Book Title: Bhagwati Sutra Part 15
Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/009325/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainAcArya-jainadharmadivAkara-pUjyazrI-ghAsIlAlajI-mahArAja viracitayA mameyacandrikAkhyayA vyAkhyayA samalaGkRtaM hindI-gurjara-bhASA'nuvAdasahitam ||shrii-bhgvtiisuutrm|| Neo (paJcadazo bhAgaH) niyojakaH saMskRta-prAkRtajJa-jainAgamaniSNAta-priyavyAkhyAni paNDitamuni-zrIkanhaiyAlAlajI-mahArAjaH NABLUE KARNAIA prakAzakaH WebcOLIGSILLOIN rAjakoTanivAsI-zreSTinI-zAmalIbhAI-velajIbhAI vIrANI -tathA kaDavIcAI-cIrANI smArakaTrasTapradatta-dravyalAhAyyena a. bhA0 zve0 sthA. jainazAstrodvArasamitipramukhaH zreSThi-zrIzAntilAla-maGgaladAsabhAI-mahodayaH mu0 rAjakoTa prathamA-AvRtti vIra-saMvat vikrama saMvat IsavIsan prati 1200 2497 2027 1971 mUlyam-rU0 35-0-0 SUOMORROWEROOROON Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maLavAnuM ThekANuM : zrI a. bhA. . sthAnakavAsI jenazAstroddhAra samiti, hai. garoDiyA vA roDa, saTa, (saurASTra) Published by:.. ' Shri Akhil Bharat S. S.. Jain Shastroddhara Samiti, Garedia Kuva Road; RAJKOT, (Saurashtra), W. Ry, India : ye nAma kecidiha naH prathayantyavajJA, jAnanti te kimapi tAn pati naipa yatnaH / utpatsyate'sti mama ko'pi samAnadharmA, kAlo hyayaM niravadhivipulA ca pRthvI // 1 // harigItacchandaH karate avajJA jo hamArI yatna nA unake liye / jo jAnate haiM tattva kucha phira yatna nA unake liye // janamegA mujhasA vyakti koI tattva isase paaygaa|' hai kAla niravadhi vipulapRthvI dhyAna meM yaha laaygaaH||1|| bhUlyaH 3. 34300 prathama AvRtti prata 1200 vIra saMvata 2497 vikrama saMvata 2027 isavIsana 1971 mudra: maNilAla chaganalAMla zAha navaprabhAta prinTIMga presa, ghIkAMTA roDa, amadAvAda Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 ..zrI bhagavatIsUtra bhAga pandrahave kI viSayAnukramaNiko __ anukramAMka viSaya pRSTha covIsaveM zataka kA bArahavAM uddezA '1 pRthvIkAyika jIvoM ke utpatti kA nirUpaNa 1-34 2. apkAyika meM pRthvIkAyika jIva kI utpatti kA nirUpaNa 35-60 3 dvIndriya se lekara caturindriya paryanta ke pRthvIkAya jIvoM kI utpatti kA nirUpaNa 60-91 ____4 paJcendriyatiyagyonika jIvoM ke utpatti kA nirUpaNa 91-111 5 manuSyoM se Akara pRthvIkAya meM utpatti kA nirUpaNa 112-142 6 nAgakumAroM se Akara pRthvIkAyiko meM utpatti kA nirUpaNa 142-168 terahavAM uddezA ____ 7 akAya meM pRthvIkAyAdi jIvoM kI utpatti kA nirUpaNa 169-177 caudahavAM uddezA ____8 tejaskAya meM pRthivIkAyAdi jIvoM kI utpatti kA nirUpaNa 178-180 pandrahavA uddezA 9 vAyukAya meM pRthivIkAyAdi jIvoM kI utpatti kA nirUpaNa 181-182 solahavAM uddezA 10 vanaspatikAya ke jIvoM kI utpatti kA nirUpaNa 183-189 satrahavAM uddezA 11 vIndriya jIvoM ke utpatti Adi kA nirUpaNa 190-200 1 aThArahavAM uddezA : 12 . zrIndriya jIvoM ke utpatti Adi kA nirUpaNa 201-206 N Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 '45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 cothA uddezA parimANa ke bhedoM kA nirUpaNa 733-753 jIvAdi 26 dvAroM ke kRtayugmAdi hone kA nirUpaNa 756-776 bhAva kI apekSA se jIvAdikoM ke kRtayugmAdi kA nirUpaNa zarIra ke prakAroM kA nirUpaNa paramANupudgala kA saMkhyeyatva Adi kA nirUpaNa paramANupudgala ke alpabahutva kA nirUpaNa puloM kA kRtayugmAdinane kA nirUpaNa kSetrarUpa se puloM kA nirUpaNa puloM ke kRtayugmAditva kA nirUpaNa puloM ke samma niSkaMpatya kA nirUpaNa sainanireja pudgaloM ke alpabahutva kA nirUpaNa paramANu Adi ke saijatvAdika kA nirUpaNa pradeza se astikAya kA nirUpaNa // samApta // 794-804 794-804 804-815 815-850 850-839 869-879 880-892 893-906 907-917 917-949 949-954 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bA, vra, zrI vinodamuninuM saMkSipta jIvanacaritra zo hato. parama vairAgI ane dayAnA puMja jevA A puruSane janma vikrama saMvata 192 pisudAna (AphrikA)mAM ke jyAM vIrANI kuTuMbane vyApAra Aja divasa sudhI cAlu che, tyAM tho hate. zrI vinedakumAranA puNyavAna pitAzrInuM nAma zeThazrI durlabhajI zAmajI vIrANI ane mahAbhAgyavaMtA temanA mAtuzrInuM nAma bena maNibena vIrANI. bannenuM asala vatana rAjakoTa (saurASTra) che. bena maNibena dhArmika kriyAmAM pahelethI ja rucivALA hatA, paraMtu zrI vinodakumAra garbhamAM AvyA pachI vadhAre deDhaSama ane priyadhamI banyA hatA. pUrvabhavanA saMskArathI zrI vinodakumAranuM lakSa dhArmika abhyAsa ane tyAga bhAva tarapha vadhAre hovA chatAM teozrIe nenomeTrIka sudhI abhyAsa karI vyavahArika keLavaNI lIdhelI ane vyApAranI peDhImAM kuzaLatA batAvelI. teozrIe yunAITeDa kiMgaDama, phrAnsa, belajIyama, helenDa, jarmanI svIjharlenDa, tema ja ITAlI, IjIpta vagere dezamAM pravAsa karela saM. 200hnA vaizAkha mAsa, sane 1953mAM laMDanamAM rANI elIjhAbethanA rAjyArohaNa prasaMge teozrI laMDana gayA hatA. kAzmIrane pravAsa paNa temaNe karela, deza paradeza pharavA chatAM paNa temaNe kaI vakhate paNa kaMdamULane AhAra vAparela nahIM. ugatI AvatI yuvAnImAM teozrIe duniyAnA ramaNIya sthaLo jevAM ke kAzmIra, IjIpta ane yuropanAM suMdara sthaLanI mulAkAta lIdhI hovA chatAMe teone te ramaNIya sthaLe ke 2maNeya yuvatIonuM AkarSaNa thayuM nahIM. e enA pUrvabhavanA dhArmika saMsArane ja raMga hatA ane e raMge ja temane te badhuM na gamyuM ane turata tyAMthI pAchA pharyA ane sAdhu-sAdhvIjInAM darzana-karavAne ThekaThekANe gayA ane temanA upadezane lAbha lIdhe ane vairAgyamAM ja mana lagADyuM. huMDAkAla avasarpiNanA A duSama nAmanA pAMcamAM ArAnuM vicitra vAtAvaraNa joI temane kaMIka lebha thatA ke turata ja tene khulAso meLavI letA ane tyAga bhAvamAM sthira rahetA deza paradezamAM paNa sAmAyika, pratikramaNa. cevihAra Adi paccaphakhANa vi. dharmakArya teo cUkyA nahIM UMcI keTinI ziyAno tyAga karI teo sUvA mATe mAtra eka zetaraMjI, eka esIku ane oDhavA eka cAdara phakta vAparatA ane palaMga upara nahIM paNa bhUmi para ja Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zayana karatA. ane paheravA mATe eka khAdIne leze ane jhabbe vAparatA, ke vakhate kabajo paheratA bahu ThaMDI hoya te vakhate sAde garama koTa paherI letA ane suhapati, pAtharaNuM, rajoharaNa ane be cAra dhArmika pustakanI jhenI sAthe rAkhatA saMDAsamAM nahIM paNa jaMgalamAM ekAMta jagyAmAM ghaNe bhAge zarIranI azuci dUra karavA jatA, hAlatAM cAlatAM, saMDAsa ane pezAba saMbaMdhamAM jIvadayAnI bAbara jatanA karatA, dezamAM ke paradezamAM jyAre temane keInI sAthe maLavAnuM thatuM tyAre -temanI sAthe ahiMsAmaya jainadharmanuM svarUpa prakaTa karyA vagara rahetA nahIM. dIkSArthIone dIkSA levAnI preraNA karatA ane ema ja kahetA ke jIdagIne kaI bharose nathI "navacaM jIviyaM mA pamAyag" AyuSya tUTatAM vAra lAgatI nathI, jIvana tUTayuM saMdhAtuM nathI mATe dharmakaraNImAM samayamAtrane - pramAda na karavo joIe, geDala saMpradAyane ghaNAkharA pU. munivare ane pU. mahAsatIjIne tathA boTAda saMpradAyanA pU. AcAryazrI mANekacaMdajI mahArAja ane dariyApurI saMpradAyanA zAMta-zAstrajJa 5 munizrI bhAyacaMdajI mahArAja zramaNasaMghanA mukhya AcAryazrIjI AtmArAmajI mahArAja tamaya jJAnanidhi zAstroddhAraka bA. brA pU. AcArya mahArAja zrI ghAsIlAlajI mahArAja vagere aneka sAdhusAdhvInA upadezane temaNe lAbha lIdhela. muMbaImAM saM. 2011 sAlamAM zrI dharmasiMhajI mahArAjanA saMpradAyanA paMDitaratna zrI lAlacaMdajI mahArAjane paricaya thayo. lAlacaMdajI mahArAja pita, saMsArapakSanA traNa putro ane be putrIo ema kula 6 balake AkhA kuTuMbe saMyama aMgIkAra karela. te jANI . temane adbhUta tyAgabhAvanA pragaTa thaI ke je kadI kSaya pAmI nahIM. * A pahelAM teo jyAre mAtA-pitA sAthe pUjya AcArya zrI mANekacaMdajI mahArAjanA darzane boTAda gayelA tyAre temanA upadezanI je asara thaI te mukhya asara pahelI hatI ane bIjI asara te pUjaya lAlacaMdajI mahArAjanA sahakuTuMbanI dIkSA e hatI. A beu prasaMge pUrvabhavanI bAkI rahelI ArAdhanAne pUrI karavAnA nimittarUpa heIne vakhatovakhata teo mAtA-pitA pAse dIkSAnI AjJA mAgatA hatA ane tene javAba temanA pitAzrI taraphathI eka ja hate. "je haju vAra che samaya pAkavA dIo jJAnAvAsa vadhAre. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sa. 2012nA aSADha sudhI 15 thI zrI vinAkumAra goMDala sa`pradAyanA zAstrajJa pU. AcAryazrI puruSAttamajI mahArAja sAhekha pAse verAvaLa cAturmAsa daramyAna khAsa niyamita rIte dIkSAnI taiyArI karavA mATe temanI pAMse jJAnAbhyAsa karyAM. tenI sAthe pU. AcAya zrI puruSAttamajI mahArAjanA sa'sAra pakSanA kuTubI dIkSAnA bhAvika zrI jasarAjabhAI paNa jJAnAbhyAsa karatA` hatA. teoe tyAM evA niNa ya karelA ke AcAya zrI puruSAttama mahArAja pAMse AApaNe bannee dIkSA levI, pahelAM vinAkumAre ane pachI zrI jasarAjabhAie dIkSA levI, zrI jasarAjabhAInI dIkSAtithi pUrva zrI puruSAtamajI mahArAja sAhebe sa', 2013nA jeTha suda 5 ne seAmavAre mAMgarAla mukAme nakkI karI zrI jasarAjabhAI vinAkumArane rAjakoTa maLyA. zrI vinAdakumAra zrI jasarAja bhAInI yathAAgya sevA bajAvI, mAMgarALa ravAnA karyAM ane pAte nizcayapUrvaka dIkSA mATe AjJA mAgI paNa teonA pitAzrInI ekane eka vANI sAMbhaLIne temane manamAM AghAta thayA ane dIkSA mATeno temaNe bIjA rastA zeAdhI kADhayA. ' pUjyazrI lAlacaMdajI mahArAja ane temanA ziSyAnA paricaya mukhaImAM thayela hatA ane tyArakhAnlR kei vakhata patravahevAra paNa thatA hatA. chellA patrathI temaNe jANela hatuM, je pU. zrI lAlacaMdajI mahArAja. khIcana gAme pU. AcArya zrI samarathamalajI mahArAja sAheba pAse jJAnAbhyAsa arthe gayA che. peAtAne pitAzrInI AjJA (dIkSA mATe) maLe tema nathI ane dIkSA teA levI ja che AjJA vinA koI sAdhu munirAja dIkSA Ape nahI ane svayameva dIkSA saurASTramAM laIne AcAya zrI puruSAttamajI mahArAja pAMse javAmAM ghaNAM vidhnA thaze, ema dhArIne teee dUra rAjasthAnamAM cAlyA javAnu nakkI karyuM. tA. 24-5- 57 sa'. 2013nA vaizAkha vada 10 ne zukravAranA rAja sAMjanA temanA mAtuzrI sAthe chellu jamaNu karyu. bheAjana karI, mAtuzrI sAmAyikamAM esI gayA. te vakhate koIne jANa karyA vagara dIkSAnA vighnAmAMthI khacavA mATe ghara, kuTuMba, saurASTrabhUmi ane geAMDala saMpradAyanA paNa tyAga karI te khIcana tarapha ravAnA thayA. zrI vineAdamuninA nivedana parathI mAlUma paDayuM ke tA. 24-5-57nA rAja satre ATha vAge gherathI nIkaLI, rAjakATa jakazane jodhapuranI TikiTa lIdhI tA. 25-5-57nA savAre ATha vAgye mahesANA pahoMcyA tyAM aDhI kalAka gADI paDI rahe che, te daramyAna gAmamAM jaIne leAca karavA mATenA vALa rAkhIne bAkInA kaDhAvI nAkhyAM ane gADImAM besI gayA. mAravADa ja kazana tathA jodhapura jakazana thaIne tA. 26-p-pa7nI savAre jA vAgye leAdI Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahoMcyA tyAMthI page cAlIne khIcana upAzrayamAM jaI tyAM birAjatA munivaronA darzana karyA vaMdaNa namaskAra karI sukhazAtA pUchI, bahAra nIkaLyA ane pitAnA sAmAyikanA kapaDAM paheryA ane pachI pUjya zrI munivarenI sanmukha sAmAyika karavA beThA, temAM "jAva nica vaSuvA Turi jiLa" nA badale "jAvanI=pakagvAmi siviruM sivila" bolyA te zrI lAlacaMdajI mahArAje sAMbhaLyuM ane teozrIe pUchayuM ke vinodakumAra! tame A zuM kare che? tene javAba ApavAne badale "3 vosirA"i bolI pATha pUro karyo ane pachI vinayapUrvaka be hAtha joDIne bolyA ke "sAheba! e te banI cUkayuM ane meM svayameva dIkSA laI lIdhI, te kharekhara che ane temAM koI pheraphAra thaI zake tema nathI. A sivAya ApazrInI bIjI koIpaNa prakAranI AjJA hoya te pharamAve." teja divase baporanA zAstrajJa pU. munizrI samarathamalajI mahArAja sAhebe zrI vinodakumAra munine pitAnI pAse belAvyA ane samajAvyA ke "tame eka - sArA khAnadAna kuTuMbanI vyakti che. tamArI A dIkSA aMgIkAra karavAnI rIta barAbara nathI, kAraNa ke tamArA mAtA pitAne A hakIkatathI dukha thAya ane tethI mArI saMmati che ke rajoharaNanI hAMDI uparathI kapaDuM kADhI nAkhe jethI tamo zrAvaka gaNAva ane jarUra paDe te zrAvakane sAtha laI zake, ema traNavAra pU. mahArAjazrIe samajAvelA paraMtu temaNe traNeya vakhata eka ja uttara Apele ke "je thayuM, te thayuM have mAre AgaLa zuM karavuM te pharamAve. zrI vinodamuninA zrI samarathamalajI je mahAmuninA praznanA javAba pachI khIcanane caturvidha saMgha vicAramAM paDI gayo ane munizrIo para saMsArIone koI paNa prakArane niSkAraNa humalo na Ave te mATe vidamunine jaNAvavAmAM AvyuM ke "amArI salAmatI mATe tamAre jAhera nivedana bahAra pADavAnI jarUra che tyAre zrI vinodamunie pitAnA hastAkSara nivedana zrIsaMgha samakSa pragaTa karyuM, tene sArA nIce mujaba che - mArA mAtA-pitA mohane vaza thaIne dIkSAnI AjJA Ape tema na hatuM ane "kaoNla lIviyaM mA "ne AdhAre huM eka kSaNa paNa dIkSAthI vaMcita rahI zakuM tema nathI, ema mane lAgyuM. zrI lAlacaMdajI mahArAja sAhebavageree mane mArI dIkSA mATe vicArI pachI pagaluM bharavAnuM kahela paraMtu mane Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaya mAtrane pramAda kara ThIka na lAge, tethI zrI arihaMta bhagavata tathA zrI siddha bhagavatanI sAkSIe mArA guru mahArAja samakSa pravajyAne pATha bhaNune mArA AtmAnA kalyANa mATe dIkSA aMgIkAra karI che. samAjane Te khyAla na Ave ke mArI dIkSA kSaNika jussAthI agara gerasamajathI thaI che tethI tathA samAjamAM jainazAsananI prabhAvanA thAya te hetuthI mAre mAre vRttAMta pragaTa kara ucita che. uttarAdhyayanajI sUtranA 19mA adhyayana parathI mane lAgyuM ke manuSya jIvananuM kharUM kartavya mekSaphaLa ApanArI dIkSA ja che. ' chevaTa sudhI meM mArA bApujI pAse dIkSA mATe AjJA mAgI ane te vakhate paNa pahelAMnI jema vAta uDAvI dIdhI ane anaMta upakArI evA mArA bApujI samakSa huM temane kaDaka bhASAmAM ghaNuM kahI zakatA na hatA ane bIjI bAjuthI mane thayuM ke AyuSya azAzvata che ane AvA uttama kArya mATe jarApaNuM pramAda kara ucita nathI. tethI meM vicArIne A pagaluM bharyuM che ane mane pUrNa vizvAsa che ke zrI viraprabhu mahAvIra svAmIne sakaLa saMgha mArA A kAryane anudaze ja "tathAstu. rAjakeTamAM zrI vinodakumAranA gayA pachI pAchaLathI khabara paDI ke vinedakumAra dekhAtA nathI eTale tapAsa thavA mAMDI gAmamAM kyAMya patto na lAgyo eTale bahAragAma tAro karyA. kyAMyathI paNa saMtoSakAraka samAcAra sAMpaDyA nahIM. arthAta paoNA maLe ja nahIM. Ama vimAsaNanA pariNAme temanA pitAzrIne be mahinA pahelAMnI eka vAtanI yAda AvI te e hatI ke te bakhate zrI vinodakumAre AjJA mAgelI ke "bApujI ! ApanI AjJA hoya to A cAturmAsamAM khIcana (rAjasthAna) jAuM kAraNa ke khIcanamAM pU. gurumahArAja zrI samarathamalajI mahArAja ke jeo siddhAMta vizArada che ane anekAMtavAdanA pUrA jANakAra che, teo tyAM birAjamAna che jeozrI pAse zAbhyAsa karavA mATe pU zrI lAlacaMdajI mahArAja Adi ThANA 4 javAnA che. te mArI icchA paNa tyAM temanI pAse javAnI che. ' A vAtacItanuM smaraNa pitAzrIne AvavA sAthe teoe papUrNacaMdrajI dakene potAnI pAse bolAvyA ane vinodakumAra mATenI potAnI ciMtA vyakta karI. paDitanuM A vAtane samarthana maLyuM. teozrIe jaNAvyuM ke ceDA samaya pUrve vinodakumAre mArI pAse jANavA mAgyuM hatuM ke, khIcanamAM kevA prakAranI Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sagavaDa che? Ama mArI sAthe vArtAlApa thayA hatA. baMne A pramANe ekamata thatAM temanA pitAzrIe khIcana tAra karavA sUcanA karI tA. ra7-5-17 nA roja pRthvIrAjajI mAlu khIcana (rAjasthAna) upara tAra karyo. tA.28-5-17nA roja javAba AvyuM ke zrI vinodabhAIe khIcanamAM svayameva dIkSA grahaNa karI che. eTale temanA pitAzrIe rAvabahAdurazrI ema. pI. sAheba zrI kezavalAlabhAI pArekha ane paMDitajI pUrNacaMdrajI daka ema traNeyane zrI vinadakumArane pAchA teDI lAvavA mATe khIcana mokalyA tA. 28-5-17nA roja ravAnA thaI tA. 30-pa-17nA roja savAre phaledI sTezane pahecyA. baLadagADImAM teo khIcana gayA ke jyAM sthavira munizrI zIremalajI mahArAja pUjya paMDitaratna zAstra vizArada zrI samarathamalajI mahArAja Adi ThANuM 8 tathA pUjya tapasvI mahArAja zrI lAlacaMdajI mahArAja Adi ThA. 4 birAjamAna hatA. kulle sAdhu-sAdhvInI saMkhyA aThThAvIsathI trIsanI hatI. pUchaparachanA javAbamAM zrI vine damunie kezavalAlabhAI pArekhane kahyuM ke "meM te dIkSA aMgIkAra karI lIdhI che temAM kAMI pheraphAra thAya tema nathI. tame amArA vIrANI kuTuMbanA hitiSI che. ane je sAcA hitaiSI te mArA pU. bA ane bApujIne samajAvIne mArI have pachInI meTI dIkSAnI AjJA aThavADiyAnI aMdara apAvI gho eTaluM ja nahIM paNa savi jIva karUM zAsana rasI"nI bhAvanAmAM ane Aja divasa sudhInA mArI uparanA upakAranA badalAmAM Agamane anulakSIne mArI bhAvanA e ja hoya ke, mArI dIkSA teonI dIkSAnuM nimitta bane ane mArA mAtA-pitA saddagatine sAdhe arthAt mArI sAthe dIkSA lIe. AvA daDha javAbanA pariNAme teja samaye zrI vinodakumArane pAchA laI javAnI bhAvanAne niSphaLatA sAMpaDI ane tA. 31-5-17 nI rAtrInA ravAnA thaI tA. 2-6-57nA savAre mahA parISaharUpa kSetrane anubhava karI, zrI vinezakumAranA pitAzrIne tamAma vAtathI vAkepha karyA. - zeDA vakhatamAM. phadInA zrI saMghe pU zrI lAlacaMdajI mahArAjane phaledImAM mAsu karavAnI vinaMtI karI tene asvIkAra thavAthI saMgha gamagIna banyuM eTale nirNaya phera ane aSADha suda 13 nA roja khIcanathI vihAra karI phaledI AvyA. Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIkSA pachI aDhI mahinAne AMtare phaladI cemAsA daramyAna zrI vinemunine hajate javAnI saMjJA thaI ane te mATe javA taiyAra thayA eTale temanA gurue kahyuM ke bahu garamI che, jarAvAra thobhI jAva eTale zrI vinedamunie rajoharaNa vagerenI pratilekhanA karI te daramyAna na rokI zakAya evI hAjata lAgI tethI pharI AjJA mAgatAM jaNAvyuM ke mane hAjata bahu lAgI che tethI jAuM chuM, jaladI pAchA pharIza kALanI gahana gatine dukhad racanA racavI hatI. Aje ja hAjate ekalA javAne banAva banyo hato, haMmezAM te badhA sAdhuo sAthe maLIne dizAe jatA. hAjatathI mokaLA thaI pAchA pharatA hatA, tyAM relve lAIna upara be gAya AvI rahI hatI. bIjI bAjuthI TeIna paNa AvI rahI hatI tenI vhisala vAgavA chatAM paNa gAye khasatI na hatI zrI vinodamuninuM hadaya tharatharI uThayuM ane mahA anukaMpAe muninA hRdayamAM sthAna lIdhuM. hAthamAM rajoharaNuM laI jAnanA jokhamanI paravA karyA vagara gAyone bacAvavA gayA. gAyone te bacAvI ja lIdhI paraMtu A kriyAmAM chakAya jIvanI dayAnA sAdhanabhUta je rajoharaNa ke vinodamunine AtmAthI vadhAre pyAruM hatuM, te relve lAIna upara paDI gayuM. ane zrI vinodamunie te pAchuM saMpAdana karavAmAM jaDavAdane siddha karatAM rAkSasI enjinane jhapATe AvyA ane potAnuM balidAna ApyuM. arihaMta arihaMta evA zabdo mukhamAMthI nIkaLyA ane zarIra tUTI paDayuM. rakta pravAha chUTI paDe ane thoDA ja vakhatamAM prANAMta thaI gaye, badhA leke kahevA lAgyA ke gaurakSAmAM munizrIe prANa ApyA aMtima samaye munizrInA caherA para bhavya zAnti ja dekhAtI hatI. hamezAM teo je tarapha hAjate jatA hatA te tarapha phalodathI pikaraNa tarapha javAnI relve lAIna hatI. A lAIna upara relve sattAvALAoe phATaka mUkela nathI tyAM raste paNa che eTale pazuonI avarajavara hoya che. ane vakhate vakhata tyAM DherA relavenI haDapheTe caDI javAnA prasaMga bane che. , phaladI saMghe A durghaTanAnA khabara rAjakeTa, TelIphenathI ApyA. je vakhate TelIphAna AvyA. te vakhate vinAdamuninA pitAzrI bahAra gayA hatA. ane mAtuzrI maNibena sAmAyika-pratikramaNumAM beThAM hatAM, mAtra eka nekara ja gharamAM hatuM ke jeNe Teliphona uThAvyo paNa te kAMI TelIphenamAM ' hakIkata samajI zakyo nahIM ane sAcA samAcAra moDA maLyA. jethI teo spezyala plenathI phaladI pahoMce te pahelAM agnisaMskAra thaI gayo sUcanAne TelIphena Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zara ardho kalAkamAM pahoMcyA. jo sadeze| samayasara pahAMcyA hota te mAtA-pitAne zrI vineAdamuninA zarUpe paNa caherA jovAne ane atima dananA prasaga maLata, paratu aMtarAya kame tema banyu nahI. ; AthI pleinanA prAgrAma paDatA mUkavAmAM AvyeA ane mAtA-pitA tA. 14-8-57nA rAja Treina mAraphata leAdI paheAMcyAM, zrI dula bhajIbhAi ane maNiprema pUjya tapasvIzrI lAlacaMdajI mahArAja sAhebanA darzana karyAM. k A prasaMge zrI lAlacaMdajI mahArAja sAhebe avasarane pichANIne ane dhaiyanu' ekAeka Akaya karIne. zrI vinAdamuninA mAtA-pitAnA sAMtvana arthe upadeza zarU karyAM jene! TUMkamAM sAra A pramANe che-- - huMve te ratna cAlyuM gayu! samAjanA AzAdIpaka AlavAI gayA ! jhaTa UgIne AthamI gayA ! have e dIpa pharIthI AvI zake tema nathI ? ! ' zrI vineAdamuninA sa'sArapakSanA mAtuzrI maNibenane munizrIe kahyu` keHmena ! bhAvi pramaLa che. A khAkhatamAM mahApurUSAe paNa hAtha dheAI nAkhyA che ema saune,maraNane zaraNa thavu' paDe che, teA pachI ApaNA jevA pAmara prANInuM zuM gajuM che? have tA zAka dUra karIne ApaNe emanA mRtyunA Adaza joIne mAtra dhIraja dharavAnI rahI. pU. zrI samarathamalajI mahArAja sAhebanA abhiprAyaH prAthamika tema ja alpakALanA paricayathI mane zrI vinAdamuninA viSe anubhava thayA, ke temanI dharmapriyatA ane dharmAbhilASA 'TrimilA vemALurAtte' nA paricaya karAvatI hatI prApta sasArika pracUra vaibhava tarapha temanI ruci dRSTigocara thatI na hatI. paraMtu te vItarAgavANInA sa'sagathI viSayavimukha dharmAMkAmAM sadA tat r ane tallIna dekhAtA hatA. khAsa paricayanA abhAve vairAgya paNa temanI dhArAthItemanI dharmAMnurAgitA tathA jIvanacarcAthI kaThina kAya karavAmAM paNa gabharATanA sthAne sukhAnubhavanI vRtti lakSamAM AvatI hatI. have zrI vinAnaMdamuninA jIvananA be prazno upasthita thAya che tenA khulAseA karavAmAM Ave che. pra 1. temaNe AjJA vagara svayaMmetra dIkSA kema lIdhI ? ," uttaraH-5camAM ArAnAM bhadrA zeThANInA putra evatA ( atimukta) kumArane temanI mAtuzrIe dIkSAnI AjJA ApavAnI tadna nA pADI eTale teNe k Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayameva dIkSA lIdhI. tyAra bAda bhadrA zeThANIe potAnA kumArane gurune soMpI dIdhA. teja rAtre teNe bAramI bhikhunI paDimA aMgIkAra karI ane ziyALaNInA parIvahathI kALa karI nalIna gulama vimAnamAM gayA tevI ja rIte zrI vinodakumAra varya dIkSita thayA. pra. 2. AvA vairAgI jIvane A bhayaMkara parISaha kema Ave? uttara-keTalAka carama zarIrI jIvane mAraNatika upasarga Avela che. juo gajasukumAra muni, metArya muni, kezala muni, kAraNa ke temanI sattAmAM hajAre bhavanAM karma hovA joIe tyAre temane ekadama mokSa javuM hatuM, te mAraNa tika upasarga AvyA vagara eTalAM badhAM karma kevI rIte khape? bA, bra. zrI vinodamunine A parISaha AvyuM, je uparathI ema anumAna thAya che ke te ekAvatArI jIva hAya. zrI vinodamuninuM vistRta jIvanacaritra judA pustakathI gujarAtI bhASA tathA hindI bhASAmAM chapAyela che temAMthI sAra rUpe ahIM saMkSepa karela che. Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // zrI- bhagavatIsUtram // (paJcadazo bhAgaH ) Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " asaMkhayaM jIviyaM mA pamAyae - zrI vinaMdakumAra vIrANI (dIkSA lIdhA pahelAM zAstrAbhyAsa karatA) - janma : pAsudAna sAM. 1992 35 dIkSA khIcana - ( rAjasthAna ) sa. 2013 vaizAkha vada 12 tA. 26-5-57 ravivAra nirvANa lAdI - ( rAjasthAna ) sAM. 2013 zrAvaNu suda 12 tA. 7-8-57 budhavAra Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AmurabbIzrIo ? ja " " ' T * * * * * 3. dAtArakhAnAmA... | - - -- najAna ja - - ja zrI vRjalAla durlabhajI pArekha rAjakoTa, kelarI haragoviMda jecaMdabhAI rAjakeTa, ke - 3. SL = - ke * zrI mizrI lAlajI lAlacaMdajI sA, luNiyA zeTha prabhudAsabhAI mulajIbhAI dezI || zrI jevaMtarAjajI lAlacaMdajI sA. rAjakeTa s - dara , = ka. = * * . (4) zeThazrI dhArazIbhAi jIvaNalAla bArI va. zrImAna zeThazrI mukanacaMdajI sA, bAliyA pAlI mAravAha Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : : . - 4 " : .* (4)zeThazrI harakhacaMda kAlIdAsa vAriA bhANavaDa (sava) zeTha raMgajIbhAI mohanalAla zAha amadAvAda, : - a nAja nA che', 1 { s yk jo ke (sva) zeThazrI dinezabhAI kAMtilAla zAha - - - - - * * sva. zeThazrI jIvarAjabhAI mUlacaMdabhAI - dhrAMgadhrA amadAvAda zeThazrI jesiMgabhAI pAcAlAlabhAI. amadAvAda zeThazrI AtmArAma mANekalAla amadAvAda Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AghamurabbIzrIo , ' "ka' , . jana { - / savazrI harilAla anepacada zAha khaMbhAta, 4. zeTha tArAcaMdranI sADA madrAsa, thI mAtra eka tA. ramawAstranI sA. RSabhacaMdajI sA. ajItavAle (saparivAra) zeTha kIzanalAlajI kulacaMda sAva beMgaleravALA ja vacce beThelA moTAbhAI zrImAnuM mUlacaMdajI. javAharalAlajI baraDiyA 2 bAjumAM beThelA bhAI mizrIlAlajI baraDiyA - 3 ubhelA sauthI nAnAbhAI pUnamacaMda baraDiyA zrImAn seThazrI maroga sA, vodiyA Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17) paTela DAsAbhAI geApAladAsa mu sANaMda (jI. amadAvAda ) AdyamurabbIzrIe zAhajI zrI moDIlAlajI galunDiyA sva zeTha - mANekacaMdna temacaMda mAMgarolavALA ( 'su*i') 1 amIcaMdabhAI tathA 2 gIradharabhAI mAMDhaviyA svastha nyAyamUrti ratIlAlabhAI bhAyacaMdabhAI mahetA zrImAna zeTha sA. zrI kAnugA dhigaDamalajI sAba Page #20 -------------------------------------------------------------------------- Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ CM ||shrii vItarAgAya nmH|| zrI jainAcArya-jainadharmadivAkara-pUjyazrI ghAsIlAlabativiracitayA mameyacandrikAkhyayA vyAkhyayA samalaGkRtam / / zrI-bhagavatIsatram // (paJcadazobhAgaH) atha dvAdazoddezaka prArabhyate ekAdazo zikaM nirUpya dvAdazodezakA kramaprAptaH mArabhyate pRthivIkAyikaviSaye sUtramAha-puDhavIkAiyANa' ityAdi, mUlam-puDhavIkAiyA gaM bhaMte! kaohiMto uvavajjati kiM nehaehito uvavajjati tirikkhajoNiehito uvavajjati maNussehito upavajjaMti devahito upavajjati goyamA no nerahaehito uvavajjati tirikkhajoNiehito uvavajjati maNusse hiMto uvavajjaMti devehito vi uvvjjNti| jai tirikkha. joNieMhito uvavajjati kiM egidiyatirikkhajoNiehito uvavajjaMti evaM jahA vakaMtIe uvavAo jAva, jaI bAyara puDhavikkAiyaegidiyatirikkhajoNipahito uvavajjati ki pajattabAyara jAva uvavajjati, apajjattabAyarapuDhavIkAiyaegidiyatirikkhajoNiehiMto uvavajjati ? goyamA / pajjattabAyarapuDhavikkAiyaMegidiyatirikkhajoNiehito uvavajjati apajjataboyarapuDhavikkAiyaegidiyatirikkhajoNipAhato uvvjjNti| puMDhavIkAieNaM bhaMte! je bhavie puDhavIkAiesu uvavajjittae, se NaM bhaMte! kevaiyakAlahiiesu uvavajjejjA ? goyamA! jahanneNaM aMtomuhuttaTiiesu ukkoseNaM bAvIsavAsasahassaTiiesu uvvjjejjaa| te pa bhaMte! jIvA egasamaeNaM pucchA aNusamaya avirahiyA asaMkhejjA uvvnNti| chevaTa saMghayaNI sarIrogAhaNI bha0 1 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre jahanneNaM aMgulalla asaMkhejjaibhAgaM / ukkoseNa vi aMgulassa asNkhejjibhaag| ssurcNdsNtthiyaa| cattAri lessAo No sammadihI micchAdihI, No sampaSicchAdiTThI No NANI, annANI, do annANI jiyAne, jo bhaNajogI No kyajogI, kAyajogI, upayogo duvihIM vi, pattAri sajJAo, cattAri kasAyA, ege phAsidie pannatte, tinti sasugghAyA veyaNA duvihANo itthiveyagANopurisavepaNA gapulagavevagA, ThiI ya jahanneNaM aMtosuhattaM ukkoseNaM bAvIsaM vAsasahassAI, ajjhavasANA pasatthA vi apasatthA vi, aNubaMdho jahA tthiii| se NaM bhaMte! puDhavIkAie puNaravi puDhavIkAipatti kevaiyaM kAlaM sevejjA kevaiyaM kAlaM gairAgaI karejjA? goyamA! bhavAdekhaNaM jahanneNaM do bhavaggahaNAI ukkoseNaM asaMkhejjAi bhvgghnnaaii| kAlAdeseNaM jahanneNaM do aMtomuhuttA, ukkoleNaM asaMkhejja kAlaM evaiyaM jAva krejjaa|| so gheva jahannakAlAhiiesu uvavano jahanneNaM aMtosuhuttahiAesu ukkoseNaM vi aMtosuhuttaTriiesu evaM ceva vattavayA nirvsesaa|| so ceva ukkolakAlaTiiesu uvavanno jahanneNaM bAvIsavAsasahassaTiiesu ukkoleNa vi bAvIsavAsasahassaTiiesusesaM taM.ceva,jAva aNubaMdho tti navaraM jahanneNaM eko vA do vA tinni vA ukkoleNaM saMkhejjA vA asaMkhejjA kA uvvjjijjaa| bhavAdeseNaM jahanneNaM do bhavaragahaNAI ukkoseNaM aTTa bhavaggahaNAI, kAlAdeseNaM jahanneNaM vAvItaM vAsasahassAI aMtomuhuttamanbhahi Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyaMcandrikA TIkA za024 u.12 sU01 pRthvIkAyikAnAmutpAtanirUpaNam / yAI ukkoseNa chAvattarivAlasahassuttaraM sayaMsahastaM evaiyaM kAlaM jAva krejaa|3| so caitra appaNA jahannakAladiio jAoM, so ceva paDhamillao gamaobhANiyabo navaraM lessAo tinni, ThiI jahanneNaM aMtomuhuttaM ukoNa vi aMtomuhuttaM apasatthA ajjhavasANA, aNubaMdho jahA ThiI. sesaM taM ceva / 4 / so.ceva jahannakAladiiesu upavanno sacceva cautthagamavattavvayA bhANiyavvA / 5 / so ceva ukAsakAlaTriiesu uvavanno esa ceva vattavvayA, navaraM jahanneNaM ekko vA do vA tinnivA ukkoseNaM saMkhejjA vA asaMkhejjA vA jAva bhavAdeseNaM jahanneNaM do bhavaggaha: 'NAI ukAseNaM aThTha bhavaragahaNAI kAlAdeseNaM jahanneNaM bAvIsaM vAsasahassAI aMtomuhuttamabbhahiyAI, ukkoseNaM aThAsII vAsasahassAI cauhi aMtomuhuttehi abbhAhiyAiM eviyN06| so ceva appaNA ukkosakAlaDhiio jAo evaM taiyagamasariso niravaselo bhaanniyvvo| navaraM appaNA le ThiI jahanneNaM bAvIsaM vAsasahassAI ukkosaNaM vi bAvIsaM vAsasahassAI so ceva jahannakAladiiesu uvavanno jahanneNaM aMtomuttaTTii'esu ukkoNa vi aNtomuhuttttiiesu| evaM jahA sattama gamago jAva bhavAdesotti, kAlAdeseNaM jahanneNaM bAbIsaM vAsasahassAI 'aMtomuhuttamamahiyAiM, ukkoleNaM aTThAsII vAsasahassAiM cauMhiM aMtomuhuttehiM abbhahiyAI, evaiyaM jAva karejjA 8 so ceva ukkosakAlaDiiesu uvavanno jahanneNaM bAbIlavAsasahassa Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ............. bhagavatIsUtra diiesu ukkoseNa vi bAvIlavAsasahassaTiiesu esa ceva sattamagamavattavvayA bhANiyavyA jAva bhvaadesotti| kAlAdeseNaM jahanneNaM coyAlIsaM vAsasahassAI ukkoleNaM chAvattari vAsasahassuttaraM sayasahassaM eviyN09||suu01|| __ chAyA-pRthavIkAyikAH khalu bhadanta ! kuna utpadyante, kiM nairayikenyautpadyante tiyagyonikebhya utpadyante manuSyebhya utpadyante devebhya utpadyante ? gautama ! no nairayikebhya utpadyante, tiryagyonikempa utpadyante manuSyebhya utpadhrante devebhyo'pi utpadhante / yadi tiryagyonikebhya utpadyante kimekendriyatiryagmonikebhya utpadyante evaM yathA vyumkrAntau upapAto yAvat yadi pAda pRthivIphAyikaikendriyatiryagyonikebhya utpadyante ki paryAptavAdarapRthivIkAyikaikendriyatiryagyonikebhya utsadyante aparyApDacAdarapRthivIkAyikaikendriyatiryagyonikebhya utpadyante ? gautama ! paryAptAbAdarapRthivIkAyikaikendriyatiryagyonikebhya utpadyante aparyAptavAdarapRthivIkAyikaikendriyatibagyonikebhya utpadyante / pRthivIkAyikA khala bhadanta ! yo bhavaH pRthivIkAyikeSutpattum , sa khalu bhadanta ! kiyatkAlasthitikeSatpadheta ? gautama ! jaghanyenAntarmuhUrtasthitikeSu utkarSeNa dvAviMzativarSasahasra sthiti kepUtpadheta / te khallu bhavanta ! jIvAH eka samayena pRcchA anu. samayamavirahitA asaMkhyeyA utpadyante / sevAttasaMhananinaH, zarIrAvagAhanA jaghanyena aGgulasyAsaMkhyeyabhAgam utkarSeNA'pi agulasyAsaMkhyeyamAgam, maMsUracandrasaMsthitAH, catasro lezyAH, no samyagdRSTayA, mithyAdRSTayaH, no samyag. mithyAdRSTayA, no jJAninaH, ajJAninaH, dvayajJAnino niyamAva , no manoyo. gino no vAgyoginaH, kAyayoginaH, upayogo dvividho'pi, catasraH saMjJAH, catvAraH kaSAyA, eka sparzanendriyaM prajJaptam / trayaH samudghAtAH, vedanA dvividhA no strIvedakAH, no puruSavedakAH, napuMsakavedakAH, sthitizca jaghanyena antarmuhUrtam utkarSeNa dvAviMzativarSa sahasrANi, adhyavasAyA prazastA api amazastA api, anu. kyo yathA sthitiH / sa khalu bhadanta ! pRthivIkAyikA punarapi pRthivIkAyikaiti kiyantaM kAlaM seveta ? kiyantaM kAlaM gatyAgatI kuryAt ? gautama ! bhavAdezena jaghanyena dve bhavagrahaNe, utkarSeNA'saMkhyeyAni bhvgrhnnaani| kAlAdezena jaghanyena dvau antarmuhUttau, utkarSeNA'saMkhyeyaM kAlam etAvantaM yAvatkuryAt / / sa eva jaghanyakAlasthitikapUpapanno jaghanyena antarmuhUrtasthitikeSu utkarSeNA'pi antarmuhUrta Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za024 u.12 sU01 pRthvIkAyikAnAmutpAtanirUpaNam 5 sthitikedhu evameva vaktavyatA niravazeSAH / sa evotkarSa kAlasthitikedhUpapannA, jaghanyena dvAviMzativarSa sahastrasthitikeSu utkarSeNApi dvAviMzativarSasahasrasthitikeSu zeSaM tadeva yAvadanuvandha iti / navaraM jaghanyena eko vA dvau vA yo vA utkarSeNa saMkhyAtA vA asaMkhyAtA vA utpadheran / bhayAdezena jaghanyena dve bhavagrahaNe utkarSaNA'STa bhavagrahaNAni, kAlAdezena jaghanyena dvAviMzativarSasahasrANi antarmuhartAbhyadhikAni utkarSeNa SaTsaptavivarpasahalottara, zatasahasram etAvantaM. kAlaM yAva. ekuryAt 3 / sa eva AtmanA jaghanyakAlasthitiko jAtA, sa eva prAthamiko gamo bhaNitavyaH, navaraM lezyAstistraH, sthitijaghanyenAntamuhUrttam utkarpaNApi antamuhUrtam , aprazastA adhyavasAnA, anubandho yathA sthitiH zeSaM tadeva 4 / sa eva jaghanyakAlasthitikeSu upapannaH, saiva caturthagamavaktavyatA bhaNitacyA 5 / sa evotkRSTakAlasthitikeSUpaennA, eSaiva vaktavyatA, navaraM jaghanyena eko vA dvau vA. trayo vA-utkarSega saMkhyeyA vA asaMkhyeyA vA yAvadbhavAdezena jaghanyena dve bhavanahaNe, utkarSeNa aSTa bhavagrahaNAni, kAlAdezena jaghanyena dvAviMzatirSa sahasrANi antamuhUrttAmyadhikAni utkarSaNASTAzItivarSasahasrANi catumirantarmuhUrtarabhyadhikAni etAvantaM yAvatkuryAt 6 / sa eva AtmanotkarSa kAlasthitiko jAtaH, evaM tRtIyagamasadRzo niravazeSo bhaNitavyaH / navaram AtmanA tasya sthiti jaghanyena dvAviMzatisahasrANi utkarSeNApi dvAviMzatirvaSa sahasrANi 7 / sa eva jaghanyakAlasthitikeSupapanno jaghanyenAntarmuhUrttasthitikeSu utkarSeNA'pi antrmuhuurtsthitikessu| evaM yathA saptamagamo yAvadbhavAdeza iti / kAlAdezena jaghanyena dvAviMzatirvasahasrANi, antarmuhUrtAbhyadhikAni utkarSeNA'STAzItivarSasahasrANi caturmirantarmuhUrabhyadhikAni etAvantaM yAvatkuryAt / sa evotkarSakAlasthitikeSupapanno jaghanyena dvAviMzati varSasahasrasthitikeSu utkarSeNApi dvAviMzativarSa sahasrasthitikeSu eSaiva saMptamagamavaktadhyatA maNitavyA yAvadbhavAdeza iti| kAlAdezena jaghanyena catuzcatvAriMzadvarSa sahakhANi utkarSeNa SaT saptativarSasahasrottaraM zatasahastram etAvantaM yAvatkuryAt 9 |su.1|| isa prakAra se pyaturtha uddeze se lekara 11 ve uddeza taka nirUpaNa karake aba sUtrakAra krama prApta 12 veM uddeze kA prAraMbha karate haiM, bAramA udezAne prArabha- A rIte cothA udezAthI agIyAramA uddezA sudhInA ATha udezA ema 11 uddezAonuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra kramathI Avela A 12 bAramA uddezAne prAraMbha kare che-A uddezAmAM teo pRthvIkAyikenuM nirUpaNa karavA mATe Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre TIkA-'puDhavIkAiyA NaM bhaMte !' pRthivIkAyikAH khalu bhadanta ! 'phohito upavajjati' kutaH sthAnAdAgatya utyante 'kiM neraiehito upavanati' ki narayikebhya utpadyate 'tirikkhanoNiehito upavajjati' athavA tiryagyonikebhya Agatya utpadyante 'maNussehito uvajjati' manuSyebhya utpadhante, 'devehito uvavajjati' devebhya utpadhanne ? 'goyamA' gautama ! 'No neraiehito uvavajjati' no nairapike utpadyante 'tirikkhanoNizahino utranaMti' tiryagyonikebhya utpadhante 'maNussehito upavanaMti' manuSyebhya utpadyante 'devehito upavati' devebhyo'pi utpadyante / he gautama ! pRthivIkAyikajIvA stiryagmanuSya. isameM ve pRthivIkAyika ke viSaya meM 'puDhavIkAiyANaM' aisA sUtra kahate haiM-'puDhavIkAiyANaM bhaMte' kohito uvavajjati'-ityAdi / TIkArtha-gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-'puDhavIsAiyANaM bhaMte! he bhadanta ! pRthivI kAyika jIva 'kaohito upavajjati' kisa sthAna se Akarake utpanna hote haiM ? 'kiM neraiehito udhavajjati' kyA narayikoM se Akara ke utpanna hote haiM ? 'tirikkhajogiehito uvavajjati athavA tiyaJcoM se Akara ke utpanna hote haiM, 'maNussehito upavanaMti' athavA manuSyoM se Akarake utpanna hote haiM ? 'devehito uvadhajjati' athavA devoM se Akara ke utpanna hote haiM ? pUchane kA tAtparya yahI hai ki jo jIva pRthivIkAyika rUpase utpanna hote haiM ve tiryaJcoM se yA manuSyoM se yA devoM se yA naira. yikoM se Akara ke utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-he gautama! pRthivIkAyika jIva tiyaJcoM se manuSyoM se aura devoM se - naye prabhAe sUtrapA44 . 'puDhavIkAiyA NaM bhaMte ! kohi to uvavajjati' tyAla At -gItamasvAmI prabhune cha hai-'puDhavIkAjhyA NaM bhave !' sAvana mAyika mohito uvavajjati' 4yA sthAnathI bhAvI panna thAya cha ? kiM neraiehito uvavajjati' zunaiyiAmAthI mAvI panna thAya cha ? * 'tirikkhajoNiehito uvavajjaMti' athavA tiya"yAmAthI bhAvI utpanna yAya cha? 'maNussehito uvavati' mayA manuSyAbhAthI bhAvIna tpanna yAya cha ? devehiMvo uvavadhi' athavA hevAmAthI mAvA 4-1 thAya cha 1 57pArnu tAtparya eja che ke-je chepRthvIkAyikapaNuthI utpanna thAya che, teo tiryamAMthI athavA manuSyamAMthI athavA demAMthI ke nairayikamAMthI AvIne utpanna thAya 'che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke he gautama! pRthvIkAyika jIva Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.12 sU01 pRthvIkAyikAnAmutpAtanirUpaNam 7 devebhya Agatya pRthivIkAyikatayA samutpadyante kintu nairayikebhya Agatya notpadyante iti bhAvaH / 'jai tirikkhajoNiehito ukvajati yadi tiryagyonikebhya Agatyotpadyante badA 'ki enidiyatirikkhajoNiehitouvavajjati' kimekendriyatiyonikezya Agatyotpadhante athavA dvIndriyatiryagyo nikebhya Agatyotpadhante athavA zrIndriyatiryagyonikebhya Agatyotpadyante yadvA caturindriyatiryagyonikebhya agatyotpadyante yadvA paJcendriyatiryagyonikebhyaH Agatyotsyante iti praznaH / uttaramAha-evaM jahA vaktIe upavAo jAtra evaM yathA vyutkrAntI yAvat prajJApanAyA: paSThapade paJcamadvAre yenaiva rUpeNa prazno. Akarake utpanna hote haiM, nairathiko se Akarake utpanna nahIM hote haiN| ___ adha gautama puna: prabhu se aisA pUchate haiM-'jai tirikkhajoNiehito uvavajjati' he bhadanta ! yadi pRthivIkAyika jIva tiryagyonika jIvoM se Akarake utpanna hote haiM to kyA ve ekendriya tirya yonikoM meM se Akarake utpanna hote haiM ? yA bIndriya tiryagyonikoM meM se Akara ke pratpanna hote hai ? yA tehandriya tiyagyonikoM meM se Aphara ke utpanna hote haiM ? yA cauindriya tiryagyonikoM meM se AkSarake utpanna hote haiM ? yA pazzendriya tiryagyonikoM se Akara ke utpanna hote haiM ? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM-'evaM jahA bakkatIe uvadhAoM jAva' he gautama! vyutkrAnti meM-prajJApanA ke chaThe pada ke pAMcave chAra meNtiyAmAMthI, ke manuSyamAMthI agara devomAMthI AvIne utpanna thAya che. narayikomAMthI AvIne utpanna thatA nathI. pharIthI gautamasvAmI prabhune evuM pUche che-jai virikkhajoNipahito vavajjati" magavan yi 4 tiyacanikomAMthI AvIne utpanna thAya che, te zuM teo eka IndriyavALA tiyomAMthI AvIne utpanna thAya che, ke be IndriyavALA tiryaMcomAMthI AvIne utpanna thAya che? athavA traNa iMdriyavALAomAMthI AvIne utpanna thAya che? ke cAra IdriyavALA tiryaMca cenivALAomAMthI AvIne utpanna thAya che ke pAMca IdriyavALAeAmAMthI AvIne utpanna thAya che? A prazna uttaramA prabhu 4 cha hai-'eva jahA vakaMtIe upavAo jAva' he gautama! vyutkAntimAM prajJApanA sUtranA chaThThA padanA pAMcamA dvAramAM je rIte Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre tarAbhyAmupapAtaH kathitaH tenaiva rUpeNa ihApi upapAto jJAtavyaH, tatra praznastupradarzita evaM uttaravAkyaM tu ittham 'goyamA ! egidiyatirikkhajogiehito vi jAva paMciMdiyatirikkhajoNiehito vi uvavajjati' he gautama ! ekendriyatiryagyonikebhyo yAvatpazcandriyatiryagyonikebhyo'pi utpadyante kiyatparyantaM prajJApanA prakaraNaM vaktavyaM tatrAha-'jAva' ityAdi, 'jAva' yAvat, ana yAvatpadena-'jai egidiyatirivava0 kiM puDhavIkAiehito jAva vaNassaikAiehito upavanaMti / jisa rUpa ke praznosaroM se upapAta kA kathana huA hai usI rUpa se yahAM para bhI usakA kathana karanA cAhiye-isa viSaya meM gautama ne kyA prazna kiyA hai yaha to prakaTa hI ho cukA hai, para isa prazna kA samAdhAna 'prabhune kyA diyA-so vaha prakaTa nahIM huA hai, ata: use spaSTa rUpa se prakaTa karane ke liye prabhu unase kahate haiM-he gautama ! 'egidiyatirikkhajoNiehito vi jAva paMcidiyatirikkhajoNiehito vi uSaya. jjati' pRthivIkAyika rUpa se jIva ekendriyoM meM se bhI Akarake utpanna hote haiM, bIndriya jIvoM meM se bhI Akarake utpanna hote haiMindriya jIvoM meM khe bhI Akarake utpanna hote haiM, cauindriya jIthoM meM se bhI Akarake utpanna hote haiM aura paJcendriya tiryaJca jIvoM meM se bhI Akara ke utpanna hote haiN| yahA~ Agata dhAvaspada se isa prakAra kA praznottara pATha gRhIta huA hai- praznottarathI upapAtanuM kathana karyuM che. e ja rItathI ahiyAM paNa tenuM kathana karavuM joIe. A saMbaMdhamAM gautamasvAmIe zuM prazna karela che? te te pragaTa thaI ja gayuM che. paraMtu A praznanuM samAdhAna prabhue zuM karyuM? te kahela nathI tethI te bAbata spaSTa rUpathI batAvavA mATe sUtrakAra nIce prabhArI sUtrapA 49 che. 'egidiyatirikkhejoNiehito vi jAva. paMciMdiyatiri khajoNiehito vi uvavajjati' pRthvIya pAthI ' ndriyAmAyA paNa AvIne utpanna thaMya che. be Indriya vALAomAMthI AvIne paNa utpanna thAya che. traNa Indriya vALAomathI paNuM AvIne utpanna thAya che. cAra IdriyavALAomAMthI paNa AvIne utpanna thAya che. ane paMcendriya tiyamAMthI AvIne paNa utpanna thAya che. ahiyAM yAspadathI nIce pramANe pro"t2 35 58 aDara yA 2. Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.12 sU01 pRthvIkAyikAnAmutpAtanirUpaNam / goyamA ! puDhavIkAiya jAva vaNassai0 hiMto 'vi uvavati / jai puDhavI0 -ki-- . muhamapuDhavI. uva0 vAyara puDhavI0 uva0 ? goyamA ! dohi vi uvava0 / jai. muhumapuDhavI0 kiM pajjatta suhumapuDhavI0 apajjatta sahumapuDhavI0 goyamA ! dohito vi gautama prabhu se pUchate haiM-'jaha egidiyatirikkhajoNipahitoM upavajjati' he bhadanta ! yadi pRthivIkAyikaekendriyatiryagyoMnikA meM se Akara ke utpanna hote haiM to ve kina ekendriyatiryagyonikoM meM se, Akarake utpanna hote haiM-'ki puDhavIkAiehito jAva vaNassaikAie. hiMto uvavajjaMti' kyA pRthivIkAyikoM meM se ve Akara ke utpanna hote haiM yA apakAyikoM meM se Akara ke utpanna hote haiM, yA tejaskAyikoM meM se Akarake utpanna hote haiM yA vAyuzAyikoM meM se Akara ke utpanna hote haiM, yA vanaspatikAyikoM meM se Akara ke utpanna hote haiM ? uttara, meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! puDhavI jAva vaNasta hito vi uvavajjati' he gautama! ve pRthivIkAyikoM meM se bhI Akarake utpanna hote haiM, apU. kAyikoM meM se Akara ke utpanna hote haiM, tejaskAyikoM meM se bhI Apharake utpanna hote haiM, vAyukAyikoM meM se bhI Akarake utpanna hote haiM aura vanaspatikAyikoM meM se bhI AkSarake utpanna hote haiN| aba isa para punaH gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'jai puDhavI0ki suhama puDhadhI ugha0 pAyara puDhavI0 uva0' he bhadanta ! yadi ve pRthivIkAyikoM meM gItabhasvAmI prasuna pUche cha -'jai egi diyatirikkhajoNiehito! uvajjati' . maga navayi mendriya tiya ya yonimAthA bhAvAna panna thAya che. 'ki puDhavIkAiehito jAva vaNassaikAiehiM to uvavajjaMti pRthvIkAyikAmAMthI AvIne utpanna thAya che? athavA amukAyikAmAMthI AvIne utpanna thAya che? athavA taijasa kAyikamAMthI AvIne utpanna thAya che ke vAyunAyikamAMthI AvIne utpanna thAya che? athavA vanaspatikAyikamAMthI yApI pana thAya cha 1 mA prazna uttaramA prabhu 4 cha -goyamA ! puDhavI jAva vaNassa0 hiMto vi uvavajaMti: gautama tavyA pRthvI vimAthA paNa AvIne utpanna thAya che. apUkAcikemAMthI paNa AvIne utpanna thAma che. tejasakAyikamAMthI paNuM AvIne utpanna thAya che. vAyukAcikemAMthI paNa AvIne utpanna thAya che. ane vanaspatikAyikAmAMthI paNa AvIne utpana thAya che. pharIthI gautama svAmI A viSayanA saMbaMdhamAM prabhune pUche che kepuddhvii0 mi suhumapuDhavI0 uvavajjati' bAyarapuDhavI0 uvavajjati' he sagapa taya bha02 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 bhagavatI sUtre uva0 ' iti saMgrAhyam / 'jai vAyarapuDhavikkAiyae giMdiyatirikkhajoNiehiMto uvavajjati' yadi cAdarapRthivIkAyike ke ndriyatiryagyonikebhya utpadyante tadA- 'kiM pajjatavArapuDhavIkAiya ergidiyatirikkhajoNie hiMdo upavajjaMti' kiM paryAptabAdarapRthivIkAyi ke kendriyatiryagyonikebhya utpadyante athavA - 'apajjatavAyarapuDhavIkA iyatirikkhajoNiehiyo upavajjaMti' aparyAptabAdarapRthivIkA pikai kendri yatiryagyonikebhya utpadyante iti praznaH / bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyama / ' he gautama! 'pajjatavArapuDha bIkAie siMdiyatirikkhajoNiehiMto uvavajja'ti' se Akarake utpanna hote haiM to kyA sUkSma pRthivIkAcikoM meM se bhA karake utpanna hote haiM yA bAdara pRthivIkAyikoM meM se Akarake utpanna hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM- 'do hiMto vi uvavajrjati ' he gautama! donoM se bhI Akara utpanna hote haiM, 'jaha bAtharapuDha vikkAiyaegiMdiyatirikkhajoNiehiMto uvavajjaMti' isa para punaH gautamane prabhu se aisA pUchA hai - he bhadanta ! yadi ve bAdara pRthivIkAyika ekendriya tiryayonikoM meM se Akarake utpanna hote haiM to 'kiM pajjaptapAtharapuDhavIkAiyae giMdiyatirikkhajoNiehiMto ucaSajjaMti' kyA ve paryApta bAdara pRthivIkAyika ekendriya tiryagyonikoM meM se Akara ke utpanna hote haiM yA 'apajjattabAyara puDhavIkAiyaegidiyatirikkha joNiehito uvavajaMti' aparyApta dAdara pRthivIkAdhika ekendriya tiryagyonikoM meM se Akarake utpanna hote haiM ? isa prazna ke uttara meM prabhu gautama se kahate haiM - goyamA ! pRthvIkAyikAmAMthI AvIne utpanna thAya che te zuM tee sUkSma pRthvIkAyikAmAMthI AvIne utpanna thAya che? ke mAdara pRthvIkAyikAmAMthI AvIne utpanna thAya che ? yA praznanA uttarabhAM alu De che hai-'dohito vi vavajjati' gautama / teo bhanne ahArathI bhAvIne utpanna thAya che. 'jai bAyarapuDhavikAiyaegeM diyatirikkhajoNiehi to ! uvavajjaMti' irIthI gautabhasvAmI mA viSayamAM prabhune pUche che ke he bhagavat jo te khAdara pRthvIkAyika ekendriya tiyanya yoniamAMthI bhAvIne utpanna thAya che, to zu' 'ki' pajjattabAyarapuDhavIkAiyAgidiyatirikkhajoNiehito uvavajjati' tethe paryApta mAhara pRthvIkAyi4 goDendriya tiryaya yeoniabhAMthI bhAvIne utpanna thAya che hai- 'apajjatabAtharapuDhavikkAiyatirikkhajoNiehiseA uvaSajjaMti' ayayopta mAhara pRthvIbha thika ekendriya tiya "ca cainikAmAMthI AvIne utpanna thAya che ? A praznanA uttarabhIM prabhu 4De che vai--'goyamA ! pajjattabAyarapuDhavI kA iyaegi diyatirikkhajeoNi Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maiyadrikA kA za024 u. 12 01 pRthvIkAyikAnAmutpAtanirUpaNam 11 paryAptavAdarapRthivIkAyike ke ndriyatiryagyonikebhpa Agatyotpadyante tathA:'avajjantavArapuDhacI kAyae giddiyatirikkhajoNiehiMto ubavajjaMti' aparyAptabAdarapRthivIkAyikai kendriyatiryagyonikebhyo'pi Agatya samutpadyante, he gautama ! ubhAbhyAM paryAptAparyAptAbhyAmapi Agatya pRthivIkAyikatayA samutpante iti bhAvaH / ' puDhavIkAraNaM bhaMte / ' pRthivIkAyikaH khalla bhadanta - ! 'je bhavie' yo bhavyaH - samutpattiyogyaH 'puDhavIkAiesa' unavajjittae' pRthivIkAyikeSUtpattum ' se NaM bhaMte' saH - pRthivIkAyikaH khalu bhadanta ! ' ke vaiyakAla - isa uvajjejjA' kiyaTakAla sthitikeSu pRthivIkAyikeSUtpadyate he madanta ! yaH pRthivIkAyiko jIvaH pRthivIkAyikeSu samutpattiyogyo vidyate sa kiyatkAlasthitika pRthivIkAyikeSu samutpadyate iti praznaH / bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'gomA' he gautama | 'jamneNaM aMto muhuttaDiiesa' jaghanyena antarmuhurttasthitikeSu pRthivIkAyikeSu samutpadyate 'ukko seNaM bAvIsavAsa sahassaTThiesa uvavajjejjA' pajattavApara puDhavIkAya egiMditirikkha joNi ehiMto uvavajrjjati' he gautama ! ve paryApta bAdara pRthivIkAyika ekendriya tiryagyonikoM meM se Akara ke bhI utpanna hote haiM aura 'apajjanttabAyara puDhavIkAiyaegiMdiya tirikkha0' aparyApta bAdara pRthivIkAyika ekendriya tiryagyonikoM meM se Akara ke bhI utpanna hote haiM / aba gautama punaH prabhu se aisA pUchate haiM- 'puDhacIkAie NaM bhaMte ! je bhavie puDhavIkAiela uvavajjaMti' he bhadanta ! jo pRthivIkAyika pRthivIkAyikoM meM utpanna hone ke yogya hai| vaha 'harekAlaTThiesu ubavajjaMti' kitane kAla kI sthitivAle pRthivI kAyikoM meM utpanna hotA hai ? isa gautama ke praznakA uttara dete hue prabhu gautama se kahate haiM- 'goyamA ! jahanneNaM aMtomuhatahie, ukkI. serNa bAvIsavAsa sahastrahie uvavajjaMti' he gautama! vaha pRthivIkAehi to uvavajjaMti' De gotama ! teso paryApta mahara pRthvImayi mehendriya tiryatha yoniamAMthI bhAvIne pazu utpanna thAya che bhane 'apajjattabAyarapuDhavIkAiyaegi 'diyatirikkha0' aparyApta mahara pRthvI ayi mehendriya tiryaya cenikAmAMthI AvIne paNa utpanna thaya che. have gautamasvAmI pharIthI prabhune " che che ! - 'puDhavIkAie NaM bhaMte ! je bhavie puDhavIkAipasu uvavajjati' he lagavan the pRthvIAyika pRthvIzrayimebhAM utpanna thavAne yogya che, te 'kevaiyakAlaTTiie utravajjati' TalA ajanI sthitivAjA pRthvIyAmAM utpanna yAya che ? gautamasvAbhInA yA praznanA uttaramA alu che - 'goyamA / jahannega tomutra ukkoseNaM bAvIsavAsasa issaTThiesu uvavajjaMti' De gautama / te Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . bhagavatIsaMtre "utkarSeNa dvAviMzativarSasahasrasthitikeSu pRthivIkAyikeSu pRthivIkAyiko jIvaH 'pRthivIkAyikatayA utpadheta ityuttaram 1, 'te NaM bhaMte ! jIvA egasamaeNaM pucchA' te khalu bhadanta ! jIvA ekasamayeneti pRcchA he bhadanta ! te pRthivIkAyikA jIvA pRthivIkAyikeSu eka samaye kiyantaH-kiyatsaMkhyakA utpadyante evaM rUpeNa prazna: krnniiyH| bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'aNusamaya' anusamayam-bhatisamayam 'avirahiyA' avirahivA:-vicchedarahitAH, jalapravAhacat nirantarAH 'asaMkhejjA uvavajjati' asaMkhyeyA utpadhante pratisamayam avicchiMnnarUpeNa asaMkhyAtAH samutpannA bhavantItyarthaH 2 / te 'chekTTasaMghayaNI' sevAta sahananavanto bhavantIti 3 / 'sarIrogAhaNA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjahabhAga' teSAM pRthivIkAyikajIvAnAM zarIrAvagAhanA jaghanyato'Ggulasya asaMkhyeya. bhAgapramANA bhavati 'ukkoseNa vi aMgulassa asaMkhejjaibhArga' uskarSeNApi aMgula. yika jIva jaghanya se eka antarmuhUrta kI sthitivAle pRthivIkAyikoM 'meM utpanna hotA hai aura utkRSTa se 22 hajAra varSa kI sthitivAle pRthivIkAyikoM meM utpanna hotA haiM-aba gautama punaHprabhu se aisA pUchate haiM-'te NaM bhaMte ! jIvA egasamaeNaM pucchA' he bhadanta / ve pRthivIkAyikajIva pRthivIkAyikoM meM eka samaya meM kitane utpanna hote haiN| isake uttara meM prabhu gautama se kahate haiM-he gautama! ve pRthivIkAyika jIva pratyeka samaya meM vicchedarahita jala pravAha ke jaisA nirantara-avicchi- nnarUpa se-asaMkhyAta utpanna hote rahate haiM / _ye sevA saMhanana vAle hote haiM 3 'sarIrogAhaNA jahanneNaM aMgu. * lassa asaMkhejjahabhAgaM ukkoseNa vi aMgulassa asaMkhejahabhAga' inakI zarIrAvagAhanA jaghanya se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa aura pRthvIkAyika jIva jeghAthI eka aMtarmuhUrtanI sthitivALA pRthvIkAcikemAM - utpanna thAya che. ane utkRSTathI 22 bAvIsa hajAra varSanI sAgaropamathI sthitivALA pRthvIkAyikomAM utpanna thAya che. pharIthI gautamasvAmI prabhune evuM pUche che hai-te NaM bhaMte jIvA egasamaeNaM pucchA' 8 sapan te pRthvIya jIva pRvIkAyikAmAM eka samayamAM keTalA utpanna thAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke-he gautama ! te pRthvIkAyika jIva pratyeka samayamAM vida vagaranA pANInA vaheNanI mAphaka nirantara-avicchinna rUpathI asaM khyAtapaNe utpanna thatA rahe che. 2 teo sevAd saMhanana vALA hoya che. 3 'sarIrogAhaNA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAga ukkAseNaM vi aMgulassa asaMkhejjaibhAga' tabhAnA zarIranI avagAhanA dhanyathI mAMganA masadhyA Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.12 sU01 pRthvIkAyikAnAmutpAtanirUpaNam 13 syAsaMkhyeyabhAgapramANaiva zarIrAvagAhanA pRthivIkAyikajIvAnAM bhavatIti / saMsthAnena tu-'mamaracaMdasaMThiyA' mamUracandrasaMsthitA masUraH-dhAnyavizeSastasya yada dvidalam tadvadgolAkArasaMsthAnena-AkAreNa saMsthitAni teSAM pRthivIkAyikajIvAnAM zarIrANi bhavanti manaravat candravadvA golAkAraM zarIraM bhavatItyarthaH 5 / 'cattArilessAo' catastrolezyo bhavanti kRSNanIlakApotikataijasAlyA. zvatasraH lezyAH pRthivIkAyike utpiramUnAM jIvAnAM bhavantIti 6 / 'No samma diTThI' no samyagdRSTayaH, kintu 'micchAdiTThI' mithyAdRSTayaH pRthivIkAyika jIvA, 'No sammAmicchAdiTThI' no samyagmithyAdRSTayaH, te pRthivIkAyikajIvA mizraSTayo'pi na bhavantIti 7 / jJAnadvAre 'No NANI' no jJAninA, api tu 'annANI' ajJAninaH pRthiviikaayikjiivaaH| pRthivIkAyikajIvAnAM jJAnaM na bhavati, kintu ajJAnameveti / 'do annANA niyama' dve ajJAne niyamAta niyamato dvayajJAninaH pRthivIkAyikajIvAH, matyajJAninaH zrutAjJAninazceti 7 / yogadvAre utkRSTa se bhI aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hotI hai, inakA saMsthAna 'masUracaMdasaMThiyA' masUra kI dAla ke saMsthAna jaisA hotA hai| arthAt inake zarIra masUra kI dAla ke jaise gola AkAra vAle hote haiN| inake kRSNa, nIla, kApAta aura tejasa ye cAra lezyAeM hotI haiM / ye 'No sammadiTThI, micchAdihI ko sammAmicchAdiTThI' na samyak dRSTi hote haiM aura na samyaga mithyAdRSTi hote haiM kintu miyA dRSTi hote haiN| jJAnadvAra meM-'No NANI' ye jJAnI nahIM hote haiM kinta 'annANI' ajJAnI hote hai / ajJanoM meM inake niyama se 'do annANA niyama' masyajJAna aura zrutAjJAna aise do ajJAna hI hotA haiM yogadAra tamA bhAga pramANuvALI hoya che, ane utkRSTathI paNa AgaLanA asaMkhyAta mA prabhAvANI DAya che. tebhAnu saMsthAna, 'masUracaMdasaThiyA' masUra bhane caMdramAnA saMsthAna jevuM hoya che. arthAt teonA zarIre, masUranI dAla ane candramAMnA jevA geLa AkAravALA hoya che. teone kahyuM, nIla. apAta mana terasa se yAra vezyAmyA DAya che. 'jo sammadivI micchAdidI No sammAmicchAviTThI' teso sabhya TivANA DAta nathI. tathA sabhya mithyA daSTivALA paNa kahetA nathI. paraMtu mithyA deSTivALA ja hoya che. jJAna dAmAM-'No NANI' tes| jJAnI khAtA nathI. paraMtu 'annANI' ajJAnI DAya cha. tamAna bhajJAnAmA niyamathI 'do annANA niyama' bhati majJAna bhane zruta mazAna me mahAna DAya cha, yogadAramA 'NA maNajogI No vayajogI' Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaMgavatIsUtre 'No maNajogI No vayajogI' no manoyogino no vAgyogino vAGamanobhyAM virahitA ityarthaH pRthivyAkendriyajIvAnAM vAGmanasorabhAvAt kintu 'kAyajogI' kAyayoginaH kevalaM zarIrAtmaka eva yogo bhavati pRthivIkAyikAnAmiti 9 / upayogadvAre-'ubajogo duviho vi' upayogo dvividho'pi sAkAropayogo'pi bhavati anAkAropayogo'pi pRthivIkAyikAnAM bhavatIti10 / 'cacAri sannAo' catasraH saMjJAH AhArabhayamaithunaparigrahAkhyAzcatasraH saMjJA bhavanti pRthivIkAyikajIvAnAmiti 11 / kaSAyadvAre 'cattAri kasAyA' catvAraH kaSAyAH, krodhamAnamAyAlomAkhyA zcatvAraH kaSAyAH pRthivIkAyikajIvAnAmiti bhAvaH 12 / indriyadvAre-'ege phAsidie patnatte' ekaM sparzanendriyam prajJaptam indriyadvAre ekameva sparzanendriyaM bhavati ekendriyasvAt 13 / 'tinni samugdhAyA' yA samudghAtAH vedanAkaSAyamAraNAntikA strayaH samudghAtAH pRthivIkAyika jIvAnAM bhavantIti bhAvaH 14 / vedanAdvAre-'veSaNA duvihA' vedanA dvividhA sukhameM No maNajogI kA vayayogI ye pRthivIkAyika jIva na manAyoga vAle hote haiM aura na bacanayoga vAle hote haiM-kiMtu 'kAyajogI' kAyayogavAle hI hote haiM / arthAt inake kAyayoga hI eka yoga hotA hai| upayoga dvAra meM inake sAkAra upayoga bhI hotA hai aura anAkAra upayoga bhI hotA hai, 'cattAri sannAo' AhAra, bhaya, maithuna aura parigraha ye cAra saMjJAeM ina pRthivIkAyika jIvoM ke hotI hai| kaSAya dvAra meM 'cattAri kasAyA' krodha, mAna, mAyA aura lobha ye cAra kaSAyeM inake hotI haiN| indriya dvAra meM 'ege phAlidie pannatte' inake eka sparzana indriya hI hotI hai| tinni sAnugdhAyA' inake vedanA, kaSAya aura mAraNAntika aise tIna samudghAta hote haiM / vedanAdvAra meM-'veyaNA A pRvIkAyika che manegavALA hotA nathI. tathA vacanogavALA pAtA nayI 52'tu 'kAyajogI' 45 yAmamA 1 DAya che. arthAta teone kAyayoga ja eka roga hoya che. upaga dvAramAM-teone sAkAra bhane maanaa|2 me 2 // upayoga DAya che. 'cattAri sannAoM' mA pRthvIkAyika jIne AhAra, bhaya, mithuna, ane parigraha e cAra saMjJAo hoya che. pAyavArabhA-'cattAri kasAyA' tamAna auSa, bhAna, bhAyA bhane bAla, se pAra pAyA jAya che. 4ndriya dvAramA 'ege phAsidie paNNatte' temAne 25 nandriya sa me ndriya ya cha. tinni pramugghAyA' temAne vedanA, kaSAya, ane mAraNatika e traNa samud ghAte hoya che. vedanA dvAramAM Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 3.12 su01 pRthvIkAyikAnAmutpAtanirUpaNam 15 duHkhobhayAtmikA vedanA bhavatIti bhAvaH 15 / vedadvAre-'No ithiveyagA No purisaveyagA' no strIvedakA bhavanti no puruSavedakA bhavanti kintu 'NapuMsaga. veyagA' napuMsavedakA bhavanti pRthivIkAyikajIveSu puMstrovedo na bhavati kintu sarve napuMsakA eva bhavantIti 16 / 'ThiI jahanneNaM aMtomuhuttaM' sthitijaghanyena antarmuhUrtam 'ukkoseNaM bAvIsaM vAsasahassAI utkarSeNa dvAviMzativarSa sahasrANi pRthivIkAyikajIvAnAM jaghanyA sthitirantarmuhUrtapramANA, utkRSTA ca dvAviMzativarSasahasrapamANA iti bhAvaH 17 / 'ajjhavasANA pasatyAvi apasatthAvi' adhyavasAyAH-vicArAH prazastA:-zumA api bhavanti aprazastA:-azubhA api bhavanti, yadyapi ekendriyANAM manaso'patipAdanAd vicAra eva na bhavati vicArasya manojanyatvena manaso'bhAve tajjanyavicArasyApi abhAvAt zubhAzubhAdayastu saMbhAvanaiva duvihAM' ina pRthivI kAyika jIvoM ke sukha duHkhAtmaka donoM prakAra kI vedanA hotI hai, vedadvArameM ye 'jo ithiveyagA, No parisaveyagA' kintu 'Napusaga veyagA' na strovevAle hote haiM, na puruSa vevAle hote haiM kintu napuMsaka vedavAle hI hote haiM / 'ThiI jahanneNaM aMtomuTutaM' sthiti inakI jaghanya se eka antarmuhUrttakI hotI hai aura utkRSTase 22 hajAra varSa kI hotI hai| 'ajjhavasANA pasatthA vi apasasthA dhi' inake vicAra zubha bhI hote haiM aura azubha bhI hote haiM / yadyapi ekendriya jIvoM ke mana kA pratipAdana nahIM huA haiM, ata: mana ke abhAva se unameM vicAra hI nahIM hotA hai kyoMki vicAra mana se hotA hai mana ke abhAva meM vaha hotA nahIM hai ataH yahAM zubhAzubha vicAroM ke hone kI sambhAvanA hI nahIM ho sakatI hai-phira bhI bhagavAna ne -'veyaNA duvihA' mA pRthvI thiI vona suma 35 bhane 5 35 me, ane prakAranI vedanA hoya che. va bAramA-'NoM ithiveyagA, NoM purisaveyagA, NasagaveyagA' tevyA strIveda vALA hotA nathI tathA purUSa veda vALA paNa kahetA nathI paraMtu napuM. sa vA hAya che. 'ThiI jahaNNeNaM atomuhuta temanI sthiti 4. nyathI eka aMtamuhUtanI hoya che. ane utkRSTathI 22 bAvIsa hajAra varSanI DAya che. 'ajjhavasANA pasatthA vi apanatthA vi' mAnuM adhyaksAna-mAma pariNAma zubha paNa hoya che. ane aprazasta azubha paNa hoya che. jo ke ekendriya jIne mana havA viSenuM pratipAdana thayu nathI-kema ke-vicAra manathI thAya che. mananA abhAvamAM vicAre thatA nathI. jethI ahiyAM zubha ane azubha vicAre havAne saMbhava ja haI zakata zakatuM nathI, chatAM paNa Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 bhagavatI sUtre sudUraparAhatAH tathApi bhagavatA kevalAlokena dRSTatvAt bhagavataH sarvajJasya vacana zraddhAmAdAyaiva tathAsvIkArasya AvazyakatvAttatsvIkaraNIyamiti 18 / 'aNubaMdho jahA ThiI' anubandho yathAsthitiH, yena prakAreNa sthitiH pradarzitA tenaivamakAreNAnu bandho jJAtavyaH, anubandho jaghanyenAnterUpaH utkRSTatastu dvAviMzativarSasahasra rUpa iti 19 / ' se NaM bhaMte !' sa khalu bhadanta ! prathamam ' puDhadIkAie' pRthivI - kAyikaH, tato mRtvA 'puNaravi puDhavIkAie' punarapi pRthivIkAyikaH 'tti' iti - evaM krameNa 'kevaiyaM kAlaM sevejjA' kiyantaM kAlaM pRthivIkAyikasthiti seveta 'kevaiyaM kAlaM gairAgaI karejjA' kiyantaM kAlaM gatyAgatI kurzat he bhadanta ! yo hi pRthivIkAyako jIvaH sa pRthivIkAyAt mRtvA punarapi pRthivyAmeva jAtaH apane kevalajJAna rUpa Aloka (prakAza) se isa bAta ko vahAM dekhA hai, isaliye sarvajJoM ke vacana meM zraddhA rakhakara yaha kathana svIkAra karanA hI cAhiye 18 'aNubaMdho jahA ThiI' jisa prakAra se yahAM sthiti dikha lAI gaI hai usI prakAra se anubandha bhI jAnanA cAhiye, isa prakAra anubandha jaghanya se eka antarmuhUrtta kA hai aura utkRSTa se vaha 22 hajAra varSa kA hai 19 aba gautama prabhu se isa prakAra se pUchate haiM'se NaM bhaMte ! puDhacI kAha e0' he bhadanta ! vaha pRthivIkAyika jIva jaba marakara punaH pRthivIkAyika ho jAtA hai to vaha isa krama se kitane kAla taka pRthivIkAyika kI sthiti kA sevana karatA hai ? kitane kAla taka vaha vahAM gamanAgamana karatA hai ? arthAt-jo pRthivIkAyika jIva hai vaha pRthivIkAyika se bharakara punaH pRthivIkAyika meM hI utpanna hotA hai to isa kramase vaha kitane kAla taka pRthivIkAya ko sevana karatA hai aura bhagavAne peAtAnA kevaLa jJAna rUpI AlAka (prakAza) thI A vAta tyAM joI che. jethI sarvajJa evA prabhunA vacanamAM vizvAsa rAkhIne A kathananA svIkAra 42vA 4 le the. 18, aNubaMdhoM jahA ThiI' nevI rIte maDiyAM sthitinA smdhamAM thana karyu" che. eja rIte anuma'dhanA sabaMdhanuM kathana paNa samajI levuM. A rIte anukha dha-jaghanyathI eka aMtarmuhUtanA ane utkRSTathI 22 khAvIsa hajAra varSoMnA che. 19 have gautamasvAmI prabhune pharIthI pUche che ke'se of bhaMte ! puDhavIkAie0' he labhavana te pRthvIprAyika va nyAre bharIne dUrIthI pRthvI kAyika thaI jAya che te te A kramathI keTalA samaya sudhI pRthvIkAyakanI sthitinu sevana kare che ? A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmIne kahe Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA 2024 u.12 sU01 pRthvIkAyikAnAmutpAtanirUpaNam ...15 punarapi pRthivyAmeva utpadyate evaM krameNa kiyaskAlaparyantaM pRthivIM seveta kiyakAlaparyantaM ca pRthivItaH pRthivyAmeva gamanAgamane kuryAditi praznaH / bhagavAnAha -goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'bhavAdeseNaM jahanneNaM do bhavaggahaNAI' bhAdezena-bhavaprakAreNa bhavApekSayetyarthaH dve sanagrahaNe bhavApekSayA dvau bhavau bhavataH 'ukkoseNaM asaMkhejjAI bhavaghaNAI utkarSenAsaMkhyeyAni bhavagrahaNAni / kAlAdeseNa kAlAdezena-kAlamakAreNa kAlApekSayetyarthaH 'jahanneNaM do aMtonuhuttA' jaghanyena dve antarmuhUrne 'ukoseNaM asaMkhejnaM kAlaM' utkarSeNa asaMkhyeyaM kAlam 'evaiyaM jAva karejjA' etAvantaM kAlaM yAvankuryAt uparipradarzitajaghanyotkRSTakAlaparyantaM pRthivIkArya seveta tathA-etAvarakAlaparyantameva pRthivyAM gamanAgamane kuryAt so'yaM kAyasaMvedhA 20 / iti prathamo gamaH 1 / ___ atha dvitIyagamaM darzapannAha-'so ceva' ityAdi, 'so ceva jahanna kAlaThiiecha uvayannoM' sa eva-pRthivIkAyikajIva eva jaghanyakAlasthikitane kAla taka yaha pRthivI le pRthivI meM hI gamanAgamana kiyA karatA hai ? isake untara prabhu gaulama le kahate haiM-'goyamA ! bhavAdeseNaM jahanne gaM do bhavaggahaNAI, ukkoleNaM asaMkhejjAI bhavaggahaNAI' he gautama! adhakI apekSA vaha jaghanya se do bhadoM ko grahaNa karane taka aura uskRSTa se asaMkhyAta bhavoM taka tathA 'kAlAdeseNa0' kAlakI apekSA vaha jaghanya se do antarmuharta taka aura 'ukkAleNa0' utkRSTale 'asaM. khejja kolaM' asaMkhyAta kAla taka pRthivIkAyakA sevana karatA hai| aura itane hI kAla taka vaha usameM gamanAgamana karatA hai, aisA yaha kAya saMvedha hai 20 / isa prakAra kA yaha kathana prathamagama rUpa hai| aba sUtrakAra dvitIya gama kA kathana karane ke liye 'so ceva jahannakAlaTiiestu udhavannoM' aisA sUtra kahate haiM-isameM yaha prakaTa kiyA gayA cha hai-'goyama!! bhavAdeseNaM jahaNNeNaM do bhavamgahaNAI' ukkokhaNaM asaMkhejjAiM bhava. gahaNAI' gItamA sanI apekSA dhanyathI malavAne prayatai sudhI mana GSTathI jyAta savA sudhA tathA 'kAlAdeseNaM' manI madhe. sAyanya thI ma ata ita sudhA mana 'ukoseNaM.' thI 'asaM. kheja kAla.' asabhyAta // sudhI pRthvIya sevana 4re che. mana eTalA ja kALa sudhI te temAM gamanAgamana kare che, e pramANe A kAyasa. vedha hI cha. 20 A rIte A kathana pahelA gama rUpa che. va sUtrahAra bhI manuthana 42vA bhATa 'so ceva jahanna kAladiiesa javavA ' e pramANe sUtra kahe che A sUtrathI e batAvyuM che ke-je te - - Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre e tikeSu pRthivIkAyikeSu yadi utpanno bhavet 'jahanneNaM aMtomuhacaiiesa' jaghanyena antarmuhUrta sthitikeSu pRthivIkAyikeSu tathA - 'ukko - seNaM vi aMto muhucaTThiiesa' utkarSeNA'pi anya muMhasthitikeSu pRthivIkAyeSu sa pRthivIkAyiko jIvo yadi jaghanyotkRSTAbhyAgamya muhUrtamAtrajaghanya kAlasthiti ke pu utpanno bhavet tadA - 'evaM cena vacavyA niravasesA' evameva vaktavyatA niravazeSAvaktavyA tathAhi - he bhadanta / yaH pRthivIkAyiko jIvo jaghanyakAlasthitikapRthivI kAyike pUtpaciyogyo vidyate sa kiyatkAlasthiti pRthivIkAyikeputpadyeta gautama ! jaghanyena antarmuhUrta sthidikeSu utkRSTato'pyantamuhUta. sthitikeSu pRthivIkAyike pUrapadyate / he bhadanta / te jIvAH ekasamayena kiyanta utpadyante gautama ! anusamayamavirahitA asaMkhyeyA utpadyante / sevArta - hai ki yadi vahI pRthivIkAyika jIva jaghanya kAla kI sthiti vAle pRthivIkAyikoM meM utpanna hotA hai to jaghanya se aura utkRSTa se bhI yaha kI sthiti vAle pRthivIkAyikoM meM utpanna hotA hai 'evaceva dattavvayA niravasesA' yahAM para bhI yahI pUrvokta vaktavyatA saMpUrNa rUpa se kahanI cAhiye, jaise gautama jaba prabhu se aisA pUchate haiMhe bhadanta ! jo pRthivIkAyika jIva jaghanya kAla kI sthiti vAle pRthivIkAyikoM meM utpanna hone ke yogya hai vaha kitane kAla kI sthitivAle pRthivIkAyikoM meM utpanna hotA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM -he 'gautama! jaghanya se vaha antarmuhUrtta kI sthiti vAle pRthivI kAyikoM meM utpanna hotA hai aura utkRSTa se bhI vaha antarmuhUrtta kI sthiti vAle pRthivIkAyikoM meM utpanna hotA hai, 'he bhadanta ! aise ve jIva eka samaya * pRthvIkAyika jIva jaghanya kALanI sthitivALA pRthvikAyikAmAM utpanna thAya che, ane utkRSTathI paNu te aMtarmuhUta'nI sthitivALA pRthvi kAyikAmAM utyanna thAya che. to 'evaM caiva vattavvayA niravasesA' te saMbaMdhAM pazu mA pUrvokta kathana samagra rIte kahI levu joIe jemake gautamasvAmI jyAre prabhune evuM pUche che ke-he bhagavana je pRthvikAyika jIva jaghanya kALanI sthitivALA pRthviIkAyikAmAM utpanna thavAne cAgya che. te keTalA kALanI sthitivALA pRthvikAyikAmAM utpanna thAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu he che ke-he gautama ! jaghanyathI te ataGUta'nI sthitivALA pRthvikAyikAmAM utpanna thAya che. ane utkRSTathI paNa te aMtarmu-hRtanI sthitivALA pruthvikAcikAmAM utpanna thAya che. he bhagavan evA te jIvA eka Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.12 sU01 pRthvIkAyikAnAmutpAtanirUpaNam , saMhanananantaH, zarIrAvagAInA jaghanyotkRSTAbhyAmagulAsarUpeyabhAgam, masurasaMsthAnasaMsthitAni zarIrANi bhavanti, catasro lezyAH, no samyagdRSTayo'pi tu mithyAdRSTayaH, no jJAninaH api tu ajJAninaH, matyajJAnazrutAjJAnavanto niyamatA, no manoyogino no vAgayogino vA kintu kaaymaatryoginH| dviprakArako'pi. upayogo bhavati catasraH saMjJA bhavanti, catvAraH kaSAyAH, ekameva sparza: nendriyam, trayaH samudghAtA, vedanA dvividhA, no strI vedakA no puruSavedakAH meM vahAM kitane utpanna hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-he gautama ! vahA~ pratyeka samaya meM vinA kisI vyavadhAna ke-avicchinna rUpa se-asa. khyAta jIva utpanna hote haiM, inake sevA saMhanana hotA hai, zarIrAvagAhanA jaghanya se aura utkRSTa se aGgula ke asaMkhyAtaveM bhAgarUpa hotI hai, masUrakI dAla ke jaisA inakA AkAra hotA hai, inake pUrvokta cAra lezyAeM hotI haiN| ye mithyA dRSTiM hI hote haiN| sampaSTi yA mizradRSTi ye nahIM hote haiN| ye jJAnI nahIM hote haiM-kintu matyajJAna aura zrutAjJAna vAle hote haiM / manAyogI evaM vAgayogI ye nahI hote haiM kevala kAyayogI hI hote haiM / sAkAra upayoga aura anAkAra upayoga isa prakAra ke donoM upayoga vAle ye hote haiM / inake pUrvokta cAra saMjJAeM hotI haiM aura cAra kaSAyeM hotI haiN| indriyadvAra meM inake kevala eka sparzana indriya hI hotI hai, inake Adi ke vedanA kaSAya aura mAraNAntika aise tIna samayamAM tyAM keTalA utpanna thAya che? uttaramAM prabhu kahe che ke-he gautama! tyAM eka samayamAM keI paNa vyavadhAna vinA-avicchinna paNAthI asaMkhyAta ja utpanna thAya che. teone sevA saMhano hoya che. zarIranI avagAhanA jaghanyathI ane utkRSTathI AgaLanA asaMkhyAtamAM bhAga pramANuvALI hoya che. masUranI dAla ane caMdramA je tene gALa AkAra hoya che. teone kRSNa, nIla, kApata ane tejasa e cAra lesyAo hoya che. teo miyAdaSTi ja hoya che. teo samyagdaSTi yA mizradaSTi hetA nathI. teo jJAnI hotA nathI. paraMtu mati ajJAna ane zrata ajJAna e be ajJAnavALA hoya che. teo mane ega vALA ane vacana gavALA detA nathI paraMtu kAyaye ga vALA ja hoya che. teo sAkAra upacoga ane anAkAra upayoga ema banne prakAranA upayoga vALA hoya che, teone AhAra, bhaya, mithuna ane parigraha e cAra sajJAo hoya che. ane krodha, mAna, mAyA, ane lebha e cAra kaSAye hAya, che Indriya dvAramAM teone phakta eka ja sparzana Indriya ja hoya che. teone vedanA, kaSAya, Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaMgavatIsUtra apituH napuMsakavedakAH, sthitirjaghanyena antahitam utkRSTato dvAviMzatisahasrANi, adhyavasAyAH prazastA apazastA api, anuvandho jaghanyena antarmuhUrtam utkRSTato dvaaviNshtivrssshsraanni| sa bhadanta ! pRthivIkAyikA, tataH pRthivIkAyikAt mRtvA punarapi pRthivIkAyiko'bhavat evaM krameNa kiyatkAlaparyantaM pRthivIgati seveta tathA kiyatkAlaparyantaM gamanAgamane kuryAt he gautama ! bhavAdesamudghAta hote haiN| sukha duHkha rUpa donoM prakAra kI inake vedanA hotI haiM, ye napuMsaka veda vAle hI hote haiM / inameM sIveda aura puruSa veda nahIM hotA hai| sthiti inakI jaghanya se eka antamuharta kI hotI hai aura utkRSTa se 22 hajAra varSa kI hotI hai, adhyavasAya-vicAra inake prazasta aura aprazasta donoM prakAra ke hote haiN| anubandha yahA~ jaghanya se eka antarmuhUrta kA hai aura utkRSTa se vaha 22 hajAra varSa kA hai / kAyasaMvaidha ko lekara aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-he bhadanta ! vaha pRthivIkAyika jIva pRthivIkAyika se marakara punaH jaya pRthivI. kAyika hotA hai aura isI prakAra se vaha punaH pRthivIkAyipha se mara. kara punaH pRthivIkAyika hotA hai to isa krama se vaha kitane kAla taka prathivI gati kA sevana karatA hai aura kitane kAla taka vaha usameM gamanAgamana karatA hai ? isake uttara meM prabhu gautama le kahate haiM-he ane mArAntika e traNa samudaghAte heya che. teone sukharUpa ane duHkha rUpa ema banne prakAranI vedanA hoya che. teo napuMsaka vedavALA ja heya che. temAM strIveda ane puruSa veda hotA nathI. teonI sthiti jaghanyathI eka aMtarmuhUrtanI ane utkRSTathI 22 bAvIsa hajAra varSanI hoya che. ayavasAya-vicAra teone prazasta ane aprazasta ema banne prakArane heya che. teone anubaMdha-jaghanyathI eka aMtamuhUrtane che. ane utkRSTathI 22 bAvIsa hajAra varSa hoya che. - have gautamasvAmI kAyasaMdhanA saMbaMdhamAM prabhune evuM pUche che ke-he bhagavana te pRthvikAyika jIva pRthvikAyikapaNAthI marIne pharIthI jayAre pRthvikAyika thAya che. ane e ja rIte te pharIthI pRthvIThAyika paNAmAMthI marIne pharIthI pRthvikAyika thAya che. te A kramathI te keTalA kALa sudhI te temAM gamanA gamana kare che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke-he gautama! Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za024 u.12 sU01 pRthvIkAyikAnAmutpAtanirUpaNam 21 zena jaghanyena bhavadvayagrahaNam utkRSTato'saMkhyeyamavagrahaNam , kAlAdezena jaghanyato dve antarmuhUrte utkRSTa to'saMkhyaH kAlaH, etAvatkAlaparyantaM seveta tathA etAvatkAlaparyantameva gamanAgamane kuryAt, etadeva sarvam 'evaM cetra vattavyayA' iti prakAraNena dhvanitam / so'yaM kAyasaMvedha iti dvitIyo gmaa2| atha hanIya garma darzayannAha-'so cetra uktosa' ityAdi, 'so ceva ukkosakAlaTThiemu unno' sa eva utkRpTakAlasthitikeSUpapannaH / 'jahanneNNaM bAvIsavAsasahassaTiiesu' jaghanpena dvAviMzativarSa sahasrasthitikeSu pRthivIkAyikeSu 'ukoseNa vi bAbIsavAsahassaTiiesu utkarSaNA'pi dvAviMzativarSa sahanasthitikeSu pRthivIkAyikeSu samutpanno bhavati 'sesaM taM ceva jAva aNubaM. gautama! bhava kI apekSA vaha jaghanya se do bhavoM ko grahaNa karane taka aura utkRSTa se asaMkhyAta bhavoM taka tathA-kola kI apekSA jaghanya se vaha do antarmuhUrta taka aura utkRSTa se asaMkhyAta kAla taka usa gati kA sevana karatA hai aura itane hI kAla taka vaha usameM gamanAgamana karatA hai, yahI saba evaM ceva vattabdhayA' isa prakaraNa se yahAM dhvanita huA hai| aisA yaha dvitIya gama hai| apa sUtrakAra tRtIya gama ko dikhalAne ke liye 'loctheva ukosa' ityAdi sUtra kahate haiM-'lo ceva ukkosakAlaTiiessu uvavanno' so vaha pRthivIkAyika jIva utkRSTa kAla kI sthiti pAle pRthivIkAyika meM utpanna hotA hai to vaha 'jahanneNaM yAvIsavAsa sahassaTiiessu ukkoseNa viSAvIsavAsasahassaTiieslu' jaghanya aura utkRSTa se 22 hajAra varSa kI sthitidhAle pRthivI kAyikoM meM utpanna hotA hai, 'sesa taM ceva' bAkI bhavanI apekSAe jaghanyathI te be bhalene grahaNa karatAM sudhI ane utkRSTathI asaMkhyAta bha sudhI tathA kALanI apekSAe jaghaththI te be aMtarmahata sudhI ane utkRSTathI asaMkhyAta kALa sudhI te temAM gamanAgamana kare che. A sthana evaM ceva vattavvayA' mA thanathI mADiyAM ] 42zayu cha. 2 // zata A bIje gama kahyo che. 2 have sUtrakAra trIjA gAmanuM kathana karavA mATe nIce pramANe sUtrapATha kahe cha. 'so ceva ukosa' tyAdi 'so ceva ukkosakAladiiesu uvavajeujA' pRthvIyi 94 getLanI sthitivALA pRthvikAyikamAM utpanna thAya che te te jaghanyathI ane utka thI 'bAvIsavAsasahassaTiiemu uka seNa vi bAbIsavAsahassadiiesu' 22 bhAvIsa 12 varSanI sthitimA ziva vimA 5-- thAya che. 'sesaM taM Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 bhagavatIsUtra dhoti' zepaM tadeva yAvadanuvandha iti, sa eva pRthivIkAyiko jIvo yadi utkRSTakAlasthitikapRthivIkAyikeSu utpadyate tadA jaghanyotkRSTAbhyAM dvAviMzativarSasahasrasthitikapRthivIkAyikeSu utpadyate ityAdikaM sarva prathamagamapaThitameva ihApi jJAtavyameva, kiyaparyantaM prathamagamapaThitamihaadhyetavyaM tatrAha-'jAva' ityAdi, 'jAva' yAvat anubandhaH parimANAdArabhya anubandhAntaM sarvamapi prkrnnmihaadhyetvymiti| pAntu prathamagamApekSayA yadvailakSaNyaM tadarzayati-'navaraM' ityAdi 'navaraM jahanneNaM ekako vA do vA timi yA navaram-kevalam etAvAneva bhedaH, dvitIya kA aura saba kathana yAvat anuSandha taka pUrvokta prathama gama jaisA hI jAnanA cAhiye, arthAt-parimANa se lekara anubandha taka kA saba praka. raNa yahAM prathama gamake anusAra kahanA cAhiye, parantu 'navaraM0' usakI apekSA yahAM vizeSatA isa prakAra se hai-'jahanneNaM ekko vA do vA tini vA' yahAM tRtIya gama meM jaghanya se eka samaya meM eka athavA do athavA tIna aura utkRSTa se saMkhyAta athavA asaMkhyAta utpanna hote haiN| tAtparya isa kathana kA aisA hai ki-prathama gama parimANa dvAra meM pratyeka samaya meM nirantara asaMkhyAta utpanna hote haiM aisA kahA gayA hai, aisA hI kathana dvitIya gama meM bhI parimANa dvAra meM kiyA gayA hai, kyoMki yahAM utpanna honevAle bahuta heAte haiM, isaliye vahAM asaMkhyAta pada prayukta huA hai| parantu isa tRtIya gama meM parimANa dvArameM jaba aisA ceva' mArnu bhAratamAma 4thana yAvata manuma5 sudhItuM paDelA 48 paDasA gama pramANe ja samajavuM arthAta-parimANathI laIne anubaMdha sudhInuM tamAma 4yana mADa paDe gama anusAra hI de 'navaraM' te 4thana 42di mAha 2 vizeSa che te zata che. 'jahanne ekko vA hI vA tinti vA // trIjA gamamAM jaghanyathI eka samayamAM eka athavA be athavA traNa ane utkRSTathI sakhyAta athavA asaMkhyAta utpanna thAya che. kahevAnuM tAtparya e che ke pahelA gAmanA parimANa dvAramAM eka samayamAM niraMtara asaMkhyAta utpanna thAya che tema kahevAmAM AvyuM che. e ja rItanuM kathana A bIjA dvAranA parimANa dvAramAM kahyuM che. kemake tyAM utpanna thavAvALA ghaNuM hoya che. jethI tyAM asaMkhyAta e padane prayAga karela che. paraMtu A trIjA gamamAM pari. mANa kAramAM jyAre e prazna pUchavAmAM Avye che, ke eka samayamAM tyAM keTalA utpanna thAya che? te e praznanA uttaramAM tyAM evuM kahyuM che ke-jA Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trafdrakA TIkA 024 u.12 sU01 pRthvIkA vikAnAmutpAtanirUpaNam 23 " pariNAmadvAre yat jaghanyata eko vA dvau vA trayo vA 'ukko seNaM saMkhejjA vA asaM'khejjA vA uvavajjijjA' utkRSTataH saMkhyAtA vA asaMkhyAtA vA utpadyeran prathamagame kinta ekasamaye samutpadyante iti praznasya anusamayamavirahitA asaMkhyAtA utpadyante tatra pUrva dvayorgamayo svatrotpitsUnAM bahutvenAsaMkhyeyA evotpadyante izyuttaraM dattam, iha tu ekasamaye kiyanta utpadyante iti praznasya jaghanyena eko vA dvau vA yovA, utkRSTata ekata Arampa saMkhyAtA vA asaMkhyAtA vA utpadyate, utkRSTasthitiSu utpatciyogyAnAmalpatvena ekAdInAmapi utpAdasadbhAvAt ityu taram, etAvad anayorvailakSaNyamiti / parimANalezyA dRSTijJAnAjJAnAdikaM sarvamapi prathamagamatradeva jJAtavyam / kAvasaMvedhe tu 'bhavAdeseNaM jahanneNaM do avaggahaNAI ukko seNaM ahamadaggahaNAI' savAdezena bhavApekSA kAya saMvedho bhavadvayagrahaNAtmakaH pRthivyAH prathamo bhavaH, dvitIyo'pi pRthivyA eva, utkRSTato'STamavagrahaNAni - utkRSTataH pRthivIkAyikajIvAnAgaSTa bhavagrahaNAni bhavantIti / ayamantrAbhimAyaprazna pUchA gayA hai ki eka samaya meM vahAM kitane utpanna hote haiM to vahAM aisA uttara meM kahA gayA hai ki jaghanya se eka athavA do athavA tIna utpanna hote haiM aura utkRSTa se saMkhyAta athavA asaMkhyAta utpanna hote haiN| kyoMki utkRSTa sthiti vAloM meM utpatti ke yogya jIva alpa hote haiM isaliye vahAM eka AdikoM kA bhI utpAda honA sambhava hotA hai / yahI do garmI kI apekSA isa gama meM bhinnatA hai| bAkI kA aura saba kathana, parimANa, leiyA, dRSTi, jJAnAjJAna Adi kA prathama gama ke jaisA hai / kAyasaMvedha meM bhavakI apekSA jaghanya do bhava aura utkRSTa ATha bhava tathA kAla kI apekSA jaghanya antarmuhUrtta adhika 22 hajAra varSa aura utkRSTa : eka lAkha 76 hajAra varSa hai, itane kAla taka vaha usameM gamanAgamana karatA hai, yahAM aisA abhiprAya hai-phi nyathI eka athavA be athavA traNa utpanna thAya che. ane utkRSTathI ekathI laIne athavA sakhyAta athavA asaMkhyAta sudhI tyAM utpanna thAya che kemake utkRSTa sthitivALAomAM utpattine caiAnya evA jIvA thADA haiAya che. jethI tyAM eka vigerenA utpAda thavAnA paNa sabhava rahe che. eja vAtanI A ae gA karatAM A gamamAM judAI che. khAkInuM mIju tamAma kathana parimANu, lezyA, dRSTi, jJAna, ajJAna, vigerenu athana paDelA gabha prabhA] 4 che. DAyasa ve dhamAM bhavanI apekSAe jaghanyathI e bhavA ane utkRSTathI ATha bhava tathA kALanI apekSAe jaghanyathI aMtarmuhUta adhika 22 khAvIsa hajAra varSa ane utkRSTathI eka lAkha 76 che.tera hajAra varSa che, eTalA kALa sudhI te e gRtinu sevana kare che. ane eTalA ja phALa sudhI te gatimAM gamanAgamana Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatosUtre yanna saMvedhe pakSadvayaraya madhye ekasminnapi pakSe unkR'TA sthitibhAti, natrokapa tospTau bhavagrahaNAni, etadbhinnasthale tu asaMkhyevAni, tanotpattiviSayadhUna jIve. pUtkRpTA sthitirityuttapato'STau bhavagrahaNAni kathitAni, evamo'pi yathA yathaM jJAtavyamiti / 'kAlAdeseNaM jahanneNaM cAvIsaM vAsasaharasAI aMtomuhAnasammaDiyAI kAlAdezena-kAlapakAreNa kAlApekSayA kAyasaM reSaH jaghanyena dvAviMganirvasahasrANi antarmuhUrtAmyadhikAni, antarmuhUrtAdhikahAviMzativarSa rAhasrAtmakaH kAlApekSayA kAyasaMvedhaH, atra jaghanyena yat dvAditivarpa sahavANItyuktaM tat utpatti sthAnabhUtAnAM pRthivIkAyikAnApnutkRSTasthitikatvAduktam , yacca antarmuha myakAyasaMvedha meM jo padAdeza se do bhavagrahaNa rUpa kAyasaMvedha kA gamA hai to usameM prathama bhava pRthivI kA hai aura dvitIya bhava bhI pRthivI kA hI hai, tathA utkRSTa se jo ATha bhatha grahaNa rUpa kAyasaMvaidha kahA hai so jisa saMvedha meM do pakSake bIca eka bhI pakSa meM utkRSTa sthiti hotI hai vahA~ laskRSTa se kAyasthiti bhavagrahaNa rUpa hotI hai, tathA isase bhinna sthala meM asaMkhyAta bhavagrahaNa rUpa hotI hai, isIliye yahA~ utpatti ke viSayabhUta jIvoM meM utkRSTa sthiti ATha bhava grahaNa rUpa kahI gaI hai| isI prakAra se Age bhI yathAyogya rUpa se jAnanA caahiye| ___'kAlAdekheNaM jahanneNaM ghAvIsaM vAsasahassAI, aMtomuhuttamambhahiyAI" jhAla kI apekSA kAyasaMvedha isa sUtra ke anusAra pragaTa hI phara diyA gayA hai| yahAM jaghanya se jo antarmuharta adhika 22 hajAra varSa kA kAyasaMvedha kahA hai vaha utpattisthAnabhUta pRthivIkAyikoM kI kare che. ahiyAM e abhiprAya che ke--kAyasaMvedhamAM bhavAdezathI be bhavonA grahaNa rUpa kAyasaMvedha kahe che. te temAM pahele bhava pRthvikAyi no che ane bIjo bhava pravikAyikano ja che. tathA ukAthI je ATha bhavanA grahaNa rUpa kAyasa vedha kahyo che, te je saMvedhamAM be pakSa paikI eka paNa pakSamAM utkRSTa sthiti hotI nathI. tyAM utkRSTathI kAyasthiti bhavagrahaNa rUpa hoya che, ane te sivAyanA sthaLamAM asaMkhyAta bhava grahaNa rUpa hoya che. tethI ahiyAM utpattinA viSayabhUta jIma utkRSTa sthiti ATha bhava grahaNa rUpa kahI che. e ja rIte AgaLa paNa yathAgya paNAthI samajI levuM. - 'kAlAdezeNaM jahanneNaM bAbIsaM vAsamAharasAI' aMtomuhattamadhbhahiyAI" kALanI apekSAthI kAyasadha A sUtramAM kahyA pramANe kahI ja dIdhuM che. ahiyAM jaghanyathI je be aMtarmuhUrta adhika 22 bAvIsa hajAra varSa sudhI kAyavedha kahela che. te utpatti sthAnavALA pRvikAyinI utkRSTa sthitine Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.12 sU01 pRthvIkAyikAnAmutpAtanirUpaNam 25 'dhikAnItyukta tat pRthivIkAyetpitsoH pRthivIkAyikasya audhikatve'pi jaghanya'kAlasya vivakSAkaraNena antarmuhUrtasthitikatvAduktamiti / 'ukkoseNaM chavittarivAsasahayuttaraM sayasahassa' utkarSeNa SaTsaptativarSa sakasrottaraM zatasahasram , paTsaptativarSasahasrottaralakSapramANaka (176000) kAlApekSayA kAyasaMvedho bhavati, dvAvi. 'zateSa sahastrANAmaSTAmi bhavagrahaNe guNane SaDgati varSasahasrAdhikaM varSa lakSa bhava. "tIti 176000 / 'evaiyaM kAlaM jAva karenjA' etAvantaM kAlaM yAvatkuryAda, "etAvantaM jaghanyotkRSTAbhyAsuparidarzita kAlaparyantaM pRthivIkAyiko jIvaH pRthivI. 'kAyaM seveta tathA etAvantameva kAlaM gamanAgamane kuryAditi tRtIyo gama iti / ___atha caturtha garma pradarzayannAha-'so ce appaNA' ityAdi, 'soceva appaNA jahannakAlahiio jAo' sa evA''tmanA jaghanyakAlasthitiko jAtaH sa evaM'utkRSTa sthiti ko lekara kahA hai tathA isameM jo antarmuhUrta adhi. 'katA kahI gaI hai vaha pRthivIkAyikoM meM utpanna hone ke yogya pRthvI'kAyika kI audhikatA meM bhI jaghanya kAlakI vivakSA karane se kI gaI "hai| tathA jo 'ukkoseNaM chAvattarivAsasahassuttaraM sayasaharasaM' 176000 kA kAyasaMvedha kAla kI apekSA utkRSTa se kahA gayA hai, so vaha 22 hajAra ko ATha bhava grahaNoM se guNA karane para 176000 varSe hone ke kAraNa kahA gayA hai, isa prakAra vaha pRthivIkAyika jIva pRthivI kAyakA itane kAla taka sevana karatA hai aura itane hI kAla taka vaha usameM gamanAgamana karatA hai| yaha tRtIya gama hai| atha sUtrakAra caturtha gama ko kahate haiM-'mo caiva appaNA,jahaNaNekAlahio0' isameM unhoMne yaha prakaTa kiyA hai ki vahI ekendriya ne cha. tathA tabhA 2 mata itanu mAyA cha, pavita kAcikemAM utpanna thavAne cagya apUkAyikanA auvikapaNAmAM paNa jaghanyakAjnaa vipakSa 42pAthI avAma mAvI . tayA re 'ukoseNaM chAvattarivAsasaha'ssuttara' sayasahassaM 179000 & air chati2 rana ayasavadha janA apekSAe utkRSTathI kahela che. te te 22 bAvIsa hajArane ATha bhava - 'thI guNavAthI 176000 eka lAkha tera hajAra varSa thavAnA kAraNathI kahela che. e rIte te pravikAyika jIva pRvikAyanuM ATalA kALa sudhI sevana kare che. ane eTalA ja kALa sudhI te temAM gamanAgamana kare che. A rIte A kAyavedha sudhIne trIje gama kahyo che. have sUtrA2 yAthA gamana prA2 425bhATa 'so ceva appaNA 'jahaNNakAladiio' mA pramANena mA sUtrA4 4yo che. yA sUtrAthA temAko bha04 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre 'ekendriyapRthivIkAyikajIva eva yadi svayaM jaghanyakAlasthitiko bhavet atha ca 'pRthivIkAyikeSu evotpadyeva taddA- 'so caiva paDathillao gamao bhANiyanbo' sa eva prathamo gamo bhaNitavyaH, caturthagame prathamagamoktameva sarvaM parimANotpAdAdikaM kAyasaMvedhAntaM jJAtavyam, kerala prathamaName catasro lezyAH pratipAditAH, idda tu tisra eva lezyA bhavantIti paktavyam endeva darzayati- 'navaraM' ityAdi, 'navaraM lessAo 'vinni' navaram - kevalam lezyAH kRSNanIlakApotikA AcAstisa eva lezyA bhava'nvIti / caturthana me 'lehakAo tini ivi jaghanyasthitikeSu devo notpadyate ivi tejolezyA teSu nAstIti / tathA-'TiI jahanneNaM aMgemuhuttaM' sthitirjaghanyena antahama uko seNa vi do' utkarSeNAdimuhUrtam jaghanyotkRSTAbhyAmantapRthivI kAyika jIva yadi jaghanya sthiti ko lekara utpanna huA hai aura Age vaha vahAM se marakara punaH pRthivI kAyikoM meM utpanna hone ke yogya hai - to isa sthiti meM yahAM caturtha gama meM prathama gama meM kathita hI saba parimANa utpAda Adi viSaya kAyasaMpedhAnta taka kA kaha lenA cAhiye, parantu isa caturtha gammeM pUrvokta prathama gama meM kiye gaye kathana se yadi koI vizeSatA hai to vaha isa prakAra se hai - prathama gamameM usake lezyAeM kahI gaI haiM aura yahAM usake tIna vezyAeM kahI gaI haiM, yahI bAta 'navaraM tinni lessAo 'isa sUtra pATha dvArA sUtrakArane prakaTa kI hai kRSNa nIla aura kApotika aisI ye chezyAeM yahAM hotI haiN| tejolezyA yahAM nahIM hone kA kAraNa yaha hai ki yahAM jaghanya sthiti. vAloM meM devoM kA utpAda nahIM hotA hai, tathA 'ThiI jahanneNaM aMtomu ukko seNa vi0' yahAM sthiti jaghanya se eka antarmuhUrta kI hai e kahyuM che ke-te ekendriya pRthvIkAyika jIva jo jaghanyakALanI sthitithI utpanna - thayeA che, ane tyAMthI marIne pAchA pRthvikAyikAmAM utpanna thavAne cAgya thayA che, teA A sthitimAM A ceAthA gamamAM paDelA gamamAM kahyA pramAzenA parimANu, utpAda, vigere kAyasa'vedha sudhinA viSaya samajave. paraMtu 1. mAM cAthA gamamAM pUrvIkta pahelA gamamAM kahela kathanathI jo kAMi vizeSapaNu che, tA te A pramANe che pahelA gamamAM tene cAra lezyAe kahI che. ane ramA thothA gabhabhAM tene trazu bezyA uhI che, bheTa vAta 'navara' tinni lessAo' " mA sUtrapAI dvArA matAvI che, sahIyAM hRSya, nIsa, bhane Ayoti se tra vaizyAo hAya che. ahiyAM tejolezyA kahI nathI tenuM' kAraNa e che ke ahiyAM dhanya sthitivANAgobhAM devAnA utpAta thato nathI. tathA 'ThiI jahaNaNaM "aMtomuDuttaM ukkoseNa vi' sahIyAM sthiti 4dhanyathI me atabhuGghrirtanI che, bhane 26 " Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ z' prameyayandrikA TIkA zaM024 u.12 sU0 1 pRthvI kAyikAnAmutpAta nirUpaNam muhUrttamamANaiva sthitiriti bhAvaH / 'apasatyA ajjha vANAH' - apazastA adhyavasAyAH, -- adhyavasAyAH vicArAH, te ca na teSAM zubhabhAvanArUpA apitu azubhabhAvanArUpA eveti / 'aNubaMdho jahA ThiI' anubandho yathA sthitiH, yenaiva prakAreNa sthitiH - kathitA tenaiva prakAreNa anubandho'pi jJAtavyaH jaghanyotkRSTAbhyAm antarmuhUrttAtmaka eva 'sthityAtmakatvAdanubandhasyeti / 'sesaM taM caiva' zepam - lezyAsthityadhya-. vasAyAnubandhAtiriktaM sarvamapi dRSTamamudyAtajJAnAjJAnAdika tadeva prathamamakaraNapaThitameva ihAdhyetavyamiti caturtho gabha iti 4 / - atha paJcamamaM darzayati- 'so ceva' ityAdi, 'so ceva jahannakAlaDiesa uvavanno' sa eva pRthivIkAyikajIva eva jaghanyakAlasthitika - pRthivIkAyikeSu utpanno bhavet tadA 'sacceva cautthagamavattacvayA aura utkRSTa se bhI vaha eka antarmuhUrtta kI hai / 'appalatthA ajjhavasAMNA' adhyavasAya vicAra yahAM aprazasta hote haiM zubhabhAvanA rUpa ve yahAM nahIM hote haiM kintu azubha bhAvanA rUpa hote haiM / anubandha to sthirAtmaka hone se yahAM jaghanya aura utkRSTa se antarmuhUtItmaka. hI hai / 'sesaM taM ceca' lezyA sthiti adhyavasAya evaM anuSandha ke sivAya aura saba dRSTi samudghAta jJAnAjJAna Adi viSayaka kathana prathama gama ke jaisA hI hai / aisA yaha caturtha gama hai | 4 | paMcama gama isa prakAra se hai - 'so ceva jahanna kAlaTThiesa uvacanno' yadi vahI jaghanya sthitivAlA pRthivIkAyika jIva jaghanyakAla kI sthitivAle pRthivIkAyikoM meM utpanna hone ke yogya hai to yahAM para 'sacceva cautthagamavantanvayA bhANiyanza' caturthagama meM jo vaktavyatA utsRRSTathI pRSNu zeDa atabhuhUrta'nI che. 'appalatthA ajJavasANA' adhyvsaayAtmapariNAma-vicAra ahiyAM aprazasta heAya che. zubha bhAvanA rUpa prazasta vicAra ahiyAM hAtA nathI. paraMtu mazubha bhAvanA rUpa aprazasta ja hAya che. anukha'dha sthiti rUpa hAvAthI te ahiyAM jaghanya ane utkRSTathI aMta bhuhUrta 35 04 che, 'sesaM ta' ceva' sezyA, sthiti, adhyavasAya bhane anuNadha zivAya jADItu dRSTi, samudghAta, jJAna, ajJAna, vigere viSaya samadhI sthana pahelA gamamAM kahyA pramANe samajavuM A pramANe A ceAthA gama che. 4 pAMcamA gama yA pramANe che. - 'so ceva jahannakAlaTThiesa utravannA' jo te pRthviIkAyika jIva jaghanya kALanI sthitivALA pRthvIkAyikAmAM utpanna thaSAne yogya che, to te samadhabhAM yar3iyAM payu 'sacceva caDhatthagamavattavvayA' = Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cUMTa bhagavatI sUtre bhANiyantrA' saiva caturthagamavaktavyatA bhaNitavyA / caturthagame prathamagamatidezena yat yat kathitaM tatsarvaM parimANAdArabhya kAyasaMvedhAntaM niravazeSa bailakSaNyAdirahinamavagantavyamiti paJcamo namaH 5 paSThaM gamaM darzayati- 'so aa aaate' ityAdi, 'so caiva ukkosakAlaTThiesa ubavanno' sa eva utkRSTakAla sthiti keSu pRthivIkAyikeSu upapannaH sa eva svAtmanA jaghanyakAlasthitikapRthivIkAyikajIva eva yadi utkRSTakAlasthitika pRthivIkAyikeSu samutpanno bhavet tadA - 'esacaiva vattanvayA' epaiva-pazcamagamoktaiva vaktavyatA vaktavyA - bhaNiyA pazcagame yat caturthagamAtidezaH kRtaH, tatrApi prathamagamasyAtidezena prathama garme yathA kathitaM tat sarvaM tenaiva rUpeNa SaSTagame'pi vaktavyam / pUrvagamApekSayA kahI gaI hai vahI vaktavyatA purI kI pUrI kahanI cAhiye, arthAt caturtha. gama meM prathama gama ke atideza se jo jo kahA gayA hai vaha saba parimANa dvAra se lekara kAya saMvedhadvAra taka binA kisI bhinnatA keantara ke yahAM kahanA caahiye| aisA yaha pAMcavAM gama hai / - chaThA gama ima prakAra se hai- 'so ceva ukkosakAlaTThiesa uvacanno' yahI jaghanya kAlakI sthitivAlA pRthivIkAyika jIva yadi utkRSTa kAla kI sthitivAle pRthivIkAyikoM meM utpanna hone ke yogya hai-to vahIM para bhI 'esa caiva vattadayA' yahI paMcama gamokta vaktavyatA kahanI caahiye| paMcama gama meM caturtha gama kA atideza kiyA gayA hai, caturtha gama meM prathama gamakA atideza kiyA gayA hai-so prathama gama ke prakaraNa meM- jaisA kahA gayA hai vaisA hI vaha saba usI rUpa se isa SaSTha gama meM bhI bhANigraccA' thothA gabhamAM ne abhASetu athana uravAmAM bhAvyu che, bhena pramANenu kathana purepurU kahevuM joIe. arthAt ceAthA gamamAM pahelA gamanA atideza--bhalAmaNathI je je kathana karavAmAM AvyuM che, te tamAma, parimANu dvArathI laIne kAyasa veSa dvAra sudhI kaI paNa pheraphAra zivAya ahiyAM kahevuM joIe A rIte A pAMcame gama kahyo che. pa 1 have chaThThA bhanu uthana ravAmAM Ave che. - so ceva ukkosakAlaThThiiesu ubavanno' mA dhanya bhajanI sthitivANI pRthvI ayi lava lettkALanI sthitivALA pRthvikAyikAmAM utpanna thavAne cAgya che, te te sabadhbhaaN pazu 'esa ceva vattanvayA' pAMthabhAM gabhabhAM hyA abhASenu athana uDe joIe pAMcamAM gamamAM ceAthA gamaneA atideza-bhalAmaNu karela che. ane cethA gamamAM pahelA gamanA atideza karela che, pahelA gamamAM te kathana je rIte kahela che teja pramANenu' te saghaLuM' kathana A chaThThA gamamAM paNa kahI Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.12 sU01 pRthvIkAyikAnAmutpAtanirUpaNam 29 yadvailakSaNyam tadarzayati-'navaraM' ityAdi, 'navaraM jahanneNaM eko vA do vA vinni vA' navaram-kevalametadeva lakSaNyam, utpAde yat jaghanyena eko vA dvau vA trayo vA 'ukkoseNaM saMkhejjA vA asaMkhejmA vA utkRSTata: saMkhyAtA vA asaMkhyAtA vA.pUrvagamepu ekasamayena kiyanta utpadhante iti praznasya anusamayamavirahitA asaMkhyAtA utsyante ityuttaram iha tu jaghanyena eko vA dvau vA tyo vA utkRSTatA - saMkhyAtA vA asaMkhyAtA vA jAyante ityuttaramiti bhavatyeva pUrva pUrvagamA'pekSayA pailkssnnymiti| kiyatparyantam etdvailakSaNyamavagantavyaM tabAha-jAva' ityAdi, kahanA cAhiye, parantu isa SaSTha gama meM pUrva gama kI apekSA jo bhinnatA hai vaha aisI hai-'navaraM jahanneNaM eko vA do vA tinni vA' yahAM parimANa dvAra meM eka samaya meM kitane utpanna hote haiM, isa prazna ke uttara meM. jaghanya se eka samaya meM eka athavA do athavA tIna utpanna hote haiN| aura utkRSTa se saMkhyAta, athavA asaMkhyAta utpanna hote haiM yahAM aisA kahanA cAhiye, prathama gama meM kitane vahAM eka samaya meM utpanna hAte haiN| isa prazna ke uttara meM aisA kahA gayA hai ki pratyeka samaya meM vahAM. vinA kisI antara ke avicchinna rUpa se-asaMkhyAta jIva-utpanna hote haiM, para yahAM aisA nahIM kahA gayA hai-yahAM to eka samaya meM jaghanya se eka athavA do athavA tIna utpanna hote haiM aura utkRSTa se saMkhyAta athavA asaMkhyAta utpanna hote haiN| aisA kahA gayA hai, ataH svataH hI pUrva.gama kI apekSA isa gama meM antara-(bhinnatA)-AtI hai| pUrva gama levuM joIe. paraMtu A chaThThA gamamAM pahelA gAmanA kathana karatAM je judApaNa che te mata sUtra he che -'navara' jahanne] ekkovA dovA vinni vA' ahiyAM parimANa dvAramAM eka samayamAM keTalA utpanna thAya che? e praznanA uttaramAM jaghanyathI eka samayamAM eka athavA be athavA traNa utpanna thAya che, ane utkRSTathI saMkhyAta athavA asaMkhyAta utpanna thAya che. ahiyAM A pramANe kahevuM joIe. pahelA gamamAM tyAM eka samayamAM keTalA utpanna thAya che? e praznanA uttaramAM evuM kahyuM che ke-eka samayamAM tyAM kaI paNa jAtanA aMtara vinA avicchina rUpathI-asaMkhyAta cha utpanna thAya che, paraMtu ahiyAM tema kahyuM nathI ahiyAM A chaThThA gamamAM te eka samayamAM jaghanyathI eka athavA be athavA traNa utpanna thAya che. ane utkRSTathI saMkhyAta athavA asaMkhyAta utpanna thAya che tema kahyuM che. jethI pahelAM gama karatAM A gAmamAM aMtara-judApaNuM svataH Apa Apa AvI jAya che, Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 'jAva' bhagavatIsa iti kAya saMvedhadvArAtpUrva gatAnubandhadvAraparyantamityarthaH / yAvat atha kAyasaMvedhadvAramAha- 'bhavAdeseNaM' ityAdi, 'bhavAdeseNaM' bhavAdezenabhavApekSayA kAryasaMvedha, 'jahanneNaM do bhavaggahaNAI' jaghanyena dve bhavagrahaNe parimANAdArabhya yAvadbhavAdezAntaH sarvo'pi vaktavyaH tatra kAyasaMvedho bhavApekSayA jaghanyena bhavadvayagrahaNAtmakaH / 'kAlAdeseNaM' kAlAdezena kAlApekSayetyarthaH kAyasaMvedhaH 'jahanneNaM vAbIsa bAsasadassAI aMtomuhuttamaH prahiyAI' jaghanyena dvAviMzatirvarSasahasrANi antarmuharttAbhyadhikAni, 'ukkoseNaM aTThAsII vAsasahasAIM cauhi atohaM ammahiyAI' utkarpe NA'STAzItirvapa sahasrANi catumirarabhyadhikAni caturbhirantarmuha radhikASTAzItirvarSasahasrANi kAlAspekSayA kAyasaMvedho bhavatIti tatra jaghanyasthitikasyotkRSTasthitikasya ca catu* kRtva utpannatvAt dvAviMzativarSasahasrANi caturguNitAni aSTAzItirbhavanti catvAri cAntarmuharttAnIti / 'evaiyaM jAva karejjA' etAvantaM kAlaM seveta tathA ke jaisA kathana yahAM anubandha dvAra taka hI lenA caahiye| Age kA jo kAya saMbaMdha dvAra hai vahAM taka nahIM, yahI bAta sUtrakArane 'bhavAdeseNaM jahanneNaM do bhavaggahaNAI 0 kAlAdeseNaM jahaneNaM bAvIsa vAlasahassAI aMtomuhRttamanmahiyAI 0' isa sUtra pATha dvArA prakaTa kI hai| isameM yaha samajhAyA gayA hai ki yahAM kAyasaMvedha bhava kI apekSA do bhavoM ko grahaNa karane rUpa jaghanya se hai aura kAla kI apekSA vaha kAyasaMvedha jaghanya se antarmuhUrtta adhika 22 hajAra varSa kA hai aura utkRSTa se vaha cAra antarmuhUrtta adhika 88 hajAra varSa kA hai / itane kAla taka vaha jIva usa pRthivI kAyika rUpa gati kA sevana karatA hai, aura itane hI pahelA gama pramANenuM kathana ahiyAM anumadha dvAra sudhInuM ja grahaNu karavuM joI e. te pachInu je kAyasa vedha dvAra che; tyAM sudhInuM kathana levAtu nathI. ye bAta sUtrAre 'bhavAdeseNaM jahanneNaM do bhavagahaNAI kAlAdeseNaM jahanneNa bAvIsaM vAsasaharasAi atomuhuttamamahiyAI' mA sUtrapAThathI agara rela che. A sUtrapAThathI e samajAvavAmAM AvyuM che ke--ahiyAM kAyasa vedha bhavanI apekSAthI e bhavAne grahaNa karavA rUpa jaghanyathI che. ane kALanI apekSAthI te kAyasaMvedha jaghanyathI aMtarmuhUta adhika 22 khAvIsa hajAra varSoMnA che. ane utkRSTathI te cAra aMtarmuhUta adhika 88 hajAra varSanA che. ATalA kALa sudhI te jIva te pRthvikAyika rUpa gatinu sevana kare che, ane eTalA Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.12 sU01 pRthvIkAyikAnAmutpAtanirUpaNam 31 -etAvantameva kAlaM gamanAgamane kuryAditi kAyasaMvedhAntaH paSTho gamaH 6 iti| saptamagama darzayitumAha-'so cetra appaNA' ityAdi, 'so ceva appaNA ukosakAlaTiio jAo' sa eva AtmanotkRSTa kAlasthitiko jAtA, sa eva pRthivIkAyiko jIvo yadi AtmanA-svayameva utkRSTakAlasthitikA pRthivIkAyo jAtaH tadA'evaM taiyagamasariso niravaseso bhANiyantro' evaM tRtIyagamasadRzaH niravazeSo bhaNitavyA tadiha saptamagame nirakzeSaH so'pi tRtIyagama eva vaktavyaH / tRtIyagamA pekSayA yadvailakSaNyaM tadiha darzayati-'navaraM' ityAdi, 'navaraM appaNA se ThiI jahanne] bAvIsaM vAsasahassAI' nAram-kevalam AtmanA tasya sthivirjaghanyena dvAviMzatikAla taka vaha usameM gamanAgamana karatA hai yahAM jo kAya saMvedha utkRSTa se cAra antarmuharta adhika 88 hajAra varSa kA kahA gayA hai vaha jaghanya sthiti vAle pRthivIkAyika kA aura utkRSTa sthiti vAle pRthivIkAyika kA vahAM cAra bAra utpanna hone se kahA gayA hai| ata: 22 hajAra ko cAra se guNA karane para 88 hajAra A jAte haiN| isa prakAra se yaha chaThA gama hai| sAtavAM gama isa prakAra se hai-'so ceva appaNA ukkosakAla, hiho jAbho' vahI pRthivIkAdhika jIva yadi utkRSTa kAla kI sthiti ko lekara utpanna hubhA hai to isake viSaya meM yahAM para 'taiya gamasariso niravaseso bhANiyanyo' saptama gama meM sampUrNa rUpa se tRtIya gama hI vaktavya hai / parantu jisa bAta meM vahAM ke kathana se bhinnatA hai vaha isa prakAra se hai-'navara appaNA se ThiI jahanneNaM bAvIsaM vAsasahassAI, ja kALa sudhI te e gatimAM gamanA gamana kare che. ahiyAM kAyavedha ukasTathI cAra aMtamuharta adhika 88 aThayAsI hajAra varSane kahyo che. te jaghanya sthitivALA pRthvikAyika ane utkRSTa sthitivALA pRvikAyika tyAM cAra vAra utpanna thavAne kAraNe kahevAmAM Avela che. jethI bAvIsa hajArane 4 cAra gaNA karavAthI 88 aThayAsI hajAra thaI jAya che. A rIte A chaThTho gama kahyo che.. ve sAtabhA samanu thana 42pAmA bhAva 2.-'so ceva appaNA ukkosa. kAladiio jAo' yA pRthvIyi Grgoe janA sthitithI panna thAya che to ta samayamA maDiyA 'taiyagamasarisA niravaseso bhANiyavyA' mA sAtame gama saMpUrNa rIte trIjA gama pramANe ja che tema samajavuM. paraMtu re pAtamA tyAMnA prathana 42di mata2-32302 che te mA prabhArI che. 'navara' bhappaNA se ThiI jahanneNaM bAvIsa vAsasahassAI ukkoseNa vi bAvIsa vAsasaha Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre varSa sahastrANi 'ukkoseNa vi bAbIsaM vAsasahassAI' utkarSeNA'pi dvAvidhati. varSa sahasrANi bhavantIti saptamagamaH 7 / 'so ceva jahanakAlaThiiesu uvavanno' sa evaM utkRSTakAlasthitika:-pRthivIkAyikajIva eva yadi jaghanyakAlasthitikeSu pRthivIkAyikeSu samutpanno avet tadA-'jahanneNaM aMgomuhatta0 ukkoseNa vi aMto* muhutta0' jaghanyena antarmuhUrtasthitikeSu pRthivIkAyikepu tathA utkarpaNApi antamuhartasthitikeSu pRthivIkAyikeSu samutpazte, evaM jahA sattamagamo jAva bhavAdeso' evaM yathA saptamagamo yAvadbhavAdeza iti aA saptamagamasadRzaH sarvo'pi vaktavyA, kiyatparyantaM saptamagamo vaktavya statrAha-'jAva' ityAdi, 'jAva bhavAdeso' iti bhavAdezaparyantasya saptamagamasyAtra sarvamapi vastu vicAraNIyamiti / bhavAdeza. paryantaH saptamagama evAna draSTavyaH, 'kAlAdeseNaM jahanneNaM vAvosaM vAsasahassAI ukokheNa vi bAvIsaM vAlasahasmAI' yahAM usakI sthiti jaghanya se 22 hajAra varSa kI hotI hai aura utkRSTa se bhI 22 hajAra varSa kI hotI hai| isa prakAra se yaha sAtavAM gama hai| ___ AThavAM gama isa prakAra se hai-'so ceva jahannakAlahiiessu uvavanno' vahI utkRSTa kAlakI sthiti vAlA pRthivIkAyika jIva yadi 'jaghanyakAla kI sthiti vAle pRthivIkAyikoM meM utpanna hotA hai-to vaha 'jahanneNaM aMtomuhattaM0 ukkoseNa vi aMtomuhUtta0' jaghanya se antamuMhata kI sthitivAle pRthivIkAyikoM meM utpanna hotA hai, aura utkRSTa se bhI antarmuhUrta kI sthitivAloM meM utpanna hotA hai / 'evaM jahA satta. maMgemo jAva bhavAdeso' isa prakAra se yahAM para saptama gama kI vaktavyatA yAvadbhavAdeza taka kahanI cAhiye, tathA-kolAdeseNaM jahanneNaM ssAI' mAriyAM tanI sthiti nyathA 22 mAvAsa 12 vaSa thAya cha ane utkRSTathI paNa bAvIsa hajAranI thAya che. A rIte A sAtame gama kahyo che. ve bhAmA Ama matAvAmA bhAva cha-'so ceva jahannakAladrii. esa uvavanno' se vivi ne dhanya janI sthiti thiqst. -vimA panta thAya cha, at a 'jahannaNa aMtomuhuttaM / ' ukAseNa vi aMtomu jaghanyathI aMtarmuhUrtanI sthitivALA pRvikAyikamAM utpanna thAya che. ane utkRSTathI paNa aMtarmuhUrtanI sthitivALAmAM utpanna thAya che. "gi 'jahA sattamagamo jAna bhanAdeso' mA zata aDiyo sAtabhA gabharnu 4thana yAvata samAza sudhI naye. tathA 'kAlAdeseNa jahanne] bAvIsa vAsa. Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.12 101 pRthvIkAyikAnAmutpAtanirUpaNam 33. aMtomuhuttamAhiyAI kAlAdezena-kAlApekSayA jaghanyena dvAviMzativarSasahasrANi antarmuhUttAbhyadhikAni 'ukkoseNaM aTThAsII vAsahassAI cAhiM aMtomuhuttehiM abbhahiyAI utkarSeNA'STAzItivarSasahastrANi canumirantamuharabhyadhikAni 'evaiyaM0' etAvanta kAla seveta etAvantaM kAlaM gamanAgamane kuryAt ityaSTamogamA81 atha navamagamaM nirUpayitumAha-'so cetra' ityAdi, 'so ceva ukkosakAlaTiirasu. uvavanno' sa evotkRSTakAlasthitikeSu utpannA, sa eva-pRthivIkAyikajIva eva utkRSTakAlasthitikeSu-pRthivIkAyikeSu yadi samutpanno bhavet tadA-'jahanne bAvIsavAsasahassAhiiemu' jaghanyena dvAviMzativarSasahastrasthitikeSu pRthivIkAyi keSu samutpadyate 'ukoseNa vi vAvIsavAsasahassahiiesu' utkarSeNA'pi dvAviMza tivarSasahasrasthitikeSu pRthivIkAyikeSu utpayate ityAdi / 'esa ce salamagama bAbIsaM vAlasahaslAI aMtonuhuttabhanmahiyAi' kAla kI apekSA vaha jaghanya se antarmuhUrta adhika 22 hajAra varSa taka aura utkRSTa se cAra antarmuharta adhika 88 hajAra varSa taka usa gati kA sevana karatA hai, aura itane hI kAla taka vaha usa gatimeM gamanAgamana kiyA karatA haiN| aisA yaha AThavAM gama hai| nauvAM gama isa prakAra se hai-'so ceva ukkosaTiiessu uvacano' vahI utkRSTa kAla kI sthitivAlA pRthivIkAyika jIva yadi utkRSTa kAla kI sthitivAle pRthivIkAyikoM meM utpanna hotA hai to vaha 'jaha: neNaM bAvIsavAsasahassaTiiesu ukkoseNa vi ghAvIsavAsasahassA liiesu' jaghanya se bhI 22 hajAra varSakI sthiti vAle pRthivIkAyikoM meM utpanna hotA hai aura utkRSTa se bhI 22 hajAra varSakI sthitivAle pRthivI sahassAI ato muhuttamamahiyAI' panI apekSA nyathA matabhuta adhika 22 bAvIsa hajAra varSa sudhI ane utkRSTathI paNa cAra aMtarhata adhika 22 bAvIsa hajAra varSa sudhI te gatinuM sevana kare che. ane eTaluM ja- kALa sudhI te e gatimAM gamanAgamana kare che. mA zata bhA mAmA gama . 8 namA gabharnu 45 42vAmA mAve che.~so ceva ukkAsakAladviAesu uvavannA' 2 pRthvIyiTa manI sthitivANA pRthvI zayimA panta thAya cha, ta 'jahanne] bAvIsavAsasahassadviiesu ukAseNa vi bAvIsa vAsasahassadiiesu' dhanyathI 22 mAvIsa & // 2 panI sthiti pRthvIkAcikemAM utpana thAya che ane utkRSTathI paNa 22 bAvIsa hajAra varSanI Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -... bhagavatIsa sattama gaMmae kAlAdeseNaM jahanneNaM sattavAsasahassAiM aMtomuhattamabhahiyAI ukkoseNaM solasasahassuttaraM vAsasayasahassaM 'evaiyaM jAva karejjA 7 / aTTamagamae kAlAdeseNaM jahanneNaM sattavAsasahassAiM aMtomuttamabhahiyAI, ukkoseNaM aTThAvIsaM vAsasahassAiM ghauhiM aMtomuhuttehiM abbhahiyAiM evaiyaM jAva karejATA Navamagamae bhavAdeseNaM jahanneNaM do bhavaggahaNAI ukkoseNaM aTubhavaragahaNAiM kAlAdeseNaM jahanneNaM egUNatIsaM vAsasahassAI, .ukkoseNaM solahasahassuttaraM vAsasayasahassaM evaiyaM jAva krejaa| 'evaM Navasu vi gamaesu AukkAiya ThiI jANiyavvA 9 // .. jai teukkAuehito uvavajjati teukkAiyANa vi esa .ceva vttvvyaa| navaraM Navasu vi gamaesu tinni lessAo teu. bakAiyA NaM suIkalAvasaMThiyA, ThiI jANiyanvA, taiyagamae kAlAdeseNaM jahanneNaM bAvIsaM vAsasahassAiM aMtomuttamamahiyAI ukkoseNaM aTThAsII vAsasahassAI bArasehiM rAidiehiM "abbhahiyAI evaiyaM jA krejaa| evaM saMveho uvajuMjiUNa - mnniymvo9| jai vAukkAehiMto uvavajjaMti0 vAukAiyANa "vi evaM ceva Nava gamagA jaheva teukkAiyANaM gavaraM paDAgA'saiThiyA pannattA saMveho tihiM vAsasaharUlehi kAyavo, taiya gamae kAlAdeseNaM jahanneNaM bAvIsaM vAsasahaslAiM aMtomuhutamabbhahiyAiM ukkoleNaM egaM vAsasayasahassaM evaM saMveho uvajaMjiUNa bhaanniyvo| jai vaNassaikAiehiMto uvavajjaMti Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za024 u.12 102 apkAyika pRthvIkAyAdInAmutpattiH 37 vaNassaikAiyANaM AukkAiyagamasarisA Nava gamagA bhANiyavvA / NavaraM gANAsaMThiyA sarIrogAhaNA paDhamaesu pacchilla-esu ya tisu gamaesu jahannaNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM sAtiregaM joyaNasahassaM majjhimesu tisu taheva jahA puDhavIkAiyANaM saMveho ThiI ya jANiyavvA, taiyagame kAlA. deseNaM jahanneNaM bAvIsaM vAsalaharUlAI aMtomuttamabbhahiyAI, / ukkoseNaM aTThAvIsuttaravAlasahassaM evaiyaM jAva krejaa| evaM * saMveho uvajuMjiUNa bhaanniytvo|suu02|| - chAyA-yadi apkAyikaikendriyatiryagyonikemya utpadyante kiM sUkSmAkA. yikaikendriyatiryagyonikebhya utpacante bAdarAkAyikai kendriyatiyagyonikenya utpadyante evaM catuSkako bhedo bhaNitavyaH yathA pRthivIkAyikAnAm / akAyikA 'khalu bhadanta ! yo bhavyaH pRthivIkAyikeSu utpattum / sa khalu bhadanta ! kiyatkAlasthitikeyUtpadyeta ? gautama ! jaghanyenAntarmuhUrtasthitikeSu-utkarSeNa dvAviMzativarSasahasrasthitikeSa-payeta / evaM pRthivIkAyikagamasahazA nava gamakA bhaNitavyAH 9 / navaraM sthivvindsNsthitH| sthitijaghanyena antarmuhattam utkarSeNa saptavarSasahasrANi / evmnuvndho'pi| evaM viSvapi gamakeSu saMvedhamtanIyaSaSThasaptamA STamanavamagamakeSu bhavAdezena jaghanyena dve bhavagrahaNe utkarSeNA'STabhavagrahaNAni zeSeSu caturyu gamakeSu jaghanyena dve bhavagrahaNe utkarSeNA'saMkhyeyAni bhavagrahaNAni tRtIyagamake kAlAdezena jaghanyena dvAviMzatiSasahasrANi antarmuhUrtAbhyadhikAni utkarSeNa poDazottaraM varSazatasahasram etAvantaM yAvat kuryAt / paSTha gamake kAlA. dezena jaghanyena dvAviMzativarSasahastrANi antarmuhartAbhyadhikAni, utkarSeNA'pTAzIti varSa sahasrANi caturbhiratamu harabhyadhikAni etAntaM yAvakuryAt 6 / saptame gamake kAlAdezena jaghanthena sapta varSasahasrANi antarmuhUrvAbhyadhikAni utkarSeNa poDazasahasrottaraM varSazatasahasram etAyanvaM yAvAkurzat 7 / aSTamagamake kAlAdezena jaghanyena saptavarSasahasrANi antarmuhUrtAbhyadhikAni utkarSeNA'STA. vizatirvaSasahasrANi caturmirantarmuha tairaMmpadhikAni etAvantaM yAvakuryAt-8 / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre bhavAdezena jaghanyena dve mavagrahaNe utkarSeNA'STabhavagrahaNAni, kALAdezena jaghanyena ekonatriMzadvarSasahasrANi utkarSeNa poDazasahastrottaraM varSazatasahasram etAvantaM yAvatkuryAt / evaM navasvapi gamakepu aSkAyikasthitijJaticyA 9 / yadi tejaskAyikebhya utpadyante, tejaskAyikAnAmapi epaiva vaktavyatA navaraM navasvavi gamakeSu tisro lezyAH / tejaskAyikAH khalu sUcIkalApasaMsthitAH / sthitiryathAyogaM jJAtA ! tRtIyagamake kAlAdezena jaghanyena dvAtriMzatirvarSasahasrANi antadhikAni utkarSeNA'STAzItisahasrANi dvAdazarAtri divaserabhyAdhikAni etAvantaM yAvatkuryAt / evaM saMvedhaH upayujya bhaNitavyaH / yadi vAyukAyikebhyautpayate vAyukAyikAnAmapi evameva nava gamakAH yathaiva tejaskAvikAnAm, navaraM patAkA saMsthitAH prajJaptAH, saMvedho (tribhiH) varSa sahasraiH partavyaH / tRtIyagame kALAdezena jagha yena dvAviMzativarSasahasrANi antarmuhUrttAbhyadhikAni utkarSeNa ekaM varSa zatasahasram evaM saMvedha upayujya bhaNitavyaH / yadi vanaspatikAyikebhyautpadyante vanaspatikAyikAnAm aSkAyikagamasadRzA natra gamakA bhaNitavyAH / navaraM nAnAsaMsthitAH, zarIrAvagAhanA prathameSu pazcimeSu ca triSu gamakeSu jaghanyena aGgulasyAsaMkhyeyabhAgam utkarSeNa sAtirekaM yojanasahasram madhyameSu tripu tathaiva yathA pRthivI kAyikAnAm | saMvedhaH sthitizva jJAtavyA, tRtIyagame kAlAdezena jaghanyena dvAviMzatirvarSasahasrANi antarmuhUrttAbhyadhikAni utkarSeNA'STAtriMzatyutaraM varSa zatasahasram etAvantaM yAvatkuryAt evaM saMvedha upayujya bhaNitavyaH | 9|02| , TIkA--' jai AukAiya ragidiyatirikkhajogie hiMto ucabajeti' yadi pRthivIkAyiko jIvo'SkAyikai kendriyatiryagyoni kebhya Agatya pRthivyAdau chUTa isa prakAra se jIva kI pRthivIkAdhika meM utpatti Adi kA kathana karake aba sUtrakAra aSkAyika meM isakI utpatti dikhAne ke liye kahate haiM 'jai AkkAie niMdiyatirikkhajoNiehiMto' ityAdi / TIkArtha- aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM - he bhadanta ! yadi akAyika ekendriya tiryagyonika jIva se Akarake vaha pRthivIkAyika rUpa se A rIte jIvanI pRthviIkAyikAmAM utpatti vigerenu kathana karIne have sUtrakAra apriyakAmAM temanI utpatti atAvavA nIce prama zenA sUtrapATha 4 che. 'jai AukAiyaegidiyatirikkhajoNie hito' dhatyAhi TIkA --have gautamasvAmI prabhune evuM pUche che ke-De bhagavan ne apUkAyika, ekendriya tiya cacetivALA jIva paNAthI AvIne pRthvikAyikapaNAthI Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.12 sU02 akAyika pRthvIkAyAdInAmutpattiH 39 utpayante tadA 'kiM suhumAu mAiyaegidiyatirikkhanoNirahito upavanaMti' kiM sakSazakAyikaikendriyatiryagyoni kebhya Agatyotpayante athavA 'bAyaraAukAiyaegidiyatirikkha joNiehito uvacajjati' bAdarakAyikaikendriyatirya jyonikebhya Agatyotpadhante ? he bhadanna / yadi pRthivIkAyiko jIvaH akAyikaikendriyatiryagyonikebhya Agatya pRthivyAM samutpanno bhavati tadA ki sUkSmAkA yikaikendriyatiryagyonikebhya Agatyotpadhate athavA bAdarAphAyikaikendriyatiryagyonikebhya Agatya 'pRthivyAM samutpadyate ityarthaH 'evaM caukko bhebho bhANiyanvo jahA puDhavIkAiyANaM' evaM catuSkako bhedaH sUkSmavAdarayoH paryAptakA'paryAptakamedarUpaH yathA sUkSmASkAyikebhyo bAdarApkArikebhyaH paryAptakebhyo'paryAptakebhya ityarthaH bhaNitavyo yathA pRthivIkAyikAnAm / 'ukkAie NaM bhaMte !" akAyikaH khalu bhadanta ! 'je bhavie puDhavIkAiesu uvavajjittae' yo bhavyaH pRthivIkAyike kRtpattum 'se NaM bhaMte' sa khalu mahanta ! 'kevaiyakAlaTiiesu uvavapRthavI meM utpanna hotA hai to he bhadanta ! 'ki suhumAukAiyaegidithatirikkhajoNiehito' ucavajjati, thAyaramAukAkSyaegidiyatiri0' vaha kyA sUkSma apkAyika ekendriya tirthagyonika se Akarake pRthivI. kAyika rUpa se utpanna hotA hai athavA bAdara apUkAyika ekendriya tiryagyonika se Akarake pRthivIkAyika rUpa se utpanna hotA hai ? 'evaM caukkao meo bhANiyanyo jahA puDhavIkAiyANaM' isa prakAra pRthivIkAyika ke jaisA sUkSma bAdara paryApta aura aparyApta ye cAra bheda yahAM kahanA cAhiye ___ aba gautama prabhuse aisA pUchate haiM-'AukkAie NaM bhaMte !, je bhavie puDhavIkAiesu uvavajjittae' he bhadanta / apakAyika jIva jo pRthivIkAyikoM meM utpanna hone ke yogya hai 'se NaM bhaMte ! kevazyakAlaTihapRthviImi tpanna yAya cha, ta san 'kiM suhumaArakAiyaegidiyatirikvajoNiehito uvavajjati.' ghAyarAcakAiyaegi diyatiri0 te zuM sUkSama apamAyika ekendriya tiya ca canikamAMthI AvIne pRthvIkAyikapaNAthI utpanna thAya che ke bAdara apUkAyika ekendriya tiya"ca nimAMthI AvIne viyi pAyA utpanna thAya cha ? 'evaM ghaukko bheo bhANiyanvo jahA puDhavIkAiyANaM' mA zata pRthvIjayinI ma sUkSma mA42 paryAsa mana myyupta A cAra bhede ahiyAM kahevA joIe va gautamasvAmI prasuna me pUche che hai-'AukkAie NaM bhaMte je bhavie puDhavIkAie uvavanjittae' 7 bhagavan 2 mayi 71 pihimA Srird vAna yogya cha, 'seNaM bhate ! kevaiyakAladiiesu uvavajjejjA' TayA Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre 40 . .. jjejjA' kiyAlasthitikeSu pRthivIkAyikeSu utpadheta he bhadanta ! yo'kAyiko jIvaH pRthivIkAyikeSu utpattiyogyo vidyate sa phiyatkAlasthitikapRthivIkAyikeSu utpadyata iti prshnH| bhagonAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! 'jahannegaM aMtomuhu taTiesu' jaghanyena antarmu. hartasthitikeSu pRthivI kAyikebu 'ukoseNaM bAvIsavAsasahassaTiiesu unavajjejjA' utkarSeNa dvAviMzativarSa sahasasthitikeSu pRthivIkAyikespadheta 'evaM puDhavIkAigamagasarisA Nava gamagA bhANiyavyA' evaM pRthivI kAyikagamasahazA nava gamakA bhaNinavyAH, yathA pRthivIkAyike utpattAvapi nava gamA bhavanti tathAhiaughisato'kAyikajIvasya audhiktaH pRthivIkAyike utpattirUpaH prathamo gamaH 1, audhikasyApkAyikasya jaghanyakAlasthivikapRthivIkAyike utpattiko esu uvatrajjejjA' vaha phitane kAla kI sthiti vAle pRthivIkAthikoM meM utpanna hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama | thAha 'jahanneNaM aMtomuhuttahihaetu ukkoleNaM bAvIsavAsa sahassaTiiesu uvavajjejjA' jaghanya se antarmuhUrta kI sthitivAle pRthivIkAyikoM meM aura utkRSTa se 22 hajAra varSa kI sthiti vAle pRthivIkAyikoM meM utpanna hotA hai, "evaM puDhavIkAiyagamagasarisA Nava gamagA bhANiyavyA' isa prakAra se pRthivIkAyika ke gamoM jaise yahAM nau gama kahanA cAhiye, jaise -sAmAnya se apkAyika jIva kA sAmAnya rUpa se pRthivIkAyika meM utpanna hone rUpa prathama gama, sAmAnya apkAyika jIva kI jaghanya kAla kI sthiti vAle pRthivIkAyika meM utpatti rUpa meM dvitIya gama 2 kALanI sthitivALA pRthvIkAyikemAM utpanna thAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu / cha hai-'goyamA ! 8 gautama! te 'jahunneNaM aMtomuhuttadviiesu ukko seNaM bAvIsavAlahassadviiesu uvavajejjA' dhanyathA matamuhUtanI sthitivANA vikAyikamAM ane utkRSTathI 22 bAvIsa hajAra varSanI sthitivALA pRthvivimaa 5-- thaya che. 'evaM puDhavIkAiyagamagasarisA Nava gamagA bhANiyavvA' A rIte pRthvikAyikanA gamo pramANe ahiyAM nave game samajI levA joIe. jevI rIte sAmAnyathI aprakAyika jIvanI sAmAnya paNAthI pRthvikAyikaeNmAM unna thavAnA saMbaMdhamAM pahele gama 1 tathA sAmAnya apUjAyika jIvanI ghanya kALanI sthitivALA pRthvikAyikenA utpanna thavAnA saMbaMdhamAM bIjo gama 2 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.12 sU02 aSkAyike pRthvIkAyAdInAmutpattiH 41 dvitIyo gamaH 2 / audhikasyA'SkAyikaraya utkRSTakAla sthitika pRthivIkAyike utpattirUparatRtIyo gamaH 3. svayaM jaghanyakAla sthiti kasyA kAyikasya pRthivIkAyike utpattirUpa caturthI gamaH 4, svayaM jaghanyakAlasthitikasyAkA yikasya jaghanyakAla sthikapRthivIkAyike utpattirUpaH paJcamo gamaH 5 / svayaM jaghanyakAla sthitikasyApakAyikasya utkRSTadala sthitika pRthivIkAyike utpattirUpaH SaSTho gamaH 6 | svayamutkRSTakALasthitikaH sAmAnyataH pRthivIkAyike utpattirUpaH saptamo gamaH 7, svayamutkRSTakAlasthitiko jaghanyakA usthitikeSu pRthivIkAyikeSu utpadyate ityaSTamo gamaH, satyamutkuSTakAla sthitika pRthinI kAyike sAmAnya akAyika jIva kI utkRSTa kAla kI sthiti vAle pRthivI kAdhika meM utpatti meM rUpa 3 tRtIya gama, svayaM jaghanya kAla kI sthiti vAle akArika jIva kI pRthivIkAdhika meM utpattirUpa caturtha gama, svayaM jaghanya kAla kI sthiti vAle akAyika jIva kI jaghanya kAlakI sthiti vAle pRthivIkAyika meM utpatti rUpa pAMcavAM gama, svayaM jaghanya kAla kI sthiti vAle apkAyika jIva kI utkRSTa kAla kI sthitivAle pRthivI kAyika meM utpatti rUpa meM chaTThA gama, svayaM utkRSTa kAla kI sthiti vAle akAyika jIva kI sAmAnya rUpa se pRthivIkAyika meM utpatti rUpa meM 7yAM gama svayaM utkRSTa kAla kI sthiti vAle aSkAyikajIva kI jaghanya kAla vAle pRthivI kAyika meM utpatti rUpa meM 8vAM gama aura svayaM utkRSTa kAla kI sthiti vAle aprakAyika jIvakI utkRSTa sAmAnya aSThAyika jIvanI utkRSTa kALanI sthitivALA pRthvikAyikAmAM utpanna thavAnA saMbadhamAM trIjo gama 3 tathA pAte jadhanya kALanI sthitivALA aSThAyika jIvanI pRthvikAyikamAM utpanna thavAnA saMbaMdhamAM cAthI gama 4 peAte jaghanya kALanI sthitivALA apUkAyikamAM utpanna thavAnA saMkha dhamAM pAMcamA gama 5 pAte jaghanyakALanI sthitivALA akAyika jIvanI utkRSTa kALanI sthitivALA pRthvikAyikamAM utpanna thavAnA samadhamAM chaThTho gama 6 tathA pAte utkRSTa kALanI sthitivALA akAya jIvanI sAmAnya paNAthI pRthvikAyikAmAM utpanna thavAnA saMbaMdhamAM sAtamA gama cha tathA pAte. utkRSTakALanI sthitivALA aprakAyika jIvanI jaghanya kALavALA pRthvikAyikamAM utpanna thavAnA sabadhamAM AThamA gama 8 ane pAte utkRSTa kALanI sthitivALA sUkAyika jIvanI utkRSTa kALanI sthitivALA pRthvikAyikamAM utpanna bha0 6 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ bhagavatIstre utpadyate iti navamo gamaH9 ityevaM nava gamA bhavanti / tatra prathamAdigamA pRthivIkAyikagamavadeva draSTavyAH sAmAnyataH, vizeSato yatra game yadapekSayA yadvailakSaNyaM tadarzayati-'navaraM' ityAdinA, 'navaraMthibugavindusaMThie' navaraM stibukavindu saMsthitaH pRthivIkAyikajIvasya masUracandra saMsthAna kathitam , apkAyikasya tu stibukavindusaMsthAnaM jalabubudaityarthaH kathitamiti bhavatyeya pUrvApekSayA vailakSaNyam / evaM sthitAvapi pUrvApekSayA vailakSaNyaM tadapi darzayani-ThiI' ityAdi / 'ThiI jahanneNaM aMta muhutta' sthitijanyena anarmuhUttam 'ukkoseNaM sattavAsasahassAI utkaNa saptavarSa sahasrANi, evaM aNuvaMdho thi' evamanubandho'pi, evaM kAla kI sthiti vAle pRthivInApika meM utpatti rUpa meM 9 vAM gama hotA hai-isa prakAra se ye nau gama hote haiM-usI prakAra se ve saba gama yahAM para bhI hote haiN| inameM prathamAdigama sAmAnya se pRthivIkAyika ke gama jaile hI jAnanA gahiye, para vizeSa se jisa gama meM jisa gama kI apekSA se antara hai-vilakSaNatA hai use aba sUtrakAra pragaTa karate haiM-'navaraM thidhugabindusaMThie' pRthivIkAdhika jIva kA saMsthAna masUra kI dAla jaisA kahA gayA hai-taba ki ajJAyika kA saMsthAna jala bud buda ke AkAra jaisA kahA gayA hai, yaha saMsthAna kI apekSA vailakSaNya hai| sthiti kI apekSA vailakSagya isa prakAra se hai ki sthiti jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa se sAta hajAra varSa kI hai, taya kI pRthivIkAyika kI utkRSTa sthiti 22 hajAra varSa kI hai sthiti ke jaisA thavAnA saMbaMdhamAM navame gama 9 thAya che. A rIte A nava gama thAya che. eja rItanA nava game ahiMyA A apUkAyanA prakaraNanA saMbaMdhamAM paNa thAya che. te gamamAM pahelA vigere game sAmAnya rIte pRthvikAyikanA gama pramANe ja samajavA. paraMtu vizeSapaNAthI je gAmamAM je gama karatAM hA cha, te ve sUtrA2 matAce cha.-'navara thivugaviMdusaMThie' yi jIvanuM saMsthAna masuranI dALa ane caMdramAnI jema goLa AkAravALuM kahyuM che. tyAre aprakAyikanuM saMsthAnA pANInA bud bu (parapoTA) nA AkAra jevuM kahyuM che. A rIte A saMsthAnanA saMbaMdhamAM judApaNu che. tathA sthitinI apekSAe judApaNuM A rIte che. ke sthiti jaghanyathI aMtamuhUrta ane utkaTathI sAta hajAra varSanI che. tyAre pRthvikAyikanI utkRSTa sthiti 22 bAvIsahajAra varSanI che. sthiti pramANe ja anubaMdhanuM kathana paNa samajavuM. A rIte Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.12 sU02 apkAyike pRthvIkAyAdInAmutpattiH / sthitivadeva anubandho'pi jaghanyo'ntarmuhUrtarUpaH utkaNa saptavarSa sahasrAtmaka sthitirUpatvAdanubandhasyeti' 'evaM tilu vi gamaelu' evam-pUrvamadarzitarUpeNaiva Adhagamatraye'pi saMsthAnasthityanuvandheSu vailakSaNyamavagantavyam iti audhikASkAyikasya audhikapRthivIkAyike utpattiriti prathamo gama.1, audhikasyApkAyikasya jaghanyakAlasthitikapRthivIkAyike utpattiriti dvitIyo namaH2, audhikasyA kAyikasya utkRSTakAlasthitikapRthivIkAyike utpattiriti tRtIyo gama:3, eteSu triSyapi saMsthAnasthityanubandhAH sUtradarzitarUpeNa jJAtavyA ityarthaH, saMsthAna sthityanubandheSu lakSaNyaM pradaya kAyasaMvedhe'pi vailakSaNyaM darzati-ThiI saMveho' isyAdi, 'ThiIsaMveho tahayachaTThasattamaTThamaNavamagamesu sthitiH saMvedhazca tRtIyaSaSThasaptamASTamanavamagamakeSu 'bhavAdeseNaM jahanneNaM do bhavaggahaNAI 'ukoseNaM aTThabhavaggahaNAI' hI anubandha hai, isa prakAra se pradarzila paddhati ke anusAra Adike tIna gama meM saMsthAna sthiti aura anubandha ko lekara bhinnatA AtI hai, yahAM. audhika apUkAyika kI audhika pRthivIkAya meM jo utpatti hai vaha prathama gama hai ? audhika apUkAyika kI jaghanya kAla kI sthitivAle pRthivIkAyika meM jo utpatti hai vaha ditIya gama hai 2 aura audhika akAdhika kI jo utkRSTa kAla kI sthitivAle pRthivIkAyika meM utpatti hai vaha tRtIya gama hai, ina tInoM gamoM meM saMsthAna sthiti aura anubandha ko lekara antara pragaTa karake atha sUtrakAra kAyasaMvedha meM bhI vilakSaNatA 'ThiI saMveho taya chaha sattamahamaNavAgamestu0' isa sUtra pITha dvAganakaTa karate haiM-ve yaha samajhAte haiM-ki ina tRtIya Adi gamoM meM saMvedha bhava kI apekSA jaghanya se do bhadoM ko grahaNa karane batAvela paddhati pramANe pahelA traNa gamemAM saMsthAna, sthiti ane anu. baMdhanA saMbaMdhamAM judApaNu Ave che. ahiyAM audhika apakAyikanI audhika pRthvikAyikamAM je utpatti thAya che, te pahele gama samaja. 1 audhika akAyinanI jaghanya kALanI sthitivALA pRthvikAyikamAM utpanna thavAnA saMbaMdhamAM bIjo gama che. ane audhika apakAyikanI utkRSTa kALanI sthiti vALA pRthviIkAyikamAM utpanna thavAnA saMbaMdhamAM trIje gama che. 3 A traNe gamamAM saMsthAna, sthiti ane anuba dhanA saMbaMdhamAM judAI batAvIne have sUtrA yasa samayamA 5 'ThiI saMveho taiyachadusattamaNavamagamesu0' ItyAdi sUtrapAThathI batAve che. teo A sUtrapAThathI e samajAve che ke A trIjA vigere gAmomAM saMvedha bhavanI apekSAthI jaghanyathI be bhavene haNa Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre bhavAdezena jaghanyena saMvedhaH sarvagameSu dve bhavagrahaNe bhavagrahaNadvayarUpaH prasiddhA, utkarSeNa tRtIyAdiSu sUtroktepu paJcasu gameSu saMvedhaH aSTa bhavagrahaNAni, pUrvapadarzitAyA aSTa bhavagrahaNani bandhanabhUtAyAstRtIyapaSThasaptamASTameSvekapakSe, navame tu game ubhayatrApi utkRSTasthiteH sadbhAvAt iti / eteSu gameSu jaghanyo skRSTarUpaM kAyasaMvedhaM dazayati-'jahanneNaM do bhavaggahaNAI' jaghanyena dve eva bhavagrahaNe ukko seNaM abhavaggahaNAI' utkarSeNA'STabhavagrahaNAni 'sesesu causu gamaesu' zeSeSu catuSu prathamadvitIyacaturthapaJcamalakSaNeSu 'jahanneNaM do bhavaggahaNAI' utkarSeNa asaMkhyeyAni bhavagrahaNAni ekatrApi pakSe utkRSTasthiterabhAvAditi / uktastRtIya-SaSTha-saptamA'Tama-navamagamAnAM bhavAdezena kAyasaMvedhA, jaghanyena dve bhavagrahaNe, utkarSeNA'STabhangrahagAnIti, athaiSAmeva gamAnAM kAlAdezena kAyasaMvedhaM darzayati-taiyagamae' tanIyagamake 'kAlAdeseNa kAlAdezenakAlApekSayA kAlapakAreNa ityarthaH 'jahanneNaM bAvIsaM vAsasahassAI aMtomuhuttamanbhahiyAI' jaghanyena dvAviMzatirvasahasrANi antarmuhUrtAbhyadhikAni antarmuhUrtA rUpa aura utkRSTa se ATha bhavoM ko grahaNa karane rUpa hotA hai, inake atirikta prathama, dvitIya, caturtha aura paMcama ina cAra gamoM meM vaha saMvedha jaghanya se do bhava grahaNa rUpa aura utkRSTa se alaMkhyAta bhavagrahaNa rUpa hotA hai, kyoMki eka bhI pakSameM utkRSTa sthiti kA abhAva hai, tathA-tRtIya, SaSTha, lasamma aura aSTama ina gamoM meM eka pakSa meM aura nauveM gama meM donoM pakSoM meM utkRSTa sthiti kA sadbhAva hai jaghanya se kAyasaMvedha sarvatra gamoM meM do bhava grahaNa rUpa hai, isa prakAra bhava kI apekSA kAyasaMvedha prakaTa kara aba sUtrakAra kAla kI apekSA se kAyasaMvedha prakaTa karate haiM-'naiyagamae kAlAdeseNaM jahanneNaM dAvIsaM vAsasahassAI aMtomuttamambhahiyAI.' tRtIya gama meM kAla kI apekSA karavA rUpa ane utkRSTathI ATha bhane grahaNa karavA rUpa hoya che. A kathana zivAya pahelA, bIjA, cethA ane pAMcamAM A cAra gamemAM te saMvedha jagha nyathI be bhava grahaNa rUpa che. ane utkRSTathI asaMkhyAta bhava grahaNa rUpa hoya che. kemake-eka pakSamAM utakRSTathI sthitine abhAva che. tathA trIjA, chaThThA, sAtamA ane AThamAM A gAmamAM eka pakSamAM ane navamAM gAmamAM ane pakSamAM utkRSTa sthitine sadabhAva che. jaghanyathI kAyavedha badhAja gAmamAM be bhava grahaNa rUpa che. A rIte bhavanI apekSAe kAyasaMvedha batAvIne have sUtrA2 janI apekSAye yasava5 pragaTa 42 cha-'taiyagamae kAlAdeseNaM jahanneNaM bAvIsaM vAsasahassAI aMtomuhuttamamahiyAI' zrI rAmamA manI Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.12 sU02 apkAyike pRthvIkAyAdInAmutpattiH 45 dhikadvAviMzativarSa sahasrAtmakA kAyasaMvedhaH, pRthivIkAyikAnAmutpattisthAnabhunAnAm utkRSTasthitikavAda / 'aMtomuhuttamabhahiyAI' antarmuhUmpadhikAni iti akAyikasya tatra pRthivIkAyika utpitso raudhikatve'pi jaghanyakAlasya vivakSitatvena antarmuhUrtasthitikatvAditi / 'ukkoseNaM solasasahasmuttaraM vAsasayasahassa' utkarSeNa SoDazasahasrottaraM varSa zatasahasram SoDazasahasrAdhikalakSavarSapramANakA kAyasaMvedhaH, iha pRthivIkAyikAnAmutkRSTasthitikatvAt teSAM caturNA bhavAnAM sadbhAvAt tatrotpitsovApkAyikasyaudhikatve'pi utkRSTakAlasya vivakSitatvAt utkRSTasthitayazcatvAra stadbhavAH, evaM ca dvAviMzate varSasahasrANAM saptAnAM jaghanya se kAyasaMvedha antarmuharta adhika 22 hajAra varSa pramANa aura utkRSTa se yaha eka lAkha 16 hajAra varSa pramANa hai, kAla kI apekSA jo jaghanya le antarmuhUrtta adhika 22 hajAra varSa pramANa kAyasaMvedha kahA gayA hai vaha utpatti sthAna bhUla pRthivIkAyikoM kI utkRSTa sthiti itanI hI hone ke kAraNa kahA gayA hai, tathA ise jo antamahata adhika vizeSaNa se vizeSita kiyA gayA hai-vaha pRthivIkAya meM utpanna hone ke yogya akAyika kI jaghanya sthiti jo antarmuhUrta kI hai use lekara kiyA gayA hai, tathA utkRSTa se jo eka lAkha 16 hajAra varSe pramANa kAyasaMvedha kahA gayA hai vaha pRthivIkAdhikoM kI jo uskRSTa sthiti 22 hajAra varSa kI hai usa pramANa rUpa cAra bhavoM ke sadabhAva se kahA hai / tathA usameM utpanna hone yoggha apahAyika kA utkRSTa kAla apekSAe jaghanyathI kAyavedha aMtarmuhUrta adhika 22 bAvIsa hajAra varSa pramANe ane utkRSTathI te eka lAkha soLa hajAra varSa pramANa che kALanI apekSa thI jaghanyathI aMtamuhUrta aSika 22 bAvIsa hajAra varSa je kAyasaM. vedha kahyo che, te utpatti sthAna bhUta pRthvikAyikenI utkRSTa sthiti eTalI ja hovAne kAraNe kahela che, tathA tene je aMtarmuhUrva adhika e vizeSaNa kahyuM che. te pRthvikAyikamAM utpanna thavAne cagya apUThAyanI jaghanya sthiti je aMtarmuhUnI che, tene uddezIne kahevAmAM AvyuM che. utkRSTathI je eka lAkha 16 soLa hajAra varSa pramANane kAyasa vedha kahela che, te pRthyiAyikenI utkRSTa sthiti 22 bAvIsa hajAra varSanI che, e pramANa rUpa cAra bhAnA sadUbhAvathI kahela che kemake-temAM utpanna thavAne cagya apUkAyi. kane utkRSTa kALa vivakSita thayela che. apUkAyikano ukALa sAta hajAra Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsa sahasrANAmAthikotkRSTa sthitivarSANAM ca pratyekaM caturguNitatve 88000, 28000, milane ca SoDazasahasrAdhikaM lakSaM 116000 bhavati, iti / evaiyaM jAva karejjA' etAvantaM yAvat kuryAt etAvatkAlaparyantamaSkAyikagarti pRthivIkAyikagatiM ca seveta tathA etAvatkAlaparyantameva akAdhikagatau pRthivI kAyikagatau ca gamanAgamane kuryAditi kAyasaMvedhe bailakSaNyamiti / 'chaTTe gamae' paSThe gamake kAlAdeseNaM jahanneNaM vAvasaM vAsasahassAI aMtomuhuttamambhahiyAI' kAlAdezena jaghanyena dvAviMzatirvarSa mahasrANi ahartAbhyadhikAni / 'ukko seNaM aTThAsI vAsasahassA cauaiMtamucedi amahiyAI' utkarSeNA'STAzIti varSasahasrANi 'chaMda vivakSita huA hai, aSkAyika kA utkRSTa kAla 7 hajAra varSa pramANa hai, isameM usake bhava 4 cAra hote haiM, isa prakAra 22 hajAra varSa pRthivI kAyikoM kI aura sAta hajAra varSa akAyikoM kI utkRSTa sthiti ko ina eka ekako cau guNI karane para aura unhe 88000,28000 jor3ane para sabakA yoga eka lAkha 16 hajAra varSa pramANa hotA hai / itane kAla taka vaha apakAyika gati kA aura pRthivIkAyika gati kA sevana karatA hai aura itane hI kAla taka vaha usameM gamanAgamana karatA hai, isa prakAra donoM ke kAyasaMvedha meM antara hai / 'chaTTe gamae' chaThe gama meM kAla kI apekSA se 'jahanneNaM bAvIsaM vAsasahassAha aMnomuhamamahiyAi" jaghanya se antarmuhUrtta adhika 22 hajAra varSa pramANa aura 'ukko seNaM aTThAsI vAsasahassAI cahi aMnomuhutterhi amahiyAha" utkRSTa se cAra antarmuhUrtta adhika 88 hajAra varSa kAya saMvedha hai, yahAM jo utkRSTa varSa pramANunA che. temAM tenA cAra bhavA thAya che. A rIte 22 khIsa hajAranI pRthvikAminI ane sAta hajAra aplAyikAnI utkRSTa sthitine cAra gaNi karavAthI ane te meLavatAM te tamAmanA kula saravALe eka lAkha seThaLa hajAra varSa pramANanA thAya che. ATalA kALa sudhI te aAyika gatinuM ane pRthvikAyika gatinu sevana kare che. ane eTalA ja kALa sudhI temAM gamanAgamana kare che. A rIte khannenA kAyasa MvedhamAM judApaNuM che. 'chaTTe gamae' chaThThA gabhabhAM gajanI apekSA me 'jaddaNNeNaM bAvIsaM vAsasahassAi" atomuhuttamatramahiyAi' 4zranyathI aMtarmuhUrta adhika 22 mAvIsa utara varSa prabhAthu bhane 'utkosreNaM aTThAsoI vAsasahassAiM cauhi ato muhuttehi amahiyAI utkRSTathI cAra aMtarmuhUta adhika 88 aca sI hajAra varSa kAyasa vedha che. Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.12 sU02 aSkAyika pRthvIkAyAdInAmutpattiH 47 caturbhirantarmuhUrabhyadhikAni, paSTagame hi jaghanyasthitikA utkRSTasthitika pUtpadyate ityantarmuhUrtasya varSasahasradvAviMzatezca pratyekaM caturbhavagrahaNaguNitatve sthoktamutkRSTaM kAlapramANaM syAt 88000 iti / 'evaiyaM jAva karegnA' etAvantaM yAvatkuryAta etAvatkAlaparyantam apkAyikagati pRthivIkAyikati ca seveta tathA etAvantameva kAlA akAyikagatI pRthivIkAyikagatau ca gamanAgamane kuryAditi / 'sattame. gamae kAlAdeseNaM jahanneNaM satavAsasahassAI aMgomuhuttamannahiyAI' saptame gamake kAlAdezena jaghanyena saptavarSaptahasrANi antarmuhUrvAbhyadhikAni, ukkoseNaM sola sasahassuttaraM vAsapayasahassa' utkarSeNa SoDazasahastrottaraM varSazatasahastram lakSameka poDazasahasrAdhikamityarthaH, 'evaiyaM nAva karejjA' etAvantaM yAvatkuryAt etAva se cAra antarmuharta adhika 88 hajAra varSa pramANa adhika kApasaMvedha kahA gayA hai yaha jaghanya sthiti vAlA aprakAyika jaya utkRSTa sthiti vAle pRthivIkAyika meM utpanna hotA hai to usake cAra bhavoM ko lekara kahA gayA hai tathA antamuharta adhikatA isameM apakAyika kI jaghanya sthiti kI apekSA le kahI gaI haiM, 'eSayaM kAlaM jApa karejjA' itane kAla taka vaha jIva apakAyika gati kA aura pRthivIkAyika gatikA sevana karatA hai aura itane hI kAlataka vaha usameM gamanAgamana karatA hai, 'sattame gamae kAlAdekhaNa jahanneNaM sattavAsasahassAI aMtomuSTuttamanbhahiyAI' sAtaveM gama meM kAla kI apekSA jaghanya antarmuhUrta adhika 7 hajAra varSa 'ukkoseNaM solasasahassuttaraM vAsasayasahassaM' aura utkRSTa se eka lAkha solaha hajAra 116000 varSa pramANaM kAyasaMvedha hai, ahiyAM je utkRSTathI cAra aMtarmuhUrta adhika 88 aThyAsI varSa pramANane kAyavedha kahyo che, te jaghanya sthiti vALe apakAyika jyAre utkRSTa sthiti vALA pRthvikAyikamAM utpanna thAya che. tenA cAra bhavene laIne kahela che. tathA aMtarmuhUrtanuM adhikapaNuM temAM apakAyikanI jaghanya sthitinI ape zAnyesa che. 'evaiyaM kAlaM jAva karegjA' mA sudhAta 4 a5. kAyika gatinuM ane pRthvikAyika gatinuM sevana kare che. ane eTalA ja kALa sudhA te mAM gamanAgamana 42 cha. 'satyame gamae kAlAdeseNaM jahanneNaM sattavAsasahassAI aMtomuttamabbhahiyAI' sAtamA mamA panI apekSAthI 4. nyathI matabhuta mAthi sAta 12 varSa bhane 'ukkoseNaM solamasahassuttaraM vAsasayasahAsa' GTayA 23 ma sa 12 varSa prmaannun| yasavedha cha, Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 bhagavatIya kAlaparyantam akAyikagati pRthivIkAyikagatiM ca seveta tathA-etApadeva kAla. paryantam akAyikagatI pRthivIkAyikagatau ca gamanAgamane kuryAditi kaaysNvedhH| 'aTThame gamae' aSTame gamake, 'kAlAdeseNaM jahanneNaM sattAsasahassAI aMtomuttamamahiyAI' kAlAdezena-kAlApekSayA jaghanyena saptavarSa sarasvANi aMtarmuhattA. bhyadhikAni, 'uko seNaM aTThAvIsaM vAsasahassAI carhi aMtomuttehiM anmahiyAi' uskRSTato'STAviMzatirvasahastrANi caturmirantarmuhattarabhyadhikAni caturantarmuhU. cAdhikA'STazitivarSapahasrAtmakaH phAlApekSA kAyasaMvedha iti / 'evaiyaM jAva karenA' enAntaM pAbanku rgat enAvatkAlaparyantam akAyikagatiM pRthivI kAyi. kati ca sevena tathA etAvatkAlaparyantameva aphAyikakagatau pRthivIkAyikagato ca gamanAgamane kuryAditi aSTamo gamaH 8 / 'Name gamara bhavAdeseNaM jahanne do bhavamgahaNAI' navame game kAyasaMvedhaviSaye bhavAdezena bhavApekSayetyarthaH jaghanyena dve bhavagrahaNe 'ukkoseNaM ahamavaggahaNAi' utkarSeNA'STa managrahaNAni antimatvAt 'ecayaM jAca karejA' isa prakAra vaha jIva itane kAla taka usa gatikA apUkAyika gati kA sevana karatA hai aura itane hI kAla taka paha usa gati meM gamanAgamana karatA hai, 'aTTha me gamae' AThaveM gama meM 'kAlA. deseNaM jahanneNaM sattavAsasahassAI aMtomuttamambhaziyAI' kAla kI apekSA jaghanya se antarmuhUrta' adhika 7 sAta hajAra varSa aura utkRSTa se 4 cAra aMtarmuhUrta adhika 28 hajAra varSa pramANa kAyasaMvedha hai, isa prakAra yaha jIva itane kAla taka usa gati-apakAya-gati kA aura pRthivIkAya gatikA sevana karatA hai aura itane kAla taka vaha usa gati meM gamanAgamana karatA hai, 'Navame gamae' nauveM gama meM 'bhavAdeseNaM jahanneNaM do avaghaNAI ukkoseNaM anubhavaraNachaNAI laghakI apekSA 'evaiya jAva karejjA' mA zata te 7 mArahANa sudhA ta tinu:eTale ke apUrthika gatinuM sevana kare che....ane eTalA ja kALa sudhI te ne gatimA gamanAgamana re cha. 'aTThame gamae' bhAbhA gamamA 'lAdeseNaM jahaNeNaM sattavAsasahassAI aMtomuttamamahiyAI' bhanI apekSAthI 13nyathI aMtamuhUrta adhika sAta hajAra varSa ane utkRSTathI cAra aMtarmahata aSika aThayAvIsa hajAra varSa pramANane kAyavedha che. A rIte te jIva eTalA kALa sudhI te apakAya gatinuM ane pRthvIkAya gatinuM sevana kare che, mana meTA paNa sudhA te 2 gatimA gamanAgamana 42 cha. 'Navame gmae' navamA gamamA 'bhaSAdeNaM jahanneNaM do bhavaggaNAI ukkoseNaM adubhavaggahaNAI' Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.12 sU02 apkAyike pRthvIkAyAdInAmutpattiH 49 bhavAdezaH punarapi pradarzitaH / 'kAlAdeseNaM jahanneNaM egaNatIsaM vAsasahassAI' kAlAdezena kAlApekSayA jaghanyena ekonatriMzadvarSa sahassANi, eSaH kAlAdezena kAyasaMvedhadhamANaH akAyikasya saptasahastravarSa pramitA, pRthirIkAyikasya ca dvAviMzativarSa sahanapramita iti dvayomIlanAd bhavatIti / 'ukkoseNaM solasasaha ssuttaraM dAsasayasahassa' utkarSeNa poDazamahalottaraM varSa zatasahasram, bhavAdezena jaghanyotkRSTAbhyAM dvibhavagrahaNASTamaragrahaNAtmakaH kAyasaMvedhaH, kAlApekSayA tu jaghanzetkRSTAbhyAm ekonatriMzadvarSa sahasrapoDazasahasnottaravarSa zatasahastrAtmaka kAyasaMdha iti 'evaiyaM jAva karejjA' etAvantaM kAlaM yAvatkuryAt etAvatkAlaparyantam apkAyikagati pRthivIkAyikArti ca seveta tathA'pkAyikagatI pRthivI jaghanya le do bhayoM ko grahaNa karane taka aura unkRSTa le ATha bhavoM ko grahaNa karane taka kAyasaMvedha hai, tathA 'kAlAdeseNaM' kAla kI apekSA vaha, 'jahanneNaM egaNatIsaM vAsasahassAI cakSakoseNaM solasasahassutsaraM vAsa. sayalaharasaM' jaghanya le 29 hajAra varSa pramANa aura utkRSTa se eka lAkha solaha hajAra varSa pramANa hai, jaghanya se jo kAyasaMvedha 29 hajAra varSe pramANa kahA gayA hai so vaha pRthivIkAyika kI aura apakAyika kI utkRSTa sthiti ke milAne se kahA gayA hai, tathA utkRSTa se jo kAyasaMvedha eka lAkha solaha hajAra varSa kA kahA gayA hai vaha kisa apekSA se kahA gayA hai-yaha viSaya pIche pragaTa kara diyA hai| itane kAla tapha vaha jIva apUkAdhika gatikA aura pRthivIkAyika gati kA sevana karatI hai aura usameM itane hI pAla taka vaha gamanAgamana karatA bhavanI apekSAe jaghanyathI be bhavene grahaNa karatAM sudhI ane utkRSTathI ATha savAra 4 42di sudhaan| yasa vadha ho cha. tathA 'kAlAraseNa' manI apekSAthI 'jahanneNaM egUNatIsa vAsasahassAI 'ukoseNaM solasasahassuttaraM paassysdara jaghanyathI 19 ogaNatrIsa hajAra varSa pramANu ane utkRSTathI eka lAkha soLa hajAra varSa pramANano kahyo che. jaghanyathI je kAyasaMvedha 29 ogaNatrIsa hajAra varSane kahyo che, te pRthvIkAyikanI ane apUkAyikanI utkRSTa sthiti meLavIne kahela che. tathA utkRSTathI je kAyasaMvedha eka lAkha seLa hajAra varSane kahyo che. te kaI apekSAthI kahela che.? e saMbaMdhanuM kathana pahelAM pragaTa karavAmAM AvI gayuM che. eTalA kALa sudhI te jIva apUkAyika gatinuM ane pRthvikAyika gatinuM sevana kare che. ane eTalA ja ANa sudhA ta tama gamanAgamana-ma12 152 yA 3re che 'evaM gavasu gama bha07 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - bhagavatIce kAyikagatau ca gamanAgamane kuryAditi 'evaM Navasu gamaesu AukkAiyaThiI jANi. yanyA' evaM navasvapi gamakepu sthitistu aphAyikasthitiH jJAtavyA, evam-uparoktapadarzitapakAreNa akAyikasya jIvasya pRthivIkAyike utpitsoH sthiti 2, kAyasthitiM pratyekasmin gamake jAnIyAd-vadediti navagamAnto'pakAyikajIvavicAraH 9 iti apkAyapakaraNaM dvitIyam 2 / ___ apkAyikebhya Agatya pRthivyAmutpitso jIvasya utpAdAdikaM nirUpya tejaskAyikebhya Agatya pRthirIkAyike utyisonIvasya utpAdAdikaM varNayitumAha-'jaI' ityAdi, 'jai teukasAiehitI ujjaMti' yadi tejaskAyikebhya Agatya pRthivIkAyike ratpadhante ityAdi praznottaraviSayA 'teukAiyANa vi esa ceva vattavyayA' tejaskAyikAnAmapi eva vaktavyatA, he bhadanta ! yadi-kadAcit hai, 'evaM Navasu vigamaessu AudAThiI jANiyacyA' isa prakAra nau hI gamoM meM apakAyika kI sthiti jAnanI cAhiye. arthAt pRthivIkA. yika utpanna hone yogya ajJAyika jIva kI sthiti-kAyasthitipratyeka gama meM kahanI caahiye| ___ isa prakAra se yaha nava gamAnta vAlA apkAyika jIva kA vicAra yahAM taka kiyA gayA, aba sUtrakAra tejaskAyika se Akara ke pRthivI meM utpanna hone ke yogya jIyake utpAda Adi kA varNana karate haiM-'jaha teukkAiehito upayajjati' he bhadanta ! yadi jIva tejaskAyikoM se Akarake pRthivIkAyika meM utpanna hotA hai to isa viSaya meM prazna aura uttara Adi rUpa kathana pUrvokta jaisA hI jAnanA cAhiye, arthAt jaisI vaktavyatA apanAyika ke prakaraNa meM kahI gaI hai-vaisI hI vaktavyatA esu AukAiyaThiI jANiyavvA' 2 Na nave gamAmA sAyinI sthiti jANavI joIe, arthAt pRthvIkAyikamAM utpanna thavAne cagya apakAyika jIvanI sthiti-kAyasthiti dareka gAmamAM kahevI joIe. A pramANenA A nava gamevALA akAyika jIvanA saMbaMdhanuM kathana ahi sudhImAM kahevAmAM Avela che. have sUtrakAra tejaskAyikathI AvIne pRthvIkAyamAM utpanna yA yogya banA pA vigerenu vana 42 cha.-jai teukAiehito uSa. jjati' 3 mAvana ne tev| 75 tethi :ma.thI mAvIra pRthvIya kamAM utpanna thAya che, te A saMbaMdhamAM prazna ane uttara rU5 kathana pahelA kahyA pramAja che. tema samajavuM arthAt je pramANenuM kathana apakAyikanA prakaraNamAM kahela che, te ja rItanuM kathana ahiyAM tejaskAyikenA saMbaMdhanuM Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ premayacandrikA TIkA za024 u.12 sU02 apkAyika pRthvIkAyAdInAmutpattiH 55 ko'pi jIvaH agnikAyikebhya Agatya pRthivIkAyike utpadyate tadA tejaskAyikAnAM jIvAnAmapi eSaiva-akAyikapakaraNapaThiIva vaktavyatA boddhavyA, akAyikavata tejaskAdhikAnAmapi vyvsthaa'trgntvyaa| asAyikApekSayA yadvailakSaNya tadAha-'navara' ityAdi, 'navaraMgasu vi gamaesu tini lessAo' navaram kevalaM pUrva lezyAcatuSTayamuktam apkAyikeSu devotpatterapi sadbhAvAt devAnAM ca tejo. lezyAyA api sadbhAvAdevebhya AgatAnAM casro lezyAH, iha tejaskAyikamakaraNe tu tila eva-kRSNa-nIla-kApotikAkhyA eva lezyAH tejaskAyikeSu devo. tpatteranabhyupagamAditi / te ukkAiyA NaM IkalAvasaMThiyA' tejaskAyikAH khalu sUcIkalApasaMsthitA, 'ThiI jANiyanyA' sthititivyA tejaskAyikAnAm sthitiriha tejaskAvikasthiti jJeza, tathAhi-tejanAyikAnAM jaghanyA sthitiyahAM tejaskAyikoM ke sambandha kI bhI kahanI cAhiye, parantu apkA yika kI apekSA jo isa vaktavyatA meM bhinnatA hai vaha isa prakAra se hai-'navaraM vasu vi gamaesa tini leslAmo vahAM nau hI gamoM meM lezyAeM tIna hI hotI haiM pUrva meM lezyA catuSTaya kahA hai kyoMki apU. kAyikoM meM devoM kI utpatti bhI hotI hai, aura devoM ko tejolezyA kA bhI sadbhAva rahatA hai, isaliye vahAM devoMse Aye hue ke cAra lezyAeM kahI gaI haiN| para yahAM tejaskAyika ke prakaraNa meM jo tIna lezyAeM kahI gaI haiM-so' usakA prakaraNa ailA hai ki tejaskAyikoM meM devoM kI utpatti nahIM hotI hai / 'teukAiyANaM suikalAvasaMThiyA' teja. skAyikoM kA saMsthAna suIyoM ke samUha ke jaisA hotA hai, 'ThiI jANiyavvA tejaskAyika jIvoM kI sthiti jaghanya le eka antarmuhUrta kI hotI hai aura utkRSTa se tIna ahorAta kI hotI hai, paNa kahevuM joIe. paraMtu aprakAyikanA kathana karatAM A kathanamAM je judApaar the, te mAzate,-'navara gavasu vi gamaesu tinni lessAo' gaDiyAM nave gamemAM traNa lezyAo heya che. pahelAnA kathanamAM badhe ThekANe cAra lezyA hovAnuM kahyuM che. kemake-apUkAcikemA devonI utpatti paNa thAya che. ane devene tejalezyAno paNa sadbhAva rahe che, tethI tyAM cAra lezyA hevAnuM kahyuM che. paNa ahiyAM A tejaskAyikanA prakaramAM je traNa leyAo kahevAmAM AvI che tenuM kAraNa e che ke-tejaskAvikomAM devanI utpatti thatI nathI. 'teukAiyANa suIkalAvasaThiyA' tevihAnu saMsthAna se . yAnA samUha (lA) ra DAya che. 'ThiI jANiyavvA' tAyi nA sthiti janyathI eka atimuMhatanI hoya che. ane utkRSTathI traNa aherA Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre rantarmuhUrtamAtrapramANA, utkRSTA tu ahorAtratrayapramANA iti / 'saiyagamae' / 'tRtIyagamake 'kAlAdeseNaM' kAlAdezena-kAlApekSayA 'jahanneNaM yAtrI vAsasaha- sAiMaMtomuhuttamambhahiyAI jaghanyena dvAviMzativarSa sahasrANi antarmuhartAbhyadhikAni - ''ukkoseMNaM aTThAsII vAsasahassAI vArasaehi rAIdiehi amahiyAI utkRSTa. to'STAzItivarpa sahasrANi dvAdazai rAtridivairabhyadhikAni aphAyikamakaraNe jaghanyena antarmuhAdhikadvAviMzatisahasram utkRSTatA poDagasahasrottaravarpazatasahasra muktam iha tu dvAdazarAtridivAdhikA'STAzItirvasahasrANi ucyante tRtIyagame - bhaudhikastejaskAyikauskRSTasthitiSu pRthivIkAyikepRtpadyate ityatra ekasya ' pakSasyotkRSTasthitikatvamato bhavAdezena aSTo bhavagrahaNAni utkarSeNa tatra caturpa . tayAmae kAlAdeseNaM jahanneNaM ghAvIsaM vAlAlaharasAI aMnomuha samabhahiyAI" tRtIya gama meM jaghanya se kAyasaMvedha kAla kI apekSA antarmuharta adhika 22 hajAra varSa kA hai aura 'jhoseNaM aTThAsIhaMbAsa. sahaslAI pArasaehiM rAidiehiM ambhahiyAI utkRSTa se vaha 12 dina -rAta adhika 88 hajAra varSa kA hai, apkAyika ke prakaraNa meM jaghanya se antarmuhattaM adhika 22 hajAra varSa kA aura utkRSTa se vaha eka lAkha solaha hajAra varSa kA kahA gayA hai, tathA yahAM baha 12 dinarAta adhika 88 hajAra varSa kA kahA gayA hai, tRtIya gama meM sAmAnya "tejaskAyika uskRSTa sthiti vAle pRthivI phAyikoM meM utpanna hotA hai, aisA kahA jAtA hai so isa kapala meM eka pakSa meM utkRSTa sthiti se yuktatA hone ke kAraNa utkRSTa se bhava kI apekSA kAyasaMvedha ATha bhava zrInI arthAt rAtrI hasanI hAya cha 'taiyagamae kAlAdeseNaM jahaNaNaM vAbIsaM vAsasahassAI aMtomuttamambhahiyAI' zrI zamamA yasa vadha nyathA kALanI apekSAe aMtamuhUrta adhika 22 bAvIsa hajAra varSano che. ane 'unoseNaM aTThAsII vAsasaharulAI bAramaehiM rAidiehi amahiyAi' Greeii bAra 12 divasa rAta adhika 88 aThayAsI hajAra varSano che. apUkAyikanA prakaraNamAM jaghanyathI aMtamuhUrta adhika 22 bAvIsa hajAra varSa ane utkRSTathI te eka lAkha soLa hajAra varSane kahela che, ane ahiyAM te bAra * dina rAta adhika 88 aThayAsI hajAra varSane kahela che. trIjA gAmamAM sAmAnya tejasakAyika utkRSTa risthativALA pRthvIkAyikemAM utpanna thAya che. - e pramANe kahevAmAM Ave che te te A kathanamAM eka pakSathI yuktapaNuvaLuM hovAthI utkRSTathI bhavanI apekSAe kAyasaMveSa AThabhava grahaNa rUpa Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za024 u.12 su02 apakAyike pRthvIkAyAdInAmutpattiH 53 pRthivI kAyikotkRSTabhavagrahaNeSu dvAvizaterSasahasrANAm caturguNitatve'STAzItivarSa sahasrANi kAlAdezena bhavanti tathA caturyu tejaskayikabhaveSu utkarpataH pratyekamahorAjayaparimANeSu dvAdazAhorAtrANIti / 'evaiyaM jAva karejjA' etAvantaM yAvat kuryAt, etAvatkAlaparyantaM tejaskAyikagati pRthivIkAyikagatiMca seveta * sathA-etAva tameva kAlaM tejaskAyikagatI pRthivIkAyikagatau ca gamanAgamane 'kuryAditi / evaM saMveho uvajuMjiUNa mANiyaco' evaM kAyasaMvedha upayujya bhaNitavyaH, saca kAyasaMvedha evaM bhavati, paSThAdArabhya navAntagameSvaSTau bhavagrahaNAni, teSu ca kAlapramANaM yathAyogaM svayamUhanIyam / prathamAdArabhyaM (tRtIyagamaM varjayitvA) grahaNa rUpa hotA haiM aura kAla kI apekSA baha cAra pRthivIkAyika ke utkRSTa bhavagrahoM meM 22 hajAra ko caugunA karane para 88 hajAra varSa pramANa hotA hai, evaM 12 dina-rAna adhikatA jo isameM kahI gii| vaha tejaskAya kI utkRSTa sthiti jo 3 dina rAta kI mahatI gaI use caugunI karane se kahI gaI hai| 'evAyaM jAva karejjA' isa prakAra vaha jIva hatane kAla taka tejaskAyagati kA aura pRthivIkAyagatikA sevana karatA hai aura itane hI kAla taka vaha usameM gamanAgamana karatA hai| evaM saMveho upajujiUNa bhANiyavyo' isa prakAra se yahAM saMvedha upayoga rakhakara kahanA cAhiye, yaha kAghasaMvedha chaThe gama se lekara 9veM gama taka meM ATha nava grahaNa rUpa hai, inameM kAla kA pramANa yathAyogya rUpa se apane Apa samajhanA cAhiye, tathA tRtIya gama ko choDakara hoya che. ane kALanI apekSAthI te cAra pRvIkAyikanA utkRSTa bhAvagraha mAM 22 bAvIsa hajArane cAra gaNA karavAthI 88 aThayAsI hajAra varSa pramANa thAya che. tathA AmAM je bAra divasa rAta adhikahevAnuM kahyuM che. te tejaskAyikanI utkRSTa sthiti je 3 traNa divasa rAtanI kahI che, tene pyAra mA 42vAthI hI cha. 'evaiyaM kAlaM jAva karejA' mA zata tela ATalA kALa sudhI tejasakAyika gatinu ane pRthviIkAyika gatinuM sevana kare cha. ane meTa 17 sudhI tamA manAmana re cha. 'evaM saMveho upajujiUNa bhANiyavyo' mA zata mahiyAM savedha prayoga bhAna nase. A kAyasaMvedha chaThThA gamathI laIne navamAM gAma sudhImAM ATha bhAva grahaNa rUpa che. temAM kALanuM pramANa yathA cogya rUpathI pite samajI levuM tathA trIjA gamane choDIne pahelAthI pAMca gamemAM utkRSTathI asaMkhyAta bhava che. Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre paJcamAnnagameSu utkRSTato'saMkhyeyAH bhavAH kAlo'pi asaMkhyeya eveti teja. skAyikamakaraNamiti tejaskAyapakaraNaM tRtIyam3 / / ___ atha vAyukAyikebhyaH pRthivIkAyikAnAmutpAdAdikamAha-'naI' ityAdi, 'jai vAukAiehito uvavajjata' yadi vAyukAyikebhya Agatya pRthivIkAyikepRkayante tadA-'vAukAiyANa vi evaM ceva Nava gamagA jaheva te ukkAiyANa pAyukAyikAnAM jIvAnAmapi evameva nava gamakA vaktavyatAH, yathaiva tejaskAyikAnA jIvAnAM pradarzitAH, yathA tejaskAyikAnAM yathA'kAyikAtidezena nava gamAH kathitAH tathaiva vAyukAyikAnAmapi vivicya naba mA vaktavyA iti / tejaskA. yikApekSayA yadvailakSaNyaM tadAha-'NavaraM' ityAdi, 'NavaraM payAgAsaMThiyA pannattA' navaraM-kevalaM patAkAsaMsthitA vAyukAyikAH jIyAH vAyukAyikajIvAnAM saMsthAna prathama le lekara 5veM gama taka utkRSTa se asaMkhyAta bhava haiM aura kAla bhI asaMkhpAta hI haiN| isa prakAra se yaha tejaskAdhika prakaraNa samApta huA // 3 // apa samrakAra ghAyukAyikoM se Akarake jIva pRthivIkAdhikoM meM utpanna hotA hai ityAdi viSaya kA kathana karate hai-yadi vAyukAyika jIva-pRthivIkAyika meM utanna hotA hai to vahAM para bhI 'evaM ceva Nava gamagA' isI prakAra se nau gama kahanA cAhire, arthAt tejanAyikoMke jaise puurekt rUpa se apkAyikoM ke atideza se nau gama kahe gaye haiMvaise hI nau gama yahAM para bhI kahanA cAhiye, parantu tejaskAyikake gamoM kI apekSA vAyukAyika ke gamoM meM jo bhinnatA hai vaha isa prakAra se hai'NavaraM paDAgAsaThiyA0' vAyukAyika jIvoM kA saMsthAna patAkA dhvajA ke ane kALa paNa asaMkhyAta ja che. A rIte A tejAyikanuM prakaraNa samApta thayuM vA have sUtrakAra vAyuka vikemAMthI AvIne jIva pRnI kAyikomAM utpanna thAya che ItyAdi viSayanuM kathana kare che-je vAyukAyika jIva pRzivakAyikamAM utpana thAya cha, ta sa pa 'evaM ceva Nava gamagA' yA pramANe nava game kahevA joIe arthAt tejasakAcikenA jema pUrvokta prakArathI am kAcikenA atideza (bhalAmaNa) thI nava game kahyA che, e ja pramANenA navA game ahiyAM A vAyukAyikanA saMbaMdhamAM paNa kahevA joIe. paraMtu tejakAyikenA gama karatAM vAyukAcikenA gamamAM je judA paDyuM che, te A prabhA che.-'Navara' payAgAsaMThiyA' vAyu yi vAnu saMsthAna nA Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA rIkA za024 3.12 sU02 apkAyika pRthvIkAyAdInAmutpattiH 55 -patAkAkAraM bhavatItyarthaH, 'saMveho tihiM vAsasahassehiM kAyano' kAyasaMvedhA tribhiH varSasahasraH kartavyaH tejaskAyipakaraNe vyahorAtrarutkarSata: kAyasaMvedhaH kRtaH, iha vAyuprakaraNe tu (nimiH) varSa sahauH kAyasaMvedhaH kartavyo vAyUnAmukapato varSasahasramayasthitikatvAditi / 'taiyagamae' tRtIyagamake bhavAdezaparyantaM saMsthAnavyatiriktaM sarvam tejaskAyikapakaraNavadeva vaktavyam 'kAlAdeseNaM jahanne bAbIsaM vAptasahassAI aMgomuttamambhahiyAI' kAlAdezena-kAlApekSayA jaghanyena dvAriMzativarSa sahasrANi antarmuhAbhyadhikAni 'ukoseNaM egaM vAsasayasaharasaM utkaSTata ekaM varSazatasahasram atrASTau bhavagrahaNAni teSu ca caturyu aSTAzItivarSasahasrANi punasnyeSu caturpu vAyupatkeSu varSasahasratrayasya caturgaNitatve dvAdaza, ubhayo yoMge ca AkAra jaisA hotA hai, 'saMveho tihiM vAsasahassehi kAyamze tejaskA yika ke prakaraNa meM kAyasaMvedha utkRSTa se tIna dinarAta kA kahA gayA hai, para isa vAyu ke prakaraNa meM vaha tIna hajAra varSoM kA kahA gayA hai, kyoMki vAyujJAyika kI sthiti utkRSTa se tIna hajAra varSa kI kahI gaI hai| taya gamae tRtIya gama meM saMsthAna ke sivAya aura saba kathana bhavAdeza taka tejaskAyika ke prakaraNa ke jaisA hI kahanA cAhiye, aura 'kAlAdeseNaM jahanneNaM ghAvIsaM vAsasahassAI aMgomuttamanbha0' kAla kI apekSA vaha jaghanya se antarmuhUrta adhika 22 hajAra varSa kA tathA'ukkoleNaM egaM vAsasayasahassa' utkRSTa se vaha eka lAkha varSa kA kahA gayA hai, aisA jAnanA cAhiye, yahAM ATha bhavagrahaNa rUpa vAdeza kahA gayA hai, so pRthivIkAya meM cAra bhavoM meM 88 hajAra varSa aura vAyu sambandhI cAra bhavoM ke 12 hajAra varSa isa prakAra satha milakara mA2 prabhAnu DAya cha 'saMveho tihiM vAsasahassehi kAyavo.' nA prakaraNamAM kAyasaMvedha utkRSTathI traNa dina rAta sudhIne kahela che. kemake vAyuyinii sthiti GrgethI 3 2 varSI 4AmA bhAvI che. 'taiya gamae kAlAdeseNaM jahanneNa bAvIsaM vAkhasahassAI aMtomuttamammahiyAI" alon gamamAM saMsthAnanA kathana zivAya bAkInuM tamAma kathana bhavAdeza sudhInuM teja24||48|| 42nI bhara 49 le bhane 'kAlAdeseNa jahaNa bAvIsaM vAsasahassAI atomuttamabhahiyAI' nI mapekSAthI dhanyathI matamuhata mapi 22 bhAvIsa nA tathA 'ukkoseNa' egaM vAsasayasahassaM thI te eka lAkha varSane kahela che. tema samajavuM ahiyAM ATha bhava grahaNa rUpa bhavAdeza kahela che. te pRthvIkAyikanA cAra bhAmAM 88 aThayAsI hajAra varSa ane vAyukAcikenA cAra bhavanA 12 bAra hajAra varSa A rIte kula Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre 56 varSa lakSamiti / evaM saMdeho unarjunikaNa mANikaccI' evaM kAmasaMvedha upayujya bhaNitavyaH kartavyaH ityarthaH sa ca kAyarAMnedhaH yatrotkRSTa sthitisaMstatrotkarSadissat naNAni manyatra tu asaMkhyeyAni, avagrahaNAni evaM krameNa kAlo'pi vaktavya iti vaH yukAyamakaraNaM caturtham / -- vAyukAyikasya pRthivyAdau utpamida vanaspatikAyikasya pRthivyAdau utpAdikamAha- 'jaha vaNastara' ityAdi, 'ja vaNarasakAedito uvavajjaMti' yadi vanaspatikAyikebhya Agatya utpadyante tadA- 'vaNasmaiyA AukAiyagamasarisA eka lAkha varSa kA kAya saMvedha yana jAnA hai| isa prakAra se yahAM 'kAya saMveddo uvajuMjiUna ANi ze' kAryasaMvedha upayogapUrvaka kahanA cAhiye, yaha kApasaMvedha jahAM utkRSTa sthiti kA saMbhava hai vahAM vaha utkRSTa se ATha bhavaggrahaNa rUpa hai aura anyatra asaMkhyAta bharagrahaNa rUpa haiM, isI krama se kAla kI apekSA kAla bhI kahanA cAhiye, isa prakAra se yaha vAyu prakaraNa samApta huA ||4|| vAyukAyika kI pRthivI meM utpatti prakaTa kara aba vanaspatikAyika kI pRthivI meM utpatti Adi prakaTa karane ke liye sUtrakAra 'jar3a vaNaskAiehiMto uvavajjati' ityAdi sUtra kA kathana karate haiM- isameM sarva prathama gautamane prabhu se aisA pUchA hai - he bhadanta ! yadi vanaspatikAyikoM se Akara ke jIva pRthivIkAyika meM utpanna honA hai to vahAM para gamoM kI vyavasthA kaisI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - he bhajIne thoDasa varSa yasa vedha janI laya che. yA zete gaDiyAM 'kAya sraveo uju' jikaNa bhANiyavvo' ayasavedha upayoga le the. A kAyasa veSa jyAM utkRSTa sthitinA saMbhava che, tyAM te utkRSTathI ATha bhava grahaNa rUpa che, ane khIje - asa khyAta bhava grahaNa rUpa che. eja kramathI kALanI apekSAthI kALa paNa kahevA joie. e rIte A vAyukAya prakaraNa samApta thayu 4 vAyukAyikanI pRthviIkAyikamAM utpatti batAvIne have vanaspatikAyikanI pRthviI ayi mAM utpatti vigere matAvavA bhATe sUtrAra 'jai vaNarasaha kAiehi to uvavajjati' ityAdi sUtra uthana pure che. yA saMdhamAM sauthI paDelAM gautama svAmIe prabhue evu' pUchyu` che ke-he bhagavat je vanaspati kAyikamAMthI AvIne jIva pRthvikAyikAmAM utpanna thAya che te te sabaMdhamAM gameAnI vyavasthA kevI rItanI che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke-he gautama! Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u. 12 sU02 aSkAyike pRthvIkAyAdInAmutpattiH 57 java gamanA bhANiyanyA' vanaspatikAyikAnAm aSkAyikagamarudRzA navaM garmI bhaNitavyAH, yathA yathA prathamAdinavAntAH nava gaMgAsvacadrUpeNa kathitAstattat prakAdr areaokAyikakaraNe'pi natra gamakA vaktavyA iti / yadatra pUrvApekSayAvailakSaNyaM tadAha- 'navare' ityAdinA 'navaraM jANAraMThiyA' navaram - kevalam nAnA saMsthitAH, vanaspatikAyikAnAM saMsthAnaM vAnAmakArakaM bhavatIti / 'sarIrogAhaNA paDhamasu pacchillaesu ya tisru gamahalu' zarIrAvagAhanA prathameSu pazcimeSu ca triSugamakeSu 'triSu' ityasya ubhayatra saMbanyAt-prathameSu tri, pazcimeSu triSu ceti gautama ! vahAM para bhI gamoM kI vyavasthA aprakAyika ke nau gamoM ke jaisI hI hai, yahI bAna sUtrakArane 'vaNaslahakArayANaM AkAzyagamasarisA va gamamA mANipancA' isa sUtra dvArA pradarzita kI hai / jila - jisa prakAra se prathama gama se lekara 9veM gama taka 9gama jila-jisa rUpa se kahe gaye haiM usI prakAra se ve saba vanaspatikAyika ke prakaraNa maiM bhI kahanA cAhiye, parantu pUrva gamoM kI apekSA jo vizeSatA vanaspatikAyika ke gamoM meM hai vaha sUtrakAra 'navara' Adi pATha dvArA kathana karate haiM-'NavaraM NANAsaMThiyA' yahA~ jisa prakAra se pUrva gamoM meM bhinna-bhinna prakAra kA niyata AkAra prakaTa kiyA gayA hai, vaisA AkAra yahAM nahIM hai yahAM to aniyata AkAra hai, arthAt vanaspatikAyika jIvoM kA AkAra eka prakAra kA nahIM hai kintu yaha aneka prakAra kA hai, 'sarIrogAhaNA paDhamaesa pacchillaesu yatisu gamaela0 ' zarIrAvagAhanA prathama ke tInoM gamoM meM aura anta ke tIna te sakhadhamAM paNa A gameAnI vyavasthA sUkAyikanA nava gamA pramANenI 4. vAta sUtradvAre 'vaNassa ikAiyANaM AukAiyagamasarisA Nava gamagA mALiyavA A sUtra dvArA pragaTa karela che. je je prakArathI pahelA gamathI laIne navamAM gama sudhInA 9 nava gamA kahevAmAM bhAgyA che. eja rIte te tamAma vanaspatikAyikanA prakaraNamAM kahevA joIe. paraMtu pahelAnA gama karatAM A vanaspatinA gamAmAM je judApaNuM che, te sUtrakAra matAvatAM nIce prabhAvenA sUtrapATha uDe he 'Navara' NANA saMThiyA' ne rIte pahelAnA gameAmAM judA judA prakAranA nizcita AkAra kahela che te pramAzenA AkAra ahi hAtA nathI ahiyAM te aniyata AkAra che. arthAta vanaspati jIveAnA AkAra eka prakAranA hAtA nathI. paraMtu te mane! ahArano che. 'sarIrogAhaNA paDhamaesu pacchillapasu ya tisu zamaNu'zarIranI avagAhanA pahelAnA traNe gAmAM ane chellA traNa 308 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre prathamatrike caramatrike cetyrthH| prathamadvitIyatRtIyepu, saptamASTamanavameSu ceti bhAvaH, 'jahanneNaM aMgulassa asaMkhejamArga' jaghanyena aGgulasya asaMkhyeyabhAgam jaghanyataH zarIrAgAhanA agulasNasaMkhyeyabhAgamitA, 'ukkoseNaM sAiregaM joyaNasahassaM' utkarSeNa lAtirekaM yojanasahanam kizcidadhikayojanasahasrapamANetyarthaH, 'jillae rakha sahera jahA puDhacIkAiyANa' madhyameSu tripu caturthapaJcamapaSThepu ameSu tathaina yathA pRthivI kAyikAnAM eteSu gamepu yathA pRthiokAyikAnAM pRthivIkAyitpannAM zarIrAvagAhanA jaghanyotkRSTAbhyAmagulAsaMkhyAtamAgatAnA kavitA rArthava vanaspatikAyikAnAmapi vaktavyeti bhAvaH, eSu utkRSTasthitikagageSu atyAhanAyAH dvidhA'pi sadbhAvAt 'saMveho ThiI ya jANiyavA' kAyasavedhaHsthititha jJAtavyA vanaspanikAyikasya vijJeyA tatra sthitirutkarSa to dazavarSa sahastrANi jaghanyA tu sarveSAmandamuhartarUpA prasiddhaiva, evaM kAyasaMve. gamoM meM jaghanya se 'aMgulama asaMkhennA mAgaM' aMgulake asaMkhyAtaveM bhAgarUpa aura ukkoleNaM.' 'utkRSTa se 'lAiregaM joSaNasahassaM kucha adhika eka hajAra yojana pramANa hai, yaha avagAhanA mahApadma (mahA. kamala) kI apekSA kahI gaI hai majhillaestu titu taheva jahA puDhavIkAiyANaM' tathA caturtha, paMcama aura paSTha ina gamoM meM jaisI avagAhanA jaghanya aura utkRSTa se pRthinI kAyikoM meM utpanna hone vAle jIvoM kI kahI gaI hai vaisI hI hai, arthAt vaha avagAhanA jaghanya aura utkRSTa se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga rUpa kahI gaI hai, so yahAM para bhI -inakI vahI hai| 'saMveho ThiI va jANiyacyA vanaspatikAdhika kA saMvedha aura sthiti bhI yahAM para vicAra kara kahanI cAhiye, inameM vanaspati mAmA nyathI 'aMgulassa asaMkhenjahabhAga" mAMganA masabhyAtamA lA35 bhane 'ukkoseNaM' tkRSTathI 'sAirega joyaNasaharasa' 444 padhAre 28 612 jana pramANa che A avagAhanA mahAparva (mahAmaLa)nI apekSAe kahela "majjhillaesu gamaesu tisu taheva jahA puDhavIkAiyANaM' tathA yAthA, pAyamA bhane chA e traNa gamemAM jevI rItanI avagAhanA jaghanya ane utkRSTathI AMgaLanA asaMkhyAtamAM bhAga pramANanI pRthvIkAcikemAM utpanna thavAvALA jInI kahI che. eja rIte arthAt te avagAhanA jaghanya ane utkRSTathI AgaLanA asaMkhyAtamAM bhAga rUpe kahI che. te ahiyAM paNa tenI avagAhanA eTalI - sabha04pI. 'saMveho ThiI ya jANiyavvA' vanaspatizAyinI savadha mana sthiti paNa ahiyAM vicArIne kahevA joIe. AmAM vanaspatikAyikanI Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u. 12 sU02 apakAyike pRthvI kAyAdInAmutpattiH 59 dho'pi vanaspatikAdhikasya jJAtavyaH / tameca ekatra game darzayati- 'taIyagame' ityAdi, 'taIyagame kAlAdeseNaM jahanneNaM bAvIsaM cAsasahaslAI aMtonudurAya mahiyAI' tRtIyagame kAlAdezena - kAlApekSayA jaghanyena dvAtriMzaviSasahasrANi antarmuhUrttAbhyadhikAni, 'ukko seNaM aTThAvIsasahasmuttaraM vAsasA saharase' utkRSTato'STAviMzatisahasrottaraM varSazatasahasram iha game utkarSatoSSTa bhavagrahaNAni teSu catvAri pRthivyA zrazvAri ca vanaspateH tatra caturSu pRthivIbhaveSu utkRSTataH kAlAdezena aSTAzItivarSasahasrANi 88000, tathA vanaspaterdazavarSasahasrAyuSkatvAt caturSu bhaveSu catvAriMzadvarSasahasrANi40000) upayasaMyoge caasstt| viMzatiHstrocaraNAM lakSam 128000, bhavatIti / 'evaiyaM jAtra karejjA' evAvantaM yAvatkuryAt etAvatkAla kAyika kI utkRSTa sthiti daza hajAra varSa kI hotI hai aura jaghanya sthiti sabakI eka antarmuhUrtta kI hotI hai / isa prakAra se vanaspati kAyika kA kAyasaMvedha jAnanA cAhiye, yahI bAta sUtrakAra eka gama meM dikhalAte haiM - 'ime kAlAdeseNaM jahanneNaM bAbIsaM vAsasahassAI aMtomuttamamahiyAI' tRtIya gama meM kAla kI apekSA jaghanya se eka antarmuhUrtta adhika 22 hajAra varSa aura utkRSTa se eka lAkha 28 hajAra varSa kA phAyasaMvedha hai, yahAM bhaya kI apekSA ATha bhavagrahaNarUpa bhavAdeza kahA gayA hai, inameM cAra bhava pRthivI ke aura cAra bhAva vanaspati ke pRthivI ke cAra bhavoM meM 88000 varSa aura vanaspati ke cAroM meM 40000 varSa laga jAte haiM, ataH donoM ko milAne se 128000varSa kA kAya saMvedha kA kAla A jAtA hai / 'evaiyaM kAlaM jAva karejjA' isa utkRSTa sthiti dasa hajAra varSanI hAya che. ane jadhanya sthiti madhAnI eka 'tarmuhUta'nI che. A rIte vanaspatikAyikanA kAyasa vedha samajavA. eja bAta sUtrakAre paDelA gabhamAM matAvesa che. 'taiyagame kAlAdeseNaM jahanneNaM bAvIsa vAsa sahaskhAi' aMtomuhuttamambhahiyAI' zrIla gabhasAM ajanI apekSAye - nyathI eka atarmuhUta adhika 22 khAvIsa hajAra varSa ane utkRSTathI eka lAkha 28 aThayAvIsa hajAra varSanA kAyasaMvedha che. ahiyAM bhavanI apekSAthI ATha bhatra grahaNu rUpa bhavAdaeNza kahela che. temAM cAra bhava pRthviIkAyanA ane cAra bhatra vanaspatikAyanA. pRthvIkAyanA cAra laveAmAM 88000 aThayAsI hajAra varSa ane vanaspatikAyanA cAra bhavAmAM 4000 cALIsa hajAra varSI thaI jAya che. jethI teone meLatrAthI 128000 eka lAkha aThayAvIsa Denjara varSAMnI ayasa vedhte| Aja yaha laya che. 'evaiyaM kAlaM jAva karejjA' mA Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre paryantaM vanaspatigatiM pRthivIgatiM ca seveta, tathA etAvatkAlaparyantameva vanaspatigatau pRthivI gatau ca gamanAgamane kuryAditi, evaM saMveho uju' jiUNa bhANiyacco' evaM saMvedha upayujya bhaNitavyaH evaM pUrvoktarItyA upayujya - saMyojya kAyasaMvedhobhavAdezakAlA dezAbhyAM jaghanyotkRSTAbhyAM vaktavya iti vanaspatiprakaraNaM paJcamamiti // 02 // " atha ekendriyapRthivI kAyikAdArabhya vanaspatikAyAntebhya Agatya jIvAnAM pRthivyAmutpatiM pradarzya dvIndriyAntebhyastamutpAdayannAha - 'jai veiM die hito' ityAdi, :- mUlam - jai beiMdiehiMto uvavanaMti kiM pajjattaveidiehiMto uvavajjaMti ? apajjattabeIdiehiMto uvavajjaMti ? goyamA ! pajattavehUMdiehiMto uvavajaMti apajjatta beIdiehiMto vi uvavajaMti / beIdie bhaMte! je bhavi puDhavIkAiesa uvavajittae, se bhaMte! kevaiyakAlaThThiesu puDha vIkAi esu uvavajjaMti ? goyamA / jahanneNaM aMtomuhuttaTTiiesa ukko seNaM bAvIsavAsa sahalsaTiiesa 1 / te bhaMte! jIvA egasamaeNaM kevaiyA uvavajjaMti ? goyamA ! jahantreNaM ekkovA dovA tinni vA ukkoseNaM saMkhejjA vA asaMkhejjA vA prakAra se vaha jIva itane kAla taka ula vanaspati gati kA aura pRthivIkAyika gati kA sevana karatA hai aura isake sevana meM use itanA hI kAla lagatA hai, aura itane hI kAla taka vaha usameM gamanAgamana kiyA karatA hai / 'evaM saMveho upajuMjiUga bhANiyavvo' isa prakAra se kAya saMvedha bhayAdeza aura kAlAdeza se saMyukta karake yahAM jaghanya evaM utkRSTa kI apekSA kahanA cAhiye | aisA yahA pAMcavAM vanaspati prakaraNa hai ||2|| rIte te jIva ATalA kALa sudhI te vanaspati gatinuM ane pRthvikAyikanI gatinuM sevana kare che ane tenA sevanamAM tene eTaleAja DALa lAge che. ane eTalA ja kALa sudhI te temAM gamanAgamana-avara javara karyAM kare che. E saveho ubajuM jiUNa bhANiyanvo' mA rIte ayasa vedha lavAdeza bhane ajaadezathI meLavIne ahiyAM janya ane utkRSTa paNAthI kahevA joIe A rIte 'raMgI yAMtra vanaspati aradhuM che. sU. 2 // Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u. 12 sU03 dvIndriyebhyaH pR. nAmutpattinirUpaNam 61 vavajjati 2 / chetrahasaMghayaNA 3, onAhaNA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukoleNaM bAralajoyaNAI 4, huMDasaMThiyA5, tinni lessAo6, sammadiTTI vimicchAdiTTI vi no sammAmicchAdiTTI 7, do NANA do annANA niyamaMda, No maNajogI vayajogI vi kAyajogI vi9, uvaogo dutriho vi 10, cattAri sannAo 11 cattAri kasAyA 12, do iMdiyA pannattA taM jahA jibhidie va phAsiMdieya 13, tinni samugdhAyA14, selaM jahA puDhavIkAiyANaM15-16, NavaraM ThiI jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM bArasa saMvaccharAI 17-18, evaM aNubaMdho vi19, sesaM taMceva bhavAdeseNaM jahanneNaM do bhavagahaNAI ukko seNaM saMkhejAI bhavaggahaNAI, kAlAdeseNaM jahaneNaM do aMtontA ukkoseNaM saMkhejaM kAlaM evaiyaM jAtra karejjA 20|1| so cetra jahannakAlaDiiesa uvatranno esa ceva vatavvayA savtrA |2| so ceva ukkosakAlaTiiesa uvavanno esa ce beiMdista laddhI / navaraM bhavAdeseNaM jahanneNaM do bhavaggahaNAI, ukkoseNaM aTTa bhavaggahaNAI / kAlAdeseNaM jahaleNaM bAbIsaM vAsasahassAiM aMtomuhuttamambhahiyAI, ukko seNaM aTThAsI vAsasahassAI aDayAlIsAe laMdaccharehiM anbhahiyAI, enaiyaM jAva karejjA | 3 | so cetra apanA jahalakA laTThiio jAo tassa vi esa caiva vatavvayA tisu vi gamaesu navaraM imAI sata jANatAI sarIrogAhaNA zahA puDhavIkAiyANaM 1, No sammAdiTTI micchAdiTTI No sammAmicchAdiTThIra, do annANA / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre niyamaM3, No maNajogI No vayajogI kAyajogI4, ThiI jahaneNaM aMtomuhattaM ukkoseNa vi aMtomuhattaM5, ajjhavasANA apasatthAda, aNubaMdho jahA ThiI 7 / saMveho taheva Adillesu dosu gamaesa taiyagamae bhavAdelo taheva aTTa bhavaggahaNAI kAlAdeseNaM jahanneNaM bAvIsaM vAsasahassAI aMtomuhattamanmahiyAI ukkoleNaM aTThAsIiM vAsasahassAiM cauhi aMtomuhuttehiM abbhahiyAI 6 / so ceva appaNA ukkosakAladiio jAo eyassa vi ohiyagamasarilA tini gamagA bhANiyavyA navaraM tisu vi gamaesu ThiI jahanneNaM bArasaM saMbaccharAI ukAseNa vi vArasa saMbaccharAI evaM aNubaMdho vi bhavAdeseNaM jahannaNaM do bhavaragahaNAI ukkoseNaM aTTha bhavaggahaNAI kAlAdesaNaM uvajuMjiUNa bhAgiya jAva Navame gamae jahanneNaM bAbIsaM vAsasahassAI bArasaehi saMvaccharohiM asahiyAiM ukkoseNaM ahAsII bAlasahassAI aDayAlIsAe saMvaccharohiM abbhahiyAI evaiyaM jAva karejjA 9 // __ jaba teiMdiehito uvajjati. evaM ceva Nava gamagA bhANiyabA NavaraM Adillesu tisu vi gamaesu sarIrogAhaNA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaimAgaM unoseNaM tinni gAuyAI tinni iMdiyAiM ThiI jahanneNaM aMtosuhattaM ukkoleNaM egUNapannaM raaiNdiyaaii| taiyagamae kAlAdeseNaM jahanneNaM bAvIsaM vAsapahaslAI aMtomuhuttamabhahiyAI ukoseNaM aTThAsII vAsa Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.12 sU03 dvIndriyebhyaH pR. nAmutpattinirUpaNam 63 sahassAI channauiM rAiMdiyasayamanmahiyAiM evaiyaM jAva krejaa| majjhimA tinni gamagA taheva / pacchimA vi tinni gamagA taheva / NavaraM ThiI jahanneNaM egaNapannaM rAiMdiyAiM ukkoleNa vi egaNapanna rAiMdiyAI saMveho uba jiUNaM bhaanniyo||9|| ____jai ghaDaridiehito uvarajjati evaM ceva cauriyANa vi Nava gamagA bhANiyavyA, navaraM eesu ceva ThANesu NANattA bhANiyavvA, sarIrogAhaNA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukkoleNaM cattAri gAuyAiM liI jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNa ya chammAlA evaM aNubaMdho vi cattAri iNdiyaaii| sesaM taM ceva jAva navamagamae kAlAdeseNaM jahanneNaM bAvIsaM vAsasahassAI chahiM mAtehiM abbhahiyAI, ukkoleNaM aTAsII vAsasahassAI cauvIsAe mAsehiM amahiyAI, evaiyaM jAva krejaa|9||suu0 3 // __ chAyA-yadi dvIndriyebhya upapadyante kiM paryAptadvIndriyebhya upapadyante aparyAsadvIndriyebhya upapadyante ? gautama ! paryAptadvIndriyebhya upapadhanve aparyAptadvIndriyebhyo'pi upapadhante, dvIndriyaH khallU bhadanta ! yo bhavyaH pRthivIkAyikeSu upapattum , sa khalu bhadanta ! kiyatkAlasthitikeSu pRthivIkAyikepapadhante ? gautama ! jaghanyena antarmuhUrttasthitikeSu utkarSeNa dvAviMzativarSa sahasasthitikeSu 1 te khalla bhadanta ! jIvA ekasamayena kiyanta upapadyante ? gautama! jaghanyena eko vA dvau vA trayo vA utkarSeNa saMkhyeyA vA asaMkhyeyA vA upapadyante / / sevaatsNhnnin::3| avagAhanA jaghanyena aMgulasyAsaMkhyeyabhAgam utkaNa dvAdazayojanAni 4 / hunnddsNsthitaaH5| tisro lezyAH, 6 / samyagdRSTirapi mithyASTirapi no samyamithyASTiH 7 / dve jJAne dve bhajJAne niyamata: 8 / no manoyogI vAgyogI api kAyayogI api 9, upayogo dvividho'pi10| catasraH saMjJAH 11 / catvAraH kaSAyAH 12, dve indriye prajJapte tayathA jihvendriyaM ca sparzanendviyaM ca Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI ka 13, jayaH samudghAtAH 14, zeSa yathA pRthivIkAyikAnAm 15-16 | navara sthitirjaghanyena antarmuhUrtam utkarSeNa dvAdaza saMvatsarANi 17 - 18 / evamacandho'pi 19, zeSa N tatra bhavAdezena jaghanyena dve grahaNe utkarSeNa saMkhyeyAni grahaNAni, kAkAdezena jaya yena dve antarmuhUrce, uttarSeNa saMkhyeyaM kALam enAvantaM yAvatkuryAt 20 / 1 / sa eva jaghanyakAla sthitikepUtpannaH, rapaiva vaktavyatA sarza 2 / sa eva utkRSTa kAlasthitikeSUpapannaH, eSaiva dvIndriyasya ladhiH / navaraM bhAvezena jaghanyena dve bhavagrahaNe, utkarSeNA'STa bhanagrahaNAni kAlAdezena jaghanyena dvAviMzatirvarSasahasrANi zrantarmuhUrttAbhyadhikAni utkarSeNA'STAzItisahasrANi aSTacAriMzadvarSahastrarazvadhikAni etAvantaM yAvatkuryAt / sa eva AtmanA jaghanyakAlasthitiko jAtaH, tasyApi sadaiva vaktavyatA trivapi gamakeSu navaramimAni sapta nAnAtvAni, zarIrAvagAhanA yathA pRthivIkAthikAnAm 1, no samyagradRSTi midhyAdRSTiH, no samyamivASTiH 2 / be ajJAne niyamataH 3 / no manoyogI no rAgyogI kAyayogI 4 sthitirjaghanyena antarmuhUrtam utkarSeNA'pi antarmuhUrttam5 / adhyavasAyA amazastAH 6 / anubandho yathA sthitiH7 / saMvedhastathaiva Ayo dvayorgamayoH / tRtIyagama ke bhavAdeza svathaivASTa bhavagrahaNAni, phAchAdezena jaghanyena dvAviMzatirvarSasahasrANi zrantarmuhUrttAbhyadhikAni utkarSeNA'STAzItirvarSasahasrANi caturbhirantarmuhUtarabhyadhikAni 6 / sa etra AtmanotkarNakAlasthitiko jAtaH, etasyA'pi audhikagamasadRzAstrayo gamakA bhaNitacyAH / navaraM triSvapi gamakeSu sthiti jaghanyena dvAdaza saMvatsarANi utkarSeNA'pi dvAdaza saMvatsarANi evamanubandho'pi bhavAdezena jaghanyena dve bhavagrahaNe urakarpeNA'STa bhavagrahaNAni, kAlAdezena upayujya bhaNitavyam, yAvat navame gamake jaghanyena dvAviMzati - varSasahasrANi dvAdazaiH saMvatsarairabhyadhikAni utkarSeNa aSTAzItirvarSasahasrANi aSTacatvAriMzadvarSasastrairabhyadhikAni etAvantaM yAvatkuryAt 9 / | - yadi zrIndriyebhya upapadyante0 evameva nava gamakA bhaNitavyAH | navarasAgheSu trivvapi gamakeSu zarIrAvagAhanA jaghanyena aMguLasyAsaMkhyeyabhAgam utkarSeNa zrINi gavyUtAni trINi indriyANi, sthitirjaghanyena antarmuhUrtam utkarSeNa ekona paJcAzadvAtriMdivam tRtIyagama ke kAlAdezena jaghanyena dvAviMzatirvarSasahasrANi antarmuhUrtAbhyadhikAni utkarSeNA'STAzIviSepasahasrANi paNNavatirAtriMdivazatAbhyadhikAni etAvantaM yAvat kuryAt / madhyamAJjayo gamakAstathaiva, pazcimA api trayo gamakAstathaiva | navaraM sthitirjaghanyena ekonapaJcAzadvAtriMdivam, utkRSTo'pi ekonapaJcAzadvAtriMdivam saMvedha upayujya bhaNitavyaH 9 / Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakhandrikA TIkA za024 u.12 03 dvIndriyebhyaH pR. nAmutpattinirUpaNam 65 yadi caturindriyebhya upapadyante evameva caturindriyANAmapi navagamakA bhaNitavyAH, navarameteSveva sthAneSu nAnAtvAni bhaNitavyAni, zarIrAvagAhanA jaghanyenAGgulasthAsaMkhyeya bhAgam utkarSeNa catvAri gavyutAni, sthivirjaghanyenAntarmuhUrtam utkarSeNa ca paNmAsAH evamanubandho'pi / calAri indriyANi zepa tadeva yAvat navamagamake kAlAdezena dvAviMzatirvarSasahasrANi SadbhirmAsairabhyadhikAni utkarSeNA'STAzItirvarSasahasrANi caturviMzatyA mAsairabhyadhikAni etAvantaM yAvatkuryAt 9 |.3sh TIkA- 'nai veiMdiehiMto uvavajjaMti' yadi dvIndriyebhya Agatya pRthivI - kAyikatayA jIvA upapadyante tadA kiM 6jjataveIdiehiMdo uvajjaMti' kiM paryAtadvandriyebhya Agatya pRthivyAmutpayante athavA 'apajattaneI die hiMto ucavajaMti' apadvIndriyebhya Agatya pRthivIkAyikatayatpayante ivi paznaH / bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'gopamA' he gauvana | 'pajjataveiM die hiMto uvavajjeti' paryAptadvIndriyebhya Agarayosvayante 'apajmacayeIdie hiMto isa prakAra se ekendriya pRthivIkAdhika se lekara vanaspati prAdhAnta se Aye hue jIvoM kI pRthivI meM utpatti dikhAkara aba sUtrakAra hIndri yAnta se Aye hue jInoM kA utpAda prakaTa karate haiM 'jaha beIdiehiMto ucacajjati' - ityAdi TIkArtha - yadi do indriyoM se Akara ke jIva pRthivIkAyika rUpa se utpanna hote haiM to 'kiM pajjanta veIdiehiMto ubavajjaMti, apajjata beIdiehito uvavajjati' he bhadanta ! kyA ve paryApta do indriyoM se Akarake pRthivIkAdhika rUpa se utpanna hote haiM athavA aparyApta do indriyoM vAloM se Akara ke pRthivIkAyika rUpa se utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA' he gautama! 'pajjalabe iMdirA hiMto ubavajjaMti' apajjantaveiMdi erhito va nvvA rIte ekendriya pRthvikAyikAthI AraMbhIne vanaspatikAya sudhInA jIvAnI pRthvIdyAyikAmAM utpatti matAvIne have sUtrakAra e iMdriya sudhInA mAvesa bhavanA utpAda gare che - 'jai beidiehiMto utravajjati' ityAhi TIkA"--jo e iMdriyeAmAMthI AvIne jIva pRthviIkAyika paNAthI utpanna thAya che to 'ki pajjatta veidiehito travajjati apajjattavedda diehito svavajjaMti' bhagavan zuM te paryApta e indriyAmAMthI AvIne pRthvIkAyika paNAthI utpanna thAya che ? ke aparyApta e iMdriyAmAMthI AvIne pRthvikAyika paNAthI utyanna thAya che ? yA praznanA uttaramA pralu che hai-'goyamA ! he gautama! 'pajjattaveha dirahito ubavajjati' apajjattaveidiehi to uvavajjaMti' temA hai No Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI utravajjati' aparyAptakadvIndrIyebhyo'pi Agatya utpadyante / he gautama ! dvIndriyebhya Agatya samutpadyamAnajIvAH paryAptakAparyAptakarUpAH samutpadyante iti bhAvaH / 'veiM die NaM bhate !' dvIndriyaH khalu padanta ! 'je mavie puvikkAiemu uvavajjittae' yo bhavyaH-yogyaH pRthivIkASikeSu upapattum yaH ko'pi dvIndriyo jIva: pRthivyAmutpattuM yogyo yaveda 'se gaM bhaMte' sa khalu bhavanta ! 'kevaiyakAlaTiiesu' kiyakAlasthitikeSu pRthivIkAyikeSu 'ubarajajejjA' upapaveta ? bhagavAnAha'goyamA' he gautama ! jahanneNaM aMgo hulavirasu' jaghanyena antarmurttasthitikeSu 'ukkoseNaM' utkarSeNa 'bAtImavAlahassaTiiesa' dvAviMzatirvarSa sahasrasthitikeSu 'upacanjejjA' upapota ! 'neNaM aMte ! jIvA' te khalu pUrvoktajaMti' ve paryApta do indriyoM bAloM se Akara ke bhI pRthivIkAyika rUpa se utpanna hote haiM aura aparyAptaka do indriyoM vAloM se bhI Akara ke pRthivIkAyikarUpa se utpanna hote haiN| aba gautama punaH prabhuse aisA pUchate haiM-vedieNaM bhaMte ! je bhavie puDhavikAiesu uvadhajjittara' he bhadanta ! jo do indriya jIva pRthivIkAyikoM meM utpanna hone ke yogya hai-'seNaM bhaMte ! kevaiya kAlaTiieplu uparajjejjA' vaha he bhadanta ! kitane kAla kI sthiti vAle pRthivIkAyikoM meM utpanna hotA hai? ilake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! he gautama ! jahanneNaM aMtomuttahiiesu, ukkoseNaM bAvIsavAlasahassaTiieplu' aisA vaha jIva jaghanya se antarmuhUrta kI sthiti vAle pRthivIkAyiko meM aura utkRSTa se 22 hajAra varSa kI sthiti vAle pRthivIkAyikoM meM utpanna hotA hai, puna: gautama prabhu se aise pUchate haiM-te NaM bhaMte ! jIvA egasamaeNaM kevaDyA paryApta be indrimAMthI AvIne paNa utpanna thAya che, ane aparyApta be IndrimAMthI AvIne paNa pRthvikAyikamAM utpanna thAya che. va gautamaspAbhI thA prabhuna me pUche che,--'vei die bhaMte ! je bhavie puDhavIkAiesu uvavanjittae' 7 san 2 me dhadriya va zivAyaAbhA utpanna yavAna yogya cha, 'se Na bhaMte ! kevaiyakAladiiesu uvavajjejjA' 8 bhagavana te keTalA kALanI sthitivALA pRthvikAcikemAM utpanna thAya che? A prazna uttaramA prasu 43 cha -'goyamA' hai gautama ! 'jahaNNeNaM aMtomuhuntadiiesu, ukkoseNa bAvIsavAsasahassadiiesu' meva te dhanyathA mata : hartanI sthitivALA pRSyikAcikemAM ane utkRSTathI 22 bAvIsa hajAra varSanI rithativALA pRthvikAcikemAM utpanna thAya che. pharIthI gautamasvAmI prabhune Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.12 sU03 dvIndriyebhyaH pR. nAmutpattinirUpaNam 67 jaghanyotkRSTasthitikeSu utpitsavo jIvAH 'egalamaeNaM kevaiyA ucavajjati' ekasamayena-ekasmin samaye kiyantaH-kiyatsaMkhyakAH samutpadyante pRthivIkAyikatayA pRthivyAmiti prshnH| bhagavAnAha-'goyalA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jahanneNaM ekko vA do vA tini vA jaghanyena eko vA dvau vA trayo vA, 'ukoseNaM saMkhejjA vA asaMkhejjA vA uzvajjati' utkRSTataH saMkhyAtA vA asaMkhyAtA vA pRthivIkAyikatayotpadyante iti / 'chetrasaMghaSaNI' sevArtasaMhananavantaH, dvIndriyebhya Agatya sammutpadyamAnA jIvAH sevAsaMhananavanto bhavantItyarthaH 3 / 'ogAhaNA jahanneNaM aMgulasta asaMkhejjaibhArga' avagAhanA-zarIrAvagAhanA aMgulasyAsaMkhyeyabhAgam aMgulAsaMkhyeya mAgapramANA bhavantIti bhAvaH, 'ukkoseNaM bArasajoyaNAI utkarSeNa dvAdazayojanAni zarIrAvagAhaneti / 'bArasajoya. uvavati ' he bhadanta ! aise ve jIva eka samaya meM vahAM kitane 'utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-goyamA jahanneNaM ekko vA do vA tini vA ukkoleNaM saMkhejjA bA asaMkhejjA vA he gautama ! aise ve jIva vahAM pRthivIkAyika rUpale eka athavA do athavA tIna utpanna hote hai aura utkRSTa le saMkhyAta aura asaMkhyAta taka eka samaya meM vahAM pRthivIkAdhika rUpa se utpanna hote haiM ? saMhanana dvAra ye 'chevaTa saMghayaNI' sevA saMhananaghAle hote haiM-arthAt dIndriyoM se Akara ke pRthivIkAyika rUpa se utpanna hote hue jIva sevA saMhananavAle hote haiN| 'ogAhaNI jahannerNa aMgulassa asaMkhejjAbhArga' avadhAhanA dvAra meM inakI avagAhanA jaghanya se aMgulake asaMkhyAta veM bhAga pramANa pUche che -'te NaM bha! jIvA egasamaeNaM kevaiyA uvavajjati' hai sapana mevA te keTalA cha eka samayamAM tyAM utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu 4 cha - goyamA! jahaNNeNaM ekko vA deA vA tinni yA ukkoseNaM saMkhe. jjA vA asaMkhejjA vA' gautagata va tyA thImAthiyi. kapaNuthI eka athavA be athavA traNa utpana thAya che. ane utkRSTathI saMkhyAta ane asaMkhyAta sudhI eka samayamAM tyAM pRvikAvika paNAthI utpana thAya che. 1 'sananA'mA tasA ThevadRnadhayaNI' sevAta sananA ya . arthAt be iMdriyavALAomAMthI AvIne pRthvikAyika paNAthI utpanna thanArA 7 sevAta sananavANA hAya che. 2 oga haNA jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhe. jjaimoga" apamAnAmA tamAnI mAnadhanyathI mana masa Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre cUMTa 9 gAI' iti kathanaM zaGkhamAzritya zaGkhasya zarIrAvagAhanAyA utkRSTato dvAdanayojanapramANakatvAt taduktam- 'saMkho puNa vArasajoyaNAI' zaGkhaH punardvAdazayojanAni bhavatIti 4 / 'huDasaMThiyA' huNDasaMsthitAH huNDa saMsthAnavanto bhavatIsvartha / 5 / 'tini lessAo' tisro lezyAH - kRSNanIlakA potikarUpalezyAyavanto bhavantItyarthaH 6 | dRSTidvAre 'sammadiDI vi sicchAdiTThI vi' samyagdRSTayo'pi mithyAdRSTo'pi bhavanti te dvIndriyebhya Agasya pRthivyAtpitsaco jIvA iti samyagdRSTo bhavantIti kathanas sAsvAdana rAmyaktvApetyeti / iyaM ca vaktavyatA aufasaIndriyasya audhikapRthivI kAyike patpitso bhavatIti / evametasya jaghanyasthitisa | 'no sammAmicchAdiTThI' no samya midhyAdRSTayaH 7 / aura 'ukkoSeNaM bArasajoyaNAI' utkRSTa se vaha 12 yojana pramANa hotI hai| yaha utkRSTa avagAhanA zaGkha ko Azrita karake kahI gaI hai / kyoM ki zaGkha ke zarIra kI avagAhanA 12 yojana pramANa kI kahI gaI hai, kahA bhI hai-saMkho puNa vArala joyaNAI' 4 'huDasaMThiyA' saMsthAna dvAra meM inake huMDaka saMsthAna hotA hai / 'tinni lehalAoM' vezyAdvAra meM ye kRSNa nIla aura kApotika leigAvAle hote haiM / dRSTidvAra meM ye 'sampadiTThI kimicchAdiTThI vi' samyagdRSTi bhI hote hai aura mithyAdRSTi bhI hote haiN| ve vIndriyoM se Akara ke pRdhiyAkAyikoM meM utpanna honevAle jIva mSTa hote haiM aisA jo kathana hai vaha sAsvAdana samyaktva kI apekSA se hai / yaha vaktavyatA audhika hIndriya ke jo audhika pRthivIkAya meM utpanna hone vAle haiM unameM hotI haiM, 'no sammAmicchAdiDDI' bhyAtabhAM lAga prabhANunI bhane utkRSTathA 'ukkoseNaM vArasajAyaNAi' te mAra caiAjana pramANuvALI hAya che. A utkRSTa avagAhanA 'khane Azrita karIne kahevAmAM Avela che, kemake-zakhanA zarIranI alagahanA 12 khAra caiAjata prabhAranI ghar3I che, u pazu Te-'sa khApuNa bArasa joyaNAI 4 'huDala' ThiyA' saMsthAna dvArasAM tetheAne hue saMsthAna hoya che. 'tinni lekhAo' seshyaadvAramAM teo kRSNu, nIla, ane kArpAtika e traNa lezyAvALA haiAya che. STidvaarbhaaN tethe 'sammadiTThi vimicchAdi vi sabhya dRSTi pazu hAtha hai, ane mithyASTivALA paNa hAya che. teo e IdriyavALAomAMthI AvIne pRthvi kAyikAmAM utpanna thavAvALA jIvA samyag dRSTivAvALA hAya che, evu' je kathana karyuM che, te sAsvAdana samyakRtvanI apekSAthI che. A kathana aughika e IdriyAnA audhika pRthvikAyamAM utpanna thavAnA saMbadhamAM thAya che. 'no sammAmicchAdiTThI' tethe mizra dRSTivANA hotA nathI, 'do nANA' jJAna Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakhandrikA TIkA za024 uM. 12 sU0 3 dvIndriyebhyaH pR. nAmutpattinirUpaNam 69 'do nAgA do annANA niyamaM ' dve jJAne dve ajJAne niyamataH matijJAnaM zrutajJAnaM ceti jJAnadvayavantaH, evaM matyajJAnaM zrutAjJAnaM cetyajJAnadvayavanto niyamataste bhavantIti / tathA - 'No maNajogI' no manoyoginaH, te dvIndriyA jIvAH pRthivIkAye utpitsano na manoyogino bhavanti dvIndriyatvena teSAM manaso'bhAvAt / evaM vayajogI vi kAyajogI vi' evaM vacoyogino'pi te bhavanti tathA kAyayogino'pi bhavanti9 / 'upaogo duviho vi' upayogo dvividho'pi sAkAropayogAnAkAropayogadvayavanto bhante irtha : 10, 'cacAri sannAo' catasraH saMjJA, bhAhArabhaya maithunaparigrahA-' rUpAzvatatraH saMjJA bhavantIti 11 / 'cattAri kasAyA' catvAraH kaSAyAH krodhamAnamAyAlomAkhyA bhavantIti 12 / 'do iMdiyA pannatA' he indriye mahaseM, indriyadvayam ekameva teSAM bhavatIti / ke te dve tatrAha - 'tejahA' ityAdi, 'taM jahA - jibsi ye mizra dRSTi vAle nahIM hote haiM / 'do nANA do annANA nidharma' jJAna dvArameM ye matijJAnazrunajJAnarUpa do jJAna vAle aura matyajJAna zrutAjJAna rUpa do ajJAnavAce niyama se hote haiN| yogadvAra meM ye 'No maNajogI ' dvindriyoM ke mana nahIM hone ke kAraNa mano yogI nahIM hote haiM 'yajogI vi kAyajogI vi' kintu ye vacana yogI aura kAya yogI hote haiM / 'upayogo dubiho vi' upayoga dvAra meM inake sAkAraanAkAra donoM prakAra kA upayoga hotA hai / saMjJAdvAra meM 'cattAri sannAo' ye AhAra, bhaya, maithuna aura parigraha-ina cAra prakAra kI saMjJAvAle hote haiM / kaSAyadvAra meM - 'cantAri kalASA' inake krodha, mAna, mAyA aura lobha ye cora kaSAyeM hotI haiM / indriya dvAra meM do iMdiyA palA' inake sparzana aura rasana ye do indriyAM hotI hai / 'tini dvArabhAM tethe| me jJAnavANA hoya che, 'do annANA niyama' temAne niyabhathI mati ajJAna ane zruta jJAna e be ajJAna hAya che.caiAga dvAramAM-go aLajJoLI' e IMdriyavALA jIvA ke je pRthvika yikAmAM utpanna thavavALA che. tegone manoyoga hoto nathI. ra hai tebhane bhana hotu nathI. 'evaM vayajAgIvi kAyajogI vi' tethe| vayana legI bhane chAya yogI hoya che 'uvayogA duvi vi upayoga dvArasAM teone sAkSara anAra bhanne ahAranA thiyoga hoya che saMjJA dvArabhAM 'cattAri sannAo' AhAra, laya maithuna, bhane pi aha A yAra prahAranI saMjJAvAjA tethe hoya che SAya dvArabhAM - ' cattAri phalAyA' temAne zedha, bhAna, bhAyA, bhane bola the yAre upAya hoya che. indriya dvAramAM teone spena ane rasanA (jIbha) e e IdriyA hAya Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstra die ya phAsidie ya jivhendriyaM ca sparzanendriyaM ca 13 / 'tinni samugdhAyA' trayaH samudghAtAH vedanAkaSAyamAraNAntikA bhavantIti 14 / 'sesaMjahA puDhavikkAiyANaM' zeSam-avazeSaM sarvamapi yathA pRthivIkAyikAnAM vedanA vedAdhyavasAyAH kathitAH tatsarvamapi ttsdRshmevaavgntvymiti| kevalaM pUrvA pekSayA yadvailakSagyaM tadarzayitumAha-'NavaraM' ityAdi, 'NavaraM ThiI jahanneNaM aMtomuhutta' navaram-kevalaM sthitirjaghanyena antarmuhUrtam 'ukoseNaM vArasa saMbaccharAi' uskRSTato dvAdazasaMvatsarANi jaghanyotkRSTAbhyAM sthitiH kramazo'ntarmuhurtamamANA dvAdazasaMvatsarapramANA ca bhavatIti 17 / 'evaM aNuvaMdho vi' evam sthitisadRzaiva anubandho'pi jaghanyena aMtarmuhUrtarUpa utkRSTato dvAdazasaMvatsararUpaH, sthitisvarUpatvAdeva anubandhasyeti 19 / 'sesaM taMtra' zeSam-yat sthitItyAdikaMsamugghAyA' samudghAta dvAra meM inake vedanA, kaSAya aura mAraNAntika ye Adi ke tIna samudghAta hote haiN| 'sesaM jahA puDhavikAiyANa' ava ziSTa vedanA, veda, adhyavasAya the jisa prakAra se pRthivIkAyikoM ke kahe gaye haiM usI prakAra se the inake bhI jAnanA cAhiye, aca sUtrakAra pRthivIkAyika ke prakaraNa se isake prakaraNa meM jo vizeSatA hai use prakaTa karate haiM-'NavaraM ThiI jahanneNaM aMgohattaM, ukkoleNaM bArasasaMbaccharAI yahA~ jaghanya sthiti eka antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa se vaha 12 varSa kI hai pRthivIkAyika ke prakaraNa meM jaghanyasthiti yadyapi antarmuhUrta kI kahI gaI hai anubandha kI sthiti ke anusAra antarmuhUrta utkRSTa pAraha varSa pramANa kA hotA hai| ata: isase usa prakaraNa meM aura isa prakaraNa meM vizeSatA hotI hai isa prakAra se jaba sthiti meM vizeSatA hai cha. 'tinni samugdhAyA' samuddhAta dvArA tamAna vanA, 4pAya, bhane bhArazAnti se RNa samudhAta DAya che. 'sesaM jahA puDhavIkAiyANaM' mADInu vedanA, veda, adhyavasAya e sthAnenA saMbaMdhanuM kathana je rIte pRthvikAyi. konA saMbaMdhamAM kahela che, e ja prakArathI teonA saMbaMdhamAM paNa samajavuM - have sUtrakAra pRvikAyikanA prakaraNa karatAM A prakaraNamAM je vizeSa pA' cha, tara pragaTa 42 che. 'Navara ThiI jahaNNeNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM bArasa saMvancharAI' ahiyAM dhanya sthiti me bhatabhuta nI cha, mana thI te 12 bAra varSanI che. pRvikAyikanA prakaraNamAM jaghanya sthiti che ke aMtargahanI kahelI che, paraMtu tyAM utkRSTa sthiti 22 bAvIsa hajAra varSanI kahI che. jethI A prakaraNa karatAM te prakaraNamAM vizeSapaNuM che. A rIte jyAre Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.12 sU03 dvIndriyebhyaH pR. nAmutpattinirUpaNam 71 1 kathitaM tadatiriktaM sarvamapi tadeva pUrvoktameveti / kAya saMvedhe vailakSaNyaM darzayitumAda- 'bhavAdeseNaM' ityAdi, 'matrAdeseNaM jahanneNaM do bhavagahanAI' bhavAdezenabhavaprakAreNa bhavApekSayA jaghanyena he bhavagrahaNe 'ukko seNaM saMkhejjAI bhavaggahaNAI" utkarpataH saMkhpeyAni bhavagrahaNAni, 'kAlA deseNaM' kAlAdezena - kAlApekSayA 'mahane do to musAI' jaghanyena dve antarmuhUrte, 'ukko seNaM saMkhejjaM kAlaM ' utkarSeNa saMkhyeyaH kAlaH 'evaiyaM jAna karejjA' etAvantaM yAvatkuryAt etAvantaM jaghanyenotkarSeNa ca pradarzitakAlaparyantaM dvIndriyagarti pRthivIgatiM ca seveta, tathA vizeSatA AI hai to ' evaM 'aNubaMdho vi' anubandha meM bhI vizeSatA hai kyoMki anuvandha sthiti rUpa hone se utkRSTa sthiti 22 hajAra varSa kI kahI gaI hai 'sesa taM cetra' jo ye sthiti Adika kahe gaye haiM-so inake atirikta aura saba kathana pUrvokta jaisA hI hai - arthAt pRthivI kAdhika ke samAna hI hai / aba sUtrakAra kAyasaMvedha meM bhinnatA dikhAte hue kahate haiM- 'bhavAdeseNaM jahanneNaM do bhavaggahaNAI' bhaya kI apekSA kAyasaMveSa yahAM jaghanya se do bhavoM ko grahaNa karane taka kA aura 'chakko seNa saMkhejjAha bhavaggahaNAI' utkRSTa se vaha saMkhyAta bhavoM ko grahaNa karane taka kA hai tathA 'kAlAdeseNaM jahaneNaM do aMtImuttAI ukkoseNaM saMkhejjaM kAlaM' kAla kI apekSA vaha jaghanya se do antarmuhUrta kA hai aura utkRSTa se saMkhyAta kAlarUpa hai, 'evaiyaM jAya karejjA' isa prakAra vaha dvandraya jIva jo ki pRthivIkAdhika meM utpanna hone ke sthitinA sabhadhabhAM vizeSaSAlu che, to 'aNubaMdho vi evaM' anuSadharmA vizeSapAlu che. he anubhava sthiti 35 DAya meM, 'seyaM ta' 'cena' sthiti vigerenA sabaMdhamAM je Athana karyu" che, te zivAyanuM bAkInu' tamAma kathana pahelA kahyA pramANenu' ja che. arthAt pRthvIkAyikanA kathana pramANeja che, Dave sUtrAra vAyasa'vedhabhAM nuhAyAzu tAvatAM uDe che hai- 'bhavAdeseNaM jahanneNaM do bhavagAhaNAi" avanI apekSAthI hAyasa vaidha vyaDiyAM dhanyathI me bhavAne zraddhA ratAM sudhInA bhane 'ukkoMseNaM asa' khejjAI bhavaggahaNAI' - STthI te asaNyAta bhavAna grahaNa ravAM sudhInu' hai, tathA 'kAlAdekheNa jahaSNerNaM do a MtAmuhuttAi' ukkoMseNaM khakhejjaM kAla' aNanI apekSAthI te dha nyathI me a MtarmuhUrta'no che, bhane utkRSTathI sabhyAta bhala 35 che. 'evaiya' jAva karejjA' mA rIte te me driyavANI va ? pRthvI ayiGamA utpana thavAne cAgya che, tyAM utpanna thaIne eTalA kALa sudhI e IMdriyanI gatinuM Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 bhagavatIsUtre etAvantameva kAlam yAvaddvIndriyagatau pRthivIgatau ca gamanAgamane kuryAt 20 iti prathamo gamo dvIndriyatyeti / / dvitIyaM garma darzayati-'so cetra' ityAdi, 'so ceva jahannakAlaTiiesa utranno' sa eva-bIndrIya eva jaghanyakAlasthitike pRthivIkAyikepRtpannaH' yadi jaghanyakAla sthilikApRthivIkArineSu sa dvIndriyo jIva utpadyate tadA-'esa cetra battavyayA savvA' epaica vaktavyatA sarza eSaiva-prathama gamapradarzitaima la'pi vaktavyatA utpAdaparimANAdikA vaktavyA nAtra ko'pi vizeSa iti dvitIyo gama iti / 2 / tRtIyagarma darzayati-'soceva' ityAdi, 'so veva' ityAdi. 'so ceva ukkosa. kAlaTiiestu upadano' sa eva-audhiko dvIndriya jIva-eva utkRSTa kAlasthiti keSu yogya hai vahAM utpanna hokara ilane kAla taka dvIndriya gati kA aura pRthivI gati kA sevana karatA hai aura itane hI kAla taka vaha usa gati meM gamanAgamana karatA hai| yaha hIndriya kA aisA prathama gala hai| isakA chitIya gama aisA hai to ceva jahannakAladie vacano' vahI hIndriya jIva jaba jaghandha kAla kI sthitibAle pRthivIkAyikoM meM utpanna hotA hai to usa sambandha meM bhI yahI pUrvokta prathama gama kI vaktavyanA kahanI cAhiye, arthAt utpAda parimANa Adi kI vaktavyatA jillA prakAra se prathamagama meM abhI 2 prakaTa kI jA cukI hai vailI hI paktavyatA isa ditIya gama meM bhI kahanI cAhiye isameM aura usameM kisI bhI prakAra kA antara nahIM hai| aisA yaha hittIya gama bIndriya kA hai| hanIya gama isa prakAra se haiM-'soceSa ukkosakAlahielu uvavanno' vahI dvIndriya jIva jaba utkRSTa kAla kI sthiti bAloM meM utpanna ane pRthvI kAyikanI gatinuM sevana kare che, ane eTalA ja kALa sudhI te e gati mAM gamanAgamana kare che. A rIte A be Indriya saMbaMdhIne paDI gama ho cha. ? .. . mAnA bhI gama mA pramANe che-so ceva jahannakAladiiesu uvavanno' e dvIndriya jIva jyAre jaghanya kALanI sthitivALA pRthvIkAyikamAM utpanna thAya che, te tenA saMbaMdhamAM paNa A pahelA kahyA pramANe pahelA gamanuM kathana kahevuM joIe arthAt utpAta, parimANa, vigerenuM kathana je rIte pahelA gamamAM batAvela che. eja rIte A bIjA gAmamAM paNa kahI levuM. pahelA gAmanA kathanathI A bIjA gamamAM kaI paNa prakAranuM judApaNuM nathI A rIte be IndriyavALA jIvonA saMbaMdhano A bIjo gama kahyo che. * ve zrI gamanu 4thana 42vAmI mAve che-kho ceva ukosakAladii 'esu uvavanno' se me dhaniyavANe sAre 6STa ana sthiti vA Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maindrikA TIkA za024 u.12 sU03 dvIndriyebhyaH pR. nAmutpattinirUpaNam 73 pRthivI kAyikeprapanno bhavet yadi audhiko dvIndriya jIvaH utkRSTa kALasthitikapRthivI kavi ke pRtpadyeta tadA - 'esa cetra beiMdista lagI' epaina dvIndriyasya labdhiHeSaiva - anantarapUrvoktava labdhiH-vaktavyatA vAcyA, tRtIyagame'pi pUrvoktameva sarvaM vaktavyam, kevalaM pUrvApekSA yadvailakSaNyaM tadAha- 'NavaraM bhavAdeseNaM jahanneNaM do HereNA" navarasa kevalaM kAyasaMveve vailakSaNyayasti yad bhavAdezena bhazapekSayA jaghanyena dve bhagrahaNe, 'ukko se amaragahaNAI utkarpegA savagrahaNAni dvIndriyajIvAnAm utkarSatosTa bhavagrahaNAni bhavanti ekapakSamyotkRSTa rithatikasvAt 'kAlAdeseNaM jahanneNaM bAvIsa vAsasadassAI aMtomuhutamanmahiyA' kAlAho jAtA hai to vahA~ para bhI 'esa ceva veiMdiyastha laddhI' yahI pUrvokta prathama gama sambandhI hIndriya ke prathamagama kI vaktavyatA kahanI cAhiye, parantu ina tRtIya gama kI vaktavyatA meM jo prathama gama kI apekSA antara hai use lutrakAra 'NavaraM bhavAdeseNaM jahannegaM do bhavaggaNAI' isa sUtra dvArA prakaTa karate haiM - isameM unhoMne aisA kahA hai ki yahAM kevala kAya saMvedha meM bhinnatA hai, kyoMki yahAM dIndriya ke tRtIyagama meM kAya saMbedha jaghanya se bhava kI apekSA do bhavoM ko grahaNa karane rUpa aura utkRSTa se ATha bhavoM ko grahaNa karane rUpa hai / kyoMki isa gama meM eka pakSa meM utkRSTa sthitikatA hai, isaliye dvIndriya jIvoM ke utkRSTa se paraspara ATha bhavagrahaNa hote haiM / 'kAlAdeseNaM jahanneNaM bAbIsaM vAsasahassAI aMtomuttamambhahiyAI" tathA kAla kI apekSA vaha kAyasaMbedha zobhAM utpanna dhAya che, to te samadhabhAM pazu 'esa ceva veidiyassa laddhI' A pahelA kahela gamanA e idricAvALA jIvanA pahelA gamanuM kathana kahevu joie paraMtu A trIjA gamanA kathanamAM pahelA gama karatAM je aMtara--judA yAgu che, te matAvavA sUtra42 'Navara' bhavAdeseNaM jahaNeNaM do bhavaggahaNAi" bhA sUtra dvArA pragaTa kare che. A sUtrathI teoe e samajAvyu che ke--ahiyAM phakta kAyasa`vedhamAM judApaNuM che. kema ke ahiyAM e cha dvicAnA trIjA gamamAM krAyasa vedha jaghayathI bhavanI apekSAe e bhavAne grahaNa karArUpa ane utkRSTathI ATha bhavAne grahaNa karavA rUpa che. kemake A gamamAM eka pakSamAM utkRSTa sthiti pazu che. tethI e IdriyavaLA jIveAnA utkRSTathI mADha bhava thaDa hoya che. 'kAlAdeseNaM jahaNeNaM bAvIsaM vAsasahaslAi ato muhuttamanmahi* bha0 10 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 bhagavatIstra dezena kAlApekSayA jaghanyena dvAviMzatisahasrANi antarmuhUrtAbhyadhikAni 'ukkoseNaM utkarpataH mahAsII vAsapahastAI' aSTAnotirvasahasrANi 'aDayAlIlAe saMvacchareDi amahiyAI japTacatvAriMzatsaMvatsare yadhikAni catuSu dvIndriyabhaveSu dvAdazAbdapramANeSu aSTa casmAriMzatsaMvatsarA manti tairabhyadhikAni aSTAgIti sahasrANi bhavantIli bhAraH / 'ebaDayaM jAra karejjA' etAvantaM yAvatkuryAta etAvatkAlaparyantaM hIdizAni pRthi pani ca seveta, tayA etAvantameva kAlaM yAvat dvIndri rapatau pRthitImatI sAmAno buditi tRtIyo namaH 3 iti / ataH paraM caturthapazca" una narganAi-'so ceda appaNA' ityAdi, 'so jaghanya se anvahana adhi: 22 bamoza aura utkRSTa se 'aTThAsII vAsanaharA 0 48 va maTaka 88 hajAra varSa pramANa hai, yahAM 48 varSa adhikatA jo 86 hajAra varSa prAna kahI gaI hai so vaha bIndriyoM ke 4 bhoMpI maraka bhara kI 12 varSa kI utkRSTa sthiti kI apekSA karake kahI gaI hai| nama pRthivIkAyika kI utkRSTa sthiti 22 hajAra varSa pramAga hai, ata: cAra bho kI yaha 88 hajAra varSa sthiti AjAtI hai, 'ekyaM jAva karelA' isa prakAra se vaha jIva itane kAla taka ula gati kA hIndriya gatikA evaM pRthivI kAthikagati kA sevana karatA hai aura itane hI kAla taka vaha usa gati meM gamanAgamana karatA hai| ailA yaha tRtIya bala hai| aba sUtrakAra caturtha paMcama aura chaThe nAna ko prakaTa karane ke liye cA tathA kALanI apekSAe te kAyasaMvedha jaghanyathI aMtarmuhUta adhika ra2 mApIsa 2 varSa prabhAra bhane aSTathI 'advAsIi vAsasahassAI bhtaalIsa varSa adhika 88 aThayAsI hajAra varSa pramANana che. ahiyAM 48 aDatAlIsa varSa adhikapaNuM 88 aThayAsI hajAra varSa pramANamAM kahyuM che, te te be Idriya vALAonA cAra bhavanI eTale ke dareka bhavanI 12 bAra varSanI utkRSTa sthitinI apekSA karIne kahela che. tathA pRzvikAyikanI utkRSTa sthiti 22 bAvIsa hajAra varSa pramANunI che. jethI cAra bhavenI A 88 sayAsI // 2 19 nI sthiti mAvI laya cha 'evaiya' kAlaM jAva karenjo' A rIte ATalA kALa sudhI te jIva te be Idriya gatinuM ane pRthvIkAyikanI gatinu sevana kare che, ane eTalA ja kALa sudhI te e gatimAM gamanA gamana kare che, e pramANe A trIje gama kahyo che. 3 have sUtrakAra cethA pAMcamA, ane chaThThA gamanuM kathana karavA mATe "po Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u. 12 s03 DIndriyebhyaH pR. nAmutpattinirUpaNam 75 caiva apaNA janakAlaDiyo jAbhI' sa eva-dvIndriya jIva eva yadi AtmanA - svayaM jaghanyakAla sthitiko bhavet atha ca pRthivIkAyikeSu samutpanno bhavet tadAM - 'tassa viesa caitra vaktavyA tisu vigamapasu' tasyA'pi - AtmanA jaghanyakAlasthitikasya pRthivyAmmutpitso jIvasya dvIndriyasyA'pi paiva vaktavyatA triSvapi caturtha paJcamapaSTheSvapi gamakeSu vaktavpA, gamantraye'pi utpAda parimANAdikaM sarvamapi vaktavyam / dvitIyagamatrayasyApi eSaiva vaktavyatA vailakSaNyaM darzayati- navaraM " ityAdi, 'navaraM imAI satta NANacAI' imAni - vakSyANAni sapta nAnAtvAni / viMzatidvArAntargata saptadvAreSu cailakSaNyaM bhavati tadyayA- 'sarIrogAhaNA jahA puDhavIkAiyANaM' zarIrAvagAhanA yathA pRthivIkAyikAnAm yathA agulAsaMkhyeyabhAga- 'so ce apaNA jahannakAlaDio' yadi jIndriya jIva svayaM jaghanya kAla kI sthiti vAlA hai aura vaha pRthivIkApikoM meM utpanna hone ke yogya hai to 'tassa vi esa ceva vaktavvadhA tisu vi gamaesa' isa prakAra ke usake caturtha gama meM yahIM pUrvokta vaktavyatA kahanI cAhiye / aura yahI pUrvokta vaktavyatA usake pAMcaveM, chaThe gama meM bhI kahanI cAhiye / parantu caturtha paMcama evaM chaThe gamoM meM pUrvokta vaktavyatA se ina sAta bAtoM meM vizeSatA hai, yahI viSaya 'navaraM imAI sapta NANattAI' isa sUtrapAThadvArA sUtrakArane prakaTa kiyA hai, isase yaha samajhAyA gayA hai ki arat dvAroM ke andara ina zarIrAvagAhanA, dRSTi, jJAna, yoga, sthiti, adhyavasAya6 aura anubandha ina sAta dvAroM meM antara hai, zarIrAvagAhanA yahAM pRthivIkAyika jIvoM ke jaisA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa caitra apaNA jahannakAlaTThie jAo' le te me iMdriyavANI cha cote jaghanya kALanI sthitivALA che, ane te pRthvIkAyAmAM utpanna thavAne ceAgya che, to 'tara vi esa caiva vattavdayA tisu vi gamae' mA rIte tenA ye thA gamamAM paNu A pahelAM kahela kathana ja kahevu' joie. ane Aja rItanu' kathana tenA pAMcamAM ane chaThThA gamamAM paNa kahevu' joI e. paraMtu ceAthA, pAMcamA, ane chaThThA gamamAM pahelAnA kathana karatAM A nIce jaNAvela sAta bhAmatamAM judApaNuM che. e vAta 'nagara' ima i' gata NANattAI' mA sUtra pAThathI sUtrakAre khatAvela che. A sUtrapAThathI e samajAvyu che ke--trIse dvAramA AA zarIranI avagAhanA dRSTi, jJAna, yoga, sthiti, madhyavasAya bhane anubaMdha A sAta dvAramAM juDhApaNu che. zarIranI avagAhanA ahi N pRthvI kAya jIvAnI jema AMgaLanA asakhyAtamA bhAga pramANavALI che. pahelAnA Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 bhagavatIsatre pramANA zarIrAvagAhanA / pUrvagamatraye tu dvAdazayojanamamANA'pi kathiteti 1 / tathA 'No sammadiTTI' no samyagdRSTayaH jaghanyasthitikatayA sAsvAdanasamyagdRSTe spAdAt prathamagamatraye tu samyagra dRSTirapi kathitaH, utkRSTasthitikasyApi teSu saMbhavAt ato dRSTidvAre bhatrati vailakSaNyamiti / 'micchAdiTTI' mithyAdRSTayaH, 'No sammAmicchAdiTThI' no samyag midhyAdRSTayaH, pUrvagamatraye samyagdRSTitvasya mithyAdRSTisya ca vidhAnaM kRtam mizradRSTitvasya niSedhaH kRtaH iha tu samyagdRSTitvasya mizradRSTitvasya nirAkaraNam mithyAdRSTitvasya vidhAnaM jaghanyasthitikatvAt iti 2 | tathA 'do annAgA niyamaM ' dve ajJAne satyajJAnazrutAjJAne niyamato bhavataH / pUrvamajJAnadvayaM tathA jJAnadvayamapi kathitam iha tu ajJAnadvayamAtra hai, pUrva ke tIna gama meM yaha avagAhanA 12 yojana pramANa hai, yaha sabhyadRSTi aura mizradRSTi hotA nahIM hai, kyoMki jaghanya sthitivAlA hone se isameM sAsvAdana samyagdRSTi kA utpAda nahIM hotA hai, prathama tIna gamoM meM to samyagdRSTi bhI hotA hai kyoMki unameM utkRSTa sthitivAloM kA bhI saMbhava hai yahI yahAM antara hai, 'no sammAmicchAdiTThI' samyagmithyAdRSTi arthAt mizradRSTivAle nahIM hote haiN| 'micchAdiTThI' ye mithyAdRSTi hote haiN| pUrva ke tIna gamoM meM samyagdRSTi kA aura mithyAdRSTi kA ina do dRSTiyoM kA vidhAna kiyA gayA hai, aura mizradRSTiyoM kA niSedha kiyA gayA hai, parantu yahAM para mithyAdRSTi ke vidhAna ke sAtha samyagdRSTi aura mizradRSTi ina donoM kA bhI niSedha kiyA gayA hai, mithyAdRSTitA kA vidhAna isa ke jaghanya sthitivAlA hone ke kAraNa huA hai / 'do annANA niyamaM' yahAM matiajJAna aura zrutaajJAna ye traNa gameAmAM A avagAhanA 12 mAra cAjata pramANanI kahI che. teo samyaSTi kaiM mizra dRSTivALA hAtA nathI. kemake-jaghanya sthitivALA hAvAthI temAM sAsvAdana sabhyaSTinA utpAda thatA nathI. pahelA traNa gameAmAM te samyak dRSTivALA paNu hAya che, kemake-utkRSTa sthitivALA e idriAmAM sAsvAdana samyag dRSTinA utpAda thAya che. tethI A mithyAdaSTi vALA kahyA che. pahelAnA traNa gameAmAM teomAM samyag dRSTipaNAnuM ane mithyArdaSTi paNAnu A banne dRSTiyAnuM vidhAna karela che, ane mizra dRSTinA niSedha kahela che. paNa ahiyAM mithyA dRSTinA vidhAnanI sAthe mizrardaSTi ane samyag dRSTi A bannene niSedha karela che. mithyAdRSTi paNAnu' vidhAna ane jaghanya sthitivAjA hovAne ara thayesa che. 'dA annANA niyama' maDiyAM bhati L Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za024 3.12 sU03 dvIndriyebhyaH pR. nAmutpattinirUpaNam 77 meva naghanyasthitikatvena jJAnadvayAsaMbhavAditi 3 / 'No saNajogI No vayajogI' no manoyogino no vacoyoginA, jayanpasthitikatvena aparyAptakatvAt teSAM na manoyogaH na vAgyogaH saMbhavati, pUrvaganagamatraye tu ajaghanyasthitikasyA'pi saMbhavena manoyogavAgyogayo vidhAnaM kRtam ano bhavatyeva yogadvAre pUrvagamatrayApekSayA ihabailakSaNyam / 'kAyayogI' kAyayoginaH zarIrasya sarvajIvasAdhAraNatayA jaghanyasthitikatve'pi kAyayogasya saMmavAdivi 4 / sthitidvAre 'ThiI jahanneNaM aMtomuhuta do ajJAna niyama se hote haiN| pUrva ke tIna gama meM do ajJAna aura do jJAna inakA vidhAna kiyA gayA hai taya ki yahAM kevala do ajJAnoM kA hI vidhAna kiyA gayA hai kyoMki ye jaghanya sthitivAle hone se do jJAnoM kI saMbhAvanA nahIM hotI hai, 'No maNa jogI no vayajogI' yogadvAra meM yahAM kevala kAyayoga hotA hai, mano. yoga aura vacanayoga nahIM hotA hai, kyoMki jaghanya sthitivAlA hone se aparyApta hone ke kAraNa unake na manoyoga aura na vacanayoga hotA hai| pUrva ke tIna gama meM manoyoga vacanayoga kA honA bhI kahA gayA hai| kyoMki vahAM ajaghanya sthitivAle kA bhI sadbhAva hai para yahAM jaghanya sthitivAle hone se aparyAptAvasthA meM vacanayoga kA sadabhAva nahIM kahA gayA hai, yahI yahAM pUrva kI apekSA antara hai| 'kAyajogI, ve kAyayogI hote haiM, jaghanya sthitivAlA hone para bhI yahAM kAyayoga kA sadabhAva kahA gayA hai vaha zarIra sarva jIva sAdhAraNa hotA hai isa ajJAna ane zrI ajJAna e be ajJAna niyamathI thAya che. pUrvanA traNa gAmamAM be jJAna, ane be ajJAna kahela che. ahiyAM kevaLa ajJAnanAnuM ja vidhAna che. __No maNajogI' yogAbhAM mahiyAM 4 yayA jAya che. bhanA. yega ane vacanaga thatuM nathI kemake-pRthvIkAyamAM utpanna thavAvALA be Idriya ja manegavALA hovAne kAraNe teone vacana ega paNa hote nathI. pahelA gAmamAM vacanaga levAnuM paNa kahevAmAM AvyuM che. kemake-tyAM utkRSTa sthitivALAne paNa saddabhAva che. paraMtu ahiyAM jaghanya sthitivALA hevAthI aparyApta avasthAmAM vacanagane sadbhAva kahyo nathI. jaghanya sthitivALA hovA chatAM paNa ahiyAM je kAgane sadbhAva kahyo che, te zarIra sarva jIva sAdhAraNa hoya che, tethI kahela che. 4 sthitidvAramAM Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI ukkoseNa cittaM' sthitirjayanyena antarmuhartam utkarSeNA'pi meha pUrvagamatraye jayanyena sthiti rantarmuhanebhAgA kavitA, utkarSo dvAdazasaMvatsarapramANeti iha tu jayanyotkRSTAbhyAmRmAbhyAmapi antarmu bhavatyeva sthita vailakSaNyamiti 5 / 'ajhavasANA asatyA' asAyA amazastAH pUrvamadhyavasAyAnAM prazastA prazastatvam uyarUpatvamuktam iha tu apazamnamAtrameveti bhavatyeva pUrvapekSayA vailakSaNyamiti / 'anubaMdho jahA diI yathAsthitiH yathA sthitirjayatkRbhyAmantarmuhurtamamANA kathitA tathAnubandho'pi jaghanyoskuSTAbhyAm antarmuhurtamAtra patra bhavati pUrvapakaraNe anuja kAH utkRSTato dvAdazasaMvatsararUpaH, chaha tu umAbhyAmapi eka eva iti bhavatyeva "pailakSaNyamiti 7 / 'saMvedo taheva Adillega dona gamapa' saMvedhastathaiva prApayoH liye kahA hai 4 sthitidvAra meM 'TiI jahaneNaM aMno kome vi aMtamutta' sthiti yahA~ jaghanya se antarmuhUrta kI hotI hai aura utkRSTa se bhI eka antarmuhUrta kI hotI hai / pUrva ke tIna gama meM javanya se sthiti eka antarmuhUrta kI aura utkRSTa se 12 varSa kI kahI gaI hai, para yahAM jaghanya aura utkRSTa donoM se hI vaha eka antarmuhUrta kI hI kahI gaI hai, 'ajjhamANA asatyA' pUrva ke tIna meM mAsna aura aprazasta donoM prakAra ke adhyavasAya kahe gaye haiM, para yahAM para ve aprazasta hI kahe gaye hai / 'aNubaMdho jahA ThiI' anubandha bhI sthiti ke anusAra hone ke kAraNa aura utkRSTa se eka antarmuhartta pramANa hI hai, pUrva ke tIna gama meM anubandha jaghanya se eka antarmuhUrtta pramANa aura tkRSTa se 12 varSa pramANa kahA gayA hai 'saMveho naheva Adillekha dosra 'ThiI jahaNaM atomuhutta ukkoseNa vi atomuhuttaM' gADiyAM sthiti dhanyathI atarmuhUrtanI hAya che. ane utkRSTathI paNa eka aMtarmuhUtanI he ya che. pahelA gamamAM sthiti jagha yathI eka aMtarmuhUtanI ane utkRSTathI 12 bAra varSanI kahI che. paraMtu ahiyAM jadhaya ane utkRSTa ane prakArathI te eka tamuhUrtanI hI che, 'ajjhatrasANA appasasthA' paDelAnA trayugabhomAM prazasta ane aprazasta ane prakAranA adhyavasAya-AtmaparaNAma kahela che paNa aDiyAM aprazasta adhyavasAya ? he che. 