Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
POSDOS.COACASSOSCOOT
त्रिजगत्तारकतीर्थकरवचनपीयूषपीनश्रीमत्तपागच्छीयमहोपाध्यायश्रीधर्मसागरोपाध्यायप्रणीता
तपोगच्छीयपरमशुद्धसामाचारीसुरसौधानुपमाव्याबाधस्तम्भाभा श्रीप्रवचनपरीक्षा (श्रीहीरसूरीयाभिधा)
कुपक्षौशिकसहस्रकिरणः (ग्रन्थकृत्कृताऽभिधा) (पूर्वभागः) मुद्रयित्री-मालवदेशान्तर्गतरत्नपुरीयश्रीऋषभदेवजीकेशरीमलजीत्यभिधाना श्वेताम्बरसंस्था
मुद्रकः-मोहनलाल मगनलाल बदामी. “जैनानंद” प्रिन्टींग प्रेस, दरिआ महेल, सुरत. श्रीवीरसंवत् २४६३ विक्रमसंवत् १९९३ क्राइष्टसन् १९३७ प्रतयः ५०० पण्यं ६-०-०
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
Printed by:-Mohanlal Maganlal Badami. at the Jainanand P. Press, Surat, Published by:-Shree Rushabhdevaji Kesharimalji Jain Pedhi Ratlam
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
AAD
श्रीप्रवचनपरीक्षा
Pawanmmssaniam
Palm
पूर्वार्धे साक्ष्यादिग्रन्थनामानि
ग्रन्थ
नामानि | आचारांगसूत्रं ४०,४८,१६२,२१५, ८२, ९२,१२६, १३२, १३८,१४२, Im अगम्यमध्यात्मद्वात्रिंशिका ११
३३१, ३५४, ३८८,३५ / १३३,१५५,१७९,१८०,२७०, ३६४, अनुत्तरोपपातिकांगं २१७
आचारांगदीपिका ३८६, ३१३ १७८, ४५१, ४५३, ४०४, ४१५, अनुयोगद्वारसूत्रं ६, ४३, १८६, ४३४, | आर्यरक्षितकथानकं ४३१
४१३, १४, ६५, ६७, १००, १४०, ४४२, ४५० आवश्यकचूर्णिः १२, १२६, १ १६७,४५२, ३३८,३७६,३७२,४२० , चूर्णिः ४३१-४५१
१७७, १७८, १७९ | आवश्यकनियुक्तिमूलभाष्यं ४० , वृत्तिः ४३४, ४५०,४५१
१८०, २१४, ४५३, अममतीर्थकृच्चरित्रं १८७
४५०, ४५२, ३१८ ईर्यापथिकीपट्त्रिंशिका ४२१ अष्टकवृत्तिः २९१
-३४०,३३८,३७६,४२१ अष्टसप्ततिः २९६
आवश्यकनियुक्तिः १२, २१,२३,२५ | उतराध्ययनसूत्रं ३७,११२,१२४,१६५, आ
३३,३५,४०,५७
२१५, २९०, ३९१, आचारप्रदीपः २१९
६५,६८,७८,८७,
२९७, ४४२, ४४६, ॥१॥
nahimmissimilsirammam
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ॥ २ ॥
ग्रन्थनामानि
कालकाचार्यकथा १७६ कुमारपालप्रबन्धः २७२ कुलकसंग्रहः २७१ ,, वृत्तिः ३७१
, भाष्यं ३४३
ABPMARISHIDAPARILALIIIIIMPORARATHALINEPALI
MITHILIRImamulti
३१६,३३९, ४२१ उतराध्ययननियुक्तिः ३१०, ३१८ औपपातिकसूत्रं ३५१
, वृत्तिः१०४, ११३, २१९ उपदेशपदः १३१, १५२
कथाकोपः १२९ उपदेशमाला ३१, ४०,५३,६१,१३४ | कर्मग्रन्थवृत्तिः २९६ .... १४१,१४४,२१३,२२३, कल्पचूर्णिः ४३८, १२९, १६८
. २७०,४६०, ३७८,४०१ उपदेशसप्ततिः ३१४,३१८,३१९, ३१५] , वृत्तिः ३३९, ३४३ उपमितिभवप्रपंचा १६१, १६६ , विशेषचूर्णिः १६८ . उपासकदशांग ४३४ ४५३
,, सूत्रं ४३६
कल्पसामान्यचूर्णिः १६८ ऋषभदेवचरित्रं २८६,२९०,२९१,३२८ कल्याणकप्रकरणम् १२९ ओ
कल्याणकसंस्तवः ३०४ ओपनियुक्तिः ६७
कायोत्सर्गनियु० १७८, १८०
गणधरसार्धशतकं ३१६, २३९, २४४,
२५६, २६०, २६६, २६९,२८४, २८५,
३६७, ३७४, ३३२ , वृत्तिः २३९, २४०, २४८,
२५६, २९४, ३३२ गुरुतत्वप्रदीपः १७६ गुर्वावली १४, ३१५, ३१७
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
ग्रन्थ
श्रीप्रवचनपरीक्षा
नामानि
, भाष्यं ३७५
चन्द्रप्रज्ञप्तिः १८७, १८९, १९१, | तच्चतरंगिणी ३२०,४१४
१९२, १९३ तस्वार्थसूत्रं ३७५ चन्द्रवेध्यकप्रकीर्णकं ६४ चैत्यवन्दनभाष्यं १६५
,, वृत्तिः ३७५, ३७६, ३७७
तपाकृतप्रति वृत्तिः ३२२ जीवाजीवाभिगम० २०७
तपागणदूषणशतकं ३१६ जंबूद्वीपप्रज्ञप्तिः ३२६
तिलकमंजरी १६१ ज्योतिष्करण्डकः १८८, १९१, १९३, | तीर्थोद्गारगाथा ३२१
, चूर्णिः १८३, ३३९ दिनचर्या ३५६ दीपालिकाकल्पः ५५, ३१९, दर्शनसप्ततिका २८४, ३०७ द्वात्रिंशिका ४४
धर्मसंग्रहणी २३, ९२, ९३,९४,११७ धर्मोपदेशमालावृत्तिः ४१८, १७६
Mahatmmeadi PARAPARIHANIMEPRABIEPIBppika
a n
३२१
दशवैकालिकं ९७, ५८, १०२, २८५,
-MIRRORARTHATARIATIMARAT
ठाणाप्रकरणं १२९ ठाणाविवरणं १६६ , वृत्तिः ४३९, ४३८
, नियुक्तिः १३९, १९५, २१२ ,, वृत्तिः ४१८ | दशाश्रुतस्कंधसूत्रं १८३
नन्दीसूत्रं ३७, ३८ नवपदप्रकरणं ३५६ नवपदवृत्तिः ३८१ नाममाला १७२ निर्वाणकलिका १३५
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ॥ ४ ॥
अन्धनामानि
निशीथसूत्रं ४३६ | पर्युषणाचूर्णिः ३३१, ३३७
३७७, ३७१, ४०५ निशीथचूर्णिः ९५,१४१,१७०,१७६, | पर्युपणादशशतकं ४४३, ४६०, ४६ , कवृतिः४०५,४३५,१४०,२९१, १७८,१९६,२१४,३३४, | पाक्षिकचूर्णिः १७९
३२१, ३३०,३७१ ३४५,३८३,३८७,३८९, | , सप्ततिः १८७
प्रज्ञापनासूत्रं २०७, २१९ ३९२,४३८,४४७,४५२, | पिडं विशुद्धिः ३०८
प्रतिक्रमणभाष्यं ३२० ४५६
पौषधविधिप्रकरणं ३०८, ३३६,३३३, | प्रभावकचरित्रं २७३, २८३,३०२,३२४) , भाष्यं १४१,१७७,१७८,१९६,
३७८,३८२,३८४, | प्रवचनसारोद्धारः ६७,३५६,३५७,३५८ ३३४,३४१,३८३,३८७,
, वृत्तिः ३५६, ३५७, ३५८ ३९२, ४३८ पौर्णमीयकक्षेत्रसमासः २, १८७ नूपुरपंडिताकथानकं २२२ पंचकल्पं ६७, २२४, ३७४ | बृहत्कल्पः १६७, १८६, ३९२, ३९३
पंचवस्तुकः ४४२, ९४, १३५, १३७, बृहत्कल्पचूर्णिः ३९३, ३९५ पर्युषणाकल्पः ३१६, ४३६,४३८,१०, | १३८, १३९, १९६, ३५० |, भाष्यं १८६,४०१,३३९,३५२
८५, ८७, १६४, ३२६, | पंचाशकं ३१३, १३८, १३९, १५६, , वृत्तिः ३५२ ३२७, ३२८, ३४१ १६१, १६२, ३२८, ३८४, | बृहत्संग्रहणी ४६० ।
N
४१३
mms
..
.
.
॥४॥
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ॥ ५ ॥
मन्धनामानि
PAHILPAIDE
HITRIPAHINILAMIHAR
विमलनाथचरित्रं १६६ भक्तप्रकीर्णकं १२७
यतिदिनचर्या ३३८, ३४७, ४२३ विशेषणवती ५७ भगवती २२, ४२, ४३,१०५,१८५, | योगशास्त्रवृत्तिः २०, ४४६, ३५२, | विशेषावश्यकभाष्य १२, ७३,७६,७९, ३७३, ३७४ -३४२
९०, ९७, ९८, र-रत्नमाला १८९
११७,४५४,४६२ | महानिशीथं १२, १५, ५२, १४६, | ल-ललितविस्तरा ४६१
व्यवहारसूत्रं २७६, ४३६, ४५२ १४७,१५१,१७९,१९४,
" चूर्णिः १७७, १७८ १९८,२०५,२०६,२०८, । वन्दनकनियुक्तिः १२, ३१८
, भाष्यम् २१९ २१०,२१२,२१४,२१७, | वाग्भहालंकारः ४२२ .
, वृत्तिः १७१,१७७,१८४,१९५, २१९, २२३,४२०,४१७, | विचारवल्लभा ३२०, ४५७ (x) ९१८
विचारामृतसंग्रहः १६७ महावीरचरित्रं १०, १२२, २४६, | विधिप्रपा ३८४, ४१२
शतपदी ४३६, ४३७, ४३८, ३७४, २८८, २३३ विनयसमाध्यध्ययनं १३९
.. १७३, २६९, २८५, ३५७ मुनिसुव्रतचरित्रं २९२ विपाकश्रुतं ३८०
शत्रुजयमाहात्म्यं१०,१२२,१३६,१७८
SAMIRRUPARIF
HIDDARAN
m URI
IH५॥
mhram
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
॥ ६ ॥
श्राद्धविधिविनिश्वयः १३, ३१९ श्राद्धप्रतिक्रमणचूर्णिः ३८२
""
समवायांगं १८५, २०६, ४०७ वृत्ति: ५७
संघाचारवृत्तिः १३, १४, ४२० संदेहद लावली ३२१, ३५५, ३२६ वृत्ति: ३५१, ३५६, ३६० संदेहविषौषधी ३१३, ३३१, ३३८ स्थानकवृत्ति: १२९, ४३९, ४४८
सिद्धान्तस्तवावचूर्णिः ३१६ सुदर्शन कथानकं २२३
सूत्रकृदंगं ४४३, ३२०, १८५, २१८, स्थानांगसूत्रं ६५, ६९, ७०,७३, १२४, ३२१, ३४२
निर्युक्तिः १३, १७६, १७७
२०६, २१६, २५३, ३५३, ३८६, ४०२, ४२४,४६३
वृत्ति: ३२०, १८४,१८५, ३८५
वृत्ति: ६५, १७६, २६३, ३१२,
चूर्णिः ३८३
प
षडशीतिचूर्णिः ३०४
षडावश्यक बालावबोधः ३५८, ३२१ पष्टिशतकं १८५ " कवृत्तिः ३२१
स
" वृत्तिः २८७, २८८, ३८२, सम्यक्त्वकौमुदी १३६
३४३
श्रावकप्रतिक्रमणावचूर्णिः ३८२
"7
""
27
""
संघपकः २४१
17
19
३८६, ४०२
ह— हरिवंशः १६६
ग्रन्थनामानि
॥ ६ ॥
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
साक्षिविशेषनामानि
MISHI
साक्षिविशे| पनामानि
अकब्बरः ६१
| २८५, २९३, २९४, २९९, १९५, | आरघट्टः ५ अजयपाल: २७२
२९६, २९८,३००,३०२-३-४-५- | आयसुहस्ती २०२ अणहिल्लपाटकः २३३, २३८ ६-७-३०८-१०-१२-१४-१८-३२१- आर्यसुरक्षितसूरिः ४३१ अतिमुक्तकः २६६
२२-२३-२४-२५ २७७ आषाढाचार्यः २१९ . अभयकुमारः २८३
अजुनदेवः २७२ अभयदेवमूरिः २३३, २३५, २८३, | अबुदाचलः २९२
आसिकदुर्गः २३१-२३३२३४ २३९, २४०, २४२ अल्लावदीनः २७२
उजयंतगिरिः ११४, ११६ २४२, २५०, २५१ अशोकचंद्राचार्यः २४६
उत्तरा ६८, ८२ २५२, २५३, २५४, अष्टापदः १२२ . .
उद्योतनसरिः ५,२८६, २८७, ३००२५६, २५९, २६१,
आ
२-८-९-१०,४१२ २६२, २६३, २६४, | आणंदविमलसूरिः ६, ७, ८, ३०० | उपकोशा २१७ २६५, २६६, २६९, आणंदमूरिः ३६०, ३५७, ३५९ । उमास्वातिवाचकः२,१२२,३५९,१२६,
NI RAHIHIS ISHITAHIN TIHIMPAIGHANSHISHBAHINILAINIMAHITI
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
॥ ८ ॥
१४०, ३०२
ऋ
ऋषभजिनः ७,४९,१२७, ३४८, ४२४ कुमारपाल: २७२ ऋषभदन जिनदत्तौ २१९
क
ककसूरिः
कपिलः ३४७
१८८, ३६८, ४३६, ४३९, ४४२, ४४३
कुमुदचंद्राचार्यः १०४ कुलमंडनसूरिः १४, ३३७, ३३८, ३१४ कूर्च्चपुरः २३१, २४३, २४९, २२५ कृष्णब्राह्मणः २८२
केशिकुमारः १६
कौडिन्यको हवीरौ ६८, ६९, ११४ क्षेमराजः २७१
कपिलकेवली १२२, १६६
कर्करग्रामः ४३० कर्णः २७२
कल्की ११ कलिकालसर्वज्ञः ३६८
कालिका २६७, ४३१
चंद्र: २८८
कालिकाचार्य: ६, १५, १६, १७६, गौतमस्वामी ५६, १२९, १३१, ३०१
गिरिनार : ११४.
ग
चकेश्वरी ३१७
चन्द्रगच्छः २४८, २५५, ३०२, ३०८ कुल २८६, २९४
17
चन्द्रप्रभाचार्यः ४, ५, ९,४९,११९,
१२०, १२१, १२२, १२३, १३३, १५१,
१५८, १७४, १७५, १७८, १८८, १८९,
१९१, १९२, १९४, २०८, २०९, २५३
चमरेन्द्रः १ चम्पकदुर्गः २६८
चामुण्डराजः २७२
साक्षिविशेपनामानि
HCH
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
H
श्रीप्रवचनपरीक्षा
साक्षिविशेपनामानि
MIRIDIHINDI MAITH HIROIHAASHRAD
चामुण्डिका २६७, २६९ जिनचंद्रसूरिः २५१, २८५, ३०१ |
५९-७०-८२-८३चारित्ररत्नः ३१४ जिनदासः १८०
८४-८६-८७-८९-९०| चित्रकूटाचलः २३६, २३८, २४३, जिनदत्तः ४,२८६,२८७,२९०,२९२,
९१-९४०-९६-९७, २४७, २५६, २५७ २९६,२९९,३००, २४९,
३०१-६-७-१४-३०५चंदनवाला ८४
२४३, २४८,२४८, २५४,
३२३, २८७,२८५
२६६, २६६, २६१, २६३, | जिनपतिसूरिः २८४, २८५, २८७, | छउणयग्रामः ४३०,४३६
२६४,२६५,२६६,२६७,
३०८, ३१०
२६८,२६९, २८५, २८६, | जिनप्रभसूरिः ३१६, ३१७, ३१८, जगचंद्र: ५
२८९, २९०, ३३०, ३१०,
३३१, ३३८ जगत्सूरिः १३६
३२१, ३२२, ३३५, ३६१, जिनभद्रगणिक्षमाश्रमणः ३०२ जमाली ६५, २७०, ३०९
३६२,३६४, ३६५, ३६६, जिनवल्लभः २३१-३२-३३-३४-३५ जयसिंहः २७२,१०४, २१२ .
३६९,३७१, ३७३, ३३६, ३६-३७-३८--३९-४० जावालपुरः ३६८
४१-४२-४३-४४-४६ जिनकुशलः ३७१
|जिनेश्वरमरिः २३१-३३-४०-५१- । ४७-४८-४९५१-५३५४
H
LITARITLETAHARIPAL ANAIGAAAANTARTS
॥ ९ ॥.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ॥१०॥
साक्षिविले पनामानि
५५-५६-५७-६१-६१ | तत्त्वार्थवृत्तिकारः ३७७
दुष्प्रसभसूरिः४५-४२४-४४३ ६३-६५-६६-६९-८५ | तिलकमंजरी १२८
देवभद्राचार्यः २३८-३९-४०-४४ ९३-९४-९५-९६-९८९९ | तिलकाचार्यः १२१-२९-४०-५२
४६-४७-४८-४९-५० ३०१-२-४-५-६-७-८ ५७-५८-५९-६१-६३
५३-५४-५५-५७ १२-१४-२५-२६-२७
६४.६५-६६-६८-६९- देवसूरिः १०४-१२०-३३८ ३०-३२-३४-३८-७८-८४
७०-७१-७३ देवानंदा ८४-३३३ जिनशेखरः २३३-४८.५७-५८३०६-| तिहुअणपालः २७२
देवेन्द्रसरिः ४२० त्रिशला ३३३
द्रोणाचार्यः २८५ जिसुंदरपरिः २०३, ३१९ जिनहंससूरिः २७१ दत्तः ११
धन्यर्षिः २२८ जेसलमेरुः २८६, २८८, ३१३,३२१ | दमयंती १२८, १६२
धारानगरी २८३ जंबूस्वामी ६४-४४२ दुर्बलिकापुष्पमित्रः १०५
धंधकः २३६ ढ-उड्दरः ४२० दुर्लभराजः २६९-७१-७२-७३-८३ | धनेश्वरसूरिः१७८
| धर्मदासः ३००
INDIATIMESSIS RAPARILASPRILARITANIUDPimilim
॥१०॥
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
॥ ११ ॥
धर्मदेवोपाध्यायः २४५ धर्मघोषः १३, १४, २९४ सूरिः २९३, ४२
""
धर्मसागरः ६२
नेमिचंद्रः २८५ नर्मदा सुंदरी १२८
प
पत्तनं २९१
न
पद्मचंद्रसूरिः ३०७
पद्मावती १२०
नरसिंहः २५७, २६८, ४२९, ३०, पद्मप्रभसूरिः २९१, २९२ ३१, ४४१ नागपुर: २३८ नागहस्ती ३०२
पल्हकः २३६
नाढा ४३०, ४३१
नाभसूरि : १२२, १३६, १६६ नाभेयः १२७
नीलादेवी २७२ नुपूरपण्डिता २३३
पादलिप्तसूरिः १२२, १३५ पार्श्वनाथः ६०
पाशचंद्र : २५८, ३०० प्रभाचंद्रसूरिः २०२
प्रसन्नचंद्राचार्यः २३५,३८,३९, २५१, ५२, ३०१
व
बहुदेव श्रेष्ठी २३८ बालमूलराजः २७२ बुद्धिसागरः २८२
भ
भद्रबाहुस्वामी ३०२, ३०८, ३१५, २२८
भरतः ८४, ३४७
भाणकः ५
भाष्यकारः १२, ७९, ३६५, ३५२ भीमः २७२
भूयडराजः २७१
म
मडाहडगच्छः ३०१ मरीचिः ३४७, ३४८
साक्षिविशेपनामानि
॥ ११ ॥
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
MA
श्रीप्रव.
साक्षिविशेपनामानि
चनपरीक्षा ॥१२॥
लघुकर्णः २७२
, भीमदेवः २७२ लुम्पाकः ५, ४३९, ४६० लेपः २१८
ILINGi
S
मरूकोटः २३३ .
मृगावती ८४ मरूदेवी ८४
मेषकुमारः ३०९ मलयगिरिः १४,३०४
मेघजी ६१, ३०० मलधारीहेमचंद्रसूरिः ४५२ मेडपाटदेशः २३६ महावीरः १,६४,८५, २९६,३०५,
मंखलीपुत्रः ८४, २९६,३०० ३१८, ३४८
योगराजः २७१ महेन्द्रसूरिः ४३६, ४३७
योधपुरः ३०० माईडग्रामः २३४ मानदेवः २३६
रत्नादित्यः २७१ मारूदेवः १२७
रत्नशेखरसूरिः २८७, २८८, ३१४ NI मुनिचंद्रसूरिः४,१३,१८७,११९,१२० | | स्थवीरनगरं ६६ मुनिसुंदरसूरिः ३१५, ३१६, ३१८, | रामदेवः ३०४
३२४, ३२५ रुद्रपल्लः ३१२, ३०६, २५८ . मूलराजः २७२
रुद्रप्रभाचार्यः ३२१
imiliNITINAMAm lliAININARI -
र
वज्रसेनः३०१ वज्रस्वामी १४७, २९९, ३०८, ३०९ वटगच्छः ११९ वनराजः २७१ वर्धमानमूरिः २४९, ५१, ५२, ६१,
६२, ८२, ८३,८४,८६, ८७, ९०,९१,९४,९७, ३०१,३०७,३०९,४५०
. ummentified
HAPRADHAPA
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
M
AR
श्रीप्रब- चनपरीक्षा ॥१३॥
। साक्षिविशेपनामानि
U वल्लभः २७२
वादिदेवमूरिः १०४,३६९ वाघेला २७२ विक्रमः २७१ विच्छिगः २४४ विजयदानसूरिः८ विद्यासागरमरिः १३६ विसलदेवः २७२ विजामतः ३०० | वीरः ६३, ८४, १०९, १३१, १४७, ... ४२४, ४१२,३३३,१५१,१८८
२९९, ३०१ वीरकः २३६ वीरदेवः २३६
वृद्ध तप० भाण्डागारः २९१ | शीलांकाचार्यः ३२१ वैरिसिंहः २७१
श्रीधरः २८२
श्रीपतिः २८२ श
श्रीपतिगणी ३०० शतपदीकारः १७३,१८७, १८४,१३३
श्रुतसमुद्रः ३०० शतानीकराजा ८४ शत्रुजयः ११४, १२२
समुद्राचार्यः १२२, १३५ शाक्यः ४७-३४७
सरस्वतीभांडागारः २८५ शान्तिमूरिः १०४, १२०
सर्वदेवगणी २४५
सर्वदेवमूरिः ५, ३,१ शिरोही ५
सहस्रमलः ३, ६६ शिवभूतिः ३, ९, ४९,६४, ६७,६८,
सामंतसिंहः २७१ । ६९,८२,१०४,१०९,११०, । सारंगदेवः २७२ १११, ३३१
| सिद्धपुरः ३१७ ।
T INI ININIDHATHON HAPAINTINUPAHARITAMITHAIAHINITIHASPALI
RIS HTRateg
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
N
साक्षिविशेपनामानि
AIIMP
श्रीप्रव- DIसिद्धसेनदिवाकरः ११८,१२६, १२७, | सोमतिलकसूरिः ३१७, ३१८
१२७, १४०, १६१, पनपरीक्षा १३५, २०६,४६४, | सोमधर्मगणी ३१५, ३१७
१६२, १६६, १६९, ॥१४॥ ४२०, ३७२, ३७३ | सोमसुंदरसूरिः ३२३, ३१४
१७३, १९६, २०६, , सूरिः ३५९ ... सोमतिलकः २३३
२०६, २०९, २१०, सुधर्मस्वामी ५, ६४, ६७, ७७,३०१, सौधर्मेन्द्रः ३१८
३२०, ३२२, ३३२, .३०७,४४२ संगमकः ३१८
३७१, ३७२, ३८४, सुस्थितसुप्रतिबद्धौ ५, ३०१, ३०२ संघतिलकसरिः २८४, ३०७
४५९,४६०,४६१,४१८ सूराचार्यः २८५
संभूतविजयस्वामी २१७, ३०२ हर्षभूषणः ३१९ . सोमचंद्रः२३८, ३४४, २४५,२४६, | स्थूलभद्रः १२८,२१७
हीरविजयसूरिः ८, ९,५ २४७, २५०, २५४, २५५,
हेमचंद्रसूरिः ११, १३६, ३६९, ३२४, २५६,२६०,२६१,२६५,३०४ ' हरिभद्रसूरिः ३४, ६५, १२२, १२६, | ३२२, ३५२
Aamalamandal IMARNERINNERIES
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
भीप्रवबनपरीक्षा ॥१ ॥
पृष्टाकाः
"ADIRAN A hiRTISERIRANISHIMPI
I
२५-३१
जणवारदा
RUSHERI
R ATRAISAMPARANASI
जन्मजरामरणभयेः छबाससयाई सुकंबरा य समणा वडगच्छाओ पुण्णिम तिविहे आगमे तित्थं चाउण्णो जं रयणि भासरासी. सुनिश्चितं मत्सरिणः ज्ञाता हि शत्रवः जे मिक्खू० परपा० पसंसं. जे जिणवयणुत्तिण्णं सत्तेया दिडीओ उम्मग्गदेसणाए
माक्षिपृष्ठांकाः पयमक्ख रं च इक आयरियपरंपरए ९नेदेन्द्रियरुद्रकाल आज्ञाभंगांतरायोत्था० उपधानप्रतिक्रान्ति यत्तत्प्रासुकमिष्टांचु. एवं तुजं पंचमंगल. जो कण्णाइ धणेण य जे अअचाए समणा जम्मं दिक्खा गाणं तीर्थ नद्यादेवि संसार
तित्थं भंते ! तिथं " | जाइस्सरो उ भयवं
दाणमपंथनयणं बालकताणुस्सरणं तित्थपणाम काउं कझ्यावि जिणवरिंदा अण थोवं वण थोत्रं चेहयदाविणासे उस्सुत्तभासगाणं कालमणतं च सुए निव्वुइपहसासणयं पुद्धिं च इण्डिं च पासगस्स नत्धि उव.
संजोगसिद्धीइ. २१ | अपरिच्छियसुअनिह.
HINITINminaSITISITAMANI RIMIN PAHINITIANRAIL MA H
A R ARINISRADHAILANAINIRUPARIUNI MULNIRaman
COM
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवनपरीक्षा
॥ १६ ॥
सुत्थो खलु पढमो जंबुदीवे• तित्थं अणुस ० आगमे तिविहे प०
यथास्थितं वस्तु दिशन्• न हु लग्भा तारिसा द०
पंच खलु तित्थयरं० दुइमुणी अणाणाए गोपांगना संगनि०
पायात्सदा नः पुरु० सावयधम्मो य वुच्छिनो
जे ते देवेहिं कया
होऊणवि देवकया
एते च यदन्यथाऽपि ०
पुण्णेहिं चोइया पुरक•
४२ | तेसट्टी निसमि अ० ४३ इंतून सबमानं
सत पवयणनिहगायरिया पं० तं० ६५ समुद्घातादि जिनाभिहितं पवयानीहू आणं जं तेसिं नैते साधवो नापि गृहस्थाः जिणकपिआय दुविहा० पत्तं पत्ताबंधो
६८-९४
सव एगदूसेण निग्गथा ६८-७८-९२ तिहिं ठाणेहिं वत्थं वरेजा तं०
६९
असम साहसवतामस्माकं
कारण संभवी छहिं ठाणेहिं समणे० आहारं० ६१ से किं तं रोज्झाणे ?,
""
४४
99
४५
४८
५१
""
५५
५७
*
६२ | जिता वेलपरीसहो मुणि ६४ परिसुद्धजुण्णकुच्छिय०
जह जलमवगाहंतो ०
तह थोचजुष्णकुच्छिय ० परमोहिyoro
रण आणाभंगे इक्कुचिय० आणाखंडणकारी जहवि ० संघयणं संठाणं उच्चत्तं०
रागो वा यदिवा द्वेषः
सम० भ० म० सत्त समणसयाई सिद्धाई
""
७७
"1
""
""
६७
७०
"
७३
७४
७५
७६
""
७९
८१
"
८२
८३
८५
ताओ पावरासीओ
उगामी रामा०
स० भ० चउदस अजियासयाई सि०
19
८७
"
साक्षिपृष्ठांकाः
।। १६ ।।
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
मानिपृष्ठांकाः
श्रीप्रवचनपरीक्षा ॥१७॥
I
१०६
एगा सिद्धिं पत्ता मरु० मुच्छा परिग्गहो बुतो : तम्हा किनस्थि वत्धुं गंथो० अनध्ययनविद्वांसः अण्णेसि मोहोदयहेउअभावो ते हि भग० निरुपमधृतिसंह. माइज घडसहस्सा निरतिशयिना० चरणस्य प्रमा- धयितुमशक्यत्वात् दुगतिग चउक पणगं. किं संजमोवयारं करेइ कंसेसु कंसपाएसु० संमत्तसत्तुगोरसपाणय जंपि वक्थं व पायं वा०
महत्थुवहिणा बुद्धा तिसु सायबंधु.
रूप्यकचोलकस्थेन १२२, ,, एकविहबं० सजोगीभव.
सदखेण धवलवत्थेण का परीसहा पं०
तो इढे संपत्ते. बेयणिजे णं भंते ?
विहिवयणं च पमाणं जंच कामसुहं लोर
अंगारमहओदवायरि० काले विणए बहु
घुम्नं द्रव्यमृक्थं ओहोवहोवग्गहिक ११२ | गारहिं च मवेहि उच्चारं पासवर्ण
अहवं भंते ! तु० स० मिजा हयं नाणं किसाहीण ११४ । पडिकमामि० इकोवि नमुकारो ।
खड्यंमि वट्टमाणस्स० उजितसेलसिहरे
११५ | सतो भगवं अणुष्ण मणसीकरेइ. सद्धर्मवीजवपनानघ ११८ (जाय) ठावेत्ताणं अशुजाणेति १२६ ., । धुइदाण मंतनासो० १२२-१२३,१२७, I निजामपुधजिमिंद १२७
॥१७॥
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवपनपरीक्षा ॥१८॥
साधिपृष्टाकाः
RAATIOANIGDPRJAR
"
MORASHANIMATERI ANTIPTASHATIALISTIANE
न पइटा तस्स कया । १२८ | केवल्येष स्वयंबुद्धः, श्वे० नमिविनमिकुलान्वयी०
| प्रतिष्ठामर्हता यो हि. कोइ मावगो जिणपडि.
सर्वतीर्थोदकैः धम्मिग्राहकप्रमाणेनाव.
एवं सिंहनिषादाख्यं० आणाइ तवो आणाइ संजमो दश्वत्थयभावत्थयरूवं अप्पागमो किलिस्सइ०
जइणोवि हु दबत्थयभेओ उप्पजए वा विगमए वा० ... तंतमि बंदणाए० संजोगसिद्धीइ फलं
ओसरणे बलिमाई सबाओ पाणाइवाभा... राया व रायमचो० धूलाओ पाणाइ..... जंच चउद्धा भणिओ चत्तारि तरगा पं०
तित्थयरसिद्धकुलगण. सूरिः प्रतिष्ठां कुर्यात् .
थूभसय भाउआणं. निष्काइअ जयणाए.
सक्खाउ० प्रतिष्ठाप्य जिनेन्द्राणां १३६ । कामी सघरंगणओ०
१३६ | पंच विसया कामेइत्ति० (यावत्)
सर्वविरतो. न भवति १४१ | सामाइअंमि उ कए.. १४२ सो सड्दो दुविहो. १४४ कवणमणिसोबाण मेरुतुंगे मणिगणमंडिए०५० तः ५८ गाथाः दाणाइचउक्केण. आजम्मनिरतिचार - पूअणवसिआए
तवसंजमेण बहुमव० ४. से भयवं! जे णं केइ साह
(जाव) वा.आलविजा०. १४१ | चेइअदरविणासे
पना
॥१८॥
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
माक्षिपृष्ठांकाः
१६८
..
अकसिणपवत्तगाणं. ...१५३ | महुराए नयरीए.. १६४ | इआणिं सन्नि वाइअ० १६८ | दुविहे धम्मे पं० , प्रतिष्ठा प्रापितः शिष्यः
भावगो कोई जिणपडिमाए पट्टवणं पंचहि ठाणेहि महापज्जवसाणे०१५४ | गुरुरासने प्रतिष्ठाय - चत्तारि पुरिसजाया० १५४-१७१ | नामजिणा ठवणजिणा.
अइगमणंति पच्छद्धं एएहि कारणेहिं १५५ नामठवणाणं को पवि.
किंचि उस्मगसुत्तं० . ११६, १७० सर्व मावजं जोगी नामंठवणादविए. .
सुत्तस्स मग्गेण चरिज० १७१ जिणभवणबिंब० . १०६ | उम्मग्गनिवारणयं .
जं सुअमहिजड़ बहुं. मुक्खो ताव महग्यो १५८ पतंगो द्योतयन् विश्व
जावइआ उस्सग्गा ॐ नमो भगवते. १५९ | प्रदीपरूपमालोक्य ...
कामं सबपएसुवि० न्हाय विलित्तउ चंदणिण० १५९-१६९, तदा नदीप्रवाहेण
कंकणमुद्दममुद्दकर वयछक्क कायछक्कं० १६०, १६९ रखचूडः विद्याधरः कथयति
मार्गशीषों वत्सरादि० १७५ आयपमाणा कप्पा.
इअ चिंतिउण तो सा गंतूण. , | तबसेण य चउम्मासिआणि जत्थ हिरण्णसुवणं
धावतरभो डिम्भाः! तरं० गुड०१६७ तबसेण परखियाईणि. तओ पुणो जच्चकणग. १६४ | चेहअपूआ राया निमंतणे
| अण्णह आगमुत्ताणि.
MARATHIHARIDIHIBITIATIONSHI MAMITall
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
॥ २० ॥
१७६ | ससु कालपक्षेसु० हबिज पोसहिओ १८० | अप्पम्थमहत्थं बत्तीस० फासुगचारी किविऊण दिजति
१७७
29
तबसेण च मासिआणि० १८०, १८१
पुहावरेण परिभाविउण०
अलियमुवघायजणयं • चाउद समीपकखिएसु० दुर्वादिद्विस्दांकुश ० पूर्णिमां प्राचीकशत् वडगच्छाओ पुणिम
अष्णह आगमुताणि
से णं लेवए गाहावई किकम्मस्साकरणे चउथछट्टम करणे एए चेव चेहआ
जो पोसवणाए इनरिअंऽपाहारं०
इस रिअं पाहारं पोस
-पडिकमणं देसिअ०
""
१७८
"
11
""
अम्मचउदसी अरहंता सा० वंदे अवा
in बलवीर पुरस्कार० ए पोसहिअत्ति • यावजीवं विशेषेण
""
सागरचंदो कमला० पडिमं ठाति १८० चंपाए सुदंसणो० ०पडिमं पडिवजति,
१७९
""
25
وو.
उदरस्थपुत्राशमा कटिस्थं • कूपे क्षिपति ० पखिअपो महसहिएसु० पखियं परखियमेव०
विजाणं परिवाडी प
पक्खस्स अट्ठमी खलु •
बहूहिं सीलवय० पोसहं० अणुपालेमाणा
से णं लेबए गाहावई०
""
१८१
१८२
१८३
ता कहं ते दिवसा
"
१८४ नंदा भद्रा जया रिक्ता
35
१८५
कुचयरा खर०
पाडिवर बिइ त आ०
33
कहं ते तिही आहिनेति अंतो पकूस्वस्स०
१८६
उत्तमा सुणवत्ता ०
ता कहं मामा आहितेति ०
चाहिताति
"
11
१८७
१८७
१८८
१९०
""
१९१
"
१९२
साक्षि
पृष्ठां काः
11 29 11.
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रववनपरीक्षा
॥ २१ ॥
जया णं ते दुवे सूरिआ०
उवास गाणं तवोवहाणारं पडिमाओ १९५ श्रुतग्रहणममीप्सता उपधानं कार्य
बसे गुरुकुले नि
तोवहाणमादाय
काले विणए बहु दुग्गतिपडणुवधरणा इआणि उवहाणेति दारंपुणलाई
१९३ | से भयवं महती एसा निअंतणा २११ | उत्सर्गादपवादो० इमं (इथे इयं मि) दुवालसंगं आमे घडे निहत्तं
अणाणाए०
कालेण निकखमे मिक्खू०
सामाइअंमि उ कए तत्थ एएर्सि अडपि संपवणं
एत्थ जं पयं पण
सम्मदिठी जीवो उव
""
१९५,२१९,
१९५
१९५, २१३ १९६
""
""
**
१९७
१९८
२०७
२०८
२१२
२१३ २१४
२१७, २१५
२१६
आसायण मिच्छतं.
सावगस्स जहणं • तिवरिसपरिआगस्स ० आगमनलिआ समणा०
तणं धने अणगारे० स०
उबवण्णे
सामाइअमाइआई० खंधाउ पच्छा समुवंति
सम्मं धारिजाहि
जावड़आ उस्सग्गा०
तम्हा सव्वाणुष्णा०
२१७
२१९
२२०
२२२
२२३
"
२२३ २२४
२३४
२३५
अत्रोत्सूत्रजनक्रमो न च भूतपूर्वकस्तद्वदुपचारः० पंचहत्थुतरे होन्था साइणा परिनिब्बुडे ० २३७ २४० जिनभवनं जिनबिम्बं जिनपूजां २३८ संघत्राकृतचैत्य कूटपतितः
२४१
करेमि भंते ! सामाइअं०
पीऊण पाणिअं सरवराण ०
सरीरमाहु नावुत्ति ०
स्वयं दरिद्रो न परमी
पंचहि ठाणेहि० गामाणुगामं जितए
२४५
२४८
""
२५२
२५४
साक्षि
पृष्ठांकाः
॥ २१ ॥
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९४
साक्षि
भीप्रवचनपरीक्षा ॥२२॥
पृष्ठांकाः
HIMANTURINORITIN BIRAHINILAnal- MAHARASHTRAINISMANASAILAIMURARINAMUHAPAImam
IIINDIANIHINDI
आयरियउवज्झाए. २५४ | भूतपूर्वकस्तद्वदुपचारः अपरदिने जिनशेखरेण.
| श्रीमहावीरतीर्थे० तपःअपुत्रस्य गतिर्नास्ति २६५ । पट्टिका कारिता औष्ट्रिका आचरणाः तत्रेदमभि० २६९ श्रीवर्धमानाभिधसूरिराजो. दससयचउवीसेहिं नयरि २७१ २६९ श्रीवीरशासने क्लेशनाशने सावजजोगपरिवञ्जणाइ० २७० भवजलहिवायसंभवे० सत्तेआ दिट्ठीओ
निम्मला साहुसंतई जम्हा उपरोधेन ततो यूयं १ थी ७७ नंदसिहिरुद्दसंखे०
(अभयदेवमूरिप्रबन्धः) श्लोकाः २७९ कृतश्च शीलविध्वंसो. वच्छा गच्छह अणहिल्लपट्टणे० २ संजओ नाम नामेण पय पणमिअ सिरिवीरजिणु० २८५ | चंदकुले चंदजसो० नंदउ विहिसमुदाउ.
स्वस्ति श्रीनृप० १२९३ वर्षे. हुँ नन्देद्रियरुद्र.
हुनन्देन्द्रिय अत्रोत्सूत्रक्रमो०
न चकोरदयितमल.
लोकार्च कूर्चपुर०
का स्वादंबुधिवारिवाय. २८६ तस्योपसंपद०
चंपाए पालिए नामा
श्रीवीरस्तत्पट्टे यावत् २८८ जिनहंससूरिविद्यमानः
खोलडिओ जिनवल्लभः सम्मं नमिऊण जिणे तच्छष्यो जिनशेखरो गण. जिनवल्लहसरिसो०
जइजा समणे भय २९२ यो यथा बुध्यते
पंचहत्थुत्तरे होत्था २९३ | समद्दिवी जीवो उव०
MARWAmicainmHIMPITITamanamaanavalammaNIPATRINA
M
a
EANIm in
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
___३२१
श्रीप्रवचनपरीक्षा ॥२३॥
साक्षिपृष्ठांकाः
यथा यथा विचार्यत श्रीविक्रमादित्यनरेन्द्रकालात् पट्टे तदीयेऽभयदेव सरलगतिः सरलमतिः गच्छः खरतरस्तेषु बारसवाससएसु विक. णाणाओ बडगच्छो पुरा श्रीपत्तने राज्यं आज्ञाभंगान्तरायो म्लेच्छाधिपप्रतिबोधकं बाह्यक्रियादर्शनेन मुद्धाणाययणगया० सिणाणं अदुवा ककं । आयामगं चेव जत्रोदणं च
३११ | चउत्थभत्तियस्स. ३१२ पुरा श्रीजिनप्रभसूरिभिः
श्रीशत्रुजययात्रायै ग. | बंदिय वीरं पडिनिअत्तो
तन्मध्यपतितस्तद्ग्रह. उम्मगदेसणाए चरणं खलु सदा जइ केइ निन्छय०
नहि नामानाभोग छम ३१५ चउरंगुलप्पमाणं ठ०
तिहिपडणे कायवा० से णं लेवए गाहावई उद्दिट्ठट्टमिचउद्दसी साहणं गोअरओ वुच्छि. | कालगजेहिं कारणिआ० ..
३१६ । तबसेण य पक्खिआणि.
| इत्तो अ अहिगस्स य
छट्टिसहिआ न अट्ठमी. ३१८ तेरससहि न पाखियं. ३२२
पन्नरसंमि अदिवसे हुँ नन्देन्द्रियरुद्र आज्ञाभंगान्तरायोत्थ० ३२३-३२४ उसमेणं अरहता० उत्तरामाढाहिं चुए. तेणं कालेणं० अभीइपंचमे | होत्थति. . पंच महाकल्लाणा संवेसि
सिअनवमि सुविहिमुक्खो० ३ , । जो भगवया उसभसामिणा.
a menuMINAIRS
॥२३॥
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
II
CaliHHI
साधि
पृष्ठांकाः
श्रीप्रव- __सेसतित्थगरेहि. ३३१ | उसिणोदग तत्तफासुअं० ३४०-३४२ । से किं तं रसपरिचाए. चनपरीक्षा नहि नामानामोगछच. "
पंचमहायजुत्तो अणलस.
निफावचणगमाई ॥२४॥all असहाएणावि विहि पसाहिओ० ३३२ | अदुना वारधोयणं०
आगमोरससंपृक्तं पूएइ मूलपडिमंपि साविआ० , कंजिअआयामासह
अवि सूइ वा मुकं वा तओ राइअचरमजामे० सज्झायं ३३३ गवंगरसभायण
भक्तमनं कूरमन्धो. कामी सघरंगणओ०
३३४
उसिणोदगतत्तभोइणो. ३४२ दध्यहर्द्वितीयातीतं. अहवं भंते. थूलगं पाणा• ३३५ शमसंवेगनिर्वेदानु०
चत्तारि गोरसविग० नमुकारमुञ्चरिअ० ३३६ मिच्छत्तमसंचइए
गोशालकस्तु उपनन्द• पर्युषिता० ३५४ पोसहपुतिं पडिलेहिमीति० वसहि कह निसिसिंदिन
जे मिक्खू सचेले. अण्णयरं वा तहप्पगारं ३३८ | कविला इत्थंपि इहयंपि ३४८ संगरिगाइम्मि अपडिए. __३५६ वण्णगंधरसाफासा जह दवे ३३९ | वत्थवि मरीइनामा०
जह किर चवलयचणया० आयामगं चेव जवोदणं च
बबहारो बहु (ऽविह) बलवं० फलिभावग्गे तह संगरं. मुद्धाणाययणगया ३४०-३६६ | जइ जिणम पवजह ३५१ | नय संगरवीआओ तिल्लु. | सेजं पुण पाणगजायं० ३१० । वृक्षं क्षीणफलं त्यजन्ति , । दहिए विगयगयाई घोल० ३५६ ३५८
aunaKAMIRITHORAHIINDurati
MinainamainamailIGNESIANE
"
३४३
॥२४॥
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
सावि
श्रीप्रवचनपरीक्षा ॥२५॥
पृष्ठांकाः
३६४
३७८
पूर्णिमासु च त्रिसृष्वपि चतु० ३५८ | जावदिवस अहोरतं ३७६ | दंसणवयमामाइअ० महुपुग्गलरसयाणं. ३५९ | दिवस अहोरत्तं दुन्नि अहो. ३७७ जुत्तो पुण एस कमो० कालमणतं च सुए. जो पुण आहारपोसही
तंतंतरेसुवि इमो० जे जिणवयणुत्तिण्णं. ३६५ साहूण कप्पणिअं०
पंचहिं ठाणेहिं णाइकमति सामग्री हि कार्यमवश्यं ३६६ तुप्यतु दुर्जनः
तिविहं च होइ दुग्गं० जिणपूआविग्धकरो
३६८ तएणं से सुबाहुकुमारे० अट्ठमभत्तिय भृमीए असंपत्ते पत्तं वा जिनदत्तक्रियाकोशच्छेदोऽयं
पोपहं० विहरति० ३८० | पंको खलु चिखल्लो संभवइ अकालेऽविहु कुसुमं ३७१ पइदिणं भत्तपाणेण
रागेण वा भयेण वा० समतिपवित्ती सहा
चाउदसट्टमुद्दिट्ठपुण्णि० ३८२ ४१४ । इति एस असमाणा. आसायणबहुलाणं उनकोसं० ३७३ | तत्थ जइ देमओ०
३८२ पुत्वभववेरिएणं. कह समणा० कंखामोद्दणिजं० , अयमाउसो निग्गंथे.
उम्माओ खलु दुविहो. असढेण समाइण्णं
जे भिक्खू असणादी दिला. तिविहे अ उवस्सग्गे. जस्स जं परंपरागयं० । तं सत्तिओ करिजा०
अहिगग्णमि कयमि दिग्देशानर्थदण्ड
५ | तो जह पारणइत्तओ० ३८४ | अटुं वा हे वा०
AMITRAPARIPANDAmIIRAMINATIONAL
३७४
॥२५॥
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
TITION
श्रीप्रवचनपरीक्षा ॥२६॥
पृष्टांकाः
अट्ठोति जीएँ कर्ज ३८८ | मोत्तूण मासकप्पं
| यात्राविवाहमण्डनम ४०९ से मिक्खू० संजयामेव० जाव कालाइदोसओ पुण अ०
भवयसुद्धपंचमीए. | दूतिजेज वा ३८८ पंचविहे उवघाए.
चउण्हं मासाणं० . जे मिक्खू सगणिच्चिआए ३८८, ३८९ परिहरणा आसेवा०
बारसण्हं मासाहं. णिग्गंथाणं गणधररूवाणा उउवासासुमईता०
अभिवइढिअवरिसे सावण १तः १९ गाथा: ३८८ संबच्छरं वावि परं
क्षये पूर्वा तिथिः कार्या पिअधम्मे णामेगे ३८९ । जइ दकखिणादिसाए.
जया पखिआए. से गामंसि वा०
३९२ कालस्स य परिहाणी.
जइ तंमि दिणे चउद्दसी दुहतो वाघाओ पुण.
इह पुण अद्धारूवं. ४०५ | जइ फुल्ला कणिारया० ४१५ दुहतो वा गाहा० समणे० भ० म० वासाणं
से भयवं जहुत्तविणओवहाणेण.. एसेव कमो नियमा० (१
सवीसइराए.
जहा णं पंच मंगलमहामुक्खंचंति ४१८ एसेव गाहा कंठा इत्यादि पंचण्डं मासाहं दसण्हं
मामाइअंनाम सावजजोगपरिवजणं पहगमण वसहि आहार० ४०१ पक्खाणं० ४०७-४१० (जाव) एसा विहि सामाइयस्स० ४१८ पडिबंधो लहुअत्तण. . ४०२ । तेरमहं मासाणं , -... | जड़ चेइआई शत्थि० ४२०
PremRRIचाया
॥२६॥
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ॥२७॥
altimmmmmc
साक्षिपृष्ठांकाः
४४६
P ITAINMITHAI HINDI
Pandey
श्रुत्वैवमल्पमपि काऊण य सामअं० जो एतेसि सावगो. चउवीसथएणं भंते! जीवे
किंजणेइ०. . एकदण्डानि सप्त स्युः एकत्रासत्यजं पापं. कालमणतं च सुए अद्धा० पयमक्खरं च इकंपि० उस्सुत्तभासगाणं सिज्झइ गिहिअन्नसलिंग सद्धर्मवीजवपनानघ० .. सामाइअंमिउकए० करेमि भंते ! सामा०
४२० | किन्तं लोगोत्तरियं भावावस्मयं ४३४ | पहावंतं निगिण्हामि० ४ ४२ तस्माहणे जाणि सरीररओहरण० ४३४ | परंपरागतं सूरिः० मूरिमंत्रं ददाति ,
विसोहअंते अणुकाहयते ४४३ नवि वंदणमाणणपूअणाए ४३५
एकनासत्यजं पापं. सो एसो जस्स गुणा० ४२१
चत्तारि परमंगाणि जंजीअं सोहिकर .. ४२२
कालगजेहिं कारणिक ४४७ जुगप्पहाणेहिं चउत्थी० पव० ।
मोहतिमिरोहसूरं० । ४५० अभिवड्डि अंमि वीसा० ४४१, ४३८ "
से किं तं लोउत्तरिय भावा० एवं च कारणेण कालगा. ४३९
समणेण सावरण य० अञ्जकालगेहिं० चउ०प० तबसेण य पकखिआणिवि० ४३०,४४८
साविगा एगा मिच्छा० ४२६ स्वाधिरूढशाखाभंगानहि ४४१
असइ साहुचेइआण मा० करेइ०.. ४२७ प्रवचनं द्वादशांगी
पंचमहत्वयजुत्तो अणलम०४५१-४५२ ४३३ प्रवचनं वेयधीते.
अवमाणा दुग्नहाजायं ४५२ अहवा आगमे तिविहे. ४४२ | दुओणअं जाण वेलाए०
४२४
MAITRINE
॥२७॥
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ॥२८॥
विषयाऽनुक्रमः
सो अकिर. सामाइअं० ४५२ | भरुअच्छिमि अ विजए ४५५ | वीसहिं दिणेहि कप्पो. ४६. उत्तरि नाम पाउरणं , आयप्पमाणमित्तो.
सुत्तं गणहररइअं० तए० कुंडकोलिए. धम्म विहरति ,, | चउसिरं तिगुत्तं च.
अपरिच्छिअसुअनिहस तेणं कालेणं सामी समोसढे , वासत्ताणावरिआ०
किड़कम्मकरो हवइ माहू . तएणं से कामदेवेपोसह संपेहेइ ४५३ न य विच्छिन्नं वामगजाणुं० जं जिणवयणुत्तिणं. अवहटुकुसुमसेहर० गुरुविरहमि अठवणा०
जीवन्नरो भद्रं पश्यति ४६३ अक्खे वराडए वा० ४५५, , इत्थ उ अणभिग्गहिजे
पंचहि ठा०दुल्लहबोहि कम्मं करेइ ,, अमइ पुत्तस्स अंतेण. , | आसाढपुण्णिमाए.
| न य पवयणुड्डाहकरे
विषयाऽनुक्रमः। गाथा? श्रीवीरजिनमंगलं
पृष्ठांक २ पगतापलाप निहवता, पौर्णिमीयकानामभिनिवेशिता, २-७ श्रीआनन्द विमलविजयदानविजयहीरनमस्काराः
उपकेशनिरासः टीप्पनकश्रावकत्वं (दिगम्बरादीनां नवीनत्वं जीवर्षिबोधितता) सत्यास- ८-९ कुपाक्षिकनामानि तीर्थवाद्यता त्यमाध्यस्थ्यमिथ्यात्वं आनुकूल्ये परमाधार्मिकता ख्या- १० तीर्थस्य स्वरूपं जिनजन्यता त्याऽपि अद्रष्टव्यता अक्षराश्रद्धाने मिथ्यात्वं, तीर्थाभ्यु- |११ जिनस्य जीवविशेषता
SHAHIMIRMImmeadia ANIMADIRANILIPPINIMIRMIRMIPARARIANTARRIANDIDr.
nt In EnPMINIS
1॥२८॥
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
।। २९ ।।
२४
१२-१५ केवलित्वे देशकता, जातिस्मरणवनाहेतुः अश्रुत्वा के वल्यादि, श्रुतानादिता, गर्भजपरम्परा १६-३२ परंपरागमः, तीर्थतीर्थक्रतोरन्योऽन्यनम्यता, साधुसूर्यकशाखाचन्द्रकुलानां तीर्थता, अविवादेऽयमांभो गिकता, विनयादियुक्तता, सहकारकल्पदृष्टान्तौ ३६-३९ नमानां निर्भीकता, शेषवैलक्षण्यं, अकिंचित्करत्वधीः, तपागणस्तीर्थं
४०-४४ दुराशयंता महामोहता च दशानां कृपक्षनाशविचारे धर्मः हरिकेशियक्षज्ञातं
३८
| ४५-५८ तीर्थस्वरूपोक्तौ हेतुः मूत्रपरंपराश्रयता योग्यता - योग्यते वज्रधेनुवत् सार्थवाहधेनुः, कुपाक्षिका मृतगोसेवकाः छिन्नोद्भाविनः
५०
दीनां चाभावः, पुस्तकवादिनो न सूरिकुलाः आगमत्रितयाता अव्यक्तता नामारोपाः ७१-७८दशानामपि भिन्नमतानि, अईदादीनां मित्रता सदृष्टान्ता५३ ७९-८७ सूत्राणां परोभेयता भिन्नाभिन्नत्वे सूत्रार्थसंकेतभिन्नता अर्हदादिभिन्नत्वसिद्धिः
५६
३२
६२
८८-९६ लुम्पकवर्जाः का च विन्दुयुताः लुम्पकांजनं च शलाकायुक्८५ ९७-१०१ तीर्थतीर्थाभास तीर्थस्वरूप विश्रामोपसंहारः ग्रंथकृतेः कालः गुरुश्व कर्त्तृनामाशीश्व तीर्थस्वरूपविश्रामः १ १-२ दशापि प्रवचनद्विष्टतादिमन्तः अव्यक्ताच ३-४ दिगंबरमन्तव्यं नग्नस्य प्रवर्त्तकः कालो निमित्तं च ६९ ५-६ जिनकल्पस्वरूपं उपकरणानि सवस्त्वसिद्धिः दिगंबरविकल्प नवक निरासः
६५
७- १७ अनुकारितानिरास: १८ उपकरणाभावे समित्याद्यभावः
३४
५९-७० पुस्तकजातास्तीर्थ वाह्याः तेषां पंचपरमेष्ठिसामाचारव्यवहारखाच नाछेदोपस्थापनीयादिज्ञानाद्याराधना
७७
८१
८२
विषयाऽनुक्रमः
॥ २९ ॥
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रववनपरीक्षा
॥ ३० ॥
८६
१९-२१ स्त्रीमुक्तौ संहननसच्च सम्यक्त्वविरतिपरिणामदानादिप्रत्यक्षता जिनजननीत्वं सप्तमीगमनाभावहेतुः २२-६४ दुर्बलता समाधानं ऊर्ध्वगतिव्यभिचारः चीवरभावान्मोक्षाभाव इत्यस्य निरासः ब्रह्महेतुता अन्नादिसमानता त्रगुणाः लजाहेतुता संयमांगं परिग्रहत्वाभावः आवृतित्वनिरासः बाधाऽभावः दिगंबराणां मोहः ज्ञा
भोजनाव्याप्तिः वेदनीयतैजससद्भावो वृक्षदृष्टान्तः जुगुप्सायां ज्ञानं दुःखहेतुः पर्यायप्रमाणता पश्चाद्भवत्वं ज्ञानदर्शनचारित्रे उपकाराः विपक्षता नाम्येन ११४ ६५-७५ तीर्थरहिता नम्राः पादमूले पल्लवः उपसंहारादि ११८ दिगम्बर निराकरण विश्रामः २ १- ३ तन्मतादिनामगण निमित्तवर्षाणि
१२०/
१३०
४-६ द्रव्यस्त व हेतु निरासः भागासिद्धता ७-३१ सूरिभावककृत्यविभागः, मुनिकार्ये भावांशता, प्रतिष्ठा सूरिप्रोक्ता केवलिकता च, द्रव्यस्तवानुमोद्यता बलिक्रि
या उपचारविनयः अन्योऽन्यसापेक्षता सामायिकवद्रव्यस्तवः रत्नगजकाश्चननयनसमः काञ्चनमणीति वचः संयमापेक्षं चैत्यकार्यत्यागो मोहः कनकगजरत्ननेसमो मुनौ वासैरपूजाऽऽज्ञया
३२- ५३ सावद्यहेतुदोषाः निरवद्यत्वेऽपि न मुनिक्रिया जिनकल्पवैयावृत्यवदाज्ञाभाव: अनुमोदना महाव्रते संक्रमः प्रतिष्ठासिद्धिः कल्पाभासः मृत्तिकामये न सूत्रविधिः प्रतिष्ठाशब्दार्थसिद्धिः कलंकदानादिमयं तिलकवचः दोधकत्रिकचर्चा ईर्याया अकृतिप्रसंगः १७४ ५४-८६ पूर्णिमापक्षः संघवाह्यता पाक्षिकचतुर्दश्य सहचारिता द्वितीयांगे पूर्णिमासु चतुर्मासी सर्वचैत्यवन्दनादि पाक्षिकं तपः षष्ठतपः प्रसंग: पंचदशदिनोक्तौ सांवत्सरिकप्रश्नः पौर्णिमीयकवदमावासीयत्वं चतुर्दशीपर्यायता शब्दद्वयाभाव: पूर्णिमा चन्द्रप्रभमूला ज्योतिष्क्रमः दिवसरात्रिपक्षान्तौ आषाढे सांवत्सरं कर्कसंक्रान्तौ वा १९४
विषयाऽनुक्रमः
॥ ३० ॥
Y
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवधनपरीक्षा ॥३१॥
विषयाऽनुक्रमः
a maITAMITA HERITAIIMmmIPPINEmsy
८७-१४उपधानसिद्धिःमहानिशीथे तत्प्रामाण्यं महाप्रभावता
अनुपधानेऽनन्तसंसारिता आशायाऽध्ययनं अभ्यासाय आगमव्यवहारेऽनियमः ऋषभदत्तजिनदत्तौ महाश्रुतस्कन्धता स्वकृते न योगाः, आलोचनावद्भावशुद्धिः, योग्याः, कुमते स्मरणेऽपि पापं, नियुक्तिसूत्रभेदः २३० इति पौर्णिमीयकमतनिराकरणविश्रामः ३ । -८५ कूर्चपुरीयो जिनेश्वरः द्रव्यदानं जिनवल्लभः गणधरसाधशतकोक्तं वृत्तं चित्रकूटचण्डिकामठेवकाशः षष्ठकल्याणकोपदेशः व्याघ्रोपमः संघः निरपत्यता वि. विसंघः जिनदत्तात् खरतरः द्रव्यमुनिः सोमचन्द्रो जिनदत्तनामाधिष्ठितः जिनदत्तदेवभद्रजिनवल्लभसमुदायविचारः लम्बकर्णायुक्तिः जिनशेखरचर्चा रुद्रपल्लीयवर्णनं तीर्थानुकृतिः वर्षद्वये जिनदत्तः जारगर्भसीमन्तं दिग्बंधः शाखादिच्छेदः जिनवल्लभजिनदतचेष्टाफलं चामुण्डिकौष्ट्रिकखरतरनामानि (१२०४) गू
जरभूपावली प्रभावकचरित्रान्तर्गतं वृत्तं तत्पिण्डार्थः द- निसप्ततिकावृत्तिगतं शतपद्यामौष्ट्रिकः खरतरपट्टावली जेसलमेरुशिलालेखाऽऽचारांगद्रीपिकाविचारःमहावीरचरित्रार्थदीपिकापाठपरावृत्तिः वर्धमानमूरिकृतश्रीक्रपभचरित्रप्रशस्तिः पाप्रमीयमुनिमुत्रतचरित्रमबुंदाचललेखः जिनसुन्दरीयदीपालिकाकल्पः अष्टमप्ततिका(११६४) प्रश्नैकपष्टिशतकं प्रकरणाधुपसंपत् पट्टावलीभेदाः बीजामतीयो धर्मदासः पाशचन्द्रोक्तिः खरतरपट्टावली मृपा तपागणपट्टावली रामदेवगुरुजिनवल्लभः कल्याणकस्तवनं दर्शनसप्ततिकापट्टावली जिनपतिर्मर्यादाकारकः जइजाम्तवनं प्रायोऽनुवादः आचारांगदापिकापट्टावली उपदेशसप्ततिकावचः तपोटनिंदा गणधरमार्धशतकोक्ता निंदा मलतन्दुलजलादिसिद्धिः सिद्धान्तस्तववचः असत्समतयः ज्योतिष्ककरण्डे प्रक्षेपः अर्थदीपिकाप्रक्षेपः
APARIKRIPATR
A HEARNIRALAHARIHARIPAHLAIMER
LIARRIRAMBHARASAIRANIBIPI
RI Mamim %A
३२२
॥३१॥
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवपनपरीक्षा ॥३२॥
४०५
BIHIHILAMHILEmil HainmamalinmaANAPASUNalim
HDRAWAIRAADSHAILABILPAIN
1८३-८८ अभयदेवमूरिन खाद्यः ३२२ १९४ श्रावकप्रतिमा
३८५ विषया| ८९-९१ खरतरवायता पूर्वाचार्योक्ता ३२५/१९५-१९७ श्रमणीविहारः
ऽनुक्रमः |१२-९३ क्रियावचनोत्सूत्रे त्रिद्विमेदे ,१९८-२०२ मासकल्पविहारः
४०४ | ९४ अयथास्थानं षडिधं
३२६/२०३ गृहिणां पानकाकाराः |९५-१०३ षट्कल्याणकखंडनं
३३३ २०४-२२२ अयथास्थाने मासद्धिचर्चा तिथिक्षयवृद्धिचर्चा ४१६ ।। १०४-१०८ रात्रिपौषाधिकान्स्ययामसामायिकोच्चारखंडनं ३३५/२२३-२२७ पूर्वेर्यासिद्धिः
४२२ १०९-१३९ त्रिः सामायिकोच्चारखंडनं, साधूपधानखंडनं, २२८ पार्श्वसुपार्श्वफणाः
कसेल्लजलनिषेधः, पर्युषितद्विदलखंडनं, मरीचिवचः २२९-२३९ उन्मार्गदेशनामार्गनाशौ लोकोत्तरमिथ्यात्वदुष्टता४२८ पर्युषितशब्दार्थः
३५४
इति स्वरतरविश्रामः ४ १४०-१५० संगरिकाया अद्विदलता, दोलासमीक्षा ३६११-८ आञ्चलिकोत्पच्यादि १५१.१७७ऊनोत्सूत्रे षडिधे स्त्रीजिनपूजानिषेधःप्रायश्चित्तरी- |९.१६ मुखवस्त्रिकासिद्धिः
४३६ ।। तिः आचार्यवचोमानविधिः सिद्धसेनदिवाकरवचनविधिः३१४१७-५९ पर्युषणाकृतिवचसोर्विरोधः अमिवर्धितमासविचारः। १७८.१९० अपर्वपौषधनिषेधखंडनं तवार्थभाष्यवचः संवि- । | भागेऽतिप्रसंगः प्रायश्चित्तादृष्टान्तता प्रतिनियतशब्दार्थः ३८० भावः भेदगणनं पूर्णिमाविचारातिदेशः | १९१-१९३ पौषधे भोजनमिद्धिः
इत्याश्चलिकविश्रामः५
॥३२॥
४६४
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
नमः श्रीवीतरागाय
श्रीप्रवचनपरीक्षा
Hocescarcanesensencremennercascamerpersonnerscmmersememcneral
Imama
Flocmaneneracticroersud
महोपाध्यायश्रीमद्धर्मसागरगणिकृता स्वोपज्ञा
श्रीप्रवचनपरीक्षा।
ARAMISHRAINED
(कुपक्षकौशिकसहस्रकिरणः) प्रणम्य श्रीमहावीरं, विश्वविश्वार्थदीपकम् । कुपक्षकौशिकादित्य, खोपनं विवृणोम्यहम् ॥१॥
इह हि तावत् प्रारिप्सितप्रकरणस्य निर्विघ्नपरिसमाप्त्यर्थमादौ मङ्गलं वक्तव्यं, तेन देवत्वेन सम्प्रतितीर्थसाधिपति श्रीमहावीरं नमस्कतु गाथामाह
पणमिअ णाणनिहाणं वीरजिणं असुररायकयसरणं । सुरवरसीसविभूसणचरणरयं चारुवयणवयं ॥१॥ | 'वीरजिणं'ति विशेषेण ईरयति-प्रेरयति कर्मशत्रूनिति वीरस रागादिजेतृत्वाजिनः वीरश्चासौ जिनश्चेति (वीरजिनः) कर्मधारयः,
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ॥ २ ॥
ILL
| वर्त्तमानतीर्थाधिपतिः सान्वर्थनामा श्री महावीरोऽपश्चिमो जिनेन्द्रस्तमित्यर्थः, किं कृत्वा - ' प्रणम्य' मनोवाक्कायग्रही मावेन त्रिधा नमस्कृत्येत्यर्थः, किंलक्षणं वीरजिनं १ - 'ज्ञाननिधानं ' ज्ञानं समस्तवस्तुविषयकसाक्षाद्यथार्थावभासरूपं तस्य निधानमिव यः, | यथा रत्नानां निधानमाश्रयस्तथा भगवानपि केवलज्ञानात्मकत्वेनातीतानागतवर्त्तमानकालवर्त्तिसमस्तवस्तुप्रकाशरूपस्याश्रय इति ज्ञानातिशय: १, पुनः किंभूतं ? - 'असुरराजकृतशरणं' असुरराजः चमरेन्द्रस्तेन कृतं शरणं यस्य स तथा तम् । शरणकरणं त्वेवम् | - एकदा सद्यस्कोत्पन्नञ्चमरेन्द्रः स्वशीर्षोपरिसिंहासनस्थं शक्रं निरीक्ष्योत्पन्नेर्ण्यः शक्राशातनधिया कदाचित् शक्रपराजितः श्रीवीरजिनशरणात् मे मोक्षो भवत्विति श्रीवीरजिनं शरणीकृत्य सौधर्मं गतः शक्रपराजितो मीतः सन् रक्ष रक्ष वीरेंति ससंभ्रमशब्दाकुलः श्रीवीरचरणयोरन्तराल एव प्रविष्टः, दत्तोपयोगेन शक्रेण श्रीवीरशरणाद् विमुक्त इत्यपायापगमायिशयः २, | पुनरपि कीदृशं वीरं ? - 'सुरवरशीर्षविभूषणचरणरजसं' सुरवराणां शक्रेशानादीनामिन्द्राणां शीर्षाणि - मस्तकानि तेषां विभूषणम्अलंकरणशीलं चरणयोः - पादयोः रजो- रेणुर्यस्य स तथा तम्, प्रायो मर्त्यानाममर्त्याः पूज्याः तेषामपि शक्रेशानादयो देवेन्द्राः, तेषामपि भगवान् पूज्य इति पूज्यपूज्यपूज्यत्वात् पूजातिशय: ३, पुनरपि कीदृशं - 'चारुवयणवयं' ति चारुवचनवजं, चारु:प्रधानः स्यात्पदलाञ्छितत्वेनान्यतीर्थिकैरबाध्यो वचनानां घटपटस्तम्भकुम्भाम्भोरुहादिपदार्थाभिधायकवाक्यादीनां व्रजः - समूहो यस्य स तथा तम्, यद्वा चातुर्गतिकानामपि प्राणिनां दुःखोपनिपातोपतप्तानां शरणभूतत्वेन चारु- प्रधानं वदने - मुखे वचो - वचनं यस्य स तथा तम्, दुःखापगमहेतुत्वेन जिनवरवचनादन्यत् किमषि शरणं नास्ति, यदुक्तं वाचकमुख्यश्रीउमास्वातिवाचकैः"जन्मजरामरणभयैरुपद्रुते व्याधिपीडिते लोके । जिनवरवचनादन्यत्र नास्ति शरणं क्वचिल्लोके ॥ १ ॥” इति वचनातिशयः ४ ।
मंगलादि
॥ २ ॥
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रबचनपरीक्षा ॥ ३ ॥
| इति मूलातिशयचतुष्टय विशिष्टो भगवान् भवत्येव विघ्नोपघातक इति भावमङ्गलभूतं भगवन्तं श्रीवीरजिनं नमस्कृत्येति गाथार्थः ॥ १ ॥ अथ गाथाषट्केन ग्रन्थकर्तुरुपकर्तृन् भावमंगलभूतान् त्रीन् सूरीन् नमस्कर्तुमाद्यसूरिस्तुतये गाथायुग्ममाह
जेणं दूसमसमए कुपक्खबहुले अ भारहे वासे । अच्छिन्नपि अ तित्थं पभाविअं पुण्णचरिआए ||२|| चंदु सोमलेसो सयलविहारेण लोअणाणंदो || आणंदविमलसूरी संविग्गो सङ्घविक्खाओ ||३|| येन भगवता भारते वर्षे अस्मिन् भरतक्षेत्रे 'कुपक्षबहुले' वक्ष्यमाणलक्षणैर्दिगम्बरादिपाशपर्यन्तैः कुमतैर्व्याप्ते 'दुष्पमासमये' | पञ्चमारक लक्षणे 'अच्छिन्नमपि' सततप्रवृत्तिमदपि तीर्थं 'चाउवण्णो संघो तित्थ' मिति वचनात् श्रमणादिसमुदायलक्षणं 'पुण्णचर्यया' पवित्रक्रियया 'प्रभावितं ' प्रौढिमानं प्रापितम् अयं भावः - यावज्जीवं षष्ठाष्टमतपोविधानेन तीर्थकृदाज्ञाप्रवर्त्तनपुरस्सरं सदुपदेश| दानेनानेकेभ्यपुत्रशतप्रव्राजनेन च 'अहो एते जैन प्रवचने महानुभावाः विद्यमानामपि धनादिसम्पदं परित्यज्य दुष्करक्रियाकारिण' | इत्यादिरूपेण सकलजनप्रशंसां प्रापितमिति । अत्राच्छिन्नमिति तीर्थविशेषणेन वक्ष्यमाणानां दिगम्बरादिपाशपर्यन्तानां स्वमतिविकल्पितोपदेशेनात्मसात्कृतस्य श्रमणाभासादिसमुदायस्य तीर्थत्वं निराकृतं नहि कुपाक्षिकसमुदायस्तीर्थं भवितुमर्हति, तस्य | स्वस्वमताकर्षक शिवभूत्यादिमूलकत्वेन तीर्थकरादेव सततप्रवृत्तिमच्चाभावात्, तच्चैवं - दिगम्बरस्तावत् श्रीवीरनिर्वाणात् नवोचरपदात (६०९) वर्षातिक्रमे शिवभूत्यपरनाम्नः सहस्रमल्लतः संजातः, यदागमः- “ छब्बाससयाई नवुत्तराई तइआ सिद्धिं गयस्स वीरस्स। तो बोडिआण दिट्ठी रहवीरपुरे समुप्पन्ना " १॥ इति, अत्र दिगम्बरस्तावदित्थं प्रष्टव्यः - भो दिगंबर ! त्वदुत्पत्तेः पूर्वं श्रीवीरजिनप्रवर्तितं तीर्थमासीन्न वा ?, आसीचेत् तर्हि बोटिकानुत्पत्तावनन्यगत्या श्वेताम्बर एव तीर्थं सम्पन्नम्, अथ नासीत्
श्रीआनन्दविमल
स्तुतिः
॥ ३ ॥
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव
तीर्थाव्युच्छिन्नता
I
चनपरीक्षा ॥ ४ ॥
ndianimmmmmmmmmittILLAINIKumar
| तर्हि व्युच्छिन्नं तीर्थ शिवभूतिना प्रादुष्कृतमिति श्रोतुमप्यकल्प्यं, न हि व्युच्छिन्नं तीर्थ तीर्थकरमन्तरेण केनापि प्रादुष्कर्तु शक्यते, तीर्थकराधिक्यप्रसङ्गादित्युभयथाऽपि दिगम्बरस्तीर्थबाह्यः संपन्नः, यत्तु दिगम्बरात् श्वेताम्बरोत्तिरिति त्वदीयं वचः, तच 'मुक्कंबरा य समणा निरंबरा मज्ज्ञ धाउरत्ताई। होंतु अ मे वत्थाई अरिहो मि कसायकलुसमई ॥१॥" इत्यादिश्रीभद्रबाहुस्वामिप्रभृतिप्रणीतनियुक्त्यागमबाधितत्वेन देवानांप्रिय ! प्रलापकल्पमेवेति दिगम्बरसमुदायो नाच्छिन्नं तीर्थमिति बोध्यम् १॥ एवं पौर्णिमीयकोऽपि श्रीवीरात् १६२९ वर्षे विक्रमात् ११५९ वर्षे श्रीमुनिचन्द्रमुरिगुरुभ्रातृमात्सर्याच्चतुर्दशीयपक्षनिर्गतात् चन्द्रप्रभाचार्यात् प्रवृत्तो न तीर्थ, युक्तिस्तु प्रागुक्तैवात्राप्यवतारणीया, चतुर्दशीयपक्षानिर्गतत्वं च तदीयैरप्युक्तं, यदुक्तम्दुर्वादिद्विरदानुशः समयविच्छेणीशिरोमण्डनं, श्रीचन्द्रप्रभसूरिराट् स भगवान् प्राचीकशत् पूर्णिमाम् । तस्माज्जैनवचोऽमृतंभृशमधुः |श्रीधर्मघोषादयः, श्रीभद्रेश्वरसूरितस्त्वचकलत् शाखा द्वितीया प्रथाम् ॥१॥" इति पौर्णिमीयककृतसंस्कृतक्षेत्रसमासवृत्तिप्रशस्तौ। | तथा श्रीअममतीर्थकृच्चरित्रप्रशस्तावपि तदीयैरेव चन्द्रप्रभाचार्यादेव पूर्णिमाप्रकटनं भणितमिति, तथा-'वडगच्छाओ पुण्णिम पुण्णिमओ सड्ढपुण्णिमंचलया । दोहिवि आगमनामा कुच्चयरा खरयरो जाओ ॥१॥' तथा सङ्घन निवार्यमाणोऽपि चन्द्रप्रभाचार्यः पूर्णिमापाक्षिकं प्रकाशितवानित्यस्मद्वृद्धवयः । किंच-यथा गुरुभ्रातृश्रीमुनिचन्द्रसूरिमात्सर्यात् ११५८ वर्षे चतुर्दशीयकाचन्द्रप्रभाचार्यात् पूर्णिमापक्षः समुत्पन्न इति प्रसिद्धिान तथा अमुकहेतुनाऽमुकाचार्यतोऽमुकसंवत्सरे पूर्णिमापक्षाच्चतुर्दशीपक्ष इति प्रसिद्धिः कर्णकोटरपथमवतीर्णा, अत एवाच्छिन्ने तीर्थे विद्यमाने तन्निर्गतः पूर्णिमापक्षस्तीर्थवाह्य एव २॥ तथा खरतरोत्पत्तिरपि विक्रमसंवत् १२०४ वर्षे श्री(स्त्री)जिनपूजोत्थापकजिनदत्ताचार्यादेव जाता,तत्रापि स एव तावदित्थं प्रष्टव्यः-भोःखरतरेत्यादिप्रश्नोत्तरवचोगी|
॥४
॥
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवनपरीक्षा ॥ ५॥
युक्तिः प्राग्वदवगन्तव्या, ये त्वाञ्चलिकसार्द्धपौर्णिमीयकागमिकनामानः कुपाक्षिकास्ते पौर्णमीयकमूलका एवेति निजनिजनाम्ना विश्रामे वक्ष्यामः, तेन पौर्णिमीयके तीर्थबाह्ये सिद्धे ते तु सुतरां तीर्थबाह्या एवेति 'षट् कुपाक्षिका जीर्णा' इति जनप्रसिद्धिः ६ ॥ अथाधुनिकानां चतुर्णां मध्ये लुम्पाकमतं वि० १५०८ वर्षे लुम्पकलेखकात् प्ररूपणामधिकृत्य प्रवृत्तं, तत्प्ररूपणा च जिनप्रतिमानिषेधमूलिका, तन्मते वेषधराः पुनः वि० सं० १५३३ वर्षे सीरोही प्रत्यासन्नारघदृकवास्तव्यप्राग्वाटज्ञातीयभाणा| ख्यादेव प्रवृत्ताः, एतदुत्पत्तिर्विस्तरतस्तु एतन्नाम्नाऽष्टमविश्रामे वक्ष्यते, अयं च प्रवचनबाह्यतयाऽऽबालगोपालाङ्गनानामपि प्रतीतः ७॥ | एवं कडकबीजापाशचन्द्राः खखनाम्ना मताकर्षका अपि बोध्याः, उपलक्षणादन्येऽप्युपधानाद्यपलापिनस्तथाभूता एवावगन्तव्याः १० ॥ एते दशाप्यतीर्थकरमूलकाः न तीर्थं, किंतु मरुमरीचिकायां जलाभास इव तीर्थाभासास्तीर्थबाह्या इति ।।
ननु तपागणोऽपि वि० १२८५ वर्षे श्रीजगन्चन्द्रसूरितो जातः, सोप्युक्तयुक्त्या कथं तीर्थमिति चेद् उच्यते-न हि श्रीजगन्ञ्चन्द्रसू| रिर्वटगच्छात् कुतश्चिनिमित्ताद् विपरीतप्ररूपणया चन्द्रप्रभाचार्यादिवत् पृथग्भूतः, किन्तु प्रमादवशेन क्रियाशिथिलं साधुसमुदायं | परित्यज्य निजगुर्वाज्ञया श्री आणन्दविमलसूरिवत् श्रीसुधर्मस्वामिनोऽच्छिन्नपरिपाट्या समागतां दशविधचक्रवालसामाचारीक्रि|यां कुर्वाणं यावज्जीवमाचामाम्लतपोऽभिग्रहेण कृशाङ्गीभूतं श्रीजगञ्चन्द्रसूरिं दृष्ट्वा राज्ञा तपा इत्याख्या वक्तव्येत्युक्तं, ततःप्रभृति | वटगणस्यैव तपा इत्याख्या प्रससार, न ह्येतावता प्रागुक्तयुक्तिरत्रावतरति, अन्यथा श्रीसुस्थितसुप्रतिबुद्धाभ्यामेव कौटिकनाम्ना गणः, ततोऽपि श्रीचन्द्रसूरेश्चन्द्रगच्छसंज्ञा, ततोऽपि चन्द्रगच्छीयेन श्रीउद्योतनसूरिणा श्रीसर्वदेवसरेर्वटे सूरिपदकरणात् श्रीस|र्वदेवसूरितो वटगच्छ इतिरूढिरित्येवं कौटिकाद्गिणा अप्यच्छिन्नं तीर्थं न स्युः, तस्मान्नामान्तरप्रादुर्भावेऽप्याचारप्ररूपणयोरच्छि
दशानां बाह्यत्वं
॥ ५ ॥
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव
चनपरीक्षा
HUIPRITHILIMANIPATI
तपागच्छस्य तीर्थता नागममूलताच
DHit
बताऽभ्युपगन्तव्या, लोकेऽपि साधुश्रेष्ठिमन्त्रिसङ्घपत्यादिनामान्तरसंभवेऽपि न कुलाचारादेः किंचिद् बाधकं, प्ररूपणाचारयोथाच्छिन्नता नात्र गणे केनापि पराकतुं शक्या, अतस्तपागणसंबंध्येव साध्वादिसमुदायस्तीर्थ संप्रति भरतक्षेत्रे,नान्य इति बोध्यम् ॥ एतेन वयमागममनुसृत्य प्रवमिहे, किमस्माकं परम्परया प्रयोजनमित्यादिकाचपिच्यकदाशापि परास्ता, परम्परानङ्गीकारात्, परम्परामूलकत्वादागमस्य, यदागमः-"तिविहे आगमे पं०, तं०-अत्तागमे अणंतरागमे परंपरागमे"त्ति श्रीअनुयोग०, तत्रात्मागमानन्तरागमौ गणधरशिष्यान्तावतो व्युच्छिन्नौ, तृतीयस्तु परम्परागमः, स च परम्परामन्तरेणासंभवीति कथं परम्परानङ्गीकारे आगमानुसारेण प्रवृत्तिगंधोऽपि?, न हि घटानङ्गीकारे तद्गतरूपादीनामपि स्वीकारः सम्यक् स्यात् , किंच-स्वमति विकल्पनयाऽप्यागमानुसारेण प्रवर्त्तने तीर्थबाह्यता त्वनिवार्यैव, नन्वागमानुसारेण प्रवर्तितस्य स्वसमुदायस्यैव तीर्थत्वाभ्युपगमात् कुतस्तीर्थबाह्यतेति चेत् मैवं,आगममूलकमपि तीर्थ स्यादित्येवं क्वाप्यागमेऽनुपलम्भात् महामृषाभाषित्वाद् , अयं भावः-"तित्थं चाउचण्णो, संघो सो पढमए समोसरणे। उप्पनो अजिणाणं वीरजिणिंदस्स बीअंमि॥१॥"त्ति प्रवचनवचनप्रामाण्यात् , तीर्थ हि समुत्पत्रकेवलज्ञानात् | तीर्थकरादेव स्यात् , न पुनः कुतश्चिदप्यपरस्माद्धेतोः, तेन वयमागमानुसारेण प्रवर्तामहे इति वचनं पिता मे कुमारब्रह्मचारीति वचनवदवगन्तव्यम् , आगमविरुद्धप्रवृत्तिमतोऽप्यात्मन आगमानुसारेण प्रवृत्तेर्भणनात् , न हिक्काप्यागमे श्रुतव्यवहारिणा व्यवस्थापितोऽपि साध्वादिसमुदायस्तीर्थ स्यादित्यादि दृष्टं श्रुतं वा, तेन तीर्थ तीर्थकरमूलकमेव, न पुनरागममूलकमितरपुरुषमूलकं वा स्यादित्यत्र बहु वक्तव्यं, किंचिच्चेहैव तित्थं चाउवण्णो इत्यादिदशमगाथात् आरभ्य तीर्थस्वरूपनिरूपणावसरे किंचित्केवलपुस्तकमूलकलंपाकमतप्ररूपणावसरे च वक्ष्यते इति बोध्यम् ।। ननु सुहद्भावेन पृच्छामः-तीर्थाभ्युपगतमपि किश्चिदागमासंगतं दृश्यते तत्र
ARRIERPRISTIBITIHANIBHIRA
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थीपर्यु
श्रीप्रबचनपरीक्षा
षणा तीर्थ
allmmaNabaliNNISMISH JINNIMALINIMIMIUMIDHARMAPANI RIDPURNIMALPARAMI
किं कर्त्तव्यमितिचेद् उच्यते,न हि आगमासंगतमभ्युपगच्छत् तीर्थ स्यात् ,न वा तीर्थमागमासंगतमभ्युपगच्छेत् ,शीतोष्णस्पर्शयोरिवागमासंगततीर्थाभ्युपगमयोरन्योऽन्यं विरोधस्यानादिसिद्धत्वात् , तस्मात् सदोषदृशामेव मरुमरीचिकाजलज्ञानदृष्टान्तेन तीर्थाभ्युपगतमागमासंगतमिवाभाति, न पुनर्निर्दोषदृशामपि, अत एव तीर्थाभ्युपगतां पर्युषणाचतुर्थी परित्यज्य पञ्चमी स्वीकुर्वाणस्तीर्थबाह्य इत्यश्चलमतनिराकरणविश्रामे वक्ष्यामः॥ ननु कालकसूरेः पूर्व तीर्थकृद्गणधरादिमहापुरुषैः पञ्चम्यामेव पर्युषणा कृतेति बुद्धिमवलव्य तथा कुर्वतामस्माकं कथं तीर्थवाह्यतेति चेद ,उच्यते-चतुर्थीप्रवर्तककालकसूरेरारम्याद्य यावत् चतुर्थ्याश्रितं तीर्थमच्छिन्नमिति तवापि प्रतीतम् , एवं विधे तीर्थे विद्यमाने तत्प्रतिकूलचारी पञ्चम्याश्रितस्त्वं स्वत एव तीर्थवाह्यः संपन्नो, यो यतःप्रतिकूलाचारवर्ती स ततो बाह्य इति तु गोपालस्यापि प्रतीतम् ।। किंच-श्रीऋषभजिनपरिणयनकालात् पूर्वभाविनां यौगलिकमनुष्याणामपरिणीतभ्रातृभगिनीसंबंधोऽपि दम्पतिभावाश्रितो यथा निर्दोषतया व्यवहियमाणोऽनिन्द्यो भवन्नपीदानीन्तनमनुष्याणां सदोषो यावदपालेयहेतुश्च स्यात् तथाऽत्रापि बोध्यं, तेन सार्वजनीनप्रवृत्तौ सत्यां तद्विपरीतप्राचीनप्रवृत्तेः सत्पुरुषाचरिताया अपीदानीमनादरणीयत्वमेवेति बोध्यम् , चतुर्थीपर्युषणायाश्च सार्वजनीनत्वं प्रवचने प्रतीतमेव, नहि तदानीं पञ्चमीपर्युषणामाश्रितः कोऽपि पक्ष आसीद्,
अत एव चतुर्थीपर्युषणाश्रितस्य यतो बाह्यत्वं भण्यते तत्पक्षस्यैवाभावादनन्यगत्याऽपि चतुर्थीश्रितमेव तीर्थ, ततो बाह्यत्वं च | पञ्चमीपर्युषणाश्रितस्य समुदायस्य स्फुटमेव, तस्य बाह्यत्वव्यपदेशहेतोश्चतुर्थीतीर्थस्य विद्यमानत्वादिति सिद्धम्-'अच्छिन्नपि अ तित्थं पभावि पुण्णचरिआए'त्ति ॥ तथा 'चंदुत्व'त्ति स श्रीआणंदविमलसूरियुगप्रवरो-युगप्रधान:: संविग्नः संविनत्वादिगुणैरद्वितीयोऽत एव सर्वविख्यातः-सर्वत्र ख्यातिभाक्, किंलक्षणः',चन्द्रवत् सोमलेश्यः,सकलविहारेण लोचनानन्दः, सकले
॥
७
॥
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ॥ ८ ॥
| साधु विहारक्षेत्रेऽस्खलिताप्रतिबद्धविहारेण लोचनानन्दकारि, सकललोकानामिति गम्यम्, चन्द्रोऽपि सह कलाभिर्वर्त्तत इति सकल:संपूर्णो, भावनिर्देशात् सकलत्वेन विहारो - गगनमण्डले चंक्रमणं तेन जननेत्राणामानन्दकारीति चन्द्रसाम्यं ॥ यावञ्जीवं विकृत्यादिपरित्यागादिना संविग्नत्वादिगुणैरद्वितीयपण्डितशिरोमणिपं० श्रीजीवर्षिगणिवचः प्रबुद्धस्य मे प्रव्रज्याप्रतिपत्तिहेतुरुक्तः सूरिः अतो मलनिमित्तं स्मृतिगोचरीकृत इति गाथायुग्मार्थः ||२३|| अथ ज्ञानसंपद्धेतुत्वेन परमोपकारिणं सूरिं स्मृतिगोचरीकुर्वन्नाहतस्स पर पुण अहिणवसूरो दूरहिआण बहुतावो । सिरिविजयदाणसूरी नामेणवि कुमयतममहणो ||४|| तस्य - श्री आणंदविमलसूरेः पदे-पट्टे श्रीविजयदानसूरिः, स च किंलक्षणः १ - 'अभिनवसूरिः' दृश्यमानसूर्यापेक्षया विल| क्षणः सूर्यः, अथ वैलक्षण्यमेव स्पष्टयति- 'दूरट्ठिअ' ति दूरस्थितानां बहुः - भूयानसास्तापः - प्रतापजन्यः पराभवो यस्मात् स तथा, | अन्यस्तु द्रष्टृजनानामुदयास्तसमय एव दुरो भवति, तदानीं च न बहुतापः, किंत्वल्पताप इति वैलक्षण्यं, तथा 'नाम्नाऽपि' नाम| मात्रेणापि 'कुमततमोमथनः कुमतांधकारनाशकृद्, अन्यस्तु सूर्यः खोदयेनैव तमो नाशयति, न पुनर्नाममात्रेणापीति वैलक्ष| ण्यमितिगाथार्थः || ४ || अथ यदाज्ञामवाप्येदं प्रकरणमारभ्यते तं सूरिं नमस्कर्तुं गाथायुग्ममाह -
तस्सवि पर्यमि विहिणा एगीकाऊण सोमसूरे अ । घडिओ उभयसहावो तेणं सिरिहीरविजयगुरू ॥५॥ संप तं जुगपवरं पणमित्ता पणय भावभावण्णं । सङ्घमि अ जिअलोए लोअंतं नेहनयणेहिं ॥ ६ ॥ तस्यापि - श्री विजयदानमूरेरपि 'पर्यामि' पदे श्रीहीर विजयसूरिः विधिना- विधात्रा घटितो - निष्पादितः, किं कृत्वा ! - सोमसू| रौ- चन्द्र भास्करावेकीकृत्योभयस्वभावो घटितः, अयं भावः चन्द्रसूर्योपमितयोः प्रागुक्तसूर्योर्गुणान् समुदायीकृत्योभयस्वभावो घटित
श्रीविजय
दानविजयसूर
स्तुतिः
॥ ८ ॥
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
(
श्रीप्रवचनपरीक्षा
अभिधेयप्रयोजने
इत्यर्थः,तेनैव कारणेन श्रीहीरविजयगुरुरिति नामा, हीति दुःखहेतुर्विरहिजनस्य शोककारणं इः-कामो यसात् स ही:-चंद्रो रविःसूर्यस्तयोर्जयो यस्य सः, तयोर्जेतेत्यर्थः,स चासौ गुरुश्चेति,श्रिया युक्तस्तथा श्रीहीरविजयगुरुः एवंविधं गुरुं प्रणम्य, किंलक्षणं ?प्रणयस्य भावः-उत्पत्तिर्यस्मात् स प्रणयभावो भावनिर्देशात् स्नेहहेतुत्वमापन्न-प्राप्तं, समस्तलोकवल्लभमित्यर्थः, किं कुर्वन्तं?-स्नेहलोचनाभ्यां सस्नेहनयनाभ्यां लोकान् पश्यन्तं, करुणैकरसाईलोचनावलोकनशीलमिति गाथायुग्मार्थः ॥५-६॥ अथ श्रोतजनप्रवृत्तिनिमित्तमभिधेयं प्रयोजनं च दर्शयन् गाथामाह| वीरजिणजम्मसङ्कन्तभासरासिप्पभावओ पउरा। पवयणपूआऽसहणा कुपखिआ ते म्मि दंसेमि ॥७॥ | तान् कुपाक्षिकानहं दर्शयामि-वाग्गोचरीकुर्वे इत्यन्वयः। 'अस्मदो म्मि अम्मि अम्हि हं अहं अहयं सिने ति प्राकृतसूत्रेण म्मि, | अहमित्यर्थः, यत्तदोर्नित्याभिसम्बन्धात् तान् कान् ?, ये 'कुपाक्षिकाः' पक्षः-अङ्गीकारः प्रयोजनं येषां ते पाक्षिकाः उत्सूत्रभाषणादिना कुत्सितास्तीर्थनिन्द्याः ते च ते पाक्षिकाच कुपाक्षिका इति व्युत्पत्त्या उत्सूत्रभाषिणोऽमिनिवेशमिथ्यात्विन इत्यर्थः, वर्त्तन्त इति | वार्त्तमानिका क्रिया अध्याहार्या, तेन निस्सत्ताकीभूतसंताना जमाल्यादयो न वक्ष्यन्ते, किन्तु विद्यमानसन्तानाः दिगम्बरादिपाशपर्यन्ता वक्ष्यन्त इत्यर्थः। अथोत्सूत्रभाषिणां स्वरूपभाषणाय विशेषणमाह-'पवयण'त्ति, किंलक्षणास्ते ?-'प्रवचनपूजाऽसहनाः' प्रवचनस्य पूजाया-अभ्युदयस्यासहना-द्विषः, यतः शिवभूतिचन्द्रप्रभाचार्यादयोऽनन्तानुबन्धिकषायोदयिणः प्रवचनपूजामिभूतय एव नवीनमतप्रवर्गका अभूवन् , कथमन्यथा स्वयंसिद्धं सिद्धिसौधसौख्यास्वादकल्पं तीर्थ परित्यज्य नवीनमतकल्पनाक्लेशेनात्मानं अकदर्थयिष्यन् । ते च कुपाक्षिकाः कियन्तः?-'पउर'त्ति प्रचुराः-प्रचुरसंख्याकाः,प्रचुरत्वे हेतुमाह-'वीरजिण'त्ति
MARATHIPATION
॥९॥
A
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ॥ १० ॥
~
वीरजिनजन्मशब्देन तदुपलक्षितं नक्षत्रमुत्तरफाल्गुनीरूपं ग्राह्यं तत्र सङ्क्रान्तो - मेषादिराशिचारानुक्रमेणागतो भस्मराशिः- भस्मरा| शिनामा क्रूरग्रहः, एकस्मिन् नक्षत्रे द्विसहस्रवर्षस्थितिभाग्, तस्य प्रभावो - महिमा तस्मात्, श्रीमहावीरस्य निर्वाणावसरे जन्मनक्षत्रे संक्रान्तभस्मराशिमाहात्म्यात् कुपाक्षिकबाहुल्यमित्यर्थः ननु द्विसहस्रवर्षान्ते श्रीवीरजन्मनक्षत्रात् व्यतिक्रान्ते भस्मराशौ कुपाक्षिकप्राचुर्य भविष्यति उत नेति चेदुच्यते, प्रायो न भविष्यतीति संभाव्यते, यतस्तदानीं निर्ग्रथानां निग्रंथीनां च पूजाऽभिवृद्धिरुक्ता, यदागमः - "जं रयणिं च णं समणे भगवं महावीरे जाव सङ्घदुकूखप्पहीणे तं स्यणिं च णं खुद्दाए भासरासी नाम महग्गहे दोषासस| हस्सट्टिई समणस्स भगवओ महावीरस्स जम्मनखत्तं संकंते तप्पभिदं च णं समणाणं निग्गंथाणं निग्गंथीण य नो उदिओदिए पूआसक्कारे पवत्तई, जया णं से खुद्दाए जाव जम्म नकुखत्ताउ वइकंते भविस्सइ तया णं समणाणं निग्गंथाणं निग्गंथीण य उदिओ - |दिए पूजासकारे भविस्सइ" त्ति श्रीपर्युषणाकल्पे, तादृशी च पूजा कुनृपकुपाक्षिकेषु बलवत्सु सत्सु न संभवति, तेषां च प्रवचनपूजाया | असहिष्णुत्वात्, तत्र कुनृपास्तावत् कल्किराजपुत्रस्य दत्तनाम्नो राज्ञ आरभ्य पश्चमारकपर्यन्तमसंभविनः, यदुक्तं श्रीहेमाचार्यपादैः"पितुः पापफलं घोरं, शक्रशिक्षां च संस्मरन् । दत्तः करिष्यति महीमर्हच्चैत्यविभूषिताम् ॥ १॥ पञ्चमारकपर्यन्तं, यावदेवमतः परम् । प्रवृत्तिर्जिनधर्मस्य, भविष्यति निरन्तरम् | २|” इति श्रीमहावीरचरित्रे श्रीशत्रुञ्जयमाहात्म्ये च, एवं सर्वदेशविसंवादिनो दिगम्ब| रराकारक्तादयः कुपाक्षिका अपि दत्तनाम्नो राज्ञ आरभ्य पञ्चमारकपर्यन्तमसंभविनोऽवगन्तव्याः, द्वयोरपि प्रवचनपीडापूजाभिभवकारित्वेन तौल्यात्, ननु कुनृपा बलवन्तः प्रवचनपूजाया असहिष्णवः सन्तः पराभविष्णवः संभवन्ति, तत्कृतौ तेषां सामर्थ्यात्, कुपाक्षिकास्तु | वराकाः प्रायः प्रवचनाद्भीता एव वर्त्तमानाः कथं प्रवचनपूजां पराभवन्तीतिचेत् सत्यं, यद्यपि स्वातन्त्र्यात् किञ्चित्कर्तुमसमर्था एव,
भस्मग्रहः
॥ १० ॥
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ॥११॥
तथाप्येकारिमैत्रीवशात कुनृपादिप्रेरणाद्वारा तथा संभवन्त्येव, यद्वा यथा कुनृपेभ्यः संभावितशङ्कया प्रवचनप्रभावनाप्रभविष्णवोऽपि|U उदितोदिकालानुभावाच्चेतोदौर्बल्याच्च न प्रवचनं प्रभावयितुं प्रभवन्ति तथा कुपाक्षिकेभ्योऽपि भूयःसंपर्कवशाद्दाक्षिण्यात् तत्कृतोपहासनिन्दा- तपूजादिशङ्कया च प्रवचनप्रभावनाप्रभवोऽप्यप्रभवः स्युः, तथा कालानुभावात् । ननु कुपाक्षिकबाहुल्ये सत्यपीदानींतनपूजावत्तदानीमपि
व्यवस्था पूजासत्कारो भवतु किं बाधकमितिचेदुच्यते, यो हीदानींतनः पूजात्कारः स च भाविनः स्कीतपूजासत्कारस्य बीजभृतो,न पुनः स्वयं स्फीतः, यतः कुपाक्षिकबाहुल्ये सत्यास्तामन्यो जनः सुमार्गपतितोऽपि भूयान् जनः कुपक्षसुपक्षयोस्तुल्यधिया प्रवर्त्तमानः पूजासत्कार कुर्वन्नपि वस्तुगत्या द्वेषिमुद्रां नातिकामति, यदाहुः श्रीहेमसूरयः-"सुनिश्चितं मत्सरिणो जनस्य, न नाथ ! मुद्रामतिशेरते ते । माध्यस्थ्यमास्थाय परीक्षका ये, मणौ च काचेच समानुबन्धाः॥१॥ इत्यगम्यमध्यात्मेति द्वात्रिंशिकायाम् ,अतस्तत्कृतः पूजासत्कारोऽप्यकिश्चित्कर एव, यस्त्वनन्यमनाः सुपक्षमेव कक्षीकृत्य प्रवर्त्तते स चाल्पीयान् स्वयमप्रभुश्चेति तत्कृतपूजासत्कारोऽपि न स्फीत इति बोध्यं, तस्मादुदितोदितपूजासिद्ध्यर्थ द्वयोरप्यनयोर्विशेष्यविशेषणभावेऽभ्युपगते न किंचिद्बाधकं, वैपरीत्ये तु बाधकमिति स्वयमेवालोच्यम् ॥ अत्राभिधेयं तावत् कुपाक्षिकान् दर्शयामीति साक्षादेवोक्तं, प्रयोजनं च द्वेधा-परमपरं च, तत्र परं प्रयोजनं मोक्षः, अपरं च मोक्षाङ्गं कुपाक्षिकपरिज्ञानं,यतो 'ज्ञाता हि शत्रवो न पराभवंती'तिकृत्वा कुपाक्षिका अपि सम्यक् परिज्ञाय परित्यक्ताः सन्तोन मोक्षमार्गविघ्नकरा भवन्ति,इत्यतः कुपाक्षिकपरिज्ञानं मोक्षाङ्गम् ,अज्ञातास्त्वनादृता अप्यानुकूल्यादिभाषणादिना सुगतिहन्तारः संसार| हेतवश्च भवन्ति, यदागमः-"जे मिक्खु वार परपासंडाणं पसंसं करेजा जेआवि निण्हगाणं पसंसं करेजा जे आवि निण्हगाणं आययणं पविसिज्जा जे आवि निहगाणं गंथं सत्थं पयं अक्खरं वा परवेजा जे णं निहगाणं संतिए कायकिलेसाइए तवेइ वा संजमे- ॥११॥
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ॥१२॥
कुपाक्षिकपक्षवर्तितादोषः
HARIHIT SAINIDHIHARIHANIPALITHALINITAMARHATIAL
इ वा णाणेइ वा विण्णाणेइ वा सुए वा पंडिच्चेइ वा अभिमुहमुद्धपरिसामज्झगए सिलाहेजा सेऽविअणं परमाहम्मिएसु उववज्जेजा, जहा सुमती"ति श्रीमहानिशीथचतुर्थाध्ययने,तथा "जे जिणवयणुत्तिनं वयणं भासंति जे उ मण्णंति । सम्मद्दिट्ठीणं तइंसणंपि संसारबुद्धिकरं॥शा इति भाष्यकारवचः। किंच-संसारस्य मूलं साधुरूपेणाप्युत्सूत्रभाषिण एव,यदागमः-"सत्तेआ दिट्ठीओ जाइजरामरणगम्भवसहीणं । मूलं संसारस्स उ हवंति निग्गंथरूवेणं॥१॥ति श्रीआवश्यकनियुक्तो, तिष्ठतु दूरे कुपाक्षिकपक्षानुरक्तो जनः, यः कश्चित्तथाविधशुभकर्मपरिणत्या श्रीसुधर्मस्वामिनोच्छिन्नप्रवृत्तिमानयं तपागण एव तीर्थ, पौर्णिमीयकादयो हि नियमादुत्सूत्रभाषिणो महामिथ्यादृष्टय इत्येवंरूपेण निश्चयनयानुसारेण सम्यग्दृष्टिरपि व्यवहारतोऽहं पौर्णिमीयकः खरतर आञ्चलिको वेत्यादिरूपेणात्मानं ख्यापयन् कुपाक्षिकमार्गपतितः सोऽपि 'ववहारनउच्छेए तित्थुच्छेओ हवइऽवस्स' मित्यादिपञ्चवस्तुकाद्यागमवचनात् सन्मार्गपतितानां सम्यग्दृशां द्रष्टुमप्यकल्पः, यदागमः-"उम्मग्गदेसणाए चरणं नासंति जिणवरिंदाणं । वावण्णदंसणा खलु नहु लब्मा तारिसा दटूटुं ॥१॥" इति श्रीवन्दनकनियुक्ती, एतच्चूर्णियथा-जे पुण जहिच्छालंभं गहाय अण्णेसिं सत्ताणं संसारं नित्थरित्तुकामाणं उम्मग्गं देसयंति तत्थ गाहा, उम्मग्गदेसणाए चरणं-अणुट्ठाणं नासंति जिणवरिंदाणं, सम्मत्तं अप्पणो अण्णेसिं च, ते वावण्णदंसणा जणा, ते चरणं न सद्दहंति, मोक्खो अविजाए करणे अ भणिओ, अण्णेसिं च मिच्छत्तुप्पायणेण, एवमादिएहिं कारणेहिं| वावण्णदंसणा, खलुसद्दा जइवि केई निच्छयविहीए अबावण्णदंसणा तहवि वावण्णदंसणा इव दट्ठवा, ते अद©पि न लब्भा, किमंग पुण संवासो संभुंजणा संथवो वा, हुसद्दो अविसदत्थो, सो अ ववहिअसंबंधो दरिसिओ चेव, न लब्भा नाम न कप्पंति, णाणत्तिगयं ।। इति श्रीआव० चूर्णी पत्र४६४ संख्ये पुस्तके३१८ पत्रे,तथा “पयमक्खरंपि इकपि जो न रोएइ सुत्तनिद्दिढ़। सेसं रोअंतोऽविहु
IMMITAHARIRITALIRIDHIRAINRNIRUPARHITAINIK
PRI
HITADKAHANI
LM
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ॥१३॥
तीर्थाभ्युपगतापलापदोषः
AIIMHITAPURI
| मिच्छद्दिट्ठी जमालिव॥१॥" इति श्रीविशेषावश्यकव०३४८ पत्रे,तथा "आयरिअपरंपरए आगयं जो उछेअबुद्धीए । कोवेइ छेअवाई जमालिनासं स नासीही॥१॥इति श्रीसूत्रकृदङ्गनियुक्तो,एवमन्यत्रापि जिनोक्तस्य पदमात्रस्याप्यपलापिनोऽप्यमिनिविष्टा बोध्याः,आसतां जिनोक्तापलापिनः,तीर्थाभ्युपगतस्याप्यपलपने निहवमार्गानुपातित्वं स्याद् , यदुक्तं दशमे उजितसेलसिहरेति गाथा-| प्रामाण्ये-"उज्जयंत"त्ति तात्स्थ्यात् तद्व्यपदेश इतिन्यायादुजयन्तपर्वतालंकरणस्य श्रीनेमिनाथस्य स्तुतिर्विधीयते, चशब्दो विशे|पकः, तेनायं जिनस्तुतित्वाद्दर्शनविशोधकत्वात् कर्मक्षयादिकारकत्वात् संवेगादिकारकत्वादशठसमाचरितत्वात् बहुश्रुताचरितत्वात् जीतव्यवहारानुपातित्वाद्भाष्यकारादिभिराख्यातत्वादावश्यकचूर्णिकृतोऽप्यनुमतत्वात् अनिषिद्धत्वात् पारम्पर्यागतस्यार्थस्य निषेधुमशक्यत्वात् (निषेधे च) निहवमार्गानुपातित्वादाज्ञाप्रकारत्वाच्चेत्यतो युक्त एवायमधिकारः, एवमग्रेतनोऽपीति" श्रीधर्मघोषसूरिकृतायां संघाचारवृत्ती,अत्र तीर्थाभ्युपगतस्य दशमाधिकारस्याप्यनङ्गीकारे निसवमार्गानुपातित्वं प्रदर्शितं,न चैवं सत्यप्याधुनिकाचार्य राकारक्तादयोऽभिनिविष्टा नोक्ता इति शकनीयं,श्राद्धविधिविनिश्चयादौ अभिनिवेशमिथ्यात्वित्वेन भणनात् , तथाहि हुं नंदेंद्रियरुद्र११५९ कालजनितः पक्षोऽस्ति राकाङ्कितो, वेदाभ्रारुण१२०४ काल औष्ट्रिकभवो विश्वार्क१२१३ कालेऽश्चलः। षव्यर्केषु१२३६ च सार्द्धपौर्णिम इति व्योमेन्द्रियार्के१२५० पुनः,काले त्रिस्तुतिकः कलौ जिनमते जाताः स्वकीयाग्रहात् ॥१॥ इति श्राद्धविधिविनिश्चये, अत्र स्वकीयाग्रहादित्यनेनाभिनिवेशमिथ्यात्वममीषामुक्तं, तथा आंचलिकोऽभिनिवेशग्रस्तोत्रान्यत्र च बहुषु स्थानेषु निगदितः, तथा श्रीमुनिसुन्दरसूरयोऽप्याहुः-"आज्ञाभङ्गान्तरायोत्थानन्तसंसारनिर्भयैः। सामाचार्योऽपि पाश्चात्यैः, प्रायः, स्वैरं प्रवर्तिताः ॥१॥ उपधानप्रतिक्रान्तिजिना दिनिषेधतः । न्यूनिता दुष्षमादोषात्प्रमत्तजनताप्रियाः॥२॥ यत्तत्प्रासुकमिष्टाम्बु
WAIIMPARAITRIANRAILERPAINITALIMITALI
॥१३॥
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ॥१४॥
प्रवृत्त्यादिसुखावहा । वीक्ष्यन्तेऽन्यगणेष्वत्राचरणालक्षणोज्झिताः ॥३॥" इत्यत्रोपधाननिषेधको राकारक्तादिः प्रतीत एव, श्राद्धानां प्रतिक्रान्तिनिषेधकः स्तनिकः स्त्रीणां जिनपूजानिषेधकः खरतरश्चत्येते कीदृशाः?-'आज्ञाभंगे'त्यादि, तत्राज्ञाभगस्तीर्थकृदुक्तप्रतिषेधेन अंतरायश्च तज्जन्यपुण्यप्रकृतीनां ताभ्यामुत्थः-प्रादुर्भुतो योऽनंतसंसारस्तस्मानिर्भया-भयरहिताः, इत्यनेन विशेषणेनाभिनिवेशमिथ्यात्वभाज एवोक्ताः इति गुर्वावल्यां,तथा श्रीकुलमण्डनसूरिभिरपि विचारामृतसंग्रहे "पूर्णिमापाक्षिकप्ररूपकश्चन्द्रप्रभाचार्यः संघेन निवारितोऽप्यभिनिवेशमत्यजन् सबाह्यः कृत" इत्यादि, तथा होइ मंगलपाठिनोऽपि श्रीधर्मघोषमूरिभिरमिनिवेशिन उक्ताः, तथा श्रीमलयगिरिणाऽप्यावश्यकवृत्तिं कुर्वता वृत्तिमध्ये ता गाथा हवइ इति पाठत एव लिखिताः, एतनिश्चयार्थिना तवृत्तिनिरीक्षणीयेति । परमार्थ ज्ञात्वा कदाग्रहाभिनिवेशादिविलसितकल्पितमागमानुक्तं होइत्ति मुक्त्वा साक्षात्परम्परागतसूत्रान्तर्गतं श्रीवज्रस्वामिप्रभृतिदशपूर्वधरादिबहुश्रुतसंविग्नसुविहितव्याख्यानसमादृतं हवइत्ति पाठतोऽष्टषष्टिवर्णप्रमाणं परिपूर्ण नवकारसूत्रमध्येतव्यं, तच्चेवं-"नमो अरिहंताणं नमो सिद्धाणं नमो आयरिआणं नमो उवज्झायाणं नमो लोए सवसाहूणं । एसो पंचनमुक्कारो, सवपावप्पणासणो। मंगलाणं च सवेसि,पढम हवइ मंगलं९ ॥१॥ अस्य च व्याख्यानं यदेव श्रीवज्रस्वाम्यादिभिः छेदग्रन्थादिमध्ये लिखितं तदेव भक्तिबहुमानातिशयतो विशेषतश्च भव्यसत्त्वोपकारकमिति दयते तथाही"त्यादि श्रीधर्मघोषसूरिकृतायां सङ्घाचारवृत्तौ पत्रे २४९ संख्ये पुस्तके १२१ पत्रे, अत्र होइ मंगलमिति पठतां कदाग्रहाभिनिवेशविलासः कथितः, ननु 'हवइ मंगल मिति पाठः श्रीवज्रस्वामिना कृतः, पूर्व तु 'होइ मंगल'मित्येव पाठ आसीदिति चेन्मैवं, हवइ मंगलमिति पाठस्यानादिसिद्धत्वात् , नहि क्वाप्यागमे श्रीवज्रस्वामिना पाठः परावर्तित इति दृष्टं श्रुतं वा, किंतु श्रीवज्रस्वामिना सूत्रमध्ये लिखितः, यदुक्तं-"एअंतु जंपंचमंगलमहा
PRILLIARLIApMRIRALAAPARINEETAURPOS
॥१४॥
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
होइपाठ
श्रीप्रवचनपरीक्षा ॥१५॥
चर्चा
malILIATRIKANERAMINATISHALIPHARIHALIHOSHIARATHIIPLAPHIREET
सुअखंधस्स वाखाणं तं महया पबंधेणं अणंतगमपजवेहिं सुत्तस्स य पिहभूआहिं निजुत्तिभासचुण्णीहिं जहेव अणतणाणदंसणधरेहिं तित्थयरेहिं वक्खाणियं तहेव समासओ वक्खाणिज्जंतं आसी,अहऽण्णया कालपरिहाणिदोसेण ताओ निज्जुत्तिभासचुण्णीओ वुच्छिनाओ, इओ अ वचंतेण कालसमएणं महड्ढिपत्ते पयाणुसारी वयरसामी दुवालसंगसुअहरे समुप्पण्णे, तेणेसो पंचमंगलमहासुअक्खं|धस्स उद्धारो मूलसुत्तस्स मज्झे लिहिओ, मूलसुत्तं पुण सुत्तत्ताए गणहरेहिं अत्थत्ताए अरिहंतेहिं भगवंतेहिं धम्मतित्थगरेहिं तिलोअमहिएहिं वीरजिणिंदेहिं पण्णविअंति वुद्धसंपयाउत्ति" ॥श्रीमहानिशीथसूत्रेऽध्यने ।। किंच-श्रीवज्रस्वामिकृतत्वेन हेतुनाऽनङ्गीकारवचनमपि महामोहहेतुः, सर्वेषामपि गर्हणीयस्य दोषद्वयस्य सद्भावात् , तथाहि-वज्रस्वाम्यकृतेऽपि तत्कृतमिति महापुरुषस्य कलङ्कदानमुभयलोकविरुद्धमित्येको दोषः, "जो कण्णाइ धणेण य निमंतिओ जुवर्णमि गिहिवइणा । नयरंमि कुसुमनामे तं वयररिसिं नमंसामि॥१॥" इत्यादिस्तुतिवचनैः श्रीभद्रबाहुस्वामिप्रभृतिमहापुरुषैः स्तुतो युगप्रधानोऽप्यागमव्यवहारी श्रीवज्रखामी सर्वजनप्रतीतः, आगमव्यवहारिणां चाज्ञा न तीर्थकदाज्ञातो भिन्ना, अतस्तदाज्ञोल्लङ्घने तीर्थकृतामप्याज्ञाया उल्लंघनमावश्यकमिति द्वितीयोऽपि महादोषः, तस्मादास्तां तत्कृतनिश्चये, तत्कृतसंशयेऽपि 'हवइ मंगल'मित्येवं भणनीयं स्यात् , कर्ता च श्रीवज्रस्वामी अम्युपगं च श्रीमहावीरप्रवर्तितं तीर्थम् , एवं च सति यः कश्चिद्वराको नाभ्युपगच्छेत् तस्य महति संकटे पतनं, तथाहि|श्रीवज्रस्वामी तदाज्ञा चेत्युभयमप्याराध्यत्वेन तीर्थस्यामिमतमित्यविवादेन युष्माकमपि सिद्धं, तथा यदि 'हवइ मंगल 'मिति |श्रीवज्रस्वामिकृतमिति यौष्माकीणोऽभिप्रायः स्यात् तथापि श्रीवज्रस्वामिकृतत्वेन तीर्थाभिमतत्वेन च तत्तथैवांगीकर्त्तव्यम् , | अन्यथा तीर्थबाह्यता शक्रशतैरपि पराकर्तुमशक्या, तस्मात् यथा श्रीकालकसूरिप्रवर्तिता पर्युषणाचतुर्थी तीर्थाभिमता तीर्थवहिर्म
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ॥ १६ ॥
वनभीत्या अभ्युपगता, तद्भीत्यैव 'हवइ मंगल' मित्यप्यभ्युपगन्तव्यं, तीर्थाद्वहिर्भवन भीतेरुभयत्रापि तौल्यात् । किंच चतुर्थी तावत् | श्रीकालकसूरिणा प्रवर्त्तितेति जगद्विश्रुतेति निश्चयेऽपि साऽभ्युपगता 'हवइ मंगल' मिति युगप्रधानेनागमव्यवहारिणा श्रीवज्रस्वा| मिना कृतमित्यसदेव बुद्ध्या विकल्प्य नाङ्गीकृतमिति कः कीदृशो भवतां गुरुर्मिलित इत्यङ्गुल्यग्रेण दर्शयन्तु तदीयं दर्शनं तु वयमपि समीहामहे । एतेन श्रीपार्श्वनाथसन्तानीयस्य केशिकुमारस्यापत्यानामस्माकं परम्परायातो 'होइ मंगल' मिति पाठः श्रीवी| रतीर्थादपि पुरातनः केनापि पराकर्तुं न शक्यते इति मुधाभिमानोऽपि निरस्तः, “ जे अत्ताए समणा निग्गंथा विहरंति ते | सोहम्मावच्चि "त्ति प्रवचनवचनात् केशिकुमारापत्यत्वपूत्करणे गौरवाभावात्, श्रीकेशिकुमारेणापि श्रीगौतमपार्श्वे पञ्चमहाव्रतोच्चारादिना श्रीवीरतीर्थमेव प्रतिपन्नं, तीर्थं च श्रीवीरेण श्रीसुर्मखामिन एवानुज्ञातं, तस्मात् तीर्थांतर्भवनेच्छवः श्रीसुधर्मस्वाम्यपत्यत्वभव| नमेवात्मनः ख्यापयन्तु, श्रीपार्श्वनाथतीर्थिकभवने प्रयोजनाभावात् । किंच - केशिकुमारापत्यानि यदि संविग्नाः स्थविरा अभविष्यन् | तर्हि श्रीभद्रबाहु स्वाम्यादयः स्थविरावल्यादौ तन्नामान्यप्युदकीर्तयिष्यन्, तानि च लेशतोऽपि नोत्कीर्तितानि, तस्माच्छ्रीकेशिकुमारसंतानव्यतिकरः श्रीगौतमवत्संजात इति संभाव्यते, ननु यदुक्तं 'हवइ मंगल' मित्यनङ्गीकारे तीर्थबाह्यता स्यात् तदयुक्तं, केशिकुमारापत्यानां 'होइ मंगलिकास्तीर्थ' मित्युच्यमाने साम्प्रतीनागमस्यैवामान्यता स्यादिति महद्बाधकं, तत्कथमिति चेच्छृणुत, तीर्थद्वयानुवृत्तेरसंभवो भवतामपि सम्मतः, तथा च यदि होइमांगलिकास्तीर्थं तर्हि हवइमांगलिकानामतीर्थत्वापच्या श्रीवज्रस्वाम्यादी| नाममान्यता स्यात्, तदमान्यतायां च श्रीभद्रबाहुस्वामिप्रभृतिप्रणीतानां श्री आवश्यकनिर्युक्त्यादीनामप्यमान्यता स्फुटैव, यतस्तत्र 'तं वयररिसिं नम॑सामि 'त्ति वचनेन श्रीवज्रस्वामी महानुभावतया वर्णितः सर्वसम्मतः, तस्मादनन्यगत्या होइमांगलिकानां
प्राश्रपत्यवादनिरासः
॥ १६ ॥
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ॥१७॥
उपकेशीयविचारः
HamalTRAITIHARILAMIRMATHALIBURIATIHARLIAMERIENTATIBANDIINITIATIMEETINUPAMRITA
INITISTim
तीर्थबाह्यतामणने न किञ्चिद्वाधकं पश्यामः। क्वाप्यागमे केशिकुमारसंतानीयोऽमुकनामा स्थविरो होइमांगलिकत्वेन प्रतीतो महानुभाव इत्याद्यदर्शनात् , ननु न हि वयं हवइमांगलिकानामतीर्थत्वं वदामः, किंतु वीरतीर्थं तदायत्तमेव जानीमः,परं यदा श्रीकेशिकुमारेण श्रीगौतमसमीपे पञ्चमहाव्रतोचारनियतश्वेतवर्णाद्युपेतनेपथ्यमार्गोऽङ्गीकृतस्तदानी प्रतिक्रमणादिसामाचार्यां होइमंगलमितिपाठे च सन्नपि किंचिद्भेदः श्रीगौतमस्याप्यभिमतः, अतो न केशिकुमारेण परित्यक्तः, स चास्माकं परम्परागत इति धीरस्माकमिति चेत् , तदयुक्तं, नमस्कारादिषडावश्यकपाठस्य प्रतिक्रमणाधनुष्ठानस्य च चतुर्विशतेरपि तीर्थकृतांतीर्थेषु भेदाभावाद्, अन्यथा श्रीऋषभतीथिकानां कोटिशःश्रावकादीनां श्रीअजिततीर्थोत्पत्तिसमये नमस्कारादिषडावश्यकस्य पाठस्यान्यथासंभवे प्राचीनपाठविस्मारणपुरस्सरं पुनरन्यथा पाठनं युज्यते,एवं यावत् श्रीवीरतीर्थोत्पत्तिसमयेऽपि, तथा चाच्छिन्नश्रावककुलमर्यादा विलुप्येत, तस्मात् कुलक्रमायातनियतानुष्ठानातिरिक्ते कथंचिद्भेदोऽपि न दोषाय, तत्रापि नमस्कारपाठस्य नित्यत्वात् तीर्थवर्तिना केनापि पराकर्तुमशक्यत्वात् , किंच-पाठपरावृत्तिरपि किंचिनिमित्तमासाद्यैव ज्यायसी, यथा चतुर्विंशतिस्तवाध्ययने प्रत्युत्सपिण्यादौ केवलज्ञान्यादिऋषभादिपद्मनाभादिरूपेण तीर्थकृन्नाम्नां पार्थक्य पाठपरावृत्तिकल्पनायां कारणं, साऽपि कल्पना न तीर्थान्तरमधिकृत्यापि, तत्रोक्तकारणाभावाद् , एवमङ्गादिष्वपि यत्र क्वापि तथाविधकारणं तत्रैव पाठपरावृत्तिः कल्पनीया,न पुनः सामायिकादिद्वादशाङ्गीपर्यन्तस्य सकलस्यापि श्रुतस्य प्रतितीर्थ पाठपरावृत्तिरेव कल्पनीया, निमित्ताभावे नैमित्तिकस्याप्यभावात् , वस्तुतस्तु गणधराणां ज्ञानावरणीयादिकर्मक्षयोपशमवैचित्र्यमेव पाठरचनायां हेतुः, तदपि पाठभेदमधिकृत्य नियतानुष्ठानोपयोगिश्रुतातिरिक्तस्थले बोध्यम् , अन्यथा द्वयोर्बहूनां वा गणधराणां परस्परमावश्यकादिमण्डलीव्यवहारो न स्यात् , श्रावकाणामपि साधु
HumilBHIHARi lithilimdillilitiemusilliATIONIREEPROHIBITAMIL
BARAHIMALAAPAIKI GHARAPARI NIRITAMARIAHINITIAPAHARI MISHRAITHILI
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ॥ १८ ॥
समीपे प्रतिक्रमणावसरे व्यामोहस्यानुपरतिरेव स्यादित्येवं पर्यालोचनया यथा श्रीधर्मघोषसूरिभिः सङ्घाचारवृत्तौ कथितं तत्तथैव पथ्यमिति श्रद्धाविषयीकार्यमिति । नन्वत्र प्रकरणे देशविसंवादिनो राकारक्तादयो दिगम्बरव्यतिरिक्ता नवैवोद्विष्टास्तथा दशमो होइमांगलिकोऽपि कथं नोद्दिष्ट इति चेदुच्यते, पूर्वाचार्यैर्यथा राकौष्ट्रिकादयोऽनभिमतत्वेन तिरस्कृता न तथा होइमांगलिका अपि, तत्र किं निदानमिति चेदुच्यते, राकौष्ट्रिकादयो हि तीर्थभयरहितास्तीर्थानभिमतप्ररूपणया तीर्थस्य प्रातिकूल्यमाचरन्तस्तीर्थैक| देशं साध्वादिसमुदायं विप्रतार्य प्रथमत एव तीर्थाद्वहिर्भूतास्तीर्थाद्दरवर्त्तिनो द्रष्टुमप्यकल्प्यतया तीर्थेन परिहृताः, होइमांगलिकास्तु न तथा, किंतु तीर्थभयशङ्कां मन्यमाना विद्यादिचमत्कारेणान्यतीर्थिकभक्तान् क्षत्रियादीन् प्रतिबोध्य श्रावकीकृतवन्तः, | अत एव तेषां टिप्पनकश्रावका इति रूढिः, ते च तीर्थप्रत्यासन्नाः प्रायो न तीर्थप्रतिकूलप्रवृत्तिमन्तः, संप्रत्यपि तथैवोपलभ्यमानाः प्रायो दृश्यन्ते, अत एव तत्कृतानां ग्रन्थानामपि प्रायोङ्गीकृतिरेव तीर्थस्य, यतस्ते तीर्थमीत्या प्रायो नोत्सूत्ररचनारसिका इति | हेतुना सर्वथा तीर्थेन न तिरस्कृता इति संभाव्यते, तत्त्वं तु बहुश्रुतगम्यम्, अतोऽत्र प्रकरणे तदनुद्देशोऽपि नो दोषावहो, राकादयस्तु | जातिदोषेणैव स्वस्वोत्पत्तेरारभ्य स्वखबीजावसायिनः तीर्थं प्रति प्रतिपक्षभूता निरन्तरं दुराशया एवेतिकृत्वा तेषामेवोद्देशः फलवान्, | ये तु तत्कल्पाः संप्रत्यधिका अपि केचिदृश्यन्ते तेऽकिञ्चित्कराः उत्सूत्रमधिकृत्योद्दिष्टतुल्या अत्रैवान्तर्भावनीयाः, तथा च सति सिद्धं - कुपाक्षिकपरिज्ञानमपरं प्रयोजनं, तच्च परप्रयोजनहेतुरितिकृत्वा, परं प्रयोजनं मोक्ष इति स्वत एव सिद्ध्यति, सत्यविकलकारणे | कार्यस्य स्वत एव भवनादिति द्वेधापि प्रयोजनमभिधेयकथनेन सूचितमिति बोध्यमितिगाथार्थः ॥ ७ ॥ अथ दशानामप्युद्दिष्टानां कुपाक्षिकाणां यथाभवनक्रमेण नामान्याह
उपकेशीयविचारः
॥ १८ ॥
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ॥१९॥
कुपाक्षिकनामानि
खवणय पुण्णिम खरयर पल्लविआ सढपुण्णिमा'ऽऽगमिआ।
पडिमा मुणिअरि वीजा, पासो पुण संपई दसमो ॥८॥ क्षपणको-दिगम्बरः। पूर्णिमाशब्देन पाक्षिकत्वेन पूर्णिमामभ्युपगच्छन् पौर्णिमीयकः२ 'खरहर'त्ति खरतर औष्ट्रिकापरनामा, 'पल्लवो' वस्त्रांचलः तमेव सामायिकादौ श्रावकाणामुपदिशतीति पाल्लविका-आञ्चलिक सार्द्धपौर्णिमीयकः-पौर्णिमीयकभेदविशेषः५|| आगमिका-त्रिस्तुतिकः 'पडिमामुणिअरित्ति प्रतिमा च मुनिश्च प्रतिमामुनी,जिनबिम्बसाधू इत्यर्थः,तयोररिः-वैरी, 'द्वन्द्वान्ते श्रूयमाणं| | पदं प्रत्येकमभिसंवध्यते' इति प्रतिमारिर्लुम्पाकः, मुन्यरि:-कडकः, यद्यपि मुनिवैरिणो दिगम्बरादयो दशापि भवन्ति, तथापि | साध्वाभासं स्वकीयं खकीयं गुरुं साधुत्वेन प्रतिपन्नाः,कडुकस्तु नास्मपथमायान्ति मुनय इति नाममात्रेणापि तत्स्वीकारशून्य इति
कडक एव मुनिवैरित्वेन प्रसिद्धः, एवं प्रतिमावैरित्वमपि लुम्पाकमते रूढम् , अन्यथा सर्वेऽपि कुपाक्षिकाः प्रतिमावैरिण एव सन्ति, | तत्कथमिति चेच्छृणुत,तीर्थकृत्प्रवर्तितं तीर्थ परित्यज्य तीर्थाभिभूतये नवीनमार्गाविष्करणेन तीर्थकुद्वैरित्वे सिद्ध कथं तत्प्रतिमामंत सिद्ध्यतीति स्वयमेवालोच्यं, वंध्यो-लुंपाकमतानिर्गतो बीजाख्यनामा वेषधरस्तस्मात्प्रवृत्तस्य मतस्य लोके बीजामतीति रूढिः५ | 'पाशः पाशचन्द्रो नागपुरीयतपागणानिर्गत्य प्ररूपणया प्रायो लुम्पाकमतसदृशः१०,स च पुनः सम्प्रति वर्तमानो दशमोऽवगन्तव्यः, || संप्रतिशब्देनैतत्प्रकरणकाले दशानामपि विद्यमानत्वमसूचि, अत एव सूत्रोक्तानामपि जमाल्यादीनामग्रहणेऽपि नव्यामोहः, संप्रति तदीयसंतानस्य निस्सत्ताकीभूतत्वेनाकिञ्चित्करत्वादिति गाथार्थः।।८॥ अथ दशानामपि तीर्थात् पार्थक्ये स्वरूपमाहपदमिल्लुआण उदए तित्थाओ केवि निग्गया केनि। तत्तोवि केवि मुच्छिमकप्पा पावाण पावयरा ॥९॥
॥१९॥
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ॥२०॥
तीर्थादि निर्गतता तीर्थखरूपं
प्रथमानाम्-अनन्तानुबन्धिनां क्रोधादीनामुदये, तीर्थप्रवेषिणामुत्सूत्रभाषिणामनन्तानुबन्धिन एव क्रोधादय उदिता भवन्ति, अन्यथा चातीर्थ तीर्थतया तीर्थ चातीर्थतया वितथभणनासंभवाता, 'तीर्थात् ' श्रीसुधर्मखामिनोच्छिन्नसाध्वादिसमुदायात केचित्दिगम्बरपौर्णिमीयकौष्ट्रिकपाशचन्द्रनामानश्चत्वारोऽनन्तरं तीर्थान्निर्गताः, केचित्-स्तनिकसार्द्धपौर्णिमीयकागमिकलक्षणास्त्रयः 'तत्तो'त्ति तस्मान्निर्गतात् पौर्णिमीयकात् निर्गताः, केऽपि 'मूछिमकल्पाः' संमूछिमकल्पाः, संमूछिमद्वींद्रियादिजन्तुकल्पाः, न तीर्थात् न वा तीर्थनिर्गतात् , किंतु स्वत एवाकस्मिकनिमित्तका इत्यर्थः, ते के ?-लुम्पाककटुबन्ध्यनामानस्त्रयः, तत्र लुम्पाककटुको गृहस्थी, वन्ध्यस्तु लुम्पाकात् निर्गतः, एते दशापि 'पापानां पापात्मनां मिथ्यादृशां पापतराः-महामिथ्यात्विन इत्यर्थः,इति गाथार्थः।।९।। अथ तीर्थस्वरूपवति तीर्थे सिद्ध एव तीर्थबाह्याः कुपाक्षिका इति वक्तुं शक्यते,अतः प्रथमं तीर्थस्वरूपमाह
तित्थं चाउचण्णो संघो तकारओ अतित्थयरो। तेणं तं वुच्छिन्नं तित्थयराणण्णओ होइ ॥१०॥ तीर्थं तावच्चतुर्वर्णः सङ्घः-साधुसाध्वीश्रावकश्राविकालक्षणाश्चत्वारो वर्णा यत्रैवंविधः संघस्तीथं भण्यते; प्रथमगणधरो वा, | | यदुक्तं-"तीर्थ नद्यादेरिव संसारस्य तरणे सुखावतारो मार्गः, तच्च द्वेषा-द्रव्यतीर्थ भावतीथं च, द्रव्यतीर्थं तीर्थकृतां जन्मदीक्षाज्ञाननिर्वाणस्थानं,यदाह-"जम्मं दिक्खा णाणं तित्थयराणं महाणुभावाणं । जत्थ य किर निवाणं आगाद दंसणं होइ॥१॥"भावतीर्थ तु चतुर्वर्णः श्रमणसंघः प्रथमगणधरो वा,यदाह-"तित्थं भंते! तित्थं तित्थयरे तित्थं?,गोअमा! अरिहा ताव नियमा तित्थंकरे, तित्थं पुण चाउवण्णो समणसंघो,पढमगणहरे वा" इति योगशास्त्रद्वितीयप्रकाशवृत्ती, 'तत्कारक' तयवस्थापकस्तीर्थकरो,यतस्तीर्थंकरोतीति तीर्थकर इति शब्दव्युत्पत्त्यैव सिद्धस्तीर्थकरोऽर्हन्नेव, तेन कारणेन व्युच्छिन्नं तीर्थं तीर्थकरानन्यतो भवेत, नान्योऽनन्यस्तीर्थकराद
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ॥२१॥
तीर्थक तीर्थस्वरूप
नन्यस्तीर्थकरानन्या-तीर्थकर एव ततो भवेत् , व्युच्छिन्नं तीर्थ तीर्थकर एव व्यवस्थापयति, नान्य इति गाथार्थः ॥१०॥ अथ तीर्थकरोऽपि पूर्वभवायातो यः कश्चिजीवो भवति उत जीवविशेषो वेत्याहतित्थयरो पुण तित्थंकरआणाराहणेण पुत्वभवे। अजिअजिणनामजुओ उप्पज्जइ सोहिजाइसरो॥११॥
तीर्थकरः पुनस्तीर्थकराज्ञाराधनेन पूर्वभवेऽर्जितजिननामकर्मयुत उत्पद्यते, प्राग्भवे तीर्थकराराधनजन्यतीर्थकरनामसत्ताकस्ती. थंकरत्वेनोत्पद्यते, सोऽपि सावधिजातिस्मरः-जातिस्मरणावधिज्ञानयुतः, उक्तं च-"जाईसरोअभयवं अप्परिवडिएहिं तीहि णाणे|हिं"ति श्रीआ०नि०,एवंविधजीवविशेषस्तीर्थकरतयोत्पद्यते,न पुनर्यः कश्चिदितिगाथार्थः॥११॥ अथोक्तस्वरूपोऽपि जीवः किंपर्यायमापनस्तीर्थ प्रवर्त्तयतीत्याहसोऽवि अ केवलणाणी देवत्तं पाविऊण पुण्णजसो। पढमाए देसणाए ठविज तित्थंति तित्थयरो॥१२॥
सोऽपि-पूर्वभवार्जिततीर्थकरनामसत्ताकोऽपि च पुनः केवलज्ञानी सन्-उत्पन्नकेवलज्ञानः सन् देवत्वं प्राप्य-स्वयं देवस्वरूपयुक्तो, न पुनर्गुरुत्वं, तच्च परायत्तं, यतो गुरुत्वं गणधराणां देवायत्तं जंबूस्वाम्यादीनां च गुर्वायत्तमित्युभयथापि परायत्तमेव गुरुत्वम्,अत एव तीर्थकृतो हि चरणप्रतिपयवसरे 'करेमि सामाइओमित्याधुच्चरन्ति, शेषास्तु करेमि भंते ! सामाइअमित्यादि, सोपि किंलक्षणः! -पुण्ययशाः, त्रैलोक्यं व्याप्याद्वितीययशस्वीत्यर्थः, प्रथमायां देशनायां-केवलज्ञानोत्पत्यनन्तरं या प्रथमा देशना तस्यामेव तीर्थ
स्थापयति, यत्तु श्रीमहावीरस्य द्वितीयदेशनायां तीर्थव्यवस्थितिस्तदाश्चर्यमिति न दोष इति, अमुना प्रकारेण तीर्थकरा स्यादिति D|| गाथार्थः॥१२॥ अथ यदि केवलज्ञानी तर्हि जातिस्मरणादिना किं प्रयोजनमित्याह
HAPARISHAILAIMARATHIBILITAPURIHARILAL
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव
श्रावणपारंपये
चनपरीक्षा ॥२२॥
सुच्चा धम्मुवएसं नासुचाकेवलीवि दिजत्ति । धम्मुवएससावणं जिणस्सवि अणाइपरिवाडी ॥१॥ श्रुत्वेति पदैकदेशे पदसमुदायोपचारात् श्रुत्वाकेवली-तीर्थकरादिसमीपे धर्म श्रुत्वा यः केवली जातः स श्रुत्वाकेवली भण्यते, स धर्मोपदेशं दद्याद्, यदागमः-"सुच्चाणं भंते ! इत्यादि यावत् सेणं भंते ! केवली केवपिण्णत्तं धम्मं आघवेजा वा पण्णवेजा वापरूविजा वा?,हंता, गो०, पवाविज वा मुंडाविज वा?, तस्स णं भंते ! सीसावि पवावेजा वा मुंडावेजा वा?, हंता गो० पवाविज्ञ वा मुंडावेज वा, सेणं भंते ! सिज्झइ इत्यादि" श्री भगवती श०९ उ०३१ 'नाश्रुत्वाकेवल्यपि धर्ममश्रुत्वा यः केवली जातः|
स धर्मोपदेशं न ददातीत्यर्थः, यदागमः-"असुच्चा णं भंते ! इत्यादि यावत् केवलवरणाणदंसणे समुप्पजति, से णं भंते ! केवलिपMणत्तं धम्ममाघवेज वा पण्णवेज वा परूवेज वा?, गो०! णो इणढे समढे, नन्नत्थ एगणाएण वा एगवागरणेण वा, सेणं पवावेज
वा मुंडावेज वा?, णो इणढे समढे, उवएसं पुण करिजा, सेणं भंते ! सिज्झति जाव अंतं करेति" भगवती श०९-उ० ३१, एतद्देत्यैकदेशो यथा 'आघविज्जत्ति आग्राहयेत् शिष्यान् , अर्धापयेत वा प्रतिपादनतः पूजां प्रापयेत् , 'पण्णवेज'त्ति प्रज्ञापयेत् भेदभणनतो बोधयेद्वा 'परवेजति उपपत्तिकथनतः, 'नन्नत्थ एगनाएण वत्ति नेति योऽयं निषेधः सोऽन्यत्रैकज्ञातात, एकमुदाहरणं वर्जयित्वेत्यर्थः, तथाविधकल्पत्वादस्येति, 'एगवागरणेण वति एकव्याकरणादेकोत्तरादित्यर्थः, 'पवाविज्जत्ति प्रव्राजयेत् रजोहरणादिद्रव्यलिंगदानतः 'मुंडावेज'त्ति मुंडयेत् शिरोलोचनतः, 'उवएसं पुण करेज'त्ति अमुष्य पार्श्वे प्रव्रजेत्यादिकमुपदेशं कुर्यादित्यादि भ० श०९ ३०-३१। एवं केवल्यपि अश्रुतधर्मा धर्म न कथयति, अतः श्रमणश्रावणयोः परम्परानिमित्तं जातिस्मरणाद्युपयोगः,जातिसरणेन च प्राग्भवे श्रुतधर्मस्य स्मरणात् श्रावणमपि भव्यजनेभ्यो युक्तमेवेति दर्शयति-'धम्मुवएस'त्ति
PAILITA Railwa
minimIINDIA R ATPATRAIAHILAPARICA
|॥२२॥
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुत्वैव धर्मोपदेशः
श्रीप्रव
धर्मोपदेशे जिनस्थापि-तीर्थकृतोऽपि श्रवणमनादिपरिपाटी,जिनस्यापि धर्मश्रवणमनादिप्रवाहतः समागतम् ,अत एवान्येभ्यो भव्येभ्यः चनपरीक्षा श्रावयति जिनेन्द्र इति, एतेन 'सयंसंबुद्धाण मितिवचनात् श्रुतधर्मस्यानादितोऽच्छिन्नपरम्परागतत्वमेव स्यादित्येवं नियमो नास्तीति ॥२३॥INI पराशंकाऽपि व्युदस्ता, एतत्पदमिह जन्मनि परोपदेशनिरपेक्षत्वसूचक, प्राग्भवसंबन्धिनोऽच्छिन्नस्य श्रुतस्य विद्यमानत्वात् , तथा
प्रथमबोधिकालेऽपि तीर्थकुञ्जीवाः गुरूपदेशेन धर्मप्राप्तिभाजोऽपि सुखबोधिभाक्त्वात् स्वयंसंबुद्धा इत्युपर्यन्ते, यथा पच्यते ओदनः स्वयमेवेति वचनं, न पुनः प्राग्जन्मन्यपि सर्वथा परोपदेशाभाव एव,नयसारजन्मनि श्रीमहावीरजीवस्य गुरूपदेशेनैव बोधिलाभात, | यदागमः-"दाणन्न पंथणयणं अणुकंप गुरूण कहण सम्मत्तं । सोहम्मे उबवण्णो पलिआउ सुरो महिड्ढीउ ॥१॥त्ति श्रीआव० निकाननु श्रुतधर्मस्यानादिमत्वमवधिज्ञानेनापि संभवति किं जातिस्मरणेनेति चेत् , उच्यते, नरकादुत्पन्नस्य तीर्थकृतस्तथाविधावधिज्ञानानुभूतपदार्थाभावाद् अवधिज्ञानापेक्षया जातिस्मरणस्य भूयःकालगोचरत्वाच्च जातिसरणेनैव श्रुतधर्मस्याच्छिन्नपरम्परेति । अत एवागमोऽपि 'जाईसरो अ भवयं अप्परिवडिएहिं तीहिं णाणेहिन्ति प्रागुक्तः, एतच्चूर्णौ च जातिसरणमेव हेतः, तस्य बाल्यावस्थानुभूतवस्तुपरिज्ञानवजन्मान्तरानुभूतवस्तुपरिज्ञानरूपत्वाद् , यदुक्तम्-“बालकताणुस्सरणं तिवक्खओवसमभावजुत्तस्स ।। जह कस्सह बडढस्सवि जाइस्सरणं तहा कि न? ॥१॥ इति धर्मसंग्र० तवृत्तिर्यथा-कस्यापि पुंसो वृद्धस्यापि तीव्रक्षयोपशमयक्तस्य बाल्यावस्थायामपि यत्कृतं तस्यानुस्मरणं भवति, तथा जातिस्मरणमपि, यदुक्तम्-इह लोके जातिस्मरणमपि अनेकभवम्-अनेकभवविषयकमपि केषांचिदसमतामवितथार्थ दृश्यते इति धर्मसं०४६ पत्रे इति गाथार्थः॥१३॥ अथ धर्मस्य श्रवणश्रावणयोरनाद्यच्छिन्नपरम्परां दृष्टान्तैः समर्थयन् गाथामाह
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ॥२४॥
श्रुतस्य. नादितायां दृष्टान्ता
गन्भे जाया गम्भं धरिज ईत्थीवि नित्थिरूवधरी। जणणीखीरं जीए पीअं पाई व सा चेव ॥१४॥ स्त्री अपि गर्भे जाता गर्भ धरेत, या स्त्री गोत्पन्ना स्यात् सैव गर्भ धरति, पुनःशब्दोऽध्याहार्यः, तथा न पुनः स्त्रीवेषधरीस्वथाकारमात्रवती स्त्रीनेपथ्यधरी वा गर्भ धरेद् , यतः आकारवती असंझितिरश्यपि स्याद् , असंज्ञितिरश्वां केचिजीवाः स्त्रीचिह्वयुक्ताः | केचित्पुरुषचिह्वयुक्ताः केचिन्नपुंसकयुक्ताश्च स्युः, न च सा स्त्री गर्भ धरेत , तस्याः स्वयं गर्भानुत्पन्नत्वात् , तथा स्त्रीनेपथ्यधरी| नटरूपा काष्ठादिमयी पुत्तलिका वा स्यात् साऽपि न गर्भधरी, तस्या अपि अगर्भजत्वात् , तथा यया जननीक्षीरं-मातृदुग्धं पीतं सा |
चैव-सैव पाययेत् स्वापत्यं प्रति निजक्षीरं दुग्धं, तत्रान्वये मानुषी व्यतिरेके पक्षिणी दृष्टान्तो चोध्यः, दार्टीतिकयोजना त्वेवं-येन | गुरोः समीपे धर्मः श्रुतः स एवान्यान् श्रावयति, नान्य इतिगाथार्थः ॥१४॥ अथ दृष्टान्तेन कार्यकारणभावमपि दृढयति___ कज्ज कारणनिअयं न समत्था हत्थिणीवि गोपसवा । तमतित्थं तित्थयरा नन्नाउ महाणुभावावि ॥१५॥
कार्य कारणनियतं, प्रतिकार्यनियतान्येव कारणानि, न पुनर्यत्किंचित्कारणजातं यत्किचिदनियतं कार्य जनयति,जगद्व्यवस्था| विप्लवस्य प्रसह्य प्रसक्तेः,तत्र दृष्टांतमाह-न समर्था-न पद्वी हस्तिनी-करिणी गोप्रसवा,गां-धेनुं प्रसूते इति गोप्रसवा-धेनुजननी सात् ,तथा तीर्थ तीर्थकरादेव,नान्यस्मात् महानुभावादपि,अयं भावः-जगति यद्यत्कार्य तत् तत्कारणनियतं,न पुनरन्यस्मान्महतोऽपि विकल्पितकारणात्कार्य स्यात् ,तथा तीर्थ तीर्थकरादेव,न पुनर्महानुभावादपि इतरकेवलिनः सकाशात तीथं जायते इतिगाथार्थः॥१५॥ अथोक्तमर्थ सिद्धान्तसम्मत्या समर्थयितुं गाथायुग्ममाह| सिद्धंतोऽवि पमाणं तेसिं जेसिपि सूरिपरिवाडी । हुन पमाणं नियमा जं सोऽवि परंपरामूलो॥१६॥
॥२४॥
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
MPARAN
तीर्थस्य
श्रीप्रवचनपरीक्षा ॥२५॥
स्वरूप
जिनपूज्यताच
IIIIIIIIantaliDHNAADH
एवंविहसिद्धते खयभावे वट्टमाणओ तित्थं । न खओवसमे भावे तित्थंपि हविज जिणभणिकं ॥१७॥
येषां सिद्धान्तोऽपि प्रमाणं तेषां सूरिपरिपाटी-आचार्यपरम्परा नियमात् प्रमाणं भवेत् ,तत्र विशेषणद्वारा हेतुमाह-'जं सोवि'त्ति यद्-यसात् सोऽपि-सिद्धान्तोऽपि 'परम्परामूलः' परम्परा-आचार्यपरिपाटी मूलं यस्य स तथा, आत्मागमानन्तरागमपरम्परा|गमलक्षणानामागमानां मध्ये आद्ययोर्गणधरशिष्यान्तत्वात् संप्रति परम्परागमस्यैव विद्यमानत्वाद् , एवंविधसिद्धान्ते परम्परागमे 'क्षयभावे' 'क्षायिकभावे' वर्तमानात्पुरुषात् तीर्थ भवेत् केवलज्ञानवतस्तीर्थकरात्तीथं भवेत् , यदागमः-"खइअंमि वट्टमाणस्स | निग्गयं भगवओ जिणवरस्स। भावे खओवसमिए वट्टमाणेहिं तं गहिरं ॥१॥"ति श्री आ०नि०। नेति पुनरध्याहारात् , न पुनः क्षयोपशमभावे, वर्तमानादिति प्रागुक्तमत्रापि ग्राह्यं, तीथं भवेदिति जिनभणितं-तीर्थकरेणोक्तलक्षणे सिद्धान्ते निगदितम् ,एतेनासामिः सिद्धान्तमनुसृत्य तीर्थमुद्धृतमिति कुपाक्षिककदाशापि परास्ता,तेषां परम्पराया अभावात् सिद्धान्तस्यैवासंभवात् ,प्रामाण्य|संभवे च स्वमतोच्छेदापत्तेः, तत्र युक्तिरुक्ता वक्ष्यते चेति गाथार्थः॥१६-१७ ॥ अथासद्विकल्पितसाध्वादिसमुदायोऽपि तीर्थ भविष्यतीति कुपाक्षिककदाशावल्लीविनाशाय हिमानीकल्पामन्तयुक्तिं सूचयन्नेव तीर्थतीर्थकरयोरन्योऽन्यं संबन्धस्वरूपमाह
तित्थं खलु तित्थंकरनमंसिअं तेण तित्थकरपुजं । सक्काइदेवसक्खं तेणं सवेसिमवि पुजं ॥१८॥ खलुरवधारणे, तीर्थ तीर्थकरनमस्थितमेव तेन तीर्थकरपूज्यं, तच्च कथं नमस्यितं, 'नमो तित्थस्से' त्यादिवचनेन, शक्रादिदेवसमक्षं-देवेन्द्रादिसकलजनसमक्षमित्यर्थः, यदागमः-"तित्थपणामं काउं कहेइ साधारणेण सद्देण । सवेसिं सत्ताणं जोअणनीहारिणा भयवं ॥१॥" श्री आ०नि० येन कारणेन तीर्थकरपूज्यं तीर्थ तेन कारणेन सर्वेषामपि पूज्यं, पूज्यपूज्यत्वाद्, अत्र
IMARATHALINAINITIATI HODHRImmitualiBIHAmittimdimanRILLIANRAIL
MILAISHALIPHAPHIRAHARINITIOPHILIMIRITASAILI
AARIUM
AIMERIAN
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ॥२६॥
स्थिति-0 साचतता
यचता
तीर्थतीर्थकरयोरन्योऽन्यं यथाई नमस्करणीयनमस्कर्तृभावलक्षणः संबन्धोऽसूचि, तत्रान्तर्युक्तिस्त्वेवं-कुपाक्षिकविकल्पितः समुदायस्तीर्थकुन्नमस्करणीयो न स्यात् , तीर्थकृतो हि स्वहस्तस्थापितमेव तीर्थ नमस्कुर्वन्ति, नान्यत्, तच्च तीर्थ यावतीर्थस्थितिस्तावत्कालं तिष्ठत्येव, तयुच्छेदे पुनः तीर्थ तस्य तीर्थकृतो न स्यात् . किन्तु यः कश्चित् तीर्थ व्यवस्थापयति तत्तस्यैव संबन्धि, नमस्करणीयं च तस्यैव स्याद् , एवं च सति यदि कुपाक्षिकाणां समुदायस्तीथं तर्हि तत्तीर्थकराः शिवभूतिचन्द्रप्रभजिनदत्तादय एव सिद्ध्यन्ति, तदीयसमुदायानां शिवभूत्यादिमूलकत्वाद्, अच्छिन्नतीर्थानिर्गत्य स्वमतिविकल्पितप्ररूपणया तीर्थविलक्षणसमु|दायस्य करणात् तीर्थानभिमतत्त्वाच्चेति युक्तिः कुपाक्षिकाशावल्लीविनाशे हिमान्येवेति गाथार्थः॥१८॥अथ तीर्थकृत्प्रवर्तितमपि तीर्थ किमायत्तमित्याह। तं चिअ समणायत्तं पण्णत्तं जिणवरेण वीरेण | न विणा तित्थं निग्गंथेहित्ति पवयणवयणाओ ॥१९॥
चिअत्ति एवकारार्थे, तदेव यत् श्रीवीरेण स्थापितं तदेव श्रमणायत्तं जिनवरेण-श्रीवीरेण प्रज्ञप्त, चतुर्यु साध्वादिवर्णेषु प्रथमः साधुरित्यर्थः, तत्र हेतुमाह-'न विण'त्ति 'न विणा तित्थं निग्गंथेहिति प्रवचनवचनात् निर्ग्रन्थैविना-साधुभिर्विना तीर्थ | नस्याद् , यद्यपि चतुर्णां वर्णानामन्योऽन्यानुविद्धत्वादेकाकी वर्णः कोऽपि तीर्थ न स्याद् , एकस्याप्यभावेऽपि तीर्थव्यपदेशासंभवात् तथापि साधोमुख्यत्वादितिगाथार्थः ॥१९।। अथ साधुष्वपि सूरिर्मुख्यः, स च कीदृशः कथं च स्यादित्याह
तत्थवि राया सूरी सो सूरिपरंपराइ अहिसित्तो। सोहम्माओ जंबू जंबूओ पभव इचाइ ॥२०॥ तत्रापि साधुषु राजा सूरिः-आचार्यः, स च सूरिः सूरिपरम्परयाऽभिषिक्तः-आचार्यपरिपाट्यागतेनाचार्येण पदे स्थापितः स्यात् ,
amagamMERIA
|H२६॥
d
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव-CH
AHMINIMIRE
चनपरीक्षा ॥२७॥
MARATHI
MARATHI AMERICATIHARITHILIAPA
न पुनः स्वयमेव सूरिः स्यात् , यदागमः-"राया न होइ सयमेव धारंतो चामराडोवि"त्ति श्रीउपदे। सूरिपरम्परादृष्टान्तमाह- माशाखहला["सोहम्माउ"त्ति श्रीसुधर्मतो जम्बूः, श्रीसुधर्मस्वामिना निजपट्टे श्रीजम्बूस्वामी स्थापितः,जम्बूतः प्रभवः, श्रीजम्बूस्वामिनाऽपि दिविचारः | श्रीप्रभवः स्वपट्टे स्थापित इत्यादि यावत्सम्प्रति श्रीविजयदानसूरिस्थापिताः श्रीहीरविजयसूरयः, एवं परिपाट्या स्थापितः सूरिः। सूरिरुच्यते, न पुनर्लुम्पाकादिषु कुपाक्षिकेषु विकल्पिता अपीति गाथार्थः ॥२०॥ अथ सूरिसंततयोपि बढयो भवन्ति, तत्र | सर्वा अप्यच्छिन्नं तीर्थं न वेति शङ्कायां तीर्थव्यवस्थापनायां गतिमाह
सूरीण संतईओ साहाकुलसनिआउणेगविहा। तासुवि एगा तित्थं सेसा पुणऽणाइसंताओ॥२१॥ | सूरीणां शाखाकुलानि 'चत्तारि साहाउ चत्तारि कुलाई' इत्यागमवचनात् संज्ञा-नाम जाता यासां ताः शाखाकुलसंज्ञिताः अनेकविधाः-अनेकप्रकाराः संततयः संभवन्तीति गम्यं, तास्वप्येका संततिस्तीर्थ,श्रीसुधर्मवामितो दुष्प्रसहं यावदच्छिन्ना संततिरेकैव तीर्थ भवतीत्यर्थः, शेषाः पुनरनादिसान्ताः,तीर्थकरशिष्यादारभ्याच्छिन्नं प्रवृत्तिमत्वेनानादित्वं, विवक्षितं कालमधिकृत्य तथाविधाचारवतां समुदायस्यानादिसिद्धत्वं वा,सान्तत्वं च यावत्तीर्थवर्तित्वाभावात् ,अर्वागेव पर्यवसानादिति गाथार्थः॥२१॥अथ यत एवं तत आह-|
तं थेरावलिभणिअंसाहापमुहं तुसंपई सवं । नागिंदचंदनिबुइविजाहरएसु चंदकुलं ॥२२॥ यतः शेषाः संततयोऽनादिसांतास्तत एव स्थविरावलीभणितं-पर्युषणाकल्पस्थविरावल्यां भणितं 'शाखाप्रमुखं शाखाकुलादिकं | सर्व संप्रति नास्ति, तेषां च शाखादीनामनादित्वे सान्तत्वमेव सिद्धं, ननु 'नागभूतं सोमभूत'मित्यादिनाम्ना सादित्वे सिद्धे कथमनादित्वमितिचेद्, उच्यते, अत्राचारमधिकृत्यानादित्वमुक्तलक्षणमभ्युपगतं, तस्य च तीर्थकृच्छिष्यात्प्रवृत्तस्य नागकुलादावप्य
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव
S ANILIATTIAHIRAI
sillitua
(
शाखाकुला| दिविचार
चनपरीक्षा ॥२८॥
L
AIMAHARITRAIPA ammHINDI
HIRAINRITHIBIPIAHINIDAI
| विरहात्, किंखिदेकसंततिस्तीर्थमित्याह-'नागिंदे'त्यादि, नागेन्द्रचन्द्रनिर्वृतिविद्याधरकुलेषु यथा चन्द्रकुलं तीर्थत्वेनाभिमतं संप्रत्यपि प्रत्यक्षं, शेषाणां त्रयाणां मध्ये निर्वृतिकुलं तु तदानीमेव निवृतं, नागेन्द्रविद्याधरकुले अपि छिन्नप्राये एव,क्कचित्कश्चित्तत्कुलजः भूयमाणोऽपि चारित्रक्रियाया अभावात् केवललिंगधारित्वेनाकिंचित्कर एव, ये तु चन्द्रकुलादपि राकारक्तादयः पृथग्भूताश्चन्द्रकुलत्वमात्ममः ख्यापयन्ति तदयुक्तमेव, नवीनमार्गप्रकाशकत्वेनाभिनिवेशमार्गपतित्वात्तेषामितिगाथार्थः।।२२॥ अथ दृष्टांतमाह
जह मणुआणं एगा अणायणता य संतई लोए । सेसा अणाइसंता पच्चक्खं चेव दीसंति ॥२३॥ यथेत्युदाहरणोपन्यासे, यथा मनुजानामेका संततिरनाद्यनन्ता भवति-आद्यन्तरहितास्यात् , शेषाः संततयोऽनादिसान्ता:-आ|दिरहिता अपि सपर्यवसानाः, गर्भजानां हि संततिमपेक्ष्यानादित्वमेव स्याद् , एवं सत्यपि काश्चन संततयः सपर्यवसाना एव स्युः, एतच्च लोके प्रत्यक्षं दृश्यते, यथा कस्यचिद्देवदत्तस्य चतुर्णां पुत्राणामेकस्य संततिः प्रवर्द्धमाना दृश्यते, शेषाणां मध्ये कस्यचिदेकापत्यपर्यवसायिनी, कस्यचिद् द्विव्याद्यपत्यान्ताऽपि स्यादिति गाथार्थः॥२३॥ अथ स्थविरावल्यां याः शाखाः यानि च कुलानि तेषां परस्परमदृषकत्वेनाविवाद एवासीत् तत्कथमित्याह
दसविहसामायारीकरणे तह निचकिचकिरिआसु । सवेसि सामन्नं तेसिं तेणेव अविवाओ॥२४॥ दशविधसामाचारी "इच्छा मिच्छा तहकारो" इत्यादिरूपा तस्याः करणं तस्मिन् , तथा नित्यकृत्यानि-प्रतिक्रमणप्रतिलेखनादिसाध्वनुष्ठानरूपाणि तदुपायाः क्रियास्तासु,सर्वेषां शाखादीनां सामान्यं-समानता अवैषम्यमासीत् , तेनैव हेतुना तेषामविवाद:अविप्रतिपत्तिरिति ॥ अथ तेषामविप्रतिपचौ सांभोगिकत्वमेव कथं न स्यादित्याह
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
संभोगविचार:
श्रीप्रवचनपरीक्षा १विश्रामे ॥२९॥
बहुआयरिअपरंपरअंतरिआणं न होइ संभोगो। विणयाइअकम्मं पुण अण्णुण्णं होइ अविरुद्धं ॥२५॥
बह्वाचार्यपरम्परान्तरितानां-बहूनामाचार्याणां परम्परया अन्तरितानां-व्यवहितानामन्योऽन्यं संभोगो न भवति, अर्थादनन्तरितानां संभोगो भवत्येव, अयं भावः-एकमिन् गणे भूयांसोऽप्याचार्याः संभवन्ति, ते च परस्परं संभोगिन एव स्युः, यथा श्रीमहागिरिसुहस्तिनौ सांभोगिकी, एवं च कथंचिद्देशादिव्यवधानेन तत्तदपत्यानां भिन्नभिन्नाचार्यान्तरितानां संभोगो न भवति, निग्रहानुग्रहादावेकस्याधिकाराभावाद्, विनयादिकर्म-परस्परवन्दनासनदानादिकृत्यं अविरुद्धं भवति तथा करणे विरोधो न भवति, अन्नादिदाने तु जिनाज्ञाभङ्गः, अत एव विसंभोगिकानां श्राद्धकुलादिदर्शनमेव चागमे भणितमिति गाथार्थः।।२५॥ अथ संभोगादिखरूपे लौकिकदृष्टांतमाह--
लोए पुण संभोगो सहोअराणंपि एगआणाए। वावाराइरयाणं तवसलाहाइकंखाणं ॥२६॥ लोके पुनः 'संभोगो' नित्यं भोजनादिक्रियासु समतया सम्मत्या प्रवृत्तिः 'सहोदराणां' भ्रातृणामेकाज्ञया-एकस्य पित्रादेराज्ञया 'व्यापारादिरतानां तदुपदिष्टकार्यकारिणां 'तद्वशलाभाकाङ्क्षाणां पित्राद्यायत्तलामाद्यभिलाषुकाणां भवति, अयं भावः-यः कश्चित् पित्रादिः कुलादौ ज्येष्ठस्तदायत्तानां पुत्रादीनामेकस्मिन् गृहे निवासः, तत्र प्रवेशनिर्गमादिनिरन्तरभोजनादिविधिश्च परस्परं सापेक्षः,व्यापारादिविचारणापूर्वकलाभादिसमीहा चेत्यादि सर्वमपि सर्वसम्मतमेव दृश्यते, एवमेव विवक्षिताचार्यादेशायत्तानां बहूनामप्याचार्यादीनां संभोगो युज्यत इति गाथार्थः ॥२६॥ अथ विपरीतानां किं स्यादित्याहविवरीआ अण्णुण्णं जह अण्णो णाइसंभवो तेसिं। आयारो पुण एगो कुलवडिओ निचकिच्चेसु॥२७॥
ID ॥ २९॥
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवपनपरीक्षा १विश्रामे ॥३०॥
'विपरीता: पित्रादेः सकाशात्पृथग्भूताः पुत्रादयोऽन्योऽन्यं यथाऽन्यस्तेषां पित्रादीनां ज्ञातिसंभवः-स्वगोत्रीयो भवति तत्स-| दृशः पुत्रादिः, तस्यापि च पित्रादिस्तथैव, अयं भावः-यथा निजजातीयास्तद्गृहे प्रवेष्टुं तद्गृहसंबन्धि वस्तुजातं भोक्तुं दातुं| वा न समर्था भवन्ति, तथा पित्रादेः सकाशात्पृथग्भूताः पुत्रादयोऽपीति, आचारः पुनः-नित्यकृत्येषु 'कुलपतितः कुलक्रमायातः |एका, एवकारो गम्यः, एक एव, न तु मिन्नः, एवं जिनप्रवचनेऽपि भिन्नशाखादिपतितोऽपि न नित्यक्रियायां भेदभार नवा प्ररूपणामधिकृत्यापि तस्य भेद इति गाथार्थः ॥२७॥ अथ प्रकारांतरेण दृष्टान्तमाह
अहवेगे सहगारे साहपसाहाइसंभवाणंपि। पत्ताईणं वण्णायारासायाभिहाइ समं ॥२८॥ अथवैकस्मिन् सहकारे शाखाप्रशाखादिसंभवानामपि पत्रादीनां-पत्रपुष्पफलानां वर्णाकारास्वादाभिधानादि समं भवति, यथैकस्यां शाखायां पत्रपुष्पफलानां वर्ण आकारः आस्वादोभिधानं च यादृशं भवति तादृशमेवापरस्यामपि शाखायां पत्रादीनां स्यात्, न पुनर्मिनस्वभावः, एवं तीर्थेऽपि पृथक्शाखादिगतानां मुनिप्रभृतीनामेक एवाचारो, न भिन्न इति गाथार्थः॥२८॥ अथ तीर्थ कल्पद्रुमेणोपमयितुं गाथात्रिकमाह
मंजरि दुवालसंगी फलसरिसो सोहणो अ आयारो। महुररसासायसमं केवलणाणं मुणेअचं ॥३०॥ तित्थनमुक्कारसलिलसित्तं तित्थंकरेण तं पढमं । तप्फलसायभिलासी अण्णोऽवि तहेव सिंचिज्जा॥३१॥
सम्यक्त्वपृथ्वीपीठे तीर्थ कल्पद्रुमः, चः पुनरर्थे, शाखादिश्च सूरिप्रमुखाः श्रमणाः, श्रावकवर्गश्च पत्राणि, मञ्जरी तावत् द्वादशाकयादिः, शोभन आचारश्च फळसदृशः, मधुररसास्वादसमं केवलज्ञानं, शोभनाचारपरिपालनात् केवलावाप्तिः स्यात् , सच मधुर
॥३०॥
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीजनचनपरीक्षा १ विश्रामे
॥३१॥
| रसास्वादकल्प एव, तीर्थनमस्कारः 'नमो तित्थस्से 'त्यादिरूपो यस्तीर्थनमस्कारस्तद्रूपं यत्सलिलं तेन सिक्तं तत् तीर्थं प्रथमं तीर्थकरेण, यदागम:- "तित्थपणामं काउं कहेइ साहारणेण सद्देणं' ति" आ० नि० (१६६) तत्फलं - तीर्थफलं, तीर्थाराधनेन केवलज्ञानहेतुः सदाचारः परिपालितो भवतीतिकृत्वा सदाचार एव तत्फलं तस्यास्वादः केवलज्ञानं तस्थाभिलाषी अन्योऽपि तथैव सिश्चेत्-नमस्कारादि यावदाराधनविधिना सम्यगाराधयेदितिकल्पद्रुमेण सादृश्यं तीर्थस्येति गाथायार्थः ॥ २९-३०-३१ ।। अथ तीर्थस्योत्पत्तिः स्थितिश्च यथा भवति तथैव दर्शयितुं दृष्टान्तमाह
जह पढमं उपपत्ती मेहविसेसाउ कप्परुकुखस्स । बीअपरंपरसंठिइ बीउच्छेए पुणो मेहा ||३२|| तह तित्थं तित्थयरा पढमं उप्पज्जए न अण्णाओ । सूरिपरंपरसंठिह सूरिच्छेए पुणो अरहा ॥३३॥ यथा कल्पवृक्षस्य प्रथममुत्पत्तिर्मेघविशेषात् कल्पद्रुमहेतुभूतात् मेघात्, तस्थितिः पुनर्व जिपरम्परा, बीजपरम्परया भवतीतिकृत्वा, बीजोच्छेदे पुनर्मेघात् प्रागुक्तमेघविशेषादुत्पत्तिरिति दृष्टान्त इति गाथार्थः ||३२|| अथ दार्शन्तिकमाह - तथा तीर्थं तीर्थकरात् प्रथममुत्पद्यते, नान्यस्मादपि, तस्य स्थितिः सूरिपरम्परयैव, यदुक्तं - " कइआवि जिणवरिंदा पत्ता अयरामरं पहं दाउँ । आयरिएहिं पवयणं धारिअर संपयं सयलं ||१|| ति श्रीउप० (१२) यथा स्वयमतथाभूतेनापि बीज प्रेघकल्पेनार्हता श्रीधीरेण श्रीसुधर्मस्वामी सूरीकृतस्तेन च जम्बूस्वामी तेनापि श्रीप्रभव इत्यादिबीजपरम्परा ज्ञेया, तस्या उच्छेदे पुनस्तीर्थमर्हत एव, न पुनः केवलिनोऽप्यपरस्मात्, कल्पवृक्षस्यापि बीजोच्छेदे हि न यत्किञ्चिन्मेघात्, नवा महतोऽपि सहकार दिविजातीय वृक्षादिति दाष्टन्तिकयोजनेतिगाथार्थः ॥ ३३ ॥ अथैवं नियमः कथमित्याह -
तीर्थ कल्पः
तस्योत्प
श्यादि
॥ ३१ ॥
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा १ विश्रामे
॥ ३२ ॥
तिथं खलु तित्रा अणाइजगसंठिई न इहरावि । किं मच्छिआपसूआ हंसी एगावि केण सुआ? ॥३४॥ यद्यपि “तित्थं चाउवणो संघो" इत्यादिदशमगाथायां तीर्थंकरादेव तीर्थोत्पत्तिरिति दर्शितं तथापि जगत्स्थित्या द्रढयितुं द्विर्बद्धं सुबद्धं भवतीतिन्यायाच्चाह - 'तित्थं खल्वि' त्यादि, तीर्थं तीर्थकरादेवेत्यनादिजगत्संस्थितिः, शाश्वतीयं मर्यादेत्यर्थः, नापीतरथेति, दृष्टान्तमाह - " किं मच्छिअ'त्ति मक्षिकाप्रसूता एकापि हंसीः, अपिर्गम्यः, केनापि श्रुता १, अपितु नेति जगत्स्थितिः, यथा पक्षि| त्वेन साम्येऽपि हंस्या जननी मक्षिका न भवति, तथा तीर्थं तीर्थकराद्, अन्यसान्न भव तीतिगाथार्थः ॥ ३४ ॥ अथ सामान्यतोऽपि कार्यकारणनियममाह -
एवं जं जं कज्जं निअयं निअकारणेहिं जह जायं । तं तं तहेव जायइ अन्नह जगसंठिईलोवो ||३५||
' एवं ' प्रागुक्तयुक्त्या यद्यत्कार्यं निजकारणैर्नियतं तत्तत्कार्यं तथैव जायते, अन्यथा जगत्संस्थितिलोपः स्याद्, गोरिव वृक्षादेरपि | वृषभादीनामुत्पत्तिः प्रसज्येतेतिगाथार्थः ||३५|| अथ तीर्थस्य सकलजनप्रसिद्धं लक्षणमाह-
जम्हा कुवखपखो बीहेई जह निवाउ तेणगणो । तं खलु तित्थं तित्थंकरकरठविअं मुणेअवं ||३३|| यस्मात् 'कुपक्षपक्ष' उत्सूत्र भाषिसमुदायो बिभेति - मास्मान्निग्रहं कार्षीदित्येवंरूपेण नित्यं भीत एवास्ते, यथा नृपात् स्तेनगण:चौरसमूहः, तत्तीर्थं तीर्थङ्करकरस्थापितं ज्ञातव्यमितिगाथार्थः || ३६ || अथ दिगम्बरः प्रायस्तीर्थान्न विभेति तत्र हेतुमाहजं पुण पायं तित्था खमणो न बिहेइ तत्थ तित्थेण । परिचतो पढमदिणंमि सङ्घहा सङ्घसंबंधा ||३७|| यत्पुनः प्रायः क्षपणको दिगम्बरस्तीर्थान्न विभेति तत्र तीर्थेन प्रथमदिने-नवीनमार्गप्ररूपणावसरे प्रथम एव दिवसे तीर्थेन
तीर्थस्वरूमं
॥ ३२ ॥
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
पौर्णिमीयीकादयः
S
श्रीप्रबचनपरीक्षा १विश्रामे ॥३३॥
TAIRANIDIDATIARPATILIPINATHAHAPalkinanimali
परित्यक्तः, कुतः ?-'सर्वथा' सर्वप्रकारेण, सर्वसंबन्धाद् ,अयं भावः-अयं च तीर्थबाह्यः, अतो नालापाद्यपि विधेयमित्येवंरूपेण सर्वप्रकारेण सर्वसंबन्धात्परित्यक्तस्तेन स तीर्थान्न विमेति, 'नहि मृतः पुनम्रियते' इतिन्यायात् सर्वसंबन्धाभावे कुतो भयमिति बोध्यमितिगाथार्थः ॥३७॥ अथ शेषाणां दिगम्बरापेक्षया बैलक्षण्यं दर्शयबाहसेसा अकिंचिगणिआ पढमं तित्थेण कालबलजोगा। पच्छा पसइमुवगया जह वणलेसोवि सुप्पसरो॥३८॥
शेषाः-पौर्णिमीयकादयो नवापि तीर्थेन प्रथममुत्पत्तिसमये अकिश्चिद्गुणिताः, किमनेन वराकेण तीर्थस्य स्यादित्येवंरूपेणाकिञ्चित्तया चिन्तिताः, एवं चिन्तनं कुतः ?-'कालबलयोगाद्', अवश्यं भाविनी प्रवचनपीडेति हेतुना, कश्चित्कालस्तथा परिणतो यस्य बलयोगात्कुपाक्षिकेषूपेक्षैव जाता तीर्थस्येति,अथ साम्प्रतमपि दिगम्बरादिवत् कथं न क्रियते ?, तत्र हेतुमाह-पच्छे| त्यादि, पश्चाद् अनुक्रमेण प्रसृर्ति-प्रसारमुपगताः, तीर्थसमीपस्था एव वृद्धि प्राप्ता इत्यर्थः, तत्र दृष्टान्तमाह-'जह वणे'त्यादि, यथा 'व्रणलेशोऽपि' सूक्ष्मव्रणोऽपि सुप्रसरः-अतिप्रसरवान् भवति, अत एव सूक्ष्मोऽपि व्रणो न विश्वसनीयः, यदागमः-"अण थोवं वणथोवं अग्गीथोवं कसाय थोवं च । न हु मे वीससिअवं थेवंपिहु तं बहुं होइ।।शत्ति श्री आव०नि० (१२०) इति गाथार्थः। ॥३८॥ अथानन्तरं यदुक्तं 'जम्हा कुवक्खपक्खो' इत्यादि तत्समर्थनपुरस्सरं व्यक्त्या तीर्थ दर्शयति
ते पुण जम्हा निअमा ससंकिआ तंपि संपयं भरहे। तवगणतित्थं णेअंकणगं व परिक्खपञ्चक्वं ॥३९॥
ते पुनः-पौर्णिमीयकादयः सशङ्किताः-सभया भवन्ति यस्मात् 'तंपित्ति अपिरेवार्थे तदेव 'साम्प्रतं वर्तमानकाले 'तपागणतीर्थ' तपागण एव तीर्थ तपागणतीर्थ, 'भरते' इह भरतक्षेत्रे 'ज्ञेयं' बोध्यं, किंलक्षणं ? केन कमिव ?-सुवर्णमिव परीक्षा
TRADHARYANARAMATIPURPRINTRO
HAMARINEERIALLERAPITALMALAMITAINIKIMPRIMMITTI MAIm
UIDAISHIRAIP
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
तपोगणतीर्थता
श्रीप्रवचनपरीक्षा १ विश्रामे ॥३४॥
प्रत्यक्षं, शुद्धप्ररूपणाप्रवृत्यादिना इह भरतक्षेत्रेऽच्छिन्नपरंम्परागतमिदमेव दृश्यते, दुष्करक्रियाकारित्वे, तथाविधस्यापरस्यादृश्यमानत्वात् , तथा कुपाक्षिकपक्षोऽप्यस्मादेव बिभेति, यतः कुपाक्षिकसंसर्गोऽपि महापापहेतुः,आस्तामन्यत् , कुपाक्षिकनामाङ्कितो द्रष्टुमप्यकल्प्य इत्येवंरूपेण तपागणसाधव एव सदस्युपदिशन्ति, तथाविधसम्यक्त्वादिगुणालङ्कृतास्तदुपदेशश्रोतारोऽपि केचित् श्रावकास्तथा कुर्वन्त्यपि, अत एव श्रीपत्तने भ० समर्थेन लुम्पाका अपाङ्तेया एव कृता आसमिति सर्वजनप्रतीतमेव, न चैवं कश्चिदपरस्तथोपदेष्टा श्रूयते इत्येवं परीक्षया प्रत्यक्षम्-अध्यक्षमेवेदं तीर्थ, न चैतत् असामिरेवोच्यते, किन्तु श्रीहरिभद्रसूरिप्रभृतिवचोमि|रष्टमविश्रामप्रान्ते ग्रन्थसंमत्या व्यवस्थापयिष्यमाणत्वादिति बोध्यमिति गाथार्थः ॥३९॥ अथैवंविधे तीर्थे कुपाक्षिकाः कीदृक्चेष्टामाज इत्याह
एवं तित्थविआरे कसवट्टि परिखिअंमि तित्थंमि । ससमइविगप्पिअमए राएण दुरासया दसवि ॥४०॥ | ‘एवं प्रागुक्तप्रकारेण तीर्थविचारे 'कषपट्टे' तीर्थविचारलक्षणे कषपट्टे कनकमिव परीक्षिते तीर्थे दशापि कुपाक्षिकाः 'स्वस्वम| तिकल्पितमते' स्वस्खमत्या-निजनिजबुद्ध्या विकल्पितं यन्मतं पाक्षिकं तु पक्षस्यान्ते भवतीति पूर्णिमापाक्षिकं युक्तं तथा स्त्रियोऽपवित्राः
कथं तीर्थकृत्प्रतिमां पूजयन्तीति स्त्रीणां जिनपूजा न युक्ता मुखवस्त्रिकादिधरणे श्राद्धानां साधुसमतेति श्राद्धानां सामायिकादौ मुख| वस्त्रिका न युक्तेत्यादिकुविकल्पकल्पनलक्षणया विकल्पितं यन्मतं तत्र रागेण-अभिनिवेशनिबद्धस्नेहेनास्मदीयं मतमेव सर्वोऽपि जन
आश्रयतु नान्यदितिरूपेण 'दुराशयाः' दुष्टाध्यवसायिनः, स च दुष्टाध्वसायोऽनन्तरगाथायमेव वक्ष्यते इतिगाथार्थः ॥४१॥ अथ | तेषां दुराशयमाह
॥३४॥
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रववनपरीक्षा १ विश्रामे
॥ ३५ ॥
ते पइसमयं मुणिघायमहापावरुद्द परिणामा । णंतभव भोगकम्मा तित्थमतित्थंति महमोहा ॥ ४१ ॥ येन कारणेन ते कुपाक्षिका निजमतोदयमिच्छति तेन कारणेन 'प्रतिसमयं' समयं २ प्रति तचन्मतानां तिरस्कारकारिणस्तीर्थस्यो|च्छेदमेवेच्छन्ति, आत्मीयपक्षस्य पराभविष्णोरुच्छेदं सर्वोऽपि जनः समीहत एवेति जगत्स्थितिः, पराभविष्यतः कस्यचित् किंचित् स्यात्, | कुपाक्षिकाणां तु तथाविधप्राग्जन्मोपार्जिताशुभक्लिष्टकर्मपरिपाकजन्यतथाविधभवितव्यतावशेन तीर्थमेव पराभविष्णुतया संपन्न, तस्य चोच्छेदे समीहमाने भावतः साध्वादीनां विनाश एव समीहितः सोऽपि न कादाचित्कः, किंतु प्रतिसामयिकः, तेन | मुनिघातः, उपलक्षणात् साध्व्यादीनामपि तेन हेतुभूतेन यन्महत्पापं, यदुक्तं - "चेइयदवविणासे इसिघाए पवयणस्स उड्डाहे । संजइचउत्थभंगे मूलग्गी बोहिलाभस्स || १ |त्ति (४१५) तेन पापेन रुद्रः परिणामो येषां ते मुनिघातमहापापरुद्रपरिणामाः, पुनः कीदृशाः १ - 'महामोहा: ' महा - महान् अनन्तभवसंबन्धहेतुर्मोहो- मिथ्यात्वं एषां ते महामोहाः, तत् कथमित्युलेखमाह- 'तित्थमतित्थं' तीर्थ - साध्वादिसमुदायमतीर्थमिति, अतीर्थं च स्वस्वसमुदाय लक्षणं साध्वाभासादिरूपं तीर्थमिति मन्यमाना इति गम्यम्, अयं भावः - ते कुपाक्षिकास्तीर्थमतीर्थतयोपदिशन्ति, अतीर्थं च निजमतिविकल्पितं तीर्थतयेति महामोहविजृम्भितं, नातः परं पातकमिति बोध्यं तथाभूतास्ते कीदृशाः संपन्ना इत्याह- 'अनंते' त्यादि, अनन्तभवभोगकर्माणः - अनन्तैर्भवै भग्यानि कर्माणि येषां ते तथा, अनन्तसंसारभाज इत्यर्थः, उत्सूत्र भाषिणोऽनुपरताः मृताः सन्तो नियमादनन्तसंसारिण एव स्युः, यदुक्तं - " उस्सुत्तभासगाणं बोहीनासो अनंतसंसारो” ति, तथा 'कालमणंतं च सुए अद्धापरिअडओ अ देसूणो । आसायणबहुलाणं उक्कोसं अंतरं होई || १ || ति श्रीआ० नि० (८५३) अत्राशातनाबद्दल उत्सूत्रभाष्येव बोध्यः, प्रतिसमयं तीर्थघातपातकभाजनत्वाद्, अत एव घोरानुष्ठानं
| कुपाक्षिकाणामनन्तसंसारिता
।। ३५ ।।
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा १विश्रामे
कुपक्षोच्छेदोधर्मः
कुर्वन्नपि जमाल्यादिवत्प्रतिसमयमनन्तसंसारमेव निर्वयति, असंख्यातसमयात्मके तन्निजायुषा अन्तर्मुहूर्तेन वा प्रतिसमयमनन्तसंसारबद्धथभावेऽनन्तसंसारासंभवादितिगाथार्थः ॥४१॥ अथ तीर्थप्रद्वेषात् यथा कुपाक्षिका रुद्रपरिणामाः स्युः यथा कुपाक्षिक| प्रद्वेषात्तीर्थान्तर्वतिनो भवन्तोऽपि कथं न स्युरिति पराशङ्कोद्भावनामाहणणु तुम्हाणवि दोसो कुपक्खपक्खमि दीसई पयडो। तो भे रुद्दज्झाणं हाणि अण्णेसमाणाणं ॥४२॥
नन्विति परप्रश्ने, ननु भोः तीर्थपक्षपातिनः! युष्माकमपि, अपिशब्दाद् यथा तीर्थे द्वेषः कुपाक्षिकाणां तथा युष्माकमपि, कुपक्षपक्षे द्वेषो दृश्यते 'तो' तस्मात् यथा तीर्थोच्छेदमिच्छतां कुपाक्षिकाणां रुद्रध्यानं तथा भवतामपि हानिम्-अर्थात्कुपाक्षिकाणामन्वेषयतां-कुपाक्षिकोच्छेदमिच्छतां रौद्रध्यानं भवत्येव, विनाशाभिप्रायस्योभयत्रापि तौल्यादितिपराशङ्केति गाथार्थः ॥४२॥ अथ | पराशङ्कामेव पराकरोतिनेवं वोत्तुं जुत्तं जं सो तित्थस्स परमरोगुत्ति । तस्सवि हाणिविगप्पो जयऽधम्मो केरिसो धम्मो? ॥४३॥
'एवं' प्रागुक्तं 'ननु तुम्हाण'मित्यादि तद्वक्तुम् अपिमध्याहृत्य वक्तुमपि न युक्तं, यद्-यस्मात्कारणात् 'सः' कुपाक्षिकपक्ष| स्तीर्थस्य परमरोगः-उत्कृष्टातङ्क इव, यथोत्कृष्टरोगोऽसह्यवेदनया रुधिरमांसादिशोषणेन पुष्टमपि पुरुषं कृशीकरोति बलवन्तमपि दुर्बलं
तथा कुपाक्षिकपक्षोऽप्युत्सूत्रप्ररूपणरूपयाऽसह्यवेदनया तीर्थान्तर्गतश्रावकादिसमुदायमादाय तीर्थमेव कृशीकरोति, तच्चाध्यक्षसिद्ध| मेव, यतो यावन्तो वक्ष्यमाणाः कुपाक्षिकास्तैस्तीर्थसंवन्धिन एव श्रावकादीन् व्युद्ग्राह्य आस्तां तीर्थत्याजनं प्रत्युतानायलोकवत् | तीर्थप्रतिकूलवर्तिन एव विहिताः, 'तस्यापि' कुपक्षिकपक्षस्यापि तीर्थमहारोगस्य हानिविकल्पो यद्यधर्मस्तर्हि धर्मः कीदृशः स्यात् १,
॥३६
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
उच्छेदध्या
रविश्रा
॥३७॥
नास्मादन्यो धर्म इत्यर्थः,अनेन रौद्रध्यानं दूरे, प्रत्युत परधर्म एव तदीयमताहानिविकल्प इति दर्शितम् । अत एव "निव्वुइपहसासणयं जयइ सया सबभावदेसणयं । कुसमयमयनासणयं जिणिंदवरवीरसासणय" । (नन्दी-२२५) इत्यादिवचोभिः प्रवचनविषयकाऽऽशीरपीतिगाथार्थः ॥४३।। अथ तीर्थहानि कुपाक्षिकहानि चेच्छतोः परस्परं महदन्तरं, तदेव दृष्टान्तेनाह
किं धिज्जाइज्झाणं सरिसं हरिएसिजक्खझाणेण । असुई लित्तो पाओ चंदणलित्तेण किं सरिसो॥४४॥ 'घिग्जातिध्यान' ब्राह्मणकुमाराणां ध्यानं 'हरिकेशियक्षध्यानेन' हरिकेशिसाधोयावृत्त्यकरस्य तिन्दुकनाम्नो यक्षस्य ध्यानेन सदृशं | किं भवेद् !, अपितु न भवेत् , यतः कुमारध्यानं मुनिहननविषयं, यक्षस्य तु कुमारहननेऽपि मुनिरक्षणेन वैयावृत्यविषयकं, न पुनः रागद्वेषप्रभवं, यदागमः-"पुचि च इण्डिं च अणागयं च, मणप्पदोसो न मे अत्थि कोई। जक्खा हु वेआवडिअं करिति, तम्हा उ एए निहया कुमारा" ॥१॥ इतिश्री उ० (३९-५) वैयावृत्यं हि महानिर्जराहेतुरित्यग्रे वक्ष्यते, तसाभूननाभिप्रायसाम्येऽपि द्वयोर्ध्यानयोर्महदन्तरम् , एवं कुपाक्षिकाणां तीर्थोच्छेदविषयकध्यानमसाकं च तीर्थरोगकल्पस्य कुपाक्षिकपक्षस्योच्छेदविषयकमिति उच्छेदध्यानसाम्येऽपि एकस्य धर्मध्यानमपरस्य रौद्रध्यानमिति, तत्रापि दृष्टान्तमाह-'असुईलित्तो'त्ति अशुचिना-पुरीपादिद्रव्येण लिप्तः पादः किं चन्दमलिप्तेन पादेन समः स्याद् ?, अपितु न स्यात् , एवं लिप्तत्वेन साम्येऽपि अशुचिलिप्तः पादो जलेन धौत एव शृभानुष्ठानप्रवृत्तिहेतुः स्यात् , चन्दनलिप्तस्तु स्वत एव विशेषतः स्याबू, एवं तीर्थोच्छेदध्यानं पुरीषकल्पं कुपाक्षिकोच्छेदध्यानं च चन्दनकल्पम् , एवं विमलवाहनध्यानं विकल्पं सुमङ्गलसाधोश्च ध्यान चन्दनकल्पमित्यादि स्वयमेवालोच्यम् , एवं च ध्यानं जीवयोग्यतयैव समापतितं, यथा आहारविषयकध्यानसाम्येऽपि हंसस्य कमलपत्राण्येव संपन्नानि, काकादीनां तु विड्
રેણી
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
मानव
चनपरीक्षा १विश्रामे ॥३८॥
RAININES HAMALAMINATALATHALINITIN MILAIMAHA
CRIHAathaliHIHINDI
RAu 0P
मांसादीनि, तथा तीर्थकुपाक्षिकयोरपीतिगाथार्थः॥४४॥ अथोपसंहरन्नेव प्रथम तीर्थस्वरूपप्ररूपणे हेतुमाह
। तीर्थस्वरूपं - एवं तित्यसरूवं परूविअंतं पसंगओ पढमं । जं जउ भणिउं सका कुवक्खिआ वाहिरा समुहं॥४५॥
'तत् तस्मात्कारणात्प्रसङ्गतः "पढमिल्लुआण उदये" इत्यादिनवमगाथायां कुपाक्षिकाः केचित तीर्थानिर्गता इति तीर्थस्वरूप| निरूपणं प्रसङ्गत आगतमतः प्रथमम्-आदौ तीर्थस्वरूपं 'प्ररूपितं' निदर्शितं, यद्-यसात्कारणाद्यतस्तीर्थात् कुपाक्षिकाः 'खवणयेत्यादिगाथोद्दिष्टाः समुखं बाह्या भणितुं शक्या भवन्तीति, तीर्थस्वरूपापरिज्ञाने च कुपाक्षिकाणां बाह्यत्वं कुतो भण्यते इति प्रथम तीर्थखरूपनिरूपणं सप्रयोजनमितिगाथार्थः॥४५॥ अथ प्रकारान्तरेणापि तीर्थस्वरूपं निरूपयितुमुपक्रम्यतेइहमह कुपक्खपक्खं अन्भासवसेण मुणिअपरिचयती। तह तित्थासयणंपि अ कुजा विण्णुत्ति बुद्धीए॥४६॥
जुत्तिपयारं किंची दंसेमो जेण दीवरूवेण । तित्थातित्थसरूवं फुडं सिआ थूलमइणोऽवि ॥४७॥ तेणं कत्थवि अंसे पुणोवि भणणंपि दीसए इहयं । न य पुणरुत्तदोसो चिंतेअबो जमन्भासो॥४८॥
'इह' कुपक्षकौशिकसहस्रकिरणनाम्नि प्रकरणे 'अथे'तिपूर्वापेक्षया प्रकारान्तरद्योतने, कुपक्षपक्षमभ्यासवशेन-'पुनःपुनः कर| णमभ्यास' इति वचनात् पुनः पुनस्तत्स्वरूपश्रवणेन 'ज्ञात्वा' सम्यक् पर्यालोच्य 'परित्यजतु,' एकशः श्रवणेन सहसा तत्यागासंभवात् , संभवे वा कदाचित्तदभिमुखीभवनस्यापि संभवे अविमृश्य त्यक्तमिति पश्चात्तापस्यापि कस्यापि संभवो दुर्निवारोऽतः पुनः पुनःश्रवणेनाभ्यस्य त्यागे खमेऽपि प्रागुक्तदोषासंभवः, तथा तीर्थाश्रयणमपि चाभ्यासवशेन कृतं सत् सुरसमहेनापि ततश्चालयितुमशक्यम् , अतस्तत्राप्यभ्यासःश्रेयानेवेति तीर्थाश्रयणमप्यभ्यासवशेन विज्ञः कुर्यादितिबुद्ध्या हेतुभूतया युक्तिप्रकारं किञ्चिद्दर्श
HalRISHAIR REMAINSHAINISHARIRIPTIONalin
।।३
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
M
सूत्रपुस्त
कशरण
श्रीप्रवचनपरीक्षा १विश्रामे ॥३९॥
निरास:
| यामः, येन युक्तिप्रकारेण दीपरूपेण-प्रदीपकल्पेन तीर्थातीर्थस्वरूपं स्फुटं स्यात् ,कस्य?-आस्तां सूक्ष्मदृग् , स्थूलमतेरपि, तेन कारणेन कुत्रचिदंशे पुनरपि भणनमपि वारं वारं कथनमपि दृश्यते 'इह' अधिकारे अस्मिन् प्रकरणे वा,न पुनरुक्तदोषश्चिन्तनीयः,चोऽप्यर्थे, न चिन्तनीयोऽपि, भाषणं तु दूरे इत्यपिशब्दार्थः, एवं कुतो ?, यतः सोऽभ्यासः, स च पुनः पुनर्भणनेनैव स्यादितिगाथात्रयार्थः | ॥४६-४७-४८॥ त्रिभिर्विशेषकं । अथ प्रथमं कुपक्षमात्रखरूपमाह
प्रायं कुपक्खपक्खो उसुत्तसरणो हविज वयणेणं । सुत्तं पुत्थयसरणं नणु किंच परंपरासरणं ॥४९॥ | 'प्रायो' बाहुल्येन कुपक्षपक्षस्तु वचनेन वचोमात्रेण, नतु मनसाऽपि, सूत्रशरणो भवेत्, अस्माकं सूत्रमेव प्रमाणं, न वृत्त्यादिकमपीत्यादिवचोमात्रेण सूत्रशरण इत्यर्थः, तत्रैवं प्रष्टव्यं-ननु भोः सूत्रं पुस्तकशरणं किंवा परम्पराशरणमिति विकल्पद्वयी, तत्र पुस्तकमेव शरणम्-आश्रयो यस्य तत्पुस्तकशरणं, परम्परा-अच्छिन्नपुरुषप्रवाहः सैव शरणं यस्येति परम्पराशरणमिति, कुपाक्षिकाकूतमेव प्रश्नद्वारा विकल्पितमितिगाथार्थः ॥४९॥ अथ प्रथमविकल्पाकृतं दृषयितुमाह
पुत्थयसरणं सुत्तं फलवं न हु होइ केवलं किंतु । पुरिसायत्तं पुरिसो पयत्ततोऽवि विहिविण्णू ॥५०॥
केवलं पुस्तकशरणं सूत्रं फलवन भवेत् ,किंतु'-'पुरुषायत्तं' पुरुषपरतन्त्रं, पुरुषोऽपि न यःकश्चित् , किंतु,प्रयत्नवानपि विधिज्ञः, सूत्रस्य ग्रहणे दाने च विधि जानातीति विधिज्ञ इति गाथार्थः ॥५०॥ अथ विधिज्ञोऽपि कीदृक् स्यादित्याह
सोऽवि अ दायगगाहगभावापन्नोवि जुग्गयाजुत्तो। तेणं तिपईमित्ता दुवालसंगीइ रयणावि॥५१॥ 'सोऽपि च विधिज्ञोऽपि चदायकग्राहकभावापना,श्रुतज्ञानं हि द्वाभ्यामेव साध्यं,तत्रको दायकोऽपरो ग्राहकश्चेति, एवंरूपेण
A HITIRTHIPPIRITHILIPPIRATRAININAGARIAS
11.३९॥
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा १ विश्रामे
1180 11
