnAM ca 'pUyaNIyaM' pUjanIyaM-prazaMsanIyam, tathA 'aNegapAkhaMDipariggahiyaM ' anekapAkhaNDiparigRhItam anekadharmAnuyAyIbhirapi svIkRtaM 'jaM' yatsatyaM ' taM' tat 'lokammi' loke ' sArabhUyaM ' sArabhUtaM= sArabhUtaM sarvapradhAnatvAt punastatsatyaM kIhazam ? ityAha- gaMbhIrayaraM mahAsamuddAmo' gaMbhIrataraM mahAsamudrAt , akSobhyatvAt , tathA-'thirayaragaM merupavyayAmo' sthirataraka meruparvatAt-nizcalatvAt , tathA'sommayaragaM caMdamaMDalAo' saunyatarakaM candramaNDalAt-saMtApazamanahetutvAt , tathA-'dittayaraM sUramaMDalAo' dIptataraM saramaNDalAt yathAvadvastu prakAzakatvAt , minI vidyA kI tathA zramaNoM koM vaikriyAdirUpa vidyAoM-labdhiyoM kIsiddhi hotI hai| (maNuyagaNANaM vaMdaNijja) manuSyoM ke liye yaha satya vaMdanIya hai, (amaragaNANaM accaNijja) amaragaNoM ke liye yaha arcanIya hai, tathA (asuragaNANaM pUNijja) asuragaNoM ke liye yaha pUjanIya prazaMsanIya hai (aNegapAkhaMDipariggahiyaM) aneka dharmAnuyAyiyoM ne bhI isako svIkAra kiyA hai| (jaM taM logammi sArabhUyaM ) aisA yaha satyavrata lokameM sarvapradhAna hone se sArabhUta hai| ( gaMbhIrayaraM mahAsamudAo) yaha satya akSobhya hone se mahAsamudra kI apekSA atyaMta gaMbhIra hai| (thirayaraM merupacayAo) nizcala honese meruparvata kI apekSA atyaMta sthira hai ( sommayaragaM caMdamaMDalAo) saMtApa ke zamana kA hetu hone se caMdramaMDala kI apekSA atyaMta saumya hai| (dittayaraM sUramaMDalAo ) yathAvat vastu kA prakAzaka hone se yaha satya sUrya maMDala kI apekSA adhika vaisyA35 vidhAyI-sandhimAnI prApti thAya che. "maNuyagaNANaM vadaNijja" bhanuSyAne bhATe mA satya hanIya cha tathA " asuragaNANaM pUNijja" suragaNAne bhATa ta pUchanIya-prazasanIya cha. " aNegapAkhaMDi pariggahiya" mana dharbhAnA anuyAyImA 55 tanI 2vI42 - cha, " taM logammi sArabhUyaM" se / satyavata sabhA sa pradhAna pAthI sArabhUta che. " gaMbhIrayara mahAsamuddoo" 24 // satya mAlya pAthI samudra 42tAM 55 padhAre galIra cha. thirayara merUpavvayAo" nizcaya havAthI te bherupata 42di para vadhAre sthi2 cha. " sommayaragaM caMdamaMDalAo" satAparnu zamana 42nA2 DApAthI candra. bha742di 55 padhAre saumya cha. " dittayara sUramaMDalAo" vastunA sAyA svarUpanuM prakAzaka hovAthI A satya sUryamaMDaLa karatAM paNa vadhAre sthira che. zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #724 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 666 prazravyAkaraNasUtre tathA-'vimalayaraM sarayanahayalAo' vimalataraM. zarannabhastalAt-zaratkAlikaM gaganatalAdapyadhikaM nirmalaM, mAlinyarahitatvAt , tathA-' surabhiyaraM gaMdhamAyaNAo' surabhitaraM gandhamAdanAt gandhamAdanaparvatAt ayaM hi-nolavad varSadharaparvatasya dakSiNadizi, merorvAyavyakoNe, zItodAnadyuttarakUlavartinI gaMdhilAvatInAmno'Tamavijayasya pUrvadizi, tathA-uttarakurUNAM sarvotkRSTabhogabhUmikakSetrAt pazcimadizi mahAvidehakSetrastho gajadantasaMsthAnasaMsthito gandhamAdananAmA vakSaskAraparvato'sti / gandhena svayaM mAdyati madayati vA svanivAsidevadevInAM manAMsIti gndhmaadnH| yathA piSyamANAnAM saMcUrNyamAnAnAm-utkIryamANAnAM vikIryamAdIsa hai| (vimalayaraM sarayanahayalAo) malinatA se vihIna hone ke kAraNa zaratkAlika AkAzatala kI apekSA adhika nirmala hai| tathA (surabhiyaraM gaMdhamAyaNAo) janoM ke hRdayoM ko AkarSaNa karane vAlA hone ke kAraNa yaha satya gaMdhamAdana nAmaka parvata kI apekSA atyanta sugandhita hai / yaha gaMdhamAdana nAma kA vakSaskAra parvata nIlavarSadhara parvata kI dakSiNadizA meM, meru ke bAyavyakoNa meM, zItodAnadI ke uttara taTa para rahe hue gandhilAvatI nAmaka aSTamavijaya kI pUrvadizA meM, tathA uttarakuru ke sarvotkRSTa bhogabhUmikakSetra se pazcimadizA meM mahAvidehakSetra meM hai / isakA saMsthAna AkAra-gajadaMta jaisA hai arthAt-gajadaMta ke AkAra meM yaha sthita hai| apanI gaMdha se svayaM ko sugaMdhita karatA hai tathA apane Upara rahane vAle devadeviyoM ke mana ko madonmatta banA detA hai usakA nAma gaMdhamAdaka hai aisA yaha parvata hai| jaise pisate hue, phaile hue, athavA eka vartana se dUsare vartana " vimalayaraM sarayanahyalAo" bhalinatAthI 2hita pAthI te 124tuna mazata 42tAM 55 padhAre ni cha. " surabhiyaraM gaMdhamAyaNAo" bhaae| sonAM cittanuM AkarSaNa karanAra hovAthI A satya gaMdhamAdana nAmanA parvata karatAM paNa adhika sugandhita che. te gandhamAdana nAmane vakSaskAra parvata nIlavarSadhara parvatanI dakSiNa dizAmAM, meru, vAyavya koNamAM, zItadA nadInA uttara kinAre rahela gandhilAvatI nAmanA aSTama vijayanI pUrva dizAmAM, tathA uttara kurunA sarvotkRSTa bhegabhUmika kSetranI pazcima dizAmAM mahAvideha kSetramAM che. tene AkAra gajadaMta je che eTale ke te gajadaMtanA AkAre ubho che. pitAnI gaMdhavaDe je pote vAsayukta bane che ane potAnI upara vAsa karatA devadevIonAM manane je madonmatta karI nAMkhe che, tenuM nAma gaMdhamAdana che. zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #725 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudazinI TIkA a. 2 sU0 2 satyasvarUpanirUpaNam 667 NAnAM bhANDAd bhANDAntara vA saMhiyamANAnAM kosTapuTAnAM yAvattagarapuTAdInAM manojJA udArA gandhA abhiniHsravanti, tadapekSayA'pyudAragandhayukto'yaM parvataH / tato'pyadhikatarasurabhimatsatyamiti bhAvaH, janAnAM hRdayAvarjakatvAt / tathA'je vi ya' ye'pi ca ' logammi' loke 'aparisesA ' aparizeSAH sakalAH 'maMtajoga' mantrayogAH-mantrAH-hariNegameSidevAdi mantrAH-yogA vazIkaraNAdiprayojanA dravyasaMyogAH, 'javA ya' japAzca-mantravidyAjapanAni vijjA ya' vidyAzca-rohiNIprajJAptyAdayaH, 'jaMbhakA ya ' jambhakozca tiryaglokavAsino'nna jambhakAdi bhedena dazavidhA devavizeSAH 'atthANiya ' astrANi ca-bANAdIni 'satthANiya' zastrANi ca khagAni 'sikkhAo ya' zikSAzca-kalAgrahaNAdIni 'AgamA ya' AgamAzca santi / 'savAI vi tAI' sarvANyapi tAni 'sacce' satye 'paiTTiyAiM ' pratiSThitAni, satyamAzrityaiva sarvANi tiSThantIti bhAvaH // 2 // meM rakhe jAte hue sugaMdhita tagara Adi dravyoM kI manojJa udAra gaMdha cAroM ora phailAti hai usase bhI adhika udAra gaMdha se yukta yaha parvata hai| isa parvata se bhI adhikatara sugaMdhi saMpanna yaha satya hai| (je vi ya logammi aparisesA maMtajogA javA ya vijjA ya jabhagA ya atyANi ya satyANi ya sikkhAo AgamA ya savvAiM vitAI sacce paiTThiyAI ) tathA loka meM jo bhI samasta mantra-hariNaigameSidevAdimaMtra, aura yoga vazIkaraNa Adi prayojanavAle dravyasaMyoga haiM, maMtravidyA ke jApa haiM, rohiNIprajJapti Adi vidyAe~ haiM, tiryaglokavAsI annajaMbhaka pAnajubhaka Adi dazaprakAra ke devavizeSa haiM, bANAdika astra, khaGga Adi zastra, kalAgrahaNa Adi zikSAe~ aura Agama haiM ve saba isa satya ke hI Azraya se haiN| e te parvata che. jema ghasAtA phelAtA athavA eka pAtramAMthI bIjA pAtramAM reDAtA sugaMdhita tagara Adi dravyanI manojJa udAra gabdha cAre tarapha phelAya che, te karatAM paNa vadhAre udAra gaMdhavALe A parvata che. te parvata karatAM paNa dhAzu padhAre sugaghiyuta mA satya che. "je viya logammi aparisesA maMtajogA javAya vijjA ya jaMgamAya asthANiya satthANiya sikkhAo AgamA ya savvAI vitAI sacce paidviyAI " tathA sobho bhtr-hrnnaigbhessidevAdi maMtra, ane ga-vazIkaraNa Adi prayojanavALA dravyasaMga che, maMtravidyAnA jApa che, rahiNIprajJapti Adi vidyAo che, tiryazlokavAsI annajaMbhaka, pAnajaMbhaka, Adi daza prakAranA devavizeSa che, bANadi astra, talavAra Adi zAstra, kalAgrahaNa Adi zikSAe ane ArAma che, te badhuM A satyane ja Azraye che zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #726 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 668 prazravyAkaraNasUtre satyamapi kIdRzaM na vaktavyaM, kIdRzaM vaktavya ? mityAha- saccaMpi ya' ityAdi mUlam - saJcaM pi ya saMjamassa uvarohakAragaM kiMvi na vatavvaM, hiMsAsAvajjasaMpauttaM,bheyavikahakAragaM, aNatthavAya kalahakAragaM, aNajjaM, avavAyavivAyasaMpauttaM velaMba, ojadhejjabahulaM nillajja, loyagarahaNijjaM, duddiTTa, dussuyaM, bhAvArtha-yaha satya tIrthakaro kA subhASita hai| ise vyavahAra dRSTise janapada satya Adi ke meda se yaha daza prakAra kA kahA hai| pUrvadharoM ne isa satya ko satyapravAdapUrva ke nAma se abhihita kiyA hai| RSiyoM ne ise siddhAnta kA rUpa diyA hai| devendra narendra Adi koM ke bhASaNa kA mahattva isI satya ke sahAre mAnA gayA hai| maMtra auSadhi Adi vidhAoM kI sAdhanA satya ke prabhAva se saphalita hotI hai| AkAzagominI vidyA-cAraNaRddhi-evaM vaikriyalabdhi ye, saba isI satya ke prabhAva se jIvoM ko prApta hotI haiN| manuSya, deva evaM asura, saba ke liye yaha vaMdanIya hai| anekadharmAnuyAyiyoM ne bhI ise mAnya kiyA hai| samasta vastuoM meM yaha eka sArabhUta-zreSTha-vastu hai| isakA prabhAva anirvacanIya hai| mahAsamudra Adi kI apekSA bhI yaha gaMbhIratara Adi dharmoM vAlA hai| loka meM jitane bhI maMtra yoga Adi haiM ve saba isI satya ke sahAre Tike hue haiM / mU0 2 // bhAvArtha-A satya tIrthaMkaranuM subhASita che. vyavahAra daSTie janapada satya AdinA bhedathI te daza prakAranuM batAvyuM che, pUrvadharee A satyane satyapravAha pUrvanA nAmathI oLakhAvyuM che. RSioe tene siddhAntanuM rUpa ApyuM che. devendra narendra vagerenA bhASaNanI mahattA A satyanI madadathI ja manAyela che. maMtra auSadhi Adi vidyAonI sAdhanA A satyanA prabhAvathIja saphaLa thAya che. AkAzagAminI vidyA-cAraNujhaddhi ane vaikiyalabdhi e badhuM A satyanA prabhAvathI ja jene prApta thAya che. mAnava, deva ane asura saune mATe te vaMdanIya che. aneka dharmanA anuyAyIoe paNa tene mAnya karyuM che samasta varatuomAM te eka sArabhUta-zreSTha vastu che. tene prabhAva avarNanIya che. mahAsAgara AdinAM karatAM paNa te vadhAre gaMbhIratA Adi guNavALuM che. jagatamAM jeTalA maMtra ega Adi che te badhA A satyane AdhAre ja TakelAM che tArA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #727 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 2 sU0 3 satyasvarUpanipaNam amuNiya / appaNo thavaNA paresiM niMdA-na taMsi mehAvI, Na taMsi dhaNNo na taMsi piyadhammo, na taMsi kuloNo, na taMsi dANavaI, na taMsi sUro, na taMsi paDirUvo, na taMsi laho, na paMDio, na bahussuo, na vi ya tasi tavassI, Na yAvi paralogaNicchiyamaI'si, savvakAlaM jAikularUvavAhirogeNa vAvi jaM hoi vajjaNijjaMduhao uvayAramaikaMtaM evaMvihaM saccaMpi na vattavvaM / aha kerisayaM puNAi saccaMtu bhAsiyavaM ? jaM taM davvehiM pajjavehi ya guNehiM kammehi bahuvihehiM sippehiM Agamehi yanAmakkhAya nivAya uvasaggataddhiyasamAsasaMdhipayaheu-jogiya uNAi-kiriyA-vihANa dhAusaravibhattivannajuttaMtikallaM dasavihaMpi saccaM jaha bhaNiyaM taha ya kammuNA hoi / duvAlasavihA hoi, bhAsA vayaNaM pi ya hoi solasavihaM / evaM arahaMtamaNunnAyaM samikkhiyaM saMjaeNaM ya kAlammi vattavyaM / imaM ca aliya-pisuNapharusa-kaDuya-cavala-vayaNaparirakkhaNaTayAe pAvayaNaM bhagavaya sukahiyaM, attahiyaM,pecca bhAviyaM,AgamesibhadaM, suddhaM neyAuyaM, akuDilaM, aNuttaraM,savvadukkhapAvANaviu samaNaM ||suu0 3 // TIkA- saccaM pi ya ' satyamapi ca tat 'saMjamassa' saMyamasya ' uvarohakAragaM' uparodhakArakaM-bAdhakaM bhavet , tat kiM vi' kimapi na vattatvaM' na vaktavyam / kiM bhUtaM tat-satyaM yanna vaktavyam ? ityAha-' hiMsA sAvajjasaMpauttaM' kisa prakAra kA satya nahIM bolanA cAhiye aura kisa prakAra kA 41 42nuM satya mArayu - bhane chaipA 42nu mAsa naye ? zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #728 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 670 prazravyAkaraNasUtre , bolanA cAhiye ? isa bAta ko sUtrakAra kahate haiM - ' saccapi ya ityAdi 0 / TIkArya - ( saccaM piya saMjamassa uvarohakAragaM kiMvi na vakttavvaM ) satya hone para bhI jo vacana saMyama kA bAdhaka ho vaha munijana ko thoDA sA bhI nahIM bolanA cAhiye / satya hone para bhI jo vacana saMyama ke bAbaka hote haiM ve isa prakAra se haiM - ( hiMsAsAvajjasaMpatta ) hiMsA aura sAvadha jo vacana haiM ve satya hone para bhI saMyama ke bAdhaka hone ke kAraNa nahIM bolanA cAhiye / hiMsA kA tAtparya yahAM prANivadha se aura sAvaya kA tAtparya pApayukta saMlApa se hai / ina sahita jo vacana hote haiM ve hiMsA sAvadha saMprayukta vacana haiN| jina satyavacanoM se prANiyoM ke prANoM kA vadha hotA ho, tathA jinase popa meM jIvoM kI pravRtti hotI ho aise vacana satya mahAvratI ke liye kabhI bhI bhASaNa karane yogya nahIM hai / (bheyavikahakAragaM ) isI taraha jo satyavacana cAritra ke dhvaMsaka ho, Adi se saMbaMdha rakhate hoM, tathA ( aNatthavAyakalahakAragaM ) jina satya vacanoM kA koI prayojana siddha nahIM hotA ho arthAt jo nirarthaka ho, jina satya vacanoM se paraspara meM vAda vivAda aura kalaha baDhatA ho, tathA rAjakathA te bAta sUtrAra batAve che - " sacca pi ya " tyAhi. sAvadha ne vacana " sacca piya saMjamassa uvarohakAragaM kiM vi na vaktavvaM " satya hovA chatAM paNa je vacana sayamamAM khAdhaka hoya te munijane jarA paNa khelavu joie nahIM. satya heAvA chatAM paNa je vacana saMyamamAM bAdhaka hAya che te yA pramANe che-" hiMsA sAvajjasaMpattaM " hiMsA bhane te satya hAvA chatAM paNa sayamanAM bAdhaka hovAthI khAlavAM joie nahIM. hiMsA eTale A jagyAe prANivadha samajavA ane sAvadyane a pApayukta salApa che. hiMsA ane sAdyayukta je vacanA che te hiMsAsAvadya sa'prayukta vacana kahevAya che. je satya vacanAthI prANIonAM prANAnA vadha thatA hAya tathA je vacaneAthI pApamAM jIvAnI pravRtti thatI hoya evAM vacana satyamahAvratIne mATe kadI paNa khAlavAne cAgya hAtAM nathI, bheyavikahakAragaM e ja pramANe je satya vacana cAritranA ghAtaka hoya, rAjakathA Adi sAthe sabadha rAkhatAM hAya, tathA aNatthavAyakalahakAragaM " he satya vayanAnuM kAI prayAjana siddha thatu na hAya eTale ke je nirarthaka hoya, je satya vayanothI parasparabhAM vAdavivAha bhane asaha baghato hoya tathA " aNajjaM " bhe (6 zrI prazna vyAkaraNa sUtra 66 "" Page #729 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TokA a0 2 sa0 3 satyasvarUpanirUpaNam hiMsAsAvadha saMprayuktaM, tatra-hiMsAmANivadhaH, sAvadyam-pApayuktasaMlApAdi, tAbhyAM saMpayuktaM sahitaM yattat , punaH kiMbhUtam ? ' bheyavikahakArakaM' bhedavikathAkArakam , bhedaH = cAritrabhedaH, vikathA = rAjakathAdiH, tatkArakaM yat tat , tathA'aNatthavAyakalahakArakaM ' anarthavAdakalahakArakam = tatra - anarthoM = nirarthako yo vAdaH so'narthavAdaH niSprayojano jalpaH, kalaho-vigrahaH, tatkArakaM yattat , tathA-'aNajja' anyAyyam-nyAyavarjitam , tathA 'avacAyavinAyasaMpauttaM' apavAda vivAdasaMprayuktam , apavAda: paradUSaNakathanaM, vivAdaH cAkalahaH, tAbhyAM saMprayuktaM yattat , tathA ' velaMbaM ' viDambakaM-paraviDambanAkArakam , tathA-'ojadhejja bahulaM' ojo dhairyavahulam-ojaH ahaMkAraH,Avezo vA, dhairya dhRSTatA, tAbhyAM bahulaM vyAptam , ata eva nillajja' nirlajja-lajjA rahitam , punaH 'logagarahaNijja' lokagarhaNIyam sAdhujananinditam , yena satyena parasya hiMsA marmoMddhATanAdikaM vA bhavettat ' duTTi' durdRSTam-asamyagdRSTam , ' dussuyaM ' duHzrutam(aNajjaM) jo nyAyAnukUla na hoM, (avavAyavivAya saMpauttaM ) apavAda, vivAda se yukta hoM ve bhI nahIM bolanA caahiye| para ke dUSaNoM kA kahanA yaha apavAda hai, vAkalaha kA nAma vivAda hai / isI taraha (velaMba) jo para kI viDambanA ke kAraka hoM tathA (ojadhejjabahulaM) jina satya vacanoM ke bolane meM bolane vole kA ahaMkAra bhAva jJAta hotA ho athavA Aveza prakaTa hotA hoM, dhRSTatA jJAta hotI ho aise vacana bhI nahIM bolanA cAhiye / tathA (nillajja ) jina satyavacanoM ke bolane meM lajjA jAtI ho aura (lokagarahaNijja) sAdhujana jina vacanoM kI niMdA karate ho aise vacana satya hone para bhI nahIM bolanA cAhiye / tathA (duTTi) jina satya vacanoM se paraprANI kI hiMsA athavA marmakA uddhA. nyAyAnuna DAya, " avAyavivAyasaMpa uttaM " 25516, vivAthI yuta hAya te paNa bolavAM joIe nahi. pArakAM dUSaNone kahevAM te apavAda che ane vANInA sahane vivAha 4 cha, se pramANe . velaba" 52nI viDamanA 42nA2 1ya tathA " ojadhejjavahula" ? satya kyA mAsAthI mosnaane| ahaMkAra bhAva jaNAto hoya athavA Aveza pragaTa thato hoya, dhRSTatA jaNAtI DAya, mevA vayana 59 // namosana tathA "nillajja" satya vayana mApAmA clerod ril heya bhane " loyagarahaNijjaM " sAdhuna kyAnI niMdA karatAM hoya evAM vacana satya hoya te paNa bolavAM joIe nahIM, tathA " duTTi" satya kyanayI 52 prANInI hisA yatI DAya, athavA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #730 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 672 prazravyAkaraNasUtre GEED asamyak zrutam , tathA-'asuNiyaM' ajJAtam-asamyagjJAtam , etAdRzaM satyamapi na vaktavyamiti bhaavH| punaH kIdRzaM satyaM na vaktavyam ? ityAha-'appaNo thabaNA' AtmanaH stavanA-prazasA yatra bhavettata, svastutirUpaM yatsatyaM tatra vktvymityrthH| tathA-paresiM niMdA ' pareSAM nindA- anyeSAM vipaye satyApi ni: ndA yasmin bhavettanna vaktavyamiti bhAvaH, katham ? ityAha-'na taMsi mehAvi' na tvamasi medhAvI-apUrvazrutadRSTagrahaNazaktiyuktaH prAjJo medhAvItyucyate, etAdRzastvaM nAsi tathA-'NaM taMsi dhaNNo' na tvamasi dhanya dhanavAn , dhanyavAdapAnaM vA, 'NaM taMsi piyadhammo' na tvamasi priyadharmAdharmaparAyaNAH, tayA-'na taMsi kulIno' na tvamasi kulInA-uccakulIna: uccakulanAtaH, 'na tasi dANabaI ' Tana hotA ho ve durdaSTa vacana haiM aura (dussuyaM ) jo acchI taraha se sune gaye ho ve duHzruta vacana haiM, tathA (amuNiyaM) joacchI taraha se jAnane meM nahIM Aye ho ve asamyak jJAta vacana haiM, ina durdRSTAdi vacanoM ko cAhe ye vacana satya bhI hoM to bhI nahIM bolanA cAhiye / ( appaNo thavaNA paresiM niMdA) isI taraha jina satyavacanoM meM AtmaprazaMsAAtmazlAghA bharI hove, aura jina satyayacanoM meM para kI niMdA hotI ho ve satyavacana bhI nahIM bolanA cAhiye, kisa prakAra nahIM bolanA cAhiye so kahate haiM-(na taMtI mehAvI ) tuma medhAvI nahIM ho, arthAt jo vyakti apUrva, azruta evaM adRSTa padArtha ko grahaNa karane kI zakti se yukta hotA hai usakA nAma meghAvI hai aise meghAvI tuma nahIM ho, tathA (Na taMsi dhaNNo) tuma dhanavAn yA dhanyavAda ke pAtra nahIM ho, ( na tasi piyadhammo ) tuma priyadarmAdharmaparAyaNa-nahIM ho, ( na tasibhabha bhUdayo 5'to DAya tavAM vayanA duSTa payana cha bhane " dussuyaM ' 42112 samAyu na khAya te duHzrutavayana 43vAya cha, tathA " amuNiya" je barAbara jANavAmAM AvyuM na hoya tenA viSe vacana bolavAM te asamyapha jJAta vacana che, e duSTa Adi vacano satya hoya to paNa bolavAM joIe nahIM. " appaNo thavaNA paraseniMdA" me 4 pramANe satya vacanAmA AtmaprazaMsA AtmazlAghA-bharI hoya tathA je satya vacanamAM bIjAnI niMdA thatI hoya te satya lacana paNa bolavAM joIe nahIM. kaI rIte belavAM na joIe te have 4 cha-" na taMsi mehAvI" tame bhedhAvI nathI. he vyajita 25pUrvI, mazruta Ane adRSTa padArthane grahaNa karavAnI zaktivALI hoya che tene medhAvI kahe che. tathA " Na taM si dhaNNo" tame dhanavAna yA dhanyavAhane pAtra nathI. "na taM si piyadhammo" tame ghama 52rAyA nathI, " na taM si kulINo" tabhe sIna nathI. zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #731 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TokA a0 2 sU0 3 satyasvarUpanirUpaNam 673 " = " na tvamasi dAnapatiH = dAtA, ' na taMsi sUro' na tpamasi zUraH = parAkramazAlI, na taMsi paDivo ' na tvamasi pratirUpaH sundaraH, 'na taMsi lar3o' na tvamasi laSTaH - saubhAgyavAn, 'na paMDio ' na paNDitaH = vidvAn tvamasi na ca tvaM ' bahusuo' bahuzrutaHhuvidyo'si, ' na viya tasi tavassI' nApI ca tvamasi tapasvI 'Na yAvi paraloga NicchimaIsi paraloke nizritA saMzayarahitA matiryasya saH= paralokanizcitamatizcApi tvaM nAsi / medhAdivarjitAn pratyapi evaMrUpA nindA na kartavyeti bhAvaH / kiMbahunA, 'jAikularUvabAhirogeNa vA bi' jAtikularUpa vyAdhirogeNa vA'pi vA= athavA jAtiH = mAtRvaMzaH, kulaM- pitRvaMzaH rUpaM = saundarya, vyAdhiH- cirasthAyi kuSThAdiH, rogaH zIghraghAto jvarAdiH, eteSAmitaretarayogadvandvaH, tena kAraNenApi jAtyApi kAraNamabalambA pi ' jaM' tat ' savvakAlaM ' kulINo ) tuma kulina nahIM ho, (na taMsi dANavaI) tuma dAna pati - dAtA nahIM ho, (na taMsi sUro ) tuma parAkramazAlI nahIM ho, (na taMsipaDivo ) tuma pratirUpa - sundara nahIM ho, ( na taMsi laTTho ) tuma laSTasaubhAgyasaMpanna nahIM ho, (na paMDio) tuma paMDita nahIM ho ( na bahussuo) tuma bahuta aneka vidyAoM ke vettA nahIM ho, aura ( na vi ya taMsi tavassI) na tuma tapasvI ho / aura ( na yovi para logaNicchiyamaI si ) na tuma paraloka meM saMzadha rahita mativAle hI ho, " isa prakAra ke vacana avivekI vyaktiyoM se nahIM kahanA cAhiye, kyoM ki isa prakAra ke vacanoM se unakI niMdA hotI hai / (savvaM kAlaM jAikularUvavAhirogeNa jaM hoi vajjaNijjaM ) isI taraha jAti-mAtRvaMza, kula-pitRvaMza, rUpasauMdarya, vyAdhi - cirasthAyI kuSThAdi, tathA zIghraghAtaka jvarAdi roga, ina na taMsi dANavaI " tame hAtA nathI, na taMsi sUro" tabhe parAbhI nathI " na taMsi paDivo " tame suMdara nathI " na taMsi laTTho " tabhe saSTa saubhAgyazANI nathI, 'na paMDio " tame paMDita nathI, na bahussuo " tabhe mahuzruta-bhane vidyAbhonA lAguara nathI, bhane " na biya taM si tavassI tabhe tapasvI nathI, bhane " na yAvi paralo giNacchiyamaIsi " tabhe parakheoune viSe sazayarahita matipALA nI '' e prakAranAM vacanA mANasAe khelavAM joie nahIM kAraNa ke te prakAranAM vacanemAM temanI " zrotAnI niMdA thAya savva kAla jAikulaM rUvavAhirogeNa jaM hoi vajjaNijjaM " thAya che. " e ja aAre bhati- bhAtRvaMza, Duja - pitRvaMza 35 - saurya, vyAdhi-kAyamI aTa vagere tathA zIghraghAta javarAdi rAga e badhAM kAraNeAne laIne paNa kadI evAM 6 66 99 - zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #732 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 674 prazravyAkaraNasUtre sarvakAlaM sarvadA 'vajaNijja' varjanIya tyAjyaM loke 'hoi' bhavati, 'evaM vihaM ' evaM vidhaM -- duhao' ubhayataH lokataH zAstratazca, ' uvayAramaikaMta' upacAra matikrAntaM vyavahAraviruddhaM 'saccaMpi' satyamapi na vattavyaM ' na vaktavyam / 'aha' atha 'kerisayaM' kIdRzaM tu 'puNAI' punaH 'saccaM bhAsiyavvaM' satyaM bhASitavyam ? Aha-'jaM taM' yattat 'davvehiM ' dravyaiH-trikAlavartibhiH pudgalAdimiH 'pajjavehiM ' paryavaiH navapurANAdibhiH kramavartibhirdharmaiH, ca-punaH 'guNehiM ' guNaiH saha bhUtaivarNAdibhiH, 'kammehiM' karmabhiH kRSyAdi vyApAraiH, saba kAraNoM ko lekara bhI kabhI aise vacana nahIM kahanA cAhiye ki tumhArA mAtRvaMza acchA nahIM hai, pitRvaMza tumhArA zuddha nahIM hai, tumame sauMdarya nahIM hai, tuma vyAdhi saMpanna ho-kuSThI Adi ho / tAtparya-isakA yahI haiM ki mAtRvaMzAdi se vihIna tathA kuSThAdi saMpanna vyaktiyoM se aise vacana nahIM kahanA cAhiye / kyoM ki isa prakAra ke vacanoM se unheM duHkha hotA hai / (duhao uvayAramaikkataM) isI taraha jo vacana loka tathA Agama, aise donoM kI apekSA vyavahAra viruddha hoM (evaMvihaMHsaccaM pina vattavvaM ) aise vacana satya hone para bhI nahIM bolanA cAhiye / ( ahakerisayaM puNAI saccaM tu bhAsiyavvaM ) aba sUtrakAra yaha kahate hai ki sAdhujanoM ko-mahAvratArAdhaka saMyamI janoM ko-kisa prakAra ke satyavacana bolanA cAhiye-(jaM taM) jo vacana ( davvehiM ) trikAlavI pudgalAdi dravyoM se (pajjavehiM) navIna purAnI Adi kramavartI paryAyoM se (guNehiM) dravya ke sAtha avinAmAva rUpa saMbaMdha rakhane vAle varNAdi guNoM vacana na kahevAM joIe ke " tamAre mAtRvaMza sAro nathI, tamArA pitRvaMza zuddha nathI, tamArAmAM sauMdarya nathI, tame vyAdhiyukta koDha vagere rogayuktache " tenuM tAtparya e che ke jene mAtRvaMza Adi hIna hoya, koDha Adi rogothI je yukta hoya tene tevA vacane kahevAM joIe nahIM, kAraNa ke tevAM kyanAthI tene huma thAya cha-" duhao avayAramaikkaMta" . pramANe re payana sa tathA mAma, manenI apekSA vyava942 vi3 hAya " evaM vihaM saccaMpi na vattavvaM " sevA vayana satya DAya te! 555 mosana nahI " ahakerisaya puNAi saccaMtu bhAsiyavvaM " ve sUtrA2 me matAcha hai sAdhujanee-mahAvratArAdhaka saMyamIjanoe kevA prakAranAM satyavacana bolavA naye. "jaM taM" kyana "davvehi" nisatI yuddhamA dravyAthI "pajjavehiM" navI junI mA bhavatI paryAyAthI " guNehiM " dravyanI sAthe mavinAmA135-55 manA2 1 guNethI "kamme hiM" yA vyApA2 35 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #733 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 2 sU0 3 satyasvarUpanirUpaNam 675 tathA-' bahuvihe hiM sippehiM ' bahuvidhaiH zilpaiH= AcAryAdhigataiH citrakarmAdibhiH kriyAtizeSaiH, 'Agamehi' AgamaiH siddhAntaizca yuktaM satyaM vaktavyam / punaH kIdRzaM satyaM vaktavyam ? ityAha ---' nAmakkhAya nivAya uvasaggataddhiyasamAsasaMdhi payahe ujogiyauNAikiriyAvihANadhAusaravibhattajutta nAmAkhyAtanipAto - pasargataddhitasamAsasandhipadahetuyaugikoNAdikriyAvidhAnadhAtusvaravibhaktiyuktaM-- tatra-nAma-vyutpannamavyutpannaM ca dvividhaM, tatra-vyutpanna-jinadattajinadAsAdi, avyutpanna-DitthaDanityAdi, AkhyAtam=kriyApadaM bhUtamaviSyadvartamAnarUpam / se (kammehiM ) kRSyAdi vyApArarUpa karmoM se (bahuvihehiM sippehiM ) AcAryAdhigata citrakarmAdirUpa kriyA vizeSoM se, tathA (Agamehiya ) Agama-siddhAntoM-se yukta hoM aise satyavacana bolanA cAhiye / ( nAmakkhAyanivAyauvasaggataddhiyasamAsasaMdhiyaheujIgiyauNAikiriyA vihANaghAusaravibhattivanajuttaM ) isI taraha, nAma, AkhyAta, nipAta, upasarga, taddhita, samAsa, sandhi, pada, hetu, yoga, uNAdipratyaya kriyAvidhAna, dhAtu, svara, vibhakti aura varNa inase yukta ho (tikallaM dasavihaM pisaccaM) trikAla viSayavAlA janapada satya Adi dasa prakAra kA bhI satyavacana bolanA cAhiye / vyutpanna aura avyutpanna ke bheda se nAma do prakAra kA hotA hai| jinadatta, jinadAsa Adi nAma vyutpanna nAma haiM, aura Distha, Davittha Adi nAma avyutpanna nAma haiN| AkhyAta nAma kriyApada kA hai| yaha bhUta bhaviSyat aura vartamAna ke bheda se tIna prakAra kA hotA hai, jaise-abhavat, bhaviSyati aura bhavati / artha meM thI, 'bahuvihehiM sippehiM " mAyAryAdhigata citrAhi35 chiyAvizeSAthI, tathA " Agamehiya' 2mAgama-siddhAMtothI yu DAya sevAM satyapayana mAsai na . " nAmakkhAyanivAya- uvasa'gataddhiya-samAsasaMdhipayaheujogiya--uNAi kiriyAvihANadhAusaravibhattivannajuttaM " se. 4 pramANe nAma, 2||bhyaat, nipAta, 5sa, tadvita, sabhAsa, sandhi, 54, tu, yo, bhA, pratyaya, jiyAvidhAna, dhAtu, 12, vimati, Ane varSa ke mAthI yuta Aya "tikallaM dasaviha pi sacca " 4i viSayami a456 satya mA 62 42i 555 satyavacana belavAM joIe. vyutpanna ane avyutpanna bhedathI nAma be prakAranAM DAya che. nihatta, nihAsa mAhi vyutpanna nAma cha, bhane Dittha, Davittha Adi avyutpanna nAma che. AkhyAta nAma kriyApadanuM che. te bhUta bhaviSya ane patabhAnanA thI 15 2i cha, ma abhavat (thayo ) bhaviSyati (tharI) zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #734 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 676 prazravyAkaraNasUtre nipAtAH = arthadyotakAH khalu ibAdayaH, upasargAH = praparAyaH taddhitA:= apatyAdyarthAbhidhAyakapratyayAntAH zabdAH, yathA - nA merapatyaMnAbheyaH RSabhaH, siddhArthasyApatyaM saiddhArtho mahAvIraH ' iti / samAsaH = anekapadAnAmekIkaraNam sa cAvyayIbhAvAdibhedAdanekavidhaH, sandhiH varNAntaM saMdhAM nAm, yathA 'zrAvako'tre - tyAdi, " 6 9 A vizeSatA ke dyotaka jo hote haiM ve nipAta haiM jaise khalu iva Adi zabda, pra, parA Adi upasarga kahalAte haiM / inake saMbaMdha se eka hI dhAtuke artha meM bhinnatA A jAtI hai, jaise 'hR' dhAtu ke sAtha jaba 'pra' upasarga kA saMbaMdha hotA hai -taba usakA artha prahAra ho jAtA hai, aura jaba kA saMbaMdha hotA hai taba AhAra ho jAtA hai, ityAdi / apatya Adi artha ke abhidhAyaka jo pratyaya hai ve pratyaya vAle zabda yahAM tadvina zabda se gRhIta hue haiM jaise- " nAbheH apatyaM pumAn nAbheyaH " yahAM nAbhi zabda se taddhita pratyaya hone para nAbheya banatA hai tathA siddhArtha zabda se aNU pratyaya hone para 'saiddhArtha' banatA hai, ye taddhita zabda haiN| isI prakAra aura bhI taddhita zabda jAna lenA cAhiye / paraspara saMbaMdha rakhane vAle do vA do se adhika padoM kI bIca kI vibhakti kA lopa karake mile hue aneka padoM kA nAma samAsa hai / samAsa avyayI bhAva Adi ke bheda se aneka prakAra kA hotA hai / saMdhi zabda kA artha mela hotA hai - arthAt-varNoM kI 97 66 66 prahAra 66 A " 35 mane bhavati (che ). ne zamho arthamAM vizeSatAne harzAve che tebhane nipAta he che. bha " mAhi zabda. khalu iva " " pra " parA " mAhi upasargI che. temanA upayAgathI eka ja dhAtunA arthamAM phera paDI jAya che, bhaDe" ," hR dhAtu sAthe jyAre " dra " upasa mUkavAmAM Ave che tyAre teno artha " " thaI jAya che, ane jyAre tenI AgaLa sa mUkavAmAM Ave tyAre tene artha " AhAra thaI jAya che, apratya Adi ane darzASanAra je pratyayA che te pratyayavALA zabdone ahIM taddhita " zabdathI uhela che, prema -" nAmeH apatyaM pumAn nAbheyaH " " nAbhi" zabhane taSThita pratyaya lAgavAthI " nAbheya " zabda khanyA che, tathA 'siddhArtha ' zahane 'aN' pratyaya lAgatA " sauddhArtha " bhane che, te taddhita zabdo cha 66 A prakAre ja khIA taddhita zabdo paNa samajI levA paraspara saMbaMdha rAkhanAra e ke ethI vadhAre padonI vaccenI vibhaktinA lepa karIne joDAyelAM aneka padAne samAsa kahe che. anyayI bhAva ADhi bhedathI samAsa aneka prakA2naa che, 'sa Mdhi' zabdano artha 'leDANu' thAya che bheTate haiM varNAnI yati zrI prazna vyAkaraNa sUtra 66 Page #735 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 2 sU0 3 satyasvarUpanirUpaNama 677 padaM-subantaM tiGantaM ca-yathA--' jinaH bhavati' ityAdi, hetuHsAdhyAvinAbhUtatvalakSaNaH, yathA-' parvato'yaM vahnimAn dhUmA' dityAdi, yaugikaM yoganiSpannaM padaM 'padmanAbho nIlakAntaH' ityAdi-uNAdiH uNAdipratyayaniSpannaM padam , 'karoti citrakAryamiti kArU:' sAno tisvapara-kAryamiti sodhuH' ityAdi. kriyAvidhAnaM = kRdantapratyayaniSpannaM 'pAThakaH, pAcakaH, pAkaH' ityAdirUpaM padam , dhAtavaH kriyAvAcino svAdayaH svarAH== akArAdayaH SaDjAdayaH, ati samIpatA hone para unake mela se jo dhvani meM vikAra hotA hai usakA nAma saMdhi hai-jaise 'zrAvakaH atra' aisI sthiti meM 'zrAvako'tra ' aisI saMdhi hotI hai, isa saMdhi kA nAma pUrvarUpa saMdhi hai / subanta aura tiGganta ko pada kahate haiM, jaise-' jinaH' yaha subanta pada hai ora ' bhavati' yaha tiGanta pada hai| jo sAdhya ke sAtha avinAbhAva saMbaMdha se baMdhA hotA hai usakA nAma hetu hai, jaise dhUmavAlA hone se yaha parvata agnivAlA hai, yahAM para sAdhya-agni hai aura usake vinA nahIM hone vAlA dhUma hai| yoga se jo zabda niSpanna hote haiM ve yaugika zabda haiM, jaise padmanAbha, nIlakAnta Adi zabda / uNAdi pratyaya se jo zabda banate haiM ve uNAdi haiM, jaise-kAru (zilpI) sAdhu Adi zabda / dhAtu ke anta meM pratyaya lagAkara jo zabda banate haiM ve kRdanta haiM, jaise-pAThaka, pAcaka, pAka Adi zabda / kriyA ke vAcaka jo bhU Adi zabda haiM ve dhAtu kahalAte haiN| dUsare varNo kI sahAyatA ke vinA jinakA uccAraNa hotA hai aise samIpatA hoya tyAre temanA joDANathI nimAM je vikAra utpanna thAya che tena sandhi cha. ma " zrAvakaH atra" nI " zrAvako'tra" se prA. 2nI sandhi thAya cha, 2mA sandhine pUrva35 sandhi 4 cha. subanta ane tiGganta ne 54 4 cha, bha3-" jinaH " te sumanta 56 cha bhane " bhavati" te tiganta pada , je sAdhyanI sAthe avinAbhAva sa baMdhathI baMdhAyela hoya che. tene hetu kahe che. jema ke dhUmavALA hovAthI A parvata agnivALo che, ahIM sAdhya agni che, ane tenA vinA na pedA thanAra dhumADe che. yogathI je zabda bane che temane yaugika zabda kahe che. jema ke padmanAbha, nIlakA-t, mAhi yaugi zo cha " uNAdi " pratyayathI ? ho bhane cha te " uNAdi " OMupAya cha, ma 12 (zilpI) sAdhu mAhiza4 dhAtune anate pratyaya lagADIne je zabda bane che tene kRdanta kahe che, jemake pAThaka, pAya. 54 mA 4 liyAnA pAya "bhU" mAhirI zaha cha bhane dhAtu kahe che. bIjAM varSonI madada vinA jenuM uccAraNa thAya che evAM "" zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #736 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 678 prazravyAkaraNasUtre vA, vibhaktayaH svAdayastivAdayazca, varNAH = kavargAdayaH, ebhiyuktaM ' tikalaM' traikAlyaM trikAlaviSaya 'dasavihaM pi' dazavidhamapi janapadAdirUpaM 'saccaM' satyaM vaktavyam / tathA yatsatyaM jaha' yathA-yena prakAreNa 'bhaNiyaM' bhaNitamuccAritaM ' taha ya ' tathA ca=tenaiva prakAreNa 'kammuNA' karmaNApi-kAryeNApi pariNataM ' hoi' bhavati, tatsatyaM vaktavyamiti bhAvaH, tathA-'duvAlasavihA' dvAdazavidhAmAkRta saMskRtamogadhapizAcasaurasenopabhraMzabhedAtU SavidhA, sA punaH gadyapadyabhedAd dvividheti dvAdazavidhA ' bhAsA ' bhASA : hoi' bhavati, tathA'vayaNaM pi ya' vacanamapi ca 'hoI' bhavati 'solasavihaM' SoDazavidhatvamevaM vijJeyamakAra Adi zabda, athavA SaDaja Adi svara svara kahalAte haiN| 'su, au, jasa, Adi vibhaktiyAM tathA 'ti, tasa, jhI' Adi pratyaya ye saba vibhaktiyA~ kahalAtI haiM, aura kavarga Adi varga kahalAte haiN| (jahabhaNiyaM taha ya kammuNA hoi) tathA jo satya jisa prakAra se kahA gayA hai vaha satya usI prakAra se kArya se bhI pariNata ho jAtA hai aisA satya bolanA caahiye| tAtparya isakA yaha hai ki jisa satya ko, bolane vAlA vyakti kArya rUpa meM pariNata kara sake aisA satya bolanA caahiye| (duvAlasavihA hoi bhAsA) mASA vAraha prakAra kI hotA hai-vaha isa prakAra se prAkRta, saMskRta, mAgadhI, paizAcI, saurasenI aura apabhraza / yaha chahoM prakAra kI bhASA gadya aura padya ke bheda se bAraha prakAra kI ho jAtI hai| ( vayaNaM piya hoi solasavihaM) vacana ke solaha prakAra hote haiM, ve isa prakAra se haiM412 mA 54 athavA SaDja mAhi 12ne 212 4 cha, "su, au, jas" mAhi vimatiyo tathA "tip tasU jhI" mA pratyaya se sone vitiya cha / zubhazatImA me, ne, thI, nA, nI, nU, nA, mAM mAvimatinA pratyayo cha) mana 'ka kha' mA vI upAya cha "jahabhaNiyaM taya kammuNA hoi" tathA re satya re mAre 4vAyu DAya te satya te 24 Are kAryamAM paNa pariNamatuM hoya tevuM satya bolavuM joIe, tenuM tAtparya e che ke je satyane belanAra vyakti kArya rUpe amalamAM mUkI zake tevuM satya mAsana , "duvAlasuviMhA hoi bhAsA" bhASA // 2 42nI DAya cha te A pramANe che-prAkRta, saMskRta, mAgadhI, pizAcI, saurasenI, ane apabhraMza A cha prakAranI bhASA gadya ane padyanA bhedathI bAra prakAranI thaI jAya che, "vayaNaM piya hoi solasavihaM" kyananA se pra42 DAya che, te nAthe pramANe che. zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #737 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 2 sU0 3 satyasvarUpanirUpaNam __vayaNatiyaM liMgatiyaM kAlatiyaM taha parokkhapaccakkhe / uvaNIyAicaukka ajjhattha ceva solasamaM me" | chAyA-vacanatrikaM liGgatrikaM kAlatrikaM tathA parokSa-pra-tyakSam / upanItAdi catuSkamadhyAtmaM caiva SoDazam / / iti, tatra-vacanam = ekavacanaM dvivacana bahuvacanaM ca, yathA-'ghaTaH ghaTau ghaTAH ' ' bhavati, bhavataH bhavantI' tyAdi / triliGgam= strIpuMnapUMsakarUpam , yathA--'prakRtiH AtmA manaH' ityAdi / kAlatrikaM bhUtabhaviSyad vartamAnarUpam , yathA ' abhUd , bhaviSyati, bhavati iti / tathA-parokSam-bhUtAnadyatanakAlikamindriyAgocaram-yathA-RSabho babhUve ' tyAdi / pratyakSam-vartamA" vayaNatiyaM3 liMgatiyaM6 kAlatiyaM9 tahaparokkha 10 paccakkhaM 11 / uvaNIyAi caukkaM 15, ajjhatthaM ceva solasamam // 1 // " ekavacana, dvivacana aura bahuvacana 3 / puMlliMga, strIliMga aura napuMsakaliMga 6 / bhUtakAla, bhaviSyatkAla aura vartamAnakAla 9 isa prakAra ye saba vacana ke vacana. liGga aura kAla tIna tIna hote haiM, isa taraha vacana ke ye nau bheda ho jAte haiM 9 / 'ghaTaH, ghaTo, ghaTAH' ye ghaTa zabda ke ekavacana, dvivacana aura bahuvacana hai 3 / isI taraha " bhavati bhavataH bhavanti " inameM bhI jAnanA cAhiye 3 / 'prakRtiH, AtmA, manaH, ye zabda ke tIna liGga haiM, prakRtiH strIliGga, aura manaH, yaha napuMsakaliGga hai 6 / abhUt , bhaviSyati bhavati ye tIna kAla haiM 'abhUt yaha bhUta kAla hai, 'bhaviSyati' yaha bhaviSyat kAla hai aura ' bhavati' yaha vartamAna kAla hai 9 / bhUtakAlIna evaM anadyatanakAlIna vacana indriya ke agocara hotA " vayaNatiyaM 3 liMgatiyaM 6 kAlatiyaM 9 taha parokkha 10 paccakkha 11 / uvANIyAicaurla 15 ajjhatthaM ceva solasamaM // 1 // " ekavacana, dvivacana ane bahuvacana 3, puliga, strIliMga ane napuMsakaliMga 6, bhUtakALa, bhaviSyakALa ane vartamAnakALa 9, A rIte te badhA vacananA prakAre, liMga (jAti) ane kALa traNa traNa hoya che. A rIte vacannaa te nava meha thAya cha; "ghaTaH, ghaTau, ghaTAH te 'ghaTa' zahanA se kyana, dvivayana. mane mAivayana cha u me pramANe " bhavati bhavataH bhavanti " se 3pomAM paNa sabhAvAnuM che 3, "prakRtiH AtmA manaH " te trANe hI nahI jAti( liMga) nA zabdo che. prakRti sIliMga che AtmA puliMga che ane manaH napuMsakali ga che 6, vartamAna, bhUta ane bhaviSya e traNa kALa che "kabht" te bhUtA cha, "bhaviSyati" te bhaviSya cha bhane " bhavati" te vartamAnakALa che 9, bhUtakAlIka ane bhaviSyakAlIna vacane indriyane agocara zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #738 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 680 prazravyAkaraNasUtre nakAlikamindriyagocaram-yathA-'munirayaM zAstraM paThatItyAdi / tathA-upanItAdi catuSkaM vacanam , tatra-upanItavacanam-guNAropaNavacanam , yathA-'rUpavAnayaM manasvI ' tyAdi ! apanItavacanaM-guNApanayanavacanam , yathA-' duHzIlo'yaM durvacano'ya' mityAdi / upanItApanItavacanam kaMcid guNamAropya ko'pi guNo'panIyate yena vacanena tadupanItApanItavacanam , yathA-' rUpavAnayaM kintu duHzIlaH' ityAdi ! etadviparthayeNaapanItopanItavacanamapi bhavati / yena vacanena pUrva kamapi guNamapanIya pazcAdaparaH ko'pi guNa upanIyate tadapanItopanItavacanam , yathA'duHzIlo'yaM kinturUSavA' nityAdi / tathA-SoDazaM vacanam-' ajjhatthaM' adhyAhai, jaise " RSamo babhUva" yaha vAkya parokSa arthako viSaya karanevAlA hone se parokSa mAnA jAtA hai 10 / jo vAkya vartamAna kAla ko viSaya karatA hai vaha pratyakSa vAkya mAnA jAtA hai jaise "munirayaM zAstra paThati" yaha pratyakSa vAkya hai 11 / upanItavacana 12, apanItaavacana 13, upanItApanItavacana 14 aura apanItopanItavacana 15, isa prakAra ye upanItAdi cAra haiN| inameM jo vacana guNoM kA AropaNa karatA hai vaha upanIta vacana hai-jaise " yaha manasvI acche rUpa vAlA hai 1 / jo vacana guNoM kA apanayana karatA hai vaha apanIta vacana hai-jaise yaha duHzIla hai 2 / jo vacana kisIguNako Aropita karake kisI guNa kA apanayana karatA hai vaha upanItApanItavacana hai, jaise yaha rUpavAlA to hai parantu dAzIla hai 3 / isI taraha jo kisI guNa kA apanayana karake guNa kA Aropaka hotA hai vaha vaha apanotopanItavacana hai, jaise yaha duHzIla hAya cha, ma "RSabhA babhUva" " ma 27 gayo" mA pAdhya parIkSa arthane viSaya karanAruM hovAthI pakSa manAya che 10 je vAkya vartamAna kALane viSaya kare che te pratyakSa manAya che "muni A zAstra vAMce che 11 (12) apanItapayana, (13) mapanItapayana, (14) 6panItApanItavayana bhane (15) apanI nItavacana e rIte upanItAdi cAra vacana che. (1) temAM guNonuM AropaNa karanAra vacanane upanIta vacana kahe che jema ke " A manasvI sArA rUpavALe che " (2) je vacana guNonuM apanayana kare che te apanIta vanyana cha, ma hai " mA du:zI cha" (3) 2 vayana garnu ApaNu karIne koI guNanuM apanayana kare che te upanItApIta vacana che, jemake "te rUpALe che paNa durazIla che" e ja rIte je vAkaya kaI guNanuM apanayana karIne koI guNanuM AropaNa karatuM hoya te apanI tepanIta vacana che zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #739 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a. 2 sU0 3 satyasvarUpanirUpaNam - tmam = AtmAnamadhikRtya yadvacanaM tadadhyAtmavacanam yathA - jJAnasvarUpo'vamAtme tyAdi / iti SoDazavidhaM vacanam / evam uktarUpaM satyam ' arahantamaNuNNAya arhadanujJAtam = tIrthaGkaropadiSTaM 'samikkhiyaM ' samIkSitaM = paryAlovitaM sadeva 4 saMjaeNa 'saMyatena = sAdhunA 'kAle ya, kAle ca avasare samAgate eva 'vattavvaM ' vaktavyam / bhagavadAjJAbadirbhUtaM svayamaparyAlocitaM vacanaM sAdhunA'vasaraM vinA na vaktavyamiti bhAvaH / athopasaMhAramAha = ' imaM ca' ityAdi - ' imaM ca ' idaM ca = pUrvairanantatIrthaMkaragaNadharaiH proktamidaM = pratyakSaM ' pAvayaNaM ' pravacanam, 'aliya - pisuNapharusa - kaDuya - vavalavayaNaparirakkhaNaTTayAe ' alIkapizuna- paruSa- kaTuka - capalavacana parirakSaNArthaM tatra alIkam asadbhUtArthaM pizunaM-parato hai parantu acche rUpa vAlA hai 4 / vacana kA solahavAM bheda vaha hai, jo adhyAtma hotA hai, jo AtmA ko adhikRta karake bolA jAtA jaise " yaha AtmA jJAna svarUpa hai " ityAdi 16 | ( evaM arahaMta maNuNNAyaM) isa prakAra ina solaha taraha ke vacanoM ko bolane meM tIrthakara prabhu kI AjJA hai / aura jo vacana ( samikkhiyaM ) paryAlocita haiM arthAt acchI taraha se vicAra karake nikAle gaye ho aise vacana ( saMjaeNa ) sAdhu ko ( kAlammi ) avasara Ane para ( vattavvaM ) bolane cAhiye, parantu jina vacanoM ko bolane kI prabhu ko AjJA nahIM hai aura jo aparyAlocita hoM aise vacana sAdhu ko nahIM bolanA caahiye| aba isakA upasaMhAra karate hue sUtrakAra kahateM haiM - ( imaM ca pAvayaNaM ) pUrvakAlika anaMta tIrthakaroM ke dvArA kahA huA yaha pratyakSIbhUta pravacana ( aliya - pisuNapharUsa- kaDuva-cavalavayaNaparirakkhaNaDuyAe ) alIka, pizuna, paruSa, 681 zrI prazna vyAkaraNa sUtra " 4: (6 jema ke A duHzIla teA che paNa suMdara rUpavALA che (16) vayanano sALame le te che ke je adhyAtma hoya che, je AtmAne uddezIne melAya che. bhesa De " yA AtmA jJAnasvapache " tyAhi, " evaM arahaMta maNuSNAya " A rIte te sALa prakAranAM vacanA elavAnI tIrthaMkara prabhunI AjJA che. ane je vacana 'samikkhiyaM " paryAothita che-sArI rIte vicAra hurIne ubhyaarAyAM hAya, evAM vacana saMjaeNa sAdhue " kAlammi " avasara AvatA vattavvaM " mosavAM ke bayanA mosavAnI lagavAnanI khAjJA nathI, ane je apAlAcita hAya tevAM vacane sAdhue kheAlavA joie nahIM. have teno upasaMhAra uratAM sUtraara ur3e che -' imaMca pAvayaNaM " pUrvakAlIna anata tIkA dvArA kahevAyela A pratyakSIbhUta pravacana, pharUsa - kaDuya - cavala - vayaNa- -parikkhaNaTTayAe (C " alI:-asatya, dd , 66 'aliya - pisuNapizuna, paruSa Page #740 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 682 prazravyAkaraNasUtre = doSasUcakaM, paruSaM paramarmoddhATakaM, kaTukam = udvegajanakam capalam = asamIkSya proktaM yad vacanaM tasmAt - munInAM parirakSaNAtham, arthAt munibhirIdRzaM vacanaM na vAcyamiti heto: ' bhagavayA ' bhagavatA ' sukahiye ' sukathitam / kathambhUtaM pravacanaM sukathitam ? ityAha- ' ahiyaM ' Atmahitam - Atmano hitakArakam, 'peccAbhAviyaM ' pretya bhAvikaM = janmAntare'pi zubhaphaladAyakam, ataeva 'Agamesibhadda" AgamiSyad bhadram-bhaviSyatkalyANakArakam tathA-' suddhaM ' zuddhaM nirdoSatvAt, punaH ' neyAjyaM ' naiyAyikaM = nyAyayuktam, vItarAgabhASitatvAt tathA-' akkuDilaM ' akuTilam = RjubhAvajanakatvAt ' aNuttaraM 'anuttaram - sarvazreSThatvAt, tathA - sabvadukkhapAvANaM sarvaduHkhapApAnAM sakaladuHkhajanakajJAnAvaraNIyAdyaSTavidhakarmaNAM 'viusamaNaM' vyupazamanam = sarvathA prazamanakArakam / etAdRzaM pravacanaM bhagavatA kathitamityarthaH || sU-3 // " , kaTuka, capala, vacanoM se munijakoM kI rakSA hotI rahe isa abhiprAya se ( bhagavayA ) bhagavAn ne ( sukahiyaM ) acchI taraha se pratipAdita kiyA hai / asadbhUta artha ko kahane vAlA bacana alIka, para doSa sUcakavacanapizuna, para ke marmakA udghATaka vacana paruSa, udvega ko paidA karane vAlA vacana kaTuka, aura vinA vicAre bolA gayA vacana capala kahalAtA hai / yaha pravacana ( antahiyaM ) AtmA kA hitakAraka hai tathA ( peccAbhAviyaM ) janmAntara meM bhI zubhaphala kA denevAlA hai / (Agamesibha6 ) isIliye ise bhaviSyat meM kalyANakAraka kahA gayA hai / ( suddhaM ) isa pravacana meM kisI bhI prakAra kA pUrvAparavirodharUpa doSa nahI hone se ye zuddha haiM / (neyAjyaM ) yaha vItarAga dvArA bhASita hone ke kAraNa nyAyayukta hai| tathA ( akuDilaM ) isase RjubhAva utpanna ho jAtA hai isaliye yaha akuTila hai / (aNuttaraM ) isa ke jaisA uttama aura koI 16 uThora, uDavAM, yayA vanAthI munijaneni rakSA thayA kare te uddezathI 16 bhagavayA " lagavAne " sukahiyaM " sArI rIte pratipAdana aryu che masahUlUta arthane nAI vayana alIka, paradoSa sUrya vayana pizuna, jIlanA bharmane pAtu vathana paruSa, udvega pehA uranAra vayana kaTuka ane vidyAryA vinA meAlAyela vacana 2paNa kahevAya che. A pravacana attahiyaM " AtmAne bhATe hitAra che tathA " peccAbhAviyaM " 4nmAMtarabhAM pazu zubha ija henAi che. " Agamesibhadda" te aratene laviSyamA udayAlu 25 harzAvyuM che. " suddhaM A pravacanamAM kAI paNa prakAre pUrvAparavAdharUpa doSa nahIM hovAthI te ' neyAjyaM " te vItarAga dvArA uDevAyeMsa hovAthI nyAyayukta che. akuDilaM " tenAthI RnnubhAva-saraNatA - utpanna thAya che tethI te aDuTisa aNuttara " tenAnevu zreSTha jIbhU huI pazu nathI tethI te anuttara che. "" " zuddha 2. tathA 66 che zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #741 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a02 sU0 3 satyasvarU panarUpaNam nahIM hai isaliye yaha anuttara hai| aura yaha (savvadukkhapAvANaM viusamaNaM) aneka vidha duHkhoM ke dene vAle jJAnAvaraNIyAdi aSTaprakAra ke karmoM kA sarvathA upazama karane vAlA hai| aise vizeSaNoM se viziSTa isa pravacana ko bhagavAna ne kahA hai| bhAvArtha-sUtrakAra ne isa sUtra dvArA yaha prakaTa kiyA haiM ki satya hone para bhI kisa prakAra ke vacana nahIM bolanA cAhiye aura kisa prakAra ke vacana bolanA caahiye| unhoM ne kahAhai ki jina satyavacanoM se saMyama meM bAdhA AveM ve vacana kamI nahIM kahanA cAhiye, kyoM ki aise vacana satya hone para bhI asatya ke jaise hone se heya tyAjya haiM / jina satya vacanoM se hiMsA ho jAve, pApa meM jIvoM kI pravRtti ho jAve, cAritra se bhraSTa ho jAve, athavA apane cAritra meM kisIprakAra kI bAdhA upasthita ho jAve, rAjakathA Adi kA prasaMga jinameM hove, jo prayojana zUnya hoM, jinase kalaha utpanna ho jAve, nyAyAnukUla jo na hoM, apavAda vivAda se jo yukta ho, para kI viDambanAkAraka ho, jinake bolane meM apanI AtmaprazaMsA bharI ho, athavA kisI prakAra kA Aveza bhAva jhalakatA ho, sunane vAlo ko jinameM apanI dhRSTatA prakAzita bhane te " savvadukkhapAvANaM viusamaNaM" bhane 42i go nA2 jJAnAvaraNI Adi ATha prakoranAM karmone sarvathA upazama karanAra che, evAM vizeSaNothI yukta A pravacana bhagavAna mahAvIra dvArA kathita che. bhAvArtha-sUtrakAre A sUtra dvArA e spaSTa karyuM che ke satya hoya te paNa kevA prakAranAM vacana bolavAM joIe, temaNe e batAvyuM che ke je satyavacanothI saMyamamAM bAdhA naDe, tevA vacane kadI paNa na belavAM joIe, kAraNa ke tevAM vacana satya hoya to paNa asatya jevAM hovAthI heya che. je satyavacanethI hiMsA thaI jAya , jenI pApamAM pravRtti thAya, cAritramAM bhraSTatA Ave, athavA pitAnA cAritramAM koI prakAranI bAdhA upasthita thAya, jemAM rAjakathA AdinuM varNana Ave, je prayajana vinAnuM hoya, jenAthI kalaha pidA thAya, je nyAyAnukULa na hoya, je apavAda vivAdathI yukta, pArakAnI viDaMbanA karanAra hoya, je bolavAmAM AtmazlAghA thatI hoya, athavA kaI prakArane Aveza bhAva jaNAto hoya, jemAM sAMbhaLanAra AgaLa pitAnI zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #742 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 684 prazravyAkaraNasUtre hotI ho, jinake bolane meM lajjA kI bhI lAja jAtI ho, loka meM jo nindita mAne jAte hoM, para ke marma ko jo chedate hoM, durdaSTa, duHzruta evaM jo ajJAta hoM aise satyavacana bhI nahIM bolanA cAhiye / tathA bhASAsamiti ke virodhI hone se aise vacana bhI nahIM kahanA cAhiye ki jo dUsaroM kI niMdA kAraka hoM, karNakaTu tathA duHkhaprada hoM, jaisetU mahAmUrkha hai, meghAvI nahIM hai, dharmapriya nahIM hai ityAdi / tathA jo dravya jaisA hai, jaise AkAra kA hai, jisa kSetra kAla Adi se saMbaMdha rakhatA hai, aisA hI usakA pratipAdana karanevAlA avisaMvAdI vacana jo hotA hai vaha vacana dravya se yukta kahalAtA hai, isI prakAra usa dravya meM jo paryAyeM ho rahI hoM, athavA - jisa paryAya se vaha yukta ho usa paryAya kA pradarzaka vacana paryAya se yukta vacana kahalAtA hai / guNoM kI apekSA ko lekara jo vacana bolA jAtA hai vaha guNa se yukta vacana kahalAtA hai / kRSyAdi vyApAroM ko lekara jo vacana kahe jAte haiM ve karmayukta vacana kahalAte haiN| " ye zilpI hai ye citrakAra haiM " ityAdi jo kriyAvizeSoM ko lekara jo vacana kahe jAte haiM ve bahuvidhazilpayukta vacana kahalAte haiN| tathA siddhAnta ke anusAra jo vacana kahe jAte haiM ve siddhAntayukta vacana kahalAte haiM / isI taraha nAma Adi se yukta jo dhRSTatAnuM pradarzana thatuM hAya, je khelavAmAM lAja leApAtI hAya, jagatamAM je nindApAtra manAtAM hoya, bIjAnA mane je chedyatAM hAya, duSTa, duHzruta, ane je ajJAta hoya evAM satyavacana paNa kheAlavAM joie nahIM. tathA bhASAsamitinA virodhI hAvAthI evAM vacanA paNa na bolavAM joIe ke je bIjAnI nindAkAraka hAya, kakaTu tathA duHkhaprada hAya jema ke " tu mahAbhUrkha che, bhedhAvI nathI, dharmapriya nathI " ityAdi, tathA ne dravya jevu che jevA AkAranuM che, kSetra kALa Adi sAthe sabaMdha rAkhe che, evuM ja tenuM pratipAdana karanArAM avisavAdI je vacaneA hoya che te vacanA dravyayukta kahevAya che e ja pramANe te dravyamAM je paryAcA thai rahI che, athavA je paryAyathI te yukta hoya, te paryAyane darzAvanArU vacana paryAyayukta vacana kahevAya che. guNAnI apekSAe je vacana khelAya che ne guNayukta vacana kahevAya che, kRSyAdi vyApArAnI apekSAe je vacana khelAya che te kama yukta vayana uhevAya che. " teyA ziDapI che, teyo citrahAra che" ityAdi ddiyaavizeSAnI apekSAe je vacana kahevAya che te ahuvidha zilpayukta vacana kahevAya che, e ja pramANe nAma AdithI yukta je vacana kahevAya che te zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #743 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudazino TIkA a02 sU04 prathamabhAvanAsvapanirUpaNam saMprati satyavacanasya paJca bhAvanAH pratipAdayan pUrva samitiyogalakSaNAM prathamAM bhAvanAmAha-' tassa imA' ityAdi__ mUlam -tassa imA paMca bhAvaNAo bIyassa vayassa aliyavayaNa-veramaNa-parirakkhaNaTTayAe / paDhamaM soUNa saMvaraTuM paramaTuM suTu jANiUNa na vegiyaM, na turiyaM, na cavalaM na kaDuyaM, na pharusaM, na sAhasaM, na ya parassa pIlAkaraM sAvajjaM saccaM ca miyaM ca gAhagaM ca suddhaM saMgayamakAhalaM ca samIkkhiyaM saMjaeNa kAlammiya vattavvaM / evaM aNuvAisamiijogeNa bhAvio bhavai aMtarappA saMjayakaracaraNanayaNavayaNo sUro saccajjavasaMpaNNo // sU04 // TIkA- tassa ' tasya prasiddhasya 'bIyassa vayassa' dvitIyasya vratasya imA: vakSyamANAH paJca bhAvaNAo' bhAvanAH 'aliyavayaNaveramaNaparirakSaNavacana kahejAte haiM ve nAmAdiyukta vacana kahalAte haiN| isa prakAra ke ye satyavacana saMyama Adi ke bAdhaka nahIM hote hai| aise vacana savyavratI bola sakatA haiN| tathA vaha prAkRta Adi bheda se bAraha prakAra kI bhASA aura ekavacana Adi ke bheda se solaha prakAra kA vacana bhI bola sakatA hai| isa prakAra ke vacana bolane meM prabhu kI AjJA hai| aise vacana bolane meM kisI bhI jIva ko bAdhA nahIM pahu~catI hai // sU03 // aba sUtrakAra satyavacana kI pAMca bhAvanAoM ko kahane ke abhiprAya se sarvaprathama ve anuvicintya samiti nAma kI prathama bhAvanA nAmAdiyukta vacana kahevAya che, A prakAranAM te satyavacano saMyama AdimAM bAdhaka thatAM nathI. evAM vacana satyavatI bolI zake che. tathA te prAkRta Adi bhedathI bAra prakAranI bhASA ane eka vacana Adi bhedathI soLa prakAranA vacana paNa bolI zake che, A prakAranAM vacana bolavAnI prabhunI AjJA che. evAM kyano mobAthI 75 pane mAthA pAMyatI nathI / / 2. 3 // have sUtrakAra satyavacananI pAMca bhAvanAo darzAvavAne mATe sauthI pahelAM teo anuvicitra samiti nAmanI pahelI bhAvanAnuM varNana kare che zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #744 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazravyAkaraNasUtre yAe ' alIkavacanaviramaNaparirakSaNArtham-mRpAvAdaviramaNavrataparirakSaNArtha santi / tAsu ' paDhamaM ' prathamAM samitiyogalakSaNo bhAvanAmAha- soUNa ' zrutvA suguru samIpe samAkarNya, tathA-' paramaTuM' paramArtha-paramatattvaM prathamabhAvanArahasyaM 'saMvarahUM' saMvarArtha-saMvarasya-mRSAvAdaviratilakSaNasya artha prayojanaM-mokSalakSaNam , athavA-saMvaraH karmanirodhaeva arthaH prayojanaM yasya sa taM tathoktam , yadvA-saMvarasya= prastutasaMvarAdhyayanasya artha vAcyaM 'muTu' suSTu-samyaka ' jANiUNa' jJAtvA na=naiva 'vegiyaM' vegitaM-nadIpravAha vadvegayuktaM vacanaM vaktavyamityagreNa sambandhaH, tathA-na naiva ' turiyaM' kharitaM-vAtyAvat tvarAyuktaM vacanacAJcalyAt , na naiva kahate haiM-' tassa imA' ityaadi| TIkArtha-(tassa bIyassa vayassa imA paMca bhAvaNAo) usa prasiddha dvitIya mahAvrata kI ye vakSyamANa pAMca bhAvanAe~ ( aliyavayaNaveramaNa parirakkhaNaTThayAe ) usa alIkavacana viramaNarUpa satyavrata kI rakSA ke liye haiN| unameM (paDhamaM ) prathama bhAvanA isa prakAra hai- (paramaTuM saMvarahUM soUNa) suguru ke samIpa prathama bhAvanA ke rahasya ko ki jo rahasya mRSAvAda viratirUpa prayojana vAlA hai, athavA karmanirodharUpa saMvara hI jisakA prayojana hai, athavA isa prastuta saMvarAdhyayana ke vAcyArtha ko sunakarake (su jANiUNa ) acchI taraha jAna karake (na vegiyaM ) nadI ke pravAha kI taraha vegayukta vacana sAdhu ko nahIM bolanA cAhiye isa prakAra "vattavyaM" zabda kA saMbaMdha saba ke sAtha lagA lenA cAhiye / (na turiyaM) vAtyA-vadhUre-kI taraha tvarAyukta vacana caMcalatA se yukta " tassa imA" tyAha TI -" tassa bIyassa vayassa imA paMca bhAvaNAo" te prasiddha lod bhAbatanI yA vakSyamA pAMya bhAvanAmA " aliyavayaNaverabhaNaparirakkhagaTTayAe" te mI--asatya-viramA 35 satyavatanI parikSAne mATe che. tamA " paDhamaM" 59sI bhAvanA 20 pramANe cha-" paramadraM saMvara soUNa " sazuru pAse pahelI bhAvanAnuM rahasya ke je mRSAvAda viratirUpa prajanavALuM che, athavA kama nirodharUpa saMvara ja jenuM prayojana che, athavA A prastuta sadhyayananI vAcyA sAmajIna 'suThujANiUNa " sArI rIte taNIne " na vegiya " nahIna bAnI bha vegayuta payana sAdhu mAlavA joIe nahIM A rIte "vaktavya" zabdane saMbaMdha badhA sAthe joDI le. " na turiya" pAtyA-padhura-nIra parAyuta " na cavalaM" ghoDAnI gati zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #745 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinITIkA a0 2 sU. 4 prathamabhAvanAsvarUpanirUpaNam 687 , ' cavalaM ' capalaM=hayagamanavaccapalabhAvasamanvitam, na=naiva 'kaDuyaM ' nimbavat kaTukam arthataH, na= naiva ' pharusaM' paruSaM kaThoraM - pASANavatkaThora bhAvayuktaM, tathA na=naiva ' sAhasam ' - unmattavat avicAritaM, tathA - ' na ya ' na ca ' parassa parasya pIDAkaraM - duHkhajanakaM ' sAvajjaM ' sAvadyaM = sapApaM vacanaM vaktavyam / uktadoSaduSTaM vacanaM vaktavyamityarthaH / tarhi kIdRzaM vacanaM vaktavyam ? ityAha- 'sacca ca = sadbhUtArthatvAt ' hiyaM ca - pariNAma mukhajanakatvAt 'miyaMmita ca parimitAkSaratvAt, tathA - ' gAhagaM ' grAhakaM = zroturarthapratItijanakatvAt prItijanakavAca, 'suddhaM ' zuddhaM - vegitatvAdidoSarahitatvAt, tathA - saMgayaM ' saMgatam = yuktiyuktatvAt, ' akAhalaM ' akAhalaM = manmanAkSararahitatvAtU, ca = punaH ' samikkhiyaM samIkSitaM = pUrva buddhayA paryAlocitatvAt etAdRzaM vacanaM saMjaeNa ' , " , " ( na cavale) ghor3e ke gamana kI taraha capalabhAva se yukta (na kaDuyaM ) nIma kI taraha arthataH kaTuka, isI taraha ( pharasaM ) pASANa kI taraha kaThora ( na sAhasaM ) unmatta ke vacana kI taraha avicArita, aura ( na ya parassa pIlAkaraM ) para ko pIDAjanaka ( sAvajjA) sAvadhapApayukta aise vacana nahIM bolanA cAhiye / kintu jo vacana ( saccaM ca ) sadbhUta artha ko viSaya karane vAle hone se satya hoM, (hiyaM ca ) pariNAma meM sukhajanaka hone se hitakAraka hoM, (miyaM ca ) parimita akSaroM se yukta hone se jo mita hoM, (gAhagaM ca ) zrotA ko artha kI pratIti evaM prIti ke karAne vAle hone se grAhaka hoM, (suddha) vegitvAdi doSoM se rahita hone se zuddha hoM, tathA ( saMgayaM ) saMgatayukti yukta hoM, ( akAhalaM ) akAhala ho manmana akSara se rahita hoM, (samikkhiyaM ) samIkSita hoM-buddhi se pahile jinakA vicAra acchI taraha kara liyA jevuM capaLabhAva yukta vacana, na kaDu " nImanAM vumeTale uTuGa, e ja rIte " pharusaM " paththara Thevu 42 " na sAhasaM " unmattanAM vayana nevuM aviyArI, bhane " na ya parassa pIlAkara " jInane pIDAna " sAvajjA" sAvadya-pApayukta vacana kholavAM joIe nahIM. paNa je vacana " yathArtha arthAne viSaya uznAra hovAthI satya hoya, " hiyaM ca " pariNAme sumana hovAthI hitAra hoya " miyaM ca " parimita akSazevANu hovAthI ne bhita hoya, " gAhagaM ca " zrotAne arthanI atIti bhane prIti uzavanAra hovAthI grAhya hoya, " suddha " vegitva yAhi hoSarahita hovAthI zuddha hoya, " saMgaya " saMgata - yuktiyukta hoya, " akAhala " mADala hoya-bhanbhana akssre| vinAnuM hoya, " samikkhiya " sabhIkSita hoya-yuddhithI bhenA paDesAM 66 saccaM ca " 66 tathA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #746 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazravyAkaraNasUtre saMyatena=sAdhunA 'kAlammi ya' kAle ca-abasare 'vattavvaM' vaktavyam / evam anena prakAreNa aNubIi samiijogeNa' anuvicityasamitiyogena anuvicitya paryA locya yA samitiyogena=bhASArUpAsamitiH, tasyA yogena 'bhAvio' bhAvitaHantarappA' antarAtmA jIvaH- saMjayakaracaraNanayaNavayaNo' saMyatakaracaraNanayanavadanaH saMyataM = samyagyatanAyukta karacaraNanayanavadanaM yasya sa tathoktaHsan samAhitendriyaH sannityarthaH, 'sUro' zUraH parAkramazAlI, 'saccajjavasaMpanno' satyAjaivasaMpannaH-satyam amRSA Arjavam-RjutA, tAbhyAM saMpanno-yukto bhavati / ityeSAprathamA bhAvanA / / sU-4 // gayA ho aise hoM, aise hI vacana sAdhu ko avasara Ane para-jaba taba nahIM kintu bolane kA jaba samaya upasthita ho taba bolanA caahiye| ( evaM ) isa prakAra ( aNuvIisamii jogeNa) anuvicintya bhASAsamiti ke yoga se-vicAra kara bolane rUpa bhASAsamiti ke saMbaMdha se (bhAvio aMtarappA) bhAvita huA jIva ( saMjayakaracaraNanayaNavayaNo) acchI taraha yatanA se yukta kara-hAtha, caraNa-paira, nayana-netra evaM vadana-mukha vAlA banakara, arthAt samAhita indriyoM vAlA hokara ( sUro ) parAkramazAlI bana jAtA hai, arthAt satyamahAvrata kI ArAdhanA meM Aye hue upasargoM aura parISahoM ko jItane meM zaktizAlI ho jAtA hai| tathA ( saccajjavasaMpanno bhavai ) satya aura RjutA se saMpanna bana jAtA hai| bhAvArtha-ahiMsA vrata kI taraha satyavrata kI bhI pAMca bhAvanAe~ haiN| unameM pahilI bhAvanA anuvicintya bhASA samiti hai| vicaarsArI rIte vicAra karI lIdhuM hoya, evAM vacane ja sAdhue avasare-game tyAre nahIM, paNa balavAna samaya upasthita thAya tyAre belavAM joIe. " evaM) 2 : aNuvIi samii jogeNa" manuvicintya bhASA samitinA yogathI - viyA2 4rIne mAlavA35 bhASA samitinA samayathI " bhAvio aMtarappA" mAvita manera 71 "saMjayakaracaraNanayaNabayaNo " sArI zete yatanAyukata hAtha, paga, netra ane mukhavALA thaIne, athavA samAhita Indriyogaa| 25ne " sUro" 52|bhnnii manI naya che meTale satya mhaavratanI ArAdhanAmAM naDela upasargo ane parISahone jItavAne samartha banI jAya cha, tathA "saccajjavasaMpanno bhavai" satya bhane yI yuta manI laya che. bhAvArtha--ahiMsAvratanI jema satyavratanI paNa pAMca bhAvanAo che. temAM pahelI bhAvanA anuvicitya bhASAsamiti che. vicArapUrvaka belavuM tene anu zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #747 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 2 sU0 5 dvitIyabhAvanAsvarUpanirUpaNam atha krodhanigraharUpAM dvitIyAM bhAvanAmAha - ' nIyaM koho ' ityAdi mUlam - bIyaM koho Na seviyavvo, kuddho caMDikkio mANuso aliyaM bhaNeja, pisuNaM bhaNeja, pharusaM bhaNejja, aliyaM pisuNaM pharusaM bhaNejja, kalahaM kareja, veraM kareja, vigahaM kareja, kalahaM veraM vigahaM kareja, saccaM haNeja, sIlaM haNeja, viNayaM haNeja saccaM sIlaM viNayaM haNeja, veso bhavejja, vatyuM bhavejja, gammo bhavejja, veso vatthaM gammo bhavejja, evaM annaM ca evamAiyaM 689 pUrvaka bolanA isakA nAma aNuvicintya bhASaNa hai| yaha bhASA samitirUpa hai / satya meM aura bhASA samiti meM kucha bheda kahA gayA hai vaha yaha hai ki haraeka ke sAtha saMbhASaNa vyavahAra meM viveka rakhanA to bhASA samiti hai / aura apane samazIla sAdhu puruSo ke sAtha saMbhASaNa vyavahAra meM hita mita aura yathArthavacana kA upayoga karanA satyavratarUpa yatidharma hai / isa bhAvanA se isa satyavrata kI sthiratA hotI hai / bolate samaya sAdhu ko vega se tvarA se aura capalatA se nahIM bolanA cAhiye / aura na vinA vicAre hI bolanA caahiye| bolane kA jaba samaya Ave taba hI satya, hita, mita vacana bolanA cAhiye / avicArita aura aspaSTa vacana nahIM bolanA cAhiye / isa taraha kI vacana pravRtti meM sAvadhAna banA huA sAdhu satyavrata ko suzobhita karatA huA pratyeka apanI kara caraNa Adi kI pravRtti ko yatanApUrvaka karatA rahatA hai || suu04|| vicintya bhASaNa kahe che. te bhASAsamitirUpa che. satyamAM ane bhASAsamitimAM keTalAka bheda khatAvavAmAM AvyA che. te evA prakAranA che ke darekanI sAthe vAtacItamAM viveka rAkhavA e tA bhASAsamiti che. ane peAtAnAM samazIla sAdhujane sAthe vAtacItamAM hita, mita ane yathA vacananA upayoga karavA te satyavratarUpa yatidharma che. A bhAvanAthI te satyavrata dRDha thAya che. khelato vakhate sAdhue vegathI tvarAthI ane capalatAthI bolavu joIe nahIM. vinA vicArye paNa khelavuM joI e nahIM jyAre beAlavAnA avasara Ave tyAre ja satya, hita, mita vacana eTalavAM joI e, avicArita ane aspaSTa vacana mAlavAM joie nahIM. A prakAranI vacana pravRttimAM sAvadhAna anela sAdhu satya vratane suzeAbhita karatA, potAnI karaNa caraNa AdinI pratyeka pravRttine yatanApUrvaka karatA rahe che ! sU. 4 5 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #748 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 690 prazravyAkaraNasUtre bhaNejja, kohaggisaMpalitto, tamhA koho na seviyavvo / evaM khaMtIi bhAvio bhavai aMtarappA saMjayakaracaraNanayaNavayaNo sUro saccajjava saMpanno // sU0 5 // TIkA- 'bIyaM ' dvitIyAM bhAvanAmaha- -' koho ' krodhaH = kSamAdiakSAnti= akSAntipariNatirUSo 'na seviyacco' na sevitavyaH / kathaM na sevitavyaH ? ityAha -' kuDo' krudraH = krodhayuktaH, ' caMDikio' cANDikyitaH =cANDikyaM = raudrarUpatvaM saMjAtamasya cANDiviyataH = raudrarUpayuktaH ' mANuso mAnuSaH ' aliyaM ' alIkam = asatyaM ' bhaNejja' bhaNet = bhASeta, tathA-' pisuNaM ' pizunaM = paradoSasUcakaM vacanaM bhaNet, 'pharusaM' paruSaM = paramamadghATakaM bhaNet, tathA - ' aliyaM pisuNaM pharusaM ' alIkaM pizunaM paruSametattritayamapi bhaNet / tathA kalahaM = bAgyuddhaM ' karejja kuryAt, 'veraM ' vairaM =zatrutAM 'karejja ' kuryAt, ' vigahaM ' vikathAM vigatArthI , aba sUtrakAra krodhanigraharUpa dvitIya bhAvanA ko prakaTa karate haiM'vIyaM ko ho' ityAdi, TIkArtha - krodha nigraharUpa jo dvitIya bhAvanA hai usameM ( koho na seviyanvo) krodha kA sevana nahIM kiyA jAtA hai| kyoM ki jo ( kuddho maNuso ) krodhayukta puruSa hotA hai vaha ( caMDakio ) raudrarUpa se yukta bana jAtA hai / aisA manuSya ( aliyaM bhaNeja ) jhUTha bola detA hai (pisuNaM bhaNejja) para ke doSo ke sUcaka vacana bola detA hai (pharUsaM bhaNejja ) dUsaroM ke marmako chedane vAle vacanoM ko kaha detA hai, tathA ( aliyaM pisuNaM pharUsaM bhaNejja ) alIka, pizuna aura paruSa, ina tInoM taraha ke vacanoM kA bhI prayoga kara detA hai / ( kalahaM karejja ) paraspara meM vAgyuddha have sUtrakAra krodhanigraharUpa khIjI bhAvanAnuM spaSTIkaraNa kare che. " bIya koho " ityAhi 66 TIartha - jheghanigraha35 ? mIla bhAvanA che temAM " koho na seviyavvo " DodhanuM sevana na ukhu leha azu ne "kuddho maNuso" odhI puruSo hoya che tethe " caMDakio " raudra3yavANA janI laya che. mevA bhanuSya " aliya bhaNejja " hu modI nAMce che." pisuNaM bhaNejja " jIlanA hoSa. darza vayano moTI nAce che " pharusa' bhaNejja " mIla yojanAM bharmane chenAzaM vayano mosI laya che, tathA " aliya pisuNaM pharusa' bhaNejja " asatya pizuna ane paruSa, e traNe prakAranA vacaneAnA prayAga karI nAkhe che, 8 kalahaM zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #749 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 2 sU0 5 dvitIyabhAvanAsvarUpanirUpaNam 691 / / zAstraviruddhAM kathAM-vArtA kuryAt , ' kalahaM veraM vigahaM ' kalahaM varaM vikathAM ca kuryAt , tathA-' saccaM ' satyaM sadbhUtArtha ' haNejja' hanyAt nAzayet , ' sIlaM' zIla-sadAcAra hanyAt , ' viNayaM ' vinayaM-vinItabhAvaM hanyAt / tathA-krodhayukto mAnavaH 'veso' dveSyaH-sarveSAmapriyo ' bhavejja' bhavet , tathA- 'vatthu' vAstu-gRhaM, doSagRhaMdoSapAtraM 'bhaveja' bhavet , tathA-'gammo' gamyaH anAdarasthAnaM bhavet , tathA-" veso vatthu gammo dveSyo vAstugamya etatritayo'pi bhavet / ' evaM ' etat=pUrvoktam , 'annaM ' anyacca ' evamAiyaM' evamAdikam= bhI ThAna detA hai, (vera karejA ) dUsaroM se zatrutA bhI kara letA hai, tathA (vigahaM karejjA ) jo kathA zAstra se viruddha hotI hai use bhI kaha detA hai / tathA (kalahaM veraM vigahaM karejja) kalaha vaira aura vikathA, ina tInoM ko bhI karatA hai| tathA (sacca haNejja) satya-sadabhUta artha kA apalApa kara detA hai| tathA (sIlaM haNejja) zIla-sadAcAra ko naSTakara detA hai, (viNayaM haNejja ) vinIta bhAva ko dhikkAra detA hai| tathA ( saccaM sIlaM viNayaM haNejja ) satya zIla aura vinaya, ina tInoM ko naSTa kara detA hai| tathA (veso bhavejja ) jo mAnava krodha se yukta hotA hai vaha dUsaro ko apriya bana jAtA hai, (vatthu bhaNejja ) dveSa pAtra bana jAtA haiM aura ( gammo bhavejja) saba ke anAdaraNIya hotA hai| (veso vatthu gammo bhavejja) vaha dUsaroM ko apriya dveSapAtra aura anAdara ina tInoM kA sthAna bana jAtA hai / ina pUrvokta vacano ko tathA ( evaM anna ca evamAiyaM) isI prakAra ke aura bhI dUsarI taraha ke asatyakarejja" 52252bhAM vAyuddha 55 pAre che vera karejjA" bhItI sAthe zatrutA 54] 42 cha, tathA " vigaha karejjA" tathA thA zAkhanI viruddha DAya cha te 55 42 cha. tathA " kalaha, veraM vigahaM karejja" , vai2 ane vizthA se ye 42 cha tathA "saccaM haNejja" satya- yathAtha artha ne| a58|5 42rI nA che, " sIla haNejja" zAsa-sahAyAra! nAza 3rI nAme cha, "viNaya haNejja" vinIta mApane pichAre cha, t5|| " sacca sIlaM viNayaM haNejja" satya, zIra bhane vinaya satraNene naSTa nA cha. tathA " veso bhavejja" 2 mAnava odhayuta mane cha te pItane mapriya thAya cha, "vatthu bhavejja" dveSapAtra bhane che bhane "gammo bhavejja" madhAne bhATe manA2pAtra bhane che. " veso vattha gammo bhavejja" te bhI apriya dveSapAtra mane manA12pAtra me RNetuM sthAna bhane cha. sa pUrveti tayana tathA " evaM annaM ca zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #750 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazravyA evaM jAtIyaM vacanaM ' kohaggisaMpalitto' krodhAgnisaMpradIpto naro 'bhaNejja' bhaNeta kathayet , ' tamhA' tasmAt kAraNAt 'koho na seviyaco' krodho na sevitvyH| evam anena prakAreNa khaMtIi' kSAntyA-upazamena ' bhAvio' bhAvitaH ' aMtarappA' antarAtmA-jIvaH saMyatakaracaraNanayanavadanaH zUraH satyAjaivasaMpanno bhavati / / 5 / / iti dvitIyA bhAvanA // 2 // vacanoM ko ( kohaggisaMpalitto bhavejja ) krodhAgni se saMtapta huA manuSya kaha diyA karatA hai| (tamhA koho ta seviyavyo) isaliye krodha kA kabhI bhI saMyamIjana ko sevana nahI karanA caahiye| (evaMkhatIi bhAvio aMtarappA ) isa prakAra kSAntipariNati se vAsita huA jIva (saMjayakaracaraNanayaNavayaNo) saMyata kara, caraNa, nayana vadana vAlA ho jAtA haiM aura (sUro) apane satyavrata kI ArAdhanA meM parAkramazAlI hotA huA (saccajjavasaMpanno bhavai) satya aura Arjava ina donoM se saMpanna bana jAtA hai| bhAvArtha-sUtrakAra ne isa sUtra dvArA satyavrata kI dUsarI bhAvanA kA varNana kiyA hai| vaha bhAvanA krodha nigraha rUpa hai| kSAntipariNati krodha kI hotI hai| manuSya para jaba isakA Aveza A jAtA hai to usakI AkRti badala jAtI hai usakA rUpa raudra ho jAtA haiN| isa sthiti meM usa kA vacana vyavahora satyadharma se pratikUla ho jAtA hai ! vaha isake Aveza meM yahA tadvA volane laga jAtA hai / usako isa bAta kA evamAiyaM " se prA2na mI 5 asatya kyanI "kohaggisaMpalitto bhavejja" dhAnayuta manuSya yAdI taya cha " tamhA koho na seviyavyo" te 12) saMyamI soohI pa] oSa 42 me nahI. "evaM khaMtIi bhAvio aMtarappA" mA zate zAntipariNatithI sAvita thye| 71 " saMjaya karacaraNanayaNavayaNo" sayata, hAtha, 5, nayana, pahanavANe naya cha bhane "sUro" potAnA satyavratanI mArAdhanAmA prazabha "sacajjavasaMpanno bhavai" satya ane Ajeva, e banethI yukta banI jAya che. bhAvArtha-sUtrakAre A sUtradvArA satyavratanI bIjI bhAvanAnuM varNana karyuM che. te bhAvanA krodhanigraharUpa che. kSAnti pariNatithI ulaTI pariNati krodhanI hoya che, manuSya para jyAre tene Aveza Ave che tyAre tenI AkRti badalAI jAya che, te raudrarUpa dhAraNa kare che. A paristhitimAM tenAM vayane tathA vyavahAra satya dharmathI pratikULa thaI jAya che. te tenA AvezamAM game tevuM zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #751 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 2 sU06 tRtIyabhAvanAsvarUpanirUpaNam atha tRtIyAM lobhanigraharUpAM bhAvanAmAha iyaM loho ' ityAdi / mUlam - taiyaM loho na seviyavvo, luddho lolo bhaNejja aliyaM / khettassa vetthussa vA kaeNa luDo lolo bhaNejja " 693 bhAna nahIM rahatA hai ki ina hamAre vacanoM se dUsare prANiyoM ke prANoM para kyA bItegI / jhUTha bolane meM use thoDA sA bhI saMkoca nahIM hotA / dUsare kI cugalI karane se vaha nahIM cukatA - para ke Upara asatyadoSAropa karane se vaha pIche nahIM htthtaa| hara kisI ke sAtha kalaha karatA rahatA hai| zatrutA karane meM vaha bar3A nipuNa hotA hai / zAstra viruddha bolane kI ise thor3I sI bhI cintA nahIM hotii| jo padArtha jisa rUpa meM hotA hai use usa rUpa meM kahane meM ise zarma AtI hai| vinItabhAva kI isakI dRSTi meM koI kImata nahIM hotI hai / jaba yaha krodharUpI agni se saMtapta ho uThatA haitaba isakI parIsthiti pUrvokta prakAra se to hotI hai parantu isase adhika bhI kabhI 2 bana jAtI hai / aisI sthiti meM isakA koI hitaiSI nahIM rahatA hai / saba hI isakA anAdara karane lagate haiM / isaliye isa krodha kA parihAra karanA cAhiye / isa prakAra vicAra kara jo munijana kSAnti pariNati se isa krodha ko jItate haiM arthAt krodha nahIM karate haiM ve hI isa dvitIyabhAvanA se apane antaHkaraNa ko vAsita kara satyavrata ko sthira banA lete haiM || sU0 5 // I khelavA lAge che. tene te vAtanuM paNa bhAna rahetuM nathI ke mArAM vacanAthI khIjA prANIenA jIvane keTaluM duHkha thAya che. asatya khelavAmAM tene jarA paNa saMkoca thatA nathI. bIjAnI niMdA karatAM paNa te aTakatA nathI--anyanI upara asatya doSAropa karatA te pAcho haThatA nathI. harakoI sAthe te kalaha karatA rahe che. duzmanAvaTa karavAmAM te nipuNa heAya che. zAstravirUddha khelavAmAM tene jarA paNa duHkha thatuM nathI. je padArtha je rUpe hoya che te rUpe tene kahevAmAM tene zarama lAge che. tenI dRSTie vinIta bhAvanI kAI kImata hatI nathI. jyAre krodharUpI agnithI saMtapta thai jAya che tyAre tenI hAlata pUrvokta prakAranI tA thAya ja che paNa tenAthI adhika paNa koi koi vAra bane che evI sthitimAM tenA koi hiteSI rahetA nathI. sau teneA anAdara karavA mAMDe che. tethI te krodhane tyAga karavA oie. A rIte vicArIne je munijana kSAnti pariNitathI e krodhane jIte che, eTale ke krodha karatA nathI, te ja A bIjI bhAvanAthI peAtAnA aMtaHkaraNane bhAvita karIne satyavratane sthira karI le cheAsUpAA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #752 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 694 prazravyAkaraNasUtre aliyaM 1, kittIe lAbhassa vA kaeNa luddho lolo bhaNejja aliyaM 2, iDDIe sokkhassa vA kaeNa, luddho lolo bhaNejja aliyaM 3, bhattassa pANassa vA kaeNa, luddho lolo bhaNejja aliyaM 4, pIDhassa phalagassa vA kaeNa, luddho lolo bhaNejja aliyaM 5, sejjAe saMthAragassa vA kaeNa, luddho lolo bhaNejja aliyaM 6, vatthassa pattassa vA kaeNa, luddho lolo bhaNejja aliyaM 7, kaMbalassa pAyapuMchaNassa vA kaeNa, luddho lolo bhaNejja aliyaM 8, sosassa sosaNIe vA kaeNa, luddho lolo bhaNejja aliyaM 9, annesu evamAisu bahusu kAraNasaesuluddho lolo bhaNejja aliyaM 10 tamhA loho na seviyavo, evaM muttIe bhAvio bhavai aMtarappA saMjayakaracaraNanayaNavayaNo suurosccjjvsNpnno||6|| TAkA-' taiyaM ' tRtIyAM bhAvanAmAha- loho na seviyavo' lobho na sevitavyaH / lobhasevanena kiM bhavet ? ityAha-'luddho ' lubdho lobhayukto naro 'lolo' lolA=vazlaH san 'aliyaM ' alIka-kUTavacanaM ' bhaNejja' bhaNekathayet / kena nimittena lubdho'lIkaM bhaNet ? ityAha-' khettassa' kSetrasya ____ aba sUtrakAra tRtIya bhAvanA jo lobhanigraha rUpa hai use prakaTa karate haiM--'taiyaM loho' ityAdi / TIkArtha-(taiyaM ) lobha nigraharUpa tRtIya bhAvanA isa prakAra se hai(loho na seviyavo) lobha sevana karane yogya nahIM hai| kyoM ki (luddho lolo aliyaM bhaNejja) lobha ke sevana karane se prANI lubdha kahalAtA hai, aura vaha lobha yukta banA huA manuSya caJcala citta hokara ve sUtrA somaniyA nAmanI nI bhAvanAnuM varNana 42 cha "taiyaM loho" 7. TI -" taiyaM" yoganiya 35 zrI bhAvanA pramANe -" loho na sebiyavvo" sona sevana 42vAne yogya nathI. 4126"luddho lolo aliyaM bhaNejja" sAmanu sevana 42vAthI prAe dugdha upAya cha, bhane te sAmayuta manuSya 2 vittapANI neTa kyA yAdI 2 cha, "khettassa vatthussa zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #753 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 2 sU05 tRtIyabhAvanAsvarUpanirUpaNam 695 ' vatthussa ' vArasunaH=vAsabhUme va 'karaNa' kRtena kRte ityarthaH atra hetvarthe tRtIyA evaM sarvatra jJeyam / lubdho lololIkaM bhaNet || 1|| tathA-' kittIe kIrte: ' lAbhassa ' lAbhasya vA kRte lubdho lolo'lIkaM bhaNet // 2 // 'iDIe' RddheH saMpatteH ' saukkhassa' saukhyasya vA kRte lubdho lolo'lIkaM bhaNet // 3 // bhaktasya pAnasya vA kRte lubdho lolo lokaM bhaNet // 4 // ' pIDhassa ' pIThasya phalagassa ' phalakasya vA kRte lubdho lolo'lIkaM bhaNet // 5 // tathA'sejjAe ' zayyAyAH 'saMthAragassa ' saMstArakasya vA kRte lubdho lolo'lIkaM bhaNet || 6 || ' vatthassa' vastrasya = colapaTTAde: ' pattasya ' pAtrasya vA kRte lubdho kUTa vacana bola sakatA hai (khettassa vatthussa vA kaeNa luTTo lolo aliya bhaNejja ) kUTavacana - jhUThavacana bolane ke nimitta ye use hote haiM - vaha lobhI manuSya caJcalacita hotA huA kheta athavA nivAsabhUmi- gRha ke nimitta jhUThavacana kaha sakatA hai (kittIe lAbhassa vA kaeNa luddho lolo aliyaM bhaNejja ) apanI kIrti athavA lAbha ke nimitta asatyabhASaNa kara sakatA hai ( iDDIe sokkhassa vA karaNa luddho lolo aliyaM bhaNejja ) Rddhi-saMpatti athavA saukhyake nimitta asatyavacana bola sakatA hai | ( bhattassa pANassa vA kaeNa luDo lolo aliyaM bhaNejja ) AhAra athavA pAnI ke nimitta asatyavacana kaha sakatA hai ( pIDhassa phalagassa vA kaeNa luddho lolo aliyaM bhaNejja ) pATa athavA bAjoTha ke nimitta asatyavacana kaha sakatA hai; ( saMjjAe saMdhAragassa vA karaNa luddho lolo aliyaM bhaNejja) zayyA athavA saMstAraka ke liye vaha lobha caMcalacitta hokara asatya bola sakatA hai ( vatthassa patassa vA kaeNa 6 vA kaNa luddho lolo aliyaM bhaNejja " tene chUTa vayana-asatya vayana mosavAnAM nimitta AvAM hoya che-te leAbhI manuSya caMcala citta thatA khetara athavA nivAsabhUmi- dharane nimitte asatya vathana uDI zaDe che. " kittIe lAbhassa vA her gat lolo aliyaM bhaNejja " te potAnI DIrti athavA sAlane bhATe asatya elI zake che tfsar sokkhassa vA karaNa luddho lolo aliya bhaNejja " ddhi sapatti athavA sukhane mATe te asatya vacana elI zake che (" 66 bhattassa pANassa vA kaeNa luddho lolo aliyaM bhaNejja " AhAra athavA pANIne bhATe te asatya vacana uDI rADe che " pIDharasa phalagassa vA kaeNa luddho lolo aliyaM bhaNejja " pATa athavA isaune nimitte te asatya vathana mosI rAThe che. (6 saMjoe saMthAragassa vA kaeNa luddho lolo aliyaM bhaNejja " zamyA athavA sastAra mATe te leAbhI caMcala citta thatAM asatya mAlI zake che. (6 vattharasa zrI prazna vyAkaraNa sUtra , Page #754 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazravyA lolo'lokaM bhaNet // 7 // 'kaMbalassa' kambalasya 'pAyapuMchaNassa' pAdaponchanasya vA kRte lubdho lolo'lIkaM bhaNet // 8 // tathA 'sIsassa' ziSyasya 'sIsaNIe' ziSyAyA vA kRte lubdho lolo'lIkaM bhaNet // 9 // 'annesu' anyesu 'ebamAiesu' evamAdikeSu evaM prakAreSu bahuSu kAraNazateSu prApteSu lubdho lolo'lokaM bhaNet // 10 // ' tamhA' tasmAt kAraNAt lomo na sevitavyaH / evam-amunA prakAreNa ' muttIe' mukyA-nirlobhatArUpayA bhAvitaH 'aMtarappA' antarAtmA jIbaH saMyatakaracaraNanayanavadanaH zUraH satyArjavasaMpanno bhavati // sU06 / / // iti tRtIyA bhAvanA // luddho lolo aliyaM bhaNejja ) isI taraha vastra athavA pAtra ke liye caMcala citta banA huA vaha lobhI jhUTha vacana bola sakatA hai ( kaMbalassa pAyapuMchaNassa vA karaNa luddho lolo aliyaM bhaNejja) kambala athavA pAdapoMchana ke nimitta ko lekara vaha caMcala citta banA huA lobhI mRSAvAdi kaha sakatA hai ( sIsassa sIsaNIe vA karaNa luddho lolo aliyaM bhaNejja) ziSya athavA ziSyA ke nimitta lubdha vaha caMcalacitta hokara mRSAbhASaNa karatA hai ( annesu evamAiesu bahusu koraNasaesu luddho lolo aliyaM bhaNejja ) isI taraha aura bhI inase saikar3oM koraNoM ko nimitta karake vaha lobhI caMcala citta hokara jhUTha bola sakatA hai (tamhA loho na seviyavco) isaliye lobha sevana karane yogya nahIM hai| (evaM muttIe bhAvio aMtarappA) isa prakAra nilaubhatArUpa tRtIya bhAvanA se vAsita huA aMtarAtmA-jIva (saMjayakaracaraNanayanavayaNo) apane kara. caraNa, nayana aura mukhakI pravRtti ko yatnAcAra se saMyamita pattassa vA kaeNa luddhI lolo aliyaM bhaNejja" . pramANe pakha pAtrana bhATa yaya vitta thayesa te somI asatya vayana mAsI zaOM cha. "kaMbalassa pAyapuMchaNasa bA kaeNa luddho lolo aliyaM bhaNejja" asa hai 5527 // bhATate nyAya vitta maneta sAmI bhRSAvA DIza cha. "sIsassa sIsaNIe vA karaNa luddho lolo aliyaM bhaNejja" ziSya athavA ziSyAne nibhitto samaya te yA citta bhRSAlASA 42 // za ta. " annesu evamAiesu bahusu kAraNa. maesa laDo lolo aliya bhaNejja" 2 rIte // sivAyanA se ANAne nimitta te khAlI jayitta ne asatya mArI za cha. " tamhA loho na viyavo " tethI sona sevana 42vAyogya nathI. " evaM muttIe bhAvio aMtarappA" mA zata nimitA35 trI bhAvanAthI lAvita anesa ma'tarAtmA-1 " saMjayakaracaraNanayaNavayaNo" potAnA hAtha, 51, nayana mana bhubhanI pravRttine yatanApU 4 sayabhita 42rI se che. mane "sUro" pAtAnA satyavratanA pAsanamA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #755 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzinI TIkA a0 2 su0 7 caturthIbhAvanAsvarUpanirUpaNam 197 atha caturthI dhairyabhAvanAmaha -' cautthaM ' ityAdi-- mUlam-cautthaM na bhIiyavvaM, bhIyaM khu bhayA aiMti lahuaM, bhIo avitijjao maNUso, bhIo bhUehiM ghippai, bhIo annaM pi hu bhesejjA; bhIo tavasaMjamaM pi hu muejjA, bhIo ya kara letA hai aura ( sUro ) apane satyavrata ke pAlana meM parAkramazAlI bana kara (saccajjavasaMpanno bhavai) satya aura Ajaiva dharma se saMpanna ho jAtA hai| bhAvArtha-sUtrakAra ne isa sUtra dvArA satyavrata kI tRtIya bhAvanA ko kahA hai| isa tRtIya bhAvanA kA nAma lobhanigraha hai| lobha ke nigraha karane ke liye vicAradhArA isameM prakaTa kI hai| 'lobha hI pApa kA bApa hai ' aisA khyAla kara lobha ke phaMde meM nahIM phaMsanA caahiye| jo lobhI hotA haiM vaha lubdhaka kahalAtA hai| lobhI kA citta haraeka vastu kI prApti ke nimitta caMcala ho uThatA hai| lobhI vyakti apanI svArthasiddhi ke nimitta jhUTha bola sakatA hai / kheta, makAna, Rddhi, sukha, bhakta, pAna Adi ko nimitta lekara asatya bhASaNa karatA hai| atAlobha kA nigraha karanA hI ucita hai isa prakAra bhAvanA bhA kara jo isa lobha ko parityAga se apanI AtmA ko bAsita banAtA hai vaha apane satyamahAvrata ko sthira kara letA hai| usakI pratyeka pravRtti saMyamita hotI hai / sU 0 6 // 52||bhii manIne " saccajjavasaMpanno bhavai" satya bhane ma dhamathA yukta thaI jAya che. bhAvArtha-sUtrakAre A sUtramAM satyavatanI trIjI bhAvanAnuM varNana karyuM che. A trIjI bhAvanAnuM nAma lebhanigraha che. lebhane nigraha karavAne mATe vicAradhArA AmAM pragaTa karI che. "lebha ja pApane bApa che." A vicAra karIne lebhanI jALamAM phasAvuM joIe nahIM, je lobhI hoya che te lukhyaka kahevAya che. lobhInuM citta dareka vastunI prApti mATe caMcala thaI jAya che. lebhI vyakti potAno svArtha sAdhavAne mATe asatya bolI zake che. khetara, makAna, saMpatti sukha, AhAra, pANI Adine nimitte paNa te asa tyavacane bole che. tethI lobhane nigraha kare te ja yogya che evA prakAranI bhAvanA sevIne je A lebhanA parityAgathI potAnA AtmAne vAsita banAve che, teo pitAnA satya mahAvratane sthira karI le che temanI dareka pravRtti saMyamita hoya chesU0 6 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #756 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 698 prazravyAkaraNasUtre bharaM na nittharajjA, sappurisaniseviyaM camaggaM bhIo na samattho aNucariuM / tamhA na bhIiyavvaM bhayasta vA vAhissa vA rogassa vA jarAe vA maccussa vA annassa vA evamAiyassa / evaM dhijjeNa bhAvio aMtarappA saMjayakaracaraNanayaNavayaNo sUro saccajjavasaMpanno // sU0 7 // TIkA- ' cautthaM ' caturthI bhAvanAmAha na bhIiyavvaM ' na bhetavyaM =bhayaM na kartavyam / kathaM bhayaM na kartavyam ? ityAha- ' bhIyaM ' bhItaM bhayayuktaM prANinaM khalu' bhayA' bhayAni 'lahuyaM ' laghukaM = zIghram ' aiti' Ayanti prApnuvanti, tathA ' bhIo ' bhItaH ' maNuso ' manuSyaH ' avitijjao' advitIyaH =asahAyo bhavati, ayaM bhAvaH - bhIto manuSyo na kasyApi sahAyako bhavati, na ko'pi tasya sahAyako vA bhavati / tathA-' bhIo ' bhIto manuSyaH ' bhUehiM ' bhUtaiH = pretaiH ' ghippar3a' gRhyate, bhUtAviSTo bhavatItyarthaH / tathA-bhItaH ' annaM pi ' anyamapi ' bhesejjA ' bhISayate / tathA-bhItaH ' tavasaMjamaM pi ' tapaH saMyamamapi = aba sUtrakAra cauthI bhAvanA jo dhairya bhAvanA hai use kahate haiM' cautthaM ' ityAdi0 / , - TIkArtha - (ca) vaha cauthI dhairya bhAvanA isa prakAra se hai ( na bhAiyai ) bhaya nahIM karanA caahiye| kyoM ki ( bhIyaMkhu mayA aiMti lahua ) jo bhayayukta hotA hai usa prANI ke pAsa nizcaya se bhaya zIghra Ate haiN| (bhIo avitijjao maNUso ) tathA jo bhaya se DaratA hai aisA manuSya advitIya hotA hai vaha na kisI kI sahAyatA kara sakatA hai aura na koI dUsarA manuSya usakA hI sahAyaka hotA hai / (bhIo bhuehiM dhippas) bhIta manuSya ko bhUta pakar3a lete haiN| bhIo annaM pihu bhesejjA ) bhaya se bhIta huA manuSya dUsaroM ko bhI bhayayukta , 66 have sUtrabhara thothI dhairyabhAvanA nAbhanI lAvanA viSe he che- " cautthaM " ityAdi TIDArtha---- cautthaM" te thothI dhairyabhAvanA yA pramANe che - "na bhIiyavva' ' laya yaabhv| lekhe nahIM. araNa hai "bhIyaM khu bhayA aiti lahuaM " ne jIue hoya che te vyakti pAse cAsa bhaya zIghra Ave che. bhIo avitijjao maNUso " tathA ke layathI ure che meveo manuSya advitIya hoya che-te ane madada karI zakatA nathI ane kai khIje manuSya tenA sahAyaka thate nathI. " bhIo bhUehiM fiacei " layalIta manuSyane lUta pahaDI se che. "bhIo annaM pi hu bhesejjA" layalIta manuSya mIla boane pazu layalIta ure che, tathA " bhIA " zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #757 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a02 sU07 caturthIbhAvanAsvarUpanirUpaNam tapaH saMyamaM cApi ' muejjA' muzcati-parityajati / tathA-bhItaH 'bhara 'bhAram =kAryabhAra 'na nittharejjA' na nistArayati-na nirvAhayati / tathA-'sappurisaniseviyaM ' satpuruSaniSevitaM ca ' maggaM' mArga bhIto na 'samattho' samarthaH = paryAptaH ' aNucariuM' anucaritum , satpuruSAsevitaM mArga bhayatrasto na gantuM zaknotIti bhAvaH / ' tamhA' tasmAd hetoH 'bhayassa vA' bhayasya bhIte va 'vAhissa ' vyAdheH krameNa mANApahAriNaH kuSThAde vA, 'rogassa' rogasya= zIghratayA prANApahAriNo jvarAde vA 'jarAe ' jarAyAH vA * maccussa' mRtyo vA ' annassa ' anyasya-emya itarasya vA 'evamAiyassa' evamAdikasya-evaM vanA detA hai, tathA (bhIo tavasaMjamaM pihumuejjA) vaha tapa saMyama kA bhI parityAga kara detA haiM / ( bhIo ya bharaM na tittharejjA) bhIta manuSya zakti se itanA adhika vihIna bana jAtA hai, arthAt usameM itanI adhika mAnasika durbalatA A jAtI hai ki jisakI vajaha se vaha kisI bhI kAryabhAra ko vahana nahIM kara sakatA, arthAt kisI bhI kAma ko vaha pUrA nahIM kara sktaa| (sappurisaniseviyaM ca maggaM bhIo na samattho aNucariuM) satpuruSa jisa mArga kA sevana karate Aye haiM usa mArga para calane ke liye bhI vaha vicArA samartha nahIM ho sakatA haiN| (tamhA na bhIiyavva bhayarasa vA vAhissa vA rogarasa vA z2arAe vA maccussa vA annarasa vA evamAiyassa ) isaliye kIsI bhI prakAra ke bhaya ke, krama 2 se prANoM ko apaharaNa karanevAlI vyAdhi ke, athavA kuSThAdike, zIghratA se prANoM kA apaharaNa karanevAle jvara Adi roga ke, vRddhAvasthA ke, tathA mRtyu ke athavA inhIM jaisI anya aura koI tavasaMjama pihumuejjA" te ta5 sayabhanI pazu parityA 42 he cha "bhIo ya bharaM na tittharejjA" bhayabhIta bhANuso seTamA AdhA zataDIna taya cha, bheTale tenAmA eTalI badhI mAnasika durbaLatA AvI jAya che ke jenA kAraNe te koI paNa kAryane bojo uThAvI zakato nathI. eTale ke koI paNa kAmane te pUruM karI zakatuM nathI. "sappurisaniseviyaM ca maggaM bhIo na samattho aNucari" satpuruSAle bhAnu sevana karatA AvyA che, te mArge cAlavAne paNa te samartha banI zakato nathI. " tamhA na bhIiyavvaM bhayassa vA vAhissavA rogasa vA jarAe vA maccurasa vA annassa vA evamAiyassa" tethI Dodha 55 prA2namayathI, ubhe meM prAzane harI lenAra vyAdhinA, athavA kuSThAdinA, zIvratAthI prANa harI lenAra javara Adi raMganA, vRddhAvasthAnA tathA mRtyunA athavA temanA jevI koI paNa prakA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #758 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 700 prazravyAkaraNasUtre vidhasya bhabyajanakasya vastuno vazAt na ' bhIiyavvaM ' bhetavyam evam anena prakAreNa 'dhijjeNa' dhairyeNa * bhAvio' bhAvitaH 'aMtarappA' antarAtmA jIvaH saMyatakaracaraNanayavadanaH zaraH satyArjavasaMpanno bhavati // 7 // // iti caturthI bhAvanA // atha paJcamI maunabhAvanAmAha- paMcamaM ' ityAdi mUlam-paMcamaM hAsaM na seviyavvaM / aliyAiM asaMtagAI japaMti hAsaittA :paraparibhavakAraNaM ca hAsaM, paraparivAyappiyaM ca hAsaM, parapIlAkAragaM ca hAsaM, bheyavimuttikAragaM bhayajanaka vastu ke baza se nahIM DaranA cAhiye / ( evaM dhejjeNa bhAvio aMtarappA saMjaya karacaraNanayaNavayaNo sUro saccajjavasaMpanno bhavai ) isa prakAra dhairya se bhAbita huA jIva apane kara, caraNa, nayana evaM vana kI pravRtti ko saMyamita rakhatA huAsatyavrata ke pAlanameM parAkra mazAlI bana jAtA hai aura satya evaM Arjava bhAva se saMpanna ho jAtA hai| bhAvArtha-sUtrakAra ne isa sUtra dvArA satyavrata kI cauthI bhAvanA kahA hai| isa bhAvanA kA nAma dhairyabhAvanA hai| isa bhAvanA meM dhairya ke abhAva meM kyA 2 hAni hotI hai aura dhairya rakhane se kyA 2 lAbha hote haiM, ina saba bAtoMkA vicAra kiyA jAtA hai| ina vicAroM se AtmA jaba dhairya zAlI bana jAtI hai to vaha apane dvArA gRhIta satya - vrata ko pUrNarUpa se surakSita rakhati hui sthira banA letI hai / / suu07|| 2nI nayana 12tunA nayathI 42 me nahI, " evaM dhejjeNa bhAvio aMtarappA saMjayakarajaraNanayaNavayaNo sUro saccajjavasaMpanno bhavaI" 2 // 4 // 2 dhaiya thI bhAvita thayela jIva potAnA kara, caraNa, nayana, ane vadananI pravRttine saMyamita rAkhIne satyavratanA pAlanamAM parAkramazALI banI jAya che ane satya tathA ArjavanA bhAvayukta banI jAya che. bhAvArtha-sUtrakAre A vrata dvArA satyavratanI cAthI bhAvanA batAvI che. te bhAvanAnuM nAma haiyaMbhAvanA che. A bhAvanAnuM varNana karatAM bairyanA abhAve kayI kayI hAni thAya che. ane zairya rAkhavAthI kayA kayA lAbha thAya che te badhAne vicAra karAya che. A vicArathI AtmA jyAre dharyavAna bane che tyAre te pote grahaNa karela satyavratane saMpUrNa rIte surakSita ane sthira anAvI se ch|| sU0 7 // zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #759 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 2 sU0 8 paJcamIbhAvanAsvarUpanirUpaNam 701 hAsaM, aNNANNajaNiyaM ca hojja hAsaM, aNNoNNagamaNaM ca hojja mammaM, aNNoNNagamaNaM ca hojja kammaM kaMdappabhiogagamaNaM ca hojja hAsaM, AsuriyaM kibbisattaNaM ca jaNejja hAsaM, tamhA hAsaM na seviyavvaM / evaM moNeNa ya bhAvio bhavai aMtarappA