'aNubaMdho jahA ThiI' anusaMdhanu thana paNa sthitinA thana pramANe heAvAthI jaghanya ane utkRSTathI eka ata muhUta pramANune che. pahelAnA traNa gameAmAM anuSadha jaghanyathI eka aMtabhuhuurt prabhANuvAko bhane utkRSTathI 12 aura varSa prabhAno che. 'saMveho Adillesu dosu gamapasu' jIna trIDanA paDejhAnA me gabheobhAM DAyasa vedha Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ headrakA TIkA za024 u. 12 su03 dvIndriyebhyaH pR. nAmutyattinirUpaNam 79 dvitIya trikasya prathamadvitIyayordvayoH gamaH, prAthamika gamadvayavadeva saMvedho bhavatIti na kimapi tato vailakSaNyam prAthamikadvaye utkarSato bhavAdezena saMkhyeya bhavalakSaNaH kathitastathA kAlA dezena utkarSataH saMkhye yakAlakSagaH kathitaH ihApi dvitIya ke prathamagamadvaye pUrvokta eva kAyasaMvedhaH / tRtIye tu vizeSamAha - ' taI arre bhavAso tana abhavaggahaNAI' tRtIyagame - dvitIyatrikasya tRtIyagame bhavAdezastacaiva yathA prAthamike tRtIye game kathitaH, utkRSTa vo'STamatragrahaNarUpa ratenaiva prakAreNa ihApi aSTa grahaNAni / kAlAdezena kathayati - 'kAlAdeseNaM' ityAdi, 'kAlAdeseNaM jahanleNaM vAvIsaM vAmasahamsAI aMta suhuttamanmahiyAI' kAlAdezena jaghanyena dvArvigatirvapadasrANi jantarmuhUrtAbhyadhikAni kAlAdezena jaghanyato'dhidvAviMzatisAhastrAtmakaH kAyasavedha ityarthaH, 'ukko seNaM - tathA bAla " elu' tathA dvitIyamika ke Adi ke do gamoM meM kAdhasaMvedha prAtha mika ke jaisA hI hai - arthAt prAthamika gamazya meM kAyasaMvedha bhava kI apekSA utkRSTa se saMkhyAta bhavarUpa kahA gayA haikI apekSA bhI vaha saMkhyAta kAla rUpa utkRSTa se kahA gayA hai, lo yahAM para bhI dvitIyatri meM prathama ke do gamoM meM utkRSTa kAyasaMvedha bhava aura kAla kI apekSA saMkhyAta bhavarUpa aura saMkhyAta kAlarUpa kahA gayA hai, para tRtIya gama meM aisI vizeSatA hai- 'tahaya gamae bhavAdeso taheva bhaTTa bhavaggaNA' ki yahAM para aAdeza prAthamika ke tRtIya gama ke jaisA ATha bhavagrahaNa rUpa hai, aura 'kAlAdeseNaM jahaneNaM bAghIsaM vAsasaharulAI aMtomuttamamahiyAI' kAla kI apekSA vaha jaghanya se antarmuhUrtta adhika 22 hajAra varSa pramANa hai aura 'ukoseNaM pahelA e gama pramANe ja che. arthAt pahelA e gamamAM krAyasa'vedha bhavanI apekSAthI utkRSTathI sakhyAta bhraSa pramANunA kahyo che. ane kALanI apekSAthI paNa te sakhyAta kALa rUpa utkRSTathI kahela che, ane ahiyAM A bIjA trikamAM pahelAnA e gameAmAM kAyasa vedha bhava ane kALanI apekSAthI sakhyAta bhava rUpa ane sakhyAta kAya rUpa kahela che paratu trIjA gamamAM vizeSa yA che. te matAstAM sUtrahAra ! che - 'taiyagamae bhavAdekho taheva aTThabhavagagahaNAI' aDiyAM lavAdeza paDelAnA trihanA bhIla gama amAye ATha apa grahaNa 35 che, bhane 'kAlAdeseNaM jahanneNaM bAvIsa vAsasahassAI aMtomuhutta bhanmahiyAI' 'ajanI apekSAthI te dhanyathI aMtarmuhUrta adhi4 22 mAvIsa Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 bhagavatIsUtra aTThAsII vAsasahassAI' utkato'STazItiH sahastrANi, 'uhiM batomuhuttehi amahiyAi" catumirantarmuhUrabhyadhikAni, caturantarmu hAdhikASTAzIvivarSa sahasAtmakaH kAlAdezena utkarSa :: kAyasaMvedha iti caturthapaJcamapaTagamAH 6 / saptamASTamanavamagamAn darzayitumAha 'so ceva apraNA unakosa.' ityAdi, 'so ceva appaNA ukkosakAlaTTiio jAo' sa eva-DIndriya jIva evaM AtmanA uskRSTa kAlasthitiko'tha ca pRthivIkAyikeSu samutpano bhavet tadA 'eyarata vi ohiyagamagasarisA tini gamagA bhANiyanyA' etasyApi svayamutkRSTa sthitikahIndriyajIvasya pRthivIkAyike utpitsorapi audhikagamasarazAH sAmAnyagamatulyAlayo gamAH saptamASTamanasamalakSaNA bhaNitavyAH paThanIyA ityrthH| audhikagamApekSayA lakSaNyaM dazayannAha-'Nayara' ityAdi, 'NavaraM tisu vi gamaesu' navaram keralam bhaTTAsIhaM vAsalahassAI' utkRSTa se vaha cAra antarmuharta adhika 22 hajAra varSa kA hai isa prakAra se ye caturtha paMcama evaM SaSTha gama haiN| aba sUtrakAra tRtIyatrika ke 7 - 8 veM aura 9 veM namoM ko praphaTa karane ke abhiprAya se 'so ceva appaNA ukkosakAlahiio jAo' aisA kahate hai ki yadi vaha dvIndriya jIva utkRSTa kAla kI sthitivAlA hai aura pRthivIkAyikoM meM utpanna hotA hai to 'eyassa vi ohiya gamasarisA tini gamagA bhANiyavyA' isake bhI sAmAnya gama ke jaise tIna gama solA gama, AThavAM gama aura nauvAM gama ye tIna gama kahanA cAhiye para unakI apekSA jo ina gamoM meM vizeSatA hai vaha isa prakAra se hai ki 'NavaraM hissu vi gamaesu0' ina 7ve AThave aura nauve gamoM meM sthiti jaghanya aura utkRSTa se 12 varSa kI hotI hai, tathA MP 4 amAyanI che. mane 'ukkoseNa aTThAsII vAsasahassAI' GSTathI cAra aMtamuhUrta adhika-ekyAsI hajAra varSane che. A rIte A ceAthe pAMcama ane chaThTho gama kahyo che. 4-6 have sUtrakAra trIjA vikanA sAtamA, AThamA, ane navamA game pragaTa 42vA bhATa 'so ceva appaNA ukkopakAladviioM jAo' prabhArInA sUtra pAThathI sUtrakAra e batAve che ke-je teIdriyavALe jIva utkRSTa kALanI sthitivANA cha, bhane pRthvIyamA utpanna yavAna cha, t| 'eyarasa vi ohiyagamasarisA tinni gamagA bhANiyavvA' mAnA 5 sAmAnya sama prabhArInA trA gAme sAtame, AThamo ane navame, e traNa gamo kahevA joIe. paraMtu A samAmA paY che. te bhArI cha-'Navara tisu vi gamaesu0' mA sAtabhA Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.12 sU03 dvIndriyebhyaH pR. nAmutpattinirUpaNam // triSvapi ca caramagamakeSu 'ThiI jahanneNaM vArasasaMbaccharAI sthitirjaghanyena dvAdazasaMvatsarANi 'ukko kSeNa vi bArasasaMbaccharAI' utkarSeNA'pi dvAdazasaMvatsarANi 'evaM aNubaMdho vi' evam sthitivadeva anubandho'pi jaghanyotkRSTAbhyAM dvAdaza saMvasarAtmaka eva sthitirUpatvAdanubandhasyeti / kAyasaMvedhastu 'bhavAdeseNaM jahanneNaM do bhavaggahaNAI' vAdezena-bhavaprakAreNa bhasApekSayetyartha: jaghanyena ve savagrahaNe bhavadvayagrahaNAtmakaH, 'ukkoseNaM aTTa bhavaggahaNAI' utkarSeNA'STabhavagrahaNAni / 'kAlAdeseNaM utranuMjiUNa bhANiyaca kAlAdezena upayujya bhaNitavyam prathamagame utkRSTataH kAlApekSayA aSTAzItirvapaM sahasrANi aSTacatvAriMzadvarSe radhikAnidvitIyamame tu aSTacatvAriMzadvarSANi antarmuhUrtacatuSTayAdhikAni, kiyatparyantaM bhaNi. tavyam ? ityAha-'jAva' iti yAvat -saptamASTamagamasaMvedho bhavedityarthaH 7-8 / navamagagasaMvedhamAha- 'Navaye gamae' navame gamale 'jahanneNaM bAvIsaM vAsasahassAI bArasehiM saMvaccharehiM amahiyAI jaghanyena dvAviMzativarSasahastrANi dvAdazaiH saMvatsarairabhyadhikAni, 'ukkoseNaM aTThAsII bAsasahassAI utkarSeNA'STAzIsivapasahavANi dvAdazaiH saMvatsarairabhyadhikAni, 'aDayAlIsAe saMvaccharehiM anmahiyAI aSTacatvAanuSandha bhI sthiti ke jaise jaghanya aura utkRSTa se 12 varSa kA hai kyoMki yaha sthiti rUpa hI hotA haiM, tathA yahAM kAyasaMvaidha jaghanya se do bhadoM ko grahaNa karane rUpa aura utkRSTa se ATha bhavoM ko grahaNa karane rUpa hai tathA-'kAlAdeseNaM ubajujiUNa bhANiyacaM' kAla kI apekSA se prathama gama meM kAyasaMvedha utkRSTa se 48 varSa adhika 88 hajAra varSakA aura dvitIya gama meM cAra antamuharta adhika 48 varSakI kahA gayA hai, parantu nauveM gama meM kAyasaMvedha jaghanya se 12 varSa adhika 22 hajAra varSa kA aura 'ukoseNaM avAsII vAsasaMhassAI.' AThamA ane navamA gamamAM sthiti jaghanya ane utkRSTathI 12 bAra varSanI hoya che. tathA anubaMdha paNa sthiti pramANe jaghanya ane utkRSTathI bAra varSane che. kemake-te sthiti rUpa ja hoya che. tathA kAyasaMvedha ahiyAM javanyathI be bhavene grahaNa karavA rUpa ane utkRSTathI ATha ne grahaNa karavArUpa cha. tathA 'kAlAdeseNaM uvajujiUNa bhANiyavvaM' bhanI apekSAthI paDemA mamA kAyasaMvedha utkRSTathI 48 aDatAlIsa varSa adhika 88 aThayAsI hajAra varSa ane bIjA gAmamAM cAra aMtamuha adhika 48 aDatAlIsa varSane kahela che. paraMtu navamA gamamAM kAyasaMvedha jaghanyathI 12 bAra varSa adhika 22 bhAvIsa 12 vaSanA mana 'ukkoseNaM aTThAsII vAsasahassAI' Gravel bha0 11 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIle riMzatA saMvatsarairabhyadhikAni, 'evaiyaM jAva karejjA' etAvantaM yAvat kuryAt etA. vatkAlaparyantaM dvIndriyagati pRthivIgatiM ca seveta-tathA etAvantameva kAlaM dvIndriyagatauM pRthivIgatau ca gamanAgamane kuryAditi kAyasaM vAntAH sptmaassttmnvmgmaaH9| ' atha trIndriyajanatAmAha-'jaha teiMdilito' ityAdi, 'jai teiMdirahito uvavajjati yadi trIndridhara ya agatyotpadyante tat kiM paryAptakebhyastrIndriyebhya Agatyotpadyante aparyAptatIndriye yo kA Agatyotpadyante gautama ! paryAptakazrIndriyebhyo'pi Agatya upadyante aparyApto'pi Agatyotpadyante / trIndriyaH utkRSTa se 48 varSa adhika 88 hajAra varSa kA kahA gayA hai, isa prakAra itane kAla taka vaha bIndriya jIva dIndriya gatiko aura pRthivIkAyika gati kA sevana karatA hai aura itane hI jhAla taka vaha usameM gamanAgamana karatA hai| isa prakAra se ye 7-8-9 veM gama haiN| ___ aba sUtrakAra tendriya jIva kI baktavyatA kA kathana karate haiM'jai teiMdiehito uvavajjati' vaha jIva yadi teindri jIvoM se bhAkara ke pRthivIkAyika rUpale utpanna hotA hai to kyA vaha paryAptaka teindriya jIvoM se Akara ke pRthivIkSArthika rUpa se utpanna hotA hai ? yA aparyAsaka teindriya jIvoM le Akara ke pRthivIkAyika rUpa se utpanna hotA hai ? isa gautama ke praznakA uttara dete hue prabhu unase kahate haiM-gautama! paryotaka teindriya jIvoM se bhI Azarake jIva pRthivIkArika rUpa se 48 aDatAlIsa varSa adhika 88 aThayAsI hajAra varSa kahela che. A rIte ATalA kALa sudhI te be IdriyavALe jIva be Idriya gatinuM ane pRthvIkAya gatinuM sevana kare che. ane eTalA ja kALa sudhI te temAM gamanAgamana -avara javara kare che. A rIte A -8-9 sAta, ATha, ane navamA garbha zan-cha. ve sUtrAdriyANA &AnA samadhamA thana re che.-'jaI teI diehito uvavajjati' mA 1 ne diyavANA vAmAthI bhAvAne pRvikAyikapaNAthI utpanna thAya che, to zuM te paryAptaka traNa IdriyavALA jamAMthI AvIne utpanna thAya che? ke aparyAptaka traNa IdriyavALA jImAMthI AvIne pRthvIkAyikapaNuthI utpanna thAya che? gautamasvAmInA A praznane javAba ApatAM prabhu teone kahe che ke-he gautama! paryAptaka traNa IliyavALA jemAMthI paNa AvIne jIva pRvikAyikapaNAthI utpanna thAya Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'prameyacandrikA TIkA za024 u. 12 sUM03 dvIndriyebhyaH pU. nAmutpattinirUpaNam 3 khala bhadanta ! yo bhavyaH pRthivI kAyike pUtyattum, sakhala bhadanta ! kiyatkAla . sthiti ke pUtpadyante gautama ! jaghanyena antarmuhUrttasthitikeSu utkRSTato dvAviMzativarSasahasrasthitikeSu pRthivIkA vike pUtpacate te khalu bhadanta ! jIvA ekasamaye kiyanta utpadyante pRthivIkAye gautama ! jaghanyena eko vA dvau vA yo vA utkRSTataH saMkhyAtA asaMkhyAtA votpadyante ityuttaram ityAdirUpeNa iMdApi navApi gamA vaktavyA ityAzayenaivAha - 'evaM cetra' ityAdi, 'evaM caiva nava gamagA bhANiyantrA' evameva - dvIndriyAdivadeva trIndriyajIvAnAmapi nava gamakA bhaNiutpanna hotA hai aura aparyAptaka teindriyoM se Akara ke bhI jIva pRthivIkAyika rUpa se utpanna hotA hai, aba isa para punaH gautama prabhu se pUchate haiM- 'he bhadanta ! jo teindriya jIva pRthivIkApikoM meM utpanna hone ke yogya hai, vaha he bhadanta ! kitane kAla kI sthitivAle pRthinokAyikoM meM utpanna hotA hai ? uttara meM prabhu kahate hai - he gautama! vaha jaghanya se antakI sthitivAle pRthivIkAyikoM meM utpanna hotA hai aura utkRSTa se 22 hajAra varSa kI sthitivAle pRthivIkAyikoM meM utpanna hotA hai| aba gautama punaH prabhu se aisA pUchate haiM ki- 'te NaM bhaMte! jIvA0" he bhadanta ! aise ve jIva vahAM eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? uttara maiM prabhu kahate haiM - he gautama! aise ve jIva vahA~ eka samaya meM jaghanya se eka athavA do athavA tIna utpanna hote haiM aura utkRSTa se saMkhyAta athavA asaMkhyAta utpanna hote haiM / isa prakAra se yahAM nau gama kahanA * che. ane aparyAptaka traNa IMdriyavALA jIvAmAMthI AvIne paNa jIva pRthvIkA yika paNAthI utpanna thAya che. A saMbaMdhamAM pharIthI gautamasvAmI prabhune pUche che ke--he bhagavan traNa indriyavALA jIve pRthvikAyikAmAM utpanna thavAne ceAgya che, te keTalA kALanI sthitivALA pRthvIkAyikAmAM utpana thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke-ke gautama te jaghanyathI aMtarmuhUtanI sthitivALA pRthvIkAyAmAM utpanna thAya che. ane utkRSTathI 22 khAvIsa hajAra varSanI sthitivALA pRthvIkAyikAmAM uttpanna thAya che. irIthI gautamasvAbhI asune yevu pUche che hai- 'te Na bhaMte jIvA0' he bhagavan evA te jIva eka samayamAM tyAM keTalA utpanna thAya che? AnA uttaramAM prabhu kahe che ke-4 gautama! evA jIvA tyAM eka samayamAM jaghanyathI eka athavA e athavA traNu sudhI utpanna thAya che ane utkRSTathI sakhyAta athavA asakhyAta utpanna thAya che. A rIte ahiyAM nava game Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsatre balyA: / dvIndriyaprakaraNApekSayA yadvailakSaNyaM tadarzayati-'navaraM' ityAdi, navara-vizeSo yathA-'Adillesu visu vigamaesu' AdheSu triSvapi gamakeSu navasu gamakeSu yo vibhAgAH AdimadhyamapazcimAH, tatrAdye gamatraye 'sarIrogAhaNA' zarIrAvagAhanA 'jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjahabhAga' jaghanyena aGgulasyAsaMkhyeyabhAgam ukkoseNaM tinni gAuyAI utkRSTatastrINi gavyUtAni, prAthamikagamatraye'pi jaghanyotkRSTAmyAM zarIrAvagAhanA agulasyAsaMkhyAtabhAgapramANA trigavyUti cAhiye, yahI bAta sUtrakArane 'evaM ceva navagamagA bhANiyavA' isa sUtra pATha dvArA pragaTa kI hai, isa sUtrapATha dvArA yaha samajhAyA gayA hai ki.jisa prakAra se bIndriya jIvoM ke nau gama kahe gaye haiM usI prakAra se teindriya jIvoM ke bhI nau gama kahanA cAhiye, parantu dvIndriya prakaraNa gata nau gamakoM kI apekSA teindriya ke gamakoM meM jo antara hai use sUtrakAra 'Navara Adillesu tisu vi gamaesu' isa sUtrapATha dvArA prakaTa karate haiM-ve kahate haiM ki odi ke tIna gamakoM meM arthAt ina nava gamako meM tIna vibhAga hote haiM jaise Adima, madhyama aura pazcima aise tIna vibhAga haiM-inameM Adi ke tIna gamoM meM 'sarIrogAhaNA' zarIra kI avagAhanA 'jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAga' jaghanya se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa aura 'ukkoseNaM tini gAuyAI utkRSTa se "tIna koza pramANa hai, tAtparya yaha hai ki prAthamika tIna gama meM jaghanya 'aura utkRSTa se zarIrAvagAhanA aGgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa nase. vAta sUtrI evaM ceva nava gamagA bhANiyavvA' / sUtrapAThathI pragaTa karela che A sUtrapAThathI e samajAvyuM che ke-je rIte be IdriyavALA jInA saMbaMdhamAM nava gamo kahyA che, eja rIte traNa indriya vALA jInA saMbaMdhamAM paNa nava game kahevA joIe. paraMtu be indriya prakaraNane nava gamenI apekSAthI traNa iMdriyavALA jIvanA gamamAM je pheraphAra cha, tana sUtrA2 'Navara Adillesu tisu vi gamaesu' mA sUtrapA4thI matAve che. teo kahe che ke-pahelAnA traNa gamemAM pahele, madhyama, pazcima e rIte 'nae vibhAga 4 cha. tabhI paDatAnA traya gamAmA 'sarIrAgAhaNA' zarIranI bhagAunA 'jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAga' dhanyathI mAMgana masa. yAtabhA mA prabhAnI bhane 'ukkoseNaM tinni gAuyAI' tkRSTathI gADa pramANa vALI che. kahevAnuM tAtparya e che ke-pahelA traNe gAmamAM jaghanya ane utkRSTathI zarIranI avagAhanA AgaLanA asaMkhyAtamA bhAga pramANe Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za024 u.12 sU03 dvIndriyebhyaH pR. nAmutpattinirUpaNam 85 pramANA ca bhavatItyarthaH / tini iMdiyAI jINi indriyANi ghrANarasanasparzanAkhyAni bhvntiiti| 'ThiI jahanneNaM sozuhattaM sthitijaghanyenAntarmuhUpam 'ukkoseNaM egaNapanna rAIdiyAI utkRSTata ekonapaJcAzadarAtriMdivam jaghanyotkRSTAbhyAM sthitirantamuhartamamANA ekonapazcAzadrAtridivamamANAca bhavatItyarthaH, 'taiyagamae' vRtIyAmake kAyasaMvedhe 'kAlAde seNaM jahanneNaM vAvIsa vAsasahassAI aMtomuhuttamanmahiyAI' kAlAdezena-kAlApekSayA jagha yena dvAviMzativarSa sahasrapamANaH kAyasaMvedho bhavati, iti / 'ukkoseNaM aTThAsI vAsasahassAI chanaI rAiMdiya sapamA mahiyAI' utkarSeNA'STAzItivarSa sahasrANi SaNNavatyadhikazatarAtrindivA bhyadhikAni (196), iha tRtIyagame aSTau bhavA, tatratya caturpu trIndriyabhaveSu pratye kamutkarSa taekonapazcAzadrAtriMdivapramANatvena caturbhiguNane yathA kayitam (196) aura tIna koza pramANa hai, 'tini iMdiyAI sparzana, rasanA aura ghrANa ye yahAM tIna indriyAM hotI haiN| sthitidvAra meM-'ThiI jahanneNaM aMtomuhattaM, ukoseNaM, egaNapannaM rAI diyAI sthiti jaghanya se eka antarmuhUrta kI aura utkRSTa se 49 rAtadina kI haiM / 'taiyagamae kAlAdeseNaM jahanneNaM vAvIsaM vAsasahassAI aMtomuttamabhahiyAI" tRtIya gama meM kAlakI apekSA jaghanya se antarjuhUrta adhika 22 hajAra varSa aura utkRSTase 196 eka so chiyAnave rAtridivasa adhika aTThAzI hajAra varSa pramANa kAya saMvedha haiM, isa tRtIya gama meM ATha bhana hote haiM, inameM cAra teha. ndriyoM ke bhavoM meM pratyeka bhava meM utkRSTa se 49 unacAsa rAtri divasa kI sthiti hai cAroM bhavoM kI sthiti kA joDa 196 hotA hai, isa prakAra pANI bhane nAnA prabhAvAna cha. 'tinni iMdiyAi' tamAna 25zana, rasanA (jIbha) ane ghaNu (nAka) e traNa Idriya hoya che. sthiti dvAramAM 'ThiI jahanneNaM aMtomuhutta ukkoseNaM egUNapaNNaM rAi diyAi' sthiti nyathA eka aMtarmuhUrtanI ane utkRSTathI 4 egaLapacAsa ahorAtra-2ta divasnii cha 'taiyagamae kAlAdeseNaM jahanne bAvIsa vAsasahasAiM aMtomuhuttamama -hiyAI' zrI gamamA janI apekSA nyathA matabhuta piDa 22 bAvIsa hajAra varSa ane ukRSTathI 16 ekase chatu ahorAtra-rAtri divasa adhika 88 aThayAsI hajAra varSa pramANane kAyavedha kahyo che. A trIjA gamamAM ATha bhava hoya che. temAM traNa IdriyavALA jInA cAra bhAmAM dareka bhavamAM uzkeTathI 49 ogaNapacAsa ahorAtra-rAtri divasanI sthiti che. cAre bhavanI sthitine saravALe 16 ekasone chanuM thAya che A rIte traNa iMdriyavALA te jIve eTalA kALa sudhI traNa IndriyanI gatinuM ane Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsatre 06 kAlamAnaM bhavatIti / ' evaiyaM jAva karejjA' etAvantaM yAvatkuryAt etAvakAlaparyantameva trIndriyagatiM pRthivIgatiM ca seveta - tathA etAvatkAlaparyantamevatrIndriyagata pRthivIgatau ca gamanAgamane kuryAditi 1-2-3 / 'majjhimA vibhi gamagA taheva' madhyamAstrayo gamakA stathaiva yathaiva madhyamA dvIndriyagamA iti / 'pacchimA vivinni gamagA taheva' pazcimAzcaramA api trayo gamakA stathaiva yathaiva caramA yo gamA iti / dvIndriyacaramagamApekSayA trIndriyacaramagame vailakSaNyaM darzanAyAha- 'navare' isthAdi, 'NavaraM' navaram - kevalam 'ThiI jahanneNaM egUgapannaM rAI diyAi" sthitirjaghanyena ekonapaJcAzadrAtridivam tathA 'ukkoseNa vi egUNapannaM rAIdiyAI' utkarSa vo'pi ekonapaJcAzadrAjidivam caramagamatraye'pi vaha teindriya jIva itane kAla taka hI teindriyagati ko aura pRthivI. kAyika gati kA sevana karatA hai / aura itane hI kAla taka vaha usa gati meM gamanAgamana karatA hai 1-2-3 | 'majjhimA tini gamagA taheva' madhyama jo tIna gama haiM ve bhI dIndriya ke madhyama gama ke jaise haiM / " pacchimA vi tini gamagA taheva' aura antima tIna gamaka bhI dvIndriya ke antima tIna gamakoM ke hI jaise haiM / parantu hIndriya ke carama gamakI apekSA 'jo teindriya ke carama gamameM vailakSaNya hai, vaha isa prakAra se haiM"ThaI jahanne egUNapannaM rAiMdiyAha ukkoseNa vi egUjapanaM rAi diyAI ' sthiti jaghanya se 49 rAtri-dina kI hai aura utkRSTa se bhI vaha 49 hI rAta-dina kI hai, tAtparya kahane kA yaha hai ki yahA~ anta ke tInoM gamoM P pRthvIkAyanI gatinuM sevana kare che. ane ekalA ja kALa sudhI te gamanA zamana - vara 42 43 che, 1-2-3 'majjhimA tinti gamagA taheva' madhyanA ? gabhI udyA te bhA gabho traSu vandriyavAjA vAnA bhadhyagabha prabhA] 4 he. 'pacchimA vi tinni gamagA sadeva' tathA chellA traNa gamA paNa e indriyavALA jIveAnA traNa game pramANe ja che, paraMtu e indriyavALA jIvAnA dellA gamanI apekSae traNa i'driya bAjA bhavAnI chesA gabhamA nuhAyAgu che, te bhA rIte che.- 'ThiI jahanneNaM egUNapanna rAi diyAI ukkoseNa vi eguNapanna rAi diyAI' sthiti dhanyathI 49 AgaNapacAsa heArAtra-rAta divasanI che. ane utkRSTathI paNa te 'AgaNapacAsa dinarAtanI ja che. kahevAnu tAtpaya e che ke ahiyAM chellA Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ reefdrakA TIkA za024 u.12 03 dvIndriyebhyaH pR. nAmutpattinirUpaNam 87 sthitirjaghanyotkRSTAbhyA me konapaJcAzadvAtriMdivapramANA bhavati iti bhAvaH / ' saMveho uvarjujiUNa bhANiyaccoM' kAyasaMvedha upayujya bhaNitavyaH / caramagamatraye bhavAdezena utkarSataH pratyekamaSTau bhavana NAni, kAlAdezena tu pazcimagamatrayasya Heart date me saptame navame gaye ca utkarSa vo'STAzItirvarSasahasrANi paNNatraH tyadhikarAtriMdivazatAdhikAni dvitIyagame - aSTamagame tu SaNNavatyuttaraM dinazatamantamuhUrttacatuSTayAbhyadhikamiti 9 / 'nai cauridie hiMto uvajrjjati yadi pRthivIkAyikA jIvA zraturindrayebhya Agatya pRthivIkAyikepUtpadyante tadA kiM paryAptakebhya zraturindrayebhya Agatya meM bhI jaghanya aura utkRSTa se sthiti eka jaisI hI hai arthAt una cAsa 49 rAta divasa kI hai / 'saMveho ubarjujiUNa bhANiyanvo' kAyasaMvedha yahAM bhavAdeza aura kAlAdeza se upayoga lagA karake jaghanya aura utkRSTa se kahanA cAhiye arthAt carama ke tIna gama meM avAdeze se kAya saMbedha utkRSTa rUpa meM pratyeka antima gama meM ATha bhava grahaNarUpa hai aura kAlAdeza se vaha pazcima gamantraya ke prathama gama meM arthAta sAtaveM gama meM - aura tRtIya gama meM nauveM gama meM utkRSTa se 196 ekasau chiyAnave rAtri - divasa adhika 88 aThAsI hajAra varSa kA hai aura dvitIya gama meM veM gama meM vaha cAra antarmuhUrtta adhika 196 ekasau chiyAnave rAtadivasa kA hai / ' 'jai caridiehiMto ubavajjati' aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM hai bhadanta ! yadi pRthivIkAyika coindriyoM se Akarake utpanna hote traNa gameAmAM paNa jaghanya ane utkRSTathI sthiti eka sarakhI ja che. eTale hai mannesAM 48 bhogaNa payAsa zata dvivasanI che. 'saMveho khajujiUNa bhANi - yavvo' maDiyAM hAyasa vedha lavAdeza bhane ajAdezathI upayoga pUrva4 - kiyaarIne ane jaghanya ane utkRSTathI kahevA joI e. arthAt ullA traNa gamAmAM bhavAdezathI kAyasa vedha utkRSTa rUpathI dareka chellA gamamAM ATha bhava zrahaNurUpa che. ane kALAdezathI te chellA traNa gamanA pahelA gamamAM arthAt 7 sAtamAM gamamAM ane trIjA gamamAM eTale navamAM gamamAM utkRSTathI 196 ekase chantu aDhArAtra-rAta divasa adhika 88 aThayAsI hajAra varSanA che. ane khIjA gamamAM eTale ke AThamA gamamAM te cAra maMtarmuhUta thI adhika 196 ekase chantu ahorAtra - hinazatanA che 'nai cauiidiehi to vavajjati' huve gautabhasvAbhI alune kheSu pUche che ke-he bhagavana je pRthvIkAyika jIva cAra IMdriyavALA jIveAmAMthI AvIne Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre 98 samutpadyante athavA aparyAptakacaturindriyebhya Agatya samutpayante iti praznaH, he gautama | paryAbhyo'paryApta kebhyazcAgatya utpadyante ityuttaram he bhadancha ! yaH caturindriyajIvaH pRthivIkAyikeSu utpatti yogyo vidyate sa kiyatkAlasthitikapRthivIkAyi ke pUtpadyate iti punaH praznaH, he gautama! jaghanyenAhasthitikeSu utkRSTato dvAviMzativarSasahasrasthitikeSu pRthivIkAyikeSu samutpate ityuttaram he bhadanta / te jIvA ekasamayena kiyanta utpadyante he gautama! jaghanyena eko vA dvau vA hai - to kyA ve paryApta cauindriyoM se Akara ke utpanna hote haiM ? athavA kaundriyoM se Akarake utpanna hote haiM ? isa prakAra ke prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM - he gautama! pRthivIkAdhika paryAtaka aura aparyAptaka donoM bhI prakAra ke caurandriyoM se Akara ke utpanna hote haiM, aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM- he bhadanta ! jo caturindriya jIva pRthivIkAyikoM meM utpanna hone ke yogya hai vaha kitane kAla kI sthiti vAle pRthivIkAyikoM meM utpanna hotA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM - he gautama ! aisA vaha jIva jaghanya se antarmuhUrtta kI sthiti vAle pRthivIkAyikoM meM aura utkRSTa se 22 bAIsa hajAra varSa kI sthiti vAle pRthivIkAyikoM meM utpanna hotA hai| - aba punaH gautama prabhu se aisA pUchate haiM - he bhadanta ! aise ve jIva vahAM eka samaya meM kitanI saMkhyA meM utpanna hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-he gautama! aise ve jIva vahAM eka samaya meM jaghanya se eka athavA utpanna thAya che, te zu' te paryAptaka cAra Idriya vALAomAMthI AvIne utpanna thAya che? ke aparyAptaka cAra iiMdriya vALAomAMthI AvIne utpanna thAya che? A praznanA uttaranAM prabhu kahe che ke-he gautama! pRthvIkAyika jIva paryApta ane paryApta ane anne prakAranA cAra iiMdriya vALAmAMthI AvIne utpanna thAya che. pharIthI gautamasvAmI prabhune evuM pUche che ke-he bhagavan je cAra idriyavALA jIvA pRthvIkAyikAmAM utpanna thavAne caigya che, te keTalA kALanI sthitivALA pRthvikAyikAmAM utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke-he gautama! evA te jIva jaghanyathI aMtarmuhUta nI sthitivALA pRthvIkAyikAmAM ane utkRSTathI 22 bAvIsa hajAra varSoMnI sthitivALA pRthvIkAyikAmAM utpanna thAya che. have pharIthI gautamasvAmI prabhune evu pUche che ke--he bhagavana evA te jIvA eka samayamAM tyAM keTalA utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke-he gautama ! evA te jIva eka samayamAM tyAM jaghanyathI Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyasandrikA TIkA za024 u. 12. sU03 dvIndriyebhtha pR. nAmutpattinirUpaNam 89 trayodA utkRSTataH saMkhyAtA asaMkhyAtA vetyAdikaM sabai dvIndriyAdivadeva jJAtavyam etadabhiprAyeNaivAha evaM caiva' ityAdi, 'evaM caiva cauridiyANa vi NavagamagA bhANieosr' evameva - dvIndriyAdivadeva caturindrayANAmapi nava gamakA yathAyathaM bhaNitavyAH / jIndriyAdyapekSayA yadvailakSaNyaM tadAha--'navaraM ityAdi 'eesa ceva ThANesu gANA bhANivA' navarameteSu vakSyamANasthAneSu yAgAdanAdiviSayeSu nAnAtvAni - bhedAH saNitavyAni tathAhi - 'sarI rogANA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ' zarIrAvagAhanA jaghanyenAGgularayA saMkhyeyabhAgam jaghanyato'gulAsaMkhyeyabhAgapramANA zarIrAvagAhanA bhavatIti bhAvaH / 'ukko seNaM cattAri gAuyAI' utkarSeNa do athavA tIna utpanna hote hai aura utkRSTa se saMkhyAta athavA asaM yAta utpanna hote haiM / hala prakAra se saba kAthana jIndriyAdi ke jaisA hI yahA~ para jAnanA cAhiye, isa abhiprAya ko lekara subakArane 'evaM ceSa asiidiyANa vi java gamagA zrANiyanthA' aisA sUtrapATha kahA hai, beindriya jIvoM ke jaise hI nau gamaka cauindriya jIvoM ke bhI jAnanA cAhiye, parantu indriya jIvoM ke nau gamakoM kI apekSA cauindriya jIvoM ke o gakoM meM jo vailakSaNya hai use sUtrakAra 'navaraM eesa veva ThANesu NANattA bhANiyavvA' isa sUtrapATha dvArA prakaTa kara rahe haiM - isake dvArA unhoMne yaha samajhAyA hai ki 'sarIrogAhaNA jahanneNaM aMgularasa asaMkhejjaibhAgaM' yahAM zarIrAvagAhanA jaghanya se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai aura 'ukoseNaM cattAri gAuyAha' utkRSTa se cAra eka athavA e athavA traNa utpanna thAya che ane utkRSTathI sasa~khyAta athavA asakhyAta utpanna thAya che; A rIte tamAma kathana e iiMdriyAkrikAnI graMthananI premana maDiyAM pazu sabhannuM. A AzayathI sUtrAre ' evaM caiva cauri diyANa vi Nava gamagA bhANiyavvA' the prbhaa| sUtrapATha hyo che, 'dvibhavAjA chAvAnI jemaja cAra IdriyavALA jIvAnA nava gama samajavA. paraMtu traNa indriyavALA jIvAnA nava gamA karatAM cAra indriyavALA jIveAnA nava gameAmAM ne tuhA pAzu che, te matAvatAM sUtrAre 'Navara' epasu ceva ThANesu NANatA bhANiyavvA' yA sUtrapATha dvArA agara yu che. A uthanathI tethe sabhalavyu che hai- 'sarIrogAhaNA jahaNeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAga' aDIyAM zarIranI bhavagArDanA ndhanyathI yAMgajanI asaNyAtamAM bhAga pramAzunI che bhane 'ukkoseNaM cattAri gADyAi" utkuSTathI yAra gAu~ abhAbuvAjI che. 'ThiI jahanneNaM ato bha0 12 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ bhagavatIsUtre 50 catvAri gatyUtAni 'ThiI mahaneNaM aMtomuhutaM' sthitirjaghanyena antarmuhUrttam 'uko seNa 'mAsA' utkarSeNa ca paNmAsAH jaghanyotkRSTAbhyAmantarmuhUrtapaNmAsamamANA sthitizcaturindriyajIvAnAmiti / ' evaM aNubaMdho vi' evameva-sthitivadeva jagha - nyotkRSTAbhyAmantarmuhUpamAsamamANo'nubandho bhavati caturindriya jIvAnAmiti / 'cattAri iMdiyANi' catvAri indriyANi - sparzanarasanatrANacakSUMpi bhavanti caturindriya jIvAnAmiti / 'sesaM taM ceva' zeSam - avagAhanA sthityanubandhendriyAdibhinnam upapAtaparimANAdidvArajAtaM tadeva yaduddhIndriyatrIndriyaprakaraNe kathitam / kiyatparyantaM dvIndriyaprakaraNapaThi tathA zarIrAvagAhanAdikaM vaktavyaM tadAha- 'jAba' ityAdi, 'jAga navamagamae' yAvadUnavamagamake, 'kAlA deseNaM jahanneNaM bAvIsa vAsasassAI chahiM mAsehiM amahiyAI' phAlAdezena - kAlApekSaNa jaghanyena dvAtrizatirvarSasahasrANi SahabhirmAsairabhyadhikAni kAlApekSayA jaghanyataH kAyasaMvedha koza pramANa hai / 'ThiI jahanneNaM aMtomuhataM ucakoleNa yacchammAsA' sthiti jaghanya le eka antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa le chaha mAsa kI hai / 'evaM aNubaMdho vi' sthiti ke jaisA anubandha bhI jaghanya se eka antarmuhUrtta kA aura utkRSTa se 6 lAkha pA hai / indriya dvAra meM ina cauhandriya jIvoM ke sparzana, rasanA ghrANa aura cakSu ye cAra indriyAM hotI hai|' semaMtaM pyeva' inake atirikta arthAt avagAhanA sthiti, anubandha aura indriya ke sivAya aura saba upapAta parimANa Adi dvAra saba dvIndriya teindriya ke prakaraNa meM kahe gaye anusAra hI hai / yahA~ nauveM gama meM 'kAlAI seNaM jahanneNaM bAvIsa vAsa saharasAI chahiM mAsehiM mahiyAI' kAla kI apekSA jaghanya se chaha mAsa adhika 22 hajAra tartanI che, ane suSTathI cha bhAsanI che. 'evaM aNubaMdho vi' sthiti pramANe anumadha ya jAnyathI eka RtamuhUtanA ane utkRSTathI cha mAsanA che. indriya dvAramAM zrI thAra indriyavAjA lavAne stharzana, rasanA (a) prANu (nA4) bhane yakSu (netra) mAyAra ndriyeo hoya che. 'sesa taM ceva' mA sthana zivAya koTale - avagAhanA sthiti, anumadha ane IMdriyadvAranA kathana zivAyanuM khAkInu eTale ke upapAta parimANu vigere dvArA sabaMdhInu kathana e indriya ane traNa iMdriyavALA jIvanA prakaraNamAM kahyA pramANe ja samajavuM. ahiMyAM navamA gamamAM 'kAlApaiseNaM bAvIsa vAsaharasAI chahi mAsehi amahiyAhU' ajanI apekSA me muhutta ukkoseNa yacchmmAsA' sthiti dhanyathI me Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za024 u.12 sU04 paJcandriyajIvAnAmutpattinirUpaNam 91 ityarthaH / 'ukkosega aThAsII bAsasaharUsaI cIsAe mAsehiM amahiyAI' utkarSeNA'STAzItivarSasahasrANi caturvizatyA bAsairabhyadhikAni caturviMzatimAsAdhikASTAzIvivarSa sahasrAtmakaH kAlApekSayotkRSTataH kAyasaMvedha iti / 'evaiyaM jAva karejA' etAvantaM kAlaM yAvatkuryAt etAvatkAlaparyantameSa caturindriyagati pRthivIgatiM ca seveta tathA etAvatkAlaparyantameva caturindriyagato pRthivIgatau ca gamanAgamane kuryAditi caturindriyaprakaraNam ||muu03 // .. ___ pazcendriyatiryagyonikebhyo jIvAnAnupapAtadika darzayitumAha 'nA paMciMdi' yatirikkha' ityaadi| mUlam-jaha paMciMdiyatirikkhajoNiehito uvavajjaMti kiM sanni paMciMdiyatirikkhajoNiehito uvavajati asannipaMciMdiyatirikkhajoNipahito uvavajjaMti? goyamA! sannipaMciMdiyatirikkhajoNiehito uvavajjati asannipaMciMdiyatirikkhajoNiehito vi uvvjjti| jai asannipaMjidiyatirikkhajoNiehito uvavajaMti kiM jalacarehito uvavajjati jAva kiM pajjattaehito uvavajjati apajjattaehito uvvjjNti?| goyamA! jalacarevarSa taka kA aura 'ukkoseNaM aTThAsIha vAsalaharUlAI utkRSTa se 21 mAsa adhika 88 aThAsI hajAra varSa taka kA kAyasaMvedha hai, arthAt itane kAla taka vaha cauindriya jIva usa cauindriya gati kA aura pRthivI kAyika gati kA sevana karatA hai aura itane hI kAla taka vaha usameM gamanAgamana karatA hai| caturindriya prakaraNa samApta ||shaa dhanyathA cha bhAsa madhiH 22 pIsa 6m2 15 no bhane 'ukoseNaM adrA. vIsa vAsasahassAI' SetthI 24 yAvIsa bhAra madhi88 sayAsI hajAra varSa sudhI kAyasaMvedha che arthAt eTalA kALa sudhI te cAra Idriya vALa jIva te cAra Idriya gatinuM ane pRthvIkAya gatinuM sevana kare che. ane eTalA ja kALa sudhI te te gatimAM gamanAgamana kare che. cAra IdriyavALA jInuM prakaraNa samApta sU. rUA Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __. ... ....... bhagavatIsUtre hito jAva pajjatapahiMto vi uvavajjaMti apajjattaehito vi uvvjjNti| asannipaMciMdiyatirikkhajoNieNaM saMte!je bhavie puDhavIkAiesu uvavajjittae, se gaM bhaMte ! kevaiyakAlachiiesu ukvajjejjA ? 'goyamA! jahanneNaM aMtomuhataM ukkoseNaM dhaaviisbaasshslaa| te NaM bhaMte ! jIvA egasamaeNaM kevaiyA uvavajjaMti, evaM jaheca beIdiyassa ohiyagamae laddhI thess| NavaraM sarIrogAhaNA jahanneNaM aMgulasla asaMkhejjaibhAgaM ukoseNaM joynnshssN| pNciNdiyaa| ThiI aNubaMdho ya jahanneNaM aMtomuhun ukkoseNaM pubakoDI sesaM taM cev| bhavAdeleNaM jahanneNaM do avaragahaNAI, ukkoleNaM aTTa bhavaggahaNAI kAlAdeseNaM jahanneNaM do aMtomuhuttA, ukkoleNaM cattAri puvakoDIo aTThAsIIe vAsasahastehi annAhiyAo evayaM jAka krejaa| gavasu vi gamaesu kAyasaveho bhavAdeseNaM jahanneNaM do bhavagahaNAI ukkoleNaM asamagahaNAI kAlAdeseNaM uvajuMjiUNa bhANiyavvaM navaraM majjhimaesu tisu vi gamaesu jaheva beiMdiyasta, pacjhillaesu tisu gamaesu jahA eyassa kSetra paDhamagamaesu / NavaraM ThiI aNuvaMdho ra jahanneNaM puThanakoDI ukkoNa vi puvakoDI setaM taM ceva jAba Navama galarasu, jahanneNaM puchakoDI vAvIsAe vAsasahaslehiM anbhahiyA ukkoseNaM cattAri puvakoDIo aTTAsIIe vAsalahassahiM amahiyAo evaiyaM kAlaM sevejjaa09|| jai sannipaMciMdiyatirikkhajoNiehito Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za014 u.12 sU04 paJcendriyajIvAnAmutpattinirUpaNam 93 uvavajjati kiM saMkhejjavAsAuyasannipacidiyatirikkhajoNiehito upavajrjati asaMkhejjavAsADayasannipaMdhiMdiyatirikkhajoNirahito upajjeti ? goyamA / saMkhejjavAsAuyasannipaMciMdiyatikkhi joNi ehilo ubvajjati No asaMkhejjavAsAuyasannipaMcidiyatirikakhajoNirahito uvavajjati / jai saMkhejjavAsAutha0 kiM jalacaredito ucavajjaMti, sesaM jahA asaMnnINaM jAva, te paNaM bhaMte! jIvA eksanaeNaM kevaiyA uvavajrjjati evaM jahA rayaNappabhASa uvavajja mANassa sannissa taheva ihavi / varaM ogAhaNA jahanneNaM aMgulasta asaMkhejjaibhAgaM, ukkoseNaM joyaNasahassaM sesaM taM deva jAva kAlAdeseNaM jahanneNaM do aMtomuhutA ukkoseNaM cattAri puvvakoDIo aTThAsIIe vAsasahassehiM amahiyAo evaiyaM jAva karejjA / evaM saMveho Navasu vi gamapasu jahA asannINaM taheva niravasesaM / ladvI se Adillaesu tisu vi gamaesa ela cetra majjhimaesu tisu ki gamaesa esa caiva / navaraM imAI patra NANattAI ogAhaNA jahanneNaM aMguladasa asaMkhejjaibhAgaM, ukkoseNa vi aMgularasa asaMkhejjaibhAgaM, tinni lessAo / micchAdiTTI | do annANA / kAyajogI / tinni samugdhAyA / TiI jahanneNaM aMtosuhuttaM, ukkoseNaM vi aMtomuhutaM / apalatthA ajjhadasANA | aNubaMdho jahA ThiI, lelaM taM caiva pacchillaesu tisu di gamapasu jaheva paDhamanasae NaparaM ThiI aNubaMdho jahaFriyakoDI ukko seNa vi putra koDI sesaM taM cetra 9 // su0 4 // Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paitIsUtre chAyA - yadi paJcendriya tiryagyonikebhya utpadyante kiM saMcipandriratigyonikebhya utpadyante asaMkSipandriya tiryagyonikezya utpadyante ! gautama | saMjJipaJcandriya tiryagyonikebhya utpadyante asaMhipaJcendriya tiryagyonikebhyo'pi utpadyante / yadi asaM pizcendriya tiryagyonikebhya utpadyante kiM jalavarebhya utpadyante yAvat ki paryAptakebhya utpadyante aparyAptakebhya utpadyante ? gautama | jalacarebhyo yAvatparyAtakebhyo'pi utpadyante aparyAptakebhyo'pi utpadyante / asaMjJipaJcendriyatiryagyonikaH khalu bhadanta ! yo bhavyaH pRthivIkA thike pRtpattum sa khalu bhadanta ! kiyatkAla sthitikepUtvayante gautama! jaghanyenAntarmuhurttam utkarSeNa dvAviMzativarSasahasra0 / te khalu bhadanta ! jIdAH ekasamayena kiyantra utpadyante ? evaM yathaiva dvIndriyasya, audhikagama ke labdhistathaiva / navaraM zarIrAvagAhanA jaghanyena agulasyAsaMkhyeyabhAgam utkarSeNa yojanasaratram / paJcadriyANi / sthitiranubandhazca jaghanyena antarmuhUrttam utkarSeNa pUrva koTiH, zeSaM tadeva, bhavAdezena jayanyena dve bhavagrahaNe, utkarSeNa STa bharagrahaNAni, kAlAdezena jaghanyena dve antarmuhUrte, utkarSeNa cAtra pUrva koTayaH, aSTAzItyA varSaM sahasairabhyadhikAH, etAvantaM yAvakuryAt / natrastrapi gamakeSu kAyasaMvedho bhagAdezena jayanyena dve bhagrahaNe utkarSa - NASTa bhavagrahaNAni, kAla | dezena upayujya bhaNidavyam navaraM madhyamakeSu triSvapi gamakeSu / yathaiva dvIndriyasya, pathimakeSu triSu gamakeSu yathA etasyaiva prathamagamakeSu / NavaraM sthitiranubandhazca jaghanyena pUkoTi rutkarpeNApi pUrvakoTiH, zeSaM tadeva yAcannatramagamakeSu, jaghanyena pUrvako tyA varSasahasrairabhyadhikA, utkarSeNa catasraH pUrvako STAzItyA varSasahasrairabhyadhikAH etAvantaM kAlaM seveta0 9 / yadi saMzipaJcendriya tiryagyonikebhya upapadyante kiM saMkhyeyavayudhakasaMjJipazvendriyatiryagyonikebhya utpadyante asaMkhyeyavarSAyuSkasaMjJipaJcendriyatiryagyonikebhya utpadyante ? gautama ! saMkhyeyadarpAyuSkapiJcendriyatiryagyoni* kebhya upapacante no asaMkhyekavarSAyuSkasaMjJipazyendriyatiryagyonikebhya upapadyante / yadi saMkhyeyavarSAyuSkasaMjJipaJcendriyatiryagyonikebhya upapadyante ki jalacarebhya upapaca se zeSaM yathA asaMjJinAM yAvat - te khalu bhadanta ! jIvA ekasamayena kiyanta upapadyante evaM yathA ratnaprabhAyAmutpadyamAnasya saMjJina stathaiva ihApi | navaramabagAhanA jaghanyenAGgulasyAsaMkhyeyabhAgam utkarSeNa yojanAsahasram zeSaM tadeva yAvatkAkAdezena jaghanyena dve antarmuhUrte utkarSeNa catasraH pUrva koTayo'STAzItyAvarSa sahastrairabhyadhikAH, etAvantaM yAvatkuryAt / evaM saMvedho navastrapi gamakeSu yathA asaM zinAM tathaiva nizvazeSam / labdhistasyAdimeSu niSvapi gamakeSu eSaitra madhyamakeSu triSvapi gamakepu eSaiva / navaram imAni nava nAnAkhAni, avagAhanA Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.12 304 paJcendriyajIvAnAmutpattinirUpaNam 95 jaghanyenA'DragulasyAsaMkhyeyabhAgam utkarSeNApyaGgulasyA saMkhyeyabhAga 1 | dikho lezyA: 2, midhyAdRSTayaH, dve ajJAne 4, kAyayoginaH 5, jayaH samudghAtAH 6, sthitirjaghanyena antarmuhUrtam utkarpeNApi antarmuhUttam 7, ayazastA adhyavasAyA:8, anubandho yathA sthiti| 1, zeSaM tadeva, pazcimakeSu triSvapi gamakepu yathaiva prathamagamake, navaraM sthitiranubandho jaghanyena pUrvakoTi umkarSeNApi pUrvakoTi, zeSa N tadeva 9 // 04 // TIkA - 'jai paMcidiyatirivakhajoNirahito uvavajjeti' yadi pazcendriyatiryagyonikebhya Agasya utpadyate tadA kiM sannipaMcidiyatirivakhajoNie hito ucanajaMti' kiM saMzipaJcendriyatiryagyonikebhya bhAgatyotyante athavA - 'bhramantripaMvidiyatirikakhajoNirhito javavajrjjati' asaMzipaJcendriyatiryagyonikebhya bhAgatyo se iti naH bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goramA' he gautama | 'sandipavidiyatirikkhajoNierdito vi uccajjeti saMjJipaJcendriya tiryagyonikebhyo'pi Agatyotpadyante tathA 'asannipacidiyatirikkhajogieni diuvacaujaMti' asaMkSipaJcendriyatiryagyonikebhyo'pi Agatyotpadyante ubhAbhyAmapi 'jaha paMcidiyatirikkhajoNiehito' ityAdi TIkArtha - 'jaha pacidiyatirikkhajoNiehiMto.' he madanta ! yadi vaha pRthivIkAdhika jIva paMcendriya tiryagyonikoM se Akarake utpanna hotA hai to kyA vaha 'sannipaMcidiyatirikkhajoNirahito. asanni paMcidiya tiri0' saMjJI paMcendriya tiryagyonikoM se bhAkara ke utpanna hotA hai yA asaMjJI paMcendriyaniryagyonikoM se Akara ke utpanna honA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM- 'gopamA' he gautama! 'sannipavidiya niri0 ecacajjati' yaha saMjJIpaMcendriyaniryazcoM se bhI Akara ke utpanna honA hai aura ajI paMcendriya tiryazvoM se bhI Arake utpanna hotA hai| aba 'jaha paMcidiyatirikta joNiehiyo' dhatyAhi bhI TIartha - ja paMcidiyatiriktra joNieddivo0' he bhagavan le te pRthvI. dAyika chatra paMcendriya tiya ca ceAnimAMthI AvIne utpanna thAya che, te zuM te 'santi pa'ciniyatiriktra joNihito rasanti pavidiyativida paMcendriya tiya ca ceDanikAmAthI AvIne utpanna thAya che TaeNsanI paca ndriya tiya ca ainirkamAMthI AvIne utpanna thAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu ke hai-'govA | jona ! 'manni pacidriya niti asanni pa'ciM'0 ta' ne ajI ethendriya niyAmAMcI yA AvIne utpanna zrAya che, ane asa'nI pandriya niyaMmAMthI AvIne putra utpanna anya k Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 bhagavatI sUtre AgatAnAmutpattirbhavati ityutaram ityarthaH / 'jaha asanipacidiyatiriSakhajoNiehiMto upayajeti' yadi asaM pizcendiyatiryagyonibhya bhAgatya pRthivIkAyikatayA utpadyante tadA kiM 'jalacareDiyo upavanaMti' kiM vacarebhya Agatyotsyante 'jAva kiM pajjataehiMto uccajjati' yAvat kiM paryAtakebhya utpadyante, ana yAvapadena kiM sthalacarebhya Agatyotpadyante khecarebhyo vA Agatyotpadyante gautama ! jalacarebhyo'pi Agatya utpadyante sthalacarebhyo'pi Agatya utpadyante khecareyospi Agatyotpadyante ityAdi prakaraNasya saMgraho bhavatIti / 'jai jalanarehiMto jAva uvarajjeti' yadi javacarAdibhya Agatya utpadyante tadA kiM pajjataehiMto ujjata' kiM paryAptakebhya utpadyante athavA 'apajjattarhito upajjeti' gautama puraH prabhu se aisA pUchate haiM- 'jaha asa0 u0 kiM jala carenito ubavajrjati jAva ki pajjattarhito upayajjaMti apajjanta ehito Beefta' he bhadanta / yadi pRthivIkAdhika jIva asaMjJopaJcendriyatiryaJcoM se Akara ke utpanna hotA hai to kyA vaha jalacaroM se Akarake utpanna hotA hai yA yAvat pada se gRhIta hue sthalacaroM se Akarake utpanna hotA hai thA khecaroM se Akara ke utpanna hotA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-de gautama vaha jalambaroM se bhI Akarake utpanna hotA hai, sthalacaroM se bhI Akara ke utpanna hotA hai aura khecaroM se bhI Akara ke utpanna hotA hai apa punaH gautama prabhu se aisA pUchate haiM- 'jaha jalacareSito jAva uvavajjati' he bhadanta ! yadi yaha pRthivIkAdhika jalacara Adi ko se bhAkara ke utpanna hotA hai to kyA paryAtaka jalacagadikoM se Akarake utpanna hotA hai ? yA aparyApta jalacarAdikoM se Akarake utpanna hotA hai ? isake upara meM have gautamasvAbhI prabhune me pUche che - 'jai asaMnnI u0 li' jalacarehi to uvapajjeti ja'na kiM pajjataehiM to vavajjaMti apajjanttara di0 vaSajati he bhagavat jo te pRthvIkAyika jIva asa'nI paMcendriya tiya cAmAMthI AvIne utpanna thAya che, teA zuM te jalacarAmAMthI AvIne utpanna thAya che ? ke sthalacarAmAMthI AvIne utpanna thAya che ? ke peresamAMthI AvIne utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke he gautama ! te jalacarAmAMthI rakhAvIne paNa utpanna thAya che, sthalacarAmAMthI paNa AvIne paNa utpanna thAya che, ane khecarAmAMthI paNa AvIne A uttpanna thAya che. pharIthI gautamasvAmI prabhune zovu che che hai- 'jai jalacareddito ! jaba ubadajjati' he lagavan le te pRthvIkAyikajI jalacarAmAMthI AvIne utpanna thAya ? te zuM te paryAptaka jalacarAmAMthI Ane utpanna thaya che? ke aparyApta jalacarAmAMthI AvIne utpanna thAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke huM Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u. 12 sU04 paJcendriyajIvAnAmutpattinirUpaNam 97 aparyApta kemya utpadyante he bhadanta yadi asaMjJibhya Agatyotpadyante tatrApi jalacarasthalacarakhecarebhya bhAgatya samutpadyante tadA kiM paryAptakebhya ebhya Agatyotpadyante athavA aparyAptakebhya ebhya Agatyotpadyante iti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA he gautama | 'pajjattaparhito vi uvavajjaMti' paryAptakebhya ebhyo'pi Agatya utpadyante evam 'apajattaehiMto vi uvavajjeti' aparyApta kemyo'pi ebhyo jalacarAdisya Agatya pRthivIkAyi ke pRtpadyante paJcandriyatiryagyonikA iti / 'asannipaMrcidiyatirikkhajoNie NaM saMte' asaMkSipazve. ndriyatiryagyonikaH khala bhadanta ! 'je bhaviSa puDhavIkArasu uvavajjittara' yo manyaH pRthivIkAyikeSUtyattum ' se NaM bhaMte' sa khalu bhanta | 'ketraiyakAlaDiesa upavajjejA' kiyatkAlasthitikeSu pRthivIkAryi ke pRtpadyeta, he bhadanta / yo'saMjJicandriyatiryagyonikaH pRthivIkAyikepUtpatciyogyo vidhate sa kiyatkAlasthitikapRthivIkAyikepUpadheta iti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA ' he gautama! 'jaenneNaM aMtomuhurA0' jaghanyena antarmuhU sthitikeSu 'unako seNaM prabhu kahate haiM - he gautama! vaha pRthivIkAyika jIva paryAtaka jalacarAdikoM se bhI Akarake utpanna hotA hai / aura aparyApta jalacarAdikoM se bhI Akara ke utpanna hotA hai aba gautama punaH prabhu se aisA pUchate haiM'asanni paMcididyatirikkhajoNie NaM bhaMte ?' he bhadanta ! asaMjJI paMcendriya tiryagyonika 'je bhavie puDhacikAiesa uvavajjittae' jo pRthivIkAyiphoM meM utpanna hone ke yogya hai 'se NaM bhaMte ! kevahayakAlahi uthavajjejjA' he bhadanta | vaha kitane kAla kI sthitivAle pRthivIkAyikoM meM utpanna hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'goyA ! jahanneNaM aMtomusa0 ukkoseNaM ghAvIsavAsamahasta0' vaha jaghanya se eka gautama ! te pRthvIkAyika chatra paryAptaka jalacara vigeremAMthI ArthIne pazu utpanna thAya che ane aparyAptaka jalacara vigeremAMthI AvIne pazu utpanna thAya che. irIthI gautabhasvAbhI alune che che hai- 'asannipaMcidiyatiriktra joNie NaM bha'te !' he bhagavan asaMjJI yathendriya tiryathayoni 'je bhavipa puDhavIkA isa uvavajittae' ? pRthvibhithi|maaN banna thavAne yogya hai, 'se NaM bhaMte " kevaiyakAlaTThiem avajrjjati' he bhagavan te heTasA aNanI sthitivAjA pRthvIprAyisAM utpanna yAya he? mA praznamA uttara hai- 'goyamA !' laddaNNeNaM Rtomuhutta0 yaphoseNaM bAvIsatrAmasamma0 vanyathI te me matirbhu bha0 13 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIya bAvIsavAsasahassa.' utkaNa dvAriMzativarpasahanasthiti ke pRtpadyeta / teNaM bhaMte! jIvA' te khalu bhadanta ! jIyAH panasamaye pRthivIkAyike kiyAsaMkhyakA utpayante iti maznaH, uttaramAha-'evaM jova' ityAdi, evaM baheva beiMdiyassa ohiya. gamae laddhI taheba' evaM yathA dvIniyaraya jIrana audhikagAke labdhiH parimANopAdAdiyAzilpA labdhiH kathitA tadhara hApi nAgavyA, hIndriyajIvAnAM yathA-audhigame kathitaM tathaivAna pi bodavyA ekAmpina samage viyanta utpadyante iti praznasya jaghanyena eko mA ho vA yo nA utsanaH saMkhyAtA vA asaMkhyAvA vA jAyanta ityuttaran senAtisaMhalavantaH paJcandriyatimonikA iti sarvam dviindriyvdev| kevalaM vakSyamANaviSaye lakSaNyaM tadevAha-'' ityAdi, 'gavaraM antarmuharta kI sthitizale pRthivIkAlikoM meM aura utkRSTa se 22 hajAra varSa kI sthitiyAle pRthivIkAyikoM meM utpanna hotA hai, pra0-'te Na mate! jIyA.' he bhadanta ! ve jIva eka samaya meM pRthivIkAyika meM kitane utpanna hote haiM ? . u0-he gautama ! 'evaM jaheva0' jisa prakAra jIndriya jIva ke audhika gamaka meM parimANa utlAna Adi kI prApti rUpa labdhi kahI gaI hai usI prakAra se yahAM kitane utpanna hote haiM ? to isa prazna kA uttara yahI hai ki jaghanya se eka athavA do athavA tIna jIva utpanna hote haiM aura utkRSTa se saMkhyAta athavA asaMkhyAta utpanna hote haiN| ye paMcendriya tiryagyonika sevArtasaMhanana vAle hote haiM ityAdi laya kathana yahAM dIndriya jIva ke jaisA hI jAnanA cAhiye, parantu yahAM para isa kathana rtinI sthitivALA pRthvIkAyikomAM ane utkRSTathI 22 bAvIsa hajAra varSanI -sthitivANA pRthvIyima yanna thAya che. . 'te NaM bhaMte jIvA0 se sgvana te che eka samayamAM pRthvI kayikemAM keTalA utpanna thAya che? uttara ke gautama ! 'evaM jaheva0' 2 pramANe me driya nA maudhi zabhabhA parimANa, utpAta vigerenI prApti rUpa labdhinuM kathana karyuM che, e ja pramA che kaMthana AnA saMbaMdhamAM paNa samajavuM arthAt eka samayamAM teo keTalA utpanna thAya che? A praznane eja uttara che ke-jaghanyathI eka athavA be athavA traNa ja utpanna thAya che, ane utkRSTathI saMkhyA ane asaMkhyAta utpanna thAya che. A paMcendriya tirthaM ca cenika jI sevArta saMhananavALA haiye che. vigere rUpanuM tamAma kathana ahiyAM be IndriyavALA jIvana kathana pramANe samajavuM, paraMtu ahiyAM A kathanamAM be Indriya jIvanA prakaraNanAM Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA ze024 u.12 lU04 paJcendriyajovAnAmutpattinirUpaNam 99 sarIrogAhaNA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaimArga' navaram - kevalam zarIrAvagAhanA aMgulasyAsaMkhyeyabhAgam 'uk phoseNaM joyaNasaharasaM' utkarSeNa yojanasahasaMm jaghanyotkRSTAbhyAm aMgulA saMkhyeyabhAga yojagasahastrapramANA ca zarIrAvagAhunA ityarthaH / huNDa saMsthAnasaMsthitAH, tisro lezyAH samyagRhaSTayo'pi midhyAdRSTayospi na tu samyag mithyAdRSTayaH, dve jJAne, dve ajJAne niyamato bhavanti no mano yogo bhavanti kintu vacoyoginaH kAyayoginatha bhavantIti / sAkAropayogavantaH anAkAropayogavantazca catasraH - AhAra bhaya maithunaparigrahArUpAH saMjJA bhavanti, krodhamAnamAyAko bhAkhyAzcatvAraH zrotracakSuNarasana sparzanAkhyAni paJcendriyANi meM dvIndriya ke kathana se bhinnatA hai use svayaM sUtrakAra - 'sarIrogAhaNA0' isa sUtrapATha dvArA prakaTa karate haiM - yahAM zarIrAvagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa jaghanya se hai aura 'ukko seNaM joyaNasahassaM 'utkRSTa se eka hajAra yojana kI hai, saMsthAnadvAra meM yahA~ huNDakasaMsthAna hotA hai, bezyAdvAra meM Adi kI tIna lezyAe~ hotI haiM, dRSTidvAra meM ye samyagdRSTi bhI hote haiM aura mithyAdRSTi bhI hote haiM - para mizradRSTi nahIM hote haiM, jJAnadvAra meM yahAM do jJAna aura do ajJAna niyama se hote haiM, ye asaMjJI paJcendriya tiryagyonika jIva manoyogI nahIM hote haiM, zeSa do yoga vAle hote haiM, upayogadvAra meM ye sAkAra upayoga vAle aura anAkAra upayoga vAle hote haiM / saMjJA dvAra meM inake AhAra, bhaya, maithuna aura parigraha ye cAroM saMjJAe~ hotI haiM, kaSAyadvAra meM ye krodha, mAna, mAyA aura lobha ye cAroM kaSAyeM vAle t 1 athanathI ? nuhAyAgu che te agaTa 12vA sUtrabhara 'sarIrogAhaNA0' yA sUtra pAThe kahe che. A sUtrapAThathI tee e samajAve che ke--ahiyAM zarImAM ava gAhanA jaghanyathI AgaLanAM asakhyAta bhAga pramANu ane utkRSTathI koleLa joyaNa cahassa' greDa Dalara yonnanI che saMsthAnadvArabhAM gaMDI huDa saMsthAna hAya che. vezyAdvAramAM kRSNa, nIvra ane kArpAtika e traNa lezyAe kAya che. dRSTi dvAramAM teo samyag dRSTivALA paNu hAya che, mithyAddhivALA paNa hAya che. paraMtu mizrasRSTi vALA hotA nathI. jJAnadvAramAM ahiyAM e jJAna ane e ajJAna niyamathI hAya che, mA asa'nI paMcendriya tiya ca ceAnivALA jIve manAyeAgavALAM hAtA nathI. khAkInA kAyasega ane vacanaceAga e e ceAgavALA haiAya che. upacega dvAramA teo sAkAra ane anAkAra e meu upayAgava,LA hoya che. sa jJA dvAramAM teone AhAra, bhaya, maithuna, ane parigraha e cAra saMjJAe hAya che. kaSAyadvAramAM teo krodha, mAna, mAyA, ane Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 / bhagavatIstre bhivantIti / 'ThiI aNuvaMdho ya jahanneNaM aMtomuhutta sthityanuvandhau jaghanyena anta. siMhattau 'ukkoseNaM putrakoDI' utkarSeNa pUrvakoTiH, jaghanyotkRSTAbhyAmantarmuhUrtapUrvakoTipramANako sthityanubandhau bhavata iti| sesaM taM ceva' zepaM tadeva yat 'Navara ityAdinA kathitaM tadatiriktaM sarvaM tadeva-dvIndriyaprakaraNoktameva jJAtavyamiti / kAyasaMvedhastu 'bhavAdeseNaM jahanneNaM do bhavaggahaNAI' bhavAdezena- bhavaprakAreNa bhavApekSayA ityarthaH dve bhavagrahaNe bhavadvayagrahaNAtmaka ityaya: 'ukkoseNaM aTTa bhavaggahaNAI utkarSeNA'STa bhavagrahaNAni aSTamavagrahaNAtmaka ityarthaH / 'kAlAdeseNaM' 'phAlAdezena-kAlApekSA kAyasaMvedhaH 'jahanneNaM do aMtomuhuttA' jaghanyena dve antarmuhU / 'ukkoseNaM cattAri punakoDIo ahAsIIe vAsasahassehiM anma. mAhiyAoM' utkarSeNa ca catasraH pUrvakoTyaH aSTAzItyA varSasaharabhyadhikAH 'eva. iye jAva karejjA' etAvantaM yAvatkuryAt etAvatpUrvoktakAlaparyanta paJcendriyatiryahote haiM, indriyadvAra meM inake zrotra, cakSu, ghANa, rasanA aura sparzana ye pAMca indriyAM hotI haiN| ThiI aNubaMdhoya jahanneNaM aMtomuSTuttaM' yahAM 'sthiti aura anuSandha jaghanya se eka antamuharta kA hai, aura 'ukko seNaM puccakoDI' utkRSTa se sthiti aura anubandha ye donoM eka pUrvakoTi 'ke haiM / 'sesaM taM ceca' inale atirikta aura saba kathana dvIndriya ke praka"raNa meM jaisA kahA gayA hai vaisA hI hai, 'kAyasaMvedhastu' kAyasaMvedha bhava kI apekSA jaghanya se do bhavoM ko grahaNa karane rUpa aura utkRSTa se vaha 'ATha bhavoM ko grahaNa karane rUpa hai, tathA kAla kI apekSA vaha jaghanya se / aMtamuharta kA aura utkRSTa se 'cattAri puncakoDIo ahAsIIe vAsasahassehiM anbhahiyAmo' 88 hajAra varSa adhika cAra pUrvakoTi kA hai, isa le e cAra kaSAvALA hoya che. indriyadvAramAM teone zretra (kAna) cakSu, in EY (18) 2sanA (OH) ma2 spazana se pAMca driyA DAya che. 'ThiI aNubaMdho ya jahanmeNaM aMtomuhutta' maDiyA sthiti bhane anumA dhanyathA 4 matabhuitanA cha, bhane 'ukoNa puvakoDI' utkRSTathI sthiti bhane matuadho me me pUTinA che. 'sesaM taM ceva' mA 4thana zivAyanu tamAma 4thana mendriya nA 42mA bhANe ghuche ta prAya cha, 'kaay| saMvaidho0' yasa vadha sanI apekSAthI dhanyathA me bhavAna grahaNa 42vA 35 ane utkRSTathI te ATha bhalene grahaNa karavA rUpa tathA kAlanI apekSAthI te / anyathA me matabhutAnA bhane thI 'cattAri puvakoDIo aThAsIIe pAsasahassehiM amahiyAo' 88 sayAsI 2 varSa adhi: yAra puurin| Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhandrikA TIkA za024 u.12 sU04 paJcandriyajobAnAmutpattinirUpaNam 101 yonikagati pRthivImati ca seveta tathA etAnakAlaparyantaM paJcendriyatiryaggI pRthivIgatau gha gamanAgamane kuryAditi / evameva prakAreNa navApi mamA jJAtavyAH tathotpAdaparimANasaMjJASTijJAnAdikaM sarvamapi pUrvoktameva prAtham, kAyasaMvedhena navasvapi gamakeSu vailakSaNya dyotanAyAha--'Navatu vi' ityAdi, pavam vi gamaesu kAyasaMveho' navasvapi gamakeSu kAyasaMvedhaH, 'bhavAde seNaM jahanneNaM do bhavaragahaNAI' bhavAdezena-bhavApekSayA dve bhavagrahaNe bharAdezena kAyasaMvedho bhavadvayagrahaNAtmaka 'ukkoseNaM abhavaggahaNAI' utkarSeNa'STamayagrahaNAni utkarSa taH kAyasaMvedho'STabhavagrahaNAtmaka ityarthaH / 'ukkoseNaM aTThabhavaggahaNAI' ityasyAyamAzayA, yathoskarSataH paJcendriyatirazcAM nirantaramaSTau bhavanti evaM samAnabhavAntaritA api bhavA. prakAra yaha asaMjJI paMcendriyatiryazca asaMjJI paMcendriyatiryaggatikA aura prathivIkAyika gati kA itane kAlaparyanta sevana karatA hai aura itane hI kAlataka vaha usameM gamanAgamana karatA hai, isI prakAra se nau gama jAnanA cAhiye, tathA-utpAda, parimANa, saMjJA dRSTi, jJAna ajJAna Adi saya pUrvokta hI yahAM grahaNa karanA cAhiye, kAyasaMvedha se nau gamakoM meM vaila. kSaNya prakaTa karane ke liye 'Navastu vigamaessu kAyasaMveho' aura 'bhavAdeseNaM jahanneNaM do bhavagAhaNAI' sUtrakAra aisA kahate haiM bhava kI apekSA kAyasaMvedha jaghanya le do bhavoM ko grahaNa karanerUpa hai aura utkRSTa se yaha ATha bhavoM ko grahaNa karane rUpa hai, isakA tAtparya aisA hai ki jaise utkRSTa se paJcendriyatiryazcoM ke nirantara ATha bhava hote haiM isI prakAra se samAna bhavAntarita bhava bhI bhavAntaroM ke sAtha ATha hI che, A rIte te asaMjJI paMcendriya tiryaMca asaMjJI paMcendriya tithI gatinuM ane pRthvIkAyagatinuM ATalA kALa sudhI sevana kare che. ane eTalA ja kALa sudhI te temAM gamanAgamana kare che, e ja rIte na gama sama. javA. tathA utpAta, parimANa, saMjJA, dRSTi jJAna, ajJAna vigere rUpanuM kathana pahelA kahyA pramANenuM ja ahiyAM samajavuM. kAyasaMvedhathI nave AmAmA nuhApAra matAqdi sUtrA2 'Navasu vi gamapasu kAyasaMveho' tathA 'bhavAdeseNaM jahanneNaM do bhavaggahaNAI' mA sUtra 3Da cha. A sUtrathI teo evuM kahe che ke-bhavanI apekSAe kAyavedha jaghanyathI be bhavene grahaNa karavA rUpa ane utkRSTathI te ATha ne grahaNa karavA rUpa che. A kathananuM tAtparya e che ke-je rIte utkRSTathI pacendriya tiya cAnikane niraMtara ATha bha hoya che. e ja rIte sarakhA bhavAntaravALAnA Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 bhagavatI taraiH saha aSTeva bhavantIni / 'kAlAdeseNaM uvaju' jiUNa bhANiyanvaM' kALAdezena - kAlApekSayA upayujya bhaNitavyam tatra kAlataH saMvedhaH prathamagame sutre sAkSAdeva pradarzita eva dvitIyagame tUtkarpato'sau kAya saMvedhazcatasraH pUrvakoTacaturbhirantamuhUrteradhikAra, tRtIyagame tu catasraH pUrva koTayo'STAzItyA varSasahastrairadhikAH, uttaragameSu tu atidezadvAreNa sutrokta kAya saMvedhaiti / 'NavaraM majjhimaesa tisa gamapasu jaba beddiyasta' navaram - kevalaM vailakSaNyaM madhyama keSu triSvapi paJcamaSaSThatameSu yathaiva dvIndriyajIvasya madhyamagamatraye yathA kAyasaMvedharatathA'trApi paJcendriyaprakaraNe'pi tathAhi kAlA dezena jayanyena dvAviMzatirvarSasahasrANi antarmuhUrvAbhya dhikAni utkarSato'STAzItirvarSasahasrANi caturbhiranta muMhatairabhyadhikAni, 'pacchilla suvisu gamaesa jahA eyassa cetra paDhamagamaechu' pazcimakeSu triSu gamakeSu yathA etasyaiva prathamagamakeSu caramagamatraye'pi prathamagamatrayavadeva sabai boddhavyamityarthaH / hote haiM / 'kAlAdeseNaM ubarjujiUNa bhANiyanda' kAla kI apekSA kAyasaMvedha upayoga lagAkara kaha denA cAhiye, prathama gama ke sUtra meM sAkSAt rUpa se hI sUtrakArane prakaTa kara diyA hai dvitIya gama meM utkRSTa se kAyasaMvedha cAra antarmuhUrtI se adhika cAra pUrvakoTirUpa hai, tRtIya gama meM vaha 88 hajAra varSa adhika cAra pUrvakoTi rUpa haiM, tathA caturtha paMcama evaM SaSTha ina gamoM meM vaha 'jaheba vei diyassa' do indriyoM ke madhyama gamoM ke jaisA hai, arthAt-kAla kI apekSA vaha kAyasaMvedha, jaghanya se eka antarmuhUrtta adhika 22 bAIsa varSa kA hai, aura utkRSTa se vaha cAra antarmuhUrtoM se adhika 88 hajAra varSa kA hai, 'pacchillaesutisugamaelu jahA eyarala ceva paDhanagalaesu' tathA carama tIna gama meM vaha kAya saMvedha isI ke prathama tIna gama ke jaisA hai, para prathama gama kI apekSA ava pazu Ahe ? hoya che. 'kAlAdeseNa uvaju jiuNa ANiyavva" ajanI aye kSAthI kAyasa vedha pahelA gamanA sUtramAM sAkSa tU paNe sUtrakAre pragaTa karela che. khIjA gamamAM utkRSTathI kAyasa vedha cAra aMtarmuhUtathI vadhAre cAra pUrva kADhi rUpa che. trIjA gamamAM 88 aThayAsI hajAra varSa adhika cAra pU`kATi rUpa che. tathA thothA, pAMyabhAM bhane chaTTA gabhobhAM te ' jaheba vei diyarasa' meM indriyvALAonA madhyama gameAnA kathana pramANe che. arthAt kALanI apekSAe te kAyasa vedha jaghanyathI eka aMtarmuhUta adhika 22 khAvIsa varSoMnA che. ane utkRSTathI te cAra aMtamuhUtAthI atrika 88 aThayAsI hajAra varSanA che. jIina elaesu tiSu gamaesu jahA eyassa cetra paDhamagaesu' tathA aihalA nathu gabhobhAM te rAyasa vedha AnAja paDelA traNu gamanA kathana pramANe che. paraMtu pahelA gama Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.12 sU04 paJcendriyajIvAnAmutpattinirUpaNam 103 kevalaM prathama gamApekSayA yadvailakSaNyaM tadarzayati-navaraM' ityAdi 'NavaraM ThiI aNuvaMdhoya jahanneNaM pucakoDI' nAraM sthityanubandhau ca jaghanyena pUrvakoTiH 'ukoseNa vi puccakoDI' utkarSeNA'pi puurvkottireveti| 'sesaM taM ceva' zepaM tadeva-pUrvoktameva sarvam kiyatparyantaM pUrvoktaM tatrAha-'lAca Navamagamasu' ityAdi, 'jAva Navamagamaesu' yAvat navamagamakeSu 'jabanneNaM punakoDI vAvIsAe vAmasahassehiM amahiyA' jaghanyena pUrvakoTi dvAnizativarSasaharavikA 'ukoseNaM catvAri pucakoDIo ahAtIIe vAsasahassehiM amahiyAbho' utkarSaNa catasraH pUrvakoTayo'STAgItyAvarSasahaurabhyadhikAH, aSTAzIti varSasahasrAdhikapUrva koTipramANotkRSTataH kAya. saMvedha iti / 'evaiyaM jAva karenA' evAvantaM yAvatkuryAt etAvatkAlaparyantaM paJcendriyatiryaggati pRthivIgani ca seveta tathA etAvadeva kAlaparyantaM pazcandriya tiryagatau pRthivIgatau ca gamanAgamane kuryAditi vamo gamaH 9 iti / ' aba saMkSipaJcandriyatiryagyonikebhya svAnupapAdapanAi-'jai' ityAdi, 'jai sannipaMciMditirikkhanoNiehito upavanaMti' yadi sakSipazcendriyakhiyaggatibhya sthiti aura anubandha meM antara hai-yahAM sthiti aura anubandha jaghanya aura utkRSTa se pUrvakoTi rUpa hI hai 'saMtaM ceva' bAkI kA aura saba kaMthana 'yAvat nauveM gama meM jaghanya pUrvakoTi adhika 22 hajAra varSa aura uskaSTa cAra pUrvazoTi adhika 88 aThAsI hajAra varSa kA kAya. saMvedha hai, yahAM taka pahile kahe anusAra hI jAnanA cAhiye, isa prakAra itane kAla taka vaha asaMjJI paMcendriya tiryazca usa asaMjJI paJcendriya tiggati kA aura pRthivI kAyika gati kA sevana karatA hai aura itane hI kAla taka vaha usameM gamanAgamana karatA hai| aisA yaha nauvAM gama hai| karatAM sthiti ane anubaMdhanA kathanamAM judA paNa che. ahiyAM sthiti ane bhanuma dhanya bhane aSTathI pU Ta 35 4 che. 'sesaM ta ceva' mADIna bIju tamAma kathana yAvat navamA gamamAM jaghanya pUrvakeTi adhika 22 bAvIsa hajAra varSa ane utkRSTathI cAra pUrva koTi adhika 88 aThayAsI hajAra varSane kAyasaMdha che. ahiM sudhInu pahelA kahyA pramANe ja kathana samajavuM. A rIte ATalA kALa sudhI te asaMjJI paMcendriya tiryaMca te asaMjJI paMcendriya tiryaMcagatinuM ane pRthvIkAya gatinuM sevana kare che. ane eTalA ja kALa sudhI te temAM gamanAgamana kare che. A pramANe A nava gama che. 9 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madatIsUtre 104 Agatyotpadyante tadA - kiM saMkhejjavAsAjya sannipacidiyatirikkhajoNiehiMto ujjeti kiM saMrupeyatra yuiSkarAMzipaJcendriya tiryagyonikebhyaH sakAzAdAgatyospadyante athavA - 'asaMkhenavAsA uvasanipaMcidiyatirikkhajogie hiMyo ubavajeti' asaMkhyeyatrasaMjJipaJcendriyatiryagyonikebhyaH sakAzAdAgatyotpayante iti praznaH bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! 'saMkhejavAsAsa nipacidiyatirikalajoNieDiMDo uvavajrjjati' saMkhyeva yuSkasaMjJipazJcendriya tiryagyonikebhyaH sakAzAdAgatya apayante, 'No asaMkhejjavAsAuyasannipaMcidiyatirikkha joNierhito uvarajjeti' no asaMkhyeyavarSAyukasaMjJi paJcandriya tiryagyonikebhya Agatyotvayante ityuttaram | 'jar3a asaM } atha gautama prabhu se aisA pUchate haiM ki he bhadanta ! yadi vaha pRthivI kAyika saMjJI paJcendriya tiryaJcoM se Akara ke utpanna hotA hai to kyA vaha saMkhyAta varSa kI AyuvAle saMjJI paJcendriya tiryaJcoM se Akara ke utpanna hotA hai? yA asaMkhyAta varSa kI AyuvAle saMjJI paJcendriya tiryaca se Akara ke utpanna hotA hai ? yahI viSaya - 'kiM saMkhejjavAsAjyasannipaMcidiyatirikkhajoNierhito ubavajjaMti, asaMkhejjavAsAuyasabhi paMcidiyatirikkhajoNiehito javavajjati' isa sUtrapATha dvArA pradarzita kiyA gayA hai, isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA' he gautama! 'saMkhejjavAsAjya sanipacidiyatirikkhajoNier3ito ucacajjaMti' vaha pRthivIkAyika saMkhyAta varSa kI AyuvAle saMjJI paMcendriya tiryaJcoM se Akara ke utpanna hotA hai, 'No asaMkhejjavAsAjyasannipacidiyatirikkha joNiehiMto uvavajrjjati' asaMkhyAta varSa kI AyuvAle saMjJI paMcendri have gauta:svAmI prabhune evu' pUche che ke--he bhagavan ne te pRthvikAyika saMjJI paMcendriya tiya cAmAMthI AvIne utpanna thAya che, te zuM te sakhyAta varSanI AyuSyavALA sanI pa'cendriya tiya cAmAMthI AvIne utpanna thAya che ? ke asaeAta varSanI AyuSyavALA sa'jJI pa'cendriya tiya cAmAMthI bhAvIne utpanna thAya che ? yA viSaya- kiM saMkhejjavAsajya khanni paMcidiyatiri kkhajoNiehi to uvavajjati, asaMkhejjavAsAjya sannipaM ci' ddiyatirikkha joNiehi to uvavajrjjati' yA sUtrapAthI matAnyo che. yA praznanA uttaramA prabhu De - 'goyamA ! De gautama! 'saDijjavokhAuyasannipani diya tirikkhajoNiehi to ubvarSAMti te pRthvIkAya saratavarSanI mAyuSyavALA sajJI paMcendriya tiya cAmAMthI bhAvIne utpanna thAya che. 'jo asaMkhejjavAsA uyasa tripacidiyatirika joNiehiMto savatrajaMti' asabhyAta varSAMnI AyuSyavAjA saMjJI paMcendriya tiryazobhAMthI Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 prameyacandrikA TIkA za0247.12 sU04 paJcendriyajIvAnAmutpattinirUpaNam 646 khejjavAsAuyasannipaMcidiyatirikkhajoNierhito uvavajjaMti' yadi asaMkhyeya varSAyuSka saMjJipaJcendriya tiryagyonikebhya bhAgatyotpadyante tadA kiM jalacarehiMto uvavajjati0' jalacarebhya utpadyante, sthalacarebhvo vA Agatyotpadyante khecarebhyo vA Agatyotpadyante, 'sesa jahA asannissa jAva' zeSaM yathA asaMjJino yAvat atra yAvatpadena jalacarebhyo'pi utpadyante sthalavarebhyo'pi utpadyante khecarebhyo'pi utpadyante yadi jalacarAdibhya Agatyotpadyante tadA kiM paryAptakebhya utpadyante aparyAptakebhyo votpadyante gautama ! paryApkebhyo'pi utpadyante yatiryazcoM se Akarake utpanna nahIM hotA hai, aba gautama putaH pabhu se aisA pUchate haiM- 'jaha saMkhejjavAsAjyasannipa vidinirikSa joNiehiMto ubavajjati' he bhadanta / yadi vaha pRthivIkAyika saMkhyAta varSa kI AyuvAle saMjJipaMcendriyatiryaJcoM se Akara ke utpanna hotA hai to ki jalacarehito uvavajjaMti' kyA vaha saMkhyAta varSa kI AyuvAle saMjJI paMcendriya jalacaroM se Akarake utpanna hotA hai, yA saMkhyAta varSa kI AyuvAle saMjJI paMcendriya sthalacaroM se Akarake utpanna hotA hai yA saMkhyAta varSa kI AyuvAle saMjJI paMcendriya khevaroM se Akara ke utpanna hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'sesa jahA asannisla jAva' he gautama ! vaha pUrvokta vizeSaNoM vAle jalacaroM se Akara ke bhI utpanna hotA hai, sthalacaroM se bhI Akarake utpanna hotA hai aura khecaroM se bhI Akara ke utpanna hotA hai / aba punaH gautama prabhu se aisA pUchate AvIne utpanna thatA nathI, have gautamavAmI prabhune pharIthI pUche che ke-nar saMkhejjavAlaya - sanni paMcidiyatirikkhajoNiehi se| uvavajjaMti' se lagavan le te pRthvikAyika jIvA sakhyAta vanI AyuSyavALA tiya cAmAMthI AvIne utpanna thAya che, to 'kiM' jaLacareddi to uvavajjaMti' zu sabhyAta varSAMnI AyuSyavANA sajJI paoNMcendriya jalacara-pANImAM rahenArA jIvAmAMthI AvIne utpanna thAya che ? ke sakhyAta varSanI AyuSyavALA sI paoNMcendriya sthalacara-jamIna para rahenArA jIveAmAMthI AvIne utpanna thAya che ? ke sakhyAta varSanI AyuSyavALA sajJI pacendriya khacara-AkAzamAM rahenArA jIvAmAMthI AvIne utpanna yAya he? yA praznanA uttaramA abU 8 8 8 sesaM jahA asannirasa jAva he gautama te pahelA kahela vizeSaNeAvALA jalacarAmAMthI AvIne paNa utpanna thAya che, thalacarAmAMthI AvIne paNa utpanna thAya che. ane khecarAmathI paNa AvIne utpanna thAya che. 12 pharIthI gautamasvAmI prabhune evu pUche che ke--he bhagavanA te pUrvokta vizeSaNAvALA pRthvikAIka jIve jalacara vigeremAMthI AvIne utpanna bha0 14 1 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 bhagavatIsa 106 atha ca aparyAptasyApi utpadyante he bhadanta ! saMjJipaJcendriya tiryayoniko yaH pRthivIkAyikeputpatciyogyo vidyate sa kiyatkAla rithatika pRthivIkAyikeprapadyate gautama! jaghanyena anya muhUrttasthitiketkRSTato dvAviMzativarSasahasrasthiti ke prapadyate ityantasya asaM jJemakaraNasya saMgraho bhavatIti / 'te NaM bhaMte / jIvA esamaeNaM kevaiyA ujjeti' te khalu bhadanta ! jIvAH ye pRthivIkAyi - he bhadanta ! yadi vaha pRthivIkArika pUrvokta vizeSaNoM vAle jalacarAdi koM se Akarake utpanna hotA hai to kyA paryApta jalacarAdikoM se Akara ke vaha utpanna hotA hai yA aparyApta jalacarAdikoM se Akarake vaha utpanna hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - he gautama ! vaha paryApta jalacarAdikoM se bhI Akarake utpanna hotA hai aura aparyApta jalacarAdikoM se bhI Akarake utpanna hotA hai / aba gautama prabhu se punaH aisA pUchate haiM - he bhadanta | jo saMjJI paJcendriya tiryaJca pRthivIkAyikoM meM utpanna honeke yogya hai vaha kitane kAla kI sthiti vAle pRthivIkAyikoM meM utpanna hotA hai ? uttara prabhu kahate haiM - gautama ! jaghanya se vaha antarmuhurta kI sthitivAle pRthivIkAyikoM meM aura utkRSTa se vaha 22 bAIsa hajAra varSa kI sthiti vAle pRthivIkAyikoM meM utpanna hotA hai / aba gautama prabhuM se aisA pUchate hai- 'te NaM bhaMte! jIvA egalamaeNaM kevajhyA uvavajjaMti' he bhadanta / thAya che, teA zu teo paryApta jalacara vigeremAMthI AvIne utpanna thAya che? ke aparyApta jalacara vigeremAMthI ArcIne utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke he gautama ! te paryApta jalacara vigeremAMthI AvIne utpanna thAya che. tathA aparyApta jalacara vigeremAMthI paNa AvIne utpanna thAya che. have gautamasvAmI prabhune evuM pUche che ke--he bhagavat je sannI paccendriya tiya pRthvIkAyikAmAMthI utpanna thavAne cAgya che, tA te keTalA kALanI sthitivALA pRthvi kAyikAmAM utpanna thAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke-hai gautama jaghanyathI te aMtarmuhUta'nI sthitivALA pRthvi kAyikAmAM ane utkRSTathI te 22 khAvIsa hajAra varSanI sthitivALA pRthvikAyikAmAM utpanna thAya che, phIthI gautamasvAmI prabhune evu* pUche che ke'te NaM bhaMte ! jIvA egasamaMeNaM kevaiyA uvavajjaMti' he lagavan pRthviyitAbhAM Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyamandrikA TIkA za024 . 12 sU04 paJcendriyajIvAnAmutpattinirUpaNam 107 ketpatti yogyAH saMkhyAtavarSAyuSkasaMjJipazcendriya tiryagyonikAste ekasamayena - ekasmin samaye ityarthaH kiyantaH kiyatsaMkhyakA utpadyante iti praznaH, uttaramAha - ' evaM jahA' ityAdi, 'evaM jahA ragaNanabhAe uvavajnamANassa sannissa vaheba iha vi' evaM yathA yena prakareNa ratnaprabhAnArakapRthivyAmutpadyamAnasya saMjJipazcendriyatiryagyonikasya vaktavyatA kathitA tathaitra - tenaiva prakAreNa ihApi vaktavyA / pUrvApekSayA yadvailakSaNyaM tadAha- 'vara' ityAdi, 'varaM ogAhaNAM jahanne aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM' navaram - kevalam avagAhanA zarIrasyAGkalAsaMkhyeyabhAgam 'uko seNa jogaNasahassa' utkarSeNa yojanasahasram jaghanyotkRSTAbhyAmagulAsaMkhyeyabhAga yojana sahasramamANA zarIrAvagAhanA bhavatIti / 'sesaM tadeva' zeSam - avagAhanAtirikta tathaiva - pUrvaprakaraNe kathitaM parimANotpAdAdikaM tadeva jJAtavyam / pRthivIkAyikoM meM utpatti yogya ve jIva-saMkhpAta varSAyuSka saMjJI paJcendriya tiryaJca vahAM eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? isake uttara maiM prabhu kahate haiM - ' evaM jahA rayaNappabhAe uvavajjamANassa sannissa taheva iha vi' 'he gautama | ratnaprabhA nAmakI nAraka pRthivI meM utpanna hone yogya saMjJI paJcendriya tiryaJca kI jaisI vaktavyatA kahI gaI hai vaisI hI yahAM para bhI 'vaha kahanI cAhiye, para usakI apekSA jo vizeSatA hai vaha 'NavaraM ogAhaNA jahantreNaM aMgulassa asaMkhejjahabhAgaM' isa sUtrapATha dvArA jaisI prakaTa kI gaI hai vaisI hI hai arthAt yahAM zarIra kI avagAhanA jaghanya se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai aura 'ukkoseNaM joyaNasahassaM' utkRSTa se vaha eka hajAra yojana pramANa hai, 'sesaM taheva' isa avagAhanA se atirikta jaisA parimANa utpAda Adi kA utpanna thavAne ceAgya te javA- sa khyAta nI AyuSyavALA sannI paMca ndriyatiya ce tyAM eka samayamAM keTalA uttpanna thAya che? A praznanA uttaalu evaM jahA rayaNappabhAe' uvavajjamANassa sa nissa taheva hRdu vi' he gautama ! ratnaprabhA nAmanI nAraka pRthvImAM utpanna thavAne ceAgya sajJI pacendriya tiyacanA samadhamAM je pramANenu' kathana karavAmAM Avyu che teja pramANenu kathana ahiyAM paNa samajI hevu'. te kathana karatAM A katha nabhAM ? nuhAyAgu che, te 'NavaraM ogAhaNA jahaNeNaM aMgulasta asa khejjai maLa" A sUtrapATha dvArA je rIte kahyu che teja prama Netu che. arthAt ahiyAM zarIranI avagAhanA jadhanyathI AMgaLanA asaMkhyAtamA bhAga pramANanI che. mane 'ukkoseNaM joyaNasahassa utsRSTathI te se: (lara yonTana prabhAzunI che, 'sesaM taddeva' mA bhavazAnA zivAya tathA paribhASa, tyAta vigerenA Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ $ 6. 108 bhagavatI sUtre kiyatparyantaM jJAtavyaM tatrAha - ' jAva' ityAdi, 'nAva kAlAdeseNaM jahanneNaM do aMhucA' yAvatkAlAdezena jaghanyena dvau antarmuhUta 'ukoseNaM cacAri punnakoDIo aTThAsI vAsasahassehi amahiyAo' utkarSeNa catasraH pUrva koTya zItyA varSasahasrairabhyadhikA / 'evaiyaM jAva karejjA' etAvantaM yAvatkuryAt etAvad anantarapUrvokta kAlaparyantaM paJcendriyatiryagyonikagatiM pRthivIgatiM ca 'seveta tathA etAvadeva kAlaparyantaM paJcendriyatiryaggatau pRthivogatau ca gamanAmaryAditi / evaM saMdeho Navasu di gamaesu jahA asanINaM taheba nizva-sesa evaMnakAreNa saMvedho navasvapi gamakeSu yathA asaMjJinA tathaiSa niravazeSaH, kathena pUrva prakaraNa meM kiyA gayA hai vaisA hI yahAM para vaha saba kahanA cAhiye, yAvat kAlakI apekSA se kAyasaMvedha yahAM jaghanya se do antamuhUrta kA aura utkRSTa se 88 aThAsI hajAra varSe adhika cAra pUrvakoTikA hai, yahI bAta 'jAba kAlAdeseNaM do aMtomusA, kose pattAri puvdakoDIo aTThAsIIe bAsasahastehi amahiyAo' isa sUtrapATha dvArA prakaTa kI gaI hai| isa prakAra vaha pRthivIkAyika meM utpanna huA saMkhyAtavarSAyuSka saMjJI paMcendriya tiryazca usa gati kA - paJcendriya tiryaggatikA aura pRthivIkAyika gatikA sevana pharatA hai aura itane hI kAla taka vaha usa gati meM gamanAgamana karatA hai 'evaM saMveho Navasu vi gagae jahAM akhannIrNa taheva niravasesa' isa prakAra se phAyasaMvedha nau gamakoM meM asaMjJI pazcendriya tiryazca ke jaisA OM sa badhamAM je pramANenuM kathana pahelA prakaraNumAM karavAmAM Avyu che. teja pramANenu ahiyAM paNa tamAma kathana samajavuM. yAvat kAlanI apekSAe kAya savedha ahiyAM jaghanyathI e aMtarmuhUtanA ane utkRSTathI cAra pUrkeTi adhi 88 adhyAsI Dalara varSanA he bhAna sthana 'jAva jhAlAdeseNa jahaNeNaM ato muddatA ukkoNa cattAri puvvakoDIo bhaTTAsIIe vAkhasahaslehi mhithAno' A sUtrapAThathI khatAvelu che. A rIte pRthvIkAyamAM utpanna thayela te sakhyAta vanI AyuSyavALA saMjJI pacendriya tiya ca jIva te gatinu' 5'cendriya tiya ca gatinuM ane pRthvIkAyanI gatinuM sevana kare che. ane eTalA ja kALa sudhI te e gatimAM gamanAgamana-avara javara kare che. ' evaM sa veho Navasu vi gamapasu jahA asannINa taheva niravasesa" bhA kAyasa vedha nave gamemAM asaMjJI paMcendriya tiya ca jIvanA kathana pramANe Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u. 12 sU04 paJcendriyajIvAnAmutpattinirUpaNam 109 muktAbhilApena saMbedho navasyapi gamakeSu yathA asaMzinAM tathaira tenaiva prakAreNa niravazeSo bhaNitavyaH, saMjJinAmasaMjJinAM ca jIvAnAM pRthivIkA vikepissUna - jaghanyato'ntarmuhUrvAyuSkatvAt utkarSatazca pUrvakoTA yukatvAditi / 'laddhI se Adillaesu ti tri gamaesa esace ' labdhiH pariNAmasaMhananAdivaktavyatA tasyapRthivIkAyikeSu uspitsoH saMjJino jIvasyAdyeSu eSaiva ratnaprabhA pRthivyAmutpitsoH saiva atra 'malliera ti vigamaesa esa ceva' madhyameSu triSvapi gamakeSu epaiva yA ratnaprabhAyAmutpatsoH saMjJino vaktavyatA kathiteti bhAvaH / ratnaprabhApekSayA vizeSastvayam 'NacaraM' ityAdi, 'NavaraM imAI va NANatAI' navaramimAni nava nAnAtvAni tAni cemAni 'ogAhaNA jahanneNaM aMgulassa asaM. khejjaibhAgaM' zarIrAvagAhanA jaghanyena aMgulasyAsaMkhyeyamAgam 'ukko serNa kahanA cAhiye, kyoMki pRthivIkAyika meM utpanna hone yogya saMjJI asaMjJI jIva jaghanya se eka antarmuhUrtta kI Ayu vAle hote haiM aura utkRSTa se pUrvakoTi kI AyuvAle hote haiM / 'ladvI se Adillekha tisu vi gamaesa esaceva' parimANa, saMhanana, Adi kI vaktavyatA rUpa lagdhi pRthivIkAyika meM utpanna hone yogya saMjJI jIva ke Adike tInoM gamakoM meM, ratnaprabhA meM utpanna hone yogya saMjJo jIva kI vaktavyA jaisI hI hai, tathA madhya ke tIna gamakoM meM bhI yahI ratnaprabhA meM utpanna hone yogya saMjJI jIva ko vaktavyatA jaisI vaktavyatA hai, parantu bIca ke nau gamoM meM jo vizeSatA hai vaha aisI hai jo 'javaraM imAhaM Nava NANaptAI' isa sUtra dvArA prakaTa kI jA rahI hai - 'ogAhaNA jahaNeNaM aMgulassa asaMkhejjai bhAgaM' zarIrAvagAhanA jaghanya se aMgula ke asaMkhyAtaveM " samajavA, kemake-pRthvikAyikamAM utpanna thavAne cAgya sa`jJI asa'kSI jIvA jAnyathI eka aMtarmuhUrtanI AyuSyavALA hAya che. ane utkRSTathI pUkA TinI AyuSyavAjA hoya . 'lahIM se Adillesu tisu vi gamaesa esa cetra' garimANu, sahanana, vigerenu' kathana rUpa labdhi pRthvIkAyikamAM utpanna thavAne ceAgya sanI jIvane pahelAnA traNa gameAmAM, ratnaprabhA pRthvImAM utpanna thavA ceAgya sa'nI jIvanA kathana pramANe ja che. tathA vacalA traNa gameAmAM paNa A ratnaprabhAmAM utpanna thavA ceAgya saMjJI jIvanA sthana pramANenu' ja kathana sama javAnuM che. paraMtu te kathanamAM eTale ke vacalA nava amAmAM je judApaNu` che te asA he. he 'NavaraM imAI NANattAI' yA sUtra he che, 'mogAhaNA aMgularasa asa khejjaibhrAgaM' zarIranI avagAhanA dhanyathI mAMgaNanA asa Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 bhagavatI sUtre aMgulassa asaMkhejjaimArga' utkarSa vo'GgulasyAsaMkhyeyabhAgam 1 | 'tibhi lessAo' tisro lezyA 2, 'micchAdiTThI' midhyAdRSTayaH 3, 'do annaann|' dve ajJAne matyajJAnaM zrunAjJAnaM ca 4 | yogadvAre 'kAyajogI' kevalaM kAyayogino na tu manovAgyoginaH 5 / 'tinni samugdhAyA' trayo- vedanA kapAyamAraNAntikAH samuddhAtAH 6 | ThiI jahanneNa aMtomuhutaM' sthitirjaghanyenAnta 'koNa vitomuhutaM' utkarSeNA'pi sthitirantarmuhUrtameva 7 / 'apa satyA ajjhamANA' aprazastA adhyavasAyAH 8 / 'aNubaMdho jahA ThiI' anubandho yathA sthitiH, yathA jaghanyotkRSTAbhyAM sthitiH, antamuhUrtamAtrapramANA tathA'nu bandho'pi jabanyotkRSTAbhyAmantarmuhUrta mAtra eva 9 / atra ca nava nAnAtvAni jagha bhAga pramANa hai ? aura utkRSTa se bhI vaha aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai / 'tinni lessAo 'leiyA dvAra meM yahAM tIna leiyAeM hotI haiM / 2 dRSTikhora meM ye mithyAdRSTi hote haiM / 3 'do annANA' matiajJAna aura zruta ajJAna aise ye do ajJAna vAle hote haiM / 4 yoga dvAra meM ye kAyayogI hI hote haiM manoyogI aura vAgyogI nahIM hote hai / 5 'tinni samugdhAyA' samudghAtadvAra meM inake tIna samudghAta hote hai vedanAsamudghAta, kaSAya samudghAta aura mAraNAntikasamudghAna | 6 'TiI jahaNaM atomuhuptaM ukkoseNa vi aMta muhutaM' yahAM sthiti jaghanya aura utkRSTa se eka antarmuhUrtta kI hotI hai / 7 'apasasthA ajjhavasANA' adhyavasAya dvAra meM yahAM adhyavasAya aprazasta hote haiM |8 'anubaMdho jahA ThiI' sthiti ke anusAra yahAM anubaMdha jaghanya aura utkRSTa se dhyAtabhA bhAga abhANunI 4 che. 1 'tinni lessAo' bezyA dvAramAM gaDiyAM kRSNa, nIla, ane kApeAtika e traNa laizyAe hAya che 2, dRSTi dvAramAM te bhithyA dRSTivANA hoya che. 3 'do annANA' tethe| bhati ajJAna bhane zruta ajJAna e be ajJAnavALA hAya che 4 cAga dvAramAM-tee kAyayeAgavALA ja hoya hai, bhanoyogavAjA bhane vayana yogavANA hotA nathI. 5 ' tinni samu gdhAyA' sabhudddhAta dvArabhAM teyAne vedanA, uSAya bhane bhArayAnti yo tra samudghAtI ho- che. 6 'ThiI jahanneNaM aMtomuhutta ukkoseNa vi ato muhuttaM' ahiyAM sthiti jaghanya ane utkRSTathI eka aMtarmuhUta'nI heAya che. 7 'kSapa satthA ajjhavasAyA' adhyavasAya dvArasAM maDiyAM madhyavasAya aprazasta - azula hoya che. 8 'aNubaMdho jahA ThiI' sthitinA athana prabhASe aDiyAM manudhanu kathana jaghanya ane utkRSTathI eka tadbhUta tu che. huM A rIte ahiyAM A Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. prameyacandrikA TIkA za024 u.1204 paJcandriyajIvAnAmutpattinirUpaNam 111 ____ nyasthitikasvAd bhavanti tAni cemAni avagAhanAlezyA dRSTayajJAnayogasamudghAta. sthityadhyavasAyAnuvandhAkhyAni iti, 'sesaM taM ceva' zeSaM tadeva etannatirikta sabai parimANotpAdAdikaM ratnapabhApakaraNoktameveti / 'pacchillaesu tisu vi gamaesu jaheba pahanagamae' pazcimakeSu viSvapi saptamASTamanavameSu gamakeSu yathaiva prathame gamake yena prakArega parimANAdikaM kayinas tenaiva prakAreNa sarvam pazcimakeSu carameSvapi triSu gamakeSu jJAtavyamiti / 'NavaraM ThiI aNuvaMdho jahanneNaM punyakoDI' navaram kevalaM prathamagamApekSayA idameva vailakSaNyam-caranagamakeSu triSu yat sthityaH nuvandhau jaghanyena pUrvakoTi: 'ukoseNa vi puSakoDI' utkarpaNApi pUrvakoTireca jaghanyotkRSTAbhyAM sthityanubandhau pUrvakoTimamANakAvera bhavata iti / 'sesaM taM ceva' zeSa tadeva zepam-sthityanubandhavyatiriktaM parimANotpAdAdikaM sarva tadevaprathamagamanadeva iti bhAvaH // 104 // eka antarmuhUrta kA hai| isa prakAra se yahAM ye avagAhanA Adi rUpa nau vizeSatAeM jaghanya sthitiyAle hone se hotI hai| 'sesaM taM ceva' ina vizeSatAoM se atirikta aura saba kathana parimANa utpAta Adi sambandhI ratnaprabhA prakaraNa meM kahe anusAra hI hai| 'pacchillaesutisuvi gamaestu jaheva paDhamagamae' antima tIna gamakoM meM sAtaveM AThaveM aura nauveM-gamakoM meM-parimANa Adi kA kathana prathama gamaka meM kahe anusAra hI jAnanA cAhiye, parantu antima ina tIna gamakoM meM 'NavaraM ThiI aNubaMdho jahanneNaM pucakoDI' prathama gama kI apekSA yaha vailakSaNya hai ki ina carama gamakoM meM sthiti aura anubandha jaghanya se pUrvakoTi rUpa aura utkRSTa se bhI pUrvakoTi rUpa hI hai| 'sesaM taM ceva' bAkI kA aura saba kathana ina sthiti aura anuSandha ke sivAya prathama gama ke jaisA hI hai // 4 // avagAhanA vigerenA kathanathI laIne nava prakArathI vizeSapaNu jaghanya sthitivaannaa pAthI thaye . 'sesa taM ceva' mA na prahAra vizeSa zivA thanuM bAkInuM tamAma kathana parimANa, utpAta vigere saMbaMdhanuM ratnaprabhA praka2i at pramANe cha 'pacchillaesa tisu vi gamaesu jaheva paDhamagamae' chellA traNa gamemAM eTale ke-sAtamA, AThamA ane navamAM gamamAM parimANa vigere kathana pahelA gamamAM kA pramANenuM samajavuM. paraMtu chellA A jaya gamAmA 'Navara ThiI aNubaMdho jahanneNaM puvvakoDI' paDe gama 420 mA pramANenuM jarA paNa che ke-A chellA gamemAM sthiti ane anubaMdha jaghanya pUri 35 manaM GegeyI 5 pUTi 35 che 'sesa' taM ceva' bAkInuM bIju tamAma kathana A sithati ane anubaMdha zivAyanuM pahelA gamanA kathana pramANenuM ja che. su kA Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsaMtre 112 atha manuSyebhyastamutpAdayacAha - 'jai manusse hiMto' ityAdi / mUlam - jai magussehiMto uvavajjeti kiM sannimaNurahito uvavajjati agnimaNuslehito uravajjaMti ? goksA | sannimassehiMto uvavajjati asanimaNussehiMto vi uyavajrjjati / asanni maNuraNaM bhaMte! je bhaviSa puDhavIkAiesa uvavajittae, senaMte ! iya kAla Tiiesa utravajjejA evaM jahA asanni paMciMdiyatirikkhajoNiyamsa jahannakAlaThThiiyassa tini gamavA tahA eyassa vi ohiyA tinni gamagA bhANiyavtrA taheva niravasesaM sesA cha na bhaNNaMti ? | jai sannimaNusserhito uvavajjaMti kiM saMkhejjavAsAuya0 asaMkhejavAsAuya0, goyamA ! saMkhejavAsAuya0 No asaMkhejjAsAuya0 / jai saMkhejjavAsAuya0 kiM pajasa apajatta0, goyamA ! pajjattasaMkhejjavAsAuya0 apajattasaMkhejjavAsAuya0 jAva utravajjati / sannimaNusseNaM bhaMte / je bhavi puDhavakAiesa uvavajjitrAe se NaM saMte ! kevaiyakAlaTiiesa uvavajjejjA ? goyamA ! jahanneNaM aMtomuhutadviipasu ukleseNaM bAvIsavAsa sahasaTiiesa uvavajejA / te NaM bhaMte ! jIvA egasamaeNaM kevaDyA uvavajaMti evaM jaheva rayaNappabhAe ubavajjamANassa laheba tisu vi gamaesa laddhI / NavaraM ogAhaNA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejaibhAgaM ukkoseNaM paMcadhaNuyAI | ThiI jahanneNaM aMtomuhutaM ukkoseNaM pucakoDI, evaM aNubaMdho saMdeho navasu vi gamapatu aheva sannipaMciMdiya Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.12 sU05 manuSyajIvAnAmutpattinirUpaNam / 113 ssa majjhillaesu tisu gamaesu laddhI jaheva sannipaMciMdiyassa sesaM taM va nirvsesN| pacchillA tinni gamagA jahA eyassa ceva ohiyA gmgaa| NavaraM ogAhaNA jahanneNaM paMca dhaNusayAiM unholeNaM vi paMca dhaNulayAI, ThiI aNubaMdho jahanneNaM putvakoDI ukkoseNaM vi puvakoDI, sersa thev| navaraM pacchillaesu gamaesu saMkhejjA uvavajjaMti, no asaMkhejA uvavajati 9 / jai devehiMto uvavajjati kiM bhavaNavAsi devehito uvavarjati vANamaMtaradevehito uvavajaMti joisiyadevehiMto uvarajAMti vemANiyadevehito uvavajjaMti ? goyamA! bhavaNavAsideve. hito vi uvavajjati jAva vemANiyadevehito uvavajjaMti jai bhavaNavAsidevehito uvavajjaMti kiM asurakumArabhavaNavAsideve. hito uvavajjati jAva thaNiyakumArabhavaNavAsidevehito uvava. jjati goyamA! asurakumArabhavaNavAsidevehiMto uvavajjaMti jAva thaNiyakumArabhavaNavAsidevehito uvvjjti| asurakumAre NaM bhaMte ! je bhavie puDhavIkAiesu uvavajjittae, se NaM bhaMte ! kevaiyakAlaTiiesu uvavajjejjA ? goyamA / jahanneNaM aMtomuhuttI?iesu ukkoseNaM bAvIsavAsasahassaTiiesu uvvjjejaa| te NaM bhaMte ! jIvA pucchA goyamA! jahanneNaM eko vA do vA tinni vA ukkoseNaM saMkhejjA vA asaMkhajjA vA uvvjaaNti| tesiMNaM bhaMte ! jIvANaM sarIragA ki saMghayaNI pannattA goyamA! chaNhaM saMghayaNINaM asaMghayaNI jAva pariNamaMti 3 / tesiM pAM bhaMte! jIvANaM ke mahAliyA sarIrogAhaNA? goyamA! duvihA pannacA bha0 15 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre taMjahA bhavadhAraNijjA ya uttaraveuvviyA ya tattha NaM jA sA bhavadhAraNijjA lAjahanneNaM aMgulassa asaMkhejahabhAgaM, ukkoseNaM satta rayaNIo, tattha NaM jAlA uttara veuchiyA sA jahaNeNaM aMgulassa saMkhejjaibhAgaMukoleNaM joyaNalayalahassaMtesiMNaM bhaMte!jIvANaM sarIragA ki saMThiyA pannatA? goSamA ! duvihA pannattA taMjahA bhavadhAraNijjA ya uttaraubviyA yA tatthaNaje te bhavadhAraNijjA te samacauraMsa saMThANasaMThiyA pnnttaa| tattha gaMje se uttaraveuchiyA te NANAsaMThANasaMThiyA ptnttaa5| lessAo cattAri6 / didI tivihA viss| tinni nANA niyana, tinni annANA bhynnaae| jogo tiviho vi9| uvajogo duviho vi10| cattAri sanmAo 11 / cattAri kasAyA 12 // paMca iMdiyA 13 / paMcasamugghAyA 14 / ceyaNA duvihA vi 15 / itthiveyagA vi purisaveyagA vi No NapuMsagaveyagA 16 / ThiI jahanneNaM dasavAsasahassAiM ukkoseNaM sAiregaM saagrovmN17| ajjhavasANA asaMkhejjA palatthA vi apasasthA vi18| aNubaMdho jahA ThiI19 / bhavAdeseNaM do bhavaggahaNAI kAlAdeseNaM jahanneNaM dasavAsasahassAI aMtomuttamabbhahiyAI ukkoseNaM sAtiregaM sAgarovamaM bAvIsAe vAsalahassahiM abbhahiyaM20 / evaiyaM jAva karejjA ? evaM Nava vi gamA geyvvaa|nnvrN majjhillaesu pacchillaesu tisu galasu asurakumArANaM Thiiviseso jANiyanvo sesA ohiyA gheva laddhI, kAyasaMvehaM ca jaannejjaa| Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradrikA TIkA za0240.12 sU05 manuSya jIvAnAmutpattinirUpaNam 115 savvattha do bhavaggahaNAI jAva Navamagamae, kAlAdeseNaM jahanneNa sAtiregaM sAgarovamaM bAvIsAe vAsasahassehiM amahiyaM / ukkoseNa vi sAtiregaM sAgarovamaM bAbIsAe vAsasahassehiM anbhahiyaM evaiyaM jAva karejjA | 9 || sU0 5 // chAyA - yadi manuSyebhya utpadyante kiM saMjJimanuSyebhya utpadyante asaMjJimanuSyebhya utpadyante gautama! saMjJimanuSyebhya utpadyante asaMjJinuSyebhyo'pi utpadyante / bhasaMjJI manuSyaH khalu bhadanta ! yo bhavyaH pRthivI kAyikeSUtpattum sa khala bhadanta ! kiyatkAlasthitikepRzpadyata evaM yathA asaMjJipaJcendriya tiryagyonikasya ghankA sthitikasya trayo galakA stathA etasyApi audhikAstrayogamakA bhaNitavyA stathaiva niravazeSam zeSAH SaT na bhaNyante |1| yadi saMjJimanuSyebhya utpadyante kiM saMkhyeyavarSAyuSkasaMjJimanuSyebhya utpadyante asaMkhyeya varSAyuSkasaM zi manuSyebhya utpadyante ? gautama | saMkhyeyavarSAyuSkasaMjJimanuSyebhya utpadyante no asaMkhyeyavarSAyuSka saMjJimanuSyebhya utpadyante / yadi saMkhyeyavarSAyuSkasaMjJimanuSyebhya utpadyante tadA paryApta saMkhye yavarSAyuSkasaMjJimanuSyebhya utpadyante aparyApta saMkhyeyavarSAyuSkasaMjJimanuSyebhya utpadyante ? gautama ! paryApta saMkhyeyavarSAyuSkasaMjJimanuvyebhya utpadyante aparyApta saMkhyeyavarSAyuSkasaMjJimanuSyebhyo'pi utpadyante / saMjJimanuSyaH khalu bhadanta ! yo bhavyaH pRthivIkAyikeSUtpattam sa khala bhadanta ! kiyatkAlasthiti ke pratyayeta ! gautama ! jaghanyena anta hUsthitikeSu utkarSeNa dvAviMzativarSasahastra sthitikeSu / te khalu bhadanta / jIvAH, evaM yathaiva ratnaprabhAyAmutpadyamAnasya tathaiva triSvapi gamakeSu labdhiH 1 navaramavagAhanA jaghanyenAGgulasyAsaMkhyeyamAnam utkarpeNa pazcadhanuHzatAni / sthitirjaghanye nAntarmuhUrtam utkarSeNa pUrvakoTiH / evamanubandhaH / saMvedho navasvapi gamakeSu yathaiva sazipaJcendriyasya / madhyamakeSu triSu gamakeSu labdhiryathaiva saMjJipaJcendriyasya zeSaM tadeva niravazeSam / pazcimAyo gama kA yathA etasyaiva audhikA gamakAH / navaramavagAhanAjaghanyena paJca dhanuHzatAni utkarSeNa api paJca dhanu:zatAni / sthitiranubandho jaghanyena pUrvakoTi, utkarSemA'pi pUrvakoTi, zeSaM tadeva / navaraM pazcimeSu gamakeSu saMkhyeyA utpadyante no asaMkhyeyA utpadyante / yadi devebhya utpadyante kiM bhavanavAsidevebhya utpacante vAnavyantaradevebhya utpadyante, jyotiSakadevebhya utpadyante vaimAnikadevebhya utpadyate ? gautama ! bhavanavAsidevebhyo'vi Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. ........ bhagavatIstra === utpadhante yAvadvaimAnikadevebhyo'pi utpadyante / yadi bhavanavAsidevebhya utpadyante kimasurakumArabhavanavAsidevebhya utpadyante yAvat stanitakumArabhavanavAsidevebhya utpadhante gautama ! asurakumArabhavanavAsidevebhya utpadyante yAvat stanita. kumArabhavanavAsidevebhya utpadhante / asurakumAraH khalu bhadanta! yo bhavyaH pRthivI kAyikepUtattum / sa khalu bhadanta ! kiyatkAlasthitikepUtpadheta ? gautama ! jaghanyenAntarmuhUrttasthitikeSu utkarSeNa dvAviMzativarSasahasra. sthiti keSUtpadyeta 1 / te khalla bhadanta ! jIvAH pRcchA, gautama ! jaghanyena eko vA dvau vA trayo vA utkarSeNa saMkhyAtA vA asaMkhyAtA vA utpadyante 2 / teSAM khallu bhadanta ! jIvAnAM zarIrANi kiM saMhananavanti prajJaptAni ? gautama | SaNNI saMhananAnAm asaMhananavanti, yAvatpariNamanti 3 / teSAM khalu bhadanta ! jIvAnAM kiyanmahatI zarIrAvagAhanA 1 gautama ! dvividhA prajJaptA tadyathA bhavadhAraNIyA uttaravaikrayakIca, vatra khalu yA sA bhavadhAraNIyA sA jaghanyenAGgulasyAsaMkhyeya bhAgam utkarSeNa sapta rtnyH| tatra khalu yA sA uttaracakrayakI sA jaghanyena aMgulasya saMkhyeyabhAgam utkarSeNa yojanazatasahasram 4 / teSAM khalu bhadanta ! jIvAnAM gharIrANi kiM saMsthitAni prajJaptAni ? gautama ! dvividhAni prajJaptAni tadyathA bhavadhAraNIyAni ca uttaravaikriyANi ca / tatra khalu yAni bhavadhAraNIyAni tAni samacaturasrasaMsthAnasaMsthitAni prajJaplAni / tatra khala yAni uttaravaikriyANi tAni nAnAsaMsthAnasaMsthitAni prajJaptAni 5 / lezyAzcatasraH 6 / dRSTi trividhA'pi 7 / trINi jJagnAni niyamataH, trINi ajJAnAni bhajanayA 8 / yogastrividho'pi 9 / upayogo dvividho'pi 10 / catasraH saMjJAH 11 / catvAraH kaSAyAH 12 / paJcendriyANi 13 / paJca samudghAtAH 14 / vedanA dvividhA api 15 / strIvedakA api puruSavedakA api no napuMsakavedakAH 16 / sthitijaghanyena dazavarSasahasrANi, utkarSeNa sAtirekaM sAgaropamam 17 / adhyavasAyA asaMkhyeyAH prazastA api aprazasvA api 18 / anubandho yayA sthitiH 19 / bhavAdezena dve bhavagrahaNe kAlAdezena jaghanyena dazavarSasahasrANi antarmuhartAbhyadhikAni uskarpaNa sAtireke sAgaropamam dvAviMzatyA carpa sahastrairabhyadhikam etAvantaM yAvatkuryAt 20 / evaM navA'pi gamA netavyAH, navaraM madhyamakeSu pazcimakepu triSu gamakeSu asurakumArANAM sthitivizepo jJAtavyA, zeSA audhikI eva labdhi: kAyasaMvedhaM ca jAnIyAt sarvatra dve bhavagrahaNe yAvat navamagamake kAlAdezena jaghanyena sAtireka sAgaropamam dvAviMzatyA varSasahasrarabhyadhikam / utkarSeNApi sAtireka sAgaropoM dvAviMzatyA parpasahasrairabhyadhikam etAvantaM yAvatkuryAt 9 ||suu05|| Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.12 su05 manuSyajIvAnAmutpattinirUpaNam 117 ___TIkA-'jai maNusse hito upapajjati' yadi manuSyebhya Agatya pRthivIkAyikepUtpadyante tadA-kiM sannimaNussehito uvarajjati asannimaNusse hito uvavajjati' ki saMjJimanuSyebhya utpadyante athavA asaMjJimanuSyebhya utpadyante iti praznaH / bhagavAnAha-'gIyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'sanimaNusse. hito uvavajjati' saMjJimanuSyebhya utpadhante kyA-'asannimaNusse hito vi uvava. jaMti' asaMjJimanuSyebhyo'pi utpadyante pRthivIkAyikeSu samutpitsavo jIvA saMjJimanuSyebhyo'tha ca asaMjJimanuSyebhyo'pi Agatya samutpadyante ityuttaram / 'asannimaNusse NaM bhaMte !' asaMjJimanuSyaH khalu bhadanta ! 'je bhavie puDhavIkAiesu uvavajjittae' yo bhavyA yogyaH pRthivIkAyikeSu utpattum / 'se NaM bhaMte' sa khalla bhadanta / 'kevaiyakAlaTiesu uvavajjejjA' kiyatkAlasthitikeSu pRthivI 'jai maNussehito uvavajjati' ityAdi TIkArtha-yadi aisA kahA jAve ki pRthivIkAyika jIva manuSyoM se A. karake utpanna hotA hai to 'kiMsanimaNussehito uvavajjati asanimaNussehito uvavajjati' kyA vaha saMjJI manuSyoM se Akara ke utpanna hotA hai ? athavA asaMjJi manuSyoM se Akara ke utpanna hotA hai ? isake uttara meM prabhu gautama se kahate haiM-he gautama ! 'sannimaNusse hito uvavajjati asanimaNussehito vi uvavajjati' pRthivIkAyika meM utpanna hone yogya jIva saMjJI manuSyoM se bhI Akarake utpanna hote haiM aura asaMjJI manuSyoM se bhI Akara ke utpanna hote haiM / aba punaH gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'asanni maNusse NaM bhaMte ! je bhavie puDhavIkAiesu uvavajjittae' he bhadanta / jo asaMjJI manuSya pRthivIkAyikoM meM utpanna hone ke yogya hai 'se NaM bhaMte ! kevaDyakAlaDiha0' vaha manuSya kitane kAla kI sthitivAle pRthivIkAyikoM meM utpanna hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- evaM 'jai maNussehito uvavajjati' tyAha TIkArya-jo ema kahevAmAM Ave ke-pRthvIkAyika manuSyamAMthI bhAvIna pana thAya cha, / "ki sannimaNussehito uvavajjati asannimaNussehito uvavajjaMti' zu sabhI manuSyamAthI mAvIna panta thAya cha ? A asaMjJI manuSyamAMthI AvIne utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM a gautabhAvAbhAna 4 cha - gautama! 'sanni maNussehito uvavanjati, asannimaNussehiM to vi uvavajjati' pRthvI vimai G+ thavAne yogya e jIva saMjJI manuSyamAMthI paNa AvIne utpanna thAya che ane asaMzI manuSyamAMthI AvIne paNa utpanna thAya che, pharIthI gautamasvAmI prabhune evuM pUche che -'asannisaNusse NaM bhaMte ! je bhavie puDhavIkAiesu uvavajjittae'. lagan re masasI manuSya pRthvI yimai G4rr thavAna yogya cha, 'se gaM Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 bhagavatIsaMtre kAya ke vRtpadyeva iti praznaH / uttaramAha - ' evaM jahA ' ityAdi, ' evaM jahA asannipaMvidipatirikkha joNiyassa jahannAkAla dviiyassasa' evaM yathA asaMjJipaJcendriyatiryagyonikasya jaghanyakAlasthitikasya, 'tini gamagA bhaNiyA tahA eyassa vi ohiyA tinni gamagA bhANiyantrA' trayo gamakA bhaNitA stathA etasthA saMjJimanuSyasyApi prayogamakA audhikA bhaNitavyAH 'tadeva niravasesa' tathaiva niravazeSam yathaivAsaMjJipaJcendriyatiryagyonikasya jaghanyakAlasthitikasyAdyA audhikAstrayo gamAH kathitA stathaiva niravazeSam asaMjJimanuSyasyApi AdyA audhikAstrayo gamA vaktavyAH ajaghanyotkRSTasthitikatvAt, tathAhi - yo hi asaMjJimanuSyaH pRthivIkAyikepRtpattiyogyaH sa kiyatkAla sthitiketpadyate iti praznasya jaghanyena antarmuhUrttasthitikeSu utkarSeNa dvAviMzativarSasahasra sthitikepUtpadyate ityuttaram evam asaMjJimanuSyAH jahA asannipaMcidiyatirikkhajoNiyasta0' he gautama! jisa prakAra se jaghanya kAla kI sthiti vAle asaMjJI paJcendriya tiryaJca ke tIna gama kahe gaye haiM usI prakAra se isa asaMjJI manuSya ke bhI tIna Adike audhika gama kahanA cAhiye kyoMki yaha ajaghanya utkRSTa sthiti ghAlA hotA hai, isakA spaSTArtha isa prakAra se hai- jo asaMjJI manuSya pRthivIkAyikoM meM utpanna hone yogya hai hai bhadanta / aisA vaha manuSya kitane kAla kI sthitivAle pRthivIkAyikoM meM utpanna hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - he gautama / aisA vaha manuSya jaghanya se antamuhUrtta kI sthitivAle pRthivIkAyikoM meM utpanna hotA hai aura utkRSTa se vaha 22 hajAra varSakI sthiti vAle pRthivIkAyikoM meM utpanna hotA hai, isI prakAra se ve asaMjJI manuSya ekasamaya meM vahAM kitane utpanna bhaMte ! kebaiyakAlaThii0' sevA manuSya TalA ajanI sthitivAjA pRthvI ayikAmAM utpanna thAya che ? A praznanA uttarabhAM prabhu De che hai evaM jahA asrannipacidiyatirikkhajoNiyassa0 ' he gautama / he rIte dhanya ajanI sthitivALA asaMjJI pacendriya tiyAcanA traNa gameA kahyA che, teja rIte A asannI manuSyanA sabaMdhamAM paNa AdinA traNa aughika gamA kahevA joIe, kemake-A ajadhanya utkRSTa sthitivALA hAya che A kathananu tAtparya A pramANenuM che. je asaMjJI manuSya pRthvIkAyikAmAM utpanna thavAne ceAgya che, huM bhagavan evA te manuSya keTalA kALanI sthitivALA pRthvIkAyikAmAM utpanna thAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke-ha gautama! eve! te manuSya jaghanyathI aMtarmuhUta nI sthitivALA pRthvIkAyakAmAM utpanna thAya che, ane utkRSTathI 22 khAvIsa hajAra varSanI sthitivALA pRthvIkAyAmAM utpanna thAya Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.12 sU05 manuSyajIvAnAmutpattinirUpaNam 119 khalu bhadanta ! ekasamayena kiyanta utpadyante iti praznasya dvIndriyaprakaraNavadeva uttaram tathAhi-jaghanyena eko vA dvau vA trayo vA utkarSataH saMkhyAtA vA asaMkhyAtA vA samutpayante ityuttaram / sevAsiMhananavAn asaMjJimanuSyaH / zarIrAvagAhanA jaghanyenAGgulasyAsaMkhyeyabhAgam utkRSTato'pi agulasyA'saMkhyeyabhAgamamANA paJca ndriyANi zrotrAdisparzanAntAni bhavanti, sthityanubandhau jaghanyenAntarmuhUrtam utkRSTataH pUrvakoTiH, etadatiriktaM sarvaM dRSTijJAnAjJAnAdikaM dvIndriyavadeva jJAtavyam kAyasaMvedho bhavApekSayA bhavadvayagrahaNarUpaH, utkRSTato'STamavagrahaNAtmakaH kAlApekSayA jaghanyena antarmuhUrtadvayAtmaka utkRSTato'STAzItivarSa sahasrANi hote haiM ? to isakA uttara aisA hai ki dvIndriya prakaraNa ke jaise ve vahA~ ekasamaya meM jaghanya se to eka athavA do athavA tIna utpanna hote haiM aura uskRSTa se saMkhyAta athavA asaMkhyAta utpanna hote haiN| inake sevAH saMhanana hotA hai, zarIrAvagAhanA inakI jaghanya se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hotI hai aura utkRSTa se bhI vaha aMgula ke asaMkhyAtataveM bhAga pramANa hotI haiM, inake pAMcoM indriyAM hotI haiM, sthiti aura anuSandha jaghanya se eka antarbhuhUrta aura utkRSTa se bhI antarmuhUrta kA hotA hai| inake atirikta dRSTi jJAna ajJAna Adi saba bIndriya ke jaise hI hote haiN| kAya saMvedha bhava kI apekSA jaghanya se do bhavagrahaNa rUpa aura utkRSTa se ATha bhavagahaNa rUpa hai-tathA kAla kI apekSA vaha jaghanya se do antamuharta kA aura utkRSTa se cAra che. A rIte te asaMzI manuSya eka samayamAM tyAM keTalA utpanna thAya che? A praznano uttara e che ke-be IndriyavALA jIvonA prakaraNamAM kahyA pramANe teo eka samayamAM jaghanyathI eka athavA be athavA traNa utpanna thAya che. ane utkRSTathI saMkhyAta athavA asaMkhyAta utpanna thAya che. temane sevA saMvanana hoya che. zarIranI avagAhanA temanI jaghanyathI AgaLanA asaM khyAtamA bhAga pramANunI hAya che. ane utkRSTathI te AgaLanA asaMkhyAtamAM bhAga pramANuvALI hoya che. teone pAMca Indriye hoya che. sthiti ane anubaMdha jaghanyathI eka aMtamuhUrta ane utkRSTathI paNa eka aMtarsahartAne hAya che. A sivAya daSTi, jJAna, ajJAna, vigere saMbaMdhI tamAma kathana be indriya jIvana kathana pramANenuM ja che. kAyasaMvedha bhavanI apesAthI jaghanyathI be bhava grahaNa rUpa ane utkRSTathI ATha bhAva grahaNa rUpa che. tathA kALanI apekSAe te jaghanyathI be aMtarmuhUrtane ane utkRSTathI cAra antarmuhUrtI adhika 88 aThayAsI hajAra varSa che. ATalA kALa sudhI te Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 bhagavatIstra caturantarmuhUrtAsyadhikAni etAvaskAlaM seveta etAvantameva kAlaM gamanAgamane kuryAt iti prathamo gmH1| sa eva asaMjJimanuSyaH jaghanyakAlasthitikapRthivIkAyike pUtpadyate tadApi eSaiva vaktavyatA sarvA'pi vaktavyA, kAyasaMvedhe tu nAnAtvamiti jJAtavyamiti dvitIyo gamaH2 / yadi sa evAsaMjJimanuH jyaH utkRSTakAlasthitikapRthivIkAyike pUtpadyate tadApi dvIndriyasyaiva sarvA'pi vaktavyatA vaktavyA, kevalaM kAyasaMvedhe bhavApekSayA jaghanyena bhavadvayagrahaNam utkRSTato'STa bhavagrahaNAni, kAlApekSayA jaghanyena dvAviMzatirvarSasahasrANi antarmuhartAbhya. antarmuharta adhika aThayAsI hajAra varSa kA hai, itane kAla taka vaha asaMjJI anuSya usa gati kA sevana karatA hai, aura itane hI kAla taka vaha usameM gamanAgamana karatA hai| aisA yaha prathama gama hai| tathA-cahI asaMjJI manuSya jaghanya kAla kI sthitivAle pRthivIkA. yikoM meM utpanna hotA hai to vahAM para bhI yahI pUrI vaktavyatA kahanI cAhie parantu kAyasaMvedha meM antara hai vaha jAna lenA caahiye| aisA yaha dvitIya gama hai| _____ yadi vahI asaMjJI manuSya utkRSTa kAla kI sthitivAle pRthivIkAyikoM meM utpanna hotA hai taya vahAM para bIndriya kI hI samasta vaktavyatA kahanI cAhiye, kevala kAyasaMvedha meM bhava kI apekSA se jaghanya se do bhava. grahaNa rUpa aura utkRSTa se ATha bhaSagrahaNa rUpa kathana hai-tathA kAla kI apekSA le jaghanya se eka antarmuhUrta adhika 22 ghAIsa hajAra varSa aura asaMjJI manuSya te gatinuM sevana kare che. ane eTalA ja kALa sudhI te asaMzA manuSya temAM gamanAgamana kare che. A pramANe A pahele gama che. 1 tathA te asaMzI manuSya jaghanya kALanI sthiti vALA pRthvI kAyikAmAM utpanna thAya che, te te saMbaMdhamAM paNa A kathana saMpUrNa rIte kahevuM joIe. A pramANe A bIjo gama che. je te asaMjJI manuSya utkRSTa kALanI sthitivALA pRthvIkAyikAmAM utpanna thAya che, te te saMbaMdhamAM be Idriya jIvanA prakaraNamAM kahyA pramANenuM ja tamAma kathana kahevuM joIe kevaLa kAyavedhamAM bhavanI apekSAthI jaghanyathI be bhava grahaNa rUpa ane utkRSTathI ATha bhava grahaNa rUpa kahyuM che. tathA kALanI apekSAthI jaghanyathI eka aMtamuhUrta adhika 22 bAvIsa hajAra varSa Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ { prandrikA TIkA za024 u. 12 sU05 manuSyajIvAnAmutpattinirUpaNam - 121 - dhikAni utkRSTato'STAzIti varSasahasrANi caturantarmuhUrtA'bhyadhikAni etAvakAlaparyantaM seveta tathA etAvatkAlaparyantameva asaMjJimanuSyagatau pRthivIgata ca gamanAgamane kuryAditi audhikA AdhAstrayo gamAH pratipAditA bhavanti 3 | atra audhikA AdyAstraya eva gamAH kathitAH zeSAH paT na kathitA tadevAha - 'sesA, chana bhaNNaMti' zeSA audhikAtiriktAH svayaM jaghanyakAla sthiti ketyAdi trayo gamAH tathA AtmanotkRSTasthitiketyAdi trayo gamA iti SaD gamA neha pratipAdyante : saMmUcchima manuSyANAmantarmuhUrttasthitikatvena zeSa SaTgamAsaMbhavAditi / 3 / utkRSTa cAra antarmuhUrtta adhika 88 aThayAsI hajAra varSa kA hotA hai isa prakAra asaMjJI manuSya itane kAla taka asaMjJI manuSya gati kA aura pRthivIkAdhika gati kA sevana karatA hai aura itane hI kAla taka yaha usameM gamanAgamana karatA hai / isa prakAra se audhika ke Adi ke " tIna gama kahe gaye haiM3 11 . yahAM Adi ke audhika tIna hI gama kahe hai bAkI ke gama nahIM' kahe gaye haiM yahI sUtrakAra kahate haiM- 'sesA chana bhaNNaMti pUrvokta audhika gamoM ke atirikta jo 'svayaM jaghanya kAla sthitika' Adi tIna gama haiM ve tathA AtmanotkRSTa sthitika Adi jo tIna gama haiM ve isa prakAra se ye chaha gama yahAM nahIM kahe gaye haiM- kyoMki saMmUcchima manuSyoM meM antarmuhUrtta se adhika sthiti nahIM honeke kAraNa ina zeSa - chaha gamoM kI asaMbhavatA hotI hai |3| ane utkRSTathI cAra aMtarmuhUta adhika 88 aThayAsI hajAra varSoMnuM kathana " karela che. A rIte te asI manuSya ATalA kALa sudhI asI manuSya gatinuM ane pRthvIkAya gatinu sevana kare che, ane eTalA ja kALa sudhI te temAM gamanAgamana-avara javara kare che. A rIte A aughika vigerenA traNa gabheo hyA che, u 1. 1 " zakA-vika vigerenA traNa ja gamA ahiyA kahyA che; te khAkInA cha game kema kahevAmAM AvyA nathI. " uttara- ' sesA cha na bhaNati' mA pahelA vAmAM mAvesa bhodhi traNa game! zivAyanA je 'svayaM jaghanya kALanI sthitivALA vigere traNa game che, te tathA peAtAnI utkRSTa sthiti vigerenA je traNa gamA che te A rItanA 6 cha gamA mahI kahevAmAM AvyA nathI kema ke-samUcchima manuScAmAM A 12 11~ gamAnI asaMbhavatA hAya che, 3 bha0 _ 16 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 . bhagavatIstre ___ atha saMjJimanuSyamadhikRtya kathyate 'jaha sannimaNusse hito' ityAdi, 'jai salimaNussehito uvavajjati' yadi saMjJAnuSyebhya utpadyante saMjJimanuSyebhyaH sakAzAdAgatya yadi pRthivIkAyikeSu utpadyante tadA-'kiM saMkhejjavAsAuyasanni maNurasehito uvavajjati' ki saMkhyeyavarSAyuSkasaMjJimanuSyebhya Agatyotpadyante athavA-'asaMkhejjAsAuyasannimaNu sehito uvavajati' athavA-asaMkhyeyavarSAyuSkasaMjJimanuSyeya Agatyotpadyante iti praznA, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'saMkhejjavAsAupa sannipaNu sehito uvavajjati' saMkhyeyavarSAyuSkasajJimanuSyebhya Agatyotpadyante 'No asaMjjavAsAuyasannimaNussehito uvavajjaMti' no-na tu asaMkhyeyavarSAyuSkasaMjJimanuSyebhya Agatyotpadyante -- aba saMjJI manuSyoM kA adhikAra kahate haiM 'jai sani0' ityaadi| yadi he bhadanna ! saMjJI manuSyoM se Akara ke jIva pRthivIkAyikoM meM utpanna hotA hai to kyA saMkhyAta varSa kI AyuvAle saMjJI manuSyoM meM se Akarake jIva pRthivIkAyikoM meM utpanna hotA haiyA asaMkhyAta varSakI AyuvAle saMjJI manuSyoM se Akarake jIva pRthivIkAyikoM meM utpanna hotA hai ? yahI prazna-'ki saMkhejjavAsAuyasaMntrimaNussehiMto uvavajjati' asaMkhejjavAsAuya sannimaNulehito uvavajjati' isa sUtrapATha dvArA prakaTa kiyA gayA hai| isake uttara meM prabhu gautama se kahate haiM 'goyamA! he gautama! 'saMkhejjavAsAuyasannimaNussehito uvavajjaMti' saMkhyAta varSa kI AyuvAle saMjJI manuSyoM se Akarake jIva pRthivIkAyikoM meM utpanna hotA hai kintu 'No asaMkhejjavAsAutha sannimaNussehito uvavajjati' ve sajJi manuSyana adhi||2 4AmA bhAva cha. 'jai sanni' tyA . he bhagavana je saMjJI manuSyamAMthI AvIne jIva pRthvIkAyikAmAM utpanna thAya che, te zuM te saMkhyAta varSanI AyuSyavALA saMjJI manuSyamAMthI AvIne jIva pRthvIkAyikamAM utpanna thAya che? athavA-asaMkhyAta varSanI AyuSyavALA saMjJI manuSyamAMthI AvIne jIva pRthvIkAyikamAM utpanna thAya che ? Aja prazna "ki saMkhenavAsAuyasannimaNussehiMto uvavanjaMti asaMkhenjavAsAuyasaMnnimaNussehito uvadajati' mA sUtrapA4thI pragaTa 438 che. yA prazna uttaramA prabhu gautamasAbhAra 4. cha-'goyamA ! 8 gautama / 'sannimaNussehito uvavajjati' saMkhyAta varSanI AyuSyavALI saMjJI manuSyamAMthI AvIne jIva pRvIkAyibhaaNpnn thAya che. 'No sakhejjavAsAuyasannimaNussehiM to uvavajjati' asA Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za024 u.12 sU05 manuSyajIvAnAmutpattinirUpaNam 123 iti / saMkhyeyavarSAyuSkavatAmeva pRthivIkAyikepUtpattirbhavati na tu-kathamapi asaMkhyeyavarSAyuSkavatAm utpatirbhavati pRthivIkAyikeSu ityarthaH / 'jai saMkhejjavAsAuyasannimaNussehito uvavajjati' yadi saMkhyevarSAyuSkasaMkSimanuSyebhya utpadyante tadA 'kiM pajjattasaMkhenavAlAuyasannimaNussehitI uvavajjati' ki paryApta saMkhyeyavarSAyuSkasaMjJimanuSyebhya Agatyotpadyante athavA 'apajjattasaMkhenavAsAuyasannimaNussehito uvavajjaMti' athavA aparyAptasaMkhyeyavarSAyuSkasaMjhimanuH jyebhya Agatya utpadyante iti praznaH / bhagavAnAha-goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'pajjattasaMkhejjavAsAuyasannimaNusse hito upavajjati' paryAptasaMkhyeyaasaMkhyAta varSa kI AyuvAle saMjJI manuSyoM se Akarake jIva pRthivI. kAyikoM meM utpanna nahIM hotA hai, kyoMki saMkhyAta varSa kI Ayu. vAloM kA hI pRthivIkAyikoM meM utpAda hotA hai asaMkhyAta varSa kI AyuvAloM kA vahAM utpAda kisI bhI prakAra se nahIM hotA hai, aba gautama punaH prabhu se aisA pUchate haiM-'jai saMkhajjavAsAuyasanni maNusse hito uvavajjati' he bhadanta ! yadi saMkhyAta varSa kI AyuvAle saMjJI manuSyoM se Akara ke jIva kA pRthivIkAyikoM meM utpanna hotA hai to 'ki pajjattasaMkhejjavAlAuyasannimaNussehito uvavajjati' kyA vaha paryApta saMkhyAta varSAyuSka saMjJI manuSyoM se Akarake vahAM utpanna hotA hai ? yA 'apajjatta saMkhejjavAsAuyasannimaNusse hito upavajjati aparyApta saMkhyAta varSAyuSka saMjJI manuSyoM se Akara ke yahAM utpanna hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! hai gautama ! 'pajjattasaMkhejavAsAuya sannimaNussehito uthavajjati' apajjattasaMkhejjavAsAuya khyAta varSanI AyuSyavALA saMjJI manuSyamAMthI AvIne jIva pRthvIkAyikamAM utpanna thatA nathI kemake saMkhyAta varSanI AyuSyavALAone ja pRthvIkA yikamAM utpanna thAya che. asaMkhyAta varSanI AyuSyavALAone tyAM koI paNa rIte utpAta thatA nathI. ve gItabhasvAmI prabhu se pUche che -'jai sakhejjavAsAuyasanimana. ssehito uvavajjati' mApana ne sabhyAta varSanI bhAyuSyANA sabhI manu. mAMthI AvIne jIvana pRthvIkAyikamAM utpAta-utpatti thAya che, te ja pajjanasaMkhejjavAsAuyasannimaNuskhe hito unavajjati' zu ta paryAsa sabhyAta varSanI AyuSyavALA saMsI manuSyamAMthI AvIne tyAM utpanna thAya che ke 'apajjattasaMkhejjavosAuyasannamaNusse hito uvavajjati' maryAta manyAta varSanI AyuSyavALA saMsI manuSyamAthI AvIne utpanna thAya cha 1 mA prazna uttaramA prabhu 4 cha-'goyamA 18 gautama ! 'pajjattamalena Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 Prernada varSAyuSkasaMjJimanuSyebhya Agatyotpadyante tathA 'apajjatasaMkhejjavAsAuyasanni maNusserhito vi uvavajjeti' aparyApta saMkhyegavarpAyuSkarsa jJimanuSyebhyo'pi bhAgatya samutpadyante paryApta kebhyo'paryaptakebhya ubhayebhyo'pi AgatAnAM pRthivI kAyikeSu samutpatirbhavatIti bhAvaH / 'sannimaNusse NaM bhave' saMjJimanuSyaH khallu bhadanta ! 'je bhavi puDhavIkAiesa uvavajjittae' yo bhavyaH pRthivIkAyikepUpattum ' se NaM bhaMte' sa khalu bhadanta / 'kevaiyakAlaTThiesa udavajjejjA' kiyakAla sthitikeSu pRthivIkAyikepUpayeta he bhadanta / yaH saMkSimanuSyaH pRthivIkAyike pattiyogyo vidyate sa kiyatkAlasthitika pRthivI kAyike pUtpayete ti menaH / bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! 'jahanneNaM aMto dudvisa' jaghanyenAntarmuhUrtasthitikeSu 'ukkoseNaM bAvIsavAsa sahasaDiesa sanni maNusehito vi uvacajjaMti' paryApta saMkhyAta varSAyuSka saMjJImanu se bhI Akara ke vaha vahAM utpanna hotA hai aura aparyApta saMkhyAta varSAyuSka saMjJI manuSyoM se bhI Akarake vaha vahAM utpanna hotA hai :: aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM- 'sannimaNusse NaM bhaMte je bhavie puDhavI-kAiesa uvavajjinttae' he bhadanta / saMjJI manuSya jo pRthivIkAyikoM meM utpanna hone ke yogya hai ' se NaM bhaMte kevaiyakolaDiesa uvavajjejA' vaha kitane kAla kI sthiti vAle pRthivIkAyikoM meM utpanna hotA hai ? isake uttara ' meM prabhu kahate hai - 'godhamA !' he gaunama ! 'jahanneNaM aMte guhuttaTThiesa uvajati vaha jaghanya se eka antarmuhUrtta kI sthitivAle pRthivIkAyikoM meM 'utpanna hotA hai aura 'uphoseNaM vAvIsavAsasa hamsaTTie su0' utkRSTa se vaha sAnnimassehito uvavajjaMti apajjasa khejjavAtrA sAuna lannimaNussehi to vi uvavajjaMti' paryApta saMkhyAta varSAMnI AyuSyavANA saMjJI manuSyeAbhAMthI AvIne paNa te tyAM utpanna thAya che. ane aparyApta sakhyAta vaSa~nI mAyuSyavALA sannI manuScAmAMthI paNa AvIne utpanna thAya che. huve gItabhasvAbhI pralune zovu pUche the - 'sanni maNugNaM bhaMte ! je bhavie. puDhavIkAie uvavajjitae De bhagavan ne saMjJI manuSya pRthvI ayibhAM utpanna thavAne yogya che, 'se NaM bhaMte! kevaiyakAlaTThiesu uvavajjati' te TalA kALanI sthitivALA pRthvIkAyikamAM utpanna thAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu 4ddhe che -'goyamA !' De gautama! 'jahaNaNeNaM aMtomuhuttaTTiimasu uvavajjaMti' te jaghanyathI eka aMtasuhRtanI sthitivALA pRthvIAyikAmAM upanna thAya che. ane "nakko seNaM bAvIsravAsrasahastra TThiesu0' utsRSTathI te 22 mAvIsa Denjara varNanI sthi-ti 7 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.12 sU05 manuSyajIvAnAmutpattinirUpaNam 125 utkarSeNa dvAviMzativarSa sahasrasthitikeSu, he gautama! pRthivIkAyikeSu samutpatti yogyaH saMjJI manuSyo jaghanyotkRSTAbhyAmantarmuhUrtasthitikeSu dvAviMzativarSa sahasrasthitikeSu samutpanno bhavatIti prakaraNArthaH / 'te NaM bhaMte ! jIvA egasamae kevahayA uvavajjati' se khalu bhadanta ! jIvA ekasamayena ekasmin samaye kiyantaH kiyatsaMkhyakA utpadyante iti praznaH / uttaramAha-'evaM jaheba' ityAdi, 'evaM jaheba rayaNappabhAe, ubavajjamANassa taheva tisu vi gamaemu laddhI' evaM yathaiva ratnaprabhAyAmutpadyamAnasya saMjJimanuSyasya tathaivAtra triSvapi gamakeSu labdhiA-parimANasaMhananAdi prAptiH yenaiva prakAreNa saMjJimanuSyasya ratnaprabhApRthivyAmutpitso parimANotpAdAdimAptyA trayo gamA kathitA stenaiva prakAreNa pRthivIkAyikeSu samuspisoH saMjJimanuSyasyApi parimANasaMhananAdimAptyA trayo gamakA api niravazeSA vktvyaaH| taditthamaudhikA AdhAstrayo gamA bhavanti-saMjJimanuSyasya pRthivIkA22 hajAra varSa kI sthiti vAle pRthivIkAyikoM meM utpanna hotA hai, aba gautama punaH prabhu se aisA pUchate haiM-te NaM bhaMte ! jIvA egasamaeNaM0' he bhadanta ! aise ve jIva vahAM eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'evaM jaheva rathaNappabhAe uvavajjamANassa taheva tisu vi gamaeplu laddhI' he gautama ! ratnaprabhA pRthivI meM utpadyamAna saMjJI manuSya ke tInoM gamakoM meM parimANa saMhanana Adi kI prApti ko lekara jaisA kathana kiyA gayA hai vaisA hI kathana pRthivIkAyikoM meM utpanna hone ke yogya saMjJI manuSya ke tInoM gamakoM meM parimANa saMhanana Adi ko lekara karanA cAhiye, isa prakAra se audhika Adi ke tIna gama hote haiM-saMjJI manuSya kI pRthivIkAyikoM meM utpatti honA vALA pRthvIkAcikemAM utpanna thAya che. pharIthI gautamasvAmI prabhune pUche che. hai-'te Na bhaMte ! jIvA egasamaeNa.' mApana mevAte va tyAM sama yama pana thAya cha 1 mA prazana uttaramA pra cha -evaM jaheva rayaNappamAe taheva tisu vi gamaesu laddhI' gautama ! 29naprAzImA latpanna thavAvALA saMsI manuSyonA traNe gamemAM parimANu, saMhanana vigerenI prANInA saMbaMdhamAM je pramANe kahevAmAM AvyuM che, e ja pramANenuM saghaLuM kathana pRthvIkAcikemAM utpanna thavAne gya evA saMjJI manuSyanA saMbaMdhamAM traNa gAmamAM parimANa saMhanana vigerenA saMbaMdhamAM kathana karavuM joIe. A rIte auvika vigerenA traNa gamo thAya che. saMjJI manuSyonI pRthvIkAcikemAM * utpatti thavA rUpa A pahele gama kahyo che. 1 - Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMgavatIsUtre yikeSu samutpattiriti prathamo gamaH1 / saMjJimanuSyasya jaghanyakAlasthitikapRthivIkAyikSepu samutpattiriti dvitIyo gamaH 2 / saMjJimanuSyasyotkRSTakAlasthitika pRthivIkAyikepu utpadyate iti tRtIyo gama:3 / yadyapi sarvam ihApi ratnamamA. prakaraNavadeva tathApi ratnapAmApakaraNApekSayA yadvailakSaNyaM tadarzayitumAha-varaM' ityAdi, 'NavaraM ogAhaNA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjAbhArga' navaram-kevalam agAhanA zarIrasyAGgulasyAsaMkhyeyabhAgam aMgulasyAsaMkhyeSamAgapamANA jagha. nyataH zarIrAvagAhanA bhavatItibhAvaH / 'ukkoseNaM paMca dhaNusayAI utkaNa pazcadhanuH zatAni pazca dhanuH zatapramANA, utkarSataH paJcadhanuH zatapramANA zarIrAvagAhanA bhavatItyarthaH / 'ThiI jahanneNaM aMtomuhutta' sthitijaghanyenAntarmuhUtam 'ukoseNaM puSakoDI' utkaNa pUrvakoTiH, jaghanyo-kRSTabhyAmantamuhUrtapUrvakoTipramANA sthitirbhvtiityrthH| 'evaM aNubaMdho vi' evam-sthitivadeva anuvandho jaghanyoaisA yaha prathama gama hai. 1 saMjJI manuSya kI jaghanya sthiti vAle pRthivI kAyikoM meM utpatti honA yaha dvitIya gama hai 2. saMjJI manuSya kI utkRSTasthiti vAle pRthivIkAyikoM meM utpatti honA yaha tRnIya gama haiM.3 yadyapi yahAM para bhI ratnaprabhA prakaraNa ke jaise hI saba kathana hai, phira bhI ratnaprabhA prakaraNa kI apekSA se jo vilakSaNatA hai use sUtraH kAra 'NavaraM ogAhaNA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjA bhAgaM' isa sUtrapATha dvArA prakaTa karate haiM-isameM yaha samajhAyA gayA hai ki yahAM zarIrAvagahanA jaghanya se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai aura 'ukkoseNa paMca dhaNusyAI' utkRSTa se vaha pAMcasau dhanuSa pramANa hai, 'ThiI jahanneNaM aMtomuhutta ukkoseNaM puncakoDI' sthiti jaghanya se eka antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa se vaha eka pUrvakoTi hai 'evaM aNubaMdho saMsI manuSyanI jaghanya sthitivALA pRthvIkAyikomAM utpatti thavI e bIje gAma che. 2 saMjJI manuSyanI utkRSTa sthitivALA pRthvIkAyikomAM utpati thavI e trIjo gama che. 3 jo ke ahiyAM paNa ratnaprabhA prakaraNanI apekSAthI 2322 , te sUtrA2 'NavaraM ogAhaNA jahaNNeNaM aMgulasma asakhejjaI. jA" A sUtrapAThathI pragaTa kare che. A sUtrathI e samajAvyuM che ke ahiyAM zarIranI avaga hanA jaghanyathI AgaLanA asa khyAtamA bhAga pramANanI che. bhane, 'ukoseNaM paMcadhaNumayAI' thI ta pAya dhanuSa prabhAnI cha. 'ThiI jahanneNaM aMtomuhutta nakoseNaM pucakoDI' sthiti dhanyathI me matabhuDU. tanI cha, ma yI ta pU rInA cha, 'evaM aNubaMdho vi' sthiti Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u. 12 sU05 manuSyajIvAnAmutpattinirUpaNam 127 skRSTAbhyAmantarmuhUrtta pUrvakoTipramANakaityarthaH / 'saMveho NavasR gamapasu aheva sannipaMcidiyarasa' kAyasaMvedho navasu gamakeSu yathA saMjJipaJcendriyasya saMjJipaJcendriyasya yathA yena prakAreNa navasvapi gamakeSu bhavA dezakAlA dezAbhyAM kathita stathA tenaiva prakAreNa saMjJimanuSyasyApi navasu gamakeSu kAyasaMvedho jJAtavyaH tatra bhavAdezena jaghanyato bhavadvaygrahaNarUpaH utkRSTato'STamatra grahaNarUpa, kAlAdezena jaghanyato dve antarmuhUrtte utkRSTata vasraH pUrva koTayo'STAzItivarSa sahasairabhyadhikAH etAvAneva kAlaH sevanasya gatyAgatyozca / 'majjhillaesu tisu gamaesa laddhI jaheba sannipaMcidivasa' madhyamakeSu triSu gamakeSu labdhiH - parimANa saMhananAdInAM prAptiH, yathaiva bi' sthiti ke jaisA anubandha bhI jaghanya aura utkRSTa se eka antamuhUrtta kA aura eka pUrvakoTi kA 'saMveho Nava gamaesa jaheba sannipaMcidiyarasa' tathA phAyasaMvedha yahAM nau gamakoM meM saMjJI paMcendriya tiryazca ke nau gamoM meM kahe gaye anusAra jAnanA cAhiye, arthAt jisa prakAra se saMjJI paJcendriya tiryazcoM ke nau gamakoM meM bhavAdeza aura kAlAdeza ko lekara kAyasaMvedha kahA gayA hai usI prakAra se saMjJI manuSyoM ke nau gamakoM meM vaha kAyasaMvedha bhavAdeza aura kAlAdeza ko lekara kahanA cAhiye, bhava kI apekSA yahAM kAya saMvedha jaghanya se do bhavoM ko grahaNa karane rUpa hai, tathA kAla kI apekSA vaha kAyasaMvedha yahAM jaghanya se do antarmuhUrta rUpa hai aura utkRSTa se vaha 88 hajAra varSa adhika cAra pUrvakoTi rUpa hai ityAdi / 'majjhillaesu tisru gamaesa laddhI jaheba sannipaMcidiyasta0' tathA madhya ke tIna gamakoM meM parimANa saMhanana pramANe anumadha paNa jaghanya ane utkRSTathI eka aMtarmuhUtanA ane eka pUtra hai|ttine che. 'sa' veho Navasu gamaesu jaheva sannipaMci diyarasa' tathA ayasa 'vedha ahiyAM nave gameAmAM saMjJI paMcendriya tiyacanA nava gameAmAM kahyA pramANe samajavA arthAt je rIte sa'jJI pacendriya tiyA~cAnA nava gamemAM bhAdeza ane kAlAdezanA kAyasa vedha kahyo che, eja rIte saMjJI manuSyeAnAM nava gameAmAM te kAyasa vedha lAdeza ane kALAdezane laIne kahyo che. tema samajavu. bhavanI apekSAthI ahiyAM kAyasaMvedha jaghanyathI e bhavAne grahaNa karavA rUpa che. tathA kALanI apekSAthI te kAyasavedha ahiyAM jaghanyathI e aMtarmuhUta rUpa che. ane utkRSTathI te 88 aThayAsI hajAra varSe adhika cAra pUrvakeDiTanA che. 'majjJillaesu tisu gamaesu baddhI jaheva sanni paMcidiyassa' tathA bhadhyanA traNa gameAmAM parimANu sahanana vigerenI labdhi-prApti-sanI p'cendriya Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 bhagavatIsUtre saMjJipaJcandriyatirazcaH yathA saMjJipazcendriyatirazco madhyamAnayo gamAH kathitA stathaiva saMjJimanuSyasyApi madhyamAnayo gamA varNanIyA jJAtavyAzca 'sesaM taM ceva' zepaM devasaMjJipaJcendriyasya yat yat pratipAditam parimANalezyAdikaM kathitam saMjJimanuSyasyApi parimANAdikaM srvmvgntvyniti| jaghanyasthitikasaMvandhinigamatraye yathA labdhiH kathitA tathaivehApi vattAcyA sA ca labdhiH saMjJipazcendriyasUtrAdeva avgntvyaa| 'pacchillA tini gamagA jahA eyarasa ceva ohiyA' padhimAzcaramAH saptamASTama navamagamakAH, yathA etasya saMjJimanuSyasyaudhikA AdhAstrayo gamAH kathitA stathaiva te caramAnago gamA jnyaatvyaaH| asyaughikagamApekSayA ya?lakSaNyam tadarzayati -'Navara' ityAdi, 'NavaraM mogAhaNA jAneNe paMcadhaNusayAI nararam- kevalaM zarIrAvagAhanA jaghanyena paJca dhanuH zatAni paJca dhanu mamANA jaghanyAvagAhanA jJAtavyA, Adi hI labdhi-prApti-saMjJi paMcendriya tiryazca ke madhya ke tIna gamakoM ke jaisA hI hai, 'sesaM taM ceva' bAkI kA parimANe lezyA Adi kA kama saMjJi pazcendriya liyazca ke prakaraNa jaisA hI hai, jaghandha sthitika sandhI tIna gamoM meM jaisI utpAda parimANa Adi kI labdhi kahI gaI hai usI prakAra se vaha labdhi saMjJi paJcendriya sUtra se hI jAnanI cAhiye, 'pachillA tinni gamagA jahA eyarasa ceva ohiyA' tathA sAtavAM gama, AThavAM gama aura nauvAM gama the tIna anta ke gama isI saMjJI manuSya ke Adi ke audhika tIna gama jaise kaheM gaye haiM aisA samajhanA cAhiye, parantu isake audhika gamoM kI apekSA jo inameM vailakSaNya hai use prakaTa karane ke liye sUtrakAra. 'NavaraM ogAhaNA jahanneNaM paMca dhaNusayAI' isa sUtra dvArA yahA~ prakaTa karate haiM ki yahAM zarIra kI ti-yanA madhyanA ra gabhAnA 4thana prabhArI cha, 'sesa' ta' ceva' mAhIta kathana eTale ke parimANuM, vezyA, vigere saMbaMdhInuM kathana saMjJI paMcendriya tiryaMcanA prakaraNamAM kahyA pramANe che. jaghanya sthiti saMbaMdhI traNa gAmamAM ra pramANe utpAta, parimANa vigerenI labdhi-prAptinA sa baMdhamAM kathana karyuM che. e ja rIte te labdhi saMjJI paMcendriyanA sUtrathI ja samajavI. pachillA tinni gamagA jahA~ eyarasa ceva ohiyA' tathA sAtamA mAmA ane navame gAma A traNe chellA gama asa phri manuSyanA pahelA traNa gamanA kathana pramANe che tema samajavuM. paraMtu saMjJI paMcendri. yanA gamAnI apekSAthI AmAM je judA paNuM che, te batAvavA mATenuM sUtrakAra - 'vara ogAhaNA jahaNNeNaM paMca dhaNuyAI' mA sUtra dvArA pragaTa utA kahe che ke-ahiyAM zarIranI avagAhunA jaghanyathI pAMcase dhanuSanI che, ane Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 prameyacandrikA TIkA za024 u.1205 manuSyajIvAnAmutpattinirUpaNam 129 'ukko serNa paMca dhaNusayAI' utkarSeNa zarIrAvagAhanA paJca dhanuHzatAni anyasa saMjJipaJcendriyatiryagyonikaprakaraNavadeva jJAtavyam kevalaM zarIrAvagAhanAM jaghanyotkRSTAbhyAM paJcadhatuHzata pramANA'tra gantavyeti / 'ThiI aNubaMdho jahanneNaM yocakoDI ukoseNa vi punakoDI' sthitiranubandhazca jaghanyena pUrvakoTi rutkRSTatospi pUrvakoTireva jaghanyotkRSTAbhyAM pUrvakoTimamANA sthitiranubandhaya bhavatIti 'sesaM rAheba' zeSaM tatheva asyaivadhikagameSu yat yat parimANa saMhananaM zyAjJAnAjJAnAdikaM kathitaM tathaiva sarvamihApi antimeSu triSvapi gameSu jJAtavyam kevalamavagAhanA sthityanubandheSu vailakSaNyaM bhavati tat sUtre eva kathitam jaghanyato dve mahaNe utkRSTa bhavagrahaNAni iti / kAlApekSayA'nubandha upayujya jJAtavyaH / avagAhanA jaghanya se pAMcasau dhanuSa kI hai aura 'ukkoseNaM paMcadhaNu sapAI' utkRSTa se bhI vaha pAMcasI dhanuSa kI hai, tathA - 'ThiI aNutro jahanneNaM pucakoDI koseNa vi puJcakoDI' sthiti evaM anubandha bhI yahAM jaghanya se aura utkRSTa se eka pUrvaphoTi rUpa hai, isake atirikta 'sesaM taheva' parimANa saMhanana lezyA jJAnAjJAna Adi kA kathana jaisA isIke audhika tIna gamoMmeM kiyA hai vaisA hI ina antima tInoM gamoM meM bhI samajha lenA cAhiye / kevala avagAhanA, sthiti aura anubandha inameM antara hai, so vaha sUtrakAra ne svayaM sUtra meM prakaTa hI kara diyA hai, kAya saMvedha yahA~ bhavakI apekSA do bhavoM ko grahaNa karanerUpa jaghanya se hai aura ATha bhavoM ko grahaNa karane rUpa utkRSTa se hai / tathA kAla kI apekSA upayoga lagAkara kaha denA cAhiye / 'ukoseNaM paMca dhaNusayAI' utkRSTathI pazu te pAMyaseo dhanuSanI che tathA 'ThiI aNubaMdho jahanneNaM puvvakoDI udyoseNa vi pubvakoDI' sthiti bhane anumadha paNa ahiyAM jaghanya ane utkRSTathI eka pUrvakATi rUpa che, A zivAyanu 'sesaM taM 'cena' parimANu, sAMDunana, bezyA, jJAna ajJAna, vigere samadhItu kathana ahiyAM sannI paMcendriya tiyac ceAnivALA jIvAnA prakaraNamAM kahyA pramANe ja che. kevaLa avagAhanA, sthiti ane anubaMdhamAM ja judApaNu N che. te sUtrakAre pAte ja sUtramAM ja pragaTa karI dIdhu che. kAyasa vedha ahiyAM lavanI apekSAthI e bhavAnA grahaNu rUpa jaghanyathI che. ane utkRSTathI AThabhaveAne grahaNa karavA rUpa che. bha0 17 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u. 12 sU05 manuSyajIvAnAmutpattinirUpaNam 131 yospi utpadyante 'jAva vaimANiya devehiMto vi uvavajjaMti' yA dvaimAnikebhyo'pi utpadyante / iha yAvatpadena 'vANamaMtara deve hiMno vi uvavajjaMti, joisiya devehiMto vi ucavajjaMti ityanayoH saMgrahaH, he gautama! bhavanavAsidevebhyo vAnavyaMtaradevebhyo jyoti kadevebhyo vaimAnikadevebhyo utpadyante iti / 'nai bhavaNavA sideverhito uvavajjaMti' yadi bhavanavAsidevebhya utpadyante tadA kiM anu kumArabhavaNavAsidevehiMto ubava - ti' kimasurakumAra bhavanavAsidevebhya utpadyante 'jAva thaNiya kumAra bhavaNavAsi devehiMto uvavajjaMti' yAvat svanitakumAra bhavanavAsidevebhya utpadyante ? bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! 'asurakumArabhatraNavAsidevehito uvavajjaMti' asurakumAra mavanavAsidevebhya Agatya pRthivIkAyike utpadyante' 'jAva thaNiyakumAra bhavaNavAsidevehiMto uvavajjaMti' yAvat svaniteti yAvatpadena nAgakumAra suvarNa kumAravidyutkumArA'gnikumAra dvIpa kugAro -davikumAra - divakumAra- vAyukumAra pada se ' vANamaMtara deverhito vi uthabajaMti, johasiyadeverhito vi uvavajrjati, isa pATha ko saMgraha huA hai, tAtparya yahI hai ki cAroM prakAra ke devoM meM se Akara ke jIva pRthivIkAyikoM meM utpanna hote haiM / aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM- 'jaha bhavaNadAsidevehiMto uvavajjati' he bhadanta ! yadi bhavanavAsi devoM se Akarake jIva pRthivIkAyikoM meM utpanna hote haiM to 'kiM asurakumAra bhavaNavAsidevehiMto Davavajjati' kyA ve asurakumAra nAmake bhavaNavAsi devoM meM se Akara ke utpanna hote haiM athavA 'jAba thaNiyakumAra - bhavaNavAsi devehiMto ucavajjati yAvat stanitakumAra bhavanavAsI devoM meM se Akarake utpanna hote haiM ? yahAM yAvat zabda se 'nAgakumAra, thAya che. aDiyAM yAvat pathI 'vANamaMtara devehiMto vi uvavajjati joisiya 'devehi'to vi uvavajja'ti' yA pAune saMgraha thayo che uDevAnuM tAtparya se che ke-cAra prakAranA deveAmAMthI AvIne jIva pRthvIkAyakAmAM utpanna thAya che. have gautamasvAbhI abhune kheSu pUche che ! - 'jai bhavaNavAsidevehito 'lavavajja'ti' De bhagavan le latranavAsI hevAbhAthI bhAvIne va pRthvImAthi abhAM utpanna thAya che, to zu' teyo 'ki' asurakumArabhavaNavA sideve hi to lavavajJa'vi' zu' teo asurakumAra nAmanA bhavanavAsIceAmathI AvIne utpanna thAya che ? } 'jAva thaNiyakumArabhavaNavAsi devehiMto uvavajjati' yAvat stani takumAra bhavanapati vAsAthI AvIne utpanna thAya che? ahiyAM yAvatu zabdathI nAgakumAra, suvarNa kumAra vidyutkramAra, agnikumAra dvIpakumAra, uki. mAra, dizAkumAra vAyukumAra, A bhavanavAsI devAnA bheda maheNu karAyA che. Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre ra svanitakumAra bhavanavAsidevebhya utpadyante, 'asurakumAreNa bhaMte ! asurakumAraHkhala bhadanta ! 'je bhanie pRDhavIkAiesa uvavajjittae' yo bhavyaH pRthivI - kAyikepUtyattam yo'surakumAraH pRthivIkAyike pUtpatti yogyo vidyate ityarthaH / 'se bhaMte' sa khalu bhadanta ! ' ke vaiyakAla Diesa uvavajjejjA' kiyatkAlasthi viketpadyata iti praznaH / bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'gomA' he gautama! 'jahanne] aMtoDiesa' jaghanyena antarmuhU sthiti keSu pRthivIkAyikepUtpacante, 'ukko seNaM bAvIsavAsa sahasaeisa' ubavajjejjA' utkarpeNa dvAviMzativarSasahasrasthitikeSu pRthivIkAyikeSu bhavanavAsi devAnyatamAsurakumArabhavanavAsidevasya suvarNakumAra, vidyutkumAra, agnikumAra, dIpakumAra, udadhikumAra, dikkumAra, vAyukumAra ina bhavanavAsi devoMke bhedoM kA grahaNa huA hai| isase tAtparya yaha hai ki asurakumAra nAgakumAra suvarNakumAra vidyutkumAra, agnikumAra, dvIpakumAra udadhikumAra, dikkumAra, vAyukumAra aura stanitakumAra ina bhavanavAsI ke bhedoM meM se Akarake jIva pRthivIkAyikoM meM utpanna hote haiM / aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'asurakumAre NaM bhaMte! je bhavie puDhavIkAiesa javavajjittae' he bhadanta ! jo asurakumAra pRthivIkAdhikoM meM utpanna hone ke yogya haiM !se NaM bhaMte! kevahayakAlaDiha pasu uvavajjejjA' vaha kitane kAla kI sthiti vAle pRthvIkAfuso meM utpanna hotA hai ? irAke usara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA ?' he gaunamA 'jahanneNaM aMtomutae lakko seNaM bAvIsavAsa sahasaDiesa' vaha jaghanya se antarmuha kI sthiti vAle pRthivIkAyikoM meM gaura utkRSTa se 22 hajAra varSa kI sthitivAle pRthivI kAyikoM meM utpanna hotA hai, agha gautama punaH prabhu se aipUchate haiM kahevAnu tAtparya e che ke nAgakuma 2 suvarNa kumAra vidyutkru 2, agnikumAra, dvIpakumAra, udadhikumAra, dizAkumAra, vAyukumAra ane tanita ku"Ara A lavanavAsIcenA seDhAmAMthI AvIne pRthvIkAyaka jIveAmAM utpanna thAya che. have gItabhasvAbhI pralune me pUche che hai--'asurakumAre NaM bhaMte ! je ma vi puDhavIkAhapasu uvavajittae' se lagavan ne asurakumAra pRthvimayi vAmAM utpanna thavAne thegya che 'se NaM bhaMte ! kevaiyakAlaTThiiesa uvavajjejjA' teDeMTalA ajanI sthitivALA pRthvIkAyikAmAM utpanna thAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe cheM hai- 'goyamA !' he gautama! 'jahanneNaM atomuhuttaTThiie ukke seNa bAvIsavAsasahassaTTiiesa' te dhanyathI tartanI sthitivANA pRthvimAthi lAbhAM ane utkRSTathI khAvIsa hajAra varSanI sthitivALA pRthvIkAyikAmAM uttpanna Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za024 u.12 sU05 manuSyajIvAnAmutpattinirUpaNam 133 samutpattirbhavatItyarthaH 1 / 'teNaM bhaMte ! jIvA0 pucchA te khalu jIvAH pRcchA he bhadanta ! te jIvA eka samayena kiyanta utpadyante iti prshnH| bhagavAnAha-goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama! 'jahanneNaM eko vA do vA' tinni vA, jaghanyena eko vA dvau vA trayovA 'ukkoseNaM saMkhejnA vA asaMkhejjA vA uvavajjati' utkarSaNa saMkhyAtA vA asaMkhyAtA vA utpadyante 2 / 'tesiNaM bhaMte ! jIvANa' teSAM devebhya Agatya pRthivIkAyiketpitsanAM khalu bhadanta ! jIvAnAm 'sarIragA ki saMgha yaNI pannattA' zarIrANi kiM saMhananAni, kIzasaMhananavanti prajJaptAni zarIrasaMha. nanaM kIdRzaM bhavatIti praznaH / bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi. 'goyamA' he gautama ! 'chaNhaM saMghayaNANaM asaMghayaNI jAva pariNamaMti' SaNNAM saMhananAnAm asaMhananino yAvata pariNamanti ayamAzayaH-saMhananaM paDUvidhaM bhavati-tepu kenApi ekaprakArakeNApi 'teNaM bhaMte! jIvA0 pucchA' he adanta ! ve asurakumAra vahAM eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA' he gautama! 'jahanne ekko vA do vA tinni vA ve jaghanya se eka athavA do yA tIna utpanna hote haiM aura 'ukkoleNaM saMkhejjA vA asaMkhejjA vA uvavajjati uskRSTa se saMkhyAta athavA asaMkhyAta utpanna hote haiN| ____ aba punaH gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'teli ] bhaMte ! jIvANaM sarIragA ki saMghayaNI pannattA' he bhadanta ! devoM se Akarake pRthivIkAyikoM meM utpanna hone ke yogya hue una jIvoM ke zarIra kitane saMhanana vAle hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA chaNhaM saMghayaNANaM asaMghayaNI jAva pariNamanti he gautama ! unakA zarIra 6 prakAra ke saMhalana se rahita hotA hai, yAvata vaha pariNamanA hai, isakA tAtparya aisA hai-sahanana chaha prakAra kA hotA che. te paikI koI paNa eka saMtananavALA denA zarIra hotA nathI, te paNa thAya che. zazathI gautamayAmI prasuna pUche che |-venn bhaMte ! jIvA0 pucchA' he bhagavana te asurakumAre eka samayamAM tyAM keTalA utpanna thAya che? A prazna uttaramA prabhu cha hai-'goyamA ! gautama jahanneNaM eko vA dovA tinni vA' nyathI me mayA me mathA a panna thAya che. sana 'ukoseNaM sakhejA vA asaMkhejjA vA ubavajjati' kRSTayA sabhyAta athavA masanyAta 4-1 thAya che. 3zayA gItabhAbhI prabhune pUche che -tesi NaM bhaMte / jIvANaM sarIragA ki saMghayaNI pannattA!' hevAmAthI mAvIna pRthavIyi utpanna thavAne gya evA te jIvanA zarIre keTalA saMhanana vALA hoya che 1 prazna uttaramA prabhu ke 2-3 gautama! 'goyamA ! chaha saMghayaNANaM asaMghayaNI jAva pariNamaMti' tamanA shrii2| sanana zanA DAya che. thAvat te pariName che. kahevAnuM tAtparya e che ke-saMhanana cha prakAranA hAtha Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI rUDha saMhananena saMhananavanti devazarIrANi na bhavanti yAstepAmasthapAdIni na bhavanti kintu iSTakAntA divizeSaNaviziSTAH pudgalA eva teSAM zarIrAkAreNa pariNamanti tadevAtra yAvadena dRSTaM bhavati- 'traTTI va chirA va hArU patra saMghayaNama sthi je poggalA iTThA kaMtA piyA maNunnA maNAmA te tesiM sarIrasaMghAyattAetti' naivAsthi, netra zirA, naivasnAyu naiva saMhananamasti tathApi ye punalA iSTAH kAntAH priyA manomAH te tepAM zarIrasaghAtatayA pariNamanti yadyapi devazarIre asthyAdikaM naitra bhAti tathApi asthavAdInAmabhAve'pi ye pudgalA iSTAH priyAH kAntA manojJA manomAste pudgalAsteSAM devAnAm zarIrAkAreNa pariNamantyeva saMhananA'bhAve'pi zarIrasaMpatti bhavatyeveti bhAvaH / tesi NaM bhaMte / jIvA ke mahAliyA sarIrogAhai, inameM se kisI bhI eka prakAra ke saMhanana se devo ke zarIra saMhanana vAle nahIM hote haiM-kyoMki unake zarIra meM haDDI AMte Adi nahIM hotI haiM kintu iSTa kAnta Adi vizeSaNavAle pugala hI unake zarIra ke AkAra se 'pariNamate rahate haiM / yahI bAta yAtratpada le kahate haiM- 'pobaTTI, Neva chirA, cavhArU va saMghayaNamatthi je poggalA iTThA, kaMtA, diyA, maNunnA maNAmA te tesi sarIrasaMghApattAe tti' gRhIta huA hai - isakA abhiprAya aisA hai ki unake zarIra meM asthi nahIM hotI hai, nase nahIM hotI haiM, snAyu nahIM hotI haiM, saMhanana nahIM hotA hai, phira bhI jo pudgala, iSTa kAnta, priya, manojJa aura manoma hai ve unake zarIra saMghAta rUpa se zarIrAkAra se pariNamate hI rahate haiM / tAtparya kevala yahI hai kisaMharUpa asthi Adi ke abhAva meM bhI unako zarIra saMpatti hotI hI hai / aba gautama punaH aisA pUchate haiM 'tesiNaM bhate / jIvANa cAvat sa'hanana paNAthI pariNamatA rahe che, kemake temanA zarIramAM hADakAM AMtaraDAM vigere hAtA nathI. paraMtu iSTakAMta vigere vizeSaNeAvALA pudgalA ja tenA zarIranA AkArathI pariName che eja vAta ahiyAM yAvapadathI grahaNa karAyela nIce pramANenA pAThathI batAvela che. je A abhAle che. 'NetraTTI, Netra chirA, Neva Nharu, Neva saMghayaNamatthi je pogallA, iTThA, kaMtA piyA, maNunnA, maNAmA te vesi sarIrasaMghAyattAeti' A sUtra pAThanA abhiprAya e che ke-tenA zarIramAM hADakA hAtA nathI. naseA hAtI nathI, snAyu paNa hAtA nathI sahanana paNa hai|tA nathI. tApaNu saSTa, priya, manojJa, bhane asanojJa che, te yuddha tekhAnA zarIranA saghAta rUpathI zarIranA AkArathI parINamatA ja rahe che. kahevAnuM tAtparya phakta eja che ke sahanana rUpa hADakA vigerenA abhAvamAM paNa tene zarIra sapatti hoya ja che, have gautamasvAmI prabhune evu pUche che Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prandrikA TIkA za024 u. 12 sU05 manuSyajIvAnAmutpattinirUpaNam 135 haNA paNNattA' he bhadanta ! teSAM khalu devajIvAnAM zarIrAvagAhanA kiyanmahatI bhavatIti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! 'duvidyApannattA' dvividhA majJaptA, makAradvayameva darzayati- 'taMjaDA' ityAdi, 'taMjahA' tadyathA : bhavadhAraNIyA ca uttaravaikriyA ca teSAM zarIraM bhavadhAraNIyam uttaravakriyaM ca bhavatItyarthaH 'tattha NaM jA sA bhavadhAraNijjA sA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaimArga tatra tayordvayoH zarIrayo madhye yA sA bhavadhAraNIyA sA agulakSya asaMkhyeyabhAgamamANA tatra yat satradhAraNIyaM zarIraM tat jaghanyena agulAsaMkhyeyabhAgAtmakaM bhavatItyarthaH, utpAdakAle anAbhogataH karmapArataMtryAt aGgulAsakhyeyabhAgamAtrAvagAhanA bhavatIti / 'ukko seNaM satta rayaNIo' utkarSeNa sata ranayaH, tathA cotkRSTato bhavadhAraNIyaM zarIraM hastasaptapramANakaM bhavatIti bhAvaH / ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA' he bhadanta ! una deva jIvoM kI zarIrAvagAhanA kitanI bar3I kahI gaI hai ? uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA ?' he gautama! 'dubihA pannatA' unakI zarIrAvagAhanA do prakAra kI kahI gaI hai / 'ta jahA' jaise- 'bhavadhAraNijjA ya uttara veDaviyA ya' eka bhavadhAraNIya aura dUsarI uttara vaikriya, 'tattha NaM jA sA bhavadhAraNijjA sA jahanneNaM aMgulasta asa khejjaibhAgaM, inameM jo bhava dhAraNIya avagAhanA hai vaha jaghanya se aMgula asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai aura 'ukkoleNaM santa rayaNIo' utkRSTase sAta ratni- - hAtha-pramANa hai, yahA~ jo jaghanya se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa avagAhanA kahI gaI hai vaha unake utpAdakAla ke samaya kI kahI gaI hai / tathA-'tattha NaM jA sA uttaraveubviyA sA jaha - 'veNi bhaMte jIvANaM ke mahAliyA sarIrerAgAhaNA paNNattA' he bhagavan te heva bhavAnA zarIranI avagAhanA DeMTalI vizANa uDI he ? he 'goyamA ! 3 gautama 'duvidhA paNNattA' tekhAnA zarIranI avagAnA meM ahAranI hI hai, 'ta'jahA ' yA prabhAve che. 'bhavadhAra NijjA ya uttarave ravtriyA ya' 5 avadhArathIya mane mIla uttaravaidiya 'tattha rNa jA khA bhavadhAraNijjA sA jahaNeNaM aMgulahasa asaMkhenjai bhAga" temAbhAM ? avadhAraNIya avagAhanA che, te dhanyathI yAMgajanA asabhyAtAM bhAga abhAvAjI che bhane 'ukkoserNa satta rayaNio' utkRSTathI sAtarahni hAtha pramANavALI che. ahiMyA je jaghanyathI AMgaLanA asakhyAtamAM bhAga pramANunI avagAhanA kahI che. te tenA utpAtakALanA samayanI kahevAmAM AvI che. mAMdhelI muThThIvALA hAthanu nAma patni che. tathA Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 bhagavatIyase tatvarNa jA sA uttaraveundhiyA sA jahanneNaM aMgulassa saMkhejnaibhArga' tatra khallu yA sA uttarakriyA zarIrAvagAhanA sA jaghanyenAlasya saMkhdheyabhAgapramANA uttaravaikriyA tu jaghanyenAagulasya saMkhyeSabhAgapramANA bhavati AmogajanitatvAttasyAH na tathAvidhA sUkSmatA bhavati tAdRzI mUkSmatA bhAdhAraNIyAvagAhanAyA bhavatAti / 'ukoseNaM joyaNasayasaharasaM' utkarSeNa yojanazatasahasam uttarakriya zarIram uskRSTato yojanazatasahasrAtmaka bharatItyarthaH 4 / 'tesiNaM bhaMte / jIvA ' teSAM khala bhadanta ! jIvAnAm 'sarIragA ki saMThiyA pannatA' zarIrANi kiM saMsthitAni majJaptAni kIdRzamasthAnabanzui nepAM zarIrANi bhavantIvi praznaH, bhagavAnAha'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'duvihA panattA' dvividhAni majJatAni, 'bhAdhAraNijjA ya uttaraveubdhiyAya manadhAraNI yAni cottaravaikriyANi ca, 'tatya NaM negaM aMgulasma saMkhennA bhAga' jo uttara vaikriya rUpa avagAhanA hai hai vaha jaghanya se aMgula ke saMsAna bhAga rUpa hai aura 'ukkoseNaM joyaNasayasaharalaM' aura uskRSTa se vaha eka lAkha yojana kI hai, uttara vaikriya avagAhanA jo jaghanya se aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga rUpa kahI gaI hai vaha Abhoga janita hone se kahI gaI hai, isameM aisI sUkSmatA nahIM hotI hai kI jailI sUkSmatA bhavadhAraNIya avagAhanA meM hotI hai, punaH gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'tegliNaM bhaMte ! jIvANaM sarIramA ki saMThiyA pannattA' he bhadanta ! una deva rUpa jIvoM ke zarIra kisa saMsthAnavAle hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM'goyamA / he gautama ! 'duvihA pannattA' unake zarIra do prakAra ke kahe gaye haiM, 'bhavadhAraNijjA ya uttara veviyA ya' eka bhavadhAraNIya aura 'tattha NaM jA sA uttaraveubviyA sA jahanneNaM aMgulassa sakhejaibhAga' uttara vaikriya rUpa je avagAhanA che te jaghanyathI AMgaLanA saMkhyAmAM bhAga 35 cha bhane 'ThakkoseNaM joyaNa payasahassa' GSTathI te 1 dAma yAtanI che. uttara kriya avagAhanA jaghanyathI AgaLanA asaMkhyAtamA bhAga rUpa kahevAmAM AvI che. te Agajanita rahevAthI kahevAmAM AvI che. temAM evuM sUmapaNuM hotuM nathI. ke je sUkSmapaNuM bhavadhAraNuMya avagAhanAmAM hoya cha. zathI gautamasvAmI prabhune me pUche che 'tesi NaM bhaMte ! jIvANaM sarI. ragA ki saMThiyA paNNattA' 3 mAvan ! tara 35 vAnA shrii| dhyA saMsthAna vANA DAya cha ? ! prazna uttaramA prabhu 49 cha hai goyamA ! he gautama ! 'duvihA paNNattA' mAnA shrii| meM asaranA saMsthAna hAya che, 'bhavadhAraNijjA ya uttarave ubdhiyA ya' me sadhAraNIya mane bhI uttara Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u. 12 sU05 manuSyajIvAnAmutpattinirUpaNam 137 je te bhavadhAraNijjA ne samacauraMsasaMThiyA panattA' tatra khalu yAni tAni maMtradhAraNI yAni zarIrANi tAni samacaturasra saMsthAnasaMsthitAni prajJaptAni / 'tattha NaM je se uttaraveubviyA te NANA saMThANasaMThiyA pannatcA' tatra khalu yAni tAni uttarabaiMki yANi zarIrANi tAni nAnA iti - anekaprakAraka saMsthAnena saMsthitAni prajJaptAni bhavanti, icchAbalenAnekaprakAraka saMsthAnasya niSpAdanAditi 5 / 'lessAo cacAri' lezyA:- kRSNanIla kApotataijasAkhyAzcatasraH 6 / 'diTThI tividyA vi' dRSTayatrividhA api- samyagdRSTayo mithyAdRSTayo mizradRSTaya iti 7 / 'tini gaNA niyamaM trINi jJAnAni -mati zrutAvadhinAmakAni jJAnAni trINi niyamato bhava dUsarA uttarakriya, 'tattha NaM je te bhavadhAranijjA te samacaraMsaThiyAM paNNA' inameM jo bhavadhAraNIya zarIra hai vaha samacaturasra saMsthAna vAlA hotA hai / 'tattha NaM je se uttaraveunciyA te NANAsaThANasaThiyAM paNNattA' tathA jo uttara vaikriya zarIra honA hai usakA koI niyaMta AkAra nahIM hotA hai vaha to aneka AkAroM vAlA hotA hai, kyoMki deva apanI icchA ke anusAra aneka AkAroM vAlA use barnAliyA karate haiM / lezyAdvAra meM 'leslAo cattAri' inake cAra leiyAe~ hotI haiM jo isa prakAra se haiM- kRSNalezyA 1 nIlalezyA 2 kApotikalezyA3 aura taijasazyA 4 dRSTidvAra meM - 'diTThI tivihA vi' inake samyagdaSTi, mithyAdRSTi aura mizradRSTi ye tInoM dRSTiyAM hotI haiM / tAtparya yahI hai ki sampaSTi bhI hote haiM, mithyAdRSTi bhI hote haiM aura mizra dRSTivAle bhI hote haiM / jJAnadvAra meM 'tinni NANA niyama' inake niyama vaiDiya 'tattha NaM je te bhavadhAraNijjA te samacauraMkhakha ThiyA0' temAM ne lava. dhAraSTrIya shriire| che. te sabhayaturastra saMsthAna vAjA hoya che bhane 'tattha je se uttaravediyo se NANasa ThoNasaMThiyA0' tathA ke uttaravaiDiya zarIra- DAya che. tenA koI nizcita AkAra hAtA nathI. te te aneka AkAravALu" hAya che. kemake deva peAtAnI IcchA anusAra tene aneka AkAra vALu manAvI leche. sezyAdvArabhAM 'lessAoM cattAri' tethene yAra sezyAmI hoya che dhRSNuzyA 1 nIlalesyA 2 krApeAtikalezyA 3 tejasalezyA 4 daSTidvAramAM 'viTTI tivihA vi0' teyone sabhyagdRSTi, bhithyAdRSTi, bhane bhizradRSTi se tre, praakAranI dRSTie hAya che. kahevAnu tAtpaya e che ke teo samyag dRSTivALA paNa hAya che. mithyArdaSTivALA paNu hAya che ane mizradaeNSTivALA pazu hoya che. jJAnadvArabhAM-'tinni NANA niyama' teyAne niyabhathI bhatijJAna zrutajJAna bha0 18 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Re aracter ntIti / 'tinni annANA bhayagAe' trINi ajJAnAni bhajanayA ye asurakumAradevA asaMjJibhya Agatya samutpadyante tepAmasukumArANAmaparyAptAvasthAyAM vibhaGga jJAna svAbhAvAt ye tu asaMjJibhyo nAgacchanti dharaNArAsteSAM vibhaGgajJAnasadbhAvAdajJAneSu bhajanA kathiteti / 'jogo viviho vi' yogo manovAkkAyAtmaka sividho'vi9 / 'uvajogo duviho vi' upayogaH sAkArAnAkArAkhyo dvividho'pi bhavatIti 10 / 'cattAri sannAo' catasraH saMjJA AhAranidrAbhayamaithunArUpA bhavanti iti 11 / 'cattAri kasAyA' catvAraH kaSAyAH krodhamAnamAyAlobhAkhyA bhavanti 12 / se matijJAna zrutajJAna aura apavijJAna hote haiM, ye tIna jJAna unameM samyagdRSTi devoM meM hote haiM / 'tinni annAgA bharaNAra' tathA bhajanA se tIna ajJAna hote hai, kyoMki jo asurakumAra deva asaMz2iyoM se Akarake utpanna hote haiM unake vibhaGgajJAna aparyAptAvasthA meM nahIM hotA hai, tathA jo arakumAra asaMjiyoM se nahIM Ate haiM unake vibhaga jJAna kA sadbhAva hotA hai, imIliye yahAM ajJAnoM meM bhajanA kahI gaI hai / yoMgavAra meM - ' jogo tithi vi' inake tInoM prakAra kA yoga hotA hai, manoyoga, vacanayoga aura kAgayoga aise tInoM yoga hote haiM / upayoga dvAra meM 'upabhogo dutrio vi' inake sAkAra upayoga aura anAkAra upayoga aise donoM prakAra ke upayoga hote haiN| saMjJIdvAra meM 'cattAri sannAo' inake AhAra, bhaya, maithuna evaM parigraha ye cAroM prakAra kI saMjJAe~ hotI haiM / kaSAya dvAra meM inake 'cattAri phasAyA ' krodha, mAna, mAyA aura lobha ye vA kapAyeM hotI hai / indriyadvAra ane avadhijJAna e traNa jJAna hAya che. A traNa jJAna te samyag dRSTi devezamAM hoya che. kemake je asurakumAra deva asanniyAmAMthI AvIne utpanna thAya che. tene aparyApta avasthAmAM vilaMgajJAna hAtu' nathI. tathA je asurakumArI aniceAmAMthI AvatA nathI teone vibhagajJAna hAya che. tethI aDiyA ajJAnAbhAM annAthI dhuM che. yogadvArasAM 'jogA tivihovi' temAne manoyoga vayanayoga gane Ayayoga me bho prahAranA yoga hoya che. upayogadvArasAM 'ubaogo duviho vi' temAne sAjara upayAga, ane anAkAra upacega tema banne praThAranA upacegA hoya che. bhraMzI dvArabhAM-'cattAri sannAo' tebhane AhAra laya, maithuna ane parigraha me thAra sNjnyaao| hoya he upAyadvArasAM 'cattAri kasAyA' Dodha, bhAna bhAyA, bhane brola se nyAra 4SAyA hoya che. driya dvArabhAM tethe 'paMcidiyA' yAMce Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za024 uM.12 sU05 manuSyajIvAnAmutpattinirUpaNam 139 'paMca iMdiyA' paJcendriyANi zrotracakSutramarasanasparzanArUpAni 13 / 'paMca samu gghAyA' pazca samudghAtAH vedanAdhArabhya tejasAntAH paJca 14 / 'veyaNA duvihA vi' vedanA dvividhA sAtA'sAtAkhyA 15 / 'ithive yA ci purisaveyagA vi' khIvedakA api puruSavedakA api te jIvA bhavanti vedakadvayavanta eva bhavanti ' No NapuMsaMgavegA' no napuMsaka vedakA bhavantIti 16 / ThiI jahanneNaM dasa vAsasahassAI ' sthitirjaghanyena dazavarSasahasrANi, 'ukkoseNaM lAiregaM sAgaropamaM' utkarSeNa sAtirekaM sAgaropamaM, 'jaghanyotakRSTAbhyAM dazavarSasahasrapAvireka sAgaropamAtmikA sthitimaMtratIti / 17 / 'ajjhanasANA asaMkhejjA pasasthA vi apasatthA vi' adhyavasAyAH asaMkhyeyAH prazastAH zubhAH, aprazastAH - azubhAzrabhavantIti 18 / 'aNubaMdho jahA meM ye 'paMcidiyA' pAMcoM indriyoM vAle hote haiM / samudghAtadvAra meM inake sAta samudghAtoM meM se 'paMca samugdhASA' pAMca samudghAta hote haiM, vedanA, kaSAya, mAraNAntika Adi taijasAnta paryanta vedanA dvAra meM ' vedhaNA duvihA vi' inake sAtA aura asAtArUpa donoM prakAra kI vedanA hotI hai, vedadvAra meM - pe itthavepaNA thi puriveSaNA vi' strIveda vAle bhI hote haiM aura puruSa veda vAle bhI hote haiM / 'jo NapuMsagavegA' para ye napuMsaka veda vAle nahIM hote haiM / sthiti dvAra meM 'TiI jahanneNaM dasavAsasahassAI ukko seNaM sAiregaM sAgarovamaM' inakI sthiti jaghanya se to daza hajAra varSa kI hotI hai aura utkRSTa se vaha kucha adhika eka sAgaropama kI hotI hai / 'ajjhadasANA asaMkhejjA palatthA vi apasatthA vi' adhyakSasAtha inake asaMkhyAta hote haiM aura ye zubha rUpa bhI hote haiM aurachadriyI vANA hoya che. sabhudddhAta dvArabhAM teyAne sAta samudddhAta paiDI 'paMcasramugghAyA' yAMnya sabhudddhAta hoya che. bheTale ! behanA, uSAya, bhAraSAntiH, mane taiksa sudhAnA paMtha saMbhuddhAno hoya che. 'veyaNA duvidhA vi' bhane sAtA ane asAtA rUpa anne prakAranI vedanA hoya che. vedadvAramAM teek 'itthaveyA vipurisaveyagA di.' strIdehavAnA yA hoya che bhane 3Sa vehabAjA pathu hAya che. 'No NapuMsagaveyagA' paraMtu tethe| napuMsaH behavAnA hotA nathI, sthitidvArabhAM 'ThiI jahanneNaM dasavAsa saharasAi ukkeAseNaM sAirega saagrema" temanI sthiti jaghanyathI dasa hajAra varSanI hAya che ane utkRSTathI 446 vadhAre me sAgaropamanI hoya che. 'ajjhavasANA asaMkhejjo pasatthA vi apavatthA vi' temAne madhyavasAya asabhyAta hoya he gane te zubha 35 * Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zo. bhagavatIstre ThiI anubandho yathA sthitiH, yathA sthitijaghanyotkRSTAbhyAM dazavarpasahakhAtmikA sAtirekasAgaropamA tathA anubandho jaghanyotkRSTAbhyAM dazavarSasahasrAtmaka: sAtirekasAgaropamapramANazca bhavatIti 19 / kAyasaMvedhastu 'bhavAde seNaM do bhavaggahaNAI' bhavAdezena bhavApekSayA dve bhavagrahaNe, kAlAde seNaM jahanneNaM dasavAsasahassAI aMtomuhuttamapahiyAI' kAlAdezena-kAlaprakAreNa kAlApekSayetyarthaH jaghanyena dazavarSasahasrANi antarmuhUrtAbhyadhikAni kAlAdezena jaghanyato'ntarmuhAdhikadanavarSa sahasrAtmakaH kAyasaMvedha ityarthaH 'ukkoseNaM sAtirega sAgarotramaM bAbIsAe vAsasahassehiM amahiyaM utkarSeNa sAtirekaH sAgaropamo dvAviMzatyA varSasahasrairabhyadhikaH, dvAviMzativarSa sahasrAdhikasAtirekasAgaropamAtmakaH utkRSTata kAlApekSayA kAyasaMvedhaH, tatra sAtirekasAgaropamamamurANAM tathA dvAviMzativarpa sahasra pRthivyAM sthitimAzritya kathitamityarthaH 'evaiyaM jAva karejA' etAvantaM kAlaM yAvatkuryAt etAvatkAlaparyantaM devaliM pRthivIgatiM ca seveta tathA etAdadeva kAlaaMzubha rUpa bhI hote hai 'aNusaMdho jahA liI anubandha bAra meM yahAM sthiti ke anusAra hI anubandha hotA hai| yaha anubandha yahAM jaghanya se daza hajAra varSa kA aura utkRSTa se vaha kucha adhika eka sAgaropaMma kA hai| 'kAyasaMvedhastu bhavAdekhaNaM do bhavaggahaNAI' kAyasaMvedha bhava kI apekSA do bhavoM ko grahaNa karane rUpa aura 'kAlAdeseNaM.' kola kI apekSA jaghanya se eka antarmuharta adhika daza hajAra varSa kA aura utkRSTa se 22 hajAra varSa adhika sAdhika lAgopama kA hotA hai| sAtireka sAgaropama asurakumAroM kI aura 22 hajAra varSa pRthivIkAyikoM meM sthiti ko lekara kahA gayA hai / 'evaiyaM jAva karejjA' isa prakAra se vaha deva jIva devagatikA aura pRthivIkArika gati kA DAya che. bhane azusa 35 para sAya che. 'aNubaMdho jahA ThiI' anumadhAramA ahiyAM sthiti pramANe ja anubaMdha hoya che. A anubaMdha ahiyAM jaghanyathI dasa hajAra varSa ane utkRSTathI te kaMIka vadhAre eka sAgarepabhnaa che. 'kAyasaveho bhavAdeseNaM do bhavaggahaNAI' yasa 25 9.nI apekSA "bhv| zraya 425 / 35 mana 'kAlAseNaM0' 3.ganI apekSAthI dhanyathA eka aMtamuhUrta adhika dasa hajAra varSa ane utkRSTathI 22 bAvIsa hajAra varSa adhika sAtireka sAgarepamAne che. sAtireka sAgaropama asurakumArAmAM ane 22 bAvIsa hajAra varSa pRvIkAyiomAM teonI sthitine dezana uvAmA bhAva cha. 'evaiyaM kAlaM jAva karejA' mArIta , va. HTHHTHER Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ premaiyabandrikA TIkA za024 u.12 sU05 manuSyajIvAnAmutpattinirUpaNam 141 paryantam devagatau pRthivIgatIca gamanAgamane kuryAditi prathamo gamaH 1 / evaM Natra vi gamA yatrA' evam anantarapadarzita prathamagamavat navApi gamAH dvitIyAdhArabhya navAntA netavyA, navasvapi gamakeSu yojanA kartavyA iti / 'navaraM majhillaesu pacchillaMemu timu vi gamaesu amurakumArANaM Thiiviseso jANiyabo' navaramkevalaM madhyamakeSu pazcimeSu ca triSvapi gamakeSu asurakumArANaM sthitivizepo jJAtadhyA, ayamatra sthitivizeSaH madhyamagameSu jaghanyotkRSTAsurakumArANAm dazavarSa saha. srANi sthitibhavati tathA caramagameSu ca sAdhikaM sAgaropamaM bhavatIti / 'sesA ohiyA ceva ladI' zeSA audhikA eSa labdhiH-zeSA sthityatiriktA labdhi:-prAptiH sevana karatA hai aura itane hI kAla taka vaha usameM gamanAgamana karatA hai / aisA yaha prathama gama hai| ____ evaM Nava vimamA NeyavvA' isa prakaTita prathamagama ke jaile hI nau gama jAnanA cAhiye-dvitIya gama se lekara 9 veM gama ta ke ATha gama prathama gama ke jaise hI samajhanA cAhiye-'navaraM majjhillaesa pacchillaessutisu vi gamaela asurakumArANaM ThiI viseso jANiyavyo' para vizeSatA aisI hai ki madhya ke jo tIna gama 4-5-6 haiM aura anta ke jo tIna gama haiM 7-8-9 haiM inameM asurakumAroM kI sthiti ke sambandha meM antara hai, adhya ke tIna gamoM meM asurakumAroM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti daza hajAra varSa kI hai tathA anta ke tIna gamoM meM sAdhika sAgaroema hai| 'sesA ohiyA ceva laddhI pAkI kA aura sapa kathana ina gamoM meM prathama gama jaisA hI jAnanA cAhiye, kAyasaMvedha ina jIva devagatinuM ane pRthvIkAyika gatinuM sevana kare che, ane eTalAja kALa sudhI te temAM gamanAgamana kare che. e rIte A pahele gama kahyo che. evaM Nava vi gamA NeyavvA' matAvara paDasA gama prabhAva nava game samajavA-bIja gamathI laIne navamA gama sudhInA ATha game . p| ma pramANe che. tebha samA'. 'navara majhillaesu tisu vi gamaesu asurakumArANaM Thiivisemro jANiyavvA' 52'tu vizeSapAya madhyanA 4-5-6 gabhA cha bhane chedasA 2 7-8-8 satra gamA che. tamA asurakumAranI sthitinA saMbaMdhamAM judA paNa che. madhyanA traNa gAmomAM asa rakumAranI jaghanya sthiti dasa hajAra varSanI che, tathA chellA traNa gamemAM sAdhi sAgarA5ma cha 'sesA ohiyA ceva ddhI' mADInu bhA tamAma thana A gAmomAM pahelA gama pramANe che. tema samajavu A tamAma gAmomAM Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 bhagavatI sUtre audhikasadRzI jJAtavyA, zeSamaudhikA eva labdhiH - zeSA sthityatiriktA labdhiHprAptiH audhikasadRzI jJAtavyA, zeSamadhikagamanadeva vyAkhyeyamiti bhAvaH / 'kAyasaMvedaM ca jANijjA' kAyasaMvedhaM ca jAnIyAt, tadevAha - 'satya' ityAdi / 'stha doaurant sarvatra gameSu dve eva bhavagrahaNe 'jAba navamagamae' yAvat navamagamake 'kAlAdeseNaM' kAlAdezena - kAlApekSayA, 'jahanneNaM sAtiregaM sAgarITiaraare vAsasadassehi amahiyaM jaghanyena sAtirekaM sAgaropamaM dvAviMzativarSasahasrapadhika 'ukkosegaM vi sAtiregaM sAgaropamaM bAbIsAe vAsasahassehi amahiyaM' utkarSeNApi sAtirekaM sAgaropamaM dvAviMzativarSasahastrairabhyadhikam bhavadvayagrahaNAdArabhya kAlAdezaparyantaM dvitIyAdi navasvapi gamakepu jaghanyotkRSTAbhyAM dvAviMzativarSasahasrAdhikaH sAtirekaH sAgaropamapramANaH kAyasaMvedha iti bhAvaH / 'easi jA karejjA' etAvantaM yAvatkuryAt etAvatkAlaparyantamasurakumAragati pRthivIgatiM ca seveta etAvatkAlaparyantameva devagatau pRthivIgatau ca gamanAgamane kuryAditi kAyasaMyavedharUpatharamo gama iti 9 // 05 // nAgakumArebhyaH samutpAdayannAha - 'nAgakumAreNaM maMte' ityAdi / mUlam - nAgakumAre NaM bhaMte ! je bhavie puDhavIkAiesu uvavajjitae0 esa caiva vattavvayA jAva bhavAsoti NavaraM ThiI samasta gamoM meM do bhavoM ko grahaNa karane rUpa aura yAvat nauveM gama meM 'kAlAdeseNaM0' kaoNla kI apekSA jaghanya le 22 hajAra varSa adhika lAdhika sAgaropama rUpa tathA 'ukoseNaM' utkRSTa se bhI 22 hajAra varSa adhikAdhika sAgaropama rUpa hai / isa prakAra se yaha jIva asura kumAra deva kA jIva - asura kumAra gati kA aura pRthivIkAyika gati kA sevana karatA hai aura itane hI kAla taka vaha vaha usameM gamanAgamana karatA hai / aisA yaha kAya saMvedha rUpa antima gama hai || sU. 5 // DAyasa vedha me lavone lu 42vA 35 che ane yAvat navabhA gabhama 'kAlA' sena' kALanI apekSAe jaghanyathI 22 khAvIsa hajAra vaSa adhika sAdhika sAgaroSabha 3SatathA 'ukkoseNaM0' utkRSTathI pazu 22 gAvIsa innara varSa adhi sAdhika sAgaropama rUpa che. A rIte A jIva asurakumAra devane jIva anu rakumAra gatinuM ane pRthvIkAya gatinuM sevana kare che. ane eTalAja kALa suI te temAM gamanAgamana kare che. e pramANe A kAyasa vedha rUpa chellA bhoche, sU. thA Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.12 sU06 nAgakumArebhyaH samutpAtAdini0 143 jahannaNaM dasavAsalaharUlAiM, ukoseNaM desUNAI do pliovmaaii| evaM aNubaMdho vi| kAlAdeseNaM jahanneNaM dasavAlasahassAI aMtomuhuttamamahiyAI ukkoseNaM desUNAI do paliovamAI bAvIsAe vAsasahassehiM amhiyaaii| evaM Nava vi gamagA asurakumAragamasarisA NavaraM ThiI kAlAdesaM ca jANejjA, evaM jAva thnniykumaaraannN| jai vANamaMtarehito uvavajaMti, kiM pilAyavANatarohito uvavajjati jAva gaMdhavya vANamaMtarehito uvavajjaMti ? goyamA ! pisAyavANamaMtara0 jAva gaMdhavvavANamaMtarehito vi uvvjjNti| vANamaMtaradeveNaM aMte!je bhavie puDhavIkAiesu0 eesipi asurakumAragamagasaritA natra gamagA bhANiyabvA, NavaraM ThiiM kAlAdesaM ca jANejjA, ThiI jahanneNaM dasavAlasaharUlAI ukoleNaM paliovamaM se taheva / jai joisiyadevehito ukvajjaMti kiM caMdavimANajoisiyadevehito ukvajjati, jAva tArAvimANajoisiyadevehito uvavajjati ? goyamA ! caMdavimANa0 jAva tArAvimANa0 jor3asiyadevehito uvvjjti| joisiyadeve NaM bhaMte ! je bhavie puDhavIkAiesu0 laddhI jahA asurakumArANaM, gavaraM egA teulessA, pannattA, tinni nANA tinni annAgA niyama, ThiI jahannaNaM ahabhAgapaliovamaM, ukkoleNaM paliovamaM vAsasayasahasta abbhAhiyaM / evaM aNubaMdho vi| kAlAdeseNaM jahanneNaM aTUbhAgapaliovamaM aMtomuhuttamabhahiyaM ukkoseNaM paliovamaM vAsa Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 bhagavatI sayasahasseNaM vAvIsAe vAlasahaslehiM anbhahiyaM eviyN01| evaM sesA vi aTTha gamagA bhANiyavvA / NavaraM ThiI kAlAdesaM ca jANajjA 9 / jaba vemANiyadevehito uvarajjati kiM kappovagavemANi20 kappAiya mANiya0, gorakhA! kappovagavemANiya0 No kappAIyatvemANiya0 jai kappovagavemANiya0 kiM lohammakappokgavemANiya0 jAva accuyakappovagavemANiya0 gAyamA! sohammakappomavemANiya0 IsANakappovagannemANiya0 go laNakumAra0 jAva No accuyakapyovagavemANiya0 sohamma deveNaM aMte ! je bhavie puDhavIkAiesu uvavajjittae, seNaM bhaMte ! kevaiyakAlaThiiesu uvavajjejjA evaM jahA joisiyasta gamago, NavaraM ThiI aNubaMdho ya jahanneNaM palionasa ukoleNaM do saagrovmaaiN| kAlAdeseNaM jahaNNeNaM paliovamaM aMtomu. huttamabhahiyaM ukkolaNaM do sAgarovamAiM bAvIsAe bAlasahassehi abhahiyAI evaiyaM kaalN01| evaM lesA vi aha gamagA bhANiyavvA NavaraM ThiI kAlAdesaM ca jANejjA 9|iisaanndevennN bhaMte! je bhavie puDhavIkAiesu0 evaM IsANadeveNa vi Nava gamagA bhANiyavA | NavaraM ThiI aNubaMdho jahanneNaM sAiregaM paliovama ukkoseNaM sAiregAiM do sAgarodamAI, sesaM taM ceva sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte! tti jAva viharai ||suu06|| ||ghuviisimse duvAlasamo uddeso smto|| Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.12 206 nAgakumArebhyaH samutpAtAdini0 146 chAyA-nAgakumAraH khallu bhadanta ! yo bhavyaH pRthivIkAyi ke pUtpattum / sa kiyatkAla sthiti ke pUlamadheta eSaitra vaktavyatA yAvadbhavAdeza iti / navara sthiti jaghanyena dazavarSasahasrANi utkarSeNa dezone dve elyopaye evamanubandho'pi / kAlAdezena jaghanyena dazavarSasahasrANi antarmuhUrtAbhyadhikAgi utkarSeNa dezone dve palyopame dvAviMzatyA varSasahastrairabhyadhike, evaM navApi gamakA amurakumAragamasadRzAH, navaraM sthiti kAlAdezaM ca jAnIyAt evaM yAvat stanitakumArANAm 10 / yadi vAnavya ntarebhya utpacante kiM pizAcavAnavyantarebhya utpadyante yAvat gandharvavAna yantara devebhya utpadyante ? gautama ! pizAcavAnavyantarebhya utpadyante yAvad gandharvavAnavyantarebhyo'pi utpadhante / vAnavyantaradeva khallu mahanta ! yo bhavyaH pRthivIkAyi. kepUtpattus, sa khalu kiyatkAlasthiti ke pUrapadyeta eteSAmapi asurakumAragamakasadRzAH nava gamakA bhnnitvyaaH| navaraM sthiti kAlAdezaM ca jAnIyAt 4 sthitijaghanyena dazavarSa sahasrANi utkarSaNa palyopamam-zeSa tathaiva 9 / yadi jyo. tikadevebhya utpadhante kiM candravimAnajyotiSkadevebhya utpadyanne yAvat vArA. vimAnajyotiSkadevebhya utpadyante ? gautama / candravimAnajyotiSkadevebhya utpadyante yAvat tArAvimAnajyotiSkadevebhyo'pi utpadyante / jyoti kadevAH khalu bhadanta ! yo bhavyaH pRthivIkAyike pUtpattum sa khalu kiyatkAlasthitikeputpata, labdhiya'thA asurakumArANAm navaramekA tejolezyA ghajJaptA, zrINi jJAnAni trINi ajJAnAni niyamataH, sthitirjaghanyena aSTa bhAgapalpopamam utkarSeNa palyopamaM varSa zatasahasrAmyadhikam / evamanuvandho'pi / kAlAdezena jaghanyena aSTa bhAgapalyopanamantarmuhartAbhyadhikam utkarSeNa palyopamaM' varSazatasahasreNa dvAviMzatyA varSa sahasrarabhyadhikam etAvantaM yAbaskuryAda 1 / evaM zepA api aSTagamakA bhnnitvyaaH| navaraM sthiti kAlAdezaM ca jAnIyAt / yadi vaimAnikadevebhya utpadyante ki kalpopapanakavaimAnikadevezya utpadyante kalpAtItavaimAnikadevebhya utpadyante ? gautama ! kalpopapanakavaimAnikadevebhya umpadyante no kalpAtItavaimAnikadevebhya utpdynte| yadi karapopapatrAvaimAnika devebhya utpadyante ? kiM saudharmakalpopanakavaimAnikadevebhya utpadyante yAvadacyuta kalpopapannakavaimAnikadevebhya utpadyante ? gautama ! saudharmakalpopapannaka vaimAnikadevebhya utpadyante IzAnakalpopapannakadevebhya utpadhante' no sanatkumAradevebhya utpadhante yAvat no acyutakalpopapannakavaimAnikadevebhya utpadyante / saudharmadevaH khalu bhadanta ! yo bhavyaH pRthivIkAyike pUtpattum sa khalla bhadanta ! kiyakAlasthitike pUtpadheta, evaM yathA jyotiSkasya gamakA / navaraM sthitinuravandhazca a0 19 Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ agavatIstre jaghanyena palyopamA, utkarSeNa dve sAgaropame, kAlAdezena jaghanyena palyopamam antarmuhurtAbhyadhikam utkarSeNa dve sAgaropame dvAviMzatyA varpasaharabhyadhike / etAvantaM kAlaM yAvat kuryAt 1 / evaM zeSA api aSTa gamakA maNitavyAH navaraM sthiti kAlAdezaM ca jAnIyAt 9 / IzAnadeva khala bhadanta ! yo bhavyaH pRdhivIkAyike pUtpattum sa khalu kipatkAlasthiti ke pUtpadyata evanIzAnadevanApi navagamakA bhaNitavyAH navaraM sthitiranubandhazca jaghanyena sAdirekapalyopamaH utkaNa satireke ve sAgaropame zepaM tadeva bhadanna / tadevaM bhavanta / nadevaM bhadanta ! iti yAca dviharati ||suu06|| // caturiMzatitaye zatake dvAdazoddezakaH samAsaH // TIkA-'NAgakumAre NaM bhaMte !' nAmakumAraH khalu bhadanta ! 'je bhavie puDhavIkAiemu uvavajjittae' yo bhavyaH-samutpattiyogyaH pRthivIkAyikeSu utpattum sa khalu kiyatkAlasthitikapRthivIkAyikeSu samutpadyate iti praznaH / bhagavAnAha 'esa ceva' ityAdi-esaceva vatanayA jora vAdesotti' eSaitra vaktavyatA yAvadbhavAdeza iti, eSaitra-asurakumArapakaraNakathitetra vaktavyatA sarvA'pi vaktavyA kiyatparyantamamurakumAravaktavyatA vaktavyA tatrAha-'nAva' ityAdi, 'jAva bhavAdesotti' yAvadbhavAdeza iti, parimANAdArabhya kAyasaMvedhAntagata mavAdezaparyantA vaktavyatA varNanIyA nAgakumAre NaM bhaMte ! je adhie puDhavIkAie-ityAdi TIkArtha:-he bhadanta ! nAgakumAroM meM se Akara ke jo jIva pRdhivI kAyikoM meM utpanna hone ke yogya haiM-ve kitane kAla kI sthiti vAle pRthivIkAyikoM meM utpanna hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-'esa ceva patabdhayA' he gautama ! jaisI yaha pastavyatA asurakumAra ke prakaraNa meM kahI gaI hai vaisI hI vaktavyatA pUrI bhavAdeza taka yahAM para kahanI cAhiye, yahI bAta 'jAva bhavAdelotti' isa sUtrapATha dvArA pradarzita kI gaI hai / arthAt parimANa se lekara kAyasaMvedha ke bhavAdeza taka - 'nAgakumAre NaM bhaMte ! je bhavie puDhavIkAiesu' tyAdi TIkAryuM-he bhagavana nAgakumAramAMthI AvIne jIva pRthvIkAyikamAMthI utpanna thavAne cagya che, teo keTalA kALanI sthitivALA pRthvIkAyikomAM 64-na thAya che. 1 mA prazna uttaramA prabhu 4 cha hai-'esa ceva vattavvayA' he gautama! je pramANenuM kathana asurakumAronA prakaraNamAM kahevAmAM AvyuM che, eja pramANenuM kathana purepurU bhavAdeza sudhI ahiyAM kahevuM joIe. eja pAta 'jAva bhavAdesotti' mA sUtrapA dvArA pragaTa 42 cha. arthAt prinnaamathI laIne kAyasaMvedhanA bhavAdeza sudhI asurakumAra prakaraNamAM kahela kathana Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratraiyacandrikA TIkA chA024 u. 12 sU06 nAgakumArebhyaH samutpAtAdini0 147 tatra kiyatkAla sthitika pRthivIkAyike pUtpadyate ityasya praznasya jaghanyena antamuhUrtta sthiti utkRSTato dvAviMzativarSa sahasrasthitika pRthivI kAyikeSu samutpadyate ityuttaram / te khalu nAgakusArajIvA ekasamayena kiyanta utpadyante iti praznasya jaghanyena eko vA dvau vA trayo vA utkRSTataH saMkhyeyA vA asaMkhyeyA vA ityutaram / teSAM nAgakumArajIvAnAM zarIrANi ki saMhananAni iti praznasya saMhananavarjitAni kintu pariNamanyuktAni bhavanti ityuvaram, tepAM jIvAnAM zarIrAva gAhanA kiyanmahatIti praznasya teSAM zarIraM dvividham bhavadhAraNIyam uttarakhaikriyaM ca ke asurakumAra prakaraNa gata vaktavyatA pUrI kI pUrI yahA~ kahanI 'cAhiye, jaba aisA prazna pUchA gayA ki - nAgakumAroM meM se Akara ke jo jIva pRthivIkAfusoM meM utpanna hote haiM ve kitane kAla kI sthiti vAle pRthivIkAyikoM meM utpanna hote hai ? to isa prazna kA uttara yahI hai ki ve jaghanya se eka antarmuhUrta kI sthiti vAle pRthvIkAdhikoM meM utpanna hote haiM aura utkRSTa se 22 hajAra varSa kI sthiti vAle pRthivIkAyikoM meM utpanna hote hai | jautama ne jaba aisA pUchA ki ve nAgakumAra jIva eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? to prabhune unase yahI kahA ki he gautama! ve jaghanya se eka athavA do athavA tIna utpanna hote haiM, aura utkRSTa se saMkhyAta athavA asaMkhyAna utpanna hote haiM saMhanana dvAra ke prazna meM usake zarIra kisI bhI saMhanana vAle nahIM hote haiM / parantu phira bhI ve pariNAma yukta hote haiM / avagAhanA dvAra pure purU ahiM kahevuM joIe. nAgakumAranA saMbaMdhamAM jayAre evuM pUchavAmAM Avyu` ke-nAgakumArAmAMthI AvIne je jIvA pRthvIkAyakAmAM utpanna thAya che, teo keTalA kALathI sthitivALA pRthvIkAyikAmAM uttpanna thAya che ? praznanA eja uttara che ke-teme jaghanyathI eka aMtarmuhUta'nI sthitivALA pRthvIkAyikAmAM ane utkRSTathI 22 khavIsa hajAra varSanI sthitivALA pRthvIkAyakAmAM utpanna thAya che. pharIthI gautamasvAmIe evuM pUchyu* kete nAgakumAra jIve. eka samayamAM keTalA utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM prabhue gautamasvAmIne eja hyu ke he gautama! teo jaghanyathI eka athavA e athavA traNa utpanna thAya che ane utkRSTathI sakhyAta ane asa khyAta utpanna thAya che. sahanana dvAranA praznamAM teonA zarIza koI paNa sahanana vALA hAtA nathI. paratu te paNa teo pariNAma vALA DAya Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Rec bhagavatI sUtre - tatra yat prathamaM tat jaghanyena aMgulA saMkhyeyabhAgamamANakam utkRSTataH saptaratni parimitam uttaravaikriyazarIraM tu jaghanyenAGgulasya saMkhyeyabhAgamamANakam utkR_gat yojanazatasahasramamANakamityuttaram / teSAM jIvAnAM zarIraM kIzasaMsthAnaviziSTamiti praznasya zarIraM dvividhaM bhavadhAraNIyam uttarapaikriyaM ca tatra bhavadhAraNIyaM samacaturastra saMsthAnasaMsthitam uttarakhaikriyaM tu anekavidha saMsthAnasaMsthitamityuttaram evameva jJAnAjJAnayogopayogasaMjJAkapAyendriyasamudghAtavedana vedAdikamapi asura. kumAraprakaraNavadeva avagantavyamiti / yAvadbhavAdezaparyantaM pUrvaprakaraNavadeva - jJAtavyamiti / pUrvamakaraNApekSayA yadvailakSaNyaM taddarzayitumAha-'NavaraM' ityAdi, 'NavaraM ThiI jahanneNaM dasavAsa sadassAI' navaram - kevalane tAvAneva bhedo yat jaghanyena "sthitirdazavarSasahastrapramANA, 'ukkoNa dekhaNA do palibhovamAI' utkarSeNa dezone I. ke prazna meM unake zarIra kI bhavadhAraNIya avagAhanA jaghanya se aMgula , ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hotI hai aura utkRSTa se saptarahina (sAta hAtha) pramANa hotI hai, tathA uttara vaidriya zarIra kI avagAhanA jaghanya se aMgula ke saMkhyAtaveM bhAgapramANa hotI hai aura utkRSTa se eka - lAkha yojana pramANa hotI haiM, saMsthAna dvAra ke mana meM bhavadAraNIya zarIra kA saMsthAna samacaturakha hotA hai, tathA uttaravaikriya kA saMsthAna . aneka prakAra kA hotA hai| isI prakAra se asurakumAra ke prakaraNa ke jaise jJAna, ajJAna, yoga, upayoga, saMjJA, kaSAya, indriya, samudaghAta, vedanA aura veda Adi ke prAraNa bhI bhavAdeza taka yahAM kathita karanA cAhiye, parantu pUrva prakaraNa kI gapekSA jo bhinnatA hai use sUtrakAra 'navaraM TiI jahaneNaM dasavAmahastAI, ukkoseNaM 1 che. avagAhanA dvAra' samadhInA praznanA uttaramAM teenA zarIranI bhavadhAra*NIya avagAhanA jaghanyathI AMgaLanA sakhyAtaNA bhAga chu vALI DAya che ane utkRSTathI sAta rahni (yAta hAtha) prama jIvALI heAya che. tathA uttara vaikriya zarIranI avagAhanA jaghanyathI AMgaLanA sAtamA lAga pramANunI DAya che. ane utkRSTathI eka lAkha yAjana pramANunI huM'ya che. sa'sthAna dvAra saMbadhI praznanA uttaramAM bhavadhAraNIya zarIranuM sasthAna macaturasa hAya che tathA uttara vaikriyanu` sasthAna aneka prakAranuM hAya che. eja rIte asurakumArnaa a42Nu prabhAai jJAna, ajJAna, yoga, upayoga saMjJA, uSAya, indriya, samud ghAta, vedyanA ane veda vigere prakaraNeA paNa bhavAdeza sudhI ahiyAM kahI sevA leho para Mtu paDelAnA araNya haratAM ? nuhAyAgu che te sUtrAra 'navara' Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.12 su06 nAgakumArebhyaH samutpAtAdini0 149 dve palyopame, dezonadvipalyopamAtmikA unkRSTataH sthitiH pUrvapakaraNe jaghanyato 'dazavarSa sahasrAmikA uskRSTato dezonadvipalpopamA sthitiriti bhavatyeva pUrvApekSA vailakSaNyamiti / evaM aNubaMdho vi' evaM sthitiyadeva anubandho'pi jaghanyena dazavarSasahasAtmakA, utkRSTato dezonadvielapopamAtmaka iti kAyasaMvedhastu bhavApekSayA pUrvamakaraNavadeva dvibhanagrahaNapramANakA, 'kAlAdeseNaM jahanneNaM dasavAsasahassAI aMtomuhuttamamahiyAI' kAlAdezena-kAlApekSayA jaghanyena dazavarSasahasrANi antamuhUrtAbhyadhikAni 'ukkoseNaM devagAiM do paliovamAI bAvIsAe vAsasahassehi abbhahiyAI utkarSeNa dezone dvipalyopame dvAviMzatyA varSa sahasairabhyadhike, kAlA. pekSayA jaghanyato'ntamuhUrtAbhyadhikada rAva sahastrAtmakaH kAyasaMvedhA, utkRSTato dvAviMzativarSa sahastrAdhikadezonadvipalyopamAtmakaH kAyasaMvedha iti bhAvaH / / 'evaM demUNAI do paliopamAI' ityAdi sUtrapATha dvArA prakaTa karate haiM-isase unhoMne yaha kahA hai ki nAgakumAroM kI sthiti jaghanya se daza hajAra varSa kI hai para uskRSTa se vaha kucha kana do palyopama kI hai, pUrva prakaraNa meM yadapi jaghanya sthiti daza hajAra varSa kI kahI gaI hai, para utkRSTa sthiti sAtireka sAgaropama kI kahI gaI hai, para yahAM aisI nahIM kahI gaI hai, yahAM to vaha jaghanya daza hajAra varSa kI aura utkRSTa kucha kama do palyopama kI kahI gaI hai| 'evaM anubaMdho vi' sthiti ke jaisA hI yahAM anubandha hai| tathA kAyasaMvedha bhakazI apekSA pUrva prakaraNa ke jaise hI do bhavoM ko grahaNa karane rUpa hai, evaM kAla kI apekSA yaha jaghanya se, eka antarmuhUrta adhika daza hajAra varSa kA hai aura utkRSTa se 22 hajAra varSa adhika dezona dipalyopamAtmaka hai, 'ThiI jahanneNaM dasavAsasahassAI ukkoseNaM desUNAI do paliovamAi' tyAla sUtra pAThathI batAvela che. A sUtrathI teoe e samajAvyuM che ke-nAgakumA nI sthiti jaghanyathI dasa hajAra varSanI che. paraMtu utkRSTathI te kaMIka ochI be pApamanI che. pahelAnA prakaraNamAM je ke jaghanya sthiti dasa hajAra varSanI kahevAmAM AvI che. paraMtu utkRSTa sthiti sAtireka kaMIka vadhAre sAgaropamanI kahI che paraMtu ahiyAM te pramANe kahyuM nathI. ahiyAM to te jaghanyathI dasa hajAra varSanI ane utkRSTathI kaMIka ochI be palyopamanI kahI cha. 'evaM aNubaMdho ci' sthitinA 4thana pramANe mADiyAM manuma dhanu athana pay samajavuM tathA kAyasaMvedha bhavanI apekSAthI pahelA prakaraNa pramANe ja che. eTale ke bhavanI apekSAthI be bhane grahaNa karavA rUpa che. ane kALanI apekSAthI te jaghanyathI eka aMtarmuhUrtI adhika dasa Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ y. . . , , . ' ry,, // zyiru ; .`u y' ;a . // :[[:// weret`n'ti'A' .'''1 ' ,. rrig;; ; ; ;; ; : ; ;;, * , // -; : . z . . ; ; :17 //: w :1;; .7:": : ; ; ': -; -.. . . ' . . . . .fqrdedu de,:fi f: ;! ! ! ~ : ;," . ; ; ;, | | . . rrexif::yrgf ?:::>>.; :: . . . yu . ' , ! . . . . ;_ qry(dyA', duo: zjjr; ff ..;;; ; ; . . . . . . . . . qf.-'qrm ; d ?' d d- w'r' r :.- ' : ', ; ; _. . * 'ide dde FH - r: :f::-;' :- d -de: ;ry ry ! ! ;: ; .// q;;gr ;; rn: ri : f:? z:.r ; r?- .. :. .' ;"; "":; ; 2 = Tr i : : : * . . . . . . rrra; fr r :;.y ; ; -,y -! ! !,, , , : :;- -.; ;; , , , , S , ': y '' 'y t' d'q ; //// yu'd d' ii -, ' ' . | . .'. ;, ) 43:41:PS ! ! ztn'k'' ' '':;, shrArA: ny// zn'! y . sh * ; ;. ', : . Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.12 sU06 nAgakumArebhyaH samutpAtAdini0 151 paryantaM sarvamapi pariyANotsAdAdikaM jJAtavyam iha yAvatpadena suvarNakumArAdInAM sarveSAM grahaNaM bharatIti bhvnptivktvytaa| ____ atha vAnatyantaradevAnutpAdayitumAha-'jai vANamaMtarehito' ityAdi / 'jai vANamaMtarehiM to uvatrajjati' yadi bAnavyantarebhya Agatya pRthivIkAyikepUtpadyante, 'ki pisAyavANamaMtarehi to uvavajjati kiM pizAcavAnavyantarebhyaH sakAzAdAgaH tyotpadhante athavA 'jAca gaMdhanavANamaMtarehito upavajjati yAdgandharvavAnavyantarebhya Agatya pRthivIjJAyikeSu samutpadyante ? atra yAvatpadena-bhUta-yakSa-rAkSasakinnara-kiMpuruSa-mahoragANAM grahaNaM bhavati iti praznaH / bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama / 'pisAyavANamaMtarahito uvavajjati' pizAcavAnavya. ntarebhyo'pi Agatyotpadhante tathA-'jAva gaMdhayavANamaMtarehito vi uvavajaMti' yAvad kA prakaraNa jAnanA cAhiye, yahA~ cAvatpada le suvarNakumAra AdikoM kA grahaNa hubhA hai / aisI yaha bhavanapati kI vaktavyatA hai, __ aba vAnavyantaroM kI vaktavyatA kahate haiM-'jaha vANamaMtarehito uvavajjati' yadi vAnanyantaroM meM se Akarake jIva pRthivIkAyikoM meM utpanna hote haiM to 'ki pilAyavANamaMtarehito uvavajjati jAva gaMdhavvavANamaMtarehito uvavajjati' kyA ve pizAca vAnavyantaroM se Akarake pRthivIkAyikoM meM utpanna hote haiM yA yAvat gandhavoM se Akarake pRthivIkAyikoM meM utpanna hote haiM ? yahAM yAvatpada se bhUna, yakSa, rAkSasa, kinnara, kiMpuruSa aura mahoraga inakA grahaNa huA hai / ila prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama! 'pisAyavANamaMtarehito ubaMdhajjati jAba gaMdhavvavANamaMtarohito vi uvavajjali' nuM kathana paNa samajavuM ahiyAM thAvatpadathI suvarNakumAra vigerene grahaNa 4aa che. yA pramANe mA sapanapati sAnu 4thana che 'jai vANamaMtare hiMto uvavajjati' ne pAna0ya-romAMthI AvIna va pRthvIvihImA utpanna thAya cha ta 'ki pisAyavANamaMtarehiMto ubavajjati jAva gaMdhavavANamaMtarehiMto uvavajjati' zuta pizAya jatinA vAnavyatarAmAMdhI mAvIra pRthvIkAyikomAM utpanna thAya che? athavA yAvat gaMdhamAMthI AvIne pRthvI. kAyikamAM utpanna thAya che? ahiyAM yAtpadathI bhUta, yakSa, rAkSasa, kinara, kipurUSa ane mahAraganuM grahaNa thayuM che. A praznanA uttaramAM prabhu kahe che 3-'goyamA !' 8 gautama! 'pisAyavANamaMtarehito uvavajjati jAva gaMdhava Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIya gandharvavAnavyantarebhyo'pi Agatya sammutpayante iti| 'vANamaMtaradeve NaM bhaMte' vAnavyataradevaH khalu bhadanta / 'je bhavie puDhavIkAiesu upajjittae' yo bhavyaH pRthivI kAyikepUtyattam, sa khalu bhadanta ! kiyaskAlasthitikapRthivIkAyike pUyate iti praznaH / bhagavAnAha-'eesipi' itpAdi, 'eesi pi amuskumAragamagasarisA nava gamagA bhANiyanA' etepo dAna-pantaradevAnAmapi anurakumAragamakasahazA nava gamakA maNitavyAH, yathA'zugakumArAnAzritya naba samajhAkathitA stathA dAnavyantara devAnAzrityApi nava gamakA vaktavyA, vAnamantaradevebhya Agatya kiyatkAlasthitika pRthivIkAyikepratpadyante ini manasya jaghanye nAntarmuhartasthiti ke inkRSTato dvAviM. pizAcavAnavyantaroM se bhI Akarale jIva pRthivIkAdhikoM meM uttara hote haiN| yAvat gaMdharvadhAnamantoM se bhI mAra ke jIva pRthivImAdhikoM meM utpanna hote haiN| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'pANamaMtara deve gaM bhaMte ! je adhie puDhavIkAielu upacanjittae' he bhadanta ? vAna vyantara deva jI pRthivIkArikoM meM jahAna hone ke yogya hai kitane kAla kI sthitivAle pRthivInAyikoM meM utpanna hote haiM ? isa prazna ke uttara meM prabhu gaunama le kahate haiM-'eesi pi asurakumAragamagasarisA nava gamagA bhANiyandA' he gautama isa sambandha meM bhI-vAnavyantara devoM ke sambandha meM kiye gaye ima prazna ke uttara meM bhI-asurakumAroM ke jaise nau gamana kahe gaye haiM vaile hI nau gamaka yahAM para bhI kahanA cAhiye, arthAt vAnavyantara deyoM se Akara ke jIva kitane sAla kI vANama tarehitA vi uvavajjati' pizAya pAna0yAtamAthI mApana 1 vi. kayikamAM utpanna thAya che, yAvata gaMdharvavAnagaeNtAramAMthI paNa AvIne jIva pRthvIkAthikamAMthI utpanna thAya che. zathI gautamasvAmI prabhu se pUche che 3-vANamaMtaradeve NaM bhaMte / je bhavie puDhavIkAiesu uvadhajjittae' meM lagavan pAna0yanta2 12 viiyikemAM utpanna thavAne cagya che, teo keTalA kALanI sthitivALA pRvIkAyi kemAM utpana thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmIne kahe che -'eesi pi asurakumAragamasarisA Nava gamagA mANiyavvA' 7 gautama | mA saMbaMdhamAM paNa-eTale ke vAnavyaMtara denA saMbaMdhamAM karavAmAM Avela A praznanA uttaramAM paNa asurakumArone gamonI mAphaka ja nava gamo kahyA che. arthAt jevI rIte asurakumAranA nava gamo kahyA che teja pramANe A vAtavyatanA paNa nava game ahIyAM kahI levA. arthAt vAnavyantara devAmAMthI Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.12 sU06 nAgakumArebhyaH samutpAtAdini0 153. zativarSa savasasthitikeSu samutpadhante ityuttaram evaM vAnavyantaradevebhya Agatya pRthivIkAyikeSutpitsavo jIvA ekasamaye kiyanta utpadyante iti prazna: jaghanyata eko vA dvau vA trayo vA utkRSTataH saMkhyAtA vA asaMkhyAtA vA samutpadyante ityuttaram evaM krameNa sNpuurnnmsurkumaarprkrnnmtraanukrssnniiym| asurakumAramakaraNApekSayA yadvailakSaNyaM taddarzayati 'navaraM' 'NavaraM ThiI kAlAdesaM ca jANejjA' navaram sthiti kAlAdezaM ca bhedena jAnIyAt sthitI kAyasaMvedhe ca bhinnatA'vagantavyA tatra sthitau asurakumAramakaraNApekSayA lakSaNyaM darzayitamAha-ThiI jahanne] ityAdi, 'ThiI jahanneNaM dasavAsasahassAI' sthitirjaghanyena dazavarSasahasrANi jaghanyataH sthitirdazavarSa sahasrAmiketyarthaH 'ukoseNaM palibhovama' utkarSeNa palyopasthitivAle pRthivIkAyikoM meM utpanna hote haiM to isa prazna kA uttara - aisA hai ki ve jaghanya se antarmuhUrta kI sthitivAle pRthivIkAyiko meM utpanna hote haiM, ityAdi / isI prakAra se vAnavyantara devoM se Akarake' pRthivIkAyikoM meM utpanna hone ke yogya jIva eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? isa prazna ke uttara meM prabhu gautama se kahate haiM-he gautama! jaghanya se eka athavA do athavA tIna utpanna hote haiM aura utkRSTa se saMkhyAta athavA asaMkhyAta utpanna hote haiN| isI krama se sampUrNa asurakumAra prakaraNa yahAM lagAnA cAhiye, parantu asurakumAra prakaraNa kI apekSA jo isa prakaraNa meM bhinnatA hai vaha isa prakAra se hai-'NavaraM ThiI kAlAdesaM ca jANejjA' yahA~ sthiti aura kAyasaMvedha meM / bhinnatA hai-chi jahanneNaM dasavAsasahassAI' sthiti yahAM jaghanya se daza hajAra varSa kI hai aura 'ukkoseNaM paliocama' utkRSTa se eka AvIne jIva keTalA kALanI sthitivALA pRvIkAcikemAM utpanna thAya che? A praznano uttara e che ke-jaghanyathI aMtamuhUrtanI sthiti vALA pRthvI. kAthikamAM utpanna thAya che. e ja rIte vAnavaMtara dezamAMthI AvIne pRthvI. kAcikemAM utpanna thavAne gya jIva eka samayamAM keTalA utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmIne kahe che ke-he gautama ! jaghanyathI eka athavA be athavA traNa utpanna thAya che ane utkRSTathI saMkhyAta athavA asaMkhyAta utpanna thAya che. A rIte purepurUM asurakumAranuM prakaraNa ahiyAM kahevuM joIe. paraMtu asurakumAranA prakaraNa karatAM A prakaraNamAM judApaNu che, te mA prabhAnu cha. 'NavaraM ThiI kAlAdesaM ca jANejjA' mA prabhAra sthiti sane hAyasavamA cha. 'ThiI jahaNNeNaM dasavAsasahassAI' bhaDiyo sthiti dhanyathA isa tara varSanI bhane 'ukkoseNaM pliovm'| bha0 20 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 bhagavatI sUtre man anurakumAraprakaraNe jaghanyataH sthitirdazavarSasahasrAtmikA utkRSTataH sAvikasAgaropamA iha tu sthitirjayanyato dazavarSasahasrAtmikA utkRSTataH parayopame tyetAvAneva bheda ubhayoH prakaraNayoriti / 'sesaM tadeva' zepam - sthityatirikta sarvamapi tathaiva asurakumAramakaraNapaThitameveti bhAvaH / - atha jyotidevAnutpAdayitumAha- 'jai joDasiyadeve hito' ityAdi, 'jaijoisiyadeverhito uvavajrjjati' he bhadanva ! yadi jyotiSkadevebhya Agatya pRthibIkAyikepRtpadyante tadA- 'ki caMda vimANajor3asiyadevehiMto uvavajjaMti' kiM candravimAna jyotiSka devebhya Agatyotpacante athavA 'jAna tArAvimANajoi- siyadeverhito upajjeti yAvata tArAvimAnajyotiSkadevebhya Agatyotpa cahAM palyopama kI hai, asurakumAra ke prakaraNa meM aisI sthiti nahIM hai, to yadyapi sthiti jaghanya se dazahajAra varSa kI hai, parantu utkRSTa se vaha sAtireka eka sAgaropama kI hai, isa prakAra asurakumAra ke prakaraNa gata sthiti kI apekSA isa prakaraNagata sthiti meM antara AtA hai, 'sesaM taheva' sthiti se atirikta aura saba kathana asurakumAra ke prakaraNa meM kahe gaye anusAra hI haiM, aba jyotiSkadevoM kI vaktavyatA kahate hai- 'yahA~ gautama prabhu se aisA pUchate haiM 'jaha joiliyadeverhito uvavajjati' he bhadanta | yadi jyotiSkadevoM se Akara ke pRthivIkAyikoM meM utpanna hote haiM to' kiM caMdadvimANajo hasiyadevehiMto uvajjaMti' kyA ve candravimAna jyotiSkoM se Akara ke vahAM utpanna hote haiM' athavA 'jAva tArAvimANajoiMsiyadeverhito uvavajjaMti' yAvat tArAvimAna jyotiSkoM se Akarake utkRSTathI eka patyeApamanI che. asurakumAranA prakaraNamAM tenI sthiti jadhanyathI dasa hajAra varSoMnI kahI che. ane utkRSTathI te sAtireka--kaMIka vadhAre eka sAgaropamanI kahI che. A rIte asurakumArAnA prakaraNamAM kahela sthitinI zrabhiMtabhAM nuhAyazu bhAve che. 'sesaM taheva' sthitinA uthana zivAyanu' mADInu tamAma kathana asurakumAranA prakaraNamAM kahyA pramANe ja che. have gautamasvAmI asune yevu pUche che hai ' jai joisiyadevehito svavajjati' he bhagavan le devabhava jyAtiSika devAmAMthI AvIne pRthvIkAyikAmAM utpanna thAya che, te 'kiM caMdavimANajoisiyadevehiM to uvavajrjjati' zu teo yadravimAna jyotiSTha deveAbhAMthI bhAvIne tyAM utpanna thAya che ? 'jAba tArAvimANajoimriya'devehi to uvavajjati' yAvat tArA vimAna jyotiSTa devAbhAMthI bhAvIne tyAM Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.12 sU06 nAgakumArebhyaH samutpAtAdini0 155 dhante iti praznaH / bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'caMdavimANa' candravimAnajyotiSkadevebhyo'pi Agatyotpadyante tathA-jAMva tArAvimANa.' yAvattArAvimAnajyotiSkadevebhyo'Si Agatya te jIvAH pRthivIkAyikeSu samutpadyante 'joisiyadeve NaM bhaMte !' jyotiSkadevaH khala bhadanta / 'je bhavie puDhavIkAiesu' yo bhavyaH pRthivIkAyikepu utpattum sa khalu bhadanta ! kiyatkAlasthitikeSu pRthivIkAyikeghUtpadyate iti praznA, bhagavAnAha-laddhI jahA amurakumArANa' labdhiH-parimANasaMhananAdInAM prAptirvaktavyetyarthaH |yyaaasurkumaaraannaam yathA'surakumArANAM parimANAdiviSayakA nava gamakAH kathitA stathaiva-tenaiva prakAreNa ihApi-jyotiSkadevAdhikAre'pi sarva pariNAmotpAdAdikaM vaktavyamiti parantu pUrvaprakaraNApekSayA idamatra vailakSaNyam tadeva darzayati 'navaraM' vahA~ utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama! 'caMda vimANa, tArA vimAga' candravimAna jyotiSako se bhI Akarake deva jIva vahAM utpanna hote haiM aura thAvat tArovimAna jyotiSkoM se bhI Akarake vahAM utpanna hote haiM / aza punaH gautama prabhu se pUchate haiM-'joiliyadeve Na bhNte| je bhavie puDhavI kAiesu0' he bhadanta ! jo jyotiSaka deva prathivIkAyikoM meM utpanna hone ke yogya hai vaha kitane kAla kI sthiti bAle pRthivIkAyikoM meM utpanna hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-laddhI jahA asurakumArANaM' he gautama ! jisa prakAra se asurakumAra ke prakaraNa meM parimANa Adi viSayaka nau gama kahe gaye haiM usI prakAra se yahAM para bhI-jyotiSka devoM ke adhikAra 5-1 thAya cha 1 mA prazna uttaramA prabhu 4 cha -'goyamA! 8 gItama! 'caMdavimANa. tArAvimANa.' vimAna lyAti04 hevAmAthI mAvI. 75 tyAM utpanna thAya che, ane yAvata tArAvimAna jyotiSka devomAMthI paNa AvIne tyAM utpanna thAya che. zathI gItamasvAmI prabhune pUche che hai-'joisiyadeveNaM bhate ! je bhavie puDhavIkAie.' mazavan ra yoli heve| pRthvI vimA utpanna pAne gya hoya teo keTalA kALanI sthitivALA pRvikAcikemAM utpanna thAya cha 1 mA prazna uttara prabhu cha -'laddhI jahA asurakumArANa' gotamA je rIte asurakumAranA prakaraNamAM parimANa vigere viSaya saMbaMdhI nava game kahevAmAM AvyA che, eja rIte ahiyAM paNa-athata A jyotiSka denA prakaraNamAM paNa-parimANu utpAta, vigere tamAma kathana kahevuM joIe. paraMtu Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstra ityAdi, 'navaraM egA teulessA pannatA' navaram-kevalam ekA tejolezyA pannatA amurakumArapakaraNe catasro lezyAH pratipAditAH, jyotiSkadevaprakaraNe tu ekaiva : tejolezyeti bhavatyevobhayo lakSaNyamiti / 'tini nANA tinni annANA niyama 'trINi jJAnAni matyAdIni tathA trINi ajJAnAni matyajJAnAdIni niyamataH, jyotiSkadeve asajJino jIvasya utpatti na bhavati saMjJina thotpadyante tepAmutpattisamaye eva samyagdRSTeH sattvAt trINi jJAnAni matyAdIni saMbhavanti taditareSAM tu . trINi ajJAnAni matyajJAnAdIni bhavanti iti / 'ThiI jahanneNaM aTThabhAgapalizrovama' -sthitijaghanyena aSTabhAgapalyopamam palyopamasya aSTamo mAgaH aSTa bhAgaH, sa "meM bhI saya parimANa utpAta Adi kahanA cAhiye, parantu pUrvaprakaraNa kI apekSA jo isa prakaraNa meM bhinnatA hai vaha 'navaraM egA teulessA 'paNNattA' isa prakAra se hai, yahAM eka tejolezyA hI kahI gaI hai, tava -ki asurakumAra ke prakaraNa meM lezyAdvAra meM cAra lezyAe~ kahI gaI hai| yahAM 'tinni nANA tinni annANA niyama' matyAdika tIna jJAna aura masyajJAna Adi tIna ajJAna niyama se hote haiM, kyoM ki jyotiSka deva meM asaMjJI jIva kI utpatti nahIM hotI hai, saMjJI jIva kI hI utpatti hotI hai, isaliye unameM utpatti ke samaya meM hI samyagdRSTi kA.sadbhAya ho jAtA hai, ataH inake tIna jJAna niyama se kahe gaye haiM aura inase bhinna ke matyajJAna Adi tIna ajJAna ziyamase kahe gaye haiN| 'ThiI jahanne] aTThabhAgapaliovamaM sthini jayanta se yahAM palpo "pama ke AThaveM bhAga pramANa hai-arthAt eka palya ke AThaveM bhAga rUpa masu24mArInA 426 42di mA 42mA 2 cha ta 'navaraM egA - veulessA paNNattA' ma prabhAyanI cha. ma yati devAne se tanavezyA ja kahI che. ane asurakumAra prakaraNamAM lesthA dvAramAM cAra lekSAo kahI che. zAnadAramA aDiyAM 'tinni NANA tinni aNNANA niyama' bhatijAna, zrutajJAna, * ane avadhijJAna e traNe jJAna tathA matijJAna, thataajJAna ane virbhAgajJAna e traNa ajJAna niyamathI hoya che. kemake jyotiSkamAM khasaMsI nI utpatti thatI nathI. kevaLa saMsI jIvonI ja utpatti thAya che. tethI teomAM utpattinA samaye ja samyagU daSTine sadbhAva hoya che. jethI teone traNa jJAna kahyA che. ane tethI judAne matijJAna vigere traNa ajJAna kA che. "ThiI jahaNgeNaM aTubhAgapaliovamaM sthiti sadhanyathA maDiyAM ptye|pmaanaa AThamA bhAga pramANanI kahI che. arthAta -eka 5ghanA AThamAM bhAga rUpa che. Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 3.12 sU06 nAgakumArebhyaH samutpAtAdini0 15.0 eva avayave samudAyopacArAdaSTabhAgapalyopamam idaM ca tAraka deva devIrAzritya uktam teSAmeva evAzAyuSkatvAditi / 'ukoseNaM paliovamaM vAsasaya sadassa amahiye' utkarSeNa parapopamaM varSazatasahasrAbhyadhikam ekalakSavarSAdhikamekaM parayopamamityarthaH tathA ca jaghanyataH palpopamasyASTamo bhAgaH utkRSTata ekalakSavarSAdhikapalyo. pamAtmikA sthitirbhavati / idaM ca candravimAnadevAnadhikRtya proktamiti / ' evaM aNubaMdha vi' evamanubandho'pi evam sthitivadeva anubandho'pi jaghanyataH palyopamasyASTamo bhAgaH utkRSTato lakSavarSAdhikekapalyopamarUpo bhavatItyarthaH / kAya saMvedhastu bhavApekSayA bhavadvayagrahaNAtmakaH, 'kAlAdeseNaM jahanneNaM aTThabhAgapalio maM aMtamuttamamahiyaM kAlAdezena kAlA pekSA jaghanyato'STabhAgapalyopamaH antarmuhUhai, sUtra meM jo 'aTThabhAgapalio maM' aisA kahA gayA hai vaha avayava meM samudAya ke upacAra se kahA gayA hai so aisA yaha kathana tAraka deva kI deviyoM ko Azrita karake kahA hai, kyoM ki ve hI aisI ayuvAlI hotI haiN| 'ukkoseNaM palibhovamaM vAtasaya sahassa amahiyaM' tathA utkRSTa se sthiti eka lAkha varSa adhika eka palpopa kI hai, isa prakAra kI utkRSTa sthiti kA kathana candravimAna ke devoM ko lekara kiyA gayA hai, 'evaM aNubaMdho vi' sthiti ke anusAra anubandha bhI jaghase eka palya ke AThaveM bhAga pramANa hai aura utkRSTa se eka lAkha varSa adhika eka palyokma pramANa hai, kAya saMvedha yahAM bhava kI apekSA do bhavoM ko grahaNa karane rUpa hai, aura kAla kI apekSA vaha 'jahanneNaM aTTabhAgapaliovamaM aMnomuttamanmahiyaM' jaghanya se eka antarmuhUrtta sUtroM ne 'aTThabhAgapaliovamaM' mevu' 'DevAmAM bhAvyu che. te avayavabhAM sbhudAyanA upacArathI kahela che. teA AvI rItanuM A kathana tAraka devInI devI. cAne uddezIne kahevAmAM Avela che. kemake teeja A prakAranA AyuvAnIce DAya che. 'ukkoseNaM palioma' vAsasaya sahassa amahiya' tathA utkRSTathI sthiti eka lAkha va adhika eka payeApamanI che. A rItanI uMtkRSTa sthitinu Y=thana yadravibhAnanA hevAne uddezAne hevAmAM Ave che. 'evaM aNuvadho vi' sthitinA kathana pramANe anubaMdha paNa jaghanyathI eka puNyanA AThamA bhAga pramANunA che, ane utkRSTathI eka lAkha varSe adhika eka palyApama pramANane che. kAyasa vedha ahiyAM bhatranI apekSAthI e lavane grahaNa karavA rUpa kahela che. mane apanI apekSAthI te 'jahanteNaM aTThabhAgapali bhovama aMtomuhuttamambhahiya' jadhanyathI eka atarmuhUta adhika puNyanA AThamA bhAga pramANunA che, ane Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI 158 " rttAbhyadhikaH, 'ukko seNaM paliovamaM vAsasayasahasseNaM bAvIsAe vAsasadassehiM ambha hiyaM' utkarSeNa palpopamo varSazatasahasreNa dvAviMzatyA varSa sahasevAbhyadhikaH, dvAviMzativarSasahasrAdhikalakSottare kapalpopamaH kAlApekSayotkRSTataH kAyasaMvedha iti / 'evaiyaM jAtra karejjA' etAvantaM yAvatkuryAt etAvakAlaparyanta jyotiSkadevagati pRthivIgatiM ca seveta tathA etAvadeva kAlaparyantaM jyotiSkadevagatau pRthivIgatau ca gamanAgamane kuryAditi 1 / ' evaM sesAni aTTagamagA bhANiyantrA' evam - uparokta darzitakramavat zeSA:- prathamagamAtiriktA api aSTau gamakA bhaNitavyAH, tathA cAsurakupAraprakaraNavadeva jyotiSkamakaraNamapi navagamakAnvitaM jJAtavyamiti bhAtra' | 'NavaraM Ti kAlAdesaM ca jANejjA' adhika palpake AThaveM bhAga pramANa hai aura 'ukkoseNaM palibhavamaM vAsasayasa hasseNaM bAbI sAe vAsamahaste hiM amahiya' utkRSTa se vaha eka lAkha pAIsa hajAra varSa adhika eka palyopasa pramANa hai, 'evaDhyaM jAva karejjA' isa prakAra vaha jyotiSka devajyotiSka rUpa deva gani kA aura pRthivIkAdhika gati kA sevana karatA hai aura usameM itane hI kAla taka yaha gamanAgamana karatA hai / ' evaM sesA vi aTThagamagA bhANiccA' uparokta darzita kramAnusAra zeSa gama bhI - prathama gama ke sivAya bAkI ke ATha gama bhI kahanA cAhiye, tathA ca asurakumAra prakaraNa ke jaisA hI jyotiSka deva kA nau gamakoM se anvita prakaraNa bhI jAnanA cAhiye, parantu asurakumAra prakaraNokta sthiti sthAna aura kAya saMvedha kI apekSA yahAM ke sthiti sthAna meM aura kAmasaMvedha meM bhinnatA kose pali bhovama vAsayasa hasseNaM bAvIsAra vAsasahassehiM avbhaddiya' utsRSTathI te the! sAtha 22 mAnIsa ubhara varSa adhi me yahomo hai| evaiya Aba karejA' mA rIne te jyotiSNu deva 15 va te jyotiSNu devagatinuM ane pRthvIkAyanI gatinu sevana kare che. ane eTalA ja kALa sudhI te temAM zamanAzabhana -avara 4124 che. 'evaM sesA vi aTThagamagA bhANiyavvA' 752 khatAvelA krama pramANe pahelA gama zivAya bAkInA khIjA AThe gameA paNu samajI levA. tathA asurakumAranA prakaraNamAM kahyA pramANe ja caiAtiSTha daivatuM prakaraNlR paNa eja pramANenA nava gameAvALuM samajavu' paraMtu asurakumAranA prakaraNamAM kahela sthitisthAna ane kAyasa vedha karatAM ahinA prakaraNamAM sthiti-sthAna ane kAyasa vedhamAM judA pazu Ave che. je upara Avela sUtra Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.12 sU06 nAgakumArebhyaH samutpAtAdini0 159 navaraM sthiti kAlAdezaM ca bhinnatyA jAnIyAt jaghanyotkRSTAbhyAM sthiti tathA jaghanyotkRSTAmyAM sUtrapradarzitakrameNa kAlAdezamapi jAnIyAditi bhaavH| atha vaimAnikebhya utpAdayanAi-'jai vemANiya' ityAdi, 'jai vemANiya devehito uvavajjati' he bhadanta ! yadi pRthivIkAyikA jIvA vaimAnikadevezya Agatyotpadyante tadA-'kiM kappova gavemANiyadevehito uvavajjati' kiMkalpopapannakavaimAnikadevebhya Agatya utpadyante athavA-'kappAIyavemANiyadevehito uvAjjati' kallAtItavaimAnikadevebhya Agatya utpadyante iti prshnH| bhagavAnAha 'goyamA' hai| jo Upara meM stra dvArA prakaTa kI jA cukI hai| arthAt asturakumAroM kI aneka prakaraNa meM sthiti jaghanya se daza hajAra varSa kI aura utkRSTa se sAtireka sAgaropama kI kahI gaI hai tathA kAyasaMvedha bhava kI apekSA do bhavoM ko grahaNa karane rUpa aura kAla kI apekSA jaghanya se eka antarmuhUrta adhika dasa hajAra varSa aura uskRSTa se 22 hajAra varSa adhika sAdhika sAgaropana kA kahA gayA hai, para yahAM aisA nahIM kahA gayA hai, yahAM to isase ye donoM dvAra bhinna kahe gaye haiN| ata: ina sthiti aura kAyasaMvedha se bhinna aura sagha dvAroM kA kathana asurakumAra prakaraNa meM kahe gaye anusAra hI hai aimA jAnanA cAhiye, isI liye ATha gamakoM ke kathana ko asurakumAra prakaraNa ke jaisA kahA gayA hai| yahAM gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'jaba veprANiyadevehito uvavajjati' he bhadanta ! yadi pRthivIkAyika vaimAnika devoM se Akara ke utpanna hote haiM to 'ki kappovagavemANiyadevehito uvavajjati, pAThathI pragaTa karAI gayela che. arthAta asurakumAranI sthiti aneka prakararaNamAM jaghanyathI dasa hajAra varSanI ane utkRSTathI sAtireka sAgaropamanI kahI che tathA kAyasaMvedha bhavanI apekSAe be bhava grahaNa karavA rUpa ane kALanI apekSAthI jaghanyathI eka aMtamuhUta Adhaka dasa hajAra varSa ane utkRSTathI 22 bAvIsa hajAra varSa adhika sAdhika sAgaropamane kahela che. paNa ahiyAM te rIte kahela nathI. ahiyAM A banane kAronuM kathana A kathana karatAM judI rIte kahyuM che jethI A sthitikAra ane kAyasaMvedha zivAyanA bIjA badhA dvArenuM kathana asurakumAronA prakaraNamAM kahyA pramANe ja che. tema samajavuM, tethI je ATha gamenuM kathana asurakumAranA prakaraNa pramANe che te pramANe kahyuM che. ve gItabhasvAmI prabhune me pUche cha 'jai vemaanniydevehito| uvavajjaMti' bhagavanne pRthvIyi vaimAni vAmAMthA bhAvI panna thAya cha 1 . 'kiM kappAvagavemANiyadevehiMto uvavajjati' kappAIya vemANiyadeve. Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - bhagavatIsUtra 160 ityAdi 'goyamA !' he gautama ! 'kappovagavemANiyadevehino uvavajjati' kalpopapannakavaimAnikadeveSa Agatya pRthivIkAyikajIvAH samutpadyante 'No kappAIvemANiyadevehito uvavajjati' no ralpAtItavaimAnikadevebhya Agatyotpadyante pRthivIkAyikajIvAnAmutpattiryadi vaimAnikadevebhya Agatya bhavati tadA-kalpopapannakavaimAnikadevebhya eva Agatya bhAti na tu kalpAtItamA nikadevebhya Agatya bhavatIti bhAvaH / 'jai kappovagavemANiyadevehito uvavajjati' yadi kalpopanA traimAnikadevebhya pRthivIkAyikajIcA utpadyante tadA-ki kyA ve kalpopapannaka vaimAnika devoM se Akara ke utpanna hote haiM ? athavA kalpAtIta vaimAnika decoM se Akara ke utpanna hote haiM ? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM- 'goyamA' he gautama ! 'kAppovagavemA. Niyadevahito udhajjati No kappAIyavemANiyadevehito uvava jjati' pRthivIkAdhika kalpopapanna vaimAnika devoM se Akarake utpanna hote haiM, kintu kalpAtIta vaimAnika devoM se Akara ke utpanna nahIM hote haiM, tAtparya isa kathana kA yahI hai ki yadi pRthivI kAyika meM vaimAnika devoM kI utpatti hotI haiM to kalpopannaka vaimAnika devoM se hI Aye huoM kI utpatti honI hai kintu kalpAtIta vaimAnika devoM se Aye huoM kI utpatti nahIM hotI hai, aba punaH gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'jaha kappovagavemANiyadevehito uvavajjati' he bhada. nta ! yadi kalpopannaka vaimAnika devoM se Akara ke pRthivIkAyikoM kI hito utpatti zutamA pAyapanna vaimAni vAmAthI bhAvAna utpanna thAya che? ke kapAtIta vaimAnika dezamAMthI AvIne utpanna thAya che? A praznanA uttaramA prabhu 44 cha -'goyamA! gautama ! 'kappovagavemANiyadevehito' uvavajjati No kApAIya vaimANiyadevehi to! uvavavati' zivAya: 46105 panaka vaimAnika devAmAMthI AvIne utpanna thAya che, kalpAtIta vaimAnika devamAMthI AvIne utpanna thatA nathI. kahevAnuM tAtparya e che ke-je pRthvikAyika nI utpatti vaimAnika de mAMthI ja AvIne thAya te kApAtIta vaimAnika dezamAMthI AvIne thatI nathI zathI gItabhasvAmI prabhune me pUche cha 'jai kappovagavemANiya devahito uvavajjati' bhagavan po55-na vaimAni vAmAthI bhAvAna pRzvivikSanI itpatti thAya che, to zu 'sohammakappovagavemANiyadeve. Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.12 sU06 nAgakumArebhyaH samutpAtAdini0. 161 sohammakappovagavemANiyadevehito ubavajjati' kiM saudharmakalpopapannakavaimA nikadevebhya Agatya utpadyante athavA 'jAva accuyakappovagavemANiyadevehito uvavanaMti' yAvad acyuta kalpopapannakavaimAnikadevebhya Agatya utpadhante iti prshnH| bhagavAnAha 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'sohammakappovagavemANiyadevehito uvavajjati ImANakappovagavemANiyadevehito ubavajjati' saudharmakalpopapannakavaimAnikadevebhya Agatyotpadyante, tathA IzANakalpopapannavaiH mAnikadevebhya Agatya pRthivIkAyikajIvA utpadyante, 'jo saNakumAravemANiyadevehiMto uvavajjaMti jAva No accuyakapporagavemANiyadevehito uvavajjati' no na vA sanatkumAravaimAnikadevebhya Agatya utpadhanne yAvat no-naiva acyutakalpoutpatti hotI hai to kyA 'sohammakappocagave. uvabajjati, saudharmaka palpopapannaka vaimAnika devoM se Akara ke utpatti hotI hai ? yA 'jAva accuyakappovagavemANiyadevehito uvadhajjati' yAvat acyuta kalyopapannaka vaimAnika devoM se Akarake utpatti hotI hai. isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! he gautama ! 'sohammakappovaMgavemA. Niyadevehito uvadhajjati IsANakappovagavemANiyadevehito uvava. jjati' pRthivIkAyika jIyoM kI utpatti saudharmakalpopapannaka vaimAnika devoM se Akarake hotI hai aura IzAna kalpa pannaka devoM se Akara ke bhI hotI hai, para 'No sarNakumAravemANiyadevehiMto uvavajjati, sanaskumAra vaimAnika devoM se Akarake pRthivIkAyika jIvoM kI utpatti nahIM hotI hai, yAvata 'No accuyakappovagavemANiyadevehito uvavajjati' acyutakalpopapatraka vaimAnika devoM se bhI Akarake unakI hiMto uvavajjati' saudhama pA55-na bhAni mAthI mAvI pathAya cha 1 'jAva accuyakappovagavemANiyadevehiMto uvavajjati' yAvat avyuta 465panna vaimAnika dezamAMthI AvIne utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe cha hai-'gAyamA ! hai gautama! 'sohammakayovagavemANiyadevehitA uvavajaMti pRthvIkAyika jIvanI utpatti saudharma kaha55naka vaimAnika mAMthI AvIne thAya che ane IzAna kapanaka vaimAnika devomAMthI AvIne paNa thAya che. 'NA saNaMkamAravemANiyadevahito uvavajjati' sanabhAra paimAni vAmAMthA mAvAne zivayi layonI satpatti yatI nathI. yAvat No accuyaka povagavemANiyadevehito! uvavajjati' bhayuta 48yA5yanna vaimAni4 hevAmAthI bha0 21 Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre panakavaimAnikadevebhya Agasyotpacante / atra - yAtratva dena - sanatkumAra- mAhendrabrahmaloka - lAntaka- mahAzukra - sahasrArA''nava-prANavAra gakalpopanakadevAnAM saMgrahaH, tataH sanatkumA devalokAdArabhyAcyuta devalokaparyantaM dazasaMkhyaka kalpopapanakadevebhya Agatya pRthivIkAyikepu notpadyante iti bhAvaH / kalpAtItavaimAnikebhpa Agatya naitra jIvAmAmutpattiH pRthivIkAyikeSu bhavati kintu kalpopannakavaimAnikebhya eva Agatya bhavati tatrApi saudharmezAnakalpopapannakebhya evo. spatirbhavati na tu sanatkumArAdyacyuta / [takalpo papannakavaimAnikadevebhya Agayo. tpattirbhavatIti tAtparyam / 'sohammadeve NaM saMte' saudharmadevaH khalu bhadanta ! 