स्वरूपमापन्नः पुरुषोऽपि ' योग्यतायुक्तः' दायकयोग्यतायुक्तो ददाति, ग्राहकयोग्यतायुक्तश्च गृह्णातीति, पुरुष इत्यत्रैकवचनं दायकेन युक्तो ग्राहको ग्राहकेण युक्तो दायको वेत्येवं विग्रहेण बोध्यम्, अत एव " पासगस्स नत्थि उवएसो "त्ति ( आचा. ८-८२) प्रवचनं, तस्य योग्यताया अभावाद्, अथोभयोर्योग्यतायां दृष्टान्तमाह- 'तेने 'त्यादि, तेन कारणेन येन योग्यतामा पन्नस्तेनैव त्रिपदीमात्रात् 'उ| पन्ने वा विगमेइ वा धुवेइ वे 'ति मातृकापदमात्रात् द्वादशाऽङ्ग्या रचना, तीर्थकृद्गणधरयोर्द्वयोरपि दायकग्राहकयोर्योग्यतामापन्नत्वाद्, | आस्तां द्वयोः, एकतरस्याप्यभावे त्रिपदी न फलवती, त्रिपदीदाने योग्यतामापन्नोऽपि भगवान् वीरः श्रीगौतमाद्येकादशगणभृदतिरिक्तेषु न द्वादशाङ्गीरचनाहेतुः, न च ग्राहकयोग्यतामापन्ना अपि गणभृतो भगवन्तमन्तरेण त्रिपद्यवाप्तावपि तथासामर्थ्य भाजः, अत एव 'संजोगसिद्धीइ फलं वयंति' (आव. १०२) प्रवचनवचनम्, अत एव च विद्यमानापि त्रिपदी नेदानीं फलवती, द्वयोरपि दायकग्राहकयोर्योग्यताया अभावात्, किंच - त्रिपदीदृष्टान्तेन केवलं सूत्रं न फलवदित्यपि कुपाक्षिकस्तिरस्करणीयः, केवलसूत्रवादी प्रवचने मिथ्या| दृगपि भणितः, यदागमः - " अपरिच्छिअसुअनिहसस्स केवलमभिन्नसुत्तचारिस्स । सन्बुजमेणवि कयं अण्णाणतवे बहुं पडइ ॥ १ ॥ (४१५) इति श्रीउपदेशमालायामिति गाथार्थः ॥ ५१ ॥ अथ योग्यतायामयोग्यतायां चोदाहरणमाह
वज्रंपि कज्जजणयं सक्कपयत्तेण जुग्गयाजुत्ते । आगासखंडकरणे असमत्थं सक्कबलमुत्तं ॥ ५२ ॥ वज्रमपि कार्यजनकं शक्रप्रयत्नेन योग्यतायुक्ते वस्तुनि स्यात्, आकाशखण्डकरणे शक्रेण निजबलमुक्तमप्यसमर्थम्, आकाशस्य | खण्डशो भवनायोग्यत्वाद्, एवं पुरुषायत्तमपि सूत्रं दायकग्राहक योग्यतायामेव फलवत्, नान्यथेति वज्रदृष्टान्त इति गाथार्थः ॥ ५२ ॥ | अथ पुनरपि सर्वप्रतीतं दृष्टान्तरान्तरमाह
सूत्र पुस्त
कशरणनिरासः
॥ ४० ॥
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
कुशलायतत्वेधेनुदृष्टान्तः
श्रीप्रव- घेणू वावि सदुद्धा दोहणकिरिआइकुसलमायत्ता। दुद्धपया विवरीआ विवरीअपया उदाहरणं ॥५३॥ चनपरीक्षा 'वा' अथवा 'धेनुरपि' गौरपि 'दोहनक्रियादिकुशलायसा' दोहनस्य क्रिया,आदिशब्दात पिण्डपयोदानसुस्थानरक्षणादिकं ग्राह्य, १विभामे|
तत्र कुशलो-निपुणः मकारोऽलाक्षणिकस्तस्यायत्ता-वशगा 'दुग्धप्रदा' दुग्धदायिनी स्याद्, विपरीता दोहनक्रियाद्यकुशलायत्ता ॥४१॥
'विपरीतप्रदा' दुग्धदानापेक्षया विपरीतं फलं प्रददातीत्यत्रोदाहरणमित्यक्षरार्थः।। भावार्थस्त्वयं-यस्तु पिण्डदानादिकुशलो दोहनक्रियादिकुशलश्च स गोः सकाशात् दुग्धमवामोति, तत्राकुशलश्च गोःशरीरे दुग्धमस्तीति सामान्येन दुग्धज्ञानवान् दुग्धावाप्तिमिच्छन् | यत्र काप्यङ्गे करस्पर्शनकरणेन लकुटादिना हननेन यत्र काप्यङ्गे अनादिना छिद्रकरणेन वा केवलं मूत्ररुधिरादिकमेवावामोति, सर्वथा क्रियारहितश्च गोघातपातकभाग् स्यात्, पिण्डादिदानक्रियायुक्तोऽपि दोहनादिक्रियाशून्यः स्वभावसिद्धच्छगणमूत्रादिलामभाग । अत्र सार्थवाहराज्ञोदृष्टान्तः प्रतीत एव, तथापि दिग्दर्शनं त्वेवमिह-कश्चित्सार्थवाहोऽनेकपण्यभृद् धेनुविरहिते द्वीपे | वाणिज्यनिमित्तं जिगमिषुः सधेनुकः समुद्रमतीर्य जिगमिषिते द्वीपे प्राप्तः, तत्र संतुष्टयर्थ राजे रूप्यकच्चोलके पायसं प्रक्षिप्य प्रत्यहं प्राभृतीकरोति, अस्मदीयदेशवृक्षरस इति राज्ञा पृष्टो भणति, एकदा च कृतकृत्यो राज्ञो मुत्कलवचनेच्छया राजानं भणितवान्-स्वदेशं राजाज्ञया जिगमिषुरित्युक्ते राजोवाच-पायसरसमस्मभ्यं को दास्यति , तदनु राज्ञोऽनुरोधेन तेन सा गौदत्ता, | उक्तं च-एतदीयो रसो मया दीयमान आसीदित्युस्वास सार्थवाहः स्वदेशं प्रस्थितः, राज्ञा च सा गौश्चित्रशालायामनेकविधखर्जूर
द्राक्षेक्षुरसादिखाद्यपानादिविधिना पोष्यमाणा गोमयमुत्रादिकरणावसरे यदा पुच्छमूर्चीकरोति तदानीं राजपुरुषाः रूप्यकचोलHUI कादिकं पात्रं विभ्रति, तदानीं वर्णास्वादादिना गोमयादेवैपरीत्यं दृष्ट्रा वञ्चितः खलु तेन पापात्मनाऽहमपीति रुष्टः सन् समुद्र
MULIHIPPINITIAHIPARINERMITPAHINITINATImental
T AITIHallllllamIIIIIIIIIIIIIIIIIIIITA JPURIHI TENSIPAHITIALISTIMAHARATTIMINISTRIHIPTIme
HILalitARIHARIDABILITICS
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रववनपरीक्षा १ विश्रामे
॥ ४२ ॥
मध्यात् पश्चादानायितः, सकोपं भणितो - भो ! मामपि त्वं वञ्चितवानित्यादि भणित्वा प्राक्तनव्यतिकरं प्रोक्तवान् तत् श्रुत्वा सार्थवाहेन भणितं भो राजन् ! नहि किमपि वस्तुजातं स्वरूपेण सदेव फलवद्भति, किं तु यथोचितक्रियादिमिरेव, क्रियाश्च सम्यगाम्नायगम्याः, आम्नायोऽपि तनिपुणपुरुषादेव लभ्यो, नान्यथेति भणित्वा तेषां शिक्षानिमित्तं स्वयमेव दोहनक्रियायां प्रवृत्तः, भणितवांश्च - अनेनैव विधिनाऽस्माद् वृक्षाद्रसो ग्राह्यो नान्यथेति, पश्चाद् यावत्पायसनिष्पत्तिस्तावत्सर्वमपि विहितवान्, तद्दृष्ट्वा च ते राजपुरुषास्तथैव कृतवन्तोऽवाप्तवन्तश्च समीहितं पायसमिति दृष्टान्तः । इति गाथार्थः ॥ ५३ ॥ अथोक्तं दृष्टान्तं दाष्टन्तिकेन योजयितुमाह
घेणू सुत्तं : वच्छा निजुत्ती वित्तिपमुह अणुजोगी । दोहणकिरिआकुसलो उवहाणं पिंडपदाणं ॥ ५४॥
सूत्रं तावद्धेनुः, तस्य निर्युक्तिर्वत्सा, यथा वत्सा दुग्धदानाभिमुखां गां करोति तथाऽर्थदानाभिमुखं सूत्रं निर्युक्तिः करोति, तत्र | दोहनक्रियाकुशलः वृत्तिप्रमुखानुयोगी, तत्रानुयोग :- सूत्रेण सहार्थस्यानुकूलयोजनालक्षणः स विद्यते यस्य सोऽनुयोगी, वृत्तिप्र| मुखैः - वृत्तिभाष्य चूर्णिप्रभृतिभिरनुयोगी, वृष्यादिना गुरुसमीपेऽधिगतसम्यगाम्नाय इत्यर्थः, यदागमः - "सुत्तत्थो खलु पढमो बीओ निज्जुत्तिमीसिओ भणिओ । तइओ अ निरवसेसो एस विही होइ अणुओगे ॥ १ ॥ त्ति" भग० श२५ उ२ (९४५) तत्रोपधानं श्रुताराधनतपोविशेषः तत्पिण्डपयोदानं, गौरपि पिण्डपयोदानादिना प्रगुणीकृतैव दुग्धदात्रीति गोपालस्यापि प्रतीतं, न पुनरचारिताऽ-पीति, एतेन ये केचिद्योगोपधानादिकमन्तरेणापि पठनपाठनादिकं कुर्वन्ति ते तृणादिदानाभावेन दृश्यमानशरीरशेषमात्रां गां दुह| न्तीति बोध्या इत्यपि ज्ञापितमिति दान्तिकयोजनेति गाथार्थः ॥ ५४ ॥ अथोक्तं सूत्रं कोपलभ्यते इति दर्शयति
कुशलाय
तस्वेधेनुदृष्टान्तः
॥ ४२ ॥
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रकचनपरीक्षा १विश्रामे ॥४३॥
परम्पराशरणतातीर्थस्य
JAmandarmanandHARASHTRANntalianHRISTIANE
AIHARIHASHMIRIN HINTAMANISAPAARAMATAPanama malPAL
एवं फलवं सुत्तं तित्थयरपवहिअंमि तित्थंमि। तित्थं पुण अच्छिन्नं वीरस्स य जाव दुप्पसहो॥५५॥
'एवम्' उक्तदृष्टान्तेन तीर्थसूत्रं फलवद् , दृश्यते इति गम्यं, तत्रोक्तसामग्र्या विद्यमानत्वात् , तीर्थ च कियत्कालं भवतीत्याह-तीर्थ पुनरच्छिन्नं यावदुष्प्रसभसूरिस्तावदनवरतं वर्तते, कस्य !-वीरस्य, यदागमः-"जंबूदीवे णं भंते! दीवे भारहे वासे, इमीसे ओसप्पिणीए देवाणुप्पिआणं केवइयं कालं तित्थं अणुसजिस्सइ ?, गोअमा! जंबुदीवे दीवे भारहे वासे इमीसे ओसप्पिणीए मम इक्वीसं वाससहस्साई तित्थं अणुसजिस्सई"त्ति श्रीभग० श० २० उ०८ (सू. ६८०) इति गाथार्थः॥५५।। अथ परम्पराशरणं सूत्रमिति द्वितीयं विकल्पं सम्यगितिकृत्वा समर्थयन्नाह
तेण परंपरसरणं सुत्तं तित्थस्स सम्मयं णेअंसेसा मयगोपासे भमंति पयपाणआसाए॥५६॥ 'तेन' प्रागुक्तयुक्तिप्रकारेण परम्पराशरणं सूत्रं भवति, परम्परा च तीर्थ, तच्च पुरुषपरिपाट्याच्छिन्नमितिकृत्वा पुस्तकशरणं न भवति, पुस्तकलिखनकालात् पूर्व सूत्रस्याभावापया लिखनमप्युच्छिन्नसंकथं कथं पुस्तकशरणता सूत्रस्येति कुपाक्षिकाणामनिष्टं, यतः परम्पराशरणं तत एव सम्प्रत्यागमः परम्पराविशिष्टस्तृतीय एव, यदागमः-"आगमे तिविहे पं०२०-अत्तागमे अणंतरागमे परंपरागमे"त्ति भी अनु० (स. १४४ व. २१९) तत्राद्यौ गणधरशिष्यान्तौ, तृतीयस्तु तीर्थपर्यावसायीति, तदेव सूत्रं तीर्थसम्मतं ज्ञेयं, शेषाः-तीर्थवाद्या वक्ष्यमाणाः कुपाक्षिकाः पयःपानाशया मृतगोः पार्श्वे भ्रमन्ति, उक्तलक्षणयोग्यताया अभावाद्, आस्तां पयःपानाशापूर्तिः दरे,लोकनिंदास्पदमेव भवन्तीतिगाथार्थः॥५६॥ अथ वक्ष्यमाणयुक्त्या कुपाक्षिकाभ्युपगतं सूत्रमेव न भवति, किंतु स्वाभास एव, सच तन्मूलस्याभासत्वे सति सिक्ष्यतीति तन्मूलस्याभासत्वराह
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
परेषां
श्रीप्रवचनपरीक्षा १विधामे ॥४४॥
तीर्थाभासता
UPatnaIDISHMAHINID
| छिन्नुण्भाविअतित्था तित्थाभासाठवणमइनिपुणा। पासंता पासंता पासेअवा पयत्तेणं ॥५॥
छि-त्रुटितमितिबुद्धिपूर्वकमुद्भाचितं-प्रादुष्कृतं तीर्थ यैस्ते छिमोद्भाविततीर्थाः,नच दिगम्बरस्य छिन्नत्वबुद्धिर्नासीदिति शङ्कनी-- |यं,गुरुणोक्तं-सम्प्रति जिनकल्पो व्युच्छिन्ना,तत् श्रुत्वा मयि विद्यमाने कथं व्युच्छिनोभण्यते इति भणित्वा निर्गतः, अहं व्युच्छिन्नमपि| |जिनकल्पं प्रकटीकरोमीतिबुझ्या जिनकल्पात्मकमेव तीर्थ विकल्पितमिति शिवभूतेरपि तथास्वभावानपायात्, किंलक्षणास्ते ?'तीर्थाभासस्थापनमतिनिपुणाः' तीर्थाभासस्थापने या मतिस्तया निपुणाः, असतोऽपि वस्तुनः सद्भूतवस्तुसमतावुद्धिजननसामर्थ्य | निपुणत्वमन्तरेण न भवतीति,यदुक्तं-"यथास्थितं वस्तु दिशन्नधीशन तादृशं कौशलमाश्रितोऽसि। तुरङ्गशृङ्गाण्युपपादयद्भयो, नमः |परेभ्यो नय(नव)पण्डितेभ्यः॥१॥ इति द्वात्रिंशिकायां । नचैतद्वर्णन लाक्षणिकमिति वाच्यम्,अत्रापि तथैवाभ्युपगमात्,ते च के?-पाशा|न्ता:-दिगम्बरादिपाशपर्यन्ताः,प्रतिविश्रामं व्यक्त्या वक्ष्यमाणाः, किंलक्षणाः-'प्रास्वन्तः प्रकर्षणामूना-प्राणानां प्रकृते ज्ञानादिभाव
प्राणानामन्तो-विनाशो येषां ते तथा, उन्मार्गदेशनादिना लिष्टकर्मोपार्जनेनानन्तकाललभ्यबोधेः संभवात् , यद्वा प्रकर्षणासूना| भावप्राणानां तदुपदेशवर्तिनां तदनुकूलप्रवृत्तिमतां वा अन्तो येभ्यस्ते वथा, अन्येषामपि दुर्लभबोधिहेतवः, स्वयं नष्टाः परान्ना| शयन्तीत्यर्थः, अत एव किंलक्षणाः?-प्रयत्नेन दृश्याः- दर्शनीयाः, चर्चादिमहत्प्रयोजनविशेषे तैः सह वचनप्रवृत्तिः कर्त्तव्या, नान्यथा, प्रवचने 'न हुलब्भा तारिसा द?'मित्यादिना तद्दर्शनस्य पातकहेतुत्वेन भणितत्वात , तच्च प्राग्दर्शितमिति गाथार्थः | ॥५७॥ अथ पुनरपि युक्तिदायहेतवे त्रासङ्गिकमाह
तेसुवि पुण्णिमपमुहा पुत्थयसरणा परंपरासुन्ना । साहारणं सरूवं तेसिं पासंगिअंभणिमो ॥५॥
INUTE
MIRMIREMIUMMARRIVARI
॥४४॥
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
LIN
श्रीप्रवचनपरीक्षा १विश्रामे ॥४५॥
पुस्तकशरणानां सौधर्मानपत्यता
PERHI
'तेष्वपि' दिगम्बरादिष्वपि पूर्णिमाप्रमुखाः 'पुस्तकशरणा' पुस्तकमेव शरणं येषां ते तथा, परम्पराशून्याः, किमसाक परम्परया प्रयोजनं ?, पुस्तकलिखितसिद्धान्तं शरणीकृत्य प्रवद्महे इत्यसमीक्ष्यभाषिणः,तेषां प्रासङ्गिक साधारणस्वरूपं भणाम इति | C गाथार्थः ॥५८॥ अथ ते तीर्थमध्यवर्तिनो न भवन्तीत्याह
सोहम्मावच्चिजा अच्छिन्ना जाव दुप्पसहसूरी।तेहितो ते भिन्ना जं ते पुत्थाउ नो जाया ॥५९॥ सौधर्मापत्यान्यच्छिन्नानि यावदुष्प्रसभमूरिः,व्युच्छिन्ने च तीर्थे तीर्थकरमन्तरेण केवलिनाऽपि तीर्थ प्रकटीकर्तुमशक्यमिति प्राक् | अपश्चितं, पूर्णिमादयस्तु श्रीसुधर्मापत्येभ्यो भिन्ना एव, तत्र हेतुमाह-'जं ते'त्ति यमात् ते श्रीसुधर्मापत्यानि न पुस्तकाजाताः, यो यथोत्पद्यते तज्जातीयस्तेनैव विधिना, यथा गर्भजाद्गर्भजोत्पत्तिन पुनः संमृच्छिमादपि, यातु गर्भजात् संमूछिमोत्पत्तिः सा च न तदपत्यव्यवहारहेतुः, अपत्योत्पत्तिप्रकाराद्भिन्नप्रकारेणैवोत्पत्तेः, न हि मातृशरीरोत्पन्नाऽपि षट्पदी भगिनीव्यवहारविषयः, भगिन्युत्पत्तिप्रकारागिन्नप्रकारेणैवोत्पत्तेः, एवं पूर्णिमादिष्वपि योज्यं, तदेवं तीर्थे समुत्पन्ना अपि पौर्णिमीयकादयो न साधुवत्समुत्पन्नाः, किंतु पुस्तकमूलकत्वेन मिन्नप्रकारेणोत्पन्नाः, यथा मातुः शरीरे पट्पदीति गाथार्थः ॥५९॥ अथ पुस्तकशरणानां यन्न संभवति तद्दर्शनाय गाथाद्वयेन दिशमाहपंच परमेट्टि दसविह सामायारी अ पंच ववहारा । वायणजुग्गाजुग्गा जुग्गाणवि वायणमि विही ॥३०॥
छेओवट्ठावणिअप्पमुहुचाराइ णाणमाईणं । आराहणाइविहओ पुत्थयदिट्ठीण नहु हुंति ॥६१॥ पुस्तकवादिनां पञ्च परमेष्ठिनस्तीर्थामिमता न संभवन्ति, तन्मते चाहंदादीनां भिन्नत्वादिति, 'पंच खलु तित्थयर'मित्यादि
॥४५॥
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
दिनां
श्रीप्रवचनपरीक्षा १विश्रामे ॥४६॥
गाथासु वक्ष्यते, तथा 'दशविधसामाचारी' 'इच्छामिन्छे त्यादिदशप्रकारा गुरुशिष्यसंवन्धे सत्येव संभवति,तथा पञ्च व्यवहाराः- | पुस्तकवाआगमश्रुताज्ञाधारणाजीतलक्षणा न संभवन्ति, तत्रापि श्रुतजीतौ केवलगुर्वायत्तावेव, कथं पुस्तकायत्ताविति, तथाऽयं वाचनायोग्योऽयं च नेति वाचनायोग्यायोग्यविचारो न संभवति, पुस्तकस्य तत्रासामर्थ्यात् , न हि पुस्तकं योग्यमयोग्यं च विवेचयितुं
सामाचा
योधभाव: शक्नोति, तथा वाचनायां विधिः-उद्देशसमुद्देशादिलक्षणो गुरुक्रमायातो न पुस्तकसाध्यः,तथा छेदोपस्थापनीयं चारित्रं गुरुमन्तरेण न संभवत्येव, गुरुणैव सामायिकोच्छेदपूर्वकं तस्यारोप्यमाणत्वाद् , आदिशब्दात् सामायिकादीनामपि यथासंभवमायोज्यं, तथा ज्ञानादीनामाराधनविधयोऽपि योगाद्यनुष्ठानपूर्वकमध्ययनाध्यापनादिलक्षणाः पुस्तकदृष्टीनां 'न हु'नैव, संभवन्तीति क्रिया ।। सर्वत्रापि संबन्धनीया, विस्तरजिज्ञासुना तु मत्कृतपर्युषणादशशतकटीकाऽवलोकनीयेति गाथायुग्मार्थः ॥६०-६१॥ अथ | पुस्तकवादिनो यदेव पुस्तके लिखितं तदेव प्रमाणं, न पुनः परम्परायातमपीति वदन्ति, तदसम्यक् , यतः क्वापि पुस्तकेऽपीत्थं लिखितं नास्ति यत्पुस्तकलिखितादन्यदसम्यग् , यद्वा पुस्तकं दृष्ट्वा ये धर्म प्ररूपयिष्यंति ते सम्यक्तयाऽवगन्तव्या इत्यपि क्वापि | पुस्तके लिखितं, यद्वोच्छिन्नं तीर्थममुकादाचार्यात् प्रकटीभविष्यतीत्यपि क्वापि नास्ति, कथमेते धाष्टर्थमवलम्ब्य पुस्तकं शरणं | प्रपद्यन्ते ?, एवं 'पिता मे कुमारब्रह्मचारी'ति न्यायमापन्नानामध्यक्षसिद्धमेव मृषाभाषित्वं, यतो वयं पुस्तकलिखितप्रमाणवादिन | इत्येवं वाचाटा अपि पुस्तकालिखितमप्यनन्तरोक्तं स्वीकुर्वन्ति, परिहरन्ति च पुस्तकलिखितमपि दशविधसामाचारीपञ्चव्यवहारा| दिकमच्छिन्नतीर्थ दुष्प्रसभं यावदित्यादि च ॥ एवं सत्यपि पुस्तकवादित्वे लौकिकदृष्टान्तमाहववहारिअकुलवडिओ आयारोघरउवक्खरोसयलो। किं लेक्खगंमि लिहिओ ताकह सूरीण कुलवडिओ॥३२॥
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवबनपरीक्षा १विश्रामे ॥४७॥
कुलाचारो
लिखितः | सिद्धान्त
MINSummHRISonam
__ व्यावहारिककुलपतितो-व्यावहारिककुलक्रमायातः, उपलक्षणात् राजकुलक्रमायातोऽपि ग्राह्यः, आचार:-प्रवृत्तिनिवृत्तिरूपः गृहोपस्करः-स्त्रीप्रमुखाणां नानाभरणवस्त्रादीनि शयनासनभोजनभाजनादीनि च यावत् स्त्रीपुत्रपुच्यादयश्च गोमहिष्यादयश्च सक| लोऽपि किं लेख्यके लिखितो लभ्यते ?, अपितु न लभ्यते, तर्हि सूरिकुलपतित आचारः कथं पुस्तके लिखितः संभवेत् ?, न च राजकुले लेख्यकं न संभवतीति शङ्कनीयमिष्टापत्तेः, नहि राजकुलाचारादि लिखितानुसारेणैव प्रवर्तते, किं तु परम्परायातमेव, एवं प्रवचनेऽपि बोध्यं, यत्तु किश्चिल्लिखितं दृश्यते तदपि परम्परागताचारस्यैकदेशो बोध्यः, तेन केवललिखनानुसारेण प्रवृत्तिभाषणमभाषणमेव, एवं सत्यपि यः कश्चिदिभ्यपुत्रो लेख्यकं दृष्ट्वा यदेव लेख्यके लिखितं तदेव खकीयं, शेषं तु नात्मीयमिति बुद्ध्या गृहान्निष्काश्य परित्यजन् केन कीदृशो भण्यते !, तथा पुस्तकवादिनोऽपि केवलसूत्रवादिनोवा बोध्या इति गाथार्थः॥६॥ अथ सिद्धान्तवादिनमात्मानं ख्यापयन् महामृषाभाष्येवेति ज्ञापनाय प्रथमं सिद्धान्तस्वरूपमाहअत्तागमपासाओ सुणिओ बीओ अणंतरागमओ। तत्तो सवणपरंपरसमागओ तइअ आगमओ॥३३॥
आत्मागमपार्थात् 'तात्स्थ्यात् तद्व्यपदेश' इति न्यायादात्मागमवतः सकाशात् श्रुतो द्वितीयोऽनन्तरागमो भवति, 'ततो' द्वितीयागमपार्थात् श्रवणपरम्परासमागतस्कृतीय आगमकः, परम्परागमक इत्यर्थः, स च द्वितीयागमसकाशात् श्रवणसमुत्थोऽपि
पुरुषपारम्पर्येण तीर्थपर्यवसायीति सिद्धान्तक्रमः, न पुनः प्रथमाभावे द्वितीयो द्वितीयाभावे च तृतीयो भवतीति गाथार्थः॥६३॥ | अवं क्रमसिद्धे सिद्धान्ते सिद्धान्तवादी कथं प्रश्नविषयीकार्य इति दर्शयतिसूरिपरंपररहिओ पुत्थयलिहिओ अ जो उ सिद्धंतो। तिण्ह खलु आगमाणं केरिसओ केण नामेणं ॥४॥
paingienimsANIMALINA RANIHAHIMANIPommu
n
॥४७॥
E
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
अव्यक्तमिन द्धान्तता
श्रीप्रवचनपरीक्षा १विश्रामे ॥४८॥
SONUMIDIPTIMINAThIRAHI
सूरिपरम्परारहितः पुस्तकलिखितश्च सिद्धान्तः त्रयाणामागमानां केन नाम्ना कीदृशः१, किमात्मागम उतानन्तरागमः पर|म्परागमो वेति परस्योदीरणेति गाथार्थः ॥६४॥ अथैवं पृष्टः परः कीदृग् स्यादित्याह
एवं खलु पुच्छिओ सो वेसातणउच्च जणयममुणंतो। कोवि अहोहि अवत्तं संणेई एलम्उच्च ॥६५॥ एवमनन्तरोक्तप्रकारेण, खलुरवधारणे, पृष्टः सन् स कुपाक्षिको जनकमजानन् 'वेश्यातनुज इव' पण्याङ्गनापुत्रवत् कोऽपि च | 'होही ति भविष्यतीत्यव्यक्तं सिद्धान्तं संज्ञयति, किंवद् ?-एडमूकवद्, अयं भावः- यथा एडमूकः केनचित् कथञ्चित् संज्ञाविशेषेण पृष्टः सन् वक्तुमशक्तः सन् करादिना संज्ञां करोति, परं तथा संज्ञां करोति यथाऽन्येषां सम्यग्वस्तुपरिज्ञानं भवति, अयं तु सिद्धान्तमव्यक्तमेव संज्ञयति, यथा वेश्यापुत्रो जनकं ब्रुवाणो हि कोऽपीत्यव्यक्त भाषते, दृष्टान्तद्वयेन एडमूकवेश्यातनूजकल्पः कुपाक्षिकः सिद्धान्तवादी प्रदर्शितः, आस्तां कुपाक्षिकस्तथा आचारहीनोऽपि ब्रुवाणस्तथैव भवति, यदागमः-"दुवसुसुणी अणाणाए तुच्छए गिलायइ वत्तए"त्ति श्रीआचारांगे लोकवि० (उ०६ सू-१०१) एतट्टीकादेशो यथा-क्वचित्संशीतिविषये केनचित्पृष्टो|ऽपरिज्ञानात् ग्लायति वक्तुं, ज्ञानसमन्वितो वा चारित्ररिक्तः पूजासत्कारभयान् शुद्धमार्गप्ररूपणावसरे ग्लायति यथावस्थितं प्रज्ञापयितु"मित्यादि आ०, इति गाथार्थः॥६५॥ अथैवमागममव्यक्तं ब्रुवाणस्य किं स्यादित्याहजह आगमो अवत्तो विगप्पिअत्थो तहेव तम्मूलं । तित्थयरोवि अवत्तो तं तयवच्चाइ अवत्ता ॥६६॥
कुपाक्षिकाणां विकल्पितार्थ:-निजनिजमतानुसारेण विकल्पितोऽर्थो यस्यैवंविध आगमो यथाऽव्यक्तः, विकल्पितार्थो हि सिद्धान्तो जारगर्भ इव सजनपर्षद्यव्यक्त एव स्थादित्यर्थः, तथा तन्मूलं तीर्थकरोऽप्यव्यक्त एव, यथा केनचित्पृष्टं ननु भोः एता
JANUARATHIMADARATHIRAIPURTHIARPARIMAR
RAINMMAPTITIATIMADIRIHITHALIPE
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा १विश्रामे ॥४९॥
ARAI
जिनादीनामारोपः
SangamunaamaamanI
S
MAHISHAIRA ILAPTOHIBITA ASTROPI
गर्थवान् सिद्धान्तस्तव केन गुरुणा पाठित इत्युक्ते विकल्पितार्थप्ररूपकं देवदत्तादिना कल्पितं निजगुरुं वक्तुमक्षम एव स्यादिति जगत्थितिः, एवं तन्मूले चाव्यक्ते तदपत्यान्यप्यव्यक्तान्येव, अत एवागमे निह्नवा अव्यक्ता इति भणितं प्राक् प्रदर्शितमितिगाथार्थः ॥६६॥ अथ पुस्तकवादिनां कस्तीर्थकर इत्याह--
उसभाईजिणणामारोवेणाणेगहावि एगजणो। निअनिअमयाइभृओ पुत्थयसिद्धंततित्थयरो॥६७।। पुस्तकसिद्धान्तस्य तीर्थकरो निजनिजमताकर्षकः शिवभूतिचन्द्रप्रभादिरेकजनः-एक एव जन एकजनः अनेकधा-अनेकस्व-| रूपः, केन ?-ऋषभादिजिननाम्ना समारोपेण 'अतस्मिंस्तदध्यवसाय आरोप' इति वचनात् शिवभूत्यादावेकस्मिन्नेवानेकेषां तीर्थकृतामुपलक्षणाद् गणधरादीनां च नाम्नामारोपः कृतः तेन हेतुभूतेनेति गाथार्थः॥६७।। अथ नाम्नामारोपस्तेन किं जातमित्याह
तेणं तित्थाभासे तित्थयरो तित्थतित्थकरनामा । सवप्पयारपावो भिन्नो भिन्नुत्ति विण्णेओ॥१८॥ येन कारणेन ऋषभादिजिननाम्नामारोपस्तेनैव कारणेन तीर्थाभासे-कुपाक्षिकवर्ग तीर्थकरस्तीर्थतीर्थकरनामा भवति, तीर्थे यस्तीर्थकरस्तस्यैव नाम यस्य स तीर्थतीर्थकरनामेत्यर्थः, यत एव नाम्नामारोपः कृतः अत एव पृष्टाः सन्तो देवोऽर्हन्नित्यादि भाषते, तथा चारोपितनाम्ना कुपाक्षिकाभिमततीर्थकृत्कीदृशः?-'सर्वप्रकारपापः' सर्वात्मना पापभूत इत्यर्थः, स च प्रति कुपाक्षिकं भिन्न एवेतिकृत्वा भिन्नो भिन्नो बोध्यः, यथा दिगम्बराणां शिवभूतिः पौर्णिमीयकानां चन्द्रप्रभाचार्य इत्यादिरितिगाथार्थः ॥६८॥ नन्वेवमारोपः कथं भवतीति पराशङ्कामपाकरोति
सबहिं सद्देहिं सवपयत्यावि हुंति अहिलप्पा । आरोवेण जहिच्छिअसंकेओ जेणमणिवारो॥६९॥
RRHIRINEmaililinealtHITATU
matical
THEHills चाBIHABHIA
N ITIHARITA MALISAPANINETIDAPilam
॥४९॥
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा १ विश्रामे
।। ५० ।।
आरोपेण सर्वेऽपि पदार्थाः सर्वैः शब्दैरमिलाप्या भवन्ति, येन कारणेन यथेप्सितसंकेतो - यथारुचि विकल्पितः संकेतो ह्यनिवार्य इति गाथार्थः ||६९ || अथ यथेप्सितसंकेते उदाहरणमाह
जह चेइअसद्देणं णाणं साहू अ साहिपमुहाई । लुंपगविगप्पिआई तेणं ते तम्मए अत्था ॥ ७० ॥ यथेत्युदाहरणोपन्यासे, चैत्यशब्देन ज्ञानं साधुश्च शाखिप्रमुखाणि वृक्षादीनि 'लुम्पकविकल्पितानि' लुम्पकेन संकेतविषयीकृतानि, | तेन कारणेन तन्मते चैत्यशब्देन तेऽर्था बोध्याः, यथा वर्द्धमानादिनाम्ना लोके निजनिजपुत्रादीनामभिसंधारणं भवति तथा | लुम्पकमतीयानां चैत्यशब्देन ज्ञानादीनामभिसंधारणं भवति, अत एव तेषां सिद्धान्तो न जैनसिद्धान्तः, किंतु लुम्पकमतसिद्धान्त एव, वस्तुगत्या तु अर्थ एव सिद्धान्तः, स च भिन्न एवेति गाथार्थः ॥ ७० ॥ अथ प्रस्तुतं कुपाक्षिकेषु योजयितुं गाथापञ्चकमाहएवं खलु तित्थयरं इत्थीमुत्तिनिसेहगं खमणा । पुण्णिमिआ पुण पुण्णिमपखिअदक्खं जिणं बिंति ॥ ७१ ॥ इत्थीणं जिण आप डिसेहपरायणंपि खरयरया । अंचलिआ अंचलयं परूवयंतंपि सड्ढाणं ॥ ७२ ॥ फलपूआइनिसेहं कुणमाणं सड्ढपुण्णिमो अरिहं । सुअदेवीथुइपमुहं पडिसेहतं तु आगमिआ ||७३|| जिणपडिमाइनि सेहो एसकुसलं लवंति लुंपागा । तित्थद्वेपि पमाणं वयंतमरिहंतमवि कडुओ ||७४॥ वीजो वण्णविहीणो पडिमं मोत्तूण लुंपगं सच्चं । अणुमित्तकम्मबंधं धम्ममभासंतमवि पासो ॥७५॥ एवं प्रागुक्तसंकेतादिप्रकारेणारोपे सति, खलुरवधारणे, क्षपणकाः स्त्रीमुक्तिनिषेधकं तीर्थकरं भणन्ति, पौर्णिमीयकाः पुनः 'पूर्णिमायाक्षिकदक्षं' पूर्णिमायां पाक्षिकव्यवस्थापने यो दक्षस्तं जिनं ब्रुवन्ति, तथा पर्वातिरिक्तदिने पौषध (स्य स्त्रीणां जिनपूजायाश्च) निषेधपरायणं
| विकल्पितसंकेताः
114011
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
जिनसिद्धादीनामाभासता
ANI
श्रीप्रव- खरतराः, आञ्चलिकाः श्राद्धानां सामायिकादावश्चलं-पल्लवं प्ररूपयन्तं तीर्थकर,फलपूजादिनिषेधं कुर्वन्तमर्हन्तं सार्द्धपौर्णिभीयकाः, बनपरीक्षा श्रुतदेवतास्तुतिप्रमुखं प्रतिषेधयन्तमागमिकाः, जिनप्रतिमानिषेधोपदेशकुशलं लुम्पाका जिनं लपन्ति,तीर्थार्दू-श्रावकश्राविकालक्ष-| १विश्रामे णमपि प्रमाणं वदन्तमहन्तं कडुकाः, 'बीजो' बीजाख्यो वणरकारादिभिर्द्रव्यश्रुतहेतुभिरपि हीनः प्रायोऽतिमूर्खः प्रतिमां मुक्त्वा
लुम्पाकं सत्यं-लुम्पाकमते प्रतिमानङ्गीकारस्तदसत्यं, शेषं तु सत्यमेवेति वदन्तमर्हन्तम् , अणुमात्रमपि कर्मवन्धो यत्रैवंविधं धर्ममभाषमाणं पाशोऽर्हन्तं वदतीति दशानामपि निजानेजविकल्पारूढास्तीर्थकृतो भिन्नभिन्ना एवेति गाथापञ्चकार्थः ।। ७१-७२७३-७४-७५ ॥ अथ गाथापञ्चकोपसंहारमाह
एवं सबकुवक्खा पडिवण्णा भिण्णभिण्णतित्थयरं। परमत्था सिवभूइप्पमुहे ते तारिसे नऽन्ने ॥७६।। सिद्धवि य तम्मग्गाराहणपुवा य एवमवि सेसा। तित्थभिहाणाभासा भासाभासा य किरियासु ॥७७॥ | एवं प्रागुक्ताः सर्वे कुपाक्षिकाः भिन्नभिन्नतीर्थकरं प्रतिपन्नाः, ते च तीर्थकराः 'परमार्थात् ' वस्तुगत्या शिवभूतिप्रमुखा एव,
नान्ये, तथाविधप्ररूपणाविशिष्टा न तीर्थसम्मता ऋषभादयः, विशेषणभेदे च विशिष्टस्यावश्यंभेदाद् ,एकनामवाच्याश्चानेकेपि पदासर्था भवन्ति, अतो नाम्नामनेकार्थताऽपि, तत्र विशेषप्रतिपत्तिर्विशेषणैरेव स्यात् , यथा 'गोपाङ्गनासङ्गनिबद्धरङ्गो, गीर्वाणगेयाङ्गगुणो
जिनोऽव्यादि'त्यत्राद्यपदवाच्यार्थविशेषणेन जिनशब्देन नारायण एवावगम्यते, न तु जैनाभिमतोऽहन् , तथा 'पायात्सदा नः पुरुपोत्तमो यो, जितेन्द्रियोऽनङ्गकुरङ्गहेतु रित्यत्रोत्तरपदे वाच्यार्थविशेषणान्वितेन पुरुषोत्तमशब्देनाहन्नेव, न तु नारायणः, एवं सर्वत्रापि नाम्नामभेदेऽपि विशेषणभेदाढ़ेदः, अन्यथा जगब्यवस्थाभङ्गः स्यात् , न हि भूपतिनामा रोरः कश्चित् तन्नामवतो राज्ञो राज्य
MBAPURI
॥५१॥
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा १विश्रामे ॥५२॥
जिनादीनामारोपः
MDRASIRRITAURUPAPERRIARPUR
संभोगी स्यादिति गाथार्थः ॥७६॥ अथाहद्वत्सिद्धादयोऽपि कुपाक्षिकाणां मिन्ना एवेति दर्शयति-सिद्धा अपि तन्मार्गाराधनपूर्वा ये| ते तेषां सिद्धत्वेना भिमताः, ते च भिन्ना एव, न हि जैनैर्ये सिद्धा अभ्युपगतास्ते तथाभृताः, किं तु कुपाक्षिकविकल्पितक्रियातो विपरीता या जैनक्रिया तदाराधनयेति, 'एवमपि' अपिरेवार्थे एवमेव, शेषाः-आचार्यादयोऽपि भिन्नाः, ते चाध्यक्षसिद्धा एव, किं| लक्षणास्ते ?-तीर्थाभिधानाभासाः-तीर्थे यान्यभिधानानि-साधुसाध्वीश्रावकश्राविकारूपाणि तथा देवोऽर्हन् सुसाधुर्गुरुः केवलिभाषितो धर्म इत्यादिना, एतैर्नामभिर्हेतुभूतैराभासो तेषां ते तथा, नाम्ना साम्येनैव तीर्थसाम्यं विभ्रतीत्यर्थः, तथा भाषया इदं सामा-| यिकमयं च पौषध इदं च प्रतिक्रमणमित्यादि यावत्पश्च महाव्रतानि द्वादशाणुव्रतानीत्यादिरूपया आभासो येषां ते तथा, कासु?क्रियासु, तीर्थप्रवर्तितनाम्ना साम्यभाजोऽत एव तद्वदाभासन्ते इति क्रियासु भाषाभासाः, ननु कुपाक्षिकाणां क्रिया किमकामनिजराहेतुरुताज्ञानकष्टं वेति चेद् ,उच्यते, सा क्रिया नाज्ञानकष्टं, नाप्यकामनिर्जरा, किंतु क्रियामात्रमुपवेशनोत्थानादिरूपमुच्यते, तदपि | प्रतिसमयमनन्तसंसारहेतुरिति प्रागुक्तमिति गाथार्थः ॥७७॥ अथोक्तप्रकारेण सिद्धान्तस्यापि भिन्नत्वे सिद्धेऽपि विशेषतो दृष्टान्तेनैव भिन्नत्वं दर्शयितुमाह
निअनिअमयठिइहेऊ अत्थो सवेसि सम्मओ नन्नो। सिद्धंतस्सवि सुद्धो पाढो वसहुव्व परतंतो॥७८॥ __ सर्वेषामपि मते सिद्धान्तस्यार्थी निजनिजमतस्थितिहेतुः, एवमर्थकल्पनेनास्माकं मतस्थिति न्यथेति विकल्पः तदनुसारेणार्थो विकल्पितः, यथा चैत्यशब्देन साधुरित्यादि, जिनप्रतिमाया अर्थकरणेन लुम्पकमतमुच्छिन्नं स्याद् , अतः स्वमतस्थितिहेतुरेवार्थो विकल्पितः, यत्र तु व्यक्तशब्देन जिनप्रतिमा तत्रार्थस्यान्यथाकर्तुमशक्यत्वेन सूत्राणामेव त्यागः कृतो, यथा श्रीमहानिशी-|
P ATION
AMITIHARITRI
॥५२॥
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा १विश्रामे ॥५३॥
थोपदेशमालादिकं, शुद्धपाठस्तु वृषभवत्परतन्त्र इत्यक्षरार्थः, भावार्थस्त्वयं-प्रथमस्तावत्कुपाक्षिकैनवीनविपरीतप्ररूपणादिकं ।
सूत्रस्य विहितं, पश्चात्सिद्धान्तपाठस्तु यथास्थित एवाभ्युपगतः, तत्परावृत्तिकरणे शक्त्यभावात् , यस्य शक्तिरासीत् तैः पाठपरावृत्तिरपि |
परतन्त्रता विहिता, यथा दिगम्बरेण, अर्थस्य तु परावृत्तिः सर्वैरपि कर्तुं शक्यते, यथा चैत्यशब्देनास्माभिर्ज्ञानमुच्यते, नतु जिनप्रतिमा, वृत्त्यादावेवमर्थो नास्ति, किंतु जिनप्रतिमैव,ततः टीकादिकमस्माभिर्नाङ्गीक्रियते इत्याद्यसमञ्जसवादे समुत्सुकीभवन्ति, सिद्धान्तस्तु सूत्रार्थोभयात्मकः, स च तैर्नाभ्युपगतः, यस्तु केवलपाठः स च वृषभवत् परतन्त्रो, यत्र नीयते तत्र यातीतिगाथार्थः ॥७८॥ अथ पाठो वृषभवत् परतन्त्रस्तेन प्रकृते किं संपनमित्याह
तेण विवरीअअत्थं भासिज्जंतं विअत्तभासाए। न य पुक्करेइ सुत्तं आगरिसपुरिसगयणुगइ ॥७९॥ येन कारणेन पाठः परतन्त्रस्तेन कारणेन विपरीतार्थतया भाष्यमाणं सूत्रं व्यक्तभाषया न च पूत्कुरुते, तत्र विशेषणद्वारा हेतुमाह-किंभूतं सूत्रं ?-'आगरिसे'त्यादि आकर्षकपुरुषगत्यनुगति, रज्ज्वादिना गृहीत्वा पुरो गन्ता आकर्षकस्तस्य या गतिस्तस्या | अनु-पश्चाद् गतिर्यस्य तदाकर्षपुरुषगत्यनुगति सूत्रम्, आकर्षको यत्र यत्र नयति तत्र यातीति वृषभोपमं सूत्र, यो यथा विकलप्याथं करोति तदेवार्थमनुगच्छति, अतः केवलसूत्रपाठस्तु सिद्धान्त एव न भवति, किंतु सूत्रार्थोभयात्मक इति गाथार्थः ॥७९॥ अथ केवलपाठः कीदृक् स्यादित्याह
तेणेवागमपाढो न य ववहारप्पवायगो समए । भिन्नो वाऽभिन्नो वा भिन्नो निअमेण भिन्नत्थो ॥८॥ येन कारणेनागमपाठो वृषभकल्पस्तेन कारणेनागमपाठो 'नच' नैव 'व्यवहारप्रवादकः' प्रवृत्तिनिवृत्तिरूपं व्यवहार प्रवद-II ॥५३॥
HER INEEMUCHARITRAMRIDAPARAMBI
a mlinum
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रस्य परतन्त्रता
श्रीप्रवचनपरीक्षा विश्रामे ॥५४॥
तीति व्यवहारप्रवादकः, स न भवति, क-समये-जिनशासने, पाठः किंलक्षणो?-मिनो वा अभिन्नोवा, उभयथापि 'मिन्नार्थों भिन्न एव, सम्यग्व्यवहारप्रवर्तको न भवतीत्यर्थः, अत एवागमपुरस्कारेण प्रवृत्ता अप्यमी भिन्नभिन्नमार्गप्रादुष्कारः, येन | कारणेनार्थभेदे सिद्धान्तो भिन्न एव,अयं भावः-पाठमेदेऽपि यद्यर्थस्साभेदस्तर्हि नियमाद्यवहारप्रवृत्तिरभेदेनैव स्यात् , वस्तुगत्या सिद्धान्ताभेदेाभेद एव निदानम् ,अत एव पाठतो मिन्नान्यप्यर्थतो भेदाभावभाञ्जि प्रकरणान्यपि सूत्राणीव प्रमाणानि सम्यग्दृशां, उभयोरपि व्यवहारप्रवादने भेदाभावाद् ,अर्थभेदे हि सर्वत्रापि भेद एवेत्यर्थः, इति गाथार्थः।। ८०॥ अथ किंखरूपः सिद्धान्त इत्याह
सुत्तत्थोभयरूवो सिद्धंतो सुअहराण निअमेण । सुत्तं पुण संकेइअनिनायरयणामयं सुमयं ॥८॥ नियमेन 'श्रुतधराणां' बहुश्रुतानां 'सिद्धान्तः सूत्रार्थोभयरूपः,न पुनः केवलं सूत्रपाठः सिद्धान्तः, यतः सूत्रं संकेतितनिनादरचनामयम्-अमुकशब्देनामुकं वाच्यमित्येवं संकेतिता ये निनादाः-शब्दास्तैर्या रचना गद्यपद्यात्मिका तन्मयं,सुमतम्-अतिशयेन सम्मतं, पूर्वमर्थेन सह शब्दानां संकेतमवगम्य पश्चात्सूत्ररचनेतिकृत्वा शब्दो यो यत्र संकेतितः स तद्वाचकतया स्वीकर्तव्य इति गाथार्थः।।८।। अथ संकेतः कतिविध इत्याहसंकेओ पुण दुविहो अणाइसिद्धो अधुत्तमुत्तो अ। पढमोजिणिंदभणिओबीओ भणिओकुवखेहिं॥८२॥ संकेतः पुनर्द्विविधः-अनादिसिद्धो धूर्तमुक्तश्च, प्रथमो जिनेन्द्रभणितः, द्वितीयः कुपाक्षिकैरितिगाथार्थः।। ८२।। अथ दृष्टान्तमाह-- जह पक्खिअंपि सद्दोचउदसिसंकेइओ जिणिंदुत्तो। पुण्णिमतिहिसंकेओनिम्मविओ कुमयवग्गेण ॥८३।। - यथा पाक्षिकमितिशब्दः चतुर्दशीसंकेतितो जिनेन्द्रणोक्तः, अत्र जिनेन्द्र भणनेनानादिसिद्धोऽपि संकेतः केवलज्ञानवता भगवता
।
AL॥५४॥
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रववनपरीक्षा १ विश्रामे ॥ ५५ ॥
श्रीवीरेण ज्ञापित इत्यर्थः सूचितः, पूर्णिमातिथौ च कुपाक्षिकवर्गेण संकेतो निर्मापितः, मुग्धजनविप्रतारणबुद्ध्या नवीनः संकेतो | विहितः, यथाऽऽधुनिकैर्वणिजैरेकादश गणनीया इतिशब्दे पलायनं संकेतितं क्वचिदेकत्रिंशच्छब्देनानुचित, पञ्चत्रिंशच्छब्देनोचितं, तथा नवनवतिपाटकशब्देनैकसंख्या संकेतिता, एवमष्टनवतिशब्देन द्विसंख्या, यावत्पश्चानुपूर्व्याऽङ्कानां न्यूनत्वे संख्याधिक्यं | संकेतितं, तथा कुपाक्षिकैः स्वमतव्यवस्थापनाय पाक्षिकशब्देन पूर्णिमा यावत् खरतरेण "सावयधम्मो अ वुच्छिन्नो" (दीपा० ) इत्यत्र श्रावकधर्मः - प्रतिमास्वरूपो ग्राह्य इति विकल्पितं तच्च तदीयानां प्रमाणं, न पुनस्तीर्थस्य, ततो विलक्षणत्वादिति गाथार्थः॥ ८३ ॥ अथात्मीयः शङ्कते -
नणु वेसिं आयरियप्पमुद्दा पच्चक्खतित्थआभासा । तित्थाउ हुंति भिन्ना कहण्णु अरिहंतसिद्धावि १ ॥८४॥ इअ चे बुचइनिअगा आयरिआ तेसि वंदणिज्जत्तं । जो पण्णवेइ पुरओ भवाणं तेसि सो अरिहा ॥ ८५ ॥ सिद्धंतोवि समत्थो पुत्थयलिहिओऽवि तित्थठवणाए । पुरिसपरतंतरहिओ जो भासइ तेसि सो अरिहा ॥ ८६ ॥ सिद्धावि तदुवएसा उवलद्धा हुंति तेसि सद्धज्जा । एवं गोअममाई गणहरवग्गोऽवि विष्णेओ॥८७॥ ननु भो अमीषामाचार्यादयो हि तीर्थाद्भिन्नास्तद्वदाभासरूपा अध्यक्षसिद्धाः, नु वितर्के, अर्हत्सिद्धावपि कथं भिन्ना इति पूर्व - | पक्षाशङ्केति गाथार्थः || ८४ ॥ अथोत्तरमाह - इति चेदुच्यते, ये निजका - आत्मीयाः कुपाक्षिकमुख्या मताकर्षकाः तेषां वन्दनीयत्वंवन्दनादियोग्यत्वं भव्यानां पुरस्तात् (यः) प्रज्ञापयति स तेषां - कुपाक्षिकाणामर्हन्, तीर्थसम्मतस्त्वर्हन् कुपाक्षिका द्रष्टुमप्यकल्प्या इति ब्रुवाण इत्यनयोर्भेद इति गाथार्थः ||८५ ।। अथवा प्रकारान्तरेणोत्तरमाह – पुस्तकलिखितोऽपि पुरुषपरतन्त्ररहितः सिद्धान्त
संकेतभेदौ अर्हदादिपार्थवृत्तं
॥ ५५ ॥
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
कुपाक्षिकविभागः
श्रीप्रवचनपरीक्षा १विश्रामे ॥५६॥
स्तीर्थस्थापनाय समर्थ इति यो भाषते तेषां सोर्हन् , न चैतादृशस्तीर्थाभ्युपगतोऽर्हन्निति भिन्न इति गाथार्थः ॥ ८६ ॥ अथ | सिद्धविषये उत्तरमाह-तेषां-कुपाक्षिकाणां सिद्धा अपि तदुपदेशाद्-विकल्पिततीर्थकरोपदेशादुपलब्धाः श्रद्धया भवन्ति, ते च | तदुपदिष्टमार्गाराधनाजाता भिन्ना एव, तीर्थ तथाविधसिद्धानामश्रद्धानादेव, गौतमादिगणधरवर्गोऽपि निजमतिविकल्पितम्तीर्था|द्भिन्न एवेति गाथार्थः ॥८७।। अथोक्तकुपाक्षिकेषु विवेकमाह| तेसुवि लुंपगवजा पायं खलु कायबिंदुजुअनयणा । निम्मलनयणसमाणा दीसंति सुविजपरिवज्जा ॥८॥ | तेष्वपि-पौर्णिमीयकादिष्वपि लुम्पकवर्जाः प्रायः काचविन्दुयुतनयनाः निर्मलनयनसमाना-निर्मललोचनैः सह समाना दृश्यन्ते, |परं सुवैद्यपरित्याज्याः, तादृग्रोगस्यासाध्यत्वात् , तथा लुम्पकवर्जा अमी अपि, यतस्ते प्रतिमां तु वयमप्यङ्गीकुर्मः, शेषभेदस्तु | सामाचारीविशेषादकिश्चित्कर एव, तथा च यथाऽयं तपागणस्तथा वयमपीति धार्यमाश्रिताः साधूपदेशमपि न समीहन्ते, कथं | तेषां तत्प्रतीकारः?, तेन काचबिन्दुरोगकल्पं तथा धाष्टयं तदीयश्रद्धानदृष्टावसाध्यं, नचैवं लुम्पकस्यापीत्यनन्तरं वक्ष्यमाणमिति गाथार्थः ॥८८॥ अथ पृथक्कृतस्य लुम्पकस्य स्वरूपमाह
लुंपकनयणातंकाणेगविहा तेण केइ सज्झावि । तेसुवि कोइ सुहंजणसज्झो से अंजणं एवं ॥८९ ॥
लुम्पकनयनातङ्का अनेकविधा-नानाप्रकारास्तेन केपि रोगविशेषाः साध्या अपि, तेष्वपि कोऽप्यञ्जनसाध्यः, 'से' तस्याञ्जनमेतद्-वक्ष्यमाणमिति गाथार्थः ॥८९॥ अथ गाथापंचकेनाञ्जनमाहसमुसरणे चउरूवो तित्थयरो तत्थ तिण्णि रूवाइं। जइ सम्मयाई पडिमा निअमेणं सम्मया होइ॥१०॥
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा १विश्रामे
तित्थयरजीवरहिआ पडिमा पडिरूवगाइतह चेव । तित्थयरागारवसा बुद्धी तित्थयरविसयत्ति ॥११॥ प्रतिमापूजा पडिमाएवि समाणं गंधोदयपुप्फवुट्ठिमाईहिं । जह देवा तह मणुया दंसणसुद्धिं उवलहंति ॥९२॥ जलथलयकुसुमरासिं अभयरूवं विउवणं काउं । जाणुप्पमाणबुद्धिं करिंति देवा सगंधुदयं ॥९३॥
एवं जहसत्तीए सावयवग्गोऽवि पुप्फमाईहिं । पूएइ अ पुण्णट्ठा तित्थयरागारबिंबाई ॥१४॥ समवसरणे चतूरूपस्तीर्थकरो, धर्मोपदेशनां करोतीति गम्यं, यदागमः-"जे ते देवेहिं कया तिदिसि पडिरूवगा जिणवरस्स। तेसिपि तप्पभावा तयाणुरूवं हवइ रूवं" १॥ श्रीआव०नि० (५५७) तथा “दानशीलतपोभावभेदाद्धर्म चतुर्विधम् । मन्ये युगपदाख्यातुं,चतुर्वक्रोऽभवद्भवान्॥१॥” इति वीतरागस्तोत्रे,तथा “वप्रत्रयं चारु चतुर्मुखांगते"त्यादिनाऽतिशयोऽपि देवकृतो नाममालायां भणितः, ननु समवायाङ्गे येऽतिशयाः प्रोक्तास्तेषु चतुर्मुखाङ्गता नोक्ता अतः कथं श्रद्धेयेति चेत् , मैवं, यतस्ते नियताः, अनियतास्त्वन्येऽपि,यदुक्तम्-"होऊणवि देवकया चउतीसाइसयबाहिरा कीस। पागारंबुरुहाई अणण्णसरिसावि भोगम्मि?॥१॥ चउतीसं कि-1 रणिया ते गहिया सेसया अणिअयत्ति । सुत्तम्मिन संगहिया जह लद्धीओ अणिययाओ॥२॥” इति श्रीविशेषणवत्त्याम् । अत एवातिशयानां चतुस्त्रिंशवेन सङ्ख्थानियमेऽपि वैचित्र्यादेव समवायाङ्गवृत्तौ “एते च यदन्यथाऽपि दृश्यन्ते तन्मतान्तरमवगन्तव्य"मिति भणितं, अत एव प्रवचनसारोद्धाराद्धौ चतुर्मुखांगतान्तर्भावेनैवातिशया भणिताः। तत्र यदि लुम्पाकस्य तीर्थकरसंबन्धीनि त्रीणि रूपाणि सम्मतानि तर्हि नियमेन प्रतिमा सम्मता, यथा तीर्थकरजीवरहिता प्रतिमा तथैव त्रीणि प्रतिरूपकाण्यपि तीर्थकरजीवरहितानीत्यर्थः, अथ तीर्थकराकारवशात्तेभ्यस्तीर्थकरविषया बुद्धिरिति चेचिरं जीव, प्रतिमायामपि समानं, तथा समवसरणे ॥५७।।
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीश्वचनपरीक्षा १ विश्रामे
॥ ५८ ॥
| गन्धोदकपुष्पवृष्ट्यादिमिर्देवाः - शक्रादयो दर्शनशुद्धिं सम्यक्त्वनैर्मल्यम्मुपलभन्ते तथा मनुजा अपि श्रावक श्राविकादिरूपा जिनभवने तथा कुर्वाणा दर्शनशुद्धिं लभन्ते, देवकृत्यं किमित्याह - 'जलथलय' मित्यादि, जलस्थलजकुसुमराशिं जले स्थले च जातानि यानि कुसुमानि तेषां राशिम् अभ्रकरूपां - वाईलाकारां विकुर्वणां कृत्वा जानुप्रमाणां वृष्टिं कुर्वन्ति देवाः, अत्राभ्राकारेण विकुर्वणा, न पुनः कुसुमानि विकुर्वितानि, आगमे 'जलजस्थलजे 'ति पाठश्रवणात्, वृष्टिं किंलक्षणा १ - सगन्धोदकां' प्रथमं गंधोदकवृष्टिं कृत्वा पश्चात् कुसुमवृष्टिमित्येवम्- अमुना प्रकारेण यथाशक्त्या श्रावकवर्गोऽपि तीर्थकराकारविचानि पुण्यार्थं पुष्पादिभिः पूजयतीति लुम्पकचक्षुषोऽञ्जन मितिगाथापञ्चकार्थः ।। ९०-९१-९२-९३-९४ ॥ अथाञ्जनप्रक्षेपनिमित्तं शलाकामाह
सिं वंदणमुहं जिणवंदणसमफलति णो भिन्नं । तह जिणपडिमावंदणमंजणखेवे सिलागेसा ॥९६५ ॥ 'तेषां त्रयाणां जिनप्रतिरूपकाणां वन्दनप्रमुखं जिनवन्दनसमफलं जिनवन्दनाद्यभिग्रहनिस्तारकं चेति प्रवचने प्रतीतं, नो भिन्नफलं, तथा जिनप्रतिमावन्दनम्, अञ्जनप्रक्षेपे एषा शलाकेति गाथार्थः || ९५ || अथ किं संपन्नमित्याह
एएणमंजणेणं नीरोअं चक्खु जस्स नो जायं । से कार्यबिंदुचक्खू उविखणिज्जं व दुसज्यं ॥ ९५ ॥ एतेनाञ्जनेन यस्य लुम्पकविशेषस्य चक्षुर्नीरोगं न जातं 'से' तस्य काचविन्दुचक्षुरुपेक्षणीयमसाध्यत्वाद्, अथवा दुःसाध्यं-बहुप्रयाससाध्यं तद्विधिरपि लुम्पकमतनिराकरणविश्रामे वक्ष्यते इति गाथार्थः । । ९६ ।। अथ तीर्थतीर्थाभासयोरुपसंहारमाहएवं जुत्तिदिसाए सम्मं अम्भसिअ तित्थआभासं । मुणिऊण तित्थसरणं कुणंतु भवा हु भद्दट्ठा ॥९७॥ एवमुक्तप्रकारया युक्तिदिशया सम्यग् अभ्यस्य तीर्थाभासं -कुपाक्षिकवर्ग ज्ञात्वा, परिहृत्येत्यर्थाद् ज्ञेयं, मव्यास्तीर्थशरणं कुर्वन्तु,
अंजनं तच्छलाका च
।। ५८ ।।
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा १ विश्रामे
॥ ५९ ॥
किमर्थं :- भद्रार्थ- मङ्गलायेति गाथार्थः ||९७|| अथ तीर्थस्वरूपोपसंहारमाह
एवं तत्सवं सम्मं मुणिऊण सुकयअन्भासो | विष्णू कुवखकोसिअसद निरोहं सुहं कुई ||९८ | 'एवं' प्रागुक्तप्रकारेण तीर्थस्वरूपं सम्यग् ज्ञात्वा सुकृताभ्यासो विज्ञः पण्डितः कुपक्षकौशिकशब्दनिरोधं सुखं यथा स्यात्तथा | करोति, कौशिकशब्दो हि जनानामशुभहेतुरतस्तनिरोध एव श्रेयान् तेन कुपक्षकौशिकोऽपि तीर्थस्वरूपे निरूपिते निरुद्धशब्दप्रसरो भवतीति गाथार्थः ॥ ९८ ॥ अथ विश्रामोपसंहारमाह
एवं कुपकूखकोसिअसहस्सकिरणंमि उदयमावण्णे । दसवि कुवक्खा विसरा विगयप्पसरा मुणेयवा ॥९९॥ 'एवं' प्रागुक्तप्रकारेण कुपक्षकौशिकसहस्रकिरणे उदयं प्राप्ते दशापि कुपक्षाः विखरा-उत्सूत्र भाषकत्वेन विरुद्धः - अश्राव्यः स्वरोनिनादो येषां ते विखराः, अर्थात्कौशिका इत्यर्थः, 'विगतप्रसराः' विगतः प्रसरो- गमनागमनादिक्रियारूपो येषां ते तथा ज्ञेयाः- पण्डितैर्बोध्या इति गाथार्थः ॥९९॥ अथेदं तीर्थस्वरूपं कस्मिन् संवत्सरे कस्मिंश्च गुरौ विद्यमाने सति कथितमिति प्रदर्शनाय गाथामाहनवहत्थकायरायंकिअसममहिममि चित्तसिअपक्खे। गुरुदेवयपुण्णुदए सिरिहीरविजयसुगुरुवारे ॥१००॥
संवत्सरपक्षे त्वेवं-नवहस्तशब्दौ क्रमेण नवकद्विकसंख्याभिधायकौ, कायाः - पृथिव्यादयः समयभाषया षडिति षट्सङ्ख्यावाची | कायशब्दः, राजा - चन्द्रः स चैकत्वसङ्ख्यावाची ज्योतिर्विदां प्रतीतः, एतैः शब्दैः 'अङ्कानां वामतो गति' रितिवचनात् क्रमेण येऽङ्कः १६२९ ते जाता यासु ता नवहस्तकायराजाङ्किता एवंविधाः समाः संवत्सरास्तासां महिमा - नामग्रहणादिना ख्यातिर्यस्मिन्नेवंविधे | चैत्रसितपक्षे - मधुमासस्य शुक्लपक्षे, तत्रापि श्रीहित् रविजयसुगुरुवारे - श्रिया - शोभया हिनोति-वर्द्धते सुरगुरुत्वात् यः स श्रीहित् रवेः
प्रथमविश्रामोपसंहारः
॥ ५९ ॥
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
ग्रन्थकृतौ
वर्ष गुरवच
श्रीप्रवचनपरीक्षा २विश्रामे ॥६०॥
सूर्यस्य जयो यस्मात् स रविजयः, सूर्यबृहस्पत्योः परस्परं मैत्रीसद्भावात् बृहस्पतेः सकाशाद्रवेर्जयो भवत्येव, ततो विशेषणसमासः, एवंविधो यः सु-शोभनो गुरु:-बृहस्पतिस्तन्नाम्ना वारस्तसिन् श्रीहिद्रविजयसुगुरुवारे, किंलक्षणे ?-'गुरुदैवतपूर्णोदये' गुरुदैवतः-पुष्यं पूर्णा च अर्थाद् दशमी, चैत्रशुक्लपक्षे पञ्चमीदशमीपूर्णातिथ्योः पुष्य नक्षत्रयोगात् , तयोरुदयो यत्र स गुरुदैवतपूर्णोदयस्तसिन् , सं० १६२९ वर्षे चैत्रसितदशमी१० तिथौ बृहस्पतिवारे पुष्यनक्षत्रे चन्द्रे चरति सतीति भावार्थः, गुरुपक्षे पुनर्व्याख्यानं यथा-श्रीहीरविजयसुगुरुवारे-सुविहिताग्रणीश्रीहीरविजयसूरीश्वरराज्ये प्रवर्त्तमाने, किंलक्षणे ?-'नवहत्थे'त्यादि, नव हस्ताः प्रमाणं यस्यैवंविधः कायः-शरीरं यस्य स चासौ राजा च नवहस्तकायराजः-श्रीपार्श्वनाथस्तेनाङ्कितः-अवच्छिन्नोऽर्थात् || यः कालस्तेन समः-सदृशो महिमा यत्र स तथा तसिन् , अत्समासान्तेन नवहस्तकायराजाङ्कितसममहिमे, यद्वा नव हस्ताः | प्रमाणं यस्यैवंविधो राजते इत्येवंशीलो राजी-शोभनशीलः कायः-शरीरं यस्य स प्राकृतत्वाद्विशेषणस्य परनिपातस्तेनाङ्कितःचिह्नीकृतोऽर्थात् श्रीपार्श्वनाथस्तस्य महिम्नः समो महिमा यत्र स तथा तस्मिन् , श्रीपार्श्वनाथराज्यसदृशमहिम्नि श्रीहीरविजय| सूरिराज्ये इत्यर्थः, अयं भावः-श्रीऋषभाद्यपेक्षया हीनकालसमुत्पन्नोऽपि श्रीपार्श्वनाथः सर्वजनेष्वादेयनामा यथाऽभूत् न तथा | ऋषभादयः, एवं वज्रस्वाम्याद्यपेक्षया श्रीवीरजन्मनक्षत्रसंक्रान्तभसराशिमाहात्म्यात् कुनृपकुपाक्षिकबाहुल्येनातथाविधकालोत्पन्नोऽपि श्रीहीरविजयसूरिर्यथा माहात्म्यभाग् न तथा वजस्वाम्यादयः, न चैतद्वर्णनमात्रं, किंतु पारमार्थिकमिति प्रदर्शनाय विशेषणद्वारा हेतुमाह, किंलक्षणे श्रीहीरविजयसुगुरुवारे?-'चित्रसितपक्षे चित्रम्-आश्चर्य यथा स्यात्तथा कुपाक्षिकमुख्यानामपि निजकुपक्षपरित्यागपुरस्सरं सितः-श्वेतः शुद्ध इतियावत् पक्षः-अङ्गीकारो यत्र वारके स तथा तस्मिन् , अयं भावः-कुपाक्षिकमु
MARRIANDHARIBAGHPATI Milimmammelanminthemam alTRANSLATIRIRANI
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा १ विश्रामे
॥ ६१ ॥
ख्याः सपरिकरा ऋ० मेघजीप्रभृतयो नगरमुख्ये अहम्मदाबादे म्लेच्छमुख्य मुद्गलाधिपतिपातिसाही श्री अ कब्बर साक्षिक महामहः पुरस्सरं यथा प्रव्रज्यादिकं प्रतिपेदिरे न तथा प्राचीनाचार्यराज्येषु, यद्यपि कश्चित् कदाचित्प्रव्रज्यादिकं स्वीकुर्वाणो दृष्टः श्रुतोऽपि परं तन्मुख्यास्तूक्तयुक्त्या श्रीहीरविय सूरिराज्ये इति चित्रम्, एवमपि कुत इति विशेषणद्वारा हेतुमाह यतः किंलक्षणे श्री पूज्यवारके:'गुरुदैवतपूर्णोदये' गुरु- महत् तच्च तद्दैवं भाग्यं गुरुदैवं, तदेव गुरुदैवकमिति खार्थे कः, तस्य पूर्णः - अन्यून उदयः तीर्थकृन्नाम| कर्मोदयवत् प्राग्जन्मोपार्जितशुभप्रकृतिविपाकानुभवनं यत्र स तथा तस्मिन् गुरुदैवकपूर्णोदये, तत्र न केवलं गुरोरेव पुण्यप्रकृत्युदयः, किंतु तद्भक्तानामपि तथाहि - गुरुपक्षे तावत् नहि गुरूणां तथाविधपुण्यविपाकानुदये कुपाक्षिककुनृपव्याकुलेऽपि काले श्रीस्तम्भतीर्थे प्रभावनामुखेनैव कोटिसंख्याद्रव्यव्ययः संभवति, नवा चरणविन्यासे प्रतिपदं रौप्यकसौवर्णिकमोचनं मौक्तिक| स्वस्तिकादिरचनमित्यादिना तीर्थकृत्प्रतिमः पूजोदयः संभवति, तद्भक्तपक्षे तु तथाविधेऽपि काले तद्भक्तानां धात्रा ज्ञानदर्शनचारित्राणि पिण्डीकृत्य निर्मितैकमूर्त्तीिनां श्रीगुरूणां ये भक्ताः श्रावकास्तेषां प्राग्जन्मोपार्जितशुभकर्मप्रेरणया भाविन्या च तथा| विधभवितव्यतयैव तथा भक्युल्लासः संभवति, यदागमः - पुण्णेहिं चोइआ पुरक्खडेहिं सिरिभायणं भविअसत्ता । गुरुमागमेसिभद्दा | देवयमिव पज्जुवासंति ॥ | १ || ति ( उपदे १०१) गाथार्थः ॥ १०० ॥ अथैतत्प्रकरणकर्तृनामगर्भितामाशीरभिधायिकां गाथामाह-इअ सासणउदयगिरिं जिणभासि अधम्मसायराणुगयं । पाविअ पभासयंतो सहस्सकिरणो जयउ एसो ॥ १०१ ॥ इति- अमुना प्रकारेणैषः-अध्यक्षसिद्धः सहस्रकिरणः 'पदैकदेशे पदसमुदायोपचारात् ' कुपक्षकौशिकसहस्रकिरणो जयतु-जीयादित्याशीरुपदर्शितेतिसंबन्धः, आशीरपि तत्कृत्योद्भावनपुरस्सरमेव भवतीत्याह, किं कुर्वन् जयतु १ - ' प्रभासयन्' प्रकाशं कुर्वन्, अर्थात्
ग्रन्थवर्षमानादि
॥ ६१ ॥
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा १ विश्रामे ॥ ६२ ॥
जीवलोकम्, अन्योऽपि सूर्यो लोकं प्रकाशयन्नेवाशीर्भाग् भवति तथाऽयमपि, प्रकाशमपि किं कृत्वा करोतीत्याह - 'सासणे' त्यादि, | शासनं जैनतीर्थं तद्रूपो यः उदयगिरिः - उदयाचलो निषध इतियावत् तं प्राप्य तच्छिखरमासाद्य, अन्योऽपि सूर्यो निषधशिख| रमासाद्य प्रकाशं कुरुते तथाऽयमपि जैनतीर्थं प्राप्यैव प्रकाशयति, नान्यथा, किंलक्षणं शासनोदयगिरिं १ - ' जिनभाषितधर्मसागरानुगतं ' जिनेन - अर्हता भाषितो यो दानादिलक्षणो धर्मस्तद्रूपो यः सागरः- समुद्रस्तं प्रत्यनुगतः - प्राप्तः संबद्धोऽनुकारी चेत्यर्थः, निषधोऽपि समुद्रसंबद्धो भवति, उभयतोऽपि समुद्रस्पर्शीत्यर्थः, अथवा तमनुकारी- समुद्रसदृशः, यथा सूर्यः समुद्रे मण्डलानि कुरुते तथैव निषधेऽपि, यदुक्तं - “तेसट्ठी निसढंमि अ दुन्नि अवाहा दुजोअणंतरिआ । एगुणवीसं च सयं सूरस्स य मंडला लवणे ॥ १ ॥” इति, | अथ निषधापेक्षया समुद्रे सूर्यस्य भूयांसि मण्डलान्यतः समुद्रोपमयोपमितो निषधः । अत्र धर्मसागर इति प्रकरणकर्तुर्नामापि सूचितं | बोध्यमिति गाथार्थः ॥ १०१ ॥
इअ कुवक्त्रकोसिअसहस्सकिरणंमि पवयणपरिक्खावरनामंमि तित्थसरूवनिरूवणनामा पढमो विस्सामो समत्तो ॥
¤XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX
इति श्रीमत्तपागणन भोन भोमणिश्रीहीर विजय सूरीश्वर शिष्योपाध्यायश्रीधर्मसागरगणि
विरचिते कुपक्ष कौशिकसहस्रकिरणे श्रीहीरविजयसूरिदत्तप्रवचनपरीक्षापरनाम्नि
प्रकरणे तीर्थस्वरूपनिरूपणनामा प्रथमो विश्रामो व्याख्यातः
XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX
ग्रन्थ
स्पाशीः
॥ ६२ ॥
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
andA
illm
दशानां भ्रष्टत्वं
श्रीप्रवचनपरीक्षा २विश्रामे ॥६३॥
HIRAINRITRIPAathaAPRILITBIDIORAIPTIRHIRPERIOR
अथ प्रकृतं विवक्षुराह--
अह पगयं दंसेमो वित्थरओ किंचि जं च सामन्ना । भणिअंतित्थसरूवे दसस्सरूवं पसंगणं ॥१॥
अथ 'प्रकृतं' कुपाक्षिकास्तीर्थाद्भिन्ना इति भव्या जानंत्विति कुपाक्षिकस्वरूपनिरूपणं प्रकृतं-प्रारब्धं तत् किंचिद्विस्तरतो दर्श| यामः, तत्किी -यत् प्रसङ्गेन दशस्वरूपं सामान्यात् तीर्थस्वरूपे-तीर्थस्वरूपनिरूपणविश्रामे भणितं,प्रसङ्गस्त्वेवं-तीर्थस्वरूपनिरूपण| मन्तरेण ततो बाह्याः कुपाक्षिका इति वक्तुमशक्यमिति तत्स्वरूपनिरूपणं प्रासङ्गिकमिति गाथार्थः ॥१॥ अथ 'तित्थं चाउबण्णो' इत्यादिदशमगाथात आरभ्य 'एवं जुत्तिदिसाए' इत्यादिसप्तनवतितमगाथायर्यन्तं तीर्थस्वरूपं निरूपितम् , एवंविधे तीर्थे सिद्धे तत्प्रत्यनीकानां दशानामपि तीर्थान्तर्वतिनां सर्वथा हेयत्वे सिद्धेऽपि व्यक्त्या तत्स्वरूपं विवक्षुः प्रथमं साधारणस्वरूपमाह-- दसवि अ एए पवयणपओसभावा पवयणओ भट्ठा। गुरुपरतंतविरहिआ उम्मग्गपरूवणारसिआ ॥२॥
दशापि चैते-प्रागुद्दिष्टाः 'खवणयेत्यादिना दिगम्बरादिपाशपर्यन्ताः प्रवचनतो भ्रष्टाः-जैनप्रवचनतो भ्रष्टाः, जैनप्रवचनाच्च्युतास्तीर्थाद्दरवर्तिन इत्यर्थः, कुत इति हेतुमाह-'पवयण'त्ति प्रवचनप्रद्वेषभावात्-जिनशासनविषयकद्वेषोदयात् , एतत्प्रवचनमस्मत्पराभवकारि माऽस्मदृक्पथमवतरतु, किंतु निस्सत्ताकीभवत्वित्येवंरूपेणानन्तानुबन्धिद्वेषजन्यरुद्रपरिणामसद्भावादिति तात्पर्य, तत्रापि विशेषणद्वारा हेतुमाह, यतस्ते कीदृशाः ?-'उन्मार्गप्ररूपणारसिका' उन्मार्गः-स्त्रीमुक्तिनिषेध१ चतुर्दशीपाक्षिकनिषेधर पर्वातिरिक्तदिनपौषधनिषेध३ सामायिकादौ श्राद्धमुखवस्त्रिकानिषेध४ जिनबिम्बानां पुरः फलादिपूजानिषेध५ श्रुतदेवतास्तुतिनिषेध६जिनप्रतिमानिषेध७ संप्रति गुरुदृग्पथावतारनिषेध८ परम्परागतप्रायोबहुविधिनिषेध९ जिनपूजादिषु साधूपदेशनिषेध१० प्रमुखल.
m athematiNITARIANILI I RAPHIROINDIAHIRAINRITAMARILAILAINALI
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा २विश्रामे
॥ ६४ ॥
क्षणः तस्य प्ररूपणा तद्वयवस्थापनाय कुयुक्त्युद्भावना तत्र रसिका - अहोरात्रं तदेकध्यानपरायणाः अहमहमिकया व्यसनिनः, एवं| विधा अपि कुत इत्याह- यस्माद्गुरुपरतन्त्रविरहिताः - परतन्त्र शब्देनात्र भावनिर्देशात् पारतन्त्र्यं तेन शून्या इत्यर्थः, न हि स्त्रीमुक्ति| निषेधादिप्ररूपणां शिवभूत्यादयः स्वकीयस्वकीयगुरुभ्योऽवाप्य कृतवन्तः, किंतु गुरूपदेशमन्तरेणैव निजमतिविकल्पनया प्रादु| ष्कृतवन्तः, स्वस्वमतप्ररूपणामधिकृत्य न कस्यापि शिष्या इत्यर्थः, अत एव तेषां स्वस्वशिष्यापेक्षयापि गुरुत्वव्यपदेशः केवलं कलङ्क एव, शिष्यत्वाविनाभाविन एव गुरुत्वस्य सद्भावात्, अयं भावः - यो यो गुरुः स स कस्यापि शिष्यत्वेनासीदेवेत्येवं| रूपेण शिष्यत्वाविनाभाव्येव गुरुः, यदागमः - "हंतूण सबमाणं सीसो होऊण ताव सिक्खाहि । सीसस्स हुंति सीसा न हुंति सीसा | असीसस्स || १ || "त्ति श्रीचन्द्रवेध्यकप्रकीर्णके, अत्र दृष्टान्तः श्रीसुधर्मस्वाम्येव, स च श्रीमहावीरस्य शिष्यः सन्नेव श्रीजम्बूस्वाम्यादीनां गुरुरपि, ननु यथा भगवान् महावीरः स्वयं कस्याप्यशिष्यः सन्नेव श्रीसुधर्मस्वाम्यादीनां गुरुस्तथाऽमी अपि भवन्तु को दोष | इति चेन्मैवं, शिवभूत्यादीनां देवत्वापत्तेः, यो यो देवः स च न कस्यापि शिष्य इत्येवंरूपेण शिष्यत्वाभावाविनाभाविन एव देवत्वमित्येवं | देवलक्षणोपेतत्वात् नन्वमीषां देवत्वमेवास्त्रामितिचेत् चिरं जीव, यतो जैनप्रवचने प्रत्युत्सर्पिण्यादौ चतुर्विंशतिरेव देवत्वेन प्रतीतास्तीर्थकृतो भवन्ति, ते चास्यामवसर्पिण्यां ऋषभादिवीरावसानाः संभूता एव, अमी च तेभ्योऽधिकाः, अतः प्रवचनबाह्याः स्वत | एव मत्साध्यकोटिमारूढाः किंच- मादृक्सुहृद्वचसा श्रीसुधर्मस्वामिनोऽपत्यत्वमात्मनः ख्यापयन्तस्ते निवारणीयाः, यतस्तथा ब्रुवणानां तेषां स्वरूपस्यैव हानेः, मन्मातृत्व वंध्यत्वयोरिव सुधर्मापत्यत्वस्वतन्त्रप्रणेतृत्वयोर्विरोधात्, तथा च दृष्टान्तासिद्धिः, नहि | श्रीवीरः कस्यापि देवस्य गुरोर्वा स्वात्मनोऽपत्यत्वमाख्यापयतिस्मेत्यादियुक्तिभिर्विचार्यमाणानां शिवभूत्यादीनां गुरुत्वं तदप
दशानां भ्रष्टत्वं
॥ ६४ ॥
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
२ विश्रामे ॥ ६५ ॥
त्यानां च कौण्डिन्यादीनां शिष्यत्वं विशीर्यत एव यतस्ते स्वात्मनः श्रीसुधर्मस्वाम्यपत्यत्वं ख्यापयन्तो न तीर्थकृतो नापि गुरवो, गुरुपारतन्त्र्याभावेनैव नवीनमताविष्करणात् कस्यापि शिष्यत्वाभावादिति भावार्थः, यत्तु तेषां परस्परं गुरुशिष्यत्वव्यवहारस्त| न्मरुमरीचिकायां जलव्यवहारवत्तदाभासत्वेनैव बोध्यः, अत एवागमेऽपि - "सत्त पवयणनिण्हगायरिआ पं०, तं० - जमाली " त्यादि (एएसि णं सत्तण्हं पवयणनिण्हगाणं सत्त धम्मायरिया हुत्था, तं० - जमाली० इति पाठः स्थानाङ्गे ५८७ सूत्रे ४१० पत्रे ) तन्मतादि| मूलकर्तृत्वाद्, वस्तुगत्या देवाभासत्वेऽपि गुर्वाभासत्वेन लोके गुरुशिष्यव्यवहारात्, नन्वेवं बोटिकादिपाशपर्यन्ताः किं स्वतीर्थिका उतान्यतीर्थिका वोच्यन्ते ? अथवाऽन्यथैवेति चेद्, उच्यते, नैते स्वतीर्थिका उत्सूत्रप्ररूपणायास्तीर्थबाह्यत्वात्, यदुक्तं " समुद्धा - तादि जिनाभिहितं वस्त्वन्यथा प्ररूपयन् प्रवचनवाह्यो भवती" ति श्रीस्थानाङ्गवृत्तौ (५८७ सू. उपक्रमे) सप्तनिवाधिकारे, न वा परतीर्थिकाः, शाक्यादिपरतीर्थिक क्रियानभ्युपगमात् किं त्वमी अव्यक्तशब्देनान्यथैव वाच्याः एतेऽव्यक्ता इति, यदाहुः श्री| हरिभद्रसूरिपादाः - " पवयणनीहूआणं जं तेसिं कारिअं जहिं जत्थ । भजं परिहरणाए मूले तह उत्तरगुणे || १ || ति नियुक्तिगाथा ( ७८७) व्याख्यायां “नैते साधवो नापि गृहस्थाः नापि अन्यतीर्थिकाः यतस्तदर्थाय कृतं कल्प्यमेव भवत्यतोऽव्यक्ता एते" इति गाथार्थः इति श्रीआ० नि० ह० (३२६पत्रे) इति गाथार्थः ||२|| अथ के मीषामादिकर्त्तारः १ कोऽमीषामुत्पत्तिकाल: २ का वाऽमीषां प्ररूपणा ३ को वाऽस्याः प्रतीकारः ४ किंनिमित्तं चामीषां तीर्थबाह्यभवन ५ मित्यादि यथाऽऽम्नायं विभणिषुः 'यथोद्देशं निर्देश' मिति न्यायात् प्रथममुद्दिष्टस्य दिगम्बरस्य वक्तव्यतामाह
तत्थ य खमणो रमणो दुग्गइवणिआइ जेण वणिआए। न मुणइ मुक्तिं मुक्तिं केवलिणो कवल भोइस्स ||३||
निह्नवानामव्यक्तता
॥ ६५ ॥
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा २विश्रामे ॥६६॥
तत्र च-तेद्दिष्टेषु च 'क्षपणको' बोटिको 'रमणो' भर्ता, कस्याः?-दुर्गतिवनिताया दुर्गतिः-नारकादिकुगतिस्तद्रूपा या व- दिगंबरोत्पनिता-स्त्री तस्या इत्यर्थः, चकारोऽन्येषामपि कुपाक्षिकाणां दुर्गतिवनिताभर्तृत्वसूचकः, अथ दिगम्बरस्य दुर्गतिवनिताभर्तृत्वे हेतु
त्तिकालादि माह-'जेणं ति येन कारणेन बोटिको वनिताया मुक्तिं न मन्यते, सकलकर्मक्षयलक्षणां मुक्ति स्त्रियो न प्राप्नुवन्तीत्युपदेशेन | स्त्रीमुक्तिनिषेधकः, तथा कवलभोजिनः-तथाविधवेदनीयकर्मोदयात् क्षुद्वेदनोपशमनाय कवलाहारं गृणानस्य केवलिनः, चका|रमध्याहृत्य भुक्तिं च-भोजनं, केवलिनां कवलाहारो न भवतीत्युपदेशेन प्रतिषेधयति, अत्र यद्यपि सिद्धावस्यं केवलिनमादाय तीर्थ
स्याप्यपसिद्धान्तः स्यात् तन्निराकरणाय दिगम्बरस्य वादिनः केवलिनः कवलभोजित्वमसिद्धमिति तद्वारणाय च कवलभोजित्व| विशेषणत्यागेन 'कायजोगिस्स'त्ति काययोगिन इति विशेषणं वक्तुं युक्तं, तथापि जैनस्य नियमेन केवलिनः कवलभोजित्वं सिद्ध| मेवास्तीति ज्ञापनार्थमेतद्विशेषणं न दोपहेतुरिति गाथार्थः॥३॥ अथ नग्नाटमतस्यादिकर्तारं तदुत्पत्तिकालं तीर्थाद्वहिर्भवननिमित्तं च प्रदर्शयितुं गाथामाह
तस्सुप्पत्ती नवहिअछवाससएहिं वीरनिवाणा । रहवीरपुरे कंबलकोहाऑ सहस्समल्लाओ॥४॥ _ 'तस्य' बोटिकस्योत्पत्तिः-प्रादुर्भावः श्रीवीरनिर्वाणात नवाधिकषशतवर्षे ६०९ यतीते रथवीरनगरे जातेत्युत्पत्तिकालः | प्रदर्शितः, कस्माजातेत्याह-'सहस्स'त्ति सहस्रमल्लाद्-राजमान्यसहस्रमल्लाभिधानशिवभूत्यपरनाम्नः पुरुषादिति, अनेन दिगम्बर| मतस्यादिकर्ता प्रदर्शितः,सहस्रमल्लात् किंलक्षणात्?-'कम्बलक्रोधात्' कम्बलो-रत्नकम्बलस्तन्निमित्तःक्रोधो यस्य स तथा तस्माद् , 4 अनेन विशेषणेन तीर्थबहिर्भवननिमित्तं कम्बलक्रोधः प्रदर्शितः, तद्व्यतिकरस्त्वेवम्-इहैव भरतक्षेत्रे रथवीरपुरं नाम नगरं, तबहिश्च
MatITHILITIHASHAITHILIBRAHIMIRAMPARANASI
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा २ विश्रामे
॥ ६७ ॥
| दीपकाभिधानमुद्यानं, तत्रार्यकृष्णनामानः सूरयः समागताः, तस्मिंश्च नगरे सहस्रमल्लो राजसेवकः, स च राजप्रसादाद्विलासान् कुर्वनगरमध्ये पर्यटति, रात्रेश्व प्रहरद्वयेऽतिक्रान्ते गृहमागच्छति, तदैतदीयभार्या तन्मातरं भणति - निर्वेदिताऽहं त्वत्पुत्रेण, न | खल्वेष रात्रौ वेलायां कदाचिदप्यागच्छति, तत उजागरकेण बुभुक्षया च बाध्यमाना प्रत्यहं तिष्ठामि ततस्तया प्रोक्तं - वत्से ! यद्येवं तर्हि त्वमद्य स्वपिहि, स्वयमेवाहं जागरिष्यामि, ततो वध्वा तथैव कृतम्, इतरस्यास्तु जाग्रत्या रात्रिप्रहरद्वयेऽतिक्रान्ते | शिवभूतिना समागत्य प्रोक्तं - द्वारमुद्घाटयत, ततः प्रकुपितया मात्रा प्रोक्तं- दुर्णयनिघे ! यत्रैतस्यां वेलायां द्वाराण्युद्घाटितानि | भवन्ति तत्र गच्छ, न पुनरेवं त्वत्पृष्ठलग्नः कोऽप्यत्र मरिष्यति, ततः कोपाहङ्काराभ्यां प्रेर्यमाणोऽसौ निर्गतः, पर्यटता चोद्घाटितद्वारः साधूपाश्रयो दृष्टः, तत्र साधवः कालग्रहणं कुर्वन्ति, तेषां च पार्श्वे तेन वंदित्वा व्रतं याचितं, तैश्व राजवल्लभो मात्रादिभिरमुत्कलितश्चेति व्रतं न दत्तं, ततः खेलमल्लकाद्रक्षां गृहीत्वा स्वयमेव लोचः कृतः, साधुभिर्लिङ्गं समर्पितं, विहृताथ सर्वेऽप्यन्यत्र, | कालान्तरेण पुनरपि तत्रागताः, ततो राज्ञा शिवभूतये बहुमूल्यं कम्बलरत्नं दत्तं, तत आचार्यैः शिवभूतिरुक्तः - किं तवानेन साधूनां | मार्गादिष्वनेकानर्थहेतुना गृहीतेन ?, ततस्तेन गुर्वप्रतिभासेनापि संगोप्य मूर्छया तद्विधृतं, गोचरचर्यादिभ्यश्रागतः प्रत्यहं तदसौ संभालयति नतु किंचिदपि व्यापारति, ततो गुरुभिर्मूच्छितोऽयमत्रेति ज्ञात्वा अन्यत्र दिने तमनापृच्छयैव बहिर्गतस्य परोक्षे कम्बलरत्नं पाटयित्वा साधूनां पादप्रोञ्छनकानि कृतानि, ततो ज्ञातव्यतिकरः कषायितोऽसौ तिष्ठति, अन्यदा च सूरयो जिनक|ल्पिकान् वर्णयन्ति, तद्यथा - " जिणकपिआ य दुविहा पाणीपाया पडिग्गहधरा य । पाउरणमपावरणा इक्किका ते भवे दुर्विहा ॥१॥ दुग १ तिग २ चउक्क ३ पणगं ४ नव ५ दस ६ इकारसेव ७ बारसगं ८ । एए अट्ठविगप्पा जिणकप्पे हुंति उवहिस्स ॥ २॥त्ति"
दिगंबरोत्प| चिकालादि
॥ ६७ ॥
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
दिगंबरोत्प|तिकालादि
श्रीप्रवचनपरीक्षा २विश्रामे| ॥६८॥
Imaniammumtammanish
(आव० वृत्तौ प्रव० ४९३-४९४ पंचकल्पे) अनयोरर्थस्त्वेवम्-इह केषाश्चिन्जिनकल्पिकानां रजोहरणं मुखवस्त्रिका चेति द्विविध उपधिः१ अन्येषां तु कल्पेन सह त्रिविधः२ कल्पद्वयेन सह चतुर्विधः३ कल्पत्रयेण सह पञ्चविधः४ केषांचित्तु रजोहरणं मुखवत्रिका चेति द्वयं “पत्तं पत्ताबंधो पायट्ठवणं च पायकेसरिआ। पडलाइं रयत्ताणं गोच्छगो पायनिजोगु ॥१॥"त्ति (ओपनि० ६६९) सप्तविधः पात्रनिर्योग इत्येवं नवविधः५ कल्पेन तु सह दशविधः६ कल्पद्वयेन सहकादशविधः७ कल्पत्रयेण सह केषाश्चित् द्वादशविध | उपधिर्जिनकल्पिकानामिति, तदेतच्छ्रुत्वा शिवभूतिना प्रोक्तं-यद्येवं तर्हि किमिदानीमौधिक ओपग्रहिकश्चैतावानुपधिः परिगृह्यते ?, स एव जिनकल्पः किं न क्रियते, ततो गुरुभिरुक्तं-जम्बूस्वामिनि व्यवच्छिन्नोऽसौ, संहननाद्यभावात् साम्प्रतं न शक्यो कर्तु, ततः शिवभूतिना प्रोक्तं-मयि जीवति स किं व्यवच्छिद्यते?, नन्वहमेव तं करोमि, परलोकार्थिना हि स एव निप्परिग्रहो जिनकल्पः कर्त्तव्यः, किं पुनरनेन कषायमूर्छादिदोषनिधिना परिग्रहानर्थेन ?,अत एव श्रुते निष्परिग्रहत्वमुक्तम् , अचेलकाश्च जिनेन्द्राः,अतो. ऽचेलतैव सुन्दरेति, ततो गुरुणा प्रोक्तं-हन्त यद्येवं तर्हि देहेऽपि कषायभयमूर्छादयोः दोषाः कस्यापि संभवन्तीति सोऽपि व्रतग्रहणानन्तरमेव त्यक्तव्यः प्रामोति,यच्च श्रुते निष्परिग्रहत्वमुक्तं तदपि धर्मोपकरणेष्वपि मूर्छा न कर्त्तव्येति मूर्छाया अभाव एव निष्परिग्रहत्वमवसेयं, न पुनः सर्वथा धर्मोपकरणस्यापि त्यागः, जिनेन्द्रा अपि न सर्वथैवाचेलकाः, 'सत्वेऽवि एगदूसेण निग्गया जिणवरा चउबीस'मित्यागमवचनात् (आव २२७) तदेवं गुरुणा स्थविरैश्च यथोक्ताभिर्वक्ष्यमाणाभिश्च युक्तिभिः प्रज्ञाप्यमानोऽपि तथाविधकषायमोहादिकर्मोदयात् न खाग्रहान्निवृत्तोऽसौ, किंतु चीवराणि परित्यज्य निर्गतः, ततश्च बहिरुद्याने स्थितस्योत्तरानाम | भगिनी वन्दनाथं गता, सा च त्यक्तचीवरं तं भ्रातरमालोक्य स्वयमपि चीवराणि त्यक्तवती, ततो मिक्षार्थ नगरमध्ये प्रविष्टा
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा २विश्रामे ॥६९॥
देहाहारज्ञानादौ प्रतिबन्दी
गणिकया दृष्टा, तत इत्थं विवस्त्रां बीभत्सामिमां दृष्ट्वा मा लोकोऽस्मासु विराङ्गीदित्यनिच्छन्त्यपि तया परिधापिताऽसौ, स | एव व्यतिकरोऽनया शिवभूतये निवेदितः, ततोऽनेन विवस्त्रा योषिनितरां वीभत्सातिलज्जनीया च भवतीति विचिन्त्य प्रोक्ताऽसौतिष्ठ त्वमित्थमपि, न त्यक्तव्यं त्वयैतद्वस्त्रं,देवतया हि तवेदं प्रदत्तमिति,ततः शिवभूतिना कौण्डिन्यकोट्टवीरौ शिष्यौ दीक्षितौ,ताभ्यामाचार्यशिष्यलक्षणा परम्परा प्रवृत्तेति बोटिकदृष्टेरुत्पत्तिरिति गाथार्थः ॥४॥अथ दिगम्बरमतप्ररूपणामधिकृत्य मूलप्ररूपणामाह
तम्मयमूलपरूवणमुवगरणं धम्मसाहणं जं च । तंपिअपरिग्गहो खलु मुच्छाभयदोसहेउत्ति ॥५॥
तस्य-दिगम्बरस्य मते मूलप्ररूपणं-प्रथम एव भाषणं 'जंच'त्ति चोऽप्यर्थे व्यवहितः संबध्यते, यद्धर्मसाधनमप्युपकरणं-रजोहरणादिचतुर्दशोपकरणलक्षणं तदपि परिग्रहः,खलुरवधारणे,परिग्रह एव, तत्र विशेषणद्वारा हेतुमाह-'मुच्छ'त्ति, तत्परिग्रहः कुतो?, | यतस्तदुपकरणं मूर्छाभयद्वेषहेतुरिति, ममेदमित्येवंरूपेण रागानुषङ्गो मूर्छा,चौरादेरुपहरणसमुत्थं भयं,तदनुपकारिणि च द्वेषः,तेषां
हेतुरुपकरणमित्यर्थः, यस्मादेवं तस्मादुत्सर्गतो वस्त्रधारणं साधूनां न युक्तं, 'जिताचेलपरिसहो मुणि'त्ति वचनाद् वस्त्राभावे सत्ये| वाचेलतापरीषहो जितो भवेत् , यच्चागमे-"तिहिं ठाणेहिं वत्थं धरेजा,तं०-हिरिपत्ति? दुगुंछावत्तिअं२ परीसहयत्तिअं३" (स्था० १७१ सू०) इति वस्त्रधारणमुक्तं,तच लजादिरक्षार्थ कारणिकमेव, कारणं चासदृशसाहसवतामसादृशामसंभवीति दिगम्बराभिप्रायमारूढः पूर्वपक्ष इति गाथार्थः ॥५॥ अथ दिगम्बरविकल्पितं पूर्वपक्षं प्रतिबन्धैव दूषयितुमाह| देहाहारप्पमुहं परिहरणिजं हविज्ज तस्समए। अहवाणाणाइ जओ पुरिसविसेसे सदोसंति ॥६॥ | देहः-शरीरमाहारः-अशनादिलक्षणश्चतुर्विधस्तत्प्रमुखं-तदादि,आदिशब्दात् शय्याऽऽसनवसत्यादिपरिग्रहः,तदपि तन्मते-दिगम्बरमते
SPIRAHI HIROHITHAITAHARIHARANAINARIAnimatha marath A
॥६९ ॥
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
UPDAIL
जिनानुपदिष्टत्वादि
श्रीप्रवचनपरीक्षा रविश्रामे ॥७०॥
परिहरणीयं स्यात,तत्राप्युक्तदोषाणां सुतरां संभवाद्,आस्तामन्यद् अथवा ज्ञानदर्शनचारित्राण्यपि त्याज्यानि भवेयुः,यतः पुरुषविशेषे ज्ञानाद्यपि सदोष-त्वद्विकल्पितदोषभाग् , तत्कथमितिचेच्छृणु, भो नग्नाट! त्वया वस्त्रं नाभ्युपगम्यते तत्र कारणं किं ?, जिनानु| पदिष्टत्वं वा१ उत मूर्छाहेतुत्वं वार भयहेतुत्वं वा३ क्रोधादिहेतुत्वं वा४ दुर्ध्यानहेतुत्वं वा५ परीषहसहनार्थ वा६ प्रवचनगौरवं
वा७ अर्हदनभ्युपगतत्वं वा८ जिनकल्पिकानभ्युपगतत्वं वार इति नव विकल्पाः, आद्यो विकल्पो नाल्पदोषावहः, लज्जादिरक्षानिमित्त | वस्त्रधारणस्य जिनेरनुज्ञातत्वाद् , यदागमः-"तिहिं ठाणेहिं वत्थं धारेजा, तं०-हिरिवत्तिअं१ दुगुंछावत्तिअं२ परीसहवत्तिअंति | श्रीस्थानांगे (सू.१७१) एतवृत्तिर्यथा-ही-लजा संयमो वा प्रत्ययो-निमित्तं यस्य धारणस्य तत्तथा, जुगुप्सा-लोकविहिता निन्दा |सा प्रयोजनं यस्य तत्तथा, एवं परीषहाः-शीतोष्णदंशमशकादयः प्रत्ययो यत्र तत्तथे"ति, एतच्च त्वयाऽपि प्रागभ्युपगतं, परं कारणिकमित्यादि यदुद्भावितं तत् शून्यहृदयत्वात्सम्यक् नोपलक्षितं, तथाहि-वयमपीथमेव ब्रूमः-त्रिभिरेव कारणैः साधुर्वस्त्र धरेत् , परं यानि कारणान्युक्तानि तानि कारणानि जिनकल्पाद्ययोग्यानां निरतिशयिनां च साधूनां सततं संभवत्येव, ततो धारणीयमेव वस्त्रं,यदिवा कुत्सापरीषहार्थं न तत् ध्रियते तथापि संयमनिमित्तमवश्यं धरणीयमेव, अन्यथा शीतकालेऽग्निज्वालनादिना महाऽसंयमापत्तेः,यच्चोक्तम्-'असमसाहसवतामस्माकं कारणमसंभवी तितहि भवादृशामाहारग्रहणमपि न युक्तं,तस्यापि कारणिकत्वाद्, यदागमः-"छहिं ठाणेहि समणे निग्गंथे आहारमाहारेमाणे नाइक्कमइ, तं०-वेअण१ वेयावच्चेर इरिअट्ठाए अ३ संजमहाए४। तह |पाणवत्तिआए५ छटुं पुण धम्मचिंताए६ ॥४१॥ त्ति (सू०५००) श्रीस्थानाङ्गे, अस्य व्याख्या-'छहिन्ति कण्ठयं,नवरमाहारम् | -अशनादिकमाहारयन्-अभ्यवहरन् नातिक्रामत्याज्ञा, पुष्टालम्बनत्वाद्, अन्यथा त्वतिक्रामत्येव, रागादिभावात् , तद्यथा
PRITAMATTAHARIHALIPAITHILIRITUPIAHILIBHIRAL
॥ ७०
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रववनपरीक्षा २ विश्रामे
॥ ७१ ॥
'वेअण' गाहा, वेदना च क्षुद्वेदना १ वैयावृत्यम् - आचार्यादिकृत्यकरणं २ वेदनावैयावृत्ये, भुञ्जीत वेदनोपशमनार्थं वैयावृत्य करणार्थं | चेति भावः, ईर्या - गमनं तस्या विशुद्विः - युगमात्रनिहित दृष्टित्वमीर्याविशुद्धिस्तस्यै च ईर्याविशुद्ध्यर्थमिम्, इह च विशुद्धिशब्दलोपा| दीर्यापथमित्युक्तं, बुभुक्षितो हीर्याशुद्धावशक्तः स्यादिति तदर्थमिति, चः समुच्चये, संयमः - प्रेक्षोत्प्रेक्षाप्रमार्जनादिलक्षणस्तदर्थं, तथेति | कारणान्तरसमुच्चये, प्राणाः - उच्छ्वासादयो बलं वा तेषां तस्य वा वृत्तिः - पालनं तदर्थं, प्राणसंधारणार्थमित्यर्थः, षष्ठं पुनः कारणं | धर्मचिन्तायै, गुणनानुप्रेक्षार्थमित्यर्थः इत्येतानि षट् कारणानीति । किंच - आहारकारणापेक्षया वस्त्रकारणं बलवत्तरमेव, यतो | वस्त्रपरित्यागे लज्जादिमनुष्यधर्म्मरहितो लोके देवत्तायत्तोऽयमनालाप्यो द्रष्टुमप्यकल्प्य इत्याद्युपेक्ष्यैव परिद्दियते, आहारपरित्यागे | चाहो महानुभावोऽयं तपस्वी यावत्पर्युपासनार्ह इत्यादिख्यातिमान् प्रवचनगौरव हेतुर्भवेत्, तस्माद्गुह्यावयवाद्याच्छादनेन मनुष्यधर्मसत्यापन हेतुं वस्त्रमुपादाय परिहर परिणामानुचितमाहारविधिमिति सुहृद्वचः सत्यमेवेति बोध्यम् १ | अथ मूर्च्छानिमित्तं हि | वस्त्रमितिकृत्वा वस्त्रोपादानं नाभिमतमिति द्वितीयविकल्पचेत् तर्हि वयं पृच्छामः - भो नग्नाट! निजशरीरे तव मूर्च्छाऽस्ति नवा १, | अस्ति चेत्तर्हि शरीरखद्वस्त्रमपि तवास्तां, न्यायस्य समानत्वात् नास्ति चेत्सुतरां वस्त्रे मूर्च्छा न स्यात्, न ह्यवाप्ते कल्पतरावमूच्छितः कल्पतरूपकारिण्यां तृणादिवृत्तौ मूर्छितः कोऽपि संभवेद्, अयं भावः - प्रायोऽनन्तकालेनापि दुर्लभं रत्नकोटिशतैरपि ऋयेणालभ्यमनेककोटिद्रव्यव्ययेनापि परिपालनार्हं तत्परिपालननिमित्तं बहुमूल्य बहुवस्तुविनाशेऽपि प्रमोदास्पदं वस्त्राद्यनेकबाह्यवस्त्वपेक्षया ंतरङ्गं चिरकालस्थायि च अहिकण्टककर्करगर्त्ताग्निवातातपशीताद्युपद्रवेभ्यः परित्रायमाणं लक्षपाकादितैलोद्वर्त्तनजलधावनादिना | परिशील्यमानं शर्करापानपुरस्सरमिष्टान्नपानादिभव्यभोजनविधिना परिपाल्यमानं, किं बहुना १, स्वर्गापवर्गाद्यनेकाभीष्टार्थसाधक
जिनानुपदिष्टत्वादि
॥ ७१ ॥
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा रविश्रामे ॥७२॥
जिनानुप|दिष्टत्वादि
त्वेन कल्पतरुकल्पं मानुषं शरीरं, तत्रापि यदि तव मूर्छा नास्ति हन्त तर्हि शरीराद्यपेक्षयाऽत्यन्तनिस्सारे कतिपयदिनान्तेऽवश्यं | स्वयमेव विनश्वरे क्षणमात्रेणैवाग्नितस्करायुपद्रवहते प्रायः क्रयविक्रयादौ सुलभतरे स्थूले बाह्ये वस्त्रादिवस्तुनि मूर्छा तु दुरापास्तैव, एवं सत्यपि यदि वस्त्रादौ तव मूर्छा स्यादेव तर्हि शरीरे तु सुतरां विशेषेणैव भविष्यति, शरीरार्थमेव वस्त्राद्युपादानात् , न हि दुग्धादिहेतोर्गवादेनिमित्तमेव तृणादिकमुपकुर्वन् तृणादौ मूर्छावान् गवादौ चामूच्छितः केनापि वक्तुं शक्यते, गवादिमूर्छाजन्याया एव तृणादिमूर्छायाः सद्भावात् , तेन गवादौ या मूर्छा सा वास्तवी तृणादौ चोपचरिता बोध्या, एवं नग्नाटमते शरीरमू
र्छापूर्विकैव वस्त्रादौ मूर्छा संभवति, नान्यथेतिकृत्वा यदि शरीरे न मूञ्छितस्तर्हि वस्त्रवत्यपि शरीरे सुतराममूछित इति,ननु वस्तुगत्या विचारे शरीरे मूर्छाऽस्तीति वयमपि जानीमः, परं शरीरं त्यक्तुं न शक्यते इति चेत् सत्यं, 'जं सकइ तं कीरइ'त्ति प्रवचनवचनाद् , आहारविधिस्तु त्यक्तुं शक्यते, त्यक्तुं शक्यते य एव स एव त्यज्यताम् , आहारविधिमन्तरेण शरीरस्थितिरेव न स्यादिति चेत् माऽऽस्तां, को दोषः?,शरीराभावे संयमाभावान्मोक्षः कथं साध्यते इति तत्कि मूर्छाविषयोऽपि शरीरं मोक्षसाधनतया त्वयेष्यते?, अनन्यगत्या इष्यतेऽपीति चेत् तर्हि वस्त्रेण किमपराद्धं ? यन्मूर्छाविषयत्वेन साम्येऽपि तावन्महता यत्नेन शरीरं परिपाल्यते वस्त्रं च परिड्रियते, किंच-भोजनमपि मूर्छाविषयो न वेत्यादिविकल्पोद्भावनेन प्रागुक्तयुक्त्या तिरस्करणीय,तथा गुरुणा शिष्यः शिष्येण च गुरुरपि परिहरणीयः स्याद् , एवं तीर्थे तीर्थकृति ज्ञाने दर्शने चारित्रे चापि भाव्यं, सर्वत्रापि ममेदमित्येवंरूपेण मूर्छाया अनिवार्यत्वादित्यलंविस्तरेण२। अथ भयहेतुत्वमिति तृतीयो विकल्पः, सोऽप्यतिदुष्टः,गर्लावटकण्टकसर्पसिंहादिवरातिसारादिभ्यो भोजनभैषजालाभादिभ्योऽतिभोजनादिभ्यो दुष्टजनेभ्यः पवनपावकपानीयादिभ्यश्चानेकधा शरीरहेतुकमयसंभवाच्छरीरस्याप्यवश्यं
॥७२॥
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा रविश्रामे
॥ ७३ ॥
त्यागापत्तेः, तथा निद्रादिप्रमादवशेन विस्मरणादिभयहेतुर्ज्ञानं, शङ्कादिना विनाशभयहेतुर्दर्शनं, प्रमादाचरणादिना मालिन्यभयहे| तुश्चारित्रमिति ज्ञानाद्यपि परिहरणीयं स्यात्, आस्तामन्यद्-भोजनेऽप्यजीर्णादिभयं भवत्येवेति भोजनमपि परिहरणीयं संपद्येत ३ ।, अथ वस्त्रं क्रोधादिहेतुरिति चतुर्थो विकल्पः सोऽप्यकिञ्चित्कर एव, शरीरादेरपि क्रोधादिहेतुत्वेन त्यागापत्तेः, तत्कथमिति चेत् शृणु, आस्तामन्यत् परमहो अयं पापात्मा कुलवधूनामप्यवाच्यं दर्शयन् न लज्जत इत्यादितथाविधाऽऽर्यजनोक्तिस्तव कर्णपथमवतीर्णा तवैव क्रोधोत्पत्तिहेतुर्जायते, तन्निदानं च नमरूपतया बीभत्सं त्वदीयं शरीरमेव, तदभावे च तथाविधोक्तेरेवासंभवात् कुतः क्रोधा| देरुत्पत्तिः १, एवमाहारविधावपि वाच्यं तत्राप्यमनोज्ञाहारावाप्तौ त्वद्विकल्पितान्तरायपाते चानुपयोगिपुरुषविषयकः क्रोध उत्पद्यत एव, न चैतदसंभवीति वाच्यं, दशमगुणस्थानकं यावत्साधोरपि संज्वलनक्रोधादेरुदयात्, तन्निमित्तं चोक्तं कारणजातमेव, नान्यद् एवं ज्ञानादावपि भाव्यं, ननु ज्ञानात् क्रोधोत्पत्तिः कथमितिचेत्तर्हि वस्त्रात् क्रोधोत्पत्तिः कथमिति वयं पृच्छामः १, तत्र वस्त्रा| पगमे चौरादिविषयकः क्रोधो वस्त्रनिमित्तक एवेति ममाशय इति चेत् तर्हि कश्वित्पाण्डित्यादिगुणैर्विख्यातः क्वचिद्राजसभादावपरप| ण्डितेन पराभूतोऽपभ्राजनां प्राप्तः खजेतरि पण्डिते क्रोधभाक् स्यात्, तत्र क्रोधनिदानं श्रुतज्ञानमेव, अनधीतस्य तथापराभृतेरेवासंभवात् कुतः क्रोधादिः १, एवं परवादिजये मानहेतुरपि ज्ञानमेव, ततः श्रुतमपि नाध्ययनीयं स्यात्, बाहुबल्यादिदृष्टान्तेन चारित्रमपि मानहेतुः, कथमन्यथा भ्रातृवन्दनभीत्या वर्ष यावत्कायोत्सर्गे तस्थौ, तन्मानकारणं च चारित्रमेव तदप्यनुपादेयं स्यात्, | तथा सूरिपदादिकमपि कस्यचिन्मानहेतुत्वेन वस्त्रादिवन्नोपादेयं संपद्येत दिगम्बरमते इत्यलं प्रपञ्चनेति ४ । अथ दुर्ध्यानहेतुत्वं | चेतिविकल्पः सोऽप्यनुचित एव, तथाहि - "से किं तं रोद्दज्झाणे ?, रोद्दज्झाणे चउबिहे पं० वं ० - हिंसाणुबंधी १ मोसाणुबंधी २ तेआ
क्रोधादिहेतुत्वादिनिरासः
॥ ७३ ॥
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
JAMMAPTAHARIRAMP
रौद्रादिहेतुतानिरास:
श्रीप्रवचनपरीक्षा २विश्रामे ॥७४॥
IRI MULISAPANI
RIMIUPATILITARAMBIPIRI
णुबंधी३ सारक्खणाणुबंधी४" ति० श्रीस्थानाङ्गे (८०४ सू०) तत्र संरक्षणं-सारणाद्युपायैस्तस्करादिभ्यो निजवित्तस्य संगोपनं तस्यानुवन्धः-सातत्येन चिन्तनं यत्र रौद्रध्याने तत्तथा, एवं संरक्षणानुबन्धो रौद्रध्यानस्य चतुर्थों भेदः, स च वस्त्रवतामवश्यंभावाद् दुर्गतिहेतुः, अतः शस्त्रादिवद्वस्वाद्यपि साधुना न ग्राह्यमिति दिगम्बराभिप्रायः, सोऽप्ययुक्तः, देहादिष्वपि जलज्वलजलनमलिम्लुचश्वापदाहिकण्टकविषादिभ्यः संरक्षणानुबन्धस्य तुल्यत्वाद् , अतो देहादयोऽपि त्याज्या भवेयुः, अथेह देहादेर्मोक्षसाधनाङ्गत्वाद् यतनया तत्संरक्षणानुबन्धविधानं प्रशस्तं न दोषायेति चेत् तर्हि प्रवचनप्रसिद्धेन यतनाप्रकारेणेहापि वस्त्रादौ संरक्षणानुबन्धविधानं कथं न प्रशस्तम् ?, अथ वस्त्रादिमूर्छावतो लोकस्य भवभ्रमणकारणं वस्त्रादि प्रतीतं, तच्च साधूनां नोचितमिति चेत् मैवं, यतो लोके शयनासनपानभोजनगमनावस्थानमनोवाकायचेष्टादयोऽप्यसंयतानामप्रशस्ताध्यवसायहेतुत्वेन संसारहेतवः, त एव संयतानां प्रशस्ताध्यवसायहेतुत्वेन मोक्षायैव संपद्यन्ते,तसादस्वादिस्वीकारेऽपि नेतरजनवत्साधूनां त्वदुद्भावितदोषलेशोऽप्यनुयुज्यते ५।। | अथ परीषहसहनार्थ वस्त्राभावोऽस्माकमिति षष्ठो विकल्पः सोऽप्यतितुच्छः,तथाहि-'जिताचेलपरीसहो मुणि'त्तिवचनाद्वस्त्राभावे सत्ये| वाचेलपरीषहो जितो भवतीति दिगम्बराशयः, तत्र दिगम्बरस्तावदित्थं प्रष्टव्यः-भो नग्नाट! किं चेलभोगमात्रेणाप्यजिताचेलपरीषहो मुनिर्भवति? येन भवता सर्वथा वस्त्रपरित्यागः क्रियते,आहोश्चिदनेवणीयदोषदुष्टवस्त्रपरिभोगेण?,आद्यपक्षे यदि चेलपरिभोगमात्रेणापि साधुना आचेलक्यपरिषहो जितो न स्यात् तर्हि भक्तादिपरिभोगमात्रादपि जितक्षुत्पिपासादिपरिषहो मुनिन स्यात् ,ततश्च यदि एषणी| यादिगुणसंपन्नान्नादिकं भुञ्जानोऽपि क्षुत्पिपासादिपरीपहजेता जगति न कश्चिदपि सिध्येत् , आसतामन्ये, निरुपमधृतिसंहननाःसत्त्वैकनिधयो जिनेन्द्रा अपि भगवन्तः सम्यगेषणादिगुणसंपन्नानादिकं भुञ्जानास्त्वदभिप्रायेण नक्षुत्पिपासादिपरीषहजेतारः संभवन्ति,
D HINITIL
।। ७४॥
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव चनपरीक्षा २ विश्रामे
1104 11
| अथोद्गमादिदोषविप्रमुक्तं विशुद्धमेषणीयं भक्तपानादिकं रागादिदोषरहितः सन् सेवमानोऽपि जितपिपासादिपरीषहो मुनिर्भण्यते तर्हि योऽयं विधिर्भक्तादिषु यतेः स विधिर्वस्त्रेऽपि भण्यमानः क्वापि नष्टो १ येन तथाविधवस्त्र परिभोगाजिताचेलपरीषहो मुनिर्न स्यात्, | यत्तु साधूनामाचेलक्यमुक्तं तच्च वस्त्रे सत्यसति चागमे लोके च रूढं, तथाहि - इहाचेलक्यं द्विधा - मुख्यमौपचारिकं च, तत्र मुख्यं | तीर्थकृतां कस्यचिञ्जिनकल्पिकस्य च तत्र तीर्थकृतां प्रव्रज्याप्रतिपत्तिसमये वामस्कंन्धस्योपरि देवेन्द्रोपनीत देवदृष्य वस्त्रापगमे स|र्व्वथा वस्त्राभावात् मुख्यवृत्त्यैवाचेलकत्वं, जिनकल्पिकस्य तु कस्यचित्तथाविधलब्धिमतो जिनकल्पप्रतिपत्तेः रजोहरणमुखवस्त्रिकात| रिक्तोपकरणाभावात् सर्व्वथा वस्त्राभावादेवाचेलकत्वं मुख्यमेव, उक्तशेषसाधूनां तूपचरितं यतस्ते परिशुद्धजीर्णादिवस्त्रं मूर्च्छादिरा| हित्येन परिभुञ्जानाः सत्यपि वस्त्रेऽचेला एव भण्यन्ते, यदागमः - " परिसुद्धजुण्णकुच्छि अथोवानिअयण्णभोग भोगेहिं । मुणिणो मुच्छा| रहिआ संतेहिं अचेलया हुंति || ९ || (वि० २५९९) अस्या व्याख्या - मुनयः - साधवो मूर्च्छारहिताः सद्भिरपि चेलैरुपचारतोऽचेलका | भवन्ति, कथंभूतैश्चेलैरित्याह- 'परिसुद्ध' त्ति लुप्तविभक्तिदर्शनात् परिशुद्धैः - एषणीयैः तथा जीर्णैः- बहुदिवसैः कुत्सितैः - असारैः स्तोकैः - गणनाप्रमाणतो हीनैस्तुच्छैर्वा अनियतैः - कादाचित्कासेवनैः अन्यभोगभोगैः - लोकरूढप्रकारादन्यप्रकारेण भोगः - आसेवनं, | प्रकारलक्षणस्य मध्यपदस्य लोपाद् अन्यभोगस्तेनान्यभोगेन भोगः - परिभोगो येषां तानि तथा, तैरित्येवंभूतैश्वेलैः सद्भिरप्युपचा| रतोऽचेलका मुनयो भण्यन्ते, एवंभूतं चाचेलकत्वं लोकेऽपि प्रसिद्धमेव, यथा कटीवस्त्रेण वेष्टितशिरसो जलावगाढपुरुषस्याचेलकत्वव्यप| देशः एवं साधोरपि कच्छाबन्धाभावात् कूर्पराभ्यामग्रभाव एव चोलपट्टकस्य धारणात् मस्तकस्योपरि प्रावरणाद्यभावाच्च लोकरूढ( प्रकारादन्य) प्रकारेण चेलभोगो द्रष्टव्यः, तदेवं 'परिसुद्धजुण्णक्कुच्छिअ' इत्यादिविशेषणविशिष्टैः सद्भिरपि चेलैस्तथाविधवस्त्रकार्याकर
आचेलक्यव्यवस्था
1114 11
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा २विश्रामे | ॥७६॥
जिताचेलपरिषहतादि
PAHIRALHARIHA RIHARASHANIWHATIATIHARITHIHAHINICHARIHARE
णात् तेषु माद्यभावाच मुनयोऽचेला व्यपदिश्यन्त इतीह तात्पर्य,न चान्यथा परिभोगेणाचेलकत्वव्यवहारोऽप्रतीतो भविष्यतीति शकनीयं, "जह जलमयगाहंतो बहुचेलोऽवि सिरवेढिअकडिल्लो । भण्णइ नरो अचेलो तह मुणओ संतचेलावि ॥१॥" (वि० २६००)त्ति विशेषावश्यकभाष्यवचनाल्लोकव्यवहारेऽपि प्रतीतत्वात् , तथा जीर्णादिभिरपि वस्त्रैरचेलत्वव्यवहारो यथा-"तह थोवजुण्णकुच्छिअ
चेलेहिवि भण्णई अचेलुत्ति । जह तूर सालि लहुं दिसु पोत्तिं नग्गिआ मो॥१॥त्ति"(वि०२६०१) विशेषावश्यकभाष्ये,अस्या अर्थः, | पूर्वाद्धं सुगम, 'जह तूरे त्यादि दृष्टान्तः यथा इह काऽपि योषित् कटिवेष्टितजीर्णबहुच्छिद्रकशाटिका कश्चित्कोलिकं वदति-त्वरस्व | भोः शालिक!-शीघ्रो भूत्वा मदीयपोतीशाटिकां निर्माप्य 'ददस्व' समर्पय, नग्निका वर्तेऽहं, तदिह सवस्त्रायामपि योषिति नाग्न्यवाचकशब्दप्रवृत्तेः, तसादुपचरितमेवाचेलक्यं संयमोपकारी, न पुनः सर्वथा वस्त्राभावः, तेनाचेलतापरीषहोऽपि तदेवेति बोध्यं ६। नापि प्रवचनगौरवार्थमित्यपि विकल्पः श्रेयान् , वस्त्राभावे प्रवचनखिंसाया एवाध्यक्षसिद्धत्वाद्गौरवं तु दुरापास्तमिति ७। अथ तीर्थकृदनभ्युपगन्तृत्वमिति विकल्पः सोऽप्यश्राव्यः, यतस्तीर्थकराः सर्वेऽपि निरुपमधृतिसंहननाः छमस्थावस्थायामपि ज्ञानचतुष्टयोपेताः अतिशयसत्त्वसंपन्नाः अच्छिद्रपाणयो जितसमस्तपरीषहा भवन्ति, तस्मात्तेषां वस्त्राद्यमावेऽपि संयमविराधनादयो दोषा न भवन्ति, अतस्तीर्थकृतां वस्त्रादिकं संयमोपकार्यपि न स्याद् , अकिश्चित्करत्वात् , यच्चैकं देवद्ध्यवस्त्रमादाय तीर्थकृतः प्रत्र| जन्ति तत् सवस्त्रो धर्मो मया प्रज्ञापनीय इति ज्ञापनार्थम् , एतेन तीर्थकृतां सर्वथा वस्त्राभाव एवेति दिगम्बराभिप्रायोऽपि तिरस्कृतः, यावत् तद्देवदृष्यवस्त्रसंधारणं तावत्कालं सचेला अपि भगवन्तो भवन्तीति, किंच-तीर्थकृदनुकृतौ छामस्थ्ये धर्मोपदेशशिष्यप्रव्राजनाङ्गाद्यध्ययनादिकमपि व्युच्छियेत, तीर्थकतां तदभावात् ८। अथ जिनकल्पिकानभ्युपगन्तृत्वमित्यपि न चारु, यतो जिनकल्पिका
॥७६॥
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा २ विश्रामे
॥ ७७ ॥
अपि ये तथाविधलब्धिमन्तस्त एव वस्त्रं न विभ्रति, शेषास्तु वस्त्रधारिण एव, अत एव जिनकल्पिकानामुत्कर्षतो द्वादशविध उपधिः प्राग्दर्शितः ९ । इति वस्त्राभावप्रसाधनाय दिगम्बरोद्भावित विकल्पनवकं निरस्तमिति गाथार्थः || ६ || अथ दिगम्बरः शङ्कते - सीसो गुरुअणुहारी रूवेणवि अण्णहा कह णु सीसो ? । तेण वयं जिणसीसा गुरूवि अम्हाण जिणणाहो ||७|| नेवं जुत्तं जत्तो सीसो गुरुवयणसंठिओ निचं । सुगुरूवि हिउवएसी अहिअस्स निवारगो सीसे ॥८॥ शिष्यस्तावद्रूपेणापि, आचारेण तु भवत्येवेत्यपिशब्दाद्बोध्यं, 'गुर्व्वनुहारी' गुरुसदृशो भवेत्, नु इति वितर्के, अन्यथा कथं शिष्यः १, गुर्वनुरूपः शिष्यो भवेदित्यर्थः तेन कारणेन वयमेव जिनशिष्याः अस्माकमपि जिननाथो गुरुरितिदिगम्बराशय इति गाथार्थः ||७|| अथ दिगम्बराशयं निराकरोति — गुर्वनुकारी शिष्य इति वक्तुं न युक्तं, शिष्यत्वमेव तव व्याहन्येत, न ह्यर्हन् शि ष्यत्वमात्मनः ख्यापयति, त्वं तु तीर्थकुच्छिष्यत्वमिति कथं तदनुरूपतेति दूषणं माता मे वन्ध्येति न्यायकल्पमुपेक्ष्यापि गुरुशिप्ययोः स्वरूपमाह - 'सीसो'त्ति शिष्यो नित्यं गुरुवचनस्थितो गुर्वाज्ञातत्परः स्यात्, गुरुरपि हितोपदेशी अहितनिवारकश्च स्यात्, यदुक्तं - " हिताहितप्राप्तिपरिहारोपदेष्टा गुरु" रिति गाथार्थः ||८|| अथ गुरोरपि स्वरूपेण द्वैविध्यमाह
सोऽवि दुहा जिणणा हेअरभेआ आइमो अ देवगुरू । बीओ खलु सीसगुरू वीरसुहम्माइणाएण ||९|| 'सोsपि ' गुरुरपि द्विधा, जिननाथेतर भेदाद् - अर्हत्साधुभेदात्, तत्रादिमो 'देवगुरू' देवः सन् हिताद्युपदेशको देवगुरुः, परोपदेशमन्तरेणैव स्वयं संबुद्धः सन् अमुकस्य तीर्थकरादेः शिष्य इत्येवंरूपः सन् पारन्त्र्येण हिताद्युपदेशकः शिष्यगुरुः, 'वीरसुधर्मादिज्ञातेन' भीनीरसुधर्मस्वामिदृष्टान्तेने तिगाथार्थः || ९ || अथ श्रीवीर श्रीसुधर्मस्वामिनोः सर्वथा सादृश्याभावे हेतुमाह -
अनुकरणविचार:
॥ ७७ ॥
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
R
श्रीप्रवचनपरीक्षा २विश्रामे ॥७८॥
ORPramaANTA
अनुकरणविचार:
ARid
IMPARAULIARPURIHIPIMP
अरिहंतस्सुवयारी संजमजोएसु नेव वत्थाई। इअरेसिं उवयारी तेणं णो सरिसया दुण्हं ॥१०॥ अर्हतः संयमयोगेधूपकारी वस्त्रपात्रादिन भवति, इतरेषां सुधर्मादिसाधूनां भवति, तेन तीर्थकृता सह साम्यं न साधोरितिगाथार्थः ॥१०॥ अथार्हन् कीदृशः कीदृशाश्च साधव इत्याह
तेणं अरिहा रहिओ सलिंगपरलिंगऽगारलिंगेहिं । तस्सऽणुरूवं रूवं धरिउं सम्मं न साहूणं ॥११॥
येन कारणेन तीर्थकृतां वस्त्राद्यनुपयोगः तेन कारणेनार्हन् स्वलिङ्गपरलिङ्गगृहस्थलिङ्गै रहितः स्यात् , तत्र स्खलिङ्गं रजोहर| णादि परलिङ्गमन्यतीथिकलिङ्गं पिच्छिकादिकं गृहस्थलिङ्गं तु प्रतीतमेव, एभिर्विप्रमुक्तस्तीर्थकद्भवति, यदागमः- "सवेवि एगद्| सेण निग्गया जिणवरा चउव्वीसं । न य नाम अण्णलिंगे णो गिहिलिंगे कुलिंगे वा ॥१॥ (आ० २२७) इति, तस्याहतोऽनुरूपं सदृशं रूपं धत्तुं न सम्यग्-सत्यं युक्तमितिगाथार्थः॥११।। अथ तीर्थकरानुकरणे हितशिक्षामाह
जइ जिणवरअणुकरणे वीसासो हुज्ज ता इमं सवं । परिहर धम्मुवएसं छउमत्थे सीसकरणाइ ॥१२॥ ___यदि तीर्थकरानुकरणे विश्वासस्तर्हि एतद्-वक्ष्यमाणं सर्व परिहरेत्यन्वयः, एतत्किमित्याह-छामस्थ्ये-छद्मस्थावस्थायां धर्मोपदेशं शिष्यकरणादि च परिहर, यतः तीर्थकराः छद्मस्थावस्थायां न धर्मोपदेशं कस्यचित्प्रव्रज्यां च ददति, आदिशब्दादमुकस्य वयं शिष्याः अस्माकं चायं गुरुरित्यादिव्यवहारोऽपि परिहर्त्तव्यः, तीर्थकृतां तथाव्यवहाराभावात् , तथा आचार्यपदग्रहणं सूत्राद्यध्ययनाध्यापनादि पुनः पुनर्लोचकरणं चेत्याद्यपि त्याज्यं, तेषां तदभावादितिगाथार्थः॥१२॥ अथ प्रकारान्तरेणापि तीर्थकरानुकृति षयितुमाह
RSHIRIRAINRIMURTILITAMIRMATMARA
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनुकरण
श्रीप्रवचनपरीक्षा रविश्राम ॥७९॥
विचारः
जइ जिणवरअणुकरणे वीसासो हुज भावओ नियमा।ता किं तस्सुवएसे विसासो? न उण निउणमए ! ॥१३॥
पूर्वार्द्ध सुगम, यदि जिनवरानुकरणे विश्वासःता-तर्हि तस्य-जिनस्योपदेशे पुनर्न किं विश्वासः?,तत्रावश्यं विश्वासः कर्त्तव्यः, हे निपुणमते ! इति संबोधनं,यद्वा जिनस्योपदेशे किंलक्षणे?-निपुणानां-दक्षाणां मतः-सम्मतो विध्याद्यपेक्षया वल्लभो निपुणमतस्तस्मिन्निति गाथार्थः ॥१३॥ अथार्हदुपदेशमाह
उवएसो पुण एवं जिणकप्पो संपयं समुच्छिन्नो । जेणं सोनवपुची पडिवजइ पढमसंघयणी ॥१४॥ उपदेशः पुनरेवं यत्साम्प्रतं जिनकल्पः समुच्छिन्नः-सम्यक् प्रकारेणोच्छिन्नः,तत्र हेतुमाह-येन कारणेन तत्प्रतिपत्ता श्रुतमधिकृत्य नवपूर्वी-नवपूर्वधरः, अर्थात्किश्चिन्यूनान्यपि नव पूर्वाणि यस्येति, प्रथमसंहननी-वज्रर्षभनाराचसंहननी, एतवयं चाधुना नास्तीति कारणाभावात्कार्यस्याप्यभावः प्रदर्शित इति गाथार्थ ः ॥१४॥ अथ यत्सामय्यभावे यन्नास्ति यत्सामग्रीसद्भावे च | यदस्ति तदर्शयितुमाह
तस्सामग्गिअभावा जिणकप्पो नत्थि अत्थि थेराणं । कप्पो तित्यपवित्तीहेऊ उवगरणपरिकलिओ॥१५॥ तस्य-जिनकल्पस्य सामय्या उक्तलक्षणाया अभावाजिनकल्पो नास्ति,सम्प्रतीति गम्य, श्रुतसंहननादिसामग्र्यभावात्, तन्निमित्तस्य जिनकल्पस्योच्छेद इत्यर्थः, ननु कस्मिन्काले व्युच्छिन्न इति चेद् , उच्यते, जम्बूस्वामिनि निर्वृत्ते जिनकल्पो व्युच्छिन्नः, यदुक्तं |भाष्यकारेण-"मण१परमोहिर पुलाए३ आहारग४ खवग५ उवसमे६ कप्पे७। संजमतिग८ केवलि९ सिज्झणा य१० जंबुंमि वुच्छिन्ना" ॥१॥ (वि० २५९३) अस्या अर्थः-मनःपर्यायज्ञानं१ परमावधिः२ पुलाकलब्धिः३ आहारकशरीरं४ क्षपकश्रेणिः५
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रववनपरीक्षा १२ विश्रामे ॥ ८० ॥
| उपशमश्रेणिः ६ जिनकल्पः ७ परिहारविशुद्धिसूक्ष्मसंपरायथाख्यातलक्षणं संयमत्रिकं८ केवली ९ मोक्षगमनलक्षणा सिद्धिश्च १०, सर्वेऽप्येते पदार्थाः जम्बूस्वामिनि व्युच्छिन्नाः, जम्बूस्वामिनं यावत्प्रवृत्ताः, न तूत्तरत्रेति श्रीविशेषावश्यकभाष्यवृत्तौ ३६३ पत्रे । अथ कारणसद्भावे | किमस्तीत्याह- 'अत्थि 'ति चकारोऽध्याहार्यः अस्ति च स्थविराणां कल्पः स्थविरकल्पः कीदृशः १ - तीर्थप्रवृत्तिहेतुः सर्वेष्वपि तीर्थेषु अच्छिन्नप्रवृत्तिहेतवः स्थविरकल्पिका एव साधवो भवन्ति, तेषामेव धर्मोपदेशप्रवज्यादानादावधिकारः, न पुनर्जिनकल्पिका अपि तेषां धर्मोपदेशदानादावनधिकारात्, स्थविरकल्पः पुनः कीदृशो भवति ? - उपकरणपरिकलितः, तत्रोपकरणानि रजोहरणं? मुखवस्त्रिकार कल्पत्रिकं५ चोलपट्टकः ६ साधारणपात्रं - मात्रापरपर्यायं ७ सप्त च पात्रसबन्धीनि 'पत्तं पत्ताबंधो' इत्यादिप्रागुक्तानि १४ इति चतुर्द्दशोपकरणानि जघन्यपदेऽपि स्थविरकल्पे भवन्ति, तैः परिकलितः सहितः स्थ विरकल्पो भवतीति जिनोपदेश इति गाथार्थः ॥ १५ ॥ अथोपदेशकरणे दृष्टान्तमाह
विज्जुवएस रोगी कुणमाणो लहद्द इच्छिअं लच्छि । जह तह तस्सवि चरिआपमुहं णो अणुहरंतोऽवि ॥ १६ ॥
यथा वैद्योपदेशं कुर्वाणो रोगी रोगाद्विमुक्तः इप्सितां - वाञ्छितां लक्ष्मीं लभते, न तथा तस्यापि - वैद्यस्यापि चर्याप्रमुखमनु| हरन - वैद्यानुकारं कुर्वन् रोगाद्विमुच्यते, प्रत्युत वैद्योपदेशमकुर्वन् वेषादिना तदनुकारं कुर्वन् भण्डिक इत्यभिधीयते, वैद्योऽप्ययम| नुचित इतिकृत्वा परिहरतीति गाथार्थः ।। १६ ।। अथोपनयमाह
एवं जिदिआणं कुणमाणो लहइ निव्वुइट्ठाणं । आगिइमणणुहरंतो विवरणंतसंतावं ॥ १७॥ एवं प्रागुक्तदृष्टान्तेन द्रव्यवैद्येन भाववैद्यस्य जिनेन्द्रस्याज्ञामेव कुर्वाणो निर्वृतिस्थानं-मोक्षास्पदं लभते - प्राद्मोति, किं कुर्वन् ? -
जिनकल्पासुच्छेदः
11 20 11
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
आज्ञाखंडनफलं
श्रीप्रवचनपरीक्षा २विश्रामे ॥८१॥
MANIDHIRAINSPIRITAHARIHSHIRAHINISHITAL INSPIRISHIPit
आकृतिमननुहरन् , आकारानुकारं परित्यजन्, अपिगम्यः, तीर्थकृदनुकारमकुर्वन्नपीत्यर्थः, गुरुशिष्यसंबन्धे आज्ञाया एव प्राधान्याद् , अयं भावः-यथा द्रव्यवैद्योपदेशेनैव प्रवर्तमानो रोगी नीरोगतां भजते तथा जिनाज्ञया प्रवर्त्तमानो हि तदनुकाररहितो मोक्षमाम ति, अन्यथा विपरीतो-वैपरीत्यं कुर्वन्नाज्ञामतिक्रम्य नटवत्तदनुकारं कुर्वमपि अनन्तसंतापम्-अनन्तकालं यावत् क्लेशं नरकादौ लभते,यतः-"रण्णो आणाभंगे इक्कुच्चिअहोइ निग्गहो लोए। सवण्णुआणभंगे अणंतसो निग्गहं लहइ ॥१॥” इति, अत एवास्तामन्यद् , जिनेन्द्राज्ञापराङ्मुखो जिनेन्द्रमेव महाविभूत्या पूजयन्नपि तिरस्करणीयः, यदुक्तम्-"आणाखंडणकारी जइवि तिकालं महाविभूईए । पूएइ वीअरायं सर्वपि नित्थयं तस्स ॥१॥"त्ति अत एव हे नग्नाट! तव च तीर्थकरशिष्यत्वात् तदाकारादिकं प्रमाणं | | तर्हि तदुपदेशोऽपि प्रमाणमास्तां, तथा कि नाग्यव्रतस्वीकारेणात्मानं विगोपयसि?, नहि नाण्यादिवतरूपं कष्टमेवात्मनां कर्मक्षयकारणं,किंतु जिनाझैव,यदुक्तं-"विशिष्टकष्टस्य कर्मक्षयं प्रत्यकारणत्वाजिनाज्ञाया एव कर्मक्षयं प्रति कारणत्वात् ," तस्माच्चतुर्दशोपकरणविशिष्टं तीर्थकदुपदिष्टमस्माकमप्यभीष्टं स्थविरकल्पिकमार्गमेव स्वीकुर्विति गाथार्थः।।१७॥ अथोपकरणाभावे दोषदिशं दर्शयन्नाहउवगरणाणमभावे न हुंति समिईउ संजमो कत्तो? । तयभावा उ नराणं तुब्भ मए नेव निवाणं ॥१८॥
वस्त्रपात्राद्युपकरणाभावे समितयः-ईर्याभाषेषणादानपारिष्ठापनिकालक्षणाः पश्च समितयो न भवन्ति, तदभावाच कुतः संयमः १, संयमाभावाच तव मते नराणां-पुरुषाणाम् , अपिगम्यः, स्त्रीणामिव पुरुषाणामपि निर्वाणं नैव संभवेदित्यक्षरार्थः, भावार्थस्तु संक्षेपेण त्वेवं-वस्त्राभावे शीतातपवातवारिप्रभृत्युपद्रवे तथाविधधृतिसंहननादिबलरहितः साधुद्रुतं२ गच्छन्नागच्छंश्च नेर्यासमितः स्यात् , | पात्राभावे च संसक्तसक्तुदध्यादिकं गलनादिभयात् त्वरितं२ गृहणानो भुञ्जानोऽप्यनेषणासमितः स्यात् , भाजनाभावे च केवलमृमौ
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
मा
श्रीप्रव- चनपरीक्षा २विश्रामे ॥८२॥
उपकरणा
भावे अमोक्षः
MPAHITIN HINDIUPIRIRANIPRITAMAILOPOHIRANCHIRAM
प्रश्रवणसिङ्घानादि कुर्वन् वर्षाकाले विशेषतोऽनेकजन्तूपघातकः कथं पारिष्ठापनिकासमितः?, एवं कुर्वाणः केनाप्युदीरितः सम्यग्वक्तुमशक्तो भाषासमितो न स्यादेव, आदाननिक्षेपणासमितस्तु वस्त्रपात्रादिसद्भावे सत्येव संभवतीति पश्चानामपि समितीनामभावः प्रदर्शितः, उपलक्षणात् मनोवाकायगुप्तयोऽपि सुतरां न संभवन्ति, 'तदभावात् ' समित्याद्यभावात् संयमाभाव इत्यादि, वस्त्राद्युपकरणसद्भावे च ये गुणास्ते स्त्रीनिर्वाणव्यवस्थापनावसरे वक्ष्यामः इति गाथार्थः॥१८॥ अथ यदा शिवभूतिना नग्नभावोऽभ्युपगतस्तदानीमुत्तरानाम्न्याः स्वभगिन्या वस्त्रपरिधानमनुज्ञातम् , एवं च सति यदि स्त्रीणां मुक्तिं प्ररूपयति तदा सवस्त्रनिर्वस्त्रयोरविशेषापच्या स्वकीयननभावस्य केवलं क्लेशतैवापद्यतेति विचिन्त्य स्त्रीणां मुक्तिर्निषिद्धा, अतो वस्त्राभावविषयकमूलप्ररूपणानन्तरं स्त्रीमुक्त्यभावप्ररूपणेतिकृत्वा चतुर्विंशत्या गाथाभिः स्त्रीणां मुक्त्यभावे युक्तिं तत्प्रतीकारं च बिभणिषुः प्रथमगाथामाह
इत्थीमुत्तिअभावे जुत्ति जपेइ दुब्बला अबला । तन्नो जुत्तं जम्हा दुब्बलया केण धम्मेण ? ॥१९॥ अबला:-स्त्रियो दुर्बला-बलरहिताः मुक्तिसाधनबलशून्याः,अतः स्त्रियो न मुक्तिभाजः, अत्र प्रयोगः-स्त्रियो न मुक्तिभाजः पुरुषापेक्षया दुर्बलत्वात् ,नपुंसकवदिति स्त्रीमुक्त्यभावे युक्तिं 'जंपेइति कथयतीति दिगम्बरेण पूर्वपक्षितम् ,अत्र तत्प्रतिकारं सिद्धान्तमाह'तन्नोति तत्प्रागुक्तं न युक्तं, यस्मात् केन धर्मेण दुर्बलता, न केनापीत्यर्थ इति गाथार्थः ॥१९॥ अथ केनापि धर्मेण दुर्बलता | न भवतीति समर्थयति
संघयणं पुण पढमं सत्तं सम्मं च विरइपरिणामो । अण्णंपि धम्मकम्मं दीसह तीसेऽवि दाणाई ॥२०॥ संहननं पुनः प्रथम-वज्रर्षभनाराचं मोक्षाङ्गं, तच्च तासामपि भवत्येव, यदागमः-“संघयणं संठाणं उच्चत्तं चेव कुलगरेहिं स
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
I
श्रीप्रवचनपरीक्षा रविश्रामे ॥८३ ॥
I
NIRTHPlan
I II
मं।"ति श्रीआवश्यकनि०(१६०) तथा सवं-साहसवत्वं,परीषहसहनादौ स्वप्राणव्यपरोपणं यावद्धैर्य,तदपि तासामसदृशं लोकेऽपि |
(स्त्रीणां दौर्बप्रतीतं,-"रागोवा यदिवा द्वेषः,कोऽपि लोकोत्तरः स्त्रियाः । ददाति रागिणी प्राणानादत्ते द्वेषिणी च सा ॥१॥" इति, अत एव काश्चन | ल्याभावः स्त्रियः पत्यौ मृते तदनुरागेण सतीत्वख्यातिहेतुकाभिमानेन वा वह्वावपि निश्शवं प्रविशन्तीति तवापि प्रतीतं, तथा सम्यक्त्वंयथार्थवस्तुश्रद्धानं, तच्च तासां नास्तीति चेत् , मैवं, प्रथमसंहननादिसमन्वितायाः मनुजगतेरेव क्षायिकसम्यक्त्वनिमित्तत्वेनोक्तत्वात् , चकारः समुच्चयार्थः, तथा विरतिः-सर्वविरतिस्तस्याः परिणामः-अध्यवसायः, सोऽपि तासां युक्त एव, अन्यथा त्रिविधसङ्घापच्या तीर्थतीर्थकरयोः स्वरूपस्यैव हान्यापत्तिः, यतस्तीर्थ चतुर्वर्णः श्रमणसङ्घस्तत्कर्ता तीर्थङ्करश्चेति स्वरूपस्याभिमतत्वात् , न चाव्यवधानेन यथाख्यातचारित्रमेव मोक्षाङ्ग, तच्च स्त्रीणां न संभवतीति वाच्यं, क्षायिकसम्यक्त्ववद्यथाख्यातचारित्रस्याप्यविरुद्धत्वात् , सामग्रयास्तौल्यात् , तथा 'अन्नपित्ति अन्यदपि दानादिकं, दानशीलतपोभावनालक्षणं 'धर्मकर्म' धर्मकृत्यं 'तस्याः' स्त्रिया दृश्यते, इत्येवंविचारणया धर्मकृत्यमाश्रित्य न पुरुषेभ्यो दुर्बलता, किंतु पुरुषसमतैवेतिगाथार्थः ॥२०॥ अथ पुरुषापेक्षया धर्म दादर्यमपि स्त्रीणां संभवतीति दर्शयति
तिस्थयराणं जणणी इत्थीवग्गंमि तेण जिणधम्मे । थीणं तिवो रागो तेणेव न सत्तमीगमणं ॥२१॥ तीर्थकृतां जननी तावत्स्त्रीवर्गे-स्त्रीजातौ वर्तते, स्त्रीजनान्तर्वर्तिनी तीर्थकरमाता, तेन कारणेन पुरुषापेक्षया स्त्रीणां जिनधर्मे तीवो रागः, पुरुषापेक्षया विशेषतर इत्यर्थः, यत एवं तेनैव कारणेन, अथवा इवोत्प्रेक्ष्यते, तेन कारणेन स्त्रीणां सप्तमीगमनं-सप्त-1 मनरकपथिव्यामुत्पत्तिर्नास्तीत्यक्षरार्थः, भावार्थस्त्वयं-ज्ञानादिलक्षणस्य धर्मस्याधारस्तावत्तीर्थ, तद्वयवस्थापकस्तु तीर्थकरः, तीर्थ
॥८
mainalism
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा २विश्रामे ॥८४॥
HAmhud
सप्तम्यगमने हेतु:
| स्याच्छिन्नप्रवृत्तिहेतवस्तु गणधरादिसाधवः, तन्मातरः स्त्रिय एव भवन्ति, मातृणां च निजापत्येष्वकृत्रिमः स्नेहः स्यात् , तेन पित्राद्यपेक्षया मातरः स्वापत्यानि सातिस्नेहं परिपालयन्तीति जगतस्थितिः, अत एव श्रीऋषभजिने प्रबजिते पुत्रस्नेहे शोकाश्रुविमोचनात् क्षामलोचना मरुदेवी प्रत्यहं भरतं प्रति-हे भरत! मत्पुत्र ऋषभो निरशनो निर्वसनो निर्यानो वनवासी वने एकाक्येव परिभ्रमति, | त्वं तु राज्यसुखनिमग्नस्तद्वार्तामपि न करोषि,इत्याधुपालम्भपरायणा वर्षसहस्रं यावत् क्षणमात्रमपि स्वास्थ्यं न प्राप,न चैवं नाभिकुलकरोऽपि, आस्तां जन्ममाता, कुक्षिधरमात्रेणापि देवानन्दा ब्राह्मणी श्रीवीरवन्दनार्थमागता श्रीवीरं निरीक्ष्य निर्निमेषतया पश्यन्ती | रोम चिताऽतिस्नेहेन स्तन्यपयःश्रावणाकञ्चुकी संजज्ञे इति प्रवचने प्रतीतम् , एवं तीर्थकरमातृणां तजातीयानामन्यासामपि स्त्रीणां | तीर्थकरे तीर्थकरापत्येषु साधुषु तीर्थकरभाषिते च श्रुतचारित्रादिधर्मे तीवोरागो युज्यते, एतच्च संप्रति प्रत्यक्षमपि लक्ष्यते, कासांचित् स्त्रीणां पुरुषापेक्षयाऽधिकतरस्यापि धर्मरागस्योपलभ्यमानत्वात् , प्रत्य पिलापस्य केनापि कर्तुमशक्यत्वात , नचैवं संप्रत्युपलभ्यते | परं पूर्व नासीदिति शङ्कनीयं, तीर्थकरवारकेऽपि तथैवोपलम्भात् , तथाहि-छामस्थ्ये भगवता श्रीवीरेण द्रव्यतः कुल्माषाः क्षेत्रतो | देहल्या एकं पादमारत एकं पादं च परतः कृत्वा कालतो भिक्षाचरेषु निवृत्तेषु भावतो राजसुता दासत्वमापन्ना मुण्डितशिरोजाऽष्टमोपवासिका सूर्यकोणस्थितान् कुल्माषान् रुदती दास्यति तदा मम पारणकमिति घोराभिग्रहे कृते चतुषु मासेतु गतेषु कौशाम्भ्यां शतानीकराजस्य मृगावती नाम राज्ञी कदा भगवतः पारणकं भावीति भगवति तीव्ररागेण प्रत्यहं चिन्तापरा तथ्यवादिनं निमित्तझं पृष्टवती, न पुनः कोटिशः संख्येष्वपि श्रावकेषु विद्यमानेषु कोऽपि श्रावकः पृष्टवान् , तत्र कारणं किं रागोऽन्यद्वेति स्वयमेव विचारणीयं, तथा भिक्षामलात्वा चलमाने भगवति वीरे चन्दनबालैवारुदत्, न चैवं कोऽपि श्रायकः श्रूयते, तथा मङ्खलिपुत्रमुक्ततेजो
ilymeri
MINIBARSHANTINENalleriIINITION
॥
८
॥
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्त्रीणां धर्म
श्रीप्रवचनपरीक्षा रविश्रामे ।। ८५॥
FASHISHIRIDIHIT Maim
लेश्याजन्यरक्तातिसारवतो वीरस्य बाधा सर्वजनप्रतीता, तद्भाधोपशमनाय श्राविका रेवत्येवौषधचिन्तां कृतवती, श्राद्धास्तु कोटिशःसंख्याका अपि निश्चिंता एवासन् , तत्रापि धर्मरागतारतम्यमेव कारणं संभावनीयमिति सिद्धं कासांचित्स्त्रीणां पुरुषापेक्षया धर्मरा| गणाधिक्यमपि, अत एव श्रीमहावीरस्य साध्व्यः साधुभ्यो द्विगुणा एव मोक्षं गताः, यदागमः-"समणस्स भगवओ महाषीरस्स सत्त समणसयाई सिद्धाई,चउद्दस अजिआसयाई सिद्धाई"ति,श्रीपर्युषणाकल्पे,एवं श्रीऋषभादीनामपि बोध्यं,ननु स्त्रियोऽनन्तोदितपापार्ता भवन्ति, यदागमः-"णंताओ पावरासीओ, जया उदयमागया। तया इत्थित्तणं पत्तं, सम्मं जाणाहि गोअम ॥१॥"त्ति श्वेतवाससामपि सम्मतं, एवंविधाः स्त्रियः कथं मुक्तियोग्या इति चेत् , मैवम् , अत एव पुरुषेभ्यस्तासां धर्मे दार्यकल्पनायाः प्रामाण्यात् , लोकेऽप्येकः सुभटः द्वाभ्यां वैरिभ्यां समाक्रान्तस्तयोर्जयी बलवान् भण्यते, तदपेक्षया पञ्चजयी तु महाबलवान् एवमनन्ता | अपि पापप्रकृतीनिर्जित्य मुक्तिभाजः स्त्रियः पुरुषेभ्यो धर्मेऽतिदायभाज इति सिद्धं, न चैवं पापेन तासां सप्तमीगमनं,यदा उत्प्रेक्ष्यते-हे पुत्र ! मत्कुक्षौ समुत्पन्नो मज्जातीयानां स्त्रीणां सप्तमनरकगमनं निवारयेति जननीयाचित इव भगवान् मातृभक्त्यैव स्त्रीणां सप्तमीगमनं निवारितवानिति, अथ क्षपणकः शङ्कते-ननु भोः पुरुषापेक्षया स्त्रीणां बलवत्वमुक्तं तर्तिक सर्वेभ्यः पुरुषेभ्यः सर्वासां स्त्रीणां अथवा कतिपयपुरुषेभ्यः सर्वासां स्त्रीणां उत सर्वेभ्यः पुरुषेभ्यः कतिपयस्त्रीणां किंवा कतिपयपुरुषेभ्यः कतिपयस्त्रीणामिति चेत , सत्यं, भो नग्नाट! त्वामपि वयमपि पृच्छामः, त्वयाऽपि स्त्रीणां या दुर्बलता प्रोक्ता सा किं सर्वेभ्यः पुरुषेभ्यः सर्वासां स्त्रीणामित्यादित्वदुक्तविलल्पचतुष्टये कस्मिन् विकल्पे विश्राम्यति ?, आद्यविकल्पत्रये प्रत्यक्षबाधसंभवेन चतुर्थविकल्प एवास्माकमभिमत | इति चेत् तर्हि अस्माकमप्ययमेव पक्षोऽभिमतः, आस्तां कतिचित्पुरुषेभ्यः कतिचित्स्त्रीणां बलवत्वमित्ति, ननु स्त्रीणामेवावला इ
॥८५॥
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा रविश्रामे ॥८६॥
IMAN RBJAINRITISHTHHIMIRRIAHINilInIndiliTundin:
IndaHISHASHISHIGAHIRANAHINITIRATRAILERHITAPAIN, MINISA
त्यभिधानं कथमिति चेद् भो नग्नाट ! तवाभिप्रायं कथय, पश्चाद्वयमपि भणिष्यामः, मुक्तिगमनयोग्यशुभाध्यवसायाभावार्ध्वगमन- स्त्रीणां ऊसामर्थ्याभावादबला इत्यभिधीयन्ते इति चेद्वयमपि सप्तमनरकगमनयोग्यक्लिष्टपरिणामाभावादधोगमनशक्त्यभावादबला इत्यस्माकं |
वोधोगमश्वेतवाससामभिप्रायः, अत एव लोके पापकातराः स्त्रियो न संग्रामाधुपयोगिन्य इति प्रतीतमेव, न च पापकातरा धर्मेऽपि तथैवे-|
नविचारः ति शङ्कनीयं, तीर्थकरादिषु व्यभिचारात् , तेषां पापकातरत्वेऽपि धर्मे शौर्यदर्शनादित्यलं प्रपञ्चेनेतिगाथार्थः ॥२१॥ अथ प्रागुक्तं । विस्मृतमिव ननाटः शङ्कतेअह दुब्बलया मणसाजेण न गच्छंति सत्तमि पुढविं। ता कह खवगस्सेणिं पडिवजिअमुत्तिमुवइंति ॥२२॥ __ अथ स्त्रीणां मनसा-मनोवीर्येण दुर्बलता येन कारणेन ताः-स्त्रियः सप्तमी नरकपृथिवीं न यान्ति, ता-तस्मात् क्षपकश्रेणिं प्रतिपद्य मुक्तिं कथमुपयान्ति !, न कथमपीति दिगम्बरपूर्वपक्षोद्भावनेतिगाथार्थः॥२२॥ अथ येषां सप्तम्यां गमनशक्तिस्तेषामेव | मुक्तावपीति दिगम्बराभिप्रायारूढां व्याप्तिं व्यभिचारेण दृषयितुमाह
___ अहगमणे जस्स सत्ती उद्धं सत्तीवि तस्स चेवत्ति । नेवं नियमो बलदेववासुदेवेसु वभिआरो॥२३॥ ___यस्य जीवविशेषस्याधोगमने शक्तिस्तस्योर्ध्वगमनेऽपीति न्याप्तिः शीतोष्णस्पर्शयोरिव बाधग्रस्ता, यथा ब्रह्मदत्तस्याधोगमने शक्ति!र्ध्वगमने मनागपि, चित्रसाधूपदेशसहस्रेणापि मोक्षहेतुचारित्रानु त्तेः, अथ यस्य जातिविशेषस्याधोगमने शक्तिस्तजातीयस्यैवोर्ध्वगमनेऽपि शक्तिरित्यपि व्याप्तिः कथञ्चिद्वाधग्रस्ता-कथंचिद्वयभिचारप्रस्तेति नैवं नियमः, दृष्टान्तमाह-'बलदेवे'त्यादि, बलदेवजातिविशेषस्याधोगमनशक्त्यभावेऽप्यूर्ध्वगमनशक्तिः, वासुदेवजातिविशेषस्याधोगमनशक्तिसद्भावेऽपि न मनागप्यूर्ध्वग
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
ऊर्ध्वाधोगमनव्यमि
श्रीप्रवचनपरीक्षा २विश्रामे ॥ ८७॥
चार:
MinIANITARITIANITARAHANA IMAHA
मनशक्तिः, यदागमः-"उद्धंगामी रामा केसव सत्वे अहोगामी"ति (४१५) श्रीआ०नि०, एवमधोगमनशक्तिशून्या अपि स्त्रियो| वलदेववर्ध्वगतिगामिन्यो भवन्त्येव, ननु यद्यपि नाधोगतिगमनशक्त्युपेता बलदेवादयो भवन्ति तथापि ते पुरुषा एव भवन्ति, पुरुषत्वजात्या च बलदेवसमानजातीया इतरे पुरुषा अधोगतिशक्त्युपेताः, अतो बलदेवा अप्युपचारात्तत्सामर्थ्यभाज उपचर्यन्ते एवेतिचेद, उपचर्यतां नाम मनुजत्वजात्या स्त्रीसमानजातीया इतरे मनुजास्तथाशक्त्युपेता अतः स्त्रियोऽप्युपचारात्तथाशक्तिभाज| इति, युक्तेस्तौल्यात् , तस्मादलदेववत् स्त्रीणामपि मुक्तियुक्तिसिद्धा, सिद्धान्तसिद्धापि 'समणस्स भगवओ महावीरस्स चउद्दस अजिआसयाई सिद्धाई 'ति (पवु०) तथा “एगा सिद्धिं पत्ता मरुदेवी नाभिणो पत्ती"ति (आव०१६६) तथा मत्स्यानामधोगमने यावत्सप्सम्यामपि शक्तिः ऊध्वं तु सहस्रारदेवलोकादागेवेति मत्स्येष्वपि व्यभिचारः, एवमधोगमनशक्त्यभावेऽपि ऊर्ध्वगमनशक्तिभाजो जिनेन्द्रगणधरादिचरमशरीरिणो बोध्याः, तेषां तथास्वभावाद् , अतस्तेष्वपि व्यभिचारः स्फुट एव,अयं भावः-वासुदेवानामधोगमने शक्तिोंर्व मनागपि, बलदेवानामूचं, नाधो मनागपि, मत्स्यानामधो महती लधीयसी चोवं, स्त्रीणामृवं महती लघीयसी चाधोगतिरिति सम्यक् पर्यालोच्य नाधोगमनशक्तिरूर्ध्वगतिनियामिका,बलदेववासुदेवयोर्व्यभिचारात् इति गाथार्थः॥२३।। अथाधोगतो तुल्यसामर्थ्य सत्येवोर्ध्वगतौ तुल्यसामर्थ्यमिति दिगम्बरेणोपदर्शिता व्याप्तिः सर्वथा प्रशिथिलयितुमाहसरिसवासउणिचउप्पय सप्पित्थी'जलयराण सन्नीणं । बीआइनिरयगमणं कमेण उड्ढेतु समगमणं ॥२४॥ सरीसृपाः-भुजपरिसर्पाः शकुनयः-पक्षिणः चतुष्पदाः-सिंहादयः सर्पाः-उरःपरिसर्पाः स्त्रियः-स्त्रीरत्नादयः जलचरा-मत्स्यादयस्तेषां संजिनाम् , असंज्ञिनां तु रत्नप्रभायाः परत उत्पादासंभवात् , द्वितीयादिनरकगमनं क्रमेण भवति, यथा सरीसृपाः
R
IPATIANE
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
liunau mainlad
hai
l
श्रीप्रवचनपरीक्षा २विश्रामे ॥८८॥
दिगंवरपक्षः
à
उत्कर्वतोऽपि द्वितीयायां चालुकाप्रभायामुत्पद्यन्ते, नाधः, शकुनयः पङ्कप्रभायां यावदुत्पद्यन्ते नाध इत्यादि, यावत् मत्स्याः सप्तम्यामपीति, ऊर्ध्व तु सर्वेषामपि समं गमनं, सहस्त्रारं यावत्सर्वेषामप्युत्पादात , अतः सरीसृपादीनामधोगमने वैषम्येऽपि ऊर्ध्वगमने शक्तिसाम्पमेवेति दिगम्बरोद्भाविता व्याप्तिनिर्मूलमुन्मलितैवेतिगाथार्थः ॥२४॥ अथोक्तं प्रकृते योजयति
__ एवं थीपुरिसाणं भेअंमि अहोगइंच अहिगिच्च । उद्धंगमणे भेओ नत्थि त्थित्तेण थीमुत्ती ॥२६॥ । 'एवं प्रागुक्तसरीसृपादिदृष्टान्तेनाधोगतिमधिकृत्य स्त्रीपुरुषयोर्भेदेपि-वैषम्येऽपि ऊर्ध्वगमने भेदो नास्ति, तेन कारणेन स्त्रीणां | मुक्तिरस्तीतियुक्तिरातुरस्य कटुकौषधपानकल्पाऽनिच्छतोऽपि दिगम्बरस्य गलविलग्नेति गाथार्थः ॥२५॥ अथ स्त्रीणां चारित्रानङ्गी|कारे त्रिविधसङ्घापल्या पादोन तीर्थं संपद्यतेति विचारबाह्यो दिगम्बरः शङ्कते
अबला चीवरवरिआ चीवरवरिआण होइ ममकारो। ममयापरिग्गहो खलु तेणं नो थीण चारित्तं ॥२६॥
अबलाः-तुच्छ सत्त्वाः स्त्रियः 'चीवरवरित्ति चीवराणि-वस्त्राणि तैर्वृता-आच्छादिताः भवन्ति, चीवरावृतानां च ममकारो, | ममता च परिग्रहः, येनागमः-"मुच्छा परिग्गहो वुत्तो"त्ति, तेन कारणेन परिग्रहवत्वेन स्त्रीणां चारित्रं न भवतीतिगाथार्थः॥२६॥ अथ चरणाभावे किं स्यादित्याहचरणाभावा मोक्खो इत्थीणं नत्थि तत्थ को दोसो। नहि सामग्गिअभावा कजं उप्पजए किंचि॥२७॥
चरणाभावात् स्त्रीणां मोक्षो नास्ति तत्र को दोषः?, कोऽपि नास्तीत्यर्थः, हिः-यस्मात् सामग्र्यभावात्-अविकलकारणाभावान्न किश्चिद् घटादिकं कार्यमुत्पद्यते, तथा चारित्राभावात् स्त्रीणां मोक्षाभाव इति गाथार्थः॥२७॥ अथ दिगम्बरपूर्वपक्षं क्षयितुमाह
IHARIBIPIKARINEETINAMAHINITIRANAPIRATRAVEL
PAHIMIRIRAUHADA
PRATIIINIMIPARDHATRUBIP
NAPRImpan
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा २ विश्रामे
॥ ८९ ॥
जइ इत्थीणं वत्थं सहजायं ता तउव नो दोसो । अह बंभवयहेऊ तोऽणुगुणं सङ्घविरईए ||२८|| यदुक्तं वस्त्रावृता हि नार्यः, तत्र वस्त्रं किं स्त्रीणां सहजातं ब्रह्मव्रतहेतुर्वा १, आद्यः पक्षः प्रत्यक्षवाधितः, नहि स्त्रीणां वस्त्रं त्वस्वत् सहजातं दृष्टं श्रुतं वा तथात्वेऽपि त्वगिव वस्त्रं परिग्रहो न भवेत्, द्वितीयपक्षे चारित्रस्यानुगुणम् - अनुकूलं वस्त्रं, न हि यद् | ब्रह्मत्रतहेतुस्तच्चारित्राभावहेतुः शीतोष्णस्पर्शयोरिव विरोधात्, तथा च सिद्धं चीवरधारणमेव चारित्रहेतुः, किंच-भो नग्नाट ! | अबलानामम्बरपरिभोगः किं तीर्थकृदुपदिष्ट उत तव मताकर्षक शिवभूतिना प्ररूपितः अशक्यपरित्यागकृतो वा १, आद्ये तावद्वस्त्रावृतानामेव मुक्तिः सिद्धा, यतः "प्रेक्षावतां हि प्रवृत्तिः स्वार्थकारुण्याभ्यां व्याप्ते" तिवचनात् परमप्रेक्षावश्वेन परमकारुण्यभाजो भगवन्तो नावलानां मुक्त्युपघातकमुपदिशन्ति, तथात्वे ह्यास्तां तावदन्यत्, लोकनिन्द्या अप्यर्हन्तो भवेयुः, द्वितीये तु स्त्रीमिः | शिवभूतेः किमपराद्धं १ येन पापात्मना वस्त्रदानेनाबलानां मुक्त्युपघातो विहितः, न ह्यान्तरवैरमन्तरेण कश्चित्तथाविधोत्कृष्टसंपद्विघातको भवेत्, अथ शिवभूतिनैव वस्त्रदानं स्त्रीणां ब्रह्मचर्यपालननिमित्तमेव विहितमिति चेद् आयातोऽसि खयमेव अस्मदुक्तमार्गेण, | यतो यद् ब्रह्मचर्यादिपालन हेतुस्तत्संयमं प्रति हेतुरेवेतिसिद्धं निष्परिग्रहताहेतुर्वस्त्रपात्रादिरिति, अशक्यपरित्यागकृत इति तृतीयोऽपि विकल्पः तुच्छः, प्रत्यक्षबाधात्, बाल्यावस्थायामिवान्यास्वप्यवस्थासु वस्त्रराहित्यस्य सार्वजनीनत्वात्, अथ कादाचित्कमेव वस्त्रसा|हित्यमुच्यते तर्हि पुरुषाणामपि गार्हस्थ्ये वस्त्रसाहित्यस्य सद्भावात् पुरुषाणामपि मुक्त्यभावप्रसक्तेः अथ कादाचित्कमपि प्रत्रज्याप्रतिपश्यनन्तरमेवोच्यते इति चेत् तर्हि अर्शोभगन्दरादिषु तद्वणमात्रोपयोगिनि वस्त्रे मूर्च्छाया अभावान्न दोष इति चेत् चिरं जीव, तर्हि शीतातपवातदंशमशकादिवाधितस्य शरीरस्य तच्चिकित्सामात्रोपयोगिनि वस्त्रे कुतो मूच्छेति विचार्य मोक्षसाधनस्य शरीरस्यो
अबलांबरपरिभोगः
1148 11
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
WIN
श्रीप्रचचनपरीक्षा २विश्रामे ॥९ ॥
पष्टम्भकं वस्त्रं धर्मोपकरणं, न मूर्छाविषयः परिग्रहः, किंतु तदतिरिक्तस्यासंयमनिमित्तस्य मूर्छाविषयत्वमागमे प्रतीतं, तदेव परि- अबलांबरग्रहः, नहि प्रासादनिष्पादनाभिप्रायवता श्रावकेण तदर्थमेव स्वायत्तीकृतं कनकादिकं स्वगृहकरणोद्यतेन स्वायत्तीकृतस्वापतेयेन
परिभोगः | समानं त्वयाऽपि गीयते,यतस्तयोरेकं धर्मोपष्टम्भकत्वेन मोक्षाङ्गमपरं चाश्रवहेतुत्वेन संसारकारणम् ,एवं वस्त्रमपि संयमार्थमसंयमार्थ |च गृहीतं न समस्वभावं भवति,नन्वेवं कनकादिकस्यापरिग्रहत्वापच्या जगति किमपि परिग्रहो न स्यात् , तथात्वे च दत्ताञ्जलिरेव परिग्रहापरिग्रहविचारायेतिचेद् अहो वैदग्ध्यं भवतः, नहि वयं स्वरूपेण सत् कनकादिकं किमपि वस्तुजातं परिग्रहमपरिग्रहं वा ब्रूमः, किंतु यन्मू विषयः संयमोपघाति तत्परिग्रहः, यदागमः-तम्हा किमत्थि वत्थु गंथोऽगंथो व सबहा लोए?। गंथोऽगंथो व मओ मुच्छममुच्छाहिं निच्छयओ॥१॥ वत्थाइ तेण जं जं संजमसाहणमरागदोसस्स । तं तमपरिग्गहो चिअपरिग्गहो जंतदुवघाई ॥२॥"IN (२५७३-४) इति श्रीविशेषावश्यकभाष्ये, एतट्टीकैकदेशो यथा-तस्मात् किं नाम तद्वस्त्वस्ति लोके यद् आत्मस्वरूपेण सर्वथा ग्रन्थोऽग्रन्थो वा ?,नास्त्येवैतदित्यर्थः, ततश्च 'मुच्छा परिग्गहो वुत्तो,इअ वुत्तं महेसिणेति वचनात् यत्र वस्त्रदेहाहारकनकादौ मूर्छा समुत्पद्यते तन्निश्चयतः-परमार्थतो ग्रन्थः, यत्र तु सा नोपजायते तदग्रन्थ इति । एतदेव व्यक्तीकरोति-वत्थाइ तेणे'त्यादि, तेन तस्मात् , शेषं सुगममिति श्रीवि० टीका। तथा च वस्त्रपात्रादिकं संयमोपकारक, तथाऽत्रैवाग्रे वक्ष्यते इति, गाथार्थः॥२८॥ अथानन्तरगाथायां स्त्रीणां वस्त्रपरिभोगः किं तीर्थकृदुपदिष्टो वेत्यादिविकल्पत्रयीत्रिशूल्याहतो व्याकुलीभूतः पलायनदिशमलभ| मानो दिगम्बरः स्त्रीणां ब्रह्मवतधरणाय वस्त्रधारणमित्युक्तवान् , तच्च सर्वविरतेरनुकूलमेवेत्यस्मदीयं वचः श्रुत्वा दिगम्बरेण किं कर्त्तव्यमित्युपदेशमाह
॥९०॥
CHAHIRAIHDAIIRAdali
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा रविश्रामे ॥९१॥
आहारवद्वखं वस्त्रपात्रगुणाश्च
IHARANPURImaiIIIMILARAMETIME
__ता जह देहं संजमभारुबहणत्थमन्नमाईहिं । पोसिज्जा तह नियमा पालेहिवि चीवराईहिं ॥२९॥
यस्मात्प्रागुक्तं तव प्रमाणं 'ता'तस्मात् यथा देहं-शरीरं संयमभारोद्वहनार्थमन्नादिभिः-अशनपानखादिमस्वादिमैः पुष्णीयाः तथा 'चीवराईहिन्ति चीवरादिमिः, आदिशब्दात् यावच्छरीरोपष्टम्भकं वसतिपात्रादिकं तस्यापि ग्रहः, वस्त्रपात्रवसत्यादिभिः संयम पालयेत्यर्थः, अन्यथा अशनादिकमपि शरीररक्षानिमित्तं न ग्राह्यम् , अयं भावः-यथा तवेष्टसंयमहेतुशरीरस्य स्थितिहेतवे अशनादिकं गृह्यते तर्हि तादृक्शरीरपरिपालननिमित्तेन वस्त्रादिना किमपराद्धं ,तस्माद्यथा क्षुधादिपीडितं शरीरं न संयमहेतुस्तथा शीतातपदंशमशकादिपीडितमपीति बोध्यमितिगाथार्थः ॥२९॥ अथ वस्त्रपात्रधरणे ये गुणास्तान् दर्शयितुमाह
लोआणुवत्तिधम्मो लज्जा तह बंभचेररक्खा य । सीआतवदंसमसगपीडारहिअस्स सज्झाणं ॥३०॥
वस्त्रधरणे लोकानुवृत्तिधर्मः प्रथमो गुणो लोकप्रतीतः, तत्र लोको-मर्त्यलक्षणो, नतु तिर्यगादिः, तस्य लज्जादिनिमित्तं वस्त्रधारणासंभवात् , तस्यानुवृत्तिः-अनादिसिद्ध आचारस्तल्लक्षणो धर्मः सत्यापितः स्यादित्यर्थः, तथा 'लज्जत्ति लज्जा-ब्रीडा संयमो वा, अर्थात्सा रक्षिता भवेद् , वस्त्राभावे च रासभादिवदविशेषेण लज्जाराहित्यं स्यात् , लज्जारहितस्य च कुतश्चारित्रपालनं?, चकारः | समुच्चयार्थः, ब्रह्मव्रतरक्षा च-वस्त्रावृतस्य लज्जया ब्रह्मचर्य स्याद्, अन्यथा वडवादर्शनात् वाडवस्येव स्वीदर्शनाल्लिङ्गादिविकृत्या प्रवचनोड्डाहाब्रह्मसेवादयो बहवो दोषाः सर्वजनविदिता भवेयुः, तथा वस्त्रैः शीतोष्णकालादिषु शीतातपदंशमशकैर्या पीडा तया रहितस्य सद्ध्यान-धर्मशुक्ललक्षणं स्याद् , वस्त्राभावे च क्षुधाधनाकुलस्यापि दुर्ध्यानम्-अग्नितृणादिसेवाभिप्रायेण दुर्ल्यानं, तत्सेवने चासंयमः स्यादितिगाथार्थः ॥३०॥ अथ पुनरपि गुणानाह
॥ ९१॥
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
THAPA
श्रीप्रवचनपरीक्षा २विश्रामे ॥९२॥
आहारवद्वस्त्रं षत्रपात्रगुणात्र
पवयणखिंसा परवग्गमोहुदयवारणं च वत्थेहिं । तसथावराण जयणा पत्तेहिं तहेव विण्णेआ ॥३१॥ प्रवचनखिंसा-अहो एते मुण्डाः ! पापात्मानः अस्मदीयपुत्रीवध्वादीन् स्वजनान् प्रत्यवाच्यं दर्शयन्तोऽपि न लजन्ते, अतो मासद्गृहादौ प्रविशन्त्वितिवचोभिः प्रवचनहीला, तथा 'परवर्गस्य' पुरुषापेक्षया परवर्गः-स्त्रीवर्गस्तस्य मोहोदयः, प्रायः स्त्रीपुरुषयोरयमेव स्वभावः यद्वस्त्रानावृतं परवगं दृष्ट्वा मोहोदयो भवत्येव, ततः प्रवचनखिसा च परवर्गवेदोदयश्चेति द्वन्द्वस्तयोर्निवारणं वरेणैव स्यात् , अन्येऽपि वस्त्रादिसाधुनेपथ्यजन्याः पर्षद्धर्मप्राप्तिहेतवो रूपवस्त्रादय आचार्यगुणाः स्वधिया योज्याः, ननु जिनेन्द्रजिनकल्पिकादयो वस्त्रादिरहिता एव भवन्ति, तेषां च कथमेते गुणा इति चेत् मैवं, जिनेन्द्रादीनामपि लोकानुवृत्त्यादिकारणसद्भावे | वस्त्रसद्भावस्यैवास्माकं सम्मतत्वात् , तत्कथमितिचेत् शृणु जिनेन्द्रा अपि गृहस्थावस्थायां बालभावे तदतिक्रमे च यथोचितं वस्त्रालङ्कारविभूषिता एव भवन्ति, प्रव्रज्याप्रतिप्रत्यवसरे तु देवेन्द्रोपनीतदेवदृष्यवस्त्रं सवस्वपात्रो धर्मो मया प्रज्ञापनीय इति वामस्कन्धोपरि धरन्ति, यदागमः-"सत्वेऽवि एगदूसेण निग्गया जिणवरा चउव्वीसं"ति श्रीआव० नि० (२२७) परिधानभावस्तु तेषां सत्यपि नाम्ये पुण्योत्कर्षोदयात् कुत्सनीयत्वाभावात् प्रत्युत सुभगत्वाच्च,उक्तं च-"अनध्ययनविद्वांसो,निर्द्रव्यपरमेश्वराः । अनलङ्कारसुभगाः, पान्तु युष्मान् जिनेश्वरा ॥१॥" इति, किंच-जिनेन्द्राणां गुह्यप्रदेशो वस्नेनैव शुभप्रभामण्डलेनाच्छादितो न चर्मचक्षुषां | दृग्गोचरीभवति, यदुक्तं-"अण्णेसिं मोहोदेयहेउअभावो सुहाणुबंधाओ । गुतिंदिअया य गुणा अणन्नतुल्ला मुणेअवा॥१॥ (१११६) इतिश्री धर्मसंग्रहणीसूत्रे, तवृत्तिर्यथा-अन्येषां च-स्त्रयादीनां तद्रूपदर्शनानन्तरं मोहोदयहेतुत्वाभावः,गुप्तेन्द्रियतेति गुप्तलिङ्गता, चकारोऽनुक्तसमुच्चये, तेनान्येऽपि निश्छिद्रपाणिपात्रादयो द्रष्टव्याः, तथा चोक्तं-"ते हि भगवन्तो निरुपमधृतिसंहननाः गूढेन्द्रियाः
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा २विश्रामे ॥९३॥
जिनजिनकल्पिकस्वरूपं
खप्रभामण्डलाच्छादितदेहाः ज्ञानातिशयसंपत्समन्विताः निश्छिद्रपाणिपात्राः जितपरिषहा" इत्यादि, एवरूपादिगुणा अनन्यतुल्या ज्ञातव्याः। इति श्रीधर्मसंग्रहणीवृत्तौ। तस्माद्वस्त्रपरिधानादिनिमित्तं जुगुप्सनीयावाच्यावयवादिदर्शनं, तच तीर्थकृतां न संभवति, अतः 'कारणाभावात्कार्यस्याप्यभाव' इति न्यायात् वस्त्रापरिधानेऽपि तीर्थकृतां न लोकानुवृत्यादिगुणविलोपः, लोकैरपि वस्त्रपरिधान मुख्यवृत्या असभ्यावयवगोपननिमित्तमेव क्रियते, मामर्त्यलोकस्य लज्जया लजनीयावयवगोपनखभावाद्, अत एव लोकाभाणकोऽपि-'अहो अधो नग्नस्य मस्तके मौलिक मिति, शरीरादिशोभा तु क्षुधाद्युपशमनाय क्रियमाणे भोजने अशनाद्यनुसारेण माधुर्याद्यास्वादशरीरपुष्टयादिवि गुह्यावयवेष्वाच्छादितेषु स्वत एव सिद्ध्यति, न पुनःप्रथमतस्तदर्थमेव प्रवृत्तिः, पात्रभोगस्तु तीर्थकृतां सर्वथा न स्यात् , यतस्ते ह्यच्छिद्रपाणयस्तीर्थकराः तेषां भोजनावसरे चन्द्रादित्यौ यावच्छिखा गच्छति, न बिन्दुरप्यधः पतति, चतुर्विधज्ञानबलाच्च संसक्तासंसक्तमन्नं सत्रसमत्रसं च जलादिकं ज्ञात्वा निर्दोषमेवोपाददते इति तीर्थकृतां पात्रधारणे न कश्चिद् गुणः, ये तु जिनकल्पिकास्ते द्विविधा-लब्धिमन्तोऽलब्धिमन्तश्च, तत्र लब्धिरपि कर्मणां क्षयोपशमवैचित्र्यवशात् केषांचित्पात्रविषया केषांचिद्वस्त्रविषया केषांचिदुभयविषयापि, तत्रापि येषां पात्रविषया तैः पाणिपात्रतयैव भवितव्यं, पाणिनैवाशनादावाडीयमाणे न कापि संयमविराधना, नापि प्रवचनजुगुप्सा, प्रत्युत प्रवचनप्रभावना, सा च लब्धिरेवं “माइज घडसहस्सा अहवा मायंति सागरा | सत्वे । एआरिसलद्धीओ सो पाणिपडिग्गही होइ॥१॥"त्ति, ते च वस्त्राणि बिभ्रति,तद्विषयकलब्ध्यभावात् ,तत्रापि सामर्थ्यानुसारेण | कश्चिदेकं कल्पं कश्चिद् द्वौ कश्चित्रीन् कल्पान् बिभर्ति, तेषां च क्रमेण रजोहरणमुखवस्त्रिकोपेतानि त्रीणि चत्वारि पञ्च वोपकरणानि भवन्ति, एवं वस्त्रानावृता अपि ये नना न दृश्यन्ते ते वस्त्रविषयकलब्धिमन्तः, वस्त्रजन्यकार्यविषयकलब्धिमाज इत्यर्थः, तेषां
Politimes
॥१३॥
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
जिनकल्प
श्रीप्रवचनपरीक्षा २विश्रामे ॥९४॥
JAINERAPPIRAIMAmrTIMILammaNaINMHARATARRAIMILAPAN
IMAINTAINSTIPATIMANIRRIGANPURANIIIIF
वस्त्रकार्यस्य लब्ध्यैव कृतत्वावस्खाभावः, नहि कश्चिदप्यादित्योद्योतिते वस्तुनि प्रदीपमपेक्षते, प्रदीपकार्यस्य सूर्येणैव कृतत्वात् , तत्रापि शीतादिसहनसामर्थ्यमपेक्षणीयं, पात्राणि च बिभ्रति, तद्विषयकलब्ध्यभावात् , तेषां चोपकरणानि नवैव भवन्ति, नियतसप्तसंख्याकेषु पात्रनियोगोपकरणेषु विकल्पाभावात् , ये तु वस्त्रपात्रोभयविषयकलब्धिमन्तो न ते पात्रं न वा वस्त्राणि विभ्रति, द्वयोरपि प्रयोजनाभावाद् , उभयजन्यस्यापि कार्यस्य लब्ध्यैव कृतत्वात् , तेषामुपकरणे रजोहरणमुखवस्विकालक्षणे भवतः, ये त्वलब्धिभाजस्तैरवश्यं वस्त्रपात्राद्युपकरणं धर्त्तव्यमेव, यदुक्तं-"निरतिशयिना वस्त्रापात्रादिकमन्तरेण चरणस्य प्रसाधयितुमशक्यत्वा"दिति श्रीधर्मसंग्रहणीवृत्तौ २२६ पत्रात्मक पुस्तके १९२ पत्रे, तेषां च मध्ये सामर्थ्यानुसारेण कश्चिदेकं कल्पं धरति तस्य दशोपकरणानि, यस्तु द्वौ कल्पौ बिभर्ति तस्यैकादश, यस्य कल्पत्रयं तस्य द्वादशोपकरणानि भवन्ति, यदुक्तं-"पत्तपत्ताबंधोरपायढवणं च६ पायकेसरिआ। ४ पडलाइं५ रयत्ताणं गुच्छगओ७ पायनिजोगो९॥१॥'पायनिजोगुत्ति पात्रपरिकरः "तिन्नेव य पच्छागा१० रयहरणं११ चेव होइ मुहपत्ती१२। एसो दुवालसविहो उवही जिणकप्पिआणं तु ॥२॥” 'पच्छाग'त्ति प्रच्छादकाः कल्पाः, द्वौ सौत्रौ एकस्त्वौर्णिक इति त्रयः कल्पाः, एवमुपकरणमेदैरष्टौ विकल्पा जिनकल्पे भवन्ति, यदुक्तं-“दुगर तिग३ चउक्क४ पणगं५ नव९ दस१० इक्कारसेव११ बारसगं१२। एए अट्ठ विगप्पा जिणकप्पे हुंति उवहिस्स ॥१॥पुत्तीरयहरणेहिं दुविहोर तिविहो अइक्ककप्पजुओ३। चउहा कप्पदुगेणं४ कप्पतिगेणं तु पंचविहो५ ॥२॥ दुविहो तिविहो चउहा पंचविहोविहु सपायनिजोगो। जायइ नवहा दसहा इक्कारसहा दुबालसहा ॥३॥ इति (पञ्चवस्तु० ७७२-३-४) एवंविधो हि जिनकल्पः संप्रति व्युच्छिन्नः, यत्कालोत्पन्नः सिध्यति तत्कालोत्पन्न एव जिनकल्पं प्रतिपद्यन्ते, नान्यः, संप्रति तथास्वरूपाभावात् , संप्रत्येकः स्थविरकल्प एव, तद्वान्
ILAMPARAN
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा रविश्रामे ॥९५॥
MRITRA
| संयमहेतुः
BamDITISHALIDARBHAmanoram
ASTHANIPATRAILIBHIRIDIUMinappinitin R
पुनर्जघन्यतोऽपि चतुदशोपकरणवानेव, तानि चोपकरणानि द्वादश जिनकल्पोक्तान्येव, मात्रकं१३ चोलपट्टकश्चेति१४ चतुर्दश, यदुक्तं-"एए चेव दुवालस मत्तग अइदेग चोलपट्टो उ। एसो चउदसरूवो उवही पुण धेरकप्पंमि ॥१॥ इति (पं० ७७९) तत्र मात्रकं सर्वयतिसाधारणवस्तुग्रहणयोग्यः पात्रविशेषः, स्थविरकल्पे उत्कृष्टपदिकोपकरणचिन्तायां तु शीताद्यसहिष्णून् तपखिबालग्लानादीन् प्रतीत्य यावत्संयमनिर्वाहहेतुर्विंगुणोऽप्यधिको वा उपधिः श्रीनिशीथचूाद्यागमोक्तोऽवगन्तव्यः, एवमुक्तप्रकारेण जिनकल्पिकाः स्थविरकल्पिकाश्चेत्युभयेऽपि प्रागुक्तगुणहेतवे वस्त्राणि बिभ्रति, अन्यथा प्रवचनखिसादयः स्त्रीजनस्यात्मनश्च मोहोदयादयो बहवो दोषाः स्युः, ननु परित्यक्तसर्वसङ्गानां साधूनां लोकानुवृत्त्या लज्जया वा किं प्रयोजनं ?, प्रत्युत तयोः परिहरणीयत्वादितिचेत् , मैवं, पापोपादानहेतूनामेव लोकानुवृत्त्यादीनां परिहर्तव्यत्वात् , न पुनः संयमहेतूनामपि, प्रत्युत तेषामुपादेयत्वाद्, अन्यथा कथं त्वयाऽपि नग्नाटेन जलशौचमुखविवरकवलप्रक्षेपादिकं विधीयते, तस्यापि लोकानुवृत्त्यन्तःपातित्वात् , ननु भवतु यत्किश्चिद् वस्त्रपरित्यागे, निःस्पृहता तु भवत्येव, सा च चारित्रानुगुणा कथं भवतां नाभिमतेति चेत् , सत्यं, धर्मोपकरणातिरिक्तपरित्यागेनैव निःस्पृहताऽस्माकं संमता, न पुनर्धर्मोपकरणपरित्यागेऽपि, अन्यथा तवापि कमण्डलुपिच्छिकादि परिहरणीयं स्यात् , अथ शीतादिसहनार्थ वस्त्रं परिड्रियते इति चेत् परिहियतां नाम तदर्थ, परमवाच्यावयवगोपननिमित्तं तु धर्त्तव्यमेव, न हि तावन्मात्रोपयोगिवस्त्रधरणे शीतादिसहनान्तरायः स्यात् , नन्वासाकीनब्रह्मव्रतधैर्यज्ञापनाय नाग्न्यव्रतमस्माकमिति चेत् , सत्यं, तर्हि लावण्यादिगुणोपेताभिः सुन्दरीभिः सह संवासासनशयनादिकमपि युज्येत, तस्यापि ब्रह्मचर्यधैर्यज्ञापनाय विशेषतो हेतुत्वात् , किंचनग्नस्य ते वेश्यादिजनोपान्त एवोपवेशनादिकं युक्तं, भण्डिकचेष्टायाः तत्रैव युक्तत्वात् , न पुनः कुलस्त्रीमध्येऽवाच्यं दर्शयतस्त
aum
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
वलं जीवरक्षाहेतु:
श्रीप्रवचनपरीक्षा २विश्राम ॥९६॥
rimeHAMPARIORTAITPATTERNATAURANTIPATinni
HINilIRMALAAPARITRA NRITIMIRRITOR
वावस्थानं युक्त, लोके तव तासां चातिनिन्दनीयत्वाद, यदि वेश्याजनोपान्तोपवेशने ब्रह्मव्रतगप्तिभङ्ग इति चेत् तर्हि नवमगुणस्थानकं यावत्साधूनामपि वेदोदयो नियतः, तीर्थ तावत् षट्सप्तमगुणस्थानकवर्तिसाध्वायत्तं, तेषां च साधूनां ननभावे तथाविधवीदर्शनादिना सागारिकविकृतिसंभवे कथं ब्रह्मचर्यगुप्तिस्थितिः, कथं वा न प्रवचनोडाह इत्यादिकं नेत्रनिमीलनपुरःसरं रहसि विचार्य हे आर्य! परिहरानार्यचिवं,किंच-लोकभाषया यदभाष्यं सागारिकादिकं तन्नीचजातीयोऽपि क्वचित्क्रोधाविष्टोऽपि कलहादो प्रयोजनविशेष प्रतिपक्षं प्रत्यप्रीतिहेतवे वाग्गोचरीकुर्वन दृष्टः, परमुक्तकारणाभावेऽपि कुलस्त्रीजनस्यापि दृग्गोचरीकारयस्तु त्वमेव धृष्टो दृष्ट इत्यलं तव कुविकल्पनया। एवं सत्यपि यदि तव वस्त्रन रुचिस्तर्हि पिच्छिकावत मयरपिच्छग्रथिततथाविधरचनया सद्दरिकया | वा तथाविधकाष्ठकौपीनेन वा सागारिकं तु संगोपनीयमेवेतिभावः।। ____ अथ जीवरक्षाहेतुत्वेन यथा संयमोपकारकं वस्त्रं तथाऽऽह-'तसथावराणं तित्रसस्थावराणां यतना-रक्षा वस्त्रैरेव स्याद् , वस्त्रपदमुपलक्षणपरं तेन वस्त्रनिष्पन्नरजोहरणादिपरिग्रहः, रजोहरणादिभित्रसस्थावरजन्तुयतना स्यादित्यर्थः, तथाहि-शयनोपवेशनादि| क्रियां चिकीर्षुणा शय्यासनादिगतकुन्थुपिपीलिकादिप्रमार्जनं तावदवश्यं कर्त्तव्यम् , अन्यथा तद्गतानेकत्रसघातस्तवापि सम्मतः, तत्प्रमार्जनं च रजोहरणेनैव कर्तुं शक्यते, यद्यपि प्रमार्जननिमित्तं पिच्छिका त्वयाऽप्यभ्युपगता परमुभयकालं विरलीकृत्य प्रतिलेखयितुमशक्यत्वेन तद्गतपनकादिविराधनासंभवात् सैवायतनाहेतुः, तथाऽनावृतमुखेन भाषमाणस्य मुखविवरे सहसा मक्षिकादिप्र| वेशस्तवाप्यध्यक्षसिद्धः, सर्वज्ञवचनप्रामाण्याच्च मुखनिर्गतनिःश्वासादिना असंख्यातजीवात्मकबादरवायुकायिकविराधना मुखवस्त्रि| कामन्तरेण निवारयितुं न शक्यते, दंशमशकादिभिरभिद्रयमाणस्य सहसा कण्डयनादि कुर्वतो दंशमशकादिविराधना, शीतादिना
A
।। ९६॥
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा रविश्रामे ॥९७॥
पात्र संयमोपकारकं
BAPAILIPARITRIAN
UPIRANTIPUR
ऽभिद्रूयमाणस्यामिकायादिसेवा, अतोऽनेकत्रसस्थावरविराधना,महिकाधूम्रिकादिपातेऽप्कायविराधना चेत्यादिदोषाः अनावृतशरीरस्य संभवन्ति, तनिवारणं च न वस्त्रैविना कर्तुं शक्यं, तथा ज्वरादिबाधिततनोस्तव वस्त्राभावे गुप्तदवरकसद्दरिकादिगृहस्थोपकरणप्रतिषेवणया गृहस्थतुल्यतैव,प्रतिलेखनानर्हे गुप्तदवरकसद्दरिकादौ त्रसाधनेकजन्तुविराधना प्रवचनमालिन्यं चेत्यादिदोषप्रतिहतिनिमित्तं कल्पत्रिकं,यदागमः-"किं संजमोवयारं करेइ वत्थाइ जइ मई सुणसु। सीअत्ताणं ताणं जलणतणगयाण सत्ताण।।१।।" (२५७५) इत्यादि श्रीविशेषावश्यकभाष्ये तद्वृत्तौ च सविस्तरमितियोध्यम् । अथ पात्रैः संयमोपकारमाह-"पत्तेहिन्ति पात्रःपतद्हादिभिः तथैव-वस्त्रवदेव त्रसस्थावरयतना विज्ञेया, तथाहि पात्राभावेन भोजने क्रियमाणे सस्निग्धा दुग्धादिविन्दवोऽधः पत|न्ति,तत्र च पृथिव्यां विद्यमानानां पिपीलिकादीनां सद्य एवोपघातः अविद्यमानानां च तद्गन्धाधाकृष्टानां पिपीलिकादीनां समागमनं, | समुदिताश्च जन्तवः कथंचित् कस्यापि पादादिन्यासेन सद्य एव युगपद्विपद्यन्ते, मक्षिकाद्यर्थमागतेभ्यो गृहगोधादिभ्यश्च सकाशात् महानसंयमः, कुण्डिकादिमण्डापनेपि गृहस्थभाजनव्यापारणमसंयम एव, यतस्तदप्रतिलेखितं सत् पनककुन्थ्वादिसंसक्तं सचित्तजलादिसंसक्तं वा भवेत् , कदाचिदेवं दोषाभावे न मनसः शुद्धिः, तद्व्यापारानन्तरं च पतितबिन्दूनां गृहस्थकृतायां परिष्ठापनायां प्रागुक्तप्रकारेण जन्तूनामुपघातः, सचित्तजलादिना पात्रधावनादौ बहवो दोषा इति कुण्डिकादिकं नासंयमनिवारकं, प्रत्युत केवल| मसंयमहेतुरिति, अत एव गृहस्थपात्रभोगोऽनगाराणामयोग्य एव, यदागमः-"कंसेसु कंसपाएसु, कुडमोएसु वा पुणो । भुंजतो