saMjayakaracaraNanayaNavayaNo sUro saccajjavasaMpanno // suu|| 8 // TIkA-'paMcamaM ' paJcamI bhAvanAmAha-' hAsaM ' hAsyaM nokaSAyamohodayAtsanimittamanimittaM vA vivRtavarNapurassaraM mukhavyAdAnaM hAsyam , na 'seviyabvaM' sevitavyam / kimartha na sevitavyam ? ityAha-'hAsaittA' hAsayitAraH-parihAsakAriNaH 'aliyAI' alikAni-sadbhUtArthagopanarUpANi 'asaMtagAI' asatkAni= aba sUtrakAra paMcamI mauna bhAvanA ko kahate haiM-'paMcama , ityAdi / TIkArtha-(paMcamaM ) pAMcavI mauna bhAvanA isa prakAra hai| (hAsaM na seviyavvaM ) isa bhAvanA meM hAsya ke sevana kA parityAga kara diyA jAtA hai / jaba jIva ko hAsyano kaSAka moha kA udaya hotA hai taba vaha hAsya kA nimitta mile athavA na bhI mile to bhI vaha hIhI karatA huA ha~sane laga jAtA hai / ha~sate samaya usakA mukha khula jAtA haiM dAMta spaSTa dikhalAi dene lagate hai| saMyamI jana ko isa hAsya kA sevana nahIM karanA cAhiye / kyoM ki (hAsaittA) jo parihAsa karane vAle vyakti hote haiM ve ( aliaI asaMtagAI jaMpaMti ) sadbhUta ve suutr4|2 pAyI bhaunabhAvanA matAve cha--" paMcamaM" tyAha li -" paMcamaM " pAyabhI bhInamAvanA - pramANe cha-" hAsa na seviyabvaM " 0 mAnAmA DAyanA parityA 42rAya che. nyAre apane -- hAsyanokaSAya' mADana thAya che tyAre te hAsyatuM nimitta bhaNe na bhane chatAM paNa te "hI-hI" karate hasavA maMDI jAya che. hasatI vakhate tenuM mukha ughaDI jAya che ane dAMta spaSTa rIte dekhAya che. saMyamI jane A hAsyanuM sevana 42 me nahI 21 , " hAsaittA " 2 parihAsa 421 // 2 vyati DAya che te " aliAI asaMtagAI jati " yathAtha mana chupAnAra bhane zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #760 -------------------------------------------------------------------------- ________________ % 3D 702 ____ prazravyAkaraNasUtre asadbhUtArthAni vacanAni 'jaMpaMti' jalpanti-bruvate / hAsyakAriNo dvitIyamahAvratanAzakA bhavantItyarthaH / kIdRzaM hAsyam ? ityAha-' paraparibhavakAraNaM-parApamAnahetukaM ca hAsyaM bhavati / tathA-'paraparivAyappiyaM' paraparivAdapriyaM-paraparivAdaH =anyadUSaNAvidhAnaM priya iSTo yasmiMstattAdRzaM ca hAsyaM bhvti| tathA-' parapIlAkAragaM' parapIDAkArakaM ca hAsyaM bhavati / tathA-'bheyavimuttikAragaM' bhedavimUrtikArakaM bhedaH cAritrabhaGgaH: vimUttiH vikRtanayanavadanAditvena vikRtazarIrAkRtistayoH kArakaM ca hAsyam / 'aNNoNNajaNiyaM ca hojja hAsaM' anyonyaarthako gopana karane vAle evaM asadbhUta artha ko prakaTa karane vAle vacanoM ko bolA karate haiM / satyamahAvrata meM sadbhUta arthakA prakAzana aura asadbhuta artha kA prakaTa karanA heya kahA hai, ataHhAsya meM jaba isa prakAra kI paristhiti rahatI haiM ki usameM asadabhUta artha kA prakaTana aura sadbhUta artha kA gopana hotA hai, to dvitIya mahAvrata kA saMrakSaNa isa avasthA meM kaise ho sakatA hai nahIM ho sakatA, isaliye hAsya kA tyAga kahA gayA hai| (paraparibhavakAraNaM ca hAsaM) hAsya para ke apamAna kA kAraNa hotA hai| (paraparivAyappiyaM ca hAsa) hAsya meM para ke dUSaNa kA kathana karanA prIya lagatA hai| (parapIlAkAragaM ca hAsaM) hAsya meM isa bAtakA bhI dhyAna nahIM rahatA hai ki isa hAsya se anya ko kaSTa ho rahA hai| (bheyavimuttikAragaM ca hAsa) hAsya cAritra ke bhaMga kA hetu ho jAtA hai| isameM nayana vadana Adi zArIrika avayava vikRta bana jAte haiM / ( aNNoNNajaNiya ca hojja hAsaM) hAsya asaddabhUta arthane pragaTa karanArAM vacane belyA kare che. satyamahAvratamAM sadbhUta arthanuM gepana tathA asaddabhUta arthanuM prakAzana heya gaNavela che. te hAsyamAM jyAre evA prakAranI paristhiti rahe che ke temAM asaddabhUta artha pragaTa karAya che ane sadabhUta arthanuM gepana karAya che, to e paristhitimAM dvitIya mahAvratanuM rakSaNa kevI rIte thaI zake ? thaI zake ja nahIM mATe hAsyane parityAga 42vo . sama sUtrI matAvyu cha. " paraparibhavakAraNaM ca hAsa" hAsya sanyAnA 255mAna- 41295 mane cha. " paraparivAyappiya ca hAsaM" syamA anyana pornu 4thana 42y priya sAge cha. " parapIlAkAragaM ca hAsaM" hAsyamAM te vAtanuM paNa bhAna rahetuM nathI ke te hAsyathI koI bIjAne kaSTa tha6 2dhuM che. " bheyavimuttikAragaM ca hAsa" syane sIdhe yAtriI soya thAya che. temAM nayana, vadana Adi zarIranA avayave vikRta thaI jAya che. " aNNoNNajaNiyaM ca hojja hAsa" 125 padhAre mANusa manyonya bhaNa zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #761 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a02 sU08 paJcamIbhAvanAsvarUpanirUpaNam 703 janitaM-parasparakRtaM ca bhavati hAsyam , tathA hAsye 'aNNoNNagamaNa ' anyonyagamanaM parasparAdhigamanIyaM ca 'mamma' marma pracchannapAradAryAdiduzceSTitaM bhavati / tathA-'aNNoNNagamaNaM' anyonyagamanaM-parasparavijJeyaM ca 'kamma' karmalAkanindAdirUpa hojja' bhavati / hAsyena macchannamapi karma prakAzitaM bhavatIti bhaavH| tathA-' kaMdappAbhiogagamaNaM' kandarpAbhiyogagamanam=kandarpAH kAndarpikA devavizeSA hAsyakAriNo bhaNDamAyAH, abhiyogA:-AjJAkAriNo devAH, teSu gamanaM gamanakAraNam-tattaddevavizeSeSatpattikAraNaM ca bhavati hAsyam / hAsyakArI sAdhuzvAritralezAddevatvaM prApto'pi tatra kAndarpikeSu AbhiyogikeSu deveSUtpadyate na tu mahardikeSu ityrthH| tathA-' Asuriya' asuratvaM 'kivvisattaNaM' kilbiSatvaM cANDAlamAyadeva vizeSatvaM ca 'jaNejja' janayet 'hAsaM' hAsyam / yato hAsyA dIDazo gatirbhavati jIvasya, ' tamhA ' tasmAt ' hAsa' hAsyaM na sevitavyam / Apasa meM do Adi jana milane se hotA hai / (aNNoNNagamaNaM ca hojja mamma) isa haMsI meM paradAraramaNa Adi duzceSTAyeM pracchanna rahA karatI haiN| tathA ( aNNoNNa gamaNaM ca hojja kamma) isI haMsI meM paraspara meM honevAle duSkRtyoM se unakI loka meM niMdA hotI hai use bAhara ve apane mukha yadyapi nahIM kahA karate haiM phira bhI Apasa kI ha~sI se hI unakA duSkRtya lokoM ke samakSa prakAzita ho jAtA hai / (kaMdappAbhiogagamaNaM ) tathA hAsyakArI sAdhU cAritra ke leza se yadi devagati meM utpanna hove to bhI vaha bhAMDa jaise kAndarpika tathA AjJAkArI Abhiyogika devoM meM utpanna hotA hai maharddhika devoM meM nhiiN| ( AsuriyaM kibbisattaNaM cajaNejja hAsaM ) yaha hAsya cAMDAlaprAya asuradevoM meM kilbiSajAti ke devoM meM utpatti kA kAraNa hotA hai| (tamhA hAsana seviyavvaM) isapAthI thAya che. "aNNoNNagamaNaM ca hojja mammaM" hAsyamA 526 // 22 // mAhi huyeSTAmA prazchanna 2tI hAya che. tathA " aNNoNNagamaNaM ca hojja kamma" 21 syamA anyonya thadi tyAne sIdhe tanI me44mA nihI thAya che, tene teo pitAnAM mukhathI bahAra kahyA karatAM nathI te paNa anyanI isI-mAthI tebhanu duSkRtya ho / samakSa 182 25 1ya che. "kaMdappAbhi ogagamaNaM " tathA syArI sAdhu devAtimA utpanna thAya te 54 cAritratAnI nyUnatAne kAraNe teo bhAMDa jevA kAMdapiMka tathA AjJAkArI Abhiyogi vAma pana thAya cha, ma vAma nahI. " Asuriya kibvisattaNaM ca jaNejja hAsaM"te hAsya yAMsa mAhitima masu2vAmaBEpAtinA hevAmA utpattiveM // 24 mana che. " tamhA hAsaM na seviyavvaM" te zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #762 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 704 prazravyAkaraNasUtre evam anena prakAreNa hAsyavarjanarUpeNa, 'moNeNa' maunena-vacanasaMyamena 'bhAvio' bhAvitaH ' aMtarappA' antarAtmA-jIvaH saMyatakaracaraNanayanavadanaH zUraH satyAje. vasaMpanno bhavati / / m 0 8 // liye jaba hAsya se jIva kI aisI gatI hotI hai ki vaha isa hAsya kA sevana nahI kre| ( evaM ) isa prakAra (moNeNa ya bhAvio atarappA saMjaya karacaraNanayaNavayaNo sUro saccajavasaMpanno bhavai ) hAsyavarja. narUpa mauna se-vacana saMyama se-bhAvita huA jAva apane kara, caraNa, nayaNa aura vadana-mukha kI pravRtti ko saMyamita banAtA huA satyavrata ke pAlana meM parAkramazAlI bana jAtA hai aura satya evaM AjavabhAva se saMpanna ho jAtA hai| bhAvArtha-sUtrakAra ne isa sUtra chorA pAMcavI mauna bhAvanA kA svarUpa kahA hai| mauna bhAvanA kA tAtparya hAsya kA parityAga karanA hai| hAMsI karane vAlA prANI jhUTha vacana kA prayoga bhI prasaMgavaza karatA hai| tathA isa kRtya se dUsaroM kA apamAna bhI hotA hai| hAsya manovinoda kA kAraNa hotA hai sahI parantu saMyamI ke liye hAsya se manovinoda karane kI kyA AvazyakatA hai / hAsya se dUsaroM ke manoM meM coTa pahuMce isase aura adhika azobhanIya bAta kyA ho sakatI hai| adhyAtma ke mArga meM ha~sI majA karane kA sarvathA parityAga kahA hai| hAsya meM para ke dUSaNoM kA kathana priya lagatA hai| yaha hAsya no kAraNe-hAsyathI jIvanI evI gati thAya che tethI jIvanuM te kartavya che ke te hAsyanuM sevana na 42." evaM" mA 42 "moNeNa ya bhAvio aMtarappA saMjayakaracaraNanayaNavayaNo sUro saccajjavasaMpanno bhavai" sya tyA35 maunathI kyana saMyamathI bhAvita thayela jIva pitAnA kara, caraNa, nayana ane vadananI pravRttine saMyamita karIne satyavratanA pAlanamAM parAkramazALI banI jAya che ane satya tathA Arjava bhAvathI yukta banI jAya che. bhAvArtha-sUtrakAre A sUtradvArA pAMcamI mana bhAvanAnuM svarUpa batAvyuM che. mauna bhAvanAnuM tAtparya hAsyane parityAga che. hAMsI karanAra mANasa prasaMgavazAt asatya vacanane prayoga paNa kare che, tathA te kRtyathI bIjAnuM apamAna paNa thAya che. hAsya-mane vinedane mATe kAraNa jarUra hoya che. paNa saMyamIne hAsyanI madadathI mane vinoda karavAnI zI AvazyakatA che? hAsyane kAraNe anyanAM dilamAM ceTa lAge tenAthI vadhAre kharAba vAta bIjI kaI hoI zake ? adhyAtma mArgamAM haMsI majAkano sarvathA tyAga batAvyuM che. hAsyamAM bIjAnAM zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #763 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 705 sudarzinI TokA a0 2 sU0 9 adhyayanopasaMhAraH dvitIyaM saMgharadvAramupasaMharannAha-' evamiNaM' ityAdi mUlam-evamiNaM saMvarassa dAraM samma saMcariyaM hoi suppaNihiyaM imehiM paMcahiM vi kAraNehiM maNavayaNakAyaparirakkhiehiM niccaM AmaraNaMtaM ca esa jogo Neyavyo dhiimayA maimayA aNAsavo akaluso acchido aparissAvI asaMkiliho stvjinnmnnunaao| evaM bIyaM saMvaradAraM phAsiyaM pAliyaM sohiyaM tIriyaM kiTTiyaM aNupAliyaM ANAe ArAhiyaM bhavai, evaM kaSAya ke udaya se hotA hai ! jisase cAritra kA bhaMga hotA hai| dUsare vyaktiyoM kI gupta ceSTAe~ bhI isa hAsya ke dvArA prakaTa ho jAyA karatI haiM / yadyapi cAritra kA isase pUrNarUpa se bhaMga nahIM bhI hotA hai-to bhI sAdhu isake prabhAva se mahardika devoM meM utpanna nahIM hotA hai| kAndarpika Abhiyogika Adi devoM meM hI utpanna hotA hai, ataH hAsya kA sevana karanA satyavatI ke liye sarvathA tyAjya hai, aisA samajha kara jo isakA parityAga kara detA hai vaha satyavratI apane vrata ko pUrNarUpa se sthira kara pAlana karatA hai| isa prakAra hAsya janya doSoM kA vicAra kara hAsyavajanarUpa vacanasaMyama se apanI AtmA ko bhAvita karake sAdhu apane vratArAdhana meM parokramazAlI bana jAtA hai aura gRhIta satyavrata ko pUrNarUpa se surakSita kara sthira banA letA hai // sU0 8 // dUSaNa jAhera karavA te priya lAge che, te hAya nokaSayanA udayathI thAya che, jenA kAraNe cAritrano bhaMga thAya che, bIjI vyakitaonI gupta ceSTAo paNa te hAsya dvArA pragaTa thayA kare che. bhale tenAthI cAritrane pUrNataH bhaMga thato na hoya, te chatAM paNa sAdhu tenA kAraNe mahaddhika devamAM utpanna thatuM nathI. kAnandapika, abhigika Adi davemAM ja utpanna thAya che. tethI hAsyanuM sevana karavuM te satyavratIne mATe sarvadhA tyAjya che, evuM samajIne je tene parityAga kare che, te satyavratI pitAnA vratane saMpUrNa rIte sthira kare che. ane tenuM pAlana kare che. A rIte hAsyamAMthI udbhavatA deSane vicAra karI hAsya varjanarUpa vanasaMyamathI pitAnA AtmAne bhAvita karIne sAdhu pitAnA vratanI ArAdhanAmAM samartha banI jAya che ane grahaNa karela satyavratanuM saMpUrNa rIte surakSita zane sthi2 sanAvI se che / sU0 8 // zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #764 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 706 35 prazravyAkaraNasUtre nAyamuNiNA bhagavayA pannaviyaM parUviyaM pasiddhaM siddhavarasAsaNamiNaM AghaviyaM sudesiyaM pstthN| bIyaM saMvaradAraMsamatti bemi|suu09|| // iya paNhAvAgaraNe bIyaM saMvaradAraM samattaM // TIkA-' evaM ' pUrvoktaprakAreNa * iNaM ' idaM 'saMvarassa ' saMvarasya 'dAraM' dvAraM satyavacanaM nAma dvitIyaM dvAramityarthaH, 'sammaM ' samyak 'saMcariyaM ' saMcaritaM sat 'hoi' bhavati, ' suppaNihiyaM' 'supraNihita-samArAdhitam / tathA-'imehi' ebhiH * paMcahiM vi' paJcabhirapi ' kAraNehiM ' kAraNaiH-bhAvanAbhiH, kIdRzaiH kAraNaiH ? ityAha-' maNavayaNakAyaparirakkhiehiM' manovacanakAyaparirakSitaiH manovAkAyaparirakSitapaJcabhAvanAbhirityarthaH, 'niccaM ' nityam ' AmaraNaMtaM ca ' AmaraNAntaM maraNaparyantaM ca ' esa jogo' eSa yogaH satyavacanarUpo yogaH 'Neyanvo' isa prakAra satyavrata kI sthiratA ke nimitta pAMca bhAvanAoM ko kahakara aba sUtrakAra isa dvitIya saMvaradvAra kA upasaMhAra karate hue kahate haiM-' evamiNaM , ityaadi| TIkArtha-(evaM) pUrvokta prakAra se (iNaM) yaha (saMvaradAraM) satyavacana nAmaka dvitIya saMvaradvAra ( samma-saMcariyaM ) acchI taraha se pAle jAne para (suppaNihiyaM ) surakSita ( hoi ) ho jAtA hai / ( imehiM paMcahiM vi kAraNehiM maNavayaNakAyaparirakkhiehiM ) isaliye mana vacana aura kAya ina tIna yogoM se acchI taraha surakSita kiye gaye ina pAMcabhAvanArUpa kAraNoM se (nicca ) sadA (AmaraNaMtaM ca) jIvanabharataka (esajogo) yaha satyavacanarUpa yoga ( dhiimayA maimayA ) svasthacitta se evaM heyo A rIte satyavratanI sthiratAne mATenI pAMca bhAvanAo varNavIne have sUtrA2 2 // bhI sava2vArane 5sa DA2 42 // cha-' evamiNaM " tyAdi TA--" evaM" pUrita prAre " " iNaM" mA " saMvarassadAra" satya vayana nAmatuM bhI sv26||2 " samma-saMcariyaM" sArI rIta pAya to " suppaNihiyaM " surakSita " hoi " 25 jaya . " imehi paMcahi vi kAraNehi maNavayaNakAyaparirakkhiehi " te 12Ne bhana, kyana mane |y 2. RNe yogAthA sArI te surakSita 42||ye 2pAya lAvanA35 4|2nnethii " nicca" sahA " AmaraNaM taM ca" vana paryanta " esajogo" // satyavayana35 yoga "dhiimayA maimayA" svastha citte sane heyopAyanA viva4thI yuta thye| bhaninAye "Neyavvo" pAsana 423 // yogya che. 129, 2 // satyamahAnata zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #765 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a02 sU0 9 adhyayanopasaMhAraH 707 } netavyaH = pAlanIyaH ' dhimayA' dhRtimatA ' mahamayA' matimatA - medhAvinA kathaMbhUto'yaM yogaH ? ityAha-' aNAsavo ' anAzrava: ' akaluso ' akalupaH cchido ' acchidra: ' aparissAvI ' aparisrAvI ' asaMkiliTTho' asaMkliSTaH 'savvajiNa maNuNNAo sarvajinAnujJAtazca / evam = etAdRzamidaM 'vIyaM dvitIyaM ' saMvaradAraM ' saMvaradvAraM ' phAsiyaM ' spRSTaM' pAliyaM ' pAlitaM ' ' sohiyaM' zodhitaM 'tIriyaM ' tIritaM ' kiTTiyaM kIrttitam ' ArAhiyaM ' ArAdhitam 'ANAe' AjJayA yathAvat ' aNupAliyaM ' anupAlitaM ' bhavati / evam=amunA prakAreNa 'NApAdeya ke viveka se yukta hue munijana ko ( Neyavvo) pAlana karane yogya hai, kyoMki yaha satya mahAvratarUpa yoga ( aNAsava) nUtanakarmo ke Asrava ko rokane vAlA hone se anAsrava rUpa hai, ( akaluso ) azubha adhyavasAya se rahita hone ke kAraNa akaluSarUpa haiM (acchiddo) pApa kA srota isase baMda ho jAtA hai isaliye acchidrarUpa hai, (aparisAvI) eka bindumAtra bhI karmarUpa jala isameM praviSTa nahIM ho sakatA hai isaliye yaha aparisrAvI hai, (asaMkiliTTho) asamAdhirUpa bhAvase yaha varjita hotA hai isaliye asaMkliSTa hai / ( savvajiNa maNuNNAo ) isIliye yaha samasta bhUta, bhaviSyat, aura vartamAna kAla ke tIrthakaroM ko mAnya huA hai / ( evaM ) isa ukta prakAra se (bIyaM) dvitIya saMvara dvAra ko jo munijana ( phAsiyaM ) apane zarIra se sparza karate haiM, (pAliyaM ) nirantara dhyAnapUrvaka isakA sevana karate haiM, (sohiyaM) aticAroM se ise rahita banAte haiM, ( tIriyaM ) pUrNarUpa se ise apane jIvana meM utArate haiM, (kiTTiyaM ) dUsaroM ko ise dhAraNa karane kA upadeza dete 6 zrI prazna vyAkaraNa sUtra a 66 66 35 yoga " aNAsavo " navAM ubhenA Asavane zeDanAra hovAthI anAvazya akaluso " azula adhyavasAyarahita hovAthI ambuSaya " acchiddo" pApanA srota tenAthI adha tha laya che tethI sachidra35 che, " aparissAvI " thoDa bindu paNa karmarUpI jaLa temAM pravezI zakatu nathI, tethI te aparisAvI che, ' asaM kiliTTho " asamAdhiya lAvathI te rahita hoya che tethI te asahiSTa che. savvaNimaNNAo " tethI te samasta bhUta, bhaviSya bhane vartamAnaajanA tIrtha puroye mAnya urela che. " evaM " mA udhuM te akSare " bIya " bIjA saMvaradvArane je munijana " phAsiya " potAnA zarIrathI sparze che, " pAliya " nirantara dhyAnapUrva tenu sevana re che, " sohiya " atiyA rothI rahita manAve che, " tIriya" pUrNa rIte tene potAnA vanabhAM utAre che. khAnA upadeza Aye che, tathA 66 $6 kiTTiya " manyane tenuM sevana 66 'aNupA. Page #766 -------------------------------------------------------------------------- ________________ , 6 prazravyAkaraNasUtre yamuNiNA ' jJAtamuninA bhagavatA mahAvIreNa ' paNNaviyaM ' prajJApitaM parUviyaM ' prarUpitaM ' pasiddhaM ' prasiddham ' siddhavarasAsaNamiNaM ' siddhavarazAsanamidam 'Agha viyaM ' AkhyAtaM ' sudesiyaM ' sudezitaM ' pasatthaM ' prazastaM ' vIyaM saMvaradAraM dvitIyaM saMvaradvAraM ' samattaM ' samAptam / eSAM sarveSAM padAnAM vyAkhyA prathama saMvaradvAropasaMhAre draSTavyA / ttivemi ' iti bravImi aspArthaH pUrvamuktaH // 9 // // iti zrI vizvavikhyAta - jagadvallabha prasiddhavAcakapaJcadazabhASAkalitalalitakalA pAlApaka- pravizudra gadyapadyanekagranthanimapika- vAdimAnamardakazrIzAhU chatrapatikolhApurarAjapradatta 'jainazAstrAcArya' padabhUSitakolhApura rAjaguru - bAlabrahmacArijainAcArya jainadharma divAkarapUjyazrI ghAsIlAlavativiracitAyAM zrI praznavyAkaraNasUtrasya sudarzanyA khyAyAM vyAkhyAyAM saMvarAtmA ke dvItIye-bhAge satyavacananAmakaM dvitIya saMvaradvAraM samAptam || 2 || 708 - dd " haiM tathA ( aNupAliyaM ) trikaraNa triyogoM se jo isakA acchI taraha se AcaraNa karate haiM ve ( aNAe ArAhiyaM bhavai ) isakI ArAdhanA sarvajJa bhagavAn ke vacanoM se hI karate haiM aisA jAnanA cAhiye / ( evaM) isa prakAra se yaha uktarUpa saMvaradvAra ( NAyamu NiNA ) prasiddhakSatriyavaMza meM utpanna hue muni bhagavAn mahAvIra ne ( paNNaviyaM ) prajJApita kiyA hai ziSyo ke liye sAmAnya rUpa se kahA hai / (parUviyaM) prarUpita kiyA haibhedAbhedapradarzana pUrvaka kathita kiyA hai| isaliye yaha (pasiddhaM) prasiddha hai - AcAryAdiparaMparA se isakA pAlana isI rUpa se calA A rahA hai ataH nirdoSa hai| tathA (siddhavarasA saNamiNaM) bhUtakAla meM jitane bhI siddha ho cuke haiM unakA yaha utkRSTa zAsanarUpa hai so ( AghaviyaM ) liya " trirazu yogothI bhego tebhanuM sArI rIte mAyaraNa :re che teyo aNAe ArAhiya bhavai " tenI ArAdhanA sarvajJa bhagavAnanAM vacanAthI ja kare che ema samajavu, evaM A prakAre A ( varNavyA pramANenu' ) savaradvAra NAya muNiNA " prasiddha kSatriya vaMzamAM janmelA mahAvIra bhagavAne " paNNaviyaM " prajJApita yu che. ziSyAne mATe sAmAnya 3ye uddhuM che. 'parU paviya " a3Sita yu che. lehAnuleha darzAvIne vAguvyu che. tethI te " siddhaM prasiddha che. AcAryAdi para parAthI tenu A rUpeja pAlana thatu Avyu che, tethI te nirdoSa che tathA " siddhavara sAsaNamiya " bhUtakALamAM jeTalA siddho thardha gayA che temanAM utsRSTa zAsana3ya vajI " AdhaviyaM " tenuM athana lagavAna 66 66 66 66 "" zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #767 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinITIkA a0 2 sU0 9 adhyayanopasaMhAra 709 isI kA kathana bhagavAn mahAvIra prabhune kiyA hai aura (sudesiyaM) aisA hI upadeza isakA unhoMne deva, manuja evaM asuroM sahita pariSadA meM diyA hai / ( patthaM ) yaha dvitIya saMvaradvAra samasta prANiyoM kA hitakAraka hone se prazasta-maMgalamaya hai / (bIyaM saMvaradAraM samattaM ) isa taraha kA yaha dvitIya saMvaradvAra samApta huA / ( tibemi ) he jaMbU maiMne jaisA yaha zrI mahAvIra prabhu ke mukha se sunA hai usI taraha kA yaha tumase kahA hai / apanI tarapha se isameM kucha bhI kalpita karake nahIM kahA hai | bhAvArtha- dUsare saMvara dvAra kA upasaMhAra karate hue sUtrakAra kaha rahe haiM ki isa dvitIya saMvaradvAra ko ki jisakA nAma satyamahAvrata hai jo munijana ina kathita paMca bhAvanAoM kI dRr3hatA pUrvaka pAlate haiM- jIvana bharataka- isake anusAra apanI kara, caraNa Adi kI pravRtti ko karate rahate haiM unake azubha adhyavasAya ruka jAte haiM, navIna karmoM kA baMdha hotA nahIM hai / pApoM kA srota isake prabhAva se unakA ruka jAtA hai yaha aparisrAvI Adi vizeSaNoM vAlA hai| trikAlavartI samasta arihaMta bhagavaMtoM ne isakA svayaM pAlana kiyA hai, aura jIvoM ko isake pAlane kA upadeza Adeza unhoM ne pariSadA meM diyA hai / bhagavAn mahAvIra ne mahAvIre uresa che bhane "sudesiya " tema tenA yA pramANe 4 upadeza heva, manuSya mane asuro sahitanI pariSahobhAM Ayo che " pasatthaM " A dvitIya sa`varadvAra saghaLA prANIonuM hita karanAra heAvAthI prazasta-maoNMgaLamaya che. " bIya' saMvaradAra samattaM " mA mInnu savaradvAra samApta thyu " ttibemi " he ja'' ! me' jevu' mahAvIra prabhunA mukhathI sAMbhaLyuM che, mArI taraphathI temAM kalpita kAMI paNa umerIne te kahevAyu nathI. bhAvA-khIjA savaradvAranA upasa'hAra karatAM sUtrakAra kahe che--satya mahAvrata nAmanA khIjA saMvaradvAranuM je munijana uparokata pAMca bhAvanAonu jIvana paryaMta dRDhatApUrvaka pAlana kare che, tenA pramANe peAtAnI kara caraNu AdinI pravRtti karyA kare che temanA azubha adhyavasAya aTakI jAya che, temane navAM karmonA adha khAtA nathI, tenA prabhAvathI temane pAponA srota aTakI jAya che, tethI te apirasAvI Adi vizeSaNeAvALu che. trikAlavartI samasta arihaMta bhagavAneAe tenu pAte pAlana karyu che, ane tenA pAlananA pariSadomAM jIvAne upadeza ApyA che bhagavAna mahAvIre paNa temanA pramANe ja 9. zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #768 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 710 prazravyAkaraNasUtre bhI unhIM ke anusAra isa dvitIya saMvaradvAra kI prazaMsA kI hai svayaM bhI isakA pAlana kiyA hai / ataH yaha maMgalamaya hai| nirdoSa hai / bAdhAvarjita hai / ise dhAraNa kara pratyeka saMjJI paryApta paMcendriya manuSya ko apanA jIvana saphala banAnA cAhiye / isa prakAra jaMbU svAmI se zrI sudharmA svAmI ne kahA / / sU-9 / // dvitIya saMvaradvAra samApta / / A bIja saMvaradvAranI prazaMsA karI che ane jAte paNa tenuM pAlana karyuM che tethI te maMgaLamaya che, nirdoSa che, bAdhArahita che, tene dhAraNa karIne pratyeka saMjJI paryApti paMcendriya manuSya pitAnuM jIvana saphaLa banAvavuM joIe. A pramANe zrI sudharmAsvAmIe jaMbusvAmIne kahyuM sU0 9 che bIjuM saMvaradvAra samApta che zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #769 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha tRtIya saMvaradvAraM prArabhyate pUrvasminnadhyayare mRSAvAdaviramaNa nAmakaM dvitIyaM saMvaradvAraM proktam, tabAdattAdAnaviramaNaM vinA na saMbhavatItyataH kramaprApte tRtIye'dhyayane'dattAdAnaviramaNanAmakaM tRtIya saMvaradvAramabhidhIyate-'jaMbU ' ityAdi-- mUlam jaMbU ! dattamaNunnAyasaMvaro nAma hoi taiyaM suvvaya ! mahavvayaM guNabvayaM paradavvaharaNapaDiviraikaraNajuttaM aparimiyamaNaMtataNhANugaya-mahicchamaNavayaNakalusa-AyANasuniggahiyaM, susaMjamiyamaNahatthayAyanihuyaM nihuyaM niggaMthaM, NeTriyaM, niruttaM, nirAsavaM, nibbhayaM, vimuttaM uttamanaravasabha-pavara-balavagasuvihiyajaNasaMmayaM-paramasAhudhammacaraNaM, jattha ya gAmAgaranagara-nigama---kheDa-kabbaDa---maDaMba---doNamuha---saMbAha--paTTaNA samagayaM ca kiMci davvaM maNi-mutta-silappavAla-kaMsa dUsa-rayaya varakaNaga-rayaNamAiM paDiyaM pamhaTuM vippaNaThaM na kappai kassai kaheuM vA geNheuM vA ahiranna suvaNNAeNaM samale? kaMcaNeNaM apariggahasaMbuDeNaM logammi vihariyavvaM // sU0 1 // TIkA-'suvyaya ' su-zobhanaM vrataM cAritrapAlanarUpaM yasya tatsaMbuddhau he suvrata != zobhanavratazAlin ! 'jaMbU ' he jambUH ! idaM prArabhyamANaM ' taiyaM ' tRtI tRtIya saMvaradvAra prAraMbha pUrva adhyayanameM mRSAvAda viramaNa nAma kA jo dUsarA saMvaradvAra kahA gayA hai, adattAdAnaviramaNa ke vinA nahIM ho sakatA hai, isaliye sUtrakAra kramaprApta isa tRtIya adhyaya meM adattAdAnaviramaNa nAma kA trIjA saMvaradvArano prAraMbha AgaLanA adhyayanamAM mRSAvAda viramaNa nAmanA bIjA saMvaradvAra viSe je kahevAmAM AvyuM tenuM pAlana adattAdAna viramaNa vinA thaI zakatuM nathI. tethI sUtrakAra anukrame AvatA A tRtIya adhyayanamAM adattAdAna viramaNa zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #770 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 712 prazravyAkaraNasUtre yamadhyayanaM ' dattamaNunA saMvaro ' dattAnujJAtasaMvaraH = dattaM =dAya kairvitIrNam annapAnAdikam, anujJAtaM = prAtihArakapIThaphalakAdikaM ca grAhyamityevaMrUpaH saMvaro - dattAnujJAtasaMvaro nAma ' hoi bhavati / ' mahavvayaM ' mahAvratamidam, tathA-' guNavvayaM' guNavataM = guNAnAm aihikapAralaukikopakArANAM kAraNabhUtaM vrataM - guNavratam / kIdRzamidam ? ityAha-' paradavvaharaNapaDi viraikaraNajuttaM ' paradravyaharaNamativiratikaraNayuktaM = pareSAM yad dravyaM =dhanaM tasya yad haraNam = AdAnaM, tatmati yA viratiH=viramaNaM tasyAH kAraNam = AcaraNaM, tena yuktaM =sahitam, paradravyAdAnavimukhakArakamityarthaH, tathA--' aparimiyamaNaMta taNhANu gayamahicchamaNavayaNa kalusa AyANasuniggahiyaM ' aparimitAnantatRSNA nugatamahecchamano vacanakaluSAdAna sunigRhItam = aparitIsarA saMvaradvAra kahate haiM-' jaMbU ' ityAdi / ad TIkArtha - ( sunvaya) he zobhana vrata zAlina jaMbU ! ( taiyaM ) yaha prArabhyamANa tRtIya adhyayana ( dattamaNunnAyasaMvaro) dattAnujJAta saMvara nAmakA hai / isa dattAnujJAta ( diyA huA ) meM dAtA ke dvArA vitIrNa annapAna kA tathA anujJAta pIThaphalaka Adi ke lene kA vidhAna kiyA gayA hai / yaha ( mahavvayaM ) dattAnujJAtasaMvara mahAvrata hai / ( guNavvayaM ) tathA guNavrata hai - iha loka saMbaMdhI tathA paralokasaMbaMdhI guNo kA yaha kAraNabhUta vrata hai / athavA samastavratoM kA yaha upakAraka hai isaliye guNavrata hai ( paradavvaharaNapaDiviraikaraNajuttaM ) isa vrata ke ArAdhana se jIva kA AcaraNa dUsaroM ke dravya ko grahaNa karane kI pravRtti se sarvathA virakta hotA hai ( aparimiyamaNaMtataNhANugayamahicchamaNavayaNakalusaAyANa sunigga hiyaM ) tathA isa mahAvrata kI ArAdhanA se, vidymaannAmanA trIjA saMvaradvAranuM varNana kare che-- jaMbU " ityAdi. TIartha " " he zIlanavratazANI yU ! " taiyaM " bhI za34rela trIjuM adhyayana dattamaNunnAya saMvaro " dattAnujJAna savara nAmanuM che. dattAnujJAta ( dIdheluM ) mAM dAtAdnArA vatI annapAna tathA anujJAta pIDalaka AdilevAnuM vidhAna karela che. te " mahabvayaM dattAnujJAna savara mahAvrata kahevAya che. guNavayaM " tathA guNavrata che-AlAka ane paraleAka saMbaMdhI guNAnuM kAraNabhUta A vrata che, athavA samasta tAne mATe te upakAraka hAvAthI tene paradavvaharaNa paDiviraikaraNajuttaM ' guNavrata kahyuM che, A vratanI ArAdhanA karavAthI anyanuM dravya grahaNa karavAnI pravRttithI jIve sarvathA virakta rahe che. " aparimiyamaNaMta taNhANugayamahiccha maNavayaNakalusa - AyANa suniggahiyaM " nare caDatA dravyane prApta karavAnI je asIma tathA akSaya pRhA-lAlasA thAya che subvaya 61 66 66 35 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #771 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 3 sU0 1 adattAdAnaviramaNasvarUpanirUpaNam 713 mitA=parimANarahitA, anantA akSayA yA tRSNA spRhA-vidyamAnadravyAvyapecchA, tayA'nugate ye mahecche-avidyamAnadravyalAbhaviSaye mahecchAyukte manovacane manovA NI ca, tAbhyAM yat kalupaMparadhanaviSayatvena pAparUpam AdAna-grahaNaM tatsunigRhItaM =suniyantritaM yatra tam , tathA-' susaMjamiyamaNahatthapAyanihuyaM ' susaMyamitamanoha. stapAdanibhRta-susaMyamitena samyaganiyantritena manasA hastau pAdau ca paradravyAdAnavyApArAt nivRtau-uparatau yatra tat / uktavizeSaNadvayena paradravyAdAne manovAkAyanirodhaH pradarzitaH / punaH kathaMbhUtamidam ? ityAha-niggaMthaM ' nigranthaM-nigato bAhyAbhyantaro grantho yasmAttat , bAhyabhyantaragranthirahitamithaH, tathA-NeTigaM' dravya ke avyaya hone kI jo aparimita evaM akSaya spRhAlAlasA hotI hai vaha, tathA isa spRhA-lAlasA-se jo bar3I 2 aura avidyamAna dravya ke lAbha viSayaka icchAoM kI paraMparA calatI hai ki jisase manavacana kI para dhana ko lene-grahaNa karane kI jo kaluSita pravRtti hotI rahatI hai vaha suniyantrita ho jAtI hai / tathA jaba mana kI paradhana ko haraNa karane kI kaluSita vicAradhArA suniyantrita ho jAtI hai phira ( susaMjamiyamaNahatthapAyanihuyaM ) usa mana ke niyantrita hote hI paradravya ke grahaNa karane ke nimitta jo hAtha pairoM kA vyApAra hotA hai vaha bhI uparata-baMda ho jAtA hai / isa taraha ina donoM vizeSaNoM se yaha kahA hai ki isa mahAvrata ke sevana karane se, paradravyaharaNa karane ke liye jo manavacana aura kAya kA vyApAra pahile hotA thA vaha sarvathA baMda ho jAtA hai / ( adattAdAnaviramaNasaMvara ) yaha dattAnujJAta saMvara kaisA hai sI kahate haiM-(niggaMthaM ) isa mahAvrata kI ArAdhanA se bAhya aura tathA te lAlasAthI bIjA avidyamAna dravyanI prApti mATenI moTI moTI IcchAonI je paraMparA cAle che ke jethI mana vacananI pArakAnuM dhana levAnI je deSapUrNa pravRtti cAlu rahe che tenuM A mahAvratanI ArAdhanAthI niyantraNa thAya che, tathA jyAre pArakAnuM dhana harI levAnI mananI kaluSita vicAradhArA suniya trita tha ya cha tyAre ' susaMjabhiyamaNahatthapAyanihuyaM" te bhannu niyamana thatAM ja pArakAnuM dravya grahaNa karavA mATe hAtha-paganI je pravRtti cAle che te paNa baMdha paDI jAya che. A rIte e bane vizeSaNathI e darzAvavAmAM AvyuM che ke A mahAvratanuM sevana karavAthI paradravya levAne mATe mana, vacana ane kAyAnI je pravRtti pahelAM cAlatI hatI te taddana baMdha paDI jAya che. " adattAdAnaviramaNasaMvara" 2 // ittAnujJAta sava2 cha te have he cha" niggaMdha" / mahAnatanI sArAdhanAthI mAya mane yanta2 pariyaDa 2 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #772 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 714 prazravyAkaraNasUtre " naiSThikaM sarvadharma prakarSaparyantavartti, niruttaM ' niruktaM sarvajJe rupAdeyatvena niruktam, avyabhicaritaM vA tathA nirAsavaM ' nirAzravaM karmAdAnarahitam ' nivbhayaM ' niyaM = nRpAdibhayarahitaM ' vimuktaM ' vimuktaM lobhadoSAdirahitam, tathA - ' uttamanaravasabha-pavaravalavaga- suvihiyajaNasaMmayaM ' uttamanaravRSabha - pravaravalavatsuvihitajanasammatam - uttamAH = utkRSTA ye naravRSabhAH - narazreSThA : = jinA: tathA - pravarabalavantaH= cakravartivAsudevAdayaH, suvihitajanAH = sAdhulokAsteSAM saMmatam = abhimataM yattattathA tathA - ' paramasAhU dhammacaraNaM' paramasAdhudharmacaraNa = paramasAdhUnAm - utkRSTapatasvinAM dharmacaraNaM = dharmapAlanam yattattathA etAdRzamidaM dattAnujJAtasaMvaradvAram / atra tRtIye Abhyantara parigraha dUra ho jAtA hai, arthAt yaha vrata bAhya aura Abhyantara kI granthi se rahita hotA hai tathA ( peTThiyaM ) samastadharmo ke prakarSaparyanta yaha rahatA hai, evaM (niruttaM ) sarvajJa prabhune ise upAdeyarUpa se kahA hai, athavA yaha avyabhicarita hai, arthAt jitanA bhI sakalasaMyamI kA dharma hai usake sAtha yaha avinAbhAvI hai / (nIrAsavaM ) isameM navIna karmo kA AdAna nahIM hotA hai / ( nibbhayaM ) nRpAdi kA bhaya isake AcaraNa meM sAdhu ko nahIM rahatA hai isaliye yaha nirbhaya hai / ( vimuttaM ) lobha doSa Adi se yaha rahita hotA hai / ( uttamanaravasabha, pavarabalavaga- suvihiyajaNasaMmayaM ) utkRSTa jo naravRSabha - jinadeva haiM tathA baladeva vAsudeva Adi jo pravarabalavaMta vyakti hai, tathA suvihitajana jo sAdhu loka haiM, ina saba ke liye yaha mAnya hai / tathA ( paramasAdhammacaraNaM) paramasAdhujanoM - utkRSTatapasvijanoM kA yaha dharmAcaraNarUpa haiM / ( adattAdAnaviramaNa ) aisA yaha dattAnujJAtasaMvaradvAra hai / isa thai jAya che. eTale ke A vAta khAdya ane AbhyantaranI granthithI rahita hAya che, tathA 66 TThiyaM " te samasta dhamenuM arSaparyanta che, bhyane " niruttaM" sajJa prabhue tene upAdeyarUpe batAvyu che, athavA te anyabhicarita che, eTale ke sacamInAM jeTalAM katavyeA che tenI sAthe te susaMgata che. Da nirAsavaM " tenAthI navIna ubhe saMdhAtA nathI " nibbhayaM " tene sAyaravAmAM sAdhune nRpaadvino bhaya rahetA nathI tethI te nirbhaya che. vimuttaM" bola, doSa mAhithI te rahita hoya che. " uttamanaravasabha, pavarabalavaga- suvihiya jaNasaMmayaM " zreSTha naravRSabha-jinadeva che, tathA khaLadeva vAsudeva Adi je prabaLa baLavAna puruSo che, tathA suvihita jana je sAdhuleAka che, te saune mATe te mAnya che. tathA paramasAhudhammacaraNaM je parama sAdhujane utkRSTa tapasvIjanone mATe te dharmAcaraNarUpa che, evuM A adattAdAna viramaNa-dattAnujJAta saradvAra che. A 66 66 " zrI prazna vyAkaraNa sUtra ( Page #773 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudazinITIkA a0 3 sU0 1 adattAdAnaviramaNasvarUpanirUpaNam 715 saMvare sAdhubhiH kiM kartavyam ? ityAha-' jattha ya' yatra ca-tRtIyasaMvaradvAre 'gAmAgara-nagara-nigama-kheDa-kabaDaM-maDaMba-doNamuha-saMbAha-paTTaNAsamagayaM ca grAmAkara-nagaranigama-kheTa-karbaTa-maDamba-droNamukha-saMvAdha-pattanAzramagataM cagrAmAkaranagaranigamakheTakavaTamaDambadroNamukhasaMvAdhapaTTanAzramANAM vyAkhyA pUrvamuktAH, tad gataM ca 'kiMcidavvaM ' kiMcidravyaM = kimapidravyam , tadevAha-'maNimuttasilappavAlakaMsa - dUsa-rayaka - varakaNaga - rayaNamAI ' maNimuktAzilA-pravAla kAMsya-dRSya-rajata-varakanaka- ratnAdi- maNiH-padmarAgAdiH, muktA-muktAphalaM, 'zilA ' bahumUlyapASANakhaNDam , pravAlaM-vidrumaH 'mUMgA' iti bhASApasiddhaH, 'kaMsa' kAMsyaM-' kAMsA ' iti prasiddham ' ' dRSyaM ' vastravizeSaH, rajataM='cAndI' itibhASAprasiddhAvarakanakaM = dhAtvantarApekSayA zreSThaM suvarNa, ratna karketanAdikam Adi yasya tattathAbhUtaM dravyaM 'paDiyaM' patitaM-vastrAJcalAdeH, 'pamhaTuM prasmRtaM-kutrApi vismRtaM 'vippaNaTuM' vipraNaSTaM-gaveSakadbhirapi na prAptam , tathAbhUtaM maNimuktAdikaM tRtIya saMvaradvAra meM sAdhujanoM ko kyA karanA cAhiye isake liye sUtrakAra kahate haiM-( jattha ya ) isa tRtIya saMvaradvAra meM ( gAmAgaranagaranigamakheDakabbaDa maDaMba doNamuhasaMvAhapaTTaNAsamagayaM ca ) sAdhujanoM ko grAma, Akara, nagara, nigama, kheTa, karbaTa, maDamba, droNamukha, saMbAha, paTTana, Azrama, ina sthAnoM meM, rahI huI (kiMci vvaM ) kucha bhI vastu ( maNimuttasilappavAlakaMsadUsarayakavarakaNagarayaNamAI ) maNi, muktA, zilA, pravAla, kAMsya, dRSya-vastravizeSa, rajata-cAMdI, suvarNa, ratna Adi vastu (paDiyaM ) kisI kI gira gaI ho, (pamhaTTa ) bhUlI huI ho, (vippaNaTuM ) DhUMDhane para bhI nahIM milI ho, (na kappai kassai kaheuM vA ge tRtIya saMvaradvAramAM sAdhujanee zuM karavuM joIe te batAvavAne mATe sUtrakAra cha-" jattha ya" 2 // zrI s12|2maa "gAmAgAranagaranigama kheDakabbaDa maDabadoNAmuhasaMbAhapaTTaNasamagayaM ca" sAdhusanAsa grAma, nagara, mA72 nigama, peTa, 458, bha75, droNabhuNa, savAra, paTTana, mAzrama, ye sthAnamA 2DI " kiMci dabvaM" / / 555 vastu " maNimuttasilappavAlakaMsadUsarayakavara kaNagarayaNamAI" mazi, bhuTatA, zikSA, pravAsa, sya, pya me 42nu patra, 204d-mAha, suvANa ratna mAha pastumA "paDiyaM" nI par3I gaI DAya, " pamhaTuM" / mUlI Ayu DAya, " ghippaNa?" an edi garl naya, "na kappai kassai kaheuvA geNheuvA "tene devAnusayata masa zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #774 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 716 prazravyAkaraNasUtre , dravyaM na ' kassai ' kasyApi saMyatasyA'saMyatasya vA 'kaheu ' kathayituM vA, 'ge heDaM ' svayaM grahItuM pareNa grAhayituM vA 'na kappar3a' na kalpate, sAdhonivRttittvAt / paradravyaM dRSTvA sAdhunA kiM kartavyam ? ityAha- 'ahiranasuvaNNaNaM' ahiraNyasuvarNakena = hiraNyasuvarNavarja kena ' samale hukaMcaNeNa ' samaleSThukAzcanena= samaH = tulyaH leSTuH mRtkhaNDaM kAJcanaM suvarNa ca upekSaNIyatayA yasya tena tathoktena= mRtkhaNDe suvarNe ca samabhAvavatetyarthaH, 'apariggahasaMbuDeNa ' aparigrahasaMvRtena = nAsti paragraho yasya so'parigrahaH, ata eva saMvRtaH = mamatvabhAvavarjitastena tathotena sAdhunA ' logammi' loke martyaloke ' vihariyabvaM ' viharttavyam, sAdhubhiruktarItyA viharaNIyamiti bhAvaH / sU0 1 // he vA ) aura na svayaM lenA cAhiye usako saMyata athavA asaMyata se lene ke liye nahIM kahanA caahiye| kyoMki isa prakAra kI pravRtti munimArga meM kalpita nahIM kahI hai / kAraNa ki sAdhu ( ahiraNNasunvaNNeNaM) hiraNya aura suvarNa ina saba se nivRttivAlA hotA hai sAdhu ko na hiraNya kI cAhanA hotI hai aura na suvarNa kI / ( samaleDukaMcaNeNaM) usakI dRSTi meM to upekSaNIya hone ke kAraNa mRtkhaMDa miTTI kA DhelA aura kAMcana donoM barAbara hote haiM / arthAt vaha ina donoM meM samabhAva vAlA hotA hai / ( aparigtrahasaMbuDeNaM) isa taraha mamatvabhAva se varjita hone ke kAraNa aparigraha se yukta hote haiM sAdhu ko isa prakAra kA hokara isa loka meM vicaranA cAriye / bhAvArtha- saMsAra meM nirbhaya hokara vicaraNa karane ke liye saba se utkRSTa sAdhana yadi koI hai ki jisase logoM kI dRSTi kA AkarSaNa ho yatane kahevuM na joIe, ane pote levI joie nahIM. kAraNa ke evA aAranI pravRtti bhunIbhArgabhAM ucita gaNAcI nathI. aNu hai sAdhu " ahiraNNa suvvaNNeNaM " hiraeya bhane suvarNa me madhAnI nivRtti hoya che. sAdhune ddirNyanI icchA hAtI nathI ke suvarNanI icchA hAtI nathI. samaThukaMcaNa tenI dRSTie upekSA pAtra hovAthI mATInuM DhekuM ane kAMcana ane samAna che eTale ke bannemAM te samabhAvavALA hAya che. apariggahasaMbuDeNaM " A rIte mamatvabhAvathI rahita hAvAthI te aparigrahI hoya che. sAdhue e prakAre aparigrahavrata yukata khanIne A leAkamAM vicaravu. joI e. 66 bhAvA--saMsAramAM nirbhaya thaIne pharavAne mATe jo koi sa zreSTha sAdhana hAya ke jenAthI leAkeAnI dRSTi AkarSAya ane sAdhutva para vizvAsa jAme te zrI prazna vyAkaraNa sUtra dd Page #775 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 3 sU0 1 adattAdAnaviramaNasvarUpanirUpaNam 717 aura sAdhutva para vizvAsa-zraddhA jame to vaha eka aparigrahatva kA hI siddhAnta hai / isameM antaraMga aura bahiraMga, ina donoM prakAra ke parigraha kA saidhAntika dRSTi se parityAga hotA hai| sAdhu ke pAsa nirgrantha muni ke pAsa ina dono prakAra ke parigraha kA abhAva hotA hai / bAhirI dRSTi meM jo kucha usake pAsa meM hai vaha saba saMyamadharmopakaraNa hai, parigraha nahIM hai| sUkavAra ne yahI bAta sAdhu ke liye isa tRtIya saMvaradvAra meM samajhAI hai| pUrva adhyayana meM - dvitIya adhyayana meM mRSAvAda kA nau koTiyoM se sAdhu ko jo tyAga karanA kahA hai vaha tabataka pUrNarUpa se pAlita nahIM ho sakatA ki jabataka antaraMga aura bahiraMga kA tyAga nahIM ho jAtA / aparimita anaMta tRSNAoM para aMkuza karane vAlI yahI eka aparigrahatA hai / mana, vacana aura kAya kI parake dravya ko AdAna (gRhaNa ) karane kI pravRtti para roka lagA dene vAlI yahI aparigrahatA hai / isa aparigrahatA kI chatrachAyA meM palane vAlA sAdhu navIna karmoM ke baMdha se rahita ho jAtA hai, tathA sabakA vizvAsapAtra bana jAtA hai / use kisI bhI prakAra kA kisI kA bhaya nahIM rahatA hai| grAma Akara Adi kisI bhI sthAna meM bhUlI huI, par3I huI, rakhI huI, kisI bhI taraha kI vastu vaha na svayaM letA hai aura na dUsaroM se use lene ko kahatA hai / te eka mAtra aparigrahatvanA siddhAMta ja che. temAM AMtiraka tathA bAhya e banne prakAranA parigrahanA saiddhAntika dRSTie parityAga thAya che. sAdhunI pAse nigrantha muninI pAse A banne prakAranA parigrahanA abhAva hoya che. khAdya rIte jotAM temanI pAse je kai hAya che te badhuM sayama dhamaeNpakaraNa che, parigraha nathI, sUtrakAre e ja vAta sAdhune mATe A trIjA savaradvAramAM sama jAvI che. AgaLanA adhyayanamAM khIjA adhyayanamAM mRSAvAdanA nava prakAre tyAga karavAnuM sAdhuone je kahevAmAM Avyu' che tenuM aMtaraMga tathA ahira`ga pari grahanA tyAga na thAya tyAM sudhI pAlana thaI zakatu nathI. aparimita-anaMta tRSNAo para akuza rAkhanAra A eka aparigrahatA ja che. A aparigrahatA ja, mana, vacana ane kAyAthI anyanu dravya paDAvI levAnI pravRtti para breka (aMkuza ) nuM kAma kare che. A aparigrahatAnI chatrachAyAmAM rahetA sAdhu navAM karmAMnAM adhathI rahita banI jAya che tathA saune mATe vizvAsapAtra anI jAya che. tene koIno paNa kAi paNa prakArane bhaya rahetA nathI. grAma, Akara Adi koi paNa sthAnamAM bhUlathI rahelI, paDI rahelI, mUkI rAkhelI koi paNa prakAranI vastu te pAte letA nathI ke levAnu khIjAne kahetA nathI. A vratane lIdhe zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #776 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 710 prazravyAkaraNasUtre punarmunikarttavyamAha-'jaMpiya ' ityAdi mUlam-jaM pi ya hojA hi davvajAyaM khalagayaM khettagayaM rannamaMtaragayaM vA kiMci pupphaphalatayappavAlakaMdamUlataNakaTThasakarAiM appaM vA bahuM vA aNuM vA thUlaM vA na kappai uggahe adipaNammi geNheu / je haNi haNi uggahe aNuNNAviya geNhiyavaM. vajeyamvo ya savvakAlaM aciyattagharappaveso aciyattabhattapANaM aciyattapIDhaphalagasejAsaMthAragavatthapAyakaMbala daMDaga-rayaharaNa--nisejja colapaTTaga muhmottiypaaypuNchnnaaibhaaynnbhNddovhiuvgrnnN| paraparivAo parasta doso paravavaeseNa jaM ca geNheMti, parassa nAsei jaMca sukayaM dANassa ya aMtarAiyaM, dANavippaNAso pesuNNaM ceva macchariyaM ca // 2 // TIkA-'jaM pi ya' yadapi ca ' hojjA' bhavet , hi-nizcitaM 'davvajAya' dravyajAtaM, tadevAha= 'khalagayaM' khalagataM khalaM dhAnyarAzIkaraNabhUmistatra gataM sthitaM, tathA-'khettagayaM' kSetragatam kSetrasthitaM 'ranamaMtaragaya' araNyAntargataMvanAntaH sthitaM vA ' kiMci ' kiJcit-kimapi 'pupphaphalatayappavAlakaMdamUlaIsa vrata se sAdhu kI AtmA samasta vastuoM meM asAratA ke darzana kara lene se DhelA aura kAMcana meM samAna buddhi vAlA bana jAtA hai / suu-1|| sUtrakAra punaH munijana ke hI kartavya ko kahate haiM-'japi ya ' i0 TIkArtha-(jaMpi ya hojjA hi davvajAya~ ) jo kucha bhI dravya ho cAhe va (khalagayaM ) khalihAna meM par3A ho cAhe (khettagayaM) kheta meM par3A ho, yA ( ranamaMtaragayaM vA) jalaga meM par3A ho (kiMci) sAdhune AtmA samasta vastuomAM asAratAnuM darzana karI levAthI senuM ane mATInA DhephIne samAna bhAve jenAra banI jAya che sUTa 1 . sUtra412 55zI bhunini xtavyo 4 zAva cha-" jaMpi ya" tyA TI---" japi ya hojjA hi davvajAya" 2 4 5 dravya DAya, bhale te "khalagaya" mAmA 5yu DAya ma "khettagaya" te bhetaramA pacyu hAya, " ranamaMtaragayaM vA" sanI 42 57yu DAya. " kiM ci" sameta zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #777 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a03 sU02 adattAdAnaviramaNasvarUpanirUpaNam 719 taNakaTThasakkarAi ' puSpaphalatvak pravAlaphandamlatRNakASThazarkarAdi, tatra-puSpaphale pratIte, tvaktva cA, pravAlo'GkuraH, kandA sUraNAdiH, mUlam-mUlakAdi, tRNaM kASThaM ca pratItam , zarkarAH=' kaMkara' iti bhASA prasiddhAH, etAnyAdau yasya tattathoktaM dravyam appaM ' alpaM-stokaM vA 'vahuM' bahu-pracuraM vA -- aNuM' aNu AkAreNa sUkSma vA 'thUlaM' sthUlam-AkAreNa bRhad vA, tat 'na kappai ' na kalpate ' uggahe ' avagrahe ' adiNNe' adatte tattadvastusvAminidezamaprApyetyarthaH, 'geNheuM' grahItum , kintu 'je' yad grAhyaM bhavet , tat 'haNi haNi' ahanyahani-pratidinam 'uggahaM' avagraha-tatsvAminidezam , ' aNuNNavi ya ' anujJApya prApya 'geNhiyavvaM ' grahItavyam / tathA 'savvakAlaM' sarvakAlaM sarvadA 'aciyattagharappaveso ' aprItikArakagRhapravezaH 'vajjeyavyo' varjitavyaH tathAkucha bhI ho jaise ( pupphaphalatayappabAlakaMdamUlataNakaTThasakarAi ) cAhe vaha vastu puSparUpa meM ho, phalarUpa meM ho, chAlarUpa meM ho, pravAla-koMpala rUpa meM ho, sUraNa Adi kaMda rUpa meM ho, mUlaka Adi rUpa meM ho, tRNa kASTha Adi ke rUpa ho cAhe kaMkara Adi ke rUpa meM bhI kyoM na ho / ye saba vastue~ vahAM ( appaM vA) thor3I ho yA ( bahuM vA ) bahuta ho ( aNuM vA) AkAra se choTI ho yA (thUlaM vA) bar3I ho, kisI bhI taraha se vaha ina vastuoM ko (na kappai uggahe adiNNammi geNheu ) vinA unake mAlika kI AjJAprApta kiye kisI bhI rUpa meM lenA nahIM kalpatA hai| tathA (je) jo vastue~ sAdhu ke liye grAhya haiM ve bhI ( haNi haNi ) pratidina ( uggahe aNuNAvi ya ) unake svAmI kI AjJA prApta kara hI (geNhiyavvaM ) grahaNa karane yogya haiM / tathA ( vajjeyavvo ya savvakAlaM dravya DAya, " pupphaphalatayappabAlakaMdamUlataNakaTusakarAi " male te vastu pu053 hoya, phalarUpe hoya, chAlarUpe hoya, pravAla-kuMpaLanA rUpamAM hoya, sUraNa Adi kaMdarUpe hoya, mULa Adi rUpamAM hoya, tRNa kASTha AdirUpe hoya, bhale kAMkarA mAhiye DAya, te madhI vstu| tyo " appaM bA" thoDAya "bahaM vA" padhAre hAya, "aNu vA" mA nAnI hAya "thUlaga vA" bhATI hAya, a555 rIte the. 1stumAne " na kappai uggahe adiNNammi geNhe u" tenA mAlikanI AjJA lIdhA vinA koI paNa rIte tene grahaNa karavAnuM munine ka5tuM nathI. tathA " je" vastuo sAdhuone grahaNa karavA gya che te paNa " haNihaNi" pratidina " uggahe aNuNA vi ya " temana bhAsinI mAjJA sapane 4 " geNhiyavva" ahae 42vA yogya che. tathA vajjeyavbo ya savva zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #778 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 720 prazravyAkaraNasUtre 'aciyattabhattapANaM' apratItikArakabhaktapAna varjitavyam , avizvAsabhAjanasya bhaktapAnaM na grAhyamityarthaH, tathA-'aciyattapIDhaphalagasejjAsathAragavatthapAyakaMbaladaMDagaraoharaNanisejjacolapaTTagamuhapottiyapAyapuMchaNAibhAyaNabhaMDovahiuvagaraNaM' apratItikArakapIThaphalazayyAsaMstArakavastrapAtrakalbaladaNDakarajoharaNaniSadyAcolapahakasadorakamukhavastrikA pAdapoJchanAdibhAjanabhANDopadhyupakaraNaM varjitavyam , avizvAsabhAjanasya pIDhaphalakAdikaM na grAhyamityarthaH, tathA 'parapari vAo' paraparivAdaH-kAkvA paradoSaprakaTanam , varjitavya , 'parassa' parasya 'doso' doSazca varjanIyaH, parokSe nindA, pratyakSe doSakathanam, ityubhayaM ca aciyattagharappaveso) jo apanI pratIti-vizvAsa-nahIM karatA ho usake ghara para sAdhu ko sarvadA nahIM jAnA cAhiye, tathA (aciyattabhattapANaM ) jo apanI pratIti nahIM karatA ho usake yahAM se sAdhu ko bhaktapAna nahIM lenA cAhiye / isI taraha (aciyattapIDhaphalagasejjAsaMthAragavatthapAyakaMbala daMDagaraAharaNanisejjacolapagamuhapottiyapAyapuMchaNAi ) jo vyakti apane Upara vizvAsa nahIM rakhatA ho usake dvArA pradatta-(diyA huA) pITha, phalaka, zayyA, saMstAraka, vastra, pAtra, kambala, daNDaka,, rajoharaNa, niSadyA, colapaTTaka, sadorakamukhavastrikA, pAdaprochana Adi, tathA (bhAyaNabhaMDovahiuvagaraNaM ) bhAjana, bhAMDa, upadhi, ye saba upakaraNa nahIM lenA caahiye| ( paraparibAo) tathA kAkarUpa se sAdhu ko para ke doSoM ko prakaTa nahIM karanA caahiye| tathA ( parassadoso) parokSa meM niMdA karanA aura sAmhane doSoM ko kahanA ye donoM kA acijattagharappaveso" 2 potAnA vizvAsa na to DAya, tenA ghara sAdhuse hI nase nahIM, tathA "aciyattabhattapANaM" 2 potAnA 52 vizvAsa na mUkato hoya tene tyAMthI sAdhue AhAra pANI svIkAravA nahI 1 zata " aciyattapIDhaphalagasejjAsaMthAragavatthapAyakaMbaladaMDagaraAharaNanisejjacolapaTTagamuddapottiyapAyapuchaNAi" ra vyatipAtAnA 52 vizvAsa na rAkhatI hoya tenA dvArA apAyela pITha, phalaka, zayyA, saMsmAraka, vastra, pAtra kaMbaLa, daMDaka, rajoharaNa, niSadyA, celapaTTaka, derAsahita muhapatti, pAda che chana mAha tathA " bhAyaNabhaMDova hiuvagaraNaM" mAna, (pAtrA mais, adhi, se adhA sAdhano sevA me nahI. " paraparivAo" tathA nI ma sAdhusAsa na hoSo pragaTa 42vA ne ye nahI. tathA " parassadoso" parokSa rIte niMdA karavAnI tathA sAme ja de kahevAnI pravRtti sAdhue choDavI zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #779 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a03 sU02 adattAdAnaviramaNasvarUpanirUpaNam 721 varjanIyam / tathA-' parabavaeseNa' paravyapadezena bAlaglAnAdInAM nimittena 'jaca' yacca azanAdikaM, 'geNhei' gRhAti-vaiyAvRttyakArakaH, tadanyaupabhoktavyam / bAlaglAnAdinimittamAnItaM vastu yadyavaziSTaM bhavet , tathA tad vastu svAminidezena saMbhoktavyamityarthaH, 'parassa' parasya tathA 'jaM ca ' yacca 'sukayaM' sukRtaM puNyAdikaM 'nAsei ' nAzayati, apahanute, yena vacanAdinA parakRtapuNyAderapAti-- bhavati, tad varjitavyamityarthaH, tathA-' dANassa ya' dAnasya ca ' atarAiyaM' antarAyikam yena vacanAdinA dAnAntarAyo bhavettad varjaniyam , tathA-'dANavippaNAso' dAnavipaNAzaH-yena vacanAdinA dAnasya vinAzo bhavati, tad varjanIyam , tathA-'pesunnaM ceva ' paizunyaM =parokSe paradopAviSkaraNaM 'cugalI' iti bhASA prasiddhaM caiva 'maccharittaM ca ' mAtsaryam IrSyA ca varjanIyam / / sU02 // bAteM bhI sAdhu ko chor3a denI caahiye| tathA-(paravavaeseNa jaM ca geNhaMti) bAla glAna Adi ke nimitta se jo azana Adi vaiyAvRtyakAraka sAdhu lAyA hove vaha dUsare sAdhuoM ko apane upayoga meM nahIM lenA caahiye| tAtparya isakA yaha hai ki bAla glAna Adi avasthApana sAdhujana ke liye jo vastu lAI gaI ho vaha unake upayoga se yadi baca jAya to vaha usa vastu ke svAmI kI AjJA lekara hI dUsare sAdhuoM ko apane upayoga meM lAnI caahiye| tathA ( parassa jaM ca sukayaM) jisa vacana se dUsare ke sukRta Adi puNyakarmA kA apahanuva hotA ho aisA vacana sAdhu ko tyAga kara denA caahiye| tathA (dANassa aMtarAiyaM ) jisa vacana se dAna meM aMtarAya ho jAve to aisA vacana bhI nahIM kahanA caahiye| tathA (dANavippaNAso) jisa vacana se dAna kA vinAza hotA ho aisA vacana bhI nahIM bolanA caahiye| tathA (pesuNNaM) sAdhu ko nesa. tathA " paravavaeseNa jaM ca geNhaMti " sasAna mAninabhita AhAra Adi vaiyAvRtyakAraka sAdhu lAvyA hoya te bIjA sAdhuoe potAnA upagamAM levuM joIe nahIM. tenuM tAtparya e che ke bAla glAna Adi avasthApanna sAdhujanane mATe je vastu lAvavAmAM AvI hoya te teoe vAparyA pachI vadhe te te vastunA mAlikanI AjJA laIne ja bIjA sAdhuoe tena potAnA 5yogamA sevA . tathA " parassa jaM ca suka" kynathI bIjAnAM sukata Adi punyakarmone nAza thato hoya tevAM vacane sAdhue bAlavAM joIe nahIM, eTale ke tevA vacane besavAnuM sAdhue baMdha karavuM sa. tathA " dANassa aMtarAiyaM" 2 vayanathI hAnamA tarAna mevA payana pay uDavAna nahI. tathA " dANavipaNAso " 2 kyanAthI hAnI vinAza yato DAya te kyA 5 mAsa me nahI. tathA "pesu zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #780 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 722 prazravyAkaraNasUtre kIdRzo muniridaM vrataM nArAdhayatI ? tyAha-'je vi ya ' ityAdi mUlam-je vi ya pIDhaphalagasejjAsaMthAragavatthapAyakaMbaladaMDagarayaharaNaniseja colapaTTagamuhapottiyapAya puMchaNAi bhAyaNa bhaMDovahiuvagaraNaM asaMvibhAgIasaMgaharuI, tavateNe ya vaiteNe ya rUvateNe ya AyArateNe ya bhAvateNe ya sahakare jhaMjhakare kalahakare verakare vikahakare asamAhikare sayA appamANabhoI sayayaM aNubaddhavare ya niccarosI se tArisae nArAhae vayamiNaM // sU03 // TIkA-'je viya' yo'pi ca muniH 'pIDhaphalagasejjAsaMthAragavatthapAyakaMbalacolapaTTagarayaharaNamuhapottiyapAyapUchaNAibhAyaNabhaMDovahiuvagaraNaM ' pIThaphalakazayyAsaMstArakavastrapAtrakambalacolapaTTakarajoharaNamukhavastrikApAdaproJchanAdi - bhAjanabhANDopadhyupakaraNam eSaNAguNavizuddhilabdhaM pIThaphalakAdikaM labdhveti gamyate, tasya asaMvibhAgI-avibhAgakArI-AcAryaglAnAdibhyaH pIThaphalakAdIn avibhajyaiva svArthabuddhayA svayamupabhoktA bhavati sa idaM vrataM nArAdhayatItyagreNa kisIkI cugalI nahIM karanA caahiye| tathA (macchariyaM) sAdhu ko irSyAbhAva kA bhI parityAga kara denA cAhiye ||suu-2|| kisa prakAra kA muni isa vrata kI ArAdhanA nahIM kara sakatA hai isa bAta ko kahate haiM-'je vi ya' ityaadi| TIkArtha-(je vi ya) jo muni eSaNAguNa kI vizuddhi se prApta pITha, phalaka, zayyA, saMstAraka, vastra, pAtra, kaMcala, daMDa, rajoharaNa, niSadyA, colapaTTaka, sadorakamukhavastrikA, pAdaprogchana Adi, tathA bhAjana, bhAMDa, upadhi, ina saba upakaraNoM ko prApta karake unakA vibhAga NNaM " sAdhuse nI. yA 42vI ne nahI tathA "macchariyaM " sAdhu dhyAnAvanA 555 parityAga 42va nase // -2 // kevA muni A vratanI ArAdhanA karI zakatA nathI te vAta have sUtra12 ra cha-"je vi ya" ityAdi 21-"je vi ya" re muni meSa! zunI vizuddhiyI prA ye cI3 544, zayyA sastA24, 1sa, pAtra, 4, 6 2021, niSadhA, yAsapaTTa, 21 sahitanI muhapatti, pAdachana Adi tathA bhAjana, bhAMDa, upadhi e badhAM zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #781 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 2 sU0 3 kidRgmuniadattAdAnAdivataM nArAdhayati 723 smbndhH| tathA-' asaMgaharuI' asaMgraharuciH-na saMgrahe ruciryasya sa tathoktaHgacchopagrahakarasya eSaNAdoSarahitasya labhyamAnasya vavapAtrAdikasya svArthaparAyaNatvena-' mama pracura vastrapAtrAdikaM vidyate kimanyeSAM cintayA' iti vicintya saMgrahabuddhivarjita ityarthaH / atra mUrchayA saMgrahakaraNaM niSiddham / tathA 'tavateNe' tapaH stenA-tapazcauraH yathA svabhAvataH kRzazarIrakazcidanagAraM dRSTravA kazcitpRcchati-' bho mune ! yo mAsakSapaNako muniH zrUyate sa bhavAneva ' tadA sa svamAnAdyarthamAha-'sAdhavaH kSapakA eva bhavanti ' athavA tUSNImAste, sa tapaHnahIM karatA hai-arthAt AcArya, glAna Adi munijanoM ko ina pITha, phalaka Adi kA vibhAga na karake svArthabuddhi se jo svayaM inakA upabhoktA hotA hai, vaha sAdhu isa vrata kI ArAdhanA nahIM kara sakatA hai| tathA ( asaMgaharuI ) jisakI saMgraha meM ruci nahIM hotI hai, arthAt jo sAdhu svArtha meM parAyaNa hone ke kAraNa ina pITha phalaka, vastra, pAtra Adi upakaraNoM ko ki jo apane gaccha ke upakAraka aura eSaNAdoSa se vizuddha haiM milate hue bhI isa bhAvanA se ki mere pAsa to ye vastra pAtrAdi upakaraNa haiM mujhe dUsaroM kI cintA se kyA kAma hai, isa vicAra se saMgraha karane kI buddhi se varjita hotA hai vaha sAdhu isa vrata kA ArAdhaka nahIM ho sakatA hai| mUcrchA bhAva se hI saMgraha karane kA niSedha hai / tathA jo sAdhu ( tavateNe ya ) isI taraha jo tapaH stena hai, arthAt jaise koI sAdhU svabhAvataH kRza zarIra ho aura koI dUsarA isa prakAra pUche ki he mune ! jo mAsa kSapaNa Adi karane vAle tapasvI muniupakaraNone prApta karIne tenA vibhAga karatA nathI eTale ke AcArya, glAna Adi munijanone mATe e pIDa, phalaka AdinA vibhAga karyA vinA svArtha buddhithI pite ja tene upabhegA karyA kare che, te sAdhu A vratanI ArAdhanA uzazata nathI. tathA " asaMgaharuI" nI sahamA sathi DAtI thI, eTale ke je sAdhu svArtha parAyaNa hovAthI e vastra, phalaka, pAtra, vastra, Adi upakaraNo, ke je potAnA gacchanA upakAraka ane eSaNAdeSathI rahita che. tenI prApti thavA chatAM paNa "mArI pAse te A vastra, pAtrAdi upakaraNa che mAre bIjAnI cintA zA mATe karavI joIe?" evI bhAvanAthI saMgraha karavAnI buddhithI rahita thaI jAya che, te sAdhu paNa A vratane ArAdhaka thaI zakato nathI. mUchabhAvathI ja saMgraha karavAno niSedha che. tathA je sAdhu " tavateNeya" se zate tayAra cha, hA tarI sAdhu svAbhAvi4 rIte ja dubaLI zarIra vALa hoya ane tene joIne bIjuM kaI ema pUche ke-"he muni! mA khamaNa Adi karanAra munijana viSe sAMbhaLavAmAM AvyuM zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #782 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 prazravyAkaraNasUtre stenaH prAcyate, 'vaiteNe' vacaH stenaH vAkcauraH-yathA-kaMcit vyAkhyAtAra sAdhumavalokya kazcit pRcchati- vyAkhyAnavAcaspati yaH zrutaH sa bhavAneva' iti pRSTaH sa brUte- munayastAdRzA bhavantyeva ' yadvA maunamAste, ityeva yaH parasya khyAti svAtmani sthApayati sa vAstenaH, 'svateNe ya' rUpastenazca-etadviSaye'pi pUrvavadyojanA kartavyA / tathA 'AyAre ceva' AcAre sAdhusamAcAyAdi rAja sune jAte haiM ve Apa hI haiM kyA ? isa prakAra sunakara vaha apane mAna ke nimitta aisA kahe ki sAdhu to tapasvI hI hote haiM, athavA sunakara cupa rahe, isa prakAra se vartana karane vAlA vaha muni tapazcaura(tapa kA cora ) kahA jAtA hai| (tapa kA cora) tapazcaura-muni isa vrata kI ArAdhanA karanevAlA nahIM hotA hai| isI taraha (vaiteNe) vyAkhyAna karate hue kisI munirAja ko dekhakara koI usase isa prakAra pUche ki jo vyAkhyAnavAcaspati munirAja sune jAte haiM ve Apa hI haiM kyA ? isa prakAra sunakara vaha munirAja usake samAdhAna nimitta yaha kaha de ki mahAnubhAva ! munijana to vyAkhyAnavAcaspati hI hote haiM, athavA kucha na kaha kara cupa rahe isa prakAra kA vyavahAra karanese vaha muni vacana kA cora vacastena-mAnA jAtA hai, kyoM ki usane para kI khyAtiko apanemeM sthApita kiyA hai, isa tarahase pada ki khyAtiko apane meM sthApita karane vAlA sAdhu vAkU caura kahA jAtA hai| isI taraha (rUvateNe) rUpastena kI bhI vyAkhyA jAna lenI cAhiye, arthAt-viziSTa rUpa che te zuM Apa ja cho ?'' A prakArane prazna sAMbhaLIne te potAnA mAnane mATe evuM kahe ke "sAdhu te tapasvI hoya ja che " athavA te vAta sAMbhaLIne mauna rahe, e prakAranuM vartana karanAra munine tapacAra kahe che. tapara muni A vratanI ArAdhanA karI zakato nathI. e ja rIte "vaiteNe" vyAyAna 42tA munirAsane ina tamana 2 pramANe pUche ke vyAkhyAna vAcaspati je munirAja gaNAya che te zuM Apa ja che? A pramANe sAMbhaLatA tenA samAdhAna mATe ema kahe che ke "he mahAnubhAva! munijana te vyAkhyAna vAcaspati ja hoya che " athavA tene kaMI paNa javAba na ApatAM cUpa rahe, evA prakAranA munine vartana-vacanara kahevAya che, kAraNa ke teNe bIjAnI khyAtinuM pitAnAmAM Aje paNa karyuM cheA rIte pArakAnI khyAtinuM potAnAmAM ApaNu karanAra sAdhune vacanacara upAya cha, 21 pramANe "rUvateNe" 35stena-35yoranI vyAcyA 54 sabhA javI eTale ke viziSTa rUpayukta kaI sAdhunI khyAti sAMbhaLIne kaI zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #783 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 2 sU0 3 kigmuniadattAdAnAdivataM nArAdhayati 725 viSaye stenA-cauraH,yathA-sa yaH ' utkRSTAcAravAn sAdhuH zrUyate, sa bhavAneva ?' tadA vakti 'sAdhustu-utkRSTAcAravAn bhavantyeva' maunaM vA samAlambate ityeva svAtmani avidyamAnAmutkRSTAcAravatAM sthApayansAdhurAcArasteno bhavati, tathA'bhAvateNe ya ' bhAvastenazva-bhAvasya zrutajJAnAdi vizeSasya stenA-cauro bhAvasaMpanna kisI sAdhu kI khyAti sunakara koI rUpavAn muni se aisA pUche ki mahArAja ! jinakI rUpa meM khyAti hama suna rahe haiM ve Apa hI hai kyA ? to isa prakAra kI bAta sunakara vaha aisA kahe ki sAdhujana to viziSTarUpa zAlI hote hI haiM, athavA kucha na kahe-cupacApa raha jAve, to " maunaM sammatilakSaNaM" ke hisAba se para ke viziSTa rUpazAlitva kA apane meM Aropa karane kI bhAvanA se vaha rUpastena khlaavegaa| isa taraha jo sAdhu rUpastena hotA hai vaha isa vrata ko nahIM pAla sakatA hai| isI taraha (AyArateNe) jo sAdhu samAcArI Adike viSayameM stena hotA hai vaha AcArastena kahA jAtA hai, jaise kisI sAdhukI AcAra viSaya meM utkRSTa khyAti sunakara dUsarA koI esA pUche ki bho mune ! jina sAdhurAjakI AcAra meM vizeSa khyAti sunI jAtI haiM kyA ve ApahI hai ?, isa prakAra sunakara vaha sAdhu pratyuttara rUpa meM aisA kahe ki mahAnubhAva! sAdhu to utkRSTa AcAra vAle hote hI haiM, isa prakAra kahane vAlA sAdha AcArastena kahalAtA hai, kyoM ki isa taraha kI sthiti se usane mANasa koI rUpavAna munine evuM pUche ke "mahArAja ! ame rUpane viSe jenI khyAti sAMbhaLI che te muni zuM Apa ja che ? " A prakAranI vAta sAMbhaLIne te evuM kahe che ke sAdhujana to viziSTa rUpayukta hoya ja che" athavA kaMI paNa javAba na Ape te "maunane saMmatinuM lakSaNa * mAnIne bIjAnA viziSTa rUpanuM pitAnI aMdara AropaNa karavAnI bhAvanAthI te rUpacAra kahevAya che. A rIte je sAdhu rUpacAra hoya che te A vratane pANI zo nathI. 2mA rIte "AyArateNe" sAdhu sabhAyArI mAhimAmatamA cAra hoya che te AcAra cora kahevAya che. jema ke kaI sAdhunI AcAranI bAbatamAM utkRSTa khyAti sAMbhaLIne bIjI kaI vyakti tene evuM pUche ke "he mani. je munirAjanI AcAramAM khAsa khyAti saMbhaLAya che, te zuM Apa pite ja che ?" A pramANe sAMbhaLIne je muni e pratyuttara vALe ke mahAnubhAva ! sAdhuo te utkRSTa AcAravALA ja hoya che" Ama kahenAra sAdhune AcAracAra kahevAya che kAraNa ke A prakAranI paristhitimAM teNe potAnAmAM je zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #784 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 726 prazravyAkaraNasUtre stenaH, kasyApi zrutavizeSasyApUrva vyAkhyAnaM kasyApi mukhAdupazrutya janasamakSe khakIyatvena taM khyApayan sAdhurbhAvastena ucyate / tathA yaH sAdhuH 'saddakare' zabdakaraH prahararAtrigamanAnantara yo mahatA mahatA zabdena bhApate sa zabdakara ucyate / ' jhaMjhakare,' jhaJjhAkara yena kAryeNa gaNasya bhedA bhavati tatkAryakArI 'kalahakare' kalahakaraH vAcikabhaNDanakArI ' verakare ' vairakaraH parasparazatrubhAvotpAdakaH, tathA-' vikahakare' vikathAkaraH stryAdikathAkArI, 'asamAhikArage' asamAdhikArakaH-svaparacittodvegakArakaH, tathA-'sayA' sadA 'appamANabhoI' apane meM avidyamAna utkRSTa AcAravattA sthApita kI hai ataH jo aise AcArastena hote haiM unase isa mahAvrata kI ArAdhanA nahIM ho sakatI hai, ( bhAvateNe ) jo zrutajJAna Adi bhAva kI corI karatA hai vaha bhAvastena kahalAtA hai, jaise kisI ke mukha se kisI sAdhu kA zruta vizeSasaMbaMdhI apUrva vyAkhyAna sunakara kahatA hai ki yaha vyAkhyAna to merA hI diyA huA hai, isa prakAra kA bhAvastena sAdhu bhI isa mahAvratakI ArAdhanA nahIM kara sakatA hai| isI taraha (saddakare) jo sAdhu eka prahara rAtri ke cale jAne ke bAda bar3e jora 2 se bolatA haiM usakA nAma zabdakara hai| (jhaMjhakare ) jisa kArya se gaNa meM bheda ho jAya usa kAma ko karane vAlA sAdhu jhaMjhAkara hai| (kalahakare ) Apasa meM jo vAkUkalaha kara baiThatA hai usakA nAma kalahakara hai, ( verakare ) paraspara meM jo zatrutA kA utpAdaka hotA hai vaha vairakara hai, (vikahakare ) strI Adi vikathAoM ko karanevAlA sAdhu vikathAkara hai, (asamAhikare) avidyamAna che te utkRSTa AcAravattAnuM AropaNa karyuM che. tethI je sAdhuo evAM AcAra cAra hoya che temanAthI A mahAvratanI ArAdhanA thaI zakatI nathI. "bhAvateNe" zratajJAna mAhi mAvanI thArI 42 cha ta mAkyAra upAya che. jema ke keInA moDhe koI sAdhunuM koI zAstra saMbaMdhI apUrva vyAkhyAna sAMbhaLIne je sAdhu emakahe ke A vyAkhyAna te me ja ApeluM che." A prakArane bhAvacera sAdhu 55 mAnatanI mArAdhanA 42zaza nathI. me pramANe "sahakare" sh5642je sAdhu eka prahara rAtri prasAra thayA pachI ghaNuM jorathI bole che tene zabdakara 3 cha, "jhajhakare" yathA samUDamA sahamA thAya te ya 42 // 2 sAdhu OMA42 4vAya che, " kalahakare' 2|5sbhaa se pA413 3rI mese che tane sa42 4 cha, " verakare' mApasamA 2 peha! 42zavanAra DAya te 2. 32 cha"bikahakare " sI mAha vizthAme 42nA2 sAdhuna vizthA42 43 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #785 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 3 s04 komuniradattAdAnAdivatamArAdhayati 727 apramANabhojI=dvAtriMzatkavalAdhikAhArI, 'sayayaM ' satataM = nirantaram ' aNubaddhavaire ' anubaddhavairaH = avyavacchinnavairabhAvaH, ca=punaH 'niccarosI' nItyaroSI = sadAkopazIla:, ' se tArisae' sa tAdRzaH sAdhuH ' nArAhae' nArAdhayati ' iNaM idam = pUrvoktaM, vratam = adattAdAnaviratisvarUpam // 0 3 // " kaH punaridaM vratamArAdhayituM samarthaH ? ityAha-' aha kerisae ' ityAdimUlam - aha kerisae puNAI ArAhae vayamiNaM ? je se uvahi bhattapANasaMgahaNadANakusale accaMta bAla dubbala gilANa buDDhakhavagapavattayaAyariya uvajjhAe sehe sAhammie tavassikulagaNasaMdhe ya ceiyaTTe nijarahI veyAvaccaM aNissiyaM dasavihaM bahuvihaM karei, naya aviyattassa gharaM pavisai, na ya aciyattassa bhattapANaM giNhai, na ya aciyattassa sevai pIDhaphalaga -- sejjA - saMthAraga-- vatthapAya- kaMbala - daMDagaraoharaNa- nisajjacolapaTTagamuhapottiyapAya puMchaNAi - bhAyaNa apane aura para ke citta meM udvegabhAva paidA kara dene vAlA sAdhu asamAdhikAraka hai, (sayA appamANa bhoI) sadA battIsa grAsa se adhika bhojana karane vAlA sAdhu apramANabhojI kahalAtA hai ( sayayaM aNuvaddhabere ya) jisakA vaira bhAva kabhI bhI zAMta na ho vaha sAdhu sattAnubaddha vaira kahalAtA hai, (niccarosI) jo nitya hI kupi sthiti meM rahatA hai vaha nityaroSI kahalAtA hai| ( se tArisae) isa prakAra tapastena Adi vizeSaNavAlA sAdhu ( iNaM vayaMnArAhae ) isa mahAvrata kI ArAdhanA nahIM kara sakatA hai // 3 // 66 che, " asamAhikare " potAnA tathA anyanA zittama udvega hA 42nAra sAdhune asamAdhikAraka kahe che, yA apamANabhoI sadA khatrIza keALiyA karatAM padhAre AhAra benAra sAdhune sapramANu loka Ahe che, "sayayaM aNubaddhavereya " jenI vera bhAvanA kadI paNa zAnta na thAya te sAdhune satatAnuddha vaira kahevaay che. " niccarosI " ne hamezAM DodhabhAM rahe che tene nityazeSI Ahe 69 che, " se tArisae" mA rIte tapazora Adi vizeSaNa vANI sAdhu" iNaMvaya " mA mahAvratanI mArAdhanA urI rAto nathI // 3 // nArAhara zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #786 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 728 prazravyAkaraNasUtre bhaMDovahiuvagaraNa, naya parivAya parassa jaMpai, na yAvi dose parassa geNhai, para vavaeseNa vi na kiciM geNhai, Na ya viparimANai kaMcijaNaM, Na yAvi NAsei diNNasunayaM, dAUNa ya kAUNa ya Na hoi; pacchAtAvie, saMvibhAga-sIle, saMgaho vaggahakusale, se tArisae ArAhei vayamiNaM // sU04 // TIkA-'aha' atheti prazne, kerisae' kIdRzaH sAdhuH 'puNAI' 'vayamiNaM' vratamidam adattAdAnaviramaNarUpamidaM vratam , ' ArAhae' ArAdhayati ? iti prazne sati prAha-'je se ' yaH saH ' uvahibhattapANasaMgahaNadANakusale' upadhibhaktapAnasaMgrahaNadAnakuzalaH tatra upadhiH vastrapAtrAdiH, bhaktapAne prasiddha teSAM saMgrahaNe AdAne sAdharmikebhyo dAne ca kuzalo vidhijJo muniH| 'accatabAla dubbalagilANa vuDra khavagapavattaya Ayariya upajjhAe sehe sAhammie tavassi kula gaNa saMdhe ya' atyanta vAladurbalaglAnavRddhamAsakSapakapravartakAcAryopAdhyAye zaikSe aba sUtrakAra isa mahAvrata kI ArAdhanA karane ke liye kaisA sAdhu samartha ho sakatA hai ? yaha kahate haiM-'aha kerisae' ityaadi| TIkArtha - (aha kerisae puNAI vayamiNaM ArAhae ?) kaisA sAdhu isa adattAdAnaviramaNarUpa mahAvrata kI ArAdhanA kara sakatA hai ? isake uttara meM kahate haiM - (je se ) jo sAdhu ( uvahibhattapANa saMgahaNadANakusale ) upadhi vastra pAtra Adi, evaM bhaktapAtra, inako apane sAdharmika sAdhuoM ke liye lene meM aura unheM ina vastuoM ke dene meM kuzalavidhijJa-hotA hai, tathA ( accaMtabAladubbalagilANabuDakhavagapavattaya AyariyauvajjhAe ) jo saMgha meM atyaMta bAla haiM--ATha varSa ke have A mahAvratanI ArAdhanA karavAne mATe ke sAdhu samartha che za: che te sUtra42 matAve cha " aha kerisae" UAE TI -"aha kerisae puNAIvayamiNaM ArAhae?" / sAdhu 2mA mahattahAna viramaNarUpa mahAvratanI ArAdhanA karI zake che? tenA javAbathAM sUtrakAra kahe che-"je se" he sAdhu " uvahibhattapANasaMgahaNadANakusale" 5dhi, pasa, pAtra Adi ane AhAra pANI, pitAnA sAdharmika sAdhuone mATe levAmAM bhane tebhane te vastu hevAmA puza-vidhijJa-DAya cha, tathA " accaMtabAla dubbalavilANavakhavagapavattayaAyariyauvajjhAe " 22 sabhA satyata bALa che--ATha varSanA bALa sAdhu che, tathA je durbala che-kamajora hovAthI zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #787 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 3 sU04 komuniradattAdAnAdivatamArAdhayati ? 729 sAdharmike tapasvikulagaNasaGghe, tatra atyanta bAlaH - caSTavapIyobAlaH, atyanta durbala: = kRzAGgatvena svakAryakaraNAkSamaH, ' gilAna ' glAnaH-vyAdhyAdinA bhikSATanAdAvasamarthaH, 'buddha' vRddhaH = sthavira jJAnavRddhaH, paryAyavRddhaH, vayovRddhazva, ' khavaga' kSapakaH= mAsakSapaNAdyugratapaH kAritvena pravacanaprabhAvakaH, pavattaya pravarttakaHprazastayogeSu yathAyogyatayA sAdhUna pravarttayatIti pravarttakaH, AcArya: gaNanetAyo hi zAkhAnusAreNa svayamAcarati, anyAyAcArayati sa AcAryaH, taduktam" Acinoti ca zAstrANi, AcAra grAhayatyapi / svayamAcarate yasmAttasmAdAcArya ucyate " iti / " upAdhyAyaH - upa- samIpe AgatAna = ziSyAn sUtrArthamadhyApayati yaH sa upAdhyAyaH, eteSAM samAhAradvandvaH, tasmin tathokte, tathA ' sehe' zaikSe-navadIkSite sAdhau, tathA - ' sAhammie ' sAdharmike = zrutaliGgapravacanaiH samAnazraddhAvAn bAlaka sAdhu haiM tathA jo durbala haiM-kama jora hone se jo apane kArya karane meM akSama hai, jo glAna haiM-vyAdhi Adi ke nimitta ko lekara jo bhikSAvRtti Adi karane meM asamartha haiM, jo vRddha haiM- sthavira-jarA se jarjarita zarIra vAle haiM jJAna kI apekSA dIkSAparyAMya kI apekSA aura Ayu kI apekSA jo vRddha-baDe haiM, jo kSapaka haiM mAsakSapaka Adi umra tapasyA karanevAle haiM, jo pravartaka haiM- prazasta - yogo meM sAdhujano ko unakI yogyatA ke anusAra pravRtti karAne vAle haiM, jo AcArya haiMgaNa ke netA hai arthAt sAdhu saMbaMdhI AcAra ko jo svayaM pAlate haiM, aura dUsare sAdhuoM se palAte haiM, jo upAdhyAya haiM - apane pAsameM Aye hue sAdhuoM ko - ziSyajanoM ko jo sUtra paDhAte haiM, jo ( se hai ) ziSya haiM - nava dIkSita sAdhujana haiM, jo ( sAhammi) sAdharmika haiM- zruta liGga aura pravacana - prarUpaNA inako lekara jinakIzraddhA samAna hai jo je potAnAM kAma karavAne asamartha che, je glAna che vyAdhi Adi ne kAraNe je bhikSAvRtti Adi karavAne asamartha che, je vRddha che-sthavira-jarAne kAraNe jarita zarIravALAM che, jJAnanI apekSAe; dIkSA paryAyanI apekSAe ane AyunI apekSAe je vRddha-meTAM che, je kSepaka che mAsakhamaNu Adi ugra tapasyA karanAra che, je prava`ka che-prazasta yAgeAmAM sAdhujaneAne temanI caiAgyatA anusAra pravRtti karAvanAra che, je AcAya che--gaNanA netA che eTale ke sAdhunA AcArene je jAte pALe che ane khIjA sAdhu pAse paLAve che, je upAdhyAya che--peAtAnI pAse AvelA sAdhuone-ziSyajAne jee sUtro lagAve che, ke " sehe " ziSyo che - navadIkSita saadhuye| che, ne " "sA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #788 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 730 prazravyAkaraNasUtre sAdharmika ucyate, tasmin tathA - 'tavassi kulagaNasaMghe ya' tapasvikulagaNasaMghe ca, tatra - tapasvI = vikRti varjakaH, caturthabhaktAdikArI vA kulam = ekagurukaziSyasamUdAyarUpam, gaNaH = kulasamudAyaH, saMghaH = gaNamamudAyarUpaH, eteSAM samAhAradvandvaH, tasmiMstathokte ca, atra sarvatra viSayArthe saptamI, tena tattadvipayaka mityarthaH, 'cehayadve ' cainyArthaH- caityaM jJAnaM ' citIsaMjJAne ' ityasmAt saMpadAditvAd bhAve kipi 'cit ' saMjJAnaM samyagjJAnaM, cideva caityaM, svArthe vyaJ, tadeva arthaH- prayojanaM yasya sa tathoktaH samyaga jJAnAbhilASItyarthaH tathA-' nijjaraTTI ' nirjarArthI(tavassikulagaNasaMghe ya) tapasvI haiM - vikRti ( vigaya) ke tyAgI haiM athavA caturtha bhakta Adi tapasyAoM ke karane vAle haiM, tathA jo eka hI guru ke ziSyoM kA samudAya hai vaha kula hai, kula ke samudAya kA nAma gaNa hai, gaNasamudAya ko saMgha kahate haiM so ina sabakI (ceiTThe ) samyak jJAna kI prApti kA abhilASI tathA ( nijjaraTThI ) karmoM kI nirjarA kA icchuka muni ( aNissiyaM ) ihaloka aura paraloka saMbaMdhI AkAMkSA rahita hokara ( dasavihaM ) daza prakAra kI ( bahuvihaM ) bhaktapAna Adi vividha prakAra se ( veyAvacca karei) vaiyAvRtya karatA haiunakI sahAyatA karatA hai vaha isa mahAvratako pAla sakatA hai / yahAM jo 'ceiTThe ' pada AyA hai usakI chAyA '"catyArtha' aisI hai / saMjJAnArthaka cit dhAtu se "saMpadAditvAt " isa sUtra dvArA bhAva meM kvip' pratyaya hone para cit aisA zabda bana jAtA hai, isa kA artha saMjJAna- samyagjJAna hotA haiM / phira svArtha meM 'vyaJ' pratyaya hone para , "" 66 hammi" sAdharmiGa che, ne "tavassi kulagaNasaMghe ya" tapasvI che, vikRti- "vigaya" nA tyAgI che, athavA caturthAMbhakta Adi tapasyA karanAra che, tathA je eka gurunA ziSya samudAya "kula" che, husanA samuhAyane gae uhe che, gAnA samuhAyane sauMdha ahe che. to me saunI " ceiyaTTe sabhyajJAnanI prAptinA abhilASI tathA nijjaraThThI " bhanI nirbharA bhATe utsu bhuni ' aNi ssiyaM " mAseo mane parasoDa saMdhI sAzaMkSA rahita thAne " dasavihaM " hasa prabhAranI " bahuviya' " AhAra pANI Adi vividha prakAre "veyAvacca karei " vaiyAvRtya kare che--temanI je sAdhu sahAyatA kare che te A mahAvrata pALI zake che. mAhIM ? "ceithaTTe " yaha bhAvyu che tenI chAyA "caityArtha" che. saMjJA * nArtha 'cit ' dhAtuthI " kvip " pratyaya lAgatA cit ' seve| zabda manI laya che, teno artha saMjJAna-sabhyag jJAna-thAya che. chatAM svArthamAM ' yaJ' pratyaya lAgatA caitya zabda siddha thaI jAya che. teA cit ja caitya che eve 66 " zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #789 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 3 sU04 komuniradattAdAnAdivatamArAdhayati 731 karmanirjarAbhilASI, 'aNissiyaM ' anizritaM-kIrtyAdinirapekSam ihalokaparalokAdyAzaMsArahitamityarthaH, 'bahuvihaM ' bahuvidham = bhaktapAnAdibhirbahuprakarAkaM, 'dasavihaM' dazavidhaM AcAryAdidazavidhasthAnakaM, 'veyAvaccaM' vaiyAvRtyaM bhaktapAnAdibhiH sAhAyyaM 'karei' karoti / nanu atyantavAladurbalAdi saGghAntAnAM caturdazAnAM vaiyAvRttyasthAnatayA prathamacaitya zabda siddha ho jAtA hai-taba cit hI caitya hai aisA arthabodha hotA hai / yaha caitya-samyagjJAna-hI jisakA prayojana hai vaha caityArtha hai, isa prakAra kA artha hone se isakA tAtparya yaha hotA hai ki jo sAdhu samyagjJa,na kI abhilASA vAlA hai| " aNi ssiyaM" yaha pada kriyAvizeSaNa ke rUpa meM prayukta huA hai| jisakA sArAMza hai ki vaha sAdhu ina bAla Adi munijanoM kA vaiyAvRtya karate samaya yaha bhAvanA na rakhe ki mujhe kIrti Adi kI prApti athavA ihaloka saMbaMdhI sukhoM Adi kI prApti inakI sevA karane se hogii| " bahuvidhaM // yaha vaiyAvRtya kA vizeSaNa hai jo yaha kahatA hai ki vaiyAvRtya tapa bhaktapAna Adi se aneka prakAra kA hai| zAstroM meM vaiyAvRtya ke bheda dasa kahe haiM / kAraNa AcArya, upAdhyAya, sthavira, tapasvI, zaikSa, glAna, sAdharmika, kula,gaNa aura saMgha ye dasa sthAna sevAke haiM / isaliye inakI sevA rUpa yaha vaiyAvRtya bhI daza prakAra kA kahA gayA hai| zaMkA-isa "accatabAla" Adi pada meM to atyaMtabAla se artha bodha thAya che. te citya-samyagU jJAna ja jenuM prayojana che te caityartha che, te prakArane artha thavAthI tenuM tAtparya te thAya che ke je sAdhu samyagu jJAnanI malisASA vA che. " aNissiyaM" 54 chiyAvizeSANunA 35mAM vaparAyuM che. tenuM tAtparya e che ke te sAdhu te bAla Adi munionuM vaiyAnRtya karatI vakhate evI bhAvanA na rAkhe ke mane kIrti AdinI prApti athavA mATo tathA 5234 sadhI subhAnI prAti temanI sevAthI thaze.. "bahuvidhaM " te viyAvRtyanuM vizeSaNa che je e batAve che ke vaiyAvRtya tapa AhAra pANI Adi aneka prakAranA che. zAstromAM vaiyAvRtyanA dasa bheda batAvyA che. kAraNa hai mAyAya, upAdhyAya, sthavira, tapasvI, zaikSa, sAna, sAdhabhiH4, zusa, 5 ane saMgha e daza sevAne sthAna che. tethI temanI sevArUpa A vaiyAvRtya paNa daza prakAranuM kahela che. za-2 " accatabAla" mAha pahabhAM satyAta mANathI ne saca zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #790 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 732 prazravyAkaraNasUtre muktattvAd dazavidhaM vaiyAvRtyamiti kathanaM kathaM na virudhyate ? atrocya vaiyAvRttyasya sthAnaM dazavidhaM vyAkhyAmajJapti (za. 25 u. 7) vyavahArasUtra u. 10) dyAgameSu sarvatra prasiddhaM, tatraiva tadvahibhUtAnAmantarbhAvaH, tathAhi-atyantabAla durbalayolonesamAvezaH, tayostatsaMnihitatvenoktatvAd bhaktapAnAnayanAdAvakSamatvena tatsAdRzyAcca / kSapaka-pravartakayorAcArya saMnivezaH,tayostatsaMnihitatvenoktatvAtlekara saMgha taka caudaha vaiyAvRtya ke sthAna hote haiM ataH vaiyAvRtya ke sthAna hone se vaiyAvRtya bhI caudaha prakAra kA hI honA cAhiye phira yahAM jo usameM daza vidhatA prakaTa kI hai so yaha kathana paraspara meM kyA viruddha nahIM hai ? avazya viruddha hai| uttara-zakA ThIka hai, parantu vicAra karane para isakA samAdhAna acchI taraha se ho jAtA hai-vaiyAvRtya ke ye dazaprakAra ke hI sthAna vyAkhyAprajJapti ( za. 25 u. 7) vyavahArasUtra (u. 10) Adi AgamoM meM sarvatra prasiddha haiN| inameM hI inase bahirbhUta bhedoM kA antarbhAva ho jAtA hai / jaise jo sAdhu atyantabAla evaM durbala haiM ina donoM kA samAveza glAna sAdhuoM meM ho jAtA haiM kyoM ki ye unhIM jaise hote haiM isIliye unakA pATha unake sAtha rakhA hai| jisa prakAra glAna sAdhu bhaktapAna Adi ke lAne meM asamartha hotA hai usI prakAra se ye bhI haiN| isa taraha inameM paraspara meM sadRzatA Ane se ina donoM kA samAveza glAna meM ho jAtA hai / isI taraha se jo kSapaka aura pravartaka haiM unakA sudhI vaiyAvRtyanAM cauda sthAne thAya che, te te badhAM vaiyAvRtyanAM sthAna hovAthI viyAvRtya paNa cauda prakAranAM thavAM joIe. chatAM ahIM tenAM dasa prakAra batA vyA che te te kathana zuM parasparamAM virodhAbhAsa darzAvatuM nathI? avazya virodhAbhAsa darzAve che. uttara- zaMkA barAbara che paNa vicAra karatAM tenuM sArI rIte samAdhAna thaI jAya che. vaiyAvRtyanAM e daza prakAranAM ja sthAna vyAkhyAprajJapti (za. 25 6-7) vyavahArasUtra (6-10) mAhi mAgabhAmA sarvatra prasiddha cha. tmnaamAMja temanAthI bAhya bhedano samAveza thaI jAya che. jema ke je sAdhu atyaMta bAla ane durbaLa che te baMneno samAveza glAna sAdhuomAM thaI jAya che, kAraNa ke teo temanA jevAM ja hoya che tethI temane pATha temanI sAthe rAkhe che jema glAna sAdhu AhAra pAchuM Adi lAvavAne asamartha hoya che tema teo paNa asamartha che. eja rIte teonI vacce parasparamAM samAnatA AvavAthI te baMnene samAveza " glAna" mAM thaI jAya che, e ja rIte je zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #791 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 3 sU04 komuniradattAdAnAdivatamArAdhayati ? 733 pravacanaprabhAvakatvena tatsAdRzyAcca / evaM ca vaiyAvRttyasya - AcAryAdi sthAnabhedena dazavidhatvakathanamaviruddham / yattu - ' ceiyaDe' ityasya vyAkhyAnam - " caityAni = jinapratimAH, etAsAM yo'rthaH =prayojanaM yasya sa tathA, tatra " iti TIkAntare labhyate tadbhrAntimUla, vaiyAvRttyasya jina pratimAM prati vidhAnAbhAvAt / jinapratimAyA api vaiyAvRtya svIkAre vyAkhyAprajJaptyAdyAgameSu vaiyA vRttyasya dazavidhatvamarUpaNaM virudhyatetagrahaNena vaiyAvRtyasyaikAdazasaMkhyA'ti prasaGgAt / 1 antarbhAva AcArya meM kara diyA jAtA hai / jisa prakAra AcArya pravacana ke prabhAvaka hote haiM usI prakAra se ye donoM bhI hote haiM, ataH unake jaise inheM prabhAvaka hone se paraspara meM inameM sadRzatA A jAtI hai yahI bAta prakaTa karane ke liye sUtrakAra ne ina donoM kA pATha AcArya ke pAsa rakhA hai / isa taraha se vicAra karane se vaiyAvRtya ke sthAna dasa hI prakAra ke siddha hote haiM, isaliye inake bheda se vaiyAvRtya meM dazavidhatvakathana viruddha nahIM hai aisA jAnanA cAhiye / tathA - jo "ceiyaTThe " isa padakA vyAkhyAna - " caityAnAM arthaH prayojanam yasya saH catyArthaH " caitya jina pratimA hai prayojana jisako aisA sAdhu " aisA kahate haiM - unakA yaha vyAkhyAna bhrAnti mUlaka hai / kAraNa jina pratimA ke prati vaiyAvRtya karane kA vidhAna nahIM hai| yadi yaha vidhAna mAnA jAve to phira vyAkhyAprajJapti Adi AgamoM meM jo vaiyAvRtya ke ye pUrvokta daza bheda mAne gaye haiM unameM virodha AtA hai, kyoM kSapaka ane pravartaka che. temanA samAveza AcAyamAM karI devAya che. jema AcArya pravacananA prabhAvaka hAya che tema teo baMne paNa hoya che, tathA temanA jevA teo prabhAvaka hAvAthI parasparamAM te mAbatanI samAnatA AvI jAya che. e ja vAta pragaTa karavAne mATe sUtrakAre te aneneA pATha AcAya sAthe karyo che. A rIte vicAra karatAM vaiyAvRtyanAM dasa prakAranAM ja sthAna siddha thAya che, tethI temanA bhedane karaNe vaiyAvRtyamAM daza vidhatAnuM kathana virUddha paDatuM nathI ema samajavuM joie. tathA - ? " ceiyaTTe " A padanuM vyAkhyAna caityAnAM arthaH prayojanam yasya saH catyArthaH" caitya dina pratimAM che. tenuM prayoga lene che mevAsAdhu" evuM je kahe che. temanuM te kathana bhrAntimUlaka che. kAraNa ke jina pratimAnuM vaicAnRtya karavAnuM vidhAna nathI. jo A vidhAna mAnI levAmA Ave te vyAkhyAprApti Adi AgamAmAM vaicAvRtyanAM je pUrvokta dasa bheda khatAnyA che zrI prazna vyAkaraNa sUtra 66 Page #792 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 734 prazravyAkaraNasUtre kizca-jJAnAdiguNarahitAyA jaDAtmikAyA jinapratimAyAbhaktapAnAdi sAhAyyAnapekSaNAnnAsti vaiyARtyasthAnaprAptiyogyatA, ata eva-vaiyAvRtyadazavidhatvapratipAdakAgamavirodhavAraNArthamAcArye jinapratimAyAH samAvezanamapi bhrAntimUlakameva / __iha caityazandasya jJAnArthakatvamAgamAnukUlam , vaiyAvRttyena zrutAdijJAnaM jAyate labhyate vardhate ca, tathA tIrthakaranAmagotrakarmopArjitaM bhavati / tIrthakaratvaM ca kevalajJAnAnAntarIyakam , ataH jJAnArthI vaiyAvRttyaM karotItyarthaH samyageba, uktaki jina pratimA vaiyAvRtya nAmakA eka aura gyArahavAM bheda utpanna ho jAtA hai| dUsarI bAta eka yaha bhI hai ki jo jina pratimA hotI hai usameM vaiyAvRtya ke sthAna prApti kI yogyatA ho nahIM hai, kyoM ki usameM jJAnAdiguNa to koI haiM hI nahIM vaha to jar3a pattharakI banI huI hotI hai, use bhaktapAna Adi dvArA sahAyatA pahu~cAne rUpa vaiyAvRtya kI kyA AvazyakatA hai ? / tathA jo vaiyAvRtya meM dazavidhatva kA pratipAdana karane vAlA Agama hai usameM virodha na Ave isa abhiprAya se prerita hokara jo AcArya meM jina pratimA kA samAveza karate haiM unakA aisA karanA bhI bhrAntimUlaka hI hai / caitya zabda meM jJAnArthakatAko yaha hamArI mAnyatA AgamanukUla hai, kyoM ki vaiyAvRtya se zrutajJAna kI prApti hotI hai, aura usakI vRddhi hotI hai| tIrthakara nAmagotra karmakA upArjana hotA hai tIrthakara prakRti kA baMdha jisa jiva ke ho jAtA hai vaha avazya hI kevalajJAna kA adhikArI bana jAyagA / kyoM ki yaha prakRti kevala temAM virodha AvI jAya che, kAraNa ke jina pratimA vaiyAvRtya nAmane eka agyArame bheda utpanna thaI jAya che. ane bIjI eka e paNa vAta che ke je jina pratimA hoya che temAM vaiyAvRtyanA sthAna prAptinI gyatA ja nathI, kAraNa ke temAM jJAnAdi kaI guNa te che ja nahIM-teto jaDa paththaranI banelI che, te AhAra pANI dvArA tene sahAyatA pahoMcADavAnI zI AvazyaktA che? tathA vaiyAvRtyamAM dazavidhAtAnuM pratipAdana karanAra je Agama che temAM virodhAbhAsa na lAge te abhiprAyathI prerAIne je AcAryamAM jina pratimAne samAveza kare che, temanuM te pramANe karavuM te paNa brAntimUlaka ja che. citya zabdamAM jJAnArthakatAnI amArI A mAnyatA Agamanikala che, kAraNa ke viyAvRtyathI zrutajJAnanI prApti thAya che, ane tenI vRddhi thAya che. tathA tIrthakara nAmagotra karmanuM upArjana thAya che. tIrthaMkara prakRtino baMdha je jIvane baMdhAya che te avazya kevaLa jJAnane adhikArI banaze. kAraNa ke te kevaLajJA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #793 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TokA a0 3 sU04 komuniradattAdAnAdivatamArAdhayati 1 735 zcottarAdhyayanasUtre-" veyAvacceNaM bhaMte ! jIve ki jaNayai ? veyAvacceNa titthayara nAmagoyaM kammaM nibaMdhai // " ( utta0adhya, 29 ) ___TIkArtha-' na ya ' na ca 'aciyattasya' aprItikassa-prItirahitasya pratItirahitasya vA sAdhyAgamanamanicchata ityarthaH, 'ghara' gRhaM 'pavisai' pravizati, na ca apratItikasya ' bhattapANaM ' bhaktapAnaM 'geNhai' gRhNAti, na ca aprItikasya apratItikasya vA pIThaphalakazayyAsaMstArakavastrapAdakambaladaNDakambalarajoharaNaniSadyAcolapaTTakasadorakamukhavastrikA pAdapoJchanAdi bhAjanabhANDopadhyupakaraNaM, jJAna kI avinAbhAvinI hai| tIrthakara prakRti niyamataH kevala jJAna ko utpanna karanevAlI hotI hai, isaliye jJAnArthI hokara vaiyAvRtya karatA hai aisA artha hamArA nirdoSa hI hai| uttarAdhyayana sUtra meM yahI bAta kahI hai -" veyAvacceNaM bhNte| jIve kiM jaNayai ? veyAvacceNaM titthayara nAmagoyaM kammaM nibaMdhai" ( uttarAjya a. 29 bola 43) tathA jo sAdhu (na ya aciyattassa gharaM pavisai) sAdhu ke apane ghara para Ane se agrIti athavA apratIti-avizvAsa vAlA hotA hai vaha aciyatta kahalAtA hai-aise vyakti ke ghara meM sAdhu praveza nahIM karatA hai, tathA (na ya aciyattassa bhattapANaM giNhai ) usa aprIti aura apratIti-avizvAsa vAle ke ghara se bhakta pAna nahI letA hai, aura ( na ya aciyattassa pIDha phalagasejjAsaMthAragavatthapAyakaMbala daMDaga raoharaNa nisejja colapagamuhapottiyapAyapuMchaNAibhAyaNabhaMDIvahi uvagaraNaM sevai) na usa aprIti aura apratIti vAle ke pITha,phalaka,zayyA, nanI avinAbhAvinI prakRti che. tIrthakara prakRti svAbhAvika rIte ja kevaLajJA nane utpanna karanArI hoya che, tethI jJAnAthI thaIne vaiyAvRtya kare che e ame darzAvele artha nirdoSa ja che. uttarAdhyayana sUtramAM e ja vAta karI cha-" veyAvacceNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? veyAvacceNaM titthayaramagIya kamma nibaMdhai" ( uttarAdhya. sa. 28 mAsa 43) tathA ne sAdhu "na ya aciyattasma ghara pavisaI" sAdhu pAtAne 2 sAAthI vyatita maprIti athavA mavizvAsa vALo thAya che te aciyatta kahevAya che-evI vyaktinA gharamAM sAdhu praveza 72tA nathI, tathA "na ya aciyattassa bhattapANaM giNhai" te maprIti bhane mavizvAsavANAnA gharethI mA2pANI detA nathI, mane " na ya aciyattassa pIDhaphalaga senjAsaMthAragavatthapAyakaMbaladaMDagarajoharaNanisejjacolapaTTagamuhapottiya pAyapuchaNAibhAyaNabhaMDovahiuvagaraNa sevai" te maprIti bhane avizvAsa-pAjAnai zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #794 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 736 prazravyAkaraNasUtre 'sevaI' sevate, na ca 'parassa' parasya 'parivAyaM' parivAda-nindA 'jaMpai' jalpati, 'na yAvi' na cApi parasya 'dose' doSAn 'geNhai ' gRhNAti, paradoSadarzI na bhavatItyarthaH, tathA- paravavaeseNa vi' paravyapadezenApi bAlaglAnAdinimitte nApi svArthamanyArtha vA ' na kiMci' na kiJcid auSadhabhaiSajyAdyapi, 'geNhai' gRhNAti, tathA ' Na ya' na ca 'vipariNAmei' vipariNamayati-dharmAd gurvAdibhyazca vimukhI karotI 'kaMci jaNaM' kazcidapi janaM ziSyAdikam / ' na yAvi' na cApi ' NAsei nAzayati -- diNNamukaya ' datta sukRtam , dattam abhayadAnAdikaM, sukRtaM vratapratyAkhyAnAdikaM api tu tadanumodayatItyarthaH, parakRtaM zubhakRtyaM na pracchAdayanti, tathA-' dAUNa ya' dattvA ca deyaM vastu, 'kAUNa ya' kRtvA ca saMstAraka, vastra, pAdakaMbala, daMDaka, rajoharaNa, niSadyA, colapaTTaka, sado rakamukhavastrikA, pAdaprogchana Adi tathA bhAjana, bhANDa, upadhi, upakaraNa, inakA sevana karatA hai, (na ya parivAyaparassa jaMpai) dUsaroM kI niMdA nahIM karatA hai, (na yAvi parassa dose geNhai) dUsaroM ke doSoM ko nahIM dekhatA hai, (para vavaeseNavi na kiMci geNhai ) bAla, glona Adi ke nimitta se lAye hue auSadha, bhaiSajya Adi kucha bhI vastu apane athavA dUsare ke kAma meM nahIM letA hai, (Na ya vipariNAmeDa kaMci jaNaM ) dharma se tathA apane gurujanoM se jo ziSyAdikoM ko vimukha nahIM karatA hai, (Na yAvi NAsei diNNa sukayaM) datta-abhaya dAnAdika kA sukRta-vrata pratyAkhyAna Adi kA jo nAza nahIM karatA haiM kintu unakI anumodanA hI karatA hai, arthAt parakRta zubhakRtyoM ko jo AcchAdita nahIM karatA hai (dAUNa ya kAUNa ya Na ya pacchAttA. pITha, 584, zayyA sst|24, patra, pAsa, 64, 202727, yAsa544, derA sAthenI muhapatti, pAdapRchana Adi tathA bhAjana, bhAMDa, upAdhi mA 754254nu sevana 42to nathI, "na ya vi parivAyaparassa jaMpai" MilannI niha42to nathI, "na yA vi parassa dose geNhai " jItanA hoSAne netA nathI, " paravavaeseNa vi na kiMci geNhai" , sAna mAhine nimitta lAvelA auSadha, bhaiSajya, Adi kaI paNa vastu pitAnA athavA bIjAnA upayogmaa setA nathI, "Na ya vipariNAmei kiMci jaNaM" 2 ziSyAhina thI hai zu34 nAthI vibhuma 42tenathI, "Na yAvi NAsei diNNa sukaya" httabhayadAnAdikanuM sukRta-vata pratyAkhyAna Adine je nAza kare te nathI-paNa tenI anamedanA ja kare che, eTale ke anya vaDe karAyela zubhakRtyane je DhAMka nathI " dAUNaya kAUNaya Na ya pacchAttAvie hAi" haya vastune chana bhane zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #795 -------------------------------------------------------------------------- ________________ suzinITIkA a0 3 sU0 4 komuniradattAdAnAvitratamArAdhayati ? 