'je bhavi puDhavIkAie uvavajjittae' yo bhavyaH pRthivIkA yi ke pUtpattum, 'se NaM ye ! kevayakALa TThie ubavajjejjA' sa khalu bhadancha / kiyatkAla sthitikapRthivI kAyikepratpadyeteti praznaH / uttaramAha - ' evaM jahA ' ityAdi, 'evaM jahA jor3autpatti nahI hotI hai, yahAM yAvatpada se 'mAhendra, brahmaloka, lAntaka, mahAzukra, sahasrAra Anata prANata aura AraNa' ina deva lokoM kA grahaNa huA hai, ataH ina kalpoM se bhI Akara ke deva jIvoM kI utpatti pRthivIkAyikoM meM nahIM hotI hai| aura na kalpAtIta vaimA. nika devoM se Akara ke deva jIvoM kI utpatti pRthivIkAyikoM meM hotI hai, kintu saudharma aura IzAna ina kalpoM se Akara ke deva jIvoM kI utpatti pRthivIkAyikoM meM hotI hai aisA isa kathana kA niSkarSArtha hai, ava gautama prabhu se punaH aisA pUchate haiM- 'sohammadeve NaM bhaMte ! je bhavie puDhavIkAiesa uvavajjittae' he bhadanta ! jo saudharma kalpa kA deva pRthivIkAyikoM meM utpanna hone ke yogya hai 'se NaM bhaMte! kevaiyakAlaTThiesa uvavajjaMti' vaha kitane kAla kI sthitivAle pRthivIkAyikoM meM utpanna 162 AvIne paNa tenI utpatti thatI nathI. ahiyAM yAvapadathI mAhendra brahmabo, sAnta, bhaDAzuddha, sahasAra, bhAnata, Ayuta bhane bhAra yA devayA hai| zrehaNu karAyA che. jethI A badhA devaleAkAmAMthI AvIne paNa deva jIvanI utpatti pRthvIkAyikAmAM thatI nathI. tathA kalpAtIta vaimAnika devAmAMthI AvIne dhruva jIvAnI pRthvIkAyikAmAM utpatti thatI nathI. paraMtu saudharma ane zAna A e kalpAmAMthI AvIne deva jIvAnI pRthvIkAyikAmAM utpatti thAya che, prabhA bhA uthanano sArAMza yo che. i irIzrI gautamasvAbhI alune che che - 'sohammadeve NaM bhaMte ! je bhavie puDhavIkAie uvavajjittae' he 'bhagavan le saudharma upabhAMnA deva pRthvI kSayiabhA utpanna 'thavAne yogya che. ' ' se NaM bhaMte ! kevaiya kAlaTThiiesa uvavajja' ti' Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ T pramaiyacandrikA TIkA za024 u. 12 su06 nAgakumArebhyaH samutpAdAdini0 163 'siyassa gamagA' evaM yathA jyotiSkasya gamakAH, jyautiSkadevAnAM yathA nava gamakAH pradarzitA stathaiva ihApi navagamakA vaktavyAH, he bhadanta ! saudharmadevaH farekAlasthitika pRthivIkAyikeSu samutpadyante iti praznasya jaghanyato'ntarmuhUrtta sthitikeSu tathotkRSTato dvAviMzativarSa sahasra sthiti ke pratpadyante ityuttaram / te jIvA ekasamayena kiyanta utpadyante iti praznasya jaghanyena eko vA dvau vA trayo vA utkRSTataH saMkhyAtA vA asaMkhyAtA vA ityuttaram evameva saMhananAvagAhanAhotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - ' evaM jahA joisiyassa gamagA he gautama / jisa prakAra se jyotiSka devoM ke nau gamaka dikhalAye gaye haiM usI prakAra se yahAM para bhI nau gamaka kahanA cAhiye, tathA cahe bhadanta ! saudharma kalpa kA deva kitane kAla kI sthiti vAle pRthivIkAfeat meM utpanna hotA hai to isa prazna ke sambandha meM prabhu kA gautama se aisA kahanA hai ki he gautama! vaha jaghanya se eka antarmuha kI sthiti vAle pRthivIkAyikoM meM utpanna hotA hai aura utkRSTa se vaha 22 hajAra varSa kI sthiti vAle pRthivIkAyikoM meM utpanna hotA hai, punaH gautama kA aisA yaha dvitIya prazna hai ki he bhadanta ! aise ve jIva eka samaya meM kitane vahAM utpanna hote haiM ? to isake sambandha meM prabhu ne aisA kahA hai ki he gautama ! aise ve jIva eka samaya meM jagha nya se eka athavA do athavA tIna utpanna hote haiM, aura utkRSTa se saMkhyAta athavA asaMkhyAna utpanna hotA hai / isI prakAra se te keTalA kALanI sthitivALA pRthvIkAyikAmAM utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM alu he che hai- 'evaM jahA joisiyasva gamagA' he gItabha 1 rIte caiAtiSTha devAnA nava gamA kahevAmAM AvyA che, eja rIte ahiMyAM paNa nava gamA kahevA joIe. tathA huM bhagavan saudhama kalpanA devA keTalA kALanI sthitivALA pRthvIkAyakAmAM utpanna thAya che? A praznanA sA~badhAM prabhue gautamasvAmIne evuM kahyu` che ke-he gautama ! te jadhanyathI eka aMta muhUrtanI sthitivALA devezamAM utpanna thAya che, ane utkRSTathI te 22 bAvIsa hajAra varSanI sthiti vALA pRthvIkAyikAmAM utpanna thAya che. pharIthI gautamasvAmI evuM pUche che ke he bhagavan evA te jIvA eka samayamAM keTalA utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM prabhue evu' kahyu` che ke ke gautama ! evA te jIvA eka samayamAM jaghanyathI eka athavA be athavA traNa utpanna thAya che ane utkRSTathI sakhyAta athavA asakhyAta utpanna thAya che. eja Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 bhagavatIsUtre saMsthAnale zyAdikaM sarvamapi jyotiSkadevaprakaraNapaThitameva ihApi saMgrAhyamiti / kevala jyotiSkaprakaraNApekSA yadvailakSaNyaM tadAha - 'NavaraM' ityAdi, 'NavaraM ThiI aNubaMdha ya jahanne palio maM' navaram - kevalaM sthitiranubandhazca jaghanyena parayoparmam 'ukko seNaM do sAgarovamAI' utkarpeNa dve sAgaropame sthityanubandhau jaghanyena palyopamAtmaka utkRSTato dvisAgaropamau bhavata iti / 'kAlAdeseNaM jahanneNaM palibhovamaM aMtomuDuttamamahiye' kAlAdezena jaghanyena parayopamamantarmuhUrttAbhyadhikam : antarmuharttAdhikekapalyopamAtmakaH kAyasaMvedha ityarthaH / 'uko seNaM do sAgarocamAI 'bAvIsAe vAsasaissedi ammahiyAI' utkarSeNa dve sAgaropame dvAviMzativarSasaha serabhyadhike dvAviMzativarSasahasrAdhika dvi sAgaropamAtmaka utkRSTataH kAlApekSayA kAyasaMvedha iti bhAvaH / 'evaiyaM0' etAvantaM yAvatkuryAt, etAvantaM kAlam - uparokta - jyotiSka devoM ke prakaraNa meM kahA gayA saMhanana, avagAhanA, saMsthAna, lezyA Adi kA saca kathana yahAM para bhI saMgata karanA cAhiye, parantu jyotiSka ke prakaraNa kI apekSA jo isa vaimAnika kalpopannaka deva - ke sambandha meM antara hai vaha sthiti anubandha evaM kAyasaMvedha ko lekara hai, yahI bAta sUtrakAra ne 'NavaraM ThiI aNubaMdho ya jahanneNaM paliovamaM, ukko seNaM do sAgarodamAI' ityAdi sUtra pATha dvArA prakaTa kI hai, yahAM sthiti aura anubandha jaghanya se eka palpopama kA hai aura utkRSTa se vaha do sAgaropama kA hai, tathA kAya saMvedha kAla kI apekSa jaghanya se anta muhUrta se adhika do sAgaropama kA hai aura utkRSTa se 22 hajAra varSa adhika do sAgaropama kA hai, evaiyaM0' isa prakAra se yaha saudharmadeva 19 rIte jyAtiSTha devAnA prakaraNamAM kahevAmAM Avela saTunana, avagAhanA, sasthAna, lezyA, vigere saLa'dhI tamAma kathana ahiyAM paNa kahevuM joie. paraMtuM ceti devAnA prakaraNa karatAM je A vaimAnika pepa panaka devanA sakhadhamAM aMtara-judApaNu` che, te sthiti anumadha ane kAyasa vedhanA saMbaM dhabhAM che. mena bAta sUtrAre 'vara' ThiI aNutraMghoya jaddanneNaM paliovamaM, ukko seNaM do sAgaramAI' ityAdi sUtra pAThathI pragaTa resa he maDiyAM sthiti ane anuSadha jaghanyathI eka patyeApamaneA che, ane utkRSTathI te be sAgarI pamanA che. tathA kAyasa'vedha kALanI apekSAthI jaghanyathI aMtarmuhUta'thI adhika eka pakScApamanA che ane utkRSTathI 22 khAvIsa hajAra varSAM adhika e sAJashybhno che. 'evaiyaM0' mA rIte mA 'saudharbha devagatituM bhane pRthvI aya Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakhandrikA TIkA za024 u.12 sU06 nAgakumArebhyaH samutpAdAdini0 165 pradarzita kAlaparyantam saudharmezAna vaimAnika devagatiM pRthivIkAyikagarti ca seveta tathAetAvatkAlaparyantameva saudharmezAnagatau pRthivI gatau ca gamanAgamane kuryAt evaM krameNa bhavAdezakAlA dezAbhyAM jaghanyotkRSTAbhyAM kAyasaMvedho nirUpita iti 1 / ' evaM sesA vi aTa gamagA bhANiyantrA' evaM zeSA api aSTa gamakA bhaNitavyAH, evaM yathA saudharmadevasya prathamo gamo nirUpitaH parimANAdArabhya kAyasaMvedhAnta stathA - tenaiva prakAreNa zeSAH - prathamAtiriktA nanamAntAH aSTAvapi gamakAH parimANAdArabhya kAyasaMvedhAntA nirUpaNIyAH / 'NavaraM hi kAlAdesaM ca jANejjA' navaram kevalaM sthiti kAlAdezaM ca jaghanyotkRSTAbhyAM pArthakyena jAnIyAditi / 9, 'evaM IsANaitane kAla taka saudharmadevagati kA aura pRthivIkAyikagati kA sevana karatA hai aura itane kAla taka usameM gamanAgamana karatA hai / isa prakAra ke krama se bhava aura kAla taka kI apekSA lekara jaghanya aura utkRSTa rUpa se kAyasaMvedha kA nirUpaNa kiyA, jisa prakAra se yaha saudharmadeva ke sambandha meM prathama gama parimANa se lekara kAyasaMvedha taka prakaTa kiyA gayA hai isI prakAra se zeSa 'gama bhI - dvitIya gama se lekara 9 veM gama taka ke ATha gama bhI parimANa se lekara kAyasaMvedha taka ke kathana se nirUpitta karanA cAhiye, unake kathana meM aura prathama gama ke kathana meM sthiti aura kAyasaMvedha ko choDa kara koI antara nahIM hai, yahI bAta sUtrakAra ne 'navaraM ThiI kAlAdenaM ca jANejjA' isa sUtra - pATha dvArA prakaTa kI hai, zeSa ATha gamoM meM jaghanya aura utkRSTa kI gatinu' sevana kare che. ane eTalA ja kALa sudhI te temAM gamanAgamana kare che. A rItanA kramathI bhava ane kALanI apekSAthI jaghanya ane utkRSTa rUpathI kAyasa vedhanuM nirUpaNa karavAmAM Avyu' che. tathA mAkInA gameAnu` kathana je rIte A saudhama devanA sabadhamAM pahelA gama piramANuthI laIne kAyasavedha sudhI pragaTa karela che. eja rIte bAkInA gamAnuM eTale ke khIjA gathI navamA gama sudhInA ATha gameAtu' kathana paNa parimANuthI laIne kAya. savedha sudhInA kathanathI nirUpaNa karI levuM. te kathanamAM ane A kathanamAM sthiti ane kAyasalveSa zivAya bIjuM kaMi judA paNu' nathI. eja vAta sUtra. are 'navara' ThiI kAlAdesaM ca jANejjA' A sUtrapAThathI pragaTa karela che. bAkInA ATha gameAmAM jaghanya ane utkRSTanI apekSAthI sthiti ane kaLA Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 bhagavatI sUtre deveNa vi Nava gamagA bhANi vaccA' evam - saudharmadeva va devaIzAna devenApi nava gamakA bhaNitavyAH, tathAhi - 'IsANadeve NaM bhaMte !' IzAna devaH khala bhadanta ! 'je bhavie puDhavIkAie uvavajjittae' yo bhavyaH pRthivIkAyikeSu utpattum sa khalu bhadanta ! kiyatkAla sthitika pRthivI kAyi ke pUraSadheta, ityAdikAH, yathA jyotiSkadevAtidezena saudharmadevAnAM parimANAdArabhya kAryasaMvedhAntA navA'pi gamakA nirUpitA stathaiva IzAnadevAnAmapi parimANAdArabhya kAyasaMvedhAntA navApi gamakA nirUpa apekSA sthiti aura kAlAdeza ko-kAyasaMvedha ko - pRthakU rUpa se jAnanA cAhiye, 'evaM IsANadedeNa vi Nava gamagA bhANiyantrA' saudharma deva ke jaisA hI IzAna deva ke sAtha bhI nau gama kahanA cAhiye, jaise- jaba gautama ne prabhu se aisA prazna kiyA- he bhadanta / IzAna deva jaba pRthivIkAdhakoM meM utpanna hone ke yogya hotA hai taba vaha kitane kAla kI sthiti vAle pRthivIkAyikoM meM utpanna hotA hai ? to aise ina saba - praznoM kA uttara jaise prabhune jyotiSka devoM ke atideza se saudharmadevoM ke parimANa se lekara kAyasaMvedhAnta taka ke nau gamoM kA kathana karake diyA hai, usI prakAra se IzAna deva ke viSaya meM kiye gaye inhIM saba praznoM kA uttara parimANa se lekara kAyasaMvedha taka ke pUrvokta prakAra ke nau gamoM ke kathana se hI diyA hai aisA samajhanA cAhiye, arthAt jaise nau gama saudharmadeva ke prakaraNa meM jisa DhaMga se nirUpita kiye gaye hai- vaise hI nau gama IzAna deva ke prakaraNa meM bhI - heza tathA DAyasa vedha luTTA luhA akSarathI samanvA ' evaM Isa NadeveNa vi Nava gamagA bhANiyavvA' saudharbha hevanA uthana prabhA IzAna devanA saMNa'dharmA pazu nava game kahevA joIe. jemake-jyAre gautamasvAmIe prabhune eveA prazna karyAM ke-he bhagavat IzAna daiva jyAre pRthvIkAyikAmAM utpanna thavAne cAgya hAya che, tyAre te keTalA kALanI sthitivALA pRthvIkAyakAmAM utpanna thAya che ? A pramANeAnA tamAma praznonA uttaro je pramANe prabhue jayeAtika devanI atideza-bhalAmaNathI saudha devAnA parimANuthI laIne kAyasa vedha sudhInA pUrvokta prakArathI nava gameAnA kathanathI ja Apela che. tema samajavuM arthAt je pramANe saudhama devanA prakaraNamAM nava gamA je rIte kahela che, eja rIte nava game! IzAna devanA prakaSNumAM pazu nirUpita thayA che. tema samajavu'. saudhama deva ane izAna devanA nava gameAmAM je kAMi judApaNu che te sthiti Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.12 sU06 nAgakumArebhyaH samutpAdAdini0 167 nniiyaaH| 'Navara ThiI aNuvaMdho ya jahanneNaM sAirega palibhovama' navaram kevalam anyatsarva vaimAnikasaudharmadevasyeva vaktavyam , sthityanubandhaviSaye lakSaNyamasti, sthitiranubandhazca jaghanna sAtireka palyopama 'ukoseNaM sAtiregAI do sAgarovamAI utkarSeNa sAtireko dvi sAgaropamo, jaghanyena sthitiH sAtirekapalyo pamA, yathotkRSTataH sAtireka dvi sAgaropamAceti, evameva anubandho'pi ! 'sesaM taM ceva' zeSam-sthityanubandhAtiriktaM sarvamapi parimANAdikAyasaMvedhAntaM tadevasaudharmadevaprakaraNavadeveti bhaavH| 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti jAva viharaI' tadevaM usI DhaMga se nirUpita hue haiM-aisA jAnanA cAhiye, saudharma deva aura IzAna deva ke nau gamoM meM yadi koI antara hai to vaha sthiti aura anubandha dvAroM meM hai-yahI bAta 'NavaraM ThiI aNubaMdho ya jahanneNaM sAha regaM paliovama' sUtrakAra ne isa sUtrapATha dvArA spaSTa kI hai-yahAM sthiti aura anubandha jaghanya se sAtireka palyopamarUpa aura utkRSTa se sAtireka do sAgaropama rUpa hai| arthAt sthiti jaghanya se sAtireka palyopama rUpa hai aura utkRSTa se sAtireka do sAgaropama rUpa hai, isI prakAra se anubandha bhI jaghanya se sAtireka eka palyopama rUpa aura utkRSTa se sAtireka sAgaropama rUpa haiM / 'sesa taM ceva' isa prakAra sthiti aura anubandha se atirikta samasta parimANa Adi kAyasaMve. dhAnta taka kA kathana saudharma deva ke prakaraNa ke jaisA hI yahAM hai aisA jAnanA cAhiye, 'sevaM bhaMte / sevaM bhaMte / tti jAva viharaI' he bhadanta ! jaisA yaha saba kathana Apa devAnupriya ne kiyA hai vaha saba sarvathA satya hI hai 2 isa prakAra kahakara gautama ne bhagavAn ko vandanA kI aura unheM bAra bhane anumAna samayamA che. mekara pAta 'NavaraM ThiI aNubaMdho ya jahanneNaM sAirega' paliovama' sUtrAre / sUtra5 4thI 55 re cha. mADiyAM sthiti ane anubaMdha jaghanyathI sAtireka be papama rUpa ane utkRSTathI sAtireka be sAgaropama rUpa che. A rIte anubaMdha paNa jaghanya ane utkra thI se pakSyApama bhara meM sAgarIpama 35 cha. 'sesa taM ceva' mA zata sthiti ane anubaMdha zivAyanuM parimANa vigere kAyasaMvedha sudhInuM kathana saudharma devanA prakaraNamAM je pramANe kahevAmAM AvyuM che eja pramANe mAliyAM samAva. 'seva bhate ! sevaM bhaMte ! ti jAva viharai' ke samapan A saghaLuM kathana je pramANe A5 devAnuM priye kahyuM che te saghaLuM sarvathA Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 bhagavatIsUtre bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti kathayitvA bhagavantaM gautamo vandate namasyati vanditvA namasthitvA saMyamena tapasA AtmAnaM bhAvayan viharatIti ||suu0 6 // iti zrI vizvavikhyAta-jagadvallabha-prasiddhavAcaka-paJcadazabhASA kalitalalitakalApAlApakapa vizuddhagadyapadhanakagranthanirmApaka, vAdimAnamardaka-zrIzAhacchatrapati kolhApurarAjamadatta'jainAcArya' padabhUpita -kolhApurarAjaguruvAlabrahmacAri-jainAcArya-jainadharmadivAkara pUjya zrI ghAsIlAlaprati viracitAyAM zrI "bhagavatImUtrasya" prameyacandrikAkhyAyAM vyAkhyAyAm caturviMzatizatakasya dvAdazoddezakaH samAptaH // 24-12 // namaskAra kiyA bandanA namaskAra kara phira ve saMyama aura tapa se AtmA ko bhAvina karate hue apane sthAna para virAjamAna ho gaye |suu0 2 // jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajImahArAjakRta "bhagavatIsUtra" kI prameyacandrikA vyAkhyAke cauvIsaveM zatakakA pArahavAM uddezaka samApta ||24-12 // satya che. he bhagavana ApanuM kathana sarvathA satya che. A rIte kahIne gautamasvAmIe bhagavAnane vaMdanA karI ane teone namaskAra karyA vadanA namaskAra karIne te pachI teo saMyama ane tapathI AtmAne bhAvita karatA thakA pitAne sthAne birAjamAna thayA sU dA - jainAcArya jainadharmadivAkarapUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtranI prameyacandrikA vyAkhyAnA vIsamA zatakane bArame uddezaka samAsa 24-1ra Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - prameyacandrikA TIkA za024 u.13 sU01 apkAye pRthivyAdijIvotpattini0 169 . atha trayodazoddezakaH prArabhyate / * dvAdazoddezake pRthivIkAyike pRthivyAdijIvAnAmutpattiprakAramupavayaM sampati apkAyikajIvAnAmevamakAye pRthivyAdijIvAnAzcotpattimadarzanAya kramamApta prayodazodezakaM nirUpayannAha-'bhAukAiyA ' ityaadi| ' mUlam-AukAiyA NaM bhaMte! kaohiMto uvavajjaMti evaM jaheva puDhavIkAiyauddesae jAva puDhavIkAie NaM bhaMte! je bhavie AukAiesu uvavajjittae se NaM bhaMte! kevaiyakAlahiiesu uvavajjejjA goyamA! jahanneNaM aMtomuhuttamaTiiesu uvavajjejjA ukkoseNaM saMttavAsasahassaTiiesu uvavajjejjA evaM puDhavIkAiuddesagasariso bhaanniyvo| NavaraM ThiI saMvehaM ca jANejjA, sesaM taheva / sevaM bhaMte! sevaM bhaMte ! tti ||suu01|| ___chAyA-apkAyikAH khallu bhadanta ! kuta utpadyante evaM yathaiva pRthivIkAyikodezake yAvatpRthivIkAyikaH khalu yo bhavyo'kAyike putpattum sa khalu bhadanta ! kiyatkAlasthiti ke tpadheta ? gautama ! jaghanyena antarmuharta sthiti ke bUtpadheta, utkarSeNa saptavarSasahasrasthititepUtpota evaM pRthivIkAyikodezakasadRzo bhaNitavyaH / navaraM sthiti saMvedhaM ca jAnIyAt, zepaM tathaiva / tadevaM bhadanta / nadevaM bhadanta ! iti ||mR01|| iti caturviMzatizatake trayodazoddezakA samAptaH / terahave uddezaka kA prAraMbha 12 veM uddezaka meM pRthivI kAyika meM pRthivyAdijIvoM kI utpatti ke prakAra kA varNana karake aba sUtrakAra apakAyika kI utpatti ke prakAra ko evaM pRthivI Adi kAyikoM kI apkAyika meM utpatti prakAra ko prakaTa karane ke lie kramaprApta 13 ve uddezaka kA nirUpaNa karate haiM teramA uddezAne prAraMbha- bAramA udezamAM pRvikAyikamAM pRthvIkAyika vigere jIvonI utpattinA prakAranuM varNana karIne have sUtrakAra apakAyikanI utpattinA prakArane tathA pRthvI kAyika vigere kAyikenI akAcikemAM utpattine prakAra batA15. mATe mathI sAsa mA terabhA uddezAnuni35 43 cha.-'AukAiyA Na. bha0 22 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIya TIkA-'AukkAiyA NaM bhaMte !' aphAyikAH khalu bhadanta ! 'kaohito uvavajjati' kuta utpadyante kasmAtsthAnAdAgatyAkAyike pUtpadyante iti praznaH / bhAgavAnAha-evaM jahetraityAdi, 'evaM jaheva puDhavIkAiyauddesae' evaM yathaiva. pRthivIkAyikoddezake-yathA pRthivIkAyikoddezake pRthivIkAye pRthivIkAyikaH jIvAnAmutpAdAdikaM nirUpitaM tathaiva apkAyike pRthivIjIvAnAmapi vicAraNIyam / kiyatparyantaM pRthivIkAryikoddezako nirUpaNIyaH prakRte tatrAha-'jAva' ityAdi, 'jAva puDhavIkAie NaM bhaMte' yAvatpRthivIkAyikaH khalu bhadanta ! ayamAzayaH he-bhadanta / apkAyikA jIvAH kasmAt sthAnAdAgatya akAyike pUtpadyante kiM naiyikebhya Agasyotpadyante niyaMgyonikebhya Agatyotpadhante manuSyebhya Aga: tyotpadhante devebhya Agatya akAyike putpadhante iti praznaH / gautama ! no, nairayikebhya Agatyotpadyante kintu tiryagbhbho manuSyebhyo devebhyazcotpadyante iti / -'AukAjhyA NaM bhaMte ! kaohito ucavajjati' ityAdi // 1 // he bhadanta ! apkAyika jIva 'ko hito kahAM se Akara ke-kisa sthAna se Akarake utpanna hote haiM ? arthAt jo jIva apkAyikoM meM utpanna hote haiM, ve kyA nairayikoM se Akara ke vahAM utpanna hote haiM ? yA tiryagyonikoM se Akarake vahAM utpanna hote haiM ? yA manuSyA se Akara ke vahA~ utpanna hote haiM ? yA devoM se Akara ke vahAM utpanna hote haiM ? isa prazna ke uttara meM prabhu gautama se kahate haiM-he gautama ! nairayikoMse Akara ke jIva apkAyikoM meM utpanna nahIM hote haiM, kintu tiryazcoM se Aphara ke manuSyoM se Akarake aura devoM se Akara ke jIva apkAyi koM meM utpanna hote haiN| aba isa para gautama kA punaH aisA prazna hai ki bhaMte ! kaohito uvavajjati tyA TAya-3 bhagavan ma 54Ayi ! 'kohi to' 4yAthI cyA sthAnathI AvIne utpanna thAya che? arthAt je che aSkAyikomAM utpanna thAya che, teo zuM narayikamAMthI AvIne tyAM utpanna thAya che? athavA tiryaMcayonike mAMthI AvIne temAM utpanna thAya che ke manuSyomAMthI AvIne tyAM utpanna thAya che? ke devAmAMthI AvIne tyAM unna thAya che ? A praznonA uttaramAM prabhu gautamasvAmIne kahe che ke he gautama jIva nairayikamAMthI AvIne apakayikamAM utpanna thatA nathI. paraMtu tiyAmAMthI AvIne manuSyomAMthI AvIne ane devAmAMthI AvIne jIva apakacikemAM utpana thAya che A saMbaMdhamAM gautamasvAmI pharIthI prabhune evuM pUche che ke-he bhagavana je Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyAndrakA TIkA za024 u.13 sU01 apkAye pRthivyAdijIvotpattini0 171 he bhadanta ! yadi ! te apkAyikA jIvA yadi tiryagyonikebhya Agatyotpadyante tadA kimekendriyatiyaMgyonikempa Agatyotpadyante yAvatpaJcendriyatiryagyonikebhya Agatyotpadyante ? he gautama ! ekendriyatiyagyonikebhyo'pyAgatyotpadhante yAvatpaJcandriyatiyaMgyonikebhyo'pyAgatyotpadyante, he bhadanta ! sUkSmebhya Agatyotpadyante athavA bAdarebhya Agatyotpadyante gautama ! vAdarebhya Agatyotpadyante / he bhadanta ! yadi apkArika jIva tiryazcoM se Akara ke utpanna hote haiM to kyA ve ekendriya tiryaJcoM se Akarake akAyikoM meM utpanna hote hai ? yA bIndriyoM se Akarake ve akAyikoM meM utpanna hote haiM ? yA teindriyoM se Akara ke ve apanAyikoM meM utpanna hote haiM ? yA caui. ndriyoM se Akara ke ve aprakAyikoM meM utpanna hote haiM ? ghA tiyaMga paMcendriyoM se Akara ke ve ajhAyikoM meM utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu ne unase aisA kahA hai ki he gautama! ekendriyoM se Akara ke 'bhI jIva apkAyikoM meM utpanna hote haiN| yAvat tiryagU paMcendriyoM se bhI Akara ke bhI jIva apakAyikoM meM utpanna hote haiN| isa para punaH gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-he bhadanta / yadi apkAyikoM meM ekendriya yAvat tiryag paMcendriyoM se Akarake jIva utpanna hote haiM, to kyA sUkSma ekendriyoM se Akarake jIva apkAyikoM meM utpanna hote haiM? yA bAdara ekendriyoM se Akara ke jIva akAyikoM meM utpanna hote haiM ? aSkAyika jIva tiryamAMthI AvIne utpanna thAya che te zuM teo eka IndriyavALA tiryamAMthI AvIne utpana thAya che? ke be IdriyavALA tiya emAthI AvIne apUkAyiAmAM utpanna thAya che. athavA traNa iMdriyavALAemAMthI AvIne teo aSkAyikamAM utpanna thAya che. athavA cAra idriya. vALA tiryaMcAmAMthI AvIne aSThAyikemAM utpanna thAya che? ke pAMca Iddhi yavALA tiyAmAMthI AvIne teo apakAyikAmAM utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke-he gautama! jIva ekendriyomAMthI AvIne paNa apUkAcikemAM utpanna thAya che. yAvata tiryaMca paMcendriyomAMthI AvIne paNa jIva aprakAyikamAM utpanna thAya che. A saMbaMdhamAM pharIthI gautamasvAmI prabhune evuM pUche che ke-he bhagavana je akAcikemAMthI ekendriya thAvata pAMca IdriyavALA tiyAmAMthI AvIne jIva akAyikamAM utpanna thAya che, te zuM teo sUkSama ekendriya vigeremAMthI AvIne jIva aprakAcikemAM utpanna thAya che ? ke bAdara ekendriyomAMthI AvIne jIva apUkAyikAmAM utpanna thAya che ? A praznano uttaramAM prabhu kahe che ke-he gautama! dAdara Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUrya yadi vAdarapRthivIkAyikai kendriyatiryagyonikebhya Agatyotpadyante tadA kiM paryAptavAdarapRthivIkAyikatiryagyonikaikendriyatiyagyonikebhyo'thavA aparyAptavAdarapRthivIkAyikaikendriyatiryagyonikebhya Agatyotpadhante ? he gautama ! paryAtakebhyo. 'pyAgasyotpadyante aparyAptakebhyo'pyetAdRzebhya Agatyotpadyante ityAdikaM pRthivIkAyikaprakaraNaM sarvamiha anusmaraNIyam / 'puDhavIkAie NaM bhaMte !' pRthivIkAyikA khalu bhadanta ! 'je bhavie AukAiemu upajjittae' yo bhavyo'kAyikepRtya isake uttara meM prabhu kahate haiM-he gautama ! pAdara ekendriyoM se Akarake jIva apkAyikI meM utpanna hote haiN| isa para punaH gautama prabhu se aisA pUchate haiM-yadi cAdara-enendriya tiryagyonikoM se Akara ke jIva akAyikoM meM utpanna hote haiM, to kyA paryApta bAdara ekendriya tiryagyonikoM se Akarake jIva apakAyikoM meM utpanna hote haiM ? athavA aparyApta thAdara ekendriya tiryagyonikoM se Akarake jIva apkAyikoM meM utpanna hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-he gautama / paryApta pAdara ekendriya tiryagyonikoM se bhI Akarake jIva apkAyikoM meM utpanna hote haiM aura aparyApta cAdara ekendriya tiryagyonikoM se bhI Akarake jIva akAyikoM meM utpanna hote haiN| ityAdi rUpa se jaisA kathana pRthivI. kAyika ke prakaraNa meM kiyA gayA hai-vaisA hI satha kathana yahAM apakA. yika ke prakaraNa meM bhI karanA caahie| __ aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'puDhavIkAie NaM bhaMte ! je bhavie AukAiesu upavajjittae' he bhadanta ! jo pRthivIkAyika jIva ekendriyomAMthI AvIne jIva apUkAyikamAM utpanna thAya che. A saMbaMdhamAM pharIthI gautamasvAmI prabhune evuM pUche che ke-je bAdara ekendriya tiyAmAMthI AvIne jIva apakAyikAmAM utpanna thAya che, te zuM teo paryApta badara eka indriyavALA tiryaMca yonimAMthI AvIne jIva apUchAyikomAM utpanna thAya che? ke aparyApta bAdara eka IdriyavALA tiyAmAMthI AvIne jIva apaThAcikemAM utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke - gautama! paryApta bAdara eka iMdriya tiyaca nikemAMthI AvIne jIva apUkAyikamAM utpanna thAya che. ane aparyApta bAdara eka Idriya tiya"cayonivALA mAMthI AvIne paNa apAcikemAM utpanna thAya che. ItyAdi rUpathI pRthvIkAyikanA saMbaMdhamAM je pramANe kathana karavAmAM AvyuM che. eja pramANenuM saghaLuM kathana ahiyAM apakAyikenA prakaraNamAM paNa samajavuM. ve gautamasvAmI prabhune me pUche che 4-'puDhavIkAie NaM bhaMte / je bhavie AukAiesu uvavajjittara' 3 bhagavan 2 pRthvI4i8 1 mAthi. Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.13 sU01 apakAye pRthivyAdijIvotpattini0 173 tum, 'se NaM bhaMte' sa khalu bhadanta ! sa pRthivIkAyikaH khalu bhadanta ! jIvaH 'kevaiyakAlaDiesa upavajjejjA' kiyatkAla sthiti keSu aSkAyikepUtpadyeteti praznaH / bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! 'jahanneNaM aMtomudrahipa' jaghanyenAntarmuhUrtta sthitikeSu, 'ukko seNaM sattavAsa sadassaDiesa uvavajjejjA' utkarSeNa saptavarSasahasrasthitikeSu akAyi ke pUtpadyeteti 1 / evaM puDhavIkAiyauddesansa riso bhANiyantro' evaM pRthivIkAyikodezakasadRzo bhaNitavyaH pRthivIkAyikamakaraNavadeva sarve vaktavyamiti / tadidamatra bodhyamhe bhadanta ! te akAyikA jIvA ekasamayena kiyanta utpadyante he gautama! matisamayamavirahitA amaMkhyeyA utpadyante 2 / sevArtasaMhananavantaH 3, zarIrAvagAhanA 9 reatfunt meM utpanna hone ke yogya hai / 'se NaM bhaMte / kevaiyakAla0 aisA vaha pRthivIkAyika jIva kitane kAla kI Ayu vAle aSkAyikoM meM utpanna hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'goyamA ! jahanneNaM aMtontaTThie ukoseNaM sattavAsasaharusa 0 ' he gautama | vaha pRthivI kAyika jIva jaghanya se eka antarmuhUrtta kI sthitivAle aSkAyikoM meM utpanna hotA hai aura utkRSTa se sAta hajAra varSa kI sthiti vAle reatfunt meM panna hotA hai ? 'evaM puDhavIkAya uddegasariso 'bhAforest' isa prakAra pRthivIkAyika ke prakaraNa ke jaisA hI zeSa ora saba prakaraNa yahAM kaha lenA caahie| jaise - he bhadanta ! ve aSkAyika jIva eka samaya meM kitane umpanna hote haiM ? isa prakAra ke parimANa sambandhI prazna ke uttara meM ve prati samaya avicchinna rUpa se asaMkhyAta utpanna hote haiM, aisA prabhu kA uttara rUpa kathana jAnanA cAhie mAM utpanna yuvAne yogya che, 'se Na bhaMte kevaiyakAla' mev| te pRthvI a yika jIva keTalA kALanI AyuvALA aApriyakAmAM utpanna thAya che? A aznanA uttaramA anu che - 'goyamA ! he gautama! 'jahaNNeNaM aMtomuhutta iie ukkeAseNaM satta vAsakhaharala0 he gautama / te pRthvI 40 nyathI eka aMtarmuhUtanI sthitivALA aAyikAmAM utpanna thAya che ane utkRSTathI sAta hajAra varSanI sthitivALA aprakAyikAmAM utpanna thAya che. evaM puDhavIkAiya uddesagasa riso bhANiyantro' yA rIte pRthvI ayiunA a42zubhAM kahyA pramANe bAkInuM tamAma kathana ahiyAM samajavu' joie jemake-he bhaga van kAyika jIva eka samayamAM keTalA utpanna thAya che? A rItanA parimANu saMbaMdhI praznanA uttaramAM teo pratisamaya avicchinna rUpathI sakhyAta utpanna thAya che. e pramANe prabhue kahyu che. tathA sahanana dvAra Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 bhagavatIsUtra teSAM jaghanyotkRSTamagulasyAsaMkhyeyamAgam4, masUracaMdrasaMsthAnasaMsthitAH 5-cata. sro lezyAH eteSAm 6, no sampadRSTayo'pitu mithyAdRSTayo na vA mizradRSTayaH 7 / no jJAnino'pi tu ajJAninaH tatrApi dve ajJAne niyamato bhavataH 8, no manoyogino no vAgyogino'pitu kAyayogina eva kevalam 9, dvividhA api sAkArAnAkAropayogavanto bhavanti 10, AhAramayamaithunaparigrahAkhyA zvatasraH / tathA saMhanana dvAra sambandhI prazna ke uttara meM ve sevA saMhanana vAle hote haiM |shriiraavgaahnaa dvAra ke prazna ke uttara meM jaghanya aura utkRSTa se aGgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa avagAhanA vAle hote haiN| saMsthAnadAra saMbandhI prazna ke uttara meM masUra kI dAla ke jaise AkAra ghAle hote haiM 5 / lezyAdvAra sambandhI prazna ke uttara meM ye cAra lezyAoM vAle hote haiM 6 / dRSTibAra sambandhI prazna ke uttara meM ve na samyagdRSTi hote hai, na mizradRSTi hote haiM, kintu mithyAdRSTi hI hote haiM / jJAnadvAra sambandhI prazna ke uttara meM ve jJAnI nahIM hote haiN| kintu niyama se matyajJAna aura zrutajJAna vAle hote hai 4 / yogadvAra sambandhI praznake hara meM ye manoyogI evaM vacana yogI nahIM hote haiN| kintu eka kAya. yoga vAle hI hote haiM 9) upayoga dvAra sambandhI prazna ke uttara meM ye sAkAra aura anAkAra donoM prakAra ke upayoga vAle hote haiM 10 / saMjJA bAra sambandhI prazna ke uttara meM ye AhAra, bhaya, maithuna evaM parigraha ina cAroM prakAra kI saMjJAvAle 'hote hai 11 // kaSAyadvAra sambandhI prazna ke jaMbaMdhI praznanA uttaramAM teo sevArta saMhanana vALA hoya che, zarIranI avagAhanA dvAra saMbaMdhI praznanA uttaramAM teo jaghanya ane utkRSTathI AMgaLanA asaMkhyAtamAM bhAga pramANanI avagAhanA vALA hoya che. saMsthAna dvAra saMbadhI praznanA uttaramAM masUranI dAla jevA AkAra vALA hoya che. te pramANe kahela che. leDyAdvAra saMbaMdhI praznanA uttaramAM teo 4 lephsAvALo hoya che, dahidvAra saMbaMdhI praznanA uttaramAM teo samadaSTivALA hotA nathI. mizradaSTivALA paNa hotA nathI. paraMtu mithyAdaSTivALAja hoya sa mAnadvAra saMbaMdhI praznanA uttaramAM teo jJAnI hatA nathI. paraMtu niyamathI mati ajJAna ane zrunaajJAna vALA hoya che. gadvAra saMbaMdhI praznanA uttaramAM teo mane gavALA ane vacana gavALA hotA nathI, paNa kevaLa eka kAyAgavALA ja hoya che. upayoga dvArA saMbaMdhI praznanA uttaramAM teo sAkAra ane anAkAra ane prakAranA upayogavALA hoya che. saMjJAdvAra saMbaMdhI praznanA uttaramAM teo AhAra, bhaya, maithuna ane parigraha A cAre prakAranI Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " refer TIkA za024 u. 13 sU01 apkAye pRthivyAdijIvotpattini0 175 saMjJA bhavanti 11, krodhamAnamAyAlobhAkhyA zvatvAraH kapAyA bhavanti 12, kevalaM sparzanendriyavanta eva ime 13, vedanAkaSAyamAraNAntikAstrayaH samudghAtA bhavanti 14, sAtAzAta vedanAdvayavanto bhavanti 15, no strIvedakAH no puruSavedakAH, api tu kevalaM napuMsaka vedakA eva 16, adhyavasAnAni prazastAni aprazastAni ca 17 ityevaM. sarva mahAnusandheyaM pUrvavadeva pUrvApekSayA yadvailakSaNyaM taddarzayati- 'NavaraM' ityAdi / 'ThiI saMvehaM ca jANejjA' navaraM sthiti saMvedhaM ca bhinnatayA jAnIyAt / tatra sthiti jaghanye nAntarmuhUrtta pramANA, utkarSeNa saptavarSasahasrapramitA 18 anubandhaH sthiti - " uttara meM ye krodha, mAna, mAyA aura lobha ina cAroM kaSAyoM vAle hote haiM 12 // indriya dvAra sambandhI prazna ke uttara meM ye eka sparzana indriyavAle hI hote haiM 13 / samudghAtadvAra sambandhI prazna ke uttara meM ye vedanA' kaSAya evaM mAraNAntika ina tIna samudghAtoM vAle hote haiM 14| vedanAdvAra sambandhI prazna ke uttara meM ye zAta ajJAta donoM prakAra kI vedanA vAle hote haiM 15 / vedadvAra sambandhI prazna ke uttara meM ye puveda aura strIveda vAle nahIM hote haiM / kintu eka napuMsaka veda vAle hI hote haiM 16 / adhyavasAya ke prazna ke uttara meM ve prazasta aura aprazasta donoM prakAra ke adhyavasAya vAle hote haiM 17| aisA kathana jAnanA caahie| tathA-sthitidvAra meM, anubaMdhadvAra meM aura kAyasaMvedhadvAra meM pUrvokta kathana kI apekSA jo bhinnatA hai use aba sUtrakAra isa prakAra se prakaTa karate haiM- 'navaraM Thi saMveha ca jANejjA' sthiti yahAM jaghanya se 1 antarmuhUrtta kI hai sa'jJAo vALA hoya che. kaSAya dvAra saMbadhI praznanA uttaramAM teo krodha, mAna, mAyA, ane lAbha A cAra prakAranA kaSAyovALA haiAya che. iMdriyadvAra sa'badhI praznanA uttaramAM eka sparza iMdriyavALA ja hAya che. samuddhAta dvAra saMbaMdhI praznanA uttaramAM tee vedanA, kaSAya, ane mAraNAntika e traNa samuddhAtavALA hoya che. vaidyanA dvAra samadhI praznanA uttaramAM tee zAtA ane azAtA ane prakAranI vedanAvALA DAya che. vedadvAra sama'dhI praznanA uttaramAM te purUSa veda ane strIveda vALA hAtA nathI paraMtu napu Msaka vedavALA ja hAya che, adhyavasAyadvAramAM teo prazasta ane aprazarata khanne prakAranA adhyavasAyavALA hAya che, e pramANenu' kathana samajavuM'. sthiti. dvAramAM, anukha dhadvAramAM ane kAyasa vedhadvAramAM pUkta kathananI apekSAthI je suhAyAgu che, tene sUtrAra A prabhAnA sUtrapAhathI agaTa hare che- 'navaraM Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - bhagavatI pramANa eva 19 / kAyasaMvedhaH-tathAhi-he bhadanta ! so'kAyikojIvo mRtvA pRthivyAmutpannastato nisRtya akAyika eva jAta iti evaM krameNa kiyatkAlaparyantam apkAyikagati pRthivIgatiM ca seveta tathA kiyatkAlaparyantaM gamanAgamane kuryAt he gautama ! jaghanyena bhavApekSayA bhavadvayagrahaNam utkRSTato'saMkhyeyamavagrahaNAni, kAlApekSayA jaghanyena dve antarmuhUrta utkRSTato'saMkhyeyakAlam etAvatkALa. paryantam akAyikagatau pRthivIgatau ca gamanAgamane jhuryAditi, 20 / 'sesa taheca' zepaM tathaiva, zeSam-sarvama kAyikamakaraNam apkAye jIvotpattirUpaM tathaiva aura utkRSTa se sAta hajAra varSa kI hai 18 anubandha sthiti ke pramANa kA hI hotA hai 19 / kAyasaMvedha-bhakAyika jIvakA mara kara pRthivIkAyika meM utpanna honA aura phira vahAM se sarakara apanAyikoM meM janma lenA isa rUpa kAyasaMvedha-jaghanya se bhavakI apekSA do bhavoM ko grahaNa karane rUpa hai aura utkRSTa se asaMkhyAta avoM ko grahaNa karane rUpa hai| tathA kAla kI apekSA yaha jaghanya se do antarmuhUrta pramANa hai aura uskRSTa se asaMkhyAta kAla rUpa hai / isa prakAra yaha akAyika jIva apahAyika rUpa gati kA aura pRthivIkAdhika gati kA sevana karatA hai aura itane. hI kAla taka vaha usameM gamanAgamana karatA hai|20| yaha prathama gama hai 1 // ityAdi rUpa se zeSa ATha gama bhI jAna lene cAhiye, kintu zeSa AThoM gamoM meM kAyasaMvedha upayoga lagA kara kaha denA cAhiye / 'sesaM taheva' ThiI saMvehaca jANejA' mAliyo sthiti dhanyathI me matabhuitanA che. ane utkRSTathI sAta hajAra varSanI che. anubaMdha sthiti pramANene hoya che. kAyasaMvedha aSkAyika jIvana-marIne pRthavIkAcikemAM utpanna thavuM ane pAchA tyAMthI marIne apakAcikemAM utpanna thavA rUpa kAyasa vedha jaghanyathI bhavanI apekSAthI be bhane grahaNa karavA rUpa che. ane utkRSTathI asaMkhyAta bhalene grahaNa karavA rUpa che. tathA kALanI apekSAthI te jaghanyathI be aMtamuhUrta pramANa che.. ane utkRSTathI asaMkhyAta kALa rUpa che. A rIte A apUkAyika jIva apakAyika gatinuM ane pRthvIkAyika gatinuM sevana kare che. eTalA ja kALa sudhI te temAM gamanAgamana kare che. A pahele gama che. ItyAdi prakArathI AThe gamo samajI levA paraMtu bAkInA ATha gamemAM yasa vadha payAgapUrva 33.6 me. 'sesaM taM ceva' 554AyamA yAvIsabhA Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.13 sU01 apkAye pRthivyAdijIvotpattini0 177 pRthivIkAyavadeva jJAtavyamiti / ' sevaM bhaMte! sevaM bhaMte! ti' tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti hai bhadanta ! aSkAyikajIvaviSaye yad devAnupriyeNa kathitaM tatsavameva sarvathA satyameva iti kathayitvA bhagavantaM vandate namasyati vanditvA namasthitvA saMyamena tapasA AtmAnaM bhAvayan viharatIti // 01 // iti zrI vizvavikhyAta - jagadvallabha - prasiddhavAcaka- paJcadazabhASAkalitalalitakalA pAlApakamavizuddhagadyapadyanaikagrantha nirmApaka, vAdimAnamardaka- zrI zAhacchatrapati kolhApurarAjamadatta-' 'jainAcArya' padabhUSita - kolhApurarAjaguru - bAlabrahmacAri - jainAcArya - jainadharma divAkara pUjya zrI ghAsIlAlavativiracitAyAM zrI "bhagavatI sUtrasya " prameyacandrikArakhyAyAM vyAkhyAyAm caturviMzatizatakasya trayodazoddezakaH samAptaH // 24 - 13 // akAya meM zeSa jIvoM kI utpatti rUpa bAkI kA ora saba kathana pRthvIkAya ke jaise hI jAnanA cAhie 'sevaM bhaMte! sevaM bhaMte / pti' he bhadanta ! aSkAyika jIva ke viSaya meM Apa devAnupriya ne jo kathana kiyA hai vaha saba satya hI hai, ApakA kathana sarvathA satyaM hI hai, isa prakAra kaha kara una gautama ne prabhu ko vandanA kI aura unheM namaskAra kiyA / candanA namaskAra kara phira ve saMyama aura tapa se AtmA ko bhAvita karate hue apane sthAna para virAjamAna ho gaye // 1 // jainAcArya jainadharma divAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta "bhagavatI sUtra " kI prameyacandrikA vyAkhyAke cauvIsaveM zatakakA :terahavAM uddezaka samApta // 24 - 13 // . daMDakamAM rahelA jIveAnI utpatti rUpa khAkInuM saghaLuM kathana pRthvIkAyanA prakaraNamAM kahyA pramANe ja samajavu 'sevaM bhate ! sevaM bhave ! tti' he bhagavan yAyiGa bhavanA saMmadhabhAM Apa devAtu'priye je thana karelu che. te tamAma kathana satya ja che. ApanuM kathana sathA satya che. A pramANe kahIne gautama svAmIe prabhune vaMdanA karI namaskAra karyAM. vadanA namaskAra karIne te pachI teo sayama ane tapathI peAtAnA AtmAne bhAvita karatA thakA pAtAnA sthAna para birAjamAna thA gayA. suu.1|| jainAcAya jainadhama divAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtra"nI prameyacandrikA vyAkhyAnA ceAvIsamA zatakanA terame uddezaka samAsa 5r4-13mA bha0 23 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 bhagavatotre // atha caturdazoddezaka prArabhyate // trayodazo deza ke aSkAyike pRthivyAdInAmutpattimakAraM pradarzya kramamApta tejaskAyike pRthivyAdInAmutpattiprakAradarzanAya avasaramAtacaturddazodezakaH pArabhyate tadanena saMvandhena yAyAtasyAsya caturddazodezakasya idamAdimaM sUtram - 'ukkAiyA NaM' ityAdi / mUlam - teDakkAiyA NaM saMte ! kaohiMto uvavajjaMti0 evaM jaheva puDhavikAiya uddesagasarizo bhANiyavvo / NavaraM ThihaM saMvehaM va jANejjA devehiMto paNa uvavajjati selaM taM caiva / sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte! ti jAva viharai // sU0 1 // // cauvIsaime lae cohasamo uddeso sammattAM // chAyA - tejaskAyikAH, khalu bhadanta ! kuta utpadyante0 evaM yathaiva pRthivIkAyika dezakA udezako bhaNitavyaH / navaraM sthiti saMvedhaM ca jAnIyAt / deveyo notpadyante / tadevaM bhadanta / zeSaM tadevaM bhadanta ! iti yAvadviharati // 01 || // caturviMzatitame zatake caturddazodezakaH samAptaH // TIkA- 'tejakakAiyANaM bhaMte' tejaskAyikAH khalu bhadanta ! 'kaohiMto 'uvavajjeti' kasmAtsthAnAdAgatyotpadyante - bhadanta ! tejaskAyike jIvAH caudahavA udezaka 13 ve uddezaka meM akAyika meM pRthivI Adi koM kI utpatti ke prakAra ko prakaTa karake aba sUtrakAra krama prApta tejaskAyika meM pRthivyAdikoM kI utpatti ke prakAra ko dikhAne ke liye avasara prApta yaha 14 va uddezaka prAraMbha karate haiM- 'tejakAyA NaM bhaMte ! kohiMtA jvacajjati' ityAdi / TIkArtha- gautamane isa sUtradvArA prabhu se aisA pUchA hai- 'teur3AiyA NaM caudamA uddezAnA prAraMbha-- temAM uddezAmAM asUkAyikAmAM pRthvikAyikA vigerenI utpattinA prakAra atAvIne have sutrakAra kramathI Avela tejasakAyikamAM pRthvIkAyikAnI utpa ttinA prakAra batAvavA avasara prApta A caudamA uddezAnA prArabha kare che..' terAiyA NaM bhaMte ! kaohiMto ! uvavajjaMti' ityAdi " "" TIkA gautamasvAmIe mA sUtra dvArA prabhune evuM pUchyuM' che ke Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za034 u.15 01 tejaskAye pRthivyAdijIvotpattini0276 kasmAtsthAnAdAgatya samutyante iti praznaH / bhagavAnAha atidezamukhena evaM jahA~ ityAdi, 'evaM jaheva' evaM yathaiva 'puDhavIkAiyauddesagasariso bhANiyadhvoM pRthivIkAthikodezaka sazauddezako bhaNitavyaH yena prakAreNa pRthivIkAyike jIvAnA mutpattipradarzanAyoddezako dvAdazaH kathita stenaiva prakAreNa tejaskAryikoddezako'pi paThanIyaH / pRthivIkAyikodezakApekSayA yadvailakSaNyaM taddarzayati-'Navara' ityAdi, 'NavaraM ThiI saMvehaM ca jANejjA' navaras-kevalaM sthiti kAyasaMvedhaM ca jAnIyAt pRthaktayA sthitisaMvedhau jJAtavyau tatra sthiti:-vyahorAtrapramANA / saMcegho yathA. yogaM navasvapi gamakeSu svayaM vijJAtavyaH / idamapi pUrvApekSayA vailakSaNyaM yat-'deve. hito Na uvavajjati' devebhyo notpadhante tejaskAye devotpatyasaMbhavAt / 'sesa taM bhaMte !he bhadanta tejaskAyikoM meM jIva kahAM se Akarake utpanna hote haiM ? isake uttara me bhagavAn ne aisA kahA hai ki he gautama! pRthivIkAyika ke uddezaka jaisA uddezaka yahAM para kaha lenA cAhie / arthAt jisa prakAra se pRthivIkAyika meM jIvoM kI utpatti dikhAne ke lie 12 vA uddezaka kahA gayA hai usI prakAra le tejaskAyika meM jIvoM kI utpatti dikhAne ke liye tejaskAyika uddezaka bhI kahanA 'caahie| pRthivIkAyika uddezaka kI apekSA se jo isa uddezaka meM bailakSaNya hai use sUtrakAra ne 'NavaraM ThiI saMdeha ca jANejjA' isa sUtra dvArA prakaTa kiyA hai-yahAM sthiti tIna dinarAta kI hai aura saMvedha noM ganakoM meM yathA-yogya svayaM jAna lenA caahie| tathA yahAM para devoM kI utpatti nahIM hotI hai 'sesaM taM ceva' isa kathana se atirikta aura bAkI 'ukAiyA NaM bhaMte !' mA yima 4 yAMthA mApI panna thAya che? A praznanA uttaramAM bhagavAne evuM kahyuM che ke he gautama! pRthvIkAyikanA udezAmAM kahela prakAre ahiyAM paNa saghaLuM kathana samajI levuM arthAt je pramANe pRvikAyikAmAM jIvanI utpatti batAvavA mATe 12 bArame 'uddeze kahela che. e ja pramANe tejaskAcikemAM jIvonI utpatti batAvavA tejaskAyika uddeze paNa samaje. pRthvIkAyikanA udezAnI apekSAthI A dezAmA Tel para cha. sUtrAre 'NavaraM ThiI saMvehaM ca jANejjA' mA . pAThathI batAvela che ahiyAM sthiti traNa rAtadivasanI che. ane savedha neve gamamAM yathAyogya rIte svayaM samajI levuM. A tejarakAyikamAM nI pati yatA nathI'sesa taM ceva' mA thana. zivAya mAjhI bhI tamAma kathana pRvIkAyikanA 'uddezAmAM kahyA pramANe ja che tema samajavuM. Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ..... bhagavatI ceva' zepaM tadeva-zepam-kathitAviriktaM sarvamapi tadeva-pRthivIkAyikoddezakavadeva 'sevaM bhate / sevaM bhaMte ! ti jAba viharaI' tadevaM bhadanta / tadevaM bhadanta ! iti yAvadviharati, he bhadanta ! tejaskAyikaviSaye yaddevAnupriyeNa kathitaM tatsarvam evameva sarvathA satyameva iti kathayitvA bhagavantaM vandate namasyati vanditvA namasyitvA saMyamena tapasA AtmAnaM bhAvayan viharati gautama iti ||suu01|| // iti zrI vizvavikhyAta-jagadvallabha-prasiddhavAcaka-paJcadazabhASAit , kalitalalitakalApAlApakAvizuddhagadhapadyanaikagranthanirmApaka, . . vAdimAnamardaka-zrIzAhUcchatrapati kolhApurarAjamadatta- 'jainAcArya' padabhUpita-kolhApurarAjaguru vAlabrahmacAri - jainAcArya - jainadharmadivAkara -pUjyazrI ghAsilAlavrativiracitAyAM zrI "bhagavatIsUtrasya" prameyacandrikAkhyAyAM vyAkhyAyAm caturviMzatitamazatake caturdazoddezakaH samAptaH // 24-14 // kA saba kathana pRthivIkAyika uddezaka ke jaisA hai aisA jAnanA caahiye| sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti jAba viharaI' he bhadanta ! tejaskAyika ke viSaya meM Apa devAnupriya ne jo kahA hai vaha sarvathA satya hI hai 2 isa prakAra kahakara gautama ne bhagavAn ko dhandanA kI aura namaskAra kiyA vandanA namaskAra karake phira ve saMyama aura tapa se AtmA ko bhAvita karate hue apane sthAna para virAjamAna hogaye // 1 // "jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajImahArAjakRta "bhaMgavatIsUtra" kI prameyacandrikA vyAkhyA cocIsaveM zataka kA 14 vAM uddezaka samApta // 24-14 // . ..seva bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti jAva viharaI' hai magavan yinI saMbaMdhamAM Apa devAnupriye je pramANe kahyuM che. te tamAma kathana sarvathA satya che. Apa devAnupriyanuM kathana sarvathA satya ja che, A pramANe kahIne gautamasvAmIe prabhune vaMdanA karI namaskAra karyA vaMdanA namaskAra karIne te pachI teo tapa ane saMyamathI AtmAne bhAvita karatA thakA pitAnA sthAna para birAjamAna thayA. sU. 15 jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta "bhagavatIsUtra"nI prayacandrikA vyAkhyAnA vIsamA zatakano caudamo uddeza samApta 24-14 C. I. Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 maindrikA TIkA zaM0 244.15.1 vAyukAyai pRthivyAdijIvotpattini0 181 // atha paJcadazamodezakaH prAramyate // tejaskAye pRthivyAdInAmutpatti nirUpya kramaprApte paJcadazodezake vAyukAye pRthivyAdInAmutpattiH pradazyate ityanena saMbandhena AyAtasya paJcadazodezakasyedaM sUtram 'vAukAiyANaM bhate' ityAdi, mUlam - vAukkAiyA NaM bhaMte! kabhahiMto uvavajjati evaM jaheva teukAiyauddesao taheva / NavaraM ThiI saMvehaM ca jANejA / sevaM bhaMte! sevaM bhaMte! ti // sU0 1 // // uvIsaime sae pannarasamo uddeso samanto // chAyA - vAyukAyikAH khalu bhadanta ! kuta utpadyante evaM yathaiva tejaskAyikodezakastathaiva, navaraM sthiti saMvedhaM ca jAnIyAt / tadevaM bhadanta tadevaM bhadanta / iti / 01 / // caturviMzatitame zatake paJcadazodezakaH samAptaH || TIkA- 'vAukkAiyA NaM bhaMte !' vAyukAyikAH khalu bhadanta ! 'kaohiMto uvavajrjjati' kutaH sthAnAdAgatyotpadyante uttaramAha - ' evaM jaheva' ityAdi, ' evaM jaba ukkAiyauddezro taheva' evaM yathaiva tejaskAyikoddezakastathaiva yathA paMdrahaveM uddezaka kA prAraMbha tejaskAyika meM pRthivI AdikoM kI utpatti kA nirUpaNa karake aba sUtrakAra krama prApta isa 15 veM uddezaka meM vAyu kAya meM pRthivyAdiko kI utpatti kA pradarzana karate haiM- 'vAkkAyA NaM bhaMte! 'kaohito vavajjaMti' ityAdi / TIkA- gautama ne isa mUtradvArA prabhu se aisA pUchA hai- 'vAukkAiyA NaM bhaMte! he bhadanta ! vAyukAdhika 'kaohiMto uvavajjaMti' kisa sthAna se Akarake utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - ' evaM jaheba telakAi uddeo taheva' 'jisa prakAra pRthivIkApika ke uddezaka ke pa daramA uddezAnA prArabha-- tejaskAyikAmAM pRthvIkAya vigerenI utpattinu nirUpaNa karIne have sUtra kA2 kramathI Avela A padaramA uddezAmAM vAyukAcamAM pRthvIkAya vigerenI utpattimatAve che.- 'vAukAiyA Na bhaMte / kaohiMto ! uvavajjati' ityAhi - 'vAu TIartha -- gautamasvAbhIme mA sUtrathI alune me pUchayu kAiyANaM bhaMte !' he bhagavan vAyuayi / 'kaohi to' uvavajjati' bhAvAne utpanna thAya che ? yA praznanA uttaramA prabhu he che teukAiya uddekhao taddeva' pRthvIkAyanA uddezAnA yA sthAnabhAMthI - ' evaM jaheba smRtibhraMza--bhalAmaNathI Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI pRthivyatidezena tejaskAyiko nirUpita svathA tenaiva prakAreNa vAyukAyiko'pi nirUpaNIyaH / tejaskAyikoddezakApekSayA yadvalakSaNyaM tadarzayati-'Navara' ityAdi, 'NavaraM ThiI saMvehaM ca jANejjA' navaras-kevalaM sthiti saMvedhaM ca bhinna bhinnatayA yathAyogaM jAnIyAt atrApi devA notpadyante / 'secaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti, he bhadanta ! vAyukAyikaviSaye yadevAnupriyeNa kathitaM tatsarvamevameva-sarvathA satyameva iti kathayitvA bhagavantaM vandate namasthati banditvA namasthitvA saMyamena tapasA AtmAnaM bhAvayan viharatIti / muu01|| // iti caturviMzatitame zatake pazcadazoddezakaH samAptaH // atideza se tejaskAyika kA nirUpaNa kiyA gayA hai usI prakAra se vAyukAyika bhI nirUpaNIya hai para tejaskAyikoddezaka kI apekSA se jo isameM bhinnatA hai yaha sthiti aura kAyasaMvedha kI apekSAse hai-yahI yAta 'Navara ThiI saMvedhaM ca jANejjA' isa mUtradvArA sUtrakAra ne prakaTa kI hai -yahAM parabhI devoM se Akarake jIca utpanna nahIM hote haiN| sevaM bhaMte ! sevaM bhate ! ti jAba viharaI' he bhadanta ! cAyukAyika ke viSaya meM jo Apa devAnupriya ne kahA hai, vaha saba sarvathA satya hai 2 isa prakAra kahakara gautama ne prabhu ko candanA kI aura unheM namaskAra kiyA bandanA namaskAra karake phira ve saMyama aura tapa se AtmA ko bhAvita karate hue apane sthAna para virAjamAna ho gaye / isa prakAra se yaha 15 ghA uddezaka hai // 1 // paMdrahavAM uddezaka samApta // 24-15 // je pramANe teja kAcikenuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che, eja rIte vAyukAyikanuM paNa nirUpaNa samajI levuM. paraMtu tejasmAyikanA uddezAnI apekSAe A vAyukAyanA kathakamAM je judApaNuM che, te sthiti ane vedhamA cha. me vAta sUtradhAre 'NavaraM ThiI saMvedhaM ca jANejjA' A sUtrapATha dvArA pragaTa karela che. A vAyukAyikAmAM paNa jIva devAmAMthI bhAvI panna yatA nathI. 'seva bhaye! seva bhate / tti jAva viharaI' Banvana vAyukAyikAnA saMbaMdhamAM Apa devAnupriye je pramANe kahyuM che. te tamAma kathana sarvathA satya che. A pramANe kahIne gautamasvAmIe prabhune vaMdanA karI namaskAra karyA. vaMdanA namaskAra karIne te pachI teo saMyama ane tapathI pitAnA AtmAne bhAvita karatA thakA pitAnA sthAna para birAjamAna thayA. A pramANe A pada uddezo kahyo che. 1 paMdarame udeze samApta ra4-15 Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.16 sU01 vanaspatikAyikajIvotpattini0 183 // atha SoDazodezakA mArabhyate // paJcadazoddezakaM nirUpya kramamAptaM SoDazaM vanaspativiSayakamuddezaka nirUpa. yannAha-'caNassaikAiyA NaM bhane' ityaadi| mUlam-vaNassaikAiyA NaM bhaMte ! kaohiMto uvavajjati evaM puDhavIkAiyasariso uddelo bhANiyaHvo / NavaraM jAhe vaNalaikAio vaNassaikAiesu uvavajjai tAhe paDhamavitIyaca utthapaMcamesu gamaesu parimANamaNusamayaM avirahiyaM ajaMtA uvavajjati bhavAdeseNaM jahanneNaM do bhavaragahaNAI ukAseNaM aNaMtAI bhavaggahaNAI kAlAdeseNaM jahanneNaM do aMtomuhattA ukkoseNaM aNaMtaM kAlaM evaiyaM jAva karejjA / khesA paMcagamA anavaragahaNIyA thev| NavaraM ThiI saMvehaM ca jANejjA / sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte!tti ||suu01|| ||cuviisime sae lolasamo uddeso smmtto|| ___ chAyA-canaspatikAyikAH khalu bhadanta ! kuta utpdynte| evaM pRthivIkAyikasadRza uddezo bhnnitvyH| navaraM yadA vanaspatikAyiko ghanaspatikayike tpadyate tadA prathamadvitIyacaturthapaJcameSu gamakeSu parimANamanusamayamavirahita manantA upapadyante bhavAdezena jaghanyena dve bhavagrahaNe utkarSeNA'nantAni bhavagrahaNAni, kAlAdezena jaghanyena dve antarmuhUrta utkarSeNA'nantaM kAlaM yAvatkuryAt / zeSAH pazcagamAH, aSTa bhavagrahaNAni tayaiva / navaraM sthiti saMvedhaM ca jAnIyAt / tadeva bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti ||su01|| // caturviMzatitame zatake SoDazoddezakaH smaaptH|| solahave uddezaka kA prAraMbha 15 veM uddezaka kA nirUpaNa karake aba sUtrakAra 16 - uddezaka kA nirUpaNa karate haiN| isameM vanaspati kAyika jIva kahAM se Akara ke utpanna hotA hai ityAdi viSaya kA nirUpaNa karate haiM-'vaNassahakAjhyA rNa segamA uddeshaan| praarpaMdaramA uddezAnuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra kramathI Avela A soLamA udezAnuM nirUpaNa kare che. A uddezAmAM te vanaspati kAyika ja kayAMthI AvIne utpanna thAya che? vigere viSayanuM nirUpaNa kare che - Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI TIkA- 'baNa sakkAyA NaM aMte' vanaspatikAyikAH khalu bhadanta / kao - hiMto uvavajrjjati' kuta Agatya utpadyante he bhadanta / ime vanaspatikAyikA jIvAH kasmAt sthAnAdAgatya samutpattiM labhante iti bhAvaH / bhagavAnAha - ' evaM puDhavIkAi' ityAdi, ' evaM vikAiyasariso uddeso bhANiyantro evaM pRthivIkAdhikasahA uddezo bhaNitavyaH, yathA pRthivIkAyikajIvAnAmuddezaH kathita svathaivehApi vanaspatikAyiko dezako racanIyaH, vanaspatikAyikodezake jIvAnAmutpAdapariparimANAdikaM kAya saMvedhAntam sarvamapi tathaiva vicAraNIyam pRthivIkAyikagamApekSA lakSaNyaM taddarzayitumAha- 'navare' ityAdi, 'NavaraM jAhe vaNassakAio vaNasakkAie upaja' navaraM yadA vanaspatikAyiko jIvaH vanaspatikAyikeSu in ! ohiMto vavajjaMti' ityAdi / TIkArtha- gautama ne prabhu se isa sutradvArA aisA pUchA hai 'vaNaslakAiyANaM bhate ! kahiMto uvavajrjjati' he bhadanta / vanaspatikAdhika jIva kisa sthAna se Akarake utpanna hote haiM ? isa prazna ke samAdhAna ke nimitta prabhu gautama se kahate haiM - ' evaM puDhavikkAzyasahiso uso bhANiyacyo' 'he gautama ! jisa prakAra se pRthivIkAdhika jIvoM kA uddeza kahA gayA hai usI prakAra se yahAM para bhI vanaspatikAyika uddeza kahalenA cAhiye / ataH vanaspatikAyika uddezaka meM jIvoM kA utpAda parimANa Adi kA saba kAyasaMvedha taka kA kathana vicAra lenA cAhiye / para pRthivIkAdhika ke gamoM kI apekSA jo yahAM ke gamoM ke kathana meM bhinnatA hai, use prakaTa karane ke liye sUtrakAra 'NacaraM jAhe vaNassaha kAhao vaNassahakAiesa uvavajjadda' isa sUtra pATha ko kahate haiM- isake dvArA unhoMne yaha prakaTa 284 'vatsaikAiyA NaM bhave ! kamohito uvavajjati' ityAhi TIDArtha-gItabhasvAbhIme prabhune yA sUtradvArA me pUchayu che hai- 'vaNassa i* kAiyA NaM bhaMte ! kaohiMto ! vavajjaMti' he bhagavan vanaspatiadhika lava yA sthAnamAMthI AvIne unna thAya che? A praznanA samAdhAna nimitte prabhu gautabhasvAbhIne he che-' evaM puDhavikkAiyasariso uso bhANiyavvo' he gautama! pRthvikAyika jIvAne uddeze je pramANe kahela che. eja rIte ahiyAM vanaspati kAyika uddeza paNa samajI leve joIe. jethI vanaspati mayanA urdUzAmAM jIvAnA utpAta, parimANu vigerenuM kAya vaidha sudhInuM kathana samajI levu". paraMtu pRthvIkAyikanA gameA karatAM A kathanamAM je judA paNuM che, te NatAvatAM sUtraa2 'NavaraM jAhe vaNassaikAio vaNassa ikAipasu uvavanjaI' mA sUtra Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravadrikA TIkA za024 7.16 sU01 vanaspatikAyikajIvotpatti ni0 185 utpadyate, 'tAhe paDhamavitiyaca utthapaMcamesu gamaesa' tadA prayamadvitIyacaturthapaJcameSu gamakeSu 'parimANamaNuyamayaM avirahiyaM anaMtA uvavajjaMti' parimANamanusamayamavirahitamanantA utpadyante / ayamAzayaH - yadA- pRthivyaptejo vAyukAryikebhya udva vanaspatikAyikeSu utpattirbhavati tadA parimANaviSaye pUrvoktava yadA tu vanaspatikAyikebhya Agatya vanaspatikAyikeSUtpadyate tadA prathamadvitIyacaturthapaJcamagamakeSu sUtroktaM parimANamavagantavyamiti / tathA-'jAhe vaNassAikAie' ityAdinA vanaspatereva anantAnAmuddharttanaM bhavati nAnyato'nantAnAmud vRtti rastItyAveditam zoSANAM tu samastAnAmapi asaMkhyAtatvAt / tathA-anakiyA haiM ki jaba vanaspatikAyika vanaspatikAdhikoM meM utpanna honA hai 'tAhe padama vitiya cauttha paMcamesu gamesu' taba prathama, dvitIya, caturtha, paMcama ina gamakoM meM 'parimANamaNusamayaM avirahiya anaMtA uvavajjati' aisA kahanA cAhiye ki ve pratisamaya avicchinnarUpa se ananta utpanna hote haiM / tAtparya isa kathana kA aisA hai ki- jaya pRthivI apa, teja aura vAyu ina kAyikoM se uddhartanA 'nikala' karake jIva kI utpatti vanaspatikAyikoM meM hotI hai, taba parimANa ke viSaya meM pUrvokta hI vaktavyatA kahanI cAhie aura jaba jIva vanaspatikAyikoM meM se Akara vanaspatikAyikoM meM utpanna hotA hai taba prathama, dvitIya, caturtha evaM paJcama ina gamakoM meM sUtrokta parimANa kahanA cAhiye / tathA-'jAhe vANassaikAie' ityAdi sUtradvArA yaha bhI samajhAyA gayA hai ki vanaspati se hI ananta jIvoM kA udvartana hotA hai anya se pAThathI teoe e khatAvyuM che ke-jayAre vanaspatikAyika jI1 vanaspati AyAmAM utpanna thAya che. 'tAhe paDhamatritiyaca utthapaMcamesu gamaesu' tyAre pahelA, khIjA ceAthA ane pAMcamA A gamAbhAM 'parimANamaNusamaya avirahiya anaMtA uvavajjati' mevu 'hevu leha. - tethe| pratisamaye avicchinna paNAthI nira'tara paNAthI ananta utpanna thAya che. A graMthananu tAtpaya e che ke jyAre pRthvI, p teja ane vAyukAyikomAMthI uddata'nA (mahAranI kaLavu) karIne jIvanI utpatti vanaspatikAyikAmAM thAya che. tyAre parimANunA saMbadhamAM pahelA kahela kana ja kahevuM joie ane jIva jyAre vanaspati kAyikAmAMthI AvIne vanaspati kAyikAmAM uttpanna thAya che, tyAre pahelA, khIjA cAthA ane pAMcamA gameAnA sUtramA kahyA pramANenu' parimANu 'he' le yo tathA 'jAhe va kAie' tyAhi sUtrathI me samannavyu che. kendranaspati kavikAmAMthI ja anate jIve nu udghatana thAya che bIjAmAMthI bha0 24 1 Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI 186 ntAnAmutpAdo vanaspatiSveva anyakAyikAnA manantAnAmabhAjanatvAdizyapi AveditaM bhavatIti / atra ca prathamadvitIyacaturthapaJcamagameSu anutkRSTasthitibhAvAdantA utpadyante iti kathyate etadbhinneSu tRtIyapaSThasaptamASTamanavameSu paJcasu gamakeSu utkRSTasthitisattvAd eko vA dvau vA trayo vA upapadyante' ityAdyabhidhIyate iti / tathA eseveva prathamadvitIyacaturtha zvameSu gameSu anutkRSTasthititvAdeva. utkarSato bhavAdezenAnantAni bhavagrahaNAni vaktavyAni / kAlAdezena anantaH kAlodeaon, enavyatirikteSu paJcasu tRtIyapaSThasaptamASTamanacameSu aSTau bhavagrahaNAni vaktavyAni utkRSTa sthitisadbhAvAt tadeva darzayati- 'bhavAdesena' ityAdi makara ananta jIvoM kA udvartana 'nikAlanA' nahIM hotA hai kyoMki zeSa samahata kAyika asaMkhyAta haiM / nathA-ananta jIvoM kA utpAda vanaspati meM hI hotA hai / kyoMki anyakAyaka anantatA ke abhAjaka hai| yahAM prathama, dvitIya, caturtha aura paMcama gamoM meM anutkRSTa sthiti ke sadbhAva se ananta jIva utpanna hote haiM aisA kahA gayA hai / tathA inase bhinna tRtIya, SaSTha, saptama, aSTama evaM navama ina pAMca gamakoM meM utkRSTa sthiti ke sadbhAva se eka athavA do athavA tIna utpanna hote haiM aisA kahA jAtA hai / tathA inhIM prathama, dvitIya caturtha aura paMcama gamoM meM anutkRSTasthiti ke sadbhAva se bhavAdeza kI apekSA utkRSTa se ananta bhava grahaNa kahe haiM aura kAla kI apekSA se anantakAla kA hai| inase atirikta tRtIya, SaSTha, saptama aSTama evaM nauvAM ina gamoM meM ATha bhavagrahaNa kahe haiM kyoMki inameM utkRSTasthiti kA sadbhAva hai| yahI anaMta jIvAnu udghana (mahAra nIkaLavuM) thatuM nathI. kemake khAkInA badhA kAyavALA asakhyAta haiAya che. tathA anata jIvAne utpAta vanaspati kAyi kAmAM ja thAya che. kemake bIjI kAyavALA ana'ta paNAnA abhAvavALA DAya che. ahiyAM pahelA, khIjA, ce thA ane pAMcamA game mAM anutkRSTa sthitinA sadbhAvathI ana Mta jIvA utpanna thAya che. e pramANe kahevAmAM Avyu che. tathA A zivAyanA trIjA, chaThThA, sAtamA AThamA ane navamA A pAMca gamAmAM utkRSTasthitinA sadbhAvathI eka athavA be athavA traNu utpanna thAya che. e pramANe kahevAmAM AvyuM che tathA A pahelA khIjA, cothA ane pAMcamA gameAmAM anutkRSTa sthitinA sadbhAvathI bhavadezanI apekSAthI utkRSTathI anata bhava grahaNa kahyA che, ane kALanI apekSAthI anatakALa kahe che. A zivAya Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za024 u.16 sU01 panaspatikAyikajIvotpattini0 187 Nena / 'bhavAdeseNaM jahanneNaM do bhavaggahaNAI' bhavAdezena-bhavApekSayA jaghanyene dve bhavagrahaNe bhavataH / 'ukkoseNaM aNaMtAI bhaggahaNAI' utkarSaNAnantAni bhavagrahaNAni bhavanti / 'kAlAdeseNaM jahAneNaM do aMtomuhuttA' kAlAdezena kAlApekSayA jaghanyena dve antarmuhUrte 'ukkoseNaM aNaMtaM kAlaM' utkarSeNa ananta kAlamiti kAyasavedhaH / 'evaiyaM jAva karejA' etAvantaM kAlaM yAvatkuryAt etAvatkAlamuparoktapadarzitakAlaparyantaM vanaspatijIvo vanaspati gati seveta / tathA etAvakAlaparyantameva vanaspatijIvo vanaspatigatau gamanAgamane ca kuryAditi bhAvaH / sesA paMcagamA abhavaggahaNIyA taheva' zeSA:-kathitavyatiriktAH tRtIyaSaSThasaptamASTramanavamagamA aSTa bhavagrahaNIyA stathaiva avaziSTa paJcagama keSu pUrvokta. rItyaiva aSTamavagrahaNAni vaktavyAnItyarthaH / pUrvoktarItyA yadvailakSaNyaM paJcagamakeSu tadarzayati-'NavaraM' ityAdinA, 'NavaraM ThiI saMvehaM ca jANejjA' navaram kevala vAta-'bhavAdeseNaM' ityAdi prakaraNa dvArA dikhalAyI gayI haibhava kI apekSA se jaghandha se do bhavagrahaNa hote haiM, aura jaskRSTa se ananta bhavagrahaNa hote haiN| tathA kAla kI apekSA se jaghanya se do antarmuhUrta aura utkRSTa anantakAla hai| aisA yahAM kAyasaMvedha hai| 'evayaM jAva karejjA' isa prakAra vaha vanaspatikAyika jIva itane kAla taka banaspatigati kA sevanakaratA hai aura itane hI kAla taka vaha banaspatijIva vanaspatigati meM gamanAgamana karatA hai| 'selA paMca gamA ahamavaragahaNIyA taheva' uskRSTa sthiti ke sadbhAva se zeSa pAMca gamoM meM-tRtIya, SaSTha, saptama aSTama evaM navamagamako meM-ATha bhaSagrahaNa kahA hai| 'navara ThiI saMvehaM ca jANejjA' para vizeSatA aisI hai ki yahAM sthiti aura kAyasaMvedha ye trIjA, cha, sAtamA ane navamA gAmamAM AThabhava grahaNa kahyA che. kemake tamA utkRSTasthitimA samApasa cha. mekara 'bhavAdeseNaM tyA 42 dvArA batAvela che. bhavanI apekSAthI jaghanyathI be bhava grahaNa hoya che ane utkRSTathI anaMtabhava grahaNa hoya che. tathA kALanI apekSAthI jaghanyathI be aMtarmuharta bhane praSTa mana ta cha. 2mA pramANe mahiyAM ayasavadha yo che. 'eva. iya' jAva karejjA' sArI te vanaspati: 1 mA sudhA vanaspatikAya gatinuM sevana kare che. ane eTalA ja kALa sudhI te tabhA gamanAgamana re cha 'sesA paMca gamA anubhavaggahaNIyA taheva' Gegve sthitinA saddabhAvathI bAkInA pAMca gamemAM eTale ke-trIjA, pAMcamA chaThThA, sAtamA bhane navabhAgamamA mAnava aDasa cha 'navara Thiica jANejjA' paraMtu vizeSapaNuM e che ke-ahiyAM sthiti ane kAyasaMvedha e judA judA kA Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ta bhagavatI sUtre sthitiM kAyasaMvedhaM ca bhinatvayA jAnIyAt tatra sthitirjaghanyotkRSTA ca mUlaM sUtrAnusAriNI sarva gamakeSu jJAvacyA kAryasaMvevastu tRtIyasamayojaghanyenAnva muhUrttAdhikadaumkarpeNa tu sthiviraSTAsu bhavagrahaNeSu dazasahas pratyekaM bhAvAt azItirvarSasahasrANi / paSTAnTayostu jaghanyena dazavarSasahasrANi antarmuhUrttAdhikAni catvAriMzadvarSasahasrANi amuhUrttacatuSTayAdhikAni, navamagaMmeSu jaghanyato viMzatirvapadasrANi utkRSTavastu azItirvarSasahasrANIti ! seva bhaMte ! secaM bhaMte / tti' tadeva bhadanta / tadevaM bhadanta ! iti, he bhadanta ! vanaspatikAyikajIvAnAmutpAdaparimANAdiviSaye devAnumiyeNa kathita tat evametra - sarvathA satyameva iti kathayitvA gautamo bhagavantaM vandate namasyati vanditvA namasthitvA ca saMyamena tapasA AtmAnaM bhAvayan viharatItimra0 / // iti caturviMzatitame zatake poDazoddezakaH samAptaH // " bhinna bhinna haiM / samasta gamoM meM sthiti jaghanya aura utkRSTa se mUla sUtra ke anusAra hai / kAyasaMvedha tIsare aura sAtaveM gamoM meM jaghanya se antarmuharta adhika dasa hajAra varSa kA hai aura utkRSTa se ATha bhaMvo meM pratyeka kI dasa hajAra varSa kI sthiti ko lekara assI 80 hajAra varSa kA hai chaThe aura AThaveM gamoM meM jaghanya vaha antarmuhUrtta adhika dasa hajAra varSa kA aura utkRSTha se cAra antarmuhUrtta adhika volIsa hajAra varSa ko hai / tathA nauveM gama meM jaghanya se vaha bIsa 20 hajAra varSa kA aura utkRSTa se 80 assI hajAra varSa kA hai 'sevaM bhaMte! sevaM bhaMte! ti' he bhadanta / vanaspattikAyika jIvoM ke utpAda parimANa che. saghaLA gameAmAM sthiti jaghanya ane utkRSTathI mUla sUtramAM kahyA pramANe che. kAyasa vedha trIjA, ane sAtamA gamamAM jaghanyathI aMtarmuhUta adhika krusa hajAra varSanA che, ane utkRSTathI ATha bhavanI 10 dasa hajAra varSanI sthiti hAvAthI 80 e.sI hajAra varSanA che. chaThThA ane AThamA gamamAM jadhanyathI te aMtarmuhUta adhika 40 cALIsa hajAra varSanA che. tathA navamA gamamAM jaghanyathI te 20 vIsa hajAra varSanA ane utkRSTathI 80 esI hara varSa che. 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte / tti' he bhagavan vanaspatiJjaya vANA bhuvanA utpAta, parimANu vigere viSayamAM Apa devAnu priye je pramANe kahyuM che, Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.16 sU01 vanaspatikAyikajIvotpattini0 189 Adi ke viSaya meM jo Apa devAnupriya ne jo kahA hai yaha sarvathA satya hI hai / isa prakAra kahakara una gautama ne bhagavAna ko vandanA kI aura unheM namaskAra kiyaa| vandanA namaskAra kara phira ve saMyama aura tapa se AtmA ko bhAvita karate hue apane sthAna para virAjamAna ho gaye 1 / jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta , "bhagavatIlUtra" kI prameyacandrikA vyAkhyAphe cauvIsaveM zatakakA solahavAM uddezaka samApta // 24-16 // te sarvathA satya che. ApanuM kathana sarvathA satya che. A pramANe kahIne te "gautamasvAmIe bhagavAnane vaMdanA karI teone namaskAra karyA. vaMdanA nama skAra karIne te pachI teo tapa ane saMyamathI AtmAne bhAvita karatA thakI pitAnA sthAna para birAjamAna thayA. sU nA jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta "bhagavatIsUtranI prameyacandrikA vyAkhyAnA vIsamA zatakane seLabhe uddezaka samApta ra4-1do Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI atha saptadazoddezakaH prArabhyate pRthivIkAyAd danaspanikAyikAntai kendriyajIvAnAmutpAdaparimANAdika vinintya vIndriyajIvAnAmutpAdAdikaM cintayituM saptadazodezakamavatArayati tadanena saMpandhanAyAtasya saudazodezasyedamAdimaM sUtram 'veM diyA NaM bhaMte' ityAdi / mUlam-diyA bhaMte! kaohiMto uvavajjati? jAva puDhavIkAie NaM bhaMte ! je avie vediesu uvavajjittae, se NaM bhaMte ! kevaiyakAlaTiiesu uvavajjejjA, saJceva puDhavIkAiyassa laddhI jAva kAlAdeseNaM jahanneNaM do aMtomuhattAI ukkoseNaM saMkhajjaM kAlaM bhavAdeseNaM jahanneNaM do bhavaggahaNAI ukkoseNaM saMkhejjAI bhavaragahaNAI evaiyaM0 / evaM tesu ceva causu gamaesu saMveho sesemu paMcasu taheva aTubhavA / evaM jAva cauridieNaM samaM ghausu saMkhejjA bhavA, paMcasu aTubhavA, paMciMdiyatirikkhajoNiyamaNussesu samaM taheba aTubhavA, devAna ceva uvavajjaMti, ThiI saMvehaM ca jANaMjjA levaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti ||suu01|| // cavIsaime lae sattarasamA uddeso samatto // chAyA-nIndriyAH glu bhadanna ! kuta utpadyante yAvatpRthivIkAyikaH khala bhadanna : yo bhayo hIndriye pratpanum / ma sandra bhadanta ! kiyakAlasthitikaputpadyeta seva pUdhiyIkApirasya labdhi ryAvan kAlAdezena jaghanyena dve antarmuhurne utkarSeNa saMkhyeyaM sAla mAdezana jayanyena bhanagrahaNa utkarSaNa maMgye yAni bhavagrahaNAni etAvantaM sAra gAra karyAna evaM ne dhyeya caturyugamapu saMveya', zepeyu paJcamu gamakeSu tayaiva maTAH payAran nanurindrayaH samaM caturga saMkhye yA bhavAH paJcam aSTamavAH / niyamiyoniya manuSya mamaM gayASTamayAH / devAH navonpayante, sthiti mohAnA gAnA de bhadanna : nadeyaM gadanna ! uni ||mR01|| // balinina meM ke matadagorezakaH samArataH Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maindrikA TIkA za024 u.17 sU01 dvIndriya jIvotpattyAdinirUpaNam 191 TIkA- 'veMdiyA NaM bhaMte ! dvIndriyAH khalu bhadanta | 'kaohiMto uvavajjaMti' kuta utpadyante 'jAva puDhavIkAie NaM bhaMte ! yAvatpRthivIkAyikaH khalu bhadantaM ! 'je bhavie ve die uvavajjittae' yo bhanyo dvIndriyepUtpattum, 'se NaM bhate ! kevaiyakALa Diesa uvavajjejjA' sa khalu bhadanta ! kiyatkAlasthitikeSu dvIndri yetpadyeta / atra yAvatpadena 'kiM nerahae hiMto uvavajjaMti, tirikkhajoNie hiMto. satrahaveM uddezaka kA prAraMbha pRthivIkAya se lekara vanaspatikAya paryanta ke ekendriyajIvoM ke utpAda parimANa Adi kA vicAra karake aba do indriya jIvoM ke pAda Adi kA vicAra karane ke lie sUtrakAra isa 17 veM uddezaka ko prArambha karate hue sUtra kA kathana karate haiM 'beiMdiyA NaM bhaMte! kaohito' ityAdi / TIkArtha- gautama ne prabhu se aisA pUchA hai- 'bei' diyA NaM bhaMte! kaohiMto uvavajjati' he bhadanta ! dvIndriya jIva kahAM se Akarake utpanna hote haiN| 'jAva puDhavIkAie NaM bhaMte! je bhavie ve die udhavajjintae se Sinhasanager ubavajjejjA' yAvat he bhadanta ! jo pRthivIkAyika jIva dvIndriyoM meM utpanna hone ke yogya hai, vaha kitane kAla kI sthitivAle dvIndriyoM meM utpanna hotA hai ? yahAM yAvatpada se yaha pUrvokta pATha gRhIta huA hai- 'kiM neraitio uyavajjati, tiri sattarabhA * uddezAne Ara'la-- pRthvIkAyathI ArabhIne vanaspatikAya sudhInA eka indriyavALA jIvAnA utpAta, parimANu vigereAnA vicAra karIne have be indriyavALA jIvAnA utpAta vagenA vicAra karavA mATe sUtrakAra A 17 sattaramA uddezAnA AraMbha 42 - beiMdiyA NaM bhaMte! kaohito' 4tyAhi TIDArtha-gautabhasvAbhIye asune govu pUchayu che ! - 'beiMdiyA NaM bhave'. kaohiMto uvavajja'ti' he bhagavan meM iMdriyavAjA vA iyAMthI bhAvAne utpanna thAya che ? 'jAva puDhavIkAie NaM bhate ! je bhavie bei diesu uvavattie' se NaM bhate / kevaiyakAlaTThiesa uvatrajjejjA' yAvat he bhagavan ke pRthvI ayi lava me IMdriyAmAM utpanna thavAne cAgya che, te keTalA kALanI sthitivALA e IdriceAmAM utpanna thAya che? ahiyAM yAvapadathI A nIce pramANenA pahelAnA cAhe zraSu urAyA hai, 'ki' nairaikebhya utpadyante athavA tiryagyonikebhya Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIya uvavajjati, maNussehito uvavajjati, devehito uvavajjati' ityaadi,| kiM nairayi. ke ya utpadyante-tiryagyonikebhya utpacante-manuSyebhya utpadyante, devebhya utpadyante iti cchAyA / uttaramAha-no nairayikebhya Agatyotpayante na vA devebhya bhAgasyotpadhante kintu tiryagyonikebhya Agalya utpadyante atha ca manuSyebhya Agasya dvIndriyepUtpadyante / yadi tiryagyonikebhya Agatyotpadyante tadA kime. kendriyatiryagyonikebhya Agatyotpadhante athavA yAvatpazcendriyatiryagyonikebhya bhAgasyotpadhante he gautama | ekendriyatiryagyonikebhyo'pi Agatyotpadhante yAvakkhajoNiehito uvavajjaMti, manussehito upavajjati, devehito uvavajjaMti' ityAdi pATha dvArA gautama ne prabhu se aisA pUNa hai-he bhadanta ! kyA ve narayikoM se Akara ke utpanna hote haiM? athavA tiryagyonikoM se Akarake utpanna hote ? athavA manuSyoM meM se Akarake utpanna hote haiM ? isa prazna ke uttara meM prabhu karate haiM-he gautama | ve nairayikoM se Akarake utpanna nahIM hote haiM, aura na devoM meM se Akarake utpanna hote haiM kintu tiryagyonikoM se Akarake utpanna hote haiM aura manuSyoM se Akarase utpanna hote haiN| aMgha punaH gautama prabhu se aisA pUchate haiM-he bhadanta ! yadi ve do indriya jIva tiryagyonikoM se Akarake utpanna hotA hai to kyA ekendriya tiryagyonikoM se Akarake thA dvIndriyatiyagyonikoM se Akarake athavA teindriyatiryagyonikoM se Akarake yA cauhandriyaH thAgatya utpadyante athavA manuSyebhya ogatyotpadyante athavA devebhya Agatyotpadyante' ItyAdi sUtrapAThathI gautama svAmIe prabhune evuM pUchyuM che ke he bhagavana zuM te narayikAmAMthI AvIne utpanna thAya che? athavA tiryaMca cenijhemAMthI AvIne utpanna thAya che? athavA manuSyomAMthI AvIne utpanna thAya che? athavA devAmAMthI AvIne utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke-he gautama teo nairayikamAMthI AvIne utpanna thatA nathI. ane demAMthI AvIne paNa utpanna thatA nathI. paraMtu tiryaMca nikamAMthI AvIne utpanna thAya che. ane manuSyomAMthI AvIne paNa utpanna thAya che. have pharIthI gautamasvAmI prabhune evuM pUche che ke-he bhagavana je te e idiyavALA jI tiya ca nikemAMthI AvIne utpanna thAya che, te zuM teo eka indriyavALA tiyAmAMthI AvIne utpanna thAya che? athavA be idriyavALA tiryaMca yonimAMthI athavA traNa iMdriyavALA tiya ca canikemAMthI athavA cAra indriyavALA tiryaMca certikemAMthI AvIne athavA pAMca Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.17 sU01 dvIndriyajIvotpattyAdinirUpaNam 193 tpaJcendriyatiryagyonikebhyo'pi Agasyotpadyante / yadi ekendriyAditiryagyonike bhya Agatyotpadyante tadA kiM vAirebhyastiryagyonikebhya Agatyotpadyante athavA sUkSmebhya Agatyotpadyante he gautama! bAdarapRthivI kA gikai kendriyAdibhya Agatyohapanhe bhadan ! yadi bAdarapRthivI kAyi kekendriyatiryagyonikebhya Agasyotsacante tadA kiM paryAptabAdarapRthivIkArikai kendriya tiryagyonikebhya Agatyotpacante athavA aparyAptakapRthivIkAyike kendriya tiryagyonikebhyo'pi Agaspotpadyante ? tiryagyonikoM se Akarake athavA paJcendriyatiryagyonikoM se Akara ke ve utpanna hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM - he gautama ! ve ekendriyatiryagyonikoM se Akara ke bhI utpanna hote haiM aura yAvat paJcendriyatiryagyonikoM se bhI Akarake utpanna hote haiN| punaH gautama pUchate haiM -yadi ekendriyatiryagyonikoM se Akarake ve utpanna hote haiM to kyA ve bAdara ekendriya tiryagyonikoM se Akarake utpanna hote haiM athavA sUkSma ekendriyatiryagyonikoM se Akarake utpanna hote hai ? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM - he gautama / hRmaekendriya tiryagyonikoM se Akara ke utpanna hote haiM aura bAdaraekendriyatiryagyonikoM se bhI Akarake ve utpanna hote haiM / punaH nau pUchate haiM - he bhadanta ! yadi ve bAdara ekendriyapRthivIkAyAdi se Akarake utpana hote haiM to kyA paryApta bAdara pRthivImAntrikaekendriya se Akarake utpanna hote haiM ? 9 praznanA indriyavALA tiya ca cainikamAMthI AvIne utpanna thAya che? A uttaramAM prabhu kahe che ke he gautama ! tee eka indriyavALA tiya cayAni vALAemAMthI AvIne paNa utpanna thAya che ane cAvat pAMca IMdricavALA tiya ca yo navALAemAMthI AvIne pazu utpanna thAya che. pharIthI gautamasvAmI prabhune pUche che ke jo eka IndriyavALA tiya ca yunikezamAMthI AvIne te utpanna thAya che? te zuM teo khAdara eka indriyavALA tiya cAmAMthI AvIne utpanna thAya che? ke sUkSma eka indriya ti ca yonivALAmAMthI AvIne utpanna thAya che ? A praznA uttamAM prabhu kahe che ke-he gautama ! thAya che, ane sUkSma ekendriya ti cace nikAmAMthI AvIne utpanna mAdara eka Indriya tiya ca yonivALAemAMthI AvIne te utpanna thAya che. pharIthI gautamasvAmI pUche che ke he bhagavana jo te mAdara eka i"drithavALA pRthvIdAyika vigeremAMthI ArvAne utpanna thAya che, teA zuM te paryApta khAdara pRthvIkAyika eka iMdriyomAMthI AvIne utpanna thAya che? phe bha0 25 Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 bhagavatI sUtre he gautama! paryApta vAdarapRthivI kAyikai kendriya tiryagyonikebhyo'pi Agatyo spadyante tathA aparyApta cAdara pRthivIkAyikai kendriyatiryagyonikebhyo'pi Agatyospadyate ityAdInAM grahaNaM bhavatIti / utpAdahAre pRthivIkAyikAnAM sthitirutkRSTatI dvAviMzativarSasahastrapramANA bhavatItyatastatrotpitsordvAviMzativarSasahasrasthitike pratpattiH mokkA, atra dvIndriyANAM tu dvAdazavarSapayitaitra sthitiriti pRthivIkAyiko yadi dvIndriye pRtpadyate tadA dvAdazavarSa sthiti ke pu botpadyate, dvIndriyANAmetAvat sthiterevasaMbhavAt, AtrAlApaka evaM vaktavyaH - 'puDhavikAie NaM bhaMte je bhavie beIdie uvavajittae se NaM bhaMte ! ketraiyakAlaTThiesa upavajjaDa iti praznaH asyottaram -'goyamA jahaneNaM aMtoThie ukkoseNaM vAramanAsahiiesa uvavajja' iti / pRthivIkAyikaH khalu bhadanta ! yo bhavyA-yogyaH dvIndriye pratyatum, sa khalu kiyatkALa - sthiti ke pUtpatheta he gautama / jaghanyenAntarmuharttasthiti keSu utkarSato dvAdazavarSa sthiti ke putpadyeta iti / yathAvidezamAha-mana' ityAdi, 'saccaiva puDhavIkAiya athavA aparyApta cAdarapRthivIkAyika ekendriya se Akarake utpanna hote haiM ? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM- he gautama! paryApta bAdara pRthivIkAyika ekendriya se bhI Akarake utpanna hote haiM aura aparyApta cAdara pRthivokAyika ekendriya se bhI Akarake utpanna hote haiM ityAdi pUrvokta rUpa se kahA gayA saba kathana yahAM gRhIna huA hai' atha gautamane prabhu se aisA pUchA hai, puDhavIkAhara NaM bhaMte' ityAdi / he bhadanta | jo pRthivIkAyika jIva hIndriya jIvoM meM utpanna hone ke yogya hai vaha kitane kAla kI sthiti vAle hIndriyoM meM utpanna hotA hai ? to isake uttara meM kahate haiM 'sacceva puDhavikAhayassa laTThI' jisa prakAra se pRthivI aparyApta bAdara pRthvIkAyika eka "driyomAMthI AvIne utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke he gautama ! paryAsa mAdara pRthvIkAyika eka idrAmAMthI Ane utpanna thAya che, ane paryApta Adara pRthvIkAcika eka IMdriyavALAmAMthI ovIne paNa utpanna thAya che. vigere pUrvokta prakArathI kathana karyu che. have gautama svAmIe prabhune evu* pUchyuM che ke hai bhagavat je pRthvIkAyika jIva e Idriya jIvAmAM utpanna thavAne cAgya che. che, teo keTalA kALanI sthitivALA e IMdriya jIvAmAM utpanna thAya che ? zyA aznanA uttarabhAM alu temAne 'sacceca puDhavIkAhayassa laddhI' Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyandrikA TIkA za024 u.17901 dvIndriyajIvotpattyAdinirUpaNam 195 kAyika meM utpanna hone yogya pRthivIkAyika jIva kI vaktavyatA kahI gaI hai vahI vaktavyatA yahAM para bhI kaha lenI cAhie arthAt yahAM beiMdriyoM kA sUtra hone se beiMdriya ke anusAra utpAdaparimANasthiti Adi saba dvAra dhyAna meM lekara kaha denA caahiye| jaba prabhu se gautama ne aisA pUchA ki he bhadanta | pRthivIkAyika jIva jo ki veindriyoM meM utpanna hone ke yogya hai vaha kitane kAla kI sthitivA-dIndriyoM meM utpanna hotA hai ? to isa prazna ke uttara meM prabhu ne unase kahA-ki he gautm| vaha jaghanya se eka antarmuhUrta kI sthitighAle dvIndriyoM meM utpanna hotA hai aura utkRSTa se ghAraha varSa kI sthitivAle dvIndriyoM meM utpanna hotA hai utpAtabAra meM dvIndriyoM meM utpanna hone vAlA pRthivIkAyika utkRSTa se bAraha varSa kI sthitivAle dvIndriyoM meM utpanna hotA hai, kyoM ki dvIndriyoM kI sthiti bArahavarSa kI hI kahI gaI hai pRthivI kAyika jaba pRthivIkAya meM utpanna hotA hai taba pRthivIkAyika kI sthiti utkRSTa pAIsa hajAra varSa kI hone ke kAraNa pRthivIkAyika sUtra meM bAIsahajAravarSa kI sthitivAloM meM utpanna hone kA kahA hai kintu je rIte pRthvI kAyikamAM utpanna thavAne cagya pRthvIkAyika jIvanA saMbaMdhamAM kathana karyuM che, teja pramANenuM kathana ahiyAM paNa samajavuM joIe. arthAt ahiyAM be IndriyanuM sUtra hovAthI be InidrayanA kathana pramANe utpAta pariNAma sthiti vigere badhA dvAre cagya rIte kahevA joIe. jyAre gautamakvAmIe prabhune evuM pUchayuM ke he bhagavana pRthvIkAyika jIva ke je dvIndrimAM utpanna thavAne cagya che, te keTalA kALanI sthitivALA kandriyamAM utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM prabhue teone kahyuM ke ke-he gautama! te jagha. nyathI eka aMtamuhatanI sthitivALA kIndrimAM utpanna thAya che, ane utkRSTathI 12 bAra varSanI sthitivALA hIndrimAM utpanna thAya che. utpAtakAramAM kIndrimAM utpana thavAvALA pRthvIkAyika che utkRSTathI bAra varSanI sthitivALA hIndrimAM utpanna thAya che. kemake dvIjiyenI sthiti bAra varSanI ja kahI che. pRthvIkAyika jyAre pRvIkAyikamAM utpanna thAya che. tyAre pRthvIkAyikanI sthiti ukaSTathI 22 bAvIsa hajAra varSanI hovAthI pRvIkAyika sUtramAM 22 hajAra varSanI sthitivALAomAM utpanna thavAnuM kahela che. paraMtu ahiyAM bAra varSanI sthitivALA hIndrimAM Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . gavatIsUtra ssa laddhI' saiva pRthivIkAyikaraya labdhiH, yA pRthivIkAyikasya pRthivIkAyikeSu utpattiyogyasya pUrva kathitA saiva dvIndriyeSu utpattuM yogyasyApi vaktavyatyayaH kiyatparyantaM dvIndriyepUripatmolabdhiH dvIndriyamadhikRtya vaktavyA tabAha-'nAva' ityAdi, 'jAva ,kAlAdeseNaM jahannaNaM aMtomuhuttAI' yAvatkAlAdezena-kALApekSayA jaghanyena dve antarmuharne, kAlAdezaparyantA landhirvaktavyeti / atra yAvatpadena bhavAdezAntaM sarvamapi prakaraNa manusmaraNIyam he bhadanta ! te dvIndriyepUtpitsavaH pRthivIkAyikA jIvA ekasamayena kiyanta utpadya te he gautama ! te jIvA jaghanyata eko vA dvau vA yovA, utkRSTaH saMrupAtA asaMkhyAtA utpadhante / pRthivIkAyika jIva prathamaM pRthivIkAyikastato mRtvA dvIndriyatayA jAtaH punarapi tavo mRtvA yahAM pArasvarSa kI sthitiyAle dIndriyoM meM pRdhivIkAyika kI utpatti kahanI caahiye| 'jAva kAlAdeseNaM jahanneNaM do aMnomuhattAI' ityAdi, yAvat vaha kAla kI apekSA jaghanya se do antarmuhUrta taka aura utkRSTa se saMkhyAta bhayo taka ula gati kA sevana karatA hai aura itane hI kAla taka vaha usameM gamanAgamana karatA hai| yahAM yAvatpada se bhavAdezataka kA samasta kathana dvIndriyakolekara grahaNa karanA caahiye| jaise-he bhadantAbI. ndriyoM meM utpanna hone ke yogya pRthivIjJAyika jIva eka samaya meM kitane utpanna hone haiM ? isa parimANadvAraviSayaka prazna ke uttara meM prabhu ne aisA kahA hai-he gautama! ve jIva jaghanya se eka do athavA tIna, uskRSTa se saMkhyAta athavA asaMkhyAta utpanna hote haiM ityAdi kahanA caahiye| pRthivIkAyika jIva pRthivIkAdhika kI paryAya se udvartana (nikala) pRyinI utpatti kI naI 'jAva kAlAdeseNaM jahaNNeNaM do aMtomuhuttAI' tyAhi yApatta thI apekSAthI nyathI 2 aMtargahana sudhI ane utkRSTathI saMkhyAta bhava sudhI te gatinuM sevana kare che. ane eTalA kALa sudhI te temAM gamanAgamana kare che. ahiyAM cAvatpadathI bhavAdeza sudhInuM saghaLuM prakaraNa grahaNa karAyuM che. jemake-he bhagavana be Idriya vALAomAM utpanna thavAne cagya pRthvIkAyika java eka samayamAM keTalA utpanna thAya che? A parimANa dvAra saMbaMdhI praznanA uttaramAM prabhue evuM kahyuM che ke-he gautama ! te ja jaghanyathI eka athavA be athavA traNa utpanna thAya che. ane utkRSTathI saMkhyAta athavA asaMkhyAta utpanna thAya che. ItyAdi kahevuM joIe, pRthvIkAyikanI paryAyathI udvartana (nIkaLIne) karIne be IndriyavALAmAM utpanna thAya che. ane Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ premaiyayandrikA TIkA za024 u. 17 sU01 hIndriyajIvotpattyAdirUpaNam 197 pRthivyAmevotpanna evaM krameNa kiyatkAlaM seveta kiyAlaparyantaM gamanAgamane kuryAt hai gautama / bhatrApekSayA jaghanyena dve bhavagrahaNe utkarSeNa saMkhyeyAni bhavagrahaNAni pRthivIkAyasUtre 'asaMkhejnAIM bhavaggahaNAI' ityuktaM kintu atra bhavAdezena - saMkhyeyAni bhavagrahaNAni ' iti vAcyam, tad agre sUtre eva - vakSyati, tadevAha - 'kAlA deseNaM janme do aMnomuhutAI' kAladezena - kAlApekSayA jaghanyena dve antarmuhUrtte 'ukkoseNaM saMkhejjaM kAlaM bhavAdeseNaM jahanneNaM do bhavaggahaNAI 'ukkoseNaM saMkhejjAI bhavaragahaNAI' utkarSataH saMkhyeyaM kADham bhavAdezena jaghanyena dve bhavagrahaNe utkarSeNa saMkhyeyAni bhavagrahaNAni, pRthivI kAya sUtre asaMkhye karake jo dondriya meM utpanna hotA hai aura punaH vahA~ urtana kara pRthivIkAdhika kI paryAya se janma letA hai, aisA jo kAyasaMvedha hai so he gautama! yaha kAyasaMvedha jaghanya se bhavakI apekSA do bhavoM ko grahaNa karane rUpa hai aura utkRSTa se saMkhyAta bhava rUpa hai / pRthivIkAyika sUtra meM asaMkhyAta bhavoM ko grahaNa karane rUpa kAyasaMvedha utkRSTa se bhavAdeza ko lekara kahA gayA hai / kintu yahA~ para vaha bhava kI apekSA saMkhyAta bhavoM ko grahaNa karane rUpa hI kahe jAne yogya hai / hai / kyoM ki Age ke sUtra meM yaha 'kAlA deseNaM jahanneNaM do aMto muhatAI ukko serNa saMkhejjaM kAlaM0' isa rUpa se kahA gayA hai / ataH yahAM svayaM sUtrakAra ne 'bhavAde se jahantreNaM do bhAI ukko seNaM saMkhejjAI bhavaggahaNAI' jaba aisA kahA hai to bhava kI apekSA vaha kAya saMvedha jaghanyale do bhavagrahaNarUpa aura utkRSTa se saMkhyAta pharIthI uddhRta'na karIne pRthvIkAyikanI paryAyathI janma le che. e pramANenA je kAyasa vedha che te huM gautama ! A kAyasa'vedha jaghanyathI lavanI apekSAe e bhavAne grahaNa karavA rUpa che. ane utkRSTathI sakhyAta bhava rUpa che. pRthvIkAyaka sUtramAM asakhyAta lavene gratuNu karavA rUpa kAyasa Mvedha utkRSTathI lavAdezane lai me kahela che. paraMtu ahiyAM te bhavanI apekSAthI sakhyAta bhavAne grahaNa karavA rUpa vAne yogya che, bhaDe-bhAgaNanA sUtramAM te 'kAlAdeseNaM jahanneNaM do atomuhutta*I ukkeAseNa saMkhejja' ka'laM0' yA prabhA] hesa che. tethI aDiyAM svayaM sUtrAre-'bhavAdeseNaM jahaNNeNaM do bhavAhaNAI ukkoseNaM saMkhejjAI bhavaggahaNAI' mA pramANe kahyuM che ke-bhavanI apekSAthI te kAyasa veSa ja dhanyathI e bhavagrahaNurUpa ane utkRSTathI sakhyAta bhavAne zraha karavArUpa ja samajavu joIe. pRthvIkAyakasUtramAM Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsare yAni, atra tu saMkhyeyAni bhavanti, 'evaiyaM jAva karejA' etAvantaM kAlaM yAvaskuryAt etAvatkAlaparyantaM pRthivIgati hIndriyagati va seveta tathA etAvatkAlaparyantameva pRthivIgatau dvIndriyagatau ca gamanAgamane 'kuryaaditi| 'evaM tesu ceva causu gamaemu saMve' evam yena prakAreNa pRthivIkAyikaiH saha dvIndriyasya kAya. saMvedhaH prathame game kathitastenaiva prakAreNa teSveva dvIndriyasaMbandhiSveva caturpu gamakeSu prathamamadhikRtya dvitIyacaturthapaJcapalakSaNeSu saMvedha:- kAyasaMvedho vaktavyaH utkarSa to bhavAdezena saMkhyeyA bhavA iti / tathA-'se semu paMcama tahetra aTTamavA' zepeSu paJcasu gamakeSu tRtIyapaSThasaptamASTamanavamalakSaNeSu tathaiva pUrvoktaprakAreNaiva, aSTau bhavA vaktavyAH, bhavAdezena-utkarpato'bhavagrahaNAni vaktavyAni / 'evaM jAva cauridieNaM samaM evaM yAvaccaturindriyeNa samam-evaM yathA pRthivIkAyikena bhavoM ko grahaNa karane rUpa hI jAnanA caahie| pRthivIkAyika sUtrokta ke jaise asaMkhyAta bhatha grahaNa karane rUpa nahIM / isa prakAra se vaha pRthivIjhAyika jIva pRthivIkAyikagati kA aura dvIndriya gati kA itane kAla taka sevana karatA hai aura itane hI kAla taka vaha usameM gamanAgamana karatA hai / 'evaM testu ceva causu gamaessu saMveho' jisa prakAra ye pRthivIkAyikoM ke sAtha hIndriya kA kAyasaMvedha, prathamagamameM kahA gayA hai usI prakAra se prathama, ko lekara dvitIya, caturtha aura paMcama ina gamoM meM vaha kAyasaMvedha kaha lenA cAhiye, arthAta utkarSa se bhavAdezakI apekSA saMkhyAta bhava rUpa kAyasaMvedha honA hai| tathA-'sesesu paMcasu laheca aTTa bhavA' zeSa pAMca gamoM meM tRtIya, paSTha saptama, aSTama aura navana ina gamoM meM vaha pUrvokta prakAra se uskRSTa AThasayoM ko grahaNa karane rUpa kAyasaMvedha kahyA pramANe asaMkhyAta bhava grahaNa karavA rUpa samajavuM nahi A rIte te pRthvI kAyika jIva pRthvikIya gatinuM ane be Idriya gatinuM ATalA kALa sudhI sevana cha. mana meTa sudhA te tebha gamanAgamana 3 cha. 'evaM tesu gheva causu gamatsu saveho' reza mA pRthvIvidhInI sAthai medriyAnA kAyasaMdha prathama gamamAM kahela che, eja rIte pahelA, bIjA, cothA ane bhAyamA mAmA ta yasavedha sabha dena. tathA 'sesesu paMcasu taheva bhaTrabhavA' 5 zrInA pAya gamImA me bIta, 74, sAtamA, mahamA bhane namA kAmamAM te pUrvokta prakArathI utkRSTa ATha kAne grahaNa karavA rUpa kAyasaMvedha samAna me. 'evaM jAva cAridieNa sama' pRthvI yinI sAthai medriyANA Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.17 sU01 dvIndriyajIvotpatyAdinirUpaNam 199 sArddhaM dvIndriyajIvAnAM kAyasaMvedhaH kathitaH tathaiva aptejovAyuvanaspatidvitricaturindriyaiH sArddhamapi dvIndriyANAM kAyasaMvedho vaktavyaH etadeva darzayati'su' ityAdi, 'usa saMkhejjA bhavA' caturSu - pUrvoktagamakeSu prathamadvitIyacaturthapaJcameSu utkarSaNo bhavAdezena saMkhyeyA bhavA vaktavyAH 'paMcasu aTTamavA' paJcasu aSTau bhavAH paJcasu - tRtIyaSaSTasaptamASTamanavameSu gamakeSu aSTau bhavAH 'paMcidiyatirikkhajoyimasse samaM tava athavA paJcendriyatiryagyonikamanuSyaiH sama maSTau bhavAH, paJcendriya tiryagbhirmanuSyai ca dvIndriyeputiprasubhiH sAkaM tenaiva prakAreNa aSTau aca bhavA vaktavyAH / 'devA na caiva uktrajjati' devA naivotpadyante dvIndriyeSu kahanA cAhie 'evaM jAva cauridieNaM sama' jaisA pRthivIkAyika ke sAtha hIndriya jIvoM kA kAyasaMvedha kahA gayA hai| vaisA hI apa, teja, vAyu vanaspati, dondriya, tehandriya aura cauindriya inake sAtha bhI vaha kAyasaMvedha kahanA cAhiye / yahI bAta - 'cAlu saMkhejA bhavA 'isa sUtra pATha dvArA prakaTa kI gai hai / arthAt cAra gamakoM meMprathama, dvitIya, caturtha evaM paMcala ina gamoM meM prathama, dvitIya, caturtha evaM paMcama ina gamoM meM bhava kI apekSA utkRSTa se saMkhyAta bhavagrahaNa rUpa vaha kAyasaMvedha hai / tathA-'paMcasu ahabhavA' tRtIya, SaSTha, saptama, aSTama evaM navama ina pAMca gamako meM vaha kAyasaMvedha ATha bhavoM ko grahaNa karane rUpa kahanA cAhiye | 'paMcididyatirikkha jogiyamaNussela samaM tava abhaSA' pamyendriyatiryazcoM evaM manuSyoM ke sAtha jo ki vIndriyoM meM utpanna hone ke yogya hai / usI prakAra se ATha ATha jIvAnA kAyasa vedha kahela che, eja rIte ar, te vAyu, vanaspati, me iMdriya, traNa Indriya, ane cAra Indriya vALAmAnI sAthe paNa te kAyasa'vedh samanvo lehAthe se vAta 'causu saMkhenjA bhavA' yA sUtra pAthI pragaTa karela che. arthAt cAra gamAmAM pahelA, khIjA cAthA ane pAMcamAM AlAkAmAM bhavanI apekSAthI utkRSTathI sakhyAta bhava grahaNu rUpa te kAyasvedh che tathA 'paMcasu bhaTTabhavA' trIla, chaTTA sAtamA, ADamA bhane navabhA zubhama te ayasa vedha AlavAne thazu vA 35 sabhA le yo paMcidiyatirikkhajoNiyamaNustesu samaM tatra bahubhavA' pathendriya tiryathA bhane manuSyanI sAthe ke je e IdriyavALAomAM utpanna thavAne cAgya che. temonA sajadhabhAM na prabhA Ahe ava aDevAle, 'devA na caiva unavabjaMti' me'ndriya vANAbhAM hevAnI utpatti thatI nathI. 'ThihaM saMvedaM ca Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre 200 devAnAmutpattina bhavatIti bhAvaH / "ThiI saMvedaM ca jANenA' sthiti kAyasaMvedhaM ca jAnIyAt atra sthitisaMvedhau pArthakyena avagantavyo kAlAdezena dvIndriyepU. pitsoryasya yA sthiti statsaMyojanena kAyasaMveyo vaktavya iti / 'seva bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti tadevaM bhadanta ! tadevaM bhavanta ! iti he mahanta ! dvIndriyepUpissUnAM jIvAnAm utpAdaparimANAdiviSayakaM vastu yadevAnupriyeNa kathitaM tatsarvam evamevasarvathA satyameva iti kathayinyA bhagavantaM vandate namaspati vanditvA namasyitvA saMyamena tapasA AtmAnaM bhAvayan viharatIti |mu01|| // caturvizatitame zatake saptadazodezakaH samAptaH // bhava kahanA cAhiye / 'devA na ceva uvayati' dIndriyoM meM devoM kI utpatti nahIM hotI hai| 'ThiI saMvehaM ca jANejanA' sthiti aura phAyavedha yahAM mIndriya jIkhoM meM utpanna hone ke yogya jisa jIna kI jitanI sthiti hai, isa sthiti ko usake bhava kI sthiti ke sAtha joDane para jo saMkhyA AtI hai vahI unlakA kAyasaMvedha kahAjAtA hai / 'seva bhaMte ! sena aMte ? ti he madata! bIndriyoM meM jIvoM kA jo Apa dezAnupriya le umpAda, parimANa Adi ke sambandha meM kathana kiyA hai vaha sarvathA satya hI hai 2 haja makAra maha kara una gautama ne prabhu ko vandanA kI aura unheM namaskAra jhiga baMdanA namaskAra kara phira ye saMgama aura na AllA ko pArita karate hue apane sthAna para virAjamAna ho ge||1|| satrahavAM uddezaka samAsa jANejjA' sthiti bhane yasavedha mahiyAM ku samAvA. tathA janI adhe kSAthI be IndriyavALA jemAM utpanna thavAne cagya evA je jIvanI jeTalI sthiti che. A sthitine tenA bhAvanI sthitinI sAthe guNavAthI je saMkhyA Ave teja tene kAyasaMvedha samajavuM joIe. tema kahela che. 'sevaM bhaMte / sevaM bhaMte ! ni' bhagavana me driyANAmA utpanna thavAne gya jIvonA uta, parimANa vigerenA saMbaMdhamAM Apa devAnupriye kahela che, te sarvathA satya che. A5 devAnupriyanuM kathana sarvathA satya ja che. A pramANe kahIne te gautama svAmIe prabhune vaMdanA karI namaskAra karyo. vaMdanA namaskAra karIne te pachI teo saMyama ane tapathI AtmAne bhAvita karatA thakA pitAnA sthAna para birAjamAna thayA. sU. sattarame uddeza samApta Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.18 sU01 trIndriyajIvotpatyAdinirUpaNam 201 // aSTAdazamoddezakA prArabhyate // dvIndriye utpitsUnAM jovAnAmutpAdaparimANAdikaM sayuktikamupapAdya trIndriye utpitsUnAM jIvAnAmutpAdAdikaM nirUpayitumaSTAdazoddezakamabhidhIyate tadanena saMbandhena AyAtasya aSTAdazodezakasyedaM sUtram-'te iMdiyANaM' ityAdi / mUlam-teiMdiyA NaM bhaMte ! kaohiMto uvavajjaMti, evaM te iMdiyANaM jaheva beiMdiyANaM uddeso| NavaraM ThiI saMvehaM ca jaannejjaa| teukkAiesu samaM tajhyagame ukkoseNaM aThThattarAI be rAiMdiyasayAI, beiMdipahiM lamaM taiyagame ukkoseNaM aDayA lIsaM saMvaccharAI channauyarAiMdiyasayamabbhahiyAI, teiMdiehiM samaM taiyagame ukkoseNaM bANauyAiM tinni raaiNdiysyaaii| evaM samvattha jANejjA jAva sannimaNusta ti| sevaM bhaMte! sevaM bhaMte! tti ||suu01|| // cauvIsaime sae aTArasamo uddeso smmtto|| chAyA-trIndriyAH khalu bhadanta ! kuta utpadyante evaM zrIndriyANAM yathaiva dvIndriyANAmuddezakaH / navaraM sthiti saMvedhaM ca jAnIyAt / tejaskayikaiH samaM tRtIyagame utkRSTato'STottaradvirAtridivazatAni / dvIndriyaiH samaM tRtIyagame utkarSeNA; 'STacatvAziMtsaMvatsarANi SaNNavatirAtridivazatAbhyadhikAni, trIndriyaiH samaM vatIya game utkarSeNa dvinavatyadhikAni trirAtridivazatAni / evaM sarvatra jAnIyAt yAvat sajJimanuSya iti / tadevaM bhadanta / tadevaM bhadanta ! iti suu01|| ||cturviNshtitme zatake aSTAdazodezakaH smaaptH|| . ___aDhArahaveM uddezaka kA prAraMbhabIndriya jIvoM meM utpanna hone ke yogya jIvoM ke utpAda parimANa Adi ke saMyandha kA sayuktika kathana karake aba sUtrakAra zrIndriya jIvoM meM utpanna hone yogya jIvoM ke utpAda Adi kA nirUpaNa, karate haiM aDhAramA udezAno prAraMbha be IdriyavALA jIvamAM utpanna thavAne yogya jInA utpAta pari. mANu vigerenA saMbaMdhanuM yuti pUrvaka kathana karIne have sUtrakAra traNa Idri thavALA jemAM utpanna thavAne cagya jInA utpAta vigerenuM nirUpaNa bha0 26 Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre TIkA-'teiMdiyA NaM bhaMte ! trIndriyAH khallu bhadanta ! 'kohito ucavajjati' kutA-karamAtsthAnAt Agatya trIndriyatayA utpadyante ? kiM nairayikebhya Agatyotpadhante athavA-tiryagyonikezya Agatyotpadyante ? manuSyebhyo vA Agatya devebhyo vA Agalyotpadyante ? iti / uttaramAha-'evaM' ityAdi, 'evaM teiMdiyANaM jaheva veiMdiyANaM uddeso' evaM trIndriyANAM yathaiva dvIndriyANAmuddezakaH, dvIndriyajIvaviSaye yathA praznottarANi kathitAni tathaiva trIndriyajIvaviSaye'pi prazno rAdikaM sarvamavagantavyamiti kuta Agatya utpadyante iti praznasya tiryagyonikebhya Agatya manuSyebhya ANatya trIndriyatayotpadyante na tu nairayikebhya Agatya 'teI diyANaM bhaMte ! ohilo ucapajjati' ityAdi sUtra 1 // TIkArtha-gautamane prabhu le aisA pUchA hai-teI diyANaM bhaMte ! kmohite| uvavati' he bhadanta / te indriya jIva kisa sthAna se bhAkarake utpanna hote haiM ? kyA nairayikoM se Akara ke ve utpanna hote haiM ? athavA tiryayonikoM se Akarake ve utpanna hote hai ? athavA manuSyoM se Akara ke ve utpanna hote haiM ? yA devoM se Akarake ve utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'evaM teiMdiyANaM jaheva behAMdiyANaM uddeto' he gautama! jaisA kathana abhI 2 do indriya ke uddezaka meM kiyA jA cukA hai| usI prakAra kA kathana yahAM isa teindriya ke uddezaka meM bhI kara lenA caahiye| isa prakAra teindriya jIva kahAM se Akara ke utpanna hote haiM ? to isa kathana ke samAdhAna meM aisA hI kahanA cAhiye ki ve tiryagyonikoM se 42vA bhoTa mAmA zAnu 4thana 43 che. 'teiMbiyANaM bhate ! phamohitoM uvavajati tyAha ___ -gautama svAmI prasuna ma 574 -'teiMdizANa bhate ! kamohito! uvavajAti' 8 agavan driyA o yA sthAnamAthI AvIne utpanna thAya che? zuM teo nairayikemAMthI AvIne utpanna thAya che? athavA tiryamAMthI AvIne utpanna thAya che? athavA manuSyamAMthI AvIne utpanna thAya che? athavA devomAMthI AvIne teo utpanna thAya che? A praznanA uttaraMbha mu hai-'eva tei diyANa aheva beiMdiyANaM saheso' gautama ! ma IndriyanA uddezAmAM je pramANenuM kathana hamaNuM ja A pahelAnA prakaramAM be Indriya saMbaMdhamAM kahevAmAM AvyuM che. e ja pramANenuM kathana ahiyAM A traNa IndriyanA saMbaMdhamAM paNa samajI levuM. A rIte traNa IndriyavALA cha kyAMthI AvIne utpanna thAya che? A rItanA praznanA samAdhAnamAM evuM kahevuM joIe keteo tiryaMca ceniDemAMthI AvIne utpanna thAya che. ane Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA zaM024 u.18 01 trIndriyajIvotpatyAdinirUpaNam 203 na vA devebhya Agatyotpadyante ityuttaram sarvamapi navamagamakAntaM dvIndriyavadeva ava gantavyamiti / trIndriyANAM dvIndriyApekSayA yadvailakSaNyaM taddarzapati - 'vara' ityAdi, 'NavaraM ThiGgaM saMveha ca jANejjA' navaraM sthiti saMvedhaM ca jAnIyAt sthiti trIndriyeSu samutpadyamAnAnAM pRthivyAdInAmAyuH saMvedhaM trIndriyotpitsu pRthivyAdInAM dvitrIndriyajIvAnAM ca sthiteH saMyogaM jAnIyAt etadeva tattatsthale darzayati- 'tekAMiesa samaM taiyagame' tejaskAyikaiH samaM tRtIyagame sa eva utkRSTakAlasthitika trIndriyarUpe gaye 'ukkoseNaM bhaThuttarAI ve rAIdiyasAI utkarSeNA'STocare dve rAtriMdivazate, tejaskAyikaiH saha trIndriyANAM sthitisaMvedhastRtIyagame utkarSeNa aSTottare dve rAtriMdivazate / kathamenaM bhavatIti cedityam adhikasya tejaskAyi Akarake utpanna hote haiM aura manuSyoM se Akarake utpanna hote haiN| nairayikoM se athavA devoM se Akarake ve teindriya rUpa se utpanna nahIM hote haiN| isa prakAra ke prazna aura uttara dvIndriya prakaraNa ke jaise nauveM gama taka yahAM kara lenA cAhiye / para dvIndriya prakaraNa kI apekSA jo isa teiMdriya ke prakaraNa meM vizeSatA hai vaha 'navaraM Thiha' saMvehaM ca jANejjA' sthiti aura saMvedha kI apekSA se hai / yahI bAta sUtrakAra Age ke sUtra pATha se prakaTa karate haiM- 'tejkAiesa samaM tahayagme' tejaskAyikoM ke sAtha tRtIya gama meM utkRSTa kAla kI sthiti vAle trIndriya rUpa AlApaka meM teindriya jIva kA utkRSTa kAyasaMvedha 'ukko seNaM attarAha be rAsiyA' utkRSTa se dausau ATha 208 rAtri divasa kA hai yaha "kaise hotA hai ? to aise hotA hai suno bhaudhika tejaskAyika ke cAra manuScAmAMthI AvIne pazu utpanna thAya che. nairiyekAmAMthI athavA devAmAMthI AvIne teo paNa traNu indriyapaNAthI utpanna thatA nathI. A rItanA praznottara e indriyAnA prakaraNanI jema navamA gama sudhInA game! ahIM kahevA joIe. paraMtu e I ndriyanA prakaraNa karatA. A traNa indriyanA prakaraNamAM je vizeSapaNu che, te tenassAyinI 'navara' Thiisa 'veda' 'ca jANejjA' sthiti bhane savaidha samadhI vizeSapaNu che. eja vAta sUtrakAre mAgaLanA sUtrapAThathI pragaTa karela che. 'te ukkAieSu samaM tahayagame' tenAyinI sAthai trIma gamabhAM utkRSTAmanI sthitivALA pRthvI vigere rUpanA a.lApakAmAM traNa indriyavALA jIvAnA utkRSa zrAyasa'vedha 'ukke seNaM anuttarAi ve rAI diyasa yAi' utkRSTathI mse| mA 206 rAta divasanA che. A kevI rIte thAya che ? A praznanA javAmamAM audyika Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstra kasya catuSu bhaveSu utkarSeNa vyahorAtramAnatvAt bhavasya dvAdazAhorAtrANi, utkRSTasthitezca trIndriyasyotkarpata zcaturyu bhaveSu ekonapazcAzanmAnatvena bhavasya za paNavatyadhikaM bhavati rAzidvayasaMmelane kRte cApTottare dve rAtridivazate bhavetAmiti / 'veiMdiehi samaM taiyagame dvIndriyeNa samaM tRtIyagame 'ukkoseNaM aDayAlIsaM saMvaccharAI channauyarAiMdiyasayamanmahiyAI' utkarSeNA'STacatvAriMzat saMvatsarAH paNNavatirAtridivazatAbhyadhikAH dvIndriyANAmutkarpato dvAdazavarSa pramANeSu catuSu bhaveSu aSTacatvAriMzatsaMvatsarA catuSveva trIndriyabhavagrahaNeSu utkarSeNa ekona pazcAbhavoM meM utkRSTa se thAraha rAtadivasa rUpa sthiti hai| eka bhava kI sthiti isakI utkRSTa se tIna rAta dina kI hai| ataH 4 bhava kI sthiti 12 rAtadina kI A jAtI hai aura teindriya jIva kI utkRSTa sthiti 49 dina kI hai| isake bhI cora bhavoM ko lekara yaha sthiti 196 dinarAta kI ho jAtI hai| seo 12 aura 196 ko Apasa meM jor3a dene para 208 rAtadivasa kA teindriya kA kAyasaMvedha hotA hai| 'veIdiehi samaM tahayagame' dvIndriya ke sAtha tRtIya gama meM 'ukkoseNaM aDayAlIsaM, saMvaccharAI channadhyarAidiyasayamanbhahiyAI' vaha teindriyoM kA saMvedha uskRSTa se 196 rAtadivasa adhika 28 varSa kA hotA hai| yahAM para bhI 4 bhava haiM aura eka bhava kA pramANa 12 varSe kA hai yahAM jo 196 adhika rAtadivasa kahe gaye haiM ve teindriya jIva kI 49 dina kI 1bhava tejaskAyikanA cAra bhAmAM utkRSTathI 12 bAra rAta divasa rUpa * sthiti che. eka bhavanI sthiti utkRSTathI traNa rAta divasanI che. jethI 4 cAra bhavanI sthiti 12 bAra rAta divasanI thaI jAya che. ane traNa Indriya vALA jIvanI utkRSTa sthiti 49 ogaNa pacAsa divasanI che. AnA paNa cAra bhavene laIne A sthiti 196 ekaso cha- rAta divasanI thaI jAya che. e rIte 12 bAra ane 196 ekase channe paraspara meLavavAthI 208 mase mA8 tahasana R driyavANAna Ayasavedha tha ya che. 'beI diehi sama taiyagame' me ndriyAnI sAthai trIta gamamA 'ukAseNaM aDa. thAlIsa saMvaccharAI channadhyarAidiyasayamanmahiyAI' traya driyANa. ene kAyasaMvedha utkRSTathI 196 ekase cha-- rAta divasa adhika 48 aDa tAlIsa varSa che. ahiM paNa 4 cAra bha thAya che. ane eka bhavanuM pramANa 12 bAra varSanuM che. ahiyAM je 16 ekase cha-- adhika rAtadivasa kahyA che. te traNa Indriya jIvanI 49 ogaLa pacAsa divasanI 1 Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za024 u.18 sU01 trIndriyajIvotpatyAdinirUpaNam 205 zadahorAtramAneSu SaNNavatyadhika dinazataM bhvtiiti| 'teiMdiehiM samaM taiyagame ukkoseNaM bANauyAI tinni rAidiyasayAI trIndriyaiH samaM tRtIyagame utkarSa to dvinavatyadhikAni trINi rAtridivazatAni aSTasu trIndriyabhaveSu, utkarSataH ekona. paJcAzadahorAtramAneSu trINi zatAni dvinavatyadhikAni bhavantIti 'evaM samvattha jANejjA jAva sanni maNussatti' evaM sarvatra jAnIyAt yAvat saMjJI manuSya iti evaM sarvatra jAnIyAdityanena caturindriyAsaMjJisaMjJitiryagmanuSyaiH saha trIndriyANAM vatIyagamasaMvaidhaH kartavya iti sUcitaM bhavati, anena tRtIyagamasaMvedhapadarzanena SaSThapatamAdigamasaMvedhA api sUcitA bhavantIti draSTavyam / teSAM paSThAdigamAkI sthiti ko lekara 4 bhava ke kahe gaye haiN| 'teiMdiehiM samaM taiyagame ukkoseNaM pANauyAi tinni rAidiyasayAI teindriyoM ke sAtha tRtIya gama meM utkRSTa tIna sau birAnave rAtadivasa kA teindriya kA kAyasaMvedha hotA hai yahAM bhava kI apekSA kAyasaMvedha uskRSTa se 8 bhava grahaNa rUpa hai aura sthiti 49 dinarAta kI hai utkRSTa se, ataH ATha bhavoM kI vaha sthiti 392 rAtadivasa rUpa ho jAtI hai / 'evaM samvattha jANejjA jAva saNi maNussatti' isI prakAra se yAvat saMjJI manuSya taka sarvatra jAnanA cAhiye 'evaM sarvatra jAnIyAt' isa kathana se sUtrakAra ne yaha samajhAyA hai ki isI prakAra se caurindriya asaMjI saMjJI tiyazca aura manuSya inake sAtha tehandriyoM ke tRtIya gama kA saMvedha jAnanA caahiye| isa tRtIya gama ke saMvedha pradarzana se chaTTe gama ke evaM sAtave Adi me sapanI sthiti bana 4 yAra sapanA che. 'teiMdiehiM samaM taiya game ukkAseNa bANagyAI tinni rAiMdiyasayAI' adriyAnI sAthai trIna gamamAM utkRSTathI traNase bANu rAta divasane traNa iMdriya jIne kAyasaM. vedha thAya che. ahiyAM bhavanI apekSAthI kAyavedha utkRSTathI 8 ATha bhanA grahaNa rUpa che. ane sthiti utkRSTathI 49 ogaNa pacAsa rAta divasanI che, tethI ATha bhavenI te sthiti 32 traNaso mANuM rAta divasa rUpa thaI jAya cha. 'evaM savvatya jANejjA jAva saNNimaNussaci' se zata yAvat sahI manuSya sudhA madhe samaya de. 'evaM sarvatra jAnIyAt' mA thanathA sUtradhAre e samajAvyuM che ke-Aja rIte cAra IndriyavALA, asaMsI, saMsI, tiya" ane manuSyonI sAthe traNa Indriya vALAonA trIjA gamane savedha samaya ja. A trIjI gamane savedha lAvavAthI 6 chaThThA gamanA ane sAtamAM vigere gAmamAM saMve paNa sUcita karAyA che. tema samajavuM. kemake temAM Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre 206 nAmapi aSTabhavikatvAt / prathamA digamacatuSkasaMvedhastu bhavApekSayA utkarSeNa saMkhyAtabhavagrahaNarUpaH, kAlApekSayA tu saMkhyAtakAlarUpa iti / 'setraM bhaMte 1 seva bhaMte ! tti' tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta / iti hai bhadanta / jIndriyANAm utpAdaparimANAdiviSaye yaddevAnumiyeNa kathitaM tatsarvamevameva - sarvathA satyameva iti kathayitvA bhagavantaM tIrthakaraM bhagavAn gautamo vandate namaspati vanditvA namasyitvA saMyamena tapasA AtmAnaM bhAvayan viharatIti // mra0 1 // iti zrI vizvavikhyAta jagad vala mAdipadabhUpita vALabrahmacAri 'jainAcArya' pUjyazrI ghAsIlAla prativiracitAyAM zrI " bhagavatI " sUtrasya prameyacandrikA khyAyAM vyAkhyAyAM caturviMzavizatakasya aSTAdazodezakaH samApta || 24-18 // gamoM ke saMvedha bhI sUcita hue haiM, aisA jAnanA caahiye| kyoMki inameM bhI ATha bhava hotA hai| prathama gama Adi cAra gamoM ke kAyasaMvedha bhava kI apekSA se utkRSTa rUpa meM saMkhyAta bhava grahaNa rUpa haiM aura kAla kI apekSA se saMkhyAta kAla rUpa haiM / 'secaM bhaMte / seyaM bhaMte ! ti ! he bhadanta ! tehandriya jIvoM ke utpAda parimANa Adi ke viSaya meM jo Apa devAnupriya ne kahA hai vaha sarvathA satya hI hai 2 / isa prakAra kaha kara gautama ne prabhu ko vandanA kI aura unheM namaskAra kiyA, vandanA namaskAra kara phira ve saMyama aura tapa se AtmA ko bhAvita karate hue apane sthAna para virAjamAna ho gaye ||1|| jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAla jI mahArAjakRta "bhagavatI sUtra " kI prameya candrikA vyAkhyA ke caubIsaveM zatakakA aDhArahatha uddezaka samApta // 24-18 // paNa ATha bhave thAya che. pahelA vigere cAra gamenA kAyasa Mvedha bhavanI ape. kSAthI utkRSTa rUpathI sakhyAta bhatra grahaNa rUpa che. ane kALanI apekSAthI sakhyAtANa 35 che. seva bhave ! seva bhave !' tti' he bhagavan RNu dhndriyvALA jIveAnA utpAta, parimANu vigere viSayamAM Apa devAnupriye je kahyuM che, te sathA satya che. he bhagavan ApanuM kathana saCthA satya che. A pramANe kahIne gautama svAmIe prabhune vaMdanA karI ane teene namaskAra karyAM vaMdanA namaskAra karIne te pachI teo saMyama ane tapathI AtmAne bhAvita karatA thakA peAtAnA sthAna para birAjamAna thayA prasU. 15 jainAcAya jainadhama divAkarapUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtra"nI prameyacandrikA vyAkhyAnA ceAvIsamA zatakanA aDhAramA uddezaka samAsAra4-18|| Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrikA TIkA za024 u. 1901 caturiM ndriyajIvotpattyAdinirUpaNam 207 // athaikonaviMzatitamoddezaH prArabhyate // aSTAdazodezake trIndriyeSUtpAda parimANAdikaM vicintya caturindraye pUrupAdapari mANAdikaM cintayitum ekonaviMzatitamode zakamArabhate, anena saMbandhena AyAtasya ekonaviMzatyuddezakasyedaM sUtram -' cauridiyA NaM bhaMte' ityAdi, mUlam - cauriMdiyA NaM bhaMte! kaohiMto uvavajjaMti jahA teiMdiyANaM uddesao taheva cauriMdiyANa vi / NavaraM Thi saMveha ca jANejjA | sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte! ti ||suu0 1 // 1 // caDavIsahame sae egUNavIsaimo uddeso sammatto // chAyA - caturindriyAH khalu bhadanta / kuna utpadyante yathA nIndriyANAmuddezaka svathaiva catundriyANAmapi / navaraM sthiti saMvedhaM ca jAnIyAt / tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti // su0 1 || // caturviMzatitame zatake ekonaviMzatitamo ezakaH samAptaH // TIkA - - ' cauriMdiyANaM bhaMte !' caturindriyAH khalu bhadanta ! 'kaohiMto uvavajjaMti' kuta utpadyante kiM nairayikebhya Agatyotpadyante athavA tiryagyonikebhya Aga unnisa uddezaka kA prAraMbha aThArahaveM uddezaka meM teindriya jIvoM meM utpAda parimANa Adi kA vicAra kara aba cauindriyoM meM utpAda parimANa Adi kA vicAra karane ke liye sUtrakAra isa unnIsaveM uddezaka kA prArambha karate hai- 'cauriMdiyA NaM bhaMte! kaohiMto uvavajjaMti' ityAdi / TIkArtha- gautama ne prabhu se aisA pUchA hai- 'caDariyA NaM bhaMte / kaihiMto uthavajjati' he bhadanta ! cauindriya jIva kisa sthAna se ogaNIsamA uddezAnA prArabha arADamA uddezAmAM traNu IMdriyavALA javAmAM utpAta, parimANu vizenA vicAra karIne have cAra iMdriyavALAomAM utpAta, paramANu vigere samadhI vicAra karavA mATe sUtrakAra A 19 egaNIsamAM uddezAnA prArabha 12 . bhAnuM sauthI pahetu sUtra bhA prabhAve che. - ' cauri diyA NaM bhaMte ! kohiMto uvavajjaMti' ityAhi TIartha -- gautamasvAbhIme prabhune me diyA NaM bhave ! kaohiMto uvavajjati' yAra pUchayu che ! he bhagavan 'caridviyaMvAjA lavo zyA sthAna Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 309 _ bhagavatIle tyotpadhante athavA manuSyebhya Agatyotpadyante devegovA Agatyotpadyante iti praznaH, he gautama! na nairayikebhya Agatyotpadhante na vA devebhya Agatyotpadyante kintu tiryagyonikebhya Agatyotpadyante tathA manuSyebhya Agatyotpadyante / he bhadanta ! yadi tiryagyonikebhya Agatyotpadyante tadA phimekendriyebhyo yAvat paJcendriyebhya Agatyotpadyante he gautama ! ekendriyebhyo yAdat paJcendriyebhya Agatya caturindriyAH samutpadyante / tathA-vAdarapRthivyAkendriyatiryagronikamya Akarake utpanna hote haiM ? kyA ve nairapikoM se Akarake utpanna hote haiM ? yA tiryaJcoM se Akarake utpanna hote haiM ? yA manuSyoM se Akarake utpanna hote haiM ? yA devoM se Akara ke utpanna hote haiM ? isa prazna ke uttara meM prabhu gautama se kahate haiM-he gautama ! cauindriya jIva na nairathikoM se Akarake utpanna hote haiM aura na devoM se Akarake hI utpanna hote haiM / kintu tiryaJcoM se Akarake utpanna hote haiM aura manuSyoM se Akarake utpanna hote haiN| aba punaH gautama prabhu se aisA pUchate haiMhe bhadanta ! yadi tiryagyonikoM se Akarake cauindriya jIva utpanna hote haiM, to kyA ve ekendriya tiryagyonikoM se Akarake utpanna hote haiM ? yAvat paJcendriya tiryagyonikoM se Akarake utpanna hote haiM ? uttara meM mAMthI AvIne utpanna thAya che? teo zuM nairayikomAMthI AvIne utpana thAya che? ke tiryaMca nikemAMthI AvIne utpanna thAya che? athavA manuvyomAMthI AvIne utpanna thAya che? ke demAMthI AvIne utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu gItamasvAmIne kahe che ke-he gautama! cAra Idri thavALA jI narayikAmAMthI AvIne utpanna thatA nathI. tathA temAMthI AvIne paNa utpanna thatA nathI. paraMtu tiryaMca nikAmAMthI ane manuSyomAMthI AvIne utpanna thAya che. pharIthI gautamasvAmI prabhune evuM pUche che ke -he bhagavana je tiryaMca nikemAMthI AvIne cAra IdriyavALA ja utpanna thAya che? te zuM teo eka IdriyavALA tiryaMca nikemAMthI AvIne utpanna thAya che? ke yAvat paMcendriyatiyaca nimAMthI AvIne utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke he gautama! teo eka IdriyavALA tiryaMca niketamAM AvIne paNa utpanna thAya che. yAta paMcendriya tiryaMcAnikemAMthI AvIne paNa utpanna thAya che Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.19 sU01 caturindriyajIvotpattyAdinirUpaNam 209 thAgatya samutpadhante / he bhadanta ! yadi bAdarapRthivIkAyikai kendriyatiryagyoni kebhya Agasya utpadyante tadA ki paryAptavAdarapRthivIkAyikaikendriyatiryagyo. nikebhya Agatya utsadyante athavA aparyAptabAdarapRthivIkAyikaikendriyatiryagyonikebhya Agatyotpadyante ? he gautama ! paryAptakebhyo'pi Agatya aparyAptakai pramu kahate haiM-he gautama ! ve ekendriya tiryagyonikoM se Akarake bhI utpanna hote haiM yAvat pazcendriya tiryagyonikoM se Akarake bhI caturindriyameM utpanna hote haiN| isa para punaH gautama prabhu se aisA pUchate haiM ki yadi ekendriya tiryagyonikoM se Akara ke ve utpanna hote haiM to kyA sUkSma pRthivI Adi ekendriyatiyagyonikoM se Akara ke ve utpanna hote haiM athavA bAdara pRthivI Adi ekendriya tirthagyonikoM se Akarake utpanna hote haiM isake uttara meM prabhu gautama se kahate haiM-he gautama ! ve sUkSma pRthivI Adi ekendriya tiryagyonikoM se Akarake utpanna hote haiM aura bAdara pRthivI Adi ekendriya tiryagyonikoM se Akarake bhI utpanna hote haiN| punaH isa para gautama prabhu se prazna karate haiM-he bhadanta ! yadi ve pAdara pRthivI Adi ekendriya tiryagyonikoM se Akara ke utpanna hote haiM to kyA paryApta bAdara pRthivI Adi ekendriya tiryagyonikoM se Akarake utpanna hote haiM ? yA aparyApta bAdara pRthivI Adi ekendriya tiryagyonikoM se Akarake utpanna hote haiM? isake uttara meM prabhu kahate hai:-he gautama! yaha paryApta pAdara prathivI Adi ekendriya tiryagyonikoM se bhI Akarake utpanna hote haiM pharIthI gautamasvAmI A saMbaMdhamAM prabhune pUche che ke jo eka IndriyavALA tiryaMca nikomAMthI AvIne teo utpanna thAya che, te zuM teo sUma pRthvIkAya vigere eka Idriya tiryaMca nivALAomAMthI AvIne utpanna thAya che? ke bAdara pRthvIkAya vigere eka IdriyavALA tiya"ca nikamAMthI AvIne utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke-he gautama ! teo sUkSma ane bAdarapRthvIkAya vigere eka Indriya tiryaMca nivALAomAMthI AvIne utpanna thAya che. pharIthI gautamaravAmI prabhune evuM pUche che ke-he bhagavana je teo bAdarapRthvIkAya vigere eka IdriyavALA tiryaMca nimAMthI AvIne utpanna thAya che, te zuM teo paryApta bAkara pRthvI vigere eka IdriyavALA tiryaMca nikomAMthI AvIne utpanna thAya che? ke aparyApta bAdara pRthvIkAya vigere eka IndriyavALA tiryaMca nimAMthI AvIne utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmIne kahe che ke-he gautama! te paryApta bAdara pRthvIkAya vigere eka IhiyavALA tiryacanimAMthI AvIne paNa utpanna bha027 Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI 210 tAdRzebhyo'pi bhAgatyotpadhante / he bhadanta ! yazcaturindriyepu pRthivIkAyika samutpattiyogyo vidyate sa kiyakAlasthiti keSu caturindriyeSu utpadyate ityAdika sarva praznottarAdikaM trIndriyaprakaraNavadeva DApi anusmaraNIyam ityAzayaM hRdi nivezyAha-'jahA' ityAdi, 'jahA teiMdiyA NaM uddesamo taheba cauridiyANa vi' yathAyeneva prakAreNa trIndriyANAmuddezakA kayita stathaiva caturindrayANAmapi uddezako vrnnniiyH| trIndriyamakaraNApekSayA yadvailakSaNyaM tadarzaprati-'Navara' ityAdi, 'NavaraM ThiI saMvedaM ca jANejjA' navaram-kevalaM sthiti saMvedhaM ca bhinnatayA aura aparyApta pAdara pRthivI Adi ekendriya tiryagyonikoM se bhI Akarake utpanna hote haiN| punaH gomama prabhu se apa ailA prazna karate haiM-jo caturindriya jIvoM meM utpatti ke yogya pRthivImAyika hai vaha kitane kAla kI sthiti ghAle coindriya jIghoM meM utpanna hotA hai to isake uttara meM prabhu kahate haiM, he gautama! isa viSaya ke prazna kA uttara tathA aura bhI parimANa Adi dvAroM ke sambandha ke praznoM kA uttara teha. ndriya ke prakaraNa ke jaisA hI hai-arthAt teindriya prakaraNa meM jaisA.kahA gayA hai vahI saya yahAM para bhI lamajha lenA cAhiye / isI bAta kA kathana unhoM ne 'jahA teiMdiyANaM uddesao taheva cariyANaM vi' isa sUtradvArA prakaTa kiyA hai| hAM, teindriya prakaraNa kI apekSA isa prakaraNa meM jahAM bhinnatA hai use ve 'NavaraM ThiI saMvehaM ca jANejjA' isa sUtrapATha dvArA yaha samajhAyA gayA hai ki kevala sthiti aura thAya che. ane aparyApta bAdara pRvikAya vigere eka IndriyavALA tiyaca nikemAMthI paNa AvIne utpanna thAya che. pharIthI gautamasvAmI prabhune evuM pUche che ke - he bhagavana cAra IdriyavALA jemAM utpanna thavAne cagya pRthvIkAyika je jIva che, te keTalA kALanI sthitivALA cAra Idiya mAM utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke - he gautama! A viSayanA praznane uttara tathA bIjA parimANu vigere dvArenA saMbaMdhanA praznone uttara traNa IndriyenA prakaramAM kadA pramANe che. arthAt traNa IdriyavALA nA prakaraNamAM je pramANe A viSaya saMbaMdhI kathana karavAmAM AvyuM che, te tamAma kathana ahiyAM A cAra IdriyanA prakaraNamAM paNa samajI levuM. A saMbadhI kathana sUtrakAre, 'bahA teiMdiyANaM uDekho taheva cari diyANa vi' mA sUtra dvArA pragaTa rela che. traNa IdriyavALA jIvonA prakaraNanA kathana karatAM A prakaraNamAM jyAM judAM pa , 2 mA 'Navara ThiI saMvehaM ca jANejjA' mA sUtrapA dvArA pragaTa Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA ze024 u.19 su01caturindriyajIvotpatyAdinirUpaNam 216 jAnIyAt sthitisaMvedhAtiriktaM sarvamapi trIndriyapakaraNavadeva caturindrayANA. mapi jJAtavyam / sevaM bhaMte / sevaM bhaMte ! ti tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti, he bhadanta ! caturindriyANAmutpAdaparimANAdiviSaye yaddevAnupriyeNa kathitaM tatsarvamapi evameva-sarvathA satyameva iti kathiyitvA gautamo bhagavantaM tIrthakaraM vandate namasyati vanditvA namasthitvA, saMyamena tapasA AtmAnaM bhAvayan yathA sukhaM viharatIti ||suu01|| ' caturviMzatitame zatake ekonaviMzatitamoddezakaH samAptaH / / saMvedha ke kathana meM pUrva prakaraNa kI apekSA isa prakaraNa meM bhinnatA haibAkI kA aura saba kathana cauindriyoM kA teindriya prakaraNa ke jaisA hI hai| 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti' he bhadanta ! cauindriya jIvoM ke utpAda parimANa Adi ke viSaya meM jo Apa devAnupriyane kahA hai| yaha saba sarvathA satya hI hai 2, aisA kaha kara una gautamane prabhu ko vandanA kI aura unheM namaskAra kiyaa| vandanA namaskAra kara phira ve saMyama aura tapa se AtmA ko bhAvita karate hue apane sthAna para virAjamAna ho gaye // 1 // kare che A sUtrapAThathI e samajhAvyuM che. ke-kevaLa sthiti ane sAdhanA kathanamAM teITriyenA prakaraNa karatAM A cAra InDiyAnA prakaraNamAM judApaNuM che, te sivAyanuM cAra IdrinuM tamAma kathana traNa IdrinA prakaraNamAM kahyA pramANe ja che. tema samajavuM. sevaM bhate / sevaM bhaMte ! tti' bhagavan yA driyAvAna pAta, pirimANa vigerenA saMbaMdhamAM Apa devAnupriye je pramANe kathana karyuM che, te tamAma kathana sarvathA satya che. Apa devAnupriyanuM kathana sarvathA satya ja che. A pramANe kahIne gautama svAmIe prabhune vaMdanA karI namaskAra karyA. vaMdanA namaskAra karIne te pachI teo tapa ane saMyamathI pitAnA AtmAne bhAvita karatA thakA pitAnA sthAna para birAjamAna thayA sU. 1 Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra -An bhagavatI sUtre // atha viMzatitamoddezaH mArabhyate // atha ekonaviMzatitamamuddezakaM vyAkhyAya kramaprApta viMzatitamamuddezakamArabhate, tadanena saMbandhena zrAyAtasya viMzatitamodezakasyedaM sUtram - 'paMcidiya' ityAdi / mUlam - paMciMdiyatirikkhajogiyA NaM bhaMte! kaohiMto uvavajjati kiM neraie hiMto uvavajjaMti, tirikkhajoNiehiMto uvavajjati maNussehito uvanajjati deverhito uvavajjaMti ? goyamA ! neraie hito uvavajjati tirikkhajoNiehiMto uvavajjaMti maNussehiMto uvavajjaMti devehito vi uvavajrjjati / jai neraiehiMto uvavajjati kiM rayaNappabhApuDhavI neraiehiMto uvavajjaMti ? jAva ahe sattama puDhavIneraiehiMto uvavajjati ? goyamA ! rayaNappabhApuDhavI neraiehito uvavajjaMti jAva ahe sattamapuDhavI neraiti vi uvavajjati / rayaNappabhapuDhavI neraieNaM bhaMte! je bhavie paMcidiyatirikkhajoNiesu uvavajjittae, se paNaM bhaMte! kevaiyakAlaTThiiesu uvavajjejjA ? goyamA ! jahanneNaM aMtomuhuttaTiiesa ukkoseNaM puvvakoDI Auesa uvavajjejjA 1 te paNaM bhaMte! jIvA egasamaeNaM kevaiyA uvavajjaMti ? evaM jahA asurakumArANaM vaktavtrayA 2 / NavaraM saMghayaNe poggalA aNiTThA akaMtA jAva pariNamaMti 3 / ogAhaNA duvihA pannattA taM jahA bhavadhAraNijjA uttaraveDavviyA ya / tattha NaM jA sA bhavadhAraNijA sA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM, ukkoseNaM sattadhaNUiM tinnirayaNIo chaccaMgulAI / tattha NaM jA sA uttaraveubviyA sA jahaNNeNaM aMgulasta asaMkhejaibhAgaM ukkoseNaM pannarasaghaNUI iA 1 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maiyacandrikA TIkA za024 u.20 sU01 paJcendriyatinjIvAnAmutpattyAdikam 213 ijjAorayaNIo 4|tesiNnnN bhaMte jIvANaM sarIragA ki saMThiyA pannattA? goyamA! duvihA pannattA taM jahA bhavadhAraNijjA ya uttaraveuvviyA y| tattha NaM je te bhavadhAraNijjA te haMDasaMThiyA pannattA / tatthaNaM je te uttaraveuviyA te vi DaMDasaMThiyA pnnttaa5| egA kAulessA pannattA 6 / samugghAyA cttaari14| No isthiveyagA No purisaveyagA NapuMsagaveyagA 16 / ThiI jahanneNaM dasavAsasahassAI ukkoseNaM saagrovmN17| evaM aNubaMdho vi, sesaM thev| bhavAdeseNaM jahanneNaM do bhavaggahaNAI ukkoseNaM aha bhvgghnnaaii| kAlAdekhaNaM jahanneNaM dasavAsasahassAI aMtomuhattamabbhahiyAiM ukkoseNaM cattAri sAgarovamAiM cauhi puvakoDIhiM abbhahiyAI evaiyaM jAva karejjA 1 / so ceva jahannakAlATriiesu uvavanno jahanneNaM aMtomuhuttaTriiesu0 ukoseNa vi aMtomuhuttadiiesu avasesaM thev| NavaraM kAlAde. seNaM jahaNNaNaM taheva ukkoleNaM cattAri sAgarovamAiM cauhi aMto. muhuttehiM abbhahiyAiM evaiyaM jAva karejjA 2 / evaM sesA vi satta gamagA bhANiyavA jaheva neraiya uddesae sannipaMciMdiehiM samaM / neraiyANaM majjhillaesu ya tisu vi gamaesu pacchimaesu tisu vi gamaesu Thii NANattaM bhavai sesaM taM ceva / sadhastha ThiI saMvehaM ca jANejjA 9||suu01|| chAyA-paJcendriyatiryagyonikAH khalu bhadanna ! kuta utpadyante kiM nairayikebhya utpadyante tiryagyonikebhya utpadyante manuSyebhya utpadyante devebhya utpadyante / gautama ! narayikebhya utpadyante tiryagyonikebhya utpadyante manuSyebhyo'pi upadhante devebhyo'pi utpadhante / yadi nairayikebhya utpadyante ki ratnaprabhApRthivInairayikenya utpadyante yAvadadhaH saptamI pRthivInerayikebhya utpadyante gautama ! ratnaprabhApRthivInarayikenya utpadyante yAvadadhaH saptamI pRthivInarayikebhyo'pi Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstra utpadyanne / ratnapamApRthivInarayikaH khalla bhadanta ! yo bhavyaH paJcendriyatiryagyoniketpattum , sa khalu bhadanta ! kiyatkAlasthiti ke pUpadyeta / gautama ! jaghanyena antarmuhartasthitikepu utkaNa pUrvakoTayAyukepRtpadyeta te khala bhadanta ! jIvA ekasamayena kriyanta utpadyante evaM yathA'murakumArANAM vakta vyatA navaraM saMhanane pudgalA aniSTA akAntA yAvat pariNamanti / avagAhanA dvividhA prajJAtA tadyathA bhavadhAraNIyA uttarakriyA ca, tatra khalu yA sA bhadhAraNIyA sA jaghanyenAGgulasyAsaMkhyeyabhAgam utkarpaNa saptadhapi trayo ratnayAM, paDaG. gulAH, tatra khala yA sA ucara vaikriyA sA jaghanyenAigulasya saMkhyeyamAgam utkaNa 'paJcadazadhapi sAI dve rasnI / teSAM khalu bhadanta ! jIvAnAM zarIrANi kiM saMsthi. tAni prajJaptAni ? gautama ! dvividhAni manaptAni tadyathA-bhavadhAraNIyAni uttara'vaikriyANi ca / tatra khalu yAni tAni bhavadhAraNIyAni tAni iMDasaMsthitAni prajJaptAni-vatra khalu yAni tAni utarakriyANi tAnyapi huMDasaMsthitAni prajJa. ptAni / ekA kApotikalezyA prajJaptA / samudyAvA zcatvAraH / no strIvedakAH, no puruSavedakAH, napuMsamavedakAH / sthitijaghanyena dazavarSa sahastrANi utkarSeNa sAga ropamam / evamanubandho'pi, zepaM tathaiva / bhavAdezena jaghanyena dve bhavagrahaNe utkapaMNA'STa managrahaNAni / kAlAdezena jaghanyena dazavarSa sahalANi antahitamyadhikAni utkaNa catvAri sAgaropamANi catamRbhiH pUrvakoTimiramyadhikAni etA. vantaM yAvatkuryAt 1 / sa eva jaghanyakAlasthitikeSu utpannaH, jaghanyena antarmuhUrtasthitike pu0 utkarpaNA'pi antarmuhattasthitikeSu avazeSa tathaiva / navaraM kAlA. dezena jaghanyena tathaitra unkarSeNa catvAri sAgaropamANi catubhirantarmuhUttarabhya. dhikAni etAvantaM kAlaM yAvatkuryAt 2 / evaM zeSA api saza gamakA bhaNitavyAH yathaiva nairayikoddezaka sanipaJcandriyaH samam nAyikANAM mAdhyamikeSu ca vizvapi gamakeSu pazcimakepu trivapi gamakepu sthitinAnAtvaM bhavati zeSaM tadeva sarvatra sthiti saMvedhaM ca jAnIyAt 9 / mU01 / vIsa uddezakakA prAraMbhaunnIsaveM uddeza kA vyAkhyAna karake ana sUtrakAra krama prApta 20 uheza ko prAraMbha karate haiM-ila kA sarva prathama sUtra hai-paMciMdiyati. vAsabhA deshaan| praarogaNIsamA uddezAnuM vyAkhyAna karIne have sUtrakAra krama prApta 20 vIsamA uddezAnuM kathana prAraMbha kare che. A udezAnuM sauthI paheluM sUtra A Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.20 sU01 paJcandriyati jIvAnAmutpattyAdikam 215 TIkA-'paMciMdiyatirikkhoNiyA NaM bhaMte !' . paJcandriyatiryagyonikAH khalu bhadanta / 'kohito uvavajjaMti' kuta utpadyante 'kiM neraiehito uvavajjati' kiM nairapikebhya Agatyotpadyante, 'tirikkhajoNiehito uvavati' athavA tiryagyaunikebhya AMgatyotpadyante, 'maNusse hito uvavajjati' athaga manuSyebhya . Agatyotpadyante 'devehito upavajjati' athavA devebhya Agatyotpadyante iti praznaH / bhagavAnAha-goyamA' ispAdi, 'goyamA' he gautama / 'neraiehito uvavajjati' nairayikebhya Agatyotpadyante paJcendriyayiMgyonikeSu 'tirikkhajoNiehito ucavajaMti' tiryagyonikebhya bAgatyotpadyante 'maNussehito uvavajnaMti' athavA manuSyebhyo'pi Agatyotpadhante 'devehito vi uvavajjati' devebhyo'pi Agatyotpadhante nairayikAdArabhya devAntAnyatamasthAnAdAgatya pazcendriyatiryagyonikeSu samu. kkhajoNiyA NaM bhaMte ! kamohito' ityAdi satra // 1 // / TIkArtha-gautama ne prabhu se ailA pUchA hai-'paMciMdiyatirikkhajoNiyA NaM bhate / kohito upavajjati' he bhadanta ! paJcendriyatiryazcayAnika jIva kisa sthAna se Akara ke utpanna hote hai ? 'ki nerahaehitA uvaSajjati tirikkhajoNiehito uvavajjaMti' kyA ve nairayikoM se Akarake utpanna hote haiM ? yA tiryagyonikA se Akarake utpanna hote haiM ? 'maNusle hito uvavajanti' yA manuSyoM se Akara ke utpanna hote haiM ? 'devehiMto uvava. jati' yA devoM se Akarake utpanna hote haiM ? isa prazna ke uttara meM prabhu gautama se kahate haiM-'goyamA ! nerahaehito upavati tirikkha joNiehito vi uvavajali, maNurasehitA vi uvavajjaMti devehito vi uvavajjati' he gautama! paJcandriya tiryazca nairathikoM se bhI Akarake utpanna hote haiM, tiryaJcoM se bhI Akara ke utpanna hote haiM, manuSyoM se prabhA'cha.-'paMciMdiyatirikkhajoNiyA NaM bhaMte ! kaohito !' tyA ' -gautamasvAmI prabhune pUche che ?-paMci diyatirikkhajo. NiyA NaM bhaMte ! kohi to uvavajjati' sagavan yendriya tiyayanavANA 1 yA sthAnathA mApI 'tpanna thAya che ? 'ki' neraiehito uvavajjati tirikkhanoNipatito uvavati' zunai2thimAthI mAvIra 64-na thAya hai? 3.tiya ya yonimAthA bhAvI pani thAya che 1 'maNussehiMto uvavajjati' athavA manuSyAmAdhI bhAvI utpanna thAya che 1 'devehi to uvavajjati' hevaamAMthI AvIne utpanna thAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu gautama svAmIne 41 cha -goymaa| neraiehi to uvavajjati tirikkhajoNiehi to uvavajjati ma[ssehito vi uvavajjati devehito vi uvavajjati' 3 gautama ! yadrayatiya"ya narayikamAMthI AvIne paNa utpanna thAya che. tiryaMcanikemAMthI AvIne paNa utpanna thAya che. manuSyamAMthI paNa AvIne utpanna thAya che. ane de-- Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 bhagavatIsUtre spadyante jIvA iti bhAvaH / 'jai neraiehiMto ubavajjati' he bhadanta ! paJcendriya tiryagyonikA jIvA yadi narayikebhya Agatya samutpadyante tadA-'ki rayaNappamA puDhavIneraiehito utravati' ki ratnamabhApRthivInarayikebhya Agatyotpadyante athavA-'jAva ahe satcamapuDhavIneraiehiMto ujjati' yAvadadhaH saptamI pRthivInairapikebhya Agatyotpadyante atra yAvatpadena zarkarAprabhA pRthivIta Arabhya tamA nArakapRthivIparyantapRthivInAM grahaNaM bhavatIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'rayaNappabhApuDhavIneraiehito uvavajjati rasnamamA pRthivInairayikebhyaH sakAzAdAgatya paJcendriyatiryagyonikA umpadyante 'jAva ahe sattamapuDhavI neraharahito uvavanaMti' yAvat adhaHsaptamIpRthivInarayikebhya Agatyotpadyante atrApi yAvatpadena zarkarAmamAnArakapRthivIta Arabhya tamaparyanta nArakapRthivInAM saMgraho bhavatIti / 'syaNappabhApuDhavineraie NaM bhaMte !' ratnamamA bhI Akarake utpanna hote haiM aura devoM se bhI Aphara ke utpanna hote hai? tAtparya isa kathana kA yahI hai ki nairayikoM se bhI tiyazcoM se bhI manuSyoM se bhI aura devoM se bhI AyA huA jIva paJcendriya tiyazca kI paryAya se utpanna ho jAtA hai| agha gautama punaH prabhu se aiso pUchate haiM-'jaha nerahaehito uvavajjati' he bhadanta ! yadi paJcandriya tiryazca narayikoM se Akarake utpanna hote haiM to 'ki rayaNappabhApuDhacI neraiehito ubavanaMti' kyA ve ratnaprabhApRthivI ke nairapikoM se Akarake utpanna hote haiM ? athavA 'jAva ahe sattama puDhavI nerahaehito uvavajjaMti' yAvat adhaH saptama pRdhitrI ke nairayikoM se Akarake utpanna hote haiM ? yahAM yAvatpada se zarkarA prabhA pRthivI se lekara tamAnAraka pRthivI paryanta kI pRthivIyoM kA grahaNa hubhA hai| mAMthI AvIne paNa utpanna thAya che. A kathananuM tAtparya evuM che ke-nera kemAMthI tathA tirtha"emAMthI ane manuSyamAMthI tathA devomAMthI Avela chava paMcendriya tiryaMcanI paryAyathI utpanna thAya che. temAM kaMIja saMdeha nathI. gautamavAmI zathI prabhune pUche the 3-'jai neraiehito uvavajjati' he bhagavana je paMcendriya tiryaMca nairayikamAMthI AvIne utpanna thAya che, te 'kiM rayaNappabhApuDhavIneraiehiM to uvavanjati' zu tamA 2namA pRthvInA mahAbhAthI bhAvI panta thAya cha 1 'jAva ahe sattamapuDhacIneraipahito uvavanaMti' yAvat maya:sabhI pRthvInA nAyImAthI sAvIna tya-- thAya che? ahiyA yAvatpadathI zarkaraprabhA pRthvIthI laIne tamAnAraka pRthvI sudhInI pRthvI grahaNa karAI che. A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmIne kahe che ke Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyamandrikAThIkA za024 u.20 sa01 paJcandriyatinjIvAnAmutpattyAdikam 217 pRthivI narayikaH khalu bhadanta ! 'je mavie paMciMdiyatirikkhanoNiesu uvava jjittae' yo bhavyaH paJcendriyatiryagyonike pUtpattum 'se NaM bhaMte ! kevaiyakAla hiiesu uvavajjejjA' sa khalu bhadanta ! kiyakAlasthitikeSu paJcandriyatiryagyo niketpadyata iti praznaH / bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goSamA' he gautama ! 'jahanneNaM aMtomuhuttahiiesu' jaghanyenAntarmuhUrtasthitikeSu pazcendriyatiryagyoniisa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! rayaNapabhApuDhavInerahae. hiMto uvadhajjati' he gautama! paMcendriyatiyaMgyonika jIva ratnaprabhA prathivI ke nairapikoM se Akarake utpanna hote haiM yAvat 'ahe satsama puDhavI neraihaehito uvavajjati yAvat adhaH saptama pRthivI se Akara ke utpanna hote haiN| yahAM para zrI yAvat zabda se zarkarAmabhA se lekara tamAprabhA paryanta kI nAraka pRthiviyoM kA grahaNa huA haiN| ___aya gautam prabhu se punaH aisA pUchate haiM-'zyaNappabhApuDhavI nerahae NaM bhaMte / je adhie paMciMdiyatirikkhajoNie uzvajjitae' he bhadanta ! ratnaprabhA pRthivIkA nairadhika jo pacendriya tiryagyoniko meM utpanna hone ke yogya hai 'seNaM bhaMte ! ke vahayakAlahihaessu uvavajjejjA' vaha kitane kAla kI sthitivAle pazcendriya liyazcoM meM utpanna hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'moyamA! jahanneNaM aMtomuttahie' vaha jaghanya se eka antamuharta kI sthiti vAle ezcendriya tiryazcoM meM -'goyamA ! rayaNappabhApuDhavIneraiehito uvavajjati' 7 gautama! 5'yandriya tiryaMcanivAI jIva ratnaprabhA pRthvInA nairayikamAMthI AvIne utpanna thAya cha. yAvat 'ahe khattama puDhavIneraiehi to uvavajjaMti' yAvat tesI mAsasamI pRthvIthI AvIne utpanna thAya che. ahiyAM paNa yAvat zabdathI zarkarA prabhA pRthvIthI laIne tamAmabhA sudhInI nAraka pRthvI grahaNa karAI che. ve gItamasvAmI prasane se pUre cha 'rayaNappabhApuDhavInerahae NaM bhNte| je bhavie pacidiyatirikkhajoNiem uvavajjittae' . magavana ratanaprabhA pRthvInA nairacike ke jeo paMcendriya tiya mAM Gurna yavAna yogya cha, 'se NaM bhave! devaiyakAladviiesu uvavajjejA' te keTalA kALanI sthitivALA padriya tiya cAmAM utpanna thAya cha 1 mA prazna uttara prabhu 49 cha hai-'goyamA ! jahaNNeNaM atomuhuttadvii. paNuM te jaghanyathI eka aMtarmuhUrtanI sthiti vALA paMcendriya tiryamAM 20 28 Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 bhagavatI ke pUtpadyeta 'ukoseNaM puccakoDI Auesu uvavajjejjA' utkarpaNa pUrvakoTayAyukeSu paJcendriyatiryagyonike pUtpayeta nArakajIvAnAmasaMkhyAtavarSAyuSkeSu anutpAdena pUrva koTayAyuSkatvamabhihitamiti / 'te NaM bhaMte ! jIvA egasamaeNaM kevaiyA uvavajjati' te khalu bhadanta ! jIvA ekasamayena kiyanta utpayante iti praznaH / bhagavAnAha amurakumArAtidezena-"evaM jahA ityAdi, 'evaM jahA amurakumArANaM vattavyayA' evaM yathA amurakuSArANAM yA vaktavyatA pRthivIkAyikeSu samutpadyamAnAnAmamurakumArANAM yA vaktavyatA-parimANotpAdAdikA pUrva pratipAditA saiva iha nArakANAM pazcandriyatiryajyonikepu utpadyamAnAnAmapi vaktavyA tathAhiutpanna hotA hai aura 'ukoleNaM punyakoDI pauDaessu uvavajjejjA' utkRSTa se vaha pUrvakoTI kI sthitiyAle paMcendriya tiyoM meM utpana hotA hai yahAM jo 'pUrvakoTI kI sthiti vAle paJcendriya tiryatra utpanna hotA hai aisA kahA gayA hai vaha nAraka jIvoM kA asaMkhyAtavarSa kI AyuvAloM meM utpAda nahIM hone se kahA gayA hai| pra0-'le gaM aMte ! jIyA emasamaeNaM kevaiyA upakSajati' 'he bhadanta ! ve jIva eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? u.-'evaM jahA asurakumArANaM vattavcyA' he gautama! jaisI asurakumAra kI baktavyatA kahI gaI hai, vaisI vaha yahAM para bhI kaha lenI caahiye| arthAt pRthivIkAyiko meM samutpadyamAna asurakumAroM kI parimANa utpAda Adi rUpa vaktavyatA jisa prakAra se pahile pRthivIkAya utpanna thAya cha. bhane 'ukoseNaM puvvakoDI Auesu uvavajjati' GSTathA te pUrvakaeNTinI sthitivALA paMcendriya tiryamAM utpanna thAya che. ahiyAM pUrva keTinI sthitivALA paMcendriya tiya cAmAM utpanna thAya che evuM je kahevAmAM AvyuM che, te nAraka chane asaMkhyAta varSanI AyuSyavALAomAM utpAta na hovAthI kahevAmAM AvyuM che. prazra se bhaMte ! jIvA egaramaeNaM kevaiyA uvavajjati' he mAn eka samayamAM te che keTalA utpanna thAya che? uttara-'eva jahA asurakumArANaM vattavvayA' gotama / asuramAzanA, saMbaMdhamAM je pramANe kahevAmAM AvyuM che. te ja pramANenuM kathana ahiyAM paNa samajavuM. arthAt pRthvIkAcikemAM utpana thavAvALA asurakumAranA parimANa, utpAda, vigere saMbaMdhI kathana je rIte pahelAM vikAya prakaraNamAM kahe Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaicandrikA TIkA za024 u.20sU01 paJcendriyati0jIvAnAmutpatyAdikam 216 he gautama! jaghanyena eko vA dvau vA trayo vA utkarSeNa saMkhyeyA vA asaMkhyeyA vA samutpadyante / asurakumArApekSayA yadvailakSaNyaM taddarzayati- 'NavaraM ' ityAdi / 'Navara saMghayaNe poggalA aNiTThA akaMtA jAva pariNamaMti' navavam - kevalaM saMhanane pudgalA aniSTA akAntA yAvat pariNamanti pRthivyAmutpitmanAm asurakumArajIvAnAM zarIraM - saMhananarahitaM bhavati yata statra asthisnAyudhirAdikaM na bhavati tathApi ye pudgalA iSTAH kAntA manojJA ste eva pudgalAH zarIrasaMghAtarUpeNa pariNamanti, azraM ratnamabhAnArakANAM paJcandriyatiryagyonikeSu samutpadyamAnAnAM zarIrasaMhanane ye prakaraNa (uddezaka) meM kahIM jA cukI hai / usI prakAra se paJcendriya tiryagyoniko meM utpadyamAna nArako kI vaha parimANa utpAda Adi rUpa vaktavyatA bhI yahAM vaktavya hai / tathA ca- eka samaya meM ve kitane utpanna hote haiM ? to isa prazna ke samAdhAna nimitta prabhune gautama se aisA kahA hai ki he gautama! eka samaya meM ve jaghanya se eka athavA do athavA tIna utpanna hote haiM aura utkRSTa se saMkhyAta athavA asaMkhyAta utpanna hote haiM / parantu usa vaktavyatA se isa vaktavyatA meM jo antara hai vahI 'naMbaraM saMghapaNe poggalA, ANiTThA, akaMtA, jAva pariNamaMni' isa sUtrapATha dvArA pradarzita kiyA gayA hai--isameM yaha batalAyA gayA hai ki ratnaprabhA ke nairayikoM ke saMhanana meM aniSTa aura akAnta pudgala yAvat pariNamate haiM / yadyapi pRthivIkAyika meM utpanna hone yogya asurakumAra jIvoM kA zarIra saMhanana rahita hotA hai, taba bhI jo pudgala iSTa, kAnta, manojJa hai ve hI yahAM zarIrasaMghAtarUpa se vAmAM Avyu che. eja rIte paMcendriya tiya ca ceAnivALAomAM utpanna thavAvALA nArakeAnA piramANu, utpAda vigere pramANenuM kathana ahiyAM kahevAnuM che. tathA eka samayamAM tyAM keTalA utpanna thAya che ? A praznanA uttaramAM prabhue kahyu ke he gautama ! eka samayamAM tee jaghanyathI eka athavA khe athavA traNa utpanna thAya che. ane utkRSTathI sakhyAta athavA asakhyAta utpanna thAya che, paraMtu te kathana karatAM A kathanamAM je judApaNu, te 'Navara saMtrayaNe poggalA aNiTThA akaMtA, jAva pariNamaMti' yA sUtrapAhathI, " pragaTa karela che. A sUtrapAThathI e atAvyu` che ke-ratnaprabhA pRthvInA naiyikAnA sahunanamAM aniSTa ane akAMta putlA cAvatA pariName che, je ke pRthvIkAyakAmAM utpanna thavAne ceAgya asurakumArezanA zarIre sahanana vagaranA hoya che. to pazu ? yuddhoSTa, aMta ne manojJa he, tena yuddhaso shriiranA saghAta rUpathI tyAM pariName che. paraMtu ahiyAM ratnaprabhA pRthvInA tera Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtra 220 pudgalA aniSTA akAntA manojJA ste ena zarIrasaMghAtarUpeNa pariNamantIti zarIrArambhakapudgalAnAmiNTanyAniSTalvakAntatyAdivaipasyamayuktaeva bhedo bhavatItyetadeva 'NavaraM' ityAdinA prakaraNena dhvanitamiti / 'ogAhaNA duvihA pannattA' avagAhanA dvividhA prajJaptA paJcandriyatiyA utpadyamAnAnAM ratnaprabhA nArakANAM zarIrAvagAhanA dvimakArikA sadatItyarthaH / prakAradvayameva darzayati 'taMjahA' ityAdinA, 'taM jahA tadyathA 'bhavadhAraNimA ya unake ucciyAya avadhAraNIyA ca uttarakriyA ca 'tastha NaM jA sA avadhAragijA tama-tayo yo ravagAhanayo madhye yA bhavadhAraNIyA avagAhanA 'sA jAnne gaM aMguLA asaMkhejjamArga' sA jaghanyena vahAM pariNamale haiN| parantu yahAM rasnamA pRthivI ke nairayikoM kA bhI jo ki paJcendriyattiyagyonikoM meM utpanna hone ke yogya hai zarIra saMhanana rahita hotA hai paraMtu jo pudgala aniSTa akAnta, aura amanojJa hote haiM vahI pudala vahAM zarIrasaMghAta rUpa se pariNamate haiM isa prakAra asurakumAra ke kathana kI apekSA yahA~ ke kathana meM zarIrArambhaka pudgalA kI iSTatA, aliSTanA, kAntatA, akAntatA Adi kI viSamatA ko lekara hI bheda hotA hai yahI bAta 'NavaraM' ityAdi prakaraNa dvArA dhvanita huI hai| 'bhogAhaNA duvihA pannattA' avagAhanA bhavadhAraNIya aura uttaravaikriya rUpa se do prakAra kI kahI gaI hai| arthAt paJcendriya tiryazcoM meM utpanna hone yogya ratnaprabhA pRthivI ke narayikoM kI zarIrAvagAhanA isa prakAra se do prakAra kI hotI hai-yahI prakAraya "avadhAraNijjA ya utsaraveSiyA tha' isa sUtrapATha dvArA prakaTa kiyA gayA hai 'tattha Na jA sA avadhAraNijjA sA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejahabhAgaM inameM jo avadhAraNIya zarIrAvagAhanA hai vaha cikemAM paNa ke je parasendriya tiryaMcAmAM utpanna thavAne cogya che. teonA zarIra paNa saMhanana vinAnA hoya che. paraMtu je pule aniSTa, akAMta, ane amAsa hoya che teja pule tyAM zarIranA saMdhAta rUpe pariName che. e rIte asurakumAranA kathana karatAM A kathanamAM zarIranA Arambhaka pudgalenA ISTapaNa, aniSTapaNuM, kAntapaNa, vigerenA viSama paNAne laIne ja bhede thAya che. 24 pAta 'Navara' yA 2 bArA 48 . 'ogAhaNA huvihA pannatA' avadhAraNIya mane uttara ThiyanA sehathI avagAhanA me mAranI hI che. arthAt paMcendriya tiyAmAM utpanna thavAne gya ratnaprabhA pRthvInA nerayikenA zarIranI avagAhanA A rIte be prakAranI hoya che. A be prakAra 'bhavANijjA ya uttaraverabiyA ya' mA sUtrA dvArA matAva cha. 'tattha NaM,jA mA bhavadhAraNijjA sA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhArga' tabhI re savadhAraNIya Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za024 u.20 lU01 paJcandriyatinjIvAnAmutpattyAdikam 221 utpattisamayApekSayA aMzu vyAsa ye mAgA 'uka koseNaM satta dhaNUiM tini rayaNIyo chaccaMgulAI' utkarSeNa prayodaza sTApekSayA sapta dhapi tisro rasnayaH ssddgulaani| prathamapastaTAdiSu punaranena krameNa-'rayaNAipaDhamapayare hatthatiyaM dehaussayaM bhaNiyaM / chappannaMgula saTTA payarepayare ya vuDDoo // 1 // ratnAdi prathamaprastaTe hastatrayaM dehocchyo bhnnitH| sArddhaSaTpaJcAzadaGgulAni prastaTe masTe ca vRddhayaH / iticchAyA // 1 // 'tatya NaM jA sA uttaraveuniyA sA jAnneNaM aMgujarasa saMkhejjaibhAgaM' tatra khalu yA sA uttaravaikriyikI sA jaghanyenAGgulasya saMkhyeyabhAgam 'ukoseNaM panarasadhAI aDrAijjAo rayaNIo' utkarSeNa paJcadaza dhanUMSi sAIM dve ratnI ca, sArdharanidvayAjaghanya se aGgula ke asaMkhyAtaveM bhAga rUpa hotI hai kyoMki yaha ava gAhanA utpatti ke samaya kI apekSA se hotI hai aura uskRSTa se vaha 'satta dhaNUI tinni rayaNIo chaccaMgulAI sAta dhanuSa 3 hAtha aura 6 aGgula kI hotI hai| yaha utkRSTa avagAhanA 13veM prastara kI apekSA se kahI gaI hai| prathama prastara AdikoM meM isa krama se 'rayaNAhaparamapa. yare hasthatiyaM dehassayaM bhaNiyaM chappannaMgula saDA payare payare ya yuDDIo' yaha uskRSTha avagAhanA kahI gaI hai 'tatya NaM jA sA uttaraveunciyA sA jahanneNaM aMgulasta saMkhejjai mAgaM, ujhoseNaM pannarasadhaNUI aDrAijjAo rayaNIo' tathA jo uttaravaikriya zarIra kI avagAhanA hai vaha jaghanya se zarIranI avagAhanA che, te jaghanyathI AgaLanA asaMkhyAtamA bhAgarUpa hoya che kemake A avagAhanA utpattinA samayanI apekSAthI thAya che. ane utka thI ta 'satta dhaNUI tinni rayaNIyo chaccaMgulAi' sAtadhanuSa tra sAtha bhane cha AgaLanI hoya che. A utkRSTa avagAhanA 13 teramAM prastaranI ape. sAthI 4aa che. pasA 5202 vigairebhAmA mayI 'rayaNAi paDhamapayare hatthatiya' dehasvaya' bhaNiya' chappannagulasaDDhA payare payare ya vuDDhIo' mA iSTa mAnA 4ii cha. 'tattha NaM jA khA uttarave ubviyA sA jahaNNeNaM aMgularasa sakhejjaibhAga ukkoseNaM pannarasavaNUI aDDhAijAo rayaNIo' tathA 2 uttara vaikriya zarIranI avagAhanA che, te jaghanyathI AgaLanA saMkhyAtamA bhAga rUpa Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 bhagavatIstra dhika paJcadagadhanuHparimitA unkRSTA uttavaniyAmAhanA, iyaM ca bhavadhAraNIyo. skRSTAvagAhanAyA hizuNAbhavati / avadhAraNIyA'ramAhanA saptadha pitisro ratnayaH SaT cAGgulAni, asyAH saMkhyAyA dviguNokaraNe mavati yatholamavagAhanAyA utkRSTaM pramANam / atra catUranikaM dhanuH, caturviMzasyazalA raniH kathyate iti niyamena bhavadhAraNIyotkRSTAramAnAta uttaravaikriyotkRSTAvagAhanA dviSaNitA yathoktapramANA bhavatItyakseyas / 'tesika bhate jIvANa' teSAM khalu mahanta ! jIvAnAm 'sarIragA ki saMThiyA ennattA' zarIrANi kiM saMsthitAni-phIhazasaMsthAnena yuktAni pakSaptAni iti saMsthAnaviSayaka praznaH / bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'duvitA pamattA dvividhAni prajJaptAni dvaividhyameva darzayati 'taM jahA' ityAdi, taM jahA' tathA 'bhavadhAraNijjA ya uttaraveupiyA ya' bhavadhAraNiyAni uttaravaikriyANi ca, 'tastha NaM je te bhavadhAraNijjA te DaMDasaMThiyA pannattA' tatra aGgulake saMkhyAtaveM bhAga rUpa honI hai aura uskRSTa se 15 dhanuSa aura 2|| hAtha kI hotI hai yaha avagAhanA avadhAraNIya utkRSTa avagAhanA se dUnI hotI hai| bhavadhAraNIgha avagAhanA sAla dhanuSa 3 hAtha aura 6 aMgula kI kahI gaI hai| ile dUnI karane para 15 dhanupa 2 // hAtha kI yaha avagAhanA ho jAtI hai| ava gautama svAmI saMsthAnadAra ko lekara prabhu se aisA pUchate haiM-'telibhate / jIvANa sarIramA kilaThiyA pannattA' he bhadanta ! ula jIvoM ke zarIra kisa saMspAnavAle kahe gae haiM ? isake uttara meM prabhu unale tahate hai-'gomA! duvihA pannatA' he gautama ! unake zarIra do prakAra ke kahe gaye haiN| 'taM jamA bhAraNijjA ya uttara ubbiyA ' jaise-avadhAraNIya aura uttaravaikriya tatthaNaM je te avadhAraNitA te huMDasaMThiyA panasA' hamane jo bhapabhAraNIya zarIra hai hoya che. ane utkRSTathI paMdara dhanuSa ane aDhI hAthanI hoya che. A avagAhanA sAta dhanuSa traNa hAtha ane cha AMgaLanI kahI che. tene bamaNI karavAthI paMdara dhanuSa aDhI hAthanI A avagAhanA thaI jAya che. va gautamasvAmI saMsthAna dvAra madhI asuna me pUche che hai-'tesiNaM bhaMte ! jIvANaM barIragA kiM saThiyA pannattA' hai saman te vAna shrii| dhyA saMsthAnavANA hyA cha ? yA prazanA uttara prabhu cha -'gAyamA ! evihA pannatA hai gautama! teyAnA shhii| meM praa2|| 4aa che. 'taM jahAbhavadhAraNijjA ya uttarayeuvjiyA ' a mA praharI -sadhAraNIya ana uttara yi 'tatya NaM je te bhavadhAraNijjA' tehuMDasaMThiyAM pannattA' tebhara sava. Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pracandrikA TIkA za024 u.2001 paJcendriyati0 jIvAnAmutpattyAdikam 223 dvayoH saMsthAnayormadhye yAni bhavadhAraNIyAni zarIrANi tAni huNDasaMsthAnasaMsthitAni majJaptAni bhavantIti, 'tattha NaM je te uttaraveubdhiyA te vi huMDasaMThiyA pannattA' tatra khalu yAni uttaravai kriyANi zarIrANi tAnyapi huNDasaMsthAnasaMsthitAnyeva bhavantIti / lezyAdvAre - 'egA kAulessA pannA ekA kApotikalezyA prajJaptA ratnaprabhAnArakANAm ekatra kApovikalezyaiva bhavati nAnyA lezyeti bhAvaH / 'samugdhAyA cattAri' samudghAtA zratvAraH -- vedanA kaSAyamAraNAntikavaikriyAyA bhavantIti / 'No itthiveyagA No purisavevagA NapuMgaveyagA' ratnaprabhanArakA paJcendriyati utpitsavo no strIvedakA na vA puruSavedakA bhavanti, kintu napuMvedakA eva bhavanti 'ThiI jahanneNaM dasavAsa saharalAI' sthitirnArikANAM ratnaprabhAsaMbandhinAM jaghanyato dazavarSasahasrANi bhavanti 'uko seNaM sAgarovamaM' utkarSeNa eka.. sAgaropamaM bhavatIti 'evaM aNubaMdho vi' evam sthitiyadeva anubandho'pi unakA saMsthAna huNDaka kahA gayA hai, arthAt avadhAraNIya zarIra huNDaka saMsthAnavAlA hotA hai aura 'sattha NaM je te uttaraveniyA te vi huMDasaMThiyA pattA' jo uttara vaikiyazarIra hai vaha bhI huNDaka saMsthAnavAlA kahA gayA hai| zyAdvAra meM ratnaprabhAnArakoM ke eka kApotikalezyA hI hotI hai anya leiyAe~ nahIM hotI haiM / samudghAtadvAra meM inake vedanA, kaSAya, mAraNAntika aura vaikina ye cArasamudghAna hote haiM vedadvAra meM ye na strIvedavAle hote haiM aura na puruSa vedavAle hote haiM ye to kevala eka napuMsakavevAle hI hote haiM / 'TiI jahanneNaM dasavAsasahasyAeM ukkose sAgarovamaM' inakI sthiti jaghanya se 10 dasa hajAra varSa kI hotI hai aura utkRSTa se vaha 1 sAgaropama kI hotI hai 'evaM aNubaMdhoni' sthiti P dhAraNIya zarIra che, tenuM huDaka saMsthAna kahela che. arthAt bhavadhAraNIya zarIra huDa saMsthAna vA hAya bhane 'tattha NaM je te uttaraveubviyA te viTa saThiyA pannattA' tathA temAM ne uttarasaiDiya zarIra che te paNa huMu saMsthAnavANu kahyu che. vaizyAdvAramAM ratnaprabhA nArakAne eka kApeAtika lezyA ja hoya che. anya lezyAo hAtI nathI. samrudhAta dvAramAM teone vedanA, kaSAya; mAra NAntika ane vaikriya e cAra samudlAtA haiAya che. vaidadvAramAM teo veda' vALA ke purUSa vedavALA hAtA nathI. te kevaLa napusaka veDhavALA hAtA 4 hAya che. 'ThiI jahanneNaM dusavAlasahassAI ukkoseNa jAgarovamaM tebhanI sthiti jaghanyathI dasa hajAra varSoMnI heAya che. ane utkRSTathI te eka sAgarApa bhanI hAtha che, 'eca' aNubaMdho vi' sthiti prabhA anusaMdha yA dhanyathI Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 bhagavatI jaghanyotkRSTAbhyAM dazavarSa sahasrAtmakaH sAgaropamAtmakazca bhavatIti 'sesa tadeva' zepam-dRSTayAdikaM tathaiva-yathA'surakumArANAM dRSTayAdikaM kathitaM tathaiva ratnapabhAnArakANAmapi jJAtavyam tathAhi-dRSTistrividhA api samyagdRSTi mithyASTimizrApTirapi / zrINi jJAnAni niyamatA, trINI ajJAnAni bhjnyaa| yogo manovAkAyarUpa trividho'pi / upayogo'pi sAkArAnAkArarUpo dvividho'pi / AhAramayamaithunaparigrahAkhyAzcatasro'pi saMjJA bhavanti / krodhamAnamAyAlomAkhyAzcatvAraH kapAyA bhavanti / zrotrAdArabhya sparzanAntapaJcendriyANi bhavanti / mANAzAtImayake jaisA hI anubaMdha bhI jaghanya se 10 hajAra varSa kA aura utkRSTa se 1 sAgaropana kA hai| 'sesaM taheya' cAkI kA dRSTi Adi sambandhI aura sapa kathana asurakumAroM meM dRSTi Adi kA jailA kiyA gayA hai, vaisA hI ina ratnaprabhA ke nArakoM kA hai jaise-yahAM Ti tInoM prakAra kI hotI hai| samyagdRSTi bhI hotI hai| mithyAmTi bhI hotI hai aura mizraSTi bhI hotI hai| niyama se inake tIna jJAna hote haiM aura bhajanA le tIna ajJAna hote haiM manoyoga, vacanayoga aura kAyayoga aise ye tIna yoga inake hote haiM / upayogadhAra meM lAkAra upayoga aura anAkAra upayoga aise ye donoM prakAra ke upayogabAlezote haiN| saMjJAdvAra meM AhAra maya nathuna aura parigraha se ye nA prasAra kI saMjJAe~ hotI haiN| kaSAyachAra meM inake krodha mAna mAyA aura loga ye bAteM prakAra kI kaSAye hotI haiM / indriyahAra meM inake zrotra se lekara sparzana taka kI BA GA2 16 maR SYLthI me sAmanA che. 'sesa taheva' mAnuSTi . dvAra vigere saMbaMdhInuM kathana asurakumAremAM daSTi vigerenuM kathana je pramANe karyuM che, te ja pramANenuM kathana A ratnaprabhA pRnInA nArakenu paNa che. jema ke-ahIyAM traNa prakAranI eTale ke samyakdaSTi paNa hoya che. vidhyASTi paNa hoya che. ane mizra daSTi paNa hoya che. teone niyamathI traNa jJAna ane bhajanAthI traNa ajJAna hoya che, maga, vacanaga ane kAga e pramANe temane traNa roga hoya che. teone upaga dvAramAM sAkAra upaga ane anAkAra upaga e pramANe ane prakArane upaga hoya che. saMjJAdvAramAM temane AhAra. bhaya, mithuna ane parigraha e cAra saMjJAo heya che. kaSAya dvAramAM teone kodha, mAna, mAyA, ane lebha e cAre prakAranA kaSA hoya che. Indriya dvAramAM teone zrotrathI laIne sparza sudhInI pAMce Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za024 u.20 sU01 paJcandriyati jIvAnAmutpattyAdikam 225 rUpA api vedanA bhavati, adhyavasAyA asaMkhyAtAH prazastA api aprazastA api| ityAdikaM sarvamamurakumAravadeva nArakANAmapi avagantavyamiti / kAyasaMvedha:'bhavAdeseNaM jahanneNaM do bhavaggahaNAI' bhavAdezena-bhavApekSayA jaghanyena dve bhavagrahaNe, 'ukkoseNaM aTThabhavaggahaNAI utkarSeNa aSTa bhavagrahaNAni bhavantIti / 'kAlAdeseNaM jahanneNaM dasavAsasahassAI aMtomuhuttamamahiyAI' kAlAdezena-kAla. makAreNa kAlApekSayA jaghanyena dazavarSa sahasrANi antarmuhUrtAbhyadhikAni 'ukoseNaM cattAri sAgarocamAI cauhi puSakoDIhiM abbhahiyAI utkarSeNa catvAri sAgaropamANi catasRbhiH pUrvakoTibhirabhyadhikAni 'ebaiyaM jAva karejjA' etAvantaM kAlaM yAvatseveta gamanAgamame ca kuryAditi prathamo gamaH 1 / 'so ceva jahannakAlaTii. pAMcoM indriyAM hotI haiM zAtarUpa aura azAtarUpa donoM prakArakI vedanA inake hotI haiM / prazastarUpa bhI aura aprazasnarUpa bhI donoM rUpa bhI adhyavasAya inake asaMkhyAta hote haiM / ityAdi laya kathana asurakumAra ke kathana ke jaisA ina nArakoM ke sambandha meM bhI jAnanA cAhie / kAyalaMvedha-'bhavAdeleNaM jahanneNaM do bhavaggahaNAI' bhava kI apekSA jaghanya se do bhavoM ko grahaNa karane rUpa aura 'ukkoseNaM abhavaggahaNAI utkRSTa se ATha bhavoM ko grahaNa karane rUpa hai tathA'kAlAdeseNaM jahanneNaM dalabAsasaharUlAI aMtomuhuttamamahiyAI' kAla kI apekSA vaha jaghanya le 1 antarmuhUrta adhika 10 hajAravarSa kA aura 'ukkoleNaM cattAri sAgaroSamA cAhiM punakoDIhiM abhihiyAI utkRSTa le cAra pUrvakoTi adhika cAra sAgaropama kA hai 'evayaM jAva karejjA' isa prakAra se itane kAla taka vaha jIva prathama naraka kA Indri hoya che. teone zAtArUpa ane azAtA rUpa ema banne prakAranI vedanA hoya che. prazasta ane azasta ema banne prakArane adhyavasAya temane asaMkhyAta hoya che. vigere tamAma kathana asurakumAronA kathana pramANe mI nAnA samayamA paY samA yasa vedha-bhavAdeseNaM jahanneNaM do bhavaggahaNAI" apanI apekSAthI panthI me savAne 8 421 // 35 bhane 'ukkoseNaM aTu bhavaggahaNAI thI mAlavAne pahue 425 / 35 cha tathA 'kAlAdeseNaM jahanneNaM dasavAsakhahassAI aMtomuhuttamamahiyAI' bhanI apekSAthA te dhanyathI me matabhuDUta adhi: isa M2 varSanA bhane 'ukoseNaM cattAri sAgarovamAI cauhi putrakoDIhiM amahiyAI' 6STathI yAra pUri adhi: yAra sAgapabhanA cha. 'evaiyaM jAva karejjA' mA zata mAdasA // sudhI te bha0 29 Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 bhagavatIstre emu upacanno' ma eva-ratnapabhApRthivInAraka eva jaghanyakAlasthitikapaJcendriyatiryagyoniSu utpanno yadi bhavettadA-'jahanneNaM aMtomuhuttahihaema0' jaghanyenAntarmuhartasthitikapaJcendriyavirya yonipu samutpadyate, 'ukoseNa vi aMtomuhuttaTiipasu0' utkarSeNA'pi antamuharta sthiti keSu samutpadyate 'abasesaM taheva' avazeSa tayaiva-audhikamayamagamavadeva yathoSikapathamagame paJcendriyatiryagyoniSu samuspadhamAnAnAM ratnapabhAnArakANAmutpAdaparimANasaMhananAvagAhanAsaMsthAnalezyAdikaM. kathitaM tathaiva-'so ceva' ityAdi dvitIyagame'pi sarvamavagantavyamiti / kevalamauprathama pRthivI ke nAraka hone rUpa pati kA aura paJcendriyatiryagyonika kI gati kA sevana karatA hai aura itane kAla taka vaha usameM gamanAgamana karatA hai| aisA yaha prathama gama hai 1 // 'soce jahannakAladviiesu udadhanno' apa gautama prabhu se aisA pUchate haiM-he adanta ! yadi vaha ratnaprabhA, pRthivI kA nArakahI jaghanya jhAla kI sthitivAle paJcendriyatiryagyonikoM meM utpanna hotA hai, to vaha kitane kAla kI sthiti vAle paJcendriyatiryagyonikoM meM utpanna hotA hai ? isake uttara meM prabhu unase kahate haiM-gautama vaha 'jahanneNaM anomuttahiiessu. ukkoseNa vi aMtomuhuttaSTiiesu0' jaghanya se eka antarmuharta kI sthiti vAle paJcendriyatiryagyonikoM meM utpanna hotA hai aura utkRSTa se bhI vaha antarmuhartta sthiti vAle paJcendriya tiryagyonikoM meM hI utpanna hotA hai| 'avasesaM taheva' thAkI kA ora maya kathana audhika prathama gama ke jaisA hI hai| jaisA-prathama jIva pahelI nArakano eTale ke-pahelI pRthvInA nArakapaNAnI gatinu sevana kare che. ane eTalA kALa sudhI te temAM gamanAgamana kare che A prathama gama che. 1 'so ceva jahannakAla diiesu uvavanno' gItabhasvAmI prabhune me pUche :he bhagavad je te ratnaprabhA pRthvIne nAraka javanya kALanI sthiti vALA paMcendriya tiryaMca cenikamAM utpanna thAya te te keTalA kALanI. sthitivALA paMcendriya tiryacanikemAM utpanna thAya che? A prazna uttarabhAM prabhu tayAra cha / gItama! te 'jahanneNaM aMtomuttadiiela0 ukkAseNa vi aMtomuttadiiesu' nyathA : mata. mudatanI sthitivALA paMcendriya tiryaMca nike mAM utpanna thAya che. ane uphathI paNa te aMtarmuhUrtanI sthitivALA paMcendriyatiryaMca nimAM GH-na yAya hai. 'vayasesa tadeva' mAzInu bAdhu 4thana zrIdhi paDalA gamanA kathana pramANe ja che pahelA gAmamAM paMcendriya tirtha canikamAM utpanna thavAne 25 ratnaprabhA pRthvInA nArakanA utpAta, parimANa, saMhanana avagAinA, saMthAna, vezyA, vigere kAranA saMbaMdhamAM kaghana karavAmAM AvyuM che, Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za024 u.20 sU01 paJcandriyati jIvAnAmutpattyAdikam 227 pikaprathamagamApekSayA yadvailakSaNyaM tadarzayati-'Navara' ityAdi, 'Navara kAlAdeseNaM -jahanneNaM taheva' navaraM kAlAdezena-kAlApekSayA jaghanyena tathaiva audhikaprathama. gamavadeva, antamuhUtAdhikadazavarSa sahasrANi 'ukkoseNaM cattAri sAgarobamAI cauhiM aMtomuhuttehi amahiyAI utkarSeNa catvAri sAgaropamANi caturmirantamuMhatairabhyadhikAni 'evaiyaM kAlaM jAva karejjA' etAvantaM kAlaM yAvatkuryAt etAvatkAlaparyantaM nArakagati paJcandriyatiyaggatiM ca seveta, tathA-etAvatkAlpa. yentamubhayagatau gamanAgamanaM ca kuryAditi dvitIyo gamaH 2 / 'evaM sesA vi satta gama meM paJcendriya tiryagyonikoM meM utpanna hone yogya ratnaprabhA ke nArakoM ke utpAda, parimANa, saMhanana, avagAhanA, saMsthAna, lezyA Adi dvAroM ke sambandha meM kathana kiyA gayA hai, usI prakAra kA kathana' 'so ceva' ityAdi rUpa ditIya gama meM utpAda, parimANa, saMhanana, avagAhanA, saMsthAna Adi kA kara lenA caahie| kevala audhika prathama gama kI apekSA jo bhinnatA hai use sUtrakAra 'NavaraM kAlAdeseMNaM jahanneNaM taheca' ityAdi sUtrapATha dvArA prakaTa karate hue kahate haiM ki kAla kI apekSA se audhika prathama gama ke jaise hI vaha jaghanya le antarmuhUrta adhika 10 hajAra varSa laka aura 'ukko. serNa utkRSTa se cAra antarmuhUrta adhika cAra sAgaropama taka nAraka gati kA aura paJcandriya tiryaggati kA sevana karatA hai aura itane hI kAlataka vaha usameM gamanAgamana karatA hai aisA yaha dvitIya gama hai| prathama gama meM yaha kAthasaMvedha kAla kI apekSA utkRSTa se cAra pUrvakoTi adhika cAra sAgaropama kA kahA gayA hai aura yahAM vaha utkRSTa se cAra antarmuhUrta adhika cAra sAgaropama kA kahA gayA hai| isa prakAra se prabhAnu thana 'so ceva' tyA 35 bhI gamamA apAta, paribhA, saMhanAna, avagAhanA, saMsthAna, vigerenuM kathana samajI levuM. kevaLa audhika yatA mama 422 yA che, te sUtrasara 'Navara kAlAdeseNa jahaNNeNaM taheva' mA satramA pragaTa 42i 4 cha -janI apekSAthI maudhira pahelA gama pramANe ja te jaghanyathI aMtarmuhUrtI adhika 10 dasa hajAra varSa sadhI mana 'koseNaM' thI yA2 matabhuDUta madhi: yAra sAgarApama sudhI nArakagatinuM ane paMcendriyatiryaMca gatinuM sevana kare che. ane eTalA ja kALa sudhI temAM gamanAgamana kare che e pramANene A bIje gama kahyo che pahelA gamamAM A kAyasaMvedha kALanI apekSAthI utkRSTathI cAra pUrvakeTi adhika cAra sAgarayamane kahela che. ane ahiyAM te utkRSTathI cAra aMtamuMhata adhika cAra sAgaropamane kahela che. A rIte audhika pahelA gAmamAM Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 bhagavatI gamagA bhANiyavA' evaM zeSA api sapta gamakA bhaNitavyA, evam-anantarokta gamadvayakrameNa zepA:-sapta gamakAH-vRvIyacaturthapaJcamapaSThasaptamASTamanavamagamA maNitavyAH, athaivaM zabdopAdAnAt yAdRzI sthitirjaghanyotkRSTabhedAt Adhagamayo. nArakANAM kathitA tAdRzI eva sthitimadhyame'ntime'pi gamatraye'pi kiM syAt ? iti prazne sati netyuttaram , madhyameSu pazcimeSu ca gamatrike sthitinAnAtvasadbhAvAt tadevAha-'jadeva' ityAdi, 'jaheba nera yauddemae pani paMcidiehi samaM neraiyANaM' yathaiva nairayikodeza ke saMkSipaJcandriyaiH samayikANAm yathaiva nairayikoddezake'dhikRta zatakasya prathame uddezake saMkSipazcendriyatibagyoniH saha nArakajIvAnAM madhyameSu triSu se audhika prathama gama meM kathita kAyasaMvedha se halavitIya gama meM kathita kAyasaMvedha meM bhinnatA hai 'evaM selA bi satta gamamA bhaNiyanyA isa anantarokta gama dUdha ke krama ke anusAra tRtIya, caturtha, paMcama, SaSTa, saptama aSThama aura navama ye sAtagama bhI kaha lenA caahiye| yahAM 'evaM sesA vi' aise kathana se jaisI sthiti jaghanya aura utkRSTa ke bheda se Adi ke do gamoM meM-prathama dvitIya gamoM meM nArakoM kI kaho gayI hai usI prakAra kI sthiti madhyake aura anta ke tIna gamakoM meM bhI prApta hotI hai to kyA vaha ina gamakoM meM bhI vaisI hI hai so isa prakAra kI zaGkA ke samAdhAna nimitta 'yahAM vaha aisI nahIM hai| aisA uttararUpa kathana svataH hI samajha lenA cAhiye / yahI bAta 'jaheva neraiyauddesae sannipaMciM. diehiM samaM neraiyANa' isa sUtrapATha dvArA sUtrakAra ne spaSTa kI hai| 4 yasa vedhathI ! mI01 mamA 4Dasa yasavadhA pA che. 'evaM sesA vi khatta gamagA bhANiyavvA' mA prabhArI ne gabhAmA 4 bha anusAra trIje, ce thI pAMcame chaThTho, ane sAtame, AThame ane navamo e sAte game para hI sevA. mahiyAM evaM sesA vi' mA zatanA 4thanathI dhanya mane utkRSTanA bhedathI je pramANenI rithati pahelA be gAmomAM nArakenI kahI che. e ja pramANenI sthiti madhyanA ane aMtanA traNa gamemAM paNa prApta thAya che, te zuM? te A traNa gamomAM paNa teja pramANenI sthiti che? A pramANenI zaMkAnA samAdhAna nimitta "ahiyAM te e pramANenI nathI' A pramANenA uttara rUpa kathana svayaM samajI levuM. __ vAta 'jaheva neraiyauddesae sannipacidiehiM samaM neraiyANa' mA sUtrapATha dvArA sUtrakAre pragaTa karela che. A sUtrapAThathI e samajAvyuM che ke Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u. 20 sU01 paJcendriyati0 jIvAnAMmutpatyAdikam 229 gameSu carameSu triSu gameSu sthitau parasparaM bhedo bhavati tathaivehApi 'majjhimaesa ya far ft They' nairayikANAM madhyameSu ca triSyapi gamakeSu tathA - 'pacchimaesa visu vi gamapasu' pazcimeSu triSvapi gamakeSu 'Thiha nANataM bhavaha' sthitinAnAtvaM bhavati prathamadvitIyanamApekSayA mAdhyamikagamantraye antimagamatraye ca sthitau nAnAtvaM bhedo bhavati iti / 'sesaM taM cetra' zeSastadatirikta sarva tadeva - audhika prathamagamavadeveti / 'santrastha ThihaM saMveha ca jANejjA' sarvatra sthiti saMvedhaM ca pArthakyena yathAyogaM jAnIyAditi navamAntA gamAH 9 // sU0 1 // isase yaha samajhAyA gayA hai ki jisa prakAra se adhikRta zataka ke prathama uddezaka rUpa nairathika uddezaka meM saMjJipaMcendritiryagyonikoM ke sAtha nAraka jIvoM ke madhya ke tIla gamoM meM aura anta ke tIna gamoM meM aura sthiti meM paraspara bheda haiM / usI prakAra se yahAM para bhI 'sajjhimaesu ya tisu vi gamaesu' nairadhikoM ke madhya ke tIna gamakoM meM tathA 'pacchimaela tisu vi gamaesa' anta ke tIna gamakoM meM 'ThinAgataM bhava' sthiti meM bhinnatA hai / arthAt prathama dvitIya gamoM kI apekSA mAdhyamika gamanaya meM aura antima gamantraya meM sthiti meM bheda hai / 'jhelaM taMceSa' bAkI kA aura saba kathana audhika prathama gama ke jaise hI hai 'sanyasya ThihaM saMdehaM ca jANejjA' sarvatra sthiti aura saMvedha meM bhinnatA hai / isa prakAra se ye nauveM gama taka ke gama haiM | 01 // je pramANe adhikRta zatakanA pahelA deMzA rUpa naiyika uddezAmAM saMzI paMcendriya tiya ca ceAnikAnI sAthe nAraka jIvAnA madhyanA traNa gameAmAM ane chellA traNa gameAnI sthitimAM paraspara le che, eja pramANe ahiyAM paNa 'majjJimaesu ya tisu vi gamapasu' nairayiomA madhyanA zu mAmAM tathA 'pacchima tisu vi gamaesu' heTalA trazu gabhImA 'ThiinANattaM bhavai' sthitibhAM judApaNuM che, arthAt pahelA ane bIjA gama karatAM madhyanA traNa gameAmAM ane chejhA RNu gabhImAM sthitimAM nuhAI che. 'sesa' ta' ceva' mADInu' monu tabhAbha uthana bhaudhi! paDelA abhanA sthana prabhA che, 'savvattha ThiG sa beha ca jANejjA' sthiti bhane sapanA ithanabhAM mana tuhA yAgu he. mA rIte A navamA sudhInA game kahyA che, sU. 15 Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre ratnaprabhAnArakasya paJcendriyatiryagyonikepu utpadyamAnasyotpAdAdikaM navAntagamaiH pratipAdya zarkarAma bhAnArakANAM paJcendriyatiryagyoni ke pRtpadyamAnAnAmutpAdAdikaM kathayituM sUtrAntaramavatArayati - 'sakkarappabhApuDhavI neraie NaM bhaMte' ityAdi mUlam - sakarappabhApuDhavIneraie NaM bhaMte! je bhavie0 evaM jahA rayaNappabhAe Nava gamagA taheva sakarappabhAe vi, navaraM sarIrogAhaNA jahA ogAhaNA saMThANe / tinni NANA timni annANAya niyamaM / Thir3a aNubaMdhA puNvabhaNiyA evaM Nava vi gamagA uvajuMjiUNa bhANiyavvA / evaM jAva chaTTa puDhavI / NavaraM ogAhaNA lessA ThiI aNubaMdho saMveho ya jANiyavvo / ahe sattama puDhavI neraie NaM bhaMte! je bhavie0 evaM cetra Nava gamagA / NavaraM ogAhaNA lessA ThiiaNubaMdhA jANivvA / saMveho bhavAdeseNaM jahanneNaM do bhavaggahaNAI ukkoseNaM chambhavaggahaNAI / kAlAdeseNaM jahanneNaM vAvIsaM sAgarovamAI aMtosuhuttamavbhahiyAI ukkoseNaM chAvaTThi sAgarovamAI tihiM puSvakoDIhiM amahiyAhiM evaiyaM kAla jAtra karejjA0 / Adillaesu chasu vi gamaesu jahanneNaM do bhavagahaNAI ukAseNaM cha bhavaggahaNAI / pacchillaesu tisu gamaesu jahanneNaM do bhavaggahaNAI, ukkoseNaM cattAri bhavaggahaNA huuN| laddhI navasu vi gamaesu jahA paDhamagamae / NavaraM Thiiviseso kAlAdeso ya | vitiyagae jahannegaM bAvIsaM sAgarovamAI aMtomuhuterhi amahiyAI ukko seNaM chAtrahiM sAgarovamAI tihiM aMtomuhuttehi amahiyAI evaiyaM kAlaM / taiya gamae jahanneNaM bAvIsaM sAgarovamAI putrakIDIe amahiyAI ukko seNaM 230 Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.20 sU02 zarkarAprabhAdhAnArakotpatyAdikam 231 chAvaTi sAgarodamAI tihiM puvvakoDIhiM abhhiyaaiN| cauttha game jahanneNaM bAgIlaM sAgarovamAiM aMtomuhuttamanbhahiyAI ukkoseNaM chAvaTTi sAgarovamAI tihiM puvvakoDIhiM abbhahiyAI paMcamagamae jahannaNaM bAvIsaM sAgarovamAiM aMtomuhattamabbhahiyAI ukkoseNaM chAvaTi sAgarovamAI tihiM aMtomuhuttehi abbhahiyAI / chaTa gamae jahanneNaM bAvIsa lAgarovamAiM puvakoDIe abbhahiyAI ukkoleNaM chAvaDhi saagrovmaaiN| tihiM putvakoDIhiM abbhhiyaaii| lattamagamae jahanneNaM tettIsaM sAgarovamAiM aMtomuhuttamabbhahiyAiM ukkoseNaM chAvahi~ sAgarovamAI dohi putvakoDIhiM anbhahiyAI / aTTama gamae jahanneNaM tettIsaM sAgarovamAiM aMtomuhuttamabbhahiyAI, ukkoseNaM chAvaTaii sAgarovamAiM dohiM aMtomuhuttehiM abbhhiyaaii| Navamagamae jahanneNaM tettIsaM sAgarovamAI punakoDIe abbhahiyAI, ukkoseNaM chAvaTaii sAgarovamAiM dohi pucakoDIhiM abbhahiyAI evaiyaM kAlaM jAva karejjA 9 ||suu0 2 // chAyA-zarkarAprabhApRthivInarayikaH khalu bhadanta ! yo bhanyA0 evaM yathA ratnaprabhAyAM nava gamakA stathaiva shrkraambhaayaampi| navaraM zarIrAvagAhanA yathA'. vagAhanA saMsthAne / trINi jJAnAni trINi ajJAnAni ca niymtH| sthityanabandhI pUrvamaNito, evaM navA'pi gamakA upayujya bhnnitvyaaH| evaM yAvat paSTha pRthivI / navaram avagAhanA lezyA sthitiranubandhaH saMvedhazca jJAtavyaH / adhaHsaptamI prathivInairayikA khalu madata ! yo bhanyA0 evameva nava gamakAH, navaramavagAhanA lezyA sthityanubandhAH jnyaatvyaaH| saMvedho bhavAdezena jaghanyena dve bhavagrahaNe utkarSeNa paDU bhavagrahaNAni / kAlAdezena jaghanyena dvAviMzatiH sAgaropamANi antarmuhUrtAmyadhi. Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 bhagavatI sUtre kAna, utkarSeNa SaTpaTi sAgaropamANi tisRbhiH pUrvakoTibhirabhyadhikAni etAvantaM kAlaM yAvatkuryAt / AdyeSu SaTsvapi gamakeSu jaghanyena dve bhavagrahaNe utkarSeNa padmavagrahaNAni / pazcimeSu triSu gamakeSu jaghanyena dve bhavagrahaNe utkRSTatatvAri bhavagrahaNAni, labdhirnavasvapi gamakeSu yathA prathamagamake / navaraM sthitivizeSaH kAlAdezaca / dvitIyagamake jaghanyena dvAviMzatiH sAgaropamANi antarmuhUtramyadhikAni utkarSeNa SaTpaSTaH sAgaropamANi tribhirantarmuha tairabhyadhikAni etAvantaM kAlaM yaavtkuryaat| tRtIyagamake jaghanyena dvAviMzatiH sAgaropamANi pUrva koTaca'bhyadhikAni utkarSeNa SaTSaSTiH sAgaropamANi tisRbhiH pUrvakoTibhirabhyadhikAni / caturtha game jaghanyena dvAviMzatiH sAgaropamANi antarmuhUrttAbhyadhikAni utkarSeNa paTpaSTi sAgaropamANi tisRbhiH pUrvakoTibhirabhyadhikAni / pazya magame jaghanyena dvAviMzatiH sAgaropamANa antarmuharttAbhyadhikAni utkarSeNa SaTSaSTiH sAgaropamANi tribhiratarmuhUtairabhyadhikAni / paSThagama ke jaghanyena dvAviMzatiH sAgaropamANi pUrvakoTayA'bhyadhikAni utkarSeNa SaTSaSTiH sAgaropamANi tisRbhiH pUrvakoTibhirabhyadhikAni / saptamagamake jaghanyena trayatriMzatsAgaropamANa antarmuhUrttAbhyadhikAni utkarSeNa paTSaSTiH sAgaropamANi dvAbhyAM pUrvakoTibhyAmabhyadhikAni / aSTamagamake jaghanyena prayastriMzat sAgaropamANi antarmuhUrttAdhikAni utkarSeNa SaTSaSTiH sAgaropamANi dvAbhyAmantarmuhUrttAbhyAmabhyadhikAni / navamagamake jaghanyena trayastriMzatlAgaropamANi pUrvakoyAsyadhikAni utkarSeNa SaTSaSTiH sAgomANi dvAbhyAM pUrvakoTibhyAmabhyadhikAni etAvantaM kAlaM yAcatkuryAt // 0 2 // - TIkA -- ' sakkarappabhApuDhavIneraie NaM bhaMte' zarkarAmabhApRthivI nairayikaH khala bhadanta ! 'je bhavie paMcidiyatirikvajoNiesa ucavajjittae' yo bhavyaH paJcendri paMcendriyatiryagyonikoM meM utpadyamAna ratnaprabhA nAraka ke utpAda Adi kA nau gamoM dvArA pratipAdana karake aba sUtrakAra paJcendriyatirya yonikoM meM utpadyamAna zarkarA prabhA ke nArakoM kA utpAda Adi kahane ke liye sUtrAntara kA kathana karate haiM - 'sakkarapabhApuDhacI pa'cendriya tiya ca ceAnikAmAM utpanna thanArA ratnaprabhA nArakanA utpAta vigerenuM nava gamA dvArA pratipAdana karIne have sUtrakAra pacendritiya "ca cenikamAM utpanna thanArA zAprabhA pRthvInA nArakeAnA utpAda vigere kahevA Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'pra meyacandrikA TIkA za024 u.20 sU02 zarkarAprabhAyAnArakotpatyAdikam 233 yatiryagyonikeSu utpattum 'se NaM bhaMte ! kevaiyakAlaTiiesa'upavajjejjA sa khalu 'bhadanta ! kiyatkAlasthitikepUtpateti maznaH / bhagavAnAha-'evaM jahA~ ityAdi, 'evaM jahA rayaNappabhAe Nava gamagA taheva sakarappabhAe vi' evaM yathA ratnaprabhAyAM nava gamakA stathaiva zarkarAmabhAyAmapi ratnaprabhAsaMbandhi nArakamAzritya yathA preyamA. 'dArabhya navamAntA navagamakAH kathitA stenaiva prakAreNa zarkarApramAnArakamAzrityApi 'pathamAdArabhya navamagamAntA nava gamakA api vaktavyA stathAhi-kiyatkAlasthitinerahae NaM bhaMte !' ityAdi sUtra 2 / / TIkArtha-he bhadanta ! zarkarAprabhA pRthivIkA nairayika jo paJcendriyatiryagyonikoM meM utpanna hone ke yogya hai| 'se NaM bhaMte / kevaiyakAlaTThipaesu uvavajjejjA' he bhadanta ! vaha kitane kAla kI sthiticAle pacendriyatiryoM meM utpanna hotA hai. isake utsara meM prabhu kahate haiN| 'evaM jahA rayaNappabhAe Nava gamagA taheva sakkarapabhAe vihe gautama jisa prakAra se ratnaprabhA saMbandhI nAraka ko Azrita karake prathama gamaka le lekara nauveM gamataka nau gamaka kahe gaye haiM usI prakAra se zarkarAprabhA ke nAraka ko lekara bhI prathama gama se lekara nauveM gama taka nau gamaka kahanA caahie| jo isa prakAra se haiM 'jaya gautama ne prabhu se aisA pUchAhe bhadanta ! zarkarAprabhA pRthivI kA nairayika jo paMcendriyatiyaJcoM meM utpanna hone ke yogya hai, vaha kitane kAla kI sthiti vAle paMcendriyatiryoM bhATe mIla sUtranu 4thana 4re che. 'sakarappabhApuDhavIneraie ja bhate ! tyAha. TIkArya he bhagavana zarkarAmabhA pRthvInA nairayiko ke jeo paMcendriya tiya yayAnimA utpanna yavAne yogya cha 'se NaM bhAte / kevaiyakAladiesa uvavajjejjA' bhagavana hai| apanI sthitivamA 5thendriya tiya yAmA utpanna yAyale 1 mA prazna uttaramA prabhu 49 che 4-'eva jahA rayaNappa bhAe Nava gamagA taheva sakkarappabhAe vi' ke gotama 2 zata nAmA pRthvInA nArakane Azrita karIne pahelA gamathI AraMbhIne nava gamo kahyA che, eja rIte zarkarAmabhAnA nArakanA saMbaMdhamAM paNa pahelA gAmathI Ara. bhIne navamA gAma sudhInA nava gamo kahevA joIe. je A pramANe che-jyAre gautamasvAmIe prabhune evuM pUchayuM ke he bhagavana zakaraprabhA pRthvInA nira yike ke jeo paMcendriya tiyAmAM utpanna thavAne cagya che temAM keTalA kALanI sthitivALA paMcendriya tiyAmAM utpanna thAya che? A praznanA bha0 30 Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234. __bhagavatIle kaMpa sadyate iti praznasya jaghanyena antarmuhurtasthitikeSu utkRSTataH pUrvakoTyAyukepRtpadya ne ityunaram / te khalu bhadanta ! jIvA ekasamayena kiyanta utpadante iti praznasya asurakumAravaktavyatAvadeva uttaram / kevalaM ratnamabhApRthivInArakaprakaraNApekSayA yadvairakSaNyaM zarkarAmabhAnArakapakaraNe tadarzayati-'NavaraM' ityAdinA, 'NavaraM sarIrogAhaNA jahA ogAhaNA saMThANe' navaram-kevalaM zarIrAvagAhanA yayA avagAhanA saMsthAne zarIrAvagAhanA yathA prajJApanAsUtrasya ekaviMzatipade kathitA vayava ihApi boddhavyA sA ca tatratyAvagAhanA sAmAnyata evam-'sattadhaNu tinni meM utpanna hotA hai ? to isake uttara meM prabhune aisA hI kahA hai ki he gautama ! aisA vaha zarkagaprabhA kA nairayika jaghanya se antamuharta kI sthiti vAle paMcandriyatidhanoM meM utpanna hotA hai aura utkRSTa se pUrvakoTi kI AyuvAle paJcendriniyaMtroM meM utpanna hotA hai| punaH gautama sa, para prabhu se aisA pUchate haiM-he bhadanta ! ve jIva eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? taba isake uttara meM prabhu unase aimA kahate haiM he gautama ! isa prazna kA uttara asurakumAra kI vaktavyatA ke jaisA hI hai| kevala ratnaprabhA pRdhivI ke nAraka prakaraNa kI apekSA se jo zarkarApamA ke nAraka ke prakaraNa meM bhinnatA hai use mUtrakAra ne 'varaM sarIrogAhaNA jahA ogAraNA maMThANe' hama sUtrapATha mArA prakaTa kiyA hai| isase unhoMne yaha samajhAyA ki zarIra kI avagAhanA prajJApanA sUtra ke 213 pada meM jaisI kahI gaI hai vaisI hI yahAM jAnanA caahiye| vahAM uttaramAM prabhue evuM kahyuM ke-he gautama! evA te zarkaraprabhA pRthvInA narayika jAnyathI aMtamuhartanI sthitivALA paridraya tiyAmAM utpanna thAya che. ane utkRSTathI pUrvakeTinI AyuSyavALA paMcendriya tirtha comAM utpanna thAya che. pharIthI gosvAmI prabhune evuM pUche che ke - he bhagavana te jIve eka samayamAM keTaao utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu temane evuM kahe che ke-he gItama! A praznane uttara asurakumAnA kathana pramANe ja che. kevaLa prabhA pRthvInA nAkenA prakaraNa karatAM zarkarAmabhA pRthvInA nAhAna 42mA che te sUtradhAre 'NavaraM sarIrogAhaNA jahA mogAhaNA maMThANe' yA sUtrA6 6121 pragaTa 420 che. yA sUtrA4thI temA e samajavyuM che ke-zarIranI avaganA prajJApanA satranA ekavIsamA padamAM je pramANe javuM che, te ja pramANe kathana ahiyAM paNa samajavuM. tyAM ava Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhaiyabandrikA TIkA za024 3.20 02 zarkarApramAyAnArakotpatyAdikam 235 rayaNI, chacceva ya aMgulAI uccattaM, paDhamAra puDhavIe, viuNA viuNaM ca sesA' triranyadhika pi SaTcAGgulAni prathamAyAM pRthivyAmuccayaM, zeSAsu dviguNamiti bhAvaH prathamA ratnaprabhAvRthivyAM triratnyadhikasaptadhanUMSi pacAGgulAni zarIrAvagAhanA bhavati zeSAsu - ratnaprabhAta Arabhya saptame pRthivI paryantamuccatra dviguNaM dviguNaM krameNAdhikaM bhavatItyarthaH / 9 atra lakSaNyaM taddarzapati- 'tinni' ityAdi, 'tinni pANAM tini annoNI niyamaM ' zrINi jJAnAni - matyAdIni trINi ajJAnAni niyamato bhavanti iti dvitIyatRtIya dipRthivISu saMjJibhya evAgatya samutpadyante te ca paJcendriya tiryagyoni ke - pitsavo jJAnatrayanto bhavanti ajJAnatrayavanto vA niyamAdbhavantIti / 'ThiI aNubaMdhA punvabhaNiyA' sthityanubandhoM pUrva maNita pUrvaprakaraNe - etena yathA yathA para avagAhanA sAmAnyarUpa se isa prakAra se prakaTa kI gaI hai - 'satte dhaNu tinni rayaNI ucceva ya aMgulAI uccantaM paDhamAe puDhavIe viNA viNaM ca sesAsu' prathama pRthivI ke nairadhika kI zarIrAvagAhanA sAta dhanuSa 3 ratni aura 6 aMgulapramANa hai bAkI kI aura pRthiviyoM ke nArakoM kI zarIrAvagAhanA krama 2 se dUnI dUnI adhika hotI hai / 'tinni nANA tinni annANA niyama' yahAM niyama se tIna jJAna aura tIna ajJAna hote haiM / dvitIya tRtIya Adi pRthiviyoM meM saMjJI paryAya se se Akara ke hI jIva utpanna hote haiM aura inameM jo paJcendriyatiryaJcoM meM utpanna hone ke yogya hote haiM, ve nimaya se tIna jJAna vAle hote haiM / athavA tIna ajJAnavAle hote haiM / 'ThiI aNubaMdhA punvabhaNidyA' 'sthiti aura anubaMdha ye do jisa prakAra se pUrva prakaraNa meM kahe gaye haiM, gArDanA sAmAnya 35thI bhI rIte pragaTa urela che - ' lattaNu tinni rayaNI chacceva ya aMgulAI uccattaM paDhamAe puDhavIe biuNA viNaM ca sesAsu' pahelI pRthvInA nArakAnA zarIranI avagAhanA sAta dhanuSa traNa tni ane cha AMgaLa pramA zuMnI che. AkInI bIjI badhI pRthvInA nArakonA zarIranI avagAhanA krama kramathI khamaNI thAya che. A saMbaMdhamAM prajJApanA sUtraneA pATha A pramANe che.'tini nANA tinni annANA niyama" maDiyAM niyamathI trAeM jJAnaM ane traNa ajJAna hoya che, bIjI, trIjI vigere pRthvIyeAmAM saunI paryAyathI AvIne ja jIva utpanna thAya che. ane temAM jee paMcendriya tiya cAmAM utpanna thavAne cAgya hAya che. teo niyamathI traNa jJAnavALA hAya chaeN, athavA trayu ajJAnavANA hoya he 'ThiI aNubaMdhA punvabhaNiyA' sthiti me anukhaSa e eu je rIte ratnaprabhA pRthvInA nArakeTanA prakaraNamAM kahyA che, Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIpatre sthityanubandhau kathitI tathA tayA iha prakaraNe'pi sthityanubandhau jJAtavyAviti / 'evaM Nava vi gamagA uvajuniUNa bhANiyabA' evam-prathamagamavadeva navamAntA navApi gamakA upayujya vktvyaaH| kiyatparyantamityAha-evaM' ityAdi, evaM jAva chaTapuDhavI' evaM yAvat paSTha pRthivI evaM ratnaprabhAzarAmabhAvadeva paSTha: pRthivItamAparyantaM navApi gamakA viracya tatra tatra prathamAdinavAntA navApi gamakA vaktavyA iti / 'gavaraM ogAhaNA lessA ThiI aNuvaMdho saMveho ya. jANiyavA' navaram- kevalaM zarIrAvagAhanA lezyAsthityanuvandhasaMvedhAzca bhinnA bhinnAstattaspRthivyAmavagantavyA iti / 'ahe sattamapuDhavI neraie NaM bhaMte !' adhaH saptamI pRthivI nairayikaH khalu bhadanta ! 'je bhavie paMcidiyatikkhinoNiemu upajjitae' yo bhavyaH paJcandriyatiyagyonikepUtpattum 'se NaM bhaMte ! ke vakSyakAlaTiiesu uvavajjejjA' sa gvala madanta ! kiyatkAlasthitikeyu utpadheta iti praznaH, usI prakAra se ve yahAM para bhI kahanA caahiye| 'evaM Nava vi gamagA uvamuMjiUNa bhANiyacA.' isa prakAra se prathama gama se lekara, nauveM gama taka ke nau gama 6 chaTThI pRthivI taka upayogalagAkara kahanA cAhiye 'varaM ogANA lessA ThiI aNubaMdho saMveho ya jANiyanyA' parantu vizeSatA kevala itanI hai ki zarIrAvagAhanA, lezyA, sthiti, anubandha aura kAyasaMvedha inako lekara yahAM para bhinnatA hai| arthAt ye saba una 2 pRthiviyoM meM bhinna haiN| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM'ahe sattamapuDhavInerahae NaM bhate ! je bhavie paMciMdiyatirikkhajoNi esu.uvavajjittara' he bhadanta ! adhaH saptama pRthivI kA nairayika jo paMcendriyatiyazcoM meM utpanna hone ke yogya haiN| 'seNaM bhaMte ! kevaiyakAla. me zata mahiyAM pay 4aa neya. 'evaM Nava vi gamagA ubaju jiUNa bhANiyavvA' mA rIte parasA gabhathI' mAralAna navamA sama sudhAnA na gamA hI pRthviI sudhA 4 naye. 'Navara ogAhaNA lessA liI aNubadho saveho ya jANiyanvA' mA 4thanamA vizeSapAra 7 sayu cha :-zarIranI avagAhanA, vezyA, sthiti, anubaMdha ane kAyasAdhanA saMbaMdhamAM ahiyAM judA paNuM che. arthAt A badhA te te pazvimAM judA judA rUpe che. ' - gautamayAmI prabhune meyu pUche che -ahe sattamapuDhavIneraie NaM bhAte ! je bhavie paMciM diyatirikkhajoNiesu uvavajjittae' hai bhagavan adhaH saptamI pRthvIne narayike ke je paMcendriya tiryamAM utpanna thavAne yogya cha. se gaM bhave / kevaiyakAladiiesu uvavajjejjA' mA panI Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. , prameyacandrikA TIkA za024 4.20 lu02 zarka rAmabhAyAnArakotpatyAdikam 237 uttaramoha - ' evaM cetra' ityAdi, 'evaM caiva patra gamagA' evameva natra gamakAH, evaM yathA ratnamabhAyAM nava gamakAH kathitA stathaiva adhaH saptamanAraka pRthivyAmapi nava gamakA, vaktavyAH / kevalaM prathamanAraka pRthivyapekSayA yadvailakSaNyaM saptamyAM taddarzayati'pAvara'' ityAdi, 'NavaraM ' ogAhaNA lessA ThiI aNubaMdhA mANivA' navaram atra gAMDanA lezyA sthitiranubandhAH pUrvApekSayA bailakSaNyena bhaNitavyAH- jJAtavyAH,' anyetsarvaM parimANAdikaM ratnama mAmakaraNavadeva jJAtavyamiti' saMveho' kAyasaMvedhastu 'bhavAdeseNaM janme do bharaggahaNAI' bhavAdezena - mavApekSayA jaghanyena - dve eva do bhavagrahaNe bhavataH / ' ukkoseNaM chanbhavaggahaNAI' utkarSeNa SaTtragrahaNAni 'kAlAdeseNaM jAnneNaM vAvIsaM sAgarotramAI aMtohiiesa ucabajjejjA' vaha kilane kAla kI sthitivAle paMcendriya tiryaJcA meM utpanna hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - ' evaM cetra Nava, g2amagA' he gotama ! jisa prakAra se ratnaprabhA meM nau gamaka kahe gaye haiM / 7 usI prakAra se adhaH saptamI pRthivI meM bhI ve kahanA cAhiye / parantu mama nAkapRthivI kI apekSA jo yahAM ke nau gamakoM meM bhinnatA hai use pradarzita karane ke liye sUtrakAra 'NavaraM ogAhaNA lessA ThiI aNubaMdhA bhANikanyA' aisA sutrakahate haiM - isa kathana dvArA unhoMne yaha prakaTa kiyA hai - yahAM saptama pRthivI meM avagAhanA lezyA sthiti aura anubaMdha inako lekara bhinnatA hai bAkI ke parimANa Adi dvAroM kA kathana ratnaprabhA prakaraNa ke jaisA hI hai / 'saMveho bhavAdeseNaM do bhavaggahaNAI' kApasaMvedha bhava kI apekSA jaghanya se do bhavoM ko grahaNa karane rUpa haiaura utkRSTa se 'uko seNaM chanbhavaggahaNAI' chabhavoM ko grahaNa karane , sthitivALA pa`cendriya tiryaMcAmAM utpanna thAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu ! che hai-'etra' 'ceva Natra gamagA' he gautama! ye rote-dhaH sasabhI pRthvImAM paNa e nava gameA kahevA joIe. paraMtu pahelI nAMraka pRthvI karatAM ahiyAM nava gameAmAM je judApaNuM che, te khatAvavA mATe sUtrakAra 'vara' ogAhaNA lessA ThiI aNubaMdhA bhANiyavvA' mA prabhAnuM sUtra he che. A sUtrapAThathI teoe e samajAvyu che ke--ahiyAM sAtamI pRthvImAM avagAhanA, lesyA, sthiti ane anuSadhanA sabaMdhamAM judApaNuM che bAkInA paribhASNu vigere dvAreHnuM uthana ratnapalA pRthvInA aNu prabhAaiM che. 'savai bhavAdeseNaM jahanneNaM do bhavaggahaNAi" prAyasaH vedha avanI apekSAthI dhanyathI ko lava 421 35 che bhane tdRSTathI 'ukkoseNaM cha bhavaggagaeNAi' 7 Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 bhagavatIne muhuttamamaDiyAI' kAlAdezena-kAlamakAreNa kAlApekSayA jaghanyena dvAviMzatiH sAgaropamANi antarmuhUnIbhyadhikAni 'ukkoseNaM chAvaSTiM sAgarovamAI utkarSaNa paTpaSTiH sAgaropamANi 'tihiM pucakoDIhi amahiyAI tisRbhiH pUrvakoTimirabhyadhikAni atra khallu bhavAnAM kAlasya ca bahutvaM . vivakSitam tAdRzaM bahutvaM nArakasya jaghanyasthitikatve labhyate iti, dvAviMzatisAgaropamAyuSko nArako bhUtvA pUrvakoTyAyuSkapazcandriyatiyAyonikeSu samutpadyate tadA vAratrayamevaM evamutpattiH syAt tata zca vAratraye paTpaSTiH sAgaropamANi pUrvakoTitraya ca rUpa hai| tathA-'kAlAdeseNaM jahanneNaM bAvIsaM sAgarotramAI aMtomuttamaH bhahiyAI' kAla kI apekSA jaghanya se antarmuharta adhika 22 sAgaro. pama aura utkRSTa se 'chAvahi sAgagevamAItihiM puvyakoDIhiM abha. hiyAI' tIna pUrvazoTi adhika 66 sAgaropama kA hai| isa prakAra se vaha jIva itane kAlataka nAraka gati kA aura paJcendriyatiyaggati kA sevana karatA hai aura itane hI kAlataka vaha usameM gamanAgamana karatA hai| kAla kI apekSA se aura bhava kI apekSA jo kAlakI evaM bhavoM kI bahuttA vivakSita huI hai / so aisI vaha bahutA nAraka kI jaghanya sthiti meM prApta hotI haiN| koI nAraka 22 sAgaropama kI jaghanya sthitivAlA hokara jaba pUrvakoTi kI AyavAle pazcendriya tiryagyoniko meM utpanna ho jAtA hai, to isa prakAra se usakI utpatti yadi tIna bAra hotI hai, to isa hAlata meM tIna pUrvakoTi adhika 66 mAgaropama kI sthiti rUpa bhavAna ghaDa 423 // 3 // che. tathA kAlAdeseNaM jahanne bAvIsaM sAgarovamAIaMtomuhuttamabhahiyAI' bhanI apekSAthI nyathI matabhuta adhi4 22mAvIsa sAgarApama bhane yI 'chAvarddhi sAgarovamAi tihi puvakADIhi amahiyAI' traNa pUrvakeTi adhika 66 chAsaTha sAgaropamano che e rIte te jIva ATalA kALa sudhI nAraka gatinuM ane paMcendriya tiryaMca gatinuM sevana kare che. ane eTalA ja kALa sudhI te e gatimAM gamanAgamana kare che. kALanI apekSAthI ane bhavanI apekSAthI kALanuM ane bhavenu je bahupaNuM vivikSita thayuM che; tevuM e bahapazu nAkanI jaghanya sthitimAM prApta thAya che. koI nAraka 22 bAvIsa sAgaropamanI jaghanya sthitivALo thaIne jyAre pUrvakeTInI AyuSya vALA paMcendriyatiryaMca canivALAomAM utpanna thAya che. te e rIte tenI utpatti je traNavAra thAya che te e sthitimAM traNa pUrvakeTi adhika 66 Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.20 sU02 zarkarAprabhAyAnArakotpatyAdikam - 239 bhavet / yadi cotkRSTasthitika patritsAgaropamAyuSko nArako bhUtvA pUrva koyAyuSkapaJcendriyatiryagyonikeSUtpadyate tadA cAradvayameva evamutpattiH syAt tatazca paTSaSTiH sAgaropamANi pUrvakoTidvayaM ca syAt atastRtIyA tiryagU mavasaMbandhinI pUrvakoTirna labhyate iti noskRSTatA bhavAnAM kAlasya ca bhavediti / 'evaiyaM jAva kajjA' etAvadyAvatkuryAt etAvatkAlaparyantamubhayagatiM seveta tathA - etAvadeva kAlaparyantaM nArakagatau pazcendriya tiryaggatau ca gamanAgamane kuryAditi navAntA gamA iti / atha navasu gamakeSu vaiziSTayamAha - ' Adillaesa' ityAdi, 'Adillaesa cha vigamaesa' AdheSu SaTsvapi prathamAdArabhya SaSThAnteSu gamakeSu ' jahanneNaM do bhavaragahaNAI' jaghanyena dve bhavagrahaNe bhavataH 'unako seNaM chanbhanaggahaNAI 'utkarpeNa kAla kA pramANa bana jAtA hai, utkRSTa sthiti meM vaha kAlapramANa nahIM banatA hai| kyoMki jaba 33 sAgaropamakI utkRSTa sthitibAlA huA koI nAraka pUrvakoTikI AyuvAle paJcendriyatiryaJca meM utpanna hotA hai to do bAra hI aisI unakI utpatti hogI taba isa - hAlata meM 66 sAgaropama kA kAla to AjAvegA para tIna pUrvakoTi adhikatA isameM nahIM AtI hai kintu do pUrvakoTi adhikatA AtI hai kyoMki tIsarItiryagbhava saMbaMdhinI pUrvakoTi yahAM milatI nahIM hai| aba nau gamakoM meM sUtrakAra viziSTatA kA kathana karane ke abhi prAya se 'Adillaesu chasu vi gamaesu jahanneNaM do bhavaggahaNAI' ityAdi sUtra kA kathana karate haiM - isake dvArA ve yaha samajhAte haiM ki Adi ke 6 gamoM meM jaghanya se do bhavoM kA grahaNa hotA hai aura utkRSTa se 6 bhavoM kA grahaNa hotA hai tathA-'pacchillaesu tisu gamaesa' chAsaTha sAgarApamanI sthiti rUpa kALanu pamANu banI jAya che, utkRSTa sthitimAM te kALanu' pramANu khanatuM nathI. kemake jayAre 33 tetrIsa sAgarApamanI utkRSTa sthitivALA khanela kAI nAraka pUrvATinI AyuvALA paMcendriya tiya cemAM utpanna thAya che te te pramANenI tenI utpatti eja vAra thaze te te paristhitimAM 66 chAsaTha sAgarApamanA kALa teA AvI jaze para tu traNu pU.TinuM adhikapaNuM temAM AvatuM nathI paratu e pUrva kATinuM ja adhikapaNu Ave che. kemake traNa tiyA~"ca bhava saMkha`dhI pUva keTi ahiyAM maLatI nathI. have nave gamAbhAM vizeSaNa tAvavanA hetuthI sUtra 2 'Adillaesu susu vi gamapasu jahanneNaM do bhavaggahaNAI' chatyAhi sUtra udhana re he. mA sUtrapAThathA te e samajAve che ke- AdinA cha gamAmAM jaghanyathI e bhavAnu' ahevu thAya Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 bhagavatIsUtre SaD bhavagrahaNAni bhavantIti / 'pacchillaesu tisu gamaema' pazcimepu - tripu - saptamAMnavamagamakeSu 'jahane do bhavaggahaNAI' jaghanyena dve bharagrahaNe bhavataH tathA'uphko seNaM cattAri bhavaggaNA' utkarSeNa catvAri bhavagrahaNAni bhavantIti / 'laMdI 'vasu vigamaesa jahA padamagamae' labdhiH - parimANospAdAdInAM prAptiH navaravapi 'gamakeSu yathA prathamagamake, yena prakAreNa prathamagama ke parimANAdInAM vivicya vicAraH kRta stenaiva prakAreNa ihApi parimANAdInAM prAptirvaktavyeti bhAvaH navasvapi gamakepu anyatsarva prathamagamatradeva, kintu sthita kAlAdeze ca vailakSaNyaM dvitIyAdigama ke pu bhavati tadeva darzayati- 'NavaraM' ThiGaviseso kAlAdese va vitiyagamage' navaramkevalaM sthitivizeSaH kAlAdezavizepatha dvitIyagamake ithaM bhavati tathAhi - 'jana bAvIsa sAgarodhamA anamuttamamahiyAI jaghanyena dvAviMzatiH sAgaropa pIche ke sAtaveM AThaveM aura nauveM ina gamoM meM 'jahanneNaM do bhavaggahapAi' ukkoseNaM cAri bhavaragahaNAra" jaghanya se do bhavoM ko grahaNa karatA hai aura utkRSTa se cAra bhavoM ko grahaNa karanA hotA hai| tathA 'laddhi Navasu vi garmasu jahA paDhamagamae' parimANa, utpAda AdikoM kI prApti nau gamakoM meM jaisI prathama gamaka meM kahI gaI hai, usI prakAra se kahanA cAhiye / tAtparya yahI hai ki nau gamakoM meM aura saba kathana prathama gama ke jaisA hI hai kintu sthiti meM aura kAlAdeza meM dvitIyAdigamoM meM usakI apekSA bhinnatA hai jo isa 'NavaraM ThiI viseso kAlAde se ya vitiyagamage 'sUtrapATha dvArA yahAM prakaTa kI gaI hai -sthiti vizeSa aura kAlAdezavizeSa dvitIya gamaka meM 'jahanneNaM bAvIsaM sAgarovamA tamuttamahiyAi" isa prakAra se hai ki yahAM jagha che. ane utsRSTayA 6 avAne thahA thAya che tathA 'pacchillaesu tisu gamaesa' pAchalA sAtabhA, bhAbhA, ane navabhA gabheobhAM 'jahanneNaM do bhavaggahaNAi ukkoseNa cattAri bhavagaNa'I' dhanyathI me lavone graha 4re che bhane utsRSTathI pyAra lavAne thare che tathA 'ladvo Navasu vi gamavasu' jA paDhamagamae' paribhAtha, utpAta vigerenI prApti* nave gamemA pahelA gamamAM je pramANe kahI che teja pramANenI samajavI kahevAnuM tAtparya eja che ke-nave gamAmAM khAkInu tamAma kthana pahelA gama pramANenuM ja che. paraMtu sthiti ane kAlAdezamA jIna vigere gabheobhAM paDelA bharatAM duhAI che ? 'NavaraM ThiI biseso kAlAdese ya bitiyagamage' mA sUtrapATha dvArA gaDiyAM agara usa che sthiti samadhi vizeSaSAzu-mane asAdeza saMbaMdhI vizeSapazu NIna gabhabhAM 'jahapaNe bAvIsa nAgarovasAI atomuhuttamanmahiyAi" mA rIte Deva che. 3 Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.20 sU02 zarka rAprabhAyAnArakotpatyAdikam 241 mANi antarmuhUrttAbhyadhikAni dvitIyagamake sthitikAlAdezI uttamamaNikoM bhavata ityarthaH 'ukko seNaM chAvahiM sAgaropamAI tihiM aMtomuhatehi amahiyAI' utkarSeNa SaTSaSTiH sAgaropamANi tribhirantarmuhUrttaM rampadhikAni bhavantIti evaMiyaM jAva karejjA' etAvantaM kAlaM yAvatkuryAt etAvatkAlaparyantaM paJcendriyatiryagarti saptamanArakagatiM ca seveta tathA etAvatkAlaparyantamubhayagatau gamanAgamane kuryAditi dvitIyo gamaH savizeSakaH pratipAdita iti / 'taiyagaye' tRtIyagame tu etAvAn vizeSaH kAyasaMvedha: 'jahanneNaM bAvIsaM sAgarovamAi puncakoDIe ambha-hiyAI jaghanyena dvAviMzatiH sAgaropamANi pUrvakoTayA'bhyadhikAni 'ukko serNa cha sAgarovamA tirhi pucakoDIhiM amahiyAI' utkarSeNa SaTSaSTiH sAgarI- pamANi tisRbhiH pUrvakoTibhirabhyadhikAni 3 / 'cautthagame' caturthagame tu 'jahanneNaM nya se sthiti eka antarmuhUrtta adhika 22 sAgaropama kI hai aura utkRSTa se 'chAvahiM sAgarovamAha tihiM aMtomuhuttehiM amahiyAI' tIna antarmuhUrtta adhika 66 sAgaropama kI hai| 'evaiyaM jAva kaeNrejjA' itane kAla taka vaha jIva paJcandriyatiryaggati kA aura saptama naraka gati kA sevana karatA hai, aura itane kAlataka vaha jIva usa gati meM gamanAgamana karatA hai / isa prakAra vaha dvitIya gama savizeSa pratipAdita huA hai 'taiyame' tRtIya gama meM aisI vizeSatA hai ki yahAM kAya saMvedha 'jahanne] bAbIsaM sAgarovamAhaM puSvakoDIe ammahipA ukkoseNaM chAvahiM sAgarovamAI tihiM puJcakoDIhiM amahiyAI jaghanya se eka pUrvakoTi adhika 22 sAgaropama kA hai aura utkRSTa se tIna pUrvakoTi adhika 66 sAgaropama kA hai / 'ca 4 ahiyAM sthiti jaghanyathI eka aMtarmuhUta adhika 22 khAvIsa sAgarApubhnii che. mane utkRSTathI 'chAvaTThi' sAgarovamAI tihi aMtomuhuttehi abha hiyAI' tra atarbhuhUrta adhika 66 chAsaha sAgaropamanI che. 'evaiyaM jAva karejjA' ArasA Aja sudhI te laSa yathendriya tiryaya gatinuM bhane sasabha - naraka gatinuM sevana kare che. ane eTalA ja kALa sudhI te jIva te gatimAM gamanAgamana kare che. A rIte savizeSa khIjo gama pratipAdita karyAM che. 'sahayagame' zrInna gabheobhAM me vizeSapAyu ! -maDiyAM DAyasa - vedha 'jahanneNaM bAvIsaM sAgarovamAI puvvakoDIe amahiyAi' ukkose, chAvaTThi sAgarovamAI tihiM puvvakoDIhi acbhahiyAi" dhanyathI se pUrva aTI adhi 22 khAvIsa sAgarApamane che. ane utkRSTathI traNa pUrva kATi adhika 66 bha0 31 , Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 bhagavatIstre nAvIsaM sAgarovamAI aMtomuttamamahiyAI jaghanyena dvAviMzatiH sAgaropamANi antarmuhartAbhyadhikAni, 'ukkoseNaM chAvaddhi sAgarovamAI tihiM puncakoDIhiM abhahiyAI utkarSeNa paTa paSTiH sAgaropamANi nisRbhiH pUrva koTibhirabhyadhikAni 4 / paMcamagamae jahanneNaM vAdIsaM sAgaroksAiM aMtomuhunamayahiyAI paJcamagamake tu jaghanyena dvAviMzatiH sAgaropamANi antarmuhubhyadhikAni / 'ukkoseNaM chAvahi sAgarokmAI tihiM aMtomuhattehiM janmahigAI' utkaNa paTpaSTiH sAgaropamANi tribhirantarmuhUttarabhyadhikAni 5 / 'ugamae jahanneNaM vAvIsa sAgarokmAI pucakoDIe abbhahiyAI paSTha gamake jaghanyena dvAviMzatiH sAgaropamANi pUrvakoTayA'bhyadhikAni 'ukkoseNaM chAvaDhi sAgarovamAI tihi putra koDIhiM amahiyAI utkarSeNa paT paSTiH sAgaropamANi vimRbhiH pUrvakoTibhirabhyadhikAni / 'sattama game jahanneNaM bAvIsaM sAgarodamAI aMtomuhattanamahiyAI ukkoseNaM chAvahi~ sAgarovamAI tihiM pucakoDIhiM amahiyAI' tathA caturtha g2ama meM jaghanya se epha antarcha harsa adhika 22 sAgaropama kA hai aura 'utkRSTa se tIna pUrvakoTi adhika 66 sAparopama kA hai| 'paMcamagamae jahanneNaM ghAvIsaM sAgarocamAI aMtomuttamabhahiyAI, ukkoseNaM 'chAvahi sAgarocamAI tihiM aMtomuttamamahiyAI' paMcama gama meM jaghanya se eka antarmuharta adhika 22 sAgaropama kA hai aura uskRSTa se tIna antarmuhUrta adhika 66 sAgaropama kA hai 'chaDagamae jahanneNaM yAvIsaM sAgarovamAI pucakoDIe abhihiyAI, uchoseNaM chAyaDhi sAgarovamAI tihiM puvyakoDIe amahiyAI chaThe gala meM jaghanya se eka pUrvakoTi *chAsa sAgaropabhanI cha. 'cautthagame jahanneNaM bAvIsaM sAgarovamAI aMtomu'huttamamahiyAI ukkoseNaM chAvaddhi sAgarovamAItihiM putvakoDIhiM anbhahiyAI tathA cothA gamamAM jaghanyathI eka aMtarmuhUrta adhika 22 bAvIsa sAgarepamane kasavela che. ane utkRSTathI traNa pUrvakeTi adhika 66 chAsaTha sAgaropamane cha. 'paMcamagamae jahaNNeNaM vAvIsaM sAgarokmAI tomuhuttamamahiyAI' ukkoseNaM chAvarddhi sAgarovamAI tihiM aMtomuhuttamabhahiyAI pAyamA gamamA yasavaya jaghanyathI eka aMtarmuhUrta adhika 22 bAvIsa sAgaropamane che. ane utkRSTathI '3 matabhuta adhi4 66 ch| sAgApamAna 2. 'chagamae jahanneNaM bAvIsa sAgarovamAI puvvakoDIe amahiyAI ukkoseNa chAvaSTuiM sAgarovamAI "tihiM puvakoDIhiM abhahiyAI' 74 gamamA dhanyathA se pUTimus Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maiM yacandrikA TIkI za024 u.20 sU02 zarka rAprabhAyAnArakotpatyAdikam '243 gamae' saptamaketu 'jahanneNaM tettIsaM sAgarovamAiM aMtomuhuttamamahiyAI' jaghanyena prayaH triMzat sAgaropamANi antrmuhuurtaabhydhikaani| 'ukoseNaM chAvahiM sAgarocamAI dohi puncakoDIhiM amahiyAI utkarSeNa SaTpaSTiH sAgaropamANi dvAbhyAM pUrvakoTirabhyAma, bhyadhikAni / aTThamagamae jahanneNaM tettIsaM sAgarodamAiM aMtomuhuttamabhahiyAI aSTamagamake tu jaghanyena trayastriMzatsAgaropamANi antrmuhuurtaabhydhikaani| 'ukoseNaM chAvaTiM sAgarovamAI dohiM aMtomuhuttehiM amahiyAI utkarSeNa pakSaSTiH sAgaropamANi dvAbhyamantarmuhUrtAbhyAmabhyadhikAni / 'Navamagamae jahanneNaM tettIsa sAgarovamAI puncakoDIe amahiyAI navamagamake tu jaghanyena trayastriMzatsAgaropamANi pUrvako adhika 22 lAgaropama kA hai aura utkRSTa se tIna pUrvakoTi adhika 66 sAgarogama kA hai / 'sattamagamae jahanneNaM tettIsaM sAgarovamAI aMto. muhuttamanaziyAI ukkoseNaM chAvahi lAgarovAmAI dohiM puvvakIDIhiM amahiyAI" sAtaveM gama meM jaghanya se eka antarmuhUrta adhika 31 sAgaropama kA hai aura utkRSTa le do pUrvakoTi adhika 66 sAgaropama kA hai 'ahamagamae jahanneNaM tettIsa sAgarodhamAI aMtomuttamambhahiyAI ukkoseNaM chAvahiM sAgarovamA dohiM aMtomuhuttehiM anbhahiyAI? AThaveM gama meM jaghanya se eka antarmuhUrta adhika tettIsa 33 sAgaroparmakA hai aura utkRSTa se do antarjuhUrta adhika 66 sAgaropama kA hai| 'Navamagamae jahanneNaM tettIsaM sAgarovamAI puSakoDIe abhahiyAI, 22 bAvIsa sAgarepamAne che ane utkRSTathI traNa pUrvakeTi adhika chAsaTha sAgazeyamana che. 'sattamagamae jahanneNa tettIsa sAgarovamAI tomuttamambhahiyAI ukoseNaM chAvadi sAgarovamAI dohi tomuhuttehi amahiyAI' sAtabhA gamamAM jaghanyathI eka aMtarmuhUrva adhika 33 tetrIsa sAgaropamana che, ane SeghI me. Ta madhiH 66 ch|s4 sAgarAmanI che. 'aTTamagamae jI neNa tetIsaM sAgarovamAI aMtomuhuttamamahiyAI unakokheNaM chAvadi-sAgaro. mAI dohi tomuhuttehiM anbhaDiyaI' mAmA gamamA dhanyathA mata.. muhUrta adhika 33 tetrIsa sAgaropamano che. ane utkRSTathI be ataNa ita adhiH 11 ghAsa sAgaropamanA cha. 'Navamagamae jahanneNaM tettIsa"sAga rokmAI punakoDIe abhahiyAI ukkokheNaM chAvaDhi sAgarovamAI. dohi puva.. Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra bhagavatI sUtre cursbhyadhikAni ukko seNaM chAvaTThi sAgarovamAI dohi puJcakoDIhiM abbhahiyAI' utkarSeNa papaSTiH sAgaropamANi dvAbhyAM pUrva koTibhyAmabhyadhikAni 'evaiyaM kAlaM nAtra karejjA' etAntaM kAlaM yAvatkuryAt etAvatkAlaM nArakagatiM paJcendriyatiryaggatiM ca seveta tatha etAvatkAlaparyantameva nArakagatau paJcandriyatiryaggatau ca gamanAgamane kuryAditi kAyasaMvedhAnto navamo gama iti 9 |02| nArakayonibhyaH samutpAditaH paJcendriyatiryagyonikaH, ataH paraM tiryagyonikebhyaH paJcendriyatiryagyonikamutpAdayannAha - 'jaI tirikkhajogie hiMto' ityAdi / 1. mUlam - jai tirikkhajoNiehiMto uvavajjaMti kiM egiMdiyatirikkhajoNiehiMto uvavajjati0 evaM uvavAo jahA puDhavIkAiyauddesa jAva puDhavIkAie NaM bhaMte! je bhavie paMcadiyatirikkhajoNiesu uvavajjittae, se NaM bhaMte ! kevaiyakAlaTiiesa uvavajjejjA ? goyamA ! jahanneNaM aMtomuhuttaTThiiesa ukkoseNaM puSvakoDI Auesu uvavajjati / te NaM bhaMte! jIvA ukkoseNaM chAvaTThi sAgarovamAha dohiM puvtrakoDIhiM amahiyAI' nauveM gama meM jaghanya se vaha kAyasaMvedha eka pUrvakoTi adhika 33 sAgaropama kA hai aura utkRSTa se do pUrva koTi adhika 66 sAgaropama kA hai / 'eva kAlaMjAva karejjA' isa prakAra itane kAla taka vaha jIva nArakagati kA aura paJcendriyatiryaggati kA sevana karatA hai aura itane hI kAla taka vaha usa gati meM gamanAgamana karatA hai / isa prakAra se yaha kAyasaMvedhAnta nau gama hai ||02|| koDihi amahiyAI' navabhA gabhabhAM dhanyathA te DAyasa vedha se pUrva aTi adhika 33 tetrIsa sAgaropamanA che. ane utkRSTathI e pUkeTa adhika 16 chAsaha sAgaropamA che. 'evaiyaM kAla nAva karejjA' mA rIte bhAratA kALa sudhI te jIva nArakagatinu ane paMcendriya tiyaca gatinuM sevana kare che. ane eTalA ja kALa sudhI te e gatimAM gamanAgamana kare che. A rIte zmAM kAMcasa vedha sudhInA nava gameA kahyA che.' prasU. rA Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakoTIkA za024 7.20 sU03 tiryagbhyaH ti0jIvotpatyAdikam 24da egasamaparNa * evaM parimANAdIyA aNubaMdhapajavasANA jacceva apaNo saThThANe vattavvayA sacceva paMbiMdiyatirikkhajoNiesu vi uvavajjamANassa bhANiyavvA / NavaraM Navasu vi gamaesu parimANe jahanneNaM ekko vA do vA tini vA, ukkoseNaM saMkhejjA vA asaMkhejjA vA uvavajjati / bhavAdeseNa vi Navasu vi gamaesa jahanneNaM do bhavaggahaNAI ukkoseNa aTTha bhavaggahaNAI sesaM taM caiva / kAlAdeseNaM ubhao ThiIe karejjA / jai AukAiehiMto uvavajjaMti0 evaM AukkAiyANaM vi / evaM jAva cauriMdiyA ubavAyavvA / NavaraM savvattha appaNo laddhI bhANivvA Navasu vi gamaesu bhavAdeseNaM jahanneNaM do bhavaggahaNAI, ukkoleNaM aTU bhavaggahaNAI / kAlAdeseNaM ubhao ThiIe karejjA savvesiM savvagamaesu / jaheva puDhavIkAiesa uvavajjamANANaM laddhI taheva savvattha ThiDaM saMvehaM ca jANejA 9 / jai paMcidiyatiriSakhajoNiehiMto uvavajjati kiM sannipaMciMdiyatirikkhajoNiehito uvavajjaMti asannipaMciMdiya tirikkhajoNiehiMto uvavajjaMti, goyamA ! sannipaMciMdiya0 asannipaMcidiya0 / bheyo jaheva puDhavIkAiesa uvavajamANassa jAva asannipaMciMdiyatirikkhajoNie NaM bhaMte ! je bhavie paMciMdiyatirikkhajoNiesu uvavajjittae, se NaM bhaMte! kevaiyakAlaTTiiesa uvavajjejjA ? goyamA ! jahanneNaM aMtomuhuttaTTiiesa ukkoseNaM palioksassa asaMkhejjaibhAgaTTiiesa uvavajjai / Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaMgayatIsUtra te gaM aMte ! jIvA0 avasesaM jaheba puDhavIkAiesu uvavajjamANasla asannisla taheba niravasesaM jAva bhavAdaso tti| kAlAdeseNaM jahanneNaM do aMtomuttA uskoseNaM paliovamassa asaMkhejaibhAgaM putvakoDI puhuttamamahiyaM evaiyaM jAva krejaa| vitiyagamae esa ceva laddhI, NavaraM kAlAdeseNaM jahanneNaM do aMtomuhuttA ukkoseNaM cattAri putvakoDIo cauhiM aMtomuhuttehiM amahiyAo, evaiyaM0 2 / so ceva ukkosakAlaTThiiesu uvavanno jahanneNaM paliovamassa asaMkhejaibhAgaTTiiesu ukkoleNa vi paliovamassa asaMkhejaibhAgaDhiiesu uvvjji| te NaM bhaMte ! jIvA0 evaM jahA rayaNappAe uvavajjamANassa asannista naheba niravasesaM jAva kAlAdeso tti / NavaraM parimANe jahaneNaM ekko vA do vA tinni vA ukkosegaM saMkhejA vA uvavajati sesaM taM ceva 3 / so ceva appaNA jahannakAlaTriio jAo jahanneNaM aMtomuhattahiiesu ukkoseNaM puvakoDI Auesu uvavajjai / te NaM bhaMte! jIvA egasamaeNaM kevaiyA0 abasesaM jahA eyarasa puDhavIkAiesu uvavajjamANassa majjhimesu tisu gamaesu tahA iha vi majjhimesu tisu gamaesu jAva aNubaMdho ti / bhavAdeseNaM jahanneNaM do bhavAgahaNAI ukko. seNaM aha bhvgghnnaaii| kAlAdeseNaM jahanneNaM do aMtomuhuttA, ukkoleNaM cattAri putvakoDIo cauhi aMtomuttehiM anbhhihiyaao4| so ceva jahannakAlaTiiesu. uvavanno esa gheva Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyazcandrikA TIkA za024 u.20 sU03 tiryagbhyaH tijIvotpatyAdikam 247 vttvvyaa| NavaraM kAlAdeleNaM jahanneNaM do aMtomuttA ukkoseNaM aTTha aMtomuhuttA evaiyaM jAva karejjA 5 / so ceva ukkosakAlaTiiesu uvavanno jahanneNaM putvakoDI Auesu ukko. seNaM vi pubakoDI Auesu uvavajjai, esa caiva vattavvayA / NavaraM kAlAdeseNaM jANejA 6 / so ceva appaNA ukkAsakAlaTriio jAo saJceva paDhamagame vattavvayA / NavaraM ThiI jahanneNaM purakoDI uskopteNa vi pucakoDI sesaM taM ceva kAlAdeseNaM jahaNNeNaM puDhabakoDI aMtomuhuttamanbhahiyA, ukkoseNaM paliovamassa asaMkhejaibhAgaM puvbakoDIpuhuttamabbhahiyaM eviyN07| so ceva jahannakAlaTThiiesu uvavanno esa ceva vattavvayA jahA sttmgme| NavaraM kAlAdekhaNaM jahanneNaM puvakoDI aMtomuhattamanmahiyA ukkoseNaM cattAri puvakoDIo cauhiM aMtomuhuttehi abbhahiyAo eviyN08| so ceva ukkosakAlaTiiesu uvavanno jahanneNaM paliovamasla asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNa vi paliovamassa asNkhejhbhaagN| evaM jahA rayaNappabhAe uvavajjamANasa asannisla navama gamae taheva niravalesaM jAva kAlAdeso ti| navaraM parimANaM jahA eyaraseva taiyagame sesaM taM ceva ||9||suu03|| ___ chAyA--yadi tiryagyonikebhya utpadhante kim ekendriyatiryagyonikezya utpadyante0 evamupapAto yathA pRthivIkAyikoddezake yAvatpRthivIkAyikaH khalu bhadanta ! yo bhavyaH paJcendriyatiryagyonikeSu utpattum sa khalu bhadanta ! kiyatkAlasthitikaputpadheta ? gautama ! jaghanyenAntarmuhUrtasthitikeSu utkarSeNa pUrvakoTayAyukeSu utpadyante / te khalu bhadanta ! jIvA ekasamayena kiyanta utpadhante evaM parimANAdikA anuvandhaparyavasAnA yA eva AtmanaH svasthAne vaktavyatA sA eva Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre paJcendriyatiryagyonikeSvapi utpadyamAnasya bhaNitavyA / navaraM navasvapi gamakeSu parimANe jaghanyena eko vA dvau vA trayo vA utkarSeNa saMkhyeyA vA asaMkhyeyA vA utpadyante / bhavAdezenApi navasvapi gamakeSu jaghanyena dve bhavagrahaNe utkarSeNa aSTa grahaNAni zeSaM tadeva | kAlAdezena ubhayoH sthityA kuryAt / yadi akAyikebhya utpadyante evamapUkAyikAnAmapi / evaM yAvat caturi ndriyA upapAtayitavyAH | navaraM sarvatra Atmano labdhirbhaNitavyA / navasvapi gamakeSu bhavAdezena jaghanyena dve bhavagrahaNe utkarSeNa aSTa bhavagrahaNAni / kAlAdezena ubhayoH sthityA kuryAt sarveSAM sarvagamakeSu yathaiva pRthivI kAyi ke pUSadyamAnAnAM labdhiH tathaiva sarvatra sthiti saMvedhaM ca jAnIyAt / yadi paJcendriyatiryagyonikebhpa utpadyante kiM saMjJipaJcendriya tiryagyonikebhya utpadyante asaMjJipazcendriyatiryagyonikebhya utpadyante ? gautama ! saMjJipaJcendriyatiryagyonikebhya utpadyante asaMjJipazcendriya tiryagyonikebhyo'pi utpadyante / bhedo yathaiva pRthivIkAyike pUtpadyamAnaspa yAtrat, asaMjJipaJcendriyatiryagyonikaH khalu bhadanta ! yo bhavyaH paJcendriyatiryagyoniketpattum sa khalu bhadanta ! kiyatkAlasthiti ke pRtpadyeta gautama / jaghanyena antarmuhurttasthitikeSu utkarSeNa palyopamasyAsaMkhyeyabhAgasthiti ke pUtpadyate / te khala bhadanta ! jIvA ekasamayena kiyanta utpadyante ? avazeSaM yathaiva pRthivIkA vike pRtpadyamAnasyAsaMjJina svathaiva niravazeSaM yAvad bhavAdeza iti / kAlAdezena jaghanyena dve antarmuharte utkarSeNa palpopamasya asaMkhyeyabhAgaM pUrvakoTipRthaktvAbhyadhikam etAvantaM kAlaM yAtraskuryAt 1 / dvitIyagame eva labdhiH, navaraM kALAdezena jaghanyena dve antarmuhUrte, utkarSeNa catasraH pUrvakoTayazcaturbhirantarmuhUtairabhyadhikAH, etAvantaM kAlaM yAvatkuryAt 2 / sa eva utkarSakAlasthitikeSu utpanno jaghanyena palyopamasya asaMkhyeyabhAgasthitikeSu utkarSeNApi palyopamasya asaMkhyeyabhAgasthitikeSu utpadyate ! te khalu bhadanta ! jIvAH 0 evaM yathA ratnamamAyAm upapadyamAnasyAsaMjJina stathaiva niravazeSaM yAvat kAlAdeza iti / navaraM parimANe jaghanyena eko vA dvau vA trayo vA utkarSeNa saMkhyeyA vA upapadyante zeSaM tadeva ||3|| sa eva AzmanA jaghanyakAlasthitiko jAto jaghanyena antarmuhUrttasthiti keSu utkarpeNa pUrvakoTA ke pUtpadyate / te khala bhadanta ! jIvA ekasamayena kriyanta utpadyante avazeSaM yathA etasya pRthivIkAyikepRtpadyamAnasya madhyameSu triSu gamakeSu tathA ihApi madhyameSu triSu gamakepu yAvadanuvandha iti / bhanAdezena jaghanyena meM bhavagrahaNe utkarpeNA'STabhavagrahaNAni / kAlAdezena jaghanyena dvau antarmuhUrtI, utkarpeNa catasraH pUrvakoTathamaturbhirantarmuhUtairabhyadhikAH 4 / sa eva jaghanyakAlasthiti ke putpannaH, eSaiva vaktavyatA / 248 0 Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ameyacandrikA TIkA za024 u.20 sU03 tiryagbhyaH tijIvotpatyAdikam 249 navara kAlAdezena jaghanyena dve antarmuhUrte utkarSeNA'STau antarmuhUrtAH, etAvanta kAlaM yAvatkuryAt 5 / sa evotkarSakAlasthinike pUtpanno jaghanyena pUrvakoTayAyuSkeSu utkarSeNA'pi pUrvakoTayAyuSke pUtpadyate, eSaiva vaktavyatA ! navara kAlAdezena jAnIyAt 6 / sa eva AtmanA utkarSakAlasthitiko jAtaH saiva prathamagamavaktavyatA / navaraM sthitijaghanyena pUrvakoTiH utkarSeNApi pUrvakoTiH zeSaM tadeva / kAlAdezena jaghanyena pUrvakoTirantarmuhUrtAbhyadhikA utkarSeNa palyopamasya asaMkhyeyabhAga pUrvakoTipRthaktvAbhyadhikam etAvantaM kAlaM yAvatkuryAt 7 / sa eva jaghanyakAlasthitikeSatpannA, eSaiva vaktavyatA yathA sptmgmke| navaraM kAlAdezena jaghanyena pUrvakoTirantarmuhUrtAbhyadhikA utkarSeNa catasraH pUrvakoTayazcatumirantarmuhattairabhyadhikAH, etAvantaM kAlaM yAvatkuryAt 8 / sa evotkarSasthitikepUtpannA, jaghanyena palyopamasyAsaMkhyeyabhAgam utkarSeNApi palyopamasyAsaMkhyeyabhAgam evaM yathA ratnaprabhAyAmutpadhamAnasyAsaMjJino navamagamake tathaiva niravazeSam yAvatkAlAdeza iti / navaraM parimANaM yathA etasyaiva tRtIyagamake zeSaM tadeva 9 // 10 3 // TIkA-'jai tirikkhajoNiehito uvavajjati' he bhadanta ! yadi pazcendriyatiryagyonikajIvAH tiryagyonikebhya Agatyotpadyante tadA-'kiM egidiyavirikkhajoNiehito uvavajjati' kimekendriyatiryagyonikemya Agatyotpayante isa prakAra se yahAM taka nArakayoni se Akarake pazcendriyatiryagyoni meM jIvoM kA utpAda kahA, aba tiryagyoni se Akarake jIvoM kA paJcendriyatiyaMgyonika meM utpAda dikhAne ke liye sUtra kahate haiM-'jaha tirikkhajoNiehito upadhajjati' ityAdi TIkArtha--isa sUtradvArA gautamane prabhu se aisA pUchA hai-he bhadantaM ! yadi tiryagyonika se Akarake pazcendriyatiryagyonika jIva utpanna hote haiM, to kyA ve 'egidiyatirikkhajoNiehito uvavajjati' ekendriyatirya A pramANe nArakanikamAMthI AvIne paMcendriya tiyaconimAM jIvana utpAta kahIne have tiyacanimAMthI AvIne jIvane paMcendriya tiryaMcanikamAM utpAta batAvavA mATe sUtrakAra nIce pramANe sUtra kahe che. ja tirikvajoNiehiMto uvavajjati' yA TIkAI-A sUtra dvArA gautamasvAmIe prabhune evuM pUchayuM che ke-he bhagavana je tiryacanikamAMthI AvIne paMcendriya tiryaMcanivALo jIva utpanna zrAya che, to zutamA 'egidiyatirikkhajoNiehiM to uvavajjati' dhadriyANA bha0 32 Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 bhagavatIsa dvIndriyebhyo vA Agatyotpadyante cIndriyebhyo vA Agatyotpadyante caturindriyebhyaH paJcendriyebhyo vA Agatyotpadyante iti praznaH / bhagavAnAha - ' evaM ' ityAdi, 'evaM uvavAo jahA puDhacIkAiya uddesae jAva' evam upapAto yathA pRthivIkAyikodeza ke yAvat pRthivIkAthikodezakaraya sAmAnyato'yamabhiprAyaH - he gautama! te tiryagyonikA ekendriyatiryagyonikebhyo'pyAgatya utpadyante, dvIndriyazrIndriyacaturindriyapaJcendriyebhyo'pi bhAgatyotpadyante / he bhadanta ! yadi ekendriyebhya utpacante tadA kiM pRthivIkAthikai kendriyebhyo yAvad gyonikoM se Akarake paMcendriyatiryagzenika hote haiM ? athavA dvIndriya tiryagyonikoM se Akarake pazcendriyatiryagyonika hote haiM ? athavA teindriyatiryagyonikoM se Akarake paMcendriyatiryagyonika hote haiM ? athavA cauindriyatiryagyonikoM se Akarake paJcendriyaniyagyonika hote haiM ? athavA paJcendriyatiryagyonikoM se Akarake paJcendriyatiryagyonika hote haiM ? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM - ' evaM ucacAo jahA gatara uddesa jAva' he gautama! isa prazna kA uttara pRthiyokAyika pradeza meM kahe gaye upapAta ke anusAra jAnanA cAhiye / arthAt pRthivIkAyika uddezaka kA sAmAnyarUpa se aisA abhiprAya hai - he gautama! bre tiryagyonika jIva ekendriyatiryagyonikoM se Akarake bhI utpanna hote haiM, do indriya tiryagyonikoM se bhI Akarake utpanna hote haiM tehandriyatiryagyonikoM se bhI Akarake utpanna hote haiM, voindriyatiryagyo tiya cacAnikAmAMthI AvIne pacendriya tiya cacAnikAmAM utpanna thAya che ? athavA * e iMdriyavALA tiya carcAnikamAMthI AvIne pacendriyatiya carcAnikamAM utpanna thAya che ? athavA traNa iMdriyavALA tiya thayonikAmAMthI AvIne pacendriya tiya carcAni-kAmAM utpanna thAya che ? athavA cAra indriya tiya carcAnikAmAMthI AvIne pace ndriya tiya'carcAnikAmAM utpanna thAya che ? ke-pAMca indriyavALA tiya "carcAnikAmAMthI AvIne paMcendriya tiya carcAnikapaNAthI utpanna thAya che ? A praznanA uttarabhAM alu uDe che De- 'evaM svavAo jahA puDhavIkAiya uddesae jAva' he gautama! A praznanA uttara pRthvIkAyika uddezAmAM kahevAmAM Avela upapAta pramANe samajavA. arthAt pRthvIkAyika uddezAne sAmAnyapaNAthI evA abhiprAya che ke -4 gautama ! te tiya carcAnivALA jIvA eka Indriya tiya thayAnikeAmAMthI AvIne paNa utpanna thAya che, e Idriya tiya carcAnikAmAMthI AvIne paNa panna thAya che. traNa IMdriyavALA tiya yonirkamAMthI pazu AvIne utpanna Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramayacandrikA TIkA zaM024 u.20 sU03 tiryagbhyaH tijIvotpatyAdikam 251 vanaspatikAyikebhyaH, he gautama ! pRthivIkAyikebhyo'pi 'yAvad vanaspatikAyikebhyaH / he bhadanta ! kiM vAdarebhyaH samutpadyante sUkSmebhyo vA gautama ! vAdarebhyo'pi sUkSmebhyo'pi jAyante / he bhadanta ! yadi bAdanikoM se bhI Akarake utpanna hote haiM aura paJcendriyatiryagyonikoM se Akarake bhI utpanna hote haiM___ aba punaH gautama prabhu se aisA pUchate haiM-he bhadanta ! yadi ekendriyatiryagyonikoM se Akarake ve pazcendriyatiryagyonika jIvaM utpanna hote hai to kina ejendriyoM se Akara ke ve utpanna hote haiM-kyA pRthivIkAyikoM le Akarake ve utpanna hote haiM ? athavA yAvat vanaspatikAyikoM se okarake ve utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-he gautama ! ve pRthivIkAyiko le bhI Akara ke utpanna hote haiM aura yAvat vanaspatikAyikoM se bhI Akara ke utpanna hote haiN| aba gautama puna: prabhu se aisA pUchate haiM bhadanta ! ekendriya jIva sUkSma aura cAdara ke bheda se do prakAra ke hote hai-so kyA ve bAda ekendriya pRthivIkAyAdikoM se Akarake utpanna hote haiM ? athavA sUkSma ekendriya pRthivIkAyAdikoM se Akara ke utpanna hote haiM? isake uttara meM prabhu kahate haiM-he gautama ! dhe bAdara ekendriya pRthivIkAcAdikoM se bhI AkaM. rake utpanna hote haiM aura sUkSma ekendriya pRthivIkAyAdikoM se bhI Aka. thAya che, cAra Idriya tiryaMca yoni vALAomAMthI AvIne paNa utpanna thAya che ane pAMca IndriyavALA tiryacanikemAMthI AvIne paNa utpanna thAya che. pharIthI gautamasvAmI prabhune evuM pUche che ke-he bhagavana je eka IdriyavALA tiryaMcayonikamAMthI AvIne te pacendriya tiryacanivALe javA utpanna thAya che, te kyA prakAranA ekendrimAMthI AvIne utpanna thAya che zuM pRthvIkAyikamAMthI AvIne utpanna thAya che? athavA yAvata vanaspatikAyikamAMthI AvIne teo utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke-he gautama! teo pRthvIkAyikamAMthI AvIne paNa utpanna thAya che. ane yAvat vanaspati kAyikamAMthI AvIne paNa utpanna thAya che. pharIthI gautamasvAmI prabhune evuM pUche che ke-he bhagavan ekendriya jIva sRhama ane bAdaranA bhedathI be prakAranA hoya che. to zuM teo bAdara eka indriyavALA pRthvIkAyikAmAMthI AvIne utpanna thAya che? athavA sUkama eka IndriyavALA pRthvIkAyikAmAMthI AvIne utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che. Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. bhagavatI 252 raikendriyatiryagyonikebhya Agatyotpadyante tadA kiM paryAptavAdaraikendriyatiryagyo. nikebhyo'paryAptatAdRzebhyo vA ? gautama ! paryAptebhyo'paryAptebhyazcAgatyotpadyante etadantapakaraNaM yAvatpadagrAhyaM bhavati / 'puDhacIkAie NaM bhaMte !' pRthivIkAyikA khalla madanta / 'je bhavie paMciMdiyatirikkhajoNiesu uvavajjittae' yo bhavya:'yogyaH paJcendriyatiryagyonike putpattum 'se NaM bhaMte' sa khalu bhadanta ! 'kevaiyakAlahiiesu uvavajjejjA' kiyatkAlasthitikeSu paJcendriyatiryagyonikeSu utpota, rake utpanna hote haiN| aba isa para punaH gautama prabhu se aisA pUchate haiM ki he bhadanta! sUkSma aura cAdara jo ekendriya hote haiM ve paryApta aura 'aparyApta ke bheda se do prakAra ke hote haiM, so kyA ve paryApta bAdara eke'ndriyoM se Akarake utpanna hote haiM ? athavA aparyApta cAdara ekendriyoM se Akarake utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu gautama se kahate haiMhe gautama! ve paryApta pAdara ekendriyoM se bhI Akara ke utpanna hote haiM aura aparyApta bAdara ekendriyoM se bhI Akarake utpanna hote haiM / yahI saMgha prakaraNa yahAM yAvat pada se gRhIta huA hai| aba punaH gautama prabhu 'se aisA pUchate haiM-'puDhavIkAieNaM bhaMte! je bhavie paMciMdiyatirikkhajo. jiessu uvavajjittae' he bhadanta ! jo pRthivIkAyika jIva paJcendriyatiryagyAni koM meM utpanna hotA hai, vaha kitane kAla kI sthitivAle 'paMcendriyatiyaMco meM utpanna hotA hai ? isa prazna ke uttara meM prabhu ke-he gautama! teo bAdara eka IndriyavALA pRthvIkAyikAmAMthI AvIne paNa utpanna thAya che, ane sukSama ekendriya pRthvIkAyikamAMthI paNa AvIne utpanna thAya che. A saMbaMdhamAM gautamasvAmI pharIthI prabhune pUche che kebhagavAna sUrama ane bAdara ekendriyavALA je cha hoya che, teo paryApta ane aparyAtanA bhedathI be prakAranA hoya che, te zuM teo paryApta bAdara "eka IdriyavALAmAMthI AvIne utpanna thAya che? athavA aparyApta bAdara eka indriyavALAomAMthI AvIne utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmIne kahe che ke-he gautama! teo paryApta bAdara eka IdrithavALAomAMthI AvIne paNa utpanna thAya che, ane aparyApta bAda eka IdriyavALAomAMthI paNa AvIne utpanna thAya che. A saghaLuM prakaraNa ahiyAM yAvat padathI grahaNa karAyuM che. . .zathI gItabhasvAmI prabhune me pUcha cha hai-'puDhavIkAie NaM bhaMte ! je bhavie paMciM diyatirikkhajoNiesu uvabajjittae 3 magavan 2 pRthviityika jIva paMcendriyatinike mAM utpanna thAya che, te keTalA kALanI sthiti Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ premaithecandrikA TIkA ze024 u. 20 sU03 tiryagbhyaH ti0jIvotpatyAdikam 253 he bhadanta ! yaH pRthivIkAyiko jIvaH paJcendriyatiryagyonikeSu samutpattiyogyo vidyate sa kiyatkAlapaJcendriyatiryagyoni ke pUtpadyate iti praznaH / bhagavAnAha - 'gomA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! 'jahanneNaM aMtomuhuttaTThiesu' jaghanyena antarmuhUrttasthitikeSu paJcendriyatiyagyonikeSu utpadyate tathA - 'ukoseNaM putrakoDI Auesa ucavajjati' utkarSeNa pUrvakoTacAyuSkeSu utpadyate iti 1 / parimANadvAre praznayati - te NaM bhaMte ! jIvA egasamaeNaM kevaiyA uvavajjaMti' te khalu bhadanta ! jIvA ekasamayena kiyanta utpadyante iti praznaH / bhagavAnAha - 'evaM pari mANAdIyA aNubaMdhapajjavasANA' evaM parimANAdikA anubandhaparyavasAnAH - caramebhAge vidyate yeSAM te anubandhaparyavasAnAH parimANamAdau vidyate yeSAM te parimANAdikAH tathA ca parimANAdArabhya anuvandhAntAH sarve'pi saMhananAdikAH saMgRhItA bhavantIti / 'jacceva appaNI sahANe vattavvayA' yA eva AtmanaH - kahate haiM-'godhamA' he gautama! 'jahanneNaM aMtomuTThiesa ukkoseNaM puvvakoDI Aiesa uvavajjaMti' vaha 'jaghanya se eka antarmuhU kI sthiti vAle paMcendriya tiryaJcoM meM utpanna hotA hai aura utkRSTa se eka pUrvakoTi kI AyuvAle paMcendriya tiryazcoM meM utpanna hotA hai / 'taNaM bhaMte! jIvA ega samaeNaM kevajhyA ubavajjati' parimANa dvAra meM prazna karate hue gautama punaH prabhu se aisA pUchate haiM - he bhadanta ! ve jIva eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu gautama se kahate haiM - 'evaM parimANAdIyA aNubaMdhapajjavasANA' he gautama / parimANa se lekara anubaMdha taka 'jacceva appaNI sahANe vattavyayA' jo vALA pa"cendriya tiya "cAmAM utpanna thAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che !-'goyamA !' he gautama! 'jahanneNa atomuhuttaTThiiesa ukkoseNaM puvvakoDIAraesa uvavajjaMti' te dhanyathI se atarbhuhUrtanI sthitivANA yathendriya tiya caceAnikAmAM utpanna thAya che, ane utkRSTathI eka pUrva kATinI AyuSyavALA yathendriya tiryathayeoniamAM utpanna thAya che ? ' te NaM bhaMte ! jIvA egasamaparNa kevaiyA uvavajjaMti' paribhASadvAra samadhI prazna uratA gautabhasvAbhI alune cUche che ke he bhagavana te jIvA eka samayamAM keTalA utpanna thAya che ? A praznanA uttarabhAM prabhu gautamasvAbhIne kuDe - ' evaM parimANAdIyA aNubaMdha pajjavakhANA0' he gautama! paribhASathI bane anumadha sudhI ne 'jacceva appaNI sraSTThANe0' 4thana svasthAnabhAM bhyu' che. 'sacceva paMcidiyatiriktrajoNiesu uvavaraja Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 bhagavatI svasya pRthivIkAfest svasthAne pRthivIkAvikaprakaraNe vaktavyatA kathitA 'sacceva paMcidiyatirivakhagoNiesa uvavajjamANassa' se vaktavyatA paJcendriyatiryagyoniSu api utpadyamAnasya 'mANiyantra' bhaNitavyA, AtmanaH - pRthivIkAyikasya svasthAne pRthivIkAyikaprakaraNe utpadyamAnaraya vaktavyatA bhaNitA saitra vaktavyatA paJcendriyatiryagyonikeSu sampadyamAnasyApi vaktavyatA bhaNitavyA ityarthaH / pRthivIkAyikamakaraNarUpe dvAdazodeza ke parimANadvAre pratisamapamasaMkhyeyA utpadyante ityuktam iha tu paJcendriyatiryakprakaraNe eko vA dvau vA ityAdiritikathitamiti kSam tadeva darzayati- 'NavaraM' ityAdi, 'NavaraM Navasu vigamapasu parimANe navaram - kevalametAvadeva vailakSaNyaM yat pRthivIkAyikaprakaraNe pratisamayama saMkhyeyA utpadyante iti kathitam iha tu paJcendriyamakaraNe navasvapi gamakepu parimANadvAre 'jahanneNaM eko vA do vA tinnivA' jaghanyena eko vA dvau vA yo vA samutpadyante iti / 'ukko seNaM saMkhejjA vA asaMkhejjA vA uvavajjaMti' utkarSe sakhyeyA vA asaMkhyeyA vA utpadyante iti / tathA pRthivIkAyikebhyaH vaktavyatA svasthAna meM kahI gaI hai / 'sacceva paMcidiyatirikkhajoNiesu vi ucacajjamANassa' vahI vaktavyatA yahAM paMcendriya tiryagyonikoM meM utpadyamAna pRthivIkAyika ke sambandha meM bhI kaha lenI cAhiye / arthAt pRthivIkAyika prakaraNa rUpa dhArahaveM uddezaka ke parimANadvAra meM pratisamaya pRthivIkAyika jIva asaMkhyAta utpanna hote haiM aisA kahA gayA hai, parantu isa paJcendriya prakaraNa meM nau gamakoM meM parimANa dvAra meM 'jahanne ekovA do vA tinni vA' jaghanya se ve eka athavA do athavA tIna utpanna hote haiM aura 'ukkoseNaM saMkhejjA vA asaMkhejjA vA uvavajrjjati' utkRSTa se ve saMkhyAta athavA asaMkhyAta utpanna hote haiN| aisA kahI gayA hai- se yahI yahAM nau gamakoM meM pRthivIkAyika ke prakaraNa kI mAra' se athana gaDiyAM payendriya tiryayayoniamAM utpanna thanArA pRthviiyikonA sa kha dhamAM pazu kahevu' joI e, arthAt pRthvIkAyikanA prakaraNamAM bAramA uddezAmAM parimANu dvAramAM pratisamaya pRthvIkAyika jIva asakhyAtapaNe utpanna thAya che, e pramANe kahevAmAM Avyu che. paraMtu A paMcendriyanA prakaraNamAM nave gabhobhAM paribhANu dvArabhAM 'jahanneNaM eko vA do vA tinni vA' 4dhanyathI tethe! meDa athavA me athavA tra utpanna thAya che bhane utsRSTathI 'ukko seNaM saMkhejjA vA asaMkhenjA vA svavajjaMti' tetheo sabhyAta athavA asaNyAta utpanna thAya che. tema kahela che. eja vAtanuM ahiyAM nave gamemAM pRthvikAyiko Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u. 20 su03 tiryagbhyaH ti0 jIvotpatyAdikam 255 pRthivIkAyike utpadyamAnasya saMvedhadvAre prathamadvitIyacaturthapaJca magama ke prakarSato SsaMkhyAtAni bhavagrahaNAni kathitAni zeSagamakeSu aSTau bhavagrahaNAni kathitAni iha paJcendriyamakaraNe tu punarnavapi gamakeSu aSTau eva bhavagrahaNAni bhavanti etadeva darzayati- 'bhavAdeseNa vi' ityAdi, 'bhavAdeseNa vi Navasu gamaesa' bhavAdezenApi navasvapi gamakeSu 'jahanneNaM do bhavaggahaNAI' jaghanyena dve bhanagrahaNe 'ukko seNaM aTTha bhavaggahaNAI' utkarSeNASSTa bhavagrahaNAni bhavantIti / 'sesaM ceva' taM zeSam - parimANasaMvedhAtiriktaM sarvamapi tadeva yadeva pRthivokAyikaprakaraNe apekSA se vizeSatA hai| tathA dUsarI vizeSatA kAya saMveSa kI apekSA se hai- arthAt pRthivIkAyika se pRthivIyAyika meM utpadyamAna jIva ke saMvedha dvAra meM prathama, dvitIya, caturtha aura paMcama ina gamakoM meM utkRSTa se asaMkhyAta bhavoM ko grahaNa karane rUpa kAgasaMvedha bhaga kI apekSA se kahA gayA hai aura tRtIya, SaSTha, saptama, aSTama aura navama ina goM meM vaha aSTa bhavoM ko grahaNa karane rUpa kahA gayA hai parantu yahAM paJcendriya prakaraNa meM se hI gamoM meM vaha kAyasaMvedha utkRSTa se ATha bhavoM ko grahaNa karane rUpa hI kahA gayA hai / yahI bAta 'bhavAdeseNa vi Navasu gamaesa jahanneNa do bhavaggahaNAI, koseNaM aSTa bhavaggahaNAI' isa sUtrapATha dvArA pradarzita kI gaI hai| tAtparya yaha hai ki yahAM phAyasaMvedha jaghanya se do bhavoM ko grahaNa karane rUpa hai aura utkRSTa se ATha bhavoM ko grahaNa karane rUpa hai 'setaM taM ceca' parimANa aura saMvedha se ati karatAM judApaNuM che. tathA bIju judA paNuM kAyasa vedha khAkhatamAM che. arthAt pRthvIkAyikAmAMthI pRthvIkAyakAmAM utpanna thanArA jIvane savedha dvAramAM pahelA bIjA, cAthA ane pAMcamA aA gamAmAM utkRSTathI asakhyAta bhavAne grahaNu karavA rUpa kAyasa vedha bhavanI apekSAthI kahela che. ane trIjA, chaThThA, sAtamA, AThamA, ane navamA gamamAM te ATha bhaveAne grahaNa karavA rUpa kahela che, para'tu ahiyAM pa'cendriyAnA prakaraNamAM nave gameAmAM te kAyasa'vedha utkRSTathI ATha lavAne graha 12vA 35 uhe che, khena vAta 'bhavAdekheNa vi Navasu gama jahaNeNaM do bhavagagahaNAI ukkoseNaM aTThabhavaggahaNAI' mA sUtrapAThathI hesa che. kahevAnuM tAtpa e che ke ahiyAM kAyasaMvedha jaghanyathI e bhavAne graDhaNa 12vA 35 che, bhane uhRSTathI Ahe lavAne zraDa 42vA 35 he. 'sesaM taM cetra' Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 bhagavatIsatre utpAdasaMhananAvagAhanAsaMsthAnAdikaM kathitaM tadeva sarvaM paJcendriyaprakaraNe'pi vaktavyamiti / tathA 'kAlAdeseNaM ubho ThiIe karejjA' kAlAdezena ubhayoH sthityA kuryAt kAlAdezena kAyasaMvedhaM pRthivIkAyikasya saMjJipaJcendriyatiryagyo nikasya ca sthityA kuryaadityrthH|| tathAhi-prathame gaye kAlAdezena jaghanyena dve antarmuhUrta pRthivIsambadhika paJcendriyasambandhikaM ceti, tatra pRthivIpakaraNe paJcandriyatiryagyonikapakaraNe ca unkRSTato'STAzItivarSasahasrANi pRthivIsatkAni catasraH pUrva koTayaH pnycendriytiyNgyonistkaaH| evaM zepeSu sarvepu gamakepyapi ubhayormelayitvA kAyasaMvedho jJAtavya iti 9 / rikta utpAda saMhanana avagAhanA, saMsthAna Adi kA aura saba kathana jaisA pRthivIkAyika prakaraNa meM kiyA gayA hai vaisA hI yaha yahAM paMcendriya prakaraNa meM bhI kaha lenA caahiye| tathA 'kAlAdekhaNaM ubhao ThiIe karejjA' kAla kI apekSA le kAyasaMvedha donoM kI pRthivIkA. yika kI aura saMjJI paMcendriya tiyazca kI sthiti ko milAkara ke kahanA cAhiye-isakA bhAva aisA hai ki prathama gama meM kAla kI apekSA se pRthivIkAya saMbaMdhI aura paMcendriya sambandhI do antarmuharta kahe gaye hai aura utkRSTa se pRthivIkAyika prakaraNa meM evaM paMcendriya tiyaMgyonika prakaraNa meM kramaza: 88 hajAra varSa aura cAra pUrvakoTi kahe gaye haiN| isI prakAra se zeSa samasta gamakoM meM bhI donoM kI sthiti milA kara kAyasaMvedha jAnanA caahiye| parimANa ane saMvedha zivAya utpAta, saMhanana, avagAhanA saMsthAna vigejenuM bIju tamAma kathana pRthvIkAyikanA prakaraNamAM jevI rIte kahevAmAM AvyuM che, e ja pramANenuM kathana pAMca I driyavALA jIvanA prakaraNamAM paNa samajavuM. tathA 'kAlAdeseNaM umao ThiIe karejjA' janI apekSAthI yasa vadha mannanI eTale ke pRthvIkAyikanI ane saMjJI paMcendriya tiryaMcanI sthitine meLavIne kahevuM joIe. kahevAne bhAva e che ke-pahelA gamamAM kALanI apekSAthI pRthvIkAya saMbaMdhI ane pacendriya saMbaMdhI be aMtarmuharta kahyA che. ane utkRSTathI pRthvIkAyikanA prakaraNamAM ane paMcendriya tiryacanivALA jIvanA prakaraNamAM kramathI 88 aThayAsI hajAra varSa ane cAra pUrvakeTa kahela che. Aja rIte bAkInA tamAma gamemAM paNa banenI sthiti meLavIne kAyarsavedh sabha devA , Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 3020 sa03 tiryagbhyaH ti0jIvotpatyAdikam -257 : jai AukkAiehito ucavajjati' yadi apkAyikebhya Agatya paJcendriyatiryagyoniketpadyante tadA-ki sUkSmA kAyikebhyo bAdarAkAyikebhyaH gautama! bAdarebhya Agatyotpadyante / yadi bAdarAkAyikebhya Agatyotpadhante tadA kiM paryAptavAdarApkAyikebhya Agatya aparyAptavAdarAkAyikebhya Agatya samuH spadhante paryAptakebhyo'paryAptakebhyazca Agatyotpadyante ityAdikaM sarva pRthivIkAryikapakaraNavadeva jJAtavyam / etadeva atidezena kathayati-evaM' ityAdi, "evaM 'AukkAiyANa vi' evaM-pRthivIkAyikavadeva apkAyikAnAmapi navasvapi gemakeMSu 'parimANotpAdAdikaM sarvamavagantavyamiti / yathA'pkAyikAnAmutpAdaparimANAdika ___ aba gautama punaH prabhu se aisA pUchate haiM-he bhadanta ! yadi amAyikoM se Akarake jIva paJcendriyatiyaMgyonikoM meM utpanna hotA hai to kyA vaha sUkSma apkAyikoM se Akarake utpanna hotA hai ? athavA vAdara akAyikoM se Akarake utpanna hotA hai ? ityAdi yadi bAdara apkAyikoM se Akarake utpanna hotA hai to kyA vaha paryApta yAdara akA. yikoM se Akarake vahAM utpanna hotA hai ? yA aparyApta pAdara apkAyikoM se Akarake utpanna hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-he gautama! vaha paryAptaka bAdara apkAyikoM se bhI Akarake utpanna hotA hai aura aparyApnavAdara akAyikoM se bhI Akarake utpanna hotA hai| ityAdi samasta kathana pRthivIkAyika prakaraNa ke jaisA hI jAnanA caahiye| yahI bAta isa atideza vAkya rUpa 'evaM AukAiyANa vi' sUtra se pradarzita kI gaI hai| arthAt pRthvIkAdhika ke prakaraNa meM nau gamoM meM jisa prakAra se utpAda parimANa Adi kahe gaye haiN| usI have gautamasvAmI prabhune evuM pUche che ke-he bhagavana je aprakAyi. kAmAMthI AvIne jIva paMcendriya tiryacanikamAM utpanna thAya che, te zuM teo sUkSama apUkAyuikemAMthI AvIne utpana thAya che? ke bAdara akAyikamAMthI AvIne utpanna thAya che? je bAdara apUkAyikamAMthI AvIne utpanna thAya che, te zuM teo paryApta bAdara a5kAyiomAMthI AvIne utpanna thAya che? ke aparyApta bAdara apakAyiomAMthI AvIne utpanna thAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke-he gautama ! te paryAptaka bAdare apa kAyikomAMthI AvIne paNuM utpanna thAya che, ane aparyAptaka bAdara' apakA yikamAMthI AvIne paNa utpanna thAya che vigere saghaLuM kathana pRthavIkAyanA prakaraNa pramANe ja samajavuM eja vAta A nIcenA sUtrAzathI banAvI che. bhaDe-'evaM AukkAiyANa vi' arthAta pRthvIjayinI 425mA nava gamAthI bha033 Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . gamatIko pRyitrIkAyikAtidezena kathitaM tathaiva yAvat caturindriyANAmapi vaktavyaM tadarzayatievaM jAva' ityAdi, 'evaM jAva cauridiyA uvavAeyavvA' evam-apkAyikadeva tejaskAyikavAyukAyikavanaspatikAyikadvIndriyatrIndriyacaturindriyAntAjIvA uppaatyitvyaaH| tejaskAyikAdArabhya caturindriyAnta jIvAnAmutpAdAdikamakAyikavadeva jJAtavyamiti / kintu pUrvApekSayA yadvailakSaNyaM tadeva darzayatiNavaraM' ityAdi, NavaraM savvastha apaNo laddhI bhANiyantrA' navaraM sarvatrAtmano labdhiHparimANAdiprAptiH bhaNitavyA sarvatrAkAyikAdi caturindriyAntebhya uvRttAna paJcendriyatibagyonike patpAde 'appaNo tti', AtmanaH akAyikAdeH prakaraNasthA labdhiH parimANAdikA bhaNitavyetyarthaH / sA ca tattatmakaraNasUtrebhya evAvaganta. prakAra se ve akAyikoM ke nau gamo meM bhI kaha lenA cAhiye aura isI prakAra se ve cauindriyoM taka ke nau gamoM meM kahanA caahiye| arthAt akAyika ke prakaraNa ke jaisA hI tejaskAyika, vAyukAyika, vanaspatikAyika, bIndriya, teindriya aura cauhandriya ina jIvoM kA utpAda Adi saya dvAra kathana nau gamoM meM akAyika ke jaisA kaha lenA caahiye| parantu pUrvako apekSA jA vilakSaNatA hai / use sUtrakArane 'NavaraM savvastha apaNo ladvI bhANiyanyA' isa sUtrapATha dvArA prakaTa kI hai| isase yaha samajhAyA hai ki sarvatra akAyika se lekara cauhandriya taka jIva jo ki paJcendriya tiryagyonikoM meM utpanna hote haiN| mo una ke prakaraNa meM jaisA kathana inake utpAda Adi ke sambandha meM kiyA gayA hai vaisA hI kathana inake sambandha meM yahAM para bhI kara lenA caahiye| yaha unake sambandha kA kathana jahAM jahAM inake sUtra kahe haiM vahAM 2 kiyA jA cukA 'je rIte utpAta parimANa vigere kahyA che. e ja rIte te aprakAyikanA nava ke gamamAM paNa kahevA joIe. ane eja rIte te cAra Indriya sudhInA nava gamemAM kahevA joIe. arthAta-apUkAyikanA prakaraNamAM kahyA pramANe ja tejaskAyika, vAyukAyika, vasatikAyika, zrIndriya, trIndriya, cauIndriya A jInA utpAta, vigere saghaLA kAranuM kathana na gamomAM apUkAyikanA karthana pramANe samajavA joIe. paraMtu pahelAnA kathana karatAM je pheraphAra che, te sUtradhAre 'NavaraM savatya apaNo laddhI bhANiyavyA' mA sUtrayA thI pragaTa karela che. A sUtrapAThathI e samajAvyuM che ke-apUkAyikathI laIne cAra indriya sudhInA badhA che ke jeo paMcendriya tirthamAM utpanna thAya che teonA prakaraNamAM je pramANenuM kathana AnA utpAta vigerenA saMbaMdhamAM karela che, eja pramANenuM kathana AmanA saMbaMdhamAM ahiyAM paNa karavuM joIe. A temanA saMbaMdhanuM kathana jyAM jyAM teonA sUtro kahyA che, tyAM tyAM karavAmAM PATii Ayu cha, 'Navamu gamaesu bhavAdeseNaM jahanneNa do bhavaggahaNAI" nave Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za024 u.20 sU03 tiryagbhyaH tijIvotpatyAdikam - 2566 vyeti / 'Navamu gamaesa bhavAdeseNaM jahanneNaM do bhavAgahagAI' nAsvapi gamakeSu bhavAdezena jaghanyena dve eva bhavagrahaNe bhavataH, 'ukoseNaM aha bhavaggahaNAI utkarSeNaaSTa' bhavagrahaNAni / 'kAlAdeseNaM umabho ThiIe karejA' kAlAdezena ubhayorapkAyika, paJcendriyatiryagyonikayoH sthityA sthitimekatrIkRtya kuryAt umayoH sthiti melayitvA kAlAdezenaH kAyasaMvedhaH karaNIyaH savvesi saba gamaesa' varveSAM sarvagamakeSu / 'jaheba puDhavIkAiesu uvavajjamANANaM laddhI' yathaiva pRthivI kAyikepUtpaH dyamAnAnAM labdhi:-parimANAdi prAptiH 'taheva samvattha ThiI saMvehaM ca jANejjA' tathaiva sarvatra sthiti saMvedhaM ca yathAyogaM jAnIyAditibhAvaH // 9 // .. : . . . , atha paJcendriyatiryagyonikebhyaH . paJcendriyatiryagyonikAnutpAdayannAha-'jaya. paMciMdiya' ityAdi, 'jaha paMcidiyatirikkhajoNirahito uvavajjati' he bhadanta ! hai| 'Navatu gamaetu bhavAdeseNaM jahanneNaM do bhavaggahaNAI nau gamoM meM bhaMvakI apekSA kAyasaMvedha jaghanya se do bhave ko grahaNa karane rUpa hai 'ukoseNaM agbhavaggahaNAI' utkRSTa se ATha avoM ko grahaNa karane, rUpa hai tathA 'kAlAdeseNaM ubhao ThiIe karejjA' kAlAdeza se vaha 'kAyasaM. vedha apkAyika aura paJcendriya tiryagyonika ina donoM kI sthiti ko milA kara kahanA cAhiye / 'samvesi savvagamaesu jaheva puDhavIkAieplu uvavajjamANANaM laddhI' jisa prakAra se pRthivIkAyikoM meM utpadyamAna akAyikAdikoM kI parimANa Adi kI prApti rUpa labdhi kahI gaI hai. usI prakAra se sarvatra gamoM meM sthiti aura kAyasaMvedha yathAyoga rUpa se saba jIvoM kA kaha lenA cAhiye 9 ___ aba sUtra kAra paJcendriya tiryagyonikoM se Akarake jIva paJcendriya' tiryagyonikoM meM utpanna hote haiM isa bAta kA kathana karate haiM-jaha paMcidiyatirikkhajoNiehito' ityAdi .. gamamAM, bhavanI apekSAthI kAyasaMvedha jaghanyathI be bhane grahaNa karavA rUma cha, 'bhane 'ukkoseNaM aTrabhavaggaiNAI thI 8 savAna ghaDaNa 42vA '35 cha. tathA 'kAlAdeseNaM ubhao ThiIe karejjA' sAhezathI te yasavadhA a5. kAyika ane pacendriya tiryaconika A bannenI . sthitine , meLavIne naye. 'savvesiM sadhagamaesu jaheva puDhayIkAiesu. lavajamANANa laddhI zata, pRthvasayimai G4-thanArAmAna paribhASa, virenA. prApti rUpa labdhi kahevAmAM AvI che, e ja rIte badhA ja gamemAM sthiti ene kAyasaMvedha yathAgya rUpathI badhA jIvone kahevuM joIe lA . have sUtrakAra paMcendriya tiryomAMthI AvIne jIva pacendriya tiryaMce nikamAM utpanna thAya che, e vAtanuM kathana kare che. A viSayamAM gauharma Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ S bhagavatI yadi pazcendriyatiryagyonikAH paJcendriyatiryagyonikebhya Agatyotpadyante tadA-"ki sanni paMciMdiyatirikkhajoNiehito utravajjati' ki saMkSipaJcendriyatiryagyonikebhya utpayante athaga 'amanniciMdiyatirikkhajoNiehito uvavajjati' asaMjJipaJcandriyatiparayonikebhya Agatyotpadhante iti prshnH| bhagavAnAha'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'saniyacidiyatirikkhanoNiehito vi ubavajjati' saMjJipazcandriyatiryagyonikebhyo'pi aagtyotpdhnte| tathA'yasannipaMciMdiyatirikkhanoNiehito vi uvavajjati' asaMjJipazcendriyatiryagyo nikebhyo'pi Agatyotpadyante, 'bhemo jahetra puDhavIkAiesa uvavajjamANassa jAva' bhedo yathaiva pRthivIkAyikeSu utpadyamAnasya yAvat saMjhyasaMjJiparyAptAparyAptakAyi isameM gautamane prabhu se aisA pUchA hai-'jaha paMciMdiyatirikvajoNira hito upavajjati' he bhadanta ! yadi paJcendriyaliyaMgyonikoM se Akarave jIva paJcendriya tiryaJcoM meM utpanna hote haiM to kyA saMjJI paJcendriyati ceJcoM se Akara ke jIva vahAM utpanna hote haiM ? athavA asaMjJI pazcandriya tiryaJcoM se Akarake jIva vahAM utpanna hote haiM ? isake uttara meM praya kahate haiM-he gautama ! 'sannipaMciMdiyatirikkhajoNiehito vi uvava jjati asannipaMcidiyatirikkha0' saMjI paJcendriya tiryagyonikoM Akarake bhI jIva vahA~ utpanna hote haiN| aura asaMjJI paJcendriyatira jyonikoM se Akarake bhI jIva vahAM utpanna hote haiM, "bhemo jahe puDhavIkAiesu uvavajjamANassa jAva' isa para punaH gautama prabhu se aisa pUchate haiM-he bhadanta / yadi asaMjJI pazcandriyatithagyonikoM se Akara svAbhIma prabhuta me 5 yu cha 'jaha paMciM diyatirikkhajoNiehitA uvava kAti" he bhagavana je paMcendriya tiryacanike mAMthI AvIne jIva paMce ndriyatimAM utpanna thAya che, to zuM saMjJI paMcendriyatiryamAMthI AvI jIva tyAM utpanna thAya che? ke asaMnI paMcendriya tiyamAMthI AvI jIve tyAM utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke-ha gautama 'sannipaMciM diyatirikkhajoNiehitA vi uvavanjaMti' asannipaMciMviyatirikkha0 saMsI paMcendriya tiryacanikamAMthI AvIne paNa jIva tyAM utpanna thA che, ane asaMsI paMcendriya, tiryaMcAnikezamAMthI AvIne paNa jIva tya utpanna yAya che. 'bheo jaheva puDhavIkAiesu uvavajamANassa jAva' mA saca dhamAM pharIthI gautamasvAmI prabhune pUche che ke he bhagavana je asaMsI pare Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyandrikA TIkA za:24 u.20 sU03 tiryagbhyaH tijIvotpatyAdikam 261 kabhedaH pRthivIkAyikeSu utpadyamAnasya pazcendriyatiryagyonikasya dvAdazo dezake yathA kathitaH tathaivedApi jJAtavyaH tathAhi he bhadanta ! yadi asaMjJipazcendriyatiryagyonikebhya Agatya paJcendriyatiryagyonikA utpadyante tadA ki jala. carebhya Agatyotpadhante sthalacarebhyo vA Agatyotpadhante athavA khecarebhya Agatyospayante he , gautama ! jalacarebhyo'pi Agatyotpadyante yAvat khecarebhyo'pi Agatyotpadyante he bhadanta ! yadi jalacarAdibhya Agatyotpadyante tadA kiM paryAptaka jaLacarAdibhya bhAgatyotpadyante aparyAptakajalacarAdibhya Agatyotpadhante he ? gautama ! yAvat paryAptakebhyo'pi Agatyotpadyante aparyAptakebhyo'pi Agatyotpadyante iyanta: sandarbho yAvatpadena etasyaiva dvAdazoddezakAdavagantavya iti| 'asabhipaMcidiyatirikkhajIva paJcendridha tiryagyonikoM meM utpanna hote haiM to kyA ve jalacaroM se Akarake vahAM utpanna hote haiM ? athavA sthalacaroM se Akarake vahAM utpanna hote haiM ? athavA khecaroM se Akarake vahAM utpanna hote hai ? utsara meM.prabhu kahate haiM-he gautama / vaha vahAM jalacaroM se bhI Akarake utpanna hote haiN| yAvat khecaroM se bhI Akara ke vahAM utpanna hote haiN| punaH gautama aisA pUchate haiM he bhadanta ! yadi jIva vahAM javacarAdikoM se Akarake utpanna hote haiM to kyA paryAptaka jala carAdikoM se Akarake vaha vahAM utpanna hote haiM ? athavA aparyAptaka jalacarAdikoM se Akara ke vaha vahA~ utpanna hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-he gautama! vaha yahAM paryAptaka jalacarAdikoM se bhI Akara ke utpanna hote haiM aura aparyAsaka jalacarAdikoM se bhI Akarake vaha vahAM utpanna hote haiM ! yahAM taka ndriyetiyAmAMthI AvIne jIva paMcendriya tiryaMcanikemAM utpanna thAya che, te zuM teo jalacarAmAMthI AvIne tyAM utpanna thAya che ke rathaLacaramAMthI AvIne tyAM utpanna thAya che? athavA khecaramAMthI AvIne tyAM utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke-he gautama! te jalacarAmAMthI paNa AvIne tyAM utpanna thAya che, yAva-becarAmAMthI AvIne paNa tyAM, utpanna thAya che. pharIthI gautamasvAmI evuM pUche che ke he bhagavana che jIva tyAM jalacarAdikamAMthI AvIne utpanna thAya che, te zuM teo paryApta jalacarAdikamAMthI AvIne tyAM utpanna thAya che ? ke aparyAptaka jalacarAdikemAMthI AvIne tyAM utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke -he gautama! teo tyAM paryApta jalacara vigeremAMthI paNa AvIne utpana Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nadies. dara joNie bhaMte!' asaMjJipaJcendriyatiryagyonikaH kha bhadanta / 'je bhavie paMcidiyatirikkha joNiemu uvavajjitae' yo manyaH - yogyaH paJcandriyatiryagyoni ke pUtyattum, 'se bhaMte / kevaikAhieyU uvajjennA' sa khalu bhadanta ! kiyatkAlasthitikeSu paJcendriya tiryagyonikeSu utpayeneti praznaH / bhagavAnAha - 'goyamA ' ityAdi / 'goyamA' he gautama 'jahanneNaM aMtoDiiesa' jaghanyenAntarmuhUrtta - sthitikeSu paJcendriya tiryagyonikeSu utpadyate tathA-'ukkoseNaM paliomassa asaMkhejjabhAgahiesa uvavajja' utkRSTataH pRlyopamasyAsaMkhyeyabhAgasthiti keSu kA yaha sandarbha yahAM yAcatpada se gRhIna huA hai / yaha sandarbha isI zataka ke 12veM uddezaka meM AyA hai / atha gautama punaH prabhu se aisA pUchate haiM - 'asannipaMcidiyatirikkhajoNie NaM bhaMte! je bhavie paMcidiyatirikkhajoNiesa uvavajjaMti' 'he bhadanta | jo asI paJcendriyatiryagyonika jIva paJcendriyatiryagyoH nikoM meM utpanna hone ke yogya hai, so he bhadanta / aisA vaha jIva 'kevaiMyakAlaDiyaesu uvavajjaMti' kitane kAla kI sthitivAle paJcendriyatiryazcoM meM utpanna hote haiM? isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'goyamA' he gautama! aisA vaha jIva 'jahaneNaM aMnomuhuttahie, ukkoseNaM palio massa asaMkhejjabhAgaTTihapasu uvavajjati' jaghanya se eka antarmuharta kI sthiti vAle paJcendriya tiryaJcoM meM aura utkRSTa se palghopama ke asNthAya che, ane aparyAptaka jalacarAkrikamAMthI paNa AtrIne tyAM utpanna thAya che. ahiM sudhInu prakaraNa A ceAvIsamAM zatakanA khAramA uddezAmAM kahela che. have gautamasvAmI irIdhI prabhune govu che che - 'asannipacidiya tirikkhajoNie NaM bhaMte ! je bhavie paMcidiyatirikkhajoNiesu utrarvajjati' 3 bhagavat je asa'nI paMcendriya tiya cayeAnivALA jIva 5 cendriya tiya carcA niThobhAM utpanna thavAne yogya hai, to hai lagavan zevate va 'kevaiyakAla. TTiiesa uvavajja'ti' DeTalA ajanI sthitivAjA yathendriya tiryayAmAM utpanna thAya he 1' yA praznanA uttarabhAM prabhu 4 che hai - 'goyamA !' he gautamaM / mevA te N laMca 'jahanneNaM, a'tomuddRttaTThiiem ukkoseNaM paliprovamassa asakhaijjaibhAgaTTi - Trpasu utravajjati' 4dhanyathI ! tartanI sthitivANA yathendriya tiya 1 Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mameyacandrikA TIkA za024 u.20 sU03 tiryagbhyaH tijIvotpatyAdikam ,263 pazcendriyatiryagyonikeSu utpadyate etAvatA asaMjJipaJcendriyatiryagyonikAnAm asaM khyAtavarSAyuSkapazcendriyatiryagyonikeSu utpattiH pratipAditA bhavatIti 1: 'te " bhiMte ! jIvA egasamaeNaM kevaiyA uvavajjati' te khalu bhadanta / paJcendriyatiryagyonikA jIvA ekasamayena kiyanta utpadyante iti praznaH / bhagavAnAha-'avasesaM jaheva' ityAdi / 'avasesaM jaheva. puDhavIkAiesu uvavajjamANassa asannissa taheva nirava sesaM jAva bhavAdeso tti' avazeSa yathaiva pRthivIkAyikeSutpadyamAnasya asaMjina stathaiva niravazeSaM yAvat bhavAdeza iti dvAdazoddezake asaMjJi pazcendriyatiryagyonika sya pRthivIkAyike sadhutpadyamAnasya yathaira parimANAdikaM kathita tathaivehApi jJAta. khyAtaveM bhAga pramAga sthitivAle paJcendriya tiryoM meM utpanna hote haiM isa kathana se yahAM yaha samajhAyA gayA hai ki jo asaMjJI pazcendriya tiryagjIva haiM unakI utpatti asaMkhyAta varSa kI AyuvAle paJcendriya. tiryaJcoM meM bhI hotI hai| teNa bhaMte ! jIvA egasamaeNaM kevaDyA uvava. jjati' isa sUtra dvArA gautamane prabhu se aisA pUchA hai ki-he bhadanta ! aise ve jIva eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhune 'unase aisA kahA hai-'avase saM jaheba puDhavIkAiesu uvavajjamANasma asanissa taheva niravasesaM jAva bhavAdelotti' he gautama! isake sambandhameM 12veM uddezaka meM pRthivIkAyika meM utpana hone yogya asaMjJI paJcendriya tiryaJcoM kI jaisI parimANa Adi rUpa vaktavyatA kahI gaI hai usI prakAra kI vaktavyatA yAvat bhavAdeza taka yahA~ kaha lenI caahiye| camAM ane utkRSTathI palyopamanA asaMkhyAtamA bhAga pramANanI sthitivALA paMcendriya tirtha"comAM utpanna thAya che. A kathanathI ahiyAM e samajavyuM che ke-asaMrI paMcendriya tiryaMca je jIva che, tenI utpatti asaMbhyaat vaSa nI mAyuSyavANA pazyandriya tiya yAmAM thAya che. te NaM bhate / jIvA egasamaeNaM kevaiyA uvavajjati' mA sUtrathI gautamasvAmI prasane zava pUchyuM che ke-he bhagavana evA eka samayamAM keTalA utpanna thAya cha.1 / prazna uttaramA prabhume tamAna me ghucha hai 'avasesaM jaheva puDhavIkAiesu uvavajjamANassa asannirasa taheva niravasesa jAba bhavAdesotti se gautama! A viSayamAM 12 bAramA udezAmAM pRthvIThAyikamAM utpanna thavAne cogya asaMjJI paMcendriya tiryacenA saMbaMdhamAM parimANa vigere saMbaMdhamAM je rIte kathana karavAmAM AvyuM che, eja rItanuM kathana cAvat bhavAdeza sudhInuM Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 bhagavatI vyam tathAhi-ekasamayena kiyanta utpayante iti praznasya he gautama ! jaghanyena .eko vA dvau vA trayo vA utkRSTataH saMkhyeyA vA asaMkhyeyA vA samutpadyante ityu. taram 2 / kiyatparyantaM dvAdazodezapakaraNamihAnusandheyaM tabAha-'jAva' ityaadi| 'jAva bhavAdesotti' yAvad bhavAdeza iti bhavAdezaparyantaM sarvamiha vaktavyam tathA ca yAvatpadena sevArtasaMhananavanta ime 3 / zarIrAvagAhanA jaghanyena aMgulasyAsaMkhyeyabhAgam utkRSTato yojanasahasram 4 / huNDasaMsthAnasaMsthitA ime 5 / kRSNanIla phApotikalezyAtrayabanta zceme 6 / ime samyagdRSTayo'pi mithyAyo'pi na tu jaise-eka samaya meM ve kitane utpanna hote haiM ? to isa prahana ke uttara meM prabhu ne gautama le aisA kahA hai| he gautama ! eka samaya meM ve jaghanya se eka athavA do athavA tIna utpanna hote haiM aura utkRSTa se saMkhyAta athavA asaMkhyAta utpanna hote haiN| isI prakAra se ve jIva kisa sahanana vAle hote haiM to isakA uttara yahI hai ki ve sevA saMhananavAle hote haiN| acagohanA dvAra sambandhI prazna ke uttara meM ve jaghanya se agula ke asakhyAtaveM bhAga pramANa aura utkRSTa se eka hajAra yojana pramANa avagA. hanA vAle hote haiN| saMsthAna dvArasaMbaMdhI prazna ke uttara meM ye huNDaka saMsthAna vAle hote haiN| lezyAdvAra saMbaMdhI prazna ke uttara meM ye kRSNa, nIla aura kApotika lezyA vAle hote haiM / dRSTibAra saMbaMdhI prazna ke uttara meM ye sampadRSTi bhI hote haiM aura mithyAdRSTi bhI hote haiN| ahiyAM samajavuM joIe jemake-eka samayamAM teo keTalA utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM prabhue gautamasvAmIne evuM kahyuM ke-he gautama! eka samayamAM teo jaghanyathI eka athavA be athavA traNa utpanna thAya che, ane ukaSTathI saMkhyAta athavA asaMkhyAta utpanna thAya che. eja rIte te che kyA saMhananavALA hoya che ? A praznano uttara eja che ke-teo sevArta saMhanana vALA hoya che. avagAhanA dvAra saMbaMdhI praznanA uttaramAM teo jaa nyathI AgaLanA asaMkhyAtamAM bhAga pramANa ane utkRSTathI eka hajAra cijana pramANunI avagAhana vALA hoya che. saMrathAnadAra saMbaMdhI praznanA uttaramAM teo huDaka saMrathAnavALA hoya che, vezyAdvAra saMbaMdhI praznanA uttaramAM teo kRSNa, nIla ane kApatika e traNa vezyAvALA hoya che. daSTidvAra saMbaMdhI praznanA uttaramAM teo samyam daSTivALA paNa hoya che, ane miyA daSTivALA paNa hoya che samyagU mithyA daSTivALA detA nathI, jJAna Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.20 sU03 tiryagbhyaH tijIvotpatyAdikam -215 samyagamithyAdRSTayaH 7 / jJAnadvayavantaH, ajJAnadvayavanta zca niyamAt..8 / eteSAM manoyogo no bhavati kintu vAgyoginaH kAyayoginazca te bhavanti, 9 / sAkA rAnAkAropayogadvayavanto bhavanti 10 / AhAramayamaithunaparigrahAkhyAzcatasraH 'saMjJA bhavantIti 11 / krodhamAnamAyAlobhAkhyAzcatvAraH kaSAyA bhavanti 12 / 'indriyANi pazca bhavanti 13 / vedanAkaSAyamAraNAntikA strayaH samudghAtA bhavanti 14 / vedanA zAtA'zAtA rUpe dve api 15 / na strIvedakAH, naiva puruSavedakAra, samyag mithyAdRSTi nahIM hote haiN| jJAnadAra saMbandhI prazna ke uttara meM ye niyama se do jJAna vAle aura do ajJAna vAle hote haiN| yogadvAra saMbandhI prazna ke uttara meM ye vAgyoga aura kAyayoga vAle hote haiM mano. yogavAle nahIM hote haiM! upayoga dvAra sambandhI prazna ke uttara meM ye sAkAra aura anAkAra donoM prakAra ke upayogavAle hote haiN| saMjJAhAra saMbandhI prazna ke uttara meM ye AhAra 1, bhaya 2, maithuna. 3, parigraha-4, ina-cAra saMjJAoM vAle hote haiN| kaSAyadvArasambandhI praznake uttara meM ye . ,krodha, mAna, mAyA aura lobha ina cAra kaSAyoM vAle hote haiN| -indriya dvAra sambandhI prazna ke uttara meM ye pAMcoM indriyoM vAle hote haiN| samudghAta dvAra sambandhI prazna ke uttara meM ye vedanA, kalAya aura 'mAraNAntika ina tIna mamudghAtavAle hote haiN| vedanA ddhAra-sambandhI prazna ke uttara meM ye zAta azAta donoM prakArakI vedanA vAle hote haiN| vedavAra sambandhI prazna ke uttara meM ye napuMsaka veda dvAra saMbaMdhI praznanA uttaramAM teo niyamathI be jJAnavALA ane be ajJAna vALA hoya che. cogadvAra saMbaMdhI praznanA uttaramAM teo vacanaga ane kAya rogavALA hoya che. teo mane ga vALA hotA nathI upagadvAra saMbaMdhI praznanA uttaramAM teo sAkAra ane anAkAra ema banne prakAranA upayoga vALA hoya che saMjJAdvAra saMbadhI praznanA uttaramAM teo "AhAra (1) bhaya (2) bhaithuna (3) sana pariyaDa (4) me zata yAra sajAyAvANA hAya che. kaSAyadvAra saMbaMdhI praznanA uttaramAM teo krodha, mAna, mAyA, ane lebha A cAre kaSAyovALA hoya che. indriyadvAra saMbaMdhI praznanA uttaramAM teo pAMce IdriyovALA hoya che. samudraghAta dvAra saMbadhI praznanA uttaramAM teo vedanA kaSAya, ane mAraNatika e traNa samughAtavALA hoya che. vedanAhAra saMbaMdhI praznanA uttaramAM teo zAtA ane azAtA ema beka prakAranI vedanA vALA hoya che. vedadvAra sabaMdhI praznanA uttaramAM teo napuMsaka vedhavALA bha031 Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre kintu napuMsaka vedAH 16 / sthitirjaghanyenAntamu harumAtrA, utkarSeNa pUrvakoTi pramitA 17 / adhyavasAyAH prazastA api, apazastA api 18 | anuvandhaH sthiti:- jaghanyena antamuhUrttam utkarSeNa pUrvakoTiH 19 / bhatrAdezena jaghanyena dve savagrahaNe, utkarSeNa aSTa bhavagrahaNAni / etatsarva pRthivI kAyAtidezagata yAvatpadena saMgRhIta bhavatIti / atha sUtramAha - 'kAlA deseNaM' kAlAdezenaphAlApekSayA kAyasaMbandhaH 'jahanneNaM do aMtomuhuttA' jaghanyena dve antarmuhUrte / pAle hote haiN| strIveda aura puruSaveda vAle nahIM hote haiN| sthitihAra sambandhI prazna ke uttara meM inakI jaghanya se sthiti eka antarmuha kI hotI hai aura utkRSTa se eka koTipUrvakI hotI hai / adhyavasAya sambandhI prazna ke uttara meM inake prazasta bhI adhyavasAya hote hai aura aprazasta bhI adhyavasAya hote haiM / anubandha sambandhI prazna ke uttara meM inake sthiti ke jaisA ho anuvandha hotA hai arthAt jaghanya se eka antarmuhU kA aura utkRSTa se eka pUrvakoTi kA anuvandha hotA hai ? bhava kI apekSA jaghanya se do bhavoM ko grahaNa karane rUpa aura utkRTa se ATha bhavoM ko grahaNa karane rUpa kAyasaMvedha hotA hai / yadyapi yaha saba kathana yahAM sUtra meM nahIM kiyA gayA hai| phira bhI pRthvIkAya ke atideza gata yAvatpada se yaha saca kathana saMgRhIta huA hai / kAla kI apekSA kAyasaMvedha jaghanya se do antarmuhUrta kA aura utkRSTa se pUrvakoTi pRthakva hAya che. teo veda ane purUSa vedavALA detA nathI. sthitidvAra sabaMdhI praznanA 'uttaramAM teonI jadhanya sthiti eka aMtarmuhUtanI hAya che ane utkRSTathI eka pUrvakATinI hoya che adhyavasAya saMbaMdhI praznanA uttaramAM temene prazasta ayyavasAya paNa hoya che ane aprazasta adhyavasAya paNa DAya che, anukha dha dvAra sa'badhI praznanA uttaramAM teone sthiti pramANenA ja anubaMdha hAya che. arthAt jaghanyathI eka atarmuhUtanA ane utkRSTathI eka pUrva kATinA RturthAMzva hAya che, bhavanI apekSAthI jaghanyathI e bhavAne grahaNu karavA rUpa ane utkRSTathI ATha bhavA grahaNa karavA rUpa kAyasa vedha hAya che. jo ke A tamAma kathana ahiyAM mULa sUtramAM kahela nathI. te pazu pRthvIkAnA atideza (bhalAmaNuthI) thI Avela yAvapadathI A kathananA sagraha karAyA che. kALanI apekSAthI kAyasa vedha-jaghanyathI e aMtarmuhUtanA ane utkRSTathI pUrva kATa pRthava adhika patyeApamanA asaeAtamA bhAganA che, te A Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za024 u.20 sU03 tiryagbhyaH ti jIvotpatyAdikam 267 'ukoseNaM palibhovamassa asaMkhennaibhAgaM punakoDI puhuttamabhahiyaM utkarSeNa palyopamasyAsaMkhyeyabhAgaH pUrvako ttipRthktvaabhydhik| kathametaditicedAha-pUrvakoTyAyuko'saMjJI pUrvakoTayAyuSkeSu eva pazcendriyatiryagyonikeSu samutpanna ityevaM krameNa saptasu bhavagrahaNeSu saptapUrvakoTayaH, aSTamabhavagrahaNaM tu yugalatiyagyonikeSu palyopamasya asaMkhyeyabhAgapramANAyuSkeSu utpanno bhavettadA bhavati pUrvokta: utkRSTataH kAyasaMvedhaH 20 / 'evaiyaM kAlaM jAva karejA' etAvantaM kAlaM yAvatkuyAMta etAvatkAlaparyantamubhayagati seveta tathA-etAvatkAlaparyantameva ubhayagatI -gamanAgamane kuryAditi kAyasaMvedhAntaH prathamo gamaH1 / 'bitiyagamae esaceva laddhI dvitIyAmake epeva landhiH-parimANotpAdAdInAM prAptiH prathamagamake yathAyathaM parimANAdikaM kathitaM tathaiva dvitIyagama ke'pi jJAtavyamiti / prathamaadhika palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kA hai| yaha isa prakAra se hotA 'hai pUrvakoTi kI Ayu vAlA asaMjJI pUrvakoTi ko AyuvAle hI paJcendriya tiryagyoni vAloM meM utpanna hote hai| isa krama se sAta bhava grahaNo meM sAta pUrvakoTi ho jAtI hai aura AThaveM bhava grahaNa meM vaha palyApama ke 'asaMkhyAtaveM bhAga kI sthiti vAle yugalatiyaMgyonikoM meM utpanna hotA hai taba yaha pUrvokta utkRSTa kAyasaMvaidha hotA hai / 'evayaM kAlaM jAva karejA' isa prakAra vaha jIva itane kAla taka ubhayagati kA sevana karatA hai aura itane hI kAla taka vaha usameM gamanAgamana karatA hai| 'vitigamae esa ceva laddhI' pUrvokta prathama gama meM jisa prakAra se parimANa utpAda Adi dvAroM kI prApti hone kA kathana kiyA gayA hai usI prakAra se ina saba kI prApti hone kA kathana dvitIya gama meM bhI kara lenA rIte thAya che. pUrvakeTinI A yuvALA asaMsI, pUrvakeTinI AyuvALA ja paMcendriya tiryaMcanikamAM utpanna thAya che A kamathI sAta bhanA-grahaNa karavAmAM sAta pUrvakeTi thaI jAya che. ane AThamAM bhAvamAM te pApamanA asaMkhyAtamA bhAganI sthitivALA yugala tiryaMcanikamAM utpanna thAya che. mAza mA pUrvahita yasavedha thAya che. 'evaiyaM kAlaM jAva karejjA' yA rIte te jIva ATalA kALa sudhI ane gatinuM sevana kare che. ane eTalA ' ja kALa sudhI te temAM gamanAgamana kare che. A rItane A pahele gama kahyo che. . 'bitiyagamae esa ceva laddhI' mA pA 49sa prathama gabhabhAzata parimANu utpAda, vigere dvArenI prApti thavAnuM kathana karavAmAM AvyuM che. eja rIte te badhAnI prApti thavAnuM kathana A bIjA gAmamAM paNa karI levuM Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatImatra gamApekSayA yadvailakSaNyaM dvitIyagamake tarzayati-'navaraM' ityAdi / 'navaraM kAlA'deseNe jahanneNaM do aMtomuhuttA' kAlAdezena jaghanyena dve antarmuharte, 'ukkoseNe 'cattAri pucakoDIo cauhi aMgomuhRttehiM amahiyAoM' utkarpaNa catasraH pUrvapUrvakoTaya:-catumirantarmuhUttaramyadhikA: 'evaiyaM jAva karejA' etAvantaM kAla yAvatkuryAt etAvatkAlaparyantamubhayagati seveta tayA-etAvaskAlaparyantameva ubhayagatauM' gamanAgamane kuzaditi kAyasaMvedhAnto dvitIyo gama iti 2 / 'soceva ukkosakAlaTThiipasu upacanno' sa eva asaMjJI paJcendriyatiryagyonika eva utkRSTakAlasthitikapaJcendriyatiyAyonikeSu samutpanno bhavet tadA-'jahannega cAhiye / parantu prathama gama kI apekSA se yahAM dvitIya gama meM bhinnatA haiM use prakaTa karane ke liye sUtrakAra 'NavaraM kAlAdeseNaM jahanneNaM do anomuMhattA, ukkoseNaM cattAri puruSakoDImo cAhiM aMtodRhuttehiM abha. hiyAoM aisA sUtra kahate haiM / isake dvArA unhoMne yaha prakaTa kiyA hai ki yahAM dvitIya gamameM kAyasaMvedha kAla kI apekSA jaghanya se do antamuharta kA hai aura unkRSTa se cAra antarmuharta adhika cAra pUrva koTi kA hai| 'evaDhyaM jAva karejA' isa prakAra itane kAla taka vaha -jIva ubhadhagati kA sevana karatA hai aura itane hI kAla taka vaha usa ubhaya gati meM gamanAgamana karatA hai| aisA yaha kAyasaMvedhAnta dvitIya 'gama hai / ___ 'soM ceva ukkosakAlaTiiesu uvayanno' tRtIya gama ima prakAra se hai-jaba vahI asaMjJI paJcendriyatiryagyonika jIva utkRSTa kAla kI sthiti vAle paJcendriya tiryagyonikoM meM utpanna hone ke yogya hotA paraMtu pahelA gama karatAM bIjA gAmamAM jyAM jyAM judApaNuM che. te batAvavA bhATa sUtrA2 'NavaraM kAlAdeseNa janmeNa do atomuhattA, ukkoseNaM cattAri 'pucakoDIo cAhiM ateomuhuttehiM amahiyAo' mA pramANe sUtrA ho . A sUtrapAThathI teoe e samajAvyuM che ke-A bIjA gamamAM kAyavedha kALanI apekSAthI jaghanyathI be aMtarmuhUrtane ane utkRSTathI cAra aMtarmuhun adhi: yAra pUTinA cha. 'evaiyaM jAva karenjA' mA zata mAsA che kALa sudhI te jIva e beu' gatinuM sevana kare che. ane eTalA ja kALa sudhI te e beu gatimAM gamanAgamana kare che. A rIte A kAyasaMvedha sudhIne bIje gama kahyo che. 2 'so ceva ukkosakAladiiesu uvavanno' zrIna gama. mA prabhAva ch''tyAre te asaMjJI paMcendriya tiryaMcanivALe jIva utkRSTa kALanI sthiti vALa saMjJI paMcendriya tiryacanikemAM utpanna thavAne yogya thAya che, te Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyondrako TaukA za024 3.20 sU03 tiryagbhya tinjIvotpatyAdikam 269 paliocamassa asaMkhenjabhAgaThiiesu' jaghanyena palyopamasyAsaMkhyeyabhAgasthiti keSu paJcendriyatiryagyonikeSu utpadyate, 'ukkoseNa vi paliovamassa asaMkhenja bhAgaTTiyasu ujjaI utkarSegA'pi elyopamasyAsaMkhyeyabhAgasthitikeSu paJcendriya tiryagyonikeSu utpadyate iti / 'te NaM bhane ! jIvA egasamaraNaM kevaiyA uvavajjati' te khalu bhadanta ! jI eka samayena kiyanta utpayante iti praznaH / uttaramAha-'evaM jahA' ityAdi, 'evaM jahA rayaNappamAra uvavajjamANasa asanissa taheva niraksesaM jAva kAlAdesotti' evaM yathA ratnapamApRthivInarakAvAse samutpa. dhamAnasya asaMjJina utpAdAdikAH kathitAH tenaiva prakAreNa saMkSipaJcandriyatiryagyoni keSu samutpadyamAnasyAmaMkSipazcendriyatiyaMgyonikasyApi nirakzepaM sarvamavagantavyahai to 'jahanneNaM paliocamassa asaMkhejjabhAgaTTiiesa' vaha jaghanya se palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kI sthiti cAle paJcendriya tirthagyonikoM meM utpanna hotA hai aura 'ukoseNa vi palibhovamassa asaMkhejjabhAgaTTiAesu uvavajjaI' utkRSTa se bhI palyopama ke asaM. khyAtaveM bhAga kI sthitivAle paJcendriya tiryagyonikoM meM utpanna hotA hai / aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'te NaM bhaMte ! jIvA egasamaeNaM kevaiyA uvavajjati' he bhadanta / aise ve jIva eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? isa prazna ke uttara meM prabhu unase kahate haiM-'evaM jahA rayaNappabhAe uvavajjamANassa asannisa tava niravasesaM jAva kAlA desotti' he gautama / jisa prakAra ratnaprabhA pRthivI ke narakAvAsa meM samu. tpadyamAna asaMjJI pazcendriya tiryazca kA utpAda Adi rUpa vaktavyatA kahI 'jahanneNaM paliovamassa asaMkhejjabhAgadviiesu' te 4thI pakSya, pamanA masaH khyAtamA bhAganI sthitivALA saMjJI paMcendriya tiya cAnikomAM utpanna thAya che.' bhane, 'ukkAkheNa vi palimovamassa asakhejjabhAgaTiiesu uvavajjai' utkRSTathI paNa popamanA asaMkhyAtamA bhAganI sthitivALA saMzI paMce 'ndriya tiryaMcanikemAM utpanna thAya che. gautabhAvAmI prasuna se pUche cha hai-'te NaM bhaMte ! jIvA egasamaeNaM kevaiyA ubavajaMti' hai sAgavan mevA te vo me samayamA Spana thAya cha 1 mA prazna uttama prabhu tamAna 8.3-evaM jahA rayaNappabhAe ubavajjamANassa asannirasa taheva niravasesa jAva kAlAdesoci' he gautama! je pramANe ratnaprabhA pRthvInA narakAvAsamAM utpanna thavAvALA asaMzI * paMcendriya tiryaMcanA utpAda vigere saMbaMdhI kathana kahyuM che. e ja rIte saMsI Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 bhaMgavatIstre miti, kiyatparyantamavagantavyaM tatrAha-'jAva kAlAdesotti' yAvat kAlAdeza iti, kAlAdezaparyanta savai pUrvaradeva jJAtavyamiti kevalametAvAneva bhedaH pUrvApekSayA tadeva darzayati- navaraM' ityAdi / 'navaraM paripANe jahannega ekkovA do vA tinni vA' navaraM-keralaM parimANe eko vA-dau vA trayo vA saputpadyante 'uko seNaM saMkhemjA upavajjati' utkarSeNa saMkhyAtA utpadyante asaMkhyAtAyukapaJcendriyatira vAmasaMkhyAtAnAmamAvat / 'sesaM taM cetra' zeSam-parimANavyatiriktaM tadeva parimANAtiriktamutpAdAdika kAyasaMvedhAntaM sarva pUvoktameva grAhya bhAti / iti tRtIyo gamaH / gaI hai, usI prakAra se saMjJI pazcendriya tiryagyonikoM meM samutpadyamAna asaMjJI paJcendriya tiryagyonika kI bhI saba vaktavyatA' 'jAva kAlAde. sotti' yAvat kAlAdeza taka kaha lenI caahiye| parantu vizeSatA kevala yahI hai ki 'NavaraM parimANe jahanneNaM eko vA do vA ninni vA ukkoseNaM saMkhejjA uvayajjati' parimAga dvAra meM jaghanya se eka athavA do athavA tIna utpanna hote haiM, aura utkRSTa se saMrupAta utpanna hote haiN| kyoMki asaMkhyAta varSa kI AyuvAle paJcendriya tiryaJca asaMkhyAta nahIM hote haiN| 'sesaM taM ceva' ghAkI kA aura saba kathana parimANa ke sivAya utpAda se lekara kAyasaMvedha naka kA pUrvokta jaisA hI yahAM jAnanA caahiye| aisA yaha tRtIyagama hai , caturtha gama isa prakAra se hai-lo ceva appaNA jahanna kAlahi mo paMcendriya tiyacayoni kemAM utpanna thavAvALA asaMsI pacendriyatiryathonika samAnu4thana 5 'jAva kAlAdesotti' yAvat pAza sudhInusana. patu mA 4thanamA 41 4 vizeSatA cha -'NAraM jahannegaM parimANe ekko vA do vA tinni vo ukkoseNaM saMkhejjA ubavajAti' paribhA dvAramA jaghanyathI eka athavA be athavA traNa utpanna thAya che. ane utkRSTathI saMkhyAta utpanna thAya che. kemake-asaMkhyAta varSanI AyuSyavALA paMcendriya tiya"yA masabhyAta 32 sapanna yatA nathI. 'sesaM taM ceva' mADInu bhI 'tamAma kathana parimANa zivAyanuM utpAtathI laIne kAyasaMvedha sudhInuM tamAma kathana ahiMyAM pahelA kahyA pramANe ja che. tema samajavuM A rIte A trIjo gama ho cha. // 3 // 7ve yothA manu yana 4re cha.-'so ceva appaNA jahannakAladiio Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - prameyacandrikA TIkA za024 u.20 sU03 tiryagbhyaH ti0jIvotpatyAdikam 271 caturthagamaM darzayitumAha-'so ceva appaNA' ityAdi / 'socera apaNA jahannA kAlahiio jAo' sa evAsaMjhI paJcandriyatiryagyonika eva AtmanA-svayaM jaghanya. kAlasthitiko bhavettadA-'jahanneNaM aMnomuhuttahiiesu' jaghanyena antarmuhUrnasthitikeSu saMkSipazcendriyatiryagyonikeSu samutpadyante 'ukkoseNaM puSakoDI AurasuupavajjemA utkarSeNa pUrvakoTayAyukeSu saMkSipazcandriyatiryagyonikeSu utpadheta iti| jaghanyAyuSko'saMjJI paJcendriyatiryagyonikaH saMkhyAtavarSAyuSkeSu eva paJcendriyatiryagyonikepUtpadyate iti kRtvA pUrvakoTayAyuSkeSu ityuktamiti / teNaM bhaMte ! jIvA egamamayena kevaiyA upavajjati' te khalu bhadanta ! jIvA ekasamayena kiyanta utpadhante iti / praznaH / bhagavAnAha-'ase' ityAdi / 'abasesa jahA jAo' jaba vahI asaMjJI paJcendriyatiryagyonika jIva jaghanya kAla kI AyuvAlA asaMjJI prazcandriya tiyarakaca saMkhyAta varSa kI sthitivAlA hotA hai aura paJcendriyatiyaMgyonikoM meM utpanna hone ke -yogya hotA hai to vaha jaghanya se antarmuhUrta kI sthiti vAle pazcendriya tiryagyonikoM meM utpanna hotA hai aura utkRSTa se pUrvakoTi kI AyuvAle saMjJI paJcendriya tiryagyonikoM meM utpanna hotA hai| jaghanya AyuvAle asaMjI paJcendriya tiryazca saMkhyAta varSa kI AyuvAle saMjI paJcendriya tiryazcoM meM hI utpanna hotA hai| isa siddhAnna ko lekara yahAM usakA pUrvakoTi kI AyuvAle paJcendriya tiryagyonikoM meM utpAda honA kahA gayA hai| ava gautama punaH prabhu se aisA pUchate haiM-'te NaM bhaMte ! jIvA egasamaeNaM kevaDyA uvavati ' he bhadanna / aise ve jIva eka samaya meM kitane utsanna hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-'avasesaMjahA jAgo' jyAre A asaMjJI paMcendriya tiryaMcayonivAbe jIva jaghanyakALanI sthitivALA hoya che, ane saMsI pacendriya tiryacanikomAM utpanna thavAne rogya che, te te jaghanyathI aMtarmuhUrtanI sthitivALA_saMjJI paMcendriya tirya canikemAM utpanna thAya che ane utkRSTathI pUrva keTinI AyuSyavALA saMjJI paMcendriya tiryaMcanikamAM utpanna thAya che. jaghanya AyuSyavALA asaMgI paMcendriyatiyaM ca saMkhyAta varSanI AyuSyavALA saMjJI paMcendriya tiryacanivALAomAM ja utpanna thAya che. A siddhAMtane laIne ahiyAM tene utpAta pUrvakeTinI AyuSyavALI saMjJI paMcendriyatiryaMca nikemAM thavAnuM kahyuM che gautabhasvAmI prasane zathI se pUche che 4-'te Na bhate ! jIvA egasamaeNaM kevaiyA ubavajjati' 8 lagavan vA te 7 me samayamA haiTamA utpanna thAya cha ? bhA prazna uttaramA prabhu 4 cha 4-'avasesa jahA Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 / bhagavatIso eyarasa puDhavIkAiesu utrajjamANasa' avazeSa yathA etasya asaMjJapaJcendriyatisaMyonikasya pRthivIyAyikepu ubhyadyapAnasya, 'majjhimesu tima gamaesu'- madhyameSu triSu caturthapaJcamaSaSThagameSu, 'tahA iha vi majjhimemu tim gamaema' tathA tenaiva prakAreNa ihApi-amajJipaJcendriyatiryagyonikasyApi madhyameSu caturthapaJcamaSaSTha gamakeSu jJAtavyamiti / 'kiyatparyantaM jJAtavyaM tatrAha-'jA' ityAdi / 'jAva. aNuvaMdhoti yAt anusandha iti-anubandhAntaM sarvamavagantavyamiti, 'mavAdese jahanneNaM do bhavaggahaNAI' bhavAdezena-bhavApekSayA jaghanyena dve bhanagrahaNe 'ukkosegA abhavaggahaNAI utkarSeNa aSTa bhavagrahaNAni, 'kAlAdeseNaM jahanneNaM do aMto muhuttA' kAlAdezena jaghanpena dve annamuhUrte, 'ukosegaM cattAri pucakoDIo cauhi aMtomuhuttehi amahiyAbho' utkaNa catasraH pUrvakoTathA catumirantamahatta ecassa puDhavIkAiesu uvacajjamANastha' he gautama ! pRthivIkAyikoM meM utpanna honevAle jaghanya AyuSaka asaMjJo pazcendriyatiryagyonika ke 'majjhi melu.nisugamaelu' madhyama ke tIna gamoM meM caturtha paJcama aura SaSTha ina gamoM meM-jaisA kathana kiyA gayA hai vaisA hI yahAM para bhI asaMjJI pazcendriya tiryagyonika ke bhI-caturtha paMcama aura SaSTha ina 3 gamoM meM yAvat anu. bandha taka jAnanA cAhiye / 'bhavAdekhaNaM jahanneNaM do bhavaggahaNAI uko. seNaM abhavaggahaNAI' bhava kI apekSA kAya vedha yahAM jaghanya se do bhavoM ko grahaNa karane rUpa hai aura utkRSTa se ATha bhayoM ko grahaNa karane rUpa hai| tathA 'kAlAdekheNaM jAnneNaM do atomuhattA ukkoseNaM cattAri puSakoDIo cahi aMnomuhattehi azyiAo' kAlakI eyassa 'puDhavokAirasu utravajjamANassa' gItama! vibhai Gurt thavAvALA jaghanya' AyuSyavALA asaMjJI paMcendriyatiyaca enivALA jIvanA samayamA 'majjhimesu tisu gamarasu' manA 3 gamAma geTa hai-yAthA, pAMcamAM ane chaThThA gamamAM je pramANenuM kathana karavAmAM AvyuM che. eja pramANenuM kathana ahiMyA asaMjJI paMcendriyatiyacanivALA saMbaMdhamAM paNa cothA, pAMcamA ane chaThThA A traNa gamemAM yAvata anubaMdha sudhI samajI se 'bhaprAdeseNa jahanneNaM do bhavaggahaNAI ukkoseNa aTubhavaggaNAI' sanI apekSAthI ahiyAM kAyasa vedha jaghanyathI be bhava grahaNa karavA rU5 che. tathA 'kAlAdeseNa jahanneNaM do aMtomuhuttA ukkoseMNa cattAri puvakoDIo cAhi saMtomuhuttehiM amahiyAo' aganI apekSAyI ta dhanyathA me matabhu itanA / Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "Ent 1417 "prameyacandrikA TIkA za024 u.20 sU03 tiryagbhyaH ti jIvotpatyAdikam 273 ' 4 1 ..[3 st } priy f " " 1 radhikA iti caturtho gamaH 4 / so caiva jahannakAla Diiesa uvanno' saeva "jaghanyakAla sthitiko'saMjJi paJcendriya tiryagyonikajIva evaM yadi, jaghanyakAlasthitikapaJca ndriya tiryagyonikeSu utpanno bhavet tadA - 'esa caiva "vattantrayA" - epava - caturthaMgama sadRzI evaM vaktavyatA bhaNitavyA kevalaM caturthagamApekSayA paJcameSu gameSu 'palakSaNyaM taddarzayati- 'navare' ityAdi / 'navaraM kADhAdeseNaM jahanne do 'ato muhutA' naMbara kAlAdezena jaghanyena dve antarmuhUrte 'ukko seNa aha aMto muhuMtA utkarSeNASTo antarmuhUrttAni, 'evaiyaM 0" "etAvantaM kAlaM yAvatkut etAvatkAlaparyantam ubhayagarti seveta tathA etAvatkAlaparyanameva ubhayagatI gamanAgamane kuryAditi paJcamo gamaH 5 / 'so caitra ukkosa kAlaTThiesa 'uvanI' sa "apekSA vaha jaghanya se do antarmuhUrtta kA hai aura utkRSTa se cAra anta muhUrtta adhika cAra pUrvakoTi kA hai| isa prakAra se yaha 4 gama haipAMcavAM gama isa prakAra hai- 'so ceva jahanna kAlaDihae ubavanno' yadi vahI jaghanyakAla kI sthitivAlA asaMjJI paJcendriya tiryagyonika { jIva jaghanya kAla kI sthitivAle maMjJI paJcendriyatiryagyonikoM meM utpanna "hotA hai to vahA~ para bhI 'esa ceva vanttavvayA' yahI cauthe-gama jaisI vaktavyatA keha lenI cAhiye / parantu caturtha gama kI vaktavyatA se pAMcave gamakI "vaktA meM jo bhinnatA hai' vaha 'navaraM kaoNlAdeseNaM jahanneNaM do ato""muttA, Deko aTTha aMtomuhuttA' 'isa prakAra se hai ki yahAM kAryasaMvaidha kAla kI apekSA jaghanya se do antarmuhUrta kA hai aura utkRSTa se vaha AtA hai / evaiyaM kAlaM.' isa prakAra se vaha jIva itane kAla taka ubhaya gati kA sevana karatA hai aura itane hI kAla taka che, ane utkRSTathI cAra aMtarmuhUta adhika cAra pU`kATine, che A. yA thothe| gabha uhyo che. 4 " * rIte { have pAMcamA gamanuM kathana karavAmAM Ave che - 4/1 1 'so caitra - jaddannakAlaTThiesu ubavanno' le me4 asaMjJI paMcendriya tiya ceAnivALA jIva jaghanyakALanI sthitivALA, sajJI pa Mcendriyatiya ca ye nivANAyAmAM utpanna thAya che, to te saMbhadhamAM yA 'esa caiva cacanvayA' A cothA gamanA karthana pramANenuM kathana karI levuM. paraMtu ceAthA gamanAthana 42tAM pAMcabhAgabhanna uthanamA nuhAI che, te 'navaraM kAlAdeseNaM jahanneNa do to muhuttA, ukkoseNaM aTTha atomuhuttA' tethe prabhAnu maDiyAM kAyasa vedha kALanI apekSAdhI jaghanyathI e aMtarmuhUta'nA che. ane utkRSTathI te Ahe aMtarmuhUrta'no che, 'evaiyaM kAla' sA rIte te va sAradA Aja 4 m 1 1 , ft Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIce endriyaniryagyonika evaM utkRSTakALa sthiti kapaJcendriyatiryagyo. nikeSu upate nadA- 'jahanne puntrakoDI Aupasa' jaghanyena pUrva koTyAgo 'ukmeNa vipuntrakoDI Auesa uvavajja' utkarSeNA'pi pUrvakoTyAjoy utpAdikA 'esa caitra vattacyA' patra-pUrvoktena vapatA mamadrAdijJAtavyA / vizeSasvayam- 'navaraM kAlA deseNaM jANejjA' navaraM kADhA. dezena kAyasaMdhaM yathAyogaM pArthakyena jAnIyAditi paSThogamaH 6 / 'socaiva vaha usa ubhayagati meM gamanAgamana karatA hai| aisA yaha pAMcavAM gama hai| chaThA gama isa prakAra se hai 14 'sova ukkAmAlaesu uvabanno' vahI asaMjJI pandriyatiryakyoki jaba utkRSTa kAla kI sthiti vAle saMjJI pajendriya tiryagyonikoM meM utpanna hone ke yogya hotA hai taba jaghanya se 'putrakoDI Auesa vavajjaTa' pUrvakoTi kI AyuvA paJcendriya tiryaJcoM meM utpanna hotA hai aura use vi koDI Aupasu uvavajja' utkRSTa se bhI baha pUrvakoTi kI AyuvAle maMtrI paJcendriyatiryagyonikoM meM utpanna hotA hai| 'esa' ityAdi ra yahI pUrvokta samagra vaktavyatA yahAM para kaha denI caahiye| parantu jo usakI apekSA yahAM para bhinnatA hai vaha 'nagaraM kAlAdemeNaM jANejjA' isa sUtra dvArA isa prakAra se kahI gaI hai ki yahAM kAla kI apekSA kAyasaMveva meM bhinnatA hai| isa prakAra meM yaha chaThA gama hai sukhI ane zaninuM sevana kare che. ane eTalA ja kALa sudhI te e ane gatimAM zamanA gamana kare che, e rItanA A pAMcamA gama che. anu mAmA hai - 'so caitra phAi vavo e humanI paMcendriya tiya cayeAnivaLe utkRSTa kALanI sthiti 16 mI padriya niyaM ye nivAsemAM uttpanna thayAne centha hoya che, pyAre ne kamanyathI 'puvyakoTI pAuna pUrva dinI AyuSyatra jA maMtrI patrandriyaniya mAM utpanna thAya che bhane 'nakoseNaM vi putrako TinI AyuSyavAkA sanI pa yiniyame nizarmA unnaya hai. 'ema netra tatrA' vigere bhA pahelAM ja tamAma pana mahimAM karavuM te e paraMtu pahelAnA kathana zthAnamA 'nayA jA' mA diyAM gambhuvemAM aNanI apekSAzI surakSA yA thAne ma Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za024 u.20 103 tiryagbhyaH ti jIyotpatyAdikam 275 appaNA unakosakAleSTiibhI jAo' sa eva asaMjJipazcendriyatiryagyonikajItra eva AtmanA-svayam utkRSTakAlasthitiko jAtaH tadA-'sacce paDhamagama vattavvayA' saiva prathamagamavaktavyatA, saptamagamo hi prathamargamavadeva jJAtavya ityayaH parthamagamApekSayA saptamagame yadaMze bhedo bhavati tameva darzayavAha-'navare' ityaadi| 'navaraM ThiI jahanneNaM puSakoDI' navaram-kevalaM sakSamagamake sthitijaghanyena pUrvakoTipramANA bhavati 'ukkoseNa vi puSakoDI' utkaNA'pi sthiti pUrvakoTiM parimitaiva bhavati 'sesa ta ceva' zeSaM-sthityatiriktaM tadeva-prathama gamoktameva bhvgntvymiti| kAryasaMvedhamAha-kAlAdeseNaM jahanneNa punyakoTI aMtomuhu sAtavAM gama isa prakAra se hai 'soceva appaNA ukkosakAlaTipao jAbho' jaba vaha asaMjJI paJcendriya tiryagyonika jIva utkRSTa kAlako sthiti vAlo hokara utpanna, hotA hai taSa 'sacceva paDhamagamavattavyayA' isa saptamagama ke sambandha meM prathama gama ke jaisI vaktavyatA kahalenI cAhiye / parantu-prathamagama kI apekSA saptama gama meM jisa aMza meM bhinnatA hai use sUtrakAra ne 'navaraM, ThiI jahanneNa pucakoDI ukoseNa vi puvakoDI' ima sUtrapATha dvArA prakaTa kiyA hai| isake dvArA unhoMne yaha samajhAyA hai ki isa sasama gama meM kevala sthiti jaghanya se pUrvakoTi pramANa hotI hai aura uskRSTa se bhI vaha pUrvakoTi pramANa hI hotI hai / 'sesaM taMceva' isa prakAra sthiti dvAra kI bhinnatA ke sivAya aura saba dvAroM kA kathana prathama gama meM kahe gaye dAroM ke jaisA hI hai| kAyasaMvedha 'kAlAdeseNaM jahanneNaM punya. va sAtamA bhanu 4yana 42pAmA mAcha.'mo ceva appaNA ukkomakAladiio jAo' lyAre bhI paye. ndriya tiryaMcanivALe jIva utkRSTa kALanI sthitivALA thaIne utpanna thAya che. tyAre 'sacceva paDhamagamavattavvayA' mA sAtamA gama samadhI pdde| gamamAM je pramANe kathana karyuM che, te pramANenuM kathana samajI levuM, pahelAM ma 42di sAtamA gamamA 2 azamA 5 cha, tara sUtrAre 'navara ThiI jahanneNaM punakoDI unkoseNa vi puSakoDI' mA sUtrA6 dAsa temAne e samajAvyuM che ke-A sAtamA gamamAM kevaLa sthiti jaghanyathI pUrvakeTi pramANuna cha, bhane yI 5 te pUrva pramAyunIla che. 'sesaM taM ceva' A pramANe sthitidvArane judApaNuM zivAya bIjA saghaLA dvArenuM kathana pahelA gamabhA x vAsanA 4thana pramANe / cha, yava5 'kAlAdeseNa jahaNe Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 . bhagavatIsate. ttamamahiyA' kAlAdezena-kAlApekSayA jaghanyena pUrvakoTirantarmuhUttAbhyadhikA. 'ukkoseNaM palibhovamassa asaMkhejjaibhAga puSakoDIpuhu tamabhahiya, utkarSaNa, palyopamasyAsaMkhyeyabhAgam pUrvakoTi pRthakatvAbhyadhikam, 'evaiyaM, jAI, karejA, etAvantaM kAlaM yAvatkuryAt etAvatkAlaparyantamubhayaMgati seveta tathA etAvatkAla paryantam ubhayagatau gamanAgamane kuryAditi saptamo gamaH 7 / 'soM cetra jahannakAlahiey ucavanno' sa. eva-asaMjJipaJcandriyatiryagyonika evaM jIvo jaghanyakAlasthitikapaJcendriyati yonipUtpanno bhavet tadA-'esa ceva vRttavayA jahA~ sasama. game epena-antarapUrvodIritaiva vaktavyatA yathA saptamagamake yena prakAreNa saptamaH gamo.nIta stenaiva prakAreNa aSTamagamo'pi vaktavya ityarthaH / saptamagamApekSayA-yadvailaM.' koDI aMtomuhuttamambhahiyA, ukkoseNaM paliovamassa asaMkhejjA AgaM pubdhakoDI puhuttamabhahiyaM kAla kI apekSA jaghanya se eka antamuharta adhika pUrvakoTikA hai aura utkRSTa se vaha eka pUrvakoTi pRthaktva. adhika palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai| 'eMvayaM jAva karejjA', isa prakAra se vaha jIva itane kAla taka ubhayagati kA sevana karatA hai aura itane hI kAla taka vaha ubhayaMgati meM bhramaNa karatA hai| aisA yaha sAtavAM gaima hai| AThavA maDama prakAra se hai soce jahannakAlaTiIessu uMcavanno' yadi vaha asaMjJI paJcendriya, tirthayonika jIva jaghanya kAlaM kI sthitivAle paJcendriya tiryagyonikoM, meM utpanna hotA hai to usa sambandha meM bhI 'esa caiva vattavyayA jahA sattamaMgame' saptama gama ke jaisI hI vaktavyatA kahanI caahiye| arthAt putrakADI aMtomuhuttamamahiyA, ukkoseNaM pakiovamassa asakhennaibhAga punakoDI puhRttamAhiyaM', ajanI apekSAthA dhanyathI me matabhuta. adhiH pUrva keTiMne che. ane utkRSTathI te eka pUrvakeTi pRthakatva adhika palsepamanA madhyAtamA lAsa aMbhA che. 'evaiyaM jAva karejjA' mA zata pAkhA kALa sudhI manane gatinuM sevana kare che. ane eTalA ja kALa sudhI tenuM bane gatimAM bhramaNa kare che. A rIte A sAtame gama kahyo che. ke mAmA gabharnu 4thana 4re cha.-'so ceva jahannakAlaDhiIesu uvapanno' le azI payandriya tiya yonipANI dhanyasinI sthiti pathendriya tiya yayenimai Spanna thAya cha, ta ta samayamA pa] 'esaceva vattavyayA jahA sattamagame' sAtabhA nA 4thana prabhAnu na , Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.20 sU03 tiryagbhyaH ti jIvotpatyAdikam 277, kSaNyaM tadarzayati 'navaraM ityAdi. / 'navaraM kAlAde seNaM jahanneNaM punakoDI, aMto mahattamAhiyA navaram-kevalaM kAlAdezena-kAlApekSayA jaghanyena pUrvakoTi rantara muMhRtAbhyadhikA, ukkoseNa canAri punakoDoo cahi aMnomuhuttehi amahiyAo' utkarSeNa cAlaH pUrvakoTyazcaturmirantarmuhUrabhbhadhikAH 'evaiyaM etAvantaM kAlaM, seveta tathA etAvantaM kAlaM gamanAgamane kuryAdityaSTo gmaa| soceka, ukkosakAlaTTiiesu uvavanno' sa evAsaMjJipaJcandriyatiryarayonika eva utkRSTa kAla. sthitika, paJcendriyatiryagyonikeSu utpadyate tadA-'jahanneNa, paliovamassa, asaM , AThavAM gama sAtaveM gama ke hI jaisA hai| parantu jisa aMza ko lekara isa gama meM usa gama kI apekSA bhinnatA hai vaha 'navaraM kAlAdeseNaM jaha nneNaM puccakoDI aMtomuhuttabhahiyA, ukko seNaM cattAri puvakoDIo. cAhiM aMtomuhuttahiM amahiyAo' isa. sUtrapATha dvArA prakaTa kI.gaI. hai| isake dvArA yaha samajhAyA gayA hai ki-yahA~ kAyasaMvedha kAla kI. apekSA jaghanya se eka antarmuhUrta adhika pUrva koTi kA hai aura utkRSTa se cAra antamuharta adhika cAra pUrvakoTi kA hai| 'evaiyaM kAlaM.' isa prakAra se vaha jIva itane kAla taka donoM gatiyoM kA sevana karatA hai aura itane hI kAla taka vaha una donoM gatiyoM meM gamanAgamana karatA. hai| aisA yaha AThavAM gama hai| . nauvAM gama- isa prakAra se haiM''soceva ukkosakAlahihae-uvavanno' jaba yaha asaMjJI pazcendriya tiryagyonika jIva utkRSTa kAla kI sthitivAle pazcendriya tiryagyonikoM joIe. arthAt AThame gama sAnamAM gama pramANe ja che. paraMtu je aMzamAM sAtabhA gaMbha 42il BHI gamamA pA che, te sUtrA2 'navaraM kAlAdeseM] jahanneNa puvakoDI atomuhattamabhahiyA, ukoseNaM cattAri putvakoDIo cAhiM saMtomuhuttehiM amahiyAo' in sUtrA: 32pragaTa 42 cha. mA suutrpaaThathI e samajhAvyuM che ke ahiyA kAyasaMvedha kALanI apekSAthI jaghanyathI. eka aMtarmuhUrta adhika pUrvakeTinuM che, ane ukRSTathI cAra aMtarmuhUrta adhiH yora pUTine che. 'evaiyaM kAlaM.' mA zata te mA sudhI bane gatinuM sevana kare che, ane eTalA ja kALa sudhI te e mane gatiyomA gamanAgamana re cha, me zatamA mAme hI che..' va navamA manu 4thana 42vAmA mA che.-'so ceva ukkAsakAlaTriiesu, uvavanno' nyAre bhaE PAAPii pathendriya tiya yayAnivANI 4 Gr Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 bhagavatIsare khejjaibhAga0' jaghanyena palyopamasya asaMkhyeyabhAgasthitikepu 'unakoseNa vi palibhovamassa asaMkhejjaibhAga0' utkarSeNApi palyopamasya asaMkhyeyabhAgasthitika pazcendriyatiryagyonikeSu samutpadyate, 'evaM jahA rayaNapamAe uvavasmamANassa masa nissaM navamagamae taheva niravasesaM' evaM yathA rasnamabhAyAmutpadyamAnasyAsaMjhino navamagamake tathaiva niravazeSam, ratnapabhA saMbandhi navamagamake asaMjhino yathA yathA yat yat kathitaM tattattathaiva prakRtaprakaraNakanavamagamake'pi sarva vaktavyamityarthaH, kiMyatparyantaM ratnapabhA navamagamako vaktavya statrAha-'jAva' ityAdi, 'jAnakAlA. desoti yAvatkAlAdeza iti kAlAdezaparyantaH ratnaprabhAyA navamagamako vaktavya meM utpanna hotA hai to usa samaya yaha 'jahanneNaM palibhovamassa asa. khejjahabhAga0 ukkoseNa vi paliovamassa asaMkhejjaibhAga 'jaghanya se jinakI sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa haiM aise saMjJI pazcendriya tiryazcoM meM utpana hotA hai aura utkRSTa se bhI jinakI sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai, aise una saMjJI pazcendriya tiryazcoM meM utpanna hotA hai| 'evaM jahA rayaNappabhAe uvavajjamANassa asannissa navamagamae taheva niravasesaM isa prakAra ratnaprabhA meM utpaM. dyamAna asaMjJI ke nauve gamaka meM jaisA2 jo.2 kahA gayA hai vaisA 2 vaha 2 prakRta prakaraNa ke nauveM gama meM bhI kaha lenA caahiye| yahAM ratna prabhA kA nauvAM gama kahAM taka kA grahaNa karanA cAhiye ? to isake liye patalAyA gayA hai ki 'jAva kAlAdesotti' yaha vaktavyatA yahAM vahAM se kALanI sthitivALA saMjJI paMcendriya tiryaMcAnikamAM utpanna thAya che, te sthitimA mA 'jahanneNaM paliovamassa asaMkhejai bhAga0 ukAseNa vi paliovamassa asakhejjai bhAga0' dhanyathA nI sthiti palyApamanA masabhyAtamA bhAMga pramANanI che. evA saMjJI paMcendriyatiyAmAM utpanna thAya che. ane utpaSTathI paNa jeonI sthiti pAmanA asaMkhyAtamA bhAga pramANuvALI che, mevA jhA5ndriya tiya yAnAM 5nna thAya che. 'evaM jahA rayaNappa. bhAe uvavanjamANasa asannirasa navamagamae taheva miravasesa' mA zata 2ii pRthvImAM utpanna thavAvALA asaMjJInA navamAM gamamAM je je rIte je je kathana karyuM che. te te pramANe te te saghaLuM ke A calu prakaraNanA navamAM gamamAM paNa kahevuM joIe. ahiyAM ratnaprabhA pRthvInA navamAM gamanuM kathana kayAM sudhInuM grahaNa karavuM joie? A praznanA samadhAna nimitte kahyuM che ke'jaav'kaalaadesaatti' mA 4thana yAvat pAza sudhArnu ra 42pArnu cha tebha Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyabandrikA TIkA 2024 u.20 203 tiryagbhyaH tijIvotpatyAdikam 279 ityarthaH / ratnapabhAnavamagamApekSayA yadvailakSaNyaM tadAha-'navara' ityAdi / 'navaraM parimANaM jahA eyasseva tasyagame navaraM parimANaM yathA etasyaitra tRtIyagame pari mANa ratnaprabhA navamagamavanna jJAtavyam kintu etat prakaraNasya tRtIyagamake yathA kathitam jaghanyena eko vA dvau vA trayo vA utkarSeNa saMkhyeyA vA utpadyante tathaiva ihApi navamagamake parimANaM vaktavyam / 'sesaM taM ceva' zeSaM tadeva, zeSam- parimANAtiriktamutpAdAdikaM tadeva-ratnaprabhAnavamagamakoktameva sarva sAtavyamiti 9 // suu03|| atha saMkSipaJcendriyatiyagyonikebhyaH paJcendriyatiryagyonikamutpAdayannAha'jai sannipaMciMdiyatirikkhajoNie' ityAdi / mUlam-jai sanni paMciMdiyatirikkhajoNiehito uvavajati ki saMkhejjavAsAuya sannipaMciMdiyatirikkhajoNiehito uvavayAvat kAlAdeza taka kI grahaNa karanI cAhiye / arthAt ratnaprabhA kA 'nauvAM gamaka kAlAdeza taka kA yahAM vaktavya hai| parantu ratnaprabhA ke nauveM gama kI apekSA jo yahAM bhinnatA hai vaha 'navara parimANa jahA eyaraseva taiyagame' isa sUtrapATha dvArA batalAi gaI hai| isase yaha samajhAyA gayA hai ki isake tRtIya gama meM parimANa ratnaprabhA ke nauveM gama ke jaisA nahIM kahanA caahiye| kintu isa prakaraNa ke tRtIya gama meM jaisA parimANa kahA gayA hai ki eka samaya meM jaghanya se eka athavA do athavA tIna aura utkRSTa se saMkhyAta jIva utpanna hote haiN| aisA hI parimANa yahAM para bhI kaha lenA cAhiye 'sesaM taM ceva' bAkI kA aura saba parimANAtirikta jo utpAda Adi kA kathana hai vaha ratnaprabhA ke nauveM gama meM jaisA kahA gayA hai vaisA hI hai // 3 // kahyuM che arthAt ratnaprabhAne navamo gama kALa deza sudhIne ahiyAM kahevAne che. paraMtu ratnaprabhAnA navamA gama karatAM ahiyAM A kathanamAM je judApaNuM hai 'navaraM parima NaM jahA eyaraseva taiyagame' mA sUtrapA8 81 // 42 che. A sUtrapAThathI e samajAvyuM che ke-AnA trIjA gAmamAM parimANa ratana, bhAnA navamA gama pramANe kahevAnuM nathI. paraMtu A prakaraNanA trIjA gamamAM je pramANe parimANa saMbaMdhI kathana karyuM che, jemake-eka samayamAM jaghanyathI eka athavA be athavA traNa ane utkRSTathI saMkhyAta jIva utpanna thAya che. mela pramANe 4thana Diyo sabhA. 'sesaM taM ceva' mADInu bhAnu tamAma kathana parimANanA kathana zivAyanuM kathana che, te tamAma kathana ranabhAnA navamA gamamAM kahyA pramANe ja che. sU. 3 Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ J . jati "asannipaMciMdiyatirikkhajoNiehito uvavati / goyamA ! saMkhejjavAsAuya sannipaMciMdiyatirikkha joNiehito __ uvavajjati no ' asaMkhejjavAsAuyasannipaMciMdiyatirikkhaMjo Niehito uvvjjti| jai saMkhejavAsAuyasannipaMciMdinatirikkhajoNiehito uvavajjaMti kiM pajjatta saMkhenjavAsAuyaka apajattasaMkhejjavAsAuya0 dosu vi| saMkhejjavAsAuyasannipaMcidiyatirikva joNie NaM bhate ! je bhavie paMciMdiyatirikkhajoNiesu uvavajittae se NaM bhaMte ! kevaiyakAlaTiiesu . uvava jjejA ? goyamA! jahanneNaM aMtomuhuttahiiesu, ukkoseNaM 'tipaliovamaTiiesu uvvjjejaa| te bhaMte ! jIvA egasamaeNaM0 avasesaM jahA eyasta . ceva sannissa rayaNappabhAe uvavajjamANassa' pddh'mgme| navaraM gAhaNA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAga, ukkoseNaM joyaNasahassaM sesaM taM ceva. jAvabhavAdeso tti / kAlAdeseNaM jahanneNaM do aMtomuhattA ukoseNaM tinni paliovamAiM puvakoDI puhuttamabhahiyAI eviyN01| so caiva jahannakAlahiiesu uvavanno' esa ceva vattavvayA / navaraM kAlAdeseNaM jahanneNaM do aMtomuhuttA ukkoseNaM cattAri puvakoDIo cauhi aMtomuhattehiM abbhhiyaao| so ceva ukkosakAlaTiiesu uvavanno jahanneNaM tipaliovamaH Triiesu uvavajjejjA ukkoseNa vi tipaliovamahiiesu uva- vajjejjA esa ceva vattavayA / NavaraM parimANaM jahanneNaM" eko . . . . . . Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 .2004 saM.pa.ti. to paJcendriyatvenotpAtaH212 vA do vA tinni vAukoseNaM saMkhejjA uvavajjati / ogAhaNA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukoseNaM joynnshss| sesaM taM caiva jAva aNubaMdho tti| bhavAdekhaNaM do bhvgghnnaaii| kAlAdeleNaM jahanneNaM tinni paliovamAiM aMtomuhattamabbhA; hiyAI ukAseNa tinni paliovasAI pucakoDIe abbhahiH yAiM 3 / so ceva appaNA jahannakAladiio jAo. jahanne aMtomuhUttaSThiiesuukoseNaM puThakkoDIAuesu uvavajjai', laddhI sA jahA eyarala caiva sannipaMciMdiyassa puDhavIkAiesuuvavajjaH mANasta majjhillaesu tisu gamaesu sanceva iha vi majjhimesuH tisu gamaesu kaayvvaa| saMveho jaheva ettha thaiva asannissa" majjhimesu tisu gamaeMsu 6 / so ceva appaNA ukkosakAlahiio. jAo jahA pddhmgmo| navaraM ThiI aNubaMdho jahanne] puvakoDI ukkoseNa vi puSakoDI / kAlAdeseNaM jahanneNaM pukha-. koDI aMtomuttamamahiyA ukkoseNaM tinni paliovamA puvakoDI puhuttamabbhahiyAI 7 / so ceva jahannakAlaTiiema. uvavanno, esa zeva vattavayA, navaraM kAlAdeseNaM jahanneNaM puna: koDI aMtomuttamanbhahiyA, ukkoseNaM cattAri puvakoDIo ghauhi aMtomuhuttehiM amhiyaao8| so ceva ukkosakAla, Triiesu uvavanno jahanneNaM tieliovamaTiiesu ukkoseMNa vi tipaliovamahiiesu, avasesaM taM ceva / navaraM parimANa ogA haNA ya jahA eyasseva taiyagamae / bhavAdeseNaM do bhAgaha NAI, kAlAdeleNaM jahanneNaM tinni paliovamAI pucakoDIpA bha0 36 Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - bhagavatI anbhahiyAiM ukkoseNaM tinni paliovamAiM puSakoDIe anbhahiyAI evaiyaM0 9||suu04|| chAyA-yadi saMjJi paJcendriyatiryagyonikebhya utpadyante kiM saMkhyeyavarpAyuSkasaMkSipaJcendriyatiryagyonikebhya utpadyante asaMkhyeyavarSAyusajJipazcendriyatiryagyo nikemya utpadyante ? gautama! saMkhyeyavAyuSkasaMkSipaJcendriyatiryagyonikebhya utpadhante no asaMkhpeyavarSAyukasaMjJipaJcendriyatiryagyonikebhya utpdynte| yadi saMkhyeyavarSAyuSkasaMjJipaJcendriyatiryagyonikebhya utpadhante kiM paryApta saMkhyeya0 aparyApta saMkhyeya0 dvaabhyaampi| saMkhyeyavarpAyuSka saMjJipaJcendriyatiryagyonikaH khalu bhadanta ! yo bhavyaH paJcendriyatiryagyonike pUtpattum sa khalu bhadanta ! kiyatkAlasthitikeSu utpadheta ? gautama ! jaghanyena antama ittasthitikeSu utkarpaNa triplyopmsthitikepuutpdhet| te khalu bhadanta ! jIvA ekapamayena kiyanta utpayante / avazeSa yathA etasyaiva saMjJino ratnaprabhAyAmutpadyamAnasya prathamagamake / navaramavagAhanA jaghanyena aGgulasyAsaMkhyeyamAgam utkarpaNa yojanasahasram zeSaM tadeva yaavdbhvaadeshiti| kAlAdezena jaghanyena dve antarmuharne utkarpaNa trINi palyopamAni pUrvakoTipRthaktvAmyadhikAni, etAvantaM kAlaM yAvatkuryAt / 1 / sa eva jaghanyakAlasthiti keSu utpannaH epaiva vaktavyatA, navaraM kAlAdezena jaghanyena de antarmuhUrte / utkarSeNa catasraH pUrvakoTya zcatumirantarmuhUrabhyadhikAH 2 / sa evo. kRSTakAlasthitikeSu utpanno jaghanyena trigalpopamasthitikeSu utpayeta utkaNApi tripalyopamasthitikeSu utpadyeta, epeva vaktavyatA / navaraM parimANaM jaghanyena eko vA dvau vA trayo vA, utkarpaNa saMkhyeyA utpadyante / avagAhanA jaghanyena ajhulasyAsaMkhyeyabhAgam utkarSeNa yojanasahasram / zepaM tadeva yAvad anuvandha iti| bhavAdezena dve bhavagrahaNe / kAlAdezena jaghanyena trINi palpopamAni antamuhartAbhyadhikAni utkarpaNa trINi palyopamAni pUrvakoTayA'bhyadhikAni, 3 / saM evAtmanA jaghanyakAlasthitiko jAto jaghanyenAntarmuhUrttasthitikeSu utkarSaNa pUrvakoTayAyuSkeSu utpadyate / kabdhiH sA yathA etasyaiva saMjJipaJcendriyasya pRthivI kAyikeSu utpadyamAnasya madhyameSu triSu gamakepu saivehApi madhyamepu triSu gamakeSu krtvyaa| saMvedho yathaiva atraivAsa jJino madhyameSu tribhu gamakeSu 6 / sa eva AtmanoskRSTakAla sthitiko jAto yathA prthmgmkH| navaraM sthityanuvandhau jaghanyena pUrvakoTI utkarSeNA'pi puurvkottii| kAlAdezena jaghanyena pUrvakoTirantarmuhUrtAbhyadhikA, utkarSeNa trINi palyopamAni pUrvakoTipRthaktvAbhyadhikAni 7 / sa evaM jaghanyakAlasthitikeSu utpannaH epaiva vaktavyatA, navaraM kAlAdezena jaghanyena pUrva Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA ze024 u.20 sU04 saM.pa.ti. to paJcandriyatvenotpAtaH 286 koTirantarmuhUrtAbhaghi kA, utkarSeNa catasraH pUrvakoTayazcatumirantarmuhUramyadhikA 4 / sa evotkRSTa kAlasthitikeSu utpanno jaghanyena tripalyopamasthiti keSu, utkara rSeNA'pi tripalyopamasthivikeSu, avazeSa tadeva, navaraM parimANamavagAhanA ca yathA etasyaiva tRtIyagamake / 'bhavAdezena dve bhavagrahaNe, kAlAdezena jaghanyena trINi palyopamAni pUrvakoTyA'bhyadhikAni, utkarSeNa trINi palpopamAni pUrvakoTyA 'bhyadhikAni, etAvantaM kAlaM yAvatkuryAt 9 // 4 // ___TIkA-'jai sannipaMciMdiyatirikkha nogirahito uvajjati' yadi saMjhiMpaJcandriyatiryagyonikaH saMjJipazcandriyatiryagyonikebhya Agatya paJcendriyatiryagyonikeSu utpadyante tadA-'kiM saMkhenavAsAuya sannipaMcidiyavirikkhajogiehito uvavajjati' ki saMkhyAtavarSAyuSka saMkSipaJcendriyatiryagyonikebhya Agatyotpadyante athavA-'asaMkhejjavAsAuyasami paMciMdiyatirikkhajoNiehito upavajjati' asaM. aba sUtrakAra saMjJI paJcendriya tiryagyoniko se Akarake jIva paJcendriyatirya rUpa se utpanna hotA hai, isa bAta kA kathana karate haiM-'jaha sannipaMcidiyatirikkhajoNiehito uvavajjati' ityAdi / - - TIkArtha-gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-he bhadanta ! yadi saMjJI pazcendriyatiryagyonika se Akarake jIva paJcendriyatiryagyonikoM meM utpanna hotA hai to kyA vaha 'saMkhejjavAsAuya samipaMcidiyatirikkhajogie. hiMto uvavajjaMti' saMkhyAtavarSa kI AyuvAle saMjJI pazcendriya tiryagyoMnikoM se Akara ke vahAM utpanna hotA hai ? athavA 'asaMkhejjavAsAuya sannipaMciMdiyatirikkhajoNiehito uvavajjati' asaMkhyAtavarSa kI AyuvAle saMjJI paJcendriya tiryagyonikoM se Akarake utpanna hotA hai? have sUtrakAra saMjJI paMcendriyatiya ca nikamAMthI AvIne jIva saMsI parendriya tiryaMca rUpathI utpanna thAya che, te viSaya saMbaMdhI kathana kare che'ji sannipaMcidiyatirikkhajANiehito uvavajjaMti' tyAdi TIkAI-gautamasvAmIe prabhune evuM pUchayuM che ke-he bhagavana je saMsI paMcendriyatiyaca nivAbe jIva saMjJI paMcendriyati nivALAmAMthI sAvI pani thAya cha, ta zua 'saMkhejjavAsAuya sannipaci diyatirikkhajoNie. hito uvavajjati' yAta vaSanI AyuSyavANA sasI payandriya tiya yonimA. bhAthA bhAvI satpanna thAya cha ? athavA 'asaMkhejjavAsAuya sannipaMciMdiyatirikkha. joNipahito uvavajaMti' madhyAta panI bhAyuSyavANA sabhI pathandriya tiya"ya. nikamAMthI AvIne utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvA Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatAsUtra qhvAtavarSAyuSkasaMjJipaJcendriya tiryagyonikebhya Agatyotpadyante iti praznaH / bhagavAnAda - 'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama! 'saMkhejavA sAuyasannipaM ciMdiya tirika bajo NiehiMto navajjati' saMkhyeyakasaMjJi paJcendriya tiryagyonikebhya Agatyotpadyante 'no asaMkhejjavAsA uvasannipa ciMdiyatirikkha joNiehiMto uvavajjati no-tra tu asaMkhyAta varpAyuSkasaMjJipaJcendriya tiryagyonikebhya Agatyospadyante he bhadanta ! ' jai saMkhenjavAsAuyasannipaMcidiyatirikkhajoNiehiMto ujjeti yadi saMkhyApayukta saMjipaJcendriya tiryagyonikempa utpadyante tadA'kiM pajnattasaMkhejjavAsAjyasannipacidiyatirikkhajoNiehiMto uvavajje vi' ki paryApta saMkhyAtavayuka saMjJipaJcendriyatiryagyonikebhya utpadyante athavA - isake uttara meM prabhu gautama se kahate haiM-'goyamA' he gautama! 'saMkhejjavAsAuyasa nipacidiyatirikkhajoNiehiMto uvavajaMti' vaha vahAM saMkhyAtavarSa kI AyuvAle saMjJI paJcendriya tiryagyonikoM se Akarake hI 'utpanna hotA hai- ' no asaMkhejjavAsAjyasaMnipacidiyatirikkhajoNie 'hiMto uvavajjati' asaMkhyAta varSa kI AyuvAle saMjJI paJcendriya tiryagyo'nikoM se Akara ke vaha vahAM utpanna nahIM hotA hai| 84 1 aba isa para gautama prabhu se aisA pUchate haiM - 'jaha saMkhejjavAsAjyasannipaMcididyatirikkha joNiehiMto uvavajjaMti' he bhadanta ! yadi vaha vahAM saMkhyAtavarSa kI AyuvAle saMjJI paMcendrithatiryagyonikoM se Akara ke utpanna hotA hai to 'kiM pajjattasaMkhejjavAsAjyasannipaMcidiyatiri zrIne he che - 'goyamA !' he gautama 'saMkhejjava sAuyasannipa' ci' diyatirikkhajoNiehiMtA uvavajaMti' te tyAM saMdhyAta varSAMnI AyuSyavANA sauMjI the. ndriyatiyaya yoni bhAMdhI bhAvIne utpanna thAya che. 'no asaMkhejjavA sAuya* sannipa'cidiya tirikkhajaNiehitA ubavajeti' asabhyAta varSAMnI AyuSya kALA sanI paMcendriyatiya ca caiAtivALAomAMthI AvIne tyAM utpanna thatA nathI. 1 have A sakhadhamAM gautamasvAmI prabhune evuM pUche che kaiM-- jai saMkhejjavAsA uyasannipaMci' diyatirikkhajoNiehiM to uvavajeti' he bhagavan eneM sakhyAta varSanI AyuSyavALA sannI paMcendriyatiya ca yonikAmAMthI mAvIne N utpanna thAya che, to 'ki' pajjattasaMkhejjavAsAMuyasannipaMcidiyatiri Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u. 2004 saM. paM. ti. to paJcendriyatvenotpAteH 285 'apa jz2attasa khejna gAuyasa nnipaci diyanirikkha joNirahito utramannaMti' aparyAptasaMkhyAtavarSAyuSkasaMjJipazcendriya tiryagyonikebhya utpadyante iti praznaH / bhagavAnAha - 'do vi' dvAbhyAmapi he gautama! paryAptAparyAlomayAsyAmapi Agaspotsava te ityu taram | 'saMkhejjatrAsAuya sanniparvidiyatirikvajogie NaM bhaMte' saMrUpAta varSAss saMjJi paJcendriya tiryagyonikaH khanDa mahanta ! 'je bhavira paMcidiyatirika evajoNiesa ubjie' yo bhavyA-yogyaH saMkSipaJcendriyatiryagyoniSatum 'se NaM bhaMve' sa khaDDa bhadanta ! ' ke iya kAlaTThiesa uvavajjejjA ? kiyatkALa sthitikkhajoNiehiMto uvavajjaMti' kyA vaha vahAM paryApta saMkhyAtavarSAyuSka saMjJI paJcendriya tiryagyonikoM se Akara ke utpanna hotA hai ? athavA 'apajjanttasaMkhejjavAsAjyasanipaMcidipatirikkhajoNiehiMto ucaca'jati' aparyApta saMkhyAta varSAyuSka saMjJI paJcendriyatiryagyonikoM se Aka rake utpanna hotA hai ? isake uttara meM prabhu gautama se kahate haiM-do vi' he gautama! paryApta aparyApta donoM saMkhyAtavarSAyuSaka saMjJI paMcendriyatiryayonikoM se Akara ke vaha vahA~ utpanna hotA hai / aba punaH gautama prabhu se aisA pUchate haiM - 'saMkhejjavAsAjyasanni paMcidiyatirikkha joNie NaM bhaMte!" he bhadanta ! jo saMkhyAtavarSAyuSka saMjJI paMcendriyatiryaJcayonika jIva 'je bhavie paMcididyatirikkhajoNiubavajjittae' paJcendriyatiryagyonikoM meM utpanna hone ke yogya hai, .. se NaM bhaMte! kevaiyakAlaTThiesa uvajjejjA' to vaha kitane kAla kI - kkhajoNiehiM to ubavajjati' zu' te paryApta sabhyAta varSAMnI AyuSyavANA sauMjJI-pacendriyatiyanya yonibhabhAMthI bhAvIne utpanna thAya che ? hai 'apajjanasaMkhe* jjavAsA uyasannipaMci' diyatirikkhajeoNi ehi to uvavajjati' aparyApta saMkhyAta varSanI AyuSyavALA saMjJI pacendriya tiya caceAnikAmAMthI AvIne utpanna * thAya che ? yA praznanA uttarabhAM alu gautamastrAbhIne he che hai- 'do vi' gautama ! paryApta ane aparyApta ane prakAranA saMkhyAta vaSa~nI AyuSyavALA saMjJI pacendriya tiya"cayeAnikamAMthI AvIne te jIva tyAM 1 utpanna thAya che. ! irIdhI gautamasvAbhI asune yevu che che - 'saMkhejjavAsA uyasannipaMcidiyatirikkhajoNie Na bhaMte / " De lagavan le sakhyAta varSAMnI AyuSyavANI sajJI yathendriya tiryathayonipANI va 'je bhavie paMcidiyatirikkhajoNiesu 'uvavajjittae' pathendriya tiryayayoni mAM utyanna thavAne yogya che. 'se bhaMte 1 'kevazyakAlaTThiiesa vavajjejjA' te DeMTalA bhajanI sthitivANA saMjJI payendriya Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIne kepu saMjJi paJcendriyatiryagyonikeSu utpadheta iti utpAdaviSayakA praznaH / bhagavAnAha-'goyamA' ityaadi| 'goyamA' he gItama! 'jahanneNaM aMtomuhurASTihae' jaghanyena annamuhartasthitikeSu utpadheta 'ukose gaM tipali bhovamaTiiesu utravajje. jjA' uskarpaNa tripalyopamasthitike pu paJcendriyatiryagyonikeSu utyeva / teNaM bhate' jIvA egasamaeNaM kevayA uvAjjati' te khalu bhadanta ! jIvA ekasamayena kiyanta utpadyante ? bhAgavAnAha-'asesaM nahA eyassa ceva sannissa rayaNappamAe uvavajjamANassa paDhamagamae' avazeSa parimANAdikaM yathA etasyaiva saMjhinaH sani. paJcendriyatiryagyonikasyetyetyarthaH, ratnaprabhAyAmutpadyamAnasya prathamagamake ratna. pramAyAmupadyamAnaspa saMkSipaJcendriyatiyagyonikasya yathA parimANAdikaM kathitam sthiti vAle paJcendriyatiryaJco meM utpanna hotA hai ? isake uttara meM prabhu gautama se kahate haiM-'goyamA' he gautama! 'jahanneNaM aMtomuhattaTTiesu, ukoseNaM tipalibhovamahihaetu uvavajjejjA yaha jaghanya se eka anta. muMhataM kI sthiti vAle paJcendriya tiryaJcoM meM aura utkRSTa se tIna palyo. pama kI sthitivAle paJcendriyatiyaJcoM meM utpanna hotA hai| ___aba gautama parimANa dvAra ko Azrita karake inake viSaya meM prabhu se aisA pUchate haiM-'teNaM bhaMte ! jIvA egasamaeNaM kevaDyA uvavajjati' he bhadanta ve jIva eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'avalesaM jahA eyassa ceva sannista rayaNappabhAe uvava. jjamANasla paDhamagamae' he gautama! saMjJI pazcendriyatiryagyonika meM utpadyamAna raznaprabhA ke prathama gamameM jisa prakAra se parimANa Adi dvAra tirtha mAM utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu gautama svAmIne kahe cha -'goyamA 3 gIbha ! 'jahanneNaM atomuttadviesu ukoseNaM ti paliovama Triiesu uvavajjejjA' te dhanyathI me mata itanI sthitivAda saMjJI paMcendriya tiryacanikezamAM ane utkRSTathI traNa popamanI sthitivALA saMjJI paMcendriya tiyAmAM utpanna thAya che. ' have gautamasvAmI parimANa dvAranA saMbaMdhamAM prabhune evuM pUche che ke -'te Na bhaMte ! jIvA egasamaeNaM kevaDyA uvavajjati' hai san ! ta ! eka samayamAM keTalA utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke -avasesa jahA eyassa ceva sannissa rayaNappabhAe ubavajjamANasa paDhamagamae' he gautama! ratnaprabhA pRthvImAM utpanna thanArA saMjJI paMcendriya tiryacani. - kanA saMbaMdhamAM je pramANe parimANa vigere dvAre kahyA che, eja pramANe Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u. 2004 saM. paM. ti. to paJcendriyatvenotpAtaH 287 tathaivehApi jJAtavyam | kevalaM ratnaprabhA prathamagamake zarIrAvagAhanA sAdhikasapta dhanuH pramANA kathitA prakRte tu utkarSato yojanasahasrapramANA zarIrAvagAhanA sAcAvagAhanA matsyAdi jIvAnAzritya jJAtavyA, etadeva darzayati- 'navaraM' - ityAdinA / 'navaraM ogAhaNA jahanneNaM aMgulasya asaMkhejjaDabhAgaM navaraM - kevalaM zarIrAvagAhanA jaghanyena aMgulasyAsakhyeya bhAgam, 'ukko seNaM joyaNasahassaM' utkarSeNa yoganasahasram jaghanyotkRSTAbhyAM zarIrAvagAhanA aMgulyA saMkhyeyabhAgapramANA yojanasahapramANA ca bhavatItyarthaH / 'sesa taM ceva jAva bhavAdesotti' zeSamavagAhanA'tiriktaM tadeva ratnamabhApathamagamakathitameva / kiyatparyantaM ? tatrAha - 'jAva bhavAdesotti' yAvadbhavAdeza iti bhavAdezAntaM sarvamapi vaktavyamitibhAvaH / 'kAlA deseNaM jahaneNaM do aMtamuttA' kALA dezena - kAlApekSayA jaghanyena dve anrmuhUrte, 'ukose gaM tinni palizravamAI puSvakoDI puduttamambhahiyAI utkarSeNa trINi palyopamAni kahe gaye haiM, usI prakAra se yahAM para bhI ve jAnanA cAhiye / parantu ratna prabhA ke prathama gamaka meM zarIrAvagAhanA sAdhikasAta dhanuSa arthAt sAta dhanuSa tIna hAtha chaha aMgula pramANa kahI gaI hai parantu yahAM vaha eka hajAra yojana kI utkRSTa se kahI gaI hai| so yaha utkRSTa avagAhanA matsyAdi jIvoM ko Azrita karake kahI gaI hai aisA jAnanA cAhiye / yahI bAta sUtrakAra ne 'navaraM ogAhaNA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM, ukkoseNaM joyaNasahassaM' isa sUtrapATha dvArA prakaTa kI hai 'sese taM caiva jAva bhavAsotti' isa avagAhanA ke sivAya aura saba kathana yAvat bhavAdeza paryanta ratnaprabhA ke prathama gama ke jaisA hI hai / 'kAlAdeseNaM ahantreNa do aMtomuhuttA ukkoseNaM tini palio mAI puNvakoDIpuhuttamambhahiyAI' kAla kI apekSA kAyasaMvedha jaghanya se do antarmu ahiyAM paNa te tamAma dvAra saMbaMdhI kathana samajavuM. paraMtu ratnaprabhA pRthvInA pahelA gamamAM zarIranI avagAhanA cha sAta dhanuSa pramANanI kahI che paraMtu ahiyAM te utkRSTathI eka hajAra yojananI kahI che. te A utkRSTa avagA hanA matsya vigere jIvAne Azraya karIne kahela che. tema samajavu, eja vAta sUtrAre 'navaraM ogAhaNA jahanneNaM aMgularasa asaMkhejjaibhAga, ukoseNaM joyaNasahassa' mA sUtradhArathI agara rela che. 'sesaM taM caiva jAva bhavAdeseAti' A avagAhanA sa`kha'dhI kathana zivAya mAkInu tamAma kathana yAvat bhavAdeza sudhInu ratnaalA pRthvInA pahelA gabhabhAM udyA abhAye che. 'kAlAdeseNaM jahaneNaM do aMtomuhuttA, ukkoseNaM tinni palio vamAI puJcakoDI puhuttamanbhahiyAI ' kALanI apekSAthI kAyasa vedha jaghanyathI e antarmuhUta nA che, ane utkRSTathI Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 bhagavatIya pUrvakoTipRthaktvAbhyadhikAni pUrvakoTipRthaktvAmyadhika: palyopamatrayAtmakA utkarpataH kAyasaMvedhaH kAlApekSayetyarthaH / 'evaiyaM jAva karejA1 etAvantaM yAva. skuryAt etAvatkAlaM seveta tathA-etAvahakAlapayantaM gamanAgapane kuryAditi prathamo gamaH1 / 'so cetra jahannakAlahiemu uvavano' sa eva saMjJipaJcendriyatiryagyonika jIva eda jaghanyakAlasthitikapaJcendriyatiryagyonikeSu utpanno bhavet tadA-'esa ceva vattabdhayA' eva-prathapa gaktiva vaktavyatA bhaNitacyA kintu prathamagamApekSayA yadvailakSaNyaM tadeva darzayati-'navara' ityAdi / 'navaraM kAlAdeseNaM jahanneNaM do aMdhomuhuttA' navaraM kAlAdezena jaghanyena dvau antarmuhato 'ukkoseNaM catvAri puSakoDIo cauhi anomuhRttahi amahiyAoM' utkarSeNa canasraH pUrva harta kA hai aura utkRSTa se pUrvakoTi pRthaktva adhika tIna palyopama kA hai| 'evayaM jAca karejjA' isa prakAra se vaha jIva hatane kAla naka usa gati kA sevana haratA hai aura itane hI sAla taka vaha usameM gamanAgamana karatA hai aisA yaha prathama gama hai // 1 // ____ 'soceva jahannakAlaTiDaessu uvacanno' yadi vaha saMjJI paJcendriyatiyaMgyAnika jIva jaghanya kAla ko sthitivAle paJcendriyatiryagyonikoM meM utpanna hotA hai, to usake sambandha meM bhI 'ela ceva vattatrayA' yahI prathamagamokta vaktavyanA vaktavya hai| kintu isa dvitIya gama kI vaktavyatA meM jo prathama gama kI vaktavyatA se bhinnatA hai vaha 'navaraM kAlAdeleNaM jahanneNaM do anomuhattA, ukkoseNaM cattAri puncakoDIo cAhiM aMtomuttehiM amahiyAo' strakArane isa sUtrapATha dvArA prakaTa kI hai isake dvArA unhoMne yaha samajhAyA hai ki yahAM chitIya garma meM pUrva pRthatva madhira va pakSyopamanA cha 'evaiyaM jAva karenjA' mA rIte te jIva ATalA kALa sudhI te gatinuM sevana kare che. ane eTalA ja kALa sudhI ne temAM gamanAgamana kare che. e rIte A pahele gama kahyo che. 'so ceva jahannakAladiiesu uvvnne|' na ta sasI payandriyatiya"ya nivALo jIva jaghanya kALanI sthitivALA paMcendriya tiryamiaamaa hatpanna thAya cha, ta ta samayamA paY 'esA ceva vatanvayA' mA pahelA gamamAM kahyA pramANenuM kathana samajavuM. paraMtu A bIjA gamanA kathanbhaa 54aa ma ta re che, a 'navaraM kAlAdeseNa jahanneNaM dera aMtomuhuttA, ukAseNaM cattAri pucakoDIo carahi atAmuttehiM amahiyAo'' sUtrakAre A sUtrapATha dvArA eka samasyuM che. ke-aMDiyo A bIjA gamamAM. Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.20 sU04 saM. paM. ti. to paJcendriyatvenotpAtaH 289 koTayaH caturbhirantarmuhUrterabhyadhikAH 'evaiyaM jAva karejjA 2' etAvantaM kAlaM yAvatkuryAt uparoktasUtrapradarzita kAlaparyantaM pazcendriyatiryaggatiM seveta tathA etAvadeva kAlaparyantam ubhayatra gamanAgamane kuryAditi kAya saMvedhAnto dvitIyo gamaH 2 | 'so ceva ukkosakAlaTThiesa utravanno' sa eva jIvaH utkRSTakAlasthi tikapazcendriyatiryagyonikeSu utpanno bhavet tadA - 'jahanneNa tipalio mahiiesa'' jaghanyena tripalyopamasthitikeSu 'ukkoseNa vi tipalio maMDiiesa uvavajjejjA' utkarSeNApi tripalyomasthitikeSu paJcendriyatiryagyonikeSu utpadyeta ityAdi / 'esa cetra vasavvayA' eSaiva vaktavyatA eSaiva-pUrvoktaiva sarvA'pi vaktavyatA bhaNitavyA / kAla kI apekSA kAyasaMveSa jaghanya se do antarmuhUrtta kA hai aura utkRSTa sevA antarmuhUrta adhika cAra pUrvakoTi kA hai / 'evaiyaM kAlaM jAva karejjA' isa prakAra itane kAla taka vaha saMjJI paJcendriyatiryagyonika jIva paJcendriyatiryaggati kA sevana karatA haiM, aura itane hI kAla taka vaha usameM gamanAgamana karatA hai / aisA yaha kAyasaMvedhAnta taka kA dvitIya gama hai ||2|| 'so ceva ukkosakAlaTThiesa uvavanno' yadi vaha saMjJI paMcendriyatiyonika jIva utkRSTa kAla kI sthiti vAle paMcendriyatiryagyonikoM meM utpanna hotA hai to vaha 'jahanneNaM tipaliovamaTThiesa, ukkoserNa vi tipaliocamahihaesu uvavajjejjA' jaghanya se tIna palyopama kI sthiti vAle paMcendriyatiryaJcoM meM utpanna hotA hai aura utkRSTa se bhI vaha tIna kALanI apekSAthI kAyasa vedha jaghanyathI e atarmuhUta nA che. ane utkRSTathI yAra a MtarmuhUrta adhiu yAra pUrva aTine che. 'evaiyaM kAlaM jAva karejjA' A rIte eTalA kALa sudhI te saMjJI paMcendriya tiya carcAnivALA jIva sajJI pacendriyatiya "ca gatinuM sevana kare che. ane eTalA ja kALa sudhI te temAM gamanAgamana kare che. e rItanA A kAyasa vedha sudhInA khIjo gama udyo che. (2) 'sA caiva ukkA kAla Tiiesa uvavanneA' le mena sajJI pathendriyatiyatha ceAnivALA jIva utkRSTa kALanI sthitivALA sajJI pacendriya tiya cayAni abhAM utpanna thAya che. to te 'jahannerNa ti pali ovamaTThiiesu, ukkoseNaM vivi palio vamaTTiipasu utravanjejjA' dhanyathI traSu yasyopamanI sthitivAjA saMjJI pacendriya tiya cAmAM utpanna thAya che. ane utkRSTathI pazu te traNa palyA bha0 37 2 Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 bhagavatIsUtra tRtIya mespi anyatsarvamutpAdAdikaM prathamagamavadeva kintu pariNAmaviSaye yad cailakSaNyaM tadeva darzayati- 'navaraM' ityAdinA, 'navaraM parimANaM jahanneNaM eko vA dovA vinivA' navara - kevala parimANaM jaghanyena eko vA dvau vA trayo vA 'ukko - seNa saMkhejjA utravajjeti' utkarSeNa saMkhyeyA utpadyante parimANaM jaghanyotkRSTAbhyAmekAdisaMkhyAtAntaM bhavati etadeva vailakSaNyam / tathA 'ogAhaNA jahamneNaM aMgulasa asaMkhejjaibhAgaM zarIrAvagAhanA jaghanyenAGgulasyAsaMkhyeyabhAgam 'uko seNaM joyaNasahasse' utkarSeNa yojanasahasram 'sesaM taM cetra' zeSa - parimANA popa kI sthiti vAle pazcendriyatiryaJcoM meM utpanna hotA hai / ityAdi rUpa se pUrvokta vaktavyatA hI sagha yahA~ para kaha lenI cAhiye / tAtparya isa kathana kA yahI hai ki isa tRtIya gama meM bhI aura saba utpAda Adi kA kathana prathama gama ke jaisA hI hai / kintu parimANa ke viSaya meM jo prathama gama kI apekSA se bhinnatA hai vaha 'navaraM parimANaM jahanneNaM eko vA do vAniyA' isa sUtrapATha dvArA sUtrakAra ne isa prakAra se prakaTa kI hai ki yahAM isa tRtIya gama meM parimANa kI apekSA jaghanya se eka athavA do athavA tIna jIva eka samaya meM utpanna hote haiM aura 'sakko seNaM saMkhejjA uvavajjali' utkRSTa se saMkhyAta jIva utpanna hote haiM / isa tRtIya gama meM prathama gama kI vaktavyatA se yaha bhinnatA hai / tathA - dUsarI avagAhanA kI apekSA se bhI bhinnatA haiM jo prathama gama meM kahI jA cukI hai jaise- 'ogAhaNA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM, ukko seNaM joyaNasahassaM' isa sUtrapATha dvArA isa prakAra se prakaTa kI gaI padmanI sthitivALA sa'nI pacendriyatiya cAmAM utpanna thAya che. ityAdi rUpathI pahelA gamamAM kahela ja saghaLu* kathana ahiyAM samajavu joie. kahevAnuM tAtpaya e che ke--A trIjA gamamAM paNu utpAta vigeretu tamAma kathana pahelA gamamAM kahyA pramANe ja che. para'tu parimANunA sabaMdhamAM thaDelA gabha TharatAM ? hA pazu che. te 'navaraM parimANaM jahanneNaM ekkA vA deza vA tinni vA' mA sUtrapAThathI sUtrahAre bhA rAte agara resa - maDiyAM mA trIjA gamamAM parimANanI apekSAthI jaghanyathI eka athavA e athavA traNa lava me sabhayabhAM utpanna thAya che, bhane 'ukkoseNaM saMkhejjA uvavajjati - STathI sakhyAta jIvA utpanna thAya che. A trIjA gamamAM pahelA gama karatAM mA nuhAyAlu the, tathA avagAhanAnA sauMadhibhAM para nuhAyAgu he ? 'ogAhUNA jahaNeNa aMgulassa asaMkhejjaDubhAgaM, ukoseNaM jAyaNasahassa' yA sUtrapAI Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8. candrikA TIkA ze024 u. 2004 saM. paM. ti. to paJcandriyatvenotpAtaH 291 vagAhanAtiriktaM sarpa saMhananAdidvArajAtam tadeva prathamagamoktaMme vAvagantavyam. kiyatparyantamavagantavyaM tatrAha - 'jAtra aNubaMdhoti' yAvat anubandha iti anubandha 'dvAraparyantaM sarvamapi pUrvavadeveti bhAvaH / 'bhavAdeseNaM do bhavaggahaNAI' bhavAdezenabhavApekSayA dve bhavagrahaNe bhavata iti / 'kAlAdeseNaM jahanneNaM tini palio mAI aMtomuhutamanmahiyAI' kAlAdezena - kAlapekSayA trINi parayopamAni antamuhUrttAbhyadhikAni antarmuhUrttAbhyadhikatripalyopamAtmako jaghanyena kAlApekSayA -kAyasaMvedha ityarthaH 'ukoseNaM tini palio mAI puvyakoDIe anbhahiyAI' utkaM rSeNa tripalyopamANi pUrva koTayabhyadhikAni kALApekSayotkarSataH, pUrvakoTyabhya'dhika tripalyopamAtmakaH kAyasaMvedha iti tRtIyo gamaH 3 / 'so ceva 'appaNIjahannakAla dviio jAo' sa eva paJcendriyatiryagyonikajIvaH AtmanA - svayaM 'hai ki avagAhanA yahAM jaghanya se agulake asaMkhyAtaveM bhAga pramANa "hai aura utkRSTa se eka hajAra yojana pramANa hai / 'sesaM taM 'ceva' isa prakaoNra parimANa aura avagAhanA se atirikta aura saba dvAroM kA kathana yAt anubandha dvAra taka prathama gamake kathana jaisA hI hai / 'bhavAdeseNaM do . bhavaggahaNAI, kAlAdeseNaM jahanneNaM tini palio mAI aMtamuttamabha hiyAI 0 ' bhavAdeza kI apekSA yahAM kAya saMvedha do bhavoM ko grahaNa karane taka kA hai aura kAlakI apekSA vaha jaghanya se eka antarmuhUrtta adhika tIna palpopama kA hai evaM utkRSTa se vaha pUrvakoTi adhika tIna palyopama kA hai / isa prakAra se yaha tRtIya gama hai // 3 // 'so ceva aparNA jahannakAlaTTihao jAo' yadi vahI saMjJI paJcendriyatiryagyonika jIva jaghanyakAla kI sthiti ko lekara utpanna huA dvArA e rIte kahela che ke--ahiyAM avagAhanA jaghanyathI AMgaLanA asa khyAtamA bhAga pramANunI che ane utkRSTathI eka hajAra varSa pramANunI che. 'sesaM taM ceva' mo rIte parimANa bhane avagAhathunA zivAya bhIla saDanana vigere saghaLA dvArA saMbaMdhInuM kathana yAvat anubaMdha dvAra sudhInu pahelA jamanA sthana pramANe 4 che. 'bhavAdeseNaM jahaNaNeNaM do bhavaggahaNAI, kAlAdekheNaM jahaNeNaM tinni palio mAI atAmuhuttamambhahiyAI' lavAdezanI apekSAo ahiyAM kAyasa vaidha e bhavAne grahaNa karavA sudhInA che, ane kALanI ape. kSAe te jaghanyathI eka aMtamuhUta adhika traNa palyApamanA che. ane utkRSTathI te pUrva kATi adhika traNa palllApamaneA che. A rIte A trIje gabha hyo che. (3) 'sA caiva adhpaNA jahannakAlaTThiio jAo' le me tiya carcAnivALA jIva jaghanyakALanI sthitithI utpanna thayA sajJI paMcendriya che, ane sannI Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIya jaghanyakAlasthitikaH san pazcendriyatiyaMgyonikeSu samutpanno bhavet tadA-'jaha. neNaM aMtomuhuttadviiesu' jaghanyena antarmuhasthitikeSu 'ukkoseNaM puncakoDI'Auema uvavajjai' utkarSeNa pUrvakoTyAyuSkeSu paJcendriyatiryagyonikeSu utpadyate "kaddhI se jahA eyassa ceva samipaMcidiyassa puDhavInAiesu uvavajjamANassa 'majjhillaera timu gamaesa' labdhiH-parimANAdiptAptiH saiva yayA etasyaiva prakRtasya pazcendriyatiyaMgyonikasya pRyivIkAyikeSu utpadyamAnasya madhyameSu caturthapaJcamaSaSTheSu tripu gabhepu kathitA 'sacceva ihavi majjhimesu timu gamaesa kAyadA' saiva parimANAdiprApti rihApi-paJcendriyatiryagyonikapakaraNe'pi madhyameSu triSu caturthapazcamapapThAtmakepu gameSu kartavyA, pRthivIkAyikeSu samutpadyamAnasya saMkSipaJcendriyatiryagyonikasya caturthapaJcamapaSThagamepu parimANAdi prAptiH hai. aura paJcendriyatiryagyonikoM meM utpanna hone ke yogya hai to vaha 'jaha neNaM aMtomuttahiiessu, ukkoseNaM pucakoDIbhAuesu uvavajjati' jaghanya se eka antarmuharta kI sthiti vAle paJcendriyatiyaMgyonikoM meM aura utkRSTa se eka pUrvakoTi kI AyuvAle paMcendriyatiryagyonikoM meM utpanna hotA haiN| 'laddhI se jahA eyassa ceva sanni paMciMdiyassa puDhavI kAiessu tathA parimANa AdikoMkI prApti yahAM vaisI hI hai jaisI vaha pRthivIkAyikoM meM utpadyamAna isI prakRta sajJI paJcendriyatiryagU ke cauthe, -pAMcaveM,,evaM chaThe gamoM meM kahI gaI hai| arthAt pRthivIkAyikoM meM utpadhamAna saMjJi paJcandripatiryag ke madhya ke 3 gamoM meM jisa prakAra se parimANa AdikoM ke sambandha meM kathana kiyA gayA hai vaisA hI parimANa AdikoM kA kathana yahAM paJcendriya tiryagyonika ke prakaraNa meM bhI madhya pathandriyatiya ya yonimA pasna thapAna yogya cha, ta 'jahanneNaM ato muhuttadiiesu, ukoMseNaM puvakoDIAuesu uvavajjati' dhanyathA me mata. muhUrtanI sthitivALA saMjJI paMcendriyatithI nikamAM ane utkRSTathI eka pUrvakeTinI AyuSyavALA saMjJI paMcendriya tiyacanikemAM utpanna thAya che. 'laddhI se jahA eyassa ceva sannipaMciMdiyassa puDhavIkAiesu uvavannamANassa majillaesu tisu gamaesu' tathA parimANu vigairenI - prApti ahiyAM eja pramANe che. ke je rIte A cAlu prakaraNanA pRthvIkAcikemAM utpanna thanArA saMsI paMcendriya tiryaMcanA thA, pAMcamAM ane chaThThA gamamAM kahela che. arthAt pRthvIkAyikamAM utpanna thanArA saMjJA paMcendriyatiryaMncanA saMbaMdhamAM madhyanA traNa gAmamAM je rIte parimANu vigerenA saMbaMdhamAM kathana karavAmAM AvyuM che. e ja rIte parimANa vigere dvAre saMbadhI kathana ahiyAM paMcendrayatiryaMca cenikanA prakaraNamAM paNa madhyanA Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0247.20 sU04 saM. paM. ti. to paJcendriyatvenotpAtaH 293 kathitA saiva prAptirihApi madhyamagamatrayeSvapi jJAtavyetyarthaH 'saMveho jaheva ettha caiva asanissa majjhimesu tisugamapasu' saMvedho'traiva paJcendriyatiya guddeza ke asaMjJino madhyameSu triSu caturthapaJcamaSaSThagameSu tathaiva jJAtavyaH sa ca kAyasaMvedhaH, evaM bhavAdezena jaghanyato dvo bhatrau utkarSato'STau bhavAH kAlAdezena jaghanyena dve antarmuhUrte utkRSTata zrataH pUrvakoTayaH caturandarmuhUrttAdhikAH / ayaM jaghanyasthitikaH audayikeSu ityatra kAya saMvedhaH jaghanya sthitiko jaghanyasthitikeSu ityatra kAyasaMvodho'ntamuhUtaiH, jaghanyasthitikaH utkRSTasthitikeSu ityatra kAyasaMvedhaH punarahU : pUrva koTibhibhavatIti 4 - 5 - 6 / ' so cetra apaNA ukkosakAla free jAo' sa eva paJcendriya tiryagyonika eva yadi svayamutkuSTakAla sthitikaH ke caturtha paMcama aura SaSTha gamoM meM kara lenA caahiye| 'saveho jaheba ettha ceva asannisa majjhimesu tisu gamaesa' saMvedha jaisA yahAM paJca. ndriya tiryaguddezaka meM asaMjJI ke madhya ke tIna gamoM meM caturtha, paMcama aura SaSTha ina gamoM meM kahA gayA hai vaisA hI jAnanA cAhiye / arthAt bhava kI apekSA vaha kAyasaMvedha jaghanya se do bhavoM ko grahaNa karane taka kA hai aura utkRSTa se ATha bhavoM ko grahaNa karane takakA hai| tathA - kAla kI apekSA se vaha jaghanya se do antarmuhUrta kA hai aura utkRSTa sevA antarmuhUrtta adhika cAra pUrvakoTi kA hai ( 4 - 5 - 6 ) / isa prakAra se cauthA, pAMcamAM, chaTTA gama kahA gayA hai / 'soceba apaNA ukkosakAlaDihao jAo' yadi vahI saMjJI paJca. ndriyatiryagyonika jo svayaM utkRSTa kAla kI sthiti ko lekara utpanna 1 meTate haiM yothA, pAMthabhA, ane chaThThA gabheobhAM mhI tevu' le me. 'sNvehe| jaheva ettha caiva anisa majjhimesu tisu gamaesu' saMvedha saMmadhI uthana ke prabhA ahiyAM pacendriyatiya canA prakaraNamAM asaMjJInA madhyanA traNa gameAmAM eTale ke cothA, pAMcamA ane chaThThA gamamAM kahela che, eja pramANenu` kathana sama. javu joIe, arthAt bhavanI apekSAthI te kAyasa'vedha janyathI e bhavAne grahaNa karatAM sudhInA che ane utkRSTathI ATha bhaveAne grahaNa karatAM sudhInA che. tathA kALanI apekSAthI te jaghanyathI e aMtarmuhUta'nA che, ane utkRSTathI cAra atam'hUta adhika cAra pU`koTinA che. e rIte A ceAtheA, pAMcame mane chaThTho gabha hyo che. 4-5-6 so ceva apaNA ukkokAlaThThiio jAo' le te saMjJI paMcendriyatiryaya ceAnivALA jIva pAte utkRSTakALanI sthitithI utpanna thayeA hAya ane te Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ _____....... .........__- ' bhagavatIsare utpanno bhavet tadA-'jahA paDhamagamao' yathA prathamagame utpAdAdArabhya kAya. saMvedhAntadvArajAtaM kathitaM tathaiveha saptamagamake'pi jJAtavyamiti / kevalaM prathamagamApekSayA yadvailakSaNyaM taddarzayati-'navaraM' ityAdinA / 'navaraM ThiI aNuvaMdho jahanneNaM puSakoDI' navaraM sthityanubandhau jaghanyena pUrva koTI jaghanyataH sthityanuvandhI pUrvakoTipramANako bhavataH tathA-ukkoseNaM vi puSakoDI' utkarSeNA'pi.pUrvakoTi pramANakau eva bhvtH| sa cAyaM bhedo bhavati prathamagamApekSayA saptama gmsy| tathA-'kAlAdeseNaM jahanneNaM puSakoDI aMtomuhuttamambhahiyA',kAlAdezena jaghanyena pUrvakoTirantarmuhUrtAbhyadhikA 'ukkoseNaM tibhi palioSamAiM pucakoDIpuhuttamanmahiyAI utkarSeNa trINi pariyopamAni pUrvakoTipRthiktvAbhyadhikAni kAlApekSayA kAyasaMvedho bhavatIti bhAvaH 7 / 'so ceva jahannakAlaTiiesu uvavanno' sa evaM huA hai aura vaha paJcendriyatiryagyonikoM meM utpanna hone ke yogya hai to * isa sambandha meM 'jahA paDhama gamao' jisa prakAra se prathama gama meM utpAda se lekara kAyasaMvedha taka ke dvAra kahe gaye haiM, usI prakAra se ve yahAM para bhI kaha lenA caahiye| parantu prathama gama kI apekSA jo yahAM bhinnatA hai vaha 'navaraM ThiI aNubaMdho jahanneNaM pubdhakoDI' aisI hai ki yahAM sthiti aura anubaMdha ye donoM jaghanya tathA utkRSTa se pUrvakoTi ke hote haiN| tathA - 'kAlAdeseNaM jahanneNaM puvvakoDI aMtomuttamabhahiyA' kAyasaMvedha kAlakI apekSA jaghanya se antarmuhUrta adhika eka pUrvakoTi kA hai aura . 'ukkoseNa tini pali provamAI.' utkRSTa se vaha pUrvakoTi pRthaktva adhika tIna palpopama kA hai| isa prakAra se yaha sAtavAM gama hai // 7 // saMjJI paMcendriyatiryaMca nikomAM utpanna thavAne gyA hoya te te saMbaM, ma jahA paDhamagamao' 2 rI 59sA amamA atathI sana ayasavedha sudhInA dvAre kahyA che, eja rIte te ahiyAM paNa kahevA joIe. paraMtu patA mama 42di miDiyA pAche, a 'navaraM ThiI aNubaMdhA vahanne] puvakeDI' prabhArI cha. 8-maDiyAM sthiti ana manuSadha se manna dhanya tathA TathI pUTina DAya che. tathA 'kAlAdekheNaM jahanneNaM puvvakoDI aMtomuhumabhahiyA' yasa vadha ajanI apekSAthI anyathI mata DUta madhi pUTinA che. sana 'ukkoseNaM tinni paliovamAI.' TathI te pUrvakeTi pRthaphava adhika traNa palyopamane che. e rIte A sAtama gama ho cha: 7 . Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u. 2004 saM. paM. ti. to paJcendriyatvenotpAtaH 295 utkRSTakAlasthitikaH pazcendriya tiryagyonikajIvaH jaghanyakAlasthitikeSu paJcendriyatiryagyonikeSu utpanno bhavetadA- 'esa cetra vattavyayA' epeva pUrvoktava vaktavyatA jJAtavyA pUrvApekSayA yadvailakSaNyaM taddarzayati- 'navaraM' ityAdinA / 'navara' kAlAdeseNaM jahaneNaM pucakoDI aMtomuttamamahiyA' navara- kevala midameva vailakSaNyaM yat kAlA-dezena jaghanyena pUrvakoTirantarmuhUrttAbhyadhikAH 'ukkoseNaM cattAri puvtrakoDIo carhi tomuhutehiM amahiyAo' utkarSeNa catasraH pUrva koTayazcaturbhirantarmuhUrabhyadhikA ityaSTamI gamaH 8 / 'so ceva ukkosakAla Diiesa uvanno' sa eva sabjJipazJcendriyatiryagyonika evaM utkRSTa kAlasthitikapaJcendriyatiryagyonikeSu utpanno bhavet tadA - 'jahanneNaM tipalio maTThiesu' jaghanyena tripalyopamasthitikeSu 'so ceva jahanakAlaTThiesa ucavanno' yadi vahI utkRSTa kAlakI sthitivAlA saMjJI paJcendriya tiryagyonika jIva jaghanya kAla kI sthitivAle paJcendriyatiryagyonikoM meM utpanna hotA hai taba 'esa caiva vaktavvayA' yahAM para bhI yahI pUrvokta vaktavyatA kaha lenI cAhiye / parantu 'navaraM kAlAdeseNaM jahanneNaM puvvakoDI aMtomuhuttamambhahiyA' kAla kI apekSA yahA~ kAyasaMvedha jaghanya se eka antarmuhUrtta adhika pUrvakoTi kA hai aura 'ukkoseNaM cattAri pucakoDIo, cauhi~ atomuhatahiM amahiyAo' utkRSTa se vaha cAra antarmuhUrtta adhika cAra pUrvakoTi kA hai / yahI vizeSatA pUrva vaktavyatA kI apekSA isa AThave gama meM hai // 8 // 'so ceva ukkosakA laTThiesu ubavanno' yadi vahI saMjJI paMcendriya tiryagyonika jIva jaba utkRSTa kAla kI sthiti vAle paJcendriyatiryagyo - 'so ceva jahannakA laTThiiesu uvavannoM' le te utsRSTanI sthitivANI sajJI pacendriyatiya ca jIva jaghanyakALanI sthitivALA sajJI pacendriyAmAM utpanna thAya che, tyAre 'esa ceva vaktavvayA' maDiyAM yA paDesA uDela sthana prabhAthenu udhana 4 mahevu lehaye, paraMtu 'navaraM kAlAdeseNaM jahanneNaM puvvakoDI aMtomu* huttamambhahiyA' 'ajanI apekSAthI aDiyAM hAyasaM vedha dhanyathI the tabhuhRta adhi pUrva aTinA he bhane 'ukoseNaM cattAri puvvakoDIo, cAhiM aMtomuhuttehiM avmahiyAo' GtsRSTathI te yAra aMtarbhuhUrta adhika yAra pUrva meTinA che. eja A kathanamAM vizeSa pazu che. e rIte A AThamA gama kahyo che. 8 sA caiva ukkAsrakAlaTThiesa uvavanneA' le the saMjJI ythendriytiya ca ceAnivALA jIva jyAre utkRSTakALanI sthitivALA sannI paMcendriyamAM ityunna thAya che, tyAre te 'jJahaNNeNaM tipalio maTThiipasu' 4dhanyathI Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 bhagavatIsare 'ukkoseNa vi tipaliovamaTiiesa' utkarSeNA'pi tripalpopamasthitikeSu 'utpanno bhavatIti 'avasesaM taM cetra' avazeSa tadeva yadeva pUrva kayitaM tadeva sarvamihApi jJAtavyamiti / 'navaraM parimANa ogAhaNA ya jahA eyaraseva taiya. gamae' navaraM parimANaM zarIrAvagAhanA ca yathA etasyaiva-saMkSipaJcendriyatiryagyo. nikasyaiva tRtIyagame parimANam utkarpataH saMkhyAtA utpadyante, avagAhanA cotkarSato yojanasahasramamANA bhavatIti / kAyasaMvedhastu 'bhavAdesaNaM do bhavaggahaNAI' bhavAdezena-bhavApekSayA dve bhavagrahaNe 'kAlAdeseNaM jahanneNaM tinni paliocamAI puccakoDIe amahiyAI kAlAdezena jaghanyena trINi palyopamAni pUrvakoTathA. nikoM meM utpanna hotA hai, taba vaha 'jahanneNaM tipaliovamahie' jagha. nya se tIna palpopama kI sthitivAle paJcendriya tiyazcoM meM utpanna hotA hai aura 'ukkoseNaM vi tipaliobamahielu' utkRSTa se bhI vaha tIna palyopama kI sthitivAle paJcendriyoM meM utpanna hotA hai| 'abasesaM taM ceva' aura bAkI ke chAroM kA kathana yahA~ pUrvokta kathana ke jaisA hI hai / 'navaraM parimANaM ogAhaNA ya jahA eyasleva tahayagamae' parantu pUrvokta kathana se yahAM ke kathana meM parimANa aura avagAhanA ko lekara isa prakAra se bhinnatA AtI hai ki yahAM jaghanya se eka athavA do athavA tIna jItra utpanna hote haiM aura utkRSTa se saMkhyAta jIva utpanna hote haiN| tathA inakI avagAhanA utkRSTa se eka hajAra yojana pramANa hotI hai| kAya. saMvedha bhava kI apekSA do bhavoM ko grahaNa karane rUpa hai aura kAla kI apekSA vaha jaghanya se pUrvakoTi adhika tIna palyopama kA hai / tathA traNa palyopamanI sthitivALA saMkSI paMcendriyatiryacomAM utpanna thAya cha. bhane, 'ukoseNaM vi tipaliovamadviiesuESTathI traya pakSyApamanI sthiti pA sabhI payandriyomA S4-1 thAya che. 'avasesa taM ceva' mAzrInA dvAra samAdhI 4thana mahiyAM pahalA 49sa 4thana prabhAe cha. 'navaraM parimANaM ogAhaNA ya jahA eyasseva taiyagamae' paraMtu pdde| sa 4thana 42i mahinA 4thanamA parimANa ane avagAhanA dvAranA saMbaMdhamAM A rIte judApaNuM Ave che. ke ahiyAM jaghanyathI eka athavA be athavA traNa ja utpanna thAya che. tathA tenI avagAhanA utkRSTathI eka hajAra ejana pramANanI che. kAyasaMvedha bhavanI apekSAthI be bhavene bahaNa karavA rUpa che. ane kALanI apekSAthI te jaghanyathI pUrvakeTi adhika traNa palyopamAne che. tathA utkRSTathI paNa te eka Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'prameyacandrikA TIkA za024 u.20 vR05 manuSyebhyaH paM. tirazcAmutpAtaH 297 'bhyadhikAni 'ukoseNa vi tini paliovamAI puSakoDIe abhahiyAI utkaH NAM'pi trINi palyopamAni pUrvakoTayA'bhyadhikAni evaiyajAva karejA' etAvantaM yAvat kuryAt etAvatkAlaM paJcandriyatiryagyonikagati seveta tathA-etAvatkAla paryanta gamanAgamane kuryAditi navamo gamaH 9 // 10 // atha manuSyebhyaH paJcendriyatiryagyonikamutpAdayannAha-'jai maNussehito' ityaadi| ___ mUlam-jai maNuslahito uvavajjati kiM sannimaNussahiMto0 asannimaNussehito0? goyamA! sannimaNussehito vi uvava. jaMti asannimaNuruhito vi uvvjjNti| asannimaNusse NaM bhaMte ! je bhavie paMciMdiyatirikkhajoNiesu uvavajjittae se NaM bhaMte! kevaiyakAlahiiesu uvavajjejjA ? goyamA! jahannaNaM aMtomuhattaTiiesu, ukkoseNaM puvvakoDIAuesu uvavajjA / laddhI se tisu vi gamaesu jaheva puDhavikkAiesu uvvjmaannss| saMveho jahA etthaM ceva asannipaMciMdiyassa majjhimesu tisu gamaesu taheva niravaseso bhaanniybo| jai sannimaNussehito upavanaMti kiM saMkhejjavAsAuyasannimaNussehiMto uvavajjaMti asaMkhejjavAsAuyasannisaNussehito utkRSTa se bhI vaha eka pUrvakoTi adhika lIna palyo ya kA hai 'evaDhayaM jAva karejjA' isa prakAra se vaha saMjJI pazcandriya niryagdhonika jIva hanane kAla taka usa paJcendriyaniyaMgyAnika gati kA sevana karatA hai, aura itane hI kAla taka vaha usa gali meM gamanAgamana karatA hai| aisA yaha nauvAM gama hai (9) ||s. 4 // pUrA bhavitra pasyopabhanI che. evaiyaM jAva karejA' mArI sabhI paMcendriyatiryaMca yoni che jIva ATalA kALa sudhI e saMjJI paMcendriyatiryaMca jenika gatinuM sevana kare che. ane eTalA ja kALa sudhI te e gamanAgamana kare che. e rIte A navamo gama kahyo che , kA Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre 2918 avavajaMti ? goyamA ! saMkhejavA sAuyasanni maNussehito uvavajvaMti No asaMkhejjavAsAuyasannimaNussehiMto uvavajrjjati / jar3a saMkhenjavAsAuyasannimaNussehito uvavajjaMti kiM pajjantasaMkhejjavAsAuyasannimaNussehito uvavajrjati apajjattasaMkhejjavAsAuyasannimaNussehito uvavajjaMti ? goyamA ! pajjattasaMkhejjavAsAuyasannimaNassehito vi uvavajjaMti apajjata saMkhejjavAsAuyasannimaNussehito vi uvavajjati / sannimaNusse NaM aMte! je bhavie paMciMdiyatirikkhajogiesu uvavajittae, seNaM bhaMte! kevaiyakAlaTiiesu uvavajjejA ? goyamA ! jahanneNaM aMtomuhuttaiie, ukkoseNaM tipalio sahiiesa uvavajjai te NaM bhaMte! jIvA egasamaeNaM kevaiyA utravajjaMti ? laddhI se jahA eyasleva sannimaNussassa puDhavIkAiesa uvavajjamANassa paDhamagamae jAva bhavAdesotti, kAlAdeseNaM jahanneNaM do aMtomuhuttA, ukkoleNaM tinni palio mAIM puNvakoDIpuhuttamabhahiyAI 1 / so ceva jahannakAlaTThiiesu uvavanno esa ceva vRttavvayA / navaraM kAlAdeseNaM jahanneNaM do aMtomuhuttA, ukkoseNaM cattAri puvvakoDIo cauhiM aMtomuhuttehiM avbhahiyAo sa so va ukkosakAlaTiesu uvavanno jahanneNaM tipalioma - dviipasu, ukkoseNa vi tipaliocamaTTiiesa uvavajjejjA sacceva vattavayA / navaraM ogAhaNA jahanneNaM aMgulapuhuttaM, ukkoseNaM .. paMcadhaNusayAI / ThiI jahanneNaM mAsapuhuttaM ukkoseNaM pucakoDI | Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA 2024 u.20 sU05 manuSyebhyaH patirazcAmutpAtaH 299 evaM aNubaMdhI vi| bhavAdeleNaM do avaggahaNAiM, kAlAdeseNaM jahanneNaM tinni paliovamAiM mAsapuhattamabhahiyAI, ukkoseNaM tinni paliovamAiM pubakoDIe abbhahiyAiM, evaiyaM jAva krejjaa3| so ceva appaNA jahannakAladiio jAo jahA sannipaMciMdiyatirikkha joNiyassa paMciMdiyatirikkhajoNiesuM uvavajjamANasta majjhimesu tisu gamaesu vattavbayA bhnniyaa| esa cetra eyasta vi majjhimesu timu gamaesu niravasesA bhaanniyvaa| navaraM parimANaM ukkoseNaM saMkhejjA uvavajjati, sese taM caiva 4-5-6 / so ceva appaNA ukkosakAlaDhiio jAo sacceva paDhamagamavattavvayA navaraM ogAhaNA jahanneNaM paMcaM dhaNusayAI, ukkosaNaM vi paMca dhaNusayAI, ThiI aNubaMdho. jahanneNaM puvakoDI, ukkoseNa vi putvakoDI, sesaM taheva jAvaM bhavAdeso tti, kAlAdeseNaM jahanneNaM puvyakoDI aMtomuttamaH bhahiyA ukkoseNaM tinni paliovamAiM puTavakoDIpuhattamabhahiyAI, evaiyaM jAva karejjA 7 / so ceva jahannakAlaTriiesu uvavanno esa ceva vttvvyaa| navaraM kAlAdeseNaM jahannaNa puvakoDI aMtomuhuttamabbhahiyA, ukkoseNaM cattAri puvakoMDIo cauhiM aMtomuhuttehiM abbhahiyAo 8 / so ceva ukkosakAlaDhiiesu uvavanno jahanneNaM tipaliovamahiiesu uvavajejjA, ukkoseNa vi tipaliovamaTiiesu uvavajjejjA, esa ceva laddhI jaheva sattamagame / bhavAdeseNaM do bhavaragahaNAI, Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 bhagavatIsUtre kAlAdeseNaM jahanneNaM tinni paliovamAiM puvakoDIe abhahiyAI, ukkoleNa vi tinni paliovamAiM putvakoDIe amahiyAiM evaiyaM jAva karejjA |suu05|| chAyA-yadi manuSyebhya utpadyante ki saMjJimanuSyebhya utpadyante asaMjJimanujyempa utpadyante ? gautama ! saMjJimanuSyebhyo'pi utpadhante asaMjJimanuSyebhyo'pi utsdhnte| asaMjJimanupyaH khalu bhadanta ! yo bhavyaH paJcendriyatiryagyonikeSu utpattuM sa khalu bhadanta ! kriyatkAla sthitikeSu utpadheta ? gautama ! jaghanyenAntamuhUrtasthitikeSu, utkarpaNa pUrvakoTayAyuSkeSu utpadheta / labdhiH sA triSvapi gamakeSu yathaiva pRthivIkAyikeSu utpadyamAnasya saMveo yathA atraivAsaMjJipaJcendriyasya madhyameSu tripu gamakeSu tathaiva niravazeSo bhaNitavyaH / / ___yadi saMjJimanuSyebhya utpadyanne ki saMkhyeyavarpAyuSphasaMjJimanuSyebhya utpadyante asaMkhyeyavarSAyu kasaMjJimanuSyebhya utpadyante ? gautama ? saMkhyeyavarSAyuSkasaMjJimanujyebhya utpadyante no asaMkhyeyavarSAyuSkasaMjJimanuSyebhya utpadyante / / yadi saMkhyeyavAyuSkasaMjJimanuSyebhya utpadyante tadA ki paryAptasaMkhyeyavarSAzuSkasaMjJimanuSyebhya utpadyante aparyAsasaMkhyeyavarSAyuSkasaMjJimanuSyebhya utpayante ? gautama paryAptasaMkhyeyavarSAyuSkasaMjJimanuSyebhyo'pi utpadyante aparyAptasaMkhyeya. varSAyuSka saMjJimanuSyebhyo'pi utpdhnte| saMjJimanuSyaH khalu bhadanna / yo bhavyaH paJcendriyatiyagyonikeSu umpattuM sa khalu bhainta ! kiyatkAlasthitikeSu utpadheta ? gautama ! jaghanyenAntamuhUrtasthitikeSu, utarUpaMga vilyopamasthitikeSu utpadyate / te khalu bhadanta ! jIvA ekasamayena kiyanta utpadya te ? labdhistasya yathA etasyaivaM - saMjJimanuSyasya pRthivIkAyikeSu utpatha nAnasya prathamagamake yAvadbhavAdeza iti phAlAdezena jaghanyena dvau antarmuhUttauM utkarSeNa trINi palyopamAni pUrvakoTipRthaktvAbhyadhikAni 1 / sa eva jaghanyakAlasthitikepu utpannaH eva vktvytaa| navaraM kAlAdezena jaghanyena dvau antarmuhUtA utkaNa catasraH pUrvakoTayaH caturmirantarmuhatarabhyadhikAH2 / sa evotkarSakAlasthiti keyu utpannaH jaghanyena tripalyopamasthitikepu, utkarSeNA'pi tripalyogamasthitikeSu utpadheta saiva vaktavyatA / navaramavagAhanA jaghanyenAGgulapRthaktvam utkarpaNa paJcadhanuH shtaani| sthitijeghanyena mAsapRthaktvam unkarSaNa pUrvakoTiH / eva manubandho'pi bhavAdezena dve bhavagrahaNe, kAlAdezena jaghanyena trIgi palpopamAni mAsapRthaktvAbhyadhikAni, utkarpaNa trINi palyopamani pUrvakoTayA'bhyadhikAni, etAvantaM yAvatkuryAt 3 / sa evAtmanA Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maindrikA TIkA 024 u.20 sU05 manuSyebhyaH patirazcAmutpatiH 301 jaghanya kAlasthitiko jAno yathA saMjJipaJcendriya tiryagyonikasya paJcendriyatiryagyonikepu utpadyamAnasya madhyameSu triSu gamakeSu vaktavyatA bhaNitA / ' epaiva, etasyApi madhyameSu triSu gamakeSu niravazeSA bhaNitavyA, natraraM parimANamurakarSeNa saMkhyAtA utpadyante zeSaM tadeva 4 - 5 - 6 / sa eva AtmanA utkarSakAlasthitiko jAtaH saiva prathamagamavaktavyatA navaramavagAhanA jaghanyena pazca dhanuH zatAni utkarSeNApi paJcadhanuH zatAni sthitiranubandho jaghanyena pUrvakoTiH, utkarSeNApi pUrvakoTiH, zeSaM tathaiva yAsaddbhavAdeza ivi, kAlAdezena jaghanyena pUrvakoTi rantarmuhUrttAbhyadhikA, utkarSeNa trINi palyopamAni pUrvakoTipRthaktvAbhyadhikAni, etAvantaM yAvatkuryAt 7 / sa eva jaghanyakAla sthitikeSUtpanna eSaiva vaktavyatA | navaraM kAlAdezena jaghanyena pUrvakoTi rantarmuhUrtApa dhikA, utkarSeNa catasraH pUrvekoTaca batubhirantarmuhUrterabhyadhikAH 8 / sa evotkarSakAlasthitikeSu utpanno jaghanyena tripalyoparmAsthitikeSu utpadyeta, utkarSeNApi tripalyopamasthitikeSu utpadyeta, eSaitra labdhiyathaiva saptamagamake / bhavAdezena dve bhava grahaNe, kAlAdezena jaghanyena trINi palyopamAni pUrvakoTa yabhyavikAni utkarSeNApi trINi paramopamAni pUrvakoTyA'bhyadhikAni, etAvantaM yAvatkuryAt 9 / su05 / TIkA- 'jai maNuhase hito uvavajjaMti' he bhadanta / yadi paJcendriya tiryagyonikAH manuSyebhyo- manuSyagatibhya Agatyotpadyante tadA kiM sannimaNussehiMto uvavajjaMti' ki saMjJimanuSyebhya Agatyo padyante athavA - 'asannimaNusserhito unava jjaMti' asaMjJimanuSyebhya Agatya utpadyante iti praznaH / bhagavAnAha - 'goyamA ' 4 aya sUtrakAra manuSyoM se Akarake jIva paJcendriyatiryaJcoM meM utpanna hotA hai isa viSaya kA kathana karate haiM - 'jai maNussehiMto ucavajjaMti' ityAdi / TIkArtha- gautama ne prabhu se aisA pUchA hai - he bhadanta / yadi manuSyagati se Akara ke paJcendriyatiryagyonika jIva utpanna hote haiM to 'kiM saNNi masse hiMto uvavajjaMti, asapiMga maNussehiMto uvavajjati' kyoM ve saMjJI manuSyoM se Akara ke utpanna hote haiM ? athavA asaMjJI manuSyoM se have sUtrakAra manuSyomAthI AvIne jIva sa'nI 5 cendriya tiya cAmAM utpanna thAya che. te viSaya' sthana re che. 'jai maNussehiMto uvavavajjati' 'tyAdi TIkA .gautamasvAmIe prabhune evuM pUchyuM che ke--he bhagavan jo manuSya gatimAMthI AvIne sannI pacendriyatiya ca ceAnivALA jIvA utpanna thAya che, to tethe 'kiM saNimanussehiMto uvavajrjjati, asaNimaNurasehiMto uvavajjaMti' zu saMjJI manuSyAbhAMthA bhAvIne utpanna thAya che? Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstra ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'sannimaNusse hito vi uvavajjati asannimaNussehito vi uvavajjati' saMjJimanuSyebhyo'pi Agatya asaMjJimanuSyebhyo'pi Agatyo. spadyate sajJipazcendriyaviryagyonikA ityuttaram / 'asannimaNusse NaM bhaMte ! asaMkSiA manuSyaH khalu bhadanta ! 'je bhavie sannipaciMdiyatirikkhajoNiesu uvavajjie yo bhavyaH saMjJipazcendriyatiryagyonikepu utpattum 'se NaM bhaMte ! kevaiyakAlaTiesa. upavajjejjA' sa khalu bhadanta ! kiyakAlasthitikepu utpadye teti prshnH| bhagavAnAha-'goyamA' ityaadi| 'goyamA' he gautama ! 'jahanneNaM aMtomuhuttaTiieK uvavajjejjA' jaghanyenAntarmuhUrtasthitikeSu paJcendriyatiryagyonikeSu utpadheta, 'ukoAkarake utpanna hote haiM ? isa prazna ke uttara meM prabhu gautama se kahate. haiM-'goyamA' he gautama 'sannipraNussehito vi uvavajjati, asanimaNusse hito vi upavati' paJcendriya tiryagyonika jIva saMjJI manuSyoM se bhI Akara ke utpanna hote haiM aura asaMjJI manuSyoM se bhI Akara ke, utpanna hote haiN| / agha gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'asanni maNusleNaM bhaMte ! je.bhaviepaMciMdiyatirikkha joNiesu udhajjittae' he bhadanta ! jo asaMjJI manuSya paJcandriyatiryagyonikoM meM utpanna hone ke yogya hai 'se gaM bhaMte? kevaiyakAlaTiiestu uvadhajjejjA' vaha kitane kAla kI sthitivAle paJce ndriyatiryagyonikoM meM utpanna hotA hai ? isake uttara meM prabhu gautama se kahate haiM-'goyamA' he gautama ! 'jahanneNaM aMgomuttaTiielu uvavajjejjA' asaMsI manuSyomAMthI AvIne utpanna thAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu gautabhasvAbhIra 4 cha hai-'goyamA' ke gautama | 'sannimaNussehitoM di uvavajjati asannimaNussehito vi uvavajjati' sabhI pacAndrayatiya ya yoni. vALA ja saMjJI manuSyomAMthI AvIne utpanna thAya che. ane asaMjJI manu- - mAMthI AvIne paNa utpanna thAya che. 6 gautamasvAmI prasune me pUche che haiM-'asannimaNusse Na bhaveM! ne bhavie paMciM diyatirikkhajoNipasu uvavajjittae' 8 mApana 2 asazI manuSya jayandriya tiya yonimA 64nna thavAna yogya cha, 'se gaM bhaMte / kevaiya kAladiiesu uvavajjejjA' mA janayati sasI pandrayatiya ya yonidvemAM utpanna thAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmIne kahe cha-'goyamA ! 7 gautama ! 'jahanneNaM aMtomuhattaTriiesa uvavajjejjA' te jaghanyathI eka aMtarmuhUrtanI sthitivALA sajJI paMcendriyatiryaMca yonikamAM Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyamandrikA TIkA za024 u.20 sU05 manuSyebhyaH patirazcAmutpAtaH 303 seNaM pucakoDI Auemu uvajjejjA' utkarpaNa pUrvakovyAyuSkeSu paJcendriyatirya jyonikeSu utpadyeta iti / 'laddhI se timu vi gamaemu jaheva puDhavIkAiemu uvavajja mANassa' labdhiH parimANAdikA tasyA saMjhimanuSyasya viSvapi gamakeSu yato navAnAMgamAnAMmadhye AyA eva trayo gamAH prathamadvitIya tRtIya rUpA iha sambhavanti / jaghanyato'pi utkarSa to'pi cAntarmuhUrnasthitikatvena ekasthitikatvAt tasyeti, yathaiva pRthivIkAyikeSu utpadyamAnasyAsaMjJimanuSyasyAdhagamatraye yA vaktavyatA kathivA saiva vaktavyatA atrApi pazcendriryAtarazci samutpadyamAnasyAsaMjJimanuSyasya yaha jaghanya se eka antarmuharta kI sthiti bAle paJcendriyatiryagyonikoM meM utpanna hotA hai aura 'ukkoseNaM puvvakor3I Auessu upadhajjejjA' khaskRSTa se eka pUrvakoTi kI AyuvAle paJcandriya tiryagyonikoM meM utpanna hotA hai 'laddhi se tisu vi gamaessu jaheca puDhavIkAiessu uvavajamA. rasa' pRthivIkAyikoM meM utpanna hone yogya asaMjJI manuSya kI pahile ke tInoM gamakoM meM jo vaktavyatA kahI gaI hai vahI vaktavyatA yahAM para bhI prathama ke tInoM gamakoM me kaha lenI caahiye| kyoMki nau gamoM meM se yahAM tIna hI gama-prathama, dvitIya aura tRtIya aise tIna gama hI saMbhAvita hote haiN| isakA kAraNa aisA haiM ki yaha jaghanya se aura utkRSTa se donoM prakAra se bhI antarmuhUrta kI sthiti vAlA hone se eka hI sthitivAlA hai| jisa prakAra pRthivIkAyikoM meM utpadyamAna asaMjJI manuSyako Adike tIna gamoM meM jo vaktavyatA kahI hai vahI vaktavyatA yahAM pazcendriyatiyajyonikameM utpadyamAna asaMjJI manuSya kI bhI kahanI G4-1 thAya che. bhane 'ukoseNaM puvakoDo Auesu ubavajjejA' yA yA pUrvakeTinI AyuSyavALA saMjJI paMcendriyatiya ca yonimAM utpanna thAya che, 'laddhI se tisu vi gamaesu jaheva puDhavIkAiesu DabavajjamANassa' pRthvI thikemAM utpanna thavAne yogya asaMjJI manuSyanuM pahelAnA traNa game mAM je kathana karyuM che. eja kathana ahiyAM paNa AgalA traNa gAmamAM eTale ke pahelA, bIjA, ane trIjA gAmamAM kahevuM joIe kemake nava gamo pikI ahiyAM e traNa gama ja saMbhave che tenuM kAraNa e che ke-A jaghanya ane utkRSTa be prakArathI eka ja sthiti vALA hoya che. jevI rIte prathivIkAyikamAM udyamAna asaMjJImanuSyane AdinA traNa gamomAM je kathana karyuM che eja kathana ahiyAM paMcendriyatiyAnikema u5dyamAna asaMsI - - ...... . Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 bhagavatIsUtre vaktavyatA bhaNitavyetyetyarthaH / ' saMvedo jahA ettha cetra asanbhipaMcidiyasta majjhi mesu tisR gamaesa taheva niravaseso bhANiyo kAryasaMvedho bhavAdeza kALAdezAyAM yathA yacaiva paJcandri patiryagyoni kopAdAvikAre asaMjJi paJcendriyatiryagyonikebhyaH paJcendriya tiryagyonikotpAdAvikAre asaMjJipavendrisya madhyameSu triSu caturthapaJcamapalakSaNeSu gamakeSu tathaiva niravazeSaH servo bhaNitavya iti / 'jaha sannimassehiMto utranaMti' he bhadanta / yadi paJcendriyatiryagyonikA saMkSimanuzyebhya Agatya paJcendriyatiryagyonikeSu utpadyante tadA 'kiM saMkhejjavAsAuyasannimaNusse hiMto ucavajjati' kiM saMkhyeyavapayuSkasaMjJimanuSyebhya Agasyotpadyante athavA 'asaMkhejjavAsAuyasannimaNussehito unavajjaMti' asaMkhyeyavarSAyuSkasaMjJimanuSyebhya Agatya utpadyante ? iti manaH / bhagavAnAha 'goyamA' cAhiye | 'saMveho jahA ettha ceva asanni paMcidiyarasa majjhimesu tisu gamasu taca niravaseso bhANiyacco' saMvedha yahAM asaMjJI paJcendriya ke madhyama ke tIna gamoM meM jaisA bhava aura kAla kI apekSA lekara kahA gayA hai vaisA hI yahAM para sampUrNa rUpa kaha lenA cAhie / aba punaH gautama prabhu se aisA pUchate haiM- 'ja sannimaNusse hito 'ti' heta / yadi paJcendriyatiryagyonika saMjJI manuSyoM se Akarake utpanna hote haiM to 'kiM saMkhejjavAsAjya sannimaNusse hito uvavajjati, asaMkhejjavAsAjya sannimaNussehiMto javavajjati' kyA ve saMkhyAtavarSa kI AyuvAle saMjJI manuSyoM se Akara ke utpanna hote haiM ? athavA asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle saMjJI manuSyoM se Akara ke asannipacidiyasa tisu gamaesa taheva niravaseo bhANiyanvo' ahiyAM savedha asa'nI pacendriyanA madhyanA traNa gamemAM bhava ane kALanI apekSathI je pramANe kahyuM che, eja pramANenu` kathana ahiyAM sapUrNa rUpe kahevuM joie zrIthI gautamasvAbhI alune yo pUche che haiM-- ' jai sanni maNurasehiMto uvavanjaMti' De lagavan le saMjJI paMcendriya tiryayayoni va saMjJI bhanuSyobhAMthI bhAvIne utyanta thAya che, to 'kiM saMkhejjavAsA uyasa nnimanussedito ! uvajaMti, asaMkhejjatrAsAuya sanni manussehiMto utravajjati' zuM te saMdhyAta varSanI AyuSyavALA sannI manuSyomAMthI AvIne utpanna thAya che ? athavA asaSNAta varSanI AyuSyavALA saMjJI manuSyomAMthI AvIne utpanna thAya che? Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 3.20 sU05 manuSyebhyaH pa. tirazcAmutpAtaH 305 ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'saMkhejjarAsAuya pannimaNussehito ubavajjati' saMkhyeyavarSAyuSkasaMjJimanuSyebhya Agatya paJcendriAtiryagyonikeSu unpadhanne 'no asaMkhejjavAsAuyamannimaNusse hito uvavajjati no asaMkhyezvarSAyuSkasaMkSimanuSyebhya Agatyotpadyante asaMkhyAtavarSAyupo manuSyA devagavAveotpadyante na tu kathamapi tiryagyonAviti / he bhavana ! 'jA saMkhenavAmAuyasannimaNussehito upavanaMti' yadi saMkhyeyavardhAyuSmasaMjJimanuSyebhya Agatyotpadyante tadA-'ki pajattasaMkhenjavAsAuya sanninaNuslehino uvavajjati' kiM paryAptasaMkhyeyavarSAyuSmasaMjJimanuSyebhyAganyotpadyante athavA-'apajjatta. saMkhejjavAsAuyasannimaNusse hito upavanaMti' aparyAptasaMkhyeyavarSAyuSkasaMjJimanuSyebhya Agatyotpayante ? iti praznaH / agadAnAha-'moyamA' ityAdi. 'goyamA' utpanna hote haiM ? isa prazna ke uttara meM prabhu gautama se kahate haiM-'goyamA! he gautama! 'saMkhejjavAsA uyasannimanusse hito upavajjati' ve saMkhyAta varSa kI AyuvAle saMjJImanuSyoM se Akara ke utpanna hote haiM'no asaMkhejjavAsAuya.' asaMkhyAtavarSa kI AyuvAle manuSyoM se Akarake utpanna nahIM hote haiN| kyoki asaMkhyAvarSa kI AyuvAle yugalika manuSya marakara devagati meM hI utpanna hote haiM anyatra nhiiN| - aba ima para punaH gautama prabhu le aisA pUchane haiM-'jA saMkhenjavAnAuya saNimaNusserito uvavajjati' he bhadanA ! yadi ve saMkhyAta varSa kI AyuvAle saMjJI manuSyoM se Akarake utpanna hote haiM to kyA ve paryApta saMkhyAtavarSa kI AyuzAle manuSyoM se Akarake utpanna hote haiM ? athavA aparyApta saMkhyAtavarSa kI oyuvAche manuSyoM se Akara ke utpanna hote mA prazana uttaramA prabhu gautamasvAmIna 4 cha -'goyamA !' gautm| 'saMkhejjavAsAuyasannimanusse hito upavanaMti' tevyA sadhyAta panI mAya. dhyavANA sabhI manuSyomAthI mAna utpanna thAya che. 'no asaMkhejavAsAuya.' asaMkhyAta varSanI AyuSyavALA manuSyomAMthI AvIne utpanna thatA nathI. kemake asaMkhyAta varSanI AyuSyavALA yugalika manube marIne devagatimAM ja utpanna thAya che bIje nahIM A saMbaMdhamAM have gautamasvAmI pharIthI prabhune cha cha hai-'jai khejabAsAuyasannimaNussehito ujjati'. bhagavana je saMkhyAta varSanI AyuSyavALA manuSyomAMthI AvIne teo utpanna thAya che, te zuM teo paryApta saMkhyAta varSanI AyuSyavALA manuSyamAMthI AvIne utpanna thAya che? ke aparyApta saMkhyAta varSanI AyuSyavALA . . Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIya 306 he gautama ! 'pajjattasaMkhenjavAsAupAnimaNussehito vi upavanaMti' paryApta saMkhyeyavarSAyuSkasaM zimanuSyebhyo'pi Agatyotpadyante tathA-'apajjatasaMkhena pAsAuyasannimaNumsehito vi usajjatiH aparyApasaMkhyeyavarSAyuSkasaMzimanuSyebhyo'pi Agalotpadyante ityunaram / 'sanni maNusse Na bhaMte saMjhimanuSyaH khalu bhadanta ! 'je bhavie paMcidiyatirikkhajoNipasu ujjinae' yo bhavyaH paJcandriyatiryagyonikeSu utpattum 'se NaM saMne ! la valu bhadanta ! 'kezyakAkaTTii. emu uvavajjenA kiyakAlasthiti ke utte ti prshnH| bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jahanneNaM aMtomuttahiiesu' jaghanyenAntarmuhUrtahaiM ? gautama ke isa prazna ke uttara meM pranu unase kahate haiM-'goyamA' he gautama! 'pajjattasaMkhajjavAsAumnimaNussehito di uvayajaMti, apajjatta saMkhejjavAsAuya sanni maNussehilo di ukja ti' ve paryApta saMkhyAta varSa kI AyuvAle manuppo se Akarake bhI utpanna hote haiM aura aparyApta saMkhyAta varSa kI AyuvAle manuSyoM se bhI Akarake utpanna hote haiN| ___ aba punaH gautama prabhu le aisA pUchate haiM--'sannimaNurale Na bhaMte ! je bhavie paMciditirikkhopielu upajjintae' he bhadanta ! saMjJI manuSya jo paJcendriyatithagyonikoM meM utpanna hone ke yogya hai 'se gaM. bhaMte ! kevaiyakAlahihae ughavajjejjA' vaha kitane kAlakI sthitivAle paJcandriya tiryagyonikoM meM utpanna hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautm| vaha 'jahanneNaM aMnohasahiesu' jaghanya se manuSyomAMthI AvIne utpanna thAya che? gautamasvAmInA A praznanA utta bhI prabhutamAna / -goyamA !' gautama! 'panjattasaMkhejjavAsAuyasannimaNussehito vi navavajnati, apajjattasaMkhenjavAsAuyasannimaNusse hito vi uvavajjati tasA paryApta samayAta varSanI mAyuzyavANA manuSyAbhAthI bhAvAna paNa utpanna thAya che, ane aparyApta saMkhyAta varSanI AyuSyavALA manu mAMthI AvIne paNa utpanna thAya che. zathI gautamasvAmI prabhune me dhUche che 4-'sannimaNusse NaM bhate ! je bhavie paci diyatirikkhajoNiNnu uvavannittae' mApana sajJI manuSya hai / 2 sabhI cayandriyatiya ya yonimA pana vAna yogya cha, 'se NaM bhaMte ! kevaiyakAladiiesu uvavajjennA' mA 4.nI sthitimA sahI cayandriya tiya"ca nikAmAM utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyaryAndrakA TIkA za024 u.20 sTU05 manuSyebhya pa.tirazvAmutpAtaH 307 sthitikeSu paJcendriyattiryagyonikepu 'ukoseNaM tipaliyodhamaTiiesu upavajjejjA' utkarpaNa tripalyopamasthitikeSu paJcendritiryagyonikeSu utpagreta iti utpAda dvAram 1 / parimANadvAre praznayannAha-'te bhaMte ! jIvA egasamaema kevaDyA uvavajjati' te khallu bhadanta ! jIvA eka samayena kiyanta utpadhante iti praznaH / bhagavAnAha-laddhI se' ityAdi / 'ladI se jahA eyaraseva sannimaNussassa puDhavI. kAiem upavajjamANassa paDhamagamae jAba bhavAdesoti' labdhi stasya yathA etasyaiva saMjhimanuSyasya pRthivIkAyikepu utpadyamAnasya prathamagamake yAvat bhavAdeza iti, labdhiH-parimANAdi prAptiH tasya saMjJi manuSyasya yathA etaspaiva saMjJimanuSyasya pRthivIkAyikeSu samutpadyamAnasya prathamagamake kathitA tathaiveDApi sarve boddhavyam eka antamuharta kI sthitidhAle paJcendriya tiryazcoM meM utpanna hotA hai aura 'ukoseNaM' utkRSTa le 'tipaliovaSaSTiiesa uvadhajjejjA' tIna palyopama kI sthitivAle paJcandriyatiyoM meM utpanna honA hai| isa prakAra se yaha utpAda bAra ko lekara kathana kiyA' aba parimANa dvAra ko lekara kathana isa prakAra se hai-isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-'teNaM: bhaMte! jIvA emaeNa kevayA upavajjatti' he bhadanta ve saMjJI manuSya jIva eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'laddhI se jahA eyasleva sanni maNussassa puDhavIzAiesu uvadhajjamA. Nassa paDhamagamae jAca avAsoti' he gautama ! pRthivIkAyikoM meM utpana hone yogya saMhI manuSya kI prathama nAmaka meM kahI gaI vaktavyatA yahA~ yAvat bhavAdeza taka kaha lenI cAhiye / vaha vaktavyatA isa prakAra se hai 'goyamA ! gItama! te 'jahanneNaM atomuhuttaTTiiesu' dhanyathI mata. bhuitanI sthitiyAjA sazI 5yendriya tiyayomA utpanna thAya che. mana 'uko. seNaM thI 'tipaliovamaTriiesu uvavajjejjA' ra pakSyApamanI sthitivANA saMsI pacandriyatiryAmAM utpanna thAya che. A rIte A utpAta dvAranA samayamA 4thana yu cha. . have parimANu dvArA saMbaMdhamAM kathana karavAmAM Ave che. A viSayamAM gautama svAmI prasuna me pUchayu cha -'te NaM bhave ! jIvA ega samaeNaM kevaiyA uvavajjati' maga ta sabhI manuSya ke samayamA panna thAya cha 1 mA prazana uttaramA prabhu 49 cha -'laddhI se nahA eyasseva sannimaNussassa puDhavIkAiesu uvavajjamANassa paDhamagamae jAva bhavAdesrotti' gautama! pRthvIkAcikemAM utpanna thavAne cagya saMjJI manuSya saMbaMdhI pahelA gAmamAM kahela kathana ahiyAM yAvat bhavAdeza sudhI kahevuM joIe. te Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 bhagavatI sUtra sA ca parimANAdipAta revaM parimANato jayanyena eko vA dvau vA, trayo vA utkarSeNa tu saMkhyAtA eva utpadyante saminuSyANAM svasAvato'pi saMkhyAtatvAt 2 tathA - paTrasaMhananavanto bhavanti, zarIrAvagAhanA utkarSataH pazca dhanuHzatamamANA 4 / pavighasaMsthAnavantaH 5 / kRSNanIlAdikAH paDapi lezyA bhavanti 6 / samyag mithyAmizra dRSTimantaH 7 / bhajanayA caturjJAnAH vyajJAnAtha bhavanti 8 / manovAkkAyayogavantaH 9 / sAkArAnAhAropayogadvayavantaH 10 | AhArabhaya. maithunaparigrahasthasaMjJAvantaH 11 / krodhamAnamAyA lobhAkhyakapAyacatuSTayavantaH 12 / zrotrAdi paJcendriyANi bhavanti 13 / SaTprakArakAH samudaghAtAcApi bhavanti - ve saMjJI manuSya eka samaya meM jaghanya se eka athavA do athavA tIna utpanna hote haiM aura utkRSTa se saMkhyAta hI utpanna hote haiM kyoMki saMjJI manuSya svabhAvataH saMkhyAta hI haiM / tathA ye 6 hoM saMhananavAle. hote haiM / zarIrAvagAhanA inakI utkRTa se 500 dhanuSa kI hotI hai / saMsthAna inake 6 ho prakAra ke hote haiM / lezyAeM inameM chahIM hotI haiM / ye samyaf bhI hote hai, midhyAdRSTi bhI hote haiM aura mizradRSTi bhI hote | bhajanA se ye cAra jJAna vAle hote haiM aura tIna ajJAna vAle hote hai / inake mana vacana aura kAya ye tInoM yoga hote haiM / sAkAra aura anAkAra donoM prakAra kA upayoga inake hotA hai / AhAra, bhaya, maithuna aura parigraha ye cAra prakAra kI saMjJAeM inake honI haiM / krodha, mAna, mAyA aura lobha ye cAra kaSAyoM vAde ye hote haiM / zrotra se lekara sparzana kathana A rIte che. te sarI manuSye eka samayamAM jaghanyathI eka athavA be athavA traNa utpana thAya che. ane utkRSTathI sakhyAta ja utpanna thAya che. -sajJI manuSya svAbhAvika ite saMkhyAta hoya che. tebhanA shriiranI avagAhanA utkRSTathI 500 pAMcase dhanuSanI che, teone chae prakAranA saMsthAna hAya che, vaizyAe temane cha e hAya che. tee samyag daSTivALA paNa hAya che. ane mithyA dRSTivALA paNu hAya che. ane mizra dRSTivALA paNa hoya che. bhajanAthI teo cAra jJAnavALA hAya che, ane traNa ajJAnavALA hAya che. temane mana, vacana ane kAya e rIte traNuAgA hAya che, temane sAkAra ane anAkAra e eka prakAranA upayAga hAya che. tee AhAra, bhaya, maithuna, ane pazriMtu e cAra prakAranI saMjJAo hAya che. tekhAne hodha, bhAna, bhAyA bhane bola the yAra uSAyavAjA hoya che, temAne zrotra--(kAna) thI laIne spaza sudhInI pAMca indriyA hAya che. temane chae V Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIko za024.20 sU05 manuSyebhya patirazcAmutpAta 309 14 / zAtAzAtavedanAvantaH 15 / strI punapuMpakatrividhavedavantaH 16 / sthiti jaghanyena antarmuhUrtapramANA utkRSTataH pUrvakovyAyuyaH 17 / avyavasAyAH prazastA apazastAzca 18 / anubandhaH sthitisamAna eva 19 / kAyasaMvevastu bhavAdezena jaghanyato dvau bhavau, utkarSa to'STau bhavAH etatsarvaM manasi nidhAya Aha-'jAva bhavAdesoti parimANAdArabhya bhagadezaparyantaM sarva prathamagamakokta metra anusandheya: miti| kAlAdezena kAyasavedhaM svayameva darzayannAha-kAlAde seNaM' ityAdi ! 'kAlAdeseNaM jahanneNaM do aMto muhunA' kAlAdezena jaghanyena dvau antarmuhUttoM taka kI pAMcoM indriyAM inake hotI haiM / cha prakAra ke samuddhAta inake hote haiN| zAtarUpa aura azAtarUpa dono prakAra kI ye vedanAvAle hote haiM, strIveda, puveda aura napusakAveda ye tInoM veda vAle hote haiM / sthiti inakI jaghanya se eka annaharsa kI honI hai aura utkRSTa se eka pUrva koTi kI hotI hai| prazasta aura aprazasta donoM prakAra ke inake adhyaya sAya hote haiN| sthiti ke samAna hI yahAM anubandha honA hai| kAyasaM. vedha bhavakI apekSA jaghanya se do bhava rUpa hotA hai aura uskRSTa se vaha ATha bhavarUpa hotA hai yaha nava mana meM dhAraNa karake hI sUtra sArane 'jAva bhavAdesotti' aisA sUtrapATha kahA hai| isa se unhoMne yaha samajhAyA hai ki parimANa se lekara bhayAdeza taka saba kathana prathama gama ke kahe anusAra hI yahAM grahaNa kara lenA caahiye| kAla kI apekSA-'jahanne do atomuhato 'jaghanya se vaha kAyasaMvedha do antarmuhUrta kA hai aura 'ukkoNa tinni prakAranA samudraghAte hoya che tene zAtA ane azAtA e beu prakAranI vedanAvALA hoya che. teo strIveda, puveda, ane napuMsaka veda e traNe prakAranA veravALA hoya che, temanI sthiti jaghanyathI eka aMtarmuhUrtanI hoya che. ane utkRSTathI eka pUrvakeTinI heya che. teone prazasta ane prazasta ema manane prakAranA adhyavasAyo hoya che. ahiyAM anubaMdha sthiti pramANe ja hoya che. kAyasa vedha bhavanI apekSAthI jaghanyathI be bhava rUpa hoya che. ane utkRSTathI te ATha bhAva rUpa hoya che. A tamAma manamAM dhAraNa karIne 1 sUtrAre 'jAba bhavAdesotti' meM prbhaagen| sUtrapA 4 cha. mA sUtra pAThathI teoe e samajAvyuM che ke-parimAthI laIne bhavAdeza sudhInuM tamAma kathana pahelA gAmamAM kahyA pramANe ja che tema samajavuM. kALanI apekSAthI 'jahanneNaM do atomuhuttA' thI ta yasave meM mata tanA Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 - - - - -- bhagavatIsUtra ukkoseNaM tinni palizrobamAiM punakoDI huttamapahiyAI' utkaNa trINi palyopamAni pUrvakoTipRthaktvAbhyadhikAni, etAvatkAlaM manuSpagati tiryaggati ca seveta, tathA-etAvatkAlaparyantameva manuSya gau tiryaggatau ca gamanAgamane kuryAditi prathamo gamaH 1 / dvitIyagame-'so ceva jahannakAla hAiesa uvavanno' sa evasaMjhimanuSya eva yadi jaghanyakAlasthitikapaJcendriyatiryagyonikepu utpanno bhavettadA-'esa ceva vattavyayA' epetra-prathamagamapradarzitaiva vaktavyatA sarvA'pi vaktavyA, 'navaraM kAlAdeseNaM jahanneNaM do aMto muhuttA' navaram-kevalametAvadeva lakSaNyam yat kAyasaMvedhastu 'kAlAdeseNaM jahanneNaM do aMtomuhuttA' kALAdezena paliovamAI puruSakoDIputtamamahiyAI utkRSTa se vaha pUrvakoTi pRyakAva adhika tIna palpopama kA hai / itane kAla taka baha saMjJI manuSyagati kA aura tiryaggati kA sevana karatA hai| tathA itane hI kAla taka vaha usameM gamanAgamana karatA hai| aisA yaha pradhama gama hai| dvitIya gama meM-'so ceSa jahanna kAlaTiiessu uvayanno' aisA pATha hai| isake anusAra vahI saMjJI manuSya yadi jaghanya phAla kI sthiti vAle paJcandriya tirthagyoniko meM utpanna hone ke yogya hai / to vahAM para bhI 'esa ce vattavyayA' yahI prathama gama meM kahI gaI vaktavyatA kahanI cAhiye / parantu isa gana kI vaktavyatA meM jo prathama gama kI vaktavyatA se antara hai lase sUtrakArane 'navaraM kAlAdeseNaM jahanneNaM de| aMtosuhuttA' isa stra dvArA prakaTa kiyA hai| isase unhoMne yaha samajhAyA hai ki isa dvitIya gala meM kAyasaMvedha cha. ma 'ukkoseNaM tinni pali bhoramAi puvyakoDi puhutta pabha diyAi' thI te pUrvakeTi pRthakva adhika traNa palyopamano che ATalA kALa sudhI te saMsI manuSya gatinuM ane nirya ca gatinuM se na kare che ane eTalA ja kALa sudhI te tene gamanAgamana kare che e rIte A pahele gama kahyo che. 1 have bIjA gAma saMbadhI kathana karavAmA Ave che.- 'sro ceva jahannakAlaTiisu vavanno' mA sUtra54i s6 // prabhArI se saMjJI manuSya je jaghanya kALanI sthitivALA sa phrI 5 cendriyatiryaMca niaamaa tpanna yavAna yogya che to te sadhamA 5 'esa ceva vattavyayA' A pahelA gamama kahyA pramANenuM kathana kahevuM joIe. paraMtu pahelA gama 42di mA mIna gamanA 4thanamA re hA cha te2 sUtrAre 'navara 'kAlAdeseNaM jahanneNaM do aMtomuhuttA' // sUtra54thI pragaTa 42sa cha. mA sUtrapAThathI teoe e samajAvyuM che ke A bIjA gAmamAM kAyasaMvedha kALanI Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za025 u.20 sU05 manuSyebhyaH pa. tirazcAmutpAtaH 311 jaghanyena dvau antarmuhUttauM 'ukko seNaM cattAri puSakoDImo cauhi aMtomuhuttehi amahiyAo' utkarSeNa catataH pUrvakoTyaH caturmirantarmuhUrtarabhyadhikAH etAvatkAla paryantaM tiryagyonikagati manuSyagatiM ca seveta tathA-etAvatkAlaparyantameva ubhayagatau gamanAgamane kuryAditi dvitIyo gamaH 2 / tRtIyagamaM darzayannAha-'so cetra ukkosa0' ityAdi / 'so ceva ukkosakAla Tiiesu upabanno' sa eva-saMjJi manuSya eva utkRSTakAlasthitikapaJcendriyatiryagyonikeSu utpano bhavet yadi tadA -'jahanneNaM tipalioSamadviiesu' jaghanyena tripalapopamasthiti keSu paJcendriya tiryagyaunikeSu 'ukkoseNa vi tipaliovamaTiiesa' utkarpaNApi tripalyopama: sthitikeSu paJcendriyatiryayonikeSu utpadyate, 'sacceca varAvyayA' saiva vaktavyatA kAla kI apekSA to jaghanya se do antarmuhUrta kA hai, parantu 'ukoseNaM cattAri puncakoDIo cauhiM aMtomuhuttehiM amahiyAo' uskRSTa se yaha cAra antarmuhartta adhika cAra pUrvakoTi kA hai| isa prakAra vaha jIva itane kAla taka tiryagyonika gati kA aura manuSya gati kA sevana karatA hai aura itane hI kAla taka vaha usa gati meM gamanAgamana karatA hai| isa prakAra se yaha dvitIya gama hai| tRtIya gama isa prakAra 'le hai--'lo ceva ukosa.' vahIM saMjJI manuSya yadi utkRSTa kAla kI sthiti bAle paJcendriya niryagyonikoM meM utpanna hone ke yogya hai to vaha 'jahanneNaM tipali provahipaesa' jaghanya se tIna palyApama kI sthiti vAle paJcendriya tiryazcoM meM utpanna hotA hai aura 'ukkoseNa vi tipaliocaTTiAesu0' utkRSTa se bhI vaha tIna palyopama kI sthiti vAle paJcendriyatiryazcoM meM utpanna hotA hai| apekSAthI , 43nyathI meM matabhu itanA . 52tu ukkoseNa cacAri pucakohIo cauhiM atomuhuttehi amahiyAo' GthI te yA2 antata adhika cAra pUrvakeTine che A rIte te jIva ATalA kALa sudhI tiyaca yonikanI gatinuM sevana kare che, ane eTalA ja kALa sudhI te e gatimAM gamanAgamana kare che. A rIte A bIjo gama rahyo che 2 3 trIle ma apAmA mAve cha- 'so ceva ukkosa.' se sahI manuSya je utkRSTa kALanI sthitivALA saMnI paMcendriyatiya ca yonikamAM 64nna thavAne yogya cha, tahata 'jahanneNaM tipaliovamadviiesu' dhanyathA trae palyopamanI sthitivALI saMjJI paMcendriyatiya cAmAM utpanna thAya che ane 'ukkoMseNaM vi tipalioMvamadviiesu' GthI 54 pa 5yopabhanI sthiti pApA saMzI pathandriyatiya ya yonimA utpanna thAya cha 'sacceva. Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatImu 312 tRtIyagame'pi prathamagamatra sarvA'pi vyavatyA vaktA, kevalaM garagahanA cailakSaNyaM tadeva darzayati- 'navara' hatyAdi / 'navaraM yogAhaNA jane aM ggi' navaraM zarIrAvagAhanA jaghanyenAGgulavataM yatgudAdArabhya narA guLaparyanta mityarthaH, aneneda nizritaM bhavati yanyastvAn hInatarade manuSyaH utkRSTAyu tiryagyonikeSu notpadyate iti / tayA- 'use paMca dhaNusayAI' uekarakarSeNa paJca dhanuH zatAni paJca catuH zanamA satyaH / 'ThiI jahanneNaM mAmapuhute' sthitirjayanyena mAnavahinAmAdArabhya navamAmaparyantAyuko bhavatItyarthaH / anenedaM nirNIte yan mAyavAt cInako manuSyaH utkRsthitikeSu niryagyonikeSu iti / 'kokoDa 1 'sacceva vaktavvadyA aisI yaha vaktavatA tRtIya gama meM bhI prathama gama meM kahI gaI patA ke anusAra hI kara lenI caahiye| parantu isa tRtIya gama kI vaktavyatA meM jo prathama gama kI vaktavyatA se antara par3hatA hai zarIrAvagAhanA Adi meM par3atA hai| jo ima prakAra se hai- 'navaraM ogAhaNA jahanneNaM aMgulapuTa' yahAM tRtIyagama meM avagAhanA javandha se aMgulapRthaktva hai-do aMgula se lekara 9 aMgula taka hai| isase yaha nizcita hotA hai ki alapRthakta se hInatara deha bAlA manuSya utkRSTa AyuvAle tiryagyoniko meM u nahIM hotA 'ukoseNaM paMcavAI' utkRSTa se avagAhanA pAMcasaudhanuSa pramANa hai 'ThiI jahaneNaM mAtta' sthiti jaghanya se mAsabhaktva - do mAsa se lekara nau mAsa taka hai isase yaha nirNIta hotA hai ki mAsa pRthaktva se hInatara AyuvAlA manuSya utkuSTa sthitivAle tiryagyoniko gabhamAM pAtu pahelA gabhamA vattavtrayA' se prabhASenuM mA prathama zrI kathana anusAra ja kahevu eie. para`tu A trIjA gamanA kayanamAM je pahelA gamanA kathana karatAM pheraphAra che te zarIranI avagahunA vageremAM Ave che. ke prabhAche -navara ogAhaNA jahaNaNeNaM bhagulapuhutta' aDiyAM mA zrIla gamamAM avagAhanA jadhanyathI AMgaLa pRthavanI che eTale ke be AgaLathI laIne nava AMgaLa sudhInI che. AnAthI e nizcita thAya che ke-AMgaLa pRthak ttvathI hInatara zarIra vALA manuSya utkRSTa AyuSyavALA tiya canikamAM utpanna thatA nathI tathA 'ukoseNa paMcadhaNumayAI" tSTathI avagADunA pAyasI dhanuSa prabhAvanI che. 'ThiI jahanneNaM mAsapuhuttaM' sthiti dhanyadhI bhAsa pRtha sva-be mAsathI nava mAsa sudhInI che. A kathanathI e nirNaya thAya che ke -mAsa 5UyaktvathI echI AyuSyavALA mRnuSya utkRSTa sthitivALA tiya ca Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyazcandrikA TIkA za024 3.20 sU05 manuSyebhyaH pa. tirazcAmutpAtaH 313 utkarSeNa pUrvakoTiH pUrva koTya yukaH utkRSTato bhavatItyarthaH / 'evaM aNuvaMyo vi' evaM sthitisamAno'nuvandho'pi bhavatIti / kAyasaMvedhastu 'bhavAde segaM do bhavaggahaNAI' bhavAdezena dve bhavagrahaNe 'kAlAde seNaM jahanneNaM tini paliovapAI mAsapuhuttamabhahiyAi' kAlAdezena kAyasaMvedho jaghanyena trINi parapopamAni mAta pRthakvAbhyadhikAni 'ukkoseNaM tinni pali provamAI putra koDIe amahiyAI utkRSTata strINi palyopamAni pUrvakoTayA'bhyadhikAni utkRSTataH kAlAdezena kAyasaMvedhaH, pUrvakoTayadhikatripalyopamAtmako bhavatItyarthaH / 'evayaM jAya karejjA3' etAvantaM yAvatkuryAt etAvatkAlaparyantameva tiryaggati manuSpagati seveta tathA etAvatkAla paryantameva ubhayagatau gamanAgamane kuryAditi tRtIyo gamaH 3 / caturtha paJcama paSTha gamAna darzayannAha-'so ceva appaNA' ityaadi| 'so ceva appaNA jahannakAlahiIyo meM utpanna nahIM hotA hai / evaM utkRSTa se sthiti 'putrakoDI eka pUrva.. koTi rUpa hai| 'evaM aNubaMdho vi' isI prakAra se sthiti ke jaisA hI anu paMdha hotA hai| kAya saMvedha 'bhavAdeseNaM do bhavaggahaNAi' bhaya kI apekSA do bhavoM ko grahaNa karane rUpa hai aura 'kAlAdeseNaM' phAla kI apekSA yaha 'jahanneNaM tinni paliovamAi mAsapukhattamabhahiyAI' jaghanya se mAsapRthaktva adhika tIna palyopama kA hai| 'ukkoseNaM tinni palimoghamAI puvakoDIe abhahiyAI utkRSTa se vaha kAyasaMvedha pUrvakoTi adhika tIna palyApama kA hai / 'evaiyaM jAva karejjA' isa prakAra se vaha jIva itane kAla taka niyaMggati kA aura manuSyagati kA sevana karatA hai| tathA itane kAlataka hI vaha usa gati meM gamanAgamana karatA hai| aisA yaha tRtIyagama hai| ava satrakAra caturtha paMcama evaM SaSTha gA ko dikhalAne ke liye ye yonimA 4-1 thatA nathI bhane thI sthiti 'puvakoMDI' meM 4 Ti 35 2. 'evaM aNubayo vi' mA pramANe bheTale hai sthitinA thana pramANe 1 anumaca pANu thAya che. jAyasavedha 'bhavAdeseNa do bhavaggahaNAI apanI apekSAthI meM savAra prahAya 425 / 35 che bhane 'kAlAdeseNaM' sanI apekSAthI nyathI 'jahanneNa tinni pali bhovamAi mAsapuhattamabhaDiyAI' bhAsapRthaiva madhi RSya pakSya: 55 35 che 'ukkoseNa' GTathI te yasa vedha 'tinni pali ovamAI puvvakAhIe amahiyAi' pUqTa ,adhi: trA pakSyApamanA cha. 'evaiya jAva karejjA' mArIta te 94 Plean in suzrI tiryaMca gatina ane manuSya gatinuM sevana kare che. tathA eTalA kALa sudhI ja te e gatimAM gamanAgamana kare che e pramANe A trIje gama kahyo che. huM 92 sUtra412 yAthA, pAyamA mana cha bhane malA mAda 'so ceva' bha040 Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre. 314 jAo' sa eva sajhimanuSya eva AtmanA svayamityarthaH jaghanyakAla.. sthitiko jAtaH tadA-'jahA-sannipaMciMdiyatirikAvajoNiyassa paMciMdiya-- tirikkhajogiesa uvavajjamANassa majjhimesu tira gamaesu vatavvayA ; bhaNiyA' yathA saMkSipaJcandriyatiryagyonikasya paJcendriyatiryagyonikepu - utpa. , dhamAnasya madhyameSu triSu caturthapaJcamapaTalakSaNeSu gamakepu vaktavyatA bhaNitA: 'esa ceva eyassa vi majjhimesu tisa gapaesu niranasesA bhANiyavA' epaiva etasyApi madhyameSu triSu garakeSu niravazeSA-sapUrNA bhaNitavyA, paJcendriyatiyaMgyonikeSu utpadyamAnasya saMkSipaJcandriyatiryagyonikasya yA vaktavyatA madhyamagamatraye kathitA sA samayA'pi vaktavyatA ihApi madhyamagamatraye vaktavyeti / sarvathA samavaparihArAyAha-'navaraM' ityAdi / 'navaraM parimANaM ukko seNaM saMkhejjA 'soceva appaNA jahanna kAlahiho jAo' ailA sUtra kahate haiM-isake dvArA ve yaha prakaTa karate haiM ki jaba vahI saMjJI manuSya jaghanya kAla kI Ayu ko lekara paJcendriya tiryagyonikoM meM utpanna hone ke yogya honA hai-to usa sambandha meM 'jahA sanni paMciMdiya tirikkhajANiyarasa paMciM diya tirikkhajoNiestu uvavajjamANala majjhimesu tisu gamaelu vatta. vvayA bhaNiyA' jailI vaktavyatA paJcandriya tirthagyonikoM meM utpadyamAna saMjJI paJcendriya tiryagyoniza ke madhya ke tIna galakoM meM kahI gaI haiM 'esaceva eyasla vimajhimesu niravalesA ANimanyA' yahI samagra vaktavyatA yahAM para bhI madhyama gamanadha meM kaha lenI caahiye| parantu sarvathA rUpa se samatA ke parihAra karane ke nimitta sUtrakAra 'navaraM appaNA jahannakAla dviio' mA pramANena sUtra 49 che 25 // sUtrathI tamA me batAve che ke-jyAre te saMjJI manuSya jaghanya kALanI AyuSyane laIne utpanna thAya che, ane saMjJI paMcendriya tiryaMcanikemAM utpana thavAne yogya hoya cha.-ta te samAdhama 'jahA sanni paMciMdiya tirikkhajoNiesu uvatrajjhamANassa majjhimesu tisu gamaesu vattavvayA bhaNiyo' 2 pramAyenu 4thana payandriyatiya ya nikemAM utpanna thanArA saMjJI paMcendriya tiryaMcaye nikanA madhyanaM traNamaamaa hesa cha. 'esa ceva eyasmavi majjJimesu tisu gamaesu niravaThA bhANiyavvA' mA tamAma 4thana maDiyAM 55 madhyana 3 gamAmA seTave haiM' cothA, paMcamAM ane cha gamanA saMbaMdhamAM kahevuM. paraMtu badhI rItanA samApayAnA nivedha 421 / bhATe sUtrA2 'navara parimANaM ukkoseNaM saMkhejjA Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA zaM024 u.20 sU05 manuSyebhya paM. tirazcAmutpAtaH 315 upavanaMti' navaraM kevalaM parimANam utkarSataH saMkhye yA utpadyante tatra saMjJipaJce ndriyatiryagyaunikasya paJcendriyatiryagyoni ke putpadyamAnasya parimANadvAre utkarSavo'. saMkhyeyA utpadyante ityuktam atra tu saMjJi manuSyANAM saMkhyeyatvena saMkhyeyA utpa dyante evaM parimANadvAre vaktavyam, etAvAneva bhedH| saMhananAdidvArANi tu yathA tatroktAni tayA'jApi vaktavyAni tAni caitras-tezaM SaT saMhananAni3 / zarIrAvagAhanA jaghanyotkRSTApAmagulA'saMkhyeyabhAgamAtrapamAgA 4 / saMsthAnAni-vajra parimANaM ukkoleNaM saMkhenA ubaajjati' isa sUtra kA kathana karate haiMisake dvArA unhoMne yaha samajhAyA hai ki pUrvokta gamatra ke parimANa se yahAM ke madhyama gamatraya meM parimANa meM bhinanA hai, kyoMki yahAM parimANa kI apekSA ve utkRSTa se saMkhyAta utpanna hote haiM paJcendriya tiyagyonikoM meM utpadyamAna saMjJi pazcendriya liyaMgyonika ke parimANa dvAra meM ve utkRSTa se asaMkhyAta utpanna hote haiM aisA kahA gayA hai| parantu yahAM saMjJo manuSyoM kA saMkhyAta hone ke kAraNa ve saMkhyAna utpanna hote haiN| aisA inake parimANa dvAra meM kaha lenA caahiye| ataH isa parimANa dvAra kI hI apekSA pUrvokta gamantraya ke parimANa dvAra se bhinnatA hai aura koI bAra meM bhinnatA nahIM hai kyoMki saMhanana Adi dvAra jaise vahAM kahe gaye haiM vaise hI ve yahAM para bhI kahe gaye haiN| jaiseunake 6 saMhanana hote haiN| zarIrAvagAhanA yahAM jaghanya aura uvavati' mA sUtrapA 4 cha mA sUtra54thI tamAme se sabhI yuche 'ke-pUkti traNa gamenA parimANanA kathanathI ahiyAMnA traNa gamenA pari'mANa vigere dvAronA kathanamAM judApaNu Ave che. kemake ahiyAM parimANanI apekSAthI teo utkRSTathI sakhyAta paNAthI utpanna thAya che. paMcendriyati. "ca nikamAM utpanna thanArA sannI pacendriya tiyacanikane parimANa dvAramAM teo utkRSTathI asa khyAta paNe utpanna thAya che. e pramANe kahe. vAmAM AvyuM che. paraMtu ahiyAM saMsI manuSya saMkhyAtapaNe hovAnA kAraNe teo saMkhyAta utpanna thAya che e pramANe ahi parimANa dvAra saMbaMdhamAM kahevuM joIe. A rIte A parimANa dvAranA saMbaMdhamAM pahelA kahela traNa gamonA parimANa dvArathI judApaNu Ave che. te sivAya bIjA keI dvAranA kathanamAM judApaNuM AvatuM nathI. kemake saMhanana vigere dvArA je 'pramANe tyAM kahyAM che. eja rIte te ahiyAM paNa kahyA che jemake-teone - cha saMvanana hoya che. ahiyAM zarIranI avagAhanA jaghanya ane utkRSTathI Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra 316 RSabhAdIni paTU 5 / kRSNanIlakApotikAH tisro leyAH 6 / mithyAdRSTimAtram 7 / dve ajJAne 8 | kAyayoga eva kevalam asya jaghanyotkRSTAbhyAmantasAkArAnAmuMharttasthitikatvenamanovAkrapazandhAtpUrvameva maraNasadbhAvAt / kArI dvividho upayoga, AhArabhayamaithunaparigrahAkhyAzvavastraH saMjJAH krodhamAna mAyAlomAkhyAzcatvAraH kapAyAH, paJcendriyANi vedanArUpAyamAraNAntikA khayaH samuddhAtAH, dve vedane, zrayo vedAH, jaghanyotkRSTAbhyAm antarmuhUrtamAyuH utkRSTa se aMgula ke asaMkhyAtave bhAga praNAma hai / vajraRSabha Adi 6 saMhanana inake hote haiN| kRSNa, nIla, aura kApotika ye tIna lezyAeM hotI haiM / dRSTidvAra meM ye midhyAdRSTi hote haiM / jJAnadvAra meM ye do ajJAna vAle zete haiN| yogadvAra meM ye kevala eka kAyayoga vAle hI hote haiN| kyoMki ye jaghanya aura utkRSTa se eka antarmuhUrta kI sthiti vAle hI hote haiM / isaliye mana aura cavana paryApti ke bandha 'hone ke pahile hI inakA maraNa ho jAtA hai| isaliye inake manoyoga aura vAgayoga nahIM hotA hai| upayoga dvAra meM inake sAkAra aura anAkAra donoM prakAra kA upayoga hotA hai / saMjJA dvAra meM inake AhAra bhaya, maithuna aura parigraha ye cAroM saMjJAeM hotI haiM / kaSAya dvAra meM inake krodha, mAna, mAyA aura lobha ye cAroM kaSAyoM hotI haiM / indriya dvArameM ye pAMca indriyoM vAle hote haiM / vedanA kapAya aura mAraNAntikaye 3 samuddhAta inake hote haiN| jJAta aura ajJAta rUpa se donoM prakAra kI AMgaLanA asa`khyAtamA bhAga pramANatI che vA zrRvasa vigere cha sahanana teone hAya che. kRSNa, nIla, ane kArpAtika e traNa lezyAe teone hAya che. dRSTi dvAramAM tee mithyA daSTi heAya che. jJAna dvAramAM teo e ajJAnavALA hoya che. ceAgadvAramAM A kaeNvaLa eka kAyayeAgavALA ja hAya che. kemake teo janya ane utkRSTathI eka aMtarmuhUta nI sthitivALA ja hAya che. tethI mana ane vacana paryAptanA khapa thatA pahelAM ja temanu maraNu thaI jAya che. tethI temane maneyAga ane vacanayeAga DAtA nathI. upayega dvAramAM temane sAkAra ane anAkAra e beu prakAranA upacega hoya che. sa'jJA dvAramAM temane AhAra, bhaya, maithuna ane parigraha e cAra saMjJAo hAya che. kaSAya dvAramAM temane krodha, mAna, mAyA ane lAbha e cAra kaSAye hAya che. indriya dvAramAM teo pAMce indriyAvALA hAya che. temane vedanA, kaSAya ane mAraNAntika e trazu samuddhAte hAya che. temane zAtA ane azAtA e beu prakAranI vedanA hAya che. temane traNe prakAranA vaida hAya Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA 2024 u.20 sU05 manuSyebhya pa.tarazcAmutpAta 317 adhyavasAya sthAnAni apazastAni, sthitisadRzo'nubandhaH, kAya paMveyo bhavAdezena jaghanyena dve bhavagrahaNe utkarpato'STau bhavagrahaNAni kAlAdezena tu saMjJimanuSpapazcendriya tigyonikasthityanumArato bhavatIti / etde| darzayati-'sesa taM cetra' zeSamparimANAtiriktaM saMhananAdikaM tadeva-pUrvoktameveti SaSTho gamaH 6 / 'soceva appaNI ukkosakAlahiiyo' sa eva-saMjJimanuSya eva AtmanA-svayam utkRSTa kAlasthitiko jAtaH badA-'secce paDhamagamavattAyA' saiva prathamagamavaktavyatA asmin prathama vedanA inake hotI hai| veda inameM tInoM hI hote haiN| AyudvAra meM inakI jaghanya aura utkRSTa se Ayu eka antarmuhUrta kI hotI hai| adhyavasAya dvAra meM inake adhyavasAya sthAna aprazasta hI hote haiN| sthiti ke jaisA hI inake anubandha hotA hai| kAyasaMvedha bhavakI apekSA jaghanya se do bhadhoM ko grahaNa karane rUpa aura utkRSTa se ATha bhavoM ko grahaNa karane rUpa hotA hai, tathA kAla kI apekSA vaha saMjJi manuSya kI aura paJce. ndriya tiryagyonika kI sthiti ke anusAra hotA hai / yahI bAta-'sesa taM ceva' isa sUtrapATha se prakaTa kI hai| arthAt parimANa ke atirikta aura saba saMhanana Adi kA kathana pUrvokta jaisA hI hai / isa prakAra se yaha cauthA pAMcavoM aura chaThA gama kahA gayA hai| 'soceva appaNA ukkosakAlaTiio jAo' aba vahI saMjJI manuSya utkRSTa kAla kI sthiti ko lekara utpanna huA hai to isa sambandha meM 'sacceva paDhamagamavattavyayA' vahI prathama gama ke jaisI vaktavyatA kaha che. Ayu dvAramAM temane jaghanya ane utkRSTathI eka aMtamuhartatu A hoya che. athavasAva dvAramAM temane adhyavasAya sthAna aprazasta ja hoya che sthitinA kathana pramANe ja temane anubaMdha hoya che. kAyasa vedha bhavanI apekSAthI jaghavathI be bhane grahaNa karava rUpa ane utkRSTathI ATha bhane grahaNa karavA rUpa kahela che tathA kALanI apekSAthI te sa zI manuSyanA ane pa cendriyatiya ca cenikanA prakaraNamAM sthitinA kathana pramANe che, 'eja vAta aura nava sA satrAcI pragaTa 428 cha arthAt paribhAbanA thana zivAyanuM bIju saMhanana vigere sa ba dhI kathana pahelAM kahyA pramANenuM ja che. A rIte A ceAtho paMcama ane chaThTho gama kahyo che 4-5-6 'so ceva appaNA ukkosakAladiio jAo' me4 sajJI manuSya "BSTa. apanI sthitithI 64rna thayaya to te samadhamA 'sacceva paDhamagamavakta"dhvayA' 5 / gamanA 4thana pramANunu 4thana 4 na . 52'tu me paDatA Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtra gamaprakaraNe yA vaktavyatA bhaNitA liravazeSA satra vaktavyatA saptama game'pi vaktavye tyarthaH / sarvathA prathamagamApekSayA sAdRzyaM nirApharoti-'navaraM' ityaadinaa| 'navaraM ogAhaNA jahanneNaM paMcadhaNusayAI navaram-kevalamayagAhanA zarIrAvagAhanA pUrvI pekSayA bhidyate sA ca jaghanyena pazca dhanuH zatAni 'uko seNa vi paMcadhaNuptayAI' utkarSeNA'pi paJca catuH zatAni 'ThiI aNubaMdho jahanneNaM pucakoDI' sthityanuH 'bandhau jaghanyena pUrva koTi: 'ukkoseNa vi puSakoDI' utkarSeNA'vi pUrvakoTireva 'sesaM taheca jAva bhavAdesoti' zeSam-parimANAdi dvArajAtaM tathaiva-praya nagamasaha zameva zarIrAvagAhanA sthityanubandhAna vihAya anyatsA parimANAdi dvArajAtaM bhavAdezaparyantaM prathamagamavadeva avagantavyamiti / kAlAdezena kAyasaMveyAMze-vaila kSaNyaM pratipAdayannAi-'kAlAdeseNaM' ityAdi, 'kAlAdeseNaM jahanneNaM pucakoDI. aMtomuhuttamambhahiyA' kAlAdezena jaghanyena pUrvakoTirantarmuhUrtA'bhyadhikA, 'ukko. lenI cAhiye parantu la prathama gama ko vaktavyatA se isa saptama gama kI vaktavyatA meM jo antara AtA hai use sUtra kArane 'navaraM ogAhaNA jahanneNaM paMca dhaNulayAI ukkose gavi paMcadhaNumapAha" isa sUtrapATha dvArA prakaTa kiyA hai / arthAt yahAM zarIra kI avagAhanA jaghA se bhI pAMca sau dhanuSa kI hai aura utkRSTa se bhI pAMca sau dhanuSa kI hai / 'ThiI aNu. ghaMdho jahanneNaM pubdhakoDI, ukkoseNa vi puruSakoDI' sthiti aura anubandha jaghanya se pUrvakoTi kA hai aura uskRSTa se bhI eka pUrvakoTi kA hai "sesaM taheva jAva bhavAdesotti' bAkI ke aura saba parimANa Adi dhAroM kA kathana yAvat bhavAdeza taka prathA gama ke jaisA hI hai / 'kAlAdeseNaM jahanneNaM pumbakoDI aMgomuttamAhiyA' kAla kI apekSA kAMghasaMvedha jaghanya se eka antarmuharta adhika eka pUrvakoTi kA hai aura gamanA kathanamAM ane A sAtamA gamanA kathanamAM je judApaNuM Ave che, te sUtrAre 'navara ogAhaNA jahanneNaM paca dhaNumayAi ukkoseNa vi paca dhagumrayAI A sUtrapATha dvArA pragaTa karela che arthAt ahiyAM zarIranI avagAhanA, java. nyathA bhane 44thI bhanne prathA paaNyse| dhanuSanI cha. 'ThiI aNusaMdho jahanneNaM puSakoDI unakosega vi putrakADI' sthiti bhane bhanuma bhanyathA pUrva TanA che. ane yA pakSya se pUTina cha 'sesaM taheva jAva bhavA desotti' zrIna parimANu vigere hArnu 4thana yAta sAdeza sudhArnu pdde| AmamA ! prabhArI che 'kAlAdeseNa jahanneNaM pucakoDI atomuhuttamabhahiyA' nI apekSAthI yasa ve5 vanyathI me matabhuta Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramendrakA TIkA za024 u. 2005 manuSyebhya paM. tirazcAmutpAtaH seNaM tini paliyomAI puJcakoDI hutamadiyAI' utkarSeNa trINi palpoSamAni - pUrvakoTipRthaktvAbhyadhikAni 'evaiyaM jAva karejjA' etAvantaM kAlaM seveta tathA - tAvatkAlaparyantamena gamanAgamane kuryAditi saptamo namaH 7 / 'so ceva jahannakAlaTThiesa ubavanno' sa eva - saMjJimanuSya eva jaghanya kAlasthitikatiryagyonikeSu samutpanno bhavet tadA - 'esa caiva vaktavyA' eSaiva- anantarapUrva kathitaiva sarvApi, vaktavyatA vaktavyA kintu pUrvApekSayA yadvailakSaNyaM tadAha 'navare' ityAdi / 'navaraM kAlA deseNaM janme putrakoDI aMtomuhuttamambhahiyA' navaraM - kevalaM kAlAdezena 7 319 S 'koseNaM tini paliodamAha puNvakADIpuhuttamamahiyAI utkRSTa se vaha pUrvakoTi pRthaktva adhika tIna patyeopama kA hai 'evaiyaM jAva, karejjA' isa prakAra vaha jIva itane kAla taka tiryaggati aura manuSya gati kA sevana karatA hai aura itane hI kAla taka vaha usa gati meMgamanAgamana karatA hai / aisA yaha sAtavAM gama hai / 'so ceva jahannakA laTThiesa uvavanno' vahI saMjJI manuSya jaghanya : kAla kI sthitivAle tiryagyonikoM meM jaba utpanna hone ke yogya hotA. hai, taba isa sambandha meM bhI 'esa ceva vaktavvayA' yahI anantara pUrvakathita hI samasta vaktavyatA kara lenI cAhiye / kintu pUrva vaktavyatA kI apekSA jo yahAM kI vaktavyatA meM antara hai use 'navaraM kAlAdeseNaM jahanneNaM puNtrakoDI ato muhuttamambhahiyA' isa sUtra se prakaTa kiyA hai| isameM yaha kahA hai ki kAla kI apekSA kApasaMvedha jaghanya adhi pUrva aTine che bhane ukkoseNaM tinni palio mAI putraphoDIpuhuttamambhahiyAi' utkRSTathI te pUrvaTi pRthaitva adhipatyoyamanA hai, 'evaiyaM jAva karejjA' me rIte te va bheTalA Aja sudhI tiryaggati bhane manuSya gatinu sevana kare che, ane eTalA ja kALa sudhI te e gatimAM gamana gamana kare che. e pramANe A sAtame gama kahyo che. 7 . so ceva jahannakAla diiesa uvavanno' me4 saMjJI manuSya dhanya ajanI sthitivALA tiya cayAnikeAmAM jayAre utpanna thavAne cegya hoya che. tyAre.te sadharmA - pazu 'esa caiva vattavvayA' mA paDelA Ahesa saghaNu athana 4 Devu joie. para'tu pahelA kahela kathana karatAM mahinA kathanamAM je judA paNu` che. 'navara' kAlAdekheNa jahanneNaM puntrakoTI aMtomuhuttamambhahiyA' mA sUtrapAThathI, tAvesa che. yA sUtrapAThI se samalavyu che hai-jhaNanI apekSAthI hAyasa veSa Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre 320 jaghanyena pUrvakoTirantarmuhUrttAbhyadhikA 'ukkoseNaM cacAri puNnakoDIo cauddi aMgemuhutehiM amahiyAo' utkarSeNa catasra pUrva koTayazcaturbhirantarmuhUrtera padhikAH pUrvagamApekSayA'STamagame kAlAdezena kAya saMvaidhAMzamAtram vailakSaNyam anyatsabai parimANadvArAdArabhya bhavAdezaparyantaM sarvamapi pUrvavadeva gantavyamiti / etAvantametra kAlam ubhayagatiM seveta tathA - gamanAgamane kuryAdityaSTamo gamaH8 / 'socetra ukkohaaree unno' sa eva saMjJimanuSya evotkaTakAla spitika paJcendriyatiryagyonikeSu samutpanno bhavet tadA 'jahanneNaM tipali momaDiesa uvavajjejjA' jaghanyena tripalyomasthitikeSu, utpadyeta, 'ukkoseNa vi tipalionamaDiesa se eka antarmuha adhika eka pUrvakoTi rUpa hai aura 'ukko seNaM kRSTa se 'cattAri putra koDIo cAhiM atomuhatehi amahiyAo' cAra antarmuhUrta adhika cAra pUrvakoTi rUpa hai / pUrvagama kI apekSA AThaveM gama meM kAla kI apekSA kAya saMvedha rUpa aMza mAtra se bhinnatA hai bAkI kA aura saba kathana parimANa dvAra se lekara bhavAdeza paryanta saba pUrva ke jaisA hI jAnanA cAhiye ! isa prakAra itane kAla taka vaha jIva ubhayagati kA sevana karatA hai aura itane hI kAla taka vaha usa gati meM gamanAgamana karatA hai| 'so ceva ukkosakAlaTThiesa uvacanno' vahI saMjJI manuSya jaba utkRSTa kAla kI sthiti vAle paJcendriyatiryagyonikoM meM utpanna hotA hai to vaha 'jahanneNaM tipalioDiesa uva dhanyathI peTha atarmuhUrta dhime pUrva aTi 35 4. ane 'ukkA seNaM' STI 'cattAri pugvakoDIo cauhiM atomuhuttehi amahiyAo' yAra antarmuhUrta adhika cAra pRkATi rUpa che pahelA kahela gama karatAM AThamA gamo kALanI apekSAthI kAyasa vedha rUpa aMzamAtramAM judA paNuM Ave che. te zivAyanuM bIju tamAma kathana parimANa dvArathI araraMbhIne bhavAdeza sudhInu saghaLuM kathana pahelA kahyA pramANe ja che tema samajavuM A rIte ATalA kALa sudhI te jIva ane gatinuM sevana kare che ane eTalA ja kALa sudhI te e gatanuM gamanAgamana kare che e rIte A AThame gama kahyo che. 'so va usakA laTThiesa uvavannA' se sajJI bhanuSya kyAre utDaSTa kALanI sthitivALA pa'cendriyatiya ca ceAnivALAomAM utpanna thAya che. te te 'jahanneNaM paliovamaTThiiesa uvavajjejjA' dhanyathI paDhyo bhanI sthitivAjA ythendriytiry' yayonibhAM utpanna thAya che, bhane ukke seNa vi' uthRSTathI pazu 4 Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramendrakA TIkA za024 u. 2005 manuSyebhya. paM. tirazcAmutpAtaH - 321 uvavajjejnA' utkarSeNApi tripalyopamasthitikatiryagyonikeSu upapadyeta 'esace va baddhI jaba satamagage' eSaiva labdhiH - parimANAdi prAptiH yathaiva saptamagamake, saptamagamake yad yat kathitaM vacat sarvamihApi vaktavyam / kAyasaMvedhamAha - 'bhavAdeseNaM do bhAI' vAdezena dve bhavagrahaNe 'kAlAdeseNaM jahanneNaM tinni palio mAI puvyakoDIe amahiyAI' kAlAdezena - kALApekSayA jaghanyena trINi parayopamAni pUrva koTacA'bhyadhikAni 'ukkoseNa vi tini palio mAI puvvakoDIe amahiyAI' utkarSeNApi zrINi palyopamAni pUrva koTacA'bhyadhikAni / 'evaiyaM jA karejjA' etAvantaM kAlaM manuSyagatiM paJcendriyatiryaggatiM ca seveta, tathAetAvatkAlaparyantameva manuSyagatau paJcendriyatiryaggatau ca gamanAgamane kuryAditi navamo gamaH 9 // 05 // jjejjA' jaghanya se tIna palyopana kI sthiti vAle paJcendriyatiryagyoMnikoM meM utpanna hotA hai aura 'ukko seNa vi' utkRSTa se bhI vaha 'tipaliodamaDiesa ubavajjejjA' tIna palyopama kI sthitivAle paJcendriya tiryagyonikoM meM utpanna hotA hai / 'esa ceva ladvI jaheva sattama game' parimANa Adi kI prApti rUpa labdhi jaisI saptama gama meM kahI gaI hai / vaisI vaha saba yahAM para bhI kaha lenI cAhiye ! yahA~ kAya saMvedha 'bhavAdeseNaM' bhanAdeza se do bhavoM ko grahaNa karane rUpa hai aura 'kAlAdeseNaM' kAlAdeza se vaha jaghanya se pUrvakoTi adhika tIna parayopama kA hai aura 'ukkoseNaM vi' utkRSTa se bhI vaha eka pUrvakoTi adhika tIna poSana kA hai | 'evaiyaM jAva pharejjA' isa prakAra itane kAla taka vaha jIva manuSyagati kA aura paJcendriya tiryaggati kA sevana karatA hai / tathA itane hI kAla taka vaha usa manuSyagati aura paJcendriya tiryaggati meM nAgamana karatA hai| aisA yaha nauvAM gama hai / / sU05 // te 'tipalibhovamaTThiesa uvavajjejjA' vAyu yahayopabhanI sthitivANA yathendriya tiryathayoniamAM utpanna thAya che. 'esa ceva laddhI jaddeva sattamagame' paribhASa vigerenI prApti rUpa labdhi je rIte sAtamA gamamAM hela che. eja rIte te saghaLI labdhi sakha"dhI kathana, ahiyAM kahevuM joIe. ahiyAM kAyasa vedha 'bhavAdeseNaM0' lavAdezathI me lavAne aDatha 42vA 35 ho bhane 'phAlAdekheNaM' asAddezathI te dhanyathI pUrva aTi adhi hone! che bhane 'uko seNaM ji0' utkRSTathI tethe pUrva TipiyomA che.' 'evaiyaM jAva karejjA' the rIte ArasA kSaNa sudhI te lava manuSya gatinu parne paMcendriyatiya ca gatinuM sevana kare che ane eTalA ja kALa sudhI te e manuSya gatimAM ane pacendriyatiya ca gatimA gamanAgamana kare che. e prabhA mA navameo gabha hyo che, sU. yA bha0 41 Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre 322 atha devagatibhyaH paJcendriyatiryagyonikamutpAdayannAi-'jai devehito uvavajjati' ityaadi| , - mUlam-jai devehiMto uvavajjati kiM bhavaNavAsidevehito uvavajjaMti? vANamaMtaradevehito uvavajjati ? joisiyadevehito uvavajjati ? vemANiyadevahito uzvajjati ? goyamA! bhavaNavAsidevehito vi uvavajjaMti jAba vemANiyadevehito vi uvavajjati jai bhavaNavAsidevehito uzvajjati kiM asura-kumArabhavaNavAsidevehiMto uvavajjati jAva thaNiyakumArabhavaNavAsidevahito uvavajjati ? goyamA! asurakumAra bhavaNavAsidevehito vi uvajjati jAva thaNiyakumAra bhavaNavAsidevehito vi uvvjjti| asurakumAre NaM bhaMte! je bhavie paMciMdiyatirikkhajoNiesu uvavajjittae, se NaM bhaMte ! kevaiyakAlaTiiesu uvavajjejjA ? goyamA! jahanneNaM aMtomuhuttahiiesu, ukkoseNaM putvakoDIAuesu uvvjjejjaa| asurakumArANaM laddhI Navasu vi gamaesu jahA puDhavIkAiesu uvavajjamANasta evaM jAva IsANadevasta taheva laddhI |bhvaadesennN savvattha aTTha bhavaggahaNAI ukoseNaM jahanneNaM donni bhvgghnnaaii| ThiI saMvehaM ca savvattha jaannejjaa|9| nAgakumAre NaM bhaMte ! je bhavie paMciMdiyatirikkhajoNiesu uvavajjittae se NaM bhaMte! kevaiyakAlaTiiesu uvavajjejA, esa ceva vtvvyaa| navaraM ThiiM saMvehaM ca jaannejjaa| evaM jAva thnniykumaare|9| jai vANamaMtare Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za024 u.20 sU06 devebhya patiryagyonikepUtpAtaH / 323hiMto uvavajjati kiM pisAya vANamaMtaradevahito uvavajjati taheva jAva vANamaMtare NaM bhaMte ! je bhavie paMciMdiyatirikkhajoNieseM uvavajittae, evaM cetr| navaraM ThiI saMvehaM ca jaannejjaa|9| jaI joisiyadevehito uvavajjaMti, uvavAo taheba jAva joisieNaM bhaMte! je bhavie paMciMdiyatirikkhajoNiehito ubavajittae esa ceva vttvvyaa| jaheva puDhavIkAiyauddesae, bhavaggahaNAI Navasu vi gamaesu aThTha jAva kAlAdeseNaM jahanneNaM aTThabhAgapaliovamaM aMtomuttamabbhahiyaM, ukkoseNaM cattAri paliovamAiM cauhiM puvakoDIhiM cauhi yavAsasayasahassehiM abbhahiyAiM evaiyaM jAvU, krejaa| evaM Navasu vi gamaesu, navaraM ThiI saMvehaM ca jANejA 9 // jai vemANiyadevehito uvavajjati kiM kappovagavemANiya. devehito uvavajjaMti kappAIyavemANiya devehiMto uvavajjaMti? goyamA ! kappovagavemANiyadevehito uvavajjati no kappAIya: vemANiyadevehito uvavajjati / jai kappovaga jAva sahassArakappovagavemANiyadevehito vi uvavanaMti no ANaya0 jAve No accuyakappovagavemANiyadevehito uvvjjNti| sohamma deveNaM bhaMte ! je bhavie paMciMdiyatirikkhajoNiesu uvavajittae se NaM bhaMte ! kevaikAladiiesu uvavajjejjA ? goyamA! jahanneNaM aMtomuttAhiiesu ukkoseNaM puvakoDIAuesu sesaM jaheva puDhavIkAiyauddesae navasu vi gmesu| navaraM navasu vi gamaesu jahanneNaM do bhavaggahaNAI aTa ukkoseNaM bhavaggahaNAI / ThiI Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D bhagavatIsUtre kAlAdesaM ca jaannejaa| evaM IlANadeve vi| evaM eeNaM kameNaM avasesA vi jAva saharulAradevA upavAeyavvA / navaraM ogAhaNA jahA ogaahnnaasNtthaanne| leslA saNaMkusAramAhiMdavaMzaloesu egA pamhalesA, sesANaM egA sukklessaa| vee no itthiveyagA purisaveyagA No napuMsagaveyaMgA, Au aNuvaMdhA jahA Thihapae sesa jaheva IlANagANaM / kAyasaMvehaM ca jaannejjaa| sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti ||suu06|| . cauvIsaime sae vIsaimo uddeso lmtto|| ____ chAyA-yadi devebhya utpadyante kiM bhavanavAsidevebhya utpadhante ? vAnadhyantaradevebhya utpadhante ? jyotiSkadevebhya utpadhante ? vaimAnikadevebhya utpadyante ? gautama ! bhavanavAsidevabhyo'pi utpadyante yAvad vaimAnikadevebhyo'pi utpadyante yadi bhavanavAsidevebhya utpadhante kimamurakumArabhavanavAsidevebhya utpadyante pAvat stanitakumArabhavanavAsidevebhya utpadyante ? gautama ! asurakumArabhavanavAsidevebhyo'pi utpadyante yAvat stanitakumArabhavanavAsidevebhyo'pi utpadyante / asurakumAraH khalu bhadanta ! yo bhavyaH paJcedriyatiyagyonikepu utpattum , sa khalu bhadanta ! kiyatkAlasthivikepu utpadheta ? gautama ! jaghanyena antarmuhUrta sthitikepu utkarSeNa pUrvakoTyAyuSkeSu utpdhet| asurakumArANAM labdhiH navasvapi gamakeSu yathA pRthivIkAyikeSu utpadyamAnasya evaM yAvadIzAnadevasya tathaiva labdhiH / bhavAdezena sarvatrASTa bhavagrahaNAni, utkarpaNa jaghanyena dve bharagrahaNe / sthiti saMvedhaM ca sarvatra jAnIyAt9 / nAgakumAraH khalu bhadanta ! yo bhavyaH0, eSaiva vaktavyatA / navaraM sthiti saMvedhaM ca jaaniiyaat| evaM yAvat stAnitakumAraH 9 / yadi vAnavyantarebhya utpadyante ki pizAcavAnavyantaradevebhya utpadyante tathaiva yAvad vAnavyantaraH khalu madanta ! yo bhavyaH paJcendriyatijyonikeSu utpattum, evameva / navaraM sthiti saMvedhaM ca jAnIyAt 9 / yadi jyotiSkadevebhya utpadyante, upapAtaH tathaiva yAvat, jyotiSkaH khalla bhadanta ! yo bhavyaH paJcendriyatiyagyonikeSu utpattum / eva vktvytaa| yathaiva pRthivIkAyikoddezake, bhavagrahaNAni navasvapi gamakeSvaSTau yAvakAlAdezena jaghanyena aSTabhAgapalyopamamansamuhUrtAbhyadhikam, utkarSeNa catvAri Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 325 premaiyayandrikA TIkA zaM024 u. 2006 devebhya. paM0 tiryagyoniketpAtaH palyopamAni catasRbhiH pUrvakoTibhiH caturbhica varSazatasahasrairabhyadhikAni etAvantaM yAvat kuryAt / evaM navasvapi gamakeSu / navaraM sthiti saMvedhaM ca jAnIyAt 9 / yadi vaimAnika devebhya utpadyante ki klpopapannakavaimAnikadevebhya utpadyante ? kalpAaratmAnikadevebhya utpadyante ? gautama | kalpopapannaka vaimAnika devebhya utpadyante, mokalpAta vaimAnika devebhya utpadyante / yadi kalpopapatraka yAvat sahasrArakalpopapanna kavaimAnikadevebhyo'pi utpadyante ! no Anata0 yAvat no acyutakalpopapannakavaimAnikadevebhya utpadyante / saudharmadevaH khalu bhadanta ! yo bhavyaH paJcendriyatiryagyonikeSu utpattum sa khalu bhadanta ! kiyatkAla sthiti keSu utpadyante gautama ! jaghanye nAntarmuhUrtta sthiti keSu utkarSeNa pUrva koTyAyuSkeSu zeSaM pRthivIkAyikadeza ke navastrapi gamakeSu / navaraM navasvapi gamakeSu jaghanyena dve bhavagrahaNe utkarSeNa aSTa bhavagrahaNAni / sthiti kAlAdezaM ca jAnIyAt / evamIzAnadevo'pi / evametena krameNa avazeSA api yAvat sahasrAradevA upapAdayita yAH / navaramavagAhanA yathA avagAhanAsaMsthAne / lezyA sanatkumAra mAhendrabrahmalo - keSu ekA padmazyA, zeSANAmekA zuklalezyA / vede no strIvedakAH puruSavedakAH no napuMsaka vedAH | Ayuranubandho yathA sthitipade, zeSaM yathaiva IzAnakAnAm / kAyasaMvedhaM ca jAnIyAt tadevaM bhadanta / tadevaM bhadanta / iti / 06 / caturviMzatitame zatake viMzatitamodezakaH samApta, iti / TIkA- 'jaha devedito uvavajjaMti' yadi devebhya Agasya saJjJipaJcendriyati. ryagyonikA utpadyante tadA - ' kiM bhavaNavAsideverhito uvavajjati' kiM bhayanavAsi - devebhya Agatyotpadyante athavA - ' vANA maMtara devehiMto uvavajjaMti' dAnavyantara atha sUtrakAra devagati meM se Akara ke jIva saMjJipazcendriyatiryaggati meM utpanna hotA hai| isa bAta kA kathana karate haiM- 'jaha devehiMto ucavajjati' ityAdi / TIkArtha- gautama ne masse aisA pUchA haiM - he bhadanta ! 'jaha devahito vavajjati' yadi devoM se Akarake jIva paJcendriyatiryaggati meM utpanna have sUtrakAra devagatimAMthI AvIne jIva saMjJI 5 cendriyatiya ca gatimAM utyanna thAya che, te saMbaMdhAM prathana re che. 'jai devehiMtA uvavajjati' ityAhi TIDArtha -- gautamasvAbhIye asune yevu pUchayu che - lagavan 'jai 'devehitA uvavajjaMti' le dvevAbhAMthI bhAvAne va sajJI yathendriyatiryatha gatimAM utyanna thAya che, to 'kiM' bhavaNavAsidevehi to umravajjati' zu' tethe| Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 bhagavatIsa devebhya Agatyotpadyante yadvA 'joisiyadeverhito uvavajrjjati' jyotiSka devemya Agasyotpadyante athavA 'vaimAgipadeverhito javavajjaMti' vaimAnikadevebhya utpadyante bhavanavAsidevebhya Agatya utpadyante saMjJi paJcendriyatiryagyonikA jIvA iti devAvadhi paJcendriyatiryagyonike pUtpatti viSayakaH praznaH / bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! 'bhavaNavAsidevedito vi uvavajrjjati jAva maNideveti vi uvavajjaMti' bhavanavAsidevebhyo'pi Agatyotpadyante pazcandriyatiryagyonikeSu tathA yAvat vaimAnikadevebhyo'pi Agatyotpadyante te jIvAH atra yAvatpadena 'vANamaMtara deve hiMto vi ujjeti joDasiya deveDiMto vi uvavajjaMti' ityanayoH saMgrado bhavatIti tathA ca bhavanavAsivAnavyantarajyotiSkavaimAnikebhya Agatya saMjJipaJcendriyeSu utpadyante iti bhAvaH / ' jaDa bhavaNavAsideve hito utravahote haiM to 'kiM bhavaNavAsi devehito uvavajjaMti' kyA ve bhavanavAsI devoM se Akarake vahAM utpanna hote haiM ? athavA 'vANamaMnaradevehiMto navavajjati' vAnavyantara devoM se Akara ke vahAM utpanna hote haiM ? athavA 'joisiyadevehiMto uvavajjati' jyotiSka devoM se Akarake ve vahAM utpanna hote haiM ? athavA 'vaimANiyadevehiMto uvavajrjjati' vaimAnika devoM se Akarake ve vahAM utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'gomA' he gautama! paJcendriya tiryagyonika jIvoM meM 'bhavaNavAsi devahito vi uvavajrjjati jAva vemANiyadevehiMto vi uvavajjati' bhavanavAsI devoM se Akara ke bhI utpanna hote haiM, yAvat - pada se vAnavyantaroM se Akarake bhI utpanna hote haiM, jyotiSka devoM se Akarake bhI utpanna hote haiM aura vaimAnika devoM se bhI Akarake utpanna hote haiM / lavana vAsI deveAmAMthI bhAvAne tyAM utpanna thAya che ? ' vANamaMtara deve hi to uvavajjati' vAnavya Mtara deveAbhAMthI bhAvIne tyAM utpanna thAya che ? athavA 'joi khiyadeverhito zvavajjati' jyotiSNu deveAbhAMzrI bhAvIne tethe tyAM utpanna thAya che ? }-''vemANiyadevehiMto uvavajjati' vaibhAni devobhAMthI bhAvIne tyAM teo utpanna thAya che ? A praznanA uttaramAM mahAvIra prabhu kahe che ke'goymaa !' he gItabha ! saMjJI pathendriyatiryaya tra 'bhavaNavAsideve hito vi uvavajjeti java vaimANiyadevehiMto vi uvavajjati' lavanavAsI hevAbhAMthI AvIne paNa utpanna thAya che, yAvata vAnanyantara deveAmAMthI AvIne paNa utpanna thAya che. jyAtiSTha deveAmAMthI AvIne paNa utpanna thAya che. ane vaimAnika devAmAMthI paNa AvIne utpanna thAya che. Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u. 20 sU06 devebhya. paM0 tiryagyonikeSUtpAtaH 327 jjati' he bhadanta / yadi bhavanavAsi devebhya Agatyotpadyante tadA - 'kiM asurakumArabhavanavAsideverhito upajjeti kimasUrakumAra bhavanavAsidevebhya Agatyotpacante athavA 'jAtra thaNiyakumAra bhaNAsideverhito uvavajjati' yAvat stanitakumAraH bhavanavAsidevebhya Agatyotpadyante ? atra yavatvadena nAga- suparNa-vidyu-dasadvIpo - dadhi - digra vAyukumArANAM sarveSAM grahaNaM bhavatIti / bhagavAnAha - 'goyanA ' ityAdi / 'goyamA' he gautama! asurakumArabhatraNavAsidevehito uvavajjaMti' asurakumAra bhavanavAsi devebhya Agatya utpadyante 'jAva dhaNiyakumArabhavagavAsideve hiMto uvavajjati yAvat svanitakumAra bhavanavAsidevebhyo'pi Agasyotpadyante aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM - 'jA bhavaNavAsidevehito ujjata' he bhadanta / yadi paJcendriya tiryaJcoM meM bhavanavAsI devoM se Akara ke utpanna hote haiM to 'kiM asurakumAra bhavanavAsidevehito uvavajjati, jAya dhaNiyakumAra bhavanavAsidedehiMto yajjali' kyA ve asurakumAra bhavanavAsI devoM se Akarake utpanna hote haiM ? athavA yAvat stanitakumAra bhavanavAsI devoM se Akara ke utpanna hote haiM ? yahAM yAvatpada se 'nAgakumAra, suvarNakumAra, vidyutkumAra agnikumAra dvIpakumAra, udadhikumAra, digakumAra, vAyukumAra' hana bhavanapatiyoM ke bhedoM kA grahaNa huA hai| isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM'goyamA' he gautama! 'asurakumArabhavanavAsidevehiMto uvavajjati' ve asurakumAra bhavanavAsi devoM se AkAra ke bhI utpanna hote haiM / 'jAtra thaNiyakumAra bhavanavAsi devedito vi uvavajjati' yAvat stanitaku have gautamasvAbhI asune gevu pUche che hai - ' jai bhavaNavAsidevehiM to uvavajjati' he bhagavan le saMjJI yathendriya tirya zobhAM lavanavAsI devIbhAMthI AAvIne utyanna thAya che, to 'ki' asurakumArabhavanavAsi devedito uvaba"ujati jAna thaNiyakumArabhavaNavAsideve hi to uvavajjaMti' zuM tethe asursumAra bhavanavAsI deveAmAMthI AvIne utpanna thAya che ? ke yAvat stanitakumAra bhavanavAsI deveAmAMthI AvIne utpanna thAya che? ahiyAM yAvatpadathI nAgakumaar suvarNu kumAra, vidyutbhAra, abhibhAra, dvIpakumAra, udadhibhAra, hikumAra, vAsukumAra, A badhA bhavanavAsI devA grahaNa karAyA che, A praznanA uttaramAM abhu Ahe che !-'goyamA / ' he gautama! 'asurakumArabhavaNavAsideveddi to navavajja'ti' tethe| asurakumAra bhavanavAsI devobhAMthI bhAvIne yA utpanna thAya che yAvat 'thaNiyakumAra bhavanavAsidevehi to uvavajja'ti' stanitabhAra Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 bhagavatIsUtre atrApi yAvatpadena nAgakumArAdArabhya stanitakumAraparyantAnAM saGghado bhavatIti, tathA ca- he gautama! paJcendriyatiryagyonikeSu asurakumArAdArabhya stanitakumAraparyantamatranavAsidevebhya Agatyotpadyante 'amurakkumAre NaM bhaMte' amuskumAraH khalu bhadanta | 'je bhavie paMcidiyatirivajogiesu uvavattie' yo bhavyaH-yogyaH paJcendriya tiryagyonikeSu utpattu 'seNaM saMte' saH - agurakumAraH khalu bhadanta ! 'keca iya kAlaTThie upavajjejjA' kiyatkAlasthitikeSu paJcendriyatiryagyonikeSu utpadyeteti maznaH / bhagavAnAha - 'goyamA' uttyAdi, 'joramA' he gautama / 'jahanneNaM aMtomucadiiesa' jaghanyenAntarmuhUrttasthitikeSu paJcendriyatiryagyonikeSu utpadyate mAra bhavanavAsI devoM se Akarake bhI utpanna hote hai| yahAM para bhI yAvatpada se nAgakumAra se lekara stanikakumAra taka ke samasta bhavanapAsiyoM kA grahaNa huA hai / tathAca he gautama! paJcendriyatiryagyonikoM meM asurakumAra se lekara stanitakumAra taka ke bhavanavAsiyoM se Akarake jIva utpanna hote haiM / aba gautama punaH prabhu se aisA pUchate haiM - ' asurakumAre NaM bhaMte ! je bhavie paMvidiyatirikkha jogiesu uvavajjittae' he bhadanta ! jo asurakumAra paJcendriya tiryagyonikoM meM utpanna hone ke yogya hai 'se NaM bhaMte ! kevaiyakAlaDiesa uvavajjejjA' vaha kitane kAla ko sthitivAle paJcendriya tiryagyonikoM meM utpanna hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'gomA !' he gautama | vaha 'jahanneNaM' jaghanya se 'aMtomuhuttaTThiesa' eka antarmuhUrtta kI sthiti vAle paJcendriya tiryazvoM meM utpanna bhavanavAsI devAmAMthI AvIne paNa utpanna thAya che, ahiyAM paNa yAvatpanathI nAgakumArathI laIne stanitakumAra sudhInA saghaLA bhavanavAsI deveA grahaNa karAyA che, arthAt hai gautama! 5 cendriyatiya ca ceAnivALAomAM asurakumAra bhavanavAsI devathI laIne stanitakumAra sudhInA bhavanavAsI devAmAMthI AvIne jIva utpanna thAya che. irIthI gautamasvAmI prabhune me pUche che - 'asurakumAre NaM bhate ! je bhavie paci'diyatiriknajoNiesu uvavajjittara' se lagavan ne asurakumAra heve| sajJI yathendriya tiryathayati asAM utpanna thavAne yogya he 'se NaM bhate ! kevaiyakAlaTThiesu uvavajjejjA' te DeTA ajanI sthitivAjA saMjJI ya'thendriyatirya zobhAM utpanna thAya che ? yA prazna uttaramA anu che - 'goyamA ! he gautama ! te 'jahanneNaM' 4dhanyathI 'yatomuDuttaTThiiesa' ! 'tarbhuGkrtanI Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u. 2006 devebhya' paM0 tiryagyonikeSUtpAtaH 329 tathA - 'koNaM punnakoDI Auesa upapannaI' utkarSeNa pUrvakoTimamANakA yukeSu paJcendriya tiryagyoni ke prapadyate ityuttaram / 'asurakumArANaM laddhI vasu vigamapa jahA puDhavIkAiesa ubavajjamANassa' asurakumArANAM labdhiH parimANAdikA navadapi gamakeSu yathA pRthivIkAyikeSu utpadyamAnasyAsurakumArasya kathitA tenaiva prakAreNa paJcendriyatiryagyonikeSu samutpacamAnasyAsurakumArasyApi vaktavyA / 'evaM jAvaIsANadevassa vi tava dvI' evam asurakkumArakhadeva yAvat IzAna devasyApi navasvapi gamakeSu tathaiva labdhirvAcyA, yathA pRthivIkAyikeSu devAnAmutpattiH kathitA, anurakumAramAdau IzAna devaM cAnte kRtvA, evameva IzAnakAntaare paJcendriyatiryagyonikaSu ladhirvaktavyA, IzAnakAnta, eva ca devaH pRthivI hotA hai tathA 'kRSTa se 'puncakoDIAraesa ubavajjaha' ekakoTI' pUrva kI AyuSAle saMjJI paJcendriya tiryaJcoM meM utpanna hotA hai / 'asurakumArANaM ladvI Navastu vi gamaesa jahA puDhacIkAiesa ubavajjamANasta' isake nau gamakoM meM jo vaktavyatA pRthivIkAyikoM meM utpanna hone vAle asurakumAroM ke sambandha meM kahI gaI hai vahI vaktavyatA kara lenI cAhiye / arthAt parimANa Adi dvAroM kA kathana jaisA pRthivIkAdhakoM meM utpanna hone vAle asurakumAroM ke nau gamakoM meM pahile kahA jA cukA hai, usI prakAra paJcendriya tiryagyonikoM meM utpanna hone vAle ina asurakumAroM ke nau gamakoM meM bhI parimANa Adi dvAroM kA kathana karanA cAhiye / 'evaM jAva IsANadevassa taheva ladvI' asura kumAra ke nau gamako kI vaktavyatA ke jaisI hI paJcendriya tiryagyonikoM meM utpadyamAna yAvat IzAna devaloka taka ke devoM ke nau gamakoM meM bhI sthitivAjA sajJI yathendriya tiryayAmAM utpanna thAya che tathA 'ukkoseNaM' GrSTathI 'puvvakoDIAraesu uvavajjaha' me pUrva aTinI AyuSyavAjA saMjJIyathendriyatiya yAmA utpanna thAya che. 'asurakumArANaM laddhI Navasu vi gamasu jA puDhavIkAie vavanjamANassa' tenA nave gabheobhAM ke prabhAzetu athana pRthvIkAyikAmAM utpanna thanArA asurakumAreAnA saMbadhamAM kahevAmAM Avyu che. eja pramANenuM kathana kahevu joI e. arthAt parimANu viMgere dvArA sabadhI thana je pramANe pRthvIkAyakAmAM utpanna thanArA asurakumArAnA nava gameAmAM pahelAM karavAmAM AvI gayuM che. eja pramANenu kathana sa'nI paMcendriyatiya ca cainikamAM utpanna thavAvALA A asurakumArAnA nave gamAmAM pazu piramANu vigere dvArAnu' sthana Devu lekhe. 'eva jAba IsANadevasya taddeva laddhI' asurakumAranA nava gamAnA kathana pramANe ja sannI pacendriyatiya ca ceAnikAmAM bha0 42 Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 bhagavatIstre kAyikeSu utpadyate iti kRtvA yAvadIzAnadevasyetyuktamiti 1 / amRrakumArANAM ca evaM labdhiH , tana-parimANe ekasamayena jaghanyata eko vA dvau vA yo vA utkarSeNA'saMkhyeyA ekasamayena pazcendriyatiryagyoni kepu utpabante 2 / tthaasNhnnaabhaavH| bhavadhAraNIyAvagAhanA jaghanyenAlAsaMkhyeyabhAgapramANA tathA-utkarpataH saptahastapramANA bhavati / uttarakriyazI avagAhanA tu jaghanyatoiguLAsaMkhyeyabhAgapramANA, utkarSa vastu lakSayojanapramANA bhavati / saMsthAna parimANa Adi dvAroM kI vaktavyatA kA kathana jonanA caahiye| yahAM jo IzAna devaloka taka kI patnavyato kA kathana kiyA gayA hai| lo usakA kAraNa yaha hai ki IzAnAnta deva hI pRSidhIkAyinoM meM utpanna hote hai| ____ asurakumAroM ke sambandha meM labdhi isa prakAra se vicAranI cAhiye parimANa dvAra meM ve eka samaya meM jaghanya se eka adhayA do 'athavA tIna utpanna hote haiM aura utkRSTa le ve pazcandriya tiryazyoM meM bhasaMkhyAta utpanna hote haiM / saMhanana hAra meM inake koI sA bhI saMhanana nahIM hotA hai / avagAhanA chAra meM inake bhapadhAraNIya avagAhanA jaghanya se azula ke asaMkhyAtaveM bhAga rUpa hotI hai aura utkRSTa se sAta hAtha pramANa hotI hai| tathA uttara vaikriya kI amagA. hanA inakI jaghanya se aGgula ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa hotI hai aura utkRSTa se eka lAkha yojala pramANa hotI hai 4 / saMsthAna dvAra meM inake utpanna thavAvALA yAvat IzAna deva leka sudhInA desaMbaMdhI nave gamemAM paNuM parimANa vigere dvAre saMbaMdhInuM kathana samajI levuM. ahiyAM je IzAnadevalAka sudhInuM kathana karavAmAM AvyuM che, tenuM kAraNa e che ke-IzAna sudhInA ja de pRthvIkAyikamAM utpanna thAya che. asurakumAronA saMbaMdhamAM labdhi A nIce pramANe kahevI joIe, - parimANa dvAramAM teo eka samayamAM jaghanyathI eka athavA be athavA traNa utpanna thAya che. ane utkRSTathI teo saMkSIpaMcendritiyAmAM asaMkhyAtapaNe utpanna thAya che. saMhanana dvAramAM teone koI paNa saMkhanana hetuM nathI. avagAhanA dvAramAM teone bhavadhAraNIya avagAhanA jaghanyazrI AMgaLanA asaMkhyAtamAM bhAga rUpa hoya hoya che. ane utkRSTathI sAta hAtha pramANunI avagAhanA hoya che. tathA uttara vekiya avagAhanA teone jaghanyathI AgaLanA asaMkhyA DatamA bhAga pramANavALI hoya che. ane utkRSTathI eka lAkha jana pramA Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyaMcandrikA TIkA za024 u.20 sU06 devebhya pa0 tiryagyonike pratpAtaH 331 samacaturasraM bhavadhAraNIyA'pekSayA, uttaravaikriyApekSayA tu anekavidham 5 / kRSNa nIlAdi - kAtrolezyA bhavanti 6 / dRSTitrividhA'pi samyaramithyA mizrarUpA 7 / trINi jJAnAni niyamataH, ajJAnAni ca trINi bhajanayA 8 | manovAkkAyarUpA trayo yogA bhavanti9 / dvividha upayogaH sAkAro'nAkAratha 10 / AhAra bhayamaithunaparigraharUpAH saMjJA / 11 / kaSAyAH krodhamAnamAyAlo bharUpA atvAraH 12 / indriyANi paJca 13 / samudghAtA AdhAH paJca 14 | vedanA dvividhA zAkhAszAtA ca 15 / vedo dvipakArako napuMpakavarjaH strIpuruSarUpaH 16 | sthiti: bhavadhAraNIya zarIra kI apekSA se samacatusra saMsthAna hotA hai / tathA uttara caikriya kI apekSA vaha aneka prakAra kA hotA hai 5 / lezyAdvAra meM inake kRSNa, nIla Adi cAra lezyAeM hotI haiM 6 | dRSTidvAra meM inake samyagdRSTi, mithyAdRSTi, aura mizradRSTi, ye tInoM dRSTiyAM hotI haiM jJAnadvAra meM inake niyama se tIna jJAna hote haiM aura bhajanA se tIna ajJAna hote haiM 8| yogadvAra meM inake manoyoga, vacanayoga aura kAyayoga ye tInoM yoga hote haiM 9 / upayoga dvAra meM inake sAkAra aura anAkAra ye donoM prakAra ke upayoga hote haiM 10 / saMjJAdvAra meM inake AhAra, bhaya, maithuna aura parigraha ye cAroM saMjJAeM hotI haiM 11 // kaSAya dvArameM inake krodha, mAna, mAyA aura lobha ye cAroM kaSAyeM hotI haiM 12 / indriya dvAra meM inake pAMco indriyAM hotI haiM 13 / samududhAta dvAra meM inake Adi ke 5 samudghAta hote haiM 14 / vedanA dvAra meM inake zAkhA vedanA aura ajJAtA vedanA donoM prakAra kI vedanA hotI NunI hAya che. saMsthAna dvAramAM temane bhavadhAraNIya avagAhanAnI apekSAthI samacaturasa saMsthAna haiAya che, tathA uttaravaikriyanI apekSAthI te aneka prakAranI hAya che lesyAdvAramAM tene kRSNu, nIla, vigere cAra lezyAe hAya che. dRSTidvAramAM teone samyagdaSTi, mithyAdRSTi, ane rmizradaSTi e traNe dRSTiya hAya che. jJAnadvAramAM temane niyamathI traNa jJAna haiAya che. ane bhajanAthI traNa ajJAna haiAya che. caigadvAramAM teone manAyega, vacana ceAga, ane kAyayeAga e traNe cAgo hAya che, ugyeAgadrAramAM teone sAkAra ane anAkAra A banne prakAranA upayegA hAya che. saMjJAdvAramAM temane AhAra, bhaya, maithuna, ane parigraha e cAra saMjJAe hAya che. kaSAyadvAramAM tene kodha, mAna, mAyA, ane lAbha e cAre kaSAyA haiAya che. indriya dvAramA temane pAMca indriye! hAya che. samuddata dvAramAM temane pahelAnA 5 pAMca samud ghAtA haiAya che. vedyanA dvAramAM temane zAtAvedanA ane azAtA veDhanA ema Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI 332 jaghanyA dazavarSasahasrANi, utkRSTA nu, mAtirekasAgaropamapramANA 171 adhyaya. sAyAH prazastAH aprazastAzca 18 anuvandhaH sthitimamAna eva nAgi 15 // krameNa asurakumArANAM lvdhirvktvyaa| kAyasave tu mAmAnyato darzayanAda'bhavAdeseNaM' ityaadi| 'bhavAde seNe sambandha aTTa bhagA gAI usakonega' kAyasaMvaidho bhavAdezena sarvatrATa bhavagrahaNAni ujaNa 'jAnne doni bhavaggaNAI' jaghanyena dve bhavanahaNe / 'ThihaM saMvedaM ca satpatya jANejA sthiti saMvedhaM ca sarvatra gamakepu pArthakyena yathAyoga svayaM jAnIyAt 20 / iti nA. gamakAntamasurakumAraprakaraNam 9 / 'nAgakRmAre NaM' maMge nAgakumAraH bandu madanna ! hai 15 // vedadvAra meM inake napuMsaka veda nahIM hotA hai kintu jIveda aura puMveda ye dohI veda hote hai 13 ridhati dvAra se inakI jaghanya dhini dasa hajAra gharSa kI honI hai aura utkRSTa sthiti kucha adhika eka sAgaropama kI hotI hai 17 adhyavasAya dvAra meM inake prazamna aura aprazasta donoM prakAra ke adhyavasAya hote haiM. 181 anusandha inameM sthiti ke jaisA hI hotA hai 19 / isa krama se asuraJjamAroM kI parimANAdi kI prApti rUpa labdhi jAnanI caahiye| kAyasaMvera bhava kI apekSA sarvatra uskRSTa se ATha bhavoM ko grahaNa karane pahai aura jaghanya se vaha do bhavoM ko grahaNa karane rUpa hai| ThiI saMveha ca sambadha jANejjA' sarvatra gamakoM meM sthiti aura saMvedha pRthaka pRthaka rUpa se jAnanA cAhiye 20 / isa prakAra se yaha navagamakAnta asurakRmAra prakaraNa he| beu prakAranI vedanA hoya che te kAramAM temane napuMsaka veda dhote nathI. paraMtu strIveda ane purUSada e be prakAranA ja veda hoya che. sthitiMdrArA temanI jaghanya sthiti dasa hajAra varSanI hoya che, ane ughI kaMIka dhaMdhAre eka sAgaropamanI hoya che. athavasAya dvAramAM temane prazasta ane aprazasta be prakAranA adhyavasAye hoya che. temAM anubaMdha sthiti pramANene ja heya che A kamathI asurakumAranI parimANa vigerenI prApti rUpa labdhI samajavI joIe. kAyasaMvedha-bhavanI apekSAthI gadheja uchuTA ATha bhavene grahaNa karavA rUpa che jaghanyathI te be bhavene grahaNa karavA rUpa cha. 'ThiI saMveha ca savyatya jANejjA' yA gAmA sthiti ne sava5 guhA judA rUpathI samaje. A rIte A nava gama sudhInuM asurakumAra praka221 4yu che. Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za024 u.20 06 devebhyaH patiryagyonikaputpAtaH 333 'je bhavie paMciMdiyatirikkhajoNiesa uvajjittara' yo bhavyaH paJcendriyatiryagyonikepu utpattum 'se NaM bhaMte' sa khalu bhadanta ! 'kevaiyakAlaTThihaesu uvavajjejjA' kiyatkAlasthitikeSu utpadyateti nAgakumArasya paJcendriyaniryakSu utpAdaviSayakaH prshnH| bhagavAnAha-'esa ceva' itpadi / 'epsa ceva vattavyayA' epaiva vaktavyatA nAgakumArANAmutpAdAdiviSaye asurakumArarapa vaktavyatA vidyate saiva samagrA'pi iha vktvyaa| 'navaraM ThiI saMvehaM ca jANejanA' nabaraM kevalaM sthiti saMvedhaM ca bhinnatayA yathAyogaM jAnIyAt asurakumAraprakaraNApekSayA nAgakumArANAM sthitibhinnA jJAtavyA tathA kAyasaMvedho'pi bhinna eva jJAtavya iti / aba gautama prasu le aisA pUchate haiM-'lAgakumAre NaM bhaMte ! je bharie paMcidiyaliridakhajoNiesu uvavajjittae' he adanta ! jo nAga. kumAra saMjI paMcendriyatiyaMgyonikoM meM utpanna hone ke yogya hai 'se. bhaMte ! kevaiyakAlahieplu uvavajjejjA' yaha kitane kAla kI sthiti vAle paJcendriyatiryagyoniko meM utpanna hotA hai ? aisA yaha paJcendriya tirthayonikoM meM nAgakumAroM ke utpanna hone ke viSaya kA prazna hai| isake uttara meM prabhu kahate haiM-he gautama / 'ela ceva vattavyayA' asurakumAra kI jo baktabdhatA utpAda Adi ke viSaya meM kahI gaI hai. vahI vaktavyAgA nAgakumAroM kI bhI pazcendriya niyaMgponikoM meM utpAda Adi ke viSaya hai| ataH vaha yahA~ para samagra rUpa se kaha lenI caahiye| parantu ThiI saMvedhaM ca jANejjA' sthiti aura saMvedha kA kathana asuraku huve gautabhAbhI sune me pUche che 4-'nAgakumare NaM bhaMte ! je bhanie pacidiyatirikkhajANiesu uvavajjittae' san 2 naagmaa| sasI payandriyAmA 5-5 yavAne yeya DAya 'se NaM bhaMte ! kevaiyakAladvii. esu unabajjejjA' a sea / janI sthiti sabhI payandriyatiya" ye ni. kemAM utpanna thAya che? A rIte saMjJI paMcendriyatiryaMca nivALAomAM nAgakumArone utpanna thavAnA saMbaMdhamAM A prazna che. A praznanA uttaramAM prabhu 4 cha hai-De gotama! 'esa ceva vattasyA ' asurazusAsana sa mai utpAda vigerenuM je pramANe kathana karyuM che. e ja pramANenuM kathana nAgakumArenA saMbaMdhamAM paNa saMjJI paMcendriyatiryaMca nivALAomAM utpAta vigere viSayamAM kahela che, jethI te saMpUrNa rUpathI ahiyAM nAgakumAranA samayamA 4ii yu 52'tu 'ThiI saMveha ca jANejjA' sthiti bhane savaidha saMbaMdhI kathana asurakumAranI sthiti ane saMvedanA kathana karatAM judu che. Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 bhagavatI 'evaM jAba thaNiyakumArA' evaM nAgakumAraprakaraNavadeva yAvat svanitakumAraparyanta mapi utpAdAdikaM sarvamavagantavyam / atra yAvatpadena suparNakumArAdInAM sapta kumArANAM grahaNaM bhavatIti natramAntAH navagamAH 9 / 'jai vANamaMtarerhito uvavajjaMti' yadi bhadanta ! paJcadriya tiryagyonikA vAnavyantarebhya Agatya utpadyante tadA - 'kiM visAyavANama tarehito uvavajjaMti' kiM pizAcavAnavyantarebhya Agatyospadyante paJcendriya tiryagyonikeSu iti praznaH / uttaramAha - 'taheva ' tathaiva yathA asurakumArAdiprakaraNaM parimANAdiviSaye kathitaM tathaiva pizAcavAnavyantare'pi sarva vaktavyam kiyatparyantamityAha - ' jAva' ityAdi / 'jAva vANamaMtare NaM bhaMte ' mAroM kI sthiti aura saMvedha kI apekSA bhinna hai / 'evaM jAva dhaNiyakumArA' nAgakumAra ke prakaraNa ke jaise hI yAvat stanitakumAra taka utpAda Adi saba kathana jAnanA caahie| yahAM yAvat zabda se suvarNakumAra Adi sAta kumAroM kA grahaNa huA hai / isa prakAra se yahAM nava mAnta nava gama hai ? apa gautama prabhu se aisA pUchate haiM- 'jar3a vANamaMtarehiMto uvavajaMti' he bhadanta ! yadi saMjJI paMcendriya tiryagyonika jIva vAnavyantaroM se Akarake utpanna hote haiM 'kiM pisAyANamaMtarehiMto uvayajjaMti' kyA ve vizoca nAmaka vAnavyantaroM se Akarake utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'taheva' he gautama ! jisa prakAra se asura kumAra Adi ke prakaraNa meM parimANa Adi dvAroM kA kathana kiyA thA vahI kathana yahAM pizAca vAnavyantaroM meM bhI karanA cAhiye 'jAva' 'eva jAva thaNiyakumArA nAgaDubhAranA prArabhAM udyA prabhA 4 yAvat stnitakumAra sudhI utpAta vigere tamAma kathana samajavu* ahiyAM yAvata zabdathI suvarNa kumAra vigere sAtakumAreA grahaNu karAyA che. A rIte ahiyAM nave gamA sabhala sevA. have gItabhasvAbhI alute zovu pUche che hai - 'jai vANamaMtare hito 'uvaSajjajati' he bhagavan le sajJI yathendriyatiyaya yeonivANI nnvAnvyaraMtara devobhAMthI bhAcIne utpanna thAya che, to 'ki' pikhAya vANamaMta rehiM to savavajJatti' zuM tee pizAca nAmanA vAnanyatara deveAmAMthI AvIne utpanna thAya che ? ma aznanA uttaramA ache -tahetra' he gautama! prabhA asurakumAra vigerenA prakaraNamAM parimANu vigere dvArAnuM kathana karavAmAM mAnyuM che eja rIte ahiMyAM paNa parimANu vigere dvAronA saMbaMdhanuM kathana Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024.20 sU06 devebhvaH paM0 tiryagyonikeSUtpAtaH yAvad vAnavyantaraH khalu bhadanta ! 'je bhavie' yo bhavyaH 'paMcidiyatiriktajogiesu uvavajjittae' paJcendriya tiryagyonikeSu utpattum 'se NaM bhate' sa khalu bhadanta ! 'kevayakA laTThiesa uvavajjejjA' sa kiyatkAlasthitikeSu paJcendriyatiryagyonikeSu utpati praznaH / bhagavAnAha - ' evaM ceva' evametra evam asurakumAravadeva tavApi gamAH jJAtavyA iti / 'navaraM' ThiI saMdehaM ca jANejjA' navaram - kevalaM sthiti saMvedhaM ca bhinnabhinnatayA yathAyogaM jAnIyAditi navagamAH 9 / 'jai joisiyadeve hiMto ubavajjaMti' he bhadanta ! yadi jyotiSkadevebhya Agatya paJcendriya tiryagyonikeSu utpadyante tadA kiM candrebhyaH sUryebhyaH, grahebhyaH, nakSatrebhyaH, 335 yAvat- 'vANamaMtare NaM bhaMte !' he bhadanta ! jo vAnavyantara 'je bhanie paMcidiyatidikkhajoNiesa ubabajjitae' paJcendriya tiryagyonikoM meM utpanna hone ke yogya hotA hai / 'se NaM bhate / kevaiyakAlaTThiesa uvajjejjA' he bhadanta ! vaha kitane kAla kI sthiti vAle paMcendriyayiryamyonikoM meM utpanna hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'evaM 'ceva' hai gautama ! isa viSaya meM asurakumAra ke jaise hI nau gamaka jAnanA cAhiye | parantu 'navaraM viDaM saMvehaM ca jANejjA' parantu yahA~ para sthiti aura saMvedha ko asurakumAra ke prakaraNa meM kahI gayI sthiti aura saMvedha se bhinna jAnanA cAhiye / isa prakAra se yahAM nau gama haiM / 'jaha joisiyadevehito uvavajjaMti' aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM - he bhadanta ! yadi jyotiSika devoM se Akarake paJcendriyati P samala sevu', 'jAva' yAvat 'vANamaMtare NaM bhaMte ! he bhagavan ke vAnavyantara devA 'je bhavie paMcidiyatirikkhajoNiesu uvavajjittae' ne lavya yathendriyatiryaya yoniamAM utpanna thavAne yogya hoya che se NaM bhaMte' he bhagavan 'kevaiyakAuTThiiesa uSavabjejjA' te sA ujanI sthititrANA sajJI yathendriyatiryatha yonibhAM utpanna thAya che ? yA praznanA uttarabhAM alu he che - ' evaM ceva' A sa.madhamAM asurakumArenA kathana pramANenA nava gameA samajavA, paraMtu 'navaraM ThiGgaM saMveha'ca jANejjA' paraMtu maDiyAM sthiti bhane savedhanA athanabhA asurakumAranA prakaraNamAM kahela sthiti ane saMvedhanA kathana karatAM judApaNuM che, tema samajavu A rIte ahiyAM nava game samajavA, 'jai joisiyadevehiMto uvavajjaMti' huve gautamasvAbhI prabhune me' pUche che ke-he bhagavat jo jyeAtiSika devAmAMthI AvIne saMjJI pacendriyatiya ca Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsse tArAbhya Agatya utpadyante iti praznaH / uttarayati-'uvavAbho taheva' upapAta sta. thaiva-asurakumArAdivadeva ihApi upapAvo varNanIyaH 'jAva joDasie NaM bhaMte' yAvat jyotiSmadevaH khalu bhadanta ! 'je bhavie pavidiyatirikkhanoNiemu avajittara' yo bhavyaH paJcendriyatiryagyonikSepu uttattu ga khasa bhAnta ! kiyatsAlasthitikSepa paJcendriyatiryagyaunikeSu utpadyante iti praznaH / uttaramAha-ema peya bananayA jahA puDhavIkAiyauddemae' epaiva-antarapUrvakAyitaiva vaktavyanAjJeyA yayA pRthivI kAyiko ddezake vaktavyatA kathitA tathaivehApi vaktavyA, 'bhaggahaNAI Navamu vigAma ag' bhavagrahaNAni nAsvapi gamakepu aSTo bhavanti jAva kAlAdeteNa jahanneNaM anuzAga. yaJca meM utpanna hone hai to ve candra sUrya halamatratAmoM meM se simeM se Akara utpanna hote haiM ? isa prazna ke uttara meM prI kahate haiM'udhavAo taheva' he gautama! asurakSumAra Adi ke jaisA yahAM para bhI upapAta varNanIya hai 'jAra jolie NaM bhaMte !' yAvat hai bhadanta jo. jyotiSika deva 'je bhavie pacididhatirikkhajoNipatu ubavajita' paJcendriya tiryagyonikoM meM utpanna hone ke yogya hai-'se NaM bhaMte ! he bhadanta ! vaha zitaH kAla kI sthitibAle saMjJA paJcendriya tirvagyonikoM meM utpanna hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'esa ceva vattavcyA jahA puDhavIkAiya uddesae' he gautama ! jaisI vaktavyatA pRdhiyokAyito. deza meM kahI gaI hai vaisI hI vaktavyatA yahAM para bhI kahanI cAhiye kintu 'ladaggahaNAI Navallu ci gamaeplu ag' nau hI gamako meM se ATha bhava grahaNa hote haiN| 'jAva kAlAdeleNaM jahanneNaM abhAgapa jIva utpanna thAya che? te teo kevA paMcendriyatiyamAM utpana thAya cha 1 mA prazna uttaramA prabhu 49 cha -'uvavAo taheva' he gautama masura kumAra vigerenI jema ahiyAM paNa upapAta saMbadhI kathana kahevuM joIe. 'jAva joisie Na bhave! yAvat hai bhagavanna yatiSi: 31 je bhavie paci. diyatirikkhajoNiemu avajjittae' sabhI payandriyati / yonimA panna thavAne yogya che. 'se Na bhate ! bhagavan te 21 janI sthitivA saMjJI paMcendriyatiya ca cenikamAM utpanna thAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu 44 cha hai-'esa ceva dattavbayA jahA puDhavIkAiyauddesae', gautama ! pRthvIkAyika uddezAmAM je pramANenuM kathana karavAmAM AvyuM che. e ja pramANenuM 4thana maDiyAM pazu naye. 'bhavagahaNAI navasu vi gamaesu aTTha' nava samAmA mA ma ya ya che. 'jAva kAlAdeseNaM jahanneNaM aTThabhAgapali. Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.20 sU06 devebhyaH patiryagyonikeSutpAtaH 337, palibhovama aMtomuhuttamamahiye- yAvatkAlAdezena jaghanyena aSTa mAMgapalyopama mantarmuhUrtAmyadhikam, kAyasaMvedhaH kAlAdezena 'jaghanyenAntarmuhUtIbhyadhikapalyo pamasya aSTama bhAgAtmaka ityayaH 'ukoseNaM cacAri paliovamAI cauhi punako DIhi cauhi ya vAmasahassehi amahiyAI' utkarSeNa catvAri palyopamAni ca samiH pUrvakoTibhi catubhizva varSazatasahasraramyavikAni 'evaiyaM jAva karenjA' etAvantaM kAlaM yAvat kuryAt etAvatkAlAryantaM jyotiSphadevagati paJcendriyatipaH ggatiM ca seveta tathA etAvadeva kAlaparyantaM jyotiSkadevagatau paJcendriyatiryaggatau ca gamanAgamane kuryAditi / - 'evaM navasu vi gamaemu' evam prathamagamavadeva navasvapigamakeSu parimANAdArabhya kAyasaMvedhAntaM dvArajAtaM vaktavyam / 'navaraM ThiI saMvehaM ca jANejjA' navaram-keralaM sthiti saMvedha ca bhinnabhinnarUpeNa yathA yogya jAnIyAditi 9 / 'jai vemANipadevehito upavajjati' he bhadanta ! yadi paJcendriyaviryaH libhovama aMtomuhattama bhahiyaM' yAvat kAla kI apekSA se kAryasaMvaidha jaghanya se antarmuharta adhika palpopama kA AThamA bhAga rUpa hai aura 'ukkoseNa' utkRSTa se 'cattAri paliMovamAiM0 cAhiM punckoddiihiN|' vaha cAra pUrvakoTi (cAra lAkha varSa) adhika cAra palpopama kA hai 'evaiyaM jAva karejjA' isa prakAra itane kAla taka vaha jIva jyotiSka devagati aura pakSetriya tiryaggati kA sevana karatA hai aura itane hI kAlaM taka vaha uma jyotiSka devagati meM aura paJcendriyaniyaMggati meM gamanA gamana karatA hai / 'evaM navastu vi gamaesu' isa prakAra nau game meM prathama gama ke jaisA hI parimANa se lekara kAyasaMvedha taka jAnanA caahiye| navaraM ThisaMvehaM ca jANejjA' kevala sthiti aura kAyasaMvedha'hI sarvatra gamoM meM bhinna 2 rUpa se hai aura koI dvAra meM bhinnatA nahIM haiN|" AvamaM 'atomuhuttamambhahiyaM yAvat anI apekSAthI yasa 5 vanyathA atabhuta adhi: pakSyAyamana bhAbhA mArga 35 che. 'mane 'ukkAseNa' Sg. yA'cattAri paliovamAiM ca uhi puvakoDIhiM0 te yA pUrA vyA2tyopamanA cha ''evaiyaM jAva karejjA' ko zata sATamA sudhA ta jIva tikadeva gatinuM ane saMjJI paMcendriyatiryaMca gatinuM sevana kare cha. mana mA sudhI "ta' me gatimA gamanAgamana 43 cha. 'evaM navasa vi gamAsu' mA zata nave game mAM paDelA garbhamA 4 prabhAra paribhASyathA na yamavadha sudhIla 4thana sabhA 'navaraM ThiI saMveha ca jANejA sthiti "mane yasa vedha' yA mAmA ! zi2nA cha. mInata o dvAramA ! pAnathA. bha0 43 Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 bhagavatI sUtre gyonikA vaimAnikadevebhya Agaspotpadyante tadA- 'kiM kappovanagave mAgiya deve hiMto uvavajjati' kiM kalpopapanna tremAnikadevepa Aganyolavante - kaMpyAH ImANi yadevedito uvavajjaMti' kalpAtI vaimAnikadevebhya Agatyotpadyante iti naH / bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'kapyotra vaimANiyadevedito upajjeti kala ropapannakavaimAnika devebhya Agatyopayatve 'no kappAyave mA jiyadeve hiMno upavanaMti' no na tu kalpAtIta nAnikadevebhya utpadyante kalpopapanna kavaimAnikebhya AgatAnAmetra jIvAnAM paJcendriyatiryakSu samu ava gautama prabhu se aisA pUchate haiM - 'jaha, vemAyi devehino vajraMti' yadi saMjJI paJcendriya tiryagyonika jIva vaimAnika devoM se Akarake utpanna hote haiM to 'kiM kappobanagavemANiyadeverhito uvatrati' kyA kalpopapatraka vaimAnikadevoM se Akarake ve utpanna hote haiM ? athavA ' kappAIyavemANiyadeverhito uvajjati' kalpAnIta vaimAnika devoM se Akara ke ve utpanna hote haiM ? isa prazna ke uttara meM prabhu gautama se kahate haiM - 'gomA' he gautama! 'kappovavannagaye mANiyadeverhito upavajjati' ve kalpopapanna vaimAnikadevoM se Akara ke vahAM utpanna hote haiM 'no kappAImANi devehiMto uvavajaMti' kintu kalpAtIna vaimAnika devoM se Akarake ve vahAM utpanna nahIM hote haiM, kyoki kalpopapannaka vaimAnika deva se Aye huve jIvoM kI hI paJcendriyatiryagyoniko meM utpAda hotA hai kalpAtIta vaimAnika devoM se Aye huye jIvoM kA vahAM khutpAda nahIM hotA hai| } ', 'have gautamasvAmI prabhune zovu pUche che - 'jai vemANiyadeve hi ser li uvavajjati' le saMjJI yathendriyatiryaya yeonitrANo vaimAni devAmAMgI bhAvIne utpanna thAya che, to 'kiM kAvavannavemA jiyadeve hi to uvavajja ti zu' pApapannaka vaimAnika devAmAMthI AvIne utpanna thAya che ? 'kappAiyavemANiyadevehi'to !, ubvajjati' mAtIta vaimAni devobhAMthI athA AvIne utpanna thAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu gautama svAmIne "kahe 5 4- goyamA ? he gautama! kappovavannagavemANiyadevehi to uvavajja'ti' tethe kalpe55nnaka vaimAnika devAmAMthI AvIne tyAM utpanna pAIyamANiyadeve hi to uvavajrjjati pAtI vaimAni devAmAthI sAthIne thAya che. 'nA teo tyAM utpanna thatA nathI. kemake-kApapannaka vaimAnika devezamAMthI AvelA jIvAnA ja paMcendriyatiyac ceAnikomA utpAta thAya che. kalpAtIta vaimAnika DhavAmAMthI AvelA jIvAne tyAM utpAta thateA nathI Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.20 206 devebhyaH patiryayonikepUtpAtaH .339. '. tpattirbhavatIti bhAvaH / 'jaha vapotracannagavemANiyadevetio ujjani' yadi kalyopapannakavaimAnikadevebhya uttayante tadA-ki saudharmakalpopapannakavaimAnikadevenya utpadhante yAvatsahasrArakalpopapanna kavaimAnikadevebhya utpadyante iti praznaH / bhagavAnAha-he gautama ! saudharmakalpopapannakavaimAnikadevebhya Agatya 'paJcendriyatiryagyonikeSu samutpadyante tathA-'jAba mahassArakapotravana gavemANidevehito vi uvavajjati yAvat sahasrArakalpopapannakavaimAnikadevebhyo'pi AgatyaM samutpaH . dhante kintu 'no ANaya nAva No accuyakappovavannagavemAgiyadevehito uvava..' jaMti' no AnatakalayopapannakavaimAnikadevebha Agatya yAvat na vA acyuna kalpopapannakavaimAnikadevena Agatyotpadyante atra yAvatpadena prANatAraNa kalego "aba punaH gautama prabhu se aisA pUchate haiM-jaha kappovaga vemANiya... devehito uvavati ' he bhadanta ! yadi karage pannavaimAnika.devoM se .. Aye hue jIvoM kA hI saMjJI paJcendriyatiryagyonikoM meM utpAda hotA hai... to kyA saudharmakalpopapanna vaimAnika devoM se Aye hue jIvoM kA vahAM utpAda hotA hai ? athavA yAvat acyuta kalpopapanna, vaimAnika devoM se , Aye hue jIvoM kA vahAM utpAda hotA hai ? isake uttara meM prabhu gautama se kahate haiM- 'goyamA' he gautama ! saudharmakalpopanna vaimAnika devoM, se Aye hue jIvoM kA bhI vahAM utpAda hotA hai aura yAvatsahasrAra kalpopapanna vaimAnika devoM se Aye hue jIvoM kA bhI vahAM utpAda hotA .. hai| parantu-'no ANaya jAya No accuyaruppovavannagavemANiyadevehito. uvavajaMti' Anata yAvat acyuna vaimAnika devoM se Aye hue jIvoM 6 'gItamasvAmI prabhune zathI me pUche the hai-'jai kappovagavemANiyadevahito uvavaja ti' ganne 48.5panna vaibhAniH vAmAthI AvelA Ivene ja saMjJI paMcendriyatiryaMca nikamAM utpanna thAya che. te saudha kapipapanaka vaimAnika demAMthI AvelA ne utpAda thAya che ke sahastrAra, kaMpannaka vimAnika deve mAMthI AvelA che ne tyAM utpAta thAya che? A praznanA uttaramAM pramu, gautamasvAmIne. kahe che ke - homa gIta'! saudhama !55-na vaimAni mAthI bhAveal . jIvone paNe tyAM utpAda thAya che, ane yAvatuM sahastra 2 kapa patraka vaimAnika gaeNmAMthI AvelA che paNa tyAM utpAda thAya che. paraMtu jo ArNaya jAva' No accuya kappovanagavemANiyadevehito uvavaja vimAnata pramANita thAvata adhutakalpanA vaimAnika devAMmAMthI AvelA jIvene tyAM utpAta Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 bhgvtiisce| papannakavaimAnikadevAnAM saGgraho bhavatIti tathA ca saudharmAdArabhya sahasrAraparyanta- : kalpopapannakavaimAnikadevAH pazcendriyatiryakSu samutpadyante na tu AnataprANatAraNA cyutakalpopapannakavaimAnikadevAH paJcandriyatiyakSu samupayante iti bhAvaH, 'so.. - hammadeve gaM bhaMte' saudharmadevaH khala bhadanta ! 'je mavie paMbidiyatirikkhanoNiesu uvavajjitta' yo bhavyaH pazcendriyatiryagyonikeSu utpatam 'se NaM bhaMte / keva: iyakAla Tiiema uvavajjejnA' sa khalu bhadanta ! kiyakAlasthitikapazcendriya-: tiryagyonikeSu utpadheteti praznaH / bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he . gautama ! 'jahanneNaM aMgomuhU taTThiiema' jaghanyena antarmuha tasthitikapazcendriyavirya- . kA vahAM utpAda nahIM hotA hai| yahAM yAvatpada se prANata, AraNa kalpopapannaka vaimAnika devo kA saMgraha huA hai| tathA ca saudharma se lekara sahasrAra paryanta ke kalpopapannaka vaimAnika deva pazcendriyatiryaJcoM meM utpanna hote haiM, Anata, prANana, AraNa aura acyuta ina kalpopapannaka devoM kA vahA~ utpAda nahIM hotA hai| agha gautama prabhu se aisA pUchate hai --'sohammadeve NaM bhaMte ! je bhavie - paMciMdiyatirikkhajoNieplu uvavajjittara' he bhadanta ! jo saudharma kalpa kA deva paJcendriya tiyagyonikoM meM utpanna hone ke yogya hai 'se NaM, bhaMte ! kevaiyakAlaTThidaeplu uvavajjejjA' vaha kitane kAla kI sthitivAle paJcendriyatiryagyonikoM meM utpanna hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate hai-goyamA' he gautama ! vaha 'jahanneNa aMtomuhattahihaessu' jaghanya se eka antarmuharta kI sthitivAle paMcendriyaniryaJcoM meM utpanna hotA thatuM nathI. ahiyAM yAvatpadathI prANata, AraNa kapanaka vaimAnika devI zaheNa karAyA che. tathA saudharma deva lokathI laIne sahastrAra sudhInA, kapa, paka vaimAnika paMcendriya tiryamAM utpanna tha ya che. Ata prANata AraNa, ane azruta A kalpapapattaka devAne tyAM utpAdana thatuM nathI. gautamavAmI prabhune me pUche che 8-mohammadeveNaM bhaMte ! je bhavie pacidiyatirikkhaz2oNiesu utravajjittae' 3 , mahanta 2 saudhamA 4855 pAna he 5 yandriyatiya ya yonimA 5-1 thAne yogya cha, 'se NaM bhate.'. kevaiyakAladiiesu uvavajjejjA' te TatA janI sthiti payandriyatiya ya cenirkomAM utpanna thAya che. A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmIne kahe "4- goyamA !' gautama ! : jahanneNaM aMtomuhuttaTThiiesu'- dhanyathA me amuMhatanI sidhativALA paMcendriyatiryaMca nikomAM utpanna thAya che. ane Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "1 "! pramendrakA TIkA za024 u.20 sU06 devebhyaH patiryagyonikeSUtpAtaH 341 - yoniSu samutpa tathA 'ukko seNaM putra koDo Auesu' utkarSeNa pUrva koTayAyukeSu paJcendriyatiryagyoniSu samunyo / 'seM jatra puDhIkAiudee nAsu vigamaesa' zeSam - utpAdAvirikkaM parimANAdikaM yathaiva pRthivo mAthikA deza ke navasvapi gamakepu, yathA pRthivI mAviko deza ke maMtra mAnAvityaM parimANAdikaM dvArajAta pradarzitam tathaivAtrApi navasvapi gamakeMSu parimANAdikaM vaktavyam | pRthivIkAkimakaraNApekSA yadvailakSaNyaM taddarzayati- 'navara' ityAdi / 'navaraM 'navasu vigamaesa jahane do bhavaragahaNAI ukkoseNaM aDDa mahaNAI' navaram - kevala pRthivodezApekSayA idaM vailakSaNyaM yatnavasvapi prathamAdinavAnteSu garnakepu kAyasaM vAdezena jaghanyena dve bhavagrahaNe, 'ukkoseNaM aha bhavaragahaNAI' utkarSe aura 'uko seNaM' utkRSTa se 'putrakoDI Aue0 ' 1 pUrvaka di kI Ayu. vAle paJcendriya tiryaJcoM meM utpanna honA hai / 'sesaM jaheba puDhacIkAiya uddesa navasu vigamarasu' utpAda se atirikta aura saMgha parimANa : Adi dvAroM kA kathana jisa prakAra se pRthivIkAyikodeza ke nau gamoM meM pradarzita kiyA gayA hai usI prakAra se yahAM para bhI nau gamakoM meM pari maNa Adi dvAroM kA kathana karanA cAhiye / parantu pRthivIkAyikaprakaraNa kI apekSA jo yahAM ke dvAroM meM bhinnatA hai vaha 'navaraM navasu vi gamae jahanneNaM do bhavaggahaNAI, ukkoseNaM aTTha bhavaggahaNAI' isa sUtrapATha dvArA prakaTa kI gaI hai| isa se yaha spaSTa kiyA gayA hai ki yahAM prathama gama se lekara navameM gama taka meM kAyasaMvedha bhavakI apekSA jaghanya se do bhavoM ko grahaNa karane rUpa hai aura 'ukko seNaM' utkRSTa se 'aTThabhavagahaNAI' ATha, bhavoM ko grahaNa karane rUpa hai / ThihaM kAlAdesaM ca 'ukkoseNa? thRSTathI 'puruSakoDI Auesu0' ! pUrvaaTanA' AyuSyavANA yathendriyatiyanya yoniama utpanna thAya che 'sesaM jaddeva' puDhavI kAiyaudekhaenavasu vigamaesu' utpAda zivAyanuM parimANu vigere sadhaNAdvArAtuM sthana ne rIte pRthvikAyikAnA prakaraNamAMnatra gameAmAM kahela che. eja rIte ahiyAM yathu, nave zamImAM', 'parimANu vigere dvArA saMbaMdhI uthana samabhavu leho paraMtu pRthvIkAyikanA prakaraNa TharatAM ahinA dvArAmAM je judApaNu che, te sUtrakAre 'navara natra vi gamasu jainneNaM do bhavaggahaNAI ukoseNaM aTThabhavagahaNAdda" mAsUtra' dvArA uDela aisA sUtrapAThathI se madhu The The-aDiyA, paDelA gamathI laIne navamA gama sudhImAM kAyasa vedha bhavanI apekSAthI janyathI e bhavAne bhaDa 42vA 35 che bhane 'ukkoseNa' thI 'aTThabhavaragahaNAI' ATha T 1 14 Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 bhagavatIsutre NA'STa magrahaNAni tathA-'TiiM kAlAdesaM ca jANejjA' sthiti kAlAdezaM ca bhinnabhinnarUpeNa yathAyoga jAnIyAditi9 / 'evaM IsANadeve vi' enam-sau. dharmavaimAnikadevavadeva IzAnadeve'pi sarva vakta yayA saudharmadevapakaraNe sarvamapi dvAranAtaM pRthivImAthikoddezakapakaraNavat kathita tathA IzAnadevapakaraNe 'pi pRthivIkAyikoddezakavadeva niravazeSa vaktavyaM tathA-'navA' ityAdinA yadvaiH lakSaNyaM pratipAditaM tadihApi vailakSaNyaM saudharma satrAnusAreNa avagantavyamiti / 'evaM' eeNaM kameNaM avasesA vi jAva sahassAradevA utravAegA' evam -anena krameNa saudharmadevakathitena prakAreNa avaziSTAH sarve devA sanakumArAdArabhya sahasrAradevaparyantA upapAdayitavyAH, paJcandriyatiryagyonikeSu nepAmutgado vAcya iti bhAvaH / jANejjA' tathA sthiti aura kAlAdeza bhI bhinna 2 hai| 'evaM IsANadeve vi' saudharma vaimAnika deva ke jaisA hI IzAnadeva meM bhI sara dvAre kA kathana karanA caahiye| arthat jaisA maudharma deva ke prakaraNa meM . samasta dvAroM ko kayana pRthivIsAyikoddezakaprakaraNa meM jaisA kahA gayA hai, usI prakAra se IzAnadeva ke prakaraNa meM bhI pRthivIkAyikauddezaka ke jaisA samasna dvAroM kA kathana karanA caahiye| tathA 'navaraM - ityAdi sUtrapATha dvArA jo bhinnatA pratipAdita kI gaI hai vahI bhinnatA yahAM para bhI saudharma sUtrAnusAra jAnanI cAhiye / 'evaM eeNaM kameNaM avasesA vi jAva sahassAradevA uvAeyavA' isa krama se-saudharmadeva ke prakaraNa meM kathita prakAra se-avaziSTa aura bhI sanatkumAra se lekara sahasrAra taka ke devoM kA utpAda paJcendriyatiryagyonikoM meM savAna 5 425 / 35 . 'Thii kAla demaM ca jANejA' tathA sthiti bhane / deza para l Ya cha. 'evaM IsANadeve vi' sodhama vaimAni panI jema IzAnadeva, saMbadhI badhA kAronuM kathana kahevuM joIe. arthAta saudharma devanA prakaraNamAM je pramANe badhA dvArenu kathana : pRthvIkAyikonA prakaraNamAM : kahyA pramANenuM kahela che, eja rIte IzAna devanA prakaraNamAM paNa pRSyikAyika zAmA pramANe yA 'bA2 samadhI 'thana '42 tathA "navara ItyAdi sUtrapATha dvArA je judA pazu batAvavAmAM AvyuM che, teja judApaNuM maDiyA sodha pra] prabhArI sakA , 'evaM eeNa kameNaM avasesA vi jAva sahassAradevA uvavAeyavyA' mA bhathI soya vana 42 mA 42 xt -bAkInuM kathana paNa sanakumArathI AraMbhIne sahastrAra sudhIne devane utpAta paMcendriyatiye ca" penikanA sabaMdhamAM kahevuM joIe paraMtu pache. Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyamandrikA TIkA za024 u.20 sU06 devebhyaH patiryagyonikeSUtpAta: 343 kevala metAvadeva vailakSaNyaM pUrvApekSayA yat tadarzayati-'navaraM', ityAdinA / 'navara. ogAhaNA jahAogAhaNasaMThANe navaram-kevalaM zarIrAvagAhanA avagAhanAsaMsthAne prajJApanAyA ekaviMzatitame pade devAnAm 'itthamavagAhanA kathitA / iyaM mavadhAraNIya- . zarIramAzritya proktA, tathAhi-'bhavaNavANajoisohammIsANe sattahuMti rynniiyo| eka kekkahANise se duduge ya duge caukke ya // 1|| . . . . . . . / bhavanapativAnamantarajyotiSkasaudharmezAneSu sapta bhAnti ratnayaH, ekakaratni hAni:-zeSeSu dvi ke dvike ca catuSke ceti| / bhavanapati-vAnavyantara jyotiSka-saudharmezAnadevAnAM bhavadhAraNIyA'vagAhanA saptaratnipramANA, zeSeSu-dvi ke sanatkumAramAhendrarUpe 'duge' dvike-brahmaloka lAntakarUpe, 'duge' dvike-mahAzuka rahasrArarUpe, tathA-'caukke' catuSke-mAnatapANatA-''raNA'cyutarUpe 8 kai karani hAnyA'vagAhanA'vagantavyA, tena AnatAdi kahanA caahiye| parantu pUrva kI apekSA jo vilakSaNatA hai vaha 'navaraM ogAhaNAsaMThANe' avagAhano kI apekSA se hai| arthAt avagAhanA saMsthAnapada meM jo avagAhanA kahI gaI hai vahI avagAhanA inameM hai yaha avagAhanA saMsthAnapada prajJApanA sUtra kA 21 vAM pada hai| usameM yaha avagAhanA ima prakAra se kahI gaI hai-'bhavaNavAgajoisohammIsANe sattahati rynniio|. ekazekka hANi sese dudge ya duge cauko y||1|| -bhavanapati, vAnavyantara, jyotiSka aura saudharma tathA IzAna ina devoM ke bhavadhAraNIya avagAhanA sAta ratti pramANa hai| tathA sanatkumAra aura mAhendra meM brahmaloka aura lAntaka meM, mahAzukra aura sahasrAra meM, evaM Anata, prANata, AraNa aura acyuna inameM eka eka rasni,kama karane se vahAM vahAM kI avagAhanA hotI hai| isa prakAra sanatkumAra ait'thana 42ta 2 pa hai, 'navara ogAhaNA jahA mogAhaNAsaMThINe' avagAhanA sa ba dhamAM che, arthAtu-avagADanA-saMsthana padamAM je avagAhanA kahI che eja agAhanA ahiyAM paNa kahI che. A avagAhanA saMsthAna * pada prajJApanA sUtranuM 21 ekavIsamuM pada che. temAM A avagAhanA A abhAye 44ii che. 'bhavaNavANajoisohammIsANe satta hu~ti rayaNIo ekkekahANi sese duduge ya duge cauke ya' // 1 // sapanapati, pAna0yanta2, nyAti, ane sIdhama' tathA IzAna A devonA bhava-dhAraNeya avagAhanA sAtatni pramANunI che tathA sanakumAra ane mahendra devalokamAM, brahmaleka ane lAntakamAM mahAzukra ane sahasAramAM ane Anata, prAkRta, AraNa ane myuta AmAM e eka rani kama karavAthI tyAM tyAMnI avagAhanA thAya che A rIte stanata Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ bhagavatI 344 / / / / catuSke niranipramANA'vagAhanA bhvti| agre-ekaikaranihAninyAyA-veyaka deveSu.ranidvaya pramANA / anuttaraupapAtikA ekA raniravagAhanA bhavatIti bodhyam / atra paJcendriyatiryagyonikeSu amarakumArAdArabhya sahaptAraparyantaM kalpopapannA devAnAmeva utpattirbhavati, ata etepAmeva adhikAraH, na tu AnavAdArabhyAnutarIya pAtikaparyantAnAmatrotpattirbhavatIti na tepAmatrAdhikAra iti vivekH| .. ___ 'lessA saNakumAramAhindavamaloesa eMgA pAlessA' lezyA sanatkumAra mAhe. ndrabrahmalokeSu ekA padmalezyA, sanatku garAdi brahmale kaparyantam ekaira pdmle||| aura mAhendra meM bhavadhAraNIya .avagAhanA 6 chaha rani pramANa hai| brahmaloka aura lAntaka meM vaha 5 pAMca ratni pramANa hai| mahAzuka aura sahasrAra meM vaha 4 cAra ratnipramANa hai / tathA-Anata, prANata, AraNa aura acyuta inameM vaha 3 tIna rasni pramANa hai| yaha avagAhanA pramANa kA kathana bhavadhAraNIya avagAhanA kI apekSA se kahA gayA hai| isI prakAra se eka eka ratni kI hAni hone se nava graiveyaka devoM meM do ratni pramANa bhavadhAraNIya avagAhanA hai / anuttagaipapAtika devoM meM eka ratni pramANa avadhAraNIya avagAhanA hai| yahAM paJcendriya tiryagyo nikoM meM anupakumAra se lekara sahasrAradeva loka taka ke devoM kI utpatti hotI hai| isaliye inhI kA adhikAra hai| Anana se lekara anuttarI papAtika taka ke devoM kI yahA~ utpatti nahIM hotI hai / imaliye inakA adhikAra nahIM hai yaha jAnanA caahiye| * lezyAdvAra kI apekSA-'leslA saNakumAra mAhiMdavaMbhaloesu egA kumAra ane mahendra develekamAM bhavadhAraNeya avagAhanA 6 cha rani pramAMNanI che. brahmaloka ane tAnaka devalekamAM te 5 pAMca rani pramANa che mahAzuka ane, sahastrAra devalokamAM te 4 cAra rani pramANa che tathA Anata, pra suta, AraNa, ane azruta A devalekamAM te 3 traNa ranipramANanI che. A rIte A avagAhanA pramANanuM kathana bhavadhAraNuMya avagAhanAnI apekSAthI kahela che.. eja rIte eka eka patni kama thavAthI nava greveka devomAM be ravina pramANa, bhavadhAraNIya avagAhanA thAya che. anuttarapAtika devAmAM eka rani pramANa bhavadhAraNIya avagAhanA tha ya che. ahiM pacendriyatiryaMca yoni kemAM asurakumArathI laIne sahastrAra devaleka sudhInA devenI utpatti thAya che. tethI tene adhikAra che. AnatathI laIne anuttarapapAtika sudhInA devAnI akhiyAM utpatti thatI : nathI. tethI to adhi42 thI / vezyA dvAranI bhapekSa zrI-'lessA ' saNakumArama hiMdababhaloesu egA pamha Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maindrakA TIkA za024 u. 20 sU06 devebhyaH pa 0 tiryagyoni ke SUtpAtaH 345 bhavati nAnyeti bhAvaH / 'sesANaM egA sukkalessA' zeSANAM sanatkumAra mAhendrabrahmalokAtiriktAnAmupayuparitanAnI lAntakAdInAM devAnAmekA zuklalezyaitra bhavatIti / "vera no itthi veyagA? vede noH strIvedakAH sanatkumArAdayo devAH strIve dakA na maMtranti tatra devInAmabhAvAt strIvedo na bhavatyarthaH kintu - 'purisavegA purupavedA bhavanti tatraikaH puruSaveda eva bhavatItyarthaH / tathA-'no napuMsakaveyagA' tathA napuMsakavedakA api na bhavanti / napuMsaka vedo'pi tatra na bhavatItyarthaH / 'AuM baMdhA jahA Thipae : ayuranubandhau yathA sthitipade- prajJApanAyAzcaturthapade, yathAsthieogarat kathitau tathaiva iddopi tau sthityanubandhau jJAtavyAviti / 'sesaM jaheva IsANagANaM' zeSaM yathaiva IzAnaka devAnAm' IzAnakadevAnAM yathA yathA Pa # Tv ga pahalessA' sana'kumAra, mAhendra, brahmaloka inameM eka padmalegA hI hotI hai / anya lekhAe~ nahIM hotI haiN| 'sesANaM egA sukka, lessA' sanatkumAra, mAhendra, brahmaloka, inase atirikti kAra kAra ke lAntaka Adi devoM ke eka zuklalezyA hI hotI hai / 'vee 'no isthivegA' veda dvAra meM inadevalokoM meM strIveda nahIM hotA hai| arthAt sanatkumAra Adi devaloka meM deviyAM nahIM hotI haiM / kintu 'purisaveyagA', puruSaveda.. - hI hotA hai tathA isI prakAra se ve 'no napuMgaveSaNA' napuMsaka vedavAle bhI nahIM hote haiM kyoM ki devoM meM napuMsaka veda nahIM hotA hai / 'Aunu paMdhA jahA Thipae' prajJApanA ke caturtha sthitipada meM jaise sthiti aura anubaMdha ye do dvAra kahe gae haiN| vaise hI ve yahAM para bhI kahanA cAhiye 'sesaM jaheba IsANagANaM' IzAnaka devoM ke jaise jaise parimANa Adi dvAra P r cheghA' sanakumAra mAhendra, brAleAka temAM eka padmavezyA ja hAya che. bIjI veshyaakhe| DeAtAgnathI.. 'sesANaM egA sukkalessA' sanatkumAra, mahendra, 'brahmaTha, zivAyanA ' uparanA lAntaka AdivAne eka zubhsa bezyA ! 4 DAyA' che' 'vee no itthiveyagA' veha dvAramA khIveha hoto nathI '52 Mtu 'purisaveyagA' thuM3Sa behavAnA hoya che. sagaveyagA' napuMsaveDhavAjA pazu hotA nathI. tezrone mane ye rIte tethe 'no napuM bha-vAmAM nasAve hotA thI.' 'Au aNubadhA jahAM Thiipae' prajJAyanA sUtranA yathA sthitiryahamAM pramANe sthiti ane anutradha e dvArA kahyA che, eja pramANe te ahiyAM piSya hevA lekhe, 'sesa jaheva IsANagANaM' IzAna devAnA parimAzu vigere dvArA je je pramANe kahyA che. eja pramAthe te saghaLA ahiyA paNa kahevA bha0 44 Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre .34 .1** parimANAdikaM dvArajAtaM kathitaM tenaiva prakAreNAtrApi sarvamavagantavyamiThi, 'kAya saMveda va jANejanA kAryasaMvedhaM ca bhinnabhinnarUpeNa yathAyogaM jAnIyAdivi 'kSetra bhaMte / sevaM aMte / ci' tadeva bhadanta ! tadeva bhadanta iti, he maMdasta 1ndriyatiryagyonikeSu devAnAmuragadaviSaye yaddevAnupriyeNa kathitaM tatsarvam etra meva sA satyameveti kayitvA gautamo bhagavantaM vandate namasyati, vandilA namasthitvA saMyameva tapasA AtmAnaM bhAvayan viharatIti // 0 6 // .. iti zrI vizvavikhyAta jagavallabhAdipadabhUpita vALavAvAri 'jainAcArya ' 1. pUjyazrI ghAsIlAla vRtiviracitAyAM zrI " bhagavatI " sUtrasya mameyacandrikA khyAyAM vyAkhyAyAM caturviMzatizatakasya viMzatitamIddezakaH samAH // 24-25 // kahe gaye haiM, usI prakAra se ve saba yahAM para bhI kahanA cAhiye / tathA 'kApUsaMvedhaM ca jANejjA' kAya saMvedha bhinna 2 rUpa se kahA gayA jAnanA cAhiye | 'sevaM bhate / sevaM bhane / ti' he bhadanna ! paJcendriya tiryagyonikoM meM devoM ke utpAda ke sambandha meM jo Apa devAnupriya ne yaha saba kahA hai vaha saba aisA hI hai - sarvathA satya hI hai - isa prakAra kaha kara bhagavAn gautama ne prabhu ko vandanA kI, unheM namaskAra kiyA | vandanA namaskAra kara phira ve saMyama aura tapa se AtmA ko bhAvita karate hue apane sthAna para virAjama na ho gaye / sR0 6 || jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAla jI mahArAjakRta "bhagavatI sUtra " kI prameya vandrikA vyAkhyA ke cauvIsaveM zatakakA | bIsavAM uddezaka samApta // 24- 20 // le'bhe tathA yasa vedha 'koyasaMvedha' ca jANejjA'' yasa veSa hA prakArathI samajavA joie. 2 """ 13 - seva bhate ! sevaM bhaMte! tti' he bhagavan yathendriyatiyaya yoniAmAM devonA utpAtanA saMbaMdhamAM Apa devAnupriye je A saghaLu' kathana karyuM che. te saghaLuM kathana eja pramANe che. arthAt Apa devAnupriyanuM kathana sa`thA satya ja che. A pramANe kahIne bhagavAn gautamasvAmIe prabhune vaMdanA karI teone haMmaskAra karyo. vaMdanA namaskAra karIne te pachI tee sayama ane tapathI pAtAnA AtmAne bhAvita karatA thakA peAtAnA sthAna para birAja; mAna thayA AsA l 1 nainAcAya jainadhama divAkarapUjayazrI ghAsIlAlajI mahArAja kUta "bhagavatIsUtra"nI prameyacandrikA vyAkhyAnA caivIsamA zatakanA vIsame uddezaka samAsa 524-205 t Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ T. . prameyandrikA TIkA za024 u.21 sU01 manuSyANAmutpattinirUpaNam ....3 - adha ekazititamoddezakaH mArabhyate : - / viMzatitamamaddezaka nirUpya kramamA manuSpaviSayA me viMzatita ||ddeshkN nirUpaMyannAha-'maNussANaM bhaMte' ityaadi| - mUlam-maNussA NaM bhaMte ! kaohiMto uvavajati kiM neraiehito uvavajjati jAva devehito uvavajjati ? goyamA ! nerahaehito vi uvavajjati jAva devehito vi 'uvvjjti| evaM uvAojahA paMciMdiyatirikkhajoNiya uddesae jAvatamApuMDhavI. neraiehito vi uvavajjati No ahe sattamapuDhavInegihito uvavajati / rayaNappabhApuDhavIneraie NaM bhaMte! je bhavie maNussu uvavajjittae, seNe bhaMte! keviykaalttiiesu| uvavajejjA ? goyamA ! jahanneNaM mAsapuhuttaTriiesu ukkoseNaM puvakoMDIAraesu upavajjeja jA, avasesAvattavayA jahA paMciMdiyaMtirikkha joNieK uvavajaMtassa thev| navaraM parimANe jahanneNaM eko vA do vA tinni vA ukkoserNa saMkhejjA uvavajjaMti, jahA tahiM aMtomuhuttehi sahA iha mAsapuhuttehiM saMvehaM karejjA, sesaM taM cetra 9 / jahA rayaNappabhAe vattavvayA tahAsakarappabhAe vi vttvvyaa|nvrN jaha neNaM vAsapuhRttaTriiesu ukkoseNaM puvakoDIAuesu uvavajjati ogAhaNA lessA NANahii aNubaMdhasaMvehaM 'NANattaM ca jANajjA jaheva tirikkhjonniyuddese| evaM jAva tamApuDhavInaraie / aI tirikkhajoNiehito uvavanaMti 'ki eMgidiyatirikkha. oNiehito uvavati jAva paMciMdiyatirikkhajoNieMhito uvavajati ? goyamA ! egidiyatirikkhajoNiehito urva 137 Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 . . . . - bhagavatIpatra jjati, bhedo jahA paMciMdiyatirikvajoNiyauddesae, navaraM teuvAU paDiseheyavvA, sesaM taM ceva jAva ' puDhavIkAieNaM bhane ! je bhavie maNussesu uvavajjittae se | bhaMte! kevaiyakAla* Tiiesu. uvavajejjA? goyamA ! jahannaNaM aMtomuhuttaTiigasu ukoseNaM, puvakoDIAuesu utrvjjejjaa| te NaM bhaMtejIvA0 evaMjahevapaMciMdiyatirikkhajogiesu uvava jamANastapuDhavIkAiyassa vattavvayA sA ceva, iha vi uvavajjamANassa bhANiyavvA Navasu vi gmesu| navaraM taiyachaTTaNavamesu gamaesu parimANaM jahanneNaM eko vA do vA tinni vA ukAseNaM sNkhejjaauvvjjti| jAhe appaNA jahannakAladiio bhavai tAhe.paDhama gamae ajjhavasANA pasatthA vi apasatthA vi vitiyagamae apstthaa| taiyagamae pasatthA bhavaMti sesaM taM caiva : niravasesaM.9 / jai AukkAiehiMto uvavajjati0 evaM AukAiyANa vi| evaM vaNaslaikAiyANa vi| evaM jAva cauriMdiyANa vi| asannipaMciMdiyatirikkhajoNiyasannipaMciMdiyatirikkhajoNiya:asannimaNussasannimaNustA ya ee savve vi jahA paMciMdiya: 'tirikkhajoNiyauddesae taheva bhaanniyvaa| navaraM eyANi va 'parimANaajjhavasANaNANattANi . jANejjA-puDhavIkAiyassa ettha ceva uddesae bhnniyaanni| sesaM taheva niravasesaM / jar3a devehito uvavajjati kiM bhavaNavAsidevehito uvavajjati ? vANamaMtara0.joisiya0 vaimANiyadevehito uvavajjati ? goyamA! Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 349 ! prameyacandrikA TIkA za024 u.21 sU01 manuSyANAmutpattinirUpaNam bhaNavAsidevahito vi uvavajjaMti jAva vaimANiyadevahito vi uvavajjati / jai bhavaNazasi0 kiM asurakumAra jAva dhaNiya0 ? goyamA ! asurakumAra jAva thaNiya0 / asurakumAreNa bhaMte / bhAva maNusesu uvavajjittae se NaM bhaMte ! kevaiyekAla hiMiesuM ujjejjA ? goyamA ! jahanneNaM mAsapuhuttaTTiiesa ukkoseNaM purvakoDI AuMsa uvavajjejA / evaM jaccaiva paMcidiyatirikkhajoNiya uddesa vaktavyA sacceva ettha vibhaNiyavvA / nareM jahA tarhi jahannegaM aMtomuhuTTiesa tahAM ihaM mAsamuhutaTThiiesu, parimANaM jahaneNaM ekko vA do vA tinni vA ukkoseNaM saMkhaMjjA utravajrjjati saMsaM taM deva, evaM jAva IsANadevo tti / eyANi caiva NANattANi sarNakumArAdIyA jArva sahassAro tijadeva paMciMdiyatirikkha joNiya uddesae / navaraM parimANaM jaha-neNaM eka vA do vA tinni vA ukkoleNaM saMkhejjA uvavanaMti / uvAo jahanneNaM vAsapuhuttaTThiesa, ukkoseNaM pucakoDI Auesu uvavajjaMti, sesaM taM caiva, saMvehaM vAsapuhutaM pucakoDI su 1 15-7 4 pa T " karejjA ! saNakumAre. ThiI cauguNiyA aThThAvIsaM sAgarovamA, bhavai / mAhiMde tANi cetra sAiregANi / baMbhalIe cattAlIsa, * 17 1 tae chappanna, mahAsuke aTThasaTThi, sahassA re bAvantari sAgarovamAI, aisA ukkosA TiI bhaNiyAM jahannaTiI pi cauguNejjA 9 // sU0 1 // kiM nairayikebhya utpadyante yAvaddevebhya utpadyante ? ' gautama, nairayi kemyo'pi utpayante yAvaddevebhyo'pi utpadyante / papAta yathA- paJcendriya tiryagyonikodeza ke yAvat tamAthibIral chAyA - manuSyAH khalu bhadanta ! kuta utpadyante 2 1+ Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsa yikebhyo'pi utpadyante no adhaH saptamI pRthivIrayikepa utpadyante / rapamA. pRthivInairayikaH khalu bhadanta ! yo bhago manuSyeSu utpattum , sa khala bhadanta / kiyatkAlasthitikeSu utpadheta ? gautama ! jaghanyena mAsapRthaktvasthiti ke pu utkaNe pUrva koTayAyukeSu utpadheta / avazeSA vaktavyatA yathA paJcendrigatiryagyo nikeSu utpadyamAnasya tathaiva navaraM parimANe jaghanyena eko vA dvau vA trayo vA, utkarSaNa saMkhyeyA utpadhAte, yathA tatrAntarmuhuH tathA-iha mAsapRthak vaiH saMvedhaM kuryAt, zeSa tadeva 9 / yathA ratnapramAgaM vakta patA tathA-zarkarAmabhAyAmapi vktvptaa| navaraM jaghanyena varSapRthaktvasthitike.pu utkarpaNa pUrvakoTaya yukeSu uttayante / avagAhanA lezA jJAnasthityanuvandhasaMvedhaM nAnAtva ca jAnIyAt yathara tiryaH gyonikodezako evaM yAvat tamApRthivInairayikaH 9 / yadi tiryagyonikempa utpadyante kime kendriyatiyaMgyoni ke bhpa utpadyante yAvat paJcendriyatiryagponikezya utpadyante ? gautama ! ekendriyatiryagyoni ke pa, u-padya te bhedo yathA-pazcendrigaH tiryagyonikoddezake / navaraM tejovAyU mavipedravyo, zeSa tadeva yAvat pRthivIkAyikA khalu bhadanta ! yo bhanyo manuSyeSu utsattura sa khalu bhadanta / kirakAlasthiti. keSu utpadyeta 1- gautama ) jaghanyena anrmuharta sthiti ke utkarSeNa pUrvakoTyA yuSke pRtpdyet| te khalu bhadanta ! jIvA ekamamayena kiyanna utpadyate ? evaM yathaiva paJcandriyatiryagyonikeSu utpadyamAnasya pRthivIkAyikasya " vaktavyatA saiva ihApi utpadya pAnasya maNitavyA nAsApi gama ke pu| nAraM tRtIyapaSTanavameSu gamakeSu parimANaM jaghanyena eko vA dvau vA trayo vA, uraga saMkhyAtA utpadhante / yaMdA AtmanA jaghanyakAlasthiniko bhavati tadA prathamagama ke adhyavasAyAH,pramastA api apazastA advitIyagama ke apazastAH, tRtIyagamake prazanA-bhavanti, zeSaM tadeva niravazeSam 9 / ya de apkAyi ke utpadyante evamakAyikAnAmapi, evaM vanaspatikAyikAnAmapi. evaM yAvat cArindriyANAmapi asaMjhipazcandriyatiyagyonikasaMjJipazcendriyatiryagyoni kA'saMjhimanuSyasa samanuSyAzca ete / sarve'pi yathA paJcendriyatyimyoni kodeza ke tathaiva maNitayAH, nAramevAni eva parimANAdhyavasAyanAnAtvAni jAnIyAna-pRthivI kApikasmAtra uddezake bhaNitAni / zeSa tathaiva niravazeSam 9 / yadi devebhya utpayante kiM bhavanavAsidevebhya utpadyate vAnavyantaradevebhya utpadyante jyotiSkadevenya utpadyante vaimAnikadevebhya utpadyante / gautama ! bhavanavAsidevebhyo'pi utpadyante yAvaMca vaimAnikadevebhyo'pi utsyante / yadi bhavanavAsideA utpadyante tadA hi anukumAra mAnavAmideveca utpadyate pAvata' stanita kumArabhavanavAsidevebhya utpadyante ? gautama ! amarakumArabhavanavAsi sa Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadrikA TIkA za024 u.21 sU01 manuSyANAmutpattinirUpaNam 351 devebhya utpadyante yAvat svanitakumAra maMtranAsi devebhya utpadyante / asuMrakumAra khala madanta ! yo macyo manuSyeSu utpattum sa khalu bhadanchaH kiyatkAla sthiti keSu manuSyeSu utpadyate ? gautama ! jaghanyena mAsapRthaktvasthitikeSu utpadyate, utka peNa pUrva koTayA utpadyate evaM caiva paJcendrapatiryagyoniko deza ke vaktavyatA saiva atrApi bhaNitavyA / navaraM yathA tatra jaghanyakamantarmuhU sthiti keSu tathA irdamApRthaktvasthitikeSu parimANaM jaghanyeneko vA dvo vA trayo vA 'utkarSeNa saMkhyeyA utpadyante, zeSaM tadeva / evaM yAvadIzAnadeva iti / etAnyeva nAnAvAni sanatkumArAdikA yAvat sahasAra iti, yathaiva paJcendriyatiryagyoniko dezake / natraM parimANaM jaghanyena, eko vA dvau vA trayo vA utkarSe saMkhyAtA uladhante / upa pAto jaghanyena varSe pRthaktvasthitikeSu utkarSeNa pUrva koTaya yuSkeSu utpadyante, zeSa tadeva | saMvedhaM varSa pRthavatvaM pUrvakoTiSu kuryAM / sanatkumAre sthiti caturguNivA aSTAtriMzatisAgaropamA bhavati / mAhendre tAnyetra sAtirekANi / brahmaloke catvAriM zatru / kAnke paTpaJcAzan / mahAzuke aSTaSaSTiH / sahasrAre dvisaptatiH sAgaropa mANi / eSA utkarSA sthitirbhaNitavyA, jaghanya sthitirapi caturbhirguNayen 9 // 501 / , TIkA- 'manussA of bhaMte ! kaohiMto upajjeti manuSyAH khalu madancha ! kebhyo nairayikAdInAM madhyAdAgatya manuSyayonau samutpadyante 'kine ihiMto. utra // / 21 veM uddezaka kA prAraMbha // bIsa 20 veM uddezaka kA nirUpaNa karake aba sUtrakAra krama prApta manuSya viSayaka ikkIsaveM uddezaka kI prarUpaNA karate haiM - 'manussA NaM bhaMte kahiMto ujjeti' ityAdi / 7 hi 1 1 du TIkArtha- gautama ne prabhu se aisA pUchA hai- 'maNussANaM bhaMte ! kaohiMto ujjaita' he bhadanta ! manuSya kahAM se Akarake utpanna hote haiM ? vIsabhA uddezAne AraMbha vIsamA uddezAnuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra kamathI Avela A manuSya samadhI ze'vIsabhA, uddezAnu N ni35 42 cha - 'maNussA NaM bhaMte ! kaoN # ET f uvavajaMti' ityAdi me 11 - 2 artha gautamastra bhI abhune kamodito ! uvavajjaMti' he bhagavan manuSya S 1 pUche che hai- 'maNussA NaM saMve yA sthAnabhAMthI ma pIne utpanna thAya Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 . . . . . . . , bhagavatIsare jati kiM nairayikebhya Agatya utpadyante nairayikAdAgatya manuSye pUtpadyante kimiti 'jAva devedito uvavanjati" yAvadevebhya Agatyotpadyante kim atra yAvatpadaina 'tirikvajogiehito uva jati maNusse hito uvavajjati' kiM tiyagyonikebhya Agatyo padyante manuSyebhya Agatyotpadyante ityanayoH saGgraho bhavatIti paznaH / bhagavAnAha- goyamA' ityaadi.| 'goyamA' he gautama ! 'gairaiehito vi uvavajjati jAu devehi no pijjani' nerayikeze'pi Aganyotpadyante. yAvad devebhyo. 'pi Agatya utpadyante ihApi yAvatpadena tiryagyoni kebhyo'pi Agatya manuSyebhyo. arthAt nairayika Adi rUpa kina sthAnoM se Akarake jIva manuSya rUpa se utpanna hote haiM ? kinerahaerito uvajati' kyA ve narayikoM se Akarake utpanna hote haiM ? 'jAva devehito upavajjati' yAvat devoM se Akarake utpanna hote haiM / arthAt manuSyayoni meM jo jIva utpanna hote haiMve nairayikoM se Akara ke utpanna hote haiM ? athavA yAvat devoM se Akarake utpanna hote haiM ? yahAM yAvatpada ke anusAra ve tiryaJcoM se Akarake athavA manuSyo se Akarake utpanna hote haiM ? ina do praznoM kA grahaNa huA hai| isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama ! 'nerahaehito vi udhajjati' jAva devehito vi uvavajjati' manuSyarUpa se jo jIva utpanna hote haiM, ve nairadhikoM se Akarake bhI utpanna hote haiN| niryazcoM se bhI Akara ke isapanna hote haiN| manuSyoM se bhI Akarake utpanna hote haiN| aura che ? artha narayika vigere rUpe kayA sthAnama thI AvIne jIva manuSyapAthI Gpanna thAya cha 1 'ki neraiehito upava jati' zu tasA nairathimAthI . bhAvI 5- thAya' che ? 'jAva devehito! uvavajjati'. yAvat vAmAthI AMvIne utpanna thAya che ? arthAt manuSya nikamAM je jIva utpanna tha ya che teo nairayike mAMthI AvIne utpanna thAya che? athavA devomAMthI AvIne utpana thAya che ? ticaye nirALAomAMthI AvIne utpanna tha ya che? ke manuSyamAMthI AvIne manuSya paNAthI utpanna thAya che? AvI rIte gautamasvAmIe prabhune prazna 428 che. yA prazna uttaramA prabhu 47 cha -'goyamA' 3 gotama ! 'neraiehi to vi ujjati jAva devehito vi upavajjati' bhanuSyapathI vo utpanna thAya che, teo nivikemAMthI AvIne paNa utpanna thAya che. tiryacemAMthI paNa AvIne utpana tha ya che manuSyo thI avane paNa utpanna thAya che ane devomA nI AvIne 5 utpanna thAya che. kahevAnuM tAtparya e Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyamandrikA TIkA za024 u.21 sU0! manuSyAgAmutpattinirUpaNam 'pi Agatyotpadyante, he gautama ! manuSyayonau. samutpadyamAnA jIvA nArakebhyaH tiyagbhyo manuSyebhyo devebhyazca Agatya utpatti labhante.ityarthaH / evaM ubavAyo jahA paMciMdiyatirikkha noNiyauddemae' evamupapAto yathA paJcendriyatiryagnIniko deza ke 'jAMva tamApuDha pInerairahito upavajjati yAvat 'tamApRthivInairapikebhyo. ''pi 'u padhante na tu adhaHsaptamIpRthivInairapikebhya utpadyanne / yathA paJcendriyatiryagyonikoddezake upapAto varNitaH tathaiva ihApi manuSyANAmupAto vaktavyaH yAvat ratnapabhApRthivIta Arabhya tamAnAmnISaSThapRthivInairayikebhyo'pi Agalya manuSyatvena samutpadyante kintu adhaHsaptamapRthivInairayikebhya Agatya manuSyatvena nospadyante ityarthaH / 'rayaNapema puDhavIneraie NaM bhaMte' ratnaprabhApRthivIsambandhinarayikaH khalu bhadanta ! 'je bhavie maNusse ubajjitae' yo bhayo manuSyeSu devoM se bhI Akarake utpanna hote haiM / tAtparya kahane kA yahI hai ki cAroM gatiyoM se Akarake jIva manuSya kI paryApa se utpanna hote haiN| 'evaM udhavAo jahA paMciMdiyatirikkha joNiya uddesae' jisa prakAra se paJce ndriya tiryagponika uddezaka meM upapAta kA varNana huA hai, usI prakAra se yahAM manuSyoM ke upAna kA varNana kara lenA caahiye| yAvat jIva chaThI tamA pRthivI ke nairayika paryAya se Akara ke manuSyaparyAya meM utpanna hotA hai| para adhaH sAtIM tama tamA pRthivI ke nairayikaparyAya se Akarake jIva manuSyaparyAya rUpa se utpanna nahIM hotA hai| yahI vAta 'jAva tamA puDhavI neraiehiMto uvadhajnati' isa sUtrapATha dvArA puSTa kI gaI hai| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'gyaNapabhApuDhavIneraie NaM bhaMte ! je bhadhie maNussesu uvavajjisae' he che ke-cAra gativALAo mAMthI AvIne jIva manuSyanI paryAyathI utpanna thAya cha. evaM uvavAo jahA paci diyatirikkha joNiya uddesae', rezate .5 yendriya tiryaMcanika uddezAmAM upapAtanuM varNana karyuM che. e ja rIte ahiyAM manu nA upapAtanuM varNana karavuM joIe yAvatu jIva chaThThI tamAM pRthvInA nai. vikenA paryAyathI AvIne manuSya paryAyamAM utpanna thAya che paraMtu adha: saptamI-tamatamA pRthvInA narayika pathathI AvIne jIva manuSya paryAya rUpe utpanna yatA nathI. me vAta 'jAva tamApuDhavIneraiehito vavajjati' A sUtrapAThathI spaSTa karela che. ..ve gItabharapAbhI prabhuna se pUche che 4-'rayaNappabhA puDhavI, neraieNaM bhate ! je, bhavie maNussesu uvavajittae' 3 lApana naM pRthvInA, nairpi| bha0 45 " ! Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ega rUDha 7 bhagavatIsUtre 1 utpattum se NaM bhaMte / kevaiyA TTiiesa ubavajjejjA' sa khalu madanta ! kiya'skAla sthitikeSu manuSyepRtpadyeta iti manaH / bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama | 'jahanneNaM mAsapucaTTiiesa' jaghanyato mAsapRthaktvasthitikeSu dvimAmAdArabhya na mAmaparyanteSu ityarthaH 'ukoseNaM punakoDI mAusa uvavajja' * utkarSeNa pUrva koTyAyuSkeSu manuSyeSu utpadyate ivi jayanyato mAmalA dIna'taramAyuSyaM na kathamapi vaSnAti mAsa pRthaktvAt hInataraparimANAbhAvAditi, 'ase mA tavayA jahA paMcidiyatirikkhajoNiesa uvavajrjjatassa tadeva' avazeSA-utpAdAda bhadanta ! ratnaprabhA pRthivI kA nairayika jo manuSyoM meM utpanna hone ke yogya hai / 'se NaM bhaMte ? kevaiya kAlaTThiesa uvavajjejjA' vaha kitane kAla kI sthitivAle manuSyoM meM utpanna hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'gopamA' he gautama! vaha 'jahanneNaM mApapuhutta :esa ukkoseNaM puntrakoDI Auesa uvavajja' jaghanya se mAsapRthaktva kI sthiti vAle manuSyoM meM utpanna hotA hai aura utkRSTa se eka pUrvakoTi kI AyuvAle manuSyoM meM utpanna hotA hai / unake mApRthaktva se hInatara Ayu kA nahIM hotA hai| kyoMki mAsapRthaktva se hInatara parimANa kA abhAva rahatA hai| 'avasesA vaktatrayA jahA pacidiyatirikkhajoNiesa uvavajja tassa taheva' utpAda se atirikta saMhanana Adi dvAra jaise paJcendriya tiryagyonikoM meM utpadyamAna manuSya ke kahe gaye hai, umI prakAra se ve niraya se utpadyamAna manuSya ke bhI kaha lenA 1 bhanuSpAmA utpanna thava ne yogya che, 'se NaM bhaMte ! kevairyakALa TTiGga'su' 'ubavajjejjA' tethe DeTA ajaMnI sthitivAjA manuSye bhAM utpanna thAya che ? prabhA praznanA uttaramAM prabhu 4 che ! - 'goyamA ! he gautama! te 'jahanneNaM mAsahuMttaTTiisuMuko seNaM' putrakor3I Auesu uvavajja3'' dhanyathI bhaaspRthtvanI sthitivALA manuSyamAM utpanna thAya che, ane utkRSTathI eka pUkreDiTanI * AyuSyavALA manuSyeAmAM utpanna thAya che. mAsapRthakktathI' hInatara piramANunA 'abhAva rahe che 'avasesA vacantrayA jahA paMci diyatirikta jogiesu uvavajjaM tasba taddeva' utpata zivAya sahanna vigere dvArA saMbaMdhI sthana ke prabhAce ythaindriyatiya iMca 'ceAnivALa AmAM utpanna thanArA manuSyane kahyA che. eja pramANe naiyikAthI utpanna thanArA manuSyanA sabaMdhamAM joIe, paraMtu kahevuM Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyavadhikA TIkA za024 3.21 sU01 manuSyANAmutpattinirUpaNam 35.. tiriktA saMhananAdikA vaktagatA yathA paJcendriyatiryagyonikeSu utpadyamAnasya : manuSyasya kathitA tathaiva nirayAdatrAghavAnasya manuSyasyApi vaktavyA iti bhaavH| paJcendriyatiryak prakaraNApekSayA vailakSaNyaM darzayitumAha -'navaraM'. ityAdi / 'navaraMparimANe jahanneNaM eko vA do vA tinni vA' navaraM parimANe jaghanyena e ko vA dvau vA trayo vA utsyante 'ukoseNaM saMkhejjA uvAjnaMti' utkarSaNa , saMkhyAtA: utpadya te nArakajIvAnAM saMmUchimamanuSyeSu utpatte rabhAvAt garbhajAnAM ca manuH pyANAM saMkhyAtatvAt saMkhyAtA eva te samutpadyante iti / kAyamaMvedhe'pi vailakSa:: Nyam darzayannAda-'jahA' ityAdi, 'jahA tahiM aMtomuhuttehi , tahA : iI, mAsapUhuttehiM saMvehaM karejA' yathA tatra pazcendriyatiryaka prakaraNe antarmuhUtaH kAyasaMvedhA kRtA tathA iha mAptapRyaka kAyamaMvedhaM kuryAt andamuhatasthAne mAsapRyaktvaM pUra NIyamityarthaH / ayamarthaH, yathA tatra paJcandriyatiyagyonikoddeze ratnamamA nArakebhya cAhiye / parantu paJcendriya tiryaka prakaraNa kI apekSA se jo bhinnatA hai. vaha 'navaraM parimANe jahanneNa ekko vA do vA tini vA' isa satra pATha. dvAra prakaTa kI gaI hai ki aise jIva parimANa kI apekSA jaghanya se, eka athavA do athavA tIna utpanna hote haiM aura 'ukkoseNaM saMkhejjA. uvavajjati' utkRSTa se saMkhyAta utpanna hote haiN| isakA kAraNa yaha ki nAraka jIvoM kA samUcchima manuSyoM meM utpAda nahIM hotA hai| garbhajoM meM hI utpAta hotA hai aura garbhana manuSya saMkhyAta hI haiN| isaliye yahAM utkRSTa se ve saMkhyAta hote haiN| aisA kahA gayA hai| isI prakAra se kAyasaMvedha meM bhI bhinnatA hai -jo 'jahA tahiM aMtoma ttehi tahA ihaM mAlaputtehiM saMvehaM karejjA' isa sUtrapATha se prakaTa kiyA hai| "isakA tAtparya aimA hai ki-jaisI pazcandriya tiyagyonika payandriya tiya yanA pra.235 42di mA 5425mA 2 dupA cha, ta navaraM, parimANe jahanneNa eko vA do vA tina vA' mA sUtrAthI pragaTa 428 chevA ja parimANanI apekSA thI jaghanyathI eka athavA be athavA traNa 64- thAya che mana' 'ukoseNa saMkhejjA uvavajjati' GthA sabhyAta utpanna thAya che. tenuM kAraNa e che ke nArajIne saMmUchima manuSyomAM utpAta thatuM nathI 'garbhA mAM ja upAta thAya che. ane garbhaja manuSya saMpAta ja che. tethI ahiyAM utkRSTathI teo saMkhyAta hoya che. tema kahe.' pAmA sAnyu cha. se zata yasa vaya 52, jApAche 2 'jahA taha matomahattehi tahA iha mAsapuhuttehi saMveha karejjA', 12sUtrapAyI pragaTa 2a cha. mAtuM tara5 me,che . 4-2 pramANe 5yendriya ti yayAni Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'bhagavatIsoM utpadyamAnAnAM pazcandriyatiryagyonikAnAm jaghanyato'ntarmuhUrtasthitika venAntarmuhattaiH kAyasaMvedha kRtaH tathaiveha manuSyodeza ke manuSyANAM jaghanya sthitimAzritya mAmaH pRthak vaireva kAyasavedhaH karaNIya iti tathA hi-'kAlAde seNaM jahanneNaM dasaMbAsasaMha ssAI mAsapahuttamabhahiMgAI' kAlAdezena jaghanyena dazavarSasahasrANi mAMsapRthaktvA " bhadhi kAni ityAdi / sesaM taM cetra' zegam-parimAgakA pasaMyAniriktaM sarvamapi saMhananA gAhanAsaMsthAnalezyAdRSTajJAnAjJAnAdidvArajAta tadeva' paJcandripatiryakamAharaNodIritameveti bhAvaH / 9 / 'jahA rayaNappabhAe vattavyayA tahA saka karappabhAeM vi' yathA-yena prakAreNa ratnamamAyA vaktavyatA kathitA nathA-tenaiva prakAreNa zarkarAmabhAnArake'pi vaktavyatA bhaNitamA, tathAhi AlApapakAraH 'sakArappamA uddezaka meM ratnaprabhA ke nArakoM se utpadyamAna paJcendrigatiryagyonikoM kA. jaghanya se antarmuharta kI sthiti vAle hone ke kAraNa antarmuhattoM kA kAyasaMvedha kiyA gayA hai, usI prakAra se yahAM manuSya uddezaka meM manuSyoM kI jaghanya sthiti ko lekara mAsapRthaktva se kAyasaMvedha isa prakAra se kara lenA caahiye| jaise-'kAlAdeseNaM jahanneNaM dasavAsasaMhassAI mAsapuhuttamanbhahiyAI" kAla kI apekSA kAyasavedha yahAM jaghanya se mAsa pRthaktva adhika 10 hajAra varSa kA hai ityAdi / 'sesaM taM ceva' isa prakAra parimANa aura kAyasaMvedha se atirikta aura sagha saMhanane, avagAhanA, saMsthAna, lezyA, dRSTi, jJAna, ajJAna Adi dvAra pazcendriya tiryaka prakaraNa meM kahe anumAra hI hai 9 / 'jahA raya gappabhAe vattavyayA~ tahA sakkarappabhAe vi' jisa prakAra se ratnaprabhA kI vaktavyatA kahI hai| ughAmAM ratnAbhanA nArakamAthI utpanna thanArA paMcendriyati ca nivAra LA jaghanyathI. aMtamuhUrtanI sthitivALA hovAne kAraNe aMtarmuhUrtathI koyasa kahe che e ja pramANe ahiyAM manuSyanA uddezAmAM manuSyanI jaghanya sthitine laIne mAsapRthakRtvathI kAyasadha A prakAre kahevo joIe, bha-kAlAdeseNaM jahanneNa dasavAsasahassAI mAsapuhRttamabhahiyAi!.nl apekSAthI kAyasaMvedha ahiM jaghanyathI mAsapRthakva vadhAre 10 dasa hajAra panA cha, sesa taM cetra' mA zata paribhASya bhane yasavedha zivAya mIna tamAma, saDanana, sazAsanA, saMsthAna, vezyA, dRSTi, jJAna, ajJAna, vire dvArA saMbaMdhI kathana paMcendriya tiyanA prakaraNamAM kahyA pramANe ja che. lI . hA rayaNappabhAe vattavayA tahA sakkarappabhAe vi' 2 pramANe 2 nakSI pRthvI saba vI kathana karyuM che, e ja pramANenuM zarkarApele pRthvInA nArakenA Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrikA TIkA za024 u.21 sU01 manuSyANAmutpattinirUpaNam 17 bhaMte! je bharie maNusse uvavajjira se hie ujjenA' 'zarkarApamApRthivInAyikaH khalu manudhyema khaDakAsthiti mInAkApekSA bhaMte / ke kAlabhadanta ! yo bhavyo ityAdi etotare ratna darzana - navaraM jahanne bAhuna e' nareM jaghanyena vapRthaktvasthitivepu manuSyeSu 'ukkoseNaM punnakoDI Ausa uvava jjejjA' utkarSeNa pUrva koTa ghAyu ke prapadyate / ratnama mAnArakapakaraNe jaghanyato mAsa pRthaktvasthitikeSu utpadyante ityukta zarkarAmamApakaraNe tu jaghanyena varSapRthaktva -- ' 21 usI prakAra se zarkarAma nA nAraka kI bhI vahI vaktatAH kaha letI caahiye| jaise- ' sakarappa nApuDhavIneraie NaM bhaMte / je bhavie maNuhasesu jitta se NaM bhaMte! kAlaei ubavajetA' arthAtgautamane isa AlApaka ke dvArA prabhu se aisA pUMchA hai hai bhadanta jI zarkarApramA pRthivI kA nai pika manuSyoM meM utpanna hone ke yogya hai vaha kitane kAlakI sthiti vAle manuSyoM meM utpanna hotA hai ? ityAdi isa preIna ke uttara meM ratnaprabhA ke nAraka kI apekSA se vilakSaNatA prakaTa karate hue sUtrakAra kahate haiM - he gautama! vaha 'navaraM jahanneNaM vAsapuhutafree ukkoNa putrakkoDI Auesa uvavajjejjA' jaghanya se varSa pRthakva kI sthiti vAle manuSyoM meM aura utkRSTa se eka pUrvakoTi kI AyuvAle manuSyoM meM utpanna hotA hai / ratnaprabhA nAraka ke prakaraNa meM jase kI sthitivAle manuSyoM meM usakA utpAda kahA gayA hai / aura yahAM zarkarAmamA ke prakaraNa meM jaghanya se varSapRthaktva - 1 1 dharmA na leI yo bho - 'sakarappabhA puDhavI neraieNa bhate / * mA J arthAt I1 " je bhavi masse uvavajjitae se NaM bhave ! kevaiyA laTThiesa ujjejja ' gautama svAmIe A sUtrapATha dvArA prabhune evuM pUchyu che ke he bhagavan zarkarAprabhA' pRthvInA je nairiyeka manuSyAmAM utpanna thavAne cAgya che. te keTalA kALanI sthitivALA manuSyamAM utpanna. thAya che ? vigere praznanA uttaramAM ratnaprabha pRthvinA nArakAthI judApaNuM batAvavA mATe sUtrakAra kahe che' ?- gautaMbha ! te 'navaraM jahanne vAsahuta su ukkoseNaM putra kohI'AupaSu uvavajje'nA' 4dhanyathI varSa pRthaityanI sthititrANAM manuSye bhI ane utkRSTathI eka pUrva kaTinI AyuSyavALA manuSya mAM utpanna thAya che ratnaprabhA pRthvInA nAradetA prakaraNamAM jaMghanyathI mAsapRthavanI sthitivALA manuScAmAM tenA utpAta kahela che. ane ahiyAM zarkarA paNA pRthvinA prakaraNumAM jedha Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 bhagavatIsUtre sthitikeSu ityuktam tadumayo vailakSaNyamiti / evaM zarkarApRthivIta Arabhya tamApRthivIparyataM jaghanyasthitirvapRthaktvameva jJAtavyeti / 'yogAhagA lessANANahi aNubaMdhasaMvedaM NANataM ca jANejjA' avagAhanAlezvAjJAnasthityanubandhasaMvedhAn nAnAtvaM jAnIyAt, nAnAtvamiti parasparaM bhedaM jAnIyAda, kathamityAha'java tirikakhajoNiya uddesae' yathaiva tiryagyoniko deza ke tiryagyonikoddeza ke yena prakAreNa zarIrAvagAhanA leNyA jJAnasthityanubandhasaMvedhAH kathitAH tathAterpA nAnAsyAni ca kathitAni tathaiveha zarkarAma nAnArakaprakaraNe'pi jJAtavyAni vizeSa jighRbhUmimvata evaM draSTavyAnIti / evaM nAva tarA puDhavIneraie' evaM yAtratvamApRthivI nairayikaH, yathA ratnamanApRthivIrnarayikamakaraNe parimA kI sthitivAle manuSyoM meM usakA utpAda kahA gayA hai| isa prakAra donoM jagaha ke utpAda meM bhinnatA hai / isI prakAra kA kathana zarkarAma bhA pRthivI se lekara tamA pRthivI taka jAnanA cAhiye / arthAt yahAM jaghanyasthiti varSa pRthaktva kI hai / 'ogAdaNAlesmANATThi aNubaMdhasaMvehaM NANattaM ca jANejjA' avagAhanA, lezyA, jAna, sthiti, anubaMdha aura saMvedha ina sabameM paraspara meM bheda jAnanA cAhiye / arthAt tiryagudezaka meM jaise zarIra avagAhanA lenA, jJAna, sthiti, anubandha aura saMvedha kahe gaye haiM aura inameM paraspara meM bheda kahA gayA hai, usI prakAra se yahAM zarkarAprabhA nAraka prakaraNa meM bhI inheM jAnanA cAhiye / vizeSa jijJAsuoM ko vahI se yaha saba dekha lenA cAhiye / ' evaM jAva tamo puDhavIneraie' jisa prakAra se 5thI varSa pRthaktvanI sthitivALA manuSyAmA tene utpAda kahyo che. A ane sthaLanA utpAdamAM judA paNuM Ave che A rItanuM thata zarkarASTramA pRthvIthI laIne tamA pRthvI sudhImAM samajavu arthAt ahiyAM janya sthiti varSa pRthak vanI che 'bhaga haNAletkhANaNaThThai maNutra ghasave NANattaM ca jANejanA' gAvagADunI, bezyA, jJAna, sthiti, anugaMdha mane sarveSa bhA 1 " badhAmAM anya anyamAM bheda I samajavA. arthAt tiryaMcanA prakaraNamAM je amA zarIra avagAhanI, bezyA, jJAna, sthiti, anusaMdhAne saveSa kahyo che. ane ahiyAM 'paraspara judApaNu kahela che, eja pramANe ahiyAM A zarkarAprabhA nArakanA prakaraNamAM paNa tene samajavA, vizeSa jANavAnI icchAvALAoe te prakaraNamAM A tamAma kathana ei levuM joIe, 'varSa jaba tamApuDhavIra' meM prabhArI ratnaprabhA pRthvInA nairayiSTha prama2zubhAM + Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 359 premaiyamidrakA TIkA za024 u.21 sU01 manuSyANAmutpattinirUpaNam NAdidvArajAtaM kathita tathaiva bAlukApramAdhUmapamApakapamAtamamamAnArakaparyantapakaraNeSvapi parimANAdidvAranAtaM vivecanIyamiti prathamagamAdArabhya navamagamAnteSu navasvapi gamakeSu sarvaM jJAtavyamiti 9 / atha tiryagyonikebhyo manuSyamutpAdaya nAha 'jai nirikkha joNiehito' ityAdi / 'jaha tirikvajoNiehito upacana te' yadi tiryagyonizebhyo manuSyA utpadyate tadA 'ki egidiyaH tirikkhajoNiehito uvabajjati' kimekendriyatiryagyonikebhya Agatya manuSyA utpadyante 'jAva paMciMdiyatirikkhajoNiehito upavajjati' yAvat paJcendriya tiryagyonikebhya Agatyotpayante, atra yA padena dvIndriyebhya Agatya athavA ratnaprabhA pRthivI ke narayika prakaraNa meM parimANa Adi dvAroM kA kathana kiyA gayA hai usI prakAra se bAla kAMprabhA dhUmapra mA, paGkana bhA, evaM tama prabhA taka ke nAraka prakaraNa meM bhI parimANa Adi dvAroM kA vivecana kara lenA caahiye| isa prakAra se prathama gama se lekara nauve gama taka ke no gamakoM meM sarva kathana yahAM jAnanA caahiye| __ apa gautama prabhu se aisA pUchate haiM- 'jaha tirikkha joNiehito uvavajjati' he bhadanta ! yadi tiryagyonikoM se Akara ke manuSya utpanna hote haiM to 'kimegidiyatirikkha na Niehito 'vavatati' kyA ve manuSya ekendriya tiryagyonikoM se Akarake utpanna hote haiM ? athavA yAvat 'paMciMdiya tirikkha jogiehito uvavajjati' paJcendriya tiryagyonikoM se Akara ke ve manuSya utpanna hote haiM ? yahAM yAvat zabda se aimA pATha grahaNa huA hai ki kyA ve dvIndriyoM se Akarake athavA parimANa vigere dvArAnA saMbadhanuM kathana karela che. te ja rIte vAlukAprabhA, dhumaprabhA, paMkaprabhA, ane temA khabhA sudhInA nArakenA prakaraNamAM paNa pari. mANa vigere kAronA saMbaMdhI vivecana samajI levuM. A rIte pahelA gAmathI AraMbhIne navamA gama sudhInA nave gamanuM tamAma kathana ahiyAM samajI levuM ve gItamasvAmI. prabhu se pUche che hai-'jai tirikkhajoNiehito khabajjati' magavana tiya yonimAthI mAvAra, manuSya utpanna thAya che, to 'kimegidiyatirikkhaz2oNiehi to' zu,te . mnussy| ghandriyANA tiyaya yonimAthI mAvI utpanna thAya cha 1 athavA yAvat 'padhi diyatirikkhajoNihito uvavajjati' ,5thendriyatiya ya yonimAthI, mAvAna manamAM utpanna thAya che? ahiyA yAvata parathI nIce pramANeno pATha grahaNa kare che teo be IddhivALA tiryaMca cenikamAMthI AvIne, Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI trIndriyebhya Agatya yadvA caturindriyebhya Agatyotpadyante ityeSAM grahaNaM mAti tathA ca he mana ! yadi tiryayonikempa Agatyotpadyante manuSyAH tadA kime kendriye bhayo dvIndriyebhyaH trIndriyebhyaH caturindriyebhyaH paJcendriyeko vA jAyante kimiti praznaH / bhagavAnAha- goyamA' ityAdi / 'goyamA' he goma! 'egidiyatirikukhaNiehito vi uvavajjati jAva paMvidiyatirikvanoNirahito vi uvavajjati' ekendriyatiyaggonkeibhyo'pi utpadya te yArat paJcendriyatiraMgyonikebhyo'pi u. padyante atra yAvatpadena dvIndriyatrIndriyacaturindriyANAM grahaNa teindriyo se AkSarake athavA cauindriyoM se Akarake manuSya hote haiM ? tathA ca-yadi tiryagyonikoM se Akarake jIva manuSya rUpa se utpanna hote haiM to kyA ve ekendriya tiryamyonikoM se Arake manuSya rUpa se utpanna hote haiM athavA yAvat pazcendriya niryagyonikoM se Akara ke manuSya rUpa se utpanna hote haiM ? yahAM yAvatpada se aimA pATha saMgRhIta huA hai ki 'kyA ve do indriya tiyaMgyonikoM se Akara ke manuSya rUpa se utpanna hote haiM ? athavA teindriyatiryagyonikoM se Akara ke manuSyarUpa se utpanna hote haiM ? athavA caturindriyatiryagyonikoM se Aparake manuSpapane se utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu ka te hai-'goyamA' he gautama! 'egidiya tirikkha joNiehito vi uvavajjati jAva paMciMdiya tiripaMkha noNiehito vi uvavati' ekendriya tiryagyonikoM se Akarake bhI ve manuSya rUpa se utpanna hote haiM, do indriya niryAyonikoM se bhI athavA traNa idriyavALA tiryaMca nikamAthI AvIne, athavA cAra iMdriya vALA tirthaM ca nikamAthI AvIne manuSyamAM utpanna thAya che ? tathA "je teo tirthaM ca enimAMthI AvIne jIva manuSapaNAthI utpanna thAya che, te zuM teo eka iMdriyavALA tiryaMca nikema thI AvIne manuSyamAM utpanna thAya che? athavA be IdriyavALA tiryaMcAnikomAMthI AvIne manuSya pathI utpanna thAya che? athavA traNa IndriyavALA tiryaMca nikamAMthI AvIne manuSya paNAthI utpanna thAya che? athavA cAra IndriyavALA tiryaMca nikethI AvIne manuSyaparNathI utpanna thAya che? athavA yAvat pAMca indriyava La tiryaMca nimAMthI AvIne manuSyapaNuthI utpanna thAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmIne kahe che ke-jo mATe he kautama 'egi diyatirikkhajo ehi to vi uvavajjati jAva paciMdiyatirikkhajoNiehito upavajani' se ndrayavAtiya ya yonimAthI mavIra 55 manuSya paNuMthI utpanna thAya che, be indriyavALA tiryaMcaye nike mAMthI AvIne Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pramendrakA TIkA za024 u.21 sU01 manuSyANAmutpattinirUpaNam *361 bhavatIti ityAdikaM sarva paJcendriyatiryagyonikaprakaraNe yathA kathitaM tathaiva sarva mihApi jJAtavyam etadabhiprAyeNaiva kathayati- 'bhedo jahA' ityAdinA / 'bhedo jahA paMcidiyatirikta joNiya uddesae' bhedo yathA paJcendriya tiryagyoniko deza ke navaraM 'teuvAU paDi seheyacA' navaraM tejovAyu pratipedvavyau ekendriyebhya utpatti prakaraNe ekendriyapRthivIkAyikAdibhyo manuSyasyotpattirvAcyA parantu tatra ekendriya tejaskAyikebhyaH tathA ekendriyavAyukAyikebhyo manuSyANAmutpatti Akarake ve manuSya rUpa se utpanna hote haiM, teindriya tiryagyonikoM se Akarake bhI ve manuSyarUpa se utpanna hote haiM, cauindriya tiryagyonikoM se Akarake bhI ve manuSya rUpa se utpanna hote haiM aura paJcendriya tiryagyonikoM se bhI Akarake ve manuSya rUpa se utpanna hote haiM / ityAdi kathana paJcendriya tiryagyonika prakaraNa meM jaisA kahA gayA hai vaisA hI saba yahAM para bhI jAnanA caahiye| isI abhiprAya se sUtrakArane 'bhedo jahA paMcidiyatirikkhajoNiya uddesae' aisA sUtra pATha kahA hai / ! 'navaraM teuvAU paDi sevvA' ekendriya tiryaga yonikoM se Akarake jIva manuSya rUpa se utpanna hote haiM jaba aisA kathana kiyA jAtA hai to usa samaya ekendriyAntargata tejaskAyika aura vAyukA vika ina ekendriyoM kA parityAga kara denA cAhiye / arthAt ina tejaskAyika aura vAyukAyika ekendriyoM se Akarake jIva manuSya rUpa se utpanna pazu teo manuSyeAmAM utpanna thAya che, traNa indriyavALA tiya ca cAnikAmAMthI AvIne paNa tee manuSyamAM utpanna thAya che. cAra IndriyavALA tiya ca caiAnikAmAMthI AvIne pazu manuSyapaNAthI utpanna thAya che. ane pAMca indriyavALA tiya ca caiAnikAmAMthI AvIne paNa te manuSyamAM utpanna thAya che. vigere tamAma kathana paMcendriyatiya cacenikAnA udbhavamAM je pramANe kahevAmAM AvyuM che, eja pramANenuM kathana ahiyAM paNa samajavuM, bhena abhiprAyathI sUtrare 'bhedo jahA paMcidiyatirikkhajoNiya uddesa' mA pramANe sUtrapATha kahyo che. 'navaraM teubAU paDiseheyavvA' me 4driyavANA tiryatha, yoni abhAMthI AvIne jIva manuSyapaNAthI utpanna thAya che. e pramANe kahevAmAM Ave che, te te vakhate eka IndricevALAnI aMtagata tejaskAyika ane vAyukAyika A ekendriyeAnA tyAga karavA joie. arthAt A tejaskAyika ane vAyu bha0 46 Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre 362 rna vaktavyA sUtravAkyasya tathArUpatvAditi bhAvaH / ' sesaM taM cetra' zeSaM tadeva kathitAtiriktaM sarvamapi vadeva paJcendriyatiryagyonikamakaraNa kathitameva jJAtavya'miti kiyatparyantamityAha - 'jAva' ityAdi, 'jAva' yAnada puDhavIkAie NaM bhaMte' pRthivIkAyikaH khalu bhavanta ! 'je bhavie maNusseTa ujjita se NaM bhaMte ! - kevaiyakAla Diiesa uvavajjejjA' yo bhavyo manuSye pRtpattuM sa khalu bhadanta ! 'kiyatkAlasthitikeSu manuSyevRtyayeneti praznaH / bhagavAnAha - 'goyavA' ityAdi / 'goyamA' he gautama! 'jaddannenaM aMtomuhatahie' jaghanye nAntarmuha sthiti keSu - manuSye prapadyena tathA - ' ukkole puntrakoDI Auesa ajjejjA' utkarSeNa nahIM hote haiN| kyoMki ina teja aura vAyukAya ekendriyoM se ove kI manuSyoM meM utpatti nahIM hotI hai aisA sUtrakA kathana hai / 'sesaM taM 'veda' bAkI kA aura saba kathana paJcendriya tiryagyonika prakaraNa meM - jaisA kahA gayA hai vaisA hI yahAM para bhI jAnanA cAhiye / yAvat 'puDhabIkAie NaM bhaMte! je bhavie maNusseSu uvavajjittara se NaM bhaMte ! kevaiyakAlaDihaesa javavajjejjA' he danta / jo pRthivIkAvika manuSyoM _ meM utpanna hone ke yogya hai vaha kitane kAla kI sthiti vAle manuSyoM meM utpanna hotA hai ? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA' he ! vaha 'aMtohie' jaghanya se antarmuhUrtta kI sthiti vAle manuSyoM meM utpanna honA hai aura 'ukoseNaM' utkRSTa se 'puvyakoDI Araesa ubadajjejjA' eka pUrvakoTi kI AyuvAle manuSyoM meM utpanna hotA hai / = kAyika ekendriyAmAMthI AvIne jIva manuSya paNAthI utpanna thatA nathI. "kemake A ekendriyavALA emAMthI manuSyanI utpatti thatI nathI. A pramANe sUtrakAranI AjJA che. 'sesaM taM 'deva' mADInuM jI madhu uthana yathendriyatiyatha yonimnA prakaraNamAM je pramANe kahevAmAM AvyuM che eja pramANe ahiyAM paNa samajavuM. yAvat ' puDhavIkAie NaM bhaMte ! je bhavie maNusse pu uvavajjittara se NaM bhave ! mu kevaiyakA laTThiesa uvavajjejjA' he bhagavan ? pRthvI ayi chava manuSyAbhAM utpanna thavAne cAgya che, te keTalA kALanI sthitivALA manuSyeAmAM utpanna thavAne ceAgya che, arthAt te keTalA kALanI sthitivALA manuSyomAM utpanna thAya che? 7 prazna uttaramA prabhu Ahe - 'goyamA ! he gautama! te 'jahanneNaM tomuttaTThiiesa' dhanyathI meDa aMtarmuhUrta'nI sthitivAlA manuSyAbhAM utthanna thAya che, bhane 'ukkoseNaM' dRSTathI 'pu0trako DIAraesa uvavajjejjA' eka pUrvakATinI AyuSyavALA manuSyAmA utpanna thAya che, Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.21 sU01 manuSyANAmutpattinirUpaNam 363. pUrvakoTyAyu kevRtpadyata / 'te NaM bhaMte ! jIvA egasamaeNaM kevaiyA utravajjati' te khalu bhadanta / pRthivIkAyikebhya Agatya manuSyeSu samutpitsako jIvA ekasamayena: kiyantaH-phiyat saMkhyAkA utpadyante iti praznaH / bhagavAnAha-evaM jacceva', ityAdi, 'evaM jacceva paMciMdiyatirikkhajoNiesu uvavajnamANassa puDhavIkAiyassavacakyA' yaiva paJcendriyatiryagyonikeSu utpadyamAnasya pRthivIkAyikasya vaktavyatA 'sA ceva iha vi uvarajjamANassa bhANiyavyA navasu gAe' sevehApi manuSyeSutpa dhamAnasya bhaNivavyA navasvapi gamakeSu iti / paJcendriyatiryagyonikapakaraNA': pekSayA yadvailakSaNyaM tadarzayati-'navaraM' ityAdi, 'navaraM taiyachaTThaNavamesu parimANa jahanneNaM ekko vA do vA tinni vA' navaram-kevalaM vizeSo'yam-tRtIya-paSTha aba gautama punaH prabhu se ailA pUchate haiM-'te NaM bhaMte ! jIvA egaH samaeNaM kevayA upavajjali' he sadanta ! pRthivIkAyikoM se okara ke. manuSyoM meM utpanna hone ke yogya hue ve jIva ekasamaya meM kitane utpanna.. hote hai ? istra prazna ke uttara meM prabhu gautama se kahate haiM-evaM jacceva paMcidiyatirikkhajoNie uvadhajjamANasla puDhavIkAiyasta vatanvayA' he gautama ! paJcendriya tiryagyonikoM meM utpadyamAna pRthivI kAyika kI jaisI vaktavyatA hai vaisI hI vaktavyatA 'iha vi uvavajjamANassa. bhANikavA navayu vi galaestu' yahAM manuSyoM meM utsanna hone vAle. pRthivIjJAyika ke nau hI gamakoM meM kaha lenI cAhiye / parantu paJcendriya tiryag yonika prakaraNa kI apekSA isa prakaraNa meM jo bhinnatA hai vaha 'navaraM tayachaNavamesu parimANaM jahanneNaM ekato vA do vA-tini vA, va gautabhasvAmI zathI prabhune se pUche che -'te NaM bhaMte ! jIvA egasamaeNaM kevaiyA ubavajjati' 3 mApana pRthvIviDomAthI bhAvAne bhana. jemAM utpanna thavAne yogya thayelA evA te jIvo eka samayamAM keTalA utpanna thAya cha 1 mA prazna uttaramA prabhu gautamakAmIna 49 cha-'evaM jacceva paci diyatirikkhajoNiesu uvavajjamANassa puDhavIkAiyassa vattavvayA' he gautama paMcendriya tirya cani kemAM utpanna thanArA pRthvIkAyikenuM je pramANetu 45na yu cha. me prabhAetuM 4thana 'iha vi uvavajjamANassa bhANiyavyA navasa gamaesu' maDiyAM manuSyAmA utpana thnaa| pRthvIviDIna naye gamomAM kahevuM joIe paraMtu pacendriya tiryaMcAnika jIvanA prakaraNa karatAM AL 542mAre hA yA bhAva cha, a 'navara taiya cha? Navamesu parimANaM jahannega eko vA do vA tinni vA, ukkoseNaM saMkhejjA ughavajjati' mA sUtrapAta Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 364 bhagavatIsUtre ang gamakepu parimANaM jaghanyena eko vA dvau vA trayo vA 'ukkosena saMkhejjA upavanaMti' utkarSeNa saMkhyAtA utpadyante tatra tRtIyagama ke adhikebhyaH pRthivIkAyikebhya bhya utkRSTa sthitiSu manu' yeSu utpadyante te utkRSTata saMkhyAtA eva bhavanti yadyapi manuSyA saMmUcchima hAdasaMkhyAtA bhavanti tathApi utkRSTasthitikAH pUrvakoyAyukAH saMkhyAtA eva paJcendriyatiryagyonikAstu asaMkhyAtA api bhavanti evaM paSThanavamagamayorapi iti tRtIyapaSTanavamagamakepu jaghanyotkRSTAsUtroktameva parimANaM, prathamadvitIyacaturthapaJcamasaptamASTame tu paJcendriyaukkoseNaM saMkhejjA uvavajjati' isa sUtrapATha dvArA prakaTa kI gaI hai| isase yaha samajhAyA gayA hai ki yahAM tRtIya, paSTa aura nauveM gama meM parimANa dvAra meM jaghanya se eka athavA do athavA tIna jIva utpanna hote haiM aura utkRSTa se saMkhyAta jIva utpanna hote haiM / tRttIya gamaka meM audhika pRthivIkAyikoM se jo jIva utkRSTa sthiti vAle manuSyoM meM spanna hote haiM ve utkRSTa se saMkhyAta hI hote haiM / yadyapi saMmRcchima ke saMgraha se manuSya asaMkhyAta ho jAte haiM, taba bhI utkRSTa sthiti vAle pUrvakoyAyuka manuSya saMkhyAta hI hote haiM kintu paJcendriyatiryagyonika asaMkhyAta bhI hote haiM / isI prakAra kA kathana SaSTha aura nauveM gamoM meM bhI parimANa ke viSaya kA jAnanA caahiye| isa prakAra tRtIya, SaSTha aura nauveM gama meM parimANa kA kathana sUtrakAra ne jaghanya aura utkRSTa se svayaM hI kara diyA hai / parantu prathama, dvitIya, caturtha, paMcama, saptama jIva utpanna thAya che, ane utkRSTathI sakhyAta jIve utpanna thAya che. trIjA gamamAM audhika pRthvikAyikAmAMthI je jIva utkRSTa sthitivALA manuSyamAM utpanna thAya che te utkRSTathI sakhyAta sakhyAta ja hoya che, jo ke sa mUcchi manA sa'grahathI manubyA asaMkhyAta thaI jAya che, te paNa utkRSTa sthiti dhALA pUrvakATinI AyuSyavALA manuSye| sa MkhyAta ja hoya che, ane paMcendriya tiya cacAnikA RsakhyAta paNa huM ya che. eja rItanuM kathana chaThThA ane navamA gamamAM paNa piramANunA sa`kha dhamAM samajavu' evI rIte trIjA, chaThThA, navamA gamamAM parimANunu kayana sUtrakAre peAteja jaghanya ane utkRSTathI he che. paraMtu paDelA, mIla, thothA pAMcabhA, sAtabhA, 'sane sAImA bhA manane hai dvArA pragaTa karela che. A sUtrapAThathI e samajAvyu` che ke--ahiyA chaTThA, ane navamA gamamAM parimANu dvAramAM jaghanyathI eka athavA be athavA trasu Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.21 sU01 manuSyANAmutpattinirUpaNam 365 tiryagyonikoktameva primaannmvseymiti| parimANAtirikte'pi vailakSaNyaM ghotayitumAha-'jAhe' ityAdi, 'jAhe appaNA jahannakAlaTiio bhavai' yadA AtmanA-svayaM jaghanyakAlasthitiko bhavati 'tAhe paDhamagamae ajjhavasANA pasatthA vi apasatthA vi' tadA prathagagama ke madhyamagamAnAM prathamagame audhikepRtvadyamAnAnAmityarthaH adhyavasAyAH prazastAH zubhA api bhavanti utkRSTa sthitikatvenotpatteH' aprazastA azubhA api adhyavasAyA bhavanti jghnysthitiktvenotptteH| 'vitiyagamae apasatyA' dvitIyagamake tu jaghanyasthitikasya aura aSTama ina gamoM meM jaghanya aura utkRSTa se parimANa kahA nahIM hai -isaliye ina gamoM meM vaha jaisA paJcendriya tiryagyonikoM ke prakaraNa meM kahA gayA hai-vaisA jAnanA caahiye| 'jAhe aeNA jahannakAladviio avaha isa satra dvArA parimANa se atirikta dvAroM meM bhI jo bhinnatA hai use prakaTa kiyA gayA hai / jaba pRthivIkAyika svayaM jaghanya kAla kI sthiti ko lekara utpanna hotA hai 'tAhe padamanamae ajjJavasANA palatyA vi apasatyA vi' taba usake madhyama tIna gamakoM meM ke prathama namaka meM-audhiko meM utpadyamAnatA meM-adhyavasAya prazasta bhI hote haiM aura aprazasta bhI hote haiN| tAtparya isa kathana kA aisA hai ki jaba jaghanya sthiti chAlA pRthivIkAyika utkRSTa sthiti vAle manuSyo meM utpanna hone ke yogya hotA hai-taya usake adhyadalAya prazarana hote haiM, aura jaya vaha jaghanya kAla kI sthiti bALe manuSyoM meM utpanna hone ke yogya zetI hai| taba usake gamomAM jaghanya ane utkRSTathI parimANa kahyuM nathI. jethI A gAmamAM pa cendriya tiya nA gamemAM te je pramANe kahela che. e ja pramANenuM kathana samajavuM. 'jAhe appaNA jahannakAladiio bhavai' mA sUtrAthI paribhA shivaayanA kAromAM paNa je judA pazu che, te pragaTa karela che. jyAre pRthvIkAyika sya dhanya janI sthiti bana 6.panna thAya cha, 'tAhe paDhamagamae ajjhavasANA pakhatthA vi apasatyAvi' tyAre nA madhyana| AmAmAMnA pahelA gamamAM-vikema utpanna thavApaNAmAM adhyavasAya prazasta paNa hoya che ane aprazasta paNa hoya che A kathananuM tAtparya e che ke-jyAre jaghanya rithativALA pRthvikAyike utkRSTa sthitivALA manuSyamAM utpanna thavAne yogya hoya che, tyAre tene adhyavasAya prazasta hoya che. ane jyAre te jaghanya kALanI sthitivALA manuSyomAM utpanna thavAne yogya hoya che. tyAre tene Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre jaghanyasthitikaevenotpattau avazastA - azumA eva savanti 'taiyagamae pasasthA bhavati' tRtIyagamake prazastAH zubhA adhyavasAyA bhavati 'sesaM taM caiva niravasesaM' zeSam - adhyavasAyAtiriktaM sarvamapi paJcendriya tiryagyonikamakaraNoktamena bhavatItyavaseya miti 9 / 366 akAyikAdibhyazca manuSyotpAdamatidezenADa- 'jar3a AkkAiehito' yadi aSkAyikebhya utbhdyante he bhadanta / yadi manuSyA aphAyikebhya Agatya samusvadyante tadA-kiyatkAlasthitikeSu manuSyetpadyante iti praznaH / uttaraM pUrvaprakaadhyavasAya aprazasta hote haiM / 'bitiyagamae apasasthA tathA madhyama ke features meM jaghanya sthiti vAle pRthivIkAdhika kI jaghanya sthiti vAle manuSyoM meM utpatti hone se usake adhyavasAya aprazasta hote haiM / 'tama pasatthA bhavaMti evaM tRtIya gamaka meM javanyasthiti vAle pRthivIkAdhika kI utkRSTa sthiti vAle manuSyoM meM utpatti hone se usake adhyavasAya prazasta hote haiM / 'sesa taM caiva niravasesa' isa prakAra adhyavasAya ke atirikta aura saba dvAroM kA kathana paJcendriya tiryagyoki ke prakaraNa meM kahe gaye anusAra hI hai 9 / aba sUtrakAra akAdhika Adi se manuSya ke utpAda kA kathana atideza se karate haiM 'jaha ArakAharahito' isameM gautamane prabhu se aisA pUchA hai - he bhadanta ! yadi aSkAyikoM se Akara ke jIva manuSyoM meM utpanna hotA hai to vaha kitane kAla kI sthiti vAle manuSyoM meM utpanna hotA hai ? isa prazna ke uttara pUrva prakaraNa ke atideza se dete hue aprazasta adhyavasAya hoya che. 'vitiyagamae apavatthA' tathA madhyanA jIna gamamAM jaghanya sthitivALA pRthvIkAyakanI jaghanya sthitivALA manuSyeAmAM utpatti thavAdhI tene aprazasta adhyavasAya hoya he 'taiyagamae patthA bhavati' zrIla gamabhAM 4dhanya sthitivAjA pRthviAyinI utkRSTa sthitivAjA anuNyAbhAM utpatti thavAthI tene prazasta adhyavasAya hoya che, 'sesaM taM caiva niravasesa' | rIte adhyavasAya zivAyatu mIla tamAma dvArA sauMdhI dhana pacendriya tiya carcAnikanA prakaraNamAM kahyA pramANe ja che. prA have sUtrakAra aSThAyika vigeremAMthI manuSyanA utpAtanu yana atiheshthii 4re che. 'jana AunakA irahiyo' mA sUtrAMzathI gautamasvAbhIko prabhune evuM pUchyuM che ke--he bhagavana je aAyikAmAMthI AvIne jIva manuSyeAmAM utpanna thAya che, te te keTalA kALanI sthitivALA manuSyeAmAM utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu pahelAnA prakaraNanA atidezathI kahe che ke-- Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.21 sU01 manuSyANAmutpattinirUpaNam 367 raNAtidezenAha-evaM ityaadi| 'evaM Au mAiyANa vi' evaM pRthivIkAyikaradeva apkAyikAnAmapi utpAdAdiH pUrvoktapazcendriyatiryagyoni kepU-padyamAnAkAyikaprakaraNAdeva avagantavyaH / 'eva vaNastaikAiyANa vi' evaM vanaspatikAyikAnAmapi tejovAyU saktvA vanaspatikA kaikendriyebhyo'pi manuSyANAmutpAdAdivyavasthA eta cchatakIyavizAdhu dezakoktavanaspatikAyikAkaraNavadeva jnyaatvyeti| 'evaM jAva cauridiyANa vi' evaM yAvat caturindriyANAmapi evameva yathA paJcendriyatiryagponike ghRtpadyamAnAnAM dvIndriyatrIndriyacaturindriyANAM vyavasthA kapitA tathaiveha manuSyeSU spaSamAnAnAM drIndriyatrIndriyacaturindriyANAmutpAdAdiktavyaiti / asannipaci diyasUmrakAra kahate haiM-'evaM AukAjhyANa vi' he-gautama ! pRthivIjJAyika ke jaise hI akSAyika jIvoM ke bhI utpAda Adi pUrvokta paJcendriyatiryag. yonikoM meM utpadyamAna akAdhika ke prakaraNa se hI jAnanA cAhiye / 'evaM vaNalaikAiyANa vi tejasmAthioM evaM dAyukAyikoM ko chor3akara vanaspatikAyika ekendriyoM se bhI manuSyoM ke utpAda Adi kI vyavasthA isI zataka ke vIsave uddezaka meM kahe gaye vanaspatikAyika ke prakaraNa ke jaisI hI jAnanI caahiye| 'evaM jAva cAridiyANa vi' isI prakAra se 'yAvat caturindriyoM taka jAnanA cAhiye / arthAt jisa prakAra se paJce. ndriya tiryagyonikoM meM utpadyamAna dvIndriya, trIndriya, aura cauindriyoM kI vyavasthA kahI gaI hai usI prakAra se yahAM manuSyoM meM utpadyamAna ina dvIndriya, tehandriya aura cauindriya jIvo ke utpAda Adi kaha lenA * 'evaM AukkAiyANa vi' gItama! pRthivayanA athana pramANe 1 a541. -yika ne paNa utpAda vigere pUrvokta paMcendriya tiryacanikamAM utpanna thnaa2| maayin| 542 mAthI sama . 'evaM vaNassaikAiyANa vi, tejaskAyika ane vAyukAyikAne cheDIne vanaspatikAyika eka IndriyavALa: omAMthI paNa manuSyanA utpAda vigerenI vyavasthA A 24 e.vIsamA zatakanA vIsamA udezAmAM kahela vanaspatikAyikanA prakaraNamA kahyA pramANe ja samAvI. 'evaM jAva cauridiyANA vi' se rAta yAktU yA24ndriyAnA praNa sudhI samajavuM. arthAta je rIte pacendriya tiryA cAnikamAM utpana thanArA be IndriyavALA, traNa IdriyavALA, ene cAra IndriyavALAonI vyavasthA kahela che, e ja rIte ahiyAM manuSyamAM utpanna thanArA A be IdriyavALA traNa IdriyavALA, ane cAra iMdriyavALA ane utpAta vigere samajavuM joIe. Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 bhagavatIstre tirikkhajoNiyasanipaciMdiyatirikkhajoNiyaasannimaNumsasannimaNussA ya' asaMjhipazcendriyatiryagyonika saMjJipaJcandrigatigyonijhA'saMjJimanuSya saMjJimanuSyAzca 'ee savve vi jahA paMci diyatirikaravajoNiyauddesae taheba yANiyamA ete sarve'pi yathA paJcandriyatiryagyonikapakaraNe tathaiva bhaNitavyAH, asaMjJipaJcandriyatiryagyonikAdArabhya saMjJimanuSyAntAH sarve'pi navagamaiH yathA paJcendriyaniyamyonikamAraNe yathA paJce ndriyatiryajyonike prapadyamAnA 3 sajJipazcendriyatirya yonikAH, asaMjJimaMjJimanuSya zcotpAdAdispeNa nirUpitAH tathaiva anApi nirUpaNIyA iti vizeSanidhRkSubhistata eva drssttvyaaH| 'navaraM eyANi caiva parimANaajJAsAgaNANattANi jANejA puddhviicaahiye| 'alagnipaMcidiyatirikkha joNiyAgipaMciMdizatirikkha joNiyaasanilamaNussa-sanmi aNussA ca' az2ipaJcendriyatiryagyonika, sajJi paJcendriyatiryagyonika alaMjJi anuSya aura maMjJi manuSya 'ee samve vi jahA paMciMdiyatiridakha joNiya uddelae taheva bhAniyavA' ye saba jaise paJcendriya tiryagyonipha prakaraNa meM cAhe gaye haiM-vaise hI kaha lenA cAhiye / arthAt asaMjJi paJcendriya tiryagyonika se lekara saMjJi manuSya taka ke saba jIva nau gamoM dvArA jisa prakAra se paJcendriya tiryagyonika prakaraNa meM nirUpita kiye haiM-arthAt paJcandriya tiryagyonikoM meM utpa. dyamAna asaMjJI saMjJI paJcendriya liyaMgyonika aura asaMjJIsaMjJI manuSya utpAda Adi rUpa se kahe gaye haiM-usI prakAra se ve yahA~ para nirUpaNIya hai| isa viSaya ko vizeSa rUpa se jAnane ke abhilASiyoM kA vaha , paJcandriya tiryagyonika prakaraNa dekhanA caahiye| 'nayaraM eyANi ceva 'asannipaMci diyatirikkhajoNiya pacidiyatirikkhajoNiya asannimaNussasannisanni maNussA' asazI payandriya tiyiyoni, sabhI payandriya tiya yayAni, masajJi manuSya bhane sajJI manuSya 'ee savve vi jahA paMciMdiyatirikkhajoNiyauddesae taheva bhANiyavvA' se padhAre pramANe 52ndriya tiya yynikanA prakaraNamAM kahela che, e ja pramANe kahevA joIe. arthAt asaMgni paMcendriya tirya canikathI laIne saMjJI manuSya sudhInA saghaLA cha nave gamo dvArA je rIte 5 cendriya tiryacanikanA prakaraNamAM nirUpita karyA che. arthAt pacendriya tiryaMcanikamAM utpanna thanArA asa zi, sAtti pacendriya tiryaMcAnika ane asaMgni saMjJi manuSya utpAda vigere rUpe kahyA che eja rIte teonuM ahiyAM paNa nirUpaNa karI levuM. A saMbaMdhamAM A viSayane vadhAre samajavAnI icchAvALAoe te pondriya tiryaMcAnikanuM prakaraNa Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.21 sU01 manuSyANAmutpattinirUpaNam 369 kAiyassa etthacetra uddesae bhaNiyANi' nayarametAnyeva parimANAdhyavasAyanAnA tvAni parasparaM pArthakyAni jAnIyAt kasmAdetayo nAnAtvamavagantavyaM tatrAha'puDhavIkaiyassa' ityAdi, pRthivIkAyikasyAtraica uddezake bhaNitAni yathA'traiva ekavizcatyudezake eva pRthivIkAyikasya parimANAdhyavasAyayonInAtvaM kathitaM tayaivAsaMkSipaJcendriyatiryagyonikAdArabhya saMjJimanuSyAntAnAM parimANAdhyavasAyayo nAnAsamavagantavyamiti bhAvaH / 'sesa taheva niravasesa' zeSa parimANAdhyavasAyayoHlakSaNyaM vihAyAnyatsarvamapi yathaiva yenaiva prakAreNa pRthivIkAyikasya kathitaM tathaivA saMkSipaJcendriyatiryagyonikAdArabhya saMjJimanuSyAntAnAM sarvamapi vAcyamiti bhaavH| atha devebhyo manuSyamutpAdayannAha-'jai devehito' ityaadi| 'jai devehiMto ubavajjati' he bhadanta ! yadi manuSyA devebhya Agatyotpa dhante tadA-'kiM bhavaNavAsidevehito uvavajjaMvi' kiM bhavanavAsidevebhya Agatya parimANa ajjhavasANaNANattANi jANejjA puDhavIkAiyassa etvaceva uddesae bhaNiyANi' parantu jisa prakAra se isI zataka ke isI 21 veM uddezaka meM pRthivIkAyika ke parimANa evaM adhyavasAya meM bhinnatA kahI gaI hai usI prakAra se asaMjJi paJcendriya tiryagyonika se lekara saji. manuSya paryanta ke parimANa aura adhyavasAya meM bhinnatA jAnanI cAhiye 'sesaM taheva niravasesa' parimANa evaM adhyavasAya ko chor3a kara bAkI kA ora dvAroM kA kathana jisa prakAra se pRthivIkAyika kA kahA gayA hai, usI prakAra se asaMjJi pazcendriya tiryagyonika se lekara saMji. manuSyoM paryanta kA jAnanA caahiye| atha devoM se Akarake manuSya utpanna hote haiM isa viSaya ko sUtra kAra pragaTa karate haiM-isameM gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'jaha devehito ye 'navaraM eyANi ceva parimANaajjJavasANaNANattANi jANejjA puDhavIkAiyassa ettha ceva uddesae bhaNiyANi' paraMtu prArathI mA 24 yAvI. samAM zatakanA A 21 ekavIsamA uddezAmAM pRvIkAyikanA parimANa ane adhyavasAyamAM judA paNuM kahela che. eja rIte asaMgni paMcendriya tiryaMcanikathI laIne saMjJI manuSya sudhInA parimANa ane adhyavasAyamAM judApaNuM sabhA 'sesa taheva niravasesaM' paribhAra bhane adhyaksAyana chIne jIta dvAre saMbaMdhI kathana je rIte pRthvikAyikane kahyA che, eja pramANe asaMgni 5 cendriya tiryaMcanikathI Ara sI sa zI manuSya sudhI samajavuM. ' have demAthI AvIne manuSya paNamAM utpanna thAya che, te viSaya sUtrakAra pragaTa kare che. A viSayanA saMbaMdhamAM gautamasvAmI prabhune evuM bha047 Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI manuSyayonau utpadyante athavA-'vANamaMtaradevehiMto uvavajjati vAnanyantara devebhya Agatyospadhante yadvA-'joisiyadevehito upavanaMti' jyotiSkadevebhyaH Agatya samutpadyante athavA 'vemANiyadevehito uvavajjati' athavA vaimAnikadevebhya agatya samutpadhante manuSyAH kimiti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA', ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'bhavaNavAsideve hito uvavajjati bhavanavAsideve. zyaH sakAzAdAgatyA'pi samutpadyante 'jAva vemANiyadevehito vi uvavajjati yAvad vAnavyantarajyotiSkavaimAnikadevebhyo'pi Agatyotpadyante iti / he. bhadanna ! 'jai bhavaNavAsidevehito upavajjati' yadi bhavanavAsidevebhya Agatya manuSyagatau samutpadyante tadA-'kiM asurakumArabhatraNavAsidevehito unavagjati jAva uvayajjati' he bhadanta / yadi devoM se Akarake jIva manuSya rUpa se utpanna hote haiM to kina devoM se Akarake jIva manuSya rUpa se utpanna hote haiM-'kiM bhavaNavAsi devehito uvavajjati' kyA bhayanavAsI devoM se Akarake jIva manuSya rUpa se utpanna hote haiM ? 'vANamaMtara devehito uvavanaMti' athavA vAnavyantara devoM se Akarake jIva manuSya rUpa se utpanna hote haiM ? athavA 'johasigha devehito uvavati' jyotiSkadevoM se Akarake jIva manuSya rUpa se utpanna hote haiM ? athavA 'vemANiyadevehito uvavajjati' vaimAnika devoM se Akarake jIva manuSya rUpa se utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu gautama se kahate haiM-he gautama! 'bhavaNavAsidevehito vi uvavajjati bhavanavAsI devoM se Akarake bhI jIva manuSya rUpa se utpanna hote haiM 'jAva vemAmiyadevestio vi uvava. pUche che -'jai devehito! ubavajati' sAvanne vAmAthI bhAvIna " jIva manuSya paNuthI utpanna thAya che, te te kayA prakAranA devAmAMthI AvIne 71 manuSya 35thI 4-1 thAya che ? 'ki bhavaNavAsidevehiM to uvavajjati' zuM bhavanavAsI devAmAMthI AvIne jIva manuSya pazuthI utpanna thAya che ? ke 'vAnamataradevehi to uvavajjati' pAna0yanta2 hevAmAthI mAvIra 71 manuSya pAthI utpanna thAya cha 1 mth'joisiydevehito| uvavajjati' nyAti04 hevAmAthI bhAvIna 01 manuSya pAthI 64-1 thAya cha 1 athavA 'vemANiya. devohito uvavajjati' vaimAni vAmAthI mApAna 1 manuSya pAthI utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmIne kahe che ke--he gautama !.'bhavaNavAsidevehi to vi uvavajjati' sapanavAsI tuvAmAthI mApIna paya 05 manuSya sAthI tpanna thAya cha, 'jAva vemANiyadevehito vi lava: Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ = prameyacandrikA TIkA za024 u.21 sU01 manuSyANAmutpattinirUpaNam 375 yaNiyakumArabhavaNavAsidevehito upavanaMti' kimasurakumArabhavanavAsidevebhya Agatyotpadyante athavA-yAvat stanitakumArabhavanavAsi paryantadevebhya Agatyotpadhante athavA yAvatpadena nAgasuvarNakumAraprabhRtidevAnAM saMgraho bhavatIti praznaH / bhagavAnAha-goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! amurakumArabhavaNavAsidevehito vi uvavajjati jAva thaNiyakumArabhavaNavAsidevehi to vi ujjati' amarakumArabhavanavAsidevebhyo'pi utpadyante yAvat stanitakumArabhavanavAsidevebhyo'pyAgatya samutpadyante ityuttaram ihApi yAvatpadena nAgakumArAdInAmaSTAnAM jaMti' vAnavyantaroM se Akarake bhI jIva manuSya rUpa se utpanna hote haiM, jyotiSka devoM se bhI okarake jIva manuSya rUpa se utpanna hote haiM aura vaimAnika devoM se bhI Akarake jIva manuSya rUpa se utpanna hote haiN| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM--'jaha bhavaNavAsidevehitI uvavajjati' he bhadanta ! yadi bhavanavAsI devoM se Akarake jIva manuSya rUpa se utpanna hote haiM, to kyA 'asurakumArabhavaNavAsidevehito uvadhajjati' asurakumAra bhavanavAsI devoM se Akarake jIva manuSya gati meM utpanna hote haiM ? athavA yAvat 'thaNiyakumArabhavanavAsideve. hiMno uvavannati' stanitakumAra bhavanavAsI devo se Akarake jIva manuSyagati meM utpanna hote haiM ? yahAM yAvatpada se nAgakumAra suvarNakumAra Adi devoM kA grahaNa huA hai| isa prazna ke uttara meM prabhu kahate hai-'goyamA' he gautama ! 'asurakumArabhavaNavAsidevehito vi uvava. vaSatti' yAvat devAmathI AvIne paNa jIva manuSya paNAthI utpanna thAya che. tiSka demAMthI AvIne paNa jIva manuSya paNuthI utpanna thAya che. ane vaimAnika de mAMthI AvIne paNa jIva manuSya pazuthI utpanna thAya che. va gautamasvAmI prabhune me pUche che -'jai bhavaNavAsidevehito uvavajati' 8 bhagavana na savanavAsI tuvAmAthI mAvIna va manuSyapAthI Gpanna thAya che. to zu 'asurakumArabhavanavAsidevehito uvavajjati' asurakumAra bhavanavAsI devAmAMthI AvIne jIva manuSyapaNumAM utpanna thAya cha ? athavA yAktU 'thaNiyakumArabhavaNavAsidevehito uvavajjati' svanitakumAra bhavanavAsI devAmAMthI AvIne jIva manuSya paNumAM utpanna thAya che? ahiyAM yAvAdathI nAgakumAra, suvarNakumAra vigere bhavanavAsI de grahaNa karAyA che. gautamasvAmInA A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke'goymaa ! 8 gautama "asurakumArabhavanavAsidevehito vi uvavajjati, jAva Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 % 3D bhagavatIso kumArANAM saMgraho bhavatIti / 'asurakumAre NaM bhaMte ! je bhavie maNussesu uvAjjittae' asurakumAraH khalu bhadanta ! yo bhavyo manuSyepUtpattum 'se NaM bhaMte ! keva. iyakAlaTiiemu uvarajjejjA' sa khallu bhadanta ! kiyatkAlasthiti ke pUtpadyate iti prshnH| bhagavAnAha-goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama / 'jahanne mAsapuhuttadviiesu' jaghanyena mAmapRthaktvasthiti ke pu dvimAsAdArabhya navamAsaparyantasthitikamanuSyepUtpadyate asurakuAmAra iti, 'ukoseNaM puSakoDIAuesu uvavajjejjA' utkarSaNa pUrvakoTimamANAyuSphamanupyeSu samutpadyena, asurakumAra jjati, jAva thaNiyakumArabhavaNavAsidevehito vi uvavajjati' asurakumArabhavanavAsI devoM se Akarake bhI jIva manuSya gati meM utpanna hote haiM aura yAvat stanitakumAra bhayaNavAsI devoM se bhI Akarake jIva manuSyagati meM utpanna hote haiN| yahAM para bhI yAvatpada se nAgakumAra Adi ATha kumAro kA saMgraha huA hai| _____ aba gautama prabhu se punaH aisA pUchate haiM-'asurakumAre NaM bhaMte ! ". je bhavie maNussesu uvavajjittae' he bhadanta / jo asurakumAra manuSyoM meM utpanna hone ke yogya hai vaha hai bhadanta / 'kevaiyakAlaviessu uvavajjejjA' kitane kAla kI sthiti vAle manuSyo meM utpanna hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama ! vaha asurakumAra 'jahanneNaM mAsapuhuttahiiesu, ukkoseNaM puvakakoDIAraesu uvava jjejjA' jaghanya se mAsapRthaktva kI AyuvAle manuSyoM meM utpanna hotA hai aura utkRSTa se eka pUrvakoTi kI Ayu vAle manuSyoM meM utpanna thaNiyakumArabhavaNavAsidevehitoM vi uvavajjati' asuSumAra sapanavAsI demAMthI AvIne paNa jIva manuSya paNAthI utpanna thAya che. ane yAvata tanita kumAra bhavanavAsI devAmAMthI paNa AvIne jIva manuSya paNumAM utpanna thAya che. ahiyAM paNa yAvata padathI nAgakumAra vigere ATha asurakumAra deva grahaNa karAyA che.' ve gautamasvAmI prasuna se pUche che 4-asurakumAre NaM bhaMte ! je bhavie maNussesu uvavajjittae' 3 bhagavanna masU24bhAra bhanudhyAmA utpanna thavAna yogya.che, to 'kevaiyakAladiesa uvavajjejA' mA manI spiAta vALA manuSyamAM utpanna thAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke 'goyamA' ' gItama! te bhasuzumAra 'jahanneNaM mAsapahattadiiesu ukAseNa puvakoDIAuesu uvavajjejjA' dhanyathA mAsa pRthatvanI mAyuSyANA manuSyamAM utpanna thAya che. ane utkRSTathI eka pUrvakeTinI AyuSyavALA manuSyebhA panna thAya che. 'evaM jacceva paciMdriyatirikkhajoNiyauddesae Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maicandrikA TIkA 024.21 sU01 manuSyANAmutpattinirUpaNam 373 iti / uttarayati - paJcendriya tiryagyonikA videzena -' evaM ' ityAdi ' evaM jajveva paMcidiyatirikakhajoNi uddesara vattavyayA sacce etha vi bhANiyantrA' evaM yathe paJcendriyatiryagyoniko deza ke vaktavyatA saivAtrApi asurakumArasya manuSyagata samu vayamAnasyApi maNitayA vktvyaa| kevalaM paJcendriyatiryagyonikaprakaraNApekSayA yaM taddarzayati- 'navare' ityAdinA / 'navaraM jaddA tarhi jahannagaM aMtamuhUtastra vahA idaM mAsattaTTie' navaraM - kevalaM yathA tatra paJcendriyamakaraNe jaghanyena antarmuhUrta sthiti ke pUtpadyate' iti kathitaM tathA iha manuSyaprakaraNe mAsapRthaktvasthitikeSu manuSyeSUtpacyate asurakumArajI :, iti vaktavyam / ayamA zayaH paJcendriyatiryakrama karaNe utpAdadvAre jaghanyo'ntarmuhUrta sthiti keSu paJcendriyahotA hai / ' evaM jacceva paMcidiyatirikkhajoNiuddesae vaktavvayA sacceva ettha vibhANiyantrA' isa prakAra paJcendriya tiryagyonika ke uddezaka meM jo vaktavyatA kahI gaI hai vaha vaktavyatA yahAM para bhI kaha ainI cAhiye / para usa paJcendriya tiryagyonika prakaraNa kI apekSA jo manuSya gati meM utpanna hone vAle isa asurakumAra ke prakaraNa meM vizepatA hai vaha 'navaraM jahA tahiM jahannagaM aMtomuhuttaTThiesa tahA ihaM mAsa puhutaDiesa' isa sUtra dvArA prakaTa kI gaI hai isase yaha kahA gayA hai ki jo asurakumAra paJcendriya tiryaJcoM meM utpanna hone ke yogya hotA hai vaha jaghanya se antarmuhUrtta kI sthiti vAle paJcendriya tiryagyonikoM meM utpanna hotA hai aisA kahA gayA hai| para yahAM aisA nahIM kahanA caahiye| jo asurakumAra manuSyagati meM utpanna hone ke yogya hotA hai vattavvayA 'sacceva ettha vi bhANiyavvA' mA rIte yathendriya tiryaya yonionA uddezAmAM' je kathana karyu che. te thana ahiyAM paNa kahevu joie, paraMtu te paMcendriya tiya cayAnikanA kathana karatAM manuSya gatimAM utpanna thanArA A asuraThubhAronA athanabhAM 22 che, te 'navara jahA tahi jahanneNa ato muhuttpragaTa karela che. A TThiesu tA iha mAsa puhuttaTThiiesa' yA sUtrapAThe dvArA kathanathI e batAvyu che ke-je asurakumA paMcendriya tiya cAmAM utpanna thavAne ceAgya hAya che, te jaghanyathI aMtarmuhUtanI sthitivALA paMcendriya tiya cacenikamAM utpanna thAya che tema kahela che. paraMtu ahiyA te pramANe kahela nathI. paraMtu je surakumArA " manuSya gatimAM utpanna thavAne cAgya hAya che. te asurakumAra jadhanyathI mAsapRthaphUtranI sthitivALA manuSyeAmAM P A Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre 374 tiryagyonikeSu samutpadyate iti kathitaM tAdRzasthAne utpAdavAre uha manuSyama karaNe jayanyato mAsapRthaktvasthiti ke pUtvadyate ityeva vaktavyametAvadeva umayo vailakSaNyamiti / evaM parimANadvAre'pi bailakSaNyamasti tadapi darzayati- 'parimANaM' ityAdi / 'pari mANaM jahanne ekko vA do vA tinnivA' parimANaM jaghanyato eko vA vA yo vA 'ukko seNaM saMkhejnA unavajjeti' utkRSTataH saMkhyAtA utpadyante, jaghanyataH parimANamubhayatrApi samameva utkRSTatAMze paJcendriyamakaraNe saMkhyAtA vA vaha asurakumAra jaghanya se mAsapRthaktva kI sthiti vAle manuSyoM meM utpanna hotA hai aisA kahanA cAhiye / yahI vizeSatA paJcendriya tiryagR prakaraNa se isa manuSya prakaraNa meM hai / isI prakAra se parimANa dvAra meM bhI jo vilakSaNatA hai vaha 'parimANaM jahanneNaM ekko vA do vA tini vA, ukkoseNaM saMkhejjA uvavajjaMti' isa sUtra dvArA pragaTa kI gaI hai jo asurakumAra paJcendriya tiryaJcoM meM utpanna hone ke yogya hote haiM aise ve asurakumAra jaghanya se eka athavA do athavA tIna hote haiM aura utkRSTa se ve saMkhyAta athavA asaMkhyAta hote haiM aisA kahA gayA hai para yahAM aisA nahIM kahA gayA hai, yahAM to jo asurakumAra manuSya gati meM utpanna hone ke yogya hote haiN| ve jaghanya se eka athavA do athavA tIna hote haiM para utkRSTa se ve saMkhyAta hI hote haiM asaMkhyAta nahIM hote hai / isa prakAra se yaha parimANa dvAra meM donoM prakaraNoM meM utpanna thAya che, e pramANe kahevuM joIe. Aja vizeSaNu paMcendriya tiryaMcanA kathana karatAM A manuSya sabaMdhI kathanamAM che. Aja pramANe pira bhAyu dvAramA pazu ne nuhAyagu che, te 'parimANa jahanneNaM ekovA dovA tinnivA, ukoheNaM sakhejjA uvavajjati' yA sUtrapAThathI pragaTa usa che. asurakumAra pa`cendriya tiya cAmAM utpanna thavAne ceAgya hoya che evA te asurakumAre jadhanyathI eka athavA be athavA traNa utpanna thAya che. ane utkRSTathI teo sakhyAta athavA asakhyAta utpanna thAya che. tema kahyu che. paNa ahiyAM te pramANe kahela nathI ahiyAM te je asurakumAza manuSya gatimAM utpanna thavAne cAgya hAya che. teo javanyathI eka athavA e athavA traNu utpanna thAya che. paraMtu utkRSTathI tee sakhyAta ja hAya che. asaMkhyAta paNAthI hAtA nathI. A rIte A parimANu dvAramAM banne praka Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.21 sU01 manuSyANAmutpattinirUpaNam 375 asaMkhkhAtA vA tatra utpadyante atra utkRSTataH saMkhyAtA utpadyante etA' vAneva bheda iti 'sesaM taM ceva' zeSam-utpAdaparimANAtirikta sarvamapi lezyA dRSTayAdikaM tadeva paJcendriyoddezakoktameva jnyaatvymiti| 'evaM jAva IsANadevotti' evaM yAvadIzAna deva iti, evaM-yathA-yena prakAreNa asuraH imAradevAH manuSyeSu paJcendriyatiryagyonikoddezake kathitA atidezena utpAditA evameva nAgakumArAdArabhya nava bhavanapati-cAnavyantara-jyotiSkasaudharmazAnAntA devA api manuSyepUtpAdanIyAH samAnavaktavyatvAditi / 'eyANi ceva NANasANi' etAnyeva ca nAnAtvAni yathA tatra amarakumArapakaraNe jghnysthite| parimANasya ca nAnAtvaM kathitaM tathaiva ihApi nAgakumArAdArabhya izAnAntadevaH prakaraNe'pi jghnysthite| parimANasya ca nAnAtvamavagantavyamiti / sanatku bhinnatA hai / 'sesaM taM ceva' isa prakAra se utpAda aura parimANa kRta bheda ke sivAya lezyA dRSTi Adika kA kathana saba yahAM paJcendriya tiryak prakaraNokta jaisA hI hai| _ 'evaM jAca IsANadevotti' jisa prakAra asurakumAra deva paJcendriya tiryagyonikoM ke prakaraNa ke atideza se manuSyoM meM utpAdita kiye gaya hai| usI prakAra se nAgakumAra se lekara no bhavanapati deva, vonavyantara deva, jyotiSka deva, saudharma aura IzAnadeva ina saba devoM kA bhI manuSyoM meM utpAda kaha lenA cAhiye / kyoMki ye saba deva. samAna vaktavyatA vAle haiN| 'eyANi ceva jANattANi' jisa prakAra asurakumAra ke prakaraNa meM jaghanyasthiti aura parimANa inameM bhinnatA hai, usI prakAra se yahAM para bhI nAgakumAra se lekara IzAna taka ke deva prakaraNa meM jaghanya sthiti aura parimANa meM nAnAtva hai / sanatkumAra 2mA pAra bhAva cha. 'sesaM taM ceva' mA zata utpA: mane pribhaaNanA bheda zivAya lethA daSTi vigere saMbaMdhI saghaLuM kathana ahiyAM paMcendriya tiye canA prakaraNamAM je pramANe kahyuM che, te pramANe che, ____ evaM jAva ImANa devotti 2 zata bhasuramA2 vanu 5 yendriyatiya ya nivALAonA prakaraNanA atideza (bhalAmaNu) thI manuSyamAM utpanna thavAnA saMbaMdhamAM kathana karela che. e ja rIte nAgakumArathI laIne nava bhavanapati deva, vAtavyantara deva, tiSka deva saudharma ane IzAna deva e badhA de paNa manuSyamAM utpanna thavAnA saMbaMdhamAM kathana kahevuM joIe kemake A saghaLA 3 / saramA thanamA cha, 'eyANi ceva NANattANi' 2 zata masurazubhAranA prakaraNamAM jaghanyasthiti ane parimANamAM judApaNu kahela che, eja rIte ahiyAM paNa nAgakumArathI laIne IzAna sudhInA denA kathanamAM jaghanyasthiti ane parimANunA saMbaMdhamAM judApaNu Ave che. Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre mArAdidevavatavyatAyAM vaiziSTya masti iti udvailakSaNyaM bhedena darzayannAha - 'saNaMkumArAdIyA' ityAdi / 'ruNakumArAdIyA jAtra sahassAroti jadeva paMcidiyatiri-kkhajoNiya uddesae' sanatkumArAdikA yAvat sahasrAra iti sanatkumArAdArabhya sahasrAraparyanta devAH paJcendriyatiryagyonikaprakaraNe yathA kathitAH tenaiva prakAreNA trApi jJAtavyAH paJcendriyamakaraNoktameva ihApi sarvaM jJAtavyamityarthaH / kevalaM pace ndriyamakaraNApekSayA idameva cailakSaNyaM tadeva darzayati- 'nava' ityAdi / 'navaraM parimANaM jahanne ekko vA do vA tibhi vA' navaraM - kevalaM parimANaM jaghanyena eko vA dvau vA trayo vA 'ukko seNaM saMkhejjA uvavajjati' utkaryeNa saMkhyAtA utpa dyante utkRSTataH parimANaM saMkhyAtamevetyarthaH / paJcendriyamakaraNe tu utkRSTataH Adi devoM kI vaktavyatA meM viziSTatA hai / isI bAta ko dikhalAne ke liye sUtrakAra ne 'sarNakumArAdIyA jAba sahassArotti jaheva paMcidiyatirikkhajoNiya uddesae' aisA sUtra kahA hai / isake dvArA yaha samajhAyA gayA hai ki sanatkumAra se lekara sahasrAra taka ke deva paJcendriya tiryagyonika prakaraNa meM jisa prakAra se kahe gaye haiM usI prakAra se ve yahAM para bhI varNita kara lenA cAhiye / arthAt paJcendriya tiryagyonika prakaraNa meM kathita inakA prakaraNa saba yahAM kaha lenA cAhiye / parantu paJcendriya prakaraNa kI apekSA jisa dvAra meM yahAM bhinnatA hai vaha 'navaraM parimANaM jahanneNaM ekko vA dovA timni vA0' isa sUtra se pradzita kI gaI hai| yahAM parimANadvAra meM jaghanya se eka athavA do athavA tIna utpanna hote haiM aura utkRSTa se saMkhpAta utpanna hote 376 have sanatkumAra - vigere devAnA kathanamAM je judA paNuM Ave che, e vAta atAvavA bhATe sUtrAre 'saNakumArAdIyA jAva sahasrArotti jaheva paci diyatirikkhajoNiyauddesae' mA prabhAve sUtra mahesa hai, yA sUtradhI me samajAvyuM che ke sanatkumArathI laIne sahasrAra sudhInA deveAnA saMbaMdhamAM je pramANe 5 cendriya tiyacayeAnivALAenA prakaraNamA kahela che, eja rIte teonA saMbadhamAM ahiyAM paNa vaSa~na karI levu' arthAt paMcendriya tiryaMca cetivALAnA prakaraNamAM kahela A sanakumAra vigere devA sabaMdhI saghaLu kathana ahiyAM samajI levuM. paraMtu pacendriya prakaraNa karatAM je dvAranA katha nabhAM maDiyA hA yA bhAve che, te 'navaraM parimANaM jahanneNaM ekkovA do vA vinnivA' mA sUtrapAThathI agara mere che, maDiyAM paribhASadvAramA 4dhanyathI eka athavA be athavA traNu utpanna thAya che, ane utkRSTathI saMkhyAt Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'pramendrakA TIkA za024 u.21 sU01 manuSyANAmutpattinirUpaNam 377. saMkhyAtA vA asaMkhyAtA vA ityuktam iha tu saMkhyAtA eveti vailakSaNyamiti / 'uvAo jahanne vAsa hutaTThiesa' upapAto jaghanyena varSapRthaktvasthitikeSu manuSyeSu sanatkumArAdArabhya sahasrArAnva devAnAM bhavatIti 'ukkaNaM putrako DIAupasu uvavajjaMti' utkarSeNa pUrva koTyAyuSkeSu manuSyeSu utpadyante sanatkumArA dArabhya sahasrArAntadevA iti, ayamarthaH sanatkumArAdArabhya sahasrAraparyantadevAnAm upapAto jaghanyena varSapRthaktvasthitikeSu manuSyeSu bhavati tathotkRSTataH pUrvakoyAyuSkeSu manuSyeSu bhavatIti vaktavyamiti bhAvaH / ' sesaM tatra' zerpA-parimANapAtAtirikta sarve saMhananAdikaM sarvamapi paJcendriyatiryagyonikoktameva anu haiM / paJcendriya prakaraNa meM to utkRSTa se saMkhyAta athavA asaMkhyAta utpanna hote kahe gaye haiN| para yahAM saMkhpAta hI kahe gaye haiM / isa prakAra paJcendriya tiryak prakaraNa kI apekSA yahAM jo sanatkumAra se lekara sahakhAra taka ke deva manuSyagati meM utpanna hone yogya hote haiM ve parimANaM dvAra meM pUrvokta rUpa se jaghanya aura utkRSTa kI apekSA prakaTa kiye gaye haiM - yadyapi jaghanya parimANa donoM prakaraNoM meM ekaso milatA hai para utkRSTa parimANa kI apekSA bhinnatA AI hai| jo yahAM prakaTa kI gaI hai / 'uvavAo jahanneNaM vAsapuhuttaTThiesu' sanatkumAra se lekara sahasvAra taka ke devoM kA upapAta jaghanya se varSa pRthaktva kI sthiti vAle manuSyoM meM hotA hai aura 'ukkoseNaM puvvakoDI Auesa uvavajjaMti' utkRSTa se pUrvakoTi kI AyuvAle manuSyoM meM hotA hai| 'sesaM taheba' pacendriyatiya canA prakaraNamAM utpanna che, utpanna thAya sakhyAta to utkRSTathI tema kahevAmAM asakhyAta athavA thAya che. Avyu che. paraMtu ahiyAM sa khyAta ja utpanna thAya che. A rIte pa'cendriya tiya 'canA kathana karatAM ahiyA sanatkumArathI laIne sahusrAra sudhInA je deve manuSya gatimAM utpanna thavAne cAgya haiAya che, tee pari mANu dvAranA kathanamAM pahelA kahyA pramANe jaghanya ane utkRSTathI pragaTa karela che, jo ke jaghanya parimANu khanne prakaraNemAM eka sarakhu maLe che. paNa utkRSTa parimANunA kaeNthanamAM judA paNuM AvyuM che. je ahiyAM batAvela che. jIvavaao jahanneNa vAsapuhuttaTThiesa' sanatkumArathI sadhane sahasAra sudhInA devAnA upapAta jaghanyathI varSa pRthaktvanI sthitivALA manuSyomAM thAya che. ane 'ukkoseNaM puvvakoDhIbhAuesu svavajjati' utsuSTathI pUrva aTinI AyuSyavANA bhanuSyAbhAM utpanna thAya che, 'sesaM taddeva' paribhAyu bhane utyAha zivAya zrIla bha0 48 Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 - bhagavatoso sandhAtavyamiti bhAvaH / 'saMveha bAmapuhattaM puncakoDIpAupamu pharenA' saMvedha varSa. pRthaktvaM pUrvakoTipu kuryAta sanatkumArAdInAM kAyasaMvedho jaghanyena varSapRthaktvAtmakA, utkarSatastu pUrvakoTayAyuSkarUpamiti evamvagantavyamityarthaH / 'saNaMkumAre viIpauguNiyA mahAvIsaM sAgaroThamA bhavaI' sanatkumAre sthitizcanuguNitA-aSTAvi zatisAgaropamA bhavati sanatkumAradevAnAM svakIyA AyugaH sthitizcaturguNitA satI vaSTAviMzatisAgaropamA gati, tama sthiteH saptAdisAgaropamapramANatvAdataH aSTa viMzatisAgaropamA sthitiH sanatkumAradevAnAmityarthaH / 'mAhide tANi ceva sAti. dekANi' mAhendre tAnyeva sAtirekANi mAhendradevAnAM sthitiH sAtirekASTAviMzati. parimANa aura utpAda se atirikta aura samasta mahanana Adi cAroM lambandhI kathana paJcendriya tiryagyonika ke prakaraNa jaisA hI hai| 'saMve nAsapuhuttaM puvdakoDIbhAu estu karejjA' yahAM kAyasaMvedha jaghanya se varSa pRthaktta rUpa hai aura utkRSTa se eka pUrvakoTikA hai / tAtparya yahI hai ki sanatkumAra Adi devoM kA kAya saMvedha jaghanya se varSa pRthaktvAtmaka hai aura utkRSTa se pUrvakoTi AyuSka rUpa hai| 'laNaMkumAre ThiI cauguNiyA aTThAvIsa lAgarodhamA bhava' sanatkumAra meM apanI sthiti ke caugunI pharane se aTThAIla 28 lAgaropama kI ho jAtI hai| siddhAnta meM sana. skumAra devaloka meM sAta sAgaropama kI sthiti kahI gaI hai| para yahAM vaha isa sthiti se caugunI prakaTa kI gaI hai| ataH sanatkumAra devoM kI 28 sAgaropama kI vaha ho jAtI hai| 'mAhiMde tANi ceva sAtirekANi' mAhendra devaloka meM mAhendra devoM ko kucha adhika 28 sAgaropama kI saMhanana vigere saghaLA kAro saMbaMdhI kathana paMcendriya tiryaMca nikena 42mA 4hyA pramANe 1 che. 'saveha vAsapuhuttaM putra koDIAuesu karejjA' ahiyAM kAyasaMvedha jaghanyathI varSa pRthakva rUpa che, ane utkRSTadhI eka pUrva keTine che, kahevAnuM tAtparya e che ke-sanakumAra vigere devane kAyasaMvedha jaghanyathI varSa pRthata rUpa che, ane utkRSTathI pUrvakeTa AyuSya rUpa che. 'saNaMkRmAre ThiI cauguNiyA aTThAvIsaM sAgarovamA bhavai' sanamAramA tamanA AyuSyanI sthiti cAra gaNI arthAt 28 aThayAvIsa sAgaropamanI che, siddhAMtamAM sanatyumara deva lekamAM sAta sAgaropamanI sthiti kahI che. paraMtu ahiyAM te sthiti karatAM cAra gaNi batAvela che. jethI sanakumAra hevAnI sthiti 28 54yAvIsa sAgaropamanI tha ya che. 'mAhide tANi ceva sAtirekANi' bhandra pakSAmA bhAndra vAnI 54 vadhAre 28 maiyApI Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za024 u.21 sU01 manuSyANAmutpattinirUpaNam 372 sAgaropamA bhavatIti / 'baMbhaloe cattAlIsaM' brahmaloke catvAriMzad brahmaloka devAnAM sthiti zcatvAriMzat sAgaropamA bhavatItyarthaH / 'latae chappanna' lAntake pada pazcAzat lAntakadevAnAM sthitiH SaTpaJcAzatsAgaropamA bhavatItyarthaH / 'mahAmukke aTThasahi' mahAzukre aSTapaSTiH aSTapaSTisAgaropamA sthitiH, mahAzukradevAnAM bhavatIti bhAvaH 'sahassAre vAyattari sAgarovamAi' sahasrAre dvAsaptatisAgaropamANi dvAsasatisAgaropasamamitA sthitirbhavati sahasrAradevAnAmiti / 'esA ukkosA ThiI bhANiyanvA' eSA anantarapUrvodIritA sthitirutkRSTA bhaNitavyA sanatkumArAdInAmiti 'jahannaThiI pi cauguNejjA' jaghanyasthitimapi caturmiguNayet-caturguNA kartavyA, ityarthaH, yadA audhikebhya utkRSTasthitikebhyo devebhya audhikAdi mana. jyeSatpadyate tadotkRSTasthitirbhavati sA cotkRSTasaMvedhavivakSAyAM catubhirmanuSyabhavaiH sthiti ho jAtI hai| 'baMbhaloe cattAlIsaM' brahmadevaloka meM brahmalokadevoM kI cAlIsa 40 sAgaropama kI sthiti ho jAtI hai| 'laMtae chappana' lAntaka meM lAntakadevoM kI 56 chappana sAgaropama kI sthiti ho jAtI hai| 'mahAsubake ahaptAhi' mahAzukra meM mahAzuka devo kI 68 aDasaTha sAgaropama kI sthiti ho jAtI hai| 'sahassAre ghAvattari sAgarovamAI' :sahasrAra meM sahasrAra devoM kI 72 bahattara sAgaropama kI sthiti ho jAtI hai| esA ukkosA ThiI bhANiyavvA' yaha jo sanatku mAra Adi devoM kI sthiti kahI gaI hai vaha unakI utkRSTa sthiti kahI gaI hai| 'jahanaThiI pi cauguNejjA' tathA jaghanyasthiti ko bhI caugunI kara lenA cAhiye / jaba audhika utkRSTa sthiti vAle devo se Akarake audhika Adi manuSyoM meM jIva utpanna hotA hai taba utkRSTa sAgarApabhanI mAyuSya sthiti hI cha 'baMbhaloe cattAlIsaM. pratibhA grati vAnI mAyuSya sthiti 40 yAjIsa sAgaremanI che. laMtae chappanna' ards devalokamAM lAntaka devenI AyuSya sthiti 56 chapana sAgaropamanI che. 'mahAsuke avasarTi' mAzu vimAnamA mAzu vAnI mAyupya sthiti 68 masa8 sAgarAmanI cha 'sahassAre pAzcari sAgarovAI' sahasAra devatA. kamAM sahastrAra devanI AyuSya rithati 72 betara sAgaropamanI kahI che. - "emA ukosA ThiI bhANiyavvA' 2 mA sanamAra vizere havAnI sthiti sevAmA bhAvI cha, ta tamAnI gre sthiti matApI che. 'jahannadii pi cau. 'guNejjA' tathA anya sthitine 5 yAra gayI 4zana 43vIna ghika utkRSTa sthitivALA demAthI AvIne audhika vigere mAjemAM jIva utpanna thAya che, tyAre utkRSTa sthiti hoya che. ane te utkRSTapaNuM Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ } 380 bhagavatI sUtre krameNAntaritA kriyate tatazca sanatkumAradevAnA naSTAviMzatimAgaropamamamANA bhavati saptAdisAgaropamANatvAt sthiteH / yadA puna rjaghanyasthitikadevebhpa audhikAdimanuSyeSu samudyate tadA jaghanyasthitirmavati sA ca tathaiva caturguNitA sanatkumArASTrAdisAgaropamamamANA bhavati teSAM jayamyasthite rcAdisAgaropama pramANatvAditi // 90 1 // AnatAdi devebhyo manuSyeSu samutpatti darzayannAha - 'ANayadeve NaM bhaMte' ityAdi / mUlam - ANayadeve NaM bhaMte! je bhavie maNustesu uvavajittae, se bhaMte! kevaikAla hiiesa uvavajjejjA ? goyamA ! jahanevAsa puTThiesa, ukoseNaM puNvakoDiTiie ubavajjejA / te NaM bhaMte! jIvA egasamapaNaM kevaiyA uvavajjati evaM jaheva sahassAradevANaM vaktavtrayA | navaraM ogAhaNA Thii aNubaMdhe ya jANejjA, sesaM taM cetra / bhavAdeseNaM jahanneNaM do bhavaggahaNAI sthiti hotI hai aura vaha jaba utkRSTanA saMvedha kI vivakSA meM cAra manuSyarai ko lekara kramazaH antarita kI jAtI hai| taba sanatkumAra devoM kI sthiti 28 aTThAIsa sAgaropama kI ho jAtI hai| kyoMki yahAM utkRSTa sthiti inakI sAta Adi sogaropama kI hai jaba jIva jaghanya sthiti vAle devoM se Akarake audhika Adi manuSyoM meM utpanna hotA hai taca jaghanya sthiti hotI hai aura yaha jaghanya sthiti cauguNI karane se sanatkumAra meM ATha Adi sAgaropama kI ho jAtI hai kyoki sanatkumAra kI jaghanya sthiti do Adi sAgaropama kI kahI gaI hai / isI prakAra se anyatra bhI sthiti samajha lenI cAhiye // 1 // savenI jIjJAsAmAM cAra manuSya bhavAne laIne kramathI aMtarita karavAmAM Ave che, tyAre sanatkumArAnI AyuSya sthiti 28 cAvIsa sAgaropamanI thaI jAya che. kemake-mahiyAM tenI utkRSTa sthiti cha sAta sAgare pamanI hI che. jyAre jIva jaghanya sthitivALA devAmAMthI AvIne oghika vigere manuScAmAM utpanna thAya che. tyAre jadhanya sthiti thAya che, ane A jaghanya sthiti sanatkumAramAM AThe sAgarApamanI thaI jAya che, kemake sanakumAranI jadhanya sthiti e sAgarApamanI kahI che eja rIte bIje pazu samajI beleme // 1ul Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA rTIkA za024 u.21 sU02 AnatAdidevebhyaH manuSyepUtpattiH 385 ukkoleNaM cha bhavaragahaNAI / kAlAdeseNaM jahanneNaM aTArasasAgarovamAiM mAsapuhuttamabhahiyAiM, ukkoleNaM sattAvannaM sAgarovamAI tihiM puvakoDIhiM abbhahiyAI, evaiyaM kAlaM jAva krejjaa| evaM Nava vi gamA, navaraM ThiiM aNubaMdhaM saMvehaM ca jaannejjaa| evaM jAva accuyadevo navaraM ThiiM aNubaMdhaM saMvehaM ca jaannejjaa| pANayadevassa ThiI tiguNiyA saTiM sAgarovamAI / AraNagasta tevar3hi saagrovmaaiN| accuyadevasla chAvaTaii saagronmaaiN| jai kappAIyavemANiyadevahito uvavajjati kiM gevejjakappAIyavemANiyadevehito uvavajjati aNuttarovavAiyakappAIyavemANiyadevehiMto uvavajjati ? goyamA! gevejjakappAIyavemANiyadevahito vi uvavajjati aNuttarovavAIyakappAIyavemANiyadevehito vi uvavajjaMti / jai gevejjakappAIyavemANiyadevehito uvavajjaMti kiM heTima2 gevejakappAIyavemANiyadevehito upavajaMti jAva uvarima 2 gevejjakappAIyavemANiyadevehiMto uvavajjati? goyamA! heTima 2 gevejjakappA0 jAva uvavarima 2. gevenjakappAIya vemANiyadevehiMto vi uvavajjaMti / gevejjadeve NaM bhaMte! je bhavie maNussesu uvavajjittae, se NaM bhaMte ! kevaDyakAlaMdviiesu uvavajjejjA ? goyamA! jahanneNaM vAsapuhutcaTTiiesu ukkoseNaM puvvakoDIAuesu uvavajjejjA avasesaM jahA ANa. yadevassa vttvyyaa| navaraM ogAhaNA goyamA.! ege bhavadhAraNinne sarIrae sA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukkoleNaM do Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 bhagayatosI rynniio| saMThANaM ege bhavadhAraNijje sarIre se samacauraMsasaMThie pannatte / paMcapsasugghAyA pannattA, taM jahA veyaNAsamugghAe jAva teyagalasugghAe No ceva NaM veubbiyateyagasamugghAehiM samohaNisu vA samohaNaMti vA samohaNissaMti vA / ThiI aNubaMdho jahanneNaM bAvIsaM sAgarovamAI, ukoseNaM ekattIsaM sAgarovemAI, sesaM taM ceva / kAlAdeseNaM jahanneNaM vAvIsaM sAgarovamAiM vAsapuhuttamamahiyAI, ukkoseNaM teNauiM sAgarovamAI tihiM punakoDIhiM amahiyAiM, evaiyaM jAva karejjA, evaM sesesu vi aTThagamaesu, navaraM ThiI saMvehaM ca jaannejjaa9| jai aNuttarovavAiyakappAIya vemANiya devehiMto uvavajjati kiM vijaya aNuttarovavAiya kappAIyavemANiya devehiMto uvvjjNti| vaijayaMta aNuttarovavAiya kappAIpavemANiyadevehito uvavati jAva sambaTU siddha aNutarokvAiya kappAIyavemANiyadevahito uvavajjati? goyamA ! vijaya aNuttarovavAiya kappAIyavemANiya. devehito vi uvavajjati jAva sambaTrasiddha aNuttarovavAiya kappAIyavemANiyadevehito vi uvvjjNti| vijayajayaMta aparAjiyadeve NaM bhaMte ! je bhavie maNussesu uvavajitae, se gaM bhaMte ! kevaiyakAladiiesu uvavajjejjA ? evaM jaheva gevejjadeveNaM / navaraM ogAhaNA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejaimAgaM ukkosaNaM pugA. rayaNI / lamsadihI No micchadiTrI No sammAmicchAdiSTI, NANI No annANI niyamaM tinnANI taM jahA AbhiNivohiya Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrikA TIkA za024 u.21 sU02 bhAnatA didevebhyaH manuSyeSUtpatti 383 nANI, suyanANI ohinANI | ThiI jahanneNaM ekkatIsaM sAgaromAI, ukkoseNaM tettIsa sAgarovamAI, sesaM taheva / bhavAdeseNaM ahaneNaM do bhavaggahaNAI ukkoseNaM cattAri bhavaggahaNAI | kAlAdeseNaM jahanneNaM ekkatIsaM sAgarovamAI vAsapuhuttamanmahiyAI, ukkoseNaM chAvahiM sAgarovamAI dohiM puNkkoDIhiM ababhahiyAI, evaiyaM kAlaM jAva karejA ? | evaM sesA vi aTTagamagA bhANiyantrA, navaraM ThiI aNubaMdhaM saMvehaM ca jANejjA, sersa evaM 9 / savasiddhadeve NaM bhaMte! je bhavie maNustesu uvavajjittae, seNaM aMte ! kevaiyakAla Tiiesa uvavajjejjA sA caiva vijayAdidevavatavvayA bhANiyavvA / navaraM ThiI ajahannamaNukoseNaM tettIsa sAgarovamAI evaM aNubaMdho vi, sesaM taM cetra / bhavAdeseNaM do bhavaggahaNAI, kAlAdeseNaM jahanneNaM tetIsaM sAgarovamAI vAsapuhuttamambhahiyAI, ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAI puvvakoDIe abbhahiyAI, evaiyaM jAva karejjA ? / so ceva jahanakAlaiiesa uvavanno esa caiva vaktavvayA navaraM kAlAdeseNaM jahanneNaM tettIsaM sAgarovamAI vAsapuhuttamabbhahiyAI ukkoseNa vi tettIsa sAgaromAI vAsapuhuttamambhahiyAI evaiyaM jAva karejA 2 / so va ukkosakAla hiiesa uvavanno esa caiva vattavvayA / navaraM kAlAdeseNaM jahanneNaM tettIsaM sAgarovamAI puvvakoDIe abbhahiyAI, ukkoseNa vi tettIsaM sAgarovamAI putrakor3I amahiyAI evaiyaM jAva karejjA 3 / ee caiva tinni T Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 384 bhagavatIsutre gagA, sesA na bhaNati / sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti // suu02|| lae ekavIsaimo uddeso samanto // 24-21 // cavIsa chAyA - AnatadevaH khalu bhadanta ! yo bhavyo manuSyemRttum sa khalu bhadanta / kiyatkAla sthitikeSu utpadyeta ? gautama ! jaghanyena varSapRthaktvasthitikeSu, urakarSeNa pUrvako disthitikeSu utpaceta / te khalu bhadanta / jIvA ekamamayena kim utpadyante evaM yathaiva sahasrAradevAnAM vaktavyatA, navamavagAhanAsthityanupandhathi jAnIyAda, zeSaM tadeva, bhatrAdezena jaghanyena dve bhavagrahaNe utkarSeNa SaDbhavagrahaNAni, kAlAdezena jaghanyena aSTAdazasAgaropamANi mAsapRthakvAmyadhikAni utkarSeNa saptapaJcAzada sAgaropamANi tisRbhiH pUrvakoTibhirabhyadhikAni, etAvantaM kAlaM yAvatkuryAt / evaM navApi gamAH navaraM sthitimanubaMdhaM saMvedhaM ca jAnIyAt / evaM yAvadacyuta devaH, navaraM sthitimanubandhaM saMvedhaM ca jAnIyAt / mANata devasya sthitistriguNitA paSTiH sAgaropamANi / AraNakamya triSaSTiH sAgaro. pamANi | acyutadevasya papaSTiH sAgaropamANi / yadi kalapatIvaimAnikadevebhya utpadyante kiM graiveyakakalpAtIta vaimAnika devebhya utpadyante anuttaropapAtikakalpAtIsavaimAnikadevebhya utpadyante 1 gautama | graiveyakakalpAThIta vaimAnikadevebhyo'vi utpadyante anuttaropapAtikakalpAtI kavaimAnikadevebhyo'pi utpavyante / yadi graiveyakakalpAtIta mAnikadevebhya utpadyante kimavastanAdhastana 'graiveya phakalpAtItavaimAnika devebhya utpadyante yA upastinoparitanayai ve yaka kalpAtItavaimAnikadevebhya utpa dyante ? gautama ! avastanAtha stana graiveyakakalpAtIta vaimAnikadevebhyo'pyutpadyante yAvaduparitanoparitanagraiveyakakalpAtI vaimAnikadevebhyo'pi utpadyante graiveyaka devaH khalu bhadanta ! yo bhanpo manuSye pUtpattum sa khalu bhadanta ! kiyatkAlasthitikepUpa gheta ' gautama ! jaghanyena varSapRthaktvasthitikeSu utkarSeNa pUrva koTyA'yukeSu utpadyeta avazeSaM yathA Anatadevasya vaktavyatA, navaram avagAhanA gauma ! ekaM bhavadhAraNIyaM zarIraM sA jaghanyena aMgulasyAsaMkhyeyabhAgam utkarSeNa dve ratnI | saMsthAnamekaM bhavadhAraNIyaM zarIraM tat samacaturasrasaMsthitaM prajJaptam / paJcasamudghAtAH prajJaptAH, tadyathA-vedanAsamudaghAto yAvata vainasasamudghAtaH, naiva khalu vaikriyataija muddAtAbhyAm samavaghnan vA samabadhnanvi vA samavahaniSyanti vA / sthitiranucandhI jaghanyena dvAtriMzatisAgaropamANi, utkarSeNa ekatriMzat sAgaropamANi, zeSaM tadeva / kAlAdezena jaghanyena dvAviMzatisagaropamANi varSapRyaktvAbhyadhikAni utkarSeNa trinavatiH sAgaropamANi tisRbhiH pUrva koTibhirabhyadhikAni, etAvantaM kAlaM yAvat kuryAt / evaM zeSeSvapi bhaSTagamakeSu, navaraM sthiti saMvedhaM ca Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -mayakA TIkA za024 u. 21 02 AnatAdidevebhyaH manuSyeSUtpattiH 385 - jAnIyAt 9 / yadi anuttaropapAtikakalpAtI vaimAnikadevebhya utpadyante 'ki vijayAnuttaropapAtikakalpAtItavaimAnikadevebhya utpadyante yAvat sarvArthasiddhAnuttaropapAtikakalAtIta vaimAnikadevebhya utpadyante ! gautama ! vijayAnuttaropapAvikakalyAtIta vaimAnikadevebhyo'pi utpadyante yAvat sarvArthasiddhAnucaropapAtikakarapAtI vaimAnikadevebhyo'pi utpadyante / vijayavaijayantajayantAparAjitadevaH khala bhadanta ! yo bhanyo manuSyeSUtpattuM sa khalu bhadanta ! kiyatkAlasthitikeSUpayate, evaM yathetra graiveyakadevAnAM navaramavagAhanA jaghanyenAsyAsaMkhyeyabhAgam, utkarSeNa ekA ratnaH / samyagdRSTina midhyAdRSTiH / no samyagmithyAdRSTiH jJAnoM, no jJAnI, niyamAta trijJAnI, tadyathA-AbhinivodhikajJAnI, zrutajJAnI avadhijJAnI / sthitirjaghanyena ekatriMzatsAgaropamANi, utkarSeNa trayatriMzatsAgaropamANi, zeSa' sacaiva bhavAdezena dve bhagrahaNe, utkarSeNa catvAri bhanagrahaNAni, kALAdezena jaghanyena ekatriMzatsAgaropamANi varSapRthaktvAbhyadhikAni utkarSeNa SaT paTTiH sAgaropamANi dvAbhyAM pUrvakoTibhyAmabhyadhikAni, etAvantaM kAle yAvat kuryAn 1 | evaM zeSA api aSTagamakA bhaNitavyAH / navaraM sthitimanubaMdhaM saMvedhaM ca jAnIyAda, zeSam evameva 9 / sarvArthasiddhadevaH khalu bhadanta ! yo bhanyo manuSyetpattum sa khalu mudanta ! kiyatkAlasthiti ke pRtpadyeta saina vijayAdidevavaktavyatA bhaNitacyA navaraM sthitirajaghanyA'nutkarSeNa trayatriMzatsAgaropamANi / evamanubandho'pi / zeSaM tadeva / bhavAdezena dve bhavagrahaNe, kAlAdezena jaghanyena patriMzatsAgaropamANi varSapRthaktvA bhyadhikAni, utkarSeNa trayastriMzatsAgaropamANi pUrvakoTayabhyadhikAni, etAvantaM yAva skuryAt 1 / sa eva jaghanyakAlasthitikeSu utpannaH eSaiva vaktavyatA / navara kAlAdezena jaghanyena trayastriMzatsAgaropamANi varSapRthaktvAbhyadhikAni utkarSeNApi trayastriMzatsAgaropamANi varSapRthaktvAbhyadhikAni, etAvantaM kAlaM yAvat kuryaad| sa evotkarSa' kAlasthiti ke pUtpannaH eSaiva vaktavyatA / navaraM kAlAdezena jaya yena trayastritsAgaropamANi pUrva koTyabhyadhikAni, utkarSeNApi trayastriMzatsAgaropamANi pUrvakoTayabhyadhikAni, etAvantaM kAlaM yAvatkuryAt 3 / ete patra trayo gamakAH zeSA na bhaNyante / tadevaM bhadanta / tadevaM bhadanta / iti' ||suu021 // caturviMzatitame zatake ekaviMzatatamodezakaH samAH ||24|| " bha0 49 15 M Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI : TIkA-'ANayadeve Na bhate' AnatadevaH khalu bhadanta / 'je bhavie maNussemu kvajjicae' se Na bhaMte ! kevayakAlaTiiemu uvavajjejjA' yo bhavyo manuSyeputpattuM sa khalu bhadanta ! kiyakAlasthitikepu manuSyepu-padyata iti praznaH / bhagapAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA!' he gautama ! 'jahanneNe' vAsapuhucaTiiesa jaghanyena varSapRthaktvasthitikeSu dvivAdArabhya navavarpasthitikamanuSyeSu utpadheta ityagrimakriyayA sambandhaH / 'uko seNaM puSakoDIThiiesu uvavajjejjA' utkarpaNa pUrvakoTisthiti keSu-pUrvakoTayAyuSkamanuSyeSu ityarthaH utpadyata iti / te NaM bhaMte ! jIvA egasamaeNa kevaiyA uvadhajjati' te khalu bhadanta ! manuSye vRtpitsava dhAnatadevajIvA ekasamayena manuSyeSu kiyanta utpayante iti praznaH, uttarapati / / 'ANathadeve NaM bhaMte ! je bhavie0' ityAdi / ". TIkArtha-'Anata Adi devoM le Akara ke jIva manuSya gati meM utpanna hotA hai| sUtrakAra aba isa viSaya ko pratipAdita karate haiM-isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai- 'ANayadeve NaM bhaMte / je bhavie maNu. sleslu uvavajjittae' he bhadanta ! jo Amatadeva manuSyoM meM utpama hone ke yogya hai 'se NaM bhaMte ! kevAya kAlaTiestu uvavajjejjA' vaha kitane kAla kI sthiti vAle manuSyoM meM utpanna hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-goyamA' he gautama ! vaha 'jahanneNaM vAsapuhuttahihae, ukkoseNaM puvakoDiliiestu upayajjejjA' jaghanya se varSa pRthaktva kI sthiti dhAle manuSyoM meM aura utkRSTa se eka pUrvakoTi kI sthiti vAle manuSyoM meM utpanna hotA hai| 'ANayadeve Na bhaMte ! je bhavie' yA TIkAtha--Anata vigere devomAMthI AvIne jIva manuSya gatimAM utpanna thAya che? have sUvakAra A viSayanuM pratipAdana kare che. A saMbaMdhamAM gautamasvAmI prabhune me pUche che hai-'ANa yadeve NaM bhaMte ! je bhavie maNussesu ubavajjittae' he bhagavana 2 mAnata he manuSyAmA utpanna thavAne yogya che. 'se Na bhaMte ! kevaiyakAlaTThiiesu uvavajjejjA' tasA panI sthiti bhana:dhyAmA utpanna thAya cha 1 mA prazna uttaramA prabhu 43 cha hai-'goyamA !' 8 gautama ! 'jahaNNeNaM vAsapuhRttaTTiiesu ukkoseNaM putrakoDiTriiesu uvavajjejjA' jaghanyathI varSa pRthakvanI sthitivALA manuSyamAM ane utkRSTathI eka pUrva keTinI sthitivALA manuSyamAM utpanna thAya che. - Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.21 su02 AnatAdidevebhya manuSyeSUtpattiH 387 +5 sahasrAradevA videzena - ' evaM jadeva' ityAdi / ' evaM jadeva sahasra deNaM vattatrayA evaM yathaiva sahasrAradevAnAM vaktavyatA sahasrAradevAnAM parimAgaviSaye yA vaktavyatA: kathitA saiva vaktavyatA Anata devamakaraNe'pi vaktavyA / tathAhi parimANaM jaghanyeta eko vA dvau vA trayo vA utkarSeNa saMkhyAtA utpadyante iti / 'navaraM ogAhaNAThiaNubaMdhe ya jANejjA' nagaraM kevalaM sahasrAradevApekSA enadaMze vailakSaNyamatragantavyam zarIrAvagAinAsthityanubandhaca pArthakyena jAnIyAt 'sesa taM caiva' + A aba gautama parimANa dvAra ko lekara prabhu se aisA pUchate haiM- 'te NaM bhaMte! jIvA egasamapUrNa kevaiyA ujjaina' aise ve Ananadeva jIva jo ki manuSyoM meM utpanna hone ke yogya hote haiM eka samaya meM manuSyagati meM kitane utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahane haiM- 'evaM jaheba saMhasmAradevANaM vaktavA' he gautama! sahasrAra devoM ke parimANa ke viSaya meM jaisI vaktavyatA kahI gaI hai vahI vaktavanA Ananadeva prakaraNa meM bhI kaha lenI caahie| jaise ki ve jaghanya se eka athavA do athavA tIna utpanna hote haiM / isI prakAra se ye bhI jaghanya se eka athavA do athavA, tIna utpanna hote haiM aura utkRSTa se saMkhyAta utpanna hote haiM kevala sahasrAra devoM kI vaktavyatA se jitane aMzoM meM yahAM bhinnatA hai, aba sUtra kAra use prakaTa karane kI icchA se -'navaraM AgAhaNA Thiha aNubaMdhe ya jANejjA' aisA sUtrapATha kahate haiM - isake dvArA ve yaha samajhA rahe haiM ki sahasrAra sthiti, anubaMdha, devoM kI apekSA se AnatadevoM ke prakaraNa meM avagAhanA, 1 have gautamasvAmI parimANu dbAranA saMbaMdhamAM prabhune evuM pUche che ke 'te NaM bhaMte jIvA egasamaeNaM keraiyA uvavajjati' sevA te mAnata devasamAdhI. jIvA ke jeo manuSyeAmAM utpanna thavAne cAgya hAya che, eka samayamAM manuSya gatimAM keTalA utpanna thAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke' evaM jaheva sahassAra devANaM vattavvayA' he gautama! sahasAra devAnA vA nabhAM piramANunA sa'kha'dhamAM je pramANenu kathana kayu che, eja pramANenu kathana Anata devanA saMdhamAM paNa kahI levu. jemake-tee jaghanyathI eka athavA e athavA traNa utpanna thAya che e rIte A paNa jaghanyathI eka athavA e athavA traNa utpanna thAya che. ane utkRSTathI sakhyAya utpanna thAya che kevaLa sahastrAra devAnA kathana karatAM je azeSamAM A kathanamA judApaNuM che,. Dave sUtrAra te tAvavAnI chAthI 'navara' ogAhaNAThiI aNubaMdhe ya jANejjA' A pramANenA sUtrapATha kahe che A strapAThathI tee e samajhave che kesahasrAra devA karatAM AnatadevAnA prakaraNumAM avagAhanA sthiti, anukha dha, Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ bhagavatI zeSaM tadeva-zepam apagAhanAsthityanusandhAniriktam utpAdaparimANalezyAdRSTayA dikaM sarvaM tdev-shsraardevprkrnnoktmeN| agantavyamiti / bhanAdezakAlAdezA. bhyAM kAyasaMvedhaM darzayannanAha -'bhavAdeseNaM' ityaadi| bhavAdeseNaM jahanneNaM do bhavaggahaNAI' bhavAdezena-bhavApekSayA jaghanyena dve bhavagrahaNe 'ukoseNaM chamavaggahaNAI' utkarSeNa paD bharagrahaNAni tatra trINi devikAni bhavagrahaNAni trINyeva krameNa manuSyamavagrahaNAni iti saMkalanayA paDU bharagrahaNAni bhavantIti / kAlAdeseNaM jahanneNaM aTThArasasAgarobamAI vAsapuhuttama mahiyAI' kAlAdezena jaghanyena aSTA. dazasAgaropamANi varSapRthaktvAbhyadhikAni Anata devalokepu jaghanyasthitereva vidhAnatvAditi / 'ukoseNaM sattAvannaM sAgazevamAI nihiM pucakoDIhiM abhahiyAI utkarSeNa sapta paJcAzatsAgaropamANi timRbhiH pUrvakoTimiramyadhikAni ina dvAroM ko lekara vizeSatA hai 'sesa taM cera' bAkI kA aura saba kathana utpAda, parimANa, lezyA, dRSTi Adi DAroM kA kathana-jaisA sahasrAra 'devaprakaraNa meM kahA gayA hai vaisA hI yahAM para hai / 'bhavAdeseNaM do bhava. ggahaNAI, ukkoseNaM chanaSagahaNAI' kAyasaMvedha bhava ko apekSA jaghanya se do acoM ko grahaNa karane rUpa hai aura utkRSTa se vai chaha 6, bhavoM ko grahaNa karane rUpa hai| inameM tIna bhava devoM kA aura tIna hI "bhava manuSyoM ke hote haiM / tathA 'kAlAde segaM jahanneNaM aTThArasasAgaro 'ghamAiM vAsapuchattapata mahiyAI' kAla kI apekSA vaha kAyasaMvedha jaghanya se varSapRthaktva adhika aThAraha 18 sAgaropama kA hai aura 'ukoseNaM' utkRSTa se vaha 'sattAvannaM sAgaroyamAI tihiM puruSakoDIhiM bhanbhahiyAI tIna pUrvakoTi adhika 57 sAgaropama kA hai kAla kI apekSA mA bArAmA vizeSa bhAve che. 'sesa ta ceva' hI bhAI saghaNu 4thana eTale ke utpAda, parimANa, vezyA, daSTi vigere dvAro saMbaMdhI kathana sahastrAra nA prakaraNamAM je pramANe kahevAmAM AvyuM che, e ja pramANenuM 4yana mIDiyA para sabhA. 'bhavAdeseNaM jahanneNaM do bhavagAhaNAi ukkoseNaM cha vbhavaggahaNAI' yasa ve apanI apekSA vanyathA me mavAne aya 421 // rUpa che. ane utkRSTathI te 6 bhavene grahaNa karavA rUpa che. temAM 3 traNa lapa vAnA mane 7 1 A1 bhanuSyAnA DAya che tathA 'kAlAdeseNa jaha nneNa advArasasAgarovamAi tihiM punakoDIhi avbhahiyAi' nI mapekSAthI te kAyasaMvedha jaghanyathI varSa pRthakva adhika 18 aDhAra sAgaropamane che. mana. 'ukkoseNaM' utkRSTathI te 'sattAvanna sAgarovamAi tihiM puvvakoDIhi anbhahiyAi' ra pUrva madhi: 57 sattAvana saagropbhne| che. manI Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.21 sU02 AnatAdidevena. manuSyepUtpattiH 389 Anatadevaloke utkRSTasthite rekonaviMzatisAgaropamapramAgatayA mAtrayeNa guNane kRte sati saptapaJcAzatsAgaropamANi bhavanti / jaghanyotkRSTa sthitAyA apadhikatA kathitA sA manuSyabhavamAzritya vijJepeti / 'evaiyaM kAlaM jApa karejA' etAvantaM kAlaM yAvat kuryAt etAvatkALamAnatadevalokagati manuSyagati ca seveta sathA-etAvatkAlaparyanta kSetra Anatadevalokagato manuSya gatau ca gamanAgamane kuryAditi prathamo gamaH1 / 'evaM NAvi gamA' evaM navApi gamAH yathA prathamaH utpA. dAdidvAranirUpita stathaiva dvitIyAdinavAntA gamA api nirUpaNIyAH / 'navaraM ThiI jo kAyasaMvedha jaghanya se varSapRtharatva adhika 18 lAgaroSama kA kahA gayA hai so vahAM kI itanI hI jaghanya sthiti ke sadbhAva ko lekara kahA gayA hai / tathA utkRSTa se jo kAyasaMvedha tIna pUrvakoTi adhika 57 sattAvana sAgaropana kA kahA gayA hai lo Ananadeva loka kI tIna bhava kI 19 unnIsa sAgaropama kI sthiti ko tigunI kara ke kahA~ gayA hai| tathA jaghanya aura utkRSTha sthiti ko jo adhika kahA hai vaha manuSya bhava ko Azrita karake kahA hai 'evaiyaM kAlaM jAya karejjo' isa prakAra yaha jIva itane kAla taka Anatadevaloka gati aura manuSyagati kA sevana karatA hai aura itane hI kAlataka vaha usa Anatadevaloka gati meM aura manuSyagati meM gamanAgamana karatA hai| aisA yaha prathama gama hai? 'evaM Nava vi gamA' isI prakAra se dvitIya gama se lekara nauveM gama bhI nirUpita karane caahiye| arthAt jisa prakAra se utpAda Adi dvAroM apekSAthI je kAyasaMvedha jaghanyathI varSapRthata adhika 18 aDhara sAgarepamane kahyo che te tyAM tenI jaghanya sthitinA saddabhAvathI kahela che. tathA utkRSTathI je kAyasaMvedha traNa pUrvakeTi adhika 57 sattAvana sAgaropamane kahyo che, te Amatadeva lekanI traNa bhavanI 19 ogaNasa sAgaropamanI sthitine traNa gaNI karIne kahevAmAM Avela che. tathA jaghanya ane utkRSTa sthitine je adhika DI che. te manu05 sapane mAzrita 4zana yu che 'evaiyaM kAlaM jAva karejA' A rIte te jIva ATalA kALa sudhI Anata devaleka gati ane manuSya gatinuM sevana kare che. ane eTalA ja kALa sudhI te Anata devaleka gatimAM ane manuSya gatimAM gamanAgamana kare che e pramANe A pahele gama kahyo che. 1 ____ evaM Nava vi gamA' meza za mIta rAmathI mAralIna navamA bha sudhInA gAmo paNa kahI levA joIe. arthAt je rIte utpAda vigere dvArA saMbaMdhI pahele gama kahyo che. e ja rIte bIjA vigere nava game sudhInA Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI 360 aNubaMdha saMdeha ca jANejjA' evaM sthitimanubandhaM saMvedhaM ca jAnIyAt sthityanu vandhakAyasaMvegana mina minarUpega jAnIyAdityarthaH / ' evaM jAva accuyadevo' evaM yathA anatadevAnAM manuSyagatau utpAde navApi gamA utpAdAdidvAre nirUpitAH tathaiva acyuta devaloka paryantadevAnAM manuSyeSu utpAdAdidvAre navA'pi gamA nirUpaNIyA iti bhAvaH | 'navaraM ThiI' aNuvadhaM saMveha' ca jANejjA' navaraM kevalaM sthityanuvandhakAyasaMvedhAn bhinnAn bhinnAM ca jAnIyAt AnatadevApekSayA acyutaparyantadevAnAM manuSyetpAde sthityanuvanvAyasaMvedhAn bhinnabhinnAneva svasvabhavamAzritya sthitimanubandhaM ca jAnIyAt, tathA - kAya saMvedhaM ca svasvasthityA sAdhai manuSyamavasthitiM sametya jAnIyAditi bhAvaH / AnatadevApekSA acyutaparyanta ko lekara prathamama kahA gayA hai usI prakAra se dvitIyAdinavAnta gama bhI kaha lenA cAhiye / 'navaraM Thi aNubaMdha saMveha ca jANejjA' para sthiti anubaMdha aura savedha inameM bhinnatA jAnanI cAhiye / 'evaM jAva accuyadevo 'jisa prakAra se AnatadevoM ke manuSyagati meM, utpAda meM utpAda Adi dvAroM ko lekara 9 gama kahe gaye haiM / usI prakAra se acyuta devaloka taka ke devoM ke manuSyagati meM utpAda ke utpAda Adi dvAroM ko lekara nau gama kahanA cAhiye / 'navaraM ThiI aNubaMdhaM saMvehaM ca jANejjA' parantu Anatadeva kI apekSA se acyuta paryanta devoM kA manuSyoM ke utpAda meM sthiti, anubandha aura kAya saMvedha, apane bhava ko Azrita kara ke bhinna bhinna jAnanA cAhiye / tathA kAyasaMvedha apanI 2 sthiti ke sAtha manuSya bhava kI sthiti ko saMmilita karake jAnanA cAhiye AnatadevoM kI apekSA se acyuta paryanta ke devoM meM sthityaMza meM bheda prakaTa karane ke abhiprAya se 'pANayadevasta ThiI niguNiyA sahiM sAgarovamAI' gabheo yadyu IhI sevA 'navara Thi' aNutradha' saMveha ca jANejo' paraMtu sthiti, anuJadha bhane yasa'vedhamAM nuhAyAgu samabhavu ' evaM jAva accuyadevo' je pramANe Anata devAnA manuSya paNAmAM utpAtanA sabaMdhamAM utpAda vigere dvArAne laine 9 nava gameA kahyA che, eja rIte acyuta devaleAka sudhInA devAnA manuSyapaNAnA utpanna thavAnA sama dhamAM utpAda vigere dvArAne laIne nava gabheo hevAle the. 'navaraM Thii aNubaMdha' savehUM ca jANejjA' paraMtu mAnata dhruvanI apekSAthI adyuta sudhInA manuSyanA utpAdamAM sthiti, anu. khaMdha, ane kAyasa veSa pAtapAtAnA bhavane mAzrita karIne judA judA sama javA, tathA kAyasa vedha pAtapeAtAnI sthitinI sAthe manuSya bhavanI sthitine meLavIne samajavA joie mAnatadevanI apekSAthI amruta sudhInA devonA sthitya zamAM bheda manAvavAnA abhiprAyathI 'pANayadevaskha ThiI tiguNiyA Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za024 u.21 sU02 AnatAdidevebhya' manuSyeSUtpattiH 391 "deveSu sthityaMze bhedaM darzayannAha-'pANayadevasta' ityAdi / 'pANayadevarasa ThiI ti guNiyA saDhi sAgarobamAI" prANatadevasya sthitisviguNitA SaSTiH sAgaropamANi, mANasadevasya yA utkRSTA sthitiH viMzatisAgaropamA, sA kAlAdezena kAyasaMvedhe. devabhavatrayamAzritya triguNitA paSTi sAgaropamA bhavatIti / 'AraNagassa tevati sAgarobamAI' AraNadevasya sthitiH tripaSTiH sAgaropamANi, AraNadevasyotkRSTA sthitirekaviMzatisAgaropamA, sA kAlAdezena kAyasaMvedhe devabhavatrayamAzritya triguNitA vipaSTisAgaropamA bhavati / 'accuyadevassa chAvahiM sAgarovamAI' acyutadevasya sthitiH SaTpaSTiH sAgaropamANi bhavati, acyuta devasyotkRSTA sthiti viMzatisAgaropamA, sA kAyasaMvedhe devabhavatrayamapekSya triguNitA SaTSaSTisAgaM. ropamA bhavatItyevaM krameNa AnatadevalokAdArabhya acyutadevalokaparyaMntAnAM kAlAdezena kAyasaMvedhe vailakSaNyaM bhavatIti / sUtrakAra isa sUtra ko kaha kara yaha samajhA rahe haiM ki prANatadeva kI jo 2. sAgaropama kI utkRSTa sthiti hai vaha kAyasaMvedha meM kola kI apekSA deva ke tIna bhava ko Azrita karake tigunI karane se 60 sAgaropama kI hotI hai| 'AraNagassa tevahiM sAgarovamAI' AraNadeva kI utkRSTasthiti 21 sAgaropama kI hai-so vaha kAla kI apekSA kAyasaMvedha meM deva ke tIna bhavoM Azrita karake tigunI karane para 63 sAgaropama kI ho jAtI hai 'accuyadevasla chAvaddhi sAgarovAiM 'acyutadeva kI utkRSTa sthiti 22 sAgaropama kI hai, so vaha kAyasavedha meM tIna bhava ko lekara tigunI karane para 66 chAsaTha sAgaropama kI ho jAtI hai| isa prakAra se Anatadevaloka se lekara acyutadevaloka taka ke devoM ke kAla kI apekSA kAyasaMvedha meM vilakSaNato AtI hai| ThThi sAgarovamAi' suutr4|2 mA sUtrathA 22 sabhA cha hai-mAtahavanI ka 20 vIsa sAgaropamanI utkRSTa sthiti kahI che te kAyasa vedhamAM kALanI apekSAthI e devanA traNa bhane Azraya karIne traNagaNI karavAthI 60 sAITha sAgaropebhnii 45 laya che. 'AraNagassa tevaddhi sAgaropamAI' sAra havana Bre sthiti 21 ekavIsa sAgaropamanI che. te te kALanI apekSAthI kAyasa. dhamAM devanA traNa bhavane Azraya karIne traNa gaNI karavAthI 63 tresaTha sAkAra 5manI yaI laya che. 'accuyadevarasa chAvaThThi sAgarovamAI' acyuta vanI utkRSTa sthiti 22 bAvIsa sAgaropamanI che. te te kAyasaMvedhamAM traNa bhavane laIne traNa gaNuM karavAthI 66 chAsaTha sAgaropamanI thaI jAya che. A rIte Anatadeva lokathI laIne amyuta deva leka sudhInA denA kAya vadhuMmAM kALanI apekSAthI judApaNu Ave che. Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIne graiveyakadevAdhikAraM prastauti - 'jara kappAI 0 ' ityAdi / 'jai kappA IyavemA'Niyadeverhito ujjaiti' yadi kalpAtIta vaimAnikadevebhyaH sakAzAdAgasya manuSyeSu utpadyante tadA kiM gevejjappADayavaimANiyadevedito unavajjaMti' ki graiveyakakalpAtItavaimAnikadevebhya Agatyotpadyante athavA 'aNutarovavAiya kappAimANi deveti ubavajjaMti' anuttaropapAtikakara rAtIta vaimAnikadevebhya . utpante iti praznaH / bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama | 'geveujaka pAIya vaimANiyadevedino vi unavajjeti' graiveyakakalpAtIta vaimAnikadevesyo'pi Agatyotpadyante tathA - 'aNuttarovavAiyakappAIpavemANiyadevehiMto vi a 392 ae sUtrakAra graiveyaka devAdhikAra ko lekara unakA manuSya bhava meM utpAda kA varNana karate haiM / isameM gautama ne mabhu se aisA pUchA hai - ' jai kapapAIve prANiyadevehiMto uvavajjati' he bhadanta / yadi kalpAtI vaimAnika devoM se Akarake jIva manuSyagati meM utpanna hotA hai to 'ki veja mANiyadevedito ubavajjaMti' kyA vaha vaiveyaka kalpAtIta vaimAnikadevo se Akarake utpanna hotA hai| athavA 'aNuttarobavAhamakaNyAIve prANidyadevehino uvavajjaMti' anuttaropapAtika kalpAtIla vaimAnikadevoM se Akara ke una hotA hai ? isake uttara meM prabhu gautama se kahate haiM - 'gopamA' he gautama! 'gevejjaruppAIgavemANiyadeve hito ciuvavajjati aNuttarovavAiyappAyave mANiyadeverhito vi uvabajjati' vaha graiveyaka kalpAtIta vaimAnika devoM se Akarake bhI manuSya have sUtrakAra traiveyaka devAdhikArane Azraya karIne traiveyaka devAnA manuSya bhavamAM utpAdanuM varNana kare che. AmAM gautamasvAmI prabhune evu' pUche che ke'ji kappAIyavemANi devehiMto uvavajjati' he bhagavan le uhayAtIta vaibhAni deveAbhAMdhI bhAvIne chava manuSya gatimAM utpanna thAya che, to 'kiM' gevejjakarapAI vemANiyadeve hi to uvavajjaMti' zu te atreya uyAtIta vaimAnika hevAmAMthI bhAvIne utpanna thAya che ? athavA 'aNuttarovavAiyakappA IyavemA jiya devahito utravajjati' anuttaropayati zrayAtIta vaimAni devobhAMthI bhAvIne utpanna thAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmIne kahe che - 'goyamA / ' De gautama 'gevejjaka pAIyavemANiyadevedito vi uvavajjaMti aNu tarovavAIka pAIve pANiya devehiMtoM vi uvavajjati' te graiveya puspAtIta vaimAnika devAmAMthI AvIne pazu manuSya gatimAM utpanna thAya che ane Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramendrakA TIkA za024 u.21 sU02 AnatAtidevebhyaH manuSyeSUtpattiH 393 ubavajeti' anuttaropapAtikakalAtIta vaimAnika devebhyo'pi Agatyotpacanve ityuttaram / 'jai gevejjapAIyavemANiyadevehiMto uvavajjaMti' yadi graiveyakakalpAtIta vaimAnikadevebhya utpadyante tadA kiM heDima 2 gevejjappAIyavemA NiyadevehiMto uvavajjaMti' kimadhastanAdha tanagraiveyaka kalpAtI tavaimAnikadevebhyaM utpadyante athavA 'jAtra ucarima 2 gevejjaka pAIpavemANiyadeverhito uvajrjjati yAvat paritanoparitanagraiveyakakalpAtIta vaimAnikadevebhya utpadyante iti praznaH; bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! heTThima 2 gevejja kappAIya vemANiyadeverhito vi uvacajjaMti' adhastanAdhastana graiveyaka kalpAtIta vaimAnikadeve " gati meM utpanna hotA hai aura anuttaropapAtika kalpAtIta vaimAnikadevoM se bhI Akarake manuSyagati meM utpanna hotA hai / atha punaH gautama prabhu se aisA pUchate hai- 'jaha gevejjaka pAIyagraiveyakakalpAtItavemANi devehiMto uvavajrjjati' he bhadanta ! yadi vaha vaimAnika devoM se Akarake manuSyagati meM utpanna honA hai to 'kiM hemi 2 vejjaka pAhayavemANiyadeverhito uvavajrjjati 'kyA vaha adhastanAdhastana graiveyaka kalpAtIta vaimAnika devoM se Akarake utpanna hotA hai ? athavA 'jaba uvarima 2 gevejjakappAIghavemANiyadevehiMto uvavajjaMti' yAvat uparitanoparitana graiveyaka kalpAtIta vaimAnika devoM se Akarake utpanna hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA' he gautama ! 'heDima 2 gevejjaka pAIpavemANighadevehiMto vi uvavajrjjati' anuttaropapAtika kalpAtIta vaimAnika devomAMthI paNu AvIne manuSya gatimAM utpanna thAya che. 52thI gautabhasvAbhI prabhune khevu che che ! - 'jai gevejjaka pAIvemANiya'devedito uvavajjati' he bhagavan le te caiveyadeva pAtIta vaimAni deveAbhAMthI zyAvIne manuSya gatimAM utpanna thAya che, to 'ki' heTThimageve'kappA iyavemANiya 'devehi to uvavajja ti' zu te adhastanAdhastana graiveyaH pAtIta vaimAni devobhAMthI 'jAva uvarimauvarimagevejjaka paaiiyvemaanniyAvIne utpanna thAya che ? athavA 'devehito vavajjati' yAvat upara uparanA caiveya hyAtIla vaimAni devobhAMthI bhAvIne utpanna thAya che ? yA praznanA uttaramA anu gautama ! 'heTTima 2 gevena kappAI yavemANiyadeve hi to vi bha0 50 che - 'goyamA ! vavajja'ti' te adha Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 bhagavatI 3 bhyo'pi Agasyotpadyante tathA 'jAva uvarima 2 gevejjapAI pavemANiyadevehiMto vi uvavajjati' yAvaduparitanoparitanagraiveya phakalyAtIta traimAnikadevebhyo'pi Agatya utpadyante trikatraye navagraiveyakanAmAni yathA - adhastanAdhasvanagraiveyakAH 1, adhastanamadhyamAH 2, adhastanoparitanA: 3 | prathamaM trikam 1 | madhyamAdhastanAH 1, madhyamamadhyamAH 2, madhyamoparitanAH 3 / dvitIyaM trIkam 2 / uparitanAsvanAH 1, uparitanamadhyamAH 2, uparitanoparitanAH 3 / tRtIyaM trika3 / etebhyaH trikatrayasthitebhyo vagraiveyakebhyo'pi manuSyeSUtpadyante ityuttaramiti / 'gevena deve NaM bhaMte !" graiveyakadevaH khalu bhadanta ! 'je bhavie maNussesu uvavajjitta' yo bhavyo manuSyeSu - adhastanAdhastana graivedhaka kalpAtIta vaimAnikadevoM se bhI Akara ke manuSyagati meM utpanna hotA hai 'jAva uvarima 2 gevejjakappAIpavemANiyadeve hito vi uvavajrjjati' aura cAvat uparitanoparitana graiveyakakalpAtIta vaimAnikadevoM se Akarake bhI manuSya gati meM utpanna hotA hai / tIna trika meM nau graiveyakoM ke nAma isa prakAra se haiM- adhastanAstana 1 avastanamadhyama 2 aura avasnanoparitana 3 aisA yaha prathama trikU hai / madhyamAdhastana 1 madhyama madhyama 2 evaM madhyamoparitana 3 aisA yaha dvitIya trika hai / uparitanAdhastana 1 uparitanamadhyama 2 aura uparitanoparitana 3 aisA yaha tRtIyatrika hai / ina tIna trikoM meM sthita navagraiveyakoM se Akarake bhI jIva manuSyoM meM utpanna hote haiM / agha gautama punaH prabhu se aisA pUchate haiM - 'gevejjadeve NaM bhaMte ! je bhaSie maNussesu uvavajjintara' he bhadanta ! jo graiveyaka deva manuSyoM meM stanAdhastana traiveyaka kalpAtIta vaimAnika devomAMthI AvIne paNa manuSya gatimAM utyanna thAya che. 'jAva uvarima 2 gevejjappAI yavemANiyadevehi to vi uvavajja Mti' bhane yAvat upara uparanA graiveya udapAtIta vaimAni devobhAMthI AvIne paNa manuSya gatimAM utpanna thAya che. traNa trikamAM nava caiveyakAnA nAmA A pramANe che.--astanAdhastana 1 adhastana madhyama ra ane adhatanApatina A pramANenuM A pahelu'trika che. madhyamAdhastana 1 madhyama madhyama 2 ane madhyamAparitana 3 A khIju trika che. uparitanAdhastana 1 uparitana madhyama 2 ane uparitane patina 3 A rIte A trIju' trika kahyu che. mA traNatrikAmAM rahelA nava greveyakamAMthI AvIne paNa jIva manuSyeAmAM utpanna thAya che. sarva Dave gautamasvAbhI irIthI prabhune vu che che hai - 'gevejjade ve NaM bhaMte ! je bhavie maNussesu uvavajjittae' he bhagavan ? graiveya deva manuSyAbhAM utpanna Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za024 u.21 sU02 AnatAdidevebhyaH manuSyepUtpattiH 395 spattum 'se NaM bhaMte ! kevaiyakAlaTiiesu uvavajjejjA' sa khalu bhadanta ! kiyakA. lasthitikamanuSyepu utpadyatevi prshnH| bhagavAnAha-'goyamA' ityaadi| 'goyamA' he gautama ! 'jahanneNaM vAsapuhuttaTiiesu' jaghanyena varpapRthaktvasthitikeSu manuSyeSU tpadheta, tathA-'ukkoseNaM puncakoDIThiiemu uvayajjejjA utkarSeNa pUrvakoTisthitikepu manuSyeSu utpagheta, iti / 'ava se saM jahA ANayadevassa battavyayA' avazeSamuspAdAtiriktaM parimANAdArabhya kAyasaMvedhAntaM sarvam yathA Anatadevasya vaktavyatA, AnatadevAdhikAre yathA yathA kathitaM tathaivehApi sarva manusandhAtavyamiti anaMtadevAdhikAre sahasnAradevasyAtidezaH kRtaH sahasrAradevAdhikAre ca paJcendriyatiryagyonikasyAtidezo vidyate ataH paJcendriyatiryagyonikAdhikAre yathA yathA parimANAdikaM kathitam tathaivAtrApi sheymityrthH| anyatsarvaM pUrvAtidezena jJAtavyaM utpanna hone ke yogya hai| 'leNaM ate ! kevahakAlaTThiestu uvavajjejjA' vaha kitane kAla kI sthitivAle manuSyoM meM utpanna hotA hai ? isake utsara meM prabhu kahate haiM 'goyanA' he gautama | 'jahanneNaM vAsa huttahie' vaha jaghanya se varSapRthaktva kI sthiti vAle manuSyoM meM utpanna hotA hai aura 'ukkoseNaM' utkRSTa se 'punakoDI liiestu' eka pUrvakoTi kI sthiti vAle manuSyoM meM utpanna hotA hai 'aksesaM jahA ANayadevasse pattavvayA' utpAda se atirikta aura saba parimANa se lekara kAyasaM. vedha taka ke dvAroM kA kathana Anatadeva kI vaktavyatA ke anusAra jAnanA caahiye| AmatadevAdhikAra meM sahastrAra devAdhikAra kA atideza kiyA gayA hai aura sahasrAra devAdhikAra meM paJcendriya tiryagyonika kA atideza kiyA gayA hai| ataH paJcendriya tiryagyonikAdhikAra meM jaisA 2 parimANa Adi kahA gayA hai usI prakAra se vaha saba yahAM para bhI thapAne yeya cha, 'khe NaM bhaMte ! kevaiyakAladiiesu uvavajjejjA' te mAnI sthitivALA manuSyomAM utpanna thAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che hai-goyamA !' hai gautama !' 'jahanneNaM vAsapuhuttaTTiiesu' dhanyathI varSa thapanI sthitivANa manuSyomA 5nna thAya che. 'avasesa jahA ANayadevarasa battavvayA' pAnI ithana zivAya paribhA vizthI mAralIna ayasavartha sudhInA saghaLA dvAro saMbaMdhI kathana AnadevanA kathana pramANe samajavuM. AnatadevanA adhikAramAM sahastrAra devanA adhikArano atideza (bhalAmaNa) karela che. ane sahastrAra devanA adhikAramAM paMcendriya tiryaMca cenike atideza karela che jethI paMcendriya tiryaMca cenikanA adhikAramAM je je pramANe parimANa vigere kahela che. e ja pramANe te saghaLuM kathana ahiyAM paNa Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 309 bhagavatI sUtre parantu avagAdanAMze vailakSaNyaM vakti- 'navare' ityAdinA / 'navaraM ogAhaNA goyamA ege bhavadhAraNijje sarIrae' navaraM kevalaM zarIrAvagAhanA he gautama / ekaM bhavadhAraNIyaM zarIram, he gautama graiveyaka devAnAmekaM bhavadhAraNIyameva zarIraM bhavati kintu vaikiyazarIraM na bhavati kalpAtItadevAnAmuttaraye kiyazarIrasyAbhAvAt 'sA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM' sA bhavadhAraNIyazarIrasyAvagAhanA jaghanyenA'GgulasyAsaMkhyeyabhAgam 'ukoseNaM do rayaNIo' utkarSeNa dve ratnI, utkRSTataH zarIrAvagAhanA hastanyamamANA bhavatItyarthaH ' saMThANaM ege bhavadhAraNinje sarIre' saMsthAnam ekaM bhavadhAraNIyameva zarIraM bhavati, nottarabaiM kriyaM kalpAtItadevAnAmyacaravekriyazarIrAbhAvAt 'no cetra NaM veunnie' ityAdi vacanAt / ' se samacauraMsa jAnanA cAhiye / parantu avagAhanAMza meM jo vilakSaNatA hai use sUtrakAra ne 'navaraM ogAhaNA goyamA ! ege bhavadhAraNijje sarIrae' isa sUtra dvArA prakaTa kiyA hai| isake dvArA yaha samajhAyA gayA hai ki hai gautama ! graiveyaka devoM ke eka bhavadhAraNIya hI zarIra hotA hai vaikriya zarIra nahIM hotA hai kyoMki phalpAtIta devoM ke uttara vaikriya zarIra kA abhAva hotA hai| ataH 'sA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ' vaha bhavadhAraNIya zarIra kI avagAhanA jaghanya se aMgula ke asaMkhyAtave bhAga pramANa hotI hai aura 'ukkoseNaM do rayaNIo' utkRSTa se vaha do ratni pramANa hotI hai-do hAthakI hotI hai 'saMThANaM ege bhavadhAraNijje sarIre' saMsthAna unake eka dhAraNIya hI zarIra hotA hai| uttara vaikiya zarIra nahIM hotA hai| kyoMki kalpAtIta devoM ke uttara vaikriya zarIra kA abhAva hotA hai 'no cetra NaM vevtriye' aisA siddhAnta samajavuM, paraMtu avagAhanAnA aMzamAM je judApaNuM Ave che. te sUtrakAre 'navara ogAhaNA goyamA / ege bhavadhAraNijje sarIrae' mA sUtra dvArA pragaTa karela che A sutrathI e samajhAvyuM che ke-hai gautama ! traiveyakadevone eka bhavadhAraNIya zarIra ja hoya che. vaikriya zarIra hetu' nathI. kemake kalpAtiit hevAne uttara vaizyi shriirne| alAva hoya che thI 'sA jahanneNaM aMgu lassa asaMkhenjaibhAgaM ' te avadhAraNIya zarIranI bhavagArDanA dhanyathI mAMgajanA asaMkhyAtamA Aga prabhANunI hoya che bhane 'ukkoseNaM do rayaNIo' utkRSTathI te e ratnipramANu hAya che.-khAdheTa mUThivALA e hAtha pramANunI hoya che, 'saMThANaM ege bhavadhAraNijje sarIre' tegonu saMsthAna zo lavadhAraSTrIya zarIra ja hAya che. uttara vaikriya zarIra hAtuM nathI. kemake-papAtIta devAne uttara vaizyi zarIranA salAva hoya che. 'no cevaNaM veDannie' Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ premaikA TIkA za024 u.21 sU02 AnatAtidevebhyaH manuSyaiputpattiH 397 saMThie pannatte' tat bhavadhAraNIyaM zarIraM samacaturasra saMsthAna saMsthitaM bhavatIti / 'paMca samugdhAyA pannattA' paJcamamudyAtAH majJaptAH 'taM jahA' tadyathA - ' ve paNAsamuvar jAva gatamugdhA' vedanAsamudghAdo yAvattainasasamudghAtaH atra yAtratpadena kaSAyamAraNAntikavaikiyasamudyAtAnAM grahaNaM bhavati / tathAhi - vedanAsamudghAtaH 1, kaSAyasamudghAtaH 2, mAraNAntikasamudghAtaH 3, baiMkiyasamudghAtaH 4, tejasamamudraghAta 5 iti / kintu - ' No ceva NaM veunniyateyagasamugdhA ehito' naiva khalu vaikriyatejasamudghAtAbhyAm, 'samohaNi vA, samohati vA, samohaNissaMti vA' sama vAghnan vA, samavaghnanti vA samavahaniSyanti vA / yadyapi labdhyapekSayA AdyAH pazcApi samudghAtAH graiveyakadeveSu saMbhavanti tathApi te vaikriyataijasAbhyAM na sammududhAtaM kRtavantaH, na kurvanti, na kariSyanti vA prayojanAbhAvAdityarthaH / 'ThiI kA vacana hai / 'se samacauraMsasaMThie pannatte' vaha bhavadhAraNIya zarIra unakA samacaturasra saMsthAna vAlA hotA hai / 'paca samugdhAyA pannattA' inake pAMca samudghAta hote haiM- jaise 'vepaNA samugdhAe jAba lepanasamugdhAe' vedanAsamudghAta yAvat taijasa samudghAta, yahAM yAvatpada se kaSAya samudraghAta, mAraNAntika samudghAta, vaikigasamudghAta ina tIna samudghAtoM kA grahaNa huA hai| kintu 'no ceva NaM veunthiyateyagasamugdhAehiMto samohaNiMsu vA samohaNaMti va samohaNissaMti vA' unhoMne vaikriya samudghAta aura taijasasamudghAta ina do samudghAtoM se na Aja taka samudghAta kiyA hai, na vartamAna meM ve ina do samudghAtoM ko karate haiM aura na bhaviSyat meM bhI ve ina do samudghAta ko kreNge| kyoMki ina do samuddhAtoM dvArA sAdhya unake prayojana kA abhAva ho cukA hai arthAt kalAtIta deva me prabhA siddhAMtatu' vayana che. 'se samacaurasasaMThie pannatte' te avadhArazIya zarIra tenu sabhayaturastra saMsthAnavANu hoya che. 'paca samugvAyA pannattA' mone yAMya samuhaghAtI hoya che bhaThe- 'veyaNAsamugdhAe jAva teyagasamugdhAe' vedanA samuddAta yAvat taijasa samuddAta ahiyAM yAvapadathI kaSAya samudhAta, mAraNAntika samudghAta, vaikriya samuddAta A traNa samudlAtA grahaNa karAyA che. 52'tu 'no cevaNaM veDavviyate yagasamugdhApahi to samohaNiMsu vA, samohaNaMti vA, samohastiti vA' tethe vaiyi samudghAta ane tensa samuhAta me meM samuddhAtAthI Aja paryaMnta samuddhata karela nathI. vamAnamAM te A e samuddaghAta karatA nathI ane bhaviSyakALamAM paNa te A e samudlAta karaze nahi. kemake A e samruddhAtethI sAdhya pratyeAjananA tene abhAva hAya che, arthAMtu kalpAtIta deva traNe kalpAmAM vaikriya Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIya aNuvaMdho jahanneNaM bAbIsaM sAgarotramAI' sthitiranuvandhazca jaghanyena dvAviMzatiH sAgaropamANi prathamaveyakadevaloke jaghanyena dvAviMzatisAgaropamamamitaiva sthiti steSAM bhavatIti / 'ukoseNaM ekatIsaM sAgarokmAI' utkarSeNa ekatriMza tsAgaropamatsthitereva sadbhAvAdili 'sesaM taM ceva' zepam saMsthAnAvagAhanAsthityanu pandhAtiriktaM sarvamutpAdaparimANAdikaM tadeva AnatadevaprakaraNoktameve bhavatIti bhaavH| 'kAlAdeseNaM jahanneNaM vAvIsaM sAgarovamAiM vAsapuhuttamamahiyAI kAlAdezena jabanyena dvAviMzatiH sAgaropamANi varSapRthaktvAbhyadhikAni varSapRthaktvAdhikadvAviMzati sAgaropamAtmaka: kAlAdezena kAyasaMvedho bhavatIti tathA-'ukkoseNaM teNauti sAgarovamAI tihi punakoDIhi amahiyAI utkarSeNa vinavatiH sAgaropamANi tInoM kAloM meM vaikiyasamudghAta nahIM karate haiN| para ye pAMca samudghAta yahAM labdhi kI apekSA se hI kahe gaye haiN| 'ThiI aNuvaMdho jahanneNaM dhAvIsaM sAgarocamAI' sthiti aura anubandha jaghanya se 22 sAgaropama kA hotA hai-arthAt prathama greveyaka devaloka meM jaghanya sthiti 22 sAga ropama kI hai aura 'ukkoseNaM ekkatIsaM sAgarovamAI utkRSTa sthiti nauveM aveyaka'maiM 31 lAgaropama kI hai| 'sasaMta ceva' saMsthAna aura avagAhanA, sthiti aura aNubaMdha inake sivAya aura saba utpAda parimANa Adi bAroM kA kathana Anatadeva prakaraNa meM jaisA kahA gayA hai vaisA hI hai| kAlAdeseNaM jahanneNaM bAbIsaM sAgarovamAI, vAsapuchattamabhahiyAI' kAla kI apekSA kAthavedha jaghanya se varSa pRthaktva adhika 22 sAgaropama kA hai aura 'unakoseNaM teNauti sAgarovamAiM samudgha ta karatA nathI. paraMtu ahiyAM labdhinI apekSAthI ja pAMca samuhUMghAta upabho mAyA che. 'ThiI aNubaMdho jahanneNa vAvIsa sAgarovapAiM sthiti ane anubaMdha jaghanyathI 22 bAvIsa sAgaropamane heya che. arthAta pahelA areya pomA dhanya sthiti 22 mApIsa sAgarI5manI che. sana 'ukkoseNaM ekkatIsaM sAgarovamAi' GTa sthiti navamA vayamA 31 metrIsa sAyApabhanI cha. 'sesaM taM ceva' saMsthAna bhane samAna sthiti bhane anubaMdha A zivAya utpAda, parimANa vigere dvAre saMbaMdhI kathana Anata vanA 42 mA 2 pramANe vAmAM bhAvyu che, me4 pramANe che. 'kAThAdeseNaM jahanneNaM bovIsaM sAgarovamAI, vAsapuhuttamammahiyAI' nI apekSAyI kAyasaMvedha jaghanyathI varSa pRthaphatva adhika ra2 bAvIsa sAgaropamane che. 'ukkoseNaM veNauti sAgarodamAi vihi putvakor3IhiM abhahiyAI' aSTyA Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramepacandrikA TIkA za024 u.21 su02 AnatAtidevebhyaH manuSyepUtpattiH 399 timabhiH pUrvakoTibhirabhyadhikAni ihoskRSTataH paD bhavagrahaNAni bhavanti, tatra deva bhavAstrayA, tepAmekatriMzatsAgaropamotkRSTasthitikatvena ekatriMzat tribhirguNane jAyante prinavatiH sAgaropamANi / tathA trayo manuSyabhavA iti| tribhirutkRSTasthitika mnussybhvH| pratyekamekapUrvakoTitvena tisraH pUrvakoTayo'dhikA bhavanti iti, 'evaiyaM jAva karejjA' etAvantaM kAlaM yAvat kuryAt etAvatkAlaparyantaM graiveyakadevagati manujagatiM ca seveta, tathA etAvantameva kAlaM yAvad graiveyakadevagato manujagato pa gamanAgamane kuryAditi kAyasaMvedhacaramaH pathamo gamaH 1 iti| 'evaM se sema vi aTTha gamaesa' evam-prathamagamavadeva zeSeSvapi dvitIgadArabhya navAntATagameSu utpAdadvArAdArabhya kAyasaMvedhAntadvArajAtaM nirUpaNIyam iti 'navara ThiI tihiM pugdhakoDIhiM amahiyAI utkRSTa se tIna pUrvakoTi adhika 93 tarAnave sAgaropama kA hai| yahA~ utkRSTa se 6 chaha bhavoM kA grahaNa hotA hai| inameM deva bhava 3 hote haiN| eka bhava kI utkRSTasthiti 31 ikatIsa sAgaropama kI hai| ataH tIna bhavoM kI milAkara vaha 93 sAgaropama ho jAtI hai| tathA 3 va utkRSTa sthiti vAle manuSyoM ke hote haiN| manuSyabhava kI utkRSTa sthiti 1 pUrvakoTi kI hai| isaliye 93 terAnave sAgaropama meM 3 tIna pUrvakoTi adhikatA isa prakAra se kahI gaI hai| 'evayaM jAva karejA' isa prakAra vaha jIva itane kAla taka graiveyaka devagati kA aura anuSyagati kA sevana karatA hai aura itane hI kAla taka vaha usameM gamanAgamana karatA hai| aisA yaha kAyasavedha taka prathama gaya hai| 'evaM semesu vi aDhagamaestu' ima prathama gama ke jaise hI dhAkI ke ATha gamoM meM kathana jAnanA caahiye| arthAt traNa pUrvakeTa adhika 93 trANu sAgaropamane che. ahiyAM utkRSTathI 6 cha nuM grahaNa thAya che. temAM devabhava 3 traNa hoya che. eka bhavanI utkRSTa sthiti 31 ekatrIsa sAgaropamanI thaI jAya che. tathA 3 traNa bhava utkRSTa sthitivALA manuSyanA hoya che. manuSya bhavanI utkRSTa rithati 1 eka pUrvakeTinI che. tethI 93 trANa sAgaropamamAM traNa pUrvakeTinuM adhikapaNuM A rIte 4. cha. 'evaiyaM jAva karejjA' ua a 24tan sim sudhI aveyara devagatinuM ane manuSya gatinuM sevana kare che. ane eTalA ja kALa sudhI te temAM gamanAgamana kare che A rIte A kAyavedha sudhIne pahele gama kahyo che. 1 - 'evaM sesesu vi agamaesu' mA paDasA mAnA 4thana prabhArI mADInA ATha nA saMbaMdhamAM kathana samajavuM joIe arthAt bIjA gamathI Ara. Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI 400 saMvehaM ca jANejjA' navara kevalaM pUrvaprakaraNApekSayA sthitisaMvedhI vibhinnau jAnIyAditi 9 / 'jaha aNuttarovavAiyakappAIpavemANiyadevehiMto ubavati' bhadanta ! yadi anuttaropapAtikakalpAtItavaimAnikadevebhya Agatya manuSyagatI samutpadyante tadA - ' kiM vijayaaNuttarovavAiyakappAIyavemANiya devehiMto uvava'jjeti vijayAnuttaropapAtikakalpAtIta vaimAnikadevebhya utpadyante athavA 'vejayaMtaaNuttarovavAiya kappAIya vemANiyadeverhito utravajrjjati' vaijayantAnuttaropapAtikakalpAtIta vaimAnikadevebhya utpadyante 'jAva' yAvat, atra yAvatpadena jayantA parAjita devAnAM grahaNaM bhavati, tathAhi - 'ki jayaMtaaNuttarovavAiyakappAIya dvitIya gama se lekara nauveM gama taka ke ATha garmI meM utpAda dvAra se. lagAkara kA saMvedha dvAra taka ke saba dvAroM kA nirUpaNa karanA cAhiye / para 'navaraM ThihaM saMdehaM ca jANejjA' parantu sthiti meM aura saMvedha meM pUrva prakaraNa kI apekSA bhinnatA jAnanA cAhiye 9 | aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM- 'jai aNuttarovavAhaya kappAIdeverhito ucacajjati' he bhadanta ! yadi anuttaropapAtika kalpAtIta vaimAnika devoM se Akarake jIva manuSya gati meM utpanna hote haiM to 'ki vijayaaNusarovavAhayakappAIyavemANiyadevehiMto uvavajjaMti' kyA ve vijaya anuttaropapAtika kalpAtIta vaimAnika devoM se Akara ke vaha manuSyagati meM utpanna hote haiM ? athavA 'vaijayaMtaaNuttarovayAikAImANi deve hito uvabajjaMti' vaijayantaanuttaropapAtika karavAtIsa baimAnika devoM se Akarake vahAM manuSyagati meM utpanna bhIne navamA gama sudhInA ATha gAmAM utpAta dvArathI laIne kAyasa vedha dvAra sudhInA sadhaNA dvArAnuM niiyA 42 hAye. para Mtu 'ThiG' saMvehaM ca jANejjA' paraMtu sthitinA saMbhaMdhabhAM tathA ayasa'vedhanA sabhadhabhAM para kahela prakarajI karatAM judA paNu' Ave che. tema samajavu, huM have gautabhasvAbhI prabhune govu che che hai- 'jai aNuttarovavAiyakappAvemANiyadevedito navavajjaMti' De bhagavan le anuttaropayAti hayAtIta vaimAnika veAmAMthI AvIne jIva manuSya gatimAM utpanna thAya che, to 'kiM vijayaaNuttarovavAiyakappAI yavemANiyadevehiMto / vavajjaMti' zu tethe vijaya anuttare papAtika kalpAtIta vaimAnika devAmAMthI AvIne tyAM manuSya gatimAM utpanna thAya che ? athavA 'vejayata aNuttarovavAiyakappAI yavemANiya 'devaihiMto !' zvavajjati' 'vainyanta anuttaropayAti uyAtIta vaimAni devA Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ referrer 024 u.21 su02 AnatAdidevebhyaH manuSyeSutpattiH 401 vaimANiyadevehiMto uvavajjeti ? aparAjiyaaNuttarovavAiyakappAI yacemANiyaH deve hiMto uvadajjati 1' kiM jayantAnuttaraupapAtikakalpAtItavaimAnikadevebhya utpadyante ? athavA - aparAjitAnucaraupAtikakalpAtItavaimAni devebhya utpadyante ! tathA 'samvasiddha aNutarovavAiya kappAIya ve mArNiya devehiMto uvavajjati sarvArtha siddhAnucaraupapAtikakalpAtIta vaimAnikadevebhpa Agasyotpadyante ? iti praznaH / bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama! 'vijayaaNuttarovavAhayakappA 1 mAyadeveti va upavajjeti' vijayAnuttaropapAtikakalpAtIta vaimAnikadevebhyo'pi utpadyante / tathA- 'jAtra sambaTTasiddha aNuttarovavAiya kappAIya vemANiyahote haiM? 'jAvasavvasiddha aNuttarovavAiyakappAIghavemANipadevehiMto ubavajjati' athavA yAvat sarvArthasiddha anuttaropapAtika kalpAtIta vaimAnika devoM se Akarake yahAM manuSyagati meM utpanna hote haiM ? yahAM yAvat zabda se jayatta aura aparAjita devoM kA grahaNa huA hai| tathA ca 'kiM jayaMta aNuttaroya vAiyakappAIyavemANiyadeverhito uthabajjati aparAjiyaaNuttarovavAya kappAIyavemANiyadevehiMtoM ubavajjati' kyA ve jayanta anuttaropapAtikakalpAtIta vaimAnika 'devoM se Akara ke vahAM manuSyagati meM utpanna hote hai ? athavA - aparAjita anusaropapAtika kalpAtIta vaimAnika devoM se Akarake vahAM manuSyagati meM utpanna hote haiM ? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA' he gautama! 'vijaya aNuttarovavAiyakappAIyavemANiyadeverhito vi uvavajjati' ve vijaya anuttaropapAtika kalpAtIta vaimAnika devoM se 'bhAMthI bhAvAne tyAM manuSya gatimAM utpanna thAya che. 'jAva sabaTTasiddha aNuttarovavAiyakappAIyatremANiyadeveddi to uvavajjaMti' yAvata sarvAtha siddha. anutta papAtika kalpAtIta vaimAnika, devomAMthI AvIne tyAM manuSyagatimAM utpanna thAya che ? ahiyAM cAvata zabdathI jayanta ane aparAbhUta dveveA tha uthu 4rAyA che, tathA 'kiM jayataaNuttarovavAiyakappAIyabemANi devehi to uvavajjaMti, aparAjiyaaNutta zeva vAiyaka pAI yavemANiyadevehito uvavajjati' zu tetheo bhyanta anuttaropayAti udapAtIta vaimAnika devAmAMthI AvIne tyAM manuSya gatimAM utpanna thAya che ? athavA aparAjIta anuttarApapAtika kalpAtIta vaimAnika devomAMthI AvIne tyAM manuSyagatimAM utpanna thAya che ? yA praznanA uttaramA prabhu mhe che - goyamA !" gautaMbha ! 'vijayaanuttarovavAiyakappAI yavemANiyadevehito vi vavanjati ' tee, vijaya anuttara papAtika kalpAtIta vaimAnika devAmAMthI paNa AvIne ? athavA bha0 51 Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 " bhagavatIes ." deve hiMto vi uvayajjeti yAvat sarvArthasiddhAnuttaropapAtikakarapAThIta vaimAnikadeve bhyo'pi Agasya samutpadyante atra yAvatpadena vaijayantajayantAparAjitAnAM saha bhavatIti / 'vijayavaijayaMta jayaMta bhaparAjiyadeve NaM bhaMte ' vijayavaijayanta jayantAparA: jitadevaH khalu bhadanta ! 'je bhavie maNussesu uvavajjittae, se NaM bhaMte! kevaiya kAlaei upajjejjA' yo bhavyo manuSyepUtyattum sa khalu bhadanta / kiyatkAlaM sthitikeSu manuSyeSu usathe teti manaH / uttaramatidezenAha' evaM jahena' ityAdi / 'evaM jaheva gevejjadevA' evaM yathaiva graiveyaka devAnAM vaktavyatA, tathaiva sarvamavagantaH vyamiti / graiveyaka devamakaraNApekSayA yadvailakSaNyaM taddarzayati- 'navaraM' ityAdi / bhI Akarake manuSyagati meM utpanna hote haiM, yAvat 'samvasiddha aNusarovavAiyaka pAIpacemAniyadeverhito vi ubavajjeti' sarvArthasiddhaanuttaropapAtika kalpAtIta vaimAnika devoM se bhI Akarake utpanna hote haiN| yahAM para bhI cAvaspada le - vaijayanta, jayanta aura aparAjita inakA saMgraha huA hai / atha gautama prabhu se aisA pUchate haiM - 'vijayave jayaMta jayaMta aparA. jiyadeve NaM bhaMte! je bhavie maNussesu uvavajjittae' he bhadanta ! vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjita deva jo manuSyoM meM utpanna hone ke yogya hai / 'se NaM bhaMte! kevaDya kAlaDiela uvavajjejjA' ! vaha he bhadanta ! kitane kAla kI sthiti vAle manuSyoM meM utpanna honA hai ?isake uttara meM prabhu kahate haiM- ' evaM jaheva gevejjadevANaM' he gautama! jaisA kathana graiveyakadevoM ke sambandha meM kahA jA cukA hai vaisA hI kathana yahAM para bhI karanA caahiye| para graiveyaka devoM kI apekSA jo yahAM ke bhanuSyagatimAM utpanna thAya che. yAvat 'saJcaTTasiddha aNuttarovavAiyaka pAIya vemANiyadevedito vi utravajja'ti' sarvArthasiddhA anuttaropapAtiH vaibhAniddeveobhAthI AvIne paNu utpanna thAya che, ahiyAM paNa cAt padathI vaijayanta, jayanta ane aparAjIta grahaNu karAyA che. . }" t 1 4 have gItabhasvAbhI prasune yevu che che - 'vijayavejayaMta jayaMta aparAjiyadeve NaM bhaMte ! je bhavie maNussesu uvavajjittae' De'lagavan' viSaya; vaijayanta, jayanta ane aparAjIta deve ke jeo manuSya gatimA utpanna thaMdhAne yogya che, 'se NaM bhate ! ketraiyakAlaTTiiesa 'ubjejjA' te se lagavan keTalAM kALanI sthitivALA 'manuSyAmAM utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM - 'eva jaheva 'gevejjadevANaM' he 'gItabhayaiveya devAnA' sa: dhamAM je pramANenuM kathana karavAmAM Avyu che, eja pramAthenu kathanaH ahiyAM 537 Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.21 102 AnatAdidevebhyaH manuSyeSatpattiH 403 'navaraM ogAhaNA jahanneNaM aMgulapta asaMkhenjahabhAga' nAraM-kevalaM zarorAvagAhanAM jaghanyena AlasyAsaMkhyeyabhAgapramANA bhavatIti / tathA; 'ukkoleNaM egA rayaNI' utkarSeNa ekA raniH hastamAtrapramANotkarSataH zarIrAvagAhanA, bhavatIti bhaavH| praiveyake utkarpato'gAhanA dvihasvapramANA iha istamAtrapramANA:sA:zarIrAvagAhanA bhavatIti cailakSAyamiti sampaTTiI' samyagdRSTayo ,vijayAdikA devA bhavanti noM micchAdiTThI' no-naiva kathamapi mithyAdRSTayo bhavanti 'no sammamicchAdiTThI no samyagamithyAdRSTayo'pi bhavanti 'NANI' jJAnino vijayAdikA devAH 'no anANI' no ajJAninA niyamaM tinlANI' niyamata strijJAninaH-jJAlatrayavanto bhavantItyarthaH, prakArabhedameva darzayati-taM jahA', ityAdi / taM jhaa| tadyathA 'AmiNibohiyanANI' AbhinivodhijJAninaH 'suyanANI'. zrutajJAninaH 'ohinANI' adhizAninaH 'ThiI jahanneNaM ekkatIsaM sAgarocamAI sthitijaghanyena ekakathana meM bhinnatA hai, vaha isa prakAra se hai-'navaraM ogAhaNA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjahabhAgaM' yahAM avagAhanA jaghanya se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa 'hai aura 'ukkoseNaM egA rayaNI' utkRSTa se eka rarina pramANa hai eka hAtha kI hai veyaka meM utkRSTa avagAhanA do hAtha kI hai aura yahAM eka hAtha kI hai| isa prakAra avagAhanA kI apekSA pUrva prakaraNa se isa prakaraNa meM bhinnatA AtI hai tathA "sammaTTiI' vijayAdika deva samyagdRSTi hote haiN| mithyASTi athavA mizraSTi nahIM hote haiN| 'NANI' ye jJAnI hI hote haiM ajJAnI nahIM hote haiN| 'niyamaM tinANI' niyama se inake mati jJAna, zrutajJAna aura avadhijJAna ye tIna jJAna hote haiN| 'liI paNa samajavuM. paraMtu veyaka devo karatAM ahinA kathanamAM je judApaNuM che, a mA pramANe cha.-'navaraM, ogAhaNA, jahanneNaM aMgulassa asaMkhejaibhArga' ahiyAM avagAhanA jaghanyathI AgaLanA asaMkhyAtamAM bhAga pramANanI che. bhane, 'ukkoseNaM ,egA,rayaNI'-GSTayA me, 2ni pramANunI cha. arthAt 55 muThIvALA, eka hAthanI che greveyakamAM utkRSTa avagAhanA be rani pramANunI : ane ahiyAM eka patni pramANa vALI che. A rIte avagAhanA saMbaMdhamAM 5 / 49 542 42di AL:425 mA3. che. tathA 'sammahiTI' vijaya vigere. devo samyagra dRSTivALA ja hoya che, teo mithyASTi ke * bhiDAtA nathI, NANI' mA jJAnI DAya che.majJAnI hAtAnathI. 'niyamaH -tinnANI', tamAna niyamathI bhatijJAna, zrutajJAna, mane * apadhijJAna se, jaya , jJAna DAya cha, "chiI jahanneNaM ekkatIsaM sAgarovamAI' Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI tathA 1 triMzatsAgaropamANi ekatriMzatsAgaropamA jaghanyA sthitirbhavatIti / 'kkose tetIsa sAgarovamAI' utkarSeNa tratsAgaropamANi trayakhiMzatsAgaropamA sthitirbhavati vijayAdidevAnAmiti / 'sesaM taM caiva' zeSam atra gAhanAdisthityantAtiriktaM sarva tadeva pUrvaprakaraNoditameva avagantavyamiti, bhavAdezakAlA dezAbhyAM kAyasaMvedhaM darzayati- 'mavAdeseNaM' ityAdi / 'bhavAdese gaM jahameNa do bhavaragahaNAI' bhavAdezena bhavApekSayetyarthaH jaghanyena dve bhavagrahaNe 'aantar aat HaggahaNAI' utkarSeNa catvAri bhagrahaNAni 'kAlAdeseNaM jahanneNaM ekkatIsaM sAgarovamAI vAsapudutamanmahiyAI' kAlAdezena jaghanyena ekatriMzatsAgaropamANi varSa pRthaktrAbhyadhikAni varSa pRthaktvAdhikatrizatzAgaropamamamANakaH kAlamAzritya jaghanyena kAya saMvevaH yathA - ' TakkoseNaM chAbaDi sAgarovamAI dohiM pUjakoDIdi amahiyAI' utkarSeNa paTpaSTi jahaneNaM ekkatIsaM sAgarovamAI' sthiti inakI jaghanya se 31 sAgaropama kI hotI hai aura 'ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAI' utkRSTa se 33. sAgaropama kI hotI hai / 'sesa taM cetra' isa prakAra avagAhanA se lekara sthiti ke anta taka ke ina dvAroM ko chor3akara bAkI ke ora saba dAroM kA kathana pUrvokta jaisA hI hai aisA jAnanA caahiye| 'bhavAdeserNa jahaneNaM do bhavaggahaNAI' bhava kI apekSA kAyasaMvedha jaghanya se do bhavoM ko grahaNa karane rUpa hai aura 'ukko seNaM cattAri bhavaggahaNAI" utkRSTa se vaha cAra bhavoM ko grahaNa karane rUpa hai| tathA 'kAlAdeseNaM jahaneNaM ekkatIsaM sAgarovamAI vAsapuhRttamannahiyAI' kAla kI apekSA yaha kAyasaMvedha jaghanya se varSapRthaktva adhika ikatIsa sAgaropama kA hai aura 'ukkoseNaM chAvahiM sAgarovamAha dohiM putrako DohiM ** temanI sthiti dhanyathI 31 me zrIsa sAgazayanI hoya che. mane 'ukkoMseNaM tettIsa N svAgarovamAi utsRSTathI 33 tetrIsa sAgaropamanI- hoya che, 'seMsa ta'' ceva' 'mA rIte avagAhanAthI bane sthitinAthana paryantanA zrI dvArAne choDIne bAkInA khIjA saghaLA dvArA saMbaMdhInuM kathana pahelA kALA abhASenu 4 che, tema samanvu' 'bhavadeiseNaM' jahanneNaM do bhavaggahaNAI' bhavanI apekSAthI kAyasa vedha jaghanyathI khelavAne grahaNa karavA rUpa che. ane so serNa- cattAri bhavaggahaNAI' utsRSTathI te 'yAra bhavane aDa 42vA 35. 'tathA 'kAlAdeseNaM' jahanne ekkatIsa sAgarovamAi' 'vAsapuhuttamabhahiyeoI' kALanI apekSAthI kAyasa vaidha jaghanyathI vadhu pRyatva adhika ekatrIsa bhogopabhanA che, ane 'ukkosena chAvahiM sAgarovamAi 'dohi puSkoDIhiM L Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.21 sU02 AnatAdidevebhyaH manuSyaputpattiH 406 sAgaropamANi dvAbhyAM pUrvakoTibhyAmabhyadhikAni dvipUrvakoTayAdhikapadapaSTisAgaropamamamANakA, utkarpataH kALamAzritya kAyasaMvedha iti / 'evayaM jAvaMkarejjA' etAvantaM yAvatkuryAt etAvatkAlaparyanAmeva vijayAdidevagati manuSyagati ca seveta tathA-etAvatkAlaparyantaM vijayAdidevagatau manuSyagatau ca gamanAgamane kuryAditi / 1 / 'evaM sesAvi aDhagamagA bhANiyayA' evaM zeSA api aSTagamakA bhaNitavyAH evaM prathamagamavadeva zeSA dvitIyagamAdArabhya navAntA navagamA api nirUpaNIyA~ iti / 'navaraM ThiI saMvehaM aNubaMdhaM ca jANejjA' navaram-kevalaM sthiti manuvandhaM kAyasaMveyaM ca bhinna bhinnarUpega svasvasthityAnusAreNa jAnIyAt 'sesaM evaM ceva' zepam-sthityanuvandha kAyasaMvedhAtiriktaM sarvamapi evameva-pUrvakathitamevA vagantavyam / 'sabaTTasiddhadeve NaM bhaMte sarvArthasiddhadevA khaju bhavanta ! 'je bhavie abhahiyAI utkRSTa se vaha kAyasaMvedha do pUrvakoTi adhika 66 sAgaropama kA hai / 'evaiyaM jAva karejjA' isa prakAra vaha jIva itane kAlasaka vijayAdi devagati kA aura manuSyagati kA sevana karatA hai aura itane hI kAlataka vaha usameM gamanAgamana karatA hai, 'evaM sesAvi agamagA bhANiyavvA' isI prakAra se avaziSTa ATha gama bhI yahAM samajha lenA caahiye| parantu 'navaraM ThiI saMveha aNubaMdhaM ca jANejjA' sthiti saMvedha aura anubandha agnI 2 sthiti ke anusAra bhinna-2 jAnanA cAhiye / 'sesaM evaM ceva' sthiti anubaMdha aura kAyasaMvedha se aMtirikta aura saba kathana pUrvokta jaisA hI hai aimA jAnanA caahiye| ___ava gautama prabhu se aisA pUchate haiM-savvasiddhadeveNaM bhaMte !' he bhadanta ! sarvArtha siddha deva 'je bhavie maNussesu uvavajjittae' jo amahiyAi' thI yasavedha meM pUTi , madhi-66. ch|s4 sAgaropabhanI che. 'evaiye jAva karejjA' mA rIte . ta71 , Allen sudhA vijaya vigere devagatinuM ane manuSya gatinuM sevana kare che. ane eTalA MNa sudhI ta tamA manAgamana 4re che. 'evaM sesA vi a8 gamagA bhANiyavvA' mA zata mAhIna bhA8 me 5 mahinA samana . paratu nava ThisaveaNubaMdhaca jANejjA' sthiti, savedha, bhane bhanuma pAta'pAtAnI sthiti pramANe hA guhA sabhApa sesaM evaM ceva' sthiti, anubaMdha ane kAyasaMvedha zivAya bAkInuM saghaLuM kathana pahelA kahyA pramANe ' che. 'tama samApu. " , ' ve gItabhasvAmI prabhune mecha'--'savvadasiddhadeve bhatera bana sAtha siddha hai 'je bhavie ''maNussesu uvavajjicae"re manuSyobhA + Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 ... ... . . ... bhagavatIstre maNussesu uvajjittae' yo bhavyo-yogyaH, manuSyeSu utpattam 'se Ne bhaMte ! keva iyakAlaTiiesa ubavajjejjA' sa khalu bhadanta ! kriyatkAlasthitikamanuSyeprapadyeteti paznaH, uttarayati vijayadevAtidezena 'sA cetra' ityAdi, 'sA ceva vijayAdideva vattatrayA bhANiyadhA' saiva vinayAdidevaktavyatA bhaNitavyA yathA -vijayAdi. devAdhikAre utpAdAdidvArANAM nirUpaNaM kRtaM tathaiva sarvArtha siddhadevAdhikAre'pi vaktavyamiti / 'navaraM ThiI anahannamaNukakosegaM te tIsaM sAgarobamAI' navaraM-kevaLa sthitirajaghanyAnutkarSeNa trayastriMzatsAgaropamANi, epAM sthitirjaghanyotkRSTata vivarya ekaprakAreva trayastriMzatsAgaropamA bhavatItyarthaH / evaM aNubaMdhovi' evammanuSyoM meM utpanna hone ke yogya hai / 'seNaM bhaMte! kevazyakAlaTTiesu uvavajejjA' vaha kitane kAla kI sthiti vAle manuSyoM meM utpanna hotA hai ? ise prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama ! 'so ceva vijayAdi deva vattavvayA bhANiyanyA' inakI vaktavyatA vija. yAdi devoM kI vaktavyatA ke anusAra hI kaha lenI cAhiye ! arthAt vijayAdi devAdhikAra meM jaisA utpAdi dvAroM kA nirUpaNa kiyA hai| vaisA hI sarvArtha siddha devAdhikAra meM bhI nirUpaNa kara lenA caahiye| 'parantu vijayAdi devAdhikAra kI apekSA jo isa sarvArtha siddha devAdhi. kAra meM vizeSatA hai vaha isa prakAra se hai-'navaraM ThiI ajahannamaNuH koseNaM tettIsa sAgarovamAI' yahAM ajaghanya anutkRSTa sthiti arthAt 'eka hI prakAra kI sthiti-33 sAgaropama kI hai 'evaM aNubaMdho vi' , G4nna thAne ye:25 cha, 'seNaM bhaMte ! kevaiyakAla Traiesu uvavajjemjA'.a. ' keTalA kALanI sthitivALA manuSyamAM utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu 4 cha hai-'goyamA !' 3 gautama'! 'so ceva vijayAdidevavattaJcayA 'bhANiyavvA' tabhanA samadhI * 4thana meTa saya siddha deva samAdhI kathana vijaya vigere devonA kathana' pramANe je samajI levuM. arthAt vijaya vigere devenA adhikAramAM utpAta vigere dvArenA saMbaMdhamAM je pramANe nirUpaNa karavAmAM AvyuM che eja pramANe sarvArthasiddhadevanA adhikAramAM paNa nirUpaNa karI levuM joIe. paraMtu vijaye 'vigere devenA adhikAranA ' kathana karatAM A sarvArtha siddha devanA, adhikAramAM vizeSapaNuM Ave che, mA prabhAdhenu cha. 'navaraM ThiI ajahannamaNukkoseNaM tettIsa sAgarovamAI mar3iyAM ma04dhanya manuSTa sthiti arthAt me prAranI sthiti 33 Jaala sAgarAmanI che. 'evaM , aNubaMdho, vi' me zata panya aneTa Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___meyacandrikA TIkA za024 u.21 sU02 AnatAdidevebhyaH manuSyeSUtpattiH 407 sthitivadeva anubaMdho'pi jaghanyotkRSTavarahita ekaprakAraka evaM bhavatIti, saiseM teM ceva' zeSaM tadeva-vijayAdidevamakaraNodIritameveti / 'bhavAdeseNaM do bhavaragahaNAI bhavAdezena dve bhavagrahaNe, 'kAlAdeseNaM jahanneNaM 'tettIsaM sAMgarocamAI vAsapuhuttamabhahiyAi" kAlAdezena jaghanyena trayastriMzatsAgaropamANi varSa pRthaktvAbhyadhikAni tathA-'ukoseNaM tettIsaM sAgarobamAi puccakoDIe amahiyAI" utkarSaNa trayastriM, zarasAgaropamANi pUrvakoTayabhyadhikAni jaghanyotkRSTatvarahityena svasthitI manuSyA bhavagatajaghanyotkRSTasthitisaMmelanena yathokto jaghanya utkRSTatazca kAlAdezena kAyasaMvedho bhavatIti bhaavH| 'ecaiye jAva va rejjA' etAvantaM kAlaM yAvatkuryAt etA isI prakAra se jaghanya aura utkRSTatA se rahita anubaMdha bhI 33 sAgaropama kI hai| sesaM taM ceva' vAphI kA aura saba kathana vijayAdi deva prakaraNaM ke jaisA hI hai| kAyasaMvedha 'bhavAdeseNaM do bhavaggahaNAI' bhava kI apekSA do bhavoM ko grahaNa kara ne rUpa hai aura 'kAlAdeseNaM, jahanne] tettIsaM sAgarokmAI.' 'kAla kI apekSA vaha jaghanyaM se varSapRthaktva adhika 33 sAgaropama rUpa hai aura 'ukkoseNaM tettIsaM sAMgarIvamAha puccakoMDIe amahiyAI" utkRSTa se vaha pUrvakoTi adhika 33 sAgaroMpaMma rUpa hai| yahA~ jo kAyasaMvedha jaghanya aura utkRSTa rUpa se prakaTa kiyA gayA hai so usakA kAraNa aisA hai ki yahAM kI sthiti meM manuSya bhava gata jaghanya aura utkRSTa sthiti kA saMmelana huA hai| isaliye kAla kI apekSA kAyasaMvedha pUrvokta rUpa se prakaTa kiyA gayA hai evaM.5 rana manumaya paY 33 trAsa sAmanA / che. 'sesa taM cetra bAkInuM saghaLuM kathana vijaya vigere denA prakaraNamAM kahyA pramANenuM ja che." yasa vadha-bhavAdeseNaM do bhavagahaNAi" sanI apekSA meM pAne aDa 421 / ' 35 7.' mane 'kAlAdeseNaM jahanneNaM tettIsa sAgarovamAI.' janA apekSAthI te jaghanyathI varSa pRthaphatva adhika 33 tetrIsa sAgaropama rU5 che. bhane vethA 'ukkoseNa tettIsaM sAgarovamAi puvvakoDIe abbhahiyAi' . TathI te pUrvakATi adhika 33 tetrIsa sAgaropama rUpa che. ahiyAM kAya vedha je jaghanya ane utkRSTa paNuthI batAvela che, tenuM kAraNa evuM che ke ahiMnI sthitimAM manuSya bhava saMbaMdhI jaghanya ane utkRSTa sthitinuM milana thayuM che. tethI kALanI apekSAthI kAyasaMvedha pahelA kahyA pramANe batAveluM che. 'evazya jAva' karejjA' ye rIta te 85 mAdA kSaNa sudhA sAtha Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre 408 . : ..., ptkaalpryntme| sarvArthasiddhadevagati manuSyagati ca seveta tathA etAvantaM kAlaM sarvArthasiddhagatau manuSyagatau ca gamanAgamane kuryAditi prathamo gamaH / / dvitIyagamaM darzayannAha-'so ce' ityAdi, 'so cejahannakAla Tiiesu uvavano' sa eva sarvArthasiddhadeva eva jaghanyakAlasthiti kamanuSyeSu utpanno bhaveta tadA-'esa ceva vatanmayA' eSA evaM vaktavpatA-eSaH-prayamagamapadarzita-prakAra evaM utpAdaparimANAdidvArasamudAyena vaktavya iti / anyatsa prathamagamavadeva vaktavyam parantu kAyasaMvedhAze lakSaNyaM vidha ne tadeva darzayati navaraM ityAdinA / 'navaraM kAlAdeseNaM jahanneNaM tettIsaM sAgarovamAI vAsapuhuttamammahiyAi' navaraM kAlAdezena kAlApekSayetyarthaH jaghanyena trayastriMzatsAgaropamANi varSazyaktAbhyadhika ni tathA'ukkoseNa vi tettIsa sAgarovamAI vAsapuhuttamamahiyAI' utkarSe gA'pi trayastriMiyaM jAva karejA' isa prakAra vaha jIva itane kAla taka sarvArtha siddha devagati kA aura manuSyagati kA sevana karatA hai aura itane hI kAla taka vaha usameM gamanAgamana karatA hai| 1 isa prakAra yaha pahalA gama hai,| - dvitIya gama isa prakAra se hai-'so ceva jahannakAlAhie uvadhanno' vahI sarvArtha siddha deva jaba jaghanya kAla kI sthiti vAle manuSyoM meM utpanna hotA hai taba 'esa ceva vattavyayA' 'usa gama meM bhI yahI prathama gama pradarzita prakAra utpAda parimANa Adi dvAra samUha se kahanA cAhiye / arthAt yahAM kI vaktavyatA prathama gamokta vaktavyatA ke jaisI hai| parantu 'navaraM kAlAdeleNaM jahanneNaM tettIsaM sAgarocamAI vAsapura mabhahiyAI, ukkoseNa vi tettIsaM sAgarovamAI vAsapuhattamabhahiH yAI" kAyasaMvedhAMza meM isa-kathana ke anusAra aipsI vilakSaNatA hai-ki - yahAM kAyasaMvedha kAla kI apekSA jaghanya aura utkRSTa se varSa pRyatva siddha deva gatinuM ane manuSya gatinuM sevana kare che. ane eTalA ja kALa sudhI te temAM gAmanA gamana kare che. e pramANe A pahele gama che. 1 , mAle ma mA pramANe che. "so cetra jahanna kAlaTiiesu uvavannA' ? sarvArtha siddha deva jyAre jaghanya kALanI sthitivALA manuSyomAM utpanna thAya che, tyAre 'esa ceva vattabayA' tagamamA 5 mA patA gamabhA xse prakArathI utpAta, parimANa vigere dvArenuM kathana kahevuM joIe athatu A mI ma sadhI na paDasA mA sat amAnu.. che. 52tu 'navara kAlAdeseNaM jahanneNaM vettIsaM sAgarovamAI vAsapuhantamanbhahiyAI ukkoseNa vi tettIsaM sAgarovamAI' AyasavayamA mA 4thana prabhAra me: vitkssyp| Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.21 su02 AnatAdidevebhyaH manuSyeSUtpattiH 4193 zatsAgaropamANi varSa pRthaktvAbhyadhikAni, varSapRthakvarUpajaghanyakAlasthitika manupyepUspanatvena jaghanyasthitikamanuSpAyuH saMmelya trayastriMzatsAgaropamA sthitirvAcye tibhAvaH / 'evaiyaM jAva karejA' etAvantaM yAvat kuryAt etAvatkAlaparyantaM sarvAH rthasiddhadevagati manuSyagatiM ca seveta, tathA etAvantaM kAlaM yAvat sArthasiddhagatI manuSyagatau ca gamanAgamane kuryAditi dvitIyo gamaH 2 / 'so ceva ukkosakALa. diiena uvavanno' sa eva sarvArthasiddha deva utkRSTa kAlasthitikamanuSyeSu utpadheta sadA-'esa ceva vattabdhayA' eva vaktavyatA, epA prathamagamapradarzitapakArava vyavasthA avagantavyeti / kevalaM kAyasaMvedhAze vailakSaNyaM tadeva darzayati-'navaraM' ityaadinaa| adhika 33 sAgaropama kA hai| yahAM jo kAyasaMvedha ke kAla meM varSapRthakrava adhikatA kahI gaI hai vaha varSapRthaktva rUpa jaghanya manuSya"bhava kI Ayu ke saMmelana se kahI gaI hai| kyoMki vaha varSa pRthaktva rUpa jaghanya AyuvAle manuSyoM meM utpanna huA hai| 'evaiyaM joca karejjA' isa prakAra se vaha jIva itane kAla paryanta sarvArtha siddha devagati kA aura manuSyagati kA sevana karatA hai aura itane kAla paryanta vaha usa gati meM gamanAgamana karatA hai| aisA yaha dvitIya gama hai // 2 // ... 'so ceva ukkosakAlaTThihaepsu uvavannoM jaba vaha sarvArthasiddha deva hI utkRSTa kAla kI sthiti vAle manuSyoM meM utpanna hotA hai taba bhI 'esa ceva vattavvayA' yahI prathama gamokta vaktavyatA vahAM kaha lenI caahiye| kevala kAyasaMvedhAMza meM vilakSaNatA hai-yahI ghAta-'navaraM ke-ahiyAM kAyasaMvedha kALanI apekSAthI jaghanya ane utkRSTathI varSa graMtha kava adhika 33 tetrIsa sAgaropamane che, ahiyAM kAyasaMvedhanA kALamAM je varSa pRthakatva vadhAre kahela che, te varSa pRthapharva rUpa jaghanya manuSya bhavanI AyuSyane meLavIne kahela che. kemake-te varSa pRthakRtva rUpa jaghanya AyuSyavaannaa manuSyAmA 64-na thaye cha. 'evaiyaM jAva karejjA' mArIta te 71 ATalA kALa sudhI sarvArtha siddha devagatinuM ane manuSya gatinuM sevana kare che, ane eTalA ja kALa sudhI te e gatimAM gamanAgamana kare che e rIte A, bIje gama kahyo che. purA 'mo ceva ukkosAladiiesu ubavanno' byAre te sAtha siddha 21 utkRSTa panI sthitivArI manuSyobhA panna thAya che, tyAre 5 'esa ceva vattavvayA' mA, paDasA gamabhA prabhAaina 04 4thana maDiyA abule. va jayasavedhanA samayamA visaRY 5 che. me pAta 'navaraM kAlA bha0 52 Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI 'navaraM kAlAdeseNaM jahanneNaM tettIsa sAgarovamAI puvyakoDIe amahiyAI'navara kAlAdezena jaghanyena trayastriMzatsArogapamANi pUrvakoTayabhyadhikAni-tathA-- 'uko seNa vi tettIsa sAgarovamAI pubdhakoDIe amahiyAI' utkarSato'pi traya striMzatsAgaropamANi pUrvakoTayabhyadhikAni pUrvakoTirUpotkRSTa kAlasthikamanuSyepUspanatvena utkRSTasthitikamanuSyAyuH saMmelya trayastriMzatsAgaropamA sthitirvAcyeti bhaavH| 'ecayaM jAva karejA' etAvantaM yAvatkuryAt etAvantameva kAlaM sarvArthasiddhadevagati manuSyagati ca seveta tathA-etAintameva kAlaM sarvArthasiddhagatau manuSyagatau ca gama , nAgamane kuryAditi tRtIyo gmH3| nAtra prakArAntasvam navagamakA api tu AdhA khaya kAlAdeseNaM jahanneNaM tettIsa lAgarovamAI putrakoDIe abhahiyAI. ukkoseNa vitettIsa sAgarodhamAI pucakoDIe amahiyAI' isa sUtrapATha dvArA prakaTa kI gaI hai| yahAM kAla kI apekSA jaghanya se pUrvakoTi adhika 33 sAgaropama kA kAyasaMvedha hai aura utkRSTa se bhI vaha pUrvakoTi adhika 33. sAgaropama kA hai| yahAM jo utkRSTa se evaM jaghanya se kAyasaMvedha kA pramANa kahA gayA hai, usameM pUrvakoTi kI AyuvAle manuSyo meM usake utpAda ko lekara kahA gayA hai| kyoMki vaha vahAM eka pUrvakoTi kAla taka rahA hai| ataH utkRSTa sthiti vAle manuSyoM kI Ayu ko milA kara kAyasaMvedha jaghanya aura utkRSTa se eka pUrvakoTi adhika 33 tetIla sAgaropama kA kahA gayA hai| 'evaiye jAve karejjA' isa prakAra vaha jIva itane kAla taka usa sarvArthasiddha deva gati kA aura manuSya gati kA sevana karatA hai aura itane hI kAlataka kA-usameM gamanAgamana karatA hai| aisA yaha tRtIya gama hai / 3 / / deseNaM jahanneNaM, tettIsaM sAgarAvamAI pucakoDIe amahiyAI ukkoseNa ,vi tettIsa sAgarovamAi putva koDIe, amahiyAi' 2 // sUtra542 matAvata che. ahiyAM kALanI apekSAthI jaghanyathI pUrvakeTi adhika 33 tetrIsa sAgaropamane kAyasa vedha che ane utkRSTathI paNa te pUrvakeTi adhika 33 tetrIsa sAgaropamane che ahiyAM utkRSTathI ane jaghanyathI je kArya saM. vedhanuM pramANe kahela che. temAM pUrvakeTanI AyuSyavALA manuSyamAM tenI utpAdane laIne kahela che. kemake te tyA eka pUrvakeTi kALa sudhI rahyo che jethI utkRSTa sthitivALA manuSyanI AyuSyane meLavIne kAyasa vedha jaMghanya ane utkRSTathI eka pUrvakeTi adhika 33 tetrIsa sAgaropamane kaheva che. 'evaiyaM / jAva karejjA' zata te 3 masA' sudhI ke sAtha siddha deva gatinu ane manuSya gatinuM sevana kare che ane eTalA ja kALa sudhI te temA gamanAgamana kare che. e pramANene A trIjo gama kahyo che. 1 Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyamandrikA TIkA za024 u.21 22 AnatAdideveca manuSyepUtpattiH - 411 'e| gamAH sarvArthasiddhadevAnAM bhAnti / eSAM jagha yasmite (bhAvAt madhyamaM gamaya naM bhavati, tathA utkRSTasthiterabhAvAva antimamapi gamatrayaM na bhavati, etadeva darza yati-'ee cetra' ityAdi, 'ee ceva tinni gamagA' ete-uparidarzitA eva trayo gamakAH AdhA eva trayo gamA bhavanti, 'septA na bhaNati' zeSAH-tadbhinAH-caturthapazcamapaSThasaptamASTamanavamagamakA na bhaNyante sarvArthasiddhadevAnAM jaghanpasthiterabhAvAnmadhyama gamatrayaM na bhavati tathotkRSTasthiterabhAvAt carapamapi gamatrarya na bhavati iti / 'se bhaMte ! sevaM bhaMte / ti' tadeva bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti, he bhadanta ! manuSyeSu ___ yahAM prapharAntarase nau gamaka nahIM hote haiM kintu Adi ke 3 gama hote haiN| kyoMki inameM jaghanya sthiti kA abhAva hotA hai ataH madhyama tIna gama nahIM hote haiN| tathA utkRSTa sthiti kA bhI abhAva rahatA hai ataH anta ke bho 3 gama nahIM hote haiM / yahI bAta-'ee ceva 'timi gamagA' isa sUtrapATha dvArA sUtrakAra ne pradarzita kI hai-isa prakAra yahAM Adi ke hI tIna gama hue haiM 'sesA na bhaNati' zeSa-antake aura madhya ke 33 gama nahIM hue haiN| tAtparya isa kathana ko yahI hai ki sarvArthasiddha ke deva ajaghanya anutkRSTa sthiti vAle hote haiM -isa kAraNa jaghanya sthiti ke amAva meM madhya ke 3 gama aura utkRSTa sthiti ke abhAva meM anta ke 3 gama vahAM nahIM hue haiN| 'sevaM aMte / sevaM bhaMte ! tti' he bhadanta ! manuSyagati meM jo Apa devAnupriya ne jIvoM ke utpAda * ahiyAM anyatra batAvyA pramANenA nava game thatA nathI. paraMtu pahelAnA traNa ja gama thAya che kemake AmAM jaghanya sthitine 'abhAva hoya che. rathI madhyana va gm| yatA nathI. me pAta 'ee ceva tinni gamagA' A sUtrapAThathI sUtrakAre pragaTa karela che. A rIte ahiyAM prathamanA ja traNa gA. thAya che. 'sesA na bhaNNaMti' zeSa-mantana mana madhyana 3-3. game eTale ke cha game thatA nathI, A kathananuM tAtparya eja che ke-sarvArtha siddhanA deve ajaghanya anutkRSTa sthitivALA hoya che. A kAraNe jaghanya sthitinA abhAvamAM madhyanA traNa game ane utkRSTa sthitinA abhAvamAM chedA abhI tyo yatA nathI. . 'sevaM bhaMte ! sevaM bhate / ti magavan manuSya gatimA yAvIsabhA rahelA jIvonA utpAta vigere-viSayamAM Apa devAnupriye je pramANe kahyuM che, Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 bhagavatI sUtre -utpAdAdiviSaye yad devanubhiyega kathitam tat sarvam evameva sarvathA satyameva ivi : kathayitvA gautamo bhagavantaM vandate namasyati vandiyA namaspitvA saMgamena tapasA AtmAnaM bhAvayan viharatIti ||02|| // iti zrI vizvavikhyAta - jagadballama-masavAcaka- paJcadazabhASAkalitalalita kalApALAparUpavizudgadyapadyanekagrantha nirmApaka, vAdimAnamardaka- zrIzAhUcchatrapati kolhApurarAjamadatta''jainAcArya ' padabhUpita -- kolhApurarAjaguru - bAlabrahmacAri - jainAcArya - jainadharma divAkara - pUjyazrI ghAsilAla viviracitAyAM zrI " bhagaaatsUtrasya " prameyacandrikAkhyAyAM vyAkhyAyAm caturviMzatitamazata ke ekaviMzatyuddezakaH samAptaH || 24 - 21 / / Adi ke viSaya meM kahA hai vaha saba sarvathA satya hI hai 2 isa prakAra kahakara gautama ne prabhu mahAvIra ko vandanA kI aura unheM namaskAra kiyA / vandanA namaskAra kara phira ve saMyama aura tapa se AtmA ko - bhAvita karate hue apane sthAna para virAjamAna ho gaye ||02|| jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta "bhagavatI sUtra " kI prameyacandrikA vyAkhyA ke covIsaveM zataka kA ekavIsa cAM uddezaka samApta // 24-21 // *..* te saghaLuM saCthA satya ja che. Apa devAnupriyanu kathana satya ja che, A pramANe kahIne gautamasvAmIe mahAvIra prabhune vaMdanA karI ane teone namaskAra karyo vaMdanA namaskAra karIne te pachI tee tapa ane sayamathI AtmAne bhAvita karatA thakA peAtAnA sthAna para birAjamAna thayA pAslR02 jainAcAya jainadhama divAkara pUjayazrI ghAsIlAlajI mahArAja kUta "bhagavatI sUtra"nI prameyacandrikA vyAkhyAnA ceAvIsamA zatakanA ekavIsamA uddezaka samApta 54-215 phra Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyamandrikA TIkA za024 u.22 pu vAnavyantarepu jIvAnAmutpattiH 413 ||ath caturvizatitaza ke dvAviMzatitamoddezakaH pAra pate // . : ekaviMzatitamamuddezaka vyAkhyA nirUpyakramamAptaM dvAviMzatitamodezakamAramate, ...atra vAnavyantareSu jIvAnutpAdayannAha-vANamaMtarA NaM bhaMte' ityaadi| ' mUlam-vANamaMtarANaM bhaMte ! kaohiMto uvavajjati kiM neraiehito uvavajjati tirikkhajoNiehiMto uvavajati maNussehiMto uvavajjati devehito uvavajjati?, evaM jaheva nAgakumArodesae asanni taheva 'nirvsesN| jai sannipaciMdiya0 jAva asaMkhejjavAsAuyasannipaMciMdiyatirikkhajoNie of bhaMte ! je 'bhavie vANamaMtaresu uvavajjittae se NaM bhaMte ! kevaiyakAladiiesu ___uvavajjejA ? goyamA ! jahanneNaM dasavAsasahassaTiiesu, ukko seNaM paliovamaTriiesu / sesaM taM ceva jahA nAgakumArauddesae jAva kAlAdeseNaM jahanneNaM sAiregA puvakoDI dasahi vAsasahasehiM abhahiyA, ukkoseNaM cattAri paliokmAI, evaiyaM jAva krejaa|| so ceva jahannakAlaTThiiesu uvavanno jaheva NAgakumArANaM bitiyagame vattavvayA / / so ceva ukkosakAladiiesu uvavanno jahanneNaM paliovamaTTiiesu ukkoseNa vi pali ovamaTTiiesu esa ceva vttvvyaa| navaraM- ThiI se jahanneNaM 'paliovama, ukkoseNaM tinni pliovmaaii| saMveho jahanneNaM do paliovamAiM, ukkoseNaM cattAri paliovamAI evaiyaM, jAva karejA 3 / majjhimagamagA tinni vi jaheva nAgakumAresu pacchi* mesu tisu gamaesu taM caiva jahA naagkumaaruhese| navaraM ThiI - .. Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 bhagavatImatre saMvehaM ca jANejA saMkhejjavAsAuya0 taheva navaraM ThiiM aNuvaMdhaM saMvehaM ca ubhao ThiIe jANejjA 9 / jai maNussa0 asaMkhejvavAsAuyANaM jaheba NAgakumArANaM uddese taheva vttvvyaa| navaraM taiyagamae ThiI jahanneNaM paliova, ukkoseNaM tinni pali. ovmaaiN| ogAhaNA jahanneNaM gAuyaM ukkoseNaM tinni gAuyAI, sesaM taheva / saMveho se jahA ettha ceva uddesae asNkhejvaasaauysnnipNciNdiyaannN| saMkhejavAsAuyasannimaNusse jaheva nAgakumAruddesae / navaraM vANamaMtare ThiI saMvehaM ca jANejjA / sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti ||suu0 1 // ||cuviisime sae vAvIsaimo uddeso smtto||24-2 chAyA-vAnanyantarAH khala bhadanta ! kuta utpadyante ? kiM nairayikebhya utpadyante? tiryagyonikebhya utpadyante ? manuSyebhya utpadyante devebhyo botpadyante ? evaM yathaiva .nAgakumArodezake asaMjJi0 tayaiva niravazeSam / yadi saMkSipaJcendriya yAvat asaMkhyeyavarSAyuSkasaMjJipaJcendriyatiryagyonikaH khalu bhadanta ! yo bhanyo vAnavyantareSu utpattuM "sa khala bhadanta ! kiyatkAlasthitikepu utpadheta ! gautama ! jaghanyena dazavarSasahasrasthitikeSu, utkarSeNa palyopamasthiti keSu / zepaM tadeva yathA nAgakumAroddezake yAvat kAlAdezena jaghanyena sAtirekA pUrvakoTiH dazabhirvarSa sahasraramyadhikA, utkarSeNa catvAri palyopamAni, etAvantaM yAvatkuryAt / / sa eva jaghanyakAla. sthitikeSUtpannaH yathaiva nAgakumAraNaM / dvitIyagame vaktavyatA / 2 / sa evotkarSakALa. sthitikeftpanno jaghanyena palyopamasthitikeSu utkarSeNA'pi palpopamasthitikeSu epaiva vktvytaa.| navaraM sthitiH tasya jaghanyena palyopamam utkarSeNa zrINi palyopamAni, saMvedhaH jaghanyena dve palyopame, utkarSeNa nasAri palpopamAni, evAvantaM kAlaM yAvaskuryAt / 3 / madhyamagamakAnayo'pi yathaiva nAgakumAreSu pani meSu triSu gamakeSu tadeva yayA nAgakumArohezake / navaraM sthiti saMvedhaM ca jAnIyAt saMkhyeyavarSAyuSka0 tathaiva navaraM sthitimanabandhaM saMvedhaM ca ubhayoH sthityA jAnA yAt / 9 yadi manuSya0 asaMkhyeyavarSAyuSkANAM yathaiva-nAgakumArANAmuddezake tameva Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.22 sU01 vAnavyantareSu jIvAnAmutpattiH 415 vaktavyatA / navaraM tRtIyagama ke sthinirjaghanyena palyopamam utkarSeNa trINi palyo pamAni / avagAhanA jaghanyena gatyatam, utkarSeNa trINi gavyatAni, zeSaM tathaiva / / saMvedhastasya yathA atraivodezake asaMkhyeyavarpAyuSkasaMjhipaJcendriyANAm / ' saMkhyeya-: vAyuSka saMbimanuSyo yathaiva nAgakumArodezake / navaraM vAnavAntare sthiti saMvedhaM ca jAnIyAt / tadeva bhadanta ! tadevaM bhadanta / iti| suu01.| . ___... // catuzititame zatake dvAviMzatitamo dezakA smaaptH|| ..: ". TIkA-vANamaMtarANaM bhaMte' vAnavyantarAH'khala bhadanta ! 'kohito uvakajjati' kuta utpadhante ime vAnavyannAdevavizeSA ste kasmAtsthAnAdAganya vAnajyantaradevarUpeNa utpadyate -'ki neraiehito uvavajjati' ki narayikebhyaH oNgara, tyotpadyante athavA 'tirikkhajogiehito upavanati' tiyAyonikemya AgatyoH 22 bAvIsaveM uddezaka kA prAraMbha - pUrvokta rUpa se ikkIsa ce uddeze ko samApta karake agha sUtrakAra krama prApta bAIsa veM uddeze kAprArambha karate haiM yahAM sUtrakAra ne vAnavyantaroM meM jIvoM ke utpAda kA kathana kiyA hai-'vANamaMtarA NaM bhaMte ! kabhohitoM udhavanaMti' ityAdi satra 1 / / ___TIkArtha gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-'vANamaMtarAja bhaMte ! kaoMhito upavanaMti' he bhadanta ! vAnanyantaradeva kahAM se Akarake utpanna hote haiM-arthAta jo ye vAnavyantara deva haiM ve kisa sthAna se gati se Akarake vAnavyantaradeva rUpa se utpanna hote haiM ? 'kiM neraiehito uvarva jjati' kyA ve nairayikoM se Akarake utpanna hote haiM ? athavA 'tirikkha. bAvIsamA udezAne prAraMbha- - - upara pramANe 21 ekavIsamA uddezAnuM kathana purU karIne have sUtra kAra kamathI Avela A 22 bAvIsamAM uddezAno prAraMbha kare che. ahiyAM sUtrAne pAna0yantarAbhA na pAhanu 4thana yuM che 'vANamaMtarA Na bhaMte ! ka prohivo ubavajjati' chatyAdi Y, Attha-gautama svAmI prasune ye pUche che -vAnamaMtarANaM bhaMte ! kaohito! uvavanjati' manta! pAna0yanta2 heve yAMthI mAvIne 64-na thAya cha? arthAt je A vanavyantara deva che, teo kayA sthAnamAMthI arthAt kaIgatimAMthI sApAna vAnavyanta2 31pAthI utpanna. thAya cha ? 'kiM neraiehito uvavajjati' zutamA nayimAMdhI, mAvIna a5-na thAya cha ? athavA 'tirikkhajoNiehi to Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416- *7 bhagavatIsUtre: C padyante athavA 'maNuseto unavajjaMti' manuSyebhya Agatya utpadyante athavA 'devedito uvavajrjjati' devebhya Agatyotpadyante iti praznasya saMgrahaH / atidezata" uttarayati - 'evaM java' ityAdi / 'evaM jadeva nAgakumAraudesara asanni nizva sesa'evaM yathaiva nAgakumArIdeza ke asaMjJi0 tathaiva niravasepam / yathA nAgakumArIdezake asamikaraNam / tatra nAgakumAroddeza ke asurakumArodezakasyAtidezaH asurakumAro-dezake 'evaM java 'nera uddesae' ityevamatidezaH kRtastato nairathikodezake sarve savistaramasaMjJiprakaraNaM draSTavyamiti / tatra yathA - utpAda parimANAdikaM kathitaM tathaiva vAnavyantarakaraNe'pi asaMjJipaJcendriya tiryagyonika vaktavyatAparyantaM niravazeSaM : joNiehito vavajrjjati' tiryagyonikoM se Akarake utpanna hote haiM? athavA 'manusse to uvavajjaMti' 'manuSyoM se Akarake utpanna hote haiM ? athavA 'devehiMno uvavajja'ti' devoM se Akarake utpanna hote hai ? 1 - * * atideza ko azrita karake prabhu isake uttara meM gautama se kahate hai evaM jaheva nAgakumArauddesae asanni0 taheva niravasesaM' he gautama! nAgakumAra ke uddeze meM jaisA kahAM gayA hai vaisA asaMjJI prakaraNa taka saMgha kathana yahA~ para karanA cAhiye / tAtparya isakA yahI hai ki nAga-kumAra ke prakaraNa meM Aye hue asaMjJipaJcendriyatiryagyonika prakaraNa meM jisa prakAra se utpAda parimANa Adi kA kathana kiyA jA cukA usI prakAra se vaha saba kathana isa vAnavyantara ke prakaraNa meM bhI kahanA cAhiye | yahAM nAgakumAra uddezakakA atideza (bholAvaNa) kiyA hai nAgakumAra prakaraNa meM asurakumArakA atidezakiyA hai aura. kumAra prakaraNameM nairayika uddezakakA atideza hai isaliye asaMjJI kA asura:athavA 'maNu athavA 'deve = } ujjata' tiryatha yonimAthI bhAvIne utpanna thAya che ? sedito utravajjati' manuSya bhAMthI bhAvIne utpanna thAya che hito uvavajjati devobhAMthI bhAvIne atyanta thAya che ? ? 1 prabhu A praznanA uttara' ApatAM 'mahAvIra atideza (bhalASaNa)nA Azraya urIne gautamasvAmIne De che - ' evaM jaheba nAgakumAra dekhae asanni0' tatra niravasesaM' he gautama! nAgakumAranA uddezAmAM ke prabhA kahevAmAM AvyuM che. eja pramaNenu' kathana ahiyAM kahevu joIe. kahevAtu tAtma e che ke-nAgakumAranA uddezAmAM Avela asanni pacendriya tiya ca ceAnikanA prakaraNamAM je pramANe utpAda, parimANu vagerenuM kathana karAmAM AvyuM che, eja pramANe te tamAma kathana A AnavyaMtara dhruvenA prakaraNamAM + Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.22 sU01 vAnavyantareSu jIvAnAmutpattiH 17 meva vaktavyam saMjJipaJcendriyatiryagyonikavaktavyatA tu sUtrakAraH' 'svayaM vakSyati, stadevAha-'jai sani0' ityAdi / 'jaha sannipaMbiMdiya jAva asaMkhejjavAsAuyasannipaMcidiya0 je bhavie0' ityAdi pAThasyA''lApaka evaM kartavyA-'jai sannipaMciM. diyatirikkhajoNiehito uvavajjaMti kiM saMkhejjavAsAuyasannipaMciMdiyatiri khajoNiehito ujjati ? asaMkhejjavAsAuyasagnipaMciMdiyatirikkhajogie. mahato uvarvajjati ? goyamA ! 'saMkhejjavAsAuyasannipaMciMdiyatirikkhajoNiehito 'uvavajjati asaMkhejjavAsAuyasannipaMciMdiyatirikkhajoNiehito vi uvavajjati' 2 asaMkhejjavAsAuyasannipaMciMdiyatirikkhanoNie bhaMte je bhavie vANamaMtaresu uvavajittae se NaM bhate! kevaiyakAlaMTiiesa vANamaMtaresa uvavajjejjA' ityevaM paripUrNaH pATho'tra vijJeyaH / yadi saMjJipaJcendriyaviryagyonikebhya Agatyotpadyante * sadA kiM saMkhyeyavarSAyuSkasaMkSipaJcendriyatiryagyonikebhya Agatya samutpardhante athavA utpAdAdi pUre bIsoM dvAra nairayika uddezemeM dekhanA caahiye| 'jai sanni paMciMdiya0 jAva asaMkhejjavAsAuyasannipaMciMdiyatirikkhajoNie NaM 'bhaMte je bhavie.' ityAdi ve vAnavyantaradeva yadi saMjJI paJcendriyatiryajyonikoM se Akarake utpanna hote haiM to kyA ve saMkhyAtavarSa kI AyuvAle tiryagyonikoM se Akarake utpanna hote haiM ? athavA asaMkhyAta varSa 'kI AyuvAle saMjJI paJcendriyatiryagyonikoM se Akara utpanna hote haiM ? isa prazna ke uttara meM bhagavAna gautama se kahate haiM-he gautama ! ve cAnevyantara saMkhyAta varSa asaMkhyAta varSa donoM prakAra kI AyuvAle saMjJI paMcendriyatiryagyonikoM se Akarake utpanna hote haiM ? ' atha gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'sannipaMciMdiyatirikkhajogie NaM bhaMte ! je, bhavie vANamaMtaresu uvavajjittara' he bhadanta ! jo saMjJI 5 . 'jai sannipaMciMdiya0 jAva asaMkhejjavAsAuya sannipaciMdiyatirikkhajoNie NaM bhaMte je bhavie.' tyAhi ta pAnavyantara sahI paMcendriyaMtiyomAMthI AvIne utpanna thAya che, te zuM teo saMkhyAtavarSanI AyuSyavALe tiryaMcanikemAMthI AvIne utpanna thAya che? athavA asaM. khyAta varSanI AyuSyavALA saMjJI paMcendriya tiryaMca nikemathI AvIne utpana thAya che ? A praznanA uttaramAM bhagavAn gautamasvAmIne kahe che kehe gautama! te vAnavyantare saMkhyAta varSa ane asaMkhyAta varSa ane prakAranI AyuSyavALA saMjJI paMcendriyatiyaMgyAnikemAMthI AvIne utpanna thAya che. ' '' gautamasvAmI prasuna pache che -'sannipaci diyatirikkha joNie NaM bhaMte ! je bhavie vANamaMtaresu ubavajjittae' lagan re sabhI Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre " f asaMkhyeyavayuvakasaMjJipaJcendriya tiryagyonikebhya utpadyante ? gautama saMkhyAvAsssaMkhyAtavarSAyuSkebhyo dvayebhyaH saMjJipazJcendriya tiryagyonikebhya Agasya bAnacya ntaretpayante isyuttaram / puna gautamaH pRcchati - asaMkhyAta va yuSkasaM pizce ndriyayatiryagyonikaH khalu bhadanta ! yo bhavyo vAnavyantareputpattum sa khalu bhadanta ! kiyatkAlasthiti keSu cAnavyantaretpadyate iti praznaH / bhagavAnAha - 'gomA' ityAdi, 'goyamA' he gautama | 'jahanneNaM dasavAsa sahasadvirapasu' jagha myena dazavarSasahasrasthitikeSu vAnavyantareSu utpadyate tathA-'ukoseNaM paliodama'TThie ubavajja', utkarSeNa patyopamasthitikepRtpadyate / nAgakumAraprakaraNe tu utkRSTato dezona dvipasyopamasthiti ke pUtpadyante' iti proktamata utpAdadvAraM sUtra kAreNa svayamatra proktam / 'sesaM taM caiva jahA nAgakumAra uddesa' zeSam - utpAdadvArAtiriktaM parimANadvArAdikaM sarvamapi vadeva yat nAgakumAroddeza ke kathitam, paJcendriyatiryagyonika jIva vAnavyantaroM meM utpanna hone ke yogya hai 'se NaM bhaMte kevaiyA laTThiesa uvavajjejjA' vaha kinane kAla kI sthiti vAle vAnavyantaroM meM utpanna hotA hai ? isa prazna ke uttara meM prabhu gautama se kahate haiM - 'gomA' he gautama! vaha 'jahanneNaM dasavAsa sahasajhiesa ukkoseNaM paliocamaDiesa ujja' jaghanya se dasa hajAra varSa (kI sthiti vAle vAnavyantaroM meM utpanna hotA hai aura utkRSTa se eka popa kI sthitivAle vAnavyantaroM meM utpanna hotA hai| vahAM nAga kumArake prakaraNa meM dezaUna do palyopamasthitivAloM meM utpanna hone kA kahA hai ataH utpAdadAra yahAM sUtrakArane svayaM patAdiyA hai kintu 'sese taM caiva jahA nAgakumArauddesae' utpAda dvAra se atirikta aura saba pripa'cendriya tiya ca ceAnivALA jIva vAnabhyantaramAM utpanna thavAne cAgya che, 'seNaM aMdhe ! kevaiyA laTThiiesa ubavajjejjA' te DeTA ajanI sthitivANA jaintarAmAM utpanna thAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmIne kahe cheDe 'goyamA ! De gautarbha te 'jahanneNaM dasavAsa sahassaTTiinsu ukoseNaM - patioma suvavajjada' dhanyathI 10" haMsa hara varSenI sthitivAkAM H 7 .. vAnanyantarAmAM utpanna thAya che. ane utkRSTathI 1 eka palyApamanI sthiti vALA vAnanyantarAmAM utpanna thAya che. tyAM nAgakumAranA prakaraNamAM deza una e palyeApama sthitivALAmAM utpanna thavAnu kahyu che. ane utpAtadvAra ahiyAM sUtrAre svayaM 4Desa che. 