असणपाणाई, आयारा परिभस्सइ ॥१॥" इत्यादि श्रीदशवैकालिके (२५९) तथा पाणिभ्यां भुञ्जानस्य द्राक्षादिगतत्रसजन्तु. | यतना न स्यात् , तथा गलनादिभयेन दध्यादिद्रववस्तुनि त्वरितंर भुज्यमाने तद्गतजन्तुविपत्तिः स्यात् , तथा पात्राभावेऽशना
ALHAPARIHARIPATI
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
HAMP
वस्त्रादेरपरिग्रहता
श्रीप्रवचनपरीक्षा रविश्रामे ॥ ९८॥
द्यानयनेन बालग्लानादीनां वैयावृत्त्यासंभवात् तेऽनुकम्पिता न भवेयुः, यदागमः-"संसत्तसत्तुगोरसपाणयपाणीअपाणरक्खत्थं । परिगलणपाणधोयणपच्छाकम्माइआणं च ॥१॥ परिहारत्थं पत्तं गिलाणघालादुवग्गहत्थं च। दाणमयधम्मसाहण समया चेवं परोप्परओ ॥२॥"(२५७८-९) श्रीविशेषाव. इतिगाथार्थः ॥३१॥ अथ वस्त्रपात्रादिकं साधूनां परिग्रहो न भवतीति दृष्टान्तद्वारा पराशङ्कामपाकतु गाथामाहसंजमनिमित्तमित्तं उवगरणं तं परिग्गहो न भवे । जह रयणामयजिणवरपडिमा तइंसणमईणं ॥३२॥
संयमनिमित्तमेव-संयमनिमित्तमात्रं चारित्रपरिपालनार्थ यदिति गम्यं यदुपकरणं-रजोहरणादि पात्रनिर्योगपर्यन्तं परिग्रहो न भवेत् , यदागमः-"जंपि वत्थं व पायं वा, कंबलं पायपुंछणं । तंपि संजमलजही, धरिंति परिहरंति अ ॥१॥ न सो परिग्गहो वुत्तो, नायपुत्तेण ताइण"त्ति श्रीदशवै० (२४७॥*) यथेति दृष्टान्तोपन्यासे, यथा रत्नमयजिनप्रतिमा परिग्रहो न भवति,केषां ?| 'तद्दर्शनमतीनां' प्रतिमायामाराध्यत्वेन जिनेन्द्र इव दर्शनं-श्रद्धानं तत्पूविका मतिः-मतिज्ञानं येषां ते तथा तेषामेवेत्यर्थः, न पुनर्लम्पाककल्पानामनार्यजनानामपि, यतस्ते तादृशी प्रतिमा विक्रीयाजीविकामपि कुर्वन्ति ततस्तेषां परिग्रह एवेतिगाथार्थः॥३२॥ अथ संयमपरिपालननिमित्तादतिरिक्तं किं स्यादित्याहसेसं पुण अहिंगरणं मुच्छाविसओ परिग्गहो होइ । जह पिच्छिआकमंडलुदेहप्पमुहं तुहं भणिअं ॥३॥
शेष-धर्मोपकरणव्यतिरिक्तं पुनरधिकरणमेव, तच्च परिग्रहो भवति, कुतः १-यतो मूर्जाविषयः, यदायमः-"मुच्छा परिग्गहो वुत्तो, इअ बुत्तं महेसिण"त्ति यथेति दृष्टान्तोपन्यासे, यथा 'तुह'तव ननाटस्य पिच्छिकाकमण्डलुदेहप्रमुखं भणितं, तीर्थकृद्भिः
IARRANIBHOPRIRAMANIPURARIANBAPARIHARANPAPER
९८॥
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा २विश्रामे ॥९९॥
पिच्छिकादेरलिंगता
परिग्रहतयेतिगम्यं, ननु पिच्छिकादिकमस्माकं धर्मोपकरणमेव कथं परिग्रह इति चेत् चिरं जीव, धर्मोपकरणं परिग्रहो न भवतीति बुवाणस्त्वमपि स्वयमेव तटादर्शिशकुन्तपोतन्यायेनासत्पक्षमेवाश्रितः, शकुन्तपोतन्यायस्त्वेवं-महासमुद्रमध्यगतपोतकूपस्तम्भात् कश्चित् शकुनिपोत उडीनः सन् अन्यत्तटादिकमुपवेशनस्थानमनुपलभमानः पुनः तत्रैवागत्योपविशति, एवं त्वमपि पिच्छिकाक| मण्डलुदेहप्रभृतिकं बिभ्राणः श्वेताम्बरेण ध्रियमाणचतुर्दशोपकरणवत् तवापि परिग्रहो नवेति केनचिदुदीरितः अन्यत्प्रत्युत्तरदाना| समर्थो धर्मोपकरणं परिग्रहो न स्यादिति ब्रूपे, परममाकं यान्युपकरणानि तानि शुभध्यानादिविघातकानां शीतातपादीनां निवारकत्वेनासंयमहेतुधूमकेतुप्रभृतिसेवापराकर्तृत्वेन प्रागुक्तप्रकारेण त्रसादिजन्तुरक्षाहेतुत्वेन च तीर्थकृदुपदिष्टत्वात् संयमपरिपालनहेतवोऽसंयमनिवारकाणि च, तव तु पिच्छिकाकमण्डलुप्रभृतीनि न संयमहेतवो नाप्यसंयमनिवारकाणि, प्रत्युत तीर्थकृदनुपदिष्टत्वेनाधिकरणरूपत्वादसंयमहेतव एव, तीर्थकृदनुपदिष्टत्वं तु तवापि सम्मतं,न हि पिच्छिकादिकं तीर्थकृद्भिरुपदिष्टं धृतं वा,न चास्तामन्यद्यत्किश्चित् परं पिच्छिका तावत् प्रमार्जनाहेतुतयैव ध्रियते, सा कथमधिकरणमिति चेद् , उच्यते,न हि पिच्छिका तावत्केवलप्रमार्ज-| नहेतव एव धियते, किंतु साधुलिङ्गधिया, न च पिच्छिका साधुलिङ्गम् , अन्यतीथिकानामपि पिच्छिकाया दृश्यमानत्वात् , तसातीर्थकृदनुपदिष्टत्वेनाधिकरणमेव पिच्छिका, किंच-पिच्छिका यदि साधुलिङ्गं स्यात्तर्हि दिगम्बरमात्रस्यापि युज्यते, यथा श्वेताम्बरनाममात्रस्यापि रजोहरणमुखवस्त्रिके, न चैवं दिगम्बरमते, यतो दिगम्बराणां चत्वारो मेदाः, तथाहि-काष्ठासको मूलसको गोप्यसङ्घो माथुरसङ्घश्चेति, तत्र मूलसङ्घ मयूरपिच्छिका काष्ठासङ्घ च चमरीगोवालपिच्छिका गोप्यसङ्घ च पिच्छिका गोप्या,माधुरसङ्घन च मूलतो पिच्छिका नादृतेति तेन दिगम्बरस्य पिच्छिकाकमण्डलुदेहादिकं परिग्रह एवेतिगाथार्थः॥३३॥ अथ वस्त्रावृतानां
॥ ९९॥
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव- चनपरीक्षा २विश्रामे ॥१०॥
SA
वस्त्रस्य ज्ञानानावरणता
स्त्रीणां केवलज्ञानं न स्यादिति दिगम्बराकृतकदल्याः कृपाणकल्पां गाथामाह
जइ चीवरवरिआणं न केवलं तं हवे तयावरणं । उप्पण्णपि कयाइ चीवरजोगे विलिइज्जा ॥३४॥ यदि चीवरावृतानां-चस्वाच्छादितशरीराणां केवलज्ञानं न भवेत् , तहीति गम्य,तर्हि तद्-वस्त्रं परिहितवस्त्रं 'तयावरणं तितस्य-केवलज्ञानस्यावरणम्-आच्छादनकारणं संपद्येत,केवलज्ञानावरणीयकर्मतया परिणतं,यद्यदावृणोति तत्तस्यावरणं,यथा श्रुतज्ञानमावृण्वन् श्रुतज्ञानावरणीयकर्मप्रकृतिरिति 'यद् विद्यमानं सत् यस्योत्पत्तिं प्रतिबध्नाति तत्तथाभूतं सत्तदुत्पन्नमपि विनाशयतीतिकृत्वा उत्पन्नमपि केवलज्ञानं कदाचिच्चीवरयोगे-वस्त्रसम्बन्धे विलीयेत-विनाशं प्राप्नुयात् , तच्च न संभवति, अतो दिगम्बराकूतमालजालमिति गाथार्थः ॥३४॥ अथ प्रागुक्तमनिष्टमपीष्टापल्या स्वीकुर्वन्तं क्षपणकं दूषयितुमाहएवं चिअ कप्पिजइ चीवरवरिआण जइ न सुअणाणं । घोसिजंतं हुज्जा लुप्पिज्जा अहव भणिपि ॥३५॥
चिअशब्दोऽप्यर्थे, एवमपि कल्प्येत यदि सवस्त्रस्य परिहितवस्त्रस्य घोष्यमाणमपि श्रुतज्ञानं न भवेद् ,अथवा भणितमपि वस्त्रवतो | विलुप्येत, श्रुतज्ञानस्यापि ज्ञानत्वेन केवलज्ञानसाम्यात् , केवलज्ञानस्येव श्रुतज्ञानस्याप्युत्पत्तिविनाशयोरविशेषात् , ननु श्रुतज्ञानं
तावत् क्षायोपशमिकं, तस्य सवस्त्रस्यापि संभवो न विरुध्यते, केवलज्ञानं तु क्षायिक, तच्च वस्त्रादौ ममतावतः कथं स्यादितिचेत्, | मैवं, देहेऽपि तथासंभवात् देहिमात्रस्यापि तदभावापत्तेः, तस्माद् ज्ञानस्य स्वखावरणापगमे खस्खोत्पत्तेपलीयसाऽपि पराकर्तुमशक्तेः | श्रुतज्ञानादिवत् केवलज्ञानमपि सवस्त्रस्य भवत्येव, वस्त्रस्य च ज्ञानावरणात्मकत्वाभावादिति गाथार्थः ॥ ३५॥ अथ वस्त्रादिधर्मोपकरणं न केवलं केवलज्ञानावरणमेव न भवति, अपितु केवलज्ञानोत्पत्तावुपकारकमपीति गाथात्रयेण दिदर्शयिषुः प्रथमगाथामाह
॥१०॥
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
२ विश्रामे
॥१०१॥
तम्हा केवलणाणं णाणावरणस्वयंमि सो अ पुणो । सुहझाणा सुहझाणं पायं बाहाविरहिअस्स ||३६|| बाहा पुण णेगविहा तयभावोऽणेगकारणेहिं भवे । कत्थवि असणाईहिं कत्थवि वत्थाइत्थूहिं ||३७|| इअ विष्णेयं धम्मोवगरणअइरितु परिगहो होइ । अण्णह असणाईहिं सरीरपोसो तुम दोसो ||३८|| यस्मात्प्रागुक्तयुक्तिसमूहात् न वस्त्रं केवलज्ञानावरणं तस्मात् केवलज्ञानं केवलज्ञानावरणस्य - ज्ञानावरणीयमूलप्रकृतिविशेषस्य क्षये-सर्वथाऽपगमे सति संभवति, 'सोऽपि' ज्ञानावरणीय कर्म्मक्षयोऽपि 'शुभध्यानात्' शुक्लध्यानविशेषात्, शुक्लध्यानमपि 'प्रायो' बाहुल्येन 'बाधाविरहितस्य' शरीरादिपीडाशून्यस्य मनुजस्य संभवति, प्रायोग्रहणात् स्कन्दलाचार्यशिष्यगजसुकुमारादीनामन्यथा दर्शनेऽपि न दोष इति गाथार्थः || ३६ || अथ द्वितीयगाथामाह
बाधा पुनरनेकधा - अनेकप्रकाराः स्युः, तदभावोऽपि - अनेकविधबाधानामभावोऽपि अनेककारणैर्भवेत्, प्रति कार्य कारणानामषि | मिन्नत्वात्, तदेव स्पष्टयति- 'कत्थवि' त्ति कुत्रचित् क्षुधादिपीडिते पुरुषविशेषे क्षुधाजन्यपीडाया अभावोऽशनादिमिरेव स्याद्, , ओ|दनादीनामेव तत्कारणत्वात्, एवं पिपासाजन्यबाधा पानीयेनैवोपशाम्यति, न पुनरोदनादिना, तथा शीतातपदंशमशकादिजन्यायाः बाधाया वस्त्रादिभिरेवोपशमः, ननु शीतातपादिपीडानिवारणं वस्त्रादिप्रावरणं तावद्युक्तं, कथं पुनः पात्रमपीतिचेद्, उच्यते, मिक्षाचर्यां गतः साधुरुष्णमन्नं पानं वाऽवाप्य पाणिना भुञ्जानः पिबंश्च पाणिमुखहृद्दाहादिना बाध्यते, तन्निवारणं तु पात्रेणैव भवेत्, यतस्तथाविधमन्नं पानं वा पात्रेणैवोपादाय संयमाबाधया भुङ्क्ते पिबति च, पात्रमन्तरेण तादृशमन्नादिकं ग्रहीतुमक्षमस्तत्परित्यज्यान्यदन्नादिकमन्वेषयतोऽलाभे संयमबाधा स्याद्, भूयसा कालेन लाभेऽपि स्वाध्याय ध्यानादिः उपहन्येत, असंयमनिवारणं तु
वस्त्रस्य
शुभध्यान
हेतुता
॥ १०२ ॥
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा रविश्रामे ॥१०२॥
नग्राटस्त्रीमोक्षाभावयुक्तता
namaAARADASHAMPARANPU
पात्रजन्यं प्रागेव न्यगादि, विचारभूम्यादिगमने तु नियमात पात्रोपयोग इति गायार्थः ॥३७॥ अथ तृतीयगाथामाह
'इति' अमुना प्रकारेण प्रागुक्तयुक्त्या धर्मोपकरणव्यतिरिक्त एव परिग्रहो भवति,न पुनधर्मोपकरणमपीति शेय-बोध्यम् , अन्यथाऽशनादिभिः 'तुम'ति तव नग्नाटस्य शरीरपोषोऽपि-शरीरपोषणमपि दोषो, ममताविषयत्वेन केवलज्ञानांतरायभूतत्वात्संसारपरिभ्रमणहेतुत्वाद्वस्त्रादिवत् , न च शरीरं ममताविषयो न भविष्यतीतिशङ्कनीयं, स्वसंवेदनवेद्यत्वात् , तन्मूल एवान्यत्रापि ममकार | इति प्रागुक्तम् , अत एव शरीरममकारोऽपि साधूनां निषिद्धः, यदागमः-"सवत्थुवहिणा बुद्धा संरक्षणपरिग्गहे । अवि अप्पणोवि | | देहंमि, नायरंति ममाइअं ॥१॥"ति श्रीदशवै०, अथ शरीरमन्तरेण संयम एव न स्यात् , अतः कथं तत्पोषोऽस्माकं दोष इति चेत सत्यं, तर्हि संयमहेतोः शरीरस्य परिपालननिमित्तं वस्त्राद्यपि किं न स्वीकरोषि ?, अशनादिवदत्रापि युक्तेः साम्यादिति गाथार्थः | ॥३०॥ (त्रिमिर्विशेषक) अथ नग्नाटनाटके स्त्रीणां मुक्त्यभावमिष्टापत्यैव प्रसाधयन् गाथामाह
जुत्तं जं निवाणं तुह सासणि कहवि नत्थि इत्थीणं । तं खलु मोहाभावा सो तासि नेव संभवइ ॥३९॥ 'तुह सासणि'त्ति तव दर्शने कथमपि स्त्रीणां निर्वाणं-मुक्तिर्नास्ति, यत्तदितिगम्यं, यद्युक्तं, घटत इत्यर्थः, यस्मात् तत्-निर्वाणं खलुरवधारणे मोहाभावात्-मोहनीयकर्मक्षयादेव, 'सोति स मोहनीयकर्मक्षयः 'तासिं' तासां स्त्रीणां न संभवति, गाथार्थः ॥३९॥ अथ मोहक्षयाभावे हेतुमाह
देवगुरुमुहपलोअणइच्छाए आगयाण इत्थीणं । पढम मिढनिरिक्खणमिह हुज्जातं महामोहो॥४०॥ 'देवगुरुमुखप्रलोकनं' देवगुवोंर्मुखस्य निरीक्षणं तस्येच्छया, वयं देवगुरुमुखं दृष्ट्वा निष्पापा भवाम इति देवगुरुमुखनिरीक्षणो
INI
।
॥१०२॥
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
अवस्खतादु
तिहेतुः
श्रीप्रवचनपरीक्षा रविश्रामे ॥१०॥
BARAHINILAHILAFAIRALINISTRAPARITALITHAPANI
त्कण्ठया, आगताना स्त्रीणां 'प्रथमम्' आदितः 'इह त्वदीयमठादौ 'मेण्टुं' मेहनं पुरुषलिङ्गं तस्य निरीक्षणं भवति, द्वयोरपि नग्नत्वात् , मेण्दूदर्शनं महामोहो, महामोहनीयोदयहेतुत्वाद् , अयं भावः-जगत्स्वाभाव्यादनादिकालाभ्यासाच्च नाग्न्ये सति स्त्रीपुरुषयोः प्रायो गुह्यप्रदेश एव दृष्टिपातो भवति, नान्यत्रेति प्रतीतिः सर्वजनानामनुभवसिद्धैव, पुरुषलिङ्गदर्शने च स्त्रीणां वेदोदयान्महामोहः अतः स्त्रीणां मुक्त्यभावस्त्वदर्शने युक्त एवेतिगाथार्थः॥४०॥अथ वस्त्रधरणे अधरणे च द्वयोरपि लाभमलामं च दर्शयन्नुपसंहारमाहतम्हा तुमंपि वत्थं इत्थीअणुकंपयाइ जइ धरसि । ता दुपहवि निवाणं अन्नह दुण्डंपि दुग्गइओ ॥४१॥
'तस्मात्' प्रागुक्तयुक्तिनिचयात् यदि 'स्त्रीष्वनुकम्पया' मल्लिङ्गदर्शनतो मा स्त्रीजनस्य मोहोदयो भवत्विति स्त्रीजनविषयककृपया त्वं वस्त्रम् , अपिशब्दाद्यथा स्त्रियो वस्त्राणि बिभ्रति तथा त्वमपि वस्त्रं धरिष्यसि 'ता' तर्हि 'दुण्हंपि' द्वयोरपि स्त्रियास्तव च 'निर्वाण' मुक्तिः स्यादेव, अन्यथा-वस्वाधरणे दूयोरपि 'दुर्गतयो' नारकादिकुत्सितगतयो, बहुवचनमनन्तशस्तत्र गमनसूचकम् , अत एव भवभ्रमणमित्यर्थः,स्त्रीणां दुर्गतयस्तु त्वल्लिङ्गदर्शनेन वेदोदयाद् दुर्ध्यानात् , तव तु स्त्रीदुर्गतिहेतुमार्गप्ररूपकत्वेनेति गाथार्थः ॥४१॥ अथ नमाटनाटकमाश्रितानां मूढत्वमाविष्कुर्वनाह
न मुणइ मूढो लोओ धम्म पुच्छंतमेव जो गुज्झं । दंसेइ तस्स पासे धम्मो ता कहिमहम्मो अ॥४२॥ 'मूढः' अज्ञानावृतो लोकः, हे नम्राट ! त्वन्मार्गाश्रितो लोको न जानाति यत् को धर्मो मुक्तिसाधक इति, 'धर्म' धर्ममार्ग च 'पृच्छन्तमेव' प्रश्नं कुर्वन्तमेव यः प्रष्टव्यपुरुषो गुरुलक्षणो 'गुह्यं गोपनीयलिङ्गोपस्थादिकं दर्शयति तस्य पार्श्वे यदि 'धर्मः' धर्मप्राप्तिः स्यात् 'ता' तर्हि 'कहिं ति कुत्रान्यत्राधर्मः, न क्वापि, किंतु त्वत्समीप एवाधर्मः, हे नम्राट ! त्वमेव पापात्मा मूर्तिमा
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
केवलिमुक्तिः
श्रीप्रवचनपरीक्षा २विश्रामे ।।१०४॥
नधर्म एवेतिगाथार्थः ॥४२॥ ॥इति स्त्रीमुक्तिव्यवस्थापना ॥ इति चतुर्विंशत्या गाथाभिः स्त्रीमुक्तिर्व्यवस्थापिता। श्रीमदणहिल्लपत्तने श्रीजयसिंहदेवराजसभायामनेकविद्वज्जनसमक्षं श्रीवादिदेवसूरयश्चतुरशीतिवादलब्धजयाभिमानिनं दिगम्बरचक्रवर्तिनं कुमुदचन्द्राचार्य निर्जित्य पत्तने दिगम्बरप्रवेशं निवारितवन्तः, तत्र वादे स्त्रीमुक्तिव्यवस्थापननिमित्तं श्रीदेवसूरिभिश्चतुरशीतिविकल्पा उद्भाविताः, ते चामी-इह खलु यस्य यत्रासंभवो न तस्य तत्र कारणावैकल्यं, यथा शुद्धशिलायां शाल्याङ्करस्य, अस्ति च तथाविधस्त्रीषु मुक्तेः कारणावैकल्यं, न चायसिद्धो हेतुः, यतोऽस्यासिद्धत्वं किं स्त्रीणां पुरुषेभ्योऽपकृष्यमाणत्वेनाहोश्चिनिर्वाणस्थानाद्यप्रसिद्धत्वेन निर्वाणसाधकप्रमाणाभावेन वेत्यादि श्रीशान्तिसूरिकृतायां श्रीउत्तराध्ययनवृत्तौ लिखिताः सन्ति ततो बोध्या:, इह तु ग्रन्थगौरवभयान लिखिता इति ॥ अथोत्पमदिव्यज्ञाना अर्हन्तोन मिक्षार्थ व्रजन्ति साध्वानीतानादिभुक्तौ च सप्तविधः पात्रनिर्योगोऽवश्यमभ्युपगन्तव्यः स्यात् , तथा च नाम्यव्रतं स्त्रीमुक्तिनिषेधश्चेत्युभयमपि दत्ताञ्जल्येव स्यादिति विचिन्त्य शिवभूतिना | केवलिनो भुक्तिनिषिद्धा, अत एकादशभिर्गाथामिः केवलिभुक्तिं व्यवस्थापयन् प्रथमगाथामाह
जं केवली न भुंजइ किं कारणमित्थ केवलंणाणं । अह वेअणिआभावा? पढमविगप्पो न जुत्तिजुओ॥४॥
यत्केवलीन मुड़े 'इत्थति अत्र किं कारणं ?, किं केवलज्ञानं अथवा 'वेदनीयाभावो वेदनीयकानुदयो वा!, तत्र प्रथमविकल्प: केवलज्ञानं स न युक्तियुक्तः, विचार्यमाणो युक्तिविकल इति गाथार्थः।। ४३॥ अथ युक्तिरिक्तत्वं दर्शयतिपत्तिजइ सुअणाणी जो जो जम्हा उ होइ अहिअयरो । सो अप्पं अप्पतरं भुंजइ नियमेण भावेण ॥४४॥
केवली केवलज्ञानमाहात्म्यान अते इति तदा प्रतीयते यदि यो यसात् श्रुतज्ञानेनाधिकोऽधिकतरोऽधिकतमो वा भवेत् सोऽ
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
केवलिनि क्षुत्कारणं
श्रीप्रव
|ल्पमल्पतरमल्पतमं च भुते, केन स्वरूपेण ?-नियतभावेन-व्याप्तिस्वरूपेण,अव्यभिचारेणेत्यर्थः॥४४॥ अथ प्रागुक्तमिष्टापया स्वीकुचनपरीक्षान्तं नग्नाटं दृषयितुमाह२विश्रामे दीसइ बहु भुजंतो बहुस्सुओ कोऽवि अप्पमण्णाणी । दुण्णिवि बहु अप्पं वा भुंजता केहदीसंति॥४५॥ ॥१०५॥
कोऽपि बहुश्रुतो बहु-प्रभूतं भुञ्जानो दृश्यते, श्रूयतेऽपि च दुर्बलिकापुष्पमित्रः बहुतरघृतभोजीति, कोऽपिशब्दो लालाघण्टान्यायेनात्रापि सम्बन्धात् कोऽप्यज्ञानी अल्प-तुच्छं भुञ्जानः, 'द्वावपि बहुश्रुताल्पश्रुतौ बहु भुञ्जानौ अल्पं वा भुञ्जानौ दृश्येते । 'केइति केचिदित्यध्यक्षसिद्ध एव व्यभिचार इति गाथार्थः ॥४५॥ अथ वेदनीयाभावं दुषयितुमाह
बीए आगमबाहा अरिहंताणंपि वेअणिजदुगं । संतुदयं पुण सायाबंधो भणिओ जिणिंदेहिं ॥४६॥ | द्वितीयविकल्पे आगमवाधा, यतः 'अर्हतामपि' पुण्योत्कर्षोदयवतामपि तीर्थकृतां सत्ता चोदयश्च ससोदयमितिसमाहारः,
तदधिकृत्येत्यध्याहार्य, 'वेदनीयद्विकं सातासातलक्षणं भवति, बन्धमाश्रित्य पुनः सातबन्धः जिनेन्द्रमणितः, यदाह-"तिसु | सायबंधु"त्ति एकादशादित्रिषु गुणस्थानकेषु सातस्यैव बन्ध इति गाथार्थः ॥३६।। अथ सति कारणे कार्यस्यावश्यंभावादिति केव|लिनोऽपि क्षुधायाः कारणमाह
केवलिणोऽविअ वेअणितेअसउदया छुहाइआ हंति । अण्णह भवत्यसिद्धाणमंतरं सबहा न हवे॥४७॥
केवलिनोऽपि वेदनीयसहकृततैजसशरीरोदयात् क्षुधापिपासे भवतः, अन्येऽपि शीतोष्णादयः परीषहा वेदनीयोदये भवन्ति, | यदागमः-"एगविहबंधगस्स णं भंते ! सजोगिभवत्थकेवलिस्स कइ परीसहापं०१,गोअमा! एकारस परीसहा पं०,नव पुण वेदेतिति"
॥१०५॥
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रववनपरीक्षा २ विश्रामे
॥१०६॥
| श्रीभगवतीश० ८-उ०८ । एकादश परीषहास्त्वेवं- "वेअणिजे णं भंते!" कम्मे कति परीसहा समोअरंति ?, गो० ! एक्कारस परीसहा समोअरंति, तं० - "पंचेव आणुपुवी चरिआ सेजा वहे अ रोगे अ । तणफासे जल्लमेव य इक्कारस वेअणिअंमि ॥। १ (१२-५८*) ।।” | इति श्रीभगवत्यां श०८ उ०८ । 'अण्णह'त्ति अन्यथा वेदनीयकर्मानुदयात् क्षुधाद्यभावाच्च भवस्थकेवलिनां सिद्धानां च परस्परं | सर्वथा 'अन्तरं ' भेदो न स्यात्, तच्च तवाप्यनिष्टं इति गाथार्थः ॥ ४७ ॥ अथ दृष्टान्तद्वारेण केवलिनो भुक्तिप्रसाधनाय गाथाद्वयमाहजह जलसित्ता रुकूखा सचेअणा जाव आउअं हुंति । अहवा लहंति वुद्धिंढ तयभावे नेव उभयंपि ॥ ४८|| एवं केवलिणोऽविअ सरीरिणो भुत्तिविरहिआ देहे । थिरभावं बुढि वा लहंति नेवत्ति विष्णे ॥ ४९ ॥
यथा जलसिक्ताः वृक्षाः सहकारादयः यावदायुस्तावत्सचेतनाः - सजीवास्तद्वृक्षजीवा वृक्षसम्बद्धा भवन्ति, अथवा पुनर्वृद्धिं लभन्ते, शाखाप्रशाखापुष्पफलादिभिः समृद्धिभाजो भवन्ति, 'तदभावे' जलसेचनाद्यभावे तदुचिताहाराद्यभावे 'उभयमपि' सचेतनत्वं | वृद्धिमत्त्वं चेति न स्याद्, उपनयनमाह एवं केवलिनोऽपि च शरीरिणो भुक्तिविरहिता 'देहे' शरीरे स्थितिभावं स्थैर्य नैव लभन्ते, | शरीरात्पृथक् भवन्तीत्यर्थः, तथा वृद्धिं साधिकवर्षाष्टकः कश्चित्संजात केवलः तदवस्थ एव भवेत्, शैशवावस्थमेव स्यात्, 'पुद्गलैरेव पुग| लोपचय' इतिवचनात्, आहाराभावे ( सचेतनस्य) तनोः शरीरस्य वृद्धेरसंभवादितिगाथार्थः ॥ ४८-४९ ॥ अथ नग्नाटविकल्पितं दूषयितुं प्रथमं तद्विकल्पितमाह
दुहिओ अनंतजीवे पासंतो केवली कहं भुंजे १ । अण्णं तडणंतखुत्तो असुईभावं समावण्णं ॥ ५० ॥ अनन्तजीवान् निगोदनारकादिगतान् छेदन भेदनाद्यनन्त वेदनापन्नान् 'पश्यन् ' साक्षात् निरीक्षमाणः केवली कथं भुङ्क्ते, तथा
आहाराभावे भवदेहवद्व्यभावः
॥१०६ ॥
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
जगहुःखिताऽकारणं
श्रीप्रवधनपरीक्षा रविश्रामे ॥१०७॥
KIRAamtituIDARLAHIRANIPPINIBAHANILIMBAIRAILABRAIGAN
| विधानपि जीवान् पश्यन् केवली यद्याहारव्यापारवान् स्यात्तर्हि तज्जीवविषयकानुकम्पा कथं स्यात् ?, न कथमपीतिकृत्वा तजीवदुःखातः सन् केवली कवलान् मुखे न प्रक्षिपतीत्यर्थः,तथा 'अण्णंत'त्ति अन्नपदमुपलक्षणपरं तेनानपानादिकं पुनः 'अणंतखुत्तो'त्ति अनन्तकृत्वः-अनन्तशो वारान् , अशुचिभावं' निन्द्यपर्यायं समापन-सम्यक्प्रकारेण निश्चयेनापन्न, तादृशमशनादिकं पश्यन् कथं केवली तान् कवलान् भुते ?, न कथमपीत्यर्थः, इति केवलिभुक्त्यभावे विकल्पद्वयी दिगम्बराशयारूढेति गाथार्थः॥५०॥ अथ प्रथमं विकल्पं दूषयितुमाह
तन्नो जुत्तं जेणं अणंतदुहकारणं भवे णाणं। पुष्विं निअदुहदुहिओ पच्छा जगदुहदुही जुगवं ।। ५१ ॥
अनन्तदुःखविह्वलान् जीवान् प्रत्यक्षं पश्यन् केवली कथं भुङ्क्ते इति यदुक्तं तन्नो युक्तं, येन कारणेन 'ज्ञानं' केवलज्ञानमनन्तदुःखकारणमापयेत, तत्कथमित्याह-'पुत्विं'ति केवलज्ञानोत्पत्तेः पूर्वकाले 'निजदुःखदुखितः' निजेन-आत्मीयेन दुःखेनार्थात्क्रम| भाविना छेदनभेदनाद्युद्भूतेनासातवेदनीयेन दुःखित आसीत् , 'पश्चात् ' केवलज्ञानोत्पत्यनन्तरं 'जुगवं'ति युगपत्-समकालं |'जगदुःखदुःखी' जगतां-चतुर्दशरज्ज्वात्मकलोकवर्तिनां प्राणिनां यानि दुःखानि तैर्दुःखी-दुखभाग् जातः, तन्निदानं तु केवलज्ञानमेव संपन्नं तच्च न कस्याप्यभिमतं, केवलज्ञानस्यानन्तानन्दहेतुत्वाद् , आस्तां केवली वीतरागः, छद्मस्थवीतरागोऽप्यनन्तसुखभाग् भवति, यदुक्तं-"जं च कामसुहं लोए, जं च दिवं महासुहं । वीअरायसुहस्सेयं, गंतभागंपि नग्घइ ।। १॥"ति। किंचकेवली वीतरागः दुःखातं जीवं पश्यन् तदनुकम्पया स्वयमपि दुःखातः स्यात् तत्र निदानं किं रागो वा भयं वा?, नाद्यो, वीत- रागत्वस्यैव हानेः, नापि भयं, मोहनीयस्य समूलमुन्मूलितत्वात् तत्प्रकृतिभूतस्य भयस्याभावात् , तसाचमाटरटितमकिश्चित्कर
AIMARAama THEORANHAIRMIREMIUtsanIERHITanmamiRITION
n ianRITALIANPIRITAMILallaliAIIALA
॥१.७॥
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
वर्तमानपयमानता
श्रीप्रवचनपरीक्षा || २विश्रामे ॥१०८॥
मिति गाथार्थः॥५१॥ अथ केवलिनः स्वरूपमाह
तम्हा मोहविमुत्तो सकडं कम्मं फलंपि तयणुहरं । पइपाणिं पासंतो तंमुत्तोऽणतसुह णाणी ॥५२॥ तस्मात्कारणात् मोहविमुक्तः-सर्वथा क्षीणमोहनीयः 'ज्ञानी' केवलज्ञानी 'प्रतिप्राणि' प्राणिनं प्राणिनं प्रति प्रतिप्राणि 'स्वकृतं कर्म | शुभमशुभं वा स्वयं २ कृतं ज्ञानावरणादिकर्म 'फलंपि' फलमपि तत्कर्मजन्यविपाकोऽपि तदनुहरं' तत्कर्मानुसारि, 'कारणानुरूपं कार्य'मिति वचनात् , शुभं वा अशुभं वा कर्मजन्यं फलमपि स्वस्वकृतकर्मानुरूपमित्यर्थः, तथास्वरूपं पश्यन् 'तद्विमुक्त' ताभ्यां कर्मतद्विपाकाम्यां विप्रमुक्तः- स्वयं ततः पृथग्भूतः 'अणंतसुह'त्ति अनन्तं सुखं यस्य सः अनन्तसुखो, लुप्तविभक्तिकमिदं विशेपणमिति गाथार्थः ॥५२॥ अथानन्तशोऽशुचिभावमापत्रमन्नादिकं कथं केवली भुते इति द्वितीयं विकल्पं दूषयितुमाहपज्जाओऽवि पमाणं पवट्टमाणो हुन उण इअरोचि। सिंहासणे निसण्णो धम्मकहं कहइ जह अरिहा ॥५३॥ | __'पर्यायोऽपि' प्रतिक्षणभाविवस्तुस्वभावः सोऽपि 'प्रवर्त्तमानो' वर्तमानकालवर्ती 'प्रमाणं' व्यवहारविषयो भवति, न पुनरितर:-अतीतानागतरूपः, तस्य विनष्टानुत्पन्नत्वेन प्रकृतकार्यानुपयोगित्वात् , न हि भूतभावीन्द्रपर्यायोऽपि गोपालक इन्द्रतया व्यवहियते, तत्कार्याकरणत्वाद् , अन्यथा देवादिभ्य आगतानां मनुष्याणां चारित्रानुपपत्तेः, देवादीनां विरतिपरिणामस्याप्यसंभवाद् , वर्तमानपर्याय एव व्यवहारविषयो भवतीत्यत्र दृष्टान्तमाह-'जहे'त्यादि, यथा 'सिंहासने निषण्णः' स्वर्णरत्नमयसिंहासनोपविष्टोऽर्हन धर्मकथां कथयति, अयं भावः-यथा वार्तमानिकपर्यायमपेक्ष्य स्वर्णादिसिंहासनस्थो भगवान् धर्मकथां कुरुते, तथा वार्तमानिकपर्यायमधिकृत्य शाल्यादिभोजनमपि क्रियता,युक्तेरुभयत्रापि साम्यात् ,ननु मनुष्योचितकुत्सितकवलभोजित्वे केवलिनोऽपी
MAITADAPAR
१०८॥
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रववनपरीक्षा २ विश्रामे
॥ १०९ ॥
रजनसाम्यं स्यात्, तन्न मच्चेतसि प्रतिभासते इति चेत्, तर्हि तीर्थकृतामितरजनवजन्मादिविधिरपि स्वीकर्त्तव्यो न स्याद्, भोज| नापेक्षया स्त्रीकुक्षिसंभवादेरत्यन्तकुत्सनीयत्वात्, अतस्त्वद्विकल्पितमनल्पपापीय इत्यलं विस्तरेणेति गाथार्थः || ५३ ॥ इति केवलिभुक्तिव्यवस्थापना || अथ नग्नाटमतं कथमेतावद्दृद्धिमुपागतमित्याकाङ्क्षायां गाथामाह
सिव भूइप्पभवमयं एवं कालाणुभावओ वुड्ढं । मूढाण पुराणंतिअ भंतिकरं णंत भवहेऊ ॥५४॥ एतदिदानीमेवानन्तरं लेशतो दर्शितं शिवभूतिप्रभवं मतं 'कालानुभावतः' श्रीवीरजन्मनक्षत्रसंक्रान्तभस्मग्रहकुपितकलिकालानुभावतो भूयसां जनानां निमज्जनस्वभावत्वाच्च वृद्धिं गतं मूढानां तन्मतवासिनां 'पुरातन' मिति जीर्ण - श्वेताम्बरेभ्यः पूर्व प्रवृत्त| मिति भ्रान्तिकरं भ्रमजनकमनन्तभवहेतुः - चातुर्गतिकानन्त संसारपरिभ्रमणकारणं स्वस्य परेषां च तदमिमुखानामिति गाथार्थः॥ ५४ ॥ अथ पुरातनभ्रान्तिरपि नग्नाटवचनादेव जायते अतस्तद्वचनपद्धतिमाविष्करोति—
नगिणो पभणइ पढमं अम्हे अम्हेहिं निग्गया तुम्हे । तेणं तित्थं अम्हे तुम्हे तित्थाउ बाहिरिआ ||२५|| 'नग्नो' दिगम्बरः 'प्रभणति' पूत्कुरुते प्रथमं - तीर्थप्रवृत्तिकाले आदिभूता 'अम्हे' त्ति वयं 'तुम्हे' त्ति यूयं, 'अम्हेहि 'न्ति अस्मत् 'निग्गय'त्ति निर्गताः, प्रथमे वयं यूयं चास्मन्निर्गता इत्यर्थः तेन कारणेन श्रीवीरप्रवर्त्तितं तीर्थमस्मदीयसमुदाय एव, यूयं तु तीर्थबाह्या इति दिगम्बराभिप्राय इति गाथार्थः || ५५ || अथ प्रागुक्तप्रकारेण दिगम्बरस्य मुधागर्वविध्वंसनाय गाथाष्टकेन तस्यैव तीर्थबाह्यतामा विष्कुर्वन् प्रथमगाथामाह
तं मिच्छा जं पच्छा सिअंबरा दिअंबरेहि उप्पण्णा । जण्णं किरिआजुत्तं तित्थं तित्थंकरा विंति ॥ ५६ ॥
पुराणता
भ्रमः
| ॥१०९॥
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
२ विश्रामे ॥११०॥
यद्दिगम्बरेभ्यः श्वेताम्बराः पश्चादुत्पन्नास्तन्मिथ्या-असत्यं, यद् - यस्मात् तीर्थं हि तीर्थकृत्प्रवर्त्तित “तित्थं बाउवष्णो संघो सो पढमए समोसरणे”त्ति (३-२६५) वचनात् साध्वादिलक्षणं, तच्च क्रियायुक्तं भवति, तत्र क्रिया तावत् ज्ञानाद्याराधनरूपा, तया युक्तं - सहितं तीर्थंकरा भाषन्ते इतिगाथार्थः || ५६ || अथ जिनोक्तां क्रियामाह
सा पुण किरिआ तिविहा णाणुवयारो अ दंसणुवयारो । चरणुवयारो अ तहा उवयारो राहणा तेसिं ॥ ५७ ॥
सा पुनः क्रिया त्रिविधा भवति, तस्यास्त्रैविध्यमाह - ज्ञानोपचारः, चः समुच्चये, दर्शनोपचारः चारित्रोपचारश्चेति त्रैविध्यं तत्रोपचारशब्दस्य कोऽर्थ इत्याकाङ्गायामाह-उपचारस्तेषां ज्ञानादीनामाराधना - तीर्थकृदुपदेशेन तदनुकूलप्रवृत्तिरित्यर्थ इति गाथार्थः || ५७ || अथ ज्ञानस्योपचारमाह
तत्थ य णाणुवया परंपरुवाणजोगपमुहेहिं । तुह सासणि सो न सुओ नामेणवि सुमिणपत्तणं ॥ ५८ ॥
तत्र ज्ञानादिषु ज्ञानोपचारो यथा - "काले १ विणए२ बहुमाणे ३ उवहाणे४ तह चेव अनिण्हवणे५ । वंजण६ अत्थ७ तदुभए अट्ठविहो णाणमायारो ॥ १ ॥ त्ति" तत्र चतुर्थाचारत पोलक्षणमधिकृत्य श्रुताराधनं परम्परोपधानयोगानुष्ठानप्रमुखैर्भवति, तत्र | परम्परा तावत् श्रीसुधर्मस्वामिनोऽद्ययावदच्छिन्नपरिपाटी, न पुनः स्वच्छन्दप्रवृत्तिभाग्भ्यः शिवभूत्यादिम्य: प्रवृत्ता, तत्संतानप्रवाहरूपेत्यर्थः, तया परिपाट्या अर्थादागता ये उपधानयोगाः - श्रुताराधनतपोविशेषाः, तत्रोपधानानि श्री आवश्यकश्रुताराधन हेतवे श्रावक श्राविकाणामेव, योगास्तु कालिकोत्कालिक श्रुताराधनतपोविशेषाः साधुसाध्वीनामिति, तत्र श्रावकोपधान विधेर्दिग्दर्शनं त्वेवं - पञ्चचत्वारिंशदाचाम्लतपःपुरस्सरमुदेशानुज्ञादिक्रियया कृतमहानिशीथ योगानुष्ठानस्य साधोः समीपे श्रद्धावान् श्रावको नन्दिवि
दिगंबरे
ज्ञानाचा
राभावः
॥११०॥
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवनपरीक्षा २विश्रामे
॥ १११ ॥
धिपूर्वकद्वादशोपवासैः श्रीपञ्चमङ्गलमहाश्रुतस्कन्धस्याराधनं करोति, तत्रापि प्रतिदिन क्रिया तावदच्छिन्नाचार्यपरिपाट्या 'समागता | अवगन्तव्या, एवं द्वितीयोपधानादिषु श्रीमहानिशीथोक्तविधिनाऽऽराधनविधिरखगन्तव्यः, साधुवर्गस्य तु श्रीआवश्यकश्रुतस्कन्ध| स्याचाम्लादितपोविशिष्टैरष्टमिर्दिनैराराधनं, श्रीदशवैकालिकश्रुतस्कन्धस्य पञ्चदशमिर्दिनैः, श्रीउत्तराध्ययनस्याष्टाविंशत्या दिनैः श्रीआचाराङ्गस्य पश्चाशता दिनैः श्रीसूत्रकृदङ्गस्य त्रिंशता दिनैः श्रीस्थानाङ्गस्याष्टादशभिर्दिनैः श्रीसमवायाङ्गस्य त्रिमिर्दिनैः श्रीभगवत्यङ्गस्य षद्दिनाधिकैः षद्भिर्मासैः श्रीज्ञाताधर्मकथाङ्गस्य त्रिंशता दिनैः श्रीउपासकदशाङ्गस्य चतुर्दशमिर्दिनैः अन्तकृद्दशाङ्गस्य द्वादशभिर्दिनैः अनुत्तरोपपातिकस्य सप्तभिर्दिनैः श्रीप्रश्नव्याकरणस्य चतुर्द्दशभिर्दिनैः श्रीविपाकश्रुताङ्गस्य चतुर्विंशत्या दिनैश्च | यथोक्तक्रियाविशिष्टैरेवाराधनं स्यात्, एवमुपाङ्गच्छेदग्रन्थप्रकीर्णकादिष्वपि स्वस्वाराधननियततपः क्रियाविशिष्टैर्बोध्यं, एवं श्रुता| राधनविधिस्तव दिगम्बरस्य शासने- त्वदीयदर्शने, आस्तां साक्षात्, स्वप्नगतेनापि नाम्ना न श्रुतो न श्रवणपथमागतः, गग| नभक्षणादिकमसंभव्यपि स्वप्ने संभवतीतिज्ञापनायेदं दर्शितमितिगाथार्थः ॥ ५८|| अथ दर्शनोपचारमाह
दंसणुवयाऽरिहंता सायणाचायओ न सो तुम्हं । जेणं जिणपडिमाहिं सह वासो सायणामूलं ॥ ५९॥
दर्शनं - सम्यक्त्वं तस्याराधनं तीर्थकृदाशातनात्यागतो भवति, स च त्यागस्तव कथमपि न संभवति, अयं भावः - सम्यक्त्वं | तावत् सर्वविदुपदिष्टपदार्थसार्थस्य यथावच्छ्रद्धानं, तच तव दुरापं, यत आस्तामन्यत्, पदार्थसार्थान्तर्गता तीर्थकराशातना परिहार्यत्वेन | श्रद्धाय परिहर्त्तव्या, सा च त्वया तथा श्रद्धानविषयीकृत्य न परिड्रियते, प्रत्युतोदीर्य विधीयते, तत्कथमित्याशङ्कायामाह - 'जेणं' ति | येन कारणेन तव जिनप्रतिमाभिः सहवास आशातनामूलं वर्त्तते, कुतः सम्यक्त्वाराधनमितिगाथार्थः ।। ५९ ।। अथ चरणोपचारमाह
दिगंबरे
ज्ञानाचा
राभावः
॥ १११ ॥
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
दिगंबरे समित्यभाव:
श्रीप्रव- चरणुवयारो पंचहिं समिईहिं होइ तीहिं गुत्तीहिं । सो पुण तुह भमरीए भट्ठो दिट्ठो मए सक्खं ॥ ६ ॥ चनपरीक्षा
चरणोपचार:-चारित्राराधना ईर्यासमित्यादिभिः पञ्चभिः समितिभिः मनोगुप्यादिमिस्तिसृमिर्गुप्तिमिश्च भवति, स च तव २विश्रामे
मते 'भ्रमर्यां' मिक्षाचयाँ भ्रष्टो-भ्रंशमापन्नो मया साक्षात्प्रत्यक्षं दृष्टः,प्रत्यक्षापलापस्य केनापि कर्तुमशक्यत्वादिति गाथार्थः॥६०॥ ॥११२॥
अथ समित्याद्यभावं दर्शयन्नाहजह जामाइअपमुहा पाहुणया अण्णउत्थिआ अहवा। उद्दिहमोअणाई भुंजंति तहेव तुम्हंपि ॥ ६१ ॥
यथा जामातृप्रमुखाः प्राघूर्णका अथवा अन्यतीर्थिकाः 'अद्यास्मद्गृहे भोक्तव्य'मित्याद्यादरवचनरञ्जिता 'उद्दिष्टं तनिमित्तमेवो| पस्कृतं यदोदनादि यावद्भोजनोपयोगि शाल्यादि सकलवस्तुजातं तद्भुङ्क्ते तथैव त्वमपि, अस्मद्गृह एव गोचरी कर्त्तव्येति निमन्त्रPणरञ्जितः प्राघूर्णक इव एकत्र भुञ्जानः कथं समितिगुप्तिभाक् ?, न कथमपीत्यर्थः, समितीनामभावत्त्वेवं-सदोषमाहारं भुञ्जान
स्यानेषणीयभोजित्वात् कथं तद्विरोधिनी एषणासमितिः?,अनेषणीयं भुक्त्वा च निहोषभोजित्वमात्मनः ख्यापयन् असत्यभाषित्वात् न भाषासमितिमान् , आदाननिक्षेपणासमितिस्तु संयमोपकारिवस्त्रपात्रादिधर्मोपकरणमुपदधत एव भवति, यदागमः-"ओहोवहो| वग्गहिरं, भंडगं दुविहं मुणी। गिण्हंतो निखिवंतो वा,पउंजिज्ज इमं विहिं॥१॥चखुसा पडिलेहिता, पमजिज जयं जई। आइए निखिविजावा, दुहओवि समिए सया॥२॥ (७१९३३-४)त्ति" तथा पश्चमीसमितिरुच्चाराद्याहारपर्यन्तं परिष्ठापयत एव भवन्ति, यदागमः-"उच्चारं पासवणं, खेलं सिंघाणजल्लिअं । आहारं उवहिं देह,अण्णं वावि तहाविहं॥१॥ विच्छिन्नं दूरमोगाढे,नासन्ने बिलवञ्जिए । तसपाणबीअरहिए, उच्चाराईणि वोसिरे ॥२॥"त्ति (७/९३५-६) श्रीउत्तरा० २४ । भोजनावसरे घृतादिसंपृक्तक्षरद
॥११२॥
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
समित्याध| भावः तीर्थबाह्यता च
श्रीप्रव. चनपरीक्षा २विश्रामे ॥११३॥
मादिसिक्थधृतये गृहस्थैः कुण्डिकादिकं मण्डयित्वा भुक्त्यनन्तरं गृहस्थैरेव उच्छिष्टसिक्थादिकं परिष्ठापयतस्तव पारिष्ठापनिकासमितिर्दुरुत्तरैव, तथा ईर्यासमितिस्तु गृहस्थाचारवतस्तव न संभवत्येव, एवं समितिपश्चकाभावे कुतो मनोवाकायगुप्तयोऽपित, ननु| | तर्हि तीर्थकृतामपि समित्यादीनामभावः संपद्यते, तेषामपि वस्त्रपात्राद्यभावेन समितिपश्चकासंभवादिति चेत् , मैवं, तेषां तथाकल्पत्वेन प्रागुक्तयुक्त्या वस्रपात्राद्यभावेऽप्यसमितीनामभावात् , तत्प्रतिपक्षभूतानां समितीनामेव सद्भावात् , यथा सिद्धानां प्रत्या| ख्यानाभावेऽप्यनाश्रवित्वात्तत्प्रतिपक्षभूतः संवर एव सिध्यति, वस्तुतस्तु उक्तलक्षणाः समितयः साधूनुद्दिश्योपदिष्टास्तीर्थकद्भिः, तीर्थकरवर्णने तु कथञ्चित्साधुसाम्यातीर्थकृतामप्युक्ता द्रष्टव्या इतिगाथार्थः ॥६१।। अथ न केवलं प्रवचनगम्येनैव ज्ञानाद्यपचारेण हीना ननाटाः प्रवचनवाद्याः, किंतु प्रकारान्तरेणापीति दर्शयति
भोअणनेवत्थेहि अ पच्चक्खं अण्णउत्थिआ नगिणा । नगिणा जाणाईहिं णाणीहिं ते मुणेयवा ॥२॥
मोजनं तावदेकत्र गृहे उद्दिष्टौदनादीनां भक्षणं, नेपथ्यं पिच्छिकाकमण्डलुप्रभृतिभिर्यतिरूपधरणं, ताभ्यां चिह्नीभूताभ्यां साक्षादन्यतीथिका एव दृश्यन्ते, यस्मादेवं तस्माद् 'ज्ञानिभिः' पंडितैननाः-नगाटाः ज्ञानदर्शनचारित्रै रहिताः-शून्या एव ज्ञातन्याः | इति गाथार्थः ॥६२।। अथ कीदृशा नग्नाटाः किमायत्तं च तीर्थमित्युपसंहारमाह__ एवं किरिआहीणा नगिणा णाणेण तित्थबाहिरिआ। सेअंबरेहिं तित्थं जुत्तेहिं णाणकिरिआहिं ॥६॥ ___ 'एवम्' अमुना प्रकारेण क्रियाहीनो-ज्ञानाद्युपचाररहितो नेपथ्यादिरहितश्च ज्ञानेन शून्यो यथावस्थितवस्तुपरिज्ञानविकलः सन् |जैनप्रवचनबाझो नमाटः स्फुट एव, ननु उक्तलक्षणो ज्ञानाद्युपचारो हि श्वेताम्बराभ्युपगतागमे वर्त्तते, न पुनरस्मदभ्युपगतागमे
nadianHIARPURI
॥११३॥
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवपनपरीक्षा रविश्रामे ॥११॥
AMRAPARISHABAPURIHITHAPURIHIPARIRIL
ऽपीतिचेदहो देवानुप्रिय ! अत एव त्वदीयागमोऽपि न सर्वज्ञमूलकः, किं तु शिवभूतिना सच्छिष्याभ्यां च कौण्डिन्यकोवीरा
तांवराभ्यां प्रवर्तितनिजमतानुसारेण परिकल्प्य निबद्धः, सर्वज्ञोपदिष्टे ह्यागमेऽवश्यमुक्तोपचाराणां सद्भावात् । अथ कैस्तीर्थ प्रवर्त्तते इत्यु
॥ यत्रं
Angजयादि तरार्दुनाह-तीर्थ संप्रति श्वेताम्बरैरेव भवति, तैरपि न नाममात्रधारिभिः, यतो नाम्ना श्वेताम्बरा अपि वक्ष्यमाणा राकौष्ट्रिकादयो नाममात्रेणैवास्मदभ्युपगतमेवागममभ्युपगम्यापि निजनिजमतिविकल्पितार्थोद्भावनेन बहुजनान व्युद्ग्राहयन्तस्तीर्थप्रद्वेषेण त्वत्तोऽपि किष्टपरिणामाः त्वद्वत्तेऽपि तीर्थबाह्या एव वक्ष्यन्ते, अतस्तीर्थप्रवर्तकः श्वेताम्बरः, किंलक्षणैः ?-"ज्ञानक्रियाभ्यां युक्तैः" ज्ञानचारित्रसंयुक्तैः, न पुनरेकतरेणापि विकलैः, तैस्तीर्थाप्रवृत्तेः, यदागमः-"हयं णाणं किआहीणं, हया अण्णाणओ किआ" इति (३-१०१) इति गाथार्थः॥६३। इति गाथाष्टकेन ननाटस्तीर्थबाह्यः प्रदर्शितः, अथ प्रकारान्तरेणापि तथा दर्शयितुं युक्तिमाह
अहवा सवपसिद्धं सितुंजयउज्जयंत तित्थदुगं । जस्स य तं आयत्तं सो संघो वीरजिणतित्थं ॥३४॥ | अथवेति प्रकारान्तरोद्योतकः, शत्रुञ्जयः प्रतीतः उज्जयन्तगिरिः-गिरिनारिपर्वतः एतत्तीर्थद्वयम् , आसतां जैनाः, तदतिरिक्ता अपि जैनसंबन्धीति वदन्ति,सर्वेषां सम्यग्दृशां मिथ्यादृशां चावालगोपाङ्गनानामपि प्रसिद्धं,तत्तीर्थद्वयं यस्थ सङ्घस्यायत्तं निश्रया वर्तते स संघः-श्रमणादिसमुदायलक्षणो वीरतीर्थमितिगाथार्थः॥६४|| अथैतत्तीर्थ ननाटस्यापि भविष्यतीति शङ्कानिरासाय गाथामाह
उजिंतगिरिविवाए सासणसुरिकहणमित्थ संजायं । जो मण्णइ नारीणं मुत्तिं तस्सेव तित्थमिणं ।।६५||
'उज्जयन्तगिरिविवादे' दिगम्बरैः सह परस्परमात्मीयत्वेन कलहे समुत्पन्ने 'शासनसुरी जिनशासनाधिष्ठायिका तस्याः कथनमित्थं संजातं-यो नारीणां मुक्तिं मन्यते तस्येदं तीर्थ,तत्र संप्रदायस्त्वेवं-पुरा यदा इदं श्रीमदुजयन्तमहातीर्थमाशाम्बरैः श्रीश्र-||॥११॥
BhomithsthmaiIATIMILIAlman PHAIRMIMARARIANIHIRAINITISHTRANPATIAHINIONAHAIRAIMIRATAP
UPRILalare
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा रविश्रामे|| ॥११५॥
AIPUR
MP
MINS ARATHITIHamameralIHImuhammPEDIA
I MPRATIBRARIAALHAINTIMIRIT
मणसङ्घपार्थादुद्दालयितुमारब्धं तदा सङ्घस्य कायोत्सर्गानुभावेन कम्पितासना शासनदेवता नृपपर्षदि दादानीतकन्यकामुखेन
गिरिनारि"इकोवि नमुक्कारो जिणवरवसहस्स वद्धमाणस्स । संसारसागराओतारेइ नरं व नारिं वा ॥शा" इति गाथानन्तरं-"उजिंतसेलसिहरे|
। बादः दिक्खा णाणं निसीहिआ जस्स। तं धम्म चक्कट्टि, अरिहनेमि नमसामि ॥१॥"त्ति गाथां चैत्यवन्दनान्तर्गतां कृत्वा समार्पयत ,तत्प्र- पल्लवचि भृत्येवं सकलसंपेन पठ्यमानेयमागादितिगाथार्थः ॥६५।। अथ विवादे शासनसुरीकथनानन्तरं नग्नाटाः कीदृशा जाता इत्याह
तत्तो विसन्नचित्ता खमणा पासंडिआ विगयआसा। निअनिअठाणं पत्ता पन्भट्ठा दाणमाणेहिं ॥१६॥ - 'ततो' विवादानन्तरं विगता-नष्टा संज्ञा-जिज्ञासितवस्तुविषयज्ञानलक्षणा यस्मात्तद्विसंज्ञमेवंभृतं चित्तं येषां ते विसंज्ञचित्ताः, कांदिशीका इत्यर्थः, 'क्षपणका' इति नाम पाखंडम्-अज्ञानिप्रणीतमार्गमाश्रिता ये ते पाषण्डिकाः, विगता-नष्टा इदमस्मदीयं तीर्थ भविष्यतीतिरूपा आशा-कदाशा येषां ते विगताशाः, पुनः ?-दानमानाभ्यां प्रभ्रष्टाः, नैते पात्रबुद्ध्या दानार्हाः, नवा गुणववेनाम्युत्थानार्हा इत्येवं जनोक्तिविषया जाताः सन्तो 'निजनिजस्थान' मठादिलक्षणं प्राप्ता इतिगाथार्थः ॥६६॥ अथ दिगम्बरैः | सह संभावितभाविविवादभञ्जनाय सङ्घन यत्कृतं तदाह -
मा पडिमाण विवाओ होहित्ति विचिंतिऊण सिरिसंघो। कासी पल्लवचिंध नवीणपडिमाण पयमूले ॥६७।।
प्रतिमासंबन्धी कलहो मा भूदित्यमुना प्रकारेण 'विचिन्त्य पर्यालोच्य श्रीसङ्घो 'नवीनप्रतिमानां' अद्यप्रभृतिनिर्मीयमाणानां जिनप्रतिमानां 'पदमूले' पादसमीपे 'पल्लवचिह्नं' वस्वपट्टलिकालक्षणं लाञ्छनमकार्षीत , कृतवानिति गाथार्थः॥६७।। अथ श्रीसकृत्यमधिगत्व दिगम्बरो यवधाचदाह
ID | ॥१५॥
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव- चनपरीक्षा २विश्रामे ॥११६॥
UPRETARPRATAPATIENDRAPAT
तं सोऊणं रुठो दुट्ठो खमणोऽवि कासि नगिणतं । निअपडिमाणं जिणवरबिगोवणं सोऽवि गयसन्नो ॥६८॥ | गिरिनारितत्-श्रीजिनेन्द्रप्रतिमानां पदमूले श्रीसद्धकृतं पल्लवचिह्न ज्ञात्वा दुष्टःक्षपणको 'रुष्टः क्रोधाविष्टः सन् सङ्घ प्रति किश्चित्कर्तुम
वादः
| पल्लवचिह शक्तो जिनवरविगोपनमर्थात्तद्धेतुः-'निजानां स्वायत्तानां जिनप्रतिमानां नग्नत्वं दृश्यमानलिङ्गाद्यवयववत्वमकार्षीत् , स'विगतसंज्ञो नग्नाकारकरणेन जिनेन्द्रविगोपनं भविष्यति नवेति विचारणाशून्यः, अयं भावः-अहोऽस्मन्नितिप्रतिमाकारतो भिन्नाका|रकरणाय यदि श्रीसद्धेन पल्लवचिहूनमकारि, करिष्यामस्तर्हि वयमपि श्वेताम्बरप्रतिमातो भिन्नत्वकरणाय किश्चिच्चिहूनमितिविचिन्त्य | मत्सरभावेन जिनप्रतिमानां नग्नत्वं विहितं, श्वेताम्बरेण स्वयं वस्त्रधारित्वात वखं चिह्न कृतं, दिगम्बरेण स्वयं नग्नत्वात् नग्नत्व| मेवेति गाथार्थः ॥६८।। अथ मुग्धजनप्रत्यायनाय तच्चिहूनमाह
तेणं संपइपमुहप्पडिमाणं पल्लवंकणं नथि । अत्थि पुण संपईणप्पडिमाण विवायकालाओ॥६९।। | येन कारणेन विवादे समुत्पन्ने पल्लवचिहुनं प्रतिमासु संवृत्तं तेनैव कारणेन 'सम्प्रतिप्रमुखप्रतिमानां' विवादात् पूर्वकालभाविनीनां | त्रिखण्डाधिपतिसंप्रतिनृपप्रभृतिनिििपतानां जीर्णप्रतिमानां 'पल्लवाङ्कनम्' अञ्चलचिहृनं 'नास्ति' न विद्यते, 'अस्ति'विद्यते पुनः | साम्प्रतीनप्रतिमानां-आधुनिकजिनप्रतिमानां पल्लवचिहूनमिति, साम्प्रतीनत्वं कुत इत्याह-'विवायकालाउति उज्जयन्तगिरिमा|श्रित्य (दिगम्बरैः) सह विवादकालादिति गाथार्थः ॥६१॥ अथ विवादकालात्पूर्व किमासीत्तदाह--
पुविं जिणपडिमाणं नगिणतं नेव नविअ पल्लवओ। तेणं नागारेणं भेओ उभएसि संभूओ ॥७॥ 'पूर्व' विवादात्पूर्वकालं जिनप्रतिमानां नैव नमत्वं, नापि च पल्लवकः-अञ्चलचिव, तेन कारणेन आकारेण जिनप्रतिमानामु
mmmmmmmmmmIlam
I
RA
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
"गिरिनारि
बादः
श्रीप्रबचनपरीक्षा २विश्रामे ॥११७॥
| पल्लवचिह
भयेषां-श्वेताम्बरदिगम्बराणां भेदो-भिन्नत्वं 'न संभूतो' नासीत् , सदृश आकार आसीदितिगाथार्थः ॥७०॥ अथ बोटिकमतस्वरूपं तत्प्ररूपणापूर्वकनिराकरणे हेतुं च दर्शयन् गाथाद्वयेनोपसंहारमाह
एअंबोडिअकुमयं पडिअंतित्थाउ दूरतरदेसे। णो तित्थं बाहेई वणगिरिअग्गी जहा नयरं ॥७१।। तहविअ पवट्टमाणं विवायहेउत्ति मुणिअ भणिअंति । थूलमईणं एसा जुत्तिदिसा दंसिआ णेआ॥७२॥ | यद्यप्येतद्बोटिककुमतं प्रवचनलिङ्गाभ्यां सर्वथा साधाभावेन शाक्यादिवत्तीर्थाद्दरतरदेशे पतितं, न बाधते तीर्थ, यथा राकौ|ष्टिकादयस्तीर्थान्तवर्तिनां श्राद्धादीनां शङ्कोत्पादकत्वेन तीर्थवाधाकारिणो न तथाऽयं दिगम्बर इति, तत्र दृष्टान्तमाह-यथा 'वन| गिर्यग्निः' अरण्यपर्वतवर्तिवनिर्न नगरं बाधते, दूरतरवर्तित्वात् , प्रत्यासन्नस्तु प्राकृतजनतृणकुटी ज्वालयन बाधते, तर्हि किम| र्थमेतन्मतप्ररूपणं कृतमित्याशङ्कामपाकरोति-तहवित्ति तथापि च प्रवर्त्तमान-विद्यमानमेतत् , न पुनर्जमाल्यादिवनिःसत्ता
कीभूतम् , अत एव कदाचिद्विवादहेतुर्भवतीतिज्ञात्वा भणितमिति न दोषः, अथ विवादे समुत्पन्ने एतावद्भणनेन किं स्यादित्याह| 'थूलमईणं ति स्थूलमतीनां-मत्तोऽप्यल्पमतीनां न पुनर्धर्मसंग्रहणीविशेषावश्यकादिवृत्तिनिष्णातमतीनां विदुषामपि एस'त्ति एषा युक्तिदिशा दर्शिता ज्ञेया-ज्ञातव्या, स्थूलमतिभिरनया युक्तिदिशा ननाटास्तिरस्करणीया इति गाथायुग्मार्थः ॥७१-७२।। अथाधिकारोपसंहारमाहएवं कुवक्खकोसिअसहस्सकिरणंमि उदयमावण्णे | चक्खुप्पहावरहिओ कहिओअ.दिअंबरो पढमो॥७३ ।। _ 'एवं' प्रागुक्तप्रकारेण कुपक्षकौशिकसहस्रकिरणे उदयं प्राप्ते 'चकखु'त्ति चक्षुः-खकीयं लोचनं तस्य यः प्रभावो-महिमा नीला
॥११७॥
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा २विश्रामे
॥ ११८ ॥
दिरूपग्रहणशक्तिस्तेन रहितो - विकलः प्रथमो दिगम्बरः कथितः, अयं भावः - उदिते हि सहस्रकिरणे यथा कौशिको निजचक्षुःप्रभावरहितो भवति, अयं हि जगत्स्वभावो यत्तामसशकुनिकुलस्य सूर्यकिरणा अतिश्यामतया भासन्ते, यदाह श्रीसिद्धसेनदिवाकरः- “सद्धर्म्मबीजवपनानघकौशलस्य, यल्लोकबान्धव ! तवापि खिलान्यभूवन् । तन्नाद्भुतं खगकुलेष्विह तामसेषु, सूर्यांशवो मधुकरीचरणावदाताः ॥ १॥” इति, तथा कुपक्षकौशिकसहस्रकिरणसंज्ञितेऽस्मिन् प्रकरणे कुपक्षाणां पुरस्तादुद्भाविते कुपाक्षिकविशेषो दिगम्बरः निजचक्षुः- कुश्रद्धानरूपा कुदृष्टिस्तत्प्रभावरहितो भवति, तस्य स्वमतिकल्पिताः कुयुक्तयो न स्फुरन्ति, अथवा कुदृष्टिरेव सुदृष्टिर्भवति, एवंविधो दिगम्बरः कथित इति गाथार्थः ॥ ७३ ॥ अथायं दिगम्बरः कस्मिन् संवत्सरे कस्मिन् गुरौ विद्यमाने | सति कथित इति प्रदर्शनाय गाथामाह
नवहृत्थकायरायंकिअसममहिममि चित्तसिअपकखे । गुरुदेवयपुण्णुदए सिरिहीरविजय सुगुरुवारे ||७४॥ | इअ सासणउदयगिरिं जिणभासिअधम्म सायराणुगयं । पाविअ पभासयंतो सहस्सकिरणो जयउ एसो ॥ ७५ ॥ ||७४॥ अथैतत्प्रकरणकर्तृनामगर्भितामाशीरभिधायिकां गाथामाह- इअ सा० व्याख्या प्राग्वत् ॥७५॥ | इअ कुकूखकोसिअसहस्स किरणंमि पवयणपरिग्वावरनामंमि दिगंबर निराकरणनामो बीओ वीसामो सम्मत्तो
=========================0
इति श्रीमत्तपागणन भोन भोमणिश्रीहीरविजय सूरीश्वर शिष्योपाध्यायश्रीधर्मसागरगणि-1 विरचितस्वोपज्ञकुपक्षकौशिकसहस्रकिरणे श्रीहीरविजयसूरिदत्तप्रवचनपरीक्षा परनाम्नि प्रकरणे दिगम्बर निराकरणनामा द्वितीयो विश्रामो विख्यातः (ग्रंथ १००० )
XXXXXXXXXXXXXXXXX
ग्रन्थमहिमा
॥ ११८ ॥
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
पौर्णिमीयकोत्पत्ति
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥११९॥
I NIROINATING
अथ पौर्णिमीयमतनिरसनस्तृतीयो विश्रामः अथ पौर्णिमीयकमतं विभणिषुः किनामा पौर्णिमीयकमताकर्षकः कस्मात् गणात् कस्मिन् संवत्सरे किंनिमित्ताभिर्गत इतिज्ञापनाय गाथामाह
अह चंदप्पहसूरिप्पभवं पुण्णिममयं वडगणाओ। एगारइगुणसट्ठीवरिसे गुरुबंधुऽमरिसेणं ॥१॥ __'अथे' ति बोटिकवक्तव्यतानन्तरं क्रमप्राप्तं चोटिकोत्पत्तेर्भूयसा कालेनापि विद्यमानापत्यकमिदमेव जातमिति गम्य, किंलक्षणम्। 'चन्द्रप्रभसूरिप्रभवं' चन्द्रप्रभाचार्यात्समुत्थम् , अनेन विशेषणेन तन्मताकर्षकश्चन्द्रप्रभसूरिः प्रदर्शितः, 'वटगच्छात्' वृहद्गच्छानि
र्गत इति निर्गमगणोऽपि दर्शितः, कस्मिन् संवत्सरे ?-'एकादशैकोनषष्टिवर्षे एकोनषष्टयधिकैकादशशतवर्षातिक्रमेाद्विक्रमसंव|त्सरतः, अनेनोत्पत्तिसंवत्सरः प्रदर्शितः, केन हेतुना ?--'गुरुबन्ध्वमर्षण' गुरुबन्धुः-श्रीमुनिचन्द्रसूरिस्तस्यामर्षेण-मत्सरेणेति गणानिर्गमहेतुः सूचित इतिगाथार्थः ।।१।। अथामर्षकारणप्रदर्शनाय गाथाद्वयमाहगुरुभाया मुणिचंदो संविग्गो आसि सूरिपयपत्तो। कस्सइ तेण पइटुं करिजमाणं सुणिअ रुसिओ॥२॥
तम्महविद्धंसमई भणइ पइट्ठा न साहुणो किचं । दवत्थओत्तिजुत्तिं जपंत महंतसद्देण ॥३॥ युग्मं चंद्रप्रभाचार्यस्य गुरुभ्राता-सतीर्थ्यः आचाम्लादितपोऽनुष्ठानकष्टेन संविग्नो बहुश्रुतो गणनायकतां प्राप्तः श्रीमुनिचन्द्रमरिरासीत , तेन कस्यचिन्महर्द्धिकस्य श्राद्धस्य प्रतिष्ठां क्रियमाणां श्रुत्वा रुष्टः-क्रोधाविष्टश्चन्द्रप्रभाचार्यः तस्याः प्रतिष्ठाया महोत्सवविध्वंस
TRIBAIRATRILIBRAHIRIRI HIMPIRI
MISHRIRATRA
D HIRIMARITAPAIKINNAR
॥११९॥
IMAAMIR
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
पौर्णिमीयकोत्पत्तिः
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१२०॥
लीकरणाय प्रात
नमतिः सन् प्रतिष्ठा साधोः कृत्यं न भवति,किंतु श्रावककृत्यमिति भणति, किं कुर्वन् ?-भो लोकाः! प्रतिष्ठा द्रव्यस्तव इति युक्ति | जल्पन महाशब्देन, बाढस्वरेणेत्यक्षरार्थः ॥ | भावार्थस्त्वयं-तदानीं किल राजश्रीकर्णवारके श्रीचन्द्रप्रभसूरिः श्रीमुनिचन्द्रमूरिः श्रीमान् देवमूरिः श्रीशान्तिमूरिश्चेति चत्वारोऽप्येकगुरुशिष्याश्चारित्रिणोऽभूवन् , तेषां मध्ये समधिकज्ञानादिगुणैः सर्वजनपदविख्यातः श्रीमुनिचन्द्रसूरिः, अन्यढ़ा श्रीधरनामा कश्चिन्महर्द्धिकः श्रावको बहुवित्तव्ययेन महामहःपूर्व श्रीजिनेन्द्रप्रतिमा प्रतितिष्ठापयिषुवृद्धत्वात् श्रीचन्द्रप्रभाचार्य प्रति मोक्तवान्-भोः पूज्या ! मदीयमनोरथसफलीकरणाय प्रतिष्ठाकृते श्रीमुनिचन्द्रसूरीनाज्ञापयतेति, महान्तमुपरोधं च कृतवान् , | चन्द्रप्रभाचार्यश्चिन्तितवान-मयि वृद्धे सत्यपि कथं श्रीमुनिचन्द्रसूरिः प्रतिष्ठां करोतीत्यभिमानत्यागाक्षमः तन्महोत्सवविध्वंसनाय | भो चतुरश्रावक ! विधिना प्रतिष्टां कुरु, न ह्यागमे साधोः प्रतिष्ठाकृत्यमुक्तं, किंतु द्रव्यस्तवत्वेन श्रावकस्यैव युक्तमित्यादियुक्त्या | वि० सं० ११४९ वर्षे श्रावकप्रतिष्ठा प्ररूपिता, सङ्घनाप्युपेक्ष्य तिरस्कृताः, तत एकाकीत्यसौ कारणेऽपि पततीति विचिन्त्य श्रीमुनिचन्द्रमूरिमत्सरेण मतभेदकरणाय सं० ११५९ वर्षे अद्य रात्रौ मम पद्मावत्या आगत्योक्त-श्रावकप्रतिष्ठा पूर्णिमापाक्षिकं चेत्यनादिसिद्धं त्वं प्ररूपयेति वचसा मया पूर्णिमापाक्षिकं करिष्यते, द्वितीया पूर्णिमा प्रकाशिता, ततः श्रीसङ्घन प्रवचनोपघातकं वचनं मा बृहीत्याक्रोशितोऽपि प्रत्युक्तवान्-यदि पद्मावत्योक्तं न प्रमाणीक्रियते तर्हि सा मयि कुप्यतीति वचसा सङ्घोक्तमप्रतिपद्यमानोऽसावभिनिवेशीतिकृत्वा सङ्घबाह्यः कृत इति व्यतिकरवान् चन्द्रप्रभाचार्यों मत्सरेण प्रथमं श्रावकप्रतिष्ठां प्ररूपितवानिति | गाथाद्वयार्थः ।। २-३ ॥ अथ चन्द्रप्रभाचार्योद्भावितानुमानप्रयोगघटितां गाथामाह
mamlinging
प्रतिष्ठां करातात्वेन श्रावक
RPAINILIOPHILE
॥१२०॥
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
बीप्रवबनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१२॥
जिणपडिमाण पइट्टा न साहुकजं तु दवथयभावा । अहवा सावजत्ता कुसुमेहि जिर्णिदपूयव ।।४।। श्रावकाति
जिनप्रतिमाप्रतिष्ठेतिपक्षः, न साधुकार्यमिति साध्यं, तुशब्दात् श्रावकेणैव कार्यमिति द्वितीयमपि साध्यं बोध्यं, द्रव्यस्तव- ष्ठानिषेधः | भावात्-द्रव्यस्तवत्वात् सावद्यत्वाञ्चेति हेतुद्वयम् , अत्र सावद्यत्वादितिहेतुर्न चन्द्रप्रभाचार्योद्भावितः, किंतु तिलकाचार्योद्भावितः, |तिलकाचार्यस्तु तदन्वयीतिकृत्वा प्रसङ्गतोऽत्र लिखितोऽपि हेतुः 'तिलगो कुवनखतिलगो'त्ति त्रयस्त्रिंशत्तगाथात आरम्य निराकरिष्यते, कुसुमैजिनेन्द्रपूजेवेति दृष्टान्त इतिगाथार्थः ।।४।। दवमपहाण दविणं थओवि जिणभत्ति धम्ममित्तं वा । दूसइ न किंचि किच्चं मुणिउचिअपइकिच्चेसु ॥५॥
अथ स एव तावदित्थं प्रष्टव्यः-भो चन्द्रप्रभाचार्य ! अद्य यावदच्छिन्नं तीर्थमासीत् न वा!, नेति वक्तुमशक्यत्वेनासीदित्येव । वक्तव्यं, तच्च तीर्थ साधुप्रतिष्ठामाश्रितमुत श्रावकप्रतिष्ठा वा ?, यदि साधुप्रतिष्ठामिति ब्रूषे तर्हि किं त्वं तीर्थवाह्यभवनेनात्मानं क्लेशयसि ?, अथ पूर्वमविधिरेवासीदितिचेत् तर्हि विधिं कुर्वाणोऽपि त्वमच्छिन्नपरम्परायाततीर्थवाद्यः संपन्न इति विधेरिहैवैतत्कलं प्राप्त, परत्रास्माद्विधेः किं फलं भावीति खयमेव किमिति न पर्यालोचयसि ?, अथ पूर्व श्रावकप्रतिष्ठेवासीत् ,परं कियता कालेन चैत्यवासिमिः साधुप्रतिष्ठा व्यवस्थापितेति चेत् तर्हि एतद्वचनं त्वयैवाप्तेनोक्तमस्माभिः श्रद्धेयं उत तब्यञ्जकमन्यत्किमप्यस्ति ?, आब| पक्षे दिव्यकरणमन्तरेण त्वय्याप्तत्वमेव को गईमीक्षीरपायी श्रद्दधातीति पल्लवमादाय दर्श्यतां, द्वितीये तब्यञ्जकं त्वदुत्पत्तेः पूर्व प्रतिष्ठितासु प्रतिमासु अमुकेन श्रावकेणेयं प्रतिमा प्रतिष्ठितेत्यादिवर्णावली उतागमो वा आप्तजनप्रवादो वा', नायः, कस्खामपि प्रतिमायां तथावर्णावल्या अनुपलब्धेः, परं यत्र कापि जीर्णप्रतिमासु वर्णावली तत्रामुकमरिमिः प्रतिष्ठितममुकविम्मामित्यादिरूपेण ॥१२॥
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३ विश्रामे
॥१२२॥
तद्वाधिकैव वर्णावल्युपलभ्यते, नापि द्वितीयः, क्वाप्यागमे अमुकश्रावकेण प्रतिष्ठा कृतेत्यनुपलब्धेः प्रत्युत “थुइदाण १ मंतनासो२ जिण आहवणं ३ तहेव दिसिबंध ४ । नेत्तुम्मीलण५ देसण ६ गुरुअहिगारा इहं कप्पे || १||" इति श्रीपादलिप्तसूरिवचः, तथा-रूप्यकचोलकस्थेन, शुचिना मधुसर्पिषा । स नेत्रोन्मीलनं कुर्यात्सूरिः खर्णशलाकये ||१|| ति श्रीउमास्वातिवाचकवचः, तथा "सदसेण धवलवत्थेण वेढिअं वासधूववत्थेहिं । अभिमंतिउं तिवारं सूरिणा सूरिमंतेणं ॥ २॥ इत्यार्यश्रीसमुद्राचार्यवचः, तथा " तो इट्ठे संपत्ते हेमसिलागाइमंत विहिपुढं । जिणनेत्तुम्मीलणयं करेअ वण्णे निसंतत्थो || १ || अच्छीनिलाडसंधिसु हिअएविअ सिरपयाइ एवण्णे । | रययस्स वडिआए गहिअमहू थिरमणी सूरी || २ || इति श्री हरिभद्रसूरिवचः, तथा - विहिवयणं च पमाणं सुत्तुत्तं जेण ठावणागुरुणो । कआ जिणविंवाणं तं च सविसयं हवइ करणे ॥ १ ॥ इति श्रीहरिभद्रसूरिवचः, इत्यादिप्रवचनप्रमाणपुरुषविरचितस्वस्वप्र| तिष्ठा कल्पादिवचांसि त्वदुक्तवचोबाधकान्येवोपलभ्यन्ते, नापि तृतीयः, पूर्वं श्रावकप्रतिष्ठाऽऽसीत् कियता कालेन चैत्यवासिभिः साधुप्रतिष्ठा व्यवस्थापितेति तीर्थप्रवादानुपलब्धेः प्रत्युत श्रीशत्रुञ्जयमाहात्म्य श्री महावीरचरित्रादौ श्रीशत्रञ्जयाष्टापदादिषु श्रीनाभसूरि कपिलकेवलिप्रभृतिसाधुभिः प्रतिष्ठा कृतेत्येवं प्रवाद उपलभ्यते, इत्यादिप्राञ्जलयुक्तिलेशेनापि तिरस्कर्त्तव्या चन्द्रप्रभाचार्ये सत्यपि यावत्तदुद्भावितानुमानाभासादिरचना तत्प्रतिपक्षभूतैरनुमानादिभिर्न निराक्रियते तावत्केषाञ्चिन्मुग्धानां दुविंद - ग्धानां च शङ्कापिशाचीपराभूतिर्नापैतीति विचिन्त्य तत्पराकरणायोपक्रम्यते, तथाहि -प्रतिष्ठा न साधुकृत्यं, द्रव्यस्तवत्वात्, कुसुमादिना | जिनपूजावदितिप्रथमानुमाने द्रव्यस्तत्वादिति पदद्वयात्मकस्य हेतोद्वयोरपि शब्दयोर्वैकल्पिकपर्यायानुद्भाव्य दूषयितुं गाथामाह'अंगारमदओ दबायरिओ सयाऽभवो' ति वचनात् 'द्युम्नं द्रव्यमृकथ' मित्यादिवचनाच्च द्रव्यं किमप्रधानमुत द्रविणं चेति
श्रावकप्रतिष्ठानिषेधः
॥१२२॥
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव- //वि
कर ष्ठानिषेधः
चनपरीक्षा विश्रामे
॥१२॥
R
विकल्पद्वयी द्रव्यशब्दविषयिणी, स्तवोऽपि किं जिनभक्तिः ? प्राकृतत्वाद्विभक्तिलोपः धर्ममात्रं वेति विकल्पद्वयी स्तवविषयिणी, तथा च द्रव्यस्तवत्वं नाम किमप्रधानजिनभक्तित्वं वा अप्रधानधर्मत्वं वा द्रविणजिनभक्तित्वं वा द्रविणधर्मत्वं वा, उपलक्षणाद् 'द्रव्यं हि भावकारण' मितिवचनाद्भावस्तवकारणत्वं वेत्यादिविकल्पजालपतितश्चन्द्रप्रभाचार्यविकल्पितोऽनुमानमीनो मरणातिथिः संपन्नः सन् 'मुनीनां' साधूनामुचितानि-जिनोपदिष्टत्वेन योग्यानि प्रतिष्ठाकृत्यानि “थुइदाण१ मंतनासोर जिणआहवणं३ तहेव दिसिबंधो४ । नेत्तुम्मीलण५ देसण६ गुरुअहिगारा इहं कप्पे ॥१॥" इत्यादि षट् कृत्यानि तेषु किश्चिदपि कृत्यं न दूषयति, अर्थाभूषयतीत्यक्षरार्थः, भावार्थस्त्वयं-जिनप्रतिष्ठा न साधुकृत्यं, द्रव्यस्तवत्वादिति कोऽर्थः, अप्रधानजिनभक्तित्वात् , तत्र जिनभक्तो| तावदप्राधान्यं किं जिनानुपदिष्टत्वात् उतोपदिष्टेऽप्यापवादिकत्वात् सारम्भत्वात् श्रावकधर्मान्तर्भूतत्वाद् वा ?, आये श्रावकेणापि कथं कर्त्तव्या स्यात् , जिनानुपदिष्टस्य धर्मानुष्ठानस्य श्रावकाणामप्यनुचितत्वाद् , अथ जिनोपदिष्टत्वेऽप्यापवादिकत्वादप्राधान्यमिति द्वितीयो विकल्पश्चेत् तर्हि 'कारणणिकोऽपवाद' इतिवचनात् तत्र कारणं किं प्रतिष्ठाकृतिमन्तरेण स्थातुं गन्तुं वक्तुं भोक्तुं वा न शक्यते ?, ऐहिकार्थसिद्ध्यभावो वा स्वर्गाद्यनवाप्तिर्वा श्रावकधर्मन्यूनता वा ?, नाद्यौ पक्षी, प्रत्यक्षबाधात् , प्रतिष्ठाकृतिमन्तरेणापि स्थित्यादिक्रियहिकार्थसिद्ध्योरुपलम्भात् , न तृतीयः, आगमबाधात् , प्रतिष्ठामन्तरेणानेकेषां तिर्यग्मनुष्याणां स्वर्गावाप्तेः श्रवणात् , चतुर्थे त्वशेषकृत्यसंपन्नोऽपि यदि प्रातिष्ठां न करोति तर्हि श्रावकधर्मन्यूनता, तत्कृतौ च पूर्णतेति प्रतिष्ठायाः श्रावकधर्मपरिपूर्णताहेतुत्वं संपन्न, तस्या अप्यप्रधानभक्तित्वं स्यात्तर्हि प्राधान्यं कस्योच्यते इति पर्यालोच्य नापवादिकत्वेन हेतुना जिनभक्तरप्राधान्यं सिध्यति, अथ सारम्भत्वादिति तृतीयोऽपि विकल्पश्चेत्तर्हि प्रतिष्ठा किं चतुर्विधाहारोपवासप्रत्याख्यानवदेक
ESUMAN
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
M
श्रावकातिष्टानिषेधः
श्रीप्रवधनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१२॥
PHIBINATRAININRITURISTRadial APTITIALAMINETAITADAPATINAUPSITIES
milk
स्वभावैकक्रियात्मिका उतानेकस्वभावक्रियाकलापात्मिका वा?, नायः पक्षोऽध्यक्षवाधात् , द्वितीये किं सर्वा अपिक्रियाः प्रतिष्ठायाः सारम्भाः सचितजलफलकुसुमादिसाध्या उत काश्चन?,नाद्योऽध्यक्षबाधात् , नेत्रोन्मीलनादिक्रियाणां निरारम्भत्वेन सर्वजनप्रतीत-| त्वाद् , अथ काश्चन सारम्भाः काचन निरारम्भाश्चेति चेत्तर्हि यासु क्रियायु सारम्भत्वं ताः क्रिया अधिकृत्य तव मते जिनभक्केरणा-| धान्यं सियतु, परं यासु निरारम्भत्वं ता अधिकृत्य प्राधान्ये सिद्धे अप्रधानजिनभक्तेरिति त्वदुपन्यस्तो हेतुर्भागासिद्धिग्रस्तो बोध्या, बाधोऽपि, तदंशे साधुकृत्यत्वस्यानपायादिति सारम्भत्वमप्यप्राधान्यहेतुर्न स्यात् , अथ साधुधर्मापेक्षया श्रावकधर्मो न प्रधाना, यदागमः-"गारत्थेहिं च सवेहि, साहवो संजमुत्तर"त्ति ॥ श्रीउतरा० (१०८*) श्रावकधर्मान्तर्भूता च जिनविम्वप्रतिष्ठा, अत इयं जिनभक्तिरप्रधानभूतैवेतिचेत् तर्हि श्रावकधर्मान्तर्भूतापि जिनबिम्बप्रतिष्ठा साधुसापेक्षा निरपेक्षा वा?, साधुनिरपेक्षेवेति चेदहो देवानुप्रिय ! श्रावकधर्ममात्रस्यापि साधुसापेक्षत्वे प्रतिष्ठया किमपराद्धं? यतः सा साधुनिरपेक्षवोच्यते, तत्कथमितिचेत् शृणु, कश्चिद्विवेकी श्रावकः साधुधर्म प्रत्यसमर्थः सम्यक्त्वमूलद्वादशव्रतरूपं श्रावकधर्म प्रतिपद्यते, तत्र साधोरपेक्षाऽवश्यं वक्तव्या, सा चेवं-स श्रावको विधिना श्रावकधर्म प्रतिपत्तुकामः प्रशस्तमुहर्ने चन्द्रबले च सति शुचीभूतो भव्यवस्वाद्यलतशरीरोऽनेकसाधर्मिकसमवायसहितः सूरिसमीपमुपागत्य नियोजितकरकुड्मलो विनयावनतोत्तमाङ्गः मूरिं प्रदक्षिणयति, सुगन्धादिना पूजयति नमस्यति वन्दते स्तौति च, पश्चात्सकलामपि नन्दिसामग्री प्रगुणीकुत्य गुर्वाज्ञया गुरुभिरनुज्ञातप्रदेशे स्थित्वा गुरुबहुमानपरायणो गुर्वाज्ञया ईर्यापथिकी प्रतिक्रम्य क्षमाश्रमणपूर्व मुखवस्त्रिका प्रतिलिख्य च क्षमा० इच्छकारि भगवन् ! तुम्हे अम्ह श्रीसम्यक्त्वसामायिकश्रुतसामायिकदेशविरतिसामायिकआरोवावणी देवे वंदावेहेत्यादिगुर्वाज्ञां प्रतीच्छन् गुरुभिः सह देवानमिवन्दते, ततो द्वादशावर्त्तवन्दनकपूर्वकं
॥१२
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१२५॥
नन्दिसत्रश्रवणनिमित्तं सप्तविंशत्युच्छ्वासमानं कायोत्सर्ग विधाय नन्दिसूत्रस्थाने नमस्कारत्रयं गुरुमुखाच्छृणोति, श्रुत्वा च गुरु-|
श्रावकपतिमुखेन सम्यक्त्वं द्वादश व्रतानि चोच्चरति, गुरुरपि श्रावकमस्तके वर्द्धमानाभिमुष्टिभिर्वासनिक्षेपं कुर्वन् 'अहन्नं भंते ! तुम्हाण समीवे ष्टाप्रतिषेधः मिच्छत्ताओ पडिकमामी' त्याद्यालापकादिश्रावणेनोच्चारयति, तदनु सप्त क्षमाश्रमणानि, नन्दि प्रदक्षिणयतश्च श्रावकस्य मस्तके सरिर्वद्धमानाभिर्मष्टिभिर्वासनिक्षेपं करोति, श्रावकोऽप्यात्मानं कृतार्थ धन्यं च मन्यमानस्तं वासं प्रतीच्छति, ततो गुरुमुखेन यथाशक्त्युपवासादितपः करोति, सूरिश्वतं पुरस्कृत्य श्रावकधर्मोपबृंहणानिमित्तं तदुत्साहपरां धर्मदेशनां विदधाति, ततः श्रावकस्तीणोंऽहं संसारसमुद्रमित्याद्यात्मानं मन्यमानो यथाशक्ति सङ्घपूजामातोद्यादि श्रावकश्रावकश्राविकादीनां यथोचितद्रविणदानं च सङ्घसमे| तश्चैत्यपरिपाटिमपि विदधाति, किंबहुना ?, यथा यथा प्रवचनप्रभावना भवति तथा तथा प्रवर्तते, एवमेकादशोपासकप्रतिमाप्रति| पत्तिरपि भावनीया, आस्तामन्यत् , नमस्कारसहितप्रत्याख्यानघटिकाद्वयमानसामायिकाद्युच्चरन्नपि गुरुसाक्षिकं गुरुमुखेनैवोच्चरति, किमङ्ग पुनः प्रतिष्ठा साधुनिरपेक्षेति, ननु कुसुमादिभिर्जिनपूजा साधुनिरपेक्षैव दृश्यते, तथा प्रतिष्ठाऽप्यास्तामिति चेत् तहि पक्षिकादिकपौषधकरणं नन्दिवासादिनिरपेक्षं दृश्यते तद्वत्सम्यक्त्वपूर्वकद्वादशवतोचारोऽप्यास्तां, युक्तेस्तौल्यात् , तस्माद्धर्माष्ठानमात्रे सदृश एव कारणादिविधिर्नान्वेषणीयः,किंतु परम्परागमानुसारेण यथाऽऽम्नायं कस्यचित् क्वचित् क्वचिदपेक्षाऽनपेक्षा वाऽभ्युपगन्तव्या, तेन कुसुमादिद्रव्यपूजाविधौ गुरूपदेशपूर्वकत्वेनैव गुरुसापेक्षत्वमभ्युपेयम् , एवमन्यत्रापि यथासंभवमायोज्यं, किंच-तवा|भिप्रायेण द्रवस्तवसाम्येऽपि श्रावकेण किमुपकृतं यत्सम्यक्त्वाद्युच्चारसमये श्रावकमस्तके वासक्षेपं तत्कर्णयोः सूत्रालापकश्रावणं । सूरिरेव करोति, तीर्थकृता च किमपराद्धं यत्रैलोक्यपूज्यायामपि तत्प्रतिमायां वासक्षेपमन्त्रन्यासं श्रावक एवं करोति, न पुनः
५
॥
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रावकातिष्ठाप्रतिषेधः
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१२६॥
Filemmammumtamansamala wamiRImALUMARRIALISAPANINE MAPartARITANIUMPERIALIR
सूरिः, परं ज्ञायते त्वया भगवतः कोऽप्यपराधस्तथा कृतो येन भगवता सर्वथा दूरीकृतः, किंच-भो चन्द्रप्रभाचार्य ! यदि तुभ्य- मेवं रोचते तर्हि स्थापनाचार्यप्रतिष्ठायां शिष्यप्रव्राजने सूरिपददाने च वासक्षेपं श्रावक एव करोतु, अन्यथाऽर्द्धजरतीयन्यायमनुसरतस्तव महति संकटे पतनं स्यात् , अथ श्रावकप्रतिष्ठितस्थापनाचार्यस्य पुरस्तात् साधूनां प्रतिक्रमणादिकाः क्रियाःन शुद्ध्यन्ति श्रावकवासक्षेपेण च शिष्यः साधुः सूरिश्च न स्यात् , तर्हि श्रावकप्रतिष्ठितायाः प्रतिमायाः पुरस्तात्कथमीर्याप्रतिक्रान्तिपुरस्सरं देव| वन्दनादिकाः क्रियाः साधवः कुर्युः ?, कथं वा श्रावकप्रतिष्ठिता प्रतिमा तीर्थकरकल्पा भवेदित्याद्यपि किं न पर्यालोचयसि ?, ननु | शिष्यमस्तके वासनिक्षेपः सिद्धान्ते भणितः, यदागमः-"खइअंमि वट्टमाणस्स निग्गयं भगवओ जिणवरिंदस्स । भावे खओवसमिए | वट्टमाणेहिं तो गहिरं ॥१॥" श्रीआव०नि० (३-७३५) एतच्चूर्णियथा-ततो भगवं अणुण्णं मणसीकरेइ, ताहे सक्को वयरामए थाले दिवगंधगंधिकाणि चुण्णाणि छोढण सामि उवगतो, ताहे सामी सीहासणाओ उद्वित्ता पडिपुण्णं मुठिं केसराणं गेण्हति, ताहे गोअमसामिप्पमुहा इक्कारसवि गणहरा ईसीओणया परिवाडिए ठंति, ताहे देवा आउजगीअसई नि भंति, पुवं तित्थं गोअमसामिस्स दवेहिं गुणेहिं पञ्जवेहिं अणुजाणामित्ति चुण्णाणि सीसे छुभति, ततो देवताणिवि चुण्णवासं च पुष्फवासं च वासंति, गणं च सुहम्मसामिस्स धुरे ठावेत्ताणं अणुजाणेति'त्ति श्रीआवश्यकचूर्णी ४६४ संख्ये पुस्तके१८० पत्रे इतिचेत् तर्हि प्रतिष्ठायामपि समानं,श्रीसिद्धसेनश्रीहरिभद्रोमास्वातिवाचकप्रभृतिमहापुरुषप्रकृतप्रतिष्ठाकल्पादिषु सूरिकृत्यत्वेनैव वा| सनिक्षेपादेरुक्तत्वाद् , अथास्माकं चूर्णिरेव प्रमाणं, न पुनः प्रतिष्ठाकल्पादिरिति चेत्तर्हि चूर्णिकारस्य प्रतिष्ठाकल्पकर्तारः सम्मता असम्मता वा?, नान्त्योऽसम्मतत्वाद् , आधे सुतरां प्रतिष्ठाकल्पानां प्रामाण्यं सिद्ध्यति, अन्यथा माता मे वन्ध्येति न्यायः संपद्यते,
IRAL
॥१२६||
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रावकातिष्ठाप्रतिषेधः
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१२७॥
Mamme
न हि चूर्णिकारं प्रमाणतयाऽभ्युपगम्य चूर्णिकारेण प्रमाणीकृते पुरुष प्रामाण्याभावं वक्तुं शक्यते,अथ श्रीसिद्धसेनश्रीहरिभद्र| सूरिप्रभृतिभिरेव कृता अमी प्रतिष्ठाकल्पा इति नास्माकं सम्यगास्थेतिचेत्तर्हि संप्रत्यङ्गोपाङ्गनियुक्त्यादिकमपि श्रीसुधर्मस्वाम्यादिकृतमिति कथमास्थेति, युक्तः समानत्वाद्, अथ प्रतिष्ठाकल्पोक्तो विधिः क्वापि नोपलभ्यतेऽतो नास्थेतिचेत्तर्हि प्रतिष्ठैव नाङ्गीकर्तव्या, अनुपलब्धस्याप्यङ्गीकारे शशविषाणस्याप्यङ्गीकारापत्तेः, अथ नाममात्रेण प्रतिष्ठा सिद्धान्ते समुपलभ्यते, यदुक्तं-"निअदामपुवजिणिंदभवणजिणबिंबवरपइट्ठासु । विअरइ य पत्थपुत्थय सुतित्थतित्थयरपूआसु ॥१॥"(२७-३०६) इतिश्रीभक्तप्रकीर्णके इति चेत्तहिनाममात्रेणैव प्रतिष्ठा श्रद्धेया तथैवोपलम्भात् ,न पुनर्वेदिकायवारकाष्टादशस्नात्रादिविधिरपि,तस्य क्वाप्यनुपलम्भाद् ,अथ प्रतिष्ठाकल्पे स विधिरुपलभ्यते इति चेदलं विवादेन, तेषु सूरेरेव पद कृत्यान्युक्तानि, एवमुक्तयुक्त्या श्रावकधर्मान्तर्भूताया अपि प्रतिष्ठायाः साधुसापेक्षत्वे सिद्धे न किञ्चिदनुपपन्न, यतो यथा श्रावकधर्मपि सम्यक्त्वमूलद्वादशवतोचारे प्रतिमायुच्चारे च अह| णं भंते ! इत्यादिर्यावद्वासनिक्षेपादिकं साधुकृत्यं सङ्घभक्त्यादिकं च श्रावककृत्यं तथा प्रतिष्ठायामपि 'थुइदाण१ मन्तनासोर' इ
त्यादीनि षट् कृत्यानि मूरिसंवन्धीनि शेषमशेषं तु द्रव्यव्ययादिसाध्यं सचित्तजलफलपुष्पादिसाध्यं च श्रावककृत्यमेव,तथा चैकस्या | अपि प्रतिष्ठायाः क्वचिदंशे साधुकृत्यत्वेन साधुधर्मान्तर्भूतत्वं क्वचिदंशे श्रावककृत्यत्वेन श्रावकधर्मान्तर्भूतत्वं चेत्युभयमपि न विरु| ध्यते, तथा चानुमाने बाधः स्फुट एव, साधुकृत्यत्वेन सिद्धेऽपि प्रतिष्ठाकृत्ये तदभाव साधनात् , न चैकस्य कार्यस्योभयस्वभावत्वं कथं संभवतीति शङ्कनीयम्-एकस्मिन्नेव पुत्रे मातृपुत्रीत्वपितृपुत्रत्वयोरिवाध्यक्षसिद्धत्वाद् , अत एव ऋषभदेवस्य नाभेयो मारुदेवश्चेत्यभिधानद्वयमप्यविरुद्धं, ननु यदि कदाचिदाचार्यादिमामय्यभावे तीर्थकृदभिमुखीभूय तीर्थकृत्प्रतिमां वा पुरस्कृत्य किंचि-
MARITERARITAHARIRITAININHIMIRELI
॥२७॥
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव
श्रावकातिष्ठाप्रतिषेधः
a
चनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१२८॥
Areamm
द्रतादिकं श्रावकः प्रतिपद्यते यत्र वा शासनदेवतापितलिङ्गः प्रत्येकबद्धादिश्चारित्रं प्रतिपद्यते कथं तत्र वासनिक्षेपादिसरिकृत्यमिति चेत्सत्यम् , आचार्याद्यभावे कारणवशात् स्वयमेव व्रतादिकं प्रतिपद्यमानः परलोकाराधको भवति, न पुनस्तथा शासनप्रवृत्तिः, तस्याश्चागमोक्तसूरिसापेक्षत्वाद् , अत एव कारणिकतथाविधचरितानुपतितदमयन्तीतिलकमञ्जरीनर्मदासुन्दरीदृष्टान्तेनागमोक्तविधिं परिहरन् मुखशेखरो भण्यते, न हि चरितानुवादमनुमत्य विधिवादः प्रवर्तते, तथा प्रवर्तने च श्रीवीरदृष्टान्तेन जीवतोर्मातापित्रोः पुत्रस्य प्रव्रज्या अग्राह्या स्यात् , श्रीगौतमदृष्टान्तेन कौतुकविलोकननिमित्तमेकाकिनाऽप्याचार्येण राजान्तःपुरे गमनमेकाकिन्या च राज्या सह विजनप्रदेशे च संचरणं कर्त्तव्यं स्यात , श्रीस्थूलभद्रदृष्टान्तेन वेश्यागृहे चतुर्मासककरणं न दोषभाग् भवेत् , अतिमुक्तदृष्टान्तेन मृत्तिकापालिनिरुद्धजले पतद्ग्रहप्लावनं क्षुल्लकैः कर्त्तव्यं स्यात् , तथा च प्रवचनमर्यादा दत्ताञ्जलितामापद्येत, तस्माच्चरितानुवादेन न विधिः प्रवर्तनीयः, किंच-यदिदं दमयन्त्यादिचरितानुवादमधिकृत्य प्रवर्त्यते तदा प्रतिष्ठाकृत्यं श्राविकाया एवोपपद्यते, न पुनः श्रावकस्यापि, तत्रापि लग्नशुद्ध्याद्यन्वेषणं वेदिकायवारकादिकरणमप्युच्छिन्नसंकथं भवेत् , ननु श्रावकस्यापि क्वापि प्रतिष्ठाकृत्यमुक्तमस्ति, यदुक्तं-"न पइट्ठा तस्स कया दाणं दाऊण सयलसंघस्स । तेणेव दुक्खभारो भवे भवे होइ अइगुरुओ॥१॥" इति स्तवने इति चेत्सत्यं,प्रतिष्ठायां प्रागुक्तयुक्त्या कथंचित् श्रावकस्यापि तत्कर्तृव्यवहारस्याविरुद्धत्वाद्, यथा सम्यक्त्वमूलद्वादशवतानि श्रावकेणोचरितानीति, एवं सत्यपि यदि स्तवनवचोमात्रमवलम्ब्य श्रावकप्रतिष्ठाव्यवस्थापनसमीहा स्यात् तर्हि "नमिविनमिकुलान्वयिभिर्विद्याधरनामकालकाचायः। काशहदाख्ये नगरे प्रतिष्ठितो जयति जिनवृषभ ॥१॥” इति स्तपनवचनात्सरिप्रतिष्ठाऽपि कथं न समीयते ?, तस्मात कथंचिच्छावककृत्यत्वमपि प्रतिष्ठाया न विरुद्धम् । एतेन 'कोइ सावगो
HBHIHIRRIGATINAMAnimum IPARAN
M
ditional
a
Adama malnirmaim
oHANIHINimmimi
॥१२८॥
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवपरीक्षा ३ विश्रामे
॥१२९ ॥
जिणपडिमाणं पढमपइट्ठाणं करेह' इत्यादीनि कल्पचूर्ण्यादिवचनानि तथाऽन्यान्यपि च स्थानककथाकोशकल्याणकप्रकर| णोपमितिभवप्रपञ्चादिसंबंधीनि कुपाक्षिकतिलकतिलकाचार्येण स्वमतिविकल्पितप्रतिष्ठाकल्पे मुग्धजन भ्रान्तिजनकान्युद्भावि| तानि तानि निरस्तानीति बोध्यम्, उक्तयुक्तेः सर्वत्राप्यवतारात्, क्वचिच्चान्यथाभिप्रायेण चूर्ण्यादिषु विद्यमानस्यान्यथामिप्रायवता तिलकाचार्येण विलल्पितस्य द्रव्यस्तवत्वादितिहेतोरप्रधानभक्तित्वादिति प्रथमो विकल्पञ्चन्द्रप्रभाचार्यस्य पाशकल्पः संपन्न इति प्रदर्शितं १, | अथ जिनप्रतिष्ठा न साधुकृत्यमप्रधानधर्मत्वादिति द्वितीयो विकल्पचेत्तत्रापि धर्मेऽप्राधान्यं किं जिनानुपदिष्टत्वमित्यादिप्रथम विक| ल्पोद्भावित विकल्पजालकवलितत्वादकिंचित्कर एव २, अथ जिनप्रतिष्ठा न साधुकृत्यं द्रविणजिनभक्तित्वादितितृतीयो विकल्पश्रेत्सोऽप्ययुक्तः, तथाहि - द्रविणेन - सौवर्णिकादिधनेनार्थात् द्रविणलभ्येन स्रक्चन्दनादिपूजोपयोगिवस्तुजातेन जिनभक्तिः सा | द्रविणजिनभक्तिस्तस्या भावो द्रविणजिनभक्तित्वं तस्मात् द्रविणजिनभक्तित्वादितिहेतुः संपन्नः, स हेतुः प्रतिष्ठालक्षणे पक्षे वर्त्त - मानः किं श्रावकोचितकृत्यमात्रवर्त्ती निगद्यते उताचार्योचितकृत्यमात्रवर्त्ती वा उभयकृत्यवर्त्ती वा १, नाद्यः, सिद्धसाधनात् प्रतिष्ठायां देशेन श्रावकोचितकृत्येषु सूरिकृत्यत्वानभ्युपगमात्, द्वितीये स्तुतिदानादिषु षट्सु सूरिकृत्यत्वेन सिद्धान्तसिद्धेषु सूरिकृत्यत्वाभावसाधने स्फुट एव बाधः, हेतुश्च तदंशे शब्दे चाक्षुषमिव स्वरूपासिद्धः, स्तुतिदानादिषु सूरिकृत्येषु द्रविणजिनभक्तित्वाभावात्, तृतीये हेतोर्भागासिद्धिरंशतो बाधश्च यतः प्रतिष्ठोपयोगिकृत्यमात्रवर्तीतिहेतुरुच्यमानः सूरिकृत्येष्ववर्ती भागेनासिद्धः, तदंशे | सूरिकृत्यत्वाभावोऽपि साधयितुं शक्यते, तदभावस्य साधुकृत्यत्वस्य सिद्धान्तसिद्धत्वात्, सिद्धान्तसिद्धे वस्तुनि तदभावसाध नायानुमानस्याप्रवृत्तेरिति द्रविणजिनभक्तित्वादितितृतीयोऽपि विकल्पोऽकिश्चित्कर एवेति ३, एवं द्रविणधर्मत्वादिति चतुर्थोऽपि
श्रावकप्रतिष्ठाप्रतिषेधः
॥ १२९ ॥
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
'श्रीप्रवचनपरीक्षा
३ विश्रामे
॥१३०॥
विकल्पस्त्वदाश । बल्ली पल्लवनहेतुर्न स्यात्, तस्यापि स हेतुः किं श्रावकोचितकृत्यवर्तीत्यादिविकल्पत्रिकज्वलनज्वालाकलाप कवलितत्वाद्, एवमुपलक्षणसूचितं भावस्तवहेतुत्वादित्यपि पूर्वोक्तविकल्पत्रिककवलितोऽसमर्थ एव४, एतेन चतुर्थगाथायां ' अहवा सावज' ति | पदेन यो द्वितीयो हेतुः सावद्यत्वादिति सोऽपि निरस्तो बोध्यः, सूरिकृत्यांशे सावद्यत्वाभावेन खरूपासिद्धेरिति गाथार्थः ॥ ५ ॥ अथ 'दवमप्पहाणे' त्याद्यनन्तरोक्तगाथाहेतुचतुर्भगी निगदिता, तस्यां यानि दूषणानि तानि सूत्रत एव दर्शयन्नाह -
भंगेसु चउसु भागासिद्धो हेऊ अ सज्झवंझोऽवि । जं देसेणं दुण्हवि अहिगारो इह पइट्ठाए ||६|| चतुर्षु भङ्गेषूक्तलक्षणेषु हेतुर्भागासिद्धः चः पुनः साध्यवन्ध्यश्च - बाधितः, अपिशब्दाद्विवक्षया क्वचिदंशतो बाधो हेतुश्च स्वरूपासिद्ध इत्याद्यपि बोध्यं कुत एवं १ - 'यत्' यस्मादिह-प्रतिष्ठायामध्यक्षसिद्धे प्रतिष्ठाकृत्ये देशेन, न पुनः सर्वथा, द्वयोरपि-सूरिश्रावकयोरप्यधिकारः, हे गौतम ! प्रतिष्ठाविधावेतावत्कृत्यं श्रावककरणार्हमेतावच्च सूरिकरणार्हमित्येवंरूपेण श्रीवीरोपदिष्टत्वादित्य| क्षरार्थः, भावार्थस्त्वयं-जिनप्रतिष्ठा न साधुकृत्यं द्रव्यस्तवत्वादिति कोऽर्थः १ - सारम्भजिनभक्तित्वाच्छ्रावकधर्मान्तर्भूतत्वाद्, उभयथाऽपि श्रावकोचितकृत्यमात्रवर्तित्वेन पक्षैकदेशे वर्त्तमानाद्भागासिद्धः, यथा पक्वाम्रफलं सचित्तपरिहारिणा न भोक्तव्यं, सर्वात्मना जीवप्रदेशैर्व्याप्तित्वात्, जलाग्नी शीतार्त्तेन सेव्यौ उष्णस्पर्शाधिकणत्वाच्चेत्यादयो भागासिद्धा हेतवः, तथा प्रतिष्ठायां श्रावकवद्देशतः | साधोरप्यधिकारात् साधुकृत्यत्वमपि सिद्धान्तसिद्धं, तथा च सति तदभावसाधने बाघ एव, 'धम्मिग्राहकप्रमाणेनावधृते साध्ये तदभावसाधने बाध एवे ' तिवचनात् यदा च द्रव्यस्तवत्वं नाम द्रव्यपूजात्वमितिविवक्ष्यते तदा स्वरूपासिद्धो हेतुः स्यात्, नहि प्रतिष्ठा द्रव्यपूजोच्यते, प्रतिष्ठामहसि जिनपूजाऽद्य क्रियते इति लोकव्यवहारस्याप्यभावात्, प्रतिष्ठितानां पूजाभिप्रायेण कुसुमा
श्रावकप्रतिष्ठाप्रतिषेधः
॥१३०॥
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रावकातिठाप्रतिषेधः
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१३॥
Maralim
दिमिः क्रियाविशेषः पूजोच्यते, अन्यथा प्रतिष्ठाया वैयर्थ्यमापद्येत, अप्रतिष्ठिताया अपि प्रतिमाया द्रव्यपूजाहत्वात् , यदंशे सूरिकृत्यत्वं तदंशे सूर्यकृत्यत्वसाधने बाधः, क्रियामात्रे च साधनेशतो बाध इत्याद्यनुमानप्रयोगनिपुणैः स्वयमेव माव्यमितिगाथार्थः ६अथ प्रतिष्ठायां किं सूरिकृत्यं किं च श्रावककृत्यमिति स्पष्टयितुं गाथामाहतत्थवि जमणारंभं जिणभणिअंतमि सूरिअहिगारो। सेसेसु अ अहिगारो गुरूवएसा गिहीणंपि ॥७॥
'तत्रापि प्रतिष्ठायामपि 'अणारंभं' निरारम्भ क्रियाकाले सचिचानुपयोगि तदपि यद् जिनभणितम् , अनेन विशेषणेन निरारम्भमपि जिनानुपदिष्टं न मोक्षाङ्गमिति ज्ञापितं,हितवचने जिनाज्ञाया एव प्राधान्याद् , यदुक्तं-"आणाइ तवो आणाइ संजमो तहय दाणमाणाए।आणारहिओधम्मो पलालपूलुब्ब पडिहाइ ॥१॥" इति जिनाज्ञामन्तरेण स्वबुद्ध्या सुन्दरमप्यसुन्दरमेव, यदागमः"अप्पागमो किलिस्सइ जइवि करेइ अइदुक्करं तु तवं। सुंदबुद्धीइ कयं बहुयंपि न सुंदरं होई ॥१॥" इतिश्रीउपदे०(४१४)"तंमि"त्ति तस्मिन्निरारम्भ जिनमणिते सूरेः-आचार्यस्योपलक्षणादुपाध्यादेरपि परिग्रहः,तस्याधिकारो जिनाज्ञा,शेषेषु च गुरूपदेशाद्'गृहिणामपि श्रावकाणामपि, उपलक्षणात् श्राविकाणामपि, स्वस्वकृत्येषु अधिकारः, प्रतिष्ठाकल्पोक्तविधिना क्वचित्कृत्येषु श्रावकाणां कचिच्च श्राविकाणामप्यधिकार इत्यर्थः, गुरूपदेशादित्यनेन यादृच्छिकप्रवृत्तिः श्रावकश्राविकाणामपि नोचितेति ज्ञापितं, अन्यथा काणकु| ण्यादयः श्रावकाः श्राविकाच वन्ध्याविधवादयोऽप्यधिकारिण्यो भवेयुः, न च तेषामधिकारः, प्रतिष्ठाकल्पादौ निषिद्धत्वादिति | गाथार्थः ॥७॥ अथ सूरिश्रावकयोरुक्तकृत्यं सव्यक्तं सदृष्टान्तं च विभणिषुर्गाथायुग्ममाह
थुइदाण मंतनासो जिणआहवणं तहेव दिसिबंधो । नेत्तुम्मीलण देसण गुरुअहिगारा जिणुवइट्टा ॥८॥
m orialmmmmmmmmmmmmmmunitamin In
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
TI
श्रावकप्रतिष्ठाप्रतिषेधः
A
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१३२॥
रहजत्तण्हवणपमुहं सावयकिच्चं सचित्तमाईहिं । जइ गणहरपयठवणा जिर्णिददेविंदवावारा॥९॥ युग्म
स्तुतिदानादयः षट् गुरोरधिकारा जिनोपदिष्टाः। 'रहजत्ते त्यादि, रथयात्रास्नपनप्रमुखमशेषं शेषं श्रावककृत्यं, तत्र हेतुमाह| 'सचित्ते'त्यादि प्रायः श्रावककृत्यं सचित्तादिभिर्द्रव्यैः स्यात् , तानि च साधूनां न स्पर्शविषयोऽपि, तथैव जिनाज्ञेति चोध्यं, | अथोत्तरार्द्धन दृष्टान्तमाह-'जहे'त्यादि, यथा गणधरस्य पदस्थापना 'जिनेन्द्रदेवेन्द्रव्यापारात्' तीर्थकदेवेन्द्रक्रियाभ्यां भवति, न पुनः केवलेन तीर्थकृता, न वा शक्रेण, किंतु ?, उभाभ्यामेव, तत्र जिनेन्द्रकृत्यं निरवा, शेषं तु देवेन्द्रादिसुरकृत्यं सचित्तादिद्रव्यसाध्यमपि, तथाहि-प्रथमसमवसरणे चन्दनकर्पूरादिसर्वोत्तमसुगन्धद्रव्यनिष्पन्नेन दिव्यवासेन वज्रमयं स्थालं भृत्वा कराभ्यामादाय देवेन्द्रः समायाति, भगवान् श्रीवीरस्तु रत्नसिंहासनादुत्थाय शक्रहस्तगतस्थालाद् घनतरनिबिडां वासमुष्टिं भृत्वार क्रमस्थि| तगौतमादिमस्तकेषु "उपजए वा विगमए वा धुवए वा" इत्यनुज्ञात्रिकं कुर्वन् प्रत्येकं वासमुष्टिकं प्रक्षिपति, अन्ये च बहवो देवा देव्यश्च भक्तिभरोल्लसितमानसा विस्मयोत्फुल्लनयनाः तीर्थकृद्गणधरादिदर्शनेनात्मानं धन्यं मन्यमाना दिव्यचन्दनादिसुगन्धवासमुष्टिं जलस्थलसमुद्भूतदिव्यकुसुमवृष्टिं च गौतमादीनामुपरि कुर्वन्ति, न चैतत्कृत्यं जिनेन्द्रदेवेन्द्रयोरन्यतरेण कर्तुं शक्यते, त्रैलोक्यपूज्योऽपि श्रीवीरजिनेन्द्रो गौतमादीनां मस्तके शक्रानीतवासमन्तरेण किं प्रक्षिपति !, आनीतमपि वासं निजपट्टधरतया व्यवस्थापनीयानां गणधराणां गणधरपदस्थापनानिमित्तं श्रीवीरमन्तरेण कः करोति !, भगवद्वासक्षेपानन्तरं देवानामपि पूज्यो भवति गणधरादिसाधुवर्ग इति ज्ञापनाय देवदेवीभिर्विना कुसुमादिवृष्टिं के कुर्वन्तीत्यादिव्यतिकरण संयोग एव फलवान् , | यदागमः-"संजोगसिद्धीइ फलं वयंति,न हुएगचकेणरहो पयाइ" इति (आव०नि० १०२) एतदृष्टान्तेन दार्टान्तिकयोजना त्वेवं
MIRAIMILargamM
AMDHURImpainmmummHIBILIPHATOP
INSPIRINEETIHATRALIA
||१३२॥
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
भीप्रव चनपरीक्षा ३ विश्रामे
॥१३३॥
कार्या, प्रतिष्ठाकृत्यमपि सूरिश्रावकयोरन्यतरेण कर्तुमशक्यं, जघन्य विधावपि श्रावकानी तवासमन्तरेण प्रतिमानां मस्तके मन्त्रन्यासं च कुर्वन् दक्षिणकर्णे च किं प्रक्षिपति ?, आनीतमपि वासं सूरीणामपि जिनेन्द्रबुद्ध्याराधनीयानां जिनप्रतिमानां मस्तके कः प्रक्षिपति १, न चैवं सामान्यसाधुकृता प्रतिष्ठा सूरेरप्रमाणं भविष्यतीति शङ्कनीयं, स्वहस्तदीक्षितसाधुरिव सामान्यसाधुदीक्षितसाधुरविशेषेण प्रमाणीभवन्निव स्वप्रतिष्ठितप्रतिमेव साधुप्रतिष्ठिताप्यविशेषेण प्रमाणमेवेतिप्रसिद्धेः, न पुनर्महर्द्धिकेनापि श्रावकेण दीक्षितः साधुः स्यात्, एवं श्रावकप्रतिष्ठिताप्रतिमाऽपि प्राज्ञशेखरं चन्द्रप्रभाचार्यं विहाय नान्यस्य कस्यापि प्रमाणं भवेदित्यादि नेत्रे निमील्य पर्यालोच्यमिति गाथायुग्मार्थः ॥ ८-९ ॥ अथ सिंहावलोकनन्यायेन चन्द्रप्रभाचार्यस्याशङ्कामाह
अह भावत्थयहेऊ दवथओ न य मुणीण सो जुत्तो । जण्णं मुणीण मग्गो सिद्धफलो भावश्यरूवो ॥१०॥ अथ भावस्तवहेतुर्द्रव्यस्तवः, स च मुनीनां न युक्तः, यद् - यस्मात्, णमित्यलङ्कारे, मुनीनां मार्गों भावस्तत्ररूपः 'सिद्धफलः' सिद्धं फलं द्रव्यस्तवस्य भावस्तवलक्षणं यस्य स तथेति गाथार्थः || १० || अथ मुनीनां मार्गों भावस्तवरूपः कुत इत्याहआरंभकलुभावो कत्थवि नत्थित्थ पुण्ण जिणआणा । देसाणो सारंभो सावयधम्मो अ दवथओ ।। ११ ।।
अत्र - मुनिमार्गे कुत्रापि आरम्भेण - पृथिव्यादिविराधनया कलुषभावः - आविलस्वभावो नास्ति, तत्कुतो ?, यतो मुनिमार्गे जिनाज्ञा पूर्णा वर्त्तते, 'सवाओ पाणाइवायाओ वेरमण' मित्यादिरूपेण जिनोपदिष्टमार्गः, सर्वात्मना मुनिभिरङ्गीकरणात्, चः पुनः, 'श्रावकमार्गो द्रव्यस्तवः', कुतो १, यतः स 'देशाज्ञो' देशेन - अंशेनाज्ञा यत्र स तथा, तत्कुतो ?, यतः सारम्भः पृथिव्याद्यारम्भाव्यवसायकलुषित इत्यर्थः, अयं भावः - जिनेन्द्रैरुत्सर्गतः साधुमार्ग एवोपदिश्यते, तत्राशक्तस्य 'थूलाओ पाणाइवायाओ वेरमणं'
श्रावकप्रतिष्ठाप्रतिषेधः
॥१३३॥
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
m
श्रावकातिठाप्रतिषेधः
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे | ॥१३॥
mo
m HIMACHARISHAILIPINIORAMITHALAPTAHILAMMAPTAHILIHINIAPA
Ramailimmalitime into
इत्यादि यथारुचिप्रतिपन्नव्रतमागः श्रावकधर्मो निगद्यते, अयं च मार्गः सर्वविरतिसमुद्रापेक्षया गोपदकल्पः, यदागमः-चत्तारितरगा पं०, तं०-समुदं तरामित्तेगे गोपतितं तरती"त्यादि,(स्थान०१०-३५९) अत्र समुद्रप्राया सर्वविरतिः, गोपदप्राया च देशविरतिरुक्ता, आज्ञा च विरतिमात्रविषयिकेति देशाज्ञः-अल्पाज्ञः श्रावकः, तथा च कथं साधुव्यस्तवाधिकारी स्यादितिगाथार्थः। ।। अथ द्रव्यस्तवे साधोरधिकारो न युक्त इत्यत्र सम्मतिमाह
यतः-भावच्चणमुग्गविहारया य दवच्चणं तु जिणपूआ। भावच्चणाउ भट्ठो हविज दवच्चणुज्जुत्तो॥१२॥ | 'भावार्चनं' भगवतां पारमार्थिकपूजनमुग्रविहारिता, चस्यावधारणार्थत्वात् उद्यतविहारितैव, द्रव्यार्चनं तु, तुशब्दो भावार्चना|पेक्षया गौणत्वसाधकः, तत्कि ?-'जिनपूजा' माल्यादिभिर्भगवदर्चना, भावार्चनाद्भष्टः-सर्वसङ्गत्यागं कर्तुमशक्तो भवेत् द्रव्यार्च| नोयुक्तः, तत्परम्परपुण्यानुबन्धिपुण्यैकमिबन्धनतया तस्यापि भावार्चनामूलवीजभूतत्वादिति, सर्वसङ्गपरित्यागलक्षणं (भावार्चनं),
तच्च साधुमार्ग एव, तद्विलक्षणस्तु श्रावकमार्गो द्रव्यानमिति श्रीउपदेशमालायामप्युक्तमितिगाथार्थः ॥१२॥ अथोक्तं | मिथ्यापच्या दृषयितुमाह
एवं ते जइ बुद्धी सिद्धं अम्हाण सम्मयं सई । मुणिकजंसे भावत्थओ अ होउत्ति तुह वयणा ॥१३॥ हे चन्द्रप्रभाचार्य ! यद्येवं-प्रागुक्तप्रकारेण 'ते' तव बुद्धिः-मतिः स्यात् तर्हि अस्माकं सर्वसम्मतमेव-त्वदुक्तमस्माकमपीष्टमेव, तत्कथमित्याह-'मुणिकजंसेति प्रतिष्ठायामपि मुनिकाशे स्तुतिदानमन्त्रन्यासादिसाधुकर्त्तव्याहेऽशे भावस्तवः, चकारोऽवधारणे, भावस्तव एव, 'होउत्ति भवतु, तव वचनात् , त्वयैवोक्त-सर्वोऽपि मुनिमार्गो भावस्तव एव, मन्त्रन्यासादौ मुनिमार्गत्वं तु
MamSHIANINGHIMIN AMHIMIL IMAGINUTRIANDINITIRAHINEWHITE HARUPTIMILAIMIRUPARHITRAY
I ESiritiISHTHISilaili
123
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रावकातिष्ठाप्रतिषेधः
श्रीप्रवचनपरीक्षा
विश्राम ॥१३५॥
इदानीमेव किश्चिद्दर्शयिष्यते, अत्र तव वचनादिति भणनेनास्माकं तु जिनाज्ञया द्रव्यस्तवत्वेऽपि साधुकर्त्तव्यताया अनपायादित्यग्रे दर्शयिष्यते इति ज्ञापनार्थमितिगाथार्थः ॥१३॥ अत्र नेत्रोन्मीलनादिकं तु मुनिकृत्यमेवेति दर्शयति
मुणिकज पुण हरिभद्दओमासाईपइट्ठकप्पेसु । विहिवाए चरिए पुण केवलिकविलाइनिम्मविअं ॥१४॥ ___मुनिकार्य पुनः श्रीहरिभद्रोमास्वातिवाचकप्रतिष्ठाकल्पेषु, उपलक्षणाद्वहुवचनाच श्रीसिद्धसेन दिवाकरश्रीपादलिप्तसमुद्रसूरिकृतप्रतिष्ठाकल्पेष्वपि, मन्त्रन्यासनेत्रोन्मीलनादिकं मूरिः कुर्यादित्येवंरूपेण विधेरुक्तत्वात् , तथाहि-"तो इठं संपन्ने हेमसिलागाइमंतविहिपुवं । जिणनेत्तुम्मीलणयं करेज्ज वणं निसंतित्था ॥१॥ अच्छीनिलाडसंधिसु हिअएवि अ सिरपयाइए वण्णे। रययस्स वट्टिआए गहिअमहू थिरमणो सूरी॥२॥ इतिश्रीहरिभद्रसूरिकृतप्रतिष्ठाकल्पे,तथा “रूप्यकच्चोलकस्थेन,शुचिना मधुसर्पिषा। | (तन्) नेत्रोन्मीलनं कुर्यात् , सूरिः स्वर्णशिलाकये ॥१॥"ति श्रीउमास्वातिवाचकप्र०, तथा "थुइदाण१ मंतनासोर, इति श्रीपादलिप्तसूरिप्र० तथा 'सदसेण धवलवत्थेण वेढिअं वासधूववत्थेहिं । अहिमंतिउं तिवारं मूरिणामूरिमंतेणं ॥१॥” इति श्रीसमुद्रसूरिः, तथा 'सूरिः प्रतिष्ठां कुर्यादिति निर्वाणकलिकायामित्यादिप्रतिष्ठाकल्पवचनात्साधुकृत्यं विधिवादेनव सिद्धं, तथा | "निष्फाइअ जयणाए जिणभवणं सुंदरं तहिं बिंबं । विहिकारिअमह विहिणा पइविजा असंभंतो ॥१॥ (११२९) इति पञ्चवतुक
सूत्रे, अस्या वृत्तिः-निष्पाद्य यतनया-परिणतोदकादिग्रहणरूपया 'जिनभवनं जिनायतनं सुन्दरं 'तत्र' भवने विम्बं भगवतो |विधिकारितं सद् अथच विधिना वक्ष्यमाणेन प्रतिष्ठापयेद् असंभ्रान्तः-अनाकुलः सन्निति गाथार्थः" इतिश्रीहरिभद्रमरिकृतवृत्तौ पत्रे |१०४, अत्रापि विधिवादेन श्रावकस्य प्रतिष्ठापनमुक्तं, तथा चरितानुवादेनापि यथा 'चरिए पुणे त्यादि, चरितानुवादे कपिल
॥१३५॥
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रबचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१३६॥
श्रावकप्रतिष्ठाप्रतिषेधः
केवल्यादिनिम्मितं, तथाहि "केवल्येष स्वयंबुद्धः, श्वेताम्बरशिरोमणिः । कर्ता प्रतिष्ठा कोऽप्येष, पुण्यानामुदयस्तव ॥१॥ ततश्वावन्तिनाथेन, प्रार्थितः कपिलो मुनिः। प्रत्यष्ठात्प्रतिमा मन्त्रपूर्व चूर्ण विनिक्षिपन् ॥२॥" इति श्रीहेमाचार्यकृतश्रीमहावीरच|रित्रे११ सर्गे,तथा "प्रतिष्ठाप्य जिनेन्द्राणां,प्रतिमा निम्मिता नवाः। विधिना सूरिमन्त्रेण,गुरुणा ब्रह्मचारिणा॥१।इति सम्यक्त्वकोमुद्यां तृतीयप्रस्तावे तृतीयकथायां,तथा "प्रतिष्ठामर्हतां यो हि,कारयेत्सरिमन्त्रतः। सोर्हत्प्रतिष्ठां लभते,यथा वापस्तथा फलम्॥१॥ | इति बृहच्छत्रुञ्जयमाहात्म्ये, तथा "सर्वतीर्थोदकैः सौषधीभिर्देवताहृतैः । शास्त्रोक्तविधिना भूपः, प्रतिष्ठामप्यकारयत् ॥१॥ वासाक्षताः सूरिमन्त्रेणाभिमन्त्र्य पवित्रिताः । क्षिप्ता ध्वजेषु दण्डेषु, चैत्यबिम्बेषु सूरिभिः ॥२॥ इति वि० सं० ४७७ वर्षे निष्पन्ने श्रीशत्रुञ्जयमाहात्म्ये लघुनि, तथा तत्रैव-तत्र "एवं सिंहनिपादाख्यं, प्रासादं भरताधिपः। कारयित्वा प्रतिष्ठाप्य, जिनांचापूजयततः॥१॥ इति श्रीश० अष्टापदप्रासादप्रतिष्ठाधिकारे, एवमनेकेष्वपि चरित्रेषु भरतादीनां श्रीनाभसूरिश्रीविद्यासागरसूरिप्रभृतिमिः प्रतिष्ठा कारयितृत्वेन प्रयोगा दृश्यंते,न पुनः स्वयं प्रतिष्ठाकर्तृत्वेनेति । तथा जीर्णप्रतिमास्वपि 'श्रीजगत्सूरिभिः प्रतिष्ठितं | श्रीमहावीरं विम्ब'मित्यादिरूपेण सूरीणां बिम्बानां च नामपरावृत्यापि सरिरेवोपलभ्यते, न पुनः क्वाप्यमुकश्रावकेणेदं बिम्बं प्रति|ष्ठितमित्याधुपलभ्यते, एवं प्रासादप्रशस्त्यादावपि बोध्यम् , एवं विधिवादचरितवादाभ्यां प्रतिष्ठा मुनिकार्यत्वेनैव सिद्धा, न चैवं
पूर्व कथञ्चिच्छ्रावककृत्यत्वेनाप्युक्ता तथा चासंगतिरिति शङ्कनीयं, वस्तुगत्याऽन्त्यक्रियैव फलवतीतिकृत्वा सूरिकृतनेत्रोन्मीलनादि|क्रियैव प्रतिष्ठोच्यते, सा चोक्तप्रकारेण मूरिकृत्यत्वेनैवागमसिद्धा, सा च तवाभिप्रायेण भावस्तवतयैवाविवादेन साधुकर्त्तव्यतया प्रतिष्ठा सिद्धेतीष्टापत्तिरस्माकमिति गाथार्थः॥१४॥ अथ द्रव्यस्तवत्वेन हेतुना प्रतिष्ठाकृत्यं साधोर्नोचितमितिवचनं कीदृगित्याह
॥१३६॥
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा विश्रामे ॥१३७॥
दवत्थउत्तिकाउं पइट्ठकिंच न साहुणो सम्म। अण्णाणमूलमूलं वयणमिणं भणइ मूढमणो ॥१५॥ . श्रावफप्रधद्रव्यस्तव इतिकृत्वा साधूनां प्रतिष्ठाकृत्यं न सम्यग्-न युक्तमिति, इदं वचनं मृढमनाश्चन्द्रप्रभाचार्यो भणति, तद्वचनं कीदृग्ठाप्रतिषे : -'अज्ञानमूलमूलम्' अज्ञानमूलं-ज्ञानावरणीयं कर्म तस्यापि मूलं-मोहनीय, तदप्यभिनिवेशरूपं मिथ्यात्वमोहनीयं बोध्यं, सर्वेपामपि कर्मणां मोहनीयमूलकत्वाद् , अज्ञानमूलमूलमिति अभिनिवेशमिथ्यात्वमूलकमित्यर्थ इति गाथार्थः ॥ १५ ॥ अथ तथा | वक्तुर्मूढत्वं कुत इत्याह
दवत्थओऽवि समए पडिसिद्धो सबहा न साहणं । अगुमोअणाइरूवो काउस्सग्गे मुणीणपि ॥१६॥
'समये जिनशासने साधूनां द्रव्यस्तवः सर्वथा न प्रतिषिद्धः, यतोऽनुमोदनादिरूपः कायोत्सर्गे मुनीनामपि भणितः-वंदन| वत्तिए पूअणवत्तिआए सकारवत्तिआए इति वचनैरनुमोदनालक्षणो द्रव्यस्तवः साधूनामप्यागमे भणितः,स च तेनाज्ञेन न ज्ञातः, न च द्रव्यस्तवोऽनुमोदनारूपो भावस्तवो भविष्यतीतिशङ्कनीय, द्रव्यस्तवोऽपि कृतकारितानुमतिभिर्विभजनीयः, तथा चानुमोदनारूपोऽपि द्रव्यस्तवो भवत्येव, अयं भावः केवलो द्रव्यस्तवः कस्यापि न संभवति, न वा केवलो भावस्तवोऽपि, किंत्वन्योऽन्यानुसमनुविद्ध एव, यदुक्तं-"दवत्थयभावत्थयरूवं एअंपि होइ दट्ठवं । अण्णुण्णसमणुविद्धं निच्छयओ भणिअविसयं तु॥१॥(१२०९) इति पञ्चवस्तुके, तेन भव्यविधिना पुष्पादिकृतां जिनेन्द्रपूजामालोक्य तत्कर्तुरुत्साहप्रवर्द्धनार्थ पूजाजन्यफलप्राप्त्यर्थ च धन्योऽयं जिनेन्द्रपूजाकर्तेत्यादिवचोभिरनुमोदनालक्षणोऽभितो द्रव्यस्तवः साधूनामपि, यदुक्तं-"जइणोवि हु दश्वत्थयमेओ अणुमोअणेण अस्थिति । एवं च इत्थ णेअंइअ सुद्धं तंतजुत्तीए ॥१॥ (१२१०) इति 'तंतजुत्तीए'त्ति तंत्रयुक्क्या-सिद्धान्तयुक्क्या, तन्त्रयुक्ति
GIL
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रावकप्रति
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१३८॥
ठाप्रतिषेधः
स्त्वेवं-कायोत्सर्गे मुनीनामपि 'वंदणवत्तिआए'इत्यादिसिद्धान्तः,यदुक्तं-"तंतंमि वंदणाए पूआसकारहेउमुस्सग्गे। जइणोऽविहु निहिछो| सो पुण दवत्थयसरूवो ॥१॥" इति गाथार्थः॥१६॥ अथाऽऽस्तां साधुः,जिनेन्द्रस्याप्यनुमोदनालक्षणो द्रव्यस्तवोऽस्तीति दर्शयति
किंचण्णजणो दूरे बलिपमुहं जिणवराणमोसरणे । अणिसेहा अणुमोअणमाइअविसओ अ दवथओ॥१७॥ ___ 'अन्यजनों जिनेन्द्रापेक्षयाऽन्यः साधुजनो दूरे आस्तां, साधुजनस्यानुमोदना तु भवत्येव, परं जिनेन्द्रस्यापीत्यर्थः, तत्कथमित्याह-'बली' त्यादि, समवसरणे बलिप्रमुखमनिषेधादनुमोदनाविषयो भवति, स च द्रव्यस्तव एव, यदुक्तं-"ओसरणे बलिमाई, णवेह जं भगवयावि पडिसिद्ध। तो एस अणुण्णाओ उचिआणं गम्मई तेणं॥१॥ण य भगवं अणुजाणइ जोगं मोक्खविगुणं कयाईवि। नय तयणुगुणोवि तओ बहुमेओ होइ अण्णेसिं ।।२।। इति पञ्चाशके (२७५-२७६) (पंच. १२१३-१४) 'ओसरणेत्ति समवसरणे-देवसंस्कृतभगवद्याख्यानभूमौ बल्यादि-उपहारप्रभृति,आदिशब्दाद्गन्धमाल्यादि (ल्यगीत) वाद्यपरिग्रहः,'न' नैव,चशब्दो द्रव्यस्तवादन्यस्य समर्थनकारणान्तरस्य समुच्चयार्थः इह' आगमे लोके वा 'यद्'यस्मात्कारणाद्भगवतापि-जिनेनापि,तेन हि किल निरतिचारचारित्रितया निषेधनीयं स्यादित्यपिशब्दार्थः, [न] प्रतिषिद्धं-न] निवारितं 'ता'इति ता-तस्मात्कारणादेषः-द्रव्यस्तवो, बल्यादिविधानस्य द्रव्यस्तवत्वाद् ,अनुज्ञातोऽनुमत इति गम्यते-अवसीयते, 'अप्रतिषिद्धमनुमत मितिवचनाद् ,उचितानां-तद्योग्यानां गृहस्थानां,राजादीनामित्यर्थः,तेन भगवता-जिनेनेति, आह च-"राया व रायमच्चो तस्सासइ पउरजणवओवावि । दुब्बलिखंडिअबलिछडिअतंदुलाणाढयं कलमा ॥१॥ भाइअपुणाणिआणं अखंडफुडिआण फलगसरिआणं । कीरइ बली सुराविअ तत्थेव छुहंति गंधाई ॥२॥ (आव०नि-५८४-५) इत्यादीतिगाथार्थः ॥१७॥ अथ क्वचित्कर्त्तव्यरूपोऽपि द्रव्यस्तवो जिनाज्ञेति दर्शयति
॥१३८॥
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१३९॥
श्रावकप्रतिष्ठाप्रतिषेधः
PrimmilindaiindianRIALISA SHAIL MAILIPINIA MARATHILAIMILAPAITHALIANIRUPIANORANHIRAIL
णाणाइविणयविहिणो चउहा उवयारविणयरूवो जो। सो दवथयाणण्णो कायवो सबसाहणं ॥१८॥ 'ज्ञानादीनां ज्ञानदर्शनचारित्रोपचाररूपाणां विनयविधयश्चतुर्दा,तत्रोपचारो-लोकव्यवहारः पूजा वा प्रयोजनमस्येत्यौपचारिको -भक्तिरूपो यः स 'द्रव्यस्तवानन्यः' द्रव्यस्तवादन्यो न भवति,द्रव्यस्तव एवेत्यर्थः,स च साधूनां कर्त्तव्यः-कर्त्तव्यतया जिनैरु
पदिष्टः,यदुक्तं-"जं च चउद्धा भणिओ विणओ उवयारिओ अ जो तत्थ । सो तित्थयरे नियमान होइ दवत्थया अण्णो॥१॥एअस्स । उ संपाडणहेऊ तह हंदि वंदणाएवि। पूअणमाउच्चारणमुववण्णं होइ जइणोऽवि।।२॥ इति पश्चाशके (२८१-२८२) (पंच०१२१९-२०)
एतवृत्तिर्यथा 'जं च च०' व्याख्या-यद्-यस्मात्कारणात् , चशब्द उपपत्त्यन्तरसमुच्चयार्थः, चतुर्दा-चतुर्भिः प्रकारैः ज्ञानदर्शनचारित्रोपचारलक्षणैर्भणितः-साधूनां विधेयतया वर्णितोविनयसमाध्यध्ययनादौ विनयः-कर्मविनयनसमर्थोऽनुष्ठानविशेषः, 'तत्थ'त्ति तत्र-तेषु चतुर्ष विनयेषु मध्ये उपचारो-लोकव्यवहारः पूजा वा प्रयोजनमस्येति औपचारिको भक्तिरूपः,तुशब्दः पुनरर्थे, य इति विनयःस-इत्यसौ तीर्थकरे-अर्हद्विषये नियमाद्-अवश्यंभावेन न भवति-न वर्तते द्रव्यस्तवाद-पूजादेःअन्यः-अपरो, द्रव्यस्तव एवासावितिभावः,तस्माद्रव्यस्तवानुविद्धो भावस्तव इति प्रकृतम् ।। औपचारिकविनयस्वरूपं चेदं-"तित्थयरसिद्धकुलगणसंघकिरिअधम्मणाणणाणीणं । आयरियथेरुवज्झायगणीणं तेरस पयाणि ॥१॥ अणसायणा य१ भचीर बहुमाणो३ तहय वण्णसंजलणा४ । तित्थयराई तेरस चउग्गुणा हुंति बावण्णा।।२।। (दश०नि० ३२७-८) इति गाथार्थः।। यदि द्रव्यस्तवादन्यो नासौ ततः किमित्याह-'एअस्स द०' व्याख्या-एतस्य तु-एतस्यैव द्रव्यस्तवरूपौपचारिकविनयस्य 'संपादनहेतुः' संपादनार्थ 'तह चेव'त्ति तथैव-तेनैव प्रकारेण कायोत्सर्गकरणलक्षणेन वन्दनायां-चैत्यवन्दनायां, तुशब्दः पूरणे, 'पूजनाधुच्चारणं पूजाप्रभृतिपदामिधानम् ,
॥१३९॥
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रववनपरीक्षा
३ विश्रामे ॥१४०॥
आदिशब्दात्सत्कारादिपरिग्रहः, उपपन्नं - संगतं भवति - वर्त्तते यतेरपि - भावस्तववतो, न केवलं गृहिण एवेतिगाथार्थः । इति पंचा वृत्तौ नचैवं पुष्पादिभिरपि साधूनां द्रव्यस्तवस्य कर्त्तव्यताऽऽपत्तिरितिशङ्कनीयं तथैव जिनाज्ञायाः सद्भावात्, तथाकरणे च कृत्स्न| संयमस्य हानिः स्याद्, एतच्च सविस्तरं किञ्चित् पंचाशके 'सक्खाउ' (२८४ ) ति गाथायामुक्तमस्ति ततो ज्ञेयमिति, इह तु विस्त| रभयान्नोक्तं, द्रव्यस्तवस्य कारितत्वं तु उपदेशद्वारा प्रतीतमेव, एवं कृतकारितानुमतलक्षणस्य द्रव्यस्तवस्य क्वचित्कथञ्चित्साधुकर्त्तव्यतया सिद्धेर्यदि प्रतिष्ठाऽपि भावस्तव हेतुतया द्रव्यस्तत्वेनाभिमता तर्हि भवदुक्तयुक्त्या द्रव्यस्तववत्प्रतिष्ठाऽपि तदन्तर्गता साधुक| श्यतयैव ज्ञेया, अन्यथा तीर्थसम्मताः श्रीहरिभद्रसूरि श्रीउमास्वातिवाचकप्रभृतयो महापुरुषाः निजकृतप्रतिष्ठाकल्पेषु मन्त्र| न्यासादिविधिं सूरिकर्त्तव्यतया कथमकथयिष्यन् १, तीर्थक्रुदाज्ञामन्तरेण तथा कथने तेषां तीर्थबाह्यताऽभविष्यत्, तथा च तत्कृता | ग्रन्थास्तीर्थसम्मततया नाप्रवर्तिष्यन्, यथा कुपाक्षिकतिलकाचार्यकृतः प्रतिष्ठाकल्पः, नच तिलकाचार्यकृतावश्यकवृध्यादयोंऽपि प्रवत्तन्ते इतिवाच्यं, प्रवचनपरमार्थविद्भिस्तत्कृतेस्तिरस्कृतत्वात्, तिलकाचार्यकृतेः प्रामाण्ये 'भरतः स्वयं प्रतिष्ठितवानिति 'धूमसयभाउआणं' (आव. मू. भा - ४५ ) गाथाव्याख्याने भणितं तच्चानागमिकमेव, तदभ्युपगमे च श्रीहरिभद्रसूरिप्रभृतिकृतीनामप्रामाण्यापच्या तीर्थमपि परिहरणीयं स्यात्, तस्मात् तीर्थतिलकाचार्ययोः परस्परं विपरीतप्ररूपिणोरेकतरपरिहारस्यावश्यकत्वात् तिलकाचार्यस्यैव परिहारः श्रेयान् प्रवचनविदामितिगाथार्थः ॥ १८ ॥ अथ 'भावच्चणमुग्गविहारया ये' तिगाथायां श्रावकमार्गो द्रव्यस्तवो भावस्तवस्तु साधुमार्ग इति कथं नियतवाक्यमित्याशङ्कापरिहाराय गाथामाह
अणुण्णं साविकखा दोवि थया सावयाण बहुदवो । बहुभावो साहूणं ववहारो बहुधवा णेओ ॥ १९ ॥
श्रावकप्रतिष्ठाप्रतिषेधः
॥१४०॥
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३ विश्रामे
॥ १४१ ॥
द्वापि स्तव - द्रव्यस्तव भावस्तवावन्योऽन्यं - परस्परं सापेक्षौ, भावस्तवो द्रव्यस्तवं विहाय न केवलः क्वापि तिष्ठति, न वा | द्रव्यस्तत्रः केवलो भावस्तवं विहाय क्वापि तिष्ठति, किंतु सामानाधिकरण्येन द्वावपि तिष्ठतः, तथा च साधुश्रावकयोः साम्यं मा |भवत्वित्याह- श्रावकाणां बहुद्रव्य इति-भूयान् द्रव्यस्तवोऽर्थात् स्वल्पो भावस्तवः साधूनां बहुभावो-भूयान् भावस्तवोऽर्थादल्पो द्रव्यस्तवः, व्यवहारो बहुस्तवाद् — व्यवहारप्रवृत्तिः पुनर्यो यत्र भूयान् तदनुसारेणैव बोध्या, तेन श्रावकधर्मो द्रव्यस्तवात्मको | भावस्तवात्मको यतिमार्ग इति नोपदेशमालावचनविरोध इति गाथार्थः ||१९|| अथ बहुधर्मानुसारेण व्यवहारे दृष्टान्तमाहजह सावयाण धम्मो सो आरंभकलुसिओवि तहिं । सामइअं भावथओ इअरो दव्वुत्ति वबहारो ॥२०॥
यथा श्रावकाणां धर्मः सर्वोऽप्यारम्भकलुषितः - आरम्भाध्यवसायमलिनस्तत्रापि सामायिकं भावस्तव इतरो - जिनभवनजिनबिम्बादिनिर्मापणादिकुसुमादिपूजापर्यन्तो धर्मः 'दव 'त्ति पदैकदेशे पदसमुदायोपचारात् द्रव्यस्तव इति व्यवहारो बहुत्वमधिकृत्यैव, | अयं भावः - यथा कुसुमादिपूजाध्यवसायो ह्यारम्भाध्यवसायकलुषितः तथा सामायिकाध्यवसायोऽपि धनधान्यपुत्रकलत्रादिमम| त्वभावयुक्तस्य अप्रत्याख्यातानुमत्यारम्भस्य सामायिकेऽप्युद्दिष्टभोजिनः श्रावकस्यारम्भाध्यवसाय कलुषित एवं यदागमः- “ कामी सघरंगणओ थूलपइण्णा सि होइ दट्ठव्वा । छेअण मे अकरणा उद्दिट्ठकर्डपि से भुंजे ॥ १ ॥ " इति श्रीनिशीथ भाष्यम्, एतच्चूर्णिरेवं- पंच | विसया कामेइति कामी, गृहश्राङ्गना च गृहाङ्गने सह गृहाङ्गनाभ्यां यः स सगृहाङ्गनकः, धूलपइण्णा - देसविरइत्ति वृत्तं भवति, साहूणं सङ्घविरई, वृक्षादिच्छेदने पृथिव्यादिभेदने प्रवृत्तः, सामायिकभावादन्यत्र, जं च उद्दिट्ठकडं तं कडसामइओवि भुंजइ, एवं स सर्वविरतो न भवति इति श्रीनिशीथचूर्णो उ० १५ पत्रे, (1१-१५-२७५, २९१ ) एवं सर्वत्रापि साम्ये सत्यपि सामायिकं
द्रव्यभावस्तवौ
॥ १४१ ॥
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवपनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१२॥
भावस्तवः, इतर:-कुसुमादिभिर्जिनपूजा 'दव्यु'त्ति पदैकदेशे पदसमुदायोपचाराद्रव्यस्तव इति व्यवहारो बहुत्वमधिकृत्यैव, यतः सामायिकवान् श्रावको बाह्यवृत्या भूयोभिरनुष्ठानैः साधुसमानो दृश्यते, अत एव कृतसामायिकः श्रावकः साधूपमामपि लभते, भावस्तबा यदागमः-“सामाइमि उ कए समणो इव सावओ हवइ जम्हा। एएहिं कारणेहिं बहुसो सामाइअं कुज॥१॥ ति" (आव. सू० २०17 नि. ८०१) श्रीआवश्यकनि०, न चैवं वस्तुगत्या श्रावकधर्मस्यारम्भकलुषितत्वेन केवलं द्रव्यस्तवत्वमेव भविष्यतीति शङ्कनीयं, द्रव्यस्तवमावस्तवयोरन्योऽन्यानुविद्धत्वेन प्रागेव भणितत्वात् , किंच-सामायिकादौ क्रियामधिकृत्य साध्वनुकृतिमात्रेण व्यवहारविषयो भावस्तवः, सर्वविरतिमतामुपष्टम्भकत्वेन कारितानुमतिरूपो वस्तुगत्या भावस्तवः श्रावकाणामित्यल्पत्वं, बहुत्वं च 'निअदपथया' इत्यादिगाथामिर्गजदृष्टान्तेन वक्ष्यत इतिगाथार्थः ॥२०॥ अथ श्रावकाणां द्रव्यस्तव एवेत्यत्र व्यवहारे युक्त्यन्तरमाह
दवथओ खलु राया तयणुचरो सावयाण भावथओ। समणाणं विवरीआ पहाणभावेण ववहारो॥२१॥ __ श्रावकाणां खलुः-अवधारणे द्रव्यस्तव एव राजा-भूपतिस्तदनुचरो-द्रव्यस्तवलक्षणस्य राज्ञोऽनुचरः-सेवको भावस्तवः, श्रमणानां, तु गम्यः, साधूनां तु विपरीतौ-राजा भावस्तवः तदनुचरो द्रव्यस्तव इति, व्यवहारस्तावत् प्रधानभावेनेतिकृत्वा श्रावक|धर्मो द्रव्यस्तव एव,साधुधर्मो भावस्तव एवेति व्यवहारो न दोषावहो, लोकेऽपि राजा गच्छतीत्यादिर्व्यवहारः स्फुट एवेति गाथार्थः |॥२१॥ अथ श्रावकमार्गे भूयान् द्रव्यस्तवोऽल्पीयांश्च भावस्तव इति प्रदर्शनाय सदृष्टान्तां गाथामाह
नियदवथया अप्पो सहावसिद्धो सरूवबहुकंतो। रययामयगयकंचणनयणं व गिहीण भावथओ॥२२॥ | गृहिणां-श्रावकाणां स्वकीयद्रव्यस्तवाद्धावस्तवोऽल्पः-स्तोकः, किंलक्षणः-स्वभावसिद्धः, श्रावकधर्मस्य तादृक् स्वभाव एव,
वि एव, D/ ॥१४॥
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
भावस्तबौ
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१४३॥
न पुनरौपाधिकः, अल्पोऽपि भावस्तवः पुनः कीदृशः ?-'स्वरूपबहुकान्तः' स्वरूपेण-वस्तुस्वभावेन बहुकान्तः-अतिशयेन मनोहरः,द्रव्यस्तवापेक्षयातिसुन्दर इत्यर्थः,अथ द्रव्यस्तवभावस्तवयोरल्पानल्पत्वज्ञापनाय दृष्टान्तमाह-'रययामए'त्यादि,रजतं-रूप्यं | तन्मयः-तनिष्पन्नो यो गजो-हस्ती तस्य काञ्चननयनं-सुवर्णमयलोचनं तद्वत् , रूप्यमयहस्तिनो हेममयलोचनकल्पो भावस्तवः श्रावकाणामित्यर्थः, अयं भावः-देशविरतिलक्षणो धर्मस्तावद्गजतुल्यः, स च द्रव्यस्तवभावस्तवाभ्यां विभज्यमानो रजतशरीरतुल्यो द्रव्यस्तवः, भावस्तवः पुनः काश्चनलोचनसदृशः, काश्चनलोचनमपि न सर्वात्मना, किंतु काश्चनरसरसितत्वेन काश्चनलोचनमिवावभासमानं ग्राह्यम् , अन्यथा साधुश्रावकधर्मयोरल्पतरमेवान्तरं स्याद्, विद्यते च महद् , एवं च सति यद्यपि स्वभावतः सुवर्णमतिसुन्दरं भवति तथाप्युक्तदृष्टान्तरीत्या नयनप्रमाणं सुवर्ण गजशरीरतुल्यस्य रजतपुञ्जस्य मूल्यं न लभते, तमात्स्वभावत उत्तमत्वेऽपि मूल्यमाश्रित्यानुत्तमत्वमेव, स्वल्पत्वाद् , एवं श्रावकधर्मे बहुवित्तव्ययायाससाध्यप्रासादप्रतिमाप्रतिष्ठायात्रासाधम्मिकवात्सल्यादिलक्षणो द्रव्यस्तवो भूयस्त्वात प्रवचनोत्सर्पणादिहेतुत्वादन्येषां चामिन्नग्रन्थिकानामनुमोदनादिना ग्रन्थिभेद| हेतुत्वाद्भिन्नग्रन्थिनां चोत्साहप्रवर्द्धनेन चोधे मल्यहेतुत्वात्पूज्यपूजाप्रवृत्तिहेतुत्वाद्धर्मानभिमुखीभूतानामपि धर्माभिमुखीकरणहेतुत्वा|दित्यायनेकहेतुमिर्यथा सुगतिसाधको भवति न तथा सामायिकादि, यतः सामायिकेपि साध्वनुकृतिमात्रेणैव भावस्तवत्वात् स्वमा|वत उत्तमत्वेऽप्यल्पत्वादल्पप्रयाससाध्यत्वादल्पर्द्धिकप्रभृतिभिरपि कर्तुं शक्यत्वाच्च, नचैवं सामायिकादिकरणे निरुत्साहता भविप्यतीतिशङ्कनीयं, यतो महति प्रासादादिद्रव्यस्तवे सामर्थ्याभावाद्यदि सामायिकादिकमपि न करोति तर्हि तेनापि वश्चितः सन्नुभयभ्रष्टो भवति, किंच-यदि सामायिकादावुत्साहप्रवृद्ध्यर्थ प्रासादाद्यपेक्षया सामायिकादौ भूयान् लाभ उपदिश्यते तर्हि प्रासादादि
MAITHILIANISMAPARILALIBUDAURARITREESPIRATIONPATIRATRAIL
॥१४॥
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
LAR
द्रव्य
भावस्ती
श्रीप्रवचनपरीक्षा विश्रामे ॥१४॥
AHINImamaAINA MILIPPIRAINRUPAIIMPLIFILMS
| कं तु मूलत एवोच्छिन्नसंकथं भवेद् , आस्तामन्यत , साधुदानादिकमपि विलीयेत, वस्त्रादिदानाथपेक्षया सामायिकमेकं सुखसाध्यं | महाफलं चेति विमुच्य को मृढात्मा दानादौ प्रतत ?, न च साधुदानाद्यपेक्षया सामायिक बहुफलं न भविष्यतीति शङ्कापि विधेया, यतो देवा अपि तीर्थकरसाधुदानादिरञ्जिता 'अहो दानमहोदान'मित्यादिहर्षप्रादुर्भुतवचोमितारमभिष्टुवन्तः कोटिशः कनकवृष्टिप्रमुखाणि पञ्च दिव्यानि कृतवन्तः, न तथा क्वापि कदाचिदप्येकस्यापि सौवर्णिकस्य मोचनं सामायिकादौ कृतवन्त इति स्वयमेव पर्यालोच्यं, किंच-प्रासादप्रतिमादयो हि साध्वादीनां मोक्षाध्वगानामध्वनि धर्मप्रपाः,तासां च व्युच्छेदे कोटिशो जनानां धर्मपिपासितानामनुपकारितया महापातकमिति तदनुत्साहोऽपि न कर्त्तव्यः, तस्मात् यथाशक्ति यथोचितं यथावसरं च परस्पराबाधया सर्वमपि धर्मानुष्ठानमनुष्ठेयं, नच सामायिकाद्यपेक्षया प्रवचनत्रभावना गरीयसी न भविष्यतीति शङ्कनीयं, प्रवचनप्रभावनाहेतवे सामायिककरणाभावस्याप्यनुज्ञातत्वाद् , यदागमः-"सो सड्ढो दुविहो-इडिंपत्तो अणिइटिंपत्तो अ, जो सो अणि दिपत्तो सो चेइघरे साहुसमीवे घरे पोसहसालाए वा जत्थ वा वीसमइ अच्छति वा निवावारो सवत्थ करेइ सवं, चउसु ठाणेसु नियमा कायई, तंजहा-चेइयघरे साहुमूले पोसहसालाए वा घरे वा,आवस्सयं करतो'त्ति इत्यादि यावत् 'साहुसक्खिअंसामातितं करेति-करेमि भंते! सामाइअं सावजं जोगं पच्चक्खामि दुविहं तिविहेणं जाव साहू पज्जुवासामित्तिकाऊण, जइ चेइआई अस्थि तो पढमं वंदति,साहूर्ण सगासाओ रयहरणं निसिजं वा मग्गति,अह घरे तो से उग्गहिरयहरणं अत्थि, तस्स असति पोत्तस्स अन्तेण,पच्छा इरिआवहिआए पडिक्कमइ, पच्छा आलोइत्ता वंदति आयरिआदी जहारायणिआएत्ति,पुणोऽवि गुरुं वंदित्ता पडिलेहिता निविठ्ठो पुच्छति पढइ वा, |एवं चेइएसुवि, असइ साहुचेइआणं पोसहसालाए सगिहे वा,एवं सामाइ आवस्मयं वा करेति,तत्थ नवरि गमणं नत्थि, भणङ्जा
॥१४४॥
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
MARATHI
भावस्तवा
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१४५॥
THRIRImfilms
| बनिअमेणं समाणेमि । जो सो इड्पित्तो सो किर एंतो सबिड्डीए एति तो जणस्स अच्चायरो होति, आढिआ य साहुणो सप्पुरिसपरिग्गहेण, जइ सो कयसामाइओ एति ताहे आसहत्थिमादिजणेण य अहिगरणं पवट्टति, ताहे ण करेति"न्ति श्रीआवश्यकचूणौं, अत्र महाद्धिकस्य राज्ञः सर्वाऽऽगमने जनास्था साधुजनादरश्च सामायिकापेक्षया बहुलाभहेतुः, तेनैव तदकरणानुज्ञा |'न करेईतिपदेन बोध्येतिगाथार्थः ॥२२।। अथ 'कञ्चणमणिसोवाण' मित्याद्युपदेशमालावचनात् प्रासादाद्यपेक्षया तपःसंयमो महान् भणितः, सच सामायिकादिरूप एवेति पराशङ्कामपाकरोतिजं पुण कंचणमणिसोवाणंति अवयणमागमे भणिअंतस्थ हिओ मुणिधम्मोतवसंजमन उण इअरोऽवि ॥२३॥
यत्पुनः 'कंचणमणिसोवाण' मित्यादि चागमे भणितं अत्राधिको-विशिष्टतरो मुनिधर्म:-सर्वविरतिरूपस्तपःसंयमो,न पुनरित| रोऽपि-देशविरतिसंबन्ध्यपीतिशब्दार्थः, भावार्थस्त्वयं-कंचणमणिसोवाणं थंभसहस्सूसिसुवण्णतलं। जो कारिज जिणहरं तोऽवि | तवसंजमो अहिओ॥१॥ (४९४) इतिगाथां शरणीकृत्य प्रासादप्रतिमाप्रतिष्ठापूजाद्यपेक्षया निरारम्भसामायिकादिधर्मानुष्ठानं महाफलमिति कस्यचिदपरमार्थज्ञस्य संकल्पः संपद्यते अतस्तनिराकर्तुं प्रथमतोऽस्या एव व्याख्यानमाह-"ननु द्रव्यार्चवभावार्चनयोः किमभ्यधिकतरमिति,अत्रोच्यते-'कंचण' व्याख्या-काञ्चनं सुवर्ण मणयः-चन्द्रकान्ताद्यास्तत्प्राधानानि सोपानानि यसिन् | तत्तथा, स्तम्भशतसहस्रोच्छ्रितमनेन विस्तीर्णतामुद्भावयति, सुवर्णप्रधानं तलं यस्य तत्तथा, सर्वसौवर्णिकमित्यर्थः,यः कारयेत्-नि
र्मापयेत् जिनगृहं-भगवद्भवनं 'ततोऽपि' तथाविधजिनगृहकारापणादपि, आस्तामन्यस्मात् ,किं ?,तपःसंयमोऽधिकः-समर्गलतरः, तत एव मोक्षावाप्तेरिति, यत एवं तस्मात्सति सामर्थ्य भावाचने यतितव्यं, केवलमङ्गीकृते तस्मिन् प्रमादोन विधेयः, अन्यथा
ANIMAL
॥१४५॥
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३ विश्रामे
॥१४६॥
| महानर्थाय स्यादित्यादि यदागमभणितं तत्सर्वं सर्वविरतिमधिकृत्य बोध्यं, न चाणुविरतिमपि, एतद्व्याख्यान एव तथोपलम्भात्, | लापनिकायामपि द्रव्यार्च्चनभावार्च्चनयोः पूर्वाक्तयोरेवाधिकत्वात्, तथा द्रव्यार्च्चनापरस्योत्कर्षतोऽप्यच्युतोपपातः, भावार्चना| परस्य तु यावन्मोक्षावाप्तिः, यदागमः - " तंजहा - मेरुतुंगे मणिगणमंडिए कंचणमए परमरम्मे । नयणमणाणंदयरे पभूअविन्नाणसाति|सए ||५० || सुसिलिट्ठविसिट्ठसुलट्ठच्छंदसु विभत्तसन्नि (भनिसुणि) वेसे । बहुसिंहपत्तघंटाधयाउले पवरतोरणसणाहे ।। ५१ ।। सुविसाल| सुविच्छिष्णे पए पए पत्थिअवयरिसी (सिरी)ए। मघमघमघंतडज्यंत अगरुकप्पूर चंदणामो ॥ ५२ ॥ बहुविहविचित्त बहुपुप्फमाइपूयारूहे | सुपूर अ । निच्चपणच्चिरणाडयसयाउले महुरमुरवसद्दाले ॥ ५३ ॥ कुटुंतरासयजणसयसमाउले जिणकहाखित्तचित्ते । पकहंतकहगण|च्चंतछत्तगंधवतूरनिग्घोसे ॥५४ || एमादिगुणोवेए पर पए सबमेइणीवट्टे । निअभुजविढत्त पुण्णज्झएण नायागएणं अत्थेण ॥ ५५॥ कंच| णमणिसोवाणं धूभसहस्त्रसिए सुवण्णतले । जो कारिज जिणहरे तओवि तवसंजमो अनंतगुणो || १ ||५६ ॥ तवसंजमेण बहुभवसमजिअं | पावकम्ममललेवं । निठविऊणं अइरा अणंतसोकखं वए मोकुखं ||२|| ||५७|| काउंपि जिणाययणेहिं मंडिअं सबमेअणीपङ्कं । दाणा| इचउक्केणं सुछुवि गच्छेज अच्चुयगं ॥ ५८ ॥ न परओ गोयम ! गेहि"त्ति, परंपरओ० इत्यादि श्रीमहानिशीथे तृतीयाध्ययने, अत्र | मेरुगिरिवदुच्चानित्यादिविशेषणविशिष्टान् सुवर्णमयप्रासादान् कारयित्वाऽपि दानशीलतपोभावनाचतुष्केणापि अच्युतकल्पादूर्ध्वपपातो निषिद्धः, तपःसंयमेन तु यावन्मोक्षप्राप्तिः, अतस्ततोऽपि तपःसंयमोऽधिकः, सच साधुमार्ग एव बोध्यो, न पुनः श्रावक - मार्गान्तर्भूतः सामायिकपौषधादिरूपः, यतः श्रावकसंबन्धी तपः संयमः दाणाइचउक्केणेतिपदेन श्रीमहानिशीथे भणितः, 'कंचणमणिसोवाण' मिति गाथाव्याख्यायाम् आस्तामन्यस्मादित्युपेक्षावचनेनैव प्रासादापेक्षया सामायिकधर्मस्थापकर्षत्वमेव सूचितम्, अन्यथा
द्रव्यभावस्तवौ
॥१४६॥
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्रव्य
भावस्तबो
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१४७॥
'कंचणमणिसोवाण' मित्यादिगाथास्थाने 'आजम्मनिरतिचारं पोसहधम्म गुरुण पयमूले । जो कुणइ सुद्धभावो तओवि तवसंजमो अहिउ ॥१॥त्ति गाथामकथयिष्यन् , तच्च नोक्तं, कुत इतिपर्यालोचनया व्यवहारतः श्रावकधर्मे प्रासादप्रतिमादिकं तथा । तथाविधपूजादिकृत्यं च प्रवचनगौरवहेतुर्महाफलं, न तथा सामायिकादि, अत एव श्रीवज्रस्वाम्यपि कुसुमादिद्रव्यपूजानिमित्तं विद्याप्रयोगेण श्रीदेवताप्रभृतिसमीपे गत्वा कुसुमान्यानीय श्रावकेभ्यो दत्तवान् , साधवोऽपि कायोत्सर्गे "पूअणवत्तिाए"त्ति पाठोच्चारेण पूजाप्रत्ययिकफलमभिलषितवन्तो,न पुनः 'पोसहवत्तिआए'त्ति वचसा पौषधादिप्रत्ययकं फलं, किंच-साधुकायोत्स
र्गप्रत्ययिकफलापेक्षया कुसुमादिनाऽर्हत्पूजापत्ययकं फलं महत्संभाव्यते, अन्यथा साधोरपि "पूअणवत्तिआए" इत्यादिवाक्पद्धत्या । तथाप्रार्थनाया असंभवात् , नचैवं सारम्भोऽपि धर्मो निरारम्भधर्मापेक्षया शोभनः संपद्येत, तच्च न युक्तमिति शङ्कनीय, प्रागुक्त
गजदृष्टान्तेन कथञ्चिच्छोभनतया अपीष्टत्वादित्यलं विस्तरेणेति गाथार्थः॥२३॥ अथ प्रासादापेक्षयाधिको यस्तपःसंयमो भणितः ॥ स च साधुसंबंध्येवेत्यत्र युक्तिमाह
जं तेण संजमेणं मुत्तिसुहसंपयावि इअरेणं। अच्चुअकप्पो भणिओ महानिसीहंमि फुडमेअं ॥२४॥ यद्-यस्मात्कारणात्तेन-संयमेन मुक्तिसुखसंपदपि भणिता श्रीमहानिशीथे 'कंचणमणिसोवाण'मित्यादिगाथायां, "तओवि तवसंजमो अणंतगुणो"त्ति मणितं, तेन तपःसंयमेन "तवसंजमेण बहुभव" इत्यादिगाथायां मुक्तिसुखप्राप्तिर्भणिता इत्यनन्तरगाथाव्याख्यायां प्रदर्शितं, तच्च साधुतपःसंयममन्तरेणासंभवि, इतरेण-तव्यतिरिक्तेन प्रासादादिधर्मकृत्येनाच्युतदेवलोकं यावद्गतिरुता, एतच्च श्रीमहानिशीथे स्फुटमित्यत्र विचारणया येन तपःसंयमेनाच्च्युताचं गतिर्भवति स एव ग्राह्य इतिगाथार्थः ॥२५॥
॥१४७॥
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रकचनपरीक्षा
भावस्तवा
विश्रामे
॥१४८॥
THUPA
अथ श्रावकमार्गे भावस्तवापेक्षया द्रव्यस्तवस्य प्राधान्यमपीति दर्शयति
जं सावयवथओ बहुमुल्लो अप्पमुल्ल भावथओ । रूवमणुण्णोऽवि तओ गंतं भणइ वीरजिणो॥२५॥ यद्-यस्मात् श्रावकद्रव्यस्तवो बहुमूल्यः,अल्पमूल्यो भावस्तवः,सच भावस्तवो रूपेण मनोज्ञोऽपि द्रव्यस्तवमूल्यापेक्षयाऽल्पमूल्यः ततोऽनेकान्तं भणति वीरजिन इत्यक्षरार्थः, श्रावकधर्म द्रव्यस्तको रूप्यस्वरूपोऽपि गजशरीरतुल्यो, महापुण्यप्रकृतिजनकत्वेन स्वर्णरसरसितलोचनकल्पभावस्तवापेक्षया महानित्यर्थः, (भावस्तवस्तु) रूपमनोज्ञोऽपि स्वर्णतुल्योऽपि मूल्येनाल्पो, न हि लोचनप्रमाणं स्वर्ण गजकल्पेन रजतपुञ्जेन सह सममूल्यं भवति,तेन मूल्यमपेक्ष्य स्वर्णापेक्षयाऽपि रजतमुत्तमं स्वर्ण चानुत्तम,स्वर्ण |च धात्वपेक्षयोत्तमत्वेऽपि मूल्यापेक्षयाऽनुत्तममिति, अत एवैकमपि वस्तु कथश्चिदुत्तमं कथञ्चिच्चानुत्तममपीति नैकान्तं भगवान् | श्रीमहावीरो भणति-ब्रूते इति गाथार्थः ॥२५॥ अथोक्तयुक्त्या किं संपन्नमित्याह
तेणं सइ सामत्थे चेइअपमुहं महंतकजंपि। चइऊण य सामइ जुत्तं भंतित्ति संतसिआ॥२५॥ येन कारणेन प्रासादादिविधानादिद्रव्यस्तवापेक्षया सर्वविरतिरूपभावस्तवोऽनन्तगुणो भणितः तेन कारणेन सति सामर्थ्य प्रासादिनिष्पादनसामग्र्यां सत्यां चैत्यप्रमुख महदपि कार्य त्यक्त्वा सामायिकमेव युक्तं भावस्तवत्वादिति कस्यचिद्धान्तिः साऽपि 'संत्रासिता' सम्यक् प्रकारेण त्रासं नीता, विध्वस्तेत्यर्थः,प्रत्याख्यानेऽपि 'महत्तरागारेण मित्याकारस्य चैत्यादिप्रयोजननिमित्तमेवोक्तत्वात् , न पुनः सामायिकादिकार्यनिमित्तमपि, किंच-प्रतिष्ठादिनिमित्तं यथा सूरिप्रभृतयो महापुरुषा अपि देशान्तरतोऽप्यायाताआयान्ति च न तथा सामायिकादिनिमित्तमपि, तथा प्रायश्चित्तग्रन्थेऽपि प्रमादतः प्रतिमादिविनाशे यथा प्रायश्चित्तविधिरुक्तो
PARI
नन्तगुणो भाणादिति कस्यचिद्धानिमित्तमेवोक्त:
ALBUP
.
mamimime
||११८॥
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्रव्यस्तव|मावस्तवा
भीप्रवपनपरीक्षा शविश्रामे ॥१४९॥
न तथा सामायिकादिविराधनेऽपि, तथा साधुचैत्यादिवन्दननिमिचं साधुसाध्वीश्रावकश्राविकाः समुदायीभूय गच्छन्त्यागच्छन्ति | |च न तथा कञ्चनापि पौषधिकं प्रतिमाधरं श्रावकमुद्दिश्यापि, अतो ज्ञायते श्रावकधर्मे चैत्यादिविधापनं महत्कार्यमिति | पर्यालोच्य न स्थूलधिया भवितव्यं, न चैवं चैत्यादिविषयकः सर्वोऽपि विधिः पौषधाद्यपेक्षया महानितिशकुनीयं, सत्यपि गृहचैत्यचिन्तादिकारके पुत्रादौ प्रतिदैवसिकाचारमात्रभूतजिनपूजादिनिमित्तमपि पौषधपरित्यागे पाक्षिकादिनियतपौषधमात्रस्याप्युच्छेदापत्तेः, तस्माद्यो द्रव्यस्तवः प्रवचनप्रभावनाहेतुः बहुद्रव्यबहुकालसाध्यः तदर्थ सामायिकादिपरित्यागो युक्तः, न पुनस्तदितरद्रव्यस्तवार्थमपि, लोकेपि स्वभावतोऽनुत्तममपि मूल्यत उत्तमं गद्याणकसहस्रप्रमाणं यद्रजतं तनिमितं स्वभावत उत्तममपि मूल्यतोऽनुत्तमं माषप्रमाणं सुवर्ण परित्यजन्तो दृश्यन्ते, न पुनः सार्द्धमाषप्रमाणरजतनिमित्तं माषप्रमाणं सुवर्णमपि कोऽपि त्यजति, स्वरूपमूल्याभ्यामप्युत्तमत्वात् ,परम्पराया अपि तथैव दृश्यमानत्वादित्यलं प्रपञ्चेनेति गाथार्थः ।। २६।। अथ साधूनां द्रव्यस्तवोऽल्पो भयांत्र भावस्तव इति प्रदर्शयन् दृष्टान्तमाह। मावथया दवथओ सहावसिद्धो सरूवलहुकंतो।कणगगपरययलोअणकप्पो अप्पोऽवि मुणिधम्मे ॥२७॥ | साधुधर्मे-साधुमार्गे मावस्तवात् द्रव्यस्तवः स्वभावसिद्धो, न पुनरौपाधिकः, स्वस्वरूपेणाल्पतरो वा, अल्पोऽपि किंदृष्टान्तगम्य इत्याह-कणगगस्यादि, कनकमयगजस्य सर्वात्मना सौवर्णमयहस्तिनो रजतलोचनकल्पः, साधोः सर्वविरतिलक्षणो धर्मो द्रव्यस्तवभावस्तवाम्यां बिमज्यमानो भावस्तवस्तावत् गजोपमया सुवर्णदेहप्रमाणः, द्रव्यस्तवस्तु रजतलोचनप्रमाण इति गाथार्थः।।२७।। अथ भावकधर्मे द्रव्यस्तयो महानल्पीयांश्च साधुधर्मे कथमिति गाथाद्वयेन दर्शयितुं प्रथमगाथामाह
HIHARIN BHAIRAINRITULARAMHANIRAMP AMITHALIRALAIMILSINAHATMENamala
RATIBINISTHAFILAMINISTEMAILIPPARIHARMAHARA
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव
द्रव्यस्तवमावस्तवा
चनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१५०॥
सचित्तवित्तजणिओ दवथओ जो हविज जावंतो। सो सड्ढाणमणुमओ सबपयारेण सबोऽवि ॥२८॥
चेइअवेयावच्चं उबएसणुमोअणेहिं साहणं । पायं जिणिंदणि न सयंकरणेण सदुध ॥२९॥ । सच्चितं-पृथिव्यादिवनस्पतिपर्यन्तं सुवर्णचन्दनादिकं प्रासादप्रतिमादिनिर्माणहेतुभूतं वस्तुजातं वित्तं-द्रविणं सौवर्णिकादि | धनं ताभ्यां जनितो यावान्-यो द्रव्यस्तवो भवेत् स श्राद्धानां सर्वोऽपि, अमुको द्रव्यस्तवः श्राद्धजातीयानां नोचित इत्येवंवचनस्थाप्यसंभवात् सकलोऽपि 'सर्वप्रकारेण' मनोकायकृतकारितैः अनुमतः-अनुज्ञातः श्रावकधर्मे युक्त इत्येवंरूपेण तीर्थकृतोपदिष्टः,तसाच्छ्रावकधर्मे द्रव्यस्तवो महानिति गाथार्थः ॥२८॥ अथ साधुधर्मे द्रव्यस्तवोऽल्पः कुत इत्याह-'चेइअ०' व्याख्या-चैत्यवैयावृत्यमुपदेशानुमोदनाभ्यां साधूनां प्रायो-बाहुल्येन,प्रायोग्रहणात्कारणविशेषे क्वचिदौचित्येन कृतिरूपेणापि जिनेन्द्रभणितम् ,औपचारिकविनयलक्षणो द्रव्यस्तवस्तु प्रागुक्त एव,न पुनः श्राद्धवत् सर्वः सर्वप्रकारेणेति स्वल्पत्वं द्रव्यस्तवस्येति गाथार्थः।।२९॥ अथ परः शंकते
णणु निरवजो वासो पूआ तेणेव किं न साहणं ? । तंपि अ पमाणमम्हं जइ जिणआणापइठ्ठव ॥३०॥ __ पूआ पइडिआणं पडिमाणं पूअणंति बुद्धीए । सा वीरेण निसिद्धा लिंगीण महानिसीहंमि ॥३१॥
वासः-चन्दनचूर्ण निरवद्यस्तेन वासेन हेतुभूतेन साधूनां पूजा किं न ?, कथं न भवतीत्यर्थ इतिपूर्वपक्षः, यथालिङ्गितमेवोत्तरमाह-'तपित्यादि तंपि अस्माकं प्रमाण-सम्मतमेव,यदि प्रतिष्ठावज्जिनाज्ञाऽभविष्यत ,यथा प्रतिष्ठा साधुना कर्तव्येत्यादिरूपेण जिनाज्ञा प्राग दर्शिता तथा चित्तवासेन जिनप्रतिमामपि साधुः पूजयेदिति जिनाज्ञा स्यात् , सा च नास्तीति नामाभिर्विधीयते,जिनाज्ञाया एवास्माकं प्रामाण्यादितिगाथार्थः ॥३०॥ अथ निरवयेनापि चासेन जिनपूजनं नोचितं तर्हि कथं जिनप्रतिष्ठाऽपीतिपराशंकामपाकुर्वनेव
॥१५०॥
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्रव्यस्तवभावस्तवी
श्रीप्रवचनपरीक्षा विश्रामे ॥१५॥
जिनाज्ञामाह-प्रतिष्ठितानां प्रतिमानां पूजनमितिबुख्या-अहं जिनेन्द्रं पूजयामीतिधिया पूजा भवति,न पुनरप्रतिष्ठितानां प्रतिमानामपि, प्रतिष्ठाया वैयापत्तेः तादृशी च पूजा वीरेण-श्रीवीरजिनेन्द्रेण लिङ्गिना-साधुलिङ्गधारिणां निषिद्धा, कुत्र-श्रीमहानिशीथे, तथाहि-"से भयवं! जे णं केइ साहू वा साहुणी वा निग्गंथे अणगारे दवत्थयं कुज्जा से णं किमालविजा?, गोअमा ! जे णं केइ साहू वा जाव दवत्थयं कुजा से णं अजएइ वा असंजएइ वा देवभोएइ वा देवच्चगेइ वा जाव णं उम्मग्गपइट्ठिएइ वा दुरुज्झिअसीलेइ वा कुसीलेइ वा सच्छंदायरिएइ वा आलविजा" (सू. ३८) इतिश्रीमहानिशीथे पश्चमाध्ययने, ननु पूर्वमौपचारिकविनयरूपो द्रव्यस्तवः साधूनामप्युक्तः, इदानीं च श्रीमहानिशीथोक्तसम्मत्या सर्वथा द्रव्यस्तवो निषिद्धः, तथा च कथमन्योऽन्यं संगतिरिति चेत् सत्यं, श्रीमहानिशीथोक्तोत्सर्गवचनस्यापवादिकविशेषवचनादन्यविषयकत्वान्न दोषः, तेन स्नानादिपूर्वकपुष्पादिमिः पूजाभिप्रायेण द्रव्यस्तवस्य साधूनां निषिद्धत्वमिति बोध्यमितिगाथार्थः ॥३१॥ अथ चन्द्रप्रभाचार्योक्तमुपसंहरबाह- इय चंदप्पहभणिओ दवत्थयहेउ दूसिओ किंची । अह तस्स पक्खवाईतिलगविगप्पंपि दूसेमि ॥३२॥
इति-प्रागुक्तप्रकारेण चन्द्रप्रभाचार्यभणितो द्रव्यस्तवहेतुर्दूषितः, अथ तस्य-चन्द्रप्रभाचार्यस्य पक्षपातितिलकाचार्यविकल्पमपि दूषयाम इति गाथार्थः, भावार्थस्तु जिनप्रतिमाप्रतिष्ठा न साधुकृत्यं, द्रव्यस्तवत्वादित्यादिरचनादिरूपेण प्राग् प्रदर्शित इतिगाथार्थः ॥३२॥ अथ तिलकाचार्यविकल्पमाहतिलगो कुवक्खतिलगो सावज्जत्तेण सड्ढकिचमिणं । इअ साहंतो साहइ अप्पस्सव मूढचकित्तं ॥३॥ तिलक-तिलकाचार्यः किंलक्षणः-'कुपक्षतिलकः' कुपाक्षिकाणां-स्तनिकागमिकादीनां तिलक इव, तत्पक्षपातित्वेन तल्ललाटे
॥१५॥
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवनपरीक्षा ३ विश्रामे
॥ १५२ ।।
तिलककल्पः, इदं विवादापनं प्रतिष्ठाकृत्यं सावद्यत्वेन हेतुना श्रावककृत्यं, प्रयोगस्त्वेवम् प्रतिष्ठा श्राषक कृत्यं सावद्यत्वाखिनपू| जावदिति साधयन् आत्मनो वा एवार्थः, आत्मन एव मूढचक्रित्वं-मूढचक्रवर्तित्वं, एवाध्याहार्यः, मूर्खचक्रवर्त्तित्वमेव साधयतीतिगाथार्थः ||३३|| अथ तिलकस्य मूर्खचक्रित्वमेव दर्शयितुमतिप्रसङ्गमाह
जं जं सावज्जं तं जड़ सड्ढेणं हविज्ज कायवं । ता मुणिघायप्पमुहा महासवा तस्स जिणआणा ||३४|| सावद्यत्वेन हेतुना श्रावककृत्यत्वे साध्यमाने, व्याप्तिग्रहस्त्वेवं प्रतिष्ठा श्रावकेणैव कर्त्तव्या, सावद्यत्वाद्, यद्यत् सावद्यं तद्यदि श्रावकेणैव कर्त्तव्यं भवेत् 'ता' तर्हि मुनिघातप्रमुखा महाश्रवाः - सावद्याः श्रावकस्यैव जिनाज्ञा भवेत्, यतो मुनिघातोत्सूत्रप्ररूपण| देवद्रव्यापहारसंयत्यब्रह्मसेवाप्रवचनोड्डाहादयो महाश्रवाः, इतराश्रवापेक्षया महापापहेतुत्वाद्, यदागमः - "बेइ अदव विणासे इसि - घाए पवयणस्स उड्डाहे । संजइचउत्थभंगे मूलग्गी बोहिलाभस्स ॥१॥ त्ति (उपदेशपद. ४१५) तेषु सावद्यत्वस्य हेतोः सच्चात्, श्रावणैवेत्येवकारेण नियमाच्छ्रावककर्त्तव्यतापत्तौ जिनाज्ञा भवेत्, तथा च तव मतेऽनार्यकर्त्तव्यताया दत्ताञ्जलितैव, अथ महाश्रवाः श्रावककृत्यं न भवतीतिचेत्तर्हि तत्र हेतोः सच्त्वात्साध्याभावाच्च व्यभिचारातिसाररोगग्रस्तो हेतुरपवित्र इति गाथार्थः ॥ ३४ ॥ अथ कुसुमादिजिनपूजा दृष्टान्ततया तेनोपन्यस्ता, तत्र सावद्यत्वादिति हेतुर्नास्तीतिप्रदर्शनाय प्रथमं जिनपूजाया अभिलापः कीदृशः कर्त्तव्य इत्याह
तत्तविआरे पूआ सावज्जत्ति अ निडुरं वयणं । सारंभो गिहिधम्मोऽणारंभो समणधम्मो अ ॥ ३५ ॥ तस्वविचारे - वस्तुगत्या विचारे कुसुमादिजिनपूजायां सावद्यतया निर्वचनं तन्निष्ठुरं वचनम्, अनुचितभाषणमित्यर्थः, यतो
तिलकाचार्यखंडनं
॥१५२॥
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवपनपरीक्षा श्विश्रामे ॥१५॥
MIRIRANILIAR
तिलकाचार्यखंडनं
FDS
P
यद्यपि किश्चिदारंभो द्रव्यतो दृश्यते तथाऽपि शुभाध्यवसायान्महती निर्जरा महांश्च पुण्यप्रकृतिवन्धो भवति, यस्तु द्रव्यतः किश्चिदारम्भजन्योऽल्पीयानशुभवन्धः स चाल्पतरत्वाम्यक्त्या तज्जन्यफलानुदयात् तत्कर्मवर्गणानामतिरूक्षत्वेन तत्क्षणादेव विलयाच्च न विवक्ष्यते, अत एव किञ्चित्सारम्भोऽपि जिनपूजालक्षणो द्रव्यस्तवो जिनैः श्रावकाणामनुज्ञातः, यदागमः-"अकसिणपवत्तगाणं विरयाविरयाण एस खलु जुत्तो। संसारपयणुकरणे दवयए कूवदिटुंतो॥१॥"त्ति श्रीआव०नि० (आ०भा० १९६) ननु तर्हि द्रव्यस्तवे कूपदृष्टान्तो न युक्तः,तत्र कूपखननानन्तरमेव जलनिर्गमे मलापगमः,अत्र पूजां कुर्वत एवारम्भसंभवमालिन्यापगम इति | चेत ,मैवं,कूपखननजनितं मालिन्यं कूपजलेनैवापनीयते इत्येवंरूपेण देशत एव दृष्टान्तात् ,नहि दृष्टान्तदाान्तिकयोः सर्वधर्मसाधर्म्य | केनापि दृष्टं श्रुतं वा,तथा जगद्वयवहाराभावाद्, अन्यथा द्वयोरेकत्वापच्या उपमानोपमेययोरेव हान्यापत्तेः,तस्माच्छावकधर्मःसा| वद्य इति निष्ठुरवचनं न वक्तव्यं, किंतु सारम्भः श्रावकधर्म इति वक्तव्यं,निरारम्भश्च श्रवणधर्म इति, अत एवागमे "दुविहे धम्मे |पण्णत्ते, तं०-अगारधम्मे अणगारधम्मे"त्ति,न पुनः 'सावजधम्मे निरवजधम्मे'त्ति पाठः, यत्तु क्वचिद्रव्यस्तवे सावद्यत्वव्यपदेशःस द्रव्यतः किश्चिदारम्भजन्यरूक्षाल्परजःस्पर्शलक्षणमालिन्यनिर्देशपरो, न तु नरकादिगतिभोग्यपातकनिर्देशपरोऽपि, ननु त्रिविधत्रिविधप्रत्याख्यानवतां साधूनां सारम्भो द्रव्यस्तवः कथमनुमोदनीयः,तद्गतारम्भस्याप्यनुमोदनापत्तेरितिचेत् , मैवं, सामायिकादिश्रावकधर्ममात्रस्याप्यननुमोदनीयत्वापत्तेः, कृतसामायिकादीनामप्युद्दिष्टभोजित्वेनारम्भकलुषितत्वात् , तस्मात्साधूनां तद्गतारम्भो नानुमोदनाविषयः, किंतु तजन्यः श्रावकधर्म एवेतिगाथार्थः ॥३५॥ अथ कुसुमादिपूजायाः वस्तुगत्या सावद्यत्वाभावेन साधुक-| |र्तव्यतया कथं नानुज्ञेति पराशङ्कामुद्भाव्य तिरस्कुर्वन्नाह
ATRALIABIMIRALLUMIHIPARLIAMITRAMES
| ॥१५३४
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव. चनपरीक्षा || श्विश्रामे ॥१५४॥
DESH
mms
पूआ सावज्जत्ति अ वयणं जइ होइ निठुरं वयणं । ता साहणवि जुत्ता सयंपि एयपि दुधयणं ॥३६॥
पूजा-कुसुमादिना जिनार्चनं सावधेति यदि निष्ठुरवचनं भवेत् 'ता' तर्हि साधूनां स्वयमपि युक्ता कर्तुमिति गम्यमिति परा-||ाचार | शहावचनं, एतदपि दुर्वचनम्-अजल्पनाईमितिगाथार्थः ॥३६।। अथ कथं परोक्तं वचनं दुर्वचनमिति दर्शयबाह
नेवं जं निरवजं तं समणेहिं सयंपि करणिज । बारसवयसामाइअमुच्चारो जं न साहूणं ॥३७॥ __ यद्यनिरवद्यं तत्तत्साधुमिः स्वयमपि करणीयमित्येवं नियमो नास्ति, हेतुमाह-'जति यद्-यसादास्तां सारम्भो, निरारम्भतयोपवर्णितोऽपि द्वादशव्रतसामायिकपौषधश्राद्धप्रतिमाधुचारः साधूनां नास्तीति व्यभिचार इतिगाथार्थः ॥३७॥ अथ महाव्रतिनामणुव्रतायुचारो न युक्त इतिकृत्वा प्रकारान्तरमाहअहवा अण्णुण्णंपिअ वेआवचंपि किं न जिणकप्पे। तम्हा जिणिदआणा पमाणमिह केवलं तत्तं ॥३८॥
अथवा 'जिनकल्पे' जिनकल्पमार्गे 'अन्योऽन्यमपि' जिनकल्पिकानां परस्परमपि 'वैयावृश्यम्' अशनादिदानसंवाहनादिरूपं 'किं ने ति केन हेतुना जिनैनिषिद्धं ?, तत्र सावद्यसंभावनाया अप्यसंभवात् , तस्मात्कारणादिहेति-जिनकल्पेऽन्यत्र वा 'जिनाज्ञा' एवकारोऽध्याहार्यो जिना व प्रमाणं केवलं, नान्यत्स्वमतिविकल्पनादि किंचिदपि सुंदरमपीत्यक्षरार्थः, भावार्थत्वयम्-शोभनमप्यनुष्ठानमुपदिष्टमपि पुरुषविशेष प्रतीत्य प्रतिषिद्धं दृश्यते, तच्चैव-"पंचहि ठाणेहिं समणे निग्गंथे महानिजरे महापजवसाणे भवति, |तं०-अगिलाए आयरिअवेआवच्चं करेमाणे" (१०-३९७) इत्यादि सामान्योक्तमपि पुरुषविशेष प्रतीत्य निषिद्धं, यथा जिनकल्पि-| कानां परस्परं वैयावृश्यादि, यदागमः-"चचारि पुरिसजाया पं०,०-करोति नाममेगे वेयावच्चं नो पडिच्छति इत्यादि४ (१०-३२०)
॥१५४॥
MAHARIA
IN HINDI
PAN
HindiRIBE
)
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
तिलकाचार्यखंडनं
श्रीप्रवचनपरीक्षा श्विश्रामे ॥१५५॥
ProduPIRIRA
इति स्थानाङ्गे चतुर्थस्थानके तृतीयोद्देशके, अत्र चतुर्थे भङ्गे जिनकल्पिकः, स च वैयावृत्यं न करोति न वा प्रतीच्यतीति,तथा द्वितीयभंगे स्थविरकल्पिका अप्याचार्यग्लानादयो,वैयावृत्यं प्रतीच्छन्ति न कुर्वन्तीति, अत एवावश्यकनिर्युक्तावपि, व्याख्येयव्याख्यानयोरभेदात् नियुक्तिशब्देन तद्वृत्तिाह्या,अस्ति च तत्रेच्छाकारसामाचारीवर्णने इयं गाथा "एएहिं कारणेहिं तुंबीभूओ अहोइ आयरिओ। वेयावचं न करे कायव तस्स सेसेहिं ॥१॥ति, एवमभ्युत्थानवन्दनसत्कारसन्मानपृच्छाप्रतिपृच्छाव्याकरणादिष्वपि योज्यं, तसाजिनाज्ञैव केवलं प्रमाणं, नान्यत्किमपि, परस्परं वैयावृत्त्यादेरपि सावद्यत्वापत्तेरितिगाथार्थः ॥३८॥ अथ पूजायाः सावद्यत्वखीकारेऽतिप्रसङ्गरूपदोपमाह- ..