737 vaiyAvRttyAdikArya, 'Na hoi ' na bhavati 'pacchAtAvie' pazcAtnApikaH pazcAttApakArI / tathA-'saMvibhAgasIle ' saMvibhAgazIla:-labdhabhattAdeH saMvibhAgakArI ' saMgahovaggahakusale , saMgrahopagrahakuzala', tatra-saMgrahaH ziSyAdiparivarddhanam , upagrahaH teSAmeva bhaktazrutAdidAnapUrvakamupaSTambhanam , tatra kuzalo dakSo bhavati, 'se tArise' sa tAdRzaH sAdhuH ' iNaM' idam = adattAdAnaviramaNarUpaM 'vayaM' vratam ' ArAhei ' ArAdhayati, nAnyaH // muu04|| vie hoi) deyavastu ko dekara evaM vaiyAvRtya Adi kArya ko karake jo pazcAttApa nahIM karatA hai, ( saMvibhAgasIle) labdha bhaktAdika kA jo saMvibhAgakArI hotA hai, aura (saMgahovagahakusale ) ziSyAdi ke parivarddhana meM aura unake bhakta zruta Adi dAnapUrvaka upaSTaMbhana meM dakSa hotA hai, (se tArise ) aisA vaha sAdhu (iNaM vayaM ArAhei) isa adattAdAnaviramaNarUpa vrata kA ArAdhita karatA hai, dUsarA nahIM / bhAvArtha-sUtrakAra ne isa sUtra dvArA yaha samajhAyA hai ki kisa prakAra kA kArya karane vAlA sAdhu isa mahAvrata kA ArAdhaka hotA hai| unakA kahanA hai ki jo sAdhu pIche ke dUsare sUtra meM kahI gaI bAtoM ke anusAra AcaraNa karatA hai vahI sAdhu isa mahAnata kA ArAdhaka banatA hai, ve bAte isa prakAra se haiM-jo sAdhu upadhi aura bhaktapAna ke saMgrahaNa evaM dAna karane meM dakSa hotA hai, atyaMta bAla, durbala, glAna, vRddha, kSapaka, pravattaka, AcArya, upAdhyAya Adi kA vaiyAvRtya karatA hai| vaiyAvRtya mAya 4Ine ke pazcAttA5 42tA nathI, "saMvibhAgasIle" prAta mAhArAhanA savinA DAya cha, bhane "saMgahovaggahakusale" ziSyAhinA parivardhanamAM ane temanA bhakta zrata Adi dAna pUrvaka upakhaMbhanamAM dakSa DAya cha "se tArise" mevA te sAdhu "iNaM vayaM ArAhei" yA mahattAhAna viramaNarUpa vratanuM ArAdhana karI zake che, bIjA karI zakatAM nathI, bhAvArtha-sUtrakAre A sUtra dvArA samajAvyuM che ke kevuM kArya karanAra sAdhu A mahAvratano ArAdhaka thAya che. temanuM evuM kathana che ke je sAdhu AgaLa bIjA sUtramAM batAvela vAta anusAra AcaraNa kare che te ja sAdhu A mahAvratano ArAdhaka bane che te vAta A pramANe che-je sAdhu upadhi ane bhaktapAna (AhArapANa) ne saMgraha ane dAna karavAmAM dakSa hoya che, atyaMta bALa, durbala, glAna, vRddha, kSapaka, pravartaka, AcArya upAdhyAya AdinI viyAvaMca-vaiyAvRtya kare che, aprItika janane tyAM gocarIne mATe jato nathI, tenA dvArA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #796 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 738 prazravyAkaraNasUtre aprItIkajana ke ghara para gocarI ke liye nahIM jAtA hai, unake dvArA pradatta pITha phalaka Adi kA upayoga nahIM karatA hai' dUsaroM ki niMdA nahIM karatA haiM, para ke doSoM kI tarapha dRSTipAta nahIM karatA haiM, para ke vyapadeza se apane liye tathA dUsaroM ke liye kucha bhI vastu nahIM letA hai, gurvAdika se unake ziSyAdikoM kA bheda nahIM karAtA hai, abhayadAnAdika ko de karake, vaiyAvRtya ko karake jo pIche se pachatAtA nahIM hai, saMgrahazIla hotA hai - saMvibhAgakArI hotA hai, ziSyAdi saMpatti baDhAne meM kuzala hotA hai aisA sAdhu hI mahAvrata kA ArAdhaka hotA hai| vaiyAvRtya jo AcArya Adi kI karatA haiM - usameM usakA abhiprAya apane meM jJAnavRddhi aura karmoM kI nirjarA hone kA hotA hai / vaiyAvRtya AcArya Adi dasa prakAra ke sthAna sevya hone ke kAraNa dasa prakAra kA hai / sUtra meM yadyapi caudaha prakAra ke vaiyAvRtya ke sthAna prakaTa kiye haiM para atyaMta bAla aura durbala ina sAdhuoM kA antarbhAva glAna meM evaM kSapaka aura prabhAvaka sAdhuoM kA antarbhAva AcArya meM kara diyA jAtA hai, isaliye isa prakAra se ye dasa hI hote haiN| mukhya rUpa se jisakA kArya AcAra aura vrata grahaNa karAne kA hotA hai vaha AcArya hai, mukhyarUpa se jisakA kArya mUla sUtra kA abhyAsa karAne kA hotA apAyela pITha, laka AdinA upayAga karatA nathI. anyanI niMdA karatA nathI anyanA doSA tarapha najara nAkhatA nathI bIjAnuM nimitta batAvIne peAtAne mATe tathA anyane mATe hAI paNa vastu letA nathI, gurvAdika sAthe temanA ziSyArdikAmAM bhedabhAva paDAvatA nathI, abhayadAna Adi daine, vaiyAnRtya karIne je pAchaLathI pastAtA nathI, saMgrahazIla hAya che--sa`vibhAgakArI hAya che, ziSyAdirUpa saMpatti vadhAravAmAM kuzaLa hoya che, evA sAdhu ja A mahAtrAnA ArAdhaka thai zake che. te AcAya AdinI je vaiyAvacca kare che temAM tenA hetu peAtAnA jJAnanI vRddhi tathA karmonI nirA karavAnA ja hoya che. vaiyAvRtya AcArya Adi dasa prakAranAM sevAne pAtra sthAna hovAthI dasa prakAranu che. sUtramAM jo ke cauda prakAranAM vaiyAvRtyanA sthAna batAvyAM che paNa atyaMta khaLa ane dukhaLa sAdhuonA samAveza glAnamAM. ane kSapaka ane prabhAvaka sAdhuAnA samAveza AcArya mAM karI devAmAM Avela che, tethI A rIte tenA dasa prakAra ja thAya che. mukhyatve jenu` kA` AcAra ane vrata grahaNa karAvavAnuM hAya che te AcAya kahevAya che. mukhyatve jenuM kArya mULa sUtranA abhyAsa zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #797 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 sudarzinI TIkA a0 3 sU0 5 upasaMhAraH athopasaMhAramAha--' imaM ca' ityAdi / mUlam-imaM ca paradavvaharaNaveramaNaparirakkhaNaTTayAe pAvayaNaM bhagavayA sukahiyaM attahiyaM peccAbhAviyaM AgamesibhadaM suddhaM neyAuyaM akuDilaM aNuttaraMsavyadukkhaM pAvANaM viusmnn|suu05|| TIkA-'imaM ca ' idaM ca-pUrvairanantatIrthakaragaNadharaiH proktamidaM pratyakSa ' pAvayaNaM / pravacanaM / paradavvaharaNaveramaparirakkhaNaTThayAe ' paradravyaharaNaviramaNaparirakSaNArtha-paradravyaharaNaviramaNasya adattAdAnaviramaNavratasya parirakSaNArtha = hai vaha upAdhyAya hai, jo vigaya Adi ke tyAgarUpa tapoM ko tapatA hai vaha tapasvI hai, jo navadIkSita hokara zikSaNa prApta karane kA ummIdavAra hotA hai vaha zakSa hai, roga Adi se jisakA zarIra kSINa ho gayA ho vaha glAna hai, eka hI dIkSAcArya kA ziSyaparivAra kula hai, jUde 2 AcAryoM ke ziSyarUpa sAdhu yadi paraspara sahAdhyAyI hone se samAnavAcanA vAle ho to unakA samudAya gaNa hai, gaNa kA samudAya saMgha kahalAtA hai| jo pravrajyAdhArI hotA hai vaha sAdhu hai| zrutaliMga aura pravacana meM jo samAna hoM ve sAdharmika haiM / sU0 4 // aba sUtrakAra isa prakaraNa kA upasaMhAra karate hue kahate haiM'imaMca' ityAdi TIkArtha-(imaM ca paradavvaharaNaveramaNaparirakkhaTTayAe pAvayaNaM bhagavayA sukahiyaM ) pUrva meM anaMta tIrthakaroM evaM gaNadhara devoM dvArA kahA karAvavAnuM hoya che te upAdhyAya kahevAya che. je vigaya AdinA tyAgarUpa tape kare che te tapasvI kahevAya che, je navadIkSita thaIne zikSaNa prApta karavAne mATe umedavAra hoya che tene zaikSa kahe che. rega AdithI jenuM zarIra kSINa thaI gayuM hoya tene plAna kahe che. eka ja dIkSAcAryanA ziSya parivArane kula kahe che, judA judA AcAryone ziSyarUpa sAdhu je paraspara sahAdhyAyI hevAthI samAna vAcanAvALA hoya te temane samudAyane gaNa kahe che. gaNanA samudAyane saMgha kahe che. je pravajyA ( dIkSA) dhArI hoya te sAdhu kahevAya che. zrataliMga ane pravacanamAM je samAna hoya te sAdhamika kahevAya che. te sU0 4 ve sUtrA2 2 424ne| upasa DA2 42 4 cha-"imaca" tyAdi. TI -" ima ca paradavvaharaNa veramaNaparirakkhaTTayAe pAvayaNa bhagavayA sukahiyaM " pUrva sanata tIrtha 42 / mane gdh| 6 // 2 // upAyesa mA pratyakSI. - zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #798 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 740 prazravyAkaraNasUtre rakSaNanimittaM ' bhagavayA' bhagavatA ' sukahiyaM ' sukathitaM savistaraM prarUpitam / kathaM bhUtaM pravacanaM bhagavatA sukathitam ? ityAha- 'attahiyaM ' Atmahitam Atmano hitakArakam, tathA-' peccAbhAviyaM ' pretyabhAvikaM = janmAntare'pi zubhaphaladAyakam, ata eva - ' AgamesibhadaM ' AgamiSyad bhadraM bhaviSyakAle - kalyANakArakam, tathA 'suddha' zuddha = nirdoSatvAt punaH' neyAjyaM ' naiyAyikam vItarAgabhASi tatvAt-tathA-'akuDilaM ' akuTilam = RjubhAvajanakatvAt 'aNuttaraM' anuttaram - sarva zreSThatvAt, tathA 'savvadukkhapAvANa ' sarvaduHkhapApAnAM sakaladuHkhajanakajJAnAvaraNIyAdyaSTavidhakarmaNAM ' viusamaNaM ' vyupazamanaM = sarvathA prazamanakArakam / etAdRzaM pravacanaM bhagavatA sukathitamityarthaH // 05 // 3 asya tRtIyatratasya paJcabhAvanAH pratipAdayan samprati viviktavasativAsAbhidhAM prathamAM bhAvanAmAha--' tassa imA' ityAdi / mUlam - tassa imA paMcabhAvaNAo taiyassa vayassa huMti, paradavvaharaNa veramaNaparirakkhaNaTTayAe / paDhamaM devakulasabhA-ppavAgayA yaha pratyakSIbhUta pravacana, paradravyaviramaNarUpa mahAvrata kI parirakSA ke nimitta bhagavAn ne vistArapUrvaka prarUpita kiyA hai / yaha pravacana ( attahiyaM ) AtmA kA hitakAraka hai, (peccAbhAviyaM) janmAntara meM bhI zubhaphala kA pradAtA hai, isIliye yaha (Agamesina) bhaviSyata kAla meM kalyANa kAraka kahA gayA hai / ( suddhaM ) yaha nirdoSa hone se zuddha hai, (neyAuyaM) vItarAga prabhu dvArA bhASita hone se nyAyasaMpanna hai, ( akuDilaM ) RjubhAvakA janaka honese akuTila hai, (aNuttaraM ) sarvazreSTha hone se aNuttara hai tathA (savcadukkhapAvANaM viusamaNaM) sakala duHkhajanaka jJAnAvaraNIya Adi aSTavidha karmoM kA sarvathA prazamanakAraka hai| sU05 // , 66 bhUta pravacana. paradravya viramaNurUpa mahAvratanI parikSAne nimitte bhagavAne vistArapUrva pra3pita resa che mA avayana " attahiya" AtmAnu hitAra che, " peccAbhAviya " nmAntaramA yAzu zula iMjanuM henAI che, tethI te " AgamesibhaddaM " laviNyaajabhAM ulyANuaraDa atAvavAmAM bhAvyu che. " suddhaM % te nirdoSa hovAthI zuddha che, " neyAjyaM " vItarAga aludvArA uthita hovAthI nyAyayukta che, " akuDilaM " lubhAvanu bhana hovAthI atruTi che, " aNuttara sarvazreSTha hAvAthI anuttara che tathA 'savvadukkhapAvANaM visamaNaM" sajja duHkhajanaka jJAnAvaraNIya Adi ATha prakAranAM karmAnuM sarvathA prazamanakAraka che. sU.pa (( zrI prazna vyAkaraNa sUtra " Page #799 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a03 sU06 viviktavasativAsa'nAmakaprathamabhAvanAnirUpaNam 741 basaharukkhamUla-ArAma-kaMdarA''gara-giriguhA-kammaMtujANa jANasAlA-kuviyasAlA-maMDava-sunnaghara-susANaleNa AvaNe annammi ya evamAiyammi daga-maTTiya-bIya-hariya--tasapANa asaMsatte ahAkaDe phAsue vivitte pasatthe uvassae hoi vihariyavvaM / AhAkammabahule ya jese Asi ya saMmajiosittasohiya chANa dumaNaliMpaNa aNuliMpaNa jalaNabhaMDacAlaNaM aMtovAhiM majjhe ya asaMjamo jattha vaTTai, saMjayANaM aTTA vajjeyavve hu uvassae se tArise suttaparikuTe / evaM vivikta vAsavasahi samii jogeNa bhAvio bhaMvai aMtarappA, niccaM ahigaraNakaraNakArAvaNa pAvakamma virae dattamaNuNNAya uggaharuI // sU0 6 // TIkA-' tassa ' tasya prasiddhasya ' taiyassa vayassa' tRtIyasya vratasya= adattAdAnaviramaNanAmakatRtIyavratasya ' imA' imAH-vakSyamANAH 'paMca bhAvaNAo' paJcabhAvanAH 'paradavvaharaNaveramaNaparirakkhaNaTThayAe' paradravyaharaNaviramaNaparirakSaNArthAya adattAdAnaviramaNavratasya rakSAnimittaM 'huMti' bhavanti / tAsu 'paDhamaM ' prathamAM-viviktavasativAsalakSaNAM bhAvanAmAha-sAdhubhiH kvavihartavyamiti, ___aba sUtrakAra isa tRtIya vrata kI pAMca bhAvanAoM ko samajhAne kI icchAse saba se prathama viviktavasativAsa nAma kI pahilI bhAvanA ko prakaTa karate haiM--'tassa imA' ityAdi / TIkArtha-(tassa ) usa prasiddha (taiyassa vayassa ) tRtIya adattAdAna viramaNa vrata kI (imA) ye vakSyamANa (paMca bhAvaNAo huMti ) pAMca bhAvanAe~ haiN| ye bhAvanAe~ (paradabvaharaNa veramaNaparirakkhaNaTTayAe) isa have sUtrakAra A trIjA vratanI pAMca bhAvanAone samajAvavAne mATe sauthI prathama vitasitavAsa nAmanI paDI bhAvanAne pragaTa 42 cha-"tarasa imA" 7. ___TI - " tassa', te prasiddha " taiyassa vayassa" alon mahattahAna vi2bhae pratanI "imA' An pramANe " "paMca bhAvaNAo ti" pAMya mA. nAma cha. ye maanaa| " paradavvaharaNaberamaNaparirakkhaNadvayAe " mA mahattA. zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #800 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 742 prazravyAkaraNasUtre , tadeva spaSTayati- ' devakula sabhA - pavA-vasaha - rukkhamUla - ArAmakaMdarA''garagiriguhA - kammaMtu-jjANa - jANasAlA - kuviyasAlA - maMDava - sunnaghara -- susANa - leNa AvaNe ' devakulasabhAmapA''vasathavRkSa mUlArAmakandarA''karagiriguhAkamantodyAnayAnazAlA kupyazAlAmaNDapa zUnya gRhazmazAnalayanApaNe - tatra - devakulam = vyantarAdi devagRham, sabhA sabhAgRhaM yatra samaye samaye mantraNArthaM janA Agatya saMmilanti tat, mapA=pAnIyazAlA, AvasathaH = parivrAjakagRham vRkSamUlaM prasiddham, ArAmaH mAdhavIlatAdiparimaNDitoramaNIyo vanavizeSaH, kandarA = darI, Akaro = lauhAdyutpattisthAnam giriguhA - pratItA, karmAntaH = lauhAkArAdizAlA ' kArakhAnA ' 'mIla ' ' jINa' ityAdi nAmnA prasiddhaM sthAnam / udyAnam = upavanam yAna , " " adattAdAna viramaNa vrata kI parirakSA ke nimitta kahI gaI haiM ( paDhamaM ) unameM prathama bhAvanA isa prakAra hai - isa prathama bhAvanA kA nAma viviktavasativAsa hai ! isameM sAdhuoM ko kahAM nivAsa karanA cAhiye yaha prakada kiyA gayA hai, (devakulasabhA - ppavA-vasaha - rukkhamUla - ArAma-kaMdarAgAragiriguhA- kammaMtu jANa - jANasAlA - kuviyasAlA- maMDava - sunnaghara-susA Na - leNa - AvaNe ) devakula meM- vyantara Adi devoM ke sthAna meM, sabhA meM-jahAM para maMtraNA ke liye Akara samaya 2 para manuSya ekatrita hote haiM aise sthAna meM, prapA meM - pAnIyazAlA meM, Avasatha meM parivrAjakoM ke gharoM meM, vRkSamUla meM - taru ke nIce meM, ArAma meM - mAdhavIlatA Adi se parimaMDita ramyavana meM, kandarA meM guphA meM Akara meM - lohAdika dhAtuoM ke utpatti sthAna meM, giriguhA meM- parvata kI guphA meM, karmAnta meMlohakAra Adi kI zAlA meM, kArakhAnA -mIla - ityAdi nAma se prasiddha hAna virabhaNu vratanI parirakSAne bhATe matAvavAmAM AyI che. " paDhamaM " tebhAMnI pahelI bhAvanAnuM nAma 'vivikatavasativAsa 'temAM sAdhuoe kayAM vAsa karavA te tAvyu N che. " devakula sabhA - pavA - vasaha - rukkhamUla - ArAma-kaMdarAgAra - giriguhA- kammaraMtu - jANa - jANasAlA - kuviyasAlA - maMDava - sunnaghara - susANa-leNa-AvaNe" devakulamAM-yantara Adi devAnAM sthAnamAM, sabhAmAM jyAM maMtraNAne mATe AvIne vakhatAvakhata mANaso ekaThA thAya che evA sthAnamAM, prAmAM-pAnIyazALamAM, bhAvasathabhAM-parizrAnanAM dhazamAM, vRkSabhUNabhAM-ADanI nIthe, bhArAbhabhAM-bhAdhavI latA AdithI AcchAdita ramyavanamAM, kandarAmAM guphAmAM, AkaramAM huM Adi dhAtuonI khANamAM, giriguhAmAM parvatanI guphAmAM. karmAntamAM luhAra AdinI zAsAmAM, aramAnA-bhIsa mAhi nAbhe prasiddha sthAnAmA, udyAnamAM- AjamAM, zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #801 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a03 sU06 'viviktavasativAsa'nAmakaprathamabhAvanAnirUpaNam 743 zAlA-rathAdigRham , kupyazAlA gRhopakaraNazAlA, maNDapaH-vizrAmasthAnam , zUnyagRhaM prasiddhaM, smazAnam-prasiddham , layanaM-gRham , ApaNa:=paNyasthAnam , ' hATa' iti bhASA prasiddham , eSAM samAhAra dvandvastasmittathokte, arthAt-devakulAdirUpe'STAdavidhe, tathA- anamiya ' anyasmiMzca 'evamAiyaMmi' evamAdike-evaM vidhe kathaM bhUte ? ityAha-' dagamaTTiya-bIya-hariya-tasa pANa asaMsatte' dakamRttikA bIjaharitatrasaprANasaMsakte-dakam jalam , mRttikA pratItA, bIjAni= zAlyAdIni, haritAni dUrvAdIni trasaprANAH-dvIndriyAdayaH, tairasaMsakte rahite, punaH kIdRze ? 'AhAkaDe' yathAkRte gRhasthena svArtha nirmite 'phAmue ' prAsuke =nirdoSe 'vicikte-strIpazupaNDakarahite, ata eva-' pasatthe' prazaste zreSThe sAdhunivAsayogye ' uvassae' upAzraye-sAdhubhiH 'vihariyavvaM' viharttavyaM= AzrayitavyaM ' hoi' bhavati / etAdRze upAzraye sAdhubhirnivAsaH kartavya ityrthH| sthAna meM, udyAna meM-upavana meM, yAnazAlA meM-rathAdi gRha meM, kupyazAlA meM-gRhopakaraNa rakhane ke sthAna meM, maMDapa meM-vizrAma sthAna meM-zanya gRha meM-sUne ghara meM, imazAna meM-maraghaTa meM, lavana meM-parvata kI talahaTI meM nirmita pASaNa ghara meM, ApaNa meM-hATa meM (anami ya evamAiyammi) tathA isI taraha ke dUsare sthAna meM ki jo (dagamaTiya-bIya-hariya-tasapANa asaMsatte) jala, mRttikA, bIja, dUrvA, dvIndriyAdika trasa, ina se rahita ho, tathA ( ahAkaDe ) jisa gRhastha ne apane nimitta banavAyA ho, evaM jo ( phAplue) nirdoSa ho, tathA (vivitta ) strI, pazu, paMDaka se rahita ho aura ( pasatthe) prazasta-sAdhujanoM ke nivAsa yogya ho ( uvassae) aise upAzraya meM (hoivihariyavvaM ) sAdhuoM ko rahanA caahiye| (ahaayAnazAlAmAM rathAdi gRhamAM, kukhyazAlAmAM-gRhopakaraNa rAkhavAnI jagyAmAM, maMDapamAM-vizrAma sthAnamAM, zUnyagRhamAM-sUnA gharamAM, smazAnamAM (maragharamAM), sayanamAM-patanI taNeTImA syesa pASANu dhamA, mAmA-bhAM, "annammi ya evamAiyammi" tathA me prA2nAM manya sthAnamA 2 " dagamaTTiya-bIya -hariya-tasapANaasaMsatte" 4 mATI, bhI4. dUrvA, vindrIyA sa se mAthI 2Dita DAya, tathA " ahAkaDaM " 2 ithe pAtAne mATe nAva. zavyu DAya, mane 2 " phAsue" niSi hAya, tathA " vivitta " strI, 51, 54thI 2hita hAya, bhane " pasatthe" prazasta-sAdhunAnA nivAsana bhATa yo jaya " uvassae " sevA pAzrayamA "hoi vihariyavvaM" sAdhumArI 2 na. "ahAkammabahule ya jese" mane upAzraya AyAma mahu DAya zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #802 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 744 prazravyAkaraNasUtre atha kathambhUte upAzraye sAdhubhirna vastavyam ? ityAha- ' AhAkammabahule ' AdhAkarmabahula: =AdhAnam-AdhAtayA, arthAt sAdhvartha yatpaTkAyopamardanarUpaM karma tena bahulo vyApto 'je' yaH evaM vidha upAzrayo ' se ' sa varjayitavyaH / anena adacAdAnaviramaNa lakSaNa mUlaguNAzuddheH parihAraH uktaH / sa dopavasatyupabhogena mUlaguNahAnirbhavatIti bhAvaH / tathA ' jattha ' yatra - ' ato ' antarbhAge 'bAhiM ' bahirbhAge, 'majjhe ya' madhye ca ' Asiyasammajji osita sohiyachANadumaNaliMpaNa aNuliMpaNa jalaNabhaMDacAlaNa ' Asakti saMmArjitotsiktazodhitachANadhavalanalepanAnulepanajvalanabhANDacAlanam - tatra - Asiktam = Asecanam = udakAdicchoTanamityarthaH, sammArjitam = zalAkA hastena mArjanyetyarthaH, kacavarasaMzodhanam, zodhitaM = bhityAdi saMlagnajAlAdyapanayanena zuddhIkRtaM 'chANa' chANaM chagaNanaMgomayena saMskaraNam dumaNaM dhavalanaM-seTikAdinA mityAderujjvalIkaraNam, 1 , kammabahule ya je se) aura jo upAzraya AdhAkarma bahula ho - sAdhu ke nimitta paTukAya mardanarUpa karma se vyApta ho usameM sAdhu ko nahIM vasanA cAhiye / kyoM ki aise upAzraya meM rahene se sAdhu ke isa adattAdAnaviramaNarUpamUlaguNa kI zuddhi nahIM rahatI hai / aura nahIM rahane se isa mUlaguNa kI zuddhi rahatI haiN| tAtparya isakA yaha hai ki sadoSavasati ke upabhoga se sAdhu ke mUlaguNoM kI hAni hotI hai yahI bAta "ahAkammabahuleya je se" isa sUtrAMza dvArA pradarzita kI gaI hai| tathA ( jattha aMto bahi majjhe ya) jo upAzraya bhItara meM bAhira meM aura madhyabhAga maiM ( AsiyasaMmaji osittasohiya chANa- dumaNalipaNa aNuliMpaNa-jalaNabhaMDacAlaNaM) pAnI se chir3akA huA ho, buhAru-saMmArjanI se jahAM kA kUDA kacarA sApha kara diyA gayA ho, bhIta Adi para lage hue jAle jahAM utAra diye gaye hoM, jo gAya ke gobara se lIpA gayA ho, cune Adi se sAdhue rahevuM A 66 sAdhune nimitte chakAya manarUpakathI vyAsa hAya, temAM joie nahIM. kAraNa ke evA upAzrayamAM rahevAthI sAdhunA A adattAdAna viramaNurUpa mULa guNeAne hAni thAya che, e ja sUtrAMza dvArA pragaTa karela che. tathA aMdara, bahAra ane madhya bhAgamAM dumaNa liMpaNaaNuliMpaNajalaNabhaDacAlaNaM " pANI kacarA sApha karyAM hAya, dIvAla Adi para lAgelAM jALAM jyAMthI utArI lIdhAM hoya, je gAyanAM chANathI lIMpela hoya, cunA vagerethI jenI dIvAle vAta ahAkamma - bahule ya jese " jattha aMto vahiM majjhe ya" ne upAzraya " AsiyasaMmajjiosittasohiyachANa chAMTesa hoya, sAvaralIthI tyAMnA zrI prazna vyAkaraNa sUtra 66 Page #803 -------------------------------------------------------------------------- ________________ , 1 sudarzinI TIkA a. 3 sU06 'viviktavasati' nAmaka prathamabhAvanAnirUpaNam 7:45 'liMpaNaM' lepanam = mRttikAmizrita gomayAdinA randhrAdipUraNena sakullepanam, 'aNuliMpaNaM' anulepanam -zobhArtha punaH punarlepanam jvalanaM = zItApanodanAya vahneH prajvalIkaraNam, bhANDacAlanam = gRhasthitabhANDAnAmaparatra sthApanam upalakSaNametadanyavastUnAmapi eteSAM samAhAradvandvaH, etadrUpa :- ' asaMjamo ' asaMjama: - jIvavirAdhanArUpaH sAdhunimittaM ' va ' vartate ' se tArise ' sa tAdRzaH ' suttaparikuTTe' sUtrapariSTaH- AgamaniSiddhaH, 'hu' nizcayena ' uvassae ' upAzrayaH 'saMjayANaM saMyatAnAm ' aTTA ' arthAya ' vajjeyavvo' varjitavyaH / saMyami - bhiretAdRze jIvavirAdhanAyukte upAzraye na kadApi vastavyamiti bhAvaH / prathamabhAcanAmupasaMharannAha - ' evaM ' evam uktarUpeNa ' vivittavAsavasahisa mijogeNaM viviktavAsavasati samitiyogena - vivaktA = strIpazupaNDakarahitA janarahitA vA yA jisakI bhIte potakara ujjvala kara dI gaI hoM, jisameM cheda vagairaha gobara mizrita miTTI se pUra diye gaye hoM, tathA jo bAra 2 sundara dikhAne ke nimitta gomayAdi mizrita mRttikA se lIpA gayA ho, jahAM zIta ko dUra karane ke liye agni jala rahI ho aura jahAM se rakkhe hue gRhasthajanoM ke bartana uThA 2 kara dUsarI jagaha rakhe jA rahe hoM isa prakAra kA (asaMjamo vaTTai) jIvavirAdhanA rUpa asaMyama jahAM sAdhu ke nimitta ho rahA ho ( se tArase) isa prakAra kA jo ( sutta parikuTTe ) Agama se niSiddha hai ( uvassae) vaha upAzraya ( saMjayANaM aTThA) sAdhuoM ke liye ( vajjeyavvo) varjanIya hai, arthAt isa prakAra ke upAzraya meM sAdhu ko nahIM vasanA cAhiye / ava sUtrakAra prathama bhAvanA kA upasaMhAra karate hue kahate haiM - ( evaM ) uktarUpa se isa ( vivittavAsavasahisamii - jogeNa) viviktavAsavasatisamiti ke yoga se - strI pazu paMDaka se ujjavaLa banAvavAmAM AvI hAya, jemAMnAM chidro Adi chANamizrita mATIthI pUrI dIdhAM hAya, tathA je suMdara dekhAya te mATe vAraMvAra chANa Adi mizrita mATIthI lIMpavAmAM Avela hAya, jyAM zIta dUra karavAne mATe agni maLatA hAya, ane jyAMthI gRhasthAnAM vAsaNa upADI upADIne bIjI jagyAe mUkavAmAM bhAvatAM hoya, yA prahArano " ajamodR" jIva virAdhanArUpa asayama nayAM sAdhune nimitte yaha rahyo hoya, " se tArise " A prAznu ? " sutta. parikuTTe " bhAgamadvArA niSiddha che, " saMjayANaM aTThA " te upAzraya sAdhumAne mATe " vajjeyabvo " vanIya che bheTale te aranA upAzrayamAM sAdhue rahevuM joie nahIM. have sUtrakAra pahelI bhASanAnA upasaMhAra karatA uhe che - " evaM " 52 hyA pramANe mA (( vivittavAsavasahisamiijogeNa "" uvassae "" zrI prazna vyAkaraNa sUtra " 66 Page #804 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 746 prazravyAkaraNasUtre vAsavasatiH = nivAsasthAnaM tadviSayA yA samitiH = samyak pravRttistayA yo yogaH = sambandhastena ' bhAvio ' bhAvitaH - vAsitaH ' aMtarappA ' antarAtmA=jIvaH ' niccaM ' nityaM = sadA ' ahigaraNakaraNakArAvaNapAvakammavirae ' adhikaraNakaraNakAraNapApakarmavirataH - adhikriyate = adhikArI kriyate durgatAvAtmA yena tadadhikaraNam - AsiJcanAdirUpaM sAvadyAnuSThAnam, tasya yatsvayekaraNamanyato vA kAraNam - upalakSaNAdanumodanaM ca tadeva pApakarma = tasmAd virato-nivRtto yaH saH tathoktaH, tathA - ' dattamaNuSNAya uggaharuI ' dattAnujJAtodgraharuci: ' tatra dattasya = dAtrA vitIrNasya eSaNIyasya anujJAtasya = tIrthakaragaNadharairdattAjJasya devakulAdeH udgrahe= grahaNe ruciH prItiryasya sa tathoktaH adattAnanujJAtavasa tera paribhoktetyarthaH, bhavai' bhavati // 06 // " rahita aise ekAnta nivAsa sthAna meM basane rUpa samiti ke saMbaMdha se (bhAvio aMtarappA ) bhavita jIva ( nicca) sadA ( ahigaraNakaraNa kArAvaNapAvakammavirae) AsiMcanAdi sAvadhAnuSTAna ke karane karAne aura usakI anumodanArUpa pApakarma se nivRtta banA rahatA haiM / tathA ( dattamaNuNNAya uggaharuI ) dAtA se vitIrNa, evaM tIrthakara gaNadhara Adi devoM dvArA basane ke liye anujJAta hue aise devakula Adi sthAna ke grahaNa meM prItivAlA hone se vaha dattAnujJAta vasati ke grahaNa kI ruci vAlA arthAt adatta ananujJAta vasati kA aparibhoktA hotA hai / bhAvArtha - adattAdAnaviramaNavrata kI rakSA aura susthiratA ke nimita sUtrakAra isa sUtra dvArA isakI pAMca bhAvanAoM meM se viviktavAsavasati nAma kI prathama bhAvanA kA svarUpa prakaTa karate hue kahate haiM viviktavAsavasati samitinAM ceAgathI strI, pazu, paMDakathI rahita evA ekAnta nivAsa sthAnamAM vasavAiya samitinA saMbaMdhathI " bhAvio aMtarappA " lAvita jIva fre" 2181 ahigaraNakaraNakArAvaNapAvakammavirae " AsiyanAhi sAvadya anuSThAna karavAthI, karAvavAthI ane tenI anumeAdanArUpa pApakamathI nivRtta thai jAya che. tathA dattamaNuSNAya uggaharuI " hAtAnI vitIrtha, mane tIrtha 32 gaNadhara Adi devedvArA vasavAne mATe anujJA maLela evAM devakula Adi sthAna grahaNa karavAmAM prItiyukata hAvAthIte dattAnujJAta vasatine grahaNa karavAnI rucivALo eTale adyatta ananujJAta vatine upalega karanAra khane che. 68 bhAvA ----adattAdAna viramaNa vratanI rakSA ane susthiratAne nimitte sUtrakAra A sUtradvArA tenI pAMca bhAvanAomAMthI " vivikatavAsavasati " nAmanI pahelI bhAvanAnu svarUpa pragaTa karatAM batAve cheke sAdhuoe devakula Adi zrI prazna vyAkaraNa sUtra 6" 66 Page #805 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a. 3 sU06 'viviktavasati' nAmakaprathamabhAvanAnirUpaNam 747 ki sAdhu ko devakula Adi sthAno me jo ki usake nimatta ko lekara nahIM bane hue hote haiM ThaharanA cAhiye yA kisI upAzraya meN| yaha upA. zraya sAdhu ke nimitta banA nahIM honA cAhiye, gRhastha ne ise apane nimitta banAyA ho aisA honA cAhiye / sAdhu ke nimitta banAne meM sAdhu ko sAvadyAnuSThAna karAne rUpa asaMyama kA doSa lagatA hai| strI pazu paNDaka se isa sthAna ko varjita honA cAhiye / tathA 'sAdhu mahArAja A rahe haiM' isa khyAla se sAdhu kA nimitta lekara vaha pAnI se chir3akA huA nahIM honA cAhiye, vahAM ke jAle vagairaha utAre hue nahIM honA cAhiye / gobara Adi se lIpa pota kara use sApha sutharA kiyA gayA nahIM honA cAhiye / usameM kI zIta ko dUra karane ke liye vahAM agni vagairaha jalAkara use garama kiyA huA nahIM honA cAhiye, ityAdi jisa rUpa se Agama meM sAdhu ke liye nivAsa yogya vasati rahane ke lAyaka kahI gaI hai vaha usa rUpa kA honA caahiye| tabhI jAkara yaha prathama bhAvanA pala sakatI hai| aura isa taraha kI pravRtti karane vAlA sAdhu apane adattAdAnaviramaNavrata kI rakSA aura susthiratA kara sakatA hai| sUtra meM jo adhikaraNa zabda AyA hai usakA vyutpattilabhya artha "durgati meM jAne yogya AtmA jisake bala para banatA hai" sthAne, ke je temane nimitte banAvyAM hotAM nathI, temAM vasavuM joIe athavA te kaI upAzrayamAM vasavuM joIe. te upAzraya sAdhune nimitte banAvela hovA joIe nahIM, paNa gRhastha pitAne nimitte ja te baMdhAvelAM hovA joIe. sAdhune nimitte banAvavAmAM sAdhune sAvadha anuSThAna karAvavA rUpa asaMyamane doSa lAge che. strI, pazu paMDakathI te sthAna rahita hovuM joIe. tathA "sAdhu mahArAja padhAravAnA che " evA khyAlathI sAdhune nimitte tenA para pANI chaMTAvyuM hovuM joIe nahIM, tyAMnA jALAM vagere utArela hovAM joIe nahIM chANa AdithI lIMpIne tene svaccha ane sughaDa banAvyo che joIe nahIM. tyAMnI zItane dUra karavA mATe tyAM agni vagere saLagAvIne tene garama karela hovo joIe nahIM, ItyAdi prakAre je rIte AgamamAM sAdhune mATe gya nivAsa batAvavAmAM Avela che te prakAranuM te nivAsasthAna hovuM joIe. tyAre A pahelI bhAvanA saphaLa thAya che ane te prakAranI A pravRtti karanAra sAdhu pitAnA adattAdAna viramaNavratanI rakSA ane susthiratA rAkhI zake che. sUtramAM je adhikaraNa zabda AvyuM che tene vyutpatti pramANe maLato artha " jenA prabhAvathI AtmA durgatimAM javAne pAtra bane che" te pramANe thAya che. A zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #806 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 748 prazravyAkaraNasUtre dvitIyAM bhAvanAmAha-'bIyaM ' ityAdi : mUlam-bIyaM ArAmujjANakANaNavaNappadesabhAge jaM kiMciikkaDaM vA kaDhiNagaM vA jaMtugaM vA paramerakuccakusaDabbhappalAlabhUyagavallayapupphaphalatayappavAlakaMdamUlataNakaTThasakarAI geNhai sejjovahissa aTThA, na kappai uggahe adiNNammi geNhiDaM, je haNi haNi uggahaM aNuNNaviya geNhiyavvaM / evaM uggahasamiijogeNa bhAvio bhavai aMtarappA NiccaM AhikaraNakaraNakArAvaNapAvakammavirae dattamaNuNNAya uggaharuI // sU07 // TIkA-bIyaM dvitIyAm anujJAtasaMstArakagrahaNarUpAM bhAvanAmAha tatra-'ArAmujjANakANaNavaNappadesabhAge ' ArAmodyAnakAnanavanapradezabhAge-tatra-ArAmaH = isa prakAra hai| AsizcanAdikarma aise hI hai, kyoM kI ye sAvadyAnuSThAna haiN| karanA, karAnA aura anumodanA karanA inakA vratAdi ke vicAra meM samAnakoTi kA sthAna kahA gayA hai, ataH sAdhu ke liye AsiJcanAdi karma yadi sAdhu ke nimitta ko lekara kiye jA rahe haiM to vaha bhI sAvadyAnuSTAnarUpa asaMyama kA bhAgI banatA hai ! ataH sAdhu ko aise sAvadyAnuSTAnarUpa asaMyamabhAvase dUra rahanekA prabhukA Adeza hai ||suu0 6 // ___ aba sUtrakAra dvitIyabhAvanA ko prakaTa karate haiM-'bIyaM ArAmujANa' ityaadi| TIkArtha-(bIyaM) isa vrata kI dUsarI bhAvanA anujJAtasaMstArakagrahaNa rUpa hai / vaha isa prakAra hai-(ArAmujjANakANaNavaNappadesabhAge) siMcanAdi karma evAM ja che kAraNa ke te sAvadya anuSThAna che. karavuM, karAvavuM ane anumodanA ApavI e traNenuM vratAdikanA vicAramAM samAna koTinuM sthAna ApyuM che, AsiMcanAdi karma je sAdhune nimitte karavAmAM AvatAM hoya to te sAdhune mATe paNa sAvadyAnuSThAnarUpa asaMyamanA bhAgIdAra bane che. tethI prabhuno evo Adeza che ke sAdhuoe tevAM sAvadyAnuSThAnarUpa asaMyama bhAvathI 62 2 name // sU0 6 // ve sUtrA2 mIla mAnAne pragaTa 42 cha-"bIya ArAmujjANa" tyAdi. TImAtha--"bIya" mA vratanI bhI mAnA "manujJAta sastA24 aDa 35 cha, te ma prabhArI cha-" ArAmujjANakANaNavaNappadesabhAge" mArAbha zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #807 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " } , sudarzinI TIkA a03 sU. 7 'anujJAtasaMstArakagrahaNa' nAma 2 bhAvanAnirUpaNam 749 mAdhavIlatAdiparimaNDitavana vizeSaH, udyAnam = upavanam kAnanaM = sAmAnya vRkSopetaM vanam, vanam = nagaradUra varttivanam eteSAM yaH pradeza: = sthAnaM tasya yo bhAgaH = eka dezastatra sthitaM ' ikaDe ' ' DhADhUNa ' iti bhASA prasiddhaM tRNavizeSaM vA = athavA ' kaDhiNagaM' kaThinakaM = ' roisa ' iti bhASA prasiddhaM tRNavizeSaH vA, yadvA-' jaMtugaM ' jantukaM = jalAzayotpannatRRNa vizeSam, vA athavA ' paramerakuccakusa DabbhappalAlamUyaga vallaya pupphaphalatayappavAlakaMda mUlataNakaTusakarAI paramerakUrca kuzadarbhapalAla mUyakatralavaja puSpaphalatvakramavAlakandamUlatRNakASThazarkarAdi, tatra - parAH tRNavizeSaH, merA:= mubjasarikAH kUrcAni yaistRNavizeSaiH bhittau seTikAvalepanArtha kUrcA ( kU~cI ) nirmIyante te tRNavizeSAH kuzA:= hasvAkArAstRNavizeSAH, darbhAH dIrghAkArAH kuzAeva darbhA ucyante, palAla: = ' puAla ' iti bhASAprasiddha:, sUyaka: = ' moti - gA' iti bhASA prasiddhastRNavizeSaH; valvajaH =darbhajAtIyatRNavizeSaH, pupphaphalatvakpravAlakandamUlatRNakASThazarkarAH pratItAH, etA Adau yasya tattathoktaM ' jaM , , ArAma - mAdhavIlatA Adi se parimaMDita vanavizeSa meM, udyAna - upavana meM, kAnana - sAmAnya vRkSoM se yukta vana meM, vana- nagara se dUravartI jaMgala meM, arthAt ina sthAnoM ke pradezoM ke ekadeza meM sthita (jaM kiMci ) jo kucha ( ikkar3a vA ) DhADhUNa - tRNavizeSa, athavA ( kaDhiNagaM vA ) kaThinaka- roisa nAmaka tRNavizeSa, athavA (jaMtugaM vA ) jaMtuka - jalAzaya meMutpanna hue jaMtuka nAma ke tRNavizeSa, ( para - mera - kuca - kusa - DanbhappalAla - mUyaga-vallaya- puSpha-phala-taya- ppavAla - kaMda-mUla- taNa - kaThTha sakarAI ) para nAma ke tRNavizeSa, kuza nAmaka tRNavizeSa, darbhanAmaka tRNavizeSa, palAla nAmaka tRNavizeSa, motiMga nAmaka tRNavizeSa; valvaja-darbha-jAti kA tRNavizeSa, puSpa, phala, tvak-chAla, pravAla 66 mAdhavIlatA ADhithI AcchAdita vanamAM, udyAna-bAgamAM, kAnana-sAmAnya vRkSothI yukta vanamAM, vana-nagarathI dUra AvelA jaMgalamAM, eTale ke te sthAneAnA pradezAbhAMnA yeU dezabhAM sthita " jaM kici " ne " ikkaDa' vA " DhALUzumeGa prahAranuM dhAsa, athavA " kaThiNagaM vA " ni-rosa nAma se prAra ghAsa athavA jaMtugaM vA " ja tuka-jaLAzayamAM pedA thayela ja Mtuka nAmanuM ghAsa "para, mera, kucca, kusa, Dabbha, ppalAla, mUyaga, vallaya, puppha, phala, taya, pavAla, kaMda, mUla, taNa, kaTTha, sakkarAI " 52 nAmanuM ghAsa, bhera-bhuMbha nAmanuM ghAsa, kuza nAmanuM ghAsa, darbha nAmanuM ghAsa palAla nAmanuM ghAsa, merliMga nAmanuM ghAsa, vasvana-harlanI latanuM ghAsa, puNya, iNa, vaDU-chAsa, pravAsa-huyaNa, zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #808 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 750 prazravyAkaraNasUtre kiMci ' yatkicit ' sejjovahissa' zayyopadheH zayyopakaraNasya 'aTThA ' arthAya-hetave ' geNhai ' gRhAti, tat ' uggahe ' avagrahe = AjJAyAm ' adiSNe ' adatte= adattAyAm, arthAt tattadvastu svAmina AjJAyAmamAptayAM satyAM ' geNhiuM ' grahItuM sAdhUnAM 'na kappar3a ' na kalpate, 'je' yat yasmAt kAraNAt 'haNihaNi ' ahanyahani pratidinam ' uggahaM ' avagraham 'aNuSNaviya' anujJApya = prApya tattadvastu sAdhubhiH ' gevhiyacvaM ' grahItavyaM bhavati / upasaMharannAha - evam anena prakAreNa ' uggahasamijogeNa ' avagraha samitiyogena - avagrahaH zayyopadhyarthaM tRNAdyAdAnasya tattatsvAmina AjJA tatra yA samitiH samyakpravRttistayA yo yogaH = saMvandhastena bhAvito= vAsitaH ' aMtarappA ' antarAtmA - jIvo nityam, 'ahikarakoMpala, kanda, mUla, tRNa- sAmAnya tRNavizeSa, kASTha-lakar3I, zarkarAkaMkaDa, inameM se jisa kisI padArtha ko jo ( sejjovahissa aTThAe does ) zayyopakaraNa ke nimitta letA hai, parantu ( uggahe adiSNammi geNhiu~ na kappai) ina 2 vastuoM ke svAmI yadi una 2 vastuoM ko lene kI AjJA nahIM dete haiM to sAdhuko ina vastuoMkA lenA nahIM kalpatA hai (je) isaliye jo (haNi haNi uggahaM aNuNNa viya gehiyacaM) pratidina una 2 vastuoM ko leneke liye unara vastuoMke svAmI kI AjJA sAdhu ko lenI cAhiye, aura AjJA prApta ho jAne para hI una2 vastuoM ko lenA cAhiye / ( evaM uggahasa mijogeNa bhAvio aMtarappA niccaM ahikaraNa, karaNa kArAvaNapAvakammavirae dattamaNuNNAya uggaharuI bhavai ) isa prakAra se avagraha samiti ke yoga se zayyopadhike nimitta tattadvastuoM ke svAmI kI AjJA prAptakara tRNAdi ko ke lene meM samyak pravRtti ke sAtha saMbaMdha 66 44, bhUNa, tRNu-sAmAnya ghAsa, zreSTha-sAiDa, zaza- IDa, te madhAbhAMthI adha pahArthane ? " sejjovahissa aTThAe geNhai " zayyA manAvavAnI sAdhana tarIke le che, paNa uggahe adiSNammi geNhiu na kappai " te te vastumAnA mAlika jo te te vastue levAnI rajA na Ape teA sAdhuone te vastue sevI uhapatI nathI. "je" tethI ? "haNi haNi uggahaM aNuNNaviya gehiyavaM" prtidina te te vastu levAne mATe te te vastuonA mAlikanI maMjUrI sAdhue sevI leha se, sane maMjUrI bhajyA pachI 4 te te vastuo devI hame. " evaM uggaha samiijogeNa bhAvio aMtarappA niccaM ahikaraNa, karaNakArAvaraNapAvakammavira dattamaNuSNAya uggaharuI bhavai A pramANe avagraha samitinA ceAgathI- zaSyeApadhine nimitte te te vastunA mAlikanI AjJA meLavIne tRNAdikone zrI prazna vyAkaraNa sUtra d Page #809 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkAa03 sU.7 'anujJAtasaMstAraka grahaNa' nAma 2 bhAvanAnirUpaNam 751 NakaraNakArAvaNapAvakammavirae ' adhikaraNakaraNakAraNapApakarmavirataH tatra adhi. karaNam ananujJAtekaDAdInAmAdAnarUpaM sAvAkarma tasya yatsvayaM karaNam anyatazca kAraNam upalakSaNAdanumodanaM ca, etadrUpaM yatpApakarmatasmAd virato-nivRtto yaH sa tathoktaH, tathA-' dattamaNuNNAyauggaharui' dattAnujJAtAvagraharuciH dattasya-vastu svAminA vitIrNasya, anujJAtasya grahaNArtha kathitasya tIrthaMkaragaNadharairAjJaptasya vA tRNAdivastunaH udgrahaH grahaNaM, tasmin ruciH abhiprAyo yasya sa tathoktaH, ' bhavai' bhavati // sU0 7 // se, bhAvita huA jIva sadA sAvadyAnuSTAna ke karane, karAne aura usakI anumodanAjanya pApakarma se nivRtta banA rahatA hai| tathA dAtA sevitIrNa evaM tIrthakara gaNadhara Adi devoM dvArA grahaNa karane ke liyeH kathita ikkaDa Adi vastu ke grahaNa karane ke abhiprAya vAlA hotA hai| isa taraha usakI anujJAta saMstAraka grahaNarUpa dvitIya bhAvanA sadha jAtI hai| bhAvArtha-sUtrakAra ne isasUtra dvArA isa vrata kI anujJAta saMstAraka grahaNa nAmaka dUsarI bhAvanA kA ullekha kiyA hai / isameM yaha spaSTa kiyA gayA hai ki sAdhu kA kartavya hai ki vaha zayyopakaraNa ke nimitta ArAma Adi sthAnoM ke kisI bhI bhAga se jo ikkaDa Adi vastue leve vaha unake svAmiyoM kI AjJA prApta kara hI leve| anyathA use adattAdAna grahaNa karane kA doSa lagegA jo isa mUlaguNa kI azuddhi kA kAraNa bnegaa| ataH jo zayyA saMstAraka ke nimitta ikaDa Adi tRNavizeSoM levAnI samyak pravRttinA yogathI, bhAvita thayela jIva sadA sAvaghAnuSThAna karAvavAnA ane tenI anumodanA karavAnA pApakarmathI nivRtta rahyA kare che. tathA dAtA vaDe vitIrNa ane tIrthakara gaNadhara Adi deva dvArA grahaNa karavAne yogya kahela ikkaDa Adi vastu grahaNa karavAnA abhiprAyavALA thAya che. A rIte tenI anujJAta saMskAraka grahaNarUpa bIjI bhAvanA sAdhya bane che. bhAvArtha-sUtrakAre A sUtradvArA A vratanI "anujJAta saMstAraka grahaNa nAmanI bIjI bhAvanAnuM spaSTIkaraNa karyuM che. temAM e spaSTa karavAmAM AvyuM che ke sAdhunuM te kartavya che ke te zAna sAdhana nimitte ArAma Adi sthAnanA koI paNa bhAgamAMthI IkkaDa Adi je vastuo le te tenA mAlikanI rajA meLavIne ja le. nahIM to temane adattAdAna grahaNa karavAne doSa lAge che, je A mUlaguNanI azuddhinuM kAraNa banaze. tethI zayyA saMsmArakane nimitte IkkaDa Adi prakAranA tRNa vizeSane prApta karavAne mATe je sAdhuo tenA mAlikanI zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #810 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 752 prazravyAkaraNasUtre atha tRtIyAM bhAvanAmAha-' taiyaM ' ityAdi mUlam-taiyaM paDhiphalagasejjAsaMthAragaTTayAe rukkhA na chidiyatvA, na ya cheyaNa bheyaNeNa ya sejjA kAriyavvA, jasseva uvassae vasejjA, sejjaM tattheva gavasejjA, na ya visamaM samaM karejjA, na ya nivAyapavAyaussugattaM, na DaMsamasagesu khubhiyavvaM, aggIdhUmo ya na kaayvvo| evaM saMjamabahule saMvarabahule saMbuDabahule samAhibahule dhIre kAraNa phAsayaMte sayayaM ajjhANajutte samie ege carejja dhammaM, evaM samiijogeNa bhAvio bhavai aMtarappA niccaM ahikaraNakaraNakArAvaNapAvakammavirae dattamaNunnAya uggaharuI // sU0 8 // TIkA-'taiyaM' tRtIyAM zayyAparikarmavarjanarUpAM bhAvanAmAha-tatra- pIDhaphalagasejjAsaMthAragaTTayAe ' pIThaphalakazayyAsaMstArakAryatAyai-tatra-pIThaM=' bAjoTa' ko prApta karane ke liye unake svAmIyoM kI AjJA prAptakara una 2 vastu. oM ko letA hai vaha isa dvitIya bhAvanA kA pAlaka hotA hai| isa taraha ke vicAra se jo sAdhu apanI pravRtti karatA hai vaha adhikaraNa karaNa kAraNa pApakarma se nivRtta banakara isa vrata ko isa bhAvanA dvArA sthira karane vAlA ho jAtA hai / / sU07 // aba sUtrakAra isa vrata kI tRtIya bhAvanA ko kahate haiM-'taiyaM pIDhaphalaga0' ityaadi| TIkArtha-(taiyaM) isa vrata kI tIsarI bhAvanA zayyAparikarmavarjanarUpa hai| vaha isa prakAra se hai-(pIDhaphalagasejjA saMthAragaTTayAe) AjJA laIne te vastuo grahaNa kare che teo A bIjI bhAvanAnA pAlaka hoya che. A prakAranA vicArathI je sAdhu pitAnI pravRtti kare che te adhikaraNa karaNakAraNa pApakarmathI nivRtta thaIne A vratane A bhAvanA dvArA sthira karanAra banI jAya che. je sU0 7 | ve sUtra42 21 // tanI trI bhAvanA satAve -"taiyaM pIDhaphalaga" tyAla TI---" taiya" / pratanI trI bhAvanA " zayyAparibhavana" nAmanI che. te 2L pramANe cha-" pIDhaphalagasejjAsaMthAragaTThayAe " pI3-48, zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #811 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a03 sU08 zayyAparikarmavarjana'nAmakatRtIyabhAvanAnirUpaNam753 iti bhASA prasiddhaM, phalakaH=' pATa ' iti bhASA prasiddhaH, zayyA zarIrapramANA, saMstArakAH sArddhahastadvayapramANa AsanavizeSaH, tadarthe ' rakkhA' vRkSAH / chidiyavvA ' chettavya / ' na ya' na ca 'cheyaNabheyaNeNa ' chedanabhedanena chedanaM tadbhU myAzritakSANAM kartanam , bhedana-yApANAdInAM dvidhAkaraNam , anayo samAhAraH tena tathoktena ca ' sejjA' zayyA ' na kAriyavvA' na kArayitavyA paraH / tathA 'jasseva' yasyaiva gRhapateH ' uvassae ' upAzraye vasatau 'vasejjA' vaset , ' tattheva / tatraiva 'sejjaM' zayyAM--zayanIyaM 'gavesejjA' gaveSayet= kuryAdityarthaH / ca-punaH 'naya vi samaMsamaM karejjA' viSamAM bhUmi samAM kuryAt / 'na ya' na ca ' nivAyapavAyaussugattaM' nivAtapravAtotsukatvam-nivAtaM-nirvAtasthAnam , pravAtaM-prakRSTavAyusthAnam , tatra-utsukatvam utsukatAM -- na karejjA' pITha-bAjoTa, phalaka-pATa, zayyA-zarIrapramANa, saMstAraka-DhAI hAthapramANa AsanavizeSa, sAdhu saMbaMdhI ina vastuoM ko banavAne ke nimitta (rUkkhA na chidiyavvA ) vRkSoM ko nahIM kATanA caahiye| aura (na ya cheyaNa-bheyaNeNa sejjA kAriyavyA) na unake chedana, bhedana se zayyA karavAnI cAhiye / vRkSoM kA kaTavAnA isakA nAma chedana hai aura unakA phaDavAnA isakA nA bhedana hai| tathA (jasseva uvassae vasejjA sejjaMtatheva gavesejjA) jisa gRhapati ke (uvassae) upAzraya meM-vasatisthAna meM sAdhu ( vasejjA) vase-rahe, (tattheva) vahIM para arthAt-usI makAna mAlika se athavA usI vastI se (sejjaM gavesejjA) zayyA kI gaveSaNA kare na ya visamaM samaM karejjA) vahAM kI bhUmi ko yadi vaha viSama-UMcI nIcI hove to use sama-ekasI na kare, aura (na ya nivAya pavAya ussugataM ) na vaha nirvAta sthAna kI tathA pravAta sthAna kI phalaka-pATa, zayyA-zarIrapramANu, sastAraka-aDhI hAthanA mApanuM eka Asana, mAhi sAdhune upayogI sthAna mAnAvAne bhATa " rukkhA na chidiyavvA" vRkSone apavana nahI, mane " na ya cheyaNa bheyaNeNa sejjA kAriyavvA " temana chedAvI bhedAvIne zayyA karAvavI joIe nahIM. vRkSone kapAvavA eTale temanuM chehana mane temane pezavA tenu nAma mehana cha, tathA " jasseva uvassae vasejjA sejja tattheva gavesejjA" 2 hapatinA " uvassae " zrayamA vasatisthAnamA sAdhu " vasejjA " pase. 29, " tastheva" tyAM mettlete| bhAnamati pAsethI mathavA te 4 1stImAthI " sejja gavesejjA" zayyAnI gvessaa| 42 " na ya visamaM samaM karejjA" ne tyAMnI 4mIna viSama-zAyI nIya hAya to tene mesa2mI na 42 bhane " na ya nivAya pavAya ussugattaM" zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #812 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 754 prazravyAkaraNasUtre C 9 " , na kuryAt / ayaM bhAvaH - zItatta nirvAtasthAnasya grISmatta savAtasthAnasya vAJchAM na kuryAt / iti / na ya ' na ca ' DaMsamagesu ' daMzamazakeSu satsu ' khubhiyavvaM ' kSobhitavyam, daMzamazakAdInAmupadrave satyapi kSobho na kartavya iti bhAvaH / tathA'aggIdhUmo ya' agnirdhUmazra = daMzamazakAdInAM nivAraNArthamagnirdhUmo vA 'na kAyavbo' na kartavyaH / evam uktarUpeNa ' saMjamabahule ' saMyamabahula :- saMyamaH = SaTkAyarakSaNalakSaNaH, sa bahulaH = pracuro yasya satathoktaH, tathA - ' saMvarabahule ' saMvara bahulaH = saMvaraH prANAtipAtAdyAsravadvAranirodhaH, sa bahula: = pracuro yasya satathoktaH, tathA - 'saMbuDabahule ' saMvRtabahula = saMvRtaM - kapAyendriyajayaH, tad bahulaM pracuraM yasya sa tathoktaH, tathA - ' samAhibahule samAdhibahula: = samAdhiH = cittasvAsthyaM sa bahulaH pracuro yasya sa tathoktaH, etAdRzo ' dhIre ' dhIraH =akSobhyaH ater' kAyena ' phAsayaMte' spRzan = parISahAn sahamAnaityarthaH, tathA - 'sayayaM' utsukatA - bhAvanA rakhe arthAt zItaRtu meM nirvAtasthAna kI aura grISma Rtu meM havAdAra sthAna kI icchA na kare / tathA - ( na DaMsamasagesukhubhiyavvaM ) Thahare hue sthAna meM daMzamazaka Adi kA upadrava hove to usase usako kSubhita nahIM honA caahiye| aura ( aggI dhUmo na kAyanvo) na usa sthAna para una daMzamazaka Adi ko bhagAne ke nimitta agni vA dhUA~ karavAnA cAhiye / ( evaM ) isa prakAra kI pravRtti rakhane se ( saMjamabahule ) SaTkAya rakSaNarUpa saMyama kI pracura mAtrA se yukta saMyama bahula, tathA ( saMvarabahule ) prANAttipAta Adi Asrava dvAra ke nirodha rUpa saMvara kI pracura mAtrA se sahita hone ke kAraNa saMvara bahula, tathA ( saMvuDabahule ) kaSAya aura indriyoM ke jItane rUpa saMvRta kI pracura mAtrA se rahita hone ke kAraNa saMvRtabahule, tathA te nirvAMta sthAnanI ke pravAtasthAnanI utsukatA rAkhe nahIM, eTale ke ziyALAmAM pavana vinAnA sthAnanI ane unALAmAM havA Ave tevA sthAnanI teNe IcchA karavI nahIM. tathA (6 'na DaMsa sagesu khubhiyavvaM " tebhane tholapAnA sthAnamA DAMsa, bha272 mahino upadrava hoya to tethI tethe jhola yAbhaveo nahIM. mane "aggI dhUmo na kAyavvo " temaje te DAMsa, bhacchara mAhine nasAuvA bhATe te sthAnabhAM agni ghumADo uzavavo leha se nahIM. " evaM " mA amaranI pravRtti rAmavAthI " saMjama bahule chaMkAya rahmarUpa sayamanI atyaMta mAtrAthI yukta sacamakhahula tathA saMbarabahule " prANAtipAta Ahi AkhavadvAranA nirodha35 savaranI dhaNI mAtrAthI yukta hovAne arakhe saMvaraNahusa, tathA " saMbuDabahule " kaSAya ane indriyAne jItanAra saMvRtanI ati adhika mAtrAthI yukta hovAne " 66 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #813 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a03 bhU08 'zayyAparikarmavarjana'nAmakatRtIyabhAvanAnirUpaNam755 satatam-nirantaram , 'ajjhappajjhANajutte' adhyAtmadhyAnayukta-AtmAnamadhikRtya adhyAtmam AtmAlambanarUpaM yaddhyAnaM tena yuktaH samanvitaH, tathA-' samie' samitaH samitibhiryuktaH 'ege' ekaH= ekAkI rAgadveSarahitaH, 'dhamma' dharmazrutacAritralakSaNa ' carejja' caret Acaret / upasaMharannAha-' evam ' prakAreNa 'sijjAsamiijogeNa ' zayyAsamitiyogena bhAvito'ntarAtmAnityam , ' ahikaraNa karaNakarAvaNapAvakammavirae' adhikaraNakaraNakAraNapApakarmavirataH-adhikaraNaM zayyAparikalpanArtha vRkSAdInAM chedanabhedanarUpaM yatsAvA karma, tasya yatsvayaM karaNam , anyatazca kAraNaM upalakSaNatvAdanumodanaM ca tadrUpaM yatpApakarma tato viratonivRtto yaH sa tathoktaH, tathA-dattAnujJAtAvagraharuciH dattAnujJAtaiSaNIyapIThaphalakAderupabhogakArI bhavati // sU-8 // (samAhibahule ) citta kI svasthatArUpa samAdhi kI pracura mAtrA se sahita hone ke kAraNa samAdhi bahula, banA huA vaha sAdhu (phAsayaMtekAeNadhIre ) parISahoM ko sahate hue zarIra se dhIra-akSobhya banA rahatA hai| tathA (sayayaM ajjhappajjANajutte) nirantara AtmAvalambana rUpa dhyAna se yukta banA huA vaha sAdhu (samie) pAMca samiti ke pAlana se (ege) akelA rAgadveSa rahita hokara (dhammaM carejja) zrutacAritrarUpa dharma kA AcaraNa karatA rahatA hai ( evaM) isa prakAra se (sejjAsamiijogeNa ) zayyAsamiti ke yoga se (bhAvio aMtarappA) bhAvita huA jIva (nicca) nitya ( ahikaraNakaraNakAraNapAvakammavirae) zayyAparikalpanArtha vRkSAdikoM ke chedana bhedana rUpa sAvadha anuSThAna ke karane dUsaroM dvArA karAne tathA anumodanA rUpa pApakarma se nivRtta 2Ne saktamasa, tathA " samAhibahule " yittanI 212thatA35 samAdhiyA satyata pramANumA yuta DAvAne 12Ne samAdhipahusa, mane te sAdhu " phAsayaMte kAeNadhIre" parISaDAne sahana 42ta 42tAM zarIrathI dhAra-kSosahita 2 cha tathA " sayayaM ajjhappajjANajutte " niraMtara AtmAsana35 dhyAnathI yukta manesa te sAdhu " samie " pAMya samitinA pAsanathI " ege " mesI rAgadveSa 2hita thane " dhammaM careja" zrutayAritra35 dhanu mAya25 4aa 42 che " eva" mA rIte "sejjA samii jogeNa" zayyAsamitinA yogayI "bhAvio aMtarappA" sAvita thaye 75 " nica" nitya "ahikaraNakaraNakAraNapAvakammavirae" shyyaaparikalpanAthe vRkSAdinA chedana bhedanarUpa sAvadya anuSThAna karatAM, bIjA pAse Aqdi tathA manubhAhanA35 5|54thii nivRta 24 taya che. tathA " dattama zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #814 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 756 prazravyAkaraNasUtre ho jAtA haiM / tathA (dattamaNuNNAya uggaharuI bhavai ) dattAnujJAtAvagraharucivAlA- dattAnujJAtaiSaNIya pITha phalaka AdikA upabhogakArI hotA hai| bhAvArtha- - sUtrakAra ne isa sUtra dvArA zayyAparikarmavarjana nAmaka tIsarI bhAvanA kA spaSTI karaNa kiyA hai| unhoM ne isa meM yaha samajhAyA hai ki jo sAdhu isa bhAvanA ko bhAtA hai- sevana karatA hai-usakA karttavya hai ki vaha apane nimitta kATe gaye vRkSa se bane hue pITha phalaka Adi ke upabhoga karane kA parityAga kara deve / tathA jisa gRhapati ke yahAM vaha Thahare vahIM para arthAt usI makAna mAlika se athavA vastI se vaha apanI zayyA kI gaveSaNA kreN| yadi vahAM kI bhUmi nIcI U~cI hove to vaha use sama na kre| yadi garmI ke samaya meM kisI gRhapati kI vasatI meM Thaharane kA avasara prApta huA ho aura vahAM havA Ane kA sAdhana na ho to vaha savAta sthAna kI cAhanA na kare tathA yadi zItaRtu meM kisI gRhapati ke yahAM yA kisI upAzraya Adi meM Thaharane kA maukA A gayA hove aura vaha sthAna savAta ho to use nirvAtasthAna kI kAmanA nahIM karanI cAhiye / daMzamazaka pIDita kareM bhIto bhI use kSubhitacitta nahIM honA cAhiye aura na unheM bhagAne kA use koI upAya hI vicAranA yA karanA cAhiye / isa taraha se vaha ugaharu bhai dattAnujJAtAvagraha rucivALo-dattAnujJAtaiSaNIya pITha, phalaka Adino upabhAgakartA bane che. - "" bhAvA--sUtrakAre A sUtradvArA zayyAparika vana nAmanI trIjI bhAvanAnuM spaSTIkaraNa karyuM che. temaNe temAM e samajAvyuM che ke je sAdhu A bhAvanAnuM sevana kare che, tenuM kartavya e che ke te peAtAne nimitte kapAyela vRkSamAMthI banAvela pITha, laka Adino upabhAga karavAnA parityAga kare. tathA je gRhapatine tyAM te utare tyAM ja eTale ke e ja makAnamAlika pAsethI athavA vastImAMthI te peAtAnI zamyAnI gaveSaNA kare. jo tyAMnI jamIna UMcI nIcI hAya teA tene samatala na kare. o unALAnI RtumAM koi gRhapatinA AvAsamAM theAbhavAnI jarUra paDI hoya ane tyAM havA AvavAnI vyavasthA na hAya tA te havA Ave tevA sthAnanI icchA na kare tathA jo ziyALAmAM koI gRhapatine tyAM athavA koI upAzraya AdimAM utaravAnA avasara Ave ane te sthAnamAM pavana AvatA hAya tA teNe pavana na Ave evA sthaLanI icchA joIe nahI. DAMsa, macchara Adi satAve te paNa teNe cittamAM kSobha pAmavA joIe nahIM, ane tene nasADavAne teNe vicAra ke upAya karavA joIe zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #815 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 3 sU09 'anujJAtabhakta'nAmakacaturthIbhAvanAnirUpaNam 757 caturthI bhAvanAmAha-' cautthaM ' ityAdi / mUlam-cautthaM sAhAraNapiMDavAyalAbhe sei bhottavvaM, saMjaeNa samiyaM, na sAgasUvAhiyaM, na khaddhaM, na vegiyaM, na turiyaM, na cavalaM, na sAhasaM, na ya parassa pIlAkaraMsAvajjaM / taha bhottavvaM jaise taiyaM vayaM na sIyai sAhAraNapiMDavAyalAbhe suhumaM adiNNAdANaviramaNavayaniyamaNaM, evaM sAhAraNapiMDavAyalAbhe samiijogeNa bhAvio bhavai aMtarappA NiccaM ahikaraNakaraNakArAvaNapAvakammavirae dattamaNunnAya uggaharuI ||suu09|| TIkA-'cautthaM ' caturthIm anujJAtabhaktAdibhojanalakSaNAM bhAvanAmAhatatra-' sAhAraNapiMDavAyalAbhe' sAdhAraNapiNDapAtalAbhe sAdhAraNaH kalpanIya usAdhu saMyama bahula Adi hokara parISaha aura upasargoM se aDola banatA huA zruta cAritra rUpa dharma kI ArAdhanA meM sAvadhAna bana jAtA hai| isa taraha zayyAparikarmavarjana rUpa zayyAsamiti ke yoga se bhAvita AtmA zayyAparikalpanArtha vRkSAdikoM ke chedana bhedana Adi rUpa sAvadya karma ke karane karAne aura anumodanAjanya pApakarma se baca jAtA hai| aura isa tRtIyabhAvanA kA pAlaka ho jAtA hai / sU0 8 // aba sUtrakAra cauthI bhAvanA ko pradarzita karate haiM--' cautthaM sAhAraNa' ityAdi / TIkArtha-(cautthaM ) cauthI bhAvanA anujJAtabhaktAdi bhojanarUpa hai jo isa prakAra hai-(sAhAraNapiMDavAyalAbhe sai) ucca nIca kula se nahIM. A rIte te sAdhu saMyamabahula, saMvarabahula Adi thaIne parISaho tathA upasargo sAme acaLa banIne zutacAritrarUpa dharmanI ArAdhanAmAM sAvadhAna banI jAya che. A rIte zayyAparikamavanarUpa zayyAsamitinA cegathI bhAvita AtmA zayyA parikalpanALuM vRkSAdinA chedana bhedana AdirUpa sAvadya karma karAvavAthI ane anumodanAjanya pApakarmathI bacI jAya che ane A bhAvanAne pAlaka thaI jAya che. e sU0 8 ! ve sUtrA2 yAthI mApana tAva cha-" cautthaM sAhAraNa" tyAdi. "cautthaM " yAthI bhAvanA anujJAta matAni 35 cha. te mI pramANe cha " sAhAraNapiMDavAyalAbhe sai" ucya nIya mAthI 6 teva mikSA tathA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #816 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNasUtre 6 ccAvacakulagrAhyo yaH piNDapAtaH bhikSA, upalakSaNAd vastrapAtrAdyanyopadhirapigRhyate, tasya lAbhaH = dAyakAtprAptistasmin sai ' sati ' saMjaNa ' saMyatena = sAdhunA ' bhoktavvaM bhoktavyam = paribhoktavyaM / ' bhoktavyam ' ityagre'pi sarvatra yojyam, kathaM bhoktavyam ? ityAha--' samiyaM samyak = adattAdAnaM yathA na bhavati tathetyarthaH / samyaktvamevAha - ' na sAgasUvahiyaM ' na zAkasUpAdhikaM = bhoktavyam / zAkasupAdhike bhojane kRte sati pramANAdadhikAhAro bhavati, tenAdattAdAnadoSApattirbhavati, tathA ' khaddhaM ' pracuraM bhoktavyam / 'na vegiyaM na vegitaM = vegayuktaM vegena grAsaM mukhe prakSipya bhoktavyam, 'na turiyaM' tvaritaM tvarAyuktaM grAsasya gilane zIghratAM kRtvA bhoktavyam / tathA-na ' cavalaM ' capale = hastagrIvAdikAya, " 758 d kalpanIya bhikSA tathA vratapAtra Adi upadhi kA lAbha hone para ( saMjaeNaM bhoktavvaM ) muni ko use apane khAne Adi ke upayoga meM lenA cAhiye / sAdhu ko AhAra kisa prakAra se kaisA lenA cAhiye sUtrakAra aba isa bAta ko kahate haiM - ( samiyaM ) adattAdAna kA doSa na lage isa prakAra se yatanA rakhate hue (na sAga svAhiyaM ) zAka aura dAla kI adhikatA ke sAtha bhojana nahIM karanA cAhiye - arthAt-zAka aura dAla kI adhikatA vAlA bhojana pramANa se adhika khA liyA jAtA hai, isaliye battIsa grAsa lene kI apekSA bhojana meM adhikatA Ane se sAdhu ko adattAdAna doSa kI Apatti AtI hai / ( na kharddha) ucita mAtrA meM bhI dAla zAka ke sAtha pracura mAtrA meM AhAra nahIM karanA cAhiye / tathA ( na vegiyaM) jaldI2 utAvalI ke sAtha bhI bhojana nahIM karanA cAhiye / tathA ( na turiyaM) tvarAyukta hokara grAsa ke gilane meM " vastra pAtra Adi upadhino sAla thatAM " saMjaeNaM bhottabba" bhuniye te potAne mATe khAvA AdinA upayeAgamAM levuM joIe. have sUtrakAra e vAta batAve che ke munie bheAjana kevI rIte khAvuM joie ane kevu' na khAvu joI e. " samiyaM " adRttAddAnano hoSa na lAge te pramANe yatanA pUrva " na sAgasUvahiyaM zAka ane dALanI adhikatA vALuM bhAjana karavu nahI, eTale ke zAka ane dALanI adhikatA vALu leAjana pramANamAM vadhAre khavAya che, te kAraNe khatrIza grAsa karatAM bhAjana vadhAre levAthI sAdhune adattAdAna doSa naDe che. 8 na khaddhaM " pramANamAM dALa zAkanI sAthe vadhAre pramANamAM paNa AhAra levA joie nahI, tathA "na vegiyavvaM" 4 hI nahI aDapathI pazu lobhana ukhu leha se nahIM, tathA "na tu. vi"tvarA sahita kALiyA gaLe utAravAmAM jhaDapa karIne paNa leAjana nahIM karavuM zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #817 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 3 sU09 'anujJAtabhakta'nAmakacaturthIbhAvanAnirUpaNam 759 cAlanarUpacApalyayuktaM bhoktavyam / na sAhasam-apratilekhitaM bhoktavyam , tathA'na ya' na ca 'parassa' parasya ekendriyAdeH ' pIlAkaraM ' pIDAkaraM ' sAvajja' sAvadha-sacittaM bhoktavyam , evamupalakSaNAdvastrapAtrAdiparibhogo'pi graahyH| tarhikathaM bhoktavyam ? ityAha | ' taha bhoktavvaM ' tathA bhoktavyaM 'jaha' yathA 'se' tasya saMyatasya ' taiyaM ' tRtIyaM vayaM ' vrataM adattAdAnaviramaNarUpaM 'nasIyai' na sIdati-na nazyati yathA-adattAdAnaviramaNarUpaM vrataM na vinazyettathA bhoktavyamityarthaH, 'sAhAraNapiMDavAyalAbhe' sAdhAraNapiNDapAtalAbhe sati ' suhumaM' mUkSmadunirIkSam ,-pUrNarUpeNetyarthaH, ' adiNNAdANaviramaNavayaniyamaNaM ' adattAdAnavirazIghratA karake bhojana nahIM karanA caahiye| tathA ( na cavalaM) hAtha, gardana Adi avayavoM ko calAte hue bhojana nahIM karanA caahiye| tathA na sAhasaM) apratilekhita bhojana nahIM karanA caahiye| aura (na ya parassa pIlAkaraM sAvajjaM) ekendriyAdika jIvoM ko pIDA kAraka sAvadya-sacitta-bhojana na karanA caahiye| isI tarahase vastra pAtrAdikake paribhoga meM bhI yahI bAta samajha lenI cAhiye / to phira kaise bhojana karanA cAhiye ? isa bAta ko aba sUtrakAra prakaTa karate haiM, ve kahate haiM ki (se) usa saMyata ko (taha bhottavvaM ) isa prakAra se bhojana karanA cAhiye ki (jaha ) jisase (taiyaM vayaM) anattAdAnaviramaNarUpa tIsarA vrata ( na sIyai ) naSTa na hove (sAhAraNapiMDavAyalAbhe) isa taraha pUrvokta sAdhAraNa kalpanIya-piMDapAta-bhikSA kI prApti hone para (suhumaM ) sUkSma rUpa se arthAt-pUrNarUpa se (adiNNAdANaviramaNavayaniyamaNa) isa nasa. tathA "nacavalaM" hAtha, 13 mAmayavAna DAva sAvatA 555 mAna 42 me nahI . tathA "naHsAhasaM" maprati samita mAna na 427 ne nahI. bhane "na ya parassa pIlAkara sAbajaM" mendriya mAhivAna pIDA kAraka sAvadya-sacitta-bhajana na karavuM joIe. e ja rIte vastra, pAtra AdinA paribhegamAM paNa e ja vAta samajI levI. te pachI kevuM bhojana 427 naye ? te pAtane pragaTa 42ta sUtra2 43 cha, "se" te sayate "taha bhottavva " 241 pramANe lona 42 . "jaha " thI " taiyaM vayaM" mahattAhAna viramA 35 zrI vrata "na sIyai'' naTa na thAya "sAhAraNapiMDavAyalAbhe " mA zata pUrvAta sAdhA21 465nIya pipAta-mikSAnI prati thatai " suhumaM " sUkSma3the bheTa meM pUrA 3the " adiNNAdANaviramaNavayaniyamaNa" mahattAna virazubha prata 52 niyAtra-ma4i12 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #818 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 760 prazravyAkaraNasUtre maNavrataniyamanam adattAdAnaviramaNavratasya yaniyamanaM-niyantraNaM tad bhavati / evam anena prakAreNa 'sAhAraNapiMDavAyalAbhasamiijogeNa' sAdhAraNapiNDapAtalAbhasamitiyogena=sAdhAraNapiNDapAtalAbhe yA samitiH samyakpavRttiH tasyA yogena-sambandhena bhAvito'ntarAtmAnityaM sadA adhikaraNakaraNakAraNapApakarmavirataH =adhikaraNasya ananujJAtabhaktAdibhojanalakSaNasAvadyakarmaNoyatkaraNaM kAraNamupalakSaNatvAdanumodanaM ca tadeva yatpApakarma tato virato-nivRttaH, dattAnujJAtAvagraharuci bhavati / etad vyAkhyA pUrvavadvijJeyA / sU 9 // adattAdAnaviramaNa vrata para niyaMtraNa-adhikAra ho jAtA haiN| (evaM) isa prakAra se ( sAhAraNapiMDavAyalAbhe) sAdhAraNapiMDapAtalAbha meM (samiijogeNa) samyak pravRtti ke saMbaMdha se (bhAvio aMtarappA) bhAvita antarAtmA (nicca ) nitya-sadA (ahikaraNa karaNakArAvaNapAvakammavirae) ananujJAta bhaktAdi bhojanarUpa sAvadyakarmake karane, karAne aura usakI anumodanArUpa pApakarmase virata ho jAtA hai| aura (dattamaguNNAya uggaharuI bhavai) dattAnujJAta avagraha meM rucizAlI ho jAtA hai| bhAvArtha-sUtrakAra ne isa sUtra dvArA adattAdAnaviramaNa vrata kI cauthI bhAvanA ko kahate hai| isa kA nAma anujJAtabhaktAdi bhojana hai| sAdhu ke liye dAtA dvArA kalpanIya bhikSA athavA upadhi kI prApti ho jAne para use kisa taraha se apane upayoga meM lAnA cAhiye isakA isameM vicAra kiyA gayA hai| AhAra ke vicAra meM sAdhu ko dAla zAka kI adhikatA ke sAtha meM AhAra karane kA tyAga kahA gayA tha taya che. " eva" -[ 42 " sAhAraNa piMDavAyalAbhe" sAdhAraNa likSAnI prAti thadi " samiijogeNa" sabhya pravRttinA yogathI, " bhAvio aM. tarappA" mAvita matirAtmA " niccaM" nitya " ahikaraNakaraNakArAvaNapAva kammavirae" ananujJAta matamA 35 sAvadha 42vAthI, zavavAthI, bhane tenI anubhAhanA 35 55bhathA bhuta tha ya che. mane "dattamaNuNNAya uggaharui bhavai" hattAnujJAta avaghaDamA ruyivANI 24 taya che. bhAvArtha-sUtrakAre A sUtra dvArA adattAdAna viramaNa vratanI cothI bhAvanAnuM spaSTIkaraNa karyuM che. te bhAvanA anujJAta bhaktAdi bhejana nAmanI che. dAtA dvArA sAdhune kape tevI bhikSA athavA upadhinI prApti thaI jAya tyAre teNe kevI rIte te pitAnA upayogamAM levI joIe te bAbatane A bhAvanAmAM vicAra karavAmAM AvyA che. vadhAre dALa zAka sAthe AhAra levAne sAdhue zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #819 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a03 sU0 5 paJcama 'vinaya ' bhAvanAnirUpaNam 761 paJcamI bhAvanAmAha--' paMcamaM ' ityAdi mUlam-paMcamaM sAhammiesu viNao puNjiyvvo| uvagaraNa pAraNAsu viNao pauMjiyavvo, vAyaNapariyaNAsu viNao pauMjiyavo / dANaggahaNapucchaNAsu viNao pauMjiyavyo / nikkhamaNapavesaNAsu viNao pauMjiyavyo / aNNesu ya evamAiesu vahusu kAraNasaesu viNao pauMjiyavo / biNao vi tavo, tavo vi dhammo, tamhA viNao pauMjiyavvo gurusu sAhusu tavassisu ya ! evaM viNaeNa bhAvio bhavai aMtarappA niccaM ahikaraNakaraNakArAvaNapApakammavirae dattamaNuNNA ya uggaharUI // sU0 10 // hai, kyoM ki aisA AhAra pramANa se adhika kara liyA jAtA hai, jisase adattAdAna kA doSa AtA hai / AhAra karate samaya isa bAta kA vizeSa dhyAna rakhanA yogya hai ki hAtha, paira, gardana Adi avayava anAvazyaka rUpa se na caleM / AhAra karate samaya AhAra jaldI 2 se na kiyA jaave| grAsa jaldI 2 se na gilA jAve / ekendriyAdika jIvoM ko bAdhAkArI AhAra-sacitta AhAra na liyA jaave| tAtparya kahane kA yaha hai ki adattAdAnaviramaNavrata naSTa na ho isa prakAra se sAdhu ko AhAra karanA caahiye| isa taraha kI pravRtti se isa vrata para pUrNa rUpa se niyaMtraNakAbU ho jAtA hai / vaha sAdhu ananujJAta bhaktAdi bhojana rUpa sAvadyakarma ke karane,karAne aura anumodanArUpa pApakarma se virata bana jAtA hai ||suu09|| tyAga karavuM joIe evuM temAM darzAvyuM che, kAraNa ke te AhAra vadhAre pramANamAM levAya che tethI sAdhune adattAdAnano doSa lAge che. AhAra karatI vakhate e vAtanuM khAsa dhyAna rAkhavuM joIe ke hAtha, paga Deka Adi avaya bIna jarUrI rIte hAle cAle nahIM. AhAra karatI vakhate jhaDapathI AhAra levo joIe nahIM, keLiye jaldI gaLAnI nIce utaravo nahIM. ekendriyAdijIne pIDAkArI AhAra-acitta AhAra levo joIe nahIM. e kahevAnuM tAtparya e che ke adattAdAna viramaNa rUpa naSTa na thAya te prakAre sAdhue AhAra karavo joIe . A prakAranI pravRttithI A vrata para saMpUrNa rIte aMkuza AvI jAya che. te sAdhu anayjJAna bhaktAdi bhejanarUpa sAvadya karma karatA, karAvatA ane anumodanA thatAM pApakarmathI mukta thaI jAya che ke sU. 9 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #820 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 762 prazravyAkaraNasUtre TIkA--'paMcamaM' paJcamI vinayabhAvanAmAha-' sAhammiesu' sAdharmi keSu paryAyajyeSThaM 'viNao' vinayaH 'pauMjiyavvo' prayoktavyaH karaNIyaH / tathA' uvagAraNapAraNAsu' upakAraNapAraNayo tatra-upakAraNaM svaparayorupakArakaraNaM, tatra-svasya saMyamapAlanena, parasya glAnAdyavasthAyAM vaiyAvRttyAdi karaNena, pAraNAtapasaH pAraNA zrutasya pAragamanaM vA pAraNA, tayoHvinayaH prayoktavyA-dvayorapi mRdusvAbhAvatayA sthAtavyamityarthaH, tathA-' vAyaNapariyaTTaNAsu' vAcanAparivartanayoH vAcanA sUtragrahaNam , parivartanA-tasyaivaguNanam , tayoH vinayaH vandanAdila____ aba sUtrakAra pAMcavIM bhAvanA ko kahate haiM--'paMcamaM sAhammiesu' ityaadi| ___TIkArtha-(paMcamaM ) isa vrata kI pAMcavIM bhAvanA vinaya hai-jisakA svarUpa isa prakAra se hai-(sAhammiesu viNo pauMjiyavyo) apane samAna dharmavAloM meM jo dIkSA paryAya kI apekSA jyeSTha haiM unameM vinaya vRtti rakhanI caahiye| tathA (uvagAraNapAraNAsu viNao pajiyavvo) sva aura para ke upakAra karane meM aura pAraNA karane meM vinaya rakhanA cAhiye, saMyama kI ArAdhanA karanA yaha nija kA upakAra karanA hai aura glAna Adi avasthA meM anya sAdhu kA vaiyAvatya Adi karanA yaha para kA upakAra karanA hai, tapasyA kA pAraNA karanA athavA zruta ke pAra pahU~canA yaha pAraNA hai ina donoM sthitiyoM meM mRdu svabhAva se rahanA yahI upakAraNa pAraNA kA vinaya karanA hai| isI taraha (vAyaNapariyadRNAsu) sUtra kI vAcanA meM aura usake parivartana karane meM-svAdhyAya ve sUtra42 pAyabhI bhAvanA matAve che-" paMcamaM sAhammiesu" tyAhi At-" paMcama" pratanI pAyabhI bhAvanA vinaya cha, renuM 2135 mA pramANe cha.-" sAhammiesu viNao pajiyavvo" potAnA sAdhamA sAmAna dIkSA paryAyanI apekSA e meTA hoya temanA para vinayavRtti rAkhavI joIe. tathA " uvagAraNapAraNAsu viNao uuMpa jiyavvo" sva bhane 52ne| 5414 karavAmAM ane pAraNAM karavAmAM vinaya rAkhavo joIe. saMyamanI ArAdhanA karavI te pitAnA upara upakAra karyo gaNAya che ane zvAna Adi avasthAmAM anya sAdhuonuM vaiyAvRtya-vaiyAvaMca-karavI te paranA uparano upakAra che. tapanuM pAraNuM karavuM athavA kRtane pAra pahoMcavuM te paNa pAraNuM che. e banne sthitimAM mRdu svabhAvathI rahevuM te ja pAraNAne vinaya karavAnI rIta cha. me 4 rIte " vAyaNapariyaNAsu" sUtranI vAyanAmA bhane tenuM parivatana 42vAmAM-svAdhyAya 42vAmA sAdhuye "viNao pajiyavvo" al zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #821 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a03 sU0 10 'vinaya' nAmaka paJcamabhAvanAsvarUpanirUpaNam 763 kSaNaH prayoktavyaH / tathA-' dANaggahaNa pucchaNAsu' dAnagrahaNapracchanAsu - dAnaM labdhasthAnAde glAnAdibhyo vitaraNat, grahaNam pareNa dIyamAnasyaivAnnAdergrahaNam, pracchanA - vismRtasUtrArthaviSaye praznaH, etAsu viNao ' vinayaH =dAna grahaNayo gurvA. jJAlakSaNaH, praccanAyAM vandanAdirUpaH prayoktavyaH / 1 1 tathA -- nikkhamaNapavesaNAsu' niSkramaNamavezanayoH = gamanAgamanayoH vinayaH = gamane AvazyakIrUpaH Agamane naiSedhikarUpaH prayoktavyaH, kiM bahunA ' aNNesu ya' anyeSu ca evamAiesa' evamAdikeSu = evaMvidheSu bahuSu ' kAraNasaesa ' kAraNazateSu vinayaH prayoktavyaH / kasmAtkAraNAd vinayaH prayoktavyaH ? ityAha- ' viNaovi vinayo'pi tapaH na kevalamanazanAdikameva karane meM sAdhu ko (viNao pauMjiyacco ) vandanAdirUpa vinaya karanA cAhiye / tathA ( dANaggahaNapucchaNAsu viNao pauMjiyacvo ) dAna meMdAtA dvArA diye hue annAdi ko kA glAna Adi sAdhuoM ke liye vitaraNa karane meM - dAtA dvArA diye gaye annAdika ke lene meM guru kI AjJA prApta karanA rUpa vinaya, pracchanA meM vismRta hue sUtrArtha ko gurvAdikoM se pUchane meM - vaMdanAdi rUpa vinaya bhAva rakhanA cAhiye / tathA (nikmaNapavesaNAsu) niSkramaNa aura pravezana meM-gamana aura Agamana meM - ( viNao pauMjiyavvo) AvazyakI rUpa aura naiSedhikI rUpa vinaya karanA cAhiye arthAt-gamana meM AvazyakarUpa aura Agamana meM naiSedharUpa vinaya bhAva sAdhu ko rakhanA cAhiye / ( aNNesu evamAie subaha kAraNesu isI taraha ke aura bhI bahuta se saikaDoM kAraNoM meM (viNao pauMjiyavvo) vinaya bhAva kA AcaraNa karate > ADhi karIne vinaya darzAvavA joI e. tathA dANaggahaNa pucchaNAsu viNao para jiya0vo " hAnamAM-dAtA dvArA apAyesa annAhituM sAna mAhi sAdhugomAM vitaraNa karavAmAM vinaya rAkhavA joie. grahaNa karavAmAM-dAtA dvArA apAyela anna Adi levA mATe gurunI AjJA prApta karavA rUpa vinaya pALavA joIe. pracchanAmAM--bhUlAI gayela sUtrA guru Adine pUchatI vakhate vadyaNA Adi rUpa vinaya bhAva rAkhavA joIe. tathA nikkhamaNapavesaNAsu " niSkubhAyu bhane pravezanAM gamana ane AgamanamAM " viNao para jiyabvo " AvarthikI rUpa naiSedhikI rUpa vinaya bhAva sAdhue rAkhavA joie, eTale ke gamanamAM AvasthikI rUpa ane AgamanamAM naiSedhikI rUpa vinaya bhAva sAdhue rAkhave joI e. bahusu kAraNesu " mA aDAnI anya seDo yAmatobhAM 66 aNe suvamAie paNa " viNao paujiyavvo" vinaya bhAva sAyaravo lehaye. araNa " viNao zrI prazna vyAkaraNa sUtra (( (6 Page #822 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 764 prazravyAkaraNasUtre tapaH api tu vinayo'pi AbhyAntaratapobhedeSu paThitaH, tathA- tavo vi' tapo'pi 'dhammo' dharma:=na kevalaM saMyamaeva dharmaH, kintu tapo'pi dharmaH, tasya cAritrAMzatvAt , ' tamhA' tasmAt 'gurumu ' guruSu 'sAhusu ' sAdhuSu ' tavassisu ya ' tapasviSu ca vinayaH prayoktavyaH / evaM vinayena bhAvito'ntarAtmA nityamadhikaraNakaraNakAraNapApakarmaviratoadhikaraNasya = avinayarUpasAvadyakarmaNo yatkaraNaM kAraNamupalakSaNatvAdanumodanaM ca, etadrUpaM yatpApakarma, tatoviratonivRtto dattAnujJAtAvagraharuci bhavati / etadU vyAkhyApUrvamuktA // sU010 // rahanA cAhiye / kyoM ki (viNao vi tavo) yaha vinaya bhI AbhyaMtara tapa hai kevala anazana Adi hI tapa nahI haiN| tathA ( tavo vi dhammo) cAritra kA aMza hone se tapa bhI dharma hai, kevala saMyama hI dharma nahIM hai| ( tamhI viNao pauMjiyavvo gurusu sAsu tavassisu ya) isaliye gurujanoM ke viSaya meM, sAdhujanoM ke viSaya meM aura tapasvI janoM ke viSaya meM vinaya dharma kA vyavahAra avazya hI karanA cAhiye / (evaMviNaeNa bhAvio antarappA nicca ahikaraNakaraNakArAvaNapAvakammavirae dattamaNuNNAya uggaharuI bhavai ) isa prakAra vinaya dharma se bhAvita jIva nitya avinayarUpa sAvadyakarma ke karane, karAne aura usakI anumodanArUpa pApakarma se nivRtta ho jAtA hai aura dattAnujJAta avagraha meM rUcivAlA bana jAtA hai| bhAvArtha-sUtrakAra ne isa sUtra dvArA adattAdAnaviramaNa rUpa kI pAMcavI bhAvanA kA svarUpa pradarzita kiyA hai isa bhAvanA kA nAma vinaya vi tavo" 20 vinaya 55] mayata2 ta5 cha; 75pAsa mAhita5 nathI. " tavo vi dhammo' yAtrinaA pAthI ta5 5 5 cha, 34 sayama 4 dharma nathI. " tamhA viNao paujiyavvo gurusu tavassisu ya'' te 2Ne gussa. jane pratye, sAdhujane pratye, ane tapasvIjane pratye vinaya dharmane vahevAra avazya 2043 nase. " evaM viNaeNa bhAvio atarappA nicca ahikaraNa karaNakArAvaNa pAvakammavirae dattamaNuNNAya uggaharuI bhavai" 2 vinaya dharmathI bhAvita jIva nitya avinayarUpa sAvadya karma karatAM, karAvatAM ane tenI anumodanArUpa pApakarmathI nivRta thaI jAya che ane dattAnujJAta avagrahamAM rucivALo banI jAya che. bhAvArtha-sUtrakAre A sUtra dvArA adattAdAnaviramaNa vratanI pAMcamI mAnAtuM 2135 4Avyu che. te bhAvanAnuM nAma " vinaya bhAvanA" cha. dIkSA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #823 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 765 sudarzinI TIkA a0 3 sU0 11 adhyayanopasahAraH adhyayanamupasaMharati-' evamiNaM ' ityAdi / mUlam-evamiNaM saMvarassadAraM sammaM cariyaM hoi supaNihiyaM, imehiM paMcahiM vi kAraNehiM maNavayaNakAyaparirakkhiehiM niccaM AmaraNaMtaMca eso jogo neyavo dhiimayA maimayA aNAsavo akaluso acchiddo aparissAvI asaMkiliho suddho svvjinnmnnunnnnaao| evaM taiyaM saMvaradAraM phAsiyaM pAliyaM sohiyaM tIriyaM kiTTiyaM sammaM ArAhiyaM ANAe aNupAliyaM bhvi| evaM nAyamuNiNA bhagavayA paNNaviyaM parUviyaM pasiddhaM siddhi bhAvanA haiM / apane se jo dIkSA paryAya meM jyeSTha haiM, una sAdhuoM meM vinaya dharma kA pAlana karanA tathA svayaM saMyama ke pAlana karane meM aura pAraNA meM mRdu svabhAva rakhanA, ityAdi vinaya saMbaMdhI jitanI bhI kriyAe haiM unheM mokSamArga ke sAdhanoM meM yathAyogyarUpa se pAlana karate rahanA unake prati avinayarUpatA kA bhAva citta meM nahIM Ane denA yaha vinaya bhAvanA hai| tAtparya yaha hai ki jJAnAdi mokSamArga aura usake sAdhanoM ke prati yogyarIti se bahumAna rakhanA yaha vinayadharma hai| isa dharma se bhAvita huA aMtarAtmA avinaya rUpa sAvadya karma ke karane karAne, aura usakI anumodanA janya pApakriyA se virakta ho jAtA hai aura isa bhAvanA kA pAlaka bana jAtA hai / sU0 10 // paryAyamAM je pitAnAM karatAM moTA hoya temanA pratye vinayadharmanuM pAlana karavuM, tathA nija saMyamanuM pAlana karavAmAM tathA pAraNAmAM mRdu svabhAva rAkhave, ItyAdi vinaya saMbaMdhI jeTalI kiyAo che temanu mokSamArganAM sAdhanAmAM yogya rIte pAlana karatA rahevuM, temanA pratye avinaya bhAvane cittamAM pravezavA na deve te vinaya bhAvanA gaNAya che. tenuM tAtparya e che ke jJAnAdi mokSamArga ane tenAM sAdhane pratye yogya rIte bahumAna rAkhavuM te vinaya dharma che. A dharmathI bhAvita thayela AtmA avinayarUpa sAvadya karma karatA, karAvatA ane tenI anamedanAthI pariNamatI pApa kriyAthI bacI jAya che, ane A bhAvanAne pAlaka banI jAya che, te sU. 10 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #824 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 766 prazravyAkaraNasUtre varasAsaNamiNaM AghaviyaM suMdesiyapasatthaM taiyaM saMvaradAraM samattaM tibemi // sU0 11 // iya paNhAvAgaraNe taiyaM saMvaradAraM smttN|| TIkA-evaM pUrvoktamakAreNa 'iNaM' idaM "saMvarassa' saMvarasya ' dAraM' dvAram adattAdAnaviramaNanAmakaM tRtIyaM dvAramityarthaH, ' sammaM ' samyak 'cariyaM' caritaM sat ' hoi' bhavati 'suppaNihiyaM ' supraNihitaM-samArAdhitam / tathA-'imehi ' ebhiH 'paMcahiM ' vi-paJcabhirapi 'kAraNehiM ' kAraNaiH=bhAvanAbhiH, kIdRzaiH kAraNaiH ? ityAha-' maNavayaNakAyaparirakkhiehiM ' manovacanakAyaparirakSitaiHmanovAkAyaiH parirakSitaiH,manovAkAyayogayuktAbhiH paJcabhAvanAbhirityarthaH, 'niccaM' nityam ' AmaraNaMtaM ca ' AmaraNAnta-maraNaparyantaM ca ' esa jogo' epa yogaH adattAdAnaviramaNarUpo yogaH 'Neyabvo' netavyaH-pAlanIyaH - ghiimayA' dhRtimatA ' maimayA' matimatA / kathaM bhUto'yaM yogaH ? ityAha-' aNAsavo' anA aba sutrakAra isa adhyayana kA upasaMhAra karate hue kahate haiM'evamiNaM' ityaadi| TIkArtha-( evaM) pUrvokta prakAra se (iNaM) yaha (saMvarassa dAraM adattAdAnaviramaNa nAma kA tRtIya saMvaradvAra (samma cariya ) acchI taraha se pAle jAne para (supaNihiyaM ) surakSita (hoi ) ho jAtA hai| isaliye (maNavayaNakAyapari rakkhiehiM) mana, vacana, kAya ina tIna yogoM se acchI taraha surakSita kIye gaye ( imehiM ) ina (paMcahi vikAraNehiM ) pAMca bhAvanA rUpa kAraNoM se (niccaM ) sadA (AmaraNaMtaM ca) jIvana bhara taka ( esa jogo) yaha adattAdAnaviramaNa rUpa yoga (dhiimayA maimayA) citta svasthatA se tathA heyopAdeya kI vivekatA se ve sUtrA2 mA adhyynn| upasa.2 42i 47 cha-" evaM miNaM " atyAhi tha-" eva" pUrita prAre " iNe " mA " saMvarassadAra" mahattA. hAna vi2bhae nAmarnu alog sv26|2 " samaM cAriya" sArI rIte pApAmA yAve to " supaNihiyaM " surakSita tha ya che. tethI " maNavayaNakAyaparirakkhiehi " bhana, kyana sana yAnA yogAthI sArI rIte surakSita 42||yes " imehiM " 20 " paMcarhi vi kAraNehi " pAMya sAnA35 ||2||thii "niccaM" sahA " AmaraNaM taca" na 5yata " esajogo" 2 // mahattAhAna vibha5535 yoga "dhiimayA maimayA" vittanI svasthA tathA yopAyanA vivethI zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #825 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 3 sU0 11 adhyayanopasaMhAraH 767 savA-nUtanakarmAgamanarahitatvAt , ' akaluso' akaluSaH = azubhAdhyavasAyarahi tatvAd , ' acchiddo' acchidraH chinnapApasrotastvAt 'aparissAvI' aparisrAvI-vindurUpeNApi karmajalapravezarahitatvAt , ' asaMkikliTThA' asaMkliSTAH=asamAdhibhAvavarjitatvAt , 'suddho' zuddhaH-karmamalavarjitatvAt , 'savvajiNamaNuNNAo' sarvajinAnujJAta: sakalapANihitakArakatvAtsarveSAmarhatAmanumatazcAsti / evam-etAdRzamidaM taiyaM ' tRtIyaM saMvaradvAram ' phAsiyaM ' spRSTaM kAyenAcaritaM, 'pAliyaM ' pAlitaM-satatamupayogenasevitaM 'sohiyaM ' zodhitaM atIcAravarjanena zuddhI yukta hue munijana ko (neyamvo) pAlana karane yogya hai / kyoM ki yaha adattAdAnaviramaNa rUpa yoga ( aNAsavo ) nUtanakarmoM ke Agamana se rahita hone ke kAraNa anAsravarUpa hai, (akaluso) azubha adhyavasAya se varjita hone ke kAraNa akaluSa hai, ( acchiddo ) pApa kA srAta isase chinna ho jAtA hai ataH acchidra hai ( aparissAvI) bindurUpa se bhI karmarUpajala isameM praveza nahIM kara sakatA hai isaliye yaha aparitrAvI hai / ( asaMkiliTTho) asamAdhibhAva se varjita hone ke kAraNa yaha asaMkliSTa hai| (suddho) karmamala se rahita hone ke kAraNa zuddha hai (savvajiNamaNuNNAyo samasta prANiyoM kA isase hita hotA hai isaliye samasta arahaMta bhagavaMto ko yaha mAnya huA hai| ( evaM ) aisA yaha ( taiyaM ) tutIya saMvara dvAra hai / isa saMvaradvAra ko jo ( phAsiyaM) apane zarIra se Acarita karate haiM, ( pAliyaM ) nirantara upayoga pUrvaka ise sevita karate haiM ( sohiyaM ) aticAroM se ise rahita karate haiM yuta bhaninAne " neyavvo" pAlana 42vA yogya cha. mA mahattAhAna vibhaY 35 yo " aNAsavo" navA nA mAgabhanathI 2hita DAvAne 42 manAsa135 cha, " akaluso" bhazuma madhyavasAyathI 2hita DAvAne // 2 // o manuSa cha, "acchiddo' 55ne| srotatenAthI chinna 24 taya cha tethI machidra cha, "aparissAvI'' bha 35 januM miDa 5 tamA praveza zatuM nathI tethI te 55. ritrAvI cha, "asaMkiliTTho" asamAdhi lAva 2hita pAne 2 te asasiTa cha, " suddho" bha bhagathI 2Dita DapAne 4|26teshuddh zucha, " savvajiNamaNuNNAo" samasta prANImAtuM tanAthI 48yA thAya che, te // 2 // o samasta mata bhagavAnAne te mAnya thye| cha, " eva" me " taiya" / tRtIya s126|2 cha. 2 // sava2vAne re " phAsiya" potAnA zarIrathI pAyare cha, "pAliya" nita2 upayoga pU: tenu sevana 42 cha, "sohiyaM" matiyArAthI tene 2hita 42 . " tIriyaM" pUra 35thI tenu sevana 42 cha. "kiTiya" tenuM zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #826 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 768 prazravyAkaraNasUtre kRtaM / tIriyaM ' tIritaM tIraM prApitaM pUrNarUpeNa sevitaM, 'kiTTiyaM ' kIrtitamanyeSAmupadiSTam , ' ArAhiyaM ' ArAdhitam trikaraNatriyogaiH-samyagAcaritam , 'ANAe / AjJayA sarvajJavacanAnusAreNa ' aNupAliyaM' anupAlitaM bhavati / evam amunA prakAreNa ' nAyamuNiNAH' jJAtamuninA=jJAtAkhyaprasiddhakSatriyavaMzodbhavena muninA bhagavatA mahAvIreNa -- paNNaviyaM ' prajJApitaM-ziSyebhyaH sAmAnyatayA kathitaM, 'parUviyaM ' prarUpitaM-bhedAnubhedapradarzanapUrvakaM kathitaM, 'pasiddha ' prasiddha jinavacane prakhyAtaM, 'siddhavarasAsaNamiNaM ' siddhavarazAsanamidaM, siddhAnAM niSThitArthAnAM varazAsana-pradhAnAjJArUpam , 'AdhaviyaM' AkhyAtaM-sarvatobhAvena kathitaM, (tIriyaM ) pUrNarUpa se isakA sevana karate haiM (kiTTiyaM ) dUsaroM ko isake pAlana karane kA upadeza dete haiM, ( sammaM ) tIna karaNa tIna yogoM se isa kI bhalI prakAra se ( ArAhiyaM) anupAlanA karate haiM (ANAe aNupAliyaM bhavai ) una ke dvArA yaha yoga tIrthakara prabhu kI AjJAnusAra hI pAlita hotA mAnA jAtA hai / ( evaM ) isa prakAra se (NAyamuNiNA bhagavayA) jJAtanAmaka prasiddha kSatriyavaMza meM utpanna hue munirAja bhagavAna mahAvIra ne ( paNNaviyaM ) ziSyoM ke liye isa viSaya kA sAmAnyarUpa se samajhAyA hai| (parUviyaM ) bAda meM bheda prabheda pUrvaka usakA kathana kiyA hai| isIliye ( pasiddhe ) jinavacana meM yaha prakhyAta huvA hai arthAt jinavacana ke anusAra hI AcArya paraMparA se isakA pAlana karanA isI rUpa se calA A rahA hai / tathA (siddhavarasAsaNamiNaM ) bhUtakAla meM jitane bhI siddha ho cuke haiM unakA yaha pradhAna AjJArUpa zAsana hai| (AghaviyaM ) aisA bhagavAn mahAvIra prabhu ne pAlana 42vAnI anyane upadeza mA cha. " sammaM" ! 