________________
६८०
प्रश्रव्याकरणसूत्रे नकालिकमिन्द्रियगोचरम्-यथा-'मुनिरयं शास्त्रं पठतीत्यादि । तथा-उपनीतादि चतुष्कं वचनम् , तत्र-उपनीतवचनम्-गुणारोपणवचनम् , यथा-'रूपवानयं मनस्वी ' त्यादि ! अपनीतवचनं-गुणापनयनवचनम् , यथा-' दुःशीलोऽयं दुर्वचनोऽय' मित्यादि । उपनीतापनीतवचनम् कंचिद् गुणमारोप्य कोऽपि गुणोऽपनीयते येन वचनेन तदुपनीतापनीतवचनम् , यथा-' रूपवानयं किन्तु दुःशीलः' इत्यादि ! एतद्विपर्थयेणअपनीतोपनीतवचनमपि भवति । येन वचनेन पूर्व कमपि गुणमपनीय पश्चादपरः कोऽपि गुण उपनीयते तदपनीतोपनीतवचनम् , यथा'दुःशीलोऽयं किन्तुरूषवा' नित्यादि । तथा-षोडशं वचनम्-' अज्झत्थं' अध्याहै, जैसे " ऋषमो बभूव” यह वाक्य परोक्ष अर्थको विषय करनेवाला होने से परोक्ष माना जाता है १० । जो वाक्य वर्तमान काल को विषय करता है वह प्रत्यक्ष वाक्य माना जाता है जैसे "मुनिरयं शास्त्र पठति" यह प्रत्यक्ष वाक्य है ११। उपनीतवचन १२, अपनीतअवचन १३, उपनीतापनीतवचन १४ और अपनीतोपनीतवचन १५, इस प्रकार ये उपनीतादि चार हैं। इनमें जो वचन गुणों का आरोपण करता है वह उपनीत वचन है-जैसे “ यह मनस्वी अच्छे रूप वाला है १ । जो वचन गुणों का अपनयन करता है वह अपनीत वचन है-जैसे यह दुःशील है २। जो वचन किसीगुणको आरोपित करके किसी गुण का अपनयन करता है वह उपनीतापनीतवचन है, जैसे यह रूपवाला तो है परन्तु दाशील है ३ । इसी तरह जो किसी गुण का अपनयन करके गुण का आरोपक होता है वह वह अपनोतोपनीतवचन है, जैसे यह दुःशील हाय छ, म "ऋषभा बभूव” “ म २७ गयो” मा पाध्य परीक्ष અર્થને વિષય કરનારું હોવાથી પક્ષ મનાય છે ૧૦ જે વાક્ય વર્તમાન કાળને વિષય કરે છે તે પ્રત્યક્ષ મનાય છે “મુનિ આ શાસ્ત્ર વાંચે છે ૧૧ (१२) अपनीतपयन, (13) मपनीतपयन, (१४) 6पनीतापनीतवयन भने (૧૫) અપની નીતવચન એ રીતે ઉપનીતાદિ ચાર વચન છે. (૧) તેમાં ગુણોનું આરોપણ કરનાર વચનને ઉપનીત વચન કહે છે જેમ કે “ આ મનસ્વી સારા રૂપવાળે છે ” (૨) જે વચન ગુણોનું અપનયન કરે છે તે अपनीत वन्यन छ, म है “ मा दु:शी छ” (3) 2 वयन गर्नु આપણુ કરીને કોઈ ગુણનું અપનયન કરે છે તે ઉપનીતાપીત વચન છે, જેમકે “તે રૂપાળે છે પણ દુરશીલ છે” એ જ રીતે જે વાકય કઈ ગુણનું અપનયન કરીને કોઈ ગુણનું આરોપણ કરતું હોય તે અપની તેપનીત વચન છે
શ્રી પ્રશ્ન વ્યાકરણ સૂત્ર