अण्णह सा साहणं पूआ अणुमोअणोबएसेहिं । णो जुत्ता जंतेसिं सावजं सपहा हेयं ॥३९॥ अन्यथा पूजायाः सावद्यत्वस्वीकारे श्रावकः पुष्पादिना विहिता सा पूजा साधूनामुपदेशानुमोदनाविषयो न स्याद्, यतः कारणात्तेषां-साधूनां सावधं-सपापमनुष्ठानं सर्वथा-सर्वप्रकारेण "सवं सावजं जोगं पच्चक्खामि" इत्यादिवचोमिः मनोवाकायकतकारितानुमतिमिहेयं-त्याज्यं वर्त्तते, नहि साधवः सावद्यमुपदिशन्ति, न वाऽनुमोदन्ते, अग्रसेवादेरप्युपदेशादिविषयखापत्तेः, न चायं दोषः सारम्भपक्षेपि भविष्यतीतिशङ्कनीयम् , आरम्भस्यानन्यगत्या पूजाकारणत्वाद् अवद्यस्य च तथा स्वभावाभावाद, तस्मात् सत्यप्यारम्भे तजन्यफलाभावात् पूजाया निरवद्यतैव, साधोः स्वयं कर्तव्यतानिषेधे तु युक्तिरुक्ता, वक्ष्यतेऽनन्तरमितिगाथार्थः ॥३९॥ अथोपसंहरनेव साधुकर्त्तव्यतानिषेधे युक्तिमाह
तम्हा महब्वएमुं संकंतोऽणुव्वयाइगिहिधम्मो। जइ संकंता पंचममहष्वए किं न ता पूआ ॥४॥
Remementa
twimmitmaithun NUMINMAINALIRUPAIRINITIONPAARAMBABPMININNUARPANANAUNPUR
MPIANA
॥१५५॥
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
MINSimonialI
n
IA
भीप्रव- तसाद् यदि यथेत्यध्याहार्य यथा महाव्रतेषु अणुव्रतादिगृहिधर्मः संक्रन्तस्ता-तर्हि तथेत्यध्याहार्य तथा पञ्चममहाव्रते पूजा तिलकाचनपरीक्षा || किं न संक्रान्ता ?, अपितु संक्रान्तेत्यर्थ इतिगाथार्थः ॥४०॥ अथ द्रव्यपूजा यथा पश्चममहाव्रते संक्रान्ता तथा दर्शयन्नाह
चायखंडनं ३विश्रामे
. आणाइ दव्वपूआ दव्वच्चाएण देसरूवेण । सो सम्वदम्वचाए जिणआणाए समोअरई ॥४१॥ ॥१५६॥
द्रव्यपूजा हि दिव्यकुसुमचन्दनादिद्रव्यसमुदायसाध्या, सा चाज्ञया देशरूपेण द्रव्यत्यागेन भवति, देशतो द्रव्यव्ययेनैव | N | स्यादित्यर्थः, आज्ञापि तीर्थकृदुपदेशरूपा,न पुनः कुसुमादिद्रव्यव्ययमात्रेण, उत्सूत्रभाषिणामपि तीर्थकृत्पूजाकृतिप्रसक्तेः, नचैवं, | यतो द्रव्यपूजा हि भावपूजाकारणं-भावस्तवहेतुः, भावस्तवो हि चारित्रं, यदुक्तं-"जिणभवणविंबठावण जत्ता पूआ य सुत्तओ | विहिणा । दवत्थउत्ति णेअं भावत्थयकारणत्तेणं ॥१॥ इतिपश्चाशके (२४७) तच्चोत्सूत्रभाषिणामनन्तेनापि कालेन दुरापम् ,अनन्तकालस्थितिहेतुस्तु कुपाक्षिकाणां पूजापि भगवति उत्सूत्रसंयुक्ता,आस्तां कुसुमादिपूजा,प्रव्रज्याऽप्यनन्तसंसारहेतुस्तथावस्तुखभावाद्, युक्तयस्तु प्रथमविश्रामे तीर्थस्वरूपव्यवस्थापनावसरे दर्शिता, एतच जमाल्यादीनामेवेति प्रवचने प्रतीतमेतत् , कुमतं हि क्रिया| बलेन व ते इति पूजादिक्रियैव चैषामन्येषां वाऽनुमोदनादिविषयत्वेनानर्थहेतुरपि, तस्मात्कुमतं यथार क्रियाशिथिलं तथा२ प्रवच
नस्य तस्य च हितमेवेति मतिमता मन्तव्यं, स देशतो द्रव्यत्यागः, सर्वद्रव्यत्यागे "सबाओ परिग्गहाओ वेरमण"मितिजिनाज्ञयैव | सर्वपरिग्रहत्यागात्मके पञ्चममहाव्रते समवतरति, अयं भावः-यदि साधूनां कुसुमादिद्रव्यस्तवो निर्जराङ्गमभविष्यत्तर्हि सर्वज्ञाः सवेपरिग्रहत्यागं साधूनां नाकारयिष्यन् ,कारितवन्तश्च सर्वपरिग्रहत्यागंसाधूनामतः सर्वपरिग्रहत्यागान्तर्भूतोऽपि द्रव्यस्तवः पृथक् कियमाणस्तीर्थकृदाशातनवाज्ञाबाह्यत्वादितिगाथार्थः ॥४१॥ अथ प्रतिमाप्रतिष्ठा श्रावकेणैव कर्तव्या सावद्यत्वाद्रव्यस्तवपूजादिवदिति ॥१५६॥
MINISHADHARARIANTARAMMelina AllauriHIER
HINISARAIGAHILAINITAPAISE
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
तिलकानु मानवापः
भीप्रकपनपरीक्षा
विश्रामे | ॥१५७॥
AUR
तिलकाचार्योदावितस्यानुमानस्य तद्विपरीतसाधकं तत्प्रतिपक्षभृतमनुमानमाह
जिणपडिमाण पइहा कायदा मुनिगुरूहिं जगसक्खं । तेलु कपूअकारणभावा गणहरपइटव्व ॥४२॥ जिनप्रतिमानां प्रतिष्ठा जगत्समक्षं मुनिगुरुभिः कर्त्तव्या,अनापवादिकत्वे सति त्रैलोक्यपूजाकारणभावात् त्रैलोक्यपूजाहेतुत्वाद्गणधरप्रतिष्ठावद्-गणधरपदस्थापनावदित्यनुमानप्रयोगः, व्याप्तिग्रहस्त्वेवं-यद्यत्रैलोक्यपूजाकारणं तत्तन्मुनिगुरुणैव विधेयं, यथा गणधरपदप्रतिष्ठा, तत्र हेतुसाध्ययोर्द्वयोरपि सत्चात् , प्रकृतसाध्यसिद्ध्यर्थ मुनिगुरुः-मूरिः दृष्टान्ते तीर्थकृदिति, न पुनमुहिकृत्यं त्रैलोक्यपूज्यत्वहेतुर्भवति, यत्तु क्वचिच्चरितानुवादे तथा दृश्यते तद्दिव्यानुभावाद्यात्मकमौपाधिकमेवावगन्तव्यं, दिव्यानुभावस्तु विधिवादे विचारक्षोदक्षमोन भवति,यथा अविरतदेवतापितलिङ्गःसाधुलिङ्गधारी कश्चित् साधुत्रैलोक्यस्याप्याराध्यो भवति, न तथा द्वादशव्रतधारकश्रावकापितलिङ्गात्साधुः स्यात् , तथाऽनादिसिद्धजगत्स्वभावात् ,जगत्साक्षिकमितिपदेन प्रतिष्ठाकृत्यं न रहोवृत्या विधेयं, किंतु राजामात्यादिसमस्तमहर्द्धिकजनसमक्षं,यतः समस्तजनसाक्षिकं प्रतिष्ठाकृत्यं समस्तस्यापि लोकस्याराध्यत्वेनामिमतं स्यात् , तत्रापि साधुना कृतमविवादेनैव समस्तानामपि सम्मतं, साधोः समस्ताभिमतत्वादितिगाथार्थः ॥४२॥ अथ सत्प्रतिपक्षितं तिलकाचार्योद्भावितमनुमान कीदृशं जातमित्याहपडिवक्खऽणुमाणसरप्पहओतुह हेउसउणि गयपक्खो । सिद्धंतपक्खजुत्तो हेउसरो जयउ अम्हाणं ॥४३॥
प्रतिपक्षानुमान-परोद्भावितानुमानसाध्याद्विपरीतसाधकानुमानं तदेव शरो-बाणस्तेन प्रहतः-आहतः तुहे'ति-हे तिलकाचार्य! तब त्वदीयो हेतुः सावद्यत्वादितिरूपस्तद्रूपः शकुनिः-पक्षी, किंलक्षणो?-तपक्षः-छिन्नपक्षो जातः, अन्योऽपि पक्षी परप्रयोगने
m
MAN
%
| ॥१५॥
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३ विश्रामे
।। १५८।।
| रितवाणप्रहतो विगतपक्षोऽसमर्थः च्युतप्राणो वा भवति, तथा त्वदनुमानपक्षी तीर्थप्रेरितानुमानशरप्रहतो बोध्यः, यत एवं ततो| ऽस्माकम् - अस्मत्संबन्धी त्रैलोक्य पूजाकारणत्वादितिहेतुबाणो जयतु, किंलक्षणः १ - सिद्धान्तपक्षयुक्तः - अनेकप्रतिष्ठाकल्पादिप्रवचनानुयायी, अपरोऽपि बाणः सिद्धाः - परिकर्म्मणा संस्कृताः येऽन्ता - अन्तिमावयवास्तेषु पक्षाः - पतत्राणि यत्र स तथा, पतत्रमन्त| रेण बाणस्याप्यगतेः, त्वदनुमान पक्षिहन्ता सिद्धान्त क्षयुक्तोऽस्मदीयो बाणो जयत्विति समुदायार्थः || ४३ || इति चन्द्रप्रभाचार्य - | तिलकाचार्य विरचितान्यनुमानानि हेत्वाभासग्रस्तानि न श्रावक प्रतिष्ठाव्यवस्थापनाय समर्थानीति ज्ञापयित्वा साधुप्रतिष्ठा व्यवस्थापनायानुमानानि आगमसम्मतयश्च प्रदर्शिताः॥ अथ कालानुभावात् केषांचिन्मतिमांद्यात्तिलकाचार्यकृतप्रतिष्ठा कल्पमालोक्य शङ्कोत्पद्यते
तत्पराकरणाय गाथामाह
जो
'पुण तिलगायरिओ कुवकुखमुकुखो मयाणुरागण । लविओ कप्पाभासे अमुणंतो धम्मपरमत्थं ॥४४॥ यः पुनस्तिलकाचार्यः कुपक्षमुख्यो महाऽज्ञानान्धः स्वमतानुरागेण स्वमतदाढर्थहेतवे एव ग्रन्थकर्तृत्वाच्छेषकुपाक्षिकापेक्षया प्रसिद्धः, यद्वा कुपाक्षिकाणां मध्ये मूर्खः, मूर्खत्वं प्रतिष्ठाकल्पादिग्रन्थरचनायां स्वयमनुमानादिप्रयोगकरणाशक्तः परकृतानामनुमानप्रयोगाणां दूषणभूषणान्यजानन्नेव कामताकर्षक चन्द्रप्रभाचार्येण क्रोधाविष्टेन श्रावक प्रतिष्ठाव्यवस्थापनायोद्भाविता ये हेत्वाभासास्तानेवान्धयुद्भवन्निजचातुर्याविष्करणाय निजकृतितयाऽलिखिष्यत्तर्हि मूर्खत्वमप्यस्य नाज्ञास्यद्, यतः - 'मुकखो ताव महग्घो मोणं काऊण सयलमज्झमि । जाव न खसरखसप्पुसद्द - फुप्फुसखसफसं कुणइ ॥ १ ॥ "त्ति, नचैवं विपश्चितां गतिः, यदास्माकीनेन पूर्वजेन क्रोधानाभोगादिना परवशीभूतेन यत्किंचित्कृतं कारितं प्रकाशितं वा तत्सर्वमपि प्रमाणीकृत्य विपश्चित्पर्षदि व्यवस्थाप्यते, तद्व्यवस्थापने
तिलकीयः
कल्पाभासः
।। १५८।।
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
तिलकीयः कल्पाभासः
श्रीप्रव वनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१५९॥
AAREILLHAPURANAPANIPRITA MEMPIRANIRAMuladIRALAaulaANAL
च खकीयं मौखर्यमेवाविष्कर्त्तव्यं स्यात् , नानुमानाभासो बलीयसापि पुरुषेण प्रामाणिकपर्षदि परवादिजयायोद्भावितः स्वात्मनः शरणं भवितुमर्हति, किं खङ्गाभासेनाप्यर्ककाष्ठेन वैरिसैन्यं जेतुं शक्यते ? इत्यादि खयमेव बोध्यं, मतानुरागेणेतिपदेन तिलकाचार्यस्य राकाशाखापतितत्वं सूत्रितं ॥ 'लविउत्ति लपितो यत्तत्प्रलपितः, कुत्र-'कल्पाभासे' कल्पशब्देनेह प्रतिष्ठाकल्पस्तद्वदा| भासते अप्रतिष्ठाकल्पोऽपि प्रतिष्ठाकल्पतया आभासते इति प्रतिष्ठाकल्पाभासस्तस्मिन् , किं कुर्वन् , ?--'धर्मपरमार्थमजानन्' धर्मस्य-श्रुतचारित्रात्मकस्य परमार्थो-रहस्यं सामान्यविशेषोत्सर्गापवादात्मकं न ज्ञातवानित्यर्थः।
अथ तिलकाचायप्रलपितं प्रादुष्कतुं तद्विकल्पिता प्रतिष्ठाकल्पपीठिका (दयते) यथा-उनमो भगवते श्रीपञ्चमङ्गलाय ॥ येनावरहितेनापि, विषमास्त्रो विनिर्जितः । महावीरः स वः पायाल्लोकोत्तरपराक्रमः ॥१॥ सर्वोत्तमसमाचीर्णज्ञानचारित्रदर्शनाः। गुरवः सुखमेधन्तां, सिद्धिश्रीसंगमोद्यताः ॥२॥ साधूनां श्रावकाणां च, विधिर्यत्र निरुच्यते । स निष्कन्दितसंदेहश्चिरं जीयाजिनागमः ॥३॥ एवं समाहितस्वान्तः, स्मृत्यर्थं भविनां सदा । जिनबिम्बप्रतिष्ठानविधिमाविष्करोम्यहम् ॥४॥ इह च प्रथममेव केचिदुत्सूत्रप्ररूपिणो यथाच्छन्दाः स्वात्मप्रत्यनीकाश्चिरपरिचितापारसंसारकान्तारसंचारविरहमीरवः सिद्धिसीमन्तिनीपरिरम्भयोग्य| भोग्यविकलाः कुगतिवनिताङ्गपरिष्वङ्गबद्धरङ्गाः स्वीकृतनिष्प्रपञ्चपञ्चमहाव्रतानां व्रतिनां प्रतिष्ठाकारत्वमुपवर्णयन्ति तदसंगतं, यतः प्रतिष्ठाकारस्येदं स्वरूपं निरूप्यते-यथा-न्हायविलित्तउ चंदणिण गंधसुगंधिअ देह। परिहाविअसिअसदसजुयल गुणगणरयणह गेह॥१॥ "तक्खणि दखिणि करिधरिअकंकणकडहसणाहु। सुंदरमुद्दारयणजुय दक्षिणकरतरुसाहु॥२॥ सुटु पइटाकार तहिं वणिजइ जय
dimAR mammi RIII-
ImmitalNTAININGHINThameIRRITAMImandit
A HIMALAIMARRIAHIRAINRITAMINAINALI
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
भीप्रवपनपरीक्षा
| तिलकी
विश्रामे
॥१६॥
वंतु। जो नवि नाहिअमयकलिऑन कुदंसण दीसंतु ॥३॥ तत्र 'वयछक्क कायछक्कं अकप्पो गिहिमायण। पल्लिअंक निसिजाए सिणाणं सोभवजणं ॥१॥ इत्यागमात साधूनां स्नानं शरीरे चन्दनविलेपनं गन्धैः सुगंधीकरणं शोभाङ्गत्वान्नैव युज्यते, तथा "आयपमाणा कप्पा अड्ढाइजा य वित्थडा हत्था" इत्यागमेषु प्रमाणोपेतवस्त्रपरिधानेन साधोरचेलकत्वस्थापनादखण्डसदशव| सपरिधानमपि न युज्यते । तथा-"जत्थ हिरण्ण सुवणं हत्थेण पराणयंपि णो छप्पे । कारणसमल्लिअंपिहु गोअम ! गच्छं तयं||N
भणिमो ॥१॥ इत्यागमेन साधोः सुवर्णस्पर्शनमात्रमपि निषिद्धं,तत्कथं कङ्कणसूत्राद्यलंकारमङ्गीकरिष्यति?, अतः प्रतिष्ठाकारलक्षगं | सर्वमपि साधोविरुद्ध्यते, श्रावकस्यैवोपपद्यते, ततस्तेनैव प्रतिष्ठा कार्या, अत्र चार्थे अनुमिमीहे--जिनबिम्बप्रतिष्ठा श्रावकेणैव कर्तव्या, द्रव्यस्तवरूपत्वात्पुष्पपूजादिवद्, द्रव्यस्तवत्वं चास्याः "जिणभवणबिंबठावणजत्तापूआइ सुत्तओ विहिणा। दवत्थउत्ति | णे भावत्थयकारणत्तेणं ॥१॥" इति वचनात् , तथा सावद्यरूपत्वादितिहेतोः जिनप्रतिष्ठा श्रावकेणैव कार्या,सावद्यरूपत्वं चास्या एवं-शुद्धिं कृत्वा प्रतिष्ठाकारश्चन्दनमभिमन्व्य स्वहस्तेन बिम्बस्य विलेपनं करोति, अभिमन्त्रितधूपोत्पाटनं स्वहस्तेन करोति, पुष्पवासयुक्ताभिमन्त्रितमदनफलबन्धनं वहस्तेन करोति, प्रत्यग्रवस्त्रेण प्रतिमाच्छादनं तदुपरि चन्दनच्छटामोचनं पुष्पक्षेपं नानागन्धयुक्तसप्तधान्यक्षेपणं च स्वहस्तेन कगेति, ततो लग्नसमये त्रिपञ्चसप्तवारान् सर्वाङ्गं प्रतिमा स्पशेत् , पुनर्वासनिक्षेपणं पुष्पारोपणं च प्रतिष्ठाकारः स्वहस्तेन करोति इति सर्वप्रतिष्ठाकल्पेषूक्तत्वादिति कुपाक्षिकतिलकतिलकाचार्यः स्वमतानुरागेण श्रावकप्रतिष्ठाव्यवस्थापनाय यत्तत्प्रलपन्नुन्मत्तकेलिसदृशी प्रतिष्ठाकल्पाभासपीठिकामुत्सूत्रविड्भृतमुखचञ्चूनां चिरंजीविनां विश्रामकृते कृतवान्, तत्र सामान्यतस्तावदित्थमभिधातव्यं
॥१६॥
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३ विश्रामे ।।१६१ ॥
ननु भो तिलकाचार्य ! एवं शुद्धिं कृत्वा प्रतिष्ठाकारचन्दनमभिमन्त्र्य स्वहस्तेन विम्बस्य विलेपनं करोतीत्यादिरूपः प्रतिष्ठा| विधिस्त्वया कुतो लिखितः १, किं सिद्धान्तादुत पूर्वाचार्यविरचितप्रकरणेभ्यो वा अथवा पूर्वभवाभ्यस्तपरिज्ञानहेतोर्जातिस्मृत्यादेर्वा स्वमतिविकल्पनाद्वा ?, नाद्यः, क्वापि सिद्धान्ते त्वल्लिखितविधेरनुपलम्भाद्, द्वितीये प्रकरणान्यपि चरित्रादिरूपाणि उत प्रतिष्ठावि - धेरेव प्रतिपादकानि १, नाद्यः, आस्तामन्यत् त्वयैव प्रतिष्ठाकल्पे नामग्राहं निदर्शितानि यान्युपमितिभवपञ्चादीनि चरित्ररूपाणि प्रकरणानि तेष्वपि क्वापि त्वदुक्तविधेर्गन्धस्याप्यभावात् न हि क्वापि केनापि तिलकमञ्जर्यादिशक्रपर्यन्तेन प्रथममभिमन्त्रितचन्दनेन विम्बं लिप्तं, न चाभिमन्त्रितधूपोत्पाटनमित्यादि यावन्मन्त्रन्यासनेत्रोन्मीलनादि कृतं तावन्मात्रस्यैव तवोपदेशार्हत्वाद्, | अथ प्रतिष्ठाविधेः प्रतिपादकानि प्रतिष्ठा कल्परूपाणि प्रकरणानीति चेत्तर्हि ते प्रतिष्ठाकल्पास्तव प्रमागमप्रमाणं वा ?, आद्ये विवादस्य | दत्ताञ्जलितैव, तेषु प्रतिष्ठाकल्पेषु यानि कृत्यानि श्रावकस्य तानि श्रावकस्यैवाभ्युपगन्तव्यानि यानि च साधोस्तानि च साधोरेवेति नष्टा त्वद्भीष्टा श्रावकप्रतिष्ठा दूरमिति । इह च प्रथममेव केचिदुत्त्रप्ररूपिणो यथाच्छन्दाः खात्मप्रत्यनीकाश्चिरपरिचितापारसंसारकान्तारसंचारविरहभीरव इत्याद्यनार्यदुर्वचनैः साधुप्रतिष्ठाव्यवस्थापकानां तीर्थसम्मतानामपि श्रीहरिभद्रसूरिप्रभृतिपूर्वसूरीणां महाशातनां कृत्वा सूरिप्रतिष्ठाभिधायकेभ्यस्तत्कृतप्रतिष्ठाकल्पेभ्यः शेषप्रतिष्ठा विधिं च स्वकृते प्रतिष्ठाभासे लिखन् पुनः साधुप्रति|ष्टोत्थापनाय श्रीहरिभद्रसूरिप्रभृतिकृतानामेव पञ्चाशकादिग्रन्थानां सम्मतिं दर्शयन् हे निर्लज ! तिलकाचार्य त्वं कीदृशः किंसंज्ञो | भण्यते ?, परं ' निस्स्था निकायाः सपत्न्याः पितृगृहं स्थानक' मिति लोकाभाणकस्त्वया सत्यापित इति, किंच-भो तिलकाचार्य ! सर्वप्रतिष्ठाकल्पेषुक्तत्वादिति वचसा ये त्वयैव प्रतिष्ठाकल्पाः सम्मतितयोद्भाविताः तत्र क्वापि मन्त्रन्यासनेत्रोन्मीलनादिकमपि श्रावक एव
साधु प्रतिष्ठा
॥१६१॥
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
साधुप्रतिष्ठा
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१६२॥
करोति,न पुनः साधुरित्यादि लिखितं दृष्टं न वा?,नेति चेत्तर्हि तव पितुः किं याति यच्चमेव कण्ठागतान्त्रं यावद् बाढस्वरेण प्रतिष्ठा श्रावकेणैव कर्त्तव्या साधोस्तत्रानधिकरादित्यादि जल्पसि,अथ प्रतिष्ठाकल्पा अप्रमाणमितिचेन मैवं, प्रतिष्ठाकल्पप्रणेतृणां श्रीहरिभद्रसूरिप्रभृतीनामनाप्तत्वापच्या तत्कृतपञ्चाशकादिग्रन्थानां सम्मतितयाऽनुद्भावनापत्तेः त्वद्विकल्पितप्रतिकल्पाभासस्यापि निर्मूलतापत्तेश्च, अथ तृतीयो विकल्पश्चेत् न पूर्वभवाभ्यस्तपरिज्ञानहेतोर्जातिस्मृत्यादेरिति दिव्यकरणप्रत्यायनीयत्वेनाकिंचित्करत्वान्न सदसि | वक्तुमपि कल्प्यः, अथ स्वमतिविकल्पनादिति योऽन्त्यः सोऽत्यज इवास्पृश्यः,नहि स्वमतिविकल्पितं कस्यापि विश्वासहेतुः,तस्मात् स्वयं प्रतिष्ठाकल्पाभासमपि कुर्वता त्वया तन्मूलभृताः श्रीहरिभद्रमरिप्रभृतिकृताः प्रतिष्ठाकल्पाः प्रमाणीकर्तव्याः, अन्यथा सर्वप्रतिष्ठाकल्पेक्तत्वादिति वक्तुमप्यशक्यत्वात् ,तत्प्रमाणीकरणे च त्वद्विकल्पितप्रतिष्ठाकल्पोऽर्धजरतीयन्यायमापन्नो न श्रवणा)|ऽपि, तथा च सिद्धमनायासेनैव साधुप्रतिष्ठाकरणमिति गाथार्थः ॥४४॥ अथोक्तार्थसंग्राहकं गाथात्रिकमाह
नणु तुह पइट्ठकप्पे विहि लिहिओ आगमा पगरणेहिं ?। पढमो तुहंऽपणिट्ठो बीए चरिअंच विहिमंतं॥४५॥ __ दमयंतीपमुहाई जाई चरिआई तएवि वुत्ताई । तेसुवि तुह लिहिअविहीन दीसई आससिंगुष्व ॥४६॥
विहिमंतं पुण पगरण पइट्टकप्पो हविज जइ तुम्हं । ता अम्हाणवि इ8 मूरिपइट्ठा जिणुवइट्टा ॥४७॥
ननु तव प्रतिष्ठाकल्पे लिखितो विधिः आगमात् प्रकरणेभ्यो वा ?, प्रथमस्तवाप्यनिष्टः,आचाराङ्गादिषु त्वदुक्तविधेरनुपलम्भात्, द्वितीये प्रकरणमपि चरितं विधिमद्वा?, प्रथमे दमयन्तीप्रमुखानि यानि चरितानि त्वयाऽप्युक्तानि सम्मतितयेति तेष्वपि तव लिखितो विधिन दृश्यते,अश्वशृङ्गवद् ,यथा तुरङ्गशृङ्गमदृश्यं तथा त्वदुक्तो विधिश्चरित्रप्रकरणेषु न दृश्यते,यदि तव विधिमत्प्रति
बालतो विधिः आगाह तुम्हें । ता लिहिअविहीनी
॥१६२॥
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
(
साधुप्रतिष्ठा
श्रीप्रव. चनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१६॥
SalmaniammHANINAINA HARImammi
ष्ठादिविप्रतिपादकं पुनः प्रकरणं प्रतिष्ठाकल्पस्ता-तर्हि अस्माकमपीष्ट,सरिप्रतिष्ठा जिनोपदिष्टा सिद्धेतिगाथात्रयार्थः ।४५/४६।४७। अथ फलितार्थमाहतम्हा जत्थ नवीणं विंय निम्मविअ महिआइमयं । महिअं अहिग्गहीहिं तत्थ विही नेव सत्थुत्तो॥४८॥
यस्मात्कारणात्प्रतिष्ठाकल्पोक्तो विधिः 'सूरिः प्रतिष्ठां कुर्यादि' त्यादिवचोमिळनाथः प्रमाणं तस्मात्कारणात मृत्तिकादिद्रव्य| मयं-मृत्तिकागोमयादिपुद्गलात्मकं 'बिम्बं' जिनप्रतिमा 'अभिग्रहिमिः' जिनबिम्ब नमस्कृत्यैवाशनादि भोक्तुं कल्पते,नान्यथेत्यमिग्रहवद्भिः क्वचित्कदाचित्प्रयोजनविशेषे बिम्बसामग्र्यभावे 'निर्मापितं' निष्पादितं तत्र शास्त्रोक्तो विधिः-प्रतिष्ठाकल्पोक्तो विधिनभवेत् , नहि विधिप्रतिष्ठां चिकीर्षन कोऽपि मृत्तिकादिद्रव्येण जिनबिम्बं करोति, तादृशस्य बिम्बस्य जलस्पर्शमात्रेणैव विनश्वरस्वभावात् कुतः स्नात्रादिविधिकरणसंभवः?,किंतु स्वाभिग्रहपरिपालननिमित्तं मृत्तिकादिना तीर्थकुदाकृतिं विधाय चैत्यवन्दनशुद्ध्यर्थ नमस्कारमात्रेण स्थापना क्रियते,सा च तथाविधभवितव्यतायोगाद्देवतया तीर्थतया प्रवृत्ता सर्वेषामपि सम्मता जातेतिबोध्यं,नचैवं शास्त्रोक्तो विधि प्येतेतिगाथार्थः ॥४८॥ अथ तिलकाचार्यः स्वप्रतिष्ठाकल्पे प्रतिष्ठादिशब्दानामर्थ यथा तथा प्रलपन् बहुजनानां | भ्रान्तिजनकः अतस्तच्छङ्कापराकरणार्थ प्रतिष्ठाशब्दस्य कोऽर्थ इल्याहसेसहिगारि पइट्ठा पइठिअपडिमाणमासणट्ठवणा । अहिगारद्वपवित्ती जह लडिपइडिआ य धया ॥४९॥
'शेषाधिकारे' नवीनप्रतिमाकरणादतिरिक्ताधिकारे यत्र कोऽपि प्रतिष्ठाशब्दो दृश्यते तत्र प्रतिष्ठा तावत् प्रतिष्ठितानां जीर्णप्रतिमानामासनस्थापना,प्रासादसिंहासनादिकं नवीनं निष्पाद्य पूजानिमित्तं तत्रोपवेशनमिति प्रतिष्ठाशब्दार्थः, तत्कुत इत्याह-अधि
PawariIAR
॥१६३॥
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रतिष्ठाशब्द
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१६४॥
NAGARIHARIlmailILARAKillinal Antimallar
कारात्-प्रकरणविशेषादर्थप्रतिपत्तिः-अर्थाभ्युपगमो भवति,तत्र दृष्टान्तमाह-'जहे त्यादि,यथा लष्टिप्रतिष्ठिता ध्वजा, लष्टौ-दण्डे प्रतिष्ठिता-न्यस्ता यथा ध्वजेत्यर्थः। यदागमः-"तओ पुणो जच्चकणगलद्वियपइडिसमूहनीले'त्यादि श्रीपर्युषणाकल्पे, तथा | "भरहंतपइट्ठाए महुरानयरीए मंगलाई तु । गेहेसुचच्चरेसु अछन्नवइगामअद्धेसु॥१॥त्ति महुराए नयरीए घरे कए पढमं अरहंता पइट्ठविजंति मंगलनिमित्तं, जइ न करेति घरं पडइ"त्ति, अत्र ब्राह्मणक्षत्रियादिगृहेषु न्यसनमात्र एव प्रतिष्ठाशब्दार्थः, एतेन प्रतिष्ठा१प्रतिष्ठानर प्रतिष्ठापन३ संस्थापन४ स्थापना५ दिशब्दानामेकार्थतां विकल्प्य परस्परपर्यायवाचिता तिलकाचार्येण प्रतिपादिता साऽपि निरस्ता, प्रतिष्ठादिशब्दानां पर्यायवाचित्वेन विपश्चित्प्रयोगादर्शनात् । किंतु 'अधिकारवशादर्थप्राप्ति'रितिन्यायात् क्वचित्पति|ष्ठाशब्दः शोभावाची, यथा “प्रतिष्ठा प्रापितः शिष्यो, गुरुणा गुरुविद्यया" क्वचिदाधाराधेयसंवन्धवाचको यथा-"गुरुरासने प्रतिष्ठाय, शिष्यानध्यापयत्यमन्" तथाऽऽगमप्रयोगोऽपि-"तओ पुणो जच्चकणगलट्टिपइद्विअ"त्ति, तथा णिगन्तप्रयोगेणापि,यथा 'गपूजयेत् प्रतिष्ठाप्य, चैत्येऽर्हत्प्रतिमा सुधीः।" क्वचिच्च प्रतिष्ठाप्यविषयकाभिमन्त्रितवासक्षेपमन्त्रन्यासादिक्रियाविशेषवाचको, | यथा "सूरिः प्रतिष्ठां कुर्यादित्यादि,एवं प्रतिष्ठानशब्दोऽपि प्रायः स्थित्यर्थाभिधायकः, प्रतिष्ठापनशब्दस्तु णिगन्तप्रयोगात्स्फुट |एव भिन्नार्थः, नचैवं प्रतिष्ठाप्रतिष्ठानशब्दयोः प्रतिष्ठानमिति निरुक्तेरभेदः, प्रतिष्ठन्तं प्रयुक्ते इति प्रतिष्ठापनमिति निरुक्तेरेव | भेदस्तेन प्रतिष्ठापनशब्दो णिप्रत्ययनिष्पन्नत्वेन प्रतिष्ठाप्रयोजककतक्रियाविशेषवाचकः,एतेन 'जं न परिद्ववि' मित्यस्य शब्दस्य यन्न परित्यक्तमितिपर्यायो वृत्तिकृता दत्तो न पुनः परित्याजितमिति सम्मतिः प्रतिष्ठानप्रतिष्ठापनशब्दयोरेकार्थताभिधानाय तिलकाचार्येण प्रदर्शिता साऽपि निरस्ता, धात्वन्तरमासाद्य णिगन्ताणिगन्तप्रयोगयोस्तुल्यार्थाभिधायकत्वस्य दृष्टत्वाद् , यथा संभा
INFINAARIFallIAlamIIRAMAY
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
Nimur
प्रतिष्ठाशब्दार्थः
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१६५॥
NDHAI HALOPINI
वयतीतिणिगन्तप्रयोगेणाप्यणिगन्तप्रयोगः शङ्कते इति तुल्यार्थः, न पुनरेकधातुप्रयोगेऽपि णिगन्ताणिगन्तयोरविशेषः, प्रयोजकप्रत्ययस्य वैयर्थ्यांपत्तेः, नन्वेकधातुप्रयोगेऽपि क्वचिद्भिनार्थानमिधानं यथा स्थापनशब्दस्य पर्यायः प्रतिष्ठेतिचेत् , मैवं "उपसर्गेण धात्वर्थो, बलादन्यत्र नीयते" इति वचनात् प्रतिना सोपसर्गस्य धातोः केवलधात्वपेक्षया भिन्नार्थाभिधायकत्वेन वस्तुगत्या मिन्नत्वाद् , अत एवात्मनेपदिकः परस्मैपदिको वा धातुःप्रयोजनणिगन्तप्रत्ययप्रयोगादुभयपदिको भवति, वस्तुगत्या स्थापनशब्दो लक्ष्यवस्त्वाकृतिमात्राभिधायकः, तथाहि “नामजिणा जिणनामा ठवणजिणा पुण जिणिदपडिमाओ । दवजिणा जिणजीवा भावजिणा समवसरणत्था ॥१॥ इति (चैत्यवन्दनभाष्य) तथा “नामठवणाणं को पइविसेसो?, नामं आवकहिअं, ठवणा इत्तरिआ वा होज"त्ति तथा "नाम ठवणादविए खित्तदिसातावखित्तपण्णवए। सत्तमिआ भावदिसा होइ अट्ठारसविहा उ॥१॥" ति । क्वचि
भावादिस्थापनारोपणेऽपि, यथा "उम्मग्गनिवारणयं सम्मग्गट्ठावणं च भवाणं । एमाई जं विहि अणुमोएऽहं तमप्पहि॥१॥" | (आराधना) इति । ननु क्वचित्स्थापनाशब्दस्य पर्यायः प्रतिष्ठेत्युपलभ्यते तत्र किं कर्तव्यमितिचेच्छृणु, क्वचित्कथञ्चिद्युत्पत्याऽप्येकार्थतां विभाव्य छन्दोऽनुवृत्त्या धर्मधर्मिणोरभेदोपचारमङ्गीकृत्य वा ग्रन्थकाराणां तथा प्रयोगसंभवेऽपि सर्वत्रापि स्थापनाशब्देन प्रतिष्ठा वाच्येति न पूत्करणीयम् , अनन्तरोक्तयुक्त्या तिलकाचार्यस्य गलपादुकान्यायोत्पत्तेः, क्वचित्कस्यचिच्छब्दस्य कश्चित्पर्याय दृष्ट्वा सर्वत्रापि तथा पर्यायकरणे "पतङ्गो द्योतयन विश्वं, कस्य नानन्दकारणम् ?" तथा "प्रदीपरूपमालोक्य, पतङ्गो नाशमाश्रित" | इत्युभयत्रापि पतङ्गशब्दस्य सूर्यपर्यायकरणप्रसक्तेश्च, तस्मात्वापि कविप्रयुक्तानां खगपतङ्गादिशब्दानां सूर्यादिशब्दैः पर्यायं दृष्ट्वा | | सर्वत्रापि तथा पर्यायकरणाभाववत् स्थापनाशब्देन सर्वत्रापि प्रतिष्ठापर्यायो न युक्तः, प्रयोगानुसारेण पतङ्गादिशब्दवदस्याप्यनेका
A
AamgamIIRAMAN
॥१६५॥
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
तिलकस्यान्यथावा
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१६६॥
दिता
र्थता भाव्या, अन्यथा “तदा नदीप्रवाहेण, पाटिताद्विकटातटात् । युगादिदेवप्रतिमा, प्रकटाऽभूत् प्रभावयुक् ॥१॥ तां प्रेक्ष्य हर्षयुक्तोऽसौ, स्नपयामास वारिणा । पीठं कृत्वा मृदोतुङ्ग, स्थापयामास तत्र ताम् ॥२॥" इति श्रीविमलनाथचरित्रे, अत्र | तिलकाचार्याभिप्रायेण स्थापयामासेति प्रतिष्ठां कृतवानिति वक्तव्यं स्यात् , तच्चाध्यक्षबाधितं, स्वकीयाग्रहं विमुच्यालोचयन्तु, तिलकाचार्यः प्रदर्शितासु उपमितौ 'रत्नचूडविद्याधरः कथयती'त्यादि, "यावद्विद्याधराणामवतारणार्थ महाभवनं विधाय प्रतिष्ठितं तेन भगवता युगादिदेवस्य विम्बं" ठाणाविवरणे "इअ चिंतिऊण तो सा गंतूण य सरवर निययदेहं । पक्खालिअ संठविआ पडिम ता वंदए देवं ॥१॥" हरिवंशग्रन्थे इत्यादिरूपासु सम्मतिषु क्वापि विवादापनायाः प्रतिष्ठायाः सूचकमभिमन्त्रितवासक्षेपमन्त्रन्यासादिकं किमपि विद्यते न वा ?, प्रथमोऽध्यक्षबाधितः, द्वितीये प्रतिष्ठैव तत्र नावबुद्ध्यते, तदवबोधकलिङ्गाभावात् , तर्हि कुतस्तत्राकाण्डकूष्माण्डकल्पः श्रावकस्तत्कर्ता प्रविष्टः, तथा च संपन्नम् 'अखाते तटाके मकरप्रवेश' इति लोकाभाणक इति, अस्माभिस्तु "मुणिकजं पुण हरिभद्द" इत्यादिचतुर्दशगाथायां प्रागुक्तायां सम्मतितयोपदर्शितासु सर्वास्वपि कपिलकेवलिना श्रीनाभसूरिप्रभृतिभिरभिमन्त्रितवासक्षेपादिकं प्रतिष्ठासूचकं विद्यत एव, तेन तिलकाचार्यप्रदर्शिताः सम्मतयो देवतायत्तप्रलपितकल्पा बोध्याः इति सामान्यतस्तिलकाचार्यस्तिरस्कृत इति गाथार्थः ॥४९॥ अथ व्यक्त्याऽपि किश्चिदाहकत्थवि कलंकदाणं कथवि सद्दाणमण्णहा लवणं । कत्थवि पवयणपरमत्थभावसुण्णंपि तिलगवयं ॥५०॥
तिलकाचार्यवचः क्वचित्कलङ्कदानं-प्रवचनस्य कलङ्कदानात्मकं, क्वचिच्छब्दानां प्रतिष्ठास्थापनादिलक्षणानामन्यथा लपनम्-अपर्यायभूतानामपि पर्यायरूपतया प्रलपनं, क्वचित्परमार्थभावशून्यं-पूर्वापरसंबन्धपर्यालोचनविकलमपीति, प्रतिष्ठाकल्पाभासे इति
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१६७॥
प्रकरणाद्बोध्यमित्यक्षरार्थः। भावार्थः पुनरेवं-कलङ्कदानं त्वेवं-स्वकृतावश्यकवृत्तौ 'भरतः स्वयं प्रतिष्ठितवानिति लिखित्वा प्र- तिलकस्यातिष्ठाकल्पे च श्रीआवश्यकवृत्ति सम्मतितयोद्भावितवान् , श्रीहरिभद्रसूरिकतावश्यकवृत्तौ च तद्गन्धस्याप्यभावाद् , एवं च सति न्यथावा"धावत२ भो डिम्भाः! तरंगिणीतीरे गुडशकटं विपर्यस्त"मित्यादि धूर्त्तवाक्यवत्तिलकाचार्यवाक्यमपि बोध्यं, अथ शब्दानाम
दिता न्यथाभाषणं यथा दमयन्त्यां शक्रावतारे एकबिम्बमाश्रित्य शक्रचक्रवर्त्तिवासुदेवादयः प्रतिष्ठां चक्रिरे इत्यायुक्तं, तत्र कालभेदेन युगपद्वा ?, उभयथापि प्रतिष्ठाया विवादापनाया असंभवाद् , यतः प्रथमे विकल्पे प्रतिष्ठितस्य बिम्बस्य पुनः प्रतिष्ठाकरणेऽनवस्थानाद् , यावत्कथितस्थापनाभङ्गापच्या स्वरूपहानेश्च, द्वितीयोऽप्यसंभवी, नहि चक्रवर्तिवासुदेवौ युगपदेकत्र मिलतः, तयोरेकक्षेत्रे युगपदुत्पत्तेरभावात् तस्मात् , शक्रचक्रवर्तिवासुदेवादयः प्रतिष्ठां चक्रिरे इति क्वचित् प्रासादे संस्थाप्य तद्विम्बं पूजितवन्त || इत्यर्थे युक्त्युपने प्रतिष्ठाकल्पोक्तविधिना प्रतिष्ठा कृतेत्यन्यथा भणनं तिलकस्येति बोध्यं, अथ पूर्वापरसंबन्धापर्यालोचना तथा "चेइअपूआ रायानिमंतणे सन्नि वाइ खवग कही। संकिअ पत्त पभावण पउत्तिकजा य उड्डाहो ॥१॥" इति बृहत्कल्पप्रथमोद्देशकभाष्यस्य द्वारगाथा,तत्र सन्निवाइअपदस्य चूर्णियथा-"इआणि सन्निं वाई अ एए दोवि दारे एगढे वक्खाणेइ, 'एमेव य सत्री-|| णवि जिणाण पडिमासु पढमपट्ठवणे । मा परवाई विग्धं करिज वाई अ ओविसइ ॥१।। सावगो कोइ पढमं जिणपडिमाए पइट्ठाणं करेइ, तत्थ साहुणो आगए दठूण चिंतेइ-जइ ताव इमे भगवंतो अरिहतो पूअंदटुंइंति तदेवं ममाउ अलाहि पण्णाहे(एत्ताहे)निच्चमेव | पूअं करेमि,एवं सावगस्स भाववुद्धी भवति,अह न पविसंति संजया,नस्थित्ति विपरिणामो भवति-किं एएसिं पूआ कीरइ से नत्थि,वाइ|णा य पविद्वेण इमे गुणा-परवाइनिग्गहंदटुं भवंति-नवधम्माण थिरतं,पभावणा सासणे अबहुमाणो । अभिगउंति अ विउसा अवि- ॥१६७॥
INSPITITIHARIAHINICHRIMAHARASHTRAIPHOSHAHIRAIPATRA
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्राचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१६८॥
तिलकस्यान्यथावादिता
ग्यपूआ य सेआए ॥ ॥ कण्ठ्या, सेयाइत्ति अविग्धपूआए कयाए सपक्खपरपक्खाणं इहलोए अ सेअं, इहलोए असिवाइउवद्दवा न य भवंति, परलोइअंतित्थगरपूआए दरिसणसुद्धी निबत्तिआ भवति"त्ति कल्पविशेषचूर्णिः, कल्पसामान्यचूर्णौ च-सावगो कोई | जिनपडिमाए पइट्ठवणं करेइ'त्ति पाठः, अथ तिलकाचार्यः प्रवचनपरमार्थानभिज्ञः प्रयोजकप्रत्ययान्तेन प्रतिष्ठापनशब्देन केवलस्य प्रतिष्ठानशब्दस्यैकार्थतां विकल्प्य श्रावकः प्रतिष्ठां करोतीति ब्रूते, परमुभयत्रापि प्रतिष्ठाया अधिकारस्यैवाभावात् , किंतु रथानुयात्राया एवाधिकारः, तथाहि-अइगमणंति पच्छद्धं, अस्य चूर्णिः-सीसो पुच्छति-अणुजाणेण किं गंतवं न वत्ति, आयरिओ भणइ-जइ निकारणं गच्छति तो आणाइणो दोसा, इमेहिं करणेहिं तत्थ पविसिअवं, तत्रेति अनुयाने, अनुयानशब्दस्यायमर्थः-अनु-पश्चाद्रथस्य पुरादिस्थानेषु परित्राम्यतो यानं-गमनमाचार्यादीनां यत्र पर्वणि तदनुयानं, रथयात्रेत्यर्थः, तत्र काणि कारणाणि अ?, 'चेइअ' दारगाहा, सा चैवं-चेइअपूआ रायानिमन्तणं सन्नि वाइ धम्मकही । संकिअ पत्त पभावण पवित्तिकजा य उड्डाहो ॥१॥त्ति चेइअपूआ रायानिमंतणं च दोऽवि दारे एगढे वक्खाणेइ, पविसंते इमे गुणा भवंति-'सद्धा' गाहा, सा चैवं-सद्धाबुद्धी रण्णो पूआइ थिरत्तणं पभावणया। पडिघाओं अणत्थाणं अत्था य कया भवंतित्थ ॥१॥"त्ति कंठा,सन्नित्ति-श्रावको वाइत्ति वादी, एए दोविदारे एगढे | वक्खाणेइ, एमेव य सन्नीणवि जिणपडिमासु पठमपट्ठवणे । मा परवाई विग्धं करिज वाई अओ विसइ ॥१॥त्ति, कंठा,सावओ कोई जिणपडिमाए पइट्ठाणं करेइत्ति, कोऽपि, रथयात्राकरणसमर्थो, न सर्वोऽपि,श्रावको-निर्ग्रन्थोपासकः प्रथमम्-आद्यं जिनप्रतिमायाः प्रतिष्ठापनं न्यासमारोपणमितियावद् थे इति प्रक्रमादवगम्यं, प्राथम्यस्यान्यथानुपपच्या, नूतने रथे करोति-विधत्ते इति श्रीकल्पचूर्णिः, इत्येवमर्थस्तिलकाचार्येण मूलतो नावगतः, अतः परमार्थानभिज्ञः स इति । किंच-निजप्रतिष्ठाकल्पे क्वापि म्लेच्छै क्वापि
MINIMUNIA
॥१६८॥
Hy
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
तिलकाचायतिरस्कारः
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१६९॥
ANIMBUPAILIMPARAN
श्राविकया क्वापि देवेनेत्याद्यनियतं वचो भणित्वाऽपि 'न्हायविलित्तु चंदणिणु' इत्यादि दोधिकयोक्तलक्षणः श्रावक एव प्रतिष्ठां| करोतीतितिलकाचार्यवचो गईभीक्षीरपानकल्पं तच्छ्रोतृणामिति बोध्यमितिगाथार्थः ॥५०॥ अथ तिलकाचार्यविकल्पितप्रतिष्ठाकल्पस्य मूलमुद्भाव्य दूषयन्नाह
दोहगतिगमुवजीविअ पइट्टकप्पो कुवखतिलगेण । रइओ पुवायरिएवयणविरोहो महामोहो ॥५१॥ 'दोधकत्रिकं' 'न्हायविलित्तु चंदणिणु गंधसुगंधिअदेहु । परिहाविअ सिअसदसजुअल गुणगणरयणह गेहु ॥१॥ इत्यादि प्रागुक्तं दोधकत्रिकं तिलकाचार्याभिप्रायेण महाशास्त्रं तदुपजीव्य-तच्छरणीकृत्य तिलकाचार्येण प्रतिष्ठाकल्पोरचितः, कीदृशः?पूर्वाचार्याणां-श्रीहरिभद्रसूरिप्रभृतीनां वचनानि-तत्कृतप्रतिष्ठाकल्परूपाणि तैः सह विरोधो यत्र स तथा, एकार छन्दोऽनुवृत्या अलाक्षणिको बोध्यः, यत एवं तस्मात् कीदृशो?-महामोहो-महान्-अनन्तसंसारहेतुत्वात् गरीयान् मोहो-मिथ्यात्वमोहनीयं यस्माद्, यद्वा महामोहः-अभिनिवेशमिथ्यात्वं,तद्धेतुत्वात् तत्कृतप्रतिष्ठाकल्पोऽपि महामोह एवेतिगाथार्थः॥५१॥ अथ दोधकत्रिकमधिकृत्यापि कीदृशस्तिलकाचार्य इत्याहदोहगतिगपरमत्थं न मुणइ कह मुणइ गणहराण वयं । रयणायरंगमियरं उस्सग्गववायरयणाए ॥५२॥
दोधकत्रिकपरमार्थ तिलको न जानाति, तथाहि-प्रतिष्ठाकारस्तावत्कृतस्नानश्चन्दनादिविलेपनेन सुगन्धीकृतदेह इत्यादिविशेषणविशिष्टः श्रावक एव संभवति, न पुनः मूरिः,तस्य स्नानादेनिषिद्धत्वाद् ,यदागमः-'वयछकं कायछक मित्यादि,सिद्धान्तबाधापच्या न साधुः प्रतिष्ठाकारः, किंतु श्रावक एवेति तिलकाचार्यस्य कुविकल्पना, सा चैवं तिरस्करणीया-भो तिलकाचार्य ! सामान्यविधिना
चा
॥१६९॥
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१७०॥
)
तिलकाचायतिरस्कारः
| विशेषविधेर्बाधितुमशक्यत्वाबाधगन्धस्याप्यभावात् तवैव सम्यक्परिज्ञानाभावः, तथाहि-यद्यपि त्रिविधेन ब्रह्मव्रतधारिणां महावतिनां शुचित्वं स्वभावसिद्धमेवास्ति, तथापि प्रतिष्ठादिप्रयोजनविशेषमुद्दिश्य तावन्मात्रकार्योपयोगि हस्तपादादिधावनलक्षणं लोक|प्रतीतिविपर्य शुचित्वं त्वापवादिकं न सामान्यसाध्वाचारविधिना याधितुं शक्यते, किंतु विशेषविधिना सामान्यविधिर्वाध्यते, | 'उत्सर्गादपवादो बलीया'नितिन्यायात , न चैतदयुक्तं, कार्यविशेषे कारणविशेषस्य सर्वत्राप्युपलम्भाद् , अत एव किंचि उस्सग्गसुत्तं किंचि अववायसुत्तर उस्सग्गववाइअं३ अववाउस्सग्गिअं४ उस्सग्गुस्सग्गिअं५ अववायाववाइअं ६ ति, तत्थ इमं उस्सग्गसुत्तं-गोअरग्गपविट्टोअन,निसीइज कत्थई । कहं च न पबंधिजा,चिद्वित्ताण व संजए॥१॥१,इमं अववाइअं-कप्पइ निग्गंथाण वा निग्गथीण वा आमे तालपलंबे भिण्णे पडिगाहित्तएत्ति२,उस्सग्गववाइयं-णो कप्पइ णिग्गंथाण२ वाराओ विआले वा सिजासंथारयं पडि|ग्गाहित्तए, नन्नत्थ एगेण पुवपडिलेहिएणं सिजासंथारएणं३, अववायउस्सग्गि-कप्पइ निग्गंथाण वा२ पक्के तालपलंबे मिन्ने पडि
गाहित्तए, सेवि विहिमिण्णे, णो चेव णं अविहिभिण्णे, अववाएण गहणे पत्ते अविहिभिन्नस्स पडिसेहं करेइ एस उस्सग्गो४, |इमं उस्सग्गस्सग्गिअं-जे० असणं वा४ पदमाए पोरिसिए पडिगाहित्ता पच्छिम पोरिसिं उवायणाविंति उवायणावितं वा साइ| जति, से आहच उवायणाविए सिआ जो तं भुंजति भुंजंतं वा साइजति५, अववायाववाइअं जेसु अववाओ सुत्तेसु निबद्धो तेसुं| | चेव मुत्तेसु अत्थओ पुणोऽवि अणुण्णापवित्तिए अववायाववाइआ सुत्ता,जओ सा वितिआ अणुण्णा सुत्तत्थाणुगया६।। इतिश्रीनिशीथचूाँ उ०१६ इतिषड्विधसूत्ररचना, सा च तिलकाचार्यमते व्यथैव स्यात् तस्मात् केवलं किञ्चिदुत्सर्गसूत्रमपवादसूत्रं वा दृष्ट्वैवन | प्रवर्तनीय निवर्त्तनीयं वा, किंतून्सर्गापवादघटितं तदर्थमालोच्यैव, यदागमः-"सुत्तस्स मग्गेण चरिज भिक्खू , सुत्तस्स अत्थो
॥१७०॥
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
• विश्रामे
॥१७॥
जह आणवेईत्ति (५१०*) दशवकालिके, तवृत्तिः-यथा किंबहुना ?, सर्वत्रैव सूत्रस्य मार्गेण चरेद्भिक्षुः, आगमोद्देशेन प्रवर्ते
तिलकाचातेति भावः तत्रापि नौघत एव यथाश्रुतग्राही स्यात् ,अपितु सूत्रस्यार्थः पूर्वापराविरोधी तंत्रयुक्तिघटितः पारमार्थिकोत्सर्गापवादगर्भो येतिरस्कारः यथाऽऽज्ञापयति-नियुङ्क्ते तथा प्रवर्तेत, नान्यथे"ति दश वृ० । तथा "जंसुअमहिजइ बहुं सुत्तत्थं च निउणं न याणेइ । कप्पे ववहारंमी न सो पमाणं सुअहराणं ॥१॥ति व्यवहारवृत्तौ,न चान्यत्र स्यादपवादः, परं शुचित्वादावपवादोन भविष्यतीति शङ्कनीयम् , उत्सर्गमात्रस्याप्यपवादसापेक्षत्वाद् , यदागमः-"जावइआ उस्सग्गा तावइआ चेव हुँति अववाया। जावइआ अववाया उस्सग्गा - | तेत्तिआ चेव ॥१॥"ति, नवरं मैथुनवर्जः,यदुक्तं-"कामं सबपएसुवि उस्सग्गववायधम्मया जुत्ता। मोत्तुं मेहुणधम्मं न विणा सो रागदोसेहि ॥१॥"ति, यच्चोक्तं-कनककङ्कणमुद्रिकादिपरिधानं न युक्तं तदप्ययुक्तं, यतस्तावन्मात्रकालं परिधीयमानं भूषणं न विभूषणहेतुः न वा परिग्रहः, तथा परिणामाभावात् , परिणामविशेषेण तु नाम्नोऽप्यन्यथाभूतत्वाद् , यथा रथादिकं तीर्थद्वन्दननिमित्तं प्रगुणीकृत्य प्रवर्तितं सत् धर्मयानमुच्यते, साम्प्रतं तु यद्यपि चन्दनरसेन तदाकृतयो यथास्थानं विधीयन्ते तथापि कालविशेषे पुरुषविशेषस्य तथा तत्परिधानमप्यस्माकं सम्मतमेव, यच्चोक्तं-'साधूनां न रूपवच्चं', तदप्यसारं, रूववत्वेन साधुनेपथ्यस्यैव प्रतिपादनाद्, यदागमः-'चत्तारि पुरिसजाया पं०,०-रूवसंपन्ने नाममेगे नो गुणसंपन्ने४' तद्वृत्तौ-रूपं सुविहितसाधुनेपथ्यरूपं भणितं, तेन तृतीयभङ्गे 'रूवसंपन्नेवि गुणसंपन्नेवित्तिलक्षणे सुविहितनेपथ्यसनाथः साधुरुक्तः, चतुर्थे तु 'नो स्वसंपन्ने तिलक्षणे गृहस्थादिरुक्तः,तेन रूपसंपन्नोऽपि साधुरेव,न गृहस्थ इतिबोध्यं,यत्तु सर्वप्रतिष्ठाकल्पेषु यत्प्रतिष्ठाकारकलक्षणमुक्तं तत् साधुषुन घटते | अतः श्राद्ध एव प्रतिष्ठाकारो युक्त इति तिलकाचार्येणोक्तं तत्र स एव तावदित्थं प्रष्टव्यः,ननु भोः तिलकाचार्य! या प्रतिष्ठाकल्पान् वा
HA manitiallwin Almalaimammilliill.
R ELMMAlamma NRNAMIL
HollmS
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ।।१७२।।
DAINIK
तिलकाचायतिरस्कारः
इमात्रेणोपजीव्य त्वया प्रतिष्ठाकल्पाभासो विहितस्तेषु प्रतिष्ठाकल्पेषु यथा प्रतिष्ठाकारकलक्षणमुक्तं दृष्ट तथा लक्ष्यतया कश्चित्प्रतिष्ठाकारोऽपि दृष्टः श्रुतो नवा?, दृष्टश्चेत् स किं साधुः श्रावको वा?, नान्त्यः,क्वापि श्रावकेण प्रतिष्ठा कर्त्तव्येत्येवंरूपेणानुपलम्भात् , साधुश्चेत्तर्हि प्रतिष्ठाकल्पोक्तलक्षणोपेतेन साधुना प्रतिष्ठा कर्त्तव्येत्येवं वाणाः प्रतिष्ठाकल्पकारकाःश्रीहरिभद्रसूरिप्रभृतयोऽशुद्धभाषका इति तु धाष्टथेमवलम्ब्यमानस्त्वत्पितृभिरपि वक्तुमशक्यत्वात , शुद्धभाषकैस्तैलक्ष्यतयोक्तस्यापि साधोः प्रतिष्ठाकारलक्षणमपहृत्यालक्ष्यभूते बपि | श्रावकेषु तदारोपयतस्तवैवाशुद्धभाषित्वात स्वास्येनैवात्मनः कुपाक्षिकतिलकत्वमुद्घोषितमिति बोध्यं, किंच-लक्ष्यानुसारेण लक्षण| कल्पना ज्यायसीति सर्वप्रामाणिकाभिमतं, परं लक्षणानुसारेण लक्ष्यकल्पनाकुकरी राकान्वयिगृहे एव नृत्यन्ती दृष्टा, तस्माद्यथा द्वयोरपि लक्ष्यलक्षणयोः प्रतिष्ठाकल्पोक्तयोर्मध्यात साधुलक्षणं धर्मिणं परित्यज्य प्रतिष्ठाकारलक्षणं धर्ममन्यत्र रोपयसि तथा यथारुचि किश्चिदन्यदेव प्रतिष्ठाकारलक्षणं विकल्प्य प्रतिष्ठाकारे साधावेव किमिति नारोपयसि ?, धर्मिपरित्यागापेक्षया धर्मपरित्यागे | लाघवात , धर्म्यशेऽन्यतीथिकैरपि सह विप्रतिपत्तेरभावात् , तथाहि-यथा हरिदरादयोऽन्यतीर्थिकैर्देवत्वेनाभ्युपगताः जैनैस्तु न | तथा, परमुभयेषामपि धर्मितया तेऽभिमता एव, एवमृषभादयोऽपि जैनैर्देवत्वेनाभ्युपगताः, शेषैस्त्वन्यथेति, धर्मितया तूभयेषामप्य| भिमता एव, नहि लोकेऽपि कोऽप्यतिमोऽपि इस्वां खट्वामालोक्य पादच्छेदं विधत्ते, यतः शरीरानुमानेन शय्याया अन्यथाक| रणं युक्तं, न पुनः शय्यानुसारेण शरीरावयवानामपि न्यूनताकरणं दृष्टं श्रुतं वा, त्वं तु ततोऽप्यधिको, यदन्यथैव विधायान्यानप्युप| दिशन्नसि,किंच-'न्हाणविलित्तउ चंदणिणु' इत्यादिदोधकत्रिकेण व्यक्त्या अनुक्तोऽपि श्रावकः कल्पितस्तर्हि "कंकणमुद्दसमुद्दकर सुइ| असंमजिअदेहु । सदसअखंडिअवत्थजुअल जणवल्लह जह मेहु ॥१॥ सुरनरपूइअपयपउम सुहनेवत्थसणाहु । सुव्वयवंत पसन्नमणु, कुणइ |
DHARANPATI
PADHIANS
| ॥१७२।।
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
|तिलकाचायतिरस्कारः
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१७३॥
पइ8 साहु ॥२॥ इति दोधकद्विकेन साक्षादुक्त एव साधुः कथं न स्वीक्रियते ?,किंच-श्रावकोऽपि त्वया द्वादशव्रतधारी तदिनत्र-] |ह्मचारी कृतोपवास इत्यादिविशेषणैर्गुणरत्नालङ्कृतो भणितः, सोऽपि यदि विशेषतः संवरवान् परिगृह्यते तर्हि कृतस्नानचन्दनविलेपनकनककङ्कणमुद्रालङ्कृतशरीराद्यपेक्षया अकृतस्नानादिकोऽभूषितश्च वरीयान् , अथ प्रतिष्ठानिमित्तं स्नानविलेपनादिकं न संवर-| | मालिन्यहेतुः,किंतु तत्कार्यप्रसाधकत्वेन गुण एवेति चेत् तर्हि साधुना किमपराद्धं ?,तावत्कार्यमानोपयोगि शौचादिकर्म कुर्वाणोऽपि
साधुः साधुरेव, तत्कृतचारित्रमालिन्याद्यसंभवाद्, एतेन दमयन्त्यादिनिदर्शनमपि निरस्त, श्राविकायामुक्तलक्षणलक्षणस्याप्यसं| भवात् , नहि श्राविका सदशवस्त्रयुगलवत्येव स्यात् , कञ्चुकाद्यभावे तीर्थकदाशातनापत्तेः, किंच-भोः तिलकाचार्य ! शास्त्रं तु | दोधकत्रिकं तदप्यज्ञातकर्तृकं, तच्छरणीकृत्य श्रीहरिभद्रमुरिप्रमुखवचांस्यप्रमाणीकुर्वाणस्य तव दाक्ष्यं त्वय्येव विश्रान्तं भवतु, | माऽन्यत्रेत्यस्मदाशीः। एवं दोधकत्रिकाभिप्रायमप्यजानानस्तिलकाचार्य उत्सर्गापवादरचनया रत्नाकरवत् समुद्रवद्गम्भीरमलब्ध| मध्यं गणधरवचोर्थात्तदभिप्रायं कथं जानाति ?, न कथमपीत्यर्थः, तस्मादलमालजालेन त्वत्प्रतिष्ठाकल्पेनेति । एतेन शतपदीकारोक्तमपि निरस्तं बोध्यं, तत्रापि तिलकाचार्यकृतप्रतिष्ठाकल्पसमानकल्पनाया विद्यमानत्वाद्, अत्रैवंविधकिञ्चिद्विस्तरकथनेन राकासार्द्धराकाञ्चलिकागमिककटुकवन्ध्यपाशलक्षणाः षडपि कुपाक्षिकास्तिरस्कृताः,तेषां प्रायस्तीर्थप्रद्वेषेण साधुप्रतिष्ठानिषेधपरत्वेन तिलकाचार्यकृतप्रतिष्ठाकल्पाभास एव शरणमभूत् , स चागमयुक्त्या तिरस्कृत इति गाथार्थः ॥५२॥ अथ गृहिप्रतिष्ठायां प्रसङ्गतो लोकप्रसिद्धमपि दोषमाहन मुणइ मूढो पडिमा पइडिआ सावरण तप्पुरओ।इरिआपमुहं किरिअं कुणंति कह साहुणो निउणा॥५३॥
॥१७॥
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
K
तिलकाचातिरस्कारः
श्रीप्राचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१७४॥
ARMADALRAMPARAILERAPARINITAPAINABRANDur
— मूढः-पूर्वापरविचारणाशून्यश्चन्द्रप्रभाचार्यों न जानाति, यदितिगम्यं, यदि श्राद्धेन प्रतिष्ठिता प्रतिमा जगत्पूज्या स्यात्तर्हि | तत्पुरतः-तस्याः-श्रावकप्रतिष्ठितायाः प्रतिमाया अग्रे, तां निश्रीकृत्येत्यर्थः, निपुणा-दक्षाः साधव ईर्याप्रतिक्रान्तिपूर्वकविधिवद् | देववन्दनादिकां क्रियां कथं कुर्वति ?, श्रावकप्रतिष्ठितस्थापनाचार्यस्य पुरत इव तस्या अपि पुरतो न कुर्वन्तीत्यर्थः,अन्यथा सूरिप| दस्थापनादेरपि श्रावककर्त्तव्यताऽऽपत्तेरितिगाथार्थः ॥५३॥ इति चन्द्रप्रभाचार्यस्य प्रथमप्ररूपणाविषयीभूतगृहस्थप्र| तिष्ठा निराकृता, अथ मूलप्ररूपणादोषमुपसंहरनेवापरदोषोत्पत्तये हेतुमाहएवं आगमजुत्तिं अवहीलिअ अण्णहा कहिंतस्स । नय लोओ अणुरत्तो अण्णंपिअ सो विचिंतिजा ॥५४॥
एवं-प्रागुक्तप्रकारेणागमयुक्ति-सिद्धान्तयुक्तिमवहील्य-अविगणय्यान्यथा-श्रावकप्रतिष्ठालक्षणं विपरीतमार्ग कथयति चन्द्रप्रभाचार्य लोको नानुरक्तः, तद्वचसि सविश्वासेन रागवान् जातः,न चन्द्रप्रभाचार्यायत्तो जात इत्यर्थः, पश्चादितिगम्यं, पश्चाच्छ्रावकप्रतिष्ठाव्यवस्थापनेन कोऽपि जनस्तीर्थात् पृथक्मृत्वा मदायत्तो न संपन्न इति विचिन्त्य 'अन्नपित्ति अपिरेवार्थे, अन्यदेव, च पुनरर्थे, स चन्द्रप्रभाचार्यों विचिंतयेत् , स्वायत्तपृथक्समुदायकरणार्थ मयाऽन्यत्किञ्चिद्वक्तव्यमितिगाथार्थः ।। ५४ ॥ अथ तथा | विचिन्त्य यत्कृतं तदाह
पच्छा पुण्णिमपखिअमयमभिनिवेसओ अ संठवि। संघे निवारयंते संघेण तओ कओ बाहिं ॥५५।। ___ पश्चात्-प्रागुक्तपर्यालोचनतोऽनु-पश्चादन्यदाऽवसरविशेषे विक्रमत एकोनषष्टयधिकैकादशशतसंवत्सरातिक्रमे११५९ पूर्णिमापाक्षिकमभिनिवेशतः-अभिनिवेशमिथ्यात्ववशात्संस्थापित, मृदानां पुरस्तात्प्ररूपितमित्यर्थः, कस्मिन् सति?-अच्छिन्नपरम्परायाते
PatnamaARINARImati
INNAPURNA
॥१७४॥
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१७५॥
पूर्णिमापाक्षिकः प्रतिषेधः
| सङ्घ-तीर्थे निवारयति, भो इत्थं मा प्ररूपयेत्यादिवचोमिराक्रोशं ददति, ततः-तस्मात् सङ्घन बाह्यः कृतः, सङ्घोक्तमनङ्गीकुर्वन् तिरस्कृत इति गाथार्थः ॥५॥ अथ पूर्णिमापक्षव्यवस्थापने कुयुक्तिमाह
पक्खस्स मज्झमळूमि मासस्स यमझ पुण्णिम भणिअं। तेणं पुण्णिमपखिअमेवं जुत्तिपि जंपेइ ॥५५॥ __अष्टमी पक्षस्य मध्यं मासस्य च मध्यं पाक्षिकं भणितं, तेन कारणेन पूर्णिमापाक्षिकम् , एवं युक्तिं-युक्त्याभासं कुयुक्तिमिति| यावत् , जल्पतीति गाथार्थः ॥५६॥ अथ चन्द्रप्रभाचार्योक्तां कुयुक्तिं प्रतिबन्धा दयितुमाहजइ एवं चउमासं चउहिं मासेहिं तेहिं तिगुणेहिं । बारसमासा वच्छरपत्तीविअ पुण्णिमासु हवे ॥५॥
यद्येवं त्वदुक्तप्रकारेण पूर्णिमायां पाक्षिकं तर्हि चतुर्भिर्मासैश्चतुर्मासकं, तैश्चतुर्भिर्मासैस्त्रिगुणैादश मासाः स्युः,तथा च पूर्णि| मासु, अपिः एवार्थे, पूर्णिमास्वेव वत्सरप्राप्तिः-संवत्सरप्राप्तिर्भवेदिति गाथार्थः ।।५७।। अथानन्तरोक्तप्रतिवन्द्या यज्जातं तदाह
आसाढपुण्णिमाए कत्तिअमासे व अहव फग्गुणए । पज्जोसवणा जुत्ता तुम्भ मए न उण भद्दवए॥५८॥ __ तथा च पर्युषणापि आषाढपूर्णिमायां युक्ता स्याद् , अथवा 'मार्गशीर्षो वत्सरादि रिति नाममालावचनात् कार्तिकपूर्णिमायाम् , अथवा लौकिकटिप्पनकं चैत्रादिमासकं भवति तदपेक्षया फाल्गुनपूर्णिमायां वा पर्युषणा युक्ता, हे चन्द्रप्रभाचार्य तव मते, न पुनर्भाद्रपदमासे, तत्रापि चतुर्थ्यां पर्युषणाऽयुक्तेतिगाथार्थः ॥५८॥ अथ प्रतिबन्धा उपसंहारमाह-- तम्हा जह वच्छरिअं भद्दवए पखिपि चउदसिए । इअ सासणसंकेओ अणाइसिद्धो मुणेअबो॥५९॥ तस्मात्कारणाद्यथा वत्सरिकं-सांवत्सरिकं पर्युषणापर्व भाद्रपदे तथा पाक्षिकमपि चतुर्दश्याम् इति-अमुना प्रकारेण
॥१७५॥
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
३ विश्रामे
॥१७६॥
G
'शासनसंकेत : ' क्षायिकादिभाव सङ्के तवज्जनप्रवचन सङ्केतोऽनादिसिद्धो ज्ञातव्यः, न पुनश्चतुर्थ्यां पर्युषणानयनवत् केनचिदाचार्येण | प्रवृत्या नियमितः, क्वापि प्रवचने तथानुपलम्भाद्, यञ्चाचार्येणापि प्रवर्त्तितं तीर्थसम्मतं च तत्क्कापि प्रकरणादिप्रवचने प्रतीतमेव | लभ्यते, यथा निशीथचूर्णिठाणावृत्तिकालकाचार्यकथाप्रभृतिषु श्रीकालकसूरिणा पञ्चमीतश्चतुर्थ्यां पर्युषणापर्व्व प्रवर्त्तितं । तथा " तवसेण य चउम्मासिआणि चउदसीए आयरिआणि, अण्णह आगमुत्ताणि पुण्णिमाए "त्ति इत्यादिवचसा चातुर्मासिकं चतुर्द्दश्यामाचरितमित्युपलभ्यते, न पुनः क्वापि तव सेण य पक्खिआगीत्यादि, यत्तु क्वापि ठाणावृत्तौ 'तवसेण पक्खियाइणि चउद्दसीए' | इत्यादि लिखितं दृश्यते, तत्र राकारक्तेन केनचित्पाठः परावृत्य लिखितो, जीर्णादर्शेषु तथानुपलम्भादित्याद्यस्मदीयचिरन्तनाचा| यैरपि गुरुतत्त्वप्रदीपादौ ज्ञापितमस्ति, तत्साक्षिकास्तु धर्मोपदेश मालावृत्तिः श्रीकालकाचार्यकथाः सर्वा अपि, यतस्तासु | ताडीयपुस्तक लिखितासु चिरन्तनासु पत्तनीयपुस्तकभांडागारसंबन्धिनीषु बह्वीषु “तवसेण य चउम्मासिआणि चउदसीए आय| रिआणी ति लिखितमस्ति, किंच पाठपरावृत्तेर्व्यञ्जकमपि " अण्णह आगमुत्ताणि पुण्णिमाए" नि पदमेव, यतो यदेवागमे पूर्णि| मायामुपलभ्यते तस्यैव चतुर्द्दश्यामानयनं युक्तं यथा पञ्चमीतश्चतुर्थ्यां पर्युषणानयनम्, आगमे च पूर्णिमायां चतुर्मासकस्यैवोप| लम्भो, न पुनः पाक्षिकस्य, यतः 'से णं लेवए गाहावई' इत्यादिद्वितीयाङ्गसूत्रस्य वृत्त्यैकदेशे “तथा पौर्णमासीषु च तिसृष्वपि | चतुर्मासकतिथिष्वित्यर्थः” इत्यग्रेतनगाथायां सम्मतितया वृत्तौ वक्ष्यतेऽत्र, यदि पूर्णिमायां पाक्षिकमभविष्यत्तर्हि पूर्णिमात्रिकं वृत्तिकारो नाग्रहीष्यत्, सकलेऽप्यागमे चतुर्मासकपूर्णिमाव्यतिरिक्तपूर्णिमासु चतुर्थतपोऽपि व्यक्त्या नास्तीति सूक्ष्मधिया पर्या| लोच्यमितिगाथार्थः || ५९ || अथ चतुर्द्दश्यां पाक्षिकमित्यत्र चतुर्द्दशीपाक्षिकयोः परस्परं पर्यायतायां हेतुमाह
|
पूर्णिमापाक्षिकः प्रतिषेधः
॥१७६॥
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रववनपरीक्षा
३ विश्रामे
॥ १७७॥
जत्थ य पखिअसद्दो चउद्दसिसदो न तत्थ निद्दिहो । निअयतवायभिहाणे अण्णुष्णं तेण पज्जाओ ॥ ६० ॥
यत्र च व्यवहारावश्यकचूर्ण्यादौ पाक्षिकशब्दस्तत्र चतुर्दशीशब्दो नास्ति, चकाराद्यत्र चतुर्द्दशीशब्दो न तत्र पाक्षिकशब्दः, कुत्र इत्याह- 'निअय'त्ति नियततपआद्यभिधाने, चतुर्यादिनियततपोवक्तव्यतायामित्यर्थः तेन कारणेन 'अण्णुष्णं 'ति पाक्षिकचतुर्दशीशब्दयोरन्योऽन्यं - परस्परं भावनिर्देशात् पर्यायः - पर्यायता इति गाथार्थः ॥ ६० ॥ अथ पूर्णिमा पाक्षिकं न भवतीत्यत्र युक्तिमाह
चउमासपुण्णिमा तिगमुवइटुं बीअअंगि लेवस्स । एवं चेव विवेगो चउदसिसद्दमि नो दिट्ठो ॥ ६१ ॥ द्वितीयाङ्गे—–सूत्रकृदङ्गनाम्न्यङ्गेऽर्थात्तद्वृत्तौ लेपस्य - लेपनाम्नः श्रावकस्यार्थात्तदधिकारे चतुर्मासकपूर्णिमात्रिकमुपदिष्टं-कथितम्, 'एवं चेव'त्ति एवं प्रकारेण चतुर्दशीशब्दे विवेकः - पृथक्करणं न दृष्टः क्वाप्यागमे, एताश्चतुर्द्दश्यश्चतुर्थादितपोनियता इत्यादि| रूपेण न दृकूपथमागताः, तस्मात्पूर्णिमायां पाक्षिककृत्यं चतुर्थतपः पाक्षिकातिचारालोचनादिकं न भवतीत्यर्थ इति गाथार्थः ॥ ६१ ॥ अथ येषु ग्रन्थेषु पाक्षिकशब्दस्तेषु च न चतुर्द्दशीशब्दस्तन्नामग्राहमुपदर्शयन्नाह -
ववहारवित्तिचुणीपीढि तह निसीहभासमाईसुं । जिणबिंबसाहूवंदणुवलिखिअं पखिअं भणिअं ॥ ६२ ॥
व्यवहारवृत्तिचूर्ण्योः पीठे तथा निशीथभाष्यादिषु 'जिनविम्ब साधुवन्दनं' चैत्यपरिपाटी साधुवन्दनं च, उपलक्षणाच्च चतुर्थतपः | पाक्षिकप्रतिक्रमणं च, तैरुपलक्षितं चिह्नीकृतं पाक्षिकनाम्ना पर्व दिनं भणितं - तीर्थकृदुपदिष्टं, तथाहि -“किइकम्मस्साकरणे काउस्सग्गे तहा अपडिलेहा । पोस हिअतवो अ तहा अवंदणे चेइसाहूणं ॥ | १ || " तत्र पोसहिअतवोत्ति पदं व्याख्यानयति- चउत्थछट्ठम करणे अट्ठमि
पूर्णिमा
पाक्षिक
प्रतिषेधः
॥ १७७॥
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१७८॥
mamm mmmmmmIMINFamethod PARANJALINITARIANPARINIRMA
पक्खचउमासिवरिसे आ लहु गुरु लहुगा गुरुगा अवंदणे चेइसाहणं ॥२॥ अत्र यथासङ्ख पदयोजना, सा चैवम्-अष्टम्यां चतुर्थस्याकरणे पूर्णिमा| 'पक्षे' पाक्षिके चतुर्थस्याकरणे चतुर्मासे पष्ठस्याकरणे सांवत्सरिके अष्टमस्याकरणे प्रायश्चित्तं, तथा एतेष्वष्टम्यादिषु दिवसेषु चैत्यानाम-||
पाक्षिक
प्रतिषेधः | मन्यान्यवसतिगतसुसाधूनां चावन्दने प्रत्येकं प्रायश्चित्तं, चशब्देन, “एएसु चेव चेइआ साहुणो वा जे अण्णाए वसहीए ठिआ ते || न बंदंति पच्छित्त"मिति, व्यवहारपीठचूर्णी,तथा 'जो पजोसवणाए इत्तरिअंपाहारं आहारेइ आहारितं वा साइजति'त्ति श्रीनिशीथसूत्रे उद्दे० १०"इत्तरिअंपाहारं पजोसवणाए जो उ आहारे। तयभृइबिंदुमादी सो पावति आणमादीणि ॥१॥ उत्तरकरणं एगग्गया य आलोअ चेइवंदणया। मंगल धम्मकहाविअ पव्वेसु अ तवगुणा हुंति ॥२॥ अट्ठमछट्टचउत्थं संवच्छरि चाउमासि पक्खे अ। पोसहिअतवे भणिए बितिअं असहू गिलाणे अ ॥३॥ इतिश्रीनिशीथभाष्ये, तत्र "इत्तरि#" गाहा, इत्तरिअं नाम थोवं एगसित्थमवि अद्धलंबणादि वा,अहवा आहारे 'ततामित्तं' सादिमे मिरीअचुण्णगादि 'भृतिमित्त' भूतिरिति यत्प्रमाणमङ्गुष्ठप्रदेशनीसंदशकेन भस्मोपगृह्यते, पानके बिन्दुमात्रमपि, आदिग्रहणतो खादिमपि थोवं जो आहारेति पोसवणाए आणादिदोसे पावेति,पवेसु तवं करितस्स इमो गुणो भवति-"अट्ठम"गाहा,पजोसवणाए जो अट्टमं न करेति चाउम्मासिए छटुं न करेति पखिए चउत्थं न करेति तो पच्छित्तं, तम्हा एते दोसा तम्हा जहाभणिओ तवो कायचो, 'विति'ति न करेजावि अववायस्स, असहू न करेजा,गिलाणो वा न करेजा गिलाणपडिआरगो वा, सो उववासं वेयावच्चं च काउं असमत्थो, एवमादिएहिं कारणेहिं पजोसवणाए आहारतोऽवि सुद्धो"त्ति श्रीनिशीथचूर्णी उ०१०, आदिशब्दादावश्यकचूर्णिरपि, यथा-पडिकमणं देसियं राइयं च, दिवसओ देवसिअस्स राओ|| राइअस्स पखि पखिअस्स चाउम्मासिए चाउम्माइअस्स संवच्छरिए संवच्छरिअस्स"त्ति, एवमन्यत्रापि यत्र कापि पाक्षिककृत्यं ८॥
.
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे | ॥१७९।।
| पाक्षिकप्रतिक्रमणादि तद्विशिष्टः पाक्षिकशब्दनिर्देशो न तत्र चतुर्दशीशब्द इतिगाथार्थः॥६२॥ अथ पाक्षिककृत्योपलक्षितचतुर्दशीश-||2|
पूर्णिमाब्दप्रतिपादकग्रन्थसम्मतिप्रदर्शनाय गाथामाह
पाक्षिकआवस्सयचुण्णीए महानिसीहे अ पक्रवचुण्णीए । पक्खिअतवपमुहेहिं जुत्तावि चउद्दसी वुत्ता ॥३॥ प्रतिषेधः
श्रीआवश्यकचूर्णी श्रीमहानिशीथे पाक्षिकचूर्णौ च पाक्षिकतपःप्रमुखैर्युक्ता,अपिरेवार्थे युक्तैव,चतुर्दशी 'वुत्त'त्ति उक्ता, | तथाहि-"अट्ठमिचउद्दसीसु अरहंता साहुणो अ वंदेअबा" श्रीआवश्यककायोत्सर्गनियुक्तिचूर्णी, तथा 'संते बलवीरिअपुरिसक्कारपरक्कमे अट्ठमिचाउद्दसीणाणपंचमीपजोसवणाचाउम्मासिए चउत्थछट्टछट्टे न करिज्जा पच्छित्तं"ति श्रीमहानिशीथेऽध्ययने,तथा "इच्छामि खमासमणो! पिअं च में इत्यादि,गुरू भणइ-एअंपोसहिअत्ति अट्ठमिचउसद्दसिउववासकरणं इति पाक्षिकचूर्णी, तथा विक्रमतः सप्तसप्तत्यधिकचतुःशतसंवत्सर४७७संजातेन श्रीधनेश्वरसूरिणा श्रीशत्रुञ्जयमाहात्म्ये तृतीयसर्गे चतुदश्यामेव पाक्षिकमनादिसिद्धमुक्तं,तथाहि-"यावजीवं विशेषेण, सोऽष्टमी च चतुर्दशी । प्रत्याख्यानपौषधादितपसाऽऽराधयत्यलम् ॥१॥ तथा-"स चाष्टमीचतुर्दश्योः,पर्वणोस्तपसः क्वचित् । चाल्यते निश्चयान्नैप, कृतयत्नैः सुरैरपि ॥१॥ तथा-'जगौ नृपतिरप्येवं, शृणु रम्भे! महाव्रतम् । चतुर्दश्यष्टमीपर्व,तातेनोक्तं समस्ति नः॥१॥' तथा 'त्रयोदश्यां च सप्तम्यां, लोकवोधाय भामिनि ! । अयं | हि पटहोद्घोषो, मदादेशात्प्रजायते ॥१॥ चतुर्दश्यष्टमीपर्व, त्रैलोक्ये देवि ! दुर्लभम् । करोति यो जनो भक्त्या, स याति परमं | पदं ॥२॥ तथा-अष्टम्यां पाक्षिके पक्षिमृगसिंहादिशावकाः । अप्याहारं न गृहणन्ति, येऽर्हद्धर्मेण वासिताः ॥१॥ तथा-चतु| ईश्यष्टमीपर्व,दढधर्मः स धर्मवान् । नित्यमाराधयामास, श्रीयुगादिजिनानिवत् ॥१॥ इत्यादयोऽनेके श्लोका भिन्नाधिकारप्रतिबद्धाः, ॥१७९॥
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३ विश्रामे
॥१८०॥
| तेष्वपि यत्र पाक्षिकशब्दो न तत्र चतुर्दशीशब्दो, यत्र च चतुर्दशीशब्दो न तत्र पाक्षिकशब्दः, अतोऽनयोः परस्परपर्यायतैवेति चतुर्दश्यां पाक्षिकशब्दस्य संकेतोऽनादिसिद्ध एव । तथा 'सागरचंदो कमला सागरचंदो अट्ठमिचद्दसीसु सुष्णघरेसु मसाणेसु एगराइअं पडिमं ठाति" श्रीआव० चूर्णौ, तथा " चंपाए सुदंसणो सिट्टित्तो अट्ठमिचउद्दसीसु चच्चरेसु उवासगपडिमं पडिवञ्जति, सो | महादेवीए पत्थिजमाणो निच्छइ "त्ति श्री आव० कायोत्सर्गनियुक्तिचूर्णी, तथा "सर्व्वसु कालपर्व्वसु सुपसत्थो जिणमए जहाजोग्गो । अमिचउदसीसु अ निअमेण हविज पोसहिओ ॥ १॥ श्रीआव० चूर्णौ, क्वचिच्च अट्ठमिपन्नरसीसु अति पाठस्तत्रापि ठाणावृत्तिगतपाठवत् कुपाक्षिकविज्ञानं संभाव्यते, यद्वा पन्नरसीति पदं चतुर्द्दश्या उपलक्षकम्, अन्यथा 'से णं चाउहसिअट्ठमिपुण्णमासिणीसु पडिपुण्णं पोसहं सम्मं अणुपालित्ता भवती" ति श्राआवश्यकचूण श्राद्धप्रतिमाधिकारे भणितं तेन सहास्या गाथाया विसंवादः | स्याद्, यद्वा भाद्रसितपञ्चमीतोऽपरभाद्रसितपञ्चम्यां संवत्सरवत् पूर्वचतुर्दशीतो द्वितीयचतुर्द्दश्यां पञ्चदशदिनसंभवात् पञ्चदशीश|ब्देन चतुर्द्दश्येव बोध्या, अन्यथा जिनदास श्रावकव्यतिकरालापकेन सह संवादो न स्यात्, तथाहि -फासुगचारी किणिऊण दिञ्जति, एवं पोसिअंति, सो अ सावओ अट्ठमिचउदसीसु उववासं करेइ, पुत्थयं च वायड, तेऽवि तं सोऊण भदया जाया उवसंता सण्णिणो, जदिवसं सावओ न जिमेइ तद्दिवसं तेवि न चरंति" त्ति श्री आवश्यकपरी पहनिर्युक्तेश्चूण, श्रीहारिभद्रीयवृत्तौ च एतेन "तवसेण | चउमासिआणि चउदसीए आयरिआणि, अण्णहा आगमुत्ताणि पुण्णिमाए "त्ति सम्यक्पाठे विद्यमानेऽपि क्वचित् 'तवसेण य पखिआईणि चउदसीए आयरिआणि'त्ति पाठं दृष्ट्वा पूर्णिमापाक्षिशशङ्कापि व्युदस्ता, प्रवचने पूर्वापरसंबन्धेन पर्यालोच्यैव विचा| रणायाः क्षोदक्षमत्वाद्, यदुक्तम्- “पुवावरेण परिभाविऊण सुत्तं पयासि अवंति । जं वयणपारतंतं एअं धम्मत्थिणो लिंगं ॥ १ ॥ ति ॥
पूर्णिमापाक्षिकप्रतिषेधः
1122011
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३ विश्रामे ॥ १८१ ॥
सा पर्यालोचना त्वेवम् - " अण्णह आगमुत्ताणि पुण्णिमाए "त्ति पदं प्रवचनेन सङ्गतीक्रियमाणं यदेवागमे पूर्णिमायामुपलभ्यते | इत्यादि प्रागुक्तं बोध्यं किंच- चतुर्थतपश्चैत्य परिपाटी प्रमुखपाक्षिककृत्यविशिष्टायाः पूर्णिमायाः क्वाप्यागमेऽनुपलम्भेन तवसेण पक्| खिआइणि चउदसीए आयरिआणि 'त्ति वाक्यं, “अण्णह आगमुत्ताणि पुण्णिमाए "त्ति पदेन सह अग्निना सिञ्चेत्यादिवाक्यवदसङ्गतमेव स्यात्, तस्मात् 'तबसेण य चउम्मासिआणि चउदसीए आयरिआणि 'त्ति जीर्णपाठ एव स्वभावसिद्धः क्षोदक्षमत्वात्, पूर्णिमायां चतुर्मासकस्यैव सिद्धान्तसिद्धत्वात्, तथासिद्धत्वं च 'तम्हा दोसद्देहिं'ति वक्ष्यमाणगाथाव्याख्यायां द्वितीयाङ्गसंमत्या दर्शयिष्यते, किंच- 'आगमुत्ताणि पुण्णिमाए 'त्ति पदं पूर्णिमापाक्षिकाभिप्रायेण प्रमाणीक्रियते तर्हि पूर्णिमातः पूर्णिमायां मासेन संभवात् मासिकं वक्तव्यं स्यात्, न पुनः पाक्षिकमित्यलं प्रपश्चेनेतिगाथार्थः || ६३ ॥ अथानन्तरोक्तगाथायामुत्तरार्द्धेन यदुक्तं तस्य तात्पर्यमाह, अथवाऽनन्तरोक्तगाथाद्वयस्य तात्पर्यमाह -
तेणं चउदसीए पखिअसद्देण होइ पज्जाओ । न पुणो पुष्णिमदिवसे तवपमुहं पखिअं कज्जं ॥ ६४ ॥ येन कारणेन पाक्षिककृत्यविशिष्टा चतुर्द्दश्यागमे भणिता, अथवा येन गाथाद्वयोक्तसम्मतिप्रकारेण पाक्षिकचतुर्द्दशीशब्दयोः | पर्यायवाचितोक्ता, तेन कारणेन चतुर्दश्याः पाक्षिकशब्देन पर्यायो भवति, न पुनः पूर्णिमादिवसे तपः प्रमुखं पाक्षिककृत्यं, भणितमागम इति गम्यं, तेन कारणेन पूर्णिमादिवसे पाक्षिकशब्देन पर्यायो न भवतीत्यत्रापि संबध्यते इति परमार्थ इतिगाथार्थः ॥ ६४॥ अथ राकारक्तः शङ्कते -
अह सावयअहिगारे चउपवीमज्झ गत्तिकाऊणं । कप्पिज्जइ निअमेणं तवपमुहो पक्खिओऽवि विही ||६५ ||
पूर्णिमापाक्षिकप्रतिषेधः
॥ १८१ ॥
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
rA
a
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१८२॥
पूर्णिया पाक्षिकप्रतिषेधः
dilemm
अथ श्रावकाधिकारे च चतुष्पय॑न्तवर्तिनी पूर्णिमासीतिकृत्वा अनुक्तोऽपि तपःप्रमुखः पाक्षिको विधिनियमेन कल्प्यते इति पूर्वपक्षः, अत्र 'उदरस्थपुत्राशया कटिस्थं पुत्रं कूपे क्षिपतीति न्यायमापनेन राकारक्तेनाशङ्कितं,यतश्चतुर्दशी पाक्षिककृत्यविशिष्टां | सिद्धान्तोक्तां च परित्यज्य तादृशी पूर्णिमा भविष्यतीतिकल्पनातत्पर इतिगाथार्थः॥६५॥ अथ पूर्वपक्षितस्यातिप्रसंगेन दूषयितुमाह
ता चउदसितवजुत्तो छठ्ठो वुत्तोऽपि किं न पक्खतवो। जह चउदसितवजुत्तो चउमासदिणमि छठ्ठतवो॥६६॥ ___ यद्येवं प्रागुक्तं 'ता' तर्हि चतुर्दशीचतुर्थतपोयुक्तं पाक्षिकतपोऽपीत्युपवासद्वयलक्षणः षष्ठः कथं नोक्तः ?, दृष्टान्तमाह-'जहे'त्यादि, यथा चतुर्दशीतपोयुक्तं चतुर्मासकदिने षष्ठतप उक्तं, किं चतुष्पर्वी तावच्छ्रावकधर्ममाश्रित्योक्ता ?, साधुधर्ममाश्रित्य तु | अष्टमीचतुर्दश्यावेव, पाक्षिकपर्व तु श्रावकसाध्वोः साधारणमित्यपि विचार्यमाणे चतुर्दश्येव पाक्षिकत्वेन सिद्ध्यति, चतुष्पर्वामध्यवर्तिनी पूर्णिमेत्यादिविचारणास्वगलपादुकाकल्पेति गाथार्थः ॥६६॥ अथ पुनरपि राकाशङ्कामाहअह चउमासगदिवसा पनरस दिवसेहिं पकखिपडिकमणं। तेणवि पुण्णिमदिवसे पखिअकजपि जुत्तिजु॥६७||
अथ चतुर्मासिकदिनात्-चतुर्मासिकप्रतिक्रमणात् पञ्चदशभिर्दिनैः पाक्षिकप्रतिक्रमणं भवति, तेनापि कारणेन पूर्णिमादिने पाक्षिकप्रतिक्रमणादिकं युक्तियुक्तमितिगाथार्थः ।।६७॥ अथ परोक्तमतिप्रसङ्गेन दूषयति
जइ एवं संवच्छरिअपडिकमणाउ पक्खपडिकमणं । पन्नरसदिणेहिं जुत्तं पत्तं ता पंचमी पक्खो ॥६॥
यद्येवं त्वदक्तयुक्तिश्चेत्तर्हि सांवत्सरिकप्रतिक्रमणात्पाक्षिकप्रतिक्रमणं पञ्चदशभिर्दिनैरेवेति युक्तं 'ता' तस्मात् 'पञ्चमीपक्षः'। | पञ्चम्यां पाक्षिकं प्राप्तम् , उभयत्रापि युक्तेस्तौल्यादितिगाथार्थः ॥६८॥ अथ युक्त्यन्तरमाह
॥१८२॥
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवपरीक्षा ३ विश्रामे
1122311
| जइ पक्खिपि पुण्णिम अमावसा यत्ति तिहिदुगं हुज्जा । ता तुह नामपि इमं पक्खे पक्खे हवइ भिन्नं ॥ ६९ ॥ यदि पाक्षिकं पूर्णिमा अमावास्या चेति तिथिद्वयं स्यात् तर्हि तव नामापि पक्षे पक्षे भिन्नं स्यादितिगाथार्थः ॥ ६९ ॥ अथ पक्षे२ नाम्नोर्भिन्नत्वं कथमित्याह
सिअपकखे पुण्णिमिओ कण्हे मावासिओत्तऽवरनामा । अण्णह तुह नामंमि अ अलिअं तह पखिअभिहाणे ॥७०॥ 'सितपक्षे' शुक्लपक्षे पौर्णिमीयकः, पूर्णिमायां पाक्षिकपर्वणः करिष्यमाणत्वात्, कृष्णे पक्षे आमावास्यिक इत्यपरनामा वक्तव्यस्त्वं, | तस्मिन् पक्षे अमावास्यायामेव पाक्षिकस्य करिष्यमाणत्वाद्, अन्यथा यदि नामद्विकं न स्यात्तर्हि तव नाम्न्यलीकं - मृषाभाषणं भवेत्, | पाक्षिकपर्व्वपारतन्त्र्येणैव तवाभिधानस्य सम्मतत्वाद्, अन्यथा पौर्णिमीयकोऽहमित्यपि नोद्घोषणीयं, तथा पाक्षिकाभिधानेऽपि मृषा स्याद्, अयं भावः - कृष्णे पक्षेमावास्यायां पाक्षिकं कुर्वाणः अहं पूर्णिमायां पाक्षिकं करोमीत्यतोऽहं पौर्णिमीयक इति ब्रुवाणः स्फुट एव स्वनाम्नि पाक्षिकपर्व्वनाम्नि चेत्युभयथाऽपि मृषाभाषी स्यादिति गाथार्थः ॥ ७० ॥ अत्र सूत्रव्याख्यानेऽपि पाक्षिकशब्देन चतुईशी व्याख्यातेति दर्शयति
जह पकूखिअपज्जाओ चउदसिसद्देण देसिओऽवि तहा। न य पुण्णिमसद्देण दसाइचुण्णिप्पमुहसमए ॥ ७१ ॥
यथा पाक्षिकपर्यायश्चतुर्दशीशब्देन देशितो, दृश्यते इति गम्यं, न तथा पूर्णिमाशब्देन पाक्षिकपर्यायः कृतः, केत्याह- 'दशाचूर्णिप्रमुखसमये ' दशाश्रुतस्कन्धचूर्णिप्रमुखसिद्धान्ते, तथाहि "पखि अपोसहिएसुं समाहिपत्ताणं" ति श्रीदशाश्रु० सूत्रं, एतच्चूर्णिरेवं पक्| खियं पक्खि अमेव, पखिए पोसहो पक्खिअपोस हो, चाउद्दसि अट्ठमीसु वा, समाहिपत्ताणं" ति श्रीदशा०, अत्र प्रथमव्याख्याने पक्खिअं
GYGGIN
पूर्णिमा
पाक्षिकप्रतिषेधः
॥१८३॥
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
P
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१८४॥
पूर्णिमापाक्षिकप्रतिषेधः
पखिअमेवेति सावधारणवाक्येन केवलचतुर्दश्या एव ग्रहणं कृतं, द्वितीयव्याख्याने च पाक्षिकपदमष्टम्या अप्युपलक्षकमित्यमिप्रायेण अट्ठमिचउद्दसीसु वेत्यष्टमीसंयुक्ताया एव चतुर्दश्या ग्रहणं कृतमिति बोध्यम्, अन्यथा द्वितीयव्याख्यानं निरन्वयं स्यात्, तयाख्यानस्य व्याख्येयपदस्य सूत्रेऽनुपलम्भात , त्वदभिप्रायेण पाक्षिकशब्दस्य व्याख्यानं नाष्टमी न वा चतुर्दशी संभवति, तस्मात्प्रथमव्याख्यानं केवलचतुर्दश्यभिप्रायकम् , अन्यथा पर्यायान्तरमकृत्वा एवकारग्रहणासंभवाब्याख्यानासंभवाच, नहि कोऽपि सूत्रव्याख्याता घटशब्दस्य घट इति ब्रवाणो व्याख्यातृत्वं भजते, द्वितीयव्याख्याने चाष्टम्युपलक्षिता चतुर्दशी गृहीतेतिवक्ष्यमा| णसूत्रकृदङ्गवृत्तिप्रदीपमादाय दशाचूर्णिरेवावलोकनीया, त्वदभिप्रायेण तु द्वितीयव्याख्यानं अट्ठमिपन्नरसीसु वेति घटते, तच्च नोक्तमिति नेत्रे निमील्य विचारणीयम् ,आदिशब्दायव्यवहारवृत्तिरपि,यथा-विजाणं परिवाडी पव्वे पवे य दिति आयरिआ। मासद्ध| मासिएणं पत्वं पुण होइ मझं तु॥१॥ आचार्याः पर्वणि पर्वणि विद्यानां परिपाटीर्ददति, विद्याः परावर्त्तन्त इति भावः, अथ पर्व | किमुच्यते,तत आह-मासार्धमासयोर्मध्यं पर्व पुनर्भवति,एतदेवाह-"पक्खस्स अट्टमी खलु मासस्स य पक्खिों मुणेअछ। अण्णंपि होइ पत्वं उवरागो चंदमुराणं ॥१॥ अर्द्धमासस्य-पक्षात्मकस्य मध्यमष्टमी, मासस्य मध्यं पाक्षिकं-पक्षेण निवृत्तं, तच्च कृष्णचतुईशीरूपमवसातव्यं, तत्र प्रायो विद्यासाधनोपचारभावादिति व्यव० वृ० उ०६, अत्र वृत्तिकृता कृष्णचतुर्दशी विविच्य व्याख्याता तद्विद्यासाधनाधिकाराद् ,अन्यथा सामान्येन चतुर्दश्येव व्याख्याता स्यादन्थान्तरसम्मतेस्तथैव दृश्यमानत्वादित्यपि नेत्रे निमील्य रहोवृत्या विचार्यमितिगाथार्थः ॥७१।। अथ पुनरपि युक्त्यन्तरमाहचाउद्दसहमुद्दिपुण्णमासिणिसुपमुहजिणवयणं । न य कत्थवि चाउद्दसिअट्टमिपखिअपमुहवयणं ॥७२॥
H PHASIRNARAI
N INTAMPHINITIBIOURISTIBI ILIMPAIIIIIIRAMAULILIPIRAILITIEMAILORIGAMIRITERAPridana n
HINITILLITERARIAllialInIme
idhaRABIRA
॥१८४॥
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१८५॥
पूर्णिमापाक्षिकप्रतिषेधः
"बहूहिं सीलबयगुणवेरमणपञ्चक्खाणपोसहोववासेहिं चाउद्दसहमुद्दिद्वपुण्णमासिणीसु पडिपुण्णं पोसहं सम्म अणुपालेमाणा" इत्यादिकं श्रीभगवत्या दिगतं जिनप्रवचनं, विद्यत इति क्रियाऽध्याहार्या, अत्र गाथायां 'पुण्णमासिणिसुत्ति हस्वत्वं गाथानुलोम्यादवसातव्यं,तद्वत्कुत्रापि "चाउद्दसट्ठमिपखिएसुत्ति प्रमुखवचनं न च दृष्टमितिगाथार्थः ॥७२॥ अथैवंपाठात्कि संपन्नमित्याहजम्हा दोसद्देहिं दुन्नि तिहीओ जिणिंदभणिआओ। तम्हा चउदसिपखिअसक्खी लेवोऽवि सूअगडे॥७३॥ __ यस्मात् द्वाम्यां शब्दाभ्यां द्वे तिथी जिनेन्द्रभणिते, उद्दिष्टपूर्णिमाशब्दाभ्याममावास्यापूर्णिमालक्षणं तिथिद्वयं भणितं, तच || | पाक्षिकं न भवति,तस्माचतुर्दश्येव पाक्षिकम् , अत्रार्थे साक्षी तावत्सूत्रकृदङ्गे लेवोवि' लेपनामा श्रावकोऽपि,यतस्तत्र द्वाभ्यां शब्दाभ्यां | पाक्षिकव्यतिरिक्तास्तिथयो गृहीताः, तथाहि-"सेणं लेवए गाहावई समणोवासाए अहिगगजीवाजीवे'त्ति" द्वितीयाङ्गसूत्रदेशस्य वृत्तिरिय,तथा-चतुर्दश्यष्टम्यादिषु तिथिपूद्दिष्टासु-महाकल्याणकसंबन्धितया पुण्यतिथित्वेन प्रख्यातासु तथा पौर्णमासीषु च तिसप्वपि चतुर्मासकतिथिष्वित्यर्थः एवंभूतेषु धर्मदिवसेषु सुष्ठु-अतिशयेन प्रतिपूर्णो यः पौषधो-व्रताभिग्रहस्तं प्रतिपूर्णम्-आहारशरीरब्रह्मचर्याव्यापाररूपं पौषधमनुपालयन संपूर्णश्रावकधर्ममनुचरति ॥ इति श्रीसूत्रकृदङ्गे द्वितीयश्रुतस्कन्धेऽध्ययने७ लेपश्रा| वकवर्णनाधिकारे इति गाथार्थः ॥७३॥ अथ द्वाभ्यामपि शब्दाभ्यां पाक्षिकत्वेनाभिमतयोस्तिथ्योग्रहणे को दोष इत्याकाङ्क्षायां
सूत्रगतिभङ्गलक्षणं दोषमाह| सुत्तमि एगअत्थो णो जुत्तो णेगसद्दवयणिजो। अप्पग्गंथमहत्थं सुत्तं जपंति जेण जिणा ॥७४॥ ... सूत्रे एकोऽर्थः-पाक्षिकादिलक्षणोज्नेकशब्दवाचनीयः-नेकैरुद्दिष्टपूर्णिमादिलक्षणैः शब्दैवक्तव्यो न युक्तः, यतः सूत्रं तावद
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३ विश्रामे
॥१८६॥
ल्पग्रन्थं महार्थं च जिना ब्रुवन्ति, शब्दैरल्पमर्थेन च महदित्यर्थः, यदागमः- “अप्पग्गंथमहत्थं बत्तीसादोसविरहिअं जं च । लकूखणजुत्तं सुत्तं अट्ठहि अ गुणेहि उववेअं ॥ १ ॥ ( ३- ८८०) तत्र द्वात्रिंशदोषा अमी - " अलिअमुवघायजणयं निरत्थयमवत्थयं छलं दुहिलं । निस्सारमहिअमूणं पुणरुत्तं वाहयमजुत्तं ||१|| कममिष्ण वयणमिन्नं बिभत्तिमिन्नं च लिंगभिन्नं च । अणमिहिअमपयमेव य सहावहीणं ववहिअं च ||२|| कालजइच्छविदोसो समयविरुद्धं च वयणमित्तं च । अत्थावसीदोसो नेओ असमासदोसो | अ ||३|| उवमारूवगदोसो निद्देसपयत्थऽसंधिदोसो अ । एए अ सुत्तदोसा बत्तीसं हुंति नायवा ||४|| (३।८८१-२-३-४) इति श्री अनुयोगद्वारवृत्तौ, तथा “निद्दोसं सारवंतं च, हेउजुत्तमलंकिअं । उवणीअं सोवयारं च, मिअं महुरमेव य ॥१॥ (२-५१*३-८८५) इति कल्पभाष्यपीठेऽपि सूत्रलक्षणम्, एतादृक्सूत्रलक्षणयुक्तं सूत्रं नानेकशब्दैरेकस्मिन्नर्थे वाच्ये सति संभवति, प्रत्युताल्पार्थमहाग्रन्थत्वेन वैपरीत्यात्, तस्मादमावास्यापूर्णिमाभ्यां यथा पाक्षिकं वाच्यतया निर्दिष्टं तदपेक्षया एकेनैव पाक्षिकशब्देन पाक्षिकं वक्तुं | युक्तम्, अयं भावः- पूर्णिमाऽमावास्ये यदि पाक्षिकतिथी अभविष्यतां तर्हि सूत्रकारो गणधरः सर्वत्र भवतु मा वा क्वचित् पाक्षिकशब्दप्रयोगमदास्यत्, तथाच "चाउसट्टमीपकूखिएस पडिपुण्णं पोसह " मित्याद्यभणिष्यत् तच्च क्वापि नोक्तम्, अतो न पूर्णिमामावास्ये | पाक्षिकं, ननु तर्हि चतुर्दशीशब्दस्थाने पाक्षिकमित्येव कथं नोक्तमितिचेदुच्यते, पाक्षिकचतुर्दशीशब्दयोः पर्यायरूपत्वेनैकस्वरूपत्वादेकशब्दवाच्यत्वाव्यभिचारादितिगाथार्थः ||७४ || अथ प्रायः सुखावबोधां युक्तिमाह
चउदसिपखिअतित्थं अच्छिन्नं अज्ज जाव वट्टेइ । जं तस्स मूलमण्णं पवहओ नत्थि तित्थयरा ॥ ७५ ॥ चतुर्द्दश्यां पाक्षिकम् अर्थात् पाक्षिककृत्यं तत्र तीर्थं, तदाश्रितं तीर्थमित्यर्थः, कथम्, अद्य यावदच्छिन्नमिति, अच्छिन्नं, न पुनस्त्रुटि
पूर्णिमापाक्षिकप्रतिषेधः
॥१८६॥
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रकचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१८७॥
पूर्णिमापाक्षिकप्रतिषेधः
AMARIN HARINITIANImmumIRIDAIIMIRMINSURNAL
A GARILALHAPURAMPARANIHIPARINEELAPAR
तं सत् केनापि संहितं, यत्तदोनित्यामिसंबन्धात, तस्मात्तन्मूलं-चतुर्दशीपाक्षिकमूलं, तीर्थकराद् अन्यः प्रवर्तको नास्ति,चतुर्दशी-| पाक्षिकप्रवर्तकस्तीर्थकदेव, अनादिसिद्धमित्युपदेशद्वारेतिगाथार्थः ॥७५॥ अथ पूर्णिमापाक्षिकस्यापि मूलं तीर्थकद्भविष्यतीति पराशङ्कापराकृतये गाथामाह
पुण्णिमपखिअमूलं चंदप्पहसनिओ तुहंपि मओ। लिंगं पक्खिअसत्तरि मुणिचंदकया तयठाए ॥७६॥
पूर्णिमापाक्षिकमूलं चन्द्रप्रभसंज्ञितः-चन्द्रप्रभाचार्यनामा तवापि सम्मतः-प्रतीतः, यतः-"दुर्वादिद्विरदानुशः समयविच्छ्रेणीशिरोमण्डनं श्रीचन्द्रप्रभसरिराट् स भगवान् प्राचीकशत्पूर्णिमा"मित्यादिपौर्णिमीयककृतसंस्कृतक्षेत्रसमासवृत्तौ, तथा राकारक्तकृताममतीर्थकृचरित्रेऽपि, तथा शतपदीकारेणापि बृहद्गच्छात्पूर्णिमापक्षश्चन्द्रप्रभाचार्यादेवोक्तः ततश्चात्मन उत्पत्तिरिति, तत्र लिङ्ग-चिहं 'तयट्ठाए'त्ति तदर्थ-तस्मै इदं तस्य प्रतिबोधनिमित्तं श्रीमुनिचन्द्रसरिः-तद्गुरुभ्राता तेन कृता पाक्षिकससतिरेव,यदि पूर्णिमामूलं चन्द्रप्रभो नाभविष्यत्तहिं कथं तत्प्रतिबोधनिमित्तं पाक्षिकसप्ततिकामकरिष्यदितिगाथार्थः ॥७६ ॥ अथ पूर्णिमामूले युक्त्यन्तरमाह
चउदसिपक्खा पुण्णिमपक्खो इह निग्गओत्ति विक्खायं ।
पुषिणमपक्खा चउसिपक्खोऽविन वयणगधोऽवि ||७७॥ यथातथाशब्दयोरध्याहाराद् यथा चतुर्दशीपक्षात्पूर्णिमापक्षो निर्गत इति विख्यातं, "वडगच्छाओ पुण्णिम पुणिमओ सहपुण्णिमंचलया। दोहिवि आगमनामा कुच्चयरा खरयरो जाउ ॥१॥ त्ति वृद्धसंप्रदायात्सर्वजनप्रतीतं, न तथा पूर्णिमापक्षाचतुर्दशी-10
॥१८७॥
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१८८॥
पूर्णिमापाक्षिकप्रतिषेधः
| पक्षोऽपीति युक्तिः सुखावबोधेतिगाथार्थः ॥७७॥ अथैवं सति पूर्णिमापक्षे किं संपन्नमित्याह- ... .
तम्हा पुण्णिमपक्खे छिन्नं तित्थं हविज निअमेणं । एवं सेसमएसुवि भाविजा सुहुमबुद्धीए ॥७८॥
यस्माच्चतुर्दशीपक्षात्पूर्णिमापक्षो निर्गतस्तस्मात्पूर्णिमापक्षे नियमेन तीर्थ छिन्नं भवेद् ,अयं भावः-श्रीवीरात्तद्विकल्पितकालकसूरिप्रभृतेर्वा चन्द्रप्रभाचार्य यावच्चतुर्दश्यां तीर्थमासीत् , तच्च पूर्णिमापक्षे तीर्थ न भवत्येवातस्तन्मते तीर्थस्य व्युच्छेदः संपन्नः, अथ तदानीं तत्तीर्थमेव, तर्हि तस्मिन् तादृस्वरूपेण विद्यमाने पूर्णिमापक्षस्य तीर्थबाह्यताऽनायाससिद्धा,अच्छिन्ने तीर्थे तदनभि| मतप्ररूपणातस्ततः पृथग्भवनाद्, एवम्-अमुना प्रकारेण शेषमतेष्वपि-औष्ट्रिकादिपाशपर्यन्तेष्वपि छिन्नं तीर्थ ज्ञातव्यं,तेषाममिप्रायेण स्वस्वमतोत्पत्तेरेव स्वाभिमततीर्थप्रवर्तनात्, न पुनस्तीर्थकरादारभ्याच्छिन्नप्रवृत्तिस्तेषां संभवतीतिगाथार्थः ॥ ७८ ॥ अथ | | नश्यतोऽपराधिनस्तृणावरणकल्पां कुयुक्तिमपाकर्तुमाह- ।। | जोइसकरंडपमुहे पडिवाइकमा तिहीण णामाई ।तत्तो पसिद्धपक्खिअपवनिमित्तं जिणुत्ताई ॥७९॥
ज्योतिष्करण्डप्रमुखे-ज्योतिष्करण्डचन्द्रप्रज्ञप्तिसूर्यप्रज्ञप्त्यादौ 'प्रतिपदादिक्रमात्' प्रतिपदमादौ कृत्वा क्रमेण यत्तिथीनां नामानि 'तत्तो ततो जैनप्रवचने प्रसिद्धपाक्षिकपर्वनिमित्तं-चतुर्थतपोविधानविशिष्टप्रवचनप्रसिद्धपाक्षिकपर्वपरिज्ञानार्थ जिने| नोक्तानीत्यक्षरार्थो,भावार्थस्त्वयं-पाडिवइ विइय तइआ चउत्थि तह पंममी अछट्ठी। सत्तमिअट्ठमि नवमीदसमी इक्कारसी चेव॥१॥ | बारसि तेरसि चाउद्दसी अनिट्ठवणिआ उ पन्नरसी। किण्हंमि अ जुण्हंमि अ एआओं तिही मुणेअबा|२॥ इति ज्योतिष्करण्डे (१०१-१०२) तथा दशमचतुर्दशे प्राभृतके "ता कहं ते दिवसाणं णामधेजा आहिताति वदेजा ?, ता एगमेगस्स णं पक्खस्स
॥१८॥
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
Mal
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१८९॥
पूर्णिमापाक्षिकनिरासः
Palam Animadiminal i AIIMAMANIKHILAMULIHIMJHIMIRRIAAL
Inimillm
पन्नरस दिवसा पण्णता, तंजहा-पडिवयदिवसे जाव पन्नरसीदिवसे, ता एतेसि णं पन्नरस नामधेजा पण्णता, तंजहा-पुवंगसिद्धे मणोरमे२ मणोहरे३ जसमद्दे४ जसोधरे५ सबकामसमिद्धे६ इंदे७ मुद्धाभिमसित्ते८ सोमणसे९ धणंजए१० अत्थसिद्धे११ अभिजाते१२ अच्चासणे१३ सतंजए१४ अग्गिवेसोवसमे१५ दिवसाणं नामधिजाई। ता कहं ते राईओआहिजत्ति वदेजा, ताएगमेगस्सणं पक्ख-| स्स पण्णरस राई पण्णत्ता, तंजहा-पडिवाराई१ बिइआराई२ जाव पण्णसीराई१५, ता एएसिंणं पन्नरसण्डं राईणं पण्णरस नामधेजा |पं०, तं०-उत्तमा१ सुणक्खत्तार एलावच्चा३ जसोधरा४ सोमणसा५ सिरिसंभूता५ विजता७ वेजयंती८ जयंती९ अपराजिता१० इच्छा११ समाहारा१२ तेआ१३ अभिनेआ१४ देवाणंदा निरता१५, रयणीनामधेज्जाई"ति श्रीचन्द्रप्रज्ञप्ती, एवं सूर्यप्रज्ञप्तावपि (२४-४८) एवंविधेष्वागमेषु क्रमेणोक्तानि यानि नामानि तानि सम्मतितयोद्भाव्य पक्षान्ते भवं पाक्षिकमितिव्युत्पत्त्या पञ्चदश्यां पाक्षिकमिति चन्द्रप्रभाचार्यस्य वाग्विलासः, स च स्तन्यपानार्थिनो मातरं परित्यज्य पितरं परिधावमानस्य चेष्टेव विपश्चितामुपहास्यहेतुः, यतो मातृस्तनकल्पं चतुर्थतपःप्रभृतिपाक्षिककृत्यविशिष्टचतुर्दशीज्ञापकं प्रागुक्तमागमकदम्बकं तदाश्रयभूतं तीर्थ च परित्यज्य तदाशापूरणेऽजागलस्तनकल्पं ज्योतिःशास्त्रानुगततिथिक्रममात्रज्ञापकं ज्योतिष्करण्डादिकं प्रति धावति, तस्माद्धे चन्द्रप्रभाचार्य ! ज्योतिष्करण्डादौ तिथिक्रममवलम्ब्य पश्चदश्यां पाक्षिकमिति शृगालकदाशा परिहर्त्तव्येतिगाथार्थः ॥७९॥ अथ ज्योतिकरण्डादौ तिथिक्रमः किमर्थमित्याहकिंतिह जोइससत्थे अणाइसिद्धो तिहिकमो एवं । तेणिव नंदे१ भद्दे२ जए अ३ तुच्छे अ४ पुण्णत्ति५ ॥८॥
किंत्विह जगति ज्योतिःशास्त्रे लौकिके रत्नमालादो लोकोत्तरे च चन्द्रप्रज्ञत्यादौ एवं-प्रागुक्तप्रकारेण प्रतिपदादिरचना
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा विश्रामे ॥१९॥
| पाक्षिक
रूपेण क्रमः-परिपाटिरनादिसिद्धः, यत एवं ततः किमित्याह-तेणिव'त्ति प्राकृतत्वाद् ध्रस्वत्वे तेनैव कारणेन नन्दा१ भद्रार
१ भद्रार D पूर्णिमा|जया३ रिक्ता४ पूर्णा इत्यादि, एवंक्रम इति लालघण्टान्यायेनेहापि संबध्यते, एवं क्रमो भवति, तत्र लौकिके-"नन्दा१ भद्रार
निरासः जया३ रिक्ता४, पूर्णा५ चेति त्रिरन्विता । हीना५ मध्यो१० तमा१५ शुक्ला, कृष्णातु व्यत्ययातिथि ॥१॥"रित्यादि,लोकेत्तरे "ता कहं ते तिही आहितेति वदेजा ?, तत्थ खलु इमा दुविहा तिही पण्णता, तंजहा-दिवसतिही राइतिही अ, ता कहं ते दिवसतिही |आहितेति वदेजा ?, ता एगमेस्स पक्खस्स पण्णरस दिवसतिही पण्णत्ता, तंजहा-णंदे१ भद्दे२ जए३ तुच्छे४ पुण्ये५ पक्खस्स पं|चमी, पुणरवि नंदे६ भद्दे७ जए८ तुच्छे२ पुण्णे१० पक्खस्स दसमी,पुणरवि नंदे११ भद्दे१२ जए१३ तुच्छे१४ पुण्णे१५ पक्खस्स
पण्णरसी, एवं तिगुणा तिही सवेसि दिवसाणं । कहं ते राईतिही आहिताति वदेजा ?,ता एगमेगस्स णं पक्खस्स पण्णरस राईतिही |पं०,०-उग्गवती१ भोगवतीर जसवती३ सबढसिद्धा४ सुहणामा५ पुणरवि उग्गवती६ भोगवती७ जसवती८ सबट्ठसिद्धा९ सु|हणामा१०, पुणरवि उग्गवती११ भोगवती१२ जसवती१३ सन्वट्ठसिद्धा१४ सुहणामा१५, एवं तिगुणा एआ तिहीउ सवासिं रा| तीणं"ति (२४-४९) श्रीचन्द्रप्रज्ञप्तौ दशमे पश्चदशे प्राभृतप्राभृतके पत्र४५, एवं सूर्यप्रज्ञप्तावपि, दशमस्य पश्चदशे प्राभृतप्राभृ| तके४३ पत्रे अयमेव पाठोऽवगन्तव्यः, अत एव लौकिके लोकेत्तरे च टिप्पनकव्यवहारप्रवृत्तिरपि प्रतिपदादितिथिक्रमेणैव, व्युच्छि
बेऽपि जैनटिप्पनके संप्रति टिप्पनकप्रवृत्तिरेव तत्साक्षिणी, तस्मात्प्रतिपदादितिथिक्रमः पाक्षिकविचारे अकिश्चित्कर एवेतिगाथार्थः | ॥८०|| अथोक्तयुक्त्या किं संपन्नमित्याहतेणं पक्खस्संतो पण्णरसी तत्थ पक्खपडिकणण। जुत्तंति मइविगप्पो मिउच सिंहाउ संतसिओ॥८॥
॥१९॥
AutsARAUNAINITISHALIMILAINI
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१९॥
पूर्णिमापाक्षिकनिरासः
I
येन कारणेन ज्योतिष्करण्डादौ तिथिक्रमो न पाक्षिकविचारोपयोगी तेन कारणेन पक्षस्यान्तः पञ्चदशी भवति तत्रैव च पाक्षिकप्रतिक्रमणं युक्तमिति चन्द्रप्रभाचार्यस्य कुविकल्पः सिंहान्मृग इव संत्रासितः-वासं नीत इति । यत्तु 'अंतो पक्खस्से ति पाक्षिकसूत्रपदमवलम्ब्य पक्षस्यान्ते पूर्णिमायां पाक्षिकप्रतिक्रमणं युक्तमिति तन्महदज्ञानं बोध्यं,यतस्तत्रान्तशब्दो मध्यार्थवाची, तेन पक्षस्यान्तः-मध्ये वाचनादिविषयं यदवद्यं विहितं तदालोचनीयमितिभणितम् , अन्यथा पूर्णिमाप्रतिपदोर्मध्ये यत्पातकं तदेवालोचितं | स्यात् , न पुनः पञ्चदशदिनसंबन्ध्यपीति गाथार्थः ॥८१॥ अथ चन्द्रप्रज्ञप्याद्यनुसारेण पाक्षिककल्पने दृषणान्तरमाह| किंचिह पक्खस्संतो देवसिओ राइओ व तुभ मए । दुहओतुहगलपासो दुण्हपंतो विआलेऽवि ॥८२।। ___'किं चेति दूषणाभ्युच्चये, चन्द्रप्रज्ञप्त्याद्यनुसारेण पक्षस्यान्तो दैवसिको रात्रिको वा तव मतः-अभिमतः?, द्विधापि-उभयथापि | तव गलपाशः, यतः कारणाद् द्वयोरपि दैवसिकरात्रिकयोरप्यन्तो विकालेऽपि-मध्याह्वादावपि भवेदित्यक्षरार्थः,भावार्थस्त्वयं-मोश्चन्द्रप्रभाचार्य ! जैनप्रवचने पक्षस्तावविविधः कथितः,पुवंगसिद्धे१ मणोरमे२ इत्यादिप्रागुक्तो दैवसिकः पक्षः,उत्तमा? सुणक्खत्तार इत्यादिप्रागुक्तो रात्रिकः पक्षश्चेति द्वैविध्यं, तत्र तव दैवसिकोऽभिमतो रात्रिको वा उभावपि वा ?, आधे रात्रिकपक्षण किमपराद्धं ?, | यत आगमे द्वयोरप्यविशेषेणोक्तयो रात्रिकं पक्षं परित्यज्य दैवसिकोऽभ्युपगम्यते,एवं रात्रिकाभ्युपगमेऽपि देवसिकेन पक्षण किम| पराद्धमित्यादि बोध्यम् , अथोभावप्यमिमतावितिचेत्तर्हि पाक्षिकप्रतिक्रमणे अप्युभे एवाभ्युपगन्तव्ये स्यातां,तथा चैकस्मिन्नेव दिवसे पक्षद्वयापच्या तदन्ते पाक्षिकप्रतिक्रमणकरणे पाक्षिकप्रतिक्रमणद्वयापच्या प्रवचनमर्यादाभङ्ग एव, किंच-चन्द्रप्रज्ञप्त्याद्यनुसारेण पाक्षिकत्वाभ्युपगमे टिप्पनकाद्यवलोकनेन कदाचित्प्रातः कदाचिन्मध्याह्वऽपराहे वा दैवसिकस्य रात्रिकस्य वा पक्षस्य पर्यवसानात्
ALLRARELIMIRRITAPAI
ndia NTIPUR
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
F
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१९२।।
पूर्णिमा| पाक्षिक| निरासः
RARIBanananthammedia
RIENDRAPARILAPAN Ratoppe
पाक्षिकप्रतिक्रमणमपि कालानियमेन कर्त्तव्यमापद्येत, एवं रात्रावपि भाव्यम् ,एवं युक्त्या चन्द्रप्रभाचार्यस्य सर्वत्रापि गलपाश इति गाथार्थः ॥८२॥ अथैवमुक्तेऽप्यभिनिवेशमत्यजन्तमतिप्रसङ्गेन दूषयितुमाह___ अण्णह सावणपमुहा मासा अहिणंदणाणामेहिं । भणिआ तेणासाढे पुण्णिम पज्जोसवणपर्व ॥८॥
अन्यथा यदि चन्द्रप्रज्ञप्त्याद्यनुसारेणैव पक्षस्यान्ते पाक्षिकप्रतिक्रमणमभ्युपगम्यते तर्हि चन्द्रप्रज्ञप्त्याद्यनुसारेणैव सांवत्सरिकपर्वापि आषाढपूर्णिमास्यामेव कर्त्तव्यमापयेत, तथाहि-"ता कहं मासा आहिताति वदेजा ?, ता एगमेगस्स णं संवच्छरस्स दुवालस मासा पं०, तेसिं दो नामधेज्जा भवंति-लोइआ लोउत्तरिआ य, तत्थ लोइआ णामा सावणे१ भद्दवए२ अस्सोए३ कत्तिए४ मग्गसिरे५ पोसे६ माहे७ फग्गुणे८ चित्ते९ वइसाहे१० जेठामूले११ आसाढे१२। लोउत्तरिआ णामा अभिणंदणे१ पढेर विजए३ पीतिवद्धणे४ सिज्जंसे५ सिवे६ सिसिरे७ हेमवं८ वसंतमासे९ कुसुमसंभवे१० णिदाहे११ वणविरोही१२ति, श्रीचन्द्रप्रज्ञप्ती दशमस्यैकोनविंशतितमे प्राभृतप्राभृतके,एवं सूर्यप्रज्ञप्तावपि बोध्यम् ,(२८-५३) एवं च सति संवत्सरान्ते भवं सांवत्सरिकमितिव्युत्पक्या आषाढे मासे पूर्णिमायां पर्युषणापर्व सांवत्सरिकातिचारालोचनादिक्रियाविशिष्टं कर्त्तव्यं स्यादितिगम्यम् , अयं भावः-यदि चन्द्रप्रज्ञप्त्यादिकं शरणीकृत्य पञ्चदश्यां पाक्षिकमभ्युपगम्यते, अभ्युपगम्यतां तर्हि तदेव शरणीकृत्याषाढसितपूर्णिमायां पर्युषणा| पर्वापि, अथ पर्युषणा न तथेतिचेत्तर्हि पाक्षिकमप्यास्तां, अथ पर्युषणापर्व भाद्रपदे पञ्चम्यामित्यागमे दृश्यते तथा परम्परापीति चेत्तर्हि पाक्षिकमपि चतुर्दश्यामागमे पूर्वनिर्दिष्टे दृश्यते,तथा परम्पराष्पीति स्वीक्रियतामिति प्रतिबन्दीनदी दुस्तरेतिगाथार्थः।।८३॥ अथ प्रकारान्तरेणाप्यतिप्रसङ्गमाह
९२॥
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रववनपरीक्षा
३ विश्रामे ॥१९३॥
अहवा कवडसंकंतिदिणे य संवच्छरी अ पडिक्कमणं । तुब्भ मए संसिद्धं चंदपण्णत्तिपमुहेहिं ॥ ८४ ॥
' अथवे 'ति प्रागुक्तापेक्षया प्रकारान्तरद्योतकः, कर्कसंक्रान्तिदिने सांवत्सरिकप्रतिक्रमणं तव मते चन्द्रप्रज्ञत्याद्यागमैः सिद्धं, 'तुब्भ मए' तिपदेन नास्माकं मते सिद्ध्यतीत्यक्षरार्थः, भावार्थस्त्वयं - चन्द्रप्रज्ञत्यादौ कर्क संक्रान्तौ संवत्सरपर्यवसानं कथितं, तथाहि "जयां णं ते दुवे सूरिआ सङ्घबहिरमंडलं उवसंकमित्ता चारं चारंति तथा णं एगं जोअणसय सहस्सं छच्च सट्टे जोअणसए अण्णमण्णस्स अंतरं कट्टु चारं चरंति, तया णं उत्तमकट्टपत्ता जाव राती भवति, जहण्णेणं दुवालस जाव दिवसे भवति, एस णं पढमे छम्मासस्स पजवसाणे, ते पविसमाणा सूरिआ दोघं छम्मासं अयमाणे पढमंसि अहोरत्तंसि बाहिराणंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरंती'त्यादि यावत् 'तया णं उत्तमकट्टपत्ते जाव दिवसे भवति, जहण्णिआ दुवाल मुहुत्ता राई भवति, एस णं दोचे छम्मासे, एअस्स गं दो|स्स छम्मासस्स पजबसाणे, एस णं आइचे संवच्छ रे, एस णं आइच्चस्स संवच्छरस्स पजवसाणे।" इतिश्रीचन्द्रप्रज्ञप्तौ चतुर्थप्राभृतकप्रान्ते पत्र १०, एवं सूर्यप्रज्ञप्तावपि (२८ - १५) अथ यदि तत्र सांवत्सरिकं नाभिमतमस्माकमितिचेत् तर्हि पाक्षिकमपि पञ्चदश्यां कथमभिमतमिति, युकेस्तौल्यादितिगाथार्थः ॥ ८४ ॥ अथोक्तयुक्तेरुपसंहारेण तात्पर्यमाह
तेणिव पोसवणा भद्दवयपंचमीइ रूढत्ति । तह चउदसिदिणि पक्खिअपवं सवण्णुसंवृत्तं ॥ ८५ ॥ येन कारणेन ज्योतिष्करण्डचन्द्र प्रज्ञत्यादिषु यस्तिथिमासादीनां क्रमः प्रतिपादितः स चोक्तयुक्तिभिः पाक्षिकादिपर्वविचारेऽनु१ एवं खलु एतेणुवाएणं णिकखममाणा एते दुवे सूरिया ततोणंतराओ तदाणंतरं मंडलाओ मंडलं संकमेमाणा २ पञ्च२ जोयणाई पणतीसं च एगट्टिभाए जोयणस्स एगमेगे मंडले अन्नमन्नस्स अंतरं अभिवर्द्धमाणा २ सङ्घबाहिरं इति च पाठः संप्रति लभ्यमाने पुस्तके
उपधानसिद्धिः
॥१९३॥
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
EMAIN
उपधान
सिद्धि
श्रीप्रा. चनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१९४॥
mmmmHIRILWARAI Amalnital ILAIMPRILAPARNAL HDHINImamicmantic ha
|पयोगित्वेनाकिश्चित्कर एव तेन कारणेनैव यथा भाद्रपदपञ्चम्यां पर्युषणा रूढा-प्रवचने सर्वजनप्रतीता इत्यमुना प्रकारेण तथा चतुर्दशीदिने पाक्षिकं पर्व सर्वज्ञैः समुक्तं, सम्यक् प्रकारेण भणितमित्यर्थः, एतेन बालचेष्टितकाचपिच्यकल्पं स्तनिकशतपदीकारोक्तमपि तिरस्कृतमिति बोध्यमितिगाथार्थः ।।८५।। अथ चतुर्दशी परित्यज्य पुनरपि चन्द्रप्रभाचार्यस्तत्प्रतिबद्धं किं त्यक्तवानित्याह
चउदसिपखियभीओ परिहरइ महानिसीहसुत्तपि । तेणं उवहाणविही चत्तो उस्सुत्तरत्तेणं ॥८६॥ चतुर्दशीपाक्षिकभीतः श्रीमहानिशीथसूत्रमपि परिहरति स्मेति गम्यं, परिहरति स्म-त्यक्तवानित्यर्थः, श्रीमहानिशीथस्वीकारे चावश्यं पाक्षिकं चतुर्दश्यामभ्युपगन्तव्यं भवेत् , तत्र स्पष्टमेव पाक्षिकं चतुईश्यामुपलभ्यते, तच्च प्रागुक्तमिति बोध्यं, येन कारणेन श्रीमहानिशीथं त्यक्तं तेन कारणेनोत्सूत्ररक्तेन-तीर्थकुदुक्तापलापपातकासक्तेन चन्द्रप्रभाचार्यणोपधानविधिः-श्राद्धानां नमस्कारादिश्रुताराधनतपोविशेषविधिः, अपिगम्यः, सोऽपि त्यक्त इतिगाथार्थः ॥८६॥ अथ श्रीमहानिशीथव्यवस्थापनाय युक्तेर्वक्ष्यमाणत्वादुपधानविषये चन्द्रप्रभाचार्यः कथं प्रष्टव्य इत्याह
णणु उवहाणाभावो पडिसेहा अहव भणियभावाओ।
पढमो असिद्धिरक्वसिगसिओ अवरो अदुविगप्पो।।८७॥ ननु भोश्चन्द्रप्रभाचार्य! त्वया श्राद्धानामुपधानाभावः प्ररूप्यते तत्कि प्रतिषेधात्-सिद्धान्ते प्रतिषेधोपलम्भाद् अथो भणित्यभा| वात-सिद्धान्ते उपधानोक्तेरभावादिति विकल्पद्वयी प्रष्टव्या, तत्र प्रथमो विकल्पोऽसिद्धिराक्षसीग्रस्तः, तत्र प्रयोगो यथा-उपधानोद्वहनं श्राद्धानां नोचितं, प्रवचने प्रतिषिद्धत्वाद् , आलोचनायां पाण्मासाधिकतपोवदिति, अत्र प्रवचनप्रतिषिद्धत्वमसिद्धं, क्वाप्यागमे
S PIRITUALITRAPARIRIRAHIMILANMARATHIBILIPPIRITRALIALIBAISHALISA
॥१९४॥
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपधानसिद्धिः
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१९५॥
MARATHI Similianimammunittim TRANSIBIPIN MAHARASHTRAILWAIMANSHAIRAGININGHAILASH
i lam manisiltin
निषेधानुपलब्धेः, अपरः चः पुनरर्थे सिद्धान्ते भणित्यभावलक्षणो द्वितीयो विकल्पः, किंलक्षणः १-द्विविकल्पः, वक्ष्यमाणो द्वौ | विकल्पौ यस्य स तथा, द्विविध इत्यर्थः इतिगाथार्थः ॥८७॥ अथ द्वितीयविकल्पस्य द्वैविध्यमाह
नामपि नत्थि किं वा करिजमाणो विही न सिद्धते । पढमुख होइ पढमो जं उवहाणंति समवाए ॥८८॥ __अथ सिद्धान्ते उपधाननामापि नास्ति उत क्रियमाणविधिर्नास्ति?, तत्र प्रथमो विकल्पः प्रागुक्तप्रथमविकल्पवदसिद्धिराक्षसीग्रस्तः, यतः समवाये-समवायाङ्गे उपधाननामास्ति, समवायाङ्गे उपासकदशाङ्गस्वरूपप्ररूपणाधिकारे साक्षादेव श्रावकाणामुपधानान्युक्तानि, तथाहि-उवासगाणं च सीलवयवेरमणगुणपच्चक्खाणपोसहोववासपडिवजणयाओ सुअपरिगहो तवोवहाणाई पडिमाओ" इति समवायाङ्गसूत्रे पत्रे ३७ सर्वपत्र ५० (११-१४२) अत्र वृत्त्येकदेशो यथा-श्रुतपरिग्रहास्तषउपधानानि-प्रतीतानि, उपलक्षणाद्वयवहारवृत्तावपि यथा 'श्रुतग्रहणमभीप्सता उपधान कार्यमिति,तथा “वसे गुरुकुले निचं, जोगवं उवहाणवं । पिअंकरे पिअंवाई, से सिक्खं लडुमरिहति (७-३४०*) श्रीउत्तराध्याये११, तद्वृत्त्येकदेशो यथा योजनं योगोः-व्यापारः, स चेह प्रक्रमाद्धर्मगत एव तद्वान् , अतिशयने मतुप् , यद्वा योगः-समाधिः सोऽस्यास्तीति योगवान ,प्रशंसायां मतुप् , उपधानम्-अङ्गा-|| नङ्गाध्ययनादौ यथायोगमाचामाम्लतपोविशेषस्तद्वानिति श्रीउत्त० बृहद्वृत्तौ, तथा 'तवोवहाणमादाय, पडिमं पडिवजओ। एवंपि विहरओ मे, छउमं न नियट्टइ ॥१॥(७-८१७)त्ति । श्रीउत्तरा०२,एतद्वृत्त्येकदेशो यथा-तपो भद्रमहाभद्रादि उपधानम्आगमोपचाररूपमाचामाम्लादि आदाय-स्वीकृत्य चरित्वेतियावदित्यादि श्रीउ० बृ०, तथा-काले विणए बहुमाणे उवहाणे तहा अनिण्हवणे । वंजण अत्थ तदुभए अट्ठविहो णाणमायारो ॥१॥ (द०नि० १८६) इति द्वारगाथायां चतुर्थद्वारगाथा यथा
R IBHITADVANIMALINITIHainine
BIHammilan
॥१९५॥
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव चनपरीक्षा ३ विश्रामे
॥१९६॥
AVENTU
| दुग्गतिपडणुवधरणा उवहाणं जत्थ जत्थ जं सुते । आगाढमणागाढे गुरु लहु आणादसगपडिआ || १ || इति श्रीनिशीथभाष्यम् - एत|च्चूर्णिर्यथा - इआणि उवहाणेत्तिदारं, तं दवा भावा य, दवे उचहाणगादि भावे इमं - दुग्गति गाहा ॥ दुट्ठा गती दुग्गती दुकूखं वा जंसि विञ्जति गतीए एसा दुग्गती, विषमेत्यर्थः कुत्सिता वा गतिर्दुर्गतीः, पतणं पातः, तीए दुग्गतीए पतंतमप्पाणं जे धरेति तं उवहाणं भण्णति, तं च जत्थ जत्थति - एम सुत्तवीप्सा जत्थ उद्देसगे जत्थ अज्झयणे जत्थ सुअकखंधे जत्थ अंगे कालुकालिअअंगाणंगेसु नेआ, जमिति जं उवहाणं णिवीतितादितं तत्थ तत्थ सुत्ते श्रुते कायवमिति वक्कसेसं भवति 'आगाढाणा गाढ' त्ति जं च उद्देसगादिसुतं भणितं तं सवं समासओ दुविहं भण्णति, आगाढमणागाढं वा, तं च आगाढसुअं भगव - तिसुआइ, अणागाढमायारमाती "त्यादि श्रीनिशीथचूणों, तथा - " उवहागं पुण आयंबिलाई जं जस्स वण्णिअं सुत्ते । तं तेष्वेव उ देअं | इहरा आणाइआ दोसा || १ || (५७९) इतिपंच वस्तुकसूत्रे, अस्या वृत्तिः-उपधानं पुनराचामाम्लादि यद्यस्याध्ययनादेवर्णितं सूत्र एव-आगमे तदध्ययनादि तेनैव तु देयमितरथा - अन्यथादाने आज्ञादयो दोषाश्चत्वार इतिगाथार्थः । इति श्रीहरिभद्रसूरिकृतवृत्तौ सर्वपत्र १५२ पुस्तके पत्रे ५१, एवं दशवैकालिकनियुक्तावपि "काले विणए बहुमाणे उवहाणे" इत्यादि, न चैतत्साधूनामेवेाक्तमिति वाच्यं श्रुताराधनतपोविशेषस्य यथासंभवं यथाज्ञं वोभयोरपि सम्मतत्वात्, नहि सामायिकादिषडध्ययनात्मकस्य श्री आवश्य | कथुतस्कन्धस्य अध्ययनमधिकृत्य द्वयोरप्यधिकारादेकस्य श्रुताराधनतपोविशेषो युक्तो नेतरस्येति वक्तुं शक्यते, तस्माच्छुतस्कन्धस्य तदध्ययनानां चाराधनं निशीथचूर्ण्यादिषु साधूनुद्दिश्योक्तमप्युपलक्षणात्तदनुयायिनः श्रावकस्यापि यथाज्ञं युक्तमेव, यथा “कालेण निक्खमे भिक्खू" इत्यादावनुक्ताऽपि साध्वी साध्वनुयावित्वात् परिगृह्यते, अन्यथा कालादिरष्टधा ज्ञानाचारः साधूनामेव संपद्यते,
उपधानसिद्धिः
॥१९६॥
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपधानसिद्धिः
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१९७॥
न पुनः श्रावकाणामपि, न चेदमेवास्तामितिवाच्यं, साधूनामष्टविधो ज्ञानाचारः श्रावकाणां चोपधानवर्जः सप्तघेति क्वाप्यागमे विविच्य व्यक्तेरनुपलम्भात् , परं देशविरतिसविरत्योराराधनतपोविधौ भेदो यथा 'सामाइमि उ कए समणो इव. सावओ हवइ जम्हा' इत्यत्र साधुसाम्येऽपि न सर्वथा साम्यं, किंतु देशेन, तद्वशाच्च तमुद्दिश्य कृतमप्यन्नादिकं भुते श्रावको, न पुनः साधुः, एवमन्योऽपि भूयान् भेदः,एवं साधूनां श्रीआवश्यकश्रुतस्कन्धस्याष्टदिनात्मको योगः श्रावकाणां च वक्ष्यमाणः श्रीमहानिशीथोक्तो विधिरुपधानसंज्ञितः, यद्यप्युपधानशब्देन सामान्यतः श्रुताराधनतपोविशेषो भण्यते तथापि विविच्यमानो मुनीनां योगापरपर्यायमुपधानं श्रावकाणां तु पर्यायवियुतमेवोपधानमिति बोध्यं, नन्वेवमाराधनविधिभेदः कथमितिचेजिनाज्ञाया अर्चनीयत्वात् , किंचउद्दिष्टभोजित्वेनारम्भपरिग्रहवतां कश्चिद्धेदो वक्तव्यः, स च पर्यालोच्यमानोऽयमेव, दृश्यते च लोकेऽपि समानरोगोपशान्तावपि कालपुरुषवयःप्रत्युपेक्षणया औषधादिपथ्य विधौ भेदः, परं पथ्यं तूभयोरपि देयमेव, किंच-एक एवाराध्यो भिन्न भिन्नाराधकापेक्षया मिन्नस्वभावेनैव परिणमति, यतो विद्यमानोऽर्हन साध्वानीतमेवाहारं भुञ्जानः साधुमपेक्ष्याहारभोक्तृतया परिणतः पूजास्वादकतया तु देवादिकमपेक्ष्यैव एवं बोध्यः, नहि येनैव विधिना साधुना प्रतिमा आराध्यते तेनैव विधिना श्रावकेणापीति, प्रवचनम| र्यादाभङ्गापत्तेरित्यलं प्रपञ्चेनेति द्वितीयविकल्पे उपधानमिति नामापि सिद्धान्ते नोपलभ्यते इति प्रथमो विकल्पोऽसिद्धताग्रस्तो दर्शित इति गाथार्थः ।।८८॥ अथ द्वितीयविकल्पसंबन्धिनं द्वितीयविकल्पं दूषयितुमाह
नहि कत्थवि सिद्धंते सवंसविही लभिज कीएवि । बिइए महानिसीहे सूआ उवहाणकिरिआए ।।८९॥ क्रियमाणोऽपि विधिः किं सकलः सूचारूपो वेति चेतसि विकल्प्य प्रथममसंभवेन दूषयति-'नहीं'ति नहि क्वाप्यागमे कस्या
mariammmmmmmmmmmmmi AISHIPTIMIDNIGHTINimadiram
॥१९७॥
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपधानसिद्धिः
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१९८॥
A
BPMAMAIRITTARI
ANIRAMATIPRITAMITBPun
अपि क्रियायाः 'सर्वाशविधिः' सर्वप्रकारेण सर्वोऽपि विधिरुपलभ्यते, तथात्वे च गुरुपरिपाट्या वैफल्यापतेरितिपूर्वार्द्धन प्रथमो विकल्पोऽसंभवेन दृषितः, अथ द्वितीयः सूचालक्षणश्चेत्तर्हि सुस्थं संपन्न, यतःश्रीमहानिशीथे उपधानक्रियायाः श्रावकाणामपि | श्रुताराधनतपोऽनुष्ठानस्य सूचाऽस्त्येव, अथाहि-'तत्थ एएसिं अट्ठण्हंपि संपयाणं गोअमा ! जे केइ अणोवहाणेण सुपसत्थं णाणमहीअंति अज्झायंति वा अहीअंते वा अज्झावयंते वा समणुजाणंति तेणं महापावकम्मा, महतिं सुपसत्थणाणस्सासायणं कुवंति (१०) से भयवं! जइ एवं ता किं पंचमंगलस्स णं उवहाणं कायक्वं?, गोअमा! पढम णाणं ततो दया, दयाए अ सबजगजीवपाणभूअसत्ताणं अत्तसमदरिसित्तं जाव (इत्यादि यावत्) सत्रुत्तमं सोक्खंति, ता सबमेवेअंणाणाओ पवत्तिजा जाव (इत्यादि यावत् ११) इ-| |माए विहीए पंचमंगलस्स णं विणओवहाणं कायक्वं, तंजहा-सुपसत्थे चेव तिहिकरणमुहुत्तनकखत्तजोगलग्गससीबले विप्पमुक्क| जायाइमयासंकेण संजायसद्धासंवेगसुतिवतरमहंतुल्लसंतसुहज्झवसायाणुगयभत्तिबहुमाणपुत्वं निणिआणदुवालसभत्तट्टिएण चेइआ
लए जंतुविरहिओगासे भत्तिभरुच्छसिअसरोमावलीए पप्फुल्लवयवयण(णयण)सयवत्तपसंतसोमथिरदिट्ठी नवनवसंवेगसमुच्छलं| तसंजायबहलघणनिरंतरअचिंतपरमसुहपरिणामविसेसुल्लासिअजीववीरिआणुसमयविवड्दतपमोअसुविसुद्धसुनिम्मलविमलथिरदढयरंतकरणेणं खितिनिहिअजाणुसिअउत्तमंगकरकमलमउलसोहंतंजलिपुडेणं सिरिउसमाइपवरवरधम्मतित्थगरपडिमाबिंबविणिवेसिअणयणमाणसेगग्गतम्गयज्झवसारण समयण्णू दढचरित्तादिगुणसंपओववेआ गुरुसद्दत्थत्थाणुट्ठाणकरणेकबद्धलक्खतवाहिअगुरुवयणविणिग्गयविणयादिबहुमाणपरिओसाणुकंपोवलद्धं अणेगसोगसंतावुवेगमहावाहिवेअणाघोरदुक्खदारिदकिलेसगेगजम्मजरामरणगन्भनिवासाइदुट्टसावगागाहभीमभवोदहितरंडमभूयं इणमो सयलागममज्झवत्तगस्स मिच्छत्तदोसोवहयविसिट्टबुद्धीपरिकप्पि
e
॥१९
॥
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥१९९॥
उपधानसिद्धिः
अकुभणिअअघडमाणअसेसहेउदिटुंतजुत्तीविद्धंसणिकपञ्चलपोदृस्स पंचमंगलमहासुअखंधस्स पंचज्झयणेगचूलापरिखित्तस्स पव| रपवयणदेवताहिहिअस्स तिपदपरिच्छिन्नेगालावगसत्तक्खरपरिमाणं अणंतगमपञ्जवत्थपसाहगं सबमहामंतपवरविजाणं पवरवीअभू'णमो अरिहंताण'ति पढममज्झयणं अहिजेअवं, तद्दिअहे अआयंबिलेणं पारेअवं, तहेव वीअदिणे अणेगाइसयगुणसंपओववेअं अणंतरभणिअत्थपसाहगं अणंतरुत्तेणेव कमेण दुपयपरिच्छिन्नेगालावगपंचक्खरपरिमाणं 'नमो सिद्धाण'ति बीअमज्झयणं अहिजेअचं,तद्दिअहे आयंबिलेण पारेअवं, एवं अणंतरभणिएणेव कमेणं अणंतरुत्तत्थपसाहगं तिपदपरिच्छिन्नेगालावगसत्तक्खरपरिमाणं 'नमो आयरियाण'ति तइअमज्झयणं आयंबिलेण अज्झेयवं, तहा य अणंतरुत्तत्थपसाहगं तिपयपरिच्छिन्नेगालावगसत्तक्खरपरिमाणं |'नमो उवज्झामाणं'ति चउत्थमज्झयणं अहिन्जियवं,तद्दिअहे य आयंबिलेण पारेअवं,एवं णमो लोए सबसाहूणं ति पंचममज्झयणं पंचम| दिणे आयंबिलेण,तहेव तयत्थाणुगामिअंइक्कारसपयपरिच्छिन्नं तिपआलावगतित्तीसक्खरपरिमाणं 'एसो पंचनमुक्कारो,सबपावप्पणास
णो। मंगलाणं च सवेसिं, पढम हवइ मंगल॥१॥'मिति चूलंति,छट्ठसत्तहमदिणे तेणेव कमविभागण आयंबिलेहिं अहिजिअवं,एवमेव |पंचमंगलमहासुअक्खधं सरवण्णयसहि पयक्खरबिंदुमत्ताविसुद्धं गुरुगुणोववेअगुरूवइटें कसिणमहिजित्ताणं तहा कायवं जहा | पुवाणुपुबीए पच्छाणुपुबीए अणाणुपुत्रीए जीहग्गे तरेजा, तओ तेणेवाणंतरभणिअतिहिकरणमुहुत्तनक्खत्तजोगलग्गससीबलजंतुविरहिए ओगासे चेइआलगाइकमेण अट्ठमभत्तेण समणुजाणावेऊण गोअमा! महया पबंधेण सुपरिफुडं निउणं असंदिद्धं सुत्तत्थं अणेगहा | सोऊण अवधारेअवमित्यादि यावत् एअंतु जं पंचमंगलमहासुअखंधस्स वक्खाणं तं महया पबंधेणं अणंतगमपज्जवेहिं सुत्तस्स य पिहन्भूआहिं निजुत्तिभासचुण्णीहिं जहेव अणंतणाणदंसणधरेहिं तित्थगरेहिं वक्खाणि तहेव समासओ वक्खाणिजंतं आसि,
||१९९॥
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपधानसिद्धिः
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥२०॥
अहष्णया कालपरिहाणिदोसेण ताओ निज्जुत्तिभासचुणिओवोच्छिन्नाओ(१६) इओ वच्चंतेण कालसमएणं महिड्ढीपत्ते पयाणुसारी वयरसामी नाम दुवालसंगसुअहरे समुप्पण्णे, तेणेअं पंचमंगलमहासुअक्खंधस्स उद्धारो मूलसुत्तमझे लिहिओ, मूलसुत्तं पुण सुतत्ताए गणहरेहिं अत्थत्ताए पुण अरहंतेहिं भगवंतेहिं तित्थगरेहिं तिलोगपूइएहिं वीरजिणिंदेहिं पण्णविअंति, एस वुड्ढसंपयाओ (१७) एत्थ य जत्थ जं पयं पएणाणुलग्गं सुत्तालावगं न संपजइ तत्थ तत्थ सुअहरेहिं कुलिहिअदोसो न दायवोत्ति, किंतु जो |सो एअस्स अचिंतचिंतामणिकप्पभूयस्स महानिसीहसुअक्खंधस्स पुवायरिसो आसि तहिं चेव खंडाखंडीहि उद्देहिआइएहिं हेऊहिं | बहवे पत्तगा परिसडिआ तहावि अच्चंतसुमहत्थाइसयंति इमं महानिसीहसुक्खंधं कसिणपवयणस्स परमसारभूअं परं तन्तं महत्थंति
कलिंऊण पवयणवच्छल्लएणं बहुभवसत्तोवयारिअंति काउं तहा य आयहिअट्टाए आयरियहरिभद्देणं तत्थायरिसे दिढे सर्व समतीए | सोहिऊणं लिहिअंति, अण्णेहिपि सिद्धसेणदिवायरवुड्ढवाईजक्खसेणदेवगुत्तजसवद्धणखमासमणसीसरविगुत्तनेमिचंदजिणदासगणि| खवगसच्चसिरिपमुहेहिं जुगप्पहाणसुअहरेहि बहु मणिअमिणंति (१८) से भयवं! जुहत्तविणओवहाणेणं पंचमंगलमहासुअखंध | महिन्जित्ताणं पुवाणुपुच्चीए पच्छाणपुचीए अणाणुपुवीए सरवंजणमत्ताबिंदुअक्खरविसुद्धचिरपरिचिअंकाऊण महया पबंधेण सुत्तत्थं च विण्णाय तओणं किमहिजा?, गोअमा! इरिआवहिअं, से भय ! केणं अटेणं एवं वुवइ ? जहाणं पंचमंगल महासुअक्खंधमहिजित्ताणं पुणो इरिआवहिअं अहीए, गोअमा! जे एस आया से णं जया गमणागमणाइपरिणए अणेगजीवपाणभूअसत्ताणं अणुवउत्तपमत्ते संघट्टणअवद्दावणकिलामणं काऊण अणालोइअपडिकंतं चेव असेसकम्मक्खयट्ठाए किंचि चिइवंदणसज्झायज्झाणाइएम अभिरमेजा तया से एगग्गचित्तसमाही हवेजा नवा, जओणं गमणाइअणेगअण्णवावारपरिणामासत्तचित्तयाए केइ पाणी तमेव भा
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपधानसिद्धिः
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥२०१॥
nunPILLARAULIPINIOHINI
वांतरमच्छड्डिअ अदृदुहट्टज्झवसिए कंचि कालं खणं विरत्तेजा, ता तस्स फलेण विसंवएजा,जयाण कहिंचि अण्णाणमोहपमायदोसेण सहसा एगिदिआदीणं संघट्टणपरिआवणं वा कयं हवेजा,तया य पच्छा हा हा हा दुटु कयमम्हेहिंति थणरागदोसमोहमिच्छत्तअण्णाण|धेहिं अदिट्ठपरलोगवाएहि कूरकम्मनिग्घिणेहिंति परमसंवेगमावण्णे सुपरिप्फुडं आलोइत्ताणं निंदित्ताणं गरहित्ताणं पायच्छित्तमणुचरित्ताणं निस्सल्ले अणाउलचित्ते असुहकम्मक्खयट्ठा किंचि आयहिअंचिइवंदणाइ अणु आ, तया तयट्टे चेव उवउत्ते से भवेजा, जयाणं से तयढे उवउत्ते भवेज्जा तया तस्स णं परमेगग्गचित्तसमाही हवेजा,तया चेव समजगजीवपाणभूअसत्ताणं जहिट्ठफलसंपत्ती भवेजा, ता गोअमा! अपडिकंताए इरिआवहिआए न कप्पइ चेव काउं किंचिवि चिइवंदणसज्झायज्झाणाइफलासायणममिकं| खुगाणं, एएणं अटेणं गोअम! एवं वुच्चइ, जहाणं गोयमा! ससुत्तोभयपंचमंगलं थिरपरिचिों काऊणं तो इरिआवहिअं अज्झए (१९) से भयवं! कयराए विहिए तमिरिआवहिरं अहीए, गोअम! जहा पंचमंगलमहासुअखंधं (२०) से भयवमिरियावहिअमहिन्जित्ताणं तओ किमहिन्जा, गोअम! सक्कत्थयाइ चेइवंदणविहाणं, णवरं सक्कत्थयं एगट्ठमबत्तीसाए आयंबिलेहिं अरिहंतस्थय एगेणं चउत्थेणं पंचहिं आयंबिलेहिं, चउवीसत्थयं एगेणं छटेणं एगेणं चउत्थेणं पणवीसाए आयंबिलेहि, णाणत्थवं एगेणं चउत्थेणं पंचहिं आयंबिलेहि, एवं सरवंजणमत्तबिंदुपयच्छेयपयक्खरविसुद्ध अविच्चामेलिअं अहिन्जित्ताणं गोतओ कसिणं सुत्तत्थं विण्णेयं, जत्थ य संदेहं हवेजा तं पुणो२ वीमंसिअ नीसंकमवधारिऊण णीसंदेहं करेजा (२१) एवं सुत्तथोभयचिइवंदणविहाणं अहिअित्ताणं तओ सुपसत्थे सोहणे तिहिकरणमुहुत्तनक्खत्तजोगलग्गससीबले जहासत्तीए जगगुरूणं संपाइअपूओवयारेण पडिलाहि-ID असाहुवग्गेण य भत्तिभरनिम्भरेणं रोमंचकंचुअपुलइजमाणतणू सहरिसविसिवयणारविंदेणंसद्धासंवेगविवेगपरमवेरग्गमूलं विणिह
TRom
॥२०॥
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपधानसिद्धिः
श्रीप्रत्रचनपरीक्षा ३विश्रामे| ॥२०२।।
HI
RITUAIRRIANP
यघणरागदोसमोहमिच्छत्तमलकलंकेण सुविसुद्धमुनिम्मलविमलसुभसुभयराणुसमयसमुल्लसंतसुपसत्थज्झवसायगएण पवयण (भुवण)सुरुजिविंदपडिमाविणिवेसिअनयणमाणसेणं अणण्णमाणसेगम्गचित्तयाए धण्णोऽहं पुण्णोऽहंति जिणवंदणाइसहलीकयजम्मोत्ति इइ | मण्णमाणेणं विरइअकरकमलंजलिणा हरिअतणवीअजंतुविरहिअभृमीए निहिओभयजाणुणा सुपरिफुडसुविइअनीसंकयजहत्थसुत्तत्योभयं पए पए भावेमाणेणं दहचारित्तसमयन्नूअप्पमायाइअअणेगगुणसंपओवएण गुरुणा सद्धि साहुसाहुणीसाहम्मिअसेसबंधुवग्मपरिअरिएणं चेव पढमं चेइए वंदेअब्वे, तयणंतरं च गुणड्ढे अ साहुणो, तहा साहम्मिअजणस्स णं जहासत्तीए पाणावाए जाए गं सुमहग्घयमउअचोक्खवत्थपयाणाइणा वा महासम्माणो कायव्यो, एआवसरंमि सुविइअसमयसारेण गुरुणा पबंधेण अक्खेवनिक्खेवाइएहिं पबंधेहिं संसारनिव्वेअजणणि सद्धासंवेगुप्पायगं धम्मदेसणं कायव्वं (२२) तओ परमसद्धासंवेगपरं नाऊण आजम्माभिग्गहं च दायव्वं, जहा णं सहलीकयसुलद्धमणुस्सभव ! भो भो देवाणुप्पिआ! तए अजप्पमिइं जावजीवं तिकालिकं अणुदिणं अणुत्तावलेगग्गचित्तेण चेइए वंदेअब्वे, इणमेव भो मणुअत्ताओ असुइअसासयखणभंगुराओ सारंति, तत्थ पुवण्हे ताव उदगपाणं न कायव्वं जाव चेइए साहू अ ण वंदिए, ता मज्झण्हे ताव असणकिरिअंन कायव्वं जाव चेइए साहू अण वंदिए, |तहा अवरण्हे चेव तहा कायव्वं जहा अबंदिएहिं चेइएहिं णो वि(संझा)आलमइकमेजा (२३) एवं चामिग्गहबंधं काऊण जावजीवाए, |ताहे अ गोअमा! इमाए चेव विजाए अंहिमंतिआ सत्त गंधमुट्ठीओ तस्सुत्तमंगे नित्थारमपारगो भवेजासुत्ति उच्चारेमाणेणं गुरुणा खेचवाओ,अउम्णम्उ भगवओ अरहओ सूइज्झउम्ए भगवती महई महाविज्ञाअउ ईरए२ माईरए जयईरए म्एणव्ईरए अय्अंनए अपरआइए स्वाहा, उपचारो चउत्थभत्तेण साहिअति, एआए विजाए सव्वगओ नित्थारगपारगो होइ, उव
IV
॥२०॥
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३ विश्रामे
॥२०३॥
ह्रावणाए वा गणिस्स का अणुण्णाए वा सत्त वारा परिजवेअव्वा, नित्थारगपारगो होइ, उत्तमट्ठपडिवण्णे वा अभिमंतिजइ, आराहगो भवति, विग्धविणायगा उवसमंति, सूरो संगामे पचिसंतो अपराजितो भवति, कप्पसम्मत्तीए मंगलवहणी खेमवहणी हवर, | तहा साहुसाहुणिसमणीवासगसद्धिगा सेसा सम्मत्तसाहम्मि अजणच उडिहेपि समणसंघेण नित्थारगपारगो भवेजा, धन्नो संधु| ष्णलकवणोसि तुमंतिउच्चारेमाणेणं गंधमुट्टीओ घेत्तव्थाओ, तओ जगगुरूणं जिणिंदाणं पूएगदेसाओ गंधड्ढा मिलाणसियमल्लदामं ग्रहाय सहत्थेणं उभयखंधेसुमारोवयमाणेणं गुरुणा णीसंदेहमेवं भाणिअव्वं, जहा भो भो जम्मंतरसंचिअगुरुगुरुय पुष्णपभारसुलद्धसुविदत्तसुसहलमणुअजम्म देवाणुप्पिआ ! ठइअं च निरयतिरिअगइदारं तुब्भंति, अबंधगो अ अयसअकित्तिनीआगोचक्रम्मविसेसाणं तुर्मति, भवंतरगयस्सावि न दुल्लहो तुम्भं पंचनमुकारो भाविजम्मंतरेसु, पंचनमुकारप्पभावओ अ जत्थ२ उववजेजा तत्थ तस्थ उत्तमा जाई उत्तमं च कुलरुवारोग्यासंपयंति, एअं निच्छइओ भवेजा, अण्णं च पंचनमुकारपभावओ ण भवइ दासत्तणं न दारिद्ददुहगहीणजोणिअत्तं ण विगलिंदिअत्तंति, किं बहुएणं १, गोअमा ! जे केइ एआए विहीए पंचनमुकारादिसु| अण्णाणमहिजित्ताणं तदत्थाणुसारेण पयओ सव्वावस्सगाइणिच्चाणुट्ठणिजेसु अट्ठारसीलंगसहस्सेसु अभिरमेजा से णं सरागत्ताए जड़ न निव्वुडे तओ गेविअणुत्तरादीसुं चिरमभिरमिऊणेह उत्तमकुलप्पसूई उक्किट्ठलट्ठसव्वंगसुंदरचं सव्वकलापत्तट्ठजणमणाणंक्यारितणं च पाविऊण सुरिंदोत्रमरिद्धीए एगंतेणं च दयाणुकंपापरे निच्चिन्न कामभोगो सद्धम्ममणुट्ठेऊणं विहुअरयमलो सिज्झिजा (२५) से भयवं ! किं जहा पंचमंगलं तहा सामाइअमाइअमसेसंपि सुअणाणमहिजिणेअव्वं १, गोअमा ! तहा चैव विणओवहाणेणमहीअव्वं, नवरमहिजिणित्तुकामेहिं अट्ठविहं चेव णाणायारं सव्वपयत्तेणं कालाई रक्खेजा, अष्णहा महासायणंति इत्यादि यावत्
उपधानसिद्धिः
॥२०३॥
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
W
re
उपधान
सिद्धिः
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥२०४॥
Immmm
maami
(२६) से भयवं ! सुदक्कर पंचमंगलमहासुअखंधस्स विणओवहाणं पण्णत्तं, महती अ एसा निर्जतणा कहं बालेहिं कजति ?, गोअमा! जे णं केइ ण इच्छेजा एवं निअंतणं अविणओवहाणेण चेव पंचमंगलाइसुअणाणमहीजंति अज्झावेइ वा अज्झावयमाणस्स वा अणुण्णं वा पयाइ से ण भवेजा पिअधम्मे ण हवेज्जा दढधम्मे ण भवेज्जा भत्तिजुए हीलिज्जा सुत्तं हीलिज्जा अत्थं हीलिज्जा सुत्तत्थोभए हीलिज्जा गुरुं, जेणं हीलिज्जा सुत्तं हीलिज्जा अत्थं हीलिज्जा सुत्तत्थोभए जाव णं गुरुं से णं आसाएज्जा |अतीताणागयवट्टमाणे तित्थयरे,आसाएज्जा आयरिअउवज्झायसाहुणो,जे णं आसाएज्जा सुअणाणमरिहंतसिद्धसाहू से तस्स णं सुदीहआलमणंतसंसारसागरमाहिंडेमाणस्स तासु तासु संकुडविअडासु चुलसीइलक्खपरिसंखाणासु सीओसिणमिस्सजोणीसु तिमिरंधयारदुग्गंधामिज्झविलीणखारमुत्तोज्झसंभपडिहत्थं वसजलुपूअदुद्दिणविलिचिल्लरुहिरचिल्लखल्लचिखिल्लदुवंसणजंबालपंकबीभच्छघोरगब्भवासेसु कटकटतचलचलस्स टलटलटलस्स रजंतसंपिंडिअंगमंगस्स सुइरं निरंतणा,जे उणं एवं विहिं फासेजा णो णं मणयंपि अइअरेजा जहुत्तविहाणेणं चेव पंचमंगलपभिइसुअणाणस्स विणओवहाणं करेज्जा से णं गोमा ! णो हीलिज्जा सुत्तं णो हीलिज्जा अत्थं णो हीलिज्जा सुत्तत्थोभए,से णं णो आसाएज्जा तिकालभावितित्थयरे, णो आसाइज्जा तिलोगसिहरवासी विहूअर-- | यमले सिद्धे, णो आसाएज्जा आयरिअउवज्झायसाहुणो, सुठ्ठयरं चेव भवेज्जा पिअधम्मे दधम्मे भत्तीजुत्ते एगतेणं भवेज्जा| | सुत्तत्थाणुरंजिअमाणससद्धासंवेगमावण्णो, से एस णं ण लभेज्जा पुणोर भवचारगे गब्भवासाइअं अणेगहा जंतणंति (२७) णवरं गोअमा! जेणं चाले जाव अविण्णायपुण्णपावाणं विसेसो ताव णं से पंचमंगलस्स णं गोमा! एगंतेणं अओगे, ण तस्स पंचमंगलस्स णं महासु-यक्खंधस्स एगमवि आलावगं दायव्वं,जओ अणाइभवंतरसमजिआसुहकम्मरासिदहणमिणं लमित्ताणं न बाले सम्ममारा
manmainal INFRIALITAPER
॥२०४||
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव चनपरीक्षा
३ विश्रामे
॥२०५॥
| हेआ, लहुअत्तं च आणेति, ता तस्स केवलं धम्मकहाए गोअमा ! भत्ती समुप्पाइजर, तओ णाऊण पिअधम्मं दधम्मं भत्तिजुत्तं | ताहे जावइअं पच्चक्खाणं निव्वाहेउं समत्थो भवति तावइअं कारवेज्जर, राइभोअणं च दुविहं तिविहं चउव्विहेण वा जहासत्तीए पश्चखाविजइ (२८) इमा गोअमा पनयालाए नमुक्कारसहिआणं चउत्थं, चउवीसाए पोरिसीहिं बारसहिं पुरिमड्ढेहिं दसहिं अवड्डेहिं छहिं | निव्वीइएहिं चउहिं एगट्टाणेहिं दोहिं आयंविलेहिं एगेणं सुद्धच्छायंबिलेणं अव्वावारत्ताए रोद्दज्झाणविगहाविरहिअस्स सज्झाएगम्गचितस्स एगमेव आयंबिलं मासकखमणं विसेसिज्जा, तओ अ जावइअं तवोवहाणगं वीसमंतो करिजा तावहअं अणुगुणेऊण जाहे | जाणेज्जा जहा णं एत्तिअमितेणं तवोवहाणेणं पंचमंगलस्स जोगीभूओ ताहे आउत्तो पाढिज्जा, ण अण्णहत्ति (२९) से भयवं ! पभू| अकालातिकर्म एअं जइ कयाइ अवंतराले पंचत्तमुवगच्छे तओ नमुक्कारविरहिए कहमुत्तमहं साहेज्जा ?, गोअमा ! जंसमयं चैव सुत्त| त्थोवयारनिमित्तेण असढभाव ताए जहासत्तीए किंचि तवमारभेज्जा तंसमयमेव अहिअसुत्तत्थोभयं दडव्वं, जओ णं सो तं पंचनमुकारं सुत्तत्थोभयं ण अविहीए गिण्हे, किंतु तहा गिण्हे जहा भवंतरेसुंपि ण विप्पणस्से, एअज्झवसायत्ता आराहगो भवेज्जा (३०) से भयवं ! जेण उण अण्णेसिमहीयमाणाणं सुआवरणखओवसमेण कण्णहाडितणेण पंचमंगलमहीअं भवेज्जा सेऽवि अ किं तवोवहाणं करेज्जा १, गोअमा ! करिज्जा, से भयवं ! केणं अद्वेणं १, गोअमा ! सुलहबोहिला भनिमित्तेणं, एवं चेआई अकुल्हमाणे णाणकु| सीले " (३१) ति । इतिश्रीमहानिशीथे तृतीयाध्ययने व्यक्तमेव श्रावकाणां कालादिष्वष्टस्वप्याचारेषु महाचारत्वेनोपधानं, | तद्विविश्व सूत्रारूपेणोक्त इति गाथार्थः।। ८९ ।। अथैवमुपधानविधौ सिद्धे राकारक्तादीनां दुर्व्वर्चनमुद्भाव्य दूषयितुमाह
अह महानिसीह तुम्हं न पमाणं तंपि किं सबुद्धीए । पुवायरिअवएण व ? बुञ्चिज्जइ आइमो अहमो ||९०॥
श्रीमहानिशीथप्रामाण्यम्
॥२०५॥
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव
चनपरीक्षा ३विश्रामे ॥२०६॥
श्रीमहानिशीथप्रामाण्यम्
अथ महानिशीथसूत्रमेव नास्माकं प्रमाणमिति यत्तदाशादर्वचनं, तत्रैवं प्रष्टव्यं-ननु भो राकारक्त! तदपि-अप्रामाण्यमपि | किं खबुख्या उत पूर्वाचार्यवचनेन वा १, श्रीहरिभद्रसूरिप्रभृतिप्रसिद्धपूर्वाचार्यवचसा वा उच्यते, तत्रादिमः-खबुयेति प्रथमो | विकल्पोऽधमो-नीचः, अल्पज्ञस्याप्यनुपादेय इत्यर्थः, नहि निजमतिविकल्पना कस्यापि प्रमाणं स्यात, सर्वज्ञवचसामेवाखेयत्वा|दितिगाथार्थः ॥१०॥ अथ पूर्वाचार्यवचसेति द्वितीयविकल्पे दोषमाह
बीए जावयमित्तं जह भणिअंतं तएवि भणिअछ। ऊणमहिअंव भणणं तित्थासायण महादोसो ॥११॥ |
द्वितीयविकल्पे यावन्मात्रं यथा भणित,पूर्वाचार्यैरिति बोध्यं,तत्तावन्मानं त्वयाऽपि भणितव्यम् ,ऊनमधिकं वा भणनं तीर्थाशा| तनालक्षणो महादोषः, तीर्थेन यद्यथाऽभ्युपगतं तदन्यथाभणने तस्याशातना महती, अनन्तसंसारहेतुत्वादिति गाथार्थः॥९१॥ | अथ श्रीमहानिशीथमधिकृत्य पूर्वाचार्यभणितमाह। हरिभद्दवयणमेअं पुवायरिआण चउत्थमायणे । कतिपयपयाण सम्म सद्धा नो तेणमम्हंपि ॥१२॥ . हरिभद्रवचनं श्रीहरिभद्रसूरिवचनमेतद्-वक्ष्यमाणं, किं ?-श्रीमहानिशीथे चतुर्थाध्ययने कतिपयपदानां श्रीसिद्धसेनदिवाकरप्रभृतीनां सम्यक्श्रद्धानाभावः केषांचित्तु सम्यक् श्रद्धानं नासीत् तेनासाकमपि सम्यक्श्रद्धानाभावः, केषांचित्तु सम्यक्पदानमित्यर्थः, यदुक्तं "अत्र चतुर्थाध्ययने बहवः सैद्धान्तिकाः कांश्चिदालापकान् न सम्यग् श्रद्दधति, एवं तैरश्रद्धानरमाकमपि न सम्यश्रद्धानमित्याह श्रीहरिभद्रसूरिः, न पुनः सर्वमेव चतुर्थाध्ययनमन्यानि वाऽध्ययनानि, चतुर्थाध्ययनस्यैव कतिपयैः परिमितैरालापकैरश्रद्धानमित्यर्थः, यतः स्थानसमवायजीवाभिगमप्रज्ञापनादिषु न कथंचिदिदमाचचख्ये यथा प्रतिसंतापस्थलमस्त्रि
॥२०६॥
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥२०७॥
तत्र गुहावासिनसु मनुजास्तेषु च परमाधार्मिकाणां पुनः२ सप्ताटवारान् यथावदपपातः,तेषां तैर्दारुणैर्वज्रशूलारघरदृसंपुटेदलितानां
श्रीमहापरिपीड्यमानामपि संवत्सरं यावत्प्राणव्यापत्तिन भवति, वृद्धवादस्तु पुनर्यथा तावदिदमार्य सूत्रं, विकृतिन ताबदत्र प्रविष्टा, प्रभू-|| निशीथताश्चात्र श्रुतस्कन्धे अर्थाः, सुष्ठतिशयेन सातिशयानि गणघरोक्तानि चेह वचनानि, तदेवं स्थिते न किश्चिदाननीयं" इति श्री- प्रामाण्यम् महानिशीथे चतुर्थाध्ययनसमात्यनन्तरं पूर्वाचायलिखितमिति बोध्यमिति गाथार्थः ॥९२ ।। अथ महानिशीथं सूत्रं कीदृशं| श्रीहरिभद्रेणाप्युक्तमित्याह
तेणेव महानिसीहं महप्पभावंति वण्णिअंतत्थ । तेणं हरिभदवया भई सेसं असेसं वा ॥१३॥ । तेनैव-श्रीहरिभद्रसूरिणैव महान् प्रभावो यस्य तत्तथा वर्णितं, कुत्र-यत्राश्रद्धानं भणितं तत्रैव, यद्यपि श्रीहरिभद्राश्रद्धानं
पूर्वाचार्यैरेव लिखितं, न पुनः स्वयं तेनैव, तथापि पूर्वाचार्योक्तमपि तदुक्तमेवेति चेतस्यवधृत्य विचार्यमाणं न दोषावहमिति, कथं वर्णितमित्याह-"एत्थ जे पयं पएणाणुलग्गं सुत्तालावगं न संपज्जइ तत्थ तत्थ सुअहरेहिं कुलिहिअदोसो न दायबोत्ति, किंतु | जो सोएअस्स अचिंतचिंतामणिकप्पभूअस्स महानिसीहसुअखंधस्स पुवायरिसो आसि तहिं चेव खंडाखंडीए उद्देहिआइएहिं हेऊहिं
वहवे पत्तगा परिसडिआ, तहवि अच्चंतसुमहत्थाइसयंति इमं महानिसीहसुअक्खधं कसिणपवयणस्स परमाहार(मसार)भूअं परं तत्तं | | महत्थंति कलिऊण पवयणवच्छल्लत्तणेण बहुभवसत्तोवयारिअंतिकाउं तहा य आयहियट्ठयाए आयरिअहरिभद्देणं जं तत्थ आयरिसे दिटुं तं सर्व समतिए साहिऊण लिहिअंति, अण्णेहिपि सिद्धसेणदिवायरवुड्ढवाईजक्खसेणदेवगुत्तजसवद्धणखमासमणसीसरविगुतनेमिचंदजिणदासगणिखमगसच्चसिरिप्पमुहेहिं जुगप्पहाणसुअहरेहिं बहुमण्णिअमिणति । इति श्रीमहानिशीथे तृतीयाध्ययने,यत २०७॥
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥२०८॥
श्रीमहानिशीथप्रामाण्यम्
एवं श्रीहरिभद्राचार्येणैव वणितं तेन कारणेन श्रीहरिभद्रवचसः-श्रीहरिभद्रमूरिवचनाद्भद्रं-भद्रहेतुत्वाच्छेषं चतुर्थाध्ययनगतकतिपयालापकव्यतिरिक्तं चतुर्थमध्ययनं शेषाणि च सप्ताप्यध्ययनानि वा, अथवा अशेषमपि-संपूर्णमपि भद्रमेव, यतः श्रीहरिभद्रसूरिणैव वृद्धसंप्रदायगतानामाचार्याणां विवादापनानामपि कतिपयपदानां श्रद्धानमेव भणितं,परं न ते दृषिताः, अतः स्वकीयश्रद्धानस्यापि न सम्यग् श्रद्धानमितिपदेन संशयारूढत्वमेव ज्ञापितं,परं न श्रीमहानिशीथचतुर्थाध्ययनगजकतिपयालापकानामप्रामाण्यमेव ज्ञापितं, प्रत्युतान्येषां श्रद्धाने गणधरकृतमेतत्सूत्रमित्यादिवचोभिर्हेतु पितः, किंच-कर्मणां क्षयोपशमवैचित्र्यात्कस्यचिन्महतोऽप्यश्रद्धानेऽन्येषामप्य श्रद्धानमेव युक्तमिति वक्तुमप्ययुक्तं,गुरुनियोगादपि मिथ्याश्रद्धानस्याप्यागमे भणितत्वाद् , यदागमः-"सम्म-| दिवीजीवो उवइट्ठपवयणं तु सदइ। सद्दहइ अ असम्भावं अणभोगा गुरुनियोगावा॥१॥"इतिश्रीउत्त०नि०(१६३)अत एव चतुर्थाध्य| यने बहवः सैद्धान्तिकाः कांश्चिदालापकान् न श्रद्दधति,एवं तैरश्रद्धानरस्माकमपि न सम्यग्श्रद्धानमित्येवोक्तं,न पुनरन्यैरपि न श्रद्धेय. | मिति भणितं, नवाते तथा श्रद्धालवो दूषिता इति सूक्ष्मधिया पर्यालोच्यमितिगाथार्थः॥१३॥ अथ राकारक्तवचनपद्धतावाश्चर्यमाह
चित्तं हरिभद्दवयं गणहरवयणाउ सुंदरमिहुत्तं । चंदप्पहेण सेसं गणहरवयणेहिं सह चत्तं ॥१४॥ | 'इहे ति नास्माकं राकारक्तानां श्रीमहानिशीथविषयकं सम्यक्श्रद्धानमित्याधधिकारे गणधरवचनाद् अपिगम्यस्ततोऽपि सुन्दरंप्रशस्तं श्रीहरिभद्रसूरेर्वचो-वचनमुक्तं-भणितं, केन ?-चन्द्रप्रभाचार्यण,एवं भणित्वाऽपि शेषम्-अश्रद्धानातिरिक्तस्थलोक्तं श्रीमहानिशीथवर्णनात्मकम् अर्थात् श्रीहरिभद्रसूरेपि त्यक्तं, न केवलं, किंतु ?-गणधरवचनैः सहेति, अयं भावः-इहेति चतुर्दशीपाक्षिकमीत्या श्रीमहानिशीथसूत्रं नास्माकं प्रमाणमित्यायसत्प्रलापाव सरे गणधरवचनादपि-श्रीमहानिशीथवचनादपि श्रीहरिभद्रसूरि
॥२०८॥
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३ विश्रामे
॥२०९॥
वचः सुन्दरं चन्द्रप्रभाचार्येणोक्तम्, अन्यथा कतिपयालापकानां सम्यग् श्रद्धानं नास्माकमित्येतावन्मात्रमन्यथाभिप्रायेणोक्तमप्युच्च| कर्णबलवादिनेवान्यथाभिप्रायमुद्भाव्य तच्यागासंभवात् शेषं तैरश्रद्धानैरस्माकमपि न सम्यग् श्रद्धानमित्येतावन्मात्रं यत्सूरिणोक्तं तदति| रिक्तं यत् श्रीमहानिशीथगुणवर्णनादिकं तदपि त्यक्तं, नद्युक्तमाहात्म्यं श्रीमहानिशीथं यथा सूरेः प्रमाणं तथाऽस्माकमपीति भणितवान्, न पुनः केवलं सूरिवचस्त्यक्तं, किंतु गणधरवचनैः सहेति, गणधरवचनानि श्रीहरिभद्रसूरिवचश्चेति सर्वमपि चन्द्रप्रभाचा| र्येण त्यक्तमिति चित्रम् - आश्चर्यमित्यर्थः इतिगाथार्थः ॥ ९४ ॥ अथ कुपाक्षिकाणां गणधरवचने आस्ता नास्तीतिदर्शयतिजइ खलु कुवकुखिआणं गणहरवयणाउ हुज्ज सद्दहणं । हरिभद्दासद्दहणं भणिअवमकिंचि ता तेहिं ॥ ९५ ॥ अथ कुपाक्षिकाणां गणधरवचनानां श्रद्धानं भवेत् ता - तर्हि हरिभद्राश्रद्धानं - हरिभद्रसूरेर्यत्कतिपय श्रद्धानं तत्तैः - कुपाक्षिकैरकिंचिद् असारमिति भणितव्यं भवेत्, गणधरवचनापेक्षया अकिञ्चित्करत्वादितिगाथार्थः ॥ ९५ ॥ अथाकिंचिद्गणने हेतुमाह
हरिभद्देवि भणिअं गणहरवयणं महानिसीहं तं । कहमित्थमसद्दहणं अम्हाणं सम्मयं समए ॥ ९६ ॥ यद्–यस्मात्कारणान्महानिशीथं गणधरवचनं हरिभद्रेणापि - श्रीहरिभद्रमूरिणाऽपि भणितं, 'वृद्धवादस्तु पुनर्यथा तावदिदमार्ष सूत्रं, विकृतिर्न तावदत्र प्रविष्टा, प्रभृताश्चात्र श्रुतस्कन्धे अर्थाः सुष्ठु अतिशयेन सातिशयानि गणधरोक्तानि चेह वचनानि, तदेवं स्थिते न | किंचिदाशङ्कनीय' मितिस्वरूपेण तत्रैव निगदितं तदित्यध्याहार्य, तस्मात्कारणाद्' इत्थं' ति अत्र कतिपयालापकेष्वप्यश्रद्धानं श्रीहरिभद्रसूरेरितिगम्यम्, अस्माकं सम्मतं समये-प्रवचने कथं स्यात् १, न कथमपीत्यर्थः, यतो हरिभद्रेणापि श्रीमहानिशीथं गणधरोक्तं भणितं, न पुनः तत्रापि किंचिदन्यकृतमित्यादि भणितं, तत्र यदि श्रीहरिभद्रस्यान्येषामपि तदनुयायिनामश्रद्धानं तर्ह्यस्माकं किम् ?, इत्येव
श्रीमहानिशीथप्रामाण्यम्
॥२०९॥
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३ विश्रामे
॥२१०॥
हेतुः कुपाक्षिकैर्वक्तव्यो भवेद् यदि गणधरवचनास्था स्यादितिगाथार्थः || ९६ || अथ राकारक्तं प्रति हितोपदेशमाह -
हरिभद्दस्सवि देसे न सम्मसद्दहणवयणसवणेणं । जह सयलं परिचत्तं महानिसीहं महासुतं ॥९७॥ तह अम्हाणवि वयणं तस्सवि तित्थस्स सम्मयं सुणिउं । पडिवज्जसु तं सुत्तं सेसमसेसंव जहइच्छं ॥ ९८ ॥ हरिभद्रस्यापि देशे - श्रीमहानिशीथश्रुतस्कन्धस्य चतुर्थाध्ययनेऽपि कतिपयालापकलक्षणे न सम्यक् श्रद्धानमितिलक्षणं यद्वचनं | तस्य श्रवणेन सर्वमपि - निखिलमपि महासूत्रं - सर्वसूत्रातिशायि श्रीमहानिशीथं परित्यक्तं यथा तथा तेन प्रकारेणास्माकमपि तस्यापि श्रीहरिभद्रसूरेरपि तीर्थसंमतमपि वचनं श्रीमहानिशीथं परमसूत्रं प्रवचनसारभूतमित्यादिरूपेणोद्घोष्यमाणं श्रुत्वा - निशम्य तत्सूत्रं श्रीमहानिशीथाख्यं प्रतिपद्यस्व - प्रमाणत्वेन स्वीकुरुष्व कीदृशं ? - 'शेष' चतुर्थाध्ययनगत कतिपयालापकव्यतिरिक्तम्, अशेषं वा संपूर्ण वा 'यथेच्छम्' इच्छामनतिक्रम्य, एवं च सति गणधरवचनं श्रीहरिभद्रवचनं अस्मदीयवचनं च सर्वमपि स्वीकृतं भवेद्, अन्यथा यथा कतिपयपदाश्रद्धानमिति परोक्तं श्रुत्वा सकलमपि श्रीमहानिशीथं त्यक्तं तथा श्रीमहानिशीथं नास्माकं प्रमाणमिति परोक्तं श्रुत्वा शेषसूत्राण्यप्यङ्गोपाङ्गादिलक्षणानि परिहर्तव्यानि स्युः, गणधर कृतसूत्रत्वेन सर्वत्राप्यविशेषाद, देशाश्रद्धाने सर्वाश्रद्धानस्य युक्तेस्तौल्यादिति हितोपदेश इतिगाथायुग्मार्थः ||१७|| १८ || अथ यः कश्विदोकेश बालप्रभृतिः श्रीहरिभद्रं प्रमाणयनपि महानिशीथं न प्रमाणयति तत्स्वरूपमाह -
हरिभद्दपि पमाणं भणिऊण महानिसीहमपमाणं । जो भासइ सो मायामेवंझानायमायण्णो ॥ ९९ ॥ ननु चतुर्दशीयकैरपि कैश्चित् श्रीमहानिशीथं न प्रमाणीक्रियते, तत्र किं निदानमितिचेदुच्यते चतुर्दशीपाक्षिकाभ्युपगमभीतिवत्
श्रीमहानिशीथप्रामाण्यम्
॥२१०॥
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥२१॥
श्रीमहानिशीथप्रामाण्यम्
चैत्यस्थितिपरित्यागभीतेर्विद्यमानत्वात् , प्रायः स्वाभ्युपगतमार्ग दूषयच्छास्त्रं न कस्यापि प्रमाणीस्याद् ,अत एव प्रतिमाभ्युपगमभयेन लुम्पाकेनाप्येतन्नाभ्युपगम्यते,यत्तु चैत्यवासाभावेऽपि साम्प्रतीनानां केषांचिन्महानिशीथानङ्गीकारभाषणं तच्चैत्यवासिवचनानुवाद एव बोध्यः,न पुनः परमार्थमवगम्याप्येतद्भाषणमिति गाथार्थः।।९९।। अथ श्रीमहानिशीथपरित्यागाभिप्रायेण पुनरपि राकारक्तः शङ्कते
नणु उवहाणाभावे मंगलमाईण जं च अज्झयणं । जिणवरपमुहासायण अणंतसंसारयाहेऊ ॥१०॥ _ 'उपधानाभावे' उपधानोद्वहनमन्तरेण 'मंगलाईणं'ति पञ्चमङ्गलमहाश्रुतस्कन्धादीनामध्यनं यत् तत् जिनवरप्रमुखाणाम्-अहेसिद्धाचार्योपाध्यायसाधूनामाशातना अनन्तसंसारहेतुर्भवेद् , यदुक्तं-“से भयवं ! महती एसा निअंतणा कहं बालेहिं कजति ?, गोअमा! जे णं केइ न इच्छेजा एअंनिअंतर्ण, अविणओवहाणेणं चेव पंचमंगलाइसुअणाणमहिजेद अज्झावेइ वा अज्झावयमाणस्स वा अणुण्णं पयाइ, से णं न हवेजा पिअधम्मे न भवेजा दढधम्मे न भवेज्जा भत्तिजुए, हीलिज्जा सुत्तं हीलिज्जा अत्थं हीलिज्जा सुत्तत्थोभए हीलिज्जा गुरुं जाव णं से गुरुं आसाएज्जा अतीताणागयतित्थयरे आसाएज्जा आयरिउवज्झायसाहुणो, जे णं आसाएज्जा सुअणाणमरिहंतसिद्धसाहू से तस्स णं सुदीहयालमणंतसंसारसागरं आहिंडमाणस्स" इत्यादि प्रागुक्तम् , अस्थालापकस्य संक्षेपार्थस्त्वेवं-यः कश्चित्प्राणी पञ्चमङ्गलादीनि सूत्राण्युपधानोद्वहनमन्तरेणाधीतेऽध्यापयति अध्यापयन्तमन्यमनुजानीते स आशातयति सूत्रार्थोभयरूपमागमं गुरुं त्रिकालभावितीर्थकरसिद्धाचार्योपाध्यायसाधूंश्च, तत्राशातनाप्रत्ययं तत्कर्म बनाति येन चतुरशीतियोनिलक्षसंभवानि नानादुःखान्यनुभवन्ननन्तसंसारं परिभ्रमति, यस्तूपधानोद्वहनपूर्वकमेतान्यधीते स आशातनाजन्यकर्मबन्धरहितः सुलभबोधिको भूत्वा संसारोच्छेदं विधत्ते, तथा यावत्प्राणी पुण्यपापयोर्विशेषं न जानीते तावत्तस्य पञ्चमङ्गलं न
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव
श्रीमहानिशीथ
चनपरीक्षा ३विश्रामे ।।२१२॥
प्रामाण्यम्
देयमित्यत्रानुपधानिनो नमस्काराध्ययनेऽनन्तसंसारितोक्तेति गाथार्थः ॥१००॥ अथ पूर्वपक्षिणोऽभिप्रायमाह| जइ एअंपिअ वयणं सम्मं ता निअमणंतसंसारी । सबो सावयवग्गो चउपंचविवजिओ हुज्जा ॥१०१॥ । यद्येतत्प्रागुक्तं वचनं सम्यग्भवेत् ता-तर्हि नियमाचतुष्पञ्चविवर्जितः सर्वोऽपि श्रावक श्राविकावर्गोऽनन्तसंसारी भवेदित्यक्ष| रार्थः, भावार्थस्त्वयं-प्रायः श्रावककुलोत्पन्नानामुपधानवहनमन्तरेणैव नमस्काराध्ययनादि दृश्यते, तेषां तदध्यापकानां चानन्त| संसारिता कथं युक्तति गाथार्थः ॥१०॥ अथ पूर्वपक्षमुपसंहरनेव सिद्धान्तमाह
तेणं खलु तं सुत्तं अपमाणं अम्हमेस संकप्पो। इअ चे पवयणपरमत्थसुण्णचित्तस्स चिट्टेअं॥१०२॥
तेन कारणेन प्रागुक्तलक्षणेन तत्सूत्रं-श्रीमहानिशीथमप्रमाणमेषोऽस्माकं-राकारक्तानां संकल्प इति पूर्वपक्षोपसंहारः, सिद्धा|न्तमाह-'इअ चे'त्ति इति चेदुच्यते एवं प्रागुक्तं प्रवचनपरमार्थशून्यचित्तस्य चेष्टा, यथा देवतायत्तस्य यथा तथाऽविमृश्य जल्प| तश्चेष्टा-वाकाययोः क्रियाविशेषो परेषामुपहास्यहेतुस्तथाऽस्यापीति गाथार्थः ॥१०२॥ अथ प्रागुक्तं कथमित्यत्र हेतुमाह
जमिणं दुवालसंगं गणिपिडगं पाणिणो अणाणाए । पुहवाइविराहित्ता भमंतऽणंते भवे घोरे ॥१०३॥
यद्-यस्मात्कारणादिदं द्वादशाङ्ग-सामायिकादिदृष्टिवादपर्यन्तं गणिपिटकं अनाज्ञया-जिनाज्ञामन्तरेण विराध्य 'प्राणिनो' | जीवाः साध्वादयोऽनन्तान् भवान् नारकादिरूपान् घोरान्-दुःखगहनात्मकान् भ्रमन्ति-पर्यटन्ति, यदागमः-"इमं (इच्चेइयंमि)
दुवालसंगं अणाणाए विराहेत्ता अतीते काले अणंता जीवा चाउरंतसंसारकंतारं परिअट्टिसु, अणागए काले परिअट्टिस्संति, पडु|प्पन्ने काले संखेज्जा जीवा जाव परिअद्भृति"त्ति नन्दीसूत्रे (५८) इति गाथार्थः ॥ १०३ ।। अथाज्ञाया अभावोऽनाज्ञेतिकृत्वा
॥२१॥
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥२१३॥
उपधानाश्रद्धानेआशातना
P
Mammmmmmmmmmusalimmelanmilim MARATHAHAHAHILAAmmusalmanianimIIIIIIII
Hanumm
का आज्ञेत्याहआयारो खलु आणा तत्थवि उवहाणमिह महायारो। तयभावे जाणाणा महई आसायणा समए ॥१०४॥
आचार:-कालाद्यष्टप्रकारो ज्ञानाचारः, यदुक्तं-"काले विणए बहुमाणे उबहाणे तहा अनिण्हवणे । वंजणमत्थतभए अट्ठविहो णाणमायारो ॥१॥' श्रीदश०नि० । खलुरवधारणे, तत्रापि-कालादिग्वष्टस्वप्याचारेष्विह-प्रवचने उपधानं महाचारः,सम्यग्वर्णाछुच्चारापेक्षया महानाचारः, तदभावे-उपर्युक्तकारणेन उपधानाभावे अनाज्ञा या सा महती आशातना समये इति गाथार्थः॥१०४॥ | अथ हेतुहेतुमद्भावेन उक्तं समर्थयति
तेणं तीए जुत्तं अणंतभवभमणमेव जीवाणं ।जं दीसह अज्झयणं विणावि तं तत्थिमं बुच्छं ॥१०५॥
उपधानाभावोऽनाज्ञा, सा च महती आशातना,तेन कारणेन तया-आशातनया जीवानामनन्तभवभ्रमणमेव युक्तम् ,आशातना| यास्तद्धेतुत्वाद् , यदागमः-"आसायण मिच्छत्तं आसायणवज्जणा उ सम्मत्तं । आसायणानिमित्तं कुबइ दीहं च संसारं ॥" इत्यु|पदेशमालायां (४१०) तदिनापि-उपधानोद्वहनं विनापि यदध्ययनं सामायिकादिसूत्राणां दृश्यते तत्रेदं वक्ष्ये-अनन्तरगाथायां | भणिष्यामीतिगाथार्थः ॥४॥ अथ वक्ष्ये इति यदुक्तं तदाह
उवहाणवहणआसाजुत्ताणं जुत्तमेव अज्झयणं । जह जा छज्जीवणि अहिज्ज पव्वजआसाए ॥१०६॥
उपधानवहनाशा-सति सामर्थ्य सति च प्रस्तावे उपधानोद्वहनं करिष्यामीतिरूपा तया युक्तानामुपधानश्रद्धानपूर्वकतद्वहनाशाकलितचेतसामध्ययनं-सामायिकादिसूत्राणां पठनं युक्तमेव, दृष्टान्तमाह-यथा प्रव्रज्याशया-दीक्षाग्रहणेच्छया यावत् षड्जीवनिकं
ANIRAMITRAIPRITHIMIRANIRAHIMINAINITALIBAIMERAITAMARHIFAIRS
॥२
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३ विश्रामे
२१४॥
| नमस्कारादिषड्जीवनिकाय पर्यन्तमध्यापयेच्छ्रतमितिगम्यं यदुक्तं [ निशीथचूण ] - सावगस्स जहन्नेणं तं चेत्र, उक्कोसेणं छजीवणिया सुत्तओवि अत्थओवि, पिंडेसणज्झयणं न सुत्तओ, अत्थओ पुण उल्लावेण पुणई' आवश्यकचूर्णौ ( ३. १९० चूर्णौ ) ॥ १०६ ॥ अथोपधानत्रहनाशयाऽपि उपधानविधिमन्तरेण कियच्छ्रुतमध्येतव्यमित्याह-
जं जीए किरिआए उवओगी तं तयट्टमाणन्ति । तेणमुवहाणजोग्गं अहिज्ज अन्भासबुद्धी ॥ १०७॥ यद् यस्याः क्रियाया उपयोगि-तद्धेतुभूतं तदर्थं तस्याः क्रियाया निमित्तं तत् - तावन्मात्रमध्येतव्यमित्याज्ञा, नाधिकं, तेन | कारणेनाभ्यासबुद्ध्या, तद्धेतुभूतक्रियाशुद्ध्यर्थमित्यर्थः, उपधानयोग्यं यावदुपधानोपयोगि तदधीयेतेति गाथार्थः ॥ १०७॥ अथो|पधानोपयोगि श्रुतमुपधानमन्तरेणाप्यधीयेतेत्यतः किं संपन्नमित्याह
तेण उवहाणकिरिअ पोसहपमुहावि जुज्जए तेसिं । एवं सेहेऽवि सुअं आवस्सअजोगकिरिअट्ठा ॥ १०८॥
येन कारणेनोपधानो नाशया नमस्कारादि श्रुतमभ्यस्यते तेन कारणेन पौषधप्रमुखाद्युपधानक्रियाऽपि युज्यते तेषां श्रावकाणां, तथाविधश्रुताभावेन पौषधादिक्रियाया एवासंभवात्, ननु श्रीमहानिशीथे तपोमात्र मेवोपधानमुक्तं कथं तर्हि पौषधादि| क्रियानिमित्तमभ्यास इति चेदुप्यते, यद्यपि श्रीमहानिशीथे पौषधादिक्रिया साक्षान्नोक्ता, तथापि यथा साधोर्योगेष्वतिशायिक्रियावच्वं सर्वप्रतीतं तथा श्राद्धानामप्युपधानेषु विलोक्यते तच्च निरारम्भत्वादिगुणैरेव ते च सम्यक् पौषधस्वीकार एव स्युर्नान्यथा, अत एव पूर्वाचार्यप्रणीतेषु सामाचार्यादिप्रकरणेषूपधानविधौ च साक्षादेव पोषधादिश्यते, न च सामाचारीग्रन्थो नास्माकं प्रमाणमिति वाच्यं, यतो योगविधिरपि सामाचारी ग्रन्थेष्वेवोपलभ्यते, न पुनः क्वापि सिद्धान्ते, तथा च योगविधिरपि परिहर्त्तव्य आ
श्रुतस्य क्रियार्थ
मभ्यासः
॥२१४ ॥
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
d
S
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥२१५॥
श्रुतस्य क्रियार्थमभ्यासः
ad
e TIPTISHISHED Headline s
IRIAuthamPIRINIRAUDPURIHINDPAL .
पद्येत, तस्माच्छ्राद्धानामुपधानेषु पौषधग्रहणादिविधिोगविधिवत् प्रमाणयितव्य इति सिद्धं नमस्काराद्यभ्यासः पोषधक्रियाहेतुत्वेन नमस्कारादिश्रुताराधनहेतुरेव, एवं श्राद्धवच्छैक्षेऽपि-नवदीक्षितशिष्येपि श्रीआवश्यकयोगक्रियार्थ-श्रीआवश्यकश्रुतस्कन्धाराधनक्रियानिमित्तमेव सामायिकादिषड्जीवनिकापर्यन्तं श्रुतं मत-सम्मतं, ज्ञेयमिति गम्यमिति गाथार्थः ॥१०८॥ अथोपधानोद्वहनाकासन्या सामायिकाद्यध्ययनमभ्युपगम्यते तहिं कथं नाचाराङ्गादिष्वपीत्यतिप्रसङ्गं निवारयन्नाहजं आवस्सयखंधो उवजुजइ निअपरेसि किरिआसु । दीवुव तेण पढम अहिकिज्जइ न उण सेससुअं॥१०९||
यद्-यसादावश्यकश्रुतस्कन्धो निजपरयोः क्रियासु-श्रीआवश्यकश्रुतस्कन्धतदतिरिक्तश्रुताराधनक्रियामपयुज्यते-उपयोगी | स्यात् तेन कारणेन दीपवत्प्रथममधिक्रियते, उपधानयोगोद्वहनात् तत् पूर्वमेवाभ्यस्यते, न पुनः शेषश्रुतम्-आचाराङ्गादिश्रुतमि त्यक्षरार्थः, भावार्थस्त्वयम्-आवश्यकश्रुतस्कन्धो ह्यभ्यस्तः आवश्यकश्रुतस्कन्धस्यैवाराधनहेतवे यान्युपधानानि तत्संबन्धिनीषु क्रियासूपयोगी स्याद् , अन्यथा तद्विधेरेवासंभवात् , तथा परक्रियासु श्रीआचाराङ्गप्रमुखाखिलश्रुताराधनहेतुयोगक्रियास्वपि, तत्र दृष्टान्तमाह-यथा प्रदीपः, स हि स्वपरविषयकप्रकाशनक्रियोपयोगी अहं प्रदीपं घटादिकं च पश्यामीति प्रदीपघटादिदिक्षुणा संतमसे प्रथमं प्रदीप एवाधिक्रियते,प्रथमं प्रगुणीक्रियते(च),प्रदीपमन्तरेणोभयोरपि प्रकाशासंभवात,न पुनस्तद्वच्छेषमाचाराङ्गादिश्रुत| मुपधानयोगाभ्यां पूर्वमभ्यसनीयं, यतो नाचाराङ्गादिश्रुतं खोपधानक्रियोपयोगि नवा परोपधानक्रियोपयोगि,किंच-आचाराङ्गाद्यध्ययनं प्रवजितस्यापि वर्षत्रयपर्यायाचतिक्रमेऽनुज्ञातं, यदुक्तं-"तिवरिसपरिआगस्स समणस्स निग्गंथस्स कप्पति आयारपकप्पनाममज्झयणं उद्दिसित्तए, चउपरिसपरिआगस्स०नि० सुत्तगडे नाममंगे उ० पंचवासपरिआगस्स सम०नि० दसाकप्पञ्चवहारा
FamIIMPIRITAPAINTAINIDHARI NAUpamammila
||२१५॥
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रववनपरीक्षा ३ विश्रामे
॥२१६ ॥
नामज्झयणा उदिसित्तए, अट्ठवासपरिआगस्स० नि० ठाणसमवायए णामं अंगे उ०, दसवास० परि सम० नि० कप्पड़ विवाहपण्ण अंगे उ० इत्यादियावत् वीसतिवासपरि० सम० निग्गंथे सबसुआणुवाई भवति "त्ति । श्रीव्यवहारसूत्रे ( 1३ - १०० २२-३६) एवं च सति कथं तथाविधं श्रुतमुपधानाद्युपयोगीति, सामायिकादिसूत्राणां तथास्त्रभावाद्, अत एवाधीतसामायिकादिसूत्राणामेव | साधूनां योगोद्वहनविधिरनादिप्रवाहपतितो दृश्यते, अनादित्वं चतुर्द्दशीप्रवर्त्तकाचार्याभिधानाभाववदेतत्प्रवर्त्तकस्याप्याचार्यस्याभिधानाभावादिति नातिप्रसङ्ग इति गाथार्थः ॥। १०९ ।। अथोपधानरूपसूत्रोपचारक्रिया सर्वषां नियता उत नेत्याकाङ्क्षायामाह - | सुत्तोवयारकिरिआ सुअववहारीण तित्थकरकहिआ। आगमवत्रहारीणं बलिआणं नेवमवि निअमो ॥११०॥
सूत्रोपचारक्रिया - उपधानरूपा 'श्रुतव्यवहारिणां' आगमादिव्यवहारपञ्चकमध्ये द्वितीयव्यवहारमाश्रितानाम्, एवकारोऽध्याहार्यः, तेषामेव, 'तीर्थकरकथिता' जिनेद्रैरुपदिष्टा, आगमव्यवहारिणाम्-अवधिमनः पर्यायकेवलज्ञान चतुर्द्दशदशनवपूर्वभृतामेवमुपधानक्रिया कर्त्तव्येत्येवं न नियमः, अपिशब्दात्पुरुषविशेषं प्रतीत्य भवत्यपि, नियमाभावे हेतुमाह - 'बलिआणं'ति यतस्तेषां किंलक्षणानां ? - बलिकानाम् - आगमव्यवहारिणो बलिष्टाः - शेषव्यवहारापेक्षया बलवन्तः, यदागमः - " आगमबलिआ समणा निग्गंथ "त्ति (१० - ४२१) श्रीस्थानाङ्गे इति गाथार्थः ॥ ११०॥ अथागमव्यवहारिणः स्वरूपमाह -
जं आगमवबहारी सुअनिरविवो पडच कंपि नरं । अज्झाविज्जुवहाणं विणेव जह घण्णमणगारं ॥ १११ ॥ यद्–यस्मादागमव्यवहारी ‘श्रुतनिरपेक्ष:' श्रुतस्य- आचाराङ्गादेर्निर्गताऽपेक्षा - तदनुसृत्य प्रवृत्तिर्यस्य स तथा, कमपि - कञ्चिनरं - साध्वादिलक्षणं प्रतीत्य- आश्रित्योपधानं विनैवाध्यापयेद् यथा धन्यमनगारं-धन्यर्षिनामानं योगोद्वहनमन्तरेण श्रुतोक्तविध्यपे
आगमव्य
वहारिणां
योगानियमः
॥२१६॥
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥२१७॥
आगमव्यवहारिणां श्रुतानपेक्षा
AIRLIAMARISHAIRMIRMIndiaIALIMARINAARILALITILPANANHITINETRINJARILAMMA
क्षया प्रकारान्तरविधिना वा एकादशाङ्गीमध्यापितवन्तः स्थविराः,यदागम:-"तए गंधण्णे अणगारे समणस्स भगवओ महावीरस्स | तहारूवाणं थंराणं अंतिए सामाइअमाइआई इक्कारस अंगाई अहिजति२ संजमेणं तवसा अप्पाणं भावमाणे विहरति' इत्यादि यावत् | 'मासिआए संलेहणाए नवमासपरिआओ जाव कालमासे कालं किच्चा उड्ढंचंदिमजावनवगेविजविमाणपत्थडे उड्ढं दूरं वीतीवतित्ता सबट्ठसिद्धे विमाणे देवत्ताए उववण्णे"त्ति श्रीअनुत्तरोपपातिके (१६७०३-४-५) अत्र नवमासपर्यायेऽपि धनर्षिरेकादशाङ्गधरः कथितः, स च श्रुतव्यवहारानुगतयोगानुष्ठानवान्न संभवति, तावता कालेन योगानुष्ठानासंभवात् , तथा "तिवरिसपरिआगस्स समणस्स निग्गंथस्स कप्पति आयारपकप्पनाममज्झयणमुद्दिसित्तए" इत्यादिपर्यायप्राप्तेरप्यसंभवात् , तेन यथाऽत्र पर्यायप्राध्यभावेऽपि तदध्ययनं तथा योगाद्यभावेऽपि, यद्वा आगमव्यवहारिणा अन्यः कोऽपि योगविधिः कारितो भविष्यति, परं न स श्रुतव्यवहारि| णाऽनुष्ठेय इति तात्पर्यमितिगाथार्थः ॥१११॥ अथागमव्यवहारापेक्षा श्रुतव्यवहारिणो न युक्ता, तदपेक्षायां च दोपमाह
न तहा सुअववहारी तयविक्खे अण्णहोवएसिज्जा । वेसाघरचउमासं सीसं संभूअविजउच्च ॥११२॥ - यथा आगमव्यवहारिणा श्रुतमध्यापितं तथा तदपेक्षः-आगमव्यवहारापेक्षः श्रुतव्यवहारी न स्याद् , अन्यथा तदपेक्षायां |संभूतविजयवच्छिष्यं प्रति वेश्यागृहे चतुर्मासिकमुपदिशेत् , यथा आगमव्यवहारिणा श्रीसंभूतविजयस्वामिनोपकोशागृहे चतुर्मासं| श्रीस्थूलभद्रस्योपदिष्टं तथा श्रुतव्यवहारिणाऽप्युपदेष्टव्यमापद्यतेत्यर्थः, तच सर्वेषामप्यसम्मतमितिगाथार्थः॥११२॥ अथ पुनरपि श्रीमहानिशीथेऽप्रामाण्यं व्यवस्थापयितुं शङ्कतेनणु जह महानिसीहे उवहाणविही तहा न अण्णत्थ । कत्थवि दीसइ तेणं हविज अपमाणमम्हाणं ॥११३॥
॥२१७॥
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव. चनपरीक्षा ३विश्रामे ॥२१८॥
उपधानेन्यश्रुतसाक्षी
PRIMA
R
ननु भो यथा श्रीमहानिशीथे उपधानविधिन तथा अन्यत्र कुत्रापि दृश्यते तेन कारणेनास्माकमप्रमाणम् , अर्थात्तन्महानिशीथमितिगाथार्थः ॥११३॥अथोत्तरमाह
जइ एवं ता सत्वं परिहरिअवं सुअंपि तुझ मए । लेवोवासगपमुहा पायमिकिकसुत्तुत्ता ॥११४॥ । यद्येवं प्रागुक्तं तहिं तव मते सर्वमपि श्रुतं परिहर्त्तव्यं भवेत् , तत्कथमित्याह-लेपोपासकप्रमुखाः-श्रीसूत्रकृदङ्गद्वितीयश्चतस्कन्धोक्तलेपश्रावकप्रमुखाः प्रायो-बाहुल्येनकैकसूत्रोक्ताः-एकैकस्मिन् सूत्रे पठिताः सन्ति, नहि लेपश्रावकवर्णनमन्यत्र तथोपलभ्यते, तथा च द्वितीयाङ्गमपि परिहत्तव्यम् , एबमाचाराङ्गादयोऽपि, न ह्याचाराङ्गोक्तः सर्वोऽपि विचारः सर्वत्रोपलभ्यते,तथोपलम्भे च | सर्वेषामप्यैक्यापत्तेरित्यादि स्वयमेव पर्यालोच्यमितिगाथार्थः ॥११४।। अथ प्रवचनस्वरूपमाह
तम्हा जिणिंदसासणमायरिअपरंपरानुवहिजं । तेणिव सूआबहुहा कस्स यऽसूआवि सूरिपहा ॥११५॥
तस्मात्कारणाज्जिनेन्द्रशासनमाचार्यपरम्परानुवर्तनीय, आचार्यपरम्परामन्तरेण न किमप्यनुष्ठानं श्रुतं वा भवेत् , किंतु तदायत्तमेव, तेन कारणेन सूचा-शास्त्रेधूपधानादिक्रियाणां नामोच्चारादिना सूचनं 'बहुधा अनेकप्रकारा स्यात् , कस्यचित् क्रियाविशेपस्यासूचा-सूचनाभावः, सापि 'मूरिपथा' सूरिरेव पन्था यस्याः सा तथा, यद्यप्यागमे नोपलभ्यते तथापि सूरिपरम्परया समागता, अयं भावः-क्वचित् किश्चिन्नाममात्रेणोपलभ्यते तदेव क्वचित्किञ्चिद्विस्तरेणेत्यादि, किश्चिञ्च नाम्नाऽपि नोपलभ्यते, तस्य केवल सविस्तरक्रियाकरणस्येव परम्परैव मूलं, नान्यदितिगाथार्थः ॥११५॥ अथ प्रकृतमाह
आयारो उवहाणं सूआमित्तेण णेगसुत्तेसु । किंचिवि वित्थरवयणं महानिसीहंमि को दोसो ॥११६॥
itaIRITALIRAMAmARATHIRAMAIRAIL
PALI
॥२१८॥
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
याणा
हरणानि
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥२१९॥
उपधानमाचारो-ज्ञानाचारः, सच सूचामात्रेणानेकेषु सूत्रेषु “वसे गुरुकुले निचं, जोगवं उवहाणवं" इत्यादिरूपेषु, किंचिद्विस्तरवचनं महानिशीथे, तत्र को दोषो ?, न कोऽपीतिगाथार्थः ॥११६॥ अथ योगोपधानविषये उदाहरणान्याह
जोगे आसाढारिअसीसपमुहावि हुंतुदाहरणं । उवहाणि उसभदत्तो जिणदत्तो भायरा दोऽवि ॥११७॥
योगे आषाढाचार्यशिष्यप्रमुखाः उदाहरणं भवन्ति, तव्यतिकरस्तूत्तराध्ययनटीकातोऽवसेयः, आदिशब्दादाचामाम्लतपोऽभिग्रहेणासंख्येयाध्ययनाध्येतसाधुरपि, उपधाने च ऋषभदत्तजिनदत्तौ द्वावपि भ्रातरौ आचारप्रदीपायुक्तौ बोध्यावितिगाथार्थः ॥११८॥ अथ प्रकारान्तरेणैव पूर्वपक्षी पाहसुअखंधे अज्झयणा इच्चाई आगमे कमो दिहो। अज्झयणे सुअखंधो महानिसीहित्ति तं न मयं ॥११८॥
श्रुतस्कन्धे अध्ययनानि इत्यादिः क्रमः आगमे-अङ्गादौ दृष्टः, श्रीमहानिशीथेऽध्ययने सामायिकलक्षणः श्रुतस्कन्धः नमस्का| रलक्षणः सामायिकाध्ययनैकदेशो नमस्कारः सोऽपि महाश्रुतस्कन्धतया तत्र भणित इति तत् श्रीमहानिशीथं न मतं-सम्मतं
नास्माकमिति पूर्वपक्षाशय इतिगाथार्थः ॥११८॥ अथोत्तरमाह| इअ चे पण्णवणाए पयंमि उद्देसया पया तेसु । लेसापयंभि साविअ कहं पमाणं तुहं होइ? ॥११९॥ , ___'इ' इतिचेत्तर्हि प्रज्ञापनायां लेश्यापदे उद्देशका भणिताः, तेषूद्देशेषु च पदा इति प्राकृतत्वात् पुंस्त्वं पदानि विभक्त्यन्तानि प्रतीतान्येवेति कथं सापि च-प्रज्ञापनाऽपि च तव प्रमाणं भवेत् ?, न कथमपि,क्रमभङ्गादितिगाथार्थः ॥११९।। अथ नमस्कारस्तावत्सर्वश्रुताभ्यन्तरभूतः, यतः सर्वस्यापि श्रुतस्याचं सामायिकसूत्रं, 'सामाइअमाइआई इक्कारस अंगाई'न्ति वचनात् , सामायिकसूत्रं
mai HINITIdall- familyHIRPION
neHIMIRHANIHINDIPPITIANP
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
HAPPI
पंच
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥२२०॥
मंगलस्य महाश्रुतस्कन्धत्वं
RITA PANI
| तावदध्ययनरूपं तस्याप्यादिभृतं नमस्कारसूत्रं, तच्चाध्ययनैकदेशरूपं कथं श्रुतस्कन्धः?, श्रुतमात्रे प्रथमतयाऽध्ययनीयाहत्वाद्वेति | पराशयं चेतसि कृत्वा गाथामाह
सबभंतरभूओ पंचनमुकार तेण तहभूओ। भण्णइ महसुअखंधो रुक्खे साहाण जह मूलं ॥१२०॥ .. येन कारणेन सर्वाभ्यन्तरभूतस्तेनैव कारणेन पञ्चनमस्कारस्तथाभूतः सन्-सर्वाभ्यन्तरभृतः सन् महाश्रुतस्कन्धो भण्यते, सर्वश्रुतमूलभृतत्वाद् , दृष्टान्तमाह-वृक्षे शाखानां मूलं स्कन्धो यथा भण्यते "खंधाउ पच्छा समुवंति साहा" (५-४१६०) इत्या| गमवचनाल्लोकप्रतीतत्वाच्चेति सिद्धं श्रुतस्कन्धत्त्वं नमस्कारस्येतिगाथार्थः ॥१२०॥ अथ सामायिकाध्ययनस्यैकदेशत्वेऽपि श्रुतस्क-| न्धव्यपदेशे दष्टान्तमाह
पउमद्दहजलदेसो पिहन्भूओ खंधसिंधुकुंभंभो। तित्थयरोवि अ देवो नरजाइपुढो न तप्पडिओ॥१२१॥ 'पद्महदजलदेशः' हिमवच्छिखरिस्थितस्य पद्मोपलक्षितो हृदःहतस्य जलदेशस्तदंशभूतः सन् तत्पृथक्भूतः स्कन्धसिन्धुकुम्भाम्भो भव|ति, समाहारद्वन्द्वः,अयं भावः-ततः पृथग्भूतः स्कन्धोऽयं सिन्धुनदीयं कुम्भाम्भ इदमित्यादिव्यपदेशं लभते, अत्र देशोऽपि स्कन्धाद्यनेकव्यपदेशभाग प्रदर्शितः, तथा तीर्थकरोऽपि नरजातेः पृथक्भूतः-बुद्ध्या ततः पृथग्विवक्षितो देवो भवति-देवत्वं भजते, न पुनस्तत्पतितः, तत्र-मनुष्येषु पतितस्तत्पतितः,मनुजोऽयमिति सामान्यनाम्ना पतितोऽपीति, व्यपदेशभेदः पार्थक्ये दर्शित इति| गाथार्थः ॥१२१।। अथ विवादापन्ने नमस्कारे योजनामाह- ....