4263 traya yogAthA tenuM sArI rIte " ArAhiya" 2manupAlana 42 cha, " ANAe aNupAliya bhavaI' temanA dvArA A yoganuM, tIrthaMkara prabhunI AjJA anusAra pAlana thAya che sama bhAnapAmA mAve cha. " ' evaM" / mAre "NAyamuNiNA bhagavayA" jJAta nAmanA prasiMddha kSatriya vaMzamAM utpanna thayela munirAja bhagavAna mahAvIre "paNNaviya" ziSyAne mATe / viSaya sAmAnya 3 samantavya cha, " parUviya" tyA2 mA leha prasaha sahita tenuM 4thana :yu che. tethI " pasidhdhe" Arq. canamAM te prakhyAta thayela che eTale ke jinavacana anusAra ja AcArya paraM5raathii ternu zata pAsana 42vAnu yAkSyu mAve che. tethI " siddhavarasAsaNamiNaM" bhUtabhA 2 siddho 2 gayA cha tebharnu bho bhunya mAjJA 35 zAsana cha. " Aghaviya" se lagavAna mahAvIre sava mAthI tene zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #827 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sadazinI TIkA a0 3 10 11 adhyayanopasaMhAraH 769 'sudesiyaM ' sudezita sadevamanujAsurAyAM parpadi suSTrapadiSTam 'pasatya' prazastaMsarvaprANihitakaratvAnmaGgalamayaM ' taiyaM saMvaradAraM ' tRtIyaM saMvaradvAraM ' samattaM' samAptam / 'ttibemi' iti abImi / asyAH pUrvamuktaH // sU0 11 // iti zrIvizvavikhyAta-jagavallabha-prasiddhavAcakapaJcadazabhASAkalitalalitakalA pAlApaka-pravizuddhagayagadyanaikagranthanirmApaka- vAdimAnamardaka-zrIzAhUchatrapa. tikolhApurarAjapradatta- jainazAstrAcArya ' padabhUSita-kolhApurarAjaguru-bAlavahmacAri-jainAcArya-jainadharmadivAkarapUjyazrI-ghAsIlAlaativiracitAyAM dazamAGgasya zrI praznabyAkaraNasUtrasya sudarzanyAkhyAyAM vyAkhyAyAM saMvarAtmA ke dvitIyebhAge'dattAdAna viramaNanAmakaM tRtIyaM saMvaradvAraM samAptam // sarva bhAva se isake viSaya meM kahA hai aura (sudesiyaM) devoM, manujoM tathA asuroM se yukta pariSadA meM isakA upadeza diyA hai / ( pasatthaM ) sarvaprANIyoM kA hitakAraka hone se maMgalamaya hai (taiyaM saMvaradAraM samattaM ) yaha tRtIya saMvara dvAra samApta huA (tti bemi ) aisA maiM kahatA huuN| arthAt he jaMbU ! isa tRtIya saMvara dvAra kA jaisA kathana maiMne sAkSAt bhagavAna mahAvIra ke mukha se sunA hai vaisA hI maiMne tuma se kahA haiapanI tarapha se isameM maiMne kucha bhI mizrita nahIM kiyA hai| ____ bhAvArtha--- isa tRtIya saMvara dvAra kA upasaMhAra karate hue sUtrakAra samajhA rahe hai ki isa tRtIya saMvara dvAra kA jo munijana tIna karaNa tInayoga se surakSita kI gaI pAMca bhAvanAoM se jIvana bhara pAlate haiMviSe 4thu cha bhane 'sudesiyo , manuSyo bhane masuthI yuta parikSAmA tenI paheza gho cha " pasatthaM " sa prANImAna hita42nA2 vAthI te bhagalamaya cha, " taiyaM saMvaradArasamattaM" m| tRtIya sava262 samAna thayu, ttibemi" mevuI I. meTale ! // tRtIyasa12vA2rnu kathana je pramANe sAkSAta bhagavAna mahAvIranA mukhe sAMbhaLyuM hatuM te ja pramANe tamane kahuM chuM-mArA taraphathI temAM kaMI paNa umeravAmA AvyuM nathI. bhAvArtha - A trIjA varadvArane upasaMhAra karatA sUtrakAra samajAve che. ke A trIjA saMvaradvAranuM je munijana traNa karaNa traNa yugathI surakSita karavAmAM Avela pAMca bhAvanAo sahita pAlana kare che te pramANe pitAnI dareka zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #828 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 770 prazravyAkaraNasUtre isake anusAra apanI pratyeka pravRtti para aMkuza rakhate haiM unake azubha adhyavasAya ruka jAte haiM, navIna karmoM kA unako baMdha nahIM hotA hai aura saMcita karmoM kI nirjarA hotI rahatI hai| pApoM kA srota isake prabhAva se baMdha ho jAtA hai / yaha aparisrAvI Adi vizeSaNAMvAlA hai / trikAlavartI samasta arihaMta bhagavaMtoMne isakA pAlana kiyA hai / unhoM ke anusAra bhagavAn mahAvIra prabhu ne bhI isakA unhIM kI mAnyatAnusAra svarUpAdi pradarzana dvArA kathana kiyA hai / apanI pariSadA meM Aye hue samasta jIvoM ko isI prakAra se isakA vivecana kiyA hai, ataH yaha maMgalamaya hai ise dhAraNa kara pratyeka jIva ko samasta saMjJI paMcendriya paryApta manuSyoM ko apanA janma saphala banA lenA cAhiye / isa prakAra jaMbU svAmI ko isa tRtIya saMvara dvAra ke viSaya meM sudharmAsvAmI ne samajhAyA hai | sU0 11 // // tRtIya saMcaradvAra samApta // pravRtti para aMkuza mUke che, temanA azubha adhyavasAya aTakI jAya che, temane navAM kAMnA baMdha baMdhAtA nathI, ane sacitta karmonI nirjarA thatI rahe che. tenA prabhAvathI pApAnA srota aMdha paDI jAya che te aparisAvI ADhi vizeSaNAthI yukta che. trikAlavI samasta arihatAe tenuM pAlana karela che. temanA pramANe ja bhagavAna mahAvIre tenuM temanI mAnyatA anusAra svarUpAdi pradarzana dvArA kathana karyuM che. potAnI pariSadAmAM Avela samasta jIveza samIpa e ja prakAre tenuM vivecana karyu che, tethI te moMgalamaya che. tene dhAraNa karIne pratyeka jIve-samasta paMcendriya praryApta manuSyAe-peAtAnA janma saphaLa karavA joie. A pramANe sudharmA svAmIe jabRsvAmIne A trIjA sa varadvaar viSe samanavyu che. // sU. 11 // // tRtIya saMvaradvAra samApta zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #829 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // atha caturtha saMvaradvAraM prArabhyate // vyAkhyAtaM tRtIyamadattAdAnavidamaNanAmakaM saMvaradvAram / atha brahmacarya nAmakaM kramaprAptaM caturtha saMvaradvAramabhidhIyate / asya pUrveNa sahAyamabhisaMbandhaH-pUrvatrAdattAdAnaviramaNamuktaM' tacca maithunaviramaNamantareNa na saMbhavatItyanena saMbandhenAyAtamidaM caturtha saMvadvAram / tasyedamAdimaM sUtram-'jaMbU ' ityAdi / mUlam-jaMbU ! etto ya baMbhaceraM uttamatavaniyamanANadaMsaNa. carittasamaMtaviNayamUlaM jama niyamaguNappahANajuttaM himavaMtamahaMtateyamaMtaM pasatthagaMbhIrathimiyamajhaM ajavasAhujaNAcariyaM mokkhaggaM visuddhasiddhagainilayaM sAsayamavvAbAhamapuNabbhavaM pasatthaM somma suhaM sivamacalamakkhayakaraM jaivarasArakkhiyaM sucariyaM subhAsiyaM navariM muNivarehiM mahApurisadhIrasUradhammiyadhiimaMtANa ya sayA visuddhaM bhavvaM bhavvajaNANucariyaM nissaMkiyaM nibbhayaM nittusaM nirAyAsaM niruvalevaM nivvuigharaM niyamanippakaMpaM tava caturtha saMvara dvAra prAraMbhatRtIya adattAdAna viramaNa nAmaka saMvaradvAra kA vyAkhyAna ho cukA, aba krama prApta caturthe brahmacarya nAmakA saMvaradvAra kA vyAkhyAna prAraMbha kiyA jAtA haiN| isakA pUrva saMvaradvAra ke sAtha isa prakAra se saMbaMdha hai-jabataka maithuna viramaNa nahIM hogA taba taka tRtIya saMvaradvAra kI saMbhavatA nahIM ho sakatI, isaliye usake anantara sUtrakAra aba isa caturtha saMvaradvAra ko prAraMbha kara rahe haiN| usakA yaha sarva prathama sUtra hai-'jaMbU' ityAdi / cothA saMvaradvArano prAraMbha trIjA adattAdAna viramaNa nAmanA saMvaradvAranuM varNana pUruM thayuM, have anukrame AvatA cethA brahmacarya nAmanA saMvaradvAranuM varNana zarU karavAmAM Ave che. tene AgaLanA saMvaradvAra sAthe A pramANe saMbaMdha che-jyAM sudhI mithuna viramaNa thAya nahIM tyAM sudhI trIjuM saMvaradvAra saMbhavita thaI zakatuM nathI, tethI tenuM kathana karyA pachI have sUtrakAra A cothA saMvaradvAranI zarUAta 42 cha. tenuM sauthI 5 sUtra // pramANe che-" jaMbU' tyAha zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #830 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3D 772 prazravyAkaraNasUtre saMjamamUladaliyaNibhaM paMcamahavvayasurakkhiyaM samiiguttiguttaM jhANavarakavADasukayarakSaNamajhappadiNNaphalihaM sannaddhabaddhocchaiya duggaipahaM sugaipahadesagaM ca loguttamaM ca vayamiNaM paumasaratalA. gapAlibhUyaM mahAsagaDaaragatuMcabhUyaM mahAviDimarukkhakkhaMdhabhUyaM mahAnagarapAgArakavADaphalihabhUyaM rajjupiNaddhovvaiMdakeU visugaguNasaMpiNaddhaM // sU0 1 // TIkA--'jaMbU' he jambUH / ' etto ya' itazca adattAdAnaviramaNasaMvaradvArasamAptyanantaraM ca 'baMmaceraM ' brahmacarya nAma caturtha saMvaradvAramabhidhIyate / tatviM svarUpamityAha-' uttamatavaniyamanANadaMsaNacarittaviNayamUlaM ' uttamataponiyamajJAnadazanacAritravinayamUlam tatra uttamAH-pradhAnAH ye tapo niyamajJAnadarzanacAritravinayAH tatra-tapA=anazanAdikaM dvAdazavidham , niyamA=abhigrahAdayaH, jJAnaM padArthAnAM viziSTavodhaH, darzanam tattvazradAnarUpam , cAritraM-sAvadyayogaviratilakSaNam , vinayA=abhyutthAnAdilakSaNaH, eteSAM dvandvaH, teSAM mUlamivamUlaM kAraNaM yattattathoktam, TIkArtha-( jaMbU) he jambU ! (etto ya) adattAdAnaviramaNa nAmaka saMvaradvAra kI samApti ke anantara aba maiM (baMbhaceraM) brahmacarya nAmaka caturtha saMvara dvAra ko kahatA huuN| usakA svarUpa isa prakAra hai-(uttamatavaniyamanANadaMsaNacarittaviNayamUlaM ) anazana Adi bAraha prakAra ke uttamatapoM kA, uttama abhigraha Adi rUpa niyamoM kA, padArthI kA viziSTabodha rUpa uttamajJAna kA; padArthoM ko zraddhAnarUpa uttamadarzana kA sAvadhayoga viratirUpa uttama cAritra kA, aura abhyutthAna Adi rUpa uttama vinaya kA, mUla kI taraha yaha brahmacarya mUla kAraNa hai, tathA ast- " jaMbU" hai ! " etto ya" mahattAna virabha nAmanA 12vAranI samApti 5chI ve hu" baMbhacera " prasaya nAbhanA yAthA sa12hArnu varNana 43. tenuM 2135 mA pramANe cha. " uttamatavaniyamanANadaMsaNacaritta viNayamUlaM " manazana mAha 2 4t2ri uttama tapana, uttama maniya Ei rUpa niyamonuM, padArthonA viziSTa dharUpa uttama jJAnanuM, padArthonA zraddhAna rUpa uttama darzananuM sAvadyoga viratirUpa uttama cAritranuM, ane abhyasthAna Adi rUpa uttama vinayanuM, mULanI jema A brahmacarya mULa kAraNa che. tathA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #831 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TokA a04 sU01 brahmacaryasvarUpanirUpaNama tathA-'jamaniyamaguNappahANajuttaM' yamaniyamaguNapradhAnayuktam-tatra-yamAHmANAti. pAtaviramaNAdayaH, niyamA=abhigrahAdayaste ca te guNapradhAnAH = guNamukhyAH -. guNAnAM madhye yamA niyamAzca sarvataH zreSTha ityarthaH, taiyuktam, tathA-'himavaMtamahaMtateyamaMtaM ' himavanmahattejasvi-himavAniva-parvatavizeSa iva maha=vizAlaM tejasvi ca yattattathoktaM. ayaM bhavaH-yathA himavAn sakalaparvatApekSayA mahAn tejasvI ca vartate, tathaivedaM brahmaca sakalavatApekSayA vizAlaM tejasviceti / uktaM ca ___ "vratAnAM brahmacaryahi, nirdiSTaM gurukaM vratam / tajjanyapuNyasaMbhAra, saMyogAd guru rucyate // 1 // " iti / tathA-- 'pasatthagaMmIrathimiyamajhaM' prazastagaMbhIrastimitamadhyaM prazastaM zubhaM gambhIram agAdham , stimita sthiraM ca madhyam antaH karaNaM yasmin sati tattatho. (jamaniyamaguNappahANajuttaM ) yaha prANAtipAta viramaNa Adi yamoM se evaM abhigraha Adi niyamoM se ki jo samastaguNoM meM zreSTha mAne gaye haiM yukta hai, tathA (himavaMtamahaMtateyamaMtaM ) jo himavAn parvata kI taraha vizAla aura tejasvI hai, arthAt jisa prakAra himavAn parvata sakala parvatoM kI apekSA mahAn aura tejasvI mAnA jAtA hai, usI prakAra yaha brahmacarya vrata bhI sakalavratoM kI apekSA vizAla tejasvI vrata mAnA gayA hai| kahA bhI hai___ "vratAnAM brahmacarya hi, nirdiSTaM gurukaM vratam / taja ya puNyasaMbhAra, saMyogAd gururucyate // 1 // vratA meM saba se bar3A vrata brahmacarya hai / kyoM ki brahmacarya ke pAlana karane se jo puNyasamUha prApta hotA hai-usI ke saMbaMdha se guru mAnA jAtA hai / arthAt- isI brahmaca kA pAlaka hI saccA guru kahalAtA hai| tathA-(pasatyagaMbhIrathimiyamajjhaM) isa brahmacarya ke sadbhAva se pAlana " jamaniyamaguNappahANajuttaM " prAtipAta vi2bhae mAha yamAthI mane mligraha Adi niyamamAMthI, ke je sarve guNomAM zreSTha manAya che. yuddha che. tathA " himavaMtamahaMtateyamaMtaM " 2 himAlaya patanI ma viza bhane tesvI che, eTale ke jema himAlaya parvata saghaLA parvate karatAM mahAna ane tejasvI manAya che tema A brahmacarya vratane paNa saghaLAM vratanA karatAM vizALa tejasvI vrata mAnavAmAM Ave che. kahyuM paNa che- "vratAnAM brahmacarya hi, nirdiSTaM gurukaM vratam / tajjanyapuNyasaMbhAra, - saMyogAd gururucyate // 1 // vratamAM sauthI moTuM vrata brahmacarya che. kAraNa ke brahmacaryanA pAlanathI je punya samUha prApta thAya che-tenA kAraNe tene guru manAya che. eTale ke mA brhmyyn| 41 sAya zuru pAya che. tathA "pasatthagaMbhIrathi zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #832 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 774 prazravyAkaraNasUtre ktam , brahmacAriNo'ntaHkaraNaM prazastatAgAmbhIryasthairyayuktaM bhavatIti bhAvaH / tathA - ' ajjavasAhujaNAcariyaM ' ArjavasAdhujanAcaritam-ArjavensaralabhAve saMlagnA ye sAdhujanAstairAcaritam / tathA ' mokkhamagge ' mokSamArgaH mokSasthAnaprApaka ityarthaH tathA 'visuddhasiddhigainilaye' vizuddhasiddhagatinilayaH vizuddhA rAgAdidoSavajitatvAnnirmalAyA siddhiH kRtakRtyatA, saiva gamyamAnatvAd gatistasyA nilayogRham-siddhigatiprApakatvAtsidvisthAnamityarthaH, tathA 'sAsayaM ' zAzvataM sAdyaparyavasitazivasukhajanakatvAt , ' avvAvAhaM ' avyAvAdhaM-zArIrikamAnasikaduH kharjitatvAt 'apuNabmavaM' apunarbhavam punarjanmapratirodhakatvAt , 'pasatthaM ' prazastam-nirmalatvAt , tathA-' saummaM ' saumyam--sakalajanamanomodajanakatvAt , kartA kA aMtaHkaraNa zubha, gaMbhIra-agAdha, evaM sthira ho jAtA hai / tathA (ajavasAhujaNAcariyaM ) yaha brahmacarya, Arjava meM-sarala bhAva meM-saMlagna bane hue sAdhujanoM ke dvArA Acarita kiyA jAtA hai| tathA-(mokkha magge ) yaha brahmacarya apane pAlanakartA ko mokSa sthAna kI prApti karAne vAlA hotA hai tathA ( visuddhasiddhigai nilaye ) yaha brahmacarya vizuddharAgAdi doSoM se varjita hone ke kAraNa nirmala-jo kRtakRtyatA rUpa gati hai usakA ghara hai-siddhi gati kA prApaka hone se siddhi kA sthAna hai tathA (sAsayaM) sAdyaparyavasita ziva sukha kA janaka hone se yaha brahmacarya zAzvata hai ( avvAbAhaM ) zArIrika evaM mAnasika duHkhoM se rahita hone ke kAraNa yaha brahmacarya avyAyAdha-bAdhA se rahita hai| ( apuNabbhavaM ) isake prabhAva se saMsAra meM jIva kA punarjanma nahIM hotA, usakA yaha pratirodhaka hai isaliye yaha apunarbhavarUpa hai| (pasatthaM nirmala miyamajjha" te brahmayayana! pAvanathI tenuM pAsana 42nA2nu mata:429 zuma, bhI2, 25||dh, mane sthi2 57 saya cha. tathA " ajjavasAhujaNa cariyaM" A brahmacarya, Arjava, sarala bhAvamAM lIna thayela sAdhujane dvArA AcaravAmAM Ave che. tathA " mokkhamagge " mA brahmayartha, tenuM pAsana 42nArane bhAkSanI prAti rAvanA2 saya che. tathA " visuddhasiddhigainilaye' ! prAyaya vizuddha rAgAdi dethI rahita hovAne lIdhe nirmaLa-ke kRtakRtyatA rUpa gati che tenuM gha2 cha-siddhigati prApta 422vAnA2 DApAthI sidinuM sthAna cha, tathA " sAsayaM" chAyamI ziva sumana na hovAthI mA brahmaya zAzvata cha " avvAvAha" zArIrika ane mAnasika duHkhethI rahita hovAne kAraNe A brahmacarya avyAmaath-saadhaathii 2Dita cha, " apuNabbhaya" tenA prabhAvathI saMsAramA ne punarjanma le paDato nathI. tenuM te pratirodhaka che tethI te apunarbhavarUpa che. zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #833 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 775 sudarzinI TIkA a04 sU0 1 brahmacaryasvarUpanirUpaNam tathA-'suhaM ' sukha-sukhasvarUpatvAt , 'sivaM ' zivam nirupadravatvAt , tathA'ayalaM ' acalam-spandanAdivarjitatvAt , tathA 'akkhayakaraM ' akSayakaram akSayo mokSastatkaram bhavabIjAGkurAjananAt , tathA-' jaivarasArakkhiyaM ' yativarasaMrakSitam-yativaraiH= munipradhAnaiH tIrthaGkaragaNadharAdibhiH saMrakSitaM paripAlitam , tathA sucariyaM ' sucaritam zobhanAnuSThAnam , tathA-' muNivarehiM ' munivaraiH tIrthaMkarAdibhiH ' navari' kevalaM 'subhAsiyaM ' subhASitaM suSTha pratipAditam , ca =punaH-idaM brahmacarya ' mahApurisavIrasUradhammiyadhiimaMtANa ' mahApuruSadhIra zUradhAmikadhRtimatAm=mahApuruSA:-puruSazreSThAH, dhIrazUrAH dhIrANAM madhye zUrAH atyantasAhasasaMpannAH, dhArmikAH dharmaparAyaNAH, dhRtimanto-dhairyavantaH, eSAM karmadhArayaH, teSAM tathoktAnAm 'sayA' sadA-kumArAdisarvAvasthAsu ' suvisuddhaM ' suhone se yaha prazasta hai / (sommaM ) samasta manuSyoM ke mana ko praphullita karane vAlA hone se yaha saumya hai / ( suhaM ) sukhasvarUpa hone se yaha eka sukha hai| (sivamayalamakkhayakaraM ) upadrava rahita hone se yaha zivarUpa hai / spandanAdi kriyA se varjita hone ke kAraNa yaha acala hai| bhavarUpa bIja ke aMkurakA utpAdaka nahIM hone se akSaya-mokSa kA kAraka hai ataH yaha akSayakara hai-| (jaivarasArakkhiyaM ) munimadhAna-tIrthakara evaM gaNadhara Adi devoM dvArA pAlA gayA hone se yaha yativara saMrakSita hai / ( sucariyaM ) zobhana AcAra rUpa hone se yaha sucarita hai| ( nabari munivarehiM subhAsiyaM ) kevala munivaroM-tIrthaMkaroM dvArA hI yaha acchI taraha se pratipAdita kiyA gayA hai| tathA yaha brahmacarya mahApurisadhIra-sara- dhammipa-dhiimaMtANa ya sayA visuddhaM ) mahApuruSoM kA, dhIroM ke " pasatya" nima vAthI te prazasta cha. " somma " sabha2ta bhanudhyAmA manane prati 42 // 2 DApAyI te saumya che. " suha" suma2135 havAthI te me supa cha. "sivamayalamakkhayakara" padrava 2Dita hAthI te shivrUpa che spandanAdi kiyAthI rahita hovAthI te acaLa che. bhavarUpa bIjanA aMkuranuM utpAdaka nahIM hovAthI te akSaya-mekSikAraka che, tethI te akSayakara " jaivarasArakkhiya' " munipradhAna-tIya 42 ane. gdhre| mAha ho // 2 // pAyesa pAthI te yati12 sa2kSita cha. " sucariya" su12 mAyA235 te suyarita cha. " navari munivarehiM subhAsiyaM " va muniva2-tIya 42 / haa| tenuM sArI zete pratipAdana rAyu cha tathA " mahApurisa-dhIra-sUradhammiya-dhiimaMtANa ya sayA visuddha" bhaDa1puruSA, dhonI 12ye 595 dhI2 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #834 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 776 prazravyAkaraNasUtre vizuddhaM-nirdoSam , eSAmeva brahmacarya tirdoSa bhavatIti bhAvaH, tathA-' bhavvaM bhabyaM-kalyANarUpam , ' bhavyajaNANucariyaM' bhavyajanAnucaritama-bhavyajanasamArodhitam , tathA-' nissaMkiyaM ' niHzaGkitaM, brahmacArI hi viSayaspRhAzUnyatvAjjanAnAM madhye niHzaGkanIyo bhavatIti brahmacaryamapi nizzaGkitam , tathA * nibbhayaM' nirbhayaM, brahmacAriNo hi nirbhayA bhavanti, nirbhayatAkAraNatvAt brahmacaryamapi nirbhayam tathA- nitusaM' nistuSa-vizuddhamityarthaH, yathA-tupanirgata taNDulaM zubhaM bhavati bhI bIca meM dhIra kahe jAne vAle zUroM kA atyaMta sAhasasaMpanna vyaktiyoM ke, dhArmika puruSoM ke, aura dhairyazAlI puruSoM ko yaha sadA-kumAra Adi avasthAoM meM bhI muvizuddha-nirdoSa rahatA hai| ( bhavvaM ) yaha brahmacarya kalyANarUpa hai / ( bhavvajaNANucariyaM ) bhavyapuruSoM dvArA yaha ArAdhita kiyo huA hai / ( nissaMkiyaM) yaha brahmacarya nizzaMkita hotA hai| kyoM ki brahmacArI viSayalAlasA se zUnya hone ke kAraNa manuSyoM ke bhItara kisI bhI taraha se zaMkAspada nahI hotA hai ataH yaha prabhAva usake brahmacarya kA hI hai isIliye yahA~ para sUtrakAra ne nizaMkita vRtti kA kAraNa hone se brahmacarya ko bhI nizzaMkita kahA hai| isI taraha yaha brahmacarya (nibhayaM ) nirbhaya hotA hai| kyoM ki brahmacarya ko pAlana karane vAle puruSa ratna sarvatra nirbhaya rahA karate haiM, ataH nirbhayatA kA kAraNa hone se brahmacarya ko nirbhaya vizeSaNa se sUtrakAra ne viziSTa kiyA hai / tathA yaha brahmacarya (nittusa) nistuSa hai-tupavihIna taNDula jisa prakAra zubhra hotA haiM usI prakAra yaha brahmacarya bhI viSaya lAlasA tarIke oLakhAtA zure, atyaMta sAhasayukta vyaktio, dhArmika puruSe, ane paiyazALI puruSone te sadA kumAra Adi avasthAmAM paNa suvizuddha nirdoSa 23 cha. " bhabba" 241 prAya 48yA535 cha. " bhavvajaNANucariya" bhavya paruSo dvArA tenuM 2mArAdhana thAya cha " nissaMkiya" / brahmayayaH niHzati hoya che, kAraNa ke brahmacArI viSaya lAlasA rahita hovAthI manamAM koI paNa prakAre zaMkAne pAtra thato nathI. A tenA brahmacaryane ja prabhAva hovAthI ahIM sUtrakAre niHzakita vRttinuM kAraNa hovAthI brahmacaryane paNa nizakti Bhyu cha. me 4 pramANe / brahmayaya " nibhaya" nilaya hAya che. // 23 // brahmacaryanuM pAlana karanAra puruSe sarvatra nirbhaya rahI zake che. tethI nirbha- yatAnuM kAraNa hovAthI brahmacaryanuM sUtrakAre nirbhaya vizeSaNa lagADayuM che. tathA mA prAya " nittusaM" nistuSa-tuSa viDIna (t| vinAnA) yAmA jema zaja hoya che tema A brahmacarya paNa viSaya lAlasA rUpI suSa vihIna zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #835 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TokA a04 sU0 1 brahmacarya svarUpanirUpaNam 777 tathavedaM brahmacaryamapi zubhramiti bhAvaH, tathA-' nirAyAsaM ' nirAyAsaM= khedAjana' niruvalevaM ' nirupalepam - viSayasnehavarjitam, tathA - ' nivvuigharaM ' nitigRham = nivRteH = cittasamAdheH gRhaM sthAnam, 'niyama niSpakaMpaM niyamaniSprakampaM = niyamena = nizcayena, niSprakampaM avicalam - niraticAratvAt, tathA - ' tavarUpa tuSa se vihIna hone ke kAraNa bilakula zubhra - pavitra hai / (nirAyAsaM) isake pAlana karane se kisI bhI prakAra kA pAlanakarttA ko AyAsaarthAt- kaSTa nahIM uThAnA par3atA hai isaliye kheda kA ajanaka hone se yaha nirAyAsarUpa hai | ( nirucalevaM ) vaiSayika padArthoM kI ora brahmacArI ke citta meM thor3A sA bhI sneha - rAgabhAva nahIM hotA hai, ataH viSaya snehavarjita hone se yaha brahmacarya nirupalepa hai / ( nivbu gharaM ) brahmacArI ke hi citta kI svasthatA rahatI hai, kyoM ki viSayoM kI ora usakI lAlasA nahIM jAtI haiM, ataH usa saMbaMdha ko lekara usake citta meM asamAdhirUpa Akula vyAkula pariNati nahIM rahatI hai isaliye yaha brahmacarya cittasamAdhi kA eka ghara hai / (niyamanippakaMpa) aticAroM se vihIna hone ke kAraNa yaha brahmacarya niyama se - nizcaya se niSprakampaavicalita hotA hai| tAtparya yaha hai ki gRhasthoM ke brahmacarya vrata meM aticAra laga sakane ke kAraNa unakA vaha brahmacarya vicalita nahIM hotA hai parantu sakala saMyamI janoM kA brahmacarya aticAroM se vihIna hotA hai, isaliye yaha yahAM avicalita kahA gayA hai| ( tavasaMjamahovAthI tahana zubha pavitra che. "nirAyAsa " tenu pAvana azvAthI pAsana kartAne kAi paNa prakAranA AyAsa-kheda eTale ke kaSTa uThAvaveA paDatuM nathI tethI hanuna na hovAne araNe te nirAyAsa3pa che." niruvalevaM " vaiSayi padArthonI tarapha brahmacArInA cittamAM jarI paNa sneha-rAgabhAva thateA nathI, tethI viSayasneha rahita hovAthI zrAyarthane nirupalepa che. " nivbuighara " brahmacArInA cittanI svasthatA rahe che, kAraNa viSayAnI pratye tene lAlasA thatI nathI. te saMbadhane lIdhe tenA cittamAM asamAdhirUpa AkuLa vyAkuLatAnA rUpa pariNita rahetI nathI. tethI A brahmacarya citta samAdhinu eka ghara che. " niyama nippakaMpa " atiyA rodhI rahita hovAne arAge mA prahmatharya avazya niprakampa-avicalita hAya che tenuM tAtparya e che ke gRhasthAnA brahmaya vratamAM aticAra lAgI zake che te kAraNe temanuM brahmacarya avicalita hatuM nathI, paNa sakaLa sayamIjanAnuM brahmacaya' aticArothI rahita hoya che, te kam zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #836 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I mmacar 774 prazravyAkaraNasUtre saMjamamUladaliyaNibhaM ' tapaH-saMyamamUladalikanimama tapaH saMyamayoH mUladalikaMmUladravyam-mUladhanamityarthaH, tasya nibhaM sadRzaM yattattathA, tathA- paMcamahavvayasurakkhiya' paJcamahAvratasurakSitaM pazcamahAvratAnAM madhyasthitatvena suSThurakSitamiva yattatathoktam , tathA ' samiiguttiguttaM' samitiguptiguptam-samitibhiH IryAsamityAdibhiH, guptibhiH manoguptyAdibhizca guptam-rakSitam , tathA-'jhANavarakavADasukayarakkhaNaM' dhyAnavarameva-dharmadhyAnameva kapATam-tena suSTu-zobhanatayA kRtaM rakSaNa yasya tat , tathA-' ajjhappadiNNaphalihaM' adhyAtmadattaparigham adhyAtmameva sadbhAvaeva kapATadRDhIkaraNAthai dattaH paridhaH-argalA rakSAyeM yasya tat , tathA-'saMnaddhabaddhocchaiyaduggaipahaM ' saMnavaddhAvacchAditadurgatipatham-saMnaddhobaddhaAvchAditazva arthAt sarvato niruddho durgatipatho-durgatimArgoM yena tattathoktam , tathA-' sugaipamUladaliyaNibhaM ) tapa aura saMyama kA yaha brahmavarya mUla dhana jaisA hai| (paMcamahavvayasurakkhiyaM ) jisa prakAra pAMca puruSoM ke bIca meM rahA huA puruSa surakSita rahatA hai usI prakAra yaha brahmacarya bhI pAMca mahAvratoM ke gaca meM sthita hone ke kAraNa surakSita ke jaisA hai / (samiiguttigutta) IryAsamiti Adi pAMca samitiyoM se evaM manogupti Adi tIna guptiyoM se bhI isakI sadA rakSA hotI rahatI hai isaliye yaha samiti aura guptiyoM se bhI gupta-surakSita kahA gayA hai| tathA (jhANavarakavADa sukayarakkhaNaM ) isakI rakSA sadA dharmadhyAna rUpa majabUta kivAr3oM se bhI bahuta acchI taraha hotI rahatI hai (ajjhappadaNNaphalihaM isakI rakSA ke nimitta ina kivADoM meM majabUtI lAne vAlA argalA jaisA adhyAtma-sadbhAva vahAM kAma karatA hai| ( sannaddhabaddhocchaiyaduggaipahaM ) yaha brahmacarya apane pAlaka ke durgatimArga ko sarvathA roka detA hai, (sugai 23 // tene mAhI bhaviyamita zavyu cha. " tavasaMjamamUladaliyaNibhaM" taya bhane sayabhanu mA brahmacarya bhUNadhana samAna cha. "paMcamahavvayasurakkhiyaM " je rIte pAMca puruSonI vacce rahete puruSa surakSita rahe che, te ja pramANe mA avayaya 55 pAya mahAtAnI 12ye 2hesa DAvAthI surakSita cha. " samiiguttiguttaM ""jhA dhyo samiti mAha pAMya samitimAthI bhane manAzuti mAha traNa guNithI paNa tenuM sadA rakSaNa thatuM rahe che, te kAraNe te samiti ane zutiyothI para gusa-surakSita vAyu cha. tathA " jhANavara kavADasukya rakkhaNaM " tenuM rakSaNa hamazA haiiye dhyAnarUpI majabUta kamADAthI paNa ghaNuM sArI rIte zete thy| 42 cha " aNjhappadiNNaphalihaM" tenI 2kSAne nimatta te 4bhADAmA majabUtI lAvanAra AgaLIyA jevuM adhyAtma-sabhAva tyAM kAma Ape che. " sannadabaddhocchaiyaduggaipahaM" 24 / prAyayaM tenu sevana 42nA2nA gatibhAgane zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #837 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudarzinI TokA a04 sU01 'vinaya' brahmacarya svarUpanirUpaNam 779 hadesagaM ca ' sugatipathadezakaM ca sugateH svargApavargasya panthAH-sugatipathastasya dezakaM-darzaka yattat tathA-' loguttamaM ca ' lokottamaM ca-lokatrayazreSThazca 'vayamiNaM' vratamidam-idaM brahmacaryarUpaM vrataM 'paumasaratalAgapAliyabhUyaM' padmasarastaDAgapAlibhUtam -padmapradhAnaH sarastaDAgaH-padmasarastaDAgaH, padmasarastaDAgaiva sukhadatvena pramodakatvena haratvena ca samupAdeyatvAd dharmo'pi padmasarastaDAgaH, tasya pAlibhUtaMrakSakatvena pAlikalpaM yattat , tathA ' mahAsagaDaagara tuMbabhUyaM' mahAzakaTArakatumbabhUtam-mahAzakaTasya:arakA iva-arAiva arakAHkSAntAdayoguNAsteSAM tumbabhUtam, AdhAra bhUtam tathA-'mahAviDimarukkhakkhaMdhabhUya' mahAviTapavRkSaskandhabhUtam-mahAnto viTapAH zAkhA padesagaM ca ) aura use svarga aura apavargarUpa sugati ke mArga ko dikhalAtA rahatA hai| isIliye ( bayamiNaM ) yaha vrata ( loguttamaM ca) lokavaya meM zreSTha hai / tathA yaha brata (paumasaratalAga pAlibhUyaM) padmapradhAna sarovara aura taDAga kI pAli jaisA hai, arthAt sukhada hone ke kAraNa, pramoda kAraka hone ke kAraNa, aura mana ko haraNa karane vAlA hone ke kAraNa jaise padmapradhAna sarovara aura taDAga samupAdeya hote haiM usI prakAra sukhadAtA pramodaka aura manohara hone ke nAte dharma bhI samupAdeya hotA hai-ataH dharma bhI padmapradhAna sarovara aura taDAga jaisA hai| usa dharma rUpa sarovara aura taDAga kA yaha rakSaka hone ke kAraNa pAli-pAla jaisA hai| tathA ( mahAsagaDaaragatuMbabhUyaM ) mahAzakaTa ke AroM ke samAna kSAntyAdika guNoM kA yaha tumvabhUta-AdhArabhUta hai / tathA (mahAviDimarukkhakkhaMdhabhUyaM) mahAzAkhA zAlI vRkSa ke samAna AzritoM sata2 2 / 4 cha. "sugaipadesagaMca" bhane tene 21 // bhane 55 35 sumatinA bhAga zakti 2 che. tethI "vayamiNaM " mAvata " loguttamaMca" tro sobhA zreSTha cha. tathA mA ta "paumasaratalAgapAlibhUyaM" bhothI yuta saza12 ane taLAvanI pALa jevuM che. eTale ke sukhada hovAne kAraNe, pramodakAraka hovAne kAraNe, ane manohara hovAne kAraNe jema padmapradhAna sarovara ane taLAva samupAdeya hoya che te ja prakAra sukhadAtA, pramAdaka ane manahara hovAne kAraNe dharma paNa samupAdeya hoya che. tethI dharma padmayukta sarovara ane taLAva jevo che. te dharmarUpa sarevara ane taLAvanuM te (brahmacarya rakSaka hApAthI pArecha. tathA " mahAsagaDaaragatuMbabhUyaM " mA 142-130-nI rInA samAna kSAntyAdi guranu te tumabhUta cha. tatha! " mahAviDimaruvakhakkhaMdharbhUyaM " mA mAtra vRkSanI bha mAzritAnu 52bha sumArI pAthI zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #838 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 780 prazravyAkaraNasUtre yasya sa mahAviTapaH, sa cAsau vRkSaca AzritAnAM paramopakArakatvasAdharmyAd dharmastasya skandhabhUtaM yattattathoktam, ayaM bhAvaH - yathA-skandhovRkSazAkhA''dhArabhUtastathaiva brahmacayai dharmazAkhAssdhArabhUtam / tathA mahAnagarapAgArakavADa phalihabhUyaM ' mahAnagaraprAkArakapATaparighabhUtam - mahAnagarabhiva mahAnagaraM vividhasukhahetu sAdharmyAd dharmaH, tasya rakSakatvAt prAkArarUpaM, kapATarUpaM parighabhUtam = argalArUpam, yattattathoktam tathA-' rajjupiNovbaiMdakeU ' rajjupinaddhaiva indraketuH yathA-rajjubaddhandradhvajo mahotsave sarvopari vartamAnaH paramazobhAM janayati, tathaivedaM sarvavratazreSThaM brahmacaryam / tathA-' visuddha NegaguNasaMpigaddhaM = vizuddhAnekaguNasaMpinaddhaM vizuddhA as nekaguNAstaiH saMpinaddhaM saMgrathitamidaM brahmacaryamasti / / 0 1 // kA parama upakArI hone se dharma kA yaha skaMdha jaisA hai / arthAt jisa prakAra skaMdha vRkSa kI zAkhAoM kA AdhArabhUta hotA hai usI prakAra yaha brahmacarya bhI dharma kI zAkhAoM kA AdhArabhUta hai / tathA ( mahAnagarapAgArakavADa phalihabhUyaM ) mahAnagara ke samAna vividha sukhoM kA hetubhUta hone ke kAraNa dharmarUpa nagara kA yaha rakSaka hone se prAkAra jaisA, kapATa jaisA aura argalA jaisA hai| tathA ( rajjupiNovbaiMdakeU ) jisa prakAra rajju baddha indradhvaja mahotsava meM sarvopari vartamAna hotA huA parama zobhA ko vistAratA hai usI taraha yaha brahmacaryavrata bhI sarvavratoM meM zreSTha hai aura parama zobhA kA janaka hotA hai / tathA (vizuddhaNegaguNasaMpiNaddhaM) vizuddha aneka guNoM se yaha brahmacarya acchI roti se ( saMpiSaddhaM ) grathita - yukta hai / 66 te dharmanA ska Mdha jevu' che. eTale ke jema thaDa vRkSanI zAkhAone mATe AdhAra rUpa hoya che e ja prakAre brahmacaya paNa dharmanI zAkhAonA AdhAra rUpa che. tathA mahAnagara pAgAra kavADa phalihabhUya " mahAnagaranA samAna vividha sukhAnuM hetubhUta hovAne kAraNe dharmInagaranuM te rakSaka hAvAnA prAkAra jevuM, dubATa neSu bhane argasA bhevu che. tathA "rajjupiNovvaiMdakeU" prema rannu ( doraDu ) khaddha IMdradhvaja mahotsavamAM sarvopari dekhAtA parama zezabhAne vistAra che te ja pramANe A brahmacarya vrata paNa satAmAM zreSTha che ane parama zolAnu bhanaU hoya che tathA " visuddhaNeguguNasaMpiNaddha " vizuddha mane guNothI yA brahmarArya sArI zete " saMpiNaGkaM " zrathita-yukta che. zrI prazna vyAkaraNa sUtra - Page #839 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 781 sudarzinI TokA a0 4 sU0 2 brahmacarya svarUpanirUpaNam punarapi brahmacaryamAhAtmyamAha-'jammiya bhagge' ityAdi / mUlam-jammi ya bhagge hoi sahasA savvaM sebhaggamahiyacuNNiyakusalliyapallaTThapaDiya-khaMDiyaparisaDiyaviNAsiyaM viNayasIlatavaniyamaguNasamUhaM taM baMbhaM bhagavaMtaM gahagaNaNakkhattatAragANaM ca jahA uDuvaI maNimuttasilappavAlarattarayaNAgaraNaM ca jahA samuddo, verulio ceva jahA maNINaM, jaha mauDo ceva bhUsaNANaM vatthANaM ceva kkhomajuyalaM araviMdaM ceva pupphajeMdra gosIsaM ceva caMdaNANaM himavaMto ceva osahINaM sItodA ceva ninnagANaM udahIsu jahA sayaMbhUramaNoruyagavaro ceva maMDagipavvayANapavare ___ bhAvArtha-isa sUtra dvArA sUnakAra caturtha saMvaradvAra kA vivecana kara rahe haiM / isameM nau koTi se abrahma kA pUrNa tyAga ho jAtA hai, isaliye yaha brahmacarya mahAvrata kahalAtA hai / vrata kA tAtparya yahI hai ki doSoM ko samajha kara unake tyAga kA niyama karane ke bAda phira se unakA sevana nahIM karanA / brahmacarya vrata ko paripAlana karane ke liye atizaya upakAraka kitane hI guNa haiM, jaise AkarSaka sparza, rasa, gaMdha, rUpa, zabda aura zarIrasaMskAra Adi meM na pha~sanA, truTiyoM ko haTAne ke liye jJAnAdi sadguNoM kA abhyAsa karanA, evaM gurukI AdhInatA ke liye gurukula meM vAsa karanA / isa sUtra meM isI brahmacarya mahAvata ke guNa gaurava kA vyAkhyAna sUtrakAra ne kiyA hai / sU0 1 // bhAvArthaA sUtra dvArA sUtrakAra cothA saMvaradvAranuM vivecana kare che. temAM nava prakAre abrahmane saMpUrNa tyAga thaI jAya che. tethI te brahmacarya mahAvrata kahevAya che. vratanuM tAtparya e che ke doSane samajIne temanA tyAgane niyama karyA pachI pharIthI tenuM sevana na karavuM. brahmacarya vratanuM paripAlana karavAne mATe atizaya upakAraka keTalAka guNe che, jemAM ke AkarSaka sparza, rasa, gaMdha, rUpa zabda ane zarIra saMskAra AdimAM phasAvuM nahIM, truTine dUra karavA mATe jJAnAdi sadguNono abhyAsa kare, ane gurunI AdhInatAnA sevanane mATe gurukulamAM vAsa karavo. A sUtramAM e ja brahmacarya mahAvratanA guNa gauravanuM varNana sUtrakAre karyuM che. A le che zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #840 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazravyAkaraNasUtre erAvaNa ivakuMjarANaM sIho jahA migANa pavaro supannagANaM ca veNudeva dharaNa jahA paNNaga iMdarAyA kappANaM ceva baMbhaloe, samAsu ya jahA bhave suhammA ThiIsu lavasattamavvapavarA dANANaM ceva abhao dANaM kimirAo ceva kaMbalANaM saMghayaNe ceva bajarisabhe saMThANe ceva samacauraMse jhANesu ya paraM sukanjhANaM nANesu ya paramakevalaM tu siddhaM lesAsu ya paramasukalesA titthakaro ceva jahA muNINaM vAsesu jahA videhe girirAyA ceva maMdaravare vaNesu jahA gaMdaNavaNaM pavaraM dumesu jahA jaMbU sudaMsaNA vIssuyajasA jIyAnAmeNaM ayaM dIvo, turagavaI gayavaI rahavaI naravaI jaha vIsue ceva rAyA rahie ceva jahA mahArahagae evamaNegaguNA ahINA bhavaMti egammi baMbhacere // sU0 2 // TIkA-'jammi ya' ityAdi / 'jammi ya' yammizca brahmacarye 'bhagge' bhagnevirAdhite sati 'savvaM ' sarva vinnysiiltvniymgunnsmuuh| vinayazIlataponiyamaguNasamUhaH-vinayo gurupatipattilakSaNaH, zIla-sadAcAraH, tapaH=anazanAdikaM dvAdazavidhaM, niyamaH abhigrahaH, guNasamUhaH jJAnAdiguNasamudAyaH, eSA samAhAre vinayazIlataponiyamaguNasamUhaM kriyAjJAnaM cetidvayamapItyarthaH, sahasA jhaTiti 'saMmaggamahiyacuNiya kusalliyapallaTThapaMDiya khaMDiyaparisaDiyaviNAsiyaM'saMbha phira brahmacarya kA mAhatmya kahate haiM- 'jammiya bhagge' ityAdi / TIkArtha-(jammiya bhagge) jisa brahmacarya ke virAdhita hone para ( savvaM viNayasIlatavaNiyamaguNasamUhaM ) samasta vinaya, zIla, tapa, niyama aura guNa samUha-arthAt-kriyA aura jJAna ye donoM hI (sahasA) ikadama (saMbhaggamahiya-cuNNiya-kusalliya-pallaTTha-paDiya-khaMDiya-parisa have sUtrA2 prAya mahAtmya 4 cha- " jammiya bhagge" 70 11---"jammiya bhagge" prAya virAdhana! yatA " savva viNaya sIlatabaNiyamaguNasamUha " samasta vinaya, zAsa, tapa, niyama bhane guNusamUha meTale yA bhane jJAna se pane " sahasA" ayAna "saMbhaggamahiyacuSNiyakusaliya-palaThTha-paDiya khaMDiya-parisaDiya-viNAsiya hoi " TaisA pAnI zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #841 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a04 sU0 2 brahmacarya svarUpanirUpaNam gnamathitacUrNitakuzalyitaparyastapatitakhaNDita-parizaTitavinAzitam=tatra 'saMbhagga' saMbhagnaM ghaTa iva, 'mahiya ' mathitaM dadhIva biloDitaM 'cuNiyaM' cUrNitaM-caNakavat piSTam 'kusalliya' kuzalyitam-ku-kutsitam-antaH praviSTatomarAdi zalyamiva zalyaM, yat praviSTaM sat , kenApyupAyena na niHsarati tatkuzalyaM, tatsaMjAtaM yasyeti kuzalyitaM duSTazalyayuktaM, yathA vakratayA praviSTena zalyena zarIraM vidAritaM bhavati, tathaiva vinayAdikaM vidAritaM bhavati, 'pallaTTha' paryastaM-parvatazikharAd sthUlapASANakhaNDa iva svasthAnAcalitam , 'paDiya' patitam AsAdazikharAtkalaza ivAdhonipatitam ' khaMDiya' khaNDitam-daNDa iva vibhAgena cchinnam , 'parisaDiya' parizaTitaM = kuSThAzupahatAGgamivavigalitam , 'viNAsiyaM' vinAzitaM vinaSTam , 'hoi' bhavati / athopamayA brahmacaryasya mAhAtmyaM varNyate-' taM baMbhaM bhagavaMtaM' ityAdi / 'taM'tat-prasiddha 'bhagavaMta' bhagavad-sarvotkRSTaizvaryazAli 'ba' brahma-brahmacarya ' gahagaNanakkhattatAragANaM ca ' grahagaNanakSatratArakANAM ca, grahagaNaH =maGgalAdiH, nakSatrANi=azvinyAdayaH, tArakAH prasiddhAH, AsAM madhye 'jahA' Diya viNAsiyaM hoi) ghaTakI taraha saMbhagna TukaDe 2 ho jAte haiMnaSTa ho jAte haiM, dadhi kI taraha viloDita-astavyasta ho jAte haiM, canA Adi kI taraha-Nita-pise jAte haiM, kuzalya-TeDhe-vaka bANa se vidArita hue zarIra kI taraha vidArita ho jAte haiM, parvata kI coTI se patita pASANakhaNDa kI taraha apane sthAna se cyuta ho jAte haiM, patita prAsAda kI chata se gire hue kalaza kI taraha adhonipatita ho jAte haiM, phADe gaye daMDa kI taraha khaMDita hote jAte haiM, parizaTitakuSThAdi se upahata aMga kI taraha galita ho jAte haiM, aura vinAzitavinaSTa ho jAte haiM / (taM baMbhaM bhagavaMtaM ) sarvotkRSTa aizvaryazAlI prasiddha yaha brahmacarya (gahagaNanakkhattatAragANaM ca jahA uDubaI ) maMgala Adi jema TukaDe TukaDA thaI jAya che,naSTa thaI jAya che, dahIMnI jema viDitaastavyasta thaI jAya che, caNA AdinI jema cUre cUrA thaI jAya che kuzalyavakrabANathI vIMdhAyela zarIranI jema vidArita thaI jAya che. parvatanA zikhara parathI pASANukhaMDanI jema pitAne sthAnethI bhraSTa thaI jAya che, patita-mahelanI chata uparathI paDelA kalazanI jema anipatita thaI jAya che. cIrAyela lokaDInI jema khaMDita thaI jAya che, parizarita-keDha AdithI upahata aMganI jema gasita thas naya cha bhane vinaSTa tha taya che. " taM baMbhaM bhagavata" satkRiSTa maizvayazAjI prasiddha cha pranyaya " gahagaNanakkhattatAragANaM ca jahA uDuvaI" zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #842 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 784 prazravyAkaraNasUtre yathA 'uDuvaI ' uDupatiH candraH sarvazreSThastathaivavratAnAM madhye sarvazreSThamasti / tathA'maNimuttasilappavAlarattarayaNAgarANaM' maNimuktAzilAmavAlaraktaratnAkarANAM maNayaH =candrakAntAdyAH, muktAphalAni-zilApavAlAni bidrumANi, raktaratnAni yArAgAdIni teSAmAkarA utpattibhUmayaH, ye te tathA, teSAM madhye 'jahA' yathA 'samuddo' samudraH, zveSThastathaivedaM vratAnAM madhye zreSTham , evaM sarvatra saMyojyam / tathA-'jaha ceva' yathA caiva ' maNINaM' maNInAM madhye ' verulio' vaiDUrya vai yamaNiH / 'jaha ceva' yathA caiva 'AbhUsaNANaM ' AbhUSaNAnAM madhye ' mauDo' mukuTaH / 'vaSANaM' vastrANAM madhye 'khomajuyalaM ceva ' kSaumayugamiva / ' araviMdaM ceva ' aravindamiva kamalamiva 'pupphajeTuM' puSpajyeSTham-puSpeSu aravindaM zreSThamityarthaH / 'gosIsaM ceva ' gozIrSa haricandanamiva 'caMdaNANaM ' candanAnAM madhye 'himavaMto ceva ' himavAniva 'osagraho meM, azvinI Adi nakSatroM meM, aura tArAoM meM jaise caMdramA sarva zreSTha mAnA jAtA hai usI taraha sarva vratoM meM zreSTha mAnA gayA hai| tathA ( maNimuttamilappavAlarattarayaNAgarANaM ca jahA samuddo) candrakAnta Adi maNiyoM kI, muktAphaloM kI, mUgoM kI aura padmarAga Adi raktaratnoM kI utpatti sthAnoM meM jaise samudra zreSTha hotA hai usI taraha yaha vrata bhI sarvatratoM meM zreSTha mAnA gayA hai| tathA-(jaha ceva maNINaM veruliyo ) jaise maNiyoM meM vaiDUryamaNi, (jaha ceva AbhUsaNANaM mauDo) AbhUSaNoM meM jaise mukuTa, (vatthANaM khomajuyalaM ceva) vastroM meM jaise bhauma yUgala, ( araviMdaMceva pupphajeTTaM ) puSpoM meM jaise araviMda (kamala)(caMdaNANaM gosIsaM ceva ) caMdanoM meM jaise haricaMdana, (osajI himavaMto ceva ) auSadhiyoM kI utpatti ke sthAnoM meM jaise himavAn maMgaLa Adi grahamAM, azvinI Adi nakSatromAM, ane tArAomAM jema caM. mA sarvazreSTha manAya che e ja pramANe sarvatratAmAM zreSTha mAnavAmAM AvyuM che. tathA " maNimuttasilappavAlarattarayaNAgarANaM ca jahA samuddo" yandranta mAha maNionI, motInI, mUMgenI ane pazcarAga Adi raktaratnanI utpatti karavAnA sthAnamAM jema samudra zreSTha manAya che. e ja pramANe A vrata pAsa sarva pratImA zreSTha bhanAya cha tathA "jahaceva maNINaM verulio" ma maNimAmA vaiDUrya bhaeI, "jaha ceva AbhUsaNANaM mauDo" bhUSamA rebha muguTa "vatthANaM khomajuyalaM ceva " vastromA bha kSImayugI "araviMdaM ceva pupphajeTa" sadhyAmA ma 202vi hai, " caMdaNANaM gosIsaM ceva" yahanAmA bhariyana. zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #843 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a04 sU0 2 brahmacaryasvarUpanirUpaNam 785 hiNaM' oSadhInAm oSadhyutpattisthAnAnAM madhye himavAn parvata iva / ' sItodA ceva' sItodeva-svanAmakhyAtA mahAnadIva 'ninagAnAM' nimnagAnAm-nadInAM madhye / ' udahIsu' udadhiSu-samudreSu ' sayaMbhUramaNo' svayaMbhUramaNaH samudraH ' ruya. gavaro ceva ' rucakavara iva-yathA rucakavara:-rucakAbhidhAnatrayodazadvIpavartIparvatavizeSaH, 'maMDalikapacayANaM' mANDalikaparvatAnAM mAnuSottarakuNDalavararucakavarAbhidhAnAM madhye 'pavare' pravaraH shresstthH| ' erAvaNa iva' airAvaNa iva 'kuMjarANaM' kuJjarANAM madhye, yathA hastinAM madhye airAvataH pravara ityarthaH / 'jahA' vathA 'sIho' siMhaH - migANaM' mRgANAm araNyapazUnAM madhye ' pavaro' pravaraH yathA'supaNNagANaM ca ' suparNakAnAMmuparNakumArANAM madhye ' veNudeve ' veNudevaH pravaraH yathA ca 'paNNaga iMdarAyA ' pannagendrarAjaH, 'dharaNe' dharaNo=dharaNendro nAgakumArANAM madhye prabaraH, tathaivedaM brahmacarya vratAnAM madhye pravaram / tathA-'kappANaM' kalpAnAM devalokAnAM madhye 'baMbhaloe ceva' brahmaloka iva-paJcamo devalokaH parvata, (ninnagANaM sItodA ceva ) nadiyoM meM jaise sItodA nadI, ( uda hIsu jahA sayaMbhUramaNo ) samudroM meM jaise svayaMbhUramaNasamudra, (maMDaligapavyayANa ruyagavaro ceva ) mAMDalika parvatoM meM jaise rucaka varaparvata, (pavare ) zreSTha mAnA jAtA hai, usI prakAra samastavatoM meM yaha vata zreSTha mAnA gayA hai / tathA (kuMjarANaM erAvaNa iva ) hAthIoM meM jaise airAvata hAthI zreSTha hotA hai (migANa jahA sIho pavaro) mRgoM ke bIca meMjaMgalA jAnavaroM meM-jaise siMha zreSTa hotA hai (supannagANaM ca veNudeve suparNakumAroM meM jaise veNudeva zreSTha hotA hai, (jahA pannaga iMdarAyAdharaNe ) pannagoM kA indrarAja dharaNendra jaise nAgakumAroM meM zreSTha hotA hai, (kappANaM ceva baMbhaloe) kalpoM meM jaise pAMcavA brahmaloka pravara hotA hai, "osahINaM himavato ceva" auSadhiyAnA utpatti sthAnamA ma himAlaya 5, " ninnagANaM sItodA ceva" nahIyomA mazIto nahI, " udahI sujahA sayaMbhUramaNo" samudromA ma svayaMbhUrabhA samudra " maMDaligapavvayANaruyagavaro ceva" bhani pavatomA ma ruya412 parvata, " pavare" zreSTha bhanAya cha, te 5 // 2 saghaNA pratAmA ma prAyatrata zreSTha bhanAya che tathA " kuMjarANaM erAvaNa iva" hAthImAmA ma rAvata hAthI zreSTha hAya cha, " migoNaM jahA sIhA pavaro" bhRgAnI 1-ye- sI naparonI 1ye-ma si zreSTha DAya te, " supannagANaM ca veNudeve" supa zubhAramA ma vAheva zreSTha DAya cha, "jahA pannaga iMdarAyA dharaNe" pnngon| chandrarA 52ndra ra nAgagbhAzamA zreSTha DAya cha, " kappANaM caiva baMbhaloe" 58poma rema paayau| zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #844 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 789 prazravyAkaraNasUtre C 6 labasattamacca 9 6 kSetrasya mahatvAdindrayasyAti zubhapariNAmatvAcca pravaraH / ' sabhAya ' sabhAsu = pratibhavana vimAna bhAvinISu sudharmasabhotpAtasabhA'bhiSekasabhA'laMkArasabhAvyavasAyasabhAsu ca madhye 'jahA ' yathA ' suhammA' sudharmA sabhA pravarA ' bhave ' bhavati tathaivedaM brahmacaryaM vrateSu pravaraM bhavati / tathA-' Thiisu ' sthitiSu = AyuSkeSu madhye ' lavasaptameva = anuttara devabhavasthitiryathA pravarA / dANANaM ceva abhaodANaM ' dAnAnAM madhye abhayadAnamivedaM brahmacarya pravaram / ' kaMbalANaM kambalAnAM madhye ' kimirAo ceva ' kRmirAga iva - kRmirAgakambala iva krameH = raktakITa vizeSasya rAga iva rAgo yasya kambalasya bhavati sa kambalaH krami rAga kambala procyate, raktakambala ityarthaH, tathA - 'saMghayaNe ' saMhanane - saMhananamadhye vajra - RSabhAdInAM SaNNAM saMhananAnAM madhye ' vajjarisabhe' vajraRSabhaM saMhananaM pravaram saMThANe ' saMsthAne=SaDravidha saMsthAnamadhye yathA ' samavauraMsa ' samacaturasraM saMsthAnaM ( sabhAsu jahA suhammA bhave sabhAoM meM jaise sudharmA sabhA zreSTha hotI haiM, arthAt sudharmA sabhA utpAta sabhA, abhiSekasabhA, alaMkArasabhA, vyavasAyasabhA, ina sabhAoM meM jaise sudharmA sabhA saba se zreSTa mAnI jAtI hai usI prakAra yaha brahmacaryavrata bhI samasta vratoM meM zreSTha mAnA jAtA hai| tathA ( ThiIsu jahA lavasattamavyapavarA) AyuoM meM anuttaravimAnavAsI devoM kI jaise Ayu uttama mAnI jAtI hai aura ( dANANaM ceva abhayo dANaM ) dAnoM ke bIca meM jaise abhayadAna zreSTha mAnA jAtA hai usI taraha yaha brahmacaryavrata bhI samastavratoM meM pradhAna vrata mAnA jAtA hai / tathA ( kaMvalA kimirAo ceva ) kaMbalo meM jaise rakta kambala, (saMghapaNe cevavajjarisabhe) chaha saMhananoM meM jaise vajraRSabhasaMhanana, ( saMThANe ceva samacauraMse ) chaha saMsthAnoM meM jaise samacaturabrahmasoGa zreSTha hoya che, "sabhAsu jahA suhammA bhave " sabhAyAmAM prema sudharmA salA zreSTa hoya che, bheTale sudharbhAsalA, utpATThasabhA, abhiSe'salA, aksskArasabhA. vyavasAyasabhA, e sabhAomAM jema sudharmAsabhAne zreSTha mAnavAmAM Ave che; e ja prakAre A brahmacaya vratane paNa sarvavratAmAM zreSTha mAnavAmAM Ave che. tathA Thiisa jahA lavasattamavvapavarA " AyuSyAmAM prema anuttara vibhAnavAsI devAnuM AyuSya prema uttama manAya che, bhane " dANANaM ceva abhaodANaM " hAnomAM prema alahAna zreSTa manAya che, thepramANe mA brahmarya vrata paNa samasta teAmAM zreSTha manAya che. tathA kaMvalANaM kimirAo ceva " bhImA prema ra ma saMghayaNe caiva vajjarisame " cha sahananeAmAM jema vanmaRSabha sAMDunana, "saMThANe veva samacaura se " cha saMsthAnAmA prema samayaturakha (( 66 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #845 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 787 sudarzinI TIkA a04 sU02 brahmavayasvarUpanirUpaNam pravaraM tathaiva vratAnAM madhye idaM brahmacarya pravaram / tathA-' jhANesu ya' dhyAneSu cadhyAnamadhye yathA 'paramasukkajjhANaM' paramazukladhyAna-zuklathyAnasya caturthapAdarUpaM pravaram , tathA-nANesu ya ' jJAneSu ca yathA paramakevalaM tu paripUrNavizuddha kevalajJAnaM arthAt-kSAyikajJAnaM siddha-pravaratvena prasiddham , tathaivedaM brahmacarya vratAnAMmadhye prasiddham-tathA-'lesAsu ya ' lezyAsu-kRSNAdhAsu ca yathA, 'paramamukkalessA' paramazuklalezyA-zukladhyAnasya tRtIya bhedavartinI pravarA / 'titthakaro ceva' tIrthakarazcaiva 'jahA ' yathA 'muNINaM' munInAM madhye pravaraH 'vAsesu' varSeSu kSetreSu 'jahA' yathA 'videhe' videhaH-mahAvidehakSetraM pravaram , tathaivedaM vrataM vratAnAM madhye pravaram / yathA jambUdvIpe 'maMdaravare' mandaravaro girirAyA' girirAjo-meruparvatazcaiva parvatAnAM madhye pravaraH, 'vaNesu ' vaneSu 'jahA' yathAsasaMsthAna pravara mAnA jAtA hai-usI prakAra yaha brahmacarya vratoM meM pradhAna vata mAnA jAtA hai| isI taraha (jhANesu varaM sukanjhANaM) cAra dhyAnoM meM jaise parama zukladhyAna zukladhyAnakA cauthA bheda, uttama hotA hai aura (nANesu ya paramakevalaM siddhaM) Abhinibodhika Adi pAMca jJAnoM meM jaisA kevalajJAna uttama hotA hai (lesAsu ya paramasukkalesA) kRSNa Adi chaha lezyAoM meM jaise paramazukla lezyA-zukladhyAna ke tIsare (pAye) pAdameM honevAlI lezyA-uttama hotI hai (jahA muNINaM titthayaro) muniyoM ke bIca meM jaise tIrthakara sarvottama hote haiM, tathA (vAsesu jahA videhe ) kSetroM meM jaise videhakSetra saba se uttama kSetra hotA hai, usI taraha vratoM meM yaha brahmacarya vrata sabase pradhAna vrata haiN| tathA-(maMdaravare girirAyA) jaise jaMbUdvIpa meM parvatoM ke madhya meM maMdara vara girirAja zreSTha hai, saMsthAna jema zreSTha manAya che tema A brahmacarya vrata paNa saghaLA vratomAM bhujya bhanAya che. se. pramANe " jhANesu vara sukkajjhANaM " yA dhyAnImA ma 52 zubhasadhyAnana! yAyA se uttama DAya cha, bhane " nANesu ya paramakevalaM siddha" mAlinimAdhi yA pAMya jJAnomA ma ThevaNazAna uttama DAya cha, "losAsu ya paramasukkalesA " e mAhi cha vezyAmamA ma zusavezyA-zusadhyAnamA jIta pahabhA-pAyAmA thanArI sazyA-uttama DAya che. "jahA muNINaM titthayaro" bhuniyAnI 12ye rebha titha 42 sarvottama DAya cha, "vAsesa jahA videhe " kSetrAmA ma viDa kSetra sarvottama cha, yo 14 pramANe yA brahmaya ta sajA vratamA pradhAna ta cha. tathA "maMdaravare girirAyA " rebha dIpabhA patAmA ni2i218 bha4212 zreSTa cha, "vaNesu jahA gaMdaga zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #846 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 788 prazravyAkaraNasUtre 'gaMdaNavaNaM ' nandanavanaM 'pavaraM ' pravaraM 'dumemu' drumesu-vRkSeSu 'jahA' yathA'sudaMsaNA' sudarzanA-sudarzanAkhyA 'jaMbU' jambUH strIviGgaH vRkSavizeSaH, sA "vissuyajasA' vizrutayazAH-yazasA vikhyAtA / jambyA kiM nAma yazaH ? ityAha -'jIya ' yasyAH 'nAmeNaM' nAmnA ayaM 'dIve ' dvIpo jasbUdvIpo'sti, tathaivedaM brahmacarya vratAnAM madhye vikhyAtam / tathA- jahA ceva ' yathA caiva 'tura gavaI ' turagapatiH azvasenAyuktaH 'gayavaI' gajapati: gajasenAyuktaH 'rahabaI' sthapatiH-rathasenAyuktaH ' naravaI ' narapatiH narasenAyukto 'rAyA' rAjA vizrutaH, 'jahA ceva ' yathA caiva ' rahie' rathike-rathArohimadhye 'mahArahagae' mahArathagataH-mahArathArohI vizrutaH / tathaiva vratAnAM madhye idaM vrataM vizrutam prasiddham evam evampakArAH 'aNegaguNA ' anekaguNAH pravaratvavizrutatvAdayo'nekeguNA 'egammi baMbhacere ' ekasmin brahmacarye 'ahINA' adhInAH svAdhInAH bhavanti, ekasmin brahmacarya samArAdhite sati sarve guNAH samAgatya tasmin puruSe samAvi( vaNesu jahA gaMdaNavaNaM pavaraM ) vanoM meM jaise naMdanavana zreSTha hai, (dume su jahA sudaMsaNA jaMbUvissuyajasA ) vRkSo meM jaise jaMbU vRkSa prasiddhayaza saMpanna hai ki (jIyanAmeNa ayaM dIvo ) jisake nAma se yaha dvIpa jaMbudvIpa kahalAtA hai, usI prakAra vratoM meM brahmacarya vratazreSTha hai / tathA (turagavaI, gayavaI, rahavaI, naravaI, rAyA jahAceva rahie mahArahagae, evamaNegaguNA egammi baMbhacere ahINA bhavaMti ) jaise azvasenAyukta, gajasenAyukta, rathasenAyukta, narasenAyukta, rAjA prasiddha hotA hai, tathA rathArohiyoM ke bIca meM mahArathArohI prakhyAta hotA hai, usI taraha vratoM meM yaha brahmacaryavrata prakhyAta hai / isa taraha pravaratva, vizrutatva Adi aneka guNa eka isa brahmacarya meM adhIna hote haiM, arthAt eka brahmacarya ke ArAdhita kara lene para samastaguNa AkAra usa puruSa meM Azrita ho vaNaM pavara" vanomA ma nanavana zreSTha cha, " dumesu jahA sudaMsaNA jaMbU vissuyajasA" vRkSAmA rebha vRkSa prasiddha yaza saMpanna cha, " jiya nAmeNa aya dIvo" nAmathI 20 dvIpa pudIpa upAya che, me pramANe matomA brahmacarya vrata zreSTha cha. tathA "turagavaI, gayavaI, rahagaI, naravaI,rAyA, jahA ceva rahie mahArahagae, evamaNegaguNA egammi baMbhacere ahINA bhavaMti "rema hayadaLavALa, gajadaLavALe, rathadaLavALA ane pAyadaLavALe rAjA prasiddha hoya che tathA rathorohiyenI vacce mahArAhI prakhyAta hoya che, e ja pramANe vitemAM paNa brahmacarya vrata prakhyAta che. A pramANe zreSThatA, vizratatva, Adi aneka guNa A eka brahmacaryane AdhIna hoya che, eTale ke eka brahmacarya zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #847 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TokA a04 sU0 3 brahmacaryArAdhanaphalam 789 zantItyarthaH / ayamAzayaH-vratAnAM madhye brahmacarya vrataM sarvataH zreSTham / atastadArAdhakAH sarvataH zreSThA bhavantIti // sU0 2 // mUlam-jammi ya AhiyaM vayamiNaM saccaM sIlaM tavo ya viNayo ya saMjamo ya khaMttI guttI muttI, taheva ihaloiya paraloiyajaso ya kittI ya paJcAo ya, tamhA nihueNaM baMbhaceraM cariyavvaM savvao visuddhaM jAvajIvAe jAvaseyaTTI saMjaotti, evaM bhaNiyaM vayaM bhagavayA / taM ca imaM-"paMcamahavvayasuvvayamUlaM samaNamaNAilasAhusuciNNaM / veravirAmaNapajjavasANaM savvasamudamahodahititthaM // 1 // titthagarehi sudesiyamagaM naragatiricchavivajjiyamaggaM / savvapavittasunimmiyasAraM siddhivimaannavNguydaarN|| 2 // devanariMdanamaMsiyapujjaM savvajaguttamamaMgalamaggaM / duddharisaM guNanAyagamekaM mokkhapahassa vaDiMsagabhUyaM" // 3 ||jenn suddhacarieNaM bhavai subaMbhaNo susamaNo susAhU suisI sumuNI susaMjae sa eva bhikkhU , jo suddhaM carai baMbhaceraM // 3 // jAte hai / isaliye vratoM ke bIca meM yaha brahmacaryavrata sarva zreSTha vrata hai, ataH isake ArAdhakajana bhI sarvataHzreSTha hote hai| bhAvArtha-isa eka brahmacarya mahAvrata ke ArAdhita hone para samasta sadguNa svayaM ArAdhitaho jAte haiM aura isake vinaSTa honepara ve samasta sadguNa naSTa ho jAte haiN| ataHsamasta vratoMmeM yaha vrata sarvazreSTha hai|suu02|| vratane AcaravAthI samasta guNa puruSamAM AvI jAya che. te kAraNe vrato maLe A brahmacaryavrata sarva zreSTha vrata che, tethI tenI ArAdhanA karanAra vyakti sarva zreSTha hoya che. bhAvArtha--A eka brahmacarya vratanI ArAdhanA karavAmAM Ave te samasta saddaguNa tenI jAte ja ArAdhita thaI jAya che ane teno nAza thatA te samasta sadguNono nAza thaI jAya che. tethI saghaLAM vatemAM A vrata sarvazreSTha che surA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #848 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 790 prazravyAkaraNasUtre TIkA - jammi ya ' ityAdi - 6 " ' jammiya ' yasmiMzca = brahmacarye ArAdhite iNaM ' idaM pravrajyA -- lakSaNaM ' vayaM ' vratam ' ArAhiyaM ' ArAdhitaM bhavati / tathA punarapi yadArAdhitaM bhavati, tadAha - ' saccaM ' satyaM ' sIlaM ' zIlaM = sAdhvAcAraH - tavo ya ' tapazca ' viNao ya ' vinayazca ' saMjamo ya ' saMyamazca, tathA-' khaMtI ' kSAntiH ' guttI ' guptiH - manoguptyAdikA, 'muttI ' mukti:- nilabhatA 'taheba ' tathaiva 'ihaloiya paraloiya' aihalaukikapAralaukikaM ' jaso ya ' yazazca - yazaH - eka diggAminIkhyAtiH ' kittIya ' kIrtizca sarvadiggAminIprasiddhiH, pacao ya pratyayazca = sAdhurayam ' evaM rUpo vizvAsaH, etatsarva brahmacarye samArAdhite bhavatIti bhAvaH / 'tamhA' tasmAd heto: ' nihueNaM ' nibhRtena = nizcalabhAvena ' baMbhaceraM ' brahmacaryaM ' cari " 'jammiya' ityAdi0 TIkArtha - ( jammiya ArAhie ) jisa brahmacarya vrata ke ArAdhita kara lene para ( iNaM vayaM ArAhiyaM ) yaha pravrajyArUpavrata ArAdhita ho jAtA hai tathA - ( sacce sIlaMtavo ya viSayo ya saMjamo ya khaMti, guttI, muttI, taheva ihaloiya, paraloiya, jaso ya kittI ya paccao ya ) satya, zIla - sadAcAra, (muni kA AcAra ) tapa, vinaya, saMyama, kSAnti manogupti Adi tIna guptiyAM, nirlobhanArUpa mukti, tathA ihaloka saMbaMdhI, aura paraloka saMbaMdhI yaza-eka dizAmeM phailAnevAlI prasiddhi, kIrtisaba dizA meM phailAne vAlI prasiddhi, tathA pratyaya - " yaha sAdhu hai isa rUpa vizvAsa, ye saba ArAdhita ho jAte haiM / ( tamhA ) isaliye (savvao visuddha ) nau koTi- trikaraNa triyoga se nirmala banAkara (nihu 39 " jammiya " tyAhi " sacca TIDArtha - " jammiya Arohie " ? brahmayarya vratanuM sevana azvAthI " vayaM' ArAhiyauM " mA avalyA3ya vrata ArAdhita dharma laya che, tathA salaM tavo ya viNayo ya saMjamo ya khaMttI, guttI, muttI ihaloiya, paraloiya jaso ya kitI ya paccao ya " satya, zIla, sahAyAra, ( bhunino AyAra ) taya, vinaya, saMyama, kSAMti, maneAgupti advi traNa gupti, nileibhatArUpa mukti, tathA AleAka saMbaMdhI tathA paraloka saMbadhI yaza-eka dizAmAM phelAnAra prasiddhi, kItisaghaLI dizAomAM phelAnAra prasiddhi, tathA pratyaya-" A sAdhu che" e prakAranA vizvAsa, e badhAM ArASita thaI jAya che. tamhA " tethI " savbao. visuddha " nava are - tri42 triyogathI nirmANa manAvIne nihuraNaM ' 66 zrI prazna vyAkaraNa sUtra zd Page #849 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TokA a0 4 sU03 brahmacaryArAdhanaphalama yavvaM ' caritavyam-Asevitavyam kIdRzaM brahmacaryamAsevitavyam ? ityAha'savvao visuddhaM ' sarvato vizudvam ? manaH prabhRti trikaraNatriyoganirmalaM, kiya kAlamAsevitabyam ? ityAha-'jAvajjIvAe' yAvajjIvayA pratijJayA yAvajjIvatayA vA jIvanaparyantamityarthaH, tathA-'jAvaseyahi saMjaotti' yAvat zvetAsthi saMyata, iti, zvetAni duSkara tapaH karaNAdrudhirAbhAvena zuklAni asthIni yasmiMstat-zvetAsthi asthipaJjaraprAyaM zarIraM tatra saMyataH pratibaddho jIvo yAvad bhavet , maraNaparyantamityarthaH / ayaM bhAvaH-sAdhunA duzvara tapazcaraNAdinA svazarIra rudhira vizoSya maraNAvadhi brahmacarya pAlanIyamiti / athavA yAvaccheyo'thi saMyataH' iticchAyA, zreyo mokSastadarthayituM zIlaM yasya sa zreyo'rthI, sa cAsau saMyatazceti karmadhArayaH ayaM bhAvaH-sAdhuryAvatkAlaM mokSaM na prApnoti, tAvatkAlaM tena brahmacarya pAlanIyamiti / ' evaM ' ityevaM ' bhaNiyaM' bhaNitaM ' bhagavayA ' bhagavatA mahAeNaM ) nizcalabhAva se ( baMbhaceraM ) isa brahmacarya mahAvrata kA (jAvajIvAe ) jIvanaparyanta (cariyavvaM) pAlana karanA cAhiye / (jAva seyaTThisaMjayo tti) yAvat zvetAsthi saMyataH arthAt cAhe bhale hI duzvara tapazcaraNa Adi dvArA apane zarIra kA khUna sUka jAne se zvata haDDiyAM hI usameM avazeSa raha gaI ho tapataka / athavA yAvat zreyo'rthi saMyata-arthAtsAdhu ko jabataka mukti kI prApti na ho jAye tabataka isa mahAvrata kA avazya pAlana karate rahanA cAhiye / " jAva seyaTTi saMjao" isakI eka to zvetAsthisaMyataH" aisI saMskRta chAyA hotI hai aura dUsarI" zreyo'rthisaMyataH " aisI bhI hotI hai / ( evaM bhaNiyaM vayaM bhagavayA) isa prakAra se isa vrata kA bhagavAna mahAvIra ne jo ki antima tIrthanizrata mAthI "babhacera" prAyaH bhAvatarnu "jAvajjIbAe " na. 5yanta cariyavvaM" pAsana 42vU naye. jAva seyaTrisaMjaotti " 'yAMvat zvetAsthisaMyataH " merale 12 tapazca2 mA dvArA potAnA zarI2d asii sUkAI javAthI sapheda hADakAM ja temAM bAkI rahyA hoya evI sthitimAM paNa 24pratarnu pAvana 42 me. 212 // yAvat zreyo'rthi saMyata-meTale hai jyAM sudhI sAdhune mokSanI prApti na thAya tyAM sudhI A mahAvratanuM pAlana karatAM 2 nama. "jAva seyadisaMjao" tenI jJakRta chAyA "zvetAsthisaMyataH " yAya che, mane bhI "zreyo'rthisaMyataH" mevI 54 chAyA thAya che. " evaM bhaNiya vayaM bhagavayo" 20 prabhArI antima tIrtha 42 mapAna mahAvIre 24 tanuM zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #850 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 722 prazravyAkaraNasUtre vIreNa caramatIrthakareNa / ' taM ca ' taccatam ' imaM ' idam agre-vakSyamANasvarUpamasti / tadAha tisRbhirgAthAmiH 'paMcamahavvaya ' ityAdi / 'paMcamahavvayasuvvayamUlaM' paJcamahAvratasuvratamUlam=paJcapaJcasaMkhyakAni yAni mahAvratAni-prANAtipAtaviramaNAdi lakSaNAni, tAnyeva suvratAni teSAM mUlam= kAraNam idaM brahmacaryavatamasti / tathA idaM brahmacaryavrataM, 'samaNaM ' zamanaM=cittasama dhijanakaM, tathA-' anAvilasAdhusucIrNam= anAvilAH = akaluSA:-nirmalacAritrA ye sAdhavastaiH sucIrNa samArAdhitam , tathA-' veravirAmaNapajjavasANaM' vairaviramaNaparyavasAnam-vaira zatrumAvastasya viramaNaM-nivRttiH paryavasAne'nte yasya tat , brahmacarya hi vairaM vinivArya paramaprItimupajanayatIti bhAvaH / uktaM ca sappo hArAyae tassa, visaM cAvi suhAyae / baMbhacerappabhAveNaM, riU mittAyae sayA // 1 // chAyA -soM hArAyate tasya viSaM cApi sudhAyate / brahmacaryaprabhAveNa ripurmitrAyate sadA // 1 // iti / kara hue haiM kathana kiyA hai / (taM ca imaM ) isa mahAvrata kA svakhya tIna gAthAoM se kahate haiM (paMcamahavvayasuvvayamUlaM ) yaha brahmacarya mahAvratarUpa suvratoM kA mUlakAraNa hai, (samaNaM ) cittasamAdhi kA janaka hai, (a gailasAhusuciNNaM) nirmala cAritradhArI sAdhuoM dvArA acchI taraha ArAdhita kiyA huA hai ( veravirAmaNapajjavasoNaM ) vairavirodha kA yaha aMta karake parama prItI kA janaka hotA hai / kahA bhI hai " sappo harAyae tassa, visaM cAvi suhaaye| baMbhacerappabhAveNaM, riU mittAyae sayA // 1 // yana yu cha. "taMca imaM" / maha tanuM 2135 391 thAme // 4 che. " pacamavayasuvvayamUlaM " mA prAyaH mahAvata prAtipAta virabha mAhi pAMya bhAvata35 suvratotuM bhuu.29| cha. "samaNaM " citta samAdhinuM na cha, " aNAila sAha suciNNaM " ni yastridhArI saadhume| dvArA sArI rIte sAdhita thayeta cha," veravirAmaNapajjavasANaM " 32 virodhne| anta lAvIne te parama prItinuM janaka thAya che. kahyuM paNa che "sappo hArAyae tassa. visaM cAvi suhaaye| vaMbhacerappabhAveNaM, riU mittAyae sayA // 1 // zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #851 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 793 sudarzinI TIkA a04 sa03 brahmacayArAdhanaphalam tathA-' savvasamuhamahodahititthaM / sarva mudramahodadhitIrtham -sarve ca te samudrAH sarva samudrAsteSu mahAna udadhiH svapAbhUramaNaH samudastattulya vizAlatvAtsaMsAro'pi mahodadhistasya tIrthamiva-pAragamanAya naukeva yattattathA'pti // 1 // ___ 'titthagarehiM / ityAdi-'titthagarehiM ' tIrthakaraiH jinaiH 'sudesiyamagaM' sudezitamArgam-sudezitaH sudarzitaH mArgaH=guptyAdi tatpAlanopAyo yasmistattathA, tathA-' naragatiricchavivajjiyamaggaM' narakatiryagvivarjitamArga-narakasya= narakagateH, tirazca tiryagatezca vivarjitaHpratirodhito mArgo gatiryena tAdRzam / tathA-' savvapadhittasunimmiyasAraM ' sarvapavitrasunirmitasAraM sarvapavitrANi-sarvANi pAvanAni sunimitAni=suvihitAni sArANi-pradhAnAni yena tattathA, sakalavrata sarpa usake liye hAra jaisA bana jAtA hai aura viSa bhI susAdhu jaisA ho jAtA hai-jo nau koTi se zuddha brahmacarya vrata kA pAlaka hotA hai / yaha brahmacarya kA hI prabhAva hai jo za, bhI mitra bana jAtA hai| (savvasamudamahodahititthaM) samasta samudroM meM aMtima svayaMbhUra-- maNasamudra eka bahuta vizAla samudra hai-isake jaise vizAla hone se saMsAra bhI eka mahodadhi jaisA hai, usase pAra hone ke liye yaha brahmacarya eka naukA ke samAna hai // 1 // (titthagarehiM sudesiyamaggaM) tIrthakara bhagavaMto ne isake pAlane kA gupti Adi rUpa upAya kahA hai| ( naragatiricchavivajiyamagaM) isake prabhAva se narakagati aura tiyazcagati kA mArga ruka jAtA hai (savvapavittasunimmiyasAraM ) tathA je nava prakAre zuddha brahmacarya vratane ArAdhaka hoya che tene mATe sApa hAra jevo banI jAya che ane viSa paNa amRta jevuM thaI jAya che. brahmayayana sA prabhAva ke zatru 55 bhitra manI taya cha, "savvasa muddamahodahititthaM " sajA samudromA mAtima 2vaya bhUrabhA samudra se paNe vi samudra che-tenA je vizALa hovAthI saMsAra paNa eka mahAsAgara je che, tene pAra javAne mATe A brahmacarya e eka naukA jevuM che ke 1 | "titthagarehiM sudesiyamaggaM" tItha 42 magavAnI tenA pAsana bhATa guti mAhi upAya matA0che. " naragatiricchavivajjiyamaggaM " tenA pramAthI na24gati bhane tiyaya tino bhAga sI. laya che. " savvapavitta sunimmiyasAraM" ane tenA prabhAra saune pravitra mane sArabhUta manAvI hai cha, meTale 3 mA ta sa tAne pavitra 42nAI cha. "siddhavimANaavaMguyadAraM " tathA mokSa Atinu mane anuttara vimAnAnu 612 tenAthI Bus at zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #852 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazravyAkaraNasUtre " pavitrakArItyarthaH tathA siddhivimANaavagupadAraM siddhivimAnApAvRtadvAram - siddheH - mokSagateH, vimAnAnAm=anuttaravimAnAnAm ca, apAkRtam udghATitaM dvAraM = pravezamukhaM yena tattathA, svargApavargadvArodghATakamityarthaH // 2 // punaH kIdRzaM brahmacaryam ? ityAha- devanariMda ' ityAdi / 'devanariMdanamaMsiya pujjaM' devanarendranamasthitapUjyam - devAH = bhavanapatyAdayaH, narendrAH cakravarthAdayastaiH namasthitAH = namaskRtA ye mahApuruSAsteSAM pUjyam = AdaraNIyam / tathA savvajaguttamamaMgalamagaM' sarvajagaduttamamaMgalamArga := sarvajagatsu - triSu lokeSu uttamo maGgalava yo mArgaH upAyaH so'sti / tathA-' duddharisa ' durddharSam devadAnavairapyaparibhavanIyam, 'guNanAyagaM ' guNanAyakaM = guNAn = jJAnAdirUpAn nayati = prApayati yattattAdRzam - guNadhAyakamityarthaH, tathA - ' ekkaM ' ekaM pradhAnam = nirupamam ityarthaH, tathA ' mokkhapahassa' mokSapathasya = mokSamArgasya ' varDisagabhUyaM avataMsakabhUtam zirobhUSaNasadRzamidaM brahmacaryamasti // 3 // C " GE d , isakA hI prabhAva saba ko pavitra aura sArabhUta banA detA haiM / arthAt yaha vrata samasta vratoM ko pavitra aura dRr3ha karane vAlA hai / ( siddhivimANaavayadAraM ) tathA mokSagati kA aura anuttara vimAnoM kA dvAra isase khula jAtA hai, arthAt svarga aura apavarga (mokSa) ke dvArakA yaha udghATaka hai - kholanevAlA hai || 2 || (devanariMdanamaMsiyapujjaM ) bhavanapati Adi devoM dvArA cakravartI Adi narendroM dvArA, namaskRta hue aise mahApuruSoM ke yaha pUjanIya - AdaraNIya hai| tathA - ( savvajaguttama maMgalamaggaM) yaha tInoM lokoM meM uttama aura maMgalakArI mArga hai| tathA (duddharisaM) deva aura dAnavoMse bhI yaha parAjita hone vAlA nahIM hai (guNanAyagaM) jJAnAdi sadguNoM ko yaha prApta karAne vAlA hai / ( ekkaM ) yaha pradhAnanirupama hai (mokkhapahassa varDisagabhUyaM) aura mokSa mArgakA yaha zirobhUSaNarUpa hai // 3 // che eTale svarga ane apavarganAM dvAranu te udghATana karanAra che-ughADanAra che rA " devanariMdanama siyapujjaM" bhavanayati Adi devo ane yavartI Ahi narendrIya jemane namana kare che evA mahApuruSAne te pUjanIya ane AdaraNIya che. tathA " savvaM jaguttamamaMgalama" tetro sobhAM uttama bhane bhagaNArI bhArga che, tathA duddharisaM " heveo mane dAnavo dvArA pazu te parAnti thAya mevu nathI. 'guNanAyaNaM " jJAnAhi sadguNAne te Apta purAvanAra che. " ekkaM " te pradhAna - zreSTa-anuyabha che. mokkhapahassa varDisagabhUyaM " bhane bhokSamArga te zirobhUSaNa 35 che !! 3 // 66 66 66 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #853 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudazinI TIkA a0 4 sU03 brahmacaryArAdhanaphalama 795 tathA-' suddhacarieNaM ' zuddhacaritena=samyagAcaritena 'jeNa' yena brahmacaryeNa, 'bhavai' bhavati * suvaMbhaNo' subrAhmaNaH AtmajJAnatatparaH, * susamaNo' suzramaNaH sutaparasvI " susAhU ' susAdhuH nirvANasAdhakaH 'suIsI' suRSiH, yathAvastudarzakaH, 'sumuNI' sumuniH jinAjJAdhArakaH, 'susaMjae' susaMyataH= prmytnaapraaynnH| tathA sa eva 'bhikkhU ' bhikSuH sarvatyAgI paramapuruSArthasAdhako vA, jo' yaH 'suddha' zuddha 'vaMbhacera' brahmacarya 'carai' crti-paalyti||3|| (suddhacarieNaM jeNa subaMbhaNo bhavai ) acchI taraha Acarita hue isa brahmacarya se hI manuSya subrAhmaNa-Atma jJAna meM tatpara--hotA hai, (susamaNo ) suzramaNa-sutapasvI, (susAhU ) susAdhu-nirvANa sAdhaka, (suIsI) suRSi-yathAvat vastudarzaka (sumuNI ) sumuni-jinAjJA kA ArAdhaka, aura ( susaMjae ) susaMyata parama yatanA meM parAyaNa hotA hai / tathA ( sa eva bhikkhU) vahI saccA bhikkhU hai-sarva tyAgI-athavAparama puruSArtha sAdhaka hai, (jo suddhaM baMbhaceraM carai ) jo isa brahmacarya ko zuddha rIti se pAlatA hai| ____ bhAvArtha-sUtrakAra ne isa sUtra dvArA isa brahmacarya kI guNagarimA (mahimA) kA hI kathana kiyA hai| ve kahate haiM ki isa eka brahmacarya vratake pUrNarUpase orAdhika honepara satya, zIla Adi jitane bhI sadguNa haiM ve saba ArAdhita ho jAte haiM / yaha brahmacarya paMcamahAvratoM kA mUlakAraNa hai / ataHyAvajjIva sAdhu ko isakA sevana karate rahanA cAhiye / jisa ___"suddhacarieNaM jeNa subaMbhaNo bhavai ' sArI rIte sAya2vAmabhAveda mA brahmacarya thaa| manuSya sumrAhmaNa-mAtma jJAnamA tat52 thAya cha, "susamaNo" suzrama -suta52vI-" susAhU " susAdhu-nirvANa sAdhara, "suIsI"suSa-yathAvat 12tu za4, " sumuNI " on maajnyaan| bhArA, mane "susaMjae" susayata52bha yatanAmA parAyA thAya cha, tathA "sa eva bhikkhU" te 4 saya limu cha-satyAgI 2521 52 puruSArtha sAtha che, "jo suddhaM baMbhacera carai" se A brahmacaryane zuddha rIte pALe che. bhAvArtha-sUtrakAre A sUtra dvArA brahmacaryanA guNa gauravanuM ja varNana karyuM che. teo kahe che ke A eka brahmacarya vratanuM pUrNa svarUpe ArAdhanA karavAmAM Ave te satya, zIla Adi jeTalA saddaguNo che temanuM ArAdhana ApoApa thaI jAya che. A brahmacarya pAMca mahAvratanuM mULa kAraNa che. tethI sAdhue jIvanaparyanta tenuM sevana karavuM joIe. je rIte mULa vinA koI paNa vastunI zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #854 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 796 prazravyAkaraNasUtre brahmacAriNAM kiM kimanAcaraNIyam ? kiM kiM cAcaraNIyam ? iti darzayati' imaM ca ' ityaadi| ____ mUlam-imaM ca rairAgadosamohapavaDDaNakaraM kiM majjhappamAya dosapAsatthasIlakaraNaM abhaMgaNANi ya tellamajaNANi ya abhikkhaNaM kakkhasIsakaracaraNavayaNadhovaNasaMbAhaNagAyakammaparimadaNANulevaNacuNNavAsadhUvaNasarIraparimaMDaNabAusi ya hasiyabhaNiya-naTTa-gIya-vAiyanaDanadRga-jallamalla-pecchaNavelaMbagajANiya siMgArAgANi aNNANi ya evamAiyANi tavasaMjamabaMbhaceraghAovaghAiyAiM aNucaramANeNaM baMbhaceraM vajeyavvAiM svvkaalN| bhAveyavvo bhabai aMtarappA imehiM tavaniyamasIlajogehiM NiccakAlaM, kiM te, aNhANaka adaMtadhovaNaseyamalladhAraNamUNavaya kesaloyakhamadamaacelagakhuppivAsalAghavasItosiNakaTThasejAbhUminisejjaparagharappavesaladdhAvaladdhamANAvamANaniMdaNa-dasamasakaphAsaniyamatavaguNaviNayamAiehiM jahA se thirataragaM hoi bNbhcesuu.4|| TIkA-' imaM ca ' ityAdi / ' imaM ca ' idaM ca vakSyamANam-avasannapArzvasthAdInAmAcaraNIyamAcArajAtam , ' rairAgadosamohapavaNakara' ratirAgadveSamo. prakAra mUla ke vinA kisI bhI vastu kI sthiratA nahIM hotI hai-usI prakAra isa eka vrata ke abhAva meM kisI bhI vrata kI kisI bhI sadguNa kI sthiratA aura zobhA nahIM hotI hai| ityAdi rUpa se isa sUtra meM isakI mahattA kA pradarzana kiyA gayA hai / sU0 3 // aba sUtrakAra brahmacArI ko kisa kisa bAta kA AcaraNa karanA sthiratA saMbhavI zakatI nathI, e ja rIte A eka vratane abhAva hoya te bIjA koI vrata ke saddaguNanI sthiratA ane zobhA saMbhavatI nathI. ItyAdi rIte A sUtramAM brahmacarya vratanuM mahatva batAvavAmAM AvyuM che. sU. 3 che have brahmacArIe kevA prakAranuM AcaraNa karavuM joIe ane kevA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #855 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TokA a04 sU04 brahmacArINAmAcaraNIyAdinirUpaNam 797 hapravarddhanakara, tatra-ratiH viSayAnurAgaH, rAgaH svajaneSu snehaH, dveSaH zatrubhAvaH, mohaH ajJAnam , eSAM yatpravarddhanaM-pavRddhistasya karaM-kArakam . punaH 'kiMmajya-pa. mAyadosa-pAsatthasIla-karaNa' kiMmadhyapramAdadoSapArzvasthazIlakaraNam-tatra-kimadhyaM kiM-kutsitaM madhye yasya tattathoktam-asAramityarthaH, tathA-pramAdadoSaH, pramAdo'sAvadhAnatA, saeva doSaH pramodadoSaH, pArzvasthazIla-pArzvasthAnAM-jJAnAcArAdi bahirvatinAM sAdhvAbhAsAnAM zIlam anuSThAnaM niSkAraNanityapiNDaparibhogAdi, eteSAM karaNam kArakaM bhavati / samprati tadeva vizadayati-' abbhaMgaNANi ya' abhyaJjanAni ca-ghRtanavanItAdinA zarIramardanAni 'tellamajjaNANi ya' tailamajjanAni ca-tailAbhyaGgapUrvakasnAnAni, tathA-tathA-'abhikkhaNaM' abhIkSNamcAhiye aura kisa kisa kA nahIM ? isa bAta ko pradarzita karate haiM'imaM ca ityaadi| ____TIkArtha- ( imaM ca ) yaha vakSyamANa abasanna, pArzvastha, kuzIla, saMsakta, yathAchaMda sAdhuoM kA AcAra ( rairAgadosamohapavaDaNakaraM) rati-viSayoM meM anurAga, rAga-svajanoM meM sneha, dveSa-zatrutA, aura moha-ajJAna, inakI vRddhikarane vAlA hotA hai aura (kiMmajjha-pamAyadosa-pAsatya-sIla-karaNaM ) kiM madhya-asAra pramAdadoSaasAvadhAnatArUpa doSa kA, pAzvastha zIla-jJAnAcArAdi se bahirbhUta zithilAcAriyoM ke anuSThAna kA-niSkAraNa nitya piNDaparibhogAdirUpa svabhAva kA, janaka hotA hai / aba sUtrakAra isI pArzvastha Adi ke AcAra ko viza. darUpa se samajhAte haiM-(abbhaMgaNANi ya) abhyaMgana-ghRta navanIta Adise zarIra kA mardana karanA (tellamajaNANiya ) telakA mAlIsa karanA tathA ranuM na 427 me te sUtra.2 matAce cha- ' imaM ca " tyAhi -" imaM ca " // prabhArI nepAmA mAtai saksanna, pAvastha, suzIsa, sasAta, sva. sAdhumAnamAyA2 " rairAgadosamohapavaNakaraM" ti-viSayomA bhAsahita, 21-2vanI 52 sneha, dveSa-zatrutA bhane bhAhamajJAna, se sonI vRddhi 42nA2 DAya che. mane " kiMmajjha-pamAyadosa-pAsattha-. sIlakaraNaM" madhya-masA2, prabhAhoSa,-masAvadhAnatA35 hoSana paavsyshiiljJAnAcArAdithI bAhya zithilatA cArIonAM anuSThAnanuM, niSkAraNa nitya pari bhegAdi rUpa svabhAvanuM janaka thAya che. have sUtrakAra A pArzvastha AdinA mAyArane vistArapUrva sabhAnave -" abbhaMgaNANiya" masya-dhI, bhAmA mAhiyA zarIrane mAdIsa 42j, " tellamajjaNANiya " tedatuM mAlIsa zene zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #856 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazravyAkaraNasUtre 798 , =vAraMvAram, 'kakkhasIsakaracaraNavayaNadhovaNasaMvAhaNagAyakammaparimaddaNANulevaNacuNNavAsadhUvaNasarIraparimaMDaNa vA usiya-hasiya-bhaNiya nahagIyavAiyanaDa naTTagajalamapecchaNavelaM gaM' kakSAzIrSa karacaraNavadanadhAvanasaMvAhana gAtrakarmaparimardanAnulepanacUdhUpa zarIraparimaNDanavAkuzitahasitabhaNitanAvyagItavAdita naTanarttaka jalla mallaprekSaNaviDambakaM tatra - kakSA = bAhudvaya mUlAdhovarttisthAnam, zIrSa = ziraH, karacaraNaM= prasiddham, vadanaM mukhaM teSAM yada dhAvanaM prakSAlanaM, saMvAdhanaM hastAbhyAM pAdapIDanaM gAtrakarma - zarIraparikarma= saMmardanAdi karmaparimardanaM = sarvataH zarIramardanam, tathA anulepanacUrNavAsadhUpana zarIraparimaNDanam, tatra anulepanam - zarIre candanAnulepanam , cUrNavAsaH = sugandhidravyacUrNam, dhUpanam = agurudhUpAdikaraNam, zarIraparimaNDanam = vastrAdibhiH zarIrazRGgArakaraNam, tathA yAkuzikaM nakhavastra ke zasamAracanam = bakuzaM = karburacAritraM tadevaprayojanaM yasya tad bAkuzikaM zrRGgAraprayojanakaM nakhakezavastrasamAracanAdikaM, hasitaM - hAsaH, bhaNitaM - strINAM vikRtabhaNanam, nATya-naTakarma, gItaM gAnam, vAdi(abhikkhaNaM kakhasIsa kara-caraNa- vayaNa- ghovaNa-saMvAhaNa-gAyakammaparimaddaNANuleveNa cuNNavAsadhUvaNasarIraparimaMDaNa vA usiyayahasiya bhaNiya-na dR-gIya - vAiya- naDa-nahaga- jalla-malla-pecchaNa-belaMbagaM) bAraMbAra kAMkha - mastakahAtha-paira aura muMhakA dhonA, donoM hAthoM se zarIrakA dAvanA, gotrakarmazarIra kI saphAI para vizeSa dhyAna rakhanA parimardaka-dUsaroM se zarIra ko rAtadina dabavAnA, anulepana - zarIra para caMdana kA bAra 2 lepa karanA, cUrNavAsa -sugandhita dravyoM ke cUrNa se, dhUpana- aguru Adi ke dhUpa se zarIra ko alaMkRta karanA, tathA vAkuzika - zRMgAra ke prayojana ko lekara nakha, vastra aurakezoM ko samAranA tathA hasita -hAsakA ha~sI majAka-maskarI Adi kA karanA, bhaNita- striyoM ke jaisA gAlI Adi bhANDavacanoM kA bolanA snAna puravu, tathA " abhikkhaNaM kakkhasIsa, kara, caraNanayaNa - dhovaNa-saMvAhaNa gAyakammaparimaddaNANulevaNa - cuNNa - vAsadhUvaNa - sarIra - parimaMDaNa vA usiyahasiya- bhaNiyanaha-gIya - vAiya- naDa - naTTaga - jalla- malla - pecchaNa-velaMbaga" vAraMvAra jagA, bhAthu, hAtha-paga ane mAne dhAvu, khanne hAthathI zarIrane dakhAvavu, gAtrakama -zarIranI svacchatA para vadhAre dhyAna ApavuM, parimana-khIjA pAse zarIrane rAtadivasa dukhAvavuM, anulepana~vAraMvAra zarIre caMdananA lepa karavA, cUrNovAsa-sugadhita dravyonA cUrNathI, dhUpana aga AdinA dhUpathI zarIrane ala'kRta karavuM, tathA vAkuzika-zrRMgArane mATe nakha, vastra ane kezane samAravA tathA hasita-ThaThThA mazkarI Adi karavuM, bhaNita-strIenA jevI gALo Adi aziSTa vacana zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #857 -------------------------------------------------------------------------- ________________ surdAzanITIkA a04 sU0 4 brahmacArINAmAvaraNIyAdinirUpaNam 799 tam=paTahAdivAdanam tathA-naTA nATayitAraH, nartakAH nRtyakAriNaH, jallAH= carmamayarajjUparinRtyakArakAH, mallA: mallayuddhakAriNaH, teSAM prekSaNam avalokanam tathA-viDambakAH vidUSakAH, eSAmitaretarayogadvandvaH, varjayitavyA iti yogaH / tathA-'jANi ya siMgArAgArANi ya' yAni ca zRGgArAgANi ca zRGgArAdhArabhUtAni aGgaceSTAdIni tAni tathA-'aNNANi ya' anyAni ca ebhyaitarANi ca 'evamAiyANi ' evamAdikAni evaM prakArANi yAni ' tavasaMjamabaMbhaceraghAovaghAiyAI' tapaH saMyamabrahmacaryaghAtopaghAtikAni, tatra tapaH saMyamabrahmacaryANAM ghAto dezataH, upaghAtaHsarvato jAyate yadvazAt tAni tathoktAni 'baMbhaceraM' brahmacaryam , ' aNucaramANeNaM ' anucaratA-pAlayatA 'savvakAlaM ' sarvakAlaM-sarvadA 'vajjeyavvAiM" varjitavyAni tyAjyAnibhavanti, varjitavyAnItyasyaikavacanavipariNAmenAnyatrAspyanvayo bodhyaH / tathA-'bhAveyavyo ya ' bhAvitavyazca bhavati 'aMtarappA' antarAtmA jIvaH / ke bhavitavyo bhavati ? ityAha-' imehiM ' ebhiH 'tavaNiyamasIlanATaya-nATaka kA dekhanA, gIta-gAna kA, vAdita-paTaha Adi bajate hue bAjoM kA sunanA, naTa-naToM kA, nartaka-nRtyakArI janoM kA jallajalloM kA-carmamayarajju ke Upara nAcane vAloM kA, malla-malloM ke-bAhuyuddha kA prekSaNa-rUcipUrvaka avalokana karanA, tathA-viDambakoM-vidUSakoM ko dekhanA yaha saba varjanA cAhiye tathA ' jANiya ' jo bhI (siMgArAgArANi ) zrRMgAra ke AdhArabhUta aise, tathA (evamAiyANi aNNANi ya) isI taraha ke aura bhI jo ( tava saMjamabaMbhaceraghAovaghAiyAiM ) tapa, saMyama evaM brahmacarya meM eka deza se dUSaNa lagAne vAle ho athavA sarvadeza se unakA ghAta karane vAle hoM, ina saba ko (baMbhacera aNucaramANeNaM ) jo isa brahmacarya mahAvrata ke pAlana karane vAle saMyamI jana haiM unheM (savvakAlaM vajjheyabvAiM) sadA ke liye chor3a denA cAhiye / bolavA, nATaka jevAM, gIta tathA paTaha Adi vAjiMtrane avAja sAMbhaLa, naTonA, nRtya karanAranA, carmamaya doraDAo para nAcanArAonA, malenA hRdayuddhanuM nirIkSaNa karavAnuM, tathA vidUSakane jovAnuM e badhAne tyA 42vo naye. tathA "jANiya" 2 "siMgArAgArANi" zrRgAnA sAdhana35 sevA tathA " evamAiyANi aNNANiya" sevA prA2nuM bhInnu pare "tavasaMjamabaMbhaceradhAovadhAiyAI" ta5 sayama bhane brahmAyayabhA se dezathI dUSaNe lagADanAra hoya athavA sarva dezanI temane ghAta karanAra DAya, te adhAnA "baMbhaceraaNucarabhANeNaM" 2 2 // brahmayaya bhAvatarnu pAsana 42nA2 sayabhanI chatemaNe "savvakAlaM vajjeyavvAiM" sahAne mATe tyAga 42v| zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #858 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 800 prazravyAkaraNasUtre } jogehiM taponiyamazIlayogaiH = tapaH prabhRtivyApAraiH ' niccakAlaM ' nityakAla= sarvadA'ntarAtmA bhAvitavyaH / 'kiMte' ke te= kathambhUtAste taponiyamazIlayogAH? ityAha-' aNhANaga adaMtadhoraNa seyamalajalladhAraNa mUNavaya ke saloya khamadama-acelaga khuSpivAsalAghava sItosiNakaTTha - sejjA bhUmini sejjAparagharapavesaladdhAvaladdhamANAvamAniMdaNadaMsamasa gaphAsaniyamatavaguNaviNayamAiehiM ' asnAnakAdantadhAvanasvedamalajalladhAraNa maunavratakezaloca kSamAdamAcelakakSutpipAsAlAghavazItoSNa kASThazayyA bhUminiSadyApara gRhamavezalabdhApalabdhamAnApamAna nindanadaMzamazakasparzaniyama tapoguNavinayAdikaiH- tatra - asnAnakaM = snAnavarjanam adantadhAvanaM dantadhAvanavarjanam, tathA svedamalajaladhAraNaM, tatra- svedaH = prasvedaH, malaM= svedarajaH saMsargAtsamutpannaM ghanIbhUtam tathA (imehiM tavaNiyamasIlajoge hiM ) ina tapa, niyama aura zIlasadAcAra, ina sabase usa brahmacarya mahAvratadhArI ko ( aMtarappA ) apanI antarAtmA (niccakAla) sarvadA ( bhAviyanvo bhavai ) bhAvita karanA cAhiye / (kiM te) ve tapa niyama-zIla yoga kauna haiM ? unheM dikhalAte haiM- (aNhANaga- adaMtadhAvaNaseya malla- jalla-dhAraNa- mRNavaya- kesaloyakhamadama - alaga -khuSpivAsalAdhava sItosiNakaTTha sejjA bhUminisejja - paragharappavesa- laddhA valaddha-mANAvamANa- niMdaNasamasagaphAsaniyamatavaguNaviNayamAiehi ) usa sAdhuke tapa, niyana aura zIla isa prakAra ke honA cAhiye - vaha sAdhu yAvajjIva snAna na kare, arthAt usa mahAvratI ko jIvana bhara taka snAna karane kA tyAga kara denA cAhiye, kabhI bhI detauna nahIM karanA cAhiye, zarIra meM prasveda - pasInA AtA ho, to use vAyu Adi karake nahIM sukhAnA cAhiye / isa pasIne meM Akara le. tathA 'imehiM tavaNiyama sIlajogehiM me taya, niyama, ane zIla-sahAyAra ye madhAthI te brahmanyarya mahAvratadhArIye " aMtarappA " potAnA aMtarAtmA " niccakAlaM sadA " bhAviyavvo bhavai " lAvita uvA lehaye. " kiM te " te taya niyama- zIDAyoga vo hoya he te matAve che - " aNNANaga-adaMtadhAvaNa - seya-1 - malla - jalla-dhAraNa- mUNavaya- kesaloya - khamadama - alaga - khuppivAsa - lAghava sItosiNakaTTasejjAbhUmi-nisejja -paragharappavesaladdhAvaladdhAmANAvamANa niMdaNadara samasaphAsa niyama tava guNaviNayamAiehiM " te sAdhananuM taya, niyama bhane zIsa mA prakAranuM hAvu' joI e te sAdhu jIvana paryanta snAna na kare eTale ke A mahAvratadhArIo jIve tyA sudhI snAna karavAnA tyAga karavA joIe, kadI paNa dAtaNa karavuM joie nahIM, zarIre parasevA vaLatA hoya teA pavana nAkhIne tene sUkavavA joI e nahI, te parasevAmAM rajakaNA cATI gayAM hAya te tene zarIra parathI dUra karavAM joie nahI. kAna, nAka Adi iMdriyAmAM "" zrI prazna vyAkaraNa sUtra " Page #859 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a04 sU04 brahmarINAmAcaraNIyAdinirUpaNam 801 jallaMkarNanAsikAdi samutthaM malam , teSAM dhAraNam , tathA-maunavratam , kezalocaH, etau prasiddhau, kSamA krodhanigrahaH, damaH indriyanigrahaH, acelakam-dharmopakaraNAtiriktavastrAbhAvaH, kSutpipAse prasiddhe, lAghavam-alpopAdhitvam , zItoSNe prasiddhe, kASThazayyA kASThaphalakazayanam , bhUminiSadyA bhUmAvupavezanam , tathA-paragRhapravezalabdhApalabdhamAnApamAnanindanAni, bhikSArtha paragRhapravezaH, tatrApi labdhApalabdhau lAbhAlAbhau, mAna-sammAnaH, apamAnaH= avamAnanA, nindana-kutsitavacanaM ca, tathA- daMzamazakasparzaH dezamazakadazanam , tathA-niyamaH dravyAdyabhigrahaH, yadi rajaHkaNa saMsakta ho gaye hoM to unheM zarIra se nahIM chuDAnA cAhiye / karNa, nAsikA Adi indriyoM meM lage hue maila ko bhI dUra nahIM karanA cAhiye / maunavrata rakhanA cAhiye tathA apane kezoM kA lauMca karanA cAhiye / kSamA-krodha kA nigraha karanA dama-indriyoM kA nigraha karanA cAhiye / acelaka-dharmopakaraNoM ke sivAya atirikta vastra nahIM rakhanA cAhiye kSudhA aura pipAsA ki bAdhA ko sahanA cAhiye / alpa upadhirakhanA cAhiye, zIta aura uSNa janya parISaha ko sahana karanA cAhiye / kASTa ke phalaka para zayana karanA caahiye| jamIna para baiThanA cAhiye / bhikSA ke nimitta para ghara jAnA caahiye| bhikSA kA lAbha ho athavA na ho dono avasthAoM meM samatAbhAva rakhanA cAhiye / mAna aura apamAna meM samavRtti rahanA caahiye| koI apanI niMdA karatA ho to usameM akSamatA nahI AnI caahiye| daMzamazakoM ko dazanarUpabAdhA se udvigna nahIM honA caahiye| dravyAdi kA abhigraha rUpa niyama kA, anazana Adi tapasyAoM kA mUlaguNoM kA aura abhyutthaalAgelA melane ukheDe na joIe maunavrata rAkhavuM joIe tathA pitAnA kezane leca kara joIe. kSamA-krodhane nigraha karavo joIe, dama-Indri ne nigraha karavo joIe. alaka - dharmanAM upakaraNo sivAya vadhArAnAM vastrAdi rAkhavAM joIe nahIM, bhUkha ane tarasanI muzkelI sahana karavI joIe, thoDA ja upAdhi rAkhavAM joIe, zIta ane uSNatA janya pariSaho sahana karavAM joIe. lAkaDAnI pATa para sUvuM joIe, jamIna para besavuM joIe. bhikSAne nimitta para ghera javuM joIe. bhikSAne lAbha maLe ke na maLe chatAM paNa A baMne paristhitimAM samabhAva rAkhavuM joIe. mAna ane apamAnamAM samavRttithI rahevuM joIe. koI pitAnI niMdA karatuM hoya che tethI akSamatA thavI joIe nahIM DAMsa, maccharanA DaMsarUpa muzkelIthI udvigna thavuM joIe nahIM. dravyAdinA abhigraha rUpa niyamanuM anazana Adi tapasyAonA mULa zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #860 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - 802 prazravyAkaraNasUtre tapaH anazanAdi guNAH mUlaguNAdayaH, vinayaH abhyutthAnAdiH, eSAM dvandvaH. etAnyAdau yeSAM taistathoktairyo gairayamAtmA bhAvitavyaH / asnAnA'dantadhAvanAdInAM sahanena niyamAdInAmAcaraNena ca sahAtmA saMyojitavya ityarthaH / kimarthamityAha-'jahA' yathA-yena kRtvA 'baMbhaceraM' brahmacarya 'thirataragaM' sthirataraka-susthiraM 'hoi' bhavati // mU0 4 // nAdirUpa vinaya kA pAlana karanA cAhiye / ye saba bAte sAdhu ke AcAra ke antarhita rahatI haiN| so vaha ina saba bAtoM se otaprota hue tapa, niyama aura zIla se apanI AtmA ko bhAvita karatA rahe arthAt asnAna, adantadhAvana Adi jo sAdhU ke mUlaguNa haiM unakA vaha zAstrokta vidhi ke anusAra pAlana karatA huA aura niyamAdikoM kA AcaraNa karatA huA apanI AtmA ko vizuddha karatA rahe ki (jahA se baMbhacera thirataragaM hoi ) jisase usakA brahmacarya susthira banA rhe| bhAvArtha-brahmacarya mahAvrata dhArI sakala saMyamI jana apane AcAra vicAra ko isa prakAra kA svaccha aura nirmala banAve ki jisase unameM avasanna pArzvastha kuzIla AdipanA lezamAtra bho na Ane pAve / sAdhu pada prApta karake bhI viSayoM meM anurAga banA rakhanA svajanoM meM sneha rakhanA tathA dveSI ke prati dveSabhAvanA rakhanA, Adi pariNati avasanna pArzvastha sAdhuoM kI hai| zArIrika saMskAra meM hI vizeSa dhyAna rakhanA, gIta nRtya, vAditra Adi meM citta kI pravRtti karanA, tapa saMyama Adi kI ArAdhanA sirpha lakSya na honA, ye saba brahmacarya guNonuM ane abhyasthAnAdirUpa vinayanuM pAlana karavuM joIe. A badhI vAte sAdhunA AcAramAM AvI jAya che. to te e badhI vAtemAM otaprota thaIne tapa, niyama ane zIlathI pitAnA AtmAne bhAvita karato rahe eTale ke asnAna, adantadhAvana Adi je sAdhunA mULaguNa che temanuM zAstrokta vidhi pramANe pAlana karIne niyamAdinuM AcaraNa karIne te pitAnA AtmAne vizuddha karate rahe " jahA se vabhacera thirataraga~ hoi" yA tenuM brahmaya susthira manatuM 29. bhAvArtha.-brahmacarya mahAvrata dhArI sakala saMyamI jana potAnA AcAra vicArane evAM svaccha ane nirmaLa banAve che jethI temanAmAM avasanna pArzvastha Adi sAdhuonAM AcAra vicAranI jhalaka lezamAtra paNa na AvI zake. sAdhunuM pada prApta karIne paNa viSayamAM anurAga cAlu rAkhavo, svajane pratye neha ane duzmano pratye dveSa rAkha Adi pariNati avasanna pAzvastha sAdhuonI che. zArIrika saMskAranuM ja vadhAre dhyAna rAkhavuM, gIta, nRtya, vAjiMtra AdimAM cittane rokavuM, tapa, saMyama AdinI ArAdhanAne ja lakSya zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #861 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a. 5 sU04 brahmacArINAmanAcaraNIyAdinirUpaNam 803 ___mUlam-imaM ca abaMbhaceraveramaNaparirakkhaNaTTayAe pAvayaNaM bhagavayAsukahiyaM attahiyaM peJcAbhAviyaM AgamesibhadaM suddhaM neyAuyaM akuDilaM aNuttaraM sambadukkhapAvANaM viusamaNaM ||suu05|| TIkA-' imaM ca ' ityAdi 'imaM ca ' idaM ca ' pAvayaNaM' pravacanam 'abaMbhaceraveramaNaparirakSaNadvayAe' abrahmacaryaviramaNaparirakSaNArtha caturthamahAvratarakSaNanimittaM bhagavatA mukathitam AtmahitaM, AtmahitakArakam , AgamiSyad bhadraM zuddhaM naiyAyikam akuTilam anuttaraM sarvaduHkhapApAnAM vyupazamanam / eSAmarthaH pUrva tRtIyasaMvaradvAre proktaH // 5 // ke ghAtaka haiM, ataH sAdhu ko apane mUla guNoM kI rakSA karate hue tapa saMyama evaM brahmacarya se apanI AtmA ko bhAvita karate rahanA cAhiye / isa taraha se usakA brahmacarya vrata dRr3hatara ho jAtA hai / sU0 4 // phira kahate haiM-' imaMca' ityaadi| TokArtha-(imaM ca pAvayaNaM ) yaha pravacana (abaMbhacera veramaNapari rakkhaNayAe bhagavayA sukahiyaM ) abrahmacarya viramaNa kI parirakSA ke nimitta bhagavAn ne kahA hai / (attahiyaM) yaha AtmA kA hitakAraka hai, (peccAbhAviyaM ) paraloka meM bhI zubhaphala kA dAtA hai / (AgamesibhadaM ) isI kAraNa yaha bhaviSyat kAla meM kalyANaprada kahA gayA hai| (suddha) nirdoSa hone se yaha zuddha hai / (neyAuyaM ) vItarAga, sarvajJa aura hitopadezaka prabhu dvArA bhASita hone se nyAyasaMpanna hai / (akuDilaM ) na gaNavuM, e badhuM brahmacarya vratanuM ghAtaka thAya che. te sAdhue pitAnA mULa guNonI rakSA karatAM karatAM tapa, saMyama ane brahmacaryavratathI AtmAne bhAvita karatAM rahevuM joIe. A pramANe karavAthI tenuM brahmacaryavrata vadhAre daDha thatuM jAya che sU.4 quii sUtra.2 4 cha- " imaM ca" tyAta ---" imaM ca pAvayaNaM " 20 prapayana " aba bhaceraviramaNaparirakkhaNaTTayAe bhagavayA sukahiyaM" mA brahmAyayaM viramAnI parikSAne nibhitte nAvAne 4 cha "attahiyaM" te mAmAne mATe Dita4.24 cha, "peccAbhAviyaM " 52somA 51 zuma 3 // nAche "Agamesibha" te 120 te bhaviSyamA yA hAya tavama mAvyu cha. "su." niSi DApAthI te zuddha che. "neyAuyaM " vItarA, sarva sane hitopaheza prabhu dvArA athita pAthI nyAya yuddhata cha, " akuDilaM " *nubhAvanuM na pAthI mali che, zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #862 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 804 prazravyAkaraNasUtre __ atha caturthavratasya paJcabhAvanAH pratipAdayan tatra pUrvamasaMsaktavAsavasati nAmnI prathamAM bhAvanAmAha-'eyassa' ityAdi___mUlam-eyassa imA paMcabhAvaNA cautthavayasta huMti abaMbhaceraveramaNaparirakkhaNaThyAe / paDhamaM sayaNAsaNagharaduvAra aMgaNaAgAsagavakkhasAlA ahiloyaNapacchavatthukapasAhaNa gaNhANikAvagAsA avagAsA je ya vesiyANaM atthaMtiTraMti ya jattha itthiyAo abhikkhaNaM mohadosarairAgavaDaNAo kahiMti ya kahAo bahuvihAo te hu vajaNijA itthisaMsattasaMkiliTA / aNNe vi ya evamAI ya avagAsA te ha vajaNijjA, jattha maNovibbhamo vA bhaMgo vA bhaMsaNA vA aDhe rudaM ca hojA jhANaM taM taM ca vajejavajAbhIrU annaaytnnaNtpNtvaasii| evamasaMsattavAsavasahIsamiijogeNa bhAvio bhavai aMtarappA ArayamajA virayagAmadhamme jiiMdie baMbhaceragutte // suu06|| TIkA-' eyassa' etasya 'cautthavayassa' caturthavratasya brahmacaryAbhidheyasya RjubhAva kA janaka hone se akuTila hai| (aNuttaraM ) sarvazreSTa hone se anuttara hai / tathA (sabbadukkhapAvANaM viusamaNaM) samasta duHkhoMke janaka jJAnAvaraNIya Adi aSTavidha karmoM kA yaha upazamakAraka hai ||muu05 // aba sUtrakAra isa caturtha mahAvrata kI pAMca bhAvanAoM ko pratipAdana karane ke abhiprAya se sarvaprathama asaMsaktavAsavasati nAma kI pahilI bhAvanA ko prakaTa karate haiM-'eyassa' ityAdi / TIkAtha-(eyassa cautthavayassa imA paMca bhAvaNA huMti) isa "aNuttaraM" sarvazreSTha pAthI anuttara cha, tathA 'savvadukkhapAvANaM viusamaNa samasta duHkhanA janaka jJAnAvaraNIya Adi ATha prakAranAM karmonuM teupazama karanAra che. sU.5 have sUtrakAra A cothA mahA vratanI pAMca bhAvanAonuM pratipAdana karapaane bhATe sauthI paDasai " asaMsaktavAsavasati" nAmanI paDasI bhAvanAnu 25TI4265 42 cha- " eyassa" tyAhi TA--" eyassa cautthavayassa imA paca bhovaNA hu~ti " yA brahmacarya zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #863 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkAa04 sU.6 'asaMsaktavAsavasati'nAmakaprathamabhAvanAnirUpaNam 805 imAH vakSyamANAH paJcabhAvanAH, 'avaMbhaceraveramaNaparirakkhaNaTTayAe ' abrahmacaryaviramaNaparirakSaNArtha-caturthavatarakSanimittaM, 'huti' bhavanti / tatra-' paDhamaM' prathamAM-strIpazupaNDakasaMsaktAzrayavarjanalakSaNAM bhAvanAmAha-'sayaNAsaNagharaduvAraaMgaNa AgAsagavakkhasAlA ahiloyaNapacchavatthugapasAbaNagaNhANikAvagAsA' zayanAsanagRhadvArAGganAkAzagavAkSazAlA'bhilokanapazcAd vAstukaprasAdhanakasnAnikAvakAzAH tatra-zayanaM zayyA, AsanaM-prasiddham , gRha-geham , dvAram-gRhadvAram , aGgaNaM gRhAGgaNam , AkAza: anAvRtaM sthAnam , gavAkSa-vAtAyanam , zAlAH = bhANDazAlAdayaH, abhilokanam-abhilokyate dUrasthitaM bastu yadAsthAya tad abhilokanam-unnataM sthAnam , tathA-pazcAd-vAstukaM-pRSThabhAgavartigRhaM, tathA-prasAdhanakasya maNDanasya snAnikAyA: snAnakriyAyAzca ye'vakAzA:-gRhAH, eSAM dvandvaH, ete strIsaMsaktena saMkliSTA varjanIyAH / tathA-'je ya' ye ca ' avakAsA' avakAzA brahmacarya nAmaka caturthavrata kI ye vakSyamANa pAMca bhAvanAeM haiN| inase (abaMbhaceraviramaNaparirakkhaNaTTayAe ) abrahmacarya viramaNa rUpa brahmacaryavrata kI acchI taraha se rakSA hotI hai / ( paDhamaM) inameM strI, pazu,paMDaka se saMsakta vasati kA varjana karane rUpa prathama bhAvanA hai| vaha isa prakAra hai- (sayaNAsaNagharaduvAraaMgaNaAgAsagabakkhasAlA ahiloyaNapacchavatthuga) zayana-zayyA, Asana, gRha dvAra, AMgana, khulA, huA sthAna, jharokhA, zAlA, abhilokana-vaha sthAna ki jisake sahAre se dUra kI vastu dekhI jA sake aisI U~cI jagaha pazcAd vAstUkapIche ke bhAga meM rahA huA ghara, tathA (pasAhaNaga-hANIkAvAsA) maMDana ghara aura nahAne ke ghara, ye saba yadi striyoM se saMsakta hoM to sAdhu kA kartavya hai ki vaha inakA parityAga kare / tathA-(je ya avanAmanA yAthA pratanI 21 pramANe pAya bhAvanAmA cha. temanAthI " aba bhacera viramaNaparirakkhaNaTTayAe " mA prAyarya viramA 35 prAyaH vratanI sArI zata 26 // thAya che. " paDhama" temA strI, pazu, 54na sasamayI yuta vasavATanA tyA 42vA 35 paDasI lAvanA cha. te 2mA pramANe cha-"sayaNA. saNagharaduvAraaMgaNaAgAsagavakkhasAlA ahiloyaNapacchavatthuga " zayana--zayyA, mAsana, Da, dvA2, mAsa, musIyA , aruse, zAsA, aminona-sevI uMcI jagyA ke jyAMthI dUranI vastuo dekhI zakAya, pazcAduvAstuka-pAchaLanA lAmA mAve gha2, tathA "pasAhaNaga-hANikAvAsA" bhana gha2 ane nahAvAnAM ghara, e badhA sthAne je strIothI yukta hoya te temane pari. tyAga 42 // te sAdhunu tavya che. tathA "je ya abagAsA" 2 sthAna zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #864 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazravyAkaraNasUtre gRhAH sthAnAnItyarthaH, 'vesiyANa' vezyAnAm ' aTuM' artha nimittaM 'tidvaMti' tiSThanti santi, tathA--'jattha' yatra ' itthiyAo' striyo hi -- abhikkhaNaM' abhIkSNa-muhurmuhuH -- mohadosarairAgavaDDaNAo ' mohadoSaratirAgavardhanAH mohadoSarairAgAn varddhayanti yAstAH mohAdiddhikAriNya ityarthaH, 'bahuvihAo' bahuvidhAH-jAtikularUpanepathyaviSayAH 'kahAo' kathAH 'karhiti ' kathayanti, 'te khalu ' itthI saMsattasaMkiliTThA' strIsaMsaktasaMkliSTAH = strIsaMsargayuktAH gRhAH, 'vajjaNijjA' varjanIyA bhavanti / tathA-'aNNe viya' anye'pi ca ' evamAI' evamAdayaH-evaM prakArA ye'avakAzA bhavanti, ' te hu' te khalu 'vajjaNijjA' varjanIyA bhavanti / kiM bahunA-'jattha' yatra yatra-uttaratra 'taM taM' iti vIpsAprayogAdatrApi vIpsA boddhavyA, jJAyate, 'maNo vinbhamo vA ' mano vibhramo vA =zrRGgArarasasamutpannaM cittasyA'sthiratvam , 'bhaMgo vA ' brahmacaryasya sarvabhaGgaH, gAsA ) jo sthAna (vesiyANaM aTuM-tihati ) vezyAoM ke nimitta bane hue hoM tathA (jattha ) jina sthAnoM para baiTha kara (itthiyAo) striyAM (abhikkhaNaM) bAra bAra (mohadosarairAga vaDaNAo) moha doSarati aura rAgako baDhAnevAlI (bahuvihAo) vividha prakArakI (kahAo) kathAoMko (kaheMti) kahatI hoM, (te hu) ve sthAna ( itthI saMsakta saMkilihA ) strIyoMse saMsakta hone ke kAraNa sAdhuko unakA parityAga kara denA cAhiye / tathA (aNNe vi) aura bhI koi ( evamAI ya avagAsA) aise sthAna hoM to (te hu ) unakA bhI sAdhu ko (vajjaNijjA) parityAga kara denA cAhiye / adhika aura kyA kahA jAya (jattha jattha ) jisa 2 sthAna para sAdhu kA (maNovinbhamo ) mana vibhrama yukta bana jAve (vA) athavA (bhaMgo) usake brahmacarya vrata kA bhaMga hone kI saMbhAvanA (vA) athavA " vesiyANaMaTuM-tidvaMti " veshyaamaan| nimitta pane uya, tathA "jattha" sthaan| 52 mesIna " itthiyAo" strImA " abhikkhaNaM " pAra pAra " mohadosarairAgavaDDhaNAo " moDa, hoSa, rati bhane rAgare pAvanArI " bahubihAo" vividha prA2nI "kahAo" thaa| "kaheMti " 4DatI DAya "te hu" te sthaan| " itthI saMsatta saMkiliTrA" strImothI yuta vAne 20 sAdhumAsa tebhanI parityAga 42ve . tathA " aNNe vi" mevAM bhI 35" eva mAIya avagAsA" sthAna DAya to "te hu" temanI 55) sAdhu "vajjaNijjA" parityAga 4 / nesa. vadhu zuM 49! " jattha jattha" 22 sthAna 52 sAdhunuM "maNovinbhamo" bhana vibhramayukta sanIya "vA" mathaA "bhaMgo" tanA ahAya pratanA laganI zayatA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #865 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a04 sU06 'asaMsaktavAsavasati'nAmakaprathamabhAvanAnirUpaNam807 'bhasaNA vA ' bhraMzanA vA-brahmacaryasya dezato bhaGgo vA, tathA-' aTTa ' AtamiSTa saMyogAbhilASarUpam , ' rudaM ' raudraM tadupAyabhUtahiMsA'nRtAdattAdAnagrahaNAnubandharUpam , ' jhANaM' dhyAnaM ' hojjA' bhavet ' taM taM ca ' tatacca 'vajjejja' varjayet , kaH ? ityAha-yaH 'bajjabhIruH ' avadyabhIrU-sAvadhavasativAsajanyapApabhIrUH, ata eva- aNAyataNaaMtapaMtavAsI' anAyatanAntamAntavAsI na AyatanaM strIpazupaNDakAnAmityanAyatanam , strIpazupaNDakarahitamityarthaH, antam indriyAnanukUlaM, parNakuTayAdi, prAntaM tadeva prakRSTaM zmazAnazUnyagRhakSamUlAdikaM vA sthAna tatra vastuM zIlaM yasyAsau-nirdoSa vasativAsItyarthaH, sa tAdRzaM sthAnaM varjayediti bhAvaH / upasaMharanAha-' evaM ' evam anena prakAreNa 'asaMsattavAsaMvasaisamiijogeNa' asaMsaktavAsavasatisamitiyogena=asaMsaktaH strIpazupaNDakasaMsargarahito yo (bhaMsaNA) eka deza se vaha bhaMga hone kI saMbhAvanA ho tathA (ahaM rudaM ca jhANaM hojjA ) iSTa saMyogAbhilASarUpa ArtadhyAna, hiMsA, jhUTha, corI Adi meM AnaMda mAnane rUpa raudradhyAna, usake citta meM jaga jAne kI saMbhAvanA ho, to sAdhu ko (taM taM ca) usa sthAna kA (vajjejja) parityAga kara denA caahiye| kyoM ki sAdhu (avajjabhIrU) sAvadyavasati vAsa janya pApa se sadA bhIru-Darane vAlA hotA hai| (aNAyataNaaMtapaMtavAsI) aura vaha aise hI nirdoSa sthAna meM ThaharatA hai ki jahAM strI, pazu, paMDaka nahIM rahate hoM, tathA jo apanI indriyoM ke anukUla na ho, kintu zmazAna, zUnyagRha, vRkSamUla AdirUpa ho| isaliye jaba siddhAnta meM niSi vasati meM Thaharane kI AjJA prabhu kI haiM to yaha bAtanizcita hai ki vaha sadoSavasati meM na Thahare / ( evaM asaMsattavAsa"vA" athavA " bhaMsaNA" me zithI tamA na thAnI savitA jaya tathA " aTTa rudaM ca jhANaM hojjA" Ta sayAlisA. 35 mAtta dhyAna, hiMsA, jUTha, corI AdimAM AnaMda mAnavArUpa raudradhyAna, tenA cittamAM utpanna thapAnI 14yata DAya to sAdhuye " taM taM ca" te te sthaann| "vajjejja" parityAga 4 / 2. 