'sesa, taM hA nAgakumAra udekhAe' utpAdvAra zivAya mAkInuM parimANu vigere saghaLA dvak sa kha dhI kathana eja J: 418 " Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 419 prameyadrikA TIkA 2024 u. 22 01 vAnabhyantareSu jIvAnAmutpattiH kiyatparyantaM nAgakumAraprakaraNoktamihAnusaMdheyaM ? vatrAha - 'jAva' yAvat parimANa - dvArAdArabhya kAryasaMvedhasya bhavAdezaparyantaM nAgakumAraprakaraNa mevAtrApatyamiti, kolA dezamapekSavAha - 'kAlA deseNaM' ityAdi / 'kAlAdeseNaM janme saaviregaa| puDI dasa vAsasassehiM amahiyA' kALA dezena jaghanyena sAtirekA pUrva: koTi bharvadhikA 'ukoseNaM cacAri paliyomAi' utkarSeNa catvAri parayopamAni tatra tripalyopapAyukaH saMjJipaJcendriyatiryagyonikaH parayopamAyurtha - ntaretpannaH ityeva krameNa catvAri palpopamAni utkRSTataH kAlAdezena kAya saMvedho bhavatIti 'evaiyaM jAtra karejnA' etAvantaM yAvat kuryAt etAvantaM kAlaM saMjJipaJcendriyatiryaggatiM vAnavyantaragatiM ca seveta, tathA etatra deva kAlaparyantaM paJcendriyatirya-: gau vAnavyantaragatau ca gamanAgamane kuryAditi prayamo namaH // 1 // 6 Yan mANa Adi dvAra vaise hI kahanA cAhiye jaise ve nAgakumArodezaka meM kahe gaye haiM / yaha nAgakumArodezaka gata pATha yahAM yAvat parimANa dvAra se lekara kAyasaMve ke bhanAdeza tarka kA grahaNa karanA cAhiye Age kA nahIM kyoM ki 'kAlAdeseNaM jahanneNaM sAtiregA puccekoDI dasahiM vAsa sahassehiM abhariyA' kAla kI apekSA jaghanya se kAyasaMvedha daza hajAra varSa adhika sAtireka eka pUrvakoTi kA hai aura 'ukkoseNaM cattAri paliomAI' utkRSTa se vaha cAra patthopama kI hai| kyoMki tIna poSama kI Ayu vAlA. saMjJI paJcendriyatiryagyonika jIva palghopama kI AyuvAle vyattaroM meM utpanna ho jAtA hai| isa krama se cAra patyopama kA utkRSTa kAla kAyasaMvedha kA kahA gayA hai| 'evajJeyaM jAva karejjA' isa prakAra se itane kAla taka vaha jIva asaMkhyAtavarSa kI Ayuva saMjJI paJcendriyatiryaggati kA aura vAnavyantaragati kA sevana karatA hai pramANe kahevuM joIe ke je pramANe 'teonA saMbaMdhamAM nAgakumAranA udde zAmAM kahevAmAM Avyu che A nAgakumAranA uddezA sabaMdhI pATha ahiyAM yAvat parimANu dvArathI laI ne kAyaMsa vedhanA bhavadeza sudhInu kathata brahaNu karavuM leha sAgaja Di bhi - 'kAla/deseNaM jahanneNaM sAtiregA puevakoDI dahiM vAsahassehiM 'acmahiyA' aMjanI apekSAthI dhanyathA arthasa vaidha hasa untaraM varSa adhi sAtire me pUrva aTinI che bhane 'ukkoseNaM cacAri palio mAi " utsRSTathI te sAra yahayobhanA che. yayeoyabhanI AyuSyavALA sa'zI paMcendriya tiya ca jIva patheAmanI AyuSyavALI vyakta rAmAM 'utpanna thaI jAya che `A'kramathI cAra paceApamanA utkRSTakALa kAya saverdhana! 4hyo' che, 'evaIya jAva 'karejjA' bhArI ArasA Aja sudhI te asaMkhyAtavarSa nI AyuvALA sa'nI 'pa'cendriya tiyaca gatinuM ane vAnaSyantara 3 itx Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre 420 'so caiva jahannakAsi upavano' sa eva saMjJipaJcendriyatiryagyonikaHjaghanya kAlasthitikavAnavyantareSu utpanno bhavet tadA - 'jaheva nAgakumArANAM vitiyagamae vaktavyA2' yathaiva nAgakumArANAM dvitIyagamake vaktavyatA tathaiva niravazeSA atrApi jJAtavyA / nAgakumArANAM dvitIyagamavaktavyatA prathamagamasamAnaiva, bhedaH kevalametAvAneva yat-sthitiH - jaghanyena utkarSeNa ca dazavarSasaha -- trANi, kAya saMvedhastu kAla | dezena jaghanyena dazabhirvarSasahasrairabhyadhikA sAtirekA pUrvakoTiH tathA utkRSTato dazabhirvarSasahastrairabhyadhikAni trINi palpopamAni iti 2 / ' so caitra ukosakAlari upavanto javanneNaM palioma aura itane hI kAla taka vaha usa gati meM gamanAgamana karatA hai|' aisA yaha prathama gama hai / 1 'so ceva jahannakAlahie jababano' yadi vahI asaMkhyAta varSAyuSka saMjJI paJcendriyatiryagyonika jIva jaghanyakAla kI sthiti ardarauni meM utpanna hotA hai to vahAM 'jaheva nAgakumA rANAM vitigama vattavayA 2' nAgakumAroM ke dvitIya gamaka meM jaisI vaktavyatA kahI gaI hai usI prakAra se vaha saba vaktavyatA yahAM para bhI kahanI cAhiye / tAtparya yahI hai ki nAgakumAroM ke dvitIyagama kI vaktavyatA prathamagama ke jaisI hI hai / parantu bheda usakI apekSA isa dvitIya gama kI vaktavyatA meM kevala itanA sA hI hai ki sthiti jaghanya se evaM utkRSTa se 10 hajAra varSa kI hai / tathA-kAyasaMveSa kAla. kI apekSA jaghanya se 10 hajAra varSa adhika sAtireka pUrvakoTi kA hai / tathA utkRSTa se 10 hajAra varSa adhika 3 palyopama kA hai| aisA yaha dvitIya gama hai / 1 " gatinu sevana kare che. ane eTalA ja kALa sudhI te e gatimAM gamanAgamana 42, che, se prabhASenI bhI pahelI, gabha 4hyo che. 1 .. sadha 'so ceva jahannakA laTThiesa uvavanno' le te asabhyAtavarSAyuSSu sa jJI yathe ndriyatiya carcAnivALA jIva jaghanya kALanI sthitivALA vAna nyantamAM utpanna thAya che, to tyAM 'jaddeva nAgakumArANaM vitiyagamae vattanbayAra' nAgaDubhAronA zrIla gamamAM je pramANenuM kathana karavAmAM Avyu che, eja pramANenuM te kathana ahiyAM paNa kahevu joI eH tAtpa eja che, ke-nAgakumArAnA khIjA gabhanu, sthana paDesA gama prabhAnu che. paraMtu sA bharatI bhA jIna zamanA uthanabhAM ThevaNa bheTalo rahara che, -sthiti vanyathI ane utkRSTathI 10 dasa hajAra varSoMnI che. tathA kAyasa veSa kALanI apekSAthI jadhanyathI dasa hajAra varSa adhika sAtireka pUrva koTinA che, tathA utkRSTathI - isa, Denjara varSa, smadhi4 u trayu par3hayAyamaneA che. se prabhAce yA jIle zubha che, ' " 3 .. 32 Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ premaiyacandrikA TIkA ze024 u. 22 su01 vAnavyantareSu jIvAnAmutpattiH oitra ukkoseNa vipalio maTThiesa' sa eva yadi utkRSTakAlasthitikavAnavyaMntareputpanno bhavet tadA jaghanyena palyopamasthitikavAnavyantareSu tathA utkRSTo'pi palyopasthitikeSu vAnavyantareSu samutpadyate, 'esa caitra vattavvayA'epaiva-pUrvoktena vaktanpatA vaktavyA sarvamapi pUrvoktameva vaktavyam 'navaraM ThiI sejahanne palio, ukko seNaM vinni palio mAi ' navaram - kevalaM sthitiH tasya jaghanyena palyopamam utkarSeNa trINi palyopamAni / yadyapi jaghanyato'saMkhyAtavarSAyuSkANAM tiryagyonikAnAmAyuH sAtirekA pUrva koTirnirdiSTA, tathApIha jaghanyena, palpopamamuktam palyopamAyukeSu vyantareSu samutpatsyamAnatvAt samAnAyu ke putpa ttiritinyAyAt asaMkhyAtavarSAyukaH saH strAyuSo vRhattarAyukeSu deveSu nocate, r 421. so 'ceva ukkosakalaTThiesa uvabanno jahanneNaM palio maha ukko seNa vipaliopamaDiesa uvacanno', yadi vahI saMjJI paJcendriya:: tiryagyonika jIva utkRSTa kAla kI sthitivAle vAnavyantaroM meM utpanna hotA hai to vaha jaghanya se palyopama kI sthitivAle vAnavyantaroM meM utpanna hotA hai aura utkRSThe se bhI palyopana kI sthitivAle vAnavya-:ntaroM meM utpanna hotA hai 'esa caiva vattanvayA' isa prakAra se yahI pUrvokta vaktavyatA kahanI cAhiye parantu 'navaraM ThiI se jahanneNaM paliova ukko seNaM tini paliomAI' usakI sthitijaghanya se eka palyopama kI hai aura utkRSTa se tIna palpopama kI hai yadyapi jaghandha se asaMkhyAta varSa kI AyuvAle tiryagyonika jIvoM kI Ayu jJAtireka pUrvakoTi kI kahI gaI hai phira bhI yahAM para javanya se jo eka palyopama kI Ayu kahI gaI hai vaha patyopama kI Ayu vAle vyantaroM meM unakA Age utpAdana hone ke kAraNa se kahI gaI hai 'samAna Ayu vAlA vaha saMjJI 14 'so ceva ukkosakA laTTiiesa uvavanno jahanneNaM paliovamaTThiiesa ukkoseNaM vi palio maTTiiesa utravanno' le te sAjJI yathendriya tiryaya yeoniSANI M utkRSTa kAlanI sthitivALA vAnabhyatAmAM utpanna thAya che. te te jaghanyathI patyopamanI sthitivALA vAnanyantarAmAM utpanna thAya che. ane utkRSTathI paNa 111 Jus yathepibhaMnA sthitivAjA" varnivyantarAbhI utpanna thAya che. 'esa caiva vattanvayA"" mA'zarte bhI pUrvo'ta prathana 04 4hetu le se. paraMtu 'navara' ThiI' se jahanneNaM' palibhotrama ukAseNaM tinni palio mAi' tenI sthiti dhanyathI me pahayAyanI che,mane utkRSTathI trayasyopanI che le dhanyathI asabhyAta varSanI AyuSyavALA tiya cayAtivALA jIvAnuM AyuSya sAtireka pUrva kATinuM kahyu che. te paNa ahiyAM jadhanyathI je eka patyeApamanu AyuSya kahyu che, te patyeApamanA Ayu vyavALA vyaMtaradevAmAM temanA pahelAM utpAda thavAne kAraNe kahyuM che. sarakhA AyuSya : + Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIya iti| 'saMveho jahanneNa do paliyovamAu' gAyasavedhaH kAlaHdezena jaghanyena meM palpopame 'ukoseNaM cattAri palizo ramAI' utkaNa cAri palpopamAni pavAyaM jAva karejA' etAntaM kAlaM yAvat kurga mAnakAparyantaM tiryaggAni vAna. vyantaragati ca seveta tathA-etAvantameva kAlaM tiryagau vAna pantaragatau ca gamanAgamane kuryAditi tRtIyo gmH| 3 iti / 'majjhimagamagA tinnipi nahA nAgakumAresu' madhyamA gamakAstra ze'pi padhA nAgapAreSu tapazavAnanyAH pakTimema timu gamaesa taM ceva nahA nAgakumArade para' pazrimA:-antimAH saptamArAmanavamagamakAH teSu tadeva yathA nAgakuma rAgAmuddezake nAgahamAramakaraNa padeva madhyamApo gamakA paJcendriyatiryagyonika jIva apanI Ayu se vRhattara AyuvAle devoM meM panna nahIM hotA hai| 'saMveho jahanneNaM do paliobamAI kAyasaMvedha kAla kI apekSA jaghanya se do palpopama kA hai aura 'ukkoseNaM pasAri paliovamAI' utkRSTa se vaha cAra palpopama kA hai 'evarayaM jAva kare.' jjA' isa prakAra vaha jIva niyaMggati kA aura vAnavyantaragati kA itane phAlanaka sevana karatA hai aura itane hI kAla taka vaha usameM gamanAgamana karatA hai| isa prakAra se yaha tRtIya gama hai| __ 'majjhimagamagA tinni vi jahA nAgakumArestu' nAgakumAroM meM madhyama tona gama jisa prakAra se kahe gaye haiN| usI prakAra se ve madhyama tIna gama yahAM para bhI kaha lenA cahithe / 'pacchimesu tisu gamaesu taMceya jahA nAgakumArUdemae' tathA sAtavAM, ATha aura nauvAM ye jo anta ke tIna vALAomAM utpatti thAya che. A niyama pramANe asaMkhyAta varSanA AyuSya vaLA te saMjJI paMcendriya tiryaMca nivALA ja pitAnA AyuSya karatAM padhAre bhAyuyA vemai G4, 211 nathI. 'saMveho jahanneNaM do pachi bhovamAI' yasa vadha nI apekSA nyathA me patyApabhanI hai. bhane 'sakkoseNaM catvAri pali bhovamAi' thI yA pakSyA5manA che. 'evaiyaM jAra karejA' mA 'zate te patiya ya gatirnu bhane pAna0ya.tara zatinuM mArA kALa sudhI sevana kare che. ane eTalA ja kALa sudhI te temAM gamanAgamana 42. 2. 2 // zata mA zrIna ma yo che. 3 majhimagamagA tinni vi jahA nAgakumAresu': nAgamArAmA mAtra game je rIte kahyA che, eja rIte te madhyanA traNa gamo ahiyAM paNa DA . 'pachimesu timu gamaesu ta ceva jahA nAgakumArudesae' tayA sAtama AThame ane navame e traNa je chellA game che te paNa nAga Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.22 sU01 vAnavyantareSu jIvAnAmutpattiH / 423 tathA caramA api trayo gamakA nAgakumAravadeva bhvntiitibhaavH| 'navaraM diI,saMdeha 'ca jANejjA' navaraM-kevalaM sthiti saMvedhaM ca bhinnabhinnarUpeNa yathAyogaM jAnIyA. -diti / 'saMkhejjavAsAuya0 taheva' saMkhyAtavarpAyuSka saMkSipazcendriyatiyagyonikAnAM vaktavyatA tathaiva-nAgakumAraprakaraNoditaiva jJeyA iti,, 'navaraM diI aNubaMdha saMvehaM ca umao ThiIe jANejjA'navaraM sthitimanubandhaM ca pArthakyena svasvasthiti. --mAzritya jAnIyAt, tathA kAyasaMvedham ubhayo navyantara-saMkhyeyavarSAyuSakasaMni pondriyatiryagyonikayoH sthiti melayitvA jAnIyAt 9. iti| . ... .... atha, manuSyAna vAnavyantarepUtpAdayannAha-jai maNusse hito' ityAdi / 'jai masse hito, upavajjati. he bhadanta ! yadi vAnavyanvarA manuSyebhya bhAgasya utpadyante tadA ki saMnimanuSyebhya Agatyotpadyante athavA 'asaMjJimanuSyebhya gama haiM ve bhI nAgakumAra prakaraNa meM kahe gaye antima tIna gamoM ke jaise kahalenA cAhiye 'navaraM ThiI saMvehaM ca jANejjA' parantu sthiti aura saMveSa meM bhinnatA hai / so use yathAyoga rUpa se jAna lenA caahiye| 'saMkhejjavAsAuya taheva' tathA saMkhghAtavarSAyuSkasaMjJIpazcendriyatiyaMgyoM 'nikoM kI vaktavyatA nAgakumAra prakaraNa meM pahele jaisI kahI hai vaisI hI jAnanI cAhiye / 'nadaraM ThiI aNubaMdhaM saMvehaM ca ubho ThiIe jANejjA 'parantu sthiti evaM anubaMdha apanI 2 sthiti ko Azrita karake pRthak 2 jAnanA cAhiye / kAyasaMvedha vAnavyantara evaM saMkhyAtavarSa kI AyuvAle saMjJIpaJcendriya tiryagyonika ina donoM kI sthiti ko milAkara jAnanA cAhiye / aba manuSyoM ko vAnavyantaroM meM utpAdita karate hue sUtrakAra kahate haiM-'jaha maNussa hito uvavajjati' yadi vAnavyantaradeva manuSyoM bhAra prarathumA sal chevAra same nA 4thana pramANe 41 me, 'navara ThiI saMveha ca jANejjA' para sthitinA BthanamA paY mA che. te yayAyAya 35thI samalanaye. 'saMkhejavAsAuya0 taheva' tathA sIpayandriya tiryaMca conikanuM kathana saMkhyAta varSanI AyuSyavALA sannI pacendriya tiyaca cenikanA prakaraNamAM je pramANe pahelA kahevAmAM AvyuM che, eja pramANenu sabhA me 'navara ThiI aNuba dha saMveha ca ubhao ThiIe jANejjA' 52 sthiti mane manumapAtapAtAnI sthitimA Azraya 4zana jude jude samajavo kAyasaMvedha vAnavyantara ane saMkhyAta varSanI AyuSya vALA saMjJI paMcendriya tirthaM ca nikaA beunI sthitine meLavIne samaja. | have manuSyanI vAtavyantaramAM utpattinuM kathana karavA sUtrakAra sUtrapATha he che -jai maNusse hito uvavacaMti' ne vAna0yanta2 32 manuSyAmAthI bhAvAne Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre Agatyotpadyante ? he gautama ! saMjhimanuSyebhya Agatyotpadyante no asaMjhimanuSyebhya Agatyotpadyante, he bhadanta ! yadi saMjJimanuSyebhya Agatyotpadyante, tadA ki "saMkhyAtavarSAyuSkebhyo'saMkhyAtavarSAyukebhyo vA samutpadyante saMkhyAtAsaMkhyAtavarSA yuSkobhayebhyo vo Agasyotpadyante tatra-'asaMkhejjavAsAuyANaM jaheva nAgakumArAnaM use taheva vattavyayA' asaMkhyAtavarSAyuSkANAM ' manuSyANAM yathaiva nAgakumArA. jAmaddezake tathaivaH vaktavyatA jnyeyeti| lakSaNyaM darzayati navara' ityAdi -'navaraM taiyagamae ThiI jahanneNaM palibhovarma' navaram-kevaLa tRtIyagame sthiti se Akarake utpanna hote haiM to kyA ve saMjJI manuSyoM se Akara ke vAnavyantaroM meM utpanna hote haiM / athavA-asaMjJI manuSyoM se Akarake vahA~ utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu gautama se kahate haiM-ve saMjhI manuSyoM se hI Akarake utpanna hote haiM, asaMjJI manuSyoM se Akarake utpanna nahIM hote haiN| ( - aba gautama punaH prabhu se aisA pUchate haiM-he bhadanta ! yadi ve saMjJI manuSyoM se Akarake utpanna hote haiM to kyA ve saMkhyAtavarSa kI AyuvAle manuSyoM se Akarake utpanna hote haiM athavA asaMkhyAtavarSa kI AyuvAle manuSyoM se Akarake utpanna hote haiM yA donoM prakAra kI AyuvAlemanuSyoM se Akara ke utpanna hote haiM ? yadi asaMkhyAtavarSa kI AyuvAle manuSyoM se Akarake ve utpanna hote haiM to isa viSaya meM "asaMkhejjavAsAuyANa java nAgakumArANaM uddesae taheva vatanvayA' jaisI nAgakumAroddezaka meM asaMkhyAtavarSAyuSka manuSyoM kI vaktasyatA kahI utpanna thAya che? athavA asaMsI manuSyamAMthI AvIne tyAM utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmIne kahe che ke-teo saMjJI manu jemAMthI ja AvIne utpanna thAya che, asaMjJI manuSyamAMthI AvIne Gr5-na yatA nathI. have gautamasvAmI prabhune evuM pUche che ke he bhagavana je teo saMjJI manuSyamAMthI AvIne utpanna thAya che, te zuM teo saMkhyAta varSanI AyuSyavALA manuSyamAMthI AvIne utpanna thAya che? athavA asaM. khyAta varSanI AyuSyavALA manuSyomAMthI AvIne utpana thAya che athavA ane prakAranI AyuvALA manuSyomAMthI AvIne utpanna thAya che? je arsa khyAta varSanI AyuSyavALA manuSyamAMthI AvIne teo utpanna thAya che tata samayamA asaMkhejjavAsAuyANaM jaheva nAgakumArANaM uddesae taheva vattavvayA' nAgakumAranA uddezAmAM asaMkhyAta varSanI AyuSyavALA manuSyanA kathana prabhAnu"ithana mADiyAM na ye 'navara' taiyagamae ThiI jahanne pali. Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.22 sU01 vAnavyantareSu jIvAnAmutpattiH 425 jaghanyena palyopamam 'ukkoseNaM tini pali govamAi' utkarSeNa trINi palayopamAni 'ogAhaNA jahanneNaM gAuyaM' zarIrAgAhanA-jaghanyena gavyU tapamANam yeSAM jIvAnAM 'palyopamapramANamAyuH teSAM zarIravigAhanA ga-yUtaM bhavati, sA ca suSamaduSpamA. kAlamAzritya bhavatIti, 'ukkoseNaM tinni gAuyAI" utkaNa trINi gavyUtAni 'zarIrAvagAhanA bhavatIti 'sesaM taheva' zeSam-sthityavagAhanAtiriktaM tathaiva-nAga. kumAraprakaraNapaThitameva grAhyam / 'saMveho se jahA ettha ceva uddesae asaMkhejavAsA. uyasannipaMcidiyANaM' kAyasaMvedhaH tasya yathA atraiva uddezake asaMkhyeyavarSAyuSkasaMkSipaJcendriyANAM tathA vijnyeyH| tatra bhAdeze na koyasaMvedho nAgakumAramakaraNavadevahai vaisI hI yahAM kahanI cAhiye, / 'navaraM tayagamae ThiI jahanneNaM palionarma' para vizeSa yaha hai ki tRtIyagama meM sthiti jaghanya se eka palyopabha kI hai aura 'ukoleNaM tinni palibhovamAI' uskRSTa se tIna palpopala kI hai 'ogAhaNA jahanneNaM gAuyaM' avagAhanA jaghanya se eka gavyatapramANa aura 'ukkoseNaM tinni gAuyAI utkRSTa se tIna gavyUta pramANa hai| jina jIvoM kI avagAhanA eka (koza) gavyutapramANa hotI hai yaha avagAhanA suSamaduSSamAkAla ko Azrita karake hotI hai 'sesaM taheva' sthiti aura avagAhanA se atirikta aura sarva dvAroM kA kathana nAgakumAra ke prakaraNa meM jaisA kahA gayA hai vaisA hI hai| 'saMveho se jahA ettha ceva uddesae asaMkhejjavAsAuthasannipaMciMdiyANaM' kAyasaMvedha isakA isI uddeza meM jaisA asaMkhyAtavarSa kI AyuvAle saMjJI paJcendriya utpanna thAya che, to zuM? teo saMjJI manuSyamAMthI AvIne vAvyataromAM ovama' 52'tu vizeSatA cha -trI mama sthiti nyathI me pakSyA"pamAnI cha, bhane 'ukkoseNaM tinni paliovamAi' GrethI ra pakSyopabhanI che. 'ogAhaNA jahaNNeNaM gAuya' mAnA 4-yathI ye nyUta (me 208) 'bhane 'ukoseNaM tinni gAuyAI' thI tara gavyUta (7 Is) prabhAyanI che. je jIvanuM AyuSya palyopama pramANunuM hoya che, tenA zarIranI avagAhanA eka gabhUta pramANa (be gAu) hoya che. A avagAhanA suSama hupamA mAzraya 4zane thAya che. 'sesaM taheva' sthiti bhane ma nAnA kathana karatAM bIjA saghaLA dvArAnuM kathana nAgakumAranA paeNkaraNamAM je pramANe 2 . sama pramANe che. 'saMveho se jahA ettha ceva uddesara asakhejjavAsA. uyasannipaciMdiyANa' bhanI ayasa35 mA uddezAmA 2 rIta asabhyAta varSanI AyuSyavALA saMjJI paMcendriya tiryaMcane kahyo che, eja pramANe bha0 54 Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - bhagavatIstre 426 kAlAdegena ta jayanyena sAnirekA pUrva koTi dezabhivarSasahasrarabhyadhikA utkRSTataca. vAri panyopAni iti / 'sakhejavAnAuyasannimaNusse java nAgakumAruddeyae' ganye vayaSkamatimanupyo yathaiva nAgakurArapasaraNe varNitaH, tenaiva rUpeNa uhAmi nipaNIya utpAdaparigANAdidvArairiti / 'navaraM vANamaMtare ThiI saMvehaM ca jANenA naram- kevalam atra vAnanyantaraprakaraNe saMkhyeyavarpAyuSkasaMjhimanupyAgAM sthitimaMdhI vibhinnI sasvasthitipramANena jJAtavyAviti bhAvaH 'sevaM bhaMne : meyaM bhane ni nadevaM bhadanta ! nava bhadanta ! vAnavyantarANAM tattadgatibhya Agatya namunyamAnAnAmupAdaparimAgAdi yaddezAnumiyeNa kadhitaM tatsarvam evameva niyaMdha yA kA nayA hai vaisA kahanA cAhiye / avAdeza se vaha kAya. maMdha nAgakumAra ke prakaraNa jaisA hI hai sAla kI apekSA vaha jaghanya se daza hajAra varSa adhika sAnireka pUrvakoTi kA hai aura utkRSTa se cAra panyorama kA hai / 'saMkhenjavAsAuyamanni maNurale jaheba nAgakumArudesae' jimna prakAra se nAgakumAra ke uddeza meM saMkhyAtavarSIyuSka sajJI manuSya kI vaktavyatA kI gaI hai vahIdI vAvyatA usa saMkhyAtavarSAyuSka naMjI manuSya kI utrAda parimANa Adi dvAroM dvArA yahAM para bhI kahanI pariye / 'navaraM' para vizeSa aisA hai ki 'cANamaMtare ThiI saMvehaM ca jANejA' yA vAnanyAntara' prakaraNa meM madhyAtavarSAyaSka saMjJI manuSyoM kI zini aura mavedha apanI sthiti ke pramANa se bhinna 2 jAnanA pAhiye / 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti' he bhadanta | una 2 gatiyoM se A mamupadAmAna vAnavyantaro ke utpAda parimANa Adi jo Apa kare jaI e. vANI te kAyasaMdha nAgakumAranA prakaraNa pramANe ja nI didhI te jaghanyathI dasa hajAra varSa adhika sAtireka pUrva 12 . ne 20 yA2 pakSyA5nA che 'saMkhejjavAsAuyamanni ma aica nAgaramAgahena' nAgabhAnA dezAmA re prabhArI sabhyAta na jAvamaNI manuSyanA sabaMdhamAM kathana karavAmAM AvyuM che. ja prado kAna A saMkhyAta varSanI AyuSyavALA saMsI manuSyanA .56, vikAsa ra se ya . 'navaraM paraMtu EAR. 2-mANagaMgare ThiA saMvehaca jANejA' ahiyA vAna* 1 : prakaraNa aMgya ta varSanI vayuSyavALa saMsI manuSyanI sthiti evadha pAnAnI sthiti karatAM judA judA samajavI joIe. ma mare / ! ni'2 pApa ta ta gatiyAthI jApAna * panIra pana vyaMtaranA utpAda parimANa vigere Apa devAnupriye ja Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyandrikA TIkA za024 u.22 sU01 vAnavyantarepu jIvAnAmutpattiH 427 / -sarvathA satyameva ityuktvA gautamo bhagavanta vanditvA namasthitvA saJjamena tapasA AtmAnaM bhAvayan viharatIti / / 01 / / iti zrI vizvavikhyAta-jagadvallabha-prasiddhavAcaka-paJcadazabhASA. phalitalalitakalApAlApakamavizuddhagadyapadyanaikagrantha nirmApaka, vAdimAnamardaka-zrIzAhUcchatrapati kolhApurarAjamadatta'jainAcArya' padabhUpita - kolhApurarAjagurubAlabrahmacAri-jainAcArya - jainadharmadivAkara pUjya zrI ghAsIlAlabativiracitAyAM zrI "agaratImatrasya" prameyacandrikAkhyAyAM' vyAkhyAyAm caturvizatizatakasya dvAviMzatitamoddezakaH samAptaH // 24-22 // devAnupiya ne kahe haiM ve sama sarvathA satya hI hai / isa prakAra kahakara gautama ne bhagavAn ko bandanA kI aura unheM namaskAra kiyA bandanA namaskAra kara phira ve saMyama aura tapa se AtmA ko bhAvita karate hue. apane sthAna para virAjamAna ho gaye // 20 // jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI - ghAsIlAla jI mahArAjakRta : ___ "bhagavatIsUtra" kI prameyacandrikA vyAkhyAke cauvIsaveM zatakakA .. bAIsa dAM uddeza samApta // 24-22 // pramANe kahyA che, te badhuM sarvathA temaja che, arthAt Apatu te sabaMdhanuM kathana yathartha ja che. A pramANe kahIne gautama svAmIe bhagavAnane vaMdanA karI temane namaskAra karyA vaMdanA namaskAra karIne te pachI teo saMyama ane tapathI pitAnA AtmAne bhAvita karatA thakA pitAnA sthAna para birAja... bhAna cyA. sU. 1 // jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta "bhagavatIsatranI prameyacandrikA vyAkhyAnA vIsamA zatakane bAvIsamo udeze ' samArata // 24-22 // Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtra aya cartititame zatake trayoviMzatitamodezakaH mArabhyate / dvArigatinamAdezake vAnavyantare pratpAdAdikaM nirupya kramamAptastrayoviMzatinamorayA prArampane atra jyotipke pattAdAdikamAha-'joisiyA NaM bhaMte' ityAdi / mUlam-joisiyA NaM saMte ! kaohito uvavajjati kiM nepahitA uvavati bheo jAva lannipaMciMdiyatirikkhajoNiAhito uvarajjati no asannipaMciMdiyatirikkhajoNie. hito uvvjjti| jai sannipaMciMdiyatirikkhajoNiehito ubavati kiM saMkhejjavAsAuya sanni paMciMdiyatirikkhajoNipahinI ubavati asaMkhenjavAsAuya sannipaMciMdiyatirikkhajANipahitA ubarajati ? goyamA! saMkhejjavAsAuyasannipaMciMdiyanirikagvajoNiehito vi uvavajjaMti / asaMkhejjavAsA. uyasannipaMciMdiyatirikkhajoNirahito vi uvavajjati / asaMkhe. ujavAnAuyasannipaMciMdiyatirikvajoNie NaM bhaMte ! je bhavie joisiesu uvavajjittae saNaM bhaMte ! kevaiyakAlaTiiesu uvavajetA ? goyamA ! jahanneNaM aTThabhAgapaliovamaTTiiesu, ukomaNaM paliovamavAsaptaya nahassaTiiesu uvavajjai, avasesaM jatA anurakumAradekhae / navaraM ThiI jahanneNaM aTThabhAga paliodharma0 ucalaNaM tinni pliobmaaii| evaM aNubaMdho vi sesaM nahera : navaraM kAlAdaseNaM jahanneNaM do abhAgapaliovamAI, ukAmeNaM canAri eliovasAI vAsasayasahassamabhahiyAI eva. ijAda kjaa|| so catra jahannakAlAhidAsu uvavanno Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.23 sU01 jyotikaipu jIvAnAmutpattiH 429 jahanneNaM aTThabhAgapaliovamaTTiiesu ukkoleNa vi aTubhAgapaliovamaTiiesu, esa va vattavvayA, navaraM kAlAdesaM jaannejjaa|| so ceva ukkosakAlaTiiesu uzvanno esa caiva vattavvayA / navaraM ThiI jahanneNaM paliovamaM vAsasayalahaslamabbhahiyaM, ukkoleNaM tinni paliovamAI, evaM aNubaMdho vi| kAlAdeseNaM jahanneNaM do paliovamAI dohiM vAsasayasahaslehi anbhahiyAI, ukkoleNaM cattAri paliovamAI vaassyshssmnmhiyaaii|3| so ceva appaNA jahannakAlATiio jAo jahanneNaM aTubhAgapaliovamaTiiesu uvavajjejjA ukkoseNa vi aTThapaliovamaTriiesu uvabajjejjA / te NaM saMte ! jIvA egasamaeNa kevaiyA uvavajjati ela ceva vttvvyaa| navaraM ogAhaNA jahanneNaM dhaNupuhuttaM, ukoseNaM sAtiregAiM aTArasadhaNusayAI, ThiI jahanneNaM aTThabhAgapaliovamaM, ukkoseNa vi aTubhAgapaliovamaM / evaM aNubaMdho vi letaM taheva, kAlAdeseNaM jahanneNaM do ahabhAgapaliovasAI, ukoseNa vi do aTubhAgapaliovamAI, evaiyaM kAlaM jAva karejA, jahannakAlAhiiyassa esa ceva ekko gamo 4-5-6 / so ceva appaNA ukSosakAlaTiio jAo sA jeva ohiyA vttvyyaa| navaraM - ThiI jahanneNaM tinni pliovmaaii| ukkoseNa vi tinni pliovmaaii| evaM aNubaMdho vi, selaM taM cev| evaM pacchimA tinni gamagA nneyvaa| navaraM ThiI saMvehaM ca jANejA, ee satta gamagA7 (9) jai saMkhejjavAsAuyasannipaMciMdiya Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre niziva joNipahito upavati, saMkhejjavAsAuyANaM jaheva anurakunAranu ubabajamANANaM nahaba nava vi gamagA bhaanniyvaa| nava joisiTiI saMvahaM va jANejA, lelaM taheva niravasesaM bhAbhiyaI / imArasaMhito ujavati0 bhedo taheba jAva asaMgveja vAsAuyasannimaNusse gaM bhate! je bhavie joiliesu uvavamittAra se NaM bhaMte ! kevaiyakAladiiesu upavajjejA evaM jahA asaMkhejavAlAuyasannipaMciMdiyasla joisiesu ceva uvavaujamANassa satta gamagA taheva maNustANa vi / naraM ogAhaNA visaMsA caramesu tisu gamAsu ogAhaNA jahanleNaM sAtiregAI navadhAnabAI, ukoleNa lini gAuyAI, majjhimaMgalae jahanneNaM sAniregAI navadhagunayAI, ukAreNa vi lAtiregAiM nava dhaNu. savAI / pacchimamu nisu gamapasu jahanne gaM tinni gAuyAI, uraNa vi ninni gaauyaaii| sesaM taheva niravasesaM jAva sNsnti| naI saMvaHjavAnAuyasannibhaNusasahiMto ubati saMgvejavAsAucANaM jahera asurakutAresu ubajamANANaM taheva navagamagA bhANiyavyA / navaraM joisiyaThiI saMvehaM ca jANejA, mana re nirakhamesaM / saMvaM saMte ! sevaM bhaMte ! ti||suu01|| pInAma sA nevIsaimo udeso samatto // 24-23 // Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 3.23 sU01 jyotiSkeSu jIvAnAmutpattiH / 431 asaMkhpeyavarSAyutakasaMkSipaJcendriyatirya yonikebhya utpadyante ? gautama ! saMkhyeyavarSAyuSkasaMkSipaJcendriyatiraMgyAnikelyo'pi utpadyante asaMkhya yuSmasaMjJipaJcendriya tiyAyonikebhyo'pi uttayante / asaMkhyeyavAyupakarAM jJepazcendriyaniyaMgyonika khalu bhadanta ! yo bhavyo jyotiSkapUtpattum sa kha mahanta ! kiyakAlasthiti kepRtpadyeta ? gautama ! jaghanyenA'STa mAgapatyopasthiti keSu utkarSaNa palyopama urpazatasahasrasthiti ke pUtpazceta, avazeSa yathA asurakumArodezake / navara sthitijaghanyena aSTabhAgapalyopamam utkarSeNa trINi palyopAni / evamanubandho'pi, zeSa tathaiva, navaraM kAlAdezena jaghanyena dve aSTabhAgapalpopame utkarSeNa catvAri palyopamAni varSa zatasahasAmyadhikAni etAvantaM kAlaM yAvatkuryAt / / sa eva jaghanyakAla sthiti keSu utpanno jaghanyenAra bhAgalapoSama sthiti ke utkarSe gA'pi abhAga palpopamasthiti keSu epeva vaktavyatA, navaraM kAlAdezena jAnIyAt // 2 / sa evokapakAlasthiti ke pratpannaH epaitra vktvytaa| navaraM sthitijagha-yena palapopamaM varSazatasahasramabhyadhikam , utkaNa trINi palpopamAni, evamanuvandho'pi / kAlAdezena jaghanpena dve palyopaye dvAbhyo varSa zatasahasrAbhyAmabhyadhike, utkarSeNa catvAri palyopamAni varSazatasahasAsyadhikAni 3 / sa eva AtmanA jaghanyakAlasthitiko jAto : jaghanyena aSTabhAgapalyopamasthiti ke pu utsyeta, utkarpaNApi aSTabhAgapalyopAsthi. tikeSu utpadyeta / te khalla bhadanta ! jInA ekasamayena kiyanta utpadyante,' epaSa vktvytaa| navaramavagAhanA jaghanyena dhanuH pRthaktvam utkarSeNa sAtirekANi aSTAdazadhanu zatAni, sthivijaghanyena aSTabhAgapalyopamas utkarSeNA'pi aSTabhAgapalyopamam / evamanuvandho'pi, zepa tathaiva / kAladizena jaghanyena dve aSTabhAgapalyopame utkarpaNA'pi dve aSTabhAgapalyopame etAvantaM kAla yAvat kuryAt / jaghanya. * kAlasthitikasya epa eka eko gamaH 4-5-6 / sa eva AtmanozkRSTakAla. sthitiko jAtaH seva audhikiivktvytaa| navara sthitighanyena trINi elyopamAni, utkarSeNA'pi trINi palyopamAni, evamanubandho'pi, zeSa tadeva, evaM pazcimAstrayo gamakAH, netavyAH navaraM sthiti savedhaM ca jAnIyAt ete sptgmkaa:7| yadi saMkhyeyavAyuSkasaMjJipaJcendriyatiryagyonikebhya utpadhante, saMkhyeyavarghAyuSkANAM yathaivAmurakumAreSu utpadyamAnAnAM tathaiva navApi gamA bhaNitavyAH / 'navaraM jyoti* sthiti saMvedha ca janIyAda, zeSa tathaiva nirakzeSa aNitavyam / yadi manu. "pyebhya utpadyante bhedaH tathaiva yAvat asaMkhyeyavarSAyuSmasaMjJimanuSyaH khalu bhadanta ! yo bhavyo jyoti ke pUtpattuM sa khalu bhadanta ! kiyAlasthiti ke putpadyeta evaM yathA / asaMkhyeyavarSAyuSkasaMkSipaJcendriyasya jyotiSakeSveva utpadyamAnasya sapta gamakA tathaiva Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre manu pAnAmapi / nabaramaragAhanAvizeSaH prathameSu niSu gama keSu avagAhanA jaghanyena mAnine kAgi nAranuHgatAni, utkaNa trIgi gavyUtAni / madhyamagama ke jaghanyena nAtikANi na dhanuHgatAni utkarSeNApi sAtirekANi navadhanuzatAni / pazcimeSu trie gamaka jayanyena trINi gavyAni utkarSe gA'pi trINi gavyUnAni, zepaM tathaiva nibagepam yAvat saveca iti / yadi saMkhyevavarSAyuSkasa jimanuSyebhya utpadhante saMkhyeyavarSA yukANAM yathavAsurakumArepu uttadhamAnAnAM tathaiva navagamakA bhagisadhyAH / nAra jyoniSkAmyati saMvedhaM ca jAnoyAta, zepaM tadeva nirakzepam / sudevaM gadanna ! dadeva madanna ! iti / / 101 // ||ginitme zAke trayoviMzatitamoddezakaH samApta // 24-23 // TIkA -- 'joipiyA NaM bhane ! kohi to ubavanaMti' jyotiSkadevAH candra graha-nara-nArAyAH khannu bhadanta ! kutaH kasmAt sthAnavizeSAdAgatyotpa. ene tya: dinadi dino uyavajani' ki nairayimya Agatyotpadhante athavA tevIsameM uddezaka kA prAraMbha cAIma 22 veM uddeze meM yAnavyAnaroM meM utpAda Adi kA nirUpaNa kara aba mantrakAra prAmaprApta 23 veM uddezaka ko prAraMbha karate haiN| isameM pe jyonika devoM meM utpAda Adi kA kathana karate haiM-'joimiyA NaM mate ! ohiMto uvavati ' ityAdi sUtra 1 / TIkArtha gautama ne prabhu meromA pUchA hai-he bhadanta ! 'joisiyANaM bhaMte ! mAhitI uvavani' jyonika deva kahAM se Akara ke jyotiSakadeva rUpa se utpanna hote hai ? arthAt candra, sUrya, graha, nakSatra aura nAgaina ra kAniTaka deva hote haiN| no ghe jyonika deva kisa sthiAna vizeSa se Akara utpana hote haiM ? 'kineraha ehito ukvanaMti' kyA ve ner| nepAnA uddeshaan| praari.vInA cA vAnavyatamAM utpAta vigerenuM nirUpaNa karIne sUra pharALI Avela A 23 tevIsamA udezAne prAraMbha kare che. A biA nazAmA ne vani mAM utpAta vigerenuM kAma kare 1. piyA 8 le ! emodino| yAti' 4tyAdi --janamanI niSka denA saMbaMdhamAM prabhune evuM . ...2, 11 minA gaMmata! kamodito ayati' yAni 231 jAne 12583.bhI.panna yAya 21 mata 1 , dhana, na, ane nArA5 ki soya che, te A tika de che. 'ra vi. dhI arthAt banimAMthI AvIne temAM utpanna thAya che? Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.23 sU01 jyotiSkepu jIvAnAmutpattiH 433. 'tirikkhajoNie hito uvavati' tiyaraponikebhya Agatya padyante yadvA 'maNu. rasehito uvavajjati' manuSyebhya Agatyotpadyante iti praznaH / he gautama ! no naira yikebhya Agatyotpadhante, tiryagyonikesya Agatyotpadyante, manuSyebhya Agatyo. tpayante no devebhya Agatyotpadyante ityAdikaM sarve pUrvaprakaraNAnusAreNaivAvagantavya kiyatparyantaM pUrvapakaraNamanumandheyaM tatrAha-'bhedo jAva sannipaMciMdiya' ityAdi / 'bhedo jAva sannipaMcidiyatirikkhanoNiehito upayajjati' bhedo vizepo yAvat yadA yikoM se Akarake utpanna hote haiM ? athavA-tirikkhajoNiehito uvavajjaMti' tiryagyonikoM se Akarake utpanna hote haiM ! athavA 'maNuH ssehito uvavajjati' maNuSyoM se Akarake utpanna hote haiM ! ityAdi isa' gautama ke prazna ke uttara meM prabhu unase kahate haiM-he gautama / jyotiSika deva nArakoM se Akarake utpanna hote haiM na devoM se Akarake utpanna hote haiM kintu tiryaJcoM se aura manuSyoM se Akarake utpanna hote haiN| ityAdi saba kathana pUrvaprakaraNa ke anusAra 'bhedo jAva sannipaMciMdiyaH tikkhijoNiehiMto uvavajjati' isa kathana taka jAnanA caahiye| tAtparya isakA aisA hai ki jaba jyotiSka deva tiryaggonikoM se Akarake utpanna hote haiM aisA kahA jAtA hai to usa kathana meM ekendriyaH do indriya, tehandriya cauhandriya aura ajJI paJcendriya evaM saMjJI paJce ndriya tiyazca ye bhava A jAte haiN| ataH ve na ekendriya tiryaJcoM se Akarake umpanna hote haiM, na dvIndridhatiyazcoM se Akara ke utpana hote 'ki neraiehito uvavajjaMti' shut| naimiAthI mAvIne na thAya ? athavA 'tirikkhajoNihi to vavajjati' tiya yayAnimAthI sAvana thAya? atha'maNussehi to ubavaja ti' manuSyAmAthI mApIne 5-na thApa cha? gautamasvAmInA A praznanA uttaramAM prabhu teone kahe che ke-he gautama! pati kade nArakamAMthI AvIne utpana thatA nathI. tathA devomAMthI AvIne paNa utpanna thatA nathI. paraMtu tiyAmAMthI ane manuSyomAMthI AvIne utpanna thAya che. vigaire saNa 4thana mAga 426 prabhArI 'bhedoM jAva sannipa'cidiya tarikA joNiehito! uvavajjati' mA 4thana paryanta sabha yu mA thana-tapaya e che ke-jyAre patideva tathaca yonimAMthI AvIne utpanna thAya che, evuM kahevAmAM Ave che, te e kathanamAM eka iMdriyavALA, be Idriya vALa, traNa idriyavALa, ane cAra IdriyavALA ane asa jJI paMcendriya tathA saMjJI paMcendriya tiryaMca A saghaLA AvI jAya che, tethI teo eka Indri bha0 55 . Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI 44 nigayonika pa unpacante no e kendriya-dIndriya-trIndriya-caturindriyatiryagyonikezya unyayana kintu pazcendriyaniyara yonikenya utpadyante, tatrApi-saMkSipaJcendriyasivAyoniramya utpAdane, 'no amantripabiMdiyatirikvanoNirahito uvavajjati'no -na na amaMsipazcendriyaviryagyAnike ra Agatyotpadyante / 'jai sammipaMcidiyatiripAjogiparTino ujjati' he bhadanta ! yadi saMjJipaJcendriyatiryayonikebhya Agatya ponikadeveSu utpadyante tadA-'ki saMkhenavApsAuyamanipaMcidiyatirikkhajoNipahilo upavajAti' kiM saMkhyeyavarSAyuHkasaM jJapazcandriyatiryagyonikebhya Agatyotpa. nanendriya niyaMtroM se Akara ke utpanna hote haiM na cauindriyatiyaMtroM se mAjake utpanna hai aura na asaMjI paJcendriyatiryazcoM se Akarake utpanna hote haiN| kintu saMjJI paJcendriya tiryaJcoM se Akarake utpama hote haiN| yahI yAta 'bheo jAyamanni paMbiMdiyatirikkha joNiehito vaya jaMti, nI amanni paMciMdiyatirikAva joNipahito uvavajjati' isa manapATa mArA samalAI gaI hai| ___ aba gautama pranu se aisA pUchate haiM-'jaha sannipaMciMdiyatirikkha. joNipahino uyani ' he bhadanta / yadi jyotiSkadeva saMjJI patrendriya niyamonika jIvoM se Akara ke utpanna hote hai to ki saMkhejjavAsA. ugamannipaMciMdiyanirigvajogihino ubavajjati' kyA ve saMkhyAtaM mA nivAthI AvIne utpanna thatA nathI. temaja be iMdriyavALA nila' mA ne pa utpana thatA nathI, tathA traNa IdriyavALA vi bhI AvIne pa utpana thatA nathI. ane cAra IdriyavALA tiya 241 pAna 5: 3.54! patA nayI tathA asasI yathendriya tiya"21bha ne pA, na yatA nayI, 52'tu 24il 5 yandriya tiya yAmAdhI jAna 3,1657 01 pAna o jAya sanni pacidiya tiriksajo. oi para no samanipacidiyatirikvajoNipahivo! ubajati', mA 5 .2 . bhIyo ..!! mAne se -'jA santi paniMdiyA rai ! ni' 2 pa -yAti paya: ndriya nigna na kamAvI Ane panna thAya che, te parAmA bhidiyanirizmanonihiyo nayA gi' te Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrakA TIkA za024 u.23 sU01 jyoti keSu jIvAnAmutpattiH 435 yante athavA 'asaMkhejjavAsAupasannipaMciMdiyatirikakhajoNi ehiMto uvavajrjjati' asaMkhyeyavarSAyuSkasaMjJi paJcendriya tiryagyonikebhyo vA Agatyotpadyante iti praznaH / bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'saMkhejjavAsAuyasannipacidiyatirikakhajoNierhito vi uvavajrjjati saMkhyeva yuSkasaMjJipaJcandriyatiryagyonikebhyo'pi, Agatyotpadyante tathA 'asaMkhejjavAsAuya sannipaMcidiyatirikkhajoNirahiMto vi uvajrjjata' asaMkhyeyavarpAyuSkasaMjJipaJcendriyatiryagyonikebhyo'pi Agatyotpadyante ityucaramiti / 'asaMkhejjavAuyasannipaMcidiyatirikkha joNie NaM bhaMte! 'asaMkhyeyavayuka saMjJipaJcendriyatiryagyonikaH khalu bhadanta ! 'je bhavie jor3a varSa kI AyuvAle saMjJI paJcendriyatiryagyonikoM se Akarake utpanna hote haiM ? athavA 'asaMkhejja vAsAjyasannipaMcididyatirikkhajoNie hito uvavajjati' asaMkhyAtavarSa kI Ayu vAle saMjJI pazcendriyatiryaJcoM se Akarake ke utpanna hote haiM ! isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'goyamA' he gautama! 'saMkhejjavAsA uyasannipaMcidiyatirikkhajoNiehiMto vi uvavajrjjati, asaMkhejjavAsAjyasannipaMcidiyatirikkhajoNiehiMto vi uvavajjaMti' ve saMkhyAtavarSa kI AyuvAle saMjJI paJcendriyatiryagyonikoM se bhI Akarake utpanna hote haiM aura asaMkhyAta varSa kI AyuvAle saMjJI paJcendriya tiryagyonikoM se bhI Akarake utpanna hote haiM / aba punaH gaunama prabhu se aisA pUchate haiM - 'asaMkhejjavAsAjyasannipaMcidiyatirikkhajoNie NaM bhaMte / je bhavie jAisiesa uvavajittae' he sakhyAta varSanI AyuSyavALA sa`jJI pacendriya tiya ca cainikamAMthI AvIne thAya che ? athavA 'asaMkhejjavAsAuyasa nnipaMcidiyatirikkha joNi utpanna ehi to uvavanja'ti' asabhyAta varSAMnI AyuSyavANA saMjJI yathendriya tayaH ceAmAM AvIne utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmIne - 'goyamA ! he gautama! 'saMkhejjavAsAjyasannipaMvidiyatirikkha kahe joNiehito vi uvavajjaMti, asaMkhejjavAsAvyasanniparcidiyatirikkhajoNiehiMtA vi uvatrajjati' sabhyAta varSAMnI AyuSyavAjA saMjJI yathendriya tiryaya ceAnikAmAMthI AvIne pazu utpanna thAya che ane asakhyAta vanI AyuSya vALA sa'nI pa'cendriya tiyA~ca ceAnikomAMthI paNa AvIne utpanna thAya che. * zrIthI gautamasvAbhI alune menuM pUche che ! - 'thasaMkhejatrAsAuya sanni paMcidiyatirikkhajoNie NaM bhaMte ! je bhavie joisiesu uvavajjittae' De lagavan Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre 436 siela uvavajjittae se NaM bhaMte' yo bhavyo jyotiSmadevepRtpattum sa khalu bhadanta ! 'kevaiyakAlaTiiesu ubavajjejjA' kiyakAlasthitike putpadyeta ? iti praznaH bhagavAnAhagoyamA' he gautama ! 'jahanneNaM aTThabhAgapaliovamahiiesu' jaghanyena aSTabhAga palpopamasthitikeSu jyotiSke pUnpadheta palyopamasyASTamabhAgasthitikeSu ityarthaH 'ukoseNaM palibhovamavAsasayamahassaTiiesa ubvjjej|' utkarSeNa palyopamavarSazatasahasrasthiti keSu varSazatasahasrAdhika (ekalakSavarSAdhika) palyopamasthitikeSu ityarthaH utpadyeta 'avasesaM .jahA asurakumArudesae' avazeSam-utpAdadvArAtiriktaM parimANAdidvArajAtaM yathA'surakumArodeza ke kathitaM tathaiva jyotiSkaprakaraNe'pi bhadanta! jo asaMkhyAtavarSa kI Ayu vAlA saMjJI paJcendriyatiyazcajyotiSka devoM meM utpanna hone ke yogya hai se NaM bhaMte ! kevAyakAlaThiiesu upaghajjejjA' vaha kitane kAla kI sthitibAle jyotiSka devoM meM utpanna hone ke yogya hai ? isake uttara meM prabhu gautama se kahate haiM-'goyamA' he gautama ! yaha 'jahanneNaM aTThabhAgapaliovamahietu, ukkoseNaM paliocamavAsasayasaharUlahihaetu uvavajjejjA' jaghanya se palyopama ke AThaveM bhAga pramANa kI sthitivAle jyotiSakadevoM meM utpanna hotA hai aura utkRSTa se ekalAkha varSa adhika eka palpopama kI sthitivAle jyotiSka deSoM meM utpanna hotA hai / 'avakSesaM jahA asurakumArudesae' avaziSTa kathana -arthAt utpAdadvAra le atirikta bAkI parimANa Adi dvAroM kA kathana jaisA asurakumAroddezaka meM kahA gayA hai| usI prakAra se isa jyoje asaMkhyAta varSanI AyuSyavALA saMzI paMcendriya tiryaMca tiSkamAM utpanna vAne yogya cha, 'se NaM bhaMte ! kevaiyakAladviiesu ubavajjejjA' ta keTalA kALanI sthitivALA tiSka devAmAM utpanna thAya che? mA prazna uttaramA prabhu gautama sAbhAra 4 cha ?--'goyamA' se gItama a 'jahanneNa aTThabhAgapaliovamadviiesu ukkoseNaM paliovamavAsasaya. sahassadviiesu uvavajjejjA' dhanyathI pakSyApamAna mAma mA prabhAnI sthitivALA tiSka devamAM utpanna thAya che. ane utkRSTathI eka lAkha varSa adhika eka palyopamanI sthitivALA tiSka devemAM utpanna thAya che. 'avasesaM jahA asurakumAruhesae' mAnu tamAma 4thana arthAt tyA vAra zivAya parimANa vi. dvAranuM kathana asurakumAronA uddezAmAM je pramANe Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramayacandrikA TIkA za024 u.23 sU01 jyotiSkeSu jIvAnAmutpattiH 437 coddhavyam asurakumArapakaraNe pRthivI kAyikoddezakasyAtidezaH kRto'naH pRthivIkAyikamakaraNe yayA yathA kathitaM tathA tathaiva ihApi jJAtavyam / kintu yadaMze amurakumArApekSayA vailakSaNyaM vidyate tadarzayati-'navaraM' ityaadi| 'navaraM ThiI jahanneNaM aTThabhAgAliovama' navaram-kevalaM sthitirjaghanyena aSTabhAgapalyopamam, palyopamasyASTamabhAgapramANA jaghanyasthitirityarthaH 'ukoseNaM tinni pali ovamAI' utkarSaNa trINi palyopamAni palyopamatrayapramANotkRSTA sthiti rityrthH| evaM aNubaMdho vi' evaM sthitivadeva anubandho'pi jaghanyata: palpopamASTabhAgapramANa utkRSTataH palyopamatrayamANo jJAtavya iti 'seMsa taheva' zeSa sarvaM tadeva-asurakumAramakaraNodIritameva avagantavyamiti / kAya. tiSka prakaraNa meM bhI vaha jAnanA cAhiye / asurakumAra ddezaka meM pRthivI. kAyika uddezaka kA atideza kiyA gayA hai| isaliye pRthivIkAyika prakaraNa meM jaisA jaisA kahA gayA hai / usI prakAra se vaha yahAM para bhI jAnanA caahiye| kintu isa prakaraNa meM jisa aMza meM asura. kumAroM kI apekSA vilakSaNatA hai use sUtrakAra ne 'navaraM ThiI jahaH neNaM aTThabhAgapaliocama' isa sUtradvArA prakaTa karate hue kahA hai ki yahAM sthiti jaghanya se eka palpa ke AThaveM bhAga pramANa hai aura usaSTa se vaha tIna palpopama kI hai| 'evaM aNubaMdho vi' sthiti ke anusAra anubandha bhI jaghanya se eka palya ke ATha veM bhAgapramANa hai aura utkRSTa se vaha tIna patyopama kI hai| 'sesaM taheva' isa prakAra sthiti kahevAmAM AvyuM che, eja pramANenuM kathana A jyotika denA uddezAmAM paNuM te , samajavuM. asurakumAnA uddezAmAM pazivakAyika udezAne atideza (bhalAmaNu) kahyo che. tethI pRthvIkAyikanA prakaraNamAM je je pramANe kahyuM che e ja pramANe te ahiyA paNa samajavuM paraMtu A prakaraNamAM je aMzamAM asurakumArane kathana karatAM vilakSaNapaNuM Ave che. te sUtrakAre 'navara ThiI jahanneNa aThThabhAgapaliovama' 2 // sUtra dvArA pragaTa , A sUtrapAThathI sUtrakAre e samajha myuM che ke-ahiyAM sthiti jaghanyathI eka palyopamanA AThamA bhAga pramANunI che. ane utkRSTathI traNa palyopamanI che. 'evaM aNubadhA vi' sthitinA 4thana prabhAe bhanuma 5 5 dhanyathA me pazyanA AThamA bhAga pramANane che. ane utkRSTathI te traNa pApamano che. 'sesa taheva' sthiti bhane bhanuma dhanA 4thana ziyanu aa saghaNu 4thana Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karaMTa bhaMgavatIstra saMvedhe yadvailakSaNyaM taddarzayati-'navaraM kAlAdeseNaM jahanne do aTThabhAgapaliyovamAI' navaraM kAlAdezena jaghanyena dve aSTabhAgAlyopame dvau palyopamASTabhAgAviyaH palyopamasya caturthI za iti bhAvaH, tatraiko'saMkhyAtAyuSkasambandhI dvitIyayastu nArakajyoti kasaMbandhI evaM krameNa dvau palayopamASTabhAgau bhavata iti / 'ukkoMseNaM cattAri paliovamAI vAsaptayasahassamabhahiyAI utkarSeNa catvAri palyopamAni varSazatasahasrAmyadhi kAni, tatra trINi palyopamAni asaMkhyAtAyuSkasambandhIni, tathA ekaM palyopamaM sAtirekaM candravimAnajyotiSkasaMvandhi, evaM krameNa aura anubaMdha se atirikta ora sagha kathana asurakumAra ke prakaraNa meM jaisA kahA gayA hai vaisA hI hai| kAyasaMvedha meM jo bhinnatA haiM use prakaTa karane ke abhiprAya se 'navaraM kAlAdeseNe jahanneNaM do anubhAgapaliocamAI' aisA sUtrakArane kahA hai ki kAla kI apekSA kAyasaMvedha jaghanya se palpopama ke do AThaveM bhAga pramANa hai| ye do ATha bhAga palyopama ke caturthAMza rUpa paDate haiM inameM eka bhAga asaMkhyAta AyuSya sambandhI hotA hai aura dvitIya bhAga bhAraka jyotiSka sambandhI hotA hai isa krama se do palyopamASTabhAga hote haiN| 'ukkoseNaM cattAri paliocamAI vAsasayamahassamabhahiyAI tathA utkRSTa se vaha kAyasaMvedha ekalAkha varSa adhika cAra palpopama kA hai| ye tIna palyopama asaMkhyAta AyuSka sambandhI haiM / aura eka asurakumAranA prakaraNamAM je pramANe kahevAmAM AvyuM che, e ja pramANenuM kathana samana yasavedhanA 4thanamA 2 hAche, te matAvAnA hetuthI 'navaraM phAlAdeseNaM jahanneNaM dI anubhAgapaliAvamAi' pramANunA sUtra ho che, A sUtrapAThathI e samajAvyuM che ke-kALanI apekSAthI kAyasaMvedha jagha nyathI pApamanA be AThamA bhAga pramANa che. A be AThamA bhAga papasanA caturthAMza rUpa hoya che temAM eka bhAga asaMkhyAta AyuSya vALAne hoya che. ane bIjo bhAga tiSkano hoya che. e kramathI be pkssyaapbhne| mAme sAsa thAya che. 'ukoseNa cattAri paliovamAI vAsana yasahassamama hiyAI tathA 4thI te yasa deSa me dAma 4 adhi: yAra papamAne che. A traNa papama asaMkhyAta AyuSya saMbaMdhI che. ane eka sAtireka "kaMIka vadhAre pApama candra vimAna jatiSka saMbadhI che. Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ameyacandrikA TIkA za024 u.23 sU01 jyotipkeSu jIvAnAmutpattiH 539 varSazatasahasrAdhikAni catvAri palyopamAni bhavanti 'evaiyaM kAlaM jAva karenjA' etAvantaM kAlaM yAvatkuryAt etAvatkAlaparyantam asaMkhyAtavarSAyuSkasaMjJipaJcadriyatiryaggati jyotiSkagatiM ca seveta tathA etAvantaM kAlaM yAvat asaMkhyAtavarSAyuSkasaMkSipaJcendriyatiryaggatI jyotiSkagatau ca gamanAgamane kuryAditi kAyasaMvedhacaramaH prathamo gama iti 1 / 'so ceva jahannakAlaTiiesu uvavanno' sa eva saMjJipaJcendriyaH tiryagyonika jIva eva jaghanyakAlasthitika jyotiSkadeveSu utpanno bhavet tadA -jahanneNaM aTThabhAgapali bhovamaTiiesu' jaghanyena aSTabhAgapalyopamasthiti keSuH palyopamasyASTama bhAgapramANasthitikeSu jyotiSkeSu ityarthaH 'ukkoMseNa vi ag mAMgapaliovamaTTiema' utkarSeNA'pi aSTabhAgapalyopamasthitikeSu jyoti ke - sAtireka palyopama candra vimAna jyotiSka sambandhI hai| isa prakAra se eka lokhavarSa adhika cAra palpopama kA kAyasaMveSa utkRSTa se siddha ho jAtA hai 'evaiyaM kAlaM jAva karejjA' itane kAla paryanta vaha jIva asaMkhyAtavarSAyuSka saMjJI paJcendriya tiryaggati kA aura jyotiSkagati kA sevana karatA hai aura itane hI kAla paryanta usagati meM gamanAgamana. karatA hai, aisA yaha kAyasaMvedha antavAlA 1 prathama gama hai| / . 'so ceve jahannakAlahiiesu uvavannoM' vahI saMjJI paJcendriyatiryagyonika jIva jaba jaghanyakAla kI sthiti vAle jyotiSaka devoM meM utpanna hotA hai to vaha 'jahanneNaM ahabhAgAli bhovamahie' jaghanya se palpopama ke AThaveM bhAga pramANa kI sthiti vAle jyotiSkadevoM meM: utpanna hotA hai aura 'ukajhoseNaM thi' utkRSTa se bhI 'aTTha bhAgalioM: vamaTihaesu palyopama ke AThave bhAga pramANa kI sthitivAle jyoti A rIte eka lAkha varSa adhika cAra pApamane kAyasaMvedha utkRSTathI thaI. jaya che. 'evaiyaM kAlaM jAva karejjA' mATaau sudhI te 73. bhyAta varSanI AyuSyavALA saMjJI paMcendriya tirya"ca catinuM ane jyotiSka gatinuM sevana kare che ane eTalA ja kALa sudhI te e gatimAM gamanA gamana kare, che. A rIte A kAyavedha sudhIne pahele gama kahyo che. 1 __.. so ceva jahannakAlaTriiesa uvavanno' se . sajI thendriya tiya nivAbe jIva jyAre jaghanya kALanI sthitivALA , jyotiSka devAmAM utpanna thAya che. tata 'jahanneNaM adubhAga paliovamaTTiiesu' dhanyathI pakSyAyamanA - AThamA bhAga pramANanI sthitivALA jyotiSka dezamAM utpanna thAya che bhane 'koseNa vi' SavthI pay 'adubhAga paliovamaTriiesa pakSyApamanA amA, bhAga pramANanI sthitivALA jyotika dezamAM utpanna thAya che ? Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 bhagavatI tpadyate iti 'esa cetra vattanvayA' evaiva vaktavyatA yA idAnImetra darzitA se yatAvAdezaparyantaM dvitIyagame cakavyeti / 'navaraM kAlAdeseNaM jANejjA'navaraM kAlAdezena jAnIyAt kAlAdezena kAlApekSayA vibhinnaM kAyasaMvedha yathAyogaM jAnIyAditi dvitIyo gama 2 / 'so ceva ukkosakAladvipasa upapanna' sa eva - asaMkhyAta saMjJipazcendriya tiryagyonikajIva eva utkRSTakAlasthitikajyotiSkadeveSu yadi utpadyate tadA - 'esa caiva vatavyayA' eSaivaanantarodIritaiva vaktavyatA - bhaNiunyA / 'navaraM ThiI jahannegaM paribhavamaM vAsa sayasahasamanvayiM' navaraM kevalam asurakumArAcapekSayA sthitirjayanyena parayopamaM varSazatasahasvAbhyadhikam yadyapi akhyAtapurakANAM sthitiH sAtirekA pUrva koTI jamyato bhavati tathApyatra varpalAbhyadhikaM palyopamaM kathitaM tat varSapi pasyopamamamANAyukeSu jyotiSkadevetpatsyamAnatvAt yato'saMkhyAtavarSAyuSkAH svakIyAyuSkAd vRhattarAyuSkeSu naiva utpadyante jIvAH samAnAyuSkeSu nyUnAyuSkeSu - devoM meM utpanna hotA hai / 'esaceva vaktavyA' jo vaktavyatA abhI: abhI pradarzita kI gaI hai vahI vaktavyatA bhavAdeza taka kI isa dvitIyagama meM kahanI cAhiye | 'navaraM kAladeseNaM jANejjA' parantu kAla kI apekSA kAya saMveva isa dvitIyagama meM prathamagama kI apekSA bhinna hai| aisA yaha dvitIyagama hai 2 'so cetra ukkosakAlaThiesa uvavanno' jaba vahI asaMkhyAtavarSAyuSka saMjJI paJcendriyatiryagyoki jIva utkRSTa kAla kI sthitivAle jyoti devoM meM utpanna hotA hai, taba ila sambandha meM bhI 'esa ce vaktavyA' yahI pUrvokta vaktavyanA kahanI cAhiye / parantu 'navaraM ThiI jahaneNaM palibhovamaM vAsasya sahastamanmahiyaM' asurakumAra Adi kI apekSA se yahAM sthiti jaghanya se ekalAkha varSaadhika 'esa' caiva vattavtrayA' ne prathama ubhA 52 vAmAM bhAvyu che, te uthana lavAdeza sudhItuM yA jIna gabhamAM Devu le 'navaraM kAlAdeseNaM jANejjA' ' paraMtu kALanI apekSAthI kAyasaMvedhamAM A bIjA gamamAM pahelA gama karatAM judApaNuM che. e rIte A bIjo gama che. 2 so ceva ukkosa kAlaTThiesu uvavanno' asaNyAta varSAMnI AyuSyavANI se sannI pacendriyatiya iMca cenivALA te jIva utkRSTa kALanI sthitivALA jyAtiSTha heveMAbhAM utpanna thAya che, tyAre te saMbaMdhAM pazu 'esa caiva vacantrayA' mA pahelA eDesa sthanana 'hevu leI me. paraMtu 'najara' ThiI jahanne pachiovamaM vAsasama sahassamambhaddiyaM', asurakumAra vigerenI apekSAthI maDiyAM sthiti nadhamathI Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.23 sU01 jyotiSkepu jIvAnAmutpattiH 441 votpayante nAdhikeSu iti pUrva pradarzitamera / 'ukko seNaM tini paliocamAI utkarSaNa zrINi palyopamAni elyopamatrayamamAgA utkRSTataH sthitibhapatItyarthaH / evaM aNudhaMdho vi' evaM sthitiyadeva jayanyenotkRSTAbhyAmanubandho'pi jJAtavya iti / kAyasave. dhastu 'kAlAdeseNaM jahanneNaM do paliocamAI dohiM bAsamayasahastehiM amahiyAI' kAlAdezena jaghanyena dve palyopame dvAbhyAM varSazatamahanAbhyAmabhyadhike 'tayA 'ukoseNa cattAri pali govasAI vAsasayasahassamabhahiyAI utkRSTatazca-vAri palyopamANi varSezatasahastrAbhyadhi kAni iti 3 / 1 palyopama kI hai aura 'ukkoseNaM' utkRSTa se 'tinni pali bhovamAI tIna patyopama kI hai| yadyapi asaMkhyAta varSa kI AyuvAle jIvoM kI sthiti jaghanya khelAtireka pUrvakoTi kI hotI hai| parantu yahAM jo jaghanya sthiti unakI eka lAkha varSa adhika 1 palyApama kI kahI gaI hai vaha varSa lakSa se adhika payoSA kI sthiti vAle jyotiSkadevoM meM utpanna hone kI vajaha se kahI gaI hai| kyoMki asaMkhyAtta varSa kI AyuvAle jIva apanI Ayu se bRhattara AyudholoM meM utpanna nahIM hote hai| vaha to apanI lamAna Ayu vAloM meM athavA nyUna AyuvAlo meM hI utpanna hote haiM yaha bAta pahile kaha dI gaI hai| 'evaM aNubaMdho vi sthiti ke anusAra hI yahAM anubandha bhI jAnA cAhiye / kAyasaMvedha 'kAlAdeseNaM jahaleNaM do paliocano dohi vAmalaya mahassehiM ama hiyoI' kAla kI apekSA javanya le do lAkha varSa adhi do palyopa se nAma vaSa adhiH 1 me pakSyo5mAnI cha. bhane 'ukkoseNa' yA 'tinni palibhovabhAi' ra pakSyA5mAnI cha bhane sayAta panI bhAyuSya vALAM jIvanI sthiti jaghanyathI sAtireka-kaIka vadhAre pUrva TinI hoya che paraMtu ahiyAM temanI jagha ya sthiti eka lAkha varSa adhika 1 eka palyopamanI kaDI che. te eka lAkha varSathI adhika palyopamanI sthitivALA ja tiSka deve mAM utpanna thavAnA kAraNathI kahI che, kemake asa khyAta varSanI AyuSyavaLe jIve potAnA AyuSyathI vadhAre AyuSyavALAomAM utpanna thatA nathI te te potAnA sarakhA AyuSyavALAomAM athavA nyUna AyuSyavALoomAM utpanna thAya che e pAta paDasA hI cha. 'evaM aNubaMdhoM vi' aDiyo sthitinA 4thana prabhArI anuma'dharnu atha- 4] samAyu. yasavaya 'kAThAdeseNaM jahanneNaM do paliovamAI, dohi vAsasayasahassehiM amahiyAi" ganI apekSAya dhanyathA meM homa varSa madhi me pakSyApabhanI che. mane 'ukkoseNa' Genaa ta 'cattAri bha0 56 Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsare 142 . 'so cetra appaNA jahanna kAlahiibho jAo' sa eka-apaMkhyAta varSAyuSkaH saMzipazca. ndriyatiryagyonika jIva eva yadi svAtmanA-svayameva jaghanyakAlasthitikaH san jAtaH samutpanno bhavet tadA-'jahanneNaM aTThamAgapalizrotramaTThiema uvavanno' jaghanyenASTabhAgapalyopasthitikeSu utpnnH| asmin caturthagame jaghanya kAlasthitiko'saMkhyAta. gharSAyurodhikeSu jyotiSkadevepUtpannA, tanAsaMkhyAtAyuSo yadyapi palyopamASTabhAgAra pama kA hai aura 'ukkoseNaM' utkRSTa se vaha 'cattAri pali bhovamAI pAtasayalaharalalabhahiyAI eka lAkha varSa adhika cAra palyopama phA hai| aisA yaha tRtIya gama hai| ... 'so ceva appaNA jahaNakAlahiho jAo' vahI asaMkhyati gharSa kI AyunAlA saMjJI paJcendriya tiyagyonika jIva jaya svayaM javanya kAla kI sthiti ko lekara utpanna hotA hai aura vaha yadi jyotiSka dedoM meM utpanna hone ke yogya hotA hai to aisI sthiti meM vaha 'jaha gleNaM aTThabhAgapaliovamahiiesu uvacano' jaghanya se eka palya ke moThaveM bhAga pramANa sthiti vAle jyotiSkoM meM utpanna hotA hai aura 'uskoseNa vi abhAgapaliovapaTTiiestu uvavanno' utkRSTa se bhI vaha palyApama ke AThaveM bhAga pramANa sthiti vAle jyotiSkoM meM utpana hotA hai / isa caturtha gama meM jaghanya kAla kI sthiti vAlA asaMkhyAta ghAyu jIya audhika jyotiSaka devoM meM utpanna humA kahA gayA hai| so vahAM asaMkhyAtavarSa ko Ayu vole kI jaghanya Ayu yadyapi plyo| paliovamAi vAsaptayasahassamabhahiyAI' se kAma 15 adhi: yA pkssyaapamAne che. e rIte A trIjo gama kahyo che. 3 'so ceva appaNA jahaNNakAladviio jAo' asaNyAta varSanI AyuSya vALe e saMjJI paMcendriya tiryaMca nivALo jIva jyAre pite jaghanya kALanI sthitithA utpanna vAna yogya cha, tata sI sthitimA ta 'jahaNNeNaM aTubhAga paliovamaDhiiesu uvavanno' nyathA te me par3hayopamanA mAmA bhAganI sthitiyANA syAti hevAmA pani thAya che bhane 'ukkoseNa vi aTubhAgapaliovamaTiiesu uvavanno' LthI 521 ta pakSyApabhAnA mAmA nAma pramANanI sthitivALA tiSka devemAM utpanna thAya che. A cethA gAmamAM jaghanya kALanI sthitivALe asaMkhyAta varSanI AyuSyavALe jIva odhika tiSka devAmAM utpanna thayAnuM kahyuM che te tyAM asaMkhyAta varSanI AyuSa vALAnuM jaghanya AyuSya je ke popamanA AThamAM bhAgathI paNa hInatA Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trafer TIkA za024 u. 23 01 jyotiSkeSu jIvAnAmutpattiH 443 " hInataraM jaghanyenAyuSka bhavati tathApi jyotiSkadevAnAM tato dInataramAyurna bhavati, svAyutulyAyurvandhakAthotto'saMkhyAtavarSAyuH ityatra jaghanyasthitikA ste palyopamASTabhAgApo bhavati te ca vimalavAhanAdi kulakarakAlAMtU pUrvatarakAlajAtA issyAdayo bhavanti / audhikajyotiSkA apyevaMvidhA eva teSA: mutpattisthAnatvena bhavantItyataH - ' jahaneNaM aTThabhAgapaliocamaDiesa uvavanno ityAdi kathitamiti / 'ukIseNaM vi anubhAgapalizrotramaDiesa uzcano4' utkarSe NApi aSTabhAgavalyopamarithati ke pratpanna iti 'te NaM bhaMte! jIvA egasamaraNa keva IyA uvavajjaMti' te khala bhadanta ! asaMkhyAtavarSAyudhakasaM zipaJcendriya tiryagyonikA pama ke AThaveM bhAga se bhI hInatara hotI hai / parantu phira bhI jyotiSka devoM kI patyopasa ke AThaveM bhAga se hInatara Ayu nahIM hotI hai 'jo asaMkhyAta varSAyuSka jIva utkRSTa kAla kI sthiti vAle hote haiM ve apanI Ayu ke tulya Ayu ke bandhaka hote haiM / ' so yahA~ jaghanya sthiti vAle asaMkhyAta varSAyuSka hai ve palyopama ke AThaveM bhAga pramANa Ayu vAle hote haiN| aise ve jIva vimalavAhana Adi kulakara ke kAla se pahile kAla meM utpanna hue hastyAdi rUpa hote haiM / isI prakAra ke audhika jyotiSka hI unakA utpatti sthAna hotA hai, isIliye 'jaha neNaM aTTa bhAgapali bhovamahi uvavanno' ityAdi rUpa se kahA gayA hai| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM- 'te NaM bhaMte! jIvA ega samaeNaM kevaDhyA uvavajjaMti' he bhadanta ! ve asaMkhyAta varSAyuSka saMjJI (Achu hoya che. te paNa naitiSTha devAnuM AyuSya lye|pamanA AThamA bhAgathI hInatara (Achu) hAtuM nathI, je asa khyAta nI AyuSyavALA jIva kALanI sthitiva LA DhAya che, te peAtAnA AyuSyanI kharAkharanA AyuM. jyanA madha karanAra rAya che.'tA ahiyAM je jaghanya sthitivALA asa khyAta vanI AyuSyavALA che te paDyeApamanA AThamA bhAga pramANenA AyuSyavALA hAya che. evA te jIve vimalavAhana vigere kulakarAnA kALanA pahelAnA kALamAM utpanna thayA vigere vapathI hAya che e kAraNathI gena aTTabhogapachi ovamaTThiipasu uvavanno' chatyAhi prahArathI vAmAM Ayu hai. have gItabhasvAbhI alune me pUche che - 'te NaM bheve ! jIvA eksamaraNaM kevaiyA uvavajrjjati' De lagavan asaMkhyAta varSAMnI AyuSyavANA mevA Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre 4 jIvA, ekasamayena-ekasmin samaye inyartha kiya saMkhyAkA umpadyate ? gautama,! jaghanyena eko vA dvau vA trayo vA utkarpaNa saMkhyAtA utpadyante ityAdikaM sarva pUrvavadeva jJAtavyam / etadAzayenagAha-ema ceva batAyA' eva pUrvapadarzitaiva vaktavyatA jJeyeti 'navaraM ogAhaNA jahanleNaM dhaNupuhatta' navaraM kevalaM pUrvapUrvataradhakaraNApekSayA idayeva vailakSaNyaM yat zarIrAvagAhA jaghanyena dhanuHpRthaktvaM dvidhanusarabhya navadhanuHparyantaM bhvtiiti| zarIrAvagAhanA jaghanyena dhanuHpRthaktvamiti yat kathitaM tat palpopamASTa bhAgAmANAyuSo vipala vAhanAdikulakarakAlAda pUrvatarakAlabhAvino hastyAdivyatiriktakSudrakAyacatuSpadAnapekSya agantavyamiti 'ukoseNaM sAtiregAiM aTThArasadhaNupayAI utkarSeNa sAtirekANi aSTAdaza dhanuHzatAni / ukRSTA'vagAhanA sAtirekASTAdazadhanuHzatapramANA bhavatIti yat kathitaM tat visalavAhanakulakarapUrvatarakAlabhAvi hasyAdyapekSapA ityatragantavyam yato vimala pazcendriya tirthagyonika jIva eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-he gautama ! ve eka samaya meM jaghanya se to eka, athavA do athavA tIna utpanna hote haiM aura utkRSTa se saMkhyAta utpanna hote haiN| ityAdi saba kathana pUrva ke jaisA hI jAnanA cAhiye / isI Azaya se 'ela ceva battavyayA' sUtrakArale aisA sUtrapATha kahA hai| parantu 'navaraM ogAhaNA jahanneNaM dhaNupuhuttaM' pUrva-pUrvatara prakaraNa kI apekSA yahAM yahI bhinnatA hai ki zarIrAvagAhanA yahAM jaghanya se dhanuSa pRthaktva rUpa hai-do dhanuSa se lekara lo dhanuSa taka kI hai| 'zarIrAvagA. hanA dhanuSa pRthaktva rUpa hai' aisA jo kahA hai vaha palpopama ke AThaveM bhAga pramANa Ayu vAle jo vimalavAhanAdi kulakarake samaya se pUrva te saMjJI paMcendriya tiryaMca nivALA ja eka samayamAM keTalA utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmIne kahe che ke-he gautama ! teo eka samayamAM jaghanyathI te eka, athavA be athavA traNa utpanna thAya che. ane utkRSTathI saMkhyAta utpanna thAya che vigere saghaLuM kathana pahelA kahA pramANe sabhA ko mAzayathI 'esa ceva vattavvayA' mA prbhaagen| sUtrA: sahAre yo cha. 52'tu 'navaraM ogAhaNA jahaNeNaM dhaNupuhatta' pUrva-pUta prakaraNanI apekSAthI ahiyAM eja judApaNuM che ke-zarIranI avagAhanA ahiM jaghanyathI dhanuSa pRthaphatva rUpa che. eTale ke-be dhanuSathI laIne nava dhanuSa sudhInuM che. zarIranI avagAhanA dhanuSa pRthakRtva rUpa che, e pramANe je kahyuM che, te palyopamanA AThamA bhAga pramANunI AyuSyavALA je vimalavAhana vigere kulakaranA samayathI pahelAnA kALamAM thayelA hAthI vigerethA, Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.23 su01 jyotiSkeSu jIvAnAmutpattiH 45 vAhano navadhanuHzatapramANAvagAhanaH tatkAlInahastyAdayazca tad dviguNazarIrAva gAhanAH tatpUrvatarakAlabhAvinazca te sAtirekatatpramANA bhAntIti / 'ThiI jahanneNaM aSTabhAgapalionma' sthitijaghanyenANTabhAgapalyopanam palyopamASTamabhAgapramANA jaghanyA sthitirbhavatIti / 'ukkoseNa vi aTTha mAgapaliovamaM' utkarpaNA'pi aSTa bhAga palyopamam 'evaM aNubaMdho vi' evaM sthivivadeva jaghanyotkRSTAbhyAM palyopamASTatara kAla bhAvI hastyAdi bhinna kSudakAya bAle catuSpada haiM unakI apekSA karake kahA gayA hai| tathA 'uksoseNaM' utkRSTa se inake zarIra kI avagAhanA 'sAtiregAiM ahAraladhaNumayAI' sAtireka 1800 aThAraha so dhanuSa pramANa hai| utkRSTa avagAhanA jo yahAM aThArahatA 1800 dhanuSa kI kahI gaI hai vaha vimalavAhana kulakara ke pUrvatara kAla bhAvI isti Adi kI apekSA le kahI gaI hai| kyoMki ghimalavAhana kI ava gAhanA 900 nausI dhanuSa kI thI aura unake kAla ke hasti Adi dugunI avagAhanA vAle the| tathA ina se bhI pUrvanara kAlavarnI jo hasti Adi the ve sAtireka dugunI avagAhanA vAle the arthAt 1800 dhanuSa kI avagAhanA se bhI adhika avagAhanA vAle the| 'ThiI jahanneNaM aTTha bhAgapalibhovama' sthiti yahAM jaghanya se eka palya ke AThaveM bhAga pramANa hai aura 'ukkomeNa vi alogapali bhovarma' utkRSTa se bhI vaha eka palya ke ATha mAga pramAga hai| 'evaM aNubaMdho vi' sthiti ke jaisahI anubantra 'bhI yahA~ jaghanya aura utkRSTa se palpopama ke muN| kSudrAya yatupa chAcha, tamanI apekSA prazana 3 . tathA 'ukoseNaM.. thI tabhanA zarIranI acAhanA 'sAtiregAI aTThArasadhaNusa yoi' sAti24 (kaMIka vadhAre) 1800 aDhA se dhanuSa pramANa che. utkRSTa avagAhanA ahiyAM je 1800 arADo dhanuSanI kahI che, te vimalavAhana kukaranA pahelAnA kALamAM thanArA hAthI vigerenI apekSAthI kahI che. kemake vimalavAhananI avagAhanA 900 nava dhanuSanI hatI ane temanA kALa samayanA hAthI vigere bamaNa avagAhanA vALA hatA. tathA tenAthI paNa pahelAnA kALanA je hAthI vigere hatA teo sAtireka bamaNI avagAhanAvALA hatA arthAta 1800 aDhAraso dhanuSanI avagAhanAthI paNa vadhAre avagAhanAvALA hatAM 'ThiI jahanneNa adabhAgapali ovama' mADayAM sthiti dhanyathA se patyAnA mAmA mAsa prabhAnI che. bhane 'ukoseNaM vi aTThabhAgali bhovama' GthA 5 te 4 565mA amAnI che. 'evaM aNubadheo vi' sthitinA kathana pramANe ja anubaMdha paNa aDiyAM jaghanyathI ane utkRSTathI pa5 Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI bhAgapamANo'nubandha iti / 'se taheba' zeSam-avagAhanAsthityanuvandhAtirikta parimANAdidvArajAtaM tathaiva-prathamAdigamavadeveti / 'kAlAdeseNaM jahanneNa do aTThaH bhAgapali bhovamAI' kAlAdezena jaghanyena dve aSTabhAgapalyopame palyopamasya caturyo ityarthaH tathA-'ukosega vi do aTThabhAgapalibhovamAI' utkarSeNApi dve aSTa mAgapalyopame 'evaiyaM kAlaM jAva karejAM' etAvantaM kAlaM yAvat kuryAt etAvatkAparyantaM asaMkhyAtavarpAyuSkasaMkSipaJcendriyatiryaggati jyotiSkagatiM ca seveta tayA etAvantameva phAlaM yAvat asaMkhpAtavarpAyuSkasaMjJipazcendriyaganI jyotiSkagatau ca gamanAgamane kuryAditi 'jahannakAlahiiyarasa esa ceva ekko gamo 4-5-6 / jaghanyakAlasthi. tikasya epa eva eko gamaH yato'traiva caturthagame evaM paJcapaThagamayorantarbhAvo AThaveM bhAga pramANa hai 'sesaM taheva' isa prakAra avagAhanA, sthiti aura anusaMdha se atirikta pAkI ke parimANa Adi dvAroM kA kathana prathamAdi gama ke jaisA hI hai 'kAlAdeseNaM jahanneNaM do aTThabhAgapali. otramAha' kAla kI apekSA kAyasaMvedha jaghanya se palpopama ke do AThaveM bhAga rUpa hai arthAt palyopama ke caturthAMza rUpa hai| tathA 'uko. seNa vido aTThabhAgali provamAI' tathA utkRSTa se bhI vaha palyopama ke do AThaveM bhAga rUpa hai 'ecaiyaM kAlaM jAva karejA' isa prakAra vaha jIca itane kAla taka asaMkhyAta varSAyuruka saMjJI paJcendriya tiryaggati kA aura jyotiSaka gati kA sevana karatA hai aura itane hI kola taka vaha usameM gamanAgamana karatA hai| 'jahanakAla daiyassa esa ceva eko galo 4-5-6' isa jaghanya kAla kI sthiti vAle kA yahI eka gama bhanA mAmA mAsa prmaannun| che. 'sesa taheva' mA zata pAnA, sthiti, ane anubaMdha zivAya bAkInA parimANa, vigere dvArenuM kathana pahelA vigaire gamAnA 4thana prabhArI 4 cha. 'kAlAdeseNa jahannegaM do adubhAgapaliovamAI' janI apekSAthI yavedha dhanyathA patye 5manA meM abha! mA 35 . arthAt 58ye|5mnaa yaturthAza 35 cha. tathA 'ukoseNa vi do aThThabhAgAli ovamAI' tathA 4thI 5 ta pakSyApabhanA se 24 mA mAga 35 che. 'evaiyaM kAla jAva karejjA' mA zata te 01 meTA 45 sudhA asaMkhyAta varSanI AyuSyavALA saMjJI paMcendriya tiryaMca gatinuM ane tiSka gatinuM sevana kare che. ane eTalA ja kALa sudhI te temAM gamanApre cha. 'jahannakAlaTThiyassa esa ceva eko gamo' mA 45-ya janI sthiAta Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramacandrikA TIkA za024 u.23 01 jyotipkepu jIvAnAmutpattiA 447 bhavati palyopamASTabhAgapramANAyupo yaugalikatirazca paJcamagame paSThagame ca palyo. pamASTabhAgamamANamevAyubhavati na svasmAd bRhattarAyuSke jIvaH samutpadyate, iti pUrva pradarzitameva / 'so ceva appaNA ukkosakAlahiio jAo' sa eva-asaMkhyAtavarSI muSkasaMkSipaJcendriyatiryagyonika jIva eva AtmanA-svayam utkRSTa kAlasthitikA mAto bhavet tadA-'so ceva ohiyA vattabdhayA' saiva audhikI vaktavyatA- atrApi maNitavyA 'navaraM ThiI jahannaNa tinni palibhovamAI' navaram-kevalamaudhikagamA pekSayA saptamagame sthitau vailakSaNyaM yadana sthitijaghanyena trINi palyopamAni tthaahai| kyoMki yahI para-caturtha gama meM hI-paJcama evaM SaSTha gama kA anta. bhauva ho jAtA hai kyoMki palyApama ke AThaveM bhAga pramANa kI Ayu vAle yugalika tiryazca kI paJcama gama meM aura SaSTha gama meM palyopamake AThaveM bhAga pramANa hI Ayu hotI hai| ata: vaha apane se vRhattara Ayu vAle jyotiSka deva meM utpanna nahIM hotA hai aisA pahile prakaTa kiyA hI jA cukA hai| 'so ceva appaNA unakosakAlavihao jAo' jaba vaha asaMkhyAta varSAMyuSka saMjJIpaJcendriya tiryagdhonika jIva utkRSTa sthiti ko lekara utpanna hotA hai taba 'so ceca ohiyA vattavyayA' vahI audhikIvaktavyatA yahAM para bhI kahanI caahiye| 'navaraM ThiI jahanneNaM tinni pali ovamAI' kevala audhika gama kI apekSA isa saptama gama meM sthiti meM bhinnatA ailI hai ki yahAM sthiti jaghanya se tIna palpopamahI vALAne A ekaja gama che. kemake ahiyAM ja-eTale ke cethA gAmamAM ja pAMcamA ane chA gamano aMtarbhAva thaI jAya che. kemake palyopamanA AThamA bhAga pramANunI AyuSyavALA yugalika tiryaMcanI pAMcamAM ane chaThThA gAmamAM 55manA AThamA bhAga pramAnuM ja AyuSya hoya che. tethI te pitAnAthI vadhAre AyuSyavALA tiSka devamAM utpanna thatA nathI. e pramANe kahI ja dIdhuM che. 'so ceva appaNA ukkosa kAlaTrii bho jAo' nyAre te masabhyAta panI AyuSyavALe saMjJI paMcendriya tiryaMca nivALo jIve utkRSTa sthitithI utpanma thAya che. tyAre 'sA ceva ohiyA vattavyayA' yA mAghi sAyana maliyAM 55 aj naya. 'navaraM ThII jahanneNaM tinni paliovamAI' qNa maudhi gamanI apekSAe A sAtamA gamamAM sthitimAM e pramANe judA pADyuM che ke mahiyA sthiti dhanyathA nara pkssy|5mnii cha. tathA 'sakkoseNa vi tinni Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre 48 1 'ukoseNa ci tinni liyobanAi' 'utkarSeNApi sthitistrINi palyopamAni jagha nyotkRSTAbhyAM palyopamatrayamamANA sthitiH saptamagame ityarthaH / ' evaM aNuvaMco vi' evaM sthitideva jaghanyotkRSTAbhyAM tripalyopamapramANo'nuvandho'pi bhavatIti / 'seyaM taM caiva' zeSaM sthityanubandhAbhyAmatiriktaM sarvamapi tadeva bhadhikagamavadeveti / ' evaM pacchimA tinni gamagA NeyacyA' evaM pUrvapadarzitakramega pazcimA antimAH saptamASTamamAtra gapakA netavyAH - jJAtavyA 'navaraM ThiI saMvedaM ca jANejjA' navaram - kevalaM sthiti saMvedhaM ca parasparaM bhinnabhinnaM jAnIyAt tathAhi saptamAdigameSu yaugalikatirazca ekA utkRSTeva jalapopalakSamA sthitirbhavati, jyotiSkasya tuM saptame gaye dvividhA jaghanyotkRSTA sthitiH patItaitra / aSTame game palpopamASTabhAgarUpA / hai tathA 'koseNa vi tini paliomAI' utkRSTa se bhI vaha tIna parapoSama kI hai / tAtparya yahI hai ki isa saptama gama meM sthiti jaghanya aura utkRSTa se tIna palpopama kI hai aura 'evaM aNubaMdho vi' anu. baMdha bhI sthiti ke jaisA hI javanya aura utkRSTa se tIna palyopamakA | 'sesa taM ceva' sthiti aura anubaMdha se atirikta anya saba dvAroM kA kathana isa saptamagama meM adhika gama ke anurUpa hI hai / 'evaM pacchimA tinigamamA vanA' hI pradarzita krama ke anusAra antima jo gaMma haiM 7 veM, 8veM aura 9ve gama haiM-ve bhI samajha lenA cAhiye / 'navaraM ThiGga saMveha ca jANejjA' parantu ina nAmoM meM sthiti aura kAya saMvaidha kA kathana paraspara se bhinna bhinna rUpa se hai / jaise-saptama Adi gamoM meM yugalika tiryaJca kI eka utkRSTa hI tIna patyoma kI sthiti hotI palio mAi uddhRSTathI patha te trayasyopamanI che. muMDevAnuM tAtparya meM che ke-A sAtamA gamamAM sthiti jaghanyathI ane utkRSTathI trajI palyeApamanI jaM che bhane 'evaM aNutradho vi' anugaMdha pazu sthitinI uthana abha 4 dhanya ane utsRSTathI bu popamA che. 'sesa taM ceva' sthiti bhane anusaMdha zivAya khIjA saghaLA dvArAnu kathana mA sAtamAM gamamAM aughika gamanA kathana asA 'evaM pacchimA tinti gamagA NeyavtrA' yA matAvesa bha pramANe chellA je traNa game che eTale ke 7 sAtamA 8 AThamA ane navabho gama che. te pazu sama sevA 'navaraM Thii' saMvedda' ca jANejjA' paraMtu A gameAmAM sthiti ane kAyasa vedhanuM kathana eka khIjAthI juduM juduM che. prema he sAtabhA vigere gabhAbhAM yugabiGa tiryayanI utsRSTathI tra patcApamanI sthiti DAya che, paraMtu caiAti keAnI sAtamA gamamAM jAnya J Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.23 sU01 jyotipkepu jIvAnAmutpattiH 549 navame sAtirekapalyopamA sthitirbhavati / savedhazca sarvatra stra sva bhavAprekSayA sthityaH susAreNaiva bhavadvikayoH kArya iti, zeSaM pUrvavadeveti / 'ee satta gamagA" ete samagamakA prathamAstrayoM gamakAH3, madhyamagamatrayasthAne ekaH1, caramAstu trayaH 3, evaM krameNaH saptaiva gamakAH bhavanti paJcamapaSThagamayozcaturthe'ntarbhAvAditi / / . "atha saMkhyAtavarpAyuSkasaMkSipagnendriyAn jyotiSkapUtpAdayannAha-'jA saMkhejabAsAuyaH' ityaadi| 'jai saMkhenavAsAuyasannipaMciMdiyatirikkhanoNiehito upavajjati' he bhadanta / yadi saMkhyeyavarpAyuSkasaMjJipaJcendriyatiryagyonikebhya hai| parantu jyotiSka kI saptama gama meM jaghanya aura utkRSTa donoM prakAra kI sthiti hotI hai| aSTama gama meM palpopama ke AThaveM bhAga rUpa sthiti hotI hai aura nauveM gama meM sAtireka palyopama kI sthiti hotI hai| saMvedha sarvatra apane 2 bhayakI apekSA se sthiti ke anusAra hI donoM bhavoM kI sthiti ko saMmilina karake karanA caahiye| bAkI ko saya kathana pUrva meM kahe gaye anusAra hI hai| 'ee satta gamagara / isa prakAra se ye sAta gama haiM / pahile ke tIna gama, madhyama ke tIna / gamoM meM se 1 cauthA gama, aura anta ke tIna gama isa krama se sAta hI gama hote haiM kyoMki pAMcaveM gama kA aura chaThe gama kA antarbhAva caturtha gama meM ho jAtA hai| ___ aya saMkhyAta varSa kI AyubAle saMjJo paJcendriya tiryagyonikoM kA jyotiSka devoM meM utpAda kA kathana sUtrakAra karate haiM-isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-'jai saMkhejjavAsAuyasannipaMciMdiyatirikkha. ane ukaNa beu prakAranI sthiti hoya che. AThamA gamamAM papamanA AThamA bhAga rUpa rithati hoya che ane navamA gamamAM sAtireka pApa manI sthiti hoya che. savedha badhe pita pitAnA bhAvanI apekSAthI sthitinA pramANe ja bane bhavanI sthiti meLavIne kahevuM joIe. bAkInuM bIja sagha 4thana 57 hyA pramANe / che. 'ee satta gamagA' mArIta mA sAta game che. pahelAnA 3 traNa gama, madhyanA traNa gamemAMthI eka cothe gama ane chellA 3 game e kamathI sAta ja gama hoya che. kemake pAMcamA ane chaThThA gamane aMtarbhAva cethA gAmamAM thaI jAya che. have sUvakAra saMkhyAta varSanI AyuSyavALA saMjJI paMcendriya tiryo. nikane tiSka devamA utpAdanuM kathana kare che. emAM gautamasvAmI be bha0 57 Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . bhagavatIsare - Agatyotpadyante jyotiSkeSu tadA 'saMkhejjavAsAuyANa jaiva asurakumAresu uvavajjamANANaM taheva nava vi gamA bhANiyavyA' saMkhyeyavAyuSkANAM yathaivAsurakumAre putpadyamAnAnAM tathaiva navAei gamA 'bhaNitavyAH asurakupArapakaraNe yena rUpeNa saMkhyAtavarSAyuSkANAM tiryagyonikAnAM navagamairutpAdaparimANAdidvArANi nirUpisAni tenaiva rUpeNa saMkhyAtavarSAyuSkasaMjJipaJcendriyatiryagyonikAnAM jyotiSkadeve. ghRtpadyamAnAnAmapi navamirgamairutpAdaparimANAdidvArANi kartavyAnIti bhaavH| yadyapi anyatsarvamasurakumAramakaraNavadeva, tathApi sthityanuvandhI vibhinnAviti tadeva darzayati 'navaraM' ityAdi / 'navara joisiyaThiI saMvehaM ca jANejjA' naparam-kevalaM joNiehito uvacajjati' he bhadanta ! yadi saMkhyAtavarSa kI Ayu vAle saMjJI pazcedriya tiryagyonika jIvoM se Akara ke jyotiSka deva uspaSa hote haiM to isa viSaya meM vaktavyatA kisakI vaktavyatA ke anusAra hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'saMkhejjavAsAuyANaM jaheva asurakumAresu 'ubarajjamANANaM taheva nava vi mamA bhANiyavA' he gautama ! asuraku. 'mAra prakaraNa meM jisa rUpa se saMkhyAta varSAyuSka tiryagyonikoM ke nau gamoM dvArA utpadAdi dvAroM kI vaktavyatA kahI gaI hai, usI rUpa se jyotiSka devoM meM utpadyamAna ina saMkhyAta varSAyUSka saMjJI paJcandriya tiryagyonika jIvoM ke bhI nau gamoM dvAro 'utpAda Adi dvAroM kI pata. vyatA kaha lenI caahiye| yadyapi yahAM para saMgha kathana asurakumAra ke prakaraNa ke jaisA hai phira bhI sthiti aura anubaMdha ye yahAM para bhinna prabhune me yu cha hai- jai saMkhenjavAsAuyasannipaMciMdiyatirikkhajoNiehito uvavajjati' 3 bhagavan sabhyata varSanI mAyuSyavANA sazI 5ye. ndriya tiryanika jamAMthI AvIne tiSka devamAM utpanna thAya che. te A saMbadhanuM kathana kenA kathana pramANe thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu 49 cha -'sa khejjavAsAuyANaM jaheva asura kumAresu uvavajjamANANaM. taheva nava vi gamA bhANiyavvA' ke gautama / asurabhAra 542 mAM, 2 pramANe sakhyAta varSanI AyuSyavALA tiryacanikenA nava gama dvArA utpAda vigere dvAranuM kathana karyuM che, eja pramANe jyotiSka devamAM utpanna thanArA A sakhyAta varSanI AyuSyavALA saMjJI paMcendriya tiryanika jInA utpanna thavAnA sa ba dhamAM paNa utpAda vigere nava dvArenuM kathana kahI levuM joIe. je ke ahiyAM tamAma kathana asurakumAra prakaraNanA kathana pramANe che. to 55 sthati bhane smanumaya meM maDiyA minna che. me pAta 'navara Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyandrakA TokAza024 u.23 01 jyotiSkeSu jIvAnAmutpattiH vara jyotiSkadevasthiti saMvedhaM na bhinnarUpega jAnIyAditi / 'semaM tatra nizva se saM 'bhANiyantra' zeSaM sthiti saMvedhAtiriktaM sarvamutpAdaparimANAdidvArajAtaM tathaiva- asukumAramakaraNa deva niravazeSaM sarva bhaNitavyam iti 9 / - atha manuSyAna jyotiSke pratpAdayati- 'jai maNusserhito' ityAdi / 'jai maNu 'ssehiMto uvavajjeni' yadi manuSyebhya Agatya utpadyante tadA kiM sajhimanuSyevo minuSyebhyo vA Agatyotpadyante ityAdikaM sarva praznottarAdikaM saMjJipaJce ntriparizenikama karAvadeva jJAvyaM tadevAha 'bhedo vaDheca jAva' bhedo vizeSaH hai yahI bAta 'navaraM jo hasiyahiM saMveddaM ca jANejjA' isa sUtrapATha dvArA prakaTa kI gaI hai| jyotika devoM kI sthiti aura saMvedha asura kumAroM kI sthiti aura saMvedha se bhinna hai / yahI antara asurakumAra ke prakaraNa se isa prakaraNa meM hai / 'sesaM taheba niravasesaM bhANiyantraM ' bAkI kA sthiti evaM saMvedha se atirikta utpAda parimANa Adi kI kathana - jaisA asurakumAra ke prakaraNa meM kiyA gayA hai vaisA hI hai / usameM koI antara nahIM hai / f aba sUtrakAra manuSyoM se Akarake jyotiSka devoM meM utpana hote haiM isa kA kathana karate haiM - isameM gautamane prabhu se aisA pUchA hai'jai manussehito savavajjaMti' he bhadanta / yadi jyotiSka deva manuSyoM se Akarake utpanna hote haiM, to kyA ve saMjJI manuSyoM se Akarake va utpana hote haiM ? athavA asaMjJI manuSyoM se Akara ke utpanna hote haiM ? isa prazna ke uttara meM prabhu gautama se kahate haiM - he gautama! isa sambandha osiThi saveha ca jANejjA' mA sUtrapATha dvarA pragaTa haresa che. jyotiSTha devAnI sthiti ane savedha asurakumA2AnI sthiti ane saveSathI judA che, ko guhApAzu asurakumAronA praharatAM A azubha che. 'sesa va sesa bhANiyanvaM' yA zivAya mADInu meTo meM sthiti bhane savedha zivAyanu bIjuM tamAma utpAda parimANu vigerenuM kathana asurakumArInA prakaraNamAM je rIte karavAmAM Avyu che, eja pramANenu che. temA kaIja aMtara nathI. have sUtrakAra manuSyeAmAMthI AvIne jAtika devAmAM utpanna thAya che e batAve che. A sabadhamAM gautamasvAmIe prabhune evuM pUchyuM che ke-nada maNuskhe hiMtA ! uvajjati' le jyotiSTha heva manuSyabhAMthI bhAvAne utpanna thAya che, te zu teme sa'nI manuSyamAMthI AvIne tyAM utpanna thAya che, ke asa'nI manuSyamAMthI AvIne utpanna thAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu gautama svAmIne kahe che ke-he gautama A saMbaMdhamAM praznottara vigera Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .453 bhagavatIne 'tathaiva-saMkSipaJcendripatiryagyonikapakaraNavadeva jJAtavyaM tatrAha-'jAva'. iti, yAvata 'asaMkhejjavAsAuyasanimaNu se NaM bhaMte' asaMkhyepavAyuSkasaMjhimanuSyA khalu bhadanta ! 'je bhavie joisiesu upayajjitae se Na bhaMte kevaiyakAlaTiiesa uvavajjejjA' yo bhavyo jyotiSkadevepUtpattum, sa khalu bhadanta ! kiyatkAlasthitikajyotiSkadeve pUtpadyate iti praznaH / uttaramAha-'evaM jahA' ityAdi / evaM jahA asaMkhejjavAsAuyasanipaciMdiyassa' evaM yathA aMtaMkhyeyavarpAyuSkasaMkSipo. ndriyasya 'joisiesu ceva uvavajamANassa satta gamagA taheva maNussANa vi'jyo. tiSkadeveSveva utpaghamAnasya sapta gamakA adhunaiva pradarzitAH, tathaiva manuSyANAmapi sapta gamakI nirUpaNIyAH prathamAstrayo gamakAH madhyamatrayANAmeko gamaH, tathA caramAstrayaH, itthaM saptagamakA ihApi nirUpagIyA iti 'navaraM ogAhaNA viseso' meM praznottarAdi kA kathana saMjJI paJcendriya tiryagyonika prakaraNa meM kahe gaye anusAra jAnanA cAniye / yahI vAta-'bhedo taheva jova' isa sUtrapATha dvArA kahI gaI hai| yAvat 'asaMkhejjavAsAuyasannimaNusse NaM bhaMte ! he bhadanta ! asaMkhyAta varSa kI Ayu vAlA saMjJI manuSya 'je bhadhie joisielu uvavajjittae' seNaM bhaMte / kevaiyakAlahiiepsu uvava. jjejjA' jo jyotiSika devoM meM utpanna hone ke yogya hai vaha kitane kAla kI sthiti vAle jyotiSikoM meM utpanna hotA hai ? isa prazna ke uttara meM prabhu gautama se kahate haiM-'evaM jahA asaMkhejjavAsAuyasabhiH paMciMdiyarasa joisiestu ceva uvavajjamANasta satta gamagA taheva maNu. ssANa vi' he gautama jisa prakAra jyotiSikoM meM utpanna hone vAle asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle saMjJI paJcendriya tiryazca ke sAta gamaka kathana saMjJI paMcendriya tiryaMca yunika prakaraNamAM kahyA pramANe samajavuM na . 4 vAta 'bhedo taheva jAva' / sUtramA bArA 49 che yAvat 'asakhejjavAsAuyasannimaNusse NaM bhaMte !' bhagavan manyAta varSanI AyuSya pANI sabhI manuSya 'je bhavie jAIsiesu uvavajittae se NaM bhaMte'! kevaDyakAla. Dhiiesu ubavajjenjA' 2 jyoti0 havAmA utpanna yogya cha, te / kALanI sthitivALA jIva tika devamAM utpanna thAya che ? A praznanA uttara abhu gautama svAmI 4 cha hai-'eva jahA asaMkhejjavAsAuthamanti paciMdivasa jAisiesu ceva uvavajjamANassa (satta gamagA taheva, maNusyANa vi' . he gautama ! je pramANe jatiSka devamAM utpanna thanArA asaMkhyAta varSanI - AyuSyavALA saMjJI paMcendriya tiryanA sAta gama upara hamaNA ja kahe Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ...pramai yandrikA TIkA za024 u.23 101 jyotipkepu jIvAnAmutpattiH 456 nagaram AgAhanAvizeSaH-avagAhanAbhedaH, tagAhi -'paDha mesu tisu gamaesu pathameSu triSu gamakeSu prAthamikagamatraye zarIrAvagAhanAyAM vailakSaNyaM vidyate, tadeva darzayati 'ogAhaNA' ityAdi 'oga.haNA jahaNeNaM sAtiregAI nava dhaNumayAI' avagAhanA prAthamika gamatraye jaghanyataH sAtirekANi navadhanuHzatAni iyamavagAhanA vimalavAhanakulakarAda pUrakAlI namanuSyApekSa yAjaseyeti, 'ukkosegaM vini gAuyAi' utkaga trINi gavya tAni, etaccaikAntasuramAdikAla mAvimanuSyApekSayA abhI kahe gaye haiM usI prakAra se manuSyoM ke bhI sAta gamaka kaha lenA maahiye| pradhama ke 3 gamaka madhyama ke tIna gamakoM meM se cauthA gamaka aura anta ke 3 gamaka ye sAna gamaka yahAM kahe gaye haiN| so pahile jamA nakA nirUpa ga kiyA gayA hai vaisA hI inakA nirUpaNa yahA~ para bhI kara lenA cAhiye / 'navaraM' parantu 'ogAhaNA viseso' avagAhanA . kI vizepatA hai |-'pddhmesu tistu gamaesu' pradhama ke tIna gamakoM meM arthAt prathama ke tIna gamakoM meM zarIrAvagAhanA meM bheda hai-jaise'ogAhaNA jahanneNaM sAtiregAI nava dhaNusayAI' prathama ke tIna gama meM zarIrAvagAhanA jaghanya se sAtireka-kucha adhika 900 naulo dhanuSa kI hai| yaha jaghanya avagAhanA vimalavAhana kulakara se pUrva kAlIna manuSyo kI apekSA se kahI jAnanI caahiye| tathA 'ukkoseNaM tini gAu. / yAI utkRSTa tIna koza kI hai| yaha utkRSTa avagAhanA-ekAntataH , vAmAM AvyA che, eja pramANenA manuSyanA paNa sAta game kahevA joIe. pahelA traNa gamo, madhyanA traNa gamamAMthI cotho gama ane chellA traNa game A sAta game ahiyAM kahyA che, te pahelA je pramANe tenuM nirU paNa karavAmAM AvyuM che, e ja pramANe tenuM ahiyAM nirUpaNa karI levuM neme. 'navara' patu 'ogAhaNA viseso' agADanA samAdhI sthAnamA vizeSa Ave cha, 'paDhamesu tisu gamaesu' 5trayamA arthAt , paresA - 'mAmA.zarIra nAnA A mA . ma yogAhaNA bahanne mAtiregAI NavaNusayAi' eld! 25 zobhA sI. ; -2: A s dhanyathA sAti24-441 padhAre 800 navasa dhanuSanI che. / A jaghanya avagAhanA vimalavAhana kulakarathI pahelAnA manuSyanI ape. sAthI .zard, Arga. 'ukkoseNaM tinti gAuyAI aSTathI Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 - bhagavatIsUtre vijJeyamiti, anyatsarvaM pUrvokta meva kintu zarIrAvagAhanA jaghanyo kRyAgaM mUla-, sUtroktameva avagantavyamiti / 'majjhi nagamara' madhyamagamake, ayamapi pUrgata nItimanusRtya tribhireka eva gamaH, pazcamaSaSThayoratravAntarbhAvAt, te nAtra madhyamagama ke iti mAdhyamikagamatraye zarIrAvagAhanA 'jahanneNaM sAtiregAI navadhaNupayaDa' jaya. nyatA sAtirekANi navadhanuHzatAni 'ukka se ga vi sAriregAI navadhaNupayAI utApenA'pi zarIrAnagAhanA sAtirekANi nava dhanu'zatAye jamA pachi tim gamaesu jahanneNaM tinni gAuyAI' pazcimepu-caramepu triSu saptamASTamanavamagamakeSu zIrAvagAhanA jaghanyena trINi gavyUtAni tathA-'ukoseNa vi vinni gAuyAI' suSamAdi kAla meM utpanna hue manuSyoM kI apekSA se kahI gaI hai aisA samajhanA caahiye| bAkI kA anya saba kathana pUrvokta jaisA hI hai| tathA 'majjhigamae' madhyama ke caturtha gama meM-yaha pUrvokta nIti ke anu sAra tIna gamoM kA eka gama humA hai-kyoMki yahAM pAMcaveM aura chaThe gamakA antarbhAva ho gayA hai| isaliye mAdhyamika tIna gamaka meM zarIrAvagAhanA 'jahanneNaM sAtiregAI nava dhaNupayAI jaghanya se kama adhika 900 dhanuSa kI hai aura 'uko seNa vi sAtiregAI nava dhaNu. sayAI utkRSTa se bhI kucha adhika 900 dhanuSa kI hai| tathA pacchimetu tinu gamaeplu jahanneNa tinni gAuyAI' pazcima ke tIna gamakoM meM-sAtave, AThade aura nauveM ina gAkoM meM zarIrAvagAhanA jaghanya se tIna koza kI hai, tathA-'unakoseNa vi tini gAuyAi' utkRSTa se bhI tIna koza traNa gAunI che. A utkRSTa avagAhanA kevaLa suSama vigere kALamAM utpanna - thayelA manuSyanI apekSa thI kahela che. tema samajavuM. bAkI bIju tamAma 4thana 59 // 4 // prabhAnu / che tathA 'majhimagamae' madhyanA yAyA gamamAM A pahelA kahela prakArathI traNa gamene eka gama thaye che. kemakeahiM paMcama ane chaThThA gamane aMtarbhAva thaI gayo che. tevI marthanA traya mA zarIranI avagAhanA 'jahanneNa sAtiregAI Nava dhaNusayAI' 15 nyathI 444 kyAre 800 nase dhanuSanI che. bhane 'ukkoseNa vi sAtiregAI 'Nava dhaNusayAi' dRSTayI 59 444 kyAre 800 nase dhanuSanI che. tathA 'pacchi mesu tisu gamaesu jahaNeNaM tinni gAuyAi' can 'traya sabhAmA eTale ke-sAtamAAThamA ane navamA A gAmamAM zarIranI avagAhanA dhanyathI trAsa-marthAtU - GnI che. tathA 'ukkoseNa vi tinni gAu Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pracandrikA TIkA za024 u.23 sU01 jyotiSkeSu jIvAnAmutpattiH 455 caramagamatraye zarIrAvagAhanA utkarSeNA'pi trINi gavyRtAni 'sesaM tadeva nirava se saM jAtra saMveho tti' zepam - avagAhanAtiriktam utpAdaparimANAdikaM tathaiva pUrvakaraNa deva niravazeSaM sarvamapi jJAtavyaM yAvat saMvedha iti utpAdadvArAdAramyakAyasaMvedhAntadvArajAtaM sarvamapi pUrvaprakaraNatradeveti bhAvaH / atha saMkhyAtavarSAyu saMjhimanuSyAnutpAdayati- 'jAi saMkheja' ityAdi, 'jaI saMkhenavAsAuyasannima gusse hiMto uvajrjjati' yadi saMkhyAtavarSAyuSkasa i manuSyebhya Agatya jyotiSkeSu samutpadyante tadA- 'saMkhejavAsA uyANaM jaheba arakumAreya uvavajjamAMNANaM ata natragamagA bhANiyantrA' saMkhyeya varSAyuSkANAM yathaivAsurakumArevRtyayamAnAnAM tathaiva natra gaekA bhaNivyAH, asurakumAragatI kI hai 'sesaM taheva niravasesaM jAna saMveho si' isa prakAra avagAhanA se atirikta utpAda parimANa Adi kA kathana saba kAya saMvedha taka pUrva prakaraNa meM kahe gaye anumAra jAnanA cAhiye / aba sUtrakAra saMkhyAta varSa kI Ayu vAle saMjJI manuSyoM se Akara ke jyotiSika devoM meM utpanna hote haiM - isa bAta kA kathana karate haiM - isameM gautamane prabhu se aisA pUchA hai - jana saMkhejjavAsA uyasannimaNusse hito uvavajjaMti' he bhadanta ! yadi saMkhyAtavarSa kI Ayu vAle saMjJI manuSyoM se Akara jyotiSaka deva meM utpanna hote haiM to isa viSaya meM vaktaDear kisake jaisI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'saMkhejjavAsAuyANaM jaheva asurakumAresu uvavajjamANANaM taheva Nava gamagA bhANiroat' he gautama! asurakumAroM meM utpanna hone ke yogya hue saMkhyAta yAi' GtpR'STathI pakSu tra gAunI che, 'sesaM tatra niravasesa jAva saMveotti' A, rIte avagAhanA zivAya utpAda, parimANu vigere sa'badhI kathana kAyasa vedha sudhInuM pahelAnA prakaraNamAM kahyA pramANenu samajavu joie. have sUtrakAra sakhyAta vanI AyuSyavALA sannI manuSyAmAthI AvIne jyAtiSTha devAmAM utpanna thAya che te viSayanuM kathana kare che. A samadhamAM gautama svAbhIce asune zreSu pUchyu che ! - ' jai saMgvejjatrA sAuyasannimaNuskhe hito utravajjati' he bhagavan me sabhyAna varSAMnI AyuSyavANA saMjJI manuSyomAthI AvIne naitika deva utpanna thAya che, te te sabaMdhanuM kathana kAnA pramANe che? A praznanA uttaramA prabhu gautama svAmIne kahe che ke 'saMkhejjavAsAnyANa java asurakumAresu uvaSajjamANANa taddeva Natra gaMgA bhANiyavvA' he gautama! asurakubhArAmAM thavA gAgya manelA sakhyAta + f Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsatre samutpadyamAnAnAM saMruvarSAyuSmanuSyANAM yathA nava gamakAH paThitAH tathaivehApi kabhaH | 'navaraM joisiyaTiI saMvedaM ca jANejjA' navaram - kevala kyoMkidevacanasthiti tatsambandhinaM kAryasaMvedhaM ca bhinnarUpeNa svasvAsthivina makrameNa sthiti, manuSyajyotiSkayoH sthiti saMmelpa kAyasaMvedhaM ca jAnIyAditi / 'kheleM taM caiva niravasesa' zeSam sthitisaMvedhAtiriktaM tadeva niravazeSamanvaya miti / 'kSetra saMte / seyaM bhate ! ti ! tadevaM madanva! tadevaM bhadanta / iti hai bhadanta ! kendrapatiryagyonikAnAM manuSyANAM cotpAdAdidvArajAte. nirUpaNa prada 1-232 varSa kI AyuvAle saMjJI manuSyoM ke jaise yahAM para bhI nau gamaka kaha lenA cAhiye 'navara' josipaThi saMveha ca jANejjA' parantu jyotiSka er saMbaMdhI sthiti ko aura saMvedha ko bhinna rUpa se jAnanA cAhiye / arthAt sthiti apane bhava ke anusAra hai aura kAya saMvedha manuSya aura surface kI sthiti ko milA karake hai 'sesaM taMceva niravasesaM' isa prakAra sthiti aura saMvedha se atirikta aura saba parimANa Adi vAse kI kathana samasta gamoM meM pUrvokta jaisA hI jAnanA caahiye| 'sebaM bhaMte! sevaM bhaMte! tti' he bhadanta ! Apa devAnupriya ne jo yaha jyotiSka devoM meM paJcendriya tiryagyonikoM se evaM manuSyoM se Akarake utpana hone Adi kA nirUpaNa kiyA hai vaha saba sarvathA satya hI hai 2 / isa prakAra kaha kara una gautamane prabhu ko vandanA kI aura namaskAra kiyA / varSanI AyuSyavALA sannI manuSyA saMbaMdhI kathana pramANe ahiyAM pazu nava gme| uhevA leI se. 'navaraM joisiyaThiha' saMveha ca jANejjA' paraMtu nyo tiSka deva saMbaMdhI sthiti ane kAyasaMvedha te kathanathI judA prakAranA che tema samajavuM arthAt sthiti pAtAnA bhava pramANe che. ane kAyasa vedha manuSya gAne jyotiSNunI sthitine bhejavAne aDesa che, 'sesaM ta ceva niravasesa' mA rIte sthiti ane krAyasa vedha zivAya bIjA parimANu vigere saghaLA dvArA saMbadhI kathana praSA gameAmAM pahelA pramANe ja che. tema samajavuM. 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte! ci' he bhagavan yAya devAnuM priye yA jyotiSTha devAmAM paMcendriyatiya ca cainikAmAthI ane manuSyeAmAMthI AvIne utpanna thavAnA vigere viSayanuM nirUpaNu karyu che, che saghaLuM kathana sarvathA satya ja che. Apa devAnu priyanuM kathana satya ja che. A pramANe kahIne te gautama 1 Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.23 sU01 jyotipkepu jovAnAmutpattiH 457 kRtaM tat sarva sarvathA satyameveti kathayitvA gautamo bhagavantaM vandate namasyati panditvA namasthitvA saMyamena tapasA AtmAnaM mAvAn viharatIti ||muu01|| iti zrI vizvavikhyAta-jagadvallabha-prasiddhavAcaka-paJcadazabhASA kalitalalitakalApAlApakamavizuddhagadyapadyanaikagranthanirmApaka, vAdimAnamardaka-zrIzAhacchatrapati kolhApurarAjamadatta'jainAcArya' padabhUpita - kolhApurarAjagurubAlabrahmacAri-jainAcArya - jainadharmadivAkara pUjya zrI ghAsIlAlativiracitAyAM zrI "bhagavatImUtrasya" prameyacandrikAkhyAyAM vyAkhyAyAm caturviMzatizatakasya prayoviMzatitamoddezakaH smaaptH||24-23|| vandanA namaskAra kara phira ve saMyama aura tapa se apanI AtmA ko bhAvita karate hue apane sthAna para virAjamAna ho gaye // 101 // jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajImahArAjakRta "bhagavatIsUtra" kI prameyacandrikA vyAkhyAke cauvIsaveM zatakakA teIsa vAM uddezA samApta // 24-23 // - svAmIe prabhune vaMdanA karI teone namaskAra karyA vaMdanA namaskAra karIne te pachI teo tapa ane sayamathI pitAnA AtmAne bhAvita karatA thakA pitAnA sthAna para birAjamAna thayA sU. 1 jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta "bhagavatIsUtranI prameyacandrikA vyAkhyAnA tevIsamA zatakane tevIsamo uddeze samApta ra4-23 bha058 Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 bhagavatI sUtre // atha caturviMzatitamaM dezakaH prArabhyate // tadevaM gataH jyotiSyavaktAdipara notriMzatitama udezakaH, sAmparsa caturviMzatitama uddezaH mArabhyate, tatra vaimAni devavaktavyatA varNayiSyate tasyedamAdimaM sUtram - 'sohammadevA' ityAdi / pa mUlam - loharUmadevA NaM aMte! kaohito uvavajjaMti kiM neharahito upavarjati bhedo jahA joisiyauddesae / asaMkhejjavAsAuyasannipaMcidiyatirikkhajoNie NaM bhaMte! je bhaviSa sohammadeve uccavajjinttae se jaM bhaMte! kevaiyakAlaTTiiesa uvabajejjA, goyamA ! jahanneNaM pali bhovamahiiesa uvavajejjA, ukko seNaM tipalioksaTTiesu uvavajnejA / te NaM bhaMte! javA0 avasesaM jahA joisiesa uvavajjamANassa navaraM sammaddiTTI vi micchAdiTTI vi no sammamicchAdiTThI 7 / NANI va annANI vi do NANA do annANA niyamaM 8 | ThiI jahanneNaM palio - varma, ukkoNa tini paliosAI 17 / evaM aNubaMdho vi 19 / sesaM taheva / kAlAdeseNaM jahanneNaM do paliovamAI, ukkoseNaM chappaliocamAI, evaiyaM jAva karejjA | 1| so ceva jahannakAlaTiiesu uvavanno esa cetra vattavvayA / navaraM kAlAdeseNaM jahanneNaM do palio mAI ukkoleNaM cattAri palio mAI evaiyaM jAva karejjA 120 so caitra ukkosakA laTTiiesa uvavanno jahanneNaM tipalio maTTiiesa ukkoseNa vi tipalio mahiiesa uvavajejA, esa va vaktavvayA / navaraM ThiI jahanneNaM tinni palio mAI Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyamantrikA TIkA za024.24 01 saudharmadevotpattinirUpaNam paza 'ukoseNa vi timni palioksAI, sesaM tatra / kAlAdeseNaM z2ahanneNaM chappalioksAiM ukkoseNa vi chappaliomAI, evaiyaM kAlaM jAva karejA | 3 | so caitra appaNA jahaNNakAla TTiio jAo jahanneNaM palioesa, ukkoseNa vi palio maTTiiesa uvavajejjA - esa caiva vasavvayA / navaraM ogAhaNA jahanneNaM dhaNupuhuttaM, ukkoseNaM do gAuyAI / liI jahanneNaM palio maM, ukkoseNa palio maM, sesaM taheva / kAlAdeseNaM jahanneNaM do paliomAI, ukkoseNa di do palioksAI, evaiyaM jAva karejjA 6 / so vetra appaNA ukkosakAlaTThiio jAo AdiblagamasarisA tinni gamagA neyavyA navaraM TiIM kAlAdesaM ca jANejjA 9 | jai saMkhejjavAsAuyasannipaMciMdiya0 saMkhejja - vAsAuyassa jaheva asurakumAresu uvavajamANassa taheva navavi gamA, navaraM ThijhaM saMvehaM ca jANejjA / jAhe ya appaNA jahanna'kAlaoi bhai / tAhe tisu vi gamapasu sammadiTTI vi 'micchAdiTTI dino sammamicchAdiTTI, do NANA do annANA, niyamaM, sesaM taM ceva 9 / jai maNussehiMto uvavajjaMti0 bhedo jadeva joisiesa unavajjamANassa jAva asaMkhejavA sAuthasannimaNusse NaM bhaMte! je bhavie sohamme kappe devatAe uvavajjittae, evaM jaheba asaMkhejjavAsAuyassa sannipaMciMdiya tirikkhajoNiyasta sohamme kappe uvavajjamANassa taheva sattagamagA / navaraM Adillaesu dosu gamaesa ogAhaNA jahanneNaM gAuyaM, ukkoleNaM tinni gAuyAI / taiyagame jahanneNaM tinni Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 bhagavatI gAuyAI, ukkAMseNa tri tinni gAuyAI / cautthagamae jahanneNaM gAuyaM, ukko se vi gAuyaM / pacchimaesu tisu gamaesu jahanneNaM tinni gAuyAI ukkoleNa vi tinti gAuyAI, sesaM taheva niravasesaM 9 | jai saMkhejjavAsAuyasannimaNussehiMto 0 evaM saMkhejjavAsA uyasannimaNussANaM jaheva asurakumAresu uvavajjamANANaM tatra Nava gamagA bhANiyavtrA / navaraM sohammadevaThi saMvehaM ca jANejjA sesaM taM caiva 9 / IsANadevA NaM bhaMte! kaohiMto uvavajjati / IsANadevAnaM esa vetra sohammadevasarisA vatavvayA | navaraM asaMkhejjavAsAuyasannipaMcidiyatirikkhajoNiyassa jesu ThANesu sohamme ubavajjamANassa paliovamaii tesu ThANesu iha sAtiregaM eliovamaM kAyavvaM / cautthagame ogAhaNA jahanneNaM dhaNupuhutaM, ukko seNaM sAtiregAI do gAuyAI, sesaM taheva 9 / asaMkhejjavAsAjyasanni maNusassa vi taheva ThiI jahA paMcidiyatirikkha joNiyassa asaMkhejjavAsAuyassa / ogAhaNA vi jesu ThANesu gAuyaM tesu ThANesu ihaM sAtiregaM gAuyaM, sesaM taheva 9 / saMkhejjavAsAuyANaM tirikkhajoNiyANaM maNussAya jaheva sohammesu uvavajamANANaM taheva niravasesaM Nava vi gamagA | navaraM ilANa ThiI saMvehaM ca jANejjA 9 ||suu0 1 // chAyA - saudharmadevAH khalu bhadanta ! kuta utpadyante / ki nAyikebhya utpayante0 1 bhedo yathA jyotiSkodezake / arUpeyatrayuSkasaMjJipade ndriya tiryagyonikaH khalu bhadanta ! yo bhavyaH saudharmadeve pUtpattuM sa khalu bhadanta ! kiyatkAla sthitikeSUtpa dyeta ! gautama ! jaghanyena palyopamasthitikeSu utpadyeva, utkarSeNa tripalyopama sthiti: kepUtpadyeta / te khalu bhadanta ! jIvA0 avazeSaM yathA jyotiSke pUtpadyamAnasya, navaraM 'samyagdRSTirapi mithyAdRSTirapi no samyamiSTiH 7 / jJAnI api ajJAnI api Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za023 3.24 sU01 sau narmadevotpattinirUpaNa 461 dve jJAne dve ajJAne niyamataH8 / sthitijaghanyena palyopamA utkarSeNa trINi plyopmaani|17| ekzanuyo'pi 19 / zeSaM tathaiva / kAlAdezena jaghanyena dve palyopame, utkarSaNa paTrapalyopamAni, ekAntaM yAvatkun 11 sa eva jaghanyakAlasthitikevRtpannA, epaiya baktavyatA, navaraM kAlAdezena jaghanyena dve palayopame, utkareMga catvAri palpopamAgi, evAvanta kAlaM yAvat kuryAt 2 / sa evotkRSTasthitikepU. tpanno jaghanyena vilyopariyatikepu. uthaNA'pi tripalagopapasthiti ke pUspadheta, epaiva vaktavyatA / navaraM sthitijaghanyena jINi palyopamAni utkarSe gA'pi trINi palyopamAni, zeSaM tathaiva / kAlAdezena jaba yena paTpala popamAni, utkarSa gA'pi paTpalyopamAni, patAvantaM kAlaM yAvara kurga 3 / sa evAramanA jaghanyakAla sthitiko jAto jaghanyena palpopamasthitikeSu utkarSe gA'nipalyopasthirikeputpadyeta, eva vAdhyatA, navamavagAhanA jaghanyena dhanu.pRthakalyA, utkarSeNa dve gavyUte / sthitidhanyena palyopamam utkarSaNA'pi palayopamam zepaM tathaiva / kAlAdezena jagha nyena dve palpopame upakaNA'pi dve palyopame, etAvantaM jhAlaM yAvat kuryAt 6 / sa evAtmanA utkarSamAlasthitiko jAtaH AdimagamakasadazAstrayo gamA netavyAH / navaraM sthiti kAlAdezaM ca jAnIyAt 9 / yadi saMkhyeyavarSAyuSkAMkSipaJcendriya tiryagyonikesya utpadheta, saMkhyeyavarSAyupharaya yathaivAsurakumArepRtpadyamAnasya tathaiva navApi gapAH / bhavara sthiti saMvedhaM ca jAnIyAt / yadA cAtmanA jaghanyakAla sthitiko bhavati tadA triSyapi gamakepu samyagdRSTirapi mithyA Tarapi no samyag mithyaassttiH| dve jJAne, dve ajJAne niyamatA. zeSa tadeva / yadi manuSyasya utpa. dyante0 bhedo yathaiva jyotile pUtpadyamAnasya yAvara asaMkhyeyavarghAyuSmasaMjJimanuSyaH khalu bhadanta ! yo bhavyaH saudharme kalpe devAyA utpattum, eva yathaiva asaMkhyeya. varSAyukasya saMjJirazcendriyatiryagyonikara saudharma palo utsabamAnasya tathaiva sapta gamakAH / naramAdimayAdvayorgama goravagAhanA jaghanyena gavyUvam, utkaNa trINi gavyUvAni, hatoyagame jaghanyena nINi gavyuvAni, utkaNA'pi trINi gatAni caturthagamake, jaghanyena gavyatam utkarSeNA'pi gavyUtam, pazcimepu triSu gamakeSu jaghanyena trINi gavyatAni, utkarSaNA'pi trINi gavyUnAni, zepaM tathaiva nisvazepam 9 / yadi saMkhyeyavarghAyuSmasaMjJimanuSyebhya utpayante evaM saMkhyeyavarpAyuSkasaMjJimanuSyANAM yathaiva asarakumAre putpadyamAnAnAM tathaiva nava gamakA bhnnitvyaaH| navaraM saudharmadevasthiti saMvedhaM ca jAnIyAt zeSaM tadeva 9 / IzAnadevAH khala bhadanta ! kuta utpadyante ! IzAnadevAnAmeya nauvamaM devapahazI vaktavyatA / navaramasaMkhya rpAyuSmasaMjJipazcendriyatiryagyonikasya yeSu sthAneSu saudharme utpadyamA Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre nasya elyopamasthitiH teSu sthAneSu iha sAtirekaM palyopamaM kartavam / caturthagame anagAhanA jaghanyena dhanuHpRthaktyam unmaNa sAtireke dve gavya ne, geyaM tvaiv9| asaMkhyeyavIyuSkasajJimanuSyasyApi tathaiva sthitiyathA paJcendriyatiryayonikasyAsaMkhyeyavarpAyuSkasya avagAhanApi yepu sthAneSu gavyuta tepu sthAneSu iha sAtirekaM gavyutam zepa tathaiva 9 / saMvyeyavAyuSkANAM timonikAnAM manuSyANAM ca yathaiva saudharma pRtpadhamAnAnAM tathaiva nivarazeSa nava api sahakAH / naramIzAnasthiti saMvedhaM ca jAnIyAt / 1101 / ___TIkA--'sohammadevANaM bhaMte' saudharma devAH khalu bhadanta ? 'kohito uva bajati' kuta utpadhante he bhadanta / ime saudharmadevAH karamAt sthAnAt Agatya saudharmadeva mhapeNa utpadhante 'ki neNDaehito upavati.' kiM nairayibhya Agatyospadya te, yadvA manuSyagatithya Agatya utpadyante athadA niyamAtiya Agatyotpa. banne ! devebhyo vA Agatyotpadyante iti praznaH / uttaramAha-'bhedo jahA joisiya uddesae' bhedo yathA jyotikodezane, evaM manuSpapazcendriyatiryagyonikebhya utpAda covIsaveM uddezakakA prAraMbhaisa prakAra se jyotika vaktavyatA viSayaka 23 vAM uddeza samApta huaa| aba sUtrakAra krama prApta 24ve uddeze kA prArambha karate haiM isameM ve vaimAnika devoM kI vaktavyatA kA varNana kreNge| 'sohamma devA NaM bhaMte ! kohino ubavajjati' ityAdi sUtra // 1 // TIkArtha-gautama ne prasu se aisA puuch| hai-'sAhammadevANaM bhaMte kohito upayati ' he bhadanta ! saudharmadeva krisa radhAna se-gati se Akara ke utpana hote haiM ? 'ki neraiehino uvabajjatika kyA ve nairaSikoM se Akara ke utpanna hote haiM ? athavA manuSyagati se Akarake utpanna hote haiM, athavA tiryaggati se Akara ke athavA devazati se Akarake vIsamA udezAne prAraMbha - A pramANe jyotiSka deva saMbaMdhI trevIsamA uddezAnuM kathana samApta karIne have sUtrakAra kamathI Avela A 24 e.vIsamA uddezAnuM kathana kare che. A uddezAmAM teo vaimAnika deva saMbaMdhI varNana karaze. AnuM paDavuM sUtra 2mA prabhArI che. 'sohammadevANaM bhaMte ! kaohito uvavaja ti' tyA / -gautama svAmI prabhune OM pUchayu cha -'sohammadevANa bhaMte ! kamohito uvavajjati' lagavan saudharma va yA sthAnamAthI maTana - gatimAthI mApI 64-1 thAya cha ? kiM neilahito uvavajjasi0' zu teo narayikamAMthI AvIne utpanna thAya che? athavA manuSyagatimAMthI AvyA Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - prameyacandrikA TIkA za024 u.24 pU0 saudharmadevotpattinirUpaNam 463 karaNIyaH tathA ca saudharmadevAH manuSyagatibhyastiyaMgAtibhyazcApyAgatyotpadyante nAnye bhya iti bhaavH| saudharmadevAH yadi tiryagyonikezya utpadyante tadA ki saMkSipaJcendriyatiryagyoni kebhya utpadyante athavA asajJipaJcendriyatiyagyonikebhya utpadyante gautama ! saMkSipaJcendriyatiryagyonikezya utpadyante na tu asaMjJipaJcendriyatiryagyonikebhya utpa pante, yadi saMjJiyazcandriyatithagyonikebhya Agatya saudharmepUladhante tadA-ki saMkhye. yavarSAyuSka saMkSipazcendriyatiryagyonikebhya Agatyotpadyante athavA-asaMkhyeyavarSAyu. utpanna hote haiM ? arthAt kisa gati se Akarake jIva saudharma svargakA deva hotA hai ? isake uttara meM prabhu unase kahate haiM--'bhedo jahA johasiya uddesae' he gautama! laudharma svarga ke deva manuSyAti se aura tiryaggati se Akara ke utpanna hote haiN| isa prakAra manuSya aura tiryagati se unakA utpAda karanA caahiye| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-he bhadanta ! yadi saudharma svarga ke deva tiryaggati se Akara ke utpanna hote haiM, to tiryaJca gati ke kauna se tiryazca se Akarake utpanna hote haiM ? kyA saMjJI tiyaMcoM se Akarake utpA hote haiM ? athavA asaMjJI tirya zcoM se Akarake utpanna hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-he gautama ! saMjJI tiryacoM se Akarake utpanna hote haiM. asaMjJI tiryaMcoM se nahIM hote haiM, isa para punaH gautamasvAmI prazna karate haiM ki he bhagavan yadi saMjJI tiryaMcoM se saudharma deva utpanna hote haiM to utpanna thAya che ? athavA tirthaM ca gatimAMthI AvIne ke devagatithI AvIne utpanna thAya che? arthAt kaI gatimAMthI AvIne jIva saudharma nAmanA deva sanA va mana cha 1 mA prazna uttaramA prabhu tegAne 49 cha -'bhedo jahA joisiyauddesae' gautama ! saudharma pAnI va manuSya gatimAMthI ane tiryaMca gatimAMthI AvIne utpanna thAya cheA rIte manuSya ane tiryaMca gatimAMthI tene utpada kahevuM joIe gautamasvAmI prabhune evuM pUche che ke-he bhagavana ! je saudharma svarganA deva tiryaMca gatimAMthI AvIne utpanna thAya che te te kevA prakAranA tiyomAMthI AvIne utpanna thAya che? zuM teo saMjJI tirya cAmAMthI AvIne utpanna thAya che? ke asaNI niyaMcomAMthI AvIne utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke he gautama! teo sanI tiya mAMgI AvIne utpana thAya che asaMjJI tiryo e mAthI AvIne utpanna thatA nathI. A sa baMdhamAM pharIthI gautamasvAmI pUche che ke-he bhagavana ! je saMgI tiryacAmAMthI AvIne saudharma deve utpanna thAya che, te zuM teo saMkhyAta varSanI Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 bhagavatIsace kasaMjJIpazcandriyatiryagyonikesyo vA Agatyotpadyate iti gautamasya prshnH| bhagavAnAha- goyamA saadi| 'goyamA !' he gautama / saMkhyeyayuSkasaMjJipaJcandriyatiryagyonikebhyo'pi asahade yayarpAyuSkasaMkSipaJcandriyatiryagyoni kebhyo'pi Agatya utpa cante saudharmadeva / / saMkhyAtAsakhyAtobhayebhyazcApi tiryagatibhya Agatyotpadyante iti bodhyam / punaHza hune-'asaMkhejjavAsAuyamannipanidiyatirikvajoNira NaM bhaMte' asaMkhyeyavarghAyuSyasa pazcandriyatiryagyonikaH khalu bhadanta ! 'je bhvi| sohampadevesu uvavAjjittara' yo bhavyaH saudharmadevepUtpattum, 'se gaM aMte ! ke rauyakAladiiesu uvavajjejjA' sa khaTha bhadanta ! kiyatkAlasthiti ke tu saudharmadevepU padyeti praznaH / bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'jahanne gaM paliocamaTTi cyA una tiryaJcoM se Akarake utpanna hote haiM jo saMkhyAta varSa kI Ayu cAle saMjJIpaJcendriya tiryazca hai ? athavA una liyanoM se Akarake utpanna hote haiM jo asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle saMjJI paJcendriya tiryazca haiM ? isake uttara meM prabhu kA aisA kathana jAnanA cAhiye ki donoM prakAra ke ticoM se Akarake saudharma svarga ke deva utpanna hote haiN| aba isa para punaH gautama prabhu se aisA pUchate haiM 'asaMkhejjavAsAupa saMnipaMciMdiyatirikkhajoNie NaM bhaMte ! je bhavie sohammadevesu uvavaktittae' he bhadanna ! jo asaMkhyAta varSa kI AyuvAlA saMjJI paJcendriya tiryagronika jIva saudharma devoM meM utpanna hone ke yogya hai 'se NaM bhaMte ! kevaiyakAladvihaesu uvavajjejjA' vaha kitane kAla kI sthiti vAle saudharma devoM meM utpanna hotA hai ? isake uttara meM prabhu AyuSyavALI saMjJI tiya emAthI AvIne utpanna thAya che? ke asa khyAta varSanI Ayu vALA saMjJI tiya cemAMthI AvIne saudharma svarganA devapaNAthI utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke he gautama! saMkhyAta varSanI AyuSyavALA ane asa khyAta varSanI AyuSyavALA ema banne prakAranA saMsI tiya emAthI AvIne teo saudharma svarganA devarUpe utpanna thAya che. ve gautamatvAmI prasune ye pUche hai-'asaMkhejjavAsAuyasanti maci diyatirikkha joNie Na bhate ! je bhavie sohammadevesu uvajjittae' 3 mAn jeo asakhyAta varSanI AyuSyavALA sa zI paMcendriya tiryaMca nivALA saudhama hevAmA utpanna vAna yogya cha, 'se NaM bhaMte ! kevaiyakAlaTThiiesu uvavajjejjA' te 21 janI sthitivANA saudha vAma panta thAya che ? mA prazna uttaramA prabhu 4 cha hai-'goyamA ! he gautama ! 'jahanneNaM pali. Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.24 sU01 saudharmadevotpattinirUpaNam - 165 esa' jaghanyena palpopamasthitikeSu saudharmadevepUtpadheta saudharmadevaloke jaghanyamAyuH palyopamamAtrameva bhavati, jaghanyataH eka palyopamAtiriktA yuSastatrA'satvAditi 'ukoseNaM tipalio3mahiemu uvavajjejjA' utkarSeNa tripalyopamasthiti ke putpadyeta, saudharmadevaloke ratha pe utkRSTamAyuH sAgaropamadvayAtmakaM bhavati, parantu asaMkhyAtAyuSkatiryagyonikA utkRSTataH nipalyopamAyuSkA eva bhavanti taH svAyupo bRhattaraM devAyuna vadhnanti tiryazvaH, ataH tiryagyonikA. utkRSTataH nipalyopamAyuSkeSu eva saudharmadeveSu samutpacante ityuktamiti / 'te NaM bhate.! kahate haiM-'goyamA' he gautama ! 'jahanne paliovamaTiiesa' vaha jaghanya se eka palghopama kI sthiti vAle saudharma devoM meM utpanna hotA hai aura 'ukkoseNaM tipaliovamaTihae pTha uvagajjejjA' utkRSTa se tIna palyopama kI sthiti vAle saudharmadevoM meM utpanna hotA hai| saudharma devaloka meM jaghanya Ayu mAtra eka palyopama kI hai-isase adhika Ayu vahAM nahIM hotI hai isI prakAra saudharmadevaloka meM utkRSTa Ayu do sAgaropama kI hai, parantu jo asaMkhyAtavarSAyuSka tiryagyonika jIva haiM ve vahAM utkRSTa se tIna palyopama kI Ayu ko lekara hI utpanna hote haiM kyoMki apanI Ayu se bRhattara deva Ayu kA ve tiryaJca bandha nahIM karate hai / isaliye utkRSTa se tIna palyopabha kI AyuvAle tiryagyonika utkRSTa se tIna palyopama kI Ayu vAle hI saudharma devalokoM meM utpanna hote haiM / aisA kahA hai| ovamadiiesa' te dhanyathI me 58yA5manI sthitivANa sodhama' hevasomA panna yAyale bhane 'ukkoseNa tipaliovamaTTiiesu uvavajjejjA' thA traNa palyopamanI sthitivALA saudharma devalokamAM utpanna thAya che. saudharma devalokamAM jaghanya AyuSya phakta eka palyopamanuM che. tenAthI vadhAre jaghanya AyuSya tyAM hotuM nathI eja rIte saudharma devakamAM utkRSTa AyuSya e sAgaropamanuM che. paraMtu je tiryaMca cAnivALA jIve che, teo ukaSTathI traNa popamanI AyuSyane laIne ja tyAM utpanna thAya che. kemake-potAnA AyuSyathI vadhAre deva AyuSyane te tiryA e badha karatA nathI tethI utkRSTathI traNa palyopamanI AyuSyavALA tiryaMcAnika utkRSTathI traNa palyopamanI AyuSyavALA ja saudharma develekamAM utpanna thAya che tema kahevAmAM AvyuM che, bha0 59 . Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIce jIvA0 se gvalu mahanta ! jabA ekasamaye saudharmadevaloke kiyatsaMkhyakA utpadhante iti praznaH utaramAha -'asesaM jh|' ityAdi / 'abasesaM jahA joisiema avazjamANassa' akSam utpAdadvAre yathA jyotiSkadeveprapadyamAnasya asaMkhyeya ghAyuSkasaMkSipaJcendriyatithaMgonikasya kathitaM tathaivehApi saudharmadevakoke sammutpa. ghamAnAnAmapi vaktavyam jyotiSkamakaraNApekSayA yadvalakSaNyam tadarzayati-'navaraM' ityAdi / 'navaraM sampadihI' navara-kevalaM samyagra po'pi saudharmadevaloke utsa. ghamAnAH paJcendriyaviryagyonikAH samyagyo'pi bhavantItyarthaH / 'micchAdiTThI vi' mithyAdRSTayo'pi 'no samamicchAdihI' no samyaga mithyAdRSTapaH mizradRSTimanto. ___ aba gautama hanakSI saMkhyA ko jAnane ke abhiprAya se aisA prabhu se pUchate haiM-'teNeM aMte ! jIvA0 'he danta / aise ve jIva eka samaya meM vahAM zilane utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'bhavasesaM jahA joiliestu ubadamAgarama' he gautama! jaisI vaktavyatA jyotiSika deSoM meM utpanna hone vAle asaMkhyAta varSAyuSka saMjJI paJce. ndriya tiryagyAnika jIvoM kI kahI gaI hai dailI hI vaktavyatA yahAM para bhI kahanI cAhiye-arthAt devaloka meM samutpadyamAna asaMkhyAta varSAyuSka saMjJI paJcendriyatiryagyonikoM meM bhI kathita karanI caahiye| parantu jyotiSka prakaraNa kI apekSA jo yahAM ke isa prakaraNa meM bhinnatA hai vaha isa prakAra se hai-'navaraM sammadiTTI vi' saudharma devaloka meM utpa dyamAna paJcendriya tirthayonika jIdha sampadRSTi bhI hote haiM 'micchAdihI viniyAdRSTi bhI hote haiM, para 'no samnalicchAdihI' ve mizra have gautamasvAmI teo nI sagA jANavAnI IcchAthI prabhune evuM pUche che. hai-'te Na bhate ! jIvA0' sAna sA te vo zo samayamA tyA 21 Gpanna thAya cha ? 'avasesaM jahA joisiesu uvavajjamANasva' -3 gautama ! tiSka devomAM utpanna thavAvALA asaMkhyAta varSanI AyuSyavALI saMgI pacendriya tiryaMcanika jIvonA saMbaMdhamAM je pramANenuM kathana karavAmAM AvyuM che eja pramANenuM kathana ahiyAM paNa kahevuM joIe ata sauvama devale mA utpanna thavAvALA asa khyAta varSanI AyuSyavALI saMjJA paMcendriya tirthaM ca enikenA saMbaMdhamAM paNa kahevuM joIe paraMtu jyoti kenA prakaraNa karatA ahinA A prakaraNamAM je judApaNuM che, te A pramANenu he. 'navara sammadiTThI' sIdhama heksAmA atyanna thnaa| 5yAndraya tiya ya yoni sabhya liyA 59 DAya cha, 'micchAdiTThI vi' mithyA dRSTivA chAya che. 52' 'no sammamicchAdiTThI' temA bhitra Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyamandrikA TIkA za024 u.24 sU01 saudharmadevotpattinirUpaNam 467 'pi te jIvA na bhavantoti bhAraH NANI vi anAgI vi' jJAnino'pi bhavanti tayA ajJAnino'pi pAni do NAgA do annANA niyama' jJAne dve ajJAne niyamataH teSAM bhavataH 'ThiI jahanneNaM paliovamaM sthitisteSAM jIvAnAM saudharmadevako ke jaghanyena palyopamam, jaghanyA sthitiH palpopamapramANA bhavatItyartha-tatho-'ukko. seNa tinni paliprova mAi' utkaNa trINi palyopamAni palyopamatrayAtmikA utkR. hA sthitiH bhavatItyarthaH / evaM aNuvadho vi' evaM sthitivadena jaghanyotkRSTAbhyAM palyopamAtmakaH tripalyo emAtmakazca bhavati anubandha iti / 'sesaM taheca' zeSa sarvamapi parimANAdidvArajAtaM tathaiva jyotiSkapakaraNakathitameva grAhyam / 'navara kAlAdeseNaM jahanneNaM do paliavamAI' navaraM kAlAdezena jaghanyena dve palyopame dRSTi nahIM hote haiN| 'NANI vi annANI ci' ve jJAnI bhI hote haiM aura ajJAnI bhI hote haiM 'do nANA do annANA niyama' 'ina ke jJAna dazA meM niyama se do jJAna hote haiM aura ajJAnadazA meM niyama se do ajJAna hote haiM 'ThiI jahanneNaM paliovarma' sthiti inakI jaghanya se eka palpopama kI hotI hai / tathA 'ukkoseNaM tinni paliovamAI / utkRSTa se tIna palyopama kI hotI hai / 'evaM aNubaMdho vi' sthiti ke anusAra yahAM anubaMdha bhI jaghanya aura utkRSTa se eka palyopama kA aura tIna palyorama kA hotA hai 'sepa taheva' pAkI kA ora saba parimANa Adi dvAroM kA kathana jyotika prakaraNa meM jaisA kahA gayA hai vaisA hI . kahanA cAhiye 'navaraM kAlAdepleNa jahanneNaM do paliocamAI parantu kAla kI apekSA kAyasaMvedha jaghanya se do palpopama kA hai inameM eka halTipaNA hotA nathI. 'NANI vi' annANI vi' me| jJAnI 5 utya cha, / .. bhane ajJAnI paY kAya cha 'do nANA do annANA niyabhaM' manI jJAna dazAmAM niyamathI be jJAna hoya che, ane ajJAna dazAmAM niyamathI be ajJAna DAya che. . 'ThII jahanneNaM paliovarma' bhanI sthiti nyathA me pakSyApamAnI cha. tathA "ukoseNaM tinni pali provamAI' TathI na pakSyApabhanI cha. 'eva aNumadho vi' sthitinA 4thana prabhArI mahiM manu para dhanya mana. TathI 4 pakSyApabhanI bhane ra yasyopabhanI che. 'sesaM tai bAkInuM parimANa vigere dvArA saMbaMdhI bIju tamAma kathana jayotiSka 42mA 2 pramANe 4thu che, te pramANe cha. navarakAlAdeseNe jahanneNaM do paliovamAi" 52'tu anI apekSAthI yasava dhanyathA . pakSyobhanA Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ta bhagavatI tatraikaM palyopamaM niryagsaMvandhi aparaM ca pallopamaM devasaMvandhIti saMkalanayA palyopamadvayaM jaghanyataH kAlAdezena kAyasaMvedho bhavatIti / tathA - 'ukkoseNaM uppaliobamAI' utkarSeNa SaTpalyopamAni, tatra trINi palyopamAni tiryagbhavasaMvandhIni tathA trINyeva palyopamAni devamava saMvandhIni ityevaM krameNa paTpalyopamAtmaka utkRSTataH kAla/pekSayA kAyasaMvevo bhavatIti / 'evaiyaM jAva karejjA' etAvantaM kAlaM yAvat kuryAt etAvatkAlaparyantaM paJcandriyatiryaggatiM saudharmadevagatiM ca seveta tathA etAvantameva kAlaM paJcendriyatiryaggatau saudharmadevagatau ca gamanAgamane kuryAdivi prathamo gamaH 1 | 'so cetra jahannakAlaTThiesa ubavanno' sa eva - asaMkhyAtavarSAyuSka saMjJipaJcendriya tiryagyonika jIva eva jaghanyakAlasthiti kasaudharmadevalokeSu yadi samutpanno bhavet tadA - 'ema ceva cattavyayA' eSaiva prathamagamapratipAditaiva vaktavyatA palyopama tiryagbhava sambandhI hai aura dUsarA palyopama deva bhava sambandhI hai| tathA - 'ukko seNaM chappalioSamAi" utkRSTa se vaha kAyasaMvedha 6 chaha palyopasa kA hai| inameM tIna palyoksa tiryagbhava saMbaMdhI hai aura 3 tIna popama devabhava saMbandhI haiM / isa krama se 6 chaha palyopama kAlavAlA utkRSTa se yaha kAya saMvedha ho jAtA hai 'evaiyaM jAva karejjA' isa prakAra vaha jIva itane kAla paryanta paJcendriya tiryaggati kA aura saudharmadeva gati kA sevana karatA hai aura itane hI kAla taka vaha usameM bhramaNa - gamanAgamana karatA hai / aisA prathama gama hai 1 / 'so ceva jahannakAlaDiesa uvavanno' vahI asaMkhyAtavarSa kI AyuvAlA saMjJI paJcendriya tiryagyonika jIva jaba jaghanya kAla kI sthitivAle saudharma devaloka meM utpanna hone ke yogya hotA hai taba use sambandha meM bhI 'esa caiva vattanvayA' yahI prathama gama pratipAdita vktkahyo che. temAM eka patyeApama tiya cabhava sa'badhI che. ane bIjo palyApama hevalava sa Mma MdhI che 'ukkoseNaM chappaliovamAI'' STathI te ayasavedha cha palyApaNane che, temAM traNa palyeApama devabhava sa kha dhI che, ane traNa patyeApama manuSya saMbaMdhI che. A kaeNmathI 6 cha paLyeApamavALA utkRSTathI A kAyasa vadha yaha bhaya che 'evaiyaM jAva karejjA' mA rIte te va AtA Aja suSI pacendriya tiya ca gatinuM ane saudhama dhruva gatinuM sevana kare che. ane eTalA ja kALa sudhI te temAM gamanAgamana kare che. e pramANe A pahelA gama che 'so 'caiva jahannakAla isu uvavanno' asaNyAta 'varSAMnI AyuSyavAna! sa'zIM. pacendriya tiya ca ceAnika jIva jyAre jadhanya kALanI sthitivALA saudhama devaseDimAM utpanna thavAne haiM yogya hoya che, tyAre te sa'madhabhAM 'esa cetra vasavvA A pahelA gamamAM kahela kathana pramANenuM kathana ja kahevu eie. Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u. 24 su09 saudharmadevotpattinirUpaNam kara bhaNitA prathamagamoktameva sarvaM dvitIyagame'pi vaktavyamityarthaH / 'navaraM kAlAdeseNaM jahanneNaM do palibhovamAi" navaram - kevalaM kAlAdezena - kALA pekSayA jaghanyena dve palyopame 'ukkoseNaM cattAri paliyomAi' utkarSeNa catvAri palyopamAni 'evaiyaM kAlaM jAva karejjA' 2 etAvanta kAlaM gatidvayaM seveta tathA etAvantameva kAlaM yAvat ubhayavatI gamanAgamane ca kuryAditi dvitIyo gamaH 2 | 'so caitra ukkalakAlaei upavanno' sa evAsaMkhpAta kasaM tipaJcendri yatiryagyonika jIna eva u kR kAlasthiti keSu saudharmadeveSu yadA samutpadyane tadA'jahanneNaM tipalipronaTThiesa' jananyena tripalyopamasthitika deveSu tathA-'ukko patA kahanI cAhiye / arthAt dvitIya gama meM bhI yahI prathamanamokta vaktavyatA saba kahanI cAhiye 'navaraM kAlAdeseNaM jahanneNaM do palitro camA" parantu kAla kI apekSA kAya saMvedha jaghanya se do palyopama kA hai aura 'ukkANaM cattAri paliodamAha" utkRSTa se vaha cAra palyo makA hai evaM kAlaM jAva karejjA' isa prakAra se vaha jIva itane kAla taka donoM gati kA sevana karatA hai aura itane hI kAlataka vaha una donoM gatiyoM meM gamanAgamana karatA hai| aisA taha dvitIya gama hai 2| 'so ceva ukkosakA laTThiesa ubavano' vahI asaMkhyAtavarSAyuSka saMjJI paJcendriya tiryagyonika jIva jaba satkRSTa kAla kI sthiti vAle saudharma devaloka meM utpanna hone ke yogya hotA hai taba vaha 'jahanneNaM tipalio mahiiesa' jaghanya se tIna palyopama kI sthiti vAle deva arthAt khIjA gamamAM paNa A pahelA gamamAM kahyA pramANenuM ja kathana kahevu. :lekhe 'natra kAla deseNaM jahanneNaM do palio mAI' paraMtu ajanI apekSAthI ayasavaidha dhanyathI meM hopamA che, bhane "ukkoseNaM cattAri palio - mAI' dRSTathI te yAra pasyopabha che, 'evaiyaM jAva karejjA' mA rIte te jItra ATalA kALa sudhI devagatinu setrana kare che ane eTalA ja kALa sudhI te temAM eTale eka gatimAM gamanAgamana kare che e pramANenA sA bIjo gama kahyo che. ra 31F 'so caiva ukko kA isa uvavanno' te asaNyAta varSAMnI AyuSya vALA sa'nI pa'cendriya tiya ca ceAnivALA jIva jyAre utkRSTa kALanI sthitivALA saudhama devale kamAM utpanna thavAne ceAgya hAya che, tyAre te nahansena tipali ovamaTTiiesa' 04 dhanyathI trayu payoSamanI sthitivANA dveSa,bhAM utpanna Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre ghauM 9 vipilimojhie upajjejjA' utkartevA'pi tripalpopamasthitike pu devetpadyeva tatra ca 'esa ce vaktavyayA' epaira - uparimadarzitaitra vaktavyatA vaktavyA / kintu sthityAdau vailakSaNya bhavati tadeva darzayati- 'nAraM' ityAdi / 'nava' ThiI jahanneNaM tinni palio mAI' navaram - kevalaM sthitirjaghanyena trINi popamAni 'uko segavi tinni palionamADa ' utkarSeNApi trINi pallopamAna, jaghanyotkRSTAbhyAM tripalyopanAtmikA tRtIyagame sthiti the / 'semaM uhe ' zeSa tathaitra 'kalAde se jahanneNaM uppalibha'vAI' kAlAdezena jaghanyena payalyopamAni 'ukkoseNa vi chappa lio mAI 'utkarpeNA'pi SaT palpopamAni, jaghanyotkRSTAbhyAM kALAdezena kAyasaMvedhaH paT palpopamAtmako bhavatItyarthaH ' evaiyaM 0 ' loka meM utpanna hotA hai tathA 'ukkoseNa vi tipaliocamaTTiesa uvavajjejjA' utkRSTa se bhI vaha tIna palyopana kI sthiti vAle saudharmadevaloka meM utpanna hotA hai 'esace vaktavyA' isa sambandha meM ora avaziSTa dvAroM kI vaktavyatA Upara meM dikhAye gaye prathama gama kI vaktavyatA jaimI hI hai / kintu yahAM sthiti Adi meM jo bhinnatA hai vaha isa prakAra se hai - 'navaraM ThiI jahanneNaM tini paliomAI, ukko seNa vi tinni lionamAI' yahAM sthiti jaghanya se tIna patyopama kI hai aura utkRSTa se bhI vaha tIna palyopama kI hai / 'sesaM taheva' bAkI kA ora saba kathana pUrvakti prathama gama ke jaisA hI hai / 'kAlAdeseNaM jahannerNa chapaliomAI' yahAM kA saMvedha jaghanya se kAla kI apekSA 6 chaha palyopama kA hai aura utkRSTa se bhI vaha 6 chaha patthopama kA hai arthAt kAya saMvedha yahAM jaghanya aura utkRSTa se chaha palghopama kA hotA hai 'evaiyaM0' isa prakAra thAya che, tathA 'ukko seNa vi tipaliocamaTTiirasu vavajjejjA' utdRSTathI pazutenAzu payopanI sthitivAjA saudharma devaseobhAM utpanna thAya che. 'esa cetra cattavvayA' yA saMbaMdhAM jADInA dvArA samadhI uthana upara atAvavAmAM Ave pahelA gamanA kathana pramANe ja che paraMtu ahiyAM sthiti vigerenA kathanamAM je hA pAche te mA rIte che - navaraM ThiI jahanneNaM tinni palio mAi ukkosemaM vi tinni paTiovamAi' maDiyAM sthiti dhanyathI trayu yahayo yamanI che, zAne utkRSTathI Ayu te trAyupasyopamanI che, 'sesaM taddeva' jADItuM jIju tamAma thina paDelA uDela khAnA pahelA zubha prabhA] 4 he. 'kAla deseNaM , jahanne cha paliocamAi" aDiyAM yasaveSa kadhanyathA aMjanI apekSAo 6 cha-palyApamanA che. ane utkRSTathI paNa te 6 cha pacaiApamanA che. arthAt kAsa vedha ahiyAM jaghanya ane utkRSTathI cha palyopamane hAya che. Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'prameyacadrikA TIkA za024 u. 24 sU01 saudharmadevotpattinirUpaNam 471 etAvantaM kAlam asaMkhyAta varSAyuSka paJcendriyatiryaggatiM devagati ca seveta tathA etAvantameva kAlaM paJcendriyatiryagato devagatau ca gamanAgamane kuryAditi tRtIyo - gamaH 3 | 'so cetra appaNA jahannakAla hiio jAo' sa evAsaMkhyAtavarSAyuSka saMjJipaJcendriya tiryagyonika evaM AtmanA - svayaM jaghanyakAlasthitikA 'samutpanno bhavet yadi tadA 'jahanneNaM palioma Tuiesa' jaghanyena palpopamasthiti kasaudharmadevalokeSu samutpadyate, tathA 'ukko sena vipalioSama hiraesa uvajjejjA' utkarSe - NA'pi palpopama sthiti itpadyeta 'esa caiva vattavyayA' eSaiva prathamagamamadarzitaiva vaktavyatA bhaNitavyA ihApi sarva prathamagamokta vevetyarthaH / 'navaraM ogAhaNA vaha jIva itane kAlaka asaMkhyAtavarSAyuSka paMcendriya tiryaggati kA ora devagati kA sevana karatA hai aura itane hI kAlataka vaha usa donoM gatiyoM meM gamanAgamana karatA hai / aisA yaha tRtIya gama hai | - 'so caitra apaNA jahanna kAlaTThihao jAo' vahI asaMkhyAtavarSAos saMjJI paJcendriya tiryagyonika jIva jaba jaghanya kAla kI sthitiko lekara utpanna hotA hai aura saudharma devaloka meM utpanna hone ke yogya hotA hai to vaha usa sthiti meM 'jahaneNaM paliodamaTThiesa uvavajjejjA' jaghanya se vahAM ke una devoM meM utpanna hotA hai ki jinakI sthiti eka popa kI hai aura 'ukkoseNa vi palionamaDiesa uvavajjejjA' utkRSTa se bhI vaha unhIM devoM meM utpanna hotA hai ki jinakI sthiti eka palyopama kI hai / isa prakAra se Age kI ora sa vaktavyatA 'esa caiva vaktavyA' isa kathana ke anusAra prathama gama meM jaisI kahI gaI hai vaisI yahAM para kahanI cAhiye 'navaraM ogAhaNA jh'vaca' A rIte te jIva eTalA kALa sudhI pacendriyatiryaMca gatinuM ane deva gatinu sevana kare che ane eTalA ja kALa sudhI te e gatimAM gamanAgamana kare che. e rIte A trIjo gama kahyo che. 3aa 'sA caiva apanA jahannakAla TThaio jAo' asaM dhyAta varSAMnI AyuSya vALA sarI pa'cendriya tiya ca ceAnIvALA jIva jyAre jaghanyakALanI sthitine laIne utpanna thAya che. ane saudhama devaleAkamAM utpanna thavAne ceAgya hAya che to tethe sthitimA 'jahanneNaM pali ovamaTThiiesa uvavajjenjA' dhanyathI tyAMnA te devemAM utpanna thAya che ke jeonI sthiti eka patye pamanI hAya che, ene 'ukkoseNa vi paliovamaTTiiesa uvavajjejjA" utsRSTathA pazu te mena deveAbhAM utpanna thAya che, ke-jeenI sthiti eka palyApamanI hai,ya che. A rIte bhAgajanu N NInu tabhAbha uthana 'esa ceva vatavvayA' yA sUtrAMzamAM 4hyA pramANe paDesA Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI jahanneNaM dhaNupuhuttaM navaram-kevala zarIrAvagAhanA jaghanyena dhatuH pRthaka va hi dhanu rArabhya navadhanuH paryantamityarthaH / eSA cAvagAhanA kSudrakAyacatuSpadApekSayA mokteti / 'ukoseNaM do gAuyAI utkarSeNa dve gavyUte, yatra kSetre kAle vA gavyataH pramANazarIrA manuSyA bhavanti tatsaMbandhi hastzadInapekSapa gavyutadvayapravagAhanA mokteti / 'ThiI jahanneNaM paliovamaM sthita gha yena palpopamas 'ukkoserga vi paliovarma' utkarSeNA'pi palapopamam jaghanyotkRSTAbhyAM sthitiH palyopamapramANA bhavatItyarthaH / 'sesaM taheva' zepA-zarIrAgAhanAsthityatirikta sarvama pa tathaivapUrvaprakaraNapaThitameveti / 'kAlAdeseNaM jahanneNaM do palibhovamAI kAlAdezena jaghanyena dve palyopame 'ukko seNa vi do palibhovamAI' utkarSeNApi dve palyopame neNaM dhaNupuhattaM' parantu jaghanya se yahAM caturtha gama meM zarIrAvagAhanA do dhanuSa se lekara 9 dhanuSa taka kI hai aisI yaha avagAhanA kSudrakAyavAle catuSpada kI apekSA le kahI gaI hai aura 'ukkoseNaM' utkRSTa se zarIrAvagAhanA 'do gAuyAI do koza kI hai| jisa kSetra meM athavA jisa kAla meM eka koza kI avagAhanA ke zarIravAle manuSya hote haiM -unakI avagAhanA ke sambandha ko lekara hastyAdikoM kI avagAhanA do koza kI kahI gaI hai 'ThiI jahanneNaM paliovamaM sthiti jaghanya se yahA~ eka palyopama kI hai aura 'ukkAleNa vi paliovamaM utkRSTa se bhI vaha eka palpopama kI hai 'lesaM taheva' zarIra kI avagAhanA aura sthiti se atirikta ora saba Age ke dvAroM kA kathana pUrva prakaraNa meM jaisA kahA gayA hai vaisA hI hai 'kAlAdeseNaM jahanneNaM do pali bhokamAI' gamamAM je pramANe kahevAmAM AvyuM che. eja rIte ahiyAM paNa kahevuM joIe. 'navara ogaahnn| jahanneNaM dhaNupuhutta' 52 gADiyAM yathA gamamA zarInI avagAhanA jaghanyathI be dhanuSathI laIne 9 nava dhanuSa sudhInI che. e pramANe mA agADanA kSudrAyavANA y5|| vAnI apekSAthI 4Data cha. 'ukoseNaM' GthA zarIranI bhagAnA 'do gAuyAi' me unI cha. 2 kSetra athavA je kALamAM eka gAunI avagAhanAnA zarIravALA manuSyo deza che, -teonI avagAhanAnA saMbaMdhane laIne hAthI vigerenI avagAhanA be gAunI hIche 'ThiI jahanneNa paliAvamaM sthiti nyathA gaDI me pakSyA5manI che. bhane 'ukkoseNa vi paliovama' utkRSTayA 5 te 4 58yApabhanI cha. 'sesaM taheva' zarIranI avagAhanA ane sthiti zivAyanA bIjA saghaLA dvAranuM kathana pUrva 12mA pramANe 4yu cha, merA pramANenu cha. 'kAlAdeseNaM jahanneNaM do pali. Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradrikA TIkA za024 u. 24 01 saudharmadevotpattinirUpaNam jaghanyotkRSTAbhyAM palyopamadvazatmakaH kAlApekSayA kAyasaMvedho bhavatItyaryaH / 'evayaM etAvantaM kAlaM paJca drayatiryaggatiM saudharmadevagati ca seveta, tathA paJcendriyatiryaggata saudharmadeva ca gamanAgamane kuryAt idaM madhyamaH sthAne eka saMmilito gama iti caturthAdArabhya pRSThAntA gamA bhavantIti de sa caiva apaNA ukosakAlaTThiio jAo' sa eva asaMkhyAta varSAyuSkapiJce tiryagyonika eva AtmanA - svatvarUpeNokRSTa kAlasthitiko jAtaH tada Adieka gamasaritA tini gamagA peyannA' AdyagamasadRzAstrayo gamakA netavyAH prathamama yat ihApi trayogamA jJAtavyA iti / 'navara' Thii kAlAdesa va jANejjI naMvaram - kevalaM sthiti kAlAdezaM ca bhinnabhinnarUpeNa svasvabhavamAzritya jAnIyA. detAvAneva vizeSa iti navamAntA gamAH 9 / kAla kI apekSA kAya saMvedha yahAM jaghanya se do palpopama kA hai aura 'kko se vido paliomAI' utkRSTa se bhI vaha do patyopamakA. hai 'evaiya0' isa prakAra itane kAla taka bahu jIva paJcendriya tiryaggati kA aura saudharmadevagati kA sevana karatA hai aura itane hI kAlataka vaha usa do gati meM gamanAgamana karatA hai yahA~ para madhya ke tIna guma ke sthAna meM kevala eka hI gama saMmilita hotA hai / isa prakAra catu gama se lekara chaThe gama taka ke gama hote haiM 6 | 3 TRY Xin ni 'so ceva apaNA ukkosakAlaDio jAo' vahI asaMkhyAta vaSA yes saMjJI paJcendriya tiryagyonika jIva jaba svayaM hI utkRSTa kAla kI sthiti ko lekara utpanna hotA hai aura saudharmadevaloka meM utpanna hone ke Was yogya hotA hai to usa sthiti meM 'AdillagamasarisA tini gamagA STIK ovamAI' hAjanI apekSAthI yasa vaidya ahiM dhanyathI ko pasthe bhane udyo che, mane 'ukkeAseNa vi do palio mAI ? STathI ye te me manI hai. 'evaiyaM 0' ye rIte meTalA 'sudhI se Sa pathendriyatiyaya prati saudhama devagatinu sevana kare che. ane eTalA ja kALa sudhI tee be gatimAM gamanAgamana kare che. ahiyAM vacalA traNa gamAne sthAne kevaLa eka ja gamsa milina thAya che. e rIte A cAthA gamathI laI ne chaThThA gama sudhInA gamA kahyA che. pulanA so ceva apaNA ukkosa kAla Diio jAo' asaNyAta RPS M 's AyuSyavALA sannI pa'cendriyatiya thayonivALA chavA pAte ja utkaMdhakAmanI sthitine laine utpanna thAya che ane sodhama devalAkamAM utpana thavAna yogya hAya to te sthitibhAM 'dillamasarisA 'tinti gamagI gaya bha0 60 eM Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ". bhagavatIsUtre ... atha saMkhyAtavarSAyuSkasaMjJipaJcendriyatiryagyonikamutpAdayannAha-'jai saMkhe.. ja0' ityAdi / 'jaha saMkhenjavAsAuyasanipaciMdiyatirikkhanoNiehito upavajjati' he bhadanta ! te yadi saMkhyeyavarpAyuSkasaMjJi razcandriyatiryagyonikebhya bhAgatya saudharmadevepatpoyu stadA kiyazAlasthitikadeveSu samutpadyeyuH ? iti prshnH| uttaramAi-asurakumAraprakaraNAtidezena 'saMkhejjavAsAuyassa' ityaadi| 'saMkhejjavAsAuyassa jaheva asurakumAresu utravajanamANassa taheva nava vi gamA', saMkhyeyavarSAyuSkapazcendriyatiryagyonikasyAmurakumAreSu samutpadyamAnasya yathaiva nava prasAH pradarzitA stathaivAtrASi navApi gamAH varNayitavyAH asurakumAraprakaraNe pRthivIkAyikAkaraNasyAtidezaH kRto'taH pRthivIkAyikamakaraNavadihApi jJAtavyaNeyavvA' Adi ke tIna gama jaise 3 gama yahAM para kaha lene cAhiye 'navaraM ThiI kAlAdesaM ca jANejjA' kintu sthiti aura kAlAdeza apane 2'lava ko Azrita karake bhinna bhinna rUpa se kahanA cAhiye 9 / . , apa gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM--'saMkhejjayAtAuyasannipaMciditirikkhajoNiehito uvavajjaMti' he bhadanta ! yadi saMkhyAtavarSa kI AyuvAle saMjJI paJcendriya tiyaJcoM se Akarake jIva saudharmadevoM meM utpanna hote haiM, to ve kitane kAla kI sthiti vAle saudharma devoM meM utpanna hote haiM ?.isake uttara meM prabhu kahate haiM-'saMkhejjavAsAuyassa jaheva asura kumAresu uvavajjamANassa tahedha navavi gamA' he gautama ! jisa prakAra se asurakumAroM meM utpadyamAna saMkhyAlavAyuSka saMjJApaJcendriyasiyagyonika ke nau gama kahe gaye haiM usI prakAra se yahAM para bhI nau gama kaha lenA cAhiye / asurakumAraprakaraNa meM pRdhivIkAyika prakaraNa kA mAhinA gamI pramANe 3 mA maDiyAM unako 'navara ThiiM" jhAlAdesaM ca jANenjA' tathA sthiti anemAheza pAta pAtAnA apane Azrita karIne judA judA rUpathI kahevA joIe. lA : - ve zrI gItabhasvAmI prabhune : pUche..che -'saMkhenjavAsAuyasanni pAca diyatirikvajANiehito uvavati' he bhagavana ne sabhyAta vaSanA AyuSyavALA saMjJI paMcendriya tiryAmAMthI AvIne jIva saudharma devalokamAM utpanna thAya che, te teo keTale kALanI sviMtivALA saudharma devAmAM utpanna yAya cha ? 25 praznanA. uttaramA prabhu' cha -saMkhejjavAsAuyassa java amarakumAresu ' uvavannamANasa taheva nava vi gamA' 'gautama ! 2 prabhAva asurakumAromAM utpanna thavAvALA saMkhyAta varSanI AyuSyavALA paMcandri tiya ca nikanA nava gamo kahyA che, je pramANenA - ahiyAM paNa na rAme kahevA joIe. asurakumAranA prakaraNamAM pRthvIkAyika prakaraNanI A " Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.24 saM01 saudharmadevotpattinirUpaNam ... miti / 'navaraM ThisaMvehaM ca jANejjA' navaraM-kevalaM sthiti kAyasaMvedha cai bhina bhinnarUpeNa sva svabhavamAzritya jAnIyAt 'jAhe appaNA jahanna kAlahiiyoM bhavera tAhe tisu vi gapaema' yadA AtmanA jaghanyakAlasthitiko bhavati tadA triSvapi gamakeSu 'sammaviTThI vi micchaTThiI vi' samyagdRSTirapi bhavati mithyASTirapi bhavati 'no sammAmicchAdiTTI' no samyagUmiyAdRSTiH, mizraSTeriha niSedhA * kriyate jaghanyasthitikasya mizraSTerasaMbhavAt, anaghanyasthitikasya tu dRSTitrayamapi sNbhvtyeveti| 'do NANA do annANAM niyama dve jJAne dve ajJAne niyamataH, "jaghanyasthiteravadhiribhaGgayorabhAvAt 'sesaM taM ce' zeSaM tadeveti 9 / / atideza kiyA gayA hai| ataH pRthivIkAyika prakaraNa ke jaisA hI kathana yahAM para jAnanA caahiye| parantu 'navaraM ThiI saMvehaM ca jANejjA' parantu 'yahAM sthiti aura saMvedha apane 2 bhava ko Azrita karake bhinna 2 rUpa se jAnanA caahiye| 'jAhe appaNA jahaNNakAlaTiio bhavaI' parantu jaba vaha saMkhyAtavarSa kI Ayu vAlA saMjJI paJcendriya tiryazca jIva jaghanya sthiti vAlA hotA hai aura saudharmadevoM meM utpanna hone ke yogya hotA hai taba vahAM 'tisu vi gamaeslu' tInoM gamakoM meM vaha 'sammadiTThI vi micchAdiTTI vi' samyag dRSTi bhI hotA hai aura mithyAdRSTi bhI hotA hai 'no sammAmicchA. diTThI' parantu vaha mizraSTi nahIM hotA hai kyoMki jo jaghanya sthiti vAlA hotA hai, usako mizradRSTi kA abhAva hotA hai| ajavanya sthiti vAle meM hI tInoM dRSTiyoM kA sadbhAva hotA haiM / 'do gANA do .. annANA niyama' niyama se yahAM do jJAna aura do ajJAna hote haiN| deza karela che, jethI pRthvikAyika prakaraNa pramANe ja ahiyAM paNa samajavuM. paratu mahiyA sthiti bhane yasa vedha 'navara Thii saMvehaca jANejjA' mA vacana pramANe pita pitAnA bhavane Azrita karIne judA judA rUpathI jANavA me. 'jAhe appaNA jahaNNakAladiio bhavai' paraMtu kyAre te sabhyAta varSanI AyuSyavALo saMjJI paMcendriya tiryaMca jaghanya sthitivALo hoya che, bhane saudharma vAma 'panna thAne yojya DAya che. tyAre tyA 'tisu vi gamaesu' traya sabhAmA ta 'sammadiTThI vi micchAdiTThI vi' sabhya STA para DAya cha, bhane mithyA TivANA para DAya cha, 'no sammAmicchAdiTThI' 52'tuta mizra daSTivALA hotA nathI. kemake je jaghanya sthitivALA hoya che, temane mizra dRSTino abhAva hoya che ajaghanya sthitivALAomAM ja traNe dRSTione * samAva jAya cha, 'do nANA do annANA niyama niyamayI mahiyA meM zAna Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ran bhagavatIsUtre kIya manuSyAnutpAdayannAha - 'jai maNussehiMto ' ityAdi / 'jaha maNussehiMto vi yadi manuSyebhya Agatya utpadyante tadA- 'bhedo jadeva joisiesa mANa' bhedo yathaiva jyotiSa ke pRtpadyamAnasya jyotiSkadevetyayamAnasya yasya yathA utpAdAdidvAravizeSo nirUpitaH tenaiva rUpeNa manuSyebhya Agazya - samutpadyamAnasya manuSyasyApi ve utpAdAdi bhedA nirUpaNIyAH / kiyaspa taM jyotiSkaprakaraNamiha netavyaM tatrAha - 'jAva' iti 'jAva' yAvat asaMkhyAta - 25 varSAyuSka saMjJimanuSya sUtraparyantamiti / tathAhi yadi manuSyebhya utpadyante tadA kiM saMjJimanuSye+po'saMjJimanuSyebhyo vA ? saMjJibhyo no asaMjJibhyaH / yadi saMjJisyajaghanyasthitivAle ke avadhi aura vibhaGga kA abhAva rahatA hai| 'sesaM . taM 'veda' bAkI ke dvAroM kA kathana pUrvokta jaisA hI hai |9| 7 aba gautama svAmI prabhu se aisA pUchate haiM - 'jai maNussehiMto uvavaujati' he bhadanta ! yadi ve saudharmadeva manuSyoM se Akarake utpanna hote haiM to isa viSaya meM vaktavyatA kisake samAna hotI hai ? isakA uttara dete hue prabhu gautama se kahate haiM- 'bhedo jaheva johasiesa uvavajjamApraNassa' isa sambandha jaisI jyotiSkadevoM meM utpadyamAna manuSya kI vaktavyatA kahI gaI hai usI prakAra kI vaktavyatA saudharmasvarga meM utpadyamAna manuSya ke sambandha meM bhI kahanI cAhiye / yAvat he bhadanta ! yadi saudharmadeva manuSyoM se Akara ke utpanna hote haiM, to kyA ve saMjJI manuSyoM se Akara utpanna hote haiM athavA asaMjJI manuSyoM se Akarake utpanna hote have gautabhasvAbhI alune 'che che - 'jai maNusse hiMto uvavajja'ti' pa3.bhagavand je manuSyeAmAMthI AvIne te saudhama devA utpanna thAya che, tA Asa madhamAM kathana keAnA pramANe che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ...he - ' bhedo z2aheva joisiesa uvavajja mANasa ' A saMbadhanu` kathana je pramANe jyAtiSTha devAmAM utpanna thanArA manuSyeAnA saMbadhamAM kahevAmAM Avela che, eja pramANenuM kathana saudharmAM devaleAkamAM utpanna thanArA manuSyeAnA sakhadhramAM paNa kahevu joie. yAvat he bhagavan ne saudhama devA manuSyamAMthI mAvIne uttpanna thAya che, te zu teme sannI manuSyeAmAMthI AvIne utpanna thAya che? ke asaMjJI manuSyAmAMthI AvIne utpanna thAya che ? 1 + ane e ajJAna hAya che. jadhanya sthitivALAne avadhijJAna ane vibhaga jJAnatA alAva rahe che, 'sesaM taM ceva' mADInA dvArA uthana paDelA udyA bhA 1 Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyamandrikA TIkA za014 u. 24 sU01 saudharmadevotpattinirUpaNam ko 477 stadA kiM saMrUpAtavarSAyuSkebhyo vA asakhyAtavarSAyuSkebhyo vA ubhaye- bhyo'pi ityuttaram, ityAdikaM sarvaM yAvat padena saMgrAhyam punaH gautamaH praznayati 'asaMkhejjavAsAuyasannimaNusse NaM bhaMte ! ' asaMkhyAtavarSAyuSka-- saMjJimanuSyaH khalu bhadanta ! 'je bhavie sohamme kappe devatAe uvavajjittae' : yo bhavyaH saudharma kalpe devatayotpattum sa khalu bhadanta / kiyatkAla sthiti keSu samutpadyate itipraznaH / uttaramAha - ' evaM jaheba' ityAdi, 'evaM jaheva asaMkhejja - hai ? uttara meM prabhu kahate haiM - he gautama! ve saMjJI manuSyoM se Akarake utpanna hote haiM, asaMjJo manuSyoM se Akarake utpanna nahIM hote haiM / yadi saMjJI manuSyoM se Akarake ve utpanna hote haiM to kyA saMkhpAta varSa kI AyuvAle saMjJI manuSyoM se Akarake utpanna hote hai ? athavA asaMkhyAta- varSa kI AyuvAle sajJI manuSyoM se Akarake utpanna hote haiM ? uttara meM prabhu kahate hai - he gatama ! ve asaMkhyAtavarSa kI tathA saMkhyAta varSa kI donoM prakAra kI AyuvAle saMjJI manuSyoM se Akara ke utpanna hote haiM ityAdi prakAra kA saba kathana yahAM yAvatpada se gRhIta huA hai| '0' aba punaH gautama prabhu se aisA pUchate haiM -- ' asaMkhejjavAsAjayasannimasse NaM bhaMte!' he sadanta ! jo asaMkhyAta varSa kI AyuvAlA saMjJi manuSya 'je bhavie sohamme kappe devattAe uvavajjittae~' jo saudharma kalpa meM devarUpa se utpanna hone ke yogya hai se NaM bhaMte! kevaiya kAlaferee.' vaha kitane kAla kI sthiti vAle saudharmadevoM meM utpanna - bhA praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmIne kahe che ke-he gautama ! teA sannI manuSyeAmAMthI AvIne utpanna thAya che, asI manuSyamAMthI AvIne utpanna thatA nathI. je sannI manuSyeAmAMthI AvIne teo utpanna thAya che, tA zuM te sakhyAta vanI AyuSyavALA saMjJI manuScAmAMthI AvIne utpanna thAya che ? ke asaMkhyAta vanI AyuSyavALA saMjJI manu khyAmAMthI AvIne upanna thAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke-3 - gautama ! tee sakhyAta vaSaeNnI tathA asa khyAna varSoMnI ane prakAranI AsuSyavALo sajJI manuSyAmAthI AvIne utpanna thAya che vagere prakAranuM saMghaLuM kathana 'aDiyAM yAvapadathI grahaNa karAyu che - / F: have irIdhI gautamasvAmI alune menuM pUche che - asakhejjavAsAThaya 2 samni maNusse fbhate / bhagavan meM masakhyAta varSAMnI AyuSyavANI sajJI manuSya 'je bhatrie sohamme kappe devattAe uvavajjinae' saudharbhamA heva 11 thI utpanna thavAne yogya hai, 'se NaM bhaMte! kevayakA laTThiesa0 te sA kALanI sthitivALA saudhama devAmAM utpanna thAya che ? A praznanA uttaramAM Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478 t bhagavatI sUtre 'bAsAuyasannipacidiyatirikkhajogiyassa' evaM yathaivAsaMkhyAtavarSAyuSkasaMjJipaJcemandriyatiryagyonikasya 'sohamme kappe upavajjamANassa tatra satta gamagA' saudharme kalpe utpadyamAnasya tathaiva sapta gamakAH prayamAstrayo gamakAH 3, madhyamatrayasya eko 'gamaH 1, caramasya trayo gamAH 3, ityevaM sapta gamakA unneyAH / 'navara' Adilae do gamaesa ogAhaNA jahanneNaM gAuyaM' navaram - kevalam AdyayordvayoH prathamadvitIyayorgamayo jaghanyena avagAhanA gavyUtam 'uko segaM tinni gAuyAI ' "utkarpeNa trINi gavyUtAni, Agamayo hiM sarvatra dhanuHpRthaktvaM jaghanyAvagAhanA, utkRSTA tu gavyUta paTTakamuktA, atra tu jaghanyAvagAhanA gavyutamamANA utkRSTA tu triyanyutapramANA kathiteti vailakSaNyamiti / 'taiyagame jahanneNaM vinni gAuyAI' - tRtIyagame jaghanyenAvagAhanA trINi gavyutAni tathA - ' ukkoseNa vi tinni gAuhotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM / 'evaM jaheva asaMkhejjavAsAjya. sa sannicidiyatirikkha joNiyassa' he gautama! saudharmakalpa meM utpadyamAna asaMkhyAtavarSAyuSkasaMjJI pazcendriya tiryazca ke sambandha meM jisa prakAra se sAta gama kahe gaye hai, usI prakAra se ve sAta gamaka yahAM para bhI kahanA cAhiye / ve sAta gama isa prakAra le hai- prathama ke 3 gama, madhyama tIna gamakoM meM se eka caturtha gama, aura anta ke 3 gama / 'navaraM Adillesu do gamapa ogAhaNA jahanneNaM gAuyaM' parantu prathama ke jo 3 gamaka hai unameM se pahile ke do gamakoM meM zarIra kI avagAhanA kA pramANa jaghanya eka koza kA hai aura 'ukko seNaM tinni gAuyAI' utkRSTa se 3 koza kA hai / tathA - ' tayagame jahanneNaM tinni gAuyAI, ukkoseNaM prabhu gautama svAbhIne ache - ' evaM jaddeva asa khejjavAsA uyassa sanni paci - diyatiriklajoNiyassa' he gautama! saudharbhamA utpanna dhanArA asabhyAta varSanI AyuSyavALA sannI paMcendriya tiya canA saMbadhamAM je pramANe sAta gama kahyA che, eja pramANe te sAta game ahiyAM paNa kahevA joie. te sAta game A pramANe che.-pahelAnA traNa gamA, madhyanA traNa game paikI eka ceAthe gama, ane antanA traNa gameA e rIte sAta game thAya che. 'navaraM Adillesu dosu gamaesa ogAhaNA jahanneNaM gAuyaM' paraMtu paDelA ne traNa game che, te paikI pahelAnA e game mAM zarIranI avagAhanAnuM pramANu dhanyazrI zeDa gAunuM che, bhane 'ukkoseNa tinni gAuyAI" utSTazrI traSu gAunI hai tathA 'taiyagame jahanneNaM tinni gAuyAI ukkosega vi tinni gAuH yAi' nrIla gamamAM dhanya mane utsRSTathI 3-3 gAunI zarIranI avajA Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maindrikA TIkA za024 u. 24 sU01 saudharmadevotpattinirUpaNam 479, 02 yAi' utkarSeNApi trINi gavyutAni tRtIyagame jaghanyata utkRSTatazca SaDgavyUtAni kathitAni atra tu jaghanyotkRSTAbhyAM trINi gavyUtAnIti vailakSaNyamiti: 'cauttha:gamae jaha-neNaM gAuyaM' caturthagame jaghanyAvagAhanA gavyUtam 'ukoseNa vi gAuya' utkarSeNApi gavyutamamANaiva caturthagame pUrvaM jaghanyena dhanuH pRthaktvamavagAhanA kathitA utkarSeNa tu dve gate kathitA, atra tu jaghanyotkRSTAbhyAM gavyRtamevoktamiti bhavatyeva vailakSaNyamiti / evamanyadapi bhAvanIyam, 'pacchimaesa tisu gamarasu pazcimeSu antimeSu saptamASTamana rameSu triSvapi gameSu 'jahanneNaM vini gAuyAi ' jaghanyena trINi gavyRtAni 'ukkoseNa vi tini gAuyAi' utrSeNApi trINi vitinni gAuyAI' tRtIya gama meM javatya aura utkRSTa se 3-3koza kI zarIrAvagAhanA ko pramANa hai, vahAM para sarvatra Adi ke dogamakoM meM jaghanya avagAhanA kA pramANa dhanuHpRthaktva kA kahA gayA hai. aura utkRSTa se 6 gabyUna kA kar3A gayA hai / parantu yahAM jaghanya abagAhanA do Adi ke gamakoM meM gavyUta pramANa kahI gaI hai aura utkRSTa avagAhanA tIna gavyuta (tIna koza) pramANa kahI gaI hai tathA tRtIya gama meM vahAM para jaghanya se aura utkRSTa se 6 gavyuta (chakoza) pramANa avagAhanA kahI gaI hai / parantu yahAM para jaghanya se aura utkRSTa se vaha 3 - 3 koza pramANa kahI gaI hai / 'cautthagamae jahanneNaM gAuMya' caturtha gamaka meM jaghanya avagAhanA eka koza pramANa hai aura 'ukko: seNa vi gAuyaM' utkaSTa se bhI eka koza pramANa hai / caturtha gama meM jaghanya avagAhanA pahile dhanuH pRthaktva pramANa kahI gaI hai aura utkRSTa se do koza pramANa kahI gaI hai / parantu yahAM vaha jaghanya aura utkRSTa se koza pramANa hI kahI gaI hai| isI prakAra se aura bhI kathana bhAvita hanAnuM pramANu che. pahelAnA e gamAmAM jaghanya avagAhanAnuM pramANa :aMdhe dhanuSa pRthatu kahevAmAM Avyu che ane utkRSTathI 6 cha gAunuM kahela che. para`tu ahiyAM jadhanya avagAhanA e vigere gameAmAM gabUta pramANunI kaDI che. ane utkRSTa avagAhanA traNu Au pramANunI kahI che tathA trIjA gamamAM jadhanyathI ane utkRSTathI 6 cha gabUta (cha gAu) pramANunI avagAhanA kahela che.' paraMtu ahiyAM jaghanyathI ane utkRSTathI 3-3 traNa traNa gAu pramANunI 'che, 'utthagamae jahanneNaM gAuyaM' thothA gabhamAM dhanya avagAhanA me gAu abhANunI che bhane 'ukkoseNa vi gAuyaM' utkRSTathI yo gA pramANanI che. cethA gamamAM jaghanya avagAhanA pahelAM dhanuSa pRthatva pramANuvALI che, ane utkRSTathI e gAu pramANunA kahI che. eja rIte khIju paNa w * Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre 480 gavyUtAni 'sesaM taheva niravasesa' zepam-avagAhanAtiriktam sarvamapi tathaiva pUrvavadeva agantavyamiti 9 / 'jai saMkheja pAsAuyasannimaNussehito ubavajjati he bhadanta ! yadi saMkhyeyavarpAyuSkasaMjJimanuSyebhya Agatyotpadyante saudharmadevaloke tadA kiyatkAlasthitikasaudharmadevaloke utpadhante iti praznaH / uttaramAha-evaM saMkhe. jjavAsAuya' ityAdi / 'evaM saMkhejjavAsAuyasannimaNussANaM jahetra asurakumAresu utravajjamANANaM taheca NavagamagA bhANiyavyA' evaM saMkhyeyarpAyuSkasaMjJimanuSyANAM karanA cAhiye / 'pacchimesu ti gamaestu jahanneNaM tinni gAuyAI ukkoseNa vi tinni gAuyAI antima 7 veM 8veM aura nauveM gamoM meM jaghanya se avagAhanA kA pramANa tIla koza kA aura utkRSTa se bhI avagAhanA kA pramANa tIna koza kA kahA gayA hai 'sesaM taheva nirava sesaM' isa prakAra avagAhanA se atirikta ora saba dvAroM kA kathana pahile kahe anusAra hI jAnanA cAhiye / / - aba golamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM--'jai saMkhenjavAsAuya. sannimaNusse hito uvavajjati' he bhadanta ! yadi ve saudharmadeva saMkhyAtavarSA yuSka saMjJI manuSyoM se Akarake utpanna hote haiM to ve kitane kAla kI sthiti vAle saudharma devoM meM utpanna hote haiM ? tAtparya yahI hai ki saMkhyAta varSAyuSka saMjJI manuSya yadi saudharma deva lokoM meM utpanna hote haiM to ve kitane kAla kI sthiti vAle saudharma devalokoM meM utpanna hote haiM? to isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM-'evaM saMkhejjavAsAuya0' he 4thana 4ii devu naye. 'pacchimesu tisu gamaesu jahanneNaM tinni gAuyAI, 'sakkoseNa vi tinni gAuyAI' chedA aY gamamA saTara , sAtamA, mA. ane navamA gamanAM jaghanyathI avagAhanAnuM pramANa traNa gAunuM kahela che, seMsa taheva niravasesa' mA prabhAra apaMgAnA zivAya mI sadhaMgA dvArA samAdhI 4thane paDatA pramANe 1 sabhA. sI . . . ve gautamasvAmI prabhune se pUche che 8--'jai saMkhejavAsAuyasannimaNussehiMto uvavajjati' 8 lApana ne ta sodhabhara sadhyAtavarSa nA Ayu SyavALA saMsI manuSyomAMthI AvIne utpanna thAya che, te teo keTalAkaLanI sthitivALA saudharma devAmAM utpanna thAya che? tAtparya e che ke-saMkhyAta varSanI AyuSyavALA saMjJI manuSya je saudharma devalokamAM utpanna thAya che, te teo keTalA kALanI sthitivALA- saudharma devalokamAM utpanna thAya che! mA prazna uttaramA prabhu 4 cha hai-'evaM saMkhejjavAsAuya.. jItA Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u. 24 sU01 saudharmadevotpattinirUpaNam 481 TYL 11 yathaivAsurakumArepRtpadyamAnAnAM tathaitra navagamakA bhaNitavyAH 'navaraM sohammadeva TThi saMvehaM ca jANejjA' navaraM sauvapadevasthiti teSAmeva kAyasaMvedhaM ca bhinnabhinna- " rUpeNa svasvabhavamAzritya jAnIyAt 'sesaM taM cetra' zeSaM tadeveti 9 / 'IsANadevA" bhaMte / ' IzAna devAH khalla madanta ! 'kamodito upajjaMti' kutaH kasmAt sthAna vizeSAdAgatyotpadyante 'IsAgadevANaM esa caiva sohamma devasarisA vattanvayA' IzAnaM-' kadevAnAm eSaiva saudharmadevasadRzI vaktavyatA, yathA saudharmadevAnAmupAdAdikA nirUpitAH tAdRzA evaM utpAdAdikAH IzAnakadevamakaraNe'pi vaktavyAH / 'navaraM gautama ! jisa prakAra se asurakunAroM meM utpadyamAna saMkhyAtavarSAyuSkasaMjI manuSyoM ke nau gamaka kahe gaye haiM usI prakAra se saudharmadeva loka meM utpadyamAna ina saMkhyAtavarSAyuSka saMjJI manuSyoM ke sambandha meM bhI nau na kaha denA cAhiye / parantu 'navaraM sohammadevahi saMvehaM ca jANejjA' yahAM saudharmadeva kI sthiti aura kAyasaMvedha bhinna bhinna rUpa se apane apane bhava ko Azrita karake kahanA cAhiye 'sesaM taM 'veda' bAkI ke avaziSTa dvAroM ko kathana pahile jaisA hI samajhanA cAhiye / aSa gautama prabhu se aisA pUchate haiM--IsANadevA NaM bhate ! kao - hito uvati' he bhadanta / IzAnadeva kahAM se Akarake utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'IsANadevANaM esa ceva sohammadeva sarisA ' he gautama! IzAna devoM ke sambandha meM jaisI vaktavyatA saudharmadevoM kI abhI 2 Upara prakaTa kI gaI hai vaisI hI hai / pramANe asurakumAremAM utpanna thanArA sakhyAta vanI AyuSyavALA saMjJI manuSya samadhI nava gamA kahyA che, eja rIte saudhama devalekamAM utpanna thanArA A sakhyAta vaSa~nI AyuSyavALA saMjJI manuScAnA sabadhamAM paNa nava gabheo ahevAle the. paraMtu 'navaraM sohammadevaTTiI saMdeha ca jANejjA' ahiyAM saudhama devanI sthiti ane kAyasa vedha judA judA rUpathI pAtapeAtAnA avane Azrita urIne vAM ho. 'sesaM taM ceva' mADInA jIna dvArA sa'kha'dhI kathana pahelA pramANe ja samajavu* joI e have gautamasvAbhI alune me pUche che hai- 'IsANadevA NaM bhave / kaohito ! uvavajjaMti' he bhagavan prazAnadeva jyAMthI bhAvAne utpanna thAya cheM? sApraznanA uttaramAM alu De che hai-isANadevANa pakha caiva sohammadeva parisA vattanvayA' he gautama! ziAnahevAnA samadhabhAM ne prabhASenuM sthana, saudharbha devAnuM hamaNAM upara pragaTa karyuM che, eja pramANenu' che. arthAt je pramANaeN bha0 61 Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre asaMkhejjavAsAuyasannipaMciMdiyatirikva noNiyassa' nagaram - kevalame tAnadvailakSaNyam yat - asaMkhyeya varSAyuSkasaMjJipazcendriyatiryagyonikasya / 'jesa ThANesu sohamme uvavajyamANassa paliocamA ThiI' yeSu sthAneSu saudharmakalpe utpadyamAnasya palyopamapamANA sthitiH kathitA 'tesu ThANeSu iha sAtiregaM paliyo damaM kAyantraM ' teSu sthAneSu iha IzAnakadevAdhikAre sAtirekaM paropamaM kartavyam, IzAnakakalpe sAtirekapalyopamasya jaghanyasthitikatvAditi / 'vaDatthagame ogANA jahanneNaM dhaNupuhuttaM' caturthagame zarIrAvagAhanA jaghanyena dhanuH pRthaktvam ye khaca sAtirekaarthAt jisa prakAra se saudharmadevoM ke utpAda AdikoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai usI prakAra se isa IzAnadeva prakaraNa meM bhI IzAna devoM ke utpAda AdikoM kA nirUpaNa karanA cAhiye / 'navaraM asaMkhejjacAupasannipaMcidiyatiriktroNiyarasa jesu ThANesu sohamme ubava jjamANassa palio yA ThiI' parantu jina sthAnoM meM utpadyamAna asaMkhyAtavarSAyuSka saMjJi paJcendriyatiryagyonika kI sthiti palyopama kI kahI gaI hai 'te ThANesu iha sAtiregaM paliodanaM kAyavvaM' una sthAnoM meM isa IzAnadeva prakaraNa meM kucha adhika palyo parma kI sthiti kahanI caahiye| kyoM ki IzAnakalpa meM sAtireka kucha adhika eka palpoSama kI jaghanya sthiti kahI gaI hai / 'cauttha game. ogAhaNA. jahanneNaM dhaNupuhutta' caturtha gama meM jaghanya - ava g2AhanA- dhanuHpRthaktva kI hai / yaha jaghanya avagAhanA una kSudratara kAya - vAle tiryaJcoM kI apekSA se kahI gaI hai jo khAtireka palyopama 482 saudhama devonA utpAda vigerenuM nirUpaNu karavAmA Avyu che, eja pramANe A IzAna devanA prakaraNamAM paNa devAnA utpAda vigerenuM nirUpaNu 12, ledha the. 'navara' asaMkhejjavAkhAjyasannipaMcidiyatirikkhajoNiyarasa jesu ThANesu soimme' uvavajjamANassa paliovamA ThiI' paraMtu ne sthAnAmA utpanna thanArA asakhyAta vanI ayuSyavALA saMjJIpa cendriya tiya cacAnikanI sthiti yahayopabhanI uhI che 'tesu ThANesu iha sAtirekaM palioma kAya' e qasthAnamAM A izAnadeva prakaraNamAM kaMIka vadhAre palyApamanI sthiti kahevI joIe kemake izAna kalpamAM sAtireka kaika vadhAre eka paceApamanI dhanya sthiti uDevAmAM bhAvI che. 'cautthagame ogAhaNA jahanneNaM dhaNupuhuttaM' ceAthA gamamAM jaghanya avagAhanA jaghanyathI dhanupRthaAnI che. A jardhanya avagAhanA te kSudra kAyavALA tiyacanI apekSAthI kahI che ke je sAtireka 2 1 Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prameyacandrikA TIkA za024 u.24 sU01 saudharmadevotpattinirUpaNam .. 483 "palyopamAyuSkAHyaraponikAH susamAMzodbhavAH kSudatarakAyAstAnapekSyadaktam / 'ukoseNaM sAtiregAI do gAu pAi' utkaNa sAtireke dve gavyUte, yatre kAle sAtirekamavyUtama pAgA manulyA bhavanti tatkAlotpannAn halyAdInapekSyedamuktamiti / 'sesaM the| zeSaM tathaiva-pUrvapatipAditameva anyatsarvamatragantavyamiti / 'asaMkhejjavAsAurasannimaguptasta vi taheva ThiI jahA paMciMdiyatirikkhajoNiyassa asaMkhejjavAsAuyarasa' asaMkhyeyavarpAyuSkasaMjJimanuSyasyApi tathaiva sthiti yathA paJcendriyatithagyonikatyAsaMkhyAtAyuSkasya, asaMkhbhAtavarSAyuSkasya paJcandriya. tiryagyonikasya vitirdarzitA tathaivAsaMkhyAtavarpAyuSkasya saMjJimanuSyasyApi sthitinirUpaNIyA iti bhaavH| 'ogAhamA vi jemu ThANemu gAuyaM, tesa-ThANemu ihaM sAtiregaM gAuya' zarIrAgAhanA yo parmadevAdhikAre yeSu sthAneSu asaMkhyAta. kI Ayu nAle haiM aura suvamAMza meM utpanna hue haiN| 'ukoseNa sAtiregAha do gAucAI' tathA utkRSTa le khAtireka do gavyUta kI hai| jisa kAla meM lAtireka gavyUna pramANa manuSya hote haiM usa kaoNla meM utpanna hue hastyAdikoM kI apekSA karake yaha avagAhanA kA pramANa kahA gayA hai / 'sesaM taheva' isa kathana ke sivAya ora saba dvAroM kA kathana pUrva meM jaisA kahA gayA hai vaisA hI hai|9|| 'asaMkhejjavAsAutha samiNu malsa bitaheva ThiI jahA paMciMdiyatirikhajoNiparata asaMkhejjanAsAuyassa' tathA asaMkhyAtavarSa kI AyuvAle saMjJI manuSya kI sthiti asaMkhyAta varSa kI AyuvAle paMcendriyatirya- jyonika kI sthiti ke jaisI hai| 'ogAhaNA vi jesa ThANesa gAuyaM telu ThANesu ihaM sAtiregaM gAuyaM' saudharmadevAdhikAra meM yasyAyamAnI mAyuSyavANA cha, mane suSamAzamA pala thAya che. -'ukoseNaM sAtiregAI do gAuyAi" tathA kRSTa yI sAti24 me cyUta ()nI che. je kALamAM sAtireka gabhUta pramANe manuSya che, e kALamAM utpanna thayelA hAthI vigairenI apekSA harIna mA ma nAprabhAra cha. 'khesa taheva' A kathana zivAya bIjA tamAma kAre sabaMdhI kathana pahelAM je rIte kahela cha, merA pramANe cha. hA 'asa khejjavAsAuyasannimaNusassa vi taheva ThiI jahA paMciMdiyatirikkhajoNiyassa asa khejjavAsAuyassa' tathA masabhyAta varSana mAyuSyANA saMjJI manuSyanI sthiti asaMkhyAta varSanI AyuSyavALA pacendriyatirya ca yAnikI sthiti pramANe cha 'ogAhaNA di jesu ThANe gAThaya tesu' ThANesa yaha sAtirega gAuya saudhama vanA madhiAramA sthAnImA yasa yAta panI Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 bhagavatI sUtre varSAyuSkamanuSyANAM gataM madarzitaM tadiha IzAna devAdhikAreSu sthAneSu sAtirekaM gata vaktavyam IzAna devasya jaghanyataH sAtirekapalyopamasthitikatvAt prAptavyadevasthityanusAreNa cAkhyAyuSkamanuSyANAM sthitisadbhAvAt tadanusAreNaiva ca tepAmavagAhanA bhAvAditi / 'sesaM tahetra' zeSaM tathaiveti 9 / 'saMkhejjavAsAuyANaM tirikkhajoNiyANa maNussAga ya jaddeva sohamameM uvavajjAmANANaM tadeva niravasesaM Nava vigamagA' saMkhyeyavarpAyuSkANAM tiryagyonikAnAM manuSyANAM ca yathaiva saudharme utpadyamAnAnAM navagamakAH kathitAstathaiva niravazeSaM navApi gamA bhaNitavyA 'navaraM jina sthAnoM meM asaMkhyAtavarSAyuSkasaMjJi manuSyoM kI zarIrAvagAhanA eka vyUta pramANa kahI gaI hai una sthAnoM meM yahAM IzAna devAdhikAra meM vaha zarIrAvagAhanA kucha adhika eka koza kahanI cAhiye | kyoMki IzAnadeva kI jaghanyasthiti sAtireka palghoSa kI prakaTa kI gaI hai tathA prAptavya deva kI sthiti ke anusAra hI asaMkhgatavarSa kI sthitivAle manuSyoM ke sthiti kA sadbhAva hotA hai / ataH isake anurUpa hI unake avagahinA kA sadbhAva hotA hai / 'sesaM taheva' bAkI kA ora saba dvAroM kA kathana pahile jaisA hI hai // 9 // 'saMkhejjavAsAuyANaM tirikkha joziyANa maNustrANa va jaheva sohamme uvavajjamANANaM taheva niravalelaM va vigamagA 'saMkhyAtavarSa AyuvAle tiryaJcoM ke aura manuSyoM ke jo ki saudharma svarga meM utpadyamAna hai nau gama kahe gaye haiM / usIprakAra se IzAnadeva ke sambandha meM bhI nau gama kahanA cAhiye | 'navaraM IsAhiI saMvehaM ca jANejjA' parantu IzAnadeva AyuSyavALA saMjJI manuSyeAnA zarIranI avagADunA eka gagRta-gAunI kahI che. te sthanAmAM ahiM A IzAna devanA adhikAramAM te zarIranI vagAhanA kaMika vadhAre eka Au kahevI joie, kemake-IzAnadevanI jaghanyasthiti sAtireka palyApamanI kahI che. prApta thanAra devanI sthiti pramANe ja asa'khyAta vanI sthitivALA manuScAne sthitine sadbhAva hAya che. jethI tenA manuzya 4 tebhane avgaahnaane| saddalAva hoya he 'sesa' taheva' khADItu khIjA saghaLA dvArAnuM kathana pahelA pramANe ja che tema samajavu. 5aa 'saMkhejjavAsAuyANaM tirikkhajoNiyANa maNuskhANa ya jaheva sohamme khavaujamANANaM tatra niravasesaM Nava vigamagA' sabhyAtavarSanI AyuSyavANA tiycAnA ane manuSyenA ke je saudhama svargamAM utpanna thavAvALA che. temanA saMbaMdhamAM nava game kahyA che, teja pramANenA nava gameA IzAna devanA saba Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramayandrikA TIkA za024 u.24 sU02 sanatkumAradevotpattinirUpaNam 485 IsANaDhiI saMdehaM ca jANejnA 9 / 'navaraM kevalam IzAnadevasthiti kAyasaMvedha ca minnabhinnarUpeNa spasvamavamapekSya jAnIyAditi ||suu01|| sanatkumAradevAdhikAre idamAha-saNaMkumAradevA Ne' ityAdi / mUlam-saNakumAradevANaMbhaMte ! kaohiMto uvavati, uva. vAo jahA sakarappabhApuDhavIneraiyAgaM jAva-pajattasaMkhejjavAsAuyasannipaMciMdiyatirikkhajoNie NaM bhaMte ! je bhavie saNaMkumAradevesu ukvajittae0 arasesA parimANAdIyA bhavAdesapajjavasANA sacceva vattavyayA bhANiyavyA jahA sohamme upavajamANasta / navaraM laNakumAraThiI saMdehaM ca jaannejaa| jAhe ya appaNA jahannakAlaTiio bhavai tAhe tisu vi gamaesu paMca. leslAo AdillAo kAyanAo, sesaM taM ceva 9 / jai maNussehito uvavajati0 maNussANaM jaheba sakarappabhAe uvavajjamANANaM taheba Navavi gamA bhaanniyvaa| navaraM saNaMkumAraThiI saMvehaM ca jANejjA 9 / mAhiMdagadevA NaM bhaMte ! kamohito uvavajati jahA saNakumAragadevANaM vattavyayA tahA mAhiMdagadevANaM vattavayA bhaanniyaavaa| navaraM mAhiMdagadezANaM ThiI sAtiregA bhANiyavvA lanceva / evaM baMbhaloyagadevANaM vi kttvvyaa| navaraM baMbhalogaThiI saMdehaM ca jaannejjaa| evaM jAva sahassAro / navaraM ThiI saMvehaM ca jaannejjaa| laMtagAdINaM jahannakAlaviiyasta tirikkhajoNikI sthiti aura usake kAyasavedha meM saudharmadeva kI sthiti aura kAyasavedha se bhinnatA jAnanI cAhiye / / sv01|| dhamA 55 DA D-J. 'navara IsANaThiI saveha ca jANejjA' para zAna devanI sthiti ane kAyasaMvedhamAM saudharmadevanI sthiti ane kAyasaMvedha karatAM judApaNuM samajavuM joIe. sU0 nA Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaMgavatIsUtre yasta tisu vi gamaesu chappi leslAo kAyanAo, saMghayaNAI baMbhalogalaMtaesu paMca aadillgaanni| mahAsujhAharulAresu cattAri tirikkhajoNiyANa vimaNumANa vi, lesaM taM ceva 9 / ANaya devANaM saMte! kAhiMto uvavajjaMli. upavAo jahA sahassAradevA gaM / NavaraM tirikkha joNiyA khoDeyavA jAva pajjattasaMkhe. ujavAlAuyalannisaNusle gaM bhaMte ! je sarie ANayadevesu uvava-jjittae0 aNussANa ya vattavvayA jaheva sahaslAresu uvavajjamAgANaM / navaraM tinni saMghayaNANi lesaM taheva jAva annubNdho| savAdeleNaM jahanneNaM tinni bhavara gahaNAI, ukkoleNaM sattaH bhvghnnaaii| kAlAdeleNaM jahanneNaM aTArasalAgarovamAI dohiM vAsapuhuttehiM amahiyAI, ukkolegaM sattAvanna sAgarovamAI cauhi punakoDIhiM amahiyAI, eviyN0| evaM lesA vi aTa. gamagA bhaanniyvaa| navaraM ThiI saMvehaM ca jANejjA, sesaM taM ceca 9 / evaM jAva accuyadevA, nAraM ThiI saMvehaM ca jaannejaa9| bausu vi saMghayaNA tinni ANayAdIsu / gevenjadevA NaM bhaMte ! kaohito uvavajjaMti ela ceva vattavayA navaraM do saMghayaNA, ThiI saMvehaM ca jaannejjaa| vijayavejayaMta jayaMtaaparAjiyadevA ] -saMte ! kaohiMto uvavajjati ? esa caitra vattavvayA niravasesA jAva aNubaMdho tti / navaraM paDhamaM saMghayaNaM sesaM thev| bhavAdeseNaM jahanneNaM tinni bhavaggahaNAI ukkoseNaM paMca bhvggh'nnaaii| kAlAdeseNaM jahanleNaM ekattIsaM sAgarovamAiM dohi vAsa. Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 487 1 pratrikA TIkA za024 u.2402 sanatkumAradevotpattinirUpaNam puhutehiM amahiyAI, ukkoleNaM chAtrahiM sAgarovamAI tihiM ' puvvakoDIhiM abbhahiyAI, evaiyaM 09 / evaM sesA vi aTuMgamagA bhANiyavtrA / navaraM ThiI saMveha ca jANejjA / maNuse laddhI Navasu vi gamaesa jahA gevejjesu uvavajjamANassa / navaraM paDhamaM saMghapaNaM / savvagasiddhagadevA NaM saMte! kaohiMto ubavajjati unavAo java vijayAdINaM jAva se NaM bhaMte ! kevaiyakAlaTTiipasu uvavajjejjA ? goramA ! jahanneNaM tentIsaM sAgarovasahiesu ukkoNa vi tettIsa sAgarotramahiiesa uvavajjati, avasesA jahA vijayAIsu ucavajnamANANaM / navaraM bhavAdeleNaM tinni bhavaragahaNAI, kAlAdeseNaM jahanneNaM tettIsa sAgarotrasAI dohi vAsapuhutehiM amahiyAI, ukkoseNa vi tetIsaM sAgarova mAI dohiM puvvakoDIhiM amahiyAI, evaiyaM 0? / so cetra apaNA jahannakAlaTThiio jAo esa caiva vatavvayA / navaraM ogAhaNA, Thiio rayaNipuhuttavAsapuhurANi lesaM taheva, saMvehaM ca jANejAra / so caiva apaNA ukkosakAlaTTiio jAo esa veva vattayA / navaraM ogAhaNA jahanneNaM paMcadhaNusayAI ukkoseNa vi paMcadhaNusayAI, ThiI jahanneNaM puvvakoDI, ukkoseNa vi puntrakoDIse taheva jAva bhavAdeso ti / kAlAdeseNaM jahanneNaM tettIsa sAgarovamAI dohiM puvtrakoDIhiM abhAhiyAI ukkoseNa vi tettIsa sAgarovamA dohiM vi putrakoDIhiM abbhahiyAI evaiyaM kAlaM sevejjA evaiyaM kAlaM gaharAI karejjA 3 / ete tini r T Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 bhagavatIstre gamagA sbsiddhgdevaannN| sevaM saMte ! sevaM bhaMte! tti bhagavaM goyame jAba viharai ||suu0 2 // ||cubiisise lae caubIlAmo udeso smtto||24-2 cavIsaimaM samaM lamattaM // 24 // chAyA-sanatkumArade gaH khalu bhadanta ! kuta utpadyante / upapAto yathA zarApamA pRthivInairayikANAm yAvat paryAptasaMkhyeyavarpAyukasaMjJipaJcendriyaviryagyonikaH khalu bhadanta ! yo bhavyaH sanatkumAradeve putpattum sa khalu bhadanna ! kiya. ekAlasthitikepu utpadheta azepA parimANAdikA bhavAdezaya sAnA, saitra vakta. vyatA maNitavyA yathA sauvarme utpadyamAnasya / nAraM sanatkumArasthiti saMvedhaM ca jAnI yAt yadA cAtmanA jaghanyakAla sthitiko bhavati tadA viSyapi gasakepu pazca lezyA AdhAH kArayitavyAH, zeSaM tadeva 9 / yadi manuSye utpadyante. manuSyANAM yathaiva zarkarAprabhAyAmutpadyamAnAnAM tathaiva navApigamA bhaNitavyAHnavaraM sanatkumArasthiti saMvedhaM ca jAnIyAt 9 / mAhendrakadevAH khalu bhadanta ! kuna utpadyante yathA sanatku mAradevAnAM vaktavyatA tathA mAhendra kadevAnAM vaktavyatA bhaNitavyA, navaraM mAhendrakadevAnAM sthitiH sAtirekA bhaNitavyA saiva / evaM brahmalokadevAnAmapi vaktavyatA, navaraM brahmalokasthiti saMvedhaM ca jAnIyAt / evaM yAvat shsraarH| navaraM sthiti saMvedhaM ca jAnIyAt / lAntakAdInA jaghanyakAlasthitikasya tiryagyonikasya tri. dhvapi gamakepu paDapi lezyAH kartavyAH, saMhananAni brahmalokalAntakeSu pazca AyA. ni, mahAkrasahasrAreSu catvAri tiryagyonikAnAmapi manuSyANAmapi, zeSaM tdev9| AnatadevAH khalu bhadanta ! kuta utpadyante0 upapAto yathA sahasrAradevAnAm, navaraM tiryagyonikAH pratiSeddhavyAH yAvat paryApta saMkhyAdavarSA yuephasaMjJimanuSyaH khalu bhadanta ! yo bhavya AnatadevepUtpattum0 manuSyANAM ca vaktavyatA yathaiva sahasrAreSu u-padyamAnAnAm / navaraM trINi saMhananAni zeSaM tathaiva yAvadanubandhaH / 'bhavAdezena jaghanyena trINi bhavagrahaNAni, utkarSeNa sapta bhavagrahaNAni, kAlAdezena jaghanyena aSTAdazasAgaropamANi dvAbhyAM varSapRthaktvAbhyAmabhyavikAni, utkarSeNa saptapaJcAzatsAgaropamANi catamabhiH pUrvakoTimirampadhikAni, etAvantaM yAvada kuryAt / evaM zeSA api aSTagamakA bhaNitavyAH / 'navaraM sthiti saMvedhaM ca jAnIyAt, zeSaM tadeva9 / evaM yAvada acyutadevAH, nAraM sthiti saMvedhaM ca jAnIyAt 9 / caturdhapi saMhananAni trINi ANatAdiSu / greveyakadevAH khalu bhadanta ! kuta utpadyante ? epaiva vaktavyatA Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.24 sU02 sanatkumAradevotpattinirUpaNam 4895 navaraM dve saMhanane, sthiti saMvedhaM ca jAnIyAt / vijayavaijayantajayantAparAjita devAH khalu sadanta ! kuta utpa yante ? eSaiva vaktavyatA niravazeSA'yAvadanubandha" iti / navaraM prathama saMhananam zepa deva / savAdezena jaghanyena trINi bhavagrahaNAni' utkarSeNa paJcabhavagrahaNAni, kAla dezena jaghanyena ekatrizatsAgaropamANi' dvAbhyAM' varSapRthaktvAbhyAmabhyadhikAni utkarSeNa SaTpaSTiH sAgaropamANi tisRbhiH pUrvakoTi bhirabhyadhijJAni, etAvantaM yAvatkuryAt 9 / evaM zeSA api aSTa gArakA bhnnitvyaaH| navaraM sthiti saMvedhaM ca jAnIyAt, manuSye labdhivasvapi gama ke yu yathA greveyake pUna tpadyamAnasya / navaraM prathama saMhananam / sarvArthakasiddhakadezaH khalu bhadanta ! kutaH utpadyante ! upapAto yathaiva vijayAdInAM yAvat sa khalu bhadanta ! kiyatkAla-ga sthitikepUtpadheta ? gautama ! jaghanyena trayastriMzatmAgaropamasthitikeSu utkarSeNA'piya trayastriMzatsAgaropama sthiti keSu utpadyante, avazeSA yathA vijayAdiSu utpadyamAna nAnAm / navaraM bhavAdezena trINi bhAgrahaNAni, kAlAdezena jaghanyena trayastriMzatsA.. garopamANi dvAbhyAM varSapRthaktvAbhyAmabhyadhikAni utkarSeNApi jystriNshtsaagro| pamANi dvAbhyAM pUrva koTIbhyAmabhyadhikAni, etAvantaM yAvat kuryAt 1 / sa 'eka AtmAnA, jaghanyakAlasthitiko jAtaH eva vaktavyatA, navaramavagAhanAsthitI ratnipRthaktva-varSapRthaktve, zeSaM tadeva / saMvaidhaM ca jAnIyAta 2 / sa evaatmnokaa| kAlasthitiko jAtaH, epaiva vktvytaa| navaramavagAhanA jaghanyena paJcadhanuzatAni utkarSeNA'pi paJca dhanuHzatAni / sthitighanyena / pUrvakoTiH utkarSeNA'pi: pUrvakoTiH, zepa tathaiva yAvat bhavAdeza iti / kAlAdezenaM jaghanyena prayastriMzataH sAgaropamANi dvAbhyAM pUrvakoTIbhyAmabhyadhikAni utkarSeNA'pi trayastriMzatsAgaro pamANi dvAbhyAmapi pUrvakoTibhyAmabhyadhikAni, etAvanta kAlaM. seveta / etAvantaM kAlaM gatimAgatiM ca kuryAta 3 / ete trayo gamakAH sarvArthasiddhakadevAnAm / tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta iti bhagavAn gautamo yAvadviharati |mu02|| caturviMzatitame zatake caturviMzatitamoddezakaH samAptaH // 24-24 // . caturvizatitamaM zatakaM samAptam // 24 // TIkA-'saNaMkumAradevA-NaM bhaMte ! kohito| uvavajjati' sntkumaardevaa| khalu adanta ! kutaH-kasmAtaH sthAnavizeSAdAgatya sanatkumAradevagato samutpadyante sanatkumAradevAdhikAra 'saMNakumAradevANaM bhaMte ! kohino uvavajjati' ityAdi sUtra samabhAra hepAdhi2.0 'maNakumAradevA Na bhate ! kaohito' uvavajjati tyA bha0 62 mArava 4yAMthI mA dezane laIne sanatyumAM rUpathI utpAdanuM kathana che? athavA havAnA niravikAna, rAta 2 Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ , bhagavatIne 'uvavAo jahA sakkarappabhApuDhavIneraiyANaM' upapAdo yathA zarkarApamApRthivInarayiphANAM yena rUpeNa ratnamabhApRthivInArakAtidezena kuna Agatyotpadyante' ityAdirUpa utpAdaH kathitaH tenaiva rUpeNa sanakumAreSvapi utpAdo vaktavyaH, tathAhi-he bhada.. nta ! sanatkumArAH kuta Agatyotpadhante, kiM nairapikebhyaH tiryagyonikebhyo'yavAmanuSyebhyo devebhyo vA Agatyopacante iti praznaH ? gautama ! no nairapikebhyaH, * TIkArtha-gautama ne prabhu se elA pUchA he-'saNaMkumAradevA NaM bhaMte ! kamohito uvavati' he bhadanna ! lanakumAradeva kisa sthAna se Akarake utpanna hote haiM ? arthAt kima gati ke jIva sanatkumAradevoM ke rUpa meM utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'uvavAo jahA sakarappabhApuDhavInerayANaM he gautama! zarkarAprabhA ke nairayikoM ke jaise matakA upapAta kahanA cAhiye / arthAt jisa prakAra se ratnaprabhA pRthivI nArakoM ke atideza ko lekara zarkarAprabhA pRthitrI ke naiyikoM kA ki hAM se Akarake utpanna hote haiM-ityAdi rUpa se utpAda kA kathana gayA hai, usI rUpa se zarAmabhA ke atideza ko lekara sanameM bhI utpAda kahanA cAhiye / jaise he bhadanta ! sanatkumAra se Akarake utpanna hote haiM ? kyA nairayikoM se Akara ke te haiM ? athavA tiryagyonikoM se Akarake utpanna hote haiM ? rAjyoM se Akarake utpanna hote haiM ? athavA devoM se panna hote haiM ? isa gautama ke prazna ke uttara meM '-he gautama ! ve nairapikoM se Akarake sanatkumAra tama svAmI prabhune sayu 57yuche hai-'saNaMkumAradevA NaM uvavati' 8 mApan sanamAra heva yA sthAnamAthI' : che? arthAta kaI gatinA cha sanakumAra devapaNAthI 'uvavAo 'jahA sakkarappabhApuDhavIneraiyANa' 8 gautama / yikanA kathana pramANe temane upapAta kahevo joIe. pRthvInA nArakanA atideza (bhalAmaNa) thI zarkarA prabhA 'o kyAMthI AvIne utpanna thAya che? vigere ? mAM AvyuM che, eja rUpathI zarkarA prahmAnA atipaNa utpAda kahe joIe. jemake he bhagavana panna thAya che! zuM teo rayikomAMthI AvIne "ca enimAMthI AvIne utpanna thAya che? tpanna thAya che? athavA devAmAMthI AvIne Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -rA .. prameyaMcandrikA TokA za024 u.24 sU02 sanatkumAradevotpattinirUpaNam .. 499 : no devebhya Agatyotpadyante kintu pazcendriyatiryagyonikebhyo manuSyebhyazca Agatyotpadyante ityuttaram / phiyatparyanta zarkarAmabhAnArakAtidezaH "karaNIya * etadAzayenAha-'jAva pajjatta' ityAdi / 'jAva pajjatasa khejjavAsAuyaMsanni paMciMdiyatirikkhajoNie NaM bhaMte ! yAvat paryAptasaMkhyeyavarSAyuSakasaMjJipaJcendriyatiryagyonikaH khalu bhadanta ! 'je bhavie saNaMkumAradevesu uvavajjittae' yo bhavyaH sanatkumAradeve vRtpattuM sa khalu bhadanta ! kiyakAlasthitikasanatkumAra devepUtpadheta iti paznaH uttaramAha-'avasesA' ityAdi / 'avasesA parimANAdIyA bhavAdesapajjavasANA sacceva vattaNyA mANiyavA' 'avazeSAH parimANAdikAH kI paryAya rUpa se utpanna nahIM hote haiM aura na devoM se Akarake sanakumAra kI paryAyarUpa se utpanna hote haiM kintu paJcendriyatiryagyonikoM se aura manuSyagati se Akarake hI ve sanakumAra devoM kI paryAdharUpa se utpanna hote haiN| yahAM zarkarAprabhA ke nArako kA atideza kahA~ taka karanA cAhiye lo isI AzaSa ko lekara sUtrakAra ne 'jAva patta' ailA phahA hai yAvat-'pajjattasaMkhejjavAsAuyasannipaMcidiyatirikkha. joNieNaM bhaMte !' he bhadanta ! jo paryApta saMkhyAtavarSAyuSka saMjJIpaJcandriya tiryagyonika jIva 'je bhavie saNaMkumAradeveslu' uvavanjittae jo sanatkumAra devoM meM utpanna hone ke yogya haiM ve kitane kAla kI sthiti vAle sanatkumAra devoM meM utpanna hotA hai ? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM-'abasesA parimANAdIyA bhavAdesapajjavasANA sacce vtsutpanna thAya che? gautamasvAmInA A praznanA uttaramAM prabhu temane kahe che ke he gautama! teo narayikomAMthI AvIne sanakumAranA paryAyapaNAthI utpanna thatA nathI, tathA demAMthI AvIne sanakumArane paryAya rUpathI paNa utpanna thatA nathI. paraMtu paMcendriya tiryaMca vikemAMthI ane manuSyagatimAMthI AvIne ja teo sanakumAra devanA paryAyapaNAthI utpanna thAya che. ahiyAM zarkarAprabhA pRthvInA nArakene atideza kayAM sudhI grahaNa karavo joIe? e bhAzayathA sUtradhAre 'jAva pajjata' se prabhAye 4dhu che jAva yAvat 'pajjanasaMkhe. javAsAuyasannipaciMdiyatirikkhajoNie Na bhaMte !' 8 lagavana paryApta sadhyAta varSamA mAyuSyavANA payandriyatiyaya yonimA' 'je bhavie saNakumAradevesa uvavajjittae' re / sanamA2 havAmA 4-1 thavAna yogya che. te. hAkALanI sthitivALA sanaskumAra devomAM utpanna thAya che ? A praznanA uttaramA a che hai-'avasesA parimANAdIyA bhavAdesapajjavasANA sacceva Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 bhagavatIsa --7 ...mavAdezaparyavasAnAH parimANadvArAdArabhya bhavA dezadvAraparyantA ityarthaH saiva vaktampataaa aNitavyA' 'jahA sohamme unavAjjamAnassa' yathA saudharmadeve utpadyamAnasya - paryApta saMkhyeyavarSAyuSka saMkSipaJcendriyatiryagyonikasya parimANAdyAH bhavAdezAntAH kathitAH tathA'trApi jJAtavyAH tathAhi kiyatkAla sthitikeSu utpadyante iti praznasya jaghanyena dvisAgaropamasthitikeSu, utkarSeNa saptasAgaropamasthitikeSu sanakumAradeve pUtpadyante ityuttaram / te khalla bhadanta ! jIvA ekasamayena kiyanta utpadyaye iti praznasya jaghanyena eko vA dvau vA trayo vA utkRSTataH saMkhyAtA - asaMkhyAtA vA utpadyante ityAdi sarva saudharmatradeva jJAtavyam 'navara' saNakumAraThi saMvehaM ca r AS 57 ANisaar' he gautama! isa sambandha meM avaziSTa parimANa Adi dvAroM kA kathana bhavAdeza taka saudharmasvarga meM utpanna hone vAle paryApta saMkhpAta varSAyukta saMjJIpaJcendriyatiryazca ke kathana ke jaise jAnanA ....caahiye| jaise - vaha kitane kAla kI sthitivAloM meM utpanna hotA hai ? to - isa prazna kA uttara aisA hai ki vaha jaghanya se do sAgaropama kI sthiti.vAle sanatkumAro meM aura utkRSTa se sAta sAgaropama kI sthitivAle sanatkumAradevoM meM utpanna hotA hai / hai bhadanta ! aise ve jIva jo sanatkumAradevoM meM utpanna hote haiM eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? isa prakAra ke parimANa dvAra sambandhI prazna ke uttara meM prabhu ne kahA ki he gautama | aise ve jIva jaghanya se eka, athavA do athavA tIna utpanna hote , haiM aura utkRSTa se saMkhyAta athavA asaMkhyAta utpanna hote haiM / ityAdi -sapa- kathana saudharma svarga ke jaisA hI jAnanA cAhiye / parantu 'navaraM " 7 vatantrayA bhANiyantrA' he gautama! A sabhadhabhAM parimANu vizere mADInA dvArAnuM. kathana bhavAdeza sudhI saudharma svargomAM utpanna thanArA paryApta sa'khyAta varSanI AyuSyavALA saMjJI tiryaMcanA kathana pramANe jANavu joie. jemake,te keTalA kALanI sthitivALAomAM utpanna thAya che? A praznanA uttara evA che ke-te jaghanyathI e sAgarapamanI sthitivALA sanakumArAmAM ane utkRSTathI sAta sAgarApamanI sthitivALA sanakumAra devezamAM utpanna thAya che. huM bhagavan evA te jIve jo sanatkumAra devAmAM utpanna thAya che, te tee eka samayamAM keTalAM utpanna thAya che ? A prakAranA parimANu dvAra sa'badhI praznanA uttaramAM prabhue kahyu ke-hai gautama ! evA te jIve jaghanyathI eka athavA be athavA traNlR utpanna thAya che, ane utkRSTathI sakhyAta athavA asa khyAta utpanna thAya che. vigere saghaLuM kathana saudhama svarganA kathana pramANe 1514 Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8. prameyacandrikA TIkA za024 u. 24 sU02 sanatkumAradevotpattinirUpaNam 493 'jANejjA' atraitadeva vailakSaNyam yat sanatkumArasthitiM saMvedhaM ca bhinnabhinna- rUpeNa svasvabhavApekSayA jAnIyAditi / 'jAhe ya apaNA jahannakAlaDio maca' yadA ca AtmanA - svayaM jaghanya kAlasthitiko bhavati 'tAre tisu vi gamaesa paMca lessAo - AdillAmo kAyAo' tadA vipi gamakeSu AdyAH paJcazyAH .kRSNanIlAdyA kArayitavyAH triSvapi gamakeSu kRSNanIlAdyAH paJca lezpA - bhavasvIti jJAtavyAH, jaghanyasthitikastiryagyonikaH sanatkumAradevagatau samutpatsu jaghanyasthitisAmarthyAda kRSNAdInAM catasRNAM lezyAnAmanyatarasyAM pariNato bhUtvA - maraNasamaye padmazyAmAsAdya mriyate tadanantaraM sanatkumAradevagatau samutpadyate yata sarNakumAraThi saMvehaM ca jANejjA' sanatkumArakI sthiti aura sanakumAra kA saMvedha apane bhavakI apekSA se saudharmasvarga ke deva kI apekSA bhinna hai aisA jAnanA cAhiye / 'jAhe ya apaNA jahannakAlahio bhavaha' jisa samaya vaha paryApta saMkhyAtavarSAyuSka tiryaggatika jIva javapa kAlasthitivAlA hotA hai aura sanatkumAradevagati meM utpanna hone ke yogya hotA hai 'tAhe tisu vigamaesa paMca lessAo AdilAo kAcAo' usa samaya Adi ke tInoM gamakoM meM kRSNa nIla kAponatejolezyA aura padmalegA, ye pAMca lezyAe~ hotI haiM / tAtparya isa kathana kA aisA hai ki jaghanyasthiti vAlA tiryagyonika jIva jo sanatkumAradevagati meM utpanna hone ke yogya hai jaghanyasthiti ke sAmarthya se kRSNa Adi cAra lezyAoM meM se kisI eka leiyA meM pariNata hokara ke maraNasamaya meM padmalelyA ko prApta karake maratA hai / - 4 sabhAvu'. paraMtu 'navaraM saMNakumAra ThiI saMveha ca jANejjA' sanatkumAranI sthiti ane sanakumAranA kAyavedha pAtAnA bhavanI apekSAthI saudhama svarganA 'hevanI gapekSAthI guhA che. te samanvu 'jAhe ya adhpaNA - jahanna kAlaTThiio bhavai' nyAre te paryAsa sadhyAta varSAMnI AyuSyavANI tiryayarzati vALA jIva jaghanya kALanI sthitivALA thAya che, ane sanatyumAra devagatimAM - utpanna thatrAle yogya hAya che, 'tAhe tisu vi gamaesu paMca lesbAo Adi'llAo' te samaye mahinA naye gabhoyAM hRSNu, nIma, ayota teneyezyA ane padmalezyA e pAca leAEAe hAya che. kahevAnu tAtpaya e che ke--jadhanya sthitivALA tiya carcAnika jIva ke je sanatkumAra deva gatimAM utpana thavAne cegya hAya che, jaghanya sthitinA sAmarthyathI kRSNa vigere cAra lezyAe paikI koi eka laizyomAM pati thaI ne maraNa samayamAM padmalezyAne Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI AgAmitanabhavalezyApariNAme sati jIvaH paramatraM gacchatIti AgamaH / anena rUpeNAsya jIvasya paJcazyA AdyA bhavantIti / 'sesaM taM ceva' zeSam - legyAdvArAtiriktaM sarvaM tadeva - saudharmadevakalpa kathitameveti bhAvaH 9 / 494 atha manuSyAn sanatkumAre utpAdayannAha - 'jai maNumserdito' ityAdi / 'jai maNusserdito uvavajjaMti' he bhadanta / yadi manuSyebhya Agatya sanatkumAragatau utpadyante 'maNussANaM jaheva makarapabhAe uvavajjamAMNANaM' manuSyANAM yathaiva zarkarA - mabhApRthivyAM samutpadyamAnAnAM nava gamAH kathitAH 'taheva Natra tri gamA bhANi - yantrA' tathaiva navApi gamA bhaNitantrAH, 'navaraM sarNakumAradvii saMvedaM ca jANejjA' usake anantara vaha sanatkumAra devagati meM utpanna hotA hai| kyoMki AgAmI bhava kI leiyA ke pariNAma hone para jIva parabhava meM jAtA hai, aisA Agama kA kathana hai / isa rUpa se isa jIva ke Adi kI pAMca aarty honI kahI gaI haiM / 'sesaM taM ceva' lezyAdvAra ke atirikta ora saba dvAro kA kathana saudharmadeva ke prakaraNa meM kahe gaye anusAra hI hai ||9 // ava gautama prabhu se aisA pUchate haiM- 'jaha maNusse hito uvabajjaMti' he bhadanta ! yadi jIva manuSyagati se Akarake sanatkumAra gati meM utpanna hote haiM, to isa viSaya meM no gama kisake anusAra kahe gaye haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'naNussANaM jaheva sakkarappabhAe uvavajjamANANaM0' he gautama ! isa sambandha meM zarkarAprabhA meM utpadyamAna manuSyoM ke nau gamakoM ke jaise nau gamaka yahAM kahane yogya hai / parantu prApta karIne mare che. te pachI te sanakumara devagatimAM utpanna thAya che. kemake-AgAmI bhavanI vaizyAnu pariNamana thAya tyAre jIva parabhavamAM jAya che. evu', zyAgamanu kathana che. e rUpathI A jIvane AdinI pAMca laizyAe DevAnuM che. 'sesa' taM ceva' sezyA dvAra zivAya mola saghaNA dvArA samadhI kathana saudhama devanA prakaraNamAM kahyA pramANe ja che. aa have gautamasvAbhI prabhune menuM pUche che hai- 'jai maNusse hiMso ujava unnatti' he bhagavan jo jIva manuSya gatimAMthI AvIne sanakumAra gatimAM utpanna thAya che, te A viSayamAM nava game kenA gamA pramANe kahyA che ? yA praznanA uttaramAM prabhu De - 'manusmrANa jaheba sakkara pabhAva uvavajjamANAnaMo' he gautama! yA saMdhamAM zazalAmA utpanna thanArA bhanuSyonA nava gabheo prbhaathenaa nava gamA aDiyAM devA lego, paraMtu 'nagara saMku Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.24 sU02 sanatkumAradevotpattinirUpaNam 495 . anyat sarva zarkarAmabhAvadeva kintu prakRte sanatkumArasthiti kAyasaMvedhaM ca bhinna bhinnarUpeNa jAnIyAditi / 9 / . 'mAhiMdagadevA NaM bhaMte' mAhendradevAH khalu bhadanta ! 'kamohito uvavajjaMti' kutta:-kasmAda sthAna vizeSAdAgatyotpadyante iti prshnH| uttaramAha-'jahA saNaMkumAradevANaM' ityAdi / 'jahA saNakumAradevANaM vattatrayA tahA mAhiMdagadevANaM bhANiyavyA' yathA sanatkumAradevAnAM vaktavyatA tathA mAhendrakadevAnAM bhaNitavyoM yathA sanatkumAravaktavyatA kathitA tathaiva mAhendrakadevAnAmapi vaktavyatA bhaNitaH vyeti saMkSepata uttaram , kevalaM sanatkumArasthAne mAhendrakadevapadaM nivezya prathamAdi navAntA gamA nirUpaNIyAH / 'navaraM mAhidagadevANaM ThiI sAtiregA bhANiyavyA sacceva' navaram-kevalaM sanatkumAradevapakaraNApekSayA idameva cailakSaNyaM yat mAhendra. -'navaraM sarNakumArahii saMvehaM ca jANejjA' yahAM sanatkumAra kI sthiti aura kAyasaMvedha bhinna 2 kahanA cAhiye / / __ aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-sAdigadevA gaM bhaMte ! kohiMto uvavajjaMti' he bhadanta ! mAhendrakadeva kisa sthAna vizeSa se. Akarake utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'jahA saNaMkumAradevANaM vattavvayA tahA mAhiMdagadevANaM bhANiyavvo' he gautama!jisa prakAra se sanatkumAra devoM kI vaktavyato kahI gaI hai, usI prakAra. se mAhendraka devoM kI bhI vaktavyatA kahanI cAhiye / kevala sanatkumAra ke sthAna meM mAhendrakadeva pada rakhakara prathama Adi nau gama banAnA cAhiye / 'navaraM mAhiMdagadevANaM ThiI sAtiregA bhANiyavvA sacceva' parantu sanatkumAra ke prakaraNa meM kahe huve nau gamoM meM jo sanatkumAra mAraTrii saveha' ca jANejjA' mAliyAM sanamAnI sthiti bhane yasa vdhjudA judA kahevA joIe li . va gautamasvAmI prasane se pUche che ?-- mAhiMdagadevANaM bhaMte ! kaohito uvavajjati' ke gavan mAndrava yA sthAnamAthI bhAvIna tyA thAya che ? yA prazna uttaramA prabhu 43 cha -'jahA saNakumAradevANaM vattavvayA tahA mAhiMdagadevANaM bhANiyavvA' gautama ! 2 pramANe sanakumAra devenuM kathana karavAmAM AvyuM che, e ja pramANe mAhendra devenu kathana paNa, kahevuM joIe. kevaLa sanakumAranA sthAnamAM mAhendradeva pada rAkhIne pahele vigere nave gamAvA . 'navara mAhiMdagadevANaM ThiI sAtiregA bhANiyavvA sacceva' 52'tu sanamAranA 42mA 49mA nava gamAbhAthI re sana Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 496 bhagavatIsa kadevAnAM sthitiH sAtirekA bhaNitavyA, saiva sanatkumAradevasya yA sthitiH saiva sthitiH sAtirekA sAgaradvayopamA jaghanyA utkRSTA sapta sAgaropamA sAtirekA mAhendradevasya bhavatItyetadeva vailakSaNyamanyatsarvaM rAnatkumAravadeva jJAtavyamiti bhAvaH / ' evaM vaMbhaloga devANaM vittanvayA' evaM mAhendradevavadeva brahmalokadevA-nAmapi vaktavyatA jJAtavyA / 'navaraM vaMbhaloga Thii' saMdehaM ca jANejjA' navara brahmalokasthitiM jaghanyataH sapta sAgaropamarUpAm utkRSTato dazasAgaropamarUpAM tathA phAyasaMvedhaM ca sva stra bhavApekSayA sthitidvayaM saMmelya jAnIyAt / anyat sarva mAhendra deva jJAtavyamiti / 'evaM nAva sadassAro' evam brahmalokanadeva yAvat kI sthiti kahI gaI hai, usakI apekSA isa prakaraNa meM mAhendrakadevoM kI sthiti kucha adhika do sAgaropama kI jaghanya se aura sAtireka sapta sAgaropama kI utkRSTa se kahanI cAhiye / vasa yahI sthiti ko lekara usa prakaraNa se isa prakaraNa meM vizeSatA hai aura koI vizeSatA nahIM hai| 'evaM vaM logavANaM vi vaktavyA' mAhendradevaloka kI jaisI yaha vaktavyatA prakaTa kI gaI hai| aisI hI vaktavyatA, brahmaloka devoM ko bhI hai / 'navaraM vaMbhalogaThi saMvehaM ca jANejjo' parantu brahmalokadevoM kI sthiti jaghanya se sAtasAgaropama kI hai aura utkRSTa se10 dasa sAgaropamakI hai / tathA kAya saMvedha apane 2 bhava kI apekSA do sthiti ko milAkara ke hotA hai / isa prakAra se pUrvavakaraNa kI apekSA isa prakaraNa meM bhinnatAH hai- bAkI kA aura saca kathana mAndradeva ke hI jaisA hai / ' evaM jAva Read' brahmalokadeva ke jaimI hI yAvat sahasrAra deva paryanta kI kumAranI sthiti kahI' che, te karatAM A prakaraNamAM mAhendra deveAnI sthiti kaMika vadhAre e sAgare pamanI jadhanyathI ane sAtireka sata sAgarApamanI utkRSTathI" kahevI joie. A rIte sthitinA saMbaMdhamAM te prakaraNu karatAM A prakaraNamAM vizeSapAe the. mInu hai| yA araMtu vizeSayA nathI, 'evaM baMbhalogadevANaM vi vattaMtrtrayA' mA bhAhendra devasAunu uthana ne pramANe che, bhena zrabhASenu udhanA devAnu pazu che, 'najara' baMbhalogaThii saMveha ca jANejjA' paraMtu brAleka devAnI sthiti jaghanyathI sAta sAgaropamanI che,ane utkRSTathI dasasAgarApamanI che tathA kAyasa vedha pAta -peAtAnA bhatranI apekSAthI e sthitine meLavavAthI thAya che..A rIte pahelAnA prakaraNa karatAM A prakaraNanA kathanamAM judA paNu' Ave che, bAkInuM khIjuM saghaLuM kathana mAhendra devanA kathana-pramAthenu Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyaMcandrikA TIkA za024 u.24 sU02 sanatkumAradevotpattinirUpaNam .. 497 sahasrAradevasthApi vaktavyatA brahmalokAdArabhya sahasrAradevaparyanta brahmalokasadRzI AgamavibhAgazo jJAtavyeti bhAvaH, yAvatpadena-lAntakamahAzukrayograhaNam / 'navaraM ThiI saMvehaM ca jANejjA' navaraM kevalaM lAntaka-mahAzukra-sahasrAradevAnoM sthiti saMvedhaM ca bhinna bhinnarUpeNa jAnIyAditi / jaghanyena tatra-lAntake jaghanyena dazasAgaropamA, utkarSeNa caturdazasAgaropamA, mahAzukre caturdazasAgaropamA, utkarSeNa saptadazasAgaropamA, sahasrAre jaghanyena saptadazasAgaropamA, utkarSeNa aSTAdazasAgaropameti bhaavH| 'laMtagAdINaM jahanna kAlaTiiyassa tirikkhajoNiyassa' bhI vaktavyatA hai arthAt brahmaloka se lekara sahasrAra taka ke deyalokoM kI vaktavyatA bhI brahmaloka ke gamoM ke vibhAga ke anusAra hai aisA jAnanA cAhiye / yahAM yAtrada se 'lAntaka aura mahAzuka' ina do devoM kA grahaNa huA hai| 'navaraM ThiI saMvehaM ca jANejjA' isa prakAra lAntaka, mahAzukra aura sahasrAra devoM kI baktavyatA brahmalokadeva kI vaktavyatA ke jaisI hI hai-parantu usa vaktavyatA se isa vaktavyatA meM antara yadi koI hai to vaha sthiti aura saMvedha dvAra ko lekara hai| jaise-lAntaka meM jaghanya sthiti daza sAgaropama kI hai aura utkRSTasthiti 14 sAgaropama kI hai / mahAzukra meM jaghanya sthiti 14 caudaha sAgaropama kI hai aura utkRSTasthiti 17 sAgaropama kI hai / sahasrAra meM jaghanyasthiti 17 sAgaropama kI hai aura utkRSTasthiti 18 aThAraha sAgaropama kI hai 'laMtagAdINaM jahannakAlASTriyasta tirikkhajoNiyassa' lAntaka Adi 1 che. 'eva jAva sahassAro' prAva vana 4thana pramANe yAvat sanAra deva sudhInA devalekenuM kathana gamonA vibhAga pramANe che, tema samajavuM. ahiyAM yAvatpadathI lAntaka ane mahAzuka A be devake grahaNa karAyA che. 'navara Thii sa vehaca jANejjA' mA zate andz, bhaDAzu ane sakhAra devenuM kathana brahmaleka devanA kathana pramANenuM ja che paraMtu te kathana karatAM A kathanamAM je kaI judApaNuM hoya te te sthiti ane kAyasaMvedha dvAranA sabaM. dhamAM ja che, jemake-lAntaka devalekamAM jaghanya sthiti dasa sAgaropamanI che, ane utkRSTa sthiti 14 cauda sAgaropamanI che, mahAzukra devalekamAM jaghanya sthiti 14 cauda sAgaropamanI che ane utkRSTa sthiti 17 sattara sAgarepamanI che. sahastrAra devalokamAM jaghanya sthiti 17 sattara sAgaropamanI che. bhane 4ve sthiti 18 maDhA2 sA5manI che 'laMtagAdINaM jahannakAladviiyassa tirikkhajoNiyassa' alrds vigaire pasabhA Grpanna thApA bha0 63 Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre 8 arntakAdidevAnAM jaghanyakAlasthitikasya tiryagyonikspa 'tisu vi gamaesa chappi lessAo kAya bAo' triSvapi gamakeSu paDapi le lyAH kaaryitvyaa| jaghanya kAlasthitikatiryagyonikasya lAntakadevAdI samutpitsoH jaghanyasthiti sAmarthyAt kRSNAdInAM pazJcalezyAnAmanyatarasyAM sa jIvaH pariNato bhUlA zuklalezyAmAsAdya mriyate tataH tatrotpadyate yato'gretanabhavalezvapariNAme sati jIvaH parabhavaM gacchatItyAgamatvAdasya paDapilezyA bhavantIti / 'saghayaNAI baMgalogalaMta esu paMca AdilgANi saMhananAni brahmalokalAnvakayo. paJca AdyAni, kIlikAparyanvAni saMhananAni bhavanti, anayoH AdyapaJcasaMhananavanto hi jIvAH samutpadyante devalokoM meM utpanna hone vAle tiryagyonika jIva ke jo ki jaghanyakAla kI sthitivAle haiM 'tisu vi gamaesa chappi lessAo kAyavvAo' tInoM gamoM meM 6 chaha lezyAeM kahanI caahiye| arthAt lAntakadeva Adi meM utpanna hone ke yogya hue jaghanya kAla kI sthiti vAle tiryagyonika jIva kA, jaghanyasthiti ke sAmarthya se kRSNAdi pAMca lezyAoM meM se kisI eka leiyA meM pariNata hokara maraNa samaya meM zukla leiyA ko prApta karake maraNa hotA hai / isaliye vaha vahIM utpanna hotA hai kyoMki agale bhava kI leiyA ke pariNAma hone para hI jIva parabhava ko jAtA hai| aisA Agama kA kathana hai / isI kAraNa yahAM 6 chahoM lezyAeM hotI haiM aisA kahA gayA hai / 'saMghayaNAI' baMbhalogalaMnae paMca Adilla gANi ' brahmaloka aura one meM Adi ke kIlikA taka ke pAMca saMhanana vAle jIva hI utpanna hote haiN| kyoMki ina donoM devalokoM meM Adi ke pAMca saMhanana vAle jIva hI utpanna hote haiM / chaTThA jo sevAsiMhanana hai tiryathayeonivAjA lavAne me bhegA dhanya ajanI sthitivAjA che, 'tisu vi gamapasu chappi lekhAo kAyavvAo' tenA traye bhobhAM chozyA kahevI joIe, arthAt lAntaka deva vigeremAM utpanna thavAne cAgya thayelA jaghanya kALanI sthitivALA tiya thayeAnika jIvanI jaghanya sthitinA sAma a'thI kRSNa vigere pAMca laizyAemAMthI koI eka lesyAmAM pariNata thaIne maraNa samayamAM tejalezyAne prApta karIne maraNa thAya che. tethI te tyAMja utpanna thAya che. kemake-AgalA bhavanI vaizyAnuM pariNAma thAya tyAre jIva parabhavabhAM bhayaM che. me prabhA bhAgabhanu sthana che. 'sa'ghayaNAI' baMgalogalaMta pasu paMca AdilgANi brahmA bhane sAntabhAM paDelA DIsi sudhInA pAMtha sahanana hoya che, kemake A beu daivaleTAmAM AdinA pAMca sahanana kAya che, kemake A eka devale kAmAM AdinA pAMca sahananavALA jIvA ja utpanna thAya che, Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u. 24 s02 saMnatkumAradevotpattinirUpaNam 419 SaSThaM sevAsiMhanaM tvAgreSu caturvveva devalokeSu gamane nibandhanaM bhavatIti bhAvaH / mahazukrasahasrArayoH AdhAni ardhanArAcaparyantAni catvAri saMhanAni bhavanti, mahA-zukrasahasrArayoH prAthamikacaturga me prAthamikacatuH saMhanananavanta utpadyante iti kathanaM tiryagyonikA manuSyAMcAzritya jJAtavyametadAzayenAha - 'tirikkha joNiyANa vi' ityAdi / 'tirika va joNiyANa vi maNussANa vi' tiryagyonikAnAmapi manuSyANAM - mapi 'sesaM taM ceva' zeSam - uktAdanyat tadeva yat pUrvaM kathitaM tadeva jJAtavyamiti / 'ANayadevAdaNaM bhaMte' AnatadevAH khalu bhadanta ! 'kaohiMto ucacajjeti' kuta' - kasmAt sthAnavizeSAdAgatyotpadyante kiM nairayikebhya Agatya athavA tiryavaha Adi ke cAra hI devalokoM meM gamana kA kAraNa hotA hai / mahAzukra aura sahasrAra ina do meM Adi ke ardhanArAca taka ke cAra saMhanana hote haiM / mahAzurU aura sahasrAra ke pahale ke cAra gamoM meM prAthamika cAra saMhananavAle utpanna hote haiM aisA kathana tiryagyonikoM ko aura manuSyoM ko Azrita karake kahA gayA jAnanA cAhiye / isI Azaya se 'tirikkhajoNiyANa vi maNussANa vi' aisA sUtrapATha kahA gayA hai / 'sesaM taMceva' bAkI kA zeSa saba kathana pUrva meM jaisA kahA gayA hai vaisA hI jAnanA cAhie // 9 // ava gautama prabhu se aisA pUchate haiM- 'ANayadevA NaM bhaMte! kaohiMto uvavajjaMti' he bhadanta ! Anatadeva kisa gati se Akara ke sena hote haiM ? arthAt Anata devarUpa se jo jIva utpanna hote haiM chu' je sevAtA~ saMhanana che, te pahelAnA cAra ja devaleAkomA gamananu kAraNu hAya che. mahA zukra ane sahasrAra A be devalAkamAM pahelAnA anArAca sudhInA cAra sahanana hAya che. mahAzuSka ane sahasrAranA pahelAnA cAra gameAmAM pahelAnA cAra sahunanavALA utpanna thAya che. evuM kathana tiya ca cAnikAne ane manuSyane Azrita karIne kahyu che tema samajavu' A hetuthI 'tirikkhajoNiyANavi maNussANa vi' mA prabhA sUtrapATha Desa che 'sesa' taM ceva' AAkInuM khIjuM saghaLuM kathana pahelAM jema kahyuM che, te pramANe samajavu. hA Dave gautamasvAbhI alune kheSu pUche che!-- ANayadevA NaM bhaMte! kaohi'to utravajjati' he bhagavan manatadevA OM gatibhAMthI bhAvIne utpanna thAya che ? arthAt AnatadevapaNAthI je jIvA utpanna thAya che, tee kaI gatimAMthI AvelA jIvA hAya che? zuM teo naiyika gatimAMthI AvIne Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 bhagavatI sUtre yonibhyaH manuSyebhyo vA devebhyo vA Agatyotpadyante ityAdi praznottarANi sarvANyapi sahasrAradevaprakaraNavadeva jJAtavyametadAzayenAha - 'ucvAo jahA' ityAdi / 'uvAo jahA sahassAradevANaM' upapAto yathA sahasrAradevAnAm - yena rUpeNa saha'khAradevAnAmanantarapUrva prakaraNe upapAtAdiH kathitaH tenaiva rUpeNa AnatadevAnAmapi upapAtAdivaktavya iti / 'navaraM tirikkhajoNiyA khoDeyannA' navaraM tiryagyonikAH pratiSeddhavyAH, ayamarthaH, atra tiryagyonikebhpa Agatya AnatadevA utpadyante' iti na vaktavyam, AnatadevalokAdArabhya agretaneSu devalokeSu tiryagyonikAnAmutpAdAve kisa gati se Aye jIva hote haiM ? kyA ve nairayikagati se Akarake utpanna hote haiM ? athavA tiryagyonikoM se Akarake utpanna - hote haiM ? athavA manuSyagati se Akarake utpanna hote haiM ? athavA devagati se Akarake utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu gautama se kahate haiM he gautama ! isa lambatra meM samasta prazna aura unake uttara sahasrAra devaprakaraNa meM jisa prakAra se prazna aura unake uttara kahe gaye haiM usI prakAra se jAnanA cAhiye | isI bhAzaya ko lekara 'uvavAo jahA sahassA'radevANaM' sUtrakAra ne yaha sUtra kahA hai / jisa prakAra se he gautama! sahasvAra devoM ke anantara prakaraNa meM upapAta Adi dvAra kahe gaye haiM, usI rUpa se AnatadevoM ke bhI utpAta Adi kahanA cAhiye / 'navaraM tirikkhajoNiyA khoDeyA' parantu yahAM para 'niryagyonikoM se Akara ke Anatadeva utpanna hote haiM 'aisA kathana nahIM karanA caahiye| kyoMki utpanna thAya che ? athavA tiyA~ca cainikeAmAMthI AvIne utpanna thAya che? athavA manuSya gatimAMthI AvIne utpanna thAya che ? athavA devagatimAMthI * AvIne utpanna thAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu gautama svAmIne kahe che ke-he gautama ! A viSayamAM saghaLA prazno ane uttarA sahasrAra devanA prakaraNamAM je rIte prazno ane tenA uttaro kahevAmAM AvyA che, eja pramANe sabhannavA, bhA bhAvane saIne 'uvavAo jahA sahassAradevANaM' sUtramAre yA prabhA sUtra kahyuM che je A pramANe che. huM gautama ! sahasrAra devAnA pachInA prakarazumAM upapAta vagere dvArA saMbadhI kathana kayu che, eja pramANe Anata hevAnA upayAta vigere pazu vAle the. 'navara' tirikkhajoNiyA khoDeyavvA' / paraMtu ahiyAM tiya ca cainikamAMthI AvIne evu kathana kahevu' joie nahIM kemake-AAnata Anata deva utpanna thAya che, devaleAkathI laIne AgaLanA Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.24 sU02 sanatkumAradevotpattinirUpaNam 501 saMbhavAt / teSu manuSyANAmeotpAdAt iti / 'jAva' yAvat 'pajjavasaMkhejjavAsAuyasamnimaNusse NaM bhaMte' paryAptasaMkhyeyavarpAyuSkasaMjJimanuSyaH khalu bhadanta ! 'je bhavie ANayadevemu uvavajjittae se NaM bhaMte ! kevaiyakALa Tiiesa utravajjejjA' yo bhavya Anatadeve vRtpattum sakhala bhadanta ! kiyatkAlasthitikAnatadevepU-padyate iti praznaH / uttaramAha-'maNussANa ya' ityAdi / 'maNussANa ya vattavayA jaheva sahassAresu uvavajjamANANaM' manuSyANAmAnatadeveSu utpadyamAnAnAM ca vaktavyatA yathaiva sahasrAradevepUladyamAnAnAm, sahasrAradeveSu samutpadyamAnAnAM manuSyANAM yA vaktavyatA setra vaktavyatA Anata deveSu samutpadyamAnAnAm manuSyANAmapi vaktavyeti sahasrArakalpe samutpadyamAnamanuSyANAmAyAni catuH saMhananAni Anatadevaloka se lekara Age ke devalokoM meM tiryagyonika jIvoM kA utpAda nahIM hotA hai| inameM to kevala manuSyoM kA hI utpAda hotA hai| jAva-yAvat 'paJjattasaMkhejjavAsAuyasannimaNusle NaM bhaMte ! je bhavie ANayadevesu uvavajjittae se gaM bhaMte ! kevaiyakAladviiesa uvavajjejjA' he bhadanta ! jo paryApta saMkhyAta varSAyuSka saMjJimanuSya Anatadevaloko meM utpanna hone ke yogya hai, vaha kitane kAla kI sthitivAle AnatadevoM meM utpanna hotA hai ? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM-'maNussANa ya vattavyayA jaheva sahastArestu uvarajjamANANaM' he gautama | sahasrAra devoM meM samutpadyamAna manuSyoM ke sambandha meM jo vaktavyatA kahI gaI hai vahI vaktavyatA AnatadevalokoM meM samutpadyamAna manuSyoM ke sambandha meM bhI kahanI cAhiye / sahasrorakalpa meM utpanna hone devalokamAM tiryaMcanikone utpAda thatuM nathI, temAM te kevaLa manuSyonaa tyA thAya che jAva' yAvat 'pajjattasaMkhejjavAsAcyasannimaNusse Na bhaMte / je bhavie ANayadevesu ubavajittae se NaM bhaMte ! kevaDhyakAlaDhiiesu uvava. jejA' bhagavana 2 paryApta samayAta panI aayussybaanne| sabhI manuSya Anata devalokamAM utpanna thavAne cagya hoya che, te keTalA kALanI sthiti. vALA AnadevomAM utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke -'maNassANa ya vattavyayA jaheva sahassAresu uvavanamANANaM' 7 gotamasahasAra demAM utpanna thanArA manuSyonA sa ba dhamAM je kathana karavAmAM AvyuM che, eja pramANenuM kathana Anata devalokomAM utpanna thanArA manuSyonA saMbaMdhamAM paNa kahevuM joIe sahastrAra ka9pamAM utpana thavAne cagya jIvone-manuSyane Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 603 bhaMgavatIsare kathitAni AnatadeveputpadyamAnAnAM tu trINyeva saMhananAni bhavanti etadAzayena ,kathayati-'navaraM' ityAdi / 'navaraM tinni saMghayaNANi' navaram kevalaM sahasrArApekSayA'tra idameva vailakSaNyaM yat trINi nArAcaparyantAni saMhananAni bhavanti 'sesaM taheva jAva aNuvaMdhotti' zepam-saMhananAtiriktaM sarvamapi tathaiva-sahasrArakalpavadeva kiyatparyantaM sahastrAradevakalpavadvagantavyaM tatrAha-'jAva aNuvaMdhoti' yAvadanuvandha iti parimANAdArabhya anuvandhaparyantaM sahasrAradevavadeva vaktavya. miti / kAyasaMvedhaM darzayati 'bhavAde seNaM' ityAdi, 'bhavAdeseNaM jahanneNaM timi bhavaggahaNAI' bhayAdezena jaghanyena trINi bhavagrahaNAni AnatAdidevA manuSyebhya evAgatya utpadyante tathA manuSyeSveva patyAgacchantIti jaghanyato bhavatrayameva bhavatIti bhAvaH, 'ukkoseNaM sattabhavaggahaNAI' utkarpaNa bhavApekSayA saptabhavagrahaNAni Anake yogya jIvoM ke manuSyoM ke Adi ke cAra saMhanana hote haiM / para jo anatadevoM meM samutpadyamAna manuSya haiM, unake tIna hI saMhanana hote haiN| yahI ghAna-'navaraM tini saMbadhaNANi' arthAt yahAM Anata devaloka meM samutpadyamAna manuSyoM ke nArAca taka ke tIna hI saMhanana hote haiM / 'sesaM taheva jAva aNubaMdhotti' isa prakAra saMhanana ke atirikta ora saba kathana sahasAra kalpa ke jaisA hI-'jAva aNubaMdhotti' yAvat anubandha taka kahanA cAhiye / 'savAdeseNaM jahanneNaM nini bhavaggahaNAI' bhava kI apekSA kAyasaMvedha jayanya se tIna bhavoM ko grahaNa karane rUpa hai kyoM ki AnatAdika deva manuSyoM se Akarake utpanna hote haiM aura vahAM se caca-kara ve punaH manuSyoM meM hI janma dhAraNa karate haiM / ataH jaghanya se tIna ava hI hote haiN| tathA-'ukkoseNaM satta pagAhaNAI utkRSTa se pahelane cAra saMhanana hoya che. paraMtu je AnadevomAM utpanna thanAra manuSya cha, tamAne traya saDana DAya che. sara 41 'navara tinni saMghayaNANi' arthAt maDiyAM mAnata vasabhA utpanna thnaa2| bhanuSyAne nArAya sudhInA R / sanana DAya che. 'sesa taheva jAva aNubaMdhoti' mA rIta saMhanana zivAyanuM bAkInuM bIjuM saghaLuM kathana sahastrAra ka95 pramANe ja "jAva aNuba dho tti' yAvat anubhava sudhI 4 naya. 'bhavAdeseNaM jahanneNaM tinni bhavaggahaNAi' apanI apekSAye yasa vedha dhanyathA Rya savAra aya 42vA rUpa che. kemake-Anata vigere devo manuSyomAMthI AvIne utpanna thAya che. ane tyAMthI AvIne teo pAchA manuSyamAM ja utpanna thAya che. arthAt janma a che. tethI dhanyathI ra sapo thAya che. tathA 'ukoseNaM sattabhavaggahaNAI' Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ! pracandrikA TIkA za024 u. 24 su02 sanatkumAradevotpattinirUpaNam 503 tAdidevA manuSyebhya evotpadyante manuSyeSveva pratyAgacchantIti utkarSato bhavatakaM bhavatIti / 'kAlAdeseNaM jahanneNaM aTThArasasAgarobamAI dohiM vAsaputerhi ama hiyAI' kAlAdezena jaghanyenASTAdaza sAgaropamANi dvAbhyAM varSapRthakatvAbhyAmabhyadhikAni 'ukko seNa sattAvannaM sAgarovamAI caurhi punakoDIhiM amahiyAI ' utkarSeNa saptapaJcAzatsAgaropamANi catasRbhiH pUrvakoTibhi rabhyadhikAni, AnanadevAnAmutkarSana ekonaviMzatisAgaropamANi AyuH tatra bhavatrayabhAvena saptapaJcAzat sAgaropamANi bhavanti, tathA manuSyabhaccatuSTaya saMbandhi pUrvakoTicatuSkAbhyadhi kAni bhavantIti / ' evaiyaM jAtra karejjA' etAvantaM yAvada manuSyagatimAnatadevakAyasaMvedha bhava kI apekSA sAna bhavoM ko grahaNa karane rUpa hotA hai / kyoM ki AnatAdika devoM kA utpAda manuSyoM se hI hotA hai aura punaH yahAM se cavakara devoM kA utpAda manuSyoM meM hI hotA hai / isa prakAra utkRSTa se sAta bhava vana jAte haiM / 'kAlAdeseNaM jahanneNaM aTThArasa sAgaromAI dohiM vAsaputehiM amahiyAI' kAla kI apekSA kAyasaMvedha jaghanya se do varSapRthaktvoM se adhika 18 aThAraha sAgaropama kA hai aura 'ukkoseNaM' utkRSTa se 'sattAvannaM sAgarodamAI cauhiM puNvako DIhi amahiyAI' cAra pUrvakoTi adhika sattAvana sAgaropama kA hai / kyoMki AnatadevoM kI utkRSTa sthiti 19 unnIsa sAgaropama kI hai / yahAM tIna bhava ke sadbhAva se 57 sattAvana sAgaropama kA kAyasaMvedha kAla kI apekSA utkRSTa se ho jAtA hai / tathA isameM jo cAra pUrva koTi adhikatA kahI gaI hai vaha cAra manuSya bhavoM kI cAra pUrvakoTi ko lekara kahI gaI hai 'evaiyaM jAva karejjA' isa prakAra se vaha jIva - utkRSTathI kAyasa veSa bhavanI apekSAthI sAta bhavo grahaNu karavA rUpa hAya che. kemake-Anata vigere devAnA utpAda manuSyeAmAM ja thAya che. A rIte utkRssttthii sAta bhavo yaha bhaya che. 'kAlAdeseNaM jahanneNaM aTThArasasAgarovamAi dohiM vAsapuhuttehi amahiyAI" apanI apekSAthI hAyasa vaidha dhanyathI me varSa pRthatvathI adhi 18 aThAra sAgaropamA che, ane 'ukoseNa' TathI 'sattAvannaM sAgarovamAi cauhi puvvakohIhi avbhahiyAi' yAra pUrva aTi adhika sattAvana sAgarApamanA che. kemake Anata devonI utkRSTa sthiti 19 ogaNIsa sAgarApamanI che. ahiyAM traNa bhavanA sadbhAvathI sattAvana sAga pamanA kAyasa vedha kALanI apekSAthI utkRSTathI thaI jAya che. tathA temAM je cAra pUrNAMkoTinuM adhikapaNuM kahyuM che, te cAra manuSya bhavAnI cAra pUrva kepTane laIne Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 504 bhagavatI gati ca seveta tathA etAvantameva kAlaM manuSyagato Anatadevagatau ca gatyAgatI kuryAditi prathamo gamaH 1 / 'evaM sesA.vi aTTha gamagA bhANiyamA' evaM prathamagamavadeva zeSAH-dvitIyagamAdArabhya navamAntA aSTau gamakA bhaNitavyAH tathAhi jaghanyakALa sthiti ke pUtpattiyogyaH, atrApi eSaiva vaktavyateti dvitIyo gamaH 2 / utkRSTakAla. sthitike putpattiyogyaH, eSaiva vaktavyateti tRtIyo gamaH 3 / sa eca AtmanA jaghanyakAlasthiti ko jAtaH epaitra vaktavyateti caturtho gamaH 4 / sa eva AtmanA manudhyagati aura Anatadevagati kA itane kAlanaka sevana karatA hai aura itane hI kAla taka vaha usa do gati meM gamanAgamana karatA hai aisA yaha yahAM prathama gama hai / 1 / ___'evaM selA vi a galagA mANiyacyA' isI prakAra se yahAM zeSa dvitIya gama se lekara 9 nava veM gama taka ke ATha gama bhI kahanA caahiye| jaise-jo paryApta saMkhyAtavarSAyuSka saMjJi manuSya jaghanyakAla kI sthiti yAle AnatadevoM meM utpanna rone ke yogya hotA hai vaha kitane kAla kI sthitiyAle AlatadevoM meM utpanna hotA hai ? to isake uttara meM bhI yahI pUrvokta vaktavyatA kahanI cAhiye / aisA yaha dvitIya gama hai // 2 // isI prakAra se jo paryApta saMkhpAtavarSAyuka saMjJI manuSya utkRSTakAla kI sthitivAle Alatadevo meM utpanna hotA hai, to isake sambandha meM bhI yahI pUrvokta vaktavyatA-prathalagama kI vaktavyatA kahanI cAhiye / / aisA yaha tRtIya gama hai / yahI paryApta saMkhyAtavarSAyuSka saMjJI paJcendriya jIva manuSya jo jaghanyakAla kI sthiti ko lekara utpanna huA hai| vaha 8 cha 'evaiyaM jAva karejjA' mA zata bhanudhyAti bhane mAnata gatinuM ATalA kALa sudhI sevana kare che, ane eTalA ja kALa sudhI te e bane gatimAM gamanAgamana kare che. A rIte A pahele gama che. 1 evaM sesA vi aTTha gamagA bhANiyavyA' pramANe yAhIna mIla gamathI AraMbhIne navamA gAma sudhInA ATha gama paNa kahevA joIe jemake -je paryApta ane sa khyAta varSanI AyuSyavALA saMjJI manuSya jaghanya kALanI sthitivALA Anata dezamAM utpanna thavAne yogya hoya che, te keTalA kALanI sthitivALA Anata devomAM utpanna thAya che ? A praznanA uttaramAM A pahelA gamamAM kahyA pramANenuM kathana kahevuM joIe. e rIte A bIje gAma che. mArA eja rIte je paryApta saMkhyAta varSanI AyuSyavALe saMjJI manuSya utkRSTa kALanI sthitivALA AnatadevomAM utpanna thAya che, te te saMbaMdhamAM paNa ahiMyA A pahelA kahela pahelA gamanuM kathana kahevuM joIe e rIte A trIjo gama che. Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhandrikA TIkA za024 u.23 02 sanatkumAradevotpattinirUpaNam 505 'jaghanyasthitiko jaghanyakAlasthitikeSu jAtA eSaiva vaktavyateti paJcamo gmH| sa evAtmanA jaghanyakAlasthitika utkRSTakAlasthitikeSu jAta:-epaiva vaktavyateti SaSTho gamaH 6 / sa evAtmanotkRSTakAlasthitiko jAtaH, epaica vaktavyateti saptamo gamaH 7 / sa evaM AtmanotkRSTa kAmasthitiko jaghanyakAlasthitikepatpannaH, kitane kAla kI sthiticAle AnatadeloM meM utpanna hotA hai to isa sambandha meM bhI yahI pUrvokta vaktavyatA sahane yogya hai 4 / vahI paryApta saMkhyAta. varSAyuSka saMjJI paJcendriya jIva anuSya jo jaghanya kAla kI sthiti ko lekara utpanna huA hai kitane kAla kI jaghanya sthitipAle Anata nAma ke devaloka meM deva pane se utpanna hotA hai ? to isakI vaktavyatA meM bhI yahI pUrvokta vaktavyatA kahane yogya hai 5 / vahI paryApta saMkhyAtavarSIyuSaka saMjI paJcendriya manuSya jo ki jaghanyakAla kI sthiti ko lekara utpanna huA hai aura utkRSTa kAla kI sthitivAle AnatadevoM meM utpanna hone ke yogya hai, to vaha kitane kAla kI sthitivAle AnatadevoM meM utpanna hotA hai ? to isa sambandha meM bhI yahI pUrvokta vaktavyatA kahane yogya hai 6 / vahI paryApta saMkhyAta varSAyuSka saMjJI manuSya jo ki utkRSTa kAla kI sthiti ko lekara utpanna huA hai aura AnatadevoM meM utpanna hone ke yogya hai to vaha kitane kAlakI sthitivAle AnatadevoM meM utpanna e paryApta saMkhyAta varSanI AyuSyavALe saMjJI paMcendriya jIva-manuSya je jaghanya kALanI rithatithI utpanna thaye che, te keTalA kALanI sthitivALA Anata devomAM utpanna thAya che? te A saMbaMdhamAM paNa A pUrvokta kathana kahevuM 4. paryAta sadhyAta varSanI AyuSyavANI saMzI payandriya - manuSya je jaghanya kALanI sthitine laIne utpanna thayo che, te keTalA kALanI jaghanya sthitivALA Anata nAmanA devalokamAM devapaNAthI utpanna thAya che? to A kathanamAM paNa A pUta kathana kahevAne cagya che. pA e paryApta saMkhyAta varSanI AyuSyavALe sannI paMcendriya manuSya ke je jaghanya kALanI sthitine laIne utpanna thaye che, ane utkRSTa kALanI sthitivALA Anata devomAM utpanna thavAne cagya che. to te keTalA kALanI sthitivALA Anata devemAM utpana thAya che ? te A saMba dhamAM paNa A pUrvokta kathana ja kahevuM joIe dA e paryApta saMkhyAta varSanI AyuSyavALe saMjJI manuSya ke je utkRSTa kALanI sthitithI utpanna thaye che, ane AnatamAM utpanna thavAne ce, che, te A sthitimAM te keTalA kALanI sthitivALA AnatahevAmAM utpanna thAya bha0 64 Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506 . . . bhagavatIya eSaiva vaktavpateti aSTamo namaH 8 / sa eSa Atma notkRSTakAlasthitika utkRSTakAra sthiti ke pR.panna papaiva vaktavyoti namo gamaH 9 / ityevaM saMkSepato nava gmaa| pradarzitAH / evaM navApi gamA bhaNi navyA iti / 'navaraM sthiti saMvedhaM ca ANejjA' . mavara sthiti kAyasaMvedhaM ca marvatra bhinna bhinnarUpeNa svasvabhavamAzritya jAnIyAt 'sesaM hotA hai ? isa viSaya meM bhI yahI prathamamamokta vaktavyatA karane yogya hai 7 / vahI paryApta saMkhyAtavarSAyuSka saMjJI manuSya jo ki uskRSTa kAla kI sthitiko lekara utpanna huA hai aura jayAya hAla kI sthiti va.le AnatadevoM meM utpanna hotA hai to vaha kinane kAla kI sthitibAle AnatadevoM meM utpanna hotA hai ? isa sambandha meM bhI yahI pUrvokta gama vaktavyatA mahanI cAhiye 8 / ladhA-jo paryApta saMkhyAnavarSAyuka saMjI manuSya ki jo utkRSTa jhAla kI sthiti ko lekara utpanna huA hai aura utkRSTa kAla ko sthinivAle Anata devoM meM utpanna hone yogya hai, to vaha kitane kAla kI sthiti vAle AnatadevoM meM utpanna hotA hai ? to isake pratyuttara meM bhI yahI pUrvokta vaktavyatA kahane yogya hai, isa prakAra se ye 9 gama saMkSepa se prakaTa kiye haiN| ina nau gamoM meM utpAda Adi 20 dvAroM kA kathana karanA caahiye| parantu 'navaraM sthiti saMvedhaM ca jANejjA' sthiti aura kAyasavedha sarvatragamoM meM bhinna 2 rUpa se apane che? A saMbaMdhamAM paNa A pahelA gamamAM kaheva kathana kahevuM joIe, chA eja paryApta saMkhyAta varSanI AyuSyavALa saMsI manuSya ke je utkRSTakALanI sthitine laI utpanna thaye che, ane jaghanya kALanI sthitivALA Anata demAM utpanna thAya che, to te keTalA kALanI sthitivALA AnaMta devAmAM utpanna thAya che? te A viSaya saMba dhamAM paNa A pUrvokta gamanuM kathana e ja kahevuM joIe. 8 tathA je paryApta saMkhyAta varSanI AyuSyavALa saMsI manuSya ke je utkRSTa kALanI sthitine laIne utpanna thaye che, ane utkRSTa kALanI sthitivALA AnatadevomAM utpanna thavAne gya che. te te keTalA kALanI sthitivALA Anata devomAM utpana thAya che? te A praznanA uttaramAM paNa A pahelA kahela kathana kahevuM joIe ? A rIte A nava game saMkSepathI batAvyA che. A nava gamamAM utpAda vigere 20 vase dvAre saMbadhI kathana kahevuM madhye, paraMtu 'navaraM ThiI saveha ca jANejjA' sthiti a2 saya thA memAM judA judA eTale ke-pita pitAnA bhane Azraya karIne kahevA joie. Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhaiyazcandrikA TIkA za024 u.24 02 sanatkumAradevotpattinirUpaNam 507 taM caiva' zeSa- sthiti kAya saMvedhAtiriktaM sarvamapi sarvatra gamakeSu tadeva jAnIyAditi 9 / ' evaM jAtra accupadevA' evaM yAvat acyuta devAH evam AnatadevopapAtAdivadeva mANatAderArabhya acyutaparyantadevAnAmapi upapAtaparimANAditavya iti / kintu sarveSAM prANavAdInAM sthiti kAyasaMvedhaM ca bhinnabhinnarUpeNaiva jJAtavyamityAzayenAha - 'navara' ityAdi / 'navaraM ThiI saMvedaM ca jANejjA' nagara sthiti saMvedhaM ca bhinnarUpeNa jAnIyAditi9 / 'causu visaMghapaNA tini bhANa gadisu' caturSvapi saMhananAni trINi AnatAdiSu AnatamANavAraNAcyuteSu caturSu api devalokeSu AdyatrayavajraRpamanArAca - RSabhanArAca - nArA vasaMhananavanta utpadyante ityarthaH 9 / I 'gevejjagadevA f saMte | ahiMto utranajaMti' graive pakadevAH khalu madanta ! kRta utpadyante ityAdi praznaH / uttaramAha - 'esa ceva' ityAdi / 'esa caitra cattantrayA ' 2 bharvo ko Azrita karake kahanA cAhiye / 'sesaM taM ceca' isa prakAra sthiti aura kAvasaMvedha ke atirikta ora samasta kathana sarvatra gamakoM meM prathama gama ke kathana jaisA jAnanA cAhiye / 'evaM jAva accuyadevA' tadevoM meM utpAda Adi ke jaise hI prANata Adi se lekara acyutaparyanta ke devoM meM bhI manuSya ke upapAna parimANa Adi kA kadhana jAnanA cAhiye / parantu samasta prANata Adi devoM kI sthiti aura saMvedha bhinna 2 rUpa se jAnanA cAhiye 9 / 'casu vi saMghayaNA tinni ANayAdisu' anata, prANata, AraNa aura acyuta ina cAra devalokoM meM Adi ke tIna saMhananavAle jaise kI vajraRSabhanArAva saMhananavAle manuSya, RSabhanArAca saMhananavAle manuSya aura nArAca saMhananavAle manuSya - hI utpanna hote haiM / 'sesa ta ceva' yA rIte sthiti mane hAyasa vedha zivApanu mInu saghaNu kayana badhA gamAmAM prathama gamanA kathana pramANe che tema samajavuM. 'thuM nAva ayadevA' mAnataddevobhAM utpAda vigerenA uthana prabhA 4 Ayuta vigerethI laI ne acuta sudhInA devAmAM paNa manuSyanA utpAda parimANu vigere sabadhI kathana samajavuM' joIe. paraMtu saghaLA prANata vigere devAnI sthiti ane chAyasa vedha nuchA luhA samanvA ca vi saMghayaNA tinni ANayAdisu, Anata, prANata, AraNu ane azruta A cAra devalAkamAM pahelAnA traNa sahunanavALA manuSya ja eTale ke vaRSabhanArAca sahenanavALA manuSya RSabhanArAca sahunanavALA manuSya ane nArAca sahananavALA manuSya ja utpanna thAya che. + Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508 bhagavatI epaiva-acyutadevavaktavyatA jJAtavyeti / acyutadevApekSayA saMhanane vailakSaNyaM tadarzayati-'navara ityAdi / 'navaraM do saMghayaNA' nava dve saMhanane-vajraRSamanArAca-RSabhanArAcarUpe / acyutadeveSu saMhananatrayavanta utpadyante iha tu mAthamika: saMhananadvayavanta eva utpadyante iti-vaiLakSaNyamiti 'ThiI savehaM ca jAgemA' greveyaka devAnAM sthiti saMvedhaM ca bhinnarUpega jAnIyAditi 9 / aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'gevejjagadevA Na bhaMte ! kohiMto uvavajjati' he bhadanta ! graiveyaka devoM meM kisa gati se Aye hue jIva utpanna hote haiM ? arthAt- kisa gati ke jIva graiveyakadevoM ke rUpa meM utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'esaceva vattavyayA he gautama ! jaisI vaktavyatA acyutadeva prakaraNa meM kahI gaI hai vahI vaktavyatA yahAM para bhI kahanI caahiye| parantu acyutadeva kI apekSA saMhanana meM jo vilakSaNatA hai vaha 'navaraM do saMkhyaNA' isa sUtrapATha se prakaTa kI gaI hai| isake dvArA yaha samajhAyA gayA hai ki yahAM para vajrapalanArAca saMhanana aura RSabhanArAca saMhanana ye do saMhanana hote haiM para acyutadevoM meM tIna saMhananavAle utpanna hote haiM aura yahAM kevala do saMhananavAle hI utpanna hote hai / isa prakAra se acyutadeva prakaraNa kI apekSA isa prakaraNa meM bhinnatA hai 'ThiI saMvedhaM ca jANejjA' isI prakAra se aveyakadevoM kI sthiti aura kAyasaMvedha bhI bhinna 2 hai| ye gautamasvAmI prabhune me pUche che ,-'gevejjagadevA gaM bhaMte !. kamohito ubavajjati' mApana aveyahevAmA gatimAthI- mAlAutpanna- thAya-che-1- 241-prazna uttaramA prabhu-De-cha-3-'esa-ceva cattavyayA' he gautama ! je pramANenuM kathana acuta devanA prakaraNamAM kahevAmAM AvyuM che, e ja pramANenuM kathana ahiyAM paNa kahevuM joIe. paraMtu acuta deve * samadhI 4thana 42tI sahanana dvAramA vilakSA ' bhAve . te 'navara do sa ghayaNA 24 / sUtrAthI pragaTa 420-che mA sUtrapA4thA se samanyu cha ke-ahiM vAkASabhanArA saMhanana ane trASabhanArA saMhanana-e be saMtuM. tane hoya che paraMtu azruta devomAM traNa saMhananavALA utpanna thAya che. ane ahiyAM kevaLa be saMhananavALA ja utpanna thAya che. A rIte emyuta vn| 4261nA 4thana 42di mA 542i Yetiy vi. 'ThiI saMveha jANejjA' mA zata aveya: ponI sthiti bhane yasa 5 Ft . Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyamandrikA TIkA za024 u.24 sU02 sanatkumAradevotpattinirUpaNam 506 _ 'vijayavejayaMtajayaMtaaparAjiyadevA NaM bhaMte ! kohito uvavajjati' vijaya' vaijantajayantAparAjitadevAH khalu bhadanta / kuta utpadyante ityAdi prshnH| uttaramAha-'esa ceva' ityAdi / 'esa ceva vattavyayA niravasemA jAva aNubaMdhoti" eva graive ekadevAnAM yA vaktavyatA saiva nirava zeSA bhaNiyA yAvadanuvandha iti upapAtAdArabhyAnubandhAntaH sarvo'pi sandarbho niravazeSo'tra jJAtavya iti / 'navara paDhama saMghayaNa' navaraM prathama saMhananaM vana pamanArAcarUprathamasaMhananavanta evotpadhante vijayAdivimAneviti graiveyakApekSayA vailakSaNya miti / 'sesaM tahe / ' zeSa-saMhananA tirikta sarva ythaiv-veykvdeveti| kAyasaMvedhaM darzayati-bhavAde seNa' ityAdi ____ aya gautama prabhu se aisA pUchate hai-vijayavejayaMtajayaMtaaparAjiyadevA NaM bhaMte ! kamohiMto uvavajjati' he bhadanna ! vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjita ye deva kahAM se Akarake utpanna hote haiM ? imake uttara meM prabhu kahate haiM-'esa ceva vattavvayA niravasesA jAva aNu' yadhotti' he gautama! greveSaka devoM kI jo yaha vaktavyatA kahI gaI. hai. vahIM sampUrNa rUpa se yahAM para bhI yAvat anubandha taka kI kahanI caahiye| arthAt upapAta se lekara anubandha dvAra taka kA samasta sandarbha yahAM kahane yogya hai aisA jAnanA caahiye| 'navaraM paDhamaM saMgha yaNaM' parantu veyaka kI vaktavyatAntargata saMhanana kI vaktavyatA se yazaM kI saMhanana kI vaktavyatA meM bhinnatA hai kyoMki yahAM para kevala eka vajraRSabhanArAca saMhanana' hI hotA hai, arthAt vanaRSabhanAgaca saMhananavAle manuSya hI yahAM para utpanna hote haiN| va gautamasvAmI prabhune ye pUche che -'vijayavejayaMtajayaMtaaparA. jiyadevA Na bhaMte | kohi to uvavajjati' mApan vinyapaiyanta mane yanta aparAjIta e devo kayAMthI AvIne utpanna thAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu 4 cha hai-3 gautama ! 'esa ceva-vattavvayA niravasesA jAva aNubaMdhotti' ke gautama! priveyaka devonA saMbaMdhamAM je A kathana karavAmAM AvyuM che, eja kathana saMpUrNa paNAthI ahIMyAM paNa yAvat anubaMdhanA kathana sudhI kahevuM joIe. arthAta upapAtathI laIne anubaMdha dvAra sudhInuM samasta kathana ahIMyA kahevuM sa. tabha samana 'navara eDhama saghayaNaM' 52tu aveya: sadhI ' 4thanamA - Avela saMhanana saMbaMdhI 'kathana karatAM ahIMnA saMhanana sa ba dhI kathanamAM jahApANa Ave che, kemake-ahIMyAM kevaLa eka vajAtrASabhanArAca saMhanana ja hoya che. arthAta vajatrASabhanArA saMhananavALA manuSya ja ahIMyAM utpanna thAya che. Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 510 bhagavatI 'bhavAde seNaM jahanneNaM tinni bhAgahagAI' bhanAdezena jayanyena , trINi bharagrahaNAni 'ukose gaM paMva bhavaragahagAI'utkarpaNa pazca bhavagrahaNAni 'kAlAdese gaM jahannaNa ekatIsa sAgarovamAiM dohi vAsapRhuttehiM anmahi gaI' kAlAdezena jaghanyena ekatriMzatsA garopamANi dvAbhyAM varSapRthaktvAbhyAmabhyadhikAni 'ukosegaM chApahi sAgarovamAI tihi puSakoDIhiM apahiyAI utkaga pAThiH sAgaropamANi timabhiH pUrvakoTibhirabhyadhikAni 'ebaiyaM jAva karenA' etAvantaM ka laM manuSyati dina yAdigatiM ca se veta, tathA etAvantameva kAlaM manuSyagatau vijayAdidevagato ca gatyAzatI kuryAditi prathamo gamaH 1 / 'evaM sesA vi aTTha gamagA bhANiyanyA' evaM ___sesaM taheva' saMhanana se atirikta saya kathana graiveSaka deva ke kathana jaisA hI hai / aba kAyasavevadikhAte hai-'bhavAde se gaM jahanneNaM tinni bhadhaggahaNAI' kAyasaMvedha bhavakI apekSA jaghanya se tIna bhavagrahaNarUpa hai 'ukoseNaM paMcabhavaggahaNAI utkRSTa se pAMca bhavagrahaNarUpa hai| vaha kAyasaMmeSa 'kAlAde se gaM jahanneNaM ekatIsaM sAgarokamAI dohiM vAsapuhu ttehi anbhahiyAI' kAlakI apekSA jaghanya se do varSapRthaktva adhika ikatIsa 31 sAgaropamakA hotA hai| aura 'ukkoseNaM chAvaddhi sAgarovamAItihiM puruSakoDIhiM amahiyAI' utkRSTa se tIna pUrva koTI adhika 66 chAsaTha sAgaropamakA hotA hai / 'evayaM jAva karejA' itanekAlataka manuSyAti kA tathA vijayAdigati kA sevana karatA hai aura itane hI kAla taka manuSyati tathA vija gadidevagatimeM gamanAgamana 'sesa taheva' sanananA 4thana zivAyanu samaya 4tha zreya nA 4thana pramANe ja che. yasa vedha 4thana 72pAmA mAtra cha. 'bhavAde seNaM jahanneNa timi bhavaggahaNAi' yasa ve5 mapanI apekSAthI dhanthI traya sa kha 35 cha. tathA 'ukkoseNaM paMcabhavaggahaNAI' go2thI pAMya 44 ] 35 che kameya savedha 'kAlAdeseNa jahanneNaM ekatIsa sAgarovamAi dohi vAsapuhuttehi anmahi yAi' 4AnI apekSAthI nyathA me. 15 pRthata adhi: 31 metrI sAza5manA hAya che bhane 'ukoseNaM chAvani sAgaromAI tihi putrakozIhi amahiyoI thI traya pUTi madha 66 ch| sAmanA . 'evaiya jAva karejjA' maTaNa sudhA manuSya gatirnu tathA viyAha Atinu sevana kare che. ane eTalA ja kALa paryata manuSya gati tathA vijayAdi devagatimAM gamanAgamana kare che e pramANene A pahele gama che. 1 . Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradrikA TIkA za024 u. 24 sU02 sanatkumAradevotpattanirUpaNam 511 yaiveyaka devaprakaraNavadeva zeSAH prathamAtiriktA dvitIyAdArabhya navamAntA aSTau gamakA api bhaNitavyA vAcyAH / 'navara' ThiI saMvehaM ca jANejjA' navaram - - kevalaM sthiti kAyasaMvedhaM ca bhinnabhinnarUpeNa sva svabhavApekSayA jAnIyAt / 'maNusse. laddhI Navasu vigamaesa jahA. gevejjesu uvavajjamANassa' manuSye labdhirnavasvapi gamakeSu yathA graiveyakeSu utpadyamAnasya yathA graiveyaka deve samutpayamAnasya manuSyasya yena rUpeNa nava'svapi gamakeSu parimANAdi prAptiH kathitA tathaiva vijayavaijayantAdivimAneSu samutpayamAnasyApi manuSyasya navApi gamakA nirUpaNIyAH / 'navaraM paDhayaM saMghayeNe' navaram - kevalamatra vijayavaijayantAdau vimAne prathamasaM hananavanta eva utpadyante ityarthaH 9 'sacca siddhagadevANaM bhNne| kathorhito upajjeti samiddhakadevAH khalu karatA hai yaha prathamagama hai 1 'evaM semAvi aTTha gamagA bhANiccA' jisa prakAra graiveyaka devaprakaraNa meM kahA hai usI prakAra zeSa ATha gamaka bhI kaha denA cAhiye' 'navaraM ThihasaMvehaM ca jANejjA' kevala- sthiti aura kAya saMvedha apane bhavakI apekSA bhinna bhinna rUpa se samajha lenA cAhiye / manuSya meM labdhi-graiveyakoM meM utpanna hone vAle manuSyakI jisarUpa se navoM gamakoM meM parimANAdi kI prApti kahI gaI hai usI prakAra vijayavaijayantajayanta aura aparAjita vimAnoM meM utpanna hone vAle manuSya ke nava gamakakA bhI nirUpaNa karalenA cAhiye / 'navaraM paDhamaM saMghapaNaM' redesoN kI apekSA yahAM kevala antara itanA hI hai ki yahAM vijayavaijayantajayanta aparAjitavimAnoM meM eka prathama vajraRSabhanArAva - saMhananavAle manuSya hI utpanna hote haiM / aya gautama prabhu se aisA pUchate haiM- 'savvahasiddhagadevA NaM bhaMte ! +9 'evaM sesA vi aTTa gamagA bhANiyatvA' ne prabhA graiveya! deva a2zubhAM kahela che eja pramANenu khAkInA ATha gamA sa'badhI,kathana paNu kahI levu' ye 'navaraM ThiI saMveddaM ca jANejjJA' ThevaNa sthiti bhane ayasa vedha potAnA bhavanI apekSAthI bhinna bhinnapaNAthI samajI levA joI e.- manuSyamAM labdhi parimANuAdinI prApti-caiveyakAmA utpanna thavAvALA manuSyanI labdhi je pramANe nave gameAmAM kahela che. eja pramANe vijaya vaijayanta jayanta ane aparAjIta vimAnAmAM utpanna thavAvALA manuSyanA nave gamenu kathana kahI levuM lethe. navara paDhamaM saMghayaNa' nava graiveyonI apekSA gaDIyAM ThevaNa zoTadu ja aMtara che. ahIMyAM vijaya vaiyanta ane aparAjita vimAnAmAM vaRSabhanArAcasa'hunana vALA manuSyeA ja utpanna thAya che. ve gautamasvAmI alune me pUche che - 'savvaTTasiddhagadevA pA bhate / Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '512 . bhagavatIkhe bhadanta ! kuta utpadyante ! 'uvavAo jaheca vijayAdINa' upavAto yathA vijayA . dInoM devAnAM kathitastathaiva sarvArthakasiddhakadevAnAmapi uparAtAdi vaganIya iti / kiyatparyantamupavAtAdi 'vijayAdiprakaraNavad jJAtavyaH ? tatrAha-jAva se Ne bhate' ityAdi / 'jAya se NaM bhaMte ! kevalyakAlahi emu uvavajjejA' yAvat sa khalu adanta ! kriyatkAlasthiti ke sarvArthasiddhakepu utpadyeta etatparyantaM vijayAdidevaprakaraNaM jJAtavyam / bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'jahanneNaM letIsaM sAgarodamahiiemu jaghanyena prayastriMzatsAgaropamasthitikeSu sarvArthasiddha ke 'pUtpadyate tathA-'ukkoseNa vi tettIsaM sAgarovamaTiiesu uvavajaI' utkarSeNA'pi kamohito uvavajjati' he adanta ! sarvArthasiddhakadeva kisa gati se Akara ke utpanna hote haiM ? arthAt sarvArtha siddhakadevoM kI paryAya meM kauna se gati ke Aye hue jIva utpanna hote haiM ? isake uttara meM mabhu kahate haiM-'uvavAo jaheva vijayAdIgaM' he gautama ! jisa prakAra se vijayAdika devoM kA utpAta Adi kahAgayA hai, usI prakAra se sarvArthasiddhaka devoM kA bhI upapAtAdi 'kahanA cAhie tathA ca kevala manuSyagati se Aye hue jIva sarvArthasiddhaka devoM meM utpanna hote haiM-yAvat 'se NaM bhaMte ! kevaDyakAlaTiesu uvayaM jjejjA' he bhadanta ! ve saMjJI manuSya kitane kAla kI sthitivAle sarvArthasiddhaka devoM meM utpanna hote haiM ? to isake uttara meM prabhu kahate haiN'goymaa| jahanneNaM tettIsa sAgarovamaTiiessu ukkoseNa vi tesIsaM sAgarodamahiiessu ucavajjai' he gautama ! ve saMjJI manuSya jaghanya se kamohito! uvavajjati' 7 mApana sAtha siddha hai gatimAthI bhAvAne 'utpana thAya che? arthAt sarvArthasiddhadevanI paryAyamAM kaI gatimAMthI AvelA jIvo utpanna thAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke-avaasho jaheva vijayAdINaM' he gItamA 2 prabhArI vinaya vigaire vinA pATha vigere kahela che, e ja pramANe sarvArthasiddhadenA utpAta vigere paNa kahevA joIe. tathA kevaLa manuSya gatithI AvelA ja savartha siddha hevAmA 5nna thAya che, yAvat se NaM bhaMte ! kevaiyakAladiiesu uvava. jjejjA' mApana te saMjJI manuSyo 4 janI sthitimA sAtha siddha devAmAM utpanna thAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke'goymaa ! jahanneNaM tettIsa sAgarovamadviiesu ukkoseNa vi tettIsa sAgarovamadiiesu uvavajjai' -gautama! te sabhI manuSya dhanyathI tetrI saagre| Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u,24 sU02 sanatkumAradevotpattinirUpaNam - :513-.. bhayastriMzatsAgaropamasthitikeSu sarvArthasiddhaka deveSu utpadyate, atra jaghanyotkRSTAbhyo sthitiH samAnaiva 'ajahannamaNukakosA' iti vacanAt / 'avasesA jahA vijayAI uvavajjaitANe' avazeSA yathA vijayAdiSu utpadyamAnAnAm utpAdAtiriktaM sarvavijayAdidevamakaraNavadeva jJAtavyamiti / 'navara bhavAde sena tini bhavaggahaNAI, mavaram-kevalaM vijayAdidevapakaraNApekSayA idaM vailakSaNyaM yat atra bhavAdezena trINi . bhavagrahaNAni 'kAlAdeseNaM jahanneNaM tettIsa sAgarovamAI dohi vAsapuhunehiM abama, hiyAI kAlAdezenajaghanyena prayastriMzatsAgaropamANi dvAbhyAM varSapRthaktvAbhyAmabhya. dhikAni 'ukkoseNa vi tettIsaM sAgarovamAI dohi puccakoDIhiM abhahiyAI tetIsa sAgaropama kI sthitivAle sarvArthasiddhaka devoM meM aura uskRSa se bhI 33 sAgaropama kI sthitibAle sarvArthasiddhakadevoM meM utpanna hote hai| kyoM ki yahAM para jaghanya aura utkRSTa sthiti unakI samAna hI hai| 'ajahannamaNukkosA' aisA siddhAnta kA kathana hai / 'avasesA jahA vijayAIsu uvavajjatANaM' utpAda ke atirikta ora saya dvAroM kA kathana yahAM para vijayAdikoM meM utpadyamAna vijayAdi devoM ke prakaraNa ke samAna hI jAnanA cAhie parantu vijayAdidevoM ke prakaraNa kI apekSA jina dvAroM ko lekara isa prakaraNa meM vizeSatA hai. 'vaha isa prakAra se hai-'navaraM bhavAde seNaM tinni bhavaragahaNAI' yahAM bhava kI apekSA kAyasavedha 3 bhavoM ko grahaNa karane rUpa hai / tathA-'kAlAdeseNaM jahanneNaM tettIsaM sAgarovamoI dohiM vAsapuhuttehiM abhahiyAI" kAla kI apekSA vaha jaghanya se do varSa pRthaktva le adhika 33 sAgaropama kA pamanI sthitivALA sarvArthasiddha devomAM ane utkRSTathI paNa 33 tetrIsa sAgaropamanI sthitivALA sarvArthasiddha devamAM utpanna thAya che. kemake ahIyAM dhanya mane 6 sthiti tanI. sabhI / che 'ajahannamaNukkosA' gata siddhAMta 4thana cha 'avasesA jahA vijayAIsu uvavajjaMtANaM' 6tpAtanA thana karatAM bIjA saghaLA dvAranuM kathana ahIyAM vijaya vigere vimAnamAM utpanna thanArA vijaya vigere devonA prakaraNanA kathana pramANe ja samajavuM joIe. paraMta vijaya vigere devonA prakaraNa karatAM je dvAranA saMbaMdhamAM A prakaraNamAM vizeSa cha, te mI pramANe che. 'navara bhavAdeseNa tinni bhavagAhaNAI, ahIMyAM bhavanI apekSAe kAyasa vedha traNa bhavone grahaNa karavA rUpa che tathA 'kAlAdeseNaM jahanneNaM tettIsa sAgarovamAI dohi vAsapuhuttehi amahiyAi' phALanI apekSAe te jaghanyathI be varSa pRthaphavathI adhika 33 tetrIsa sAga bha0 65 Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 514 = bhagavatIsUtre : utkaNA'pi trayastriMzatyAgaropamANi dvAmyAM pUrvakoTImyAmabhyadhikAni prathama manuSyabhare jaghanyA sthitivarSapRthak-pramitA, saH sarvArthasiddha trayastriMzatsAgaropamA sthiti subattyA punarmanuSya mave pRthaktvasthitiko jAtaH san mokSaM gacchati 'dvAbhyAM varSa pRthasvAbhapadhikAnItyuktam e mukarpataH dvAbhyAM pUrvakoTIbhyAmabhyadhikAnItyuktaM tadapi matrupya mayAha yamapekSa proktamityato manuSyabhavadvaya sarvArthasikhadeva bhanetibhavazya sthitimAzritya kAyasaMthedho vijJeya iti / 'evaiyaM jAva karejA etAnsa kAla madhyagati sarvArthasiddhakadevagatiM ca seveta tathA etAvadeva kAsa hai aura 'unakoseNa vi tettIsaM sAgarocamAI dohiM pubdhako ahiyAi' utkRSTa se lI do pUrvakoTi se kucha adhika 33 sAgaropama kA hai / pahile manuSya bhava meM jaghangasthiti varSapRthaktva kI hai / so aisA vaha manuSya sarvArthamiddha meM 33 sAgaropama kI sthiti ko miogara punaH manuSya bhara meM varSapRdhAtva kI sthitivAlA hotA hai aura mokSa calA jAnA hai / isaliye jaghanya sthitikAla kI apekSA lekara 33 tetIsa lAgaropama aura do varSa pRthaktva se adhika kahI hai| tathA jo utkRSTa sthiti do pUrvakoTi adhika 33 tetIsa sAgaropama kI / kahI gaI hai vaha bhI do pUrvakoTi kI utkRSTa sthitivAle manuSya bhava ko Azriya karake kahI gaI hai| isa prakAra manuSya ke do bhA aura sarvAsiddhadeSa aba ina tIna bhavoM ko Azrita karake kAyasaMvedha kahA gayA hai / 'evaiyaM jAva karejjA' isa prakAra se vaha jIva itane kAlataka - lalupyagati kA aura sarvArthasiddhadevagati kA sevana karatA hai aura 25manA cha, bhane 'ukoseNa vi tettIsa sAgarovamAi dohiM punakoDIhi abha hiyAi' rgbTathI 565 me pU rathI 444 madhi: 33 tetrIsa sAgarAmanA che. pahelA manuSya bhava jaghanya sthiti varSapRthavanI che te evI te manuSya sarvAva siddhamAM 33 tetrIsa sAgaropamanI sthitine bheLavIne pharIthI manuSya bhavamAM varSa prathakRtvanI sthitivALo thAya che ane mokSa gatimAM jAya che tethI jaghanya kALanI sthitine laIne 33 tetrIsa sAgaropama ane be varSa pRthaphatvathI adhika kahI che. tathA je utkRSTa sthiti be pUrakaTi adhika 33 tetrIsa sAgaropamanI kahI che. te paNa be pUrva kenTinI utkRSTa rithativALA manuSyabhavano Azraya karIne kahela che. A rIte manuSyanA be bhava ane sarvArthasiddha 11 zate tara bhavAnI mAzraya 4zana yasavedha che. 'evaiyaM jAba karejA' mA zata ta. mArahANa sudhA manuSyAtina bhane sAyada Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyandrikA TIkA za024 u 24 sU02 sanatkumAradevotpattinirUpaNam 55 yAvadamanuSyagatau sarvArthasiddhakadevagatau ca gatyAgatI kuryAditi sarvArthasiddhaka devAdhikAre audhikotkRSTasthityutpattirUpastRtIyo gama. 3 / 'so ceva apaMNA jahannakAlahiio jAo' sa etra-saMjhimanuSya eva AtmanA-svasvarUpeNa jaghanya, kAlasthitiko jAtaH san sarvArthasiddhakadeveSu samutpadyeta tadA 'esa cetra vattamayA' eSaiva vaktavyatA-eSA-pUrvoktagamapratipAditaiva vyavasthA niravazeSA'vagantavyeti / 'navaraM ogAhaNAThiIbho syaNipuhu tatrAsapuhu nANi' nAram-ke valaM prathamagamApekSayA dvitIyagame idameva vailakSaNyaM yat avagAhanAsthityoH-abagAhanAviSaye sthitiviSaye ca lakSaNyam tathAhi-rasnipRthaktvamavagAhanAdvihastAdArabhya navahastapamANA sthiticAtra navavarSa pramANaiva gRhyate / etannyUna itane hI kAlataka vaha usa do gati meM gamanAgamana karatA hai / aisA yaha sarvArthasiddhakadevAdhikAra meM audhika utkRSTasthitivAle sarvArtha siddhadevoM meM utpanna hone rUpa tRtIya gama hai 3 / . . . . . 'so ceva appaNA jahanna kAlahiio jAo' vahI saMjJI manuSya japa jaghanyakAla kI sthitiko lekara utpanna hotA hai aura sarvArthasiddhadevoM meM utpanna hotA hai tapa 'esa ceva vattavyayA' vahAM para bhI yahI pUrvodita gama kathita vaktavyatA sampUrNarUpa se kahanI cAhiye / 'navaraM ogAhaNAThiio rayaNipuhuttavAlapusttANi' parantu pUrvodita prathama gama kI apekSA dvitIya gama meM avagAhanA aura sthiti ko lekara isa prakAra se bhinnatA hai ki,yahA~ avagAhanA ratmipRthaktva kI hai-baddhamuSTi do hAtha se lekara 9 hAtha taka kI aura sthiti to varSa pramANa kI hai| kyoMki 9 varSa se devagatinuM sevana kare che. ane eTalA ja kALa sudhI te be gatimAM gamanAgamana kare che. e pramANe A sarvArthasiddha devanA adhikAramAM auvika utkRSTa sthitivALA sarvArthasiddha demAM utpanna thavA rUpa trIje gama' kahyo che. 3 'so ceva appaNA, jahannakAlaTThiio jAo' se sabhI manuSya nyAre jaghanya kALanI sthitine laIne utpanna thAya che. ane sarvArtha siddha dezamAM Gruna thAya che tyAre 'esa ceva vattavvayA' samayamA pazu sara pasan : mAnu 4thana sa pa 4 naye- 'navaraM -ogAhaNATThiio rayaNi pahacavAsapuhattANi' .patu paDe na paDeTA .. 42di .mI AmamA avagAhanA ane sthitinA saMbaMdhamAM A pramANe judApaNuM Ave che ke - ahIMyAM avagAhanA ranipRthakUlanI che. eTale ke be hAthathI laIne nava hAtha sudhInI che. ane sthiti nava varSa pramANunI che, kemake-nava varSathI ochA Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIne varSadIkSitasya sarvArthasiddhagamanAsaMbhavAt / 'sesaM taheva' zeSam-zarIrAvagAhanA sthitivyatirikta manamapi tathaiva-vina yAdidevaprakaraNagatapaSTagamavadeva jJAtavyamiti / 'saMveha ca jANejnA' kAyasaMvedhaM ca svavabhavApekSayA pArthakyena jAnIyAditi jaghanya sthitikasyotkRSTa sthatyu-pattirUpa SaSTho gamaH 6 / 'so ceva appaNA ukkosakAlahiio jAo' sa eva-taM jJimanuSya eka AtmanA-svasvarUpeNa utkRSTakAla. sthitiko bhavedatha ca samutpadyate sarvArthasiddha kadeve tadA-'esa ceva vatanyayA' epeva 'pathamadvitIyagamodIritA vaktavyatA jJAtavyA / prathamAdigamApekSayA yadvailakSaNyaM taddarzayati-'navara' ityAdi / 'navaraM ogAhaNA jahanneNaM paMcadhaNumayAI' naramkevalaM dvitIyagamApekSayA idame / vailakSaNyaM yat zarIrAvagAhanA jaghanyena paJca dhanuH kama varSa ke dIkSita kA sarvArtha siddha meM gamana nahIM hotA hai 'sesa taheva' isa prakAra zarIrAvagAhanA aura sthiti se atirikta aura saba kathana vijayAdi deva prakaraNa gata chahe gama ke hI jaisA hai 'saMveha ca jANejmA' taza kAyasaMvedha bhI apane 2 bhava kI apekSA se pRthaka hai / isa prakAra se jaghandhasthitivAle manuSya kA utkRSThasthiti. vAle sarvArthamiddhaka devoM meM utpanna hone rUpa yaha chtttth| gama hai 6 'so ceva __ apANA usko sakAlaTio' vahI saMjJo manuSya jo ki utkRSTasthiti ko lekara natpanna huA hai aura sarvArthasiddhaka deva meM janma dhAraNa kara cukA hai to vahAM para bhI esaceva vattamvayA' yahI prathama aura dvitIya gama kathina vaktavyatA karanI cAhiye / parantu 'navaraM ogAhaNA jahanneNaM paMca dhaNulapAiM0 dvitIyagama kI apekSA se yahAM aisI bhinnatA hai 1nA dIkSApAjAnu sathisiddhamA gamana thatu nathI. 'sesaM taheva' bhAzate zarIranI avagAhanA ane sthiti zivAya bAkInuM bIju saghaLuM kathana vijaya vigere devanA pra.2 mA 49 6 74! ma pramANe cha. 'savehaM ca jANejjA' tathA kAyasa vedha paNa pita pitAnA bhAva karatAM judA che A rIte jaghanya - - sthitiva La manuSyanA utkRSTa sthitivALA sarvArtha siddha demAM utpanna thavA 'rUpa A chaThTho gama kahyo che dA _ 'so ceva apraNA uskosakAladiio' me sazI manuSya hai 2 Get ' sthitine laIne utpanna thaye che ane sarvArthasiddha devamAM janma dhAraNa karI yUiyA cha. to ta samayamA 55 'esa ceva vatanvayA' mA patA ane wlon ___ mamA 43 4thana 4 4dhu naye 52'tu 'navaraM bhogAhaNA jahanneNaM paMca dhaNupayAI.' mI ma 42tAM mahIyA me 1 3-maDIyA shrii| Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.24 sU02 sanatkumAradevotpattinirUpaNam 517 zatAni, 'ukko meNa vi pacadhaNusayAI' utkarSeNApi paJcadhanuHzatAni jaghanyo. skRSTAbhyAM paJcadhanu: zatapramANA zarIrAvagAhanA bhvtiityrthH| 'ThiI jahanneNaM punakoDI' sthitirjaghanyena pUrva koTI 'ukoseNa vi pucakoDI' utkarpaNApi pUrvakoTiH, jaghanyotkRSTAyAM pUrvakoTipramANA sthita bhvtiityrthH| 'sese taheva" jAva bhavAdesoti' zeSam-sthityavagAhanAtirikta sarvamapi tathaiva-vijayAdipaka'' raNavadeva yAvat bhavAdeza iti bhavAdezaparyantaM pUrvaprakaraNavadeva iti bhaavH|' 'kAlAdeseNaM jahanneNaM tettIsaM sAgarobamAI dohi putrakoDIhi amahiyAI' kAlA / dezena jaghanyena trayastriMgatsAgaropamANi dvAbhyAM pUrvakoTobhyAmadhikAti / 'uko seNa vi tettosa, sAgarovamAi dohi vi punakoDIhi anbhahiyAI'.utkarSe NA'pi prayastriMzatsAgaropamANi dvAbhAmapi pUrva koTIbhyAnabhyadhikAni, 'evaiyaM kalaM se vejjA' etAvantaM kAlaM manuSya sarvArthasiddhagatiM ca sevena 'evaIya' kAlaM ki yahAM para zarIrAvagAhanA jaghanya se pAMcasau dhanuSa kI hai aura 'utkRSTa se bhI vahI pAMcasau dhanuSa kI hai| 'ThiI jahanneNaM pudhakoDI' sthiti jaghanya se eka pUrva koTi kI hai aura 'ukkoseNa vi pundhakoDI' utkRSTa se bhI vaha eka pUrvakoTi kI hai 'sesaM taheva jAvaM bhAvAdevotti' isa prakAra -sthiti aura avagAhanA se atirikta ora saba kathana vijayAdi prakaraNa ke jaisA hI bhavAdeza paryanta kA yahAM jAnanA caahiye| 'kAlAdeseNaM jahanneNaM tettIsa sAgaroyamAI dohi puSakoDIhiM - abhahiyAI kAla kI apekSA kAyasaMvedha jaghanya se do pUrvakoTa - adhika 33 tetIsa mAgaropama kA hai aura 'ukkoseNaM vi tettIsaM - * sAgaromAI dohi puSakoDIhiM amahiyAi' utkRSTa se bhI do pUrva.. koTi adhika 33 tetIsa sAgaropama kA hai / 'evayaM kAla sevejjA, avagAhanA jaghanyathI pAMcaso dhanuSanI che ane utkRSTathI paNa te pAcaso dhanapnii che. 'ThiI jahanneNaM puvvakoDI sthiti thI ye pUTinI cha. mana 'ukoseNa vi pubdhakoDI' thI 5 4 pUTinI che. 'sesaM taheva jAva bhavAdesoti' mA zata sthiti mana mADanA ziSa yanumAna bIja tamAma kathana vijaya vigerenA prakaraNamAM kahyA pramANe ja bhavAdeza sudhIna 4thana mahIyAM sama se 'kAlAdeseNa jahanneNaM tettIsaM sAgarovamAI dohi putvakohIhi amahiyAI'. janI apekSA yasa veSa nyathA ne 5 mithi: 3 tIsa sAgaropabhanA-che bhane ' 'ukkoseNa vi tecIsa', sAMgaroSamAI dohi: puvakoDIhiM anbhahiyAI" thI paY Yue adhi33 trIsa saapbhne| cha, 'evaiyaM vAlaM sevejjA' te te Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ peraMTa bhagavatI gaharAI kareJjA 3' etAvantaM kAlaM manuSpagatau sarvArthasiddhagataca gatyAgatI ..kuryAditi utkRSTasthitikasya utkRSTasthityutpattirUpo navamo gamaH 9 / 'e 7 vinni gaganA savvasiddhagadevANaM' ete tRtIyaya-SaSTha- nAmarUpA yo gamakAH siddhadevAnAM bhavanti, nAnye gamA atra labhyante iti bhAvaH / upasaMhAramAha-'sevaM bhaMte!' ityAdi / 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti bhagavaM goyameM jAna viharaI' tadevaM bhadanta / tadevaM bhadanta / iti bhagavAn gautamo yAvad viharati, he bhadanta / nAraka jIvAdArabhya sarvArthasiddhakAntajIvAnAmupAdAdi caturviMzatidaNDakeSu yat yat prAditaM devANu priyeNa tatsarvam evameva sarvathA satyameva iti kathayitvA bhagavAn d - + }, isa prakAra se vaha jIva itane kAla taka manuSyagati aura sarvArthasi gati kA sevana karatA hai aura itane hI kAla taka vaha usa do gati maiM namanAgamana karatA hai| isa prakAra kA yaha 9 vAM gama utkRSTa kAla kI sthiti vAle manuSya kA utkRSTa kAla kI sthitivAle sarvAM siddhakSetra meM utpanna hone rUpa hai / 'ee tinni gamagA saTTasiddhaga deSANaM' ye tRtIya paSTha aura navama rUpa tIna gama sarvArthasiddhaka devoM ke hote haiM, dUsare gama yahAM nahIM pAye jAte haiN| 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte / ti 'gavaM goyame jAva viharaha' he bhadanna ! nAraka jIva se lekara sarvAM siddhAnta jIvoM ke utpAda Adi jo jo Apa devAnupriyane pratipAdita kiye haiM ve saba satya hI hai 2 / isa prakAra kahakara bhagavAn gautama ne F - 'ATalA kALa sudhI manugati ane sarvArtha siddha gatinuM sevana kare che, ane eTalA ja kALa sudhI te e eka gatimAM gamanAgamana kare che. mA rItanA A huM navame gama utkRSTa kALanI sthitivALA manuSyanA utkRSTakALanI sthitivALA sarvArtha siddha devAmAM utpanna thavAnA sabaMdhamAM kahela che. "C sinti gamagA savvaTTasiddhagadevANaM' mA zrIle, chaTTho' bhane navasA 35 traSyu abhI sarvAM siddha devAne hAya che. te zivAyanA mIMjA game ahIyAM hAtA nathI. ana 'sevaM bhaMte ! sevaM bhate ! ci bhagavaM goyame jAva viharaha' ke bhanna nAra jIvAthI laIne sarvArtha siddha sudhInA jIvAnA utpAda vigerenA sabhAgamAM khApa devAnupriye je pratipa na karyuM che, te saghaLuM kathana satya ja che. arthAt Apa devAnupriyanuM kAna yathArtha ja che. A pramANe kaDIne bhagavAna gotama CS Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.24 sU02 sanatkumAradevotpattinirUpaNam 519 gautamo bhagavantaM vandate namasthati vandiyA namasthityA saMyamena tapasA AtmAnaM bhAvayan yathA sukhaM hiratIti |mu0 2 // iti zrI vizvavikhyAta-jagadvalabha-prasiddhavAcaka-paJcadazabhASA. . : kalitalalitakalApAlApakarmavizuddhagadyapadyanaikagranthanirmApaka, pAdimAnamardaka-zrIzAhacchatrapati kolhApurarAjagadatta 'jainAcArya' padabhUpita-kolhApurarAjaguru. bAlabrahmacAri-jainAcArya - jainadharma divAkara pUjya zrI ghAsIlAlaprativiracitAyAM zrI "bhagavatImatrasya" prapeyacandrikArakhyAyAM vyAkhyAyAm caturviMzatizatakasya cata viMzatitamoddezakaH samAptaH // 24-24 // - iti caturviMzatitamaM zatakaM samAptam // 24 // bhagavAn ko vandanA kI aura unheM namaskAra kiyA vandanA namaskAra kara phira ve saMghama aura tapa se AtmA ko bhAvita karate hue apane sthAna para virAjamAna ho gaye ||suu02|| jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAlIlAla jImahArAjakRta "bhagavatIsUtra" kI prameyacandrikA vyAkhyAke cauvIsaveM zatakakA , / cauvIsa vAM uddezA samApta // 24-24 // " . covIsa vAM zataka samApta // 24 // vAmIe bhagavAnane vaMdanA karI ane teone namaskAra karyA vadanA namaskAra karIne te pachI teo saMyama ane tapathI potAnA AtmAne bhAvita karatA thakA pitAnA sthAna para birAjamAna thaI gayA. sU0 rA jainAcArya jenadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIla lajI mahArAjakRta "bhagavatIsUtranI prameyacandrikA vyAkhyAnA tevIsamA zatakano covIsamo uddeze sabhArata // 24-24 // vIsamuM zataka samApta 24 Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre ___ // atha pazcaviMzatitamazaThakamArabhate // caturvizatitamazatakasya vyAkhyAnaM kRta tadanukramamataM pazcaviMzatitamagatakA mArabhate tasya pazcaviMzatitamazatakasya pUrveNa sahAyaM sambandhaH caturviMzatitame utpA. parimANAdidvArai jIvAnAM gamA nirUpitAH, iha tu tepAmeva jIvAnAM lezyAdayo bhASAH padarzayiSyante ityevaM saMbandhenAyAtaspAsya pazcaviMzatitamaza kasyoddezasadmA hikA gAtheyam mUlam-leslA ya daivvasaMThANa jumma pajjaiva niyaMThaM samaNA the| ohe bhaviyaryA avieM sammA miccheya uddesaa|| chAyA--lezyA1 ca dravyara saMsthAna yugma 4 paryava5 nirgrantha6 zramaNAzca / ogho8 bhavyA9 bhavyaH10 samyagra11 mithyAca uddeshaaH|| TIkA-'lessetti' lezyAH prathamoddeza ke lezyAdayo'rthA vaktavyA iti lezyo. dezakaH prathamaH1 / 'davvetti' dravyamiti dvitIyoddezake dravyAdayo'ryA vicAritA - pacIsaveM zataka kA pahalA uddezaka prAraMbha , cauvIsa ve zataka kA vyAkhyAna ho cukaa| aba kramaprApta pacIsa veM zataka ko sUtrakAra prArambha karate haiM, isa pacIsa veM zataka kA pUrSazAstaka ke sAtha aisA sambandha hai ki cauvIsa ve zataka meM utpAda parimANa Adi dvAroM se jIvoM ke gama nirUpita kiye gaye hai| para yahAM unahIM jIvoM ke lezyAdika bhAva prakaTa kiye jAne vAle haiN| isI sambandha se Aye huve isa pacIsa veM zataka ke uddezakoM kA saMgraha karane vAlI yaha saMgraha gAthA hai-lessA ya davya' ityAdi / pacIsamA zatakanA pahelA uddezAne prAraMbhavIsamA zatakanuM vyAkhyAna purU karIne have kamathI Avela A pacIsamA zatakane sUtrakAra prArambha kare che. A pacIsamA zatakane AgalA zatakanI sAthe evo saMbaMdha che ke-covIsamA zatakamAM utpAda, parimANa vigere dvArethI vIsa daMDakanA jIvanA gamonuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. paraMtu ahIMyAM eja jIvenI lezyA vigere bhAve pragaTa karavAmAM AvavAnA che. A saMbaMdhathI AvelA A 25 pacIsamA zatakanA uddezAone saMgraha zane matAvANI mA saha gAthA cha,-lessA ya vva' tyA Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za025 u.1 uddezArthasaMgrahaNam bhaveyuriti dravyaviSayako dravyodezako dvitIyaH 2 / 'saMThANatti'. saMsthAnamitiH saMsthAnaviSayakaH tRtIyoddezakaH 3 / 'jummatti' yugmamiti caturthe uddezake ('kRta yugmAdayo'rthA vicAryante ato'yaM yugmanAmakaH caturthoddezakA 4 / 'pajjavatti' paryavo iti paryavAdiviSayakaH paJcamoddezakaH 5 / 'niyaMThatti ninya iti paSThoddeza ke pulAkAdikA nimranyA vicAryante ato'yaM nirgranthaviSayakA SaSThodezakA6 / 'sama.. gAyatti' zramaNAzca saptamoddeza ke sAmAyikasaMyanAdayo'ryA nirUpyante'to'yaM zrama prathama lezyA uddeza hai-isameM leighA vagairaha kA nirUpaNa kiyA gayA hai / / dUsarA dravyodeza hai-isameM dravyAdikoM ke sambandha meM vicAra huA hai / / tIsarA saMsthAna uddeza hai -isameM saMsthAnaviSayaka vicAra kiyA gayA hai / / cauthA yugbhoddeza hai- isameM kRtayugma Adi padArthoM kA vicAra huA hai|4| pAMcavAM paryAyoddeza hai-isameM paryAya Adi ke sambandha kA vicAra kiyA gayA hai / 5 / chaTThA nirgranthoddeza hai-isameM pulAka Adi nirgranthoM kA vicAra kiyA gayA hai / 6 / / ____ sAtavAM zramaNoddeza hai-isameM sAmAyikasaMyata Adi pAMca prakAra ke saMyatoM kA vicAra kiyA gayA hai / / pahele vezyA uddeza che-temAM lezyA vigerenuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che jenA bIje dradeza che. temAM dravya vigerenA sambandhamAM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. mArA '' trIje saMsthAnA uddeza che-temAM saMsthAna saMbaMdhI vicAra karavAmAM Avela che. AvA cethe yugma uddeza che. temAM kRtayugma vigere padArthone vicAra karavAmAM Avela che pAra chaThTho nirca tha uddeza che.-temAM pulAka vigere nircane vicAra 42vAmI mAvye che. // - sAtamI - abhaya deza che.--bhAM sAmAyi: ani viyA2 42pAmA maany| 2. // 7 // bha066 Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIle NoddezakaH saptamA7 / 'ohe ogha iti sAmAnyam aSTamoddezake sAmAnyena nArakAM. dayo yathotpadyante tathA vaktavyam, oghena sAmAnyena vartapAnA bhavyAbhakyAdita vizeSaNairavizeSitA zcintyante iti-audhikaviSayako'STama uddezAda / 'bhaviyAbhavie ji' bhavyAbhavaya iti-navamadazamAdezako tatra navame bhavyavizeSaNA nArakAdayo ethotpayante tathA vaktavyamiti anyaviSayako navama uddezaH 1 / daSame abhavyatve sarvapAnA abhavyavizepaNA nArakAdayazcintyante iti abhavyaviSayako daramodezakA 10 / 'sammA' samyagiti, ekAdaze samyagdRSTavizeSaNA zcintyante iti samyapraSTiviSayaka ekAdazodezakaH11 / 'micche patti' mithAceti dvAdazoreza mithyAtve vartamAnA mithyAdRSTivizeSaNA ityarthaH te ca vicAryante iti mizyA, . AThavAM audhikoddeza hai-isameM sAmAnya rUpa se nAraka Adi padArtha jisa rUpa se utpanna hote haiM unakA vicAra kiyA gayA hai| kintu yahA~ inheM bhavya abhavya Adi vizeSaNoM se vizeSita nahIM kiyA hai| bhavyoddeza aura abhavyoddeza aise ye do uddeza haiN| ye nauvAM aura dasavAM uddeza hai| 9navave uddeze meM bhavya vizeSaNavAle nArakAdikoM kA picAra kiyA gayA hai|9| dasa veM uddeze meM abhavyavizeSaNaviziSTa nArakAdikoM ko cintana kiyA gayA hai 10 / gyAraha veM uddeze meM samyagdRSTi vizeSaNa vAle nArakAdi vidhA. rita hue haiM 11 / mAraha veM uddeze meM mithyAtva meM vartamAna mithyAdRSTi nArakAdikoM AThamo aughika uddeza che. temAM nAraka vigere padArtha je rUpathI utpanna thAya che, tene vicAra karavAmAM Ave che. ahIMyAM tene bhavya abhavya vigere vizeSAthI vizeSita karela nathI. 8 bhavya deza ane abhadeza e prakAranA A be udezAo che. te navame ane dasame e be uddeza che. navamAM uddezAmAM bhavya vizeSaNavALA nArakAdikene vicAra karyo che. 10 dasamA uddezAmAM abhavya vizeSaNathI viziSTa nAraka vigerenuM ciMtvana karela che 51 2 agiyAramAM uddezAmAM-sabhya daSTi vizeSaNavALA nArakone vicAra tho che. 11 bAramA uddezAmAM mithyAtvamAM rahelA mithyAdaSTi nAraka vigerene vicAra karela che. A rIte A 12 bAra uddezAo A paccIsamA zatakamAM che Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za025 u.1 01 lezyAsvarUpanirUpaNam 123 dRSTiviSayako dvAdazoddezakaH12 / 'uddesatti' uddezakA iti tadevamihazatake dvAda zoddezakA bhavantIti gAthArthaH // 1 // tatra dvAdazoddezakeSu madhye lezyAviSayakaH prathamoddezako vyAkhyAyate, tasya cedaM prathamaM sUtram 'teNaM kAreNaM' ityaadi| - mUlam-teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM rAyagihe jAva evaM vayAsI kai NaM bhaMte ! lessAo pannattAo goyamA! challessAo paNNattAo taM jahA kaNhalessA jahA paDhamalae biie udesae taheva leslaavibhaago| appAbahugaM ca jAva cauvihANaM devANaM cauvihANaM devINaM mIsagaM appAbahugaM tti ||su01|| ___chAyA--tasmin kAle tasmin samaye rAjagRhe yAvadevamavAdIt kati khala bhadanta / lezyAH prajJaptAH ? gautama ! pailezyAH prajJaptAH tadyathA-kRSNalezyAH yathA prathamazata ke dvitIyoddeza ke tathaiva lezyAvibhAgaH, alpabahusvaM ca yAvat catuvidhAnAM devAnAM caturvidhAnAM devInAM mizrakamalpavahutvamiti // 10 // TIkA--'teNaM kAleNaM teNaM samaeNa' tasmin kAle tasmin samaye 'rAyagihe jAva eva vayAsI' rAjagRhe yAvadevamavAdIt atra yAvatpadena bhagavataH samavasaraNama. kA vicAra kiyA gayA hai 12 / isa prakAra se ye bAraha uddeza isa - paccIsa veM zataka meM haiM / ina pArahoM uddezako meM se jo lezyA viSayaka prathama uddeza haiusakA vyAkhyAna aba sUtrakAra karate haiM-'teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM rAyagihe jAva evaM vayAsI' ityAdi sUtra 1 / TIkArtha-'teNaM kAleNaM teNaM samaeNa' usa kAla aura usa samaya meM rAjagRha nagara meM bhagavAn gautama ne yAvat isa prakAra se pUchA-yahAM yAvat zabda se 'bhagavAn kA samavasaraNa huA pariSad nagara se nikalI, use A udezAo pikI leNyA saMbaMdhI pahele uddeza che, have sUtrakAra te thana 42 cha--'veNaM kAleNaM teNaM samaeNaM rAyagihe jAva eva vayAsI' yA sa14--'teNaM kAleNaM teNaM samaeNa' te Ne ana te samaye Arya nagaramAM bhagavAna gautama svAmIe yAvat A pramANe pUchayu -ahiyAM yAvata zabdathI bhagavAnanuM rAjagRha nagaramAM samavasaraNa thayuM, pariSad nagaranI Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsatre 524 bhUt pariSat nagarAnnissRtA dharmopadezo bhagavatA kRtaH pariSat pratigatA / tadnu trividhayA paryupAsanayA paryupAsInaH prAJjalipuTo gautama ityAdInAM padAnAM grahaNaM bhavati iti / kimavAdIt ! tatrAha - 'kaha NaM' ityAdi / ' kai NaM bhaMte ! lessAo paNNattAo' kati khalla bhadanta / lezyAH prajJayAH bhagavAnAha - 'gomA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'challe sAo pannattAo' paDlezyAH majJaptaH prakArabhedameva darzayati- 'taM jahA ' ityAdi / 'taM jahA ' tadyathA - 'kaNDalessA jahA paDhamasae ciyauddesae taheva lessAvibhAgo appAvahugaM ca' kRSNalezyA yathA bhagavAn ne dharma kA upadeza diyA, use sunakara pariSad visarjita ho gii| isake bAda vividha paryupAsanA se upAsanA karate hue gautama ne donoM hAtha joDa kara' isa pATha kA saMgraha huA hai| 'gautama ne bhagavAn se kyA pUchA- so aba prakaTa kiyA jAnA hai- 'kaha NaM bhaMte / lessAo paNNattA' - he bhadanta ! lezyAeN kitanI kahI gaI haiM? isake uttara meM prabhu ne kahA - 'gopamA 'challessAo paNNattAo' he gautama | leipAe~ chaha kahI gaI haiM / 'taM jahA ' ve isa prakAra se haiM-' kaNhalessA jahA paDhamasae bihayauddesae taheva lessAvibhAgo adhyAbahugaM ca' kRSNalezyA ityAdi yahAM prathamazataka ke dvitIya uddeze meM kahe anusAra lezyAoM kA vibhAga aura inakA alpacahutva yAvat 'caunvihANaM devANaM cavvihANaM devINaM mIsagaM apAgaM tti' cAra prakAra ke devoM ke aura cAra prakAra kI deviyoM ke mizra alpabahutva taka kahanA cAhiye / prathama zataka kA vaha mahAra nIkaLI, bhagavAne teeAne dhadezanA saMbhaLAvI, dhama dezanA sAMbhaLIne pariSad Ata peAtAnA sthAna para pAchI gaI te pachI kAyika, vAcika, ane mAnasika ema traNe prakAranI pa`pAsanAthI sevA karatA evA gautamasvAmIe manne hAtha leDIne lagavAnane yA pramAye pUchayu - ' kai NaM bhaMte ! lekhAo pnnnnttAtro' he bhagavat lezyAe keTalI kahevAmAM AvI che ? A praznanA uttaramAM anu - 'challessAo paNNacAo' he gautama! zyAma cha 'taM jahA' te AA abhA] 'kahalessA nahA paDhamasae biiyauddesae taddeva lessA vibhAgo appAbahugaM 'ca' yu bezyA, vigere maDiyAM paDesAM zatAnA mIla uddezAmAM kahyA pramANe lesyAenA vibhAga ane tenu alpa bahuta yAvata 'caDavviANa devANaM cauvvihANa devINa mI appAbahugaMtti' yAra aAranA devAnu ane ca ra prakAranI devIonA mizra alpa bahutva sudhI kahevuM joie. pahelA Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyAndrikA TIkA zA025 3.1 sU01 lezyAsvarUpanirUpaNam 525 prathamazatakIyadvitIyodezake tathaiva lezyAvibhAgo'lpabahutvaM ca / tacca pathamazatakIyadvitIyoddezake lezyAvibhAgaH alpavahunvaM ca tathaiva, tathAhi-'kai NaM bhaMte ! lessAo -pamattAo' kati khalu bhadanta ! lezyAH prajJaptAH 'goyamA ! challesmAo paNatAo' gautama ! paDlezyAH prajJaptAH 'taM jahA' tathapA-kRSNanIlakApotikateja padumazuklAkhyAH paDlezyAH prajJaptAH, ityaadi| lezyAnAM vibhAga tathA lezyAvatAmalpabahutvaM cApi jJAtavyam / tatra prayamazatakasya dvitIyodeza ke'pi atidezamAha-'lessANaM viio uddeso bhANiyo' lezyAnAM dvitIyoddezakaH prajJApanA sUtrasya saptadaze lezyApade, ye catvAra uddezAsteSu yo dvitIyodezakaH so'tra vAcyaH / 'atha kiyatparyantaM tatmakaraNa vAcyaM tatrAha-'jAva cavihANaM devANaM caunihANaM devINaM mIsaga appAbahugaM tti' yAvat caturvidhAnAM devAnAM caturvidhAnAM devInAM dvitIya ddezakagata lezyAvibhAga aura alpabahutva isa prakAra se hai-'kaha __NaM bhaMte / leslAo paNNattAo? goyamA challessAo paNNattAmo0' he bhadanta ! lezyAe~ kitanI kahI gaI hai ? gautama! lezyAe~ 6 chaha kahI gaI haiN| jo isa prakAra se haiM kRSNa, nIla, kApotika, teja, padma aura zukla lezyA ityAdi rUpa se yaha lezyA vibhAga hai tathA-lezyAvAloM kA alpabahutva bhI vahIM se jAnanA cAhiye / prathama zataka ke usa dvitIya uddezaka meM bhI atideza kahA gayA hai so vaha uddezaka yahAM prajJApanA sUtra ke 17 satraha veM lezyApada meM jo cAra uddeze haiM unameM kA hai mo vahI dvitIya uddezaka yahAM jAnanA caahiye| yaha kahAM taka kA vahAM kA kathana yahAM gRhIta karanA caahiye| to isake liye 'jAva caumvihANaM devANaM cauvihANaM , zatakanA bIjA uddezAmA kahela lezyAvibhAga ane tenuM a5mahatva A prabhArI cha -'kai NaM bhaMte ! lessAo paNNattAo? goyamA ! challessAo paNNacAo' he bhagavana lesyAo keTalI kahela che? he gautama vezyAo cha kahI che. je A pramANe che.-kRSNalezyA 1 nala lesthA 2, kApatika vezyA 3, tejalezyA 4, palekyA che. ane zukalezyA 6, vigere prakArathI A lehyA vibhAga kahela che. tathA lekSAvALAonuM a5 bahutva paNa tyAthI jANavuM joIe. paDasA zatanA bhI dezAmA 5 matiheza 48 che. 'lekhANa vidao ureso bhANiyavyo' maDIyA vezyAmAna bhI deza 43vAnu yu che, to te desh| ahIMyAM prajJApanA sUtranA 17 sattaramA lezyA padamAM je cora uddezAo che. temAno che. te eja bIjo uddezo ahiyAM samaja. tyAMnuM bIjA uddezAnuM 4thana sahI yA ghaDA 427 na ? to ta mATe jAva caubihANaM devANaM cAumvihANaM devINaM mIsaga appAbahugaM tti' mA 48. 4hyo che. maDI yAM sudhAnA Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstra mizrakamalpavahutvamiti tatpakaraNaM caivam eesiNaM bhate ? bhavaNavAsINaM vANamaMtarANaM joisiyANaM vemANiyANaM devANa ya devINa ya kaNhalessANaM jAva sukAlessANa ya kayare kayarehito appA vA vahuyA vA tullA vA vise sAhiyA ve yAdi / eteSAM khalu bhadanta ! avanavAsinAM vAnavyantarANAM jyotiSkANAM vaimAnikAnAM devAnAM ca devInAM ca kRSNalezyAnAM yAvat zuklalezyAnAM ca katare katarebhyo'rapA vA bahukA vA-tulyA vA- vizeSAdhikA vA ityaadi-suu01|| nanu pathamazatake lezyAnAM svarUpaM kathitameveti punaratra tat tAsAM svarUpAdi kathane punaruktirbhavatIti cedatrocyate-prakaraNAntareNA''yAtatvAt punaratra tat svarUpAdikaM kathitam, tathAhi-iha prakaraNe saMpArasamApanna jIvAnAM yogAlAdevINaM mIsagaM appAyahugaM tti' yaha pATha kahA gayA hai ki yahAM taka kA vaha pATha grahaNa karanA cAhiye / vahA~ kA vaha prakaraNa isa prakAra se hai-'eesiNaM bhaMte ! bhavaNavAsINa vANamaMtarANaM joisiyANaM vemANiyANaM devANa ya devINa ya kaNhalessANaM jAva sukkalestANa ya kayare kyarohito appA vA bahuyA vA, tullA vA visesAhiyA vA' ityAdiila prakaraNa kA bhAva spaSTa hai // 01 // zaMkA-prathama zataka meM jaya lezyAoM kA svarUpa kaha hI diyA hai to phira yahAM unake svarUpa Adi ke kathana kI kyA AvazyakatA thI? kyoM ki aisA kathana punarukti doSa vAlA ho jAtA hai / uttara-prakArAntara se Ane ke kAraNa punaH yahAM para unake svarUpa Adi kA kathana kiyA gayA hai / tAtparya yaha hai ki isa prakaraNa meM saMsArasamApannaka jIvoM ke arthAt saMsArI jIvoM ke yoga kA alpa ta 54 4 2. tyAMnu ta pra421 mA prabhArI che. 'eesi NaM bhate ! bhavaNavAsINa vANamaMtarANaM joisiyANaM vemANiyANaM devANa ya devINa ya kaNhalesANaM jAva sukkalessANa ya kayare kaparehito appA vA bahugA vA tullA vA visesAhiyA vA' ItyAdi A prakaraNane bhAva spaSTa che. jethI ahIM kahyo nathI sU0 1 zaMkA-pahelA zatakamAM lezyAonuM svarUpa samajAvela ja che, te pachI ahIyAM temanA svarUpa vigerenA kathananI zI jarUrata che? kAraNa ke tema kara vAthI te punarUkti deSa AvI jAya che. prakArAntarathI kathana karavAnI AvazyakatA jaNAyAthI pharIthI ahiyAM zyAenA svarUpa vigerenuM kathana karavAmAM AvyuM che. tAtparya e che ke A prakaraNamAM saMsAra samApanaka jIvanaarthAt saMsArI jInA caganuM apa Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 527 prameyacandrikA TIkA za025 u. 1 sU02 saMsArasamApannakajIvanirUpaNam bahutvaM vaktavyamiti tad prastAvAda levayAtpabahutvamakaraNamapyuktaM tata eva lezyApabahutva karaNAnantara saMsArasamApanna jIvAn tadyogAlapabahutvaM ca rUpaya mAha - 'kavidA NaM bhaMte ityAdi / mUlam -kaivihANaM bhaMte! saMsArasamAvannagA jIvA pattA? goyamA ! codasavihA saMsArasamAvannagA jIvA pannattA, taM jahAsuMhumaapajjattagA1, suhumapajattagAra, bAyaraapajatagAra, bAyara pajjattagA4, veiMdiyA apajattagA5, beiMdiyA pajattagA6, evaM teiMdiyA evaM cauridiya 10, asannipaMciMdiyA apajattagA11, asannipaMciMdiyA pajjattagA 12, sannipaMciMdiyA apajjattagA 13, sannipaMcidiyA pajjattamA 14 // sU0 2 // chAyA - kavividhAH khalu bhadanta ! saMsArasamApannakA jIvAH prajJaptAH ? gautama | caturdazavidhAH saMsArasamApannakA jIvAH majJaptAH tadyathA sUkSmAparyAtakAH 1, sUkSmaparyAptakAH 2, vAdarAparyAtakAH 3, vAdaraparyAptakAH 4, dvIndriyA paryAvakAH 5, dvIndriyAH paryAptakAH 6, evaM trIndriyAH 8, evaM caturindriyAH 10, asaMjJipaJcendriyA aparyAptakAH 11, asaM piJcendriyAH paryAptakAH 12, saMjJipaJcendriyA aparyAptakAH 13, saMjJipaJcendriyAH paryAptakAH // 1402 // bahuva kahanA hai / isaliye isa yoga ke sambandha ko lekara lezyAoM kI alpayatva kA jo prakaraNa hai vaha bhI kaha diyA hai / aya sUtrakAra isIse lezyAoM ke alpa bahutva prakaraNa ke kathana karane ke bAda saMsArI jIvoM kI aura unake yogoM ke alpabahutva kI prarUpaNA karate haiM - 'kavihA Na bhaMte! saMsArasamAvannagA jIvA pannattA' i0 khaDutapaNu kahevAnuM che, te kAraNathI A cetranA sabandhane laine lezyAonA apamahutvanu' je prakaraNa che, te paNa kahyu che. have sUtrakAra e lezyAonA alpa ane bahupaNuA saMbaMdhI prakarajInA kathana pachI sa sArI jIveAnA ane temanA ceAgeAnA alpa mahupaNAnu nirUpaNuM 32 che. 'kaivihnA NaM bhaMte! saMsArasamAvannagA jIvA pannacA' tyAhi 25 Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 528 . . bhagavatI * TIkA--'kAbihA Na aMte ! saMsAramamApannagA jIga pannattA' katividhAHkatiprakArakAH gvalu bhadanta ! saMsAramamApannakA:-saMmAribhAvamAgatAH saMsAriNa iti yAvat jIvAH paNinaH prajJaptA:-kathitA iti praznaH / bhagavAnAha-'goyamA' ityaadi| 'goyamA' he gautama ! 'coddamavihA saMsArapsamAvannagA jIvA pannattA' catuI zavigAH -caturdazaprakArakAH saMsArasamApannakA: jIvAH majJaptA iti / prakArabhedameva darzayati-taM jahA' ityAdi / 'saM jahA' tathayA-'suhuma apajjattagA' mUkSamApatikA sakSamanAmakarmodayAt sUkSmA iti kathyante aparyAptakanAmakarmodayAt aparyA: prakAH, sUkSmAzca te aparyAptakA iti sUkSmAparyAptakAH / 'muhamapajjattagA' sUkSmaparyAptakAH sUkSmanAmakarmodayAt sUkSmAH paryAptakanAma hodayAn paryAptakAH / 'vAyaraapajjattagA' bAdarAparyAptakAH tAdRzanAmakodayAt bAdarAzca te apayo. ptakA iti vAdarAparyAptakAH / 'vAyarapajjattagA' cAdaraparyAptakAH paryApta nAma TIkArtha-gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-'kAvihA NaM bhate ! samAra. samAvannagA jIvA pannattA' he bhadanta ! jo jo saMsArabhAva ko prApta haiMsaMsArI haiM-aise ve jIva kitane prakAra ke kahe gaye haiM ? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama! 'codasavihA saMsArasamAvannagA jIvA pannatA' saMsArI jIva caudaha prakAra ke kahe gaye haiN| 'taM jahA' unake ve caudaha prakAra aise haiM-'suhama apajjattagA'1 sukSma aparyAptaka sUkSmanAmakarma ke udaya se jo sahita hote haiM, ve sUkSma aura aparyA kanAma kA jinako udaya hotA hai ve aparyAptaka 'suhamapajjattagA' 2 sUkSma paryAptaka-sUkSma nAmakarma ke udaya se sUkSma aura paryAptakanAmakame ke udaya se paryAptaka 'bAyara apajjattagA. bAdarapajjattagA' 3 bAdara aparyAptaka, 4 bAdara paryAptaka-mAdanAmakarma ke udaya se bAdara aura TIkArtha-gautama svAmIe prabhune evuM pUchayuM che ke--he bhagavanuM je sasara bhAvane prApta kare che. arthAt sa sArI che, evA te ja keTalA prakAranA kahevAmAM AvyA che? gautama svAmInA A praznanA uttaramAM prabhu cha -'goyamA!' 8 gautama ! 'codasavitA saMsAramamAvannagA jIvA pannattA' saMsArI ch| yo prA2nA 4 che. 'ta jahA' mAnata yA maare| mA prabhAko cha-'suhama appajjattagA' sUkSma arthAta sUkSmanAbha karmanA udayathI jeo yukta hoya che, te sUkSama ane aparyAptaka nAmanI rasAne haya DAya che. te aparyApta cha. 1. 'sahamapajjattagA' sUkSma payA ptaka nAmakamanA udayathI sUkSama ane paryAptaka nAmakarmanA udayathI payA ta: 'bAdara appajjattagA, bAdara pajjattagA' mAha2 aparyApta 3 mAha2 55 saka-bAdara nAmakarmanA udayathI bAdara ane aparyAptaka nAmakarmonA udayathI Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za025 u.1 sU02 saMsArasamApannakajIvanirUpaNam 529' karmodayAt bAdaraparyAptakAH ete ca catvAro'pi jIvabhedAH pRithivyAyekendrayANAm 'veiMdiyA apajjattagA' dvIndriyA aparyAptakAH dvIndriyanAmakarmodayAt / 'veiMdiyA pajjattagA' dvIndriyAH paryAptakAH / 'evaM teiMdiyA' evam-vIndriyavadeva shriindriyaaH| trIndriyA aparyAptakAH, trIndriyAH paryAptakAH / 'evaM cauridiyA' evaM caturindriyAH, caturindriyA aparyAptakAH, caturindrayAH pryaaptkaaH| 'asamipaMciMdiyA apanattamA' asaMkSipaJcendriyA aparyAptakAH 'asannipaMcidiyA pajjattagA' asaMjJipaJcendriyAH paryAptakAH / 'saMnnipaMciMdiyA apajjattagA' saMzipaJcandriyA aparyAptakAH / 'saMmnipavidiyA pajjattagA' saMjJipaJcandriyAH paryAptakAH te ete saMsArasamApannakAH caturdazapakArakAH jIvA bhavantIti bhAvaH // 102 // aparyAptaka nAmakarma ke udaya se aparyAptaka tathA bAdara aura paryApta nAmakarma ke udaya se paryAptaka 'veiMdiyA arajjattagA, beiMdiyA pajja. ttagA' 5 do indriyavAle aparyAptaka, 6 do indriyavAle paryApaka evaM teI: diyA 7 teindriyavAle aparyAptaka,8 tehandriyavAle paryAptaka,9 cauindriya vAle aparyAptaka,10 cauhandriyavAle paryAptaka 11 asaMjJipazcendriya aparyAsaka,12 asaMjJIpaJcendriya paryAptaka,13 saMjJI paJcandriya aparyAptaka aura 14 saMjJIpaJcendriyaparyAptaka / isa prakAra se ye 14 caudaha saMsArI jIvoM ke bheda haiN| saMkSipta meM isakA sAra aisA hai-mUkSma evaM bAdara ke bheda se ekendriya ke do bheda hai aura ye donoM bheda aparyApnaka aura paryAptaka hote haiM isa prakAra ekendriya ke cAra bheda ho jAte haiN| do indriya, teindriya, cauha. ndriya, asaMjJI paJcendriya aura saMjJI pazcendriya ye pAMca trasa jIvo ke aparyAptaka ane bAdara ane paryAptaka nAma karmanA udayathI paryAptaka 4 re i diyA apajjattapA, beIdiyA pajjattagA.' me dhadriyANa maryAta 5, me. driyavANA paryAta 6, evaM teidiyA' traya chadriyavANA aparyAta 7 traya iDhiyavALA paryApaka 8 cAra IdriyavALA aparyAptaka 9 cAra IdriyavALA paryA. maka 10 asaMI aparyAptaka 11 asaMjJI paryAptaka 12 saNI aparyAptaka 13 ane sa zI paryAptaka 14 A pramANenA A cauda sa sArI jIvonA bheda che. saMkSepathI teno sAra e che ke-sUkSama ane bAdaranA bhedathI eka Idriya vALAnA be bhede che. ane te beka bheda aparyAptaka ane paryAmaka hoya che. A rIte eka IdriyavALAonA 4 cAra bheda thaI jAya che. be Idriya, traNa Idriya, cAra Idriya, asaMjJI paMcendriya ane saMjJI paMcendriya A pAMca bha0 67 Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI . eteSAM caturdazaprakArakajIvAnAM yogAlyabahutvaM darzayannAha-eesi NaM bhaMte / coisavihANaM' ityaadi| mUlas--eesiNaM bhaMte ! codasavihANaM saMsArasamAvannagANe jIvANaM jahannukosagasla jogarata kayare kayare jAba visesAra, hiyA vA? goyamA ! samvatthoce sumarasa apajattagassa jahannae joe1, bAyarasa apajatlagasla jahanlae joe asaMkhejaguNe2, beiMdiyAla apajattamalsa jahannae joe asaMkhenaguNe3, evaM teiMdiyarusa 4 evaM cAuridiyassa 5, asannipaMcidiyassa apajvasaMgala jahannae joe asaMkhe jaguNe6, sannista paMcidiyassa apajacagasla jahannae joe asaMkhenaguNe, suhamasta pajattagasta jahalae joe asaMkhejaguNe8, bAyarassa pajattagassa jahannae joe asNkhejgunne9| suhumassa apajattagassa ukkosae joe asaMkhejjaguNe 10, bAyarassa apajjattagasta ukkosae joe asaMkhejjaguNe 11, suhubhasla ejjattagasta ukkosae joe asaMkhejjaguNe12, bAyarasta pajjattagasta ukosae joe asaMkhejjaguNe13, beiMdiyapala pajjattagassa jahannae joe asaMkhejjaguNe14, evaM teiMdiyassa015, evaM jAva sannipaMcidiyassa pajjattagasta jahannae joe asaMkhejjaguNe18, beiMdiyassa apajjattagassa ukkosae joe asaMkhejjaguNe19, evaM teiMdiyasla vi 20, evaM ghauriparyAptaka aura aparyAptaka ke bheda se daza bheda ho jAte haiM / isa prakAra se ye saMsArI jIvoM ke 14 caudaha bheda kahegaye haiM ||ssuu02|| trasa jIvenA paryAptaka ane aparyAptakanA bheda thaI jAya che. A rIte A saMsArI jInA cauda bhede kahevAmAM AvyA che. sUi rA Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ i 1 F 631 prameyacandrikA TIkA za025 u. 1 sU03 jIvAnAM yogAtpabahutvam divasa vi 29, evaM jAtra sannipaMcidiyassa apajjattagassa ukkosae joe asaMkhejjaguNe23, evaM beiMdiyassa pajjattagassaM ukkosae joe asaMkhejjaguNe24, evaM teiMdiyassa vi pajjattagassa ukkosae joe asaMkhejjaguNe25, cauriMdiyassa pajjattagassa ukkosae joe asaMkhejjaguNe26, asannipacidiyassa pajjattagassa ukkosae joe asaMkhejjaguNe27, evaM sannipaMcidiyassa pajjattagassa ukkosae joe asaMkhejjaguNe28 // sU0 3 // chAyA - eteSAM khalu bhadanta ! caturdazavidhAnAM saMmArasamApanakAnAM jIvAnAM jaghanyotkarSasya yogasya katare kArebhyo yAvadvizepAdhikA vA ? gautama ! sarvasUkSmasyAparyAtakasya jaghanyako yogaH 1, vAdarasyAparyAptakasya jaghanyako yogo'saMkhyepaguNaH 2, dvIndriyasyA paryAptakasya jaghanyako yogo'saMkhyeyaguNaH 3, evaM trIndriyasya 4, evaM caturindriyasya 5, asaMjJi paJcendriyasyAparyAptakasya jaghanyako yogo'saMkhyeyaguNaH 6, saMjJinaH paJcendriyasyAparyAtakasya jaghanyako yogo'saMkhyeyaguNaH7, sUkSmasya paryAptakasya jaghanyako yogo'saMkhyeyaguNaH8, vAdarasya paryAkasya jaghanyako yogo'saMkhyeyaguNaH 9, sUkSmasyAparyApta kasyotkarSako yogo'saMkhyeyaguNaH 10, vAdarasyAparyApta kasyotkarSako yogo'saMkhyeyaguNaH 11, sUkSmasya paryAptakasyotkarSako yogo'saMkhyeyaguNaH 12, vAdarasya paryAptakasyokarSako yogo'saMkhye guNa:13, dvIndriyasya paryAptakasya jaghanyako yogo'saMkhyeyaguNaH 14, evaM trIndriyasya015, evaM yAvat saMkSipaJcendriyasya paryApta kaMsya jaghanyako yogo'saMkhyeyaguNaH 18, dvIndriyasyAparyAptakasyotkarSako yogo'saMkhyeyaguNaH19, evaM trIndriyasyApi 20, evaM caturindriyasyApi 21, evaM yAvat saMjJipaJcendriyasyAparyAptasya utkarSako yogo'saMkhyeyaguNa : 23, evaM dvIndriyasya paryAtakasyotkarSako yogo'saMkhyeyaguNaH 24, evaM trIndriyasyApi paryAptakasyotkarSako yogo'saMkhyeyaguNaH 25, caturindriyasya paryAptakasyotkarSako yogo'saMkhyeyaguNaH 26, asaMjJipaJcendriyasya paryAptakasyotkarSako yogo'saMkhyeyaguNa 27, evaM saMzipaJcedrisya paryAptasyarzvako yogo'saMkhyeyaguNaH 28 // 83 // Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 532 bhagavatIstre TIkA-'eesi maMse' eteSAM khalu bhadanta ! 'codasavihANaM saMsArasamAvanagANaM jIvANaM' caturdaza vidhAnAM saMsArasamApanna kAnAm jIvAnAm 'jahannukko. sagassa jogaspa kayare kamarehito jAva vise sAhiyA vA' jaghanyotkRSTasya yogasya katare katarebhyo yAvan vizeSAdhikA vA jaghanyaH kAmapi vyaktimAzritya, sa evaM tu vyazyanvarApekSayA utkarSa iti jaghanyotkarSa stasya yogasya vIryAntarApekSayA upazamAdi janitakAyAdiparisarandarUpasya, etasya yogasya caturdazajIvasthAnasaMva___ aba sRtrakAra ina 14 caudaha prakAra ke jIvo meM yogoM kI alpatA aura vahRtA dikhAte haiM-isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-'eesiNaM bhaMte ! coha savihANaM saMbArasamAvanagANaM jIvANaM' ityAdi sUtra 3 / TIkArtha-'eesi NaM bhaMte! codasavihANaM saMsArasamAvanagANaM jIvANaM' he bhadanta ina 14 caudaha prakAra ke saMsArI jIvoM ke jahannukkosagassa jogalma kayare kayarerito jAva visesAhiyA vA' jaghanya aura utkRSTa yoga kA Azraya kara ke kauna se jIva kisa yoga vAle jIvoM kI apekSA se yAvat vizeSAdhika haiM ? Atma pradezoM meM jo parispadana hotA hai usakA nAma yoga hai / yaha yoga vIryAntarAya karma ke kSayopazama kI vicitratA se aneka prakAra kA hotA hai, kisI jIta kI apekSA yoga alpa hotA hai aura kisI jIva kI apekSA vahI yoga utkRSTa ho jAtA hai| isa prakAra se pratyeka yoga ke jaghanya aura utkRSTa ke bheda se 14 - have sUtrakAra A cauda prakAranA jIvomAM yoganuM alpapaNu ane bahu pA matAva cha -tamA zrItama svAmI prabhune 57yu cha -'eepiNaM bhaMte ! carasavihANaM sasArasamAvannagANaM jIvANa' chtyaadi| --'eesi Na bhate / codasavihANaM saMsArasamAvannagANaM jIvANaM' hai samavan mA 14 yau| mAnA sa sArI vAnA 'jahannukosagAsa jogasTa kayare kayarehito jAva visesAhiyA vA' dhanya bhane utkRSTa yoganI ||shry 4zane kayA che kyA gavALA jIvonI apekSAthI yAvata vizeSAdhika che? AtmapradezamAM je parispaMdana hoya che, tenuM nAma yoga che. A ga vayantarAya karmanA kSapazamanI vicitratAthI aneka prakArano hoya che keI jIvanI apekSAthI eja yoga alpa thaI jAya che. ane kaI jIvanI apekSAthI e ga utkRSTa thaI jAya che. A rIte dareka roganA jaghanya ane utkRSTanA bhedathI 14 jIvarathAnene laIne 28 aThayAvIsa bheda thaI jAya che. arthAt jIvonA sthAne 14 cauda kahyA che, temAM vega hoya che, ane te coga jaghanya ane utkRSTanA bhedavALe hoya che. tethI 14 cauda prakAranA jIvasthA Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za025 u.1 su03 jIvAnAM yogAlpavahutvam ndhAt jaghanyotkarSabhedAcca aSTAviMzatiprakArakasyAlpabahutvAdi jIvasthAnaka vizeSAdbhavatIti / tatra katare jIgaH katarebhyo jIvebhyo yAvadvizeSAdhikA vA atra yAvatpadena alpA vA, bahu kA vA, tulyA vA, ityeteSAM saMgraho bhavatIti paznaH / bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama / 'sabatyove muhumassa apajjattagasta jahannae joe1' sarvastokaH-sarvebhyo'lpIyAn sUkSanasyAparyAptakasya jaghanyako yogaH mrakSamasva pRthivyAH mumatvAt tasya zarIrasyApi aparyAptakatvena asaMpUrNasyAt , tabA'pi jaghanyasya vivakSitatvAta sarvebhyo vakSyamANebhyo yogebhyaH sakAzAta stokaH sarvastoko bhavati jaghanyo yogaH, sa punarvagrahika caudaha jIvasthAnoM ko lekara 28 aThAisa bheda ho jAte haiM arthAt jIva ke samAna (saMkSepa) se 14 jo bheda kahe gaye haiM unameM yoga hotA hai aura yaha yoga jaghanya aura utkRSTa bheda vAlA hotA hai / isaliye 14 caudaha jIvasthAnoM ke pratyeka sthAna ke 2-2 yoga ke bheda kA sadbhAva se yoga ke 28 aThAIsa bheda ho jAte hai| yahAM yAvat zabdale alpayana aura tulya' ina padoM kA saMgraha huA hai| isIliye gautama ne aisA prazna kiyA hai| gautama ke isa prazna kA uttara dete hue prabhu kahate haiM-'godhamA! 'samvatyAne suhamassa apajjatta gassa jahannae joge' he gautama! sUkSma aparyAsaka ekendriya jIva kA jaghanya yoga saba se alpa hotA hai kyoMki sUkSma nAmakarma ke udaya se pRthivyAdika ekendriya jIva sUkSma hote haiM arthAt inakA zarIra sakSaNa hotA hai-aura aparyAptaka hone ke kAraNa vaha inakA zarIra apUrNa rahanA hai| isaliye vaha nanA dareka sthAnanA 2-2 babe gatA bheda thavAthI yoganA 28 aThayAvIsa bheda thaI jAya che. ahiyA yAvat zabdathI alpa, bahu ane tu A padone saMgraha thaye che. tethI ja gautama svAmIe A rItano prazna karyo cha. gautama svAmInA bhI prazna uttaramA prabhu 4 cha hai-'samvatthove suhumassa apajjatagAsa jahannae joge' 3 gI14 ! sUkSma 1544 medriya vALA jIvane jaghanya coga badhAthI alpa hoya che kemake sUkSama na makarmanA udayathI jaghanya pRvi vigere eka IndriyavALA jIvo sUkSama hoya che arthAt teonuM zarIra sUkSama hoya che, ane aparyAptaka hovAnA kAraNe te temanuM zarIra apUrNa hoya che tethI e pega bIjA yoga karatAM jaghanyanI vivakSA hovAnA kAraNe badhAthI kama hoya che. A vega vigrahagati mAM je kArya Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 634 J 3 'bhagavatI sUtre kArmaNaudArikapudgalagrahaNaprathamasamayavartI, tadanantaraM ca samayahRdyA anaghanyotkRSTo yAvat sarvotkRSTo na bhavatIti 'vAyarasa apajjanagasya jahannae joe asaMkhejjaguNe2' vAdarasya aparyAptakajIvasya jaghanyako yogo'saMkhyeyaguNo'dhiko bhavati vAdarajIvasya pRthivyAderaparyAyakajIvasya jaghanyo yogaH pUrvoktApekSayA'saMkhyAguNaH asaMkhyAta vRddho vAdaratvAdeva bhavatIti evamagre'pi asaMkhyAtaguNatva draSTavyam 2 | 'veiMdiyassa apajjattagassa jahannae joe asaMkhejjaguNe, dvIndriyasyA paryAptasya jaghanyo yogo'saMkhyenugo'dhiko bhavati3 / evaM teidiyassa' evaM trIndriyasyAparyAptakasya jaghanyo yogo'saMkhyeyaguNo'dhiko bhavatIti / 'eva' cAuridiyarasa' eva caturindriyasya aparyAptakastha jaghanyo yogo'saMrUpeyaguNo' yoga anya yogoM kI apekSA jaghanya kI vivakSA hone ke kAraNa saba se kama hotA hai / yaha yoga vigraha gati meM jo kArmaNa kAya hotA hai usake dvArA audArika pugaloM ko grahaNa karane ke prathama samaya meM honA haiN| isake bAda samaya samaya meM yoga kI vRddhi hotI hai aura yaha vRddhi sarvotkRSTa yoga taka hotI hai 'vaoNyarassa apa jjattagassa jahannae joe' sUkSma aparyAtaka ke jaghanya yoga kI apekSA jo bAdara apa kA jaghanya yoga hai vaha 'asaMkhejaguNe' asaMkhyAta gugA adhika hotA hai 2 isI prakAra se Age bhI asaMkhyAta guNatA jAnanI cAhiye / 'vediyassa apajjattagassa jahannae joe asaMkhejja guNe' isakI apekSA do indriya aparyApnaka kA jaghanya yoga asaMkhyA taguNA adhika hotA hai 3 ' evaM tei diyarUpa' isI prakAra se do indriya jaghanya kALavALA hoya che, teonA dvArA audArika pudgaleAne grahaNu karavAnA prathama samayamAM hoya che te pachI dareka samaye cetranI vRddhi thAya che. ane yA vRddhi sarvotkRSTa yoga sudhI hoya che. 'vAyarasa apajjattagassa jahannae joe' sUkSma aparyAptaka cega karatAM je mAdara aparyAptakanA jaghanya caiAga che, te 'asaM khejjaguNe' asaM jyAta gye| adhika hoya che. 2 khe4 rIte mAgaNa asa MkhyAta garchu laghavu. 'veidiyamsa apajjattagassa jahannae joe asaMkhejja'guNe' tenA ratAM mendriyavANA aparyAptaneo dhanyayoga asaMkhya tgye| dhAre hoya hai. 3 'eva' tei diyarasa' pena rIte me hAdriIya aparyAptanA jadhanya ceAgathI te iMdriyanA je jaghanya ceAga che, te asakhyAtagaNA adhika hoya che. 4, 'patra' cauridiyarasa' mena rIte trayu indriya aparyAptamnA dhanya Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyamandrikA TIkA za025 u.1 sU03 jIvAnAM yogAlpavahutvam dhiko bhavatIti5 / 'asannissa paMciMdiyassa apajjattagassa jahannae joe asaMkhejjA guNe6' asajJinaH paJcendriyasyAparyAptakasya jaghanyo yogo'saMkhyeyaguNo'dhiko. bhavatIti6 / 'sannissa paMcidiyassa apajjattagassa jahannae joe asaMkhejjaguNe saMjhinaH paJcandriyasyAparyAptakasya jaghanyo yogo'saMkhyeyaguNo'dhiko bhavatIti7). 'suhumassa pajjattagassa jaha-nae joe asaMkhenaguNe8' sukSmasya jIvasya paryAptakasya jaghanyo yogo'saMkhyeyaguNo'dhiko bhavati sUkSmAparyAptakanIvasya jaghanyayogA pekSayA sUkSmaparyAptakajIvasya jaghanyo yogo'saMkhyAtaguNo'dhiko bhavatItyarthaH / bAdarAparyAptakApekSayA bAdaraparyAptakajIvasya yogo'dhiko bhavatIti tadarzayati -vAyarasya pajjattagasya jahannae joe asaMkhenaguNe9' cAdarasyaM paryAptakasya paryAH saguNaviziSTasya jIvasya jaghanyo yogo'saMkhyAtaguNo'dhiko bhavatIti 9 / sUkSmAH aparyAptaka ke jaghanya yoga se teindriya aparyAptaka kA jo jaghanya yoga hai vaha asaMkhyAtaguNA adhika hotA hai 4 'evaM caridiyassa' isI prakAra se teindriya aparyAptaka ke jaghanya yoga se jo cauindriya apaptika kA 'jaghanya yoga hai vaha asaMkhyAta guNA adhika hotA hai / 'asannissa paMciMdiyassa apajjattagassa jahannae joe asaMkhejjaguNe' isI prakAra se jo asaMjJI paJcendriya aparyAptaka haiM unakA jaghanya yoga cauindriya aparyAptaka ke jaghandha yoga se asaMkhyAtaguNA adhika hotA hai 6 / 'manipaciMdiyassa apajjattagata jahannae joe asaMkhejjaguNe' 7 / isI prakAra se saMjJi paJcendriya aparyAptaka kA jo jaghanya yoga hai vaha asaMjJI paJcendriya aparyAptaka ke jaghanya yoga se asaMkhyAtaguNA adhika hotA hai 7 saMjJI paJcendriya aparyAptaka ke jaghanya yoga se asaMkhyAtaguNA adhika sUkSma paryAptaka ekendriya kA jaghanya yoga hotA hai 8 sakSama paryAptaka ke jaghanya yoga se asaMkhyAta guNA adhika bAdara paryApta kA cogathI cAra iMdriyavALAone je jaghanya ga che, te asaMkhyAta gaNe padhAre che. 5 asannissa paciMdiyasma appajjatta gassa jahannae joe asaMkhejja " eja rIte je asaMjJI paMcendriya aparyAptaka che, tene jaghanya roga cAra iMdriyavALA aparyAptakanA jaghanya rogathI asaMkhyAtagaNe adhika hoya che. 6, 'sannipaciMdiyassa apajjattagasta jahannae joe asakhejjaguNe' merI rIte saMjJI paMcendriya aparyAptakane je jaghanyAga che, te asa zI pa cendriya aparyAptakanA jaghanyAgathI asa khyAtagaNe adhika hoya che. 7, sannI pacendriya aparyAptakanA jaghanya roga karatAM asa khyAtagaNuM vadhAre sUmaparyAptakano jaghanya yoga hoya che, 8, sUkSama paryAptakanA jaghanya yogathI asaMkhyAtagaNe vadhAre bAira paryAptaka ekendriyane jaghanya vega hoya che. tenA ga karatAM asaMkhyAta gaNuM vadhAre sUkSma aparyAptaka eka Idriyane utkRSTa Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 536 bhagavatIsUtre dArabhya yAdavAparyAkajIvAnAM jaghanyayogeSu asaMkhyAtagu gatvamAdhikyaM mada utkRSTayogeSu dhikyaM darzayitumAha - 'samarasa' ityAdi, 'suhRmassa apajjatagassa ukomae joe asaMkhejjaguNe 10' sUkSmasyAparyAkasyotkRSTo yogaH pUrvApekSayA'saMkhyAtaguNo'dhiko bhavati 10 / 'vAyarasa apajjattagassa ukkosae joe asaMkhejjaguNe 11' vAdarasyAparyAptakasyotkRSTo yogo'saMkhaganagugo'dhiko bhavati 11 / 'tuhumassa pajjatagassa uskosae joe asaM khejjaguNe' sUkSmasya paryApta kasyotkRSTo yogo'saMkhyAtaguNo'dhiko bhavati 11 / 'suhumarasa patagastauester joe asaMkhenaguNe' makSmasya paryAptasyotkRSTo yogo'saMkhyAtaguNosant bhavati 12 / 'vAyarassa pajjattagaspa ukkosae joe asaMkhejjaguNe 13' vAdarasya paryAptakasyotkRSTo yogo'saMkhyAtaguNo'dhiko bhavati 13 / atha dvIndri yAdInAM paryAptakAnAM jaghanyayogamAha - ' veidiyasya pajjattagassa jahannae joe asaMkhejjaguNe 14' dvIndriyasya paryAptakasya jaghanyo yogo'saMkhyeyagugo'dhiko bhavatIti 14 / 'evaM teiMdiyassa pajjattagassa jahannae joe asaMkhejjaguNe 15' evaM hIndriya deva zrIndriyasya paryAptakasya jaghanyo yogo'saMkhyeyaguNo'dhiko jaghanya yoga hotA hai 9| isake yoga se asaMkhyAtaguNA adhika sUkSma aparyAtaka kA utkRSTa yoga hotA hai 10| isake yoga se asaMkhyAtaguNA adhika bAdara aparyAtaka kA utkRSTa yoga hotA hai 11 isake yoga se akhyAtaguNA adhika sUkSmaparyAtaka kA utkRSTa yoga hotA hai 12 | isake yoga se asaMkhyAnaguNA adhika bAdara paryAptaka kA utkRSTa yoga hotA hai 13| isake yoga se asaMkhyAttaguNA adhika dvIndriya paryAtaka kA jaghanya yoga hotA hai 14 / isI prakAra se indriya paryApta kA jaghanya yoga aura yAvat saMjJi paJcendriya paryAptaka kA jaghanya yoga amaM khyAtaguNA adhika hotA hai 18 / dvIndriya aparyAtaka kA utkRSTa yoga ceAga hAya che. 10 tenA ceAga karatA asa khyAta gaNu vadhu re khAdara apa ryAptakanA utkRSTayeAga hAya che. 11, tenA cega karatAM sakhyAta artheA vadhAre sUkSma paryAptakanA utkRSTa ceAga hoya che, tenA cega karatA asa-khyAta gaNA adhika khAdara paryAptakanA utkRSTa yoga hoya che. 135 tenA ceAga karatAM asakhyAta gaNA vadhAre e iMdriya paryAptakanA jaghanyacega hAya che. 14aa eja rIte traNa iMdriyavALA paryAptakanA jaghanya ceAga ane yAvatsarI pAMcendriya paryAptakanA jaghanyayAga asakhyAta gaNeA vadhAre DAya che. 18, be iMdriyavALA aparyAptakanA utkRSTa cega asaMkhyAta gaDDA vadhAre hAya che. 1aa Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ameyacandrikA TIkA za025 u.1 sU03 jIvAnAM yogAlpavahutvam 537 bhavati iti 15 / 'evaM jAva sannipaMciMdiyasma pajjatagassa jahannae joeM asaM. khejjaguNe' evaM yAvat saMjJipaJcandriyasya paryAptakasya jaghanyo yogo'saMkhyA - saguNo'dhiko bhavati / 18, atra yAvatpadena 'cauridiyassa pajjattagassa jahae / joe asaMkhejjaguNe 16, tathA 'apsannissa paMciMdiyassa pajjattagarasaM jahannae~ 1 joe asaMkhenaguNe 17 / anayoH dhakaraNayoH saMgraho aktIvi 18 / atha 3 dIndriyAdInAmaparyAptakAnAmutkRSTayogamAha-ve diyassa apajjatagarasa ukosae joe asaMkhejjaguNe 19' dvIndriyasyAparyAptakasya utkRSTo yogo'saMkhyeyaguNo' 'dhiko bhavati eva teiMdiyassa vi' evaM trIndriyasyApi aparyAptakasyotkRSTo yogo. 'sakhyeyaguNo'dhiko bhavati20 / 'evaM cauridiyarasa vi' evaM caturindriyasyApi aparyAptakasyotkRSTo yogo'saMkhyeyaguNo'dhiko bhavati 21, 'evaM jAva sanipaMciMdiyarasa apajattagassa ukkosae joe asakhejjaguNe 23' evaM yAvat sajJipazcendriyasyAparyAptakasyotkRSTo yogo'sa khyeyaguNo'dhiko bhavati, atra yAvatpa. asaMkhyAtaguNA adhika hotA hai 19 / isI prakAra se teindriya aparyA. saka kA utkRSTa yoga asaMkhyAtaguNA adhika hotA hai 20 / cauindriya . aparyAptaka kA utkRSTa yoga asaMkhyAtaguNA adhika hotA hai 21 // asaMjJI paJcandriya aparyAptaka kA uskRSTa yoga asaMkhyAtaguNA adhika hotA hai 22 aura saMjJI paJcendriya aparyAptaka kA utkRSTa yoga asaMkhyAtaguNA . adhika hotA hai 23 / dvIndriya paryAptaka kA utkRSTa yoga asaMkhyAtaguNA adhika hotA hai 24 / teindriya paryAptaka kA utkRSTa yoga asaMkhyAtaguNA adhika hotA hai 25 / cauindriya paryAptaka kA utkRSTa yoga asaMkhyAtaguNA adhika hotA hai 26 / asaMjJi paJcandriya paryAptaka kA utkRSTa yoga asaMkhyAtaguNA adhika hotA hai 27 / aura saMjJI paJcendriya paryAptaka kA eja rIte traNa diyavALA aparyAptakane utkRSTaga asaMkhyAta gaNo vadhAre heya che. 20 cAra IdriyavALA aparyAptakane utkRSTa yoga asa khyAta gaNe adhika hoya che. 21 asaMjJI pacendriya aparyAptakane utkRSTaga asaMkhyAta gaNe vadhAre hoya che 22, ane sa zI paMcendriya aparyAptakane utkRSTa coga asaMkhyAta gaNe adhika hoya che. 23, hIndriya paryAptakane utkRSTa yoga asa khyAtigaNe adhika hoya che. 24, teIndriya paryAptakane utkRSTa yoga asaMkhyAtagaNo vadhAre hoya che. 25, cAra IndriyavALA paryAptakane utkRSTa ga asaMkhyAtaga vadhAre hoya che. 26, asaMjJI paMcendriya paryAptakane utkRSTa yoga asaMkhyAtaga adhika hoya che. 27, ane saMjJI paMcendriya Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 538 bhagavatIsle dena 'asannipaMcidiyarasa apajjattagassa ukkosara joe asaMkhejjaguNe' asaM - jJipaJcendriyasyAparyAptakasyotkRSTo yogo'saMkhyeyaguNo'dhiko bhavatItyasya grahaNaM 'bhavatIti 23 | 'baiI diyassa pajjattagassa ukkosae joe asaMkhejjaguNe 24 dvandrasya paryAptasyotkRSTo yogo'saMkhyeyaguNo'dhiko bhavati 24 / evaM tei diyasa vipajjatagarapa ukkosae joe asaMkhejjaguNe 25, evaM trIndriyasyApi paryASTo yoge'khyeyaguNo'dhiko bhavatIti 25 / 'cauridiyassa pajjattagassa ukkosae joe asaMkhejjaguNe 26' evaM canurindriyasya paryAtakasyokRSTa yogo'saMkhyAtaguNo'dhiko bhavati 26 / 'asannipaMcidiyassa pajjasaMgassa ukkosa joe asaMkhejjaguNe 27' asaMjJipaJcendriyasya paryAptakasyotkRSTo yogo. saMkhyeyaguNo'dhiko bhavati 27 / ' evaM sannipaMcidiyassa pajjattagassa ukkosae joe asaMkhejjaguNe 28 evaM saMjJipaJcendriyasya paryAptakasyotkRSTo yogo'saM khyeyaguNo'dhiko bhavatIti 28 / iha yadyapi paryAptrIndriyotkRSTazarIrApekSayA paryAtakAnAM dvIndriyANAM saMjJimasaMjJinAM ca paJcendriyANAmutkRSTaH kAyaH saMkhyA taguNo bhavati saMkhyAtayojanamamANatvAttasya, tathApyatra yogasya parispandarUpasya vivakSitatvAt tasya ca parispandasvarUpayogasya kSayopazamavizeSasAmarthyAt yathoktasaMkhyAtaguNatvaM na viruddhayate, na hyasti niyamo yadalpakAyasyAlpa eva utkRSTa yoga asaMkhyAtaguNA adhika hotA hai 28| isa prakAra se uttarotara meM yaha asaMkhyAtaguNI adhikatA jAnanI caahiye| yahAM yadyapi paryAtaka indriya ke utkRSTa zarIra kI apekSA paryAptaka do indriyoM - kA aura saMz2I asaMjJI paryApta paJcendriya jIvoM kA utkRSTa kArya saMkhyAtaguNA adhika hotA hai| kyoMki yaha unakA saMkhyAMta yojana pramANa vAlA honA hai / parantu phira bhI yahA~ parispanda rUpa yoga kI vivakSA hone ke kAraNa usa parispanda rUpa yoga meM kSayopazama vizeSa ke sAmarthya se yathokta asaMkhyAta gugatA viruddha nahIM hotI hai| aisA paryAptakanA utkRSTa ceAga asa khyAtagaNA vadhAre hAya che 28, A rIte uttarazattaramAM A asa'khyAtagaNuM adhikapaNuM samajavuM joie. ahIyAM jo ke paryAptaka trazu indriyavALAenA utkRSTa zarIra karatAM pA~ptaka e IndriyavALAAnuM ane sanI asa'jJI pa cendriya jIve nu utkRSTa zarIra sakhyAtagaNuM vadhAre hAya che kemake te tenu sakhyAta ceAjana pramANavALu' hoya che. te pazu ahIMyAM parispa danarUpa (calAyamAna) ceAganI vivakSA haiAvAne lIdhe e parikSpaMdanarUpa `cAgamAM kSApazama vizeSanA sAmarthyathI upara kahyA pramANe asa'khyAtagaNIpaNuM thatuM nathI, arthAt temAM virAdha AvatA nathI. evA tA koI niyama Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandriko TIkA za025 u.1 sU03 jIvAnAM yogAlpavartutvam 531 parispando bhAti mahAkAyasya vA mahAnera parispandaH pIpilikAhattyAdau tasya vyatyayenApi darzanAditi / ayamAzayaH-Atmapradezasya spandanaM kampanaM vA yogazabdena kathyate, saca , yogo vIryAntarAyakarmaNaH kSayopazamAdivaicitryAt anekaprakArako bhavati / sa' eva yogaH parispandakampanAparaparyAyaH kamapi jIvavizeSamAzrityAlpo bhavati, sa eva jIvAntarApekSayA utkRSTo bhavati / tasya yogasya caturdazajIvasthAnakAzrayaNena jaghanyotkRSTabhedenASTAviMzati bhaidA bhavanti / asmin sUtre tasya yogasyAlpabahutyaH yoreva pratipAdanaM vidyate, tatra sUkSnAparyAptakendriyajIvAnAM jaghanyo yogaH sarvA ! pekSayA'spIyAneva bhavati, yataH taccharIrasya sUkSmatvAt, tathA'paryAptatvenApUrNa 'tvAcca sarva yogApekSayA yogaH sarvato'lpIyAn bhavati / tathA-sa yogaH: kArmaNa zarIradvArA audArikapudgalagrahaNAt prathamasamaye eva bhavati tadanantaraM matisamaya * yogasya vRddhirbhavati tathA-tathA sa eva yoga utkRSTa yogaparyantaM varddhate iti ||muu03|| to koI niyama hai nahIM ki alpakAya vAle meM alpa parispanda hotA hai aura mahAkAya vAle meM mahAn parispanda hotA hai| kyoMki pipIlikA evaM hastI Adi meM yaha bAta ulaTa phera se dekhI jAtI hai arthAt hastI meM jo ki mahAkAya vAlA hai parispanda kama dekhA jAtA hai aura pipIlikA-kIDI-meM parispanda adhika dekhA jAtA hai / yaha yAta dikhalAI dI gaI hai ki-yoga zada se AtmapradezoM kA spandana-kampana kahA gayA hai| yaha yoga vItarAya kameM ke kSayopazama Adi kI vicitratA se aneka prakAra kA hotA hai| parispanda rUpa vahI yoga kisI jIva vizeSa kI apekSAse alpa hotA hai aura kisI anya jIva kI apekSA se vahI yoga utkRSTa hotA hai / isa yoga ke 14 caudaha jIva sthAnakoM ke AzrayaNa se nathI ke-alpakAyavALAomAM alapa paripaMda hoya che. ane mahAkAyavALAmAM mahAna parispada hoya che. kemake pipIlikA-kIDI ane hAthI vigeremAM A vAta ulTAsaTI dekhAI Ave che arthAtu, hAthImAM ke je mahAkAyavALe che, temAM parispada kama dekhAI Ave che. ane pipilIkA-kIDImAM parispada adhika dekhavAmAM Ave che. A vAta banAvavAmAM AvI che -oga zabdathI AtmapradezanuM spandana-kampana kahyuM che yoga vIryAntarAya karmanA kSayopazama vigerenI vicitratAthI aneka prakAranuM hoya che. pari55 eja ega keI vizeSa , apekSAthI alpa hoya che ane keI bIjA nI apekSAthI eja yoga, uddaSTa hoya che. A vegane 14 cauda sthAne nA AzrayathI jaghanyuM ane Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 1 | 2 | 3 | 4 bhagavatIne 5 6 7 8 9 10 11 12 | 13 | 14 | - / / jaghanyotkRSTayogayoralpabahutvakoSTakam // sUkSma ekendriya aparyApta sUkSma ekendriya paryApta vAdara ekendriya aparyApta bAdara ekendriya paryApta dIndriya aparyApta dvIndriya paryApta zrIndriya aparyApta trIndriya paryApta caturindriya aparyApta caturindriya paryApta asaMjJIpaJcendriya aparyApta asaMjJIpaJcandriya paryApta saMjJIpaJcendriyaH aparyApta saMjJIpaJcendriya paryApta jaghanya jaghanya jaghanya jaghanya jaghanya jaghanya | jaghanya jaghanya jaghanya jaghanya jaghanya jaghanya jaghanya jaghanya 14 18 | utkRSTa | utkRSTa / utkRSTa | utkRSTa | utkRSTa / utkRSTa / | utkRSTa | utkRSTa | utkRSTa utkRSTa | utkRSTa | utkRSTa | utkRSTa 1 / '24 / 2025 - 21 - 26 22 28 Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za025 u.1 sU04 nairayikANAM savipamayogatvam 541 yogAdhikArAdevedamAha-'do bhaMte ! neraiyA' ityaadi| ___ mUlam-do bhaMte ! neraiyA paDhamasamayovavannagA kiM samajogI kiM visamajogI ? goyamA ! siya samajogI siya vismjogii| se keNaTreNaM bhaMte ! evaM vuccai siya samajogI siya visamajogI? goyamA! AhArayAo vA, se aNAhArae, agAhArayAo vA, se AhArae siya hINe siya tulle siya abbhhie| jai hINe asaMkhejjaibhAgahINe vA saMkhejjaibhAgahINe vA saMkhejjaguNahINe vA asaMkhejjaguNahINe vaa| aha abbhahie asaMkhejjaibhAgamabhahie vA saMkhejjaibhAgamabhahie vA, saMkhejaghanya aura utkRSTa bhedoM ko lekara 28 aThAIsa bheda ho jAte haiN| isa sUtra meM usa yoga ke alpabahutva kA hI pratipAdana kiyA gayA hai| inameM se jo sUkSma aparyAptaka ekendriya jIva hote haiM unake jo jaghanya yoga hotA hai-vaha saba kI apekSA bilakula kama hI hotA hai| kyoMki usakA zarIra sUkSma hotA hai / tathA aparyAptAvasthApanna hone se vaha pUrNa bhI nahIM hotA hai ! isaliye sarvaghogoM kI apekSA usakA yoga sarva se atizaya kama hotA hai| tathA-vaha yoga kArmaNa zarIra dvArA audArika pudgaloM ke grahaNa karane se prathama samaya meM hI hotA hai| isake bAda hara eka samaya meM yoga kI vRddhi hotI hai| isa prakAra vahI yoga utkRSTa yoga paryanta baDhatA hai / / 03 // utkRSTa bhedone laIne 28 aThayAvIsa bheda thaI jAya che. A sUtramAM te a85 bahupaNAnuM ja pratipAdana karavAmAM AvyuM che temAMthI je sUkSama aparyAptaka eka IndriyavALA ja hoya che. teone vega hoya che. te badhA 'karatAM bilakula kama hoya che. kemake-temanuM zarIra sUkSama hoya che. tathA aparyApta avasthAvALA hovAthI te pUrNa paNa hotuM nathI tethI badhA yogo karatAM tene vega sarvathI atyaMta jaghanya-kama hoya che. tathA-te yoga kArpaNa zarIra dvArA dArika pulanA grahaNa karavAthI pahelA samayamAM ja hoya che. te pachI dareka samayamAM yoganI vRddhi thAya cheA rIte eja coga utkRSTa yoga sudhI vadhatuM rahe che. prasU0 3 Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 642 bhagavatI sUtre jagama bhahie vA, asaMkhejjaguNamavbhahie vA se teNa dveNaM jAva siya visamajogI / evaM jAva vaimANiyANaM // sU0 4 // - chAyA - dvau bhadanta ! nairayiko prathamasamayopapannakau kiM samayoginoM ki payoginI ? gautama | syAt samayoginI syAt viSamayoginI / tat kenArthena bhadanta / evamucyate syAt samayoginau syAt viSamayoginI ? gautama | AhArakAdvA sa anAhArakaH anAhArakAdvA sa AhArakaH syAt hInaH syAt tulyaH syAdabhyadhikaH, yadi hInaH asaMkhyeyabhAgahIno vA saMkhyeyabhAgahIno vA saMkhyeyaguNahIno vA asaMkhyeyaguNahIno vA / athAbhyadhikaH asaMkhyeyabhAgAbhyadhiko vA saMkhyeyabhAgAbhyadhiko vA saMkhyeyaguNAbhyadhiko vA asaMkhyeyaguNAbhyadhiko vA tattenAna yAvat syAt vipamayoginIM / evaM yAvadvaimAnikAnAm // 0 4 // : TIkA - do bhaMte ! neraiyA' dvau bhadanva | nairayikau 'paDhamasamayovacannagA' prathamasamayopapannako prathamaH samaya upapannayo yo stau prathamasamayopapannakauM, upapanna upapattimAn, upapattizcAtra narakakSetramAptirUpA, sA ca dvayorapi vipraheNa RjugatyA vA, athavA ekasya vigraheNa anyasya Rjugatyeti etAdRzau nArakau 'kiM samajogI kiM visamajogI' ki samayoginau sama tulyo yogo vidyate yayo yoga ke adhikAra ko lekara sUtrakAra aisA kaha rahe haiM - 'do bhaMte nerajhyA paDhamasamayovavannagA' ityAdi sUtra 4 // TIkArtha - isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai - 'do bhaMte ! nerA' he bhadanta ! do nairayika jo ki 'padamasamayovavannagA' prathama samaya meM utpanna hue haiM - cAhe unameM se ekane usa naraka kSetra kI prApti vigraha se kI ho cAhe Rjugata se kI ho athavA donoMne vigraha se athavA Rjugati se kisI bhI gati se kI ho aise ve do nairayika'kiM samajogI ki visamajogI' kyA samAna yoga vAle hote haiM ? athavA viSamayoga vAle hote haiM ? isa prazna ke uttara meM prabhu gautama se kahate ceAganA adhikArathI have sUtrakAra nIce pramANenuM sUtra kahe che.-le bhaMte ! neraiyA paDhamasamayovavannagA' ityAdi TIkAma sUtradvArA gautamasvAmIe prabhune evu' pUchyuM che ke'do bhaMte! neraiyA' he bhagavan me nairathi hai| hai ? 'paDhamasamayovavannagA' pahelA samayamAM utpanna thayA che cAhe te temAMthI eke te nArakakSetranI prApti vigrahuthI karI hAya cAhe te Rju gatithI ke keAIpazu gatithI karI hAya sevA te me nairthi| ' kiM samajogI kiM visamajogI' zuddha samAna yogavAjA hoya Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maikArTa kA za025 3.1 sU04 nairayikANAM saviSamayogatvam 543 eat samayoginI kiMvA viSamayoginI - viSamo'tulyo yogo yayo stau viSamayoginau bhavataH ? iti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi / 'goyamA ' he gautama! 'siya samajogI miya visamajogI' syAt - kadAcit samayogavantau bhavataH kadAcittau viSamayogavantau tau bhavata ityarthaH / punaH praznayati - 'sekeNa' ityAdi / 'se keNaTTeNaM bhaMte ! evaM vaccai, siya samajogI siya visamajogI' tat kenArthena bhadanta / evamucyate syAt kadAcit samayoginI syAt viSamayoginAviti ? bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama! 'AhArayA vA se aNAhArae' AhArakAdvA so'nAhArakaH 'aNAhArayAo vA se AhArae' anAhArakAdvA sa AhArakaH AhArakAdvA AhArakanArakamAzritya sa anena nArako'nAhArakaH, anAhArakAdvA anAhArakanArakamAzritya sa AhArakaH, kimityAha - 'siya hINe' iti 'siya hINe' syAt hInaH kadAcitsa nArako hIno haiM - 'gomA' he gautama! 'siya samajogI, sigha visamajogI' kadAcit ve donoM samAna yoga vAle hote haiM aura kadAcit ve viSamayogavAle bhI hote haiN| aba isa para punaH gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'se keNDeNa bhaMte! evaM vuccai siya samajogI siya visamajogI' he bhadanta | aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ki ve kadAcit samayoga vAle hote haiM aura kadAcit viSamayeogavAle bhI hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - gomA' he gautama! 'AhArayAoM vA se aNAhArae, aNAhArayAoM vA se AhArae' AhAraka nAraka se anAhAraka nAraka aura anAhAraka se AhAraka nAraka 'siya hoNe, siya tulle, siya abhahie' kadAcit hIna hotA hai / kadAcita tulya hotA hai / kadAcit che? ke viSama ceAgavALA heAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmIne kahe che-'goyamA !' he gautama ! 'siya samajogI siya visamajogI' 4hAyita te janne samAnayeAgavALA hoya che. ane kadAcita te viSama ceAgavALA paNu hAya che. have A saMbadhamAM gautamasvAmI pharIthI prabhune evu' pUche che ke 'se keNadveNa bhaMte ! eva vuccai siya samajogI siya visramajogI' he bhagavan Apa evu zA kAraNathI kaheA che ke teo kada cit samAna ceAgavALA hoya che, ane kAi vAra viSama cAgavALA hAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu -'goyamA / he gautama! ' AhArayAo vA se aNAhArae, aNAhArayAo vA se AhArae' mahAra4 nAra4thI manAhA24 nA24 bhane manohara nAra4thI bhADA24 nAva 'siya hoNe, priya tulle siya anbhahie' artha vAra hIna hoya che, koI vAra tulya hAya che, ane koI vAra adhika hoya che. kahevAnu Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsve bhaveda yo nArako vigrahAbhAvenAgatya AhAraka evotpannaH asau nirantarAhArakA tvAdupacita eva, tadapekSayA ca yo vigrahagatyA anAhArako bhUtvA samutpannaH sa hIna-hInayogaH pUrvamanAhArakatvenAnupacitatvAt hInayogatvena ca viSamayogavAn syAditi bhAvaH 'siya tulche' syAt-kadAcit tulyaH samAnayogavAniparyaH yo rayiko samAnasamayayA vigrahagatyA anAhArako bhUtvA samutpanau athavA RjugatyA Agatya samutpannau tayo yomadhye eka itarApekSayA tulyaH saMmAnayoga dhAna bhavatIti bhAvaH / 'siya ammahie' syAt-kadAcidampadhiko'dhiko bhavediti adhika hotA hai| tAtparya halakA ailA hai-AhAraka nAraka kI apekSA anAhAra ka nAraka hIna yoga vAlA ilaliye hotA hai ki jo nAraka vigraha bhAva se Rjugati se-Akara AhAraka rUpa se utpanna hotA hai yaha nirantara AhAraka hone ke kAraNa pudgaloM se upacita hotA hai| isa liye vaha AhAraka nAraka adhika yoga vAlA hotA hai aura jo vigraha gati se anohAraka hokara ke utpanna huA hai vaha hIna yoga vAlA hotA hai| kyoMki vaha pudgaloM se upacita nahIM hotA hai aura isI se hInayoga vAlA hone se vaha viSamayogavAlA honA hai 'siya tulle' jo do nAraka samAna samayavAlIvigraha gati se anAhAraka hokarake utpanna hue haiM athavA Rjugati se Akarake utpanna hue haiM una donoM ke bIca meM eka nAraka itara nAraka kI apekSA se tulya hotA hai-samAnayoga vAlA hotA hai 'siya abhahiye' isakA tAtparya aisA hai-jo nAraka tAtparya tenuM evuM che ke-AhAraka-AhArakaravAvALA nAraka karatAM anAhArakaAhAra nahIM karavAvALA jaghanya gavALA eTalA mATe hoya che ke-je nArake vigraha bhAvathI trAju gatithI AvIne AhAraka paNAthI utpanna thAya che, te niraMtara AhAraka-AhAra karavAvALA hovAnA kAraNathI pulathI upacita-vadhelA puSTa hoya che, tethI e AhAraka nAraka adhika cogavALA hoya che. ane je vigrahagatithI anAhAraka thaIne utpanna thayA che, te hIna cAga vALA hoya che. kemake te pudrothI upacita-vadhelA hotA nathI. ane eja rathI hIna yoga7 upAthI te viSama yogavA DAya che 'siya tulle' je be nArako sarakhA samaya vaLI vigraha gatithI anAhAraka thaIne utpanna thayA che athavA jugatithI AvIne utpanna thayA che. e banne paikI eka nAraka bIjA nAraka karatAM tulya hoya che arthAta sarakhA gavALA hoya che. 'siya amahie' mA vAdhyatu tAtpayo cha -2 nA24 vizatinA Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 ndrakA TIkA 025 u. 1 sU04 nairayikANAM samaviSamayogatvam yo vigrahAbhAvenAhAraka evAgato'sau vigrahagatyAnAhArakA pekSayA upacitataratvenAbhyadhiko viSamayogavAn iti bhAvaH / atra ca 'AhArayAo vA se aNAhAra' ityanena hInatAyAH 'aNAhArayAo vA se AhArae' ityanena adhikatAyA niva Fi kathitam tulyatA 'nibandhanaM tu samAnadharmavAlakSaNaM prasiddhatvAdeva na kathita miti / ayamarthaH AhAra kanairavikAt anAhArako nArako hInayogavAn bhavati, tathA anAhArakAt nArakAt AhArako nArako'dhikayogavAn bhavati, tathA dvApi hArakau athavA dvApi anAhArakau parasparaM samAnayogavantau bhavata iti / 'jaha hINe asaMkhejjabhAgahINe vA' yadi honastadA asaMkhyeyabhAgahIno vA 'saMkhejna ibhAgahINe vA' saMkhyeyabhAgahIno vA 'saMkhejnaguNahINe vA' saMkhyeyaguNahIno vAvigrahAbhAva se AhAraka hI AyA hai vaha vigrahagati meM anAhAraka hue nAraka kI apekSA upacitatara hone ke kAraNa viSamayoga vAlA hotA hai / yahAM para 'AhArayAo vA se aNAhArae' isa sUtra se hInatA kA 'aNAhArayAo vA se AhArae' aura isa sUtra se adhikatA kA kAraNa kahA gayA hai| tathA tulyatA kA kAraNa jo samAna dharmatA lakSaNa hai vaha prasiddha hone se nahIM kahA hai| tAtparya yahI hai ki AhAraka nairafie se anAhAraka nAraka hIna yoga vAlA hotA hai| tathA anAhAraka nAraka se AhAraka nAraka adhika yoga vAle hote haiN| tathA donoM, AhAraka nAraka athavA donoM anAhAraka nAraka paraspara meM samAna yoga vAle hote haiN| 'jaha hINe asaMkhejjabhAgahINe vA' jisakI apekSA jo nAraka hInayoga bAlA hotA hai vaha usakI apekSA se hInatA meM asaMkhyAtaveM bhAga hIna hotA hai 'saMkhejjaibhAgahINe vA' athavA - abhAvathI AhAraka thayA che, te vigraha gatimAM anAhAraka thayelA nAraka karatAM atyaMta upacita-vadhelA DhAvAnA kAraNathI viSama-viparIta cAMgavALA DAya che. maDiyAM 'AhArayAo vA se aNAhArae' mA sUtrahI hInatAnu bhane 'aNAhArayAo vA se AhArae' mA sUtradhI adhiche. A kathananuM tAtparya eja che ke-AhAra karavAvALA naira ceka karatAM AhAra na karavAvALA nArakA hIna ceAgavALA hAya che. tathA AhAra na karavAvALA nArakA karatAM AhAra karavAvALA nArA vadhAre ceAgavALA hoya che. tathA banne AhAra karavAvALA nArakA athavA banne ana hAraka nArake anyA. anyabhAM saramA yogavAjA hoya che. 'jai hINe asagvejjabhAgahINe vA' lenI apekSAthI je nArake hIna ceAgavALA heAya che, te tenI apekSAthI hInamaaN asaM jyAta bho bhAga hIna hoya he 'saMkhejjaibhAgahINe vA' bha0 69 " T Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * " bhagavatIsatre , 7 ''asaMkhejjaguNahINe vA' asaMkhyeyaguNahIno vA yadapekSayA yo hInayogavAn syAttadA - tadapekSayAsa asakhyeyabhAgahInaH saMkhya mAgahInaH, saMkhyeyagugahInaH asaMkhye 'yaguNadIno vA bhavedityarthaH, 'aha anmahie' athAspadhikaH - adhika yogavAn 'bhavetadA-'asaMkhejjai bhAgamanmahie vA' asaMkhyeyabhAgAbhyadhiko vA 'asaMkhejjara'bhAgamaya pahie vA' saMkhyeyamAmAbhyadhiko vA 'saMkhejjagugamambhadie vA' saMkhyeyaguNAbhyadhiko vA 'asakhejjaguNamanmahi vA' asaMkhyeyaguNAbhyadhiko vA bhatra sIti / 'se te dveNaM jAna sipa cisamajozI' tat tenArthena yAvat syAt viSamayogI atra yAvat padena he gautama! evamucyate syAt samayogI, ityasya grahaNaM saMkhyAta bhAgahIna hotA hai / athavA 'sakhejjaguNahINe vA' athavA saMkhyAtaguNA hIna hotA hai / athaza 'asaMkhejjaguNahINe yA' ase khyAtaguNA hIna hotA hai / tAtparya yahI hai ki jo jisakI apekSA hIna hotA hai vaha usase athavA to asaMkhyAveM bhoga se hIna hotA hai athavA to saMkhyAtaveM bhAga se hIna hotA hai athavA saMkhyAtaguNA hIna hotA hai athavA asaMkhyAtaguNA hIna hotA hai / 'aha am mahie' tathA jo atrika yoga vAlA hotA hai / to vaha 'asaM' khejjai bhAgamambhahie vA ' usase athavA to usake asaMkhyAta bhAga se adhika hotA hai| athavA 'saMkhejjai bhAgamavyahie' usake saMkhyAtaveM nAga se adhika hotA hai| athavA 'sa'khejjaguNasammahie' usase saMkhyAtaguNA adhika hotA hai| athavA 'asaM' khejjaguNamanmahie' usase asaMkhyAtaguNA adhika hotA hai 'se tepaTTeNaM jAca siya visamajogI' isa kAraNa he gautama! maiMne aisA kahA hai ki pAvana ve kadAcit viSamayoga vAle bhI hote haiN| yahAM 546 athatrA saeAtameA bhAga hIna hAya che athavA sa khyAta gaNA hIna heAya che athavA 'saMkhejjaguNahINe vA ' mathavA 'asaMkhejjaguNahINe vA' asa khyAtagaNuA hIna hAya che kahevAnA bhAva e hIna hoya che te tenAthI athavA tenA sakhyAtamA bhAgathI TvIna hoya che. ke-je kAi jenI apekSAthI athavA tenA saMkhmAtamA bhAgathI hIna hoya che athavA sa`khyAtagaNA hIna hoya che. athavA asaNyAta gayA hIna hoya che 'aha anmadie' tathA le vadhAre yogavANA hoya che to te 'asaMkhejjaibhAgamanmahie vA' tenAthI athavA tenAM asabhyAtamA lAgathI adhika hoya che. athavA 'saMkhejjaibhAgamavyahie' tenA "sa, jyAta lAgathI adhika hoya he athavA 'saMkhe jaguNamanmahie' tenAthI sabhyAta grchu| adhi! hoya che. 'asakhejjaguNama bhahie' tainAthI asabhyAtagalo adhi koya che athavA 'se tejaNa jAva mriya visamajogI' te arathI he gautamaM / te evuM kahyuM che ke--yAvat teo phAivAra viSama ceAgavALA paNu hAya che, Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za025 u.1 sU05 prakArAntareNa yoganirUpaNam 547 bhvtiiti| 'eva jAva ve mAgiyA' eva'nArakaradeva yAtrana vaimAnikaparyataM samatva viSamasvahInatvAdhikatvAni ekApekSayA itareSu jJAtavyAni // 104. / '. yogAdhikArAdevedama paramAha-'kaivihe NaM bhaMte' ityaadi| ... mUlam-kAvihe NaM bhaMte ! joe pannate ? goyamA! pannarasavihe joe pannatte, taM jahA-saccamaNajoe?, mosamaNajoe2, saJcAmosabhaNajoe3, asaJcAmosamaNajoe 4, saccavaijoe 5, mosavaijoe 6, saccAmolavaijoe 7, asaJcAmolavaijoe 8, orAliyasarIrakAyajoe 9, orAliyamIsAsarIrakAyajoe 10, veuvviyasarIrakAyajoe 11, veuvviyamIsAsarIrakAyajoe 12, AhAragasarIrakAyajoe 13, AhAragasarIramIsAsarIrakAyajoe14, kammAsarIrakAyajoe 15 / eyassa NaM bhaMte ! pannarasa. vihassa jahannukosagalla kayare kayarehito jAva visesAhiyA vA? goyamA ! samvatthove / kammagasarIrasta jahannae joe1, orAliyamIsagasla jahannae joe asaMkhejjaguNe2, veuvviyamIsagassa yAvatpada se he gautama! 'evamucyate sthAt samayogI' isa pATha kA grahaNa huA hai| 'evaM jAva vemANiyANaM' nAraka ke jaise hI thAvat vaimAnika paryanta ke zeSa 23 daNDakoM meM samatva kI viSamatva kI hInatvakI aura adhikatva kI vyAkhyA karanI caahiye| tAtparya yahI hai ki isa prakAra se vaimAnika devoM taka meM eka kI apekSA meM dUsarA sama, viSama hIna aura 'adhika yogI hone kA kAthana jAnanA cAhiye // 4 // mahIyAM yAvat5.thI gIta ! 'evamuna .te syAt samayogI' mA 54 aDa ,' rAya che. 'evaM jAtra vemANiyANa' nA24nA dhana tAM yArat mAnisa || paryantanA bAkInA 23 tevIsa daMDakAmAM samApaNAnI ane viSamapaNAnI ane , adhikapaNAnI vyAkhyA karavI joIe tAtparya e che ke-eja rIte vaimAnika , deva sudhImAM ekanI apekSAthI sama, vima, ane tene tulya vegavALA DAvAtu thana ja nase. ||suu0 4 // Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaTe bhagavatIsUtra jahannae joe asaMkhejjaguNe3,orAliyasarIragassajahannae joe asaMkhejjaguNe4,veudivayasarIrasta jahannae joe asaMkhejjaguNe5, kammagalarIrassa ukkosae joe asaMkhejjaguNe6, AhAragamIsagasla jahannae joe asaMkhejjaguNe7, tasla ceva ukkosapa joe asaMkhejjaguNe8, orAliyamIsagassa veuvviyamIsagassa ya eesi NaM ukkosae joe doNha vi tulle asaMkhejjaguNe9-10, asaccAmolamaNajogasla jahannae joe asaMkhejjaguNe11, AhAragasarIraMgarasa jahannae joe asaMkhejjaguNe12, tivihassa maNaH jogassa cauvviharUsa vayajogasta, eesi NaM sattaNhaM vi tulle jahannae joe asaMkhejjaguNe13-19, AhAragasarIrassa ukkolae joe asaMkhejjaguNe20, orAliyasarIrassa veuvviyasarIrasla cauThivahassa ya maNajogasna cauThivahassa ya vaijogassa eesiM NaM dasaNhaM vi tulle ukkosae joe asaMkhejjaguNe 21-30 / sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti ||suu0 5 // paNavIsaime lae paDhamo uddeso smtto|| chAyA-katividhaH khala bhadanta ! yogaH prajJaptaH 1 gautama! paJcadazavidho yogaH majJaptaH, tadyathA-satyamanoyogaH1, mRSAmanoyogaH2, satyamRSAmanoyogaH3, asatyAmRSA manoyogaH4, satyavacoyogaH5, mRpAvacoyogaH6. satyamRpA vacoyogaH7, asa tyAmRSA vayoyogaH8, audArikazarIrakAyayogaH 9, audArikamizranarIrakAyayogaH 10, vaikriyazarIrakAyayogaH11, vaikriyamizrazarIrakAyayogaH12, AhArakazarIrakAyayogaH13, AhArakazarIramizrazarIrakAyayogaH14, kArmaNazarIrakAyayogaH15 / etasya khalu bhadanta ! paJcadazavidhasya jaghanyotkarSakasya katare katarebhyo yAvadavizeSAdhikA vA! gautama / sarvastAkaH kArmaNazarIrasya jaghanyo yogaH1, audArikamizra kasya jaghanyo yogo'saMkhyeyaguNaH2, vaikriyamizrakasya jaghAyo yogo'saMkhyeyaguNaH3, audArikazarIrakasya jaghanyo yogo'saMkhyeyaguNaH4, vaikriyazarIrasya jaghanyo yogo' Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 549 prameyacandrikA TIkA za025 u. 1 sU05 prakArAntareNa yoganirUpaNam saMkhyeyaguNaH5, kArmaMgazarIrasyotkarSo yogo'saMkhyeyaguNaH 6, AhAraka mizrasya jaghanyo yogo'saMkhyeyaguNaH7, tasyaiva utkarSako yogo'sakhyeyaguNaH8, audArika mizrakasya vaikriyamizrakasya cainayoH khalu utkarSo yogo dvayorapi tulyossaMkhyeyaguNaH 9-10, asatyAmRvAmanoyogasya jaghanyako yogo'sakhyeyaguNaH 11, AhArakazarIrasya jaghanyo yogo'saMkhyeyagugaH 12 trividhasya manoyogasya caturvidhasya vaco yogasya, eteSAM khalu saptAnAmapi tulyo jaghanyako yogo'saMkhyeyaguNaH 13 - 19, AhArakazarIrasyotkarSako yogo'saMkhyeyaguNaH 20, audArikazarIrasya vai kriyazarIrasya catu tridhasya ca manoyogasya caturvidhasya ca vacoyogasya, eteSAM khalu dazAnAmapi tulya urSako yogo'saMkhyeyagugaH 21 - 30 / tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta / iti su05 / // paJcatriMzati zate prathamoddezakaH samAptaH / TIkA - - ' kavi NaM bhaMte / joe patte' katividhaH khala bhadanta ! yogaH mataH de bhadanta ! ayaM yogaH katiprakArako bhavati yogo nAma vyApAra iti praznaH / bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi / 'gomA' he gautama ! ' pannAsavihe joe pannatte' paJcadazavidhaH - paJcadazaprakArako yogaH prajJaptaH kathita iti / prakArabhedameva darzayati- 'taM jahA ' ityAdi / 'taM jahA ' tathA 'saca maNa jora' satyamanoyogaH yoga ke adhikAra ko lekara aba sUtrakAra prakArAntara se yoga kA nirUpaNa karate haiM-- 'kaicihe NaM bhaMte / joe paNNatte' ityAdi sUtra 5 / TIkArtha- isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai- 'kaviNaM bhaMte! joe paNNatte' he bhadanta ! yoga kitane prakAra kA kahA gayA hai ? yoga nAma vyApAra kA hai| isa prazna ke uttara meM bhagavAn kahate haiM - 'goyamA' he gautama ! 'pannarasavihe joe pannatte' yoga 15 pandraha prakAra kA kahA gayA hai / taM jahA' jaise - 'saccamaNajIe' satya manoyoga 1 'mosamaNajoe' mRSomanoyoga 2 'saccAmo samaNajoe' satyAmRSAmanayoga3 'asaccA ceganA adhikArathI have sUtrakAra prakArAntathI ceAganuM nirUpaNa kare che. 'kaivihe NaM bhave ! joe paNNatte' ityAhi TIkA--A sUtrathI gautama svAmIe prabhune evu pUchyuM che ke--3 bhagavan cega keTalA prakAranA kahevAmAM Avya che ? caitra-e nAma vyApAra pravRtti vyavahAranu' che, A praznanA uttaramAM bhagavAna gautama svAmIne kahe rn| - 'goyamA ! De gautama ! 'pannarasavihe joe pannatte' yoga 15 542 aA. vAmAM Avyo che, 'ta jahAM' prema ! - 'saccamaNajora' satya bhanoyoga 1 'mosamaNajoe' bhRSA manoyoga 2, 'saccA mosamaNajoe' satyAbhRSA bhano Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 940 bhagavatI sUtre 1 | 'mosamaNajoe' mRmanoyogaH 2 / 'saccAmomamaNajoe' satyAmRSAmanoyogaH 3 / asaccAmosamaNajoe' asatyA pAmano yogaH 4 'saccavaijoe ' satyavacoyogaH 5 / 'mosavaijo e' mRpAvacoyogaH 6 / saJcAmosavaijoe' satyAmRpAtracoyogaH 7 / 'asaccAmosavaijoe' asazyAmRSA cacoyogaH 8 / 'orA kiyasarIrakAyanoda' zradArikazarIrakAyayogaH 9 / 'orAliyamIsAsarIrakAyajoe' audArikamizrazarIrakAyayogaH 10 / 'veuntri yasarIrakAvajoe' vaikriyazarIrakAyayogaH 19 / 'veucciyamIsAsarIrakAya joe' vaikriyamizrazarIrakAyayogaH 12 'AhAragasarIrakAyajoe' AhArakazarIrakAyayogaH 13 / 'AhAragasarIramIsAsarIrakAyanoe' AhArakazarIra mizrazarIrakAyayogaH 14 / 'kampAsarIrakAyajoe' kArmaNazarIrakAyayogaH 15 / tadevaM satyamanoyogAdArabhya kArmaNazarIrakAyayogAntAH paJcadazaprakArakAH yogA bhavantIti bhAvaH / mosama jIe' asatya mRSA manoyoga : 'saccabahajoe' satyavacoyoga 5 'mosavahajoe' mRSAvacoyoga 6 'saccAmosa bahajoe' satyAmRSAvacoyoga 7 'asaccAmosavaijoe' asatyAnRSAvacoyoga 8 'orAliyasarIrakAya joe' audArikazarIrakAyayoga 9 orAliyamIsAsarIrakAyajoe' audArika mizrazarIrakAvayoga 10 'veucvidhasarIrakAyajoe' vaiki* yazarIrakApayoga 11 've yamIsAsarIra kAyajoe' 'baikiyamizrazarIrakAyayoga 12 ' AhAragasarIrakAyajoe' AhAraka zarIra kAyayoga 13 'AhAraga marIramI sAsarIrakAyajoe' AhAra kazarIra mizra zarIrakAyayoga 14 aura 'kammAsarIrakAyajoe' kArmaNazarIrakAyayoga 15 pandrahaisa prakAra se satnoyoga se lekara kArmaNazarIrakAyayoga taka 15 pandraha prakAra yoga ke haiM / 5 yoga 3 ' akhacca me / samaNajoe' asatyAbhUSA manoyoga 4, 'saccavaijoe ' styvthe| yoga tha N 'mosa vaijAe' bhRSA kyayoga 'saccAmosavaijoe' satyA bhRSA vaye yeza 7, 'asaccAmosavai joe' asatyA bhRSA kyoyoga 'orIliyasa rIrakA jAe' mohAri zarIra ayayoga 8, 'orAliyamIsAsarI [kAyajoe ' mohAri mizra zarIra ayayoga 10, 'veDavviyasarI rakAyajoe' vaDiya zarIra Ayoga 11, 'vetriyamIsAsarIrakAyajAe' vaipriya mizra zarIra Ayoga 12, 'AhAragasarIrakAyajoe' AhAra zarIra hAyayoga 13, 'AhAragasarIramI sAsarIrakAyajoe' AhAra zarIra mizra zarIra prayoga 14 bhane 'kammATharI ra kAyajoe ' kANu zarIra kAyayeAga 15, A rIte A satyamaneAceAgathI laIne kAma ! zarIra kAyayeAga sudhI 15 paMdara prakAranA cegeA kahyA che. Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maicandrikA TIkA za095 u.1 05 prakArAntareNa yoganirUpaNam 551 pUrvoktayogasyaiva alpabahutvaM prakArAntareNa vakti 'eyassa NaM bhaMte' ityAdi / 'eyassa NaM bhaMte / ' etasya - pUrvamatipAditasya yogasya khalu bhadanta ! 'pannarasavihassa' paJcadazavidhasya paJcadazamakArakasyetyarthaH yogasya 'jahantuko sagassa' jagha 'kare kare hiMto jAtra visesAdiyA vA' katare katarebhyo yAvadvizepAdhikA vA atra yAvatpadena alpA vA bahukA vA tulyA vetyeteSAM saMgrahaH, tathAca - he bhadanta ! jaghanyasyotkRSTasya ca yogasya kasyApekSayA kAlpatvaM bahutvaM tulya* evaM vizeSAdhikatvaM vA bhavatIti naH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'satthove immagasarIrarasa jahannae joe 1 sarvastokaH kArmaNazarIrasya jaghanyo yogaH kArmaNazarIrasya jaghanyo yoga: sarvApekSayA alpIyAnityarthaH 'orAliyamatarta jaddannae joe asaMkhejjaguNe2' audArika mizrazarIrasya jaghanyo yogo'saMkhyeyagugo'dhiko bhavati kArmaNazarIragatajaghanyayogApekSayA aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM- 'eksla NaM bhaMte !0' he -bhadanta ! isa pUrva pratipAdita 15 pandraha prakAra ke yoga meM se jo ki aneka jIvoM ke Azraya se jaghanya aura utkRSTa kahA gayA hai kauna yoga kisa yoga kI apekSA se yAvat vizeSAdhika hai ? yahAM yAvatpada se 'alpA vA bahukA vA tulyA vA' ina padoM kA saMgraha huA hai| tathA ca-ina 15 pandraha prakAra ke yogoM meM se kauna yoga kinakI apekSA alpa haiM ? kauna yoga kinase bahuta haiM ? kauna yoga phinake tulya hai ? aura kauna yoga fazeSAdhika hai ? ina praznoM ke uttara meM prabhu gautama se kahate haiM - 'goyamA' gautama ! 'eoaratce vammagasarIrassa jahannae joe' saba se kama kArmaNa zarIra kA jaghanya yoga hai / 'orAliyamIsamassa jahannae jIe have gItabhasvAmI prabhune me pUche che - ' eyarasaNaM bhave !' he bhagavan A pahelAM kahela 15 paMdara prakaranA caiAgamAMthI ke je aneka jIvenA AzrayathI jayanya ane utkRSTaka hyo che, te te kayo yAga kayA caiAga karatAM yAt vizeSAdhika che. maDiyAM yAvatyadRthI 'alpA vA. bahukA vA, tulyA vA' mA hone saMgraha thye| che. tathA A paMdara prakAranA cegA paikI kA ceAgakAnAthI alpa che ? kayeA ceAga kAnAthI adhika che ? kayA ceAga kAnI tulya che ? ane kayo yAga vizeSAdhika che ? A praznanA uttaramAM prabhu gautama svAmIne he che hai - 'goyamA ! he gItama ! 'savtratthove kammagasarIrassa jaddannae joe' madhAthI ubha abhaya shriirne| dhanya yoga che. 'orAliyama sagassa jahannae joe asaMkhejjaguNe' tenA uratAM bhauhAri mizra shriirn|' dhanya yoga asaNyAta gye| che 'veuvviyamIsagassa jahannae joe asaMkhejjaguNe' tenA iratAM vaiSThiya bhizrano dhanya yoga asabhyAta gye| che, orA Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre audArikazarIragato jaghanyayogo'saMkhyeyaguNo'dhiko bhvtiityrthH| 'veuniya. mIsagassa jahannae joe atakhejjaguNe3' vaikriyamizrakazarIrasya jaghanyo yogaH pUrvApekSayA'saMkhyeyaguNo'dhiko bhavatIti / 'orAliyasarIragarasa jahannae joe asaMkhejjaguNe 4' audArikazarIrasya jaghanyo yogaH pUrvApekSayA asaMkhyeyaguNo'dhiko bhavatIti / 'veubhiyasarIrasta jahannae joe akhejjaguNe' vaikriyazarIrasya jaghanyo yogo'saMkhyeyaguNaH 5 // kAmagAdizarIragatajaghanyayogasyAlpabahutvaM madarya karmiNAdizarIragatoskRSTayogasyAlpavahutvaM darzayannAha-'kammagasarIrassa' ityAdi / 'kammagasarIrassa ukkosara joe asaMkhejjaguNe6' kArmaNazarIrasyotkRSToyogaH pUrvapadarzitazarIragatajaghanyayogApekSayA kArmaNazarIragata utkRSTo yogo'saMkhyeyaguNo'dhiko bhavati iti / 'AhAragamosagassa jahannae joe asaMkhejjaguNe' AhArakA mizrakasya jaghanyo yogaH pUrvApekSayA asaMkhyeyaguNo'dhiko bhava. alaMkhejjaguNe' isakI apekSA audAriphamizra zarIra ko jaghanya yoga ' asaMkhyAtaguNA hai| ve ubviyamIlagasla jahannae joe asaMkhenaguNe 3' ila hI apekSA vaikrippa mizra kA jaghanya yoga asaMkhyAtaguNA adhika hai 'orAliyasarIragasta jahannae joe asaMkhejjaguNe 4 isakI apekSA audArika zarIra kA jaghanya yoga asaMkhyAtaguNA adhika hai 'veubdhiya sarIrala jahannae joe asaMkhejjaguNe 5' vaikriya zarIra kA jaghanya yoga audArika zarIra ke jaghanya yoga se asaMkhyAtaguNA adhika hai| isa prakAra se kAmaNa zarIra Adi ke jaghanya yoga kI alpa bahutA Adi . prakaTa kara aya sUtrakAra kArmaNa zarIra Adi ke uskRSTa yoga kI alpa , pachutA pradarzita karate haiM-'kammagasarIrassa ukkosae joe asaMkhejjaguNe' 6 vaikriya zarIra ke jaghanya yoga kI apekSA kArmaNazarIra kA jo utkRSTa yoga hai vaha asaMkhyAtaguNA hai| 'AhAragamIsagassa jahannae liyamarI ragassa jahannae joe asakhejja puNe 4, tanA 42di mohA2i4 zarIranA dhnyyo| ma.sadhyAta ge| padhAra che. 've ubviyasarIragassa jahannae joe asaM khejjaguNe' 5, vaiThiyazarIra dhanyayoga, mohAri: zarIranA dhanyayoga 42tA asa khyAtagaNe vadhAre che. A rIte kArya zarIra vigerenA jaghanya yoga a85, bahupaNuM vigere pragaTa karIne have sUtrakAra kAmaNa zarIra vigerenA utkRSTa yoga 2165, mApA prATa 42 cha -'kammagasarIrasta ukkosae joe asakhejaguNe 6,' paiThiyazarIranA dhnyyo| 42di bhae zarInA 2 aSTa yoga hai, te asbhyaataa| 2. 'AhAragamIsagassa jahattae joe asaMkhejjaguNe'.7, tanA Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyaMcandrikA ThIkA za025 u. 1 sU05 prakArAntareNa yoga nirUpaNam 663 toti, 'tassa cetra ukkosae joe asaMkhejjaguNe8' tasyaiva ca AhArakazarIrasyaive utkRSTo yoga etasya jaghanyayogApekSayA'saMkhyeyaguNo'dhiko bhavatIti / 'aurAbiyamIsagassa vendiyamIsagassa ya' audArikamizrakasya vaikriyamizrakasya ca 'eesi NaM ukosae joe doNDa vi tulle asaMkhejjaguNe' etayoH khalu audAri kamizrakavaikriyamizrazarIrayoH utkRSTo yogaH dvayorapi tulyo'saMkhyeyaguNo pUrva yogApekSayA audArikamizrasya vaikriyamizrasya ca dvayorapyutkRSTo yogo'saMkhyAMta guNazvena tulyaH 9-10 'asaccAmo samaNajogassa jahannae joe asaMkhejjaguMNeM 11 ' asatyAmRSAmanoyogasya jaghanyo yogo'saMkhyeyaguNo'dhiko bhavatIti / 'AhAna raMgasarIrassa jahannae joe asaMkhejjaguNe 12' AhArakazarIrasya jaghanyo yogo saMkhyeyaguNo'dhiko bhavati pUrvayogApekSayA / 'tivihassa maNojogassa cautri joe asaMkhejjaguNe 7' isakI apekSA AhAraka mizra kA jaghanyaM yoga asaMkhyAtaguNA hai / 'tassa veba ukkosae joe asaMkhejjaguNe 8' isakI bhapekSA AhAraka zarIra ko utkRSTa yoga asaMkhyAtaguNA hai / 'orAliyamIsagassa ucyamI sagassa ya eesi NaM ukkosae joe doNha vi tul ! asaMkhejjaguNe' audArika mizra kA aura vaikriya mizra kA arthAt ina donoM zarIroM kA jo utkRSTa yoga hai vaha tulya-samAna hai arthAt pUrvaH yoga kI apekSA ina donoM kA yoga asaMkhyAtaguNa ko lekara samAna hai |9-10 / 'asaccAmosaNajogasla jahanae joe asaMkhelaguNe 111isakI apekSA asatyAmRSA manoyoga kA jaghanya yoga asaMkhyAta guNA hai / ' AhAragasarIrassa jahannae joe asaMkhejjaguNe' isakI apekSA, bhAhAraka zarIra kA jaghandha yoga asaMkhyAtaguNA adhika hai / 'tivi 42tAM mAhAra4 bhizrano dhanyayoga rAjyAta che. 'tara deva ukkAkhae ja'e asaMkheja guNe' 8, tenA ratAM mahA24 zarIramA utkRSTayoya asaM cyAta gye| che. 'orAliya mIsagamsa veubviyamI saMgassa ya eesi Na ukkosara joe daNDa vi tulle asaMkhejjaguNe' mohAri mizrano bhane vaiThiya mizrA arthAt ze banne zarIrAnA je utkRSTa cega che, te pahelAnA caiAga karatAM asakhyAtagyaa hai, arthAt, te parasparamA srnne| 4. 8-10 ' ' asaccAmosamaNajoga jahannae joe asakhajjaguNe' 11' tenA 42tA asatyA bhUSA bhanAyegano bhadhanyayoga asabhyAtA he, 'AhAragasarIrassa jahannae joe asaMkhe jJanuLe' tenA karatAM mAhAraka zarIranA jaghanyayeAga asa khyAta gA adhika 4. 'tivihassa maNojogassa cauvvihassa vaijogassa' yu aArano manoyoga bhane bha0 70 Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI issa vayajogassa' trividhasya manoyogasya caturvidhasya vacoyogasya' 'eesi rNa sattaNDaM vi tulle jahannae joe asaMkhejjaguNe eteSAM saptAnAmapi paraspara mulyo jaghanyo yogo'saMkhyeyaguNo'dhiko bhavati / triprakArakamanoyogasya asatyamRSArUpasya vyavahAramanoyogasya pUrvamekAdaze yoge pratipAditattvAt, tathA sasyAsatyamizravyavahArarUpasya catuHprakArakavacoyogasya ca, eteSAM saptAnAmapi jayaH tyo yogaH pUrvayogApekSayA asaMkhyeyagugo'dhiko bhavati tathA parasparaM samAna bhavatItyarthaH / 'AhAragasarIrassa ukkosae joe asaMkhejjaguNe20' AhArakazarIra spotkRSTo yogo'saMkhyeyaguNo'dhiko bhavati pUrvapUrvayogApekSayeti 20 / 'orAliyasarIrassa veubdhiyasarIrassa caunvihassa ya maNajogassa caunvihassa ya vaijogasa' issa maNojogassa caumvihassa kyajogassa' tIna prakAra ke manoyoga aura cAra prakAra ke vacanayoga-eesiM NaM sattaNhaM vi tulle jahaNNaeMjoe asaMkhejjaguNe' ina sAtoM kA jaghanya yoga paraspara tulya hai aura pUrvApekSA se asaMkhyAta guNA adhika hai| ataH isa apekSA yaha yoga paraspara meM tulya hai| yahAM para jo manoyoga ko tIna prakAra kA prakaTa kiyA gayA hai so usako kAraNa yaha hai ki asatyamRSA (pabahAra) manoyoga pahale gyArahaveM yogameM batA diyA gayA hai| satyavacana yoga, asatyavacanayoga mizravacanayoga aura vyavahArarUpa dhadhanayoga ke bheda se vacanayoga cAra prakAra kA kahA gayA hai| ina sAtokA jaghanya yoga pUrva yogakI apekSA asaMkhghAtaguNarUpa se parampara tulya kahA gayA hai| 'AhAragasarIrarapta ukkosae joe asaMkhejjaguNe 20' AhAraka zarIra kA utkRSTa yoga pUrvokta jaghanya yoga kI apekSA asaMkhyAtaguNA hai| 'orAliyasarIrasta veviyasarIrassa caubdhihassa ya maNajIsAra prArI yanayA1-'eesi NaM sattaNDa vi tulle jahaNNae joe asaMkhejjaguNe' A sAte jaghanya coga paraspapara tulya che ane pUrva pUrvanI apekSAthI asaMkhyAtagaNe adhika che. jethI A apekSAthI yoga parasparamAM tulya-sarakhA che: ahiyAM manegane traNa prakArane batAvyuM che, te tenuM kAraNa evuM che ke, AhAraka zarIramAM vyavahAravALA manogano abhAva rahe che. satya vacanoga, asatya vacanaga, ubhaya vacanaga, ane vyavahAra rUpa vacanaganA kathA vacanaga cAra prakArane kahyo che. A sAteno jaghanya ga asaMkhyAtagaNe pAthI tukSya hI che 'ohAragasarIrassa ukosae joe asaMkhejjaguNe 20 AhAraka zarIrane utkRSTaga pahelAM kahelA jaghanyAga karatAM asaMkhyAta bhI che. 'oraliyasarIrassa veubviyasarIrasma ghaunvihassa ya maNajogarama Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ econd pramaiyacandrikA TIkA za025 u.1 sU05 prakArAntareNa yoganirUpaNam 555 audAriphazarIrasya vaikriyazarIrasya caturvidhasya ca manoyogasya caturvidhasya ca pacoyogasya / 'eesi NaM dasaha vi eteSAM khalu dazAnAmapi audArikavaikriyazarIrANAM caturvidhamanoyogacaturvidhavacIyogAnAmapi utkRSTo yogo'saMkhyAtaguNo'dhiko bhavati parasparaM samAnazcApi bhavatIti bhAvaH, ihApi prakaraNe yogA parispandarUpa eva grAhyaH / catvAro manoyogA:4, catvAro vAgyogAH4, saptakAyayogA:7, iti paJcadazayogA:15 / eteSAM mukhabodhArtha koSThakaM pradazyateyogasaMkhyA yoganAmAni jaghanyatvam utkRSTasvam manoyogAH 4 satyamanoyogaH jaghanyena 12 utkRSTena 14 mRpAmanoyogaH jaghanyena 12 utkRSTena 14 satyamRSA (mizra) manoyogaH jaghanyena 12 utkRSTena 14 * asatyAmRSA manoyogaH jaghanyena 10 utkRSTena 14 1 vAgyogaH 4 satyavAgyogaH jaghanyena 12 utkRSTena 14 mRSAvAgyoga jaghanyena 12 utkRSTena 14 satyamRSA (mizra) vAgyogaH jaghanyena 12 utkRSTena 14 asatyApA vAgyogaH jaghanyena 12 utkRSTena 14 1 kAyayogAH7 audArIkazarIrakAyayogaH jaghanyena 4 utkRSTena 14 audArikamizrazarIrakAyayogaH jaghanyena 2 utkRSTena 9.. vaikriyazarIrakAyayogaH jaghanyena 5 utkRSTena 14 vaikriyamizrazarIrakAyayogaH jaghanyena 3 utkRSTena 9 AhArakazarIrakAyayogaH jaghanyena 11 utkRSTena 13 AhArakamizrazarIrakAyayogaH jaghanyena 7 utkRSTena 8 kAmaNazarIrakAyayogaH jaghanyena 1 utkRSTena 6 gassa caubdhihassa ya vajogassa 'isakI apekSA audAriphazarIra kA vaikriyazarIra kA cAra prakAra ke manoyoga kA aura cAra prakAra ke vaco. yoga kA 'eesi dasaha vi' ina dasoM kA jo utkRSTa yoga hai vaha pUrvayogoM ghaunvihasta ya vaijogassa' nA 42di mohari zarIrane yi zarIrana yAra prakAranA manoyogane ane cAra prakAranA vacanayogane je utkRSTa yoga che, te asaMkhyAtagaNe hovAthI tulya che. ahiyAM paNa A prakaraNamAM coga parispenDa m s h m Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 556 bhagavatIle _ 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti' tadeva bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti he bhadanta ! yogAnAmabahutvaviSaye devAnupiyeNa yatpajJApitaM tatsarvam evameva sarvathA satyameva Aptavacanasya tathaiva satyatvAt iti kathayitvA bhagavAn gautamo zramaNaM bhagavantaM mahAvIraM vandate namasyati vanditvA namasyitvA saMyamena tapasA AtmAnaM bhAvayana viharatIti |mu05|| iti zrI vizvavikhyAta jagadvallabhAdipadabhUpita bAlabrahmacAri 'jainAcArya' pUjyazrI ghAsIlAla vrativiracitAyAM zrI " bhagavatI" sUtrasya prameyacandrikA khyAyAM vyAkhyAyAM paJcaviMzatizatakasya prathamoddezakaH samAptaH // 25-1 // kI apekSA asaMkhyAttaguNita hone kI apekSA tulya hai| yahAM para bhI prakaraNa meM yoga parispanda rUpa hI gRhIta huA hai| isa prakAra cAra mano. yoga, cAra vAgayoga aura sAta kAyayoga milakara 15 yoga hote haiN| inakA sukhapUrvaka bodha karAne ke nimitta saMskRta TIkA koSTaka dikhAyA gayA hai to vahAM se vaha saMskRta TIkA meM dekha lenA. ___'sevaM bhaMte ! levaM bhaMte ! tti' he bhadanta ! yogoM ke alpabadutva ke viSaya meM Apa devAnupriya ne jo prajJApita kiyA hai vaha saba sarvathA satya hI hai| kyoMki Apta kA vacana sarvathA satya hI hotA hai| aisA-kahakara- bhagavAn gautama ne bhagavAna mahAvIra-ko-vandanA kI, unheM---- namaskAra kiyA vandanA namaskAra karake phira ve saMyama aura tapa se AtmA ko bhAvita karate hue apane sthAna para virAjamAna ho gaye |suu05| prathama uddezaka samApta // 25-1 // paNathI ja grahaNa karAyo che, A rIte cAra maneyega, cAra vacanayoga, ane sAta kAga maLIne 15 paMdara ge thAya che. te sukhapUrvaka jANavA mATe TIkAmAM keSTaka batAvavAmAM AvyuM che, te tyAMthI te samajI levuM. ___'seva bhaMte ! seva bhate / tti'-3-magavan yogAnA ma85- mAnA viSayamAM Apa devAnupriye je varNana karyuM che, te saghaLuM varNana sarvathA satya che. Apa devAnupriyanuM kathana nirdoSa hovAthI satya ja che. A pramANe ke kahIne gautamasvAmIe mahAvIra prabhune vaMdanA karI teone namaskAra karyo vaMdanA namaskAra karIne te pachI teo tapa ane saMyamathI pitAnA AtmAne - * bhAvita karatA thakA pitAnA sthAna para birAjamAna thayA. sU0 pA - pahele uddeze samApta ra5-1 Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ premaicandrikA ThokA za025 u. 2 sU01 dravya kIrANAM parimANAdikam // atha pazcaviMzatitame zatake dvitIyoddezakaH prArabhyate // prathamodeza ke jIvadravyANAM lezyAdInAM parimANaM kathitam, dvitIyodeze tu dravyaprakArANAM parimANAdikaM vicAryate tadanena sambandhenAyAtasya dvitIyodezakasya idamAdimaM sUtram - 'kavihA NaM bhate ! davyA pannattA' ityAdi / 557 mUlam - kai vihANaM bhaMte! davvA pannatA ? goyamA ! duvihA davvA pannattA taM jahA - jIvadavvA ya ajIvadavvA ya / ajIvaM" davvA NaM bhaMte! kaivihA pannattA ? goyamA ! duvihA pannattA, taM jahA - rUvi ajIvadavvA ya arUvi ajIvadavvA ya evaM ee abhilAveNaM jahA ajIvapajjavA jAva se teNaTTeNaM goyamA ! evaM goat te NaM no saMkhejjA no asaMkhejjA anaMtA / jIvadavvANa bhaMte / kiM saMkhejjA asaMkhejjA anaMtA ? goyamA ! no saMkhejjA no asaMkhejjA anaMtA / se keNaTTerNa bhaMte! evaM vuccai jIvadavA NaM no saMkhejjA no asaMkhejjA anaMtA, goyamA ! asaMkhejjA nera-" iyA jAva asaMkhejjA vAukkAiyA, anaMtA vaNassaikAiyA, asaMkhejjA beMdiyA evaM jAva vaimANiyA, anaMtA siddhA, se teNaTTeNaM jAva anaMtA ||suu0 1 // " P " chAyA -- katividhAni khalu bhadanta ! dravyANi majJaptAni ? gautama ! dvividhAni dravyANi prajJaptAni tadyathA - jIvadravyANi ca ajIvadravyANi ca / ajIvadravyANi khalu bhadanta ! katividhAni majJaptAni ? gautama ! dvividhAni prajJaptAni tadyathA--- rUpyajIvadravyANi ca arUpyajIvadravyANi ca / evametenAbhilApena yathA ajIvaparyatrAH yAvat tattenArthena gautama / evamucyate te khalu no saMkhyeyA no asaMkhyeyA ananvAH / jIvadravyANi khalu bhadanta ? ki saMkhyeyAni asaMkhyeyAni 'anantAni ? gautama | no saMkhyeyAni no asaMkhyeyAni anantAni / tatkenArthana bhadanta / evamucyete jIvadravyANi khalu no saMkhyeyAni no asaMkhyeyAni anantAni ? gautama ! asaMkhyAtA nairathikA - yAvad asaMkhyAtA vAyukAyikAH, anantA vanaspatikAyikAH, asaMkhyeyA dvIndriyAH, evaM yAvadvaimAnikAH anantAH siddhAH tattenArthena yAvadanantAH / 01 / Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -558 bhagavatIstra TIkA-'kaivihA NaM bhaMte ! davyA pannattA' kavividhAni katiprakArakANi khala bhadanta ! dravyANi prajJaplAni-kayitAnIti dravyasvarUpasaMkhyAviSayakA praznaH / bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'duvidA davyA patnattA' dvividhAni dravyANi prajJaptAni, dvaividhyameva darzayati-taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'jIvadayA ya ajIvadayA ya' jIvadravyANi ca anIvadravyANi ca 'ajIva davyA NaM bhaMte ! kaivihA pannattA'- ajIvadravyANi khalu bhadanta ! katividhAni majJAptAnIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! pacIsaveM zataka kA dUsare uddeze kA prAraMbha prathama uddeze meM jIvadravyoM ke lezyAdika kA parimANa khaa| aba isa dvitIya uddezaka meM dravya prakAroM ke parimANa Adi kA vicAra kiyA jAtA hai| isI sambandha se Aye huve isa dvitIya pradezaka kA ghaha-'kAvihA NaM bhaMte' ityAdi prathama sUtra hai TIkArtha-isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-'kAvihA NaM bhaMte ! danyA pannattA' he bhadanta ! dravya kitane prakAra ke kahe gaye haiM ? isa prakAra kA yaha prazna dravyake svarUpa saMkhyA viSayaka hai / isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama ! 'dudhihA yA pannattA' dravya do prakAra ke kahe gaye haiM 'taM jahA' ve ye haiM-'jIvavvA ya ajIvavvA ya' eka jIva dravya aura dUsarA ajIva dravya aba gautama prabhu le aisA pUchate haiM-'ajIvadavyANaM bhaMte ! kAvihA pannattA' he bhadanta ! ajIvadravya kitane prakArake paccIsamA zatakanA bIjA uddezAne prAraMbha- te pahelA uddezAmAM jIva dravyenI lezyA vigerenuM parimANa kahevAmAM AvyuM che. have A bIjA udezAmAM dravya prakAronA parimANa vigerene 'vicAra karavAmAM Ave che. A saMbaMdhathI AvelA A bIjA uddazAnuM " vihA NaM bhaMte ! tyAdimA pahe sUtra cha., TI -bhA sUtrathA gItabhAbhI ne me pUche che hai-'kaivihANe . bhaMte ! vyA paNNattA' 8 lagavan dravya 8 2nA vAma! mA0yA che / A pramANene A prazna svarUpa saMkhyAnA saMbaMdhamAM che. A praznanA uttaramAM , prabhu 4 che'-'goyamA' he gItama! 'duvihA davA pannattA' dra05 me 2nu he cha. 'ta jahA' ! pramANe che.-'jIvavvA ya ajIvadavvA ya 4 jIva dravya ane bIju ajIva dravya. zathI gItabhavAmI prabhune me pache cha hai-'ajIvadavvA gaM bhate ! kaivihA pannattA' 8 lApana ma01 dravya 21 prA2rnu 49 che 1 bhAnA Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za025 u.2 sU01 dravyaprakArANAM parimANAdikam 559 'duvihA pannattA' dvividhAni ajIvadravyANi prakSatAni 'taM jahA tadyathA 'rUviajIvadayA ya arUviajIvadavyA ya' rUpyajIvadravyANi ca arUpyajIvadravyANi ca / 'evaM eeNaM abhilAveNaM jahA anIvapajjavA' evam anena prakAreNa etena sUtrapAThe netyarthaH yathA ajIvaparyavA-yathA-yena prakAreNa prajJapanAsUtrasya vizeSAbhidhAne paJca me pade ajIvaparyavAH kathitAstenaiva rUpeNa atrAjIvadravyamutrANi api adhyetavyAni, kiyatparyantaM prajJApanaprakaraNaM vaktavyaM tatrAha-'jAva' ityAdi, 'jAva' yAvatyAvatpadena 'se teNaTeNaM' iti sUtraparyantam tAnyeva sUtrANyAha- ... kahe gaye haiM-uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama ! 'duvihA panattA' bhajIva dravya do prakAra ke kahe gaye haiM-'taM jahA' jaise-'rUvi ajiyaH davAya arUvi ajIvadavvoya rUpI ajIvadravya aura arUpI ajIvadravya __ 'evaM eeNaM abhilAveNaM jahA ajIvapajjavA isa prakAra isa sUtrapATha. dvArA jaisA prajJApanA sUtra ke vizeSa nAmake pAMcaveM pada meM ajIva paryAyA~ ke sambandha meM kathana kiyA hai usI prakAra se yahAM para bhI ajIvadravya ke sambandha meM yAvat 'he gautama ! isa kAraNa se maiMne aisA kahA hai ki ve bhajIvadravya saMkhyAta nahIM haiM asaMkhyAta nahIM hai para ananta haiN| yahAM taka kahanA cAhiye yahI bAta 'jAva se teNaTeNaM goyamA / evaM ghuccaha te NaM no saMkhejjA no asaMkhejjA aNaMtA' isa sUtrapATha dvArA prakaTa kI gaI hai| ve sUtra ye hai 'arUvi ajIvadayA NaM bhaMte ! kAvihA paNNattA' he bhadanta ! arUpI ajIvadravya kitane prakAra ke kahe gaye haiM ? uttara-'goyamA ! dasavitA uttaramA prabhu 49 cha -'goyamA' ke gItama ! 'duvihA pannattA' ma dravya prAnu 4AmA mAvyu cha. 'taM jahA' bha-rUvi ajIvadavvA ya arU viajIvadavvA ya' 3thI ma dravya mana ma3pI mapa dravya 'evaM eeNaM abhilAveNa jahA ajIvapajjavA' mArIta mA sUtrapAthI prajJApanA, sUtranA vizeSa nAmanA pAMcamA padamAM ajIva paryAyonA saMbaMdhamAM kahevAmAM AvyuM che, eja pramANe ahiyAM paNa ajIva dravyanA saMbaMdhamAM yAvata he gautamI te kAraNathI meM evuM kahyuM che ke-te ajIvadravya saMkhyAta nathI, asaMkhyAta, 5. nathI para manAta cha. mAha sudhA uname se vAta 'jAva se veNaTreNa goyamA ! evaM vuccai te NaM no saMkhejjA no asakhajjA aNaMtA' mA satra pAyI che. te sUtra 20 prabho cha-'arUvi ajIvadavANa bhaMte ! kaI vihA pannattA- gavan ma350 ma0pa dravya 8sA 2 jhucha bhAra Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - 560 'arUviajIvadayA NaM bhaMte ! kaivihA pannattA ? goyamA ! dasavihA pAcA, se jahA-dhammatyikAe 1, dhammatthikAyasma dese 2, dhammatyikAyassa paesA 3, adhammatyikAe 4, adhammatyikAyassa dese 5, adhammasthikAyassa paesA 6, 'AgAsasthikAe 7, AgAsasthikAyassa dese 8, AgAsasthikAyassa paesA 9, adAsamae10 / rUviajIvadavyA NaM bhaMte ! kahavihA paNNacA ? gopamA ! caundhiApaNNacA, taM jahA-khaMdhA1, khaMdhadesA 2, khaMdhapaesA 3, paramANupoggalA 4, te paNNattA' he gautama ! ve arUpI ajIvadravya 10 prakAra ke kahe gaye haiN| jaise-'dhammatyikAe 1, dhammasthi kAyasla dese 2, dhammasthikAyassa paesA 3, adhammatyikAe 4, adhammasthikAyassa dese 5, adhammasthikAyarasa paesA 6, AgAsasthikAe 7, AgAsadhikAyassa dese 8, AgAsaspikAyassa paesA 9, addhAsamae 10, dharmAstikAya, dharmAstikAya kA deza dharmAstikAya ke pradeza, adharmAstikAya, adharmAstikAya kA deza, adha: mAstikAya ke pradeza, AkAzAstikAya, AkAzAstikAyakA deza, AkAzAstikAya ke pradeza aura addhAsamaya / . ruvi ajIvadayA NaM bhaMte ! kAvihA paNNattA' he bhadanta ! rUpI ajIvadravya kitane prakAra ke kahe gaye haiM ? uttara-'goyamA! ghauThivahA paNattA' he gautama! rUpI ajIvadravya cAra prakAra ke kahe gaye haiMjahAM jaise-'khaMdhA 1, khaMghadesA 2, khaMdha paestA 3, paramANugogalA 4' skandha, skandhadeza, skandhapradeza aura paramANupudgala 'te NaM bhaMte ! ki prazana uttaramA prabhu 4 cha -'goyamA' dasavihA pannattA' 8 gautama ! te bha35madravya isa prA2na4uvAmAM mArA hai. rema-dhammatthikAe 1, dhammatyikAyassa dese 2, dhammasthikAyassa paesA 3, adhammasthikAe 4; adhammatthikAyassa dese 5 adhammatthikAyassa paesA 6, AgAsasthikAe 7 AgAsasthikAyasya dese 8, AgAsasthikAyassa paesA 9, addhAsamae 10' ghastiya dhaastikAyane deza, dharmAstikAyane pradeza adhamastikAya, adharmAstikAyane deza; adhamastikAyane pradeza, AkAzastikAya, AkAzAstikAyane deza AkAzAstiaaynaa praza, mane bhaddhA samaya, 'rUvi ajIvavvA gaM bhaMte ! kaivihA panasA' he bhagavana rUpI ajIva dravya keTalA prakAranuM kahela che? A praznanA utta2bhaa prabhu 4 che 4-'goyamA caunvihA pannattA' hai gautama ! 35ii jaya yA2 42nA he che ta jahA' rebhaDe-'khaMdhA, khaghadesA, khadhapaesA 3, paramANupoggalA 4, 23, 24 ghaDeya 245 pradeza bhane 52bhAra pudra he Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ndrikA TIkA za025 u02 01 dravyaprakArANAM parimANAdikam 561 te ! kiM saMkhejjA asaMkhejjA anaMtA ? goyamA ! no saMkhejjA, no asaMkhejjA, anaMtA / sekeNDeNa bhaMte ! evaM buccai no saMkhejyA no asaMkhejjA anaMtA ? gomA ! anaMtA paramANupoggalA, anaMtA duparasiyA khaMdhA jAva aNatA dasapae'siyA khaMdhA, anaMtA saMkhejjapaesiyA khaMtrA, anaMtA asaMkhejjapae siyA saMtrA, tar anaMtapaesiyA khaMdhA / ' chAyA - jIvadravyANi khalu bhadanta ! [katividhAni majJazAni gautama dazAni prajJatAni tavyathA - dharmAstikAyaH 1 dharmAstikAyasya dezaH 2, dharmAstikAyasya madezAH 3, aparNAstikAyaH4, adharmAstikAyasya deze 5, adharmAsti kAyasya pradezAH 6, AkAzAstikAyaH 7, AkAzAstikAyasya dezaH 8, AkA* zAstikAyasya pradezAH 9, addhAsamayaH 10, hRdayajIvadravyANi khala bhadanta ! katividhAni prajJatAni ? gautama ! caturvidhAni majJaptAni tathA-skandhAH 1, dhadezAH 2, skandhadezAH 3, paramANupudgalAH 4, tAni khalla bhadanta ! kiM 1 saMkhyeyAni asaMkhyeyAni anantAni ? gautama !no saMkhyeyAni, no asaMkhyeyAni anantAni / tatkenArthena bhadanta / evamucyate no saMkhyeyAni no asaMkhyeyAni saMkhejjA, asaMkhejjA, anaMtA' he bhadanta ! ve rUpI ajIvadravya kyA saMkhyAta hai ? asaMkhyAta haiM ? athavA ananta haiM ? uttara 'goyamA ! no saMkhejjA, no asaMkhejjA, anaMtA' he gautama! ve saMkhyAta nahIM hai, asaMkhyAta nahIM hai, para ananta haiM / 'sekeNDeNa bhaMte / evaM vucca no saMkhejjA, no asaMkhejjA, anaMtA' he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ki ve rUpI ajIva dravya saMkhyAta nahIM hai, asaMkhyAta nahI haiM kintu ananta haiM ? uttara- 'gotramA ! anaMtA paramANupoggalA, anaMtA dupasiyA vA jAva anaMtA dasaparasiyA khaMdhA, anaMtA saMkhejjaesiyA khaMdhA, anaMtA asaMkhejjapaesiyA khaMdhA anaMtA anaMtapaemaMte 1 kiM sa khejjA, asa khejjA, anaMtA' De agavan te 3yI manuvadravya zuM sabhyAta che ? asauMkhyAta hai ? athavA anata che ? utta2 - 'goyamA !' no sa' khejjA, 'no asaMkhejjA, aNatA' he gautama! tethe sauMdhyAta nathI asaNyAta parchu nathI, ya2raMtu anata che. 'se pheNaTTeNaM bhate ! evaM vuccai nA saMkhejjAno asaMkhejjA, aNatA' he bhagavan yApa khetuM zA arathI 4 / / - te 35 vadravya sabhyAta nathI, asabhyAta pazu nathI paraMtu anaMta che ? uttara- 'goyama' ! anaMtA paramANupoggalA, anaMtA dupaesiyA khadhA jAva anaMtA dasapaesiyA khadhA, aMta khejja esiyA saMghA, aNatA asa khejjapaesiyA khadhA, aNato, "aMta bha0 71 1 Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI anantAni ? gautama ! anantAH paramANupudgalA , anantA dvipadezikA: skandhA, 'yAvat anantA dazamadezikAH skandhAH anantAH saMkhyeyapradezikA: skandhAra, anantA asaMkhyeyapadezikAH skandhAH, anantA anantapradezikAH skandhAH ? iti| agre sUtrakAra evAha -'se tegaDeNaM' ityAdi / 'se teNaTeNaM goyamA! evaM buccA ' khattenArthenaira mucyate, 'te NaM no saMkhejjA no asaMkhejjA aNaMtA' tAni khala no saMkhyeyAni no asaMkhyeyAni kintu anantAni | ajIvadravyANi svarUpasaMkhyA. .' bhyAM nirUpya jIvadravyaM nirUpayitumAha-'jIvadA bhaMte' ityAdi, 'jIva. evvA NaM bhaMte / ' jIvadravyANi khalla bhadanta ! 'kiM saMkhejjA asaMkhejA aNaMtA' ki saMkhyeyAni asaMkhyeyAni anantAni veti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'no saMkhejjA no asaMkhejjA aNaMtA' no jIvadravyANi saMkhyeyAni no asaMkhyeyAni kintu anantAni santIti / punaH praznayanAha'se keNaTeNaM' ityaadi| 'se keNadveNaM bhaMte ! evaM vuccai jIvadayA NaM no saMkhejA sidhA khaMA' he gautama! paramANu pugdala ananta haiN| dipradezika skandha * ananta haiN| yAvat daza pradezika skandha ananta haiN| saMkhyAta pradezika skandha ananta haiM / asaMkhyAta pradezika skadha bhI ananta haiM / 'se teNaTheNaM goSaNA ! eva vuccaI te gaM no sakhejjA, no asaMkhejanA, aNaMtA' isI liye sUtrakArane svayaM ailA pATha kahA hai| isa prakAra ajIva dravyoM kA svarUpa aura saMkhyA ko lekara phathana karake aba ve jIvadravya kI prarUpaNA karane ke liye kahate haiM 'jIvavyANa bhaMte ! phi saMkhejjA, asaMkhejjA, aNaMtA' he bhadanta ! jIva dravya kyA saMkhyAta ? asaMkhyAta haiM athavA 'ananta haiM ? sUtrazA ne ailI zaMkA gautama ke mukha se upasthita karAI hai| paesiyA khadhA, 3 gItama! 52mA pugasa mata cha meM pradezavANA 245 anaMta che yAvat daza pradezavALA skaMdha anaMta che. saMkhyAta pradezavALA ka che anaMta che. asaMkhyAta pradezavALA ska che anaMta che, ane anaMta pradezavATa 24dhe| 555 mata cha. 'se teNa TreNaM goyamA ! eva buccai te NaM no sa khejjA no akhakhejjA, aNaMtA' tathA sUtrAre 215 mA prabhANunA 8 kahyo che. A rIte ajIva dravyonuM svarUpa ane saMkhyAnA viSayamAM kathana 4zana have te 7 dravya ni35 421 / bhATe 4thana re che. 'jIvavvA jaM bhave ! 'kiM sa khejjA, asa khejjA, arNatA' bhagavan dravya zusajyAta che? ke asa khyAta che ? athavA anaMta che? A pramANe sUtrakAre gautama svAmI dvArA zaMkA upasthita karAvI che, AnA uttaramAM prabhu kahe che ke Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacaMndrikA TIkA za025 u.2 sU01 dravyaprakArANA parimANAdikam 563, no asaMkhenA aNatA' tatkenArthena bhadanta / evamucyate jIvadramaNi no saMkhyeyAni-no asakhyeyAni kintu anantAni santIti paznaH / bhagavAnAha-'goyamA ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'akhejnA neraiyA' asaMrUpAtA nairayikAH,' nArakajIvA asaMkhyAtAH santoti bhAvaH 'jAva asaMkhenA cAukAiyA' yAvat asaMkhyAtA vAyukAyikAH, atra yAvatpadena pRthivIkAyikAkAyikatejaskAyikAnAM saMgraho bhAtIti 'vaNaspaisAiyA aNaM t|' vanaspatikAyikA anantAH / 'asaMkhejjA beiMdiyA' asaMkhyAtA dvIndriyAH 'e jAva vemANiyA' evaM yAvata asaM khyAtA vaimAnikadevAH atra yAvatpadena trIndriyacaturindriyapaJcendriyatiryagyonikaisake uttara meM prabhu kahate haiM-'no saMkhejjA, no asaMkhejjA, aNaMtA' he gautama! jIvadravya na saMkhyAta hai, na asaMkhyAta haiM kintu ve ananta haiN| ___ aba gautama punaH isa viSaya meM kAraNa jAnane ke abhiprAya se prabhu se aisA pUchate haiM-'se keNaTTeNaM bhaMte ! evaM buccA jIvadavvA NaM no saMkhejjA, no asaMkhejA aNaMtA' he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ki jIva dravya saMkhyAta nahIM haiM asaMkhyAta bhI nahIM haiM para ve ananta haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyama asaMkhejjA nerajhyA' he gautama ! nAraka jIva asaMkhyAta haiN| 'jAva asaMkhejjA vAukAiyA' yAvat asaMkhyAta vAyukA yika jIva haiN| yahAM yAvatpada se asurakumArAdi dasa bhavanapati tathA pRthivIkAyika, apakAyika aura tejaskAyika inakA grahaNa hubhA hai| 'vaNassahakAiyo aNaMnA' vanaspatikAyika ananta haiN| 'asaMkhejjA veiMdiyA' asaMkhyAta do indriya jIva haiM / 'evaMjAva vemANiyA' isI prakAra se yAvat / -no saMkhejA, no asa khejjA, aNaMtA' 3 gItama! padravya sabhyAta nathI. asaMkhyAta paNa nathI paraMtu te anata che. - have gautamasvAmI pharIthI A viSayamAM kAraNa jANavAnA abhiprAyathI prabhu se pUche che 4-se keNaTeNaM bhate ! evaM buvai jIvadavvA NaM no saMkhejjA - no asakhejjA aNaMtA' 8 saman mA5 me 4yA 2dhI ho ch| hai- . vadravya saMkhyAta nathI ane prakhyAta paNa nathI, paraMtu anaMta che. A praznanA : uttaramA pramuche 4-'gAyamA ! asaM khejjA neraiyA' hai jItana nA2:04 masa jyAta cha. 'jAva asaMkhenA vAukkAiyA yAvat vAyu4i asabhyAta che. ahiyAM yAvatpadathI pRthvIka yika, amuka yika, ane tejaskAyikane saMgraha - - thy| che.. 'vaNassaikAiyA aNatA' vanaspatiya ! mana cha 'asaMkhejjA .. beidiyA' meM driya AAVyAta cha. 'evaM jAva vemANiyo' mA zata yAvat / Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 564. bhagavatIsUkhe manuSyavAnavyantarajyotiSkaparyantAnAM sagraho bhavatIti 'aNaMtA siddhA' anantAH siddhAra ye khaca siddhajIvAste appanantAH santIti bhAvaH 'se teNaDhe jAva aNatA' tat tenArthena yAvadanantAH atra yAvatpadena tattenArthena evamucyate gautama ! jIvadravyANi no saMkhyAtAni no asaMkhyAtAni, eteSAM sagraho bhvtiiti| nairayikAdArabhya vAyukAyikAntA jIvA asaMkhyAtA bhavanti dvIndriyAdArabhya paimAnikadevaparyantaM jIvA asaMkhyAtA bhavanti, vanaspatikAyikAH siddhAzcAnantA bhavanti, anena phAraNena kathyate yat sAmAnyato jIvadravyANi no saMkhyAtAni tathA no asaMkhyA tAni, api tu anantAni bhavantIti |mu01|| dravyAdhikArAdeva idamAha-'jIvadayA NaM bhaMte' ityAdi / . mUlam-jIvadavvANaM bhaMte ! ajIvadavvA paribhogattAe havvamAgacchaMti ? ajIvavvANaM jIvadavA paribhogattAe havvamAgacchaMti ? goyamA! jIvavyANaM ajIbadabA paribhogattAe vaimAnika deva asaMkhyAta haiN| yahAM yAvatpada se trIndriya cauindriya, paJcendriya tiryagyonika, manuSya, vAnavyantara aura jyotiSka ina saba kA saMgraha hanA hai ! aNaMtA siddhA' tathA jo siddha jIva haiM ve bhI ananta hai| 'le teNadveNaM jAka aNaMtA' isa kAraNa he gautama! maiMne aisA kahA hai-ki jIva dravya saMkhyAta nahIM haiM, asaMkhthAta nahIM haiM kintu ananta haiN| nairapika se lekara vAyukAdhika taka ke jIva asaMkhyAta haiN| hIndriya se lekara vaimAnika taka ke bhI jIva asaMkhyAta haiN| parantu vanaspatikAyika aura siddha jIva ananta haiN| isI kAraNa ko lekara sAmAnya se aisA kahA gayA hai ki jIva dravya saMkhyAta asaMkhyAta nahIM haiM kintu ananta hai|suu01|| vaimAnika deva asaMkhyAta che. ahiyAM yAvata padathI trAndriya cauIndriya, paMcendriya, tiryaMcanika, manuSya bhavanapati, vanavyantara ane jAtiSka A adhAnA saha thye| cha. 'aNaMtA siddhA' tathA 2 siddha cha, tI 55 mamata cha. 'se teNaTreNaM jAva aNaMtA' 2thI gautama ! 'bha yuthucha 4- 05 sadhyAta nathI, sasa yAta nathI, para mana ta che. niykethI laIne vAyukAyika sudhInA jIve asaMkhyAta che. be IndriyothI laIne vaimAnika sudhInA che paNa asakhyAta che. paraMtu vanaspatikAyika ane siddha jI anaMta che A kAraNathI sAmAnyapaNAthI evuM kahyuM che ke-jIvadravya siMkhyAta ke asaMkhyAta nathI. paraMtu anaMta che. tema samajavuM sUtra che, Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za025 u.2 sU02 jIvAjIcadravyANAM paribhogani0 565 hannamAgacchati, no ajIvadavvANaM jIvavyA paribhogattAe havamAgacchaMti / le keNaTeNaM bhaMte ! evaM buccai jAva habamAgacchati? goyamA ! jIvabbA NaM ajIvadaThane pariyAiyaMti, ajIvadavve pariyAittA orAliyaM veubviyaM AhAragaM teyagaM kammagaM soiMdiyaM jAva phAsidiyaM maNajogaM vaijogaM kAyajogaM ANApANutaM ca nibattayaMti se teNaTeNaM jAva hvvmaagcchNti| neraiyANaM bhaMte ! ajIvadavvA paribhogattAe havvamAgacchaMti, ajIvavyANaM neraiyA parimogattAe havamAgacchati ? goyamA ! neraiyA NaM ajIvadavA jAva havvamAgacchaMti no ajIvadavvANa neraiyA havvamAgacchati ? se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai jAva no ajIvadavvANaM neraiyA hakmAgacchaMti ? goyamA ! neraiyA ajIvadavve pariyAiyaMti ajIvavve pariyAittA veuviyateyagakammagaM soiMdiyaM jAva phAsiMdiyaM ANApANuttaM ca jAva nivvattayaMti se teNaTeNaM goyamA! evaM vuccai evaM jAva vemaanniyaa| navaraM sarIraiMdiyajogA bhANiyavvA jala je asthi ||suu02|| ___ chAyA--jIvadravyANAM bhadanta ! ajIvadravyANi paribhogatayA havyamAgacchanti, ajIvadravyANAM jIvadravyANi paribhogatayA havyamAgacchanti ? gautama ! jIvadravyA NAmajIvadravyANi paribhogatayA havyamAgacchanti, no ajIvadravyANAM jIvadravyANi paribhogatayA havyamAgacchanti / tatkenArthena bhadanta ! ekamucyate yAvat havyamAgacchanti ? gautama ! jIvadravyANi khalla ajIvadravyANi paryAdadati. ajIva. dravyANi paryAdAya audArikaM caikriyamAhArakaM taijasaM kAmaNaM zrotrandriyaM yAvat sparza nendriyaM manoyogaM vacoyogaM kAyayoga AnamAgatvaM ca nivartayanti tattenArthana yAvat ivyamAgacchanti / nairayikANAM bhadanta ! anI dravyANi paribhogatayA inyamAgacchanti 1 ajIbadravyANAM nairayikAH paribhogatayA hamAgacchanti / gautama ! nairayikANAmajIvadravyANi yAvat havyamAgacchanti no ajIvadravyANAM nairayikAH paribhogatayA havyamAgacchanti tatkenArthena0 gautama ! nairayikAH ajIvadravyANi paryAdadati anIvadravyANi paryAdAya vaikriyatainasakArmaNaM zrotrendriyaM yAvat. sparza Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 566 / maMgavatIstre nendriyamAnaprANatvaM ca yAvat nivartayanti tattenArthena gautama ! evamucyate evaM yAvadvaimAnikAH, navara zarIrendriyayogA bhaNitavyAH yasya ye santi |mu02|| ____TIkA--'jIvadanmANaM bhaMte' jIvadravyANAM bhadanta ! 'ajoradavvA parimoga tAe havyamAgacchaMti' ajIvadravyANi paribhogatayA havyamAgacchanti ? athavA 'ajIvadayANaM jIvadavyA paribhogattAe hatyamAgacchati' anIvadravyANAM jIvadravyANi paribhogatayA havyamAgacchanti ? he bhadanta ! anIvadravyANi jIvadravyANAM paribho. gAya bhavanti athavA jIvadravyANi ajIvadravyANAM paribhogAya avanti kim ? iti praznaH / bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jIvadavANaM ajIva. davyA paribhogattAe havyamAgacchaMti 'no anIvadavANaM jIvadavyA paribhogatAe havyamAgacchati' jIvadravyANAm ajIvadravyANi paribhogatayA havyamAgacchanti kintu no-na tu anIvadravyANAM jIvadravyANi paribhogatayA havyamAgacchanti, jIvadravyameva bhoktR cetanatayA grAhakatvAt ajIvadravyaM tu bhogyam acetanatvena 'jIvavANaM bhaMte ! ajIvadavA paribhogattAe havyamAgacchaMti' ityAdi TIkArtha-gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-'jIvavyA NaM bhaMte! ajIva vyA paribhogattAe havvamAgacchati' he adanta ! jIvadravyoM ke paribhoga meM ajIvadravya Ate haiM ? athavA 'ajIvadavANaM jIvadavyA paribhogattAe havvamAgacchaMti' ajIvadravyoM ke paribhoga meM jIvadravya Ate haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-goyamA! jIvadavvANaM ajIvavyA paribhogatsAe indhamAgacchaMti' he gautama ! ajIvadravya jIvadravyoM ke paribhoga meM Ate haiM para 'no ajIvavvANa jIvadavyA paribhogattAe yamAgacchaMti' ajIvadravyoM ke paribhoga meM jIvadravya nahI Ate haiN| kyoMki jIvadravya hI bhoktA hai / vaha cetana hone ke kAraNa una ajIva dravya kA grAhaka hai| jIvadavyANaM bhaMte ! ajIvadavyA paribhogattAe havamAgacchaMti' chatyAdi TI14--gautama svAmI prabhune me pUchyu cha ?-'jIvadavvANaM bhaMte - ajIvavvA paribhogattAe havvamAgacchati' he bhagavan kyAnA parinAma machapadravya mA che 1 athavA 'ajIvavyANaM jIvadavA paribhogattAe havvamAgacchati' ma drvyon| parisAsamA dravya mAve cha / mA prazna uttaramA prabhu gautama svAmIna 4 cha hai-'goyamA ! jIvadavvANaM : ajIvadavvA paribhogacAe havvamAgacchaMti' gItama ! bhadravya dravyonA pani mAve che. paraMtu 'no ajIvadavyANa jIvadavyA paribhogattAe iSamAgacchaMti' ma dravyAnA parimArAma 4 drvye| sAvatA nathI, bhjIvadravya ja bhaktA che. te cetana hovAnA kAraNe te ajIvadravyanA grAhaka che. Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za025 u.2 sU02 jIvAjIvadravyANAM paribhogani0, 567 grAhyatvAditi / 'se keNadveNaM bhaMte ! evaM vuccai jAva ivvamAgacchaMti' tatkenArthena bhadanta ! eva mucyate yAvat ivyamAgacchanti atra yAvatpadena 'jIvadacANaM ajIvadavA paribhogattAe hamAgacchaMti ajIvadavyANaM jIvadavvA paribhogattAe' eta. danta karaNaya saMbaho bhavatIti praznaH / bhagabAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gaitama ! 'jIvadANaM ajIvadavve pariyAiyaMti' jIvadravyANi khalu ajIvadravyANi paribhogatayA paryAdadate jIvadravyaM hi cetanasyAt ajIvadravyasya grAhakasvAt 'ajIvadaye pariyAitA' anIvadravyANi paryAdAya 'orAliyaM' audArikA zarIram 'veuniyaM' vaikriyazarIras 'AhAragaM' AhArakazarIram 'teyarga' taijasazarIram 'kammaga' kArmaNazarIram tathA 'soi diyaM jAva phAsidiyaM' zrotrendriyaM yAvada sparzanendriyamatra yAtpadena cakSughoNarasanAnAM grahaNaM bhavati, tathA 'maNajoga' mano'se keNatuNaM bhaMte ! evaM buccaha jAva havvamAgacchaMti' he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ki ajIvadravya jIvadravyoM ke paribhoga meM Ate haiM-jIvadravya ajIva dravyoM ke paribhoga meM nahIM Ate haiN| isake uttara meM praznu gautama se kahate haiM-'goyamA! jIvadavvANaM ajIvadAve pariyAiyaMti' he gautama ! jIvadravya ajIvadravyoM ko apane paribhoga ke liye grahaNa karate haiM kyoMki jIvadravya cetana hone se ajIvadravya kA grAhaka hotA hai| 'ajIvadave pariyAhattA' ajIvadravyoM ko grahaNa karake phira vaha unheM 'oliyaM veubviyaM AhAragaM teyagaM kammagaM' audArika zarIra rUpa se vaikriya zarIrarUpa se, AhAraka zarIra rUpa se, taijasazarIra rUpa se, kArmaNazarIra rUpa se-ina pAMca zarIra rUpa se-'soiMDiyaM jAva phAsiMdiyaM, maNajogaM, vaijogaM, kAyajogaM, ANApANuttaM ca nivva, 'se keNaTreNa bhaMte ! eva vuccai jAva havvamAgacchati' hai bhagavan meyu sA5 zA kAraNathI kahe che ke-ajIva dravya jIvadravyonA paribhogamAM Ave che - paraMta jIvadravya ajIva dravyonA paribhegamAM AvatA nathI ? A praznanA hattaramA prabhu 43 cha-'gAyamA ! jIvadavANaM ajIvadavve pariyAiyaMtita hai gautama! jIvadravya ajIva dravyone pitAnA paribhega mATe grahaNa kare che. kema ke-jIvadravya cetana hovAthI ajIva dravyonuM grAhaka-prahaNa karavAvA DAya cha, 'ajIvadavve pariyAittA' ma dravyAne graha parIne te pachI te tamAna 'orAliya ve uvviya AhAragaM teyagaM kammagaM' mori zarI2 35thA. vikiya zarIra paNAthI, AhAraka zarIra paNathI, tejasa zarIra paNAthI kAmaNashriir sAthI mA pAMya 42nA zarIra pAthI 'soidiya jAva phAsiMdiyA, maNajogaM, vaijoga, kAyajeoga, ANApANuttaM ca nivvattaya ti' zrIndriya payArthI Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavanIstre yogam 'bai joga' bacoyogam 'kAyajoga' kAyayogam 'ANApANutaM ca nimattayati AnaprANatvaM ca nirvana panti / bhoktA jIvo bhogyaM parigRhItamajIvadravyasaudA: rikAdizarIrarUpeNa zrotrAdIndriyarUpeNa manoyogAdiyogarUpeNa ca pariNamayatItyarthaH 'se teNaTeNaM jAva habamAgacchati' tattenArthena yAvad havyamAgacchanti, atra pAraspadena 'goyamA ! jIvadavANaM ajIdavyA paribhogatAe havyamAgacchaMtinau anIvavyANaM jIvadavyA paribhoganAe' enadantapakaraNasya saMgraho bhavatIti / jIvo chi upAdIyamAnAjIvadravyANAM zarIrendriyamANAdirUpeNa pariNayayitA bhavati / na tu ajIvadravyaM jIvadravyasya pariNayayitA, tena kAraNena he gautama ! kathayAmi ajIndravyaM jIvadravyasya paribhogAya bhavati na tu ajIvadravyasya jIvadravyaM paritayaMli lathA zronindriya rUpa se yAvat sparzajendriya rUpa le manoyoga rUpa se, bacanayoga rUpa se kAyayoga rUpa le evaM zvAsocchvAla rUpa se pariNamAtA hai| kyoMki jIva bhoktA hai aura ajIva dravya bhogya hai, ataH vaha use grahaNa karake audArika Adi zarIra rUpa se zrotrendrithAdi rUpa se aura manoyogAdirUpa se pariNamita karatA hai| 'se teNaTTeNaM jAva havvamAgacchati' isaliye he gautama! maiMne pUrvokta rUpa se aimA kahA hai ki ajIva dravya jIva dravyoM ke paribhoga karane meM kAma Ate haiM ajIca dravyoM ke paribhoga karane meM jIvadravya kAma nahIM Ate haiN| yahI pATha yahAM yAvat zabda se gRhIta huzA hai / tAtparya isa kathana kA yahI hai ki jIya upAdIyamAna ajIva dravyoM kA zarIra, indriya yoga zvAsocchvAsAdi rUpa se pariNamathitA hotA hai| ajIva dravya jIvadravya ko pariNamayitA nahIM hotA hai| isa kAraNa he gautama ! maiM kahatA hUM thAvat sparzanendriya paNAthI manoyoga paNAthI, vacanaga paNAthI, kAyAga paNathI ane zvAse zvAsa paNAthI pariNumAve che, kemake-jIva bhaktAbhogavavAvALo che, ane ajIva dravya bhogya-bhogavavA egya che. jethI tene grahaNa karIne dArika vigere zarIrapaNAthI zrotrendriyapaNAthI ane mane cAga vigere pAthI parimAve cha. 'se teNaTTeNaM jAra havvamAgacchati' ta 2 thI he gautama! me pUrvokta rUpathI evuM kahyuM che ke-achavadravya, jIva dravyane paribhega karavAmAM kAma Ave che. ajIva dravyane paribhAga karavA jIMvadravya kAma AvatA nathI A pATha ahiyAM yAvatu zabdathI grahaNa karyo che, A kathananuM tAtparya e che ke-jIra upAdIyamAna grahaNa karAtA ajIva dravyanA zarIra, Indriya, ane prANa vigere rUpe pariNamayitA-pheraphAra karavAvALA hoya che achavadravyajIva dravyanuM pariNamayitA-rUpAtarapaNAne pAmatuM nathI. te kAra Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za025 u.2 102 jIvAjIvadravyANa paribhogani0 569 bhogAya bhavatItyarthaH, sAmAnyato jIvAjIvayoH bhoktattabhogyatvaM praznottarAbhyAM nirUpya vizeSato nirUpayituM praznayannAha-'neraiyA NaM' ityAdi, 'neraiyANaM bhaMte' nairayikANAM bhadanta ! 'ajIvadayA paribhogattAe indhamAgacchaMti' ajIvadravyANi paramANuskandhAdIni parimogatyA paribhogAyetyarthaH zIghrabhAgacchanti paribhogAyopasthitAni santi kimiti athavA 'ajIvadANe nerahayA paribhogattAe idhyamAgacchaMti' ajIvadravyANAM nairapikA jIvadravyANi paribhogatayA paribhogAya -- zIghramAgacchanti kimiti praznaH / bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, hai- gautama, 'nerayA ajIvadavye pariyAiyaMti' nairayikA jIvA ajIvadravyANi pudgalAdIni paryAdadati-parigaGganti 'ajIvadavve pariyAittA' ajIvadravyANi paryAdAya-parigRhya ki ajIvadravya jIvadravya ke paribhoga ke liye hotA hai| isa prakAra sAmAnya rUpa se jIva aura ajIva meM bhoktRtva aura bhogyatva kA prazna evaM uttara dvArA nirUpaNa karake aba satrakAra vizeSa rUpa se isI yAta kA nirUpaNa karane ke liye prazna karate haiM 'neraiyoNaM bhaMte ! ajI. ghadavyA paribhogattAe havvamAgacchaMti' he bhadanta ! nArakiyoM ke paribhoga meM ajIva dravya Ate haiM ? athavo 'ajIvavvANa neracyA paribho. gattAe havvamAgacchati' ajIva dravyoM dvArA paribhoga meM nAraka jIva Ate haiM ? arthAt paramANu skandha Adi rUpa jo ajIva dravya haiM ve nAraka jIvoM ke paribhoga ke liye zIghra upasthita ho jAte haiM ? athavA ye nAraka jIva ajIva dravyoM ke paribhoga ke liye upasthita ho jAte haiM? uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA! nerayA ajIyavve pariyAiyaMti' nairayika jIva ajIva dravyoM ke pugdaloM ko-grahaNa karate haiM-'ajIvadave thI gautama ! huM evuM kahuM chuM ke-ajIvadravya chavadravyanA upabhoga mATe hoya che. A rIte sAmAnyapaNathI jIva ane ajIvamAM bhaktRtva-bhegavanAra ane bhAva-bhogavavA lAyaka nuM prazna ane uttara dvArA pratipAdana karIne have sUtrakAra vizeSapaNAthI Aja vAtanuM nirUpaNa karavA mATe prazna karatAM nIcenA sUtrapAta 4thana 42 cha-'neraiyANaM bhaMte ! ajIvavvA paribhogattAe havvamAgaccha ti' asA nA2dhyAna parimAgamA ma0padravya bhAva cha ? mathavA 'ajIvadavvANaM neraiyA paribhogattAra havvamAgacchati' madravyo vA nA24 vaan| upabhega karAya che? arthAt paramANuM AMdha vigere rUpa je ajIvadravya che. te nAraka jIvanA joga upaga mATe upasthita thAya che ? athavA A nAraka ajIva dravyonA upaga mATe upasthita thAya che? A praznanA uttaramAM prabha -goyamA ! neraiyA ajIvadave pariyAIti' 3 gItama! nairathi: 04 padra0yAne-purAne paDa re che, 'ajIvavve pariyAittA' 5105 dravyAna bha0 72 Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIya 570 'gheuviyateyagakammarga' caikriyateja pakAThaNaM zarIram 'soIdiyaM jAba phAsidiyaM ANApANuttaM ca jAva nivanayaMti' zrotrendriyaM yAvat sparzanendriyamAnamANaM ca yAvat manoyogAdiyogatrikaM vAsocchvAsaM ca nirvatayanti AhRtAn anIvapadAryAn kriyAdizarIrarUpeNendriya rUpeNa yogarUpeNa zAsocchvAsAdirUpeNa ca saMpAdayantI. syarthaH 'se teNadveNaM goyamA evaM buccaI tattenArthena he gautama / evamucyate yat nairayikA ajIvadravyANi paribhogAya gRhanti na tu ajIvadravyANi nairayikAn paribhogAya gRhNanti, 'evaM jAva vemANiyA' evam-narayikavadeva yAvadvaimAnikAH nairayikavadeva avanapatita Arabhya vaimAnikAntadaNDa keSvapi iyameva vyavasthA jJAtavye. tyarthaH 'navaraM sarIraiMdiyajogA bhANiyavyA jasta je asthi' navaraM zarIrendriyayogA pariyAhattA' ajIva dravyoM ko grahaNa karake 'vebdhiyateyagakammagaM' unheM vaikriya zarIra rUpa se, taijasa zarIra rUpa se, kArmaNa zarIra rUpa se 'soiMdiyaM jAva phAsidiya ANApANuttaM ca jAva nivvattayati' zrotre ndriya rUpa se yAvat sparzanendriya rUpa se aura zvAsocchvAsa Adi rUpa se pariNamAte haiM / 'AhRna (AhAra rUpa meM grahaNa kiye huve) ajIva padAthoM ko ve vaikriyAdi zarIra rUpa se, indriya rUpa se aura zvAsocchvAsAdirUpa se saMpAdita karate hai-'le teNaTTeNaM goyamA! evaM vuccaI' isa kAraNa he gautama | maiMne aisA kahA hai ki naiyika ajIva dravyoM ko paribhoga ke liye grahaNa karate haiM ajIva dravya nairathikoM ko paribhoga ke liye grahaNa nahIM karate haiN| 'evaM jAva vemANiyA' isI prakAra kA kathana yAvat bhavanapati se lekara vaimAnika taka ke daNDakoM meM bhI jAnanA cAhiye / 'navaraM sarIraiMdiyajogA bhANiyacyA jassa je asthi' parantu DAya 4zana 'veviyateyagakammaga' taka vaiThiya pAthI, taisa zarI2 35yA bhI zarIra 35thI 'soi diyaM jAva nivvattaya ti' zrotradriya pAthI yAvat sparzanendriya paNAthI ane zvAsocchavAsa vigere rUpathI pariNamAve che. Ahuta AhAra paNAthI grahaNa karelA ajIva padArthone teo vaikriya vigere zarIra paNAthI, Indriya paNAthI, yoga rUpathI, ane zvAse chUvAsAdi rUpathI-pariNa bhAva che. sapAna 42 che. 'se teNaTreNaM goyamA ! evaM vuccaI' te 4.29yA he gautama ! meM evuM kahyuM che ke-nArakIya achavadravyone upaga mATe aDAya 42 che. madravya narathihone bhATa haya 42di nayI. 'evaM jAva vemANiyA' mA prabhAnu thana yAvat savanapatithI sana vaimAni sudhInAmA 59 43 2. 'navara sarIraidiyajogA bhANiyacA Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za025 u.2 lU03 asaMkhyeye loke ananta dravyasamA.ni0571, bhaNitavyAH, yasya ye santi-yasya jIrasya yAnti zarIrendriyANi yogAzca santi tasya jIvasya tAyantyeva zarIrendriyANi tAvanta eva ca yogAzca vaktavyA iti |mu02| dravyAdhikArAdeva idamapyAha-'se nUNaM bhaMte !' ityAdi / mUlam-se lUNaM bhaMte ! asaMkhejje loe aNaMtAI davAI AgAse bhaiyavAiM haMtA, goyamA ! asaMkhejje loe jAva bhiyvaaiN| logasvaNaM bhaMte ! egami AgAsapaese kaidisi poggalA cijjaMti ? goyamA ! nivyAghAeNaM chadisiM, vAghAyaM paDucca siya tidisiM siya caudisiM liya paMcadisiM / logasta NaM bhaMte! egaMli AgAsapaese kaidisiM poggalA chijjaMti evaM ceva evaM uvavajjaMti evaM avacijjati ||suu0 3 // . -.. chAyA-tadanUnaM bhadanta ! asaMkhyeye loke anantAni dravyANi AkAze bhaktavyAni ! hanta, gaitama ! asaMkhyeye loke yAvad bhaktavyAni / lokasya khalu bhadanta ! ekasmin AkAzapadeze katidizaM pudgalAzcIyante ? gautama ! niyA ghAtena padizam, vyAghAtaM pratItya syAt tridizam syAt caturdizam, syAt paJcadizam / lokasya khalu bhadanta ! ekasmin AkAzapradeze katidizaH pudgalAH chicante evameva evamupacIyante evamapacIyante ||suu03|| ___TIkA-'se nUNaM bhaMte !' tannUnam-nizcayena bhadanta ! 'asaMkhejje loe' asaM. khyAtapradezAtmake loke 'aNaMtAI davvAI AgAse bhaiyabAI' anantAni dravyANi isa kanatha meM jisake jitane zarIra indriya aura yoga hote haiM utane vahAM kahane caahiye||muu0 2 // dravya ke adhikAra ko lekara hI punaH sUtrakAra kahate haiM-'se naNaM bhaMte ! asaMkhejje loe aNaMtAI vvAI' ityAdi sUtra 3 // ___TIkArtha-isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-'se nUnaM bhate ! asaMkheje loe aNaMtAI davAI AgAse bhaiyavvAI' he bhadanta ! kyA asaMkhyAta jassa je atthi' paratu mA thanamA renA 28 / shrii| driyo mana yoga hoya che, tyAM teTalA kahevA joIe sUtra rA - dravyAnA mahiArathI 4 sUtradhAra zathI 43 cha hai-se guNaM bhate / asakhejje loe aNaMtAI davAi0 tyAha TI ---21 sUtrathI gautamatvAmI prabhune meM pUche che hai-'se guNa bhate / asaMkhejje loe aNaMtAI davAI mAgAse bhaiyavvAi' 8-mAn zu masabhyAta Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI 572 'jIvAjIvAdIni dravyANi 'AgAse' atra SaSThyarthe saptamI tena AkAzasya 'bhaiyavAI' bhaktavyAni, svasva vibhAgamAzritya samAvezanIyAni bhavanti kimityarthaH he bhadanta ! asaMkhyAtapadezAtma ke lokAkAze anantAnAM dravyANAmavasthAnaM bhavati kimiti praznArthaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'haMtA, goyamA' hanta, gautama ! 'asakhejje loe jAva bhaiyanvAI' asaMkhyeye loke yAvat bhaktavyAni atra yAvatpadena 'aNaMtAI dabAI AgAse' ityasya sandarbhasya grahaNaM bhavati he gautama ! asaMkhyeyapadezAtmake kokAkAze anantAni jIvAdidravyANi samAviSTAni bhavantItyarthaH, nanu-asaMkhyAtapadezAtma ke lokAkAze'nantAnAM dravyANAM kathamavasthAnaM bhava. tIti atra dRSTAntaM pradazyate yathA-pratiniyate gRhasyAparakakSetrAkAze ekapadIpamamApudgalaparipUrNo'pi aparAparamadIpaprabhAsantatipudgalA avatiSThante tathAvidhapudgalapariNAmasAmarthyAt evameva asaMkhyAte'pi lokAkAze teSveva teSveva pradezeSu pradezoM vAle loka meM ananta jIvAdika dravyoM kA avasthAna hotA hai ? 'AgAse' yaha saptamI vibhakti hai so yaha SaSThI vibhakti ke artha meM huI hai| isa prazna ke uttara meM prabhu gautama se kahate haiM-'haMtA, goyamA! asaMkhene loe jAva bhayavAI hA~ gautama! asaMkhyAta pradezoM vAle loka meM yAvat jIbAdika anantadravyoM kA-avasthAna ho sakatA hai| zaMkA-loka jaba ki asaMkhyAta pradezoM vAlA hai taba usameM ana. ntadravyoM kA avasthAna kaise ho sakatA hai ? uttara-jisa prakAra pratiniyata apavarakakSetrAkAza meM ki jahAM para pahile se hI eka pradIpa kA prabhApudgala vyApta ho rahA hai aise usa kamare meM aura bhI aneka pradIpoM kA prabhApuJja samAjAtA hai kyoMki tathAvidha pudgaloM kA pariNAma sAmathrya aisA hI hotA hai| isI prakAra pradezevALA lekamAM anaMta jIva ajIva vigere dravyonuM avasthAna-rahevAnuM thAya cha 1 'AgAse' mA sAtamI bimati cha, tI tina matha thI yAM , 42vA che mA praznanA 6ttaramA prabhu gautama svAmIna De che -'hatA goyamA ! asaMkhejje loe jAva bhaiyavvAI' hai| gautama asayAta pradezavAjA lekamAM yAvat jIva vigere anaMta dravyanuM avasthAne rahevAnuM thaI zake che. ___Al-als nyAre asa yAta prazavANI cha, tatabhA manAta dranuM avasthAna-rahevAnuM kevI rIte thaI zake che? . ' - uttara-je rIte pratiniyata apavaraka kSetrAkAzamAM (gharanI aMdaranA eka vibhAga rUpa kSetrAkAzamAM) ke jyAM pahelethI ja eka dIvAnA tejasvI pula vyApta thaI rahyA che. temAM bIjA paNa aneka dIvAonA tejasvI mudranI kAMtI - samAI jAya che. kemake-te prakAranA pudgalenuM pariNamavAnuM sAmarthya ja evuM Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za025 u.2 sU03 asaMkhyeye loke ananta dravyasamA ni0573 dravyANAM paramANavAdInAM tathAvidhapariNAmasAmarthenAvasthAnAt anantAnAmapi teSA jIvaparamANvAdidrayANAmavasthAna bhavatIti na kshcidvirodhH| asaMkhyAtaloke yad anantadravyANAmavasthAnaM kathitaM tadekaikasmin pradeze teSAM cayApacayAdi. matvena bhavatItyatacayApacayAdi pradayate-'logassa' ityAdi, 'logasmaNa bhate' lokasya khala bhadanta ! 'egemi AgAsapaese' ekasmin AkAzapadeze 'kaidisi poggalA cijjati' katidizamAzritya katibhyo digbhya Agatya pudgalAH paramAvA. dayazcIyante lIyante ? he bhadanta ! lokasyaikasmin AkAzama deze katidigbhya Agatya paramANavaH, lInAH bhavantIti praznaH / bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA he gautama ! 'nivAghAeNaM chadisi' niryAghAtena Sar3a dizam amivyA. pya, paidigbhyaH, yadi Agamane kazcit pratibandho na bhavet tadA SaDbhyo'pise asaMkhyAta pradezoM vAle bhI lokAkAza meM una 2 pradezoM meM paramA. pravAdika dravyoM kA tathAvidha pariNAma ke sAmarthya se avasthAna hotA hai| isaliye ananta bhI una jIca paramANu AdikoM kA yahA~ avasthAna hone meM koI virodha nahIM hai| asaMkhyAta pradezAtmaka loka meM jo anantadravyoM kA avasthAna kahA gayA hai vaha eka pradeza meM unake caya aura apacayavAle hone ke kAraNa se kahA gayA hai| yahI bAta sUtrakAra pradarzita karate haiM-'logasta NaM bhaMte ! egaMmi AgAsapaese kaidisiM poggalA citi' gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-he bhadanta ! loka ke eka AkAza pradeza meM kitanI dizAoM se Akarake paramANu Adi pudgala ekatrita-ikaThe hote haiM ? lIna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA! nivvAghAeNaM chaddisiM' he gautama ! yadi vyAghAta-pratiSAdha -na ho to ve chahoM dizAoM se Akarake vahAM ikaTThe ho jAte haiNhoya che. eja rIte asa khyAta pradezevALA lekAkAzamAM paNa te te pradezomAM paramANu vigere dravyanuM ane tevA prakAranA pariNAmanA sAmarthyathI avasthAna -rahevAnuM thAya che. tethI anaMta paNa te jIva, paramANu vigerenuM tyAM avasthAna havAmAM koI paNa prakArane virodha AvatuM nathI, asa khAta pradeza vALA lekamAM je anaMta dranuM avasthAne kahyuM che, te eka pradezamAM tenA caya ane apacayavALA hovAnA kAraNathI kahela che eja vAta sUtrakAra pragaTa 42 cha-'logassa Ne bhaMte ! egami AgAsapaese kaidisi pogAlA cijati' gautama svAmIe prabhune evuM pUchayuM che ke-he bhagavad lekanA eka AkAza pradezamAM keTalI dizAethI AvIne anaMta paramANu ekaThA thAya che ? lIna thAya cha 1 mA prazna uttaramA prabhu 4 cha -'goyamA! nivASAeNa chadimi' Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMgavatIstre 574 digbhya Agatyaikasmin lokAlAzapradeze anantAH paramANavazcitA bhavantIti 'vAghAyaM paDucca' vyAghAtaM pratItya 'siya tidisiM' syAt tridizam-tridigbhyaH, yadi kazcit pratibandho bhavet tadA dik trayebhya evAgatya paramANavazcIyante 'sipacaudisiM' syAt caturdizam-caturdigbhya Agatya cIyante 'siya paMcadisiM' syAt paJcadizam, paJcabhyo digbhya Agatya cIyante / yadi prativandhako na bhavetadA sarvadigdha Agatyaikasmin AkAzamadeze'neke paramANavazcIyante atha yadi prativandhako bhavettadA kadAcit diktrayebhya vAdigbhyaH paJcadigbhyo vA Agatya cIyante-ekatritA bhavanti paramANava ityarthaH 'logassa NaM bhaMte' lokasya khala bhadanta ! 'egami Agasapae se' ekasmin AkAzapradeze 'kAdimi poggalA arthAt vahA~ se Ane meM yadi unheM koI rUkAvaTa nahIM haiM to ve loka ke eka AkAza pradeza para chahoM dizAoM se Akarake ananta paramANu rUpa se ikaTThe ho jAte haiN| 'vAghAyaM paDacca siya tidisi siya cAdisi siya pacadisiM' aura jo prativandha rukAvaTa ho to kadAcit ve tIna dizAoM se, kadAcita ve cAradizAoM se aura kadAcit pAMca dizAoM se Akara ke vahAM ekaTe ho jAte haiN| tAtparya kahane kA yahI haiM ki yadi pratibandhaka kAraNa nahIM haiM to ve eka AkAza pradeza meM samastadizAoM se Akarake ikaTThe ho sakate haiM aura prativandha Ane meM rUkAvaTa kA kAraNa maujUda hai to ve vahAM para tIna Adi dizAoM se Akarake bhI ikaTThe ho sakate haiN| prazna-'logasta NaM bhate! egaMmi AgAsapaese kAdisi poggalA cijjaMti' he adanta! loka ke eka AkAza pradeza meM se kitanI dizAoM he gautama! je vyAghAta-pratibaMdha na hoya te teo chae dizAethI AvIne tyAM ekaThA thAya che, arthAt tyAMthI AvavAmAM je temane kaI rUkAvaTa hoya che te lokanA eka AkAza pradezamAM anaMta paramANupaNAthI ekaThA thAya che. 'vAghAyaM paDucca siya tidisi, siya cauhisi siya paMcadisi' ane je pratibaMdha-rUkAvaTa hoya te kaI vAra teo traNa dizAethI kaIvAra teo cAra dizAethI ane koIvAra pAMca dizAomAthI AvIne tyAM ekaThA thAya chekahevAnuM tAtparya e ja che ke-je pratibaMdhanuM kAraNa na hoya te -teo eka AkAza pradezamAM saghaLI dizAomAMthI AvIne ekaThA thaI zake che. ane pratibaMdha AvavAmAM rUkAvaTanuM kAraNa upasthita hoya to teo tyAM traNa vigere dizAethI AvIne paNa ekaThA thaI zake che. - prazna-'logassa Na bhaMte | egaMmi AgAsapaese kaidisiM poggalA cijati' ke bhagavad lekanA eka AkAza pradezamAMthI keTalI dizAono Azraya karIne Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za025 u.2 sU03 asaMkhyeye loke ananta dravyasamA.ni0575' cijati' katidiza Azritya pudgalAzciyante katiSu dikSu, vyatiriktA bhavantI--, tyarthaH, iti praznaH / uttaramAha-evaM ceva' ityAdi, 'evaM ceva' evameva cayane yathA patipAditaM tathaiva atrApi sarva boddhavyam pratiniyatadezatvAt nivyAghAtena SaTsa dikSu, vyAghAtamAzritya tricatuHpaJcadikSu vikIrNA bhavantItyarthaH 'eva uvacijjati' evaM capanavadeva upacIyante skandhasvarUpAH puGgalAH pugalAntarasambandhAdupacitA bhavantIti evaM avacijjati' evam-cayanavadeva apacIyante skandharUpAstaeva pudgalAH pradezavighaTanenApacIyante iti ||suu03|| dravyAdhikArAdeca damapyAha-'jIce NaM bhaMte ! jAI dabAI' ityAdi / mUlam-jIveNaMbhaMte ! jAiM vvAiM orAliyasarIrattAe geNhai tAiM kiM ThiyAiM geNhai aThiyAiM geNhai ? goyamA! ThiyAiM pi ko Azrita karake pugala chUTe ho jAte haiM arthAt loka ke eka AkAza pradeza se jo pudgala viyukta hote haiM ve kitanI dizAoM meM jAte haiM ? uttara evaM ceva' he gautama | isa sambandha meM kathana jaisA ekatrita hone meM kiyA gayA hai vaisA hI jAnanA caahiye| arthAt yadi pratibandha kA kAraNa nahIM hai to ve vahAM se chahoM dizAoM meM vikIrNa ho sakate haiM aura yadi pratibandha hai to ve tInadizAoM meM bhI cAra dizAoM meM bhI aura pAMca dizAoM meM bhI vikIrNa ho sakate haiM / 'evaM ucijjati cayana ke jaise hI skandha svarUpa pudgala pudgalAntara ke sambandha se upacita hote haiM aura isI prakAra se ve 'avacijjati' skandha rUpa pudgala pradezoM ke vighaTana hone se apacita hote haiM |suu03|| padralo chUTA thaI jAya che? arthAt lekanA eka AkAza pradezathI je muddala judA thaI jAya che. teo keTalI dizAomAM jAya che? 6ttara-'evaM ceva' 3 gItama! ma sadhamA / thavAnI mamatA je pramANenuM kathana karyuM che, e ja pramANenuM kathana A palenA chUTA thavAnA . saMbadhamAM paNa samajI levuM. arthAt je pratibaMdhanuM kAraNa na hoya te teo tyAMthI chae dizAomAM vikIrNa (verAI jAya che) thaI jAya che. ane je pratibaMdha hoya to teo traNe dizAomAM paNuM cAre dizAomAM paNa bhane pAya hazAmamA 5 vI 25 za che. 'eva uvacija ti' yayananA pramANe skanya svarUpa pula bIjA pulanA saMbaMdhathI upasthita thaI jAya che. - bhane merI zata tamo avacijjati' 24535 puna pradeza vighttn-tt| hovAthI apacita thAya che. sU0 3 Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre 576 does aThiyAI pi gehai / tAI bhaMte! kiM davvao geNhai ? khettao geNhai ? kAlao geNhai ? bhAvao geNhai ? goyamA ! davvao ki gehai, khetao vi gepahai, kAlao vi gevhara, bhAvao vivahaha / tAI duvvao anaMtapaesiyAI davAI,' khettao asaMkhejjapaesogADhAI, evaM jahA pannavaNAe paDhame AhArudesa jAva nivvAghAeNaM chaddisiM, vAghAyaM paDucca siya tidisi siya caudisiM, siya paMcadisiM / jIve NaM bhaMte! jAI davvAI veuvviyasarIrattAe geNhai tAI kiM ThiyAI gevhai ? aThiyAI geNhai ? evaMcetra navaraM niyamaM chaddisiM / evaM AhAragasarIrattAe tri / jIve NaM bhaMte! jAI davvAiM teyagasarIrattAe gehai ? pucchA, goyamA ! ThiyAI gevhai no aThiyAI geNhara, sesaM jahA orAliyasarIirassa / kammagasarIre vi evaM ceva / evaM jAva bhAvao vi gehai | jAI davvAI davvao geNhai tAI kiM ega esiyAI gehai ? dupaesiyAI geNhai ? evaM jahA bhAsA - pade jAva ANupuvi gehai, no aNANuputriM gevhai / tAI bhaMte ! kaidisiM gehai ? goyamA ! nivvAghAeNaM0 jahA orAliyasarIrassa | jIve NaM bhaMte! jAI davvAI soiMdiyattAe gehai0 jahA veDavviyasarIraM, evaM jAva jibhidiyattAe, phArsi diyattAe jahA orAliyasarIraM, maNajogattAe jahA kammagasarIraM / navaraM niyamaM chaddisiM / evaM bar3ajogattAe vi, kAyajogattAe jahA orAliya sarIrassa | jIve NaM bhaMte! jAI davvAiM ANApANutAe gehai java orAliyasarIrattAe jAva siya paMcadisiM / Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za025 u.2 sU04 sthitAsthitadravyagrahaNanirUpaNam 577. evaM cauvIsadaMDaeNaM eyANi payANi bhANiyavyANi jassa jN| asthi sevaM saMte ! sevaM bhaMte ! tti ||suu04|| . . . . . . . .:___- 'paNavIsaime sae bIo uddeso samatto // 25-2 // *." chAyA--jIvaH khala bhadanta ! yAni dravyANi audArikazarIratayA gRhNAtitAni kiM sthitAni gRhNAti asthitAni gRhNAti, gautama ! sthitAnyapi gRhNAti masthitAnyapi gRhAti / tAni bhadanta ! kiM dravyato gRhNAti ? kSetrato gRhNAti ? kAlato gRhAti ? bhAvato gRhNAti ? gautama! dravyato'pi gRhNAti, kSetrato'pi grahAti. kALato'pi gRhNAti, bhAvato'pi gRhaati| tAni dravyato'nantamadezikAni dravyANi, kSetrato'saMkhyeyapradezAvagADhAni, evaM yayA prajJApanAyAH prathame AhAroddezake yAvat niyAghAtena paidizaM vyAghAtaM pratItya syAt tridizama syAta caturdizam, syAt paJcadizam / jIvaH khalu bhadanta ! yAni dravyANi vaikriyazarIratayA grahAti tAni kiMsthitAni gRhAti asthitAni gRhNAti ? evameva, navaraM niyamAta paidizam, evamAhArakazarIratayA'pi / jIvaH khalla bhadanta ! yAni dravyANi tejasa zarIratayA gRhAti ? pRcchA gautama ! sthitAni gRhNAti no asthitAni gRhNAti, zeSa yathaudArikazarIrasya / kArmaNazarIre'pi ekameva, evaM yAvat bhAvato'pi gRhAti / yAni dravyANi dravyato gRhAti tAni kimekAdezikAni gRhNAti dvipadezikAni gRhNAti, evaM yathA bhASApade yAvat AnupUyoM gRhNAti no anAnupUA gRhNAti / tAni- bhadanta ! kavidizaM gRhNAti gautama ! nirvyAghAtena0, yaudArikazarIrasya ! jIvaH khala bhadanta ! yAni dravyANi zrotrendriyatayA gRhaNAti0 yathA vainiyazarIram, evaM yAvat jihendriyatayA sparzanendriyatayA yau. dArikazarIram / manoyogatayA yathA kArmaNazarIram / navaraM niyamAt eidizam / evaM vacoyogatayA api kAyayogatayA'pi yathaudArikazarIrasya / jIvaH khalu bhadanta ! yAni dravyANi AnamANatayA gRhNAti yathaivodArika zarIratayA yAvat syAta paJcadizam / evaM caturvizatidaNDake, etAni padAni bhaNitavyAni yasya yadasti tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti |mu04|| iti paJcaviMzatitame zatake dvitIyodezakaH samAptaH // 25-2 // TIkA-'jIveNaM bhate' jIvaH khalu bhadanta ! 'jAiM davAI orAliyasarIrattAe geNDaI' yAni dravyANi audArikazaroratayA audArikazarIrarUpeNa gRhNAti 'tAI 'jIve NaM bhaMte !jAiM vvAiM orAliyasarIttAe geNha' ityAdi TIkArtha-yahAM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-'jIveNaM bha 'jIve Na bhate ! jAI dabAI orAliyasarIrattAe geNhai' tyA sAtha-gItama svAmI prasune me 5chayu che 4-jIve NaM bhaMte ! bha073 Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 578 bhagavatI sUtre 1 ki ThiyAI gevhai aThiyAI gevaI' tAni kiM sthitAni gRhNAti asthitAni vA. gRhNAti yAvadAkAzakSetre jIvo vidyate tadabhyantare vidyamAnAni yAni pudgaladravyANi khAni sthitAnIti kathyante, tadabhyantare'vidyamAnAni bahi sthitAni yAni pugaladravyANi tAni asthitAnIti kathayante tAni dravyANi punaraudArikazarIrapariNAma viSezAdAkRSNa gRhaNAvaM / athavA yAni dravyANi naijante tAni sthitAni yAni dviparItAni tAni sthitAnIti kathyante tathA ca he bhadanta ! yo jIvaH, audArikazarIraM niSpattaye yAni pugaladravyANi AkRSya gRhNAti tAni sthitAni asthivAni veti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'ThiyA'madata ! jIva 'jAI davvAI' jina pauGgalika dravyoM ko 'orAliyasarIrasAeN gehaha' audArika zarIra rUpa se grahaNa karatA hai 'tAI ki ThiyAI geort aThiyAI gevhaI' lo vaha kyA una sthita dravyoM ko grahaNa karatA hai athavA asthitadravyoM ko grahaNa karatA haiM jitane AkAzarUpa kSetra meM jIva sthita hai utane hI kSetra ke bhItara vidyamAna jo pugaladravya haiM ve sthita kahe gaye haiN| tathA usake bAhara ke kSetra meM vidyamAna ko dravya haiM ve asthita kahe gaye haiM / ina asthita dravyoM ko jo vaha jIva audArika zarIra ke pariNAma vizeSa se khIMcakara grahaNa karatA hai, athavA jo dravyagati rahita hote haiM ve sthita dravya haiM aura jo dravyagati sahita hote haiM ve asthita dravya haiM / tathA ca- he bhavanta / jo jIva audArika zarIra kI niSpatti ke liye jina pudgaladravyoM ko khIMcakara grahaNa karatA hai ve sthita hote haiM athavA asthita hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM he bhagavan va 'jAi davvAi' ne pausi dravyAne 'orAliyasa rIrattAe geNDaI' mohAri zarIra pAthI graha ure he 'ta'i' ki ThiyAi geNhai gaThiyAI ze' te zu te e sthita-rahelA dravyene grahaNa kare che ? athavA asthitaM (na rahelA) drangeAne grahaNu kare che? AkAza rUpa kSetramAM jeTalA jIva sthita -rahelA che, eTalA ja kSetranI aMdara rahela je pudgala dravya che. te sthita kahevAya che. tenAthI bahAranA kSetramAM rahela je dravya che, te asthita kahevAya che, A asthita dravyeAne te jIva audArika zarIranA pariNAma vize SathI kheMcIne grahaNa kare che athavA je dravyagati vagaranA hoya che, te sthita dravya che, ane je dravya gati sAthe hoya che, te asthita dravya che tathA huM bhagavan je jIva audyArika zarIranI prApti mATe je pudgala drabyAne' khe'cIne grahaNa kare che, te sthita hoya che ? athavA asthita hAya Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za025 u.2 sU04 sthitAsthitadravyagrahaNanirUpaNam 579 iMpi geNi aThiyAipi geha' sthitAnyapi dravyANi gRhNAti jIva audArikazarIra niSpattaye, tathA asthitAmyapi drapANi audArikazarIraniSpAdanAya gRhaNAtIti / 'tAI bhate' yAni sthitAsthinadravyANi gRhNAti tAni bhadanta ! 'kiM davabho. geNDaI' kiM dravyataH pradezarUpadravyamAzritya gRhNAti 'khettayo geNhai' kSetrataH prade'zAvagADharUpakSetramAzritya gRGgAni, 'kAlo geNhaI kAlataH sthitirUpakAlamA zritya gRGgAti ? 'bhArao ge0hai' bhAvato varNAdirUpa bhAvamAzrisya gRhNAti iti praznaH / bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'dayo vi geNhai' dravyato'pi sthitAsthitAni dravyANi gRNAti jIva audArikazarIraniSpattyartham, 'goymaa| liyAI vigevhA, aThiyAI vigeNhaha' he gautama! vaha audA. -rika zarIra kI niSpatti ke lie sthita dravyoM ko bhI grahaNa karatA hai aura asthita dravyoM ko bhI grahaNa karatA hai / aba gautama punaH prabhu se aisA pUchate haiM-'tAI saMte ! siMdabo gehai, khettabhogeNhai, kAlao geNhara, bhAvao geNhai' he bhadanta ! jina sthita aura asthita dravyoM ko yaha jIva grahaNa karatA hai una dravyoM ko kyA vaha pradeza rUpa dravya ko Azrita karake grahaNa karatA hai ? athavA pradezAvagaDha rUpa kSetra ko ., Azrita karake grahaNa karatA hai ? abadhA sthitarUpa ko Azrita karake : grahaNa karatA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! davAo "vi geNhA khettao vi gehai, kAlao vi geNhai bhAvo vi geNhai' he gautama! dravya kI apekSA bhI sthita asthita dravyoM ko vaha jIva hai ? 20 prazna uttaramA prabhu cha -'goyamA ! ThiyAI pigeNDai, aThi - yAI pi geNDaI' hai gautama! te mohari zarIranI prAti bhAra sthita drane paNa grahaNa kare che, ane asthita dravyone paNa grahaNa kare che. ) gItabharapAbhI prabhune zathI pUche che hai-'tAI bhate ! kiM vo 'geNi, khettao geNi kAlao gehai bhArao gehai' 3 mApana 2 sthita ane asthita dravyane A jIva grahaNa kare che, te tane zuM te pradezarUpa dravyane Azraya karIne grahaNa kare che? athavA pradezAvagADha rUpa kSetrane Azraya * karIne grahaNa kare che? athA tirUpa kALa Azraya karIne grahaNa kare che? athavA varga vigere rUpa bhAvane Azraya karIne grahaNa kare che? A praznanA uttaramA prabhu 4 cha, 4-goyamA ! dabao vi geNhai khatta o vi geNDA kAlao vi roNhai bhAvao. vi rohai' gItama! dra0yanI apekSAthI para = sithata ane asthita dravyane te jIva dArika zarIranI prApti mATe grahaNa Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsatre 'khetto vi geNhai' kSetrato'pi gRhNAti, kAlo vi geNDai kAlato'pi gRhNAti, ''bhAvao vi gevha' bhAvato'pi gRhaatiiti| dravyAditaH kiM svarUpANi gRhNAti ? ityAha-'tAI dabao' ityAdi / 'tAI davabho azaMtapaesiyAI davAI tAni dravyato'nantapradezikAni sthitAsthitAni dravyANi gRhaNAti, 'khetao asaMkhenjapaesogADhAi' kSetrato'saMkhyAtapradezAvamADhAni dravyANi gRNAti ? 'evaM jahA pakSavaNAe paDhame AhArughalae' evaM yathA prajJApanAyAH prathame-aSTAviMzatitame AhArapade prathame AhAroddezake-kathitaM tathaiva sarvamihApi jJAtavyam-tathAhi-'kAlo aNNayarahiyAI bhArao vaNNamaMtAI gaMdhamaMtAI rasamaMtAI phAsamaMtAi' ityAdi, kAlataH jaghanya madhyamotkRSTakAlasthiti keSu kAnicidanyatamasthitikAni dravyANi audArika zarIra kI niSpatti ke liye grahaNa karatA hai kSetra kI apekSA bhI vaha jIva sthita asthita dravyo ko audArika zarIra kI niSpatti ke liye grahaNa karatA hai, kAla kI apekSA vaha sthita asthita dravyoM ko audArika zarIra kI niSpatti ke liye grahaNa karatA hai, tathA bhAva kI apekSA bhI vaha jIva sthita aura asthita dravyoM ko audArika zarIra kI niSpatti ke liye grahaNa karatA haiN| dravya kI apekSA yaha jIva jina sthita aridhata dravyoM ko zarIra kI niSpatti ke liye grahaNa karatA hai ve dravya anantapradezoM vAle hote haiN| tathA kSetra kI apekSA ve dravya * asaMkhyAta pradezAzrita hote haiM arthAt loka ke asaMkhyAta pradezo meM avagADha hote haiN| 'evaM jahA patravaNAe paDhame AhArUdemae' isa prakAra se prajJApalA sUtra ke prathama AhAra uddezaka meM kahe anusAra yAvat 'prativandha sivAya chahoM dizAoM se, aura pratibandha ke sadbhAva meM kadAcit tIna dizAoM meM se kadAcit cAra dizAoM meM se kare che. kSetranI apekSAthI paNa te jIva sthita asthita dravyane dArika zarI' ranI prApti mATe grahaNa kare che. kALanI apekSAthI te sthita asthina dravyone * audArika zarIranI prApti mATe grahaNa kare che. tathA bhAvanI apekSAthI paNa te ' jIva sthita asthita dravyone audArika zarIranI prApti mATe grahaNa kare che. : dravyanI apekSAthI A jIva je sthita asthita dravyone audArika zarIranI prApti mATe grahaNa kare che, te dravya, dravyanI apekSAthI anaMta pradezavALuM | hoya che. tathA kSetranI apekSAthI te dravya asaMdhyAta pradezanA AzrayavALuM hAya che. arthAta na asabhyAta pradezamA mAda DAya che. 'evaM jahA , panavaNAe paDhameM AhAradekhae' mA zata prjnyaapn| sUtranA paDatA mA24 76. 'zAmAM kahyA pramANe yAvatuM pratibaMdha zivAya chae dizAomAMthI ane prati* 'baMdha-rUkAvaTanA sadubhAvamAM kaI vAra traNa dizAomAMthI kaI vAra cAra Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrikA TIkA za025 u.2 04 sthitAsthitadravyagrahaNanirUpaNam 581 gRNAti, bhAvato varNagandharasasparzayukAni dravyANi gRhagAti ityAdi sarvamAdArodde zakamaruraNaM vAcyam kiyatparyanta prajJApanAyA AhArodezaprakaraNamadhyetavyam tatrAha'jAva' ityAdi, 'jAva divyAghAraNaM chadeni' yAvat nirvyAghAtena padizam 'vAghAyaM pacca siya vidisi siya caudirmi siya paMcadvipivyAghAtaM pratItyasyAt - kadAcit tridizam syAt caturdizam syAt paJca dizam | yadi ko'pi pratibandho na bhavetA pamyo'pi digbhya AkRSNa pudgalAn gRhNAti atha kadAcit patibhavettadA dina pratibandhe sati visRbhyo digbhya AhRtya pudgalAn gRhAti, digdvaye pratibandha ke caturdigbhya AhRtya gRhNAti iti, 'jIve NaM maMte' jIvaH khalla bhadanta ! 'jAI davAI vevviyasarIrattAe geNDa' yAni dravyANi vaikriyazarIratayA , aura kadAcit pAMca dizAoM meM se Aye hue pudgalo ko grahaNa karatA hai' yahAM taka kA kathana yahAM para kahanA cAhiye yahI bAta 'tAI dadao anaMta esiyAI khettano asaMkhejjapa eso gADhAi evaM jahA panavaNAe paDhame0 ' isa mRtrapATha dvArA prakaTa kI gaI hai| tAtparya isa kA yahI hai ki koI pratibandha nahIM hai to vaha chahoM dizAoM se khIMca kara puloM ko grahaNa karatA hai aura yadi kadAcit pratibandha hai to vaha yadi tIna dizAoM meM pratibandha hai to tIna dizAoM meM se khIMcakara puloM ko grahaNa karatA hai aura yadi do dizAoM meM pratibandha haiM to vaha cAra dizAoM meM se pudgaloM ko khIMcakara grahaNa karatA hai / . P aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM- jIve NaM bhaMte / jAi davbAI' vebaviSayasarIrattAe gehada tAI ki ThiyAI gevhara aThiyA geha' he dizAomAthI ane kei vAra pAMca dizAomAMthI AvelA puddaeAne grahaNa re che mAratA sudhInu athana aDIMyAM ahevu lekhe ye vAta 'tAI' davvabha jahA pannavaNAe paDhame0 ' ata esiyAI khetao asaMkhejjaparasogADhAi eva yA sUtrapATha dvArA agara usa che. tAtparya mA dhananu me - - adha pratibadha-rUkAvaTa na hoya teA te chae dizAemAMthI khe'cIne pudgalene grahaNu kare che. ane jo kadAca pratikha dha hAya tA te te traNa dizAmAM pratimadha "hAya tA traNa dizAomAMthI kheMcIne padyAne gRhazu kare che, ane jo e dizAemAM pratibaMdha hoya te te cAra dizAomAMthI pudgalene khe cIne grahaNa kare che. ' have gautamasvAmI asune yevu che che hai- 'jIveNa bhaMte ! jAi davvAI veDavviyasarIrattAeM geNDi tAi kiM ThiyAI genhai aThiyAI geNdaha' he lavina Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre vaikriyazarIrani'pAdanAyetyarthaH gRhagAti 'dAI ki ThiyAI gevhaDa aThiyAI gevhaha tAni ki sthitAni gRhNAti asthitAni vA gRhNAtIti praznaH / uttaramAha - ' evaM caitra' ityAdi, 'evaM cetra' evameva audArikazarIraniSpatya yayA yathA gRhagAvi tathaiva vaikiyazarIraniSpattyarthamapi puhUkAn gRhUgAThIti bhAvaH / pUrvApekSayA yadvailakSaNyaM taddarzayati- 'navare' ityAdi, 'navaraM niyamaM chaddisi' navaraM niyamAt padizam etadeva vailakSaNyaM yad vaikriyazarIranippAdanAya niyamataH padigbhyaH pudgalAna gRhagAvIti, ayamAzayaH caikriyazarIrakhAn prAyazaH paJcendriya eva bhavati, sa ca trasanADyAH madhye eva bhavati, tatra ca vivakSitaloka dezasya paNNAmapi dizA 582 bhadanta ! jIva jo pudgaladravyoM ko vaikriya zarIra rUpa se grahaNa karatA hai yaha sthita una dravyoM ko grahaNa karatA hai athavA asthita una una dravyoM ko grahaNa karatA hai ? isake uttara meM prabhu unase kahate haiM-'evaM ceva' he gautama ! jisa prakAra se audArika zarIra kI niSpatti ke liye jIva pula kI sthitAsthita daladravyoM ko grahaNa karatA hai usI prakAra se vaha vaikriya zarIra kI nippatti ke liye bhI sthita asthita pudgaladravyoM ko grahaNa karatA hai, parantu isa kathana meM jo pUrva kathana kI apekSA antara hai vaha isI bAta ko prakaTa karane ke abhiprAya se sUtrakAra sUtra kahate haiM 'navaraM chaddisiM evaM AhAragasarIrattAe vi' jIva vaikriya zarIra kI niSpatti ke liye niyama se chahoM dizAoM meM se puloM ko grahaNa karatA hai / tAtparya isakA aisA hai vaikriya zarIra vAlA prAya. paJcendriya jIva hI hotA hai aura vaha sa nADI ke bIca meM hI hotA hai| isaliye vaha vivakSita jIva je pudgala dravyeAne vaikriya zarIra rUpe grahaNa kare che, te sthita evA te dravyeAne grahaNu kare che, ? athavA asthita evA tedrabyAne grahaNa kare che ? yA praznanA uttaramA prabhu gautamasvAmIne he hai hai- ' evaM ceva' he gautama ! je pramANe audArika zarIranI prApti mATe jIva pudgalene-sthita: asthita puddhaH -dravyene grahaNa kare che, eja rIte te vaikriya zarIranI prApti mATe sthita asthita puddala dravyene grahaNa kare che, paraMtu A kathanamAM pUNesaanaa 4thana 42tAM guhAyAgu che, te 'navara' niyamaM chaddisi evaM aahaargsriirtApa vi' e pramANe che ke jIva vaikriya zarIranI prApti mATe niyamathI chae dizAemAMthI pudgaleAne grahaNa kare che, A kathananu tAtparyAM e che ke vaikriya zarIravALA prayaH pu'cendriya jIva ja DAya che. ane te trasa nADInA vacamAM 2 Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za065 u.2 84 sthitAsthitadravyagrahaNanirUpaNam 543 masau kenAvRtatvaM vidyate iyataH ucyate 'niyama chadisi' iti, yadapi vAyukAyika jIvAnAM sanADyA bahirapi vaikriyazarIraM bhavati tadiha na vivkssitmprdhaantvaattsy| tathAvidhalokAntaniSkuTe vA vaikriyazarIravAna vAyunaM bhavatIti / evaM AhAragasarIratAe vi' evam-anenaiva prakAreNa AhArakazarIrasaMbandhe'pi sarvamavagantavyamiti 'jIveNaM bhaMte jIva khalu bhadanta ! 'jAI dabAI teyaMgasarIracAe geNhaI pucch| pAni dravyANi taijasazIratayA gRhNAti iti pRcchA prshnH| taijasazarIraniSpatyartha yAni dravyANi gRhaNAti jIvastAni dravyANi kiM sthitAni-asthitAni veti mshnH| bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'ThiyAI geNhai no aThiyAI geNhai' sthitAni dravyANi gRNAti no asthitAni gRhNAti sthitAni gRhAti, jIvAvagAhakSetrAbhyantarIbhUtAnyeva gRNAtIti no asthitAni na tadanantaravartIni lokadeza kI chahoM dizAoM meM se AhAra grahaNa karatA hai / yadyapi vAyukAyika jIvoM ke prasanADI ke bAhara bhI caikriyazarIra hotA hai| -parantu apradhAna hone se usakI yahAM vivakSA nahIM hai / athavA-tathAvidha lokAnta niSkruTa meM vaikriya zarIra vAlA nahIM hotA hai| isI prakAra se AhArakazarIra ke sambandha meM bhI saba kathana jAnanA caahiye| atha gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'jIve NaM bhNte| jAI davAI teyagasarIrattAe gehaI' pucchA he bhadanta ! jIva jo pudgaladravyoM ko taijasazarIrarUpa se grahaNa karate hai ve pudgaladravya kyA sthita hote haiM athavA 'asthita hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! ThiyAI gi no aThiyAI' he gautama! ve pudgaladravya sthita hote haiM asthita nahIM hote haiN| hoya che tethI te vivakSita dezanI chae dizAomAMthI AhAra grahaNa kare che jo ke vAyukAyika jInA trasanADInI bahAra paNa vaikriya zarIra hoya che, paraMtu apradhAna hovAthI tenI tyAM vivakSA karI nathI. athavA te prakAranA lokAntanA niSkuTamAM kriya zarIravALA vAyu hotA nathI. A pramANe AhAraka zarIranA saMba dhamAM paNa saghaLuM kathana samajavuM joIe. . gautamalAmI prabhuna me pUche che 4-'jIve Na bhaMte ! jAI davAI yagasarIttAe geNhai pucchA' hai magan re / purasa drayAna terasa zarIra paNAthI grahaNa kare che, te pula dravyo, zuM sthita hoya che ke asthita khAya cha 1 mA prazna uttaramA mahAvI2 59 4 cha hai-'goyamA / ThiyAM * geNDA no aThiyAi' he gautama ! te pusa 205 sthita DAya che bhasthita Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 584 bhagavatI sUtre 1 dravyANi grahaNAti tasyAkarSaNapariNAmAbhAvAt, athavA sthitAni sthirANi dravyANi gRhNAti no asthitAni - asthirANi tathAvivasva mAvazvAditi, 'sesaMjahA orAli sarIrassa' zeSam yathaudArikazarIrasya audArikazarIraprakaraNe yathAyathA kathitaM tatsarvamihApi anusandheyamiti / 'kammagasarIre vi evaM ceva' kArmaNazarIre'pi evametra - pUrvoktaprakAreNaiva kArmaNazarIraniSpAdane'pi pudgalAnAmAharaNAdikamavagantavyamiti bhAvaH / evaM jAva bhAvao vi evaM caiva' evaM yAvat arthAt taijasazarIra kI niSpatti ke liye jina pudgala dravyoM ko jIva grahaNa karatA hai ve pudgaladravya jIvAvagAha kSetra ke abhyantaravartI ho hote haiM usake bAhara ke kSetravartI nahIM hote haiN| kyoMki unadravyoM ko khIMcane meM vaha samartha nahIM hotA hai / athavA vaha sthita dravyoM ko hI grahaNa karatA hai asthita bravyoM ko grahaNa nahIM karatA hai kyoki usakA aisA hI svabhAva hai / 'zeSaM yathA audArikazarIrasya' isake atirikta aura saba kathana jaisA audArika zarIra ke prakaraNa meM kahA gayA hai vaisA hI vaha saca yahAM para jAnanA caahiye| 'kammagasarIre vi evaM veda' pUrvokta prakAra se hI kArmaNa zarIra ke niSpAdana meM bhI pudgaloM ke AharaNa ke sambandha meM kathana jAnanA cAhiye / ' evaM jAva bhAvao vigevhara' isa prakAra kArmaNa zarIra yAvat bhAva se bhI grahaNa karatA hai yahAM taka kathana karanA caahiye| yahAM yAvatpada se vaha dravya se bhI pudgala dravyoM - hotA nathI, arthAt taiksa -zarIranI niyaMtti-prApti bhATe lava ne yuddhasa dravyone grahaNa kare che, te pudgala dravya jIvanA avagAhe kSetranI abhyantara vartIja hAya che tenI bahAranA kSetravat hAtA nathI. kAraNa ke tene kheMcavA mATe samaja heAya che. athavA te sthita dravyeAne grahaNa kare che. asthita dravyene grahaNa karatA nathI. kAraNa ke temane e pramANenA ja svabhAva che. 'zeSa N yathA audArikazarIrasya' mA adhana zivAya saghaNu sthana mohAri zarIranA prakaraNamAM je pramANe kahela che teja pramANenu' ahiyAM samajavu joie 'kammagasarIre vi evaM ceva' dharma zarIranI prApti sabhadhabhAM pazu pUrvota aArena yugayAnA ArDaranA sabhadhabhAM samala sevu' ' evaM jAva bhAvao vi. rondra Aja rIte kANu zarIra yAvat bhAvathI paNa grahaNa kare che. ATalA sudhInuM thana grahaNa karavuM joI e. ahIyA cAvat padathI te dravyethI paNa te Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyamandrikA TIkA za025 u. 2 sU04 sthitAsthitadravyagrahaNanirUpaNam 586 bhAvato'pi gRhNAti, atra yAvatpadena dravyataH kSetrataH kAlataca ? grahaNaM bhavati, 'jAI' davbAI do geTa vAI ki emaesiyAI gevhai dupae siyAI geNDayAni dravyANi kArmaNazarIrI dravyato gRhNAti tAni kim ekamadezikAni gRhNAti, dvipadezikAni kA gRhNAti ? tripadezikAdArabhya kimanantapradezikAni gRhNAti iti manaH / uttaramAha - ' evaM jh|' ityAdi, 'evaM jahA bhAtApade' evaM yAvat bhASApade gayA jJApanAsUtrasya ekAdaze bhASApade kathitaM tathaivehApi vaktavyam, taca 'ti parasivAha givhaDa, jAtra anaMtapara vivAha giours' ityAdi trimadezikAni ko grahaNa karatA hai, kSetra se bhI vaha pudgaladravyoM ko grahaNa karatA hai, kAla se bhI vaha pugaladravyoM ko grahaNa karatA hai' isa kathana kA saMgraha kiyA gayA hai / ava gautama prabhu se aisA pUchate haiM - ' jAi dabAI dagdhao geha, tAI ki emaesiyAI gevhaha, dupaesiyAI gevha' jina dravyoM ko phArmaNa zarIrI dravya kI apekSA grahaNa karatA hai to kyA vaha eka pradezavAle jana drandhoM ko grahaNa karatA hai ? athavA do pradezo vAle una dravyoM ko vaha grahaNa karatA hai ? athavA tIna pradezoM se lekara ananta pradezovAle una dravyoM ko vaha grahaNa karatA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- ' evaM jahA bhAsApade jAva ANupuSi gevhaha no aNANupurviMga does' he gautama! isa sambandha meM jaisA kathana prajJApanA sUtra ke 11 veM bhASApada meM kiyA gayA hai usI prakAra se yahAM para bhI kahanA cAhiye / jo isa prakAra se hai - 'tipaeliyAI giNhaha ' vaha tIna pradezoM vAle pudgalaskandhoM ko grahaNa karatA hai 'jAva anaMtapaesiyAI givha' yAvat pudgala drabyAne grahaNa kare che, kSetrathI paNa te pudgala dravyone grahaNa kare che, kALathI paNa te pudgala dravyeAne grahaNa kare che. A kathananA sagraha thayela che. have gItabhasvAmI prabhune me pUche che hai- 'jAI davvAI' davvabho gevhai tAI' kiM ega esiyAi' geNhai duppaekhiyAi geNDara' ? dravyAne abhazu zarI ravALA dravyanI apekSAthI grahaNa kare che, te zuM te eka pradezavALA te dravyeAne grahaNa kare che? athavA e pradezavALA te dravyAne grahaNu kare che ? athavA traNa pradezathI laIne ana ta pradezavALA te dravyone te grahaNu kare che ? A praznanA uttarabhAM alu che - evaM jahA bhAsApade jAva ANupuvi geNDi no aNANupuvvi gehai' he gautama! A samadhamAM ne uthana ajJAyanA sUtranA 11 agIyAramAM bhASApadamAM kahela che, eja pramANenu kathana ahiya yA samanvu leIyo, ne bhI prabhA che. - 'tippaesiyAi' gevhai' te traSu bha0 74 1 Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. . . " .. . bhagavatI gRhNAti yAvadanantamadezikAni gRhaNAtIti / kiyatparyantaM prajJApanAyA ekAdaza padamihAnukarSaNIyaM tatrAha-'jAva' ityAdi, 'jAva ANupundhi geNii no aNANupuci geNDaI' yAvadAnupUrvyA gRhNAti no anAnupU- gRhNAti, etatparyantaM mahApanAprakaraNamadhyetavyamiti 'tAI bhane ? kaidisi geNhai' tAni bhadanta ! katidizagRhNAti ? bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'nivvodhAraNa chadisi nirvyAghAtena Saidizam, vyAghAtaM pratItya syAt tridizaM syAt caturdiza syAt paJcadizam, etadAzayenaiva kathitam 'jahA orAliyasarIrassa' yathaudArikaananta pradeza vAle pudgala skandhoM ko grahaNa karatA hai / ina pudgalaskandho ko jo vaha grahaNa karatA hai 'jAva ANupuci gehai, no aNANupuci geNhaha' yAvat AnupUrvI se vaha grahaNa karatA hai vinA AnupUrvI ke vaha:unheM grahaNa nahIM karatA hai| isa prakAra se yahAM taka kA prajJApanA sUtra kA gyArahavAM pada grahaNa karake kahanA cAhiye / aba gautama punaH prabhu seM. isa prakAra se pUchate haiM-'tAI bhaMte ! kAdisi geNhaha' he bhadanta / vaha kitanI dizAoM meM se Aye hue pudgala skandhoM ko grahaNa karatA hai? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA nivvAghAeNaM chaghisiM' he gautama yaha vinA vyAghAta ke to chahoM dizAoM meM se Aye hue pudalaskandhoM ko grahaNa karatA hai aura vyAghAta ke hone para vaha tIna dizA se, cAra dizA se evaM pAMca dizA se Aye hue padaloM ko grahaNa karatA hai| isI bAta ko prakaTa karane ke abhiprAya se sUtrakAra ne 'jahA orAliyasarI prazANA purasa24 pAne saya 42 cha, 'jAva arNatapaesiyAI giI thAvat anaMta pradezavALA pudgala kaMdhAne grahaNa kare che. A pudgala che re te 5 43 che, to 'jAva vANupuvi giNhaI, no aNANupuvi giraha thAvat AnupUrvIthI paNa te grahaNa kare che, AnupUvI vinA te tene zahera karatA nathI. A prakAre ahIMyAM sudhInuM prajJAtA savAla anusAra . padanuM kathana grahaNa karavuM joIe. je ve gItabharapAbhI thI mahAvAra prAne meM pUche cha. tAi bhate / / keiMdisi geNhaI magana cii dizAmAthI Ave dhAna kara Us42 - 1 25 // prazna uttaramA prabhu cha / goyamA ! nivAghApaNAra parisi' ke gautama ta vyAdhAtavinA mehiyaamaabhaathaa..avitaayaane grahaNa kare che. ane vyAghAta thAya tyAre te traNa dizAethI dizAethI ane pAMca dizAethI AvelA pudrane hara che. to langinaliprAyathI saMtrari jahA orAliyasarIrarasa ko prabhAva kA Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ premaiyacandrikA TIkA za025 u.2 sU04 sthitAsthitadravyagrahaNanirUpaNam 587 zarIrasya audArikazarIraprakaraNe yathA kathitaM tathaiva ihApi jJAtavyamiti bhAvaH / 'jIve NaM bhaMte !' jI khana bhadanta ! 'jAI dabAI soiMdiyattAra geNhai tAI ki ThiyAI geNhai' yAni dravyANi zrotrendriyatayA gRhNAti tAni ki sthitAni gRhUgAti asthitAni vA dravyANi gRhaNAtIti praznaH / uttaramAha-'jahA' ityAdi, 'ja veubiyasarIraM yathA vaikri. .rIram, yathA baiMkriyazarIraniSpatyarthaM sthitAsthitadravyagrahaNaM niyamAt padi prayakaM tathA zrotrendriyadravyagrahaNamapIti, zrotrendriyadravya. grahaNaM hi nADImadhye eva bhavati tatra ca 'siya vidisiM' ityAdi nAsti vyAghAtA. bhAvAt tatra ca nipapAda padizam ityeva vaktavyam, 'evaM jAva jibhidiyattAe' rassa' aisA sUtrapATha kahA hai arthAt audArika zarIra ke prakaraNa meM jaisA kahA gayA hai vaisA hI yahAM para jAnanA cAhiye / aba gautama punaH prabhu se aisA pUchate haiM-'jIve NaM bhaMte / jAI davAI loiMdiyattAe gehaha, 'tAI kiM ThiyAiM geNhaha' he bhadanta ! jIva jinadravyoM ko zrotrendriya rUpa se grahaNa karatA hai to kyA vaha sthita hue unheM grahaNa karatA hai ? athavA asthita hue unheM grahaNa karatA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM'jahA veubviyasarIraM' he gautama! jisa prakAra vaikriya zarIra kI niSpatti ke liye jIva sthita asthita dravyoM kA grahaNa niyama se chahoM dizAoM meM se karatA hai usI prakAra le vaha zrotrendriya kI niSpattike liye pudgaladravya kA grahaNa chahoM dizAoM meM se karatA hai kyoki zrotrendriya dravya kA grahaNa sanADI ke madhya meM hI hotA hai vahAM 'siya tidisiM' ityAdi pATha nahIM kahA gayA hai| vyAghAta kA abhAva hone ke kAraNa vaha niyama se chahoM dizAoM se Aye hue pudgaloM kA pATha kahela che. arthAt audArika zarIranA prakaraNamAM je pramANe kahela che. eja pramANenuM kathana ahiyAM paNa samajavuM joIe. thA gautabhasvAmI prabhune me pUche che hai-'jIve Na bhaMte ! jAI davvAi soiMdiyattAe gihA tAI kiMThiyAI geNhai' 3 sAvana drane zrotra Indriya paNAthI grahaNa kare che, te zu te sthita rahelA tene grahaNa kare che ? ke asthita thayelA tene grahaNa kare che? A praznano uttara 2mA prabhu 4 cha -'jahA veubviyasarIra' ke gItama! 2 zata Thiya zarIranI prApti mATe jIva sthita ane asthita dravyanuM grahaNa niyamathI e dizAethI kare che, e ja pramANe te zrotrendriyanI prApti mATe chae dizAo ethI paDrala dravyonuM grahaNa kare che. kemake zrotrendriya dravyanuM grahaNa nADInI madhyamA 1 thAya che. tyAM 'siya tidini" dhyAl 48 uvAmA mAnya nayI Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtra evaM zrotrendriyavadeva yAvat-cakSurindriya-ghrANendriya-jihendriyadravyagrahaNamapi vizeyamiti / 'phAsidiyattAe jahA orAliyasarIraM' sparzanendriyatayA yathA audArikazarIraM yathaudArikazarI dravyagrahaNaM sthitAsthitadravyaviSayakaM tathA vyAghAtAbhAve padigaviSayakaM vyAghAte sati kadAcit tridiza syAt caturdizaM syAt paJcadirza tathedamapi / 'maNajogattAe jahA kammagasarI' manoyogatayA yathA kArmaNazarIram grahaNa karatA hai| 'evaM jAva jibhidiyattAe' zrotrendriya ke jaise hI yAvat-cakSu indriya ke ghrANendriya ke aura jihvA indriya ke dravya. grahaNa ke viSaya meM bhI kathana karanA cAhiye / 'phAsidiyattAe jahA orAliyasarIraM' sparzana indriya ke dravya grahaNa ke sambandha meM audA. 'rika zarIra ke dravya grahaNa ke jailI hI vicAradhArA jAnanI cAhiyearthAt audArika zarIrI jisa prakAra se sthittAsthita dravya kA grahaNa audArika zarIra rUpa le pariNamAne ke liye karatA hai-yadi vyAghAta nahIM . hai to vaha ise chahoM dizAoM se grahaNa karatA hai aura yadi vyAghAta hai to vaha kadAcit tIna dizAoM se kadAcit cAra dizAoM se aura kadAcit pAMca dizAoM se grahaNa karatA hai isI prakAra se sparzana indriya vAlA jIva bhI sthitAsthita pudagala dravya ko vyAghAtAbhAva meM chahoM 'dizAoM se aura vyAghAta ke sadbhAva meM kadAcit tIna dizAoM se kadAcit cAra dizAoM aura kadAcit pAMca dizAoM se grahaNa karatA hai 'maNajogattAe jahA kamnamalarI manoyoga ke lambandha kANa. vyAghAtane abhAva hevAne kAraNe niyamathI chae dizAethI AvelA pudra"tu aya 42 cha. 'evaM jAva jibhi diyattAe' zrotrendriyana! thana prabhAra thAvat cakSu IndriyanA, ghANa-nAsikA IndriyanA ane jIllA indriyanA dravya hanA viSayamA 59] 4thana naye, 'phAsi diyattAe jahA oraaliyhora" sparzana IndriyanA kavya grahaNa karavAnA saMbaMdhamAM audArika zarIranA dravya grahaNa karavAnA kathana pramANenuM ja kathana samajavuM arthAta dArika rArIvALa je pramANe thita ane asthita dravyanuM grahaNa audArika zarAja paNAthI pariNamAvavA kare che,-eTale ke jo vyAghAta na hoya te te kaIvAra traNa dizAethI kaIvAra cAra dizAethI ane kaI vAra pAMca dizAethI grahaNa kare che. e ja rIte sparza IdriyavALe jIva paNa sthita ane asthita addala dravyane vyAghAtanA abhAvamAM chae dizAethI ane vyAghAta hoya tyAre koI vAra traNa dizAethI kaI vAra cAra dizAothI ane kaI pAra pAMca dizAmAthI ghaya 42 cha. 'maNajogattAe jahA kammagasarIraM' manAyA Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prandrikA TIkA za025 u.2 sU04 sthitAsthitadravyagrahaNanirUpaNam 589 'navaraM niyamaM chaddisi' navaraM niyamAt paDUdizam, manoyogatayA tathA dravyANi gRhagAti yathAkArmaNazarIraM sthitAnyeva gRhNAti na tu asthitAnItyarthaH kevalaM tatra vyAghAtena ityAdyuktam iha tu niyamAt SaDUdizamityeva vaktavyam trasanADImadhye eva manodravyagrahaNasadbhAvAt tranADIva hirgatAnAM manodravyaM na bhavati tatra sthAvarANAmeva sadbhAvAt matrodravyAbhAvAditi / ' evaM vaha jogatA' evaM vaco - yogatayApi manodravyavad vAgadravyANyapi sthitAnyeva gRhagAtItyarthaH / 'kAyajoga zarIra ke jaisA kathana jAnanA cAhiye / arthAt vaha sthitadravyoM ko hI grahaNa karatA hai kintu asthinadravyoM ko nahIM' 'navaraM niyama chaddisiM' vahAM kArmaNazarIra ke prakaraNa meM vyAghAta se aisA kahA hai parantu yahAM para jo paudgalika dravya kA grahaNa hotA hai vaha niyama se chahoM dizAoM meM se hotA hai kyoMki manodravya kA grahaNa vasanADI ke bhItara hI hotA hai / isIliye yahAM vyAghAta kA abhAva kahA gayA hai| sanADI se bAhara manodravya kA abhAva hai / isaliye sanADI se bahirgata jIvoM ko manodravya nahIM hotA hai / trasanADI se bAhara sthAvaroM kA hI sadbhAva rahatA hai / isaliye vahAM para manodravya kA abhAva kahA gayA hai / 'evaM baijo gattAe vi' isI prakAra se bAgyogI jIva bhI vacanayoga dravyoM kA grahaNa karatA hai / arthAt vaha bhI balavADI ke bhItara hI hotA hai aura sthita vacana yogya dravyoM kA hI grahaNa karatA hai asthita dravyoM kA nhiiN| isa sambandha meM aura rUpa kathana navodravya ke prakaraNa meM kathita kathana ke jaisA ho jAnanA cAhiye / 'kAyajogattAe jahA orA ganA saMbaMdhamAM kANu zarIra saMbadhI kathana pramANenuM kathana samajavuM joie. 'navara' niyamaM chaddisiM' 52tu mahIyA ne cauddhasiGa dravyeonu zraNu hoya che, te niyamathI cha e kriza emAMthI DAya che. ane sthita dravya ja grahaNa thAya che. asthitadravya grahaNa karAtu nathI kemake maneAdravyanuM grahaNa trasa nADInI aMdara ja DAya che. e kAraNathI ahiyAM vyAghAtaneA abhAva kahyo che. trasa nADInI bahAra mane dravyanA abhAva che, tathA trasanADInI bahAra rahelA jIvAne 'maneAdratrya hai|tu' nadhI. trasa nADInI bahAra sthAvarAnA ja sadbhASa rahe che. tethI tyAM bhanodravyano kalA udyoche 'eva' vaijo gattAe vi' zena prabhA vacanayeAga vALA jIva paNa vacanayeAga dravyAne grahaNu kare che. te te paNa trasa nADInI aMdara sthita ja vacanayAgya dravyAnu grahaNa kare che. asthita dravyone grahaNa karatA nathI, A sabaMdhamAM khAkInuM saghaLu kathana maneAdravyanA Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 590 bhagavatIstre tAe jahA orAliyasarIrassa' kAyayogatayA yathaudArikazarIrasya kAyajoga dravyANi sthitAsthitAni SaDUdigAgatamabhRtIni ca gRhNAtItyarthaH / 'jIve NaM bhaMte' jIvaH khalu bhadanta ! 