एवं चिअ सामाइअपिहब्भूओ पंचमंगलो खंधो । अण्णह तदिकदेसो एसो विउसाण उवएसो॥१२२।।
PRASAILAIMPAL
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३ विश्रामे
॥२२१॥
एवम् - अमुना प्रागुक्तप्रकारेण 'चित्र'ति निश्चितं सामायिकात् पृथग्भूतः पञ्चमङ्गलः - 'नमो अरिहंताण' मित्यादि 'पढमं मंगल'मितिपर्यन्तनमस्कारलक्षणः स्कन्धो भण्यते अन्यथेति - सामायिकादपृथक् भूतविवक्षायां सामायिकाध्ययनसंबन्धविवक्षायां तदेक| देश :- सामायिकाध्ययनैकदेशः, एष विदुषां पण्डितानामुपदेशो - वचनमितिगाथार्थः || १२२|| अथ पुनरपि पराशङ्कामाह
सकस यसकथए उवहाणं नेष संभविज्जावि । ता कह नराण हुज्जा ? इअ संकप्पो महापावो ॥ १२३ ॥
ननु शक्रस्तव विषयमुपधानं वादिनां पञ्चत्रिंशद्दिनमानं, तच्च शक्रस्तवे शक्रस्य- इन्द्रस्य न संभवेदपि, 'ता' तर्हि 'नराणां' मनुष्याणां कथं भवेत् ?, इति- अमुना प्रकारेण संकल्पो - विकल्पना 'महापापः ' महामोहनीयहेतुकोऽयं विकल्प इति गाथार्थः ॥ १२३ ॥ अथ तद्विकल्पं निराकरोति
| सक्कत्थओ अ दुविहो देवकओ तहय गणहरेण कओ । दुण्हं सकयत्तणओ असंभवा हुज उवहाणं ॥ १२४ ॥ शक्रस्तवस्तु द्विविधः - देवकृतः शक्रादिदेव जनितः तथा गणधरेण कृतश्च तत्रैकश्चकारो देवकृतेऽनेकभेदसूचकः, नहि देव| कृतोऽपि शक्रस्तव एकः स्वरूपेण स्यात्, किंतु शक्रविजयसूर्याभादिदेवा यथावसरं कर्मक्षयोपशमवैचित्र्याद्भिन्नान् भिन्नान् पठितवन्तः, अत एव देवकृताः शक्रस्तवा: अनियतपाठाः सर्वेषामपि शक्रस्तवाभिधानं च प्रायः शक्रकृतशक्रस्तवानुकारित्वादेव, एवं गणधरकृतेऽपि बोध्यं, 'दुहं' ति द्वयोः शक्रगणधरयोः स्वकृतत्वादुपधानमसंभवि भवेदिति गाथार्थः ॥ १२४ ॥ अथ कथमसंभवीत्याह
उस मुद्दे साण्णापमुहोवहाणकिरिआओ । गुरुपुत्रे अज्झयणे हवंति सकर्यमि नेव गुरू ॥ १२५ ॥
उपधानस्थापना
| ॥२२९॥
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
MARATI
उपधानस्थापना
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥२२२॥
allianRaillianta
उद्देशसमुद्देशानुज्ञाप्रमुखोपधानक्रिया अच्छिन्नपरम्परायाता गुरुपूर्वेऽध्ययने भवति, गुरुरुद्देशाधुपदेष्टा स एव पूर्व यस्यैवंविधेऽध्ययने स्युः, स्वकृते-स्वयं रचिते शक्रस्तवे सामायिकादिद्वादशाङ्गयां च गुरुरेव न स्यात् , गुरुत्वे स्वकृतत्वव्याघाताद्, "गुरोरभावे चोद्देशादिविधाता कः स्यात् ?, न कोऽपीति शक्रस्तवे शक्रस्योपधानाभावेन मनुष्याणामपि नोचितमिति विकल्पनं मह| दज्ञानमितिगाथार्थः ॥१२६॥ अथोपधानेऽपि गुरोरनुज्ञा नकस्वरूपति दर्शयतिगुरुआणा य अणुण्णा दुविहा सावयमुणीणमहिगिच्च । सम्मं धरणे सम्मं धरणे दाणे अ कमवयणा ॥१२६॥ ___ गुर्वाज्ञा चानुज्ञा द्विविधा-द्विप्रकारा, कथं ?-श्रावकमुनीनधिकृत्य-आश्रित्य, श्रावकस्यानुज्ञा भिन्ना साधूनां च मिन्नेति, भिन्नत्वं कथमित्याह-'सम्मं धरणे'त्ति श्रावकस्य सम्यग् धरणेऽनुज्ञा, तच्चैव-अणुण्णायमित्यादि यावत्सम्मं धारिजाहित्ति सम्यम् धारणविषयकमेव गुर्वनुज्ञावचनं, न पुनदर्शनानुज्ञापि, साधोस्तु 'सम्म धारिजाहि अण्णेसिं च पवेजाहित्ति स्वयंधारणेऽन्येभ्यो दाने चेत्युभयथाऽपि गुर्वनुज्ञावचनमिति क्रमवचनात क्रमेण द्विधाऽनुज्ञेतिगाथार्थः ॥१२६।। अथ कथंचित्कदाचिच्छावकेणापि |नमस्कारादि दीयमानं दृश्यते, तत्र का गतिरित्याह
जं पुण कत्थवि सावयदाणे आवस्सगस्स अब्भासो। जह उवहाणाभावे तहऽणुग्णा एवऽभावंमि ॥१२७॥ ___ यत्पुनः कदाचित्-तथाविधावसरविशेषे स्वापत्यादिकं प्रति तथाविधभद्रकमिथ्यादृशमपि सम्यक्त्वाभिमुखं विज्ञाय श्रावकदाने-श्रावकेणापि दाने-नमस्कारादिपाठने नमस्कारादेः श्रावकयोग्यस्य श्रुतस्याभ्यासः प्रागुक्तलक्षणो भवतीति बोध्यं, कथमिवेत्याह-'जह उवहाणाभावे'त्ति यथोपधानाभावे उपधानवहनाभिप्रायवतस्तदभ्यासः तथाऽनुज्ञाया अप्यभावेऽभ्यासः सम्यगेव,एतेन
IINITIARRHOITAHARIHIT
N
A
RAINISMRITIRANI
॥२२२॥
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥२२३॥
Hindi
उपधानस्थापना
antaminantle IINHRIL immortalitime in
पुण्यपापविशेषं जानतो नमस्कारो देयो,नान्यस्य लाघवापादनादित्यादि यदि श्रीमहानिशीथोक्तं सत्यं स्यात् तर्हि नूपुरपण्डिताकथानके तथाविधविवेकविकलस्यापि शूलिकाप्रोतस्य मिण्ठस्य जलं मार्गयतः पञ्चनमस्कारपाठनं देवत्वहेतुः सुदर्शनकथानके प्राग्भवे तजीवस्य सुभगाख्यमहिषीपालस्य ऋषभदासश्रेष्ठिना नमस्कारादिशिक्षणमनुचितं स्यादित्यादिशतपदीकारादीनां मौखर्य | निरस्तं, यतो मुख्यवृत्तिस्तावत्स्वभावतः प्रवृत्तिरुत्सर्गरूपा, उत्सर्गस्त्वपवादघटित एव स्याद् , यदागमः-"जावइआ उस्सग्गा तावइआचेव हुँति अववाया। जावइआ अववाया उस्सग्गा नत्तिा चेव।।१।।" व्यव० भाष्ये, तथा चोत्सर्गे निरूपिते क्वाप्यपवादोऽप्यवश्य वक्तव्य एव,सच शूलिकाप्रोतमिण्ठादिपुरुषेभ्यःक्वोपयुज्यते अन्यत्री,अत एव प्रवचनमनैकान्तिकं,यदुक्तं-"तम्हा सवाणुणा सबनिसेहोय पवयणे नत्थि । आय वयं तुलिजा लाहाकंखिव वाणिअउ ॥१॥"त्ति श्रीउपदेन चैवमुत्सर्गेणापवादः पराक्रियते, उत्स| र्गादपवादो बलीया'नितिन्यायात् अपवादस्य बलीयस्त्वाद् , द्वयोरपि व्यत्ययतयाऽऽसेवने वामदक्षिणयोरक्ष्णोर्व्यत्ययकरणवदनर्थ एव, यत्तु कश्चिदुपधानद्विट् शराहतशकुनिका श्रीपार्श्वनाथजीवो हस्ती श्रीसुव्रतपार्थाश्वः श्रेष्टिपुत्रो मत्स्यश्चेत्यादय उपधानविकलाः कथं नमस्कारं श्राविता इत्यादि लपति तच्च महदबानमेव, यतः श्रावणं नागमे निषिद्धं, किंतु तदध्ययनाध्यापने इति, कथमन्यथा कालिकश्रुतमप्याचाराङ्गादि श्रावकेभ्यः श्राव्यते इत्यादि स्वयमेव पर्यालोच्यमितिगाथार्थः ॥१२७।। अथोपधानाभावेऽपि कथं शुद्धिरित्याह--- तहविहसामग्गीए अभावओ सुद्धभावओ सुद्धी। कस्सइ जा साऽऽलोअणविहिव सव्वत्थ न पमाणं ॥१२८।।
तथाविधसामग्र्याः-तपःकरणशक्तिगुर्वादिलक्षणाया अभावात्कस्यचित् ,न पुनः सर्वस्यापि, शुद्धभावतः उपधानवहनामिमुखस्य
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रत्र
उपधानस्थापना
चनपरीक्षा ३विश्रामे ॥२२४॥
शुद्धिर्या वर्तते सा आलोचनाविधिवत , यथाऽऽलोचनां जिघृक्षःशुद्धपरिणामो गुर्वादिसामग्र्यभावे सदभिमुखोऽनालोचितपातकोऽपि शुद्धो भवति तथाऽयमपि, परं नायं प्रकारः सर्वत्र प्रमाणं, कथंचित्कादाचित्कत्वात् , नहि मरुदेवीसिद्धिमपेक्ष्य द्रव्यचारित्रग्रहणे निरादरता युक्तेतिगाथार्थः ॥१२८ ॥ अथोपधानतपोऽपि श्रुताध्ययनयोग्यस्यैवेति योग्यायोग्ययोः स्वरूपं गाथाष्टकेन | विवक्षुः प्रथमगाथामाह--
जुग्गाजुग्गविआरो अजायणझावणंमि जिणभणिओ।
आमघडजलाहरणविसेसओ महसुअखंधे ॥१२९॥ ___ 'योग्यायोग्ययोर्विचारः' अयमेतस्य श्रुतस्याध्ययने योग्योऽयोग्यो वेत्येवंरूपेण पर्यालोचनमर्थात्तदध्यापकस्याध्ययनाध्यापने जिनमणितः-तीर्थकृतोक्तः, किमुदाहरणाद् ?-'आमघटजलोदाहरणाद् , आमे-अपक्के घटे जलं यथा द्वयोरपि विनाशहेतुः, यदागमः-"आमे घडे निहत्तं जहा जलं तं घडं विणासेइ । इअ सिद्धतरहस्सं अप्पाहारं विणासेई" ॥१॥३-वृत्तौ १३७-२ नं-वृत्ती |५५-२पंच-९८२) इति, महाश्रुतस्कन्धे अर्थात्तदध्ययने विशेषतो योग्यायोग्यविचारो युक्तः, सर्वश्रुताभ्यन्तरभृतत्वेन परममन्त्रात्मकत्वादिति गाथार्थः ॥१२९॥ अथ योग्यस्य सामान्यतो विशेषतश्च लक्षणमाहसामण्णेणं जोग्गो अध्बुग्गहिअमई सुहंमण्णो। बिहिआराहणरसिओ गुरूवएसंपऽभिमुहो वा ॥१३०॥
सामान्येन-नमस्काराध्ययनार्हस्य सामान्यलक्षणं तावदव्युदाहितः सन् शुभमन्यः, कुपाक्षिकैरव्युग्राहितः शुभं-नमस्काराध्ययनं हितमिति मन्यमानः सर्वोऽपि सामान्येन नमस्काराध्ययनयोग्यः, अथोत्तरार्द्धन विशेषलक्षणमाह-'विहीं'त्यादि, विध्या
aaiNASEARRIERHI PRITamatiPESARILAMUDAmALI
T ER
॥२२४॥
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥२२५॥
उपधाने योग्यायोग्यौ
HanilRISHumentalian auntineline NIPATHARS CHITRIANHAIMILAIIMSHINDILIAMAILOPMIRANSL
a lmi a HALA
राधनरसिकः-उपधानादितपःप्रभृतिलक्षणेन विधिनाऽऽराधने तत्परः, अथवा गुरूपदेशमपि, अपिरेवार्थे, गुरूपदेशमेवाभिमुखः तदाराधनादिविषये गुरूपदेशश्रवणे समुत्सुको 'विशेषः सामान्यालिङ्गित एवेतिन्यायात सामान्यलक्षणयुक्तो यदि तदाराधनविधिरसिकस्तर्हि विशेषेणेतिगम्यं योग्यो भवतीतिगाथार्थः ॥१३०॥ अथ योग्यस्य लक्षणमाह-- बुग्गाहिओ अजो सोऽणरिहो अहवा परम्मुहो विहिओ। महसुअखंधज्झयणे कुवववरगुख सवणेऽवि ॥१३१॥ _ व्युद्ग्राहितः-कुपाक्षिकवासितो यः सोऽनह:-अयोग्यः, क्व?-महाश्रुतस्कन्धाध्ययने,तस्य नमस्काराध्ययनं न युक्तमित्यर्थः, अथवा अन्युग्राहितोऽपि विधितो-विधिकरणात्पराङ्मुखः, किमनेनोपधानतपोविधिनेत्येवंरूपेण तद्विधिश्रद्धानविकलः, परं| व्युग्राहितापेक्षयाऽल्यदोषभाग्, मार्गपतितत्वात् , कदाचित्कथंचिच्छद्धानसंभवस्याशाप्रतिबद्धत्वात् , अनर्हः, किंवत् ?-'कुपाक्षिकवर्गवत् ' यथा कुपाक्षिकसमूहः पञ्चमङ्गलाध्ययनानहः, आस्तामध्ययनं दूरेण, श्रवणेऽपि न योग्यः, न चैवं दृष्टान्तदान्तिकयोरैक्यमित्याशङ्कनीयं, व्युद्ग्राहितस्य कुपाक्षिकमार्गाद्भिमस्यापि संभवादितिगाथार्थः ॥१३१॥ अथ कुपाक्षिकवर्गस्याहनामादिश्रवणमपि नोचितं, तत् कथमित्याह| जणं कुमईवग्गो अरहंताईण णाम समरंता। पइसमयं मह पावं अणंतभवकारणं जणइ ॥१२३॥
- यद्-यस्मात्कुमतिवर्गोऽहंदादीनां नाम स्मरन् , अपिर्गम्यः स्मरनपि, प्रतिसमयमनन्तभवकारणं महापापं जनयति-अञ्जयतीति | गाथार्थः ॥१३२॥ अथ तादृशं पापं कथमित्याह
निअनिअमयाणुरत्ते अरिहंताईवि मणसि काऊणं । माइजा तमजुत्तं कलंकदाणं महंताणं ॥१३३॥
animmammin IDRPALI
५॥
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
कुपाक्षिकाणां ध्यान
श्रीप्रव. चनपरीक्षा इविश्रामे ॥२२६॥
m
यत्तदोनित्यामिसंबन्धात् यत्-यस्मात्कारणादईदादीनपि स्वस्वमतानुरक्तानेव मनसि कृत्वा कुपाक्षिकवों ध्यायेत् ,न चाहदादयः कुपाक्षिकविकल्पितमार्गश्रद्धानभाजो भवन्ति, तेन तत्तथावचनं महताम्-अर्हदादीनां कलङ्कदानमेवेति महापातकं,वस्तुतस्तु तथाविधाचारपरिकल्पनाकाल एव तथाविधाचारप्ररूपकाणामर्हदादीनामपि तद्वत्कल्पनासंभवाद् ,अन्यथा स्वाचारस्य प्रामाण्यं वक्तुमशक्यत्वाद् ,अत एव तथाविधाचाराहदादीनां कल्पना महापातकमितिगाथार्थः।।३३।। अथ नाम्ना साम्येऽपि भिन्नत्वे दृष्टान्तमाह..परमेसरुत्तिनाम जह एगं भिन्नभिन्नअत्थजुअं। निअनिअमयफलहेऊ आयारायारझाणवसा ॥३४॥
परमेश्वर इत्येकं नाम 'भिन्नभिन्नार्थयुत निजनिजाचारप्ररूपकत्वेन विकल्पितानेककोटिपरमेश्वरवाचकं निजमतफलहेतुर्भवति, |कस्माद् ?-आचाराकारध्यानवशाद् ,आचार:-सन्ध्यावन्दनाग्निपूजादिलक्षणः आकारः-शङ्खचक्रत्रिशूलगदादिप्रहरणभृद्विचित्रवाहनलिङ्गादिस्वरूपः, आचारचाकारश्च तयोर्ध्यानमस्मदीय आचारः कीदृगाकारभृता केन प्ररूपित इत्यादि मनसा चिन्तनं तद्वशाततत्पारतन्त्र्याद् , अयं भावः-बौद्धादीनां सर्वेषामपि यो देवः स परमेश्वरत्वेनैवाभिमतः, तच्च नामैकमपि निजनिजविकल्पनानुसारेणानेकसंकेतवशान्नानार्थ संपन्न, तन्नाम्नो ध्यानं कुर्बाणा अपि निजनिजाचारप्ररूपकं तथाविधविचित्राकारवती च मूर्ति ध्यायति, तद्ध्यानं च तन्मतश्रद्धानाद्यात्मकमेवेतिकृत्वा यद्यत्फलं तत्तन्मताचाराराधनेन, तदेव ध्यानेनापि, तदनन्यपरिणामरूपत्वादितिगाथार्थः ॥१३४।। अथ तथाविधपरिणामाविष्करणायोपायमाह
पुच्छिज्जतो लोओ निअनिअआयारभासगं भणई। आयारं पुण बंभेसरमाइअर्षियरूवाई ॥१३॥ लोको यावान् कुश्रद्धानः स च 'पृच्छयमानः' प्रश्नविषयीक्रियमाणः नन भोः को भवतां परमेश्वर इत्यवंरूपेण प्रेर्यमाण इत्यर्थः,
mmaNPROPRIALI
HIRUSHPatianelonisment
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवबनपरीक्षा ३विश्रामे ॥२२७||
'निजनिजाचारभाषकं स्वकीयस्वकीयमार्गप्रणेतारं परमेश्वरं भणति, एवं च सति परमेश्वराचारयोः प्रामाण्यं परस्परप्रामाण्यसापेक्षं, कुपाक्षिकातश्चैवं-परमेश्वरे प्रामाण्यं स्वाभिमताचारप्ररूपकत्वादेव, आचारे च प्रामाण्यं तथाविधपरमेश्वरप्ररूपितत्वादेव, परमेश्वरस्याप्रामाण्ये णां ध्यान आचारस्याप्यप्रमाण्यमाचारस्याप्रामाण्ये च परमेश्वरस्याप्रामाण्यमेवेति परस्परसापेक्षता,सा च विचार्यमाणा परमेश्वराचारयोः कथंचिदैक्यमेव सूचयति स, अतः स्वाचारानन्यरूपत्वात्परमेश्वरध्यानमकिश्चित्करमेव मिथ्यादृशां, तथा आकारं पुनः ब्रह्मेश्वरादिवि|म्बरूपाणि भणति,ननु भो भवतां परमेश्वरस्य कीदृगाकार इत्येवं प्रेरितो भणति कश्चिद् ब्रह्ममूर्ति कश्चिदीश्वरलिङ्गम् आदिशब्दानारायणादिमूर्तिप्रभृतिकम् , एवं च सति नाम्नैकत्वेऽपि निजनिजाचाराकारध्यानपारतन्त्र्यानिजनिजमतक्रियाजन्यमेव फलं परमेश्वरध्यानेऽपीतिगाथार्थः ॥१३५।। अथोक्तं दृष्टान्तं प्रकृते योजयितुमाह
एवं कुवखवग्गो पुच्छिज्जतोऽवि भणइ अम्हाणं । सद्दहणाइसमा जे ते अरिहंताइणोऽभिमया ॥१३६॥ । एवमुक्तन्यायेन कुपाक्षिकवर्गः पृच्छयमानोऽपि भणति-येऽस्माकं श्रद्धानादिसमास्ते एवाईदादयोऽमिमताः-नमोअरिहंताणमित्यादिनमस्कारावल्या स्मर्यमाणास्तथाभूता एव ध्यानगोचरीभवन्ति, न पुनरतत्श्रद्धानभाजो, न वाऽस्मद्विपरीतमुपदिशन्तोऽपीति स्पष्टमेव नमस्कारं जपन्तोऽपि प्रतिसमयमनन्तभवभोग्यं क्लिष्टकर्मार्जयन्तीति गाथार्थः ॥१३६ ।। इतिगाथाष्टकेन नमस्काराध्ययने योग्यायोग्यविचारं विधाय योग्यस्यैव नमस्काराध्ययनाध्यापने योग्ये, नान्यस्येति प्रदाथोपधानमपि कथं | जिनाति दर्शयतिउवहाणं पुण नाणा जह तह रइमि जेण केणावि । किंतु रयणाविसेसे पुरिसविसेसेण जहजुग्गं ॥१३७॥ | ॥२२७॥
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
in
योगानयत्यं
श्रीप्रवचनपरीक्षा ३विश्रामे ॥२२८॥
उपधानं पुनर्येन केनापि पुरुषेण यथा तथा रचितेन श्रुतेन नाज्ञा-जिनाना न भवति,किंतु पुरुषविशेषेण-आगमव्यवहारिणा | 'रचनाविशेषे सूत्ररचनात्मके श्रुते 'यथायोग्य' योग्यस्यानतिक्रमेण, धन्यबेरिवागमव्यवहारकाले उपधानं न भवत्यपि,आगमस्य | बलववेन, अनियतविधिरपि कश्चित कस्यचित्संभवति, नियतविधिनोपधानं श्रुतव्यवहारकाले भवत्येवेति यथायोग्यमितिपदमिति गाथार्थः ॥१३७॥अथ दृष्टान्तमाहजह सुअकेवलिरइए निज्जुत्तिमुहंमि नत्थि उवहाणं। पजोसवणाकप्पे अस्थि तओ तंपि णेगविहं ॥१३८॥
यथा श्रुतकेवलिना श्रीभद्रबाहुस्वामिना रचिते नियुक्तिप्रमुखे-आवश्यकादिनियुक्त्युपसर्गहरजइजासमणेभयवमित्यादि| स्तोत्रादावुपधानं नास्ति, अस्ति च श्रीपर्युषणाकल्पसूत्रे, कर्तृमाम्येऽपि रचनाविशेष एवोपधानं भणितं, यत एवं ततस्तदपि-उपधानमपि अनेकविधं-नानाप्रकारं कालिकोत्कालिकादि, नियतदिननियततपोलक्षणं जिनाज्ञया, न पुनः स्वेच्छया, अत एवाचाराने पञ्चाशदिनाचमको योगः स्थानाङ्गे तु ग्रन्थगरीयस्त्वेऽप्यष्टादशदिनात्मक इत्यादिमुरिपरम्परायातविधिनेतिगाथार्थः ॥१३८॥ | अथ राकामतोत्सूत्रोपसंहारमाह -
इअ पुषिणममयमूलं उस्सुत्तं तिविहमेअमिहमुत्तं । साहपइष्टाचउदसिमहानिसीहाण पडिसेहो ॥१३९॥
इति-प्रागुक्तप्रकारेण पूर्णिमामतमूलमेतद् उत्सूत्रं त्रिविधमिहोक्तम् , एतत्किमित्याह-'साह'त्ति साधुप्रतिष्ठा 'नउदसी'ति पदैकदेशे पदसमुदायोपचाराच्चतुर्दशीपाक्षिक महानिशीथं-श्रीमहानिशीथसंज्ञक सूत्रं ततो इन्द्वस्तेषां प्रतिषेधः, साधुप्रतिष्ठाप्रतिषेधः अर्थात् श्रावकप्रतिष्ठेति मार्गनाशोन्मार्गदेशनारूपं महोत्सूत्र, तथा चतुर्दशीपाक्षिकनिषेधः अर्थात्पूर्णिमापाक्षिकाभ्युपगम इत्यत्रापि
AMALININDIANRAIHIRAINING
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
खरतरातिदेशः
RamamtammaNaINDRA
श्रीप्रव
Dमार्गनाशोन्मार्गदेशनात्मक महोत्सूत्रं द्वितीयं, श्रीमहानिशीथप्रतिषेधो मार्गनाशलक्षणं, तदपि सर्वश्रुतातिशायितश्रुतत्रतिषेधात्म-|| चनपरीक्षा कत्वेन महोत्सूत्रमिति तृतीयमपि तथाभृतमेवेति राकामते महोत्सूत्रत्रिक दर्शितमिति गाथार्थः ॥१३९ ॥ अथ तदनुजेभ्यः ३विश्रामे| प्रवृत्तानामुत्सूत्राणामतिदेशमाह॥२२९।। सेसं पवढमाणं उस्सुत्तं जमिह सढसामइए। पच्छा इरिआपमुहं किअंतमवि खरयरेण सम॥१४०॥
शेषम्-उक्तोत्सूत्रत्रिकातिरिक्तं यदिह-राकामते उत्सूत्रं प्रवर्द्धमानं श्राद्धानां सामायिके पश्चादीर्यापथिकाप्रतिक्रान्तिप्रमुखं कियदपि खरतरेण सम्-औष्ट्रिकमतममानमिति गाथार्थः ।। १४० ॥ अथ यदुत्सूत्रं खरतरेण समं तच्च यद्यपीहैव वक्तुं युक्तं तथापि | खरतरेण सहातिदेशे हेतुमाह--
ग्वरयरमयंपि कालाणुभवा मूढाण साहुभतिकरं । तेणं तम्मयवसरे पभणिजंतं इहंपि मयं ॥१४१॥
खरतरमतमपि कालानुभावात् मूढाना-सम्यग्विचारपराङ्मुखानाम् , एतेऽपि योगोपधानसाधुप्रतिष्ठादिस्वीकारेण साधव एवेत्येवंरूपेण साधुभ्रान्तिकरं-बाह्यदृष्टीनां साधुसमतावुद्धिजनकं तेन कारणेन तन्मतावसरे-अनन्तरं भणिष्यमाणौष्ट्रिकमतवक्तव्यतावसरे प्रभणिष्यमाणमिहापि पौर्णिमीयकमते मतं सम्मतं ज्ञेयमिति गाथार्थः ॥ १४१ ।। अथ द्वितीयविश्रामोपसंहारमाह
एवं कुवम्वकोसिअसहस्सकिरणमि उदयमावण्णे। चक्खुप्पहावरहिओ कहिओ बिइओ अ पुषिणमिओ ॥१४२॥ ॥ एवं-प्रागुक्तप्रकारेण कुपक्षकौशिकसहस्रकिरणे उदयं प्राप्ते 'चक्खुत्ति चक्षुः-खकीयं लोचनं तस्य प्रभावो-नीलादिवस्तुग्रह
णशक्तिस्तेन रहितो-विकलो द्वितीयः पौर्णिमा-पौर्णिमीयकः कथितः, अयं भावः-उदिते हि सहस्रकिरणे यथा कौशिको निज
u raneamIIMARATHIBIRAILER
२२९॥
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवघनपरीक्षा ३विश्रामे ॥२३०॥
RPIRANILAMIL
उपसंहारः
चक्षुःप्रभावरहितो भवति, अयं हि जगत्स्वभावो यत्तामसकुलस्य सूर्यकिरणा अतिश्यामतया भासन्ते, तथा कुपक्षकौशिकसहस्रकि- रणसंजितेऽस्मिन् प्रकरणे कुपक्षाणां पुरस्तादुद्भाविते कुपक्षविशेषः पौर्णिमीयको निजचक्षुः-कुदृष्टिस्तत्प्रभावरहितो भवति, तस्य | स्वमतिविकल्पिताः कुयुक्तयो न स्फुरन्ति, अथवा कुदृष्टिरपि सुदृष्टिर्भवति, एवंविधः पौर्णिमीयकः कथित इति गाथार्थः ॥१४२॥ अथायं पौर्णिमीयकः कस्मिन् संवत्सरे कस्मिश्च गुरौ विद्यमाने कथित इति प्रदर्शनाय गाथामाह
नवहत्यकायरायकिअसममहिममि चित्तसिअपक्खे । गुरुदेवयपुण्णुदए सिरिहीरविजयसुगुरुवारे॥१४३॥ इअसासणउदयगिरिं जिणभासिअधम्मसायराणुगयं। पाविअपभासयंतो सहस्सकिरणोजयउ एसो॥१४४||
प्रथमविश्रामोक्ता बोध्या।।१४३॥ अथैतत्प्रकरणकर्तनामर्गम्भिताशीरभिधायिकां गाथामाह-प्राग्वत् ॥१४४॥
I
इअकुवाखकोसिअसहस्सकिरणंमि पवयणपरिक्खापरनामंमि पुण्णिममयनिराकरणनामा तइओ विस्सामो सम्मत्तो
ARRATIRANUPURIHARIP
इति श्रीमत्तपागणनभोमणिश्रीहीरविजयसूरीश्वरशिध्योपाध्यायश्रीधर्मसागरगणिविरचिते कुपक्षकौशिकसहस्रकिरणे श्रीहीरविजयसूरिदत्तप्रवचनपरीक्षापरनाम्नि प्रकरणे पौर्णिमीयकमतनिराकरणनामा
तृतीयो विश्रामो व्याख्यातः ग्रन्थाग्रं २०७२॥
॥२३०॥
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
P
जिनवल्लभाधिकारः
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥२३॥
A HABHARAMBI
UIDARPAN
अथ पौर्णिमीयकानन्तरं क्रमप्राप्तं खरतरमतं निरूपयितुमाह
अह खरयरमयमूलं उस्सुत्तं जं जहाजओ जायं। पढमायरिअं नामुप्पत्ति चुस्सुत्तमवि बुच्छं ॥१॥ 'अथेति पौर्णिमीयकमतनिरूपणानन्तरं खरतरो-वक्ष्यमाणनिरुक्तिकौष्ट्रिकाद्यपरनामा लोकप्रसिद्धः तस्य मतं-तदमिमतप्रःरूपणालक्षणो मार्गः तस्य तस्मिन् वा मूलम्-आदिभृतं खरतरमतोत्पत्तिनिदानमुत्सूत्रं-प्रवचनमतिक्रम्य यादृच्छिकभाषणं 'यथा' येन प्रकारेण 'यतः' पुरुषाद् , उपलक्षणात् यस्मिन संवत्सरे इत्यादि ग्राह्यं, जातम्-उत्पन्न, तथेत्यध्याहार्य, तथा प्रथममाचार्यतन्मताकर्षकं तथा नामोत्पत्तिम्-अनुकहेतुना अमुकनाम संजज्ञे इत्यादिरूपेण खरतरादिनाम्नामुत्पत्ति, चकारः समुच्चयार्थः, उत्सूत्रं मौलादुत्सूत्रात् क्रमेण प्रवर्द्धमानं यदुत्सूत्रं जातं तद्वक्ष्ये-भणियामीति गाथार्थः ॥१॥ अथ मूलमुत्सूत्रं जिनवल्लभादेवातस्तदुत्पत्तिस्वरूपमाहकुच्चयरगच्छवासी चिइअनिवासी जिणेसरो सूरी। जिणवल्लहो अ सीसो तेण कओ दविणदाणेण ॥२॥
कूर्चपुरीयगच्छवासी चैत्यनिवासी जिनेश्वर इति नाम्ना मूरिरासीत् , तेन मूरिणा द्रविणदानेन पञ्चशतीद्रम्मद्रव्यव्ययेन जिन| वल्लभनामा श्रावकपुत्रः शिष्यः कृतः, यदुक्तं खरतरैरेव-"इतश्च तस्मिन् समये आसिकाभिधानदुर्गवासी कूर्चपुरीयजिनेश्वराचार्य | आसीत् , तत्र ये श्रावकपुत्रास्ते सर्वेऽपि तस्य मठे पठन्ति, तत्र च जिनवल्लभनामा श्रावकपुत्रोऽस्ति, तस्य जनको दिवं गतः, |तं जननी प्रतिपालयति, पाठयोग्यश्चासौ प्रक्षिप्तः तया तत्र मठे पठितुं, सर्वेभ्यश्चद्देभ्यस्तस्याधिकः पाठ आगच्छति, अथ कथंचि|त्तेन जिनवल्लभचट्टेन बहिर्गच्छता टिप्पनकमेकं प्राप्तं तत्र विद्याद्वयं लिखितमस्ति, सर्पाकर्षिणी सर्पमोचनी च, ततः कण्ठगतां
HIRILLAHARIRARIAHISPLAHRAIPAHINITION
Radiminimalitimalain
MATHILI
॥२३॥
NEWwHI
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
जिनवल्लभाधिकारः
श्रीप्रव
कृत्वा यावत्प्रथमा विद्या प्रत्ययाय पठिता तावत्स्फुटाटोपभीषणाः फुत्कुर्वाणाश्चञ्चलचलजिहायुगलाः स्फुरदरुणलोचनाः सर्वाचनपरीक्षाभ्यो दिग्भ्य आगच्छन् ते विद्याप्रभावाकृष्टाः महानागाः, निर्भयचेतसा चिन्तितं तेन-भूतप्रत्ययेयं विद्या, पुनरुचारिता द्वितीया, त४विश्रामे
स्थाः प्रभावेण पुनः पश्चान्मुखाश्चलिताश्चक्षुःश्रवसः,एतच्च तत्स्वरूपं श्रुतं सूरिणा.ज्ञातं च-निश्चितं साचिको गुणाधिकः पुण्यपात्रमेषः,त||२३२।।
स्मादात्मसात्कत्तुं युक्त इति,ततस्तं द्राक्षाखजूराक्षोटकखण्डमण्डकमोदकादिदानपुरस्सरं वशीकृत्य तन्मातरं मधुरवचनैः संबोधयामास, | यदुत एष त्वदीयपुत्रोऽत्यन्तप्राज्ञः मूर्तिमान साचिकः, किंबहुना ?, आचार्यपदयोग्योऽस्ति, तदेनमस्मभ्यं प्रयच्छ, एषा तावकीना देवकुलिका अन्येषां च निस्तारको भविष्यतीत्यत्रार्थे नान्यथा किंचिद्वक्तव्यमित्यभिधाय द्रम्मशतपञ्चकं तस्या हस्ते प्रक्षिप्य | क्षिप्रं दिदीले, जिनवल्लभोऽध्यापितस्तेन समस्ता लक्षणच्छन्दोऽलङ्कारतकंग्रहगणितादिका निरवद्य विद्याः, कदाचित्तस्याचार्यस्य ग्रामादौ प्रयोजनमुपतस्थे, ततो गच्छता पण्डितो जिनवल्लभो भणितो-भोस्त्वया तावत् सर्वाऽपि चिन्ता कर्तव्या यावत्प्रयोजनमनुशील्याहमागच्छामि. विनयप्रणतोतमाङ्गेन जिनवल्लभेनोक्तं-पूज्यैर्यथाऽऽदिष्टं तथा विधास्ये, परमाराध्यैः कार्य निष्पाद्य शीघ्रमागन्तव्यमिति, गतोऽसौ ग्रामान्तरं, ततो द्वितीयेऽसि चिन्तितं जिनवल्लभेन-भाण्डागारमध्ये मञ्जूषा पुस्तकभृता दृश्यते, तदेतेषु पुस्तकेषु किमस्तीति भालयामि, यतस्तद्वशं सर्वमपि जातमस्तीति छोटितमेकं पुस्तकं, तच्च सिद्धान्तसत्कं, तत्रोक्तं पश्यति-"साधुना द्विचत्वारिंशद्दोषविशुद्धेन पिण्डेन गृहस्थगृहेभ्यो मधुकरवृत्या गृहीतेन संयमनिर्वाहहेतवे देहधारणा कर्तव्या, न कल्पते यतीनां सचित्तपुष्पफलादिकं हस्तेनापि स्पष्टुं, किमङ्ग तादृशमाहारयितुं ?, न युक्त एकत्र निवासी मुनीनामित्यादिविचारान् दृष्ट्वा मनसा विस्मितश्चिन्तयामास-अहो अन्य एव स कश्चिद्वताचारो येन मुक्तौ गम्यते,विसदृशस्त्वस्माकमेष समाचारः,स्फुटं दुर्गतिग
INHIRUPattimumAPRINHe HIRAINRIALAIHIRAI
lammmmmmmmm NEDRISHTIHDPATIANETSAMPAHARIHANIMHARI
॥२३॥
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥२३॥
MAPJitution
UPALI GIR
L R
र्तायां पततामेतेन न कश्चिदाधार इति चेतस्यालोच्य गम्भीरवृत्त्या पुस्तकादिकं यथास्थिति कृत्वा गुरूक्तरीत्या स्थितः, कतिपय
जिनवल्लदिनानन्तरमकृतकार्यस्ततः समागतः आचार्यश्चिन्तयति-किमपि स्थानं न हीनं जातं यावजिनवल्लभेन मठवाटिकाविहारद्रव्यसं- भवृत्तम् | भारकोष्ठागारप्रभृति सर्व त्रातं, तस्माद्यथा योग्यश्चिन्तितः तथा निश्चितमेष भविष्यति, किंतु सिद्धान्तं विना शेषा अशेषा अपि२| तर्कालङ्कारादिविद्या अनेनाभ्यस्ताः, सिद्धान्तश्च यथावस्थितः संप्रतितनकालापेक्षया संपूर्णः साम्प्रतं श्रीअभयदेवमूरिसमीपे श्रूयते, तत्सिद्धान्तवाचनाग्रहणार्थ तत्पाश्व जिनवल्लभं प्रेषयामि, गृहीतायां तु सिद्धान्तवाचनायां समस्तविद्यावनितावल्लभं स्वपदे स्थाप-| यिष्यामीति परिभाव्य वाचनाचार्य कृत्वा निश्चिन्ततोपेतभोजनादियुक्तिं च चिन्तयित्वा जिनशेखराभिधानद्वितीयशिष्यवैयावृत्यकरसमेतं जिनवल्लभं श्रीअभयदेवाचार्यसमीपे प्रेषितवान् , मरुकोट्टमध्येनाणहिल्लपाटकं गच्छता रात्रौ मरुकोट्टिमाणश्रावककारितजिनभवने प्रतिष्ठा विदधे, ततः पत्तने प्राप्तः श्रीअभयदेवमूरिवसतिं पृष्ट्वा प्रविष्टः, तत्र दृष्टो भगवान् तीर्थकरप्रतिरूपः सन्निकृष्टोपविष्टसिद्धान्तवाचनार्थिप्रचुराचार्यः स्ववाग्वैभवावधूतदेवाचार्यः, भक्तिभरोल्लसितबहलरोमाञ्चकञ्चुकिताश्चितकायलतिकेन वन्दितस्तेन, ततो गुरुणा दर्शनमात्रेणैव योग्योऽयं शुद्धात्मकफलक इव कश्चिदयं दृश्यते इति परिविभाज्य मधुरवाण्या पृष्टः-कुतो भवान् किं च भवतः प्रयोजनम् ?, आनम्य ततो नियोजितकरकुड्मलेन भगवद्दर्शनोद्भूतप्रभृतनिरुपमानबहुमानजलपटनिर्धांतान्तरमलेन । वचनामृतवारिन्यकृतामृतनिम्मितरोहिणीवल्लभेन जगदे जिनवल्लभेन-भगवन् ! निजाखण्डलक्ष्मीप्रवीणस्वःपुरीदासिकायाः समागतः श्रीमदाशिकायाः, श्रीजिनेश्वरसूरिणा स्वगुरुणा प्रेषितस्य मम मधुकरवित्रमस्य यौष्माकीणवक्राम्भोजमकरन्दपानं विधातुं.. ततः प्रभुभिरुक्तं-युक्तं विहितं भवता यत् सिद्धान्तवाचनाभिप्रायेणात्र समागतः,ततः प्रधानदिने वाचनां दातुमारब्धः, यथा यथा गुरु- ॥२३३॥
iminumptimumaitUPATIL
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
/
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥२३४॥
A
Pa
PARKHANISAT
| जिनवचनवाचनां ददाति तथा तथा प्रमुदितचित्तः सन् स सुशिष्यः सुधारसमिव तामास्वादयति,हर्षोत्फुल्लपबसदृशं तं तादृशं शिष्यम- जिनवल्लमिवीक्ष्य गुरवोऽपि तोपपोपद्विगुणीकृतवाचनादानोत्साहा बभूवुः, किंबहक्तेन?,तथा२ ज्ञापनवुझ्या श्रीपूज्या वाचनां तस्मै दातुं प्रवृत्ताः ।। भवृत्तम् | यथा स्तोकेनैव कालेन सिद्धान्तवाचना परिपूर्णा जाता,तथा गुरोज्योतिषिक एकः पूर्वप्रतिपन्न आसीत् यदि भवतां कश्चिद्योग्यः शिष्यो | भवेत् तदाऽसौ मद्यं समर्पणीयो येन तस्मै समग्रज्योतिषं समर्पयामि,ततः पूज्यैर्जिनवल्लभगणिः समपितः,तेनापि जिनवल्लभाय ज्यो| तिषं सपरिज्ञानं समपितम् , एवं च गृहीतसिद्धान्तवाचनः सिद्धान्तोक्तक्रियासम्यगनुष्ठानबद्धमानसः सम्यगधिगतसस्फूर्तिज्योतिषः | स्वगुरोः समागमनाय मुत्कलवचनं प्रतीच्छति, प्रभुभिरभिहितं वत्स ! सिद्धान्तोक्तसाधुसमाचारस्तावत्समस्तोऽपि त्वयाऽवगतोऽत|स्तदनुसारेण क्रियोद्धारेण यथा प्रवर्तसे तथा विधेयं, श्रीजिनवल्लभगणिना पादयोनिपत्य भणितं-यथा पूज्यपादा आज्ञापयन्ति | तथैव निश्चितं प्रवतिष्ये, प्रधानदिने च चलितो,यथागतमार्गेण पुनर्मरुकोट्टे प्राप्तः, आगच्छता सिद्धान्तानुसारेण देवगृहे विधिलिखितो येन विधिना विधिचैत्यमपि मुक्तिसाधनं, विधिचैत्यस्य विधिरयं-"अत्रोत्सूत्रजनक्रमो न च न च स्नानं रजन्यां सदा, साधूनां ममताश्रयो न च न च स्त्रीणां प्रवेशो निशि । जातिज्ञातिकदाग्रहो न च न च श्राद्धेषु ताम्बूलमित्याज्ञात्रेयमनिश्रिते विधि|कृते श्रीजैनचैत्यालये ॥१॥" इत्यादिविधिविधेयो येन सर्व चैत्यवन्दनाद्यनुष्ठानं मुक्तये संपद्यते इति, ततोऽसौ गुरुसमीपे गन्तुं प्रवृत्तः, प्राप्तो माइडामे, आसिकादग्दर्वाक क्रोशत्रये स्थितः, तत्रैव गुरोमीलनाय पुरुषः प्रेषितः, तस्य हस्ते लेखो दत्तो यथा युष्मत्प्रसादतः सुगुरुसमीपे वाचनां गृहीत्वा माइडाग्रमे अहं समागतोऽस्मि, पूज्यः प्रसादं कृत्वात्रेवागत्य मम मीलनीयं, ततो गुरुमिरज्ञायि-किमिति जिनवल्लभेनेत्थं निर्दिष्ट ?, नात्रागतोऽभवत?,ततो द्वितीयदिने सकललोकेन सार्द्ध समायात आचार्यः, अभिमुखं
॥२३४॥
MARACTRE PRILMIBUPAPALI
ELLIP
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४ विश्रामे
॥२३५॥
गतो जिनवल्लभः प्रणतो गुरुः, पृष्टा क्षेमवार्त्ता गुरुणा कथिता यथोक्ता सर्वापि वार्त्ता, तेन ब्राह्मणसमीचीनज्ञाननिमित्तं मेघादिस्व| रूपाणि तथा ज्योतिषबलेन भणितानि कानिचिद्यथा गुरोरप्याश्चर्यकारीणि जातानि 'भृतपूर्वकस्तद्वदुपचार' इति न्यायाद्गुरुणेत्युक्तं, | पृष्टो गुरुणा - किमिति त्वं मध्ये नागतो ?, जिनवल्लभगणिनाऽभिहितं- भगवन् ! सुगुरुमुखा जिनवचनामृतं पीत्वा कथमधुना दुर्ग| तिगुप्तावात्मनः समुचितपाशं विषयवृक्षसदृशं चैत्यवासं सेवितुमिच्छामि ?, ततो गुरुणा भणितं - भो जिनवल्लभ ! मयेदं चिन्तित - मासीद्-यत्तुभ्यं स्वपदं दवा त्वयि स्वगच्छदेवगृहश्रावकादिचिन्तां निवेश्य पश्चात्स्वयं सुगुरुसमीपे वसतिमार्गमङ्गीकरिष्ये, ततो जिनवल्लभगणिना विकस्वरवदनारविन्देन भणितं - भगवन् ! अतीव शोभनमेतद्, विवेकस्य हीदमेव फलं यद् हेयपरित्यागेनोपा| देयमुपादीयते, तर्हि समकमेव सुगुरुसमीपे गम्यते, गुरुणेषनिःश्वस्य प्रत्यपादि-यदुत वत्स ! ईदृशी निःस्पृहता नास्त्यस्मार्क, | यया चिन्ताकरणसमर्थं पुरुषं विना गच्छदेवगृहवाटिकादिचिन्तां मुक्त्वा सुगुरुपार्श्वे वसतिवासमङ्गीकुर्म्महे, अवश्यं भवता विधातव्यं वसतिवसनं, जिनवल्लभगणिरपि तत्सम्मतेन पत्तने विजहार, श्रीमदभयदेवसूरिपादान् बह्नादरेण वन्दितवान्, सद्गुरूणाम| तिशयेन समाधानं समजनि, चिन्तितं च यथा परीक्षितस्तथैवैष जज्ञे, ततो मनसि विदन्तोऽपि न कस्यापि प्रतिपादयन्ति यदुत एष एवास्मत्पदयोग्यो, यतो देवगृहनिवासिशिष्य इतिहेतोर्गच्छस्य सम्मतं न भविष्यतीति, ततो गच्छाधारको वर्द्धमानाचार्यः स्व| पदे निवेशितः, जिनवल्लभगणेश्च क्रियोपसंपदं दत्तवन्त इत्यतः प्रभृत्यस्मदाज्ञया सर्वत्र प्रवर्त्तितव्यमिति, एकान्ते पुनः प्रसन्नचन्द्रा|चार्यो भणितः मदीये पदे भव्यलने जिनवल्लभगणिः स्थापनीय इत्येवं नवाङ्गीवृत्तिं वर्तिनीमिव मुक्तिनगरस्य भव्यजनेभ्यः प्रति| पाद्य सिद्धान्तोक्तविधिना समाधानेन देवलोकं गताः श्री अभयदेवमूरयः, प्रसन्नचन्द्राचार्यस्यापि सुगुरुपद निवेशन प्रस्तावो न जातः,
जिनवल्लभवृत्तम्
॥२३५॥
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥२३६॥
| ततस्तेनापि स्वायुःपरिसमाप्तिसमये श्रीदेवभद्राचार्याणां विज्ञप्तं यत्सुगुरूपदेशो युष्माभिरेव सफलीकार्योऽवश्यमेव, मया कत्तु न जिनवल्लशकितः, ततः प्रतिपन्न-वर्तमानयोगेनैवं करिष्यामः, समाधानं भवद्भिर्विधेयमिति, जिनवल्लभवाचनाचार्योऽपि कतिचिदिनानि भवृत्तम् पतनभूमौ विहत्य न तादृशो विशेषेण बोधः कस्याप्यत्र गुर्जरत्रामण्डले विधातुं शक्यते येन समाधानमुत्पद्यते (इति) मनसिक| त्यात्मद्वितीय आगमविधिना मुशकुनेन भव्यजनमनस्सुक्षेत्रभृमिकासु भगवद्भणितविधिधर्मवीजनिक्षेपणार्थ श्रीमेदपाटदेशादिषु | विहारं चकार, ते च देशाः सर्वेऽपि प्रायेण चैत्यनिवास्याचार्याप्ताः, सर्वोऽपि लोकस्तद्वासितो वर्त्तते, किं बहुना ?, तादृशदे
शान्तरस्थग्रामनगरादिषु विहारं विदधानश्चित्रकूटाचलदुर्गे प्राप्तः, यद्यपि तत्रत्यक्षद्वैर्भावितो लोकस्तथाप्ययुक्तं किमपि कर्तुं न । | शक्नोति, श्रीपत्तने श्रीगुरूणां महत्याः प्रसिद्धेः श्रवणात , ततो जिनवल्लभगणिना स्थानं याचिताः तत्रत्यश्राद्धाः, तैश्चोक्तं-चण्डि| कामठोऽस्ति यदि तत्र तिष्ठथ, ततो जिनवल्लभगणिना ज्ञातं-दुष्टाभिप्रायेणैवं भणन्ति, तथापि तत्रापि स्थितस्य देवगुरुप्रसादाद्भद्रं भविष्यतीतिचिन्तयित्वा भणितास्ते-तत्रैव बहु मन्यध्वं यूयं येन तिष्ठामः, तैरुक्तम्-अतीव सम्मतमस्माकं,तिष्ठथ यूयं, ततो देवगुरुन् संस्मृत्य देवतां चानुज्ञाप्य स्थिताः तत्र, देवता तेषां ज्ञानेन ध्यानेन संतुष्टा सती दत्तावधाना रक्षति, ते च श्रीजिनवल्लभवाचनाचार्या इत्यादि यावत् श्रावका अपि स्तोकं स्तोकेन समागच्छन्ति, ततः सिद्धान्तवचनानि श्रुन्वा तदनुमारेण क्रियामपि दृष्ट्वा साधारणसट्टासुमतिपल्हकवीरकमानदेवधंधकसोमिलकवीरदेवादिभिः श्रावकैः समाधिना श्रीजिनवल्लभवाचनाचार्यों गुरुत्वेन प्रतिपेदे, श्रीजिनवल्लभगणीशानां गुरूपदेशेनातीतानागतादिज्ञानं ज्योतिषज्ञानं चातिशयितमासीत् , भगवदन्तिके साधारणश्राद्धः परिग्रहपरिमाणं ग्रहीतुं प्रवृत्तः, गणिमित्रैः स उक्तः-कियन्मानं सर्वसंग्रहे करिष्यसीति ?, साधारणः-भगवन् ! सृतं विंशत्या ||२३६॥
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
जिनबल्लभवृत्तं
श्रीप्रव. चनपरीक्षा ४विश्रामे ॥२३॥
सहस्रम, विमलञानदृष्टयो जिनवल्लभगणयः श्रावक ! बहुतरं कुरु, ततः कृतानि त्रिंशत्सहस्राणि, पुनर्ज्ञानेन-महानुभाव ! इतोऽपि प्रभृततरं परिभावय, साधारणः-प्रभो! मदीयसमस्तगृहमारमूल्यगणनेऽपि पश्च शतानि न पूर्यन्ते, कौतस्कुती ममाधिकतरद्रव्यसंप्राप्तिः ?, पुनहुंकृत्य प्रभवः-सर्वसाधारणसाधारण धार्मिकथावक ! किमसाध्यं पुण्यसंभारस्य ? मा कुरु गणनतुलां, चणकमात्रविक्रयिणोऽपि पुरुषाः संख्यातिगा लक्षपतयो भवन्तीति, सामिप्रायं गुरुवचनमाकर्ण्य निश्चिन्तित किंचित् काञ्चनसंप्राप्त्यादिकं भद्रं मम भविष्यतीति विचिन्त्येषद्विहस्य च साधारणेनोक्तं-यद्येवं तर्हि भगवन् ! भवतु सर्वपरिग्रहे ममैकं लक्षमिति,तथा वितीर्णगृहीतपरिग्रहपरिमाणः सन् सद्गुरुपादोपास्त्यपहस्तिताप्रशस्तान्तरायका दिने दिने प्रबर्द्धमानः संपदा गुर्वाज्ञया विशेषतः प्रवर्तमानः साधारणः सकलसङ्घस्य साधारणः समभूत्, सहकादयोऽपि श्राद्धाः साधारणवत् सर्वत्र जिनवल्लभ| गणेराज्ञया प्रवर्तितमारब्धाः, तत्र कृतचतुर्मासककल्पानां श्रीजिनवल्लभगणिवाचनाचार्याणामाश्विनमासस्य कृष्णपक्षत्रयोदश्या |श्रीमहावीरदेवगर्भापहारकल्याणकं (आगतं "पंचहत्युत्तरे होत्था साइणा परिनिबुडे'त्ति प्रकटाक्षरैरेव सिद्धान्ते प्रतिपादनाद् ,अन्यत्र तथाविधं विधिचैत्यं किमपि नास्ति, ततोऽत्रैव चैत्यवासिचत्ये गत्वा यदि देवा वन्द्यन्ते तदा शोभनं भवति, गुरुमुखकमलविनिगतवचनाराधकः श्रावकैरुक्त-भगवन् ! ययुष्माकं सम्मतं तत् क्रियते,ततः सर्वे श्रावकाः निर्मलशरीरा निर्मलवस्त्रा गृहीतनिर्मलपूजोपकरणा गुरुणा सह देवगृहे गन्तुं प्रवृत्ताः, ततो देवगृहस्थितया आर्यिकया गुरुश्राद्धसमुदायेनागच्छतो गुरुन दृष्ट्वा पृष्टं-को | विशेषोऽद्य ?, केनापि कथितं-वीरगर्भापहारकल्याणककरणार्थमेते समागच्छन्ति,तया चिन्तितं-पूर्व केनापि न कृतमेतद्, एतेऽधुना करिष्यन्तीति न युक्तं,पश्चात् संयतीदेवगृहद्वारे पतित्वा स्थिता, द्वारप्राप्तान् प्रभृनवलोक्योक्तमेतया दुष्टचित्तया-मया मृतया यदि
॥२३
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
जिनवल्ल
श्रीप्रव- । परं प्रविशत,तागप्रीतिकं ज्ञात्वा निवर्त्य स्थानं गताः पूज्याः,श्राद्धैरुक्तं-भगवन् ! अस्माकं बृहत्तराणि सदनानि सन्ति,तत एकस्य चनपरीक्षा
गृहोपरि चतुर्विंशतिपट्टकं धृत्वा देववन्दनादि सर्व धर्मप्रयोजनं क्रियते, षष्ठकल्याणकमाराध्यते, गुरुणा भणितं-तत्किमत्रायुक्तं ?, ४विश्रामे
तत आराधितं विस्तरेण कल्याणक, जातं समाधानम् , अन्येधुर्गीताथैः श्रावकैर्मन्त्रितं-यदि विपक्षेभ्योऽविधिप्रवृत्तेभ्यः प्रार्श्वे ॥२३८॥
जिनोक्तो विधिन लभ्यते ततो यदि गुरोः सम्मतं भवति तदा तले उपरिच देवहगृहद्वयं कार्यते,स्वसमाधानं गुरूणां निवेदितं, गुरु|भिरप्युक्तं-जिनभवनं जिनविम्बं जिनपूजां जिनमतं च यः कुर्यात् । तस्य नरामरशिवसुखफलानि करपल्लवस्थानि ॥१॥ | इत्यादिदेशनया ज्ञातं श्राद्धैः श्राद्धप्रधानैः यद्गुरूणामभिप्रेतमेवैतत् ,लोकमध्ये च वार्ता जाता यथैते देवगृहद्वितयं कारयिष्यन्तीति, | वार्तामाकर्ण्य प्रहलादनबृहत्तरेण बहुदेवश्रेष्ठिना कथितम्-एतेऽष्टौ कापालिका देवगृहद्वितयं कारयिष्यन्तीतियावत् , तत्र चोपरि
टात् श्रीपार्श्वनाथ जिनभवनमधस्ताच यावच्छीमहावीरभवनं निर्मापित, श्रीजिनवल्लभवाचनाचार्यविस्तरेण समस्तविधिपूर्वकं चके | गरिष्ठा प्रतिष्ठा,सर्वत्र प्रसिद्धिर्जाता अहो एत एव गुरव इत्यादि यावत् मरुकोट्टीयश्रावकैः श्रीजिनवल्लभगणिन आचार्या विहारक्रमेण समाहृता इत्यादि यावत् श्रावकाणां धर्मपरिणाममुत्पाद्य पुनर्नागपुरे विहारं चक्रुः श्रीजिनवल्लभगणयः, अत्रान्तरे श्रीदेवभद्राचार्या विहारक्रमं कुर्वाणाः श्रीअणहिल्लपत्तने समायाताः, तत्रागतैश्चिन्तितं-प्रसन्नचन्द्राचार्येण पर्यन्तसमये ममाग्रे भणितंभवता जिनवल्लभगणिः श्रीअभयदेवसरिपदे निवेशनीयः, स च प्रस्तावोऽधुना वर्त्तते, ततः श्रीनागपुरे श्रीजिनवल्लभगणेविस्तरेण लेखः प्रेषितः-त्वया शीघ्रं समुदायेन मह चित्रकूटे विहर्त्तव्यं येन वयमागत्य चिन्तितं प्रयोजनं कुर्मः, ततः समागताश्चित्रकूटे जिनवल्लभगणयः,तथा देवभद्राचार्या अपि सपरिवाराः, पं० सोमचन्द्रोऽप्याकारितः,परं नागन्तुं शक्तोऽभृत् ,ततो महता विस्तरेण
PH MAMAN RIGMAINTAININGun
NIPPENaam satta m ITALUMARITRAPAR
matlamtil
mahilaon
mmmmmmmmmmmmmmmmam AKADILIAMELIBARAHINILIPPIRAINRISHASIRAIMAITHILDREAM IL HAI
||२३८॥
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रववनपरीक्षा
४ विश्रामे
॥२३९॥
श्रीदेवभद्राचार्यैः श्रीअभयदेवसूरिपट्टे श्रीजिनवल्लभगणिः स्थापितः, अनेन भव्यलोकः श्रीजिनवल्लभमूरीन् युगप्रधान श्रीअभयदेवसूरिप्रभुभक्तान् समालोक्य मोक्षमार्गे प्रवृत्तः, देवभद्राचार्यादयस्तु पदस्थापनं कृत्वा कृतकृत्यमात्मानं मन्यमानाः श्रीअणहिल्लपाटकादिस्थाने विहारं चक्रिरे, श्रीजिनवल्लभसूरिभिस्तु स्वायुः प्रमाणं गणितं यावत् षड् वर्षाण्यद्याप्यायुरस्तीत्यागतं, ततश्चिन्ति - तम् - एतावताऽपि कालेन प्रभूतभव्यलोकप्रतिबोधं करिष्याम इत्येवं सुस्थितानां तेषां पण्मासातिक्रमेऽकस्माद्देहास्वास्थ्यं जातं, ज्ञातं किमेतत् ?, पुनर्निपुणं निरूपयन्ति तावदङ्कोच्छिष्टं जातं, पण्मासानां स्थाने पड्वर्षाण्यागतानि तत एतावदेवायुरिति निश्चित्य ते महासत्त्वाः समस्तसङ्घन सार्द्धं दत्तमिध्यादुष्कृताः प्रतिपन्नचतुःशरणा विहितसर्वसच्चक्षामणाः दिनत्रितयमनशनं विधाय सप्तषष्ट्युतरैकादशशतसंवत्सरे ११६७ कार्त्तिक कृष्णद्वादश्यां १२ रजनीचरमया मे पञ्चपरमेष्ठिपरावर्त्तनं कुर्वन्तः श्रीजिनवल्लभसूरयो महात्मानचतुर्थदेवलोकं प्राप्ता इत्यादि जिनदत्ताचार्यकृतस्य गणधर सार्द्धशतकस्य बृहद्वृत्तौ, एवंविधे जिनवल्लभव्यतिकरे तदपत्यकृतवर्णनमाकर्ण्य न सम्मोहः कार्यः, यतो जनकजननीखर्जूरादिखाद्यार्पणविधिपुरस्सर वशीकरणपञ्चशतीद्रविणार्पणपूर्वकप्रवाजनाचार्याभिधानोत्सूत्रव्यवस्थापन पुरस्सरसाधारणसट्टकप्रमुखनवीनसमुदायव्यवस्थापनार्थिकोत्सूत्रनिवारणप्रमुख संबन्धमात्रघटक समीचीनं, शेषं तु योगाद्यनुष्ठानविकलस्यापि तथाभूतस्य जिनवल्लभस्य संविग्नश्री अभयदेवसू रिसकाशात्सिद्धान्तवाचना श्रीअभयदेवसूरिसंबन्धघटनाय प्रसन्नचन्द्रादीनां कर्णजापपरम्परया तत्पट्टधरत्वमित्यादिकं जिनदत्ताचार्यादिभिर्विकल्प्य लिखितं सम्यग्धिया पर्यालोच्यमानं विशीर्यत एवेति कृत्वा अकिञ्चित्करमेवेति बोध्यं तत्पर्यालोचनं च खरतरौष्ट्रिकादिनामव्युत्पत्तिवक्तव्यतावसरे वक्ष्यते, अत एव भूयोऽसंगतोऽपि जिनवल्लभव्यतिकरोऽग्रे बहूपयोगीति विचिन्त्य किञ्चित्सविस्तर मिहैव लिखित इति
जिनवल्ल
भवृत्तं
॥२३९॥
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
४ विश्रामे
॥ २४० ॥
गाथार्थः ||२|| अथ जिनवल्लभः कीदृशो भूत्वा किं कृतवानिति ज्ञापनार्थ गाथायुग्ममाह -
सो च निअयगुरुं चित्तउडे चंडिआममि ठिओ । बासारत्तं अण्णत्थ वसहिमवगासमलहंतो ॥३॥ सुविहिअ मच्छरग सिओ तसिओ सुपहा सुविहिअनियत्थो । तेणं केवि सढा वसीकया वयणरयणाए ॥४॥ सोऽनन्तरोक्तो जिनवल्लभो निजको निज एव निजक आत्मीयः स चासौ गुरुच - प्रवाजनाचार्यस्तं श्रीजिनेश्वरसूरिनामानं 'त्यत्वा' अपास्य 'जिणवल्लहको हाओ' ति वृद्धवचनात् क्रोधादितिगम्यं, क्रोधनिदानं तु 'पंचहत्थुत्तरे' त्यादिव्याख्यायां राभस्या| स्पष्ठ कल्याणकप्ररूपणे गुरुणा निवारणमेव संभाव्यते, तद्वयंजकं तु वृद्धवादानुगतं प्रागुक्तजिनवल्लभव्यतिकरे गुर्जरत्रावनौ विहरतो जिनवल्लभस्य चित्तस्वास्थ्य हेतोः कस्यापि प्रतिबोधाभावाच्चित्रकूटे षष्ठकल्याणकव्यवस्थापनानन्तरं चित्तस्वास्थ्यं समजनीत्यर्थवद्गणधर सार्द्धशतक वृत्तिवचनमेव, अन्यथा तथाविधार्थापैकवाक्याद्यसंभवाद्, एवं क्रोधान्निर्गतश्चित्रकूटेऽन्यत्र वसत्यव - काशमलभमानो वर्षारात्रं 'चण्डिकामटे' चण्डिकाभिधाना मिथ्यादृग्देवता तस्याः स्थाने 'स्थितो' वर्षानिवासं कृतवान् कीदृशो | जिनवल्लभः ? " सुविहिअ" इत्यादि 'सुविहितमत्सरग्रस्तः' सुविहितास्तदानीं श्री अभयदेवसूरि श्रीदेवसूरिप्रभृतयस्तेषु यो मत्सरः, तैरनादृतत्वेन तेष्वान्तरवृच्या सेर्भ्यः तेन ग्रस्तः- तदायत्तः, तद्व्यञ्जकं च तथाभूतेष्वपि सुविहितेषु तन्नि श्रामन्तरेणैव यावजीवं स्वेच्छया प्रवर्तनमुत्त्ररूपणेन तीर्थबाधाकारि नवीनमतव्यवस्थापनं चेति स्फुटमेव, अन्यथा षष्ठकल्याणकव्यवस्थापनस्यासंभवात् नचार्य श्री अभदेवसूरिनिश्रयैव प्रवृत्तो भविष्यतीति शङ्कनीयं तदनिश्रयैव प्रवृतेरस्य दर्शयिष्यमाणत्वात् पुनः कीदृशः'त्रस्तः ' त्रस्त इत्र त्रस्तो, भ्रष्ट इत्यर्थः कुतः ? - 'सुपथात्, शोभनः पंथाः सुपथो - जिनोदितमार्गस्तस्मात् पुनरपि कीदृश: ? - 'सुवि
जिनवल्लभवृत्तं
॥२४०॥
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
mam
जिनबल्लभप्ररूपणा
श्रीप्रवघनपरीक्षा ४विश्रामे ॥२४॥
IMILA MI G AIRAISINSANIL NAPAIKINNARAIN NRSHIP
L ITAPUR
हितनेपथ्यः साधुवेषधारी, साध्याभास इत्यर्थः, किंच-अनन्तानुबन्धिकपायोदयमन्तरेणोत्सूत्रमार्गप्रवर्तकत्वासंभवात् , अनन्तानुबंधिकपायिणो हि नियमान्मिथ्यादृष्टय एव, ते च सुविहितमत्सरिण एव स्युः,यद्यपि कदाचित् वाङ्मात्रेण सुविहितानुकूल्यं ज्ञापयन्ति तथापि ते विषकुम्भामृतपिधानकुम्भकल्पा बोध्याः,यथा साम्प्रतमपि केचन कुपाक्षिकाः वयं तपागणसाधूनां महानुभाक्त्वमेव श्रद्दमह इति प्रत्यक्षा दृश्यम्ते, तेन तथाभूतेन सुविहितभ्रान्तिजनकेन जिनवल्लभेन 'वचनरचनया' निजवचनचातुर्या कालानुभावात् 'केइवि' अपिरेवार्थे केचिदेव, न पुनः सर्वेऽपि, श्राद्धाः उपलक्षणात्काश्चित् श्राविका अपि 'वशीकृताः स्वायत्तीकृताः, तत्रत्यसबैकदेशः स्वायत्तीकृत इत्यर्थ इतिगाथायुग्मार्थः ।३।४। अथ जिनवल्लभेन किं प्ररूपितमित्याह
तेसिं पुरओ पढम छटुं कल्लाणगंपि उवइटुं । निअचिंतिअकन्जट्ठा बारिजंतेण तेणेव ॥५॥ ये श्रावकाः स्ववशीकृतास्तेषां पुरस्तात्प्रथमम्-आदौ षष्ठं कल्याणकमेव प्ररूपितं,विपरीतबोधनिदानं तूत्सूत्रवचनावसरे वक्ष्यामः, किमर्थ षष्ठ कल्याणकं प्ररूपितं ?-'निअ'इत्यादि, निजचिन्तितकार्यार्थ, मयाऽवश्यं षष्ठं कल्याणकं व्यवस्थापनीयमित्येवंरूपेण चिन्तितं यत्कार्य तदर्थ, केन?--'तेनैव' जिनवल्लभेनैव, पष्ठकल्याणकप्ररूपणामूलं जिनवल्लभ एव, नान्यः कोऽपीत्यर्थः, किं क्रियमाणेन ?-निवार्यमाणेन अर्थात्तीर्थेन, अयं भावः-प्रवचनोपघात्यनुचितं प्ररूपयन्तं बलवन्तमपि पुरुषं तीर्थकदाज्ञावर्ती सयो निवारयत्येवेतिकृत्वा भो जिनवल्लभ मा इत्थं प्ररूपयेत्याक्रोशवचनैस्तीर्थनिवारितोऽपि अभिनिवेशात्पष्ट कल्याणकं तीर्थमवगणय्यैव व्यवस्थापितवान् , अन्यथा सङ्घन बहिष्कृतेरसंभवात , न छपराधी तदीयापराधमनुद्भाव्यैव केनापि बहिष्क्रियते इति लोकेऽपि प्रतीतत्वात् , बहिष्कृतत्वं च जिनवल्लभस्य खरतरेणैव भणितं, तथाहि-"संघत्राकृतचैत्यकूटपतितस्यान्तस्तरां ताम्यतस्तन्मुद्रादृढ़
an-m a.HIRAINRemilane waliNTAIN ! PatanANIMEHINDISEARNAGARIMINS
मुद्रादृढ-D/ ॥२४१॥
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
जिनवल्लभप्ररूपणा
श्रीप्रवधनपरीक्षा ४विश्रामे ॥२४२॥
AmittailsiminilkamalSHAREmainst
पाशवन्धनवतः शक्तश्च न स्पन्दितुम् । मुक्त्यै कल्पितदानशीलतपसोऽप्येतत्क्रमस्थायिनः,सङ्घच्याघ्रवशस्य जन्तुहरिणत्रातस्य मोक्षः | कुतः ?॥१॥" इतिसङ्घपट्टके,तद्वृत्त्येकदेशो यथा-तथैदंयुगीनसधप्रवृत्तिपरिहारेण सङ्घबाह्यत्वप्रतिपादनममीषां भूषणं,नतु दूषणं, तत्प्रवृत्तेरुत्सूत्रत्वेन तत्कारिणो दारुणदुर्गतिविपाकश्रुत्या तत्परिहारेण प्रकृतसङ्घवाह्यत्वं तेषां चेतसि रुचितत्वादित्यादिना सङ्घबाह्यत्वकरणं च तदानीं तस्य सिद्धमेव, न च जिनवल्लभस्य यत्सङ्घवाह्यत्वं तच्चैत्यवासिसङ्घापेक्षयैवेतिवाव्यं, चैत्यवासिभिरपि सुसाधु| समुदायस्य वचसाऽपि तथा पराभृतेः कर्तुमशक्यत्वात् , नहि लोकेऽप्युन्मार्गगामी भ्यानपि जनः सुमार्गगामिनं वचसाऽप्यपा
तेयं कर्तुं शक्नोति, तथा जगद्यवहाराभावात , श्रीअभयदेवसूर्यादीनामपि तथापराभूतिप्रसक्तेश्च, नचैतत्क्वचित् कदाचित्केनापि | असंविग्नसमुदायेन संविनसमुदायःसंघबहिष्कृत इति दृष्टं श्रुतं वा,किंच-खरतरेणाप्यैदंयुगीनसङ्घप्रवृत्तिपरिहारेणेत्याधुक्तं न पुनश्चैत्यवासिस नेत्यायुक्तं, तस्मात्संघबाह्यता जिनवल्लभस्य तीर्थानभिमतप्रकाशकत्वात् निवारणेऽप्यनिवृत्तत्वाच्च पूर्णिमाप्ररूपकचन्द्रप्र-| भाचार्यवद् बोध्यम्,एतेन श्रीअभयदेवसूरिनिश्रां प्रतिपद्यैव जिनवल्लभो विहृतवानित्यपि कश्चिद्वाचालो वदन्नेव मुद्रितवागवगन्तव्यः, श्रीअभयदेवसूरिनिश्रितस्य सङ्घबाह्यत्वकरणासंभवात् , किंच-यद्ययं सङ्घबाह्यो नाभविष्यत्तदा तदानींतनसङ्ख व्याघ्रोपमयाऽपि नोपावर्णयिष्यत् , तस्मात्सङ्घ निवारयत्वेव षष्ठं कल्याणकं व्यस्थापित, संयतीनिवारणं तु खरतरेणाप्युक्तमस्तीति प्रागुक्ततब्यतिकरे बोध्यम् ,एवं संयतीनिवारणे सिद्धे संघनिवारणं तु सुतरामेव सिद्ध्यति, संयत्याश्च सङ्घान्त तत्वादितिगाथार्थः॥५।। अथैवं प्ररूपयन् | जिनवल्लभो यथा परलोकं प्राप्तस्तथा दर्शयन्नाह
एवं बुग्गाहंतो अपणत्यवि विहरिऊण कइ वरिसे । निअयपयसीसरहिओ कालगओ कालजोएण ॥६॥
M PHIBAIDARBHANIPRITALIARPATRAIIMSPail
man PNBATHRU
॥२४२॥
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
विधिसंघः
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥२४॥
एवं षष्ठकल्याणकप्ररूपणेन 'व्युद्ग्रहयन्' तथाविधक्लिष्टकर्मवशवत्तिनो जनान् विप्रतारयन् 'अन्यत्र' चित्रकूटादन्यत्र नागपुरादौ 'कइ वरिसे'त्ति कति वर्षाणि-कतिसंख्याकानि वर्षाणि विहृत्य प्राकृतत्वात्पुस्त्वं निजमेव-स्वकीयमेव निजकमेवंविधं यत्पदंस्थानं तदुचितेन शिष्येण रहितः-शून्यः, स्वपदे कश्चनापि शिष्यमनवस्थाप्येत्यर्थः, 'कालयोगेन' तथाविधकालसामग्र्या 'कालं' | कालधर्म मरणं प्राप्तः, स्वपदोचितापत्यशून्य एव परलोकं गत इत्यर्थः, बहुकालं विहरताऽपि जिनवल्लभेनामुकः प्रत्राजित इति
श्रुतेरप्यनुपलब्धेः अपत्यशून्यत्वेऽपि नाशकेति, किंच-अग्रेऽपि प्रसंगतो निरपत्यत्वसूचिका बढ्यो युक्तयो वक्ष्यन्ते इतिगाथार्थः | ॥६॥ अथ जिनवल्लभवक्तव्यताया उपसंहारमाहइअ जिणवल्लहजाओ कुच्चयरा नामओ अ विहिसंघो । खरयरमयबीअंति अकाउमिह समासओ भणिओ॥७॥ | इति-अमुना प्रकारेण कूर्चपुरात्' कूर्चपुरीयगच्छात् नामतःचकारोऽवधारणे नामत एव,विधिसङ्घः,परमार्थतोऽविधिसङ्घ एव,यथा परमार्थतोऽनागमिकोऽपि नाम्ना आगमिकः प्रतीतो, 'जिनवल्लभजातः' जिनवल्लभात्समुत्पन्नः,खरतरमतबीजमितिकृत्वा इह 'समासतः संक्षेपतो भणितः, अन्यथा 'हतं सैन्यमनायक' मितिवचनात् जिनवल्लभस्य निरपश्यत्वे तन्मतस्यापि तदन्वेवोच्छिन्नत्वात्तगणनमयुक्तं स्यादितिगाथार्थः ॥७॥ अथ कथं खरतरमतस्य बीजभूतो विधिसङ्घ इत्याह
कुच्चयरा विहिसंघो दुग्गमिवऽवलंबिऊण विहिसंघं । जिणदत्ताओ खरयरनामेण पवहिअंकुमयं ॥८॥ 'कूर्चपुरात्' कूर्चपुरीयजिनेश्वरसूरिशिष्यजिनवल्लभाद्विधिसङ्घः समुत्पन्नः, तदुत्पत्तिस्तु विक्रमतस्त्रिंशदधिकैकादशशतादारभ्य वर्षाणां विंशतेरागवावगन्तव्या, विधिसङ्घमवलम्ब्य जिनदत्तात् खरतरनाम्ना कुमतं प्रवर्तितमितिगाथार्थः॥८॥ अथ जिनदत्तेन
immtimate ri HAMARITIHIPAHIRAIN
.himirAIRIT.Itemati
R ITEMAP
॥२४३॥
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
४ विश्रामे
॥२४४॥
कथं विधिसङ्घ आश्रित इत्याह
निस्सामिअसमवायं मुणिऊण य सोमचंददवमुणी । सूरी हवितु सामी जाओ जिणदत्तनामेण ||९|| निरपत्ये जिनवल्लभे परलोकं गते सति कश्चिद्धर्म्मदेवोपाध्यायस्य शिष्यः सोमचन्द्रनामा'द्रव्यमुनिः' द्रव्यलिङ्गधारी' निस्सामिअ'ति निर्गतः - निःसत्ताकीभृतः स्वामी जिनवल्लभनामा यस्यासौ निःखामिकः स चासौ समवायश्थ जिनवल्लभव्यवस्थापित विधिसङ्घनाम्ना समुदायस्तं तथाविधं 'मुणिअ'त्ति ज्ञात्वा अवगम्य सूरिर्भूत्वा केनापि संतोष हेतुविधिना सतीर्थ्यदेव भद्राचार्यादाचार्यपद मादाय जिनदत्तनाम्ना 'स्वामी' तत्समुदायनायको जातः, यदि जिनवल्लभसमुदाये सोमचन्द्रो नाधिष्ठाताऽभविष्यत्तदा तदानीमेव मिःखामिक| त्वात्तन्मतं व्युच्छिन्नसंकथमभविष्यत्, तस्मात्सोमचन्द्रेणैव तन्मतमधिष्ठायाद्य यावदच्छिन्नप्रवृत्तिमद्विहितमिति ॥ अथ जिनदत्तस्वरूपज्ञापनायान्यत्रोक्तं खरतरस्य सम्मतं भवति वा न भवत्यतः प्रत्यहं प्रातःस्मरणीयं गणधर सार्द्धशतक मेव बोध्यं तदपि प्रसङ्गतो | विचार्यमाणमभिनवनाटकमिवाभातीति कृत्वा गणधरसार्द्धशतकवृभ्युक्तं चरित्रं लिख्यते, तथाहि -किल पूर्वं जिनेश्वरसूरिसत्कश्रीधर्म| देवोपाध्यायस्य संयतीभिगतार्थाभिर्धवलकके चतुर्मासी कृताऽऽसीत्, तत्र क्षपणकभक्ता विच्छिगनाम्नः श्रावकस्य पत्नी छहडदेवी नाम्नी पुत्रसहिता तासां साध्वीनां पार्श्वे धर्मं श्रोतुं समागच्छति, ता अपि तस्याः विशेषेण धर्मकथादिकं कथयन्ति, पुरु पलक्षणं च शुभमशुभं च गुरूपदेशाद्विदन्ति, तस्याः पुत्रस्य प्रधानलक्षणानि पश्यन्ति, तल्लाभनिमित्तं च तन्मातरं बाक्षिपन्ति, | किंबहुना ?, तथाऽऽक्षिप्ता यथा कथितकारिणी जाता, ततो भणिताऽऽर्थिकाभिः - धर्मशीले ! एष त्वदीयः पुत्रो विशिष्टयुगप्रधानलक्षणधरः, तदेनं यद्यस्मद्गुरूणां प्रयच्छसि तदा तव महान् धर्मो भवति, किंच- एप समस्तजगन्मुकुटभूतो भविष्यति, तयाऽपि
जिनदचस्वरूपं
॥२४४॥
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥२४५॥
प्रतिपन्न, ततश्चतुर्मास्यनन्तरं धर्मदेवोपाध्यायानां स्वरूपं दत्तं यदस्माभिरत्र पात्रमेकं प्राप्तमस्ति यथा युष्माकं प्रतिभास्यति, ततः
जिनदत्त| शीघ्रं समागताः धर्मदेवोपाध्यायाः पृष्टश्व सः, ज्ञातं च-निश्चितं न सामान्यपुरुष एषः, किं तर्हि ?, गुरुपदयोग्यो भविष्यति, त|तस्तन्माता पृष्टा-तव सम्मतं यद्येष दीक्ष्यते ?, तयोक्तं पुण्यमान्या-भगवन् ! प्रसादं कृत्वा कुरुतैवं येन ममापि निस्तारो भवति, | | पुनः पृष्टोपाध्यायः-कियद्वर्षप्रमाणोऽयं ?, तयोक्तम्-एकादशशतद्वात्रिंशत्संवत्सरे ११३२ जात इति, तत एकादशशते एकच
त्वारिंशत्संवत्सरे शुभलने तस्योपाध्यायीक्षा प्रदत्ता, नाम च कृतं सोमचन्द्र इति, भणित उपाध्यायैः सर्वदेवगणिः-अथ | | कियद्वर्षाण्येष परिपाल्यः, सर्व बहि मिनयनादिकं कार्य, क्रियाकलापं च शिक्षणीयः, तथा सूत्रपाठस्तेन स्वगृहे कृतो नास्ति | अतः 'करेमि भंते ! सामाइ'मित्यादि पाठ्यते, प्रथमवतदिने चासौ सोमचन्द्रमुनि तोऽस्ति बहिर्भूमौ सर्वदेवगणिना, अज्ञा-| नत्वादुद्गतानि क्षेत्राणि नोटितानि तेन, ततः शिक्षानिमित्तं रजोहरणं मुखवत्रिका च गृहीता सर्वदेवगणिना, भणितश्व-व्रते गृहीते | किं क्षेत्राणि त्रोट्यन्ते ?, तद्गच्छ स्वगृहं, ततस्तदेवोत्पन्नप्रतिभेन तेनोक्तं-युक्तं कृतं गणिना, परं मम चोटिका आसीत् तां दापय
येन गच्छामि इत्युक्ते गणेराश्चर्यमभूद्-अहो लघोरपि कीदृक् सदुत्तरत्वमेतस्य ?, कीदृशं प्रतिवचनं प्रदीयते?, एषा चर्चा धर्मदेवो|पाध्यायस्याग्रे जाता, धर्मदेवोपाध्यायश्चिन्तितं-भविष्यति योग्य एषः, सर्वत्र पत्तने परिभ्रमन् लक्षणपञ्जिकादिशास्त्राणि भणितु|मारब्धः सोमचन्द्रः, एवं च भावदेवाचार्यधर्मशालायां पञ्जिकागणनार्थमेकदा गच्छन्नुद्धतेन केनापि प्रतिपादितो यथा अहो। सितपटाः! कपालिकाग्रहणं किमर्थं ?,सोमचन्द्रेणोक्तं-त्वदीयमुखचूरणार्थमात्ममुखमण्डनार्थ च,गतोऽसौ निरुत्तरो, न किमपि वक्तुं| शक्तः, भणनस्थाने गतः, तत्रानेकाधिकारिपुत्राः पञ्जिका भणन्ति, कदाचित्तेनाचार्येण परीक्षार्थ पृष्टोऽसौ सोमचन्द्र:-न विद्यते ॥२४५।।
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४ विश्रामे
॥२४६ ॥
| वकारो यत्र स नवकार इति यथार्थनाम, प्रतिभावता प्रोक्तं झटिति सोमचन्द्रेण - मैवमावेदयन्त्वाचार्याः, किं तर्हि ?, नवकरणं नवकार इतिव्युत्पत्तिः कार्या, आचार्येण ज्ञातम् - अहोऽत्यन्तसदुत्तर एपः अनेन सह वक्तुं न शक्यते, अन्यदा लोचदिने व्याख्यानभणनाय नागतो, व्याख्यानव्यवस्था चेदृशी - यद्यप्येकोऽपि छात्रो नागच्छति व्याख्यान, अभणत्याचार्ये सगर्वं भणितमधिकारिपुत्रैः- आचार्यमिश्राः ! सोमचन्द्रस्थाने एप पापाणो घृतोऽस्ति, भगत यूयं व्याख्यानं, ततस्तदनुरोधेन भणितं व्याख्यानं, द्विती| यदिने समागतः सोमचन्द्रः प्रपच्छ छात्राणि - अतीतेऽह्नि किं मां विना भणितं युष्माभिः ?, तैरुक्तं त्वदीयस्थाने पाषाणो धृतः, सोमचन्द्रेणोक्तं- कश्चित्पापाणः कश्चिनेत्यधुनैव ज्ञास्यते, यावती पञ्जिका भणिता तावतीं मां पृच्छन्तु, एतानप्यहं पृच्छामि, यथार्थ यो न व्याख्यास्यति स एव पाषाणः, भो सोमचन्द्र ! त्वां प्रज्ञादिसौरभ्यगुणाढ्यां कस्तूरिकां जानाम्येव, परमेतैर्मूर्खः प्रेरितोऽहं व्याख्यानेऽतः क्षन्तव्यं भवता, एवं पञ्जिकापाठः, अशोकचन्द्राचार्येणोत्थापना कृता हरिसिंहाचार्येण सिद्धान्तवाचना दत्ता पण्डितसोमचन्द्राय तथा मन्त्रपुस्तिका, यया सिद्धान्तवाचना स्वयं गृहीता सा कपालिका भगवता तुष्टेन दत्ता, तथा देवभद्राचायेण तुष्टेन काष्ठोत्किरणं दत्तं येन महावीरचरितादीनि चत्वारि कथाशास्त्राणि पट्टिकायां लिखितानि, एवं पण्डितसोमचन्द्रगणिर्ज्ञानी ध्यानी सैद्धान्तिकः सर्वजनमनोहारी श्रावकाणामाह्लादकारी साध्वाचारेण ग्रामानुग्रामं विहरति, इतश्च श्रीदेवभद्राचार्यैः श्रुता जिनवल्लभसूरीणां देवलोकगमनवार्त्ता, समुत्पन्नोऽतीव चित्तसंतापः, अहो सुगुरूणां पदमुद्घोषितमभूत् परं विघटितं, पश्चाद्देवभद्राचार्याणामीदृशं चित्तं जातं - श्रीजिनवल्लभसूरिः युगप्रधानपदयोग्य पदस्थापनेन नाद्रियते तदा का भक्तिः, चिन्तितमाचार्यै: - अस्मिन् गच्छे कस्तत्पदयोग्य इति चिन्तायां पंडितसोमचन्द्रगणिर्लयो, निश्चितमेष एव योग्यः, श्रावकाणां ज्ञानध्यानक्रियापरत्वेनानन्दकारी,
जिनदत्तवृत्तं
॥२४६ ॥
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
४ विश्रामे
॥२४७॥
पश्चात् सर्वसम्मतेन सोमचन्द्रस्य लेखः प्रदत्तः यच्चित्रकूटे शीघ्रं समागन्तव्यं येन श्रीजिनवल्लभसूरिपदस्थापनं भविष्यति, न ज्ञायते कश्चिदुपवेक्ष्यति, श्रीजिनवल्लभसूरिपद प्रतिष्ठा या मनागतोऽभूस्त्वं बहवश्च तत्पदे स्थातुं लम्बकर्णा गौरवर्णाः श्रीपर्णपर्णाक्षाः | साक्षादिव मकरध्वजाः गूर्जरत्रा संजाताः संयता अभ्युद्यता आसन्, परं योग्यतां गुरव एव विदन्ति, किंबहुना ?, देवभद्राचार्याः | पण्डितसोमचन्द्रोऽन्येऽपि साधवश्चित्रकूटे समाजग्मुः, सर्वोऽपि लोको वेत्ति सामान्येन श्रीजिनवल्लभस्रिपदस्थापनं भविष्यति, न ज्ञायते कश्चिदुपवेक्ष्यति, श्रीजिनवल्लभसूरिप्रतिष्ठिते साधारणसाधुकारिते श्रीमहावीरचैत्ये पदस्थापनं भविष्यति, ततः स्वप| रिभावित लग्नदिनादर्वाग्दिने श्रीदेवभद्राचार्यैरेकान्ते भणितः पण्डितः सोमचंद्रगणिः - यदुतास्मिन् दिने युष्मदीयं पदस्थापनालग्नं भावितमस्ति, पंडितसोमचन्द्रेणोक्तं यद्युष्माकं सम्मतं तद्युक्तं, परं यद्यस्मिन् लग्ने स्थापयिष्यते तदा न चिराय जीवितं भविष्यति, | षण्णां दिनानामुपरि शनैश्वरबारे यल्लग्नं भविष्यति तत्रोपविष्टानामस्माकं चतुर्दिक्षु विहरतां चतुर्विधः श्रीश्रमणसङ्घः श्रीजिनवल्लभसूरिवचनेन प्रभूतो भविष्यति, चिरंजीवित्वं च देवभद्राचार्यैरुक्तं तदेव वयमपि गवेषयामः, तदपि लग्नं न दूरे, तत्रैव भवतु, ततस्तस्मिन् दिने श्रीजिनवल्लभसूरिपदे विस्तरेण संध्यासमये लग्नवेलायां संस्थापिताः श्रीजिनदत्तनामानो युगप्रवराः, ततो वादित्रे वाद्यमाने समानीता वसतौ, प्रतिक्रमणानन्तरं वन्दनकं दत्त्वा श्रीदेवभद्रसूरिभिर्भणितं -देशनां कुरुत, ततः सिद्धान्तोक्तोदा | हरणानुसारिमनोहारिसुधासारणीगीर्वाणवाणीप्रबन्धेन तथा कृता पूज्यैः श्रीजिनदत्तसूरिभिर्देशना यथा ह्रस्वशरीरः श्यामवर्णोऽयं किमित्युपवेश्यते ? किं न संत्यन्ये गौरववर्णा लम्बकर्णाः विशाललोचना गच्छमध्ये साधव इत्यादिकालुष्य मपहाय सर्वा प्रजा | रञ्जिता भणति - अहो सिंहानां पदे सिंह एवोपविष्टो विराजते, धन्याः श्रीदेवभद्राचार्याः येरीदृशं पात्ररत्नं परीक्षितं, किमस्मादृशाः
जिनदत्तवृत्तं
॥२४७॥
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
Imm
m
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥२४८॥
. inmaniPANISHI itamin PalmitrinamaAHIRITIN
स्थूलमतयो निर्लक्षणा जानन्ति ?,अन्यस्मिन् दिने विज्ञप्ता श्रीजिनदत्तसूरयः श्रीदेवभद्राचार्यः-यदि कतिपयदिनानन्तरं कतिचि- जिनवल्लभादिनानि पत्तनाद बहिर्विहर्त्तव्यं, श्रीजिनदत्तसूरिभिरुक्तम्-एवं विधास्यामः, अपरदिने जिनशेखरेण साधुविषये किंचित्कलहादिकम- दिवृत्तचों | युक्तं कृतं ततो देवभद्राचार्येण गले गृहीत्वा निष्कासितः,ततो यत्र श्रीजिनदत्तसूरयो बहिर्गच्छन्ति तत्र गत्वा स्थितः, तत्र गतानां | पूज्यानां पाइयोलगित्वा दीनवागवादी-प्रभो! मदीयोऽयमन्याय एकवारं क्षन्तव्यो,न पुनः करिष्यामि, ततः कृपोदधयः श्रीजि
नदत्तसूरयस्तं प्रवेशयामासुः, पश्चादेवभद्राचार्यैरुक्तं-युष्माभिन युक्तं कृतम् , एष दुरात्मा, न भवतां सुखावहो भविष्यति, पामनोष्ट्र. | स्येव तस्य बहिर्निष्काशनमेव श्रेयः, पूज्यैरुक्तं-श्रीजिनवल्लभपृष्ठे लग्नोऽयं यावदनुवर्तयितुं शक्यते तावदनुवर्त्यते, श्रीदेवभद्रा
चार्यादयोऽन्यत्र विहारं चक्रुः, कालेन स्वःपदं संप्रापुरिति, श्रीजिनदत्तमूरिभिरुक्तं-कुत्र विहराम इति, ततो मरुस्थलादिषु | विहर्त्तव्यमित्युक्तमुपदेशं दत्वा गतोऽदर्शनमितिप्रमुखं गणधरसार्द्धशतकवृत्ती, अत्र जिनदत्तस्वरूपं१ देवभद्राचार्यस्वरूपं२ |जिनवल्लभसमवायस्वरूपं च३ सुशा पर्यालोच्यमानमभिनवनाटकमिवाभातीति प्रागुक्तं तदिदानी व्यक्तीक्रियते, तथाहि-बालचेष्टितं हि प्रायः स्वमवत् भविष्यद्भावाविर्भावकं भवति, यतः-"पीऊण पाणि सरवराण पिढि न दिति सिहिडिंभा। होही जाण कलावो नाणं चित्र एरिसी बुद्धी ॥१॥" इति, यथाऽतिमुक्तकस्य श्रीवीरविनेयस्य मम नौस्तरतीतिबालचेष्टैवात्मनस्तद्भव एव संसारतणसूचिका, नौशब्देन शरीरमपि, यतः-"सरीरमाहु नावुत्ति,जीवो वुच्चइ नाविओ। संसारो अण्णवो वुत्तो,जंतरंति महेसिणो" ॥१॥ | "(७-९०४*) इति, तथा प्रकृते प्रव्रज्यादिन एवोद्गतक्षेत्रत्रोटनं तथा गणिना आक्रोशविषयीकृत्य रजोहरणायुद्दालनेऽपि निर्भय-|| तया प्रतिवचोदानं चोटिकामार्गणपुरस्सरं परावृत्य गृहगमनभणनं चेत्यादिकं जिनदत्तचेष्टितं किं भावियुगप्रधानभावसूचकमुत |॥२४८॥
MAHINImation Almaaminana
IPMARATHI
minatilimmatIRI
INimmuntaiIA
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवपरीक्षा
४ विश्रामे
॥२४९॥
| वैपरीत्यभावसूचकं चेत्यादिपर्यालोच्यमाने प्रथमपक्षो न दक्षः, क्षोदाक्षमच्चात्, तथाहि तत्र तावद्भविष्यद्युगप्रधान भावसूचकं किमुद्र| तक्षेत्रत्रोटनं कल्प्यते उत रजोहरणाद्युद्दालनेऽपि युक्तं कृतमिति भाषणमथवा चोटिकामार्गण पुरस्सरं परावृत्य स्वगृहगमनं चेत्यादि, यत्किचिदेतत्, नहि निशान्ते स्पष्टदृष्टोऽपि काकस्वनः आत्मनः करिशतपरिकल्पितां राज्यपदवीं सूचयति, तस्माद् द्वितीयविकल्प | एव ज्यायान्, तस्यैव विचारक्षमत्वात् तथाहि - उद्गतक्षेत्रत्रोटनेन धर्माङ्कुरितस्य सङ्घक्षेत्रस्य देशेन धर्मनाशको भविष्यामीमि स्तु| चितं, रजोहरणाद्युद्दालनेऽपि युक्तं कृतमिति भणनेन मदीया दीक्षा ममान्येषां च न श्रेयस्करी भविष्यतीति सूचितम्, आक्रोशेऽपि निर्भयतया प्रतिवचोदानेन तीर्थनिर्भत्सितोऽपि निर्भयतया प्रतिजल्पाको भविष्यामीति तेन सूचितं, चोटिकामार्गण पुरस्सरं गृह| गमनभणनेन गृहवास एव मम श्रेयानित्यसूचि, एवं प्रामाणिके विचारे कर्तव्याऽपि यत्तदीयैरुपाध्यायादिभिः एष इत्यादि विचारित तदवश्यं तथाविधभवितव्यतायोगादेव बोध्यं तथा केनचिदहो सितपटाः ! कपालिकाग्रहणं किमर्थमिति मृदुवचसोदीरितोऽपि | त्वदीयमुखचूरणर्थीमात्मनो मुखमण्डनार्थं चेत्यादि निष्ठुरभाषणेन पञ्जिकाध्ययनमात्रेणापि कश्वित्पाषाणः कश्विभेत्यधुनैव ज्ञास्यते | इत्यादि सगर्व भाषणेन चात्मनो मौखर्यमेव ज्ञापितवान्, न पुनः कञ्चित्सत्पुरुषस्वभावम्, अत एव खरतर इति नाम्नोऽपि हेतुजिनदत्तमौखर्यमेवेत्यग्रे वक्ष्यते, तथा सम्मतेन सोमचन्द्रस्य लेखः प्रेषित इत्युक्त्वा सामान्येन जिनवल्लभपट्टे कश्चिदुपवेक्ष्यति, परं कोऽपि न जानाति अमुक इति कथं संगतिः १, किंच - तदानीं सोमचन्द्रो व्यक्तोऽव्यक्तो वा ?, व्यक्तवेत्कथं स्वकीयं गणं | गणाचार्य प्रवाजनाचार्य स्वकीयसंघाटकादिकं वाऽनापृच्छयाविमृश्य च सहसा सर्वमपि प्रतिबन्धं परित्यज्य स्वयं श्रीवीरस्य पञ्चकल्याणकवादी चन्द्रगच्छीयः सन् अतर्कित एव देवभद्रसकाशादाचार्थीभूय परलोकगतस्यापि षट्कल्याणकवादिनः कूर्च्चपुरीय
जिनदत्तवृत्तचर्चा
॥२४९॥
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
JAINITAHANI
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥२५०||
HIRANIPRITAMIHIRAINRealiAIATSAPPA
चैत्यवासिनो जिनवल्लभस्य पट्टधरो जातः?, अव्यक्तश्चेद् बालभावादज्ञानाद्वा ?, आद्योऽसंभवी,तदानीमेकोनचत्वारिंशद्वर्षीयवयस्कत्वाद् , अज्ञानाद्वेति द्वितीयो विकल्पः खरतराणामेवानिष्टः, किंच-अयं यदि युगप्रधानपदवीयोग्यः सूरिपददानमात्रेणापि|" स्वायत्तीकर्तुं शक्यश्च तर्हि निजगणाचायः श्रीवर्द्धमानाचार्यादिभिर्निजपद एव कथं न स्थापितः, नहि निपुणः कोऽप्येतादृशं । पात्ररत्नमन्यत्र गन्तुं ददाति, यत्नछतैरपि पुनरप्राप्यत्वादिति संक्षेपतो जिनदत्तश्चञ्चितः ।। अथ देवभद्राचार्यश्चर्यते
स संविग्नोऽसंविग्नो वा ?,संविग्नश्चेत्तर्हि षट्कल्याणकत्ररूपणादिना नवीनमतप्रवर्तकत्वात् सधेन बहिष्कृतस्य जिनवल्लभस्य पट्टे | निजविनेयप्राय सतीर्थ्यमाचार्यांकृत्य तदीयसमुदायस्य समर्पयेदिति वा गन्धस्याप्यसंभवः, संभवे वा संविग्नत्वस्यैषासंभवः, नहि प्रवचनदत्तदृष्टिः संविग्नः साधुः संविग्नपाक्षिको वा उत्सूत्रमार्गमुत्सर्पयेत् , प्रत्युत प्रवचनाहितस्य तदीयमार्गस्योच्छेदाभिप्रायेण तदीयसमुदाय तथाविधहितोपदेशदानादिना स्वनिश्रयैव प्रवर्त्तयेत् , संविनानां तथैवाचाराद् , अन्यथोपेक्षणादिना संसारवृद्धिलघुतादयो बहवो दोषाः, किंच-स देवभद्रस्तदीयसमुदायस्य सम्मतोऽसम्मतो वा?, आद्येऽनवद्योपदेशेन तथाविधो विधिसधमुखेनैवः धर्ममार्गेऽवतारयितुं शक्यः, कथं तेन नावतारितः?,असम्मतश्चेत्कथं तच्छिष्यः सोमचन्द्रः सम्मतो जातः इत्यत्रान्त-/ श्या काचिन्महती विचारणा कर्तव्या,नहि प्रयोजनमनुद्दिश्य मन्दोऽपि प्रवर्तते इतिन्यायात ,केन प्रयोजनविशेषेणैवं सादरं देवभद्रस्य प्रवृत्तिरिति, ननु संविग्नशिरोमणिना श्रीअभयदेवमूरिणा अन्त्यसमये प्रसन्नचन्द्राचार्य एकान्ते भणितः-योग्योऽपि जिनवल्लभः चैत्यवासिशिष्यत्वेन गच्छासम्मतत्वानिजपदे स्थापयितुं न शकितः, परं भवद्भिरेव मत्पदे स्थापनीय इत्यादिप्रागुक्तमकारेण श्रीअभयदेवमूरिवचनस्यैव प्रमाणीकरणमत्र प्रयोजन,तत्र का विचारणेति चेद् अहो अत्रैव महत्या विचारणायाः सचात् ,तथाहि
M
ANITARIKAAN
॥२५॥
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्राम
जिनवल्लभाचार्यत्व
चर्चा
॥२५॥
यस्तु खरतरेण संगतिघटनाय कर्णजापः कल्पितः, स च रब्बया कर्णसंधानकल्पोऽकिश्चित्कर एव, न विद्वत्पर्षद्यव्यक्तशब्देनापि| वक्तव्यः, तत्र युक्तिर्यथा-श्रीअभयदेवमूरिणा एकान्ते प्रसन्नचन्द्रो भणितस्तेन च देवभद्राचार्य इत्यादि तत्सर्व कोशपानप्रत्यायनीयम् , एतद्विषयेऽपरस्य साक्षिकस्याभावादिव्यकरणेनैव प्रत्ययः समुत्पादनीयः, अथ किंचित्साक्षिकाभावेऽपि विश्वसनीय भवेद् यदि युक्तिसंगतं स्यात् , तच्च युक्त्या विचार्थमाणमालजालकल्पं, विचारणा त्वेवं-यदि चैत्यवासिशिष्यत्वेन हेतुना सूरिभिः स्वहस्तेन स्थापितो गच्छसमातो न स्यात्तर्हि तथात्वे सत्येव तद्वचनेन प्रसन्नचन्द्रस्थापितो गच्छसम्मतः कथं स्यात् ?, किंच परम्परया श्रीअभयदेवरिवचनोद्भावनमकिश्चित्करमेव, यतो यथा जिनवल्लभसूरिपट्टधरः कृतः तथा सूरिवचनमन्तरेणापि मूरि| पट्टधरः क्रियतां, देवभद्रस्योभयत्रापि सामर्थ्यात् , किंच-जिनवल्लभस्याचार्यपदमन्तरेण किं न्यूनं को गणाधारः कोऽप्यात्मीयो नासीदुताचार्यपदमन्तरेण तस्य चारित्रगुणा हीयन्ते अथवा योग्यतैव काचित्तस्य तादृशी येनावश्यमस्याचार्यपदं कर्त्तव्यमेव उतासादेवाग्रतोऽप्याचार्यपदप्रवृत्तिर्येनासत्यपि समवाये रहस्याचार्यपदस्थापनायै सूरिभिराज्ञा दत्ता ?, नायः, गणाधारस्य वर्द्धमानाचार्यस्य स्वहस्तेनैव कृतत्वात् , न द्वितीयः, आचार्यपदमन्तरेणापि बिशिष्टचारित्रगुणानामुपलब्धेः प्रतीतत्वात् , न तृतीयः, सरिभिरेव तत्पदस्थापनायाः कर्तव्यताऽऽपत्तेः, एकसिन्नपि योग्यानामनेकेषामपि मूरिपदसंभवात् , कथमन्यथा श्रीजिनेश्वरमूरिणैव जिनचन्द्राभयदेवावाचार्यपदे निवेशितौ ?, अथैवमपि सङ्घासम्मत्या वर्तुं न शक्यत इतिचेत्तत्र संघसम्मत्यभावे निदानं किं चैत्यवासिशिष्यत्वमन्यद्वा ?,आये दिग्बन्धादिना तदपाकरणस्य सुकरत्वाद् ,एवमप्यसम्मतौ कथं प्रसन्नचन्द्रस्थापितः सम्मतो भविप्यतीति सूरेविचारणा किं नासीत् ?, मत्पट्टेऽयं स्थापनीय इत्येकान्ते भणितम् , अथ विचारणा आसीदेव,परमेतादृश एवायम
mada
maniuminium
1-५१
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे २५२॥
जिनवल्लभाचार्यत्वचर्चा
AIGARH
MINUPAITIATIMATERIALIST
वगतो यन्नायं सामान्यपुरुषः,किंतु महापुरुषः,स्वयमेव चैत्यवासिसमवायमेव स्वायत्तीकृत्य प्रवचनप्रभावको भविष्यतीति चेत् तर्हि स्वयमेव तस्याचार्यपदं दया कथं न विसर्जितः१, तत्र संघसम्मतेरप्रयोजकत्वात ,किंच-संघासम्मतौ चैत्यवासिशिष्यत्वमेवोद्भा|वितं तत्तु खरतरस्य वक्तुमपि न युक्तं, यतश्चैत्यवासिन एव श्रीवर्द्धमानसूरेः श्रीउद्योतनसरिपट्टधरत्वं तैरेव भण्यते,अथान्यत्किञ्चि-|
कारणमितिचिकल्पश्चेत्तर्हि तद्वाच्यमवाच्यं वा?, वाच्यं चेदुच्यता, वक्तुं न शक्यते इति चेत्तर्हि अवाच्यस्य मस्तके किं शृङ्गं निर्गच्छति ? यदवाच्याद्वाच्यं भिन्नमिति भणित्वाऽपि वक्तुं न शक्यते इति भण्यते, तस्मादवाच्यमेव वक्तव्यं, तच्च कारणं तदेव संभाव्य | येन श्रीअभयदेवसूरिभिः शिष्यत्वेनापि प्रतिपत्तुं न शकितः, कथं पट्टधरत्वेनेति, किंच-पट्टधरोऽपि स एवोच्यते यस्तदीयसमुदायाधिपतिः स्यात् , नहि भिन्नसमुदायाधिपतीभूय प्रवर्त्तमानस्तत्पट्टधरः संभवति, लोकेऽपि नृपादिषु तथैव दर्शनात् , किंच| समुदायप्रतिबन्धाभावेऽन्यतोऽपि कुतश्चिदाचार्यपदमादाय यथा श्रीअभयदेवसूरिपद्धरत्वमात्मनः ख्यापयति तथा गौतमादीना| मेव किमिति न.पूत्कुरुते ?, समुदायप्रतिबन्धाभावस्योभयत्रापि तौल्यात् , किंच-नियतयोग्यतां संविदता सूरिणा यथा प्रसन्नच न्द्र एकान्ते भणितः तथा निजपदस्थापितः श्रीवर्द्धमानाचार्य एव भणितुं युक्तः, यतोऽसंभाव्यमपि स्थूलधीभिः संभाव्यते तत्पदाधिकारित्वाद् ,यो यत्पदाधिकारी सोऽन्यमपि तत्पदाधिकारिणं कर्तुसमर्थो भवति, न पुनः प्रसन्नचन्द्रः,सुरिपदानधिकारित्वाद् , एवं च सति देवभद्रो दुरतर एव, यतः 'स्वयं दरिद्रो न परमीश्वरीकर्तुमीश्वर' इति सूरिपट्टधरत्वमधिकृत्य श्रीवर्द्धमानाचार्यव्य|तिरिक्तानां सर्वेषामपि तद्राहित्येन दारिद्यात् , किंच-आस्तां प्रसन्नचन्द्रोऽपि, परं सर्वजनसमक्षमेव कथं न भणितः ?, रहसि भणने प्रयोजनाभावाद् , यदि जिनवल्लभो योग्यस्तर्हि संविनसमुदायो न तं पराभवति, विशेषतः सूरिवचनात् , अनुकूल एवं
mmammswaminimumnama
॥२५२॥
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव
जिनवल्ल
भवृत्तादि
चनपरीक्षा ४विश्रामे ||२५३।।
स्यात् न वा ?, सोऽपि तं संविग्नसमुदायमिति, अयोग्यश्चेदलं रहः कर्णजापेन, नापि चतुर्थः, नहि जिनवल्लभेन कस्याप्याचार्य| पदं दत्तं, नाप्यमुकस्य देयमित्यनुन्नातमपि, किंतु स्वयमेव स्तनिकमताकर्षकनरसिंहोपाध्यायवत केनाप्यन्तच्या तुष्टिविधिना देव| भद्रसकाशादाचार्टीभूय विंशतिदिनाधिकं मासत्रयं जीवितवान् , अतस्तस्याचार्यपदं काशकुसुममिव निष्फलमेव संजज्ञे, इत्यादिवि|चारणया जिनवल्लभस्याचार्यपदं न श्रीअभयदेवरिवचसा, न वा तथाभूतः कस्यापि पट्टधरः, किंतु चन्द्रप्रभाचार्यादिवन्मताक |र्षकः, किंच-कर्णजापकल्पनास्थाने श्रीअभयदेवसरिभिश्चित्रकूटीयसंघस्य ज्ञापितं यदेष मया तथाविधयोग्यताया अभावादनङ्गीकृतः तत्र समागतः षष्ठं कल्याणकं व्यवस्थापयन् तिरस्करणीय इत्येव विचारणा ज्यायसी चतुरचेतश्चमत्करोति,लिङ्गाल्लिङ्गिनो ज्ञानमिति वचनात् ,तत्सद्भावे लिङ्गस्यापि सद्भावात् , कथमन्यथा चण्डिकामठे स्थितोऽपि सङ्घबाह्यः कृतः, खरतरकल्पना तु कर्णजापविषयिणी कोशपानप्रत्यायनीया स्वगृह एव प्रणिगद्यमानाऽपि न हृया, किंच-श्रीअभयदेवमूरिपाञ्चित्रकूटे गतस्तत आरभ्य न | | सूरेमिलितो नवा तदाज्ञा मागिता न वा संदेशकमपि प्रेपितवानित्यपि लिङ्गं स्फुटमेव, तस्मात्कर्णजापजल्पाको देवभद्रो लोभेन
मृषाभापी न संविन इति देवभद्रश्चचितः २। अथ जिनवल्लभस्थापितः समुदायश्चय॑ते, तथाहि-स समुदायः किं धर्मानुरक्तः | उत स्वमतानुरक्तः?, आद्यश्चेत्स एव तावदित्थं प्रष्टव्यः-ननु भो जिनवल्लभे परलोकं गते तीर्थ साचार्यकं निराचार्यकं वा ?,साचायकं चेत्तर्हि पञ्चकल्याणवाद्याचार्यनिश्रितं तीर्थ तयतिरिक्तं चातीर्थ स्वत एव सिद्धं,पर्यालोच्य तीर्थमेवाद्रियतामलमतीर्थे क्रीताचार्यनिश्रया प्रवर्त्तनेन ?, निराचार्यकं चेति द्वितीयः पक्षश्वेत्तर्हि किं जिनवल्लभस्य जिनदत्तस्य चाचार्यपददायकदेवभद्राचार्यस्य मुधा प्रशंसनादिक्लेशेन ?, किंच-देवभद्रस्य पञ्चकल्याणकवादिनः सकाशादाचार्यपदोपादानमपि न युक्तं, पद्कल्याणकवादिमतेन
ANILPAURANILIPALITIMIRPITITANPANE
॥२५३॥
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥२५४॥
SHARADHIRAINDAINITIRSANEHATIAL MARRIALMALAINS
तस्य तीर्थबाह्यत्वात् , किंच-जिनवल्लभे परलोकं गते येन केनचिदाचार्येण यः कश्चिदनिर्दिष्टनामा आचार्यांकृत्य समर्पितस्तदप- जिनवल्लपत्यतां भजेत तर्हि जगण्यवस्था विलुप्येत, सर्वेषामपि सर्वापत्यत्वापत्त्या निरपत्यत्वं कस्यापि न स्यादिति प्राक् प्रदर्शितमत्राप्यव
|भवृत्तादि
चर्चा गन्तव्यं, तथा च स्थाप्यस्थापकग्राहकाणां सोमचन्द्रदेवभद्रविधिसङ्घानां त्रयाणामप्युपहास्यहेतुत्वेन लघुतवेतिकृत्वा यदि । विधिसङ्घो धर्मानुरक्तोऽभविष्यत्तर्हि जिनवल्लभे परलोकं गते सुविहितान्यगच्छाश्रयणमकरिष्यत् ,किंच-आस्तामेतादृग् कुमतं,सम्यगमार्गसंबन्धिन्यप्याचार्य व्युच्छिन्ने सुविहितगच्छाचार्याश्रयणं जिनाज्ञा,यदागमः-"पंचहिं ठाणेहिं कप्पति निग्गंथीण वा निग्गंथीण वा गामाणुगामंदुइजित्तए,तंजहा-नाणठयाए दंसणट्टयाए चरित्तट्ठयाए आयरिअउवज्झाए से विसुंभेजा आयरिअउवज्झायाण वा बहिआ वेआवच्चकरणयाए"त्ति। श्रीस्थानाङ्गे(४१३) एतवृत्येकदेशो यथा तथा-'आयरियउवज्झाए'त्ति समाहारद्वन्द्वस्तदाचार्योपाध्याय वा से-तस्य भिक्षोः विसुंभेजति विष्वक्-शरीरात् पृथग्भवेत् -जायेत,म्रियेतेत्यर्थः, ततस्तत्र गच्छेऽन्यस्याचार्यादेरभावात् गणान्तराश्रयणार्थमित्यादि स्थानाङ्गवृत्ती,न पुनरन्यगच्छीयो यः कश्चिद्येन केनापि विधिना आचार्य कारयित्वोपादाय च तन्निश्रया प्रवर्तनं जिनाज्ञा, तस्मात्स जिनवल्लभसमुदायो न धर्मानुरक्तः,किंतु स्वमतानुरक्तः,परमेतच्चित्रं यत् खरतरमते क्रीतमन्तरेण युगप्रधान एव न स्यात् , तकथमिति चेदुच्यते,प्रथमतो जिनवल्लभः पञ्चद्रम्मशत्या क्रीतः,जिनदत्तस्तु आचार्यपदसंयुक्त एव देवभद्रसकाशात् क्रीतः,नच क्रीतत्वं तेषां मते त्रपाकरम्, अद्ययावत्तथैव प्रवृत्तेरविश्रान्तः,तथा देवभद्रस्यापि चरित्रं चित्रकृद् यत् श्रीअभयदेवमूरिपट्टधरः कर्णजापकल्पनयाऽपिजिनवल्लभः सूरीकृतः,तस्मिन्नपि परलोकं गते यदि जिनवल्लभपट्टेऽपर आचार्यों न स्थाप्यते तदाका भक्तिरितिमिषोद्भावनेनात्मीयसतीयं सोमचन्द्रमाचार्यांकृत्य विक्रीतवान् ,जिनदत्तस्यापि चरित्रमतीवाश्चर्यकृद् यन्नाममात्रेण स्वयं पुरुषः सन्मार्गपतितोऽप्याचा-|
||२५४॥
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रववनपरीक्षा
४ विश्रामे
॥२५५॥
|र्यीभूय गोत्रान्तरे कन्येव देवभद्रेण दीयमानः परगृहमण्डनं जातः, परगृहमण्डनत्वं चास्य प्रतिज्ञापूर्वकमेव, यतो देवभद्राचार्येणैकान्ते भणितः पण्डितसोमचन्द्रगणिर्यदुतास्मिन् दिने युष्मदीयं पदस्थापनालयं परिभावितमस्ति, पश्चात् सोमवन्द्रेणोक्तं - यद्युष्माकं सम्मतं तद्युक्तं, परं यद्यस्मिन् लग्ने स्थापयिष्यते तदा न चिराय जीवितं भविष्यति, षण्णां दिनानामुपरि शनैश्वरवारे यल्लनं भ| विष्यति तत्रोपविष्टानामस्माकं चतुर्दिक्षु विहरतां चतुर्विधः श्रमणसङ्घः श्रीजिनवल्लभमूरिवचनेन प्रभूतो भविष्यति चिरंजीवि त्वं चेत्यादि जिनदत्तेन प्रत्यपादि, न पुनचैत्यवास्यादिकुसङ्गं परित्यज्य संविप्रभावितो भविष्यति, न चास्मादीयगुरूणां श्रीजिनेश्वरसूरिश्रीअभयदेवसूरिप्रभृतीनां वचनेन भूयान् जनो भविष्यतीत्यादि, किंच - बहवश्च तत्पदे स्थातुं लम्बकर्णा गौरवर्णाः श्रीप - र्णपर्णाक्षाः साक्षादिव मकरध्वजा गुर्जरत्रासंयताः अभ्युद्यताः आसन् परं योग्यतां गुरव एव विदन्तीत्यादिहीलनावाक्यैवर्णिता ये संयतास्ते संविशा असंविना वा १, नाद्यः, संविधानां तथाविधहीलनास्थाने मिलनस्याप्यसंभवात् मिलने प्रयोजनाभावात् षट्कल्याणकवादिपदाभिलाषासंभवाच्च, किंच-लम्बकर्णा इत्यादि वचनं भाण्डचेष्टितवचनवदनार्यवचनमेव, संविग्नेषु प्रयुज्यमानमनन्तसंसारिताहेतुः, किंच- संयताः किं कूर्च्चपुरीयाः चन्द्रगच्छीया वा १, नाद्यः, जिनवल्लभेनामुकस्य प्रव्रज्या दत्तेति वार्तागन्धस्याप्यननुभूतेः, अत एव जिनवल्लभकाले विधिसंघो द्विविधस्त्रिविधो वेत्यग्रे वक्ष्यते, चातुर्विध्यं तु जिनदत्तादेवेतिप्रसङ्गतो बोध्यम्, अथ चन्द्रगच्छीया इति विकल्पे विचार्यमाणे देवभद्राचार्य संबन्धिन एव संभवन्ति, न पुनरभयदेवपट्टधरश्रीवर्द्धमानाचार्यप्रभृतिसंबन्धिनः तेषां तत्र प्रयोजनाभावात्, ये तु देवभद्रसंबन्धिनस्ते ज्ञातव्यतिकराः सङ्घपूजाद्यर्थमेव मिलन्ति, कथं ते पदप्रलिप्सवः स्युः १, नहि लोकेऽप्युद्वाहोत्सवोद्यता वरपक्षीयाः सुहृदोऽपि वर इव कन्यां समीहमानाः केनापि दृष्टाः श्रुता वा?,
जिनवलभवृत्तादिचर्चा
॥२५५॥
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥२५६॥
जिनवल्लभवृत्तादिचर्चा
HINDI
| उत्कर्षतोऽपि मुद्रायलङ्काराभिलाषिणः, तथा संयता अपि ते वस्त्रकम्बलाद्यभिलाषिणोऽवगन्तव्याः,तस्मादहवस्त्पदलिप्सव इत्यादिवचनानि देवतायत्तानां प्रलापझषणकल्पानीति, नहि कौतुकोत्सुका गटगिरो गेयरतिकाः संभूय मिलिता बालका अपि सर्वे रजःपवणि राज्यप्रलिप्सवो भवन्तीत्येवं सुदृशा समीक्ष्यमाणा जिनदत्तकथा बिन्दुसंयुक्ताद्यवर्णा तद्भक्तानां कण्ठपीठे सदा तिष्ठतु,तस्माद्यथोक्तजनकजननीसंभूतो यथोक्तप्रवज्यादिनक्षेत्रत्रोटनादिचेष्टाकः कणवृत्तिवदवाप्तकिश्चिद्विद्याको यथोक्तचापल्यमौखर्यादिगुणगणालङ्कतः सोमचन्द्रो विधिसङ्घश्चेत्युभाभ्यामपि संभूयान्तवृत्त्या पर्यालोच्य च किंचिन्मनःसंतुष्टिनिष्पादनपुरस्सरं संकेतितेन देवभद्राचार्येण चित्रकूटे गत्वा श्रीअभयदेवमूरिपट्टे जिनवल्लभवजिनवल्लभपट्टे सोमचन्द्रो जिनदत्तनाम्ना संस्थाप्य समपितः, अन्यथा नाम्नाऽप्यज्ञातः सोमचन्द्रः सूरीकृत्य समपितः युगपत्समस्तस्य जिनवल्लभसमुदायस्य सम्मतः कथं भवेदित्येतावन्मानं जिनदत्तचरित्रं विचारणीयं, शेषं तु संगतिघटनाय घटितमप्युक्तयुक्त्या विघटत एवेतिकृत्वाऽपकर्णनीयमेवेति भावार्थ इति गाथार्थः ।।९।। अथोक्तं सूत्रत एव सूचयन्नाहगणहरसड्ढसयस्सा वित्तीए वण्णिओ अजिणदत्तो। सम्मं विआरणिज वण्णयवजं जहा जायं ॥१०॥
गणधरसार्द्धशतस्य जिनदत्तकृतस्य वृत्तौ जिनदत्तो वर्णितः तत्रेति गम्यं, तवृत्तौ वर्णकवर्ज-युगप्रधानोऽयमित्यादि यदर्णकवचनं तन्मुक्त्वा सम्यग्निचारणीयं 'यथा जात' यथा संवृत्तं तत्तथा विचारणीयमिति गाथार्थः ॥१०॥ अथ वर्णकस्य वर्जनं कथमित्याहवण्णयवयणं लोआभाणयणाएण पाय पहवडिअं। जह नियमायरं को डाइणिवाइत्ति लोउत्ति ॥११॥
BHIMAnimal mamPINDI
॥२५६॥
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
"
HinK
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥२५७॥
जिनवल्लभजिनदत्तविचारणा
A. M IASHIKHANIHINA ATHEMAHITION.malkilli AatistillmARATHI
BRAHAMMARRIALHASI
वर्णकवचनं लोकाभाणकन्यायेन प्रायः पथपतितं, प्रायो-बाहुल्यं, तद्पो यः पन्थाः-मार्गः तत्र पतितं-तदाश्रितं, लोकाभाणकमाह-'जहे'त्यादि,यथा 'निजकमातरं निजजननी प्रति डाकिनीवादी-मदीया माता डाकिनीरितिवक्तुं शीलमस्येति डा-| किनीवादी कोऽपि न स्यादिति लोकोक्तिः, लोकाभाणकन्यायेनाभ्युपगतस्य गुरोरवर्णवादी न स्यात् , किंतु तद्विपक्षं वर्णवादमेव कुरुते, तेन वर्णकवचनं किंचित्कदाचित्वापि सत्यं स्यात् , प्रायोऽसत्यमेवेतिकृत्वा कर्णकवर्ज भणितमिति गाथार्थः ॥११॥ अथ जिनदत्तवर्णनं प्रायोऽसत्यमेवेत्यत्रोदाहारणमाह
जिणसेहरचंदप्पहनरसिंहप्पमुहवण्णयाहरण। किंचिवि सम्म संबंधसंगयं तंपि नो सवं ॥१२॥ जिनशेखरो-जिनवल्लभसतीर्थ्यः चन्द्रप्रभः-पौर्णिमीयकमताकर्षकश्चद्रप्रभाचार्यः नरसिंहो-नरसिंहनामोपाध्यायः स्तनिकमता|कर्षकः ततो द्वंदूस्तत्प्रमुखाणां-तदादीनाम् आदिशब्दात्पाशचन्द्रपर्यन्ताः सर्वेऽपि ग्राह्याः,तेषां वर्णनं तदेवोदाहरणमत्र बोध्यम् ,अयं भावः-जिनशेखरादयस्तदभ्युपगन्तृभिर्महता प्रबन्धेन वर्णितास्तदतिरिक्तैश्च तिरस्कृताः तत्र किंचित्संबन्धसंगतं जननीजन| कादिसंबन्धमात्रसूचकं सम्यग्-सत्यं, तदपि-संबन्धसंगतमपि न सर्व, किंतु प्रायोऽल्पमेवेतिगाथार्थः ॥ १२॥ अथोभयस|म्मतवर्णनोदाहरणमाहनिकासिओगहेउं गलंमि जिणसेहरोत्ति खरयरया । रुद्दोलिआ य अहिनवगोअमसामित्ति पडिवण्णा ॥१३॥ ___ जिनशेखरो गले गृहीत्वा निष्काशित इति खरतराः,यदुक्तं-"अपरदिने जिनशेखरेण साधुविषये किंचित्कलहादिकमयुक्तं कृतं, ततो देवभद्राचार्येण गले गृहीत्वा निष्काशित इत्यादि यावदेष दुरात्मा न भवतां सुखावहो भविष्यति, पामनोष्ट्रस्येव तस्य बहि
A HANIRANJANIMHANS HIMANANIGAMANI HARINAMAHIMAIN Ailta
॥२५७||
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥२५८॥
जिनवल्लभजिनदत्तविचारणा
निष्काशनमेव श्रेय इत्यादिप्रकारेण तिरस्कृतः, रुद्रपल्लीयास्तु निजप्रकरणप्रशस्त्यादावभिनवगौतमस्वामीति प्रतिपन्नाः,तत्र विचारणीयं-किं वर्णनं प्रमाणीक्रियते ?, निष्काशकस्याभ्युपगन्तुर्वेत्यादि विचारणायां यत्तीर्थसम्मतं तदेव सत्यमितिगाथार्थः ॥१३॥ अथैवमप्युक्तं वर्णनं कथं केन दृष्टान्तेनेत्याह| जह सिंहं निअपिअरं वणिजंतं मुणिअमिअपमुहा। निअनिअपिअरं गयघडविदारयं वणयंति मुहा ॥१४॥ | यथा निजपितरं वर्णयन्तं सिंहं श्रुत्वा मृगप्रमुखा निजनिजपितरं गजघटाविदारकं मुधा वर्णयन्ति,मृगादयः श्वापदा जानन्तिनिजपिता इत्थमेव वर्ण्यते, तेन यथा सिंहेन निजपिता वर्ण्यते तथाऽस्माभिरपि निजजनको वर्ण्यते, तत्र सिंहेन वर्णन सत्यं, शेषमसत्यमितिगाथार्थः ॥१४॥ अथ प्रकारान्तरेण दृष्टान्तमाह
अहवा सासणमूरि पासिअ पासंतकुमइवग्गंपि। तित्थअणुगरणमित्तं तन्भत्ता वणयंति मुहा ॥१५॥ अथवा 'शासनमूरिं' जैनप्रवचनाधिपति मूरिमर्थात् स्तु तेवन्दनपूजनादिपूज्यक्रियाविषयीक्रियमाणं दृष्ट्वा 'पाशान्तकुमतिवर्गमपि' | पाशचन्द्रपर्यंतकुपाक्षिकवर्ग तद्भक्ताः दिगम्बरादिपाशचन्द्रपर्यतानां भक्ता वर्णयन्ति, कथं ?-तीर्थानुकरणमात्रं यथा स्यात्तथेति क्रियाविशेषणं, यथा तीर्थे प्रतिक्रमणादिक्रियाणां यानि नामानि तानि तानि नामानि निजमतिविकल्पितक्रियाणामपि सूर्यमरीचितापोपतप्तचक्षुभिर्मरुमरीचिकायां जलसंज्ञामिव वदन्ति, तथा साधुसाध्वीश्रावकश्राविकादिसंज्ञा तथा तेषां भक्तिः साधर्मिकवात्सल्यमित्यादि तीर्थानुकरणमेव, तच्च मुधा-व्यर्थमेव, वस्तुतस्तथास्वरूपाभावात , नहि शुक्तिशकले रजतझानात्तद्धिया प्रवर्त| मानोऽपि रजतलाभवानिति दृष्टान्तेन तीर्थानुकारिणोऽपि कुपक्षास्तीर्थप्रतिपक्षाः, तेषां तद्भक्तः क्रियमाणं वर्णनमकिश्चित्करमेवेति
॥२५८॥
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्राम ॥२५९॥
PATALA URAPARITARIUSIMPRASingaar
|गाथार्थः ॥१५॥ अथ सर्वमपि वर्णनं नासत्यमित्याह
जिनवल्लभपाओगहणा एगं सच्चमसच्चा य अणुहरा सेसा । जह जिणसासणमेगं सच्चं सेसा असच्चा य ॥१५॥ जिनदत्त'वण्णयवयणं ति गाथायां प्रायोग्रहणात-प्रायःशब्दोपादानादेकं सत्यं यस्यानुकारो विधीयते तत्सत्यं, तत्तु एकमेव भवति,
| विचारणा शेषा अनुकारविधायिन एते तीर्थवर्तिनः साध्वादय इत्थं कुर्वन्त्यतोऽस्माभिरपीत्थमेव विधेयमित्येवंरूपेण राजचेष्टाविधायिनो नटा | इवासत्याः, वर्णनीयगुणानाश्रया इत्यर्थः, तत्र दृष्टान्तमाह-'जहे त्यादि,यथा जैनशासनमेकमेव मोक्षमार्गतया सत्यं, शेषाः सर्वेऽपि सुगतादयोऽसत्या एव, मोक्षार्थमपि निजमतिविकल्पितक्रियाविधायिनोऽसर्वज्ञमूला अकिञ्चित्करा इतिगाथार्थः ॥ १६ ॥ अथ 'निक्कासिउत्ति त्रयोदशगाथायां वर्णकवचनमकिश्चित्करतया दर्शितं यत्र तीर्थसम्मतं तत्सम्यगित्यप्युक्तं तेन तीर्थसम्मतं यज्जिनवल्लभविषयं तदाहजिणवल्लहो अ एवं गुरुणा चत्तो न केणवंगिकओ। अप्पविओ बहु भमिओ कइजणअसुभाण उदएणं ॥१७॥
एवं जिनशेखरादिदृष्टान्तेन, जिनवल्लभोऽपीतिगम्यं, सऽपि गुरुणा त्यक्तः, षदकल्याणकारूपणादिकं किश्चिनिमित्तमासाद्य चैत्यवासिजिनेश्वरमरिणा निष्काशितो न केनाप्यङ्गीकृतः, अहं चैत्यवासं त्यक्ष्यामीति वाङ्मात्रमुद्भाव्य श्रीअभयदेवमूरिसमीपं | गतः, तेनापि परीक्षयाऽनुचितोऽयमिति ज्ञात्वा नाभ्युपगतः, परं लोकानुवृत्त्या त्वं शोभनां क्रियां कुरु पश्चाद्यथावसरं ज्ञास्यते | इत्युक्त्वा प्रत्युत्तरितः, सोऽपि धौाद् गुरुवचनं प्रमाणमिति वचनमुक्त्या चित्रकूटादौ गतः, किंलक्षणः?-आत्मद्वितीयः, एको | जिनशेखरोऽपरश्वात्मेति द्विस्थानकेन 'बहु भ्रान्तः' बहुकालं बहुक्षेत्रं च श्रान्तः-पर्यटितः, 'कतिजनाशुभानामुदयेन' कतिपयजना-01
॥२५९॥
AMATPATRAPATRA
A
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥२६०॥
जिनवल्लभजिनदत्तविचारणा
नां यान्यशुभानि कर्माणि तेषां कर्मणामुदयेन,प्राग्जन्मसंबन्धिक्लिष्टकर्मोदयमन्तरेणोत्सूत्रभाष्युपदेशविषयो न भवतीति गाथार्थः ॥१७॥ अथ तेन भ्रमता किं विहितमित्याहतेण कओ विहिसंघो अप्पविओ सावओ अतिविहो वा । निरवच्चे परलोगं गयंमि जा दुन्नि वरिसाई ॥१८॥ | तेन-जिनवल्लभेन नाम्ना विधिसङ्घः कृतः, स्ववचोनियंत्रितकतिपयजनसमुदायो विधिसङ्घनाम्ना व्यवस्थापितः, सच | सङ्घः कीदृशः ?-'आत्मद्वितीयः श्रापकः' आत्मैव द्वितीयोः यत्र स श्रावकः-श्रावकजातीयः,साधुश्रावकलक्षणो द्विविधः सङ्|घ इत्यर्थः, साधारणप्रमुखाः श्रावका अनेन स्वायत्तीकृता इतिगणधरसार्द्धशतकेभिहिताः, परं श्राविका नोक्ता, साध्व्यश्च दीक्षिता एव नासन्, ताश्च दूरे आस्तां, साधुरपि कश्चिन्न दीक्षितः, अथवा त्रिविधः, काश्चन श्राविकाः श्रावकायत्ताः संभाव्यमाना अपि इतिकृत्वा त्रिविध इत्यर्थः, निरपत्ये अपत्यरहिते परलोकं गते जिनवल्लभे द्वे वर्षे यावद् गते, वर्षद्वयं यावत्साधुरहित एव विधिसङ्घ आसीदितिगाथार्थः ॥१८॥ अथैवंविधन सङ्घन किं कृतमित्याह
तेण पलोअंतेणं लहिओ एगो अ सोमचंदमुणी । अण्णुपणं वयबंध काऊणं कारिओ सूरी ॥१९॥ तेन सधेन 'प्रलोकयता' अस्मत्समुदायो निःखामिकोऽतः कश्चित्स्वामी कर्त्तव्य इति धिया प्रत्यहमन्वेषयता वर्षद्वयेऽतिक्रान्ते | एकः सोमचन्द्रनामा मुनिर्लब्धः, अन्योऽन्यं वचोवन्धं व्रतबन्धं वा कृत्वा रहोवृत्त्या वस्वाभिरुच्या एकीभूय तेन सधेन मूरिः | कारितः, तस्य च नाम जिनदत्तसूरिरितिकृतमितिगाथार्थः ॥१९॥ अथ जिनवल्लभजिनदत्तयोराचार्यपदविधिः गणधरसार्द्धशतकादुपलभ्यानः कीदृश इति ज्ञापयन्नाह
HINilITS MANIPRITA MARATHI
RITHullHAIRAIMILAIKAHANI
॥२६०||
P
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥२६॥
श्रीअभयसूर्यादिमिः संबन्धघटना
जिणवल्लहजिणदत्तायरिअपयं जारगम्भसारित्थं । सीमंतसमं पुत्थय लिहणं को कुणइ तस्सावि? ॥२०॥
जिनवल्लभजिनदत्तयोराचार्यपदं जारगर्भसदृक्षं,तस्यापि पट्टस्य सीमन्तसमं पुस्तकलिखनं-गणधरसार्द्धशतकादिग्रन्थरचनया पुस्तके लिखनं कः करोति?,न कोऽपि करोतीत्यर्थः, यत्तु खरतरेण कृतं तत्सान्वर्थनामत्वाद्युक्तमेवेत्यक्षरार्थः। भावार्थस्त्वयं-चैत्यवासिशिष्यत्वेन न गच्छसम्मतो भविष्यतीतिकृत्वा श्रीअभयदेवमूरिणा नाचार्यपदं दत्तम् , अन्त्यसमये प्रसन्नचन्द्राचार्यस्योक्तं| यन्मत्पट्टे जिनवल्लभः स्थाप्यस्तेनाप्यन्त्यसमये देवभद्राचार्यः, तेन च जिनवल्लभकृतसमुदायसाक्षिकं चित्रकूटे गत्वाऽऽचार्यपदं कृतं, श्रीअभयदेवमूरिणा च स्वपट्टे श्रीवर्द्धमानाचार्यः स्थापित इत्यादि जिनवल्लभपदस्थापनस्वरूपं गणधरसार्द्धशतके लिखितं, तच्च प्राग् तत्संबन्धव्यतिकरेऽत्रेव दर्शितम् , एवं जिनदत्तस्यापि व्यतिकरः प्राग् प्रदर्शितो बोध्यः, एवं तयोः पदं विचार्यमाणं जारगर्भ इवापन, जारगर्भस्य च सीमन्तकरणं न केनापि श्रुतं दृष्टं वा?, तद्वदेतादृशो व्यतिकरः पुस्तके लेखनानोऽपि खरतरेणाविमृश्य लिखितः, नह्येवंविधव्यतिकरः पदस्य दातुरनुज्ञातुः उपादातुर्वा गौरवकरः, किंतु महालजाकरः, नचैवं तदीयसमुदायस्थापि गौरवमिति सूक्ष्मधिया पर्यालोच्यमितिगाथार्थः। २०।। अथ जारगर्भसादृश्यज्ञापनाय दिशमाह
पवजाउट्ठावणुवहाणसुण्णोवि चिइनिवासीवि । सिद्वंतपारगामी सूरीवि विगोवणुत्तीए ॥२१॥ जिनवल्लभस्तावत् क्रीतकृतोऽपि चैत्यवास्यपि प्रव्रज्योपस्थानोपधानशून्यः,नहि जिनवल्लभेन कस्यापि संदिग्रस्य पार्श्वे प्रव्रज्या गृहीता,तदभावाच न केनाप्युपस्थापितः,उपस्थापनाऽभावानोपधानमपि,आवश्यकादिश्रुताराधनतपोविशेषयोगानुष्ठानाद्यपिन जातम् , एतैः शून्यो-रहितः सिद्धान्तपारगामी संविनश्रीअभयदेवमूरिपार्श्वे संपन्नः, तथाभृतोऽपि रहः कर्णजापपरम्परया मूरिरपि, सोऽपि
Howintelliti
H illIRI E HALISAHIRAININGHIROHINILAMISHPARAMITRAPARIm
tamulyantitutill
॥२६॥
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥२६२॥
श्रीअभयदेवमूरिपट्टे श्रीवर्द्धमानाचार्य विद्यमानेऽपि,तदीयसमवायेनानभ्युपगतोऽपि,सधेन बहिष्कृतोऽपि एकाकी भ्रमन्नपि श्रीअ- श्रीअभय| भयदेवमरिपट्टधर इत्यादि विगोपनयुक्त्या शास्त्रं लिखितं खरतरमन्तरेण को गईभीक्षीरपायी प्रत्येतीति गाथार्थः।।२१॥ अथ प्र
सूर्यादिमिः
संबन्ध| कारान्तरेणापि दिग्दर्शनं गाथादशकेन चिकीर्षुः प्रथमगाथामाह
घटना जाव दिसाबंधेणं न कओ सीसो सहत्थवासेण । ताव न मंडलिभोगोवि होइ कह होइ पट्टधरो? ॥२२॥
यावत्स्वहस्तवासेन-निजहस्तवासनिक्षेपेण हेतुभूतेन दिग्बन्धेन शिष्यः कृतो न स्यात् , दिग्बन्धस्त्वेवं-कौटिको गणो वैरी शाखा चान्द्रं कुलममुकनामा भट्टारकोऽमुक आचार्योऽमुकश्चोपाध्यायोऽमुका प्रवर्तिनी चेत्याद्येवंविधन दिग्बंधेन शिष्यः कृतो न | भवेत् तावत् मण्डलीसंभोगोऽपि न भवति-सूत्रादिसप्तमण्डलीसंभोगो न स्यात् , सप्तमण्डल्यस्त्वेवं-"सुत्ते अत्थे भोअण काले | आवस्सए अ सज्झाए। संथारएऽविअ तहा सत्तेआ मंडली हुंति ॥१॥" तर्हि पट्टधरः कथं भवेत् ?, मण्डलीसंभोगाभावे पट्टधरत्वं दुरापमेवेति गाथार्थः ॥२२।। अथ व्यतिरेके ग्रन्थसम्मतिमाह
_ भिन्नदिसाबंधेणं न हंति संभोगसीसमाईणि । ठाणंगे चउभंगी.गणसंठिइमाइवित्तीए ॥२३॥
भिन्नदिग्बन्धेन-गच्छान्तरीयदिग्बन्धकरणेन निजगच्छसंबन्धिमण्डलीसंभोगशिष्यादीनि, आदिशब्दानिजपदस्थापनानि ग्राह्याणि, तानि न भवन्ति, अन्यथा दिग्बन्धस्य वैयापत्तेः, एतच स्थानाङ्गे चतुर्थस्थानके चतुर्भङ्ग्यां गणसंस्थित्यादिवृत्ती भणितमित्यध्याहार्य, तथाहि-"चत्तारि पुरिसजाया पं०, तं०-धम्मसंठिई जहाति नाममेगे नो गणसंठिई, गणसंठिई जहाति ना| ममेगेनो धम्मसंठिई" इत्यादि श्रीस्थानाङ्गे,तवृत्तिर्यथा-धर्मत्यजत्येको जिनाज्ञारूपं,न गणसंस्थिति-स्वगच्छसत्कां मर्यादाम् ,इह
IN ॥२६॥
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
AN
श्रीप्रव. चनपरीक्षा ४विश्रामे ॥२६३॥
श्रीअभयसूर्यादिमिः संबन्धघटना
| कैश्चिदाचार्यस्तीर्थकरानुपदेशेन संस्थितिः कृता यथा-नास्माभिर्महाकल्पाद्यतिशयश्रुतमन्यगणसत्काय देयमिति, एवं च योऽन्यगणसत्काय न तद्ददाति स धर्म त्यजति,न गणस्थिति, जिनाज्ञाननुपालनात् ,तीर्थकरोपदेशो ह्येवं-सर्वेभ्यो योग्येभ्यः श्रुतं दातव्यमिति प्रथमः, यस्तु ददाति म द्वितीयः,यस्त्वयोग्येभ्यस्तद्ददाति स तृतीयः, यस्तु श्रुताव्यवच्छेदसमर्थस्य परशिष्यस्य स्वकीयदिग्बन्धं कृत्वा श्रुतं ददाति तेन न धर्मो नापि गणसंस्थितिस्त्यक्तेति" श्रीस्थानाङ्गवृत्ताविति गाथार्थः ॥२३॥ अथ गच्छा|न्तरीयदिग्बन्धेन शिष्यादिव्यवहारो न स्यात् तत्कथमिति ज्ञापनाय गाथामाह
तेणं पज्जोसवणाकप्पंमि थिरावलीइ भणिआई। साहाकुलपमुहाई नामेहिं नेव दीसंति ॥२४॥ | येन कारणेन गच्छान्तरीयदिग्बन्धेनात्मीयसंवन्धि शिष्यादि न स्यात् तेनैव कारणेन पर्युषणाकल्पे स्थविरावल्यां शाखाकुलप्रमुखानि
भणितानि यानि तानि नाममिः-यथोक्ताभिधानैर्न दृश्यन्ते, अयं भावः-जिनवल्लभवत् संतानरहिता ये परलोकं गतास्तत्कृत| दिग्बन्धादिविकलास्तत्संताना भवितुं नार्हन्त्यतो व्युच्छिन्नसंतानास्तेऽभूवन् ,ततः कथं तेषां नामभिस्ते लभ्यन्ते ?,न पुनः साक्षाद | दृश्यन्त इतिगाथार्थः ॥२४॥ अथ प्रकृते योजयति
जिणदत्तदिसाबंधो न कओ जिणवल्लहेण तस्सावि । न कओऽभयदेवेणं कहमण्णुपणंपि संबंधो॥२५॥
'जिनदत्तदिग्बन्धः' जिनदत्तस्य सोमचन्द्रापरमूलकस्य दिग्बन्धः जिनवल्लभेन न कृतः,तस्यापि-जितवल्लभस्याप्यभयदेवेन श्रीअभयदेवसूरिणा न कृतः, एवं च सति कथमन्योऽन्यमपि-परस्परमपि संवन्धः-गुरुशिष्यभावलक्षणः स्यात् ?,न कथमपीतिगाथार्थः ॥२५॥ अथोक्तानां त्रयाणामपि संबन्धाभावे दृष्टान्तपुरस्सरमाश्चर्यमाह
40
|॥२६३३॥
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥२६४॥
श्रीअभयसूर्यादिमिः संबन्धघटना
HARImanimation SATIANITIALARIANIPRITH
A ILAHABAR
जह कीडिअउहाणं संबंधो तारिसो अतह तेसिं। चित्तं तदवच्चेणं चरिअंजं तारिसं लिहिअं ॥२६।। - यथा कीटिकोप्ट्रयोः संबन्धो यादृश इति गम्यं तादृशस्तथा तेषां-श्रीअभयदेवमूरिजिनवल्लभजिनदत्तानां परस्परं संबन्धः, अयं भावः-कीटिकाभिरुष्ट्रेन उष्ट्रस्य च कीटिकाभिः संबन्धो-जन्यजनकभावो न स्यात् ,नहि बह्वीभिरपि कीटिकाभिरुष्ट्र एकोऽपि | जन्यते, तथा तेन ताश्चेत्यादि दृष्टान्तः प्रतीत एव, 'तदपत्येन' जिनपतिसूरिप्रभृतिना तादृशं चरितं-जिनवल्लभजिनदत्तयोर्य-17 थाभूतं संबन्धमात्रघटक चरित्रं लिखितं तच्चित्रम्-आश्चर्यम् , अन्यथा कथमसादृशैर्यथावत् ज्ञायतेतिगाथार्थः ॥२६॥ अथ जिनवल्लभस्योपहासहेतुसौभाग्यमाविष्कुर्वनाह
निरवञ्चमयस्साविअऽवच्चं जिणवल्लहस्स तं तेणं । लोउत्तरसोहग्गं वणिज्जइ कित्तिअं तस्स ? ॥२७॥
निरपत्यमृतस्यापि जिनवल्लभस्यापत्यं, चशब्दाच्चत्वारिंशद्वर्षीयाचार्यपदोपेतमेव प्रसूतमितिगम्यं, तत् तदपत्यहेतुकं लोकोत्तरं । सौभाग्यम् , अन्यस्य तद्यतिरिक्तस्य तादृशं न भवतीति, लोकोत्तरमिति सौभाग्यविशेषणं, 'तस्य जिनवल्लभस्य 'कियत्' |कियन्मात्रं वर्ण्यते ?, वर्णितुमशक्यमित्युपहास्य, जगत्स्थितेबहिर्भूतत्वाद्, एतेन खरतरा यदवादिषुः-अस्मदीयो गच्छ: | साधिष्ठायकस्तत्सत्यं संपन्नं, तथाविधाधिष्ठायकमन्तरेण मृतानामप्यपत्यत्वासंभवादितिगाथार्थः ॥२७॥ अथ जिनदत्तस्याप्युपहास्यास्पदत्वमाह
लोउत्तरसोहग्गं जिणदत्तस्सावि जेण निरवच्चो । कालगओ सावच्चो जाओ जिणवल्लहो जेण ॥२८॥ जिनदत्तस्यापि लोकोत्तरं सौभाग्य येन कारणेन निरपत्यः कालगतोऽपि जिनवल्लभो येन जिनदत्तेन हेतुना सापत्यो जातः,
immathem
॥२६४॥
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥२६५॥
जिनवल्लभजिनदत्त| वृत्तचर्चा
KalathimuTREmaiI JOIRALATHIRAINRIMAHARITRA ADHIKARISO
ma maintailurammam
NILIMPRARIALA
एतदप्यसंभवि जगद्विलक्षणं संभूतमिति, अयं भावः-'अपुत्रस्य गतिर्नास्तीति वचः श्रुत्वा अहो जिनवल्लभोऽपत्यरहितो मृतो विगतिभाग् मा भवत्विति तद्भक्त्युल्लसितमानसः स्वयं तदपत्यीभूय जिनवल्लभं सुगति प्रापितवान् जिनदत्त इत्युपहास्यमितिगाथार्थः ॥२८॥ अथ खरतरसमुदायमात्रस्यापि लोके हास्यास्पदत्वं दर्शयति
जीवंतजणयजणिआवच्चाई हंति एस जगवट्टो । खरयरनामावच्चं तु उग्गकिरिअंति विवरीअं ॥२९॥ 'जीवजनकजनितापत्यानि' जीवद्भिर्जनकै नितान्यपत्यानि जीवजनकजनितापत्यानि भवन्ति एष जगन्मागों-जगत्स्थितिः, 'खरतरनामापत्यं तु खरतर इति नाम यस्येति, खरतरमात्रग्रहणं, तद्रूपं यदपत्यं तत्तूग्रक्रियमिति तदीयं वचस्तदनुसारेणैव संभाव्यते इत्यर्था बोध्यं 'विपरीतं' विपर्ययहेतुकं,मृतजनकजनितमित्यर्थः,अयं भावः-सं० ११३५ वर्षे कचित् ११३९ वर्षे दिवं गतः श्रीअभयदेवमूरिः, जिनवल्लभस्तु सं. ११६७ वर्षे तत्पधरः संपन्नः, (तस्मिन्नेव च दिवं गतः) ततोऽपि वर्षद्वयेऽतिक्रान्ते | सोमचन्द्रो जिनदत्तनाम्नाऽऽचार्याभूय तत्पट्टे जातः, ततश्च खरतरनाम्ना मतप्रवृत्तिरिति मृतजनकात्समुत्पन्नं खरतरनामकमपत्यमित्युपहासस्थानं लोकानामिति गाथार्थः ।।२९।। अथ जिनवल्लभजिनदत्तयोस्तथाविधभविष्यतामूचिका चेष्टामाह -
सप्पाकरिसिणिविजालाहग्गयखित्ततोडणं पढमं । भविअन्वयाणुचिट्ठा लिंगं अइमुत्तयाहरणा ॥३०॥
जिनवल्लभेन बाल्यावस्थायां सर्पाकर्षिणी विद्या तन्मोचनी च टिप्पनकलिखिता प्राप्ता तस्याःभाविफलं-सर्पतुल्यानामनन्त| संसारभाजां दुष्टाशयवतां मनुजानामाकर्षणं-स्वायत्ततां करिष्यति, या च सर्पमोचिनी तस्याः फलं-निरपत्य एव परलोकं यास्यतीति सूचितं, यतस्तेनैव ते मोचिता इति लिखितमस्ति, जिनदत्तेनोद्गतक्षेत्रं त्रोटितं, तत्फलं-सम्यक्त्वाकुलितस्य सङ्घक्षेत्रस्य
AIMHARINIRUITMEISHA
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
खरतरनामत्रिक
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥२६६॥
देशेन त्रोटको भविष्यतीति प्राक् प्रदर्शितमिति 'भवितव्यतानुचेष्टा' भवितव्यतानुसारेण चेष्टा भवितव्यतानुचेष्टा लिंग-प्रागुक्तफलसूचकम् अतिमुक्तकोदाहरणाद् , यथाऽतिमुक्तकेन श्रीमहावीरशिष्येणासाकीना नौस्तरतीति वदता जले निजपानं प्रवाहितं, तया तद्भवमोक्षगमने लिङ्गं सूचितमितिगाथार्थः ॥३०॥ अथातिदेशोपसंहारमाह
इचे जिणवल्लहजिणदत्ताणं चरित्तमिह वच्चं । गणहरसढसउत्तं वण्णयवज्जति तं भणिअं॥३१॥ इत्येवं प्रागुक्तप्रकारेण जिनवल्लभजिनदत्तयोः स्वरूपं-चरित्रं गणधरसार्द्धशतकोक्तं, वर्णनं त्वयथार्थमपि भवतीतिकृत्वा वर्णकवर्जमिह प्रकरणे वाच्यं वक्तव्यं भवतीति तद्भणितमितिगाथार्थः ॥३१॥ इतिगाथादशकेन खरतरपट्टधरपरम्परोपहास्यहेतुरिति दर्शितं ॥ अथ खरतरमताकर्षको जिनदत्ताचार्यः कथमित्याहजिणदत्ता पउवण्णो समुदाओ अज जाव अच्छिन्नो । संजाओ तं पढमो आयरिओ नामजिणदत्तो ॥३२॥
जिनवल्लभाद्विधिसध: प्रवृत्तोऽपि साध्वीनाम्ना विकलस्त्रिविध एवासीत् ,जिनदत्तात्तु चतुर्वर्णः, कियत्कालानन्तरं साध्वीवेषार्पणेन साध्वीसंयुक्तो जातः-संपन्नः समवायो जिनवल्लभस्थापितो विधिसङ्घनाम्नेति,एवंविधः समद्य यावदच्छिन्नो वर्तते, तेन कारणेन चतुर्वर्णात्मीभूतस्य विधिसंघस्य प्रथमः-आद्य आचार्यों नाम्ना जिनदत्तो नामजिनदत्तः, खरतरमताकर्षको जिनदत्ताचार्य इति मूलाचार्यः प्रदर्शित इतिगाथार्थः ॥३२॥ इत्युद्दिष्टयोमलोत्सूत्रप्रथमाचार्ययोर्वक्तव्यता प्रदर्शिता, अथ खरतरमते नाम्ना-| मुत्पत्तिं दर्शयन्नाहअह चामुंडिअउअट्टिखरयरनामाई तिण्णि जिणदत्ता । जह जायाइं तहेव य समासओ मुणह दंसेमि॥३३॥
॥२६६॥
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे | ॥२६७॥
खरतरनामत्रिक
'अथेति मूलोत्सूत्रप्रथमाचार्ययोर्वक्तव्यतानन्तरं चामुण्डिकचौष्ट्रिकश्च खरतरश्चेति नामानि 'त्रीणि त्रिसंख्याकानि जिनदत्ताद् यथा जातानि अमुकवर्षेऽमुकहेतुना जातानि तथैव,नान्यथा,चकारः पादपूरणे, शृणुत भो लोकाः !, तन्नामोत्पत्तिजिज्ञासया श्रवणगोचरीकुरुताहं दर्शयामीतिगाथार्थः ॥३३॥ अथ प्रथमं चामुण्डिकनाम्न उत्पत्तिमाह
तेणेविगुत्तरेहिं बारससयवरिसएहिं चामुंडा। आराहिआ य तेणं चामुंडिअसन्निओ जाओ॥३४॥ तेनैव-जिनदत्तेनैवैकोत्तराधिकद्वादशशतवर्षे १२०१ निजमतवृद्धये 'चामुण्डा'चण्डिकापराभिधाना मिथ्यादृग्देवताविशेष आराधिता तेन हेतुभूतेन चामुण्डिक इति संज्ञा-नाम जाताऽस्येति चामुण्डिकसंज्ञितो जातः-उत्पन्नः, तथाविधख्यातिमानित्यर्थः,
अयं भावः-चित्रकूटे यस्या मठे जिनवल्लभो वर्षारात्रं स्थित आसीत् , तत्रैव स्थित्वा जिनदत्तेन सा आराधिता निजमतवृद्धये, यथा | आञ्चलिकमताकर्षकेण नरसिंहोपाध्यायेन चम्पकदुर्गे मिथ्यादृग् कालिका देवी निजमतवृद्धये आराधिता तथाऽयं चामुण्डिकाराध| नाच्चामुण्डिक इति सान्वर्थ नाम जिनदत्तादेव प्रवृत्तमितिगाथार्थः ॥३४॥ अथ सार्द्धगाथाद्वयेनोष्ट्रिकनाम्न उत्पत्तिमाह___ अह अण्णया कयाई रुहिरं दट्टण जिणहरे रुट्ठो। इत्थीणं पच्छित्तं देइ जिणपूअपडिसेहं ॥३५॥
संघुत्तिभयपलाणो पट्टणओ उद्दवाहणारूढो । पत्तो जावालपुरं जणकहणे भणइ बिजाए ॥३६॥ लोएणं सो भणिओ नामेणं उहिउत्ति बिअनामं। तन्नामसवणरुसिओ लोएहि मिसिमिसेमाणो ॥३७॥ जाओ तामसवयणो भणिओ लोएण खरयरा पयडी । तेणामरिसवसेणं खरयरसन्नत्तिपडिवण्णं ॥३८॥ 'अथेति प्राग्वत् अन्यदा-एकदा प्रस्तावे जिनदत्तेन जिनभवने रुधिरं पतितं दृष्ट्वा रुष्टः सन् अद्यप्रभृति स्त्रीमिर्जिनप्रतिमा न
PAHRAININDI
alHARASHNPATISHERPIRIT JilmiBIPASAILI SUPAHINIRUPIAn
। ॥२६७॥
i mHII
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
MARRAD
खरतरनामत्रिक
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥२६८॥
पूजनीया, विशेषतो मूलप्रतिमेत्येवमुपदेशेन स्त्रीभ्यो रुधिरपातप्रभवपातकस्य प्रायश्चित्तं ददाति, एतद्वयतिकरमाकर्ण्य सङ्घन चिन्तितम्-अहो प्रवचनोपघातकोपदेशेनानेनैवंविधः प्रायश्चित्तविधिः कुतोऽभ्यस्तो ? यदेकस्यापराधे तजातिमात्रस्य जिनपूजाप्र|तिषेधरूपं प्रायश्चित्तं दीयते, एवं च सति धर्मानुष्ठानमात्रस्याप्युच्छेदापत्तिः, न हि किमपि धर्मानुष्ठानस्थानं तादृग् यदनादौ
संसारेऽनेकैरनेकशोऽननुकूलक्रियामिन विराधितं, तस्माद्विराधितस्थाने तदाराधनाय प्रवृत्तो नोद्वेजयितव्यः, किंतु यत्स्थानं येन | विराधितं भवेत्स एव तत्स्थानकविराधनासमुत्थपातकघाताय पुनस्तत्रैव प्रवर्तयितव्यः, अत एव प्रतिमापुस्तकविनाशे नवीन| कारापणे शुद्धिः प्रायश्चित्तदाने भणिता, न पुनस्तदाराधनविधेः पराङ्मुखीकर्तव्यः, तस्मात् प्रातरेष प्रष्टव्यो, यदि कदाग्रह न त्यक्ष्यति तदाऽमै शिक्षा दास्यते,इत्येवंरूपेण या सङ्घोक्तिः तस्याः समुत्थं यद्भयं तस्मात् तन्निमित्तात् 'पलाणोति पलायितो,नष्ट इत्यर्थः, कीदृशो नष्टः ?-उष्ट्रवाहनारूढः, पत्तनाजाबालपुरं प्राप्तः, उष्ट्रमारुह्य स्वर्णगिरिं प्राप्त इत्यर्थः, तत्रत्यजनकथने-कथं | केन विधिना शीघ्रमेव भवानिहागत इति लोकोक्तौ सत्यां द्रव्यलिङ्गिभ्यः संभावितोपद्रवः औष्ट्रिकी विद्या स्मृत्वाऽत्रागत इति
प्रत्युत्तरं दत्तवान् , तदानीं पानीयपात्राभावेन घटाचरणाऽपि तन्मते प्रसङ्गतो बोध्या, ततो लोकेनौष्ट्रिकीविद्यावानयमौष्ट्रिक | इत्युक्तोऽतो द्वितीयमौष्ट्रिकनामेति सार्द्धगाथाद्वयार्थः ॥ ३५ ॥ ३६ ॥ अथ सार्द्धगाथया वृद्धवयोऽनुसारेण युक्त्या खरतर| नाम्न उत्पत्तिमाह-तदनन्तरोक्तमौष्ट्रिक इतिनाम तन्नाम तस्य नाम्नः श्रवणं-लोकमुखादाकर्णनं तेन हेतुभृतेन रुष्टो-रोषं गतः लोकैः |सह "मिसमिसेमाणोति क्रोधज्वलनेन देदीप्यमानस्तामसवचनो जातः सन् लोकेन भणितः-अहोऽस्य खरतरा प्रकतिरिति, पश्चात्तेन जिनदत्तेनामर्षवशेन खरतरसंज्ञेति प्रतिपन्नम् ,अयं भावः-औष्ट्रिक इत्युक्ते लोकं प्रति सरोपं त्रिवलीसमला
M
ARI IAANIHITWANILIALPRATISHALISAPANITARAMERIIIMP
॥२६
AM
R ILIP
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
खरतरनाम
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥२६९॥
| तललाटः सवाष्पारुणलोचनः मां प्रतीत्थं लोको ब्रूते इति द्वेषाभिभूतोऽसभ्यभाषणाय स्फुरदोष्ठः सन् तामसवाग्-मां प्रति | | नोपलक्षध्वमित्यादिरूपेण भयोत्पादनपुरस्सरमाक्रोशदाता जातोऽभूत , पश्चाल्लोकेन भणितम्-अहो खरतरा प्रकृतिरस्य, मौखर्य |च जिनदत्तस्य स्वभावसिद्धं गणधरसार्द्धशतकवृत्तावप्युपलभ्यते,कथमन्यथा मृदुभाषया पृष्टोऽपि कापलिका त्वदीयमुखचूरणा|र्थमित्यादि निष्ठुरभाषी भवेद्?,एतदर्थिना तु प्रागुक्तजिनदत्तचरित्रमेव विलोक्यम् , अद्यापि लोके यस्तामसप्रकृतिर्भवति तस्य
खरतरप्रकृतिरिति ख्यातिः स्वर्णगिर्यादौ प्रतीतैव, पश्चात्तेन चिन्तितं-खरतरप्रकृतिकं मां ज्ञात्वा कोऽप्यन्यो मीतो माऽपवदत्वित्यमर्षवशात्तेनाहं खरतरोऽस्मीति मां प्रति समीक्ष्य किंचिद्वक्तव्यं,नाहं सहिष्ये इति तेन जिनदत्तेन खरतरसंज्ञेति प्रतिपन्नमिति | खरतर इति तृतीयं नाम लोकदत्तं, तदपि जिनदत्तेनाभ्युपगतमित्युभयसम्मतं, परं खरतरनाम्नः प्रसिद्धिः कियत्कालानन्तरमेव बह्वी जाता, अत एव गणधरसार्द्धशतकवृत्त्यादौ खरतरनाम्नो नाभिधानं, तथा श्रावणिकत्वेन सगोत्रः स्तनिकोऽपि शतपद्याम्-'औष्ट्रिका आचरणायाः प्रामाण्यं वदन्ति तत्रेदमभिधातव्य'मित्यादिवचनरुक्तवान् , न पुनः कापि खरतरा इति, तदानीमौष्ट्रिकनाम्न एव प्रसिद्धरिति सार्द्धगाथार्थः॥३७-३८॥ अथोष्ट्रिकखरतरनाम्नोरुत्पत्तिः कस्मिन् संवत्सरे जातेत्याह
एवं चउत्तरेहिं बारससयवरिसहिं १२०४ नामदुगं| चामुंडिअनामजुअं नामतिगं तेण जिणदत्ता ॥३०॥ ___ 'एवं' प्रागुक्तप्रकारेण चतुरुत्तरः-चतुरधिकादशशत १२०४ वर्षेः 'नामदुगम् अभिधानद्विकं जातमित्यर्थः, तच्च नामद्विकं | चामुण्डिकनामयुतं सन्नामत्रिक स्याद्, एतन्नामत्रिकं जिनदत्तादेव, नान्यस्माजिनवल्लभादेस्तथाविधनिमित्ताभावादेवेतिगाथार्थः |॥३९।। अथ “दससयचउवीसेहिं नयरि पट्टण अणहिलपुरि। हुअउ वाद सुविहित्थ चेइवासी स्यु बहुपरिं॥१॥ दुल्लहनरवइसभासमख्य ।
॥२६९॥
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
जिनेश्वरा नखरा
४विश्रामे
॥२७॥
जिण हेलिहिं जिनउ । चइवास उच्छप्पि देसगुजरहव दिन॥२॥ सुविहितगच्छ खरतरविरुद दुल्लहनरवइ तिहिं दिअइ। सिरिवद्धमाणपट्टिहिं तिलउ,जिणेसरसूरि गुरू गहगहइ ॥३॥" इत्यादिवचोमिः श्रीदुर्लभराजसभायां चैत्यवासिमिः सह विवादे जयात् श्रीजिनेश्वरसूरिभिः खरतरविरुदं प्राप्तमिति तदीयाः श्रीजिनेश्वरसूरिमभ्याख्यांति, तदप्राकृतये गाथामाह
जे पुण जिणेसरेणं खरयरबिरुअं निवाउ उवलद्धं । इच्चाइयमुल्लवणं लवणं धम्मंकुरस्स तयं ॥४०॥ | ___ यत्पुनर्जिनेश्वरेण-श्रीजिनेश्वराचार्येण नृपाद्-दुर्लभराजसकाशात् खरतरविरुदमुपलन्धं-प्राप्तमित्यादिकमुल्लपनं तदेव तकं कु|त्सार्थे कप्रत्यये तर्क-प्रागुक्तं धर्माङ्करस्य लवनं-छेदनं,तत्र धर्मो ज्ञानादिलक्षणस्तस्याङ्करः-सत्यभाषणं, यतः सत्यभाषणादेव संवि
मपाक्षिकोऽपि ज्ञानदर्शनभाग् सन् मोक्षस्य तृतीयः पन्था भणितः, यदुक्तं-"सावजजोगपरिवजणाइ सव्वुत्तमो जईधम्मो। वीओ | सावगधम्मो तइओ संविग्गपक्षपहो ॥शात्ति श्रीउपदेशमाला (५१९) असत्यभाषणे च घोरानुष्ठानपरोऽप्यनन्तसंसारभाग, | यथा जमाल्यादयः, यदागमः-"सत्तेआ दिट्ठीओ जाइजरामरणगन्भवसहीणं । मूलं संसारस्स उ हवंति निग्गंथरूवेण ॥१॥ (३-७८६) ति श्रीआवश्यकनि०. विशेषतो महापुरुषस्याभ्याख्यानं ज्ञानादिनाशकमितिगाथार्थः ॥ ४० ॥ अथ तत्र मृषा| भाषणे व्यञ्जकमाह
जपणं दुल्लहराया दसचउवीसंमि १०२४ दुल्लहो चेव ।
जो पुण असीइ १०८० विगप्पोतं ससगस्सेव सवणपुडं॥४१॥ दशचतुर्विंशे-चतुर्विंशत्यधिकदशशत १०२४ वर्षे स दुर्लभराजो दुर्लभ एव, तदानीं तस्यानुत्पन्नत्वात् ,न चानुत्पत्र
॥२७०11
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४ विश्रामे ॥२७१ ॥
दद्यात्, यत्पुनरशीतिविकल्पः - अशीत्यधिकदशशत १०८० वर्षे खरतरबिरुदं जातमिति कल्पना तदपि शशकस्य श्रवणपुटमित्र, यथाहि - आखेटकपरिवेष्टितः शशकः स्वकर्णपुटेन निजचक्षुषी आवृत्य तिष्ठति तथाऽय मौष्ट्रिकोऽपि, अयं भावः - प्रागुक्तयुक्त्या संत्रा - सितः पलायनदिशमलभमानः कश्चिद्वाचालो वदति - अहो मया “दससयचउवीसेहिं नयरि"त्ति तत्र चतुर्विंशतिशब्देन चतस्रो विंशतयश्चतुर्विंशतयइतिव्युत्पश्या अशीतिरुच्यते इति विकल्प्य जल्पनमपि शशकस्य कर्णपुटमिव नालं भवति, यतस्तदीयजीर्णपट्टावलीषु १०२४ वर्षे श्रीमदणहिल्लपत्तने दुर्लभराजसमक्षमित्यादि लिखितमस्ति, तथा, - 'श्रीपत्तने दुर्लभराजराज्ये, विजित्य | वादे मठवासिसूरीन् । वर्षेऽन्धिपक्षा शशि १०२४ प्रमाणे, लेभेऽपि यैः खारतरो विरुद्ध ॥ १ ॥ इति सं० १५८२ वर्षे जिनहंसमूरिराज्ये खरतर कृतच्छन्दोनिबद्धपट्टावल्या मितिगाथार्थः ॥ ४१ ॥ अथ तथा विकल्पितं कथं न त्राणमित्याह
जं सो दसबावट्टीवारिसे उबवेसिऊण रज्जमि । दससत्तसत्तरीए कालगओ दुल्लहो राया ॥४२॥
यद्यस्मात् स दुर्लभराजः पट्षष्ट्यधिकदशशतवर्षे १०६६ राज्ये उपविश्य सप्तसप्तत्यधिकदशशत १०७७ वर्षे कालगतः-परलोकं प्राप्तः, क्वचित् सं० १०७८ वर्षे इत्यपि दृश्यते, तत्रायं वर्ष ११ मास ६ राज्यं कृतवानिति लिखितम्, अतस्तदपि युक्तमेव, यतः श्रीपत्तनराजपट्टावली त्वेवं श्रीवीरात् ४७० वर्षे श्रीविक्रमः संवत्सरः, विक्रमादित्यतः सं० ८०२ वर्षे चनराजेन पत्तनस्थापना कृता, तत्र तस्य राज्याभिषेकच ८०२ वर्षे, वनराजराज्यं वर्ष ६०, ततः ८६२ योगराजराज्यं, वर्ष ३५, ततः ८९७ क्षेमराजराज्यं, वर्ष २५, ततः ०२२ भूयडराज्यं, वर्ष १९, ततः ९५१ चैरसिंहराज्यं, वर्ष २५ ततः ९७६ वर्षे रत्नादित्यराज्यं, वर्ष १५ ततः ९९१ सामन्त सिंहराज्यं, वर्ष ७, एते चापोत्कटा राजानः १९६ वर्षवध्ये बोध्याः, ततः ९९८
जिनेश्वरा न खरा
॥२७१ ॥
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रववनपरीक्षा ४ विश्रामे ॥२७२॥
मूलराजराज्यं, वर्ष ५५, स च सामन्त सिंहभगिनीलीलादेवी सुतः, ततः १०५३ चामुण्डराज्यं, वर्ष १३, ततः १०६६ वल्लभराज्यं, मास ६, ततः १०६६ वर्षे दुर्लभराज्यं, वर्ष ११ मास ६, ततः १०७८ वर्षे भीमराज्यं, वर्ष ४२, ततः ११२० वर्षे कर्णराज्यं, वर्ष ३०, ततः ११५० वर्षे जयसिंहदेवराज्यं, वर्ष ४९, ततः ११९९ वर्षे कुमारपालदेवराज्यं, वर्ष ३१, ततः १२३० अजयपालराज्यं, वर्ष ३, ततः १२३३ बालमूलराज्यं, वर्ष २, ततः १२३५ लघुभीमदेवराज्यं, वर्ष ६३, ततः १२९८ वर्षे तिहुयणपालराज्यं, वर्ष ४, एवं चौलुक्यवंशे एकादश ११ भूपाः ३०० वर्षमध्ये, ततश्च १३०२ वर्षे विसलदेवराज्यं, वर्ष १८, ततः १३२० वर्षे अर्जुनदेवराज्यं, वर्ष १३, ततः १३३३ सारंगदेवराज्यं, वर्ष २०, ततः १३५३ वर्षे लघुकर्णराज्यं, वर्ष ७, एवं वाघे - | लान्वये राज्यं वर्ष ५८, ततः अलावदीनादिसुरत्राणराज्यं गुर्जरधरित्र्यामित्यादि विस्तारमिच्छता कुमारपालप्रबन्धो विलोक| नीय इतिगाथार्थः || ४२ ॥ अथ खरतरेण खरतरबिरुदनिमित्तं विवाद उक्तः स एव नासीदिति प्रदर्शनाय गाथायुग्ममाहजंपिr निवपरिसाए लिंगिविवाए जिणेसरेण सयं । जइऊण य उवलद्ध खरयरबिरुअं तए भणिअं ॥ ४३ ॥ तंपि (चि) अ मिच्छावाओ वाओ जाओ न कोऽवि लिंगीहिं । पकअनिववरोहा गुणा य पभावयचरिते ॥ ४४ ॥ युग्मं ॥
‘अपिचे’ति दूषणाभ्युच्चये यन्नृपपर्षदि - दुर्लभराजसभायां लिङ्गिविवादे - चैत्यवासिभिः सह विवादे श्रीजिनेश्वरसूरिणा जित्वा - | जयमवाप्य खरतरबिरुदमुपलब्धं प्राप्तमिति 'तए'ति त्वया खरतरेण, चकार एवार्थे, त्वयैव, भणितं, न पुनः परमार्थ विदाऽपरे णेत्यर्थः, तद् दूषयति- 'तं चिअ' इत्यादि, तदेव मिथ्यावादः - अलीकभाषणं, यतो न लिङ्गिभिः कोऽपि विवादो जातः, प्रत्युत दु
जिनेश्वरा
न खरा
॥ २७२॥
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥२७॥
श्रीअभयदेवमूरिवृत्तान्तं
लभराजनृपोपरोधात्तदचसैव तेषां स्थित्यर्थमाज्ञां ददध्वमिति नृपाग्रहेण लिङ्गिनामाज्ञा जातेति प्रभावकचरित्रे श्रीअभयदेवमूरिसंबन्धे दृश्यते, यदुक्तं-"उपरोधेन ततो यूयममीषां वसनं पुरे । अनुमन्यध्वमेवं च, श्रुत्वा तत्र तदादधुः ॥१॥ इत्यादि श्रीप्रभा- | वकचरित्रे, अत्र कालानुभावात् समग्रव्यतिकरमन्तरेण प्रायः प्रसिद्ध विवादारूढे च विचारे सम्यक् प्रत्ययो न स्यात् ततो बहूपयो-| | गित्वात्प्रभावकचरित्रगतः श्रीअभयदेवमूरिसंबन्धो यथा-आँनमः । श्रीजैनधर्म(तीर्थ०प्र०)धम्मिलोऽभयदेवप्रभुः श्रिये । भूयात्सौमनसोद्भेदभास्वरः सर्वमौलिभूः ॥१॥ आदृत्याष्टाङ्गयोगं यः, स्वाङ्गमुद्धृत्य च प्रभुः। श्रुतस्य च नयागामा, प्रकाशी स श्रिये द्विधा ।।२।। वदन बालो यथाऽव्यक्तं,मातापित्रोः प्रमोदकृत् । तवृत्तमिह वक्ष्यामि,गुरुहर्षकृते तथा ॥३।। अस्ति श्रीमालवो | देशः, सद्वृत्तरसशालितः। जम्बूद्रीपाख्यमाकन्दफलं सद्वर्णवृत्तमः॥४॥ तत्रास्ति नगरी धारा, मण्डलायोदितस्थितिः । मूलं नृपश्रियो |दुष्टविग्रहद्रोहशालिनी ॥५॥ श्रीभोजराजस्तत्रासीद्भूपालः पालितावनिः । शेषस्येवापरे मूर्ती, विश्वोद्धाराय यद्भुजौ ॥६॥ तत्र लक्ष्मी| पतिर्नाम, व्यवहारी महाधनः। यस्य श्रियाश्रितः श्रीदः,कैलासाद्रिमशिश्रियत् ॥७॥ अन्यदा मध्यदेशीयकृष्णब्राह्मणनन्दनौ। प्रह-0
प्रज्ञाबलाक्रान्तवेदविद्याविशारदौ ॥८॥ अधीतपूर्विणी सर्वान् , विद्यास्थानांश्चतुर्दश । स्मृत्यैतिह्यपुराणानां, कुलकेतनतां गतौ ॥९॥ | श्रीधरः श्रीपतिश्चेति, नामानौ यौवनोद्यमात् । देशान्तरदिदृक्षाय, निर्गतौ तत्र चागतौ ॥१०॥ त्रिभिर्विशेषकं ॥ तौ पवित्रयतः स्मात्र, लक्ष्मीधरगृहाङ्गणम् । सोऽपि भिक्षां ददौ भक्त्या, तदाकृतिवशीकृतः।११। गेहामिमुखमित्तौ च, लिख्यते स्मास्य लेख्यकम् । टङ्कविंशतिलक्षाणां,नित्यं ददृशतुश्च तौ ॥१२॥ सदा दर्शनतः प्रज्ञावलादप्यतिसंकुलम् । तत्परिस्फुरितं सम्यक्, सदाऽभ्यस्तमिवानयोः ॥ १३ ॥ जनो मत्पार्श्वतः मूपकारवत् सपकारवान् । वर्तते निष्ठुरः किंतु, मम किंचिन्न यच्छति ॥१०॥ ब्राह्मणा
MAHARASHISHNA SINGHIMIRLHDHIRAHARIHARIRI
BHUMITRA
NAARI
31
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव- Dअपि गीर्वाणान्मन्मुखादाहतिप्रदाः। तर्पयन्ति फलं तु स्यात्तत्कर्मकरतैव मे ॥१५॥ इतीव कुपितो पहिरहि केनापि भस्म-ID श्रीअभयचनपरीक्षा |सात् । विदधे तां पुरीमरीकृतप्रतिकृतक्रियः ॥१६॥ ॥त्रिभिर्विशेषकं लक्ष्मीपतिद्धितीयेऽहिन्यस्तहस्तः कपोलयोः। सर्वस्वनाशतः।
| देवसूरि४विश्रामे | खिन्नो, लेख्यदाहाद्विशेषतः ॥१७|| प्राप्तकाले च तौ भिक्षाकृते तस्य गृहाङ्गणे । प्राप्तौ प्लष्टं च तद् दृष्ट्वा. विषण्णाविदमूचतुः॥१८॥
निववृत्तान्तं ॥२७४॥
यजमान! तवोन्निद्रकष्टेनावां सुदुःखितौ । किं कुर्वहे क्षुधा किंतु, सर्वदुःखातिशायिनी ॥१९॥ पुनरीदृक्शुचाक्रान्तः,सवकृत्तिर्भवान् सुधीः, (किमु प्र०)।की(धी)राः सचं न मुञ्चन्ति, व्यसनेषु भवादृशाः॥२०॥ इत्याकर्ण्य तयोर्वाक्यमाह श्रेष्ठी निशम्यताम् । |न मे धनानवस्त्रादिदाहाहुःखं तु तादृशम् ! ॥२१॥ यादृग् लेख्यकनाशेन, निधर्मेण जनेन यत् । कलहः संभवी धर्महानिकृत्क्रियते |हि किम्? ॥२२॥ जजल्पतुश्च तावावां,भिक्षावृत्ती न चापरम् । शक्नुवो नोपक हि, व्याख्यावो लेख्यकं पुनः ॥२३॥ श्रुत्वाऽति| हर्षभः श्रेष्ठी, स्वपुरस्तौ वरासने। न्यवेशयजनः स्वार्थपूरक ध्रुवमर्हति ॥२४॥ तौ चादितः समारभ्य, तिथिवारक्षसंगतम् । व्यक्तव|त्सरमासाङ्कसहितं खटिनीदलेः ॥२५।। वर्णजात्यभिधामूलद्रव्यसंख्यानवृद्धिभृत् । आख्यातं लेख्यकं स्वाख्याख्यानवद्धिपणाबलात् ।।२६।। पत्रकेषु लिखित्वा तच्छेष्ठी दध्यावहो इमौ । मम गोत्रसुरौ कौचित्प्राप्तौ मदनुकम्पया ॥२७॥ यद्विशोपकमात्रेऽप्य(ण), वदतां (वदन्तौ) तावविस्मृतम् । दस्तरीसंपुटीपत्रनिरपेक्षं हि लेख्यकम् ।। २८ ।। युग्मं ॥ ततः सन्मान्य सद्भोज्यवस्खादिबहुमानतः। स्वगेहचिंतको तेन,विहितौ हितवेदिना ॥२९॥ जितेन्द्रियो स तौ शान्ती,दृष्ट्रेति व्यमशद्धनी। शिष्यो मद्गुरुपार्श्वेऽभूतां (मू स्तां) | चेत्तत्संघभूषणौ ॥३०॥ इतः सपादलक्षेऽस्ति, नाम्ना कूर्चपुरं पुरम् । मषीकूर्चकमाधातुं, यदलं शात्रवानने ॥३१॥ अल्लभूपाल| पौत्रोऽस्ति, पापोत्रीव धराधरः। श्रीमान् भुवनपालाख्यो,विख्यातःसान्वयामिधः॥३२॥ तत्रासीत्प्रशमश्रीभिर्वर्द्धमानो गुणोदधिः। ॥२७४||
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीग्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥२७५॥
F
PumperimethinarMITHLEAhamPARIMURTIMERITI MAIMPA
श्रीवर्धमान इत्याख्यः, सूरिः संसारपारभूः ॥३३॥ चतुर्भिरधिकाशीतिश्चैत्यानां येन तत्यजे। सिद्धान्ताभ्यासतः सत्यतत्वं विज्ञाय श्रीअभयसंसृतेः ॥३४॥ अन्यदा विहरन् धारापुर्यां धाराधरोपमः । आगाद्वारब्रह्मधाराभिर्जनमुज्जीवयनयम् ।।२५।। लक्ष्मीपतिस्तदाकर्ण्य, | देवसरिश्रद्धालक्ष्मीपतिस्ततः। ययौ प्रधुम्नशाम्बाभ्यामिव ताभ्यां गुरोनतौ ॥३६।। सर्वामिगमपूर्व स, प्रणम्योपाविशत्प्रभुम् । तौ विधा
वृत्तान्तं य निविष्टौ च,करसंपुटयोजनम् ॥३७॥ वर्यलक्षणवर्यां च, दध्यौ वीक्ष्य तनुं तयोः। गुरुराहानयोतिः ,सम्यक्स्वपरजित्वरी ॥३८॥ तौ च प्राग्भवसंवन्धाविवानिमिषलोचनौ । वीक्षमाणौ गुरोरास्य, व्रतयोग्यौ च तैर्मतौ ॥३९॥ देशनामीशुविध्वस्ततामसौ | बोधरङ्गिणौ । लक्ष्मीपत्यनुमत्या च, दीक्षितौ शिक्षितौ तथा ॥४०॥ महाव्रतभरोद्धारधुरीणौ तपसां निधी । अध्यापितौ च सिद्धान्तं, | योगोद्वहनपूर्वकम् ॥४१॥ ज्ञात्वौचित्यं च मूरित्वे, स्थापितौ गुरुभिश्च तौ। शुद्धवासो हि सौरभ्यवासं समनुगच्छति ॥४२॥ जिनेश्वर|स्ततः सूरिरपरो बुद्धिसागरः। नामभ्यां विश्रुतौ पूज्यविहारेऽनुमतौ तदा ॥४३॥ ददे शिक्षेति तैः श्रीमत्पत्तने चैत्यमूरिभिः। विघ्नं सुविहितानां स्यात्तत्रावस्थानवारणात ॥४४॥ युवाभ्यामपनेतव्यं, शक्त्या बुद्ध्या च तत्किल । यदिदानींतने काले, नास्ति (नस्तः प्राज्ञौ भवत्समौ) प्राज्ञोऽभवत्समः ॥४५|| अनुशास्ति प्रतीच्छाव, इत्युक्त्वा गूजरावनौ । विहरन्तौ शनैः श्रीमत्पत्तनं प्रापतुर्मुदा ॥४६॥ सद्गीतार्थपरीवारी, तत्र भ्रान्तौ गृहे गृहे । विशुद्धोपाश्रयालाभावाचं सस्मरतुगुरोः ॥ ४७ ॥ श्रीमान् दुर्लभराजाख्यस्तत्र । चासीद्विशांपतिः। गीष्पतेरप्युपाध्यायो, नीतिविक्रमशिक्षणे (णात् ) ॥४८॥ श्रीसोमेश्वरदेवाख्यस्तत्र चासीत्पुरोहितः। तद्गहे जग्मतुर्युग्मरूपी सूर्यसुताविव ॥४९॥ तद्द्वारे चऋतुर्वेदोच्चारं संकेतसंयुतौ। तीर्थ सत्यापयन्तौ च, ब्राझं पैव्यं च दैवतम् ।।५॥ चतुवेदीरहस्यानि, सारिणीशुद्धिपूर्वकम् । व्याकुर्वन्तौ स शुश्राव,देवतावससरे ततः॥५१॥ तद्ध्वानध्याननिर्मनचेताःस्तम्भितवत्तदा । सम
PATRImmm LASHEHARIEIMAGINNERARI
mmm Hamami
HAR
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥२७६॥
ग्रेन्द्रियचैतन्यं, श्रुत्योरिव स नीतवान् ॥५२॥ ततो भक्त्या निजं बन्धुमाप्याय वचनामृतः। आहृवानाय तयोः प्रेषीत्प्रेक्षाप्रेक्षी द्विजे- श्रीअभयश्वरः॥५३|| तौ च दृष्ट्वाऽन्तरायातौ, दध्यावम्भोजभूः किम् ?। द्विधाभूयाद आदत्त,दर्शनं शस्यदर्शनम् ॥५४॥ हित्वा भद्रासनादीनि,
देवसूरि
वृत्तान्तं तद्दत्तान्यासनानि तौ। समुपाविशतां शुद्धस्वकम्बलनिषद्ययोः॥५५|| वेदोपनिषदांजैनश्रुततच्चगिरां तथा । वाग्भिः साम्यं प्रकाश्यैता| वभ्यधत्तां तदाशिषम् ॥५६॥ तथाहि-"अपाणिपादोह्यमनो ग्रहीता,पश्यत्यचक्षुः स शृणोत्यकर्णः। स वेत्ति विश्वं नहि तस्य वेत्ता, | शिवो ह्यरूपी स जिनोऽवतादः॥५७। ऊचतुश्रानयोः सम्यगवगम्यार्थसंग्रहम् । दययाऽभ्यधिकं जैन,तत्रावामाद्रियावहे ॥५८॥ युवा
मवस्थितौ कुत्रेत्युक्ते तेनोचतुश्च तौ। न कुत्रापि स्थितिश्चैत्यवासिभ्यो लभ्यते यतः॥५९|| चन्द्रशालां निजां चन्द्रज्योत्स्नानिर्मल| मानसः । स तयोरापयनत्र,तस्थतुस्सपरिच्छदौ ॥६०॥ द्वाचत्वारिंशता मिक्षादोषैर्मुक्तमलोलुपैः। नवकोटिविशुद्धं चायातं भैक्ष्यमभु|ञ्जताम् ॥६१।। मध्याति याज्ञिकस्मार्तदीक्षितानग्निहोत्रिणः। आहूय दर्शित्रौ तत्र, नियंढौ तत्परीक्षया ॥६२॥ यावद्विद्याविनोदोऽयं,विरिश्चेरिव पर्षदि । वर्तते तावदाजग्मुनियुक्ताश्चैत्यमानुषाः ॥३३॥ऊचुश्च ते झटित्येव,गम्यतां नगराद् बहिः। अस्मिन्न लभ्यते || स्थातुं, चैत्यबाह्यसिताम्बरः ॥६४॥ पुरोधाः प्राह निर्णयमिदं भूपसभान्तरे । इतिगत्वा निजेशानमिदमाख्यात भाषितम् ।।६५।। | इत्याख्याते च तैः सर्वैः, समुदायेन भूपतिः। वीक्षितः प्रातरायासीत्तत्र सौवस्तिकोऽपि सः ॥६६॥ व्याजहाराथ देवास्मद्गृहे जैन| मुनी उभौ । स्वपक्षे स्थानमप्राप्नुवन्तौ संप्रापतुस्ततः ।।६७|| मया च गुणगृह्यत्वात् , स्थापितावाश्रये निजे । भट्टपुत्रा अमीभिर्म,
प्रहिताश्चैत्यपक्षिभिः ॥६८॥ अत्रादिशत मे झूणं, दण्डं वात्र यथार्हतम् । श्रुत्वेत्याह स्मितं कृत्वा,भूपालः समदर्शनः॥६९॥ मत्पुरे | गुणिनोऽकस्माद्देशान्तरत आगताः। वसन्तः केन वार्यन्ते ?, को दोषस्तत्र दृश्यते ? ॥७०।। अनुयुक्ताश्च ते चैत्र, प्राहुः शृणु महि ||॥२७६॥
I INRillummaithullammam IIIIIIIIIILAMIRMINGHAILamma
HIMIRRIEmmm
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
anm
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥२७७॥
a mmeemaanamaARITRINA SINGainis TIMIMES
पते !। पुरा श्रीवनराजाऽभून , चापोत्कटवरान्वयः।।७१॥ स बाल्ये वर्द्धितः श्रीमद्देवचन्द्रेण मूरिणा । नागेन्द्रगच्छभूद्धारपाम्बराहो
श्रीअभयपमास्पृशा ॥७२॥ पश्चाश्रवाभिधस्थानस्थितचैत्यनिवासिना । पुरं म च निवेश्येदमत्र राज्यं दधौ नवम् ॥७३॥ वनराजविहारं च, | देवसूरितत्रास्थापयत प्रभुः। कृतज्ञत्वादसौ तेषां, गुरूणामहणं व्यधात् ।।७४।। व्यवस्था तत्र चाकारि, सङ्घन नृपसाक्षिकम् । संप्रदायविभे- प्रबन्धः देन, लाघवं न यथा भवेत् ।।७५।। चैत्यगच्छयतित्रातसम्मतो वसतान्मुनिः। नगरे मुनिभिर्नात्र, वस्तव्यं तदसम्मतैः ॥७६।। राज्ञां व्यवस्था पूर्वेषां, पाल्या पाश्चात्यभूमिपैः। यदादिशसि तत्कार्य, राजन्ने स्थिते सति ॥७७॥ राजा प्राह समाचारं, प्राग्भूपानां वयं दृढम् । पालयामो गुणवतां, पूजां तूल्लायेम न ॥७८॥ भवादृशां सदाचारनिष्ठानामाशिषा नृपाः। एधते युष्मदीयं तद्राज्यं नात्रास्ति | संशयः ॥७९।। उपरोधेन नो यूयममीपां वसनं पुरे । अनुमन्यधमे च, श्रुत्वा तेत्र तदादधुः ।।८०॥ सौवस्तिकस्ततः प्राह, | स्वामिन्नेषामवस्थितौ। भूमिः काप्याश्रयस्यार्थ, श्रीमुखेन प्रदीयताम् ॥८१।। तदा समाययौ तत्र, शैवदर्शनिवासवः। ज्ञानदेवाभिधः क्रूरसमुद्रबिरुदार्हतः।।८२।। अभ्युत्थाय समभ्यय, निविष्टं निज आसने । राजा व्यजिज्ञपत्किचिदथ (द्य प्र०) विज्ञप्यते प्रभो ! ।।८३|| प्राप्ता जैनर्षयस्तेषामर्पयध्वमुपाश्रयम् । इत्याकर्ण्य तपखीन्द्रः, प्राह प्रहसितामनः॥८४॥ गुणिनामर्चनां यूयं, कुरुध्वं विधुतैनसम् । | सोऽस्माकमुपदेशानां, फलपाकः श्रियां निधिः॥८५।। शिव एव जिनो बाह्यत्यागात्परपदस्थितः। दर्शनेषु विभेदो हि, चिह्नं मिथ्यामतेरिदम् ॥८६॥ निस्तुपव्रीहिहट्टानां, मध्येच (त्रि प्र.) पुरुषाश्रिता। भूमिः पुरोधसा ग्राह्योपाश्रयाय यथारुचि ।। ८७॥ विनः स्वपरपक्षेभ्यो, निषेध्यः सकलो मया । द्विजस्तच्च प्रतिश्रुत्य, तदाश्रयमकारयत् ।। ८८॥ ततःप्रभृति संजज्ञे, वसतीनां परम्परा । | महद्भिः स्थापितं वृद्धिमश्नुते नात्र संशयः ॥८९॥ श्रीबुद्धिमागरः मूरिश्चक्रे व्याकरणं नवम् । सहस्राष्टकमानं तच्छ्रीबुद्धिसागरा-0||२७७।
PRASATRAMERISPIRITTENIMPHIBILIMIRPORATES
साताtaiheAMPHITY
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रय- चनपरीक्षा ४विश्रामे | ॥२७८॥
देवसूरिप्रबन्धः
मिधम् ॥९०॥ अन्यदा विहरन्तश्च, श्रीजिनेश्वरसूरयः। पुनर्धारापुरीं प्रापुः,सपुण्यप्राप्यदर्शनाम् ॥११॥ श्रेष्ठी महीधरस्तत्र,पुरुषार्थवयोन्नतः। मुक्त्वैकां स्वधने संख्या, यः सर्वत्र विचक्षणः ॥९२।। तस्याभयकुमाराख्यो, धनदेव्यङ्गभूरभृत् । पुत्रः सहस्रजिहोऽपि, यद्गुणोक्तौ नहि प्रभुः ॥९३।। सपुत्रः सोऽन्यदा मूरि,प्रणन्तुं सुकृती ययौ। संसारासारतामूलं, श्रुतो धर्मश्च भक्तितः (तुर्विधःप्र०) ॥९४॥ अथाभयकुमारोऽसौ, वैराग्येण तरङ्गितः। आपप्रच्छे निजं जातं, तपःश्रीसंगमोत्सुकः ॥९५।। अनुमत्या ततस्तस्य, गुरुमिः स च दीक्षितः। ग्रहणासेवनारूपशिक्षाद्वितयमग्रहीत् ॥९६॥ स चावगाढसिद्धान्तस्तचकाव्यानुमानतः। बभौ महाक्रियानिष्ठः, श्रीसंघांभोजभास्करः।।९७|| श्रीवर्द्धमानसूरीणामादेशात्सरितां ददौ । श्रीजिनेश्वरसूरिश्च, ततस्तस्य गुणोदधेः।।१८।। श्रीमानभयदेवाख्यः, मूरिः पूरितविष्टपः। यशोभिर्विहरन् प्राप, पल्यपद्रपुरं शनैः ॥९९॥ आयुःप्रान्ते च संन्यासमवलम्ब्य दिवः पुरीम् । अलञ्चकुर्वईमानसरयो भूरयः शमात् (क्रमात् प्र.) ॥१०॥समये तत्र दुर्भिक्षोपद्रवैर्देशदौस्थ्यतः। सिद्धान्तस्त्रुटिमायासीदुच्छिन्ना वृत्तयोऽस्य च ॥१॥ ईपस्थितं च यत्सूत्रं, प्रेक्षासुनिपुणैरपि । दुर्योधदेश्यशब्दार्थ, खिलं जज्ञे ततश्च तत् ॥२॥ निशीथेऽथ प्रभुं धर्मध्यानस्थं शासनामरी । नत्वा निस्तन्द्रमाह स्माभयदेवमुनीश्वरम् ॥३॥ श्रीशीलाङ्कः पुरा कोट्याचार्यनाम्ना प्रसिद्धिभूः । वृत्तिमेकादशाङ्ग्याः स, विदधे धौतकल्मषः ॥४॥ अङ्गद्वयं विनाऽन्येषां, कालादुच्छेदमाययुः। वृत्तयोऽमुत्र सङ्घानुग्रहायाद्य कुरूद्यमम् ॥६॥ मूरिः प्राह ततो मातः!, कोऽहमल्पमतिर्जडः। श्रीसुधर्मकृतग्रन्थदर्शनेऽप्यसमर्थधीः ॥६॥ अज्ञत्वाक्वचिदुत्सूत्रे, विवृते कल्मपार्जनम् । प्राच्यैरनन्तसंसारभ्रमिभिदर्शितं महत् ।।७।। अनुल्लध्या च ते वाणी,तदादिश करोमि किम् । इतिकर्तव्यतामूढो,न लेभे किश्चिदुत्तरम् ॥८॥ देवी प्राह मनीषात्र,(षीश! प्र०) सिद्धान्तार्थविचारणे । योग्यतां तव मत्वाऽहं,कथयामि विचिन्तय ।।९॥ यत्र संदिह्यते चेतः,प्रष्ट
MAITRI HINummiemantIESHINHEIRTIALA N AHIPARISMITAPURIHARIWAFARIDASTRITUAL
niman
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ||२७९||
श्रीअभयदेवसूरिप्रबन्धः
व्योत्र मया सदा । श्रीमान् सीमन्धरः स्वामी,तत्र गत्वा धृतिं कुरु॥१०॥आरभस्व ततो ह्येतन्मात्र संशय्यतां त्वया । स्मृतमात्रा) | समायास्ये, इहार्थे त्वत्पदोः शपे॥११।। श्रुत्वेत्यङ्गीचकाराथ, कार्य दुष्करमप्यदः। आचामाम्लानि चारब्धग्रन्थसंपूर्णतावधि ॥१२॥ अक्लेशेनैव संपूर्णा,नवाझ्या वृत्तयस्ततः। निरवायत देच्या च,प्रतिज्ञा या पुरा कृता ॥१३।। महाश्रुतधरैः सर्वाः,शोधितास्ताश्चिरन्तनैः। ऊरीचके ततः श्राद्धः, पुस्तकानां च लेखनम् ॥१४॥ ततः शासनदेवी च, विजनेतान् व्यजिज्ञपत् । प्रभो! मदीयद्रव्येण, विधाप्या प्रथमाऽऽवृतिः (प्रतिः प्र०)॥१५॥ इत्युक्त्वा सा समदधत्सरणोपरि हैमनीम् । उत्तरीयां निजज्योतिःक्षतदृष्टिरुचि दधौ ॥१६॥ तिरोऽधत्त ततो देवी,यतयो गोचरादथ। आगता ददृशुः सूर्यविम्बवत्तद्विभूषणम् ॥१७॥ चित्रीयितास्ततश्चित्ते,पप्रच्छुस्ते प्रभृन्मुदा। ते चाचख्युरुदन्तं तं, श्राद्धानाइवाययंस्ततः ॥१८॥ आयातानां ततस्तेषां, गुरवः प्रेक्षयंश्च तत् । अजानन्तश्च तन्मूल्यं, श्रावकाः पत्तनं ययुः ।।१९।। अदर्शि तैश्च सातत्र,स्थितरत्नपरीक्षिणाम् । अज्ञास्तेऽपि च तन्मूल्यमन्त्रं व्यदधुरीदृशम् ॥२०॥ अत्र श्रीभीमभूपालपुरतो मुच्यतामियम् । तदत्तो निष्क्रयो ग्राहयो, मूल्यं निर्णीयते न तु ॥२१॥ समुदायेन ते सर्वे, पुरो राज्ञस्तदद्भुतम् । मुमुचुः किल शक्रेण, प्रणयात्प्राभृतं कृतम् ॥२२॥ तदुदन्ते च विज्ञप्ते, तुष्टः प्रोवाच भूपतिः। तपखिनां विना मूल्यं, न गृणामि प्रतिग्रहम् ॥२३।। ते प्रोचुः श्रीमुखेनास्य,यमादिशत निष्कयम् । स एवास्ति प्रमाणं नस्ततः श्रीभीमभूपतिः ॥२४॥द्रम्मलक्षत्रयं कोशाध्यक्षादापयति स्म सः। पुस्तिका लेखयित्वा च, सूरिभ्यो ददिरेऽथ तैः॥२५।। पत्तने ताम्रलियां चाशापल्यां धवलकके। चतुराश्वतुरशीतिः,श्रीमन्तः श्रावकास्तथा ॥२६॥ पुस्तकान्यवृत्तीना,वासनाविशदाशयाः। प्रत्येक लेखयित्वा ते, सूरीणां प्रददर्मदा ॥२७॥ | युग्मं ॥ प्रावर्तन्त नवाङ्गानामेवं तत्कृतवृत्तयः । श्रीसुधर्मोपदिष्टेष्टतत्वतालककुश्चिकाः ॥२८॥ पुरं धवलकं प्रापुरथ संयमयात्रया ।
time tamata INISMDammam
H IMAHARATI
Mallatinum
RAMESPr
॥२७९॥
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
Surew
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥२८॥
श्रीअभयदेवसरिप्रवन्धः
क्षीणायुरिति ।
mandamentallammam MAILUPIRITAMARITAPURI AMRAPARI
यत्तु, कारण रोगोऽयं,
स्थानेष्वप्रतिवन्धो हि, सिद्धान्तोपास्तिलक्षणम् ॥२९॥ आचामाम्लतपःकष्टात , निशायामतिजागरात् । अत्यायासात्प्रभोजने, रक्तदोषो दुरायतिः ॥३०॥ अमर्षणा जनास्तत्र, प्रोचुरुत्सूत्रदेशनात् । वृत्तिकारस्य कुष्ठोऽभृत्कुपितैः शासनामरैः ॥३१॥ निशम्येति शुचाक्रान्तः, स्वान्ताभिलाषुकस्ततः(स्वान्तप्रेयाभिलाषुकः)। निशि प्रणिदधत पन्नगेन्द्रं श्रीधरणाभिधम् ॥३२॥ लेलिहानेश्वरं लेलि|हानं देहमनेहसा । अचिरेणैक्षत श्रीमान् ,स्वमे सच्चकषोपलः ॥३३|| कालरूपेण कालेन,व्यालेनालीढविग्रहः। क्षीणायुरिति संन्यास, एव मे साम्प्रतं ततः ॥३४॥ इति ध्यायन् द्वितीयेऽति,निशि स्वप्ने स औच्यत । धरणेन्द्रेण रोगोऽयं,मयाऽऽलिह्य हृतस्ततः॥३५॥ युग्म।। निशम्येति गुरुः प्राह, नाति, मृत्युभीतितः। रोगाद्वा पिशुना यत्तु, कद्वदास्तद्धि दुस्सहम् ॥३६॥ नागः प्राहाधृतिर्नात्र, कार्या जैनप्रभावनाम् । एकामद्य विधेहि त्वं, हित्वा दैन्यं जिनोद्धृतेः॥३७॥ श्रीकान्तीनगरीसत्कधनेशश्रावकेण यत् । वारिधेर|न्तरा यानपात्रेण बजता सता ॥३८॥ तदधिष्ठायकसुरस्तम्भिते वाहने ततः। अचितव्यन्तरस्योपदेशेन व्यवहारिणा ॥३९।। तस्या | भुवः समाकृष्टा, प्रतिमानां त्रयीशितुः । तेषामेका च चारूपग्रामे तीर्थे प्रतिष्ठिता ॥४०॥ अन्या श्रीपत्तने चिश्चातरोमूले निवेशिता । अरिष्टनेमिप्रतिमाप्रासादान्तः प्रतिष्ठिता ॥४१॥ तृतीया स्तम्भनग्रामे, सेढिकातटिनीतटे। तरुजालान्तरे भूमिमध्ये विनि| हिताऽस्ति च ॥४२॥ तां च श्रीपार्श्वनाथस्याप्रतिमा प्रतिमामिह । प्रकटीकुरु तत्रैतन्महातीर्थ भविष्यति ॥४३॥ पड्भिः कुलकं ।। | पुरा नागार्जुनो विद्यारससिद्धो धियांनिधिः। रसमस्तम्भयद्भूम्यन्तःस्थबिम्बप्रभावतः॥४४॥ ततः स्तम्भनकाभिख्यस्तेन ग्रामो निवेशितः। तदेषा तेऽपि कीर्तिः स्याच्छाश्वती पुण्यभूषणा ॥४५॥ युग्मम् ।। अदृष्टाऽन्यः सुरी वृद्धवरूपा ते मार्गदर्शिका । श्वानस्वरूपतः क्षेत्रपालो गन्ता यथाऽग्रतः ॥४६॥। उक्तयेत्यन्तर्हिते तत्र, सूरयः प्रमदोद्धराः । व्याकुर्वन्ति स्म सङ्घस्य, निशावृत्तं तदद्भुतम्
NIPINSIDHI
PSISATURNA P AHIRUDRAMATION
MITTENIN
॥२८॥
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रबचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥२८॥
pMRITAMAR
Immune
HalMINSPIRSpa
॥४७॥ ततश्च सम्मदोत्तालैः, प्रक्रान्ता धार्मिकैस्तदा । यात्रा नवशती तत्र, शकटानां चचाल च ॥४८॥ अग्रे भृत्वा प्रभुद्धको
श्रीअभय| लेयकपदानुगः । श्रावकानुगतोऽचालीत् , तृणकण्टकिना पथा ॥४९॥ शनैस्तत्र ययुः सेढीतीरे तत्र तिरोहितौ । वृद्धाश्चानौ तत-)| देवमूरिस्तस्थुस्तत्रामिज्ञानतोऽमुतः ॥ ५० ॥ पप्रच्छुरथ गोपालान् , पूज्याः किमपि भोः किमु । जाल्यामत्रास्ति ? तेष्वेकः, प्रोवाच । प्रबन्धः श्रूयतां प्रभो! ॥५१॥ ग्रामे महीलणाख्यस्य,मुख्यपट्टकिलस्य गौः। कृष्णाऽऽगत्य क्षरेत्क्षीरमत्र सर्वैरपि स्तनैः॥५२।। गृहे रिक्तव सा गच्छेद्यमानातिकष्टतः । मनाग मुश्चति दुग्धं न,ज्ञायतेऽत्रन कारणम् ।।५३।। तत्र तैर्दर्शितं क्षीरमुपविश्यास्य सबिधौ। श्रीमत्पाचप्रभोः स्तोत्रं, प्रोचे प्राकृतवस्तुकैः ॥५४।। जयतिहुअणेत्यादिवृत्तात्रिंशता तदा । अवदत् स्तवनं तत्र, नासाग्रन्यस्तदृष्टयः ।। ॥५५॥ बभूव प्रकटं श्रीमत्पार्श्वनाथप्रभोस्ततः। शनैरुभिद्रतेजस्वि,विम्ब तत्प्रतिवस्तुकम्।५६। प्रणतं सूरिमिः सङ्घसहितैरेतदअसा। गतो रोगः समग्रोऽपि, कायोऽभूत्कनकप्रभः ॥५७॥ गन्धाम्भोमिः स संस्नप्य, कर्पूरादिविलेपनैः। विलिप्य चार्चितः सौमनस: सौमनसैस्तदा ।।५८॥ चक्रे तस्योपरिच्छाया,मच्छाया प्रतिसीरया । सत्रादवारितात्तत्र, सङ्घो ग्राम्यानभोजयत् ॥५९॥ प्रासादार्थ ततश्चक्रुः, श्राद्धा द्रव्यस्य मीलनम् । अक्लेशेनामिलल्लक्ष,ग्राम्यैरनुमता च भूः॥६॥श्रीमल्लवादिशिष्यश्च,श्राद्धैरग्रेश्वरामिधः। महि| काख्यपुरावासः, समाहायि धियां निधिः ॥ ६१॥ अनुयुक्तः स सन्मान्य, कर्मान्तरविचक्षणः। अथ प्रासाद आरेभे सोचिरात्पर्यपूर्यत ॥६२।। कर्माध्यक्षस्य वृत्तौ यद्रम्म एको दिन प्रति । विहितोघृतकर्षश्च,भुक्तौ तन्दुलमानकम् ॥६॥ विहृत्य भोजनात्तेन, | तेन द्रव्येण कारिता । श्री(स्वा प्र०)देवकुलिका चैत्ये, सा तत्राद्यापि दृश्यते ॥६४॥ शुभे मुहूर्ते विम्यं च,पूज्यास्तत्र न्यवेशयन् ।। तद्रात्रौ धरणाधीशस्तेपामेतदुपादिशन् । ६५।। स्तवनादमुतो गोप्यं, मद्वाचा वस्तुकद्वयम् । कियतां हि विपुण्यानां, प्रत्यक्षीभूयते |
INSTINATIHAAHIRAAHEERINA
Sin
A
MAITRIN
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रववनपरीक्षा
४ विश्रामे
॥ २८२॥
| मया ? || ६६ ॥ तदादेशादतोऽद्यापि त्रिंशद्वृत्तमिता स्तुतिः। सपुण्यैः पठ्यमानाऽत्र, क्षुद्रोपद्रवनाशिनी ॥६७॥ ततः प्रभृत्यदस्तीर्थ, | मनोवाञ्छितपूरणम् । प्रवृत्तं रोगशोकादिदुःखदावघनाघनः ॥ ६८ ॥ अद्यापि कलशो जन्मकल्याणक महामहे । आद्यो धवलकः श्राद्धः, | सच स्नपयति प्रभुम् || ६९ || विम्बासनस्य पाश्चात्यभागेऽक्षरपरम्परा । ऐतिह्यात् श्रूयते पूर्वकथिता प्रथिता जने ॥७०॥ नमेस्तीर्थकृतस्तीर्थे, वर्षे द्विकचतुष्टये २२२२| आषाढश्रावको गौडोऽकारयत्प्रतिमात्रयम् ॥७१ || श्रीमान् जिनेश्वरः सूरिस्तथा श्रीबुद्धिसागरः । चिरमायुः प्रपाल्यैतौ सन्यासाद्दिवमीयतुः ||१२|| श्रीमानभयदेवोऽपि शासनस्य प्रभावनाम् । पत्तने श्री कर्णराज्ये, घर| गोपास्तिशोभितः ॥ ७३ ॥ विधाय योगिनीरोधं धिक्कृतापरवासनः । परलोकमलंचक्रे, धर्मध्यानैकधीनिधिः ७४ | युग्मं ॥ वृत्ता| न्तोऽभयदेवसूरिगुरोरीदृग् सतामचितः, कल्याणैकनिकेतनं कलिकलाशैलाद्रिवज्रप्रभः। भूयाद्दुर्द्धरदुर्घटोदिततमः प्रध्वंससूर्योदयः, | श्रेयः श्रीनिलयो लयं दिशतु वो ब्रह्मण्यनन्तोदये ।। ७५ ।। श्रीचन्द्रप्रभसूरिपट्टसरसीहंसप्रभः श्रीप्रभाचन्द्रः सूरिरनेन चेतसि कृते श्रीरामलक्ष्मीभुवा । श्री पूर्वर्षिचरित्ररोहण गिरौ प्रद्युम्नसूरीक्षितो, वृत्तान्तोऽभयदेवमृरिसुगुरोः शृङ्गे महेन्दुप्रभः ॥ ७६ ॥ वरकरणबन्धु| जीवकनृतिलकनालीकरूप विजयस्य । श्रीप्रद्युम्नसुजातेः सुमनचित्रं न बकुलश्रीः ॥७७ इति श्रोप्रभाचन्द्रसूरिकृते प्रभावकचरित्रे ||
अत्र परित्यक्त चैत्यवासेन श्रीवर्द्धमानसूरिणा श्रीधर श्रीपतिनामानौ कृष्णत्राह्मण पुत्रौ दीक्षितौ, क्रमेण बहुश्रुतीभूतौ श्रीजिनेश्वरिबुद्धिसागराचार्याविति सूरीकृतौ, गुर्वाज्ञया वसतिवा समुत्कली करणाय पत्तननगरे प्राप्तौ पत्तने च चैत्येभ्योऽन्यत्रावस्थानाय वसतिमलभमानौ पुरोहित गृहे गत्वा तत्पुरस्ताच्चैत्यवासिव्यतिकरमुक्तवन्तौ, पुरोहितोऽपि गुणपात्रमेतौ मुनी निरीक्ष्य स्वगृह एव रक्षितवान्, गत्वा च राज्ञः पुरस्ताच्चैत्यवासिव्यतिकरं मुनिद्विकस्वरूपं च यथावन्निरूपितवान्, चैत्यवास्याज्ञा विधायिना राज्ञा चैत्यवासिनः सविनयं भणि
श्रीअभय
देवसूरिप्रबन्धः
॥२८२ ॥
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
i
m
श्रीप्रवपनपरीक्षा ४विश्रामे ॥२८३॥
श्रीअभयदेवसूरिप्रबन्धः
In
HindiRANGA Parmatmmutammnawanimat BADSHRIRAHIMPRANAMALINITIANIMIL SHAHIMALAN
i tlema amaste
ताः-मदनुरोधेनानयोः स्थितये दत्ताज्ञामित्युक्ते राजोपरोधेन चैत्यवासिभिराजा दत्ता,स्थितौ च तौ तत्र वसतिवासेन,ततः कियत्कालानन्तरं पुनरपि धारानगर्यां प्राप्ती,तत्र महेभ्यमहीधरधनदेव्योः सुतोऽभयकुमारनामा कुमारब्रह्मचारी समुत्पन्नवैराग्यः प्रवाजितः,सोऽपि बहुश्रुतीभूतो बर्द्धमानमूरिखचसा श्रीजिनेश्वरसूरिणा सूरीकृतो वैराग्यनिधिः, तेन च शासनसूरीप्रेरितेन नवाङ्गवृत्तयो विहिताः,क्रियमाणासु च वृत्तिष्वाचाम्लतपपा रात्री जागरणाल्लेखनादिप्रयासाच्च रक्तदोषः शरीरे समुत्पन्नः,तद् दृष्ट्वा च मत्सरिभिःअहो उत्सूत्रफलं, यदस्य सूरेः शरीरे कुष्ठोत्पत्तिजातत्यपभ्राजनामाकलय्य खिन्नः सूरिःशासनसुरी प्रत्युक्तवान् ,तया च श्रीस्तम्भनपार्श्वजिनप्रतिमाप्रकटनाद्युपायेन तदुपशान्त्युपायः प्रदर्शितः,सूरिश्च तत्तथैव कृत्वोपशान्तरक्तदोषः कियत्कालं प्रवचनं प्रभाव्य शुभध्यानपरायणोऽनशनेन स्वर्गमसाधयदित्ति श्रीअभयदेवसूरिचरित्रपिण्डार्थः,अत्र चरित्र दुर्लभराजसभायां श्रीजिनेश्वरसूरेगमनमपि नाभूत,तदभावात्कुतस्त्यः तत्र विवादो?, विवादाभावाच खरतरविरुदं वन्ध्यास्तनन्धयकल्पं संपन्न, नवं संबन्धः श्रीप्रभावकचरित्र एवोपलभ्यते, नान्यत्रेति शङ्कनीयम् ,अन्यत्रापि तथैवोपलभ्यमानत्वात् ,तथाहि-बच्छा! गच्छह अणहिल्लपट्टणे संपर्य जओ तत्थ । सुविहिअजइ| पवेसं चेइअमुणिणो निवारिंति।।१।। सत्तीए बुद्धीए सुविहिअसाहूण तत्थ य पवेसो । कायवो तुम्ह समो अन्नो न हु अस्थि कोऽवि विऊ ।।२।। सीसे धरिऊण गुरूणमेयमाणं कमेण ते पत्ता । गुजरधरावयंसं अणहिल्लभिहाणयं नगरं ॥३॥ गीअत्थमुणिसमेया भमिश्रा पइमंदिरं वसहिहेऊ । सा तत्थ नेव पत्ता गुरूण तो समरिअं वयणं । ४॥ तत्थ य दुल्लहराओ राया रायव सबकलकलिओ। तत्थ (म्स) पुरोहिअसारो सोमेसरनामओ आसी । ५।। तस्स घरे संपन्ना (ते पत्ता) सोऽविहु तणयाण वेअअज्झयणं । कारेमाणो दिट्टो |सिट्ठो मूरिप्पहाणेहिं ।।६।। सुणु वक्खाणं वेअस्स एरिसं सारणीइ परिसुद्धं । मोऽवि सुणंतो उप्फुल्ललोअण्णो विम्हिओ जाओ ॥७॥
HANIMHICHINAHANIRAHINI PANIPATHAHANI
| ॥२८३॥
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
४ विश्रामे
॥२८४॥
किं बम्हा रूवजुयं काऊणं अत्तणा इह उड़ष्णो । इअ चिंततो विप्पो पयपरमं वंदई तेसिं || ८ || सिवसासणस्स जिणसासणस्स सारखरे गहेऊणं । इअ आसीसा दिन्ना सूरीहिं सकअसिद्धिकए || ९ || 'अपाणिपादो ह्यमनो ग्रहीता, पश्यत्यचक्षुः स शृणोत्यकर्ण: । स वेत्ति विश्व नहि तस्य वेता, शिवो ह्यरुपी स जिनोऽवताद्वः ||१०|| तो विष्पो ते जंपड़ चिहह गुट्ठी तुमेहिं सह होइ । तुम्ह पसाया | वेअत्थपारगा हुंति मे अ सुआ ||११|| ठाणाभावा अम्हे चिट्ठामो कत्थ इत्थ तुह नयरे ? । चेइअवासिअमुणिणो न दिंति सुविहिअजणे | वसिउं ||१२|| तेणवि सचंदसाला उवरिं ठावित्तु सुद्धअसणेणं । पडिलाभिअ मज्झरहे परिखिआ सङ्घसत्थेसु || १३|| तत्तो चेइय| वासिअमुंडा तत्थागया भणति इमं । नीसरह नयरमज्झा चेइअबज्झा न इह ठंति ||१४|| इअ वृत्तंतं सोउं रण्णो पुरओ पुरोहिओ भणइ । | रायावि सयलचेइअवासीणं साहए पुरओ || १५ || जड़ कोऽवि गुणड्ढाणं इमाण पुरओ विरूवयं भणिही । तं निअरजाउ फुडं | नासेमि सकिमियभसणु || १६|| रष्णो आएसेणं वसहिं लहिउं ठिआ चउम्मासिं । तत्तो सुविहिअमुणिणो विहरति जहिच्छिअं तत्थ | ||१७|| इत्यादिरुद्रपल्ली य सङ्घ तिलकमूरिकृत दर्शनसप्ततिकावृत्तौ यद्यप्यत्रापि प्रभावकचरित्रेण सह भूयोऽसंगतं तथापि वरत| रबिरुदहेतुः खरतरविकल्पितश्चैत्यवासिभिः सह विवादस्तत्र नास्तीत्यत्रार्थे सम्म तमेवेति दर्शितं यस्तु गणधर सार्द्धशतक बृहद्वृत्तौ विवादः स च खरतरमतसूत्रणा सूत्रधारेण जिनपतिमूरिणा संगतिघटनाय विकल्पितः, स एव तच्छिष्येण सुमतिनाम्नाऽत्र लिखितोऽकिश्चित्करस्तथैव बोध्यः, यतः सोऽभूतोऽपि भूतपूर्वी कृत्य लिखितः, भूयांसि च तत्रान्यान्यप्य संबद्धवाक्यानि, तत्राभूतत्वं च प्रभावकचरित्रादावनुक्तस्यापि तत्र भणनात्, अन्यानामप्यसंबद्धवाक्यानां सच्चं त्वेवम् - आत्मनाऽष्टादशभिः पण्डितजिनेश्वरप्रभृतिभिः सह श्रीवर्द्धमानाचार्याः पत्तने प्राप्ताः इत्यायुक्त तच्च विचार्यमाणं खरतराणामपि न सम्मतं यत एवं सति श्रीवर्द्धमानाचार्यस्यैव खर
श्रीअभयदेवप्रबन्धः
तद्विचारणा
च
||२८४ ॥
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवपनपरीक्षा ४विश्रामे ॥२८५॥
खरतरविसहविचारः
niuminumUPTARISH
तरविरुदं स्यात् , नान्यस्य, उच्यते च तैः श्रीजिनेश्वरसूरेरित्यसंगतिः, तथा तत्रैव चैत्यवासिमुख्यः सूराचार्य उक्तः, स च द्रोणा|चार्यस्य भागिनेयः,स च शिष्यीभृतस्तदानीं नास्तीति महत्यसंगतिः स्वधिया भाव्येति, तेन प्रभावकचरित्रासंगतं यावत्तावत्सर्वमपि जिनपतिसूरिकल्पितमिति । किंच-एकं चित्रं यत् जिनेश्वरसृरिवर्णने काचपिच्यभृतान्यनेकानि वाक्यानि लिखितानि परं खरतरविरुद्धं न लिखितं, किंतु राजा तु न्यायवादी यावन्न किंचिजल्पतीत्येतावन्मात्रं भणितं, कुतो राज्ञा खरतरविरुद्धं दत्तं ?, मौने विरूद्धदाननिदानवाक्प्रवृत्तेरेवाभावात् ,तस्माद् ज्ञायते गणधरसार्द्धशतकवृत्तिकरणकाले बाहुल्येन खरतरनाम्नः प्रसिद्धिर्नासीत् , किंतु, तदीयमुखाद्विधिसङ्घो विधिसमुदायो विधिधर्मो त्यादि लोकमुखाचौष्ट्रिक इति प्रसिद्धिः, अत एव जिनदत्तशिष्यो जिनचन्द्रस्तच्छिष्यो जिनपतिस्तत्प्रतियोधितेन भाण्डागारिकनेमिचन्द्रेण षष्टिशतककारेण जिनवल्लभैकगुणानुरागेण जिनवल्लभस्तुतिं कुर्वताऽपि न कापि खरतरगच्छो भणितः, किंतु “पय पणमिअ सिरिवीरजिणु गणहरगोअमसामि" इत्यादि खरतरप्रसिद्ध जिनवल्लभवर्णने 'नंदउ विहिसमुदाओ' इत्याधुक्तम् , एवं तत्पक्षीयप्रासादप्रशस्त्यादौ क्वचिद्विधिपक्ष इत्याद्यपि लिखितं दृश्यते, लोकोक्त्या औष्ट्रिकशब्दप्रवृत्तिः स्तनिककृतशतपयां हुं नन्देन्द्रियरुद्रकाल११५९ जनितः पक्षोऽस्ति राकाङ्कितो, वेदाभ्रारुणकाल१२०४ औष्ट्रिकभवो विश्वार्ककाले१२१३ऽश्चलः । पदव्यर्केषु च१२३६ साईपौर्णिम इति व्योमेन्द्रियार्क१२५० पुनः, काले त्रिस्तुतिकः कलौ जिनमते जाताः स्वकीयाग्रहात् ॥१॥ इत्यादिपुरातनकाव्यादौ यत्र क्वापि खरतराधिकारस्तत्रौष्ट्रिकनाम्नैवेति, यत्तु खरतरपट्टावल्यां यथा खरतरविरुद्धं लिखितं तथा सदसि वक्तुमप्ययुक्तं, तथाहि-सं० १०२४ वर्षे श्रीमदणहिल्लपत्तने दुल्लमराजसभासमक्षं विवदमानैः सरस्वतीभाण्डागारानीतदशवकालिकपुस्तकवाचकत्वप्रतिज्ञया लब्धाऽऽत्मलघुत्वैरन्तराले फवं चोरयनि
mammilimmmmmmmmmmmmmitmy mail MANIPALINIPRITAMARHAAHARASHTRNIMANDIR,
.