42 hai sAdhu " avajja-bhIrU" sApaya vasati. pAsa 4nya pApothI sahA 72nA2 DAya che. " aNAyataNa aMtapaMtavAsI" bhane te evA nirdoSa sthAnamAM rahe che ke jyAM strI, pazu, paMDaka rahetA hoya nahIM tathA je pitAnI indriyane anukULa na hoya, paNa samazAna, khAlI makAna, vRkSamULa Adi rUpe heya. tethI nirdoSa vasati (vasavATa) mAM rahevAnI siddhAMtamAM prabhue AjJA ApelI che te e vAta nizcaya ja che ke temaNe sahISa satibhA 2 le nahI." evaM asaMsattavAsavasatisamiijogeNa " zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #866 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 808 prazravyAkaraNasUtre vAsa =sthAnam tatra yA vasatiH nivAsastadrUpo yaH samitiyogastena 'bhAvio' bhAvitaHcAsitaH 'aMtarappA ' antarAtmA-jIvaH 'ArayamaNA' AratamanAHA-samantAt rataM brahmacarye saMsaktaM mano yasya sa tathA, punaH-virayagAmadhamme' viratagrAmadharmaH nivRtto grAmadharmAtU-maithunAd yaH sa tathA, ata eva-'jiiMdie' jitendriyaH vazIkRtendriyaH, 'baMbhaceragutte ' brahmacaryaguptaH navavidha brahmacaryasahitaH dazavidhavrahmacarya-sagAdhisthAnayukto vA ' bhavai' bhavati ||mu06|| vasati samiijogeNa ) isa prakAra strI, pazu, paMDaka ke saMsarga se rahita sthAna meM Thaharane rUpa samiti ke yoga se ( bhAvio aMtarappA) bhAvita aMtarAtmA-muni ( ArathamaNA ) sarva prakAra se brahmacarya vrata meM saMsakta mana vAlA ho jAtA haiM aura-(virayagAmadhammo) grAmadharma-maithuna se virata ho jAtA hai| ataeva-vaha ( jiiMdie baMbhaceraguttebhavai ) jite. ndriya banakara navavidhabrahmacarya kI gupti se athavA dazavidha brahmacarya samAdhI sthAna se yukta bana jAtA hai| bhAvArtha-isa sUtra dvArA sUtrakAra ne brahmacarya vrata ko sthira rakhane vAlI pAMca bhAvanAoM meM se prathama strIpazu paMDaka sevita zayanAsama varjana rUpa bhAvanA kA svarUpa spaSTa kiyA hai| sAdhujana ko aisI hI vasati-sthAna meM nivAsa karane kI prabhu kI AjJA hai ki jo nirdoSa ho / strI pazu paMDaka Adi ke saMsarga se rahita ho| kyoM ki aise sthAna meM nivAsa karane se sAdhu ke brahmacarya vrata kA deza se bhaMga athavA sarvathA bhaMga ho sakatA hai / tathA jisa sthAna para baiThakara striyAM vividha A rIte rasI pazu, ane paMDakanA saMsargathI rahita sthAnamAM rahevA rUpa samitinA yogathI "bhAvio aMtarappA" sAvita bhatarAtmA-bhumi " ArayamaNA" 424 mAre brahmaya vratamA 40 bhana! tha6 jUya cha bhane "virayagAmadhammo" abhayama-bhaithunathI bhurata tha laya che. tethI te "jiiMdiyabaMbhaceragutte bhavaha" jitendriya thaIne nava vidha brahmacaryanI guptithI athavA dazavidha brahmacaryasamAdhi sthAnathI yukta banI jAya che. bhAvArtha--A sUtra dvArA sUtrakAre brahmacarya vratane sthira rAkhavAnI pAMca bhAvanAomAMthI sauthI pahelI strI, pazu, paMDaka sevita zayanAsana vajanarUpa bhAvanAnuM svarUpa spaSTa karyuM che. sAdhujanone evA sthAnamAM vasavAnI prabhunI AjJA che ke je nirdoSa hAya, strI, pazu, paMDaka AdinA saMsargathI rahita hiya. kAraNa ke evA sthAnamAM vasavAthI sAdhunA brahmacarya vratane aMzataH bhaMga thAya che athavA sarvathA bhaMga thaI zake che. tathA je sthAne besIne zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #867 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - sudarzinI TIkA a04 sU07 'strIkathAviratI'nAmaka dvItiyabhAvanAnirUpaNam809 dvitIyAM svIkathAviratinAmnI bhAvanAmAha-' bIyaM ' ityAdi mUlam -bIyaM nArIjaNassa majjhe na kaheyavvA kahA vicittA vibbokavilAsasaMpauttA hAsa siMgAra loiyakahavva mohajaNaNI na AvAhavarakahAviya itthINaM vA subhagadubbhagakahAca usaddhiM mahilAguNANaM ca na desajAtikularUvaNAmanevatthaparijaNakahAo itthiyANaM aNNAvi ya evamAiyAo kahAo siMgArakaluNAotavasaMjamabaMbhaceraghAovaghAiyAo aNucaramANeNaM baMbhaceraM na kaheyavvA na suNeyatvA na ciNtiybbaa| evaM itthIkahA viraijogeNa bhAviobhavai aMtarappA ArayamaNA virayagAmadhamme jitidie vaMbhaceragutte ||suu07|| prakAra kI zrRMgAra Adi vardhaka kathAe~ kiyA karatI hoM, jo sthAna vezyAoM ke liye nirmita hue ho, jo manaHkSobha kAraka ho, ArtarIdradhyAna ke pravartaka hoM, aise bhI sthAnoM meM sAdhu ko nahIM ThaharanA cAhiye, kintu jo strI Adi ke saMsarga se rahita hoM, indriyoM meM kSobha kAraka na hoM aise zmazAna, zUnya gRha Adi sthAnoM meM hI sAdhu ko nivAsa karanA cAhiye / isa prakAra isa asaMsaktavAsavasati nAmaka prathama bhAvanA se bhAvita huA jIva brahmacarya vrata kI sarvaprakAra se rakSA karatA huA maithuna se virakta hokara usakI nau koTi se pUrNapAlanA karane meM sAvadhAna rahanA hai // sU06 // strIo vividha prakAranI zRMgAra Adi vardhaka kathAo kahetI hoya, je sthAna vezyAo mATe ja banAvyA hoya, je manamAM kSebha karanAra heya, A raudra dhyAna tarapha doranAra hoya, evAM sthAnamAM paNa sAdhuoe vasavuM joIe nahIM, paNa je sthAna strI AdinA saMsargathI rahita hoya, IndriyamAM kSobha karanAra na hoya evAM smazAna, khAlI ghara Adi sthAnamAM sAdhue nivAsa karavI joIe. A prakAre A "asaMsakta vAsa vasatI" nAmanI bhAvanAthI bhAvita thayela jIva brahmacarya vratanI dareka rIte rakSA karatA maithunathI rahita banIne tenuM nava prakAre pAlana karavAmAM sAvadhAna rahe che. je sU6 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #868 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 810 prazravyAkaraNasUtre TIkA-'vIyaM ' dvitIyAM strIkathAviratilakSaNAM bhAvanAmAha 'nArIjaNassa' nArIjanasya strIparSado 'majjhe' madhye'ntarAle na-naiva 'kaheyavyA' kathayitavyA ' kahA' kathA-vAkyaprabandharUpA / kathAmeva vizinaSTi'vicittA' vicitrA vicitravRttAntasamanvitA, tathA-' vivyokavilAsasaMpauttA' 'vivyokavilAsasaMprayuktA- vicokaH atyabhimAnavazAdiSTe'pi vastunyanAdarakaraNam , taduktam-'nivvokastvatigarveNa vastunISTe'pyanAdaraH, iti / vilAsA= sthAnAsanagamanAnAM hastabhrUnetrakarmaNAM caiva yo vizeSaH sAtaduktam-" sthAnAsanagamanAnAM hastabhrUnetrakarmaNAM caiva ! ___utpadyate vizeSo yaH zlaSTaH sa tu vilAsaH syAt // " iti / vibbokavi aba sUtrakAra strIkathAvirati nAmakI dvitIya bhAvanA ko pradarzita karate haiM-'bIyaM nArIjaNassa' ityaadi| TIkArtha--(bIyaM dUsarI strIkathAvirati nAmakI bhAvanA isa prakAra se hai- (nArIjaNassa majjhe) striyoM ke bIca meM baiThakara sAdhu ko ( kahA ) kathAe~ ki jo (vicittA) vicitra vRttAntoM se yukta hoM (viyokavilAsasaMpauttA) iSTa vastu meM bhI anAdara karAne vAlI hoM tathA vilAsabhAva baDhAnevAlI hoM ( na kaheyavyA) nahIM karanA cAhiye / ati abhimAna ke vaza se iSTa vastu meM bhI anAdara karanA isakA nAma vivvoka hai, tathA sthAna, Asana, gamana meM evaM hasta, bhra, netra ina kI kriyAoM meM vizeSatA AnA isakA nAma vilAsa hai| ye donoM prakAra kI vizeSa ceSTAe~ striyoM meM zRMgArabhAvajanita huA karatI haiN| vivcoka aura vilAsa ina donoM se jo kathAe~ yukta hoM ve sAdhu ko ve sUtrA2 " strIkathAvirati" nAmanI bhI bhAvanA satAve cha" bIyaM nArI jaNassa" tyAha - "bIyaM" strI 4thA nAmanI bhAvanA 2mA pramANe cha-" nArIjaNassa majjhe" sImAnI cye mesIna sAdhuse mevI "kahA" thaa| 2 "vicittA" vicitra vne| vANI DAya " vivokavilAsasaMpauttA" vastumA 5 manAha2 42vanArIya tathA visAsamA kyAnADAya " na kaheyavvA te vIsa nahIM ati abhimAnane vaza thaIne ISTa vastuno paNa anAdara kare tene vika kahe che, tathA sthAna, Asana, gamanamAM ane, hAtha, bhra netra vagerenI kriyAmAM vizeSatA Ave te vilAsa gaNAya che. e banne prakAranI vizeSa ceSTAothI strIomAM zRMgAra bhAva pedA thAya che. vika ane vilAsa e banethI zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #869 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a04 sU07 'strIkathAvirati'nAmakadvitIyabhAvanAnirUpaNam 811 lAsau-strINAM zRGgArabhAvanitau ceSTAvizeSau, tAbhyAM saMprayuktAH,tathA-'hAsasiMgAraloiyakahA ' tatra hAsazRGgAralaukikakathA hAsyaH hAsyasthAyibhAvo rasavizeSaH, zrRGgAraH ratisthAyibhAvorasavizeSaH, etatpradhAnA yA laukikIkathA sA tathA, 'mohajaNaNI' mohajananI-mohodIrikA kathA na baktavyA / tathA-'AvAhavivAhavarakahAvi ya' AvAhavihArabarakathApi ca=AvAha: abhinavapariNItasya vadhUvarasya Anayanam , vivAhaH pANigrahaNam , tatpradhAnA yA varakathA-pariNetRkathA sA'pi ca na vktvyaa| tathA-' itthINaM ' strINAM 'mubhagadubbhagakahA ' mubhagadurbhagakathA "i. gnetranAsikAkapAlAdiyuktA ca strI durbhagA bhavati " ityAdirUpA kathA vA na striyoM ke bIca baiThakara kabhI nahIM kahanA cAhiye, kyoM ki aisI kathAoM ke kahane meM rAgabhAva kI saMyuktatA sAdhu ke jAnI jAtI hai| isase usake brahmacaryavrata meM doSa AtA hai| isI taraha (hAsasiMgAraloiyakahA) jo laukika kathA hAsya aura zRMgArarasa pradhAna ho, tathA (mohajaNaNI) moha kI janaka ho vaha bhI nahIM kahanA cAhiye / tathA (AvAhavivAhabarakahAviya ) jo kathA nava daMpatiyoM ke Agamana se saMbaMdha rakhatI hoM, arthAt-jisa kathA kA viSaya nava pariNita vadhU aura vara ke saMbaMdha ko liye hue tathA jisa kathA meM vivAha saMbaMdhI carcA ho, aisI AvAha aura vivAha pradhAna vAlI varakathA bhI sAdhu ko nahIM kahanI cAhiye / isI taraha (itthINaM vA subhagadubbhagakahA ) striyoM saMbaMdhI subhaga durbhaga kathA bhI nahIM kahanA cAhiye, arthAt-'isa prakArake netra, nAsikA aura kapAla AdivAlI strI subhaga hotI hai aura isa prakArake netra. nAsikA, yukta hoya tevI kathAo sAdhue strIonI vacce besIne kadI paNa kahevI joIe nahIM, kAraNa ke evI kathAo kahevAmAM rAga bhAvanI saMyuktatA sAvI taya che. tethI prahAya vratamA hoSa mAvI. 14 cha. 2 rIte " hAsa siMgAraloiyakahA" 2 ll 4thA 25 mane // 2 22 pradhAna DAya, tathA " mohajaNaNI" moDa pehI 42nA2 DAya, te 5Y 4DavI ne nahI tathA " AvAhavivAhavarakahAviya " re 4thA na patiyAnA mAgamana sAthe saMbaMdha dharAvatI hoya, eTale ke je kathAne viSaya nava pariNita vadhu ane varanA saMbaMdhamAM hoya, tathA je kathAmAM vivAha saMbaMdhI carcA AvatI hAya, evI AvAha ane vivAha pradhAna vara kathA paNa sAdhue kahevI joIe nahI. 1 pramANe " itthINaM vA subhagadubbhagakahA" sImA samadhI subhama, viraLa kathAo paNa kahevI joIe nahIM, eTale ke "A prakAranAM netra, nAka ane kapALavALI strI subhaga hoya che ane A prakAranAM netra, nAka ane zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #870 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 812 prazravyAkaraNasUtre vaktavyA / tathA-'causaTThIMmahilAguNA' catuSSaSTirmahilAguNAH = AliGganAdInAmaSTAnAM pratyekasyASTavidhatvena ye catuSSaSTisaMkhyakA mahilAguNAste'pi ca na vaktavyAH / tathA - ' desajAikularUvaNAma nevatthaparijaNa kahAo ' dezajAtikularUpanAmanepathyaparijanakathAH tatra-dezakathA=lATAdidezasambandhistrINAM varNanam, yathA-' lATayaH aura kapAla Adi se yukta strI dubhaMga hotI hai, isa prakAra ye strIyo kI subhagatA aura durbhagatA se saMbaMdha rakhane vAlI kathA bhI sAdhu ko nahIM kahanA cAhiye / tathA ( causaTThi mahilAguNANaM ca ) jisa kathA meM striyoM ke causaTha guNoM se saMbaMdha ho, arthAt striyoM ke cauMsaTha guNoM ko lekarajo kathA calatI ho vaha bhI sAdhu ko nahIM kahanI cAhiye / AliGgana Adi ATha guNa pratyeka ATha 2 prakAra ke hote haiM, isa taraha 8x8= 64 prakAra ke mahilAoM ke guNa kahe gaye hai / so ye cauMsaTha 64 prakAra ke mahilAoM ke guNa bhI kathA meM carcanIya nahIM honI cAhiye / tathA (desajAti kularUvaNAmane vatthaparijaNakahAo itthiyANaM aNNAvi ya evamAiyAo siMgAra kaluNAo saMjamabaMbhacera ghAovaghAiyAo baMbhaceraM aNucaramANeNa na kaheyavvA na suNedhavvA na ciMtiyanvA) deza, jAti, kula, rUpa, nAma, nepathya parijana, inase saMbaMdha rakhanevAlI striyoMkI kathAe~ bhI nahIM kahanI cAhiye - lATAdi- deza saMbaMdhI striyoM kA varNana jisa kathAmeM hotA hai vaha deza kathA hai, jaise-lATa deza kI striyAM bahuta hI komala " " kapALa vALI strI virala hAya che." A rIte strIenI subhagatA ke viralatA sAthai saMbaMdha rAyatI thA pazu sAdhu hevI leI se nahIM. " causaTThi mahilA guNANaM ca " ne thAnA sImAnA yAsaha gunn| sAthai saMbaMdha hoya eTale ke sIenA cAsa guNAne anulakSIne je kathA cAlatI heAya te paNa sAdhue kahevI joIe nahI. AliMgana Adi ATha guNAmAMne pratyeka guNa AThe ATha prakAranA hAya che, A rIte 8x8=64 prakAranA strIonA guNu batAvyA che. te te cAsaTha prakAranA strIonA guNu paNa kathAmAM carcAvAne yogya nathI. tathA "desa jAtikularUvaNAma-nevaratha-parijaNa - kahAo itthiyANaM aNNA vi ya evamAiyAo kahAo siMgArakaluNAo saMjamavaMma ceraghA ovavAiyAo baMbhacera aNu caramANeNaM na kahe yaccAna suNeyavvA naciMtiyavvA" deza, ati. DuNa, 35, nAma, nepathya, rijana, vagere sAthe saba`dha rAkhanArI strIonI kathAe paNa kahevI joie nahI. lATAdi dezanI srIenAM varNana je kathAmAM hAya te deza kathA che, jemake " lADha dezanI strIo bahu ja mRdu vacana vALI ane nipuNu hoya zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #871 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a04 sU0 7 strIkathAviratinAmakadvitIyabhAvanAnirUpaNam 813 komalavacanAH iti nipuNA vA bhavanto" tyAdi / jAtikathA brAhmaNAdijAti saMbandhikathA, yathA-"dhigabrAhmaNIvAbhAve yA jIvantimRtA iva / dhanyAmanye zUdrIH ptilksse'pyninditaaH|| kulakathA, yathA-aho caulukyaputrINAM sAhasaM jagato'dhikam / patyau mRte vizantyagni yAH premarahitA api" iti / rUpakathAyathA-candravaktrA sarojAkSI, saGgIH pInadhanastanI / kilATIno matA sA syA, devAnAmapi durlabhA // 1 // " iti / vacanavAlI aura nipuNatA yukta huA karatI haiM brAhmaNa Adi jAti se saMbaMdha rakhanevAlI striyoM kI kathA kahanA isakA nAma jAti kathA hai| jaise pati ke abhAva meM jIvana vyatIta karane vAlI brAhmaNiyoM ko dhikkAra haiM-kyoM ki ye jItI huI bhI eka taraha se marI huI jaisI haiM / aura ve zUdra jAti kI striyAM dhanya haiM jo lAkha pativAlI hone para bhI nindita nahIM hotI haiN| kula se saMbaMdha rakhatevAlI strI saMbaMdhI kathA kula kathA hai-jaise-aho ! caulukyavaMza kI striyoM kA sAhasa jagata meM sabase adhika hotA hai-kyoM ki ye pati ke mara jAne para prema se vihIna hotI huI jItI 2 agni meM jala jAtI haiM / striyoM ke rUpa se saMbaMdha rakhane vAlI kathArUpa kathA hai-jaise lATadeza kI striyAM candramA ke jaisI mukhavAlI hotI haiM kamala jaisI AMkhoM vAlI hotI haiM vANI meM inake miThAsa rahatA hai, inake dono kUca puSTa aura sthUla hote haiM |bhlaaN aisI sundara strI kisako nahIM acchI lagegI ? aisI strIto devo ko bhI durlabha huA karatI che." brAhmaNa Adi jAti sAthe saMbaMdha rAkhanAra strionI kathA kahevI te jAti kathA kahevAya che. "jema ke pati vinA jIvana vyatIta karanAra brAhmazIone dhikkAra che, kAraNa ke teo jIvatI hovA chatAM paNa eka rIte te mRta jevI ja che. " "te zudra jAtinI strione dhanya che ke je lAkhapati hovA chatAM paNa niMdita thatI nathI." A bIjI jAti kathAnA daSTAMta che. je kuLa sAthe saMbaMdha rAkhanArI strI viSenI kathAne kuLa kathA kahe che. jema ke "aho ! cAlukya vaMzanI strIonAM sAhasa jagatamAM sauthI vadhAre hoya che, kAraNa ke patinuM mRtyu tathA te premabhagna thavAthI jIvatI agnimAM praveza karI baLI mare che. e strIonAM rUpa sAthe saMbaMdha rAkhanArI kathAone rUpakathA kahe che. jema ke lATa dezanI strio candramukhI heya che, kamaLanayanI hoya che, temanI vANImAM mIThAza hoya che, temanA baMne kuca puSTa ane sthaLa hoya che, evI suMdara strI kene na game ? evI strIo te devene paNa zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #872 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 814 prazravyAkaraNasUtre nAmakathA-yathA-iyaM yathA nAmnA suMdarI, tathA-rUpaguNAbhyAmapi ! nepathyakathA, yathA-" dhiGnArIraudIcyA bahuvasanAcchAditAGgalatikatvAt / yadyauvanaM na yUnAM cakSurmAdAya saMbhavati // " iti / parijanakathA-yathA-" ceTikAparivAro'pi tasyAH kAnto vicakSaNaH / bhAvajJAH snehavAn dakSo vinItaH sukulastathA // " iti / etAH kathA na kartavyAH / tathA-' itthiyANaM' strINAm 'agNAvi ya ' anyA aci ca evamAiyAo kahAo' evamAdikAH kathAH yA hi -- siMgArakalu. NAo' zRGgArakaraNAH zRGgArarasakaruNarasayuktAH, tathA ' sNjmbNbhcerghaaovhaiN| nAma kolekara jisa kathA meM strI saMbaMdhI saundarya kA varNana kiyA jAtAhai vaha nAma kathA hai,jaise-yaha strI jaise nAna se sundara hai vaise hI yaha rUpa aura guNoM se bhI sundara hai, strI saMbaMdhI vezabhUSA AdI kI carcA-- jisa kathA meM rahatI hai vaha nepathyakathA hai, jaise-uttaradizA kI striyoM ko dhikkAra hai-jo aneka vastroM se AcchAdita rahA karatI haiM, kyoM ki isataraha rahane se inakA yauvana yuvApuruSoM kI AMkho ko AnaMdapradAna nahIM karatA hai / striyoM ke parijanoM ko lekara jo kathAe~ kahI jAtI haiM ve parijana kathAe~ haiM, jaise-usa stri kA ceTikA jana-dAsI jana rUpa pari vAra-bhI bar3A sundara, nipuNa, bhAvajJa, snehayukta, dakSa-vyavahArakuzala, vinIta evaM kulIna hai| sAdhu ko aisI strI saMbaMdhI dezAdi kathAe~ rAgabhAva se yukta hokara nahIM karanA cAhiye / tathA isI taraha kI aura bhI striyoM se saMbaMdha rakhane vAlI zRMgAra rasa evaM karuNa rasa durlabha che. nAmane anulakSIne je kathAmAM strI saMbaMdhI saudaryanuM varNana karAyuM hoya che te nAma kathA kahevAya che. ke "A strInuM nAma jeTaluM suMdara che eTalI ja te rUpa ane guNamAM paNa suMdara che. strInI vezabhUSA AdinI carcA je kathAmAM hoya che te nepathya kathA kahevAya che. jema ke "uttaranI strIene dhikkAra che, je aneka vastrothI AcchAdita rahe che, kAraNa ke te pramANe rahevAthI temanuM yauvana yuvAnanI AMkhene AnaMda pradAna karatuM nathI." strienA parijanone anulakSIne je kathA kahevAya che te parijana kathAo che. jema ke te strIne dAsijana rUpa parivAra paNa ghaNe suMdara, nipuNa, bhAvajha, nehALa, dakSa-vyavahAra kuzaLa, vinIta ane kulIna che" sAdhue evI strI saMbaMdhI dezAdi kathAo rAga bhAvathI yukta thaIne kahevI joIe nahIM. tathA e ja prakAranI sio sAthe saMbaMdha rAkhanArI zRMgAra rasa ane karuNa rasa zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #873 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a04 sU07 'strIkathAvirati'nAmakadvitIyabhAvanAnirUpaNam 815 ghAiyAo' saMyamabrahmacaryaghAtopaghAtikAstAH kathAH, 'baMbhaceraM' brahmacaryam , 'aNucaramANeNaM' anucaratA na kaheyadhyA ' svayaM kathitavyAH , na-nApi ca 'suNe. yavyA' anyasya kathayataH zrotavyAH na 'ciMtiyavvA' cintitavyAH, na cintaavissyiikrtvyaaH| evam ' itthIkahAviraisamiijogeNa' strIkathAviratisamitiyogena=strINAM yAH kathAstato yA viratistadrUpo yaH samitiyogastena bhAvito'ntarAtmA AratamanA brahmacaryAsaktamanAH, viratagrAmadharmaH nivRttabhaithunabhAvaH / jite. ndriyaH vazIkRtendriyaH, brahmacaryaguptaH navavidhabrahmacaryaguptisahitaH, uttarAdhyayanamUtraSoDazAdhyayanokta dazavidhabrahmavarya samAdhisthAnayukto vA bhavati // mU0 7 // pradhAnakathAoM ko nahIM kahanA caahiye| tathA jina kathAoM se saMyama aura brahmacarya kA ghAta aura upaghAta hotA ho aisI kathAe~ bhI brahmacarya ko pAlana karane vAle sAdhU ko na svayaM kahanA cAhiye, na sunanA cAhiye aura na aisI kathAoM kA vicAra hI karanA caahiye| (evaM itthI kahAvi rai samihajogeNa bhAvioM aMtarappA virayagAmadhamme jiiMdie baMbhacera gutte bhavai ) isa prakAra se svIkathAviratirUpa samiti ke saMbaMdha se bhAvita huA jIca brahmacarya meM Asakta manavAlA ho jAtA hai aura grAmadharmamaithuna kriyA se nivRtta ho jAtA hai, ataeva vaha jIva jitendriya banakara navavidha brahmacarya kI gupti se adhayA uttarAdhyayana sUtra ke solahaveM adhyayana meM kahe hue dazavidha brahmacarya samAdhi sthAna se yukta bana jAtA hai| bhAvArtha-isa sUtra dvArA sUtrakAra ne brahmacarya vrata kI dvitIyabhAvanA kA svarUpa prakaTa kiyA hai| isameM unho ne rAgabhAva se strImAtra pradhAna kathAo paNa kahevI joIe nahIM tathA je kathAothI saMyama ane brahmacaryano ghAta ane upaghAta thatuM hoya evI kathAo paNa brahmacaryanuM pAlana karanAra sAdhue kahevI na joIe. sAMbhaLavI na joIe ane evI 4thaamaan| viyA2 575 423 no nahi. "evaM itthIkahAviraisamiijogeNa. bhAvio aMtarappA virayagAmadhamme ji die baMbhaceragutte bhavai" yA pramANe strI kathA viratirUpa samitinA cegathI bhAvita thayela jIva brahmacaryamAM AsaktamanavALo banI jAya che ane grAmadharma-mithunakriyAthI nivRtta thaI jAya che, tethI te jIva jitendriya banIne navavidha brahmacaryanI guptithI athavA uttarAdhyayana sUtranA saLamAM adhyayanamAM kahela dazavidha brahmacaryasamAdhi sthAnathI yukta banI jAya che. bhAvArtha--A sUtra dvArA sUtrakAre brahmacarya vratanI bIjI bhAvanAnuM svarUpe pragaTa karyuM che. temAM temaNe rAgabhAvathI strI mAtranI kathAo kahevAno zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #874 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 816 prazravyAkaraNasUtre tRtIya bhAvanAmAha - ' taiyaM ' ityAdi - mUlam - taiyaM nArINaM hasiya- bhaNiya- ciTTiya- vippekkhiya gaivilAsakIliyaM viboi ya nahagIyavAiya sarIra-saMThANa vaNNakaracaraNanayaNalAvaNNarUva jevaNapayodharAdharavatthAlaMkArabhUsaNANi ya gujjhovakAsiyAI aNNANi ya evamAiyANi tava saMjamabaMbhaceraghAovaghAiyAI aNucaramANeNaM baMbhaceraM na cakkhusA na maNasA na vayasA pattheyavvAiM pAvakammAI evaM itthIrUva virai samiijogeNa bhAvio bhavai aMtarappA ArayamaNA virayagAmadhamme jiiMdie baMbhaceragutte // sU0 8 // TIkA- 'tayaM' tRtIyAM strIrUpa nirIkSaNavarjanarUpAM bhAvanAmAha - 'nArINaM' nArINAM 'hasiyamaNiya ciDiyavippekkhiyagavilAsakIliyaM hasitabhaNitaceSTitaviprekSita ' kI kathA kahane kA niSedha kiyA hai, kyoM ki aisI bAteM kAmavardhaka huA karatI haiM, ataH brahmacArI ko apane brahmacarya vrata meM ekadeza athavA sarvadeza se bAdhaka aisI koI bhI bAta striyoM ke bIca meM baiThakara nahIM karanI cAhiye / isa prakAsa usa brahmacArI kA vrata hara samaya surakSita banA rahatA hai | sU07 // aba sUtrakAra isa vrata kI tRtIya bhAvanA ko kahate haiM - ' taiyaM nArINaM ' ityAdi0 | TIkArtha - ( taiyaM ) isa vrata kI rakSA karane vAlI tRtIya bhAvanA strI rUpa nirIkSaNavarjana karane rUpa hai / isa meM ( nArINaM) striyoM ke niSedha karyA che, kAraNa evI vAta kAma vaka hAya che, tethI brahmacArIe peAtAnA bhrahmacarya vratamAM eka dezathI athavA sarvadezathI khAdhaka evI kAi paNa vAta strIonI vacce besIne kahevI joie nahIM. Ama karavAthI te brahmacArInuM vrata sadAkALa surakSita banI jAya che ! sU. cha !! Duve sUtrAra A vratanI zrI bhAvanA matAve che. " taiyaM nArINaM "tyAhi TIDArtha -" taiyaM " mA vratanuM rakSaNu uranArI trIla bhAvanA strInAM upa nirIkSaNu khAno parityAga ukhAnI che. tebhAM " nArINaM " striyonAM zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #875 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudazinI TIkA a-4 sU 8 'strIrUpanirIkSavarjana'nAmakatRtIyabhAvanAnirUpaNam817 gativilAsakroDitam , tatra hasitaM hAsyam , bhaNitaM-jalpitam , ceSTitam hastapAdanyAsAdi, viprekSitam-nirIkSitam , gatiH gamanam , vilAsaH netrajanitaceSTAvizeSaH, krIDitaM svasakhIbhiH saha khelanam , eSAM samAharadvandvaH, tathA-- 'viyoiyanahagIyavAiyasarIrasaMThANavaNNakaracaraNanayaNalAvaNNarUbajovaNapayodharAdharavasthAlaMkArabhUmaNANi ya ' viyokitanATayagItavAditrazarIrasaMsthAnavarNakaracaraNanayanalAvaNyarUpayauvanapayodharAdharavastrAlaGkArabhUSaNAni ca, tatra-vivyokitaM-pUrvoktalakSaNoviyokaH, nRtya-nartanam , gIta-gAnam , vAditaM-vINAdivAdanam , zarIrasaMsthAna-hasvadIrdhAdizarIrAkRtiH, varNaH gauratvAdilakSaNaH, tathA-karacaraNanayanalAvaNyama-karacaraNanayanAnAM lAvaNyaM saundaryam , rUpaM svarUpam , yovanaM-tAruNyam payodharau-stanau, adharaH adharoSThaH, vastrANi-asiddhAni, alaGkArAH = hArAdayaH, bhUSaNAni-maNDanAni, eteSAM dvandvaH, tAni / tathA-gujjhovakAsiyAI ' guhyAvakAzikAni=guhyabhUtAlajjanIyatvAt sthaganIyA avakAzAH zarIrAvayavA ityarthaH, ta ( hasiyabhaNiyaciTThiyavippekkhiyagaivilAsakIliyaM ) hAsya kA, bhaNita bolane kA, unakI ceSTAoM kA, citavana kA, cAla kA, netra janitaceSTAvizeSarUpa vilAsa kA, apanIsakhiyoM ke sAtha unake khela khelane kA, tathA unake (vivyoi ya nagIi-vAiya-sarIra-saMThANavaNakaracaraNanayaNa-lAvaNNarUvajovaNapayodharAdharavatthAlaMkArabhUsaNANi ya) vizvoka kA, nRtya kA, unake dvArA gAye gaye gIto kA unake vINAdivAdana kA, unake hasva, dIrgha Adi zArIrika saMsthAna kA unake gaura Adi varNa kA, kara-hAtha, caraNa-paira, nayana-netra inake lAvaNya-saundarya kA, rUpa kA, yauvana kA, unake stanoM kA, unake adharoM kA, unake dvArA pahare hue vastroM kA hAra Adi alaMkAroM kA, bhUSaNoM kA tathA (gujjhovakAsiyAiM ) unake kAmoddIpaka gupta aMgo kA, tathA ( evamAiyANi " hasiyabhaNiyaciTThiyavippekkhiyagaivilAsakIliyaM " 2yarnu, lAta-mAsIna, temanA hAvabhAvanuM, ciMtavananuM, cAlanuM, AMkhanA IzArArUpa vilAsanuM, pitAnI samiyo sAthenI tenI chInu, tathA temanA " vivvoiya nagIivAiya sarIra-saThANavaNNakaracaraNanayaNalAvaNyarUvajovaNapayodharAdharavatthAlaMkArabhUsaNANi ya" vikanuM, nRtyanuM temanA dvArA gavAtAM gItanuM, temanA vaNAdi vAdananuM, temanA hasva, dIrgha Adi zarIra baMdhAraNanuM, temanA gorA Adi vANa nu, 42-hAtha, ya2, netra, mahinA sauyanu, 35nu, yauvananu tebhanAM stanenuM, temaNe paherela vastranuM, hAra Adi alaMkAronuM, AbhUSaNanuM tathA " gujjhovakAsiyAI " temanI bhitti44 zusa bhagAnu, tathA " evamAiyANi zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #876 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazravyAkaraNasUtre eva guhyAvakAzikAni strINAM guptAGgAnItyarthaH / tathA-'aNNANi ya evamAiyANi' anyAni ca evamAdikAni hasitAdisadRzAnyanyAnyapi, ' tavasaMyamabaMbhaceraghAovaghAiyAiM ' tapaH saMyamabrahmacaryaghAtopaghAtakAni, ' pAvakammAiM ' pApakarmANi 'baMbhaceraM' brahmacaryam ' aNucaramANeNe' anucaratA ' na cakkhusA' na cakSuSA na maNasA' na manasA 'na vayasA' na vacasA 'pattheyavvAI' prArthayitavyAnimna cakSuSA draSTavyAni, na manasA cintayitavyAni, na vacasA praarthyitvyaaniityrthH| ebam anena prakAreNa ' itthIrUvaviraisamiijogeNa' strIrUpaviratisamitiyogena strINAM yad rUpaM tato thA viratistadrUpo yaH samitiyogastena bhAvito'ntarAtmA jIvaH 'ArayamaNA' AratamanAH brahmacaryAsattacitto viratagrAmadharmoM jitendriyo brahmacaryaguptazca bhavati ||suu08 // pAvakammAiM tavasaMjamabaMbhaceraghAovaghAiyAiM ) isI prakAra kI aura bhI pApa karmarUpa vAtoM kA ki jo tapa, saMjama evaM brahmacarya vrata ko ekadeza se athavA sarvadeza se ghAta karane vAlI hoM (baMbhaceraM aNucaramANeNaM ) brahmacarya vrata kI ArAdhanA karane vAle sAdhu ko (na cakkhusA) rAga saMyukta hokara na AMkhoM se nirIkSaNa karanA cAhiye, ( na maNasA) na mana se vicAra karanA cAhiye, aura ( na vayasA) na vacana se ( pattheyavvAiM) prArthanA karanA caahiye| ( evaM itthIrUvaviraisamii jogeNa bhAvio aMtarappA ArayamaNA virayagAmadhamme jiiM die baMbhaceragutte bhavai ) isa taraha se strIrUpa nirIkSaNa viratirUpa samiti ke yoga se saMbaMdhita jIva brahmacarya vrata meM Asakta manavAlA ho jAtA hai aura grAmadharma-maithuna sevana se nivRtta ho jAtA hai| ata eva vaha jIvajitendriya banakara nava vidha brahmacarya kI gupti se athavA dazavidha brahmapAvakammAI tavasaMjamababhaceraghAovaghAiyAI " me prA2nI bhI pa 5 // 5 karmarUpa vAta ke je tapa, saMyama ane brahmacaryavratane eka dezathI athavA sarvazathI dhAta 42nArI DAya "babhaceraaNuvaramANeNaM" brahmayayanatarnu pAsana 42nA2 sAdhu " na cakcusA" 21 // yukta ne temanu nirIkSaNa 42 naye nahI, "na maNasA" bhanathI viyA2 42vo nahIM mane "na vayasA " yanathI na " pattheyavvAiM" prAtha nA 42vI 2. " evaM itthIrUva viraisamiijogeNa bhAvio aMtarappA ArayamaNA virayagAmadhamme jiiMdie babhaceragutta bhavai" mA pramANe svI35 nirIkSaNa viratirUpa samitinA cegathI bhAvita jIva brahmacaryavratamAM Asakta manavALo thaI jAya che, ane gAmadharma maithunanA sevanathI nivRtta thaI jAya che. tethI te jIva jitendriya banIne navavidha brahmacaryanI guptithI athavA dazavidha zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #877 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a04 sU09 'pUrvaratAdivirati'nAmakacaturtha bhAvanAnirUpaNam 819 caturthabhAvanAmAha-' cautthaM ' ityAdi / ___ mUlam-ca utthaM puvvaraya-puvvakIliyapuvvasaMgaMthasaMthuyA je te AvAhavivAhacolakesu ya tihisu jaNNesu ussavesu ya siMgArAgAracAruvesAhiM hAvabhAvalaliyavikkhevavilAsa sAliNIhiM aNukUlapemiyAhiM saddhiM aNubhUyA sayaNasaMpa ogA u u muhavarakusumasurabhicaMdaNasugaMdhavaravAsadhUvasuhapharisavatthabhUsaNaguNovaveyA ramaNijjA ujjagejapauraNaDaNagajallamallamuSTiyavelaMbagakahagapavagalAsagaAikkhalaMkhamaMkhatUNaillatuMbavANiyatAlAyarapakaraNANi ya bahUNi mahura-saragIya-sussarAiM aNNANi ya evamAiyANi tava-saMjamabaMbhaceraghAovaghAiyAiM aNucaramANeNaM baMbhaceraM na tAI saMmaNeNa laMbhA daTuM na kaheDaM na vi ya sumareuM je, evaM putvaraya puvvakIliya biraisamiijogeNa bhAvio bhavai aMtarappA ArayamaNA virayagAmadhamme jiiMdie baMbhaceragutte // sU0 9 // TIkA-'cautthaM' caturthI-pUrvaratapUrvakrIDitasmaraNaviratirUpAM bhAvanAmAha-'puzvarayapubdhakIliyapuvvasaMgaMthasaMthuyA' pUrvaratapUrvakIDitapUrvasaMgranthasaMstutAH, tatra-pUrvaratamcarya samAdhi sthAna se yukta bana jAtA hai / bhAvArtha-isa sUtra dvArA sUtrakAra ne brahmacarya vrata kI tRtIya bhAvanA kA kathana kiyA hai| isa meM rAgabhAva se yukta banakara sAdhu ko strI ke rUpAdi nirIkSaNa karane kA sarvathA tyAga karanA kahAgayA hai|suu08|| samAdhisthAnathI yukta banI jAya che. bhAvArtha--A vrata dvArA sUtrakAre brahmacarya vratanI trIjI bhAvanAnuM varNana karyuM che. temAM rAga bhAvathI yukta thaIne strInA rUpAdinuM nirIkSaNa karavAne sAdhue parityAga kare joIe te batAvyuM che sU. 8 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #878 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 820 prazravyAkaraNasUtre =gRhasthAvasthAkAlikI kAmaratiH, pUrvakrIDitam-gRhasthAvasthAzritaM strIbhiH saha krIDanam , pUrvasaMgranthasaMstutAH pUrva-gRhasthAvasthAyAM ye saMgranthAH zvasurakulasaMbandhasaMbaddhAH zyAlakazyAlikAdayaH zyAlakabhAryAdayazca, tathA-saMstutAH darzanabhASaNAdibhiH paricitAH, eSAM dvandvaH, ete zramaNena na draSTu na kathayituM na vA smata labhyAH iti pareNa saMbandhaH / tathA-' je te ' ye te 'AvAhavivAhacola kesu' AvAhavivAhacUlakeSu, tatra-AvAho-badhvAvaragRhAnayanam , vivAhaH pANigrahaNaM, cUlaka aba isa vrata kI cauthI bhAvanA ko kahate haiM--'cautthaM puvbaraya0' ityaadi| TIkArtha-( cautthaM) brahmacarya vrata kI pUrvarata pUrvakrIDita smaraNaviratinAma kI cauthI bhAvanA isa prakAra hai-(je te ) jo ve (puvvaraya puvvakIliyapugasaMgaMthasaMthurA) pUrvarata gRhasthAvasthA meM jo kAmakeli kI gaI ho vaha pUrvarata hai| gRhasthAvasthA meM jo striyoM ke sAtha kroDA kI gaI ho vaha pUrvakrIDita hai| tathA-gRhasthAvasthA meM jinake sAtha zvapra, sAle, sAlI, Adi kA saMbaMdha rahA ho, ve pUrva saMgrantha haiM aura jinake sAtha darzana bhASaNa Adi se adhika paricaya rahA ho ve pUrvasaMstuta haiN| ina saba kA brahmacarya mahAvrata dhAraNa karane bAda sAdhu ko na smaraNa karanA cAhiye, na unakA kathana karanA cAhiye aura na saMbaMdhI Adi janoM ko dekhane kI lAlasA hI rakhanI cAhiye ! tathA ( AvAhavivAha Dave 2 // atanI yAthI bhAvanA 4thana 42 cha. " cautthaM puvvaraya" tyAdi At-" ca utthaM " brahmayaya pratanI yAthI bhAvana" pUrvaratapUrvakIDita smaraNavirati ' nAmanI che. te 2mA pramANe cha-"je te puvvarayapuSvakIliya puvvasaMgathasaMthurA" pUrva2ta-gRhasthAvasthAmA re mI1 42 / 4 DAya te pUrvarata kahevAya che. gRsthAvasthAmAM strIonI sAthe je kIDA karAI hoya te pUrva kIDita kahevAya che. tathA gRsthAvasthAmAM jemanI sAthe sasarA, sALA, sALI Adino saMbaMdha rahyo hoya ne pUrva saMgrantha kahevAya che. ane jemanI sAthe darzana, bhASaNa AdithI vadhAre paricaya rahyo hoya teo pUrva saMtuta kahevAya che. brahmacarya mahAvrata dhAraNa karyA pachI sAdhue e badhAnuM smaraNa karavuM joIe nahIM, temanI vAta karavI joIe. nahIM ane saMbaMdhI Adi janene jovAnI aasa! rAmavIna nahI'. tathA AvAhavivAhacolaketupa' mAvA-vadhUne 12 // ghera lAvatI vakhate, vivAha prasaMge, tathA bALakanA cUDAkarma saMskAranA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #879 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a03 bhU08 'pUrvaratAdivirati' nAmaka caturtha bhAvanAnirUpaNam 821 , = cUDAkarma- bAlAnAM zikhAdhAraNam, eSAM dvandvaH, teSu tathokteSu ca = punaH 'tihisu' tithiSu = madanatrayodazI prabhRtiSu tathA-'jaNesu ' yajJeSu = nAgAdipUjAprakaraNeSu, tathA ' ussavesu ' utsaveSu = indrotsavAdiSu ca ' siMgArAgAracAruvesAhiM ' zrRGgArAgAracAruveSAbhiH=zrRGgArasya = zrRGgArarasasya AgArabhUtA yAzcAruveSAH - zobhana nepathyasaMpannAstAbhiH, tathA - ' hAvabhAvala liyavikkhevavilAsasAliNIhiM' hAvabhAvalalitavikSepavilAsazAlinIbhiH- tatra hAvaH = kAmajanito mukhavikAraH, bhAvaH = kAmajanitAH cittasamunnAtiH, taduktam- 'hAvo mukhavikAraH syAd bhAvazcittasamunnatiH' iti / lalitam = ceSTAvizeSaH, taduktam - " hastapAdAGgavinyAso bhranetrauSThapayojitaH / sukumArI vidhAnena lalitaM tatprakIrtitam // 1 // " iti / bikSepaH ceSTAvizeSaH, tallakSaNaM vidam aprayatnena racito dhammillaH zlathabandhanaH / ekAMza dezadharaNaistAmbUlalavalAcchanam // 1 // lalATaikAntalikhitAM, viSamAM patralekhikAm / asamaJjasavinyasta majjanaM nayanAbjayoH || 2 || tathA - anAdaravaddhatvAd grantherjaghanavAsasaH / vasudhAlambitaH prAntaH, skandhAttrastastathA'zukaH // 3 // jaghane hAravinyAso razanAyAstathorasi / ityavajJAkRtaM yatsyAdajJAnAdivamaNDanam // 4 // vitanoti parAM zobhAM sa vikSepa iti smRtaH // 91 vilAsaH - ceSTAvizeSaH, satu " sthAnAsanagamanAnAM hasta netrakarmaNAM caiva / utpadyate vizeSo yaH zliSTaH sa tu vilAsaH syAt / / 1 / / " iti / colakesu ya ) AvAha-vadhU ko ghara ke ghara para lAne ke samaya meM, vivAha ke avasara meM, bAlako ke cUr3A (coTI) karma saMskAra ke prasaMga meM, tathA ( tihisu ) madanatrayodazI Adi tithiyoM meM, tathA ( jaNNesu) nAgA dikoM kI pUjA ke avasara rUpa yajJoM meM, tathA (ussavesu ya) indrotsava Adi utsavoM meM, (siMgArAgAra cAruve sAhi) zRMgArarasa kI gharabhUtabanI huI tathA sundara veSabhUSA se sajjita huI aisI tathA (hAvabhAvala liya 99 prasaMgamAM tathA "tihisu" bhahana trayodazI Adi tithizobhAM tathA " jaNNesu nAgAhi DonI pUlanA avasara3ya yajJobhAM tathA " ussavesu ya" indrotsava mAhi utsavobhAM, " siMgArAgAra cAruve sAhiM " suMdara veSabhUSAthI susajjita thayelI zrI prazna vyAkaraNa sUtra zrRMgAra tathA 66 rasanA AgArarUpa banelI tathA hAvabhAvala liyavikkheva vilAsasA Page #880 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazravyAkaraNasUtre ebhiH zAnte zobhante yAstAbhiH, tathA - ' aNukUlapemiyAhiM ' anukUlapremikAbhiH =anukUlaM=mano'bhirucikaraM prema = prItiryAMsAM tAbhiH, etAdRzIbhiH 'saddhiM ' sArdham, 'aNUbhUyA' anubhUtAH = anubhavaviSayIkRtAH 'sayaNasaMpajogA' zayanasaMprayogAH = zayanAni ca saMprayogAH = samparkAceti itaretarayogadvandvaH, zayanasaMprayogAH ? ityAha- ' u u muhavarakusumasurabhicaMdaNa sugaMdhava rasAsadhUva muhapharisavatyabhUsaNaguNovaveyA' Rtumukhavara kusumasura bhicandana sugandhavaravAsadhUpa sukhasparzanakhabhUSaNaguNopapetAH, tatra - Rtu mukhAni = kAlocitAni yAni varakusumAni tathA - surabhi - candanasya sugandho zobhanAmodayukto varaH = zreSTho yo vAsaH - gandhaH saH, tathA - dhUpaH, tathA - sukhasparzAni yAni vastrANi, tathA-bhUSaNAni ca teSAM ye guNAstairupapetAste zramaNena draSTuM kathayituM smartu vA na yogyAH / tathA - 'ramaNijjA ujja-gejjapavikkhevavilAsa sAliNIhiM) hAva, bhAva, lalita, vikSeSa aura vilAsa se suhAvanA striyoM ke sAtha tathA ( aNukUlapemiyAhiM) jinakI prIti mana ko mudita karane vAlI hotI hai aisI (itthI hiM saiiM) strIyoM kesAtha bhoge gaye zayana saMbaMdhI aura saMparka saMbaMdhI pUrvakAlika bhogoM kA ki jo ( u umuhavarakusumasurabhi caMdana-sugaMdha - vara - vAsadhUva - suhapharisa - vatthabhUsaNa - guNovaveyA) kAlocita kusumoM kI sugaMdhi Adi rUpa guNoM se vizeSa rUpa meM AkarSaka hote the, surabhicaMdana kI zreSTha gaMdha se jo manomohaka bane rahate the, kRSNAguru Adi sugaMdhita dravyoM kI dhUpa ke saMsarga se jinameM se mahaka ur3A karatI thI tathA vastra aura AbhUSaNoM ke ADambara kI chaTA se jinheM bhogane lie citta parabasa lAlAyita bana jAyA karatA thA, una saba sAdhu ko kabhI bhI smaraNa nahIM karanA cAhiye, kisI se aise bhogoM kI bAteM nahIM karanA cAhiye aura na aise liNIhiM " DAva, lAva, vizeSa bhane vidyAsadhI zolatI strImonI sAthai tathA aNukUlapemiyA hiM " jenI prIti manane AnaMdita karanArI hAya che evI itthI hiM saddhi " strIyonI sAthai logavesa zayana saMbaMdhI ke saMsarga saMbaMdhI pUrva asiGa logonuM } ? ' u u muhavara - kusumasurabhi - caMdaNa - sugaMdha-vara sAdhUvamuha pharisavastha - bhUsaNa- guNovaveyA " asocita puNyAnA sugaMdhI Ahiya guNothI vizeSa AkarSaka thatu hatu, surabhi caMdananI zreSTha gadhathI je manohara banatuM hatu, kRSNAgarU Adi suga Mdhita dravyeAnA grUpanA saMsathI jenAmAM mahaka uThayA karatI hatI tathA vastra ane AbhUSaNonA ADaMbaranI chaTAthI jene bhegavavAne mATe mana lalacAI gayAM karatu hatu, e badhI vAtanu' sAdhue kIpaNu smaraNu karavuM joie nahIM, kAinI sAthe evA lAgeAnI vAta karavI joie nahI, 66 6 zrI prazna vyAkaraNa sUtra 822 66 Page #881 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 4 sU09 'pUrvaratAdiviti'nAmakacaturthabhAvanAnirUpaNama 823 bhogAM kI ora lakSya hI rakhanA caahiye| kAma se jo mukha para eka prakAra kI vikRti A jAtI hai usakA nAma hAva hai| kAma se udbhUta jo citta meM eka prakAra kI unnati A jAtI hai usakA nAma bhAva hai| eka vizeSa prakAra kI ceSTA kA nAma lalita hai| yaha ceSTA striyoM ke hasta,pAda, zarIra, bhrU,netra aura oSTha Adi meM hotI hai| vikSepa nAma citta kI asAvadhAnI kA hai| jaba lalanA janoM kA citta isa vikSepanAma kI ceSTAvizeSa se yukta ho jAtA hai to unameM vizeSa prakAra kI ceSTAe~ jAgrata hone lagatI haiM jaise ve apanI coTI ko DhIlI bAMdha letI haiN| nIvI unakI zithila baMdha vAlI ho jAtI hai / mastaka para sindura bindu kI jagaha kajjala kI rekhA aura AMkhoM meM sindUra kI rekhA lagAlI jAtI hai| athaga AMkhoM meM jo aMjana lagAtI haiM vaha bhI asta vyasta rUpa meM lagA letI hai ! ityAdi saba prakAra kI unakI maNDana vidhi avajJAkRta hotI hai| phira bhI isa sthiti meM unakI zobhA meM nyUnatA nahIM AtI hai / sthAna, Asana, gamana Adi meM jo eka prakAra kI vizeSatA A jAtI hai vaha vilAsa hai| isI taraha (ramaNijjA ujjagejjapauraNaDaNaga jallamallamuTikalaMbaga-kahagapavaga-lAsaga-Aikkhaga-laMkha maMkha-tRNahalla ane evA bhegenI tarapha lakSya paNa rAkhavuM joIe nahIM. kAma bhAvathI bhUkha para je eka prakAranI vikRti AvI jAya che tene "hAva" kahe che. kAmAtura cittamAM je eka prakAranI unnati AvI jAya che tene "bhAva" kahe che eka vizeSa prakAranI ceSTAnuM nAma lalita che. te ceSTA strionA hAtha, paga, zarIra bhU, netra ane oSTha AdimA thAya che. cittanI asAvadhAnIne vikSepa kahe che. jyAre strionuM citta A vikSepa nAmanI viziSTa ceSTAthI yukta thaI jAya che tyAre temanAmAM vizeSa prakAranI ceSTAo jAgRta thavA mAMDe che. jema ke teo pitAnA coTalAne DhIlo bAMdhI le che. tenI nADInuM baMdhana zithila thaI jAya che. mastaka para sijUranA bindunI jagyAe kAjaLanI rekhA ane AMkhomAM kAjaLane badale sidUranI rekhA lAgI jAya che. athavA AMkhomAM je AMjaNa AMjavAmAM Ave che te paNa astavyasta rIte aMjAI jAya che. ItyAdi badhA prakAranI temanI maMDanavidhi avagaNavAne pAtra che chatAM paNa evI paristhitimAM paNa temanAM rUpamAM nyUnatA AvatI nathI, sthAna, Asana, gamana AdimAM je eka prakAranI viziSTatA AvI jAya che tenuM nAma vilAsa che. e ja rIte " ramaNijjA - ujjagejja-pauraNaDaNagajallamalla-suTiyabelaMbaga-kahagapahaga lAsaga Aikkhaga-laMkhamaMkha-tUNailla-tuMba vINiya tAlAyara-pakaraNANi ya" su2 pAca mane zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #882 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 824 prazravyAkaraNasUtre uraNaDaNadRgajallamallamuTThiyavelaMbagakahagapavagalAsaga- AikkhagalaMkhamaMkhatUNa-illa tuMbavINiya tAlAyarapakaraNANi ya' ramaNIyAtoyageyapracuranaTanartakajallamallamauSTikaviDambakakathakaplavakalAsakAkhyAyakalasva-malatUNika-tumba-vINika-tAlAcarapakaraNAni ca, tatra-ramaNIyaM-manoharaM yat AtodhaM-vAdyaM, geyaM gAnaM, tathA pracurAH ye naTA: nATayakArakAH, nartakAH = nRtyakAriNaH, jallAH carmarajjumava lambyakrIDAkArakA, mallAH = mallayudakAriNaH, mauSTikA:-tuSTiyuddhakAriNaH, viDambakA: vidUpakAH, kathakAH='katthaka' iti prasiddhAH, gAndharvavidyAvizAradAH, plavakA kUrdanakArakAH, lAsakAH' lAsye' ti nATakavizeSakAriNaH, AkhyAyakAH kathAkArakAH, lavA: mahAvaMzAgrabhAgamadhiruhya krIDAkAriNaH, malAH= citraphalakahastAH bhikSukAH, tUNikAH-tUNAbhidhAnavAdyanizeSavAdakAH, tumbavItuMba-vINiyakAlAyarapakaraNANi ya) ramaNIya vAdya aura geya kI prakriyA ko, tathA-naTa-nATakakarane vAle naToM ke nAcane vAle nartakoM ke, carma rajju kA sahArA lekara vividha prakAra kI krIDA karane vAloM jalloM ke, malla yuddha karane vAle malloM ke, muSTi se yuddha karane vAle mauSTikoM ke, aneka prakAra ke svAMga dhara kara janatA ke citta ko raMjita karane vAle vidUSakoM ke, vividha prakAra kI laukika kathA kahane vAle kathakajanoM ke, athavA goMdharva vidyA meM nipuNa janoM ke, kUdane, uchalane meM vizeSa nipuNatA prApta plavaka janoM ke, vizeSa nATakoM ko karane vAle lAsaka janoM ke, kahAnI athavA upanyAsa ko kahane vAle AkhyAyaka manuSyoM ke, bar3e 2 vAMsoM ke agrabhAga para car3hakara vividha prakAra kI naTakrIDA karane vAle laMkhajanoM ke, citraphalaka, hAtha meM lekara idhara udhara phirane vAle bhikSuka rUpa maMkhajanoM ke, tUNanAmaka vAdya vizeSa ko bajAne vAle geyanI prakriyAne, tathA naTa-nATaka karanAra naTane nRtyakArene. carmarajajunI madadathI vividha prakAranI phIDA karanAra jalene, malayuddha karanAra mallene, suSTithI yuddha karanAra mauSTikene, aneka prakAranA veSa laIne janatAnuM manoraM. jana karanAra vidUSakone, vividha prakAranI lekakathA kahenAra kathAkArone, athavA gAMdharva vidyAmAM nipuNa lokone, kUdavAmAM khAsa nipuNatA dharAvanAra vavakane, khAsa utsava prasaMge khAsa nATake karanAra lokone, kathA athavA navalakathA kahenAra AkhyAnakArane, moTAM meTA vAMsanI Toce caDIne vividha prakAranA nATaTya prayogo karanAra laMbajanene, citraphalaka hAthamAM laIne Ama tema pharanAra bhikSakarUpa saMkhajanone, tULanAmanAM eka vAghane vagADanAra tUNikajanone, tAla zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #883 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 4 sU09 'pUrvaratAdivirati'nAmakacaturthabhAvanAnirUpaNam825 NikAH tumbavINAvAdakAH, tAlAcarAtAlaM hastaghAtarUpamAcaranti ye te tathotAH, tAlavAdina ityarthaH, eSAM dvandvaH, teSAM yAni prakaraNAni= prakriyAH tAni, tathA-' vahUni ' bahUni=bahuvidhAni, ' mahUrasaragIyamussarAI' madhurasvaragItasusvarANi-madhurAH svarAH yeSAM teSAM gAyakAnAM yAni susvarANi gItAni tAni, niSThAntasya pUrvanipAtaH, kiM bahunA ' aNNANi ya ' anyAni ca ' evamAiyANi' evamAdikAni evamprakArANi yAni tapaH saMyamabrahmacaryaghAtopaghAtakAni 'tAI' tAni brahmacaryamanucaratA zramaNena 'na daTuM' na draSTuM ' kaheuM' na kathayituM 'navi ya ' nApi ca ' sumareuM ' smartu ' labbhA ' labhyAni-ucitAni evaM 'pubvarayapuvvakIliyaviraisamiijogeNa ' pUrvaratapUrvakroDitaviratisamitiyogena-tatra, pUrvarata pUrvakrIDitAbhyAM yA viratistadrUpo yaH samitiyogastena bhAvito'ntarAtmA AratamanAH brahmacaryAsaktamanAH=viratagrAmyadharmoM jitendriyo brahmacaryaguptazcabhavati 9 tUNikajanoM ke, tuMbaDI kI bIMNAko bajAnevAle tumbavINikoM ke, tAla bajAkara janatAkA cittaraMjita karanevAle tAla caroM ke jitane bhI kArya haiM unako, tathA-( bahUNi mahurasaragIyasussarAI ) aura bhI anekavidha madhura svara vAloMke jitane bho susvara saMpanna gIta haiM unako tathA (aNNANi ya evamAiyANi ) aura adhika kyA kahe isI prakArake aura bhI jo (tavasaMjamabaMbhacera ghAovaghAiyAI) tapa, saMyama aura brahmacarya ke ghAtaka, upaghAtaka kArya haiM-unheM (baMbhaceraM aNucaramANeNaM samaNeNaM) brahmacaryakA pAlana karane vAle sAdhujana ko (na tAi daDu ) nahIM dekhanA kalpatA hai (na kahe uM) na unakA kahanA yogya hai aura (na vi ya sumareulabbhA) na pUrva meM dekhe gaye aise kAryoM ko yAda karanA hI ucita hai| ( evaM puvvarayapuvvakIliyaviraisamiijogeNa bhAvio aMtarappA ArayamaNA bajAvIne janatAnuM manoraMjana karanAra tAlaca te saunA jeTalAM kAryo che tathA " bahUNimahurasaragIyasustarAI" on ] bhane vidha madhu2 212vAjAnA rele sus12 yuddha ta cha tebhane tathA " aNNANi ya eva mAiyANi" meM prA2nA jIta 555 re " tavasaMjamabaMbhaceraghAovaghAiyAiM " tapa, sayama bhane ajhyyn| ghAta95dhAta AryA cha bhane "babhacerai aNucaramANeNaM samaNeNaM " brahmayayanu pAsana 42nA2 sAdhu nAme "na tAi dadchu" nA te 485tuM nathI. " na kaheu" tenu 4thana 427 te 555 sAyogya cha bhane " na vi ya sumare uM labbhA' pUrva hemesa te| Ayanu bha21 427 te 5 ayogya cha. "evaM pubbaraya-putra-kIliya-virai-samii-jogeNa bhAvio aMtarappA Ara zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #884 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 826 -- % 3E prazravyAkaraNasUtre atha paJcamI bhAvanAmAha-' paMcamaM ' ityAdi mUlam-paMcamaM AhArapaNIyaNiddhabhoyaNavivajae saMjae susAhU vavagayakhIradahisappinavaNIyatelaguDakhaMDamacchaMDiyamahukhajjagavigaiparicattakayAhAro na dappaNaM nabahuso na niigaM na sAyasUvAdhiyaM na khaddhaM tahA bhottavvaM jahA se jAyAmAyAe bhavai, na ya bhavai vibbhamo ya bhaMsaNA ya dhammassa, evaM paNIyAhAraviraisamiijogeNaM bhAvio virayagAmadhamme jii die baMbhaceragutte bhavai ) isa prakAra se pUrvarata, pUrvakrIDItoM meM viratirUpa samiti ke yoga se bhAvita aMtarAtmA-jIvabrahmacarya meM sthira mana vAlA bana jAtA hai aura grAmadharma se maithunakRtya se-virakta ho jAtA hai / aisA vaha mahAtmA apanI iMdriyoM ko jIta kara navavidha brahmacarya kI gupti se athavA dazavidha brahmacarya ke samAdhisthAna se yukta bana jAtA hai| bhAvArtha-isa sUtradvArA sUtrakAra ne brahmacarya vrata kI cauthI bhAvanA prakaTa kI hai| isa meM yaha kahA gayA hai ki brahmacarya vrata kA pAlana karane vAle sAdhu ko prabajyA lene ke pahile gRhasthAzrama meM bhoge gaye vividha prakAra ke bhogoM kI yAda nahIM karanI cAhiye ! isa bhAvanA kA nAma pUrvarata pUrvakrIDIta smaraNavirati hai / isI viSaya kA vizeSa varNana isa sUtra meM kiyA gayA hai | sU0 9 // yamaNA virayagAmadhamme jiiMdie babhaceragutte bhavai" / asAre pUparata, puur:kIDita mAM viratirUpa samitinA cegathI bhAvita thayela aMtarAtmA-jIva brahmacaryamAM Asakta manavALA banI jAya che ane cAmadharmathI-maithuna kiyAthI virakta thaI jAya che. evo te mahAtmA pitAnI indriyone jItIne brahmacaryanI guptithI athavA dazavidha brahmacaryanA samAdhisthAnathI yukta thaI jAya che. bhAvArtha-A sUtra dvArA sUtrakAre brahmacarya vratanI cothI bhAvanA pragaTa karI che. temAM e batAvavAmAM AvyuM che ke brahmacarya vratanuM pAlana karanAra sAdhue dIkSA lIdhA pachI pahelAM gRsthAzramamAM bhegavela vividha prakAranA bhegone yAda karavA joIe nahIM. A bhAvanAnuM nAma " pUrvarata pUrvakIDita samaraNa virati" che. A ja viSayanuM vadhu varNana A sUtramAM karyuM che. A sa. 9 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #885 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a04 sU010 praNItabhojanavarjana'nAmakapaJcamabhAvanAnirUpaNam827 bhavai aMtarappA ArayamaNA virayagAmadhamme jiiMdie baMbhaceragutte // sU0 10 // TIkA-'paMcamaM ' paJcamI praNItabhojanavarjanarUpAM bhAvanAmAha-'AhArapaNIyaniddhabhoyaNavivajjae' AhArapraNItasnigdhabhojanavivarjana:-AhAraH = azanAdiH, sa ca praNIta: pragalasnehabinduzca, tathA-snigdha-cikaNaM ca tad bhojanaM ca-snigdhabhojanam , anayo dvandvaH, tasya vivarjakA parityaktA, tathA 'saMjae' saMyataH saMyamavAn 'susAhU ' susAdhuH nirvANasAdhaka yogasAdhanatatparaH, tathA'vavagayakhIradahisappinavaNIyatelaguDakhaMDamacchaMDiyakhajjagavigaiparicattakayAhAro' vyapagatakSIradadhisarpinavanItatailaguDakhaNDamatsyaNDikamadhukhAdyakavikRtiparityaktakRtA hAraH-tatra-vyapagatAH parihatAH kSIraM- dugdhaM, dadhi-prasiddham , sarpiH ghRtam , navanItaM-'makkhana' iti bhASAprasiddham , tailaM prasiddham , guDaH prasiddhaH khaNDaH-zarkarA, aba sUtrakAra isa vrata kI pAMcavI bhAvanA ko kahate haiM-'paMcamaAhArapaNIya' ityaadi| TIkArtha-(paMcamaM) pAMcavIM bhAvanA isa vrata kI praNIta bhojana varjana rUpa hai, vaha isa prakAra se hai-(AhArapaNIyaniddha'bhoyaNavivajjae) jo AhAra praNIta-jisameM se ghRta kI bindue~ nIce Tapaka rahI hoM aise kAmoddIpaka tathA snigdha-rasayukta ho sAdhu ko vaha nahIM khAnA caahiye| kyoM ki vaha (saMjae ) vaha saMyamavAlA hotA hai aura (susAhU ) nirvANa sAdhaka manobAkAya yoga ke sAdhana karane meM tatpara rahatA hai, isaliye usako ( vavagayakhIradahisappinavaNIya telaguDakhaMDamacchaMDiya maMhukhajagavigaiparacittakayAhAro) dUdha, dahI, ghRta, makkhana, taila, guDa, ve sUtrA2 2 // pratanI pAMyamI bhAvanA satAve cha-"paMcamaM AhArapaNIya"tyAdi sAtha-" paMcama" mA tanI pAyI bhAvanA "praNItabhojana" tyAsa nAmanI cha. te 2 // pramANe cha-"AhArapaNIyaniddhabhoyaNavivajjae" prAta, mero ke jemAMthI ghInA TIpAM nIce TapakatAM hoya evA kAmoddIpaka tathA snigdharasa yuta mADA2 sAdhuse pAne meM nahI 24 te " saMjae" sayabhI khAya cha bhane "susAhU" nivA nAsa bhne| ya yo sAdhavAne ta52 uya cha tethI tabhaNe " vagaya-khIra dahisappi-navaNIyatelaguDakhaMDamacchaMDiyamahukhajjagavigai. paracittakayAhAro " 65, 6, ghI, mAma, tesa, goNa, sA42, mAMDa poreyA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #886 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 828 prazravyAkaraNasUtre matsyaNDikA='mizrI'ti prasiddhA ca yasmAtsaH, tathA-madhuprasiddham , khAdyakaM 'khAjA' iti prasiddham , ityAdi lakSaNAbhiH vikRtibhiH parityakto yaH saH, anayoH karmadhArayaH, etadrUpo yaH AhAraH sa kRto yena sa tathoktaH, anta-prAntabhojItyarthaH niSThAntasya pUrvanivAtaH, etAdRzaH sAdhuH 'na' naiva -- dappaNaM' darpaNaM-darpakAraka bhojana bhuJjIta / tathA-na 'bahuso' bahuzaH dinamadhye'nekavAraM bhojanaM kurvIta / tathA-' na niigaM' naityika-nityapiNDaM bhuJjIta, tathA-na 'sAyasUppAdhigaM' zAkampAdhikaMbhojanaM bhuJjIta / tathA-'khaddhaM' pracura bhujIta / kathaM tarhi bhoktavyam ? ityAha- tahA' tathA * bhottavyaM ' bhoktavyam , 'jahA' yathA-tad bhojanaM 'se' tasya brahmacAriNaH, 'jAyamAyAe ' yAtrAmAtrAyai, yAtrAyai-saMyamayAtrAnirvAhArtha yA mAtrA-AhAraparimANarUpA bhagavanirdiSTA sA yAtrAmAtrA tasyai, zarkarA, mizrI, inase rahita tathA madhu khAjA, ityAdirUpa vikRtiyoMse rahita AhAra karanA cAhiye / arthAt sAdhuko anta prAntabhojI honA caahiye| jo sAdhu isa prakAra kA AhAra letA hai vaha yukta nahIM haiM-use (na dappaNaM) darpakAraka bhojana nahIM karanA cAhiye (na bahuso) na dina meM aneka bAra bhojana karanA cAhiye ( na niigaM) na use nitya piMDa bhojI hI honA cAhiye aura (na sAyasUvAhiya) na use zAka aura dAla kI adhikatAvAlA bhojana hI karanA cAhiye ( na khadaM) na usako pracuramAtrA meM bhojana karanA caahiye| kintu isa prakAra se bhojana karanA cAhiye ki (jahA ) jisase vaha bhojana (se ) usa brahmacArI kI (jAyAmAyAe bhavai ) yAtrA mAtrA ke liye ho arthAt saMyama ke nirvAha ke liye ho / yAtrAmAtrA kA tAtparya hai ki saMyamanirvAha rUpa yAtrA ke liye AhAra kA parimANa jitanA prabhu ne nirdiSTa kiyA hai vaha AhAra rahita tathA madha, khAjA ItyAdi vikRtiothI rahita AhAra karavo joIe. eTale ke sAdhue anta prAntabhejI thavuM joIe. je sAdhu A prakArano AhAra se che to " na dappaNaM" 45424 sonasena nahI. "na bahuso" hivasamA mane vA2 mana senaye nahI " na niigaM" teNe nityapi so thana nahI, bhane "na sAyasUvAhiyaM" teNe thAre yuta mAna se nahI "na khaI" taNe padhAre prabhAzubha na 427 naye naDI. 55 mevI rIte lona 42 le "jaho" thI te mauna "se" te prAyozanI " jAyAmAyAra bhavai " yAtramAtrAne moTa hAya, eTale ke saMyamanA nirvAha mATe ja hoya. yAtrAmAtrAnuM tAtparya evuM che ke saMyama nirvAharUpa yAtrAne mATe bhagavAne AhAranuM jeTaluM pramANa darzAvyuM zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #887 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 4 sU010'praNItabhojanavarjana'nAmakapaJcamabhAvanAnirUpaNam(29 saMyamayAtrArthamityarthaH, ' bhavai' bhavati / evaM sati 'dhammamsa ' dharmasya viSaye, 'vinbhamo vA' vibhramo dhAtUpacayena manaso'sthiratvAd bhrantizca na bhavati, tathA-dharmasya ' bhaMsaNA' bhraMzanA nAzazca na bhavati / evam anena prakAreNa 'paNIyAhAraviraisamiijogeNa ' praNItAhAraviratisamitiyogena-praNIto ya AhArastasmAd yA viratistadpo yaH samitiyogastena bhAvito'ntarAtmA AratamanA viratagrAmadharmoM jitendriyo brahmacaryaguptazca bhavati // sU010 // utanA hI honA cAhiye / aisA hone para (dhammasta vibhamo vA bhaMsaNA ya na ya bhavai ) dharma ke viSaya meM, dhAtu ke upacaya se mAnasika asthiratA hone ke kAraNa jo bhrAnti hotI hai vaha nahIM ho sakatI hai, aura na usake dharma kA dhvaMsa (nAza) hI ho sakatA hai| ( evaM paNIyAhAravirahasamiijogeNa bhAvizvo aMtarappA ArayamaNA virayagAbhadhamme jiiMdie baMbhaceragutte bhavai) isa prakAra praNItAhAraviratirUpa samiti ke yoga se bhAvita banA huA muni apane dvArA grahIta brahmacarya meM saMlagna manavAlA bana jAtA hai aura grAmadharma-maithuna se-virata ho jAtA hai / isa prakAra apanI indriyoMko jIta kara vaha mahAtmA navavidha brahmacarya kI gupsise athavA dazavidha brahmacaryake samAdhisthAnase yukta bana jAtA hai| bhAvArtha-isa sUtradvArA sUtrakAra ne brahmacarya vrata kI pAMcavIM bhAvanA prakaTa kI hai| isa bhAvanA kA nAma praNItAhAra varjana hai| brahmacarya vrata dhAraNa karane vAle sAdhu ko aisA bhojana nahIM karanA cAhiye jo cha tasA prabhAzubha te mADAra DA na. methata " dhammassa vibhamo vA bhaMsaNA ya na ya bhavai" dhamanA viSayamAM, ghAtuno saya vAne kAraNe mAnasika asthiratA thavAthI je bhrAnti thAya che, te thaI zaktI nathI, "evaM paNIyAhAraviraisamiijogeNa bhAvio aMtarappA ArayamaNo virayagomadhamme jiI die babhaceragutte bhavai" ma. prAre prnniitaa|2 vi2ti35 samitinA yogathI bhAvita thayela muni pite grahaNa karela brahmacarya vratamAM Asakata manavALe thaI jAya che ane gAmadharma-maithunathI virakta thaI jAya che. A rIte pitAnI Indriyone jItIne te mahAtmA navavidha brahmacaryanI guptithI athavA dazavidha brahmacaryanA samAdhisthAnathI yukta banI jAya che. bhAvArtha-A sUtra dvArA sUtrakAre brahmacaryavratathI pAMcamI bhAvanAnuM spaSTIkaraNa karyuM che. A bhAvanAnuM nAma " praNItAhAra varjana " che. brahmacaryavrata dhAraNa karanAra sAdhue evuM bhojana levuM na joIe ke je kAme dIpaka rasa yukta zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #888 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 830 prazravyAkaraNasUtre athopasaMharannAha - ' evamiNaM ' ityAdi / mUlam - evamiNaM saMvarassa dAraM sammaM saMcariyaM hoi suppaNihiyaM imehiM paMcahiM vi kAraNehiM maNavayaNakAyaparirakkhiehiM NicaM AsaraNaMtaM eso jogo Neyavvo dhimayA maiyA aNAsavo akaluso acchido aparissAI asaMkiliThTho suddho savvajiNamaNuSNAo / evaM cautthaM saMvaradAraM phAsiyaM pAliyaM sohiyaM tIriyaM kiTTiyaM sammaM ArAhiyaM ANAe aNupAliyaM bhavai / evaM nAyamuNiNA bhagavayA paNNaviyaM paruviyaM pasiddhaM siddhavarasAsaNamiNaM AghaviyaM sudesiyaM patthaM cautthaM saMvaradAraM samattaM tibemi // sU0119 // // iya paNhAvAgaraNANaM cautthaM saMvaradAraM samattaM // TIkA - ' evaM ' evam = pUrvoktaprakAreNa ' iNaM ' idam ' saMvarassa ' saMvarasya = caturthasya brahmacaryanAmakasya saMvarasya ' dAraM ' dvAraM 'samme' sammakU 'saMcariyaM' kAmoddIpaka rasayukta ho / sAdhu to anta prAnta bhojI hotA hai, ataH usako darpakAraka bhojana kA parityAga karate hue dina meM aneka bAra bhI bhojana nahIM karanA cAhiye aura na use nityapiMGa bhojI hI honA cAhiye | adhika bhojana saMyamAcAra meM pramAda aura praNIta rasavAlA bhojana mAnasika asthiratAkA kAraNa banatA hai isaliye use nitya isa praNItAhAra viratirUpa samiti ke yoga se avazya bhAvita rahanA cAhiye / / 10 1 aba sUtrakAra isa viSaya kA upasaMhAra karate hue kahate haiM - 'eva hAya. sAdhu te antaprAnta bhAjI hAya che. tethI teNe dakAraka bhojanane parityAga karavA joI e. divasamAM aneka vAra bhojana levuM joie nahI' ane teNe nitya piDa bhojI paNa thavuM joie nahI. adhika bhojana sayamAcAramAM pramAda ane praNIta rasavALuM bhojana mAnasika asthiratAnuM kAraNu ane che, tethI teNe haMmezA A praNItAhAra viratirUpa samitinA cegathI avazya lAvita rahevu hAse // sU. 10 // zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #889 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 4 sU011 adhyayanopasaMhAraH saMcaritaM samyagAcaritaM, ' suppaNihiyaM' supraNihitam- ekAgratayA samArAdhitaM 'hoi' bhavati / ' imehiM paMcahi vi' ebhiH anupadaM proktairpaJcabhirapi 'kAraNehi' kAraNaiH-bhAvanArUpaiH, kIdRzaiH kAraNairityAha- maNavayaNakAyaparirakkhiehiM' manovacanakAyaparirakSitaiH manovAkAyaiH samyaka smaaraadhitaiH| kiyatkAlam ? ityAha-' Nicca' nityaM sarvadA ' AmaraNaMtaM ' AmaraNAntaM maraNaparyantam 'eso' eSaH pUrvokto ' jogo' yogaH brahmacaryarUpo 'Neyadho' netavyaH-pAlanIyaH, kena ? ityAha-'dhiimayA maimayA' dhRtimatA matimatA, kIdRzo'yaM yogaH ? ityAha-'aNAsavo' anAzravaH 'akaluso' akaluSaH ' acchido' acchidraH 'aparissAI ' aparisrAvI ' asaMkiliTTho' asaMkliSTaH ' muddho' zuddhaH savvamiNaM' ityaadi| TIkArtha- ( evamiNaM) isa prakAra se yaha (saMvarassa dAraM ) cauthA brahmacarya nAmakA saMvaradvAra ( samma saMcariyaM) acchI taraha se pAle jAne para (suppaNihiyaM bhavai ) sthira ho jAtA hai | isaliye ( imehiM paMcahiM vi kAraNehiM maNavayaNakAyaparirakkhiehiM ) mana, vacana aura kAya, ina tInoM yogoM se acchI taraha surakSita kiye gaye ina pAMcabhAvanArUpa kAraNoM se (niccaM ) sadA (AmaraNaMtaM) jIvana bharataka ( esojogo ) yaha brahmacaryarUpa yoga (Neyavyo) citta kI svasthatA evaM heyopAdeya kI vivekatA se yukta hue munijana ko pAlana karanA caahiye| kyoM ki yaha brahmacaryarUpa yoga ( aNAsayo ) nUtanakarmoM ke Agamana se rahita hone ke kAraNa anAzravarUpa hai, (akulaso) azubha adhyavasAya se varjita hone ke kAraNa akaluSa hai, (acchiddo) pApa kA srota ve sUtrA2 sA viSayane 5sa DA2 42di cha-" evamiNaM" tyAdi 21-" evamiNaM " 241 prakAre / " savarassa dAra" yAthu brahmaya nAmarnu sa1262 " samma saMcariyaM " sArI rIte pAvAmA mAve to "suppaNihiyaM bhavai" sthi2 24 gaya che. " imehiM paMcahiM vi kAraNehi maNavayaNakAya pa rirakakhiehi " bhana, kyana gane Aya, me. aNe yogathI sArI zate surakSita 42rAye se pAMca bhAvanA 35 rathI " niccaM" sahI AmaraNaMta" vana paryantanA "eso jogo" mA prAyarya 35 yoga"Neyavvo" cittanI svasthatA ane pAdeyanI viktApUrvaka muni jenee pALavo joIe. kAraNa ke A brahmashy35 yoga " aNAsavo" nUtana nai mAgamana 2Dita DAvAne 42Ne anAsapa cha " akaluso" mazuma adhyavasAyathI 2Dita vAthI 214suSa cha, "acchiddo" pApane srota tenAthI chinna thavAne 12 machidra cha. "aparissAI" zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #890 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 832 prazravyAkaraNasUtre jiNamaNuNNAo' sarvajinAnujJAtaH / evam-anena prakAreNa ' cautthaM ' caturthaM 'saM varadAraM ' saMvaradAraM ' saMvaradvAraM ' phAsiyaM ' spRSTaM 'pAliyaM ' pAlitaM 'sohiyaM' zodhitaM ' tIriyaM ' tIritaM 'kiTTiyaM ' kIrtitam , ' sammaM ' samyaka 'ArAhiyaM' ArAdhitam ' ANAe' AjJayA ' anupAliyaM' anupAlitaM ' bhavai' bhavati / evam-anena prakAreNa 'nAyamuNiNA' jJAtamuninA-jJAtavaMzodbhavena muninA 'bhagavayA ' bhagavatA mahAvIreNa ' paNNaviyaM ' prajJApitaM ' erUviyaM prarUpitaM ' pasiddhaM' isase chinna ho jAne ke kAraNa acchidra hai / ( aparissAI ) bindurUpa se bhI karmarUpa jala isameM praveza nahIM kara sakatA hai isaliye yaha aparisrAvI hai ( asaMkiliTho) asamAdhibhAva se varjita hone se yaha asaMkliSTa hai, ( suddho) karmamala se rahita hone ke kAraNa zuddha hai, (savyajiNamaNuNNAo ) samasta prANiyo kA isase hita hone ke kAraNa samasta arahaMta bhagavaMtoM kA yaha mAnya huA hai, ( evaM ) isa prakAra se jo isa ( cautthaM saMvaradAraM ) caturtha saMvara dvAra ko ( phAsiyaM ) apane zarIra se spRSTa karate haiM, (pAliya) nirantara upayogapUrvaka isa kA sevana karate haiM ( sohiyaM ) aticAroM se isako rahita karate haiM, (tIriyaM ) pUrNarUpa se isakA sevana karate haiM, (kiTTiyaM) damaroM ko isake pAlana karane kA upadeza dete haiM ( sammaM ) tIna karaNa tIna yogoM se isakI bhalIprakAra se ( ArAhiyaM ) anupAlanA karate haiM so unake dvArA yaha yoga ( ANAe aNupAliyaM bhavai ) ) tIrthakara prabhukI AjJAnusAra hI pAlita hotA hai / ( evaM ) isa prakAra se ( nAyamuNiNA bhagavayA mahA. karmarUpa jaLanuM biMdu paNa temAM praveza karI zakatuM nathI tethI te aparisAvI che. " asaMkiliTTho " asamAdhi mAthI 2Dita javAthI te masa siSTa cha, "suddho" bhabhAthI 2Dita DAvAne ||2nne zuddha che. " savva jiNamaNuNNAo" samasta jIvonuM tenAthI hita thavAne kAraNe samasta ahaM ta bhagavAna dvArA te mAnya thye| cha, " evaM "AL 122 241 " cautthaM saMvaradAra" yAthA svaarne| " phAsiyaM" potAnA zarIrathI 25 re cha, " pAliyaM" nirata2 upayoga pUrva tenu sevana 42 cha, "sohiyaM" matiyAthI tenuM 2kSa 42 cha, 'tIriyaM" pUSNu zate tenu sevana 42 cha, "kiTriyaM" ne tenu pAna 42vaan| upadeza mApe cha, 'sammaM " 3 4241 yogI tenu sArI rIte " ArAhiyaM " manupAlana re che, temanI dvArA 2 // yoganu "ANAe aNupAliyaM bhavai" tItha 42 bhagavAnanI mAjhAnusA2 pAsana thAya cha " evaM" 2 // 4 // 2 " nAya muNiNA bhagavayA mahAvIreNa" jJAta vazamA pani thye| muni lagavAna bhaDa zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #891 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 4 sU0 11 adhyayanopasaMhAraH 833 prasiddhaM siddhavarasAsaNamiNaM siddhavarazAsana midam ' AghaviyaM' AkhyAtaM 9 6 6 " ' samattaM ' samAptam / 4 pUrvavad bodhyA / sU0 11 // sudesiyaM ' sudezitaM ' pasatthaM ' prazastaM ' cautthaM saMvaradAraM ' caturtha saMvaradvAraM iti bravImi / asya sUtrasya vyAkhyA' timi // iti zrI vizvavikhyAta - jagadvallabha - prasiddhavAcakapazcadazabhASAkalitalalitakalA pAlApaka- pravizuddhagadyapadyanekagranthanirmApaka- vAdimAnamardakazrIzAhU chatrapatikolhApurarAjapradatta 'jainazAstrAcArya ' padabhUSitakolhApurarAjaguru - bAlabrahmacAri- jainAcArya - jainadharma divAkarapUjyazrI ghAsIlAlavativiracitAyAM zrI praznavyAkaraNasUtrasya sudarzanyA khyAyAM vyAkhyAyAM saMvarAtmA ke dvItIye-bhAge brahmacaryanAmakaM caturtha saMvaradvAraM samAptam // 4 // vIreNa ) jJAtavaMza meM utpanna hue muni bhagavAn mahAvIra ne (paNNaviyaM) isa caturtha saMvaradvAra ko ziSyoM ke liye sAmAnyarUpa se samajhAyA hai / ( paruviyaM ) bAda meM bheda-prabheda pUrvaka usakA kathana kiyA hai / (pasiddhaM) isIliye jinavacana meM yaha prasiddha huA hai| tathA ( siddhavarasAsaNamiNaM ) bhUtakAla meM jitane bhI siddha ho cuke haiM unakA yaha pradhAna AjJArUpa zAsana hai / ( AvaviyaM) aisA bhagavAn mahAvIra prabhune isake viSaya meM sarvabhAva se kahA hai aura ( sudesiyaM ) devoM manujoM tathA asuroM se yukta pariSadA meM isakA upadeza diyA hai / ( pasatthaM ) samasta prANiyoM kA hitakAraka hone se prazasta-maMgalamaya hai ( cautthaM saMvaradAraM samantaM ) yaha caturtha saMvaradvAra samApta huA ( tibemi ) he jaMbU ! jaisA maiMne bhagavAna se sunA hai vaisA hI maiM kahatA hUM / 66 vIre " paNNaviyaM " mA yothA dvArane ziSyAne bhATe sAmAnya 3ye samannavyu che. " parUviyaM " tyAra mAha leha ale: pUrva tenu athana yu che. " pasiddhaM siddhavarasAsaNamiNaM te kAraNe jinavacanamAM te prasiddha thayela che. tathA bhUtakALamAM jeTalA siddha thaI gayA che temanuM A mukhya AjJA rUpazAsana che. " AghaviyaM " mevu lagavAna mahAvIre tene viSe sarve bhane " 'sudesiyaM devo, mANasA tathA asurAthI yukta "" lAvadhI udhuM che pariSadAmAM tenA upadeza vyApyo che. "pasattha" samasta prANImone mAre hita 24 hovAthI prazasta bhagaNabhaya che."cauttha N saMvaradAra samattaM" mA yothu saMvaradvAra samApta thayu. "ttibemi" he ja>>! jevuM bhagavAnane mukhe sAMbhaLyuM hatuM tevu ja tenuM kathana karU chuM. zrI prazna vyAkaraNa sUtra dd " Page #892 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 834 prazravyAkaraNasUtre bhAvArtha-isa caturtha saMvaradvAra kA upasaMhAra karate hue sUtrakAra kahate haiM ki jo munijana isa caturtha saMvaradvAra ko mana vacana aura kAya, ina tIna yogoM se zuddhipUrvaka pAMca bhAvanAoM sahita maraNaparyaMta pAlate haiM unake azubha adhyavasAya ruka jAte haiM / navIna karmoM kA baMdha baMda ho jAtA hai / saMcita karmoM kI nirjarA hone lagatI hai / pApAM kA srota ruka jAtA hai / yaha aparisrAvI Adi vizeSaNoM vAlA hai trikAlasamasta arahaMta bhagavaMtoM ne isakA pAlana kiyA hai / unhIM ke kathanAnusAra bhagavAna mahAvIra prabhune bhI isakA svarUpAdi pradarzana pUrvakakathana kiyA hai / isa prakAra zrI sudharmAsvAmI ne apane ziSya aMtima kevalI zrI jaMbU svAmI ko samajhAyA hai / sU011 // ||cturth saMvaradvAra smaapt||4|| bhAvArtha -A cothA saMvaradvArane upasaMhAra karatAM sUtrakAra kahe che ke je munijana A cothA saMvaradvArane mana, vacana ane kAya e traNe bhegonI zuddhi pUrvaka pAMca bhAvanAo sahita maraNa sudhI pALe che temanAM azubha adhyavasAya baMdha thaI jAya che. navIna kAno baMdha paNa aTakI jAya che. saMcita karmonI nirjarA thavA mAMDe che, pApano strota aTakI jAya che. te aparisAvI Adi vizeSaNe vALuM che. trikALavatI samasta ahaMta bhagavAne e tenuM pAlana karela che. temanA kathanAnusAra bhagavAna mahAvIre paNa tenA svarUpa Adi darzAvIne tenuM kathana karyuM che. A pramANe zrI sudharmA svAmIe pitAnA ziSya aMtima kevalI zrI jaMbusvAmIne samajAvyuM che. je sU. 11 che che ethuM saMvaradvAra samApta che 4 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #893 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // atha paJcamaM saMvaradvAraM prArabhyate // vyAkhyAtaM brahmacarya nAmakaM caturtha saMbaradvAram , taddhi sarvathA parigrahaviratasyaiva saMbhavatIti kramaprAptaM parigrahaviramaNanAmakaM paJcamaM saMvaradvAramabhidhIyate / tasyedamAdimaM mUtram--'jaMbU ' ityAdi / mUlam-jaMbU! apariggahasaMvuDe ya samaNe AraMbhapariggahAo virae kohamANamAyAlobhA, ege asaMjame, doceva rAgadosA, tiNi ya daMDA, gAravAya guttIo tiSNi, tiNi ya virAhaNAo, cattAri kasAyA, jhANasaNNA, vigahA tahA ya huMti cauro, paMca-kiriyAo, samii, iMdiya, mahavvayAiM ya 5, chajjIvanikAya, chaccalesAo, sattabhayA, aTThamayA, navaceva ya baMbhaceraguttI, dasappakAre ya samaNadhamme ekkArasa uvAsagANaM, bArasa ya bhikkhUNaM paDimA, terasa kiriyATThANAI, cauddasa bhUyagAmA, pannarasa paramAhammiyA, solasa gAhA solasa ya, asaMjama 17, abaMbha 18, NAya19, asamAhihANA 20, savalA 21, ya parIsahA 22 ya, sUyagaDajjhayaNA23, deva24, bhAvaNA25, udesa26, guNa27, kappa28, pAvasuya 29, mohaNijja 30, siddhAiguNA 31, ya jogasaMgaha 32, suriNA 33, tittIsAsAyaNA / Adi ekAiyaM karettA eguttariyAe buDDIe vaDDiesu tIsAo jAva ya bhvetigaahiyaa| viraipaNihisu aviraIsu ya aNNesu ya evamAisu bahusu hANesu jiNappasatthesu avitahesu sAsayabhAvesu avaTThiesu saMke kaMkhaM nirAkarittA sadahai sAsaNaM bhagavao aNiANe agArave zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #894 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazravyA 836 prazravyAkaraNasUtre aluddhe amUDhe maNavayaNakAyagutte jo so vIra-varavayaNa-viraha pavitthara bahuvihapagAro saMmattavisuddhabaddhamUlo dhiikaMdo viNaya veio niggayateloka viulajasaniciyapINapIbara-sujAyakhaMgho paMcamahavvayavisAlasAlo bhAvaNAtayaMtajjhANasubhaga joganANapallavavaraMkuradharo bahuguNakusumasamiddho sIlasugaMdho aNaNhayaphalo puNo ya mokkhavaravIyasAro maMdaragirisiharacUliyA iva imassa mokkhavaramuttimaggassa siharabhUo saMvarapAyavo carimaM saMvaradAraM // 1 // ____TIkA--'jaMbU ' he jambU ! 'apariggahasaMvuDe ' aparigrahasaMvRtaH parigrahaH= dharmApakaraNAtirikta vastugrahaNam , dharmApakaraNe mUrchA ca, tadbhinno'parigrahAH, tatra-saMvRtaH saMlagno yaH sa cakArAd brahmacaryAdi guNayuktazca yaH sa, 'samaNe' pAMcavAM saMvaradvAra prAraMbha brahmacarya nAma kA caturtha saMvaradvAra samApta ho cukA / yaha brahmacarya nAmakA caturtha saMvara usI vyakti ke hotA hai jo parigraha se sarvathA virata hotA hai / isaliye krama prApta parigraha viramaNa nAma kA pAMcavAM saMvara dvAra kahA jAtA hai, usakA yaha prathama sUtra hai-' jaMbU ' ityaadi| dharmoMpakaraNoM se atirikta vastuoM kA grahaNa karanA aura dharmopakaraNoM meM mUrchAbhAva kA rakhanA isakA nAma parigraha hai / isa parigraha se jo bhinna hai vaha aparigraha hai| (jaMbU) he jaMbU ! ( apariggahasaMvuDe ya samaNe ) jo isa aparigraha meM saMlagnacitta hotA hai evaM brahmacarya Adi pAMcamA saMvaradvArano prAraMbha brahmacarya nAmanuM cothuM saMvatadvAra samApta thayuM. te brahmacarya nAmano caturtha saMvara e ja vyaktine thAya che ke je parigrahathI sarvathA virakta bane che. te kAraNe anukrame AvatA parigraha viramaNa nAmanA pAMcamAM saMvaradvAranuM paNana 42pAmA mAcha, tenu ma pa sUtra -" jaMbU" tyAha dhapakaraNe karatAM vadhAre vastuo grahaNa karavI ane dharmopakaNomAM mUcchabhAva rAkhe tene parigraha kahe che. A parigrahathI je ulaTuM che te aparipAya cha- " jaMbU " ! "apariggahasaMbuDeya samaNe'' 2 apari. grahamAM Asakta cittavALA hoya che ane brahmacarya Adi guNothI yukta hoya zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #895 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA4 a0 5 sU01 parigrahavimaNanirUpaNam 837 zramaNo bhavati / etadeva varNyate-' AraMbha pariggahAo ' ArambhaparigrahAt-ArambhaH =pRthivyAdhupamardaH, parigrahaH bAhyAbhyantarabhedAd dvividhaH, tatra-bAhyaH parigrahaH dharmopakaraNAtiriktabhinnavastugrahaNaM, dharmApakaraNeSu mUrchA ca / AntaraH parigrahastu-mithyAviratikaSAyapramAdAzubhayogarUpaH, anayoH samAhAradvandvaH, tasmAd 'birae ' virato yaH sa zramaNo bhavati / tathA yaH 'kohamANamAyAlomA' krodhamAnamAyAlobhAt , atra-samAhAratvAdekatvam 'virae' virataH sa zramaNo bhavati / arthakAdi saMkhyayA mithyAtvAdi lakSaNA''bhyantaraparigraha viratiM vizadayanAha'ege' ityAdi, 'ege asaMjame ' eko'saMyamaH-aviratilakSaNaH, 'do ceva rAgadosA' dvau caiva rAgadveSau / tathA-'tiNNi ya' trayazca 'daMDA' daNDAH, tathA-trINi 'gAravA ya' gauravANi ca, 'guttIo' guptayaH, 'tiNNi ya ' tisrazca / tathAguNoM se yukta hotA hai vahI zramaNa hai / yaha zramaNa ( AraMbhapariggahA o virae ) AraMbha aura parigraha se sarvathA virata hotA hai| pRthivI Adi jIvoM kA upamardana jina kriyAoM se hotA hai ve saba AraMbha hai| parigraha bAhya aura Abhyantara ke bheda se do prakAra kA hotA hai / dharmopakaraNoM se bhinna vastuoM kA apanAnA-pAsa meM rakhanA-tathA dharmApakaraNoM para mUrchAbhAva-mamatvabhAva rakhanA yaha bAhyaparigraha hai| mithyAtva, avirati, kaSAya, pramAda aura azubhayoga, ye saba abhyantara parigraha haiN| zramaNa vahI ho sakatA hai jo AraMbha aura bAhyAbhyantara parigraha se sarvathA virata hotA hai / ( virae kohamANalobhA ) isI taraha jo krodha, mAna, mAyA aura lobha, inase virata hotA hai vahI zramaNa kahalAtA hai| ( ege asaMjame, do ceva rAgadosA, tiNNi ya daMDA-gAravAya, guttIo tipiNa, tiNNi ya virAhaNAoM, cattArikasAyA, jhANasaNNA, vigahA tahA cha me 28 zrama cha. te zrama " AraMbhapariggahAo virae " mA bhane parigrahathI taddana virakta hoya che. pRthivI Adi nuM upamardana je kriyAothI thAya che te saghaLAne AraMbha kahe che. parigrahanA be bheda che-bAhya parigraha ane abhyAntara parigraha dharmopakaraNo sivAyanI vastuo pAse rAkhavI tathA dhamepaka upara mUcchabhAva. mamatvabhAva rAkhavo te bAhyaparigraha che. mithyAtva, avirati, kaSAya, pramAda ane azubha yoga e badhA AbhyAntara parigraha che. je bAhya ane abhyantara parigrahathI sarvathA virakta hoya che te zrama yaza cha. "virae kohamANamAyAlomA" se pramANe ogha, bhAna, bhAyA mane sAmathI 2Dita Doya che te zrama upAya che. " ege asaMjame, doceva rAgadAsA, tiNNiyadaMDA-gAravAya, guttIo tiNNi, tiNNi ya virAhaNAo, zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #896 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 838 prazravyAkaraNasUtre 4 " ( , 6 , ' tiSNi ya ' tisrazva ' virAhaNAo' virAdhanAH / tathA-' cattAri ' catvAraH kasAyA ' kaSAyAH / tathA catvAri ' jhANA ' dhyAnAni, ' tahA ya tathA ca 'caurI ' catasraH ' vigahA ' vikathA:, ' huti ' bhavanti / tathA-' paMca ' paJca ' kiriyAo ' kriyAH, tathA - paJca 'samiIdiyamahavvayAI ya' samitIndriyamahAvratAni ca / paJca samitayaH, paJcendriyANi paJca mahAvratAni ca / tathA-' chajjIyanikAyA' SaDjIvanikAyAH / chaccalesAo ' SaD ca lezyAH / tathA - ' satta bhayA ' sapta bhayAni / tathA-' aTTamayA ' aSTamadAH / ' nava caiva ya' nava caiva ca baMbhaceragutIo' brahmacaryaguptayaH / ' dasappakAre ya dazaprakAraca = dazavidhaH, 'samaNadhamme ' zramaNa dharmaH / tathA-' ekArasa ' ekAdaza ' uvAsagANaM ' upAsakAnAM ' bArasa ya ' dvAdaza ca ' bhikkhUNaM ' bhikSuNAM ' paDimA ' pratimAH / 'terasa' trayodaza ' kiriyAThANAI' kriyAsthAnAni / ' cauddasa ' caturdaza ' bhUyagAmA bhUtagrAmAH / pannarasa ' paramAhammiyA ' paJcadaza paramAdhArmikAH / ' soLasagAhA ya huMti cauro ) tathA ye jo asaMyamAdika eka se lekara tetIsa bola hai, jaise- aviratirUpa eka asaMyama, do rAga aura dveSa tIna daNDa, tIna gaurava, tIna guti, tIna virAdhanA, cAra kaSAya, cAra dhyAna, cAra saMjJA, cAra vikathA, (paMcakiriyAo) pAMca kriyA, ( samiiMdiyamahavyadhAI ) pAMca samiti, pAMca indriya, pAMca mahAvrata, (chajjIvanikAyachaccalesAo santabhayAaTThamayA nava ceva ya baMbhaceraguttI, dasappakAre ya samaNadhamme, ekArasa uvAsagANaM bArasaya bhikkhUNaM paDimA ) chahajIvanikAya chaha lezyA, sAta bhaya, ATha mada, nau brahmacarya gupti, daza prakAra kA zramaNadharma, gyArahazrAvakoM kI, bAraha bhikSuoM kI pratimAe~, (terasa kiriyAdvANAI, caudasabhUyaggAmA, pannaparasaramAhammiyA, solasagAhA " , cattAri kasAyA, jhANasaNNA vigahAtahA ya huti cauro " tathA sAne asaMya mArdika ekathI laI ne tetrIsa ela che, jevAM ke-aviratirUpa eka asayama, the rAga bhane dveSa, bhagu iMDe, RNu gaurava, Rzu gupti, trANu virAdhanA, thAra uSAya, yAra dhyAna, yAra saMjJA, yAra vithA, "paMca kiriyAo" pAMya DiyA samii diyamabvayAI pAMca samiti pAMca indriya, pAMca mahAvrata, chajjIvanikAya chaccalesAo sattabhayA aTThamayA navaceva ya babhaceraguttI, dasappakAre 66 "" samaNadhamme, ekkArasa, uvAsagANaM bArasayabhikkhUNaM paDimA " chavanAya cha bezyA, sAta laya. AI bhaha, nava brahmayarya gupti, dRza prahArano zramaludharma, agiyAra zrAvanI, mAra liyonI pratibhAo, "terasa kiriyA dvANAI', caudasa - bhUyagAmA pannarasaparapAhammiyA, solasagAhA solasA ya asaMjama 17, zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #897 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a05 sU01 parigrahaviramaNanirUpaNam 839 4 ya' SoDazagAthA SoDazakAni ca = gAtheti SoDazamadhyayanaM yeSAM tAni gAthASoDa zakAni sUtrakRtAGgasya prathamazrutaskandhAdhyayanAni tAni ca SoDazasaMkhyakAni / tathA - saptadazavidhaH ' asaMjame' asaMyamaH / aSTAdazavidham ' abaMbha ' abrahmacaryam / tathA - ekonaviMzati saMkhyakAni, NAya ' jJAtAni jJAtAdhyayanAni / viMzatiH asamAhiANA' asamAdhisthAnAni, ekaviMzatiH sabalA ya zabalAva | dvAviMzatiH parIsahA ya' parISahAzca / tathA trayoviMzati saMkhyakAni, sUyagaDajjhaNA' sUtrakRtAdhyayanAni / caturviMzatiH 'devA' devAH / paJcaviMzatiH bhAvaNA bhAvanAH SaDviMzatiH ' uddesa ' uddezAH / saptaviMzatiH ' guNa 6 " 6 " " 6 , L guNAH = anagAraguNAH / aSTaviMzatiH kappA kalpAH - AcAraprakalpAH / ekonaviMzatiH ' pAvasuya ' pApazrutAni / triMzat - ' mohaNijjaM ' mohanIyAni = mohanIyasthAnAni / ekatriMzat - ' siddhAiguNA ya' siddhAdiguNAzca siddhasahabhAtriguNAH / dvAtriMzat - ' jogasaMgaha ' yogasaMgrahAH, tathA - dvAtriMzat - ' suriMdA' C " solasA ya asaMjama 17, abaMbha 18, NAya 19, asamAhidvANA 20, sabalA 21, ya parIsahA 22 ya, sRgayaDajjhayaNA 23 ) 13 kriyAsthAna, 14bhUtagrAma, 15para mAdhArmika, 16 sUtrakRtAGgake prathama zrutaskaMdha ke adhyayana, 17 prakArakA asaMyama, 18 prakArakA abrahmacarya, 19 jJAtAke adhyayana, 20 prakArake asamAdhisthAna, 21 prakArake zabala, 22 parISaha, 23 sUtrakRtAGga ke adhyayana ( deva 24, bhAvaNA 25, uddesa 26, guNa 27, kappa 28 pAvaya 29, mohaNijjaM 30, siddhAiguNA 31, ya jogasaMgaha 32, suriMdA 33, tittIsAsAyaNA ) 24 deva, 25 bhAvanA, 26 uddeza, 27 anagAra guNa, 28 AcAraprakalpa, 29 pApazruta, 30 mohanIyasthAna, 31 siddhasahabhAviguNa, 32 yogasaMgraha, 33 surendra - bhavanapatiyoM meM 20, aba bha 18, NAya 19, asamAhiTTANA 20, sabalA 21, ya parIsahA 22 ya, sUyagaDajjhayaNA 23 " kriyAsthAna, 14 bhUtagrAma, 15 paramAdhArmika, 16 sUtrakRtAMganA prathama zrutaskaMdhanA adhyayana, 17 prakAranA asayama, 18 prakAranuM abrahmacarya, 19 jJAtAnAM adhyayana, 20 prakAranA asamAdhi sthAna, 21 prakA ranA zakhala, 22 parISaha, 23 sUtrakRtAMganA adhyayana, " deva 24, bhAvaNA 25, uddesa 26, guNa 27, kappa 28, pAva suya 29, mohaNijja 30, siddhAiguNA 31, ya jogasaMgaha 32, suriMdA 33 tittIsAsAyaNA " 24 heva, 25 lAvanA, 29 uddeza, 27 athugAra guthu, 28 AyAra, 28 pAyazruta, 30 meAhanIya sthAna, 31 siddha sahabhAvi guNa. 3ra caiAga saMgraha, 32 surendra, zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #898 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 840 prazravyAkaraNasUtre surendrAH, viMzatirbhavanapatiSu, dvAdazasu kalpeSu daza, tatra-aSTasu kalpeSvaSTau, navamadazamayorekaH, ekAdaza dvAdazayozcaika iti, dvau jyotiSkeSu, candrasUryANAmasaMkhyAtatve'pi jAtigrahaNAd dvAveva, evaM dvaatriNshdindraaH| 'tittIsAsAyaNA' traya striMzadAzAtanAH, asaMyamAdyAzAtanAntAnAmeSAM vyAkhyA''vazyakasUtrasyAsmatkRtamunitopaNyAkhyAyAM vyAkhyAyAM draSTavyA / ete hi -- Adi ekkAiyaM ' AdyakAdikam AdeH prathamataH ekAdikama ekadvivyAdikaM ' karetA' kRtvA-Azritya 'ekuttariyAe' ekotarikayA ekaH uttare yasyAH sA tayA 'vuDIe' vRddha yA kramaza ekaika bRddhayetyarthaH, 'buDiesu' varddhiteSu vRddhiprApteSu satsu jAva ya' yAvacca ' tigAhiyA' trikAdhikA:yadhikAH 'tIsaM' triMzad-trayastriMzad 'bhave' bhavanti / atra 'eesu' iti gamyam , eteSvanupadamukteSu asaMyamAdiSu, tathA'viraipaNihisu' viratipraNidhiSu-viratayaH pANAtipAtaviramaNAni, praNidhayaH= praNidhAnAni cittaikAgratArUpANi, anayordvandvaH, teSu tathokteSu, tathA 'aviraisu' bArahakalpoM meM 10=8 ATha kalpoM meM 8; navameM dasaveM kalpameM 1 gyArahaveM bArahaveM 1) jyotiSiyoM meM jAti kI apekSA caMdra aura sUrya2 isa prakAra 32 / aura AzAtanA 33 / ina sabakI vyAkhyA Avazyaka sUtra kI pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjadvArA kI gaI muni-toSaNI nAmakI TIkA meM kI gaI hai-ataH jijJAsujana isa viSayako vahAM se dekhaleM / ( Adi ekkAiyaM karettA) isa prakAra ye prathama ekAdi saMkhyAko lekara ke kramazaH ( eguttariyAe buDie buDiesu ) ekara kI vRddhise varddhita hote 2 (tIsAo jAva ya bhave tigahiyA ) tIna adhika tIsa arthAt tetIsa ho jAte haiM / ina asaMyamAdi tetIsa prakAra taka ke saMkhyA sthAnoM meM tathA (viraipaNihisu) prANAtipAta viramaNarUpa viratiyoM meM, citta kI bhavanapatiomAM20, bAra kapamAM10 (ATha kalpamAM,navamAM ane dazamAM kalpamAM 1 ane agiyAra tathA bAramAM ka95mAM eka) jyotiSiyomAM jAtinI apekSAe sUrya ane caMdra ema be surendra. e rIte kula 32 surendro thayAM. ane azAtanAM 33. A badhAnI vyAkhyA Avazyaka sUtranI pUjya zrI. ghAsIlAlajI mahArAja dvArA karAyela muniteSaNa nAmanI TIkAmAM Apela che. te jijJAsu na te viSayane tamAthI nase. " Adi ekkAiyaM karettA" 2 rIte paDasethI sAhi sanyAne ne maza: " eguttariyAe vuDDhiA bur3iDhaesu" me me padhArata vdi "tIsAo jAva ya bhavetigAhiyA" tetrIsa tha ya che. se masayamAhitetrIsamA prA2 sudhIna sabhyA sthAnAma taya "virai paNihisu" prANAtipAta viramaNarUpa viratiomAM, cittanI ekAgratArUpa praNidhAnamAM zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #899 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a05 sU. 6 parigrahaviramaNanirUpaNam 6 4 6 aviratiSu = aviratirUpeNa bhagavatA kathiteSu prANAtipAtAdiSu ca, tathA-'aNNesu ya' anyeSu ca ' evamAiesa' evamAdikeSu = evaM vidheSu ' bahusu hANe ' bahuSu sthAneSu = aneka vidheSu padArtheSu saMkhyAsthAneSu vA catustriMzadAdiSu kIdRzeSyeSu ? ' jiNapasatthesu ' jinaprazasteSu = jinakathiteSu, ataeva - ' avitahesu ' avitatheSu satyeSu, puna:- sAsayabhAvesu zAzvatabhAveSu = oghato'kSayasvabhAveSu, ataeva ' avaTThiesa ' avasthiteSu sarvadA bhAviSu ' saMkaM' zaGkAM = sandehaM, 'kakhaM ' kAGkSA=paramatavAJchAM ' nirAkaritA ' nirAkRtya dUrIkRtya zramaNaiH, 'sadahati ' zraddadhAti ' bhagavao ' bhagavato jinasya sAsaNaM zAsanam kIdRzaH san zramaNo jinasya zAsanaM zraghAtItyAha aNiyANe ' anidAnaH = devaddharyAdivAJchArahitaH, ' agArave ' agauravaH = RdrayAdigauravavarjitaH, aluddhe ' alubdhaH = viSayeSvalampaTa : 'amUDhe ' amUDhaH, tathA - ' maNovayaNakAyaekAgratArUpa praNidhAnoM meM ( aviraisu ) bhagavAna ke dvArA aviratarUpa se kathita prANAtipAta AdikoM meM tathA ( aNNesu ya evamAiesa) aura bhI isI taraha ke dUsare (bahusu dvANesu) aneka padArthoM meM athavA (jiNa pasatthesu) cautIsa Adi saMkhyAsthAnoM meM jo ki jinakathita haiM aura isI kAraNa ( atisu ) jina meM asatyatA kA thor3A sAbhI sthAna nahIM, arthAt sarvathA satya haiM, tathA (sAsayabhAvesu) sAmAnyakI apekSA jinakA akSaya svabhAva hai, aura isIse ( avaTThiesa) jinakI sattA sadA rahatI hai unameM (saMkaM) zaMkA - saMdehako (ka) kAMkSA - paramatavAMchA ko ( nirAkaritA ) dUra karake jo bhramaNa ( aniyANe ) nidAna - devayadi prAptikI icchA se vihIna bana kara ( agArave ) RddhayAdi gaurava se rahita ho kara (aluddhe ) viSayoM meM laMpaTatAse rikta hokara aura uti prANAtipAta Adi tathA se 4 "" " 66 66 = aviraisu " lagavAna dvArA avirata aNNesu ya evamAiesu " jIna pazu prakAranA bahusu hAsu aneka padArthomAM athavA jiNapasatthesu cAvIsa Adi saMkhyA sthAnAmAM ke je jina kathita che ane eja kAraNe ati " bhebhanAmAM asatya 66 66 - zrI prazna vyAkaraNa sUtra " 8" 841 66 tathA sAsaya mane tethI 4 zaasa heDane " tAnuM jarA paNa sthAna nathI eTale ke je sathA satya che, bhAvesu " sAmAnyanI apekSA me nino akSaya svabhAva che, " avaTTiesu" lenI sattA sahA rahe che, temanAma " saMkaM " " kakhaM " aMkSA - parabhata vAMyanAne ' nirAkaritA ' 62 arIne ne zrabhANu " aniyANe " nidhAna- devaryAhi prAptinI chAthI rahita manIne " agArave " yAdi gauravathI rahita thaI ne aludhve " viSayonI sAsasAthI rahita Page #900 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 842 __ prazravyAkaraNasUtre gutte' manovacanakAyaguptazca zramaNo bhavati / athA'parigrahasaMvaraM vRkSopamayA varNayannAha -'jo so' yaH saH saMvarapAdapo yaH saH sa caramaM saMvaradvAramiti yogaH kIdRzaH saMvarapAdapaH ityAha--'vIravaravayaNaviraipavittharabahuvihappagAro' vIravaravacanaviratipravistarabahuvidhaprakAraH vIravarasya bhagavato mahAvIrasya yadvacanam AjJA, tataH sakAzAd yA viratiH parigrahAnivRttiH saiva pravistaro vistarayukto bahuvidhaH anekavidhaH-vicitraviSayApekSayA kSAyopazamAdyapekSayA ca pAdapapakSe mUlakandAdyapekSayA'nekavidhaH prakAraH bhedo yasya saH, tathA- saMmattavisuddhabaddhamUlo' samyaktvavizuddhabaddhamUla: samyaktvameva-samyagdarzanameva vizuddhaM = baddhaM mUlaM yasya ( amUDhe ) mUDhatA se varjita hokara tathA (maNavayaNakAyagutte ) mana, vacana aura kAya kI saralatA se saMpanna banakara (bhagavao) bhagavAn jinendra ke (sAsaNaM ) zAsana kA (saddahai ) zradvAna karatA hai vahI zramaNa saccA zramaNa hai| aba sUtrakAra isa aparigrahasaMvara kA vRkSa kI upamA dekara varNana karate haiM-(jo so ) jo yaha antima saMvaradvAra rUpa saMvaravRkSa hai vaha ( vIravaravayaNaviraipavittharabahuvihappagAro) antima tIrthakara bhagavAna mahAvIra kI AjJA se jo parigraha se jIva kI nivRtti hotI hai usa rUpa hai / yaha parigraha se nivRtti hI isa vRkSa ke vistRta aneka prakAra-bheda haiM / tAtparya isa kA yaha hai ki jisa prakAra nUla. kanda Adi kI apekSA ko lekara eka hI vRkSa vividha prakAroM vAlA mAnA jAtA hai usI prakAra yaha parityAgarUpa aparigraha bhI vicitra viSayoM ke tyAga kI apekSA aura karmoM ke kSayopazama Adi kI apekSA se aneka prakAra kA hotA hai / (saMmattavisuddhabaddhamUlo ) isa vRkSa kAmanIne ane, "asUDhe" bhUTatAthI 2Dita 4ne tathA " maNavayaNakAyagutte " bhana, kyana mane AyanI satAthA yuddhata manAne " bhagavao'' bhAvAna ni.. ndranA " sAsaNa" zAsanatuM "saddahai'' zraddhAna 42 chete zramA 1 sAyozrama che. have sUtrakAra A aparigraha saMvarane vRkSanI upamA ApIne tenuM varNana 42 cha-"jo so" 2 mA chevaTanA parivAra 35 aparigraDa sa12 vRkSa chate "vIravaravayaNaviraipavittharabahuvihappagAro" matima tIrtha 42 mAvAna mahAvIranI AjJAthI je parigrahathI jIvanI nivRtti thAya che te rUpa che. te parigrahathI nivRtti levI e ja A vRkSanA vistRta aneka prakAra-bheda che. tenuM tAtparya e che ke jema mULa, kaMda AdinI apekSAe eka ja vRkSa jema aneka prakAre vALuM manAya che tema A parityAgarUpa aparigraha paNa vicitra viSaenA tyAganI apekSAe tathA karmonA kSopazama AdinI apekSAe aneka prAnuM DAya che. "saMmattavisuddhabaddhamUlo" sabhyaza na mA vRkSatuM vizuddha zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #901 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 843 sudarzinI TIkA a0 5 sU0 1 parigrahaviramaNanirUpaNam saH, tathA-'dhiikaMdo ' ghRtikandaH vRtiH cittasvAsthyaM saiva kando mUlAdhobhAgarUpo yasya saH, tathA-viNayaveio' vinayavedikA vinaya eva vedikA vediryasya saH, tathA- niggayatelokavipulajasaniciyaSINapIvarasujAyakhaMdho' nirgatatrailokyavipulayazonicitapInapIvarasujAtaskandhaH tatra nirgata vyAptaM trailokye yattanigatatrailokyaM lokatrayavyAptamityarthaH, etAdRzaM yad vipulaM vizAlaM yazaH khyAtistadeva nicito nibiDaH pIno-mahAn pIvaraH puSTaH sujAtA suniSpannaH skandho yasya saH, tathA- paMcamahavvayavisAlasAlo' paJcamahAvratavizAlazAla:=pazcamahAvratAnyeva vizAlA=vistRtAH zAlA: zAkhA yasya saH, tathA-'bhAvaNAtayaMtajjhANasubhagajoganANapallavavaraMkuradharo ' bhAvanAlagantadhyAnasubhagayogajJAnapallavavarAGkaradharaH, tatra-bhAvanavaanityatvAdicintanalakSaNaiva tvagantaH tvagrUpo'vayavo yasya saH, bhAvanArUpatvacAsaMpannaityarthaH, tathA-dhyAnam-dharmadhyAnAdi, zubhayogAH zubhamanovAkAyavyApArAH, jJAnaM bodhyaH tAnyeva pallavAvarAGkurAzca teSAM dharo yaH saH, anayoH karmadhArayaH, tathA-' bahuguNakusumasamiddho' bahuguNakusumasamRddhaH bahavo ye vizuddha mUla samyagdarzana hai| (dhiikaMdo ) cittasvAsthyarUpa dhairya hI isa kA kaMda hai, (viNayaveio) vinaya hI isakI vedikA-utpatti bhUmi hai| (niggaya-tellAkaviulajasaniciyapINapIvarasujAyakhaMdho ) trailokya meM vyApta yaza hI isakA niviDa, pIna-bar3A-povara-puSTa aura sujAtasuhAvanA-skaMdha hai / (paMcamahavvayavisAlasAlo)pAMca mahAvrata hI isakI vizAla zAkhAe~ haiN| (bhAvaNAtayaMtajjhANasubhagajoganANapallavavaraMkuradharo) anitya Adi bhAvanAe~ hI isakI tvacA-chAla hai, dharmadhyAna Adi dhyAna, mana, vacana aura kAya kI zubha pravRttirUpa, vyApAra evaM samyakjJAna, ye saba hI isake patte aura uttama pallavAGkura haiM, (bahuguNa kusumasamiddho (kSAntyAdi aneka guNoMrUpI puSpa se yaha sadA samRddha bhUNa cha. "dhiikaMdo" citta svasthatA35 dheya tenu cha. "viNaya veio" vinaya 1 tenI vaha utpattinI bhUmi cha. " niggayatellokkaviulajasa niciyapIvarasujAyakhaMdho" nibhA vyAsa yaza 4 tenuM niviDa, pAna-moTupI12-bha04bhUta bhane sunata-su42 57 cha. " paMcamahabbaya visAlasAlo " pAya bhaDAbata 04 tenI vizavn mAyA che. "bhAvaNAtayatajjhANasubhagajoganANa pallavavaraMkuradharo" bhanitya hi bhAvanA 4 tenI chata cha, madhyAna. AlE dhyAna, mana, vacana ane kAyanI zubha pravRttirUpa vyApAra, ane jJAna, e sau tenA 5ttai, ane. uttama. 