________________
सुदशिनो टोका अ० २ सू० २ सत्यस्वरूपनिरूपणम्
६६३
सत्यम् यथा गिरिगततृणादेर्दहनेऽपि घटगत जलस्य गलनेऽपि गिरिर्दह्यते घटो गलतीति व्यवहारो भवति ॥ ७ ॥ भावसत्यम् - यस्मिन् वस्तुनि यस्य धर्मस्याधिक्यम्, तदपेक्षया सत्यम् = भावसत्यम्, यथा व्यवहार - पञ्चवर्णसंभवेऽपि बकः शुक्लः शुको हरित इत्यादि ॥ ८ ॥ योगसत्यम् = योगेन = वस्तु संयोगेन सत्यं - योगसत्यम् यथा - छत्रयोगाच्छत्री दण्डयोगाद् दण्डीति || ९ || औपम्यसत्यम् = उपमासत्यम् - यथा-चन्द्रवन्मुखम्, समुद्रवत्तडाग इत्यादि ॥ १० ॥ इति । तथा 'चोदकहते हैं जैसे मध्यमा की अपेक्षा अनामिका अंगुली को हस्वकहना और कनिष्ठिका अंगुली की अपेक्षा दीर्घ कहना ६ । नैगम आदि नयों की प्रधानता से जो वचन बोला जाता है उसे व्यवहार सत्य कहते हैं, जैसे पर्वत के ऊपर की घास आदि के जलने पर ऐसा कहना कि पर्वतजल रहा है, घटसे जल के निकलने पर ऐसा कहना कि घड़ां गल रहा है, यह सब व्यवहार सत्य है क्यों कि व्यवहार में ऐसे वचनों को सत्य माना गया, है ७ । जिस वस्तु में जिस धर्म की अधिकता हो उसको लेकर जो वचन कहा जाय वह भावसत्य है, जैसे पांचों वर्णों की संभवता होने पर भी बगले को शुक्ल कहना, तोते को हरा कहना । वस्तु के संयोग से जो वचन बोला जाता है वह योगसत्य है, जैसे छत्ता के संबंध से पुरुष को छत्री कहना, दण्ड के संबंध से दण्डी कहना ९ । दूसरे प्रसिद्ध सदृश पदार्थ को उपमो कहते हैं, इसके आश्रय से जो वचन बोला जाता है वह उपमासत्य है, जैसे चन्द्र के समान मुख, समुद्र के समान तडाग होता है, ऐसा वचन कहना । ( चोदस पुव्वीहि
અનામિકા આંગળીને નાની કહેવી અને ટચલી આંગળીની અપેક્ષાએ તેને માટી કહેવી. (૭) નૈગમ આદિ નયાની પ્રધાનતાથી જે વચન ખેલવામાં આવે છે તે વચનને વ્યવહાર સત્ય કહે છે. જેમ કે પર્વત ઉપરનાં ઘાસ આદિને આગ લાગે તે પર્યંત સળગી રહ્યો છે તેમ કહેવું, ઘડામાંથી પાણી ટપકતું હેાય તે ઘડે ટપકે છે તેમ કહેવું, એ બધાં વ્યવહાર સત્ય ઉદાહરણ છે, કારણ કે વ્યવહારમાં એવાં વચનેને સત્ય માનવામાં આવે છે. (૮) જે વસ્તુમાં જે ધની વિશેષતા હાય તેને લઈને જે વચન કહેવાય તે ભાવ સત્ય છે જેમ કે પાંચે વર્ણોની સંભવિતતા હોવા છતાં પણ અગલાંને સફેદ કહેવા, પોપટને લીલા કહેવા તે ભાવસત્ય છે. (૯) વસ્તુના સચેાગથી જે વચન ખેલાય છે તે ચેાગસત્ય છે જેમકે છત્રીના સંબંધથી પુરુષને છત્રી કહેવું, ટ્રુડના સ ́મધથી દંડી કહેવું (૧૦) ખીજા પ્રસિદ્ધ સદૃશ પદાર્થને ઉપમા કહે છે, તેનેા આશ્રય લઇને જે વચન ખેલાય છેતે ઉપમા સત્ય છે. જેમ કે ચન્દ્રમાના સમાન મુખ, समुद्रना ने तणाव होय छे, मेवां वयन हेवा ते उपमा सत्य छे" चोहस
શ્રી પ્રશ્ન વ્યાકરણ સૂત્ર