MA
॥२८५॥
HiWARI
minis
nantali
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
खरतरविरुदविचारः
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥२८६॥
चैत्यवासिमिः सह तव्याख्यातृत्वेन लब्धगुरुपदाः राजलोके जाग्रत्यप्यहो चौर्यमितिजल्पतोऽहो एते खरतरा इति प्रशंसातः प्राप्तखरतरविरुद्धाः, श्रीजिनेश्वरसूरीणां लघुत्वापादकं,तच तेषां न संभवति, किंतु प्रागुक्तप्रकारेण जिनदत्तेनैव प्रकटीकृतं तस्यैव युज्यते, | तस्याबाल्यादपि तादृग्वाग्विलासस्य सर्वजनप्रतीतत्वात् ,नच सर्वथाप्यसदेव पट्टावल्यां कथं लिखितुं शक्यते इति शङ्कनीय,तेषां तथा| लिखने भयाभावात् ,कथमन्यथा खरतरविरुद्धं श्रीजिनेश्वरसूरेरेवेति वाणा अपि खरतरगच्छे श्रीउद्योतनमरिरित्यादिनिजवचनविरो|धिजेसलमेरुप्रासादे शिलामुत्कीर्य लिखितवन्तः,तत्रत्यं लिखितं, यथा "श्रीमहावीरतीर्थे श्रीसुधर्मस्वामिसन्ताने श्रीखरतरगच्छे श्री| उद्योतनरिः श्रीवर्द्धमानसरिः श्रीजिनेश्वरमूरिः श्रीजिनचन्द्रसूरिः श्रीअभयदेवमृरिश्रीजिनवल्लभसूरिश्रीजिनदत्तसूरिश्रीजिनचन्द्र| सरिश्रीजिनपतिसूरिश्रीजिनेश्वरसूरिरित्यादियावत्तत्पट्टालङ्कारश्रीजिनभद्रसरिराज्ये श्रीजेसलमेरूमहादुर्गे श्रीचाचिगदेवे पृथ्वीशे सति |सं० १५०५ वर्षे तपःपट्टिका कारिता, तथाऽपरपट्टिकायां यथा “इतश्च चन्द्रकुले श्रीखरतरविधिपक्षे-"श्रीवर्द्धमानाभिधमरिराजो, जातः क्रमादर्बुदपर्वताये। मन्त्रीश्वरश्रीविमलाभिधानः, प्राचीकटत् यद्चनेन चैत्य॥शामित्यादि, तथा "श्रीवीरशासने क्लेशनाशने जयिनि क्षिती। सुधर्मस्वाम्यपत्यानि,गणाः सन्ति सहस्रशः॥१।। गच्छः खरयरस्तेषु, समस्ति स्वस्तिभाजनम् । यत्राभूवन् | गुणजुषो, गुरवो गतकल्मषाः ॥२॥ श्रीमानुद्योतनः मूरिवर्द्धमानो जिनेश्वरः । जिनचन्द्रोऽभयदेवो, नवाङ्गवृत्तिकारकः ॥३॥ | इत्यादि श्रीआचाराङ्गदीपिकाप्रशस्ती, अत्रोद्योतनमूरिवर्द्धमानाचायौं खरतरगच्छीयावुक्ती, तच्च तेषामप्यनभिमतं । किंच| अत्रापरमपि विचारणीयं, तथाहि-श्रीअभयदेवसरितच्छिष्यश्रीवर्द्धमानाचार्यप्रभृतिकृते नवाझवृत्तिश्रीऋषभदेवचरित्रादौ श्रीवर्द्ध१ जेसलमेरीयभाण्डागारीयग्रन्थानां सूचीपत्रे पृष्ठे ७५ लेखः त्रयोदशः २ पृथ्वी शासति प्र. ३ लेखोऽयं सूचीपत्रे तृतीयः
ANHIGANIHIDAIHIMALAHINI PAHITIANImuraliA
alam RIRAM
॥२६॥
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥२८७।।
खरतरवि|रुदविचारः
HindiSHIRIDIS NARISHAIRI S
H APTamaalikHIRAIPiminantI AHITRIANIMAHIMANIPRITISHTHAIRAHIMINARISAMAJINNIIAL
C UMINSAR
मानसूरित एव पट्टपरम्परोक्ता, अत्र तु श्रीउद्योतनसूरिपट्टधरत्वेन श्रीवर्द्धमानाचार्यो भणितस्तत्र निदानं किं ?, सम्यग् न विद्यः, नहि श्रीउद्योतनसरिशिष्यः श्रीवर्द्धमानाचार्यः, किंतु चैत्यवासिशिष्यः सूरिः सन्नेव चारित्राघुपसंपदं गृहीत्वा विजहारेति प्रतिपादनाद् , उपसंपन्नस्तु स्वकार्यसमाप्तौ गन्तुक एव स्यात् , तस्य च दिग्बन्धादिकं न संभवति, तदभावे च न मण्डल्यादिना संभोगः, तदभावाच न पट्टधरत्वमिति प्राग् दर्शितमित्याद्यनेकप्रकारं खरतरलिखितं सुदृशां न सम्मतमितिगाथार्थः।।४४॥ अथ लोकदत्तमपि खरतरनाम जिनदत्तेन कथं विकल्पितमित्याह
स्वरयरनाम किरिआउग्गत्तणओत्ति चित्ततुट्टीए । परिकप्पिअंति तदवञ्चकप्पिअंतस्स मूलंपि ॥४५॥ .
खरतरनाम क्रियोग्रत्वात-क्रियाभिख्यत्वमस्माकमतः,खरतर इति नाम चित्ततुष्टय-मनःसंतुष्टिनिमित्तं परिकल्पितमपि,अर्थाजिनदत्तेन तस्य नाम्नो मूलमपि श्रीजिनेश्वरसूरिलक्षणं तदपत्यकल्पितं-जिनपतिम्ररिप्रभृतिभिः कल्पितं, जिनदत्तेन खरतरशब्दस्य क्रियोगत्वमित्यर्थः कल्पितः, तदपत्येन च तस्य मूलमपि जिनेश्वराचार्यः कल्पितः, तस्य च निमित्तं चैत्यवामिभिः सह विवाद इत्याधपि कल्पितमितिगाथार्थः ॥४५॥ अथोक्तकल्पनायां जनविश्वासः कथं भवतीति विकल्प्य यत्कृतं कुर्वन्ति च तदाह
जेणं जिणदत्तमए पुराणपाढाणमण्णहाकरणे। परलोअभयाभीआ अजवि दीसंति वेसहरा ॥४६॥ | जिनदत्तमते पुरातनपाठानामन्यथाकरणे-प्राचीनशास्त्रपाठपरावृत्तिकरणे येन कारणेन 'परलोकभयाभीताः' परलोकभयं-नरकादिपातभयं तसादभीताः-निश्शूकाः अद्यापि वेषधराः-जिनदत्तापत्यानि साध्वाभासरूपाणि दृश्यन्ते, यतः साम्प्रतमपि तपागकीयरत्नशेखरसूरिकृतश्रावकप्रतिक्रमणवृत्तौ श्रीअभयदेवमूरिरित्यत्र खरतरधुरीणश्रीअभयदेवमूरिरिति प्रक्षिप्य लिखितं, तच
| ॥२८॥
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवपरीक्षा ४ विश्रामे
॥२८८॥
| जेसलमेरौ स्वास्येनैवाभ्युपगतमेवेतिगाथार्थः ॥ ४६ ॥ अथ प्राचीन पाठपरावृत्तिकरणे भयरहिता अतः किं कृतमित्याहतेण महावीरचरिअप्पसत्थिपमुहेसु निम्मलापमुहं । चइऊण खरयरित्तिअ लिहिअं लेहाविअं च तहिं ॥४७॥ येन कारणेन जिनदत्तापत्यानि परलोकभयाभीतानि तेन कारणेन महावीरचरित्रप्रशस्तिप्रमुखेषु गुणचन्द्रगणिकृत श्रीमहावीरचरित्रप्रशस्त्यादिषु निर्मलाप्रमुखं निम्मलाइत्यादिशब्दप्रमुखं त्यक्त्वा - पराकृत्य खरयरीति च लिखित लेखितं च तत्र - तत्स्थाने, | निर्मलादिशब्दस्थाने तैः खरयरीतिकृतं कारितं चेत्यर्थः । तत्कथमितिचेच्छृणु-भवजलहिवायसंभंतभवि असंताण तारणसमत्थो । | बोहित्थो व महत्थो सिरिरिजिणेसरो पढमो || १ || गुरुसाराउ धवलाउ निम्मला साहुसंतई जम्हा । हिमवंताओ गंगुड्ड निग्गया | सयलजणपुजा ||२|| इति श्रीमहावीरचरित्रप्रशस्तौ, अत्रायं विचारः - खरतराणामुत्पत्तिः १२०४ वर्षे सर्वेषामपि सम्मता, तञ्च खरतराणामनिष्टं, अतस्तदपाकरणाय 'निम्मला साहुसंतई जम्हा' इत्यत्र 'खरयरी साहुसंतई' ति लिखितम्, एतश्चरित्रं च 'नंदसिहिरु दसंखे वोकंते विकमाउ कालंमि । जिट्टस्स सुद्धतइतिहिंमि सोमे समत्तमिणं ॥ १ ॥ इतिवचनात् सं० ११३९ वर्षे निष्पन्नम्, | एवं च सति वयं न जिनदत्तमूलकाः किंतु जीर्णा इति मुधाख्यात्यर्थं विपरीतलिखनेनात्मा कदर्शितः, तत्सिद्धिरपि न संजाता, अतः 'कृतश्च शीलविध्वंसो, न चानङ्गः शमं गत' इतिन्यायः संपन्न इतिगाथार्थः ॥ ४७ ॥ अथ कूटलिखनात् सांप्रतं यजातं तदाह
पुत्तरनिण्णयओ जेसलमेरुंमि कूडलिहणाओ । खीणसरा संजाया खरखरया तेण बहु खायं ॥४८॥ पुस्तकान्तरनिर्णयात्- खरतर लिखित पुस्तकादन्यस्मात्पुस्तकान्नारदपुर्यादिभ्यः समानीतपुस्तकाद् यो निर्णयस्तस्मात्तपागच्छीयश्रीरत्नशेखरसूरिकृतश्राद्धप्रतिक्रमण सूत्रवृत्ति संबन्धिपुस्तकादुपलक्षणा तदीयप्रासादेषु शिलोत्कीर्णवर्णलिखनादेश्च तच्च प्राग् प्रदर्शितं
खरतरचि| रुदविचारः
||२८८ ||
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
खरतरबिरुदचर्या
श्रीपत चनपरीक्षा ४विश्रामे ॥२८९||
जेसलमेरौ कूटलिखनं जनप्रसिद्धं जातं, तस्माद् बहु ख्यातं यथा स्यात्तथा खरतराः क्षीणस्वरा:-मान्यरोगग्रस्ता इव उच्चैःस्वरेण वक्तुमशक्ताः संजाताः, तेन कारणेन कूटलिखनहेतुरिति गाथार्थः ॥४८|अथ चैत्यवासिविवादे दूषणान्तरमाह
किंच विवाओ चेइअवासीहिमसंभवीऽवि आयारे । तत्थवि स्वरयरविरुअं जयवाए सवहा नेव ॥४९॥
किंचेति दूषणाभ्युच्चये, चैत्यवासिभिः सह साधूनां विवादोऽसंभवी, अपिरेवार्थे, असंभव्येव, क?-आचार-आचारविषयो वि| वादो न संभवति, चैत्यवासिनां साधूनां चाचारः सर्वजनप्रतीत एव, सिद्धे वस्तुनि साधनायोगाद् , दशवैकालिकादिपुस्तका
नयनमयुक्तमेव, आचारे इत्युक्तो कदाचित्पाण्डित्यपरीक्षानिमित्तं तार्किकवादो युक्तोऽपीति ज्ञापितं, तत्रापि-जयवादे खरतरविरुदं | सर्वथा नैव-न संभवत्येव, खरतरनाम्नोऽशुभार्थवाचकत्वादितिगाथार्थः ॥४९॥ अथाशुभार्थवाचकत्वेऽपि दृषणमाह
सद्दाणं दुभिक्खे खरयरबिम्अंपि अद्वजरई। खरसदो लोअमुहा तरसद्दो सहसत्थाओ।॥५०॥ शब्दानां दुर्भिक्षे-शुभाशुभार्थवाचकानामन्यशब्दानामप्राप्तौ सत्यां खरतरविरुदमजरतीयम्-अर्द्धजरतीयन्यायमापन, अर्द्धजरतीयन्यायस्त्वेवं-खरशब्दः सत्यवाचित्वेनाभ्युपगमे लोकमुखादेव खरशब्दस्य प्रवृत्तिः, तरशब्दः अतिशयार्थे प्रत्ययलक्षणः, स च शन्दशास्त्रादेवेत्यर्द्धजरतीयन्यायो, वैपरीत्यप्रवृत्तिमद्भयामुभाभ्यामेव खरतरशब्दस्य व्युत्पन्नत्वाद् , अथोभावपि शब्दो व्याकरणनिष्पन्नावेव गृह्यते तद्दतिशयेन खरः खरतरः इति व्युत्पन्या महान् गईभ उग्रतरो वा भण्यते, स च लोकानां मुखादसंभवीति, लोकमुखाच्च विरुदसंभवे तरप्रत्ययप्रयोगोऽसंभवीति विचारणया स्वर्णगिर्यादौ क्रोधाविष्टवाक्श्रावणे खस्तरोऽयमिति भणनं प्रसिद्धं तदेवात्र संभवीति गाथार्थः ॥५०॥ अथ जिनेश्वरमरेः खरतरबिरुदं न जातं तत्र युक्तिमाह--
॥२८९॥
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीनवचनपरीक्षा ४विश्राम ॥२९॥
S imminimility
MIRMIRamaiIIIIIIIIIIIIIITH.mudiainamIIIEI IRUPAIN.HIRUPAMPARANIPRITAPAIRANILIA
जइ जयवाए जायं खरयरविरुअं हविज ता नियमा।नवअंगिवित्तिपमुहे वण्णयवयणपि तदवचा ॥५१॥ खरतरबि
यदि जयवादे जिनेश्वरात् खरतरविरुदं जातं भवेत् ता-तर्हि नियमात् नवाङ्गवृत्तिप्रमुखे, आदिशब्दाच्छ्रीअभयदेवसूरिशिष्य-0 रुदचों |श्रीवर्द्धमानाचार्यकृतश्रीऋषभदेवचरित्रादिपरिग्रहः तत्र तदपत्यान-श्रीजिनेश्वरसूरिशिष्यप्रशिष्यादिसकाशाच्छीअभयदेवमरिप्रमुखपार्थाद् अर्थात्तन्मुखाद्वर्णकवचनम्-अनेन प्रकारेणास्मदीयगुरूणामित्थं स्वरतरगच्छीयेन मया इदं वृत्त्यादिकं कृतमित्यादिरूपेण तद्व|णितमभविष्यत् , तच कापि नोक्तमिति गाथार्थः ॥५१॥ अथ व्यतिरेकमाह
नेवं कत्थवि दिढ सुणिअं वा खरयराउ अण्णत्थ । पच्चुअ तवगणपमुहा जिणदत्ता चेव चुचंति ॥५२॥
नैवं कुत्रापि दृष्टं श्रुतं वा खरतरादन्यत्र, खरतरेणोक्तं दृष्टं श्रुतं च, परमन्येनोक्तमिति न दृष्टं श्रुतं चेति, प्रत्युत तपागण| प्रमुखाः जिनदत्तादेव वदन्तीत्यक्षरार्थः । भावार्थस्त्वयं-यत्र क्वापि जिनेश्वरसंतानीयकृतेषु ग्रन्थेषु प्रशस्तिः तत्र खरतरविरुदस्व| रूपं गन्धतोऽपि नोद्भावितं, तथाहि-नवाङ्गीवृत्तिप्रशस्तिस्तु सर्वत्राणि सुलभा सुप्रतीता चेति नेह लिख्यते,यत्तु तत्र खरतराः श्री | अभयदेवमूरेः निस्पृहतामुद्भावयन्ति तदसम्यग् , राजादिसकाशाजयाद्यवाप्ने क्रियोग्र्यादेर्वा निजगुरुणा लब्धस्य बिरुदण सुशि| प्येण विशेषतो दीपनार्हत्वात् , निजजातिवंशादेखि गुरुगच्छादेन मोक्तौ निःस्पृहताया अनपायाद् ,यदागमः-संजओ नाम नामेण, तहा गुत्तेण गोअमो । गद्दभालि ममायरिआ,विजाचरणपारगा॥शा इत्युत्तरा० १८(५६९*) तस्माद्गुरुगच्छादेर्नामावश्यं वक्तव्यम् , अन्यथा श्रीअभयदेवमूरिमिरित्याद्यपि वृत्तिप्रशस्तौ न युक्तं स्यात् ,नन्वेतत्तच्छिष्यलिखितमितिचेचिरंजीव,तर्हि तद्वत्खरतरविरुदमपि । तच्छिष्येणैव कथं न लिखितमित्यपि विचारणीय, किंच-खरतरबिरुदं स्वात्मन एब समुत्थं स्यात्तर्हि निःस्पृहताऽपि वक्तुं शक्यते, | ॥२९०॥
A PTAHIRANIRUSHTI ARTIBHIGHIMIRAHIRITAMINATIONAL
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥२९॥
MAHAGARATH
खरतरवि-. रुदचर्चा
Padmin onmnmignmnmaiIAnimelims anmiam
एतच्च निजगुरोजिनेश्वरसूरेरिति कुतो निःस्पृहतावार्ताऽपि?,न च विस्मृतमिति संभावनीयं,चन्द्रकुलस्यापि तथात्वापत्तेः, तस्मात् यदि निजगुरो राजसभायां जयहेतुकं खरतरविरुदमभविष्यसहि सविस्तरं नवाङ्गीवृत्तिपश्चाशकवृत्यष्टकवृत्त्यादौ श्रीअभयदेवमूरिशिष्याः श्रीवर्द्धमानसूरिप्रभृतयः प्रशिष्याश्च तदनुजाताः श्रीपद्मप्रभसूर्यादयोऽप्यवर्णविष्यनू , तैश्च लेशतोऽपि न लिखितं तथाहिचंदकुले चंदजसो दुक्करतवचरणसोसिअसरीरो। अप्पडिबद्धविहारो सूरुव विणिग्गयपयावो ॥११॥ एणपरिग्गहरहिओ विविहसारंगसंगहो निचं । सयलक्खविजयपयडोऽवि एकसंसारभयभीओ॥२॥इंदिअतुरिअतुरंगमवसिअरणसुसारही महासत्तो। धम्मारामुल्लूरणमणमकडरुद्धवावाचारो॥३॥ खमदमसंजमगुणरोहणो विजिअदुज्जयाणंगो। आसि सिरिवद्धमाणो सरी सवत्थ सुपसिद्धो ॥४॥ मूरिजिणेसरसिरिबुद्धिसायरा सायरुव गंभीरा । सुरगुरुसुक्कसरित्था सहोअरा तस्स दो सीसा ।।५।। वायरणछंदनिग्घंटुकवणाडयपमाणसमएसु। अणिवारिअप्पयारा जाण मई सयलसत्थेसु ।।६।। ताण विणेओ सिरिअभयदेवसरित्तिनाम विक्खाओ। विजयक्खो पञ्चक्खो कयविक्यसंगहो धम्मे ॥७॥ जिणमयभवणभंतरगूढपयत्थाण पयडणे ज़स्म । दीवयसिहिव विमला सूई बुद्धी पवित्थरिआ|८|| ढाणाइनवंगाणं पंचासयपमुहपगरणाणं च । विवरणकरणेण कओ उपयारो जेण संघस्स ।।९।। इक्को व दो व तिण्णि व कहवि तु लग्गेण जइगुणा हुंति । कलिकाले जस्स पुणो वुच्छं सवेहिवि गुणेहिं ॥१. ।। सीसेहिं तस्स रहअंचरिअमिणं वद्धमाणसूरीहिं । होउ पढंतसुणंताण कारणं मोक्खसुक्खस्स ॥११॥ इति नवाङ्गवृत्तिकारकश्रीअभयदेवसरिशिष्यश्रीवर्द्धमानहरिकृतप्राकृतगाथातगक श्रीऋपभदेवचरित्रप्रशस्तौ,एतत्पुस्तकं ताडीयं पत्तननगरे वृद्धशालिकतपागणभाण्डागारेऽस्तीति बोध्य,तथा-पूर्व चन्द्रकुले बभूव विपुले श्रीवर्धमा१एतस्या वृत्तेः कर्त्ता यद्यपि श्रीजिनेश्वराचार्यः तथापि संशोधिता सा श्रीमद्भिरभयदेवसरिभिः इति तत्र वर्णनलिखनप्रसङ्गः,
A MPARANAINITIHAANAutumn Kamumatlim
॥२९॥
inimum
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
खरतरविरुदच
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे|| ॥२९२।।
T ARAMITALIRam
H
APUmmandillm NAAMRPATI.momme MAHARASHTRAITAanamanian RANIPAHARITERARIAHINDI
nts
नप्रभुः,मूरिमङ्गलभाजनं सुमनसां सेव्यः सुवृत्तास्पदम् । शिष्यस्तस्य जिनेश्वरः समजनि स्याद्वादिनामग्रणीः,बन्धुस्तस्य च बुद्धिसागर | इति विद्यपारङ्गमः।।।। सूरिः श्रीजिनचन्द्रोऽभयदेवगुरुर्नवाझवृत्तिकरः। श्रीजिनभद्रमुनीन्द्रो जिनेश्वरविभोखयः शिष्याः॥२॥ चक्रे ) श्रीजिनचन्द्रसरिगुरुमिधुयेंः प्रसन्नाभिधस्तेन ग्रन्थचतुष्टयीस्फुटमतिः श्रीदेवभद्रप्रभुः। देवानन्दमुनीश्वरोऽभवदतश्चारित्रिणामग्रणी, संसाराम्बुधिपारगामिजनताकामेषु कामं सखा ॥३॥ यन्मुखावासवास्तव्या,व्यवस्यति सरस्वती । गन्तुं नान्यत्र स न्याय्यः,श्रीमान्देवप्रभप्रभुः॥४॥ मुकुरतुलामकरयति वस्तुप्रतिबिम्बविशदमतिवृत्तम् । श्रीविबुधप्रभचित्तं न विधत्ते वैपरीत्यं तु ॥५।। तत्पदपद्मभ्रमरश्चके पद्मप्रभश्चरितमेतद् । विक्रमतोऽतिक्रान्ते वेदग्रहरवि१२९४मिते समये॥६॥इति श्रीपद्मप्रभम्ररिविरचितश्रीमुनिसुव्रतचरित्रप्रशस्तौ, |तथा "स्वस्तिश्रीनृपविक्रमसंवत १२९३वर्षे वैशाखशुक्ल१५शनावोह श्रीअर्बुदाचलमहातीर्थे अणहिल्लपुरवास्तव्यप्राग्वाटज्ञातीयत० श्रीचण्डप्रसादमहं सोमान्वये त० आसराजसुतमहं-श्रीमल्लदेव महं श्रीवस्तुपालयोरनुज महं-श्रीतेजपालेन कारितश्रीलूणसीहवसहिकायांश्री-V | नेमिनाथचैत्ये इत्यादियावत् श्रे० घेलणसमुद्धरप्रमुखकुटुम्बसमुदायेन श्रीशान्तिनाथबिंब कारितं प्रतिष्ठितं च नवाङ्गीवृत्तिकारकश्रीअयदे
वसूरिसंतानीयैः श्रीधर्मघोषसूरिमि"रिति श्रीअबुदाचलतीर्थे श्रीनेमिनाथचैत्यपश्चिमद्वारे चतुर्दशदेवकुलिकाप्रशस्तिः,एवमन्यत्रापीयमे|वरीतिर्योध्येति,प्रत्युत तपागगप्रमुखा जिनदत्तादेव ब्रुवन्ति, यदुक्तं-“हुं नन्द्रन्द्रियरुद्रकाल११५९ जनितः पक्षोऽस्तिराकाङ्कितो, वेदा
भारुण १२०४काल औष्टिकभवो विश्वार्ककालेऽञ्चलः १२१३ । षव्यर्के १२३६षु च सार्द्धपौर्णिम इति व्योमेंद्रियार्के १२५० पुनः, | काले त्रिस्तुतिकः कलौ जिनमते जाताः स्वकीयाग्रहाद्॥१॥ एतत्काव्यं मन्त्रिवस्तुपालतेजपालकवारकनिष्पन्नग्रन्थेष्वपि सम्मतितया भणितमित्यत्रौष्ट्रिकशब्देन खरतरोबोध्यः,परं तदानीमुक्तनाम्नैव प्रसिद्धिरिति,तथा "वत्सरैादशशतैश्चतुर्भिरधिकगतेः,भावीविक्र
PRAS
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
खरतरबि
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥२९३॥
मदच
मतो गच्छः,ख्यातः खरतराख्यया॥१॥ इतिश्रीजिनसुन्दरसूरिकृते दीपालिकाकल्पे,एवं तपाप्रभृतीनां पट्टावलीष्वपि सं० १२०४ वर्षे | खरतरमतोत्पत्तिरिति लिखितं,किंच-नवाङ्गीवृत्तिकारकसंताने ये श्रीधर्मघोषमूरिप्रभृतयः उक्तास्तेषां नामापि खरतरपटावल्यां नास्ति । | तदपि सूक्ष्मधिया पर्यालोच्यमितिगाथार्थः ॥५२॥ अथ खरतराभिमतस्यापि सम्मतिमाहजिणवल्लहोऽवि कथवि ग्वरयरविरुअंजिणेसरा जायं । न वइंसु अहव तक्कुल जाओऽहं किंतु अण्णगुरुं ॥५३||
जिनवल्लभोपि, अपिशब्दादन्ये तु दरे, जिनवल्लभोऽपि खरतरविरुदं जिनेश्वराजातमिति नावादीत ,अथवा तत्कुलजातोऽहं-तदन्वयजातोऽहमित्यपि नावादीत , किं त्वन्यगुरुम्-अन्यत् तत्कुलादन्यद्यत्कुलं तदुद्भवो गुरुय॑स्य सोऽन्यगुरुरेतादृशोऽहमम्मीति ज्ञापितमिति प्रसङ्गतोऽभिहितं बोध्यं, खरतरस्यानिष्टत्वादित्यक्षरार्थः, भावार्थस्त्वयं-खरतरास्तु श्रीअभयदेवमूरिशिष्यः जिनवल्लभः अत एव तत्पट्टधर इति ब्रुवन्ति, जिनवल्लभस्तु नेति ब्रूते,तथाहि-प्रथमं तावजिनवल्लभवचसा श्रीअभयवस्वरूपं यथा-न चकोरददितमलमदोषमतमोनिरस्तसद्वृत्तम् । नालिककृतावकाशोदयमपरं चान्द्रमस्ति कुलम् ॥११॥ तस्मिन बुधोऽभवदसङ्गविहारवर्ती,मूरिजिनेश्वर इति प्रथितोदयश्रीः । श्रीवर्द्धमानगुरुदेवमतानुसारी हारीभवन् हृदि सदा गिरिदेवतायाः ॥२॥ अनेककविनायकस्तुतपदः सदो माश्रयः, स्फुरदृषपरिग्रहस्तुहिनधाम रम्याकृतिः। प्रभूतपतिरद्धृतश्रुतविभूतिरस्तस्मरो, महेश्वर इवोदभूदभयदेवमूरिस्ततः ॥३॥ श्रीवीरान्वयवृद्धये गणभृता नानार्थरत्नैर्दधे,यत्स्थानादिनवागशेवधिगणः केरप्यनुद्घाटितः। तद्वंश्यः स्वगुरूपदेशविशदप्रज्ञः करिप्यच्छुभां, तट्टीकामुदजीघटत् तमखिलं श्रीसंघतोषाय यः॥४॥ सत्तकन्यायच चिंतचतुरगिरः श्रीप्रसन्नेन्दुमरिः मरिः श्रीवर्द्ध| मानो यतिपतिहरिभद्रो मुनीदेवभद्रः । इत्याद्याः सर्व विद्यार्णवकलशभुवः संचरिष्णूसकीः ,स्तम्भायन्तेऽधुनाऽपि श्रुतचरणरमारा
Silme ARTHI HindiN
I RAHMANIPCila MERAIHARIDWARIHARIPATHIRITAHINICATI
minatine'lmanilaunculum
HARIPAHINITIH
३॥
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
खरतरबि
रुदचर्चा
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ।।२९४॥
ImatiNBUSINHHUDAIRRITAMIN
| जिनो यस्य शिष्याः ॥५॥" इत्यादि जिनवल्लभकृतायां जिनवल्लभीयप्रशस्त्यपरनाम्न्यामष्टसप्ततिकायां, अत्र यदि जिनेश्वर
सूरेः खरतरबिरुदमभविष्यत् तर्हि जिनवल्लभोऽपि चान्द्रकुलमिव बिरुदमप्यवर्णयिष्यत् , तच्च न वर्णितम् , अतस्तद्विषये जिनवल्ल| भोऽपि साक्षिक इत्यर्थः, तथा तद्वंशजो नाहमस्मीत्यवादीत् , श्रीअभयदेवसूरिजिनवल्लभयोगुरुशिष्यसंबन्धो नासीदित्यर्थः, नहि
श्रीअभयदेवसूरिणा जिनवल्लभोऽस्मदीयः शिष्य इत्युक्तम् , एतच्च खरतरस्यापि मम्मतं, यतो गणधरसार्द्धशतकवृत्तौ "चैत्य| वासिशिष्योऽय"मित्यायुक्तं, न पुनः प्रत्रज्यादानदिग्बन्धादिनाऽऽत्मसात्कृत इत्यपि भणितं,तथात्वे चैत्यवासिशिष्यत्वलव्यपदे| शासंभवात ,न वा जिनवल्लभेनाप्यहं श्रीअभयदेवसूरिशिष्य इत्युक्तं,प्रत्युत चैत्यवासिशिष्यत्वमेवोक्तं, यदुक्तं-"लोकायकूर्चपुरगच्छमहाधनोत्थमुक्ताफलोज्ज्वलजिनेश्वरमूरिशिष्यः । प्राप्तः प्रथां भुवि गणिर्जिनवल्लभोऽत्र, तस्योपसंपदमवाप्य ततः श्रुतं च ॥१॥" | इत्यष्टसप्ततिकायाम् ,इयं च श्रीअभयदेवमूरी दिवं गते त्रिंशता चतुस्त्रिंशता वा वगतः ११६४ वर्षे कृत्वा चित्रकूटे श्रीमहावीरप्रासाद छाजकाधः शिलामुत्कीर्य लिखिता,अत्र विचारणीयं-श्रीअभयदेवमूरितस्त्रिंशद्वर्षातिक्रमे चतुस्विंद्वातिकमे वा यदि निजगुरुतया श्रीअभयदेवमूरिं नोक्तवान् तर्हि कदा वक्ष्यति? कथं वा तत्पधरो भवितेति ?,किंच-चैत्यवासं परित्यज्यापि चैत्यवासिनमेव निजगुरुतया श्रीजिश्वनेरसूरिं महता प्रबन्धेन वर्णितवान् ,न पुनरन्यमपि कंचन श्रीवर्द्धमानसूरिप्रभृतिकमपि, एवं प्रश्नकषष्टिशतकेपि, | तथाहि-"पाके धातुरवाचिकः क्व भवतो भीरोमनः प्रीतये,मालङ्कारविदग्धया वद कयारज्यन्ति विद्वज्जनाः। पाणौ किं मुरजिद्विभर्ति भुवि तं ध्यायन्ति के वा सदा, के वा मद्गुरवोऽत्र चारुचरणाः श्रीसुश्रुता विश्रुताः ॥१।। एतेषां प्रश्नानामुत्तरं श्रीमदभयदेवा१ एतत् प्रश्नोत्तरेकपष्टिशतकं स्तोत्ररत्नाकरे सवृत्तिकं मुद्रित
ISTERaninematthalamuantita
।।२९४||
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
खरतरविरुदचर्चा
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ।।२९५॥
चार्याः इत्येवंरूपेण श्रीअभयदेवमूरयः सद्गुरुत्वेन सर्वसाधारणवचमा वर्णिताः, न पुनर्निजगुरुत्वेनेति. चैत्यवासिनं श्रीजिनेश्वराः चार्य च निजगुरुतयैव वर्णितवान् , तथाहि-कः स्यादम्बुधिबारिवायसचिते व द्वीपिनं हत्ययं, लोकः प्राह हय प्रयोगनिपुणैः कः शब्दधातुः स्मृतः । सूते पालयिताऽत्र दुर्धरतरः कः क्षुभ्यतेऽम्भोनिधेः, सहि त्वं जिनवल्लभस्तुतिपदं की दृग्विधाः के सताम् ? ॥१॥ अत्रोत्तरं मद्गुरखो जिनेश्वरसूरय इत्येवोक्तवान् जिनवल्लभ इति, गुरुशिष्यसंबन्धः श्रीजिनेश्वरसूरिजिनवल्लभयोरेव, न पुनरभयदेवसूरिजिनवल्लभयोरपीति जिनवल्लभवचसैवावबोध्यः, ननु 'तस्योपसंपदमवाप्य ततः श्रुतं चेति चतुर्थचरणेन श्रिनवल्लभेनाप्यु. | पसंपदमधिकृत्य संबन्धः सूचित इति चेत् सत्य, तथाविधसंबन्धस्याकिंचित्करत्वात् , तथाहि-उपसंपन्नत्वमपि श्रुतमधिकृत्य श्रिन-| | वल्लभेनेवोक्तं, तच्च विचार्यमाणं प्रव्रज्यापूर्वकयोगाद्यनुष्ठानमन्तरेण सिद्धान्तवाचनामधिकृत्यासंभव्येवेतिकृत्वा पारिशेष्यातकर्मग्र
न्यादिप्रकरणव्याकरणादिकमधिकृत्य संभवति, न च चैत्यवासिना सताऽपि योगानुष्ठानं कृतं भविष्यतीति शङ्कनीय,गणधरमाद्ध|शतकोक्तवर्णनविशिष्टस्य योगानुष्ठानासंभवात , तेन तथाविधं किंचिच्छतमधिकृत्योपसंपन्नत्वे संभवत्यपि तत्रेदं विचारणीयम् , | उपसंपन्नोऽपि द्विधा-सांभोगिको विसंभोगिकश्च, तत्र सांभोगिको दिग्बन्धादिना समानः, स चैकस्मिन्नेव गणे विद्यमानोऽपि प्रव्राजकाचार्यापेक्षया आचार्यान्तराश्रयी, तस्य च मण्डल्यादिव्यबहारः स्वशिष्यादिवदेव, विसंभोगिकस्तु गच्छान्तरीयो दिग्बन्धादिना विसदृशः, तस्य च शिष्यत्वव्यवहारो विवक्षितकार्यमात्रहेतुकः श्रावकस्येवावगन्तव्यः, श्रावकस्याप्यागमे शिष्यत्वेन प्रतिपादनाद्, यदागमः-"चंपाए पालिए नाम, सावए आसि वाणिए । महावीरस्स भगवो,सीसो सो उ महप्पओ ॥१॥"ति श्रीउत्तराध्ययनमूत्रे (७५९४) आस्तामुपसंपद् , किंचिच्छिक्षामात्रेणाप्येकपाक्षिकाभ्युपगमेनापि गुरुशिष्यत्वव्यवहारः प्रवचन
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रववनपरीक्षा ४ विश्रामे
॥ २९६ ॥
प्रतीतो यथा श्रीमहावीरमङ्खलिपुत्रयोः, नहि मङ्खलिपुत्रः श्रीमहावीरेण प्रत्राश्रितो न वोपसंपन्नः, किंतु कचित्तथाविधप्रश्नोत्तरदानमात्रेण शिक्षितः, प्रव्रज्या च त्वच्छिष्योऽस्मीति मङ्खलिपुत्रवचोमात्राभ्युपगमेनैवैकपाक्षिकाभ्युपगमः, एवं श्री अभयदेववरिजिनवल्लभयोरपि कथंचिदसंभावितोऽपि संभवन्नप्यकिंचित्कर एव तेन जिनवल्लभेनात्मनो मित्रगणसंबन्धित्वमेव ज्ञापितं तद्युक्तमेव, आधुनिकास्तु पट्टधरत्यादिसंबन्धं पूत्कुर्वाणा देवतायत्ता इवावगन्तव्या इतिगाथार्थः ॥ ५३ ॥ अथ खरत|रनामोत्पत्तिमुपसंहरन्नाह -
तेणं जह नामदुर्ग जिणदत्ता अहकमेण संजायं । तह जिणदत्तकवाले तइअं तिलयं च विहिलिहिअं ॥ ५४ ॥ येन कारणेन खरतरव्यतिरिक्ताः जिनवल्लभं यावत्सर्वेऽपि जिनेश्वरात् खरतरबिरुदं न वदन्ति तेन कारणेन यथा नामद्विकं चामु ण्डिकौष्टिक लक्षणमभिधानद्वयं जिनदत्ताद्यथाक्रमेण क्रमस्यानतिक्रमेण प्रथमं चामुण्डिकं पचाञ्चौष्ट्रिकमिति, तथा जिनदत्तकपाले- जिनदत्तललाटे तृतीयमपि खरतरसंज्ञापि तिलकमिव तिलकं विधिलिखितं विधात्रा लिपीकृतं. जिनदत्तादेव प्रागुक्तयुक्तया जातं नान्यस्मादपीति केनापि पराकर्तुमशक्यम्, अत एव प्रतिक्रमणप्रान्ते जिनदत्तस्यैव कायोत्सर्गो विधीयते, तस्यैव तन्मताकर्षकत्वादिति लिङ्गमपि बोध्यमितिगाथार्थः || ५४ || अथ सिंहावलोकनन्यायेन प्रसङ्गागत विचारमाह
जिणवल्लहो अ कत्थवि इअगाहाएऽवरद्वभागंमि । नाहं तककुलजाओ तंपि अ एअं विआरिजं ॥ १५ ॥ 'जिणवल्लहो अकत्थवी 'ति प्रागुक्तगाथायामपरार्द्ध भागे उत्सद्धे नाहं तत्कुलजात इति जिनवल्लभेन यद्भणितं तदप्येवं वक्ष्यमाणप्र कारेण विचार्य - सम्यग्विया पर्यालोच्यमितिगाथार्थः ||५५|| अथ विचारणामाह
खरतरबिरुदचर्चा
॥२९६ ॥
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
TION
I
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥२९७॥
खरतरपहाबलीविचारः
HAPPIN
Meanin A HTRAmmanmailHOTIRAIN NIPRIMANITARIANDITIONAL
mAHANI PARICHIRAAMANAINA SINGARIMARSHA
एगारससयचउसट्टीए जिणवल्लहेण भणिअमिणं । तस्सऽणुरूवविआरे सढसयं आलजालंव ॥५६॥
एकादशतचतुःपष्टया ११६४ वर्षेर्गतैः जिनवल्लभेनेदं प्रागुक्तमष्टसप्ततिगतं श्रीअभयदेवसरिसंबन्धि स्वरूपं भणितं, सं० ११६४ अष्टसप्ततिका निर्मापिता, तत्र च प्रागुक्तं भणितमित्यर्थः; तस्य-तदुक्तस्यानुरूपः-अनुकूलो यो विचारस्तत्र तदनुसारेण विचारे क्रियमाणे सार्द्धशतकं-गणधरसार्द्धशतकमुपलक्षणाच्च तद्वृत्तिरालजालमिव-सुधाजल्पनमिव भवतीतिगाथार्थः ॥५६॥ अथ जिनवल्लभोक्तानुसारेण विचारमाह
सूरिंमि दिवं पत्ते तीसंवासाइं जाव चउसूरी । तेसु सिरिवद्धमाणो पहरो खरयरेणुत्तो ॥२७॥ ___ सूरी-श्रीअभयदेवाचार्ये दिवं गते सति त्रिंशद्वर्षाणि यावच्चतुःसृरि-चतुर्णां सूरीणां समाहारश्चतुःसरि, चत्वारोऽपि सूरयो| | वर्तन्त इत्यर्थः, तेषु श्रीवर्धमानः पट्टधरः खरतरेणोक्तः, श्रीअभयदेवमूरिपट्टधरः श्रीवर्द्धमानाचार्य इत्येवं गणधरसार्द्धशतकवृत्ती खरतरेणापि भणित इत्यर्थः इतिगाथार्थः ॥५७।। अथ जिनवल्लभः कीदृश इत्याह
जिणवल्लहो अ चेइअनिवासिनिस्साइ वट्टमाणोऽवि | कहमंतरा पविट्ठो पट्टधरत्तेण सूरिपए ? ॥५०॥ जिनवल्लभश्च चैत्यनिवासिनिश्रया-श्रीजिनेश्वरसूरिनिश्रयैव वर्तमानोऽपि पट्टधरत्वेन सूरिपदे-श्रीअभयदेवसूरिपदे कथमन्तरा प्रविष्टः?,अवकाशाभावेऽपि खरतरः कथं बलात्प्रक्षिप्तः,चम्पित इत्यर्थः,यथा विवाहमहोत्सवमनिच्छतोरपि वत्सावत्सयोरुद्वाहोत्सवो ब्राह्मणैर्विधीयते तथा श्रीअभयदेवमूरिजिनवल्लभयोस्तथामिनायरहितयोरपि खरतरापत्यैः पट्टधरत्वव्यवहारः प्रवर्तित इतिगा-| थार्थः ॥५८॥ अथ खरतरस्य रीतिमाह-....
॥२९७॥
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव. चनपरीक्षा ४विश्रामे ।।२९८॥
खरतरपहावलीविचारः
Ammanama HANAKHPaintinemiestaelimeliming in
ne F utaimum
एवं जिणवल्लहओ पुर्विपिअ परिणो तेसिं । जं उज्जोअणमूरी पुषिं भेएवि कहमिक्को ? ॥५९॥ एवं प्रागुक्तप्रकारेण जिनवल्लभवजिनवल्लभतः पूर्वमपि पट्टधरा आचार्यास्तेषां-खरतराणां भवन्ति, यत्-यस्मात्पूर्व भेदे सति उद्योतनसूरिरेकः कथं, चकारादुद्योतनसूरेः पश्चादपि पट्टधरत्वघटनैव कृतेत्यक्षरार्थः, भावार्थस्त्वयम्-उद्योतनसूरेः पूर्व ये सूरयः । | पट्टधरत्वेन खरतरेणोक्तास्तेऽन्येषां पट्टावल्यां न सन्ति, किंतु प्रायो भिन्ना एव, एवं च सति श्रीउद्योतनमूरिं सर्वेऽप्यविवादेन | प्रपन्नाः तत्कथं घटते ?, खरतरपट्टावली तावदेव-'श्रीवीरस्तत्पट्टे श्रीसुधर्मस्वामी तत्पढेर श्रीजम्बूस्वामी तत्पट्टे३ श्रीप्रभव| स्वामी तत्पढे४ श्रीशय्यम्भवस्वामी तत्पट्टे५ श्रीयशोभद्रसूरिः तत्पद्दे६श्रीसंभूतविजयस्तत्पढ़े७ श्रीभद्रबाहुस्वामी तत्पदटे८ श्री| स्थूलभद्रः तत्प१९ श्रीमहागिरिस्तत्पट्टे१० सुहस्तिसूरिस्तत्पट्टे११ श्रीशान्तिसूरिस्तत्पट्टे१२ श्रीहरिभद्रसूरिस्तत्पद्दे१३ श्री| कालकाचार्यः तत्पद्दे१४ श्रीसांडिल्लसरिम्तस्पटे१५ श्रीरेवतीमित्रमूरिस्तत्प?१६ श्रीधर्माचार्यः तत्पट्टे१७ श्रीगुप्ताचार्यस्तप्सट्टे१८ श्रीसमुद्रमरिस्तत्प?१९ श्रीआर्यममुरिस्तत्पटे२० श्रीआर्यसुधर्मसूरिस्तत्पट्टे२१ श्रीगुप्तसूरिस्तत्पट्टे २२ श्रीवयर' स्वामी तत्पट्टे२६ आयरक्षितमूरिस्तत्पटे२४ श्रीदर्बलिकापुष्पमित्रस्तत्पटे२५ आर्यनन्दिसूरिस्तत्पट्टे२६ श्रीनागहस्तिसूरिस्त| पट्टे२७ श्रीआयरेवतीसरिस्तत्प?२८ श्रीब्रह्मद्वीपिसूरिस्तत्पद्दे२९ श्रीसंडिल्लसरिस्तत्पट्टे३० श्रीहिमवंतसूरिस्तत्प१३१ श्रीनागा| जुनवाचकस्तत्पदृ३२ श्रीगोविंदवाचकस्तत्पदृ३३ श्रीसंभृतदिनवाचकस्तत्पदृ३४ श्रीलोहितसूरिस्तत्पदृ३५ श्रीहर्षसूरिस्तत्पडे३६ श्रीउमास्वातिवाचकस्तत्पदृ३७ श्रीजिनभद्रगणिक्षमाश्रमणः तत्पद्रे ३८ श्रीहरिभद्रसूरिस्तत्पट्टे ३९ श्रीदेवमूरिस्तत्पट्टे४० श्रीनेमिचन्द्रमरिस्तत्पढ़े४१ उद्योतनमूरिस्तपट्टे४२ श्रीवमानमूरिस्तत्प२४३ श्रीजिनेश्वरमूरिस्तत्पट्टे४४ श्रीजिनचन्द्रमूरिस्तत्पद्वे४५ श्रीअ
IMARITAMINATIO HIRPALIDuraritmanadiate SHISHIROMANIPULARITAPAIRANASIBIPIAHINILAPATIRANILIDIPAHILY
timing
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥२९९॥
खरतरपडावलीविचारः
araininanirani
भयदेवमूरिस्तत्पट्टे४६ श्रीजिनवल्लभमूरिस्तत्प४७ श्री जिनदत्तसूरिस्तत्पट्टे४८ श्रीजिनचन्द्रसूरिस्तपट्टे४९ श्रीजिनपतिमरियः खरतर| गच्छसूत्रणासूत्रधारो बभूव, भाण्डारिकनेमिचंद्रपरीक्षितच, तत्प?५० श्रीजिनेश्वरसूरिस्तत्पद्दे५१ श्रीजिनप्रबोधसूरिस्तत्पट्टे५२ श्री|जिनचन्द्रसूरिस्तत्पदृ५३ श्रीजिनकुशलसूरिस्तत्पद्दे५४ श्रीजिनपधसूरिस्तत्पट्टे५५ श्रीजिनलन्धिमूरिः,एतस्थाचार्यपदं श्रीतरुणप्रभाचा|र्येण सं० १४०० वर्षे दत्तं, १४०६ दिवं गतस्तत्पट्टे५६ श्रीजिनचन्द्रसूरिस्तस्याप्याचार्यपदं तरुणप्रभेण सं० १४०६ वर्षे कृतं, | तत्पट्टे५७ श्रीजिनोदयसूरिस्तत्पट्टे५८ श्रीजिनराजमूरिस्तत्प ५९ श्रीजिनवर्द्धनसूरिस्तत्पट्टे६० श्रीजिनचन्द्रसूरिस्तत्प ६१ श्रीजिन| हंसम्ररिर्विद्यमानः' इति खरतरपट्टावल्यां बहून्यसंबद्धानि, तथाहि-श्रीवज्रस्वामिन आरभ्य जिनदत्तं यावत्प्रायो बहूनां गुरुशिष्यसंबन्धाभावेऽपि अदत्तपट्टधारित्वेनैव पट्टानुक्रमो लिखितो दृश्यते, तथाहि-प्रथमं तावजिनदत्तो जिनवल्लभपट्टधरत्वेन संपन्नः, स चादत्तपट्टधार्येव, नहि जिनवल्लभेन जिनदत्तो निजपट्टे स्थापितो, न वा वाङ्मात्रेणानुज्ञातो, न वा दिग्बन्धादिना शिष्यत्वेनाभ्युपगतः, किंतु जिनदत्तः स्वयमेव दृक्पथानवतीर्णोऽपि धूर्त्तवाक्यमिव जिनवल्लभपट्टधरोऽहमित्यादिवाक्यमुद्भाव्यादत्तपट्टधरो जातः, न च स देवभद्राचार्येण तत्पट्टधरः कृत इति वाच्यं, तदीयपट्टधरत्वमधिकृत्य देवभद्राचार्यस्य दारिद्यात्कथं तदातुं शक्नोति ?, किंच-तस्यापि जिनवल्लभस्यानुज्ञाया अप्यभावेनादत्तमादायान्यस्मै दानमनुचितमित्यपि विचारणीयं, ज्ञात्वा तद्ग्रहणे दाने चोभयोरप्यदत्तमेव, किंच-देवभद्रस्य किं याति यदेवंविधमदत्तमादाय तस्मै दत्तं ?, किंच-जिनवल्लभस्याचार्यपदं खरतरैरेव निजप्रकरणादौ लिखितं दृश्यते, तल्लिखनं त्वकिश्चित्करतया दर्शितं दर्शयिष्यते चान्यतरदपि, यवन्यत्राप्याधुनिकैः क्वापि जिनवल्लभसूरिरिति लिखितं तत्तु जिनदत्तापत्यीयानामनुवादोऽनाभोगाल्लिखितः,तेन चतुरधिकद्वादशशतवर्षेभ्यो लिखिते
amansaman
॥२९९॥
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव चनपरीक्षा ४ विश्रामे
॥ ३०० ॥
विश्वासो न कर्तव्यः, किंतु ततः प्रानिष्पन्नग्रन्थेषु लिखित इति, किंच-बहुकालं भ्रमतापि जिनवल्लभेन कोऽपि न प्रत्राजितोऽतो मास्मदीयं कुमतमग्रे प्रवर्ततामित्यप्यभिप्रायो जिनवल्लभस्यानुमेयो बोध्यः, न चैवमसंभवि, प्रायः पापं कृत्वा भूयान् जनः पश्चात्तापवान् भवत्येव यथा मङ्खलिपुत्रः, एतच्च साम्प्रतमपि दृश्यते, यथा वीजामतीयेन धर्मदासेनाहं चित्रकूटे गत्वाऽस्मदीयं समवायं प्रतिबोध्य श्रीआणंदविमलसूरिं गुरुतया प्रपत्स्ये इति पं० श्रुतसमुद्रसाक्षिकं प्रतिज्ञां कृत्वा चित्रकूटे गतः, तत्रत्यैश्च त दीयैः श्राद्धैः विजने तथा निर्बंधः कृतो यथा वक्तुमप्यशक्तो जातः, तथा पाशचन्द्रेणापि पं० श्रीपतिगणिसाक्षिकं प्रतिज्ञातं यन्मया स्वकीयसमुदायेन सह विचार्य श्री आणंद विमलसूरिं श्रयिष्ये पश्चाद्योधपुरे तदीयैः श्राद्धैः तदेव कृतं यथा मौनमेवाश्रितवान्, तेन प्रवर्त्तितं कुमतं प्रवर्तकाधीनं न स्यात्, किंतु ?, तत्प्रतिबोधित गृहस्थायत्तमेवात एव लुंपाकमुख्यऋषिमेघ जीप्रमुखैस्त्यक्तमपि लुम्पाकमतं न तत्प्रतिबोधितश्रावकैस्त्यक्तं, किंतु विशेषतो नियन्त्रितास्तत्पक्षीया वेषधरा अपीति सर्वजनप्रतीतम्, एवं प्रकृतमतेऽपि बोध्यं कथमन्यथा जिनवल्लभे परलोकं गते वर्षद्वयं यावन्निराश्रयीभूताः केवलश्रावका अपि श्री अभयदेवसूरि संतानीयेषु संविप्रेषु विद्यमानेष्वपि सोमचन्द्रनामानं द्रव्यलिङ्गिनमाचार्यकारयित्वा निजसमुदायं सस्वामिकं कृतवन्तोऽद्य यावत्प्रवाहभागिति दिग्दर्शनेन शेषं स्वधिया बहु पर्यालोच्यं । तथा जिनदत्तवत् जिनवल्लभस्यापि श्रीअभयदेवसूरिपट्टधरत्वमदत्तमेव, विसंभोगस्य पट्टधरत्वासंभवाद्, विसंभोगिकत्वं च "खोलडिउ जिनवल्लभ" इत्यादिवचोभिर्गीयमानत्वात्तेपामपि प्रतीतमेव, यतस्तदीयाः - श्री अभयदेवसूरिपार्श्व भणन्नप्याहारमन्यत्र तृणकुडीरादौ गत्वा कृतवान् जिनवल्लभ इति परं जिनदत्तापेक्षया अयं विशेष:- यजिनवल्लभस्तदीयसमुदायेन पट्टधरतया कल्पितः, जिनदत्तस्तु स्वास्येनैव तत्पट्टधरत्वमात्मन उद्घोषयामासेति । तथा श्रीअभयदेवसूरिरपि
खरतरप
डावली
. विचारः
॥ ३००॥
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे
MAR MINDIA
खरतरपहावली
विचारः
N
NAHINI
श्रीजिनचन्द्रसूरिपट्टधरः कथितस्तदप्ययुक्तं,यतः श्रीजिनचन्द्रेण प्रसन्नचन्द्रः स्वपदे स्थापितः, श्रीअभयदेवमूरिस्तु न शिष्यो न चाध्यापितो नवाऽऽचायीकृतः,किंतु जिनचन्द्रस्य गुरुभ्राता जिनेश्वरसूरिणैव जिनचन्द्रवद्दीक्षितोऽध्यापितः, सरिकृतश्चेति, नहि सुधर्मस्वामी गोतमस्वामिपट्टधरः किंतु श्रीवीरस्यैव, तथाऽयमपि श्रीजिनेश्वरमरिपट्टधरो युक्तो,न पुनस्तल्लिखितविधिनेति । तथा श्रीउद्योतनमरेः पट्टधरतया श्रीवर्धमानाचार्यो लिखितस्तदप्ययुक्तं, श्रीउद्योतनमूरिणा निजशिष्यःश्रीसर्वदेवसूरिः पट्टधरतया व्यवस्थापितः, श्रीवर्द्धमानाचार्यस्तु चैत्यवासं परित्यज्य श्रीउद्योतनमूरिपार्श्वे चारित्रं गृहीत्वा विसंभोगिकः सन्नेव योगानुष्ठानपूर्वकसूत्रवाचनां गृहीतवान् , परं विहारस्तदाज्ञामात्रेणेति,अत एव श्रीवर्द्धमानमूरिसंतानीयैः श्रीअभयदेवमूरिश्रीवर्द्धमानसूरिप्रभृतिभिस्तथा तदनपत्यजिनवल्लभेनापि श्रीवर्द्धमानमूरिमवधीकृत्य स्वकृतग्रन्थप्रशस्त्यादौ श्रीवर्द्धमानसूरिपट्टपरम्परा लिखिता, न पुनस्ततः प्रागपि सूरिमवधीकृत्येति, तत्र किं निदानमितिचेच्छृणु, तदीयाः प्राचीनाचार्याश्चैत्यवासिनस पामभिधानमयुक्तम् , उद्योतनमूरिस्तु विसंभोगित्वेनपट्टपरम्परायां लिखितुमशक्य इति बोध्यं, यत्तु जिनदत्तापत्यीयाः साम्प्रतं लिखन्ति तचैत्यवासिसंतानतानत्रपाकरेति मत्वा संबन्धमात्रेणापि पट्टधरत्वकल्पना बोध्या, तथा येषां श्रीउद्योतनमूरिः पट्टधरतया पट्टावल्यां लिखितस्तेषां सर्वेषामपि श्रीसुधर्मस्वामिन आरभ्य सदृश्येव पट्टावली दृश्यते, यथा मडाहडगच्छपट्टावली,तथा कुपाक्षिका अपि पूर्णिमीयकादयस्तदनु निर्गतास्तेषामपि श्रीउद्योतनमरितः पूर्व श्रीसुधर्मस्वामिन यावत् न पट्टावलीभेदः,खरतरस्य तु न तदनुकारगन्धोऽपि,किंतु ये ये | युगप्रधानत्वादिगुणैर्विख्यातास्ते ते परस्परं गुरुशिष्यसंबन्धाभावेऽप्यनुक्रमतो व्यतिक्रमतोऽननुक्रमतोऽन्धयुद्धन्यायेन समुदायीकृत्य संख्यापूर्तिर्विहिता तैः, नन्वन्धन्यायः कथमितिच्छृणु,चान्द्रकुलं तावत्सर्वैरपि वर्ण्यते,तच्च श्रीचन्द्रसूरेर्जातं,स च श्रीवत्रसेनशिष्यः
PANI RIMINARI NARMINo dilliANJARE
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३०२॥
हाबली
.samaina m iumn mulimmmmmmmmmmmmm Pomomdanmmms emamniwanmmmmmmmmmmmeaning imms-in
ah PRORamr
द्वितीयोदयस्य च प्रथमाचार्यः, तौ द्वावपि न लिखितौ,तथा कोटिकगणसंज्ञाहेतू सुस्थितमुप्रतिबद्धावपि नोक्तौ,तथा श्रीउमास्वा- खरतरपतिवाचकपट्टे श्रीजिनभद्रगणिक्षमाश्रमणो लिखितः, स च गुरुशिष्यसंबन्धाभावेऽपि कालव्यत्ययेनोक्तः, एवं श्रीवजस्वामिनः पूर्व
विचारः श्रीआर्यसुहस्तिनं यावत्पट्टधरास्ते सर्वेऽपि विकल्पिताः, न पारमार्थिकाः, तथा श्रीसंभूतविजयश्रीभद्रबाहवोः श्रीमहागिरिश्रीसुहस्तिनोश्च गुरुनात्रोर्यत् पृथकपट्टधरत्वमुक्तं तदप्यसंगतं,तथा श्रीवज्रस्वामिन आरभ्य श्रीउद्योतनमूरिं यावद्ये पट्टधरत्वेनोक्तास्ते विकल्प्य लिखिताः,परं महानुभावा अपि पट्टधरा न सन्तीति बोध्यं,किंच-प्रभावकचरित्रानुसारेण श्रीनागहस्तिप्रभृतयः कियन्तो विद्याधरशाखासंबन्धिनस्तेऽपि निजपट्टावल्यां लिखिताः, वक्ति चाहं चन्द्रगच्छीय इत्यादि बहु वक्तव्यमस्तीति, तस्मात्खरतरप-| टावल्या विचारे क्रियमाणे दूपणानि कियन्तो वा दधिमाषभोजने कृष्णा विवेच्यते इति न्यायमारूढानि बोध्यानीति, तस्मादुद्योतनमरिमाश्रितानां बहु सम्मता अस्मत्पट्टावल्येव युक्तेतिकृत्वा तत्पट्टावली यथा श्रीवर्धमानस्वामी१ तत्पट्टे श्रीसुद्धर्मस्वामीर तत्पट्टे श्रीजम्बूस्वामी३ तत्पट्टे श्रीप्रभवस्वामी४ तत्पट्टे श्रीशय्यंभवस्वामी५ तत्पट्टे श्रीयशोभद्रसूरिः६ तत्पट्टे श्रीसंभूत-IV विजयश्रीभद्रबाहू७ तत्पट्टे श्रीस्थूलभद्रः८ तत्प? श्रीमहागिरिसुहस्तिनौ९ तत्पट्टे श्रीसुहस्थितसुप्रतिबुद्धौ१० तत्प? श्रीइन्द्रदत्तमरिः११ तत्पट्टे श्रीदिन्नमूरिः१२ तत्प? श्रीसिंहगिरिः१३ तत्प? श्रीवत्स्वामी१४ तत्प? श्रीवज्रसेनः१५ तत्पट्टे श्रीचन्द्रमूरिः१६ तत्पट्टे श्रीसामन्तभद्रसूरिः१७ तत्प? श्रीवृद्धदेवसरिः१८ तत्पट्टे श्रीप्रद्योतनसूरिः१९ तत्पट्टे श्रीमानदेवमूरिः २० तत्पट्टे श्रीमानतुङ्गमूरिः२१ तत्पट्टे श्रीवीरमूरिः२२ तत्पट्टे श्रीजयदेवमूरिः२३ तत्पट्टे श्रीदेवाणन्दसूरिः२४ तत्पट्टे श्रीविक्रममूरिः२५ तत्पट्टे श्रीनरसिंहमूरिः२६ तत्पदटे श्रीविक्रमसूरिः२७ तत्पट्टे श्रीमानदेवसरिः२८ तत्पट्टे श्रीविबुधसूरिः२९ ।। ॥३०२॥
MIRIWARWIm
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३०॥
ARPETIN
INTAMIL
खरतरप
डावली
विचारः
| तत्पटे श्रीजयानन्दसरिः३० तत्पटे श्रीरविप्रभसूरिः३१ तत्पट्टे श्रीयशोदेवसूरिः३२ तत्पट्टे श्रीप्रद्युम्नसूरिः३३ तत्पट्टे श्रीमानदेवसूरिः३४ तत्पट्टे श्रीविमलचन्द्रसरिः३५ तत्पट्टे श्रीउद्योतनमूरि:३६ तत्पट्टे श्रीसर्वदेवसूरिः३७ तत्पट्टे श्रीदेवसूरिः३८ तत्पट्टे श्रीसर्वदेवमरि:३९ तत्पट्टे श्रीयशोभद्र नेमिचन्द्रौ मूरी४० तत्पटे श्रीमुनिचन्द्रमूरिः४१ तत्पट्टे श्रीअजितदेवमूरिः४२ तत्पट्टे श्रीविजयसिंहमूरिः४३ तत्पट्टे श्रीसोमप्रभमूरिश्रीमणिरत्नसूरी४४ तपट्टे श्रीजगचन्द्रमूरिः४५ तत्पट्टे श्रीदेवेन्द्रसूरिः ४६ तत्पट्टे श्रीधर्मघोषसरिः४७ तत्पट्टे श्रीसोमप्रभमूरिः४८ तत्पट्टे श्रीसोमतिलकसूरिः४९ तत्पट्टे श्रीदेवसुन्दरसूरिः५० तत्पट्टे श्रीज्ञानसागरसूरि५१ तत्पट्टे श्रीकुलमण्डनसूरिः२२ तत्प? श्रीसोमसुन्दरसूरिः ३ तत्पट्टे श्रीमुनिसुन्दरमूरि:५४ तत्पट्टे श्रीरत्नशेखरसूरि:५५ तत्पट्टे श्रीलक्ष्मीसागरमरि:५६ तत्पट्टे श्रीसुमतिसाधुसरिः५७ तत्पट्टे श्रीहेमविमलसूरिः५८ तत्पट्टे श्रीआणन्दविमलसरि:५९ तत्पट्टे श्रीविजयदानसूरि:६० तत्प? श्रीहीरविजयसूरिविद्यमानः। इति तपागणसंबन्धिनी पट्टावली, उद्योतनसरिमाश्रितानां सर्वेषामपि समाना,श्रीउद्योतनसूरिपट्टे च श्रीसर्वदेवसूरिः,सच बृहद्गच्छसंज्ञाहेतुरित्यपि बहु सम्मतं, खरतरैस्तु स्वजात्युद्ध|वस्वरेण श्रोतृणां श्रवणकटु रटितमिति बोध्यमिति गाथार्थः ।।५।। अथ जिनदत्तमते तात्पर्यमाह
पायं जिणदत्तमए आयारो एस अण्णहा लिहणं । तंपिअ कत्थवि ऊणं अहिअं वा अहव विवरीअं॥६॥
जिनदत्तमते प्रायो-बाहुल्येनैप आचारो यद् अन्यथा लिखनं,लिखने पूर्वापरसंबन्धघटनाघटनविचारशून्यः खरतर इत्यर्थः,तदपि च क्वचिदूनं वा अथवाऽधिकमथवा विपरीतं चेति त्रिधापि, एतच्चोत्सूत्रप्ररूपणोद्घाटनावसरे वक्ष्याम इति गाथार्थः ॥६०॥ इति नामत्रयोत्पत्तिसिद्धौ खरतरः शङ्कते
NATANAMATPATRAINLamil ma
॥३०॥
m iARI
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव चनपरीक्षा
४ विश्रामे ३०४
नणु जिणवल्लहरी पसंसिओ तुम्ह पुत्रसूरीहिं । तेणं तद्दोसवयं अलिअं न विअत्ति वत्तवं ॥ ६१ ॥ ननु जिनवल्लभसूरिर्युष्माकं पूर्वसूरिभिः प्रशंसितः तेन कारणेन तद्दोषवचनम् - तद्दोषाविष्करणवचनमलीकम्-असत्यं, पापहेतुरित्यर्थः, 'न विअ'त्ति नैवेतिवक्तव्यम्? अलीकवचनं न भवत्येवेति प्रश्नोत्तरवचनमिति गाथार्थः॥ ६१॥ अथ पराशङ्कावचनमसत्यमित्यत्र हेतुमाह
जिनवल्लहो अ सूरी पसंसिओ जो अ पुत्रसूरीहिं । सो खरयरअंगिकया भिन्नो नियमेण विष्णेओ ६२ ॥ यस्तु जिनवल्लभसूरिः प्रसिद्ध सूरिभिः श्रीमलयगिरिप्रभृतिभिः कर्म्मग्रन्थवृत्तौ प्रशंसितः, पूर्व जिनदत्तमतोत्पत्तेः पूर्वं स जिनवल्लभः खरतरैरङ्गीकृताजिनवल्लभाद्भिन्न एव विज्ञेय इति गाथार्थः ॥ ६२ ॥ अथ भिन्नत्वे यो हेतुः प्रयुक्तस्तत्र युक्तिमाह'तस्स रामदेवो सीसो छास इचुण्णिकारो अ । कल्लाणगसंधवणे पंचैव जिदिवीरस्स ||३३|| यद्-स्मात्तस्य- मिन्नस्य स्वरतराभ्युपगतजिनवल्लभादितरस्य षडशीतिचूर्णिकारः- श्रीजिनवल्लभसूरिकृतषडशीतिकर्मग्रन्थस्य चूर्णेः कर्त्ता जिनवल्लभसूरेः रामदेवो - रामदेवनाम्ना शिष्य आसीत य उक्त षडशीतिचूण, एवंविधः शिष्यः खरतराभ्युपगतस्य चैत्यवासिशिष्य जिनवल्लभस्य कोऽपि नासीदिति खरतर एव द्वितीयो भणितो, नापरः कोऽपि प्रब्राजितो मिलितो वेति, किंच-तथा| विधबहुश्रुते शिष्ये च विद्यमाने केनाप्यज्ञातो विसंभोगिकः सोम बन्द्रनामा द्रव्यलिङ्गी जिनदत्तनाम्नाऽऽचार्यांींभूय जिनवल्लभस्य पट्टधरः कथं भवेदिति नेत्रे निमील्य पर्यालोच्यं, तथा कल्याणकसंस्तवने - "सम्मं नमिऊण जिणे चउवीसं तेसि चैव पत्तेअं । वुच्छं चुइ१ जम्म२ दिखा ३ णाणं४ निवाण५ कल्लाणे || १|| कत्तिअबहुले पंचमी "त्यादि कल्याणकस्तवने जिनेन्द्रवीरस्य-श्री
जिनवल्लभचर्चा
॥३०४ ॥
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
(
A
श्रीप्रवमहावीरस्य पश्चैव कल्याणकान्युक्तानि, खरतराभिमतस्य तु पट्कल्याणकव्यवस्थापकत्वं स्कन्धास्फालनपूर्वकं सर्वजनविदितं गण-DIA
जिनवल्लभचनपरीक्षा) | धरसार्द्धशतके सविस्तरं खरतरस्याप्यभिमतमिति सर्वजनप्रतीतयुक्तिमिर्भिन्नोऽयं जिनवल्लभ इति गाथार्थः ॥६३॥ अथ स जिन
चर्चा ४विश्रामे वल्लभः कीदृश इत्याह
सो अभयदेवसीसो संभोई अहव सम्मओ समए । तेणं तकयपगरणपमुहंपि पमाणपय त्तं ॥६४।
स जिनवल्लभोऽभयदेवसूरिशिष्यः संभोगी स्वहस्तदीक्षितो न पुनरुपसंपन्नः, अथवोपसंपन्नोऽपि संभोगिकः सन् तीर्थसम्मतः, न पुनः खरतराङ्गीकृतजिनवल्लभवदुत्सूत्रप्ररूपणारसिकः, यत एवं तेन कारणेन तत्कृतप्रकरणप्रमुखं प्रमाणपदप्राप्त, तीर्थन प्रमाणीकृतमित्यर्थः, तत्कृतप्रकरणानि प्रकरणानि खरतराभिमतजिनवल्लभकृतानीति खरतरैराख्यायतेऽन्येषामपि तथैव प्रतीतिरितिचेसत्य, वितथजल्पने वितथलिखने च शङ्काराहित्यं खरतराणां स्वभाव एवेति प्राकथितं,वक्ष्यते च 'जिणवइसूरीति गाथायामिति, तथा स्वभावो यावद्यैः सम्यग् ज्ञातो न स्यात्तावत्तेषां तदनुवादेन तथा प्रतीतिदुर्निवार्यैव, अत एव तदीयमुखनिर्गतवाक्यानि श्रुत्वा तदनुवादभूतानि भूयांसि वाक्यानि प्रवचने प्रवृत्तानि यथा नवाङ्गीवृत्तिकारकश्रीअभयदेवमरिः खरतर इत्यादीनि तथा प्रवृत्तानि यथाऽद्यापि सम्यग्विचारणाक्षमानां नापगच्छन्तीति, परमित्थं विचारणीयं-ये तु कर्णजापपरम्परया आचार्याभूय तत्पट्ट-| धरत्वमात्मन उद्घोषयन्तो न लज्जन्ते तेषां नामसाम्याद्यथा श्रीजिनेश्वरसूरिशिष्यत्वेन श्रीअभयदेवमूरेगुरुभ्राता जिनवल्लभ इति क्वचिल्लिखितं वदन्ति च केचित्तदीयाः सांप्रतमपि तथाऽन्यकृतानि प्रकरणानि स्वाभिमतजिनवल्लभकृतानि वदतां कियती लज्जेति स्वयमेव विचार्य सुदृशैः, खरतरोक्तानुवादोऽपकर्णनीयः, एवमुक्तेऽपि यस्य सम्यगास्था न स्यात्तेन खरतरपट्टावल्येव प्रागुक्ता 0॥३०५१.
PANEmes
ASIA
NAL
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४ विश्रामे
॥३०६ ॥
| तदनुक्तयुक्तिप्रकारेण विचारणीया, यतस्तद्विचारणायां तन्मतस्वरूपं सुदृशां करतलामलकवद्भवतीतिगाथार्थः || ६४ || अथ खरतरामिमतस्य जिनवल्लभस्य स्वरूपमाह -
खरयर मयस्स सीसो नासी आसी व सो अ गुरुबंधू । जिणसेहरनामेण न सम्मओ वंचिओ अहवा || ६५||
खरतरमतस्य - खरतराणां मतः - अभिमतस्तैरङ्गीकृतस्तस्य जिनवल्लभस्येति गम्यं शिष्यो नासीत्-शिष्यतया प्रवर्त्तमानः कोऽपि | नासीद्, आसीद्वा स गुरुबन्धुः - एकगुरुशिष्यो वैयावृभ्यनिमित्तं श्रीजिनेश्वरसूरिणा नियोजितः शिष्यस्वरूपेण स्थितः, केन नाम्ना :जिनशेखर नाप्ना, सोऽपि न सम्मतोऽर्थाजिनवल्लभस्थापितविधिसंघस्य नाभिमतः, अनिष्ट इत्यर्थः, अथवा स वंचितः अर्थात् सो| मचन्द्रेण यदि मां गुरुत्वेन प्रपद्यसे तर्हि त्वां गुरुमित्र पालयामीत्यादिना केनापि विधिना स बराको विप्रतारित इति संभावनेत्यर्थ । इतिगाथार्थः || ६५ || अथ प्रागुक्तसमर्थनाय हेतुमाह
अण्णह तप्पट्टधरो जिणदत्तो कहणु तंमि संतंमि ? । संभोगी गुरुबंधू जोग्गोऽजोग्गो व संभवः ||६६|| अन्यथा तस्मिन् सति-विद्यमाने जिनशेखरे नु इति वितर्क तत्पट्टधरो - जिनवल्लभपट्टधरो जिनदत्तः कथं स्याद् ?, यतः स जिनशेखरो योग्योऽयोग्यो वा गुरुबन्धुः संभोगीतिकृत्वा पट्टधरः संभवति, न पुनर्विसंभोगिको जिनदत्त इति गाथार्थः ॥ ६६ ॥ अथ खरतराभिमतजिनवल्लभसंताननिर्णयमाह
खरयर मयजिणवल्लहसंताणं जड़ हविज ता नृणं । मद्दोलिओ अ जम्हा जाओ जिणसेहरो मूलं ||६७ || खरतरमतजिनवल्लभसंतानं - खरतराङ्गीकृत जिनवल्लभस्यापत्यप्रवृत्तिर्यदि भवेत् ता तर्हि नून- निश्चितं रुद्रपल्लीयः, नान्य
जिनवल्लभ
चर्चा
॥३०६ ॥
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
४ विश्रामे
॥३०७॥
औष्ट्रिको, यस्माजिनशेखरो मूलं जातः, रुद्रपल्लीयसमुदायस्य मूलं जिनशेखरः, स च जिनवल्लभस्य संभोगी गुरुबन्धुः, अत एव तदनुजानां पट्टावली त्वेवं चान्द्रकुले श्रीवर्द्धमानमूरिस्तत्पट्टे श्रीजिनेश्वरसूरिस्तत्पट्टे श्रीअभयदेवनूरिस्तत्पट्टे श्रीजिनवल्लभसूरिस्तत्पट्टे श्रीजिनशेखरसूरिस्तत्पट्टे श्रीपद्मचन्द्रसूरिस्तत्पट्टे श्रीविजयचन्द्रसूरिस्तत्पट्टे श्रीअभयदेवसूरिरित्यादि, किंच-सं० | १४२२ वर्षे श्रीसंघतिलक सूरिकृतदर्शन सप्ततिका वृत्तिप्रशस्तौ जिनशेखरो महानुभावतया भणितः, यदुक्तं - " तच्छिष्यो जिन| शेखरो गणधरो जज्ञेऽतिविज्ञाग्रणी" रित्यादि, यस्तु खरतरेण पामरोष्ट्रवद् बहिर्निष्काशनयोग्यो दुरात्मेत्यादिना वर्णितः स एव तावत् तत्रेत्थं वर्णितः, तेन "जिणवल्लहसरिसो पुण पुणोऽवि जिणवल्लहो चेव"त्ति वर्णनेन न तुष्टिर्विधेया, अयथार्थवर्णनस्याकिंचित्करत्वादिति प्राग्दर्शितमिति, एवं जिनवल्लभपट्टे जिनशेखरे विद्यमानेऽन्यस्य जिनदत्तादेः पट्टधरत्वकल्पनं कलङ्क एव, अत्रापि पपरम्परा श्रीवर्द्धमानाचार्यत एव लिखिता, न पुनरुद्योतनसूरेरपीति प्रसङ्गतो जिनदत्तापत्यस्य वितथलिखनमध्यसूचि, किंचरुद्रपल्लीयैरपि स्वगच्छोत्पत्तिश्चन्द्रकुलादुक्ता, न पुनः खरतरगच्छात्, यदि श्रीजिनेश्वरसूरेः खरतरविरुदमभविष्यत्तर्हि तत एव स्वीयोत्पत्तिरुक्ताऽभविष्यदित्यपि बोध्यमिति गाथार्थः || ६७ || अथ यदि खरतरमतोक्तं प्रायोऽसत्यमेव तर्हि तदीयप्रकरणादिषु सर्वेषामेकवाक्यता कथं स्यादिति पराशङ्कामपाकर्तुमाह
जिणवसूरी खरयरम्यमेराकरणसुत्तहारसमो । जह जिणसमए मेराकारो वयरो अ सुत्तेसु ॥६७॥ खरतर मत मेरा करणसूत्रधारसमः - खरतरमर्यादाकरणे सूत्रधारकल्पः जिनपतिसृरिरासीत्, दृष्टान्तमाह-यथा जिनसमये - जैनशासने सूत्रेषु सूत्रपाठरचनायां मर्यादाकारो वज्रस्वामी अपश्चिमश्रुतधरः अयं भावः - विकल्पितमपि मतं बहुकालान्तरितं प्रायः
|जिनवल्लभचर्चा
1130911
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
P MA
P
जिनवल्लभ
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३०८||
प्राचीनाचायः सह संगतीकतुं शक्यते,यो येन योजयितुं शक्यते तत्तेन विकल्प्यर नियोज्य लिखित, पश्चाच गणधरसार्द्धशतकवृत्यादिरूपेण प्रवर्तितं,तत्कल्पना त्वेवं-यदि वयं श्रीसुधर्मस्वामिनोच्छिन्नपरम्परागता न भवामस्तर्हि अन्येषामभिभवनीया भविष्याम इति विचिन्त्य पट्टावली विकल्पिता, सा च गुरुशिष्यत्वादिसंवन्धे सत्येव नान्यथेतिक्रत्वा प्रत्यासन्नेष्वाचार्येष्ववश्यं संबन्धः कल्पनीयः, तेन कथंचित्संबन्धो जिनवल्लभस्य श्रीअभयदेवमूरिणा सह विकल्पितस्तत्रापि मूरिपदमन्तरेण तत्पधर| त्वमसंभवीतिकृत्वा कर्णजापपरम्परासमुद्भवमाचार्यपदं विकल्पितं, विरुदमपि सहेतुकमितिहेतुः, तत्र दुर्लभराजसभायां श्रीजिने|श्वरसूरेश्चैत्यवासिभिः सह विवादे जयात्तेपां लोके राज्ञा च खरतरविरुदं दत्तं, तेनास्मदीयान्वये नवाङ्गीवृत्तिकराः संजाता इत्या| त्मनो मुधोत्कर्षमुद्घोषयंतोऽपि तीर्थेनोपेक्षिताः सन्तस्तीर्थसमा इत्याख्यां मुग्धजनेभ्यो लब्धवन्तः, तथाऽपरजिनवल्लभकृतानि | पिण्डविशुद्ध्यादीनि प्रकरणान्यप्यस्मदभिमतजिनवल्लभक्तानीति वचनेन जिनवल्लभोऽपि मुधा ख्यातिपदवीमारोपितः, एवमास्तामन्यत् ,श्रीभद्रबाहुस्वामिकृतं "जइजा समणे भयवमिति स्तोत्रमपिप्रान्ते नवीनगाथां प्रक्षिप्यास्मदीयश्रीअभयदेवसूरिकृतमित्युद्घोषितमित्यादि सर्वमपि 'यो यथा बुद्ध्यते जन्तुस्तं तथा बोधयेद् बुधः' इति वाक्यं शरणीकृत्य जिनपतिसूरिणा ब्रह्माण्डकल्पं स्वमतं विकल्प्य तदनुसारेण मर्यादा कृता सर्वेषां सम्मता जाता,प्रकरणानि तु प्रायस्तदन्वेव निष्पन्नानि,यानि च पूर्व निष्पन्नानि तानि चाननुगतविचारनिष्काशनपूर्वकानुगतविचारप्रक्षेपयुक्तानि कृतानि, अत एवैकवाक्यता प्रायो ग्रन्थेष्वपि दृश्यते,न पुनः सर्वथा,यतः पौषधविधिप्रकरणे सामायिकोच्चारे नमस्कारत्रयपूर्वकत्रिरुचारोऽसन्नपि तदुद्धाररूपे लिखितः,स चासंगत एवेत्याद्यनेकमसंगतमपि विकल्पितम् ,अथैवंविधेऽपि मर्यादाकरणे देशेन दृष्टान्तमाह-'जह जिणे'त्यादि यथा सूत्रेषु-सूत्रपाठेषु श्रीवज्रस्वामिना मर्यादा
RRIAARAMITAHANImatil
timillmmmmmm P IRATHIMILAIMANASAIRAULATHALINITIATHI
mmit
॥३०॥
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
खरतरचर्चा
श्रीप्रव
| कृता, मेघकुमारजमाल्यादीनां नामानि प्राक्तननामपरावृत्त्या लिखितानि,प्रत्यवसपिणि चरमश्रुतधरः सूत्रपाठमर्यादां कुरुते, दश- चनपरीक्षा वैकालिकसूत्रं चामिनवमातनोतीत्यनादिसंस्थितिः,तेन चरमश्रुतधरेण श्रीवज्रस्वामिना कृता मर्यादा सूत्रपाठरूपा सर्वेषामपि स४विश्रामे म्मतेति वृद्धसंप्रदाय इति गाथार्थः ॥६८|| अथ जिनपतिसूरिकृता मर्यादा कस्येव कस्य सम्मतेत्याह॥३०९|| जह वयरसामिसुकया मेरा सुमयापि सासणे चेव । तह तम्मयकयमेरा तम्मयवासीण नन्नेसिं ।।६९||
। यथा श्रीवज्रस्वामिना शोभना कृता मर्यादा जैनशासन एवातिशयेन मतैव सम्मतैव,अत्रापिरेवार्थे, नान्यत्र,तथा खरतरमत
मर्यादा खरतरमतवासिनां सम्मता, नान्येषां प्रवचनविदां शुद्धश्रद्धानवतामितिसमुदायार्थ इतिगाथार्थः ॥६९।। अथ खरतरमतमकोर्यादास्वीकारे यत्स्यात्तदाह
| तीए पमाणकरणे अपमाण सासणं समग्गंपि | काय विवरीया जेणं दोण्हपि दो पंथा ॥७॥ __ खरतरमतमर्यादायाः प्रमाणकरणे समग्रमपि जिनशासनमप्रमाणं कर्त्तव्यमापद्यतेतिगम्यं,येन कारणेन खरतरमर्यादाजैनप्रवच- | नयोयोर्विपरीतौ पन्थानौ स्तः, नहि पूर्वाभिमुखमुद्वजन् पश्चिमाभिमुखमुद्वजन्तं मिलति, न वा तौ समभिलषितमेकं नगरं प्राप्नुत इति, वैपरीत्यं च प्रवचने स्त्रीणां जिनपूजाऽभिमता तां च संप्रति निषेधयतीत्यादिकमग्रे वक्ष्यमाणं बोध्यमितिगाथार्थः |
७०॥ अथात्मीयः कश्चिच्छकते- .. | ननु बद्धमाणसूरी जह तह जिणवल्लहोऽवि संजाओ। सेसं जिणवइसुत्तणमिअ चे अइसुंदरं वयणं ॥७१।। । ननु भोः यथा श्रीवर्द्धमानमूरिश्चैत्यवासं परित्यज्य श्रीउद्योतनमूरिमुपसंपद्य विसंभोगिकः सन्नेव तदाज्ञया विजहार तथा जिन
Pilibhi
tnisaiiiilhe PARTIANEELITER ATURESPAINIRUIREMEHIMIRRITAMINOPATI
METHUNITAILS
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
४ विश्रामे ॥३१०॥
वल्लभोऽपि चैत्यवासं परित्यज्य श्रीअभयदेवसूरिमेवोपसंपद्य विसंभोगिक एव सूरेराज्ञया चैत्यवासिनां समुदायं प्रतिबोधयन् विजहार, शेषं तु षट्कल्याणकप्ररूपणादिकं सर्व जिनपतिसूत्रणं जिनद सेनैव प्रकाशितं सत् जिनवल्लभस्य मस्तके आरोपितं, आरोपितं, न पुनरयं किञ्चिदपि तीर्थप्रतिकूलं प्ररूपितवानितिचेद् अतिसुन्दरं वचनं, यद्येवं तर्हि अस्माकमभीष्टमेवेतिगाथार्थः ॥ ७१ ॥ अथोक्तं यत्पूर्वपक्षिणा तदेवाभिमतमस्माकमपीत्यत्र दृष्टान्तमाह
जह उस भाइज़िनिंदा विगविआ ससमयाणुवारण । सधेहिं कुषकखेहिं अ तह एसो एमबि जुत्तं ॥ ७२ ॥ सर्वैरपि कुपाक्षिकैस्स्वस्वमतानुवादेन ऋषभादयो जिनाः विकल्पितास्तथा एषः, अपिर्गम्यः, एषोऽपि जिनवल्लभोऽपि, एवं युक्तमेवेत्यक्षरार्थः, भावार्थस्त्वयं यथा कुपाक्षिकाः सर्वेऽपि यथाऽस्माभिः पूर्णिमापाक्षिकादिरूपो मार्गः प्ररूप्यते तथा तीर्थकरैरप्युक्तमिति स्ववचनानुवादेन वीर्थकराः कल्पिताः, तथा जिनवल्लभोऽपि खरतराभिमतश्रद्धानारोपणेन विकल्पितः परं न तादृशः, | किंतु यथासूत्रकपपदटकरूपेण पूर्वाचार्यैर्वर्णितस्तथैव स श्रद्धेयः, अन्यथा “पंचहत्थुत्तरे होत्थ' त्ति सिद्धान्तवचनमुद्भाव्य षष्ठं कल्याणकं व्यवस्थापयितुस्तदीयवचनमेव सिद्धान्तगन्धस्याप्यभावं सूचयतीत्यग्रे वक्ष्यते इति गाथार्थः ।। ७२ ।। अथ सुकुमा| रतिः कञ्चिच्छङ्कते -
एवं बहु स्वयं जायं कह सबहा अलीअभिणं । जह परवयणाखित्ता विसंपि पीताभोगा ॥ ७३ ॥ ननु भोः सर्वथा अलीकमिदं मतमेवं दृश्यमानस्वरूपेण बहु रूपातं कथं जातम् ? अहो यथा तपागणसंबन्धिनः साधवस्तथाऽमी अगीनि मृग्भलोकेषु ख्यातिभाजः कथमिति पराशङ्का, उत्तरमाह-यथा परवचनाक्षिप्ताः - परैरुदीरिता अनाभोगात् सम्यक तथावि
खरतर चर्चा
॥३१०||
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रच
परीक्षा
४ विश्रामे
॥३११॥
धपरिज्ञानाभावात् विषमपि पिबति, जलमध्ये प्रक्षिप्तं विपमप्यनाभोगात् पिबन्तो बहवो दृश्यन्ते, तर्हि अन्यहरे आस्तां तथा इदमपि मतं शेषकुमतापेक्षया साधुप्रतिष्ठाचतुर्द्दशीपाक्षिकोपधानादिवाहनादिभिर्बहुभिर्धर्मैः साम्यदर्शनादना भोगात्कथंचित् केषांचित्प्रवचन | परमार्थानभिज्ञानां तथाप्रवृत्तिविषयीभूतमितिगाथार्थः ॥ ७३ ॥ अथानाभोगः सम्यग्दृशामपि स्यादिति दर्शयति
सम्मरिट्ठीगंपि अ अणभोगो जिणवरेहिं निहिट्ठो । सो अइआरो निष्णयवयणं जा तअणु बिवरीअं ॥ ७४ ॥ सम्यग्दृष्टीनामपि चानाभोगो जिनवरैः संदिष्टः, यदागमः- “सम्मद्दिड्डी जीवो उवड्डुं पवयणं तु सदहह । सदहद्द असन्भावं अणभोगा गुरुनियोगा वा ॥ १ ॥” इति श्रीउत्तराध्ययननिर्युक्तौ (१६३ ) स चानाभोगो निर्णयवादं यावदतीचारः सम्यग्दृशां, परस्परं विवादे यावनिर्णयो न भवति तावदतिचारः, तदनु निश्वये जाते विपरीतं, यदि सम्यग् श्रद्दधाति तदा सम्यक्त्वं निरतिचारम् अथ न तर्हि मिथ्यात्वमभिनिवेशरूपं, निर्णयेऽपि स्वकीयकदाग्रहामोचनादितिगाथार्थः ॥ ४७ ॥ अथ निर्णयें विवादाभावे हेतुमाह
बहुकालवृरदेसंतरिआणं निष्णपि को कुणइ ? । उप्पण्णंमि विवाणु निष्णयवयणं जह इआणि ॥ ७२ ॥
बहुकाल दूर देशान्तरितानां यस्योत्पन्नस्य कुमतस्य कालो भूयान् जातः अथवा दूरं गतः - स्वदेशं परित्यज्य विपक्षभूतात्तीर्थाइंरदेशं गतः तस्य निर्णयमपि कः करोति ?, न कोऽपीत्यर्थः एवं सत्यप्युत्पन्ने विवादे निर्णयवचनं भवत्येव यथा इदानीं विवादे | जाते खरतरमतं यथावत्स्वरूपं विचार्यमाणमसारतयैव प्रकटीभृतम् असल्योक्तस्य तथास्वभावाद्, यदुक्तं - " यथा यथा विचार्येत, विशीर्येत तथा तथा । असत्योक्तं बहीरम्यं नान्तः खरपुरीषवत् ||" इतिगाथार्थः ॥ ७५|| अधानाभोगादिकमा विष्कुर्वनाह
खरतर चर्चा
॥३११ ॥
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
खरतरचर्चा
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३१२॥
कहमण्णह बारससयचउवरिसे खरयराणमुप्पत्ति। भासंतावि नवंगीवित्तिकरो खरयरोत्ति वयं ॥७५॥
कथमन्यथा-यद्यनाभोगो न स्यात्तर्हि कथं द्वादशशतचतुर्वर्षे १२०४ चतुरधिकद्वादशतसंवत्सरे खरतराणामुत्पत्ति भाषमाणा नवाङ्गीवृत्तिकरः खरतर इति वचो, भाषन्त इति गम्यम् , अयं भावः-खरतरमतस्योत्पत्तिः सं० १२०४ जाता,श्रीअभयदेवमूरिणा श्रीस्थानाङ्गवृत्तिः सं० ११२० वर्षे कृता, यदुक्तं-"श्रीविक्रमादित्यनरेन्द्रकालात् , शतेन विंशत्यधिकेन युक्ते । समासहस्रेऽतिगते विदृब्धा, स्थानाङ्गटीकाऽल्पधियोऽपि गम्या ॥१॥" इति श्रीस्थानाङ्गवृत्तिप्रशस्ती, इति परस्परं विचारणा यदि कृतास्या त्तर्हि को नाम खरतरकलई नवाङ्गीवृत्तिकर्तुर्ददाति ?,अत एव प्रायः कुपाक्षिकानुवादात्प्रवृत्तिरसम्यगेव स्यात् ,यत्तु कश्चित्तदानी १२०४| रुद्रपल्लीयखरतरोत्पत्तिरितिरसम्यग् , यतो रुद्रपल्लीयसंज्ञा न जिनशेखरत एवोत्पन्ना, किंतु जिनशेखरतश्चतुर्थपट्टधरात् श्रीअभयदेवसरितः, यदुक्तं रुद्रपल्लीयरेव-"पट्टे तदीयेऽभयदेवमूरिरासीद् द्वितीयोऽपि गुणाद्वितीयः। जातो यतोऽयं जयतीह रुद्रपल्लीयगच्छः सुतरामतुच्छः ॥१॥” इति वृत्तिप्रशस्ताविति गाथार्थः ॥७६॥ अथ प्रायः प्रवचनादत्तोपयोगो भूयान् जनः खरतरवचनानामनुवादक एव दृश्यते अतस्तदनुवादापवदनाय काश्चन युक्तीः सूत्रत एव दर्शयन् गाथामाहजं पुण कत्थवि पुत्थयलिहिअंदीसह अ खरयरे गच्छे । सिरिअभयदेवसूरी तप्पट्टे वल्लहो लिहिओ ॥७७॥
यत् पुनः क्वापि पृथक्पत्रादिषु सद्यस्कप्रकरणादौ वा लिखितं दृश्यते, तल्लिखितोल्लेखमाह-खरतरगच्छे श्रीअभयदेवमूरिस्त| पट्टे श्रीजिनवल्लभसूरिरित्यादीतिगाथार्थः ॥७७॥ अथ तल्लिखितं समर्थयन्नाह
तं खरयरवयणाणं अणुवाओ भद्दयाणऽणाभोगा। जह कल्लाणगछटुं कत्थवि कप्पस्स वखाणे ।।७८||
ITAMINFIRMIRPATRAPATI
॥३१२॥
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
M
खरतरचर्चा
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे | ॥३१३॥
Paniaim ITIATRINA TAPAINTHINGhamas PAINIORAIPURTHATAmma
|तत्खरतरवचनानामनुवादः, उक्तवचनस्य वादोऽनुवाद इतिकृत्वा तत्खरतरवचनमेवानूद्योक्तं, न पुनस्ताच्चिकम् , अनाप्तवचनानामनुवादस्याप्यतात्विकत्वाद् , अनुवादोऽपि केषां भवतीत्याह-भद्रकाणां-प्रवचनानुपयोगे सत्यकुटिलानाम् , एतेऽपि सम्यग्वतारो भविष्यन्तीति सरलमतीनां, सरलमतयो हि प्रायः सरलमेव पश्यन्ति, यदुक्तम्-"सरलगतिः सरलमतिः सरलात्मा सरलशीलसंपन्नः । सर्व पश्यति सरलं सरलः सरलेन भावेन ॥१॥” इति, अथासत्यानुवादे दृष्टान्तमाह-'जहे'त्यादि, यथा कल्पव्या| ख्याने-पर्युषणाकल्पव्याख्याने क्वचित्कल्याणकषट्कं तत्खरतरकृतसंदेहविषौषध्युक्तानुवाद एव, पञ्चाशकादिग्रन्थानुपयोगादिति | गाथार्थः ॥७८॥ अथैवमनुवादः कथं स्यादित्याशङ्कापराकरणाय दृष्टान्तभूतां गाथामाह
पढमंगदीविआए उज्जोअणसरि खरयरे गच्छे । लिहिअं दटुं सरलो को ण भासिज्ज अणुभासं? ॥७८॥
प्रथमाङ्गदीपिकायां-खरतरकृताचाराङ्गदीपिकाप्रशस्तौ "गच्छः खरतरस्तेषु,समस्ति स्वस्तिभाजनम् । यत्राभूवन्गुगजुषो, गुखो गतकल्पपाः ॥१।श्रीमानुद्योतनः मूरिर्वर्द्धमानो जिनेश्वरः। जिनचन्द्रोऽभयदेवो, नवाङ्गवृत्तिकारकः॥" इत्यादौ खरतरगच्छे श्रीउद्योतनमरिरुक्तः,एवं जेसलमेरुप्रासादे शिलामुत्कीर्य लिखितं,तादृशं च दृष्ट्वा का सरलः पुमान् भाषामनुवादं नो भाषेत-नवदे ?,अपितु सरलो जनो वदेदेव,अयं भावः-यथा आचाराङ्गदीपिकादौ श्रीउद्योतनसूरिप्रभृतयः खरतरगच्छे लिखितास्तथा क्वचिच्छ्रीअभयदेवमूरिरित्याद्यपि, तच तथा दृष्ट्वा केनचिदस्मदीयेन लिखितं तत्खरतरवचनवदनुवदनमप्यकिश्चित्करमेवेति बोध्यं, | यत्तु क्वापि “वारसवाससएसुं विक्कमकाला जलहिअहिएसुं । जिणवल्लहकोहाओ कुच्चयरगणाउ खरयरया ॥१॥" इति वृद्धसंप्रदायागता गाथा पट्टावल्यादिषु लिखिता दृश्यते तत्तु युक्तमेव प्रतिभासते, यतोऽस्यां गाथायां पूर्वार्द्धन १२०४ वर्षे खरतरमतस्योत्पत्तिर
A HTalelammelanninamaAPER AIHARIHARITALIBABIRTANNUIPMEथा
INTMATAUDIOilanAIMERA
Harami
u
रा
maalists ATM
malini
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
खरतरचर्चा
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३१॥
|भिहिता,उत्तरार्धन जिनवल्लभक्रोधादितिवचनेन जिनवल्लभो मूलोत्सूत्रप्ररूपको दर्शितः, क्रोधशब्देन निजगुरुणा सह कलहः सूचितः, | तेनायं निजगुरुणा चैत्यवासिजिनेश्वरेण सह कलहं कृत्वा निर्गतो, न पुनर्वैराग्यरङ्गात् ,कूर्चपुरादित्यनेन कूर्चपूरीयगणानिर्गतो, न पुनश्चन्द्रादिसंजितात् , यतः क्रोधाविष्टोऽत एव न श्रीअभयदेवमूरिभिरपि स्वनिश्रा प्रापितः, अतः उभयभ्रष्टः सन् चित्रकूटे | गत्वा नवीनमतं व्यवस्थापितवानित्यभिप्रायः, अन्यथा पूर्वापरासंगतिरेव स्याद् , उक्तकाले १२०४ जिनवल्लभकाले चोक्तसंवत्सरासंभवादिति पर्यालोच्यं,यत्तु क्वापि "णाणाओ वडगच्छो कोरंटगणाउ चित्तवालगणो। कुच्चयराउ नवंगी रायगुरू पुण्णतुल्लाओ ॥॥त्ति गाथा लिखिता, तत्र कूर्चपुरानवाङ्गीवृत्तिरिति यदुक्तं तत्खरतरानुवादादृजुमतिना गाथायां लिखितं,न पुनस्ताचिकम् ,एतच्च खरतरस्यापि सम्मतं, नहि खरतरैरपि नवाङ्गीवृत्तिकरः कूर्चपुरीय उच्यते, नवाङ्गवृत्तिप्रशस्तौ स्वयमेव चन्द्रगच्छस्योक्तत्वादिति | गाथार्थः ।।७९॥ अथानाभोगतो ग्रन्थोक्तं पुरस्कृत्य पूत्कुर्वन्तं खरतरं गाथात्रयेण तिरस्कर्तुं प्रथमगाथामाह
जं पुण जेहिं पइट्ट आवण्णो खरयरोत्ति सो मृरी | उवएससत्तरीए भणिओऽभयदेवनामेणं ॥८॥ 'जे पुणजेहिन्ति येभ्यः प्रतिष्ठामापन्नः खरतरः स मूरिरभयदेवनाम्ना उपदेशसप्ततिकायां भणितः,तथाहि "पुरा श्रीपत्तने | राज्य, कुर्वाणे भीमभूपतौ । अभूवन भूतलख्याताः, श्रीजिनेश्वरमूरयः॥१॥ श्रीमदभयदेवाख्यास्तेषां पट्टे दिदीपिरे। येभ्यः प्रतिठामापन्नो,गच्छः खरतराभिधः॥२॥” इतिश्रीरत्नशेखरसूरिराज्ये श्रीसोमसुन्दरशिष्यस्योपाध्यायश्रीचारित्ररत्नस्य शिष्येण पं० सोमधर्मगणिना विरचितायामुपदेशस वितिगाथार्थः ।।८०|| अथोपदेशसप्ततिकात् कीदृगित्याहनकारोऽनाभोगी पञ्चकग्वं जेणणंतसंमारी। भणिओवि तेण धुणिऽओ जिणप्पहो धम्मपडिवग्यो ।।८।।
॥३१४||
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रववनपरीक्षा ४ विश्रामे
॥३१५॥
उपदेशसप्ततिकाकारकः पं० सोमधर्मः प्रत्यक्षमनाभोगी येन कारणेनानन्तसंसारी भणितोऽपि - श्रीमुनिसुन्दरसूरिभिः स्तनिका| दिपंक्तौ निवेश्यौष्ट्रिकोऽनन्तसंसारीति कथितोऽपि तेन सोमधर्मेण स्तुतः, अनन्तसंसारीभणितः तथाचाह - " आज्ञाभङ्गान्तरायोत्थानन्तसंसारनिर्भयैः । सामाचार्योऽपि पाश्चात्यैः, प्रायः खैरं प्रवर्त्तिताः || १ || उपधानप्रतिक्रान्तिजिनाचदिनिषेधतः । न्यू निता दुष्षमा दोषात् प्रमत्तजनताप्रियाः॥२॥ यत्तत्प्रा सुकमिष्टाम्बुप्रवृत्यादिसुखावहाः ।। " इत्यादिना गुर्वावल्यां भणितं, तत्रोपधानप्रतिक्रा|न्तिनिषेधकौ यथा पूर्णिमीयकाञ्चलिका तथा आज्ञाभङ्गान्तरायोत्थानन्तसंसारनिर्भयत्वेन स्त्री जिनाचनिषेधकः खरतरोऽप्युक्तः, तदन्तर्गतो जिनप्रभोऽप्यनन्तसंसारी भणितः सोमधर्मगणिना ' म्लेच्छाधिपतिप्रतिबोधको जिनप्रभमूरिर्जिनशासनप्रभावक' इत्यादिवचनैरुन्नतिं प्रापितः, स च कीदृश: ? - धर्मप्रतिपक्षः- धर्मद्वेषी, यतस्तदीयवाग्विलास स्त्वेवं- "बाह्यक्रियादर्शनेन, मोहयन्तो जगञ्जनम् । तपोभूता अटन्तीति, तपोऽटाः परिकीर्तिताः || १ || तपोटानां मतं चैव मुद्गलानां मतं तथा । शाकिनीनां मतं चैव, प्रायस्तुल्यानि वक्ष्यते ||२|| संक्लिष्टपरिणामित्वात्तुल्यमेतन्मतत्रयम् । तस्माद् दूरतरं त्याज्यं, भावशुद्धिमभीप्सता ||३|| अयुक्तमुक्तमथवा, मिथ्यादुष्कृतमस्तु नः। शाकिनीमुद्रले भ्योऽपि यत्तपोष्टा दुराशयाः ॥ ४॥ शाकिनी मुद्गलात्तानां दृश्यतेऽद्याप्युपक्रमः। तपोटेनार्दितानां तु, चिकित्सा स्यादरा भृशम् ||५|| हिनस्ति जन्मन्येकत्र, शाकिनीमुद्गलग्रहः । तपोटकुग्रहस्त्वेष, प्रणिहन्ति भवे भवे ॥ ६ ॥ विपर्यस्तधियः क्रूराः परर्द्धिमसहिष्णवः । गुरुलाघव विज्ञानवन्ध्याः शासननिंदिनः || ७||" इत्यादि तपानिन्दनवाक्यानि तथा “ज्ञानमुष्णपयःपानं, दर्शनं मुखमुद्रणम् | चारित्रं तर्कयाम्येषां केवलं मलधारणम् ॥ १ ॥” तथा “वर्णान्तरादिप्राप्तं सत्, प्रासुकं च श्रुते स्मृतम् । न्यवारि शिशिरं वारि, तदपि नेति गेहिनाम् ||९|| अष्कायमात्र हिंमोत्थं निरस्य प्रासुकोदकम् । प्रारूपि गृहिणामुण्णं, वाः पकायोपमई
खरतरचर्चा
।।३१५ ।।
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
खरतरचर्चा
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३१६॥
जम् ।।२॥" इत्यादिः सदाचारोऽपि तेन पापात्मना निन्दितः, एतच्च जिनप्रभसूरिकृते तपागणदूषणशतके,नचैवमनेनैव सदाचारो निन्दितः, किंत्वेतत्कुलक्रमस्त्वयमेव, तथाहि "मुद्धाणाययणगया चुका० मग्गाउ जायसंदेहा। बहुजणपिढिविलग्मा दुहिणो हुआ समाहूआ॥१॥" इतिगणधरसार्द्धशतके,अत्र वृत्तौ-पौर्णमीयकादिदूषणद्वारा तपो दृषणीयः,यथा लिखितं तथा चाह,अथवा मलिनगात्रदुर्गन्धपात्रावश्रावणतन्दुलधावनादिपायिनां गुरुकुलवासत्यागिनां तपस्विनामित्यादि भणितं, तच्च सचेतनानां श्रोतृणां धर्मप्राप्तिहेतुरप्येतेन विपरीततया परिभाव्य लिखितं तच्चायुक्तमेव,यतो मलादिधारणं तु साधूनामुचितमेव, यदागमः-"सिणाणं अदुवा ककं, लुद्धं पउमगाणि अ । गायस्सुबहणठाए, नायरिंति कयाइवि ॥२॥ इति दशबै० (२७२*) तथा "किलिनगायमेहावी, पंकेण व रएण वा। प्रिंसु वा परितावेण, सायं नो परिदेवए ॥११। वेइज्ज निजरापेही, आरिअंधम्मणुत्तरं। जाव सरीरभेउत्ति,जल्लं काएण धारए ॥२॥ इति उत्तरा० (८४-८५*) तथा "आयामगं चेव जवोदणं च, सीअं सोवीरं जवोदगं च। नो हीलए पिंड| नीरस्स पन्तं, कुलाई परिबए जे अभिरकू ॥१।। इति श्रीउत्तरा० (५०६*) तथा पर्युषणाकल्पेऽपि "चउत्थभत्तियस्स" इत्यादि प्रतीतमेव, एवमागमोक्तं तन्दुलधावनादिपानं तु साधूनां युक्तमेव, यच्चोक्तं 'गुरुकुलवासत्यागिना' तच्चाध्यक्षबाधितं, वक्तुरेवानाप्तत्वसूचकम् , एवं जिनप्रभेण तत्पूज्यश्च यानि कृत्यानि जिनेन साधूनां भूषणतया भाषितानि तानि दक्षणतयोद्भावितानि, अत एव श्रीमुनिसुन्दरसूरिभिः प्रागुक्तप्रकारेण स्तनिकवत् खरतरोऽप्यनन्तसंसार्यव, तन्मध्यपतितो जिनप्रभोऽपि म्लेच्छाधिपतिप्रतिबोधकोऽपि प्रवचनोपघात्येव, उत्सूत्रभाषिणां प्रवचनोपघातकत्वनियमात् , न पुनः प्रवचनप्रभावकः,अन्यथा दिगम्बरादीनामपि प्रवचनप्रभावकत्वं स्यात् , यतस्तत्प्रबोधिता राजानोऽद्यापि दक्षिणस्यां विद्यन्ते, तस्माद् म्लेच्छादिप्रतिबोधनोद्भावनमकिश्चित्करमेव,
॥३१॥
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३१७॥
HTRINITISHTHANISitemaltimamar
mil marrint H DRASIMILAIN
(
यतस्तत्प्रतिबोधितोऽपि स्त्रीपूजानिषेधादिलक्षणमौष्ट्रिकमागमेव श्रद्धत्तवान् , न पुनस्तीर्थकरभाषितं तीर्थसम्मतं मार्गम् , उपदेशस- खरतरचर्चा सतिकाकारस्तु निजपूर्वाचार्यविरचितप्रकरणानुपयोगेनौष्ट्रिककृतप्रकरणादिविश्वासेन च प्रवचनोपघातकमपि जिनप्रभं म्लेच्छप्रतिबोधकमात्रेणापि प्रवचनप्रभावकतया वर्णितवान , अत एव पं० सोमधर्मस्यानाभागः स्फुट एव-अध्यक्षसिद्धः, ननु जिनप्रभेण तपागणः प्रशंसितोऽपि दृश्यते, तथाहि-"पुरा श्रीजिनप्रभमूरिभिः प्रतिदिननवस्तवननिर्मापणपुरस्सरं निरवद्याहारग्रहणाभिग्रहवद्भिः प्रत्यक्षपद्मावतीदेवीवचसा अभ्युदयिनं तपागच्छं विभाव्य भगवतां श्रीसोमतिलकसूरीणां स्वशैक्षादिपठनविलोकनाद्यर्थ यमकश्लेपचित्रच्छन्दोविशेषादिनवनवभङ्गिसुभगाः सप्तशतीमिताः स्तवा उपदीकृताः निजनामाङ्किताः, तेवयं सर्वसिद्धान्तस्तवो बहूपयोगित्वाद्विवियते इति जिनप्रभमूरिकृतसिद्धान्तस्तवावचूर्णी, तथा क्वापि-"श्रीशत्रुञ्जययात्रायै गच्छता जिनप्रभेण सिद्धपुरे तपागणनायकाः श्रीसोमतिलकसूरयो बह्वाडम्बरेण वन्दिता इत्यपि लिखित दृश्यते तत्कथं घटत इतिचेदुच्यते, यसिद्धान्तस्तवावचूर्णी लिखितं तत्तु तदीयैरेव,न पुनः केनाप्याप्तभृतेन सम्मतेनात्मीयेन पूर्वजेनेत्थं लिखितम् ,अतः कथं सम्यगास्थापूर्वकनिर्णयः?,किंचयत् स्तवावच्णों प्रत्यक्षपद्मावतीवचसेत्युक्तं तच्च स्वमेऽपि नास्माकं श्रद्धानविषयः, यतो नद्युन्मूत्रभाषिसमीपे सम्यग्दृष्टिदेवता प्रादुभवति, किंतु ततो दूरत एव नश्यति, तस्माद् यथा मम स्वमे शासनदेवतया भणितं यत् श्राद्धप्रतिष्ठा पूर्णिमापाक्षिकं चानादिसिद्ध त्वया न मोच्यमिति सङ्घस्य पुरश्चन्द्रप्रभाचार्येण भणितं तथा यथाऽऽश्चलिकमताकर्षकनरसिंहोपाध्यायेन पावकगिरौ मिथ्यादृक् | कालिकादेवी आराधिता लोकानां च पुरो मम चक्रेश्वरी प्रत्यक्षीभूतेति निजमतविश्वासोत्पादनाय स्वप्रौढिमज्ञापनाय चोक्तं, तथा|| जिनप्रभोऽपि किंचित्क्षेत्रपालादिकदेवविशेषमाराध्य मम पद्मावती प्रत्यक्षीभृतेति प्रोक्तवानितिश्रद्धेय,यत्तु सिद्धपुरे सोमतिलकमूरयो ॥३१७॥
PIRITUTHIARPAHIMIRAM
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
खरतरचर्चा
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३१८॥
Marwadi
| वन्दितास्तच्च घटत एव, यतः प्रायो लिङ्गिनः परस्परं वन्दनादिक्रियाः कुर्वाणाः संप्रत्यपि दृश्यन्ते,तर्हि संविनत्वेन सर्वत्र सर्वजनप्रसिद्धान् श्रीसोमतिलकसूरीन् कथं न वन्दंते ?, परमेतद्वन्दनादिकं श्रुत्वा न किंचिदुत्सहनीयं, नवा तदनुकूलतया प्रवर्तनीयं, 'बंदिअ वीरं पडिनिअत्तो'त्ति सिद्धान्तवचनाच्छ्रीमहावीरं वन्दित्वा गतोऽपि संगमकाऽमरः श्रीसौधर्मेन्द्रेण स्वर्गानिर्वासितः,न पुन: श्रीमहावीरवन्दनं चेतसि धृत्वा प्रशंसितः,एवमुत्सूत्रभाषिणो वन्दनादिक्रियां कुर्वाणा अप्युपेक्ष्य यथाशक्ति तिरस्करणीया इति, किंच |-यद्यपि कोऽप्युमूत्रभाषी तथाविधप्रकृत्या भद्रको निश्चयतःसम्यक्त्वभागपि तथापि 'तन्मध्यपतितस्तद्ग्रहणेन गृह्यते' इतिन्यायात् यावन्तस्तन्नामधारकास्ते मर्वे संक्लिष्टपरिणामा एव भाष्यन्ते, तेषां दर्शनमपि सम्यग्दृशामशुभबन्धहेतुः, यदागमः-"उम्मग्गदेसणाए चरणं नासंति जिणवरिंदाणं । वावण्णदंसणा खलु नह लब्भा तारिसादट्ठ॥१॥" इतिश्रीवन्दनकनियुक्तौ(११५४)अस्या
चूर्णी "खलु सदा जइ केइ निच्छयविहीए अबावण्णदंसणा तहवि वावण्णदंसणा इव दट्टवा, ते अदटुंपि न लन्भा, किमंग | पुण संवासो संभुजणा संथवो वे"त्यादि श्रीआव० चू०,अयं भावः-यद्यप्यवसरविशेषे जिनप्रभसूरिरपि सुविहितानुरागीभवेत्तथाप्या|गमदत्तदृष्टीनां यावत्तनाम धत्ते ताबद्रष्टुमप्यकल्प्यः कथं प्रभावकतया स्तवनाहः ?, उपदेशसप्ततिकाकारेण तु तथा वर्णितः, अना-| भोग एव तत्र कारणं बोध्यमितिगाथार्थः ।।८।। अथोपदेशसप्ततिकाविषये किं संपन्नमित्याह
एपण तुम्हाणं गंथे भणिति वयणमवजुत्तं । अणभोगोवि पमाणीकओ अहुजा अभिणिवेसो ॥८२॥
एतेन-प्रागुक्तप्रकारेणानाभोगसिद्धौ युष्माकं ग्रन्थे उपदेशसप्ततिकालक्षणे श्रीअभयदेवसूरिभ्यः खरतरगच्छः प्रतिष्ठां प्राप्त | || इत्यादिवचनमपि खरतराणामयुक्तं, तत्र हेतुमाह-यन इति गम्यं, यतः कारणादनाभोगोऽपि प्रमाणीकृतः अनाभोगतोऽपि निज
WIRAJPRIMARISMRITIAN Imipalimmaamanaman
PAHINSAT HILIHINAMAALAHINIANI
HamI
H MATERIALINE
IRAIL
॥३१॥
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३१९||
खरतरचर्चा
R ITEINImasliliMeERHITatan
पक्षीयः ग्रन्थे भणितं तदप्यस्माकं प्रमाणमिति खीकारोऽप्यभिनिवेशो भवेत् ,अन्यथा जमाल्यादिशिष्याणामप्यभिनिवेशो न भवेत् , स्वकीयगुरुणोक्तस्यैव प्रमाणीकरणाद् , अनाभोगस्तु छद्मस्थमात्रस्यापि संभवेद् , यदागमः-"नहि नामानाभोगश्छमस्थस्येह, कस्यचित्र स्यात् । ज्ञानावरणीयं हि नानावरणप्रकृति कर्म ॥१।" इति, एतेन उपदेशसप्ततिकामादाय तथाविधमन्यदपि किश्चिदादाय च खरतरेण न पूत्करणीयमितिदर्शितं, किंच-उपदेशसप्ततिकाभ्युपगमे श्रीमुनिसुन्दरमरिश्रीजिनसुन्दरसूरिपं०हर्षभूषणप्रभृतिकृतगुर्वावलीदीपालिकाकल्पश्राद्धविधिविनिश्चयप्रमुखा ग्रन्था अप्रमाणीकर्तव्या भवेयुः, तथा मकलसिद्धान्तोऽपि, यतस्तत्रो| सूत्रभाषिणां निषिद्धं कुतोप्यऽनुकूलवर्णनमिति गाथार्थः ॥८२।। अथ खरतरमतभाषितमात्रस्योपसंहारमाहतम्हा तम्मयलिहितप्पडिम अहव लिहिअमण्णेणं । उभयपि अप्पमाणं जमभिनिवेसा अणाभोगा ।।८३।।
तस्मात्कारणात्प्रागुक्तयुक्तिप्रकाराद्वक्ष्यमाणहेतोश्च तन्मतलिखितं तदीयमतवासिनां जल्पितं सत् क्वापि लिखितं तदुभयमप्यप्रमाणं, तत्र हेतुमाह-यस्मात् खरतरेण यल्लिखितं तदभिनिवेशात् तदृष्ट्वाऽन्येनाविदिततन्मतस्वरूपेण लिखितं तदनाभोगादेवेति गाथार्थः ।।८३॥ अथ खरतरलिखिते सर्वथा विश्वासाभावः कथमित्याशङ्कापराकरणाय गाथायुग्मे प्रथमगाथामाह
मवेहिं कुरक्खेहि अनिम्भंतो खरयरो सहावेणं । जिम्भादोसद्गेणं भासणभक्वणसरूवेणं ॥४॥ उस्सुत्तं भासित्ता दिजा अलिअंपि सम्मई मूढो। पज्जूसिअविदलाई भवतो भणइ मुणिमप्पं ॥८५॥
सर्वेभ्यः कुपाक्षिकेभ्यश्च खरतरः स्वभावेन जातिमहममुद्भवेन गुणेन निर्धान्तो-निश्शूकः पारत्रिकभसूरहितः, केन ?भाषणभक्षणस्वरूपेण जिह्वादोपद्विकेनेतिगाथार्थः ।। ८४ ॥ अथ प्रागुक्तं कथमित्याह-उत्सूत्रभापिन्वाद् मूर्खः सम्मनि
ANSHURIMAmemangHISHIRAIN
M
HI
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीमत्रचनपरीक्षा ४ विश्रामे
॥ ३२० ॥
| ग्रन्थान्तरनिदर्शनमलीकां चोऽप्यथे स्वमतव्यवस्थापनायै असतीमपि वदति, तथाहि - चउरंगुलप्पमाणं ठेवणायरिअं ठवितु मुणिवसभा | विहिणा कुणति किरिअं तयभावे दंडगं वावि || १ || दारुमए आयरिए मुट्टिपमाणे सुवट्टयायारे । पणवीसं पडिलेहा हवंति जुत्तो अ तेणेसो ||२|| पडिलेहणा उ पुण्णा न तहा अक्खाइएमु सुसिरेसु । लब्भंति भरिअमज्झे तेण उ कत्थवि विसेसंमि|||३|| सुत्तुत्तेविहु ठेवणायरिए किरिआसु पुवसूरीहिं । पडिलेहणाविसेसं दणं दंसिआ केऽवि || ४ ||" इति श्रीउमास्वातिवाचक| कृतायां विचारवल्लभायां तथा “तिहिपडणे कायद्या पुवा ज्जुत्तधम्मकजेसु । चाउदसीविलोवे पुण्णमिअं पकखपडिकमणं ॥ १ ॥ तत्थेव पोसहविही कायद्या सावगेहिं सुहहेऊ । नहु तेरसीइ कीरइ जम्हा णाणाइणो दोसा || २ || नरोदयघडिआविअ तेरसि हुंता | न पखिअं कुञ्जा । चाउम्मासि करणे एस विही देसिआ समए || ३ || तिहीबुट्ठीए पढमा गहिआ पडिपुण्णभोगसंजुत्ता । | इअरावि माणणिजा परं न थोवत्ति तत्तुल्ला ||४|| इति श्री हरिभद्रसूरिकृते तश्वतरङ्गिणीग्रन्थे, तथा " तदविच्छिन्नं वामगजाशुंमिणंतर ठविय मुहपत्तिं । रयहरणमज्झभागे ठावए पुजपायजुगं ||१|| आवस्मयकिहकम्मं दीहरपुत्ती कम्मखय हेऊ । जो कुणइ भत्तिजुत्तो सो पावड़ परमनिद्वाणं ||२|| || इति प्रतिक्रमणभाष्ये ॥ अत्रच विचारखल्लभा च त वरङ्गिणी चेतिग्रन्थद्वयमुक्त कर्तृत्वेन खरपुष्पमिवासदेव निजमतस्थिरीकरणाय मुग्धजनविप्रतारणाय च विकल्प्य सम्मतितया लिखितं, प्रतिक्रमणभाष्यं त्वभ्याख्यानकलङ्कितं, तत्रोक्तगाथाद्वयगन्धस्याप्यभावात्, तथा " से णं लेवए गाहावई समणोवासए अहिगयजीवाजीवे" इत्यादि द्वितीयाङ्गसूत्रलेशस्य वृत्तिरियं “ तथा चतुर्द्दश्यष्टम्यादिषु तिथिषूद्दिष्टासु - महाकल्याणकतया पुण्यतिथित्वेन प्रख्यातासु तथा पौर्णमासीषु च तिसृष्वपि चतुर्मासकतिथिष्वित्यर्थः” इति सूत्रदङ्गवृत्तौ एवंविधे पाठे विद्यमानेऽपि पर्युषणापौषधग्रहणाथ खरतररूप
खरतरचर्चा
॥३२०॥
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
पाठपरावचनं
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३२॥
प्रभाचार्यण षडावश्यकबालावबोधे पौर्णमासीसु चतसृष्वपि चतुर्मासकपर्युषणातिथिष्वित्यर्थः इत्येवमन्यथापाठं कृत्वा सूत्रकदङ्गवृत्तावुक्तमित्यादिवचसा वृत्तिः सम्मतितया दर्शिता, एवं "उद्दिट्टमिचउद्दसी" इत्यादिगाथा संदेहदोलावल्यां सप्तत्रिंशत्तमा, संदेहदोलावलीसूत्रं च जिनदत्तमरिकृतं, तद्याख्याने चोद्दिष्टा-विशेषपर्वत्वेन प्रवचने प्रसिद्धास्तिथयः, यदुक्तं मूत्रकृदङ्गवृत्तौ "चाउद्दसमुद्दिवपुण्णिमासिणीसु"ति आलापकं विवृण्वता शीलाङ्काचार्यणोद्दिष्टासु-महाकल्याणकसंबन्धितया-पुण्यतिथित्वेन प्रख्याताविति, ताश्चतुर्मासकसांवत्सरिकमहाकल्याणकदिनान्युच्यन्ते इत्याद्यसंबद्धमेव भाषितं, तथा 'माहणं गोअरओ वुच्छिण्णो समाणुभावाओ। अजाणं पणवीसं सावयधम्मो अ वुच्छिण्णो।।९।। इति तीर्थोद्गारगाधायाः कापि व्याख्यानुपलम्भेऽपि श्रावकधर्मश्चात्र प्रतिमारूपो ज्ञेयः,ततः संप्रत्यपि ये श्रावकेभ्यो भिक्षां ग्राहयन्ति तदागमबाधितमित्यादि षष्टिशतकवृत्तौ स्वमतानुरागेण विकल्प्यार्थो लिखितः,यतः संप्रति काले विशेषतः प्रतिमावहनेन तुलनां विधाय प्रत्रजतीति पश्चाशकवृत्तौ श्रीअभयदेवसूरिभिर्व्याख्यातमित्यग्रे दर्शयिष्यते इत्यादि पर्यालोच्य खरतरोक्तौ तदुक्तसम्मतौ च न विश्वसनीयमेव,ननु राकास्तनिकाभ्यामपि तथोक्तं दृश्यते, तथाहि-"कालगजेहिं कारणिआ चउत्थी पवत्तिआ, तबसेण य चउम्मासिआणि चउहसीए आयरिआणि"ति ग्रन्थकारोक्त विद्यमानेऽपि "तबसेण य पाखिआणि चउहसीए आयरिआणि"त्ति कापि परावृत्य लिखितं, तथा 'इत्तो अ अहिगरम य निष्फत्तिं मे निसामेह"त्ति प्रमुखगाथात्रयात्मक ज्योतिष्करण्डसूत्रे३ प्राभृतके (गा०८९) सूच्यग्रे मुशलप्रवेश इति न्यायमवगणय्य "छट्टिसहिआ न अट्ठमि तेरसिसहिन पखिअंहोड़। पडवइसहिअंकआवि इअ भणिवीअरागेहिं॥१॥ इत्यादिगाथादशक पूर्णिमापाक्षिकाभ्युपगन्त्रा प्रक्षिप्तं, गाथाबन्धोऽपि गोपालवाक्यममुद्भव इव प्रतिभानि, एवमसत्यग्रन्थसम्मतिदर्शनेन |
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
वतन
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्राम ॥३२२॥
सिद्धान्तकलङ्कदानेन च औष्ट्रिकसमाविमावपि तर्हि कथमौष्ट्रिक एव निश्शूक इति चेत्सत्यं, यद्यप्येवमविशेषस्तथाप्ययं विशेषः, | यद्राकादीनां मध्ये केनचित्तथा प्रक्षिप्योक्तं सत्तदनुजैस्तथैव सत्यतयाऽभ्युपगम्य प्रवर्यते, खरतरस्तु न केवलं प्राचीनोक्तमात्रेण विश्राम्यति, किंवद्यापि नवीनरप्रक्षेपोद्यतोऽध्यक्षसिद्ध एव, यतो जेसलमेरो तपाकृतप्रतिक्रमणवृत्तौ नवाङ्गीत्तिकारश्रीअभयदेवसूरिश्रीहेमचन्द्रसूरिरित्यादि स्वयं सिद्धे पाठे खरतरधुरीणेति सप्ताक्षराण्यन्तरा प्रक्षिप्य नवीनपुस्तकं लिखितं, तत्र लिखनसंवत्सरोऽपि पुरातनो लिखितः, विवादे च सम्यग्निर्णीय मुग्धेन केनचित्प्रक्षिप्तं भविष्यति तर्हि किमित्यादि वदन्तोऽपि क्षीणप्राणप्रायाः संजाताः, नचैवमत्र किंचिच्चित्रं संभावनीय, प्रायः खरतरः पूर्वापरसंबन्धमनालो च्यैव पूत्कुरुते, अत एव स्वयं चतुर्दशीपाक्षिकाभ्युपगन्तापि केनचित प्रक्षिप्तं गाथादशकं कण्ठगतं कृत्वा यत्र वापि. "तेरसिसहिन पखिरं होई"त्ति ब्रुवाणो न लज्जते, न वेत्ति चात्र 'पनरसंमि अदिवसे कायवं पखिरं तु पाएण"मिति षष्ठयां गाथायां किमुक्तं कथं वाऽहं वच्मि केन वेदं गाथादशकं कृतम् , एवं राकारक्तकृतहुण्डिकां दृष्ट्वाऽप्युद्धान्तः खरतरः पूर्णिमाऽपि पाक्षिकं मत्यमेवेति स्वपदे प्रचारं कुर्वन् दृश्यते, न तथाऽन्ये, कुपाक्षिका इति खरतरोऽतिभ्रान्त इति समर्थितमिति वाग्दोषो जिह्वासमुद्भूतः, तथा भक्षणमधिकृत्याह-"पज्जुसिअ"त्ति पर्युषितं-रात्र्यन्तरितं द्विदलादि, द्विदलं-मुद्गादि, आदिशब्दात्पोलि| कादि, श्रावककुलनिन्द्यमपि भक्षयन्-खादनात्मानं मुनि भणति, पर्युषितद्विदलपोलिकादि भुञ्जानोऽप्यहं साधुरित्यर्थः, पर्युषितद्विदलादिग्रहणमनुचितमिति पुरो वक्ष्यते इतिगाथार्थः ।।८५॥ अथ प्रागुक्तप्रकारेण नवाझवृत्तिकरः खरतरो न भवतीति सिद्धेऽपि | पुनः पार्थक्येन दाार्थमाह
PIRI NARATHIMILARISMINIMIREmaiIRTHIRINEERIWAIIMILAI TAIIRAMIRMITILIPITARAITARANILIPHONILIANE
M ILAINE
॥३२२॥
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवनपरीक्षा ४ विश्रामे
॥३२३ ॥
अह पायं बहु खायं खरगरवयणाओं खरयरो सूरी। नवअंगिवित्तिकारो तमसचं भिन्नमवि बोच्छं ||८६ ॥ अथेतिप्रागुक्तयुक्त्यपेक्षया पार्थक्यसूचकः खरतरवचनात् - नवाङ्गवृत्तिकारोऽस्मदीयः खरतर इत्येवंरूपेण खरतरवचनान्नवाङ्गवृत्तिकारः खरतर इति बहु ख्यातं प्रायः, प्रायोग्रहणात्प्रवचनपरमार्थवित्स्वस्मदीयप्राचीनाचार्येषु न ख्यात इत्यर्थः, तद्वद्दृ ख्यातमसत्यं, भिन्नमपि वक्ष्ये इतिगाथार्थः ॥ ८६ ॥ अथोक्तसमर्थनाय युक्तिमाह -
जह सिरिजिणेसरो सो खरयरनामेण होइ सुपसिद्धो । ता कहमम्हायरिआ खरयरनामेण धिक्कुजा || ८७|| यदि श्रीजिनेश्वर रिः खरतरनाम्ना सुप्रसिद्धो भवेत् ता - तर्हि अस्मदाचार्याः- श्रीसोमसुन्दरसूरिप्रभृतयः खरतरनाम्ना कथं तान् | धिक्कुर्युः - धिकारं कुर्वीरन ?, धिकारोल्लेखमाह - " हुं नन्देन्द्रियरुद्रकाल ११५९ जनितः पक्षोऽस्ति राकाङ्कितो, वेदाभ्रारुण १२०४काल औष्ट्रिकभवो विश्वार्क १२१३ कालेऽञ्चलः। षट्यर्कषु१२३६ च सार्द्धपौर्णिम इति व्योमेन्द्रियार्के १२५० पुनः, काले त्रिस्तु| तिकः कलौ जिनमते जाताः स्वकीयाग्रहात् || १ ||" इत्यत्र राकास्त निकादिवत्खरतरोऽपि कलौ स्वकीयाग्रहाद्-अभिनिवेशाञ्जात इत्युक्तं, तथा " आज्ञाभङ्गान्तरायोत्थानन्तसंसारनिनिर्भयैः । सामाचार्योऽपि पाश्चात्यैः, प्रायः स्वैरं प्रवर्तिताः॥ १ ॥ उपधानप्रतिक्रान्तिजिनाचदिनिषेधकाः । न्यूनिता दुष्पमादोपात्प्रमत्तजनताप्रियाः ||२||" इत्यत्र स्त्रीजिनाचनिषेधकः खरतरः सोऽप्यनन्त संसारी भणित इत्यादि प्रागुक्तं श्रीजिनेश्वरसूरेः खरतरत्वे कथं संभवति १, न संभवतीति न खरतरचिह्नं तस्येतिगाथार्थः ॥ ८७ ॥ अथास्मदीया आचार्याः न केवलं खरतरोऽनन्तसंसारीत्येवमुक्तवन्तः, किंतु श्रीअभयदेवसूरिं प्रभावकमपीत्याह
पणतावि पभावयचरिण्ऽभगदेवहेमचंदाई। उस्सुत्तमग्गवडिओ पभावगो होड न विरोहा ||८८||
श्री अभय
देवा न
खाद्याः
॥ ३२३ ॥
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीअभय
देवा न
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे| ॥३२४॥
खाद्याः
प्रभावकचरित्र श्रीअभयदेवमूरिश्रीहेमचन्द्रसूरिप्रभृतीन् जिनशासनप्रभावकत्वेन प्रभणन्त एव खरतरं स्तनिकपङ्कौ प्रक्षिप्तवन्तः, यत एवं तस्मादुत्सूत्रमार्गपतितः प्रभावको न भवति, कुतो?-विरोधाद्, विरोधस्त्वेवम्-उत्सूत्रमार्गपतितो यद्यपि कदाचिदन्यतीथिकैरपि सहासंभविनमपि जयमवाप्योन्नतिमवाप्नोति तथापि न प्रवचनप्रभावकः, किंतु स्वाश्रितमार्गस्यैवोद्दीपकः,स चोद्दीपितो मार्गो विशेषतः प्रवचनोपघाती स्याद् , यथा दिगम्बरपक्षीयो जयी जातः सन् गर्वितात्मा श्वेताम्बरपक्षमुच्छेत्तुमेव समीहते, तस्मादुत्सूत्रमार्गाश्रितत्वप्रवचनप्रभावकत्वयोरन्योऽन्यं शीतोष्णस्पर्शयोरिख सहानवस्थानलक्षणो विरोधः, तथा च कुतः खरतरनामाड्कितः स सरिरिति गाथार्थः।।८८।। अथैवमुक्तो कोऽप्यन्यथाभावमापन्नोऽपि कीदृग् स्यादिति प्रदर्शनाय गाथायुग्ममाहपाण कोइ मूढो मच्छरगसिओह होइ वायालो। अन्भासवत्तिओ वा नेहंतो तंमि मुहरि सिआ ।।८९॥
एमो न दूसिअधो न दृसिओ जेण पुत्वसूरीहिं । सोऽवि मुहमुहिओ बलु आणाभंगाइवयणेहिं ॥९॥ एतेन-प्रागुक्तयुक्तिप्रकारेण सोऽपि मुखमुद्रितो भवतीतिसंबन्धः,मः कः ?, यः कोऽपि मूढः-प्रवचनपरमार्थानभिज्ञः अथवा मत्सरग्रस्तः यद्यन्यैरयं तिरस्क्रियते तर्हि मयाऽयमुपष्टम्भनीय इत्येवं मत्सरग्रस्तः वाचालो भवेद् , अथवा खरतरः महालापसंलापादिनाऽभ्यासवशतस्तस्मिन् खरतरे स्नेहयन् खरतरो मां मित्रं जानात्वितिधिया मुखरीस्याद् , वाचालत्वं चोल्लिखन्नाह-एमो ने'त्यादि एषः-खरतरो न दूषयितव्यः, येन कारणेन पूर्वसूरिभिः कैश्चिदपि न दृषित इत्येवं वक्ता मुखं मुद्रितं जातं यस्येति मुखमुद्रितो जातो विज्ञेयः, खलुरवधारणे, वक्तुमशक्त एवेत्यर्थः, के?-आज्ञाभङ्गादिवचनैः-"आज्ञाभङ्गान्तरायोत्थानन्तसंसारनिर्भये" रित्या| दिभिः श्रीमुनिसुन्दरमरिप्रभृतिसम्मतिवचनैः,प्रागुक्तः,अयं भावः-न हि स्वयमेव कुतश्चित्कृत्रिमनिमित्ताद्दषयामः, किंतु सुविहि
madeI wUPASAIRAIMIMSPIRIRANI
INDIA
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
खरतरोत्सूत्राणि
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३२५॥
ताग्रणीश्रीमुनिसुन्दरसूरिप्रभृतिभिः पूर्वाचायरनेकशो दृषिता इतिगाथायुग्मार्थः ।८९।९०॥ अथ प्ररूपणयापि भेदं दर्शयन्नाह
जं पुण परूवणाए भेओऽभयदेववल्लहाणंपि । वल्लहजिणदत्ताणं तमणंतर वुच्छमुस्सुत्ते ॥११॥ | यत्पुनः प्ररूपणया अभयदेववल्लभयोः-पदैकदेशे पदेतिन्यायाच्छ्रीअभयदेवमूरिजिनवल्लभयोरपि पुनर्जिनवल्लभजिनदत्तयोश्च भेदः-पार्थक्यं तदनन्तरमुत्सूत्रे-उत्सूत्रोद्घाटनावसरे वक्ष्ये इतिगाथार्थः ॥९१॥ इति श्रीअभयदेवमूरिः खरतरनाम्ना कलङ्कितो नास्तीति प्रसङ्गतो भणितमिति, अथ खरतरमतोत्सूत्रदिदर्शयिषया प्रथममुत्सूत्रभेदानाहअह उम्सुत्तं दृविहं किरिआविसयं च वयणविमयं च । किरिआविसयं तिविहं दुविहं पुण वयणविसयंति॥१२॥ ___'अथेति नामादिव्यवस्थापनानन्तरमुत्सूत्रं द्विविध-क्रियाविषयं वचनविषयं च, क्रियैव विषयो यस्य तक्रियाविषयं, यद्यपि यक्रियाविषयं भवति तद्वचनविषयमपि भवत्येव तथापि मुख्यवृत्त्येतिबोध्यम् , एवमग्रेऽपि, वचनं विषयो यस्येति तद्वचनविषयं | चेति द्विप्रकारं स्यात् , तत्र क्रियाविषयं त्रिविधं द्विविधं पुनर्वचनविषयमितिगाथार्थः ॥९२।। अथ त्रिविधं द्विविधं च व्यक्तीकरोति___ अहिअं? अगं२ अजहहाणं चुस्सुत्तमेव किरिआहिं । उम्मग्गदेमणामग्गनासणेहिं दुहा वयणं ॥९३||
अधिक ऊनं२ अयथास्थानं३.च उत्सूत्रमधिकाराक्रियाविषयमेवकारो व्यवहितः संवध्यते क्रियाभिरेव स्याद् ,अयं भावःतीर्थकुदुक्तक्रियासु निजबुद्ध्या किञ्चिदधिककरणं तदधिकमुच्यते, एवं न्यूनकरणमपि, या क्रिया यत्र स्थाने भणिता तस्यास्तव्यतिरिक्तस्थाने करणमयथास्थानमिति,तथोन्मार्गदर्शनमार्गनाशाभ्यां वचनं-वचनविषयमृत्सूत्रं द्विधा भवति, एतच्च तीर्थकद्भाषितादधिकन्यूनभाषणाभ्यामेवेति गाथार्थः॥९३।। अथ द्वारगाथायुग्ममाह
॥३२५॥
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
४ विश्रामे
॥३२६॥
कलाग१ रयणीपोसहम्मि सामइअं२ । तिगुणुच्चारो पोसहसामइएसुं३ कसेल्लजलं४ ॥९४॥ पज्जुसि अविदलपोलिअगहणं५ विदलंति संगरप्पमुहं । इच्चा अहिउस्सुत्तं किरिआविसयं मुणेअष्वं ॥ ९५ ॥ श्री वीरस्य गर्भापहारः कल्याणकं भवति १ रात्रिपौषधिकानां रात्रिचरमयामे सामायिक२ सामायिके पौषधे च नमस्कारत्रय| पूर्वकत्रिर्दण्डको चारः ३ कसेल्लकजलग्रहणं ४ पर्युषितद्विदल पूपिकादिग्रहणं५ संगरप्रमुखं द्विदलमिति श्रद्धानंद इत्यादि क्रियाविषयमधिकमुत्सूत्रमिति, व्यक्त्या वक्ष्यमाणानामिहोद्दिष्टत्वम्, अन्यथाऽनेकसंख्याकानामुत्सुत्राणां सद्भावात् तेषां च विचारणे ग्रन्थस्य | लक्षप्रमाणत्वेऽप्यविश्रान्तेः तेन यानि यानि स्थूलधीधनानामपि वक्तुं शक्यन्ते तान्येवात्रोद्दिष्टान्युत्सूत्राणि बोध्यानीति द्वारगाथातात्पर्यम् || ९४ ९५ || अथ क्रमेण व्यक्तीकृत्य दूषयितुमाह
तत्थवि अहिअंगभावहारकल्लाणगंति वीरस्स । जिणवल्लहेण भणिअं मिच्छाभिनिवेसवसगेण ||१६|| तेष्वपि उक्तलक्षणेषूत्त्रेषु वीरस्य - श्री महावीरतीर्थकृतो गर्भापहारकल्याणकं षष्ठमितिधिया जन्मादिकल्याणकदिनानीवाश्वि| नसितत्रयोदश्यप्याराध्येतिकृत्वा तदाराधनक्रियारूपमधिकमुत्सूत्रं खरतरमते बोध्यं तच्चास्यामवसर्पिण्यां प्रथमतो जिनवल्लभेन | खरतराभिमतेनाभिनिवेशवशगेन भणितं - प्रकाशितम्, अत एव तन्मिथ्येतिगाथार्थः ॥ ९६ ॥ अथ जिनवल्लभेन भ्रान्त्या यत्सिद्धान्तवचनमवलम्ब्य प्ररूपितं तद्वाक्यमाह
भाइ भणियं च सुत्तेऽवि पंचहत्त्तरेत्तिवय गेहिं । गभावहाररूवं छहं कल्लाणगं वीरे ॥९७॥ जिनवल्लभो भणति - निजश्रावकाणां पुरः सिद्धान्ताभिज्ञताचातुरीमा विष्करोति-भो श्रावकाः ! अद्य षष्ठं श्रीमहावीरगर्भापहारक
तर्भापहारचर्चा
॥३२६||
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
तापहारचर्चा
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ||३२७॥
MAITRINImathemamaARRIOR
l BHAIRAMAIHIPATHMAHIPAHINILIBRARIAL LITERAL
amma
ल्याणकमन्ति, तच्च 'पंचहत्थुत्तरे' तिवचनैः सिद्धान्तप्रकटाक्षरैः सूत्रेऽपि-पयुषणाकल्पसूत्रेऽपि, अपिरेवार्थे, मूत्र एव लभ्यते, इत्येवं निजवचनचातुर्येतिगाथार्थः ॥९७॥ अथ जिनवल्लभं दूषयितुं प्रतिबन्दीमाह' न मुणइ एअं वयणं उसभेणं पंच उत्तरामाढे। अभिईछठेत्ति समं हविज रज्जाभिसेवि ॥२८॥
जिनवल्लभो न जानात्येतद्वचनं-वक्ष्यमाणागमवाक्य,कीदृशमित्याह-'उसमेण मित्यादि "उसमे गंअरहा कोसलिए पंचउत्तरासाढे अभिइछट्ट होत्थति(२५-३३) श्रीजम्बूद्वीपप्रज्ञप्तौ सम-तुल्यमर्थात पंचहत्थुत्तरे इत्यादिवचनेन,तथा सति राज्याभिषकोऽपिशककृतश्रीऋषभराज्याभिषेकोऽपि भवेत् , किं?-कल्याणकमितिगम्यमित्यक्षरार्थः । भावार्थस्त्वयं-"ममणे भगवं महावीरे पंचह-| त्थुत्तरे होन्था, तंजहा-हत्युत्तराहि चुए चहत्ता गम्भं वक्रते" इत्यादिश्रीपयुपणाकल्पवाक्यमवलम्ब्य कल्याणकप्रतिबद्धत्वाच्छकजीतत्वाच्च गर्भसंहरणमपि कल्याणकमिति जिनवल्लभविकल्पितवचः, तंत्र वक्तव्यं-ननु भो जिनवल्लभ! यदि कल्याणकाधिकारप्रतिबद्धत्वाच्छ कजीतत्वाच्चेति संहरणस्यापि कल्याणकत्वं तहिं सुतरामभृतपुण्यप्रकृतिजन्यस्य श्रीऋषभराज्याभिषेकस्यापि कथं न कल्याणकत्वं, तत्राप्येवंविधव्यतिकरस्य सद्भावात् , तथाहि-"उसमें णं अरहा कोसलिए पंचउत्तरासाढे अभीइछट्टे होत्थ"त्ति सूत्रस्य व्यक्तियथा 'उत्तरासादाहिं चुए चइत्ता गम्भं वकते, उत्तरासाढाहि जाए, उत्तरामाढाहिं रायाभिसेअं पत्ते, उत्तरासादाहिं अगाराओ अणगारिपाइए,उत्तरासाढाहिं अणंते जाव समुप्पण्ण, अभिइणा परिणिव्वुए"त्ति श्रीपर्युषणाकल्पपाठसादृश्यं श्रीजम्बूद्वी पप्रज्ञप्तावपि, अत्र यथा गर्भसंहरणं शक्रजीतस्तथा प्रथमतीर्थकद्राज्याभिषेकोऽपि शक्रजीत एव श्रीहारिभज्यामुक्तः, तस्माजन्मादिबदनाश्चर्यभृतस्य श्रीऋषभराज्याभिषेकस्यापि त्वया कल्याणकत्वमभ्युपगन्तव्यं स्यादितिगाथार्थः ।।९८॥अथ खरतरः शङ्कने
wiPhalmiRIMINA mantMRHAmediaNITHA ARIHANI
AinmantraHANIRAMPURNIMPANIENTREADHAAR
||३२७॥
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
चर्चा
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३२८॥
णणु कप्पे णो भणिओरज्जभिसेओ अ उसमसामिस्स । संहरणं पुण सबत्य वीरचरिए कहं तुलं ॥१९॥ | तापहार
ननु ऋषभस्वामिनो राज्याभिषेकः 'कप्पेत्ति पर्युषणाकल्पे न भणितः,तथाहि "तेणं कालेणं तेणं समएणं उसमे अरहा कोसलिए चउउत्तरासाढे अभीइपंचमे होत्थति, संहरणं पुनः सर्वत्र-यावन्ति वीरचरितानि तेषु सर्वेष्वपि गर्भसंहरणस्योक्तत्वात् कथं तौल्यं ऋषभचरितेन सहेति !, नास्माकं राज्याभिषेके कल्याणशङ्कापीतिपूर्वपक्षः इतिगाथार्थः ॥९९।। अथ तौल्यं दर्शयन् सिद्धान्तयति- इअ चे सुणाहि सुंदर! पंचासयसुत्तमुत्तजुत्तीए । हत्थुत्तरजोगणं चउरो तह साइणा चरमो ॥१०॥
इति चेद्-यदि प्रागुक्तं तर्हि हे सुन्दर! शृणु पश्चाशकसूत्रं श्रीहरिभद्रमुरिकृतं पर्युषणाकल्पोक्तऋषभचरित्रवदुक्तयुक्त्या भणितमिति, तद्भणति-'हत्थुत्तरे' त्यादि, तथाहि-पंच महाकल्लाणा सवेसिं जिणाण होइ नियमेणं । भुवणच्छेरयभूआ कल्लाणफला य जीवाण।।१।। गम्भे१ जम्मे अतहार निकखमणे३ चेवणाण४ निवाणे५। भुवणगुरूण जिणाणं कल्लाणा हुंति णायवा।।२।। तेसु अदिणेसु धण्णा देविदाई करिति भत्तिणया। जिणजत्तादिविहाणा कल्लाणं अप्पणो चेव॥३॥ इअते दिणा पसत्था ता सेसेहिपि तेसु काय। जिणजत्तादि सहरिसं ते अइमे वद्धमाणस्म।।४।। आसाढसुद्धछट्ठी?चित्ते तह सुद्धतेरसी २चेव । मग्गसिरकण्हदसमी३ वेसाहे सुद्धदसमी य४ ||५|| कत्तिअकण्हे चरिमा गम्भाइदिणा जहक्कम एते । हत्थुत्तरजोएणं चउरो तह साइणा चरमो ।।६।। अहिगयतित्थविहिया भगवंति निदंसिआ इमे तस्म । सेसाणवि एवं चिनिअनिअतित्थेसु विष्णे|७॥ इतिश्रीयात्रापश्चाशके,तद्वृत्तिर्यथा 'पंचेति पञ्चैव महाकल्याणानि-परमश्रेयांसि सर्वेषां सकलकालनिखिलनरलोकभाविनां जिनानाम्-अर्हतां भवन्ति नियमेन-अवश्यंभावेन, तथा वस्तुस्वभावत्वात् , भुवनाश्चर्यभृतानि-त्रिभुवनजनानन्दहेतुत्वात् , तथा कल्याणफलानि-निश्रेयससाधनानि,चः समुच्चये, जीवानां
10 ॥३२॥
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
गर्भापहारचर्चा
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३२९।।
HTRAINRISHCHAMITRA
BIPINIMImmit
प्राणिनामिति।। गर्भ-गर्भाधाने जन्मनि-उत्पत्ती चः समुच्चये तथेतिवाक्योपक्ष निष्कमणे-अगारवासानिर्गमने चेवत्ति समुच्चयावधारणार्थावुत्तरत्र संभन्स्येते, ज्ञाननिर्वाणे समाहारद्वन्द्वत्वात्केवलज्ञाननिच्योरेव च, केपां गर्भादिष्वित्याह-'भुवनगुरूणां' जगज्ज्येठानां जिनानाम्-अर्हतां, किमित्याह-कल्याणानि-स्वःश्रेयाणि भवन्ति-वर्तन्ते ज्ञातव्यानि-जेयानीतिगाथार्थः । ततश्च 'तेसुनि गाहा, तेषु पुनर्दिनेषु-दिवसेषु येषु गर्भादयो बभूवुः धन्या-धर्मधनं लब्धारः पुण्यभाज इत्यर्थः देवेन्द्राद्याः-सुरासुरेन्द्रप्रभृतयः कुर्वन्ति-विदधति भक्तिनताः-बहुमाननम्राः,किमित्याह-जिनयात्रादि-अहंदुत्सवपूजास्नात्रप्रभृति,कुत इत्याह-विधानाद-विधिना, अथवा जिनयात्रादिविधानानि,अथ कथंभूतं जिनयात्रादीत्याह-'कल्याणं स्वःश्रेयसं,कस्येत्याह-आत्मनः-स्वस्य,चैवशब्दस्य समुन्योऽर्थः,नन्त्रपरेषां चेति गाथार्थः।। यत एवं-'इति गाहा,इतो हेतोःपूर्वोक्तात् जीवानां कल्याणफलत्वादिलक्षणात ते इति येषु जिनगर्भाधानादयो भवन्ति दिनानि-दिवसाः,दिनशब्दः पुल्लिङ्गोऽस्ति,प्रशस्ता:-श्रेयांसः,ततः किमित्याह-'ता' इति यस्मादेवं तस्माच्छेवैरपिदेवेन्द्रादिव्यतिरिक्तर्मनुष्यैरपि,न केवलमिन्द्रादिमिहेवेत्यपिशब्दार्थः,तेषु गर्भादिकल्याणकदिनेषु कर्त्तव्यं जिनयात्रादि वीतरागोत्सवपूजाप्रभृतिकं वस्तु सहर्ष-मप्रमोदं यथा भवति, कानि च तानि दिनानीत्यस्यां जिज्ञासायां मर्वजिनसंबन्धिनां तथा वक्तुमशक्यत्वावतैमानतीर्थाधिपतित्वेन प्रत्यासन्नत्वादस्यैव श्रीमहावीरस्य तानि विवक्षुराह-'ते नि तानि पुनर्गर्भादिदिनानि इमानि-वक्ष्यमाणानि वर्द्धमानस्य-महावीरनजिम्य भवन्तीतिगाथार्थः। 'आमाढ गाहा, आषाढशुद्धषष्ठी-आषाढमासशुक्लपक्षे षष्ठीति थिरेकं दिनं? एवं चैत्रमासे तथेतिसमुच्चये शुद्धत्रयोदश्येवेति द्वितीयं२ चैवेत्यवधारणे,तथा मार्गशीर्षकृष्णदशमीति तृतीयं३ वैशाखशुद्धदशीति चतुर्थ४,चशब्दः समुच्चयार्थः,कार्तिककृष्णे चरमा-पञ्चदशीति पञ्चमं५,एतानि किमिन्याह-गर्भादिदिनानि-गर्भजन्मनिष्क्रमणज्ञा
KUMAMAITHILI THARITAULILAHIMPRODHPANIPAT
॥३२॥
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
mansi
MUBIHAR
भोपहार
": m
P
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३३०॥
m multuMICHRISTIANHAIRAIADHAINISAARISHAIRAINRITALIBSPIRITA
ननिर्वाणदिवसा यथाक्रम-क्रमेणव तान्यनन्तरोक्तानि,एषां च मध्ये 'हस्तोत्तरायोगेन' हस्त उत्तरो यासां हस्तोपलक्षिता वा उत्तराउत्तरफाल्गुन्यस्ताभियोगः-संबन्धश्चेति हस्तोत्तरायोगस्तेन करणभूतेन चत्वार्याद्यानि दिनानि भवन्ति, तथेति समुच्चये, स्वातिना -स्वातिनक्षत्रेण युक्तः चरमोत्ति-चरमकल्याणकदिन इति प्राकृतत्वाद्वाथाद्वयार्थः।। अथ किमिति महावीरस्यैवैतानि दर्शितानीत्यत्राह-'अहिगय गाहा, अधिगततीर्थविधाता-वर्तमानप्रवचनकर्ता भगवान श्रीमहावीरः इतिहेतोर्निदर्शितानि उक्तानीमानि कल्याणकदिनानि तरूण-वर्द्धमानस्य, अथ शेषाणां तान्यतिदिशन्नाह-शेषाणामपि-न वर्द्धमानस्यैव, ऋषमादीनामपि वर्तमानावमर्पिणीभरतक्षेत्रापेक्षया एवमेवेह तीर्थे वर्द्धमानस्येव निजनिजतीथेषु-स्वकीयस्वकीयप्रवचनावसरेषु विज्ञेयानि-ज्ञातव्यानि, मुख्यवृच्या विधेयतयेति । इह यान्येव गर्भादिदिनानि जिनानां तान्येव सर्वभारतानां सवैरावतानां च, यान्येव चैतेषामस्यामवसर्पिण्यां तान्येव च व्यत्ययेनोत्सपिण्यामपीति गाथार्थः।। इति श्रीअभयदेवसूरिकृतयात्रापश्चाशकवृत्ती,अत्र पञ्चानामेव कल्याणकानां मासाः पक्षास्तिथयो नक्षत्राणि चोक्तानि, तत्र यदि गर्भसंहरणदिनोऽपि कल्याणकतया आराध्योऽभविष्यत् तर्हि तद्वत्तस्यापि मासाद्यकथयिष्यत् , तच्च नोक्तमतो गभापहारो न कल्याणकमिति सिद्धं श्रीऋषभचरित्रसाम्यं श्रीमहावीरचरित्रस्यापि, तथोपलक्षणात्तीर्थाभिमतजिनवल्लभकृतकल्याणकस्तवनेऽपि-"सिअनवमि सुविहिमुक्खो नेमिस्सासोअमावसा णाणं पुण्णिमि चुइ नमि जिणवल्लहं पयं देसु पणयागं ॥१॥" इत्यत्राश्विनमासे त्रयोदश्यां कल्याणकं नोक्तम् , अतः श्रीमहावीरस्य पश्चैव कल्याणकानि. तेन पष्ठकल्याणकवादी तीर्थबाह्य एवेतिगाथार्थः ॥१०॥ अथ पर्युषणाकल्पव्याख्यानेनापि गर्भसंहरणस्य | कल्याणकाभावं दर्शयन्नाह
PISPatimilliMINS SHILPHAN alamPIAT
॥३३०॥
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३३॥
वखाणं पुण पज्जोसवणाकप्पस्स चुण्णिवण्णेसु । छहं वत्थूणं चिअ अण्णत्यवि तयणुसरणंति ॥१०१॥
व्याख्यानं पुनः पर्युषणाकल्यस्य चूर्णिवर्णेषु-"छण्हं वत्थूणं 'चित्ति अवधारणे छण्हं वत्थूणमेव, तथाहि-'जो भगवयाउसभमामिणा सेसतित्थगरेहि अ भगवतो वद्धमाणसामिणो चयणाईणं छण्हं वत्षणं कालो णाओ दिलो वागरिओ अ तेणं कालेणं" इत्यादि श्रीपयु० चू०,एवं दशाचूर्णावप्ययमेव पाठः, अन्यत्रापि-आचाराङ्गादौ तदनुसरणं-चूर्ण्यनुसारेणैव बोध्यं, तथाहि-"पंच| इत्युत्तरे होत्थ"त्ति आचाराङ्गसूत्र, नत्र टीका यथा-हस्त उत्तरो यासामुत्तरफाल्गुनीनां ता हस्तोत्तरास्ताश्च पञ्चसु स्थानेषु गर्भाधानसंहरणजन्मदीक्षाज्ञानोत्पत्तिलक्षणेषु संवृत्ताः अतः पञ्चहस्तोत्तरो भगवानभूदिति, अत्र पञ्चसु स्थानेष्वित्येव व्याख्यातं,तच्च चूर्ण्यनुसार्यव, न पुनः पञ्चसु कल्याणकेष्विति, एतेन क्वचित कल्पावचूर्णै। संदेहविषोषध्यनुवादेन कल्याणकपटकव्याख्यानं तदना| भोगादेवेति प्रदर्शितं बोध्यम् , अनाभोगस्तु ग्रन्थान्तरानुपयोगे महतामपि न विरुद्धः, यदागमः-"नहि नामानाभोगश्छमस्थस्येह कस्यचित्र स्याद् । ज्ञानावरणीयं हि बानावरणप्रकृति कर्म ॥१॥” इत्यादि, नचैवं क्वचिदंशे श्रुतानुपयोगोलाघवाय,गौतमस्वामिनोऽपि श्रुतानुपयोगस्यागमे प्रसिद्धत्वात् ,तस्मादनाभोगादन्यत्र तीर्थसम्मतपुरुषसम्मतिमनादाय सूत्रव्याख्याने प्ररूपणे च तीर्थाशा|तना तीर्थबाह्यता च स्यादेव, नचैवं जिनप्रेमस्याप्यनाभोगः शङ्कनीयः,कुपाक्षिकसमुदायान्तर्वत्तित्वेन जिनप्रभस्याप्यभिनिवेशस्य विद्यमानत्वात् , यतो यत्र कुपाक्षिक यो वर्तते स तन्मूलभृताचार्यगतमिथ्यात्ववान् भवति, यथा अद्य यावत् दिगम्बरसमुदायान्तर्वी शिवभूतिगताभिनिवेशमिथ्यात्ववान् ,कल्याणकषट्कप्ररूपणामधिकृत्य तु इवे मूलभृतो जिनवल्लभो बहु विख्यातः, मच मजेन निवार्यमाणोऽपि षष्ठं कल्याणकं प्ररूपयन् शिवभृतिवदभिनिवेशवानेव, अतएव तव्यपस्थापितसमुदायावलम्बी खरतरमताक
IMARATHIHINABRAISimHISTMINISHAD
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
गोपहारचर्चा
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्राम ॥३३२॥
र्षको जिनदत्तोऽपि घुणाक्षरन्यायेन जिनवल्लभमभिनिवेशवन्तं व्यञ्जितवान् ,तथाहि,-"असहाएणावि विही पसाहिओजोन सेससूरीहिं । लोअणपहेवि वच्चइ वुच्चइ पुण जिणमयण्णू । हिं॥१॥” इतिगणधरसार्द्ध०१२२ गाथा,तवृत्तिर्यथा-ततो येन भगवताऽसहायेनापि एकाकिनापि परकीयसहायनिरपेक्षम् ,अपिर्विस्मये,अतीवाश्चर्यमेतद् ,विधिः-आगमोक्तः षष्ठकल्याणकरूपश्चेत्यादिविषयः पूर्वप्रदर्शितश्च प्रकार:-प्रकर्षण इदमित्थमेव भवति योऽत्रार्थेऽसहिष्णुः स वावदीविति स्कन्धास्फालनपूर्वकं साधितः सकललोकप्रत्यक्षं प्रकाशितः,यो न शेषमूरीणाम् ,अज्ञातसिद्धान्तरहस्यानामित्यर्थः,लोचनपथेऽपि दृष्टिमार्ग,आस्तां श्रुतिपथे,ब्रजति-याति,उच्यते पुनजिनमतज्ञैः-भगवद्वचनवेदिभिरिति गण० वृत्तौ,एवंविधवक्ता त्वनाभोगवान् न भवति,किंत्वभिनिवेशवानेवेति जिनदत्तेनापि सूचितं, तदुक्ताभ्युपगन्तृत्वेनात्मनोऽपि "पूण्ड मूलपडि मंपि साविआ चिइनिवासिसम्मत्तं । गम्भावहारकल्लाणगंपि नहु होइ वीरस्स ॥१॥" इत्युत्सूत्रपदोद्घाटनकुलकवचसा तथा ज्ञापितं,किंच-जिनवल्लभ एव तावदित्थं प्रष्टव्यः-भो जिनवल्लभ पञ्चकल्याणकवादिनः श्रीहरिभद्रसूरिप्रभृत्यः तीर्थसम्मता उत नेति, नेति वक्तुमशक्यत्वेन तीर्थसम्मतत्वे सिद्ध तीर्थमपि पश्चकल्याणकवाद्येव सिद्धं, तथा च असहाएणावित्ति निष्ठरवचसा सर्वानपि पूर्वाचार्यान् तिरस्कृत्य तीर्थासम्मतं षष्ठं कल्याणकं प्ररूपयन् कथं त्वं तीर्थस्पर्यपीति स्वयमेव पर्यालोचय, एतेन सिद्धान्तरपारगामी जिनवल्लभसूरिरिति यजिनदत्तापत्यीयानां वचस्तदपि निरस्तं, 'पंचहत्युत्तरे' इत्यादिवचनेन षष्ठं कल्याणकं व्यवस्थापयन् सिद्धान्तगन्धेनापि शून्यो जिनवल्लभ इत्येव प्रवचनविदामध्यक्षसिद्धत्वादित्यलं प्रपश्चेतिनेतिगाथार्थः॥१०१।। अथ श्रीवीरचरित्रे सर्वत्रापि गर्भसंहरणपाठनियमे युक्तिप्रदर्शनपुरस्सरमुपसंहरबाह
तम्हा जं संहरणं चरिण निअमेण संगईघडणं । देवाणंदुप्पन्नं वीरं तिसला पसूअत्ति॥१२॥
॥३३२।।
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३३॥
HINEntition
अन्त्य रात्रिसामायिकविचारः
.
. तस्मात्प्रागुक्तप्रकाराच्चरिते-श्रीमहावीरचरिते नियमेन गर्भसंहरणमर्थात्तणनं यत् तत् संगतिघटनं-पूर्वापरसंबन्धघटकमित्यर्थः | तदेवाह-'देवाणंदें त्यादि, यतो गर्भसंहरणमत एव देवानन्दोत्पन्न-देवानन्दाया ब्राह्मण्याः कुक्षाववतीर्ण श्रीवीरं त्रिशला प्रसूते| तिअसंगतिः,अन्यथा यस्याः कुक्षौ समुत्पन्नः सैव प्रसूतेति वक्तव्यं स्यात् ,तच्च न जातमिति संगतिघटनाय गर्भसंहरणभणनमावश्यकमितिगाथार्थः ॥१०२॥ अथ राज्याभिषेकेऽप्येवमास्तामिति पराशङ्कामपहरति
नेवं रज्जभिसोए भयणा भणिआ य तेण तक्कहणे । तेणोभयंपि कल्लाणगववएसेण रहिअंति॥१०३।।
राज्याभिषेके तावदेवं न भवति-असंगतिर्न भवति तेन कारणेन तत्कथने भजना भणिता, क्वचित् “चउउत्तरासाढे" क्वचिच्च 'पंचउत्तरासाढे'ति, तेनोभयमपि गर्भसंहरणं राज्याभिषेकश्चेति द्वितयमपि कल्याणकव्यपदेशेन रहितमिति गाथार्थः ॥३॥ अथ पुनरप्यधिकोत्सूत्रमाह
रयणीपोसहिआणं सामइ सुवणणंतरं भणिजिनवल्लहेण विहिणा मुत्ते सामईअंन हवे ॥१०४॥ __रात्रिपौषधिकानां स्वपनानन्तरं-निद्रावसाने जिनवल्लभेन सामायिकदण्डोच्चारादि विधिना भणितं,तथाहि-"तो राइअचरमजामे उछिऊण इरिआवहि पडिक्कमिअ सक्कथएण चेइए बंदिअ पुर्व व पोत्ति पहिअ नमुक्कारपुत्वं सामाइअमुत्तं कढि संदिसाविज सज्झायं कुणइ, जाव पडिक्कमणवेल"त्ति जिनवल्लभेन पौषधविधिप्रकरणे भणितं, तत्र युक्तिमाह-'सुत्ते'त्ति येन कारणेन सुप्ते सामायिकं न भवेत् , सामायिकं कृत्वा यदि स्वष्यात्तहिं सामायिकरहितो भवेदितिगाथार्थः ॥१०४॥ अथोक्तयुक्तिं निराकरोति
Automati RELAMNIRAHELPINIMUNISMARAL UNIPminue
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा अविश्रामे ॥३३४॥
अन्त्यरात्रिसामायिकविचारः
__ न मुणइ ए पोसहपज्जवसाणं तहेव उच्चारो। पोसहमि कप्पइ कप्पइ तं तस्स सामइए ॥१०५॥
न जानाति जिनवल्लभ इतिगम्यं, किन जानाति?-एतत्सामायिक पौषधसहचरितं पौषधपर्यवसानं-पौषधसमानकालीनमेष, तथैवोच्चारोऽपि “जाव पोसहं पज्जुवासामी'ति पाठात , तेन न स्वल्पकालीनं, तेन यत्पौषधे कल्पते तदेव तस्य पौषधसंबन्धिनि | सामायिकेपि कल्पत इतिगाथार्थः॥१०५।। अथ कल्प्यत्वे प्रवचनमाह
तेणेवागमवयणं उद्दिट्टकडंपि भुजई सड्ढो। कयसामइओऽवि निसीहभासचुण्णिप्पमुहगंथे ॥१०६॥ येन कारणेन यत्पौषधे कल्पते इत्यादि तेन कारणेन उद्दिष्टकृतमपि-पौषधिकमुद्दिश्य निष्पादितमप्यशनादिकं कृतसामायिक: श्राद्धो मुड्न्ते इत्यागमवचनं, निशीथभाष्यचूर्णिप्रमुखग्रन्थे, यतः-"कामी सघरंगणओ थूलपइण्णा सि होइ दहला । छेअणभेअणकरणे उद्दिट्टकडंपि सो भुंजे ॥१॥" इतिश्रीनिशीथभाष्ये उद्दे१५, एतच्चूर्णिस्तु राकामतवक्तव्यताधिकारे लिखितेतिबोध्यम्, एतेनाधुनिकः पौषधिकानां भोजनं निषिध्यते तदपि निराकृतमिति बोध्यं,कृतसामायिकस्य भोजनस्य निशीथचूादावुक्तत्वादितिगाथार्थः ॥१०६।। अथ व्यरिरेके दोषमाह
अण्णहऽवहिमपुण्णे लोवे वयभंगपावयं पयडं । तेणं तम्मयसावयसामइए पोसहे असुहं ॥१०७॥ अन्यथा-कल्प्याकल्प्ये आश्रित्य यदि पौषधसाम्यं न स्यात्, किंतु निद्रानन्तरमपि पौषधस्थितिः, न पुनः सामायिकस्पति, तविधौ अपूर्ण सामायिकलोपे व्रतभङ्गपातकं प्रकटमेव स्यात् , तेन कारणेन तन्मतश्रावकस्य पौषधे सामायिकमशुभं स्यान्', पौष|| धावधिकेपि सामायिकेऽभ्युपगतेऽपि निद्रोदये विनाशात, पातकहेतुत्वादितिगाथार्थः ॥१०७।। अथ जिनाज्ञया निद्रापि संयम
Hin
।।३३४॥
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्राम ॥३३५।।
minimimmunicamARIASISAMARPAL
हेतुः कुतः सामायिकविलोपकारिणीतिदर्शयति
- अन्त्यरात्रि| निहाविअ गुरुआणापुर्व सा चेव धम्मअणुकूला। जह संधारापोरसिपढणंतरसाहुनिद्दत्ति ॥१८॥
सामायिक
विचारः निद्रापि च पौषधसामायिकवतो रात्रिप्रथमपौरुष्यनन्तरं गुर्वाज्ञापूर्व स्यात् , सा च धर्मानुकूलैव, प्रकृतधर्मप्रसाधनीत्यर्थः, तत्र दृष्टान्तमाह-यथेत्यादि, यथा संस्तारकपौरुषीपठनानन्तरं साधुनिद्रा, सा च संयमाधारशरीरस्थितिहेतुरेव, यदुक्तं-यद्यपि क्वचिदाचार्यानुज्ञाता द्वितीयपौरुष्यादौ दीर्घसंयमाधारशरीरस्थित्यथं निद्रावशोपगता भवन्ति तथापि नदा जागराएवेति श्रीआचाराङ्गे शीतोष्णीयाध्ययने प्रथमोद्देशके, एवंविधा निद्रा कथं पौषधिकानां सामायिकविगमहतुः, न कथमपीत्यर्थः, तेन जिनवल्लभेन रात्रिपौषधिकानां पश्चिमे गामे यत्सामायिककरणं निर्दिष्टं तद् दुष्टमेवाधिकक्रियारूपत्वादितिगाथार्थः ।।१०८॥ अथ सामायिक| पौषधयोनमस्कारत्रयपूर्वकं त्रिर्दण्डकोचारणं यत् तदपि खरतरमतेऽधिकमुत्मत्रं यथा स्यात्तथा दर्शयतिमामाइअपोसहेसु उच्चारो सावयाण तिक्खुत्तो। जुत्तोत्ति अजिणदत्तो भणइ जहा अगुवउच्चारो॥१०९॥
सामायिकपोषधयोरुच्चारः 'तिक्खुत्तोति विकृत्वः-त्रीन् वारान् युक्त इति जिनदत्तो भणति,तत्र दृष्टान्तमाह-यथेत्यादि, यथा श्रावकाणामणुव्रतोच्चारः-स्थूलप्राणातिपातविरमणादौ "अहणं भंते! तुम्हाणं ममीवे शूलगं पाणाइवाय" इत्यादिवारत्रयमुच्चार्यते तथा | सामायिकमपीतिगाथार्थः ॥१०९।। अथ जिनदत्ताभिप्राय तिरस्कुर्वनाह___न मुणइ मूढो लोगट्टिइंपि बहुकालसज्झमह कनं । तत्तुलं कहमिअरं तिहिरिकग्वपलोअणाईहिं ॥११॥
मृदः-अमिनिवेशी जिनदत्तो लोकस्थितिमपि न जानाति, यतस्तिथिनक्षत्र प्रलोकनादिभिः बहुकालमाध्यं यत् महत्कार्य तत्तुल्य ।।३३५।।
Palm astHIPINIMUMHINGAPILatminstitute
ROMPIRANILAPTAIIANIMAHIRAMATIPARISHABA
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३३६॥
SH
I
तदितरद् अल्पकालसाध्यमल्पं च कथं स्यात् ?, न कथमपीत्यर्थः, अयं भावः-महत्कार्य ताव दूरग्रामान्तरगमनोद्वाहादिकं, तच्च सामायिक
शुभतिथिनक्षत्रचन्द्रादिबलविलोकनपुरस्सरमेव क्रियते, न तथा तदितर आपणादिगमनभोजनादिकार्यमपि, एवं यावजीवाभिग्रह-|| त्रिरुञ्जारः । रूपं विवक्षितव्रतादिकं प्रतिपत्तुकामो मुहर्तादिपुरस्सरं त्रिरप्युच्चरति, न तथाऽल्पकालीनं सामायिकमपीतिगाथार्थः।। ११०॥ अथातिप्रसङ्गमाह -
अण्णह वासक्खेवप्पमुहं उववासमाइउच्चारे जुन्जह तम्मइ मग्गे अण्णंपि महत्वयाइव ॥१११॥ अन्यथाऽल्पकालीनस्यापि सामायिकादेर्यदि त्रिरुचारोऽभ्युपगम्यते तहिं अणुव्रतोच्चारादिवद् आस्तामन्यत् , उपवासाधुच्चारे वासक्षेपप्रमुखं-वामक्षेपादि समग्रोऽपि नन्दिविधियुज्यते-अधिकर्तव्यो भवेत किंच-यथा सामायिकाद्युच्चारेऽणुव्रतोचारो दृष्टान्तीक्रियते तथाऽणुव्रतोच्चारे महाव्रतोचारोपि दृष्टान्तीकर्तव्यः स्यात , तथा च अन्नंपि-अन्यदपि शिरोमुण्डनादिकमपि तन्मते मार्गे जिनदत्ताभिमतप्ररूपणालक्षणे युक्तं स्यात् , तच्चास्याप्यनभिमतमतो यत्किश्चित्रिरुच्चारादिसामायिकमपीतिगाथार्थः ॥१११।। अथ जिनवल्लभोक्तसम्मत्या दृषयितुमाह-- पोसहविहिंमि जिणवल्लहेण इगवयणभणणओ इक्को। दंडगमाउच्चारो परिचत्तो तेण पयडोऽवि ॥१२॥
पौषधविधौ-पौषधविधिप्रकरणे जिनवल्लभेन-विधिधर्मनाममताकर्षकेण एकवचनभणनतः 'नमुक्कारमुचरिअ' इत्यादिद्वितीयकवचनभणनेन दण्डकोच्चारोऽप्येकवारः प्रकटः, तथाहि "पोसहमुहपत्ति पडिलेहिमीति भणिअ बीअखमासमणपुवं पोत्तिं पडिलेहि खमासमणेण पोसहं संदिसाविय बीअखमासमणेण ठाएमित्ति भणित्ता खमासमणं दाउं उद्धठिओ ईसिमोणयकाओ गुरुवयणमणु- ॥३३६॥
JHARNAMAHIMALANIHDPARAMHAPPIRAMANIPRITHILPINIm
TAm
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रववनपरीक्षा ४ विश्रामे
॥३३७॥
भणंतो नमोकारमुञ्चरिअ भगइ करेमि भंते । पोसहं इत्यादि यावद्वोसिरामित्ति, एवं सामायिकेऽपि पंचमंगलं पढित्ता करेमि भंते !,' इत्याद्येवंविधोऽपि तेन जिनदत्तेन त्यक्तः, एकवारमुच्चारं परित्यज्य त्रिवारमभ्युपगत इत्यत्र द्विरुच्चरणमधिकमितिगाथार्थः ॥ ११२ ॥ अथ पुनरप्यधिकमुत्सूत्रमाह
साहणं उवहाणं गिहिब अहिअंति जेण तक्किचं । आवस्सयजोएणं सिद्धं सिद्धतबुद्धीणं ॥ ११३ ॥ | गृहिवत्-श्रावकवत् साधूनामप्यावश्यकश्रुताराधनार्थमुपधानवहनं यत् तदधिकं येन कारणेन तत्कृत्यं षडावश्यकाराधनलक्षणं श्री आवश्यक योगेनैव सिद्धं, केपां ? - सिद्धान्तबुद्धीनां तच्चविदां न पुनः कुपाक्षिकाणामपि ननु स्वयमुपधानोद्वहनमन्तरेण कथं | श्रावकाणामुद्वाहयितुं शक्यते इति चेत् मैवं यतः सामायिकपौषधद्वादशवतोच्चारादिष्वपीयमेव रीतिः प्रसज्येतेति स्वयं विचारणीयमितिगाथार्थः ॥ ११३ ॥ अथ पुनरपि तदाह-
| उस्सग्गेण कसेल्लयजलगहणं साहुणावि ही मोहा । तंचिअ मट्टिअभायणसंगइअं कह णु तसजयणा ॥ ११४ ॥ उत्सर्गेण - मुख्यवृच्या कसेल्लकजलग्रहणमुपलक्षणात् क्वाथजलादिपरिग्रहः, ही इति खेदे, मोहात - चारित्रमोहनीयोदयात् तथा श्रद्धानपुरस्सरं तथाविधजलग्रहणं साधोरपि श्रावकाणां सुतरामित्यपिशब्दार्थः, तथापि - कसेल्लकादिजलग्रहणमपि च मृत्तिकाभाजनसंगतिकं - कुण्डादौ प्रक्षिप्तं नु इति वितर्क, कथं त्रसजन्तुयतनेति ?, न कथमपीत्यर्थः यतस्तथाविधं शीतलजलं कुम्भादिमृत्तिकाभाजनगतं प्रायः शीघ्रमेव त्रसादिजन्तुयोनिः स्यात् तद्यतना साधूनां न संभवति, ननु शुद्धविकटमुष्णोदकं वर्णान्तरादिप्राप्तं | शुद्धजलं वा इति श्रीकुलमण्डनमूरिकृतपर्युषणाकल्पावचूर्णे तथा संदेहविपौषध्यां चोक्तं कथं कसेल्लादिनीरं न गृह्यते इति
कसेलका
दिजलाधिकारः
॥३३७||
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
विश्रामे ॥३३८॥
|कसेलकादिजलाधिकारः
Karnamam
चेद् , उच्यते, सिद्धान्तेऽदृश्यमानत्वात् तथा तीर्थे तथाप्रवृत्तेरनुपलम्भाच्च, यत्तु श्रीकुलमण्डनसूविचनं तत्तु संदेहविषौपधीलिखितमेव लिखितं तदनुवादरूपं,न पुनस्तत्कृतं व्याख्यान,संदेहविषौषधिकारस्तु जिनप्रभमूरिः स्वमतप्रवृत्यनुसारेणैव व्याख्यातवान् , न पुनरागमानुसारेण, यतः पर्युषणाकल्पचूर्णी शुद्धविकटशब्देनोष्णोदकमेव व्याख्यातं,न तु वर्णान्तरादिप्राप्तं चेति, तथा श्रीअभयदेवमूरिणा स्थानाङ्गवृत्तावपि तथैव व्याख्यातम् , एवं निशीथचूर्णावपि चोध्यं, “अण्णयरं वा तहप्पगारं पाणगजायं" इत्यस्य श्रीआचाराङ्गसूत्रस्य वृत्तौ अन्यतरशब्देन चाचाराङ्गोक्तमेव द्राक्षापानीयादि व्याख्यातमस्ति,न तु काथकसेल्लकादिनीरमपि, | तथा "वणंतरयापत्तं फासुअसलिलं च तयभावे" इति श्रीदेवमूरिकृतयतिदिनचर्यायां,प्रवचनसारोद्धारे तु सामान्यतो वर्णा|न्तरादिप्राप्तमेवोक्तं, नतु व्यक्त्येति, तदपि च तदभावे इति वचनादपरेषां सर्वजलानामभावे मत्येव ग्राह्य, न पुनमुख्यतया ता| ह्यमुक्तम् ,अपवादतोऽपि येन केनापि वस्तुना यथा तथा वर्णान्तरापादितं उदकं ग्राह्य यदि तदा प्रथमवृष्टयादौरजोगडुलनदीतटागादि-1 गतमपि जलं ग्राह्यं स्यात् तस्यापि वर्णान्तरादिप्राप्तत्वाविशेषाद् , अथवा देवकुसुमशक्कराकर्पूरादिद्रव्ययोगतोऽपि तथाभूतं जलं ग्राह्यं भवेत्तच्चानुचितमिति तवापि सम्मतं, ननु तर्हि वर्णान्तरादिप्राप्तशब्देन किमुच्यते इति चेद् , उच्यते, ओघनियुक्ती धावनिकाकृते यनीवायुदकमुक्तमस्ति तत्तथा गृहीतं द्रष्टव्यं, किंच-यत्र क्वापि नीरविचारस्तत्र सर्वत्रापि प्रायः काञ्जिकादिव्याख्यानमुपलभ्यते, न पुनः क्वाथकसेल्लकादिना तथाभूतमपि,खरतरैस्तु सत्यपि काञ्जिकादिनीरे मुख्यवृत्या तदेवादृतं स्वादलाम्पट्यात् , |किंच-मुख्यवृत्या कसेल्लकादिनीरग्रहणे आयामाम्लशब्दनिष्पत्तिरपि न संभवति, यतःश्रीआवश्यकवृत्तौ आयामः-अवसावनं| | अम्लं-तुर्यो रमस्ताभ्यां निवृत्तमायामाम्लमित्यायामाम्लशब्दच्युत्पत्तिरस्ति, नथा योगशास्त्रतृतीयप्रकाशवृत्तौ आचामः-अव
MBAFHASARAIPPIRIRANIMURARIA
||३३८॥
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रबचनपरीक्षा ४विश्रामे ।।३३९॥
श्रावणमाम्लच तुर्यो रसः ते एव प्रायेण व्यञ्जने यत्र भोजने ओदनकुल्माषसक्थुप्रभृतिकं तदाचामाम्लं समयभापयोच्यते, किंच- कसेलकाकाथकसेल्लकादिना जलपरिणमनकालोऽपि स्वबुद्ध्या सम्यकथं ज्ञातुं शक्यते?, यतः “वण्णरसगंधफासा जह दवे जम्मि उक्कडा दिजलाहुंति । तह तह चिरं न चिहइ असुभेसु सुभेसु कालेसु ॥१।। इति बृहत्कल्पभाष्य,तवृत्तिर्यथा-यस्मिन् द्रव्ये यथा यथा वर्णग
धिकारः न्धरसस्पर्शा उत्कटा उत्कटतरा भवन्ति तथा तथा तेन तेन द्रव्येण सह मिश्रितमुदकं चिरं न तिष्ठति, क्षिप्रं क्षिप्रतरं परिणमत | इति भावः, किमविशेषेण ?, नेत्याह-ये अशुभा वर्णादय उत्कटास्तेष्वेव क्षिप्रं परिण मते, ये तु शुभा वर्णादयस्तेषूत्कटेषु कालेन परिणमते,चिरादित्यर्थः।। इति कल्पवृत्तौ नतुर्थग्वण्डे पत्र१७५,शुभद्रव्यं च क्वाथकसेल्लकादि,अतस्तत्प्रक्षेपणे नीरस्य परिणमनकालो न ज्ञायतेऽनुकूलत्वादेव,किंच-काञ्जिकादिजलग्रहणे जिना व कारणं दृश्यते, न पुनः स्वादमुखलम्पटतेति सर्वजनप्रतीतं, काजिकजलं चागमोक्तं परित्यज्य काथकसेल्लकादिजलग्रहणं तु स्वादसुखपरत्वमेव व्यञ्जयति तग्राहिणां, ननु शुभद्रव्यप्रक्षेपे परिणमनकालापरिज्ञाने सितापानीयस्याप्यग्रहणप्रसङ्ग इति चेन्मैवं, सितापानीये तु स्वादार्थ पित्तोपशमनाद्यर्थ वा सिताप्रक्षेपः। क्रियते, सा च नाल्पा संभवति, किंतु बढेव,अन्यथा स्वादपित्तोपशमनाद्यसंभवात , क्वाथकसेल्लकादिनीरं तु स्वल्पेनैव चूर्णेन क्रियते, ततो न तत्परिणतिशुद्धिरल्पस्वादेऽपि गृह्यते, ततो न सितापानीयसाम्यं,किंच-किंचिद्रव्यं तथाविधमेव भवति यन्मधुरं स्वल्पं |च सदापि वर्ण परावर्तयति यथा मष्यादि, एवं छगणादिपानीये योज्यं, किंच-सिद्धान्तोक्तायामकालिकादिजलहीलनां कुर्वतः|
खरतरस्य नाम्नाऽपि भिक्षुत्वासंभवः,यत:-"आयामगं चेव जवोदणं च,सीअंसोवीरं जवोदगं च । नो हीलए पिंडं नीरसं तु.पतकुलाई परिवए जे स भिक्खू ॥१॥” इति श्रीउत्तरा० तापानीयग्रहणं मिक्षोलक्षणमुक्तं तब खरतरेण नाभ्युपगतं, न चान
"inutm nunmilai HARITALIRINDAINITALIMINAHIRAINITIHARI
HOMem
|
३३२॥
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रत्रचनपरीक्षा ४ विश्रामे
॥ ३४० ॥
| भ्युपगम एव, किंतु तद्ग्राहिणां हीलनावचोऽपि यदुक्तं - "मुद्धाणाययणगया" इत्यादि गणधर सार्द्धशतके १०५ गाथा, तड्डीकायां | तपागणसाधूनां वर्णनं यथा मलमलिनगात्र दौर्गन्ध्यपात्रात्रश्रावणतन्दुलधावनादिग्राहिणामेकाकिविहारिणां गुरुकुलवासत्यागिनां तपस्विनामित्यादिवर्णनं कुर्वन्नात्मनः स्नानादिकरणं सूचितवान्, अवश्रावणादिहीलनेन च सिद्धान्तानभ्युपगन्तृश्वमपि, यतः सिद्धान्ते तदुपादानात्, तथाहि - "सेजं पुण पाणगजायं जाणेजा, तंजहा - उस्सेइमं १ संसेइमं२ चाउलोदगं वा३ अण्णयरं वा तहष्पगारं | पाणगजायं" इत्यादि यावत् फाअं जाव पडिगाहेजा || से भिक्खू२ वा समाणे से पुण पाणगजायं जाणेज्जा, तंजहा- तिलोदगं वा४ तुमोदगं वा५ जत्रोदगं वा६ आयामं वा७ सोवीरं वाट सुद्धविअडं वा९ अण्णयरं वा तहप्पगारं पाणगजायं" इत्यादि यावत् भिक्खुस्स भिक्खुणीए वा सामग्गिअं" इतिश्रीआचा० द्वि० ० प्रथमाध्ययने सप्तमोद्देशके एतट्टीकैकदेशो यथा | 'अहे' त्यादि सुगमं, पानकाधिकार एव विशेषार्थमाह-स भिक्षुर्गृहपतिकुलं प्रविष्टो यः पुनः पानकजातमेवं जानीयात्, तद्यथा 'तिलोदकं तिलैः केनचित्प्रकारेण प्रासुकीकृतमुदकम्, एवं तुषैर्यवैर्वा, तथा आचाम्लम् - अवश्यामं सौवीरम् - आरनालं शुद्ध विकटं- प्रासुकम् अन्यद्वा तथाप्रकारं द्राक्षापानादि पानकजातं - पानीयसामान्यं पूर्वमेवावलोकयेत् - पश्येदित्यादि" अत्र शुद्धविकटं प्रामुकमुदकमुक्तं, | तच्च चूर्णिकारादिभिरुष्णोदकमेव व्याख्यातम्, अतः सामान्येन प्रासुकोक्तावपि उष्णोदकमेव ज्ञेयं, ग्रन्थान्तरसम्मतेस्तथैव दर्शनात्, प्रासुकस्यापि तथात्वेन विशेषितत्वाच्च यदागमः-- "उसिणोदग तत्तफासुअं' ति दशवै० (अ०५३-१-७७ चू० ) अन्यच्छब्देन तु वक्ष्यमाणोद्देशक भणितानि पानीयानि गृहीतानि तानि चेमानि-से भिक्खू बा२ जाव समाणे से जं पाणगजायं जाणेजा तंजहा - अंबपाणगं वा १० अंबाडगवाणगं वा११ कविट्टपाणगं वा १२ मातुलुंगपाणगं वा १ ३ मुद्दिआपाणगं वा १४ दालिमपाणगं वा १५
कसेलकादिजलाघिकारः
॥३४०॥
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३४॥
RIHIRPopmea
| खज्जूरपाणगंवा१६ नालिएरपाणगंवा१७ करीरपाणगंवा१८ कोहलापाणगं वा१९ आमलगपाणगं वा२० चिचापाणगंवा२१ अण्ण
कसेलका| यरं वा तहप्पगारं पाणगजाय" इत्यादि,न पुनः कसेल्लकादीनि क्वाप्युक्तानि,तथा "वासावासं० निच्चभत्तिअस्स भिक्खुस्स कप्पंति सबा-DI दिजलाइं पाणाइं पडिगाहित्तएत्ति,वासा० चउत्थभत्तिअस्स० तओ पाणगाई पडिगाहित्तए,तं०-उस्सेइमं वा संसेइमं वा चाउलोदगं वे'त्यादि" धिकारः श्रीपर्यु०, इत्याद्यागमोक्तजलेषु आस्तां तावत्तन्दुलधावनादिकं जलम् , उक्तजलेष्वेव यच्छुद्धविकटशब्देनोण्णजलं यदुक्तं तदप्यवगणय्य नामग्राहेण क्वाप्यनुक्तमपि कसेल्लकग्रहणं सिद्धानतानंगीकारकत्वसूचकं, यस्तु तन्दुलधावनादिपानीयपानविषये गृहस्थानां प्रत्याख्यानं कारयति स सिद्धान्तानभिज्ञ एव, प्रतिवर्ष सभासमक्षं वाच्यमानकल्पसूत्रे तन्दुलधावनादिजलस्य स्पष्टोपलम्भात् , न च तद्ग्रहणं साधूनामेति वाच्यं, श्रावकाणां तु काप्यागमे पार्थक्येन जलविभागानुपलम्भाद् , अचित्तभोजिनस्तु श्रावका अप्य-| तस्तेषामप्येतान्येव पानाहा॑णि, पानागाराणामपि साधुसमानत्वाद् , यथा चावश्यके वन्दनकस्य कः कर्तेतिद्वारे "पंचमहत्वयजुत्तो अणलसमाणपरिवजिअमईओ। संविग्गनिजरट्ठी किड़कम्मकरी हवइ साहू ॥१॥” इति वचनात्साधुरेव वन्दनककर्ता प्रोक्तो, न च श्राद्धादिः, स चानुक्तोऽप्यागमाविरोधेनोपलक्षणाद् गृहीतः, तेनैव विधिना यथा वन्दनकं ददाति तथा तन्दुलादिपानीयमप्यनुक्तानां श्राद्धानां युज्यत एव, अन्यथा श्राद्धानां पानार्थं पानीयविभागो दर्यतामित्यलं विस्तरेण, ननु 'अदुवा बारधोअण'मित्यादिदशवकालिकवचनात् "कंजिअआयामासइ संसठ्ठसिणोदगस्स वा असति । फासुअजलं तसजढं तस्सासइ तसेहि जंरहि॥१॥" |श्रीनिशीथभाष्ये संसट्ठशब्देन 'गवंगरसभायणनिकेअणं'ति तच्चूर्णी जरत्पानीयमुक्तमित्यागमवचनाच मुख्यतः साधूनां जरत्पानीयमेव युज्यते, न पुनस्तद्वदुष्णोदकमपीति ननु तद्ग्रहणं भवतामपि स्वादलाम्पट्यादेवेति चेन्मैवम् , उष्णोदकस्यापि मुख्य-(| ॥३४१||
n
inine
Salman
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३४२||
कसेलकादिजलाधिकारः
तया बहुषु स्थानेषु भणनात् , तथाहि 'उसिणोदगतत्तफासुअं, पडिगाहिज संजए'त्ति श्रीदशवै०, तथा 'उसिणोदगतत्तभोइणो धम्मे ठिअस्स मुणिस्स हीम"त्ति श्रीसूत्रकृदङ्गे वैतालीयद्वितीयाध्ययने, तथाऽन्यत्राप्युष्णोदकं साधूनामुत्सर्गतः प्रवचनोक्तमेब बोध्यं, न पुनरेवं क्वापि कसेल्लकजलमिति, अधिकत्वं चोत्सर्गपदेष्वनुक्तस्यापि भणनाद् , इदं च विवक्षया न्यूनोत्सूत्रेऽपि पतत्यपवादपदेभ्यः परित्यक्तत्वादिति गाथार्थः ॥१४॥ अथ कसेल्लकपानीयग्रहणे त्रसयतनाद्यभावे यत्स्यात्तदाह__ तसजयणाइअभावे संजमलेसोऽवि दरतरवडिओ। एवंविहोवि मग्गो उम्मगो केरिसो हुन्जा?॥११५॥
सयतनाद्यभावे सम्यक्त्वमपि न संभवति, तस्य लक्षणस्याप्यभावात् , सम्यक्त्वलक्षणं त्वेवं-"शमसंवेगनिर्वेदानुकम्पास्तिक्यलक्षणैः । लक्षणैः पञ्चभिः सम्यक्, सम्यक्त्वमुपलक्ष्यते ॥" इति श्रीयोगशास्त्रे, सम्यक्त्वाभावे च कुतः संयमगंधोऽपि ?, आस्तां सर्वविरतिसंयमः, देशविरतिपरिणामोऽपि दूरतरपतितः-अतिदविष्टतरः तद्गन्धस्याप्यभाव इत्यर्थः, अयं भावः-सम्यग्दृष्टिदेशविरतिवी त्रसयतनापरायणो भवति, अयं तु यतिलिङ्गधरोऽपि न तथेति कथं साधुः?, एवं सत्यपि यदि हे खरतर! त्वदभिमतः पूतरादित्रसजन्तुविराधनाहेतुः शीतलकसेल्लकजलग्रहणमपि मागों-ज्ञानादिरूपो मोक्षस्य भवेत तर्हि कीदृश उन्मार्गः ?, अय| मेवोन्मार्गो, नान्य इति गाथार्थः ॥१५।। अथ पुनरप्यधिकमुत्सूत्रमाहसावयकुलपडिसिद्धं पज्जुसिअविदलमाइ ज रद्धं । सिद्धंतवयणमलिअंभणिऊणं भवए मुम्वो ॥११६।।
श्रावककुलप्रतिषिद्धं-नाम्नापि यः श्रावक इति ख्यातिमान् तदीयकुले प्रतिषिद्धं रात्रिभोजनवदिदमप्यकल्प्यमितिवचनप्रवाहेण १ अजीवं परिणयं णचेति पिण्डैपणाप्रथमो शके सप्तसप्ततितमाया गाथायाः पाठान्तरमिदं, तत्रोष्णोदकाधिकारात्
॥३४२॥
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव चनपरीक्षा ४ विश्रामे
॥३४३ ॥
जुगुप्सितं यद् राद्धं सदर्थादार्द्रमिति गम्यं पर्युषितं रात्र्यन्तरितं द्विदलं मुद्रमापादिधान्य विशेषः, आदिशब्दात्पौलिकादिपरिग्रहः, | तादृशमलीकम् - अनुक्तमप्युक्तमित्यसदभ्याख्यानेनासत्यं सिद्धान्तवचनं भणित्वा मूर्खों भक्षयतीतिगाथार्थः॥ ११६ ॥ अथ पर्युषितं द्विदलादिकं कीदृशं भवतीत्याह
रतंतरिअं विदले चलिअरसं पोलिआ उ लालजुआ । ओसन्नं तेण तयं न भुंजई साणुकंपमई ॥११७॥ राज्यन्तरितं द्विदलं चलितरसं विनष्टं संभवेत्, पोलिका च लालायुता - द्वीन्द्रियजन्तुविशेषसंयुक्ता भवेद्, यदागमः - "मि|च्छत्तम संचइए विराहणा तत्थ पाणजाईओ । संमुच्छणा य तकण दवे अ दोमा इमे हुंति || १ || इति श्रीकल्प भाष्ये, तद्वृत्तिर्यथा अशनादिकं रजन्यां परिवास्यमानं दृष्ट्वा शैक्षोऽन्यो वा मिध्यात्वं गच्छेदुड्डाहं वा कुर्याद्-अहो अमी असंचयिका इति, तथा परिवासिते संयमात्मविराधना भवति, तत्र संयमविराधना भाव्यते - सक्तुकादिषु धार्यमाणेषूरणिकादयः प्राणजातयः संमृच्छन्ति, पूपलिकादिषु लालासंमूर्च्छना च भवति, उन्दरो वा तत्र तर्कणम् - अभिलापं कुर्वन् पार्श्वतः पार्श्वतः परिभ्रमन् मार्जारादिना भ क्ष्यते, एवमादिका संयमविराधना, आत्मविराधना तु तत्राशनादौ लालाविषसप लाला मुश्चेत् त्वग्विषो वा जिघ्रन् निःश्वासेन विषीकुर्याद् उदरो व लालां मुञ्चेद्, द्रवे चाहारे रात्रौ परिवास्यमाने एते वक्ष्यमाणा दोषा भवन्तीति श्रीकल्पवृत्तौ । तथा "चलितरसं कुथितानं पर्युषितद्विदलपूपिकाद्यनेक जन्तु संसक्तत्वाद्, उपलक्षणात्पुष्पितोदनपक्वान्नादिदिनद्वयातीतदध्याद्यपि चेति श्रावकप्रतिक्रमण सूत्रवृत्तौ 'ओसन्नं'ति ओसन्नं प्रायेण तेन तर्क - कुत्सितं तत् तकं द्विदलादि सानुकम्पमतिः- त्रसानुकम्पान्वितबुद्धिर्न भुंक्त इतिगाथार्थः ॥ ११७ ॥ अथ परः शङ्कते -
पर्युषितविचार:
॥३४३ ॥
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
A
पर्युषितविचारः
श्रीप्रवधनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३४४॥
नणु पज्जुसिअविदलप्पमुहं पाएण नीरसं भणि तंचिअ मुणीणमुचिअं तप्पडिसेहो न सिं सेओ॥११८॥ | ननु भोः पर्युषितद्विदलप्रमुखं प्रायेण नीरसं भणितमागमे इति गम्यं, 'तं चिअ'त्ति तदेव मुनीनां-जितेन्द्रियाणामुचितं-- | योग्यं, तत्प्रतिषेधः 'सिं'ति तेषां मुनीनां न श्रेयानिति पूर्वपक्ष इति गाथार्थः ॥११८॥ अथोत्तरमाह
तन्नो जुत्तं जम्हा गहिअवं तं हविज साहणं । जं संजमउवगारी बाहाकारी न कइआवि ॥११॥ तत्प्रागुक्तं न युक्तं यद्-यस्मात्माधनां तदेवोचितं यत्संयमोपकारी-चारित्रक्रियापुष्टिकर,न पुनर्बाधाकारि-संयमक्रियोपहन्त कदाचिदपीतिगाथार्थः ।।११९।। व्यतिरेकेऽतिप्रसङ्गादिदोषमाह____अण्णह भूइप्पमुहं गहिअव्वं न उण घयगुडप्पमुहं । एवं विआणिऊण पवयणमेरा न मोत्तथा ॥१२०।।
अन्यथा नीरसाहारग्रहणमात्राग्रहे भूतिप्रमुखं-भस्मादिकमादिशब्दाच्छटितपतितशुष्कपलाशपत्रादिग्रहः तदेव ग्रहीतव्यं-भोज्यं स्थात् , सर्वेष्वपि तथाविधवस्तुषु भस्मादेरेव नीरसत्वात् , न पुनघुतगुडप्रमुखं-घृतगुडदधिदुग्धपक्वान्नादि, उष्णेभ्योऽपि कूरादिभ्यो घृतादेरतिशयेन सारस्याद् , एवममुना प्रकारेण विज्ञाय प्रवचनमर्यादा न मोक्तव्या, सा चैव-श्रावककुलोत्पन्ना हि अभक्ष्यभोजिनो न भवन्ति, द्विदलादिकं तु पयुपितं प्रायो विनष्टस्वभावमनन्तकायादिवदभक्ष्यमिति ज्ञात्वा वर्जनीयमितिगाथार्थः॥१२०॥ अथ तस्मारिक कर्तव्यमित्याह -
पज्जुसिअविदलमाई अहं पाएण कुहिअलालजु। तेणं तबारितं जुत्तं साहण कराई ॥१२॥ पर्युषितद्विदलादि आर्द्र-जलक्लिन्न, न पुनः शुष्कमपि, प्रायेण-बाहुल्येन कथितं च भवेत ,माषादि क्रथि चलितरसं पूपिकादि-|
MADHUNILamaillithilitahale
SPIRAHMAPANINEHAHIRATNAGARImammu
॥३४४॥
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
पर्युषितविचारः
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे | ॥३४५||
BARAHIRANISAPANI RISHTRA
कं तु लालाः-संमूच्छिमीन्द्रियजीवविशेषास्तामियुतं-संसक्तं स्यात् , तेनैव कारणेन तव्यतिरिक्तं कूरादि साधूनां सर्वसावद्यवर्जकानां ग्रहीतुं भोक्तुमिति गम्यं युक्तमितिगाथार्थः ॥ १२१ ॥ अथ कदाचित कुराधोदनोऽपि चलितरसो दृश्यते | तत्र किं कर्तव्यमित्याह।। कूराई पुण पायं न उत्तदोसेहिँ दूसि जम्हा । तेण निरिखिअमुणिणो दसिअसेसं पभुजंति ॥१२२॥
कूराधोदनजातिः पुनः प्रायो-बाहुल्येन पयुषितमिति प्रकरणादोध्यं, नोक्तदोपैषितं स्याद् , यथा हि द्विदलादि विनश्वरस्वभावं न तथैवोदनाद्यपीत्यर्थः, यस्मादेवं तस्माद्धाहुल्यग्रहणात् कदाचित्तथाविधसामग्रीवशाच्चलितरसं भवेदपीति संभावितदोपपरिहाराय निरीक्ष्य--वस्त्वन्तरालिप्ते पात्रे प्रथम स्वल्पं गृहीत्वा चक्षुषा निरीक्ष्य जिघ्रति पश्चाद्यथोपयोगि गृहणातीत्यादि निशीथचू| pधुक्तविधिना सम्यक् पर्यालोच्य मुनयो दूषितशेष-कदाचिच्चलितरसं स्यात्तत्परित्यज्य शेष प्रभुञ्जते-गृहपतिदत्तं सदादायाभ्यवहरन्तीतिगाथार्थः ॥२२३॥ अथ तदपि कीदृशमित्याहतंपि जइ केवलेणं जलेण रद्धं हविज जहजायं । अम्हेहवि णो घिप्पइ विअलं जह वुड्ढवयणाओ॥१२३॥
तदपि-कूरादिकमपि पुनर्यदि केवलजलेन राद्धं स्यात्तद्यथाजातं तक्रादिनाऽसंस्कृतं वृद्धवचनानास्मामियते, अस्माकं वृद्ध| संप्रदायस्त्वेवं-तक्रादिना राद्धं मिश्रं वा कूरादि ग्राह्यम् , इतरद् द्विदलवद्विनश्वरस्वभावं परिहार्यमिति गाथार्थः ॥ १२३ ॥ अथ | तादृग्विदलभक्षणमुपसंहरबाह- .