50i / cha. "bahuguNakusumasamiddho" kSAntyAdi zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #902 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 844 prazravyAkaraNasUtre , , guNAH kSAntyAdirUpAsta eva kusumAni puSpANi taiH samRddhaH, tathA 'sIlasugaMdhI zIla sugandhaH, zIlaM sadAcAro brahmacaryaM vA, tadeva zobhano gandho yasmin saH, tathA - ' agaNhavaphalo ' anAzravaphalaH = Azravo navakarmodayaH, na Azravo'nAthavaH, sa eva phalaM yasya saH, AsravanirodharUpaphalasampanna ityarthaH, 'puNo ya' punazca ' mokkhavarabIyasAro' mokSavarabIjasAraH = mokSavaraH = varamokSaH - avyAbAdha sukharUpaH, tasya bIjasAraH - zreSTha bIjarUpaH, tathA - ' maMdaragirisiharacUliyA iva mandaragirizikharacUlikeva manda gire:- meruparvatasya yat zikhara tasya yA cUlikA= cUr3A seva, tathA ' imassa ' asya - prasiddhasya ' mokkhavaramuttimaggassa ' mokSavaramuktimArgasya=mokSaH=sakalakarmakSayalakSaNaH, tadartho varaH - zreSTho muktirUpo = nirlobhatA rUpaeva mArgaH=panthAstasya 'siharabhUo' zikharabhUtaH etAdRzaH ' saMvaravarapAyavo ' saMvaravarapAdapaH-saMvaraH=AsravanirodhaH, sa eva varapAdapaH zreSThavRkSo'sti / etAdRzamidaM ' carimaM caramam = paJcasu saMvaradvAreSyantimam, ' 6 1 saMvaradAra saMvaradvAram asti || sU0 1 // banA rahatA haiM / ( sIlasugaMdho) sadAcAra athavA brahmacarya isakI suhAvanI gaMdha hai, aNaNhavaphalo) Asrava-navIna karmoM ke Agamana kA jo rukanA hotA hai vahI isakA phala hai - ina phaloM se hI yaha yukta banA huA hai| ( puNo ya) phira ( mokkhavarabIyasAro ) avyAvAdha sukhavAle mokSakA yaha eka zreSTha bIja hai / (maMdara girisiha cUliyA iva) sumeru parvata ke zikhara kI cUlikA ke samAna hai ( imassa mokkhavaramuttimaggassa sihaharabhUo ) isa prasiddha sakala karmakSaya mokSa kA jo nilabhitArUpa mArga hai usakA zikharabhUta hai / ( saMvarapAyavo ) isa taraha kA yaha saMvararUpa zreSTha vRkSa hai / isa prakAra ( carimaM saMvaradAraM ) pAMca saMvara dvAroM meM yaha antima saMvara dvAra kahA gayA hai / "" aneka guNA rUpI puSpothI te sadA samRddha rahe che. " sIlasugaMdho sadAcAra athavA brahmaryatenI suMdara gaMdha che, " aNaNhavaphalo Asrava-navA karmonA AgamananuM aTakavuM-eja tenAM phaLa che. e phaLeAthI ja te yukta hAya che. puNoya vaLI " mokkhavarabIyasAro " savyAmAdha subhavANA bhokSanuM te eka zreSTa khIja che. "maMdaragirisiharacUliyA itra " sumeru parvatanA ziranI Toya samAna che, " imarasa mokkhavaramuttibhaggassa sihara bhUo" meM prasiddha samuNa ka kSaya meAkSanA je nirlobhatA rUpa mA che te tenA zikhara samAna che. prArayA saMva235 STa vRkSa che. yA prAre " carimaM "" 'saMvarapArat saMvaradAraM " pAMtha savaradvArabhAnuM yA a Mtima savaradvAra vAyuM che. zrI prazna vyAkaraNa sUtra 66 " zz " "" Page #903 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a05 sU0 1 parigrahaviramaNanirUpaNam 845 bhAvArtha-caturtha saMvara dvAra ke prarUpaNa ke bAda aba sUtrakAra paMcama saMvara dvArakA varNana kara rahe haiM / isake varNana karane kA prayojana unhoM ne isa prakAra kahA hai ki jaba taka jIva kI bAhyAbhyantara rUpa parigrahase nivRtti nahIM hotI taba taka vaha caturtha saMvaradvArakA pUrNa rUpa se ArAdhaka nahIM banatA hai| dharmopakaraNoM ke sivAya anya padArthoM kA grahaNa karanA athavA dharmApakaraNoM meM mUrcchAbhAva rakhanA isakA nAma parigraha hai / mUrcchA kA nAma Asakti hai / vastu choTI ho, bar3I ho, cetana ho cAhe acetana ho bAhya ho yA Antarika ho kaisI hI ho, cAhe na bhI ho, to bhI usameM Asakti se baMdhe rahanA - usakI lagana meM viveka kho baiThanA parigraha hai / isa parigrahase yukta huA prANI krodha, mAna, mAyA aura lobha kaSAyoM se baMdhA rahatA hai / rAga dveSa usakI AtmA meM hilore lete rahate haiM / saMyamake mahattva kI gaNanA usake citta meM nahIM hotI hai / prabhu dvArA pratipAdita aparigraha ke siddhAnta kI pratiSThA vaha vicArA nahIM kara saratA hai, ataH sacce artha meM bhramaNa vahI hai jo isa parigraha se dUra hai - virakta hai / aparigrahI jIvake liye prabhukA Adeza hai ki vaha prabhu dvArA pratipAdita zAsana meM na zaMkA kare na kAMkSA kare bhAvA --cothA saMvaradvAranuM varNana karyA pachI have sUtrakAra pAMcamAM savaradvAranuM varNana kare che. tenuM vaNuna karavAnA hetuM temaNe evA batAvyA che ke jyAM sudhI khAdya ane Abhyantara parigrahathI jIva nivRtta thatA nathI tyAM sudhI te ceAthA saMvaradvAranA pUrNa rIte ArAdhaka banI zakate nathIM. dharmopakaraNA sivAyanA anya padArthAne apanAvavA athavA dharmapakaraNAmAM ( mUrchAbhAva) mamatvabhAva rAkhavA tenuM nAma parigraha che. mUrchA eTale Asakti vastu nAnI hAya ke mATI hAya, jaDa hoya ke cetana hAya, bAhya hAya ke Antarika hAya, bhale game tevI hAya, bhale na paNu hAya, teA paNa temAM atithI kha'dhAI rahevuM-tenI laganamAM vivekane gumAvI esave te parigraha gANAya che. yA parizraDu vANo mANUsa Dodha, bhAna, bhAyA, ane bola uSAyo vaDe badhAyeleA rahe che. rAgadveSa tenA AtmAmAM teAphAna macAve che. saMyamanuM mahattva tenA cittamAM nahI' jevuM hAya che. prabhu dvArA pratipAdita aparigrahanA siddhAntanI pratiSThAne te vicAra karI zakateA nathI, tethI sAco zramaNa te e ja che ke je A parigrahathI virakata che. aparigrahI jIvane mATe prabhunA Adeza che ke te prabhu dvArA pratipAti zAsanamAM zaMkA na kare ke kAMkSA na zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #904 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - prazravyAkaraNasUtre trasasthAvarAdi viSayakAparigrahaM varNayati-'jattha na' ityAdi / mUlam -jattha na kappai gAmAgaraNagara-kheDakabbaDamaDaMbadoNamuhapaTTaNAsamagayaM ca kiMci appaM vA bahuM vA aNuM vA thUlaM vA tasathAvarakAyadavvajAyaM maNasA vi parighettuM na dhanahirapaNasuvaNNakhettavatthu, na dAsIdAsa-bhayaka - pesahaya gayagavelagaM vA, na jANajuggasayaNAsaNAI, na chattakaM, na koDikaM, novANahaM, na peDaNavIyaNatAliyaMTagA, Na yAvi ayatauyataMbasIsagakaMsarayaya-jAyarUvamaNimuttAhArapuDagasaMkhadaMtamaNisiMgaselakAyavaracelacammapattAI mahArihAI parassa ajjhovabAyalobhajaNaNAI parikaDDi guNavao; na yAvi pupphaphalakaMdamUlAdikAI saNasattarasAiM savvadhaNNAiM tIhiM vi jogehiM parighettuM osahabhesajabhoyaNaTTayAe saMjayANaM kiM kAraNaM aparimiyaNANadaMsaNadharehiM sIlaguNaviNayatavakevala inase vihIna hokara vaha unake dvArA pratipAdita tattvoM meM apanI pUrNa aDiga zraddhA rakhe / prabhune jo yahAM para eka Adise lekara tetIsa taka ke saMkhyAsthAna kahe haiM, unameM tathA avirati Adi jo aura bhI sthAna kahe haiM unameM niHzaMkita bhAvase zraddhA karanI cAhie, tabhI jA kara vaha saccA zramaNa kahalA sakatA hai / ityAdi viSaya ko pratipAdana karate hue sUtrakArane isa aparigraharUpa saMvara dvArakI vivecanA vRkSakI upamA samatA lekara kI hai | sU0 1 // kare. phakata tenAthI rahita thaIne te temanA dvArA pratiprAdita tomAM pitAnI pUrNa tathA aDaga zraddhA rAkhe. prabhue ahIM je eka AdithI laIne tetrIsa sudhInA saMkhyA sthAna batAvyA che temanAmAM, tathA avirati Adi je bIjA paNa sthAna batAvyA che temAM niHzaMkti bhAvathI zraddhA rAkhavI joIe, tyAre ja tene sAco zramaNa kahI zakAya che. ityAdi viSayanuM pratipAdana karatAM sUtrakAre A aparigraha rUpa saMgharadvArane vRkSanI upamA ApIne tenuM vivecana karyuM che. sU01 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #905 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a05 sU02 trasasthAvarAyaparigrahanirUpaNam 847 saMjamanAyagehiM titthaMkarahiM savvajagajIvavacchalehiM tiloyamahiehiM jiNavariMdehiM esa joNI jagANaM dihA, na kappai joNI samucchidotti / teNa hi vajeti samaNasIhA ||suu02|| TIkA-'jattha' yatra-parigrahaviramaNalakSaNe caramasaMvaradvAre 'gAmAgaraNaga. rakheDakabbaDamaDaMbadoNamuhapaTTaNAsamagayaM ' grAmAkaranagarakheTakaTamaDambadroNamukhapattanAzramagataM ca, grAmAdInAM vyAkhyA pUrvavad bodhyA, teSu gataM-sthitaM ca ' kiMci' kizcit kimapi vastu ' appaM vA ' alpaM vA-svalpamUlyakapardikAdikaM vA 'bahuM cA' vahu bahumUlyaM ratnAdikaM vA 'a' cA ' aNu cApramANato laghu muktA phalAdikaM vA, 'thUlaM vA ' sthUlaM cApramANataH sthUlaM kASThAdikaM cA, atra sarvatra ca zabdo vA'rthakaH, 'tasathAvarakAyadavyajAyaM' trasasthAvarakAyadravyajAtaM-tatratrasakAyaM-ziSyAdikaM sthAvaraphAyaM-ratnAdikaM, tadrUpaM dravyajAtaM 'maNasA vi' mana. aba sUtrakAra trasa sthAvaraviSayaka aparigraha kA varNana karate haiM'jattha na kappai ' ityAdi / TIkArtha-(jattha) jisa parigrahaviramaNarUpa antimacaramasaMvaradvAra meM sthita sAdhu ko (gAmAgaranagarakheDakabaDamaDaMbadoNamuhapaNAsamagayaM ca) grAma, Akara, nagara, kheTa, karbaTa, maDaMba, droNamukha, pattana aura Azrama, inameM rakkhI huI, bhUlI huI, par3I huI ( kiMci vi ) kucha bhI cIja ( appaM vA) cAhe vaha koMDI Adi jaisI alpamUlyavAlI ho ( bahuM vA ) cAhe ratnAdika jaisI bahumUlyavAlI ho ( aNuM vA ) cAhe choTI ho (thUlaM vA ) cAhe bar3I ho, ( tasathAvarakAyadavyajAyaM ) cAhe trasa, sthAvarakAyarUpa dravya jAta ho-ziSyAdika trasakAya haiM, ratnAdika sthAvarakAya haiM unheM have sUtrakAra trasa sthAvara saMbaMdhI aparigrahanuM varNana kare che - ' jattha na kappai" chatyAhi tha-" jattha" 2 paribADa vibha535 25tima sava262nu 2||2raadhn 42tAM sAdhune "gAmAgaranagarakheDakabbaDamaDaMbadoNamuhapaTTaNAsamagayaM ca" nAma, mA42. nagara, peTa, 412, maGa, droNabhuma, pattana ane pAzrama, temA rAmesI, bhUtathI 5 27sI, 5 27sI "kiMci vi" | pazu thii| " appaM vA" sa te 311. PAvI navI zrImatanI DAya, "bahuMvA" lale te ratnAhi gaI bhUtyavAna DAya, " aguvA " ma nAnI DAya, "thUlabA" bhATI DAya, " tasathAvarakAyadavvajAyaM" mata trasa, sthA12415 rUpa dravya jAta hAya-ziSyAdika trasakAya gaNAya che, ratnAdika sthAvarakAya gaNAya zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #906 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 848 prazravyAkaraNasUtre sA'pi parighettuM' parigrahItuM na kappai ' na kalpate imamevAthai vizadayati, 'hirapaNasuvarNakhettavatthu ' hiraNyasuvarNakSetravastu manasA'pi parigrahItuM na kalpate, tathA'dAsIdAsabhayakapesahayagayagavelagaM bA ' dAsIdAsabhRtakapraiSyahayagajagavelakaM vA, dAsIdAsa prasiddham , bhRtakAH vetanaM gRhItvA kAryakarAH, preSyA:-kArye samupasthite grAmAntare preSaNIya bhRtyAH, hayA: azvaHi, gajAH prasiddhAH, gavelakAH= meSAH eSAM samAhAra dvandvaH, manasA'pi parigrahItuM na kalpate, tathA-' jANajuggaH sayaNAsaNAI ' yAna yugyazayanAsanAni, yAnaM-sthAdikam , yugyaM vAhanamAtram , zayana zayyA, AsanaM-prasiddham , etAni manasApi parigrahItuM na kalpate / tathA'na chattakaM' na chatrakam-na chatram , ' na koMDikA ' na kuNDikA-kamaNDalUH mana(maNasA vi paridhettuM na kappai ) sAdhu ko mana se bhI grahaNa karanA yogya nahIM hai / aba isI viSaya ko sUtrakAra viSadarUpa se samajhAte haiMjo aparigrahI sAdhu hai usako ( na dhanahiraNNasuvANakhettavatthu ) hiraNya, suvarNa, kSetra, vAstu tathA ( na dAsIdAsa bhayaka-pesa-haya-gaya-gavelagaMvA ) dAsI, dAsa, bhUtaka, preSya, haya, gaja, gavelaka tathA-(na jANa juggasapaNAsaNAI ) yAna, yugya, zayana, Asana, ye saba vastue~ mana se bhI cAhane yogya nahIM hotI hai | grAmAdika zabdoM kI vyAkhyA pahile saMvara dvAroM meM kI jA cukI hai ! betana lekara jo kAma karate haiM ve bhRtaka kahalAte haiN| tathA kArya Ane para jo usake nimitta bAhara gA~va bheje jAte he ve praiSya kahalAte haiM / gavelaka nAma meSa kA hai / ratha Adi yAna aura vAhanamAtra yugya haiM / isI taraha (na chattagaM) dhUpanivAraNa karane ke liye chatra ko, ( na koDikaM ) pAnI Adi rakhane ke liye cha, tebhane "maNasA vi paridhettuM na kappai" bhanathI aDa 42vAnuM sAdhune mATe gya nathI. have e ja viSayane sUtrakAra vistArathI samajAve che-je sAdhu apariddii che tethe " na dhanahiraNNasuvaNNakhettavatthu" (29ya, su, kSetra, 1stu tathA " na dAsIdAsa bhayaka-pesa-hya-gaya-gavelagaMvA" hAsa, hAsI, bhrata, zreya Dya, 24, gavasa tathA " na jANajugAsayaNAsaNAI" yAna, yujya, zayana, Asana, e badhI vastuo manathI paNa cAhavA gya hetI nathI. grAmAdika zabdanI vyAkhyA AgaLanA sa varadvAramAM ApavAmAM AvI che. pagAra laIne ma. 72nArane "bhRtaka" nAM42 4 cha. tathA ma. 5ta bhane yana nimata DA2 ||m masAya cha bhane preSya" (ta) . ghaTAne gavesa cha. 20 mAhi yAna athavA 624 vAinane "yugya" cha. se 4 are "na chattagaM' thI athavA mATe chatrane tathA "na koDika" zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #907 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a05 sU02 trasasthAvarAdyaparigrahanirUpaNam sA'pi parigrahItuM kalpate / tathA na ' uvANahaM ' upAnaham-upalakSaNatvAtpAdukAmojAdikaM cA'pi parigrahItuM na kalpate, tathA-na 'pehuNavIyaNatAliyaMTagA' pehuNa vyajanatAlavRntakAni, pehuNaM-mayUrapiccham , vyajanaM vaMzAdi nirmitam , tAla. vRntakaM tAlapatranirmitaM vyajanam , etAni 'paMkhA' iti bhASAprasiddhAni, eSAmitaretarayogadvandvaH tAni manasApi parigrahItuna kalpante, tathA-'Na yAvi' na cApi ' ayatauyataMbasIsakaMsarayayajAyarUvamaNimuttAhArapuDagasaMkhadaMtamaNisiMgaselakAyavaracelacammapattAI' ayastraputAmrasIsakAMsyarajatajAtarUpamaNimuktAhArapuTakazaGkhadaMtamaNizrRGgazailakAcavaracelacarmapAtrANi, tatra = ayo = lohaH, trapu baGgam , 'kathIra'' rAMgA' prati prasiddham , tAmra-prasiddham , sIsaM=' sIsA' iti pasiddham , kAMsyam-traputAmrasaMyogajaM dravyam , rajatam'cAndI' prasiddham , jAtarUpam-suvarNam , maNayaH indranIlAdyAH, muktAH-muktAphalAni, hArapuTakaM lohavizeSaH, zaGkha prasiddhaH, dantamaNiH gajamastakasamutpannomaNiH, zrRGga-hariNaprabhRtInAM kamaNDalu bhI vaha nahIM rakhatA hai / ( novANahaM ) jUte, khaDAU~ Adi bhI vaha rakhane kI icchAtaka nahIM karatA hai / (na pehuNa vIyaNa tAliyaMTagA) pehuNamayUrapiccha,vaMza zalAkAdinirmita bIjanA, tAlapatra nirmita vyajana -paMkhA, inheM bhI vaha rakhane kI mana se bhI cAhana nahIM karatA hai| ( Na yAvi aya-tauya-taMbasIsa-kaMsa-rayaya-jAyarUva-maNi-muttA-hAra-puDaga-saMkha-daMta-maNi-siMga-sela-kAyavara-cela-camma-pattAiM guNavao palikaDiuM ) lohe kA pAtra, trapu-rAMgA kA pAtra, tAMbe kA pAtra, siis| kA pAtra, kAMse kA pAtra, cAMdI kA pAtra, suvarNa kA pAtra, indranIla Adi maNi kA pAtra, muktAphava-motI kA pAtra, hArapuTaka-lohavizeSa kA pAtra, zaMkha kA pAtra, gajamotI kA pAtra, hariNa Adi pazuoM ke zrRMga pA maaraa| bhATa bhane 5 te 21 zatai nathI. "no vANahaM" 0131, 26 bhavAnI te 420 / 5 42i nathI. "na SehuNavIyaNatAli yaMTagA" peDa-mayU2ciccha, 15 zava nimitaviNe, talaya nimita 5o, tebhane 21vAnI te bhanathI 5 te 427 / 2i nathI. "Na yAvi ayatauya-taMba-sIsa-kaMsa-rayaya-jAyarUva-maNi-muttA-hAra-puDaga-saMkha-daMta-maNi-siMgasela-kAvavara-celacamma-pattAiM guNavao parikaDDhi " soDhArnu pAtra, dhu-saMgArnu pAtra, tAMbAnuM pAtra, sIsAnuM pAtra, kAsAnuM pAtra, cAMdInuM pAtra, senAnuM pAtra, IndranIla Adi maNinu pAtra, motInuM pAtra, hArapuraka-lehavizeSanuM pAtra, gajamatInuM pAtra, zaMkhanuM pAtra, haraNa Adi pazuonAM zigaDAnuM pAtra, zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #908 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 850 prazravyAkaraNasUtre zrRGgam , zailaH-zileva zailaH-pASANaH, kAcA prasiddhaH, varacaila zreSThavastram , carma= vyAghrAdicama ebhinirmitAni pAtrANi kIdRzAnImAni ? ' mahArihAI ' mahArhANi bahumUlyAni tathA-' parassa' parasya-svabhinannajasya ' ajjhopavAyalobhajaNaNAI' adhyupapAtalobhajananAni, tatra-adhyupapAta: grahaNaikAgracittatA, lobhaH = mUrchA tayorjananAni-utpAdakAni yAni tAni etAni 'guNavao' guNavatA mUlaguNAdi sampannasya manasApi - parikaDira' parikarSayitum AdAttuM na kalpante, tathA'na yAvi' na cApi-naiba ' saMjayANa' saMyatAnAM, 'osahabhesajjabhoyaNaTThayAe' auSadhabhaiSajyabhojanArthatayA, tatra auSadham-ekadravyaniSpAditam , bhaiSajyam=aneka dravyaniSpAditam , bhojanaM ca pratItameva, eSAmarthatayA prayojanAya, 'puSphaphalakaMda kA pAtra, zaila-pASANa kA pAtra, kAMca kA pAtra, sundara vastra kA aura vyAghra Adi ke carma kA pAtra, vaha jo sAdhu ke mUlaguNoM se yukta hai mana se rakhane kI cAhanA nahIM karatA hai| arthAt maiM ina lohAdikoM se nirmita hue pAtroM ko rakhalUM isa prakAra kA vaha vicAra bhI mana meM nahIM lAtA hai, kyoM ki dhAtu athavA maNi AdikoM ke bane hue pAtra ( mahArihAI ) bahumUlya vAle hote haiM, tathA (parassa ajjhovavAyalobhajaNaNAI) dUsaroM meM adhyupapAta aura lobha inake utpAdaka hote haiN| citta meM grahaNa karane kI ekAgratA kA banA rahanA isakA nAma adhyupapAta aura unameM mUrchAbhAva kA honA isakA nAma lobha hai| isI taraha (saMjayANaM) sakalasaMyamIjanoM koM (osahabhesajjabhoyaNaDhAe ) auSadha eka dravya se banAI gaI davA, bhaiSajya-aneka dravyoM ke mela se banAI gaI davA, tathA bhojana-AhAra inake prayojana ke nimitta (pupphaphalakaMdamUlAiyAiM) zela paththaranuM pAtra, kAcanuM pAtra suMdara vastranuM ke vyAghacarma AdinuM pAtra, te prakAranA pAtrane sAdhune mULa guNethI yukta hoya te sAdhu rAkhavAnI manamAM IcchA paNa karato nathI. eTale ke A hAdikathI nirmita pAtrane grahaNa karUM te prakArane vicAra paNa tenA manamAM thatuM nathI, kAraNa ke dhAtu athavA maNi mAhimAthI manAsa pAtra " mahArihAI" ghai bhUlyavAna DAya cha, tathA "parassa ajjhovavAyalobhajaNaNAI" bhImA mayu5yAta manomana atpaadaka hoya che. te prApta karavAnI cittamAM utsuktA rahyA karavI tenuM nAma abdupapAta che ane temanAmAM mUccha bhAva have te lebha kahevAya che. e ja pramANe " saMjayANa" sa4 sayabhI naye " osahabhesajjabhoyaNadAe" auSadha-eka dravyamAMthI banAvelI davA, bhaiSajya aneka dravyonA mizraNathI banAvesii 4aa, tathA mosana mA.2, 2 5yogane nimitta "puppha phala kaMdamUlA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #909 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a05 sU0 2 sasthAvarAdyaparigraha nirUpaNam 851 6 , mUlAdiyAI' puSpaphalakandamUlAdikAni pratItAni tathA - saNasattarasAI' zaNasaptadazAni= zaNaH =tvaka pradhAnanAlodhAnyavizeSaH sa saptadazo yeSAM tAni tathoktAni saptadazasaMkhyakAni, 'savva ghaNNAI' sarvadhAnyAni ' tIhi vi' jogehiM ' tribhi rapi yogeH = bAGmanaH kAyalakSaNaistribhirapi yogaiH pariSettuM ' parigrahItuM na kalpante / ' kiM kAraNaM' kimarthaM parigrahItuM na kalpante ? ityAha- ' aparimiya NANadaMsaNadharehiM ' aparimitajJAnadarzana dheraiH =aparimitAni yAni jJAnadarzanAni tAni dharanti ye te taiH kevalajJAna kevaladarzana dharairityarthaH punaH - ' sIlaguNaviNayatavasaMjamanAyakehiM ' zIlaguNavinayatapaH saMyamanAyakaiH, tatra - zIlam = AtmasamAdhiH, guNAH = jJAnAdayaH, vinayaH abhyutthAnAdikaH tapaH saMyamau pratItau tAnnayanti= varddhayanti ye te taiH, punaH- titthaMkarehiM ' tIrthaGkaraiH - zAsanapravartakaiH punaH - ' savva jagajIvavacchale hi' sarvajagajjIvavatsalaiH = sarvajagatAM ye jIvAsteSu tadupari batsalaiH =paramakAruNikaiH punaH kIdRzaiH ? 'tiloyamahiehi ' trilokamahitaiH = lokatrayapuSpa, phala, kanda, mUla AdikoM ko tathA ( saNasattarasAI) zaNa- tvakrU pradhAna nAlo dhAnya vizeSa yaha hai satrahavAM jinhoM kA aise (saJcadhaNNAI samasta dhAnyoM ko ( na yAvi tIhiMvijogehi parighettuM ) mana, vacana aura kAya, ina tInoM yogoM se grahaNa karanA kalpita nahIM hai / (kiM kAraNaM ) kyA kAraNa hai ki ve nahIM kalpatA hai ? isa para kahate haiM ( aparimiyaNANadaMsaNadharehiM ) aparimita aMpAra - anaMta kevalajJAna, kevaladarzana, ko dhAraNa karane vAle, (sIlaguNaviSayatavasaMjamanAyagehiM ) zIlaAtmasamAdhi, jJAnAdiguNa abhyutthAnAdirUpa vinaya, tapa aura saMyama inako baDhAne vAle, (titthayarehiM ) tIrthaMkara - zAsana pravartaka, (savvajagajIvavaccha lehiM ) samasta jagata ke jIvoM ke Upara parama karuNAzIla, (tiiyAI " puSya, i, u, bhUja, mahine tathA saNa sattarasAi shshu-reshaavALI vALAthI yukta dhAnya vizeSa jemAM sattaramuM che evAM savvaghaNNAI samasta dhAnyAne " na yAvi tIhiM vijogehiM paridhettaM " bhana, vayana bhane hAya, se tronA yogathI zraNu khAnu mudayatuM nathI. " kikAraNaM " te nahIM udayavAnuM arazu zu che ? to sUtraara he che - " aparimiyaNANadaMsaNadharehi aparimita-apAra-anata kevaLajJAna, kevaLa danane dhAraNa karanAra sIla-gu NaviNayatavasaMjama nAyagehiM " zIla- Atma samAdhi, jJAnAhi guNa, abhyutthaanAkirUpa vinaya, tapa ane sayama, ene vadhAvAnAra, " titthaya rehiM " tiirthkara zAsana pravartoka, " savvajagajIvatracchale hi samasta jagatanAM jIvAta pratye atya takaruNAzIla, tiloya mahiehiM " nazeobhAM mAnya mevAM " jiNavari 16 " (6 zrI prazna vyAkaraNa sUtra 66 "" 66 "" " Page #910 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 852 prazravyAkaraNasUtre mAnyaiH, etAdRzaiH ' jiNavariMdehiM' jinavarendraiH = jinA : - avadhijJAnamanaH paryayajJAnadharAzcadmasthajinA:, teSu varAH - zreSThAH kevalinasteSAmindrAstIrthaMkara nAma kamedivartitvAdye taiH 'esa' eSA = puSpaphalakandamUlAdisarvadhAnyarUvA 'joNI' yonirutpattisthAnam, 'jaNANaM ' jagatAm = prANinAM ' diTThA' dRSTA kevalajJAnena, tasmAt kAraNatteSAM prANinAM ' na kappar3a' na kalpate ' joNIsamucchidotti ' yonisamucchedaH iti = yonidhvaMsaM karttumiti, 'hi ' yata:-' teNa na hetunA etAni puSpaphalAdi sarvadhAnyAni ' samaNasIhA ' zramaNasiMhAH zramaNeSu siMhAH munizreSThAH ' vajjeti ' varjayanti na saMghaTTayanti // 02 // " lo mahie hiM) tInoM lokoM meM mAnya aise ( jiNavarehiM jinavarendroMneavadhijJAnI aura manaH paryayajJAnIrUpa chadmasthajinoM meM zreSTa jo kevalI bhagavAna hai, unake bhI tIrthakara nAmakarma ke udaya se yukta hone ke kAraNa jo indra bane hue hai aise jinavarendroM ne ( esa ) ye puSpa, phala, kanda, mula, Adi sarvadhAnya (jaNANaM joNIdiTThA ) jIvoM kI utpattisthAna hone se yonirUpa dekhe haiM / isaliye sakala saMyamI jana ko (na kappaijoNI samucchi dotti ) jIvoM kI yonirUpa puSpaphalAdiko kA dhvaMsa karanA kalpita nahIM hai / (teNa hi ) isaliye ye puSpaphalAdi samasta dhAnya ( samaNasiMhA ) munisiMhoM ke liye ( vajjeti ) varjanIya haiM ataH isI kAraNa ve inakI saMghaTanA nahIM karate haiM / bhAvArtha - isa parigrahaviramaNarUpa antima saMvaradvAra meM sUtrakAra ne sakala saMyamI aparigrahI zramaNa ke liye yaha kahA hai ki vaha yadi "" esa na kappai dehiM " ninavarendrobhe-avadhijJAnI bhane manaH paryavajJAnI35 chadmastha ninAmAM zreSTha je kevalI bhagavAna che, temanA paNa tIrthaMkara nAmakarmanA udayathI yukta hAvAne kAraNe jee indra banyA che evAM jinavarendroe Ija, muMha, bhUja yAhi sarva dhAnyane " jaNANaM joNI diTThAM " vo sthAna hAvAthI nirUpe dekhyAM che. te kAraNe sakala saMyamI jane " joNIsamucchidotti' jIvAnI cAnI rUpa puSpa, phaLa AdinA dhvaMsa karavo udayato nathI. " teNa hi te ja kAraNe puSpa, phaLa Adi samasta dhAnya " siMha samAna bhuniyone bhATe " samaNa siMhA ' vajje ti ceAgya batAvyA che, teA te ja kAraNe te temane grahaNa karatAM nathI. A parigraha viramaNurUpa aMtima saMvatadvAramAM sUtrakAre sakala sacamI aparigrahI sAdhune mATe te batAvyu che. ke jo te peAtAnA mULagu "" 22 tyAga karavAne bhAvA zrI prazna vyAkaraNa sUtra << C te puSpa, utpatti Page #911 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 853 sudarzinI TIkA a05sU0 2 akalpanIyanirUpaNam punarapyakalpanIyAni pradarzayati-'jaMpi ya ' ityaadi| mUlam-jaMpi ya odANakummAsagaMjatappaNa-mathu-bhajiyapalala-sUpasaMkuli-veDhima-varisolaga- cuNNakosaga-piMDa-sihariNIvadRga-moyaka- khIra-dahi-sappi-navaNIya-tilla-guDa--khaMDamacchaMDiya-madhu--khajaka--vaMjaNa--vihimAiyaM paNIyaM uvassae paraghare raNe vA na kappai taMpi saMnihIkAuM suvi. hiyANaM, jaM piya udiTraviya raiyaga pajjavajAyapakiNNapA. apane mUlaguNoM kI rakSA karanA cAhatA hai to grAma Adi sthAnoM meM par3I huI, bhUlI huI, rakhI huI, kisI bhI vastu ko cAhe vaha thor3I ho, bahuta ho, kImatI ho yA kImatI na bhI ho, uThAne kA vicAra taka bhI nahIM kare / isI taraha vaha dhAtu kI kisI bhI vastu ko grahaNa karane kI bhI icchA na kre| dAsIdAsa Adi rUpa kisI bhI prakAra kA vaha parigraha rakhane kA vicAra taka bhI na kareM / na vaha auSadha bhaiSajya aura AhAra Adi ke nimitta phala puSpAdikoM ko apane upayoga meM lAve ! samasta prakAra ke sacittapadArthoM kA usako tInakaraNa tInayogoM se parityAga kara denA cAhiye / kyoM ki aise padArtha jJAniyoM ne jIvoM kI utpatti ke yoni bhUta kahe haiM / mayUrapiccha Adi kA bhI use rakhane kA prabhu kA Adeza nahIM hai | lohe vastra Adi ke pAtra ko bhI usako rakhanA sAdhucaryA meM kalpita nahIM haiM / suu-2|| nI rakSA karavA mAgato hoya te grAma Adi sthAnamAM paDelI, bhUlathI rahI gayelI, mUkelI, kaI paNa vastune-bhale te nAnI hoya ke moTI hoya, kImatI hoya ke kImatI paNa na haya, upADI levAne vicAra paNa karavo joIe nahIM. e ja pramANe teNe dhAtunI kaI paNa vastune grahaNa karavAnI paNa IcchA karavI joIe nahIM. dAsadAsI Adi koI paNa prakArane parigraha rAkhavAne teNe vicAra paNa karavo joIe nahIM. teNe auSadha, bhaiSajya ane AhAra Adine nimitta phaLa, puSpa Adine pitAnA upayogamAM levA joIe nahIM. samasta prakAranA sacitta padArthone teNe traNe rogathI parityAga karavo joIe. kAraNa ke evAM padArthone jJAnIoe jIvanI utpattinI sthAnarUpa-nIrUpa batAvyAM che. mayurapiccha Adi rAkhavAne paNa prabhuno Adeza nathI. letuM,-vastra AdinAM pAtra rAkhavA te paNa sAdhune kalpatuM nathI. A sU 2 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #912 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazravyAkaraNasUtre okaraNapAmivva mIsagakoyagaDaM pAhuDaM vA dANaha - puNNaDapagaDaM samaNavaNamigaTTayAe vA kayaM pacchAkammaM purekammaM nitigamudgamakkhiyaM airitaM moharaM sayagAhaM AhaDaM mahiovalittaM acchejaM ceva aNisihaM, jaM taM tihisu japaNesu upavesu ya aMto vA bahiM vA hoja samaNaTTayAe ThaviyaM ThaviyaM hiMsAsAvajjasaMpautte na kappai taM piya parighettuM ||suu03|| TIkA - ' jaMpi ya ' ityAdi / , , ' jaMpi ya yadapi ca ' odaNakummAsagaMjatappaNamaMthu bhajji yapalalamUvarsakulive DhimavarisogacuSNakosagapiMDa sihariNI vaTTagamoyagakhIra dahisappinavaNIyatilaguDakhaMDa macchaMDiyamadhukhajjaka vaMjaNavihisAiyaM ' odanakulmASagaJjatarpaNamanthu-bharjitapalalam pazaSkuli veSTimavarSolakacUrNakozaka piNDa zikhariNIvarttakamodakakSIra - dadhisarpirnavanIta tilaguDakhaNDa matsyaNDikAmadhukhAdya kavyaJjanavidhyAdikam tatra - odanAH - prasiddhAH, kulmASAH = mASAISatsvinnA mudgAdayo vA, gaJjaH = bhojyavizeSaH, tarpaNAH = saktavaH, manthuH = badarAdicUrNam, bharjitaM = kevalAnipakvayavagodhUmadhAnAdikam palalam = tilapiSTam, sUpaH = mudrAdidAliH, " 854 , phira bhI akalpanIya vastuoM ko kahate haiM-' jaMpiya ' i0 TIkArtha - ( jaMpi ya-odaNa- kummAsa-gaMja-tappaNa-maMdhu-bhajjiyapalala - sUba - saMkuli - beDima - varisolaga - cuNNakosaga - piMDa - sihariNI - vaTTaga - moyaga - khIra- dahi- sappi - navaNIya - tila-guDa - khaMDa -macchaMDiya - madhu -- khajjaka - baMjaNa - vihimAiyaM - paNIyaM ) jo bhI odanabhAta kulmASa - mASa - ur3ada athavA kucha 2 pake hue mUMga Adi anna gajja - bhojyavizeSa, tarpaNa sattU, maMdhu-badara ( bera ) Adi kA cUrNa, " vaNI mIla pazu adayanIya vastuo sUtrAra matAve che - " jaMpiya " chatyAhiTIartha - "jaMpiya- odaNa- kummAsaM-gaMja-tappaNa-maMthu-bhajjiya- palala - sUba - saM. kuliveDhima - varisolaga - piMDa - siriNI vaTTaga- moyaga - khIra- dahi- sappi-navaNIya - tila- guDa - macchaMDiya -- maMsa - khajjaka- vaMjaNa - vihimAiyaM paNIya " ? odana - lAta, kulma 'Sa-bhASa-uDa athavA thoDu thoDuM pAvelu bhaga Adi anna, gaJjameDa prahAra lona, tarpaNa - sattU, maMthu-mora mAhinuM yUrbhu, bharjita abhima zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #913 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 4 sU03 akalpanIyanirUpaNam zaSkulI= pUr3I' iti prasiddhAH, veSTimAH- vedimI' iti prasiddhAH, varSAlakA khAdyavizeSAH, cUrNakozakAni=cUrNabhRtAH koSakAkRtikA bhakSyabhedAH 'gUMjA' 'ka caurI' iti bhASA prasiddhA, piNDaH = guDAdipiNDaH, zikhariNI = zrIkhaNDa iti prasiddhAH, vartakaM= bar3A' iti bhASA prasiddham , modakAH prasiddhAH, kSIraM= dugdham , dadhi-prasiddham , sarpiH-ghRtam , navanItam ='makkhana' iti prasiddham , tailaguDaM prasiddham , khaNDam="khAMDa' iti prasiddham , matsyaNDikA 'mizrI' iti pasiddhA, madhu-prasiddham , ete padArthA AdhAkarmAdi doSadRpitAH saadhubhirvrjniiyaaH| tathA-khAdyakAH 'khAjA' iti bhASA prasiddhAH, vyaJjanAni-takrAdoni-rasayuktazAkapadArthA vA kaDhI' Adi bhASA pasiddhAH, teSAM ye vidhayaH-prakArAH, ete'pi sadoSA varjanIyAH / eSAM dvandvaH, ete Adau yasya tattathoktam , evaM vidhaM 'paNIyaM' praNItaM-snigdhamazanaM ca kAraNaM vinA vajanIyam / etatsarva nideSamapi-'upassae' bharjita-agni meM bhujehue jo gehuM Adi dhAnya-tilapiSTa, sUpamUMga Adi kI dAla, zaSkulI-pur3I, beSTima-beDhamI, varSolaka-eka prakAra kA khAdyavizeSa, cUrNakIzaka-kacaur3I, gUMjA, piNDa-gur3a Adi, zikharaNI-zrIkhaMDa, vartaka bar3A, modaka laDDU, kSIra-dUdha, sarpi-dhRta,navanIta-makkhana, tila, gur3a, khaMDa-khAMDa, matsyaNDikA-mizrI, madhu-zahada ye padArtha yadi AdhAkarma Adi doSase dUSita hoM to sAdhupuruSoMdvArA sadA vjniiyhaiN| khAjA, takra Adi vyaMjana, athavA rasayukta sAka padArtha jaise kaDhIAdi, tathA ina bhakSya padArthoM ke jo aura bhI bheda hote haiM ve saba bhI yadi sadoSa hoM to sAdhu ko varjanIya haiN| tathA bhojya ye odanAdi rUpa snigdha padArtha nirdoSa bhI hoM to bhI sAdhu vinA kAraNa ke apane upayoga meM inheM nahIM lenA cAhiye aura ina saba nirdoSa bhojyapadArthoM kA zesa 285, 9 mAha dhAnya,palala-visa da, sUpa-bhara mahinI hANa, zaSkulI - purI, vepTima-37bhI, varSAlaka- 42nu mAdha, cUrNakozaka-4thI. Jon, piNDa-go bhAti, zikhariNI zivartaka-pA, modaka sADU kSIradUdha, 4.DI. sApa-dhI navanIta-ma , tA, 7, khaMDa-mais, matsyaNDikAmizrI, sA42 madhu-bhaya, ye pahA ne sAdhA mAhiSadhI dUSita hAya te! sAdhuoe temano tyAga karavA gya che. tathA dArU ane mAMsate sarvathA tyAjya che. khAjA, taka Adi vyaMjana, athavA rasayukta zAka, kaDhI vagere padArtho, tathA e bhaThyapadArthonAM bIjAM paNa je bheda hoya che, te badhAMno paNa je te sadoSa hoya te sAdhue tyAga kara joIe. tathA bhojanane yogya te edanAdi snigdha padArtha nirdoSa hoya to paNa sAdhue kAraNa vinA temane zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #914 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazravyAkaraNasUtre upAzraye vasatau 'paraghare' paragRhe-gRhasthagRhe 'raNNe vA' araNye = aTavyAM vA 'suvihiyANaM ' suvihitAm-susAdhUnAM saMvihikAuM' saMnidhIkartum = sthApayitum , 'na kappai' na kalpate / tathA- 'jaMpi ya' yadapi ca ' uddiTTaviyaraiyagapajjavajAtapakiNNapAokaraNapAmiccamIsagakIyagaDaM' uddiSTasthApitaracitakaparyavajAtamakIrNa prAduSkaraNamAmityamizrakakrItakRtaM, tatra-uddiSTam-durbhikSAdau pAkhaNDinaH zramaNAn anyA~ca bhikSunuddizya yat kalpitaM tat , sthApitam=' zramaNAyadyAgacche. yustadA tebhyo dAsyAmI ti buddhayA rakSitaM yadazanAdikaM tat , racitakam modakacUrNAdikaM vahnau pratApya punarmodakarUpeNa nirmitam , paryavajAtaM = paryavo'vasthAntaraM jAto yatra tat , kUrAdikamudvaritaM dadhyAdinA vimizritaM karambAdikaM ( uvassae paraghare raNe vA suvihiyANaM saMnihIkAuMna kappai ) upAzraya meM athavA para ke ghara meM-gRhastha ke ghara meM athavA jaMgala meM sAdhuoM ko AhAra ke nimitta saMgraha karanA nahIM kalpatA hai / tathA (jaMpi ya uddiTTa vi paraiyagapajavajAyapakiNNapAokaraNapAmiccamIsaga kIyagaDaM) jo bhI AhAra uddiSTa ho-durbhikSa Adi ke samaya meM pAkhaMDI sAdhuoM ko evaM anya bhikSuoM ko uddezya karake banAyA gayA ho, sthApita ho, 'zramaNa yadi AveMge to una ke liye isa AhAra ko maiM dUMgA' isa buddhi se jo pahile se taiyAra karake rakha liyA gayA ho racita ho-modakAdika phUTakara jo cUrNarUpa meM ho gaye hoM unakA vaha cUrNa agni se tapAkara banAI gaI punaH modakarUpa meM parivartita karadiyA gayA ho, jo AhAra paryavajAta ho-bhAta Adi meM chAcha milA kara banAI gaI rAvar3I kI taraha sAdhu ke uddeza se avasthAntara ko prApta karAyA gayA rupye||| 42. nI. mane me mipi monya padArthAnAM " ubassae paraghare raNNe vA suvihiyANa saMnihAkAu na kappai " pAzrayamA athavA Da. sthAnanA gharamAM athavA jaMgalamAM AhArane nimitte saMgraha karavAnuM sAdhune 485ta nathI. tathA " jaMpiya uddida-viyaraiyaga-pajjavajAya-pakiNNa-pAokaraNa pAmiccamIsagakIyagaDa " 2 sA2 diSTa DAya-9047 mahinA samayamA pAMkhaDI sAdhuo ane anya bhikSuone nimitte banAvyo hoya, sAdhu Adi Avaze to temane A AhAra huM ApIza e vicArathI je pahelethI taiyAra rAkhyo hoya, racita hoya, lADu Adine bhUka thaI gayA hoya ane te bhUkAne Aga para tapAvIne pharIthI tene lADu AdinAM rUpe parivartana karela hoya, je AhAra paryavajAta heya-bhAta AdimAM chAzanuM mizraNa karIne banAvela rAbaDInI jema sAdhune nimitta avasthAntara-bhinnarUpamAM lAvavAmAM AvyA hoya, zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #915 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a05 sU03 akalpanIyanirUpaNam 857 paryAyAntaramApAditamityarthaH, ete auddezikabhedAH, tathA - prakIrNam = vikSiptamvi-chardita parikSATItyarthaH, anena charditAbhidhAna - eSaNAdoSo'bhihitaH, tathAprAduSkaraNam = mAduSkriyate'ndhakArasthAnAt, pradIpasahAyena sAdhvartha vahiSkriyate yadazanAdikaM tat, prAmityam - yatsAdhvarthamucchinnaM gRhItaM zAkAdikaM tat, mizrakam = mizrajAtam = sAdhvaryaM gRhasthArthaM ca upaskRtam, tathA - krItakRtam = krItena= sAdhvartha kramaNaM kRtvA gRhItaM yad vastu tat eSAM samAhAradvandvastattathoktam, tathA 'pAhuDaM vA' prAbhRtaM vA = upAyanarUpeNa dattaM vA, tathA - 'dANDapuNNaTupagaDaM vA' dAnApuNyArthaprakRtaM vA dAnArtha puNyArthe ca prakRtaM = niSpAditaM vA'zanAdikam tathAsamaNavaNImaigure vA ' zramaNavanIpakArthatayA vA tatra - zramaNAH = zAkyAdayaH, vanIpakAH=bhikSopajIvinasteSAmarthatayA = prayojanAya vA ' kayaM kRtam - tadarthani , , " ho, ye uddiSTa Adi paryavajAta paryaMta audezika AhAra ke bheda haiM / isI taraha jo AhAra dete samaya prakIrNa ho- pheMkA gayA ho, prAduSkRta ho - aMdhakArayukta sthAna se dIpAdika kI sahAyatA dvArA sAdhu koM dene ke liye bAhara lAkara rakhA ho, prAmitya ho-jo sAdhu ke liye zAkAdika padArtha kheta Adi se ukhAr3a kara yA kATakara lAkara banAyA gayA ho, mizraka ho - sAdhu aura gRhastha dono ke nimitta jo AhAra banAyA gayA ho, krItakRta ho - sAdhu ke nimitta jo AhAra mola lekara ke lAyA huA ho, tathA ( pADuDaM vA ) prAbhRta ho - bheMTarUpa se diyA gayA ho, ( dANapuNapagaDa ) jo dAnArtha aura puNyArtha niSpAdita hoM-jo AhAra dAna ke liye aura puNya karane ke liye banAyA gayA ho tathA jo AhAra ( samaNavaNImagaTTayAe vA kathaM ) zAkyAdika zramaNajanoM ko athavA A rIte uSTithI laIne pavajAta sudhInA auddezika AhAranA bheda che. e ja rIte AhAra ApatI vakhate prakIzu. hAya, phUMkavAmAM AvyeA hAya, prAkruSNakRta hAya--adhArAvALA sthAnamAMthI dIvA AdinI madadathI sAdhune ApavA mAMTe bahAra lAvIne mUkaye hAya, prAmitya hAya--je sAdhune mATe zAka Adi padA khetara AdimAMthI ukhADIne kApIne lAvIne banAvavAmAM AvyA hAya, mizraka hAya sAdhu ane gRhastha bannenA nimitte je AhAra banAvAyeA hAya, krItakRta hAya-sAdhune nimitte AhAra kharIdyo hAya, tathA pAhuDaMvA " prANata hoya. bheTarUpe apAye DAya, 'dANapuNapagaDa' je dAnAthe ane punyAthe niSpAdita hAya--je AMhAra dAnane mATe ane punya karavAne mATe banAvAye hoya, tathA ne AhAra "samaNavaNImagaTTayAe vA karya" zAsya yAhi zramagunnA << 66 zrI prazna vyAkaraNa sUtra "" Page #916 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 858 prazravyAkaraNasUtre 6 = , , - SpAdita mityarthaH ' pacchAkam ' pazcAtkarma, pazcAd-dAnAntara karma=bhAjanamakSAlanAdi yatrAzanAdau tat, tathA purekammaM purAkarma purA = dAnAtpUrvaM karma = hastalAghavAdi yatra tathA - ' nitigaM ' naityikam = nityapiNDaM, dAtRpoSaNa pramA NaM vA'vasthitam ' udgamakkhiyaM / udakamrakSitam udakAdinA, AdizabdAtsacittapRthivIkAyAdibhiravaguNThitam uktaJca " makkhiyamudagAiNAujaM junnaM " iti / ' aistiM ' atiriktam = dvAtriMzat, kavalA AhAraH puruSasya kukSipUrako bhavati, striyazcASTAviMzatiH kabalAH, napuMsakasya caturviMzati kavalA AhAraH / tato Sdhika AhAro'tiriktamucyate / tathA-' mohara' maukharam = pUrvasaMstavamAtApitrAdi pazcAtsaMstavazvazurazyAlakAdinA saha maukharyeNa bahubhASitvena yalabhyate, tadazanAdikaM maukharamucyate / tathA ' sarvagAhaM ' svayaM grAham = dAya ke nAdattaM yadgRhyate tat yAcaka janoM ko dene ke prayojana se banAyA gayA ho, aisA AhAra sAdhu ko lenA nahIM kalpatA hai / isI prakAra jo AhAra ( pacchA kammaM ) pazcAt karma se yukta ho, aura ( parekammaM ) parAkarma se yukta ho, tathA ( nitigamudamakkhiyaM) naityika- nityapiMDa ho, athavA dAtA ne jise apane khAne ke jitanA hI banAyA ho, udaka mukSita ho- sacitta udaka se sacitta pRthivIkAya Adi se avaguMThita ho ( airittaM ) atirikta hopuruSoM kI apekSA se battIsa grAsa se, striyoM kI apekSA aTThAIsa grAsa se aura napuMsaka kI apekSA coIsa grAsa se jo adhika ho, vaha AhAra bhI muniyoM ke liye kalpita nahIM hai / isI taraha ( moharaM ) jo AhAra maukhara ho - pUrvasaMstava mAtApitA Adi ke sAtha tathA pazcAtsaMstava zvazura zyAlaka Adi ke sAtha adhika bAtacIta karane se prApta hotA ho, (sayaM athavA yAcakajanAne devAne mATe banAvAyA hAya, evo AhAra levo sAdhune kapatA nathI. e ja pramANe je AhAra pacchA kamma " pazcAt bhathI yukta hoya bhane " purekamma" purA urbhathI yukta hAya tathA nitigamudgamakkhiyaM " naityika-nitya piMDa hAya, athavA dAtAe je peAtAne khAvA jeTaleA ja banA byA hAya, uttaka mukSita hAya-sacitta pANIthI, sacitta pRthvIkAya ADhithI avAguMThita hoya," airita" atirikta hoya--puruSonI apekSA matrIsa grAsathI, strIenI apekSAe aThThAvIsa grAsathI, ane napuMsakanI apekSAe cAvIsa grAsathI te vadhAre hAya te te AhAra paNa munione kalpatA nathI. e ja pramANe moha " je AhAra maukhara hAya--pUrvasa stava mAtA pitA AdinI sAthe tathA pazcAt saMstava sasarA, sALA AdinI sAthe adhika vAta thIta 42vAthI prApta thato hoya, " sayaMgAha " svayaM zrADu hoya - hAtAkhe 66 " 66 na 66 zrI prazna vyAkaraNa sUtra , Page #917 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 5 sU0 3 akalpanIyanirUpaNam " " " svahastenAzanAdergrahaNamityarthaH, ayamapariNatAbhidhAnadoSauktaH / dAyakasyadAne'pariNatatvAt / tathA-Aha ' AhRtam = svaparagrAmAdeH sAdhvarthamAnItamazanAdikamAhRtamucyate / taduktam -- 'saggAmaparaggAmA ANiyaM AhaDaM hoi ' chAyA - svagrAmaparagrAmAdAnItamAhRtaM bhavati / iti / tathA - 'maTTiobalittaM ' mRttikopaliptam = mRttikA upalakSaNatvAjjatugomayAdinA copaliptaM sadyadudbhidyadIyate tat udbhinnamityarthaH / tathA ' acchijjaM AcchedyaM, yadazanAdikaM svAmI bhRtyAdibhya / ' Aci sAdhubhyo dadAti tadazanAdikamAcchedyam / 'ceva ' caitra - cakAraH punarakaH evakAro nizcayArthaH / ' aNisihaM ' anusRSTam = anekasvAmikaM yadazanAdikam eka eva dadAti tadanisRSTam tathA 'jaM taM ' yattadazanAdikam ' tihisu' tithiSu = zaratpUrNimAdi tithiSu ' jaNNesu ' yajJeSu - nAgapUjAdiSu ' ussavesu ya utsaveSu ca indrotsaveSu ca ' aMto va ' antarvA= upAzrayasyAbhyantare vA, ' barhi gAhaM ) svayaMgrAha ho - dAtA ne jise na diyA ho kintu apane hI hAtha se jo uThAkara le liyA gayA ho, (AhaDaM) AhRta ho - sva aura para ke grAma Adi se jo sAdhu ke nimitta lAyA gayA ho, ( maTTiolittaM ) mRtikopalipta ho jo AhAra kisI kuMbha Adi meM rakhakara miTTI se, govara se, tathA lAkha Adi se baMda kiyA huA ho aura dete samaya usa miTTI Adi ko haTAkara bAhira kiyA gayA ho, (acchejjaM ceva ) acche ho - bhRtyAdikoM se chInakara dAtA jise sAdhu ke liye de rahA ho - jisa AhAra ke aneka svAmI ho parantu eka hI vyakti usako sAdhu ke liye de rahA ho, aisA AhAra bhI sAdhu ko lenA kalpatA nahIM hai| tathA (jaM taM ) jo vaha AhAra ( tihisu ) zaratpUrNimA Adi tithiyoM ke samaya meM ( jaNNesu) nAgapUjAdika yajJoM ke samaya meM aura 859 hIgho hoya pazu potAne 4 hAthe ? uThAvI bIghA hoya, "AhaDa " AIta hAya-sva ane pArake grAma AdimAMthI je sAdhune nimitte lAvavAmAM Avye hoya, "maTTiovalittaM " mRttiyapti hoya, - AhAra ardha pAtra mAhibhAM mUkIne mATIthI, gemayathI tathA lAkha AdithI baMdha karela hAya ane ApatI vAte te bhATI mahine ujeDI maDAra aDhesa hoya, "acchejjaM cetra " mArachedya hAya-nAkara AphrikA pAsethI chInavIne dAtA je sAdhune mATe ApatA hoya je AhAranA mAlika aneka hAya paNa eka ja vyakti te sAdhune mATe ApI rahI hoya, evA AhAra paNa levAnuM sAdhune kalpatuM nathI. tathA le te AhAra' '" tihisu " zarada pUrNimA mahi tithiyAnA sabhaye tathA " jaNNesu " " jaMtaM " " zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #918 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 860 prazravyAkaraNasUtre vA' bahirvA-upAzrayAda bahirvA 'samaNaTTayAe ' zramaNArthatayA = zramaNanimittamityarthaH, 'ThaviyaM ' sthApitaM ' hojja' bhavet , " hisA sAvajjasaMpauttaM ' hiMsAsAvadyasaMprayuktam-hiMsayA paTkAyopamardanena sAvayena sadoSeNa karmaNA ca saMprayuktaM 'tapi ya' tadapi ca azanAdikaM 'parighettuM' parigrahItuM 'na kappaI' na klpte||suu03|| kIdRzamazanAdi kalpate ? ityAha-' ahakerisaya ' ityAdi / mUlam-aha kerisayaM puNo taM kappai ? jaM taM egArasapiMDavAyasuddhaM kiNNaNahaNaNa-payaNa-kayakAriyANumoyaNa--navakoDIhiM suparisuddhaM dasahi ya dosehiM vippamukaM uggama uppAyaNesaNAhiM suddhaM vavagayacuyacaviyacattadehaM ca phAsuyaM ca vavagayasaMjogamaNiMgAlaM vigayadhUmaM chahANanimittaM chakAya parirakkhaNaTuM haNi haNi phAsueNa bhikkheNa vaTTiyavvaM / jaM pi ya samaNassa suvihiyassa rogAyaMke bahuppagArammi samupanne vAyAhiga -- pittasiMbhAirittakuviyatahasaMNivAe jAe taha udayappatte ujjalabala viulakakkhaDa pagADhadukkhe asubhakaDuya pharusacaMDaphalavivAgamahanmae jIviyaMtakaraNe savvasarIra paritAvaNakaraNe na kappai / tArise vi taha appaNo parassa ( ussavesu ) indrotsavoM ke samaya meM tathA ( aMto vA bahiM vA) upAzraya ke bhItara athavA upAyazraya se bAhira ( hojjasamaNaTTayAe ThaviyaM ) mu. niyoM ke nimitta sthApita kara rakhA ho aisA vaha (hiMsAsAvajjasaMpauttaM) SaTakAyopamardanarUpa hiMsA se evaM sadoSa karma se saMprayukta azanAdi (na kappai taM piya parighettu) vaha bhI AhAra sAdhuko lenA nahIM kalpatA hai|suu3| InEx yajJonA samaye mane " ussavesu" -drotsavAne samaya tathA "aMto vA bahiMvA " BAzrayanI ma42 25041 upAzrayanI 72 " hojja samaNadvayAe Thaviya" bhuniyAne mATe 20ii bhUto DAya mevo te " hiMsAsAbajjasaMpauttaM" 74Aya upabha'435 DisAthI tathA so5 4bha thA yuta AzanA " na kappai taM pi ya parivettuM " te mA.2 59 sAdhune / 465to nathI / sU. 3 // zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #919 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a05 sU04 kalpanIyamazanAdinirUpaNam 861 va osaha sajabhattapANaM ca taM pi sapiNahikaya / jaM pi ya samaNassa suvihiyassa tu paDiggahadhArissa bhavai, bhAyaNa bhaMDovahi - uvagaraNa - parigga ho - pAyabaMdhaNa - pAyakesariyA pAyavaNaM ca paDalAI tiNNi varayattANaM gocchAo tinni ya pacchAgA raoharaNacAlapaTTaka mukhaNaMtagamAdIyaM eyaM piya saMjamassa uvavUNaTTayAe vAyAyavadaMsa masaga sIyaparirakkhaNaTTayAe uvagaraNaM rAgadAsarahiyaM parivahiyatvaM saMjaeNa NiccaM paDilehaNaparaphoDaNapamajaNAe aho ya rAo ya appamatteNaM hoi sayayaM nikkhiyivvaM ca gihiyavvaM ca bhAyaNabhaMDovahi uvakaraNaM // sU0 4 // " , TIkA - saMpati kIdRzamazanAdikaM kalpate ? ityAha-' aha kerisayaM ' ityAdi / ' aha' atheti prakaraNAntaradyotakaH atha akalpanIyAhArakathanAnantara ' ke risaya ' kIdRzaM taM tat=azanAdikaM ' kappar3a' kalpate parigrahItum ? ityAha ' jaM taM ' yattat ' egArasapiMDavAyamuddhaM' ekAdazapiNDapAtazuddham, ekAdazabhiH piNDapAtaiH = AcArAGgadvitIyazrutaskandhasthita piNDeSaNAnAmakaprathamAdhyayanasya vidhipratipAda kairekAdazabhiruddezaiH tatroktavidhAnairityarthaH zuddhaM tatroktadoSavarjitami aba sUtrakAra sAdhu ko kaisA azanAdi kalpatA hai ? so kahate haiM-- ' aha kerisayaM ' ityAdi / , TIkArtha - ( aha ) pUrvokta AhAra akalpanIya hai to ( kerisa ) kisa prakAra kA AhAra sAdhu ko ( kappai ) kalpatA hai isa para kahate haiM (gArasapiMDavAyasuddhaM jaM taM ) jo azana gyAraha piNDapAtoM se zuddha ho - arthAt AcArAGga ke dvitIya zrutaskaMdha ke piNDeSaNA nAmaka prathama adhyayana meM vidhipratipAdaka jo gyAraha uddeza haiM una se jo AhAra kayA Duve sAdhu devAM anazanAhi udaye che te sUtraarau che - " aha ke risayaM "tyAhiTIartha - " aha " pUrvoData AhAra ayanIya che to " kerisaya " prakAranA AhAra sAdhune 66 kappai " ka2e che ? te te viSe sUtrakAra kahe che ke egArasapiMDavAyasuddha jaM taM " ne bhADAra bhagiyAra piMDayAtothI zuddha hoya eTale ke AcArAMganA dvitIya zrutaskaMdhanA yanamAM vidhi pratipAdaka je agiyAra uddeza che temanA vaDe je AhAra zuddha piMDaiSaNA nAmanA pahelA aya zrI prazna vyAkaraNa sUtra " Page #920 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazravyAkaraNasUtre tyarthaH, yattattathA, tathA kiNaNa haNaNapayaNakayakAriyANumoyaNAnavakoDIhiM 'krayaNa hananapacanakRtakAritAnumodananakoTibhiH, tatra-krayaNaM-mUlyena grahaNam , hananaM= prANaviyojanam , pacanam agninA, eSAM yAni kRtakAritAnumodanAni-svayaM karaNaM pareNa kAraNaM kurvato'numodanam , tAnyeva navakoTayaH = navavibhAgAstAbhiH 'suparisuddhaM ' suparizuddhaM niSim , tathA-'dasahiM ya dosehiM ' dazabhizca doSaiH zaGkitAdibhiH, 'vippamukkaM' vipramukta-rahitam , tathA-'uggama-uppAyaNesaNAhiM' udgamotpAdanaiSaNAbhiH tatra-udgamaH-AdhAkarmAdiH-ghoDazavidhaH, utpAdanAdhAcyAzuddha ho, una uddezoM meM jo AhAra ke doSa kahe gaye haiM unase varjita ho, tathA (kiNaNa-haNaNapayaNakaya-kAriyANumoyaNa-navakoDIhiM suparisuddhaM ) jo AhAra krayaNa; hanana aura pacana, kI kRta, kArita aura anumodanarUpa navakoTiyoM se parizuddha ho, arthAt jo AhAra svayaM mUlya dekara na kharIdA gayA ho, dUsaroM se mUlya dekara na kharIdavAyA gayA ho aura na usakI anumodanA kI gaI ho, 3 isI prakAra jisa AhAra ke nimitta hanana-prANiyoM ke prANoM kA viyojana svayaM na kiyA ho, dUsaroM se na karAyA ho aura na isakI anumodanA kI gai ho 6, isI taraha jo AhAra agni se svayaM na pakAyA gayA ho, dUsaroM se na pakavAyA gayA ho aura na isakI anumodanA kI gaI ho 9, ina nava koTiyoM se nirdoSa ho, tathA ( dasahiM dosehiM vippamukkaM ) zaMkita Adi daza doSoM se jo rahita ho, tathA-( uggama-uppAyaNesaNAhiM suddhaM ) AdhA. karma Adi solaha prakAra ke udgama doSoM se-dhAnyAdi solaha prakAra ke hoya, te uddezamAM AhAranAM je deze batAvyA che temanAthI rahita hoya, tathA " kiNaNa-haNaNapayaNa-kayakAriyANu moyaNanavakoDIhiM suparisuddha' " re AhAra kaNa, hanana ane pacananI kRta, kArita ane anumodakarUpa nava prakAre parizuddha hoya, eTale ke je AhAra jAte kImata ApIne kharIdya na hoya, bIjAo mAraphata mUlya ApIne kharIda karAvA na hoya, ane tenI anamedanA paNa na karAI hoya, e ja pramANe je AhArane nimitte hanana-prANIonA prANAnI hatyA pote na karI hoya, bIjAnI pAse karAvI na hoya, ane tenI anumodanA paNa na karAI hoya, e ja pramANe je AhAra agni vaDe pite rAMdhyo na hoya, bIjA pAse raMdhAvyo na hoya ane tenI anumodanA paNa na 42 / 4 hAya, ko na 22 mA 2 nirdoSa hai|y, tathA "dasahiM dosehiM vippamukka" A31 mAha isa hoSAthI 2hita DAya, tathA " uggama-uppAyaNesaNAhiM suddha" mAyA mAhisa prAna zama hoSAthI, ghAnyAdi zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #921 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a05 sU04 kalpanIyamazanAdinirUpaNam 863 dipoDazavidhA, eSaNA=dazavidhA, eSAmitaretarayogadvandvaH tAbhiH 'suddhaM ' zuddham, tathA - 'vavagayacuyacaviyacatta dehaM ca ' vyapagatacyutacyAvitasyakta dehaM ca tatra - vyapagatam = oghatazcetanA paryAvAdacetanatatvaM prAptam, cyutam = jIvanAdikriyAbhyo vinirgatam, cyAvitam = cetanAparyAyebhyo pRthakkAritam, tathA - tyaktadeham = tyaktaH = parityakto jIvena deho yasya tat jIMvasambandharahitamityarthaH, eSAM samAhAra dvandvaH, tat, uktArthe spaSTayati- ' phAsUyaM ca ' prAsukaM ca = pragatA asavaH prANA yasmAttattathoktam, tathA ' vavagayasaMjogaM ' vyapagata - saMyogam = saMyojanAdoSavarjitam ' ajiMgAlaM' anaGgAram aGgAradoSavarjitam tathA-' vigayadhUmaM vigata 1 " utpAdana doSoM se, tathA dazavidha eSaNA doSoM se jo zuddha ho, tathA( vaMvagaya cupacaviyacatta dehaM ca ) jo AhAra vyapagata ho, cyuta ho, cyAvita ho aura vyakta deha ho, arthAt vyapagata- sAmAnyarUpa meM jo cetanA paryAya se rahita hokara acetanatva avasthA ko prApta huA hosacitta na ho kintu acitta ho, cyuta-jIvanAdi kriyAoM se jo sarvathA rahita ho, cyAvita bhRtyAdi dvArA cetanA paryAyoM se pRthak karAyA gayA ho aura tyaktadeha - jIva ke sambaMdha se vihIna ho| isI bAta ko sUtrakAra spaSTa karate haiM - ( phAsUyaM ) jisa AhAra ko sAdhu apane upayoga meM leve vaha prAmuka honA cAhiye / prAsuka meM " " rahita artha kA bodhaka hai, asu prANa kA vAcaka hai - arthAta jo AhAra prANoM se-jIvoM se rahita hotA hai vaha prAsuka hai / tathA ( vavagayasaMjogaM ) saMyojanAdoSa se vaha AhAra rahita honA cAhiye / ( aniMgAlaM) aMgAra pra " sALa prakAranA utpAdana DhASAthI, tathA daza prakAranA eSaNA dveSathI je zuddha hoya, tathA vavagayacuya - caviyacattadeha ca " ? mAhAra vyapagata hoya, bhyuta haiAya, cyAvita hAya, ane tyakta deha hAya, vyapagata eTale sAmAnya rIte je cetanA paryAyathI rahita thaine acetanatva avasthA pAmyA hAya-citta na hAya, cyuta eTale jIvanAdi kriyAethI sarvathA rahita hoya tevA, cyAvita eTale neAkara Adi dvArA cetanA paryAyathI alaga karAvela hAya, tyakta dehajIvanA saMbaMdhathI rahita hAya, evA AhAra sAdhue levA joie. e ja vAtane sUtrAra spaSTa ure che - " phAsUyaM " ne mahAra sAdhu potAnA upayo 66 mAM se te prAsu hovo lebhe prasukSma " pra" rahita arthano moghau che, 66 asu " prAzuno mogha che, bheTate hai ? AhAra prazothI - vothI rahita hoya che te prasu mahAra uDevAya che. tathA " vavagayasaMjoya " saMyonnA ghoSathI te mAhAra rahita hovo leI . " aNiMgAlaM " aMgAra hoSathI rahita zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #922 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 864 prazravyAkaraNasUtre dhUma-dhUmadoSavarjitam , etAdRzam azanAdikaM grahItuM kalpate / sAdhubhiH-kathaM varti tavyam ? ityAha-chahANanimittaM ' SaTrasthAnanimittam=SasthAnAni-AhArakAraNasya SaTakAraNAni, teSAM nimitt-ssttkaarnnaarthmityrthH| paTukAraNAni-vedanaM =kSudvedanaM vaiyAkRtya-zuzrUSA, IryA=gamanam , saMyamarakSA, prANadhAraNa, dharmacintanaM ca uktazca " veyaNa veyAvacce, iriyaTThAe ya saMjamahAe / taha pANavattiyAe, chaTuM puNa dhammaciMtAe // " // iti / tathA-'chakkAyaparirakSaNaTuM SaTkAyaparirakSaNArtham , ' haNi haNi ' ahanyahani-pratidinam 'phAsueNa' prAsukena 'bhivakheNa ' bhaikSeNa sAmudAnikabhikSayA, 'vaTTiyavvaM ' vartitavyam , prANadhAraNaM krtvymityrthH| tathA- jaMpi ya' yadapi doSoM se rahita honA cAhiye aura (vigayadhUma ) dhUmadoSa se bhI rahita honA cAhiye / tabhI jAkara vaha sAdhuoM ke liye kalpita ho sakatA hai / (chaThANanimittaM ) chaha kAraNoM se sAdhu AhAra grahaNa karate haiM-ve chaha sthAnarUpa kAraNa yaha haiM-kSudhAvedanA 1, vaiyAvRtya 2, IryA-gamana 3, saMyamarakSA 4, prANadhAraNA 5, aura dharmacintana 6 / kahA bhI hai " veyaNa 1, veyAvacce 2, iriyaTThAe 3 ya saMjamaTTAe 4 / taha pANaMvattiyAe 5, chaTuM puNadhammacitAe 6 // 1 // " tathA (chakkAyaparirakkhaNa8 ) AhAragrahaNa karane se chakAya jIvoM kI rakSA hotI hai / isaliye sAdhu ko (haNihaNi ) pratidina ( phAsueNa bhikkheNa ) prAsuka bhikSA se (baTTiyavvaM) prANadhAraNa karanA cAhiye-arthAt sAvo na mane " vigayadhUmaM" dhUbha hoSathI 2Dita po . tyAre 24 te sAdhuyAne 46 tevo bhane cha. " chadrANanimitta" 7 ||nnethii sAdhu AhAra grahaNa kare che-te cha sthAnarUpa kAraNa A pramANe che-(1) sudhA vedanA (2) vaiyAvRtya, (3) 4A-gamana, (4) sayama 26 / (5) prAdhA26 mane (6) dharma cintana kahyuM paNa che - " veyaNa 1 veyAvacce 2 iriyahAe 3 ya saMjamaTThAra 4 / taha pANavattiyAe 5, chaTuM puNadhammaciMtAe 6 // 1 // " tathA " chakkAyaparirakSaNamAe " mA 12 pa 42vAthI 74Ayana vonI 55 2kSA thAya che. tethI sAdhuna " haNi haNi" pratihina "phAsueNa bhikkheNa " mAsu bhikSAthI " vahiyavyaM" prANudhAra 42vana meTale te pUrita cha sthAnarUpa kAraNone dhyAnamAM laIne chakAyanA jIvonI rakSA karatA thakA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #923 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a05 sU04 kalpanIyamazanAdinirUpaNam ca auSadhAdi tadapi saMnidhIkRtaM na kalpate ityevamanvayaH kartavyaH, kasya na kalpate? ityAha--'samaNamsa 'zramaNasya-sAdhoH, kIdRzasya tu zramaNasya na kalpate ityAha - suvihiyassa u' muvihitasya tu = zobhanAnuSThAnasampannasya, kasmin sati ? ityAha-' bahupagArammi' bahuprakAre anekamakAre 'rogAyake' rogAtaGke-rogo jvarAdiH, AtaGkaH = sadyoghAtIhRdayazUlAdiH, anayoH karmadhArayaH, tasmin samuppanne' samutpanne, rogAtaGkAnAM bahuprakAratvameva spaSTayati- vAyAhigapittasiMbhAirittakuviyatahasaMNivAe' vAtAdhikya pittazleSmAtiriktakupitatathAsanipAte tatra-vAtadhikya vAtasyAdhikyaM prAcuryam , tathA-pitta leSmAtirikta-pittazle. SmaNoratirekaH Adhikya, tat kupitam-kopAvasthAM prAptam-kupitavAtapittakaphAnAmAdhikyamityarthaH, tatheti tathAbhUtaH etatritayarUpaH saMnipAtastasmin , jAte= samutpanne sati ' taha ' tathA-' udayapatte' udayaprApte-udayAvasthAM prApte sati, ina pUrvokta chaha sthAnarUpa kAraNoM ke dhyAna se SaTkAyake jIvoM kI rakSA karate hue sAdhu ko bhikSA vRtti karanA cAhiye / tathA-(japi ya ) jo auSadha Adi haiM unakA bhI saMnidhi-saMgraha nahIM karanA cAhiye so kahate haiM-(samaNassa suvihiyassa ) suvihita zramaNa ke (bahuppagArammi rogAya ke samuppanne ) bahuta prakAra ke rogAtaMga utpanna hone para, jaise( vAyAhiyapittasiMbhAirittakuviyatahasaMNivAe ) kupitavAta kI adhi. katA, kupitapitta aura kupitakapha kI adhikatA ho tathA ina doSoM se anya use saMnipAta bhI ( jAe ) ho gayA ho, tathA aisA duHkha ki jo ( ujjalabalaviula kakkhaDa pagADhadukkhe ) ujjvala-sukha ke lezase varjita ho, bala-balavAn mahAkaSTakAraka ho, vipula-AtmA ke pratipradeza meM nadI vega kI taraha pravarddhamAna ho karkaza-kaThora ho aura pragADhapratikSaNa asamAdhijanaka ho ( taha ) tathA aise rogAtaMka (udayapatte ) sAdhuse lakSAvRtti 42vI nase. tathA "jaMpiya"2 sauSa5 gAya che teno paNa saMgraha na karavuM joIe te bAbatamAM sUtrakAra kahe che ke - "samaNassa subihiyassa" suvihita zramAne "bahuppagArammi rogAyake samuppanne " ane prA2nA zaNI tpanna thadi, vA "vAyAhiyapittasiMbhAirittakubiyatahasaMNivAe " duSita vAyunI adhi:tA, pita pitta mane pita 43nI vyaghitA hAya tathA me hoSAthI tene sannipAta 59 " jAe " tha6 gye| DIya, tathA mehu 2 ujjalabalaviulakakkhaDapagADhadukkhe" Saror. vala-leza paNa sukha vinAnuM hoya, atizaya kaSTakAraka hoya, vipula-AtmAnAM prati pradezamAM nadInA veganI jema vadhatuM jatuM hoya, karkaza-kaThera hoya ane prA6-pratikSA asamAdhi na DAya " taha " tathA mevAM rAta uda zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #924 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 866 prazravyAkaraNasUtre kasmin ? ityAha- ujjalabalaviulakakkhaDapagADhadukkhe' ujjvalabalavipulakarkazapragADhaduHkhe, tatra-ujjvalaM-mukhalezavarjitam , balaM balavat-mahAkaSTajanakam vipulam Atmapratipradeze nadIvegavatpravarddhamAnam , karkazaM = kaThoram , duHsahyatvAt , pragADhaM-prakRSTaM pratikSaNamasamAdhijanakatvAt yadukhaM tasmin , kathambhUte duHkhe ? 'asubhakaDuyapharusacaMDaphalacivAge' azubhakaTukaparuSacaNDaphalavipAke, azubhaH azubharUpaH, kaTukanimbarasa ivAniSTaH, paruSaH paruSasparzadravyamivAniSTaH, tathAcaNDo-dAruNo yaH phalavipAkastAdRze, puna:-' mahabhaye ' mahAbhaye = mahadbhayaM yasmAttasmin , mahAbhayajanake ityarthaH, punaH-'jIviyaMtakaraNe' jIvitAntakaraNe jIvitasya-jIvanasya antakaraNaM nAzo yasmAttasmin , prANanAzasamarthe ityarthaH, punaH kIdRze ? ' savvasarIraparitAvaNakaraNe' sarvazarIraparitApanakaraNe aGgapratyaGgasantApajanake, 'taha' tathA 'tArisevi' tAdRze'pi yAdRzaH soDhuM na zakyate tAdRze'pi rogAtaGkAdau 'appaNo parassa va ' AtmanaH parasya vA nimittaM yadapi 'osahabhesajjabhattapANaM ' auSadhabhaiSajyabhaktapAnam ' taM pi ya' tadapi ca udaya prApta ho rahe ho ( asubhakaDuyapharusacaMDaphalavivAge ) ki jisakA phalarUpavipAka azubharUpa hI ho, nimbarasa ke jaisA kaTuka aniSTa ho, parusa-paruSa sparza dravya kI taraha jo arucikAraka ho, aura caMDa-dAruNa ho tathA ( mahabhaye ) mahAbhayaMkara ho ( jIviyaMtakare ) jisameM jIvana ke nAza hone kI bhI saMbhAvanA ho rahI ho, (savyasarIraparitAvaNakare ) aMga, pratyaMga meM jisake kAraNa asahya saMtApa baDha rahA ho ( taha tArise vi ) aise pUrvokta prakAra ke rogAtaMkoM ke samaya meM bhI (aNaNoparassava) cAhe ye rogAtaMka apane liye ho rahe hoM cAhe dusare sAdhu ke liye ho rahe hoM usa samaya apane aura para ke nimitta jo ( osahabhesajjabhattapANaM) auSadha, bhaiSajya evaM bhaktapAna ho ( taMpi ya ) vaha bhI usa yapatte" ya pAbhyA DAya 'asubhakaDuyapharusacaMDaphalavivAge" nA 3rUpa vipAka azubha rUpa ja hAya, lIMbu je kaTaka aniSTa heya, paruSa-kaThera spadravyanA je je aruci kAraka hoya, ane caMDa-dAruNa hoya tathA " mahabhaye" ati bhaya42 |y, " jIviyaMtakare" rebhA panI mata mA. pAnI 5 zayatA DAya " sabvasarIra-paritAvaNakare" maga, pratyamA 22 4 / 26 asahya satA5 vacata to DAya " taha tArise vi" save te sAta potAne mATe thatAM hoya ke bhale bIjA sAdhune mATe thaI rahyA hoya, te samaye yotAne manyane nimitta 2 " osahabhesajjabhattapANaM " auSadha, lepanya bhane tapAna DAya " taMpiya" te 55 te pari vi2ta sAdhune " saMnihikaya" zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #925 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a05 sU04 kalpanIyamazanAdinirUpaNam 'saMNihikayaM ' saMnidhIkRtaM ' na kappai' na klpte-prigrhvirttvaattsy| atha yatkalpate tadAha-jaMpi ya' yadapi ca kiJcit ' samaNassa' zramaNasya 'suvihiyassa tu ' suvihitasya-zobhanAcAravatastu, 'paDiggahadhArissa' patadgrahadhAriNaH =pAtradhArakasya ' bhAyaNabhaMDovahi upakaraNaM paDiggaho ' bhAjanabhANDopadhyupakaraNapatadgrahaH, tatra-bhAjanam-undakam , bhANDaM jalapAtram , upadhiHvastrAdiH, tadpaM yat upakaraNam sAmagrI, tathA-'paDiggaho' patadgrahaH bhojanapAtraM 'bhavai ' bhavati / tathA-' pAyabaMdhaNapAya kesariyApAyaTThavaNaM ca' pAtrabandhanapAtrakesarikA. pAtrasthApanaM ca, tatra-pAtrabandhana=' jholI ' iti bhASA prasiddham , pAtrakesarikApAtrapramANikA, pAtrasthApanaM yatra vastrakhaNDe pAtraM sthApyate tat , eSAM samAhAra dvandvaH, 'viSNi ya' trINi ca ' paDalAiM' paTalAni-uparyuparipAtrarakSaNasamaye pAtraparirakSaNArtha pAtrAbhyantararakSaNIyAni vastrakhaNDAni, tathA- rattayANaM' rajatrANaM parigraha virata sAdhu ko ( saMnihikayaM ) saMgraha ke rUpa meM apane pAsa rakhanA (na kappai ) nahIM kalpatA hai / usa parigrahavirata sAdhu ke liye apane pAsa kyA 2 vastue~ rakhanA kalpatA hai ? so sUtrakAra unheM batAte haiM-(samaNassa suvihiyassa u paDiggahadhArissa ) pAtradhArI usa suvihita zobhanAcArasaMpannazramaNa-sAdhuke pAsa ( jaMpi ya ) jo bhI (bhAya NabhaMDovahi uvagaraNapaDiggaho bhavai ) bhAjana undaka, bhAMDa-jalapAtra, upadhi-vastrAdirUpa upakaraNa, tathA patadgraha bhojana pAtra haiM ye, tathA( pAyabaMdhaNapAyakesariyA pAyaDhavaNaM ca ) pAtrabaMdhana-jholI, pAtrakesarikA-pAtrapramArjikA, pAtrasthApanavastra, tathA ( tiNNiyapaDalAiM ) tInapaTala-Upara Upara pAtroM ko rakhane ke samaya una pAtroM kI rakSA ke liye pAtroM ke bhItara rakhe hue tIna vastra khaMDa, ( rayattANaM) jalapAtra Dhakane sapanA 35mA potAnI pAse rAmA "na kappai" 485tA nathI. te pariyaDa virata sAdhune mATe pitAnI pAse kayI kayI cIje rAkhavI kape che? te te sUtrA2 4 cha -" samaNassa suvihiyassa u paDiggahadhArissa" pAtradhArIte suvihita sahAyArayuta sAdhunI pAse "jaMpiya" 2 | " bhAyaNaM bhaMDovahi uvagaraNapaDigagaho bhavai " mAna-383, mAM-patra, upadhi-1635 6542, tathA pata -mAsana pAtra hAya te tathA "pAyabadhaNa pAya kesariyA pAyaduvaNaM ca" pAtrama dhana-jI, pAtrasari patra pramati , sthApana 1 tathA "tiNNayapaDalAi" 3544-pAtrona se bhInI 652 bhUvAne mate te pAtrAnI 2kSAne bhATe pAtrAnI 12ye 2 // trANa 175, " rayattANaM" zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #926 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 868 prazravyAkaraNasUtre jalAdipAtrAcchAdanavastrakhaNDam , ' gocchao' gocchakA pramANikA, tathA-'tinni ya pacchagA' trayazca pracchAdakAH, 'cAdara ' prasiddhAH, tatra-dvau sUtranirmitI, eka UrNanirmitaH, tathA-'raoharaNacolapaTTakamuhaNaMtakamAIyaM ' rajoharaNacolapaTTakamukhAnantakAdikam , tatra-rajoharaNaM prasiddham , colapaTTakaM paridhAnavastram , mukhAnantakaM sadorakamukhavastrikA, etAnyAdau yasya tattathA, 'eyapi ya etadapi ca 'uvagaraNaM' upakaraNam 'saMjamassa ' saMyamasya-sAvadyayogaviratilakSaNasaptadazavidhasya ' uvavUhahaNaTTayAe ' upabRhaNArthatAya, vRddhayarthamityarthaH, atra svArthe tlprtyyH| tathA'vAyAyavadaMsamasagasIyaparirakkhaNaTThayAe' vAtAtapadaMzamazakazItaparirakSaNArthatAya, tatra bAtAtapAdi saMrakSaNArtha, rAgadosarahiyaM ' rAgadveSarahitaM yathA bhavati tathA NiccaM' nityaM 'parivahiyavvaM ' parivoDhavyam paridhartavyaM, 'saMjaeNaM' saMyatena / ' paDilehaNapapphoDaNapamajjaNAe' pratilekhanaprasphoTanapramArjanAyAm , tatra-pratilekhanaM= kA vastra, (gocchao ) gocchaka-pramANikA, tathA (tiNNi ya pacchAgA) tIna pracchAdaka-cAdara ( inameM 2 sUtake cAdara aura 1 UnakA kaMbala rahatA hai ) ( raoharaNacolapaTTaga-muhaNaMtagamAIyaM ) rajoharaNa, colapaTTaka, mukhAnantaka,-sadorakamukhavastrikA Adi ye upakaraNa rahate haiM so (eyapi ya ) ye upakaraNa bhI ( saMjamassa uvavRhaNaTThayAe ) usa sAdhu ke satraha prakAra ke saMyama kI rakSA ke nimitta evaM vRddhike nimitta hI hote haiM tathA- ( vAyAyavadaMsamasagasIyaparirakSaNaTTayAe ) vAta, Atapa -dhUpa daMzamazaka, aura zIta se rakSA karane ke liye hai / isaliye (saMjaeNaM ) saMyata ko ( rAgadosarahiyaM ) rAgadveSa se vihIna hokara (Nicca) sarvadA ye dhauMpakaraNa (parivahiyavvaM ) dhAraNa karanA cAhiye arthAt apane pAsa rakhanA cAhiye / aura inakI (paDilehaNapaphoDaNapamajja pAtra Dha4vAnuM vastra, " gocchao" 274-pramA4i tathA "tiNNI ya pacchAgA " 3 prachA64-yA62 (temA me suut| ane se unanI masa DAya cha). " raoharaNa-colapaTTaga-muhaNaM-tagamAIyaM " 202], yAsaparTa, bhumaannt-haa| sahitanI mukhapattI, mAhi 5:2 / 2 cha, 1jI " eyaMpiya" te 954263 55 " saMjamassa uvavUhaNadvayAe" te sAdhunA sattara prA21 saya. bhanI 2kSAne bhATa bhane vRddhine mATe 4 DAya che tathA "vAyAyavadasamasaga sIyaparirakkhaNaTrayAe" pAta, tI, za bhaza4 sane zItathI 2kSA 42vAne bhATe che. tethI " saMjaeNaM " saMyatane "rAgadosarahiya" rAgadveSathI 2Dita thana "NiccaM" sahA te dharmA54275 " parivahiyabva" pA21 42i nasa, meTale potAnI pAse 2 . mane tebhanI "paDilehaNa zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #927 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a05 sU0 4 kalpanIyamazanAdinirUpaNam 869 pratyupekSaNam cakSuSA nirIkSaNamityarthaH, prasphoTanam-yatanApUrvakamAsphAlanam , AbhyAM sahitA yA pramArjanA tasyAM kRtAyAM satyAm ' sayayaM' satataM ' aho ya rAo ya' ani ca rAtrau ca, 'bhAyaNabhaMDovahi ubagaraNaM' bhAjanabhANDopadhyupakaraNam , 'appamatteNa ' apramattena-pramAdavarjitena saMyatena 'nikkhiviyavvaM ' nikSeptavyaM yatanayA sthApayitavyaM ca, 'gihiyavvaM ca ' yatanayA grahItavyaM ca ' hoi' bhavati / eSAcaturthasamityArAdhanA vijJeyA // sU0 4 // NAe ) pratilekhanAcakSu dvArA acchI taraha avalokana kriyA aura prasphoTana-yatanA pUrvaka jhaTakAranA rUpa kriyA tathA pramArjanA kara lene para ( aho ya rAo ya ) dina meM tathA rAtri meM jaba kabhI rakhane aura lene kAma paDe to ina (bhAyaNabhaMDovahi uvagaraNaM) bhAjana, bhAMDa aura vastrAdi rUpa upadhi ko ( appamatteNa) apramatta hokara sAdhu ko (sayayaM) nitya (nikkhiyavvaM) yatanAse dharanA cAhiye aura (gihiyavvaM ca hoi) yatanA se uThAnA cAhiye / bhAvArtha-isa sUtra dvArA sUtrakAra ne kaisA AhAra muni ko lenA cAhiye aura kyA 2 sAmagrI apane pAsa rakhanA cAhiye-yaha saba prakaTa kiyA hai / AcArAGga ke dvitIya zrutaskaMdha meM jo piNDaiSaNA nAmakA prathama adhyayana hai usameM gyAraha uddezoM meM AhAra ke jo doSa pratipAdita kiye gaye haiM una doSoM se jo AhAra varjita ho, krayaNa Adi kI kRta Adi rUpa naukoTiyoM se jo zuddha ho, udgama, utpAdanA aura eSaNA se jo zuddha ho, vyapagata Adi vizeSaNoM vAlA ho; prAsuka ho, saMyojanAdoSa papphoDaNapamajjaNAe" prativemana! - in 43 sArI zata ma na mane prasTana-yatanApUrva 421 / 35 liyA tathA pramAna 4 5chI " ahoya rAoya " hivase OM rAtre yA 55 sevA, bhUvAnI 432 5. tyAre te " bhAyaNabhaMDovahiuvagaraNaM " mAna, His mane sAhi35 5dhine "appamatteNa" apramatta thane sAdhu " sayaya" sa! " nikkhiyava" yatanApUrva bhU41. neyame ane " gihiyavvaM ca hoi" yatanApU 4 bhAvArtha-A sUtra dvArA sUtrakAre ke AhAra munie levuM joIe ane kayI kayI sAmagrI pitAnI pAse rAkhavI joIe te badhuM batAvyuM che. AcArAMganA bIjA zrutaskaMdhamAM je piDeSaNa nAmanuM paheluM adhyayana che tene agiyAra uddezamAM AhAranA je denuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che te dathI je AhAra rahita hoya, kayaNa Adine kRta AdirUpa nava prakAre je zuddha hoya, udugama, utpAtanA ane eSaNathI je zuddha hoya, vyapagata Adi vizeSaNa vALa hoya, prAsuka hoya, saMjanA doSa vinAne hAya, aMgAra zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #928 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 870 prazravyAkaraNasUtre se hIna ho, aMgAra aura dhUma doSa se vigata ho aisA hI AhAra muni ko kSudhA vedanA Adi chaha kAraNoM ke nimitta ko lekara chahakAya ke jIvoM kI rakSA ke abhiprAya se lenA cAhiye / tathA isa parigraha virata sAdhu ke liye kabhI bhI cAhe kisI bhI prakAra kA kaisA hI rogAtaMka udaya meM A rahA ho apane nimitta evaM para ke nimitta auSadhi Adi kA saMgraha nahIM karanA caahiye| muni ke liye Agama meM jina 2 dharmApakaraNoM ko rakhane kA vidhAna hai-ve 2 dharmApakaraNa use zIta Atapa Adi janya bAdhA kI nivRtti ke liye aura sAvadyayogaviratirUpa satraha prakAra ke saMyama kI rakSA karane ke liye vinA kisI rAgadveSapariNati ke apane pAsa rakhanA cAhiye / unakI pratidinayatanA pUrvaka pramArjanA Adi karake dina yA rAtri meM unheM yatanApUrvaka dharanA aura uThAnA caahiye| sUtra meM jo "vavagayacuya caviyacattadehaM" yaha pada AyA hai usakA zabdArtha isa prakAra hai-sAmAnyarUpa meM jo AhAra cetana paryAya se rahita hokara acetana bana jAtA hai | vaha vyapagata kahalAtA hai| vizeSa rUpa meM jIvana Adi kriyA se jo vinirgata hotA hai vaha cyuta kahalAtA hai| cetanA paryAya se jo bhRtyAdi dvArA rahita karAyA jAtA hai vaha cyAvita kahA jAtA hai / evaM jo jIvoM ke saMbaMdha se rahita hotA hai vaha ane dhUma daSathI rahita heya, e ja AhAra munie sudhAdanA Adi che kAraNene nimitte chakAyanA jIvonI rakSAnA abhiprAyathI levo joIe. tathA e parigraha virata sAdhue game te prakArane gAtakane udaya thayela hoya te paNa pitAne mATe ke anyane mATe kadI paNa auSadhi Adine saMgraha karavo joIe nahIM. munine mATe je je upakaraNa rAkhavAnuM AgamamAM vidhAna che, te te upakaraNa teNe zIta, taDako AdithI naDatI muzkelIothI bacavA mATe ane sAvadyAga viratirUpa sattara prakAranA saMyamanI rakSAne mATe kaI rAgadveSa pariNati vinA pitAnI pAse rAkhavAM joIe. tenI dararoja yatanApUrvaka prArthanA Adi karIne rAtre ke divase temane yatanApUrvaka mUkavA tathA levA joIe. sUtramAM 2 "vavagayacuyacaviyacattadeha" mA 56 mAchatena mathA pramANe thAya che-sAmAnya rIte je AhAra cetana paryAyathI rahita thaIne acetana banI jAya che tene vyagata AhAra kahe che. vizeSa rUpe jIvana Adi kriyAthI je vinigata thAya che te vyuta AhAra kahevAya che. bhUyAdi dvArA je cetanA paryAyathI rahita thAya che te vyAvita kahevAya che. ane je jIvonA saMbaMdhathI zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #929 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a05 sU05 saMyatAcArapAlakasya sthitinirUpaNam 871 mUlam-evaM se saMjae vimutte nissaMgo nippariggaharuI nimmame nissiNehabaMdhaNe savvapAvavirae vAsIcaMdaNasamANakappe samatiNamaNimuttaleTrakaMcaNasame same ya mANAvamANaNAe samiyarae samiyarAgadose samie samiisu sammaviTThI same ya je savvapANabhUesu se hu samaNe suyadhArae ujjue saMjae susAhu saraNaM savvabhUyANaM savvajagavacchale saccabhAsae saMsArate Thieya saMsArasamucchinne sayayaM saraNANa pArae pArae ya savvesiM saMmayANaM pavayaNamayAhiM aTThahiM aThakammagaMThI vimoyage aTTamayamahaNe sasamayakusale ya bhavai, suhaduhanivisese abhitaravAhirammi sayA tavovahANammi ya suTajjue khate daMte ya hiyanirae iriyAsamie bhAsAsamie esaNAsamie AyANabhaMDamattanikkhevaNAsamie uccArapAsavaNakhela-jallasiMghANapariTrAvaNAsabhie maNagutte vaigutte kAyagutte guttiM die guttabaMbhayArI cAI lajjudhaNNo tavassI khaMtIkhame jiiMdie sohie aNiyANe avahilesse amame akiMcaNe chinnagaMthe niruvaleve suvimalavarakasabhAyaNaM ceva mukkatoe saMkhe viva niraMjaNe vigayarAgadosamohe kummoiva iMdiyasugutte, accakaNagaM va jAyarUve, pukkharapattaM va niruva tyakta kahA jAtA hai / isa taraha isa sUtra dvArA cauthI samiti kI ArAdhanA prakaTa kI gaI hai aisA jAnanA cAhiye // sU-4 // rahita thAya che te tyakata AhAra kahevAya che, A rIte A sUtra dvArA cothI samitinI ArAdhanA pragaTa karavAmAM AvI che tema samajavuM joIe che sU. 4 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #930 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 872 prazravyAkaraNasUtre leve, caMdo iva somayAe sUrovva dittateye, acale jahamaMdare girivare, akkhobho sAgarevva thimiya puDhavI viya savvaphAsavisahe tavasAvi ya bhAsarAsicchanneva jAyatee jaliyahuyAsaNo viva teyasA jalaMte gosIsacaMdaNaM piva sIyale sugaMdhIya harao viva, samiyabhAve ugghosiyasunimmalaM AyaMsamaMDalatalaM va pAgaDabhAveNa suddhabhAve, soMDIro kuMjaro va, vasabho va jAyathAme, sIhova jahA migAhive hoi duppadharise, sArayasalilaM va suddhahiyae bhAraMDe ceva appamatte khaggivisANaM egajAe khANU va uDDhakAe suNNAgArevva appaDikamme suNNAgArA vaNassaMto nivAyasaraNappaivajjhAmaNamiva nippakaMpe jahA khuroceva egadhAre jahA ahIceva egadiTTI AgAsaM ceva nirAlaMbe vihage viva savvao vippamukke kaya. paranilae jahA ceva urae, appaDibaddho anilovva, jIvovya appaDihayagaI, gAme gAme ya egarAyaM Nagare Nagare paMcarAyaM dUijjaMte ya jitiMdie jiyaparisahe ya nibbhae viU saci. tAcittamIsaehiM davvehiM virAgayaMgae saMcayao virae mutte lahage niravakhe jIviyamaraNAsavippamukke nissaMdhaM nivvaNaM caritaM dhIre kAeNa phAsayaMte sayayaM ajjhappajjhANajutte nihue ege careja dhammaM // sU0 5 // ' evaM ' ityAdi TIkA-' evaM ' evam = uktaprakAreNa sAdhudharmanirataH ' se saMjae' sa saMyataH saMyamI -- vimutte ' vimuktaH saMgrahakaraNAd vimuktaH 'nissaMgo' niHsaGgaH pAI pacyu kA kAmakAreNa sAdharmanirataH se saMjapa sara zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #931 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a05 sU05 saMyatAcArapAlakasya sthitinirUpaNam 873 AsaktivarjitaH / nippariggaharuI ' niSparigraharuciH-parigraharucirahita ityarthaH, 'nimmame' nirmamaH mamatvabhAvavarjitaH 'nissinehabaMdhaNe' niHsnehabandhanaH= nirgataM snehabandhanaM yasmAtsaH-snehabandhanarahita ityarthaH, 'savvapAvavirae' sarvapApavirataH-kAyikavAcikamAnasikasarvavidhapApavarjita ityarthaH, tathA-'vAsIcadaNasamANakappe' vAsIcandanasamAnakalpaH, vAsI vasulA' iti bhASAprasiddhA, seva-vAsI-takSakatvena apakArI, tasmin tathA candanamivopakArakatvena candanam = upakArI, tasmiMzca apakArake upakArake dvayorapi samAnaH sadRzaH kalpaH AcAro yasya sa tathoktaH / yathoktam " yomAmapakarotyeSa, tattvenopakarotyasau / zirAmokSAyupAyena, kurvANa iva nIrujam // 1 // " evaM se ' ityAdiTIkArtha-( evaM ) isa prakAra sAdhu dharma meM lavalIna banA huA ( se saMjae ) vaha saMyamIsAdhu (vimutte ) saMgraha karane se vimukta bana jAtA hai ( nissaMgo) Asakti se varjita ho jAtA hai (nippariggaharUI ) parigraha kI ruci se rahita ho jAtA hai ( nimmame ) mamatvabhAva se vihIna ho jAtA hai ( nissiNehabaMdhaNe ) sneharUpabaMdhana se mukta bana jAtA hai ( savvapAvavirae ) kAyika, vAcika evaM mAnasika sarvaprakAra ke pApoM se virata ho jAtA hai ( vAsIcaMdaNasamANakappe ) tathA vAsI ( vasulA ) ke jaise apakAraka meM aura caMdana ke jaise upakAraka meM ekasA AcAra vAlA bana jAtA hai / jaise kahA hai " yo mAmapakarotyeSa, tttvenopkrotysau| zirAmokSAyupAyena, kurvANa iva nIrujam // 1 // " TI -20 pra12 sAdhu dharmamA bInanesa " se saMjae" te sayabhI sAdhu " vimutte" saDa 42vAnA ryathI vibhuta tha ya cha, "nissaMgo" sAsatithI 2Dita manI laya cha, "nipparigaharAI" pariyaDanI sayithI 2Dita tha6 laya cha, " nimmame " mamatva mA vinAnI manI taya cha, "nissiNeha baMdhaNe" sne 35 madhanathI bhuta tha laya cha, "savvapAvavirae" yi, pAthi bhane mAnasi se sarva prA2nAM pApAthI vi24ta 25 1ya cha " vAsI caMdaNasamANakappe" tathA painal " vasulA" na vA a54124 pratye tathA caMdananA jevA upakAraka pratye eka sarakhA banI jAya che. jemake kahyuM che " yo mAmapakarotyeSa, tattvenopakarotyasau / zirAmokSAdhupAyena, kurvANa iva nIrujam // 1 // zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #932 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 874 __ prazravyAkaraNasUtre athavA-vAsI-kASTatakSakazastravizeSaH ' vasulA' iti prasiddhaH, tasyai candanasamAna: candanatulya kalpa AcAro yasya sa tathoktaH, yathAcandanaM svacchedaka zastramapi sugandhayuktaM karoti tathA sAdhuH svasyApakAriNyapi kopaM na karoti pratyuta tasyopakAraM karoti, uktaJca " apakArapare'pipare, kurvantyupakAramevahi mahAntaH / surabhI karAti vAsI malayajamiha takSamANamapi // 1 // " iti / tathA--' samatiNamaNimuttale ThukaMcaNasame' samatRNamaNimuktaleSTukAJcanasamaH, samA stulyA stRNamaNimuktA yasya sH| tathA-leSTukAJcanayoH mRtkhaNDasuvarNayozca samaH, anayoH krmdhaarysmaasH| tathA-' same ya mANAvamANaNAe' samazca mAnA jo merA apakAra karatA hai, vaha apakAra nahIM karatA kintu naza maroDakara nIroga karane vAle kI taraha upakAra hI karatA hai athavA jisa prakAra apane ko kATane vAle vasUlA ko caMdana sugaMdha yukta kara detA hai usI taraha sAdhu bhI apane apakArI ke Upara krodha na karake usakA upakAra hI kahatA hai / jaise kahA hai " apakArapare'pi pare kurvantyupakArameva hi mhaantH| surabhI karoti vAsoM, malayajamiha takSamANamapi // 1 // " jo mahAn puruSa hote haiM ve apakAra karane meM tatpara hue prANiyoM ke Upara bhI upakAra hI karate haiM / jaise caMdana apaneko kATanevAle vasUleko bhI sugaMdhita kara detA hai| (samatiNamaNimuttaleTukaMcaNasame) tRNa, maNi, muktA miTTIkA khaMDa aura suvarNa usakI dRSTimeM samAna hI hote haiM arthAt -upekSAbhAva kI apekSA se vaha sAdhu ina saba padArthoM ko pakSapAta kI je mArA para apakAra kare che, te apakAra karatA nathI paNa nasa cALIne naregI banAvanAranI jema upakAra ja kare che. athavA je rIte pitAne kApanAra vAMsalAne caMdana sugaMdhIdAra banAve che e ja pramANe sAdhu paNa pitAnA para apakAra karanAra para krodha karatA nathI paNa tenA para upakAraja kare che. jema ke kahyuM che ke " apakArapare'pi pare kurvantyupakArameva hi mahAntaH / surabhI karoti vAsIM, malayajamiha takSamANamapi // 1 // " / jema caMdana potAne kApanArane vAMsalAne paNa sugaMdhita kare che, tema je puruSe mahAna hoya che teo apakAra karavAne tatpara thayela prANIo para 55 541204 42 cha. "samatiNa-maNi-muttalechu-kaMcaNasame " tRNu, bhaya, motI, mATInuM DhekuM, ane suvarNa tenI najare samAna ja hoya che. eTale ke upekSA bhAvanI apekSAe te sAdhu e badhA padArthone pakSapAtanI najare jete zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #933 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a05 sU05 saMyatAcArapAlakasthitinirUpaNam 875 pamAnanayoH, tathA - ' samiyara ' zamitarajAH zamitam = upazAntaM rajaH = pApaM yasya saH, athavA - zamitaM rataM viSayeSvanurAgo yasya saH, yadvA - zamito rayaH = viSayautsukyaM yasya saH, tathA samiyarAgadose ' zamitarAgadveSaH = zamitau rAgadveSau yasya saH, tathA - ' samie samiIsu' samitaH samitiSu = paJcasamitiparAyaNa ityarthaH, sammI ' samyagdRSTiH / tathA - ' je ya , yazva ' savvapANabhUesu ' sarvaprANa 4 bhUteSu = sarve ca te prANAH = dvIndriyAditrasAH, bhUtAH = sthAvarAsteSu 'same ' samaH, " " , , 'hu' sa khalu samaNe ' zramaNa: ' suyadhArae ' zrutadhArakaH ' ujjue RjukaH=abakraH, athavA-udyuktaH = Alasya varjitaH, ' saMjae ' saMyata: ' susAhU ' susAdhuH = suSThu nirvANasAdhanaparaH, tathA saccabhUyANaM sarvabhUtAnAM SaDjIvanikAyasya , dRSTi se nahIM nihAratA hai / (mANAcamANae same ya ) mAna aura apamAna meM vaha harSa viSAda se vihIna hotA hai / ( samiyarae ) usake pApa upazAnta ho jAte haiM / athavA-viSayoM meM anurAga yA usakA otsukyabhAva usakA sarvathA zAnta ho jAtA hai ( samiyarAgado se ) rAgadveSa zamita ho jhAte haiM / ( samie samiIsu ) pAMca samitiyoM meM vaha samita parAyaNa hotA huA (sammaddiTThI ) samyakdRSTivAlA bana jAtA hai / aura (je ya savvapANabhUesa same ) samasta dvIndriyAdika trasa jIvoM para aura sthAvararUpa samasta bhUtoM para usakA bhAva ekasA ho jAtA hai / ( se hu samaNe ) aisA vaha zramaNa ( suyadhArae) zrutakA dhAraka bana kara (ujjue) vakratA yA Alasya se rahita ( saMjae ) samyak yatanAvAn hI ho jAtA hai aura (susAhU) haraeka prakArakI apanI pravRttiko yatanAcArapUrvaka karane ke kAraNa vaha sacce artha meM sAdhu - nirvANa-mokSa ke sAdhana nathI. " mANA mANae same ya" bhAna ne ayamAnabhAM te harSaviSAha rahita manI laya che " samiyarae " tenA pApa upazAnta tha laya che. athvaaviSayA pratyenA anurAga ke temanA pratyenI utsukatA taddana zAnta thaI jAya che. "samiyarAgado se" tenA rAgadveSanu zamana ghaI laya che. "samie samiIsu" pAMtha samitiomAM te mita-parAyaNa thaIne " sammaddiTThI " sabhyaDradRSTivANI janI laya che. mane 'je ya savvapANabhUpasu same " samasta dvindriyAdi vara bhmane sthAvara3ya samasta bhUto para teno samalAva tharDa laya che. "se hu samaNe " bheve| te zramaSu "suyadhArae" zrutano dhAra4 manIne "ujjue" vaDatA se AAjasathI raDita " saMjae " sabhyazyatanAvANI manI laya che bhane " susAhU " potAnI dareka prakAranI pravRtti yatanAcArapUrvaka karavAne kAraNe te sAcA amAM sAdhu zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #934 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 876 " " 6 saraNaM zaraNam ' savvajagavacchale ' sarvajagadvatsalaH - sarvajIvayoniSu karuNAbhAvayuktaH, 'saccabhAsae ya' satyabhASakazca satyabhASAvivekatatparaH tathA - ' saMsAraMte Thiye ya ' saMsArAnte sthitAzca bhAvijanmarahitatvAt, imamevArtha zabdAyentareNAha saMsArasamucchinne' saMsArasamucchinnaH = saMsAraH = caturgatilakSaNaH samucchinno yena saH, ataeva ' sayayaM ' satatam ' maraNANaM ' maraNAnAM ' pArae ' pAragaH - muktasyo spanyabhAvena maraNAbhAvAnmaraNapAragatvaM bodhyam / tathA-' pArage ya' pAragaca savvesiM saMsayANaM' sarveSAM saMzayAnAm = sarvasaMzayocchedaka ityarthaH, tathA 'patrayaNamAyAhiM ahiM pravacanamAtRbhiraSTAbhiH = paJcasamititrigupti rUpAbhiH = sAdhanabhUtAbhiH prazravyAkaraNasUtre === karane meM tatpara - bana jAtA hai / tathA (saraNaM savvabhUyANaM) samasta bhUtoM kA rakSaka banA huA vaha sAdhu (sacca jagavacchale) sarva prakArakI jIva yoniyoM ke Upara apAra karuNAbhAva se sahita ho jAtA hai / ( sacca bhAsae ) usakI bhASA meM satyavAditA kI chApa laga jAtI hai aura vaha ( saMsArate Thie ) AgAmI janmase rahita honeke kAraNa saMsAra ke aMta meM sthita ho jAtA hai / isI bAtako sUtrakAra zabdAntarase samajhAte haiM( saMsArasamucchinne) usa sAdhukA caturgatirUpa saMsAra samucchinna ho jAtA hai / ata eva ( sayayaM maraNANapArae) vaha satat maraNa kA pAragAmI bana jAtA hai / kyoM kti mukta jIva kI phira saMsAra meM utpatti I nahIM hotI hai, isaliye usakA maraNa bhI nahIM hotA hai, ataH isI bhAva ko lekara ' vaha maraNa kA pAragAmI bana jAtA hai' aisA kahA gayA hai| ( savvesi saMsayANaM pArae ) vaha samasta prakArake saMzayoM kA ucchedaka 66 nirvANu sAdhavAne tatpara banI jAya che. tathA saraNaM savvabhUyANaM " samasta bhavana ra mane te sAdhu " savvajagavacchale " sarva aAranI va yoniyo para acAra uruNAbhAvathI yukta manI laya che. "sacca bhAsae " tenI vAlImAM satyavAhitAnI chApa bAgI laya che bhane te " saMsAra te Thie " bhAvatA 4nbhathI rahita hAvAne kAraNe saMsAranA antamAM sthita thai jAya che. e ja vAtane sUtrakAra mIla rIte zamhAdiGa 2zarathI sabhalave che - " saMsArasamucchinne " te sAdhunA thAragati3ya saMsAra samucchinna thA laya che. tethI " sayayaM maraNANapArae te kAyamane mATe maraNanA pAragAmI anI jAya che, kAraNa ke mUta jIvanI sa'sAramAM krIthI utpatti thatI nathI, tethItenuM maraNa paNa thatuM nathI. tethI e lAvane araNe "te bharaNunA pAragAbhI manI laya che" medhuM uddhuM che. " savvesi saMsayANaM pArae" te samasta prahAranA saMzayAnA ucche-nivAra thA laya che. zrI prazna vyAkaraNa sUtra " Page #935 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 5 sU05 saMyatAcArapAlakasya sthitinirUpaNam 877 ' aTTakammagaMThIvimoyage ' aSTakarmagrandhivimocakaH-aSTau aSTasaMkhyakA ye karmagranthayasteSAM vimocakaH, tathA-' aTThamayamahaNe' aSTamadamathana: aSTamadasthAnanAzakaH ' sasamayakusaleya' svasamayakuzalazca-svasiddhAntanipuNazca, cakArAt parasamayakuzalaH 'bhavai ' bhavati / tathA-' suhadukkhanidhise se' sukhaduHkhanirvizeSaH mukhaduHkhayoharSazokAdirahita ityarthaH, ' abhitaravAhirammi tavovahANammi' AbhyantarabArthI tapaupadhAne, tatra-cittanirodhaprAdhAnyena karmakSapaNahetutvAtprAyazcittAdiSaTakam-A. bhyantaram / bAhyazarIrasya parizoSaNena karmakSapaNahetutvAdanazanAdiSaTkaM bAhyam , ana. yordvandvaH, tasmin , tapa upadhAne-tapaeca mokSamArgasyopaSTambhakatvAdupadhAnaM tasmin , 'sayA' sadA ' suT Thujjae ' muSThudyataH = samyaktayA tadArAdhane tatpara ho jAtA hai / tathA (pAvayaNamAyAhiM ahiM ) pAMcasamiti, tIna gupti rUpa aSTa pravacana mAtAoM ke bala para vaha (aTThakammagaMThIvimoyaNe )ATha prakArake karmoM kI granthiyoM ko chor3AnevAlA bana jAtA hai / (aTThamayamahaNe) zuddha samyagdarzana kA pAlanakartA honeke kAraNa vaha ATha madoM kA vinAzaka hotA hai / ( sasamayakusale ya ) svasamayameM pUrNa niSNAta bana jAtA hai tathA cakArase parasamayakA jJAtA bhI bana jAtA hai / (suhadukkhanivvisese) sukha aura duHkha use ekase pratIta hone lagajAte haiN| vaha unameM harSa aura viSAda nahIM karatA hai / (abhitarabAhirammi tabovahANammi) cittanirodhakI pradhAnatAse karmakSapaNa ke hetubhUta hone ke kAraNa prAyaH zcitta Adi chaha prakAra ke Abhyantara tapa rUpa upadhAna meM tathA bAhya meM zarIra ke parizoSaNa se karmakSapaNa ke hetu hone se anazana Adi bAraha prakAra ke bAhya taparUpa upadhAna meM sadA (suTujjae ) acchI taraha " pavayaNamAyAhiM aTTahiM " pAMya samiti gulithI 43 prayana bhAtAsAnA mAthI te " aTrakammagaMThIvimoyaNe " 18 prA2na bhInI zahAne choDAvanA2 manI laya cha " aTThamayamahaNe " zuddha sabhyarUzananA pasanatA pAne 26 te mA4 mahanavinAza DAya che " sasamayakusale ya" svasamayamA pUrA niSNAta banI jAya che tathA vavArathI para samayane jANakAra banI jAya che. "suhadukkhanivvisese" subhamane hu: tene sa2i anaa bhAMDa . te tebhA hurSa , vizA4 42tI nathI. " abhitarabAhirambhi tavovahANammi" vittniriidhanI pradhAnatAthI karmakSayanA hetubhUta hovAne kAraNe prAyazcitta Adi cha prakAranAM Abhyantara taparUpa hovAne upadhAnamAM tathA bAhyamAM zarIranA parizeSaNathI karmakSayanA hetubhUta hovAne kAraNe anazana Adi bAra prakAranA bAhya tapa 35 5dhAnamA sahA " suTUThujjae" sA rIte te tat52 ya cha, saTave zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #936 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 878 prazravyAkaraNasUtre ityarthaH, tathA 'khate ' kSAntaH kSamAvAn ' daMte ya' dAntazca indriyadamanakArI ca, tathA-' hiyanirae ' hitanirataH AtmakalyANaparAyaNa ityarthaH, tathA-' iriyAsamie ' IryAsamitaH, 'bhAsAsamie ' bhASAsamitaH 'esaNAsamie ' eSaNAsamitaH ' AyANabhaMDamattanikkhevaNAsamie ' AdAnabhANDAmatranikSepaNAsamitaH 'uccArapAsavaNakhelajallasiMghANapariTThAvaNiyAsamie' 'uccArapAsavaNakhela siMghANasamie' uccAraprasravaNazleSmasiGghANajallaparipThApanikAsa mitaH, 'maNagutte / manoguptaH- vayagutte ' vacoguptaH, 'kAyagutte' kAyaguptaH ' gutidie ' guptendriyaH, * guptavaMbhayArI ' guptabrahmacArI, eSAmarthAH pUrva vyAkhyAtAH / tathA vaha tatpara ho jAtA hai arthAt bAhya aura Abhyantara tapoM kI ArAdhanA vaha bahuta acchI taraha se kiyA karatA hai| (khate) saba jIvoM para vaha kSamAbhAva rakhatA huA (daMte) aura apanI indriyoM kA damana karatA huA ( hiyanirae ) AtmakalyANa karane meM parAyaNa bana jAtA hai| tathA ( iriyAsamie ) IyAsamiti se yukta (bhAsAsamie ) bhASAsamiti se yukta, (esaNAsamie ) eSaNAsamiti se yukta (AyANabhaMDamattanikkhevaNAsamie ) AdAna bhAMDamatranikSepaNA samiti se yukta tathA (uccAra pAsavaNakhelasiMghANajallapariTThAvaNiyAsamie) uccAraprasravaNakhelasiMghANajallapariSThApanikA samiti se yukta (maNagutte vayagutte kAyagutte ) manogupti, vacanagupti kAyagupti ina tIna guptiyoM se gupta-rakSita AtmapravRtti vAlA banA huA ( guttidie ) apanI indriyoM para pUrNa aMkuza rakhane vAlA bana jAtA hai (gutta baMbhayArI) brahmacaryavrata kI nau koTi se sadA rakSA karane vAlA hotA hai / tathA phira ke bAhya ane atyaMtara tapanI ArAdhanA te bahu sArI rIte karyA kare che. " khaMte" 424 va 52 te samAnamA mata "date" bhane pAtAnI chandriyArnu bhana to " hiyavirae" mAtmasyA 42vAmA 52rAyaNa panI jaya cha. tathA " iriyAsamie" dhryA samitithI yuta " bhAsAsamie " bhASAsamitithI yuta, " esaNAsamie " messaae| samitithI yuta, " AyANa-bhaMDamattanikkhevaNAsamie " AhAna mAM3 bhatra nikSepa samitithI yuta tathA uccArapAsavaNakhelajallasiMghANaparidvAvaNiyAsamie " yA2 prakhaNa medha sidhA pariSTha pani samitithI yuta maNagutte vayagutte kAyagutte" bhanAzuti vacana-gupti ane kAyagupti, e traNe guptiothI gupta-rakSita Atma pravRtti pANI manAne " guttidie " potAnI chandriyo52 pUrNa madhuza rAmanA2 manI onya cha. "guttava bhayArI" prAyaya pratanI nava aTI sahI 2kSA 42nA2 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #937 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a05 sU0 5 saMyatAcArapAlakasya sthitinirUpaNam 879 dhanyaH " cAI ' tyAgI sarvasaGgatyAgAt, 'lajjU ' lajjAvAna = saMyamI ' ghaNNo ' samyagjJAna samyagdarzanasamyakcAritrarUpadhanalAbhayogyatvAt, ' tavassI' tapasvI - prazastatapoyuktatvAt khaMtikkhame ' kSAntikSamaH = labdhyAdi sAmarthye satyapi kSAntyA - kSamAguNena kSamate-sahate yaH sa tathoktaH, tathA - ' jiIdie ' jitendriyaH, ' sohie ' zodhitaH zuddhaH kSAlitamithyAtvAdikarmamalatvAt, ' aNiyANe ' anidAnaH - nidAnavarjitaH, 'ahilesse ' abahirlezyaH " a ' avidyamAnA bahi: saMyamAd bahiH lezyA = antaH karaNavRttiH, yasya so'bahirlezyaH, saMyamAntaHkaraNa ityarthaH, tathA ' amame' amamaH - mamatvavarjitaH, 'akiM(cAI) sarva saMga kA parityAga kara dene se vaha tyAgI kahalAne lagatA hai / (lajjU) lajjAvAn bana jAtA hai - vaha sadA isa bAta kA dhyAna rakhatA hai ki kahIM aisI pravRtti mujhase na bana jAve jo saMyama mArga ke viruddha hokara mujhe lajAne vAlI ho| aisA vaha saMyamI ( ghaNNo ) samyak jJAna, samyakU darzana aura samyakU cAritra rUpa dhana lAbha ke yogya ho jAne ke kAraNa dhanya mAnA jAtA hai / tathA (tavassI) prazastatapoM ko Acarita karane vAlA hone se tapasvI kahalAne lagatA hai, tathA (khaMtikkhame ) labdhi Adi rUpa sAmarthyasaMpanna hone para bhI vaha kSamAguNa se saba kucha sahane vAlA svabhAva bana jAtA hai| isa taraha (jiiMdie ) jitendriya, (suddha) mitthAtvAdi karmamalakSAlita hone se zuddha ( aNiyANe ) nidAna se rahita, ( avahilesso ) abahirlezyasaMyamayukta antaHkaraNa vAlA (amame ) mamatA se rahita ( akiMcaNe ) thAya che. tathA cAI " " sarva saganA tyAga karI devAthI te tyAgI kahevAvA sAge che. " lajjU " " te aMdarathI tathA mahArathI DhorInA jevA saraLa thaI jAya che athavA lajjAvAna khanI jAya che. te ha MmezA te vAtanI kALajI rAkhe che ke mArAthI kadAca evI pravRtti thaI na jAya ke je saMyama mArgInI virUddha hovAne arakhe bhAre savaM paDe. meSAM te sayabhI " ghaNNo " sabhyajJAna, samyak dana, ane samyak cAritrarUpa dhanalAbhane cAgya thaI javAne kAraNe dhanya bhanAya che. tathA " tavassI " prazasta tatho 42nAra hovAthI tapasvI uDevAvA lAge che, tathA " khatikkhame " samdhi sAhi3ya sAmarthya yukta DovA chatAM paNu te kSamAguNathI badhuM sahana karavAnI vRttivALA thai jAya che. A rIte jiidie " nitendriya, "suddha " mithyatvAdi karma maLanA kSaya thavAne kAraNe zuddha, " aNiyANe " nihAnathI rahita, " avahilesso " maDilezyasatyabhI ma MtaHzNuvANI " amame " bhamatAthI rahita, " akiMcaNe " samyina 26 66 zrI prazna vyAkaraNa sUtra ( - 6 Page #938 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazravyAkaraNasUtre caNe ' akiJcana:-nidravyaH, 'chinnagaMthe' chinnagranthaH-bAhyAbhyantaraparigraharahitaH, tathA-' nirubaleve' nirupalepaH rAgadveSavarjitaH, tathA-' sucimalavarakaMsabhAyaNaM ceva' suvimalavarakAMsyabhAjanamiva muvimalaM nirmalaM yadvarakAMsyabhAjanaM tadiva "vimuttatoe' vimuktatoyaH jalaleparahitaH, zramaNapakSe sambandhahetusnehavarjita ityarthaH tathA- saMkhe viva nirajaNe' zaMkha iva niraJjanaH, ayaM bhAvaH-yathA zaMkho nirajano'rthAcchuklo bhavati, tathA sAdhurapi nirajanA=rAgAdikRSNatArahito bhavati / ata eva 'vigayarAgadosamohe ' vigatarAgadveSamoha, vigatAnaSTA rAgadveSa mohAH yasmAt saH tathA 'kummo iva' kUrma iva iMdie mugutte' indriyeSu guptaH-yathA kacchapo grIvAdi svAGgAni saMgopya gupto bhavati tathaiva sAdhurapi viSayebhya indriyANi saMgopya gupto bhavati / tathA-'jaccakaNagaM va jAtyakanakamiva=zuddhakAJcanamiva 'jAya. rUve' jAtarUpA rAgAdikSArarahitatvAt , svasvarUpasaMmpannaH, tathA 'pukkharapattaM va' akiMcana bhAva se yukta, (chinnagaMthe ) bAhya aura AbhyaMtara parigraha se varjita, banA huA vaha sAdhu (niruvaleve ) rAga aura dveSa se nirlipta bana jAtA hai aura ( muvimalavarakaMsabhAyaNaM ceva vimuttatoe ) nirmala kAMsyapAtra kI taraha jala se munipakSa meM sambandha ke hetubhUta sneha se rahita hotA huA ( saMkheviva niraMjaNe ) zaMkha kI taraha niraMjana-zukla arthAta rAgAdika kI kRSNatA se rahita ho jAtA hai| isiliye vaha (vigayarAgadosamohe ) rAga dveSa evaM moha se rahita ho jAtA hai tathA ( kuMmo iva iMdiya sugupte ) kUrma-kacchapa kI taraha indriyagupta kahalAtA hai arthAt jisa prakAra kacchapagrIvAdika apane avayavoM ko chupAkara zarIra meM gupta ho jAtA hai usI prakAra vaha sAdhu bhI viSayoM se indriyoM ko haTAkara surakSita bana jAtA hai| tathA (jaccakaNagaM va jAyarUve) mAthI yuta, " chinnagaMthe" || mane pAlyanta2 pariyaDathI 2Dita bhane ta sAdhu "niruvaleve" 22 // ane dveSathI masita manIya cha, bhane " subimalavara -kaMsabhAyaNaM ceva vimuttatoe" ni sAnA pAthIbha thI 2hita-munipa asapanA hatabhUta snehathI 2Dita-ne" saMkheviva nirajaNe " manAva nirana-sa34 meTale " vigayarAgadosamohe " 2||||hinii thI 2Dita tha taya cha, tathA " kumo iva iMdiyasugutte" yAnI 2 ndriyagupta kahevAya che. eTale ke jema kAcabA pitAnA grIvAdika avayavone zarIramAM chupAvIne gupta thaI jAya che tema sAdhu paNa viSayamAMthI Indriyone haTAvIne surakSita mAnI jaya che. tth| "jaccakaNagaM va jAyasave" zuddha suvarNa nIma zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #939 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - -- - sudarzinI TIkA a0 5 sU05 saMyatAcArapAlakasyasthitinirUpaNam 881 puSkarapatramiba-kamalapatramiva 'niruvaleve ' nirupalepaH-bhogagRddhilepApekSayA, tathA 'somAyAe ' saumyatayA saumyapariNAmena 'caMdo iva' candra iva, tathA-'sUrovva' sUra iva 'dittatee , dIptatejAH = dIptaM tejo yasya saH, tathA-'girivare maMdare' girivaro mandaraH 'jaha ' yathA - iva sakalaparvatazreSThameruriva ' acale' acalA parISahAdau satyapi nizcalaH, tathA-' akkhobhe' akSobhaH kSobhavajita:nistaraGgaH, 'sAgarovva' sAgara iva 'thimie' stimita:-kaSAyataraGgavarjinaH, tathA-' puDhavI viva' pRthivIva 'savvaphAsavisahe' sarvasparzaviSahaH-zubhAzubhasparzeSu samacitta ityartha?' tathA-' tavasAvi ya' tapasA'pi ca hetubhUtena ' bhAsarAsicha. nneva ' jAtatee' bhasmarAzicchanna iva jAtatejAH, yathA-bhasmAcchanno bahiruparizuddha suvarNa kI taraha vaha rAgAdikarUpa kSAra se rahita hone ke kAraNa apane nijarUpa se sampanna ho jAtA hai| ( pukkharapattaM va niruvaleve) kamala patra kI taraha bhogoM meM gRddhirUpa lepa se vaha rahita bana jAtA hai / (somAyAe caMdoiva ) saumyatA se vaha caMdra kI taraha (sUrovvadittatee) sUrya kI taraha vaha dIpta teja camakane vAlA ho jAtA hai| tathA (girivare maMdare jaha acale) giri vara sumeru parvata kI taraha vaha pariSaha Adi ke Ane para acala susthira banA rahatA hai| aura (akkhobho sAgarovva ) nistaraMga sAgara kI taraha akSobha-kSobha se rahita bana jAtA hai (thimie) stimita-kaSAyarUpataraGgoM se rahita bana jAtA hai| tathA (puDhavIviya savvaphAsavisahe ) jisa prakAra pRthavI samasta prakAra ke spoM ko sahana karatI hai usI prakAra vaha bhI zubha aura azubha sparzo meM samacitta ho jAtA haiM / ( tavasA vi ya bhAsarAsicchanneba te rAgAdika rUpa kSArathI rahita hovAne kAraNe pitAnA nijarUpathI saMpanna thaI taya cha. '' pukkharapattaMva niruvaleve" mA 53 rebha. 