केवलजलेण रदं तंदुलमाईवि पाय चलिअरसं। विदले सुराणुभावो किंजाओ जेण णो चलिअं? ॥१२४॥
DPIREMEIRUPAISATIOINDRA
॥३४५॥
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
Hastally
पयुषित
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३४६॥
SHAINMHIS HIRAHALISATIRITAHARIDUA
विचारः
AI
PARIHANI
तन्दुलाधपि केवलजलेन राद्धं प्रायश्चलितरसं स्याद् , एतचाध्यक्षसिद्ध, विदले किं सुरानुभावो जातो येन तम चलितरसम् ?, एवं पूपिकादावपि भाव्यमिति गाथार्थः ॥१२४॥ अथ प्रवचनमर्यादास्वरूपमाहजं जं बहलसहावं पवयणमेराइ रकम्वयं भणिजह बंभवयगुत्ती भणिआ न तहा य अण्णेसिं ॥१२५॥
यद्यद् बहलस्वभावं-निरुपाधिकस्वरूपं वस्तु तत्प्रवचनमेरायाः-जिनशासनस्य मर्यादायाः रक्षकं भणितं, दृष्टान्तमाह-यथा ब्रह्मवतगुप्तिः, प्राकृतत्वादेकवचनं ब्रह्मवतगुप्तयो भणिताः, ताश्चमाः-"वसहि कह निसिजिदिअ कुड्डूंतर पुबकीलिअ पणीए । अइमायाहार विभूमणा य नव बंभगुत्तीउ।।१।"ति, न तथा-तेन प्रकारेणान्येषां महाव्रतानां गुप्तयो भणिता इति गाथार्थः ॥१२५ । अथ तत्र हेतुमाह
पायं गुत्तिविलोवे लोवो बंभवयस्स जह दिहो। दिटिपहाणेहिं तह नन्नेसि महत्वयाणंपि ॥१२६॥ |
गुप्तिविलोपे प्रायो ब्रह्मवत्तस्यापि भङ्गो दृष्टिप्रधानः-सर्वज्ञैर्यथा दृष्टोन तथाऽन्येषां बतानामपि, दार्शन्तिकयोजना त्वेवं-यथा| गुप्तिभङ्गे ब्रह्मवतभङ्गो न तथाऽन्येषामपि, एवं पर्युपितत्वेऽपि विदलादेर्यथा चलितरसत्वं न तथा कूराधोदनस्यापीति गाथार्थः ॥१२६।। अथ पर्युपितयोरपि द्विदलाद्विदलयोः कथिताकथितनियमाभावं प्रदर्य व्यवहारनयसमर्थनाय गाथायुग्ममाहजइविअ विदलप्पमुहं पज्जुसिअंकिंचि होइ अविणटुं । किंचिवि ओअणजायं विणट्ठमवि होइ पज्जुसि॥१२७॥ 'तहविअ बहलसहावं अहिगिचा होइ चारु ववहारो। सो चेच संजयाणं पवित्तिनिवित्तिहेउत्ति ॥१२८॥
यद्यपि च द्विदलप्रमुखम् , आदिशब्दात्पूपिकादिग्रहः, किंचित्पर्युषितमविनष्ट-चलितरसं न भवेदपि, पुनः किश्चिदोदनजातं
S HARINAMITIONARIHMItha LI BHALISANGALI S ARAHINILARINDIA
॥३४६॥
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
mammalinila
DAINING
पयुषित
विचारः
श्रीप्रव-II चनपरीक्षा
पर्युषितं विनष्टमपि भवेत् , तथापि बहलस्वभाषमधिकृत्य चारुव्यवहारः-शोभनो व्यवहारो भवेत् , 'सो चेव'त्ति स एव व्यवहारः ४विश्रामे ॥३४७॥
संयतानां प्रवृत्तिनिवृत्तिहेतुरिति, अयं भावः-द्विदलं हि पर्युषितं बाहुल्येन विनष्टं स्यात् , तेन ततो निवृत्तिः-अपसरणं, गृहिणा दीयमानं सदोषमतो नास्माकं कल्प्यमितिभणित्वा परिहरतीत्यर्थः, कूराघोदनजातंतु दीयमानं सम्यग् परीक्ष्य शुद्धमस्माकं कल्प्यमिति भणित्वोपादत्ते इतिगाथायुग्मार्थः।।१२७॥१२८॥ नन्वोदनवद् द्विदलमपि सम्यग् निरीक्ष्य यदचलितरसं तद् गृह्यते तत्र को दोष | इति पराशङ्कामुदाहरणेन परिहरतिसुविहिअनेवत्यजुओ ववहारपरिकग्विओ जहा पुनो।न तहा कुतित्यलिंगी ववहारपरिकग्वबाहिरिओ ॥१२९॥ | सुविहितनेपथ्ययुतः-सुसाधुवेषधारी व्यवहारपरीक्षितः-छमस्थगम्यतीर्थवर्तिब्रह्मव्रतादिमलोत्तरगुणगणान्वितो यथा पूज्यो वन्दनाभ्युत्थानादियावदाराधन विधिना आराध्यो न तथा कुतीर्थलिङ्गी-शाक्यादिलिङ्गधरः, तल्लिङ्गं तु पिच्छिकाकमण्डलुधातुरक्तवस्त्रादिचिहं तेन युक्तोऽभ्युत्थानानहः, कुत इति विशेषणद्वारा हेतुमाह-यतः सोऽन्यतार्थिको व्यवहारपरीक्षाबाह्यः-अयं जिनोक्तमार्गानुष्ठानपरायणो भवत्युत नेति परीक्षाया-अनर्हः, तालिङ्गे कथंचिनिश्चयतः किश्चिद्ज्ञानादिरूपमार्गस्यवोन्मार्गतया जिनरुपदिष्टत्वादिति गाथार्थः ॥१२९|| अथ दृष्टान्तमाह- ..
. तेण मरीइतिदंडी कविला इहयपि सुद्धवयणपि । भासंतो दुम्भासी भणिओ उसहेण दुहभागी ॥१३०॥
येन कारणेनान्यतीथिको व्यवहारपरीक्षाबाबस्तेन कारणेन मरीचिनामा त्रिदण्डिको-भरतसुतः प्रतीतः, स च निजदेशनाप्रतिबुद्धं याहि यतिसमीपे मोक्षमार्गकहेतुं संपूर्ण माधुधर्म प्रपद्यस्वेत्युक्ते कपिलो जगाद-किमिति शोभनो मार्गो भवता त्यक्त इत्युक्ते
maidamsumaniral HAMARITALEEMPIRRITATUWAITHARIHARASH
mlam ISITMECHISIONATI
MINS wammama nani N
॥३४७॥
SH RA
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
ना
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३४८॥
HTI RAISIN Himality, INIRAHALULIAMARRAIMIMIMPIRIDHIRAIPHPantim
milliam
मरीचिरुवाच-श्रमणास्त्रिदण्डविरता नाहमित्यायेवमुक्तेऽपि कपिल उवाच.खल्वयं द्विरुक्तोऽपि साधुमार्गानभिमुखो मदुचितः सहायः पयषितसंवृत्त इति विचिन्त्य 'कविला इत्थंपि इहयंपित्ति हे कपिल ! ममापि पार्श्व किश्चिद्धर्म इत्युक्ते तथाविधधर्माभिमुखं प्रवाजितवान् ,
विचारः अत्र यद्यपि "तत्थवि मरीइनामा आइपरिवायगो उसभनत्ता । सज्झायझाणजुत्तो एगते झायइ महप्पा ॥१॥ वजंति वजभीरू बहुजीवसमाउलं जलारंभ । होउ मम परिमिएणं जलेण ण्हाणं च पियणं च॥२॥" इत्यागमगम्यदेशविरतिधर्मे विद्यमानेऽपि शुद्धवचनमपि भाषमाणः श्रीऋषभेण दुर्भाषी-अनुचितभापी भणितः, यदागमः-"दुब्भासिएणमिक्केण मरीई दुक्खसागरं पत्तो । भमिओ कोडाकोडी मागरसरिनामधिजाणं॥१॥"ति, तत्र निदानं तावदन्यतीर्थिकवेषे विद्यमाने सम्यक्त्वव्यवहारस्याप्यभावात् कुतो देशविरतिपरिणामव्यवहारोऽपीति व्यवहारपरीक्षाबाह्यस्यापि मरीचेस्ताइलिङ्गधारित्वे मम मार्गे किश्चिद्धर्मोऽस्तीतिवचनं जिनाज्ञाया अभावादुत्सूत्रानुरूपमेव,यतो यद्यपि तालिङ्गधरोपि मरीचिः किंचिद्धर्मवान् तथापि न तन्मार्गस्तादृशः,एवं विधवचनेन तन्मागोंदीपनमेव स्यात् , न पुनः श्रावकमार्गस्यापीति व्यवहारो बलीयान् , व्यवहारस्तु बाहुल्यपक्षापेक्ष इति, यस्त्वम्बडश्रमणोपास-| कस्य सम्यक्त्वच्यवहारः स च श्रीमहावीरश्रावकत्वेनैव, न पुनस्तन्मार्गाश्रितत्वेनैव, सोऽपि तथोपदिश्य कश्चन प्रावाजयिष्यत्तर्हि सोऽपि तथैवाविष्यदिति गाथार्थः ॥३०॥ अथोक्तमेवार्थ गाथया सूचयतिसाहममीवे पुण्णो धम्मो अम्हं तु किंचि न य पुण्णो । इअभासा तल्लिंगे नो जुत्तं तेण मोसत्ति ॥१३॥
साधुसमीपे धर्मः पूर्णः, मम तु किंचित् , न पूर्ण इतिभाषा तल्लिङ्गे-तादृशे लिङ्गे विद्यमाने न युक्ता, तेन मृषा-असत्येत्यत । एवोत्सूत्रभाषिमार्गपतितो, निश्चयनयात्सम्यग्दृष्टिरपि द्रष्टुमप्यकल्प्य इति नियुक्तिकारवचमं प्राग् प्रदर्शितमितिगाथार्थः ॥१३१॥ ॥३४८॥
onalitimill AMRAPARIHARE
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
पर्युषितविचारः
श्रीप्रव- चनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३४॥
अथ पुनरपि दृष्टान्तमाहजयवऽण्णतिथिआविअसिज्मतिअनह सातथिआ केई । तहवि परतिस्थिगहिआजिणपडिमा कप्पएनेव।।१३२|| | यद्यप्यन्यतीर्थिका अपि-अन्यतीर्थिकवेषमात्रधारका अपि कदाचित्तथाभव्यत्वपरिपाकवशात् सम्यक्त्वावबोधादिसामय्यां सत्यां सिद्ध्यन्ति-एकस्मिन् समये उत्कृष्टपदे दशापि मोक्षं यान्ति 'नहु' नैव केचित खतीथिका अपि तथा सिध्यन्ति,तथाप्यास्तामन्यत्परतीर्थिकाराधनादि, चोऽप्यर्थे,परतीर्थिकगृहीतजिनप्रतिमाऽपि न कल्पते जैनानाम् , उपनयस्त्वेवम्-अन्यतीर्थिकवद् द्विदलं तच्चाचलितरसमपि परीक्षाबाह्यमितिकृत्वा हेयमिति गाथार्थः ॥१३२।। अथ पुनरपि लौकिकदृष्टान्तमाहलोएवि सुजाइकुलुप्पणो सुपरिखिओ जहा जुग्गो।न तहा बिवरीओवि अ गुणवंपि विवाहमाईसु॥१३३।। | लोकेऽपि सुज्ञातिकुलोत्पन्न:-शुद्धमातापितृपक्षोत्पन्नः सुपरीक्षितो विवाहादिकार्येषु योग्यो भवति,न तथा विपरीतोपि-हीन
कुलोत्पन्नोऽपि कदाचिद्गुणवानपि, तद्वद् द्विदलं हि पर्युषितमाई सत् सकलमपि परिहरणीय,ओदनजातं तु सुकुलोत्पन्नवत् सुपरीक्ष्य । |ग्रायिमितिगाथार्थः ।।१३३।। अथ परिहारमधिकृत्यालौकिकदृष्टान्तमाह
उत्तमकुले असुद्धो जो जाओ सो णु चेव चइयो । विवरीअकुलं सयलं सुकुलेहिं चेव चइअवं ॥१३॥
उत्तमकुले योऽशुद्धो जातः नु इति वितर्के स एव त्यक्तव्यः-त्याज्यो,विपरीतकुलं तु 'सुकुलेहिति सुकुलोत्पनैः सकलं 'चेव'त्ति एवार्थे व्यवहितोऽपि सकलमेव त्याज्यम् , एवमोदनजातौ यदशुद्धं तत्तावन्मात्रमेव परिहर्तव्यं, न पुनस्तजातिमात्रं, द्विदलपूपिकादिकं तु पर्युषितमा- सन हीनकुलोत्पन्नवन तजातिमात्रमपित्याज्यमिनिगाथार्थः।।१३४॥ अथ पुनरपि लोकोत्तरदृष्टान्तबाहुल्यमाह
wamSITENAMASHAITHILSINAHAanito
Tamil
DIRAINRIGITA
॥३४॥
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
विचार
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३५०||
जह वा परपरिगहिआ जिणपडिमा भद्दओऽवि उस्सुत्त। मुणिगुणजुत्तोवि कुसीललिंगिवग्गेऽवि परिचत्तो॥१३५।।
यथा वा परपरिगृहीता-हरिहरादिबुद्ध्या मिथ्यादृष्टिपरिगृहीता जिनप्रतिमा हरिहरादिप्रतिमेव त्याज्या,उत्सूत्रे-उत्सूत्रभाषिमार्गे पतितः कदाचित्कोऽपि भद्रकोऽपि-वस्तुतोऽव्यापनदर्शनोऽपि व्यवहारनयावलम्बिमिरुत्सूत्रभाषिवल्याज्यः, सम्यग्दृशां द्रष्टुमकरप्यत्वात् , कुशीललिङ्गिवर्गे-पार्श्वस्थादिसमुदाय मुनिगुणयुक्तोऽपि-साधुगुणसमन्वितोऽपि पार्थस्थादिवस्याज्य इति गाथार्थः | ॥१३५। अथ दार्टान्तिकयोजनाय गाथामाह
एवं निअगुणविलयाभावे विदलाइ रत्तिअंतरिअं। कुहणसहावयवग्गे पडिअंपरिहेअमेवत्ति ॥१३६।।
एवम्-अनेन प्रकारेण प्रागुक्तयुक्त्या निजगुणविलयाभावे-अविनष्टत्वे, सत्यपीतिगयं, विदलादि राज्यन्तरितं, द्वितीयदिने इत्यर्थः,कदाचित्किश्चित्स्यात् तथापि कुथितस्वभावकः-कुत्सितः स्वभावः स्वभावका कथनेन हेतुना स्वभावको यस्य स चासो वर्गश्च स कथनस्वभावकवर्गः तत्र पतितं द्विदलाद्या पर्युषितं द्विदलपूपिकादि परिहार्यमेवेति गाथार्थः।।१३६।। अथैवं कुत इन्याह
ववहारोबहु बलवं लोए लोउत्तरे अ मग्गंमिः । तस्सुच्छेए तित्थुच्छेओ छेएहिं निहिलो ॥१३७॥ व्यवहारो-व्यवहारनयप्रवृत्तिः लोके-लौकिकमार्गे लोकोत्तरे-जैनप्रवचने व्यवहार:-श्रुताद्यनुसारेण बाहुल्यप्रवृत्तिः बहुवल-| | वान्-अतिबलिष्ठः,यदागमः-"ववहारोबहु(विहु)बलवं जंछउमत्थंपि वंदए अरहा । जा होइ अणामिन्नो जाणंतोधम्मयं ए॥१॥" (३-१२३ भा०) इति, तस्योच्छेदे-तद्विलोपे छेकैः-निपुणैर्गणधरादिमिः तीर्थोच्छेदो निर्दिष्टः, यदागमः-"जइ जिणमयं पवजह ता मा ववहारनिच्छयं मुअह । ववहारनउच्छेदे तित्थुच्छेओ जओऽवस्सं ॥१॥ (१७२) इति श्रीपञ्चवस्तुके इति गाथार्थः
KO॥३५०॥
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४ विश्रामे
।। ३५१।।
|| १३७|| अथ पर्युषितशब्दाद्भान्तस्य खरतरस्य भ्रान्तिनिराकरणाय पर्युषितशब्दस्वरूपमाह
पज्जूसिअसद्दत्थो अहिगारवसेण होड़ णाणन्ति। जो जत्थ जहा वृत्तो जुत्तो तह चेव णो इहरा ॥ १३८ ॥ पर्युषितशब्दार्थोऽधिकारवशेन-प्रकरणवशेन नानेति-नानाप्रकारोऽनेकप्रकारो भवति, तेन योऽथों यत्र प्रकरणे यथोक्तो - येन प्रकारेण पण्डितैर्भणितः स तथैव विचार्यमाणो विचारसङ्गतो भवति, नो इतरथा, यत्र कापि भाविताऽर्थोऽन्यत्र सर्वत्रापि तथैव विचार्यमाणो न युक्तिमङ्गतो भवति गाथार्थः || १३८ || अथ पर्युषितशब्दस्यानेकधा कविप्रयोगं दर्शयति
कथवि storiसे पुराणभावे कहिंचि वावण्णे । कत्थवि सीअलभावे रतंतरिएवि पज्जुसिओ || १३९|| पर्युषितशब्दः कचित् स्थानभ्रंशे - उत्पत्तिस्थानाद्रष्टे प्रयुक्तः, तथाहि - "वृक्षं क्षीणफलं त्यजन्ति विहगाः शुष्कं सरः सारसा:, पुष्प पर्युषितं त्यजन्ति मधुपाः दग्धं वनान्तं मृगाः । निर्द्रव्यं पुरुषं त्यजन्ति गणिका भृष्टं नृपं सेवकाः, सर्वः स्वार्थवशाजनोऽभिरमते | नो कस्य को वल्लभः १ ॥ १ ॥ इत्यत्र वृक्षानिजोत्पत्तिस्थानाद्भष्टं पुष्पं पर्युषितं भणितं तच्च भ्रमरास्त्यजन्ति, तद्वद्भोगिनोऽपि नराः - कोद्धरितं क्रूरादिकं पाकस्थाल्याः स्थास्यान्तरे संक्रामितं पर्युषितं भण्यते तद्भोजिनो न भवन्ति, अत एवाद्यापि निर्गतersi क्रूरादिकं भोगिनी न भुञ्जते इति लोकोक्तिरपि, प्रान्तं - पर्युषितमित्योपपातिकवृध्यादौ, तथाहि " से किं तं रसपरिचा, २ अणेगविहे पं० तं० णिवीतीए पणीतरसपरिच्चाए आयंबिलए आयामसित्थ भोई अरसाहारे बिरसाहारे अंताहारे पंताहारे लहाहारे। | सत्तरसपरिचाए" ति श्रीऔपपपातिकसूत्रं, एतद्वृत्येकदेशो यथा 'अंताहारे 'ति अन्ते भवं आन्तं जघन्यधान्यं बल्लादि 'पंताहारे'ति प्रकर्षेणान्तं बलाद्येव मुक्तावशेषं पर्युषितं वा इत्यौप० ० अत्र प्रान्तशब्देन पर्युषितं भणितं यत्तु वल्लादेर्विशेषणं प्रान्तं तथापि
पर्युषितंविचारः
॥३५१ ॥
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
पर्युषितविचार:
श्रीग्रयचनपरीक्षा
विश्राम ॥३५२।।
युक्तमेव, यतो यद् वल्लादिरन्तं भणितं तदेव पर्युषितं प्रान्तं, तत्र पर्युषितं व्यापमं पुराणमित्यर्थो ग्राह्यः, अत एव भाष्यकारेण प्रान्तशब्दं व्याख्यानयता तत्स्थाने व्यापनशब्दप्रयुक्तः, तथाहि-"निष्फावचणगमाई अंतं पंतं तु होइ वावणं"ति श्रीबृहत्कल्पभाष्यं, तट्टीका यथा-निष्पात्रा-वल्लाः चणकाः प्रतीताः आदिशब्दात्कुलमाषादिकं चान्तमित्युच्यते, प्रान्तं पुनस्तदेव व्यापन|विनष्टमिति श्रीबृह९. वृ०, अत्र वल्लचनकाद्यपि विनष्टं प्रान्तं भणितं, विनष्टत्वं च न कथितादिपर्यायापन, यतस्तच्छ्रावकाणामप्यकल्प्य,यदाहुः श्रीहेमाचार्यपादा:-"आगमोरससंपृक्तं,द्विदलं पुष्पितौदनम् । दध्यहतियातीतं,कथितानंच वर्जयेत् ॥ १॥" | इति योगशास्त्रे तृ० प्र०,तस्माद् व्यापनत्वं नाम विनष्टत्वं विध्वस्तयोनिकमित्यर्थः,तच्च श्रीभगवत्यङ्गोक्तं वर्षत्रयादिपर्यायापनानां | स्वरूपं चोध्यं, तच्च नवीनवल्लाद्यपेक्षया नीरसत्वाद् , अत एव मन्दानीनां जीर्णमुद्गादि दीयते, तथा प्रकृष्टमन्तं प्रान्तमितिश
ब्दव्युत्पत्तिरपि समीचीना, तथा क्वचिच्छीतलभावेऽपि पर्युषितशब्दो यथा-"अवि सइ वा सुकं वा, सीयपिंडं पुराणकुम्मासं । | अदु बुक्कसं पुलागं वा,लद्धे पिंडे अलद्धए दविए ।।१।। इति श्रीआचाराङ्गे प्रथमथु (१०७*) तद्वृत्तिर्यथा 'सूइत्ति दध्यादिना | भक्तमार्दीकृतमपि तथाभूतं शुष्कं वा-बल्लचनकादि शीतपिण्डं वा-पर्युषितभक्तं, तथा पुराणकुल्माषं वा-बहुदिवससिद्धस्थितकु|ल्मापं कुक्कसं-चिरन्तनधान्यौदनं यदिवा पुरातनसक्तुपिण्डं यदिवा बहुदिवससंभृतगोरसगोधूमण्डकं चेति, तथा पुलाकं वा यवनि-IAN |पावादि, तदेवंभूतं पिण्डमवाप्य रागद्वेषविरहाद्रविको भगवानिति श्री आचाराङ्गवृत्ती, अत्र शीतपिण्डं पर्युषितभक्तमुक्तं, भक्तं |च 'भक्तमन्नं कूरमन्धोति वचनात् कूरादि, तच्च तद्दिनसंबन्धि अन्यदिनसंबन्धि चेत्युभयथापि साधूनां कल्प्यमेवेतियुक्तं शीतलं पर्युषितमिति, यत्तु पुराणकुल्माष-बहुदिवससिद्धस्थितकुल्माषमिति पदं शरणीकृत्याभक्ष्यस्यापि पर्युषितद्विदलस्य भोजित्वं खरतर
॥३५२॥
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
पूपिकापर्युषितता
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३५३||
स्य तन्महामोहविलसितं, यतः बहुदिवससंबन्धिनो ये राद्धाः कुल्मापास्तेऽतिविनष्टाः पामराणामप्यभक्ष्याः अध्यक्षसिद्धाः, अविश्वासे च राद्धान् कुल्माषान् दिनत्रितयं यावत्संस्थाप्यावलोकनीयं, नहि हस्तकङ्कणनिरीक्षणार्थ दर्पणान्वेषणं युक्तमिति लोकाभाणकोऽपि, ननु कथं तर्हि तथाविधकुल्माषग्राहित्वेन भगवतो वर्णनमितिचेत् सत्यं, नहि वयं तद्वाक्यमात्रमपि नाभ्युपगच्छामः, किंतु अभक्ष्यमात्रभक्षणबद्धकक्षस्य तवामिप्रायाद्भिन्नाभिप्रायकं तत्पदं,तथाहि-कुल्माषस्तावदर्धस्विनो माषादिरुच्यते,यदुक्तं-"कुल्मासस्तु यावकः" कुले न मस्यति परिणमते वा वृषोदरादित्वात् , कुल्माषोऽपि,तथा च बहुदिवससिद्धस्थितकुल्माषाः बहुदिवस|संबन्धिनोऽग्निसंस्कृता बकुलास्ते च तथाभूताः प्रायो नीरसा एव साधूनामुचिताः, न पुनः खरतरमुखयोग्यं द्विदलादि गद्धानमनेकदिवससंस्थितमपि,ननु भवतु विदलं तथाभृतं परं बहुदिवससंभृतगोरसगोधूममण्डकं वेतिवचनात्पयुपितपूपिकाग्रहणं तु युक्तमेवेतिचेत् ,मैवं,तत्र पर्युषितपूपिकाग्रहणविधेर्गन्धस्याप्यभावात् ,तथाहि-यथाऽत्र बहुदिवससंभृतगोरसमण्डकशब्देन बहुदिवससंभृतं घृत| मेव ग्राह्यं, न तु दध्यादि,दिनद्वयायुपरिवर्तिनस्तस्य निषिद्धत्वाद् ,यदुक्तं-"दध्यहर्द्वितीयातीतं, कथितान्नं च वर्जयेदि"ति योग०,
गोरसशब्देन धृतमप्यागमे प्रतीतमेव, यदागमः-"चत्तारि गोरसविगईओ पण्णताओ, तं०-दुद्धं दहि नवणीयं घयं चे"ति, | श्रीस्थानाङ्गे, (२७४) तथा बहुदिवससंभृतमण्डकशब्देन शुष्कमण्डकाः-खर्खराः जनप्रतीता बोध्याः, तेषामेव संखण्ड्यादावुद्धरितानामातपस्थापनपुरम्सरं रक्ष्यमाणत्वात् , तचाद्यापि जनप्रतीतम् ,अत एव नात्र पूपिकाशब्दः, पूपिकानां संखंड्यामनुपयोगात ,मण्डकानामेवोपयोगात् , पूपिकानां तु प्रायः प्रतिदिवसं यथोपयोगं विधीयमानत्वेन तवृद्धरसंभवात् कुतः आतपदानादिना खर्खरादिकरणमिति, आर्द्रपूपिका तु बहुदिवससंबन्धिन्यः पामगणामप्यनमिमताः कुतः खरतरस्य तव तद्भक्षणाभ्यामः प्रादरभृदिति
HIMAAN
॥३५३।।
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
imati UPARIA
श्रीप्रवचनपरीक्षा प्रविश्रामे
॥३५४॥
NAWARA
AUTHO
यद्वा बहुदिवससंभृतं गोरसं गोधूममण्डकं च बहुदिवससंभृतगोरसगोधूममण्डकमितिसमाहारः, यद्वा बहुदिवससंभृनगोरसेन बहुकाली-10 पूपिका| नघृतेन युक्तो यो गोधूममण्डकस्तमिति तत्पुरुषोपि,तथा च कुतस्तवामिप्रेतपूपिकाग्रहणवार्ताऽपीति विचार्य नोऽभक्ष्यभक्षणाभ्यास:D पर्युषितता कर्त्तव्यः, ननु भवतु यथा तथा, शीतलपूपिकाग्रहणेऽस्माकं नीरसभोजित्वं तु संपन्नमेवेतिचेद् अहो खरतर! यदि तव नीरसाहारग्रहणसमीहा स्यात्तर्हि घृतगुडादित्यागेनोष्णमप्यन्नं भुञानस्य तव नीरसाहारभोजित्वं वयमपि बाढस्वरेणोद्घोषयिष्यामः, तदेव कथं नाचरसि ?,ननु तस्मिाकं शीतलपूपिकाग्रहणे को गुण इति चेत् ,महान् गुणो वक्तुमप्यशक्यः,तत् कथमितिचेच्छृणु,तद्दिनपूपिकादिकं प्रायःमध्याह्न एव संपद्यते.तावत्कालं बुभुक्षासहनासमर्थस्य तव तथाविधपूपिकाभिस्तावत्कालं महानुपक.रोऽन्यथा प्रथमालिका आलजालकल्पेतिकृत्वा कसेल्लकपानीयग्रहणमप्याहारलाम्पट्यादेवेत्यलं विस्तरेण, तथा राज्यन्तरितेऽप्यन्नादौ पर्युषितशब्दप्रयोगो यथा “गोशालकस्तु उपनन्दगृहे पयुपितानदानाद् द्विष्ट" इति श्रीआव० वृ०, तथा कचित्प्रचुरकालस्थितावपि, यथा "वासावासं पञ्जोसविआणं" इत्यादिपर्युषणाकल्पे वर्षावासं पर्युषितानामित्यादि, क्वचित् पर्युषितो-व्यवस्थितः, यदागमः "जे भिक्खू अचेले परिसिए"त्ति॥ श्रीआचा० धूताध्ययने उ० (८-१८२) एतट्टीका यथा “अल्पार्थे नम्, यथाऽयं पुमानज्ञः, स्वल्पज्ञान इत्यर्थः, यः साधुर्नास्य चेलमस्तीत्यचेल:-अल्पचेल इत्यर्थः संयमे पर्युषितो-व्यवस्थित इत्याचा टीका । एवं प्रयोगानुसारेण पर्युषितशब्दोऽनेकार्थ इतिगाथार्थः॥१३९|| अथ श्रुतधरोक्तां गाथामुद्भाव्यापि भ्रान्त्या संगरिकाया द्विदलत्वेन प्रवृत्तावधिकमुत्सूत्रं निराचिकीर्षया प्रथम श्रुतधरोक्तां गाथामाह
जंमि उ पीलिजते नेहो नह होइ थिति तं विदलं । विदले विह उत्पन्नं हजुअंहोइ णो विदलं ॥१४०।।
IPURAHIMALAILA
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४ विश्रामे
॥ ३५५॥
यस्मिन् पीड्यमाने यन्त्रादाविति गम्यं स्नेहो 'नहु' नैव भवति तच्छ्रुतधरा द्विदलं ब्रवन्ति, द्विदलेऽप्युत्पन्नं स्नेहयुतं द्विदलं न भवत्येवेतिगाथार्थः || १४० ।। अथौष्ट्रिकभ्रान्तिमाह
एवं विदलसरूवं भणिऊणवि भणइ बिदलवग्गगयं । संगरिगाई चवलयफलिउ विदलसनोत्ति ॥ १४१ ॥ प्रागुक्तगाथोद्भावनेन द्विदलस्वरूपं भणित्वाऽपि संगरिकादिकं द्विदलवर्गगतं द्विदलजातीयं भणति चपलफलिकेत्र, यथा चपलफलिका द्विदलं तथा फलिकासाम्यात्संगरिकाऽपि द्विदलमिति ब्रुवाणः कीदृशः १ - 'द्विदलसंज्ञः' द्विदला - द्विदलीभूता-स्फुटिता संज्ञा यस्य स तथेति, एकद्विदलशब्दस्य लोप इति बोध्यमितिगाथार्थः ॥ १४१ ॥ अथ संज्ञाराहित्यं कुत इत्याह
जं उक्कालिअसंगरजलतरिआ दीसई फुडं णेहो । चक्खुप्फासणविसओ पञ्चकखं चक्खुमंताणं ॥ १४२ ॥ यद्यस्मात्कारणादुत्कालितसंगरिकाजलोपरिवर्तिनी तरिका चक्षुष्मतां चक्षुःस्पर्शनविषयीभूता प्रत्यक्षं स्फुटं स्नेहो दृश्यते, अयं भावः - खरतरेण संदेहदोलावल्यां संगरिकादौ सर्वथा स्नेहाभावो भणितः, स च प्रत्यक्षबाधितः, यत उत्कालितसंगरिकाजले या स्नेहरूपा तरिका सा चक्षुषा दृश्यते, स्पर्शनेन्द्रियेण चिकणतोपलभ्यते, एतच्चानुभवसिद्धं सर्वेषामपि सलोचनानां, प्रत्यक्षापलापस्तु खरतरमन्तरेण केन कर्तुं शक्यते ?, अतः प्रत्यक्षापलापित्वात् खरतरः संज्ञारहित इति गाथार्थः ।। १४२ ।। अथौष्ट्रिकाभिप्रायरूढां संस्थितिमाह
जं दोलावत्तीए भणिअं भणिअं च संगरं विदलं । पवयणसारोद्वारो संगरिमाहम्मि अप्पटिए || १४३ ॥ लावृत्तौ - पदैकदेशे पदसमुदायोपचाराजिनदत्तकृतसंदेहदोलावल्याः वृत्तौ भणितं किमित्याह - भणितं चत्ति-भणितं च संगरि
संगरिकाया द्विदलताप्रतिषेधः
।।३५५॥#
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
NAINA
AIMA
श्रीप्रववनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३५६||
संगरिकाया | द्विदलताप्रतिषेधः
D IRATRAIm
| का द्विदलं प्रवचनसारोद्धारे "संगरिंगाइम्मि अप्पडिए"त्ति संदेहदोलावलीवृत्तिगतपाठमाह, “अथ संगरिपृच्छायामुत्तरमाह-"जह किर| चवलयवणया विदलं तह संगराइ विदलंति । दिणचरिआनवपयपगरणेसु लिहिआउ फलिवग्गे ॥१॥ किलेत्याप्तवादे,तत आप्त एवं ब्रुवते, महारूक्षद्विदलवचाच्चपलकचनकादिधान्यविशेषवद् द्विदलं तथा संघराण्यपि द्विदलं, संगरिशब्दस्य नपुंल्लिङ्गत्वं प्राकृतत्वादितिहेतोः, दिनचर्यानवपदप्रकरणयोः लिखिताः निक्षिप्ताः फलिकावर्ग,तथाहि दिनचर्यायां "फलिआवग्गे तह संगर वल्ला चवलाय होला ये"ति, नवपदप्रकरणे तु ककारिकृते न दृश्यते,परं पूज्यैः कृतत्वात्तद्वृत्तौ क्वापि तत्रैव चान्यत्र श्रुतधरकृते लिखिता भविष्यतीति स्वयं परिभान्याः, फलिकाश्च प्रायो द्विदला एव भवन्तीति भावः १३८ इत्याप्तोक्तत्वेन संगराणां द्विदलत्वं समर्थितम् , अर्थतत्समर्थनार्थमेव लक्षणसद्भावं भावयति-नय संगरबीआओ तिल्लुप्पत्ती कयावि संभवइ । दलिए दुन्नि दलाई मुग्गाईणं व दीसंति । १३९।। न च संगरिवीजानेलोपत्तिः कदापि यन्त्रपीडनादिकालेऽपि संभवति,दलिते च संगरिवीजे द्वे दले मुद्गादीनामिव दृश्येते, ततः संपूर्णलक्षणसद्भावात्संगरं द्विदलमेव, अत एव "दहिए विगइगयाई घोलवडांघोलसिहरणि करंबो । लवणकणदहिअमहिअ संगरिंगाईमि अपडिए ॥१॥ इति प्रवचनसारोद्धारगाथाद्वितीयाद्धं व्याख्यानयद्भिः श्रीआनंदमूरिभिः स्ववृत्तावुक्तं-ल वणकणैः जीरकलवणलेशैर्युक्तं दधि तदपि हस्तेन मथितं वस्रेण गलितं तच्चापि रात्र्युषितं सत्कल्पते निर्विकृतिप्रत्याख्यानवतां, क्वापि देशे संगरिकाद्यपि तत्र प्रक्षिप्यते इत्याशङ्कयाह-परं संगरिकादावपतिते सति, तत्र तु द्विदलदोषसंभवात् न कल्पत इत्यर्थः, इत्यन्यैरप्याचार्यः संगरस्य द्विदलत्वं प्रतिपन्नमेवेत्यर्थः १३९॥ इतिसंदेहदोलावलीवृत्तिः,तत्रासंगवसम्मतिदर्शनादेतवृत्तिकर्ता असंबद्धप्रलाप्येवावगन्तव्यः, एतन्मतस्यैतादृशस्वभाव एवेति प्राग् प्रदर्शितं बोध्यं,ननु कथमसंबद्धप्रलापित्वमितिचेच्छृणु,द्विदलविचारे
:
:
॥३५६॥
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३५७॥
४विश्राम
भवतीति वृद्धवादात् ,
न्द्रियत्वेन साम्य १५
TIMI NEnapalmiummaNMamSTREAMINE
| क्रियमाणे द्विदलत्वप्रतिपादिका सम्मतिन दर्शिता, किंतु फलिकानगगतत्वप्रतिपादिका,सापि द्विदलत्वसिद्धये स्याद्यदि यद्यत्कलि
TV संगरिकाया कावर्गगतं तत्तत्सर्व द्विदलमिति नियमः स्यात् , स च नास्ति, यतः फलिकावर्गगतमपि राजिकादिकं द्विदलं,तच्च संदेहदोलावली- अद्विदलता वृत्तिकारस्याप्यभिमतं, यतः फलिकाः प्रायो द्विदला भवन्तीति तेनानन्तरमुक्तम् , अत्र प्रायोग्रहणात् फलिकावत्संगरिकादिकमपि । द्विदलं न भवतीति वृद्धवादात् , तथैव तीर्थे प्रवृत्तिदर्शनाच्चेत्यस्माभिरुक्तेः कथं फलिकावर्गगतत्वप्रतिपादिका सम्मतिस्राणायेति | स्वगलपादुकाऽनेन जनेन नावगता, नहि पञ्चेन्द्रियत्वेन साम्ये देववन्मनुष्या अपि चारित्रानधिकारिणः संपद्यन्ते, किंच-आनन्दमूरिकृतवृत्तिः सम्मतितया प्रदर्शिता,सा च वृत्तिः सम्प्रत्यनुपलभ्यमानापि वार्त्तमानिकसर्वसम्मतश्रीसिद्धसेनसूरिकृतप्रवचनसारोद्धारवृपया सह विसंवादिनी कथमन्येषां प्रमाणं स्यात् ?.किंच-संदेहदोलावलीवृत्तिकारकाले विद्यमानायामपि वृत्तौ तां विहाय कथं तद्विसंवादिनी खपुष्पमिवासती सम्मतितया प्रदर्शिता,तस्माद्यथा तिथिवृद्धौ प्रथमैव तिथिः प्रमाणमितिप्रदर्शनार्थ श्रीउमास्वातिवाचककृता विचारवल्लभा सम्मतितया प्रदर्शिता तथाऽसौ वृत्तिरपि बोध्या,तेन विदुषा संदेहदोलावलीवृत्तिकारोऽसंबद्धप्रलापी दूरत एव परिहर्त्तव्यः,अत एवास्मदीया वृद्धा यथा स्तनिकानां शतपदी तथा खरतगणां संदेहदोलावलीति गाथार्थः ॥१४३ ।। अथैवं कथमसंगतसम्मतिप्रदर्शनमित्यत्र हेतुमाह
जं बलु अजप्पभिड़ तश्वयणविसारओ न को होही। इअ मुणिऊण लिहिअं मूढमणेणेव तरुणुव्व ॥१४४॥ | | यस्मात्कारणात् खलुरवधारणे क्रियया सह योजनीयः,अद्यप्रभृति-इदानींतनकालादारभ्याने तद्वचनविशारदः-प्रवचनसारोद्धारपरमार्थवेत्ता कोऽपि न होही ति न भविष्यत्येवेतिजान्वा मृहमनमा-अज्ञानावृतचित्तेन तेन लिखितमिति, असंबद्धमम्मतिदाने ॥३५७।।
MAMI
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव चनपरीक्षा ४ विश्रामे
।।३५८।।
| दृष्टान्तमाह- किंवत् ? - तरुणवत्, पदैकदेशे पदसमुदायोपचारात्तरुणप्रभाचार्यः खरतराणां प्रसिद्धः तद्वत् स च षडावश्यकबालाव| बोधे पर्युपणादिने पौषथव्यवस्थापनाय 'पूर्णिमासु च तिसृष्वपि चतुर्मासकतिथिष्वित्यत्र 'पूर्णिमासु चतसृष्वपि चतुर्मासकपर्युपणातिथिषु' इति विकल्प्य उक्तं च सूत्रकृदङ्गवृत्तावित्येवंरूपेण द्वितीयाङ्गवृत्तिमध्यभ्याख्यातवान् यथा तेन मूढेन नातः परं कोऽपि सूत्रकृदङ्गवृत्तेर्वाचयिता ज्ञाता वा श्रोता वा भविष्यतीतिनिश्चित्यालीकैव सम्मतिर्दर्शिता तथाऽनेनापि, जिनदत्तादारभ्याद्य यावत्त| था४ तसम्मतिदानेऽस्य गृहरीतिः, यतो जिनदत्तेन नवपदप्रकरणवृत्तिस्तथैवाभ्याख्याताऽतो मूलाचार्यप्रवृत्तिः सर्वैरप्यभ्युपगतेति| गाथार्थः || १४४ || अथ प्रवचनसारोद्धारवृत्तेरभिप्रायमाह -
वित्तीय संगरपमुहापडिएवि उत्तरुवदहिं । विगड़गयं विण्णेअं तप्पडिए पुण भवे नियमा ॥ १४५।। तद्वृत्तौ प्रवचनसारोद्धारवृत्तौ उक्तरूपलवणादिसंयुक्तदधि संगरिप्रमुख पतितेऽपि संगरादिके अपतितेऽपि विकृतिगतं निर्विकृतिकं ज्ञेयं, पतिते पुनः- तत्र संसरादौ पतिते तु नियमात् - निश्चियेन निर्विकृतिकमेव भवेत्, प्रवचनसारोद्धारवृत्तिर्यथा “दधिविकृतिगतान्याह - "दहिए विगड़गयाई घोलवडा घोलसिहरिणी करंबो । लवणकणदहिअमहिअं संगरिगाईमि अप्पडिए ॥१॥"त्ति, | दधिविषये विकृतिगतानि पञ्च, घोलवटकानि, तथा घोलो-वस्त्रगलितं दधि तथा शिखरिणी - करमथितखण्डयुक्तदधिनिष्पन्ना, तथा करम्बको दधियुक्त कूरनिष्पन्नः, तथा लवणकणयुक्तं दधि मथितं राजिकारवाटकमित्यर्थः तच्च संगरिकादिके अपतितेऽपि विकृतिगतं भवति, संगरिकापुंस्फलशकलादौ पतिते पुनर्भवत्येव २८ || इति गाथार्थः ॥ ४५ ॥ अथ खरतराभिप्रायं दूषयितुं
युक्तयन्तरमाह
संगरिकाया अद्विदलता
।।३५८ ।।
1
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
P
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३५९॥
संगरिकाया अद्विदलता
जं जम्मि उ अप्पडिए विगइगयं तं च तंमि पडिअंमि । तप्पडिवक्खी विगई जह घयपडणे तहाभू॥१४६॥ । यद्दध्यादिकं यस्मिन्नपतिते-संगरिकादिकेऽपतिते विकृतिगतं-मिर्विकृतिक भवति, तच्च-दध्यादिकं च तस्मिन् पतिते-संगरि
कादिके पतिते तत्प्रतिपक्षी-निर्विकृतविपरीता विकृतिरेव स्यात् ,यथा घृतेऽपतिते निर्विकृतिकं यदि तक्रादिकं तत्र घृते पतिते विकतिरेवेति खरतराभिमतानन्दसूरिणा व्याख्यानं कर्तव्यं स्यात् , तच्च कथं न कृतमितिविचार्यमिति गाथार्थः ॥१४६।। अथेष्टापत्तिं दयितुमाह
नेवं संगरिपडणे विगइगयं किंपि हुज विगई वि । तेणं तप्पडिएविअ बक्खाणे पवयणे मेरा॥१४७॥ | विकृतिवत् संगरकादिपतने किमपि दध्यादिकं विकृतिर्भवेत् , तेन कारणेन तदपतितेऽपीति अपिशब्देन व्याख्याने श्रीसिद्ध| सेनसरिकृते प्रवचने मेरा-मर्यादा स्याद् , अयं भावः-संगरिकादावपतितेऽपि सलवणं दधि निर्विकृतिकं भवति, पतिते तु सुतरां स्यादित्यपिशब्दघटितं यच्छ्रीसिद्धसेनमूरिणा व्याख्यातं तदेव प्रवचनव्याख्यानमर्यादाविधायि स्यात् , न पुनः खरतरमतमभक्ष्य विकल्पनयेति गाथार्थः॥४७॥ अथ यावद्विकृतिगतं तावनिर्विकृतिकप्रत्याख्यानवतां कल्प्यं स्यात् ,संगरिकादियोगे चाभक्ष्यत्वादकल्प्यमिति विकल्पं तिरस्कर्तुं नियमाभावमाह
जं जं विगइगयं खलु तं सचं निधिअंमि कप्पंति । णो निअमो जिणसमए महुमंसाईण नम्भाषा ॥१४८|| । यद्यद्विकृतिगतं तत्तत्सर्व खलुरवधारणे निर्विकृतिकप्रत्याख्यानवतां कल्प्यमिति न नियमः जिनसमये-जैनप्रवचने, कुतो ?मधुमासादीनामपि तद्भावात्-निर्विकृतिकत्वाद्, यदुक्तं प्रवचनसारोद्धार एव-"महुपुग्गलरसयाणं अद्धंगुलयं तु होइ संसढुं। गुलपु
A PRINC HITAHARIAHIPARISM
HERI Kullu
IMEANS
T
HAPAARATHIHDPOINHITING
MIRMAPrakaitindan
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रववनपरीक्षा ४ विश्रामे
॥३६०॥
उगलनवणीए अद्दामलयं तु संस || १ ||" इत्यादिग्रन्थेन मासादीनामपि निर्विकृतिकानि भणितानि न च तानि प्रत्याख्यानवतां भुतये युक्तानि, किंतु पुद्गलपरिणामस्तीर्थकृद्भिस्तथा दृष्टः यथा स्वादिमाद्दारे गुडः, तद्ज्ञापनार्थमागमे भणितानि, भक्ष्याभक्ष्यवि - चारे तु संगरं द्विदलमिति प्रवृत्तिरागममूलिका श्रावककुलक्रमायाता वा स्यात्तर्हि मांसादिविकृतित्यागवत्तच्यागोऽपि स्वतः सुखावसेयः, तथा च व्यर्थमेव चतुर्थचरणकथनं खाद्येनेतिकृत्वा न कश्चिदानन्दस्वरिरौष्टिक औष्ट्रिकविकल्पितो वेतिगाथार्थः॥ १४८ ॥ | अथ तथाविधसम्मतिदातारमुपालम्भयन्नाह
ता कहमभक्वसंकं भाविअ विदलंति संगरिप्पमुहं । आणंदसुरिवयणा लिहिअं संदेहदोलाए ।। १४९ ।। यदि आनन्दसूरिरौष्ट्रिको न स्यात्तहिं सर्वमपि निर्धिकृतिकं तत्प्रत्याख्यानवतां नियमेन कल्पत एवेति नियमाभावेऽप्यभक्ष्यशङ्कां भावयित्वा उद्भाव्य संगरिप्रमुखं द्विदलमित्यानन्दसूरिवचनात्कथं संदेहदोलावल्यां लिखितं ?, तल्लिखने चोभयोरपि प्रवचन| परमार्थानभिज्ञता सर्वजनप्रतीता स्याद् इह यद्यप्यन्त्यमभक्ष्यवर्गाद् विदलवर्गाच्च परित्याजनेन वक्ष्यमाणन्यूनक्रियारूपोत्सूत्रे ऽप्यन्तर्भवति तथापि विवक्षया भक्ष्यवर्गे दिलवर्गे च प्रक्षेपादाधिक्यं त्वविरुद्धमिति तात्पर्यमिति गाथार्थः ॥ ४९ ॥ अथाधिकोत्सूत्रमुपसंहरन्नाह
एवं वरपरकुमए छहिमुस्सुत्तमहिअमिह वृत्तं । तं पाये बहुवार्य अण्णपि इमाइ जुत्तीए ॥ १५०॥ एवं प्रागुक्तप्रकारेण खरतर कुमतेऽधिकमुत्सूत्रं षड्विधमुक्तं तत्प्रायो बहुवाद - प्रायशो वाहुल्येन बहुः - भूयान् वादो- निजकृत| प्रकरणादौ लिखितत्वेन विवादो यत्रेति तत्तथा, अनया युक्त्या अन्यदप्युत्सूत्रजातं तन्मते स्वतो बोध्यमिति गाथार्थः ।। १५० ।।
अधिकोत्तूत्रोपसंहारः
॥३६०॥
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
ऊनसूत्रे
स्त्रीजिन
पूजानिषेधः
इत्यधिकोत्सूत्राविधिदर्शितः, अथोनमुत्भत्रमाहचनपरीक्षा अह ऊणं उस्सुत्तं किरिआरूवंडपणेगहा तेसिं। तथावि जं बहुखायं किंचि पवक्खामि जहणायं ॥५१॥ ४विश्रामे ||| अथेति 'यथोडेशं निर्देश' इति न्यायादधिकोत्सूत्रप्ररूपणानन्तरमनक्रियारूपमुत्सूत्रं, तदप्यनेकधा-अनेकप्रकारं तेषाम्-औष्ट्रि॥३६॥ काणां मते, वर्त्तते इति गम्यं, तत्रापि बहुख्यातं-सर्वजनप्रतीतं यत्किंचित , न पुनः सर्वमपि, प्रवक्ष्यामि, यथा ज्ञातं, गुरुमु
खादितिगम्यमिति गाथार्थः ॥५१॥ अथोनोत्सूत्राविषये द्वारगाथायुग्ममाह-. थीजिणपूअनिसेहो१ पोसहपडिसेहणं अपचंमिर । पोसहभोअणचाओ३ सावयपडिमाणमुच्छेओ४ ॥५२॥
समणाणं समणीहि समं विहारो जिणाण नाणत्ति५। मासंकप्पविहारो न संपयंक ऊणमुस्सुत्तं ॥५॥ स्त्रीजिनपूजानिषेधः१ अपर्वणि-चतुष्पींव्यतिरिक्ते श्राद्धानां पौषधकरणनिषेधार पौषधिकानां भोजननिषेधः३ श्रावकातिमानिषेधः४ श्रमणीभिः सह श्रमणानां विहारनिषेधः५ संप्रति मासकलाव्युच्छेदः६, उपलक्षणाद् गृहिणां पानस्याकारादयोऽपि | तेन निषिद्धास्तेऽपि 'गिहिणो पाणागारति वक्ष्यमाणगाथाया बोध्याः इत्यूनमुन्मूत्रमिति द्वारगाथायुग्मार्थः ।।५२।५३ ।। अथ | खरतरमतमूलमुत्सूत्रमाहइत्थीणं जिणपूआपडिसेहो म्वरयराण मृलेण| जिणदत्तण य भणिओ पासिम महिरं खु जिणभवणे ॥५४॥
जिनपूजानिषेधः खरतराणां मलेन-आद्याचार्येण जिनदत्तेन भणितः-प्ररूपितः,स्त्रीणां जिनपूजानिषेधे निदानमाह-'पासित्ति खुरेवार्थे जिनभवने रुधिरं,पतितमिति गम्य, दृष्ट्व,अयं भावः-पत्तनगरे एकदा जिनभवनगतेन जिनदत्नेन (तत्र रुधिर) दृष्ट्वा नथा
Mathemam: HIPARISHANILITTA
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
I/
उनमो
स्त्रीजिन
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३६२।।
पूजानिषेधः
HALISAPAN
विधक्लिष्टकमोंदयात्-अहो अपावित्र्यभाजः खियो न जिनपूजार्हा इति विकल्पामिनिवेशानिजसमुदायस्य पुरस्तात् स्त्रीणां जिनपूजाकृत्यं निषिद्धवान् , परं वीणां जिनभवने प्रवेशोऽपि न युक्त इत्युपदेशावसरे पूजा न युक्तेत्युपदेशं ददतो जिनदत्तस्योपदेशाकौशल्यमपि बोध्यमिति गाथार्थः।।५४॥ अथ तदपदेशं दूषयितुमाह
एगावराहजणिओ रमणीवग्गस्स होइ जो दंडो। जिणदत्तमए जुत्तो मुत्तो नीईसरूवेण ॥५५॥ 'एकापराधः' एकस्याः कस्याश्चित् स्त्रियोऽपराधः-प्रमादवशादाशातनालक्षणस्तेन जनितः-तद्धेतुको रमणीवर्गस्य-स्त्रीजातिमात्र|स्य यो दण्डो-जिनपूजानिषेधलक्षणो भवति स जिनदत्तमते, एवेतिगम्यं, जिनदत्तमत एव, नान्यत्र, युक्तो-युक्तिसंगतः, कृष्णवाससि मषीतिलकमिव, यतः कीदृशो ?-नीतिः-न्यायस्तत्स्वरूपं नीतिस्वरूपं तेन मुक्तो-रहितः, जिनदत्तमतेऽयं न्यायो युक्तो, नान्यत्र, अन्यायस्यापि न्यायतयाऽभ्युपगमादिति गाथार्थः ॥५५।। अथ तन्मते न्यायो नास्त्येवेत्यत्र हेतुमाहन मुणइ पवयणमेरं न मुणइ जिणआणखंडणापावं । न मुणइ जणववहारं अइप्पसंगाइदोसेहिं ॥१५६॥
न जानाति प्रवचनमेरां-प्रवचनमर्यादां, तथा जिनाबाखण्डनपापमपि न जानाति, यद्यपि जिनाज्ञाखण्डने महापातकमिति वचोमात्रेण सर्वेऽपि कुपाक्षिका ब्रुवाणा दृश्यन्ते तथाऽयमपि, परममिनिविष्टो घुसूत्रमपि सूत्रमेव मन्यतेऽतः सम्यगुत्सूत्रस्यैवापरिज्ञानात शुकवत पाठमात्रमेवोचरनवगन्तव्यः, तथा जनव्यवहारं-लोकस्थितिमपि न जानाति, कैः कृत्वेत्याही-अतिप्रसंगदोषैः-अति-| प्रसंगदोषाल जानातीत्यर्थ इति गाथार्थः ।।१५६॥ अथ प्रवचनमर्यादामाहकेणवि कहिं पमाया विराहिअंकिंचि धम्मिभं ठाणं । तंमि अपुणो पवित्तीअपमायामेत्ति जिणमेरा ॥१५७||
SHIRISHIRafilamIIIIIITRAINituille AMAJPARRIER NamPRIL
I SHAN
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
wondam
ऊनसूत्रे स्त्रीजिन
श्रीप्रवचनपरीक्षा
विश्रामे ॥३३॥
पूजानिषेधः
nama
A
THIPATHIMIR
. केनापि-पुंस्त्रीनपुंसकानामन्यतरेणापि क्वचिद्-अवसरविशेष प्रमादाद्-अनाभोगाशक्यपरिहारादिलक्षणात् किंचिद्धार्मिक स्थानं -जिनप्रतिमादि चारित्रपर्यन्तं विराधितम्-आशातनादिना सातिचारंकृतं खण्डितं वा भवेत् तस्मिन् यद्विराधितं तस्मिन्नेव पुनरप्रमादाप्रवृत्तिः 'से' तस्य स्वतो गुदिनोदनाद्वेति जिनशासनमर्यादा, अयं भावः-केनचित्कथंचित्किंचित्प्रमादादशक्यपरित्यागाद्वा धर्मस्थानं विराधितं स्यात् ,तस्य तस्मिन्नेवाप्रमादात्पुनः प्रवर्तने तत्प्रत्ययमशुभकर्म विशीर्येत,अत एवास्तामन्यत् ,खण्डितचारित्रा | अप्याकुमारादयः पुनश्चारित्रप्रतिपल्या स्वर्गापवर्गभागिनोऽनेके प्रवचने प्रतीताः, तथा प्रायश्चित्तविधावपि प्रमादात्प्रतिमापुस्तकादिविनाशे नवीनकारापणादिना शुद्धिरित्यपि प्रतीतमेव, न पुनः सर्वथा तजातेरपि ततः पृथकरणमिति गाथार्थः। ।। १५७ ।। अथानिप्रसङ्गमाह
अण्णह अइप्पसंगो पुरिसेवि विराहणाइ पञ्चकन्छ । तस्म व तत्वग्गस्स य चाण चाओ अ तित्यस्म ॥ १५८ ।। | ___ यदि प्रागुक्तं नाभ्युपगम्यते तर्हि पुरुषेऽप्यतिप्रसङ्गः, पुरुषेऽपि विराधनादिकमनेकधा प्रत्यक्षं दृश्यते, तद् विराधनादिकं दृष्ट्या | तस्य विराधकस्य वा-अथवा तद्वर्गस्य-पुरुषमात्रस्य त्यागे-विराधितधर्मस्थानपरिहारे तीर्थस्य-चोऽप्यर्थे तीर्थस्यापि त्यागो भ
वति, अयं भावः-स्त्रीणामपावित्र्यं सार्वदिकं तु न संभवति, सर्वजनप्रतीतिबाधात् , नमस्कारादिपाठगणनाया अप्यकल्प्यत्वा| पत्तेश्च, किंतु कादाचित्कं, तत् पुरुषेऽपि समानं, कादाचित्कवणवतः पुरुषादपि कदाचित्तथाविधत्रणायुद्भवरुधिरपातस्य संभवात् | जिनभवने, ननु व्रणवतस्तत्र प्रवेशो न युक्त इति चेत्सत्यं, यद्येवं तहिं तत्र गतस्यापि पुरुषस्य कदाचित्पादादिस्खलनादिसंभवेन | तत्प्रभवरुधिरपातोऽनिवार्य एव, एवं विशुचिकावात्यादिप्रभवमप्यपावित्र्यमौदारिकशरीरसाधारणं कदाचितं तदा स्त्रीपुरुषमात्र
NIBARAHILArchiRAHA
R
IHITS
TNBIMITENA
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________
Indi
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३६४॥
प्रवेशनिषधप्रसक्तिः शुनी तव गृहे नृत्यन्ती भातीति बोध्यमितिगाधार्थः ॥१५८॥ अथातिप्रसङ्गं व्यक्क्या गाथयाऽऽह
ऊनसूत्रे जं जं धम्मट्ठाणं नरनारिविराहि इहं नियमा। जिणदत्तघरायारा सचं उच्छिन्नपुवं तं ॥१५९।। स्त्रीजिन__यद्यद्धर्मस्थानं-जिनपूजादेशविरतिसर्वविरतिलक्षणमिह नियमाद्विराधितं स्यात्तत्सर्व जिनदत्तघराचारात्-तद्गृहरीतेरुच्छिन्नपूर्व
पूजानिषेधः स्यान ,तजातिमात्रस्यापि पुनस्तत्करणानुपदेशात्प्रतिषेधाच्च कुतस्तीर्थप्रवृत्तिरितिगाथार्थः ॥१५९॥ अथोत्सूत्रपापापरिज्ञाने हेतुमाह| निअबुद्रिविगप्पेणं असुहंपि सुहंति मण्णमाणो अ । उस्सुत्तणाणरहिओ कहं वराओ मुणइ पार्व? ॥१६०॥ __निजबुद्धिविकल्पेन-जिनानुक्तमपीदं सुन्दरं दृश्यत इत्येवमात्मीयकुविकल्पनया अशुभमपि-जिनाज्ञाबहिर्भूतत्वेनानन्तसंसारक्ले. | शहेतुभूतमपि शोभनं-तथाविधकर्मपरिणतिबलेन जमालेरिव स्वविकल्पनं मोक्षाङ्गमितिमन्यमानः उत्सूत्रज्ञानरहितः-उत्सूत्रानुत्सूत्र| विवेकपरिज्ञानशून्यो वगकः-तपस्वी कथं पापम्-उन्मत्र हेतुकक्लिष्टकर्मबन्धलक्षणं कथमवगच्छति ?, नावगच्छतीत्यर्थ इति गाथार्थः ॥१६०॥ अथोत्सूत्रपापविपाकमाह
.. उस्सुत्तभासगाणं बोहीनामो अणंतसंसारो। तहसणंपि पावं परूविअंपुण्णपण्णेहिं ॥१६। 1. उत्सूत्रभाषकाणां-जिनात्रोत्तीर्णप्ररूपकाणां चोधिः-जिनधर्मप्राप्तिस्तस्या नाश:-अनन्तकाललभ्यत्वादिकरणमतोऽनन्तसंसारः, यदागमः-"कालमणंतं च सुए अद्धापरिअहो अदेसूणो। आसायणबहुलाणं उक्कोसं अंतरं होई ॥१॥" इति श्रीआव०नि०(८५३) | अत्राशातनाबहुल उत्सूत्रभाष्येव बोध्यः, तस्यैव प्रतिसमयं भावतस्तीर्थोच्छेदपातकलिप्तत्वाद् , एतच्च तीर्थव्यवस्थापनावसरे दर्शि-|| तमिति, यद्यनन्तस्यापि पर्यवमानं भवति तथाप्यनन्तामिरुत्सर्पण्यवमापिणीमिर्जायमानत्वेनापर्यवमानतोच्यते, अत एव पुण्य
॥३६४॥
UPERHIT nRIMIRACHINEMINAINITALIRIL
H
mII
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
४ विश्रामे
॥ ३६५॥
प्राज्ञः - तीर्थकर । दिभिस्तदर्शनमपि उत्सूत्र भाषिणां चक्षुषा निरीक्षणमपि पापं पापहेतुत्वात्प्ररूपितं - भाषितं यदागमः- “जे जिणवय-. मुत्तिष्णं वयणं भासंति जे उ मण्णन्ति। महिट्टीणं नमपि संसारवृद्धिकरं । १||" इति भाष्यकारवच इति गाथार्थः ॥ १६२ ॥ अथ लोकव्यवहारमाह
परमण्णं भुंजतो कम्मवसा कोऽवि अण्णहाभूओ । नण्णेसिं परमण्णं जुर्त्तति न लोअबबहारो ।। १६२ ।।
परमानं - पायसं भुञ्जानः कर्मवशात्-तथाविधवेदनीयोदयादन्यथाभूतो- विशुचिकावान्त्यादिभाग् भूतः यावदायुः पर्यवसानादीर्घनिद्रामापन्नः, एवंविधं परमान्नमतः परमपरेषां मृतातिरिक्तानां न युक्तं भोक्तुमिति न लोकव्यवहारः, किन्त्वास्तामन्ये, तस्यापि | ताडगवस्थां विहाय शेषकालं तत्परमान्न योग्यमेवेति लोकव्यवहार इति गाथार्थः || १६२ || अथ लोकव्यवहारेऽतिप्रसङ्गमाह - saraणमाई भेए भिण्णा उ माणवाणेगे । ता तुहुवएसरत्ता मुंजंति कहगु कराई ।। १६३ ।।
एकैकाशनादिभेदे - यावन्तोऽशनपानखादिमम्बादिमानां क्रूरादिभेदास्तेषु विवक्षितेकैकस्मिन्नपि भेदेऽनेके बहवो मानवा-म | नुष्याः भिन्नाः- पूर्वस्वभावात्स्वभावान्तरमापन्नाः, कालावस्थाविशेषे शोभनपूर्वावस्थातः अशुभामशनादिहेतुकां रोगादिग्रस्तावस्थामापन्ना इत्यर्थः एवं सति है जिनदत्त ! त्वदुपदेशरक्ता - एकापराधेऽपि तञ्जातिदण्डो युक्त इति त्वद्वचनरचनरञ्जिताः नु इति वितर्के कथं क्रूरादिकं भुञ्जते ?, किंत्वावयोरभिमता बुभुक्षैव श्रेयस्करी त्वद्भक्तानां सा च त्वदीयैरपि नाहता, कथं तर्हि स्त्रीजनमात्रेण पूजानिषेधोऽङ्गीकृत इति नेत्रे निमील्य विचार्य लोकव्यवहारवाद्येन न भवितव्यमिति गाथार्थः ॥ १६३ ॥ अथ जिनदत्तेन स्त्रीणां जिनपूजा निषिद्धा; दिगम्बरेण च स्त्रीणां मुक्तिवेत्यनयोर्मध्ये को दक्ष इति दिशिपया प्रथमं द्वयोरुपदेशमाह
ऊनसूत्रे
स्त्रीजिनपूजानिषेधः
॥ ३६५॥
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रववनपरीक्षा
४ विश्रामे
॥ ३६६॥
जिणदत्तो जिणपूजा रहिआ रमणीउ जंति निवाणं । सिद्धऽणरिहाबि रमणी पूएउ जिणं भणइ खमणो ॥ १६४॥ जिनदत्तः खरतरमताकर्षकः जिनपूजारहिताः स्त्रियो निर्वाणं यान्तीति भणति, क्षपणकस्तु सिद्धयनह: - मुक्तेरयोग्या अपि स्त्रियो जिनपूजां कुर्वन्त्विति भणतीतिगाथार्थः ॥ १६४॥ अथानयोः को दक्ष इत्याह
दुवि दक्खी स्वमणो निअमेण जेण जिणपूआ । मुक्तिउवाओ भणिओ कर्ज पुण कारणायतं ।। १६५ ।। एवम् अमुना प्रकारेणोपदेशप्रवृत्तयोः जिनदत्तक्षपणयोः क्षपणको दक्षो निपुणो, येन कारणेन जिनपूजा तावन्मुक्त्युपायःमोक्षहेतुः, स च भणितः - प्रकाशितः, कार्य पुनः कारणायत्तमिति कारणे सिद्धे कार्यमनिच्छाविषयोऽपि सिद्ध्यति, यथा तीर्थकृतां सिद्धिमनिच्छतामपि तदनुकूलानुष्ठान विधादित्वात् स्वत एव सिद्धिसिद्धिः, 'सामग्री हि कार्यमवश्यं जनयती'ति न्यायात्, क्षपणको जिनदत्तापेक्षया दक्षो, न पुनर्धर्मिणां प्रशंसनाह इतिगाथार्थः॥ १६५ ॥ अथ जिनदत्तस्य क्षपणकापेक्षया निकृष्टत्वे हेतुमाह
कारणनिसेहणेणं कपि निसेहिअं हवइ नियमा । तेणं स्वमणा दुगुणं पावं जिणदत्तवयणेणं ॥ १६६३।। कारणनिषेधनेन - मुक्तिकारण जिन पूजाप्रतिषेधेन कार्यमपि - जिनपूजाजन्यमुक्तिलक्षणं फलमपि नियमान्निषिद्धं भवति तेन कार| न क्षपणकाञ्जिनदत्तवचनाङ्गीकारेण द्विगुणं स्त्रीणां कार्यकारणरूपोभयपदार्थनिषेधनेन पापं विज्ञेयमिति सिद्धं क्षपणकात् खरतरो निकृष्ट इति गाथार्थ: ।। १६६ ।। अथौदारिकशरीरत्वेनापावित्र्य साम्येऽपि स्त्रीणां जिनपूजा निषिद्धा, न पुनः पुरुषाणामित्यत्र हेतुमाहपुषं विराहिओ सोऽणतोदिअपावरासिनारीहिं । पावावणयणकाले गलग्गहो जेण निम्मविओ || १६७|| पूर्व - पूर्वजन्मन्यनन्तोदितपापराशिभिः जिनदत्तोपात्ताभिर्जिनदत्तो विराधितः कचिन्महत्यामापदि पातितोऽभूत् तेन कारणेन
ऊनसूत्रे स्वीजिनपूजानिषेधः
॥३६६॥
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________
T
ऊनसूत्रे
स्त्रीजिन
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३६७॥
पूजानिषेधः
प्राग्जन्मवरेण मद्वैरिण्य इमाः खियो जिनपूजाविधानेनानन्तान् पापराशीन् मा प्रक्षिपन्वितिधिया पापापनयनकाले-जिनपूजाक| रणेन पापराशिक्षयावसरे गलग्रहो निर्मापितः-पापराशिक्षयहेतुजिनपूजातो गले गृहीत्वा पृथकृताः, ननु जन्मान्तरविराधितास्ता इत्यत्र किं लिंगमिति चेदुच्यते, जिनपूजातः पृथक्करणमेव लिङ्गमिति गाथार्थः ॥६७॥ अथ खरतरः शकते
णणु तिस्थयरेण समो सूरी भणिओ जिणागमे पयर्ड । तेण पबडिअपूआपडिसेहे कह णु उस्सुत्तं? १६८॥ ___ ननु भो जिनागमे तीर्थकरेण समः-तीर्थकरसमानः सूरिः-आचार्यः प्रकट भणितः तत्प्रवर्तितपूजाप्रतिषेधः नु वितर्के कथमुत्मत्रं , न कथमपीति गाथार्थः ॥१६८।। अथोत्तरमाह
एवं चे दत्तंजलि उस्सुत्तं तुह मयंमि संपण्णं । पुत्तिनिसेहप्पमुहं तम्मयसूरीहि जं वुत्तं ॥१६७॥ एवं चेत्तहि त्वन्मते-खरतरमते उत्सूत्रं दत्ताञ्जलि संपनम् , अतः परं खरतराभिप्रायेणोत्सूत्रं कदापि कस्यापि न भवेद् , यतो मुखपोतिकाप्रमुखं तन्मतमरिभिः-आशलिकाचार्यरुक्तम् , एतावता दिगम्बरादिपाशपर्यन्ता नोत्पत्रिणो भवेयुः, तत्तन्मार्गस्य तदी. यतदीयाचार्यैरुक्तत्वात् , न चेष्टापतिः, त्वदीयपूर्वजैराकाञ्चलिकागमिकादयो गणधरमाईशतकवृत्तौ "मुद्धाणाययणगये"ति गाथावृत्तौ प्रत्येकं नामग्राहं दूषिता इति गाथार्थः ॥१६९।। अथ तात्पर्यमाह
तम्हा सो जिणसरिसो मम्मं जो जिणमयं पयासेह। इहरा उ पावपुंजो परिवजो पुण्णसहिं ॥१७॥ ____ तस्मात्म एवाचार्यों जिनसदृशः यो जिनमतं सम्यक् यथावस्थितं प्रकाशयति,इतरथा स पापपुञ्जः--केवलपापात्मा परित्याज्यः -दुरं ट्रेण परिहरणीयः, कैः?-'पुण्यसंजेः' पुण्या-मिथ्यात्वादिकालुष्याप्रतिहता संज्ञा येषां ते तथा, यद्वा पूर्णसंत्राः सम्यग्दृष्टय
MAHARAMIN HIANAHINITamil mmHSPITRAIN ATIRLIMPAIGAHIN HIANIMATunision on
I NIK
M UPINITION
ARHI
MARRIER
PAHARIHMAYA
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे
ऊनसूत्रे स्त्रीजिनपूजानिषेधः
Media MAHARA Himalam Ali Ramauli
SHTRAIL MAHILDING APRIL
| इत्यर्थस्तैः पुरुषैजिनवचनवितथप्ररूपको र्दशनमात्रतोऽपि त्याज्य इतिगाथार्थः ॥१७०।। अथ सूरिकृतं यत्प्रमाणं तदाहमरिकयपि पमाणं तं चिअजं असढभावसंजणि। निरवजं अणिवारिअमण्णेहि बहुस्सुआणुमयं ॥१७॥
मरिकृतमपि-आचायप्रवर्तितमपि चिअत्ति एवकारार्थे तदेव प्रमाण-सत्यतयाऽभ्युपगन्तव्यं यदशठभावेन-निर्मायितया - |जुभावनेत्यर्थः संजनितं-सम्यक पर्यालोचनया विहितं, तदपि निरवद्य-निष्पापं प्रवचनानुपाति तथाऽन्यैरनिवारितं-'मा इत्थं | कुरु' इत्येवंरूपेण नान्यैबहुश्रुतस्तत्कालवर्तिभिः प्रतिषिद्धम् , एवंविधमपि बहुश्रुतानामनुमतं तत्कालवतिसर्वगीतार्थसम्मतं यथा पयुषणाचतुर्थी,नहि तदानीं कालकाचार्यप्रवर्त्तिता चतुर्थी केनापि प्रतिषिद्धा,न वा नानुमता,अत एवाद्य यावदच्छिन्नप्रवृत्तिमती तीर्थ-| सम्मतेति गाथार्थः ॥१७१।। अथ स्त्रीजिनपूजानिषेधकोऽपि चतुर्थीपर्युषणाप्रवर्तकवद्भविष्यतीति खरतराशङ्कापराकरणायाह-.. जिणपूआपडिसेहो सावजो अमढभावणाइएणो। अण्णनिवारिअबहुसुअअणणुमओ तेण विवरीओ॥१७२।।
जिनपूजाप्रतिषेधस्तावत्सावद्यः "जिणपूआविग्धकरो हिंसाइपरायणो जयइ विग्ध" मित्यादिवचनाजिनपूजाविघ्नकरो महापातकी, प्रवचनोपघाती च, अत एव शठभावानाचीणों, न पुनरशठभावाचीर्णः, एवंविधोऽपि न केनापि न निवारितः, अपितु कलिकालमर्वज्ञश्रीहेमचार्यप्रभृतिभिरमेकैहुश्रुतैरनेकशो निवारितोऽपि स्वाभिनिवेशमत्यजन् सङ्घभीत्या उष्ट्रमारुह्य जावालपुरे गतः,यदुक्तं"जिनद सक्रियाकोशच्छेदोऽयं यत्कृतस्ततः । मङ्घोक्तिभीतितस्तेऽभृदारुह्योष्टं पलायन शा"मिति वृद्धः, तेनैव बहुश्रुतानां न सम्मत इत्येवमाचरणालक्षणतो विपरीतो-विरुद्धः, अत एवाद्यापि बहुश्रुतनिवार्यत एव, पर्युषणाचतुर्थी तु तत्प्रवर्तनकाले सर्वैरप्यभ्युपगता, न पुनस्तत्प्रतिपक्षीभृतः कोऽप्यासीत् , स्त्रीजिनपूजानिषेधकाले च तत्प्रतिपक्षभृता अच्छिन्नपरम्परागततीर्थवर्तिनः स्त्री
BIRAHIRIDISHAPrimmHRImmummHARIHIPutamMITANSARILADMAAIIMIT
||३६८॥
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________
ऊनपत्रे
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३०९॥
स्त्रीजिनपूजानिषेधः
PARAMIND
mantim inmare TITHILIPATHIumar
जिनपूजाव्यवस्थापका आस्माकीना बादिश्रीदेवमूरिश्रीहेमाचार्यप्रभृतयो भृयांसो येषां भयेनोष्ट्रमारुह्य पलायनं जिनदत्तस्य
स्त्रीजिनपूजानिषेधहेतुकं संपन्नम् , एतेन केचिदनाः पर्युषणाचतुर्थीवत् स्त्रीजिनपूजानिषेधोऽप्याचार्यप्रवर्तितः प्रमाणमिति वदन्ति TA तेsपि तिरस्कृताः, यत्किचिदाचार्यप्रवर्तितस्य प्रामाण्याभ्युपगमे प्रवचनमात्रस्याप्युच्छेदापत्तेरित्यलं विस्तरेणेति गाथार्थः ॥१७२।। अथ स्त्रीजिनपूजानिषेधे निगमनमाह
पण तित्यसम्मय पयट्टि तहविहेण पुरिसेण । तं सवं अिणआणा नऽण्णपि अणंतस्तुच ।।१७३ ।।
एतेन-प्रागुक्तयुक्तिप्रकारेण तथाविधागमव्यवहारियुगप्रधानादिपुरुषेणाच्छिन्नपरम्परागततीर्थसम्मतं प्रवर्तितं तदेव जिनाजा, न पुनरन्यदपि जिनदत्तमहशेन तत्समुदायसम्मतमप्युक्तं प्रमाणं भवति, किंवद् ?-अनन्तरोक्तवत-स्त्रीजिनपूजानिषेधो न तीर्थप्रमाणं तद्वत ,तथाऽन्यदप्युक्तं वक्ष्यमाणं च खरतरमताकर्षकप्रवर्तितं न प्रमाणमिति गाथार्थः ॥१७३।। अथेह प्रकरणे स्त्रीजिनपूजाविपये सिद्धान्ताक्षराणि कथं न दर्शितानीति स्वकीयानामपि केषांचिच्छङ्का स्यात्तदपाकृतये प्राह----
इह सुत्तसम्मईए पओअणं नथि जेण तवयणं । मूढमुहमुहरूवं सामायारित्ति अम्हाणं ॥१७४|| इह प्रकरणेऽमुकसिद्धान्ते स्त्रीणां जिनपूजा भणितेत्येवंरूपेण सूत्रसम्मत्या प्रयोजनं-फलं नास्ति, तत्र हेतुमाह-येन कारणेन सीजिनपूजानिषेधरूपाऽस्माकं सामाचारीति मूढमुखमुद्रारूपं तद्वचनं-तेषां माम्प्रतीनानां खरतराणां वचनं विद्यते, अयं भावः-ननु | भोः खरतरः स्त्रीपूजानिषेधः किं सूत्रोक्तोऽचिन्नपरम्परागतो वेत्येवंरूपेणोदीरितोऽप्यौष्ट्रिको भणति-न हि वयं स्त्रीजिनपूजा सिद्धान्ते निषिद्धेति नमः, किंत्वस्माकं गच्छमामाचारीति, एतद्वचनं मर्वाणां मुग्वमुद्रा स्याद्, एतद्वचनश्रवणमात्रेण जिनवचनानवगन
सामाचारीति मूढमुरखमुद्रारूप
पणोदीरितोऽप्यौष्टिको भातमात्रेण जिनवचनानवगत-
"र
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________
in
श्रीप्रव. चनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३७०॥
ऊनसूत्रे स्त्रीजिनपूजानिषेधः
HIRAININDIAHINI
परमार्थास्तुष्टिभाजो भवन्ति-अहो एतेऽपि सम्यग्वादिनो दृश्यन्ते इति,ये तु जिनवचनपरमार्थज्ञास्ते तावदित्थं विचारयन्ति-राजधनमादाय नश्यच्चौरः हेरिकैगृहीत्वा राजसमीपमानीतो निजकुलाचारं पूत्कुर्वाणः-अहो अयं सत्यवादीतिकृत्वा किं राज्ञा मोच्यते?, एवमयमपि, अन्यथा लुम्पाका अपि तथा वक्ष्यमाणा उपेक्षणीयाः सत्यवादितया वा वक्तव्याः स्युरित्यादि स्वयमेव पर्यालोच्यं, गणसामाचारीवक्ता तथाविधो धृतों न विश्वसनीयः, किंतु यथा ननु भो चौर! त्वत्कृत्यं शुभमशुभं वेति नोदितो जगत्स्थितिविलोपाशक्तोऽशुभमेव बूते,तद्दण्डोऽपि तन्मुखादेव कर्तव्यो भवेद् , एवमत्रापि ननु भो जिनदत्तापत्य ! स्त्रीजिनपूजानिषेधरूपा त्वदभिमता सामाचारी किं सम्यगुतासम्यग्बा?, इत्येवमुदीरितो यदि मृदुः स्यात्तर्हि सम्यगिति वक्तुमशक्तोऽसम्यगेव,परं गच्छसामाचारीति शरणं श्रयते, तदा च तद्वचनादेव तथा दण्डयोग्यः कर्तव्यः,अथ धूर्तः कश्चिद्धाष्टर्थभाग् बूते-सम्यगेव, तदानीं प्रष्टव्यः| भो तादृक्सामाचारी श्रीसुधर्मस्वामिनोच्छिन्नपरम्परागता उत त्वदभिमताचार्यात्प्रवृतेति?, तत्र प्रथमं विकल्पं वक्तुमशक्तो जिनदत्ताचायादेव प्रवृत्तेति ब्रूते,तत्रैवमभिधातव्यं-भो खरतर ! म आचार्यः किमागमव्यवहारी उत श्रुतव्यवहारी?, प्रथमो वक्तुमशक्यः, तदानीमागपव्यवहारस्य व्युच्छिन्नत्वात् , श्रुतव्यवहारे च श्रुतव्यबहारमुल्लवन्य प्रवर्तमानो द्रष्टुमप्यकल्प्यः, यो यो यद्ययवहारवान् स स तं तं व्यवहारं पुरस्कृत्य प्रवर्तमानो जिनाज्ञाराधको, नान्यथा,एवं च सति श्रुतव्यवहारवानप्यागमव्यवहारिणोऽप्यधिकमात्मानं मन्यमानः कृत्यं स्त्रीजिनपूजानिषेधरूपं प्ररूपयन् कीदृशो भण्यते?,वक्तुमप्यशक्य इत्यर्थः, यतोऽद्यप्रभृत्येतादृशं प्ररूपणं न केनापि कृतम् ,अनेन च धाष्टर्थमवलम्ब्य विहितमतः सामाचारीति वचनं न तुष्टिहेतुः, सामाचारीवचनमप्याधुनिकानामेव. प्राचीनास्तु तदीयास्तीर्थऋद्भिरेव स्त्रीणां जिनपूजा निषिद्धा इत्यवादिषुः,यदुक्तं-आशातनाभङ्गभयादेव स्त्रीणां स्वहस्तेन जिनबिम्बपूजा
HiumHIRUPP
"
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३७१॥
ऊनसूत्रे स्त्रीजिनपूजानिषेधः
AlumeHIMIREONI
प्रतिषिद्धा, यदुक्तं-"संभवइ अकालेऽविहु कुसुमं महिलाण तेण देवाणं । पूआई अहिगारोन ओघओ सुत्तनिहिट्ठो॥१॥ न छिविंति जहा देहं ओसरणे भावजिणवरिंदाणं । तह तप्पडिमंपि सया पूअंति न सड्ढनारीओ।।२॥"इत्यादि जिनदत्तसूरिकृतस्य कुलकस्य जिनकुशलमूरिकृतायां वृत्तौ,अत्र स्त्रीजनमात्रस्य पूजा निषिद्धा,मापि जिनोक्तेति तीर्थकरकलङ्कदानं,या तु गाथाद्वयसम्मतिदर्शिता सा च स्वयं कृत्वैव शास्त्रोक्तमिति शास्त्रस्यापि कलङ्कदानं,नहि काप्यागमे एतद् गाथाद्वयमस्तीति, अत एव खरतरजातिस्वाभाव्यासम्मतिदानं प्रायः कलङ्कमेव बोध्यं, ननु तथाविधोऽपावित्र्यहेतुकामाशातनां दृष्ट्वा श्रीजिनेन्द्रविषयकपरमभक्त्युल्लसितमानसोऽस्मद्गुरुः स्त्रीणां जिनपूजां निषिद्धवान् तत्र को दोष इति चेन्मैवं, तीर्थकद्गणधरादीनां तीर्थस्य च महाशातनाकारित्वाञ्जिनाज्ञामन्तरेण तीर्थकहुद्देशेनापि कृतस्य कृत्यस्य महानर्थहेतुत्वाद् ,यदाहुः श्रीहरिभद्रसूरिपादाः-"समतिपवित्ती सहा आणाब| ज्झत्ति भवफला चेव । तित्थकरुद्देसेणवि ण तत्तओ सा तदुद्देसा ॥१॥" इति पश्चाशकसूत्रे, अस्या वृत्तिर्यथा-स्वमतिप्रवृत्तिःआत्मबुद्धिपूर्विका चेष्टा सर्वा-समस्ता द्रव्यस्तवभावस्तवदिषया आज्ञाबाह्या-आप्तोपदेशशून्या इति हेतोभवफलैब-संसारनिबन्धनमेव, आज्ञाया एव भवोत्तारणहेतुतया प्रणाणत्वादिति, ननु या तीर्थकरानुद्देशवती सा भवफला युक्ता, नत्वितरा,जिनपक्षपातस्य महाफलत्वादित्याशङ्कयाह-तीर्थकरोद्देशनापि-जिनालम्बनतोऽपि,आस्तां ततोऽन्यत्र,स्वमतिप्रवृत्तिर्भवफलैवेति प्रकृतं,कुत एवं?-यतो न तत्वतः-परमार्थतः सा-तीर्थकरोद्देशवती स्वमतिप्रवृत्तिस्तस्मिन् तीर्थकरे उद्देशः-प्रणिधानं यस्याः सा तदुद्देशा,य एवाज्ञाबाह्यो वर्तत इत्यभिधीयते,नापरः इति श्रीपञ्चाशकवृत्तिः। किंच तथाविधाशातनाहेतुरपावित्र्यं स्त्रीणांनाधुनिकादिकालविशेषजन्यं,किंतु सर्वकालीनं स्वीस्वभावजन्यं,तच्च तीर्थकरादिकालेऽपि समानं,एवं च सति खीणां जिनपूजा जिनादिभिन निषिद्धा जिनदत्तेन च निषिद्धेति |
MUSUAN
||३७१॥
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________
S
ऊनमन्त्रे
श्रीप्रबचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३७२॥
AIRANILIMBAI
तीर्थकरादिभ्योऽपि किं जिनदत्तो लष्टतरः? येन कदाचित्केनापीत्थं न प्ररूपितमयं चैतादृशः परमभक्तो येन तीर्थकरपूजाऽपि निषिदेत्यादियुक्तिमिःम तिरस्करणीयः, परिहरणीयो दर्शनतोऽपीति गाथार्थः॥१७४।। अथ किंवत्केन हेतुना तिरस्करणीय इत्याह
स्वीजिनपागयआगमसक्कयकरणं भासंतु सिद्धसेणोऽवि । जिणगणहरआसाई का वत्ता दुमगजिणदत्ते? ॥७५॥
पूजानिषेधः प्राकृतागमसंस्कृतकरणं-प्राकृतभाषया आगमः-सिद्धान्तः स प्राकृतागमस्तस्य संस्कृतकरणं-संस्कृतभाषया रचनं प्राकृतसिद्धान्तं संस्कृतं करोमीति रचनावचनं भाषमाणः सिद्धसेनोऽपि-श्रीसिद्धसेनदिवाकरोपि जिनगणधराशाती-तीर्थकृदाद्याशातनाकारी | संपन्नः, अत एव तद्गुरुणा आक्रोशविषयीकृत्य पाराश्चितप्रायश्चित्तेन शुद्धीकृतः, का वार्ता द्रमकजिनदत्ते?, षष्ठयर्थे सप्तमी प्रा-10 कृतत्वाद् , वराकस्य जिनदत्तस्य का वार्ता ?, तद्विपये वार्तापिनोचिता,अत्यन्तानुचितप्ररूपकत्वेनाग्राद्यनामेत्यर्थः,उपनययोजना त्वेवं-श्रीसिद्धसेनदिवाकरेणापि प्रवचनगौरवनिमित्तं परमभक्त्या प्राकृतस्य सिद्धान्तस्य संस्कृतकरणे गुर्वभिलाषेण निजगुरुर्विज्ञप्तो, गुरुणा पाणिग्रहारेणाहतोगुरोः पादयोर्लनः,वंतव्यो ममापराधःप्रायश्चित्तं च दातव्यमित्युक्ते गुरुणा भणितो-वत्स! संस्कृतभाषया | रचितः सिद्धान्तो यदि बालादीनामुपकारकोऽभविष्यत्तर्हि त्वदपेक्षया सर्वाक्षरसंनिपातनिपुणत्वेन महाशक्तिभाजो गणधरा एव तथा
रचयिष्यन् , नैस्तु सत्यपि मामध्ये प्रवचनानुपकारिणी संस्कृतसिद्धान्तरचनेति विचिन्त्य प्राकृतभाषानिबद्धः सिद्धान्तः कृतः, अतस्तव संस्कृतरचनाभिप्रायो वचनं चेत्युभे अप्यनुचिते,गणधरादिमहापुरुषाणां महाशातनाहेत इति भणित्वा पारानिकप्रायश्चित्तं दत्तम् , एवं स्त्रीस्वभावजन्ये जिनदत्तविकल्पितापावित्र्ये सत्यपि यदि स्त्रीणां जिनपूजाऽनुचिताऽभविष्यत्तर्हि जिनकल्पप्रतिपस्यादिवद्गणमृदादरा एव न्यषेधयिष्यन् , तैस्तु न निपिद्धा, अतस्तनिषेधनं जिनदत्तस्य केवलं गणमृदाद्याशातनैव, यच त्ययोक्तं
२॥ In
MIMPAIRTAINMITHAPAINAILS
MAPI
P
ARIES
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४ विश्रामे
॥ ३७३ ॥
| जिनेन्द्रविषयक परम भक्तयुल्लसितेत्यादि तत्तु देवायत्त पुरुषवाक्यवदेवावमन्तव्यं सिद्धसेनोऽपि किमिन्द्रियपोपनिमित्तं तथा वचनवानासीदिति स्वयमेवालोच्यं, किंच - श्रीसिद्धसेनस्य गुर्वाज्ञामार्गणनिमित्तं तथावचनमभूत्, जिनदत्तस्य गुरोरभावात्स्वयमेव विक| ल्प्य तदुचितोपदेशद्वारा प्रवर्त्तितमपि अस्य च प्रायश्चित्तं तीर्थव्यतिरिक्तः को ददातीति वक्तव्यमिति गाथार्थः ।। १७५ ।। अथ तीर्थासम्मतस्य स्त्रीजनपूजानिषेवस्य भाषणे फलमाह -
तित्थासम्मय भासणार सिओ तित्थस्स होइ आसाई । सो आसायणबहुलो निअमेण अनंतसंसारी || १७६ ।।
तीर्थासम्म भाषण रसिको जिनदत्तादिसदृशः तीर्थस्य - साध्वादिचतुर्वर्णात्मकस्याशातको ह्याशातनाबहुलो नियमेन - निश्चयेनानन्तसंसारी, यदागमः - "आमायणबहुलाणं उक्कोसं अंतरं हो" त्ति श्री आव० नि० इति गाथार्थः ॥ १७६ ॥ अथोक्तयुक्त्या मूढशकापि निरस्तेति दर्शयति-
एएणं खलु मगंतरेहमिचाइमागमं वयणं । देतो दृरिकओ पवयणपरमत्थममुतो ॥ १७७॥ एतेन - प्रागुक्तप्रकारेण स्वलुरवधारणे 'मग्गंत रेहि' न्ति आगमवचनं मकारोऽलाक्षणिको देशयन् प्रवचनपरमार्थमजानन् दूरीकृत इत्यक्षरार्थः, भावार्थस्त्वयं- कश्चित्प्राग्जन्मोपार्जिततथाविधसम्मोहकमोदयात् सम्यग्जिनवचनपरिज्ञानशून्यो मार्गामार्गविवे| ककरणाशक्तः पृत्कुरुते - ननु भोः ! पुरुषक्रमायातमामाचारी मार्गो मन्यते स च प्रवचने प्रमाणमेव, यदागमः - " कहणं भंते! समणा निग्गंधा कंखामोहणिजं कम्मंते वेदेति १, गो० ! तेहि तेहिं णाणंतरेहिं दंसणंतरेहिं चरितंतरेहिं लिंगंतरेहिं पवयणंतरेहिं | पावयणंतरेहिं कप्पंतरेहिं मग्गंतरेहिं इत्यादि यावत् कखामोहणिजे कम्मं वेदेति "त्ति श्रीभगः शत० १ ३०३ (२९) एतद्वृच्येक
न्यूनोत्सूत्रे अपर्वपौष
धनिषेधः
॥ ३७३ ॥
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीनवचनपरीक्षा ४विश्राम ॥३७४॥
न्यूनोत्सूत्रे अपर्वपौषधनिषेधः
देशी यथा-तथा मागः-पूर्वपुरुषक्रमागता सामाचारी,तत्र कषांचिद् द्विश्चत्यवन्दनानेकविधकायोत्सर्गकरणादिकाऽऽवश्यकसामाचारी तदन्येषां तु न तथेति किमत्र तत्चमिति, समाधिश्च गीतार्थाशठप्रवर्तिताऽसौ सर्वापि न विरुद्धा,आचरितलक्षणोरेतत्वाद् , आचरगालचणं चेदं-"असढेण समाइण्णं जं कत्थइ केणई असावजं । न निवारिअमण्णेहिं बहुमणुमयमेअमायरि॥१॥"ति(पंच०४७६) प्रवचनवचना"च्छीभगवतीवृत्ती, इत्येवमागमवचनात स्त्रीपूजानिषेधात्मिकापि सामाचारी कथं न प्रमाणमित्येवंविधं यद्वचनं तत्प्रवचनपरमार्थानभिज्ञस्यैवेति बोध्यं, यतः बीजिनपूजानिपेधात्मिका मामाचारी नाचरणालक्षणोपेता, किंतु विपरीतैवेत्यत्र प्रागुक्तव्यतिकरो विचार्यः किंच-बहुमम्मतमन्याचरितं च प्रायस्तदेव भवति यदागमव्यवहारियुगप्रधानादिमूलकं स्याद् , यथा पर्युषणाचतुर्थी, | अन्यथा "जस्म जं परंपरागयं तस्स तं पमाणं" इत्यादिवचनानुपपत्तेः, यतः परम्पराऽपि किं यत्किचित्पुरुषादारभ्याभ्युपगम्यते?,
नहि मातिशय पुरुषमूलकमन्तरण परम्परागतमिति भणितुं शक्यते, यत्किचित्पुरुषमूलकेऽपि परम्परागताभ्युपगमे दिगम्बरादिपाशDIपर्यन्तेभ्योऽपि प्रवृत्तं परम्पगगतं वक्तव्यं स्यात ,तच कस्यापि नाभिमतं,यतः शतपदोकारेण खरतरो दुषितः,गणधरसार्द्धशत
ककारेण च शतपदीकारः स्तनिको दृषितः, एवं राकारक्तादयोऽपि परस्परं भाव्याः, अत एव श्रुतव्यवहारापेक्षया 'पावयणंतरेहि'न्ति पदं व्याख्यानयता प्रबधनमधीते वेत्ति वा प्रावचनः-कालापेक्षया बह्वागमः पुरुषः,तत्र एकः प्रावचनिक एवं कुरुते,अपरस्त्वेव| मिति किमत्र तचमिति, ममाधिश्वेह चारित्रमोहनीक्षयोपशमविशेषेणोत्सर्गापवादादिभावितत्वेन च प्रावचनिकानां विचित्रा प्रवृत्तिः, नासो सर्वथापि प्रमाणम् , आगमाविरुद्ध प्रवृत्तेरेव प्रमाणत्वादिति व्याख्यानं श्रीभगवतीवृत्ती,तत्र सर्वापि प्रवृत्तिः प्रमाणतया न ।। | भणिता, यतः श्रुतव्यवहारिणा प्रवर्तितं तदेव प्रमाणं स्याद्यदागमानुपातिः, अन्यथा प्रवचनव्यवस्थाविप्लवः प्रसज्येतेत्यलं विस्त
Hema
13
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३७५॥
रेणेति गाथार्थः ॥१७७०॥ अथ पुनरपि न्यूनमुत्सूत्रमाह--
न्यूनोत्सूत्रे अट्ठमिचउदसिपुण्णिमअमावसासुविअ पोसहो णण्णो । इअ संवरपडिसेहो जिणदत्तमए महामोहो ७८00 अपर्वपौषअष्टमीचतुर्दशीपूर्णिमावास्यासु 'चिय'त्ति एवार्थे तास्वेव पौषधो, नान्यः, अन्याम तिथिषु न युक्त इत्यर्थः, इत्यमुना प्रकारेण
धनिषेधः |संवरप्रतिषेधो जिनदत्तमते महामोहः-अनन्तभवभ्रमणहेतु नमिति गाथार्थः ॥१६८।। अथोक्ताशयरोगप्रतिकारमाह--
अट्टमिपमुहतिहीसुनिअमेणं पोमहो गिहीण वए। पडिवाइसु पुण नियमाभावो भणिओ अ तत्तत्थे॥१७॥ | अष्टमीप्रमुखतिथिषु नियमेन,प्रतिपदादिषु पुननियमाभावाद्गृहिणां-श्रावकाणां व्रते पौषधो भणितः,क?-तत्वार्थे-तवार्थभाप्यादावित्यर्थः, तत्वार्थादिकमाह--"दिग्देशानर्थदण्डविरतिसामायिकपौषधोपवासोपभोगपरिमाणातिथिसंविभागवतसंपन्नश्चे"ति तत्त्वार्थमूत्रं, 'पौषधोपवासः' पोषधः पर्वेत्यनान्तरं, सोऽष्टमी चतुर्दशी पञ्चदशीमन्यतमा वा तिथिमभिगृह्य चतुर्थाधुपवासिना व्यपगतस्नानानुलेपनगन्धमाल्यालङ्कारेण न्यस्तमर्वसावधयोगेन कुशसंस्तारकफलकादीनामन्यतमं संस्तारकमास्तीय स्थानं वीरामननिषद्यानामन्यतममास्थाय धर्मजागरिकापरेणानुष्ठेयो भवतीति नत्त्वार्थभाष्यं, तट्टीका यथा 'पौषधोपवामो नामे'त्यादिना | पौषधस्वरूपं निरूपयति, रूढ्या पौषधशब्दः पर्वसु वत्तते, पर्वाणि चाष्टम्यादयः, माधनं कृतेति समासः, नामशब्देन वाक्यस्यालकृतिः, यस्य वा नियमविशेपः तस्येदं नाम पौषधोपवास इति सोऽयाख्यायते पौषधोपवास इत्यादिना भाष्येण,अनर्थानन्तरमित्येकार्थता, सोऽष्टमीमित्यादि,सः-पौषधोपवासः उभयपक्षयोरष्टम्यादितिथिमभिगृह्य-निश्चिन्य बुद्ध्या अन्यतमां चेति-प्रतिपदादितिथिम् , अनेन चान्यासु तिथिष्वनियम दर्शयति,नावश्यन्तयाऽन्यासु कर्त्तव्यः, अष्टम्यादिषु तु नियमेन कार्यश्चतुर्थाथुपवासेनेति ॥३७५।।
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________
Param
meinIE
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३७६॥
Numentainsthanmutattit
न्यूनोत्सूत्रे अपर्वपौषधनिषेधः
u
तत्त्वार्थवृत्तौ सप्तमाध्याये इति गाथार्थः ॥७९॥ अथ तच्चार्थवृत्तावेव वक्ष्यमाणं पदं भ्रान्त्युत्पादकमुद्भाग्य समर्थयितुमाह
नत्तत्यवित्तिमाइसुन य पडिदिवसत्ति वयणमभिहाणं । तप्परमत्थो अहमिमाईसु पुणो पुणुचारो॥१८०॥ । तच्चार्थवृत्यादिषु तत्वार्थवृत्तिश्रीआवश्यकवृत्तिचूादिषु न प्रतिदिवसेति वचनाभिधानं, मकारोऽलाक्षणिकः, 'पौषधोपवासा| तिथिसंविभागौ तु प्रतिनियतदिवसानुष्ठेयो, न प्रतिदिवसाचरणीया' वित्येवंरूपेण यद्वचनं तस्याभिधान-कथनं तत्परमार्थः-तस्य तात्पर्यमष्टम्यादिषु तिथिषु पुनः पुनरुच्चारः कर्त्तव्य इत्यक्षरार्थः,भावार्थस्त्वयं-"पौषधोपवासातिथिसंविभागौ तु प्रतिनियतदिवसानुष्ठेयौ,न प्रतिदिवसाचरणीया" विति श्रीतच्चार्थवृत्याद्यनुसारेण निषेधस्य विद्यमानत्वात् कथं प्रतिपदादिषु भजनेति पराकूतं, तद| युक्तं, यतः तत्र प्रतिनियतदिवसशब्देन पौषधादिचिकीर्षया स्वाभिमतो दिवसो प्रायः, स च पौषधाधकरणे प्रायश्चित्तप्राप्तिवशाचतुष्पादिरूपो नियमेन ग्राह्यः, शेपस्त्वनियमेनेति, तथा मा भवतु तदनुष्टितानुष्ठानापर्यवसानं चारित्रोच्चारवञ्जिनप्रतिमाप्रतिष्ठावढा पौषधोच्चारानुष्ठानमपर्यवसायि मा. भवत्वित्यर्थः, तत्र कालनियमार्थमाह-'न प्रतिदिवसाचरणीया विति. यद्वा स्वाभिप्रायारुदद्वित्रादिदिवसानुगामित्वप्रतिषेधायाह-न प्रतिदिवसाचरणीयाविति, अयं भावः-नहि मकदुश्चरितः पौषधो द्वितीयादिदिवसगामी भवितुमर्हति, नवा जिनप्रतिष्ठावत्सककृतश्चातिथिसंविभागः प्रतिदिवसमनुगच्छति, किं त्वतिथिसंविभागचिकीर्षुभिः प्रतिदिवसमुभावपि यथाशक्ति कर्तव्यावेव, कथमन्यथोपधानवाहनादिविधौ प्रथमदिवसे श्राद्धा अष्टादशादीन् पोषधान्न ग्राह्यन्ते?, तस्मात्पौषधोपवासातिथिसंविभागौ तु प्रतिनियतदिवसानुष्ठेयाविति प्रथमं वाक्यं विवक्षितदिवसानुष्ठानस्यैव ज्ञापकं, न प्रतिदिवसाचरणीयाविति द्वितीयं पाक्यं तु कालनियमज्ञापकम् , अत एव पौषधोच्चारालाकोऽपि “जाव दिवस अहोरत्तं पज्जुवासामी"
alilaamanianimal
||३७६॥
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________
अपर्वपौषधः
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३७७||
स्यादि, न पुनः कापि "दिवस अहोरत्तं दुन्नि अहोरत्ते वे"त्यादिपाठः संप्रदायादागतः, न चैतत्काल्पनिक, तपार्थवृत्तिकृता तथैव प्रदर्शितत्वात् , तथाहि-यथाऽणुव्रतानि तथा गुणव्रतान्यपि सकृद्गृहीतानि यावञ्जीवं भावनीयानि, शिक्षापदव्रतानि सामायिकदेशावकाशिकपौषधोपवासातिथिसंविभागाख्यानि चत्वारि, प्रतिदिवसमनुष्ठेये द्वे सामायिकदेशावकाशिके, पुनः पुनरुच्चार्य इतिया| बत् , पौषधोपवासातिथिसंविभागौ तु प्रतिनियतदिवसानुष्ठेयौ, न प्रतिदिवसाचरणीयौ,पुनः पुनरष्टम्यादितिथिष्वनुष्ठीयेते इति, शिक्षा-अभ्यासस्तस्याः पदानि-स्थानान्यभ्यासविषयास्तान्येव व्रतानि शिक्षापदव्रतानि, गुणवतानि तु न प्रतिदिवसग्राह्याणि सद्ग्राह्याण्येव इति तत्वार्थवृत्तौ पत्र १९४ सर्वपत्र २६३, अत्रोक्तवाक्यद्वयस्यापि पुनः पुनरष्टम्यादितिथिष्वनुष्ठेयेते इति परमार्थः प्रदशिंतः, अत एव प्रथमपश्चाशकवृत्तौ श्रीअभयदेवमूरिभिः पौषधोपवासातिथिसंविभागौ तु प्रतिनियतदिवसानुष्ठेयावित्येकमेव वाक्यं |निगदितमिति गाथार्थः । ८०॥ अथ विरोधमाहसिक्खा पुण अब्भासो करणिजं पइदिणं खु तंपि वयं । अहमिमाइसु कज्जो नन्नासु विरुद्धवयणमिणं ॥८॥
शिक्षा पुनरभ्यासो भण्यते, तच व्रतं प्रतिदिनं-दिनं२ प्रति करणीयं-कर्त्तव्यम् , अन्यथाऽभ्यासस्यैवासंभवाद्, अभ्यासो हि प्रतिदिनं कर्तव्याहः, यदुक्तं-"अञ्जनस्य क्षयं दृष्ट्वा. वल्मीकस्य च वर्द्धनम् । अवन्ध्यं दिवसं कुर्यादानाध्ययनकर्मसु ॥१॥" इत्येवं सत्यप्यष्टम्यादिष्वेव पौषधो विधेयो नान्यास्विति विरुद्धवचनमिदमिति गाथार्थः ।।८।। अथ प्रतिबन्दीमाहसिवावएसु चउसुवि तिविण वयाइं तु सम्मयाई तुहं । पइदिणकरणिज्जाइं किं पोसहपंतभेएण? ॥८॥ शिक्षाव्रतेषु चतुर्ष त्रीणि व्रतानि सामायिकदेशावकाशिकातिथिसंविभागनामानि तु तवापि-खरतरस्यापि प्रतिदिनं करणीयानि
ELI
R
॥३७७॥
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________
पोषधः
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३७८॥
सम्मतानि, किं पौषधपडिभेदन-पौषधस्य पडिभेदः क्रियते तत्र किं कारणं', को वा पौषधस्यापराध इति गाथार्थः।। ८१॥ अश्वातिप्रसङ्गत्रानाभावमाह
न मुणइ अइप्पसंग अतिहीणं संविभागकरणंमि । नबमीपमुहतिहीसुं उवएसंतोबि निल्लज्जो ॥८३॥ नवमीप्रमुखतिथिपु-पौषधिको हि पारणके साधुभ्यो दवैव भुंक्त इत्यादिरूपेण नवम्यादिषु तिथिवर्थादतिथिसंविभागमुपदिशम्नपि निर्लजो-लजारहितोऽतिथीनां साधूनां संविभागेऽतिप्रसङ्गं न जानाति, यदि शिक्षाव्रतरूपोऽपि पौषधोऽष्टम्यादितिथिष्वेव | युक्तस्तह्यतिथिसंविभागोऽपि तथैव युक्तो भवेत् , तथा च नवम्यादिपु तत्प्रतिषेधप्रसङ्गः, न चार्थादतिथिसंविभागो नवम्यादिष्वेव |संभवतीति शङ्कनीयम् , अष्टम्यादिष्वपि जिनवल्लभेनापि भणनात् , तथाहि-"जो पुण आहारपोसही देसओ सो पुण्णे पच्चकखाणे तीरिअ खमासमणदुगेण मुहपुत्ति पडिलेहिअ खमासमणेण वंदित्ता भणइ-इच्छाकारेण संदिसह भत्तपाणं पारावेह,पोरसि पुरिमड्ड चउविहार एक्कासणं निधि आयंबिलं वा कयं, जा कावि वेला ताए पारावेमि,तओ सकत्थएण चेइए वंदिअ सज्झायं सोलस वीसं |वा सिलोगे काउं जहासंभवमतिहिसंविभाग दाउं मुहहत्थपाए पडिलेहिअ नमोकारपुवमरत्तदुट्ठो भुंजे" इत्ति पौषधविधिप्रकरणे, ननु सोऽतिथिसंविभागो द्वादशव्रतं न भण्यते, किंतु यदागमः-"साहण कप्पणिजं जं नवि दिण्णं कहंचि किंपि तहिं । धीरा जहुत्तकारी सुसावगा तन्न भुजंति ॥१॥"त्ति श्रीउप०, इति चेच्चिरं जीव, 'तुष्यतु दुर्जन' इति न्यायाद्यथा द्वादशवतस्वरूपाभावेऽपि निर्जराहेतुत्वेन साधुदानमभ्युपगम्यते तथैकादशवतस्वरूपाभावेऽपि निर्जराहेतुत्वेन प्रतिदिनं पौषधोऽप्यभ्युपगन्तव्यो, न्यायस्य समानत्वादिति गाथार्थः ॥८३।। अथ पौषधो हि प्रतिक्रमणवनियतकालानुष्ठानं भविष्यतीतिपराशङ्कामपाकरोति
litamadhan
॥३७८
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________
अपर्वपौषधः
श्रीप्रव. चनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३७९॥
RIMIT
_पडिकमणं पच्छित्तं रयणीदिणपमुहपावसंबंधी । तद्दिटुंतो संवररुवे कह पोसहे जुत्तो? |८४॥
प्रतिक्रमणं-रात्रिकदेवसिकपाक्षिकचातुर्मासिकसांवत्सरिकलक्षणं पञ्चविधमपि रजनीदिनप्रमुखपापसंबन्धिप्रायश्चित्तं तदृष्टान्तः |संवररूपे पौषधे कथं युक्तो?, न कथमपीत्यर्थः, प्रायश्चित्तं च यथोक्तमेव भवति, नाधिकमिति माथार्थः ॥४८॥ अथ प्रायश्चित्तं नाधिकं भवतीति दर्शयति
असिइसयं उववासा पच्छित्तं आगमुत्तमुकोसं । न तहा सेसतवेसुं संवररुवेसु निअमोवि ॥८५|| __ अशीतिशतम्-अशीत्याऽधिकं शतमशीतिशतमुपवासाः उत्कृष्टं प्रायश्चित्तमागमोक्तं, न तथा संवररूपेषु शेषतषस्सु-गुणरत्न|संवत्सरादिषु नियमोऽपि, एतावदेव तपः कर्त्तव्यं नाधिकमितिनियमः,न क्वापि केनाप्युक्त इति गाथार्थः ।।८६॥ अथ गाथाचतुटयेन वृद्धाभिप्रायमाह| अहवा सिक्खचउके पडिनिअयदिणंमि अंतिमं जुअलं । इअ हरिभहप्पमुहाण वयं सिद्धंतसुपसिद्धं ॥८६॥ तत्थ पडिनिअसहो विवखिअस्थाण वायगो होइ । सावि विवक्खा दुविहा निअमानिअमेहिं णायचा ॥८७|| णिअमेणऽहमिपमुहा अणिअमेणेहरासु अ तिहीसु । तेणं न पडिदिवसाचरणीआ निअमपडिसेहो ।।८८॥ ॥ अथवेति वृद्धवादाभिप्राये, शिक्षाचतुष्क-शिक्षाबतचतुष्टये प्रतिनियतदिनेऽतिमं युगलं-पौषधातिथिसंविभागलक्षणमिति-अमुना प्रकारेण हरिभद्रप्रमुखाणां वचः सिद्धान्तसुप्रसिद्ध-सिद्धान्ते श्रीआवश्यकश्यादिलक्षणेऽतिप्रसिद्धमिति गाथार्थः ॥ ८६॥ तत्र 'पौषयोपवासातिथिसंविभागौ तु प्रतिनियतदिवमानुष्टेयावि'त्यत्र प्रतिनियतशब्दो विवक्षितार्थानां बाचको भवति, माऽपि विवक्षा
JAN MASHTAMILARIAAFAIRATIONALISAPANI
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________
animalla
अपक
पाषषः
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३८०॥
m
ine
Munalilm JUHINITIENTISTRATHISARAI
द्विविधा, काभ्यां ?-नियमानियमाभ्यां ज्ञातव्या, एका नियमेन विवक्षाऽपराऽनियमेन विवक्षा चेति गाथार्थः ।।८७|| अष्टमीप्रमुखासु तिथिषु नियमेन-अकरणे प्रायश्चित्तसंभवानिश्चयेन पौपधः कार्यः,इतरासु च-प्रतिपदादिषु चानियमेन-अनिश्चयेनेति,तेन कारणेन न प्रतिदिवसाचरणीयाविति नियमप्रतिषेधो बोध्य इति गाथार्थः ॥८८॥ अथ दृष्टान्तवाक्यमाह
जह साहणं दाउं भुंजिज सुसावओ न इअराणं । अहव दिवबंभयारी नय रत्तिमभिग्गहो अम्हं ॥८९।। ____ सुश्रावकः साधुभ्यो दचैव भुञ्जीत, नेतरेभ्यः श्रावकादिभ्यः, अत्र श्रावकेभ्यो दत्चैव भुञ्जीतेतिनियमनिषेधो, न पुनस्तद्दाननिषेधः, तथा दृष्टान्तान्तरमाह-'अहव'त्ति अथवा दिवसे ब्रह्मचारी न च रात्रिमिति,रात्रिमङ्गीकृत्य दिवा ब्रह्मचारी न रात्रावित्यर्थ इत्यभिग्रहोऽस्माकमिति ब्रुवाणस्य श्रावकस्य न रात्री ब्रह्मचारित्वनिषेधः संपन्नः, किंतु नियमाभावः, अन्यथाऽवश्यमब्रह्मसेवनं प्रसज्येत, तच्च प्रवचनेऽत्यन्तं निन्द्यमित्येवं दृष्टान्तद्वयेनाष्टम्यादिषु नियमेनान्यासु चानियमेनेति पौषधोऽभ्युपगन्तव्यः. अत एव | सुबाहुप्रभृतीनां त्रयः पौषधा विपाकश्रुताङ्गे भणिता लभ्यन्ते, तथाहि-"तए णं से सुबाहुकुमारे अण्णया चाउद्दसामुद्दिट्टपुण्णिमासिणीसु जेणेव पोसहसाला तेणेव उवा०२ पोसहसालं पमञ्जति उच्चारपासवणभूमि पडि०२ दम्भसंथारयं संथारेति दब्भसंथारयं दुरूहतिर अमभत्तं पगेण्हतिर पोसहसालाए पोसहिए अट्ठभत्ति पोसहं पडिजागरमाणे विहरति"त्ति श्रीविपाकश्रुताङ्गे,तथा नवपदप्रकरणेऽन्यतिथिसंविभागानियम उक्तः,तथाहि-"अयं च यद्यपि श्रावकेण सदा कर्तव्य एव, यदुक्तं-“पइदिगं भत्तपाणेण,
ओसहेण तहेब य । अणुगहेह मे भयवं!,सावए उ निमंतए॥१॥" गृहं प्रविष्टे च साधावयं विधिर्यथा "गिहिमागयस्स साहुस्स,आसणं निअमओ य दायत्वं । वंदिअ सयं विअरइ अहवा अणं दवावेइ ॥२॥" इत्यादि, तथापि पौषधोपवासपारणकेऽवश्यं साधुसंभवेऽमुं
m: MITHAI IN HINDInganti
॥३८०॥
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
४ विश्रामे
1136711
कृत्वा भोक्तव्यम्, अन्यथा त्वनियम इति नवपदवृत्तौ इति गाथार्थः ॥ ८९|| अथ दूषणान्तरमाह - किंच मुणिसंविभागो नवमीपडवासु चैव नऽण्णासु । उपवी तवपोसहगहिआ कह पखिते सो ? ॥९०॥ किंचेति दूषणाभ्युच्चये, खरतरमतेऽतिथिसंविभागो नवमीप्रतिपदोरेव तिथ्योः संपद्यते, नान्यासु तिथिषु यतश्चतुष्पव तपः पौ| षधगृहीता-चतुर्थादितपःसमन्विता पौषधनियता, तथा च कथं पाक्षिकान्ते- पाक्षिकपारणके पूर्णिमामावास्ययोः 'सो'त्ति अतिथिसंविभाग इत्यक्षरार्थः, भाषार्थस्त्वयं- पौषधोपवासातिथिसंविभागौ तु प्रतिनियतदिवसानुष्ठेयावित्यागमबलेन चतुष्पव्र्व्यामेव पौषधो | जिनाज्ञा, नान्या स्विति खरतराकृतं तत्रेदं प्रष्टव्यं भोः खरतर ! प्रतिनियतदिवसशब्देन चतुष्पथ्ये॑वोच्यते उत यथासंभवदिवसो वा ?, आद्येऽतिथिसंविभागोऽष्टम्यादिषु तिथिष्वेव कर्त्तव्यः स्यात्, नवम्यादी तु चतुष्पत्वाभावाद्, द्वितीये पौषधिकानां भोजनानङ्गीकारेण | चतुष्पव्र्व्या चतुर्थादितपःसमन्वितः पौषधः, अतिथिसंविभागस्तु तत्पारणक एवेति नियमे सिद्धे प्रतिपन्नवमीभ्यामतिरिक्तासु तिथिष्वतिथिसंविभागो न जिनाज्ञेति संपन्ने कथं पूर्णिमायाममावास्यायां वाऽतिथिसंविभागः कार्यते ?, पौषधमधिकृत्य यथा प्रतिपद्वितीयाद्यास्तिथयस्तथाऽतिथिसंविभागमधिकृत्य पूर्णिमामावास्ये अपि, तस्माद्यथा श्री आवश्यकचूर्ण्यादौ पौषधिकानां पारणके नियमेनातिथिसंविभागोऽन्यत्र त्वनियमेन तथा पौषधोऽप्यष्टम्यादिषु नियमेन शेष तिथिष्वनियमेनेति गाथार्थः ॥ ९० ॥ अथ पुनरपि न्यूनमुत्सूत्रमाहजं भोअणपडिसेहो पोसहिआणं तमृणमुस्सुत्तं । भुत्तिजुअपोसहाणं जिणभणिआणं तु पडिसेहो ॥९१॥ यत्पौषधिकानां भोजन प्रतिषेधस्तद्नमुत्सूत्रं भवति, अधोनत्वं व्यक्तीकरोति- 'भुत्ति'ति यतो भुक्तियुक्तानां भोजनसंयुक्तानां पौषधानां जिनभाषितानां तुरप्यर्थे जिनोक्तानामपि निषेधः स न्यूनमुत्सूत्रमिति गाथार्थः ॥ ९१ ॥ पौषधिकानां भोजने युक्तिमाह
पौषध
भोजनं
॥३८१||
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव
| पौषध
भोजनं
चनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३८२॥
.. चाउद्दसहइन्चाइ आगमुत्तं अ पुण्णिमाइदिणे । केवलपोसहवयणं तवनिअमो चउदसीइ दिणे ।।१२।। |
'चाउद्दसहमुद्दिद्वपुण्णिमासिणीसु पडिपुण्णं पोसहं सम्म अणुपालेमाणा विहरंती'ति प्रवचनोक्ते पूर्णिमादिने उपलक्षणादमावा|स्यायां केवलपौषधवचनं भणित, चतुर्दशीदिने च तपोनियमश्चतुर्थलक्षणं तपोभणितम् , अर्थात्पूर्णिमायाममावास्यां च मोजनमेव संपन्नम् , अन्यथा पाक्षिके चतुर्मासकवत् षष्ठतप एवोक्तमभविष्यत् ,तच्च नोक्तम् ,अतः पौषधिकानां भोजनं सिद्धमपि प्रतिषेधयतो | जिनदत्तस्य न्यूनमुत्सूत्रमिति गाथार्थः ॥९२।। अथ ग्रन्थसम्मतिमाहमावयपडिकमणाईवुण्णिप्पमुहेसु भोअणं भणिों। पौसहिआणं पोसहविहिपगरणमाइसुवि दिहं ॥९॥
श्रावकप्रतिक्रमणादिचूर्णिप्रमुखेषु पौषधिकानां भोजनं भणितं, तथा पोषधविधिप्रकरणादिषु च दृष्टं, पूर्वार्द्ध भणित| मितिशब्देन चरितार्थत्वेऽपि यदत्र पृथक् दृष्टमिति भणितं तत्पौषधविधिप्रकरणे विधिप्रपायां च घुणाक्षरन्यायेन यथार्थ पतितमित्यनादरसूचनार्थ बोध्यं, यथा भणितं तथा चाह "तत्थ जइ देसओ पोसहिओ सो भत्तपाणस्स गुरुसमक्खं पारावित्ता | | आवस्सिअं करेत्ता इरिआसमिओ गंतुं घरे ईरिआवहि पडिकमइ आगमणमालोअणं करेइ, चिइवंदणं, तओ संडासे य पमज्जेसा पाउंछणगे निसीअइ, भायणं पमज्जइ, जहोचिए भोअणे परिवेसिए पंचमंगलमुच्चरेइ, तओ वयणं पमजित्ता असुरसुरं अचवचवं अहुयमविलंबिअं अप्परिसार्डि मणवयणकायगुत्तो भुंजइ साहुन्छ उवउत्तो. जायाए मायाए वा भोच्चा फासुअजलेण मुहसुद्धि काउं नवकारसरणेण उठाण, देवे वंदेइ, वंदणं दाउं संवरणं काउं पुणोऽवि पोसहसालाए गंतूण सज्झायंतो चिट्ठई"त्तिश्राद्धप्रतिक्रमणसूत्रचूर्णी, तथा "चाउद्दसट्टमुद्दिपुण्णमासिणीए पत्वं मासस्स अट्ठमि पक्खस्स उद्दिट्ठा-अमावसा पुण्णिमा इति चन्द्रमाः पूर्णमा
(
Um
॥३८२॥
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रववनपरीक्षा ४ विश्रामे
॥ ३८३॥
सस्य तस्येयं पूर्णिमा, पडिपुष्णं पोसहंति आहारपोसहादि, पोसहिओ पारणे अवस्सं साहूण भिक्खं दाऊण पारेति, तेनोच्यत | समणे निग्गंथे फासुएसणिअं असणं४ पडिलाभेमाणे विहरती" ति श्रीसूत्रकृदङ्गचूणों, अत्राहारपौषधिकस्य पारणं भणितं, तथ |पूर्णिमामावास्योर्दिन संभवति, यतोऽत्रैव पङ्किदशको परि- "अयमाउसो निग्गंथे पावयणे अड्डे सेसे अणट्टे जम्हा एवं प्रतिपद्यते तम्हा उस्सिहफलिहा जाव पवेसा, जम्हा एवं तम्हा चाउदसमीसु० तम्हा पारणए समणे निग्गंथे, तेणं एआरूवेण विहारेणं विहरमाणे बहूणि वासाणि प्राप्नुवंतीति चतुर्द्दश्यष्टम्योस्तप उक्तं, पारणकं तदुत्तरदिवस एव स्यात्, स च दिनः पौषधसंयुक्तः पूर्णिमामा| वास्या वा स्यादिति स्वयमेव पर्यालोच्यं । तथा "जे भिक्खू असणादी दिजा गिही अहव अण्णतित्थीणं । सो आणाअणवत्थं मिच्छ| तविराहणं पावे ||१|| जुत्तमदाणमसीले कडसामइओ उ होइ समण इव। तस्समजुत्तमदाण चोअग ! सुण कारणं तत्थ ||२|| कामी सघरंगणओ धूलपइण्णा सि होइ दट्ठबा । छेअणभेअणकरणे उद्दिट्ठकडंपि सो भुंजे ॥ ३ ॥ इति श्रीनिशीथ भाष्ये, जं च उद्दिट्ठकर्ड कडसामइओवि भुंजइ, ' एवं सो सङ्घविरओ भवति, एतेणं कारणेण तस्स न कप्पइ दाउति श्रीनिशीथभाष्यचूर्णौ उद्दे० १५, तथा 'तं सत्तिओ करिजा तवो उ जो वष्णिओ समणधम्मे । देसावगासिएणं जुत्तो सामाइएणं वा ॥ १ ॥ इयं गाथा श्री आवश्यकचूणौं पौषधाधिकारेऽस्तीति बोध्यम्, अथ यथा दृष्टं तथा चाह-जो पुण आहारपोसही देसओ सो पुष्णे पचकखाणे तीरिए अ खमासमणदुगेण मुहपुतिं पडिलेहिअ खमासमणेण वंदिअ भणइ - इच्छाकारेण संदिसह भत्तं पारावेह पोरसि पुरिमड्ढं चउबिहार | एक्कासणं निबीअमायंबिलं वाच्यं, जा कावि वेला ताए पारावेमि, तओ सक्कत्थएण वि चेइए वंदिअ सज्झायं सोलस वीसं वा सिलोगे | काऊ जहासंभवमतिथिसंविभागं दाउं मुहहत्थपाए पडिलेहिअ नमुकारपुवमरत्तदुट्ठो भुंजइ, भणिअं च - 'रागद्दोसविरहिआ वणलेवाइ
पौषध
भोजनं
॥३८३ ॥
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रतिमातुच्छेदः
श्रीप्रवधनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३८४॥
| उवमाए जति। कड्ढितु नमुकार विहीऍ गुरुणा अणुण्णाया ॥१॥" इत्यादि जिनवल्लभकृतपौषधविधिप्रकरणे, अत्रोपधानवाहिपौषधविधिरयं न पुनः पौधिवतवतामपीति कश्चिद्वाचालो ब्रते, तन्मुखवणपाचनहेतवे तद्योग्यविधिप्रपैव यथा-"तओ जइ पारगइत्तओ तो पञ्चक्रवाणे पुण्णे खमासमणद्गेण पुवं मुहपोति पडिलेहि बंदिअ भणइ-भगवन् ! भातपाणी पारावेह, उवहाणवाही भणइ-नमुक्कारसहि चउबिहारं,इअरो भणइ-पोरसिं पुरिमड्ड वा तिविहाहारं एकासणं निबीअंअंविलं वाजा कावि वेला तीए | भत्तपाणं पारामि"त्ति इत्यादिखरतरपेयपामीययुतायां विधिप्रपायामिति, अत्रोपधानवाही पौषधिको भिन्न एवोक्तः,अतस्तत्पौषध-| विधिप्रकरणे यद्भोजनं तत्सामान्येनैव बोध्यमितिगाथार्थः ।।९३।। अथ पुनरपि तथाह
सावयपडिमाधम्मो बुन्छिण्णो दसमाणुभावाओ। इअ दुज्जणदुवयणं अतभवकारणं णेअं॥९॥
दुष्षमानुभावता-पञ्चमकालमाहात्म्यात् श्रावकातिमाधर्मों 'दंसणवयसामाइअपोसहपडिमाअवंभसचित्ते। आरंभपेसउद्दिट्टक्जए समणभूए ॥१॥"ति गाथोक्तैकादशप्रतिमालक्षणोन्युच्छिन्न इति दुर्जनदुर्वचनमनन्तभषकारणम्-अनन्तभवभ्रमणहेतुरितिगाथार्थः ॥९४॥ अथहेतुमाह-
.
.-.-. . . जपणं दूसमसमए सावयपडिमाण पालगोजोग्गो। उस्सग्गेण चरित पंचासयवित्तिक्यणंति ॥५॥..
यद्-यस्मान् गमित्यलङ्कारे दुष्पमासमये उत्सर्गण-मुख्यवृत्या श्रावकप्रतिमापालकथारित्रे योग्यः पश्चाशकोपाये,श्रीहरिभद्र-| | सूरिकृतपश्चाशकवृत्तौ भणितः, तथाहि-"जुत्तो पुण एस कमो ओहेणं संपई विसेसेण । जम्हा अहो कालो दुरणुचरो संजमो एत्थ ||१|| अस्या वृत्तिः- 'जुत्तो गाहा, यद्यपि क्रमान्तरेणापि प्रवज्या स्यात् तथापि युक्तः-संगतः पुनरितिविशेषणार्थः एषः-अनन्त-
। ING४॥
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
४ विश्रामे
||३८५||
| रोक्तः प्रतिमानुष्ठानादिक्रमः प्रव्रज्याप्रतिपत्तों परिपाटिः, कथमित्याह "ओघेन' सामान्येन, न तु सर्वथैव तद्विनापि बहूनां प्रव्रज्याश्रवणात्, कालापेक्षया विशेषमाह-साम्प्रतं वर्तमानकाले विशेषेण विशेषतो युक्त एव क्रमः कुत एतदेवमित्याह-यतः कारणादशुभः - अशुभानुभावः कालो दुष्पमालक्षणो वर्तते, ततश्च दुरनुचरो - दुःखासेव्यः संयमः - संयतत्वमत्र - अशुभकालेऽतः प्रव्रजितु| कामेन प्रतिमाभ्यासो विधेय इतिभाव इति गाथार्थः । तन्त्रान्तरप्रसिद्ध्या प्रतिमापूर्वकत्वं प्रव्रज्यायाः समर्थयन्नाह--तंतंतरेसुवि इमो आसमभेओ पसिद्धओ चेव । ता इह जइअवं खलु भवविरहं इच्छमाणेहिं ॥ १ ॥ति, अस्या वृत्तिः - तन्त्रान्तरेष्वपि - दर्शनान्तरेष्वपि, आस्तां | जैनप्रवचने अनन्तरोक्तः आश्रमभेदो - भूमिकाविशेषो 'ब्रह्मचारी गृहस्थश्थ, वानप्रस्थो यतिस्तथेत्यादिनोक्तस्वरूपः इउत्ति पाठान्तरं तत्र इतः - अशुभ कालदुरनुचरसंयमलक्षणाद्धेतुद्वयाद् अथवा इतो - जैनप्रयचना तन्त्रान्तरेष्विति, प्रसिद्धकश्चैव सिद्ध एव, न तु साध्यो, | यस्मादेवं तत्-तस्मादित्युक्तन्यायेनेह प्रतिमापूर्वं वा प्रव्रज्यायां यतितव्यं यत्नो विधेयः, भवविरहं-संसारवियोगमिच्छद्भिः- वाञ्छः | द्भिर्निखिलशास्त्रप्रवरपारगतागमावलम्बिभिरिति गाथार्थः । । ९५ ।। अत्र दुष्पमाकाले विशेषतः प्रतिमापूर्वकमेव चारित्र प्रतिपत्तिरुक्ता, | तेन यः कश्चित् " साहूणं गोअरओ बुच्छिलो दूसमाणुभावाओ । अजाणं पणवीसं सावयधम्मो अ वुच्छिन्नो || १ || "त्ति गाथायां श्रावकधर्मश्चात्र प्रतिमारूपो ज्ञेय इति काल्पनिकमर्थमुद्भाव्य मुग्धान् व्युग्राहयति सोऽपि प्रतिक्षिप्तो बोध्यः, एवंविधस्यार्थस्य काप्यागमेऽनुपलम्भादितिगाथार्थः ||९५|| अथ पुनरपि न्यूनमुत्सूत्रमाह
समणाणं समणीहिं गामाणुग्गामविहरणं न सुहं । इअ उबएसी पयवणमेराओ दूरओ णेप | ९५॥ श्रमणीमः साध्वीभिः सह श्रमणानां निर्ग्रन्थानां ग्रामानुग्राम विहरणं ग्रामानुग्राम विहारकरणं न शुभमित्यमुना प्रकारेणोपदेशवचनं
प्रतिमानु च्छेदः
॥३८५।।
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
४ विश्रामे
||३८६||
प्रवचनमर्यादातो दूरतो दूरे ज्ञेयामितिगाथार्थः ॥ ९६ ॥ अथ साध्वीभिः सह साधुविहारे सम्मतिप्रदर्शनाय गाथामाह
ठाणायारप्पमुहे निसीहभासाइछेअंगथे वा । साहूण साहुणीहिं समं विहारो जिणाणाए ॥९७॥ स्थानाचारप्रमुखे-स्थानाङ्गाचाराङ्गप्रमुखे निशीथभाग्यादिच्छेदग्रन्थे वा साधूनां साध्वीमिः समं विहारो जिनेनानुज्ञातः, यथाऽनुज्ञातस्तथा चाह -"पंचहिं ठाणेहिं समणे निग्गंथे निग्गंथिं गेण्हमाणे वा अवलंबमाणे वा णाइकमति, तंजहा - निग्गंथिं च णं अष्णयरे पसुजाइए पक्खिजाइए वा ओधाएजा तत्थ निग्गंथे निग्गंथिं गिण्हमाणे वा अवलंबमाणे वा णाइकमति १, निग्गंथे निग्गंथिं दुग्गंसि वा विसमंसि वा पक्खलमाणि वा पवडमाणि वा गेण्हमाणे वा अवलंबमाणे वा णाइकमति २, निग्गंथे निग्गंथि सेतंसि वा पंसि वा पणगंसि वा उद्गंसि वा उक्कसमाणीं वा उज्झमाणीं वा गेण्ह० अव०णाति०३, निग्गंथे निग्गंधि आरुहमाणे वा ओरुभमाणे वा णाइकमति ४, वित्तइत्तं दित्तइत्तं जकूखाविद्वं जाव भत्तपाणपडिआतिकूखितं निग्गंथे निग्गंथिं गेण्हमाणे वा अबलंबमाणे वा णातिकमति ५, श्रीस्थानाङ्गे (४३७) एतद्वृत्तिर्यथा - 'पंचहि मित्यादि सुगमं, नवरं 'गिण्हमाणे' ति बाह्यादावङ्गे गृहूणन् अवलम्बानः पतन्तीं बाह्यादौ गृहीत्वा धारयन्, अथवा 'सबंगिअं तु गहणं करेण अवलंबणं तु देसंमिति, नातिक्रामति स्वाचारमाझां वा गीतार्थस्य विशे निर्ग्रन्थभावेन, यथा कथंचित् पशुजातीयो- हप्तगवादिः पक्षिजातीयो प्रध्र दिः 'ओहाएज' ति | उपहन्यात् तत्रेति उपहनने गृह्णाति, नातिक्रामति, कारणिकत्वात्, निष्कारणत्वे तु दोषाः, यदाह-मिच्छत्तं उड्डाहो विराहणा फासभावसंबंधो। पडिगमणाई दोसा भुत्तात्ते अ णायवा । । ५१ ॥ इत्येकं १, तथा दुःखेन गम्यते इति दुर्गः, स च त्रिधा - वृक्षदुर्गः श्वापददुग्गों म्लेच्छादिमनुष्यदुग्र्गः, तत्र दुग्गे, उक्तं च- "तिविद्धं च होइ दुग्गं रुकूखे १ सानय२ मणुस्सर दुग्गं च"त्ति, तथा विषमे
साधुसाध्वीबिहार:
113211
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________
साधुसाबीविहार
IN HIMANI
EPARATION
श्रीप्रक
वा-गतपाषाणाचाकुले पर्वते वा प्रस्खलिते वा गत्या प्रपतन्ती वा भुवि, अथवा "भूमीए असंपत्तं पत्तं वा हत्थजाणुगादीहिं। बनपरीक्षा
पक्खलणं गाय पडणं भूमीइ गत्तेहिं॥१॥"ति गृहंगमातिकामति द्वितीयंर,तथा पङ्कः पनको वा सजलो यत्र निमज्ज्यते स सेक४विश्रामे
स्तत्र वा, पङ्कः पनको वा-आगन्तुकप्रतनुद्रवरूपः कईम एव ओल्यां वा अपकसन्ती-पङ्कपनकयोः परिल्हसन्ती अपोलमानां वा ॥३८॥६/-सेके उदके वा नीयमानां गृह्णातिकामति,गाथा चेह-"पंको खलु चिक्खल्लो आगंतुं पतणुओ दवो पणओ। सुचित सजलो
सेओ सीइजइ जत्थ दुविहेवि ॥१॥"त्ति, पंकपणएसु नियमा ओकसणं वुज्झणं सिआ सेए । निमिअंमि निमजणया सजले सेए सिआ दोवि ॥१॥ति तृतीयं३ तथा नावं 'आरुहमाणे ति आरोहयन् 'ओल्हमाणे ति अवरोहयन्नुत्तारयनित्यों , नातिक्रामतीति चतु-11
, तथा क्षिप्तं-नष्टं रागभयापमानैचित्तं यस्याः सा क्षिप्तचित्ता तांबा, उक्तं च-"रागेण वा भएण व अहवा अवमाणिआ महंतेण । एतेहिं खित्तचित्त"त्ति, तथा इन-सन्मानादपवचित्तं यस्याः सा दृप्तचित्ता तां वा, उक्तं च-इति एस असम्माणा खित्तो सम्माणओ भवे दित्तो। अम्गीव इंधणेणं दिप्पड़ चित्तं इमेहिं तु ॥१॥ लाभमएणवि मत्तो अहवा जेऊण दुजयं सत्तुं"ति, पक्षणदेवेणाविष्टा-अधिष्ठिता यथाविष्टा तां वा,अत्रोक्तं-"पुषभववेरिएणं अहवा रागेण रागिआ संती। एतेहिं जक्खइट्ठ"ति,उन्मादम्उन्मसता प्राप्ता उन्मादप्राप्ता तां वा, अत्राप्युक्तं-"उम्माओ खलु दुविहो जक्रवाएसे अ मोहणिज्जे अ । जकरवाएसो वुत्तो मोहेण इमंतु बुच्छामि॥१॥ रूवंगंदणं उम्माओ अहव पित्तमुच्छाई"त्ति,उपसर्गम्-उपद्रवं प्राप्ता उपसर्गप्राप्ता तां वा,इहाप्युक्तं-"तिविहे अ उवस्सग्गे दिो माणुस्सए तिरिक्खे जा दिवे अपुषभणिए माणुस्से आमिओगे ॥१॥ विजाए मंतेण य चुण्णेण व जोइ अगप्परम"ति,महाधिकरणेन साधिकरणा-युद्धार्थपुपस्थिता तां वा,सह प्रायश्चित्तेन सप्रायश्चित्ता तांबा, भावना चेह-अहिगरणंमि कयंमि ||
MAIN N
IMATE
||३८७॥
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीनव. चनपरीक्षा
विश्रामे ॥३८८॥
NUMARRIA
Jim
m Hin-HITaluni HoimmIIRAINRITEST
HIMALAIMANIPRINILAMPILAPURASHIER
उखामेउमुवडिआय.पच्छित्तं । तप्पढमयाभएणं होइ किलंता व वहमाणा॥१॥" तथा भक्तपाने आभवं प्रत्याख्याते यया सा भक्तपानप्र- साधुसा-.. त्याख्याता प्रत्याख्यातभक्तपाना वा तां,इह गाथा-अर्द्व वा हेउं वा समणीणं विरहिए कहिंतस्स। मुच्छाए वडिआए कप्पइ गहणं परिणा
ध्वीविहारः ए॥१॥त्ति५। तथा अर्थः-कार्यमुत्प्रवाजनतः स्वकीयपरिणेत्रादेर्जातं यया सार्थजाता पतिचौरादिना संयमाच्चाल्यमानेत्यर्थः तां वा,इह || | गाथा-अट्ठोत्ति जीऍ कजं संजायं एस अट्ठजाया उ। तं पुण संजमभावाचालिजंतं समवलंब ॥१॥ति पञ्चममिति श्रीस्थानाङ्ग-II
तौ,तथा आचाराने यथा-से भिक्खू वा भिक्खुणीवा आयरिअउवज्झाएहिं सद्धिंगामाणुगामं० आयरिअउवज्झायस्स हत्थेण हत्थं | जावअणासायमाणा ततो संजयामेव आयरिअउवज्झाय सद्धिं जाव दतिज्जेज वा" इत्यादि श्रीआचाराङ्गसूत्रे द्वितीयश्रुतस्कन्धे ईर्याध्ययने तृतीयोद्देशके, एतवृत्येकदेशो यथा साम्प्रतमाचार्यादिना सह गच्छतः साघोविधिमाह 'सेइत्यादि, समिक्षुराचार्यादिभिः सह गच्छंस्तावन्मात्रायां भूमौ स्थितो गच्छेत् हस्तादिसंस्पशों न भवतीति आचा. वृत्ती, अत्र यद्यपि भिक्षुणीशब्दः | | सूत्रोक्तोऽपि न व्याख्यातस्तथाऽप्यादौ व्याख्यातोत्रापि बोध्यः, प्रतिसूत्रं व्याख्याने वैयर्थ्यापत्तेः, अथ व्यक्क्या विहारविधिस्तु । निशीथादिभ्यो यथाऽवगम्यः स्यात्तथा चाह-जे भिक्खू सगणिचिआए वा परगणच्चिआए वा निग्गंथीए सद्धिं गामाणुगामे दुइज्जमाणे पुरओ गच्छमाणे पिट्टओ रीयमाणे ओहयमणसंकप्पे चिंतासोगसागरं संपविढे करयलपल्हत्थमुहे अज्झाणोवगए विहारं करेइ | जाव करितं वा साइजति" इति श्रीनिशीथसूत्रे उद्दे० ८, एतद्भाष्यं यथा-णिग्गंथीणं गणधरपरूवणा खित्तमग्गणा वसधी । | सेजायरवीआरे गच्छस्स य आणणा दारा ॥१॥ पिअधम्मे दधम्मे संविग्गे वज्जतो अ तेअंसी । संगहुवग्गहकुसलो सुत्तत्थविद् गणाधिपती ।।२।। आरोहणपरिणाहो चितमसो इंदिआइपडि पुण्णो। अह ओओ तेओ तेण होति अणोतप्पता देहे ॥३॥ खित्तस तु ॥३८८||
MNIPRITHAIRUPAMARATHI
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________
सह विहारः
श्रीप्रववनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३८९॥
ChallammURISORTAIN JATTATRIMURBAPURIATIMIMIMA NIPATIALAM
पडिलेहा कायदा होति आणुपुवीए। किं वञ्चति अ गणधरो? जो वहती सो तणं चरति|४|| संजतिगमणे गुरुगा आणादी सउणिपेसिपेल्लणया। तुच्छेणविलोभणयाआसिआवणादी भवे दोसा।।५।। तुच्छेणवि लोहिजइ भरुअच्छाहरणि निअडिसड्ढेणं । गंतनिमंतगवहणे चेतितरूढाण अखिवणा ॥६॥ एमादिकारणेहिं.ण कप्पई संजईण पडिलेहा । गंतवं गणहरेणं विहिणा जो वण्णितो पुचि ॥७॥ गुत्ता गुत्तदुवारा कुलपुत्ते सत्तमंतगंभीरे। मीतपरीसहदविते अञ्जासिजातरो भणितो ॥८॥ घडकुड्डा सकवाडा सागारिज भगिणिमातपेरंता । निप्पच्चवायजोग्गा विच्छिन्नपुरोहडावसधी॥९॥णासन्ननातिरे विहिणा परिणतवताण पडिवेसे। मज्झत्थ विकाराणं अकुऊहलभाविआणं च॥१०॥ भोई मयहरमाई बहुमयणो वित्तको कुलीणोय। परिणवया अमीरू अणभिग्गहिओ अकोहल्लो॥१२॥ बीआरे चउगुरुगा अंतोविअ तत्तिवजिअञ्चेव। ततिएवि जत्थ पुरिसा उचिंति वेसिथिआओ अ॥१२॥ जत्तो दुस्सीला खलु वेसिस्थिणपुंसहहतेरिच्छा। सा तु दिसा पडिकुट्ठा पढमा बितिआचउत्थीआ||१३|| चारभडवोडमिंढा सालगतरुणाय जे अ दुस्सीला। उभामित्थीवेसि अपुमेसु अपंति तु तदट्ठी॥१४॥ हेट्टउवासणहेउं णेगागमणमि गहणउड्डाहो। वाणरमकडहंसा उगलगमुणगाति तेरिच्छा।।१५।। जइ अंतो वाघातोबहिं तासिंततिअया अणुण्णाया। सेसा णाणुण्णाया अजाण विआरभूमीओ॥१६॥ पडिलेहिअंच खित्तं संजइबग्गस्स आणणा होइ । णिकारण मग्गतो कारण पुरतो व समगंवा॥१७॥णिप्पञ्चवायसंबंधिभाविते गणधरप्पवितिततिओ। असति भए पुण सत्थेण सद्धिं कयकरणसहितो वा॥१८॥ उभयट्ठाइनिविट्ठ मा पेल्ले समणि तेण पुरतो ता । तं तु ण जुञ्जति अविणयविरुद्धममयं |च जयणाए।।१९।। इति श्रीनिशीथभाष्येऽष्टमोद्देशके,एतच्चूर्णियथा-'जे भिक्खू सगणेच्चिआए वे'न्यादि,इआणिं खेत्तसंकमणेत्ति दार, 'निग्गंथीण' दारगाहा, एरिमो संजतीगणहरो.भवति, 'पिअधम्में णामेगे णो ददधम्मे एवं चउभंगो,ततिअभंगिल्लो गणधरो।
ASHTRIANISATIHARAMISHIDHIMANI
||३८९।।
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________
IMImea
santhan
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३९०||
| साध्वीमिः सह बिहारः
PARISHABHIIIIIIhana NSTOPINIREMALHAPURNIMATERIAPRILMIBIAFRAINIRAHULLAHIFAIRS
lIRANIMADHillmilliAIII
संविग्गो दवे भावे अ, देव मिगो, भावे साह संसारभउबिग्गो, मा कोवि पमाएण छलिजिहामिति सततोवउत्तो अच्छति,वजंपावं तस्स भीरू 'उअतेअस्सिति 'आरोह' गाहा उस्सेहो आरोहो भण्णति, वित्थारो परिणाहो भण्णति, एए जस्स दोवि तुल्ला उवचिअमंसो-बलीअसरीरो, इंदिअपडिपुण्णो णो विगलिंदिओ, न चक्खुविगलादीत्यर्थः,'अहो'ति एस ओओ भण्णति,तेओ जो | सरीरे अणोतप्पता 'त्रपौषि लजायाम्' अलजनीय इत्यर्थः,वस्थाईएहिं जो संगहकारो,ओसहमेसजेहिं उवग्गहपरो,क्रियापरो कुसलो,
सुत्तत्थे जाणतो विद् भण्णति, एरिसो गणाधिपती भण्णति,गणधरप्ररूपणेति दारंगयं । इआणिं खेत्तपेहणेतिदारं 'खित्तस्स उ' | गाहा, खेत्तपडिलहणकमो जो सो चेव आणुपुत्री संजतीण खेतं संजतेहिं पडिलेहिअब, णो संजतीहि, तत्थवि गणधरेण, चोअग आह-किं बच्चति गणधरो?, उच्यते, जो वहति सो तणं चरति, एवं जो गणभोगं भुंजति, ततो आयरिअस्स चउगुरुं आणाइआ. य दोसा, जहा सगुणी वीरल्लसउणस्स गम्मा भवति एवं ताओवि दुट्ठगम्माउ भवंति, सबस्स अमिलसणिञ्जा भवंति, मंसपेसिअब विसयस्थीहिं पेल्लिजंति, तुच्छं-खल्पं तेणवि लोमिजंति आसिआवर्ण-हरणं एवमादिदोसा भवंति 'तुच्छेणवि' गाहा, भरुअच्छे स्ववतीओ संजतीओ दटुं आगंतुगवणियओ निअडिअसड्ढत्तणं पडिवण्णो, विसंमिया, गमणकाले पवत्तिणि विष्णवेति, |वहणठाणे मंगलठाणं, ताहं निवचेमि, संजईओ पट्टवेह, पट्टविआ, वहणे चेहवंदणट्ठा आरूढा, पयट्टि वहणं अखिवणंति, एवं हरणदोसा भवंति, 'एवमादि' गाहा, पुवंति ओहनिज्जुत्तीए दारं, इयाणि वसहिसिजायरेति दो दारा 'गुत्ता गुत्तदुवारा' गाहा, वतीपरिखित्ता गुत्ता, जस्स कवाडं अत्यि सागुत्तदुवारा, 'घणकुड्डा' गाहा,पक्किट्टिगादि घणकुड्डा,सह कवाडेण सकवाडा,सेजा|यरमाउभगिणीणं. जे धरेति संजतिवसहीए परंतेण डिआ दुहृतेणगादि पञ्चवाया णस्थि,महन्तपुरोहडा य 'णासनगाहा, विहवा-डारं
NITION
॥३९॥
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रववनपरीक्षा ४ विश्रामे ।। ३९१ ॥
प्रणहंता-परियवया मज्झत्थता ण कंदप्यसीला गीआदिविकाररहिआओ संजईणं भोअणादिकिरिआसु अकोउआ धम्मेण साहुसाहुणीहिं भाविआ, एरिसा पडिवेसवासिणीओ, वसहित्तिगयं, इआणि सिजाय रेति दारं, 'कुलपुते' ति तिष्णि दारा पढिअसिद्धा, सो अ इमो 'भोग' गाहा, सत्तमंतो महंतमत्रि पओअणं अज्झवसति, उप्पण्णे पुण पओअणे अभीरू अणमिग्गहिअमिच्छत्तो से सं कंठं, दारं, इआणि विआरेत्ति, अणावायमसंलोगादी चउन्हं भंगाणं तेसिं कयमो पसत्थो ?, तेसिं किं विआरभूमी अंतो पसत्था बाहिं पसत्था, भण्णति - 'वीआरे' गाहा, उस्सगेणं संजईणं अंतो विआरभूमी, जड़ बाहिं विआरभूमिं गच्छति तो आयरिअस्स चउगुरू, अंतो ततिअभंगे अणुण्णायं, तत्थवि त्थीआवायं अंतो, विसेसभंगेसु चउगुरुं, ततिएवि जड़ पुरिसा आयायंति वेसित्थिआओ अ तहावि चउगुरुं, 'जतो उ' गाहा, परदाराभिगामी दुस्सीला, हेट्ठोवासण हेउं जत्थ लोहकरा थायंति, जत्थ य वानराइ तिरिआ बद्धा चिट्ठेति, जत्थ य इमे उवेन्ति, 'चारभडा' गाहा, पंचाल चडाइ घोडा सालातुरगपरिअट्टगा उन्भामगवेसित्थिग अपुमेसु अ तदट्टिणो अपणे आगच्छति, 'हेड'ति अस्य व्याख्या- 'हेट्ठ उ' गाहा, गुज्झष्पदेसोवासणहेउं ते जइ उदिष्णमोहा संजतिं गेण्हंति तो उड्डाहो, 'तेरिच्छ'त्ति अस्य व्याख्या-वाणरपच्छद्धं, एए किल इत्थि अभिलसंति । 'जह अंतो' गाहा, बहिआवि अ इत्थिआवातो तयभंगो तो अणुष्णाओ । दारं । इआणि गच्छस्स आणणंतिदारं, 'पडिलेह' गाहा, जया खेत्तातो खेतं संजतीओ संचारेअंति तदा निम्भए निराबाहे साहू पुरओ थिआ ताओ अ मग्गओ थिआ आगच्छंति, भयादिकारणे पुण साहू पुरओ मग्गतो पक्खापखिअं वा समंतओ वा ठिआ गच्छंति, 'निप्पच' गाहा, संजईगं संबंधिणो जे संजया तेहिं सहितो गणधरो अप्पवितिओ अप्पनतिओ वाणिपञ्चचाए णेति, मप्पञ्चवाए सत्थेण सद्धि णेति जो वा संजओ सहस्यजोही ईच्छे वा क्रयकरणो
साध्वीभिः सह विहारः
।। ३९१ ।।
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवपरीक्षा ४ विश्रामे
॥३९२॥
तण सहितो णेति, 'उभयड्डा' गाहा एगे आयरिआ भणति-पुरओवि अ संजतीतो गच्छंतु, किं कारणमाह- काइ असन्ननिविट्टं संजई मा वइणो पेलेहिन्ति, सावा वहणं, तम्हा पुरओ गच्छंतु, तं ण जुञ्जति, कम्हाई, तासिं अविणओ भवति लोगविरुद्ध च, तम्हा उभयं जयणाए करेजा, का जयणाई, जत्थ एगो काइअं सण्णं वा वोसिरिति तत्थ सबै निसिरंति तत्थ सबै चिठ्ठति, ताओवि चिट्टिए दद | मग्गओ चैव चिति, ताओवि पि ओ सरीरचिंतं करेंति, एवं दोसा ण भवंति । श्री निशीथचूर्णावष्टमोदेशके । अत्र सामान्येन साध्वीभिः सह साधुविहारविधिरुक्तः।। अथ मार्गे वस्त्रापगमे गमनविधिमाह - दुहतो वाघाओ पुण चउत्थभंगंभि होति गातवो । एमेवय परपखे पुढे अवरंमि अ पर्दमि ||१|| दुहतो वाघायं ता पुरतो समणा तु मग्गतो समणी । खुड्डेहिं भणावेर्ती कज्जे देअं च दावेंति | ॥ २ ॥ समणाणं जो उ गमो अट्ठहि सुतेहिं वण्णितो एसो । सो चैत्र निवसेसो वोचत्थो होइ समणीणं ॥ ३॥ इति श्रीनिशीथभाष्ये उ० ११ । एतच्चूर्णियथा 'दुहतो वा' गाहा, पुवद्धं कंठं, पकूखे गिहत्थिअण्णतित्थिणीते, तेसु एवं चेव चउभंगो, दोसा य वत्तधा, एगतरे उभयपकखे वा विसे वत्थाभावे खंडपत्तदव्भचीवर हत्थपिहाणादि जयणा कायद्या, सावयभयादिसु अ संजईओ | मज्झे छोढुं ठाणादी चेदेज, दुहतोवि अचेलाणं पथे इमो गमणविही- 'दुहतो वा' गाहा, अग्गतो साहू, गच्छति पिट्ठतो समणीतो, जदि संजतीतो किंचि वत्तष्वा तो खुड्डगेहिं भणावेति, जं किंचि देअं तंपि खुडगेहिं चैव दवावेंती, सभए पुण पितो अम्गतो पासतो या संजया गच्छंति, न दोसो, वितिअचउत्थेसु भंगेसु सप्रयतेण संजईण वत्था द्वायचा, समणाणं गाहा, चउसे संजतिसुत्ता चउरो गिद्वत्थन्नतित्थिणो सुत्ता, एए अट्ठ, संजताणचि संजएसु चउरो सुत्ता गिहत्थन्नतित्थियसु चउरो, एसेव विवश्वासो दोसा य वत्तवा निशीधचूर्णावेकादशो देशके ११, इति मार्गगमने स्तेनादिना वखापगमने गमनविधिः । आदिशब्दाद् बृहत्कल्पादिर्यथा 'से गामंसि वा
साध्वीभिः सह बिहार:
॥३९२॥
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________
साच्चीमिः सह विहारः
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३९३||
जाव रायहाणिसि वा सपरिक्खवंसि अबाहिरिशंसि कप्पइ निम्गंथीणं हेमंतगिम्हेसुदो मासा बथए"त्ति श्रीबृहत्कल्पसूत्रम्, एतभाष्यं यथा-एसेव कमो निअमा निग्गंथीणपि होति णायहो । जं इत्थं णाणत्तं तमहं वोच्छं समासेणं ॥१॥ निग्गंथीणं गणहर परूवणा | खित्तमग्गणा चेव । बसही विहार गच्छस्स आणणा वारए चेव ॥२॥ भत्तट्ठाए अ विही पडणीर मिक्खणिग्गमे चेव । निग्गं
थाणं मासो कम्हा तासि दुवे मासा? ॥३॥ पिअधम्मे दधम्मे संविग्गे वज उअतेअंसी। संगहुवग्महकुसलो सुत्तत्थविऊगणाधिपती |॥४॥ आरो० ॥५॥ खित्तस्स० ॥६॥ संजति० ।।७।। तुच्छेण ॥८॥ एएहि ॥९॥ जत्थाधिवती मूरो समणाणं सो अजाणइ चि| सेसं । एआरिसंमि खित्ते अजाणं होइ पडिलेहा ।।१०॥गुत्ता गुत्त०॥११॥घणकु०॥१२॥ नासन०॥१३।। भोइमहत्तरगादी बहुसयणो पिल्लओ कुलीणो आपरिणयवओ अभीरू अणभिग्गहिओ अकुतूहल्ली||१४|| कुलपुत्त सत्तमंतो भीअपरिस भद्दओ परिणओ आधम्मट्ठी
ओ (भदो) अजासेजायरो भणिओ।१५।। अणावायमसंलोगा आवाया चेव होइ संलोगा। आवायमसंलोगा आवाया चेव संलोगा॥१६॥ बीआरे॥१७॥ जत्तो दु०॥१८॥ चारभ०।१९।। हेट्ठा उवा०॥२०॥ जइ अंग॥२१।। पडिले ॥२२।। णिप्पच्च०॥२३॥ उभय०॥२४॥ इति श्रीबृहत्कल्पभाप्यम् ,एतच्चूर्णियथा-'एसेव' गाहा कंठा,निग्गंथीणं दारगाथाद्वयं,तत्थ पढमंदारं निग्गंथीणं केरिसो गणहरो ठवेअबो ?,तस्स परूवणा-'पिअधम्मे गाहा,पिअधम्मे नामेगेणो दढधम्मे चउभंगो,ततिअभंगे ठविजति,ण य सेसो,संविग्गोदवे मिओ, | भावे जो पुत्वरत्तावरनं सिलोगो,वजं-पावं तस्स भीरू ओअतेअस्सिनि, आरोह' गाथा,आरोहोणाम नातिदीहो नातिमंडलो,परिगाहोणाम नातिस्थूलो नातितणुओ, अहवा आरोहो उच्चत्तं परिणाहो वाहणं विक्खंभो, समचउरंससंठाणमित्यर्थः,चितमांसो नाम णो पंसुलिआदीणि दीसंति, अणोतप्पता-देहेनि ओतप्पता निस्तेजन्वात्परिभूतत्वं अणोतप्पता नेजोयुक्तत्वादपरिभूतत्वं, "देहीति
||३९३॥
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३९॥
| साध्वीमिः सह बिहारः
Hamalinimun MIRMIRAMMINISHAMATAASAHUPPORIAL
वदतो वाणी, सव देहीति याचतः । प्रहद्विगजननी, श्राग्वध्यवरयोरिव ॥१॥"संगहो वत्थादीहि उवग्गहो णाणादाहिं, गणहर|परूवणत्ति गतं,इआणि खित्तमग्गणा,पडिलेहणा इत्यर्थः,'खित्तस्स यगाहा तं पुण खेत्तं पडिलेहिअब, किं संजतीओ गच्छंति उदाहु संजया गच्छति ?, उच्यते, 'संजतीगमणे गाहा कंठा, जहा सउणीवंदे वीरल्लगो लीणो, अवंताओवि केणइ पुरिसेण सबाओऽवि अभिभूयंते, जे वा रुच्चति तं करिजति, से जधा वा अंबपेसिआति वा सूत्रापकाः, पेल्लिखजति वा पडिणीएणं, अविअ महिलाओ तुच्छाओ आहारादिलोभेणं 'तुज्छेणवि' गाहा कंठा, 'एतेहि' गाहा कंठा, आह-ता को वचति ?, उच्यते, गणधरो, जो चरति सो तणं वहति, हथिस्स चारी हत्थी चेव समत्थो वहेर्ड एगसराए, एवं तस्स भरस्स गणधरो चेव समत्थो, अहना जयहा हथिस्स अण्णे चेव महिसादिणो आणेति, एवमिहावि गणहरो दुक्खणओ होजा तो अण्णो तग्गुण एव पडिलेहओ जाति.तं पुण केरिसं| खेत्तं? 'जत्थाधि' गाथाद्वयं कंठं. 'वसही ति तत्थ वसही केरिसा ?, गुत्ता-वतिपरिखित्ता कुड्डपरिखित्ता वा, गुत्तदुवारा. सक| वाडा, 'घणकुडा' गाहा कंठा, सिजायरो कुलपुत्तो सत्तमंतो जो ण केणवि खोभिजति, गंभीरो अचवलो, उच्चारपासवणारय| णाए अंतो न किंचिवि भणंति 'ओभासण'त्ति एरिसो अजाण वसहिं ओभासिन्जति, दिण्णाए भण्णति-जइ चिंतेसि मए धूआसुण्हाओ वा जहा सारखिअचाओ, जइ पडिवजति तो उविजति, जइ अ अजाओ अन्भुवगच्छंति अण्णपरिवाडीए, 'णासण्ण'गाहा कंठा, 'भोइअ'गाथाद्वयं, सिज्जायरो एरिसो, अण्णपरिवाडीए 'विआरे'त्ति सण्णाभूमी, उस्सग्गेणं पुरोहड़े विज|माणे असतिए हिण्डंति 'वीआरबहु' गाहा, पुरोहडे विजमाणे अजइ एहिजत्ति, अणावात'गाहा चउसुवि ४,अंतोचिअति वाणीओ अब्भतरे पुरोहडे ततिअथंडिलं आवाते असंलोगं वजेत्ता जति पढमे बितिए चउत्थे वा बोसरति, जो एस ततिआ अणुण्णाया,
1.
||३९४॥
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव. चनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३९५॥
साध्वीमिः सह विहारः
एसावि कुलयाण इथिआणं जाऽऽवाता असंलोगासाततिए पुतद्वं तत्थ विधवा,आह-किं पुण पढम बीअंचउत्थंडिलं अंतो पडिसिद्धं, उच्यते-'जत्तो'गाहा, एतोवि अप्पसारिअंतिकाउं पढमवीआणि ओमाणी वचंति, दुस्सीला वेसिथिणपुंसत्ति 'चारभर्ड' पुबद्धं एते दुस्सीला, उन्भामइगमहिलाणं वेसित्थीणं नपुंसगाण य अद्धाए पढमबितिएसु थंडिलेसु एति घोडा चहा सोवगा परिअट्टागा हेट्टत्ति हेट्टाहाविता तेसि हेट्टाउवासणं पुबद्धं तेसि अप्पसारिअंतिकाउं पढमे थंडिलेसु गच्छंति, तेरिच्छंति वाणरपच्छदूं, एतेवि उवसम्गति,एवं अंतो गयं, 'जइ अंतो वाघाओ' गाथा कंठा,खेतमग्गणावसधीविआराणि गयाणि । इआणि संजतीगच्छस्स आणणत्तिदारं । 'पडिलेहिअंच' गाथात्रयं कंठं, संबंधेत्ति आसन्ने भाविते, जतिणीगच्छस्स आणणत्ति गतं, इआणि वारए चेवत्तिदारं इति श्रीबृहत्कल्पचूची ।। अथ बृहत्कल्पवृत्तिलिख्यते सूत्रं से गामंसिवा' इत्यादिसूत्रं प्राम्बद् ,अथ भाष्यविस्तरः एसेव० व्याख्या एष एव-निर्ग्रन्धसूत्रोक्त एव यः 'सिक्खावय' इत्यादिकः क्रमो नियमो निर्ग्रन्थीनामपि ज्ञातव्यो भवति, यत्पुनरत्र विहारद्वारे नानात्वं | तदहं वक्ष्ये समासेन । प्रतिज्ञातमेव निर्वहति-निग्गंथीणं० भत्तट्ठा० व्याख्या-निम्रन्थीनां यो गणधरो-गच्छवर्त्तापकस्तस्य प्ररूपणा कर्तव्या, ततः क्षेत्रस्य संयतिप्रायोग्यस्य मार्गणा-प्रत्युपेक्षणा वक्तव्या, ततस्तासां योग्या वसतिर्विचारमूमिश्च, ततो गच्छस्य-संयतिवर्गस्यानयना, ततो वारको-घटवत्स्वरूपं, तदनन्तरं भक्तार्थता-समुद्देशनं तस्य विधिः-व्यवस्था, ततः प्रत्यनीककृतोपद्रवतो निवारणं, ततो भिक्षायां निर्गमः, ततो निग्रन्थानां कस्मादेको मासस्तासां च कस्मात् द्वौ मासौ ?, एतानि द्वाराणि वक्तव्यानीति द्वारगाथाद्वयसमुदायार्थः,अथावयवार्थ प्रतिद्वारमाह-तद्यथा 'पिअधम्मे' व्याख्या-प्रियः-इष्टो धर्मः श्रुतचारिवरूपो यस्य म प्रियधर्मा, यस्तु तस्मिन्नेव धर्म दृढो-द्रव्यक्षेत्राद्यापदृदयेऽपि निश्चलः म दृढवर्मा, राजदन्तादित्वादशब्दस्य
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________
h,
IPS
साध्वीमिः
श्रीप्रवघनपरीक्षा ४विश्रामे ॥३९६॥
| पूर्वनिपातः, संविमो द्विधा-द्रव्यतो भावतश्च, द्रव्यतो मृगः सदैव त्रस्तमानसत्वाद्, भावतो यः समारभयोद्विनः पूर्वरात्रापररात्रकाले संप्रेक्षते-किंवा मया कृतं? किंवा कर्तव्यशेष ? किंवा शक्यमपि तपःकर्मादिकमहं न करोमीत्यादि, 'बजउत्ति अकारप्रश्लेषादवयं-पापं सूचनात्सूत्रमितिकृत्वा तद्भीरुः-अवद्यमीरुः,ओजस्तेजश्चोभयमपि वक्ष्यमाणलक्षणं तद्विद्यते यस्य स ओज-I स्वी तेजस्वी वेति,संग्रहो द्रव्यतो वस्त्रादिभिर्भावतः सूत्रार्याभ्याम् ,उपग्रहो द्रव्यत औषधादिमिः भावतो ज्ञानादिमिः,एतयोः संयतीविषययोः संग्रहोपग्रहयोः कुशलः,सूत्रार्थविद्-गीतार्थः,एष एवंविधो गगाधिपतिः-आर्थिकाणां गणधरः स्थापनीयः४॥ अथौजस्तेजसी व्याचष्टे-'आरोह' व्याख्या, आरोहो नाम-शरीरेण नातिदेय नातिहस्वता परिगाहो-नातिस्थौल्यं नातिदुर्बलता,अथवा आरो| इ:-शरीरोच्छ्रयः परिणाहो-बाबोर्विष्कम्भः,एतौ द्वावपि तुल्यौ न हीनाधिकप्रमाणौ 'चिअमंसो'त्ति भावप्रधानत्वानिर्देशस्य चितमांसत्वं नाम वपुषि पांसुलिका नाऽवलोक्यन्ते. तथा इन्द्रियाणि च प्रतिपूर्णानि, न चक्षुःश्रोत्राद्यवयवविकलतेति भावः, अथैतदारोहादिकमोज उच्यते तद्यस्याति स ओजस्वी, तेजः पुनर्देहे-शरीरे अनपत्रप्यता-अलजनीयता, दीप्तियुक्तत्वेनापरिभूतत्वं, तद्विद्यते यस्य स तेजस्वीति,गतं गणधरप्ररूपणाद्वारम् ,अथ क्षेत्रमार्गणाद्वारमाह-'खित्तस्स उ०' व्याख्या-क्षेत्रस्य संयतीप्रायोग्यस्यानुपूर्व्या 'थुइमंगलमामंतण' इत्यादिना पूर्वोक्तप्रकारेण प्रत्युपेक्षणा गणधरेण कर्त्तव्या, आह-किं-केन हेतुना गणधरः स्वयमेव प्रत्युपेक्षणाय ब्रजति ?, उच्यते, यो बलीवईवारी चरति स एव तृणभार वहति,एवं यो निर्ग्रन्थीगणस्याधिपत्यमनुभवति स एव सर्वमपि तचिन्ताभरमुदहति, आह-संयत्यः किमर्थं न गच्छन्तीत्युच्यते-'संजई०' व्याख्या, यदि संयत्यः क्षेत्रं प्रत्युपेक्षितुं गच्छन्ति तत्राचार्यस्य चतुर्गुरवः आज्ञादयश्च दोषाः, यथा शकुनिका पक्षिणी श्येनस्य गम्या भवति 'पेसित्ति यथा वा मांसपेसिका
॥३९६॥
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________
Nalan
श्रीप्रवबनपरीक्षा ४विश्रामे ||३९७॥
सश्रमणीको विहारः
आम्रपेशिका वा सर्वस्याप्यभिलपणीया तथा एता अपि, अत एव 'पल्लणय'त्ति विषयार्थिना प्रेयन्तं, तथा तुच्छास्ततो येन तेना- प्याहारादिना लोभेन प्रलोम्य आसिआवर्ण-अपहरणं तासां क्रियते, एवमादयो दोषा भवन्ति । इदमेव भावयति-'तुच्छेण' व्याख्या-तुच्छेनाहारवस्त्रादिना स्त्री लोभ्यते, अत्र भृगुकच्छप्राप्तेन निकृतिश्राद्धेनोदाहरणं, कथमित्याह-'पंत'त्ति वस्त्राणि तैर्निमन्त्रणां कृत्वा वहति प्रवहणे चैत्यवन्दनार्थमारूढानां नेनाक्षेपणम्-अपहरणं कृतमिति, जह भरुअच्छे आगंतुगवाणिअओ तच्चण्णीअसङ्टो संजईओ रूवबईओ दळूण कवडसढत्तणं पडिवण्णो,ताओ तस्स विसंमिआओ,गमणकाले पबनिणिं विष्णवेइ-बहणठाणे मंगलट्टा परिलाहणं करेमि, तो संजईओ पट्टवेह, अम्हेवि अणुग्गहिआ होजामो, तओ पट्टविए गया, कवडसड्ढेण भण्णंति| पदम चेइआई वंदह, तो पडिलाहणं करेमित्ति, ताओ जाणंति-अहो विवेगो,तो चेइअबंदणत्थमारूढाणं पयट्टि बहणं जाव आ|सिआविधाओ। एएहि० व्याख्या-एतैः कारणः संयतीनां क्षेत्रप्रत्युपेक्षा कर्तुं न कल्पते,केन पुनः प्रत्युपेक्षणायां गन्तव्यमित्याह
गन्तव्यं मणधरेण विधिना, कः पुनर्विधिरित्याह-यः पूर्वमत्रैव भामकल्पप्रकृते स्थविरकल्पिकविहारद्वारे वर्णितः, आह-कीदृशं | क्षेत्रं प्रत्युपेक्षणीयम् ?, उच्यते, 'जत्थाधिक' 'जहिल० व्याख्या-पत्र ग्रामादावधिपतिर्मोंगिकादिषु यः शूरः,चारभटादिभिरनभिभवनीय इत्यर्थः, म च श्रमणानां-माधूनां विशेष जानाति यधेटशममीषां दर्शने व्रतमीदृशश्च समाचारः,एतादृशे क्षेत्रे साध्वीयोग्ये श्रमणानां प्रत्युपेक्षणा भवति, तथा यत्र दुःशीलजनः तस्करश्वापदभयं वा यत्र नास्तीशे निष्प्रत्यपाये क्षेत्रे आर्यिकाणां प्रायोग्यप्रत्युपेक्षणा कर्तव्या भवति। अथ वसतिद्वारमाह-'गुत्ता गुत्त' व्याख्या-गुप्ता वृत्या कुडथेन वा परिक्षिप्ता,गुप्ताग-कपाटद्योपेतद्वारा, यस्यां च शय्यातरकुलपुत्रकः कथंभूतः ?-मस्त्रवान , न केनापि क्षोभ्यते,महदपि च प्रयोजनं कर्तुमध्यवस्यति गम्भीरो
Hamlammam
MINSammes
आ
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________
सश्रमणीको विहारः
॥३०८॥
MARATHI
श्रीप्रव- D नाम संयानां पुरुषाद्याचरणं दृष्ट्वाऽपि विपरिणामं न याति, तथा भीता-चकिता पर्षद् यस्य स भीतपर्षद् , आजैकसारतया यस्य चनपरीक्षा
भ्रकुटिमात्रमपि दृष्ट्वा परिवारः सर्वोऽपि भयेन कम्पायमानस्तिष्ठति, नच क्वचिदन्याये प्रवृत्तिं करोति,माईवम्-अस्तब्धता तद्वि४विश्रामे
द्यते यस्य म माईविकः, एवंविधो यदि कुल पुत्रको भवति तत 'ओभासण'न्ति संयतीनामुपाश्रयस्यावभाषणं कर्तव्यम् , अवभाषिते च यद्ययमुपाश्रयमनुजानीने ततो भण्यते 'चिन्तण'त्ति यथा स्वकीयाया दहितुः स्नुषाया या चिन्तां करोषि तथा योतासामपि प्रत्यनीकतायुपसर्गरक्षणे चिन्तां कर्तुमुत्सहसे ततोऽत्र स्थापयामः, म पाह-वाढं करोमि चिन्तां, परं कथं पुनस्तद्रक्षणीयाः ?, ततोऽभिधातव्यं यथा किलाक्षिणी स्वहस्तेन परहस्तेन वा यमाने रक्ष्यते तथैता .यद्यात्ममानुषः परमानुपै; उपद्र्यमाणा रक्षसि तत एता रक्षिता भवन्तीति, यद्येवं प्रतिपद्य स्वोपाश्रयस्य दानं करोति नतः स्थापनीयाः, अथाप्रतिपद्यमाने स्थापयन्ति ततश्चत्वारो गुरुकाः,अन्याचार्याभिप्रायेणामुमेवार्थमाह 'घणकुट्ठा व्याख्या-धनकुख्या-पवेष्टिकादिमयभित्तिका मकपाटा-कपाटोपेतद्वाग सागारिकमकानां मातृभगिनीनां गृहाणि पर्यन्ते-पाचनो यस्याः सा सागारिकमातृभगिनीगृहपर्यन्ता, गाथायामनुक्तोऽपि गृहशब्दो द्रष्टव्यः, निष्प्रत्यपाया-दुर्जनप्रवेशादिप्रत्यपायरहिता विस्तीर्ण पुरोहडं-गृहपश्चाद्भागो यस्यां मा विस्तीर्णपुरोहडा, एवंविधा वसतिः संयतीनां योग्या । 'नामन्ना०' व्याख्या-विधवाश्च ताः परिणतवयमश्च स्थविरस्त्रियस्तासां तथा मध्यस्थानांकन्दप्पादिभावविकलानामविकारोणां-गीतादिविकाररहितानां अकुतूहलानां-संयत्यो भोजनादिक्रियाः कथं कुर्वन्तीति कौतुकबजितानां भावितानां-माधुसा मामाचारीवासितानां संबन्धि यत्प्रतिवेश्म-प्रत्यास तत्र नासन्ने नातिरे संयतीप्रतिथयो ग्राह्यः, अथान्याचार्यपरिपाट्या शंग्यातरम्वरूपमाह- 'भोइन' 'कुतूहल'० व्याख्या-यो भोगिका महत्तरादि बहुस्वजनः बहुपाक्षिकस्तथा|
॥३९८॥
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४ विश्रामे
||३९९||
| प्रेरक :- पिङ्गादीनां स्वगृहे प्रविशतां निवारकः कुलीनः परिणतवयाश्च प्रतीतः, अभीरुः - उत्पन्ने महत्यपि कार्य न विभेति-कथमेतत्कर्त्तव्यमिति, अनभिगृहीतः - आभिग्रहिकमिथ्यात्वरहितः- अकुतूहलः संयतीनां भोजनादिदर्शने कौतुकवर्जितः, यस्तु कुलपुत्रकः | सच्चवान्- न केनाप्यभिभवनीयः भीतवत् प्राग्वत् भद्रकः शासने बहुमानवान् परिणतो वयसा मत्या वा धर्मार्थी - धर्मश्रद्धालुर्विनीतो- विनयवान्, एष आर्यिकाणां शय्यातरो भणितस्तीर्थकरैरिति, गतं वसतिद्वारं । अथ विचारद्वारमाह- 'अणावाय ०' व्याख्या| अनापाता असंलोका? अनापाता संलोकार आपाता असंलोका३ आपाता संलोका४ चेति चतस्रो विचारभूमयः, एतासु संगतीनां विधिमाह - 'विजारे' व्याख्या, यदि पुरोहडे विद्यमाने संयत्यो ग्रामाद्वहिर्विचारभूमौ गच्छन्ति ततश्चतुर्ष्वपि स्थण्डिलेषु प्रत्येकं चतुर्गुरुकाः, अन्तरेऽपि च-- ग्रामाभ्यन्तरे पुरोहडादौ आपातासंलोकलक्षणं तृतीयं स्थण्डिलं वर्जयित्वा शेषेषु त्रिष्वपि | स्थण्डिलेषु गच्छन्तीनां त एव चत्वारो गुरुकाः, यत्र कुलजानां स्त्रीणामापातो भवति तत्र गन्तव्यं किं पुनः कारणं | प्रथमादीनि स्थण्डिलानि तासां नानुज्ञायन्ते 2, उच्यते, 'जतो दु०' व्याख्या -' जत्तो 'ति यस्यां दिशि दुःशीलाः - | परदाराभिगामिनः पुरुषाः तथा वेश्याः स्त्रियो नपुंसकाच हेवृत्ति अघोनापिताः तिर्यञ्चश्च चत्वारो वानरादयः आपतन्ति मा तु | -मा पुनः दिग् प्रथमा द्वितीया चतुर्थी च प्रतिकुष्टा-निषिद्धा, प्रथमादीनि स्थण्डिलानीत्यर्थः, अथैनामेव नियुक्तिगाथां व्याचष्टे --'चारुभडा०' व्याख्या- चारभटाः- राजपुरुषाः घोटा:- चहा : मिष्ठा - गजपरिवर्तकाः सोला:- तुरगचिन्तानियुक्ता एवमादयो | ये तरुणाः मन्तो दुःशीलाः प्रथमद्वितीययोः स्थण्डिलयोरनापातत्वादेकान्तमितिकृत्वा उद्धमः स्त्रीषु वा वेश्यासु वा अमंसुउत्ति नपुंसकस्तेषु पूर्वप्राप्तेषु तदर्थं तेपामुद्रामकस्त्रीप्रभृतीनां प्रतिषेधनार्थमायान्तीति चतुर्थे स्थण्डिले संचलितत्वाद् एते दुःशीलादयः
सश्रमणीको विहारः
॥३९९॥
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभववनपरीक्षा ४ विश्रामे
1180011
संयतीवगं पश्येयुः, संयतीवर्गेण तेन वा दृश्येरन् इत्यतस्तदपि निषिद्धपते, 'हेडउ० ' व्याख्या - अधस्तादुपासनम् - अघोलोचकर्म | तद्धेतवे अधोनापितेषु पूर्वप्राप्तेष्वनेकेषां मनुष्याणामघोलोचकर्मकारापकाणामागमने सति यद्दीर्णमोहास्ते संयत गृह्णन्ति ततो ग्रहणे उड्डाहो मवति, तथा वानरमयूरहंसाः छगलाः शुनकादयस्तिर्यश्चस्तत्रायाताः संयतीमुपसर्गयेयुः, यत एवं ततः किमित्याह'जड़ अंतो०' व्याख्या - यद्यन्तः - ग्रामाभ्यन्तरे व्याघातः - पुरोहडादेरभावस्ततो बहिस्तासां तृतीया विचारभूमिरापातासं लोकरूपाऽनुज्ञाता, तत्रापि स्त्रीणामेत्रापातो ग्राह्यो, न पुरुषाणां शेषा विचारभूमयोऽनापातासंलोकाद्या आर्यिकाणां नानुज्ञाताः। गतं विचारद्वारं । अथ संगतीगच्छस्यानयनमिति द्वारमाह-'पडिले०' व्याख्या एवं च सति विचारभूम्यादिविधिना प्रत्युपेक्षितं च संयती| प्रायोग्यं क्षेत्रं ततः संयतीवर्गस्यानयनं तत्र क्षेत्रे भवति, कथमित्याह - निष्कारणे निर्भये निराबाधे वा सति साधवः पुरतः स्थिता गच्छन्ति, कारणे तु समकं वा साधूनां पार्श्वतः पुरतो वा साधूनामग्रतः स्थिताः संयत्यो गच्छन्ति 'निप्पचवा०' व्याख्या - निष्प्रत्यपाये संयतीनां संबन्धिनः- स्वज्ञातीयाः भाविताश्च सम्यक्परिणतजिनवचनाः निर्विकाराः संयतास्तैः सहः गणधर आत्मद्वितीय आत्मतृतीयो वा संयतीर्विवक्षितं क्षेत्रं नयति । अथ स्तेनादीनां भयं वर्त्तते ततः सार्थेन सार्द्धं नयति, यो वा संयतः कृतकरणः | - इषुशास्त्रकृताभ्यासस्तेन सहितः संयतीस्तत्र नयति, स च गणधरः स्वयं पुरतः स्थितो गच्छति, संयत्यस्तु मार्गतः स्थिताः, अत्रैव मतान्तरमुपन्यस्य दूषयन्नाह - 'उभय०' व्याख्या - एके मूरयो ब्रुवते - उभयं कायिकीसंज्ञे तदर्थमादिशब्दादपरस्मिन् वा कचि - त्प्रयोजने निविष्टम् - उपविष्टं सन्तं संयतं व्रतनीं च मा प्रेरयतु इत्यनेन हेतुना संयत्यः पुरतो गच्छन्ति, अत्राचार्य आह-तत्र यदुक्तं तत्तु न युज्यते, कृत इत्याह- पुरतो गच्छन्तीनां तासामविनयः साधुषु संजायते, लोकविरुद्धं चैवं स्फुटं भवति - अहो महिला
सश्रमणीको बिहारः
1180011
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ||४०१॥
मासकल्पाम्यवच्छेदः
धानमाषां दर्शनं, यत एवमतो मागतः स्थिता एव ता गच्छन्ति, उभयं च-कायिकीसंज्ञारूपं यतनया कुर्यात् , कापुनयतनेति चेदुच्यते,यत्रैका कायिकसंत्रां व्युत्सृजति तत्र सर्वेऽपि तिष्ठन्ति,तथा स्थितांश्च तान् दृष्ट्वा संयत्योऽपि नाग्रतः समागच्छेयुः,ता अपि पृष्ठत एव शरीरचिन्तां कुर्वन्तीतिगतं गच्छम्यानयनमितिद्वारं । इतिबृहत्कल्पभाष्यवृत्तिप्रथमग्वण्डे प्रथमोद्देशकमान्ते। एवं व्यवहारवृत्तावपि बोध्या तथा-पहगमणवसहिआहारसुअणथंडिल्लविहिपरिट्टवणं। नायरहनेव जाणइ अजावट्टावणं चैव ।।१।। इति श्रीउपदेशमालायां,अत्रायिंकावर्तनं वपिनं न जानात्यनेन प्रकारेणार्यिकया प्रवचनीय, ग्रामादौ स्थितौ गमने च मम्यगाचारपरिबानशून्यः प्रवर्चमानः पार्श्वस्यो मण्यते इत्यर्थः,यस्तु जानाति स तु प्रागुक्तविधिना ग्रामादौ विहरन् साध्वीमिः सहापि |जिनाबाराधको बोध्यः। न पुनः स्वनिश्रिताः साध्व्य एकाकिन्यो भ्रमन्ति, म्वयं च तद्विरहितो प्रामादौ यात्यायाति. येत्यादि।
आगमोक्तविधिना शरीरचिन्तानिमित्तमपि बहिर्गमनं साध्वीनामनुचितं, कथं स्वेच्छया तासां ग्रामानुग्रामविहारकरणमुचितमिति मूक्ष्मधिया पर्यालोच्यं ।। नन्वेवं विहारकरणविधिरपि साध्वीनामेवागमे भणितस्तासामेवानार्यलोकेभ्यः शीलखण्डनादिभयसंभवात्, कुपाक्षिकवेषधारिणीनां तु सम्यक्त्वस्याभावेन शीलगुणलेशस्याप्यभावान तासां शीलखण्डनादिभयमिति स्वेच्छयाऽपि प्रामा ग्रामपरिभ्रमणेऽपि न कश्चिदोषः, तथा च सिद्धान्तसम्मतिप्रदर्शने किं प्रयोजनमितिचेत् , सत्यं, नहि वयं कुपाक्षिकवेषधरास्तद्वेपधारिणीभिः सह परिभ्रमन्त्वितिधिया सिद्धान्तसम्मति दर्शयामः, किंतु नदचसा मुग्धजनानां शङ्कापातकं यत्नत्पराकरणमेव प्रयोजनमिति गाथार्थः ।।९७॥ अथ पुनरपि न्यूनमुत्सूत्रमाह
अहणा मासविहारं वुच्छिन्नं भणड छिन्नसनो आ। जिणदत्तो जिणदत्तोबएसपरमत्थममुणतो ॥९॥
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव. चनपरीक्षा
विश्रामे ॥४०॥
IPANINEPAWII IIPS
thmandu
अधुना-सम्प्रति काले मासविहार-मासकल्पेन विहरणं व्युच्छिन्नं भणति जिनदत्तो नाम खरतरमताकर्षकः,कीदृशः?-छिन्न- मासकल्पासंज्ञाका-छिन्ना संज्ञा-सुदृष्टिलक्षणा यस्य स तथा, किं कुर्वन?-अजानन् , कं?-जिनेन-तीर्थकता दत्तो य उपदेशस्तस्य परमार्थ | व्यवच्छेदः रहस्यमिति गाथार्थः ॥९८॥ अथैवं कुत इत्याह- . .
जम्मोत्तु मासकप्पं अनो सुत्तमि नत्थि अविहारो। इअ सिद्धतमि फुडं दिह दिहिप्पहाणेहिं ।।१९।।।
यद्-यस्मात्कारणान मासकल्पं मुक्त्वा अन्यः सूत्रे विहारो नास्तीति सिद्धान्ते दृष्टिप्रधानः-सुसाधुभिदृष्टं । यथा दृष्टं तथाचाह| पडिबंधो लहुअत्तण न जणुवयारो न देसविण्णाणं । णाणाराहणमेए दोसा अविहारपक्वमि ॥१॥ अस्या अर्थः-प्रतिबन्धःशय्यातरादिवस्तुष्वभिषङ्गः लघुत्वं च-कथमेते स्वगृहं परित्यज्यान्यगृहेषु न्यासक्ताः अनुपकारश्च-विचित्रदेशस्थितजनानामुपदेशदानाभावेन 'देसविण्णाण'त्ति न-नैव देशेषु-विविधमण्डलेषु संचरतां यद्विज्ञान-विचित्रलोकलोकोत्तरज्ञाने 'णाणारांहण'त्ति नानाराधना, आज्ञा चैवं-'मोत्तॄण मासकल्पं अण्णो सुत्तमि नत्थि उ विहारो'ति, एते दोषा अविहारपक्षे ।। कदाचित्संयमबाधाकारिदु| भिक्षग्लान्यादिकारणवशाइन्यतो मासकल्पाभवने तु वसतिपाटकपरावर्त्ततेनान्ततः शयनभूमिपरावर्तनेनापि चायमवश्यं विधेय एव, यदुक्त-"कालाइदोसओ पुण ण दवओ एस कीरए निअमा। भावेण उकायबो संथारगवच्चयाईहिं ॥१॥ संस्तारकव्यत्ययादिभिरि| त्यर्थः। इति पश्चाशकवृत्तौ॥ तथा मासादृर्ध्वमवस्थाने वसतिरप्युपहता भवति,यदागमः-पंचविहे उवघाएपं०, तं०-उग्गमोवधाए? | उप्पायणोवघाए२ एसणोवघाए३ परिकम्मोवघाए४ परिहरणोवघाए५। इति श्रीस्थानाङ्गे,एतवृत्त्येकदेशो यथा-तथा परिहरणा आसेवा तयोपध्यादेरकल्प्यता, तत्रोपधेर्यथा एकाकिना हिण्डकसाधुना यदासेवितमुपकरणं तदुपहतं भवतीति समयव्यवस्था "ज-||॥४०२।।
A
Amit R
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________
मासकल्पाव्यवच्छेदः
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥४०॥
mitionalHPTARIAumma
गण अप्पडिबज्झण जइवि चिरेणं न उवहमें"त्ति वचनाद्, अस्यै चायमर्थः-एकाकी गच्छभ्रष्टो यदि जागर्ति दुग्धादिषु |च न प्रतिबद्ध्यते तदा यद्यसौ गच्छे चिरेणागच्छति तथाप्युप!िपहन्यते, वसतिरपि मासचतुर्मासयोरुपरि कालातिक्रान्तेति,
तथा मासद्वयं चतुर्मासद्वयं चावर्जयित्वा पुनस्तत्रैव बसतामुपस्थानेति च तद्दोपाभिधानाद् , उक्तं च-"उउवासासुमईवा काला| तीता उ सा भवे सेजा । सा चेव उवट्ठाणा दुगुणा दुगुणं अवजित्ता ॥१॥" इति श्रीस्थानाङ्गवृत्ती, तथा "संवच्छरं वाबि परं
पमाणं, बीअं च वासं न तहिं वसिज्जा । सुत्तस्स मग्गेण चरिज भिक्ख , सुत्तस्स अत्थो जह आणवेइ १॥" इति श्रीदश० (५१०*)। | तवृत्येकदेशो यथा-संवत्सरं वापि,अत्र संवत्सरशब्देन वर्षासु चातुर्मासिको ज्येष्ठावग्रह उच्यते तमपि, अपिशब्दात मासमपि, पर |प्रमाण-वर्षाऋतुबद्धयोरुत्कृष्टमेकत्र निवासकालमानम् , तद्वितीयं च वर्ष चशब्दस्य व्यवहित उपन्यासो द्वितीय वर्षे च वर्षासु,
चशब्दान्मासं च ऋतुबद्धे, न तत्र क्षेत्रे वसत , यत्रैको वर्षाकल्पो मासकल्पत्र कृतः, अपि तु सङ्गदोषाद्वितीयं तृतीयं च परिहत्य |वर्षादिकालं, ततस्तत्र वसेदित्यर्थः, सर्वथा, किंबहुना?-सर्वत्रैव मूत्रस्य मार्गेण चरेद्भिक्षु:-आगमादेशेन वर्त्ततेति भावः, तत्रापि नौषत एव च यथाश्रुतग्राही स्याद् , अपि तु सूत्रस्यार्थः-पूर्वापरविरोधितत्रयुक्तिघटितः पारमार्थिकोत्सर्गापवादगर्भो यथाऽऽज्ञापयति-नियुड़े तथा वत, नान्यथा, यथेहापवादतो नित्यवासोऽपि वसतावेव प्रतिमासादि साधूनां संस्तारकगोचरादिपरिवर्चेन, नान्यथा, शुद्धापवादायोगादित्येवं वन्दनप्रतिक्रमणादिष्वपि तदर्थप्रत्युपेक्षणेनानुष्ठानेन वर्तेत, न तु तथाविधलोकहेर्या तं परित्यजेत, तदाशातनाप्रसङ्गादिति श्रीदर्शव० वृत्तौ ।। इत्यनेकग्रन्थसिद्धेऽपि मासकल्पव्युच्छेदवचनं महापापमितिगाथार्थः ।।९९।। अथ यहचनं तस्य भ्रान्तिजनकं तदाह
MIHIREIN RIMIRATRAINMHIND BHASIROHIPHAT IPARISMARTIMILARITAMIRINPATRINANTHNHAPAHARANATEHPU
N APAHARIRIHARIMAGE
A N EPALI
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥४०४॥
जं मासकप्पअविहारुख वयं पंचवत्थुए अस्थि । तं तेणेव कमेणं नवकप्पा निअमओ नहुणा ॥२०॥ मासकल्पा
यन 'मासकल्पाविहारव'दितिवचनं पञ्चवस्तुके-पञ्चवस्तुकवृत्तावस्ति-विद्यते तत्तेन क्रमेणैकस्मिन् कस्मिश्चिन्मासकल्पं विधा-1|| व्यवच्छेदः यान्यत्र ममीपवर्तिनि ग्रामेऽपि मासकल्पमित्यादिक्रमेण नव कल्पाः नियमतो-निश्चयेनाधुना न सन्तीतिमावार्थः, अत एवामपा| नादीनां दौलम्ये मासकल्पभङ्गो भणितः, यदुक्तं-जइ दक्षिणादीसाए पडिलेहंति तो इमे दोसा-भत्तपाणं न लमंति, अलभते जं | विराहणं पावेंति, एसणं वा पेल्लेति, जं वा मिकखं अलभमाणा मामकर्ष मंजंति"त्ति श्रीआवश्यकपारिछपनिकानियुक्तिप्रान्ते वृत्तावितिगाथार्थः ।।२००॥ अथ हेतुमाह- कालपरिहाणिदोसा खित्ताभावेण ऊणया अहवा । अहिए पाडगवसहीसंथारगवचयाईहिं ॥२०१॥ "कालम्म य परिहाणी संजमजुग्गाई नस्थि खिताई । जयणाइ वट्टिअयं न हु जयणा भंजए अंग ॥१॥" इत्यागमवचनात्कालपरिहाणिदोषात् क्षेत्राभावेन ऊनता स्याद् , अयं भावः-दुष्षमकाले नगराणि ग्रामतुल्यानि ग्रामाश्च प्रेतवनोपमा भविष्यतीति प्रायो मासकल्पयोग्यानि क्षेत्राण्यल्पानि,ततोऽपि चतुर्मासकयोग्यान्यल्पानीतिकृत्वा माऽधिकावस्थानेन कुलादिषु प्रतिबन्धमाजः साधवोsभूवमिति मासकल्पोऽप्येकत्रैकादिदिनैरून एवं कर्तव्य इत्याचरणा कृता, न पुनयुच्छेदधिया यावजीवमेकत्रैवावस्थातव्यमिति कापि दृष्टं श्रुतं वा, नथात्वे चान्यत्र स्थितानां जनानां साधुदर्शनाद्यभावेन कथं धर्मप्राप्तिः स्याद १, अथाचरणयोनतायां हेतुमाह'अथवे'त्यादि अथवेत्यपवादपदेऽधिकावस्थाने पाटके च सति संस्तारकव्यत्ययादिमिरेकत्र क्षेत्रेऽवस्थातव्यम् , अयं भावः कदाचितथाविधग्लान्यादिमभावेऽक्षमो विहारादौ पाटकपरावर्तनेन तिष्ठति, तत्सामध्यभावे च वसतिपरावर्त्तनेनैवं संस्तारकव्यत्ययेनापि ill॥४०॥
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४ विश्रामे
॥४०५॥
| स्थातव्यमिति प्रागुक्तपञ्चाशकवृत्याद्यनुसारेण सा आचरणा ऊनताविषयिणी बोध्या, अन्यथैवं विकल्पासंभवात् नहि व्युच्छिन्ने ऊनसूत्रं | मासकल्पे पाटकादिपरावृत्तिभणनं सप्रयोजनं स्याद्, यद्यपि कुपाक्षिकस्य देशान्तर परिभ्रमणमग्निवत्तत्तद्देशनिवासिनां जनानामहितायैवेतिकृत्वा नित्यवास एव श्रेय इति तदर्थं शास्त्रसम्मतिप्रदर्शनमनुचितमेव, तथाऽपि मासकल्पाविहारवदिति वाक्यमुद्घोषयन् तीर्थान्तर्वर्तिनां कतिचिन्मुग्धानां प्रमाद रुचिकानां च साधूनां शङ्काहेतुर्भवतीति तमिरामार्थं सार्थकमेवेतिगाधार्थः ॥ २०९ ॥ अथ तात्पर्यमाह
करणाणुणा तत्थवि जो भणड़ मासवुच्छेअ । सो वित्तमुच्छकद्दममंओ पंडिअमण्णो ||२०२|| एवं प्रागुक्तप्रकारेण मासकल्पादिकरणानुज्ञा जिनाज्ञा, तत्रापि यो मासकल्पव्युच्छेदं भणति स क्षेत्रमूर्च्छा-नित्यवासलाम्पटचं | तल्लक्षणो यः कर्दमः - कचवरः तत्र तत्संबन्धी वा मण्डकः सन् पण्डितंमन्यः - स्वगृह एवात्मानं पण्डितं मन्यते इति गाथार्थः ॥ २०२ ॥ अथोन मत्सूत्रमुपसंहरन्नाह
गिहिणो पाणागारा पंचासयमाइवुत्तअविलुत्ता । इच्चाइ अणेगविहं उस्सुत्तं तम्मण ऊणं ॥ २०३ ॥ गृहिणां पानाकाराः पाणस्स लेवेण वा अलेवेण वा अच्छेण वा बहलेण वा ससित्थेण वा असित्थेण वे 'ति पानस्य षडाकाराः न | संभवन्तीति निजमतिविकल्पनया पञ्चाशकाद्युक्ता अपि लुप्ता - णिगन्तर्गम्यः लोपिता - नाङ्गीकृताः, तत्र पंचाशकादिर्यथा - " इह पुण | अद्धारूवं णवकारादी पइदिणुवओगित्ति । आहारगोअरं जइगिहीण भणिओ इमं चैव ।। १ ।। ग्रहणे आगारे सामाइए चैव विहिसमाउतं । | भेए भोगे सयपालणाए अणुबंधभावे अ ||२||त्ति" पंचा० सूत्रे (१८७-८) तद्वृत्तौ च० गृहिसाधुसाधारणप्रत्याख्यानं तदाकारा -
॥४०५॥
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________
(
अयथास्थानोत्सूत्र
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥४०६॥
दयश्च भणिताः, परं न भेदः,तथाऽऽस्तामन्यद् ,असंभव्यपि पारिष्ठापनिकाकारो गृहिणामस्खलितपाठोचारवशाद्भणितः,तथाहि-ननु परिष्ठापनिकादय आकाराः साधूनामेव घटन्ते, ततो गृहिणामयुक्तमेतत् , नैवं, यतो यथा गुर्वादयः पारिष्ठापनिकस्यानधिकारिणो यथा वा भगवतीयोगवाहिनो गृहस्थसंसृष्टाधनधिकारिणोऽपि पारिष्ठापनिकाद्याकारोच्चारणेन प्रत्याख्यान्ति, अखण्डसूत्रमुच्चारणीय| मितिन्यायाद्, एवं गृहस्था अपीति न दोषः,इत्यादि प्रथमपञ्चाशकवृत्तावित्यादि अनेकविधमनमुत्सूत्रं तन्मते-खरतरमते भव| तीति गाथार्थः ॥३॥ अथोभयस्वभावं यदयथास्थानमुत्सूत्रं तदाह-- अह जहअजहट्टाणं उभयसहावं हविज तह बुच्छ । अभिवढिअंमि सावणि पजोसवणावि ओमवणा ॥२०४॥
अथ-अनन्तरमधिकन्यूनोत्सूत्रप्ररूपणानन्तग्मुभयस्वभावमयथास्थानं यथा भवेत्तथा वक्ष्ये इति पूर्वार्दू । अथ किं तदित्याहअभिवर्धिते-अभिवतिसंवत्सरे श्रावणादिमासवृद्धौ कदाचिच्छावणेऽपि-श्रावणमासेऽप्यपश्रवणा-अवगतं श्रावणमागमादिभ्यो यस्याः सा, काप्यागमे सांवत्सरिकप्रतिक्रमणादिपञ्चकृत्यविशिष्टं श्रावणेऽपि पर्युषणापर्व भवतीति श्रवणाभावात् पर्युषणायाः अयथास्थानमुत्सत्रं भवति, तच्चोभयस्वभावं, भाद्रपदो हि पर्युषणायाः स्थानं भवति तच्यागे च न्यूनमुत्सूत्रम् , अस्थानभूते च श्रावणे तदारोपणमधिकमित्युभयस्वभावमुत्सूत्रमिति गाथार्थः ।।२०४॥ अथ यथाऽऽगमोक्तं तथा चाह
जण्णं सवीसराए मासे सेसेहि सत्तरीए अ। पजोसवणा सवणामिअंमि मासंमि भहवए ॥२०५।। ... यत्-यस्मात् णमित्यलङ्कारे सविंशतिरात्रे मासेऽतिक्रान्ते सप्तत्या च दिनैः शेषैःश्रवणामृते-सिद्धान्तोक्तत्वेन श्रवणयोरमृतमिव || | यस्तस्मिन् भाद्रपदे मासे पर्युषणा भवति, यदागमः-"समणे भयवं महावीरे वासाणं सवीसइराए मासे वइकते सत्तरि राइदिएहि
॥४०६॥
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________
अयथास्थानोत्पत्रं
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥४०७॥
N
ISHAPAHARANASICATIHAASHAMINETIRADAININNIMACHALSANDIGARL
| सेसेहि वासावासं पजोमवेति"त्ति श्रीसमवाया,एवं चागममर्यादया पर्युषणाव्यतिकरः श्रावणवृद्धौ भाद्रपदे भाद्रपदवृद्धौ च द्विती यमाद्रपद एव पर्युषणा सि ति,अन्यथा 'सत्तरि राइदिएहिं सेसे हिन्ति प्रवचनवाधा स्यात् ,नन्वेवं 'सवीसइराए मासे वइकते'त्ति प्रबचनवाधापि कि रपथं नावतीणेतिचेन्मैवं, तत्र प्रवचनबाधागन्धस्याप्यभावाद् यतोऽमिवदितो मासोगिपरत्र वा दिनगण| नापंक्तौ नोपन्यस्यते, कालचूलकत्वाद् ,अन्यथा कार्तिकसितचतुर्दश्यां चतुर्मासकप्रतिक्रान्त्या "पंचण्डं मासाहं दसहं पक्खाणं पंचासुत्तरसयराइंदिआणं" इत्यादि चातुर्मासिकक्षामणकालपाकः, तथा 'तेरसण्हं मासाणं छबीसहं पक्खाणं तिष्णिसयनउइराइंदि
आणमित्यादि सांवत्सरिकक्षामणकालापकच वक्तव्यो भवेत् , तच तवाप्यनिष्टमिति भाद्रपद एव पयुषणा आगमसिद्धतिगाथार्थः | ॥२०५।। अथोक्तमेव दृढयति
जह चाउमासिआई कत्तिअमासाइमासनियाई तह भहवए मासे पज्जोसवणावि जिणसमए ॥२०६॥ __यथा चातुर्मासकानि कार्तिकमासादिमासाः-कार्तिकफाल्गुनापाढमासास्तैः सह नियतानि-नियमितानि, कार्तिकचतुर्मासक कार्तिकसितचतुर्दश्यामेव, फाल्गुनचतुर्मासकं फाल्गुनमास एव आषाढचतुर्मासकं त्वाषाढमास एवेति नियतमासप्रतिबद्धानि तथा पर्युषणापि जिनसमये-जिनसिद्धान्ते भाद्रपद एव मासे नियता चतुर्मासकवत्पर्युषणापि मासनियतेत्यर्थ इति गाथार्थः॥२०॥ अथ मासनियते पर्युषणापर्वणि जिनदत्तः कीटम् संपन्न इत्याहमासाइमि वुड्ढे पढमोऽवयवो पमाणमिअवयणे । जपतो जिणदत्तो अजहट्टाणेण उस्सुत्ती ।।२०७।। मामादौ श्रद्धे आदिशन्दातिथिरिति मासतिथ्योवृद्धीमत्यां प्रथमोऽवयवः प्रमाणम् ,आपादादिमासबद्धौ प्रथमो मामः तिथिवृद्धौ
AHAKALININARRIARRIERMINSP
॥४०७॥
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥४०८॥
wing you aur
man w
w
e me suman drainamuswaminiman menanale stanie
|च प्रथमा तिथिः प्रमाणमितिवचनं 'जंपतो'तिब्रवाणो जिनदत्तः अयथास्थाननोत्सूत्रीतिगाथार्थः ॥२०७॥ अथ मासादिवृद्धौ अयथास्थातत्स्वरूपमाह
नोन्सूत्रं । वुड्ढे पढमोऽवयवो नपुसओनिअयनामकज्जेसु । जणं नजकारो इअरो सम्वुत्तमे सुमओ ।।२०८॥ । वृद्धे-मासादौ वृद्धे सति तदीयः प्रथमोऽवयवः, सूर्योदयद्वयस्पर्शिनी तिधिवृद्धत्युच्यते, तत्राद्यसूर्योदयावच्छिना तिथिः प्रथमोऽवयवो द्वितीयोदयाविच्छिन्ना च द्वितीयोऽवयवो भण्यते, यदा चैकस्यां संक्रान्तौ मासदयस्योदयः स्यात्तदा मासवृद्धिरुच्यते, तत्र प्रथममासोदयावच्छिन्ना संक्रान्तिरेव प्रथमोऽवयवो भण्यते,परस्तु द्वितीय इति, एवं च सति तिथिमासयोराद्ययोरंशयोः प्रथमतिथ्यादिसंज्ञा स्यात् , तत्र प्रथमा तिथिर्मासो वा निजकनामकार्येषु-आषाढादिमासेषु प्रतिपदादितिथिषु चेदं कर्तव्यादिरूपेण स्वस्वनामाकृितकृत्येषु नपुंसक इव नपुंसको बोध्यः, यथा हि नपुंसकः स्वापत्योत्पत्तिमधिकृत्यासमर्थस्तथा तत्तनामाङ्कितकृत्येष्वेव प्रथमा तिथिः प्रथमो मासो वा न समर्थः, न पुनः सर्वेष्वपि कार्येषु, नहि नपुंसकोऽपि स्वापत्यं प्रत्यहेतुरपि भोजनादि । कृत्यं प्रत्यप्यहेतुरेवेति,नपुंसकत्वे हेतुमाह 'जण्णं'णमित्यलङ्कारे यद्-यस्मादितरो द्वितीयोऽशो द्वितीयतिथ्यादिसंज्ञितस्तत्कार्यकरो-विवक्षितकार्यकरणसमर्थः सर्वोत्तमः-पूर्वावयवापेक्षया प्रधानः सुमतः-सर्वजनसम्मतः, अनादिपरम्परासिद्धोऽग्रे वक्ष्यमाणइत्यर्थः, अयं भावः-यथा किल विवक्षिता तिथिश्चतुर्दशी, सा च प्रवचने पाक्षिकपर्वत्वेनामिमता,तस्याश्च कृत्यं चतुर्थतपः पाक्षिकप्रतिक्रमणं चेत्यादि, तत्कृत्यकरो द्वितीय एवांशी, न पुनः प्रथमोऽपि, तस्य तत्कृत्यमधिकृत्य नपुंसकवदसामर्थ्यात् , एवं विक्षि-101
॥४०८॥ । तो मासो भाद्रपदः,सोऽपि सम्प्रति चतुर्धाविच्छिन्नस्य श्रीसंघस्य पर्युषणापर्वत्वेन प्रवचने प्रतीतः,तस्यापि कृत्यं सर्वसाधुचैवन्दनार
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥४०९॥
लोचना२ऽष्टमतपो३ लोचट सांवत्सरिकप्रतिक्रमण५ लक्षणानि पञ्च कृत्यानि नियतानि, तान्यधिकृत्य प्रथमो भाद्रपदो नपुंसक- अयथास्थावदसमर्थः, नपुंसकत्वं च ज्योतिविंदां प्रतीतमेव, यदुक्तं-"यात्राविवाहमण्डनमन्यान्यपि शोभनानि कर्माणि । परिहर्त्तव्यानि बुधैः, नोत्सूत्रं सर्वाणि नपुंसके मासि ॥१॥" इति, तस्मात्सर्वोत्तमो द्वितीय एव भाद्रपदोऽधिकर्तव्यः, एवमष्टम्यादयस्तिथयः कार्तिकादयश्च मा|सा अपि योजनीया इति गाथार्थः ॥२०८।। अथ परोक्तमुपहास्यवचनमुद्भाव्य दषयितुं गाथायुग्ममाह| एएणहिए मासे पुण्णापुण्णायवच्चमच्चुछुहं । तह लगभलाहु लोए न होड किंजेण सो कीवो? ॥२०९॥ एवमुवहासवयणं नगिणस्म वलंकिअंपि पड़ पुरिसं। जं चाउमासपमुहे निअगलपासंपि न मुणेइ ।।२१०॥
एतेन-प्रागुतप्रकारेणाधिके मासे पुण्यं-दानादिलक्षणमपुण्यं-हिंसादिलक्षणं पापम् आदिशब्दात तज्जन्यं कार्यम्वर्गादिलक्षण-IN मपत्यं-गर्भधरणप्रसवादिलक्षणं मृत्युः-पश्चत्वं क्षुधा उपलक्षणात्तृषादिपरिग्रहः, पुण्यं चापुण्यं चादिर्यस्य पूजादेस्तत्पुण्यापुण्यादि नचापत्यं च मृत्युश्च क्षुधा चेति समाहारद्वन्द्वः, तथा लभ्यलाभो लोके किं न भवति ? येन सोभिवद्भुितो मासः क्लीबो भण्यते, उपलक्षणारिक समासः काकेन भक्षित इत्येवमुपहास्यवचनं ननस्यालङ्कतं-वस्त्राभरणादिभिः सर्वाङ्गविभूषितमपि पुरुष प्रतीव बोध्यं, यथाहि कश्चिद्भूतात्तों विवस्त्रीभ्य परिभ्रमन् विभूषितमपि पुरुषमुपहसति तथाऽयमपीति, भूतातत्वे हेतुमाह-'जं चाउत्ति यद्| यस्मात् चातुर्मासकप्रमुखे-चातुर्मासकसांवत्सरिककृत्येषु निजगलपाशमपि न जानातीत्यक्षरार्थः.भावार्थस्त्वयम्-अत्र कश्चिच्छ्राच|णिकोऽतिवाचालतया व्रते-ननु भो अधिको मासः किं काकेन भक्षितः किं वा तस्मिन् मासे साधुदानजिनपूजादिकृत्यजन्यं पुण्यं न भवति उन हिंसाद्याश्रवसेवातः पातकं न भवति उत गर्भाधानप्रसवादि न भवत्यथवा ऋणाद्यसंभवः किं वा तन्मासे बुभुक्षा ४
.९॥
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव-
...
अयथास्थानोत्सूत्रं
पनपरीक्षा ४विश्रामे ॥४१०॥
ANTamenPalammamurammmmmsaamaal
न लगति कस्यचित्पाव यल्लभ्यं तस्य लाभो न भवतीत्याधुपहसन् यक्षावेशोज्झितवसनोऽप्यलंकृतपुरुषं प्रत्युपहसभिवावगन्तव्यः, कथमन्यथा पञ्चभिर्मासैश्चतुर्मासकं त्रयोदशभिर्मासैदशमासात्मकं संवत्सरममिवर्द्धितवर्षे बुवाणोऽपीथमत्रपोऽभविष्यत् , ननु सर्वत्राप्यागमे "चउण्डं मासाणं अट्ठण्हं पक्खाणं" इत्यादि तथा "वारसण्हं मासाणं" इत्यादि पाठ एवोपलभ्यते, न पुनस्तत्स्थाने कापि | "पंचण्हं मासाणं दसण्हं पक्खाणं" इत्यादि, तथा "तेरसण्हं मासाणं छब्बीसण्हं पक्खाणं" इत्यादिपाठ इति, तस्मादागमबलेनैव प
मिरपि मासैश्चतुर्मास्येव त्रयोदशमासैश्च संवत्सर एव स्वीक्रियते इतिचेचित्रं, पन्नगवदनेऽप्यमृतबुद्दोद्भवः, नहि काप्यागमे | "भद्दवयसुद्धपंचमीए पोसवइति पाठवन् "अभिवड्ढअवरिसे सावणसुद्धपंचमीए पजोसविअति"त्ति पाठ उपलभ्यते इति, किं] | काकेनाधिको मासो भक्षित इति वैधर्मिकवचनमेव बोध्यं, तस्माद्यथा चतुर्मासाद्यपेक्षयाऽधिको मासो न प्रमाणं तथा अविरनवकल्पविहारादौ 'आसाढे मासे दुपया' इत्यादिसूर्यचारे तथा लोकेऽपि शुद्धवर्षान्तरमाविषु नियतवासादिप्रतिबद्धाक्षततृतीयादीपोत्सवादिषु पर्वस्वप्यधिको मासो न प्रमाणतया व्यवहीयते, तस्मात्तात्पर्यमाह-यत्कृत्यं प्रतिमासं नामग्राहं नियतकृत्यं तत् | | तस्मिन्नेव मासे विधेयं, नान्यत्रेति, विवक्षया तिथिवन्यूनाधिकमासोऽप्युपेक्षणीयः, अन्यत्र तु गण्यतेऽपि, तथा हि-विवक्षितं | हि पाक्षिकप्रतिक्रमणं तच्चतुर्दश्यां नियतं, मा च यद्यभिवर्द्धिता तदा प्रथमां परित्यज्य द्वितीयाऽपि कर्तव्या, दिनगणनायां त्वस्या |
अन्यासां वा वृद्धौ संभवन्तोऽपि षोडश दिनाः पञ्चदशैव गण्यन्ते, एवं क्षीणायां चतुर्दशापि दिनाः पञ्चदशैवेतिबोध्यं, तद्वदत्रापि विवक्षितं कृत्यं सांवत्सरिप्रतिक्रमणादि, तच्च मासमधिकृत्य भाद्रपदे नियतं, स च यद्यमिवर्द्धितस्तदा प्रथमं भाद्रपदं परित्यज्य । द्वितीयोऽधिकर्तव्यः, दिनगणनायां त्वस्यान्यस्य वा मासस्य वृद्धौ संभवन्तोऽप्यशीतिदिनाः पञ्चाशदेव गण्यन्ते, यथा परस्या
MARI
MUR
०॥
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________
valmma
श्रीप्रव. चनपरीक्षा ४विश्रामे ॥४११॥
P
A
प्यमिमता पञ्चमास्यपि चतुर्मासीतयेति, यदुक्तं साधुदानादिपुण्यकृत्यं तच न मासनियतं, किंतु दिनमात्रप्रतिबद्धं, तब यं कश्चन |
अयथास्थादिनमवाप्यापि कर्त्तव्यमेव, तत्रापि क्षणविशेषनियतत्वेन,रात्रिकदेवसिकप्रतिक्रमणयोरपि निरालम्बनं जिनोक्तवेलामतिक्रम्य परा- नोत्सूत्र वर्त्य वा करणेऽनाव, पाक्षिकदैवसिककृत्याद्यपेक्षया तु प्रथमोऽपि मासः प्रमाणमेव, मासकुक्षिनिपतितत्वात्पाक्षिकदेवसिककृत्यादेः, पातकंतु प्रतिप्राणिनं प्रतिसमय तथाविधाध्यवसायादिसामध्यनुरूपमुत्पद्यते,अपत्यमृत्युक्षुधादीनां तु मासादिहत्कालापेक्षा दूरे,समयस्याप्यपेवा नास्ति,अन्यथा मनुष्यक्षेत्रावहिवर्तिनां तिर्यग्देवादिजन्तूनां तदभावापत्तेः,तत्र समयादिरूपस्य कालस्याभावादित्यादि स्वयमेव पर्यालोच्य बालचेष्टितं परिहर्तव्यमितिगाथायुग्मार्थः।।९।२१०॥ अथ पराभिप्रायेणाशक्य दयितुमाह
णणु बीएवि पमाणं भद्दवए तस्स कज्जमवि दुगुणं | अपमाणे उवहासोइहंपि किं कायमुहवडिओ ? ॥२१॥ ... ननु द्वितीये भाद्रपदे प्रमाणे तस्य भाद्रपदस्य कार्य सांवत्सरिकप्रतिक्रमणादि तदपि द्विगुणं स्यात्, द्वयोरपि भाद्रपदयोः । सांवत्सरिकादि कृत्यं युक्तं भवेदित्यर्थः, अप्रमाणे उपहासस्त्वदुद्भावितः किमधिको मासः काकेन भक्षित इत्यादिलक्षण इहापिद्वितीयमासस्याप्रामाण्ये वक्तव्ये किं काकमुखपतित इत्यक्षरार्थः, भावार्थस्त्वयं-खरतरेण भाद्रपदे वृद्धे प्रथम एव मासः प्रमाणतयाऽभ्युपगतः, तत्र खरतर एव प्रष्टव्यः- ननु भो श्रावणिक द्वितीयो भाद्रपदः प्रमाणमताप्रमाणं वेति विकल्पद्वयी, अत्र प्रमाण| मितिचेत् तर्हि प्रथमभाद्रपद इव द्वितीयेऽपि भाद्रपदे पर्युषणाकृत्य कर्त्तव्यं भवेद् , अप्रामाण्ये च काकभक्षणायुपहासस्त्वदुहावितोऽपि किं काकेन भक्षित इत्युपहासस्यैवोपहासो भवद्गलपाशकल्प इतिगाथार्थः ॥२११॥ अथामिवर्द्धिते मासादौ यस्य प्रामाण्य तदाह
(6॥४१॥
HILamautomatinandadimansaA
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________
Film
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥४१२॥
| जं रविउदयं लहिउं समप्पई जातिही अजोमासो। सोखलु उदयो तन्नामंकियकज्जेसु पवरतमो ॥२१२॥ Dअयथास्थायं रव्युदयं-मूर्योदयं लब्ध्वा-प्राप्य या तिथि:-प्रतिपदादिलक्षणा यां सूर्यसंक्रांति प्राप्य यो वा मासः श्रावणादिः समा
नोत्सूत्र | प्यते तन्नामाङ्कितकार्येषु-तिथिमासनियतकार्येषु प्रवरतमः-अतिप्रधानः, तदुदयसंयुक्ता तिथिर्मासो वा प्रमाणतयाऽभ्युपगन्तव्य इतिगाथार्थः ॥२१२॥ अथोक्तप्रकारेण तिथिपातेऽपि गतिर्दर्शितैवेत्याह
तेणं तिहिपडणे पुण पुवा न य उत्तरा य पवरतिही। किं संबंधाभावे लन्भं लंभिजए किंची ।।२१३॥ . येन कारणेन तिथ्यादेः ममाप्तिसूचकोदयः प्रधानस्तेन कारणेन तिथिपतने-तिथिक्षये पुनः पूर्वा तिथियुक्ता, न च प्रवरतिथिरप्युत्तरा-अग्रेतना, चतुर्दशीपाते त्रयोदशी ग्राह्या, न पुनः पूर्णिमादिरित्यर्थः, अत एव वृद्धप्रवादागतं श्रीउमास्वातिवाचकवचनं । यथा “ क्षये पूर्वा तिथिः कार्या, वृद्धौ कार्या तथोत्तरा । श्रीमद्वीरस्य निर्वाणं, कार्य लोकानुसारतः ॥११॥ इति, यतस्त्रयोदश्यां द्वयोरपि तिथ्योः समाप्तत्वेन चतुर्दश्या जपि समाप्तिसूचकः स सूर्योदयः संपन्न एव,अथोत्तरा न ब्राह्येत्यत्रोत्तरार्द्धन हेतुमाह-'किं संबंधे'त्यादि, संबन्धाभावेऽपि किंचित्कि लभ्यं लभ्यते ?, अपि तु न लभ्यते इत्यर्थः, चतुर्दश्याः संवन्धस्तु त्रयोदश्यामेव वर्तते, न पुनः पञ्चदश्यामपि, तत्र चतुर्दशीसंवन्धगन्धस्याप्यभावाद् , अत एव विधिप्रपायामपि "जया पखिआए पवतिही पडइ | तया पुवतिही चेव घेत्तवा, न उत्तरा,तब्भोगगन्धस्सवि अभावाउ"त्ति, एतच्च घुणाक्षरन्यायेन सम्यग पतितम् ,अन्यथा चतुर्मासकचतुर्दशीपाते पूर्णिमैव ग्राह्येत्यादि कथमवक्ष्यत् १, लोकेऽपि भो देवदत्त यज्ञदत्तलभ्यं त्वं देहीति वक्तुमपि न शक्यते, तथात्वे च । जगद्व्यवस्थाविप्लवः प्रसज्येतेति, अत एव "जइ तमि दिणे चउद्दसी तो पकखि चाउम्मासि वा, अह न तो 'देवसि|||४१२॥
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
४ विश्रामे ॥४१३॥
the
चोत्यादि जिनवल्लमेन पौषधविधिप्रकरणे भणितं, किं च विधिप्रपायां चतुर्मासचतुर्दश्याः पाते पूर्णिमोक्ता, सांप्रतीनैस्तु चतुदेशीमात्रस्थाने पूर्णिमामावास्यो गृह्यन्ते इति तच्चित्रं, तस्मादुत्तरत्र दिने क्षीणतिथेः संबन्धाभावात् न तत्तिथिलभ्यं लभ्यते इतिगाथार्थः || २१३|| अथ पराशयस्य कुत्सितत्वमुद्भाव्य तिरस्करोति
वुड्ढी पुर्ण पढमा पुष्णा हाणीइ मूलओ गलिआ । इअ वयणं दुधयणं सोअवं नेव निउणेहिं ॥ २१४|| पुनः प्रथमा तिथिः पूर्णा हानौ च मूलतोऽपि गलिता इति वचनं दुर्वचनं मृषाभाषणं न निपुणैः श्रोतव्यं, किन्तु अपकर्णयितव्यमितिगाथार्थः || २१४ ॥ अथाश्रोतव्ये हेतुमाह
जम्हा तीऽवयवो पहाणुदयमजुओ अ बीअदिणे । हीणा पुण पुवदिणे पुण्णा पण्णेहिं दिट्ठति ॥ २१५ ॥ यस्मात्कारणात् 'ती 'ति तस्या एव तिथेः प्रधानोदयसंयुक्तोऽवयवो द्वितीये दिने वर्त्तते, हीना पुनः पूर्वदिने पूर्णा वर्तते, नहि हीनत्वं नाम तिथेर्नाशः, किंतु यदा घटिकाद्वयमिता त्रयोदशी चतुर्दशी च चतुष्पञ्चाशदादिघटिकामिता स्यात्तदा तस्यास्तिथेनित्वं प्रतिपद्यते, तथा पष्टिघटिकामितस्य ख्यादेवरस्य पूर्त्तरभावाद्, एवंविधा च पूर्णा प्राज्ञैः पण्डितैः ज्योतिःशास्त्रनिपुणैदृष्टेतिगाथार्थः || २१५ ।। अथ तिथेहानौ खरतरस्यार्द्धजरतीयमाह-
अट्ठमिपडणे सत्तमि चउदसिपडणे अ पुण्णिमापमुहा। इस अद्धजरइकुक्कुरि कीडड़ जिणदत्तनिलयंमि ॥ २१३६||
अष्टमीपतने सप्तमी चतुर्दशी पाते च पूर्णिमाप्रमुखाः- पूर्णिमामावास्य इति अर्द्धजरतिकुक्कुरी जिनदत्सनिलयंमि-जिनदत्तगृहे क्रीडतीति, अयं भावः- यदाऽष्टस्यादितिथिः पतति तदाऽष्टम्यादिसंबन्धि कृत्यं सप्तम्यामष्टमीतिधिया क्रियते, चतुईशीपाते चतुर्दश्यां
तिथिमासविचार:
॥४२३॥
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________
HANI
श्रीप्रव
तिथिमासविचारः
पनपरीक्षा ४विश्रामे ॥४१४॥
मूलतोऽपि गतायां आराध्यत्वेन पर्वरूपायां पूर्णिमायां चतुर्दशीकृत्यं क्रियते,अत्र च चतुर्मासकव्यतिरिक्ता पूर्णिमा अमावास्या च श्रावकाणामेव 'चाउद्दसमुद्दिपुण्णमासिणीसु पडिपुण्णं पोसहं सम्मं अणुपालेमाणा विहरंती'ति प्रवचनवचनात् पौषधव्रतमात्रमङ्गीकृत्याराध्यत्वेनामिमता, न पुनः क्वापि साधूनामपीयमसुकविधिनाऽऽराध्येति, तथा च पाक्षिककृत्यमधिकृत्य यथा त्रयोदशी तथा पूर्णिमाद्यपीति कथं पाक्षिककृत्योपयोगिनी, क्षीणा च चतुर्दशी त्रयोदश्यां सर्वात्मना स्थितेति त्रयोदश्यां द्वयोरपि विद्यमानत्वाच्चतुर्दशीकृत्यं त्रयोदश्यामेव युक्तमिति, अत्र च बहव्यो युक्तयः सन्ति,किंचिद्विस्तरार्थिना तुमत्कृततत्त्वतरङ्गिणीतो बोध्या इति गाथार्थ ॥२१६॥ अथ समाप्तिसूचकोदयस्य प्राधान्यसमर्थनाय दृष्टान्तमाह
आमूला महगारो मंजरिपर्जतओ महंतोऽवि । न पहाणो किंतंते फलं पहाणं मणुअजुग्गं ।।२१७।। आमूलात-मूलादारभ्य मञ्जरीपर्यन्तो महानपि सहकारो न प्रधानः, किंत्वन्ते मनुजयोग्यं फलमेवोपगम्यं,फलमेव प्रधानम् , आमूलफलपर्यन्तस्याखण्डस्य वृश्वस्य प्रधानोऽवयवः फलं तदतिरिक्तस्याप्राधान्यात् , फलार्थमेव शेषावयवेष्वपि प्रयत्नकरणाद् , अत एव फलित एव सहकारे वृत्यादिना यत्नकरणं, नान्यथा, फलोपेक्षकाणां तु वटादिवृक्षसदृश एव सहकारोऽपीति गाथार्थः ॥२१अथ दृष्टान्तदान्तिकयोजनाय गाथामाहफलसरिमो मो उदओ जम्मि ममप्पड तिही अमासो अभिजरिपजंतसमो सेसो फलसाहगोसमए ।।२१८॥
फलसदृशः स उदयः-सूर्योदयो यस्मिन्नुदये तिथिः समाप्यते-यमुदयमुपलभ्य तिथिः समाप्तिं याति, चः पुनरर्थे,मासो वाग संक्रान्ति प्राप्य मासः समाप्ति याति सेव संक्रांतिः फलसदृशी, तथाविधसूर्योदयसमन्विता तिथिर्मासो वा विवक्षितनियत
SIMILARIHMIRR MERIRMPAIMILANEITHUPARIURETHURMERIALIRAULARIAN
ORNammation
A
TALIM
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४ विश्रामे ।।४१५ ॥
कार्यहेतुरित्यर्थः शेषः पुनस्तिध्यादेरवयवः मञ्जरीपर्यन्त सहकारसमः फलसाधको, विवक्षित फलरूपस्याभिमततिध्यादेर्हेतुमात्र एवेत्यर्थः, समये - स्वसमये परसमये च एतावता तिथिवृद्धौ द्वितीया तिथिः मासवृद्धौ च द्वितीयो मासो विवक्षिततिध्यादेर्वृक्षकल्प| स्य फलसदृशो मनुष्यकल्पानामभिमतः शेषस्तु आस्तां विशिष्टचेतना मनुजाः, प्रशस्तवनस्पतयोऽपि सहकारादयः सूर्यसंक्रान्ति | प्रथमं मासं परित्यज्य द्वितीयमास एव पुष्पफलादिकं प्रयच्छन्ति, यदागमः - "जर फुल्ला कणिआरया चूअग अहिमासयंमि घुईमि । तुह न खमं फुल्लेडं जड़ पचंता करंति डमराई || १ || "ति श्रीआव० नि० (१२५५) यस्तु वृद्धौ प्रथमं मासं प्रमाणयति स च प्रशस्तवनस्पतिष्वपि नान्तर्भावनीयः, यतो वनस्पतिभ्य उद्वृत्यावाप्तमनुजभवो मोक्षमपि याति, अयं तु नियमादनन्तसंसार्येवेति गाथार्थः ||| २१८ || अथ लोकव्यवहारमाह
जम्हा लग्भा अहिअं न देह दित्तोवि दायगो कोऽवि । तत्थवि पुराणरीई लोअववहारओ या || २१९५॥ यस्मात्कारणादीप्तोऽपि - दीप्तिमानपि दायको लभ्यादधिकं न कोऽपि ददाति, अर्थात्र दापयत्यपि कोऽपि कारणिकः, तत्रापि लोकव्यवहारतः पुराणरीतिर्ज्ञेया- पूर्वं यया रीत्या देयलभ्यादिव्यवहार आसीतयैव रीत्याऽधुनाऽपि न्यायप्राप्तौ व्यवहारो भवेत्, | नान्यथेतिगाथार्थः || २१९ || अथ तिथिविषये पूर्वरीतिमाह
पुवं रबिउदयजुआ एगा घडिआवि लब्भलाहगरी । अण्णावि ताववेक्वाजुत्ता किं पिहिअ पेडाए ? || २२० ।। पूर्वम्- अनादिकालतोऽद्य यावद् रव्युदययुता एकापि घटिका लम्यलाभकारी आसीद्, ग्राह्मदायिकाऽभूदित्यर्थः, तत्रत्यं तावत्पाक्षिककृत्यं चतुर्थादि, पाक्षिकत्वेन चाभिमता चतुर्दशी, सा चैकघटिकामिताऽपि समाप्तिसूचकसूर्योदययुता पाक्षि
तिथिमासविचार:
॥४१५ ॥
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________
#
तिथियासविचारः
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥४१६॥
MAH
ककृत्यदायिकाऽऽसीद् , एतच्च परस्याप्यमिमतम् , अधुनापि तावदपेक्षायुक्ता-यथा पूर्वमेकापि घटिका सूर्योदयबुता पाक्षिक| कृत्यादिहेतुरासीत्तथेदानीमपि-द्वितीयदिने तादृशी तु तिथिरस्त्येव अतस्तावत्या एवापेक्षा युक्ता, किं पिहितमम्जपाकल्पया प्राचीनया तिथ्या स्यात् १. न किमपीत्यर्थ इतिगाथार्थः ॥२२०॥ अथ पूर्वरीतिलोपे यत् स्यातदाह-- -
लब्भाहियलाहकंखी अदत्तमवि मुद्दिपि मंजसं । गिण्हतो सो तेणु निग्गहं दारुणं लहइ ।।२२१॥
लभ्याधिकलाभाकाङ्की अदत्तामपि मुद्रिता मञ्जूषां गृहन् सन् स्तेनवत्-चौरवद् दारुणं निग्रहं लभते, अयं भावः-अधाखिलदिनं यावश्चतुर्दशी, सा च लभ्याधिकफलदायिनी भवत्वितिशृगालकदाशया नियतकृत्यमधिकृत्याकिञ्चित्करत्वेनादत्ता-नानसा आशामात्रफलजनकत्वेन मुद्रितमञ्जूपाकल्पा पूर्वा तिथिस्तां च गृह्णन चौरबदारुणं शलिकारोपणकल्पमनन्तसंसारपरिभ्रमणं लभते इतिगाथार्थः ॥२२१॥ अथ प्रकृत योजयतितम्हा तिहिव मासो पुचो पुव्वुत्तजुत्तिविसओत्ति । सुणिऊण बीअमासो णेओ णिअणामकजकरो ॥२२२॥
यस्मात्पूर्वोक्तं तस्मात्तिथिवदमिवर्द्धितायां तिथौ या पूर्वा तिथिस्तद्वत् पूर्वो मासोऽपि पूर्वोक्तयुक्तिविषय इति ज्ञात्वा द्वितीय| मामो-भाद्रपदादिलक्षणो निजनामकार्यकरः पर्युषणा भाद्रपदे कार्तिकचतुर्मास कार्तिके इत्यादिनिजमानाङ्कितानि यानि कार्याणि | नेपां करो जय इति गाथार्थः ।।२२२।। अथ पुनरप्ययथास्थानमुत्सूत्रमाह
। इरिआए पडिकमणं पच्छा सामाइअंमि अजहपयं। भासंतो उम्मत्तो न मुणइ समयाइपरमस्था२३॥ | _ सामायिक-श्रावकाणां मामायिकक्रियायामीर्यापथिकायाः प्रतिक्रमणं पश्चात् , सामायिकोचारानन्तरंमित्यर्थः, एतचापधापदं
A RAISINHAHAmain aananisanmane
...
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्राम ॥४१७॥
अयथास्थानं भाषमाण उन्मत्त इव-देवतायत्त इव न जानाति समयादिपरमार्थ-सिद्धान्तपरम्परादिरहस्समिति गाथार्थः ॥ २२३ ।। ईर्यापाथि| अथ समयादिपरमार्थमाह
काविचारः चित्तविसोहिनिमित्तं भणिआ इरिआ महानिसीहंमि । न य कथवि सामइअं असुद्धचित्तेण कायम् ।।२२४॥ ___ चित्तविशोधिनिमित्तमीर्या-ईर्यापथिकाप्रतिक्रमणं श्रीमहानिशीथे भणिता, तथाहि-"से भयवं ! जहुत्तविणओवहाणेण पंच| मंगलमहासुअक्खंधमहिजित्ताणं पुवाणुपुत्रीए पच्छाणुपुबीए अणाणुपुबीए सरवंजणमत्तबिंदुपयक्खरविसुद्धं थिरपरिचिअं काऊण
महता पबंधेण मुत्तं अत्थं च विण्णाय तओ णं किमहीएला ?, गोअमा! इरिआवहिअं, से भयवं ! केण अद्वेणं एवं बुच्चति जहाणं पंचमंगलमहासुअखंधमहिजित्ताणं पुणो इरियावहि अहीए ?, गोअमा! जे एस आया गमणागमणाइपरिणामपरिणए अणेगजीवपाणभूअसत्ताणं अणोव उत्तपमते संघट्टणअवद्दावणकिलामणं काऊण अणालोइअअपटिकंते चेव असेसकम्मक्खयट्टयाए किंची चिइदंणसज्झाणाइएसु अभिरमेजा तया से एगग्गचित्ता समाही भवेजा नवा,जओणं गमणागमणाइअणेगअण्णवावारपरपरिणामासत्तचित्तयाए केइ पाणी तमेव भावंतरमच्छिडिअ अदुहट्टज्झवसिए किंचि कालं खणं विरत्तेजा,ताहेतं तस्स फलेण विसंवएजा, जया उण कहिंचि अण्णाणमोहमायादोसेण सहसा एगिदिआणं संघट्टणं परिआवणं वा कयं हवेज्जा तया य पच्छा हाहाहा दुट्ठ | कयमम्हेहिति घणरागदोसमोहमिच्छत्तण्णाणंधेहि अदिवपरलोगपञ्चवाएहिं कूरकम्मनिग्धिणेहिंति परमसंवेगमावण्णे सुपरिप्फुडं
आलोइत्ताणं निंदित्ताणं गरहित्ताणं पायच्छित्तमणुचरित्ताणं निस्सल्ले अणाउलचित्ते असुहकम्मक्खयट्ठा किंचि आयहि चिइवंदगाइ अणुढेजा, तया तयढे चेव उवउत्ते से हवेज्जा, जया तस्स णं परमेगग्गचित्तसमाही हवेज्जा तया चेव सबजगजीवपाणभू-1॥४१७।।
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
४ विश्रामे
॥४१८॥
असत्ताणं जहिट्ठफलसंपत्ती हवेज्जा, ता गोअमा ! अपडिकंताए इरिआवहिआए न कप्पड़ चेत्र काउं किंचिवि चिइवंदणसज्झाणाइअं फलासायममिकखुगाणं, एएणद्वेणं गोअमा ! एवं बुच्चइ - जहा णं गोअमा! ससुत्तत्थोभयं पंचमंगलं थिरपरिचिअं काऊण तओ इरिआवहिअं अज्झीए से भयवं ! कयराए विहीए तमिरिआवहिअमहीए, गोअमा ! जहा णं पंचमंगलमहासुखंधंति (१९-२० ) | श्रीमहानिशीथतृतीयाध्ययने, उपलक्षणाद् “ईर्यापथप्रतिक्रमणमकृत्वा नान्यत्किमपि कुर्यात्तदशुद्धतापत्ते " रिति श्रीहरिभद्रीयदशवैकालिकवृत्तिरपि न च क्वापि सामायिकमशुद्धचित्तेन कर्त्तव्यम्, अयं भावः - यावदीर्याप्रतिक्रान्तिप्रतिबद्धं बृहच्चैत्यः वन्दनादि धर्मानुष्ठानं श्रीमहानिशीथोक्तप्रयोजनया ईर्याप्रतिक्रान्त्या चित्तशुद्धिं विधायैव कर्त्तव्यं, सामायिकं पुनरशुद्धेनैव चित्तेन | कर्त्तव्यमित्येवं वाप्यागमेऽनुपलम्भान, तथा परम्पराया अप्यभावाद्युक्तिक्षमत्वाभावाच्च कथं सामायिके पश्चादीर्येति गाथार्थः ॥२२४॥ अथ परः शङ्कते --
आहावस्मयचणिपमुहेसु करेमि भंतञ्चाइ। काऊण य सामइअं पच्छा इरिअत्ति पयडवयं ॥ २२५॥
आह परः -- ननु भो आवश्यकचूर्णिप्रमुखेषु - श्री आवश्यक चूर्णिवृत्तिपञ्चाशक वृत्तियोशशास्त्रवृत्ति नवपद प्रकरण वृत्तिश्रावक| दिनकृत्यवृत्तिश्राद्ध विधिप्रमुखेषु 'करेमि भंते' इत्यादि यावत् सामाइअं काऊण पच्छा इरिआवहिआए पडिकमइति प्रकटवचः| स्पष्टवचनमागमे विद्यत एवेति तत्र श्री आवश्यकचूर्णियथा “सामाइअं नाम सावज्जोग परिवञ्जणं निरवखजोगपडिसेवणं च तं सावएण कथं काय? सो दुविहो - इटिं पत्तो अणिद्धिं पत्तो अ, जो सो अणिद्धिं पत्तो सो चेइअघरे साहुसमी वे घरे वा पोस हसालाए वा जत्थ वा वीसमह अच्छड वा निवावारो सन्बन्थ करे सवं, चउठाणेसु निअमा काय, तंजहा - चेइघरे साहुमूले
ईर्यापाfथकाविचारः
॥४.१८ ॥
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४ विश्रामे
॥४१९ ॥
| पोसहसालार घरे वा आवस्मयं करेंतोचि, तत्थ जइ साहुसगास करेति तत्थ का विही ?, जइ पारंपरभयं नन्थि, जहवि केणइ सम विवाओ नत्थि, जह कस्सवी ण धरोति, मा तेण अंछविअंछिअं कडूढिजति, जइ धारणगं दहण ण गेण्हति मा नासिज्जहित्ति, पढमं जड़ अ वावारं ण वावारेति ताहे घरे चैव सामातितं काऊण उवाहणाओ मोतॄण सच्चित्तदव्वविरहिओ वच्चति, पंचसमिओ तिगुत्तो इरिआए उवउत्तो जहा साहू, भासाए सावअं परिहरंतो, एसणाए कई लेढुं वा पडिलेहितु एवं आदाणनिखेवणे, खेलसिंघाणे ण विगिंचति, विगिंचतो वा पडिलेहिअ पमजिअ थंडिले, जत्थ चिट्ठति तत्थ गुत्तिनिरोहं करोति, एताए विहीए गंता तिविहेण णमिण माहुणो पच्छा साहुमखिअं सामाइतं करेति' करेमि भंते! सामाइयं मावअं जोगं पञ्चकखामि दुविहं तिर्विहण | जाव साहू पज्जुवासामित्तिकाऊण, जड़ चेड़आई अच्थि तो पढमं चंदति, साहूणं सगासातो स्यहरणं निसिअं वा मग्गति, अह घरे तो से उग्गहिअं रयहरणं अस्थि, तस्स असति पोनस्स अंतेण, पच्छा इरितावहिआए पडिकमइ, पच्छा आलोइत्ता वंदति, आयरिआदी जहा रायणिआएत्ति, पुणोवि गुरुं वंदित्ता पडिले हित्ता निविट्ठो पुच्छति पढति वा, एवं चेइए वि, असति साहुवेइआणं पोसह| सालाए सगिहे वा, एवं सामाइअं आवस्सयं वा करेति, तत्थ नवरि गमणं तत्थि, भणति - जावनिअमं समाणेमि, जो इढिपत्तो सो किर एंतो सब्बिीए एति तो जणस्स अड्ढा होति, आदिता य साहुणो सप्पुरिसपरिग्गहेण, कतसामाइएण य पाएहिं आगंतव्वं, तेण ण करेति, आगतो साहुसगासे करेति, जइ सो सावओ ण कोइ उट्ठेति, अह अहाभद्दउत्ति पूआ कया होहित्ति भणतित्ति ताहे पुव्वरइअं आसणं कीरति, आयरिआ णं उद्वित्ता अच्छंति, तत्थ उद्धतमणुहंते दोसा भाणिअव्वा, पच्छा सो इइटिं | पत्नो सामातितं काऊण पडिकंतो वंदिता पृच्छति, सो किर सामातितं करेंतो मउडं पण अवणेति, कुंडलाणि णाममुहं पुप्फतंबोलपावार
ईर्या पाथि काविचार:
| ४१९॥
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव. चनपरीक्षा
ईर्यापाथि| काविचारः
४विश्राम
॥४२॥
गमादि वोसिरति, अण्णे भणंति-मउडपि अवणेति,एसा विही सामाइयस्सत्ति" एवं श्रीआवश्यकवृत्यादिष्वपि बोध्यमितिगाथार्थः | ॥२२५।। अथ सिद्धान्तमाह-- '' इअचे धुवंकरूवा पढमा इरिया विगप्पिअत्ति तुहं । इरिआजुगंपि जुग्गं धुवंकचाए पमाण कि? ॥२२॥
अब "जड़ चेइआई अस्थि तो पढम बंदतित्ति' पादवाच्येन सेर्यापथिका चैत्यवन्दनलक्षणेन क्रिपान्तरेण व्यवहिता पक्षादीर्या| पथिका न सामायिकहेतुत्वेन-सामायिकसंबन्धिना, किंतु यावद्गन्तव्यं तावदनुक्तत्वेन गन्तव्यक्रियानिवृत्तौ चोक्तत्वेन गन्तव्यक्रियाव्यावृत्तिमूचिका व्यावृत्त्यर्थाभिधायिका, न पुनः श्रीमहानिशीथोक्तप्रयोजनवत्ती, ननु श्रीआवश्यकवृत्त्यादौ 'जइ चेइआई अस्थि तो पढमं वन्दती'त्यादिवाक्यं नास्ति तत्र किं वक्तव्यमितिचेत्सत्यं,मुखवत्रिकाप्रतिलेखनादिविधिरनुक्तोऽपि यथा परम्परायामतो गृह्यते, तथा चूर्णायुक्तस्तु चैत्यवन्दनादिविधिः सुतरां ग्राह्यो, बाधकाभावात् , किंच-यदि सामायिके पश्चादपीर्यापथिकाप्रतिक्रान्तिः श्रीमहानिशीथोक्तप्रयोजनवत्यभविष्यत्तर्हि श्रीहरिभद्रसूरिरेव दशवकालिकवृत्तौ ईर्यापथप्रतिक्रमणमकृत्वा सामायिकव्यक्तिरिक्तं नान्यत्किमपि कुर्यादिति विशिष्याभणिष्यद् , अन्यथा श्रीआवश्यकवृत्युक्तवचसा सह विरोधो दुर्निर एव स्यात् , | तथा "श्रुत्वैवमल्पमपि पुष्कलिनाऽनुचीर्णमीर्याप्रतिक्रमणतः किल धर्मकृत्यम्। सामायिकादि विदधीत ततः प्रसूतं, तत्पूर्वमत्र च पदावनिमार्जनं त्रिः ॥१। इतिश्रीसङ्घाचारवृत्तौ श्रीदेवेन्द्रसूरिसमीपस्थायिभिः श्रीधर्मघोषसूरिभिरुक्तं नाभविष्यद् , यतः श्रीदेवे. न्द्रसूरिकृतेन “काऊण य सामइअं इरिअं पडिकमिअ गमणमालोए" इत्यादिश्रावकदिनकृत्येन सह विरोधः स्यात् ,तथा चरितानुवाद प्रथममीर्या ढइढरश्रावकेण प्रतिक्रान्तापि, यदुक्तं-"जो एतेसिं सावगो भविस्सति तेण उवयारेण अतीहामि,एगपासे अच्छति
MITTum HamriduniaNURNAMILIENow
PITHA MITRIESirism
॥४२०॥
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव.
Lil पलीणो,तत्थ ढड्ढरसावओ,सो सरीरचिन्तं काऊण साहण पडिस्सयं वञ्चति, ताहे ढढरण तिनि निसिहीयाओ कयाओ,एवं सोइरिआचनपरीक्षा दिढइवरेण सरेण करेति,सो पुण मेहावीतं उबधारेति,सोतेणेव कमेण अतिगओ,सव्वेसिं साहूणं बंदणं कयं,सो सावओन बंदिओ,ताहे काविचार: ४विश्रामे आयरिएहिं भणिों-नवगसइढो सित्ति,पच्छा पुच्छति।। इति श्रीआव०चूणौँ श्रीआर्यरक्षितकथानके, तथा"चउवीसत्थएणं भंते ।।
ASH 11४२१॥ जीवे किं जणइ ?, चउवीसत्थएणं दंसणविसोहिं जणइ९" इति श्री उत्त०२९,एतट्टीकायां-मामायिकं च प्रतिपत्तुकामेन तत्प्र
णेतारः स्तोतव्याः, ते च तत्वतस्तीथकृत एवेति तत्सूत्रमाह-चतुर्विंशतिस्तवेनेतदवसपिणीप्रभवतीर्थकदुत्कीर्तनात्मकेन दर्शनं -सम्यक्त्वं तस्य विशुद्धिः-तदुपघातिकर्मापगमेन निर्मलीभवनं दर्शनविशुद्धिस्तां जनयति९ उत्त० बृ०, अत्र सामायिकं च प्रतिपतुकामेनेत्यादिग्रन्थसंगतिघटकवचसा तीर्थकदुत्कीर्तनपूर्वकमेव सामायिकं भणितं, तश्चर्यापूर्वकमेव सामायिकं कुर्वतः स्यात् ,नान्य-IN थेति सूक्ष्मधिया पर्यालोच्यं, किंच-नवपदप्रकरणादिकर्तारः स्वयमादायाँ प्रतिकामयन्तः कथं निजकृतिषु सामायिके पश्चादीर्येति वदेयुः, नहि स्वपदे कुठार शठोऽपि कुरुते, तस्मात् पश्चादीर्येति न महानिशीथोक्तप्रयोजनवती, किंतु भिन्नार्थत्यायनेक
युक्तिविस्तरार्थिना मत्कृतामीर्यापथपट्विंशिकां विलोकयिष्यन्तीति धिया नात्र ता युक्तयः प्रदर्श्यन्ते, किंतु किंचित् स्थूल्धीगम्यं MA यथा 'इति चेत्' 'पूर्वोक्तं चेत्तर्हि सामायिकमपि शुद्धचेतसा कर्त्तव्यं, शुद्धिविधात्री तु प्रथमा ईर्याप्रतिक्रान्ति(वारूपा, द्वितीया
पश्चादीर्येत्यादिलक्षणा विकल्पिता-भिन्नार्थाप्येककार्यतया विकल्पितेति वास्तवारोपरूपमीर्यापथिकायुगं तव मते योग्य,परं ध्रुवाकत्यागे-प्रथमेर्याप्रतिक्रान्तिपरित्यागे किं प्रमाणं ,न किमपीत्यर्थः,एतावता चित्तशुद्धिहेतुं प्रथमेर्या परित्याज्य द्वितीयां च निष्प्र. योजनांये प्रतिकामयन्ति ने महाऽज्ञानिनो विपरीतोमूत्रभाषिण इति गाथार्थः ।।२६।। अथ स्थूलयुक्त्यैव तात्पर्यमाह- ..
||४२१॥
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________
र्यापाथिकाविचारः
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥४२२॥
तम्हा पढमा पढिअकप्पा कप्पदुमोवमा इरिआ। सा पुण पच्छाइरिआ गमणनिवित्तीअ पडिकमणं ॥२२७॥ । यस्मात्पूर्वोक्तं तस्मात् प्रथमा ईर्याप्रतिक्रान्तिः पौषधाधशेषानुष्ठानसाधारणपीठिकाकल्पा कल्पद्रुमोपमा क्रियाणां साधिका, या पुनः पश्चादीर्या "पच्छा इरिआवहिआए पडिक्कमईत्ति पदमात्रगम्या तत्र्याया अर्थों गमनं तस्याः प्रतिक्रमणं-निवृत्तिरीर्याप्रतिक्रान्तिः मार्गादौ गमनागमनक्रियानिवृत्तिरूपोऽर्थः संपन्नः, तत्राप्यधिकारवशात् कचिच्चित्तशुद्धिहेत्वीर्याप्रतिक्रान्तिपूर्विकैव मार्गमन्तव्यक्रियानिवृत्तिः क्वचिच्च गमनागमनादिपरिणतिरहितस्य कृतसामायिकस्य गन्तव्यक्रियानिवृत्तिमात्रमेव, अत्रापि युक्तिरीर्यापथषदविंशिकातो ज्ञेयेतिगाथार्थः ॥२२७।। अथापेक्षया न्यूनाधिकस्वभावमप्ययथास्थानं यत्तदाह| जइवि मुपासे निफणा नव पासे ऊणमहिअमवि कमसो। तहवि सुपासा पासेठवणं अजहापयपि भवे।।२२८।। । यद्यपि सुपार्श्व तिस्रः फणाः ऊनमुत्सूत्रं, यतः सुपार्श्वे पश्चैव फणा भवन्ति, पार्श्व-पार्श्वनाथे नव फणाः, अधिकमुत्सूत्रं, यतः | श्रीपाश्वनाथस्य सप्तव फणा भवन्ति,यतः-"एकदण्डानि सप्त स्युर्यदिच्छत्राणि पर्वते। तदोपमीयते पार्श्वमूर्ध्नि सप्तफणः फणी॥१॥ इति वाग्भट्टालकारे,तथापि श्रीसुपार्श्वसकाशात फणाद्वयमुपादाय श्रीपार्श्वनाथशिरसि योजयतोऽयथास्थानमपि स्याद् ,एतञ्च जिनदत्तेनैव दिगम्बरेण प्रतिमानां नमत्वकरणमिव मतभेदकरणाय प्ररूपितम् ,अत एव स्वर्णगिरौ पित्तलमय्यां श्रीपार्श्वनाथप्रतिमायां जीर्णाया नवीनफणाद्वयनियोजन विहितं सम्प्रत्यपि दृश्यते, संशये गत्वा विलोकनीयमिति गाथार्थः ।। २२८ ॥ अथ क्रियाविषयोत्सूत्रस्य निगमनमाह
एवं अजहट्टाणं उस्सुत्तं इंसि समासेण। एअं सुत्ते किरिआविसयं तिविहंपि निट्टि ॥२२९॥
TRANS MINSAHIMIRTICTIONA manaANIASIRE
Maims
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव
ईर्यापाथि. काविचारः
चनपरीक्षा ४विश्रामे ॥२३॥
पुण उवएसविमानन्तरं पुनरुपदेशावास्यां द्विविकल्पमित
एवम्-अमुना प्रकारणायथास्थानं क्रियाविषयं तृतीयमुत्सूत्रं दर्शितम् , एतस्मिन् दर्शिते क्रियाविषयं त्रिविधमवि-अधिकन्यू- नायथास्थानलक्षणं त्रिप्रकारमप्युत्सूत्रं निर्दिष्टं-यथोद्देशं प्रदर्शितमिति गाथार्थः ॥२२९।। अथ मौलं द्वितीयविकल्पमाहअह पुण उवएसविसयमुस्सुतं बीअमेव दुविगप्पं । उम्मग्गदेसणा मग्गनासणा तंपि दंसेमि ॥२३॥
अथेति क्रियाविषयकोत्सूत्रानन्तरं पुनरुपदेशविषयमुत्सूत्रं द्वितीयमपि द्विविकल्प-विकल्पद्वयभाग्, तत्रोन्मार्गदेशनात् मार्गनाशनाच, चकारो गम्यः, उन्मार्गदेशनामार्गनाशनाभ्यां द्विविकल्पमित्यर्थः, यद्भवति तदपि दर्शयामीति गाथार्थः ।। २३० ।। अथोक्तमेव व्यक्तीकरोति
अहिअं उवएसंतो पढमे भंगे अऊणमावि बीए । किरिआओऽणंतगुणं पावयरं वयणविसयं तं ॥२३॥
अधिक-पट्कल्याणकादि प्रागुक्तमुपदिशन्-प्ररूपयन् प्रथमे भङ्गे-उन्मार्गदेशनालक्षणे, वर्त्तते इति गम्यं, ऊनमपि-स्त्रीजिन| पूजानिपेधादिकमपि प्ररूपयन् द्वितीयमले इत्येतच्चोत्सूत्रं क्रियातः-क्रियाविषयोत्सूत्रादनन्तगुणम् , अनन्तपापहेतुत्वात् , सर्वेष्वपि दोषेषु भाषादोषो हि व्यापकः, यदाहुः-"एकत्रासत्यजं पापं, पापं निःशेषमेकतः । द्वयोस्तुलाविधृतयोराद्यमेवातिरिच्यते ॥१॥" इति योग वृ०, अत एव पापतरम्-अतिपापरूपं वचनविषयं तत्, सम्यक्त्वप्राप्तावुत्कृष्टकालान्तरप्राप्तिहेतुत्वाद् , यदागमः| "कालमर्णतं च सुए अद्धापरिअडओ अ देसूणो । आसायणबहुलाणं उक्कोसं अंतरं होई ॥१॥ इति श्रीआव०,अत्राशातनाबहुलस्तावदुन्मार्गप्ररूपको मार्गनाशकच ग्राह्यः, तस्यैव तीर्थोच्छेदपातकलिप्तत्वेनाशातनाबहुलत्वादिति गाथार्थः ॥ २३१ ॥ अथ | प्रकारान्तरेणाप्युन्मार्गप्ररूपणाद्याह
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥४२४॥
MIN अथवा थीणं जिणवरपूआपडिसेहगं अतित्थंपि । तित्थंतिअ भासंतो उम्मग्गपरूवगो पावो ॥२३२॥ वचनोत्सूत्रं .. 'अथवे ति प्रकारान्तरद्योतकः स्त्रीणां जिनवरपूजाप्रतिषेधकमतीर्थमपि तीर्थमिति भाषमाणः उन्मार्गप्ररूपकः पापात्मा ज्ञातव्य इति गाथार्थः ॥२३२।। अथ तीर्थस्वरूपमुद्भाव्य तल्लोपको मार्गनाशकः स्यादित्याह
तित्थं पुण अच्छिन्नं थीजिणपूआपरूवगं भरहे । तंपि न तित्थंति वयं भासंतो मग्गनासयरो ॥२३३।। तीर्थ पुनः सततप्रवृत्तिमदुष्प्रसहं यावदच्छिन्नं वर्तते,तच्च भरतक्षेत्रे स्त्रीजिनपूजाप्ररूपकमेव,तत्तीर्थमप्यतीर्थमितिवचनं भाषमाणो मार्गनाशकः, यद्यप्युन्मार्गभाषका बौद्धादयो लौकिकमिध्यादृशोऽपि भवन्ति तथापि ते नोत्सूत्रभाषिणः, किंतु उपचारादिसाध्यवत्सनागविपकल्पाभिग्रहिकमिथ्यात्वभाजः,उत्सूत्रभाषिणां हि मिथ्यात्वमुपचारशतैरप्यसाध्यतालपुटविषकल्पममिनिवेशरूपं, तच्च पदमात्रायश्रद्धाने तदतिरिक्ताखिलमपि जैनप्रवचनं श्रद्दधतां भवति, यदागमः-"पयमक्खरंच इकपि जोन रोएइ सुत्तनिहिडें । सेसं रोअंतोविहु मिच्छाद्दिट्टी जमालिख ॥१॥"त्ति, एतच्च नियमादनन्तसंसारहेतुरेव, यदुक्तं-"उस्सुत्तभासगाणं बोहीनासो अणंतसं. | सारो"त्ति, दुर्लभबोधित्वं चामीषामहदादीनामवर्णवादात स्फुटमेव,यदागमः-"पंचहि ठाणेहिं जीवा दुल्लहबोहिताए कम्मं पकरेंति, तंक-अरहंताणं अवणं वदमाणे१ अरईतपण्णत्तस्स धम्मस्स अ०२ आयरिउवज्झायाणं अ०३ चाउवण्णस्स संघस्स अ०४ विविक्तवबं| भवेराणं देवाणं अव०५" इति श्रीस्थानाङ्गे,अवर्णवादित्वं चोत्सूत्रिणां तीर्थमप्यतीर्थतया भाषमाणानां स्फुटमेव,अतीर्थरूपस्यापि निजमतिविकल्पितस्य मार्गस्य प्ररूपकः श्रीऋरभादिजिन एवेत्यलीककलदानात् महापातकमिति बोध्यं,नन्वेवं तीर्थकदादीनां कथमवर्णवादीतिचेच्छृणु, श्रीवीरेण दुष्प्रमभं यावदच्छि बं तीर्थ जगत्रितयपूज्यं तीर्थकृतामपि नमस्करणीयमिति श्रीवीरप्रवर्तितमप्य- ॥४२४||
Jam
HINDIAN
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४ विश्रामे
॥ ४२५ ।।
| पलध्य प्रतिसमय मवर्णवादी सन् तीर्थकृतामध्यवर्णवाद्येव, यो यदाराध्यस्यावर्णवाद्येवेति तीर्थक्रदवर्णवादी, तथाभूतश्च श्रुतचारित्ररूपधर्मस्याप्यवर्णवादी स्फुटमेव, तथा च तीर्थान्तिर्वर्त्तिनामाचार्यादीनामपि तथैवेति स्वधियैव धीधनानां प्रतीतमेवेति गाथार्थः | || २३३ ॥ ननु लौकिकमिध्यादृगपेक्षया उन्मार्गादिदेशको लोकोत्तरमिथ्याहम् कीम् स्यादित्याह -
लोइ अमिच्छत्ताओऽणंतगुणं मग्गनासणाइवयं । पावं तित्थचाए तुझेविअ तावया अहिअं ||२३४ || लौकिकमिध्यात्वाद् उन्मार्गदेशनादिवचः - उन्मार्गदर्शनान्मार्गनाशनादिवचनमनन्तगुणपापं - मिथ्यात्वबन्धमधिकृत्यानन्तगु| णपातकनिमित्तं, तत्र हेतुमाह - तीर्थत्यागे त्युल्येऽपि च तावता उन्मार्गदेशनादिनाऽधिकमित्यक्षरार्थः, भावार्थस्त्वयं-ननु लौकि| कमिध्यादृग् तावत् मूलतोऽपि जैनमार्ग नाङ्गीकुरुते, लोकोत्तरमिथ्यादृष्टिस्तु भूयांसं जिनोक्तमार्गमङ्गीकृत्य किंचिन्मात्रमपलपति, | तत्कथं लौकिकमिथ्यात्वापेक्षया लोकोत्तरमिथ्यात्वमनन्तगुणमिति पूर्वपक्षे प्राप्तेऽभिधीयते, यदुक्तं भूयांसं जिनोक्तमार्गमङ्गीकुरुते तन्मृपाभाषणमेव, यतो जिनोक्तो मार्गतीर्थ, तच्चोत्सूत्रभाषिणा मूलतोऽपि त्यक्तं, तत्यागे चांशतोऽपि जिनोक्तमार्गानङ्गीकारात् कथं भूयोऽङ्गीकार इति वचनं सत्यं १, किं तु मृषैवेत्यर्थः तथा च यथा बौद्धादिभिर्जेनप्रवचनं त्यक्तं तथोत्सूत्र भाषिणाऽपीति तुल्येऽपि त्यागे बौद्धादिः पृष्टः सन् जैनमार्ग जैनमार्गतथैव व्रते, यथाऽस्मयतिरिक्ता एते जैना इति, अयं कुपाक्षिकस्तु पापात्मा पृष्टः सन् जैनमार्गमप्यजैनमार्गतया ब्रूते, यथा नैते जैनाः, किंतु वयमेव जैना इति जैनमार्गव्यतिरिक्तेऽपि जैनसंज्ञावादिन इत्येतावता मार्गनाशाद्यलीकवचसाऽधिकं - बौद्धादिभ्योऽधिकं तच्चाधिक्यमनन्तगुणकारेण बोध्यं, किंच - जैनमार्गद्वेषोऽपि बौद्धादिभ्योऽधिक एवेति तीर्थवहिर्भूतस्य तीर्थद्वेषिणोऽपि यदि भूयोऽङ्गीकारस्तर्हि कस्याल्पाङ्गीकार इति स्वधिया विचार्य भृयो जैनमार्गाङ्गी
लोकोत्तर
मिथ्यात्व
महत्ता
॥४२५॥
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
४ विश्रामे
||४२६॥
कारिवचो न वक्तव्यमिति गाथार्थः || २३४|| अथ गाथायुग्मेनोपसंहारमाह-
जम्हा उ संकिलिट्ठोऽभिनिवेसी होइ तित्थपडिकूले । लोओ उ भणड़ तित्थं तिथं खलु तित्थअनुकूलो ||२३५|| | तेणं तब्भवसिद्धी लभइ परतित्थिएसु न वियऽवत्ते । इअ मुणिअ हुंतु भवा भद्दपया तित्थभत्तिवया ॥ २३६ ॥
यस्मादभिनिवेशी-कुपाक्षिकः संक्लिष्टः- निक्लिष्टपरिणामवान् तीर्थप्रतिकूलः- तीर्थाहितप्रवृत्तिमान् प्रागुक्तयुक्त्या भवति, लोकस्तु - बौद्धादिस्तु खलुरवधारणे तीर्थमेव - जैनमार्गमेव तीर्थं - जैनमार्गं भणति तीर्थानुकूलो - वचसा सम्यग्भाषमाणस्तीर्थानुकूलप्रवृ| त्तिमान् भवति, तेन कारणेन तद्भवसिद्धिः, अपेर्गम्यत्वात् तद्भवसिद्धिरपि - चरमशरीर्यपि लभ्यतेऽन्यतीर्थिकेषु यतोऽन्यतीर्थिका | उत्कर्षतो दश सिद्ध्यन्त्येकस्मिन् समये, यदुक्तं - "सिज्झइ गिहिअन्नसलिंग चउद्दसहाहिअसयं च'त्ति, न चाव्यक्ते- कुपाक्षिकवर्गे | चरमशरीरी स्याद्, अयं भावः - अन्यतीर्थिको हि जैनमार्गश्रद्धानभाग् तद्भवसिद्धिकोऽपि स्यात्, किं तु तथाविधयोग्यतावशात् | कश्चिदेकव्यादिभवसिद्धिकोऽपि भवेत्, तस्य जैनमार्ग जैनमार्गतया ब्रुवाणस्य तथाविधवचोदोषाभावाद्, उत्सूत्रमार्गपतितस्तु सन्मार्गमाश्रितोऽपि न चरमशरीरी स्यात्, तच्छ्रद्धानेन मृतस्तु नियमादनन्तसंसार्येव, तस्य तीर्थमतीर्थत्वेनातीर्थं च तीर्थत्वेन भाषमाणस्य तथाविधवचोदोषसद्भावादिति भावः । 'इअ मुणिअ'ति इति- अमुना प्रकारेण ज्ञात्वा 'तीर्थभक्तिवचसः' तीर्थ तीर्थत्वेन. वक्तव्यं, तदपि त्रैलोक्योत्तमं सर्वगुणनिधानमित्यादिभक्त्या वचो येषां ते तथाभूता भव्याः 'भद्रपदानि' मङ्गलस्थानानि भवन्तु, प्राकृतत्वात् पुंस्त्वनिर्देशः, अयं भावः- आस्तां स्वयं कायेन तदाराधनं, वचोमात्रेणापि तीर्थस्वरूपं सम्यग् निरूपयन् त्रैलोक्यपूज्यलक्ष्मीस्थानं भवतीतिगाथार्थः ||२३२-२३६ ।। अथ तृतीयविश्रामोपसंहारमाह
लोकोत्तरमिथ्यात्व
महत्ता
||४२६||
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
४ विश्रामे
॥४२७।।
''
एवं कुवखकोसिअसहस्स किरणंमि उदयमावण्णे । चतुष्पहावरहिओ कहिओ तइओ खरयरोऽवि ||२३७|| एवं प्रागुक्तप्रकारेण पक्षकौशिकसहस्रकिरणे उदयं प्राप्ते चक्खुत्ति-चक्षुः स्वकीयलोचनं तस्य यः प्रभावो महिमा नीलादिवस्तुग्रहणशक्तिस्तेन रहितो- विकलस्तृतीयः खरतरोऽपि कथितः, अयं भावः उदिते हि सहस्रकिरणे यथा कौशिको निजचक्षुः प्रभावरहितो भवति, अयं जगत्स्वभावो यत्तामसकुलस्य सूर्यकिरणा अतिश्यामतया भासन्ते यदाह श्रीसिद्ध सेनदिवाकरः"सद्धर्मबीजवपनानघ कौशलस्य, यल्लोकबान्धव । तवापि खिलान्यभूवन् । तन्नाद्भुतं खगकुलेष्विह तामसेषु, सूर्यांशवो मधुकरीचरणावदाताः ||१||" इति तथा कुपक्षकौशिकसहस्रकिरणसंज्ञितेऽस्मिन् प्रकरणे कुपक्षाणां पुरस्तादुद्भाविते कुपाक्षिक विशेषः खरतरो | निजचक्षुः- कुश्रद्धानरूपा कुदृष्टिस्तत्प्रभावरहितो भवति, तस्य मतिविकल्पिताः कुयुक्तयो न स्फुरन्ति, अथवा कुदृष्टिरेव सुदृष्टीभवतीत्येवंविधः खरतरः कथित इतिगाथार्थः || २३७ ॥ अथायं खरतरः कस्मिन् संवत्सरे कस्मिंश्च गुरौ विद्यमाने सत्यस्मिन् प्रकरणे भणित इति प्रदर्शनाय गाथामाह
नवहत्यकारायंकि असममहिमंमि चित्तसिअपक्खे। गुरुदेवयपुण्गुदप सिरिहीरविजय सुगुरुच | रे || २३८ ||
प्रथमविश्रामोक्ता बोध्या ।। २३८ ॥ अथैतत्प्रकरणकर्तृनामगर्भितामाशिरभिधायिकां गाथामाह
इअ सासणउदयगिरिं जिण भासिअ धम्मसायराणुगयं । पाविअ पभासयंतो सहस्स किरणो जयउ एसो ॥ २३९ ॥ व्याख्यात्रापि प्राग्वत् ।। २३९ ।। इअ कुवकुखकोसिअसहस्सकिरणंमि पवयणपरिखावरनामंमि स्वरयरमयनिराकरणनामा उत्थो विस्मामो सम्मतो ||
उपसंहारः
॥४२७॥
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________
Tara
NARAYANE
ATMOSAROK
AR
ॐ
BAFamiBAHAR AGIRI
इति श्रीमत्तपागणनभोनभोमणिश्रीहीरविजयसूरीश्वरशिष्योपाध्यायश्रीधर्मसागरविरचिते स्वोपज्ञकुपक्षकौशिकसहस्रकिरणे श्रीहीरविजयसूरिदत्तप्रवचनपरीक्षानाम्नि प्रकरणे खरतरमतनिराकरणनामा चतुर्थो विश्रामो व्याख्यात इति ।
DODCOMKOLKOM HousvastaT
e ether
N
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४ विश्रामे
॥४२९ ॥
अथ पञ्चमो विश्रामः ॥
अथ क्रमप्राप्तमांचलिक मतं निरूपयितुमाह-
अह अंचलिअं, कुमगं लोअप सिर्द्धपि किंचि दंसेभि । तेरुत्तरवारसए विकमओ अहमकम्मुदया ॥ १ ॥ 'अथे' त्यौष्ट्रिकनिरूपणानन्तरम् 'आंचलिकम्' अञ्चलं - पल्लवो धर्मानुष्ठानादौ श्रावकाणां प्ररूपयन्तीत्याञ्चलिकास्ते पामिदमाञ्चलिकं 'कुमतं' कुत्सित श्रद्धानरूप लोकप्रसिद्धमपि सर्वलोकसम्मतमपि, यद्यपि सर्वेऽपि कुपाक्षिकाः प्रवचने प्रतीता एव तथापि तेष्वप्यावलिकः प्रकृतो वक्ष्यमाणश्च लुम्पा क इति द्वितयमाबालगोपाङ्गनानामपि प्रतीतमिति ज्ञापनार्थमिदं विशेषणं, यत एवं तत एव किंचिद्दर्शयामि न पुनः खरतरवद्विस्तरेणेति पूर्वार्द्धम्, अथो तरार्द्धनोत्पत्तिकालमाह - 'तेरुत्तरे' त्यादि, त्रयोदशोसर द्वादशशते वर्षे विक्रमतोऽधमकम्मोदयाद्-अशुभ कर्मोदय जातमित्यध्याहार्य मितिगाथार्थः || १ || अथ यतः पुरुषादुत्पन्नं तमाह
पुण्णिमिओ नरसिंहो ना मेणं एगनयणदुवयणो । केणवि अवराहेणं तेहिवि याहिकओ आसी ||२|| पौर्णिमीयिकः- पूर्णिमापक्ष संबन्धी नाम्ना नरसिंह: 'एकनयनदुर्वचनः' एकं नयनं - लोचनं यस्य स एकनयनो दुष्ट व चनं यस्य स२ ततो विशेषणसमासः, काणाक्षोऽपि जिनदत्तवन्मुखरीत्यर्थः, अत एव केनाप्यपराधेन 'तेहिवि 'न्ति तैरपि - पौर्णिमीयकैरपि वहिष्कृत आसीदितिगाथार्थः ||३||
सो पुर्ण कमेण छउणयगामे पत्तो अ तत्थ तम्मइया । लोअणरहिआ नाढीनिसढीव महिद्विआ बुढा ॥ ३ ॥
अंचलमतोत्पत्तिः
॥४२९॥
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________
अंचलमतोत्पत्तिः
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विथामे ॥४३॥
म पुननरसिंहः क्रमेण कियता कालेन पर्यटन ककरग्रामासन्ने छउणयग्रामे प्राप्तः,तत्र च तन्मतिका-पौर्णिमीयकमतरता लोचन- रहिता नाबानाम्नी श्राद्धी महद्धिका वृद्धा च वयसा कुटुम्बमान्या चासीदिति गाथार्थः ॥३॥ | तीए वंदणदाणावसरे मुहपत्तिआवि णो पत्ता । देहंचलेण वंदणमिअ भणि तेण पावेण ॥४॥ तया वन्दनदानावसरे 'मुखपत्रिका' मुखवत्रिकापि नो प्राप्ता, तदानीं तेन पापेन नरसिंहेन देवश्चलेन बन्दनकमिति भणित|मिति गाथार्थः ॥ ४ ॥ अथ तन्मतसानिध्यदाच्या नाड्याः स्वरूपमाह--
सा पुण पुवं पुण्णिमगुरूण केणावि दृमिआ आसी । नरसिंहस्सवि भइणी दोहिवि पयडीकयं कुमयं ।।५।। | सा नाढी निज टुम्बे बहुमान्या केनचिद् पौर्णिमगुरुणा-पौर्णिमीयकाचार्येण 'दृमित्ति दूमिता दोदूयां प्रापिताऽऽसीद् , अयं | भावः-कश्चिदाचायः तत्र प्राप्तः, तेन च तत्रत्यश्राद्धादिसमुदायो धर्मनिर्वाहणोदन्तेन पृष्टः, तेन च नाढीप्रसादेनोक्तं, तदानी-| |माचार्योऽपि कीदृशी नाढी,देवगुरुप्रसादेनेति कथं नोच्यते? इत्युक्तवान् ,एकदा च वन्दनकदानावसरे नाढी नासीत् , कुटुम्बेन चोक्तं-यावनाढी नायाति तावत्प्रतीक्षणीयम् , आचार्यश्च तन्मानम्लानीकृते तामन्तरेणैव वन्दनकं दापितवान् , तदुदन्तं च स्वरूपं चाकर्ण्य मा नाड्यपि सामर्षाऽभूत , तद्वृत्तान्तं च निशम्य नरसिंहस्तत्रागतः,सा च तस्य भगिनी,वन्दनकदानावसरे दैवयोगात् तस्या एव मुखवत्रिका न प्रभृता, नरसिंहेन चोक्तं हे नाडि! नास्त्यागमे मुखवत्रिका श्राद्धानामिति प्ररूपणया तव मानम्लानिकराचार्यानुरक्तश्राद्धसमुदायस्य मुखवस्त्रिकात्याजनेन तवाम प्रमाणपदवीं नेष्यामो, देह्यञ्चलेन द्वादशाव-वन्दनकं, दत्तं च तया| सकुटुंबिकया तत् , ततो दृग्विकलनादिएकाक्षनरसिंहाभ्यां कारणानुरुपं कार्यमिति न्यायादाश्चलिकमतोत्पत्तिरिति द्वाभ्यां कुमतं प्रक
१४३०॥
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रववनपरीक्षा
४ विश्रामे
1183211
टीकृतमितिगाथार्थः ||५|| अथ नाट्या किं कृतमित्याह
तीए सूरिपयंपिअ दवाविअं अट्ठसहसदविणेणं । तस्सऽज्जर क्विएणं नामेणं चिइनिवासीहिं ॥६॥ अष्टसहस्रद्रविणदानेन चैत्यनिवासिभिः - नटीपद्रीय चैत्यवासिभूरिमिरार्यरक्षितेन नाम्ना - आर्यरक्षितसूरिरिति नाम्ना सूरपदं दापितमितिगाथार्थः || ६ || अथ नरसिंहेन किं कृतमित्याह
निअम यवुढिनिमित्तं पावयगिरिका लिआभिहा देवी । आराहिआ य मिच्छादिट्टी इगवीसुवासेहिं ॥ ७ ॥ निजमतवृद्धिनिमित्तं पावकगिरी या कालिकामिधा - कालिकानाम्नी मिध्यादृष्टिहिमाप्रिया देवी सा एकविंशत्योपवासैराराधिता-स्वायत्तीकृतेतिगाथार्थः ||८|| अथ तदनन्तरं नरसिंहः किं कृतवानित्याह
पञ्चकूला चके सरि अम्हंति मुसं वसु सो पावो। पावजणाणं पुरओ वुग्गहवयणं पयासंतो ॥८॥ अस्माकं चक्रेश्वरी प्रत्यक्षेति मृपा अवादीत् स नरसिंहः पापो - नवीनमताकर्षणाभिनिवेशमिध्यात्वपापलिप्तः पापजनानां पुरतः तदुचितपर्षदि व्युद्ग्रहवचनं प्रकाशयन् मुग्धजनान् विप्रतारयन्नित्यर्थः ||८|| अथ मुग्धजनानां विप्रतारणमुत्सूत्रवचनरेव स्यादिति तान्याह
उस्सुतं पुण पडं पढमं मुहपोइआइ पडिसेहो । जुत्ती जइलिंगं तं णो जुत्तं सावयाण भवे ||९|| उत्सूत्रं पुनः प्रकटं तन्मतोत्पत्तिकालादारभ्याद्य यावत्सर्वजनप्रतीतं प्रथमं लुम्पाकानां प्रतिमाप्रतिषेधवत् मुखपोतिका - मुख| वस्त्रिका तस्याः प्रतिषेध इति पूर्वार्द्धन प्रथमोत्सूत्रमाविष्कृतं, अथ उत्तरार्धेन तदुद्भावितां युक्तिमाह- 'जुत्ति त्ति युक्तिस्तत्र
मुखपोतिकासिद्धिः
।।४३१ ॥
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव- चनपरीक्षा ४विश्रामे ॥४३२॥
मुखपोति| कासिद्धिः
R
मुखवस्त्रिका यतीनां लिङ्गं तच्च श्रावकाणां नो युक्तम्-उचितं भवेदिति तद्वचनमितिगाथार्थः ॥९॥ अथातिप्रसङ्गन दूषयितुमाह-- पोत्तिअमित्तण जइ लिंग किं नाम नेह सामइए ।समणो इवत्ति समए भणिओवि जओजिणिंदेहि ॥१०॥
पोत्तिका-मुखवस्त्रिका तन्मात्रेण यदि लिङ्ग यतीनां-साधूनां लिङ्गं वा, नामेति कोमलामन्त्रणे, किम् ?-इह-जगति प्रबचने वा सामायिके न स्यात्?, तत्र तु सुतरां स्यादित्यर्थः,तत्र हेतुमाह-'समणेत्यादि, यतः कारणात् समये-सिद्धान्ते जिनेन्द्रैःश्रमण इवेति-श्रावकः श्रमण इव सामायिके भणितोऽपि, अयं भावः-मुखवत्रिकामात्रेण यदि श्रावकः श्रथणलिङ्गीस्यातर्हि तीर्थकरैः सामायिके श्रमण इव श्रावको भणितः, तच्च तन्मते न युक्तम् , अतः सामायिकमपि परिहरणीयं स्याद् यतिसमताभवनहेतुत्वादितिगाथार्थः ॥१०॥ अथ श्रावकसामायिकं घटिकाद्वयप्रमाणं, तच्च साधुभिर्नाङ्गीकृतमतो न यतिसमतेति निराकर्तुमाह--
मुणिजणअंगीकरणा लिङ्गं जइ सुद्धसहहणमाई । अब्भतरमवि बज्झं अरिहनमुक्कारमाईणि ॥११॥ अत्र यथा श्रावकाणां सामायिकमल्पकालीनं न साधुसमतासूचकं तथा मुखवस्विकादिग्रहणमपि यावत्सामायिकादिक्रियोपयोगि स्वल्पकालीनमेवेति कथं साधुसमतामूचकमिति सत्यामपि प्रतिबन्यां युक्त्यन्तरमाह-'मुणि'त्ति मुनिजनाङ्गीकरणाद्यदि लिङ्गमर्थात् मुखपोतिका, तहीति गम्यं, शुद्धश्रद्धानाद्याभ्यन्तरमपि पुनर्वाह्यमहन्नमस्कारादीनि यतिमिर्यावजीवमङ्गीकृतानि तथैव श्रावकैरपीति तवाभिप्रायेण साधुसन्ता श्रावकाणां नोचितेति श्रावकैस्तान्यपि परिहर्त्तव्यानि भवेयुरिति गाथार्थः ॥११॥ अथ श्राबकाणां सामायिकमभ्युपगच्छता स्तनिकेनावश्यं मुखवत्रिकाऽभ्युपगन्तव्येत्यत्र युक्तिमाहसामाइअंमि उ कए समणो इव सावओ हवह जम्हा । इअवयणा मुणिलिंग कहंचि न विरुद्धमिह समए।॥१२॥
animatiPARAN
॥४३२॥
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुखपोति
कामिद्धिः
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥४३३॥
"सामाइअंमि उ कर समणो इव सावओ हवह जम्हा। एएण कारणेणं बहुसो सामाइअंकुजा॥१॥" इति सिद्धान्तवचनं तत्रा|द्यार्धवचनादिह-प्रवचने 'समए'त्ति कालविशेषावसरे सामायिकादिक्रियाकरणकाले कथचिन्मुनिलिङ्ग-साधुलिङ्गानुकारि चिकं श्रावकाणामपि न विरुद्धम् , अन्यथा श्रमण इवेत्यादिवचनासंभवाद् , अत्रेवशब्दो छुपमावाची, सा च भूयोमिः समानधर्मरेव स्याद् , यतः तद्भिन्नत्वे सति तद्गतभूयोऽसाधारणधर्मवच्चं सादृश्य मिति सादृश्यलक्षणं, न च तत्राध्यक्सायिरूपं ग्राह्य, बाह्मचिइमन्तरेण तथाव्यवहाराभावात ,तत्र सादृश्यं मिन्नत्वं चैवं-साधूनां कियोपयोगि रजोहरणमुखवखिकादि तथा श्रावकाणां चवलकमुखपलिकादि, एवं साम्येऽपि साधूनां सूत्रौणिकनिषद्याद्वयोपेतं पट्टकस्यूतदशिकाकलितं रजोहरणं श्रावकाणां तु दण्डमात्रनिवद्धदशिकात्मकं नाम्नाऽपि चवलकरूपं रजोहरणं, मुखवत्रिकाऽपि साधूनां मुखप्रमाणा, श्रावकाणां तु पोडशाङ्गुलप्रमाणा, तथा परिहितचोलपट्टकः साधुः कच्छोटिकासंयुक्तपरिहितवस्त्रः श्रावकः, सवेणीकमस्तकः श्रावको लुश्चितकेशमस्तकस्तु साधुः, स च यावजीवामिग्रही श्रावकस्तु परिमितकालाभिग्रही चेत्यादि वैसदृश्यमपि बोध्यं, अत एव श्रमणवच्छ्रावकः सामायिके भणितः, तथा |च कथंचित्सादृश्यं न मुखवस्विकादिचिह्नमन्तरेण स्यादिति सिद्धान्तयुक्त्यैव मुखवत्रिकादौ धर्मसाधनोपकरणे सिद्ध तत्प्रतिषेधवचनं तीर्थासम्मतं महामिथ्यात्वमोहनीयबन्धहेतुरितिगाथार्थः ।।१२।। अथ व्यवहारनयाभिप्रायेण सामायिकस्वरूपमाह--
धम्मोवगरणरहिओ कयमामहओऽवि अकयसामइओ।यवहारनए साह जह लिंगायारपरिचत्तो ॥१३॥ धर्मापकरणानि-ओहरणमुखवत्रिकादीनि ते रहितः कृतसामायिकोऽप्यकृतसामायिको व्यवहारनये भवति, रजोहरणाद्युपकरणशून्यः मन् "करेमि भंते ! मामाइ" इत्यादिपाठोचारेण सामायिकपरिणामवानपि व्यवहारनये सामायिकवान न स्यात्,
Cinema anani
1033॥
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुखपोतिकासिद्धिः
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विथामे ॥४३४॥
| यथा लिङ्गाचारपरित्यक्तः साधुर्व्यवहारनये साधुन भवति, तत्र लिङ्गं रजोहरणादि आचारस्तु प्रतिलेखनप्रतिक्रमणादिनियतक्रियारूपस्ताभ्यां परित्यक्तः-शून्यः अन्तर्वृत्त्या कृतमहावतोचारोऽपि गृहलिङ्गी-गृहोचितव्यापाररहितोऽपि साध्वनुष्ठानरहितो न माधुव्यपदेशभाक स्याद् , एवमनन्यगत्या व्यवहारतः सामायिकव्यञ्जकं रजोहरणादिलिङ्गमेव, तच्च सशिखशिरप्रभृतिषु चिह्वेषु | सत्सु कथश्चित्साध्वनुकृतिमात्रमेव मन्यते, न पुनः सर्वथेति युक्त्या स्फुटं यथा स्यात्तथा सिद्धा मुखवस्त्रिका श्रावकादीनामपि | सामायिकादिक्रियासाधनोपयोगिनीतिगाथार्थः॥३॥ अथागमानुयायियुक्तिसिद्धामपि मुखवस्विकां मुग्धजनप्रत्यायनार्थ नामग्राहेणापि सिद्धान्तसिद्धां दर्शयितुमाहउवगरणे पुण तुलं भणि समणेहिं मावयाणपि । अणुओगाइसु आवस्सयकिरिआसाहणंमि फुडं ॥१४॥ | अनुयोगादिषु-अनुयोगहारपश्चाशकवृत्यादिष्वावश्यकक्रियासाधने-उभयसंध्यप्रतिक्रमणादिक्रियाकरणे स्फुटं यथा स्यातथा श्रावकाणामप्युपकरण-रजोहरणादिकं श्रमणैः-साधुमिस्तुल्यं-समानं भणितं,तथाहि-"किन्तं लोउत्तरिअंभावावस्सयं ?,२ णं समणो वा समणी वा सावओ वा साविआ वा तच्चित्ते तम्मणे तल्लेसे तदज्झवसिए तदज्झवसाणे तदप्पिअकरणे अण्णत्थ कत्थइ मणं अकुछमाणे उभयकालं आवस्सयं करिति"त्ति श्रीअनुयोगसूत्रम् ,एतवृत्येकदेशो यथा-'तदपितकरणःकरणानि-त| साधकतमानि देहरजोहरणमुखवस्त्रिकादीनि तस्मिन्-आवश्यके यथोचितव्यापारनियोगेनार्पितानि नियुक्तानि येन,सर्वथा सम्यग् यथास्थानन्यस्तोपकरण इत्यर्थः इति श्रीअनुयोगद्वारवृत्तिः,तथा "तस्साहणे जाणि सरीररओहरणमुहणंतगादिआणि दवाणि ताणि किरिश्राकरणतणओ अप्पिाणित्ति" अनुयोगचूर्णी, तथा यदुक्तम् - "उपासकदशाङ्गादावनुक्तत्वाच्छावकाणामावश्यकमयुक्तमिति
PrimmIIRHIDIMPRINTIBIHBPIRITUALIMITRAPAIRRITALIRITAMITRIMURDUNIRAULA
४॥
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुखपोतिकासिद्धिः
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥४३५॥
| तदयुक्तम् , अनुपदिष्टस्यासिद्धत्वात् , तथाहि-यद्यप्युपासकशाङ्गादौ नोपदिष्टं सम्प्रति न उपलभ्यते तथाऽप्यनुयोगद्वारे तदुपदिष्टं, तथाहि-जं इमं समणो वा समणी वा सावओ वा साविआ वा तच्चित्ते तम्मण" इत्यादि वच इहापि बोध्यं, उपधानादिपाठवत्, तथाविधपाठस्यापि व्युच्छिन्नत्वात् , एवं यावत् सुभद्राश्राविकानिदर्शनतश्च श्रावकस्य विधेयतया प्रतिपत्तव्यमिति पश्चाशकवृत्ती, अत्र व्यक्तमेव नामग्राहेण साधनामिव श्रावकाणामपि मुखवत्रिका आवश्यकक्रियोपयोगिनी भणितेति गाथार्थः ॥१४॥ अथ ग्रन्थान्तरसम्मतिमाह
तह पहावागरणे संवरदारंमि आइमे पूआ। मुहर्णतयपमुहेहि मडूढाणमणेमणाहेऊ ॥१५॥ नथा प्रश्नव्याकरणे-प्रश्नव्याकरणनाम्नि दशमाङ्गे आदिमे-प्रथमे संवरद्वारे मुखानन्तकप्रमुखैः-मुखवत्रिकाजपमालिकाप्रमुखैः श्राद्धानां-श्रावकाणां पूजाऽनेषणाहेतुः साधोर्भवतीति भणितमिति बोध्यं,यथा भणितं तथा चाह-"नवि वंदणमाणणपूअणाए मि| क्खं गवेसविअवं"ति श्रीप्रश्नव्याकरणाङ्गे प्रथमसंबरद्वारे, एतद्वृत्त्येकदेशो यथा-'नवी' त्यादि मैक्षं-भिक्षासमूहो गवेषयितव्यम् - | अन्वेषणीयं नापि बन्दनेन-स्तवनेन यथा “सो एसो जस्स गुणा विअरंति अवारिआ दस दिसासुं। इअरा कहासु सुखसि पचखं अन्ज दिहोसि॥१॥"त्ति, नापि माननया-आसनदानादिप्रतिपच्या नापि पूजनया-तीर्थनिर्माल्यदानमस्तकगन्धक्षेपमुखवखिकानमस्कारमालिकादानलक्षणया" इत्यत्र यदि श्रावकाणां मुखवत्रिकाया अनुपयोगो भवेत्तर्हि तहानेन तदावजनार्थ पूजाऽपि न भवेदिति स्वयमेव पर्यालोच्यमिति गाथार्थः ॥१५॥ अथ मुखवत्रिकाप्रतिषेधनानन्तरं स्तनिकेन किं प्रतिषिद्वमित्याहउवगरणे पडिसिद्धे पडिसिद्धं सावयाण पडिकमणं । विवरीअं पडिसेहं केइवि यहुकालअंतरिअं ॥१६॥
॥४३५॥
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________
Palam
श्रीप्रवचनपरीक्षा ४विश्रामे ॥४३६॥
उपकरणे-प्रतिक्रमणादिक्रियासाधकतमे मुखवस्त्रिकारजोहरणादौ प्रतिषिद्धे-श्राद्धानां नोचितमित्युपदेशदानादिना त्याजिते चतुर्थीपयु'कारणाभावे कार्यस्याप्यभाव' इति न्यायात् तत्कार्यम्-आवश्यकक्रियारूपं प्रतिक्रमणं तदपि श्रावकागां निषिद्धं, मुखवत्रिकाद्य
पणाः भावे प्रतिक्रमणासंभवात् , केचिद् वृद्धास्तु प्रतिषेधं विपरीतं भणन्ति-प्रथमं तेन प्रतिक्रमणं श्रावकाणां प्रतिषिद्धं,पश्चात्काये निषिद्धे कारणस्यानुपयोगान्मुखवस्त्रिकादि निषिद्धं, तदपि बहुकालान्तरितं,यदा पौर्णिमीयकैबहिष्कृतस्तदानीं प्रतिक्रमणं निषिद्धं, कियता || कालेन तथाविधसामग्रीयोगात् सं० १२१३ वर्षे छउणयग्रामे नाटीसांनिध्यात मुखवस्त्रिकादि प्रतिपिद्धमिति गाथार्थः।।१६।। अथ पुनरप्युत्सूत्रमुद्भावयितुमेतत्प्रवृत्तिकालसंप्रतिकालयोर्विरोधं दर्शयन् प्रथमं पर्युषणास्वरूपमाह
पजोसवणापुवं चउथिदिणे सयवईइ वयणाओ। जं आयरणाहरणं पजोसवणाच उत्थीए ॥१७॥ शतपदीवचनात्-महेन्द्रसिंहमूरिकृतशतपदीनाम्नः स्तनिकमतसामाचारीग्रन्थात् पूर्वम्-आञ्चलिकमतप्रवृत्तिकाले पर्युषणा चतु-IM थीदिनेऽभ्युपगताऽभूत् , पौर्णिमीयकमतानिर्गत्याञ्चलिकमताकर्षकेण चतुर्थीपयुषणा न त्यक्तेत्यर्थः, यद्-यस्मात्कारणादाचरणोदाहरणे चतुर्थ्यां पर्युषणा दर्शिता, आचरणाद्वारे अशठाचरणाप्रमाणकरणाय श्रीकालिकाचार्यप्रवर्तिता चतुर्थंवोदाहरणतया दर्शिता, तथाहि-"ज जी मोहिकर संवेगपरायणेण दंतेण । इक्केणवि आइप्णं तेण उ जीएण ववहारो॥१।इति व्यवहारे उ०१०, इति कल्पनिशीथव्यवहारग्रन्थत्रयाभिप्रायात् ज्ञायते विशिष्टपुरुषा एवं केचिदशठत्वेनात्र मन्तव्याः, तदाचरितं तु प्रमाणमेव, यथा कालकायैः पर्युषणाऽऽचरिता, तथाहि "जुग्गप्पहाणेहिं चउत्थी कारणे पवत्तिा , सा चेव अणुमया सबसाहणं"ति निशीथे
१०.पर्युषणाकल्पे चेत्यादि यावदाचरणाद्वारप्रान्ते इत्येवंरूपमन्यदप्यशठाचरितंप्रमाणमेव २१ इत्यशदाचरणाविधिः १०२" ॥३६॥
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव
|| इति शतपद्याम् , अत्र यदि नेपां चतुर्थी अप्रमाणमभविष्यत्तहि आचरणाद्वाररचनाया एवासंभवः,प्रयोजनामावात् , संभवे वाड-10 चत - चनपरीक्षा शठाचरिता चतुर्थीतिनिदर्शनासंमवात् , तस्मात् माहेन्द्रसूरिणा सं० १२९४ वर्षे शतपदी पूर्वशतपदीतोऽशेन विस्तरबती रचिता पयुषणा ५विश्रामे तदानी चतुर्युव पर्युषणात्वेनामिमतेति दृश्यं इति गाथार्थः ॥१७॥ अथाश्चलिकमले कतिदिनैः पयुषणेल्याह-- ॥४३७॥
पगुणवण्णदिणेहिं पज्जोसवणावि तम्मए तेणे । अभिवइदिएवि मावणमहवए मावणाईमि ॥१८॥ एकोनपञ्चाशत्या दिनैः पर्युषणा तन्मते तेन कारणेन येन कारणेन चतुर्थ्यां पर्युषणा,अयं भावः-आञ्चलिकस्तावत पूर्णिमापशानिर्गतः, पूर्णिमापक्षस्तु पूर्णिमायामेव पाक्षिकं चतुर्मासकं च, चतुर्थ्यां च पर्युषणेतिकृत्वाऽयमपि तथैव कृतवान् , तथा च पूर्णिमातश्चतुर्थ्यां दिन गणनया एकोनपश्चाशदेव दिना भवन्ति, श्रावणभाद्रपदेऽमिवर्द्धितेऽपि 'श्रावणादौ श्रावणप्रथमभाद्रपदयोः पर्युषणाऽऽसीद्, अयं भावा-यथा चन्द्रसंवत्सरे तथा श्रावणभाद्रपदयोवृद्धावपि, परं दिनगणनया श्रावणे प्रथमभाद्रपदे कोनपञ्चाशता दिनैर्भवत्यत एव एके श्रावणभाद्रपदाधिकमासयोः पर्युषणामेकोनपञ्चाशता दिनैः कुर्वते अपरेत्वेकोनाशीत्याऽपीति शतपयामेवाचरणावैचित्र्यद्वारे मणितं,न चैतदाश्चलिकव्यतिरिक्तानामेवेति शङ्कनीयं,यथासंभवं क्वचिदेतस्यापि कम्मिश्चित्पक्षेऽन्तःपातित्वाद्, अन्यथा एके चैत्यवासं कुर्वन्त्येके च वसतिनिवासं१ एके पढम होइ मंगलं अपरेतु हवइ २ चैत्यवन्दनायामके नमः सिद्धेभ्य इत्येकपदमपरे त्वेकमपि न भणन्ति३ एके नमस्काराद्युपधानविधि मन्यन्ते अपरे तु न४ इत्यादि यावदेके सामायिके श्रावकाणां प्रथममीर्यापथप्रतिक्रमणमपरे तु मामायिकग्रहणानन्तरं१८ एके पर्वतिथिः प्रतिक्रमणवेलायां अपर तु मूर्योदये२६ इत्यादावेकस्मिन् पक्षेऽस्याप्यन्तर्भावाद , अन्यथा तृतीयपक्षाभ्युपगमे चैत्यवमन्यतिरिक्तवासादिप्रसङ्गेनातिव्याकुलता स्यात, तस्मात्कचिद् | ॥४७॥
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थी
पयुषणा
श्रीप्रवचनपरीक्षा ५विश्रामे ॥४३८॥
MeamIHANIHamIIIIIRA
द्वयोः पक्षयोरेकतरपक्षेऽवश्यमन्तर्भाववदकोनपञ्चाशद्दिनपयुषणाभ्युपगमेऽप्यन्तर्भावोऽस्यावसातव्यः, एकोनाशीतिपक्षे तु स्तनिकव्यतिरिक्तोऽपि कश्चित्पूर्णिमापाक्षिकाऽभ्युपगन्ताऽवगन्तव्यः,चातुर्दशीयकानां तु दिनगणनया खरतरव्यतिरिक्तानामशीतिर्दिनाः संभवन्ति, खरतरस्य तु पञ्चाशदिति,नन्वेके पश्चाशता दिनरपरे त्वशीत्येत्यादिविकल्पः कथं नोद्भावित इति चेदुच्यते,पौर्णमीयक| निर्गतत्वेन पौर्णमीयक एव सहसा दृक्पथमवतीर्णस्तेन तद्विकल्प एवोद्भावित इति संभाव्यते,यद्वाऽनेके भेदा नोक्तास्तद्वदयमपीति गाथार्थः ॥१८॥ अथ चैत्रादिमासवृद्धौ विशेषमाह
चित्ताइअंमि वुड्ढे पज्जोसवणावि वीसइदिणेहिं । अभिवढिअंमि वीसा इचाइअमागम भणइ ॥१९॥ | चैत्रादौ वृद्धे-चैत्रवैशाखज्येष्ठापाढेषु, वृद्धेषु विंशतिदिनैरपि पर्युषणा स्तनिकेनैवाभ्युपगता, तत्र भ्रान्त्या सिद्धान्तमपि वदति, | यथा-"अभिवइढिअंमि वीसा इअरंमि सबीमई मासे"त्ति इत्यादि आगमं भणति, आगमस्तु तन्मतेच्छिन्नपरम्परात्यागेन न |न संभवतीत्यग्रे दर्शयिष्यते इति गाथार्थः।।१९।। अथ संप्रतिप्रवृत्ति दूषयितुमाह
जं पुण पंचमिदिवसे पज्जोसवणावि संपई तेसिं। २ अड्ढजरहणायं संपत्तं पावकुमयंमि ॥२०॥ यत्पुनः सम्प्रति तेषां-पल्लविकानां पञ्चमीदिवसेऽपि पयुषणा तदईजरतीयन्यायं संप्राप्नं पापकमते-म्तनिकमते इतिगाथार्थः | ॥२०॥ अथाईजरती व्यक्तीकरोति
जण्णं चुण्णीवयणं पमाणयंतंपि मयवईकारं । संपद पमाणयंता पल्लविआ पंचमीवयणा ॥२१॥ यद्-यस्मात णमित्यलकारे 'चूर्णिवचन' पर्युषणाकल्पनिशीथादिचूर्णिवचनं प्रमाणयन्तमपि शतपदीकारं संप्रति प्रमाणयंतः
wearimaliPAHIMIMPARAMHRISTIBAPam
m
AIMINATIONS
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थी
श्रीप्रव. चनपरीक्षा ५विश्रामे ॥४३९॥
MPHimuntaind
पयुषणा
APP
पल्लविकाः पञ्चमीवचना इत्यद्धजरती, अयं भावः-शतपदीकारेण चूर्णिः सिद्धान्ततयाऽभ्युपगता,चूणां च युगप्रधानश्रीकालकाचार्यप्रवर्तिता चतुर्थी तीर्थसम्मताऽद्य यावदच्छिन्ना प्रवर्तते, एवं सत्यपि पर्युषणा सिद्धान्तोक्ताऽस्माकं सम्मतेति महत्यसंगति, द्वयोर्मध्येऽन्यतरस्यावश्यं त्यागापचया,चतुर्थीत्यागे शतपदीकारोऽपि त्यजनीय एव स्यात् न च तदानीं शतपदीकारश्चतुर्थी प्रमाणतया वाणोऽपि पञ्चमीमेव स्वयं कृतवानिति शङ्कनीय, चतुर्दशीपाक्षिकपरिहाराभिधित्सया चतुर्दश्यां पाक्षिकं न कालकाचार्यप्रवर्तितं, किंतु कियता कालेन चतुर्थीयर्युषणानुरोधेनान्येराचार्येराचीर्णमिति समर्थितवान् , तथाहि-किंच-अधुनाऽऽचारपि पाक्षिकमागमामिप्रायेण पञ्चदश्यामेवाभ्युपगतं, यथा स्थानकवृत्तिः"एवं च कारणेण कालगायरिएहि चउत्थीए पजोसवणं | पवत्ति, समत्थसंघेण य अणुमनि, तबसेण य पखिआणिवि चउद्दसीए आयरिआणि, अण्णह आगमुत्ताणि पुण्णिमाए"
इति, अथ यदैव कालकाचायः पञ्चमीतश्चतुर्थ्यां पर्युषणा कृता तदैव पश्चदशीतश्रतुद्दश्यां पाक्षिकमपीतिचेत्तन्न, यतः पर्युषणाकल्पे | "अन्जकालगेहिं कारणिआ चउत्थी पवत्तिआ, सा चेव खाई गया सबसाहणं"ति, अनेन पर्युपणाविषयैव चर्चेति, न पुनः वापि पाक्षिकस्येति, अपिच-स्थानकवृत्तिकृताऽपि तवसेण य पक्खिआणिवि चउद्दसीए आयरिआणि" इत्येवमुक्तं, न पुनरुक्तं कालकाचार्येण पाक्षिकमपि चतुर्दश्यामानीतमिति १२ इति शतपद्यां द्वादशाधिकशततमद्वारे, अत्र श्रीकालकाचार्यचरिताऽन्याचार्याचरितयोः परस्परं भेददर्शनेन कश्चिद्विशेषो वक्तव्यः, स च मूक्ष्मधिया पर्यालोच्यमानः श्रीकालकाचार्याचरितायाश्चतुर्थ्याः प्रामाण्यमन्तरेण न संभवति, अन्यथा स्तनिकमते चतुर्दशीपाक्षिकचतुर्थीपयुवणयोद्वयोरपि पूर्वाचार्याचरितत्वेन परिहार्यत्वे विशेषाभावाद् | अथ यदैवेत्यादिशिष्यनोदनायुद्धावनम्याकिञ्चित्करत्वमेवापद्यते, किंच-पूर्वाचार्यैरपि चतुर्थ्यनुरोधेन पाक्षिकं परावर्तितं, न
mmam
MINISAPAN
। ॥४३९॥
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ५विश्रामे ||४४०॥
चतुर्थीपयुपणा
MAMALNIRDINGERIUNNIEUTSA
NEETUPIRIRAamin
P
पुनः श्रीकालकाचार्याचरिताया अपि चतुर्थ्या उल्लङ्घन विहितं, तस्या अतिबलवच्चाद्, अत एव पूर्णिमापक्षोऽद्यापि पूर्णिमायां. पाक्षिकं चतुर्मासकं च कुर्वाणोऽपि पर्युषणां तु चतुर्थ्यामेव विदधाति, तन्मतेऽनादिसिद्धमपि चतुर्दश्यां पाक्षिक पूर्वाचार्येणाचरितं, स चाचार्यश्चतुर्थीपवर्तकश्रीकालकाचार्यव्यतिरिक्त एवेतिकृत्वा नास्माकं सम्मतमिति विकल्पः, अत एव शतपदीकारे-| णापि क्वापि चतुर्थीपर्युषणा न दृषिता, न वा केचित्पञ्चम्यां पर्युषणां कुर्वति केचिच्चतुर्थ्यामेवेति आचरणावैचित्र्ये दर्शितं, प्रत्युत | | पौषधपस्थितिद्वारे पर्युषणायामष्टमतपस उत्तरपारणकं प्रतिपद्येवोक्तं, तथाहि-"रण्णा अंतेउरिआ भणिया-तुम्भे अमावसाए उ
ववासं काउं पडिवयाए सबखञ्जविहीहिं माहू उत्तरपारणए पडिलाभेत्ता पारेह, पजोसवणाए अष्टमंतिकाउं पडिवयाए उत्तरपारणयं | भवई"इतिनिशीथदशमोद्देशकोक्तः,तथा-अट्ठमछट्टचउत्थसंवच्छरचाउमासपकखेसु। न करेइ सायबहुलो न य विहरइ मासकप्पे|णं ।।१।।" इत्युपदेशमालाबचनाच्च पर्युपणादिनत्रयस्यापि पावत्वं सुप्रतीतमेन,अतो दिनत्रयेऽपि पौषधमविरुद्धमेवेति इतिपौषधवि
चारः ३६।। इति शतपद्या, अत्राष्टमतपम उत्तरपारणकं प्रतिपद्येवोक्तं.न पुनः क्वापि शतपद्यामपि द्वितीयायामुत्तरपारणकं, नवा केचित्प्रतिपदि केचितु द्वितीयायामपीति वैचित्र्यमपि दर्शितं, तेन चतुर्थीपर्युषणामधिकृत्य शतपदीकारकाले विप्रतिपत्तिर्नासीदिति बोध्यम् , अन्यथा प्रवचनविरुद्धमन्यबहुविधं प्रलपन्नपि तदपि प्रालपिष्यत् , तच्च क्वापि नोक्तं, तद्विषयकचर्चागन्धोऽपि नोद्भावितः। किंच-शतपयुद्धारेऽपि "अंतरावि असे कप्पइ पञ्जोसवित्तए, नो से कप्पइ तरयणि उवायणावित्तरति श्रीपयुषणाकल्पे पञ्चाशद्दिनातिक्रमः साक्षानिषिद्धोऽत एव श्रीकालकाचार्येण परं चतुर्ध्या पवं कृतं,न पुनः षष्ट्यामिति शतपयुद्धार३८द्वारे, अथ पर्युषणामधिकृत्य समुदायार्थस्त्वेवं-स्तनिकमते पूर्व पर्युषणा चतुर्थ्यामेव,श्रावणमाद्रपदवृद्धौ च दिनगणनया एकोनपञ्चाशदिनैरेव,
04
TAPAIN
४४०
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ५ विश्रामे
॥४४१ ॥
चैत्रादिवृद्धौ च विंशत्या दिनैः, सर्वत्रापि चतुर्मासिकं त्वापाठपूर्णिमायामेव संप्रति तु " अभिवढिअंमि वीसा" इत्यादिवचन| बलेन श्रावण भाद्रपदवृद्धौ चतुर्मासकं श्रावणेऽपि, परमेतत्सर्वजनविरुद्धं, यतस्त्रीण्यपि चतुर्मासकानि कार्त्तिकफाल्गुनाषाढमासनिय - तानि, यत्तु जैनटिप्पनकानुसारेण श्रावण भाद्रवृद्धावपि आषाढवृद्धिरेव गण्यते इति तन्न युक्तं, जैनटिप्पनकस्य व्युच्छिन्नत्वात् संप्रति शैवटिप्पनकेनैव व्यवहारप्रवृत्तिः, तदनङ्गीकारे दीक्षाप्रतिष्ठादिमुहूर्त्तपरिज्ञानं दूरे, मासवृद्धिरपि कथं ज्ञायते १ तस्माच्छ्रावणभाद्रपदवृद्धिर्नाषाढतया व्यवहर्त्तव्या, किंतु श्रावणादितयैवेति, किंच - शतपद्यामपि श्रावणेऽपि चतुर्मासकमिति विचारो नोद्भावितः, तेन ज्ञायते शतपद्यामनुक्तस्यापि प्रवृत्तिराधुनिकैव कियत्कालानन्तरं प्रवृतेति गाथार्थः ॥ २१ ॥ अथ कृतागमशरणस्य स्तनिकस्यागमः शरणमेव न भवतीति दर्शयितुमाह
तित्था अस्स आगमसरणं साहाउ पत्तसरणुव । जं सुत्तत्थु भयंपिय तित्थायत्तं जिर्णिदुत्तं ||२२|| तीर्थात् - श्री वीरप्रवर्त्तिताच्छिनतीर्थाच्च्युतस्य-भ्रष्टस्य नरसिंहस्यागमशरणं शाखातश्युतस्य पत्रशरणवन्न भवति, अयं भावः'स्वाधिरूढशाखाभङ्गान्नहि पत्रमालम्बायाल' मितिन्यायात् स्वाधिरूढशाखातः पततः पुरुषस्य तच्छाखापत्रावलम्बनं त्राणाय न भवति, तथा तीर्थाष्टस्य कुपाक्षिकमात्रस्याप्यागमस्त्राणं न भवति, तत्र हेतुमाह- 'जं सुत्ते 'त्यादि यद् - यस्मात्कारणात् सूत्रार्थोभयमप्यागमस्तीर्थायत्तं तीर्थवशं "प्रवचनं द्वादशाङ्गी तस्याधारः तीर्थमपि प्रवचनं भव्यते" इत्यागमवचनाद्, यद्वा 'प्रवचनं वेश्याधीते वा इति प्राचचनिकः - कालापेक्षया बहूवागम' इत्याद्यागमवचनाच्च द्वादशाह्यादि यावच्छ्रुतं तावत्प्रवचनं भण्यते तच्च तीर्थे एव स्यात् न पुनस्तीर्थवाये कुपाक्षिकादिसमुदाये, एतच्च जिनेंद्रोक्तं- तीर्थकरेण भाषितमिति गाथार्थः || २२ ।। अथ तीर्था
चतुर्थीपर्युषणा
1188211
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
५ विश्रामे
॥४४२॥
यत्तत्वमेव समर्थयति-
इह आगमो अतिविहो अत्तानंतर परंपरापुवो। दो गणहरसीसंता तहओ तित्थप्पविततो ॥२३॥
इह-प्रवचने आगमस्त्रिविधः - आत्मानन्तरपरंपरापूर्वः, आत्मा चानन्तरं च परम्परा चेतिशब्दाः पूर्वं यस्य स तथा, आत्मागमोऽनन्तरागमः परंपरागमश्चेतिभावः, यदागमः - " अहवा आगमे तिविहे पं० तं०-अत्तागमे अनंतरागमे परंपरागमे " इति श्रीअनुयोगद्वारे, तत्राद्यौ द्वौ गणधरशिष्यान्तौ, सुधर्मजम्बूस्वाम्यन्तावित्यर्थः, तृतीयस्तु तीर्थप्रवृत्यन्तो - यावतीर्थानुयायीति | गाथार्थः || २३ || अथ संप्रत्यागमः कीदृगित्याह
संपइ तइओ आगम तित्थदुमसू रिसाह कुसुमसमो । फलसरिसो सुहजोगो मोक्खो महुरो रसासाओ ||२४||
- संप्रति-वर्त्तमानकाले तृतीय आगमः- परम्परागमलक्षणो वर्त्तते, न पुनरात्मागमानन्तरागमलक्षणौ, तयोर्म्युच्छिन्नत्वात्, स च | तीर्थद्रुमन रिशाखा कुसुमसमः - तीर्थलक्षणो यो द्रुमः - कल्पवृक्षादिलक्षणः तत्र सूरिलक्षणा शाखा तत्र कुसुमसमः - पुष्पसमानः, फल| सदृशो यस्तस्माच्छुभयोगः - मनः प्रभृतीनां शुभव्यापारः, मनसोऽशुभव्यापारे प्रवर्त्तनं श्रुतमेव निगृह्णाति, यदागमः - "पहावंतं निगि| हामि, सुअरस्सीसमाहिअं । न मे गच्छइ उम्मग्गं, मग्गं च पडिवज ॥ १ ॥ त्ति श्रीउत्तरा० (८७०) मधुरः फला (रसा) स्वादो मोक्षः, मधुरफला (रसा) स्वादकल्पो मोक्ष इत्यर्थः, तत्र यथा वृक्षमन्तरेण न शाखासंभवः, शाखामन्तरेण च न कुसुमोत्पत्तिः, तदभावाच्च न फलं, फलाभावात्कुतो मधुररसास्वादः १, तथा तीर्थमन्तरेण न सूरिः, यतः पञ्च वस्तु के - "परम्परागतः सूरिः स्वशिष्यं प्रति सम्यगुद्देशादिविधिना सिद्धान्तमध्याप्य पुस्तकेष्वलिखितं सूरिमन्त्रं ददातीत्युक्तमस्ति मूरिमन्तरेण च परम्परागमलक्षणस्तृतीय
चतुर्थीपर्युषणा
॥४४२ ॥
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थी
पयुपणा
श्रीप्रवचनपरीक्षा ५विश्रामे ॥४४३||
आगमोऽपि न संभवति, तमन्तरेण न शुभयोगस्तदभावात्कुतो मोक्षः ? इति गाथार्थः ॥२४॥ अथ तीर्थ कथमासीदित्याहतित्थं तु कालगज्जा अच्छिन्नं जाव दुप्पसहसरी । पज्जोसवणचउत्थीठिअंति का तत्थ संकावि ? ॥२६॥
तीर्थ तु श्रीकालकाचार्यादुष्प्रसभमूरिं यावत पर्युषणाचतुर्थीश्रितमिति का तत्र शङ्कापि?, यदि श्रीवीरस्थापितं तीर्थं चतुर्थीमेवाश्रितं विद्यमानं तर्हि तीर्था बहिर्भवनहेतुः पश्चमीशङ्कापि न युक्ता, किं तेन सुवर्णेन येन की त्रुटयेते इति लोकामा-| णकात् किं पञ्चम्याः प्रयोजनं ?, तीर्था बहिर्भूयते इति गाथार्थः ॥२॥ अथ कुपाक्षिकस्तीर्थनिरपेक्ष एव स्यादतस्तदमिप्रायमाविष्कृत्य दृपयन्नाहसंपइ तित्थमजुत्तं कुणइ अजुत्तंपि जो उ तद्सी । इअ आगमपरमत्थो मत्थयसूलं खुकिंमूलो ? ॥२४॥
संप्रति तीर्थमयुक्तं करोति, चकारात्प्ररूपयति च, यस्तु तषितोऽर्थादवर्णवादी स युक्तमपि-अपिरेवार्थे युक्तमेव करोति,एवं परामिप्राये सत्युच्यते '
इत्ति इत्यमुना प्रकारेण प्रागुक्तयुक्त्या आगमपरमार्थः-सिद्धान्तरहस्यं मस्तकशूलं-श्रोत्जनस्य मस्तकशूलमिव, किं मूलं यस्य स तथा, कस्माद्दरोः सकाशादवाप्त एवमाशयनिमित्तोपदेशः?, कोऽपि गुरुर्नासीत् , किंतु निजमति| विकल्पोत्थः, स च ज्ञानादीनां नाशहेतुरेव, यदागमः-विंसोहअंते अणुकाहयंते, जे आयभावेण विआगरेजा। अट्ठाणिए हुंति बहुगुणाणं, जो णाणसंकाए मुसं बएज ॥१॥"ति श्रीसूत्रकृदिति (५५९४) गाथार्थः ॥ २६ ॥ अथानन्यगत्याऽपि तीर्थमेव यथार्थप्रवृत्तिमदिति दर्शयति-- आगमविरुद्धचारी आगमवंतपि तित्थमवि हुन्जा । ता को अण्णो आगमचारीति अभण्णई लोए ? ॥२७॥
| ॥१४॥
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________
animune sile
चतुर्थी
पर्युषणा
श्रीप्रवचनपरीक्षा ५विश्रामे ॥४४४॥
alwalim
aths SunniNS IPHIROHI a nwr INR NIPPERHIT Narmame meaning:
आगमवदपि आगमः-सिद्धान्तो विद्यते यस्य तदागमवद् एवंविधमपि तीर्थकरनमस्करणीयत्वात्तीर्थकरादपि बलवद् यदीतिगम्यं यद्यागमविरुद्धचारि-आगमविरुद्धपर्युषणाचतुर्थ्यादि तेन चरितुं शीलमस्येति तत्तथा, आगमविरुद्धचारि म्यात् तर्हि अन्यः-तीर्थाद् व्यतिरिक्तः कोऽपि चागमचारी भण्यते लोके-मनुष्यलोके त्रैलोक्ये वा?, न कोऽपीत्यर्थः, त्रैलोक्यपूज्यमपि तीर्थ यदि प्रवचनविरुद्ध भाषेत प्रवर्तत वा तर्हि तीर्थमप्यतीर्थ भवेत ,तथा च तीर्थोच्छेदेऽतीर्थभूताः कुपाक्षिका अपि न भवेयुः, सत्येव तीर्थे कुपाक्षिकाणां संभवः, तीर्थीच्छेद तीर्थाप्रवृत्तौ वाऽन्यतीथिका भवन्ति, न पुनर्जमाल्यादयः कुपाक्षिका अपि, नहि वणिजामभावे वणिपतिबाह्यव्यपदेशभाक् कोऽपि वणिग् संभवति,यस्मिन् सत्येव यस्ततः पृथग्भूय तद्विरुद्धाचारवान् स्यात् स तदाह्यो भण्यते, एवं च सति चतुर्थ्याश्रिते तीर्थे विद्यमाने स्तनिकस्तद्वत्पञ्चम्याश्रितस्तीर्थबाह्य इत्यनन्यगत्यैव तीथं सम्यगितिगाथार्थः। |॥२७॥ अथ तीर्थप्रत्यनीकोऽनन्यगत्या कीदृग् स्यादित्याह-- तत्थ पडिववभूओ तित्थयराइणमहिअपडिवग्यो । सोवि जइ हुज्ज दक्खो मुक्खो दुन्भिक्खमुहवडिओ॥२८॥
तीर्थप्रतिपक्षभृतः-तीर्थप्रतिकूलक्रियासक्तस्तीर्थकरादीनामपि प्रतिपक्षो-द्वेषी चकार एवार्थ प्रतिपक्ष एव, सोऽपि यदि दक्षो-नि| पुणो भवेत्तर्हि मूर्यो-जडो दुर्भिक्षमुखपतितः-दुर्भिक्षे येषां क्षयो भवति तन्मुखे प्रथममयमेव पतितः, एतावता मूर्खस्य जगति | | दुर्भिक्षोऽवगन्तव्यः, तथा चानन्यगत्याध्यमेव मूर्खचक्रवर्तीतिगाथार्थः ॥२८॥ अथ तीर्थानमिमतवादिनः पातकं गाथाद्वयेनाह
तिथपडिकूलवयणं न तावमित्तेण पावहे उत्ति । किंतु अरहंतपमुहा मुसं वयत्तत्थवत्तीए ॥२९॥ | सत्तोऽविअपइसमयं तित्यूच्छेअंपइच्छई पायो । तंदुलमच्छुविच्छा पइसमयं णंतभवजणिआ ।।३०।। "युग्मं"
॥४४४॥
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा
५विश्रामे
||४४५||
तीर्थप्रतिकूलवचनं तीर्थानभिमतप्ररूपणं न तावन्मात्रेण पापहेतुरिति न तीर्थानभिमतप्ररूपणामात्रपातकहेतुः, किंतु ?, अर्हत्प्रसुखा- अर्हद्रणधरादयः सर्वेऽप्यद्य यावत् मूरयोऽर्थापभ्या मृषावदा-मृषाभाषिण इति वदति कुपाक्षिक इति गम्यं, तत्रार्थापत्तिस्त्वेवंयद्यपि तीर्थकरादयो मृषा भाषन्तेइ ति न साक्षाद् ब्रूते तथाऽप्यच्छिन्नं दुष्प्रसभं यावत् त्रैलोक्यस्यापि तीर्थं पूज्यमिति श्रीवीरेण सौधर्मादिभिश्व भाषितं तच तेषामरुचिविषयोऽर्थापत्या तीर्थकरवचस्यैवेयमरुचिः, कथं तीर्थकृता वीरेणैतादृशं तीर्थ पूज्यतयोक्तमित्यादिरूपा, सा च तीर्थकरादीनां मृषाभाषित्वसूचिका बोध्या, तच्च महापातकं, ततोऽपि च प्रतिममयं अयं पापस्तीर्थोच्छेदं प्रतीच्छति, ततस्तन्दुलमत्स्यत्रदिच्छा - तदभिलाषः प्रतिसमयमनन्तभवजनिका - प्रतिसमयं अनन्त कालपरिभ्रमण हेतु बीजभूतं कर्म कुपाक्षिको बध्नाति न चेदनुपपत्तिकं शतवर्षजीविनोऽप्यायुरसंख्येयममयात्मकं भवति, तादृशोऽप्युत्सूत्र भाषी नियमादाशातनाब हुलोऽनन्तानन्तगुणा अप्युत्सर्पिव्यवसर्पिणीः परिभ्रमति चातुर्गतिसंसारे, ताश्च विभज्यमानाः प्रतिममयमनन्ता अप्यायान्ति तत्रापि यस्तन्मतासक्तः क्रियावान् स विशेषतस्तथा बोध्य इतिगाथायुग्मार्थः ||२९|| ||३०|| अथ लौकिक मिथ्यादृगपेक्षया की हग् स्यादित्याह -- तेणेवाभिनिवेसी अनंत गुणसंकिलिट्टपरिणामो । लोइअभिच्छ ओ अफासणिज्जो अ मधेसि ||३१|| येन कारणेन प्रागुक्तं तेनैव कारणेनाभिनिवेशी -कुपाक्षिको लौकिक मिध्यात्वाद् - हरिहरादिश्रद्धावतः सकाशादनन्तगुणसंक्लिष्टपरिणामो - मिथ्यात्वबन्धमधिकृत्य महादुष्टपरिणामः, प्रतिसमयं तीर्थहान्यन्वेषणाद्भावतस्तीर्थोच्छेद पातकार्जनात् सर्वेषामास्तामाईतानामन्यतीर्थिकानां चोऽप्यर्थे लौकिक मिथ्यादृशामप्यस्पृश्यः, यतो लौकिकमिध्यात्वं वत्सनागविषकल्पं तच्च मन्त्राद्युपचारेण सुखसाध्यम्, अभिनिवेशमिध्यात्वं तु तालपुट विषकल्पमुपायशतैरप्यसाध्यम्, अनस्तत्स्पर्शात् कदा चिल्लौकिकमिध्यात्वं परित्यज्य
चतुर्थी
पर्युषणा
।।४४५ ।।
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थी
पर्युषणा
५विश्रामे
जनत्रासकं कुपाक्षिकवचनं यथा
श्रीप्रव- लोकोत्तरमिध्यात्ववासितो भवेत्तदा पुनर्जन्मान्तरेऽपि दुल्लभवोधिः स्याद् अतः सर्वेषामप्यस्पृश्य इतिगाथार्थः॥३१॥ अथ मुग्ध- चनपरीक्षा
। जो. पुण पुत्थं तित्थं अहवा पुत्थेण तित्थमुद्धरिअं। इच्चाई बुच्चंतो पावेसुश्वऽणारिओ ओ ॥३२॥ ॥४४६||
PE यः पुनः कश्चित्कुपाक्षिको लुम्पाकादि तीर्थ पुस्तकं मन्यते, यतः पुस्तकपरंपरयैव सम्यग्मार्गावाप्तिःस्यात् ,किं तीर्थन प्रयोजन-1
मित्यभिप्रायवानित्यर्थः,अथवा पुस्तकेन तीर्थमुद्धृतं,व्यच्छिन्नमपि तीर्थ पुस्तकं-सिद्धान्तपुस्तकमवाप्य प्रादुष्कृतमस्माभिरित्यादि ब्रवाणः पापेष्वपि-यावन्तः पापात्मानस्तेष्वपि अनार्यो-नीचो ज्ञेयो, यतस्तथा वक्ता महानृतवादी, स च सर्वपापेभ्योऽप्यधमो भवति, यदुक्तं-"एकनासत्यजं पापं,पापं निश्शेषमेकतः। द्वयोस्तुलाविधृतयोराद्यमेवातिरिच्यते॥१" इत्यादि योगशास्त्रवृत्ती, तीर्थ च व्युच्छिन्न तीर्थकरमन्तरेणास्ता पुस्तकादि केवलिनाऽपि प्रादुष्कर्तुमशक्यं,तीर्थव्यवस्थापनेन च तीर्थकराधिक्यप्रसङ्गादिति गाथार्थः ॥३२॥ अथानृतत्वमेव स्पष्टयति--
जह सवणं मोक्वंग भणि तह व कत्थई पुत्थं । जंतं पुरिसायत्तं पुरिमोऽवि परंपरायत्तो ॥३३॥ यथा श्रवणं-धर्मश्रुतिर्मोक्षाङ्गं भणितं, यदागमः "चत्तारि परमंगाणि, दुल्लहाणि अजंतुणो। माणुसत्तं सुई सद्धा, संजमंमि अ] वीरि॥१॥"इति,श्रीउत्त०१५। तथा कुत्रचित्-क्वाप्यागमे पुस्तकं नैव-नोक्तमेव,तत्र हेतुमाह-'जंतन्ति यद्-यस्मात् तत्पुस्तकं पुरुषायत्तं-पुरुपपरतन्त्रं, आस्तां वाचनं,लिखनमपि पुरुषमन्तरेण न स्यात् , तथा च लिखनं शोधनं वाचनं चेति त्रितयमपि पुरुपायत्त, नहि पुरुपनिरपेक्षं पुस्तकं किंचिदपि स्वानुरूपं पुस्तकं जनयति, नवा शोधयति वाचयति चेति, कथं पुस्तकपरम्परा धर्म
॥४४६॥
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थी
पर्युषणा
श्रीप्रव
|| प्रवृत्तिहेतुः?, तस्मात्पुस्तकं पुरुषायत्तं, पुरुषोऽणि परंपरायत्तः, स्वोत्पत्तौ लिप्यादिशिक्षायां च प्राचीनजनकगर्वाद्यपेक्षाया अवश्यं चनपरीक्षा भावात् , पुरुपपरम्परा त्वनेन कुपाक्षिकेण नाभ्युपगता,अतः पुस्तकाद्यकिश्चित्करमेव संपन्नम् , अत्र च काश्चन युक्तयः पर्युषणा- ५विश्रामे दशशतके दर्शितास्ततोऽवलोक्या इतिगाथार्थः ॥३३॥ अथ पुस्तकमात्रेण तीर्थप्रवृत्तिन भवतीति दृष्टान्तयति४४७॥
ANIकिं गुरुनिरविकम्वोविअवत्थुप्रसत्थाओनिम्मविज्जावि । जिणपासायप्पमुहं ताकह तित्थंपि पुत्थपओ? ॥३४॥ | किं गुरुनिरपेक्षोऽपि-गुरोरपेक्षारहितोऽपि, चशब्दात्तथाविधजातिस्मरणादिविज्ञानराहित्यं बोध्यं, वास्तुकशास्त्राद्-वास्तुक| ग्रन्थमात्राजिनप्रासादप्रमुख-जिनभवनराजमन्दिरादिकं निर्मापयेद् ?,अपि तु न निर्मापयेत , ता--तर्हि पुस्तकातीर्थमपि कथं प्रव| तयेत् ?, नत्र पुस्तकमपि कस्यचित्केवलमूत्रसंबन्धि तत्रापि कस्यचिन किश्चिदित्यत्रापि युक्तयो बहून्योऽपि स्वधियाऽवगन्तव्याः, किंचिच्च पर्युषणादशशतकादबसेयमितिगाथार्थः ॥३४॥ अथ किं कर्तव्यमित्याह--- तम्हा तित्थे संते धम्मो नित्थंमिन उणमण्णत्थ । तित्थं पुण चाउत्थिअमिह सिद्ध कालगज्जाओ ॥३५॥
यस्मात्पुस्तकं तीर्थप्रवृत्तिमधिकृत्याकिश्चित्करं तस्मात्तीर्थे विद्यमाने धर्मः-श्रुतचारित्ररूपस्तीर्थे, एवो गम्यः,तीर्थे एव, न तु णमित्यलङ्कारे यद्वा न पुनरन्यत्र, तीर्थादन्यत्र धर्मो न भवत्येवेत्यर्थः, तीर्थ पुनरिह-भरतक्षेत्रे कालकाचार्यात्-कालकमरेरारभ्य | चातुर्थिक सिद्धं, एवकारोऽत्राप्यध्याहार्यः,भाद्रपदसितचतुर्थीपर्युपणाश्रितमेव सर्वजनप्रतीतं निशीथचूादिभ्योऽवसातव्यमिति गाथार्थः ॥३५॥ अथ चतुर्थीनवर्त्तनादन्यत्कि जातमित्याह| नवमओ चउमासं पाखिसदिवसंमि सम्मयं तित्थे । एवं कालविसेसे पडिकमणं पंचहा निअयं ।। ३६ ।।
HRIMALINDARISHIHNHAPA
४४७॥
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रबचनपरीक्षा ५विश्राम ॥४४८॥
aaimamsona
चतुर्थी
पर्युषणा
A
NA MAITHIM Audio
DAAN mathuramme I RUSHILAIPTIMIRI-NIRMATIMATALABE
CHHRIANRAIPUR
L
यद्वशतः-चतुर्थीप्रवृत्तिवशाचतुर्मासं पाक्षिकदिवसे तीर्थ सम्मतं, यदुक्तं-"कालगजेहिं कारणिआ चउत्थी पवत्तिआ, तबसेण य चउम्मासिआणि चउद्दसीए आयरिआणि ति" धर्मोपदेशमालावृत्यादौ,यत्तु क्वचित् ठाणावृत्त्यादौ तबसेण य पखिआणि चउद्दसीए आयरिआणि ति लिखितं दृश्यते तद्राकारक्तेन केनचित्पाठः परावतितो बोध्यः, अत्र च युक्तिः पौर्णमीयकमतनिराकरणे द्वितीयविश्रामे दर्शिता, एवं प्रागुक्तयुक्त्या कालविशेपे प्रतिक्रमणं पञ्चधा-पञ्चप्रकारं नियत-नियंत्रितमिति गाथार्थः॥३६॥ अथ कालनियतानि पञ्च प्रतिक्रमणान्याहदेसिअराइअपकखिअ चउमासिअ बच्छरंति पंचविहं । पडिकमणं पुण पावा निअत्तणं नामनिप्फत्ती ॥३७॥
देवसिकं च रात्रिकं च पाक्षिकं च चातुर्मासिकं च सांवत्सरिकं चेति समाहारः,इत्यमुना प्रकारेण पञ्चविधं-पञ्चप्रकार दिवसा. दिकालनियतम् , अस्य प्रतिक्रमणम्य नामनिष्पत्तिः पापानिवर्तनं प्रतिक्रमणमिति गाथार्थः ।।३६।। अथ नाममात्रे पञ्चविधं प्रतिक्रमणं यदुक्त तत्प्रयोजनमाह-- आइदुगे अणुकरणं कुवखिआणपि होड तित्थेण । अंतिमतिगं तु तित्था बाहिरभावस्स मह चिण्डं ॥३८॥ आदिद्विके-रात्रिकदेवसिक प्रतिक्रमणे कुपाक्षिकाणां तीर्थेन महानुकरणम् ,अपिरेवार्थेऽनुकरणमेव,यथा नटो राजादीनामनुकरणचेष्टापरायणो भवति तथाऽयमपि प्रतिक्रमणादिक्रियया तीर्थानुकरणकारी स्यात,न त्वनुकरणमात्रेण तीर्थान्तवर्ती स्यात् ,नटस्यापि राजादिव्यपदेशापत्तेः,अन्तिमत्रिकं तु-पाक्षिकचातुर्मासिकमांवत्मरिकलक्षणं प्रतिक्रमणत्रयं तीर्थाद्धहिर्भावस्य महाचिवम् ,एतैश्विकैस्तीर्थादहिः प्रायो बालकैरपि ज्ञायत.इत्यर्थः,ततकथमितिचेकछृणु,देवसिकं रात्रिकं चेति प्रतिक्रमणद्वयं यथा तीर्थ दिवसरात्र्योः पर्यन्ते करोति
ranMalamumaunaulinalNIDIA
PHPANISHATRAINAR
OP
॥४४८॥
one has
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ५विश्रामे ॥४४९॥
मुखवखिकाचर्चा
तथा कुपाक्षिकविशेषा अपि, परं यद्यपि तत्प्रतिक्रमणं नाच्छिन्नतीर्थपरम्परागतं, किन्तु निजमतिकल्पितं, तथापि नामकालयोः। साम्यात् तीर्थानुकरणं, पाक्षिकप्रतिक्रमणं चानादिसिद्ध तीर्थन चतुर्दश्यामेव विधीयते, चतुर्मासकप्रतिक्रमणं तु श्रीकालकाचार्यादारभ्य संप्रति चतुर्दश्यामेव, कुपाक्षिकैस्तु नाममात्रेणापि पाक्षिकचातुर्मासिकप्रतिक्रमणं पञ्चदश्यामेव,तच चिह्नं तीर्थावहिर्भावसूचकं कुपाक्षिकाणां स्फुटमेव, यद्यपि कुपाक्षिकविशेषः खरतरश्चतुर्दश्यामेव पाक्षिकं प्रतिक्रमति तथापि चतुर्दशीपाते पञ्चदश्यङ्गीकारेण तत्तुल्य एव, एवं पर्युषणाचतुर्थ्यङ्गीकारेऽपि चतुर्थीपाते पञ्चम्यङ्गीकारेण मासवृद्धौ च श्रावणाङ्गीकारेण च विशेषकुपाक्षिकेभ्यो न भिन्न एवेति बोध्यमितिगाथार्थः ॥३८॥ अथ प्रस्तुतस्याञ्चलिकस्य यैश्विहूनस्तीर्थाद्वहिर्भावोऽवगम्यते तेष्वपि विशेषमाह--
जेहंचलिओ तिथे पायं ग्बमणुच नित्थवाहिरिओ । पयडो तेमुवि चिण्हेसु तिणि पुत्तिप्पमुहयाई ॥३९॥ यश्चिकैराञ्चलिकस्तीर्था बहिः क्षपणकवत-पिच्छिकादिचिह्नः दिगम्बर इव प्रकटो भवति तेष्वपि चिह्वेषु 'पुत्तिप्रमुखकानि' मुखवत्रिकाप्रतिक्रमणपयुषणाचतुर्थीनिषेधरूपाणि त्रीणि चिह्नानि आवालगोपाङ्गनानामपि प्रतीतानीति गम्यमितिगाथार्थः ॥३९॥ अथ प्रतीतचिहेष्वपि प्राधान्यमाह-- तेसु भणिएसुमणिअंपाय मयलंपि सेमचिण्हगयं । नत्यवि पोतिअचाओ निषअणुगयमावयाईणं ॥४०॥
तेषु-त्रिषु भणितेषु शेषचिवगतं मकलमपि प्रायो भणितं बोध्यं, तत्रापि-तेष्वपि निजानुगतश्रावकादीनां मुखवस्तिकात्यागो महाचिई तीर्थाद बहिर्भवने इतिगाथार्थः ॥४०॥ अथ मुखवस्त्रिकात्यागो महचिहं ततः किमित्याहतेण मुहवत्तिठावणपगरणमिह वद्धमाणआयरिओ। पुण्णिमपक्वटिओविकासी अण्णेसि का वत्ता? ॥४१॥
Neu ThuriHitHI MHAadimanman I LIPPERHITRATARIDAMAALMISHRSHAIRMIREpinition
NAMAMIRAL
LA
४४९॥
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवINI: येन कारणेन तीर्थावहिवने स्तनिकस्य महचिव तेन कारणेनेह मुखवत्रिकास्थापनप्रकरणं पूर्णिमापक्षस्थितोऽपि च श्रीवर्द्ध
मुखवखिधनपरीक्षा मानाचार्यः अकार्षीत् , तथाहि-"मोहतिमिरोहसूरं नमिउं वीरं सुआणुसारेण । साहेमि अ मुहपत्ति सड्ढाणमणुहवाए।।१।। इह केइ काचचों ५विश्रामे
समयतत्तं अमुणंता सावयाण मुहपत्ति । पडिसेहंति जईणं उवगरणमिणतिकाऊणं ॥२।एवं च चीवराणिवि जुजंति न सावगाण परि॥४५॥
हेडं। जम्हा ताणिवि मज्झिमजिणाण उवगरणभूआई ॥३॥ जं च जइवि फुसंतो पाए मुहणंतएण पच्छित्तं । पाव किं पुण सड्ढो तं पिअ निकप्पणामित्तं? ॥४॥" इत्यादि कुलकं ज्ञेयं,न चेवं श्रीवर्द्धमानमरेरेव प्रवृत्तिः,किंत्वन्येषामपीत्युत्तरार्द्धमाह-'अण्णेसिमि त्यादि, अन्येषां तीर्थस्थितानां सूरिप्रवराणां का वार्ता?, तीर्थबाह्योराकारक्तोऽपि निजसमुदायादहि तस्तनिकप्रतिबोधाय मुखवस्विकाव्यवस्थापकं प्रकरणं कृतवान् तर्हि तीर्थवत्तिनः मूग्यः कुर्वन्ति तत्र किमाश्चर्यमिति भावः,तथाहि-प्रथमं श्रावकाणां श्राविकाणां च प्रतिक्रमणविचारो लिख्यते-यथा “से किं तं लोउत्तरिअं भावावस्मयं ?,२ जण्णं ममणो वा समणी वा सावओ वा साविआ वा तचिने तम्मणे तल्लेसे तदझवसिए तदज्झत्रमाणे नदट्टोवउत्ते तदप्पिकरणे अण्णस्थ कत्थइ मणं अकुवेमाणे उभओकालं आवस्मयं करेति"त्ति(२७) श्रीअनुयोगद्धारसूत्रे,एतवृत्तिः यदिहश्रमणादयस्तचित्तादिविशेषणविशिष्टा उभयकालं प्रतिक्रमणाद्यावश्यकं कुछन्ति तल्लोकोत्तरिक भावावश्यकमिति संटङ्कः,तथा 'समणेण सावएण य अवस्सकायवयं हवइ जम्हा। अंतो अहोनिसस्सा तम्हा आवस्मयं नाम ॥१॥ इति श्रीअनुयो मूत्रे (३०) अत्र सूत्रे वृत्तौ च साधूनां श्रावकाणां च सदृशमेव षडिधावश्यकान्तर्गतं प्रतिक्रमणं प्रकट मेवोक्तं,तथा "साविगा एगा मिच्छादिद्विअस्म दिण्णा, आवस्मयं वेकालि करेति, पञ्चक्खाइ अ"ति श्रीआवश्यकचूगौं योगसंग्रहाधिकारे,तथा "असइ माहुचेइआण पोसहमालाए मगिहे वा एवं सामाइ वा करेति"। श्रीआवश्यकचूणी प्रत्या-10/४५०॥
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________
मस्ववति. काचचों
श्रीप्रवचनपरीक्षा ५विश्रामे ॥४५॥
ख्यानाध्ययने, अत्राप्यावश्यकचूर्णो स्थानद्वयेऽपि पड्डिधावश्यकरूपं प्रतिक्रमणं सुव्यक्तमुक्तं श्रावकाणां, पड्डिधावश्यकक्रमस्तु श्री- आवश्यकचूर्णायुक्त एव ज्ञेयः, ननु स साद्देशेनोक्तोऽस्ति ततः श्रावकाणां कथं लभ्यते इतिचेदुच्यते,साधूनां श्रावकाणां च पतिधावश्यकक्रमस्य पूर्वोक्तश्रीसिद्धान्ताक्षरैः सदृशस्यैव लभ्यमानत्वाद् ,उपलक्षणव्याख्या वणाद् ,अन्यथा श्रमण्या अपि तत्क्रमाभावः। प्रसज्येत, यथा च-"पंचमहायजुत्तो अणलम माणपरिवज्जिा मई । संविग्गनिजरही किइकम्मकरो हबह साहू।।१॥"(नि१२०) इति श्रीआवश्यकोक्तवन्दनविधिः साधूदृशेन निर्दिष्टोऽपि श्रमणीश्रावकश्राविकात्रयस्यापि प्रतिपद्यते तथा पड्विधावश्यकक्रमोऽ-
प्यवश्यं प्रतिपत्तव्यः,केवलं तु श्रावकं प्रतीत्य कुत्रापि समग्रस्य पडिधावश्यकविधेरन्यत्रानुपलम्भात् , किंच-श्रावकाणां पडिधायYAश्यकविधिविपर्य विभाग स्वमत्या संभाव्य क्वाप्यागमे पूर्वागमनप्रणीतप्रकरणेषु पूर्वाचार्यपरम्परायां चादृश्यमानानुवादं यः कल्पयति Wससतां न प्रमाण,स्वच्छन्दप्रवृत्तत्वेन श्रीसर्वज्ञाताभङ्गकारित्वादिति ॥ इति मुखवत्रिकादेर्यत्कार्य प्रतिक्रमणादि तद्दर्शितं,तच कारण
मन्तरेण न भवतीति तत्कारणं मुखवत्रिकादीति, दर्शयति श्रावकाणां रजोहरणमुखवस्त्रिकाविचारो यथा-"से किं तं लोउत्तरिअं" | इत्यादि प्रागुक्त, तत्र तदप्पिकरणेत्ति-'तदपितकरण' करणानि-जोहरणमुखवखिकादीनि तस्मिन्-आवश्यके यथोचितव्यापारनियोगेनार्पितानि करणानि येन म तथाविधो, द्रव्यतः स्वस्थानन्यस्तोपकरण इत्यर्थः इतिश्रीअनुयोगद्धारवृत्तौ श्रीवीरनिर्वाणात्महस्रवर्षसंजानः श्रीहरिभद्रमरिभिः कृतायां तथा "तम्माहणे जाणि मरीररोहरणमुद्दणंतगाइआणि दवाणि ताणि किरिबा-1
करणतणो अप्पिआणि"त्ति श्रीअनु०चूर्णी,तथा'नदापितकरण' करणानि-तत्साधकतमानि देहरजोहरणमुखवखिकादीनि तस्मिगन-आवश्यके यथोचितव्यापारनियोगेनार्पितानि-नियुक्तानि येन म तथा, अमनि च तचित्तादिविशेषणानि लिङ्गविपरिणामत:
MA T HHINAHINIMIRITAITHIN SmaranMILLIGRAPHERISHAILERTISTANTRAHMIRINAASHAPATRA
PHAHRIHAreall
PAN
॥४५१॥
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ५विश्रामे ॥४५२॥
मुखव|खिकाचर्चा
श्रमणीश्राविकयोरपि योज्यानि इति श्रीअनुयो वृत्तौ मलधारिश्रीहेमचन्द्रमूरिकृतायाम् , अत्र चूणा वृत्तिद्वयेऽपि च तदर्पितकरण इतिविशेषणस्य श्रमणश्रावकादिसंबन्धिनः सदृशमेव व्याख्यानं कृत्रिभिरपि ग्रन्थकृद्भिः, तत्र करणशब्दस्य रजोहरणमुखवस्त्रिकादिरूप एवार्थः प्रदर्शितः, तथा-अवणामा दुनऽहाजाय,आवत्ता बारसेव उ। सीसा चत्वारि गुत्तीओ,तिनिदो अपवेसणा।।१।। एगनिकखमणं चेव पणवीसं विआहिआ। आवम्मएहिं परिसुद्ध, किडकम्म जेहिं कीरइ ।।२।। किडकम्मंपि कुणतो न होई किडकम्मनिजराभागी । पणवीसामन्त्रयरं माइ ठाणं विराहतो॥३॥ इति श्रोआवश्यकनियुक्तौ (१२१५-६-७) दुओणयं जाए वेलाए पदम बंदति ताहे निष्फिडिऊणं बंदइ,जहाजायं सामण्णे जोणिनिकखमणे अ,मामण्णे रयहरणं मुहपत्तिआ चोलपट्टोअ,जोणिनिकखमणे अंजलि सीसे काऊण नीई' इति श्रीआवश्यकचूणौं,एवं श्रीअनुयोगद्वारेषु पइविधावश्यकक्रिया मुखवस्त्रिकारजोहरणादिव्यापारपूर्विका प्रोक्ता, वन्दनकनियुक्ताविह यथाजातावश्यकं रजोहरणमुखवस्त्रिकाविनाभृतं दर्शितं, तच्च साधूनां श्राद्धानां च शेष| चतुर्विंशत्यावश्यकवन प्रायः ममानमेव युज्यते, श्राद्वानेव केवलानाश्रित्य वन्दनकविधेः क्वापि सिद्धान्तेऽनुपलम्भात् , नचैवं श्रावकाणां चोलपट्टोऽपि प्रसज्येतेतिवाच्य, यतो यथाजातावश्यक सामान्येनोक्तमपि पूर्वाचार्यसंप्रदायात् किंचिद्विशेषेणैव ज्ञेयं,अन्यथा श्रमण्या अपि मुखवत्रिकावच्चोलपहःप्रसज्येतेत्यलमतिप्रसङ्गेन। तथा "मो अकिर मामाइअंकरितो मउडं अवणेति, कुंडलं नाममुई पुष्फर्तयोलं पावारमाई वोसिरति" श्रीआवश्यकम्य वृत्तौ तच्चूौं च "उत्तरि नाम पाउरण" श्रीनिशीथचूर्ण उद्देसे १४,अत्र | श्रीआवश्यकचूणौँ वृत्तौ चोत्तरीयमोचनेन सामायिकग्रहणविधिः श्रावकाणां माक्षात्कथितोऽर्थापच्या मुखवत्रिकाग्रहणं ज्ञापयति,तथा |'तएणं से कुंड कोलिए समणोवासए अण्णया कयाई पुष्वावरण्डकालममयंमि जेणेव असोगवणिआजेणेव पुढविसिलावट्टए नेणेव उवा
॥४५॥
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________
HARITamunal
मुखवनि
श्रीप्रवचनपरीक्षा ५विश्रामे ॥४५३॥
कासिद्धिः
गच्छड,नाममुद्दगं च उत्तरिअगं च पुढविसिलावट्टए ठवेद२ समणस्म भगवओ महावीरस्म अंतिथं धम्मपन्नत्ति उवसंपञ्जित्ताणं विहरति" श्रीउपासकदशाङ्गषष्ठाध्ययने,अत्रैव देवपरीक्षानन्तरं “तेणं कालेणं सामी समोसदे,तए णं से कुंडकोलिए इमीसे कहाए लढे हटे जहा कामदेवो तहा निग्गच्छइ जाव पज्जुवासई" उपास०६अध्ययने,कामदेवश्च गृहीतपौषध एवात्रैव द्वितीयाध्ययने एवं निर्गतो यथा-"तए णं से कामदेवे इमीसे कहाए लट्ठ समाणे एवं खलु समणे जाव विहरइ,तं मेअं खलु ममं समणं भगवं महावीरं वंदित्ता नमंसित्ता तओ पडिनिअत्तम्म पोमहं पारित्तएत्तिकटु एवं संपेहेइ" इत्यादि, इह कुण्डकोलिकेन मुक्तोत्तरीयेन मुखवस्त्रिकादिना गृहीतपौषधेन धर्मानुष्ठानं कृतम् ,अन्यथा कामदेवोपमानेन तत्पारणाभिप्रायो न घटते,तथाहि अवधि (वहदु) कुसुमसेहर सुवयवाहिगारमझमि । ठवणायरिअं ठविउं पोसहसालाइ पुण सीहो॥१॥ उम्मुकभूसणो सो इरिआइपुरस्सरं च मुहपत्ति । पडिलेहंतो पच्छा चउविहं पोमहं कुणड २।। इति व्यवहारचूलिकादो सिंहश्रावकस्य स्थापनाचार्यस्याग्रे मुखवत्रिकयैव पौषधग्रहणविधिः प्रकटमेव भणितः,तथा श्रीआवश्यकनियुक्तौ वन्दनकाध्ययने "अक्खे वराडए या कडे पुन्थे अचित्तकम्मे अ। सम्भावमसम्भावं ठवणाकायं विआणिजा ॥१॥” (१५२९) इत्यनया गाथया गुरोरभावे स्थापनाचार्याग्रे बन्दनादिकर्ता मुख्यवृत्या | साधुरेवोक्तः, यथा "पंचमहायजुत्तो अणलस माणपरिवजिअमईओ । संविग्गनिजरट्ठी किइकम्मकरो हर माहू ॥१॥" परं साधुबच्छावकेणापि वन्दनकं दीयते, न च तस्य रजोहरणं क्वापि सिद्धान्ते भणितं, मुखवत्रिका त्वनेकेषु स्थानेषु भणिता,अञ्चलेन पुनर्वन्दनकं कापि न दृश्यते,यश्च कृष्णवासुदेवदृष्टान्तस्तैभण्यते तत्रापि यथा मुखवस्विकया वन्दनकं न भणितं तथाऽचलेनापि नोक्तं, | यत्तु 'असद पुनस्म अंतेणति आवश्यकचूर्ण्यक्षराणि दृष्ट्वा पुत्तशब्देन भ्रान्ताः सन्तस्तेऽश्चलेन चन्दनकं वदन्ति तत्रापि ते मुग्धाः |
NIRMAPAL
Ama
l titain RelateHITamiltor teamsin MINSPIRISHTHAPRATIBAHINICHATRAILERMIRMIRAHIMLINEARINA
॥४
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थाप-.
नाचार्या
श्रीप्रव. चनपरीक्षा ५विश्रामे ॥४५४॥
HIMALAPTAINMENPARIKSHATRINT
| प्रस्तावं न विदन्ति,यतः तत्र सामायिकवतविवरणे सामायिकग्रहणानन्तरं "अह घरे तो से उवग्गहिरं स्यहरणं अत्थि,तस्स असइ पोत्तस्स अंतेणं"ति अक्षराणि सन्ति, तेपामयमर्थः-अथ गृहे सामायिक करोति तदा तस्यौपग्रहिकं रजोहरणमस्ति, तेन भुवं प्रमाजयति,तस्यौपग्रहिकरजोहरणस्य असइत्ति असत्वेऽभावे तस्य वस्त्रस्यान्तेन-अञ्चलेन संस्तारकादिभुवं प्रमार्जयति,एतेरक्षरैः स्वाध्यायसंस्तारकादिभूमिप्रमार्जनमेवोक्तं,न वन्दनादि, किंच-पुत्तशब्देन मुखवस्विकापि भण्यते, यत आवश्यकनियुक्तावुक्तं-“वासत्ताणावरिआ निकारण ठंति का जयणाए। हत्थत्थंगुलिसन्ना पुत्तावरिआव भासंति।१।।"(नि०१४२७) किंच वन्दनकभाष्येऽपि श्रावकरण मुखवस्त्रिकायामेव वन्दनादिविधिरुक्तः, तथाहि-"न य विच्छिणं वामगजाणुं निसिऊण तत्थ मुहपत्ति । रयहरणमज्झभागंमि ठावए पुजपायजुगं ॥१।एवं सुसावओऽविहु दुवालसावत्तवंदणं दितो । मुहपुत्तिमज्झभागंमि ठावए पुजपायजुगं ॥२॥ इति । अथ स्तनिकेन श्राद्धानां मुखवस्त्रिकानिषेधवत्स्थापनाचार्यस्थापनमपि प्रतिषिद्धमतः प्रसङ्गतस्तदप्याशक्य निराकरणं (क्रियते), यथा ननु किं श्रावकस्यापि क्वाप्यागमे स्थापनाचार्यस्थापनमस्ति ?,अस्तीति बृमः-गुरुविरहमि अठवणा गुरूवएसोवदसणत्थं च ।। जिणविरहंमि य जिणविंयसेवणामंतणं सहलं ॥१॥ रणुव्व परुक्खस्सवि जह सेवा मंतदेवयाए वा । तह चेव परक्खस्सवि गुरुणो | सेवा विणयहेऊ ।।२।। इत्यादि (३४६५) विशेषावश्यकादिवचनप्रामाण्याद् , अथ यतिसामायिकप्रस्तावे भदन्तशब्दं व्याख्यानयता 'गुरुविरहमी त्यादि भाष्यकृना साधुमाश्रित्योक्तं न श्रावकमितिचेत्तर्हि प्रष्टव्योऽत्र भवान-किं श्रावकः सामायिकमुच्चरन् भदन्तशब्द भणति न वा ?, यदि भणति तर्हि साधुवत्साक्षाद्गुरोरभावे सोऽपि स्थापनाचार्य स्थापयति, उभयत्रापि न्यायस्य समान त्वाद् , द्वितीयस्तु पक्षो न घटते एव, भदन्तशब्दवर्जमामायिकस्याहतैवोचरणीयत्वादिति, किंच-यदि सकलसिद्धान्तसद्भाव
Saamrapan
am.
R
॥४५४॥
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रव
indian
चनपरीक्षा ५विश्रामे ॥४५५॥
Jamia
HI
L
a LIKRITERA milamHHTarundaNAINoistutamarina
nR.HINISFuuuNTAMARHITRAPARIIMPAICH
विजेन समग्रसामा वारीसमाचरणचतुरेणापि साधुना गुरोरभावे स्थापनाचार्यस्य पुरत एव यथोदितकृत्यं क्रियते यथा “भरुअच्छंमि
स्थापअ विजए नडपिडए वासनाग नागहरे। ठवणा आयरिस्सा सामायरी पउंजणया ॥१॥ (आव०नि०१४१३) तर्हि तथाविधविश
नाचार्या | दसमयसारविचारचतुरचेतस्केन सदाऽन्योऽन्यकार्यकदम्बकाप्रवणमनस्केनोपासकेन सुतरामेतद्विधेयमित्यागमप्रमाणमुपदर्य युक्ति
मपि दर्शयामः, तथाहि-यदि स्थापनाचार्यमन्तरेणापि वन्दनाद्यनुष्टानं विधीयते तदा यद्वन्दनकनियुक्ती "आयप्पमाणमित्तो चउ| हिसिं होड़ उग्गहो गुरुणो" (१२३३ वृत्ती) इत्याद्यक्षरवग्रहणप्रमाणमुक्तं तत्कथं घटामियति ?,नहि गुर्वभावे गुरुगतावग्रहप्रमाणं घटमानकं स्यात् , ग्रामाभावे तत्सीम्नो व्यवस्थावत् , तथा तत्रैव यदपरमुक्तं 'चउस्सिरं तिगुत्तं च दुपवेसं एगनिक्खमण" |
(१२१४) इत्यादि, तदपि न युक्तं भवेत् , यतश्चतुःशीपत्वं वन्दनकदात्तत्प्रतीच्छकयोः सद्भावे सति संभवति, तच्च स्तनिका- सामिप्रायेण कथं युज्यते ?, साक्षाद्र्वभावे स्थापनाचार्यस्यानभ्युपगमात् , द्विप्रवेशैकनिष्क्रमणविचारणा तु गुरोरभावेऽवधिभूतस्था-IN | पनाचार्यास्थापनानिर्गमप्रवेशाभावेन दूरापास्तव, अथैतद्दोषपरिजिहीर्षः परः प्रेरयति-ननु वयमपि हृदयमध्ये गुरु स्थापयामस्ततश्च सर्व सुस्थं, हहो तदपि खरविषाणे लावण्यवर्णनमिव केवलप्रयासहेतुरेव, हृदयमध्यवर्तित्वाद् गुरोर्वन्दनकदात्रा सहैव संचरणात् ।। न कथंचिदपि तद्दातुर्निर्गमप्रवेशौ स्याता, तदसच्चे च न पञ्चविंशत्यावश्यकसंपूर्तिः, तदसंपूर्ती च वन्दनकाशुद्धिः, एवमपाकृतः सन् भूयोऽपि मुखरतया परो ब्रवीति-ननु न केवलं वयं हृदयमध्ये एव गुरुं व्यवस्थापयामः, किं तर्हि निकटतरवर्तिकटकुडथादावपि स्थापयित्वा तद्विधापयामः, हन्तवं त्रुवता भवताऽपि शून्यहृदयतया 'अक्खे वराडए वा कटे पुत्थे अचित्तकम्मे अासभाषमसम्भावं ठरणायरिअं विआणाहि ॥१॥ इत्यागमवचनात् स्वमुखेनैव स्थापनाचार्यस्थापनाऽस्मदभीष्टाऽमन्यत, तस्माच्छा- ॥४५॥
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थापनाचार्या
श्रीप्रवचनपरीक्षा ५विश्रामे ॥४५६||
वकेणापि वन्दनादिकं चिकीर्षुणा गुरोरभावे साधुवत स्थाप्य एव स्थापनाचार्यः,इत्येवं सिद्धान्तप्रमाणेन युक्तिबलेन च स्थापितेऽपि स्थापनाचार्ये निजानल्पकुविकल्पसंकल्पितकुयुक्तिशतं मुग्धजनप्रतारणपरः परः प्रजल्पति यथा देशान्तरस्थितं गुरुं वयमपि व्यवस्थाप्येवानुष्ठानं कुर्मो, नान्यथा, ततश्च नावध्यभावादिदूषणानुषङ्गः, मैवं वोचः,एवं हि गुर्वनुष्ठानकोरन्तरा गजाश्वरथपदातिकोटीसंटेकककटकादिसंचरणादिना पडिधावश्यके कायोत्सर्गादिष्वनेके उच्छेदनकादयो दोषाः प्रसज्येयुरित्यलं कदाग्रहग्रहकर्थितचेतसा सममतिप्रसङ्गेनेति स्थापनाचार्यस्थापनेत्यादि अनेकयुक्तिभिः पूर्वाचार्यमुखबस्त्रिकादिव्यवस्थापनं कृतमिति गाथार्थः॥४॥ अथ मुखवस्त्रिकाविचारे कथिते सर्वमपि तन्मतसंबन्ध्युक्तमेवेति दर्शयति
सच्छंदमइविगप्पिअमयमूलुच्छेदगं जिणिंदुत्तं । इक्कंपि जुत्तिजुत्तं नाहिमय कि बहहिंपि?॥४२॥ स्वच्छन्दस्य-गुरुपारन्तव्यविरहितस्य या मतिः-बुद्धिः यद्वा भावनिर्देशात्स्वच्छन्दत्वेन या मतिस्तया विकल्पितं यन्मतं--कुपाक्षिकमार्गस्तस्य यन्मूलं-प्रथममुत्सूत्रं क्षपणकानां नाम्यव्रतं १ पौर्णिमीयकानां पूर्णिमापाक्षिकर औष्ट्रिकाणां स्त्रीजनपूजानिषेधः३ स्तनिकानां मुखवस्रिकानिषेधः४ मार्द्धराकानां फलादिपूजानिषेधः५ आगमिकानां श्रुतदेवतास्तुतिनिषेधः६ लुम्पाकानां प्रतिमानिषेधः ७ कटुकानां संप्रति साधुदर्शनाभावः८ बन्ध्यानामागमिकवच्छृतदेवतानिषेधः९ पाशस्य निद्रादिकरणे साधूनां जिनोपदेशनिषेधः१. | इत्यादि, तस्योच्छेदकंतादृप्ररूपणाविपपराकरणामृतकल्पं जिनोन्द्रोक्तमेकमपि युक्तिप्रयुक्तं-विचार्यमाणं युक्तिक्षम नामिमतं-न सम्मतं,यद्यप्येतदागमे भणितं परमन्यत् किमपि सिद्धान्तवचनं दर्शयन्त्वित्यादिवचोमिः प्राक्प्रदर्शितवचने रुचिर्न भवेत् , ज्ञातधर्मकथाङ्गोक्तद्रुपदीकृतजिनपूजोपेक्षकलुम्पाकवत् . किं बहुभिरपिं वचनैः? स्यात् तादृक्पुरुषस्य सिद्धान्तवचनशतैरपि, किमपि न
॥४५६॥
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थी
श्रीप्रवचनपरीक्षा ५विश्रामे ॥४६०||
KARINATHA
पयुषणा
elmmanisms many animINNINilam RISHTINA SI
| पर्वेत्युक्तं नास्तीति गाथार्थ ॥४८अथ संप्रति पञ्चकहान्या कथं न क्रियते इत्याहसंपद पंचगहाणीपमुहविही संघवयणओ छिन्नो। साभिग्गहगिहिणायं उभयपि अभद्दवह भई ॥४९॥
संप्रति-वर्तमानकाले पश्चकहानिप्रमुखविधिः संघवचनतः-तीर्थाग्रहाद व्युच्छिन्नः, अत एव क्वचिदियं गाथापि-"वीसहिं दिहिं कप्पो पंचगहाणीइ कप्पठवणा य । नवसयतेणउएहिं वुच्छिन्नं संघआणाए ॥१॥"ति, तस्मात्स्वाभिग्रहगृहिज्ञातमुभयमपि| स्वाभिगृहीतं गृहिज्ञातं चेति द्वितयमपि भाद्रपदे-भाद्रपदचतुर्थ्यां भद्रं-मङ्गलं तीर्थाभ्युपगतत्वादिति गाथार्थः॥४९।। अथ स्तनिकस्य ग्रथिल्यसूचकं यथाच्छन्दत्वमाह
किं चागममऽणुत्तं तित्थाणुमयंपि तत्थ अहछंदो। एअंसुंदरमेवं नेवंति मई महापावं ॥५०॥ । स्तनिकमते श्रीहरिभद्रसूरिप्रभृतीनां पूर्वा वार्याणामनङ्गीकाराद् वृत्तिप्रकरणचरित्राद्यनङ्गीकाराच्च लुम्पाकवत सिद्धान्तोऽपि केवलसूत्र रूप एव, तत्र-"सुतं गणहररइअं१ तहेव पत्तेअबुद्धरइअंच२ । सुअकेवलिणा रइअं३ अभिन्नदसपुविणा रइअं४॥१॥"ति | गाथा न सिद्धान्तोक्ता, किंतु बृहत्संग्रहिणीगता, संग्रहिणी च पूर्वाचार्यरचितं प्रकरणमिति माता मे वन्ध्येति न्यायमापन्नः सन् तदीयामेव तां गाथा पूत्कुर्वाणोऽपि न लज्जते, तथा केवलमूत्रवादी मिथ्याष्टिरेव भवति, यदागमः-"अपरिच्छिअसुअनिहसस्स केवलममिन्नसुत्तचारिस । सब्बुजमेणवि कयं अण्णाणतवे बहुं पडइ ॥१।। जह दाइअंमिवि पहे तस्स विसेसे पहस्सध्याणतो। पहिओ किलिस्सइ चेअ तह लिंगायारसुअमित्ते ॥२।। (४१५-६) श्रीउपदेशमालायाम् , अत्र दिग्मात्रमार्गदर्शको यथा पथिक | क्लेशयति तथा केवलसूत्रवादी धर्मश्रोतारं संसारे पातयतीति वृत्तायुक्तम , अत्र युक्तिस्तु पर्युषणादशशतकटीकातो त्रेया, एवं
॥४६
॥
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थी
पयुषणा
श्रीप्रवचनपरीक्षा ५विश्रामे ॥४५९॥
स्था पुच्छंति-अजओ! तुम्मे इत्थ वरिसाकालं ठिआ अह न ठिआ?, एवं पुच्छिएहिं "अणभिग्गहिति संदिग्धं वक्तव्यम् , इहान्यत्र वा नाद्यापि निश्चयो भवतीत्यर्थः, एवं संदिग्धं कियत्कालं वक्तव्यम् ?, उच्यते-'वीसहराय'ति जइ अभिवढिए वरिसे तो वीसतिरातं जाव अणभिग्गहि, अह चंदवारिसे तो सवीसतिरातं मासं जाव अणभिग्गहितं भवति. तेणं-तत्कालात्परतः अप्पणो आमिमुख्येन गृहीतमिह व्यवस्थिता इति, गिहीण य पुच्छताण कहेति-ठिआ मो बरिसाकालंति, किं पुण कारणं वीसतिराते सवीसतिराए मासे वा गए अप्पणो अभिग्गहि गिहिणायं करेंति आरतो न करेंति ?, उच्यते, 'असिवा गाहा, कदाचि असिवं भवे, आदिग्गहणातो रायट्ठादी, वासं वा न सुटु आरद्धं वासिउं, एवमाइएहि कारणेहिं जइ अच्छंति तो अहिगरणादिदोसा, अह । न अच्छंति तो गिहत्था भणंति-एते सवण्णुपुत्तगा न किंचि जाणंति, लोगो घरादीणि छादेति, हलादिकम्माणि वा संठवेति, अ| भिग्गहिए गिहिणाए अ आरओ कए जम्हा एवमाइ अहिगरणादिदोसा तम्हा अभिवढिमि वरिसे वीसतिराते गते गिहिणातं करेंति, तिसु चंदवरिसेसु सवीसतिराते मासे गते गिहिणातं करेंती 'ति निशीथचू. १०३०, अयमभिप्रायः-श्रावणेऽप्यष्टमतपश्चैत्यपरिपाटिसांवत्सरिकप्रतिक्रमणादिकृत्यविशिष्टं पर्युषणापर्व न कर्तव्यमिति गाथार्थः ।। ४७॥ अथाष्टमतपःप्रभृतिकृत्यविशिष्टा, पर्युषणा कदा कर्तव्येत्याह
जं पुण पजोसवणा पचं सधेसि सम्मयं समए । तं भवए मासे चउथिदिणे ननहा मेरा ॥४८॥ यत्पुनः सर्वेषामावालगोपाङ्गनानामपि समये-प्रवचने पर्युषणापर्व सम्मतं-प्रतीतं तद्भाद्रपदे मासे चतुर्थीदिनेऽच्छ्रीकालकाचार्यादारभ्य दुष्प्रमहं यावत्संप्रतिकाले भवतीति, अन्यथा मेरा-मर्यादा न स्यात् , किंच-काप्यागमे श्रावणमासविशिष्टं पर्युषणा
॥४५
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थी
श्रीप्रवधनपरीक्षा ५विश्रामे ॥४५८॥
तोऽप्यहं बाह्य इति जनानां प्रत्यायनार्थ विंशत्या दिनः पयुषणेतिभावः,यद्वा सर्वेऽपि कुपाक्षिकाः प्रवचनबाह्यास्ते च परस्परं कथचिद्विप्रतिपन्ना अपि पञ्चाशता दिनरेव पर्युषणां कुर्वन्ति, अयं तु तेभ्योऽपि वैलक्षण्यमूचकं विंशत्या दिनैरेव पर्युषणाकरणेन सर्व
पयुषणा कुपाक्षिकेभ्यः स्वात्मानं बाह्यं ज्ञापयतीति भाव इतिगाथार्थः ॥४५॥ अथ विंशत्या दिनैर्यद्रणितं तदाह--
जं तं साभिग्गहिपंचगहाणीइ जाव पंचासा । अभिवढिए उ वीसा निअमाभावेण मुणिववण ॥४६॥ । यद्-यस्मात्तत् स्वाभिग्रहिकं पञ्चकहान्या तावत् क्रियते यावत्पश्चाशदिना भवन्ति,अभिवद्धितेतु-अभिवद्धितवर्षे तु विंशतिर्दिनाः स्वाभिग्रहिकं भवति, तत्र नियमाभावेन मुनिवचनं स्यात् , पृच्छता गृहस्थानां पुरस्तात्तिष्ठामो नवेति संदिग्धमेव साधवो वदन्तीति, स्वयं निश्चयेऽपि गृहस्थमाक्षिकनिश्चयाभावात्स्वाभिग्रहिकं भण्यते इति गाथार्थः ॥४६॥ कथममिवर्द्धिते विंशतिदिनेभ्योऽन्यथा । | पश्चाशदिनेभ्यश्च गृहिज्ञातमेव भवतीति दर्शयति-- | तत्तोवि परं नियम भासंतो नाहिगरणदोसमुणी । इअ भासगाहअत्यो चुण्णीए वण्णिओ पयडो॥४७॥
ततः-प्रागुक्तान स्वामिगृहीतकालात् परं नियम-गृहस्थानां पृच्छतां पुरो वयमत्र स्थिताः स्म इति निश्चयं भाषमाणो नाधिकरणदोषमुनिः स्याद्-अधिकरणदोपभाग् साधुन भवेद् इति-अमुना प्रकारेण भाष्यगाथार्थो भणितः, की-चूडै-निशीथचूणों प्रकटः-स्पष्टः,तथाहि-"इत्थ उ अणमिग्गहिवीसइराई सवीसइमासो। तेण परमभिग्गहिअंगिहिणायं कत्तिअंजाव।।१।। असिवाइकारणेहिं अहवा वासं न सुटु आरद्धं। अभिवडिअंमि वीसा इअरंमि सवीसईमासो।।२।। इति श्रीनिशीथभाष्ये उद्दे०१०। एतच्चूर्णियथा "इत्य उ"गाहा,इत्यत्ति-आसाढपुण्णिमाए,सावणबहुलपंचमीए पजोसविएत्ति अप्पणा अणमिग्गहीअं,अहवा जड़ गिह- | ॥४५८॥
nirlIHAUNSanam Harjundamen MUNITAMINISTIHIKINNAREILLARISHMIRAHURETINAUTANIHImu
minuRamerahmm
LHAPAHILE
HTeam
mmm
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थी
पर्युषणा
श्रीप्रव- स्यादित्यर्थ इतिगाथार्थः, ॥४२॥ अथ सिद्धान्तैकवचनारुचिकस्य बहुभिरपि किमपि न स्यादित्यत्र दृष्टान्तमाह- . . चनपरीक्षा इमि पईवंमि अदीवंते नेव पासई किंची। लोअणसत्तिविमुत्तो पईवकोडीहिं किं तस्स? ॥४३॥ ... ५विश्रामे
I चोऽप्यर्थे, एकस्मिन्नपि प्रदीपे दीप्यमाने किंचिन्न पश्यति, तत्र हेतुमाह-यतः सः 'लोचनशक्तिविमुक्तः लोचनयोः-अक्ष्णोINो शक्तिः-वस्तुरूपविषयकज्ञानजनकशक्तिस्तया विमुक्तो-विशेषेण मुक्तः-सर्वथा दक्तेजोरहितस्तस्य पुरुषस्य प्रदीपकोटिमिरपि किं, न किमपीत्यर्थः, इतिगाथार्थः ॥४३॥ अथ दार्शन्तिकमाह
एवमणुओगवयणं पुत्तिरयहरणपयासयं पगडं। इकपि दीवकप्पं उम्मीलिअनयणसंणीणं ॥४४॥ ___ एवमयोगवचनं-'से कि तं लोउत्तरिअं भावावस्मयं?' इत्यादि प्रागुक्तं श्रीअनुयोगद्वारसूत्रवाक्य,कीदृशं?-मुखवस्त्रिकारजोहरणप्रकाशक-श्रावकधर्मऽपि रजोहरणमुखवस्त्रिकाघुपकरण प्रतिक्रमणक्रियोपयोगि भणितं, कथं?- 'प्रकटं' स्पष्टं,न पुनरव्यक्तम् , एतद्वचनमेकमपि 'दीपकल्प' प्रदीपकल्प-प्रदीपतुल्यं, केषाम?-उन्मीलिते-उद्घाटिते नयने-लोचने येषां ते उन्मीलितनयनास्ते च ते संजिनश्चेति समासः, उद्घाटितलोचनोऽपि यद्यसंज्ञी स्यात्तदान किंचिदभीष्टार्थसिद्धिः, संज्यपि यदि निमीलतिलोचनो |लोचनरहितो वा स्यात्तथाप्यकिञ्चित्कर इति द्वयोरपि विशेषणयोः प्रयोजनमिति गाथार्थः ॥४४॥ अथ स्तनिकस्य विंशत्या दिनैः पर्युषणाकरणे प्रयोजनमाह- .
जं पुण वीसदिणेहिं पज्जोसवणाऽभिवढिए वरिसे। तं तित्थयज्झवझो सयंति पञ्चायणट्ठाण ॥४५॥ यत्पुनः अभिवार्धिते वर्षे विंशत्या दिनैः पर्युषणा तत्स्वयमहं तीर्थवाद्यबाह्य इति प्रत्यायनार्थ बोध्यं, तोर्थवाह्यो राकारक्तस्त
Theshanama
K
-
MamtaHARIHARAMILARumin MINIRAMmmmINATITHILIVedam alimalamIIIMILAINILI
tiaunIBIPARAMANIPRITIRANI
A AHANIANRAIMILSIPATH
ISAPAIRAT Rsurat
॥४५७||
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ५ विश्रामे
॥४६१॥
| सत्यपि 'किंचे 'ति दूषणाभ्युच्चये, आगमेऽनुक्तं स्तनिकाभिमतागमे क्वापि नोक्तं तीर्थानुमतं- तीर्थस्य सम्मतं तत्र यथाच्छन्दः - स्वेच्छाचारी यत एवं तदेवं सुन्दरमेवं च नेति मतिः, सा च मतिर्महापापं, केवलिनामपि वाचामगोचरगतिकम्, अयं भावः - तीर्थाभिमतं तदभिमतसिद्धान्तानुक्तं चेति ज्ञात्वाऽपि सिद्धान्तोक्तकारित्वमात्मनो मन्यमानः किंचित्स्वीकरोति किंचिच्च नेति यथाच्छंदत्वं ग्राथिल्यमूचकं, तथाहि चैत्यवन्दन कायोत्सर्गेऽष्टच्छ्वासमानं ललितविस्तरावृत्तौ श्रीहरिभद्रसूरिभिरेवोक्तं, न पुनः क्वापि तदभि मतसिद्धान्ते१ श्राद्धानामालोचनायां प्रायश्चित्तदानविधिः प्रकरणेष्वेवोक्तः २ श्राद्धाना मी र्यापथिकादिसूत्र पठनं साधुसदृशं न सिद्वान्तोक्तं३ श्राद्धानां वन्दन के द्वादशावर्त्तविधिर्न सिद्धान्तोक्तः 'किइकम्मकरो हवड़ साहु'ति वचनात् ४ पौषधग्रहणविधिः पारणकविधिश्व नागमोक्तः ५ तथा पौपधोच्चारदण्डकविधिर्ग्रन्थिकसामायिकविधिश्व न सिद्धान्तोक्तः५ सामायिकदण्डकोऽपि चूर्याद्युक्तोऽषि 'दुविहं तिविहेण' मित्येवास्ति, न पुनर्मणेणमित्यादि व्यक्तिः ६ साधुसाध्वीनां मुखपोतिकाप्रतिलेखनविधिर्भिन्नः काप्युक्तो नास्ति७ योगविधिराचार्यपदवाचकपदप्रतिष्ठाविधिः सूरिमन्त्रसाधनविधिश्वेति न सिद्धान्तोक्तः ८ श्राद्धादिसमक्षं पर्युपणाकल्पकर्षणलौकिक टिप्पनको परिदीक्षादानपर्युषणादिवरणं चेत्यादिकं तीर्थाभिमतमेव क्रियते, न पुनः सिद्धान्तोक्तं९, तथा प्रतिक्रमण मूत्रं १ | पुकूखरवरदी २ सिद्धाणं बुद्धाणं ३ तृतीयादिसामायिक४ पर्व्वान्यदिन पौषधः ५ सिद्धान्तवृत्ति६ तीर्थकरादिचरित्र७ श्रीहरिभद्रसूरिप्रभुखरचितप्रकरण८ श्रीहरिभद्रसूरिप्रमुख गीतार्थ ९ यतिप्रतिष्ठा १० आरात्रिक ११ कुसुमाञ्जलि १२ जिनाग्रप्रदीप १३ चतुर्विंशतिजिनपट्टक१४ नवग्रहसंयुक्तजिनप्रतिमा १५ पञ्चकल्याणीप्रतिमा १६, क्षामणदण्डकादीनां तीर्थाभिमतानामपि सिद्धान्तानुक्तत्वेन हेतुना परित्यागवचनानि परिमितानि लिखितुमशक्यानि स्वधिया बोध्यानीति गाथार्थः ॥५०॥ अथोक्तप्रकारेण स्तनिकस्योपलक्षणादन्येषामपि तीर्थमन्तरेण नान्यत्किमपि शरणमिति केन प्रकारेण तीर्थान्तिर्वर्त्ती स्यात् केन च तीर्थबाह्य इति विभणिपुः प्रथमप्रकारमाह
स्तनिकमतशिक्षा
॥४६१॥
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रवचनपरीक्षा ५विश्रामे ॥४६२॥
स्तनिकमतशिक्षा
MADAINILAILEWAFARIHIRO SmindiatimamerikammummHICIA
NILIHATIPATRImmmmHINDE
जं जं जेणं जेणं रूवेणं तित्यसम्मयं समए । तं तेण सरूवेणं रीअंतो तित्थममत्थो ॥५१॥ . समये-जैनप्रवचने यद्यवस्तु येन येन रूपेण तीर्थसम्मतं-तीर्थेनाङ्गीकृतं. यथा भाद्रपदसितचतुर्थीपर्युषणा पर्खत्वेनाभ्युपगता | तीर्थेन,तद्वस्तु तेन स्वरूपेण रोचयन-रुचिविषयीकुर्वन् श्रद्दधदित्यर्थः स तीर्थमध्यस्थो भवति-तीर्थान्तर्वी स्यादिति गाथार्थः॥५१॥ अथ सामान्येन तीर्थान्तर्वर्तित्वमभिधाय तीर्थबाह्यत्वं प्रकृतं स्तनिकमधिकृत्य विशेषेणाह--
तित्थाओ विवरीअंधणिअमयं तं धणिअविवरी। एवंपि धम्मपिम्म निकारणकजउप्पत्ती ॥५२॥ तीर्थाद्विपरीतं स्तनिकमतम्-आञ्चलिकमतं 'तंपिति तीर्थमपि स्तनिकविपरीतं-स्तनिकमताद्विपरीतस्वरूपं, चरणप्ररूपणाम्या: मन्योऽन्यं प्रतिपक्षतेवेत्यर्थः, यद्यप्येकप्रतिक्षताभणनेन द्वितीयप्रतिपक्षता सिद्ध्यति तथापि बुधचन्द्रयोरिवैकपाक्षिक्या अपि प्रतिपक्षतायाः संभवात् तन्निरासार्थ उभयप्रतिपक्षता दर्शिता, स्तनिको हि तीर्थच्छायामिच्छन्नेव तीर्थ दूषयति, तीर्थ तु स्तनिकादि| समुदायस्तीर्थप्रतिपक्षभूतो दृष्ट एव संसारवृद्धिहेतुरित्युपदिशति, यदागमः-"जे जिणवयणुत्तिण्णं वयणं मासंति जे उ मण्णंति ।
सद्दिट्ठीणं तंईसणपि संसारवुढिकरं ॥१॥"ति श्रीविशेषावश्यकभाष्ये। एवमपि परस्परं प्रतिपक्षतायामपि सत्यां यदि धर्मप्रेम| परस्परं धर्मप्रीतिः स्यात्तर्हि निष्कारणकायोत्पत्तिः तन्त्वादिकारणमन्तरेणापि पटादिलक्षणकार्योत्पत्तिः प्रसक्तेति गाथार्थः ।। ५२ ॥ अथ स्तनिकस्य गाथात्रयेण हितमुपदिशन् प्रथमगाथामाहतम्हा तित्थं चइडं तित्थाहिअमभिनिवेस महपावं | चइऊणमण्णउत्थिअतित्थासयणं परं सेअं॥५२॥
यस्मात् तीर्थप्रतिकूलता धर्मविरोधिनी तस्मात्तथाविधकर्मपरिणत्या यदि तीर्थाज्ञा कर्तुमशक्या तथाऽप्ययमुपदेशो-यत्तीर्थ त्यक्त्वा तीर्थाहितं-तीर्थस्य पीडाकारि रोगकल्पमभिनिवेशं महापापं त्यक्त्वा अन्यतीथिकाश्रयणं-शाक्यादिदर्शनावलम्बनं परं-केवलमु
॥४६२॥
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रववनपरीक्षा ५ विश्रामे
॥४६३॥
त्कृष्टं वा श्रेयो-मङ्गलं, कुपाक्षिक मार्गाश्रयणापेक्षयाऽन्यतीर्थिक मार्गाश्रयणं सुन्दरमेवेतिगाथार्थः ॥ ५३ ॥ अथ तत्र दृष्टान्तमाहजह नाम कोइ दुहगो चिच्चाऽमियभायणं तु महुरंपि । विसमवि चहउं चउरो भक्तो मिच्छकंदाइ ॥ ५४|| art नामेति कोमलामन्त्रणे दुर्भगोऽमृत भाजनं - पीयुषपात्रं तु त्यक्त्वा मधुरमपि विषं त्यक्त्वा म्लेच्छकन्दादि - लशुनादि भक्षयन् चतुरो भवति, यद्यपि लशुनादिभक्षणं कुलीनानां निन्द्यं दुर्गन्धदुःस्वाद्यं भक्षितुमनुचितं, विषं तु किंचिन्नालिकेरकर्पूरादिसंयोगजन्यं | सुखाद्यं सुगन्धि सुवर्णं च भवति, तथापि तथाविधमपि विषं त्यक्त्वा, अपिरेवार्थे व्यवहितः संबध्यते, त्यक्त्वैव तुच्छभक्षणीयमपि | तथाविधं लशुनं भक्षयन् न जीवितव्यान्मुच्यते, तथा 'जीवन्नरो भद्रशतानि पश्यती 'ति न्यायात् पुनरपि स सुभोजनं लभते, तथा|ऽन्यतीर्थिकः कश्चित्तथाविधोऽपि इह परत्र वा बोधिं लभते, अभिनिवेशी तु नियमाद्दुर्लभबोध्येव यदागमः -- “पंचहि ठाणेहिं | जीवा दुल्लहबोहिअत्ताए कम्मं, पकरेंति, तं०- अरहंताणं अवण्णं वयमाणे १ अरहंतपण्णत्तस्स धम्मस्स अव०२ आयरिअउवज्झायाणं अ०३ चाउवण्णस्स संघस्स अ०४ विविकतवं भचेराणं देवाणं अ०५" इति श्रीस्थानाङ्गे, अत्र त्वेकस्याप्यवर्णवादेन दुर्लभ| बोधिता भणिता, उत्सूत्रभाषी तु युगपत्सर्वेषामप्यवर्णवादीति प्रागुक्तमिति गाथार्थः ॥ ५४ ॥ अथोत्सूत्रमार्गाश्रयणापेक्षया श्रयोऽन्यतीर्थिकतीर्थाश्रयणमित्यत्रापि दृष्टान्तमाह
तेणेव जिणवरेण जइलिंगधरो अकज़कज्जकरो । तम्हा चइउं लिंगं सुसावगो सुंदरो भणिओ ||१५||
येन कारणेन प्रागुक्तं तेनैव कारणेन यदि यतिलिङ्गधरो अकार्य कार्यकरः - अब्रह्मसेवाद्यासक्तः, तस्मात्कारणाद्य तिलिङ्गं त्यक्त्वा | सुश्रावकः शोभन इति जिनवरेण भणितः, अयं भावः शोभनः, यतः - "नय पवयणुड्डाहकरे कंठग्गयपाण सेसेऽवि" ति प्रवचनवचः; | तथा यदि मिध्यात्वं तूभयोरप्यावश्यकं तद्युत्सूत्रभापणं हि तीर्थस्य महाशातना, तत्परित्यागेनैव तच्छोभनमिति गाथार्थः ॥ ५५ ॥
स्तनिकमतशिक्षा
||४६३॥
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ H श्रीप्रवचनपरीक्षा ५विश्रामे // 464 // शिक्षा ARISHCHATARISHINIRRIALNIRAURAHIM ARMAP अधेह शेपप्रसिद्धोत्सूत्रज्ञापनाय गतिमाह स्तनिकमतपुण्णिमपखिअपच्छाइरिआपमुहाइंजाइ इअराई। ताइचिअतिअ(तियचउ)विस्सामुत्ताई इहंपि नेआई॥५६॥ पूर्णिमापाक्षिकं पश्चादीर्या श्रावकाणां सामायिके इत्यादीनि यान्युत्सूत्राणि तानि तृतीयचतुर्थविश्रामोक्तानीहापि ज्ञेयानीति / गाथार्थः // 56 / / अथ चतुर्थविश्रामोपसंहारमाहएवं कुवरवकोसिअ० कहिओइह पंचमोथणिओ॥५७॥ नवहत्थकायरायं॥५८॥ इअसासणउदयगिरि०॥५९॥ ___एवं-प्रागुक्तप्रकारेण कुपक्षकौशिकसहस्रकिरणे उदयं प्राप्ते चखुत्ति-चक्षः स्वकीयलोचनं तस्य यः प्रभावो-महिमा नीलादिवस्तुग्रहणशक्तिस्तेन रहितो-विकलः पञ्चमः स्तनिकः-आञ्चलिकः कथितः, अयं भावः--उदिते हि सहस्रकिरणे यथा कौशिको | निजचक्षुःप्रभावरहितो भवति,अयं जगत्स्वभावः यत्तामसकुलस्य सूर्यकिरणा अतिश्यामतया भासन्ते, यदाह श्रीसिद्धसेनदिवाकरः |-"सद्धर्मवीज." तथा कुपक्षकौशिकसहस्रकिरणे कुपक्षाणां पुरस्तादुद्भाविते कुपाक्षिकविशेषः पल्लविकोऽपि निजचक्षु:-कुश्रद्धानरूपा | कुदृष्टिस्तत्प्रभावरहितो भवति-तस्य स्वमतिविकल्पिताः कुयुक्तयो न स्फुरन्ति, यद्वा कुदृष्टिरेव सुदृष्टिर्भवतीत्येवं स्तनिको भणित इतिगाथार्थः।।५७।। अथायं स्तनिकः कस्मिन् संवत्सरे कस्मिश्च गुरौ विद्यमाने सत्यस्मिन् प्रकरणे भणित इति प्रदर्शनार्थ गाथामाहव्याख्या प्रथमविश्रामोक्ता बोध्या।।५८॥ अथैतत्प्रकरणकर्तनामगर्भितामाशिरभिधायिकां गाथामाह-अत्रापि व्याख्या प्राग्वत्॥५९॥ | इअ कुवावकोसिअसहस्सकिरणमि० अंचलिअमयनिराकरणनामा पंचमो विस्मामो सम्मत्तो॥ खत इति कुपक्षकोशिकसहस्रकिरणे प्रवचनपरीक्षापरनाम्नि स्तनिकनिराकरणः पञ्चमो विश्रामः समाप्त // 46