4thI masita 2 cha tema te logothI masita tha taya che. " somAyAe caMdo iva" sIbhyatAmA te yandranA vo "sUrovva dittatee " sUrya nIma te vIsa te-tevI 4 jaya cha. tathA " girivare maMdare jaha acale" niz1i2 subherunI bha te 521par3a mAha na to 5 sayasa, susthi2 2 cha. mane " akkhobho sAgarovva" 12||35saanaa va te kSoma-kSobha 2Dita sanI laya che. " thimie" stibhita-4pAya35 tamAthI 2Dita manI taya che. tathA " puDhavIviya savva phAsavisahe " bha pRthvI 5 42n| sapani sahana 42 cha ta te 55 zubha mane mazula 25 mAM samanApANI tha taya che. " tavasA viya bhAsa zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #940 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 882 prazravyAkaraNasUtre dAhakatvamaprakAzayannapyantarjAjvalyamAno bhavati, tathaiva zramaNo bahiH zuSko rUkSa: kAntirahito'pyantaH stapojanitadIptyAdedIpyamAno bhavatIti bhAvaH / tathA'jaliyahuyAsaNo viba ' jvalitahutAzanaiva-pradIptAnirava ' teyasA' tejasA jJAnarUpatejasA 'jalaMte ' jvalan-dIpyamAnaH, bhAvatamovinAzakatvAt 'gosIsacaMdaNaM piva ' gozIrSacandanamiva 'sIyale ' zItalA manastApopazamanAt 'sugaMdhI ya' sugandhinA, surabhigandhena zIlasaugandhyAt ' harao viva' idaka iva-jalAzaya iva * samiyabhAve ' samikabhAvaH sama eva samikaH, sa bhAvo yasya saH, ayaM bhAvaH-yathA hRdo vAtAbhAve taraGgAbhAvena nimnonnatarAhityena samAkAratayA parijAyatee ) bhasma rAzi se channa aMgni jisa prakAra Upara se apane dAhakatva pariNAmako prakAzita nahIM karatI huI bhI bhItarameM jAjvalyamAna rahA karatI hai usI tarahase vaha sAdhu bhI bAhirase zuSkakAya, rUkSa aura kAntirahita hotA huA bhI bhItarameM tapajanita dIptise dedIpyamAna hotA hai / tathA-(jaliya huyAsaNoMviva teyasA jalaMte) pradIptavahni jisa prakAra apanI prabhA se camakatI rahatI hai usI prakAra yaha bhI bhAvatama kA vinAzaka hone se jJAnarUpa teja se camakatA rahatA hai| (gosIsacaMdaNaMpiva sIyale ) gozIrSa caMdana jisa prakAra zItala aura sugaMdhita hotA hai usI prakAra yaha sAdhu bhI manastApa ke upazamana se zItala hotA haiM aura (sugaMdhIya haraoviva samiyabhAve ) zIla kI sugaMdhI se ida kI taraha samabhAvavAlA arthAt jisa prakAra jalAzaya vAyu ke abhAva se taraMgoM ke utthAna patana se rahita hone ke kAraNa U~cA nIcA nahIM rAkhicchanneva jAyatee' 21manA DhasA nAya 27sI abhima. 52thI potAnA dAhakatA pragaTa karatI nathI chatA aMdara saLagatI prakAzita rahe che, tema te sAdhu paNa bahArathI zuSka zarIra vALe, rUkSa ane kAti rahita hovA chatAM 555 marathI ta5 bhanita tethI dIpyamAna DAya che. " jaliya huyAsaNoviva teyasA jalaMte " prahIta. masima pAtAnA tethI 24tI 23 cha tama ta mAvatamano vinAza pAthI jJAna 35 tethI yamarato 27 cha. "gosIsacaMdaNaMpiva sIyale " mAzISa yana zAta ane sugadhita DAya cha te prAre bhanana tArnu upazamana thavAne // 2 // o tara DAya cha bhane " sugaM. ghiyaharaoviva samiyabhAve" sanI sumadhathI sa12nA samAna samamA vALa hoya che, eTale ke jema vAyunA abhAve taraMgenA utthAna tathA patanathI rahita hovAne kAraNe sarovaranI sapATI UMcInIcI lAgatI nathI paNa zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #941 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a05 sU0 5 saMyatAcArapAlakasya sthitinirUpaNam 6 " lakSyate, tathaiva zramaNo'pi mAnApamAnayorananubhavAt harSaglAnyorabhAvAtsarvadaikarUpa eva bhavatIti / tathA - ugdhosiyasunimmalaM ' mArjitasunirmalam = mArjitaM = taloparisthitamalApanayanena, ataeva - sunirmalaM suprasannam, ' AyaMsamaMDalatalaM va ' AdamaNDalatalamitra = Adarza :- darpaNastasya yanmaNDalatalaM - maNDalAkAraM talaM tadiva 'pAgabhAveNa ' prakaTabhAvena - amAyitvAdanigUhitabhAvena ' suddhabhAve ' zuddhabhAvaH zuddhaH bhAvaH svarUpo yasya saH, tathA - ' kuMjaro va ' kuJjara iva ' sauMDIro' zauNDIraH = parISada sainyanirdalanasamarthaH, vasabhova , vRSabha va 'jAyathAme ' jAtasthAmA = yathA vRSabho bhArodvahane sAmarthyayukto bhavati, tathaiva svIkRtamahAvratabhArodvahane sAmarthyasaMpanna ityarthaH / tathA-' sIho va ' siMha iva zramaNaH, amumevArthaM spaSTayatijahA ' yathA siMha ' migAhive, mRgAdhipaH - atha ca taiH ' duppadhari se ' duSpradhRdikhatA hai kintu ekasA AkAra vAlA parilakSita hotA hai usI prakAra yaha sAdhu bhI mAna aura apamAna ke anubhava se rahita hone ke kAraNa harSa aura glAni, ina donoM prakAra ke bhAvoM se rahita bana jAtA hai, ataH vaha sarvadA eka rUpa meM hI rahA karatA hai / ( ugghosiya maMDalaM AyaMsamaMDalatalaM va pAgaDabhAveNa suddhabhAve ) mAMjane se Upara ke maila ke haTA dene se - nirmala bane hue darpaNamaMDala kI taraha isa kA svarUpa amAyI hone ke kAraNa prakaTa rUpa se zuddha rahatA hai / ( soMDIro kuMjaro va) kuMjara ke jaisA yaha zauMDIra - parISaharUpI sainya ke nirdalana karane meM samartha hotA hai / (vasabhova jAyathAme) vRSabha kI taraha jAtasthAmasvIkRta mahAvratarUpa bhAra ke vahana karane meM zaktizAlI hotA hai / ( sIhova jahA migAhive hoi duppadharise) siMha jaise mRgoM kA adhipati aura unake dvArA aparAbhavanIya hotA hai usI taraha vaha sAdhu bhI 883 66 eka sarakhI lAge che e ja pramANe sAdhu paNa mAna ane ane apamAnanA anubhavathI rahita hAvAne kAraNe harSa ane zAka e anne prakAranA bhAvAthI rahita manI laya che tethI te hamezA samabhAvathI 4 2De che. " ugghosiyamaMDala' Aya'sama' Dalatalava pAgaDabhAveNa suddhabhAve " mAMnvAthI uparano bhesa dUra urI nAkhavAthI nima La anela darpaNanI jema tenuM svarUpa amAyI havAne kAraNe pragaTa 3ye zuddha rahe che. "soMDIro kuMjarova" hAthInI prema te zauMDIra - parISaD3yI sainyanA abhyaradhAlu aDhI nAvAne samartha hoya che. "vasabhova jAyathAme " vRSalanI bha te svIkRta mahAvratarUpa kheAjAnuM vahana karavAne zakitazALI hAya che. " sIho jahA migAhi hoi duppadharise " prema siMha bhRgono adhipati tathA temanAthI zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #942 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 884 prazravyAkaraNasUtre vyaH-aparibhavanIyo ' hoi' bhavati, tathaiva sAdhuH parISahairaparAjito bhavati / tathA 'sArayasalilaM va zAradasalilamiva zaradRtusambandhijalamiva 'suddhahiyae' zuddhahadayaH -svacchAntaH karaNa ityarthaH, tathA 'bhAraMDe ceva' bhAraNDa iva=bhAraNDapakSIva ' appamatte' apramattA pramAdavarjitaH 'khaggivisANaM va' khajiviSANamiva khaDgI= geDA' itiprasiddho vanyazcatuSpadavizeSaH, tasya viSANaM-zRGgamiva 'ega jAe' ekajAta:yathA-khaginaH zRGgAmekaM bhavati, tathaiva sAdhurapi rAgadveSarahita ekAkI bhavati / tathA-' khANva ' sthANuriva * uDkAe' UrdhvakAyaH kAyotsargakAle, tathA ' su paNagArevca' zUnyAgAramiva apratikarmA zarIrasaMskAravarjita ityarthaH, tathA 'suNNAgArAvaNassaMto' zUnyAgArApaNasyAntaH zUnyasyAgArasyApaNasya ca antaH=madhye nivAyasaraNappadIvajjhAmaNamiya' nirvAtazaraNapradIpadhyApanamiva-nirvAto vAtarahito yaH zaraNapradIpaH-gRhapradIpastasya dhyApanamiva-prajvalitazikheva nippakaMpe' dezavirati zrAvakoM kI apekSA sakalasaMyama kA adhipati aura pariSahoM se aparAjita hotA hai| (sArayasalilaM va suddhahiyae) vaha zarat Rtu saMbaMdhI jala ke samAna svaccha aMtaH karaNa vAlA hotA hai, (bhAraMDe. ceva appamatte ) bhAraMDapakSI ke samAna vaha pramAda se varjita hotA hai, (khaggivisANaM va egajAe ) geDo ke sIMga ke samAna vaha eka jAta hotA hai-arthAt jaise geMDA kA zrRMga eka hI hotA hai usI taraha sAdhu bhI rAgadveSa rahita hone se ekAkI hI hotA hai| (khANUva uDakAe ) sthANu jisa prakAra urdhvakAya hotA hai usI prakAra sAdhu bhI kAyotsarga ke samaya urdhvakAya hotA hai| (suNNAgArevva apaDikamme ) zUnya gRha jaise saMskAra vihIna hotA hai usI prakAra sAdhu bhI zArIrika saMskAra se varjita hotA hai / (suNNAgArAvaNassaMto nivAyasaraNaSpaIvajjhAmaNamiva ajeya hoya che tema sAdhu paNa deza virati zrAvakenI apekSAe sakaLa saMyabhnii madhipati mane parIpAthI 2052rita DAya cha. " sArayasalilaM va suddhahiyae" te 124 RtunanI samAna 2127 mata:4262pAle DAya che. "bhAraNDe ceva appamatte" bhAra pakSInA rote prabhAha 2Dita hAya che. khaggivisANaM va egajAe " gAnA zigAnI bha te 24ii 31. cha. meTale ke jema geMDAne eka ja ziMgaDuM hoya che te pramANe sAdhu paNa rAgadveSa Dita vAthI sI 24 DAya che. "khANUva uDDakAe " sthAbha upAya cha tebha sAdhu 55] yotsanA samaye ya DAya che." suNNAgArevva apaDikamme " mAlI mAna ma. sa2412 viDIna DAya cha tema sAdhu 51 zArI2i4 sN24||2 2Dita DAya cha, "suNNAgArAvaNassaMto nivAyasaraNappar3a zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #943 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a05 sU05 saMyatAbArapAkalasya sthitinirUpaNama 885 niSpakampaH divyAdhupasargasaMsarge'pi dharmadhyAnAdau nizcala ityarthaH, jahA khuro' yathA kSuraH kSura iva ' egadhAre ceva ' ekadhArazcaiva, yathA kSuraekadhArastathaiva sAdhurutsargarUpaikadhAro bhavati, varddhamAnapariNAmadhArakaityarthaH, jahA ahI' yathA'hiH=ahirivasarpa iva ' egadiTThI ceva ' ekadRSTizcaiva-mokSe baddhalakSya ityarthaH, tathA-' AgAsaM ceca nirAlaMbe' AkAzamiva nirAlambaH / yathA'kAzaAlambanavarjitastathaiva zramaNo'pi grAmadezakulAghAlambanarahita ityarthaH, tathA-' vihage viva' vihaga iva pakSIya 'savvao' sarvataH * vippamukke vipramuktaH niSparigraha ityarthaH, tathA-'urae nippakaMpe) zUnya ghara aura zUnya ApaNa-dukAna ke bhItara nirvAta (vAyurahita) pradeza meM rakhe hue dIpaka kI prajvalita lauM jaise niSprakaMpa hotI hai usI prakAra sAdhu bhI devAdikRta upasargoM ke Ane para bhI dharmadhyAna Adi meM niSprakaMpa nizcala banA rahatA haiN| (jahAkhuro ceva egadhAre) jaise kSurA UstarA-eka dhAra vAlA hotA hai usI prakAra sAdhu bhI utsargarUpa eka dhAra vAlA hotA hai| arthAt-sAdhu ke pariNAma prakRSTa vizuddhi ko liye baDhate hI rahate haiM, ve pratipAtI pariNAmoM vAle nahIM hote haiM / (jahA ahI ceva egadiTThoM) sarpa jisa prakAra eka dRSTivAlA hotA hai usI prakAra sAdhu bhI apane lakSyarUpa eka mokSa meM nibaddha dRSTivAlA hotA hai| (AgAsaM ce va nirAlaMbe) AkAzakI taraha vaha AlaMbana-sahArA se rahita hotA hai arthAt sAdhu ko grAma deza, kula AdI kA AlaMbana nahIM hotA hai| vaha ina saba grAmAdi se sarvathA rahita hI hotA hai / (vihage viva savvao viSpamukke ) vihagapakSI kI taraha vaha sarvataH vipramukta hotA hai parigraha se varjita hotA va jjhAmaNamiva niSpakaMpe" mAsI gha2 bhane mAsI AnanI ma42 vAyunI asara rahita sthAnamAM rAkhela dIvAnI saLagatI javALA jema niSpakaMpa ( sthira ) hoya che tema sAdhu paNa devAdikRta upasargo naDatAM chatAM paNa dharmadhyAna AdimAM saya 23 che. "jahA khuro ceva egadhAre " ma khurA-mastro me dhaarvaaye| hoya che tema sAdhu paNa utsagarUpI eka dhAravALe hoya che-eTale ke sAdhunI manavRtti prakRSTa vizuddhione mATe vadhatI ja rahe che, te pratipAti pariNAbhovaanne ddaat| nathI. "jahA ahIceva egadiTThI" ma sA5 se TivANA hoya che tema sAdhu paNa pitAnA lakSyarUpa eka mekSamAMja lIna daSTivALo hoya cha. " AgAsaM ceva nirAlaMbe" mazanI ma ta nizasabhI DAya cha saTase ke sAdhune gAma, deza, kuLa AdinuM avalaMbana hotuM nathI. te grAmAdi samasta bhavasAganAthI 2hita DAya che. "vihage viva savvao vippamukke" vi61pakSInI ma te saba 4Are bhuta hoya cha-pariyaDa 2hita hAya che. " kaya. zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #944 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazravyAkaraNasUtre jahA' urago yathA-sarpa iva 'kayaparanilae ceva' kRtaparanilayazcaiva-kRtaH AzrayIkRtaH paranilayo yena saH, ayaM bhAvaH-yathA sarpo'nyakRtabile tiSThati, tathaiva zramaNaH parakRtagRhe tiSThati / tathA-' anilovya ' anila iva-pavana iva 'appaDibaddho' apratibaddhaH-apativandhavihArItyarthaH, tathA ' jIvovya ' jIva iva 'appaDihayagaI' apratihatagatiH= sarvadezavihArItyarthaH / atra sarvatra 'caitra' zabdaH samuccayArthaH, 'gAme gAme ya' grAme grAme ca ' egarAyaM' ekarAtraM 'Nagare Nagare' nagare nagare 'paMcarAyaM' pazcarAtram , ' dUijjato' dravan-viharan , nivAsaM kurvanityarthaH, tathA -- jiiMdie ' jitendriyaH, 'jiyaparIsahe' jitapariSahaH, ataeva 'nibhae ' nirbhayaH - viU ' vidvAna-tattvajJa ityarthaH, 'sacittAcittamIsaehiM' hai ( kayaparanilae jahA ceva urae ) sarpa kI taraha vaha dUsare ne apane nimitta banAye hue ghara meM rahatA hai, arthAt jisa prakAra sarpa anya cUhe Adi se banAye gaye bila meM rahatA hai usI prakAra sAdhu bhI gRhastha ke banAye hue ghara meM rahatA hai| (appaDibaddho anilovva ) anila pavana-kI taraha vaha apratibaddha - pratibandha se rahita hotA hai arthAt vaha sAdhu apratibandha vihArI hotA hai| tathA (jIvovva appaDihayagaI) jIva kI taraha vaha apratihata gativAlA hotA hai-usakA vicaraNa sarvatra hotA hai-use kIsI bhI deza meM vicaraNa karane kA niSedha nahIM hotA hai / (gAme gAme ya egarAyaM ) vaha hara eka grAma meM eka rAtrI tathA (Nagare Nagare ya paMcarAyaM) tathA pratyeka nagara meM pAMca rAtri taka (dUijjate ) ThaharatA hai / tathA (jiiMdie) jitendriya (jiyaparisaheya) jitaparISaha ata eva (niae ) nirbhaya (viU) vidvAn-tattvajJa, vaha paranilae jahA ceva urae" sapanA rebha te mAge potAnA bhATa manAai gharamAM rahe che, eTale ke jema sarpa uMdara Adie banAvelA daramAM rahe che tema sAdhu 55] Dasthe nAsA gharamA 2 cha. " appaDibaddho anilovba" anila-pavananI jema te apratibaddha-pratibaMdhathI rahita hoya che-eTale ke te mapratima viDArI ya che. " jIvovva appaDihayagaI" nIma te mapra: tihata gativALA hoya che. tenuM vicaraNa sarvatra hoya che. tene koI paNa pradeshmaa viyvaan| viSedha to nathI. " gAme gAme ya egarAya" te 424 ||mmaa me rAtrI tathA " Nagare Nagare ca paMcarAya" tathA pratye: nAma pAya rAtri sudhI " dRijjate '' 2|4y che. tathA "jidie " tindriya" jiyapari. saheya" pazaSaDAne nA2 pAthI "ninbhae" nimaya " viU" vijJAna zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #945 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 5 sU05 sayatAcArapAlakasya sthitinirUpaNam 887 sacittAcittamizrakeSu 'davvehiM' dravyeSu 'virAgayaMgae ' virAgatAM gataH=mUrchA. rAhitya prAptaH, 'saMcayao' saJcayataH-saMcayakaraNAt 'virae' virataH 'mutte' muktaH bAhyAbhyantaraparigraharahitaH, 'lahue' laghukaH-gauravatrayatyAgAt , 'niravakaMkhe' niravakAGkSa: AkAGkSA varjitatvAt , 'jIviyamaraNAsavippamutte' jIvitamaraNAzAvipramuktaH jIvitAzAmaraNAzAbhyAM rahitaH, 'dhIre dhIraH buddhimAn , ' nissaMdhaM' sandhirahitaM cAritrapariNAmabyavacchedAbhAvAt , ' nivvaNaM' nivraNa-niraticAram 'caritaM ' cAritraM-saMyamaM ' kAyeNa' kAyena-kAyavyApAreNa na tu manorathamAtreNa 'phAsayaMte ' spRzan , tathA-'sayayaM ' satatam ' ajjhappajjhANajutte' adhyAtmadhyAnayuktaH 'nihue ' nibhRtaH upazAntaH ' ege' ekArAgAdisahAyavarjitaH 'dhamma' dhamai zrutacAritralakSaNaM 'carejja ' caret anupAlayet ||suu05|| sAdhu (sacittAcittamIsaehiM davvehiM virAgayaMgae) sacitta, acitta aura mizra dravyoM meM mUcho rahitapane ko prApta hokara (saMcayao virae) saMcaya karane se virakta ho jAtA hai aura ( mutte) bAhya aura AbhyaMtara parigraha se rahita ho jAtA hai| isa taraha (lahue ) gaurava ya ke tyAga se laghu banA huA zramaNa (niravakaMkhe) AkAMkSA se varjita hone ke kAraNa (jIviyamaraNAsavippamutte ) jIvana kI AzA aura maraNa kI bhayase rahita ho jAtA hai / isa prakAra (dhIre) ina samasta pUrvokta vizeSaNoM se viziSTa banA huA tattvajJa zramaNa (nissaMdhaM) cAritrapariNAma kI saMdhi-vyavaccheda ke abhAva se (nivvaNaM) nirativAra (caritaM ) cAritrasaMyama ko ( kAraNa) kAya ke vyApAra se, nahIM kI manoratha mAtra se (phAsayaMte) dhAraNa kara (ajjhappajjhANajutte ) adhyAsmadhyAna meM lavalIna banatA huA (nihue ) upazAnta bhAva se saMpanna tatvajJa meve te sAdhu " sacittAcittamIsaehiM davvehiM virAgayagae " sathitta, mayitta mane mizra dravyomA bhamatva 2DitatAne prArIne " sacayao virae" saba 42pAthI vi24ta taya cha bhane " mutta" mA mana mAlyanta2 pariyaDathI 2khita 25 taya che. 2 // zata " lahue" gauravatrayanA tyAthI raghu bhane zrama niravakaMkhe" 2ixikSAdhI 2Dita pAne 20 " jIviyamaraNA savippamutte" bananI maa|| mane bhanI mAthI 2Dita laya che. 2 zata " dhIre" te saghA vizeSAthI yuti mana tatvajJa zrama " nissadha " yAritra pariNAmanI sadhi-vyavarachehane samAve" nivvaNa" niratiyAra "caritta" yAritra-sayamana kAraNa " yanA vyApArathI-manA25thI / naDI-" phAsayate" dhA26 4Ine "ajjhappajjhANajutte" madhyAtmadhyAna sIna manIne "nihue" zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #946 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazravyAkaraNasUtre mUlam - imaM pariggahaveramaNaparirakkhaNaDayAe pAvayaNaM bhagavayA sukahiyaM attahiyaM peccAbhAviyaM AgamesibhadaM suddhaM neyAuyaM akuDilaM aNuttaraM savvadukkhapAvANaM viusamaNaM, tassa imA paMcabhAvaNAo carimassa vayassa huMti, pariggahaveramaNa rakkhaNDayAe // sU0 6 // imaM ca ' ityAdi TIkA- 4 " imaM ca ' idaM cAparigrahanAmakaM paJcamaM saMvaradvAraM 'pariggahaveramaNaparirakkhaNaiyAe' parigrahaviramaNaparirakSaNArthatayA parigrahaviramaNasya parirakSaNameva arthaH prayojanaM yasya tat, tadeva tattA, tayA atra svArthe tala, parigrahahitiparitrANAyetyarthaH, hokara (ege ) rAgAdika bhAvoMse varjita honese eka, aisA jo hotA hai vahI (dhammaM ) cAritrarUpa dharmako (carejja) pAlana karanevAlA ho sakatA hai / bhAvArtha sUtrakArane isa sUtra dvArA yaha spaSTa kiyA hai ki parigrahavirata rUpa sAdhu dharma meM lavalIna bane hue manuSya kI sthiti kaisI ho jAtI hai| tathA jaba vaha isa sthiti se saMpanna banegA taba hI pUrNarUpa se vaha zramaNa dharma ke pAlana karane kA adhikArI bana sakatA hai anyathA nahIM | sUtra meM yahI viSaya zabdAntaroM se samajhAyA gayA hai || sU05 // phira bhI kahate haiM-' imaM ca ' ityAdi0 | TIkArtha - ( imaM ca ) yaha aparigraha nAma kA pAMcavAM saMvara dvArarUpa ( pAvayaNaM ) pravacana ( pariggahaveramaNaparirakkhayAe ) parigrahaviramaNa upazAnta lAvathI yukta thaha ne "eMge" rAjAdiGa lAveothI rahita hovAthI yeU, sevA ? thAya che te 4 " dhammaM " yAstriya dharmanuM " carejja" pAsUna 42nAra thaI zake che. bhAvArtha 888 sUtrakAre A sUtramAM e spaSTa karyuM che ke parigrahathI virakta thavA rUpa dharmoMmAM lIna banela manuSyanI sthiti kevI thaI jAya che tathA jyAre te A sthitie pahoMce tyAre ja te sapUrNa rIte zramaNa dharmanuM pAlana karavAne pAtra anI zake che khIjI koI paNa rIte nahIM sUtramAM e ja viSaya judA judA zabdo dvArA samajAvavAmAM AvyA che. aa sU. 5 66 " quil se i--" gH a" Seult. TIartha - "ima' ca" yA parizraDu nAmanA pAMyamAM savaradvAranaM "pAvayaNaM" avayana pariggahaveramaNaparikkhaNaTTyAe ' " parigraha viramaNa vratanI rakSAne mATe " bhaga zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #947 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a05 sU0 6 saMyatAcArapAlakasya sthitinirUpaNam 889 'pAvayaNaM' pravacanaM ' bhagavayA ' bhagavatA 'sukahiyaM ' sukathitam ; ' atahiyaM ' Atmahitam , ' peccAbhAviyaM ' metyabhAvikam 'AgamesibhadaM ' AgamiSyadbhadraM ' suddhaM ' zuddhaM 'neyAuyaM ' naiyAyikam ' akuDilaM ' akuTilam 'aNuttaraM ' anuttaraM 'sambadukkhapAvANaM ' sarvaduHkhapApAnAM viusamaNaM' vyupazamanam / eSAM vyAkhyA pUrva gatA / ' tassa' tasya-aparigrahanAmakasya ' carimassa' caramasya anti masya ' saMvaradArassa' saMvaradvArasya 'imA paMca bhAvaNAo' imAH vakSyamANAH pazca bhAvanAH 'huti ' bhavanti / kimarthaM bhavanti ? ityAha-' pariggahaveramaNarakkhaNaDhayAe ' parigrahaviramaNarakSaNArthatAyai-aparigrahaparirakSaNArthamityarthaH // sU. 6 // vrata kI rakSA ke liye ( bhagavayA sukahiyaM) bhagavAna ne kahA hai / yaha ( attahiyaM ) AtmA kA hitakAraka hai| (pecAbhAviyaM) paraloka meM bhI zubha phala kA dAtA hai / isI nimitta se yaha (Agamesi bhaI ) bhaviSyat kAla meM kalyANa prada hai yaha ( suddhaM ) sarvathA nirdoSa hai / (neyAuyaM) vItarAga sarvajJa evaM hitopadezaka prabhu dvArA bhASita hone se nyAya saMpanna hai| (akuDilaM) RjubhAva kA janaka hone se akuTila hai| (aNuttaraM ) sarva zreSTha hone se anuttara hai| tathA ( savvadukkhapAvANaM) samasta prakAra ke duHkha janavaha jJAnAvaraNIya Adi aSThavidha karmoM kA (viusamaNaM) upazamaka hai| (tassa carimassa saMvaradArassa) usa antima saMvaradvAra kI (imA paMcabhAvaNAo) ye vakSyamANa pAMca bhAvanAe haiM jo (pariggahaveramaNarakkhaNaThyAe huMti ) parigraha viramaNa vrata kI rakSA karane vAlI hotI haiM / suu06|| vayA sukahiyaM " bhagavAne Dasa cha " attahiyaM " mAtmAnu ti|24 che. " paJcA bhAviyaM" 52sabhA 55 zuma 3 huna che. me 4 42Ne te " Agamesi bhara"maviSyamA syAhAyI che, te "suddhaM " tadana niSi cha" neyAuyaM" vItarAga sarvajJa ane hitopadezaka prabhu dvArA kathita hovAthI te nyAyayukta che. " akuDila" *numAna na pAthI ta maTi cha " aNuttara" sarvazreSTha upAthI te anuttara cha. tathA " savvadukkhapAbANaM" samasta prA2nA 44 shaan|127|5 mA 83 44 / 2 // bhani " viusamaNaM " S52mAna 42 // 2 cha. "tassa carimassa saMvaradArassa" te mantima sava2vAranI " imA paMcabhAvaNAo" mA pramANe pAya mAnA cha / "parigaggahaveramaNarakSaNaTrayAe huMti" pariyaDa vi2mANa vratanI 26 // 42nArI ya cha / sU. 6 // zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #948 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazravyAkaraNasUtre samprati paJca bhAvanA abhidhAtukAmaH prathamAM bhAvanAmAha-'paMcamaM ' ityAdi mUlam-paDhamaM soiMdieNa soccA sahAI maNuNNabhadagAI, kiMte, varamurayamuiMgapaNavadadurakacchabhIvINa-vipaMcivallaIbaddhI saka-sughosa-zaMdi-sUara-parivAdiNi vaMsatUNaga-pavyaya-taMtItalatAla-tuDiya-nigghosa- gIyavAiyAiM NaDaNadRgajallamallamahigavelabaMga-kahagapavagalAsaga-Aikkhaga--laMkha-maMkha-tuNailla tuMbavINiya-tAlAyara-pakaraNANi ya bahUNi mahurasagIyasussa. rAiM kaMcI mehalAkalAvagapataraka--patarekapAya -- jAlakaghaMTiya khikhiNi rayaNorujAlaya chadiyaneuracalaNamAliyakaNaganiga' DajAlakabhUsaNasadANi lIlacaMkammamANANudIriyAI taruNIjaNahasiya bhaNiya kalaribhiyamaMjulAiM guNavayaNANi ya bahUNi mahurajaNabhAsiyAI aNNesu ya evamAiesu sadesu maNuNNabhaddaesu na tesu samaNeNa sajiyavvaM na rajiyavaM na gijjhiyavaM na mujjhiyavvaM na vinighAyaM AvajiyavvaM na lubhiyavvaM na tusiyavvaM na hasiyavvaM na saiM ca maiM ca tattha kujA / puNaravi ya soiMdieNa soccA sadAiM amaNuNNapAvagAiM kiMte, akosapharUsakhiMsaNa avamANaNa tajjaNanibbhacchaNaM dittavayaNa tAsaNa ukkUjiya ruNNaraDiyakaMdiya vigghuTarasiyakaluNavilaviyAiM aNNesu ya evamAiesu sadesu amaNuNNapAvaesuna tesu samaNeNaM rusiyavvaM na hIliyavvaM na niMdiyavvaM, na khisiyavvaM, na chiMdiyavyaM na bhiMdiyavvaM, na vaheyavvaM, na du guMchAvattiyAvi labbhA uppaaeuN| evaM sAiMdiyabhAvaNAbhAvio zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #949 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a05 sU07 'nispRhatA' nAmakaprathamabhAvanAnirUpaNam 891 bhavai aMtarappA maNuNNAmaNuNNa subhidubbhirAgadose paNihiyappA sAhU maNavayaNakAyagutte saMbuDe paNihiiMdie careja dhammaM // sU0 7 // ___TIkA-'paDhama' prathamAM niHspRhatvAbhidheyAM bhAvanAmAha-'soIdieNa' zrotrendriyeNa-karNena 'socA' zrutvA 'saddAI' zabdAn , kIdRzAn ? 'maNuNNabhadagAI' manojJabhadrakAn=manojJAH manoharA ataeva bhadrakAH karNendriya sukhajanakAstAn 'kiM te' kA~stAn kathaMbhUtA~stAn ? ityAha-' varamurayamuiMgapaNavadadurakacchabhI vINavipaMcivallaibaddhIsakasughosaNaMdisUsaraparivAdiNi vaMsatUNagapavyayataMtItalatAlatuDiyanigghosa. ____ aba sUtrakAra isa vrata kI pAMca bhAvanAoM ko prakaTa karane ke abhiprAya se sarva prathama usakI prathama bhAvanA ko kahate haiM--'paDhama' ityaadi| TIkArtha-(paDhama) isa vrata kI pahilI bhAvanA kA nAma nispRhatA hai, vaha bhAvanA isa prakAra se hai-(soiMdieNa ) zrotrendriya se, (maNuNNabhaddagAI) manojJa ataeva madhura aise (saddAI) zabdoM ko ( socA) suna karake sAdhu kA kartavya hai ki vaha kabhI bhI unameM Asakti na kare rAgabhAva se unameM na ba~dhe, unameM vaha gRddhibhAva na kare aura mohita na ho tathA jo dveSa paidA karane vAle hoM unameM vaha ruSTha na ho| isI viSaya ko sUtrakAra ina nIce kI patiyoM dvArA spaSTa karate haiM-(kiM te) be kauna 2 se haiM-isa prakAra kI zaMkA karane vAle ke prati ve kahate haiM ki suno ve isa prakAra se haiM (varamurayamuyaMgapaNavadurakacchabhI vINa vipaMci-ballai-baddhIsaka-sughosa-zaMdi-sUsara-parivAdiNivaMsatUNaka have sUtrakAra A vratanI pAMca bhAvanAo pragaTa karavAnA uddezathI sauthI 5i tanI prathama bhAvanA viSa cha-" paDhamaM" tyAha 10-"paDhama" 2mA pratanI paDasI bhAvanAnu nAma nispRDatA cha, te bhAvanA yA pramANe cha-"soiMdieNa" zrotrandriyathI. "maNuNNabhaddagAi" bhanAi DAvAthI madhu2 mA cha " sadAi" zo " socA" sAmajIna tama mAsata thaq joIe nahIM e sAdhunuM kartavya che, temAM rAgabhAva na rAkhe, temanAmAM teNe mRddhibhAva kare joIe nahIM, mohita thavuM joIe nahIM. e ja viSayane sUtrA2 liyenI bITIsI dvArA 25STa 42 cha-" kiM te" te zaha! 4 // 4 // jyA cha. 2 42nI 24 42nA2 te 4 cha meM sAmane te mA prabhArI cha-"vara -muraya-muyaMga-pANava-dadurakacchabhI-vINa-vipaMci-ballaibaddhIsaka-sughosa--disUsara zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #950 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazravyAkaraNasUtre gIyavAiyAiM ' varamurajamRdaGgapaNavadadurakacchapI vINAvipaJcIvallakI baddhIzakasugho. SanandosusvaraparivAdInIvaMzatUNakaparvajatantrItalatAlatruTitanighoSagItavAditAni , tatra-varamurajAH zreSThamRdaGgAH, mRdaGgAH-prasiddhAH, paNavAH laghupaTahAH, dardurAH carmAvanaddhamukhAH kalazAH kacchapI-kacchapAkArI vAdyavizeSaH, vINAvipazcIvallakya e. tAstisro vINAbhedAH, baddhIzakaM vAdyavizeSaH, sughoSA ghaNTAvizeSaH, nandiA-dvAdazatUryasamudAyaH, dvAdazavidhatUryANi yathA "bhaMbhA 1 mukuMda 2 maddala 3 kaDaMba 4 jhallari 5 huDukka 6 kaMsAlA 7 / kalaha 8 talimA 9 vaso 10 saMkho 11 paNavo 12yavArasamo // 1 // " iti / susvaraparivAdinI-vINAvizeSaH, vaMzaH veNuH, tUNako vAdyavizeSaH, parvajovaMzaparvanirmito vAdyavizeSaH, tantrI vINAvizeSaH, tAlahastAH, tAlA:-kAMsikAH, pancayataMtItala-tAla-tuDiya nigghosagIyavAiyAI) varamurajauttama eka jAta kA mRdaMga, mRdaMga-sAmAnya mRdaMga, paNava-choTADhola, darduracamaDe se maDe hue mukhavAle kalaza, kacchapI-kacchapAkAra vAdyavizeSa, vINA, vipazcI, vallakI-ye tInoM vINA ke hI bheda haiM, baddhIzaka-vAdyavizeSa, sughoSA-eka prakAra kA vAdyavizeSa ghaMTa, nandi-bAraha prakAra ke bAjoM kA samUha ve isa prakAra hai-bhaMbhA 1, mukuMda 2, mardala 3, kaDaMba 4, jhAlara 5, huDaka 6, kaMsAla 7, kalaha 8, talimA 9, vasa 10, zaMkha 11, paNava 12, susvaraparivAdini eka vizeSa prakAra kI vINA vaMza-bAMsurI, tRNaka-eka prakAra kA vAdyavizeSa jise hindI bhASA meM ramatUlA kahate haiM, parvaja-vaMza ke paryoM se nirmita kiyA huA eka prakAra kA vizeSa vAdya, tantrI-vINA vizeSa-jise hindiI meM sAraMgI kahate haiM, tala-parivAdiANa-vaMsatUNaka-pavaya-taMtItalatAla-tuDiya-nigghosa-goya vAiyAI" 12 bhu204-se tanA uttama. bhRga, bhRhA-sAmAnya bhRha, 541-nAnI dAsa, dara-cAmaDAthI maDhela mukhavALo kaLaza, kacchapI-kAcabAnA AkAranuM eka vAjiMtra, vINuM, vipaMcI, vallakI-e traNe vINanA prakAro che, baddhIzaka-eka prakAranuM vAdya, sughASA-eka prakArane khAsa ghaMTa, nanTi-bAra prakAranA vAji. jAnA samUDa ta ma pramANe cha-(1) sabhA (2) bhu, (3) mahasa, (4) 4 , (5) Aba2, (6) hu44, (7) sAsa, (8) 44, (8) tasImA, (10) 1sa, (11) zama, mane (12) 5441. sus12 parivAhinI- prAnI vaNA, vaMza-baMsarI, tuNaka-eka prakAranuM khAsa vAgha jene hiMdI bhASAmAM ramatulA kahe che, parvaja-vAMsamAMthI banAvela eka prakAranuM khAsa vAdya, tatrIsaaraa, ta-hAtha, tAsama021, athavA tatAra-hAthAyI 5DAtI dial, zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #951 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 5 sU07 'nispRhatA' nAmakaprathamabhAvanAnirUpaNam 893 athavA-talatAlAH=hastatAlAH, truTitaMbAdyavizeSaH, eSAM yo nirghoSo ninAdaH, tathA-gIta-gAnam , vAdita-sAmAnyavAdyam , eSAM dvandvaH, tAni tathoktAni, tathA 'NaDaNaTTagajallamallamuhigavelaMbaga-kahagapabagalAsaga-AikkhagalaMkhamaMkha-tUNaillatuMbavINiyatAlAyarapakaraNANi ya' naTanartakajallamallamauSTikaviDambaka-kathaka plavakalAsakAkhyAyakalaGkhamaGkSaNikatumbavINika tAlAcaraprakaraNAni ca, natra-naTAH nATayakAriNaH, nartakAH nRtyakAriNaH, jallAH carmarajjUmavalambya krIDAkArakAH, mallA:-mallayuddhakAriNaH, mauSTikAH muSTiyuddhakArakAH, viDambakA vidUSakAH, kathakAH= katthaka ' itiprasiddhA gAndharvavidyAvizAradAH, plavakA kUrdanakAriNaH, lAsakAH 'lAsya' iti nATaka vizeSakAriNaH, akhyAyakAHkathAkArakAH, laGkAH mahAvaMzAgrabhAgamadhiruhya krIDAkAriNaH, maGkhAH citraphalakahastAH krIDakAH, hAtha, tAla-kaMsikA-jhAMje, athavA talatAla-hAthoM kI tAla, truTitavAdyavizeSa, Ina saba ke nirghoSoM-zabdoM ko tathA gItoM ko evaM sAmAnya vAjoM kI AvAjoM ko tathA (nar3a-nagajallamalla-muhiga-velaMbagakahagapavagalAsaga-Aikkhaga-laMkhamaMkhatUNailla tuMbavINiyatAlAyara pakaraNANi ) naTa-nATaka karane vAle naToM ke, nartakoM-nRtya karane vAloM ke, jalla carma rajjU kA avalambana kara ke krIDA karane vAloM ke, mallamalla yuddha karane vAloM ke, mauSTika-muSTi se yuddha karane vAloM ke, viDambaka-vidUSakoM ke, kathana-gAMdharvavidyA vizAradoM ke, plavaka-uchalakUda karane vAle manuSyoM ke, lAsaka-lAsya nAmakanATaka vizeSa ko karane vAloM ke, AkhyAyaka-kathA kahane vAloM ke, laDa-bar3e 2 vaMza ke agrabhAga para car3hakara vividha prakAra ke khela karane vAloM ke, maMkha citra phalakoM ko hAtha meM lekara khela tamAsA karane vAloM ke tUNika-tUNa truTita-eka jAtanuM vAgha, e badhAnA avAjane tathA gItAne tathA sAmAnya pAnitrAnA savAgane tathA "naDanagajallamallamudvigavela bagakahagapavagalAsaga Aikkhaga-laMkhamaMkhatUNa- illatuMbavINiya-tAlAyarapakaraNANi " naTa-naTa4 2nAra naTenA, nartaka-nRtyakaranAranA, jalla-cAmaDAnI derI para kIDA karanAranA, mallabhsyuddh 42nA2nA, bhauSTi-bhuSTiyuddha 42nAranA, vi38-vipInA, 4thgAMdharva vidyA vizAradanA, lavaka-kUdakA bharanAra mANasonAM, lAsaka-lAsyanAmanA eka khAsa prakAranAM nATaka karanAranA, AkhyAyaka kathA karanAranA. laMkha uMcA uMcA vAMsanI Toce caDIne vividha prakAranA khela karanAranA, maMkha-citranAM kulake hAthamAM laIne khela tamAsA karanAranA, tUNika-tRNanAmanuM vAjiMtra vagA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #952 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 894 prazravyAkaraNasUtre tUNikA:-tUNAbhidhAnavAdyavizeSavAdakAH, tumbapINikA:-tumbavINAvAdakAH, tAlAcarAH=tAlaM hastAghAtarUpamAcaranti ye te tathoktAH-tAlavAdina ityarthaH, eSAM dvandvaH, teSAM yAni prakaraNAniprakarSaNa karaNAni tAni tathoktAni, kAni tAnI ? tyAha- bahUNi ' bahUni-anekapakArANi, 'mahurasaragIyamussarANi' madhurasvarANi-madhurasvarANAM gAyakAnAM gItAni-gAnAni ca tAni susvarANi / tathA' kaMcImehalAkalAvagapatarakapayarekapAyajAlakaghaMTiyakhikhiNirayaNorujAlayachuddiya neuyacalaNamAliyakaNaganigaDajAlakabhUsaNasadANi' kAJcImekhalAkalApakamatarakamatarekapAdajAlaka ghaNTikAkiGkiNI-ratnoru-jAlaka-kSudrikA-nUpura-caraNamAlikA kanakanigar3a--jAlakabhUSaNazabdAn / tatra-kAJcI-kaTibhUSaNam , mekhalo'pi kaTibhUSaNabhedaH, kalApako grovA'bharaNam , pratarakANi pratarekAzca AbharaNavizeSAH, pAdajAlakaM-caraNAbharaNam , ghaNTikA = prasiddhA, kiGkiNyaH = kSudraghaNTikAH, ratnoru. jAlakam ratnanirmitaM jaGghAbharaNam , kSudrikA AbharaNavizeSAH, nUpuraMpAdabhUSaNam , caraNamAlikAH-pAdAbharaNavizeSAH, kanakanigar3AsvarNabhUSaNavizeSAH, jAlakaM cApyAnAmaka vAdyavizeSa ko bajAne vAloM ke, tumbavINika-tumbavINA ko bajAne vAloM ke, tAlAcara-tAlI bajAne vAloM ke dvArA acchI taraha se kiye gaye ( bahUNi ) aneka prakAra ke (mahurasaragIyasussarAI) madhura svaragarbhita gItarUpa svaroM ko, tathA- (kaMcI mehalAkalAvaga-patara-kapaya-reka-pAya-jAlaka-ghaMTiya-khikhiNi - rayaNorujAlayachuddiya-neuyacalaNamAliyakaNaganigaDa-jAlaka-bhUsaNasahANi ) kAMcI-kaTibhUSaNa, mekhalA, kalApaka-grIvAbharaNa-prataraka, prateraka ye donoM eka prakAra ke AbharaNa vizeSa hote haiM, pAdajAlaka-caraNA. bharaNa, ghaNTikA, kiGkiNI-choTI 2 ghaMTikAe~, ratnorujAlaka-ratnanirmita jaMghAbharaNa, kSudrikA-AbharaNavizeSa, nUpura-pAdabhUSaNa-vichiyA, caraNamAlikA-pAdAbharaNavizeSa,kanakanigaDa-svarNanirmitabhUSaNavizeSa, aura un||2 ||2saarii te 42vAmA pAsa " bahUNi " bhane 42 // " mahura saragIyasussarAI" bha72 212yuta silt35 25zane tathA " kaMcI mehalAka lAvaga-pataraka-payareka--pAyajAlaka--dhaMTiya--khikhiNirayaNorujAlaya-chuddiyaneuyacalaNa-mAliya-kaNaga-nigaDa-jAlaka-bhUsaNasahANi" yI-TibhUSAzu, memsaasera, kalApaka-DekanuM ghareNuM-pratiraka, prateraka e baMne eka prakAnAM khAsa AbhUta po cha, 4-5garnu mAbhUSaNa, Ti,-dhUdharI, fell-nAnI nAnI ghUgharIo, napura-jhAMjhara, vichiyA, caraNamAlikA, e badhA AbhUSaNanAM avAjane zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #953 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a05 sU07 nispRhatA'nAmakaprathamabhAvanAnirUpaNam 895 bhUSaNavizeSaH, eSAmitaretayogadvandvaH, etAnyeva bhUSaNAni, teSAM zabdAstA~stathotAn , tathA-' lIlacakammamANudIriyAI lIlAcaGkramyamANodIritAna-lIlayA cakramyamANAnAM salIlaM gacchantInAm , udIritAn bhUSaNajanitAn zabdAn , tathA-'taruNIjaNahasiyabhaNiyakalaribhiyamaMjulAI' taruNIjanahasitabhaNitakalaribhitamaJjulAni-taruNIjanasya yAni hasitAni bhaNitAni, kalaribhitAni-madhuraraNanAni-majulAni-manoharANi ca tAni tathoktAni, tathA-'guNavayaNaNi ya' guNavacanAni ca kAmaguNavarddhakavacanAni ca 'bahUNi' bahUni-anekavidhAni tathA 'mahUrajaNabhAsiyAI' madhurajanabhASitAni madhurANi yAni janabhASitAni tAlasvaratyuktAni gAyakajanagAnAni tAni zrutvA, 'samaNeNa ' zramaNena - sAdhunA ' tesu ' teSu maNuNNabhadaemu ' manojJabhadrakeSu -- saddesu' zabdeSu tathA -- aNNesu ya' anyeSu ca eva mAiesu' evamAdikeSu zabdeSu na 'sajjiyavvaM ' na saktavyam-Asaktina kartavyetyarthaH, tathA-'na rajjiyavvaM ' na raktavyaM-rAgo na kartavyaH, 'na gijjhiyavyaM na gardhitavyam-gRddhibhAvo na kartavyaH, tathA-' na mujjhijAlaka-eka prakAra kA AbhUSaNa vizeSa, ina saba zabdoM ko tathA ( lIlacakammamANu dIriyAI ) lIlAsahita jAtI huI strIyoM ke bhUSaNoM ke zabdoM ko, tathA ( taruNIjaNahasiyabhaNiyakalaribhiyamaMjulAI ) taruNiyoM ke hasita, bhaNita, kalaribhika aura manohara, aise ( bahaNi guNavayaNANi ) aneka prakAra ke kAmaguNavardhaka vacanoM ko tathA ( mahurajaNa bhAsiyAiM tAlasvarayukta gAyakajanoM ke gAnoM ko sunakara ke sAdhuko (tesu maNuNNabhaddaesu) una manojJa evaM madhura (saddesu) zabdo meM tathA ( aNNesu ya evamAiesu ) isI prakAra ke aura bhI dUsare zabdoM meM (na sajjiyavva ) Asakti nahIM karanA cAhiye, (na rajjiyavvaM ) rAga nahIM karanA cAhiye, (na gijjiyavvaM ) gRddhibhAva nahIM karanA cAhiye, arthAt tathA " lIlacakammamANudIriyAi" dIsAsahita tI zrImAna mAbhUpAnAM mavAne tathA "taruNIjaNa-hasiya-bhaNiya-kalaribhiya-maMjulAI " taruNImAnAM sita, maNita, rimita bhane manAGa2, mevA "bahUNi guNavayaNANi " bhane prA2nama zahone tathA "mahurajaNabhAsiyAI" gAyInAM tara 212yuta gItAne sAmanIne sAdhuse " tesu maNuNNamaddaesu " te manojJa bhane madhura "sahasu " zahoma tathA "aNNesu ya evamAiesu, mevA prA2nai vil AvomA 55 "na sajiyavva" 2mAsahita 42vIna se nahI " na rajiyavya" 2 // 2 // 42 naye nahI, " na gijjhiyavva " ddhimAna zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #954 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazravyAkaraNasUtre yavvaM ' na mohitavyam-tatra moho na kartavya ityarthaH, tathA-'viNighAyaM' vinighAtaH tadartha cAritrabhraMzaH, AvajjiyacaM' ApattavyaH kartavyaityarthaH, tathA-' na lubhiyacaM ' na lobdhavyam-lobho na kartavya ityarthaH, 'na tusiyavvaM ' na toSTavyammanojJazabdAdiSu prasannamanasA na bhAvyamityarthaH, tathA-' na hasiyavvaM ' na hasitavyam-vismayena hAso na kartavyaH, tathA-zramaNaH 'tattha' tatra-manojJabhadrakazabda viSaye 'saI' smRti-smaraNaM ca 'maI' marti-buddhinivezaM ca na kujjA' na kuryAt / 'puNaravi ya' punarapi cAmanojJAdi zabdaviSaye procyate-'soiMdieNa' zrotrendriyeNa * soccA ' zrutvA ' saddAI' zabdAn kIdRzAn ? ' amaNuNNapAvagAiM ' amanojJapApakAn-amanojJAH amanoharA ataeva-pApakAH azubhAstAn ki te' lalacAnA nahIM cAhiye, (na mujjhiyavvaM) uname moha nahIM karanA cAhiye, (na viNighAyaM AvajjiyavvaM ) unake nimitta apane cAritra ko bhraSTa nahIM karanA cAhiye, (na lubhiyavvaM ) unameM lubhAnA nahIM cAhiye, (na tusiyavvaM ) unase prasannamana nahIM banAnA cAhiye, (na ha. siyavvaM ) haMsanA nahIM cAhiye, aura (na saiM ca tatthakujjA) na una manojJazabdAdikoM kI yAda karanA cAhiye aura na unameM apanI buddhi ko hI lagAnA caahiye| isI prakAra (puNaravi ya) phira (soiMdieNa) zrotra indriya se ( amaNuNNapAvagAiM ) amanojJa ataeva aruci kAraka azubha (saddAI) zabdoM ko (soccA) sunakara sAdhu kA kartavya hai ki vaha una para dveSa bhI na kare-nAka mu~ha na sikoDe, isI viSaya ko aba sUtrakAra ina paMktiyoM dvArA spaSTa karate haiM-ve kauna se haiM isa zaMkA ke samAdhAna vanasaTale sayAna me nahI . " na mujjhiyavva" tabhanAmA bhAI 42ve name nahI "na viNidhAyaM Avajiyavya" temanA nimitta potAnA yAritrane bhraSTa 42vu naye nahI, "na lubhiyavva" tamA sayAg naye nahI. " na tusiyaba" temA bhanane prasanna mana naDI. "na hasiyava" usane nahI, mane "na saiM ca maI ja tattha kujjA" te mane zabdAdikone yAda karavA joIe nahIM. ane temAM pitAnA manane meyaa|| he nahI'. merI pramANe 'puNaravi ya" jI "soiMdieNa" zrotra. nyathI " amaNuNNapAvagoI" mamanojJa bhane te 4AraNe 2525424 bhazuma " sahAI" zahIne " soccA" sAmAjIne tanA pratye dveSa 555 na 42v| joIe te sAdhunuM kartavya che-tenA taraphanA tiraskArathI nAka ke meTuM saMkecavuM bagADavuM joIe nahIM, e ja viSayane sUtrakAra A paMkitao dvArA spaSTa kare che te kyA kayA prakAranA che te zaMkAnA nivAraNanA mATe teo te ama zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #955 -------------------------------------------------------------------------- ________________ surzinI TIkA a04 sU07 'parigrahaviramaNa'nAmakaprathamabhAvanAnirUpaNam 897 kA~stAn-kathambhUtA~stAn zabdAn ityAha-- ' akkosapharusakhisaNaavanANaNatajjaNanibhaMchaNaMdittavayaNatAsaNaukkUjiyaruNNaraDiyakaMdiyaNigdhuTarasiyakaluNavilaviyAiM ' AkrozaparuSakhisanAvamAnanatarjananirbhatsanadIptavacanatrAsanotkUjitaruditaraTitakranditanighuSTarasitakaruNavilapitAni-tatra-AkrozaH = ' re duSTa ! mriyasve ' tyAdivacanam , paruSaM-re mUrkha ! re caura ! ityAdi, khiMsanam-nindAvacanaM 'kuzIlo'si, nirlajjo'sI' tyAdirUpam , avamAnanam apamAnajanakavacanaM, tvaGkArAdirUpam , tarjanam 'jJAsyasi re duSTa ! mamAvajJAyAH phalam ' ityAdirUpam nirbharsanam 'apasara re nirdaya ? mama dRSTipathAdityAdirUpam , dIptavacanam kupitavacanam-trAsanam=andhakArAdau phetkArAdirUpaH zRgAlAdizabdaH, utkUjitamnimitta ve una amanojJa pApaka zabdoM ko kahate hai--(akosapharusa-khisaNa-avamANaNa- tajjaNa-ninbhacchaNa-dittavayaNa-tAsaNaukkUjiya-ruNNa-raDiya-kaMdiya--NigghuTTha-rasiya-kaluNa-vilaviyAI) 're duSTa ! mara jA' ityAdi prakAra ke jo zabda hote haiM-ve Akroza zabda haiM, kaThora zabdoM kA nAma paruSa hai-jaise-'o mUrkha ! are o caura !' Adi / niMdAtmaka zabdoM kA nAma khiMsana hai, jaise-'tu baDe khoTe svabhAva kA hai, tU bar3A be zarama hai ' ityAdi / 'tU' Adi zabda apamAna janaka zabda haiN| jina zabdoM se dUsaroM ko DATanA hotA hai ve tarjanA zabda hai, jaise- o duSTa ! avajJA karane kA phala maiM tujhe batAU~gA / tathA 'o nirdaya / mere sAmane se haTa jA' ityAdi prakAra ke vAkya nirbhatsana vAkya kahalAte haiM / kupita vacanoM kA nAma dIptavacana hai / aMdhakAra Adi meM phutkAra Adi rUpa zabdoM kA nAza pA54 zahone satAve che.." akkosa-pharusa-khisaNa-avamANaNa-tajjaNanibbhacchaNa-dittavayaNa-tAsaNa-ukkUjiya-ruNNa-raDiya-kaMdiya-Nigdhu-rasiya-kaluNa -bilaviyAI" " duSTa ! bharI" chatyAhi 42 // zahone mAzag kahe che, kaThera zabdane paruSa zabda kahe che, jevAM ke " e mUrkha ! are o yo2" mA 525 zawo cha. "tuM gha! 25 svabhAvANI cha, tu ghrii| mezarama cha" mAhi nihatma hone jisana cha. "tu" mAha a5mAnajanaka zabdo che. je zabdo dvArA bIjAne dhamakI apAya che te zabdane tane zabdo kahe che, jevAM ke "re duSTa mArI avajJA karavAnuM phaLa huM tane cakhADIza" tathA ""are nirdaya ! mArI najarathI dUra thA" ItyAdi prakAranAM vAkayone nirbhasanA vAkaya kahe che. krodhayukta vacanane dIpta vacana kahe che. zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #956 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 898 prazravyAkaraNasUtre avyaktamahAdhvanikaraNam , ruditam-sAzrurodanam , raTitaM-kalahAyitaM-kalahavAkyamityarthaH kranditam iSTaviyogAdau krandam , nighuSTam uccairnAdakaraNam , rasitam =zUkarAdivat zabdakaraNam , karuNavilapitam-putrAdimRtyau sakaruNavilApakaraNam , eteSAmitaretarayogadvandvaH, tAni zrutvA zramaNena tesu' teSu 'amaNuNNapAvaema' amanojJapApakeSu amanojJAzubhepu, 'saddesu ' zabdeSu tathA-'aNNemu ya evamAiesu' anyeSu ca evamAdikeSu samupasthiteSu zabdeSu ' na rusiyadhvaM ' na roSitavyam-roSo na kartavyaH, ' na hIliyavvaM ' na hIlitavyam avajJA na kartavyetyarthaH, 'na nidiyavvaM ' na ninditavyam-nindA na karttavyA, ' na khisiyavvaM ' na khisitavyamnAma trAsana hai / jisa prakAra zRgAla Adi ke zabda hote hai / aspaSTa jora 2 se bolane kA nAma uskUjita hai| AMsU nikAla 2 kara rone kA nAma rudita hai / kalahavardhaka vAkyoM kA nAma raTita hai / iSTa ke viyoga Adi hone para jo rudana karate samaya vacana nikalate haiM ve naMdita vacana haiM / U~ce svara se jo bolane meM Ate haiM ve nighuSTa zabda haiN| sUara Adi ke jaise zabdoM kA bolanA isakA nAma rasita hai| putra Adi ke mara jAne para jo karuNa vilApa kiyA jAtA hai| aura usa samaya jo zabda muMha se nikalate haiM ve karuNa vilapita haiM / aise zabdoM meM tathA ( aNNesu ya evamAiesu saddesu ) isI prakAra ke aura bhI zabda jo ( amaNuNNapAvaesu ) amanojJa azubha hoM una zabdoM meM (samaNeNa) zramaNa kA kartavya hai ki vaha unameM ( na rusiyavvaM ) roSa na kare / aMdhakAra AdimAM kukAra AdirUpa zabdonuM nAma trAsana che, ziyALa AdinA avAja te prakAra hoya che. jora jorathI aspaSTa bolavuM tene utkRjita zabda kahe che. AMsuM pADI pADIne raDavAnA avAjane rudita zabda kahe che. kalahavardhaka vAkane raTita vAkya kahe che. IMTane viyega Adi thatAM rudananI sAthe je vacana nIkaLe che tene kaMditavacana kahe che. UMcA AvAjathI bolatA vacanane niSTa zabda kahe che. sUara Adi jevA zabdo bolavA te rasita zabda kahevAya che. putra AdinuM matyu thatAM je karuNa vilApa karAya che. ane tyAre je zabda moDhAmAMthI nIkaLe che te karuNa vilapita kahevAya che. evAM zabda pratye tathA " aNNesuya evamAiesu saddesu" me 4 42i lan Awa! 2 " amaNuNNapAvaesu" mamanojJa ane azubha DAya, te zothI "na rusiyavva" zeSa na 42" samaNeNa" te zramAna tavya che. " na hIliyavvaM" tebhanI avajJA 42vI nahIM, "na nidiyavva" niMhI na 42vI, "na zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #957 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 5 sU07 'parigrahaviramaNa'nAmakaprathamabhAvanAnirUpaNam 899 parasamakSaM ca nindA na kartavyA, 'na chidiyavvaM ' na chettabyam amanojJa zabdakartudravyasya chedo na kAryaH, tathA-'na bhiMdiyavvaM ' na bhettavyam , tasyaiva na bhedaH kartavyaH, ' na vaheyadhvaM ' na hantavyam-tasyAniSTa zabdakarturvadho na kartavyaH, tathA'duguMchAvattiyAvi' jugupsAttikA'pi zabdaviSaye svasya parasya vA ghRNAttirapi, ' uppAeuM' utpAdayituM na labbhA' na labhyA-nocitA, yathA-svasya parasya vA hRdi zabdaviSayA jugupsA prAdurbhavenna tathA kartavyamiti bhAvaH / atha prathamabhAvanAnigamanArthamAha-ebam uktarItyA 'soiMdiyabhAvaNAbhAvio' zrotrendriyabhAvanAbhAvitaH zrotrendriyaM niroddhavyam , anyathA-mahadanarthasaMbhavaH, ityevaM rUpayA bhAvanayA bhAvitaH, aMtarappA' antarAtmA-jIvo 'bhavai' bhavati, tatazca 'maNupraNAmaNuNNasunbhidubhirAgadose' manojJAmanojJasurabhidurabhirAgadveSo manojJAmanojJA ( na hIliyavvaM ) unakI avajJA na kare, (na niMdiyavvaM ) niMdA na kare ( na khisiyavvaM ) una para khisiyAve nahIM-dUsaroM ke samakSa unakI niMdA na kare (na chidiyavvaM ) jo amanojJa zabdoM karane vAlA viNAdi dravya hai usakA vaha na chedana kare aura ( na bhidiyavvaM ) na bhedana kare ( na baheMyavvaM ) aniSTa zabda karane vAle manuSya Adi kA vadha na kare / aura (na duguMchA vattiyA vilabbhA uppAe uM) na una aniSTa zabdoM ke viSaya meM apane evaM para ke ghRNAvRtti utpanna karane kI koziza hI kare / aba sUtrakAra isa prathama bhAvanA kA upasaMhAra karane ke liye kahatete haiM-( evaM) isa prakAra (soiMdiyabhAvaNAbhAvio) zrotrendriya kI bhAvanA se bhAvita huA 'mujhe zrotrendriya kA nirodha karanA cAhiye nahIM to bar3A bhArI anartha hogA' isa prakAra kI vicAradhArA se vAsita huA (aMtarappA ) antarAtmA muni (maNuNNAmaNuNNasunbhidunbhi rAgadose paNihiyappA ) manojJa rUpa zubha aura amanojJakhisiyavvaM" ten| 52 misiyA nahI-sI pAse tanAni 42vI nadhya nahI', "na chidiyabvaM" mamanojJa mavA04 42nA2 vI vastu DAya ternu te chana na 42, "na bhidiyavvaM " tetuM sahana na 42 "na vaheyavvaM " maniSTa za6 42nA2 manuSya mAhinA te 15 na 42, mane " na duguMchAvattiyA bi labbhA upAeu" te aniSTa za54 pratye pote tR| na 42 ne bhIma . vRtti pedA karavAnI ke ziza na kare. have sUtrakAra A pahelI bhAvanAne upashaa2 42di cha-" evaM" / zate "soiMdiyabhAvaNAbhAvio" shrotrndriyanI bhAvanAthI bhAvita thayela "mAre zrotendriya para aMkuza rAkhave joIe nahI te ghaNe bhAre anartha thaze ?' e prakAranI vicAradhArAthI prabhAvita thye| " atarappA" antarAtmA-muni " maNuNNAmaNuNNasunbhidunbhirAgadose paNihi zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #958 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 900 prazravyAkaraNasUtre ye surabhidurabhayA zubhA zubhAH zabdAsteSu yadrAgadveSaM tatra, 'paNihiyappA' praNihitAtmA saMvRtAtmA 'sAhU ' sAdhuH 'maNavayaNakAgagutte' manovacanakAyaguptaH, 'saMvuDe' saMvRtaH-saMvaravAn ' paNihiiMdie ' praNihitendriyaH-praNihitaH vazIkRtaH indriyo yena tathAbhUtaH san 'dhamma' dharma 'carejja' caret / / sU0 7 // dvitIyAM bhAvanAmAha-'bIyaM" ityAdi mUlam-bIyaM cakkhu iMdieNa pAsiya rUvANi maNuNNabhaddagAiM sacittAcittamIsagAI kaTe potthe ya cittakamme leppakamme rUpa azubha zabdoM meM rAgadveSa karane kI pariNati se rahita ho jAtA hai| isa prakAra kI sthiti se saMpanna huA ( sAhU ) sAdhu (maNavayakAyagutte) apane mana, vacana aura kAya ko zubhAzubha ke vyApAra se surakSita kara letA hai / aura (saMkhuDe ) saMvara se yukta banakara (paNihiiMdie ) apanI zrota indriya ko vaza meM karake (dhammaM ) cAritrarUpa dharma ko ( careja ) pAlana karane vAlA bana jAtA hai| bhAvArtha-isa sUtra dvArA sUtrakAra ne parigraha viramaNannata kI prathama bhAvanA kA vivecana kiyA hai| isameM unhoMne yaha kahA hai ki sAdhuko iSTa zrotrendriya ke viSaya meM lalacAnA nahIM cAhiye aura aniSTa viSaya meM dveSa nahIM karanA cAhiye |is prakAra se isa bhAvanAse bhAvitamuni apane vrata kI rakSA aura usakI susthiratA karatA huA saMvara se yukta bana jAtA hai aura cAritrarUpa dharma kI paripAlanA acchI taraha se karasakatA hai|suu07|| yappA" bhanAjJa35 zubha mane azubha zomA rAgadveSanI pariNatithI 2Dita 24 taya che. 2 // prA2nI sthitithI yuddhata mane " sAhU" sAdhu "maNavayakAyagutte" pitAnA mana, vacana ane kAyane zubhAzubha pravRttithI surakSita karI nAkhe che. mane" saMbuDe ' sapathI yuta manIne " paNihii die" potAnI zrIndriyane 10 4Ine "dhamma" yAritra35 yamarnu " careja" yAsana 42nA2 25 Mya che. bhAvArtha-A sUtra dvArA parigraha viramaNa vratanI pahelI bhAvanAnuM vivecana karyuM che temAM temaNe e batAvyuM che ke sAdhue zrobendriyanA ISTa viSayamAM lalacAvuM joIe nahIM ane aniSTa viSaya pratye dveSa karavo joIe nahIM A rIte A bhAvanAthI bhAvita thayela muni potAnA vatanI rakSA tathA susthi ratA karate karate saMvarathI yukta thaI jAya che, ane cAritrarUpa dharmanuM sArI zate pAsana zaza cha // sU07 // zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #959 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkAa05 sU08 cakSurindriyasaMvara'nAmakadvitIyabhAvanAnirUpaNam 901 sele ya daMtakamme ya, paMcahiM vaNNehiM aNegasaMThANasaMThiyAI gaMthimaveDhimapUrimasaMghAimaNi ya mallAiM bahuvihANi ya nayaNamaNasuhakarAI vaNasaMDe pavvae ya gAmAgaranagarANi ya khuDDiyapukkhariNI vAvIdIhiya-guMjAliya sarasarapaMtiya sAgarabilapaMtiya khAiya-naI-sara-talAga-vappiNo phulluppalapaumaparimaMDiyAbhirAme, aNegasauNagaNamihuNaviyarie, varamaMDavavivihabhavaNa-toraNa-ceiya-devakula-sabhappavAvasaha-sukayasayaNAsaNa--sIyaraha-sagaDajANajuggaya--saMdaNe naranAriMgaNe ya somapaDirUvadarisaNije, alaMkiya vibhUsiya, puvakaya tavappa. bhAvasohaggasaMpautte, naDa-naga-jalla-malla-muTriya-celaMbagakahaga-pavaga-lAsaga-Aikkhaga laMkha maMkha tUNailla tuMbavINiya-tAlAyara pakaraNANi ya bahUNi sukaraNANi aNNesu ya evamAiesu rUvesu maNunnabhadaesuna tesu samaNeNa sajjiyavvaM, na rajiyaThavaM, jAva na saiM ca maiM ca tattha kujjA, puNaravi cakkhuiMdieNaM pAsiya rUvAiM amaNunnapAvagAI, kiM te ? gaMDikoDhi-kuNi-udari-kacchulla---pailla--kujja-paMgula---vAmaNa-- aMdhillaga-egacakkhu viNihaya sappisallagavAhirogapIliyaM vigayANi ya mayakakalevarANi sakimiNakuhiyaM ca davarAsiM annesu ya evamAie amaNunnapAvagesu na tesu samaNeNa rUsiyavvaM, jAva na duguMchAvattiyAvi labbhA uppAeuM, evaM cakkhuiMdiyabhAvaNAbhAvio bhavai aMtarappA maNuNNAmaNuNNa zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #960 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 902 prazravyAkaraNasUtre subbhidunbhirAgadose paNihiyappA sAhUmaNavayaNakAyagutte saMvuDe paNihiiMdie carejja dhammaM // sU0 8 // TIkA- bIyaM' ityAdi 'bIyaM ' dvitIyAM cakSurindriyasaMvarAbhidheyAM bhAvanAmAha- ' cakkhuiMdieNa' cakSurindriyeNa 'pAsiya ' dRSTA ' khvANi' rUpANi AkArAn kIdRzAni ? 'maNuNNabhaddagAI' manojJabhadrakANi-manojJAni-manoharANi ca tAni bhadrakANi= sundarANi ceti karmadhArayaH, tathA-' sacittAcittamIsagAI' sacittAcittamizrakANi, tatra-sacittAni-narayugmAdIni, acittAni-tatpratikRtirUpANi, mizrakANi =vastrAbharaNabhUSitAni tAnyeva, kASThapASANAdIni vA dRSTvA teSu zramaNena na saktavyamityAyagreNa sambandhaH / kasmin sthAne dRSTvA ityAha-'kaDe' kASThe-kASThaphalake 'potthe ya' puste ca-pustake ca 'cittakamme ' citrakarmaNi leppaka isa vrata kI dvitIya bhAvanA ko kahate haiM- bIyaM ityAdi / TIkArtha-(bIyaM ) dUsarI cakSurindriya saMvara nAma kI bhAvanA hai vaha isa prakAra se hai-(cakkhuiMdieNa) cakSuindriya se (maNuNNabhadagAI) manojJa ataeva sundara aise ( rUvAiM ) rUpoM ko ki jo (sacittAcittamIsagAI) sacitta, acitta aura mizradravya se Azrita ho unheM (pAsiyaM) dekha karake sAdhu ko cAhiye ki vaha unameM Asaktacitta na bane, yaha Age se saMbandha hai / nara nArI Adi sacitta dravya haiM, ina ke pratikRtiphoTo acittadravya haiM / vastra AbhUSaNa Adi se vibhUSita nara nArI Adi mizradravya haiN| inake Azrita jo manohara AkAra hotA hai vaha manojJa bhadrakarUpa hai / ina saba kA AkAra (kaDe ) kASTha ke ve sUtra.2 2. pratanI mI bhAvanA matAve cha-" bIya" tyAha TI--" bIya" mI yazurindriya sa12 nAmanI bhAvanA che. te mA pramAko cha-" cakkhuidieNa" yakSundriyathI "maNuNNabhaddagAi" bhanAza bhane su42 me " rUvAI " 3pAne re " sacittAcittamIsagAI" sathitta, bhayitta mana mizra dravyane mizrita DAya, tabhane "pAsiyaM" dhana tamA sAdhue Asakta thavuM joIe nahIM. nara, nArI Adi sacitta dravya che. temanI pratikRti-pheTe acitta dravya che. vastra, AbhUSaNa AdithI vibhUSita nara-nArI Adi mizra dravya che. temanA para AdhAra rAkhanAra je manahara AkAra hoya cha ta bhanAza bha735 cha. te pradhAna 12 "kaTe" sAnA pATIyA 52 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #961 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " sudazinITIkA a0 5 sU0 8 'cakSurindriyasaMvara' nAmaka dvitIyanirUpaNam 903 mme' lepyakarmaNibhinyAdau, 'sele ya' zaile= pASANe ca ' daMtakamme ' dantakamaNi - hastidantAdiSu yannara yugAdInAmAkRtiruhyate taddantakarma tasmiMzca ' paMcahiM vaNNehiM paJcabhirvarNairyuktAni, 'aNegasaMThANa saMThiyAI' aneka saMsthAnasaMsthitAni' anekAni = anekaprakArANi yAni saMsthAnAni = AkRtayastaiH saMsthitAni = yuktAni, tathA - ' gaMdhimaveDhimapUrimasaMghAimANi ya ' granthimaveSTimapUrimasaMghAtimAni caH, tatra - granthimaM= granthastena nirvRttaM mAlAvat, veSTimam = veSTanena nirvRttam puSpagendukavat pUrimaM= pUraNena nirvRttaM yantre pittalAdi rasapUraNena niSpAditaM putalikAdikam, saMghAtimam = saMghAtena nirvRttam, kapardikAdisaMghAtena niSpAditaM kukkuTApaTiyoM para ukerA jAtA hai ( potthe ya) pustakoM se chApA jAtA hai, (cittakamme ya) kAgaja Adi para citrita kiyA jAtA hai mRttikA Adi meM banAyA jAtA hai (leppakamme ) ra~ga Adi se bhitti Adi para likhA jAtA hai (sele ya) pASaNa ke Upara aMkita kiyA jAtA hai (daMtakamme ya) hAthI dAMta para khodA jAtA hai / ina saba padArthoM ke Upara ukere gaye una 2 AkAroM ko ( paMcahiM vaNNehiM ) pAMca varNoM se bharA jAkara bahuta hI sundara rUpa se AkarSaka banAyA jAtA hai| (aNegasaMThANasaMThiyAI) bhinna 2 rUpa meM una citroM ko sajAyA jAtA hai / isI prakAra ( gaMdhimaveDhimapUrimasaMghAimANi ya ) mAlA kI taraha gUMtha 2 kara jo citra banAye jAte haiM ve granthima, puSpageMda kI taraha jo veSTita karake citra banAye jAte haiM ve veSTima, kisI padArtha para jo puttalikAdi kI taraha raMga se bharakara citra bana jAte haiM ve pUrima, tathA kauDI Adi ke paraspara jor3ane se kukkuTa Adi ke jaisA jo rUpa banAyA jAtA hai vaha saMghAtima hai / ina saba citarAya che, " pottheya " pustaabhAM chapAya che. cittakammeya " kAgaLa Adi para thitaravAmAM Ave che, bhATI AddithI manAvavAmAM Ave che, "leppakamme " raMga AddithI dvivAsa Adi para AtebhAya che, " seleya " paththara para atarAya che, " daMtakammeya " hAthIhAMta para ataravAmAM Ave che, te sadhanA pahArtho 52 maThita urela te yAarone "pa' cAhiM vaNNehiM " yAMya raMgo sagADIne huna suMdara ane AkarSaka manAvAya che. "aNegasaMThANasaMThiyAI " linna linna rIte tenI sajAvaTa saMghamANi ya karAya che. e ja rIte mALAnI jema gUMthI gUMthIne je citra banAvavAmAM Ave che te grathima, puSpanA daDAnI jema je citra veSTita karIne banAvAya che. veSTima, koI padArtha para putaLI AdinI jema ragathI bharIne je citra banAvAya che te pUrima, tathA koDI Adine eka khIjAmAM parovIne kUkaDA Adi jevA je AkAra banAvAya che te zrI prazna vyAkaraNa sUtra 66 dd Page #962 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 904 prazravyAkaraNasUtre disvarUpam , epA dvandvaH, tAni tathoktAni dRSSTA, tathA-bahuvidhAni=anekapa kArANi ca-punaH ' ahiyaM ' adhikam-atyartha yathA syAttathA 'nayaNamaNasuhakarAI' nayanamanaHsukhakarANi = nayanayormanasazca sukhakarANi-mukhotpAdakAni 'mallAI' mAlyAni 'mAlA' iti bhASA prasiddhAni tathA-' vaNasaMDe ' vanaSaNDAn-ekajAtIyAnAmanekajAtIyAnAM ca vRkSANAM samUhAn , ' pavvae ya ' parvatA~zca -- gAmAgaranagarANi ya ' grAmAkaranagarANi ca dRSTvA, tathA-' khudiyapukkhariNI-vAvIdIhiya=guMjAliya-sarasarapaMtiya-sAgara-vilapaMtiya-khAiya-naI-sara-talAga-vippiNo' kSudrikA puSkariNI vApI dIrghikA guJjAlikA saraH saraH paGktikA sAgara -bilapaGktikA-khAtikA-nadI-sarastaDAgavAn , tatra-kSudrikA laghujalAzayavizeSaH, puSkariNI-kamalavatI batulAkArA vApI-catuSkoNA, dIrghikAlamvAkAravApI, guJjAlikA-cakrAkAravApI, saraH saraH paktikA=yeSAM madhye ekasmAttar3AgAdaparasmistaDAge jalaM samAyAti, etAdRzajalAzayasamUhaH sarasaraH paGiktakeko nihAra kara, (dekhakara) tathA (bahuvihANi) aneka prakAra kI (mallAI) mAlAoM ko ki jo (ahiyaM nayaNamaNasuhakarAI) adhika se adhika rUpa meM netra evaM mana ko AhlAdakAraka hotI hoM dekhakara (vaNasaMDe) eka jAtIya aura aneka jAtIya vRkSoM ke samUhoM ko ( pavvae ya) parvatoM ko gAmAgaraNagarANi ) grAma, Akara, nagaroM ko (suddiya pukkhariNI-vAvI -dIhiya-guMjAliya-sarasara-pati ya-sAgara-bilapaMti ya-khAiya-naIsara-talAga-vappiNo) kSudrikA-laghu-jalAzaya, puSkariNI-kamaloM se yukta gola AkAravAlI vAvar3I, vApI-cAra konoM vAlI vAvaDI, dIpikA -lambe AkAra bAlI bAvaDI, gujAlikA-cakra AkAravAlI bAvaDI, saraH saraH paMkti-eka tAlAba se dUsare tAlAvoM meM jala jAne vAle tAlAba ke samUha, sAgara-samudra bilapaMkti-biloMke jaise AkAra vAle kUoM kI, sapAtima upAya che.te mAnenana tathA"bahuvihANi" mane prA2nI "mallAI" bhAvAmA 2 "ahiyaM nayaNamaNasuhakarAI" mAMga bhane bhanane vadhAramA padhAre mAnahAya DAya che, temana ne vaNasaMDe" me tana, mane tanA vRkSanA sabhUDAne "pavvaeya" 5vatIne, "gAmAgaraNagarANi" Ama, mA42, nagArAne "khuddiya-pukkhariNI-vAbI- dIhiya-guMjAliya sarasara-patiya-sAgara-bilapatiya-khAiya- naI -sara-talAga-vappiNo" zudriA-nAnuM 4Azaya, pu042i0I-mAthI yuddhata gA. kAranI vAva, vApI-cAra khUNAvALI vAva sarakasarapaMkti -eka taLAvamAMthI bIjA taLAvamAM pANI jatuM hoya tevAM taLAvone samUha, sAgara, bilapaMkti-daranA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #963 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a05 sU08'cakSurindriyasaMvara'nAmakadvitIyabhAvanAnirUpaNam 905 tyucyate, sAgaraH samudraH, vilapazikAH bilAnIvabilAni-kUpAsteSAM patikA =kUpazreNirityarthaH, khAtikA-parikhAH, nadI-prasiddhA, saraH-svAbhAvikastaDAgaH, taDAgaH kRtrimaH sarovaraH, vaprAH dhAnyakSetrANi, eSAmittaretarayogadvandvaH, tA~stathoktAn , dRSTvA, kIdRzAnetAn ? ityAha-'phulluppalapaumaparimaMDiyAbhirAme' phullospalapadmaparimaNDitAbhirAmAn tatra phullAni-vikAsitAni yAni utpalAni-candra vikAzikamalAni, padmAni-sUryavikAsikamalAni ca taiH paritaH samantAnmaNDitA ataeva-abhirAmA:-manoharAstA~stathoktAn , punaH kathambhUtAn ? ' aNegasauNagaNamihuNavicarie'.anekazakunagaNamithunavicaritAn anekAni-bahuvidhAni yAni zakunagaNamithunAni-pakSigaNayugalAni, vicaritAni-saMcaritAni yatra tAn , phullotpalAdipadAni kSudrikAdivaprAntavizeSaNAni / tathA-' varamaMDava-viviha-bhavaNatoraNa ceiya-devakula-sabhappavA-vasaha-sukayasayaNAsaNa-sIyaraha-sagaDa - jANajugga-saMdaNe' varamaNDapavividhabhavanatoraNa caitya devakulasabhAprapAvasathasukRtazayanAsanazibikArathazakaTayAnayugyasyandanAn , tatra-varamaNDapA zreSThamaNDapAH, vividhabhavanAni, toraNAni prasiddhAni, caityAni-udyAnAni, devakulAni prasiddhAni, zreNi, khAtikA-parikhAeM nadI-nadiyAM, sara-sAmAnyatAlAba taDAgakRtrima sarovara, vapra-dhAnya ke kheta jo (phulluppalapaumaparimaMDiyAbhirAme ) vikAzita-utpaloM se, caMdravikAzikamaloM se saba aura maMDita ho rahe hoM, aura isI kAraNa jinase mana meM vizeSa praphullitA AtI, ho, tathA jo (aNegasauNagaNamihuNavicarie) aneka pakSiyoM ke yugala jahAM vicaraNa kara rahe hoM ina saba ko dekhakara sAdhu inameM Asakti na kare / tathA (varamaMDavavivihabhavaNatoraNaceiyadevakulasabhappavAvasahasukayasayaNAsaNasIyarahasagaDajANajuggasaMdaNe ) varamaMDapa-zreSThamaMDapa, vividhabhavana, toraNa, caitya-udyAna, devakula, sabhA, prapA-pAnIyazAlA, jevAM AkAranA kUvAonI hAra, khAtikA-pharatI AvelI khAI o, nadIo, sa2-sAmAnya tA, ta11-kRtrima sarova2, 15-dhAnyanA meta 2 "phullu ppalapaumapariyamaMDiyAbhirAme" visita ButhI.- dravisI mAthI madhI tarapha gherAyelAM hoya, ane e ja kAraNe manane vadhAre prakulita banAvatAM DAya, tathA " aNegasauNagaNamihuNavicarie" mane pakSImAnAM yugala yAM vicaratAM hoya, te badhuM joIne sAdhue temAM Asakti karavI joIe nahIM. tathA "varamaDava-vivihabhavaNa-toraNa-ceiya-devakula-sabhappa-vAvasaha-sayaNAsaNa-sIyaraha sagaDajANajuggasaMdaNe" 52545 -zreSTa bha75, vividhabhavana, toraNa,- yetya,--GdhAna, vaTasa, sasA, prA. 525, pAvasatha-parivAnAM sthAna, sArI rIte sava zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #964 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 906 prazravyAkaraNasUtre sabhA prasiddhA, prapA-pAnIyazAlA,Avasatha: parivrAjakavasatiH,sukRtazayanAsanAni =mukRtAni=muSThukRtAni-vihitAni yAni zayanAni zayyAH, AsanAni-siMhAsanAni ca tAni tathoktAni, zivikA= pAlakI ' ti prasiddhA, rathaH prasiddhaH, zakaTam= gAr3A' iti bhASA prasiddham , yAnam gamanasAdhanaM rathAdikam , yugyam azvAdivAhanam , syandano-rathavizeSaH, eSAmitaretarayogadvandvaH, tAstathoktam , tathA 'naranAriMgaNeya' naranAriMgaNAMzca-strIpuruSasamudAyAMzca, dRSTvA, kathambhUtAnetAn ? ityAha-' somapaDirUvadarisaNijje' somapratirUpadarzanIyAn-soma vat saumyatayA candravat pratirUpAH=sundarAH, ataeva-darzanIyAH draSTuM yogyastAn punaH kathaMbhUtAn ? ' alaMkiyavibhUsie ' alaGkRtavibhUSitAn alaGkRtA-mukuTAdyalaGkAraiH vibhUSitAH vastrAdibhiH sajjitAH ye tAn , punaH kathaMbhUtAn ? "puvakayatavappabhAvasohaggasaMpautte' pUrvakRtatapaH prabhAvasaubhAgyasaMprayuktAn pUrvakRtatapaH prabhAveNa prAptaM yatsaubhAgyaM tena saMprayuktA ye te tathA tAn dRSTvA, tathA-' naDa-naTTaga jalla mallamuTThiyavelaMvagakahaga-pavaga-lAsaga-Aikkhaga-laMkha-maMkha-tUNailla-tuMbavINiya-tAlAyarapakaraNANi' naTa nartaka jallamallamoSTikabiDambaka- kathakaAvasatha-parivrAjakoM ke sthAna, sukRta-acchI taraha se sajAye gaye zayana, Asana, pAlakI, ratha; gADA, yAna-gamana ke sAdhanabhUta vAhana, yugya-azvAdikavAhana, syaMdana-rathavizeSa, ina sabako, tathA ( naranArigaNe ya ) nara aura nArI ke vRnda ko ki jo (somapaDirUvarisaNijje) candramA ke jaisA sundara AkAra vAlA hai aura isI se jo darzanIya banA huA haiM (alaMkiyavibhUsie) mukuTa Adi vivadha alaMkAroM se evaM vastrAdikoM se susajjita hai, (puvakaya tavappabhAvasohagga saMpautte) pUrvakRta tapa ke prabhAva se prApta saubhAgya se jo yukta haiM ina saba ko dekhakara ke tathA (naDa-naga-jalla-muTTiya-velaMbaga-kahaga-pavaga-lAsaga-AIkkhaga-laMkha-maMkha-tUNa-illa-tuMbavINiya-tAlAyara-pakaraNANi) TavALAM zayanasthAna, Asana, pAlakhI, ratha. gADAM, cAna-musApharInA sAdhanarUpa vAhana, yugya azvAdi vAhana, spaMdana-khAsa prakAranA ratha, e badhAne tathA " naranAriMgaNeya" na2 sane nArInA sabhUDane re " somapaDirUvarisaNijje" candramA jevAM suMdara AkAravALA che ane tethI ja je jevAM game tevAM che, " alaMkiyavibhUsie " bhuTa mAhi vividha ma / tathA vastrothI vibhUSita cha, "puvakayatavapabhAvasohAga saMpautte" pUrvata tapanA prabhAthI prAta yeta solAgyathI yA yuta cha, se saune lene tathA "naDa-naga-jalla-mallamudriya-velaMvaga-kahaga-pavaga-lAsaga-Aikkhaga-laMkha-maMkha-tUNa-illa-tubavINiya -tA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #965 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a05 sU08'cakSurindriyasaMvara'nAmakadvitIyabhAvanAnirUpaNam 907 plavaka-lAsakAkhyAyaka-laGkha-maGkha tUNika tumbavINika tAlAcara prakaraNANi ca, naTanartakAdipadAnAM vyAkhyA'syaivaprathamabhAvanAto'vagantavyAH, 'bahUNi ' bahUnianekavidhAni 'sukaraNANi ' sukaraNAni-zobhanakriyAyuktAni dRSTvA, naTanartakAdInAM bahuvidhAn manoharavyApArAn dRSTetyarthaH, teSu tathA 'aNNemu ya ' anyeSu caitadbhinneSu ' evamAiemu ' evamAdikeSu evaMvidheSu 'maNunabhadaesu' manojJabhadrakeSu 'rUvemu' rUpeSu-cakSuhyaviSayeSu 'samaNeNa' zramaNena-sAdhunA 'na sajjiyavvaM' na saktavyam, na rajjiyavvaM' na raktavyam 'jAva' yAvat-yAvatkaraNAt 'nagijhiyavvaM' na garSitavyam' 'na mujjhiyavvaM na mohitavyam , 'na viNighAyamAvajjiyavvaM na vinighAtaApattavyaH tathA-'na lubhiyavvaM na lobdhavyam , 'na tusiyabvaM' na toSTavyam , naTa,-nartaka, jalla, malla, mauSTika, belavaka, kathaka, pUlavaka, lAsaka, AkhyAyika, laMkha, maMkha, tUNika, tumbavINika, tAlAcAra, ina saba ke manohara vyApAroM ko joM (bahUNi) aneka prakAra ke hote haiM aura (sukarANi ) zobhana kriyA saMpanna rahA karate haiM unako dekha karake, tathA ( aNNesu evamAiesu rUvestu maNuNNabhadaesu) aura bhI jo isI prakAra ke manojJabhadraka rUpa hoM unheM dekha karake (samaNeNa ) sAdhu ko (tesu) unameM (na sajjiyavvaM ) Asakta nahIM bananA cAhiye / (na rajjiyavaM) rAga nahIM karanA caahiye| yahAM yAvat zabda se (na gijjhiyacaM) gRddhibhAva nahIM karanA cAhiye-arthAt-unameM lalacAnA nahIM cAhiye / ( na mujjhiyavvaM ) na moha karanA cAhiye, (na viNighAyaM AvajjiyavvaM ) unake liye cAritra kA bhaMga na kare, (na lubhiyavvaM ) lobha na kare, (na tusiyavvaM ) prasanna mana nahIM honA cAhiye, (na hasiyacaM ) lAyara-pakaraNANi" naTa, nata, 468, bhauSTi, mesa 14, 454, 14, sAsa AkhyAyika, laMkha, kha, tuMNika, tubavINika, tAlAcAra, e badhAnAM manahara vyApAra 2 'bahUNi " mane prA2nA DAya che, mana "sukarANi" suMdara ThiyA yuddhata hAya che, temane bane tathA " aNNesu evamAiesu rUvesu maNuNNa bhadaesu" se 4 52i lot 55 re manojJa madra435 ya temana dhane "samaNeNa" sAdhuse " tesu' temanAmA "na sajjiyavva" mAsata me nI, "na rajjiyavva" 211 42 // 4 nahI, "na gijhiyavva" temA sayAna nahI, " na mujjhiyavya" tene bhATa bhAra 42 // basa nahI, "na viNighAya Avajjiyavva" tene bhATe yAtrina mana 42 madhye "na lubhiyavya" soma 323na nahI, " na tusiyavva" zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #966 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 908 prazravyAkaraNasUtre 'na hasiyavvaM na hasitavyam , tathA-zramaNastatra 'na saiM ca maI ca' na smRtiM ca mati ca ' kujjA' kuryAt / etatsarvamasyaiva prathamabhAvanAyAM vyAkhyAtam / 'puNaravi' punarapyucyatezramaNaH 'cakkhuiMdieNa' cakSurindriyeNa 'amaNuNNapAvagAI' amanojJapApakAni ' rUvANi' rUpANi 'pAsiya' dRSTvA (kiM te ' kAni tAnikathambhUtAni tAni rUpANi ? ityAha- gaMDi-koTi-kuNi-udari-kacchulla-pailla -kujja-paMgula-vAmaNa-aMdhillaga-egacakkhuviNihaya sapisallagavAhirogapIliyaM ' gaNDikuSThikuNyudarikacchulla zlI padakubja paGgulavAmanAndhilakaikacakSurvinihata sapizAcakavyAdhirogapIDitaM-tatra-gaNDI-gaNDo hi kaNTharogavizeSaH,sa ca vAtapitta 'le. masannipAtarjAyamAnatvAcaturvidhaH, sa yasyAsti sa gaNDI, gaNDamAlAvAnityarthaH, kuSThI-kuSThamasyAstIti kuSThI-kuSTharogavAn , kuSThamaSTAdazavidham , tatra mahAku. Azcarya se haMsanA nahIM cAhiye, tathA (na saIca maiM ca tatthakujjA) aura na unakI yAda karanA cAhiye aura na unameM apanI buddhi ko hI lagAnA cAhiye / (puNaravi) isI taraha (amaNuNNapAvagAI) amanojJa azubha (khvAI) rUpoM ko (cakkhuiMdieNa) cakSu iMdriya se (pAsiya ) dekhakara sAdhu ko unameM roSa-dveSa nahIM karanA cAhiye / (kiM te!) ve amanojJa azubha rUpa kauna 2 se haiM isa prakAra kI zaMkA kA samAdhAna karate hue sUtrakAra aba unheM ina nimnalikhita padoM dvArA prakAzita karate haiM-( gaMDi-koDhi-kuNi-udari kacchulla-paillakujja-paMgula-vAmaNa-aMdhillaga-egacakkhu-viNiya sapisallaga-vAhIroga-pIliya ) gaMDI-gaMDamAla-rogavAle, kuSThI-kuSTharogavAle, kuNikuSTharogI, udrarogI, kacchullarogo, zlIpadogI, kubja-kuvaDA, paMgula, tenAthI bhanamA mAna pAma nahI, " na hasiyavva" tena nana mAzvayathI isa na , tathA " na saIca maI ca tatthakujjA" tene yAda karavuM joIe nahIM ke temAM dhyAna parovavuM joIe nahIM. "puNaravi" ko pramANe "amaNuNNa pAvagAI" amanA azubha "rUvAi" 3yAne " cakkhui dieNa" yadhandriyathI " pAsiya " nana tanA pratye zeSa--dveSa 42vo naye nahI, " kiM te ?" te mazuma 35 4yAM yA che te zaMkAnuM samAdhAna karavAne mATe sUtrakAra nIcenA padya dvArA temane jAhera 42 cha-"gaMDi-koDhi-kuNi-udari-kacchulla- pailla-kuja-pagula-vAmaNa-oNghilla ga-egacakkhu-vivihaya-sapisallaga-vAhiroga-pIliyaM" 11-bhAjanA , muSTazI, muNi- gAmA, 422 / 0ii, sI , Relatil, zubha31, zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #967 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinITIkA a05 sU08'cakSurindriyasaMvara'nAmakadvitIyabhAvanAnirUpaNam 909 SThasya saptabhedAH / tadyathA aruNa-dumbara-sparzajihva-karakapAla-kAkana-pauNDarIka daraNi / iti, mahattvaM caiSAmasAdhyatvAt / sAmAnyakuSThasyaikAdaza bhedAH, sthUlAmArukka 1 mahAkuSThai 2 kakuSTha 3 camaidala 4 visarpa 5 parIsarpa 6 vicarcikA 7 sidhma 8 kaTibha 9 pAmA 10 zatAruSka 11 saMjJakAH / evaM sarvANi kuSThAnyaSTA. daza / yadyapi sarva kuSThaM sannipAtajameva jAyate, tathApi-vAtAdidoSotkaTatayA vAmana, aMdhillaga-janmAndha, ekacakSu-kAnA, vinihatacakSu-janma ke bAda hone vAlA aMdhA, sapisallaka-sapizAca-bhUtAdi Aveza vAlA, athavA sarpizalyaka-ghasIte hue calane vAlA hRdayarogI, vyAdhipIDita, ina saba ko dekhakara inameM dveSa tathA ghRNA nahIM karanI caahiye| pUrvokta padoM kA alaga-alaga artha isa prakAra haiM-gaMDI-vAtapitta aura sannipAta-vAtAdi tridoSa mizrita vikAra se utpanna hone ke kAraNa cAra prakAra ke kaMTha rogavAlA, kuSThI-kuSTha aThAraha prakAra kA hotA hai, jisameM sAta prakAra ke mahAkuSTha hote haiM aura gyAraha prakAra ke sAmAnyakuSTha hote haiN| (1) aruNa 2 dumbara 3 sparzajihva 4 karakapAla 5 kAkana 6 pauNDarika aura 7 dadra / ye asAdhya hone se mahAkuSTha mAne gaye haiM / sAmAnya kuSTha gyAraha prakArake ye haiM-1sthUlAmArukka 2 mahAkuSTha 3 ekakuSTha4 carmadala 5 visarpa 6 parisarpa vicarcikA 8 sidhma 9 kiTibha 10 pAmA zatAruSka 11 / yadyapi saba hI kuSTha sanipAta se hI utpanna hote haiM tathApi vAtAdika doSoM kI utkaTatA se isameM bheda mAnA gayA sUtA, vAmana, madha, AyA. sanma 5chI maion manesA, spis4sapizAca-bhUtAdi vaLagADavALA, athavA sapizalyaka-DhasaDAtA cAlanA hadayarogI, vyAdhipIDita ane roga pIDita e badhAne joIne temanA pratye dveSa athavA ghaNuM karavI joIe nahIM. pUrvokta padene alaga alaga artha A pramANe cha-"gaDI"-vAta pitta bhane sannipAta-pAtAla trioSa mizrita visthI utpanna thavAne 2Ne yAra 412|4rogvaannaa, "kuSThI ". juSTa maDhAra prAranA hoya che, jemAM sAta prakAranAM mahAkuSTa hoya che ane agiyAra prakAranA sAmAnya muSTa DAya che. (1) 2521], (2) hu2, 3) 25lisa, (4) 42. pAsa, (4) OMna, (9) porI mane (7 46 me sAte masAdhya pAthI mahAkuSTha gaNAya che. agiyAra prakAranA sAmAnya kuSTa A pramANe che-(1) sthalAbhaa24, (2) bhATa, (3) me 14(4) yamasa, (5) visa 5 (6) parIsa5 (7) vidyArthI, (8) sidhma() hiTibha (10) pAmA, (11) zatA204. ne mAM 1 kuSTa sannipAtathI ja utpanna thAya che. chatAM paNa vAtAdika dezanI prabaLatAne zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #968 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazravyAkaraNasUtre bhedabhAgbhavatIti vijJeyam / tathA-kuNiH = kuNTaH, ayaM hi garbhAdhAnAdi doSAd hasvaikapAdo nyUnaikapANirvA bhavati / tathA udarI udararogavAn, udararogA aSTa 910 - prakArAH taduktam -- 9 5 pRthaka samastairapicAnilaughaiH plIhodaraM baddhagudaM tathaiva / AgantukaM vesaramaSTamaM tu jalodaraM ceti bhavanti tAni // iti / eteSu jalodaramasAdhyaM zeSANi tu sAdhyAni / tathA - kacchulla : = kaNDUtimAn, zlIpadaH = zlIpadrogayuktaH, zlIpadalakSaNamevamuktam- " prakupitA vAtapittazleSmANosaisaH prapannA vakSasthalorujaGghA - svavatiSThamAnAH kAlAntare pAdamAzritya zanaiH zanaiH zothamupajanayanti " tadevazlIpadamucyate / anyadapyuktam hai ina aThAraha prakAra ke kuSTharogavAlA, kuNI - kuSTharogI (2) yaha roga garbhAdhAnAdi ke doSa se hotA hai / isameM eka paira choTA ho jAtA hai yA eka hAtha choTA ho jAtA hai / udararogI- udararoga ATha prakAra kA hotA hai, kahA bhI hai 41 pRthukU 1 samastai 2 rapi cAnilaudhaiH 3, plIhodaraM 4 baddhagudaM 5 tathaiva / AgantukaM 6 vesara 7 - maSTamaM tu jalodaraM 8 ceti bhavanti tAni // 1 // z' pRthakU 1, samasta 2, anilaugha 3 plIhodara 4 baddhaguda 5 Agantuka 6 vesara 7 jalodara 8 udararoga ke ye 8 prakAra haiM / inameM jalodara roga asAdhya hai, bAkI saba sAdhya haiN| kacchulla - khujalI rogavAlA, lIpadarogI - isa roga ke lakSaNa isa prakAra kahe haiM 66 kupi tAvAtapittazleSmANo'ghodhaH prapannA vakSaHsthalorujaGghA svavatiSThamAnAH kAlAntare pAdamAzritya zanaiH zanaH zothamupajanayanti // " kAraNe temAM bheda mAnavAmAM AvyAM che. A rIte aDhAra prakAranA kuSTarogI, kuNi - kuSTharogI - yA roga garbhAdhAnAhi doSathI thAya che. te rogamAM se hAtha ke eka paga TUMkA thai jAya che. uttarareAgI-udararoga ATha prakAranA hAya che kahyuM paNa che kepRthk 1 samastai 2 rapi cAnilaughaiH 3 plIhodaraM 4 baddhagudaM 5 tathaiva / AgantukaM 6 vesara7 maSTamaM tu jalodaraM 8 ceti bhavanti tAni // 1 // " 41 (1) pRtha, (2) samasta, (3) anibodha, (4) sIhora (4) maddhaguha (1) bhAgantu, (7) vesara bhane (8) bohara, me ATha aAranA udararoga hAya che. temA jalAdara asAdhya roga che, bAkInA badhA sAdhya che kacchula hAhara, 'bharanavu', 'asa, vagere munsIrogo, svIpaharogI - ( hAthIpagAno rogI) A rAganA lakSNA nIce pramANe kahela che-- " kupitA vAtapittazleSmANo'yovaH prapannA vakSaHsthalorujaGghAsvavatiSThamAnA kAlAntare pAdamAzritya zanaiH zanaiH zothamupajanayanti " zrI prazna vyAkaraNa sUtra dd Page #969 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a05 sU08'cakSurindriyasaMghara'nAmakadvitIyabhAvanAnirUpaNam 911 'purANodakabhUyiSThAH sarvartuSu ca shiitlaaH| ye dezAsteSu jAyante zlIpadAni vishesstH|| 1 // " pAdayo hastayorvA'pi jAyate zlIpadaM nRNAm / karNISThanAsAsvapi ca, kvacidicchanti tadvidaH // 2 // iti / idaM ca 'phIla pA~va' hAthI pagA' ityAdi nAmabhiloM ke prasiddham / tathAkubjA gaDulaH kubaDA' iti bhaassaaprsiddhH| paGgulaH paGguH gamanAsamarthaH, vAmanaH= kharvaH-isvazarIra ityarthaH / ete kujabAmanAdayo mAtApitRzukrazoNitadoSeNa bhavanti / taduktam - yaha roga prakupita hokara jaba vAta pitta aura kapha nIce nIce zArIrika bhAgoM meM pahu~ca jAte hai aura vakSasthala, uru, jaMghA, inameM praveza kara jAte haiM taba ve kAlAntara meM paira meM pahU~ca kara dhIre 2 usameM zotha-sUjana ko utpanna kara dete haiM isI kA nAma zlIpada roga hai, isa roga kA nAma philapAMva hAthIpagA Adi bhI hai / isake aura bhI lakSaNa kahe haiM "purANodakabhUyiSThAH, sarvatu ca shiitlaaH| __ yedezAsteSu jAyante, zlIpadAni vizeSataH // 1 // pAdayo hastayo 'pi, jAyatezlIpadanRNAm / karNISThanAsAsvapi ca, kvacidicchanti tadvidaH // 2 // yaha roga una dezo meM vizeSa kara hotA hai jinadezoM meM purAnA pAni adhika rUpa meM bharA rahatA hai tathA jo sarva RtuoM meM zItala rahA karate haiM, kitaneka yaha bhI kahate hai ki yaha roga hAtha, paira, kAna, jyAre vAta, pitta ane kapha prakupita thaIne zarIranA nIcenA bhAgomAM pahoMcI jAya che ane vakSasthaLa, uruM jaMghA AdimAM praveza kare che tyAre samaya jatAM pagamAM pahoMcIne dhIme dhIme temAM je utpanna kare che. te roganuM nAma zlIpadaroga che. A roganAM bIjA nAme philAgI hAthIpagA Adi paNa che. tenAM bIjAM lakSaNe paNa kahela che " purANodakabhUyiSThAH, sarva Su ca zItalAH yedezAsteSu jAyante, zlIpadAni vizeSataH // 1 // __ pAdayo hastayorvA'pi jAyate zlIpadaM nRNAm / karNISTha nAsAsvapi ca kvacidicchanti tadvidaH // 1 // je dezomAM prAcIna pANI vizeSa pramANamAM bharAI rahe che te dezamAM A roga vadhu pramANamAM thAya che. vaLI je pradeza badhI RtuomAM zItaLa rahe che tyAM paNa A roga vadhAre pramANamAM thAya che. keTalAka ema paNa kahe zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #970 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazravyAkaraNasUtre garbhe vAtaprakopeNa, dohade vaa'pmaanite| bhavetkubjaH kuNiH paGguko manmana eva ca // 1 // iti / . tathA andhillakA-jAtyandhaH, ekacakSuHkaraNaH, etad doSadvayaM ca garbhagatasya jAtasya cApi bhavati / garbhagato yathaitadoSadvayabhAgbhavati, tadevaM vijJAtavyamyadA hi garbhasthajIvasya netradvayaM tejo na pratipadyate tadA sa garbhastho jAtyandho bhavati / yadA caika netraM pratipadyate nAparaM, tadA sa kANo bhavati / tadeva oTha aura nAsikA meM bhI hotA hai / kubja paMgu aura vAmana, ye mAtA pitA ke zukra zoNita ke doSa se utpanna hote haiM, kahA bhI hai " garbhe vAtaprakopeNa, dohade vaagymaanite| ___ bhavetkubjAkuNiHpaGgu rmuko manmana eva ca // 1 // arthAt-garbha meM vAta ke prakopa hone se tathA dohada-garbhiNI manoratha kI tarpha dhyAna nahIM dene se arthAt usakA apamAna karane se kubjaka, kuNi-kuSTha-paGgu aura lUle tathA tutalAne vAle bAlaka utpanna hote haiM / aMdhila janmAndha, kAnA ye donoM prakAra ke vyakti jaba garbha avasthA saMpanna hote haiM taba usa samaya yadi donoM netra inameM se kisI eka ke teja ko prApta nahIM kara pAte haiM to vaha garbha janmAndha hokara utpanna hotA hai-yadi eka hI netra teja ko prApta kara letA hai dUsarA nahIM kara pAtA to vaha usa samaya kAnA utpanna hotA hai| vahIM teja yadi raktAnugata ho jAtA hai to zizu raktAkSa utpanna hotA hai, pittAnugata hotA hai to zizu piGgAkSa hotA hai aura yadi zleSmAnugata hotA cha , ma 22 // hAtha, pazu, chAna, 318 ane nAbhA 5 thAya che. kubjpAMgaLApaNuM ane vAmanatA mAtApitAnA zuka tathA raktanAdeSathI thAya che. kahyuM paNa che. " garne vAtaprakopeNa, dohade vAgyamAnite / bhavetkubjaH kuNiH paGgu ko manmatha eva ca // 1 // " eTale ke garbhamAM vAyu prakopa thavAthI tathA garbhiNIne dehada-manoratha pUre nahI karavAthI, tenA dohadanI avagaNanA karavAthI kUbaDe. kuNi-kuSTa, dUsI, bhUgI athavA tAta! 4 nbhe che. aMdhila-sanmAMdha, ANe, se e baMne prakAranAM bALako jyAre garbhamAM hoya tyAre je baMne AMkhe teja prApta karI letI nathI te te bALaka janmathI ja aMdha pedA thAya che. je eka ja AMkha teja prApta karI le che paNa bIjI AMkha teja prApta karI letI nathI te te janmathI ja kANe hoya che. e ja teja je raktAnugata thaI jAya te bALaka raktAkSa-lAla netravALuM thAya che, pittAnugata thaI jAya te bALaka piMgAkSa pILI AMkhavALe janme che, ane je zleSmAnugata thAya te te zukalAkSa pedA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #971 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a05 sU08 'cakSurindriyasaMvara' nAmaka dvitIyabhAvanAnirUpaNam 913 tejo yadi raktAnugataM pittAnugataM zleSmAnugataM ca bhavati, tadA jAtakaH krameNa raktAkSaH piGgAkSaH zuklAkSazca bhavati / tathA-vinihataH - vinihatacakSuSka ityarthaH, utpattyanantaraM yasya netradvayaM naSTaM sa vinihata ucyate / tathA ' sappisallaga sapizAcakaH = pizAcagRhIta ityarthaH / athavA - sarpizalyakaH, iticchAyA / tatra - sarpa - sarpatIti sarpI, sarpaNazIla ityarthaH / ayaM hi pIThe samugavizya tat jaGghAyoH kaTyAM ca dRDhaM baddhvA hastayoH pAduke AdAya tadAzrayaNena sarpati= sarati, ata evAyaM sarpetyucyate / ayaM kila garbhadoSAtkarmadoSAcca bhavati / zalyaka:- hRdayazalyAdi rogavAn / ubhayoH karmadhArayaH / tathA vyAdhirogapIDitaH= vyAdhinA - cirasthAyipIDayA, rogeNa- sadyoghAtipIDayA ca pIDito yaH sa tathoktaH eSAM samAhAradvandvastattathoktam, tathA ' vigayANi ya mayakalevarANi ' vikRtAni ca mRtakalevarANi tathA - ' sakimiNakuhiyaM ca ' sakRmikuthitaM ca saha kRmibhiH, hai to vaha zuklAkSa utpanna hotA hai / vinihata - vinihatacakSu utpatti ke bAda jisake netra phUTa jAte haiM vaha vinihatacakSuka kahalAtA hai aise prANI sapisallaga - pizAcagRhIta athavA sarpizalyaka-sapa-pITha para baiTha kara jo use donoM jaMghAoM se kaTi para majabUtI ke sAtha bAMdhakara aura donoM meM do kASTha Adi kI pAdukAoM ko lekara usake sahAre se sarakatA hai usakA nAma sarpI hai aise sarakane vAle vyakti ko ki jo garbhadoSa se aura apane karma ke doSa se azubha karma ke udaya se utpanna hotA hai, aisA zalyaka- hRdaya zalyAdi rogavAlA, vyAdhiroga pIDitavyAdhiroga se pIDita prANI, arthAt cirasthAyI pIDArUpa vyAdhise tathA sadyoghAti rogarUpa pIDA se jo kaSTa pA rahA hai aise duHkhita jIva, ina saba ko dekha kara inameM dveSa tathA ghRNA nahIM karanI cAhiye / ( bigayAyi mayakalevarANi) vikRta hue mRtaka kalevaroM ko, ( sakimiNa thAya che. vinihata-vinihatayakSu-nma pachI lenI mAMgo DUTI laya che te vinitakSu vA che. sapillaga - pizAthagRDita athavA zarpizalya-sArthI - pIDayara besIne athavA banne jAMghane kiTa para majabUta rIte bAMdhIne ane ane hAthamAM e lAkaDA AdinI gheADI laIne tenI madadathI je jamInapara sarake che tene rSi kahe che. e rIte sarakanAra vyakti ke je gabha doSathI-azubha kamanA udayathI utpanna thAyache, " zalyaka" - hRdayazasya Adi rogavANA, vyAdhi rogapIDitavyAdhi rogathI pIDAtAM prANI eTale ke dI kALatI cAlyA AvatA pIDArUpa vyAdhithI tathA meza rogarUpa pIDAthI pIDAtA duHkhI jIvA e badhAne joI ne temanA pratye dveSa ke dhRNA karavI leho nahIM. " vigayANiya mayakalevarANi " vidruta thayeA bhRrta zarI zrI prazna vyAkaraNa sUtra d Page #972 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 914 prazravyAkaraNasUtre kuthito durgandhayukto yaH sa tathoktasta ' davvarAsi ' dravyarAzi- purISAdidravyasamUhaM ca dRSTrA 'evamAraesa' evamAdikeSu = evaM prakAreSu 'amaNuna pAvagesu' amanojJapApakeSu, tathA ebhyaH 'annesu' anyeSu ca 'tesu' teSu amanojJapApakeSu samupasthiteSu ' samoNa ' zramaNena - sAdhunA ' na rusiyavvaM ' na roSTavyam, 'jAva' yAvatpadAt na hIlitavyam, na ninditavyam, na khisitavyam, na chettavyam, na bhetavyam na hantavyam iti / SaTpadAni saMgrAhyANi / tathA zramaNena duguMchAvattiyAvi ' jugupsAvRttikA'pi 'na ' labbhA ' labhyA ' uppAeuM ' utpAdayitum / evam =a 6 " kuhiyaM ca davvarAsiM) kRmisahita saDe hue durgaMdhita padArtha ko aura purISa Adi dravya samUha ko dekha kara ke inameM tathA ( annesu ya evamAiesa) inase bhinna aura jo isI taraha ke ( amaNuNNapAvaesa tesu) amanojJa azubha padArtha samakSa upasthita ho unake Upara ( samaNeNaM ) sAdhuko ( na rUsiya) roSa nahIM karanA cAhiye / yAvat pada se ( na hIliyavvaM ) avajJA nahIM karanI cAhiye, unakI ( na niMdiyavvaM ) niMdA nahIM karanA cAhiye, (na khiMsiyavvaM ) unakI dUsare ke sAmane niMdA nahIM karanI caahiye| isI taraha ( na chiMdiyavvaM ) amanojJarUpa AkRti kA chedana nahIM karanA cAhiye / ( na bhidiyavvaM na bhedana karanA cAhiye / ( na vaheyavvaM ) na aniSTa rUpavAle vyaktikA vadha karanA cAhiye / isI prakAra se ina padArthoM ke Upara sAdhu ko ( na durguchA vattiyAvi lagbhA upAe ) jugupsAvRtti bhI utpanna karanA ucita nahIM hai / ( evaM ) isa 66 rone " sakimiNakuhiyaM ca davvarAsiM " bhisahita saDatA durgaMdha yukta pahArthoMne mane purISa mAhi dravya samUhane leI ne temAM tathA " annesuya evamAiesa' e uparAMta e ja prakAranA bIjA 4 aNuNapAvasu tesu " amanojJa, azula " samaNeNaM " sAdhume padArtha pAse meAjUda hoya temanA para (6 na rUsiyavvaM " rASa na karavA joie, na hIliyavvaM " tenI avajJA na rakhI ho, 66 66 66 zrI prazna vyAkaraNa sUtra dd na niMdivya " tebhanI nihAna 12vI le me; "na khisiyavva " mIlanI mAgaNa niMdA na karavI joie, e ja pramANe 66 na chiMdiyavvaM " amanojJa heNAvanI vastunuM chena urAvatuM nahIM, "na miMdiyavva " lehana urAvathuM nahIM, ''na vahe. aniSTa rUpavALI vyaktine vadha karAvavA joI e nahI. e ja pramANe e padArtho pratye sAdhue na durguchA -- vattiyA vi labbhA uppAeu " lugupsA vRtti pazu rAmavI te yogya nathI. " evaM " mA rIte " or " 66 cakkhuidiya Page #973 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a05 sU08 'cakSurindriyasavara'nAmakadvitIyabhAvanAnirUpaNam915 nena prakAreNa ' cakkhuiMdiyabhAvaNAbhAvio' cakSurindriyabhAvanAbhAvito ' bhavai' bhavati ' aMtarappA ' antarAtmA jiivH| tatazca 'maNuNAmaNuNNasubhidunbhirAgadoMse' manojJAmanojJasurabhidurabhirAgadveSe, 'paNihiyappA' praNihitAtmA ' sAhU' sAdhuH 'maNavayaNakAyagutte' manovacanakAyaguptaH, 'saMbuDe ' saMvRtaH paNihiiMdie' praNihitendriyo 'dhamma' dharma ' carejja' caret / eSAM padAnAM vyAkhyA'syaiva prathamabhAvanAyAM drssttvyaa| sU0 8 // prakAra se ( cakkhu iMdiya bhAvaNAbhAvio antarappA ) jaba cakSu indriya kI bhAvanA se bhAvita aMtarAtmA hotA hai taba vaha (maNuNNAmaNuNNasunbhidunbhirAgadose paNihiyappA) manojJarUpa cakSuindriya ke azubha viSayameM rAgadveSa se rahita hone se vyavasthita AtmAvAlA (sAhU) sAdhu(maNavayaNakAyagutte) apane mana, vacana aura kAyarUpa yogoMko zubha azubhake vyApAra se surakSita kara letA hai aura (saMbuDe ) saMvara se yukta bana kara (paNihi die) apanI cakSuindriya ko vazameM kara ke (dhamma) cAritra rUpa dharma kA ( carejja ) pAlaka bana jAtA hai| bhAvArtha-sUtrakAra ne isa sUtradvArA parigraha viramaNa vratakI dvitIya bhAvanA jo cakSu indriya saMvara nAmakI hai vaha kahI hai| isa bhAvanA meM sAdhu ko aisA vicAra karanA sarajhAyA gayA hai ki vaha isa prakAra se apanI cakSurindriya kI pariNati ko aisI vicAradhArA se sudRDharUpa meM bAMdha kara rakhe ki jisase vaha cakSurindriya ke viSayabhUta manojJa rUpameM bhAvaNA bhAvio antarappA" nyAre satarAtmA yakSa chandriyanI bhAvanAthI sAvita thAya cha tyAre te " maNuNNAmaNuNNasubbhadunbhirAgadAsepaNahayappA" bhanAjJa35 cakSu IndriyanA zubha viSayamAM ane amanojJarUpa cakSu IndriyanA azubha viSayamAM rAmadvaSayI 2hita thavAthI vyavasthita sAmAvA "sAhU" sAdhu " maNavayaNakA yagutte " potAnA bhana, vayana bhane 4535 yogAne zubha azubha pravRttithI surakSita manAvI se che bhane " saMbuDe " savarathI yuta panIne " paNihiidie" ghAtAnI. yakSa chandriyane bhUmA rAmAne " dhamma" yAtriya35 dhama. na! "careja" 564 mane cha bhAvArtha-sUtrakAre A sUtrakAra parigraha viramaNa vratanI cakSuIndriya saMvara nAmanI bIjI bhAvanA batAvI che. A bhAvanA dvArA sAdhune e viSaya samajAvavAmAM AvyuM che ke te evI pitAnI cakSuIndriyanI pravRttine evA prakAranI vicAra dhArAthI bAMdhI rAkhe ke jethI cakSuIndriya vaDe daSTigata thatA zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #974 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 916 prazravyAkaraNasUtre tRtIyAM bhAvanAmAha-'taiyaM ' ityAdi mUlam-taiyaM ghANidieNa agghAiya gaMdhAiM maNunnabhadagAI, kiM te ? jalayara--thalayara-sarasa--pupphala- pANabhoyaNakuTTa--tagara---patta-coya-damaNaga---maruya--elArasa--pakamasi-- gosIsa-sarasacaMdaNa, kappUralavaMga--agurukuMkumakakola usIra sesacaMdaNa sugaMdhasAraMgajuttivaradhUvavAse uuyapiMDimaNihArimagaMdhiesu annesu ya evamAiesu gaMdhesu maNunnabhadaesu na tesu samaNena sajjiyabvaM jAva na saiM ca maiMca tatthaM kujjA, puNaravi ghANidieNa agghAiya gaMdhANi amaNunnapAbagAI, kiM te? ahimaDa--assamaDa--hatthimaDa-gomaDa--viga--suNaga siyAla--maNuya--majAra--sIha-dIviya-bhaya-kuhiya-viNa?tathA amanojJarUpameM rAgadveSa na kara sake / manojJarUpa samakSa upasthita ho to use dekha kara usameM rAgAdi pariNatise use baMdha nahIM jAnA cAhiye aura azubha rUpa ho to usameM dveSa pariNati se apane Apako duHkhita nahIM karanA cAhiye |donoN prakArakI viSaya saMnidhAnatA meM usako samabhAvI rahanA cAhiye / jo aisA nahIM karatAhai vaha mahAn anarthakA bhAgI banatA hai / isa prakAra cakSurindriya kI bhAvanA se bhAvita huA vaha sAdhu apane triyogoM ko zubhAzubha rUpa vyApAra se surakSita rakhatA huA cakSa indriya ko vazameM kara letA hai aura cAritrarUpa dharmakA pAlaka bana kara apane parigraha viramaNarUpa vratako susthira banA letA hai / sU08 // manesa tathA amanojJa rUpamAM tene rAgadveSa na thAya. je tenI samakSa manojJa padArtha hAjara thAya te temanAmAM rAgAdi pariNatithI baMdhAvuM joIe nahIM ane jo azubha rUpa hoya to tenA pratye dveSa vRtti dAkhavIne pitAnI jAtane duHkhI karavI joI e nahI. banne prakAranA viSaya samakSa tene te samabhAva cukata rahevuM joIe. je te pramANe karato nathI te mahA anarthane pAtra thAya che A pramANe cakSundriyanI bhAvanAthI bhAvita banela te sAdhu pitAnA traNe yogane zubhAzubha pravRttiothI surakSita rAkhIne cakSu Indriya para kAbU jamAve che ane cAritrarUpa dharmanuM pAlana karIne potAnA parigraha viramaNavratane susthira banAve che sU.8 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #975 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a05 sU. 9 'ghrANendriyasaMvara nAmakatRtIyabhAvanAnirUpaNam 917 kimiNa-bahadurabhigaMdhAI, annesu ya evamAiesu gaMdhesu ama gunnapAvaesu na tesu samaNeNa rUsiyavvaM na hIliyabbaM jAva paNihiiMdie careja dhamma // suu|| 9 // TIkA-' taiyaM ' tRtIyAM ghrANendriyasaMvaraNAbhidheyAM bhAvanAmAha'ghANidieNa' ghrANendrieNa 'maNunabhaddagAI' manojJa bhadrakAn ' gaMdhAI' gandhAn 'agyAiya' aghrAya ' kiMte ' kAn tAn kathambhUtA~stAn gandhAn ? ityAha'jalayara-thalayara-sarasa-puSphaphalabhoyaNa-kuTTha-tagara- patta-coya damaNaga-maruya -elArasa pakkamaMsi - gosIsa-sarasa-caMdaNa-kappUra-lavaMga- agara-kuMkumakakollausIra-sesa-caMdaNa-sugaMdhasAraMga-juttivaradhUvavAse' jalacara-sthalacara-sarasa-puSpaphala-pAnabhojana-kuSTha-tagarapatratvacA damanaka-marukailArasa-pakamAMsI-gozIrSa aba sUtrakAra parigraha viramaNa vrata kI tIsarI bhAvanA ko samajhAte haiM--'taiyaM ' ityaadi| TIkArtha-(taiyaM) isa vratakI tIsarI bhAvanAkA nAma ghrANendriya saMbaraNa hai / isa bhAvanAvAle sAdhu ko ghrANendriyake manojJa bhadraka gaMdha ko sUMgha karake rAga nahIM karanA cAhiye aura amanojJa pApaka azubhagaMdhoM ko muMghakara dveSa nahIM karanA cAhiye / isa sUtra meM isI viSaya ko sUtrakAra vizeSarUpa se spaSTa karate haiM (kiM te ) vaha manojJa bhadraka gaMdha kauna haiM isa prakAra kI AzaMkA kA uttara dete hue sUtrakAra kahate haiM-(jalacarathalacara-sarasa-puppaphala-pANabhoyaNa-kucha-tagara-patta-coya-damaNakamaruya-elArasa-pakavamaMsigosIsa-sarasacaMdaNa - kappUra-lavaMga - aguru kuMkuma-kaMkolla-usIra-sesacaMdaNa-sugaMdha-sAraMga-juttivara-dhUvayAse ) have sUtrakAra parigraha viramaNa vratanI trIjI bhAvanA samajAve cha-"taiya" tyAhi-. 2010--" taiya" mA tanI trI mApanAtuM nAma prANendriya saMvaraNa che. A bhAvanAvALA sAdhue ghaNendriyane mATe manojJa bhadraka gaMdhane sUdhIne temAM rAga karavo joIe nahIM. ane amaneza pApaka azubha gaMdhane sUMghIne temanA pratye dveSa kare joIe nahIM. e ja viSayanuM sUtrakAra vistArathI 25STI4265 42 cha. " kiM te" te manojJa bhadra zenI zenI DAya chata prazna uttara mayatA sUtra412 49 cha -" jalayara-thalayara-sarasa-pupphaphalapANabhoyaNa-kuTTa--tagara-patta-coya-damaNaka-masya-elArasapakamaMsi-gosIsa-sarasacaMda. Na-kappUra-lavaMga-aguru-kuMkuma-kaMkolla-usIra-sesacaMdaNa-sugaMdha * sAraMga juttIvara zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #976 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 918 prazravyAkaraNasUtre sarasacandana-karpUra-lacaGgAgurukuGkumakakkolozIrazvetacandanasugandhasAraGgayuktivaradhUpavAsAn-tatra-jalacarANi-jale samutpannAni puSpAdIni, sthalacarANi-sthale samutpannAni sugandhipuSpAdIni, sarasAni-rasayuktAni puSpaphalapAnabhojanAni, kuSThaM= sugandhidravyavizeSaH, tagaraH, dhUpavizeSaH, patram=tamAlapatram , ' coyaM' tvacA= sugandhivRkSatvacA, damanakApuSpajAtivizeSaH, marukaH='maruA' iti bhASAprasiddho vanaspativizeSaH, elArasaH elAyAH 'ilAyacI' iti prasiddhAyA rasA, 'pikkamaMsI' pakkamAMsI-paripakagandhadravyavizeSaH, gozIrSam etannAmakaM candanam sarasacandanam =zrIkhaNDacandanam, karpUraH-prasiddhaH, lavaGgAni-prasiddhAni, aguru-dhUpavizeSaH, kuGkumam-'kesara' iti prasiddham , kakolA=phalavizeSaH, uzIram vIraNamUlaM 'khaza' itiprasiddham , zvetacandanaM prasiddham , sugandhasAraGgayuktivaradhUpavAsaH sugandhAnAM zo. bhanagandhavatAM sAraGgANAM kamalapatrANAM yuktiyojanaM yatraitAdRzo yo varadhUpavAsa:dhUpadravyavizeSaH, eteSAmitaretarayogadvandvaH, tA~stathoktAnAghrAya 'samaNeNa' zramaNena-sAdhunA -- uuyapiMDimaNihArimagaMdhiesu' RtujapiNDimanihIMrimagandhikeSujalacara-jala meM utpanna hue sugaMdhita puSpo kI, sthalacara-sthala meM utpanna hue khuzabUdAra phUloM kI, sarasa-rasa yukta puSpa, phala, pAna, bhojanoM kI, kuSTha-sugaMdhita dravya kI, tagara-dhUpavizeSa kI, patra-tamAlapatra kI, coyasugaMdhita vRkSa kI chAla kI, damanaka-puSpajAti vizeSa kI, maruka-maruA kI,ilAyacI ke rasa kI,pakvamaMsI-paripakvagaMdhadravya vizeSa kI, gozIrSa caMdana kI, zrIkhaMDacaMdana kI, kapUra kI, lavaMga-logo kI, agurudhUpa kI, kuMkuma-kezara kI, kaMkola nAmaka phalavizeSa kI, uzIra-khaza kI, zvetacaMdana kI, tathA jisameM zobhana gaMdhavAle kamala patroM kA yojanasaMmizraNa-huA ho aise uttama dhUpavizeSa kI, sugaMdha ko sUMgha karake, tathA ( uuyapiMDimaNihArimagaMdhiesu) aisI sugandha se yukta dravyoM ke dhUvavAse" saya2-4mA utpanna yesA sugadhita pAnI, sthAya2-4bhIna para utpanna thayelAM sugaMdhita phUlanI, sarasa-rasadAra kula, phaLa, pAna, bhejanenI 44-sugacita dravyanI, t||2-4 and dhUpanI, patra-tamAlapatranI, yAyasugacita vRkSanI chAnI, hamana-me tn| sanI, bha24-umarAnI, shaaycInA rasanI, pakavamaMsI-eka jAtanuM suga dhi dravyanA gazIrSa caMdananI, zrIm yahananI; 452nI; savInI, bhaguru0 dhUpanI; zubha-zanI; 4Isa nAmanA eka jAtanA phUlanI uzIra-sugaMdhivALAnI zvetacaMdananI tathA jemAM suMdara gaMdhavALA kamaLa patranuM mizraNa thayuM hoya evAM uttama prakAranAM dhUpanI sugadha sUdhAna tathA " uuya piDimaNihArimagaMdhiesu" 2 dravyAmA tune zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #977 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkAa05 sU09 'nANendriyasaMvara'nAmakatRtIyabhAvanAnirUpaNam 919 RtujA kAlocitaH piNDimA piNDibhUto bahulo nibharimo dUratarapradezagAmI yo gandhaH, sa vidyate yeSu teSu dravyeSu, tathA-' aNNesu ya evamAiemu gaMdhesu 'anyeSu caivamAdikeSu gandheSu, kathambhUteSu ? ityAha 'maNuNNabhadaesu' manojJabhadrakeSu 'tesu' teSu gandheSu na sajjiyavvaM ' na saktavyam 'jAra ' yAvat-yAvatkaraNAt-na raktavyam , na garddhitavyam , na mohitavyam , na vinighAtaApattavyaH, na lobdham , na toSTavyam , na hasitavyam , itisaMgrAhyam / tathA-zramaNaH 'tattha' tatra gandhaviSaye 'saiM ca maI ca' smRtiM ca matiM ca 'na kujjA' na kuryAt / 'puNaravi' punarapyucyate-ghANidieNa' ghrANendriyeNa 'amaNuNNapAvagAI' amanojJapApakAn , ki jinameM sugandha Rtu ke anukUla piNDIbhUta hokara raha rahI ho aura dUra2 pradezataka jina kI vaha sugaMdha phaila rahI ho upasthita hone para una meM tathA (aNNesu evamAiesu maNuNNabhaddaemu ) ina se bhinna isI prakAra ke aura bhI jo manojJa bhadraka gaMdhayukta padArtha hoM unake samakSa meM Ane para (samaNeNa ) sAdhu ko unakI (tesu) una2 manojJa bhadraka gaMdhoM meM (na sajjiyavvaM jAva na saiM ca maiM ca tattha kujjA) Asakta nahIM honA cAhiye-yAvat unameM smRti ko aura apanI mati ko nahIM lagAnA cAhiye / yahAM yAvat zabda se " na rajjiyavvaM na gijjhiyavyaM, na mujjhiyavvaM, na viNighAyaM AvajjiyavaM, na lubhiyavvaM, na tusiyavvaM na hasiyavvaM " ina padoM kA saMgraha kiyA gayA hai / inakA artha pahale kara diyA gayA hai vahAM se samajha lenA caahiye| isI taraha amanojJa pApa gaMdha meM roSa Adi na karanA cAhiye isI bAta ko kahate haiM-(puNaravi) isI taraha se (ghANidieNa ) ghrANendriya anukULa sugaMdha bharelI hoya ane temanI te sugaMdha dUra dUranA pradeza sudhI phelAtI DAya; sevA sugadhita dravyo bhAkhU hAya to tebhA tathA " aNNesu evamAiesu maNuNNabhadaesu" rAta tamanA 21 bhanAza bhadra gadhA 2 pahA DAya te pAse khAya to 55 "samaNeNa" sAdhu tebhanI " tesu" te te bhanAjJa dhAmA "na sajjiyavvaM jAba na saIca maIca tatthakujjA" mAsata thavuM joIe nahIM tyAMthI zarU karIne tene yAda karavI nahIM ke tene vicAra 55 42vA nahI. tyA sudhI sabhovAmuMcha mahI yAvat zathI "na rajjiyavyaM, na gijjhiyavva, na mujjhiyavva', na viNidhAya Avajjiyavva, na lubhiyavva, na tusiyavva, na hasiyavva" se phne| atha apa 42vAna che. tebhn| artha AgaLa AvI gayA che to tyAMthI samajI levA. e ja pramANe amanejha pApaka gaMdha pratye roSa Adi karavA joIe nahIM le pAta sUtrA2 4 cha-"puNaravi" 2 // zata "ghANidieNa" dhANe zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #978 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 920 prazravyAkaraNasUtre gaMdhANi' gandhAna ' agyAiya' AghrAya 'kiM te' kA~stAn kathaMbhUtA~stAn gandhAnAghrAya ? ityAha- 'ahimaDa-assamaDa-hatthimaDa- gomaDa-viga-muNagasiyAla-maNuya-majjAra- sI ha- diiviymykuhiyvinntttthkiminnbhudurbhigNdhaaii| ahimRtAzvamRtahastimRtagomRtakazunaka-zagAla-manuja-mArjAra-siMha dvIpikamRtakuthitaviniSTakRmivedabahudurabhigandhAntatra-ahimRtAni=ahInAM sarpANAM mRtAni =mRtazarIrANi, azvamRtAni-azvAnAM mRtazarIrANi, hastimRtAni hastinAM mRtazarIrANi, gomRtAni gavAM mRtazarIrANi, tathA-vRkasya IhAmRgasya ' koka IhAmRgo vRkaH' ityamaraH, zunakasya kukkurasya' zRgAlasya ' gIdaDa ' itiprasiddhasya, manujasya-manuSyasya, mArjArasya-viDAlasya, siMhasya kezariNaH, dvIpikasya-citrakasya ca yAni mRtAni-mRtazarIrANi, kathambhUtAnImAni ? kuthitAni-zaTitAni, ataeva-viniSTAni=vinaSTAkRtikAni, kRmivanti-kRmisaMkulAni, teSAM bahudurase (amaNuNNa pAvagAiM ) amanojJa azubha (gaMdhANi ) gaMdha-durgandha ko ( agghAiya ) suMghakara ke sAdhu ko usameM dveSa-aruci pariNAma-arati vRtti nahIM karanI cAhiye / (kiM te ?) durgandha ke viSayabhUta padArtha kaunara se haiM isa prazna kA uttara dene ke liye sUtrakAra una padArthoM meM se kita neka padArthoM ko prakaTa kaTate haiM-jaise-(ahimaDa-arassamaDa-hatthimaDagomaDa-viga suNaga-siyAla-maNuya-majjAra-sIha-dIviya-maya -kuhiya viNa? kimiNa bahudurabhigaMdhAiM) ahimRtaka, sarpakA mRtakalevara, ghor3e kA mRtakalevara, hastI kA mRtakalevara, gAya kA mRtakalevara, vRka kA mRtakalevara, kutte kA mRtakalevara, zRgAla kA mRtakalevara, manuSya kA mRtakalevara, viDAla kA mRtakalevara, siMha kA mRtakalevara citraka-cIte kA mRtakalevara, ye saba jaba kuthita-sar3a jAte haiM, taba inameM kIDe par3a ndriyathA " amaNuNNapAvagAI " amanojJa pazuma " gaMdhANi " - dhane " agghAiya" sUdhAne sAdhuse tenA pratye dveSa-bharuthinI bhAva-ativRtti 421 / na naDI. " kiM te' dudha yuta pahA. 4yA yA cha tenA uttara ApatA sUtrakAra te padArthomAMthI keTalAMka padArthono ullekha kare che. jema hai " ahimaDa-assamaDa-hatthimaDa-gomaDa-viga suNaga-siyAla-maNuya - majjArasIMha-dIviya-maya -kuhiya-viNa?- kimiNa-bahudurabhigaMdhAi " 24DibhRta-bharesA sApanuM zarIra, ghaDAnuM mRtazarIra; hAthInuM mRtazarIra, varUnuM mRtazarIra; siMhanuM mRta zarIra, kUtarAnuM mRta zarIra ziyALanu mRta zarIra, mANasanuM maDadu, cittAnuM mRta zarIra, e badhAM jyAre saDe che tyAre temAM kIDA paDe che ane zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #979 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a05 sU09 'ghrANendriyasaMvara'nAmakatRtIyabhAvanAnirUpaNam 921 bhigandhAn-atyantAmanojJagandhayuktAn aghrAya -- samaNeNa ' zramaNena-sAdhunA 'tesu' 'teSu-pUrvokteSu tathA evamAiesu' evamAdikeSu -evaM prakAreSu 'aNNesu ya' anyeSu ca 'amaNunnapAvagesu ' amanojJa pApakeSu gandheSu 'na rusiyavvaM ' na roSTavyam , 'na hIliyavvaM ' na hIlitavyam , ' jAvaH' yAvat-yAvatkaraNAt-'na ninditavyam , na khisitavyam , na chettavyam , na bhettavyam , na hantavyam , na jugupsAvRttikA'pi lAbhyotpAdayitum / evaM ghrANendriyabhAvanAbhAvito bhavati antarAtmA =jIvaH / tatazca manojJAmanojJasurabhidurabhirAgadveSe praNihitAtmA sAdhurmanovacanakAyajAte haiM, aura usa samaya unakI durgandha bahuta adhika asahya ho jAtI hai so (samaNeNa) sAdhu ko inakI durgandha meM tathA ( evamAiesu annesu tesu amaNuNNapAvagesu ) inase bhinna isI taraha kI aura bhI amanojJa una azubha gaMdhoM meM (na rusiyavvaM na hIliyavvaM jAva paNihiya paMceMdie dhammaM carejja ) roSa nahIM karanA cAhiye, unakI avajJA nahIM karanA cAhige, yahAM yAvat pada se " na niMdiyavvaM, na khisiyavvaM, na chidiyavvaM, na bhidiyavvaM, na vaheyavvaM, na duguMchAvattiyAbilabbhA uppAe uM evaM ghANidiya bhAvaNA bhAvio bhavai aMtarappA maNuNNAmaNuNa sunbhi. dubhi rAgadose paNihiyappA sAhU maNavayaNakAya gutte saMbuDe) ina pUrvokta samasta padoM kA saMgraha aura artha pahale kI taraha kara lenA cAhiye / arthAt niMdA, khisA, chedana, bhedana, nahIM karanA cAhiye aura na unake viSaya meM sAdhu ko jugupsA-ghRNA-vRtti hI karanI ucita hai| isa prakAra ghrANaindriya kI bhAvanA se bhavita antarAtmA hotA hai taba vaha manojJa tyAre tebhanI du" upt 04 saya 54 57 cha. to " samaNeNa " sAdhume tebhanI dugadha pratye tathA " evamAiesu annesu tesu amaNuNNapAvagesu" te uparAMta te prA2nI abhanAza mazuma huma dho pratye "na rusiyabbana hIliyabva jAva paNihiya paMce die dhammaM carejja" 315 42vo naye nahI, tebhanI avajJA 42vI ne nahI. mI yAvat-za4thI "na niMdiyavva', na khisiyavva', na chiMdiyavva', na bhiMdiyavva', na vaheyavva, na duguMchAvattiyAvilabbhA uppAeuM evaM ghANidiyabhAvaNAbhAvio bhavai aMtarappA maNuNNAmaNuNNasubhidubhirAgadose paNihiyappAsAhU maNavayakAyagutte saMvuDe" pUrita ye sajA pahone aDa 42 levAnA che ane AgaLa batAvyA pramANe temane artha samajI levAne che. eTale ke niMdA, khrisA, chedana, bhedana karavuM joIe nahIM ane temanA pratye sAdhue jugupsA-dhUNAvRtti paNa rAkhavI joIe nahIM. A rIte jyAre aMtarAtmA dhrANendriyanI bhAvanAthI bhAvita thAya che tyAre te mane jJarUpa dhrANendri zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #980 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 922 prazravyAkaraNasUtre guptaH saMvRtaH, ' ityeteSAM saMgrahaH, tathA-'paNihiiMdie' praNihitapaJcendriyaH-praNihitAni-vazIkRtAni indriyANi yena sa tathoktaH san 'dhammaM ' dharma 'carejja' caret anutiSThet // sU0 9 // rUpa ghrANendriya ke zubha aura amanojJa ke azubha viSaya meM rAgadveSa karane se rahita ho jAtA hai / isa prakAra kI sthiti se yukta banA huA sAdhu apane mana vacana aura kAyarUpa yogoM ko zubha azubha vyApAra se surakSita kara letA hai aura ghrANendriya ke zubhAzubha viSaya meM zubhAzubhapariNati janya karmabaMdhana kI nivRttirUpa saMvara se yukta ho jAtA hai aura (paNihiiMdie carejja dhammaM ) vazIkRta iMdriyoM vAlA hokara cAritrarUpa dharma kA pAlaka bana jAtA hai| bhAvArtha-sUtrakAra ne isa sUtra dvArA parigraha-viramaNa vrata kI tIsarI bhAvanA kA ullekha kiyA hai / isa bhAvanAkA nAma ghrANendriyasaMvaraNa hai| isameM sAdhu apanI ghrANendriyako sugaMdha aura durgandhake saMvandha hone para pakSapAtinI nahIM banatA hai| yadi vaha aisA karatA hai to mahAn anartha kA pAtra hotA hai| use navIna karmoM kA baMdhaka mAnA jAtA hai| sugaMdha aura durgandha ke viSayabhUta kitaneka padArtho ko sUtrakAra ne isa sUtra dvArA samajhAyA hai / ataH caritradharma ko pUrNarUpa se pAlana karane ke liye sAdhu kA karttavya hai ki vaha isa prakAra kI jabara sthiti usake samakSa ho to vaha samabhAvI banA rahe // sU0 9 // / yanA zubha ane amane jJarUpa azubha viSayamAM rAga ane dveSathI rahita thaI jAya che. A prakAranI sthitithI yukta thayela sAdhu pitAnA mana, vacana ane kAyarUpa gene zubha azubha vyApArathI surakSita karI nAkhe che, ane ghANendriyanA zubhAzubha viSayamAM zubhAzubha pariNatijanya karmabaMdhananI nivRttirUpa savarathI yuta tha ya cha bhane " paNihiMI die carejja dhambhaM " sayabhI IndriyavALe thaIne cAritrarUpa dharmanuM pAlana karanAra bane che. bhAvArtha-sUtrakAre A sUtradvArA parigraha viramaNavratanI trIjI bhAvanAnuM spaSTIkaraNa karyuM che. te bhAvanAnuM nAma dhrANendriya saMvaraNa che. temAM e batAvyuM che ke sugaMdha ane durgadhane saMbaMdha thatAM sAdhu pitAnI dhrANendriyane pakSapAtI banAvatuM nathI. je te evuM kare te mahAna anarthane pAtra thAya che, tene navIna karmane bAMdhanAra mAnavAmAM Ave che. sugaMdha ane durgadhayukta keTalAka padArtho sUtrakAre A sUtramAM darzAvyAM che tethI cAritradharmanuM saMpUrNa rIte pAlana karavAne mATe sAdhunuM kartavya che ke teNe dhrANendriyanA viSayabhUta sugaMdha tathA durgadhayukta padArtho pratye samabhAva rAkhavuM joIe. e sU09 che zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #981 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a05 sU010 jiddhendriyasaMvara'nAmakacaturthabhAvanAnirUpaNam 923 caturthI bhAvanAmAha-' ca utthaM' ityAdi mUlam --cautthaM jibhidieNa sAiya rasANiu maNuNNa bhadagAI, kiM te ? uggAhima vivihapANabhoyaNa gulakaya khaMDakaya tellaghayakayabhakkhesu bahuvihesu lavaNarasasaMjuttesu, bahuppakAramajjiyaniTTANagadAliyaMba sehaMba duddhadahi--sarayamajjavaravAruNI sIhukAvisAyaNa sAgaTArasabahuppagAresuyabhoyaNesu ya maNuNNavaNNagandharasaphAsabahudabvasaMbhiesu aNNesu ya evamAiesu rasesu maNuNNabhadaesu na tesu samaNeNa sajjiyavvaM jAva na saiM ca maiM ca tattha kujA / puNaravi jibhidieNa sAiyarasAiM amaNuNNapAvagAI, kiM te ? arasavivirasasIyalukkhaNijappamANabhAyaNAI dosI vAvaNNakuhiya pUiya amaNuNNaviNaTappasUya bahudubbhigaMdhiyAiM tittakaDuyakasAya aMbilarasaliMdanarisAiM aNNesu ya evamAiesu rasesu amaNuNNapAvaesuna tesa samaNeNaM ruciyavavvaM jAva carejja dhammaM // suu010|| TIkA-' cautthaM ' caturthI jivendriya saMvaraNalakSaNAM bhAvanAmAha-'jibbhidieNa' jihUvendriyeNa ' maNuNNabhaddagAiM ' manojJabhadrakAn -- rasANi u.' rasA~stu aba sUtrakAra isa vrata kI cauthI bhAvanA ko kahate haiM'cautthaM ' ityaadi| TIkArtha-(cautthaM) cauthI bhAvanA kA nAma jihvendriyasaMvaraNa hai| isa bhAvanAke vazavartI hue sAdhuko jihvA indriyake manojJabhadraka viSayameM aura amanojJa abhadraka viSaya meM rAgadveSa nahIM karanA cAhiye-pratyuta samabhAva 43sUtra2 2. pratanI yAthI mApanA matA cha-" cautthaM " yAha. TI -" cautthaM " yAthI bhAvanA nAma vendriya sa1295 cha. A bhAvanAnuM pAlana karanAra sAdhue jihA IndriyanA manojJa bhadraka viSayamAM ane amaneza abhadraka viSayamAM rAga dveSa rAkhavuM joIe nahIM, paNa sama zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #982 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - 924 prazravyAkaraNasUtre =vakSyAmANapadArtheSu sthitAn sAiya' svAdayitvA aviratagRhasthAvasthAyAmAsvAdya, 'kiM te ' kA~stAna keSu keSu padArtheSu sthitA~stAn ? ityAha-'uggahimavivihapANabhoyaNagulakayakhaMDakaya telaghayakayabhakkhesu ' avagAhimavividhapAnabhojanaguDakatakhaNDakRtatailaghRtakRtabhakSyeSu-tatra-avagAhimAni avagAhanena dhRtatailAdiSu bolanena pAkato niSpannAni yAni tAni pakkAnnAni khaNDakhAdyAdIni 'avagAhimAni' kathyante, tathA-vividhAni=bahuvidhAni pAnabhojanAni, tathA-guDakRtAni-guDena niSpAditAni, khaNDakRtAni khaNDena niSpAditAni, tailaghRtAni tailena ghRtena ca hI dhAraNa karanA cAhiye, isI viSaya ko sUtrakAra vizeSarUpa se isa sUtra dvArA samajhAte haiM-(jibhidieNa ) sAdhu jihvA indriya se ( maNuNNa bhaddagAI rasANiu ) manojJa-bhadraka rasako ( sAiya ) asvAdita karake usameM rAga Adi na kare isa prakAra kA yahAM saMbaMdha lagA lenA cAhiye, (kiM te ) yaha manojJa rasa kina 2 padArthoM ke sahAre rahatA hai, isa prakAra kI AzaMkA kA uttara dene ke nimitta sUtrakAra yahAM una kitaneka padArthoM ke nAma nirdiSTa karate haiM (uggAhimavivihapANabhoyaNagulakaya. khaMDakayatellaghayakayabhakkhesu) ghRta, taila AdikA jinameM pahile bhoMna (talA jAtA) diyA jAtA haiM aura phira bAdameM jo unameM hI curoye jAkara pakAye jAte hai aise khAjA Adi pakvAnna avagAhima kahalAte haiM tathA aneka prakArakA jopAna bhojana hotAhai vaha vividha pAna bhojana kahalAtA hai guDa milA kara banAyA gayA' evaM khAMDa mizrita kara banAyA gayA vizeSa bhojana guDkRta bhojana aura khaMDakRta bhojana kahalAtA hai / taila bhAva ja rAkhavo joIe. e ja viSayane sUtrakAra vistArapUrvaka A sUtra dvArA sabhanna cha " jibhidieNa" sAdhuNe mathI " maNuNNabhaddagAI rasANiu" bhanAza-ladra 2sn| "sAiya" mAsvA 4zana tamA 2 mA 42va me nahI. " kiM te" se manojJa 2sa jyA jyA pahAbhAM DAya cha, te prazna uttara ApatA sUtrakAra ahIM evA keTalAka padArthonA nAmane ullekha kare che " uggAhima-vivihapANa-bhoyaNa-gulakaya-khaMDakaya-tella-ghayakaya-bhakkhesu" ghI, tesa AdinuM jemAM pahelA jemAM meNu devAya che ane pachI temAM ja taLIne pakavavAmAM Ave che evA khAjA Adi pakavAnane avagAhima kahe che. tathA aneka prakAranA je pAna (pI zakAya tevA) bhejana hoya che temane vividha pAna bhajana kahe che, goLa nAkhIne banAvelA bhejanane guDakRta ane khAMDa nAkhIne banAvelA bhejanane khAMDakRta jana kahe che. tela ane ghImAM banAvela lADu zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #983 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a05 sU010 'jihUvendriyasaMvara' nAmaka caturtha bhAvanAnirUpaNam 925 niSpAditAni yAni bhakSyANi = modakAdIni tAni eSAM dvandvasteSu tathokteSu tathA 'bahuvisu ' bahuvidheSu vividhaprakAreSu 'lavaNarasa saMjuttesu' lavaNarasasaMyukteSu bhakSyeSu -- zAkavaTAkAdiSu tathA-' bahuSpagAramajjiya - nidvANagadAliyaMtra se haMbaduddhadahi sarayamajjavaravAruNI sIhukAvisAyaNasAgadvArasavahuppagAresu' bahuprakAramajjikA niSThAnaka dAlikAmla se dhAmladugdhadadhisarakamadyavaravAruNI sIdhukApizAyanazA kASTAdazabahuprakAreSu tatra etadAsvAdanaM gRhasthAvasthAsu bodhyam, saMyamAvasthAsu sarvathA tadvarjanAta, bahuprakArA-bahuvidhA, mArjitA = rasAlA = dadhizarkarAdiniSpAditasugandhadravyavAsitakhAdyavizeSaH, zrIkhaNDeti bhASAprasiddhaH, niSThAnakaM = prakRSTamUlya niSpAdito bhakSyavizeSaH taduktam- 'nidvANaMti jA sayasahassaM' iti, ayaM bhAvaH - yalakSamudrAmirniSpAdyate tad bhakSyavizeSo niSThAnamucyate / yadvA-bhaktAdyannopasecanena saMpAdite dadhyAdivyaJjane 'karaMbA' iti bhASAprasiddhe, tathA dAlikAmlam = marIcarAjikAdi saMskRtodvidalaniaura ghRtameM banAyA gayA modakAdi bhojanIya padArtha tailakRta aura ghRtakRta bhojana kahalAtA hai / ina khAdya padArthoM meM tathA aura bhI ( bahuvisu ) aneka prakArake ( lavaNarasasaMjuttesu) lavaNarasamizrita zAka, bar3A Adi khAdyapadArtha vizeSa hai unameM tathA ( bahuppagAra - majjiya-niTThANaga - dAliyaMba - seba-duddha - dahi- saraya-majja- varavAruNI-sIhu kA visAyaNa - sAgadvArasa-bahu pagAre su-bhoyaNesu ya) pahile gRhasthAvasthA meM upayogarme lAye gaye bahuvidha bhojanIyapadArtha jaisA mArjitA rasAlA-dadhi zarkarA Adise niSpAdita tathA sugaMdhita dravyase vAsita khAdyavizeSa ki jise zrIkhaMDa kahate haiM, unameM niSThAnaka-eka lAkha rupaye lagA kara niSpAdita kiye gaye bhakSya vizeSameM athavA meharI - rAvaDI meM, dAlikAmlameM-marIca rAI meM saMskRta hue tathA dvidala canA Adi ke ATe besana Adise 66 66 Adi khAdya padArthane telamRta ane dhRtakRta bhAjana kahe che. e khAdya padArthomAM tathA khIjA paNa je bahuvisu " mane prAranA lavaNarasa saMjutsu lavaNarasa mizrita zAka, vaDA Adi khAdya padArtho che temAM tathA bahuppagAra - majjiya- niTTANaga- dAliyaMba - sehaMba - duddha - dahi- saraya - majja - varavAruNI - sIhu-kAvisAyaNa - sAgadvArasabahu pagAresu bhoyaNesu ya" paDesAM gRhasthAvasthAmAM upayogabhAM lIdhela aneka prakAranA khAdyo jevA ke dahIM, khAMDa AdimAMthI taiyAra karela tathA sugaMdhita dravyathIyukta kheDa pAsa lona lene zimaDa De che. temAM niSThAnaka bhe sAma 3yIyA asthIne taiyAra uzavesa mAsa lobhanamA athavA meharI - dUdhapAubhAM, dAlikAmsamAM-maracAM, rAI, methI, jIrU Adine vaghAra karela tathA caNA addinA zrI prazna vyAkaraNa sUtra 66 "" Page #984 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 926 prazravyAkaraNasUtre pAditovyaJjanavizeSaH 'kaDha' iti bhASAprasiddho, sedhAmlam = khAdyavizeSaH, pakvaM sad yadamlena saMskriyate tatkhAdyaM sedhAmlamucyate / dugdhaMdadhi ca prasiddham, saraka: = guDaghAtakIpuSpAdinA siddhaH 'sarakA:' iti bhASAprasiddhAH, madyaM paiSTaM godhUmAdicUrNaniSpannam, varavAraNI = zreSThamadirA, sIdhuH = AsavaH - ikSvAdijanitamadyam, kApizAyanam = kApizI nAma nagarI tasyAM jAtaM drAkSAnirmitaM viziSTamadyam, etAnyapi madyAni gRhavasthAvasthAsu samAsvAditAni na tu saMyamAvasthAyAmiti bodhyam, tathA zAkA aSTAdaza- aSTAdazasaMkhyakAH zAkAH, eSAM bahuvrIhisamAse tAni tathoktAni tAni ca bahuprakArANItikarmadhArayaH, teSu tathokteSu ' maNunnavannagaMdharasaphA sabaddudavvabhiesa ' manojJavarNagandharasasparzava hudravyasaMbhRteSu manoharavarNagandharasasparzavadbahuvidhadravyasaMskRteSu' bhoyaNesu' bhojaneSu ca sthitAn rasAna gRhasthAvasthAbanAye gaye " kaDhI " rUpa vyaMjanameM, seMdhAmla meM pakA kara ke jo khaTAI se saMskRta kiyA gayA ho, aise khAdyavizeSa meM, dugdha, dadhimeM gur3a, dhAtakI puSpa - mahuA- ina donoM ke mela se banAye gaye sarakA meM, godhUma - gehUM ke ATese niSpanna kiye gaye madya paiSTa madya meM, varavAraNI - uttama madirA meM muni avasthA meM nahIM, kintu gRhasthAvasthAmeM upayoga meM lAI gaI zreSTha madirA varaNDI meM, sIdhu-Asava ikSu Adike rasase banAye gaye madyameM, kApizAyana - kApizI nAmakI nagarI meM drAkSAoM se banAye viziSTa madya meM tathA aThAraha prakAra ke zAkoM meM, ityAdi aneka prakAra ke bhakSya padArthoM meM tathA ( maNunnavannagaMdhara saphAsabahuvvasaMbhiesa bhoMgaNesu ya ) manojJa varNa gaMdha, rasa aura sparzavAle anekavidha dravyoM se niSpanna hue bhojanoM meM sthita rasoM ko gRhasthAvasthA meM AsvAdita karake unameM, tathA leTamAMthI banAvela kaDhI ' nAmanA vyaMjanamAM, se...ghAmsamAM-pakAvIne khaTAza umeravAmAM AvI hoya evAM khAdyomAM, dUdha, dahIMmAM goLa, dhAtakI puSpa-mahuDA e bannenA mizraNathI banAvela sarakAmAM, gAdhUma-ghauMnA loTamAMthI taiyAra karela magha-vaiSTamadyamAM, varavAraNI uttama madirAmAM, muni avasthAmAM nahIM paNa gRhasthAvasthAmAM upayogamAM lIdhela zreSTha madirA-vAMDImAM, sIMdhu-Asava-zeraDI AdinA rasamAMthI banAvela madirAmAM, kArpizAyana-kApizI nAmanI nagarImAM drAkSamAMthI banAvela eka viziSTa madyamAM, tathA aDhAra prakAranAM zAkamAM ItyAdi aneka prakAranAM khAdya padArthomAM tathA 66 maNunnavannagaMdharasaphAsabahuvva saMmisu bhoyaNe ya" manohara varSA, gaMdha, rasa ane sparzavaNA bhane aDAnAM drunyAmAMthI taiyAra karAvela bhAjanomAM rahela rasAnA gRhasthAvasthAmAM svAda zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #985 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkAa05 khu010 jihavendriyasaMvara'nAmakacaturthabhAvanAnirUpaNam 927 yAmAsvAya teSu tathA-'annesu ya' anyeSu ca = etadbhinneSu ' evamAiemu' evamAdikeSu = pUrvoktasadRzeSu- 'maNuNNabhadaemu ' manojJabhadrakeSu raseSu katha. mbhUteSu raseSu ? teSu-ye rasA avirata gRhasthAvasthAyAmAsvAditAsteSu 'samaNeNa' zramaNena zramaNAvasthAsthitena muninA 'na sajjiyavaM' na saktavyam 'jAca' yAvat yAvatkaraNAt-na raktavyam , na garddhitavyam , na mohitavyam , na vinighAta ApattavyaH, na lobdhavyam , na toSTavyam , na hasitavyam , eSAmarthaH prathamabhAvanAyAmuktaH / na ca zramaNaH ' tattha ' tatra-gRhasthAvasthopabhuktaraseSu ' saI ca' smRti ca-smaraNamapi, 'maIca ' matiM ca zramaNAvasthAyAM tadupabhogabuddhimapi 'kujjA' kuryAt / ' puNaravi ' puNarapyucyate-- jibhidieNa' jihavendriyeNa ' amaNunapA( annesu evamAiesu maNuna bhaddaesu ) dUsare aura isI prakAra ke manojJa bhadraka rasoM meM ki jo avirata nitya gRhasthAvasthA meM AsvAdita kiye hue the (samaNeNa ) zramaNa avasthA meM sthita hue muni ko (na sajjiyavvaM jAvana saIca maIca tattha kujjA) Asaktacitta nahIM bananA cAhiye yAvat use unakI smRti nahIM karanI cAhiye aura unameM apanI ki maiM zramaNAvasthA meM inakA bhoga karUM isa prakAra buddhi ko bhI nahIM lagAnA cAhiye / yahAM yAvat zabda se "na rajjiyavvaM, na gijjhiyavvaM, na mujjhiyavvaM, na viNighAyaM AvajjiyavaM, na lubhiyavvaM, na tusiyavvaM, na hasiyavvaM " ina pUrvakti padoM kA grahaNa kiyA gayA hai| ina sabakA artha prathama bhAvanA meM likhA jA cukA hai / ( puNaravi ) isI taraha phira (jibhidieNa) jihvA indriya se ( amaNunnapAvagAiM rasAiM ) arucikAsana tamanAmA tathA " annesu evamAiesu maNunnabhadaesu" me 8 prAranA bIjA bhadraka magna rasomAM ke jene gRhasthAvasthAmAM sadA svAda levAto hato temA "samaNeNa" sAdhu avasthAmA 29sa muniye "na sajjiyava jAva na saIca maI ca tattha kujjA" " mAsata thajo nahI." tyAMthI 23 karIne "teNe temane yAda karavA joIe nahIM. ane huM zramaNa - avasthAmAM temane upabhoga karUM evo vicAra paNa karavuM joIe nahIM tyAM sudhI matha 135 42vAnA cha. ___maDI ' yAvat ' vthI " na rajjiyavva, na giljhiyavva, na mujjhiyavva', na viNighAyaM Avajjiyavva, na lubhiyavva', na tusiyavvaM na hasiyavya" se pUrvarita pade grahaNa karAyela che. e badhAne artha pahelI bhAvanAmAM apAI gayo che " puNarApa" ye rIte " jibhidieNa" thI " amaNunapAvagAi rasAI" zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #986 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 928 prazravyAkaraNasUtre vagAI" amanojJapApakAn-arucikarAn , ' rasAiM ' rasAn 'sAiya' svAdayitvA, ' kiM te ' kA~stAna kathaMbhUtA~stAn rasAn / ityAha-' arasavirasasIyalukkhaNijjappapANabhoyaNAI' arasavirasazItalarUkSaniryApyapAnabhojanAni, tatra-arasAni -rasarahitAni-hiGgagvAdisaMskAravarjitAni, virasAnivigatarasAni-paryuSitAni, zItAni-zItalAni rUkSANi-ghRtAdilezavajitAni, niryApyANi balavarddhanazaktirahitAni yAni pAnabhojanAni tAni tathoktAni, tathA-' dosINavAvanakuhiyapUiya-amaNunnaviNa?-pasUya-bahudubhigaMdhiyAI' doSanavyApAkuthitapUtikAmanojJa vinaSTaprasUtabahudurabhigandhitAni, tatra-'dosINa' tti-doSAnna-doSA-rAtristatra pakvaM yadannaM, rAtriparyupitamityarthaH, vyApannaM-viniSTaM varNam , kuthitaM-kothayuktam , zaTitamityarthaH, pUtikam gandhayuktam , ata eva-amanojJam asundaram , vinaSTam atyantavikRtAvasthAprAptam , tataH prasUtaH prAdurbhUto yo bahu durabhigandhaH atidurgandhaH sa jAto yeSu tAni tathoktAni, tathA-'tittakaDayakasAyaaMbilarasaliMdanIrasAI' raka rasoM kA (sAiya ) AsthAdana karake unameM sAdhu ko rAga dveSabhAva dhAraNa nahIM karanA cAhiye / ( kiM te ? ) arucikAraka rasa kauna 2 se haiM isa prazna kA samAdhAna karane ke nimitta sUtrakAra kahate haiM-(arasavirasasIyalukvaNijjapANabhoyaNAI) arasa-hiGgu Adike vaghAra se varjita, virasa-rasa se vihIna-paryuSita, zIta-zItala-ThaMDe, rUkSaghRtAdi ke leza se rahita, niryApya-vala baDhAne kI zakti se rahita, tathA (dosINavAvanakuhiya pUiya amaNunaviNaDapamUyabahudunbhigaMdhiyAI) dosINarAtrimeM pakAye gaye byApana-vinaSTa varNavAle, kudhita-saDe hue pUtika durgadhayukta, ataeva manojJa-asundara tathA vinaSTa-atyaMta vikRta avasthA vAle aura isI kAraNa jinameM se atyaMta durgadha nikala rahI ho aise tathA jo (tittakaDuyakasAyaaMbilarasaliMdanIrasAi) marIca-mirca ke jaisA sathi42 2sAnu "sAiya" mAsvAhana zane tamanAmA sAdhu dveSamA raam| na nahI. " kiM te 1" 252yi4|24 2sa 4yA 4yA cha praznanu samAdhAna 42vAne mATa sUtrA2 4 cha-" arasavirasasIyalakkhaNijjappapANabhoyaNAI" ma2-Ei PAna vadhArathI 2Dita, vi22-2222Dita-5yuSita, zAta -2010-31, 32-dhI vinAnu, niya- padhArapAnI zatithI 2Dita, tathA " dosiNavAvannakuhiyapUiyaamaNunnaviNadvaipasUyavahudubhigaMdhiyAI" hosI -rAtra rAdhesa, vyApana-vinaSTa va vAyu-thita-saDesa, pUti-dudhA , tethI amanojJa-asuMdara tathA vina-atyaMta vikRta avasthAvALA ane e kAraNe mAthI satyatA nItI jAya tevA, tathA 2 " tittakaDuyakasAyaaMbila zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #987 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkAa05 sU010 jihavendriyasaMvara'nAmakacaturthabhAvanAnirUpaNam 929 tiktakaTukakaSAyAmlarasalindranIrasAni = tatra tikta-marIcavat , kaTukaM-nimbavatU , kaSAyam-Amalaphalavat , Amlarasam=ambli 'imalI' kAvat , lindra-sazaivAla. purANajalavat , nIrasaM-vigatarasam eSAM dvandvastAni tathoktAni' AsvAdya-upayu. tArasavirasAdi pAnabhojanasthitAnamanojJapApakAn rasAnAsvAdyetyarthaH, 'samaNeNa' zramaNena-sAdhunA -- temu' teSu-ukteSu ' amaNunapAvarasu ' amanojJapApakeSu 'rasesu' raseSu tathA-ebhyaH ' annesu ' anyeSu ' evamAiesu ' evamAdikeSu evaM prakAreSu ca-amanojJapApakeSu raseSu 'na rosiyadhvaM na roSTavyam , 'jAva' yAva karaNAt-na hIlitavyam , ' na niMditavyaM, na khisitavyam , na chettavyam , na tikta ho-caraparA ho, kaTuka-nIma ke jaisA kaDuvA ho, Amale ke jaisA kaSAya rasavAlA ho, kaccI kairI-amiyA ke jaisA jo khaTTA ho, liMdrazaivAlasahita purAne jalake samAna ho, vigatarasa ho aise ina upayukta arasa virasa Adi pAna bhojanameM sthita amanojJa pApaka-arucikAraka rasoM ko AsvAdita karake ( samaNeNa ) muni ko (tesu) una (amaNunapAvarasu) amanojJa pApaka-arucikAraka-rasoMmeM tathA (aNNesu evAmAi epsu rasesu ) isI prakAra ke aura bhI inase bhinna rasoM meM (na rusiyavvaM jAva carejja dhamma) roSa nahIM karanA caahiye|" na hIliyavaM, na nidiyavvaM, na khisiyavvaM, na chidiyavvaM, na bhidiyavvaM, na vaheyavvaM, na duguMchAvattiyAvi labbhA uppAeuM" unakI avajJA nahIM karanI cAhiye, unheM dekhakara unapara khisayAnA-parokSa meM niMdA nahIM karanI caahiye| tathA amanojJa rasasthita dravyakA chedana nahIM karanA cAhiye, bhedana evaM rasaliMdanIrasAiM ' bharIya-mayaidai vii ya, 22521 .ya, 194lImaDA jevAM kaDavA hoya, AmaLA jevAM turA hoya, kAcI kerI jevAM khATAM DAya, liMdra-2 zevANayuddhata pusa DAya, vigata 2sa DAya, savAM upara kahelA arasa virasa Adi bhejanemAM rahela amanejha pApaka-arucikara sAnu mAsvAdana 4zana "samaNeNa" bhani "tesu" te "amaNunapAvarasu" smaanaa| 5.54-mayi42 rasAmA tathA "aNNesu evamAiesu rasesu" se 24 2 mA 2somA 5 "na rusiyavya jAva carejjacamma" roSa 42v| naye naDI. " na hIliyavya', na niMdiyavva', na khisiyavaM, na chiMdiyavva', na bhiMdiyavva', na vaheyavya, na duguMchAvattiyAvi labbhA uppAeu" bhanI asA na karavI joIe, temane joIne temanI pakSa rIte niMdA na karavI joIe. tathA arucikara rasavALA dravyanuM chedana na karavuM joIe, bhedana ane nAza na kara zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #988 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 930 prazravyAkaraNasUtre bhettavyam na hantavyam na jugupsAttikA'pi labhyA utpAdayitum / evaM jihavendriyabhAvanAbhAvito bhavati antarAtmA jIvaH muniH| tatazca-manojJAmanojJasurabhidurabhirAgadveSe praNihitAmA sAdhurmanovacanakAyaguptaH saMvRtaH praNihitendriyaH-eSAM saMgraho bodhyaH 'dhammaM ' dharma 'carejja' caret anutiSThet / / sU0 10 // nAza nahIM karanA cAhiye / aura na apane manameM bhI usa para jugupsA vRtti jage aisI ceSTA hI karanI cAhiye / isa prakAra se 'jihvAindriya mujhe vazameM karanI cAhiye anyathA mahAn anartha kA bhAgI mujhe honA paDegA' isa prakArakI jihA indriyakI bhAvanA se bhAvita jaba muni ho jAtA hai taba vaha manojJarUpa evaM amanojJarUpa surabhidurabhi isa meM rAga dveSa karane se rahita bana jAtA hai / isa prakArakI sthiti se saMpanna banA huA sAdhu apane mana, vacana, aura kAyarUpa tIna yogoM ko zubha aura azubha ke vyApAra se rahita kara letA hai aura isa indriya ke saMvaraNase yukta bana jAtA hai / isa taraha rasanendriya ke saMvaraNase yukta hokara vaha cAritrarUpa dharmakA pAlana karane meM sarva prakArase dRDha ho jAtA hai| bhAvArtha-isa sUtradvArA sUtrakArane isa vrata kI cauthI bhAvanA kA svarUpa pradarzita kiyA hai / usameM unhoMne yaha samajhAyA hai ki sAdhuko apanI rasanA indriya ko rucikAraka evaM arucikAraka rasoM ke AsvAdajanya rAgadveSa ke pakSapAta se rahita kara lenI cAhiye, tabhI jA kara vaha rasanendriya vijayI ho sakatA hai / aisA nahIM honA cAhiye ki joIe. pitAnA manamAM ke pArakAnA manamAM tenA pratye jugupsAvRtti thAya tevuM vartana karavuM joIe nahIM, A rIte "mAre jihA Indriyane vaza rAkhavI joIe. nahIM te mATe mahAna anarthane pAtra banavuM paDaze." A prakAranI jihA IndriyanI bhAvanAthI jyAre muni bhAvita thAya che tyAre te mane jJarUpa ane amane rUpa, suMdara ane asuMdara dravya pratye rAga dveSathI rahita banI jAya che. A prakAranI bhAvanAthI yukta banela sAdhu mana, vacana ane kAya, e traNe bhegone zubha ane azubha vyApArathI rahita karI le che. ane A IndriyanA saMvaraNathI yukta banI jAya che. A rIte rasanA IndriyanA saMvaraNathI yukta thaIne te cAritrarUpa dharmanuM pAlana karavAmAM badhI rIte daDha banI jAya che. bhAvArtha-A sUtra dvArA sUtrakAre A vratanI cothI bhAvanAnuM svarUpa pragaTa karyuM che temAM temaNe samajAvyuM che ke sAdhue pitAnI rasanA Indriyane rucikara ane arUcikara rasenA AsvAdanane kAraNe utpanna thatAM rAgadveSane pakSapAtathI rahita karavI joIe; tyAre ja te rasanendriya para vijaya meLavI zake zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #989 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a05 sU011 sparzendriyasaMvara'nAmakapaJcamabhAvanAnirUpaNam 931 paJcamI bhAvanAmAha-'paMcamaM ' ityAdi mUlam-paMcamaM puNa phAsidieNa phAsiya phAsAI maNunnabhaikAiM, kiM te ? dagamaMDava-hAra-seyacaMdaNa-sIyala-vimala-jalaviviha-kusumasatthara-osIramuttiya--muNAladosiNA pehuNa ukkhevaga-tAliyaMTavIyaNaga-jaNiya-suhasIyale ya pavaNe gimhakAle, suhaphAsANi ya vahaNi sayaNANi ya Asa NANi Ne ya pAuraNaguNe ya sisirakAle, aMgArappavAvaNA rucikAraka rasa mila jAve to cittameM usake prati rAgabhAva udbhUta ho jAve aura arucikAraka rasa mila jAve to usameM dveSabhAva utpanna ho jaaveN| donoM prakArake rasoM meM samatAbhAva dhAraNa karanA sAdhu kA sarva prathama kartavya hai / isI viSayako lekara isa sUtra meM rucikAraka rasake AzrayabhUta uggAhima Adi kitaneka padArtho ko tathA arucikAraka rasa ke AzrayabhUta arasavirasa Adi padArthoM ko kahA gayA hai / tathA sAthara meM yaha samajhAyA gayA hai ki gRhasthAvasthA meM jina rucikAraka rasoM kA AsvAda liyA thA ve rasa sAdhu avasthA meM smaraNa karane yogya nahIM haiN| kAraNa ki unakI smRti se jihvA indriya meM rasa ke prati lolupatA bar3hatI hai / ipta prakAra se rasanA indriya ke viSaya meM samabhAva rakhanevAlA sAdhu cAritra dharmakA nirvAha acchI taraha se karanevAlA ho jAtA hai ||suu010|| che evuM na banavuM joIe ke rUcikara rasa maLe to tenA pratye cittamAM rAgabhAva pedA thaI jAya che, ane arUcikara rasa maLe to TheSabhAva pedA thAya. banne prakAranA rase pratye samabhAva rAkho te sAdhunuM paheluM kartavya che. e viSayanuM varNana karatAM A sUtramAM rUcikara rasayukta uccAhima Adi keTalAka padArthone tathA arUcikara rasayukta arasavirasa Adi padArthone batAvyA che tathA sAthe sAthe e samajAvyuM che ke gRhasthAvasthAmAM je rUcikAraka rasone svAda lIdhe hate te rasenuM sAdhu avasthAmAM smaraNa karavuM te paNa yogya nathI. kAraNa ke tene yAda karavAnI jihvA indriyamAM rasanA pratye lAlasA vadhe che. A rIte rasanA IndriyanI bAbatamAM samabhAva rAkhanAra sAdhu caritra dhamanuM sArI rIte pAsana 42nA2 manI naya cha. // sU0 . 10 // zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #990 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 932 prazravyAkaraNasUtre ya Ayavaniddhamauya-sIya usiNalahuyA ya je uusuhaphAsA aMgasuhanivbuikarA te, annesu ya evamAiesu phAsesu maNunnabhadaesu na tesu samaNeNa sajjiyavvaM, na rajjiyavaM, na gijjhiyavaM, na mujjhiyavvaM, na viNighAya AvajjiyavaM, na lubhiH yavaM, na ajjhovavajjiyavvaM, na tUsiyabvaM, na hasiyatvaM, na saiM ca maI ca ttthkunaa| puNaravi phAsidieNa phAsiya phAsAiM amaNunnapAvagAiM, kiM te ? aNegavahabaMdha-tAlaNaMkaNa-aibhArArovaNa-aMgabhaMjaNa-suInakhappavesa-gAyapacchaNalakkhArasakhAratellakalakalaMta-tausIsakakAlaloha---siMcaNahaDibaMdhaNa rajjunigala-saMkalana hatthaMDuyakuMbhipAkadahaNa-sIhapucchaNa-sUlabheya-gayacalaNamalaNa-karacaraNakannanAsoTThasIsacheyaNa-jibbhaccheyaNa-vasaNanayaNa hiyathadaMtabhaMjaNa-jottalayakasappahArapAdapaNhijANupattharanivAyapIlaNaka -- vikacchuagaNi vicchuyaDakavAyAyavadaMsamasaganivAe duTuNisajjadunnihiyA kakkhaDa-gurusIyausiNalukkhesu bahuvihesu annesu ya evamAiesu phAsesu amaNunna pAvagesu na tesu samaNeNa rUsiyavvaM, na hIliyavaM, na niMdiyavyaM, na garahiyavvaM, na khisiyavvaM, na chiMdiyaThavaM, na bhiMdiyavvaM, na vaheyavvaM, na duguMchAvattiyAvilabbhA uppAeuM evaM phArsidiyabhAvaNAbhAvio bhavai aMtarappA maNunnAmaNunnasubbhidubhirAgadosapaNihiyappA sAhU mayavayaNakAyagutte saMvuDe paNihiiMdie careja dhammaM // sU0 11 // zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #991 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a05 sU011 'sparzendriyasaMvara'nAmakapaJcamabhAvanAnirUpaNam 933 TIkA-puNa' punaH 'paMcamaM ' paJcamI sparzendriyasaMvaraNAbhidheyAM bhAvanAmAha-' phAsidieNa' sparzendriyeNa 'maNuNNabhadagAI' manojJabhadrakAn 'phAsAI' sparzAn 'phAsiya' spRSTvA 'kiM te' kA~stan-kadhambhUtA~stAn? ityAha-'dagamaMDava -hAra-seya caMdaNasIyalavimalajalavivihakusumasatthara usIra-muttiyamuNAladosiNA' dakamaNDapahAra zvetacandanazItalavimalajalavividhakusumasaMstarozIramauktikamRNAlajyosnAH, tatra-dakamaNDapAH udakamaNDapAH, jala yantrasthAnAnItyarthaH, hArAH pratotAH, zvetacandanAni zrIkhaNDacandanAni, zItalavimalajalAni = zItalAni = vimalAni aba sUtrakAra isa vratakI pAMcavI bhAvanA kahate haiM-'paMcamaM puNa' i0 TIkArtha-(paMcamaM puNa) pAMcavIM bhAvanA sparzanendriya saMvara nAma kI hai / vaha isa prakAra se hai-(phAsidieNa) sparzana indriya se (maNuNNabhaddagAI phAsAI ) manojJa bhadraka-sparzana indriya ko sukhakAraka-spardhA ko (phAsiya ) sparza kara ke sAdhu ko una meM rucibhAva-rAgapariNati nahIM karanA cAhiye, isa prakAra se yahAM saMbaMdha lagA lenA cAhiye(kiM te 1) rucikAraka sparza ke viSayabhUta kauna 2 se padArtha haiM, isa prakAra ke praznakA uttara dete hue sUtrakAra una kitaneka padArtho ko nAma nirdezapUrvaka kahate haiM-(gimhakAle dagamaMDava-hAra-seyacaMdaNa-sIyala vimala-jalavivihakusumasattha-osIra-muttiya-muNAla-dIsiNA-pehuNaukkhevaga-taliyaMTa-bIyaNaga-jaNiya suhasIyale ya pavaNe ) grISmakAlameM dakamaMDapa-jala ke phuAre jahAM jala varasAkara sthAna ko ThaMDA rakhate hoM,-aisA jala yaMtra sthAna, hAra zvetacaMdana-zrIkhaMDacaMdana, zItala, nirmala have sUtrakAra A vratanI pAMcamI bhAvane batAve che- "paMcamaM puNa" tyAhi sAtha - paMcamaM puNa" pAMyamI lApanA 25zendriya sa12 nAmanI cha te yA pramANe cha "phAsidieNa" 25zendriyathI " maNuNNabhaddagAI phAsAI" manojJama 25zadraya sup4|24 25shni| " phAsiya" 25 4zana sAdhurI temanA pratye rUcibhAva-rAgapariNati karavI joIe nahIM "kiM te ? " 3thi|24 25 vA jyA jyA pahA cha ta prathanA uttara ApatA sUtrakAra evA keTalAka padArthono ullekha karIne kahe che ke ___" gimhakAle dagama Dava-hAra--se yacaMdaNa sIyalavimalajala vivihakusumasattharaosIra-muttiya-muNAla--dosiNA-pehuNa-ukkhevaga--tAliyaMTa vIyaNaga--jaNiya suisI. yale ya pavaNe " zrIbha tuma bha75 nyai gInA juvA21 pAna 511na zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #992 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 934 prazravyAkaraNasUtre =nirmalAni ca yAni jalAni tAni, tathA-vividhakusumasaMstarAH= vividhAnAm=anekaprakArANAM kusumAnAM=puSpANAM ye saMstarAH zayyAste, tathA-uzIrANi =sugandhitRNAni, 'khaza' iti prasiddhAni, mauktikAni-muktAphalAni, mRNAlAni padmanAlAni, jyotsnAH candrikAH, eSAmitaretarayogadvandvaH, tAH, tathA'pehuNaukkhevagatAliyaMTavIyaNagajaNiyamuhasIyale' picchotkSepakatAlavantavyajanakajanitasukhazItalAn , tatra-picchotkSepakA=picchAnAM-mayUrapicchakAnAM ye utkSe. pakAH vyajanAni, tAlavRntAni tAlapatravyajanAni, vyajanakAni vaMzadalanirmita vyajanAni tajjanitAH sukhAH-sukhakarAH zItalAstAMstathoktAn 'pavaNe ya' pavanA~zca ' gimhakAle ' grISmakAle / tathA-'muhaphAsANi ya ' sukhasparzAni ca sukhaH =sukhakaraH sparzI yeSAM tAni-sparzasukhAvahAnItyarthaH, ' bahUni-anekapakArANi 'sayaNANi AsaNANi ya' zayanAnyAsanAni ca, prAvaraNaguNAMzca-mRdusparzAn zItA pahArakAnuttarIyA~zca 'sisirakAle ' zizirakAle zItakAle, tathA-' aMgArappajala, vividha prakAra ke puSpoM se racita zayyA, uzIra-zaMkha, muktAphala, mRNAla-kamalanAla, aura dosiNAcaMdrikA-cAMdanI ko,tathA pehuNaukkhevaga-mayUra ke picchoM ke bane hue paMkhoM kI, tADapatra ke bane hue paMkhoM kI aura vAMsa kI zalAkAoM se bane hue paMkhoM ko, sukhadAyaka zItala vAyu ko tathA-sukhaprada sparzavAle aneka prakAra ke zayana aura AsanoM ko, (sisirakAle ) zItalakAla meM tathA (suhaphAsANi ya ) naramasparzavAle zItApahAraka ( bahaNi sapaNANi AsaNANi ya ) aneka prakAra ke zayana aura AsanoM ko, tathA (pAuraNaguNe ya) oDhane ke caddara Adi vastroM ko ( aMgArappayAvaNA ya ) agni ke uSNasparza ko, yAne hI mt| DAya, sevA saya vANAM sthAna, DA2, zveta yahana, zItala. nirmaLa jaLa, vividha prakAranA pupa vaDe banAvelI zayyA, uzArabhsh, bhutA, bhRsa- mana, mane hosie!--yani-yahanInI, tathA pihuNa ukakhevaga-meranAM pI chAMnA banAvela paMkhAnA, tADapatramAMthI banAvela paMkhAnA ane vAMsanI saLIomAMthI banAvela paMkhAnA, sukhadAyaka zItaLa vAyuno tathA sukhaprada sparzavALAM aneka prakAranAM zayana ane Asanone sparza kare naye nahI' tathA " sisirakAle " ziyANAnAM "suhaphAsANi ya" narama 25i zIta 2 42nArA "bahUNi sayaNANi AsaNANi ya" bhane 42 // zayanI mane mAsanAnI, tathA " pAuraNaguNe ya" mAvAna yA42 mAha sonI, "aMgArappayAvaNA ya " manina ! 25zanI, " Ayavaniddhamau zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #993 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a05 sU011 sparzandriyasaMvara'nAmakapaJcamabhAvanAnirUpaNam 935 yAvaNA ya' zarIrasya aGgArapatApanAzca vahiniSevaNAni ca, 'AyavaniddhamauyasIyausiNalahuyA ya ' AtapasnigdhamRdukazItoSNalaghukA~zca, tatra-AtapaH- sUryatApaH, snigdhAH cikaNAH, mRdukAH komalAH, uSNAH USmayuktAH, laghukAH manojJAH, eSAmitaretarayogadvandvaH, 'je' ye ' uusuhaphAsA ' RtusukhasparzAH-RtuSu hemantAdiSu sukha sukhakaraH sparNI yeSAM te tathoktAH, 'aMgasuhanivvuikarA' aGgasukhanivRtikarAH aGgasukhaM zarIrasukhaM, nirvRtiH-manaH svAsthyaM ca kurvanti ye te tathoktAH, 'te' tAn spRSTvA, ' samaNeNa' zramaNena-sAdhunA ' tesu ' teSu-pUrvoteSu -- maNumnabhadaesu phAsesu ' manojJa bhadrakeSu sparzeSu, tathA-ebhyaH 'annesu ya' anyeSu ca ' evamAiesu ' evamAdikeSu 'phAsesu ' sparzeSu ' na sajjiyavyaM ' na saktavyam Asaktinaiva kartavyA, tathA--'na rajjiyadhvaM ' na raktavyam-rAgo na kartavyaH, 'na gijjhiyavyaM' na gaditavyam-gRddhibhAvo na karttavyaH, 'na mujjhiyavvaM ' na mohitavyam-tatra moho na kartavyaH, tathA-na 'viNighAyaM' vinirghAtaH= tadartha cAritrabhraMzaH, ' AvajjiyavvaM ' ApattavyaH-karttavya ityarthaH, 'na lubhiyavvaM' na lobdhavyam-lobho na kartavyaH, ' ajjJovavajjiyavvaM' na adhyupapattavyama-tatprA(AyavaniddhamauyasIya usiNalahuyA ya) sUrya ke tApa ko, cikkaNapadArtha ko, komalapadArtha ko uSNa padArtha ko, halke padArtha ko, ki ( je ) jo u u suhaphAsA ) Rtu ke anusAra jinakA sparza sukhajanaka hotA hai aura ( aMgasuhanivvuikarA) zarIra ko evaM mana ko AnaMda pradAna karatA hai, unako zarIra se sparza karake (samaNeNa ) sAdhu ko (tesu) una 2 (maNunabhaddaesu phAsesu ) manojJabhadraka-rucikAraka-spoM meM tathA (aNNesu ya evamAiesu phAsesu) ina se atirikta aura bhI spardhA meM ( na sajjiyavvaM, na rajjiyavaM, na gijjhiyavvaM, na mujhiyavvaM, na viNighAyaM AvajjiyavvaM, na lubhiyavvaM, na ajjhovavajjiyavvaM, na tusiyavvaM, na yasIya-usiNa-lahuyA ya" sUryana panI, musAyama pAnI, AbhA pahAthI, Bum pahAyanA, usa pArthanA, "je" 2 " uusuhaphAsA" Rtu pramANe nren| 25 sumahAya4 sANe cha bhane " aMgasuhanivbu ikarA" zarIrane tathA bhanne mAna sAdhe che, tebhne| 12thI 25za prazane "samaNeNa" sAdhuse "tesu" te 124 " maNunnabhaddaesu phAsesu" tnaajnybhdr2thi|24 25bhA tathA " aNNesu evamAiesu phAsesu" te sivAyanA bhI 54 sapazemA "na sajjiyavaM, na rajjiyabva, na gijjhiyava, na mujjhiyavya, na viNidhAyaM Avajjiyavva, na lubhiyavva, na ajjhovavajjiyavya, na tusiyavvaM, zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #994 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazravyAkaraNasUtre ptyartha naivAdhiko yatno vidheyaH, 'na tusiyavva ' na toSTavyaM-tatprAptau paritoSo na kartavyaH, 'na hasiyavvaM na hasitavyam-mAptau vismayena hAso na krtvyH| tathA zramaNaH 'tattha ' tatra-pUrvoktabhuktatadviSaye ' saI ca' smRti-smaraNaM ca' mati buddhinivezaM ca ' na kujjA' na kuryAt / ' puNaravi ' punarapi ucyate-' phAsiMdieNa' sparzendriyeNa ' amanuNNapAvagAI ' amanojJapApakAna arucikarAnityarthaH, 'phAsAiM ' sparzAn ' phAsiya' spRSTvA 'kiMte' kA~stAn kathambhUtAMstAn ? ityAha- 'aNegavaha-baMdha-tAlaNaM-kaNa- aibhArArovaNa-aMga-bhaMjaNa-sUInakhappavesa hasiyavvaM, na saiM ca maiM ca tattha kujjA) kabhI bhI Asakti se apane citta ko nahIM bAMdhanA cAhiye, unameM rAgabhAva nahIM karanA caahiye| gRddhibhAva nahIM karanA cAhiye / una meM mugdha nahIM honA cAhiye-unake nimitta apane cAritra kA parityAga nahIM kara denA cAhiye / unameM lubhAnA nahIM caahiye| aura na unakI prApti ke nimitta prayatna hI karanA cAhiye / yadi ye anAyAsa prApta ho bhI jAveM to unakI prApti meM paritoSa nahIM mAnanA cAhiye / aura prApti meM koI vismaya Azcarya hI nahIM karanA cAhiye / tathA zramaNa ko ina pUrvakti anubhavita spoM meM apanI smRti ko evaM buddhi ko bhI nahIM lagAnA caahiye| (puNaravi) isI taraha phira ( phAsidieNa ) sparzana indriya se ( amaNuNNapAvagAiM) amanojJapApaka-arucikAraka-poM ko sparza karake unameM sAdhu ko dveSa nahIM karanA cAhiye / ( kiM te ? ) ve amanojJa pApaka sparza kina 2 padArthoM meM rahate haiM, isa prakAra ke prazna kA uttara dene ke liye sUtrakAra kahate haiM ki (aNegavabaMdha-tAlaNaMkaNa-aibhArArovaNana hasiyaThaba, na saI ca maiMca tattha kujjA' hI 55 mAsatithI pAtAnA cittane bAMdhavu nahIM, temanAmAM rAgabhAva karavo nahIM. tenI lAlasA rAkhavI nahIM. temAM mugdha thavuM nahIM tene khAtara pitAnA cAritrane parityAga na karavo joIe. temAM lebhAvuM na joIe ane tenI prAptine mATe vadhu prayatna paNa karavuM joIe nahIM. je te anAyAse maLI jAya to tenI prAptithI paritoSa mAnave joIe nahIM. tenI prAptimAM vismaya paNa batAvavuM joIe nahIM. ane sAdhue e pUrvokta anubhavela sparzenuM smaraNa karavuM joIe nahIM ane tebhanI viyA2 54 42 nahI. " puNaravi" 4 te ' phAsiMdieNa" 25zendriyathI " amaNuNNapAvagAI" samanAsa paa54-252thi|24 pni| 25za 4Ine temanA pratye sAdhuse dveSa 42vo naye nahI. " kiM te " mamanojJa 5654-mruthi|24 25zavANA yA 4yA pahA cha, te praznanA utta2 mA5tai sUtra2 43 cha, "aNegavahabaMdha--tAlaNaMkaNa--aibhArArovaNa zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #995 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " sudarzinI TIkA a05 sU011 'sparzendriyasaMvara' nAmakapazcamabhAvanAnirUpaNam 937 - gAyapacchaNa lakkhArasa-khAratella kalakalaMta tauasIsakakAlalohasiMcaNa haDibaMdhaNa rajjunigala - saMkalahatthaMDya-kuMbhipAkadahaNa-sIhapucchaNa ucbaMdhaNa- sulabheya-gayacalaNamalaNa-karacaNakannanAsoisIsacheyaNa-jigbhaccheyaNavasaNanayaNahiyayadaMtabhaMjaNajottalayakasappahAra- pAdapahi-jANu - patthara nivAya pIlaNa kavikacchu agaNi-vicchuya DakkatrAyAyava - daMsamaMsaga-nivAe ' anekabadhabandhatADanAGganAtibhArAropaNAGgabhaJjanasUcInakhapraveza - gAtrapratakSaNa - lAkSArasa khAratailakalakalAyamAnatrapuka sIsakakAlalohasecanahaDibandhanarajjunigaDa saMkalahastAnduka kumbhIpAkadahanasiMhapucchodbandhana-zUlabheda - gajacaraNamardana karacaraNakarNanAsauSTha zIrSacchedanakRpaNanayana hRdayadantabhaJjanayobalattAkazAprahArapAdapaSNi jAnuprastaranipAtapIDanakapikacchuvagni-vRzcika- daMzavAtAtapadaMzamazaka nipAtAn, tatra - aneko bahuvidho yo badhaH - yaSTyAdyAghAtaH, rajjvAdibhirbandhaH, tADanam = capeTA ditADanam, aGkanam = taptAyaH zalAkAdinA gAtre cihnakaraNam, atibhArAropaNam = pramANAdhikabhArasamAropaNam, aGgabhaJjanam = zarIrAvayavatroTanam ' sUInakhapavesa' sUcInakhapravezaH = sUcInAM nakheSu pravezaH = pravezakaraNam, aMgabhaMjaNasR sUIna khappavesa- gAyapacchaNa-lakkhArasa khAratellakalakalaMta-taDasIsakakAlalohasiMtraNa- DibaMdhaNa-rajjunigala - saMkalana hatthaMDuya kuMbhipAkadahaNa- sIhapucchaNa- ubbaMdhaNa- sUlabheya-gayacalaNamalaNa- karacaraNakanna nAsosIsacheyaNajinbhacheyaNa - vasaNa - nayaNahiyaya - daMtabhaMjaNa- jottala - yakasappahAra -pAdapahijANupatthara nivAyapIlaNa kavikacchu agaNivicchuyaDakavAyAyavadaMsamaMsaganivAe ) vaha aneka prakAra se yaSTyAdi dvArA AghAta karane rUpa vadha, baMdhaNa-rajjvAdi dvArA bAMdhanerUpa baMdhana, tAlaNacapeTA thappaDa Adi mArane rUpa tADana, aMkaNa - tapI huI lohe kI salAI se zarIra meM cihna karane rUpa aMkana, (aIbhArArovaNa) pramANa se adhika bhAra kA lAdanA, (aMgabhaMjaNa ) zArIrika avayava ko toDanA ( sUInaaMgabhaMjaNa- sUInakhapavesa - gAyapacchaNa - lakkhArasa-khAratellakalakalaMta - tausIsakakAla - loha siMcaNa -haDibaMdhaNa - rajjunigala - - saMkalana hatthaMDuya kuMbhipAkadahaNasIhapucchaNa ubba- sUlabheya- [--gayacalaNamalaNa- karacaraNakannanAsoTTha sIsacheyaNa * * jibbhacheyaNa--vasaNa nayaNa- hiyayada tabhaMjaNa- jottalayaMka sappahAra- pAdapahi jANupatthara nivAya pAlaNakavikacchu - agaNivicchraya- DakkavAyAyavadaMsamasaganivAe " te bhane aAranI sAuDI mahinA prahAra35 vadha, baMdhaNa horA yAhi mAMdhavA3ya maMdhana, tAlaNa - thappaDa mAhinA bhAra 35 tAuna, aMkaNa-tapAvelA soDhAnA sajIyA vaDe zarIra para DAbha hevA3ya nizAna, aibhArArovaNa- vadhAre prabhAzubhAM bhAra bAhavo, aMgabhaMjaNazarIranA bhaganuM cheDana. sUInakhappavesa- soyane namamAM loMDI hevI, gAyapacchaNa dhaNa zrI prazna vyAkaraNa sUtra - Page #996 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazravyAkaraNasUtre 'gAyapacchaNa' gAtrapratakSaNaM-vAsyAdinA zarIraccholanam , ' lakkhArasakhAratellakalakalaMtataua-sIsakakAlalohasiMcaNa' lAkSArasakSAratailakalakalAyamAnatrapukasI. sakakAlalohasecanam , lAkSArasena lAkSA-jatu tasyA rasena=taptena draveNa kSAra tailena-kSArapadArtha mizritatailena, kalakalAyamAnena atitaptatayA zabdAyamAnena trapukeNa-raGgeNa sIsakena' sIsA' itiprasiddhadravyeNa, kAlalohena-kRSNalohena ca yatsecanam ' haDibaMdhaNa' haDibandhanam khoDakakSepaH, 'rajjunigalasaMkalana' rajjunigaDasaGkalanam-rajjavA nigaDena ca saMkalanaMbandhanam ' hatthaMduya' hastAndukam kASThAdinirbhitahastabandhanasAdhanena yadvandhanaM taddhastAndukamucyate, 'kuMbhiSAka' kumbhIpAkA kuMbhyAM pAtravizeSe pAkaH pacanam ' dahaNa ' dahanam agninA dAhakaraNam , ' sIhapucchaNa' siMhapucchanaM-liGgaboTanam , ' ubbaMdhaNaM ' udbhandhanaM pAzollambanam , ' mUlabheya' zUlabhedaH, zUlenabhedAbhedanam , 'gayacalaNamalaNa' gajacaraNamardakam gajacaraNaimardanam , 'karacaNakannanAsoTasIsacheyaNa' karacaraNakarNanAso. khappavesa ) maIyoM ko nakhoM meM bhoMkanA, ( gAyapacchaNa) vasUlA Adi se zarIra ke avayavoM ko cholanA, ' lakkhArasa' tape hue lAkhake rasase, ( khAratella) kSArapadArtha mizrita tape hue taila se tathA (kalakalaMta) atyaMta ukalane se pighale hue ( tau) pu-kathIra se, (sIsaka) sIse se (kAlaloha ) kAle lohe se, (siMcaNa) zarIra ko sIMcanA-zarIra para chiDakanA ( haDibaMdhaNa) khoDe meM DAlanA, ' rajjunigalasaMkalana ' rassI aura beDI bAMdhanA, ' hatthaMDuya' hathakaDI meM bAMdhanA 'kuMbhIpAga' kuMbhI meM pakAnA, 'dahaNa' agni meM jalAnA, 'sIhapucchaNa ' liGga ko toDanA, 'ubbaMdhaNa' phAMsI meM laTakAnA, 'mUlabheya' mUlIpara car3hAnA, 'gayacalaNa'-hAthI ke pairo se kucalanA, 'karacaraNakannanAsohasIsacheyaNa' hAtha-paira, kAna, Gival mAhithI zarIramA avayavAna ch|svaanii ThiyA, lakkhArasa-garama sAmanA 2sathI khAratella-kSArayuta pahAtha thI tapAsA tesathI, tathA kalakalata-matyata garama 42pAthI mAgaNetA " tau" 4thIrathI, "sIsaka"-sIsAthI "kAlaloha" - mi soDhAthI, " siMcaNa "- zarI2 52 29vAnI lyA, "haDibaMdhaNa"-hama pUravu, " rajjunigalasaMkalana"-ho2i sane merI 43 mAMdha, " hatthaMDuya" thIma pAMca', " kuMbhIpAga" mulAmA 541', "dahaNa'-animA mANa " sIhapucchaNa"-sigane tovu', "ubbaMdhana' sIse saTapa', "salabheya"sUjI 52 yAva, "gayacalaNa "-uthInA 50 taNe yahA, " karacaraNakannakAsoTThasIsacheyaNa " hAtha, 5, 4Ana, nA, 18 mane bharatanuM chedana 421. zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #997 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 sudarzinI TIkA a05 sU011 'sparzendriyasaMvara' nAmaka paJcama bhAvanAnirUpaNam 939 SThazIrSacchedanam = ' jimmacheyaNa' jihvAcchedanam ' vasaNanayaNa hiyayadaMtabhaMjaNa' vRSaNanayanahRdayadantabhaJjanam = vRSaNasya = aNDakozasya, nayanayoH, hRdayasya dantAnAM ca bhaJjanam = vinAzanam ' jotalayakasappahAra' yoktralatAkazAprahAraH - yoktreNa = rajjuvizeSeNa, latayA = vetrAdilatayA; karAyA ca yaH prahAraH, prahAraH, 'pAdapahijANupatthara nivAya pAdapANijAnuprastara nipAtaH pAdayoH = caraNayoH, pAyo := pAdapazcAdbhAgayoH, jAnuno:' ghuTanA ' itibhASA prasiddhayova prastaranipAtaH = pASANapAtaH, 'pIlaNaM 'pIDanaM yantre pIDanam 'kabikacchu' kapikacchuH = tIvrakaNDUtikArakavanaspativizeSaH, 'agaNi' agniH, 'vicchuyaDakka' vRzcikadaMzaH 'vAyAtabadaMsamasaganivAe' vAtAtapadaMzamazaka nipAtaH = vAtasya Avasya dezAnAM mazakAnAM ca nipatenam, eteSAM dvandvaH, tA~stathoktAn spRSTvA, tathA - 'duduNisijja dunisI - hiyA' duSTaniSadyAdupedhikya: = duSTarniSadyAH kSudrAsanAni, dunai Sedhikasya = kaSTakara - svAdhyAyabhUmayastA spRSTvA, 'tesu' teSu ukteSu 'amaNunnapAvagesu' amanojJapApakeSu " nAsikA, hoTha ora mastaka kA chedana karanA, 'jinbhaccheyaNa ' jIbha kA chedana karanA ' vasaNa - nayaga-hiyaya-daMta-bhaMjaNa' aNDakoSa, netra, hRdaya aura dAMtoM kA bhAMganA, 'jotta-laya-kasa ppahAra' camaDe kI rassI se, vetrA dilatA se, tathA cAbuka se prahAra karanA, 'pAdapaNhiIjANu patthara nivAya ' pAMva, eDI, ghuTanA, ina para patthara kA giranA, 'pIlaNa' yaMtra meM pIlanA, 'kavikacchu- agaNi-vicchu- DaMka' kareMca kI phalI, agni aura bicchU kA DaMka - sparza, ' vAyAyavadaMsamasaganivAe ' zItakAla meM ThaMDe pavana kA lagAnA uSNakAla meM dhUpa kA laganA, tathA DAMsa aura maccharoM kA zarIra para giranA ina sabake sparza kA anubhava karake (duTTaNisijjadunisI hiyA) kaSTakAraka Asana aura svAdhyAya kI bhUmi ke sparza ko anubhava karake ( tesu vavuH, " jinbhaccheyaNa " lalanuM chedana vu', "vasaNa - nayaNa - hiyaya-daMta-bhaMjaNa " sauDoSa, netra, hRdaya ane hAMta toDavA, "jotta-laya-kasa - ppahAra " yAbhaDAnI dorIthI netara-Adi latAthI tathA cAkSukathI phaTakAravuM, pAdapahijANupatthara 66 nivAya " paNa, bheDI mane ghUMTa para pattharanuM paDavu, " pIlaNa "-yaMtramAM pIlavu, "kavikacchu - agaNi-vicchuya Daka " - 43yanI uJa, " vAyAyavadaMsamasaga nivAe " ziyANAmAM ThaDo jI, agni bhane vidhIneo pavana sAgavA, unANAmAM " taDakA lAgavA, tathA DAMsa ane maccharonuM zarIra para paDavu, e badhA spA zarIra para duTTuNisijjadunnisIhiyA anubhava karIne 68 zmane svAdhyAyanI lUminA sparzane anulavIne " tesu amaNunnapAvagesu " te kaSTakAraka Asana zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #998 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 940 prazravyAkaraNasUtre arucikareSvityarthaH, ' phAsesu ' ' sparzaghu, ebhyaH, 'annesu' anyeSu ca 'bahuvihesu' bahuvidheSu ' evamAiesu' evamAdikeSu-evaM prakAreSu ' kakkhaDagurusIyausiNalukkhesu' karkazaguruzItoSNarUkSeSu karkazAH kaThinAH, guravaH bhArAH, zItAH =zItalAH, uSNAH tApanAH, rUkSAH paruSAH, eSAM dvandvasteSu tathokteSu sparzeSu ca 'samaNeNaM' zramaNena-sAdhunA 'na rusiyavvaM' na roSTavyam=roSo na kartavya ityarthaH, 'na hIliyabvaM ' na hIlitavyam avajJA na kartavyA, 'na niMdiyavyaM ' na ninditavyam , svamanasi nindA na karttavyA, 'na khisiyavvaM ' na khisitavyam=parasamakSe ca nindA na kartavyA, 'na chidiyavvaM ' na chettavyam=chedanaM na karttavyam / 'na bhiMdiyavvaM ' na bhettavyam-bhedanaM na kartavyam , 'na vaheyavvaM' na hantavyam-vinAzo na kartavyaH, tathA-tadviSaye ' juguMchAvattiyAvi ' jugupsAvRttikA'pi svasya parasya vA hRdi 'uppAeu utpAdayi tuM 'na laMbhA' na labhyA-nocitA yathA pUrvoktasparzA -zrayaviSaye svasya parasya vA hRdi jugupsA prAdurbhavenna tathA kartavyamiti bhAvaH / amaNunapAvagesu ) una amanojJapApaka-arucikAraka-sparzoM meM, tathA ( evamAiessu bahuvihesu kakkhaDagurusIya usiNalukkhesu ) ina se bhinna aura jo karkaza, guru, zIta, uSNa, rUkSa sparza haiM unameM (samaNeNaM na rusiyavvaM, na hIliyavaM, na nidiyadhvaM, na garahiyavyaM, na khiptiyavyaM, na chidiyanvaM, na bhidiyavvaM, na vaheyavvaM, na duguMchAvattiyAvi labbhAuppAeuM sAdhu ko ruSTa nahIM honA cAhiye, unakI avahelanA nahIM karanI caahiye| niMdA nahIM karanI cAhiye / gardA nahIM karanI cAhiye / una para khisayAnA nahIM cAhiye / usa amanojJa sparza ke AzrayabhUta dravya kA chedana nahIM karanA cAhiye / bhedana nahIM karanA cAhiye / nAza nahIM karanA cAhiye / aura na apane tathA parake mana meM unapara glAni utpanna karane sabhanI ||54-mru4i|24 25zamI, tathA " evamAiesu bahuvihesu kakkhaDagurusIyausiNalukkhesu" te 75ita 01 55 re 44, zuru, zIta, Sol, 25za cha tabhanA pratye " samaNeNa na rusiyava, na hIliyavva na niMdiyavva', na garahiyavva, na khisiyavva', na chiMdiyavyaM, na miMdiyavya, na, vaheyaThava', na duguchAvattiyA vi labbhA uppAeu" sAdhuye 258 5 naye nahI, tebhanI evahelanA na karavI joIe. niMdA na karavI joIe. gaha na karavI joIe. temanA para khisiyAvuM joIe nahIM. te amane sparzavALAM dravyanuM chedana karavuM joIe nahIM, bhedana karavuM joIe nahIM nAza kare joIe nahIM ane pitAnAM ke anyanA manamAM temanA pratye glAni utpanna karavAnI pravRtti na zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #999 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TokA a05 sU011 'sparzendriyasaMvara'nAmakapaJcamabhAvanAnirUpaNam 941 samprati pazcamI bhAvanAmupasaMharannAha-evam anena prakAreNa ' phAsidiyabhAvaNAbhAvio' sparzendriyabhAvanAbhAvitaH, 'aMtarappA' antarAtmA-jIvo jIvaH 'bhavai' bhavati / tatazca 'maNunAmaNunasubhidubbhirAgadveSapaNihitAtmA manojJA'manojJA ye surabhidurabhayaH zubhAzubhasparzAsteSu yadrAgadveSaM tatra praNihitAtmA saMvRtAtmA, 'sAhU' sAdhuH 'maNavayaNakAyagutte' manovacanakAyaguptaH 'saMvuDe' saMtRtaH saMvaravAn 'paNi hiiMdie' praNihitendriyaH, praNihitaH vazIkRta indriyo yena tathAbhUtaH san 'dhamma' dharma zrutacAritralakSaNaM dharma ' carejja ' caret anutiSThet // sU0 11 // kI ceSTA hI karanA cAhiye / aba sUtrakAra isa pAMcavIM bhAvanA kA upasaMhAra karate hue kahate haiM ( evaM phAsiMdiyabhAvaNAbhAbio aMtarappAbhavaimaNunasubhidubhirAgodose paNihiyappA sAhU maNavayaNakAyagutte saMvuDe paNihiiMdie dhamma carejja ) isa prakAra se sparza indriya kI bhAvanA se bhAvita jaba muni ho jAtA hai taba vaha manojJa rUpa zubha sparza meM aura amanojJarUpa azubha sparza meM rAgadveSa karane se rahita bana jAtA hai / isa taraha unameM rAgadveSa karane se saMvRtAtmA banA huA sAdhu apane mana, vacana aura kAyarUpa triyoMgoM ko sparza saMbaMdhI zubha azubha ke vyApAra se rahita kara letA hai tathA isa sparzana indriya ke saMvaraNa se yukta bana jAtA hai / isa prakAra isa indriya ke saMvaraNa se yukta banA huA vaha sAdhu cAritrarUpa dharma kI ArAdhanA acchI taraha se karane lagatA hai| bhAvArtha-sUtrakAra ne isa sUtra dvArA isa parigraha viramaNavrata kI pAMcavIM bhAvanA kA svarUpa pragaTa kiyA hai| isa pAMcavIM bhAvanA kA karavI joIe. have sUtrakAra A pAMcamI bhAvanAne upasaMhAra karatAM kahe che. " evaM phAsiMdiyabhAvaNAbhAvio aMtarappA bhavai maNunnAmanunnasubbhidubbhi rAgadose paNihiyappA sAhU maNabayaNakAyagutte saMvuDe paNihiiMdie dhammaM carejja " mA rIte jyAre muni sparzendriyanI bhAvanAthI bhAvita thaI jAya che tyAre te manozarUpa zubha sparza pratye tathA amane jJarUpa azubha sparza pratye rAgadveSathI rahita banI jAya che. A rIte temanA pratye rAgadveSa karavAthI nivRtta thayela sAdhu pitAnA mana, vacana ane kAyarUpa traNe bhegone sparza saMbaMdhI zubha azubha vyApArathI rahita karI le che, ane A sparzendriya saMvarathI yukta thaI jAya che. A rIte A IndriyanA saMvarathI yukta banela te sAdhu cAritrarUpa dharmanI sArI rIte ArAdhanA karavA lAgI jAya che. bhAvArtha-sUtrakAre A sUtra dvArA A parigraha viramaNa vratanI pAMcamI bhAvanAnuM spaSTIkaraNa karyuM che te pAMcamI bhAvanAnuM nAma spazendriya saMvaraNa zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #1000 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 942 prazravyAkaraNasUtre idaM saMvaradvAramupasaMharannAha - ' evamiNaM ' ityAdi mUlam - evabhiNaM saMvaradAraM sammaM saMvariyaM hoi suppaNihiyaM imehiM paMcahiM vi kAraNehiM maNavayaNakAya parirakkhi ehiM niccaM AmaraNaMtaM ca esa jogo neyavvo dhiimayA aNAsavo akaluso acchido aparissAI asaMkiliTTho suddho savvajiNamaNNAo / evaM paMcamaM saMvaradAraM phAsiyaM pAliyaM sohiyaM tIriyaM kiTTiyaM aNupAliyaM ANAe ArAhiyaM bhavai / evaM NAyamuNiNA bhagavayA paNNaviyaM paruviyaM pasiddhaM siddhavarasAsaNamiNaM AghaviyaM sudesiyaM pasatthaM paMcamaM saMvaradAraM samattaM tibemi // 12 // nAma sparzanendriyasaMvaraNa hai| isa bhAvanA se bhAvita hue munijana ko sparzana indriya ke viSayabhUta-ATha prakAra ke sparza meM cAhe vaha rucikAraka ho yA na ho rAgadveSa karane kA sarvathA parityAga kara denA cAhiye / garmI ke samaya meM zItasparza kI ziziraRtu meM garamasparza tathA aura bhI anya RtuoM meM bhinna 2 prakAra ke sparza kI kAmanA sAdhu ko nahIM karanI cAhiye / sUtranirdiSTa dagamaMDapa Adi manojJabhadraka sparza ke viSaya meM aura aneka vadhabaMdhana Adi amanojJa pApaka sparza ke viSaya haiM ataH sAdhu ko donoM prakAra ke sparzo meM samabhAva saMpanna rahanA cAhiye / yahI sparzana indriya saMvaraNa nAma kI bhAvanA hai | sU0 11 // che. A bhAvanAthI bhAvita thayela munie sparzendriya vaDe anubhavAtA ATha prakAranA sparze pratye rAgadveSane sathA parityAga karavA joie-bhale te sparza rucikara hAya ke arucikara hAya paNa temanA pratye rAgadveSa rAkhavA joie nahIM. garamInA divaseAmAM zIta sparzanI ziyALAmAM uSNu spanI ane anya RtuomAM judA judA prakAranA sparzInI icchA sAdhue karavI joie nahI. sUtramAM darzAvela dagamaDapa Adi manojJabhadraka sparzamAM tathA aneka vadhe. dhana Adi amaneAnA pApaka spanI khAkhatamAM sAdhue samabhAva rAkhaveA joie. e ja A sparzendriya saMvaraNa nAmanI bhAvanA che. aa sU011 5 zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #1001 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a05 sU012 adhyayanopasaMhAraH 943 TIkA-' evamiNa ' evam anena prakAreNa idam aparigrahanAmakaM ' saMvaradAra' saMvaradvAram ' saMvariyaM ' saMvRtaM saMsevitaM sat 'suppaNihiyaM' pupraNihitaM su. rakSitaM ' hoi' bhavati / ' maNavayaNakAyaparirakkhiehi' manovacanakAyaparirakSitaiH= yogatrayaparirakSitaiH ' imehiM paMcahiM vi kAraNehiM ' ebhiH paJcabhirapikAraNaiH pUrvo. ktAbhiH paJcabhirbhAvanAbhirityarthaH, ' NiccaM ' nityam 'AmaraNaMta' AmaraNAntaM maraNaparyantaM ca ' esajogo , epa yoga aparigrahalakSaNasaMvararUpavyApAraH 'dhiimayA' dhRtimatA-svasthacittena ' maimayA' matimatA-heyopAdeyabuddhiyuktena 'neyavyo' nettavyaH-voDhavyaH-paripAlanIya ityarthaH / kIdRzo'yaM yogaH ? ityAha-ayaM yogaH 'aNAsavo' anAzravaH-nUtanakarmAgamanarahitatvAt , ' akaluso' akalupa:-zubhAdhyavasAyatvAt , ' acchido' acchidraH-chinnasrotastvAt , 'aparissAI' aba sUtrakAra ina pAMcaveM saMvaradvAra kA upasaMhAra karate haiM-'evamiNaM' i0 TIkArtha-( evamiNaM saMvaradAraM ) isa prakAra se yaha aparigraha nAma kA saMvaradvAra ( sammasaMvariyaM ) acchI taraha secita hone para ( suppaNihiyaM ) surakSita ho jAtA hai / isaliye ( maNavayaNakAyaparirakkhiehiM ) mana, vacana aura kAyarUpa tIna yogoM se parirakSita huI ( imehiM paMcahiM kAraNehiM ) ina pAMca bhAvanAoM kA (NiccaM ) sadA (AmaraNaMtaM) maraNaparyanta-yAvajjIva ( esa jogo ) yaha aparigrahalakSaNasaMvararUpa vyApAra (dhiimayA maimaghA neyamyo ) dhairyazAlI evaM heya aura upAdeya ke viveka se yukta buddhivAle sAdhujana ko sevana karanA cAhiye, kyo ki yaha yoga ( aNAsavo) navIna karmoM ke Agamana se rahita hone ke kAraNa anAzravarUpa hai, ( akalaso) zubhAdhyavasAyarUpa hone se akaluSa hai, ( acchiddo ) isameM pApakA srota chinna ho jAtA hai isaliye acchidra have sUtrakAra A pAMcamAM saMvaradvArano upasaMhAra kare che sAtha--" evamiNaM saMvaradAraM " 2 pramANa mA aparigraha nAmanA saMva2vA2rnu " sambhaM saMvariyaM" sArI te sevana thatai " suppaNihiyaM" surakSita 26 naya che. tethI "maNavayaNakAyaparirakkhiehiM " mana, vayana 25ne 4.ya, se trANe yogAthI parikSita thayesa " imehiM paMcahi kAraNehi " se pAya mA. nAsAnu " Nicca" sa! " AmaraNaMtaM " vana paya-ta " esajogo" mA aparigrahasava235 vyApA2 " dhiimayA maimayA neyavvo" dhaiya zAjI mane uya ane upAdeyanA vivekathI yukta buddhimAna sAdhue sevana karavuM joIe, kAraNa tayAra " aNAsavo" nUtana nA sAmanathI 2hita DAvAne 42 // manA135 cha. "akaluso zubha 2madhyavasAya35 DAvAthI 24yuSa cha, "acchiddo" zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #1002 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 944 prazravyAkaraNasUtre aparisrAvI-karmajalamavezarahitatvAt , ' asaMkiliTTho' asaMkliSTaH asamAdhimA vavarjittatvAt ' suddho' zuddhaH-karmamalavarjitatvAt , ' savvajiNamaNuNNAo' sarvajinAnujJAtaH- sakalapANihitakArakatvAtsarvai rahadbhiraGgIkRtazcAsti / evam-uktapakAreNa 'paMcame saMvaradAraM ' paMcamaM saMvaradvAraM ' phAsiyaM ' spRSTaM kAyena, 'pAliyaM' pAlita-satatamupayogena sevitam ' sohiyaM' zodhitam-atIcAravarjanena 'tIriyaM' tIrNa-tIraM prApitaM samyakUpAlanAt , ' kiTTiyaM ' kIrtitam-stutam kalyANakArakatvAt , ' ArAhiyaM ' ArAdhitam-trikaraNa triyogaiH, samyagAcaritatvAt , ' ANAe ' AjJayA-sarvajJavacanena 'aNupAliyaM ' anupAlitaM dRDhamanaskatvAcca hai, (aparissAI ) bindumAtra bhI karmajala isameM praviSTa nahIM ho pAtA haiM isaliye yaha aparisrAvI hai / ( asaMkiliTTho ) asamAdhibhAva se rahita hone ke kAraNa yaha asaMkliSTa hai, aura ( suddho) karmamala se varjita hone ke kAraNa yaha zuddha hai / ( savvajiNamaNuNNAo ) isase samasta prANiyoM kA hita huA hai aura Age bhI hita hogA aisA jAnakara hI samasta arihaMtabhagavaMtoM ne ise aMgIkRta kiyA hai / (evaM paMcamaM saMvaradAraM ) isa ukta prakAra se jo isa saMvaradvAra ko (phAsiyaM) apane zarIra se Acarita karate haiM (pAliyaM) nirantara upayogapUrvaka isakA sevana karate haiM, ( sohiyaM) aticAroM se ise rahita karate haiM, (tIriyaM ) pUrNarUpa se isakA sevana karate hai, (kiTiyaM) dUsaroM ko isake pAlana karane kA upadeza dete haiM ( ArAhiyaM ) tInakaraNa tIna yoga se isakI bhalI prakAra se anupAlanA karate haiM, (aNAe aNupAliyaM bhavai) unake dvArA yaha yoga tIrthakara prabhu kI AjJA anusAra hI pAlita tanAthI pApanA srota chinna 14 ke tethI te machidra cha, "aparissAI" bindu jeTaluM paNa karma jaLa temAM praveza pAmI zakatuM nathI, te aparistrAvI cha, "asaMkiliThTho" asamAdhimAthI 2Dita pAne 20 te asa siSTa cha bhane " suddho" bhabha vinAnu DAvAthI te zuddha cha. "savvajiNamaNuNNAo" tenAthI samasta prANIonuM hita thayuM che ane bhaviSyamAM paNa hita thaze sIne 24 samasta mariData mavAnA tene mAnya 328 cha. " evaM paMcamaM saMvaradAra" 2 / sUtramA hyA pramANe // pAMyamA sava2vAnuM "phAsiya" pAtAnA zarIrathI mAya25 42 cha, "pAliya" niranta2 upayoga pUrva tana sevana 42 cha, " sohiyaM" matiyArAthI tene 2Dita 2 cha, "tIriya" gate tenu sevana 42 cha "kiTTiya" bhanyane tenA pAsana ne| upahe. mAghe cha " ArAhiya" 195 427 mane jaNa yogayI sArI zate tenI mArAdhanA 42 cha, " ANAe anupAliyaM bhavai" temanA dvArA te yogarnu tItha 42 prasunI zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #1003 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a05 sU012 adhyayanopasaMhAraH ____945 bhavati / evam uktarUpaM paMcamaM saMvaradvAraM, 'NAyamuNiNA' jJAtamuninA-prasiddhakSatriyavaMzodbhavena muninA bhagavatA mahAvIreNa 'paNNaviyaM' prajJApitam-ziSyebhyaH sAmAnyatayA kathitam ' parUviyaM ' prarUpitam-bhedAnubhedapradarzanapUrvakaM kathitam , 'pasiddhaM ' prasiddham prakhyAtam , pramANapratiSThitatvAt 'siddhavarasAsaNaM' siddhavarazAsanam-siddhAnAM-niSThitArthAnAM kRtakRtyAnAmitiyAvat varazAsanaM pradhAnAjJArUpam , ' iNaM' idam ' AghaviyaM' :AkhyAtaM sarvatobhAvena kathitam , 'sudesiyaM' sudezitam-sadevamanujAsurAyAM sabhAyAM suSTrapadiSTaM 'pasatthaM ' prazastaM 'paMcamaM saMvaradAraM' paMcamaM saMvarAraM 'samattaM ' samAptam ' tibemi' iti bravImi, asyAH thaH puurvmuktH|| muu-12|| huA mAnA jAtA hai| ( evaM) isa prakAra se ( nAyamuNiNA bhagavayA) jJAta nAmaka kSatriyavaMza meM utpanna hue munirAja bhagavAn mahAvIra ne (paNNaviyaM ) ziSyoM ke liye isa paMcama saMvara dvAra ko sAmAnyarUpa se samajhAyA, ( parUviyaM) bheda prabhedapUrvaka usakA kathana kiyA hai / (pasiddhaM) pramANapratiSThita hone se jina vacana meM yaha prakhyAta huA hai, arthAt jinavacana ke anusAra hI AcAryaparaMparA se isakA pAlana karanA isI rUpa se calA A rahA hai / tathA (siddhavarasAsaNamiNaM) bhUtakAla meM jitane bhI siddha ho cuke haiM unakA yaha pradhAna AjJArUpazAsana hai| ( AghaviyaM ) aisA bhagavAna mahAvIra prabhune sarvabhAva se isake viSaya meM kahA hai aura ( sudesiyaM) devoM, manujoM tathA asuroM se yukta pariSadA meM isakA upadeza diyA hai| ( pasatthaM ) sarva prANiyoM kA hitakA. raka hone se maMgalamaya hai, isa prakAra yaha (paMcamaM saMvaradAraM samattaM) paMcamasaMvaradvAra samApta huA, (ttibemi ) aisA maiM kahatA huuN| arthAt AjJA pramANe 1 pAsana thayu gAya cha. " evaM" // zate " nAyamaNiNA bhagavayA" jJAta puSa nAmAnA kSatriya zamA utpanna thaye munirA04 savAna mahAvI "paNNaviyaM" ziSyAne bhATa mA pAMyamA sa12vArane sAmAnya3ye samantavyu cha, "parUviya" le prale pUrva tenu viveyana yu cha, "pasiddha" pramANa pratiSThita hovAthI jinavacanamAM te prakhyAta thayuM che, eTale ke jina vacana pramANe ja AcArya paraMparAthI tenuM A rIte pAlana thatuM AvyuM che, tathA " siddhavarasAsaNamiNaM" bhUtamA 28sA siddhI thapa gayA tabhanu / pradhAna mAjJA35 zAsana cha, "adhaviya" me bhagavAna mahAvIre sarva lAthI ta viSa chA cha, bhane " sudesiyaM" / . mnussye| mana asuronI pariSahAmA tana paza sIdhI cha. " pasatthaM " te save prANImAna hita 42nA2 hapAthI bhaNamaya cha, mAzate mA "paMcamaM" pAyabhu " saMvaradAra' samattaM " saM1262 samAsa thayu / tibemi" sema I 49 chu. meTa zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #1004 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazravyAka 946 ___ atha saMvarapaJcakamupasaMharannAha -' eyAiM ' ityAdi / mUlam-eyAI vayAiM paMcavi suvvaya mahAvvayAiM heusaya vivittapukkhalAI kahiyAiM arihaMtasAsaNe paMca samAseNa saMvarA vitthareNa u paNavIsaI samie sahie saMvuDe sayA jayaNa ghaDaNa suvisuddhadaMsaNe ee aNucariyaM saMjae caramasarIradhare bhavissatIti // sU0 // 13 // ||iy paMcamaM saMvaradAraM samattaM // TIkA-'eyAiM ' ityAdi 'suvvaya ' suvrata-he zobhanavrata jambUH / 'eyAI' etAni 'paMcavi' pahe jaMbU ! isa paMcama saMvaradvAra kA jaisA kathana maiM ne sAkSAt bhagavAn mahAvIra ke mukha se sunA he vaisA hI yaha maiM ne tumase kahA hai / apanI tarapha se isameM maiMne kucha bhI mizrita kara nahIM kahA hai| bhAvArtha-ina pUrvokta pAMca bhAvanAoM se acchI taraha sevita hone para yaha aparigraha nAmaka pAMcavAM saMvaradvAra sthira ho jAtA hai / isaliye munijana ko isakA pAlana isa rUpa se karanA avazya hai| samasta tIrthakaroM ne ise sarvaprANiyoM kA hitakAraka jAnakara pAlita kiyA hai| yaha anAva Adi vizeSaNoM vAlA hai| bhagavAn mahAvIra prabhu ne bhI isake pAlana karane kA upadeza pariSado meM jIvoM ko diyA hai| aisA maMgalamaya yaha pAMcavAM saMvaradvAra samApta huA // sU0 12 // "he jaMbU! A pAMcamAM saMvaradvAranuM kathana je pramANe meM sAkSAt mahAvIra prabhune mukhe sAMbhaLyuM hatuM, e ja pramANe te huM tamane kahuM chuM. mArI taraphathI temAM kaI paNa umeravAmAM AvyuM nathI. bhAvArthapUrvokta pAMca bhAvanAonuM sArI rIte sevana karavAmAM Ave te aparigraha nAmanuM pAcamuM saMvaradvAra sthira thaI jAya che tethI munijane tenuM te rIte pAlana karavuM ati Avazyaka che. badhA tIrthakaroe tene saghaLAM prANIonuM hitakAraka samajIne tenuM pAlana karela che. te anAzrava Adi vizeSaNe vALuM che. bhagavAna mahAvIre paNa pariSadAomA tenuM pAlana karavAne upadeza jIvone Ape che. evuM maMgaLamaya A pAMcamuM saMvaradvAra samApta thayuM sUra zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #1005 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 5 sU0 13 upasaMhAraH zvapi 'vayAI ' vratAni - ahiMsAdIni ' mahavvayAI ' mahAvratAni ' he usayavivittapukalAI ' hetuzata viviktapuSkalA ni= hetuzataiH = upapattizataiH viviktaiH nirdoSaiH kRtvA puSkalAni=vitIrNAni 'kahiyAI ' kathitAni 'arihaMtasAsaNe' arhacchAsane - janapravacane / te ca ' saMvarA: ' samAseNa ' samAsena saMkSepeNa 'paMca' paJcapaJcasaMkhyakAH, ' vitthareNa u' vistareNa tu ' paNNavIsa ' paJcaviMzatiH - pratisaMvaradvAraM paJcapaJcabhAvanAsattvena paJcaviMzatisaMkhyakAH bhavanti / atha saMvaradhAriNAM bhAvinI dazA varNyate - ' saMjae ' saMyataH sAdhuH ' samie ' samita: - IryAsamityAdibhiH paJcaviMzatibhAvanAbhiryuktaH, ' sahie' sahitaH - jJAnAdarzanAbhyAM yuktaH, ' saMbuDe' saMvRtaH = kapAyendriyasaMvaraNayuktaH 'sayA' sadA ' jayaNaghaDaNasuvisuddha , aba sUtrakAra pAMcoM saMvaroM kA upasaMhAra karate hue kahate haiMyA ' ityAdi / [ , TIkArtha - ( succaya !) zobhanavrata saMpanna he jambU ! (eyAI paMcavi mahavyAI) ye pAMcoM hI ahiMsA Adika mahAvrata (arihaMtasAsaNe he usayavivittapukalAI kahiyAI) arhata prabhu ke zAsana meM saikaDo nirdoSa yuktiyoM se vistRta karake kahe gaye haiM / (saMvarA samAseNa paMca ) ve saMvara saMkSepa se pAMca haiM parantu (citthareNa u paNavIsaI) vistAra se pAMca 2 apanI2 bhAvanAoM se sahita hone ke kAraNa ye pacIsa ho jAte haiM / (saMjae ) ina saMvaradvAroM kA pAlana karane vAlA saMyata ( samie) IryAsamiti Adi paccIsa bhAvanAoM se yukta (sahie) jJAnadarzana se sahita aura ( saMDe) kaSAya evaM indriyoM ke saMvaraNa se yukta hotA huA (sayA ) sadA ( jayaNaghaDaNa suvisuddhadaMsaNe) apane tattvArtha zraddhAnarUpa darzana ko 947 , have sUtrAra yAMce sAMvarono upahAra uratAM uDe che...." eyAi " ityAdi. TIartha - " suvvaya ! " zolanavata yukta he yU ! " eyAI paMcavi mahavvayAi " ahiMsA yAhi te yAMce mahAvrata " arihaMta sAsaNe heusayavivitta pukkalAi kahiyAi' " arhata prabhunA zAsanamA seDo nirdoSa yuktiyothI vistAzthI uDevAsAM yAcyAM che. " saMvarA samAseNa paMca " te savara saMkSiptabhAM pAMya che" vitthareNa u paNavIsaI " vistArathI pota potAnI pAMya pAMtha lAvanAo sahita hovAne araNe pathIsa thAya che. " saMjae" se saMvaradvAranaM pAsana 12nAra sa MyaMta "samie' samiti yahi pathIsa lAvanAothI yukta " sahie" saMbuDe " aSAya mane indriyonA saMvaraNurthI yukta jayaNaghaDaNa suvisuddha 'saNe " potAnA tattvArtha zraddhAna jJAnadarzanathI yukata ane thaIne pa sayA " sahA 88 zrI prazna vyAkaraNa sUtra 66 Page #1006 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - 948 prazravyAkaraNasUtre daMsaNe' yatanaghaTanasuvizuddhadarzanaH, yatanena prAptasaMyamasaMyogeSu prayatnena, ghaTanena= aprAptasaMyamasaMyogaprAptyarthaghaTanayA ca suvizuddha darzanaM zraddhAnarUpaM yasya sa tathA, 'ee' etAn uktarUpAn saMvarAn aNucariya ' anucarya Asevya 'caramasarIraghare' caramazarIradharaH antimazarIradhArI bhavissatIti-bhaviSyatItivijJeyam ||suu013|| iti paJcamaM savaradvAraM samAptam // sAmpataM :dazamAGge'smin kiyacchrataskandhAdi tadarzayati 'paNhAvAgaraNeNaM' ityAdi mUlam --paNhAvAgaraNeNaM ego suyakkhaMdho dasa ajjhayaNA ekasaragA dasasu ceva divasesu adisijaMti, egaMtaresu AyaMyatana se prAptasaMyama ke saMrakSaNarUpa prayatna se tathA ghaTana se-aprAptasaMyama kI prApti karane kI ghaTanA se suvizuddha rakhatA hai / (ee aNucarie) ina pUktirUpa saMvaroM ko pAlana karake ( carimasarIradhare ) antimazarIradhArI ( bhavissai) hovegaa| aisA jAna lenA cAhiye / bhAvArtha-sUtrakAra ne isa sUtra dvArA samajhAyA hai ki jo muni ina pAMcoM saMvaradvAroM kA zAstramaryAdA ke anusAra pAlana karegA aura paccIsa bhAvanAoMse inheM sthira rakhegA, vaha caramazarIrI hogA, arthAt usakA punaH janma saMsAra meM nahIM hogA, vaha avazya hI mokSa prApta karane vAlA hogaa| ye saMkSepataH saMvaradvAra pAMca hI haiM-parantu vistAra kI apekSA apanI 2 pAMca bhAvanAoM se sahita hone ke kAraNa ye paccIsa bhI ho jAte haiM / / sU013 / / ||paaNcvaaN saMvaradvAra samApta / rU5 darzanane prayatnapUrvaka-prApta saMyamanAM sarakSaNarUpa prayatnathI tathA ghaTanathI sAta sayabhanI prApti 42vAnI ghaTanAthI satyata vizuddha rAme cha. "e e aNucarie " se pUrvAta sapazana pAsana zana " carimasarIradhare" antima zarIradhArI " bhavissai" thaze me pramANe sabha . bhAvArtha-sUtrakAre A sUtra dvArA e samajAvyuM che ke je muni A pAMce saMvaradvAranuM zAstramaryAdA anusAra pAlana karaze ane pacIsa bhAvanAo vaDe temane sthira rAkhaze, te carama zarIrI thaze, eTale ke tene saMsAramAM pharI janma levuM paDaze nahIM, te avazya mokSa prApta karaze. saMkSiptamAM pAMca ja saMvaradvAra che, paNa vistAranI apekSAe pita pitAnI pAMca pAMca bhAvanAo sahita hovAne kAraNe te pacIsa paNa kahI zakAya che. sU0 13 che che pAMcamuM saMvaradvAra samApta che zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #1007 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA a0 5 sU013 dazamAGge zrutaskaMdhAdinirUpaNam 949 bilesu niruddhesu AuttabhattapANaeNaM aMgaM jahA AyArassa ||suu014|| // iyaM paNhAvAgaraNaM saMmattaM // TIkA-'paNhAvAgaraNeNaM ' ityAdi praznavyAkaraNe khalu ekaH zrutaskandhaH daza adhyayanAni, etAni kIdRzAni ? ekasarakANi uddezavibhAgAdirahitAni / etAnyadhyayanAni dazasveba divasedizyante / tathA-ekAntareSu AcAmleSu niruddheSu-svIkRteSu satsu AyuktabhaktapAnena bhaktapAne AyuktaH--AyuktabhaktapAnastena tathA, azanAdau dattopayogenetyarthaH, idamaGgamuddizyate / asyAvaziSTaM sarva yathA AcArasya AcArAGgasya tathaiva vijJeyam 14 // itipraznavyAkaraNaM nAma dazamAGgaM saMpUrNam // aba sUtrakAra isa dazaveM aMga meM kitane zrutaskaMdha Adi hai yaha dikhalAte haiM-'paNhAvAgaraNeNaM' ityaadi| TIkArtha- (paNhAvAgaraNeNaM) ina praznavyAkaraNa meM (ego muyakkhaMdhA) eka zrutaskaMdha hai / ( dasa ajjhayaNA ) daza adhyayana haiM / ye dazoM hI adhyayana ( eka saragA) uddeza vibhAga Adi se rahita haiM / (dasasu ceva divasesu udisijjaMti) aura daza hI dinoM meM inakI vAcanA kI jAtI hai / (egaMtaresu AyaMbilesu nirUddhesu AuttabhattapANaeNaM) sabhA meM isakI vAcanA karane vAle sAdhu ko dazadina taka ekAntara se AyaMbila karanA cAhiye / AcAmlavrata karane meM azanAdi sAmagrI para eSaNAdi zuddhi kA vizeSa dhyAna rakhanA cAhiye |is sUtra kA avaziSTa aMza jaisA AcArAMga sUtra kA hai vaisA hI jAnanA cAhiye // suu-15|| // isa taraha praznavyAkaraNa nAmakA yaha dazavAM aMga samApta huaa| have A dazamA aMgamAM keTalA zrutaskaMdha Adi che te sUtrakAra batAve -" paNhAvAgaraNeNaM " chatyAha --" paNhAvAgaraNeNaM" mA praznavyA2zubhAM "ego suyakkhaMdho" me zruta cha, "dasa ajjhayaNA" 6 adhyayana che. te se adhyayana 'ekkasaragA" deza dilA mAhithI 2Dita che. "dasasu ceva divasesu uddisijjaMti" mane isa hivasamatenuM vAMyazazAya cha "egaMtaresu AyaMbilesu niruddhesu Autta bhattapANapaNe" samAmA tanu vayana 42nA2 sAdhuse isa hisa sudhI sAntare mAya milA karavA joIe. AyaMbilavrata karatAM azanAdi sAmagrI para eSaNAdi zuddhinuM khAsa dhyAna rAkhavuM joIe. A sUtrane avaziSTa aMza je AcArAMga sUtrane che te ja samajI levo joIe che sU 15 che che A rIte praznavyAkaraNa nAmanuM A dazamuM aMga samApta thayuM zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #1008 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazravyAkaraNasUtre ||ath zAstramazastiH // saurASTra munibhiH sAkaM, vihAraM kurvatA myaa| cAturmAsyaM sukhenaiva, nItaM jetapure pure // 1 // tato viharamANo'haM, dhorAjInAma vizrute / pure samAgataH zeSa,-kAle taimunibhiH saha // 2 // saptAdhike vaikramAbde, sahasradvayasaMkhyake / pauSe puSye paurNamAsyAM, zubhade bhaumavAsare // 3 // praznavyAkaraNasyeyaM, vRttirnAmnA sudezanI / racitA ghAsilAlena, zrIsaMghena samAhatA // 4 // limar3I saMghasthApita-pauSadhazAlA ca vidyate tatra / pravacanarahasyapUrNA, seyaM zivasaukhyadA pUrNA // 5 // TIkAkAra kI prazasti saurASTradeza meM munijanoM ke sAtha vihAra karate hue maiM ne jetapura meM AnaMdapUrvaka caumAsA kiyaa| vahAM se vihAra kara mai una munijanoM ke sAtha dhorAjI nAma se prasiddha zahara meM AyA / zeSa kAla vahAM rahakara vikrama saMvat 2007 ke pauSa mAsa, paurNamAsI tithi maMgalavAra aura puSyanakSatrake dina praznavyAkaraNakI yaha vRtti jisakA nAma sudarzinI hai maiM ne-ghAsIlAla ne-racI hai| vahAM ke zrIsaMgha ne isakA acchA Adara kiyA / usa zahara meM limar3I saMdha ke dvArA sthApita kI huI eka pauSadha zAlA hai / usameM Thahara kara pravacana ke rahasya se paripUrNa aura ziva ke sukha kI dAtA yaha vRtti pUrNa huI hai // ||ttrnii prazasti // saurASTramAM munijanenI sAthe vihAra karatAM meM jetapuramAM AnaMdapUrvaka comAsuM vyatIta karyuM, tyAMthI vihAra karIne huM munio sAthe dhorAjI nAmanA prasiddha zaheramAM AvyuM. zeSa kALamAM tyAM rahIne vikrama saMvata 2007nA piSa mAsanI pUrNimAnI tithine maMgaLavAra ane puSya nakSatranA divase praznavyAkaraNanI A vRtti jenuM nAma sudazinI che, te meM-ghAsIlAle racI che. tyAMnI zrI saMghe tene ghaNe Adara karyo. te zaheramAM limaDI saMgha dvArA sthapAyela eka pauSadhazALA che tyAM rahIne pravacananA rahasyathI paripUrNa ane mekSanA sukhanI dAtA A vRtti meM pUrI karI che ke e che zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #1009 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzinI TIkA zAstraprazastiH saMghamahimAdhorAjI nagarasya eSa paramodAro mahAdhArmikaH, zuddhasthAnakavAsidharmanirataH samyaktvabhAvAnvitaH / tattvAtatvapayovivecanavidhau haMsAyamAnaH sadA, sarveSAmupakArako vijayate zrI jainasaMghomahAn // 6 // deve gurau dharmapathe ca bhakti ryeSAM sadAcArarucizca nityam / te zrAvakA dharmaratA udArAH, suzrAvikAH santi gRhe gRhe'tra // 7 // maGgalaM bhagavAn vIro maGgalaM gautamaH prbhuH| sudharmA maGgalaM jambU-jainadharmazca maMgalam / // iti zrI vizvavikhyAta-jagavallabha - prasiddhavAcakapaJcadazabhASAkalitalalitakalApAlApaka-pravizuddhagadyapadyanaikagranthanirmApaka- vAdimAnamardakazrIzAhU chatrapatikolhApurarAjapradatta -- jainazAstrAcArya' padabhUSitakolhApurarAjaguru-bAlabrahmacAri-jainAcArya- jainadharmadivAkarapUjyazrI ghAsIlAlabativiracitA dazamAGgasya zrI praznavyAkaraNasUtrasya sudarzanyAkhyA vyAkhyA samAptAH // zubhaM bhUyAt // // zrIrastu // zrI prazna vyAkaraNa sUtra Page #1010 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazravyAkaraNasUtre saMghamahimAdhorAjI zahara kA yaha mahAn zrI jainasaMgha atyaMta udAra hai, paramadhArmika hai, zuddhasthAnakavAsI dharma meM lavalIna haiM, samyaktva bhAva se yukta hai, tatva atattva kA kSIra nIra kI taraha viveka karane meM haMsa ke jaisA hai| samasta prANiyoM kA upakAraka hai, ataH yaha sadA jayavaMtA voN|| 6 // jinakI deva guru aura dharma meM nitya bhakti hai| tathA sadAcAra meM jinakI ruci hai aise dharmarata udAra zrAvaka aura suzrAvikAe~ yahA~ ghara 2 meM haiM // 7 // aMtima maMgalAcaraNa antima tIrthakara bhagavAna mahAvIra maMgalarUpa haiM, gautamaprabhu maMgalarUpa haiM, sudharmAsvAmI maMgalarUpa hai antima kevalI jaMbUmvAmI maMgalarUpa haiM aura yaha jainadharma maMgalarUpa hai // 8 // // zrIrastu-zubhaM bhUyAt // saMdhamahimA dhorAjI zaherane te mahAna zrIsaMgha atyaMta udAra che, ghaNe ja dhArmika che, zuddha sthAnakavAsI dharmamAM daDha rIte mAnanAra che, samyakatva bhAvathI yukta che, tava atattvane dUdha ane pANInI jema viveka karavAmAM haMsa samAna che. saghaLAM prANIone upakAra karanAra che, tethI tene sadA jaya jayakAra he mAdA - jemane deva, gurU ane dharma pratye nitya bhakitabhAva che, tathA sadAcAra pratye jemanI abhirUci che evA dharmarata udAra zrAvaka ane suzrAvikAo ahIM dareka gharamAM che. e 7 che aMtima maMgalAcaraNa antima tIrthakara bhagavAna mahAvIra maMgaLarUpa che, gautamaprabhu maMgalarUpa che sudharmAsvAmI maMgaLarUpa che. antima kevaLI ja bUsvAmI maMgaLarUpa che, ane A jaina dharma maMgaLarUpa che. je 8 che // zrIrastu-zubhaM bhUyAt // zrI prazna vyAkaraNa sUtra