'jAI davAI ANApANuttAe geNDaI' yAni dravyANi Ana mANatayA gRNAti tAni ki sthitAni dravyANi asthitAni veti prshnH| uttaramAha-'jaheva' ityAdi, 'jaheva orAliyasarIrattAe' yathaiva audArikazarIratayA yaudArikazarIradravyagrahaNaM-sthitAsthitadravyagrahaNarUpaM tayA'trApi 'jAva siya paMca. liya sarIrassa' jIva-kAyadyogI jIva chahoM dizAoM se Aye huve kAyayoga dravyoM kA cAhe ve sthita ho cAhe asthita hoM grahaNa karatA hai aura jaba vyAghAta kA sadbhAva hotA hai-taba vaha kadAcit tIna dizAoM se, kadAcit cAra dizAoM se aura kadAcit pAMca dizAo se Aye have kAyayoga paugalika dravyoM kA grahaNa karatA hai| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'jIve NaM bhaMte / jAI davAI ANApANuttAe geha' he adanta ! jIva jina dravyoM ko zvAsocchvAsa ke rUpa meM grahaNa karatA hai ve dravya kyA sthita hote haiM athavA asthita hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'jaheva orAliya sarIrattAe' he gautama ! ila sambandha meM kathana audArikazarIra ke jaise jAnanA caahiye| arthAt jisa prakAra audArika zarIrI jIva audArika zarIra kI niSpatti ke liye audArika prAyogya paudgalika dravyoM kA cAhe ve sthita ho athavA asthita hoM unakA grahaNa karatA hai aura yaha usa kA grahaNa vyAghAta 42mA 46 4thana prabhA 1 samana. 'jhAyajogattAe jahA orAliyasarIraskha' 04-1yayI 71 chaye hizayAmethI Aau yA dra0yAnu cAhate te sthita hoya cAhe asthita hoya tenuM grahaNa kare che. ane jyAre vyAghAtane sadbhAva hoya che, tyAre te kadAcita traNa dizAethI vAra cAra dizAe ethI ane kaI vAra pAMca dizAethI Avela kAyayoga palika dravyone grahaNa kare che. va gautamasvAmI prasuna me pUche che hai-'jIve gaM bhaMte / jAI davAI ANApANuttAe geNhai mApana 12 dravyAne zvasanAsa 35thI aDaSya kare che, te dravya zuM sthita hoya che ? athavA asthita hoya che ? A praznanA uttaramA prabhu 4 cha 4-'jaheva orAliyasarIrattAe' gItama ! AdhamA audArika zarIranA kathana pramANenuM kathana samajavuM arthAta je pramANe dArika . zarIravALe jIva dArika zarIranI prApti mATe darika prayoga paulika dravyonuM cAle te sthita hoya athavA asthita hoya tenuM grahaNa kare che. ane Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za025 u02 su04 sthitAsthitadravya grahaNanirUpaNam 591 disaM' yAvat syAt paJca dizam, vyAghAtAbhAve sati Sadigbhya AhRyaM dravyANAM grahaNam, vyAghAte sati syAt tridizaM syAt caturdizaM syAt paJca dizam iti / ' evaM ' evam anena prakAreNa 'cauvI saidaMDa eNaM eyANi payANi bhANiyanvAi' caturviMzatidaNDakena etAni pUrvoktAni padAni bhaNitavyAni, kintu 'jassa jaM asthi' yasyayadasti, yasya jIvasya yat zarIraM yAnIndriyANi ye ca manoyogAdayo yogAH, AnamANaM ca bhavati tadgrAhyam / atrAyamAzayaH - zarIrANi paJca, indriyANi paJca, manoyogAdayakhayo yogAH AnamANasvaM ceti caturdazapadAni tatastadAzritA vatudezaiva daNDakA atra bhavanti ? nAdhikamiti / ' sevaM bhaMte / sevaM bhaMte ! ci tadevaM ke abhAva meM chahoM dizAoM meM se Aye huve pudgaladravyoM kA grahaNa hotA hai aura vyAghAta ke sadbhAva meM kadAcit tIna dizAo se kadAcit cAra dizAoM se aura kadAcit pA~ca dizAoM se Aye huve pudgala dravyoM kA grahaNa hotA hai / usI prakAra se yahA~ para bhI kathana jAnanA cAhiye / isa prakAra se 'cavIsaha daMDaeNaM evANi payANi bhANivvAI' 24 cauvIsa daNDakoM dvArA ina pUrvokta padoM ko kahanA cAhiye kintu 'jassa jaM asthi' jisa jIva ko jo zarIra jo indriyAM aura jo manoyoga Adi yoga aura zvAsocchrayAsa hoM, ve yahA~ grahaNa karanA caahiye| isakA tAtparya yaha hai-pAMca zarIra 5, pAMca indriyAM 5, tIna yoga 3, aura AnamANa ye caudaha pada haiN| isaliye inake Azrita caudaha hI daNDaka yahAM hote haiM, adhika nahIM / 'sevaM bhaMte / sevaM bhaMte! tti' he bhadanta ! zarIra A tenuM grahaNu vyAghAtanA abhAvamAM chae dizAethI AvelA putlAnu hAya che. ane vyAghAta thAya tyAre koi vAra traNa dizAethI kAI vAra cAra dizAethI ane kAI vAra pAMca dizAkhoethI AvelA pudgala drabyAnuM grahaNa thAya che. eja rIte ahIMyAM paNu samajavu' joi e te A pramANe 'cavIsaidaMDaNaM eyANi payANi bhANiyavvAI' thopIsa 24 umedvArA AA paDesA aDesa hone zraddhaSu vA lekhe. paraMtu ' jasta jaM asthi' ne apane ne zarIra je IndriyA ane manAga vigere cAga ane zvAseAcchavAsa A cauda 54 hAya che, teone ahIMyAM grahaNa karavA joie. A kathananu' tAtpa e che ke-pAMca zarIra, pAMca IMdriA traNa caiAga ane AnamANu A cauda ' pada thAya che. tethI tenA AzrayathI ahIMyAM caudaja daDakA thAya che, vadhAre nahIM 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte! tti' he bhagavan zarIra 'chadriya vigerenA dravya Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre 592 bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti, he bhadanta ! zarIrendriyAdInAM dravyagrahaNavipaye yad devAnupiyeNa kathitaM tat evameva-sarvathaiva satyamiti kathayitvA gautamaH zramaNa bhagavantaM mahAvIraM vandate namasyati vanditvA namasyitvA saMyamena tapasA AtmAnaM bhAyatrayan viharatIti // 04 // iti zrI vizvavikhyAta-jagadvallabha-prasiddhavAcaka-paJcadazabhASA kalitAlatakalApAlApakamavizuddhagadyapadyanaikagrandhanirmApaka, vAdimAnamardaka-zrIzAhacchatrapI kolhApurarAnapradatta'jainAcArya padabhUpita - kolhApurarAjagurubAlabrahmacAri-jainAcArya - jainadharmadivAkara pUjya zrI ghAsIlAlacativiracitAyAM zrI . "bhagavatImUtrasya" mameyacandrikArakhyAyAM vyAkhyAyAm paJcaviMzatizatakasya dvitIyodazakaH samAptaH // 25-2 // indriya AdiphoM ke dravyagrahaNa karane ke viSaya meM jo Apa devAnupriya ne yaha pUrvokta rUpa se kahA hai vaha saba aisA hI hai-sarvadhA hI satya hai isa prakAra kaha kara gautama ne zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandanA kI namaskAra kiyA aura phira ve bandanA namaskAra kara saMyama aura tapa se AtmA ko bhAvita karate hue apane sthAna para virAjamAna ho gye|suu04| jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajImahArAjakRta . "bhagavatIsUtra" kI prameyacandrikA vyApAke pacIsaveM zatakakA chittIya uddeza samApta // 25-2 // grahaNa karavAnA saMbaMdhamAM ApI devAnupriye je A kathana karyuM che, te saghaLuM kathana eja pramANe che. arthAt A5 devAnupriye pUrvokta prakArathI je kathana karyuM che te sarvathA satya ja che, A pramANe kahIne gautamasvAmIe zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmIne vaMdana karI namaskAra karyA ane te pachI teo vaMdanA namaskAra karIne tapa ane saMyamathI pitAnA AtmAne bhAvita karatA thayA pitAnA sthAna para birAjamAna thayA. sU04 jainAcArya jainadharmadivAkarapUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtranI prameyacandrikA vyAkhyAnA pacIsamA zatakane bIjo uddezaka samApta ra5-2 Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za025 u.3 sU02 saMsthAnanirUpaNam // atha tRtIyodezakA prArabhyate // paJcaviMzatitamazatakIyadvitIyodezake dravyANi kathitAni dravyeSu ca pudgalAH kathitAH pudgalAzca prAyaH saMsthAnavanto bhavantItyata stRtIyodezake saMsthA. nAni kathyanve, ityevaM saMbandhe nAyAtasya tRtIyoddezakasyedamAdimaM sUtram'kANaM maMte ! saMThAgA' ityaadi| mUla-kANa aMte ! saMThANA pannattA ? goyamA! cha saMThANA pannattA, taM jahA-parimaMDale1, baDhe 2, taMse3, cauraMse4, Ayae5, annitthNthe6| parimaMDalA NaM bhaMte! saMThANA davaTTayAe ki saMkhejjA asaMkhejjA aNaMtA? goyamA no saMkhejjA no asaMkhejjA arnntaa| vaTA NaM aMte ! saMThANA0, evaM ceva evaM jAva aNitthaMthA, evaM paesaTrayAe vi evaM vaThThapaesaTTayAe vi / eesiMNa bhaMte ! parimaDalavataMsabauraMsaAyayaaNisthaMthANaM saMThANANaM davaTTayAe paesaTrayAe davvaTupaesaTThayAe kayare kayarehiMto jAva visesAhiyAvA? goyamA! lavvatthovA parimaMDalasaMThANA davaTayAe, vaTTA saMThANA davvayAe saMkhejjaguNA, caurasasaMThANA davaTThayAe saMkhejaguNA, taMsA saMThANA davaTTayAe saMkhejaguNA, AyayasaMThANA davaTrayAe saMkhejaguNA aNitthaMthA saMThANA vvayAe asaMkhejagaNA paesaThAe savvatthovA, parimaMDalA saMThANA paesaTTayAe, vahA saMThANA paesaTTayAe saMkhejjaguNA, jahA davaTThayAe tahA pae. saTrayAe vi jAva aNitthaMthA saMThANA paesaTTayAe asaMkhejjaguNA, davvaTupaesaTTayAe savvatthovA parimaMDalA saMThANA davaThyAe lo veva gamao ANiyabyo jAva aNitthaMsthA saMThANA dabaTTapaesacyAe asaMkhejjaguNA, aNitthaMthehito saMThANehito - bha0 75 Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre dayArahita parimaMDalA saMThANA parasaTTayAe asaMkhejjaguNA, vA saMThANA paTTayA saMkhejjaguNA, so ceva paesaTTayAe gamao ANi aNitthaMthA saMThANA parasaTTayAe 594 jAva asaMkhejjaguNA // sU0 1 // , chAyA kati khalu bhadanta ! saMsthAnAni mahatAni 9 gautama ! pasaMsthAnAni prajJaptAni tadyathA - parimaNDalam 1, vRttam 2, vyasram 3, caturakham 4, Ayatam 5, aNitthaMstham 6, parimaNDalAni khalla bhadanta | saMsthAnAni dravyArthadayA ki saMkhyeyAni asaMkhyeyAni anandAni ? gautama | no saMkhyeyAni no asaMkhyeyAni anantAni, vRttAni khalu bhadanta ! saMsthAnAni0 evameva evaM yAvadanitthaMsthAni evaM pradezAtayA'pi evaM dravyArtha pradezArthatayA'pi / eteSAM khala bhadanta ! parimaNDalacaturasrA patA'nissthAnI sasthAnAnAM dravyArthatayA pradezArthatayA dravyAryapadezArthatayA katare katarebhyo yAvadvizepAdhikA vA ? gautama ! sarvastokAni parimaNDalasaMsthAnAni dravyArthatayA vRttAni saMsthAnAni dravyAryatayA saMkhyeyaguNAni, caturasrANi saMsthAnAni dravyArthatayA saMkhyeyaguNAni, vyasrANi saMsthAnAni pArtha tayA saMkhyeyaguNAni, AyatasaMsthAnAni dravyArthatayA saMkhyeyaguNAni, anityaM sthAni saMsthAnAni dravyAryatayA asaMkhyeyaguNAni, pradezArthatayA sarvastokAni pari* maNDalAni saMsthAnAni, pradezArthatayA vRttAni saMsthAnAni pradezArthatayA saMkhyeya guNAni, yathA dravyArthatayA tathA pradezArthatayA api yAvadanitthaMsthAni saMsthAnAni pradezAtayA asaMkhyeyaguNAni, dravyArtha pradezArthatayA sarvastokAni parimaNDalAni saMsthAnAni dravyArthatayA sa eva gamako maNitavyaH yAvat anityaM sthAni saMsthAnAni dravyArtha pradezArthatayA asaMkhyeyaguNAni, anitthaMsyebhyaH saMsthAnebhyo drazyAtAkebhyaH parimaNDalAni saMsthAnAni pradezArthatayA asaMkhyeyaguNAni, sAni saMsthAnAni pradezArthatayA saMkhyeyaguNAni, sa eva pradezArthatayA gamako bhaNitavyaH yAvadanissthAni saMsthAnAni pradezArthatayA asaMkhyeyaguNAni // 0 1 // tIsare uddezaka kA prAraMbha 'paccIsa zataka ke dvitIya uddeza meM dravyoM kA kathana kiyA aura unake kathana meM pugdaloM kA bhI kathana kiyA gayA hai| pula prAyaH zrI uddezAne Ala---- paccIsamA zatakanA bIja uddezAmAM dravyonuM kathana karavAmAM AvyuM che, ane tenA kathanamAM puhUMgaletu paNa kathana karavAmAM Avyu che, puTTugala prAyaH 7. Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za025 u.3 sU01 saMsthAnanirUpaNam TIkA-'kai NaM bhaMte ! saMThANA pannattA' kati khalu bhadanta ! saMsthAnAni pramatAnIti praznaH / bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'cha saMThANA pannattA' paT saMsthAnAni prajJaptAni prakArabhedameva darzayati-'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'parimaMDale' parimaNDalanAmakaM prathamaM saMsthAnAm 1, 'vaDhe vRttam-catulaM dvitIya saMsthA 2, 'taMse' vyasaM trikoNanAmakaM tRtIyaM saMsthAnam 3, cauraMse' caturasram-cI saMsthAnam 4, 'Ayate' AyataM paJcamaM saMsthAnam 5, 'aNitthaMthe' anityaMstham, ityam-anena prakAreNa parimaNDalAdinA tiSThanIti itthasthaM na itthaM sthamiti anitthaMstham parimaNDalAdi saMsthAnapaJcakavyatiriktaM SaSThaM. saMsthAnam 6 / tatra parimaNDalam-valayAkAram antaH zuSiram 1, vRttam-golA. karake saMsthAnavAle hote haiM isaliye isa tRtIya uddeze meM saMsthAnoM kA kathana kiyA jAtA hai| isIliye isa uddezaka ko sUtrakAra ne prArabhbha kiyA hai| 'kANaM bhaMte ! saMThANA pannatto' ityAdi TIkArtha-gautama ne kaha NaM bhaMte ! saMThANA pannattA' prabhu se aisA isa sUtradvArA pUchA hai ki he bhadanta ! saMsthAna kitane kahe gaye haiM ? isake uttara meM prabhu ne aisA kahA ki-'goyamA !cha saMThANA pannattA' he gautama ! saMsthAna chaha kahe gaye haiN| 'taM jahA' jo isa prakAra se hai-'parimaMDale' parimaNDala 1 'baTTe' vartula 2 'taMle' vyatra 3 'cauraMkhe' caturasra 4 'Ayae' Ayata 5 tathA 'aNisthatthe' anitthastha parimaNDala Adi saMsthAnoM se bhinna AkAra bAlA saMsthAna hotI haiN| inameM parimaNDala nAma kA jo prathama saMsthAna hai vaha valayAkAra hotA hai arthAt bhItara meM saMsthAnavALA ja hoya che tethI A trIjA uddezAmAM saMsthAnuM kathana kare. vAnA hetuthI A uddezAne sUtrakAre prAraMbha karyo che. tenuM prathama sUtra A pramANe cha. 'kai Na bhate ! saThANA pannattA' tyAhi TI -'kai Na bhaMte ! saThANA pannattA' mA sUtrathI gItamasvAbhAsa prabhune evuM pUchayuM che ke-he bhagavan saMsthAna keTalA kahevAmAM AvyA che? yA prazna uttaramA prabhume me yuche haiM-'goyamA ! cha saThANA pannattA' OM gautama saMsthAna cha 4AmA mAyA che. 'tajahA' 2 mA prabhArI hai'parimaMDale' paribha 1, 'vaDe' vatu 2 'tase' yasa 3, 'cauraMse' yaturasa 4, 'Ayae' sAyata 5, tathA 'aNitthatthe' manitya 25 6,' paribha vire saMsthAnethI judA AkAravALuM saMsthAna. AmAM parimaMDala nAmanu je pahela saMsthAna che, te valayAkAra (bayAnA AkAra jevuM) arthAt gaLAkAra hoya Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - 526.. bhaMgavatIstre kArakam antaH zupirarahitaM jhallarIvat modakavadvA 2, vyasaM-trikoNaM zanATaka phalavat 3, caturasra-samacatuSkoNaM pIThavat 4, Ayatam-dIrgha daNDavat 5, anityastham-pUrvoktAkArAviriktAkArakam 6, etAni SaTprakArakANi saMsthAnAni bhavantIti / 'parimaMDalA NaM bhaMte ! saMThANA davaTThayAe ki saMkhejjA asaMkhejjA aNaMtA' parimaNDalAni khallu bhadanta ! saMsthAnAni dravyArthatayA ki saMkhyeyAni asaMkhyeyAni anantAni vA. he bhadanta ! parimaNDalasaMsthAnavanti dravyANi dravyarUpamarthamAzritya kiM saMkhyeyAni asaMkhyeyAni anantAni veti prshnH| bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, khAlI (polA) hotA hai vRtta jo saMsthAna hai vaha golAkAra hotA hai arthAt bhItara meM bharA huA (Thosa) hotA hai| yaha saMsthAna jhallarI ke jaisA athavA modaka ke jaisA Thosa hotA hai| zRGgATaka phala-siMghADe ke Akara jaisA jo saMsthAna hotA hai vaha vyasra saMsthAna hai| pITha ke jaisA jo samakoNa cAroM kone jisake gharAghara sama hote haiM-aisA jo saMsthAna hotA hai vaha caturasra saMsthAna hai daNDa ke jaisA jo saMsthAna lamyA hotA hai vaha Ayata saMsthAna hai| pUrvokta AkAroM se atirikta AkAra vAlA jo saMsthAna hotAhai vaha anisrthastha saMsthAna hai| ye cha prakAra ke saMsthAna haiN| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'parimaMDalA NaM bhaMte ! saMThANA va yAe ki saMkhejjA asaMkhejjA aNaMtA' he bhadanta ! parimaMDala saMsthAna dravyArtharUpa se kyA saMkhyAta hai athavA asaMkhyAta hai athavA ananta haiM? tAtparya prazna kA aisA hai ki parimaMDala saMsthAna vAle dravya, dravya rUpa che. ane aMdarathI chidro vALuM hoya che. vRtta nAmanuM je bIju saMsthAna che, te goLa AkAranuM hoya che. ane aMdara chidra vagaranuM hoya che. A saMsthAna jhAlara pramANe athavA modaka-lADunA pramANe hoya che. zagATaka phala-zIgheDAnA AkAra jevuM je saMsthAna hoya che, te vastra sa sthAna che. pITha-pATanI mAphaka jenA cAre khUNA barAbara sarakhA hoya che, evuM je saMsthAna hoya che, te samakoNa-samacaturasa saMsthAna che, daMDanI mAphaka je saMsthAna lAMbu hoya te Ayata saMsthAna cheA pUrvokta AkAre zivAyanA AkAravALuM je saMsthAna hoya che, te anittharatha saMsthAna che. A rIte A cha prakAranA saMsthAne kahyA che. ve gItamasvAmI prasana menu pUche cha:--'parimaMDalA Na bhaMte ! saMThANA 90vaTTayoe ki sakhejjA asakhejjA ANatA' 8 sapan paribha38 sathAna dradhyArtha rUpathI zuM saMkhyAta che? athavA asaMkhyAta che? athavA anaMta che? A praznanuM tAtparya evuM che ke-parimaMDala saMsthAna vALuM dravya dravya Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za025 u.3 sU01 saMsthAnanirUpaNam 'goyamA' he gautama ! 'no saMkhejjA no asa khejjA aNaMtA' no saMkhyeyAni no asaMkhyeyAni kintu anantAni 'vaTTA NaM bhaMte ! saMThANA evaM ceva' tathAhi-'vaTA gaM bhaMte ! saMThANA dabaTTayAe ki saMkhejjA asaMkhejjA aNaMtA' vRttAni khala bhadanta ! saMsthAnAni dravyArthatayA kiM saMkhyeyAni asaMkhyeyAni anantAni veti-prshnH| uttaramAha-evameva-parimaNDalasaMsthAnavadeva vRttAni saMsthAnAni no saMkhyeyAni no asaMkhyeyAni kintu anantAnItyarthaH evaM jAva aNitthaMthA' evaM yAvad anitthaMsthAni saMsthAnAni no saMkhyeyAni na vA asaMkhyeyAni kintu anantAni dravyArthatayetya bhiprAyaH / atra yAvatpadena vyatracaturasrAyatasaMsthAnAnAM grahaNaM bhavati / eteSvapi parimaNDalasaMsthAnavadeva vyavasthA jJeyeti / 'evaM paesaTTayAe vi' evaM pradezArthatayA'pi artha ko Azrita karake kyA saMkhyAta haiM athavA asaMkhyAta haiM athavA ananta haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! no saMkhejjA, no asaMkhejjA aNaMtA' he gautama ! ve na saMkhyAta haiM na asaMkhyAta haiM kintu ananta haiN| 'vaTTA NaM bhaMte ! saMThANA0' he adanta / vRtta saMsthAna dravyArtharUpa se saMkhyAta haiM ? athavA asaMkhyAta haiM ? athavA ananta haiM ? isa gautama ke prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM-'evaM ceSa' he gautama ! vRtta saMsthAna vAle dravya-na saMkhyAta haiM, na asaMkhyAta haiM kintu ananta haiN| 'evaM jAva aNitthaMthe' isI prakAra se yAvat anitthaMstha saMsthAna bhI saMkhyAta nahIM haiM asaMkhyAta nahIM hai kintu ananta haiN| yahAM yAvatpada se jyasra, caturasra aura Ayatta ina saMsthAnoM kA grahaNa huA hai| ina saMsthAnoM meM bhI parimaMDala saMsthAna ke jaisI hI vyavasthA jAnanI caahiye| rUpa arthane Azraya karIne zuM saMkhyAta che ? asaMkhyAta che? ke anaMta che ? mA prazna uttaramA prabhu 4 cha ,-'goyamA ! no sa khejjA, no asakhejjA, aNatA,' gautama! tI sabhyAta nathI. ma yasa cyAta 5 nathI parata tasA mana ta cha 'vaDhA NaM bhaMte ! saThANA0' mApana vRtta saMsthAna, dravyA rUpathI zuM saMkhyAta che? athavA asaMkhyAta che ? athavA anaMta che? gItabhsvaabhaanaa yA prazna uttarabhAM prabhu 43 the -'evaM ceva' he gautama ! vRtta saMsthAna-vRtta saMsthAnavALuM dravya, saMkhyAta nathI tema asaMkhyAta paNa nathI 52 sanata cha 'eva jAva aNitthathe' mena rIta yAvat anitya 25 sayAna paNa saMkhyAta nathI tema asa khyAta paNa nathI paraMtu anaMta che ahiyAM cAvat padathI vyastra, caturastra ane Ayata A sa sthAne grahaNa karAyA che. satyAnAmA 53 paribha3 sasthAnanI ma vyavasthA samApI. 'eva' Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 698 bhagavatIsa parimaNDalAdi saMsthAnAni pradezArthatAmAzritya kiM saMkhyeyAni asaMkhyeyAni ananyAni veti manaH, no saMkhyepAni no asaMkhyeyAni kintu anantAnItyuttaramiti 'e saTTA vi' evaM dravyArthapadezArthaM tayA'pi mizravA'pi parimaNDalAdisaMsthAnavanti dravyANi kiM saMkhyeyAni asaMkhyeyAni anantAni veti praznaH, no saMkhyeyAni no asaMkhyeyAni kintu anantAnItyuttaram / 'eesi NaM bhaMte / parimaMDala vahataM saca uraMsaAyayabhaNitthaMthANaM saMThANANaM' eteSAM khalu bhadanta ! parimaNDalavRttavyasrava purastrAyatAnityaM sthAnAM saMsthAnAnAm 'da0 'dvayAe parasahayAe damapara maTTayAe kare karejA visesAhiyA vA dravyArthatayA pradezArtha tayA dravyArtha - 'evaM pAe vi' isI prakAra se pradezArthatA ko Azrita karake bhI aisA hI prazna gautama ne prabhu se kiyA hai ki he bhadanta ! pradezArthatA kI apekSA karake parimaMDala saMsthAna kyA saMkhyAta haiM ? athavA asaMkhyAta hai ? athavA ananta haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM ki he gautama ! pradezArthatA kI apekSA se bhI parimaMDala saMsthAna ananta hI haiM vena saMkhyAta hai aura na asaMkhyAta hai / ' evaM vyapasahapAe vi' isI prakAra se dravyArthatA aura pradezArthatA kI mizratA se bhI parimaNDala Adi saMsthAna vAle dravya ananta hai - saMkhyAta athavA asaMkhyAta nahIM haiM aisA jAnanA cAhiye / agha gautama prabhu se aisA pUchate haiM- 'eesi NaM bhaMte! parimaMDala ne saca Ayaya anitthethANaM saMThANANaM davvaTTayAe paesaiyAe dabaDapaesahayAe kamare kamarehito jAca visesAhiyA vA' he bhadanta / parimaMDala, vRtta, patra, caturasra, Ayata aura anitthaMstha vallurRAC tri' eja rIte pradezAtAnA Azraya karIne paNa eve ja prazna gautamasvAmIe prabhune karyAM che. ke he bhagavat pradezA paNAnI apekSAe parima`Dala vigere saMsthAnA zuM saMkhyAta che ? ke asaMkhyAta che ? ke ana'ta che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke-he gotama! pradezA paNAnI apekSAe pazu parima'la vigere sasthAnA anaMta ja che. teo sakhmAta athavA asa MkhyAta nathI. 'eva' davvaTTapa saTTayAe vi' me prabhA dravyArthA bhane pradezA paNAnA mizrapaNAthI paNa parima'Dala vigere sasthAnavALA dranse anaMta che. sakhyAta athavA asakhyAta haiAtA nathI tema samajavuM. Dave gautamasvAbhI alune yevu che che - 'esi NaM bhate ! parimaMDaLa - vaTTata' sacaura'sa Ayaya aNitthaMthANaM saMThANANaM davbaTTayAe parasaTTayAe daTupaesayA kare karehiMto ! jAva visesAhiyA vA' he lagavan parimaMDala, vRtta, Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 599 . prameyacandrikA TIkA za025 u.3 sU01 saMsthAnanirUpaNam padezArthatayA katare katarebhyo yAvadvizeSAdhikA vA, atra yAvatpadena 'appA vA vahuyA vA tullA vA' eteSAM saMgraho bhavati, tathA caiteSu saMsthAneSu madhye kasyApekSayA kasyAlpatvaM bahutvaM tulyatvaM vizeSAdhikatvaM ca bhavatIti prshnH| bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'savatthovA parimaMDalasaMThANA dabaTTayAe' sarvastokAni parimaNDalasaMsthAnAni dravyArthatayA, ana khalu yAni saMsthAnAni yAdRzasaMsthAnApekSayA bahutaramadezAvagAhIni tAni tadapekSayA stokAni tathAvidhasvabhAvatvAt, tatra ca parimaNDalasaMsthAnaM jaghanyato'pi viMzatipadezAvagAhAt bahutara pradezAkgAhi, vRttacaturasravyastrAyatasaMsthAnAni tu yathAsaMkhyaM jaghanyataH paJca catu. sasthAnoM ke bIca meM nyArtharUpa se pradezAdharUpa se aura dravyArtha pradezArtha ubhayarUpa se kauna saMsthAna phisa saMsthAna se yAvat vizeSAdhika hai ? yahAM yAvatpada le-'appA vA bahudhA yA tullA vA isa pATha kA saMgraha huA hai tathA ina saMsthAnoM ke bIca meM kaunasA saMsthAna naunasA saMsthAna kI apekSA se alpatA bAlA, kona saMsthAna kI apekSo se bahutAvAlA, kauna saMsthAna kI apekSA se tulpatA vAlA hai ? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA ! savyasthoyA parimaMDalamaMThANA davaTTayAe' he gautama ! dravyArtharUpa se parimaMDala saMsthAna saba se alpa haiN| yahAM jitane saMsthAna jisa prakAra ke saMsthAna kI apekSA se bahutara pradezoM meM avagAhanA vAle haiM unakI apekSA se ve saMsthAna tathAvidha svabhAvavAle hone se stoka kahe haiN| inameM parimaMDalasaMsthAna jaghanya se bhI 20 bIsa pradezoM kA avagAhI hotA hai isaliye bahunara pradezAvagAhI aura vRttasaMsthAna, caturakhasa sa, carasa, Ayata, ane aniyaMtha saMsthAmAM dravyArtha paNAthI, pradezArthapaNAthI, ane dravyArtha, pradezArtha ubhayapaNathI kayuM saMsthAna kayA saMsthAnathI yAvata vizeSAdhicha ? maliyAM yAvat pahathI 'appA vA, bahuyA vA tullA vA' A pAThane saMgraha thayela che tathA A ca sthAnamAM kyA sa sthAna karatA kayA saMsthAnamAM alpapaNuM, kayA saMsthAnamAM kayA saMsthAna karatAM adhikapaNuM, ane kayA saMsthAnamAM kayA saMsthAna karatAM samAna-sarakhApaNuM che ? A praznanA uttaramAM prabhu cha -'goyamA ! savvatthovA parimaMDalasaThANA vvaTThayAe' gItamA dravyAtha paNAthI parimaMDala sa sthAna sauthI alapa che ahiyAM jeTalA saMsthAna je prakAranA saMsthAnanI apekSAthI bahatara pradezomAM avagAhanAvALA kahyA che. tenI apekSAthI te saMsthAne te prakAranA svabhAvavALA hovAthI sneka-alpa kahevAmAM AvyAM che. temAM parimaMDala saMsthAna jaghanyathI paNa 20 vIsa pradezomAM * avagAhanA vALA hoya che. tethI bahutara pradezAvAhI che. ane vRttasa sthAna, Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsatre khidvipadezAvagAditvAdalpa pradezAva gAdIni bhavantyataH sarvebhyaH saMsthAnebhyaH parimaNDalasya bahutarapradezAvagAhitvAda parimaNDalasaMsthAnAni sarvebhyaH sakAzAt stokAni, tebhyazca krameNa anyeSAmalpAlpatarapradezAvagAhitvAt krameNa vahutaratvamiti saMkhyeyaguNAni tAni kathitAnIti 'baTTA saMThANA davvaTTayAe sNkhejjgunn|' vRttAni saMsthAnAni dravyArthatayA parimaNDalasaMsthAnApekSA saMkhyeyaguNAdhikAni bhavanti / 'cauraMsA saMThANA davvadvayA saMkhejjaguNA' caturasrANi saMsthAnAni dravyArtha - ant commAzritya vRttasaMsthAnApekSayA saMkhyeyaguNAni saMkhyAtaguNAdhikAni bhavanti / 'taMsA saMThANA daTTayAe saMkhejjaguNA' patrANi saMsthAnAni dravyArthatayA catustra saMsthAnApekSA saMkhyeyagugAdhikAni bhavanti 'AyatasaMThANA davvadvayAt sakhejnaguNA' AyatasaMsthAnAni dravyArthatayA vyavasaMsthAnApekSayA saMkhyeyaguNAdhikAni bhavan / 'aNitthatthA saMThANA davvaTTayAe asaMkhejjaguNA' anitthaM sthAna, vyastrasaMsthAna aura AyatasaMsthAna kramazaH pAMca, cAra, tIna aura do pradezAvagAhI haiM isaliye ve alpapradezAvagAhI hote haiM / isaliye samasta saMsthAnoM se parimaMDala saMsthAna bahutara pradezAvagAhI hone se stoka hai / tathA inakI apekSA se kramazaH alpa alpatara pradezAvagAhI hone se bahutara hai isaliye ve saMkhyAta guNita haiM / 'vahA saMThANA davvaTTayAe saMkhejjaguNA' yahI bAta isa sUtra pATha dvArA prakaTa kI gaI hai ki vRtta saMsthAna dravyArtha rUpa se parimaMDala saMsthAna kI apekSA saMkhyAtaguNita haiM / 'cauraMsA saMThANA davabaTTayAe saMkhejjaguNA' isI prakAra se vRttasaMsthAna kI apekSA caturasra saMsthAna dravyArtharUpa se saMkhyAtaguNita haiM / 'taMsA saMThANA davvaTTayAe saMkhejjaguNA' jyatrasaMsthAna caturasrasaMsthAna kI apekSA se dravyArtharUpa se saMkhyAtaguNita haiM / 'AThANA davbaTTayAe saMkhejjaguNA' caturastrasaMsthAna kI 600 caturasa sa sthAna, tryasra sasthAna ane Ayata sasthAna kramathI pAMca, cAra, traNa, ane e pradezAvagAhI che tethI te alpa pradezAvagAhavALA hAya che. tethI saghaLA sa'sthAnA karatAM parima'DaLa sthAna mahetara pradezAvagAhanAvALu hAvAthI stAka-apa che. tathA tenA karatAM kramathI alpa, azpatara, pradezAvagAhenaavaalaa hovAthI maDutara che tethI tethe sabhyAta gAyA che. 'vaTThA saMThANA vbaTTayAe sa khejjaguNA' sAna vAta yA sUtrapAThI agara usa che. mA sUtradhI e kahyu' che ke vRttasaMsthAna drabyA paNAthI parimaMDala saMsthAna karatA saMkhyAta gala' che. 'cauraMsA kha ThANA davbaTTayAe sa khejjaguNA' mena rIte vRttasaMsthAnanI apekSAkhe yaturasra saMsthAna dravyArthaM pazu zrI sabhyatAyuM che 'tasA saMThANI davbaTTayAe saMkhe'ja guNA' tryastrasasthAna yaturasra saMsthAnanI apekSAo dravyArtha pAyA thI sabhyAtA che, 'AyatasaM 'ThANA vaTTayAe sa khejjaguNA' yaturakha sasthAna Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ reedrikA TIkA pA025 u. 3 01 saMsthAna nirUpaNam 601 sthAni saMsthAnAni dravyArthatayA asaMkhyeyaguNAdhikAni bhavantIti anitthaMsthasaMsthAnavanti dravyANi parimaNDalAdInAM dvayAdisaMyoganiSpannatvena tebhyo'ti bahUnIti kRtvA pUrvebhyo'saMkhyAtaguNAni adhikAni uktAni / 'parasaTTayAe' pradezAthatayA pradezarUpamartha mAzritya kathayati - 'savtratthovA parimaMDalaThANA paesaTTayAe ' sarva vokAni parimaNDalasaMsthAnAni madezArthatayA --adhikatara madezAdagA hitvena sarvA pekSayA khokAni madezAnAM dravyAnusAritvAt / 'vaTTA saMThANA para saTTayAe saMkhejja - guNA vRttAni saMsthAnAni pradezArthatayA parimaNDalasaMszanApekSayA saMkhyeyaguNAdhikAni nayanti pradezarUpamAthi ye te 'jahA davvaTTayAe tadA paesaiyAe vi' yathA dravyaparthata na''lpabahutvaM saMsthAnA kathitaM tathA pradezArtha tayA'pi alaapekSA Apana saMndhAna dravyArtharUpa se sakhyAtaguNita hai, 'aNitthaMthAM saMThAnA dabAe asaMkhejjaguNA' aura Ayata saMsthAna kI apekSA anitthaMtha (niyatAkAra vAlA) saMsthAna dravyArtharUpa se asaMkhyAtaguNita hai / kyoMki aNittya saMsthAnavAle dravya parimaMDalAdikoM ke do Adi saMyoga se face hone ke kAraNa unase bahuta adhika hai - isa kAraNa se ve pUrva kI apekSA asaMkhyAtaguNita kahe gaye haiM 'paesaghAe' pradezarUpa artha ko Azrita karake 'samvatthovA parimaMDalaThANA' saba se kama parimaNDala (cuDI ke AkAra jaisA gola) saMsthAna hai| kyoMki parimaMDala saMsthAna adhika pradezako avagAhita karane vAlA hotA hai, evaM usa meM pradeza dramAnurUpa hote haiM / 'vahA saMThANA paesaDapAe saMkhejjaguNA' vRttasaMsthAna (golAkAra laDDu ke AkAra jainyA pradezarUpa artha kI apekSA se parimaMDala saMsthAna se guNA adhika hai 'jahA davvaTTayAe taSThA paelaTTayAe vi' uratA AAyata saMsthAna dravyArtha yathAthI saMjyAtagAgu che. 'aNitthaMthA ThANa datrzThuyAe asa khejjaguNA' AAyata saMsthAna 42tA anityastha (aniyatAra) saMsthAna draSA paNAthI asakhyAtagaNuM che, kemake anityastha saMsthAna vALu dravya, parima Dala vigerenA be di sayAgathI sapanna heAvAnA kAraNe tenAthI khaDuM adhika che te kAraNathI tee pUrvAMnI apekSAe asakhyAta gaNA kahyA che. 'pae saTTayAe' pradeza3ya arthanA yAMzraya urIne 'savvatthovA parimaMDala saMThANA' sauthI krama parimala (cuDInA AkAra jevuM gALa) sa sthAna che. kemake parima Dela sa sthAna vadhAre pradezanuM avagAhana karavAvALu* haiAya che. tathA temAM sakhejjaguNA' vRtta pradeza dravya pramANe hoya che 'vaTTA ThANA parasaTTayAe (lADunA AkAra jevu' geALa) sasthAna pradezarUpa anI apekSAthI pari maMDala sasthAnathI sabhyAtA vadhAre che. 'jahA davvaTTayAe tahA paTTayAe vi' je pramANe drA nI apekSAthI saMsthAnAnA staka vigere kahyA che, eja bha0 76 Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatImatre bahutvaM saMsthAnAnAM parasparaM jJAnavyam / kiyatparyantaM tadAbahutvaM jJAtavyaM tabAha 'jAva' ityAdi, 'jAva aNitthaMthA saMThANA parasahayAe asaMkhejjaguNA' yAvat anitthaMsthAni saMsthAnAni madezArthatayA asaMkhyeyaguNAdhinAni bhavanti, atra yAvatpadena caturasravyasAyasaMsthAnAnAM grahaNaM bhavati, tathA ca teSvapi pradezArthatayA itthameva sTokarahutyAdikaM saMkhyeyaguNAdhikaM jJAtavyamiti 'dabaTTapaesaTTayAe sambandhovA parisaDalA saMThANA' dravyArtha yA pradezArthanayA sarvastokAni parimaNDalAni saMsthAnAni 'dabaTTayAe' drArthanayA yo garakA 'so ceva gamao mANiyabyo' sa eva gamazo'tra bhaNi vyaH yathA dravyAthaitayA saMsthAnAnAmalpabahutvaM pratipAditaM tathaiva drapArthapradezArtha zamA zre-yApi alpavahutvaM pratipAdanIya. jisa prakAra dravyArtha kI apekSAse saMsthAnoM ke ratIzatvAdi kahe haiM usI prakAra pradezArtha kI apekSA le bhI paraspara meM saMsthAnoM ke stokasvAdi samajhane cAhie, evaM yaha stokatva evaM alpamatvakA layana bhI 'jAva aNitthaMdhA saMThANA paenavAe asaMkhejjagugA' yAvat 'anitthaMstha saMsthAna asaMkhyAtagunA hai| isa kathana paryata jAnanA cAhie yahA~ yAvaH tpadase caturastra, (cAra kone vAlA) vyastra, (tIna kone vAlA) Ayata, (dIrgha) ina tIna saMsthAnoMkA grahaNa huvA hai, ina saMsthAnoM meM bhI pradezoM kI apekSA ve isI prakAra stokatva, alpatva adhikatva saMkhyAta guNe he aisA jAnalenA cAhie 'dabaTupaesayAe samvatyovA parimaMDalA saMThANA' dramArtha evaM pradezArtha kI apekSA se lara se alpa parimaMDala saMsthAna hai, kyoMki 'dabaTTayAe so ceva gamamo bhANiyavyo' dravyAtA aura pradezArthatA ko azrita karake ina saMsthAnoM meM paraspara alpatya evaM bahatya kA kathana kiyA hai, vaise yahAM bhI dravyAya. evaM paderthatvakA yugapat Azrayakara ke anyonya meM alpatya kA evaM rIte pradezArthanI apekSAthI paNa paraspara saMsthAnanuM stakapaNuM vigere samajavuM naye, bhane 2 // stopa! mana-ma5 payAnu' 4thana 'jAya aNityaMthA saMThANI paesaTTayAe aba khejjaguNA' yAvat 'manityastha saMsthAna masabhyAtA cha,' mA sudhA samana. mahiyAM yAvatpathI yaturakha, 25sa, mAyata, A saMsthAne grahaNa karAyA che tathA AmAM paNa pradezonI apekSAthI Aja zatavigere mAtA viresacyAtamA che. tama sabhA tathA 'vva. dupaesaTTayAe savvatthovA parimaMDalA saThANA' dravyAtha mana prazAtha mA ma makSAthI-sauthA mA paribha 8 sayAna che. ma 'davvayAe so ceva gamao bhANiyavvo' dravyAtha yAthI tathA prazAtha pAnadhana saMsthAnAmA 59652 Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za025 u.3 sU01 saMsthAnanirUpaNam mityarthaH / kiyaparyantamitthamavagantavyaM tatrAha-'jAva' ityAdi, 'jAva aNityaMyA saMThANA vahapaesaTTayAe asaMkhejjaguNA' yAvadanityaMsthAni saMsthAnAni dravyArtha pradezArthatayA asaMkhyeyaguNAdhikAni bhavanti pUrvapUrvasaMsthAnApekSayA, atra yAvatpadena caturasravyasAyanAnAM saMsthAnAnAM grahaNaM bhavatIti aya-anitthaMsthasaMsthAnAni Adau kRtvA dravyArthatApradezArthAviSaye parimaNDalAdi saMsthAnAnAmalpabahutvamAha'aNityaMthehito ityAdi / 'bhaNitvaM thehito saMThANehito dagaDha pAehito parimaMDalA saMThANA paesaTTayAe asaMkhenaguNA' anitthaMsthebhyaH saMsthAnebhyo dravyArthatA. kebhyaH, dravyArthIyA yAni anitthaMsthAni saMsthAnAni santi tebhya ityarthI parimaNDalAni saMsthAnAni pradezArthatayA asaMkhye yaguNAdhikAni bhavantIti / 'vaTA saMThANA paesaTTayAe savajjaguNA' vRttAni saMsthAnAni pradezArthatayA adhikatvakA kathana kara lenA cAhiye / 'jAva aNitthaMdhA saMThANA davaTThaH paesadhyAe asaMkhejjaguNA' yAvat anitthaMsthA saMsthAna dravyAthai evaM prade. zArtha kI apekSAle prathama prathama ke saMsthAnoM se asaMkhyAtaguNe haiN| yahAM bhI yAvatpada le caturasra, ghasra evaM Ayata ina saMsthAnoM kA grahaNa huA hai 'aNityaMthehito saMThANehito vaTTayAehito parimaMDalA saMThANA paesadvayAe asaMkhejjaguNA' dravyArthatAkI apekSA se jo anitthaMstha saMsthAna hai, yaha anisrthastha saMsthAna se parimaMDala saMsthAna pradezatArtha se asaMkhyAtaguNe adhika hai 'vaTTA saMThANA paesaTa pAe saMkhejjaguNA' vRttasaMsthAnapradezArthatA kI apekSA se pahale ke saMsthAnoM se saMkhyAtaguNe adhika hai a5 ane bahupaNu pragaTa karela che, e ja rIte ahIMyAM paNa dravyo ane pradezArthanuM yuga spaNAne laIne temAM parasparamAM a955NA ane bahapaNAnuM - thana bhI levuna. 'jAva aNitthathA sa ThANA vaTupaesaTTayAe asaM khejjaguNA' yApat bhanitya 25 sathAna dravyAtha mane pradezAdhanI mapekSAthI pahelA, pahelAnA saMsthAno karatAM asa khyAta gaNuM che. ahiyAM paNa yAvata pathI yatarasa, yasa ane bhAyata mA sasthAnI graha 421yA che 'aNi. sthatthehito saMThANehi to baTTayAehito parimaDalA saThANA paesaTTayAe asaMkhejjaguNA' dravyarthapaNAnI apekSAthI je anitya sva sasthAna che, te anitthastha saMsthAnathI parimaMDala saMsthAnA pradezArtha paNAthI asaMkhyAtagaNa adhika hoya che. 'paTTA saMThANA paesaTTayAe saMkhejjaguNA' vRttasa sthAna pradezA pAnI apekSAthI 5sAnA sNsthaan| 42di sabhyAta! dhAre hAya che. 'so ceva paepaThyAe Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 604 bhagavatIsUtre saMkhyeyaguNAdhikAni bhavanti pUrvasaMsthAnApe jayeti / 'so ceva parasAe gamao mANiyaco' sa eva-dravyArthatAsadRza eva madezArthatayA gamako bhaNitavyaH 'jAva ajitthaMthA saMThANA (pasaTTayAe asaMkhejjaguNA' yAvat anityasyAni saMsthAnAni pradezArthatayA asaMkhyeyagugAdhikAni bhavanti atra yAvatpadena vaturalayasAyata. saMsthAnAnAM grahaNaM bhavatIti / suu01|| parimaNDalAdInAM saMsthAnAnAM sAmAnyato nirUpaNaM kRtam / atha ratnapabhAdipRthivya pekSayA saMsthAnAnAM nirUpagAya punarapi tamevArtha prastAva pannAha-'kai NaM bhaMte ! saMThANA' ityaadi| ____ mUlam-kaha NaM bhaMte ! saMThANA pannatA ? goyamA! paMca saMThANA pannatA taM jahA-parimaMDale jAva Ayae / parimaMDalA NaM bhaMte ! laMThANA kiM saMkhejA asaMkhejA arNatA ? goyalA ! no saMkhejjA no asaMkhejjA agNtaa| vahA NaM bhaMte ! saMThANA kiM saMkhejjA0 evaM ceva evaM jAva AyayA / isIse NaM saMte ! rayaNappabhAe puDhavIe parimaMDalA saMThANA kiM saMkhejjA asaMkhejjA aNaMtA ? goyamA! no saMkhejjA no asaMkhejA annNtaa| vahA gaM bhaMte ! saMThANA kiM saMkhejA asaMkhennA aNaMtA? evaM kSetra evaM jAva aayyaa| sakarappabhAe gaMbhaMte ! puDhavIe parimaMDalA saMThANA kiM saMkhejjA0 evaM ceva evaM jAva aayyaa| evaM jAva ahe lattamAe / 'so cetra paesayAe gamo bhANiyaco' pradezArthatA se dravyAthe ke jaisA hI gamaka kahanA cAhiye / 'jAva aNitthaMdhA saMThANA paesaTTayAe asaMkhejjaguNA' yAvat anitthaMstha saMsthAna pradezArthatA se asaMkhyAta guNeM adhika hote haiN| yahAM yAvatpada se 'caturasra-vyasra aura Ayata' ina saMsthAnoM kA grahaNa huA hai ||suu01|| gama po bhANiyabvo' prazAtha pAthI dravyAtha 21 gabha vana. 'jAva aNityA saTha NA paesadayAe asa khejjagaNA' yAvata manityastha sarakAra pradezArthapaNAthI esa khyAtagaNuM adhika hoya che. ahiyA yAvatpadathI caturasta -vyastra ane Ayata A saMsthAne grahaNa karAyA che. sUtro Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za025 u.3 sU02 ratnaprabhAdipRthivyapekSayA saM0ni0 605 sohamme NaM bhaMte ! kappe parimaMDalA saMThANA kiM saMkhejjA0 evaM ceva evaM jAva accue / gevejjavimANesu NaM bhaMte ! parimaMDalA saMThANA0 evaM ceva / evaM aNuttaravimANesu vi / evaM IsippabhArAe vi| jattha NaM bhaMte ! ege parimaMDale NaM saMThANe javamajjhe tattha parimaMDalA saMThAgA kiM saMkhejjA asaMkhejA aNatA? goyamA! no saMkhe jAno asaMkhejjA annNtaa| vahANaM bhaMte ! saMThANA kiM saMkhejjA asaMkhejA aNaMtA ? evaM caiv| evaM jAva aayyaa| jatthaNaM bhaMte! ege baDhe saMThANe jatramajhe tattha parimaMDalA saMThANA0? evaM ceva / vaTTA saMThANA evaM cetr| evaM jAva AyayA, evaM ekkokaNaM saMThANeNaM paMca vi caareynaa| jattha NaM bhaMte ! imIse rayaNappabhAe puDhavIe ege parimaMDale saMThANe javamajhe tattha NaM parimaMDalA saMThANA kiM saMkhejjA ? pucchA, goyamA no saMkhejjA no asaMkhejjA arnntaa| vahANaM bhaMte ! saMThANA kiM saMkhe jA ? pucchA, goyamA ! no saMkhejjA, no asaMkhejjA, annNtaa| evaM ceva evaM jAva aayyaa| jattha NaM bhaMte ! imIse rayaNappabhAe puDhavIe ege baDhe saMThANe javamajhe tattha NaM parimaMDalA saMThANA kiM saMkhejjA0? pucchA, goyamA! no saMkhejjA no asaMkhenA annNtaa| vaTTA saMThANA evaM cev| evaM jAva aayyaa| enaM puNaravi ekekeNaM saMThANeNaM paMca vi cAreyavvA jaheva heDillA jAva AyayANaM, evaM jAva ahe sattamAe evaM kappesu vi jAva IsippabhArAe puDhavIe ||suu0 2 // chAyA-kati khalu bhadanta ! saMsthAnAni prajJaptAni ? gautama ? paMca saMsthAnAni majJaptAni, tadyathA-parimaNDalaM yAvadAratam / parimaNDalAni khalu bhadanta ! saMsthA. nAni ki saMkhyeyAni asaMkhyevAni anantAni ? gautama | no saMkhyeyAni no asaM. rUpeyAni anantAni / vRtAni khalu bhadanta ! saMsthAnAni ki saMkhyeyAni01 eva. Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre meMva evaM yAvadAyatAni / etasyAM khala bhadanta ! ratnaprabhAyAM pRthivyAM parimaNDalAni saMsthAnAni ki saMkhyegani asaMkhyeyAni anantAni ? gautama | no saMkhyeyAni no asaMkhyeyAni anantAni / vRttAni khala bhadanta ! saMsthAnAni ki saMkhyeyAni asaMkhyeyAni anantAni, evameva evaM yAvadAyatAni / zarAmabhAyAM khalu bhadanta ! prathivyAM parimaNDalAni saMsthAnAni ki saMkhyeyAni0? evameva, evaM yaavdaaytaani| evaM yAvaddha saptamyAm / saudharme khalu bhadanta ! kalpe parimaNDalAni saMsthAnAni ki saMkhyeyAni evameva, evaM yAvadacyute / aveyakavimAneSu khalu bhadanta ! parimaNDalAni saMsthAnAni ki saMkhpeyAni ? evameva / evamanuttaravimAneSvapi, ekmIpatprAg mArAyAmapi / yatra khala bhadanta ! ekaM parimaNDalaM khaJca saMsthAna yavamadhyam, tatra parimaNDalAni saMsthAnAni ki saMkhyeyAni asaMkhyeyAni anantAni ? gautama ! no saMkhyeyAni no asaMkhyeyAni anantAni / vRttAni khalu bhadanta ! saMsthAnAni ki saMkhyeyAni asaMkhyeyAni anantAni, evameva / evaM yAvadAyatAni ! yatra khalu bhadanta ! ekaM vRttaM saMsthAnaM yavamadhyam tatra parimaMDalAni saMsthAnAni ki saMkhyeyAni0 1 evameva, vRttAni saMsthAnAni evameva / evaM yAvadAyatAni / evamekaikena saMsthAnena pazcApi cArayitavyAni / yatra khalu bhadanta ! etasyAM ratnaprabhAyAM pRthivyAmekaM parimaNDalaM saMsthAna evamadhyam, tatra khala parimaNDalAni saMsthAnAni ki saMkhyeyAni ? pRcchA, gautama ! no saMkhyeyAni, no asaMkhyeyAni, anantAni / vRttAni khalu bhadanta / saM-thAnAni ki saMkhyeyAni, pRcchA, gautama ! no saMkhye yAni, no asaMkhyeyAni, anantAni / evameva, evaM yAvadAyatAni / yatra khalu bhadanta ! etasyAM ratnaprabhAyAM pRthivyAm ekaM vRttaM saMsthAna yavamadhyam tatra khaca bhadanta ! parimaNDalAni saMsthAnAni ki saMkhyeyAni0 pRcchA, gautama ! nau saMkhyeyAni, no asaMkhyeyAni anantAni / vRttAni saMsthA nAni evamena, evaM yAvadAyatAni, evaM punarapi ekaikena saMsthAne na pazcApi cAra yitavyAni yathaiva adhastanAni yAvadAyanAni, evaM yAvadadhaH saptamyAm / evaM kalpeSvapi yAvadIpana prAna mArAyAM pRthivyAm / / 02 // TIkA--'kai NaM bhaMte ! saMThANA pannattA' kati khalu bhadanta ! saMsthAnAni 'prajJaptAni ? bhagavAnAha-'goyamA !' ityadi, 'goyamA' he gautama ! 'paMca saMThANA parimaMDala Adi saMsthAnoM kA isa prakAra se sAmAnyatayA nirUpaNa karake aba sUtrakAra ratnaprabhA adi pRthivI kI apekSA se saMsthAnoM kA parimaMDala vigere saMsthAnuM upara pramANe sAmAnya paNuthI nirUpaNa karIne have sUtrakAra ratnaprabhA vigere pRthvInI apekSAe saMsthAnuM nirUpaNa Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za025 u.3 202 ratnaprabhAdipRthi-yapekSayA saM0ni0 607 pannasA' paJca saMsthAnAni prajJaptAni, anitthaMsthasaMsthAnasya tadanyasaMyogajanyatvena tasya vivakSA na kRtA ataH paJcatra saMsthAnAni aba kathitAni / merameva darzayati - 'taM jahAM' ityAdi, 'taM jahA' tathathA-'parimaNDalaM yAvadAyatam, atra yAvatpadena vRttapatra vaturasra saMsthAnAnAM grahaNaM bhavati, tathA ca parimaNDalavRttavyastravaturasrAyatabhedAna saMsthAnAni paJca bhavantIti bhAvaH / 'parimaMDalANaM bhaMte ! saMThANA ki saMkhejjA asaMjkhejA aNta' parimaNDalAni khalu bhadanta ! saMsthAnAni kiM nirUpaNa karane ke liye punaH usI artha kI prarUpaNA karate haiM 'kaha Na bhaMte ! saMThANA panattA' ityAdi stU tra 2 / / TIkArtha-gautama ne isa sUtradvAla punaH aisA hI puuch| hai-'kaha NaM bhaMte ! saMThANA pannattA' he bhadanta ! saMdhAna kitane kahe gaye haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! paMca saMThAgA paNa ttA' he gonana / saMsthAna pAMca kahe gaye haiN| yahAM para anitthaMdha saMsthAna kI vivakSA nahIM huI hai| kyoMki vaha saMsthAna anya saMsthAnoM ke saMyoga se utpanna hotA hai / isaliye pAMva saMsthAna sUtrakAra ne kahe haiN| ve pAMca saMsthAna 'taM jahA' isa prakAra se haiM-'parimaMDale jAva Ayae' parimaMDala yAvat Ayana saMsthAna yahAM para yAvatpada se vRtta yasa evaM caturasra ina saMsthAnoM kA grahaNa duA hai| tathA ca-parimaMDala, vRtta, vyasra, caturasra aura Ayata ke bheda se saMsthAna pAMca ho jAte haiM / aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'parimaMDalA NaM bhaMte ! saMThANA kiM 425 / bhATe zathI me4 manu ni35 42 che. 'kaivihe Na bhaMte ! sa ThANA pannattA' tyAdi TIkArca-gautamasvAmIe A sUtra dvArA mahAvIra prabhune evuM pUchayuM che hai-'karaNaM bhave / sa ThANA pannattA' 8 bhagavan saMsthAnanA hotA hai2nA hA cha 1 mA prazna uttaramA prabhu 4 cha -'goyamA paca saMThANA pannattA' 3 gIta sathAnapAya 4 // che. maDiyAM manitya 25 saMsthAnanI vivakSA karI nathI. kemake A saMsthAna bIjA sa sthAnethI thavAvALuM hoya che, tathA pAMya sasthAnI sUtrasare 4aa cha, 'taM jahA' ta pAMya ssthaan| mA prabhArI cha -'parimaMDale jAva Ayae' paribha38 yAvat mAyata meTa pari maMDala saMsthAna, vRttasa sthAna, sa sthAna caturastra sa sthAna ane Ayata saMsthAna A rIte pAca sa sthAne kahyuM che, ahiyAM yAvata zabathI bAkInA vyastra vigere sa sthAne gaNAvyA che. va gautamasvAmI prabhune meM pUche che 3-'parimaDalA Na bhaMte / sa ThANA Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre 608 saMkhyeyAni ud asaMkhyeyAni athavA anantAni bhavantIti manaH / bhagavAnAda'gomA' ityAdi / 'goyamA' he gautama! 'no saMkhejjAno akhejnA anaMtA' no saMkhyeyAni parimaNDalasaMsthAnAni bhavanti na vA asaMkhyeyAni bhavanti parimaNDalasaMsthAnAni, kintu anantAni bhavantIti / 'hANaM bhane / saMThANA ki saMkhejjA0' vRttAni khalu bhadanta | saMsthAnAni kiM saMkhyeyAni uta asaMkhyeyAni athavA anantAni bhavantIti praznaH / uttaramAha - ' evaM cetra' evameva yathA parimaNDala saMsthAnAni vo saMkhyepAni na vA asaMkhyeyAni kintu ananvAni tathaiva vRttAnyapi saMsthAnAni to saMkhyAtAni na vA asaMkhyAtAni kintu tAnyeva bhavantIttadarthaH / ' evaM jAva AyathA' evaM yAvadAtAni atra yAvadena caturasra grahaNa bhAti tathA vyavaturakhAyata saMsthAnAni to saMtAni na vA asaMkhyAtAni kintu anantAni bhavantIti bhAvaH / 'imIse NaM bhaMte ! syaNappabhAra puDhavIe' enasaMkhejjA, amakhejA, anaMtA' he bhadanta / parimaMDala saMsthAna kyA saMkhyAta haiM athavA asaMkhyAta hai athavA ananta haiM ? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM - 'godhamA ! no saMkhejjA, no asaMkhejA anaMtA' he gautama! parimaMDala saMsthAna la saMkhyAta hai na asaMkhyAta haiM kintu ananta haiM / aba punaH gautama prabhu se aisA pUchate hai - 'vaTTA NaM bhaMte / saMThANA ki muMkhejjA0' he bhavanta | vRtta saMsthAna kyA saMkhyAna hai athavA asaMkhyAta haiM athavA ananta haiM ? isake uttara meM prabhu gautama se kahate haiM - ' evaM 'caitra' he gautama! vRttasaMsthAna na saMkhyAta haiM na asaMkhyAta haiM kintu ananta haiM / ' evaM jAca AyayA' isI prakAra se yAvat Apata saMsthAna bhI hai| yahAM yAvada se vyasra aura catusra ina do saMsthAnoM kA grahaNa huA hai| tathA catra, caturasra aura bhaghana ye saMsthAna na saMkhyAta haiM, kiM sauMkhejjA, asakhejjA anaMtA' he lagavan paribhausa saMsthAna zuM sadhyAta che ? athavA asakhyAta che ke anata che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe he }-'goyamA ! no sa'khejjA, no asa khaMjjA, aNatA' he gautama paribhauMDasa saMsthAna sakhyAta nathI tathA asAta nathI paraMtu anaMta che, pharIthI gautamasvAbhI alune zovu pUche che De- 'baTTA NaM bhaMte ! sa ThANA ki sa khejjA 0 ' huM bhagavan vRtta sasthAna zuM sakhyAta che? athavA asa khyAta che ? ke anaMta he ? yA praznanA uttaramAM alu vRtta saMsthana saMkhyAta nathI asabhyAta nathI AyayA' na rIte yAvat bhAyata saMsthAna sudhInA pazu sasthAnA samanvA he che hai- 'eva' ceva' he gautama! paraMtu anaMta he ' evaM jAva Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ameyacandrikA TIkA za025 u.3 sU02 ratnaprabhAdipRthivyapekSayA saM0ni0 609 syAM khala bhadanta ratnaprabhAyAM pRthivyAM ratnapabhA pRthivIsambandhIni ityarthaH 'parimaMDalA saMThANA kiM saMkhejjA asaMkhejjA aNaMtA' parimaNDalAni saMsthAnAni ki saMkhyeyAni asaMkhyeyAni anantAni veti praznA, bhagavAnAha-'goyamA' ityaadi| 'goyamA' he gautama ! 'no saMkhejjA no asaMkhejA arNatA' no saMkhyeyAni ratnaprabhApRthivIsambandhiparimaNDalasaMsthAnAni no asaMkhyeyAni kintu anantAnyeva bhava. ntIti bhAvaH / 'caTThANa bhaMte / saMThANA0 1 etasyAM ratnamamAyAM pRthivyAM tatsambandhIni vRttAni khalu bhadanta ! saMsthAnAni ki saMkhyeyAni asaMkhyeyAni anantAni veti bhaznA, bhagavAnAha 'evaM ceva' evameva yathA ratnama mApRthivyAM tatsaMbandhiAribhaNDasaMsthAnAni na saMkhyeyAni na vA asaMkhyeyAni kintu anantAni tathaiva ratnana asaMkhyAta hai, kintu ananta haiM aisA saMkSiptArtha hotA hai| apa punaH gautama ratnaprabhAdi pRthivI kI apekSA lekara prabhu se aisA pUchate haiM 'imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe0' he bhadanta ! isa ratnaprabhA pRthivI meM-ratnaprabhApRthivI sambandhI sthAnoM meM parimaMDala saMsthAna kyA saMkhyAta hai athavA asaMkhyAta hai athavA ananta hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! no saMkhejjA no asaMkhejjA aNaMtA' he gautama ! ratnaprabhA pRthivI meM parimaMDala saMsthAna na saMkhyAta haiM, na asaMkhyAta hai kintu ananta haiM / 'vaTTA NaM bhaMte ! saMThANA.' he bhadanta ! isa ratnabhA pRthivI meM vRttasaMsthAna kyA saMkhyAna haiM ? athavA asaMkhyAta haiM athavA ananta hai ? isa gautama ke prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM-'evaM ceva' he gautama ! jisa prakAra parimaMDalasaMsthAna ratnaprabhA arthAt astra, caturastra, ane Ayata e saMsthAne sa khyAta nathI tema asa. khyAta paNa nathI paraMtu anaMta che. e pramANe spaSTAthe thAya che pharIthI gautamasvAmI ratanaprabhAnI apekSAthI prabhune evuM pUche che ke'imiise NaM bhate ! rayaNappabhAe puDhavIe0' 8 sAvana mA ratnamA pRthviimaaratnaprabhA pRthvI sabaMdhI saMsthAna-parimaMDela sasthAna zuM saMkhyAta che ? ke asaMkhyAta che ? athavA anaMta che? A praznanA uttaramAM prabhu gautama svAbhAna cha-'goyamA! no sakhejjA no asa khejjA aNaMtA' hai gautama ! ratnaprabhA pRthvImAM parimaMDala saMsthAna saMkhyAta nathI tema asaM. jyAta 5 nathI 52 mana ta che. 'vaTTA NaM bhate ! saThANA0' bhagavan mA ratanaprabhA pRthvImAM vRttasaMsthAna zuM sakhyAta che? athavA asaMkhyAta che? ke sanata? 'eva ceva' gItamA 2 prabhAe paribha3 sasthAna, 2tnaprabhA pRthvImA manata 4sa cha, merIta vRttasa sthAna para manAta ghara che. 'evajAva bha0 77 Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI prabhAsambandhivRttasaMsthAnAni api na saMkhyeyAni na vA asaMkhyeyAni kintu anatAnyeva bhavantIti bhAvaH / 'evaM jAva AyayA" evaM yAvat AyatAni yAvatpadena vyasracaturasrasaMsthAnayograhaNam tathA ca ratnaprabhAsambandhitryasacaturasrAyatasaMsthA nAni na saMkhyeyAni na vA asaMkhyeyAni kintu anantAnyeva bhavantIti 'sakkaspabhAe NaM bhate ! puDhavIe' zarkarAmabhAyAM khalu bhadanta ! pRthivyAm, 'parimaMDalA saMThANA, parimaNDalAni saMsthAnAni ki saMkhyeyAni asaMkhyeyAni anantAni veti praznA; uttarayati-'evaM ceva' yathA ratnaprabhApRthvIsambandhiparimaNDalasaMsthAnAni anatAni tathaiva zarkarAmabhAdvatIyanArakapRthivIsaMvandhiparimaNDalasaMsthAnAni api no saMkhyeyAni na vA asaMkhyeyAni kintu anantAnyeva bhvntiiti| 'evaM jAya AyayA' evaM yAvadAyatAni ana yAvatpadena vRttavyatracaturastrasaMsthAnAnAM saMgrahaNaM bhavati tathA ca khalu zarkagamabhApRthivyAM parimaNDalasaMsthAnavadeva etadAzritavRtta vyasUcaturasrAyatasaMsthAnAni no saMkhyAtAni na vA asaMkhyAtAni kintu anantApRthivI meM ananta kahe gaye haiM upto prakAra se vahAM vRttasaMsthAna bhI ananta kahe gaye haiN| 'evaM jAva AyayA' isI prakAra se yAvat Ayata saMsthAna bhI-yatra caturastra aura Ayata ye saMsthAna bhI vahAM ananta hI kahe gaye haiN| saMkhyAta athavA asaMkhghAta nahIM kahe gaye haiN| 'sakkarappabhAe NaM bhaMte ! puDhavIe' he adanta ! zarkarApamA pRthivI meM parimaMDalA saMThANA' parimaDala saMsthAna kyA saMkhyAta haiM athavA asaMkhyAta haiM athavA ananta haiM ? uttara meM prabhu kahate hai-'evaM ceva' he gautama | ratnaprabhA sambandhI parimaMDala saMsthAna jaise ananta kahe gaye haiM usI prakAra se dvitIyanAraka pRthivI saMmbandhI parimaMDala saMsthAna bhI ananta hI kahe gaye haiN| 'evaM jAva AyayA' isI prakAra zarkarAprabhA sambandhI vRttasaMsthAna, vyasrasaM. sthAna, caturasra saMsthAna aura Ayata saMsthAna bhI ananta hI haiN| ve vahA~ AyayA' merIta yAvat mAyata sasthAna 55 yasyaturakha mana mAyata meM sasthAne paNa tyAM anaMta ja kahela che. saMkhyAta athavA asakhyAta kahela nathI. 'sakarappabhAe Na bhate ! puDhavIe' bhagavan zazamA pRthvImA 'parimaMDalA saThANA0' parimaDala saMsthA nA zuM sa khyAta che? athavA asaMkhyAta che? ke anaMta che? mA prazna uttaramA prabhu cha -'evaM ceva gautama ! 2tnamApRthvI samadhA parimaMDala saMsthAna jema anaMta kahela che. eja pramANe bIjI nAraka pRthvI samAdhI paribhasa saMsthAna para manAta 1 4 che. 'evaM jAva AyayA' eja rIte cAvat zarkarA prabhA saMbaMdhI vRttasaMsthAna, vyasa sa sthAna, catura saMsthAna, ane Ayata saMsthAna paNa anaMta ja che. teo tyAM saMkhyAta Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ premeyacandrikA TIkA za025 u.3 sU02 ratnaprabhAdipRthivyapekSayA saM0ni0 611 nyeva bhavantIti bhAvaH / 'evaM jAva ahemattamAe evaM yAvadhaH saptamyAm, tamastamAyAM yathA ratnaprabhAzarkarAmamApRthivyAzritaparimaNDalAdisaMsthAnAni anantAni tathaivaM cAlukAprabhAta Arabhya adhaHsaptamI nArakapRthiIsambandhi parimaNDalAdhAyatAntasaMsthAnAni no saMkhyeyAni na vA asaMkhyeyAni kintu anantAnyeva bhavantIti bhAvaH / 'sohamme NaM bhaMte / kappe' saudharme khalu bhadanta ! kalpe 'parimaMDalA saMThANA" parimaNDalAni saMsthAnAni ki saMkhye zani asaMkhyeyAni anantAni veti praznaH, uttaramAha-'evaM ceva' evameva yathA ratnapabhAdi pRthivyAzritaparimaNDalAdi saMsthAna. viSaye. phayitaM tathaiva saudharmakalpasambandhiparimaNDalAbAyatAntasaMsthAnaviSaye para na saMkhyAta haiM aura na asaMkhyAta haiM / 'evaM jAva ahe sattamAe' ratnaprabhA aura zarkarAprabhA pRthvI meM parimaMDala Adi saMsthAna jisa prakAra se ananta kahe gaye haiM-usI prakAra se ghAlukAprabhA se lekara adhaH saptamI nAraka pRthivI sambandhI parimaMDala Adi saMsthAna-AyatasaMsthAna paryanta anantahI haiM / ve vahAM na saMkhyAta hai aura na asaMkhyAta haiN| ___ava gautama prabhu se aisA pUchate haiM - lohamme NaM bhaMte ! kappe parimaMDalA saMThANA0' he bhadanta ! saudharma kalpa meM parimaMDala saMsthAna kyA saMkhyAta haiM athavA asaMkhyAta haiM athavA ananta haiM ? isake uttara meM sUtrakAra kahate haiM-'evaM ceva' jasA kathana ratnaprabhAdi sambandhI parimaMDala Adi saMsthAnoM ke viSaya meM kahA gayA hai usI prakAra kA kathana saudharma sambandhI parimaMDala se lekara Ayata saMsthAna paryanta ke viSaya meM nathI tama asabhyAta 5] nathI 'eva jAva ahe sattamAe' ratnaprabhA pRthvImA tathA zarkarAmabhA pRtrImAM parimaMDala vigere saMsthAne je rIte anata kahyA che. eja rIte vAlukA prabhA pRthvIthI laIne adha. saptamI-tamatamAM prabhA pRthvInA nAraka saMbaMdhI parimaMDala vigere Ayata saMsthAna sudhInA saMsthAne anaMta ja kahela che. teo tyA sa khyAta ke asaMkhyAta kahela nathI. va gautamasvAmI prabhuzrI se pUche che ,-'sohamme NaM mAte ! kappe parimaMDalA saMThANA0'bhagavan saudharma 465mAM paribhasa saMsthAna zu sabhyAta 'che? athavA asaMkhyAta che? ke anaMta che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che 4-'evaM ceva' 8 gautama ! 2namA pRthvInA 4thanamA paribha viza2 ' saMsthAnonA saMbaMdhamAM je pramANenuM kathana karavAmAM AvyuM che, e ja pramAbena kathana saudharma ka5 saMbaMdhI parimaMDala saMsthAnathI laIne Ayata saMsthAna sudhInA saMsthAnA sabaMdhamAM paNa samajavuM joIe. arthAta ahIMyAM Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 bhagavatIsUtre Spi saMkhyeyatvAtvayo nirAkaraNapUrvakamananyatvameva jJAtavyamiti / kiyaspayentamityAha - ' evaM jAtra accue' evaM yAvadacyutakalpe saudharmAzritaparimaNDalAdi saMsthAnavicAravat acyutAntakalpe parimaNDalAdisaMsthAnaviSaye'pi sarve jJAtavyamiti 'gevejjavimANesu NaM bhaMte / ' graiveyakavimAneSu khalu madanta ? ' parimaMDaLasaMThANA 0 ' parimaNDalasaMsthAnAni ki saMkhyeyAni asaMkhyeyAni anantAni - veti praznaH, uttaramAha - 'evaM cetra' evameva yathA saudharmakalpAdisambandhiparimaNDalAdi saMsthAnaviSaye kathitaM tathA graiveyakavimAneSvapi parimaNDalAdyAyatAnta saMsthAneSvapi anantatvameva jJAtavyamiti / 'eva aNuttaravimANesu vi' evamanuttaravimAneSvapi - bhI jAnanA cAhiye / arthAt yahA~ ye saba 5 pAMcoM hI saMsthAna ananta hI haiM saMkhyAta athavA asaMkhyAta nahIM haiM / 'evaM jAva accue' saudharmAzrita parimaMDala Adi saMsthAnoM ke vicAra ke jaise hI yAvat acyuta kalpa meM parimaMDala Adi pAMcoM hI saMsthAna ananta hI haiM / saMkhyAta asaMkhyAta nahIM haiN| aisA jAnanA caahiye| 'gevejjavimANesu NaM bhaMte ! parimaMDala saMThANA' aba gautama punaH prabhu se aisA pUchate haiM - he bhadanta ! graiveyaka vimAnoM meM parimaMDala saMsthAna kyA saMkhyAta haiM athavA asaMkhyAta haiM athavA ananta haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - ' evaM ceva' he gautama! jaisA saudharmakalpAdi sambandhI parimaMDala Adi saMsthAnoM ke viSaya meM kahA jA cukA hai usI prakAra kA kathana vaivedhakavimAnoM meM bhI parimaMDala saMsthAna se lekara Ayata saMradhAna paryanta kahanA cAhiye arthAt una kI anantatA jAnanI cAhiye / arthAt graiveyaka vimAnoM meM ye saba saMsthAna te 5 pAMce saMsthAnA anaMta ja che. sakhyAta ke asakhyAta nathI. 'va' jAva accue' saudharbhapanA saMbaMdhAM usa parimaMusa vigere saMsthAnAnA viyAra pramANe ja yAvat acyutakalpamAM parimaDala vigere pAMse sasthAnA yazu anaMta 4 che. saMkhyAta hai asaMkhyAta nathI. 'gevenja vimANesu NaM bhate ! parima Dalasa ThANA' have gautamasvAmI irIthI alune pUche hai hai-he bhagavan caiveyaka vimAnAmAM parima'Dala sasthAna zu sakhyAta che ? ke asaMkhyAta che ? athavA anaMta che ? yA praznanA uttaramA prabhu ! che ! - 'eva ceva' he gautama! saudhama kalpa vigerenA kathananA prasaMge parima`Dala vigere sa'sthAnAnA viSayamAM je pramANenu kathana kayu" che, eja pramANenu kathana traiveyaka vimAnAnA saMbadhamAM paNa parima Dala sa'sthAnathI laI ne Ayata sasthAna sudhInA saghaLA saMsthAneAnuM samajavuM arthAt te saMsthAnAnu` mana'tapaNuM ja samajavu'. arthAt traiveyakavimA J Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za025 u.3 sU02 ratnaprabhAdipRthivyapekSayA saM0ni0 613 graiveyakavimAnavadeva anuttaravimAnAzritaparimaNDalAdisaMsthAnaviSaye'pi jJAtavyaH miti 'evaM ImIpabhArAe vi' evamIpat mArabhArAyAmapi IpatmAgbhArAyAM siddha. zilAyAm parimaNDalAdisaMsthAnAni ki saMkhyeyAni asaMkhyeyAni anantAni veti prazna: he gautama ! IpatmAgmArAyAM pRthivyAM parimaNDalasaMsthAnAdArabhya AyatAntasaMsthAnAni no saMkhyeyAni no asaMkhyeyAni kintu anantAnyeva bhavantIti tAtyayamiti / atha prakArAntareNa parimaNDalAdIni saMsthAnAnyeva kathayati-'jattha NaM bhaMte' ityAdinA, 'jattha NaM bhate' yatra khalu bhadanta ! 'ege parimaMDale saMThANe' eka parimaNDalaM sasthAnam 'javamajjhaM / yavamadhyam-yavamadhyasvarUpam, sarvo'pyakhilalokaH parimaNDalasaMsthAnadravyanirantaraM vyApto bhavati, tatra parimaNDalasaMsthAnana saMkhyAta haiM na asaMkhyAta haiM kintu ananta haiM / 'evaM aNuttaravimANesu vi' jisa prakAra kA kathana ina saMsthAnoM ke sambandha meM kahA hai vaisA hI kadhana anuttaravimAnoM meM bhI jAnanA cAhiye .evaM IsIpabhArAe vi' tathA aimA hI inake anantatva hone kA kathana ISatprAgbhArA pRthivI meM bhI jAnanA cAhiye / sizilA kA nAma hI ISatmArabhArA pRthivI hai / aba prakArAntara se inakA kathana satrakAra karate haiM-'jattha NaM bhaMte ! ege pariparimaMDale saMThANe javamajjhe he bhadanta ! jahAM para eka yavamadhya ke jaise svarUpa vAlA parimaMDala saMsthAna hai-parimaMDala saMsthAna samudAya hai'tastha parimaMDalA saMThANA kiM saMkhejjA asaMkhejjA aNaMtA' vahAM para yayAkAranirvataka parimaMDala saMsthAna se dUsare parimaMDala saMsthAna kyA saMkhyAta haiM athavA asaMkhyAta haiM athavA ananta hai ? tAtparya isakA nemAM A saghaLA saMsthAne saMkhyAta ke asaMkhyAta nathI. paraMtu anaMta ja che. evaM aNuttaravimANesu vi' me prabhAye 4thana sA sasthAnAnA samayamA manuttavimAnamA 5 sabhA 'evaM IsIpabhArAe vi' tathA me prabhArI teonA anaMtapaNAnuM kathana IstrAgU bhArApRthvInA saMbaMdhamAM paNa samajI levuM. siddha zilA pRthvInuM nAma ja ISata prAgabhArA pRthvI che. sUtrA2 prazantarathI mA viSaya 4thana 42 cha.-'jattha gaMmate ! 'ege parimaMDale maThaNe javamajjhe bhavan jyAM meya1madhyanA 241 2135 pA. paribhasa saMsthAna cha,-paribhasa samudAya che, 'tattha parimaMDalA sa ThANA kiM sakhejjA asaMkhejjA aNaMtA' 5i yavanA mAsa2 vA niyata parimaMDala saMsthAnathI bIjA parimaMDala saMsthAna zuM saMkhyAta che? athavA asaMkhyAta che? ke anaMta che? A kathananuM tAtparya e che ke-saghaLA loke Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ bhagavatIso dravyANAM madhye yAni yAni dravyANi tulyapradezAni-tulyamadezAvagAhIni tathA tulyavarNAdiparyavavanti ca bhavanti tAni tAni sarvANi dravyANi kalpanayA eka paGktau sthApanIyAni, ekamekaikapaktau ekaikajAtIyeSu dravyeSu adhiorUveNa nikSi pyamANeSu krameNa alpabahutvabhAvAt parimaNDaLasaMsthAnasamudAyo yavAkAro jAyate, tatra jaghanyamAdezikadravyANAM vastusvabhAvato'spatvAt prathamA paGktiha svA bhavati, tataH paraM zeSANAM dravyANAM bahuvahutaratvAt kramazo dIdIrghatarA paGktimadhyabhAge jAyate, tataH paraM pareSAM kramazo'tyalpataratvAt ishasvatarA paGkti yate, evaM isvatvena jAyamAnA yAvadutkRSTamadezAnAmalpanamatvena ante isvatamA paGktiaisA hai ki yaha samasta loka parimaMDala saMsthAnAkAravAle dravyoM se pudgalaskandhoM se nirantara vyApta ho rahA hai ina parimaMDala saMsthAnavAle dravyoM meM jo jo dravya tulyapradezavAle, tulyapradezAvagAhanA vAle aura tulyavarNAdiparyAyavAle hote haiM, ve ve saba dravya kalpanA se eka paGkti meM sthApita karanA cAhiye aura unake Upara evaM nIce eka eka jAti vAle parimaMDalAkAravAle dravya eka pakti meM sthApita karanA caahiye| isa krama se sthApita karane para unameM alpabahutva ho jAtA hai isase parimaMDala saMsthAna kA samUha yaca ke AkAra jaisA ho jAtA hai| isameM jaghanya pradezavAle dravyoM kI prathama paGkti svabhAvataH alpa hone ke kAraNa choTI hotI hai aura bAkI kI paGkti adhika adhikatara pradeza cAle dravyoM kI hone ke kAraNa bIca meM madhyabhAga meM dIrghatara hotI hai isake bAda kI paGkti arthAt antima paMkti utkRSTa pradezoM vAle dravyoM parimaDala sa sthAnanA AkAravALA dravya yukta yugalaskathI niraMtara vyApta thaI rahyA che. A parimaDala saMsthAna vALA dramAM je je dravya, tulya pradezavALA, tulya pradezAvagAhanA vALA ane tulya varNa vigere paryAyavALA heya che, te te saghaLA dravye kalpanAthI eka paMktimAM sthApavA joIe. ane tenI upara ane nIce eka eka jAtivALA parimaMDalanA AkAravALA dravyo, eka eka paMktimAM sthApavA joIe. A kramathI sthApavAthI teomAM alpa mahatva thaI jAya che tethI parimaMDala saMrathAnane samUha yavanA AkAra jevo thaI jAya che. temAM jaghanya pradezavALA dravyonI pahelI pati teo nA svabhAvathI alpa hovAne kAraNe nAnI hoya che. ane bAkInI paMkti adhika adhikatara pradezavALA dravyanI hevAthI vacamAM eTale madhyabhAgamAM dIrgha ane dIrghatara hoya che. te pachInI paMkti arthAt chelalI paMkti utkRSTa prade Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ k- prameyadrikA TIkA za025 u. 3 sU02 ratnaprabhAdipRthivyapekSayA saM0ni0 - 615 bhati / ityevaM tulyaistadanyaizva parimaNDaladravye ryavAkAraM kSetra niSpAditaM bhavati idamevAzritya kathyate - 'jastha NaM' ityAdi, yatra deze ekaM parimaNDalaM saMsthAnaM vidyate yatramadhyaM yavasyeva madhyaM - madhyabhAgo vidyate yasya vipulatvasAdharmyAt tad yavamadhyaM Tatara mityarthaH 'tattha' tatra yatramadhye 'parimaMDalasaMThANA' parimaNDalAni saMsthAnAni yavAkAranirvartakaparimaNDalasaMsthAnavyatiriktAni tAni 'kiM saMkhejjA asa khejjA anaMtA ?' kiM saMkhyeyAni asaMkhyeyAni anantAni iti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! 'no saMkhejjA no asaMkhejjA anaMtA' no saMkhyeyAni no asaMkhyeyAni kintu anantAni, yatraikayavAkAraniSpAdakaH parimaNDalasaMsthAnasamudAyo bhavati tasmin kSetre yavAkAraniSpAdaka parimaNDala saMsthAnAtirike alpa hone ke kAraNa choTI hotI hai / isa prakAra sthApita karane se tulyapradezavAle bhinna parimaMDaladravyoM dvArA kSetra yavAkAra rUpa meM niSpAdita ho jAtA hai / so isI ko Azrita karake aisA kahA gayA hai ki jisadeza meM eka yava ke madhya ke jaise svarUpavAlA parimaMDala saMsthAna hai- arthAt patra ke AkAra jaisA parimaMDalasaMsthAna haiM- so usa yavamadhya meM yavAkAra nirvarttaka parimaMDalasaMsthAna se vyatirikta aura parimaMDala saMsthAna kyA saMkhyota haiM ? athavA asaMkhyAta haiM athavA ananta haiM ? aisA yaha prazna hai - isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'gomA' he gautama ! 'no saMkhejjA, no asaMkhajjA, anaMtA' vahAM ve saMkhyAta nahIM hai, asaMkhyAta nahIM haiM kintu ananta hai tAtparya isakA aisA hai ki jahAM eka yavAkAra freeAdaka parimaMDala saMsthAnasamudAya hotA hai usa kSetra meM usa yavAkAra niSpAdaka parimaMDala saMsthAna se bhinna aura bhI zeAvALA pratyenuM atyaMta alpapaNu hAvAthI nAnI thAya che. A pramANenA AkAra thAthI tulya pradezavALA judA parimaDala dravyeA dvArA kSetra yavAkAra paNAthI yukta thaI jAya che. teA teja viSayane Azraya karIne evuM kahyuM che ke-je dezamAM eka yavanI madhyanA jevA svarUpavALu. parima`Dala sasthAna che, arthAt yavanA AkAra jevuM parimaMDala sasthAna che, teA te yava madhyamAM yavanA AkAra jevuM nitaka parima Dala sasthAnathI juduM bIjuM parimaMDala sasthAna zu sakhyAta che ? athavA asa khyAta che? ke anaMta che? A praznanA utta 2bhAM prabhu ! che !-'goyamA ! he gautama! 'no saMkhejjA, no asaMkhejjA aLatA' tyAM te sa`khyAta nathI. asaMkhyAta paNa nathI paraMtu mana'ta che mA kathananu tApa e che ke--jyA eka yavanA AkAravALu niSpAdaka pazmi Dala sasthAna samudAya hAya che, te kSetramAM te yavAkAra nizpAika pamiDala sa'sthAna nathI Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre ktAni kiyanti parimaNDalasaMsthAnAni bhavantIti praznasya yavAkAraniSpAdakaparimaNDalasaMsthAnavyatiriktAni anantAni parimaNDalasaMsthAnAni bhavanti ? yatrAkAranirvartakaparimaNDalasaMsthAnadravyebhyastadatiriktAnAM tepAmanantaguNAdhikasyAt, tadapekSayA ca yavAkAranivartakadravyANAmanantaguNahInatvAdityuttaram / baTTA NaM bhaMte ! saMThANA kiM sakhejjA asaMkhejjA aNaMnA' vRttAni khala bhadanta ! saMsthAnAni ki saMkhye: yAni asaMkhyeyAni anantAni veti praznaH, uttarayati-'evaM ceva' evameva-parimaNDakasaMsthAnadeva vRttasaMsthAnAnyapi na saMkhyAtAni na vA-asaMkhyAtAni kintu anantAnIti bhAvaH / 'evaM jAva AyayA' evaM yAvadAyatAni, evam -vRttasaMsthAnavadeva yAvadAyatasaMsthAnAni atra yAvatpadena vyatracatutrasaMsthAnayograhaNam, sa. caturasrAyatAni saMsthAnAnyapi no saMkhyeyAni na vA asaMkhyeyAni kintu anantAnyeva bhavantIti bhaavH| ananta parimaMDala saMsthAna haiM / yavAkAra nirvartaka parimaDala saMsthAna vAle dravyoM se bhinna jo aura parimaMDala saMsthAna hai ve anantaguNita hai, aura inakI apekSA yadAkAranirvatakadravya haiM ve anantaguNa hIna haiN| 'vaTTA NaM bhaMte ! saMThANA kiM saMkhajjA, asaMkhajjA, aNaMtA' aba gautama prabhu se aisA kahate haiM-he bhadanta ! vahAM vRttasaMsthAna kyA saMkhyAta haiM athavA asaM khyAta haiM athavA ananta hai ? uttara meM prabhu kahate haiM evaM ceva' vahAM para parimaM la saMsthAnoM ke jaise vRttasaMsthAna bhI ananta hI haiM / ve vahAM na saMkhyAta haiM aura na amakhyAta haiN| 'evaM jAva AyayA' isI prakAra se vahAM vyasrasaMsthAna catusra saMsthAna aura AyatasaMsthAna bhI ananta rI haiN| saMkhyAta asaMkhyAta nahIM hai / tAtparya isa kathana kA yahI hai ki yavAkAra. vAle parimaMDala saMsthAna meM aura bhI anya cAra saMsthAna ananta haiN| jahuM bIju paNa ana te parimaMDala saMsthAna che. ane tenA karatA yavAdAra nirvaka parimaMDalavALA dravyathI juduM parimaMDala saMsthAna che, te ana tagaNuM che. ane tenA karatAM yuvAkAra nirvataka dravya che, te anaMtaguNa hIna che, 'vaTTA NaM bhaMte ! saMThANA ki saMkhejjA, asa khejjA, aNatA' hai sAvan tyAM vRtta saMsthAna saMkhyAta che asa gyAta che ? anaMta che? A praznanA uttara prabhu 49 che ,-'evaM ceva' tyA paribha3 sasthAna prabhAe vRtta saMsthAna. paNa ana ta ja che, te tyAM saMkhyAta nathI. tema asaMkhyAta paNa mathI. 'evaM jAva AyayA' merA pramANe tyA yasa saMsthAna, yasa saMsthAna ane Ayata saMsthAna paNa anaMta ja che saMkhyAta ke asaMkhyAta nathI. kahevAne bhAva e che ke-vAkAravALA parimaMDala saMsthAnamAM bIjA paNa anya 4 cAra saMsthAne anaMta che. Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za025 u. 3 sU02 ratnaprabhA dipRthivyapekSayA saM0ni0 617 ! 'jastha NaM bhaMte' yatra pradezavizeSe khalu bhadanta | 'ege vaTTe saMThANe janamajjhe' ekaM vRttaM saMsthAnaM yavamadhyaM yavAkAramityarthaH 'tattha parimaMDalA saMThANA kiM saMkhejjA asaMkhejjA anaMtA' tatra-yavAkAraniSpAdakavRttasaMsthAnapradeze parimaNDalasaMsthAnAni ki saMkhyeyAni asaMkhyeyAni anantAni veti praznaH, uttaramAha-'evaM cetra' evameva yathA yavAkAraniSpAdaka parimaNDalasaMsthAnapradeze tadanyAni parimaNDalasaMsthAnAni anantAni vidyante tathaiva yavAkAraniSpAdakavRttasaMsthAnapradeze'pi parimaNDalasaMsthAnAni anantAnyeva bhavantIti / 'vahA saMThANA evaM ceva' vRttAni saMsthAnAni evameva yavAkAraniSpAdakavRtta saMsthAnapradeze tadanyAni vRttAni saMsthAnAni no saMkhyeyAni no asaMkhyeyAni kintu anantAnyeva bhavanti iti bhAvaH / evaM jAva AyA' evaM yAvat AyatAni yAvatpadena vyakhacaturasrayorgrahaNaM bhavati tathA -' jattha NaM bhaMte! ege vaTTe saMThANe jabamajjhe' isa sUtradvArA gautama ne prabhu zrI mahAvIra svAmI se aisA pUchA hai ki he bhadanna ! jahAM para eka yavAkAra vRttasaMsthAna hai vahAM para parimaMDala saMsthAna kitane haiM ? kyA ve vaha saMkhyAta haiM athavA asaMkhyAta haiM athavA ananta haiM ? isake uttara meM kahate haiM- 'evaM 'va' he gautama! jisa prakAra yavAkAra niSpAdaka parimaMDala saMsthAna ke pradeza meM isase anya aura parimaMDala saMsthAna ananta kahe gaye haiM isI prakAra yavAkAra niSpAdaka vRtta saMsthAna ke pradeza meM isase anya aura bhI vRttasaMsthAna ananta hote haiM / isaliye 'vahA saMThANA evaM ceva' vahAM para ghRtasaMsthAna ananta jAnanA cAhiye, ataH ve vahAM para na saMkhyAta hote haiM aura na asaMkhyAta hote haiM / 'evaM jAva AyayA' isI prakAra se yaha bhI samajhanA cAhiye ki jisa pradeza meM eka yavA ' jattha NaM bhate ! ege vaTTe saThANe jabamajjhe' mA sUtradvArA gautama svAbhIme prabhu zrI mahAvIra svAmIne evuM pUchyuM che ke he bhagavan yA eka yavAkAra vRttasa`sthAna che, tyAM pazu parima`Dala sasthAna keTalA che? zu te sakhyAta che ? athavA asakhyAta che ? ke anaMta che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che- 'eva' ceva' he gautama! ? pramAye yavAra niSpAha paribhausa sasthAna pradeza paNAmAM tenAthI bIjA anya parimaDala saMsthAna karatAM ana'ta kahyA che, eja pramANe yavAkAra niSpAdaka vRtta saMsthAnanA pradezamAM tenAthI khInna anya vRtta saMsthAna pazu anata hoya che. tethI 'vaTTA saMThANA eva' caiva' tyAM vRtta saMsthAna ane te samajavuM, te sakhyAta ke asa khyAta hetu nathI thayuM jAMva AyayA' me4 rIte me sama ? pradezamAM me yavAra bha0 78 Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 618 bhagavatIsare ca yatra pradeze ekaM yAkAraniSpAdakaM vRttasaMsthAnadravyaM tatra upacaturasrAyatAni saMsthAnAni anantAni bhavantIti / 'evaM ekkekeNaM saMThANeNaM paMca vi cAreyavAra evam-eka na saMsthAnena saha paJcApi saMsthAnAni cArayitavyAni yathA yavAkAraniSpAdakaMpa ramaNDala saMsthAnapadeze tadanyaparimaNDalasaMsthAnAni anantAnyeva vidyante iti cArita tathaiva vRttAdi pratyeka saMsthAnena saha svAtiriktadravyamuktasya svasaMsthA nasya tardA riktasaMsthAnacatuSTayasya ca cAraNaM kartavyam / tathA ca parimaNDalasaMsthAnapradeze parimaNDavRttatryasUcaturasrAyattasaMsthAnAni anantAnyeva vartante evameva vRttApA:yatAntasaMsthAneSu coraNA katavyeti bhAvaH / pUrvoktAva saMsthAnamarUpaNAM ratnamabhAdibhedenAha-'jattha NaM ityAdi 'jatya NaM bhaMte ! imIse rayaNappabhAe puDhavIe' yatra khA kAra niSpAdaka vRttasaMsthAna dravya haiM yahAM para vyastra, caturasra aura Ayata saMsthAna ananta hote haiM / 'evaM ekkekeNaM saMThANeNaM paMca vi cAreyanyA' isa prakAra eka eka saMsthAna ke sAtha pAMcoM hI saMsthAnoM kA sambandha hai aisA jAnanA cAhiye / jaise-yavAkAraniSpAdaka parimaMDala saMsthAna pradeza meM isase anya parimaMDalasaMsthAna ananta hI maujUda rahate haiM aisAvicArita kiyA gayA hai usI prakAra vRttAdi saMsthAna ke sAtha apane 2 se bhinna dravyayukta apane saMsthAna kA tathA isase bhI bhinna anya cAra' saMsthAnoM kA sadbhAva rahatA hai aisA vicArita karanA caahiye| tathA ca parimaMDala saMsthA : ke pradeza meM parimaNDa ra saMsthAna, vRttasaMsthAna, jyasrasaMsthAna, caturasrasaMsthAna aura Ayata saMsthAna ye saya saMsthAna ananta hI hote haiN| isI prakAra se vRttasaMsthAna Adi / AyatAnta saMsthAnoM meM bhI cAraNA karanI cAhiye / 'aba sUtrakAra pUrvokta saMsthAna niSpAdaka vRtta saMsthAna dravya che, tyA stra caturastra, ane Ayata saMsthAna mana ta ya che. 'evaM ekekeNa sa ThANeNa paMca vi cAreyavyA' mA zata me eka sa sthAnanI sAthe pAce sa tha neno sambandha che. tema samajavuM joIe. jemake-cavAkAra niSpAdaka parimaMDala sarathAna pradezamAM tenAthI bIjA parima Dala saMsthAna anaMta ja vartamAna rahe che e pramANene vicAra nirNita karyo che. eja pramANe vRttAdi sa sthAnanI sAthe pitApitAnAthI judA dravyavALA pitAnA saMsthAnanuM tathA tenAthI paNa judA bIjA cAre saMsthAne sadUbhAva rahe che tema samajavuM joIe tathA parimaMDala saMsthAnanA pradezamAM parima Dala saMsthAna, vRtta saMsthAna Rstra saMsthAna, caturansa saMsthAna, ane Ayata sasthAna e badhA sa sthAne ane te ja hoya che. e ja rIte vRtta saMsthAna vigere Ayata sudhInA saMsthAnA saMbaMdhamAM paNa cAraNa karavI joIe Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za025 u.3 sU02 ratnaprabhAdipRthivyapekSayA saM0ni0 619 bhadanta ! etasyAM ratnapabhAyAM pRthivyAm, 'ege parimaMDale saMThANe javamajhe ekaM parimaNDalaM saMsthAnaM yavamadhyam 'tattha NaM parimaMDalA saMThANA kiM saMkhajjA pucchA' tatra khalu tadanyAni parimaNDalAni saMsthAnAni ki saMkhyeyAni iti pRcchA he bhadanta ! yatra ratnaprabhA pRthivI sambandhi yavAkAramekaM parimaNDala saMsthAnaM varttate tatra tadatiriktAni parimaNDalAni saMsthAnAni ki saMkhyeyAni asaMkhyeyAni anantAni veti praznaH, uttarayati-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'no saMkhejjA no asaMkhejjA aNaMtA' no saMkhyeyAni no asaMkhyeyAni kintu anantAni etAni tatra bhavantIti / 'caTTA NaM bhaMte ! saMThAgA ki saMkhenjA0' etasyAM, ratnaprabhAyAM pRthivyAmekasmin parimaNDale saMsthAne yatramadhye vRttAni saMsthAnAni ki saMkhyeyAni asaMkhyeyAni anantAni veti maznaH, uttarayati-'evaM ceva' evameva yathA ratnapramAzritamekasmin yavamadhye parimaNDalasaMsthAnapradeze vartate tadanyAni parimaNDalAni saMsthAnAni na saMkhyeyAni na vA asaMkhyeyAni kintu anantAni, tathaiva tatra vartamAnAni vRttAni kI prarUpaNA kA kadhana ratnaprabhA Adi ke bheda se karate haiM-'jattha NaM' ityAdi, 'jatthaNa bhaMte ! imIse rayaNappabhAe puDhavI ege parimaMDale saMThANe javamajjhe' isa sUtrapATha dvArA prabhu se gautama ne aisA pUchA haiM ki he bhadanta ! jahAM isa ratnaprabhA pRthivI meM yavAkAra niSpAdaka parimaMDala saMsthAna hai| 'tattha NaM parimaMDalA saMThANA kiM saMkhejjA pucchA', vahAM dUmare parimaMDala saMsthAna kyA saMkhyAta haiM athavA asaMkhyAta hai athavA ananta hai ? isake uttara meM prabhu kahate hai -goyamA no saMkhajjA no asaMkhajjA, aNaMtA' he gautama! parimaMDala saMsthAna saMkhyAta nahIM hote haiM athavA asaMkhyAta nahIM hote haiM kintu ananta hI hote haiN| aba ghRttasaMsthAna ko atideza se batAte haiM 'evaM ceva' isI prakAra [, have sUtrakAra pahelA kahela sasthAnanI prarUpaNA ratnaprabhA AdinA bhedathI cha. jattha gaM bhaMte ! , imIse rayaNappabhAe puDhavIe ege parimaMDale saThANe avamajjhe mA sUtrA prabhune gItabhasvAbhImesa: 5 yuche 2-3 sAvana jyAM A ratanaprabhA pRthvImAM thAkAra nipAdaka parimaDala saMsthAna samUha che, tyAM bIja parimaDala saMsthAna zuM saMkhyAta che ? athavA asaMkhyAta che ? ke mana cha ?'mA prazna uttaramA prabhu 4'che 4-'eva ceva' gotama ! 2 pramANe ratanaprabhA pRthvI saMba dhI eka yavamaya parimaMDala saMsthAnanA pradezamAM anya parimaDala saMsthAne saMkhyAta athavA asaMkhyAta hatA nathI. paraMtu anaMta ja hoya che. have sUtrakAra vRttasaMsthAnanuM kathana karatA thakA atidezathI (ATH sAthai) 4 cha. 'evaM ceva' me pramANe tyA vRttasaMsthAna paY sabhyAta Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 620 bhagavatIsUtre 3 saMsthAnAnyapi no saMkhyeyAni na vA asaMkhyeyAni kintu anantAnyeveti bhAvaH / 'evaM jAva ApayA' evaM yAvadAyatAni saMsthAnAni yAvatpadena patracaturasrasaMsthAnayahaNam, tathA ca ekasmin parimaNDalasaMsthAnapradeze vyasracaturasrAyatAni saMsthAnAni na saMkhyAtAni na vA asaMkhyAtAni kintu anantAnyeveti ' jattha NaM bhaMte !" yatra khalu bhadanta 1 'imI se rayaNappabhAe puDhavIe' etasyAM ratnama mAyAM pRthivyAm 'ege baTTe saMThANe javamajjhe' ekaM vRttaM saMsthAnaM yavamadhyam yavAkArasaMpAdakavRttasaMsthAnasamudAyo bhavedityarthaH ' tattha NaM parimaMDaLA saMThANA' tatra khala parimaNDalAni saMsthAnAni 'kiM sakhejnA0 pucchA' kiM saMkhyeyAni asaMkhyeyAni ananvAni veti praznaHH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'no saMkhejjA no asaMkhejjA anaMtA' no saMkhyeyAni no asaMkhyeyAni ananvAni ratnapramApRthivyAM vRttasaMsthAna bhI saMkhyAta athavA asaMkhpAta nahIM hote haiM kintu ananta hI hote haiM 'evaM jAva AyA' isI prakAra se vahAM yatrasaMsthAna caturasra saMsthAna aura Ayata saMsthAna bhI saMkhyAna athavA asaMkhyAta nahIM hote haiM kintu ananta hI hote haiM 'jastha NaM bhate ! imIse rayaNa bhAe puDhavIe ege vaTTe saMThANe javamajjhe' he bhadanta ! isa ratnaprabhA pRthivI meM jahAM eka yavAkRti niSpAdaka vRttasaMsthAna samUha hotA hai 'tattha: rNa parimaMDalA saMThANA kiM sakhejjA pucch|' vahAM para parimaMDala saMsthAna kyA saMkhyAta hote hai athavA asaMkhyAta hote haiM athavA ananta hote hai ? isa gautama ke prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM - 'gopamA ! no saMkhejjA, no asaMkhejA anaMtA he gautama ! vahAM ve saMkhyAta, athavA asaMkhyAta nahIM haiM kintu ananta hI haiM / arthAt raznapramA pRthivI meM jahAM para eka athavA asaNyAta hotA nathI paraMtu anaMta hoya che 'eva jAva AyayA ' eja pramANe tyAM yaMsa sa sthAna, caturasra sa sthAna ane Ayata sasthAna pazu saMkhyAta athavA asakhyAta hAtA nathI. paraMtu anaMta ja hAya che. 'jattha NaM bhate ! imIse rayaNa puDhavIe ege vaTTe saThANe javamanjhe' De laga vana A ratnaprabhA pRthvImAM jyAM eka yavAkRti niSpAdaka vRttasasthAna samUha DAya, che, 'tatya NaM. parimaMDalA saMThANA kiM sarakhejjA pucchA' tyAM paribhava sasthAna zu. sakhyAta hAya che ? athavA asakhyAta hAya che ? ke anaMta hoya che ? gautamasvAbhInA yA praznanA uttaramA prabhu che - 'goyamA ! no sauMkhejjo, no asa khennA, aNatA' he gautama / tyAM te saMkhyAta athavA asakhyAta hotA nathI paraMtu anaMta ja che. arthAt ratnaprabhA pRthvImAM Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyavandikA TIkA za025 u.3 102 ratnaprabhAdipRthivyapekSayA saM0ni0 61 yatra vRttamekaM saMsthAnaM yavAkAraniSpAdakaM tatra yAni parimaNDalasaMsthAnAni tAni na saMkhyeyAni na vA asaMkhyeyAni kintu anantAnyeva bhavantItyarthaH, 'vaTTA saMThANA evaM ce' vRnAni saMsthAnAni evameva yayA yavAkRtiniSpAdakavRttasaMsthAnasamudAye vidyamAnAni parimaNDala saMsthAnAni anantAni tathaiva yatrAkRtiniSpAdakavRttasaMsthA nasamudAye tadanyAni vRttasaMsthAnAni yAni tAnyapi anantAnyeva na tu saMkhyAtAni. na tu asaMkhyAtAni veti| 'evaM jAva AyayA' evaM yAvadAyatAni atra yAvatpadena ekasmin vRnasasthAnapadeze vyatravaturastrAyatasaMsthAnAni, pratyeU na saMkhyAtAni nAsaMkhyAtAni apitu anantAnyeveti bhAvaH 'evaM pugaravi ekke kkegaM saMThANeNaM paMva vicAreyannA jaheva heThillA jAva AyaeNaM' eva punarapi ekai kena saMsthAnena saha yathAkAra niSpAdaka vRta saMsthAna hai vahAM jitane parimaMDala saMsthAna haiM ve saMkhyAta athavA asaMkhyAta na hokara ananta hI hote haiN| vahA saMThANA evaM ceva' vRtta saMsthAnoM ke sambandha meM bhI aisA hI kathana jAnanA cAhiye arthAt yavAkRtiniSAdaka vRttasaMsthAna samudAya meM vidyamAna parimaMDala saMsthAna jisa prakAra se ananta prakaTa kiye gaye haiM usI prakAra se yavAkRtiniSpAdaka vRttasaMsthAna samudAya meM isase anya aura bhI jo vRttasaMsthAna haiM ve ananta kahe gaye haiM, saMkhyAta asaMkhyAta nahIM / 'evaM jAva AyayA' isI prakAra kA kathana yAvat AyatasaMsthAnataka karanA cAhiye-arthAt-eka vRta saMsthAna pradeza meM vyasrasaMsthAna, caturasra saMsthAna aura AyatasaMsthAna ye pratyeka hI ananta haiM saMkhyAta athavA asaMkhyAta nahIM haiM / 'evaM puNaravi ekkekeNaM saMThANeNa paMcavicAreyavA jaheva heThillA jAva AyaegaM' isa prakAra se punaH eka eka jayAM thAkAra niSAdaka vRtta saMsthAna che, tyAM jeTalA parimaDala che, te mAyA sabhyAta asaNyAta nathI 52'tu mana ta 4 cha. vaTTA sa ThANA evaM ceva' vRtta saMsthAnAnA sa dha pa se prabhAnu / 4thana sabhA arthAt yuvakasi niSpAdaka 'vRtta' saMsthAna samudAyamAM rahela parimaMDala saMsthAna je pramANe ananta hovAnuM kahyuM che. e ja pramANe yavakRti niSpAdaka vRtta saMsthAna samadAyamAM AnAthI judA bIjA je vRtta saMsthAne che, te anaMta kahyA che sa-yAta athavA masaNyAta 4 nathI. 'evaM jAva AyayA' mA prabhArI kathanacAvat Ayata saMsthAna sudhI karavuM joIe arthAt eka vRtta saMsthAna pradezamAM vyastra saMsthAna, caturasa saMsthAna, ane Ayata saMsthAna e dareka i. che. yAta mathA asabhyAta nathI. 'eva puNaravi ekkekeNaM Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre dUra } paJcApi saMsthAnAni cArathitavyAni yathaiva adhastanAni pUrvasUtrANi yAvadAyatena ekaika saMsthAnena cAritAni tathaiva paJcAnAmapi saMsthAnAnAM pUrvoktarItyaiva cAraNA vyavasthA karaNIyA parimaNDalasaMsthAnAdArabhya Ayata saMsthAnaparyanteneti 'evaM jAvaahe sattamAe' eva yAvadadhaH saptamyAm yathA ratnapramApRthivyAzrita parimaNDalAdyAya * tAnta saMsthAnAnAmanantatva kathitaM tathaiva zarkarApabhApRthivIta ArabhyAdhaH saptamI pRthivIMsamvandhiparimaNDalAdArabhya Ayata saMsthAnAnAmapi saMkhyeyatvA saMkhyeyatvayo nirA karaNapUrvakamanantatvameva pratipAdanIyamiti bhAvaH 'evaM kappesu vi' evaM saudharmAdikalpeSvapi yena prakAreNa ratnapapAditamasmAntapRthivI sambandhiparimaNDalAdisaMsthAneSu anantasya vicAraH kRtastenaiva rUpeNa saudharmAdi kalpeSvapi parimaNDalA ' dyAyatAntasaMsthAnAnAmanantatvaM pratipAdanIyamiti bhAva: / 'jAva IsIka mArAe saMsthAna ke sAtha pAMca saMsthAnoM kA Ayata saMsthAna taka vicAra karanA cAhiye 'evaM jAva ahesattamAe, evaM kappesu vi jAva IsIpa mArAe puDha vIe' jisa prakAra se ratnaprabhA pRthivI kA Azraya karake parimaMDala Adi AyatAnta saMsthAnoM meM anantatA kahI gaI hai usI prakAra zarkarAprabhA pRthivI se lekara adhaH saptamI tamastamA pRthivI sambandhI parimaMDala saMsthAna se lekara Ayata saMsthAnoM taka meM bhI anantatA hI kahI gaI hai- saMkhyAttA aura asakhyAtatA nahIM / isI prakAra kA kathana sauvarmAdikalpoM meM bhI ina saMsthAnoM ke sambandha meM karanA cAhiye / jaitA kathana ratnaprabhA se lekara tamasmAnta pRthivI sambandhI parimaMDalAdi saMsthAnoM meM anantatA kA huA hai saMkhyAtatA aura asaMkhyAnatA kA vahAM nirAkaraNa sauMThANeNa paMva vicAreyavtrA jaheva heTThillA jAva Ayae' mA rIte ithI eka eka saMsthAnanI sAthe pAMca sasthAnAne Ayata sasthAna sudhI vicAra 42ve| leIthe. 'eva jAva asattamAe evaM kappesu vi jAva IsIpavbhArAe puDhavIe' pramANe ratnaprabhA pRthvIne Azraya urIne paribhausa vigere AAyata sudhInA saMsthAnAmAM anantapaNu kahela che, eja pramANe zAprabhA pRthvIthI laIne adhaH saptamI-tamastamA pRthvI sabadhI parima'Dala sasthAnathI ArabhIne Ayata sthAna sudhInA sasthAnAMmAM paNa ana tapaNuM ja kahyuM che. saMkhyAta pazu' hai.asauMcyAta pazu uchu nathI. khAna, prabhASenuM sthana saudharbha vigere pemAM paNa A sasthAnAnA saMdhamAM kahevu joIe, ratnaprabhA pRthvIthI laIne tamastamA sudhInI pRthvInA parimala sasthAnAmAM je pramAthe ana'tapaNu hAvAnuM kahela che. ane sakhyAta athavA asakhyAtapaNuM hAvAnA niSedha 1 Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za025 u. 3 sU03 pradezato'vagAhatazca saMsthAna ni0 pudavIe' yAvad IpatmAnmArayAM pRthivyAm yAvadIpatramArApRthivyAzritapari maNDalAdisaMsthAnaviSaye'pi pUrvavadeva vicAraH karaNIya iti ||02|| atha saMsthAnAnyeva pradezato'vagAhatazca prarUpayannAha - 'parimaMDale NaM bhate' ityAdi / mUlam - parimaMDale NaM bhaMte! saMThANe kai paesie pucchA, goyamA ! parimaMDale NaM saMThANe duvihe pannatte taM jahA - ghaNapari maMDale ya payaraparimaMDale va / tattha NaM je se payaraparimaMDale se. nahannerNa vIsaipaesie vIsaipaesogADe, ukkoseNaM, anaMtaesie taheva / tattha NaM je se ghaNaparimaMDale se jahanneNaM cattAlIsapaesie cattAlIsapaesogADhe pannatte ukkoseNaM anaMta esie asaMkhejjapae sogADhe pannatte / vaTTe NaM bhaMte! ThANe kaipae lie kaipaesogADhe pannatte ? goyamA ! vahe saMThANe duvipannatte, taM jahA - ghaNavaTTe ya payaravaTTe ya / tattha NaM je se payaravaTTe se duvihe pannatte taM jahA - oyapaesie ya jummapaesie ya / tattha NaM je se oyapaesie se jahannerNa paMcapaesie, paMcapaesogADhe, ukkoseNaM' anaMtapaesie asaMkhejjapaesogADhe, tattha NaM je se jummapaesie se jahanneNaM 'bArasaesie vArasapae sogADhe ukkoseNaM anaMtapaesie asaMkhejja eso gADhe / tatthaNaM je se ghaNavaTTe se dubihe | pannatte taM jahA - oyapaesie ya jummapaesie ya / tattha rNa je. se 623 kiyA gayA hai vaisA hI ina saMsthAnoM kA kathana saudharmAdika kalpoM meM bhI karanA cAhiye | aisA yaha kathana yAvat ISatprAgbhArAzrita parimaMDala Adi saMsthAna kA ISatprAgbhArApRthivI taka siddhazilA karanA cAhiye // 02 // taka karela che, eja pramANe te saMsthAnAnuM kathana saudhama vigere AmAM paNa samajavuM evu A kathana yAvat iSaprAgmArA saMbadhI parimaMDala vigere saMsthAnAnuM SiprAgubhArA pRthvI sudhI-arthAt siddha zilA sudhI kahevu joIe. prasU.A 1 7 Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre oyapaesie se jahanneNaM sattapaesie sattapaemogADhe pannatte,' ukkoseNaM aNaMtapaesie asaMkhejjapaesogAde pannatte, tatthaNaM je se jummapaesie se jahanneNaM battIsapaesie battIsapaesogADhe pannatte, ukkoseNaM aNaMtapaesie asaMkhejjapaesogADhe pannatte / taMse bhaMte! saMThANe kai -paesie kaipaesogADhe pannatte? gauyamA! taMse NaM saMThANe duvihe pannatte, taM jahA-ghaNataMse ye payarataMse y| tattha NaM je se payarataMse se duvihe pannatte taM jahA oyapaesie ya jummapaelie y| tatthaNaM je se oyapaesie se. jahaNeNaM tipaesie tipaesogADhe pannatte, ukkoseNaM aNaMtapaesie asaMkhejjapaesogADhe pannatte / tattha NaM je se jummapaesie se jahanneNaM chappaesie chappaesogADhe pannatte, ukkoseNe aNaMtapaesie asaMkhejjapaesogADhe pnntte| tattha NaM je se ghaNataMse se duvihe pannatte taM jahA-oyapaesie jummapaesie y| tatthaNaje se oyapaesie se jahannaNaM paNatIsapaesie paNatIsapaesogADhe ukoseNaM aNaMtapaesie taM ceva / tattha NaMje se jummapaesie se jahanneNaM cauppaesie cauppaesogADhe pannatte, ukkoseNaM aNaMtapaesie taM ceva / cauraMse NaM bhaMte ! saMThANe kaipaesie pucchA, goyamA ! cauraMse saMThANe duvihe pannatte, bheo jaheva vaTTassa jAva tattha NaM je se oyapaesie se jahanneNaM navapaesie navapaesogADhe pannatte, ukkoleNaM aNaMtapaesie asaMkhejjapaesogADhe pnntte| tattha NaM je se jummapaesie, se jahanneNaM Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyazcandrikA TIkA za025 u.3 sU03 pradezato'vagAhatazca saMsthAnani0 625 ghauppaesie cauppaesogADhe pannatte, ukkoseNaM aNaMtapaesie taM ghev| tattha NaM je se ghaNacaurase se duvihe pannatte taM jahAoyapaesie ya jummapaesie ya / tattha NaM je se oyapaesie se jahannaNaM sattAvIsaipaesie sattAvIsaipaesogADhe, ukkoseNaM. aNaMtapaesie taheva / tattha NaM je se jummapaesie se jaha-" naNaM aTrapaesie aTThapaesogADhe pannatte, ukkoseNaM aNaMtapaesie taheva / Ayae NaMbhaMte! saMThANe kaipaesie kaipaesogADhe pannatte, goyamA! AyaeNaM saMThANe tivihe pannatte taM jahA-saDhi Ayae. payarAyae ghnnaaye| tattha gaMje se seDhi Ayae se duvihe pannatte. taM jahA-oyapaesie ya jummapaesie y| tattha NaM, je se oyapaesie se jahanneNaM tipaesie tipaesogADhe, ukkoseNaM aNaMtapaesie taM caiva / tattha NaM je se jummapaesie se jahanneNaM dupaesie dupaesogADhe, ukkoseNaM aNaMtapaesie taheva / tattha NaMje se payarAyae se duvihe pannatte, taM jahA-oyapaesie ya jummapaesie ya / tattha NaM je se oyapaesie se jahannaNaM pannarasapaesie pannarasapaesogADhe, ukkoseNaM aNaMtapaesie aNaMtapaesogADhe taheva / tattha NaM je se jummapaesie se jahanneNaM chappaesie chappaesogADhe, ukkoseNaM aNaMtapaesie taheva / tattha NaM je se ghaNAyae se duvihe pannatte taM jahA-oyapaesie ya jummapaesie ya, tattha NaM je se oyapaesie se jahanneNaM paNayAlIsapaesie paNayAlIsapaesogADhe, ukkoseNaM aNaMtapaesie taheva / tattha NaM je se jummapaesie se jahanneNaM bArasapaesie bArasapaesogADhe ukkosaNaM aNaMtapaesie taheva ||suu03|| bha079 Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 626 bhagavatIsUtre' chAyA - parimaNDalaM khalu bhadanta | saMsthAnaM katipradezikamiti pRcchA ? gautama ? parimaNDala saMsthAnaM dvividhaM prajJaSTham, tadyathA - ghanaparimaNDalaM ca prataraparimaNDalaM ca / tatra khalu yat tat mataraparimaNDalaM tad jaghanyena viMzatipadezikaM, viMzatipadezavigADhaM ca, utkarSeNa anantamadezikaM tathaiva / tatra khalu yat tat ghanaparimaNDalaM tat jaghanyena catvAriMzatmadezikaM catvAriMzatpadezAvagADhaM prajJaptam utkarSeNAnantapradezikama saMkhyAtama dezAvagADhaM prajJaptam / vRttaM khalu bhadanta | saMsthAnaM katipadezikaM katipradezAvagADhaM prajJaptam ? gautama ! vRttaM saMsthAnaM dvividhaM prajJaptam, tadyathA ghanavRttaM ca prataravRttaM ca / tatra khalu yattat prataravRttaM tavaM dvividhaM prajJapta tathA ojapradezikaM ca yugmapradezikaM ca / tatra khalu yat tat ojapradezikaM tat jaghanyena paJcamadezikaM paJcamadezAvagADham utkarSeNa anantapradezi kama saMkhyeyapradezAvagADham / tatra khalu yat tat yugmamadezikaM tat jaghanyena dvAdazapadezikaM dvAdazapradezAvagADham utkarSeNA'nantapradezi kama saMkhyeyama dezAvagADham / tatra khalu yat ghanavRttaM tat dvividha prajJaptam-tadyathA - ajaya dezikaM ca yugmapadezikaM ca / tatraM khalu yattat ojamadezikaM tat jaghanyena saptapradezikaM saptamadezAvagADhaM prajJaptam, utkarSeNa anantamadezikama saMkhyAtamadezAvagADhaM prajJaptam, tatra khalu yat tat yugmamade - zikaM tat jaghanyena dvAtriMtmadezikaM dvAtriMzadama dezAvagADhaM prajJaptam, utkarSeNa anantapradezikama saMkhyAtamadezAvagADhaM prajJaptam / yatraM khaJca bhadanta ! saMsthAnaM katipradezikaM katipradezAvagADhaM pajJaptam ? gautama ! trayastraM khela saMsthAnaM dvividhaM prajJaptam, tadyathA ghanazyatra ca chatavyastraM ca tatra khalu yattat bhavarajyatraM tat dvividhaM majJaptam, tadyathA bhojamadezikaM ca yugmamadezikaM ca / tatra khalu yat tat ojamadezikaM tat jaghanyena trimadezikaM 'tridezAvagADhaM prajJam utkarSeNa anantamadezikam, asaMkhyeyamadezAvagADha N prajJaptam / tatraM khalu yat tat yugmapadezikaM taMtu jaghanyena paTTa pradezikaM SaTpradezAvagADhaM prajJaptam unnatapradezikam asaMkhpAta pradezAvagADhaM prajJaptam / tatra khalu yat tat ghanatryasraM tat dvividhaM prajJaptam, tadyathA - ojanadezikaM ca yugmaprade zikaM ca / tatra khalu ya tat ojapradezikaM tat jaghanyena paJcatriMzat pradezikaM paJcatriMzat madezAvagADham, utkarSeNa asamadezikaM tadeva / tatra khalu yat tat yugmapradezikaM tat jaghanyena catuHpradezikaM catuH- pradezAvagADhaM prajJaptam, utkarSeNA'nantamade + zikaM tadeva / caturasraM khalu bhadanta ! saMsthAnaM katipradezikaM pRcchA ? gautama ! caturasraM saMsthAnaM dvividhaM prajJaptam bhedo yathaiva vRttaraya yAvat tatra khalu yat tat ojapadezikaM tat javamyena navapradezikaM navamadezAvagADhaM mazaptam utkarSeNAnantamadezika " 4 1 Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za035 u.3 sU03 pradezato'vagAhatazca saMsthAnani0 627 'masaMkhyAtapradezAvagADha prajJaptam , tatra khalu yat tada yugmana dezika tat jaghanyena catuHpradezikaM catuHpradezAvAgAha prajJaptam, utkarSeNA'nantamadezikaM ca tathaiva ! tatra khallu yat tat ghanacaturastram tat dvividha prajJaptam, tayathA-ojapradezikaM yugmapradezikaM c| tatra khalu yat tat onAdezikaM tat jaghanyena saptaviMzatimadezikam saptaviMzatipradezAvagADham utkarSeNA'nantamadezikaM tathaiva / tatra khalu yat tat yugmapradezikaM 'tat jaghanyenASTapradezikamaSTapradezAvagADha prajJaptam , utkarSeNA'nantamadezikaM tathaiva / AyataM khalu bhadanta ! sasthAnaM katipadezikaM katipadezAvagADhaM prajJaptam, gautama ! AyataM khalu saMsthAna trividhaM prAptam, tadyathA-zreNyAyataM pravarAyataM dhanAya. tam / tatra khalu yat tat zreNyAyatam tadvividhaM prjnyptm| tadyathA-bhojamadezika 'ca yugmapradezikaM ca / tatra khalu yat ojapradezikaM tat jaghanyena tripradezikaM tripadezAvagADham, utkarSeNA'nantapradezikaM tadeva / tatra khalu yat tat yugmapadezikaM tadu jaghanyena dvimadezikaM dvipradezAvagAham, utkarSeNA'nantapadezikaM tathaiva / tatra khalu yat tat pratarAyatam tat dvividhaM prajJaptam tadyathA-ojAdezikaM ca yugmapradezikaM c| tatra khalu yat tat ojayadezikam tat jaghanyena paJcadazapadezika pazcadazapadezAbagADham , utkarpaNa anantamadezikam anantamadezAvagADhaM tathaiva / tatra khalu yat yugmapradezikaM tad jaghanyena paTpadezikaM paTpadezAvagADham utkarSeNA'nantapradezika tthaiv| tatra khallu yat tat ghanAyataM tadvividha prajJaptam tadyathA-mojamadezika yugmamadezika c| tatra khalu yat tat ojapadezika tajaghanyena paJcacatvAriMzatpadezikaM paJcacatvAriMzatpradezAvagADham, utkarSeNA'nantapradezikaM tathaiva / tatra khalla yat tat yugmapradezikaM tad jaghanyena dvAdazapradezikaM dvAdazapadezAvagAr3he ca, utkarSeNA'nanta'pradezikaM tathaita // 03 / / . TIkA-'parimaMDale NaM bhate / saMThANe kaipaesie pucchA' parimaNDalaM khalu bhadanta ! saMsthAna katipradezikamiti pRcchA katipadepradezAvagADhaM ceti pRcchayA / agha sUtrakAra inhIM saMsthAnoM kA pradeza aura avagAhanA kI apekSAse prarUpaNA karate haiM-'parimaMDale NaM bhaMte . saMThANe kaha paesie pucchA' ityAdi TIkArtha-isa sUtradvArA gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-he bhadanta ! parimaMDala saMsthAna kitane AkAzapradezoM meM avagADha hai ? aisA yaha have sUtrakAra A saMsthAnA pradeza ane avagAhanAnI apekSAthI '535 42 cha. 'parimaMDale NaM bhaMte ! 'saMThANe kaipaesie pucchA' tyA TIkArya-A sUtrathI gautamasvAmIe prabhune evuM pUchayuM che ke-he bhagavad parimaMDala saMsthAna keTalA AkAza pradezamAM avagADha kare che ? A Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsaMtre grAhyamiti bhagavantaM zrI mahAvIrasvAminaM mati gautamasya praznaH, bhagavAnAha 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! parimaMDale NaM saMThANe duvihe pannatte' parimaMDalaM khalu saMsthAna dvividhaM prajJaptam, dvaividhyameva darzayati-taM jahA' ityaadinaa| 'taM jahA ghaNa. parimaMDale ya payaraparimaMDale ya' tadyathA-ghanaparimaNDalaM ca prataraparimaMDalaM ca 'tatya gaMje se payaraparimaMDale' tatra khalu yat vat mataraparimaNDalaM saMsthAnam 'se jahanne] 'vIsaipaesie vIsaipaesogADhe' tad jaghanyato viMzatimadezikaM viMzatimadezAvagADhaM ceti / tatra prataraparimaNDalaM jaghanyato viMzatipradezikaM bhavati, tadevamasya sthApanA .0 0 0 0 0 0 0. 'ukkoseNaM aNaMtapaesie taheva' utkarpaNA'nantapradezikaM tathaiva asaMkhyA....... tprdeshaavgaahmityrthH| 'tasthaNaMje se ghaNaparimaMDale' tatra khalu yat tada A0 1 ghanaparimaNDalam 'se jahanneNaM cattAlIsapaesie cattAlIsapaesogADhe pannatte' prazna hai / isake uttarameM prabhu kahate haiM-'goyamA! parimaMDaleNaM saMThANe duvihe panatte' he gautama! parimaMDala saMsthAna do prakAra kA kahA gayA hai 'taM jahA' -jaise-'ghaNaparimaMDale ya payaraparimaMDale ya' dhanaparimaMDalasaMsthAna aura prataraparimaMDalasaMsthAna 'tattha gaMje se payaraparimaMDale se jahanneNaM vIsaha paesie vIsaipaesogADhe' inameM jo pratara parimaMDala saMsthAna hai vaha ghIsa pradezoM vAlA hotA hai aura AkAza ke bIsa pradezoM meM isakA avagAha (rahanA) hotA hai| yaha kathana jaghanya kI apekSA se hai| isakA AkAra-saM. TIkAmeM A01 se diyA hai 'ukkoseNaM aNaMtapaesie taheva' tathA utkRSTa se yaha prataraparimaMDala saMsthAna ananta pradezoM vAlA hotA hai aura AkAza ke asaMkhyAta pradezoM meM isakA avagAha hotA hai prazna uttaramA prabhu zrI 4 cha -'goyamA ! parimaMDale NaM saMThANe duvihe pannatte' u gItama! paribha3sa sasthAna meM prA2nu 47sa che. 'taM jahA' a mA pramANe che. 'ghaNaparimaMDale ya payaraparimaMDale ya' dhana paribha3 saMsthAna ana ; prata2 paribhasa .sasthAna 'tattha NaM je se payaraparimaMDale se jahanneNaM vIsaipae: sie vIsaipaesogADhe' tabhA 2 prata2 paribha saMsthAna cha, a vIsa prshaavALuM hoya che. ane 20 vIsa pradezamAM eTale ke AkAzanA vIsa pradezamAM tene avagAha (rahevAnuM) thAya che. A kathana jaghanyanI apekSAthI karela che. sanI mA2 sa. TIbhImA0 na. 1 mA matAvara cha.-'sakkoseNaM aNatapaesipa taheva' tathA dRSTayA mA prata2 paribha sayAna mana ta pradezavANu 3.ya che. mamAzana masabhyAtamA pradezamA tanA agADa DAya che. ' tattha NaM Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyazcandrikA TIkA za025 u.3 sU03 pradezato'vagAhatazca saMsthAnani0 629 ..00, tada jaghanyatazcatvAriMzalpadezikaM catvAriMzatma dezAvagADhaMca prajJaptama, ' etasya sthApanetyam A. naM. 2 viMzatipradezikasya prataraparimaNDalasyaivopari viMzatimadezi ke anyasmin patare dane ca catvAriMzatpadezikaM ghanaparimaNDalaM .... bhAtIti / 'ukoseNaM aNaMtapaesie asaMkhenjapaesogADhe pannatte' utkamA naM. 2 rSeNa anantamadezikamasaMkhyAtapradezAvagAca ghanaparimaMDalaM bhavatIti / __ 'vaNaM bhaMte ! saMThaNe' vRttaM khalu bhadanta ! saMsthAnam 'kahapaesira kaipaesoMgADhe pannateM' katipadezikaM tathA katipadezAvagADham, kati kiyantaH kriyatsaMkhyakAH pradezA vidyante yasmin tara katipradezikam tathA katipadezAvagADham ? iti prshnH| bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'baTTe saMThANe duvihe pannatte' vRttaM saMsthAna dvividhaM prAptam / prakArabhedameva darzayati-'taM jahA' ityAdinA, 'taM 'tattha NaM je se ghaNaparimaMDale' jo ghanaparimaMDala saMsthAna hai 'se jahanneNaM cattAlIsapaesie cattAlIptapaesogoDhe pannatte' vaha jaghanya se 40 pradezoM vAlA hotA hai aura cAlIsa pradezoM meM isakA avagAha hotA hai| isakA AkAra saM. TIkAmeM A02do se diyA hai 20 pradezoM vAle pratara parimaMDala ke hI Upara dUsare 20 vIsa pradeza vAle pratara ke dene para cAlIsa pradezoM kA yaha ghanaparimaDala hotA hai| yaha 'ukkoseNaM aNaM sapaesie' utkRSTa se ananta pradezoM vAlA hotA hai aura 'asaMkhejja paesogADhe' asaMkhyAta pradezoM meM isakI avagAhanA hotI hai| 'vaDhe NaM bhaMte / saMThANe kaipaesie kahapaesogADhe pannatte' he bhadanta ! pratta saMsthAna kitane pradezoM vAlA hai aura kitane pradezoM meM usakA bhava gADha hotA hai / isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA vaTTe saMThANe devihe je se ghaNaparimaMDale' mA dhanaparibha3a sasthAna cha, 'se jahanneNaM cattAlIsa paesie cattAlosapaesogADhe pannatte' ta dhanyathA 40 yAjIsa prazavAya che. ane cALIsa pradezomAM tene avagAha thAya che. teno AkAra 'saM. TIkAmAM A naM. 2 mAM batAvela che.-20 vIsa pradezevALA pratara parimaMDalanI upara bIna 20 pradezavALA pratiro ApavAthI 40 cALIsa pradezanuM A ghanaparimaMDala heya hai. tathA 'ukoseNaM aNaMtapaesie' GrethI te manAta prazIvANu thAya cha bhane "asaMkhejjapaesogADhe' asabhyAta pradezamA tanI sAhanA thAya', ' vaNaM bhaMte / saThANe kaipaesie kaipaesogADhe pannatte' he sagapana vRtta 'sasthAna hA pareza vALuM hoya che? ane keTalA pradezamAM tene avagADha thAya che ? A prazana uttaramA prabhu mAne 4 cha hai-'goyamA ! paTTe saThANe duvihe pannace Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatImatra ___ jahA' tadyathA 'ghaNavaTe ya payaravaTTe ya' ghanavRttaM ca prataravRttaM ca, tathA ca ghanatarabhedAt - vRttaM saMsthAna dvividhamityarthaH / tatra ghanavRttaM saMsthAna sarvataH samaM vRttaM modakavat , bAhalyamAzritya pratalaM tadeva prataravRttaM zapkulIvaditi (roTI) ti lokaprasiddhA. tadvat 'tattha NaM je se payaravaTTe se duvihe pannatte' tatra dvayovRttayomadhye khalu yat tat prataravRttanAmakaM saMsthAnaM tat dvividham-dviprakArakaM prajJaptam, 'taM jahA' tadyathA oyapaesie ya jummapasie ya' viSamasaMkhyAvAcI 'oja' zabdo'danto'pi, ''ojo nojaH samaH pAdo' iti svAmi-mukuTapIyUSeSu vyktm| amaranAnArthavarge TIkAyAm' ojamadezikaM ca yugmabhadezikaM ca, tatra viSamasaMkhyakapradezaniSpanamojamadezikamiti kathyate tathA samasaMkhyakapradezaniSpannaM yugmamadezikaM vRttaM saMsthAnamiti ca kathyate iti / 'tattha NaM je se oyapaesie' tatra khalu yat tat ojamadezikaM prataravRttam 'se jahanneNaM paMcapaesie pacapaesogADhe' tat ojapradezikaM -pannatte' he gautama ! vRtta saMsthAna do prakAra kA kahA gayA hai-'taM jahA' jaise 'ghaNavaThe ya, payaravaTe ya' ghanavRtta aura prataravRtta' jo saMsthAna modaka __ ke jaisA saba tarapha se sama pramANavAlA hotA hai vaha ghanavRtta saMsthAna hai| tathA jo saMsthAna bAhalyamoTAI ko lekara roTI ke jasA atyanta patalA hotA hai vaha prataratta saMsthAna hai| 'tattha NaM je se payaravaThU se duvihe pannatte' unameM jo prataravRtta saMsthAna hai vaha do prakAra kA hai-'taM jahA' jaise-'bhISapaesie ya jummapaesie ya' ojapradezika aura yugmaprade. zika, yahAM oja zabda viSama saMkhyAvAcI hai| inameM jo viSama saMkhyaka pradezoM se niSpanna hotA hai vaha oja pradezika vRtta saMsthAna hai aura jo samasaMkhyaka pradezoM se niSpanna hotA hai vaha yugma pradezika vRtta OM gItama! vRtta sadhyAna meM prA2nuM che 'ta jahA' mA prabhAe cha'ghaNavaTTe ya payaravaTTe ya' dhanavRtta bhane prataravRtta 2 saya na mAha (bADa)nI mAphaka badhI taraphathI sarakhA pramANa vALuM hoya che. te ghanavRtta saMsthAna che, tathA je saMsthAna bAhalya-moTAIthI jeTalI jevuM atyaMta pAtaLuM hoya che, te ataravRtta saMsthAna cha. 'tattha je je se payaravaTe se duvihe pannatte' tebhA pratara vRttasaMsthAna cha ta me. praznu cha, 'ta jahA' mA prabhArI che. 'oyapaesie ya jummapaesie ya' me04 prazi: mana yugmaprazi: mahIyAM mA za74 viSama saMkhyA mAvanAre che. AmAM je viSama saMkhyAvALA pradezamAMthI utpanna thAya che, te eja pradezika vRtta saMsthAna che. ane je sama saMkhyAvALA prazAyI G5nna thAya che. te yubha prazavRtta saMsthAna cha. 'tattha gaM je se Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameya candrikA TIkA za025 u.3 sa03 pradezato'vagAhatazca saMsthAnani0 631 prataravRttaM jaghanyena paJcapadezikaM' pazcapradezAvagADham A. na.3 'ukka seNaM / aNaMtapaesie asaMkhejapaesogAde' tat prataravRttamutkarSeNA'nantaprade- ' zikam, tathA asaMkhyAtamadezAvagADham asaMkhyAte AkAzapadeze tasyA-0 0 vagAhanA bhavatItyarthaH / 'tatya NaM je se jummapaesie se jahanneNa bArasa. A.naM. 3 paesie' tatra khalu yat tat yugmapadezika prataravRttaM tat dvAdazapadezikam . .' ' 'bArasapaesogADhe dvAdazamadezAvagADham etasya sthApanA cestham A.naM.40001 'ukkoseNaM atapaesie asaMkhejapaesogAde' utkarSeNA'nantamadezikam : asaMkhyeyapadezAvagADham / 'tattha Na je se ghaNavaTTe se duvihe pannatte' tatra A.naM. 4 saMsthAna hai| 'tattha Na je se Ayapaesie se jahanneNa paMca paesie paMca paesogADhe' 'ojapradezika vRttasasthAna jaghanya se pAMca pradezoM vAlA hotA hai aura unameM jo pAMca pradezoM meM usakA avagAha hotA hai isakA AkAra saM. TIkAmeM A0 3 meM dekha leve 'ukkoseNa aNata paesie asaMkhejjapaesogADhe' tathA utkRSTa se ojanadezikavRtta saMsthAna ananta pradezoM vAlA hotA hai aura asaMkhyAta pradezoM meM isakI avagAhanA hotI hai| arthAt asaMkhyota AkAza pradeza meM isakI avagAhanA hotI hai| 'tatthaNa je se jummapaesie se jahanneNa bArasapaesie' tathA jo yugmapradezika prataravRtta hai vaha jaghanya se bAraha 12 pradezo vAlA hotA hai aura bAraha 12 pradezoM meM usakI avagAhanA hotI hai| isakA AkAra saM. TIkA A04 cAra se diyA hai| 'ukkoseNa aNatapamasie asaMkhejapae logADhe' tathA yugmapradezika jo prataravRtta hai vaha utkRSTa se anaMta pradezoM vAlA hotA hai aura oyapaesie se jahanneNa paMcapaesie paMcapaesogADhe' mA yo pradezAta saMsthAna jaghanyathI pAMca pradezavALuM heya che ane paMca pradezamAM tene avagaaii thAya che. tana mA2 sa. TImamA0 - 3thI matAva cha 'ukkoseNaM ayaMta paesie asakhejja paesogADhe' tathA aSTathA sAzavANu vRttasa sthAna anaMta pradezo vALa heya che ane asaMkhyAta pradezomAM tenI avagAhanA, thAya che. arthAt asaMkhyAta AkAza pradezomAM tenI avagaNanA thAya che. 'tattha NaM je se jummapaesie se jahanneNaM bArasapaesie' tathA tamA 2 yubhapradeza vALuM prataravRttasa sthAna che, te jaghanyathI bAra pradezovALuM hoya che ane bAra pradezomAM teonI avagAhanA thAya che tene AkAra saM. TIkAmAM A0 na. 4 mA matAvata cha. 'ukkoseNaM aNatapaesie asakhejjapaesogADhe tathA re yugma pradeza vALuM pratara vRtta saMsthAnuM che te utkRSTathI ane te pradezovALuM Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 632 : - ' . . . bhagavatI khalu yat tat ghanavRttam tat dvividhaM prajJaptam 'taM jahA' tadyayA 'oyapaesie ya jumma, paesie ya ojapradezikaM ca yugmapadezikaM ca 'tattha NaM je se oyapaesie ghaNavaDhe' sama'khalu yat tad ojamadezikaM ghanavRttam 'se jahanneNaM sattapaesie sattapaesogAre pamnatte' tava ojamadezika ghanavRttam , jaghanyena saptamadezikam saptapradezAvagAvaM majJaptam 'ukkoseNaM aNaMtapaesie asaMkhejjapaesogAde pannatte' utkarSeNA'nanta. pradezikamasaMkhyeyapradezAvagA prajJaptam etasya sthApanA A. naM.5 ekasya 0. madhyabhAgasthitasya paramANo nIcarekA paramANuH sthApanIyastathopari eka ... paramANuH sthApanIyaH tathA tasya caturdikSu catvAraH paramANava sthApanIyAH, A. naM.5 asaMkhyAta pradezoM meM isakI avagAhanA hotI hai| 'tattha Naje se ghaNa. bahe se duvihe panatte' inameM jo ghanavRtta hotA hai vaha do prakAra kA kahA gayA hai 'taM jahA' jaise-'oyapaesie ya, jummapaesie ya' ojapradezika aura yugmapradezika tatthaNaje se oyapaesie ghaNavaTTe' inameM jo oja pradezika ghanavRtta hai 'se jahanneNa sattapaesie sattapaesogADhe panase' yaha jaghanya se sota pradezoM vAlA hotA hai aura sAta pradezo meM usakI avagAhanA hotI hai / 'ukkoseNa aNatapaesie asaMkhejjapaesogADhe' tathA utkRSTa se vaha anaMta pradezoM vAlA hotA hai, aura asaMkhyAtapradezoM meM isakI avagAhanA hotI hai| isakA AkAra saMskRta TIkA meM AkRti naM. 5 se diyA hai-yahAM madhya bhAga meM eka paramANu kI sthA panA aura karanI cAhiye tathA usake nIce aura UMceM eka eka paramANu kI sthApanA karanI cAhiye evaM usakI cAroM dizAo meM DAya che. bhane asaNyAta pradezamA tanI mAnA thAya che. 'tattha NaM je se ghaNavaTTe se duvihe pannatte' tamA 2 dhanavRtta saMsthAna cha ta meM prArnu ta cha. 'taM jahA' te mA pramANe che-'oyapapasie ya jummapaesie yo pradeza. vAyu 1 mane yubha prazavANu 2 'tattha NaM je se oyapaesie ghaNavade' tebhAre mA pradezavANu dhanavRtta saMsthAna che, te 'se jahanneNaM sattapaesie sattapaesogADhe pannatte. nyathA sAta pradezApANu hAya che. ane sAta pradezamA temanI sAInA thAya 'cha. 'ukkoseNaM arNatapaesie asa khejjapaesogADhe' tathA uSTathI te anaMta pradezovALuM hoya che ane asa khyAta pradezamAM teonI avagAhanA thAya che, tene AkAra saM. TIkAmAM A0 naM. 5 mAM batAvela che. ahIMyAM vacalA bhAgamAM eka paramANunI sthApanA karavI joIe tathA tenI nIce ane upara eka eka bIjA paramANu sthApavA joIe. ane tenI cAre dizAe Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 0 0 * pramendrakA TIkA za025 u. 3 03 pradezato'vagAdatazva saMsthAnani0 633 evamidaM ghanavRttaM jaghanyataH saptapadezikaM bhavatIti / 'tastha NaM je se jummapaesie rAtra khalu yat tat yugmamadezikam ' se jahannerNa battIsapae sie battIsaparasogAde pamnatte' tat yugmamadezikaM jaghanyena dvAtriMzatmadezikaM tathA dvAtriMzatmadezAvagAda dvAtrizadAkAzapradezAvagADham etasyaivaM sthApanA - A. naM. 6 asya copari IdRza eva pataraH sthApyaH, tataH sarve caturviMzatistataH prataradvayasya madhye paramANUnAM caturNAmupari anye catvAro'dha vetyevaM dvAtriMzaditi, 'uko seNaM atarasie asaM khejna eso gADha" utkRSTato'nantapradezikaM tathA A. naM. 6 asaMkhyeyamadezAvagADham | vRttasaMsthAnaM pada yasa saMsthAnaM pradarzayitumupakramate cAra paramANu sthApita karanA caahiye| isa prakAra yaha jaghanyavRtta sAta pradezoM vAlA hotA hai / 'tattha NaM' je se jummapaesie' tathA jo yugma pradezika ghanavRtta hotA hai vaha 'jahanneNa' battIsapaesie battIsapaesogAr3he pannatte' jaghanya se battIsa 32 pradezoM vAlA hotA hai aura battIsa pradezo meM hI usakI avagAhanA hotI hai / isakA AkAra A0 6 meM diyA hai| isake Upara isI prakAra kA dUsarA aura bAraha pradezoM kA pratara sthApita karanA cAhiye / isa taraha se yaha 24 pradeza ho jAte haiM / ina donoM prataroM ke madhya bhAga ke cAra aNuoM ke Upara nIce dUsare aura cAra 2 paramANuoM kI sthApanA karanA / isa prakAra se battIsa pradezoM kA yugmapradezika ghanavRtta hotA hai / 'ukkoseNaM anaMta esie asaMkhejja eso gADhe' evaM yaha yugmapradezika ghanavRtta utkRSTa se anaMta pradezoM vAlA hotA hai aura asaMkhyAta AkAza pradezoM meM yaha avagADha, cAra paramANuo sthApavA joIe. A rIte A jaghanyavRtta sthAna sAta advezIvANu hoya che. 'tattha Na je se jummanaesie' tathA temAM ne yugbha pradeza vANu dhanavRtta saMsthAna hoya che, te 'jahamneNa battIsapaesie battIsapaesogADhe pannatte' 4dhanyathI 32 matrIsa pradezovANu hoya che bhane matrIsa pradezamAM A na. 6 mAM batAvela tenI avagAhanA thAya che. tenA AkAra pradeze nA pratara sthApavA joIe. upara Aja rItanA bIjA 12 A rIte A cAvIya pradezeA thaI jAya che. A manne prakAranA pratarAnA vacalA bhAganA cAra aNuenI upara nIce khIjA cAra paramANuenI sthApanA karavI A pramANe 32 batrIsa pradezanuM yugma pradezavALuM ghanavRtta thAya che. 'koseNaM anaMta pae sie asa khejapaeso gADhe' A yugma pradezavALu vrutta utkRSTathI ana ta pradezeAvALu hAya che, ane asa khyAta AkAza prade. zomAM avagADha thAya che, A rIte vRtta saMsthAnanuM kathana karIne have mAra dhRta bha0 80 0 Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre 634 1 1 'tase NaM bhaMte! saMThANe kaipaesie kai parasogAr3he pannatte' ya khalu bhadanta ! saMsthAnaM katipradezikaM kati pradezAvagADhaM prajJaptam iti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! tase NaM saMThANe dubihe paznatte'' yatraM khala saMsthAna' dvividha prajJatam 'taM jahA ' tadyathA 'ghaNataM se ya payarataM se ya 'ghantryatra ca prataratryanaM ca / 'tattha NaM je se payarataMse se duvihe patte' tatra khalu yat tat pratarajyasraM tat dvividhaM prajJaptam 'te jahA' tadyathA - 'oyaparasie ya jumma parasie ya' ojapradezikaM ca yugmapadezikaM ca 'tattha NaM je se oyapari sie se jahannerNa vizesie tipaeso gAThe pannatte' tatra khalu yat tat ojapradeH zika' pratarabhyasa tat jaghanyena tridezika tripradezAvagADhaM ca asya ca sthApanA hotA hai / isa taraha se vRttasaMsthAna kA kathana kara atha sUtrakAra vyasra saMsthAna kA kathana karate haiM- isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-taMse NaM bhaMte! saMThANe kaiesie kapa esogADhe' he bhadanta ! tryasra saMsthAna kitane pradezoM vAlA hotA hai aura kitane pradezoM meM usakA avagADha hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'gopamA !' he gautama! 'tase' ThANe dubihe paznatte' yasa saMsthAna do prakAra kA kahA gayA | 'taM jahA ' jaise - 'ghaNataMse ya payarataMse ya' ghanapatra aura pratarajyasra 'tattha NaM' je se payara se se dubihe panante' inameM jo prataranyatra hai vaha bhI do prakAra kA kahA gayA hai- 'taM jahA' jaise- 'oyapa esie ya jumma esie ya' ojapradezika aura yugmapradezika 'tasya Na je se oya esie se jahanne tiparasiMe tipaesogADhe patte inameM jo ojsUtrakAra tryamra sasthAna saMbadhI kathanane prArabha kare che AmAM gautama svAbhIme mahAvIra alune me pUchayu ke - ' tase NaM bhave ! sa ThANe kaipae sipa kaipaesogADhe' he bhagavan yasa saMsthAna bheTalA adezIvANu hoya che, ane keTalA pradezemAM tenA avagADha thAya che? A praznanA uttaramAM mahAvIra svAmI uhe che - 'goyamA / ' he gautama! 'tase NaM ThANe duvi pannatte' yasa saMsthAna meM prakAra mhe che taM jahA te prabhAche'ghaNata se ya payaratase ya' dhanayasa bhane atara tryakha 'tattha Na je se payaratase se duvi pranna' temAM ne atara yasa saMsthAna, che, te me prabhAra he che. 'taM jahA' te yA prabhAve he 'opaesie ya jumma esie ya' na' ahe zi ane yugma pradezaSANu 2 'tattha NaM je se oya esie se jahanneNaM tipaecie. tipaesogAr3he pannatte' temAM ne so pradezavANu atarabhyasa sasthAna che, te Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacaMndrikA TIkA zaM025 u.3 sU03 pradezato'vagAhatazca saMsthAnani0 635 ka evam A. naM. 7 'ukkoseNaM agaMtapaesie asaMkhemapaesogADhe pannate utkarSeNA'nantamadezikam tathA asaMkhyeyAkAzamadezAvagADha ceti / 0 0 'tattha Na je se jummapaesieM' tatra khalu yat tat yugmadezika A.na.7 prataratryastra saMsthAnam 'se jahanne chappaesie chappaesogADhe pannatte' tada jaghanyena paTpadezikaM SaTpadezAvagADha ca asya ca sthApanA evam A. naM. 8 'ukkoseNaM aNaMtapaesie asaMkhejnaparasogADhe .. pannatte' utkarpaNA'nantapadezikam asaMkhyeyapadezAvAgADha ceti / 'tattha 0.0 NaM je se ghaNataMse se duvihe pannatte' tatra khalu yat tata 0 . ghanapatraM tad dvividha prajJaptam 'taM jahA' ' tadyathA 'oyapae- A. naM. 8 pradezika prataratryastra hai vaha jaghanya se tIna pradezoM vAlA hotA hai aura AkAza ke tIna pradezoM meM avagADha hotA hai / isakA AkAra saM. TIkA 'meM A07 se diyA hai so dekhaleve 'ukkoseNaM aNaMtapaesie asaMkhe'jajapaesogADhe panatte' tathA yaha utkRSTa se anantapradezoM vAlA hotA hai aura AkAza ke asaMkhapAta pradezo meM avagADha hotA hai / 'tattha Naje se jummapaesie' tathA unameM yugma pradezika jo prataratyakSa hai-'se jahanneNaM chapaesie chappae logADhe' vaha janya se 6 pradezo vAlA hotA hai aura AkAza ke 6 chaha pradezoM meM avagADha hotA hai| isakA AkAra saM TIkA meM A08 se diyA hai| 'ukkoseNa , aNaMtapaelie asaMkhena parasogADhe" tathA utkRSTa se yaha ananta pradezoM vAlA hotA hai aura AkAza ke asaMkhyAta pradezoM meM avagADha hotA hai / 'tattha NaM je se ghaNataM se se duvihe patnatte unameM jo ghanacyasa hai vaha bhI do prakAra kA hotA hai-'taM jahA' jaise-'oyapaesie ya jummapae. jaghanyathI traNa pradezavALuM hoya che. ane AkAzanA traNa pradezamAM tene avagADha thAya namAra satabhAmA na. 7 sAta bhAMpatA cha. 'ukko seNaM aNaMtapaesie asa khejjapaesogADhe pannatte' tathA mA saMsthAna yA sanata pazivALa hoya che ane AkAzanA asaMkhyAta pradezomAM tene avagADha thAya che, 'tattha NaM je se jummapaesie' mA 2 yugma zavANu prata2-yasa saMsthAna jAneNaM chappaesie chappaesogADhe te dhanyathA cha pradeza vANa DAya cha, 4 ane AkAzanA cha pradezomAM avagADha thAya che. tene kAra saskRta TIkAmAM 'mAnada bhI matAvasa cha 'ukkoseNaM aNaMtaparasie asakhejja paesogADhe " tathA 'utkaTathI A anaMta pradezAvALuM hoya che ane AkAzanA asaMkhyAta pradezamA ma 'thAya cha tattha NaM je se ghaNatase se dAvihe pannatte' tamA 2 dhanayasa saMsthAna'cha. a ) me 2nu DAya che. 'ta jahA' te mA Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darda bhagavatIsa sieya jummapae lie ya' ojamadezikaM ca yugmapradezikaM ca / 'tattha NaM je se oesae' tatra khala yat tad ojamadezikaM ghanatrayatraM saMsthAnam ' se jahanneNaM paNatIsa esie paNatIsapae sogADhe' tad jaghanyena paJcatriMzatmadezikaM paJcatriMzadAkA O 00 A. naM. 9 pradezAvagADhaM ceti, asya sthApanAasya A. naM. 9 paJcadazapradezikasya pravara syopari dazadezikaH, eta syApi upari SaTpradezikaH, etasyApyupari tripradezikaH prataraH, etasyApyupari ekaH pradezo dIyate, ityevaM krameNa paJcatriMzata pradezA bhavantIti / 'ukko seNaM agata pasie taM caiva' utkarSeNAnantapradezikam asaMkhyAtamadezAvagADhaM cetyarthaH / ' tastha NaM je se jummaparasie' tatra khalu yat tat yugmamadezikaM ghanavRttam ' se jahaneNaM 0 1 0 000 0000 o 0 1 sie ya' bhoja pradezika aura yugmapradezika 'tattha NaM jese opaesie' inameM jo oja pradezika ghanatrayasa hai 'se jahanneNaM paNatI sapae sie, paNatIsapaeso gADhe' vaha jaghanya se 35 paiMtIsa pradezoM vAlA hotA hai aura . 35 paiMtIsa pradezoM meM avagADha hotA hai / isakA AkAra saM. TIkA meM AkRti 9 meM diyA hai / isa paMdraha pradezoM vAle pratara ke Upara 10 pradezika pratara isake bhI Upara 6 pradezika pratara isake bhI Upara tridezika pratara aura isake bhI Upara eka pradeza sthApita karanA cAhiye / isa krama se 35 paiMtIsa pradeza hote haiM / 'ukkoseNaM anaMtaesie taM caiva' aura utkRSTa se vaha ananta pradezoM vAlA hotA hai| pramAye che. prema 'oyaparakhie ya jummaparakhie ya' khAna ahezi4 ane yugma pradezi 'tatya NaM je se oyapaesie' temAM ne sona pradezavANu dhanatryasa saMsthAna che. 'se jahanneNaM paNatIsapaesie paNatIsapaesogADhe'' te dhanyathI upa 'yAMtrI' azIvANu hoya che. AAzanA upa pAMtrIsa' pradezamAM tenA avagADha thAya che. tenA AkAra saMskRta TIkAmAM A. naM. 9 mAM khatAvela che. A pa'hara pradezeA vALA prataranI upara 10 pradezavALu' pratara, ane tenA upara 6 pradeza vALuM pratara, ane tenI paNa upara 3 pradezavALuM pratara ane tenAthI pazu upara eka pradezavALA vrataranI sthApanA karavI joie. A ubhathI upa 'yAMtrIsa' adezI tha laya che. 'ukkoseNaM aNatapapasie taM ceva' ane utkRSTathI te anaMta pradezavALu' hAya che. ane asaMkhyAta pradezeAmAM tenA avagADha hoya che. 'tattha NaM je se jummapaesie se jahanneNaM cautpaesie upapatro Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za025 u.3 503 pradeza no'vagAhatazca saMsthAnani0 637 cauppaesie caupaesogADhe pannatte' tat jaghanyena catuHpadezika catuHpadezAvagADha : ceti asya sthApanA A.naM. 10 atraikasyopari ekapradezo dIyate, ityevaM 0 catvAraH pradezA bhvntiiti| 'ukoseNaM agaMtAesie taM ceva' uka 0 0 LNA'nantamadezikaM tayA tadeva asaMgatamadezAvagADhaM cetyarthaH / cauraMse A.naM. 10 NaM bhaMte ! saMThANe kaipaesie pucchA' caturasaM khalu bhadanta ! saMsthAna kati pradezikamiti pRcchA kati pradezAvagADhaM ceti pRcchayA gRhyate iti praznaH, bhagavAnAha-goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'cauraMse saMThANe se duvihe 'pannatte' 'caturasra saMsthAnaM tad dvividhaM pajJaptam 'bhedo ja heva vaTTassa' bhedo-vizeSo yathaiva vRttasya, evaM asaMkhyAta pradeza meM avagADha hotA hai / 'tatya NaM je se jummapae sie se jahanne NaM ca upaesie ca upaesogADhe' tathA jo yumipradezika ghanavRtta hai vaha jayanya se cAra pradezoM vAlA hotA hai aura AkAza ke cAra pradezoM meM avagADha hotA hai / isakA AkAra saM. TIkAmeM A0 naM. 10 meM diyA hai| yahAM eka ke Upara eka pradeza diyA jAtA hai| isa prakAra se cAra pradeza hote haiN| 'ukkoseNaM aNaMta. paesie taM ceva' tathA utkRSTa se vaha ananta pradezoM vAlA hai aura AkAza ke asaMkhyAta pradezoM meM usakA avagADha hai| 'caraMse NaM bhane / saMThANe kaha paesie pucchA' isa sUtra dvAga zrIgotamasvAmI ne prabhu se aisA . pUchA hai-he bhadanta ! caturasrasaMsthAna kitane pradezoM vAlA hai ? aura kitane pradezoM meM usakA avagADha hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! . gharaMse saMThANe vihe patnatte' he gautama! caturasrasaMsthAna do prakAra kA kahA gayA hai| 'bhedo jaheva vaTTassa' isake bheda vRtasaMsthAna ke jaise gADhe' tathA yubha pradeza vANu panavRtta saMsthAna che te nyathA yAra pradeza vALuM hoya che ane AkAzanA cAra pradezamAM tene avagADha hoya che. tene AkAra saM. TIkAmAM A. naM 10 thI batAvavAmAM Avela che AmAM eka upara eka pradeza mAvacha sAzata yA2 pradeza ya jaya che. 'ukoseNaM aNaMtapaesie / ceva' tathA thI tabhanata prazAvANuhAya che. mana mAzanA sasa yAta pradezamA tanAmasAra hAya che 'caTharase gaM ! bhaMte ! saMThANe kaipaesie pucchA' mA sUtra dvArA gautama svAmIe prabhune evuM pUchyuM che ke-he bhagavan ! caturastra saMsthAnA keTalA pradezo vALa che? ane keTalA pradezamAM tene avagADha thAya che ? mA prazna uttaramA prabhu zrI 43 che , 'goyamA ! ca ura se saMThANe duvihe pannatte' ' ' gautama yatarasa sasthAna meM prAtuM cha 'bhedo java vassa tanA | bheda vRtta saMsthAnamAM kahyA pramANe ghana caturastra ane prataracaturastra e Page #656 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 0 668 bhagavatIce kiyatparyantaM vRttasaMsthAnaprakaraNaM grahItavyaM tavAha-'jAva' ityAdi, atra yAvatpadena 'taM jahA ghaNacauraMse ya payaracauraMse ya tattha NaM je se payaracauraMse se duvihe pannatte taM jahA oyapaesie ya jummapaesie ya' itthaM tasya kRtasaMsthAnaprakaraNasya sNgrhH| 'tattha NaM je se oyapaesie' tatra khalu yat tat ojamadezika caturasra saMsthAnam 'se jahanneNaM navapaesie nava paesogADhe pannatte' tad jaghanyena navapradezika navapadezAvagADhaM prajJaptam asya sthApanetyam A. naM. 11 'ukkoseNaM anaMtapaesie . . asaMkhejjapaemogADhe pannatte' utkarpaNA'nantamadezikamasaMkhyeyapradezAva gADhaMca majJaptam iti / 'tattha NaM je se jummapaesie' tatra khalu yat tava " yugmapadezikam 'se jahanneNaM caupaesie caupaesogADhe pannatte' tat deg deg deg jaghanyena catuHpradezika catummadezAvagADhaMca bhavati asya ca sthApanA A.naM. 11 dhanacaturasra aura pratara caturasra aise do bheda haiN| 'jAva' ityAdi-yahAM yAvat zabda se 'taM jahA ghaNacaura se ya payaracauraMse ya' yahI pATha gRhIta huA hai / 'tastha NaM je se payaracaurase se duvihe pannatte' inameM jo pratara caturastra saMsthAna hai vaha do prakAra kA hai| jaise-'oyapaesie ya jummapaesie ya' ojapradezika aura yugmapradezika 'tatya NaM je se oya. paesie' inameM jo ojapradezika-caturasra catuSkoNa-saMsthAna hai 'se jahanneNaM nava paesie nava paesogADhe' vaha jaghanya se nau pradezoM vAlA 'hotA hai aura AkAza ke nau pradezoM meM usakA avagAha hotA hai| isakA ___ AkAra saM TIkAmeM A0 naM. 11 se diyA hai 'ukkoseNaM agaMtapaesie ' asaMkhejjapaesogADhe' aura utkRSTa se vaha ananta pradezoM vAlA hotA hai "aura AkAza ke asaMkhyAta pradezoM meM isakA avagAha hotA hai 'tatya NaM prabhAna meM leTe. 'jAva' ityAdi'-maDIyAM yAvat zamthI 'ta' jahA' dhaNa'caurase ya payaracaura se ya' mA 54 aMDaya 42||ye cha. 'tattha Na je se payara. ' caurase se duvihe pannatte' mA 2 pratazyaturasa saMsthAna cha. te prA. 2rnu cha ma 'oyapaesie ya jummapaesie ya' mA pradezavANu bhane yugma ' pradezavANu 'tattha NaM je se oyapaesie' mA 2 mA prazavANu yaturastra meTa yAra thApANu saMsthAna che. 'se jahanneNaM nava paesie nava paesogAThe' , te jaghanyathI nava pradezavALuM hoya che. ane AkAzanA nava pradezamAM tene ava / gADe (29vAnu) thAya che. tanA mA2 sa. TImA mA.na. 11 thI satAvata cha. 'ukkoseNaM anavapaesie asakhejjapaesogADhe' mane thI manata | pradezAvALuM hoya che. ane AkAzanA asaMkhyAta pradezomAM tene avagADha hAya cha. 'tatya NaM je se jummapaesie' tathA tamAre yuma pradezavANuH yasa sadhyAna Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA 2025 u.3 103 pradezato'vagAhatazca saMsthAnani0 639 A. naM.12 tovaseyA 'ukkoseNaM aNaMtapaesie taM ceva utkarSeNA'nantapadezika tadeva 0 0 asaMkhyAtapradezAvagADha cetyrthH| 'tattha NaM je se ghaNacauraMse' tatra khala ____yat tat dhanacaturasraM saMsthAnam 'se duvihe pannatte' tat ghanacaturasraM dvividha 0 deg majJaptam 'ta jahA oyapaesie ya jummapaesie ya' tadyathA ojapadezikaM. A. naM.12 ca yugmapradezikaM ca / 'tattha NaM je se oyapaesie' tatra khalu yat tad ojapradezikam 'se jahanneNaM sattAvIsaipaesie sattAvIsai paesogADhe' tat jaghanyena saptaviMzatipradezikaM saptaviMzatipradezAvagADhava evametasya navamadezikapatarasyopari je se jummapaesie' tathA inameM jo yugmapradezika caturastra saMsthAna hai 'se jahanneNaM caupaesie caupaesogADhe pannatte' vaha jaghanya se cAra pradezoM ghAlA hotA hai aura AkAza ke cAra pradezoM meM isakA avagAha hotA hai| isakA AkAra saM. TokAmeM A0 naM. 12 se diyA hai 'usko. seNaM aNaMtapaesie taM ceva' tathA utkRSTa se yaha ananta pradezoM vAlA hotA hai aura AkAza ke asaMkhyAta pradezoM meM isakA avagAha rahatA hai| 'tattha NaM je se ghaNacauraMse' tathA unameM jo ghanacaturasra saMsthAna hotA hai-'se duvihe pamatte' vaha do prakAra kA kahA gayA hai| 'oyapaesie. jummapaesie ya' jaise-oja pradezika aura yugma pradezika 'tattha NaM je se oyapaesie' inameM jo oja pradezika caturasra saMsthAna hai vaha 'se jahanneNaM sattAvIsaipaesie' jaghanya se sattAIsa pradezo vAlA hotA hai aura 'sattAvIsaha paesogADhe' sattAIsa AkAza pradezoM meM usakA avagAhana hotA hai| isa nava pradezika pratara ke Upara anya do dUsare navapradezika cha. 'se jahanneNa ca upaesie caupaesogADhe pannatte' te dhanyathA yA2 pradezI vALa hoya che, ane cAra pradezomAM tene avagADha hoya che tene AkAra sa mA mA. na. 12 thI matAve che. 'ukoseNaM aNatapaesie ta ceva'. tathA utkRSTathI te anaMta pradezovALuM hoya che. ane AkAzanA asaMkhyAta pradeshobhaa nA mA 29 che. 'tattha Na je se ghaNacavara se' tathA tamA 2 dhana yatarasaMsthAna DAya che 'se duvihe pannatte' meM prA2nu usa cha 'oyapaesie jummapaesie ya' the|4 prazi4 aneyubha prazi4, 'tattha NaM je se oyapaesie' tabhAra yA pradezavANu yatu2kha sathAna cha, 'se jahaNNeNaM sattAvIsaha paesie'. arunyayI 27 azA DAya che bhane 'sattAvIsapaesogADhe' 27 satyAvIsa AkAza pradezamAM tene avagAha hoya che tenA nava pradezavALA prataranI upara Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 650 bhagavatIstre anyadapi navapradezikamataradvayaM sthApyate ityevaM krameNa saptaviMzatipradezika caturakhaM saMsthAnaM bhavatIti / 'uko seNaM arNatapaesie taheva' utkarSeNA'nantapradezikaM tathaiva asaMkhyAtaMpradezAvagAda cetyarthaH / 'tattha paMje se jummapaesie' tatra khalu yat sat yugmapadezika 'se jahaNNeNaM aTThapaesie aTThapaesogAde paNNatte' tat yugmapade. zikam jaghanyenASTapadezika tathA aSTapradezAvagAda ca majJatam A.naM. 13 0... asyopari anyazcatummadezikaH prataro dIyate, ityevaM prakAreNAhapradeziko . bhavatIti / 'ukoseNaM aNaMtapaesie taheva' utkarSeNA'nantapradezika 0 0 tathaiva asaMkhyAtapadezAvagAha cetyarthaH, iti caturasrasUtram / A.naM. 13 pratara sthApita karanA cAhiye / isa krama se 27 sattAIsa pradezoM vAlA caturasrasaMsthAna hotA hai / 'ukkoseNaM aNaMtapaesie taheva tathA uskRSTa se yaha ananta pradezoM vAlA hai aura asaMkhyAta AkAzapradezoM meM isakA avagAha hai| 'tastha NaM je se jummapaesie' tathA unameM jo yugmapradezika caturastrasaMsthAna hai 'se jahanneNaM aTThapaesie aTThapaesogADhe' vaha jaghanya se ATha pradezoM vAlA hai aura 8 ATha AkAza pradeza meM usakA avagAha hotA hai| isakA AkAra saM. TIkA meM A0 naM 13 se diyA hai, / isa catuSpradezika pratara ke Upara anya cAra pradezoM vAlA dUsarA pratara sthApita karanA cAhiye / isa prakAra se ATha pradeza kA yugmapradezika ghanacaturasra bana jAtA hai| 'ukkoseNaM aNaMtapaesie taheva' utkRSTa se yaha ananta pradezoM vAlA hotA hai aura AkAza ke asaMkhyAta pradezoM meM isakI avagAhanA hotI hai| bIjA be anya nava pradezavALA prataro sthApavA joIe A krama pramANe 27 satyApAsa prazANuyatu2kha saMsthAna thAya che 'ukoseNaM aNaMtapaesie taheva' taya thI te sanata pradezApANu che. ane asaNyAta 24IRA pradezamA tanA saha DAya cha 'tattha Na je se jummapaesie' tathA tabhAne yubha prazANu yaturana sasthAna cha, 'se jahanneNaM aTUparasie aTThapaesogADhe' te jaghanyathI ATha pradezovALuM ane ATha AkAza pradezomAM tene avagAha hoya che. tene AkAra saM. TIkAmAM A. naM. 13 mAM batAvela che A cAra pradezavALA prataranI upara bIjA cAra pradezAvALuM bIju pratara sthApavuM joIe. mAprArathI mA4 pradeza yubha pradezavANu dhana yatarasa manI laya cha 'ukko. seNa aNaMtapaesie taheva' yA te manAta prazovA hAya cha bhane AkAzana asa khyAta pradezamAM tenI avagAhanA heya che Page #659 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyayandrikA TIkA za025 u.3 sU03 pradezato'vagAhatazca saMsthAnani0 641 'Ayae NaM bhaMte ! saMThANe kaipaesie kaipaesogADhe pannatte' AyetaM khalu bhadanta ! saMsthAnam katipradezika katipradezAvagADaM ca prajJaptam iti-prshnH| bhagavAnAha'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'AyaeNaM saMThANe tivihe pannatte' AyataM khala saMsthAna trividhaM triprakArakaM prajJaptam 'taM jahA' tadyathA-'seDhiAyae payarAyae ghagAyae' zreNyAyataM patarAyataM ghanAyatam, tatra zreNyAya-pradezazreNIrUpam, pratarAyataM-kRtavi kambhazreNIdvayAdirUpam ghanAyataM vAhalyaviSkambhopetamanekavegIrUpamiti taya trivi dhAyatamadhye prathamamAyata vibhAgadvAreNa darzayati-tasthaNa' ityAdi / 'tatya NaM je se seDhiAyate se duviI patte taba khalu yat tat zreyAyataM tad dvividhaM dvipakAram / pakSaptam 'taM jahA bhoyapapasie ya jummaparasie ya tathathA ojamadezikaM ca yugmapade zikaM ca / 'tastha NaM je se oyapaesie' tatra khala yat tat ojadezika zreNyAyatam 'Ayae NaM bhaMte / saMThANe kahapaesie kaha paesogADhe pannatte he bhadanta ! Ayata saMsthAna kitane pradezoM vAlA kahA gayA hai aura AkAza ke kitane pradezoM meM usakI avagAhanA kahI gaI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-goyamA! AyaeNaM saMThANe tivihe pannatte' he gautama ! Ayata saMsthAna tIna prakAra kA kahA gayA hai 'taM jahA, jaise-'sedi Ayae, payarAyae ghaNAyae' zreNyAyata, pratarAyata aura ghanAyata inameM pradezoM kI zreNirUpa jo hotA hai vaha zreNyAyata hai / viSkambhazreNirUpa jo Ayata hotA hai yaha pratarAyata hai| moTAI aura viSkama sahita aneka zreNirUpa jo Ayala hotA hai vaha ghanAyata hai / inameM jo zreNyAyata hotA hai vaha 'duvihe pannatte' do prakAra kA hotA hai| taM jahA' jaise-'oyapaelie ya jummapaesie ya' eka oja pradezika aura dUsarA yugmapradezika 'tattha NaM je se oyapae 'Ayae Na bhaMte ! saThANe kaipaesie kaha paesogADhe pannatte / san Ayata sasthAna keTalA pradezevALuM kahela che ? ane AkAzanA keTalA pradezomAM tanI bhagAnA hI che ? 2mA praznanA uttaramA prabhu zrI 47 cha -'goyamA ! Ayae Na saMThANe tivihe pannatte' he gautama! mAyata sasthAna traya prasAra hya chataM jahA' mA prabhAche seDhi Ayae, payarAyae, ghaNAyae' zreNI mAyata, pratarAyata, ane ghanAyata, temAM pradezonI zreNI rUpa je hoya che, te zreNyAyata kahevAya che viSkanma zreNIrUpa je Ayata-lAbuM hoya che, te pratarAyata kahe thAya che moTAI ane vikalma sahita aneka zreNIrUpa je Ayata hoya che. te dhanAyata cha tabhA 2 zrayAyata DAya cha, ta 'duvihe pannatte' meM prA2nu utya cha taM jahA' mA bhAga che. 'oyapaesie ya jummapaesie ya' 4 yA pradeza vAmana bhAnu yubha prazavAyu tattha NaM je se oyapaesie' tmaas| bha0 81 Page #660 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsatre - 642 O O 'se jahanne pisie tiparasogADhe' tada ojamadezika zreNyAyataM . jaghanyena tridezika tripradezAvagAda ca asya ca sthApanetram A.naM. 14 'kose asi taM caiva' utkarSeNA'nantamadezikaM tathA tadeva asaMkhyAta 'pradezAvagAr3ha' cetyarthaH / ' tattha NaM je se jumbaparasie se jahanneNaM dupae lie dupaeMsogADhe pamnnatte' tatra khala yat tat yugmama dezikaM zreNyAya tam tat jaghanyena dvipadezikaM dvipadezAdagADhaM ca taccaiva yugmama dezika - dvipradezikam 'rathi aauric aheva' utkarSeNA'nantamadezika tathaiva ase A. naM. 15 khyAta pradezAvagADhaM cetparthaH, 'tattha NaM je se patharAya se duvihe pannatte' rAtra 0 sie' inameM jo ojapradezika Ayata hai vaha 'jahanneNaM tipaesie ti esogADhe' jaghanya se tIna pradezoM vAlA hotA hai aura tIna AkAze pradezoM meM usakA avagADha hotA hai / isakA AkAra se TokAmeM A. naM. 14 se diyA hai / 'ukoseNaM anaMtapaelie taM cetra' yaha ojapradezika zreNyAta utkRSTa se ananta pradezoM vAlA hotA hai aura AkAza ke asaMkhyAta pradezoM meM usakA avagADha hotA hai / 'tattha NaM je se jummaesae se jahaneNaM dupae lie dupaelogADe' unameM jo yugmapradezika zreNyAya hotA hai vaha jaghanya se do pradezoM vAlA hotA hai aura AkAza ke do pradezoM meM avagADha hotA hai / isakA AkAra saM. TIkAmeM A0 naM. 15 se diyA hai / tathA yaha 'ukko segaM tapasie taheva' utkRSTa se vaha ananta pradezoM vAlA hotA hai aura AkAza ke asaMkhyAta pradezo meM avagAha hotA hai / 'tatya NaM je se payarAyae se dubihe pradezavANu bhAyata saMsthAna che te 'jahanneNa tipaesie tipaesogADhe' dhanyatha traNa pradezeAva chu hoya che. ane traNa AkAza pradezeAmAM tenA avagADha hoya che. tenArasa TImamAM mA na 14 thI satAvesa che 'nako reNaM anaMta esie taceva' yA o / 4 pradezavANu zrezyAta sasthAna utsRSTathI saMnatapradezIvANu hoya che. mane AzanA yasa yAta pradezamAM tenA avagAra hoya he 'tatya NaM je se jummaparasie se jahanneNaM dupae lie dupae sogAde' bhane temAM ne yugbha prdeshvALu Ayata saMsthAna hoya che, te jaghanyathI e AkAza pradezavALu hAya che ane AkAzanA ke pradezeAmAM tene avagADha hoya che. tenA AkAra sauM dISThAbhAM A. na. 15thI manAvesa che, tathA AukoseNaM aNatapapa siMpa taheva' utsRSTathI te anaMta ahezovAMNu hoya che bhane AzanA asaMcyAta addezobhAM tenA avagADha hoya che. 'tattha NaM je se patharAya se dubihe pannatte' Page #661 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyandrikA TIkA za025 u 3 sU03 pradezato'vagAhatazca saMsthAnani0 643 khalu yat tat pratarAyatam tat dvividhaM prajJaptam 'taM jahA oyapaesie ya jumma paersie ya' tadyathA--bhojapradezika yugmapradezika ca / 'tatya NaM je se oyapae. sie' . tatra khalu yat tad ojapadezikam 'se jahanneNaM pannarasapaesie pannarasapaesogADhe' tad jaghanyena paJcadazapadezika paJcapadezAvagADhA asya sthApanA caitram 'ukoseNaM agaMtapaesie taheva' utkarSeNA'nantapradezika tathaiva asa. 000 khyAta pradezAvagADha mityarthaH / 'tatya Na je se jummapaesie se jaha degdeg nne chapaesie chappaesogADhe' tatra khalu yat tat yugmamadezika A.naM. 16 ghanAyatam ut jaghanyena paTzanadezaka pahana dezAvagADhaM ca bhavatIti pannatte' unameM jo prataroyata hai yaha do prakAra ko kahA gayA hai 'taM jahA' jaise-'oyaesie ya jummapae lie tha' ojapradezika aura yugmaprade. zika 'tatya NaM je se oyaparasie' inameM jo ojapradezika pratara Ayata hai vaha 'jahanneNaM pannaralapaehie pannarasapaesogADhe' jaghanya se 15 paMdraha pradezocAlA hotA hai aura AkAza ke 15 paMdraha pradezoM meM usakA avagADha hotA hai| isakA AkAra saM. TIkA meM A0 naM. 16 se diyA hai| 'ukoseNaM aNaMtapaelie taheva' tathA utkRSTa se yaha ananta pradezoMvAlA hotA hai aura AkAza ke asaMkhyAta pradezo meM yaha avagADha hotA hai| 'tasthaNaje se jummapaesie se jahanneNaM chappaesie chappaesogADhe tathA jo unameM yugmapradezika ghanAyata hai vaha jaghanya le cha pradezoM vAlA hotA hai aura AkAza ke 6 chaha pradezoM meM usakA avagAha rahatA hai yaha cha pradezI pratara ke Upara dUsarA cha pradezI pratara kI sthApanA karane se dvAdaza tabhA 2 pratAyata saMsthAna che, te me prA2nu che. 'taM jahA te bhA prabhArI cha.-'oyapaesie ya jummapaesie ya' mA pradezavANu bhane yubha prahe zavAyu prata2 saMsthAna 'tattha NaM je se oyapaesie' tabhA 2 mA prazipAyu pratara mAyata saMsthAna, cha, ta 'jahaNNeNaM pannarasapaesie pannarasapaesogADhe' jaghanyathI 15 padara pradezavALuM hoya che, ane AkAzanA paMdara pradezamAM tene avagADha hoya che, eja pradezavALA pratara AyatasaMsthAnane AkAra sImA mAna.16 thI matAve che. 'ukoseNaM aNatapaesie taheva' tathA utkRSTathI te anaMta pradezAvALuM hoya che, ane AkAzanA sAmanyAta prazAmA asAvANu DAya che. 'tattha NaM je se jummapaesie se jahanneNaM': chappaesie 'chappaesogADhe' tathA '' tamA 2 yumaprazovANu ghanAyata saMsthAne che, te jaghanyathI cha pradezovALuM hoya che, ane AkAzanA Page #662 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ bhagavatIle tadeva ca yugmapradezika dvAdazapradezikam tacaivam etasya paTpadezikasyopari 0 0 0 paTmadezika evAnyaH prataraH sthApyate tato dvAdazadezika bharatIti / 0 0 0 'ukoseNaM aNaMtapaesie taheva utkarSeNA'nantapradezika tathaiva asaMkhyA- A.naM. 17 tprdeshaavgaaddhmityrthH| 'tattha NaM je se ghagAyae se duvihe pannatte' tatra khala yat tat ghanAyataM tat dvividhaM prajJaptam 'taM jahA' tadyathA 'oyapaesieya' ojapradezikaM ca 'jummapaesie ya' yugmapadezikaca 'tatya NaM je se oyapae se jahanneNaM paNayAlIsapaesie paNayAlIsapaesogADhe' tatra khalu yat tat ojapadezika tat pazcacatvAriMzatmadezikam pazcacatvAriMzatpadezAvagADham A. naM. 18 asyopari-00000 anyatmataradvayaM sthApyate ityevaM krameNa paJca catvAriMzatpradezika jaghanyamo. 00000 jamadezika ghanAyataM bhavatIti 'ukkoseNaM aNatapaesie taheva' utka 00000 gheNA'nantamadezikam tathaiva asaMkhyAtapadezAvagAdaM ca 'tattha NaM je se- A. naM. 18 pradezI hotA hai isakA AkAra saM. TIkA meM A. naM. 17 se diyA hai| 'uskoleNaM ataeesie taheva' tathA yaha utkRSTa se vaha anantapradezoM vAlA hotA hai aura AkAza ke asaMkhyAta pradezoM meM avagAhanA vAlA hotA hai| tattha NaM je se ghaNAyate' unameM jo ghanAyata hotA hai vaha 'se duvihe panatte' yaha do prakAra kA kahA gayA hai| 'taM jahA' jaise-'oyapaesie __ yajuruSapaelie ya' ojapradezika ghanAyata aura yugmapradezika ghanAyata 'tattha NaM je se othapaesie se jahanneNaM paNayAlIsapaesie paNayAsI. paesogADhe' inameM jo ojapradezika ghanAyata hai vaha jaghanya se 45 paiMtA. lIsa pradezoM vAlA hotA hai aura AkAza ke 45 paiMtAlIsa pradezoM meM unakA avagADha hotA isakA AkAra saM. TokAmeM A. naM. 18 se diyA cha pradezomAM tene avagADha rahe che. A cha pradeza prataranI upara bIjA cha pradezI prataranI sthApanA karavAthI bAra pradezI thAya che. teno AkAra sa. TIbhI mAna. 17 thI mApea 'ukoseNa aNaMtapaesie taheva' tathA A utkRSTathI anaMta pradezavALuM hoya che, ane AkAzanA asaMkhyAta prazAmA agADanAvANu hoya che, 'tattha Na je se ghaNAyate' mA 2 ghanAyata sasthAnahAya che. 'se duvihe pannatteta me pra424sale, 'ta'jahA' mA prabhArI cha.-'oyapaesie ya jummapaesie ya' sI04 pradezavANu ghanAyata bhane yumbha pradezapANu banAyata, "tattha Na je se oyapaesie se jahanneNaM paNayAlIsapaesie' paNayAlIsapaesogADhe' tamAMga mA pradezAdhanAyata saMsthAna hai, dhanyathA 45 pitALIsa pradezavALuM thAya che. ane AkAzanA 45 pistALIsa pradezamAM tene avagADha hoya che tene AkAra saM. TIkAmAM A naM. 18 thI batAvela che. Page #663 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrikA TIkA za025 u03 03 pradezato'vagAhatazca saMsthAnani0 645 jummapae sie se jahanneNaM vArasapaesie bArasapaeso gADhe' tatra khalla yat tat yugmamadezikaM tada jaghanyena dvAdazamadezika dvAdazapadezAvagADhaM prajJaptam 'ukkoseNaM anaMta paesie taheva' utkarSeNA'nantapradezika tathaiva asaMkhyAta pradezAvagADhaM ceti // 03 // anantarapUrva saMsthAnAni nirUpitAni atha saMsthAnAnyeva prakArAntareNa nirUpayitumAha- 'parimaMDale NaM bhaMte' ityAdi / 1 mUlam - parimaMDale NaM bhaMte ! saMThANe davvaTTayAe kiM kaDajumme teoe dAvarajumme kalioe ? goyamA ! no kaDajumme No oe No dAvarajumme kalioe / vaTTe NaM bhaMte ! saMThANe davaTTayAe0 evaM cetra evaM jAva Ayae / parimaMDalA NaM bhaMte! saMThANA daTTayAe kiM kaDajummA teoyA ? pucchA goyamA ! oghAdeseNaM siya kaDa jummA siya teogA siya dAvarajummA siya kliogaa| hai / isake Upara anya aura do pratara sthApita kiye jAte haiN| isa krama se vaha 45 paiMtAlIsa pradezoM vAlA hotA hai / 'ukko seNaM anaMta paesie taheva' tathA utkRSTa se yaha ananta pradezoMvAlA hotA hai aura AkAza ke asaMkhyAta pradezoM meM avagAhanAvAlA hotA hai / 'tattha NaM je se jummapaesie se jahaneNaM bArasapaesie bArasapaeso gADhe' tathA jo yugmapradezika ghanA yata hai vaha jaghanya se 12 bAraha pradezoMvAlA hotA hai aura AkAza ke 12 bAraha pradezoM meM usakA avagADha hotA hai / 'ukko seNaM anaMtaesie taheva' tathA utkRSTa se yaha ananta pradezoM vAlA hotA hai aura AkAza ke asaMkhyAta pradezoM meM yaha avagADha hotA hai | sU0 3|| AnI upara khIjA be pratarA sthApavAmAM Ave che, A kramathI te pistALIza ahezovANu thardha laya he, 'ukkkoseNaM aNataparasie taddeva' tathA 'utkRSTathI te. ana tapradezAvALuM heAya che. ane AkAzanA asakhyAta pradezeAmAM te avagAhunA vANu hoya che. 'tattha Naje se jummapadhie se jahanneNaM bArasapaesie bArasa peemo gADhe' tathA temAM ne yugbha pradezavANu dhanAyata che. te dhanyathI 12 mAra aheshiivALu hAya che ane AkAzanA 12 khAra pradezeAmA tene avagADha hAya che. 'ukoseNaM aNataparasie taddeva' tathA utsRSTathI te manata pradezeoSANu hoya che. ane AkAzanA asakhyAta pradezamAM tene avagADha hoya che. sUkA 1. Page #664 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstra vihANAdese NaM no kaDajummA no teoyA no dAvarajummA kaliogA evaM jA aayyaa| parimaMDale NaM bhaMte ! saMThANe paesaTrayAe ki kaDajumme pucchA goyamA! siya kaDajumme siya teoge liya dAvarajumme siya kalioge evaM jAva aaye|| . parimaMDalAjaM saMta ! saMThANA paesaTTayAe kiM kaDajummA pucchA goyamA ! oghAdeseNaM liya kaDajumlA jAva siya kali ogA vihANAdeseNaM kaDajummA vi teogA vi dAvarajummA vi kaliogA vi 4 evaM jAva AyayA / parimaMDale NaM bhaMte ! saMThANe kiM kaDajummapaesogADhe jAva kiM kaliogapaesogADhe ' goyamA ! kaDajummapaesogADhe no teogapaelogADhe no dAvarajummapaesogADhe no kaliogapaesogADhe 4 / vahe NaM bhaMte ! saMThANe kiM kaDajumme pucchA goyamA ! siya kaDajummapaesogADhe siya teogapaesogADhe no dAvarajummapaesogADhe siya kliogpesogaaddhe| taMse NaM bhaMte! saMThANe pucchA goyamA! siya kaDajummapaesogADhe siya teogapaesogADhe siya dAvarajummapaesogADhe no kliogpesogaaddhe| cauraMse gaM bhaMte ! saMThANe0 pucchA jahA vaTTe tahA cauraMse vi| Ayae NaM bhaMte ! saMThANe? pucchA goyamA ! siya kaDajummapaesogADhe jAva siya kliogpesogaaddhe| parimaMDalA NaM bhaMte ! saMThANA kiM kaDa jummapaesogADhA teogapaesogADhA pucchA goyamA! oghAdeseNa vi vihANAdeseNa vi kaDajummapaesogADhA no teogapaesogADhA no dAvarajummapaesogADhA no kliogpesogaaddhaa| '. vahA bhaMte ! saMThANA kiM kaDajummapaesogADhA pucchA goyamA ! oghAdekhaNaM kaDajummapaesogADhA no teogapaeso Page #665 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - pramaiyacandrikA TIkA za025 u.3 sU04 dravyArthatvena pradezanirUpaNam 647 gADhA no dAvarajummapaesogAdA no kaliogapaesogADhA, vihANAdeseNaM kaDajubhamapaesogAdA vi teogapaesogAdA vi no dAvarajummapaesogADhA kaliogapaesogADhA vi| . - taMsANaM bhaMte ! saMThANA kiM kaDajummapaesogADhA pucchA go. yamA! oghAdeleNaM kaDajummapaesogAdA, no teogapaesogAdA, no dAvadajummapaesogADhA, no kaliogapaesogADhA / vihA. NAdeseNaM kaDajummapaesogADhA vi teogapaesogADhAvi dAvarajummapaesogADhA vino kliogpesogaaddhaa| caurasAjahAvaTTA AyayA NaM bhaMte ! saMThAgA0 pucchA goyamA! oghAdeseNaM kaDajummapaesogADhA no teogapaesogADhA no dAvarajummapaesogADhA no kliogpesogaaddhaa| vihANAdeseNaM kaDajummapaesogADhA vi jAva kaliogapaesogADhA vi / parimaMDale NaM bhaMte ! saMThANe kiM kaDajummasamayaTriie / teogsmyttriie| dAvarajummasamayaTiie kaliogasamayaTiie ? goymaa| siya kaDajummasamayachiie jAva siya kliogsmyttiie| evaM jAva Ayae / parimaMDalA NaM bhaMte ! saMThANA kiM kaDajummasamayaTriiyA pucchA goyamA! oghAdeseNaM siya kaDajummasamayaTriiyA jAva siya kliogsmyhiiyaa| vihANAdeseNaM kaDajummasamayaTriiyA vi| jAva kaliogalamayahijhyA vi evaM jAva aayyaa| parimaMDale NaM bhaMte ! saMThANe kAlavannapajjavehi kiM kaDajumme jAva kalioge goyamA / siya kddjumme| evaM eeNaM abhilAveNaM jaheva Thiie / evaM nIlavannapajjavahiM evaM paMcahi vannehiM dohiM gaMdhehiM paMcahiM rasehiM ahahiM phAlehiM jAva lakkhaphAsapajjavahiM ||suu04|| Page #666 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre . chAyA-parimaNDalaM khalu bhadanta ? saMsthAna dravyArthatayA kiM kRtayugmaM yoja dvAparayugmaM kalyojam, gautama ! no kRtayugmam-no nyojam-no-dvAparayugmaM kalyojam / vRttaM khalla bhadanta ! saMsthAnam dravyArthatayA0 evameva, evaM yAvadAyatam / parimaNDalAni khalu bhadanta / saMsthAnAni dravyArthatayA kiM kRtayugmAni vyojAni pRcchA, gautama! oghAdezena syAt kRtayugmAni syAt jyojAni, syAt dvApara* yugmAni, syAt phalyojAni / vidhAnAdezena no kRtayugmAni, no yojAni, no, dvAparayugmAni phalyojAni, evaM yAvadAyattAni / - ' parimaNDalaM khalu bhadanta / saMsthAnaM pradezArthatayA kiM kRtayugmamiti pRcchA? gautama ! syAt kRtayugmam syAt yojas, syAt-dvAparayugmam syAt kalyojama, evam yAvadAyatam / parimaNDalAni khalu bhadanta ! saMsthAnAni pradezArthatayA ki kRtayugmAni-pRcchA-1 gautama ! oghAdezena syAt kRtayugmAni yAvat syAtkalyojAni / vidhAnAdezena kRtayugmAnyapi, jyojAnyapi, dvAparayugmAnyapi, kalyo. jAnyapi 4 / eva yAvadAyatAni / parimaNDalaM khallU bhadanta ! saMsthAnam kiM kRtayugmapradezAvagADham-yAvat kiM kalyojana dezAvagADham ? gautama ! kRtayugmapadezAvagADham no yojanadezAvagADham no-dvAparayugmapradezAvagADham no kalpojapradezAvagADham / / vRttaM khala bhadanta ! saMsthAnam-kiM kRtayugma0 pRcchA ? gautama ! syAt kRtayugmanadezAvagADham syAt tryojapradezAvagADham no dvAparayugmapradezAvagADham syAt kalpojapradezAvagADham / vyastra khalu bhadanta ! saMsthAnam0 pRcchA ? gautama ! syAt kRtayugmapradezAvagADham syAt yojanadezAvagADham syAdvAparayugmapradezAvAgADham -- no kalyojapradezAvagADham / caturasra khalu bhadanta ! saMsthAnam0, pRcchA yathAvRttaM tathA catusramapi / AyataM khalu bhadanta ! saMsthAnam0 pRcchA ? gautama ! syAt kRtayugma pradezAvagADham yAvat syAt kalpojayadezAcagADham / parimaNDalAni khalu bhadanta ! saMsthAnAni, kiM kRtyugmapradezAvagADhAni bhojapradezAvagAhAni-pRcchA ? gautama ! oghAdezenApi-vidhAnAdegenApi kRtayugmapradezAvagADhAni no yojanadezAvagADhAni no dvAparayugmapradezAvagADhAni no klyojmdeshaavgaahaani| vRttAni khalu bhadanta ! saMsthAnAni kiM kRtayugmapradezAvagADhAni pRcchA ? gautama ! oghAdezena kRtayugmapradezAvagADhAni no yojamadezAvagADhAni no dvAparayugmapadezAvagAdAni, no kalyo japradezAvagADhAni / vidhAnAdezena kRtyugmapradezAvagADhAnyapi yojapradezAvagADhAnyapi no dvAparayugmapradezAvagADhAni, jalyojapradezAvagADhAnyapi . vyasrANi khalu bhadanta ! saMsthAnAni kiM kRtayugmapadezAvagADhAni pRcchA ? gautama ! oghAdezena kRtayugmama dezAvagAhAni no yojamadezAvagAhAni no dvApara. Page #667 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za025 u.3 sU0 dravyArthatvena pradezanirUpaNam . . 649 yugmapadezAvagADhAni no kalyojapradezAvagADhAni / vidhAnAdezena kRtayugmapadezAva 'gADhAnyapi yojamadezAvagADhAnyapi, dvAparayugmapadezAvagAdAnyapi no kalyoja pradezAvagADhAni / caturasrANi yathA vRttAni, AyatAni khalu bhadanta ! saMsthAnAni pRcchA ? gautama ! oghAdezena kRtayugmapradezAvagADhAni no yojapadezAvAdAni no . dvAparayugmapadezAvagAdAni no kryojpdeshaavgaahaani| . . * vidhAnAdezena kRtayugmapradezAvagAhAnyapi yAvat-kalyojapradezAvagADhAnyapi / .. 'parimaNDalaM khalu bhadanta ! saMsthAnam kiM kRtayugmasamayasthitikam vyojasamayasthi 'tika dvAparayugmasamayasthitipham kalyojasamayasthitikam ? gautama! syAva kRtayugma 'samayasthitikam yAvat-syAt kalpojasamayasthitikam / evaM yAvadAyatam / parimaNDalAni khalu bhadanta / saMsthAnAni kiM kRtayugmasamayasthitikAni pRcchA ? gautama ! oghAdezena syAt kRtayugmasamayasthitikAni yAvat syAt kalyojasamaya. sthitikAni / vidhAnAdezena kRtayugmasamayasthitikAnyapi yAvat kalyojasamaya sthitikAnyapi / evaM yAvadAyatAni / / parimaNDalaM khalla bhadanta ! saMsthAnam kAlavarNaparyavaiH kiM kRtayugmam yAvatkalyojam / gautama ! syAt kRtayugmam / evametenA'bhilApena ythaivsthitau| evaM nIlavarNaparyavaiH, evaM paJcabhirvarNaiH, dvAbhyAM gandhAbhyAm, paJcabhiH rasaiH, aSTAbhiH sparzera, yAvadakSa-sparzaparyavaiH // 04 // / TIkA-'parimaMDale NaM bhaMte ! saMThANe dabaTTayAe ki kaDajumme' parimaNDalaM - khalu bhadanta ! saMsthAnaM kiM dravyArthatayA-dravyarUpeNetyarthaH / kiM kRtayugmam 'teoe' yaujam, athavA-'dAvarajumme dvAparayugmam uta 'kalioe' kalyojam parimaNDalaM khalu saMsthAnaM dravyArthatayA-ekameva dravyam / isa prakAra se saMsthAnoM kA nirUpaNa karake aba sUtrakAra prakArAntara se unhoM kI prarUpaNA karate haiM-'parimaMDaleNa bhaMte ! saMThANe va dRyAe kiM kaDajumme' ityAdi suutr04|| - TIkArtha-zrI gautama svAmI ne isa sUtra dvArA prabhu zrI se aisA pUchA parimaMDale Na bhaMte! saMThANe vvayAe kiM kaDajumme he bhadanta ! parimaMDala saMsthAna kyA dravyArtha rUpa se kRtayugmarUpa hai ? athavA 'teora * .. A pramANe saMsthAnuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra prakArAntarathI tenI / pra35 43 che 'parimaDale Na bhate ! saMThANe davaDhayAe kiM kaDajumme yAda TIkAtha- zrI gautamasvAmIe A sUtra dvArA prabhuzrIne evuM pUchayuM che keprimNddle Na bhate ! saMThANe davaTThayAe kiM kahajumme 3439AsiM bhagavan parimala bha0 82 Page #668 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / bhagavatIpatre , na hi parimaNDalasyaikasya catuSkApahAro'sti ityekatvacintAyAM na kRta. yugmAdivyapadezo bhavati kintu-kalyojavyapadeza eva bhavati / yadi pRthaktA .cintA, tadA kadAcit etAvanti tAni parimaNDalAni . bhavanti yAvatAM catuSkApahAreNa nicchedatA bhavati kadAcita punastrINi adhikAni bhavanti kadAcid dve kadAcidekamadhikamiti / parimaNDala, kiM kRtayugmAdirUpamiti praznaH / bhagavAnAi-- 'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama / 'no kaDajumme no teoe no dAvarajumme' parimaNDalaM saMsthAna dravyarUpeNa na kRtayugmarUpam na vA yojam na vA dvAparayugmam / kintu-'kalioe' kalyojarUpameva dravyarUpeNa parimaNDalasaMsthAnasyaikarUpatvAta, yojarUpa hai athavaza 'dAvarajumme' dvApara yugmarUpa hai ? athavA 'kalioe' kalpoz2a rUpa hai ? . . . . . . . . . , .. . parimaMDala saMsthAna dravya rUpa se eka hI hai kyoMki eka parimaMDala kA cAra cAra se apahAra nahIM hotA hai isaliye ekatva Adi kI vidhA. raNA meM kRtayugmAdi rUpatA kA vyapadeza nahIM hotA hai| kintu kalpoz2arUpatA kA hI vyapadeza hotA hai| isaliye vaha kalyoja rUpa hI hai| parantu jaya pRthaktva rUpa se parimaMDala kA vicAra kiyA jAtA hai to usakA cAra cAra se apahAra karane para kadAcit usameM se kucha bhI ghAkI nahIM rahatA hai, kadAcit usameM se tIna, kadAcit usameM se do aura kadAcit usameM se eka bAkI rahatA hai| isa kAraNa vaha kadAcit kRtayugma rUpa hotA hai aura kadAcit vaha yAvat kalyoja rUpa bhI hotA isIliye isake viSaya meM gautama svAmIne aisA prazna kiyA hai| " isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM--'goyamA' he gautama ! 'no __ kaDajumme, no teoe no dAvarajumme' parimaMDala saMsthAna dravyarUpa se na / sasthAna zudravyArtha pAthI dra0ya 35thI-bhRtayuma 35 cha ? athavA 'teoe' >yA435 cha 1 mayA 'dAvarajumme' dvApAyuma 35 cha 1 mathavA 'kalioe' kajarUpa che ? parama Dala sasthAna dravya paNuthI eka ja che kemake eka : parimaMDalane cAra cArathI apahAra (bahAra kahADavuM te) thato nathI tethI eka paNa vigerenI vicAraNAmA kRtayugma vigerene vyapadeza thato nathI. che paraMtu keja paNAne ja vyapadeza thAya che tethI te kAja rUpa ja che. para tu jyAre pRthatva paNAthI parima Dala sasthAnano vicAra karavAmAM Ave che, tyAre tene cAra-cArathI apahAra (bahAra kahADavA te) karavAthI koIvAra temAMthI kaMI paNa bAkI rahetuM nathI. koI vAra temAMthI traNa, keI vAra che, 2 ne koI vAra temAMthI eka bAkI rahe che. te kAraNathI te kadAcita kRtayugma rUpa hoya che. ane kadAcita te kalyAja rUpa paNa hoya tethI ja tenA Page #669 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA 2025 u. 3 04 dravyArthatvena pradezaM nirUpaNam 651 ekasya vastuna tubhirapahAro na bhavati-ato na kRtayugmAdiH - upamA, apitu kalyo jarUpameva bhavatIti / gautamasvAmI bhagavantaM ! punaH maccha 'vaTTe NaM bhateM ! saMThANe davAeM vRttaM khalu madanta ! saMsthAna dravyArthatayA ki kRtayugmaM jyoja dvAparayugma ' kalyajamiti vA iti praznaH / bhagavAn zrI mahAvIraH uttaramAha - ' evaM ceva' evameva vRttaM saMsthAnaM dravyArthatayA na kRtayugmarUpam na vA jyojarUpam na vA- dvApare yugmam / kintu kalpojarUpamitiM parimaNDalasaMsthAnavadeva ' sarvamihApi jJAva T gA " kRtayugmarUpa hai na tryojarUpa hai, na dvAparayugmarUpa hai kintu kalyo jarUpa hI hai| kyoMki parimaMDala saMsthAna meM dravyarUpa se eka hI rUpatA AtI hai| eka rUpa vastu kA cAra se apahAra hotA nahIM hai / isaliye kRtayugmAdi rUpatA nahIM AtI hai / kintu vaha kalyoja rUpa hI rahatA hai| J T + na phira se zrI gautama svAmI prabhu zrI se pUchate haiM - 'baTTe bhaMte! saMThANe dabAeM' he bhadanta ! vRttasaMsthAna dravyArtharUpa se kyA kRtayugma rUpa hai ? jyojarUpa hai ? dvAparayugma rUpa hai ? athavA kalpoja rUpa hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - ' evaM ceva' he gautama! vRttasaMsthAna dravyarUpa se kRtayugmAdi rUpa nahIM hai - arthAt vaha na kRtayu - marUpa hai, rUpa hai aura na dvAparayugmarUpa hai / kintu vaha phalyoz2arUpa hI hai / tAtparya kahane kA yahI hai ki parimaNDala saMsthAna ke jaisA hI samasta kathana yahAM para bhI samajha lenA / 'evaM jAva Ayae' isI saJa'dhamAM gautama svAmI yA ana prazna yache yA prazna uttara ApavA bhATe anu zrI gautama svAmIne he che - 'goyamA' he gItabha ! 'no.. kaDajumme, no teoe no dAvarajumme' paribhausa saMsthAna dravyayathAthI DRtayugbha rUpa nathI tema caiAja rUpa nathI tathA dvApara yugmarUpa paNa nathI. paraMtu kalyAja rUpa ja che. kemake pirama'Dala sa'sthAnamAM dravyapaNAthI eka rUpapaNu ja Ave che. eka paNAvALI vastunA cArathI apahAra thatA nathI. tethI temAM kRrtayugma paNuM AvatuM nathI. paraMtu te kalyAja rUpa ja rahe che. 1 35 2 irIthI zrI gautama svAmI abhu zrIne pUche che - vaTTe NaM bhaMte ! saMThANe devvaTTayAe~' 'he bhagavan vRtta saMsthAna dravyArtha padyArthI zu mRtayugbhache ? dvApara yugmarUpa che ? athavA kalyAja rUpa che ? yeAja rUpa 1 zrI praznamA uttaramA prabhu zrI he che !- 'evaM caiva' he gItabha vRtta saMsthAna dravyapaNAthI kRta yugmAdirUpa nathI. arthAt te kRtayugma rUpa nathI. kaiAjarUpa nathI tema dvApara yugma rUpa paNa nathI. paraMtu te kalpeja rUpa ja che. kahevAnu tAtpaya" e che ke perima Dala saMsthAna pramANe ja saghaLuM 1 sthana maDiyAM pa sa bha vu' 'evaM jAva Ayae' A prabhAnu stha Page #670 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstra vyamiti / 'evaM jAva Ayae' evam-yAvadAyatasaMsthAnamapi sAtavyam / atrayAvatpadena vyasracataramnasaMsthAnayograhaNaM bhavati / tathA ca vRttasaMsthAnAdArabhya AyatasaMsthAnaparyantasaMsthAnAni dravyAdhatayA na kRtayugmAdirUpANi / kintu-kalyojarUpANyeva bhavanti / dravyarUpeNa vRttAdInAmekarUpatayA catuHsaMkhyayA'pahArA'bhAvAditi parimaNDalAdIni ekavacanena nirUpya-bahuvacanenAha-'parimaMDalA NaM maMte ! saMThANA davaTTayAe ki kaDajummA te oyA pucchA' parimaNDalAni khalu bhadanta ! saMsthAnAni dravyArthatayA ki kRtayugmAni vyojAni dvAparayugmAni kalyojAni ? iti pRcchApadasaMgrAhyaH praznaH / uttaramAha bhagavAn-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'oghAde seNaM' oghAdezena sAmAnyarUpega sarvapamuditarUpeNa sarvaparimaNDalasaMsthAnApekSayetyarthaH / 'siya kaDajummA' syAt-kadAcit kRtayugmAni / 'siya teogA' syAt-kadAcit yojasvarUpANi, 'siya dAvarajummA' syAt kadAcit dvAparayu prakAra kA yAvat Ayata saMsthAna taka jAnanA cAhiye / yahAM yAvatpada se yastra, caturasra saMsthAna kA grahaNa huA hai| tayAca vRttasaMsthAna se lekara Ayata saMsthAna taka saba saMsthAna dravyarUpa se kRtayugmAdirUpa nahIM hai kintu kalyoja rUpa hI hai| dravyarUpa se vRttAdi saMsthAnoM meM jo ekarU. patA kA kathana kiyA gayA hai vaha cAra saMkhyA se unakA apahAra nahIM ho sakane se kiyA gayA hai| isa prakAra se yahAM taka parimaMDala Adi saMsthAna kA nirUpaNa unakI ekavacanatA ko lekara kiyA gayA hai aba pahuvacana ko lekara inakA nirUpaNa sUtrakAra karate haiM-'parimaMDalA NaM bhaMte! saMThANA davaTTayAe ki kaDajummA teoyA pucchA' he bhadanna ! aneka parimaMDala saMsthAna dravyArtha rUpa se kyA kRtayugmarUpa hai ? athavA yojarUpa hai? athavA dvAparayugma rUpa haiM ? athavA kalyojarUpa hai ? isake uttara meM prabhu zrI kahate haiM-'goyamA! oghAdeseNa siya kaDajummA, siya teoMgA, thAvat Ayata sa sthAna sudhImAM samajavuM ahIMyAM yAvata padathI vyastra, ane caturastra saMsthAna grahaNa karAyA che tathA vRttasaMsthAnathI laIne Ayata saMsthAna sudhI badhA ja saMsthAne dravyapathAthI kRtayugmAdirUpa nathI. paraMtu kaja rUpa ja che. dravya rUpathI vRta vigere saMsthAnamAM eka rUpa paNAnuM je kathana karavAmAM AvyuM che, te cAranI saMkhyAthI tene apahAra na thavAthI karela che. A rIte ahiM sudhI parimaMDala vigere saMsthAnuM nirUpaNa tenA eka vacana pathAthI karela che. have bahuvacanane Azraya laIne sUtrakAra tenuM nirUpaNa 42 cha-'parimaDalA Na bhaMte ! saMThANA davvaTThayAe kiM kaDajummA teoyA pucchA 3 bhagavana aneka parimaMDala saMsthAne dravyArthapaNAthI zuM kRtayugmarUpa che? athavA jarUpa che? athavA dvApara yugmarUpa che? athavA kalyAja rUpa che. Page #671 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maicandrikA TIkA za025 u. 3 sU04 dravyArthatvena pradezanirUpaNam 653 mAni 'siya kaLibhogA' spAt kadAcit kalpojasvarUpANi / 'vihANAde seNaM' vidhAna | dezena - pratyekApekSayA tattadrUpeNa 'no kaDajummA' no kRyugmAni 'no' te ogA' no vyojasvarUpANi, 'no dAvarajummA' no dvAparayugmAni parimaNDalAdIni saMsthAnAni bhavanti / kintu pratyekApekSayA 'kalioogA' kalyojasvarUpANi bhavantIti / evaM jAva AyayA' evaM yAvadAyatasaMsthAnAni atra yAvat padena vRtcayatra caturasra saMsthAnAnAM grahaNaM bhavati / tathA ca vRttAdArabhya - AyatAnta saMsthAnAni ogha dezena syAt kRtayugmAni syAt jyojasvarUpANi syAt - dvAparayugmAni syAt / sipa dAvarajumprA, siya kaliogA' he gautama! sAmAnya rUpa se arthAt saya parimaMDala saMsthAnoM kI apekSA se kadAcit kRtayummarUpa hai, kadAcit dhvajarUpa hai, kadAcit dvAparayugma rUpa hai kadAcit kalpojarUpa haiN| 'vihANAde seNa' no kaDajummA no te mogA, no dAvarajummA kaliogA evaM jAva AyayA' tathA - vidhAnAdeza - pratyeka kI apekSA se ve parimaMDala saMsthAna na kRtayugmarUpa hai, na tryojarUpa haiM, na dvAparayugma rUpa haiM kintu kalpoja rUpa haiM / isI prakAra kA kathana yAvat Ayata saMsthAna taka jAnanA caahiye| yahAM yAvat pada se vRtta yatra caturasra ina saMsthAnoM kA grahaNa huA hai| tathA ca-vRtta se lekara AyatAnta-saMsthAna oghAdeza se kadAcit kRtayugma rUpa hote haiM, kadAcit yojarUra hote haiM, kadAcit dvAparayugma rUpa hote haiM / aura kadAcit kalpoja svarUpa hote haiN| tathA pratyeka kI yA praznanA uttaramA pralu che ! - 'goyamA ! oghAdeseNaM siya kaDajummA mriya.. teogA khiya dAvarajummA siya kalioogA' he gItabha ! sAmAnya pAthI vRtta vigere saghaLA saMsthAnA kAi vAra kRtayugma rUpa che, keAI vAra yeAja rUpa che, koi vAra dvApara yugma rUpa che ane keivAra kaththaiAja rUpa che. viTALA deseNaM no kaDajummA no teogA no dAvarajummA kalibhogA eva jAva AyayA' tathA vidhAnAdezanI apekSAthI te parima'Dala vigere saMsthAnA kRtayugma rUpa nathI, jyo435 yA nathI, tebha dvApara yugbha pazu nathI. paraMtu uyo - 35 che, Aja pramANenu kathana yAvat Ayata sasthAna sudhImAM samajI levu' eTale ke vRtta sasthAna vyAsasthAna caturastrasaMsthAna A badhA sasthAnAnA viSa yamAM upara pramANenuM saghaLuM kathana samajavuM'. tathA vRtta sastha:nathI laIne Ayata sasthAna sudhInA badhA saMsthAne eghAdezathI kei vAra kRtabhrugma rUpa DAya che, kaI vAra yeAja rUpa hAya che, kei vAra dvApara yugmarUpa hoya che. ane kAi vAra kahyuMAja rUpa hAya che. tathA darekanI apekSAthI-eka-ekanA Page #672 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsare kalyojasvarUpANi / pratyekApekSayA ekaiphamAzritya tu no kRtayugmAni no yojasvarUpANi na vA dvAparayugmAni kintu-kalyojasvarUpANyeva bhavantIti bhaavH| 3 athaitepAmeva pradezArthacintAM kurvanAi-parimaMDale Na bhaMte' ityaadi| 'parimaMDale NaM maMte ! saMThANe' parimaNDala khalu bhadanta / saMsthAnam 'paesaTTayAe ki kaDajummeM pucchA'. pradezArthatayA parimaNDalasaMsthAnam pradezArthavicAreNa viMzatyAdiSu kSetrapradezeSu ye pradezAH parimaNDalasaMsthAnaniSpAdakAH santi tadapekSayA ityarthaH, ki kRtayugmamiti pRcchA ? kiM vA yojam, athavA-dvAparayugmam, kalpojaM vAiti pRcchA-maznaH / bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama !, 'siya kaDajumme' syAt kRtayugmam pradezArthatayA parimaNDalasaMsthAna kadAcit kRtayugmarUpaM syAditi / 'siya teoge' syAva-kadAcit yojam-yojarUpaM syaaditi| apekSA se-eka eka ko Azrita karake ve na kRtayugmarUpa hote haiM, na gyo jarUpa hote haiM, na dvAparayugmarUpa hote haiM kintu kalpojarUpa hI hote haiN| __ ava gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'parimaMDale ga bhaMte ! saMThANe paesaTTa yAe ki kaDajumme pucchA' he bhadanta ! parimaMDala saMsthAna pradezoM kI apekSA se viMzati Adi kSetra pradezoM meM jo parimaMDala saMsthAna ke niSpAdaka pradeza haiM unakI apekSA se-kyA kRtayugmarUpa haiM ? athavA yojarUpa haiM ? athavA dvApara yugmarUpa haiM ? athavA kalyoja rUpa haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! siya kaDajumme, siya teoge, siya dAvarajumme, siya kali bhoe evaM jAva Ayae' he gautama ! pradezoM kI apekSAse parimaMDala saMsthAna kadAcit kRtayugmarUpa hai, kadAcit yojarUpa hai, kadAcit dvApa. rayugma rUpa hai kadAcit kalyojarUpa hai| isI prakAra se yAvat Ayata Azraya karIne teo kRta yugmarUpa hotA nathI jarUpa letA nathI. dvAparayugma rUpa paNa hotA nathI, paraMtu kAja rUpa ja hoya che. ve gautamasvAmI prabhuzrI ne pUche hai-'parimaMDaleNaM bhaMte! saMThANe paeMsadayAe ki kahajumme pucchA' 7 mApana paribha saMsthAna prazAnI apekSAthI vizati vigere kSetra pradezamAM je parimaMDala saMsthAnane niSpAdaka pradeza che, tenI apekSAthI zuM kRtayugma rUpa che? athavA jarUpa che? athavA dvAparayugma rUpa che? athavA kAja rUpa che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke'goymaa! siya kahajumme, siya, teoge, siya dAMvarajumme, siya kalioe evaM jAva Ayae' 8 gautama ! prazAnI apekSAthI paribhasa sasthAna pAra kRtayugma rUpa hoya che, keIvAra ja rUpa hoya che, kaI vAre dvApara yugama Page #673 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za025 u,3 sU04 dravyArthatvena pradezanirUpaNam 655 'siya dAvarajummeM' syAd dvAparayugmam / 'siya kalioge' syAt-kalyojam 'evaM jAva Ayae' evaM yAvadAyatam-atra-yAvatpadena vRttavyasravaturastra saMsthAnAnAM grahaNaM bhavati / tathA-ca vRttAdArabhya AyatAntasaMsthAnAni pradezArthatayA syAtkRta. yugmAdirUpANItyarthaH / 'parimaMDalA NaM bhane / saMThANA parasaTTayAe ki qaDajummA pucchA' parimaNDalAni khalu bhadanta ! saMsthAnAni ki pradezArthatayA ' kRtayugmAni pRcchA ? yojAni dvAparayugmAni kalyojAni vA-iti pRcchA! bhagavAnAha-- goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'oghAdeseNaM' oghAdezena-sAmAnyatA, ityarthaH, 'siya kaDajummA jAya siya kaliogA' syAt-kRtayugmAni yAvat syAda phalyojAni, atra yAvatpadena syAt-vyojAni syAd dvAparayugmAni ityanayoH saMgrahaH / tat pradezAnAM catuSkA'pahAreNa apahiyamANAnAM catuH paryavasitatve kRtasaMsthAna ke viSaya meM bhI kathana jAnanA caahiye| yahAM yAvatpada se vRtta, 'jyastra, caturasra ina saMsthAnoM kA grahaNa huA hai / tathA ca-vRttasaMsthAna se lekara AyatasaMsthAna taka ke samasta saMsthAna pradezoM kI apekSA se kRta. yagmAdirUpa haiN| 'parimaMDalANaM bhaMte ! saMThANA paesaTTayAe ki kaDajammA pucchA' aya gautama svAmI ne prabhu se yahAM aneka parimaMDala saMsthAnoM ke 'viSaya meM pradezoM kI apekSA lekara aisA prazna kiyA hai ki he bhadanta ! aneka parimaMDalasaMsthAna pradezoMkI apekSA se kyA kRtayugma rUpa hai? adhavA yojarUpa hai ? athavA dvAparayugmarUpa hai ? athavA kalpojarUpa hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'oghAdeseNaM siya kaDajummA, jAva siya kaliogA' he gautama! jaya pradezoM kI apekSA lekara sAmAnyarUpa se parimaMDaloM kA vicAra kiyA jAtA hai taba cAra ke apahAra se apahRtadae rUpa hoya che, ane kaI vAra kalyAja rUpa hoya che. Aja rIte yAvat vRtta saMsthAna vyastra saMsthAna, rAturansa sa sthAna ane Ayata sa sthAnanA sa baM dhamAM paNa saghaLuM kathana samajI levu tathA vRtta saMsthAnathI laIne Ayata saMsthAna sudhInA saghaLA saMsthAno pradezanI apekSAthI kRtamAdi rUpa cha 'parima DalA NaM bha te ! saMThANA paesaTTayAe kiM kaDajummA pucchA' 6 gautama svAmI prabhune aneka saMsthAnA viSayamAM pradezanI apekSAthI evuM pUche che ke he bhagavana aneka parima Dala sa sthane pradezanI apekSAthI za katayanma 35 che ? athavA jarUpa che? athavA dvApara yugma rUpa che ? athavA yo35 che / ma prazanA uttaramA prabhu zrI 4 cha -'oghAdeseNa siya / kAjammA jAva siya kaliogA' 7 gotama ! prazAnI apekSA sAmAnya pagAthA paribhAna :viyA2 42vAmA sAva cha, tya're yaarn| mapasArathI Page #674 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' bhagavatI yugmaM tat syAt yadA-triparyavasAnaM tattadA-yojam evaM dviparyavasAna dvAparam eka . paryavasAnaM kalpoja ceti yasmAdekatrApi pradeze vahavaH paramANavo'vagAhante iti / 'vihANAdeseNaM' vidhAnAdezena vidhAnAdezo yat samuditAnAmapi ekaikasyA''dezanaM tttdruupennetyrthH| 'kaDajummAvi' kRtayugmAnyapi, 'teogAvi' yojAnyapi, 'dAvara. jummAvi' dvAparayugmAnyapi, 'kalizrogA vikalyojAnyapi, tattadra peNa kRtayugmasva. syApi saMbhavAditi / evaM jAva AyayA' evaM yAvadAyatAni evam-anena prakAreNa vRttasaMsthAnAdArabhya AyatasaMsthAnaparyannAni vAcyAni, athAvagAhapadezanirUpa. paNAyAha-parimaMDale NaM bhaMte ! ityAdi 'parimaMDaleNaM bhaMte ! saMThANe ki kaDajumma. paesogADhe' parimaNDalaM khalu bhadanta ! saMsthAnaM kiM kRtayugmapradezAvagADhaN / 'jAva una pradezoM meM se cAra bacane para ve kRtayugmarUpa hote haiM aura tIna bacate haiM taya vyoja rUpa hote haiM aura jaya anta meM do bacate haiM to ve dvApara'yugma rUpa hote haiM aura jaba eka ghacatA hai to ve kalyojarUpa hote haiN| kyoMki eka bhI pradeza meM aneka paramANuoM kI avagAhanA hotI hai| - 'vihANAdeseNaM' vidhAnAdeza se-eka eka kI apekSA se ve 'kaDa. jummA ghi, teogAvi, dAvarajummAvi, kalibhogA vi evaM jAva AyayA' kRtayugmarUpa bhI haiM, yojarUpa bhI haiM, dvAparayugmarUpa bhI haiM aura kalyoja rUpa bhI haiN| isI prakAra kA kathana yAvat AyatasaMsthAnoM taka jAnanA cAhiye / agha avagAha pradezoM kA nirUpaNa karane ke liye sUtrakAra kahate haiM-'parimaMDale NaM bhaMte ! saMThANe kiM kaDajummapaesogADhe' isameM zrI gautama svAmIne prabhu se aisA pUchA hai-he bhadanta ! parimaMDalasaMsthAna kRtayugma prdebahAra kahADela te pradezomAthI cAra bace tyAre kRtayuma rUpa hoya che, ane traNa bace tyAre ja thAya che, ane jyAre aMtamAM be bace tyAre dvAparayugma thAya che. ane jyAre eka bace tyAre te kAja rUpa hoya che. kemake eka paNa pradezamAM aneka paramANuonI avagAhanA thAya che. 'vihANAdeseNa' vidhAnAzayI me sanI apekSAthI tes| 'kaDajummA 'vi, teogA vi, dAvarajummA vi, kaliogA vi evaM jAva AyayA' kRtayugma 35 paNa che jarUpa paNa che, dvAparayugma rUpa paNa che, ane kalyAja rUpa paNa che. A pramANenuM kathana yAvat Ayata sa sthAne sudhI samajavuM. - ' ve aba pradezAnu ni355 421 / mATe suutr||2 4 cha - 'pari maDale Na bhate ! saThANe kiM kaDajumma parasogADhe' bhI gItabhasvAmI prabhune evuM pUche che ke he bhagavad parimaMDala sasthAna kutayugma pradezAvagaDha che ? bhayavA' 'jAva kaliogapaesogADhe' yAvata tyA prazAvAda cha ? 'mA 'prazana uttaramA prabhu gautama svAmIna 3 cha 4-'goMyamA ! ' Page #675 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za025 u. 3 s04 dravyArthatvena pradezanirUpaNam 657 kaliogaparasogADhe' yAvat kalyojapadezAvagADham ? iti praznaH / bhagavAnAha - 'gomA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'kaDajumma eso gADhe' kRtayugmapadezAvagADham yasmAt parimaNDalaM saMsthAnaM jaghanyato viMzatimadezAvagADhaM kathitamviMzatisaMkhyAyAzcatuSkApahAre catuHparyavasitatvaM bhavati, ataH kRtayugmapradezAva gADhatvaM parimaNDalasaMsthAnasyeti / 'no teogaparasogADhe' no vyopadezAcagAm parimaNDalaM saMsthAnaM viMzatipadezAvagADhasya parimaNDalasya catuSakasaMkhya yAspahAre jyAdInAM paryavasAnA'saMmavAt / 'no dAvarajummaparasogADhe' no dvAparayugmapradezAvagADham 'no kalibhogaM parasogA' no kalpo jamadezAvagADhamiti / 'vaTTe NaM bhaMte ! saMThANe ki kaDajumme pucchA' vRttaM khala bhain / saMsthAnam kiM kRtayugmapadezAvagADhamiti pRcchA- ki poja kiMvA - dvAparayugmam athavA - - kiM kalyojamiti pRcchA ? bhagavAnAha - zASagATha hai ? athavA - 'jAva kali ogapaeso gADhe' yAvat kalpoja pradezAbagADha hai ? isake uttara meM prabhu zrI kahate haiM-goyamA' he gautama ! 'kaDajumma parasogADhe' parimaMDalasaMsthAna kRtayugmapradezAvagADha hai| kyoMki parima Dala saMsthAna jaghanya se bIsa pradezAvagADha kahA gayA hai| bIsa ko cAra se apahRta karane para ghIsa meM se cAra bAra ghaTAne para anta meM cAra bacate haiM, isaliye parimaMDala saMsthAna meM kRtayugmapradezAvagADhatA hai| 'no teoga parasogADhe' 20 pradezAvagADha parimaMDala saMsthAna-catuSkasaMkhyA se apahRta hone para 3 pradezoM kA anta meM AnA hotA nahIM hai isaliye yojarUpa nahIM hai| isI prakAra se vaha 'no dAvarajummapaesogADhe' dvAparayugma prade. zAvagADha bhI nahIM haiN| aura 'no kaliogapaesogADhe' na kalyoja rUpa hI hai / 'vaNaM bhaMte! ThANe kiM kaDajumme pucchA' hai bhadanta / vRttasaM gautabha ! 'kaDajummapaeso gADhe' paribhausa saMsthAna kRtayugma pradezAvagADha bAju che. kemake-parima'Dala sasthAna jaghanyathI 20 vIsa pradezeAnA avagADhavALu, kahyu che. 20 vIsane cArathI apahRta-mahAra kahADavAthI eTale ke-vIsamAMthI cArane cAravAra ghaTADavAthI chevaTe cAra khace che. tethI piphremaDala sa'sthAnamAM kRtayugma pradezAvagADha pAlu N che. 'no tebhogapaesogADhe' vIsa pradezamAM bhavADha 42vAvANu pariDala sa sthAna cAranI saMkhyAthI apahRta-ahA kahADe tyAre aMtamA OM traNa pradeza nu khAkI rahevAnuM thatuM nathI tethI te vyeAja nathI. eja prabhA] te 'no dAvarajummapaeso gADhe' dvApara yugbha pradezAvagADha hotu nathI tathA 'no kaliogapaesogADhe' yA 35 pazu nathI. 'vaTTe Na' bhaMte ! saMThANe kiM bha0 83 Page #676 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI 'goyamA' ityAdi / 'goyamA? he gautama / 'siya kaDajummapaesogADhe' syAtakadAcit kRtayugmamadezAvagADham yat-mataravRttaM dvAdazapradezikaM kathitam ghanavRttaM dvAtriMzat pradezikaM ca kathitam tat-catukApahAre sati caturagranvAn kRtayugmapradezAvagAhaM bhavatIti bhAH / 'siya teyogapae mogAde' syAt-kadAcit vyojapade zAvagADham yad-ghanavRttaM samadezikaM kathitam tatra-catuSkA'vahAre triparyavasitasvAda 'yojamadezAvagAhaM vRttasaMsthAnaM bharatIti / 'no dAvarajummayaemogADhe' no dvApara. yugyapradezAvagADhaM vRttaM saMsthAnamiti / 'siya kalibhogapaesogAde' syAt karayoja pradegAvagAham yat-staravRtta paJcamadezikaM kathitam tada-catuSkApahAre ekAgratvAda sthAna kyA kRtayugrapradezAvagADha hai ? athavA yAvat kalyojapradezAvagAne hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! siMpa kahajumna paesogADe, liya leprogapaesogADhe, no dAyarajummapaesogADe, sipa kalioga paesogADhe' he gautama ! vRttasaMsthAna kadAcit kRtayugmapradezAvagAda hai kadAcit zejapradezAvagADha hai para vaha dvAparayugmapradezAvAda nahIM hai| kadAcit kalyojapradezAvagADha bhI hai / kRtayugmapradezAvagAda ise yoM kahA gayA hai ki isakA bheda jo prataravRtta hai vaha dvAdaza pradezoM vAlA kahA gayA hai aura ghanavRtta jo hai vaha 32 battIsa pradezoM vAlA kahA gayA hai| inameM se cAra kA apahAra karane para cAra AjAte haiN| isa liye baha kRtayugmapradezAvagADha hotA hai / tathA ise jo yojepradezAvagADha kahA gayA hai so ghanavRtta ojapradezika kI apekSAse kahA gayA hai| kAjumme pucchA' he gavan vRtta saMsthAna zu zubha pradezamA 42vAvALuM che? athavA yAvat kalyAja pradezamAM avagADha karavA vALuM che? A prazna uttaramA prabhu 43 cha hai-'goyamA! siya kAjummapaesogADhe piya . te ogA mogADhe no TAvara jummapaesogADhe siya kali yogapaesogADhe' gautama vRtta sarasthAna kaI vAra kRtayuma pradezamAM avagADha karavA vALuM che, keI vAra eja pradezamAM avagADha karavA vALuM che paraMtu te dvApara yugma pradezAvagADha hetuM nathI. keI vAra kalyAja pradezamAM avagADha karavA vALuM paNa che, tene kunayama pradezamAM avagADha karavA vALuM eTalA mATe kahevAmAM AvyuM che ke-ne prataravRtta rUpa je bheda che, te bAra pradezevALa kahyo che, ane je ghanavRtta che, te 32 batrIsa pradezevALuM kahela che, temAMthI cArano apahArabahAra kaDADavAthI cAra AvI jAya che, tethI te kRtayugma pradezAvagaDha hAya che tathA tene je ja pradezAvagaDha kahela che te ghanavRtta saMsthAna ja pradezavALu kahela che e apekSAthI kahela che. temAM je eja pradezavALuM Page #677 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrikA TIkA za025 u. 3 sU04 dravyArthatvena pradezanirUpaNam 659 kalpoja madezAvagADhaM bhavatIti / 'taMse maMte ! ThANe0 puccha / ' asaM khalu - madanta ! saMsthAnamiti pRcchA he bhadanta ! patraM saMsthAnaM kiM kRtayugmapradezAvagADham ? kiMvA-trayojamadezAvagADham ? iti praznaH bhagavAnAha - 'goyama' ityAdi / 'gomA' he gautama ! 'siya kaDajummaparasogADhe' syAt - kRtayugma pradezAvagArdam yad - ghanatrya saMsthAnaM catuSpadezikam tat kRtayugmapadezAvagADhaM bhavatIti / isameM jo ojapradezika ghanavRtta hai vaha jaghanya se sAta pradezoMvAlA kahA gayA hai / so inameM se 4 kA apahAra karane para tIna bacate haiM / isaliye vRttasaMsthAna yojapradezAvagADha hotA hai / vRttasaMsthAna dvApara yugmapradezAvagADha nahIM hotA hai| kyoMki cAra ke ghaTAne para pradezoM meM se do nahIM bacate haiM / tathA ise jo kalboja pradezAvagADha kahA gayA hai so prataravRtta pAMca pradezoM kA hotA hai so inameM se cAra ko apana karane para 1 bacatA hai isaliye ise kalyoja rUpa kahA gayA hai| 'taMse NaM bhaMte / saMThANe0 pucchA' he bhadanta ! upasasaMsthAna kyA kRtayu gma pradezAvagADha hai ? athavA yojapradezAvagADha hai ? athavA dvAparayugmapradezAvagADha hai ? athavA kalyo japradezAvagADha hai ? isake uttara meM zrI gautama svAmI se prabhu zrI kahate haiM 'gogramA' he gautama! 'sipa kaDajummapaesogADhe' patra saMsthAna kadAcit kRtayugmapradezAvagADha haiM, kyoMki ghanatrapatrasaMsthAna cAra pradezoM vAlA kahA gayA hai isaliye vaha kRtayugma pradezAvagADha hotA hai / 'siya te ogapaesogADhe' kadAcit vaha jyojapradezAvagADha hotA hai kyoMki saMsthAna tripradezAvagADha hai / ojapradezI ghanatrapatra ghanavRtta sasthAna che, te janyathI sAta pradeza vALu kahela che, temAMthI cAranA apahAra karavAthI traNu kheMce che, tethI vRtta saMsthAna vyeAja pradezAvagADha hAya che. tathA vRtta saMsthAna dvApara yugma pradezAvagADha hetu nathI, kemake -cArane ghaTADavAthI pradezemAMthI e macatA nathI tathA tene kalyeAja pradezAvagADha kahyuM che, te pratara vRtta pAMca pradezAnuM hAya che, temAMthI cAranA apahAra karavAthI 1 4 aye che, tethI te 35 uhe che, 'taMseNa bhaMte ! saMThANe pucchA' he bhagavan tryamra saMsthAna zu. kRtayugma pradezAvagADha che ? athavA dvApara yugma pradezAvagADhe che ? ke kalyAja pradezAvagADha che? A praznanA uttaramAM prabhu zrI gautama svAmIne 4 che ! - 'goyamA ! '3 gItam ! 'khiya kaDajummaparasogADhe' tryasra sasthAna keAI vAra kRtayugma pradezAvagADha che, kemake-ghanatryasra saMsthAna cAra pradezAvALuM kahela che. tethI te mRtayugma pradezAvagADha vALu hAya che. . 'sriya tebhogapaesogADhe' ardhavAra pradezAvagADha hoya che, prema Page #678 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaMgavatIle 660 'siya teogapaesogADhe' syAt-yojapradezAvagADham yata-prataratryasaM saMsthAna tribha. dezAvagADham ghanatryasaM ca saMsthAnaM paJcatriMzatmadezikaM kathitam tat yojatvAt jyo. japadezAvagADhaM bhavatIti / 'siya dAvarajummapaepogADhe' syAd-dvAparayugmapradezAva gADham yat-prataratryastraM saMsthAnaM SaTmadezikaM kathitam tatra-catuSkasaMkhya pA'pahAre dvayanatyAda dvAparayugmapradezAvagAdaM bhavatIti bhAvaH / 'no kaliogapaesogADhe' no kalyojapradezAvagADham vyatraM saMsthAnaM bhavatIti / ayaM mAvaH vyasasaMsthAnasya sameda kasya dvi-tri-catuH saMkhyAyA eva catuSkApahArakRte sati ziSTatvAt saMkhyAyAH kutrApi na ziSyamANatvam ato na kalyojamadezAvagADhatA bhvtiiti| 'cauraMse gaM saMsthAna paitIsa pradezoM vAlA kahA gayA hai / inameM se cAra ko ghaTAne para anta meM 3 tIna pradeza bacate haiM isaliye vaha yojanadezAvagADha hotA hai / 'siya dAvarajummapaesogADhe' kadAcit yaha dvAparayugmapradezA. gADha hai, / kyoM ki pratarayasrasaMsthAna chahapradezoM vAlA kahA gayA hai| inameM se cAra ko ghaTAne para 2 do pradeza bacate haiM / isaliye use vApara. yugmapradezAvagAha kahA hai| 'no kaliogapaesogADhe' vyasaMsthAna ko no kalpojapradezAvagADha kahA gayA hai so usakA tAtparya aisA hai ki sabheda ughasaMsthAna kI saMkhyA meM se cAra ke ghaTAne para do tIna aura pAra hI bacate haiM eka saMkhyA kahIM para bhI nahIM bacatI hai / isaliye yasa saMsthAna meM kalyoja pradezAvagADhatA nahIM hai| __'caraMse Na bhaMte saMThANe' he bhadanta ! caturasrasaMsthAna kathA kRtayugmapradezAvagADha hai ? yojapradezAvagADha hai ? dvAparayugma pradezAvagADha hai| athavA yasa saMsthAnA traNa pradezamAM avagAha karavAvALuM che. ghanavyastra saMsthAna 5 pistALIza pradezevALuM kahela che, temAM cAra-cAra ghaTADavAthI ane 3 traNa pradeza maye che, tethI / yo pradeza yAya che. 'siya dAvarajummapae. sogADhe pAra te 152 yugama prazAda che. bha prata2 yasa saMsthAna cha pradeza vALuM kahela che, temAMthI cArane ghaTADavAthI 2 be pradeza bace che. tathI tena dvApara yubha pradezamA 43a che. 'no kaliogapaesogADhe' sasthAnane na koja pradezAvagADha e pramANe je kahevAmAM Avela che, tenuM tAtparya evuM che ke-abheda vyastra saMsthAnanI saMkhyAmAMthI cAra ghaTADavAthI be, traNa, ane cAra ja bace che, tethI ekanI saMkhyA koI paNa sthaLe bacatI nathI. tethI ceja saMsthAnamAM kalyAja pradezAvagADha paNuM nathI. 'caraMse Na bhaMte ! saMThANe' he sagavan yasa saMsthAna ta yugma pradezAvagADha che ? ke vyAja pradezAvagADha che? athavA dvApara yugma pradezAva Page #679 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'pramendrakA TIkA za025 u. 3 sU04 dravyArthatvena pradezanirUpaNaM m 661 bhaMte / saMThANe' caturasraM khalu bhadanta | saMsthAnaM kiM kRtayugmapradezAvagADham ? yoja pradezAvagADham ? dvAparayugmana dezAvagADham ? klbojapradezAvagADhaM veti praznaH / uttaramAha - 'jahA vahe tadA cauraMse vi' yathA vRttaM saMsthAnaM kathitaM tathA - caturasra saMsthAnamapi syAt kRtayugmamadezAvagADhaM caturasrasaMsthAnam syAt zyopadezAvagADham no dvAparayugmapradezAvagADham syAt kalyoja pradezAvagADham iti / evaM vRttasaMsthAnAtidezena caturakha saMsthAne vyavasthA'vagantavyeti bhAvaH / 'jahA vaha tti' tatra yat - pravaraca rasaM saMsthAnaM catuSpadezikam, ghanavaturasraM ca saMsthAnam - aSTamadezikaM kathitam tat catuH zeAt kRtayugmamadezAvagADham / tathA yad ghanavaturasraM saMsthAnaM saptaviMzatidezikaM kavitam tam - trizeAda yojapadezAvagADham / tathAkalpoja pradezAvagADha hai ? isa prakAra gautama svAmI ke prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM- 'jahA vaTTe tahA cauraMse vi' he gautama ! jaisA kathana vRttasaMsthAna meM kiyA gayA hai vaisA hI kathana caturasra saMsthAna meM bhI jAnanA cAhiye / isa prakAra caturasra saMsthAna kadAcit kRtayugmapradeza vagADha hai kadAcit trayojapadezAvATa hai, kadAcit kalyoja pradezAvagADha hai vaha dvAparayugmapradezAvagADha nahIM hai / isa prakAra vRttasaMsthAna ke atideza se caturasra saMsthAna meM vyavasthA jAnanI cAhiye / prataracaturasrasaMsthAna cAra pradezoM vAlA kahA gayA hai aura ghanacaturasrasaMsthAna ATha pradezoM vAlA kahA gayA haiM / ina donoM meM cAra kI zeSanA se kRtayugmapradezAvagADhatA hai / tathA jo ghatracaturasrasaMsthAna hai vaha 27 satAIsa pradezoM vAlA kahA gayA hai| cAra ke ghaTAte 2 anta meM yahA~ 3 bacate haiM isaliye yaha jyojapradezAvagADha hai / gaDha che ? ke kalpeja pradezAvagADha che ? zrI gautama svAmInA A praznanA uttaramA alu zrI 4 che hai - 'jahA vaTTe tahA cauraMse tri' he gautama! vRtta saMsthAnanA saMkha dhamAM je pramANenuM kathana karavAmAM Avyu che, eja pramANenu kathana caturasa sthAnanA samadhamAM paNuM jANavuM joIe. A rIte caturasa saMsthAna koI vAra kRtayugma pradezAvagADha che, kaiAI vAra yeAja pradezAvADha che koI vAra kalcAja pradezAvagADha che te dvApara yugma pradezAvagADha nathI. A rIte vRtta sa sthAnanA atideza-bhalAmaNathI catusra sa MsthAnanA sa ma dhamA thana samajavuM. pratara caturasra saMsthAna cAra pradezeAtrALu` kahela che. ane ghana catu. rasa sathAna ATha pradezeAvALu kahela che, A bannemAM cAra zeSa rahe-khacavAthI kRtayugma pradezAvagADha pazu thAya che. tathA je ghanacatusra saMsthAna che, te 27 satyAvIza pradezeAvALu kahela che, cArane ghaTADatAM ghaTADanAM AmAM chevaTe 3 traNa mace che, tethI yeAja pradezAvagaDha che tathA je pratara caturasra Page #680 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsau pataracaturasaM saMsthAnaM navapradezikaM kathitam tadezetatvAt kalyojapadezAvagAda bhavatIti atra vizeSA'bhAvAt na dvAparayugmatA bhavatIni / _ 'Ayae NaM bhaMte ! saMThANe0 pucchA' AyataM khalu bhadanta ! saMsthAnamiti pRcchA ? he bhadanta / AyataM khalu saMsthAnaM kiM kRtayugtrapradezAvagADham ? yojapadezAvagADham ? dvAparayugmapradezAvagADham ? kalyona padezAvagADhaM veti praznaH / bhagavAnAda-goyamA' ityAdi / goyamA' he gautama ! 'siya kaDajummapaesogADhe' syAt-kRtayugmapradezA. vagADham yad-ghanAyataM saMsthAna dvAdazapradezikaM kathitam-tat-catuHzeSatvAt kRta. yugmapradezAvagADham / 'jAva siya kaliogapaesogADhe' yAvat-syAkalyonapadezAvagADham atra yAvalpadena-'siya teogapaesogADhe siye dAvarajummapaesogADhe' tathA jo prataracaturastrasaMsthAna nau pradezoM vAlA kahA gayA hai vaha eka zeSavAlA hone se kalpojapradezAvagADha hai / yahAM para vizeSa kA abhAva hone se dvAparayugmatA nahIM hai| - 'Ayae NaM bhaMte ! saMThANe0 pucchA' he bhadanta ! AyatasaMsthAna kyA kRtayugma pradezAvagADha hai ? athavA yojapradezAvagADha hai ? athavA chAparayugmapradezAvagADha hai ? athavA kalyojapradezAvagADha hai ? isa prakAra gautama svAmI ke prazna ke uttara meM prabhu zrI kahate haiM 'siya kaDajummapaesogADhe' he gautama! AyatasaMsthAna kadAcit kRtayugmapradezAvagADha hai kyoMki ghanA yatasaMsthAna bArahapradezoM vAlA kahA gayA hai| inameM se cAra kA apahAra karane para anta meM zeSa cAra hI rahate haiM isaliye isameM kRtayugmatAarthAt catuHpradezAvagADhatA kahI gaI hai| 'jAva siya kali bhogapaesovADhe' tathA yaha saMsthAna yAvat kadAcit kalyojapradezAvagADha bhI hai yahAM yAvat zabda se 'siya tebhogapaesogAr3he. siya dAbarajummapaesogADhe' ina saMsthAna nava pradezavALuM kahela che. te eka zeSavALuM hovAthI kaja prade. zAvagADha che. ahIMyAM vizeSano abhAva hovAthI dvApara yugmapaNuM kahyuM nathI. ___ 'Ayae NaM bhate ! saThANe0 pucchA' 3 mana bhAyata saMsthAna zuta yuma pradezAvagADha che? athavA ja pradezAvagADha che? athavA dvApara yugma pradezAvagADha che? athavA kalyAja pradezAvagADha che? gautamasvAmInA A praznanA uttaramA prabhu 43 che hai-'siya kDajummapaesogADhe' 3 gautama ! bhAyata saMsthAna kaI vAra kRtayugya pradezAvagADha che. kemake-ghanAyata saMsthAna bAra pradezevALuM kahela che. temAMthI cArane apahAra karavAthI antamAM zeSa cAra ja rahe che. tethI tamA tayugamA mAt yatu:zAmA ghuche. 'jAva siya kali bhogapae. sogADhe' tathA mA sasthAna yAvat cha vAra 4kSya prazAda 55 che, mAha yAvat zaNyA 'siya veogapaesogADhe siya dAvarajummapaesogADhe' AAG sthaan| Page #681 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyapandrikA TIkA za025 u. 3 sU04 gatyArthatvena pradezanirUpaNam 663 iti grAhyam / tatra-yat ojazreNyAyata saMsthAna tripadezAvagADha' kathitam yaccaojapatarAyataM saMsthAnaM paJcadazapadezikaM kathitam tat-trizeSatvAt yojamadezAvagAda bhavati / yat khalu ojazreyAyataM saMsthAnaM tripadezAvaga,daM kathitam yacca-pratarApataM pazcadazapradezikaM kathitam-tat vyagratvAt yojamadezAvagAdaM bhavati / yat punaH zreNyAyataM dhimadezikam yacca pratarAyataM SaTpradezikaM kathitam tad dvizeSa. svAda dvAparayugmapradezAvagADhaM bhavati / yat khalla ghanAyataM saMsthAnaM paJcacatvAriMzata pradezika kathitam tadekazeSasyAtU kalyo japradezAvagADhaM bhavatIti / etAvatA prakAreNa-ekatvena pradezAvagADhamAzritya saMsthAnAni vicAritAni / ataH paraM pRthaktvena tAnyeva saMsthAnAni vicArayitumAha- parimaMDalA NaM bhne'ityaadi| do kA grahaNa huA hai| jo ojazreNyAyatasaMsthAna tripadezAvagADha kahA gayA hai tathA-ojapratarAyata saMsthAna pandraha pradezoM vAlA kahA gayA hai so tIna zeSavAlA hone se isa apekSA yaha AyatasaMsthAna jyojapradezAcagADha kahA gayA hai| tathA jo oja zreNyAtasaMsthAna tripradezAvagADha kahA gayA hai aura jo pratarAyata saMsthAna pandrahapradezoM vAlA kahA gayA hai vaha vyagra hone se yojapradezAvagADha hotA hai| tathA jo yugma zreNyAyata do pradezoSAlA kahA gayA hai aura jo pratarAyata 6 chaha pradezoM. vAlA kahA gayA hai vaha dvipradezazeSavAlA hone se dvAparayugmapradezAvagADha hotA hai / jo ghanAyata saMsthAna 45 paiMtAlIsa pradezoM vAlA kahA gayA hai vaha ekazeSa hone se kalyojapradezAvagADha hotA hai| ___isa prakAra ekatva se pradezAvagADhatA ko lekara saMsthAnoM kA vicAra kiyaa| aba pRthaktva (ghahunva) rUpa se unhIM saMsthAnoM kA vicAra kiyA grahaNa karAyela che je eja zreyAyata saMsthAna traNa pradezAvagADha vALuM kahyuM che, tathA e ja pratara yata saMsthAna pAMca pradezAvALu kahela che, te traNa zoSavALuM hovAnI apekSAthI A Ayata saMsthAna ja pradezAvagaDha kahela che, tathA je zreNyAyata saMsthAna traNa pradezAvagADha vALuM kahyuM che, ane pratarAyata saMsthAna 15 paMdara pradezovALuM kahyuM che, te agra-traNa agravALu hovAthI ja pradeza. vagADha thAya che tathA je zreNyAyata be pradezevALuM kahyuM che, ane je pratarAyata saMsthAna 6 cha pradezevALuM kahyuM che, te be pradezavALuM hovAthI dvAparayugma pradezAvagADha hoya che je ghanAyata saMsthAna 45 pistAlIza pradeza vALuM kahela che te eka zeSa hovAthI kalyAja pradezAvagADha hoya che. A rIte eka paNAthI pradezAvagADha paNane laIne sasthAne sa ba dhI vicAra Page #682 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 664 bhagavatIsare ___'parimaMDalA Na maMte ! saMThANA' parimaNDalAni khalu bhadanta ! saMsthAnAni 'kiM kaDajummapaemogAr3he' kiM kRtyugmapradezAvagAhAni, / 'tezrogapaesogAvA- pucch|' yojanadezAvagAhAni iti pRcchA ? he bhadanta vyastAnImAni parimaNDa. saMsthAnAni kiM kRtayugmapadezAvagAhAni yojadazAvagAhAni ? ki vA-dvAparayugmapradezAvagAhAni bhavanti kiM ? yadvA-kalyojapadezAvagADhAni ? iti praznaHmaga. bAnAi-goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! obAdeseNa vi' oghAdena zenA'pi sAmAnyataH samastAnyapi parimaNDalAdisaMsthAnAnItyarthaH / 'vihANAdeseNa vi vidhAnAdezenA'pi bhedata ekaikaM parimaNDalasaMsthAnamadhikRtya 'kaTa jummapaeso. gADhA' kRtayugmamadezAragAhAni viMzaticatvAriMzat prabhRtipradezAvagAhitvena kathanAt kRtayugmapadezAvagAhAnyeva parimaNDalasaMsthAnAnIti / 'no tezrogapaesogAdA' no yojanadezAvagAhAni catuSkApahAre vizepAbhAvAta / 'no dAvarajammapaeso. gADhA' no dvApara yugmapadezAvagADhAni hizepAbhAvAt / no kaliyogapaesogAdA' no-na vA kalyojapradezAvagAhAni parimaNDalasaMsthAnAni-iti / ekazepAmAvAt / jAtA hai-'parimaMDalA NaM bhaMte ! saMThANA0' he bhadanta ! aneka parimaMDala. saMsthAna kyA kRtayugmapradezAvagADha hai ? athavA yoja pradezAvagAda hai ? athavA dvAparayugmapradezAvagADha hai ? athavA kalyojapradezAvagADha hai ? isa prakAra gautama svAmI ke prazna ke uttara meM prabhu zrI kahate haiM-'goyamA' he gautama oghAde seNa vi vihANAde seNa vi kaDajummapaesogATA, no tezro gapaesogAhA sAmAnya rUpa se ve samasta parimaMDala saMsthAna, tathA vidhA. nAdeza-eka eka parimaMDa saMsthAna kI apekSA se ve parimaMDala saMsthAna kRtayugma pradezAvagAha hai, yojapradezAvagAda nahIM hai 'no dAvara jumnapaemogADhA' dvAparayugmapradezAvagADha nahIMhai / 'no kali bhogapaesogAhA' tathA kalyoja pradezAvagADha bhI nahIMhai / tAtparya isa kathana kA yahI hai ki kahela che have judApaNAthI eja sarathAne vicAra karavAmAM Ave che, 'parimaMDalA NabhaMte ! saMThANA' he nagan bhane: paribha78 saya ne zu ta yuma pradezAvagADha che? athavA eja pradezAvagADha che? athavA dvApara yugama pradezAvagaDha che? ke kAja pradezAvagADha che? zrI gautamasvAmInA A praznanA uttaramA prabhu zrI che 4-'goyamA ! gautama ! 'ovAdeseNa vi vihANAdeseNa vi kahajummapaesogADhA, no teogapaesogADhA' sAmAnya 35thA sA paribhakSa sasthAne tathA vidhAnAdeza-eka eka parimaMDala saMsthAnanI apekSAthI te paribhara tyAne kRtayugma prazApa cha, yora prazAmAda nathI. 'no dAvarajummapaesogADhA' dvAparayuma prazAvAda nayI 'no kaliogapaesogADhA' tathA Page #683 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za025 u.3 sU04 dravyArthatvena pradezanirUpaNam 665 vaTA NaM bhaMte ! saMThANA kiM kaDajummapaesogADhA pucchA' kiM kRtayugmapade. zAvagADhAnIti pRcchA ? he bhadanta ! vRttAni khalu saMsthAlAni kiM kRtayugma: pradezAvagADhAni yojamadezAvagADhAni? dvAparayugmapadezAvagADhAni kiM vA-kalyoja pradezAvagADhAnIti praznaH / bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'oghAdeseNaM kaDajummapaesogADhA' oghAdezena-sAmAnyata ityarthaH kRtayugmapradezAva. gADhAni / 'no teogapaesogADhA' no yojanadezAvagAdAni vRttasaMsthAnAni / 'no dAvarajummapaesogADhA' no-na vA dvAparayugmapadezAvagADhAni, 'no kaliogapaye saMsthAna 20-40 Adi pradezoM meM avagAhI kahe gaye haiM / isaliye inheM kRtayugmapradezAvagAhI hI kahA gayA hai| catuSka se apahAra karane para vizeSa ke abhAva se inheM yojapradezAvagADha nahIM kahA gayA hai| vizeSa ke abhAva se dvAparayugmapradezAvagADha bhI inheM nahIM kahA hai| tathA ekazeSa ke abhAva se inheM kalyojapradezAvagADha bhI nahIM kahA hai| ____ vahANa bhaMte ! saMThAgA kiM kaDajummapaesogADhA pucchA' isa sUtra dvArA gautama svAmI ne prabhu zrI se aisA pUchA hai-he bhadanta ! aneka vRtta. saMsthAna kyA kRtayugmapradezAvagADha hai ? athavA yojapradezAvagADha hai ? athavA dvAparayugmapradezAvagADha hai ? athavA kalyojapradezAvagADha hai ? isa prazna ke uttara meM prabhu zrI kahate haiM-'goyamA' he gautama ! 'oghAdeseNaM kaDa jummapaemogADhA' vRttasaMsthAna sAmAnya kI apekSA kRtayugma pradezAvagADha hai 'no teogapaesogADhA' yojapradezAvagADha nahIM haiN| 'no dAvarajumma kAja pradezAvagADha paNa nathI. kahevAnu tAtparya evuM che ke-A saMsthAne 204vigere pradezomAM avagAhavALA kahyA che. tethI tene kUtayugma pradezAvagAhI ja kahela che. cArathI apahAra karavAthI vizeSanA abhAvathI tene ja pradezAvagADha vALA kahyA nathI. be zeSanA abhAvathI dvApara yugmapradezAvagADha paNa tene kahelA nathI. tathA eka zeSanA abhAvathI tene kAja pradezavagADha paNa kahyA nathI. 'vANaM bhaMte ! saThANA kiM kar3ajummapaesogADhA pucchA' mA sUtra dvArA gautama svAmIe prabhune evuM paDyuM che ke-he bhagavad vRttasaMsthAne zuM kRta yuma pradezAvagADha vALA che ? athavA vyAja pradezAvagADhavALA che ? athavA dvApara yugama pradezAvagADhavALA che? athavA kalyAja pradezAvagADhavALA che ? zrI gautamasvAmInA sA prazna uttaramA prabhu zrI che -'goyamA ! gautama / bhopATeseNa kaDajammapaesogADhA' vRtta ssthaan| sAmAnya pAthI kRtayugma pradezamA vA che. 'no teogaraesogAdA' trya.01 pradezAvamAda nathI. 'no sa085 Page #684 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI esogAdA' no kalyojapadezAvagAdvAni vRttasaMsthAnavantaH skandhAH oghAdezenasAmAnyarUpeNa vicAryamANAH kRtayugmapradezAvagAhA eva sarveSAM tatmadezAnAM mIlane catuSkApahAre tatsvabhAvatayA catuSparyavasitatvAta, vidhAnAdezena tu-puna-paramade. zAvagAhavarjitAH zeSAvagAhA bhavanti / yathA pUrvapratipAditapaJcasaptAdiSu jaghanya. ghRttasaMsthAnabhedeSu catuSkApahAre dvayAvaziSTatA nAsti evaM sarveSvapi teSu vastusva. . bhAvavAdityAzayenAha-vihANAdesega' ityAdi / 'vihANAdeseNaM' vidhAnAdezena 'kaDa jummapaesogADhA vi' kRtayugmapradezAvagA. dvAnyapi bhavanti vRttAni saMsthAnAni / 'teogapaesogADhA vi' yojamadezAvagAhAnyapi bhavanti / 'no dAvarajummapaesogADhA' no dvAparayugmapradezAvagAhAni. catuSkApahAre dviparyavasitatvAbhAvAt paesogADhA' dvAparayugmapradezAgADha bhI nahIM hai 'no kaliogapaesogAdA' aura na kalyojapradezAcagADha bhI haiM / kyoM ki vRttasaMsthAnavAle skandha sAmAnya rUpa se cicArita hone para kRtayugmapradezAvagADha hI haiN| kyoMki samasta pradezoM ko milAne para aura unameM se cAra kA apahAra karane para cAra vaca jAte haiM tathA-vidhAnAdeza se ve dvAparayugnapradezAvagADha ko chor3akara zeSa saba pradezoM se avagADha hai arthAt ve kRtayugmapradezAvagADha bhI haiM, vyojapradezAvagADha bhI haiM aura phalyojapradezAvagADha bhI hai| yahI vAta sUtrakAra ne 'vihANAdeseNaM baDajumprapaesogAdA vi, teogapaesogADhA vi, no dAvarajummapaesogADhA, kaliogapaesogADhA vi' isa sUtrapATha dvArA prakaTa kI hai / yahAM para jo dvAparayugmapradezAva. gADhatA ko darjita kiyA gayA hai isakA kAraNa aisA hai ki pUrva meM dovara jummapaesogADhA' dvApara yugama prazAsAda pana nathI. 'no kaliogapaesogADhA' tathA 4cyA pradezApagaDha 5 nathI bhaDe vRtta sathAnavANI kaMdha sAmAnyapaNAthI vicAratAM kRtayuma pradezAvagaDha ja che. kemake saghaLA 20 vIsa vigere pradezane meLavavAthI ane temAMthI cArane apahAra karavAthI cAra bace che. tathA vidhAnAdezathI teo dvApara yugmapradezAvagADhane choDIne bAkInA badhAja pradezathI avagADha che. arthAt teo kRtayugma pradezAvagADha paNa che. vyAja pradezAvagADha paNa che. ane kaleja pradezAvagADha paNa che. eja vAta sUtrakAre 'vihANAdeseNa kaDajummapaesrogADhA vi' teogapaesogADhA vi, no dAvarajummapaesogADhA, kaliogapaesogADhA vi' mA sUtra54 ho| 14Ta 420 che. ahIMyAM dvApara yugma pradezAvagADha paNane je tyAga karela che, tenuM kAraNa e Page #685 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramendrakA TIkA za025 u. 3 sU04 dravyArthatvena pradezanirUpaNam 667 'kaliyogapaemogADhA vi' kalponamadezAva gAThAnyapi bhavantIti / 'sANaM bhaMte ! ThANA kiM kamma eso gADhA pucchA' he bhadanta / vyasrANi khalla saMsthAnAni kiM kRtayugmapradezAvagADhAni 8 ityAdi / praznaH / bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama! 'oghAdeseNa kaDajummaparasogADA' ogha dezena sAmAnyataH kRtayugmapadezAtragADhAni patrANi saMsthAnAni bhavanti / 'no teogavaesogADhA' no poja dezAvagADhAni / 'no dAzrajummapae sogADhA' no dvAparayugmamadezAvagADhAni 'no kaliyogapaeso gADhA vi' no kalyo pradezAvagAhAnyapi, he gautama ! sAmAnyavivakSayA patrANi saMsthAnAni kevalaM kRtayugmamadezAvagADhAnyeva bhavanti na tu jyojadvAparayugnakalpojapradezAvagADhAni bhavantItyarthaH / 'vihANAdeseNaM' vidhApratipAdita jo pAMca sAta Adi jaghanya vRttasaMsthAna ke bheda haiM unameM se 4 kA apahAra karane para do kI avaziSTatA nahIM hai / aya gautamasvAmI prabhu zrI se aisA pUchate haiM- 'tasA NaM bhaMte / saMThAMNA kiM kaDajumma0 pucchA0' he bhadanta / yatra saMsthAna kyA kRtayugmapradezAvagADha haiM ? athavA yojapradezAvagADha haiM ? athavA dvAparayugmapradezAvagADha hai ? athavA kalpojapradezAvagADha haiM ? isake uttara meM prabhu zrI kahate hai'goyamA ! oghAdeseNaM kaDajummaparasogADhA' he gautama ! patrasaMsthAna sAmAnya se kRtayugmapradezAvagADha haiM 'no teogapaeso gADhA' yojanadezaranic nahIM hai 'no dAvarajummapaesogADhA' dvAparayugmapradezAvagADha bhI nahIM haiM / 'no kaliogapaesogADhA vi' aura na kalpoja pradezAvagahI haiN| isa prakAra patra saMsthAna kevala kRnayugma pradezAvagADha hI | jyoja dvAparayugma 'aura kalpojapradezAvagADha nahIM hai 'vihANAdeseNaM' che ke-pahelA pratipAdana karela pAMca, sAta vagere jaghanya bhedo che. temAMthI 4 cAranA apahAra karavAthI e zeSa rahetA nathI. vRtta saMsthAnanA have zrIgItabhasvAmI anuzrIne yevu che che - 'taMsA Na' bhaMte ! saMThANA kiM kadajumma0 pucchA0' he bhagavan yasa saMsthAno zuddha drutayugbha pradezAvagAdatrANA che? athavA dvApara yugma pradezavALA che? ke lyeAja pradezAvagADhavALA che ? zyA praznanA uttaramAM prabhuzrI che hai - 'goyamA ! ogha deseNa kaDajummaparaso jJAna' ke gautama ! vyastra saMsthAnA sAmAnyapaNAthI mRtayugma pradezAvagaDhavALA che. 'no te ogapaeso gADhA' pradezAvagADhavAjA nathI. 'no dAvarajumma esogADhA' dvApara yugbha pradezAvagADhavAjA nathI. 'no kali ogapae sogADhA' bhane yona pradezAvagADha paNa nathI. A rIte vyusa sasthAnA kevaLa kRtayugma pradezAvagADha vALA ja che. caiAja dvApara yugma ane kalyAja pradezAvagADhavALA nathI. Page #686 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI nAdezena-tattavyaktirUpeNa vizeSarUpeNa ityarthaH 'kaDa jummapaesogADhA vi' kRtayugmapradezAvagADhAnyapi teogapae sogADhA vi' yojapradezAvagADhAnyapi kintu no dAvarajummapaesogADhA no kalibhogapaesogADhA' no dvAparayugmapradezAvagAhAni, nApi kalyojapadezAvagADhAni vyasrANi saMsthAnAnIti / 'cauraMsA jahA vaTTA' catu. rasrANi saMsthAnAni yathA vRttAni-vRttasaMsthAnAni tathaiva jJAtavyAni, tathAhi-catu' rasrANi saMsthAnAni oghAdezena kevalaM kRtayugmapradezAvagADhAnyeva nAnyatryojAdipradezAvagAhAni / vidhAnAdezena tu kevalaM dvAparayugmapadezAvagADhAni na bhavanti, zeSa-sarva kRtayugmayoja-kalyojamadezAvagADhAni bhavantyeveti / / tathA yasasaMsthAna vidhAna-bhedakI apekSA se eka eka kI apekSA se 'kaDajummapaesogADhA vi' kRtayugma pradezAvagAda bhI haiM 'teprogapaesogADhA vi' yojapradezAvagADha bhI haiN| kintu 'no dAvarajummapae. sogADhA dvAparayugmapradezAvagADha nahIM haiN| 'no kali bhogapaesogADhA' kalyoja pradezAvagADha bhI nahIM haiN| 'caraMtA jahA vaTTA' vRttasaMsthAnoM kA jasA varNana kiyA gayA hai vaisA hI varNana caturasra saMsthAnoM kA jAnanA cAhiye / arthAt caturasra saMsthAna sAmAnya rUpa se kevala kRtayugma pradezAcagADha hI haiM, vyojapradezAvagADha nahIM haiM, dvAparayugma pradezAvagATa bhI nahIM haiM aura na kalpoja pradezAvagADha hI haiN| tathA vidhAna kI apekSA se ve kevala dvAparayugma pradezAvagADha nahIM haiM, kintu kRtayugma pradezAva. gADha hai, yojapradezAvagADha haiM aura kalyojapradezAvagADha haiN| 'vihANAdeseNa' tathA yasa saMsthAna vidhAnAza-mehanI apekSAthI-meTa 4 sadhyAnI apekSAyI 'kaDajummapaesogADhA vi' kRtayugama prazAbhATa pApA 5 che. 'ogapaesogADhA vi' yA prazAsavANA 55 che. 52' 'no dAvarajummapaesogADhA' 652 yubha pradezamA nathI. tayA 'no kaliogapaemogADhA' yA4 prazANA 5 nathI. 'cauraMsA jahA vaTTA' vRtta sasthAnAnA samayamA prabhAnu na 42vAmA mAvyu che, eja pramANenuM varNana caturasa saMsthAnanA saMbaMdhamAM paNa samajavuM. arthAt caturastra saMsthAna sAmAnya paNuthI kevaLa kRtayugya pradezAvagADhavALA ja che. te ja pradezAvagADhavALA nathI, dvApara yugla pradezAvagADhavALA nathI. ane kAje pradezAvagADhavALA paNa nathI. tathA vidhAnadezanI apekSAe - te kevaLa dvApara yugma pradezAvagADhavALA nathI paraMtu kRtayugma pradezAvagADhavALA che, eja pradezAvagADhavALA paNa che. ane kAja pradezAvagADhavALA paNa che, 'AyayA Na bhaMte ! saMThANA pucchA' 3 lApana mAyata sathAnazu tathuma Page #687 -------------------------------------------------------------------------- ________________ = prameyandrikA TIkA za025 u.3 jhU04 dravyArthatvena pradezanirUpaNam 669 'AyayA NaM bhaMte ! saMThANA pucchA ?" AyatAni khalu bhadanta ! saMsthAnAni iti pRcchA ? he bhadanta ! AyatAni saMsthAnAni kiM kRtayugmanadezAvagAhAni yadvA yoja'pradezAvagAhAni ki ? dvAparayugmapadezAvagAhAni vA yadvA-kalpojapadezAvagADhAni bhavantIti praznaH 1 bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'oghAdeseNaM kaDajummapaesogADhA' oghAdezena sAmAnya vivakSAyAm kRtayugmadezAva gADhAni AyatAni saMsthAnAni bhavanti / 'no teogapaesogADhA' no yojmdeshaavgaaddhaani| 'no dAvarajummapaesogADhA' no dvaapryugmprdeshaavgaaddhaani| 'no kalibhogapaesogADhA' no kalyojapadezAvagADhAni AyatAni saMsthAnAnIti / 'vihANAdeseNaM kaDajumma" paesogADhA vi jAva kaliyogapaesogADhA vi' vidhAnAdezena tattavyaktyapekSayA tukRpyugmapradezAvagADhAnyapi yAvat kalyojapradezAvagADhAnyapi yAvatpadena yojapradezAvagADhAnyapi dvAparayugmapradezAvagADhAnyapi ityanayoH saGgraho bhavati / iti / 'AyayA NaM bhaMte / saMThANA pucchA' he bhadanta ! Ayata saMsthAna kyA kRtayugmapradezAvagADha haiM ? yojapradezAvagADha haiM ? athavA dvAparayugmapradezA. vagADha haiM ? athavA kalyojapradezAvagADha haiM ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'goyamA' he gautama ! 'oghAdeseNaM kaDajummapaesogADhA' sAmAnya rUpa se AyatasaMsthAna kRtayugmapradezAvagADha haiM / para ve 'no teogapaesogADhA' yojapradezAvagADha nahIM haiM 'no dAvarajummapaesogADhA dvAparayumma pradezAvagADha nahIM haiM 'no kaliogapaesogADhA' kalyojapadezAvagADha nahIM haiN| 'vihANAdeseNa kaDajummapaesogADhA vi jAva kaliogapaeso. gADhA vi' bheda kI apekSA se ve kRtayugma pradezAvagaDha bhI haiM yAvat kalyojapradezAvagADha bhI haiN| yahAM yAvat padase 've pojapradezAvagAda bhI haiN| aura dvAparayugma pradezAvagADha bhI haiM' aisA pATha gRhIta haA hai| pradezAvagaDhavALA che? ja pradezAvagADhavALA che? athavA dvApara yugma prade. zAvagADhavALA che ke kalija pradezAvatra DhavALA che ? A praznanA uttaramAM prabhuzrI 4 cha -'goyamA ! gautama ! 'oghAdeseNaM kAjummapaesogADhA' sAmAnya pAthI mAyata sasthAnA kRtayubha pradezAvA che. 52tu te 'no teogapae. sogADhA' yo pradeza nathI, 'no dAvarajumma esogADhA' 52 yugma pradeza mA 5 nathI 'no kaliogapaesogADhA' 4kSya prazAvamA 5 nathI 'vihANAdeseNa kaDajummapaesrogADhA vi jAva kaliogapaesogADhA vi' bhedanI apekSAthI te kRtayugma pradezAvagaDhavALA paNa che, je pradezAvagADhavALA paNa che, dvAparayugyapradezAvagADhavALA paNa che. ane kayeja pradezAvagADhavALA paNa che. + Page #688 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre evaM tAvat-kSetrataH ekatvAnekatvAbhyAM saMsthAnAni vicAritAni, atha-punarekatvAnekatvAmyAmeva kAlataH saMsthAnAni vicArayitumAha 'parimaMDaleNaM bhaMte' ityAdi , 'parimaMDale NaM bhaMte ! saMThANe kiM kaDajumnasamayahie' parimaNDalaM khalu bhadanta ! saMsthAna kiM kRtayugmasamayasthitikam / 'teogasamayahiie' yojasamayasthitikam / 'dAvarajummasamayaTiie' dvAparayugmasamayasthitikam / 'kaliogasamayaTiie' kalyojasamayasthitikaM vA / ayamAzayA-parimaNDa lena saMsthAnena pariNatAH skandhAH kiyantaM kAlaM tiSThanti ? kiM catuSkApahAre tatkAlasya samayA zvaturagrA bhavanti vyagrA:-dvayayAHekAgrA vA bhavantIti prshnH| bhagavAnAi-goyamA' ityaadi| 'goyamA' he gautama ! isa prakAra se kSetra kI apekSA lekara ekavacana aura yAluvacana se saMsthAnoM kA vicAra kiyaa| aba punaH ekatva aura anekatva se hI kAlakI apekSA lekara saMsthAnoM kA vicAra karane ke liye 'parimaMDale NaM bhaMte !' ityAdi sUtra sUtrakAra kahate haiM-'parimaMDaleNa bhaMte ! saMThANe kiM kaDajummasamaya Tiie' isameM gautama svAmIne prabhu zrI se aisA pUchA hai-he bhadanta ! parimaMDala sasthAna kyA kRtayugma samaya kI sthiti vAlA hai ? athavA 'teogasamayaTiie' yoja samaya kI sthitivAlA hai ? athavA 'dAvarajummasamayaTiie' dvAparayugmarUpa samaya kI sthitivAlA hai ? athavA 'kali ogasamayahiie' kalyoja samaya kI sthiti vAlA hai ? tAtparya isakA __ yaha hai ki parimaMDala saMsthAna ke rUpa meM pariNata hue skandha kitane kAla taka rahate haiM ? kyA catuSka ke apahAra se usake kAla ke samaya caturagra hote haiM ? athavA vyagra hote haiM ? athavA vyagra hote haiM ? athavA ekAgra upara pramANe kSetranI apekSAthI eka vacana ane bahuvacanathI saMsthAnenA saMbaMdhamAM vicAra karavAmAM Avela che. have pharIthI eka paNa ane aneka paNAthI ja kALanI apekSA laIne saMsthAnA saMbaMdhamAM vicAra karavA mArTa sUtradhAra nIce pramANetuM sUtra 4 che. 'parimaDale Na bhaMte !' tyAta 'parimaMDale NaM bhaMte ! kiM kaDajummasamayadiie' 2 // sUtrathI zrI gautabhasvAmI prabhune evuM pUche che ke-he bhagavad parima Dala sasthAna zuM kRtayuma samayanI sthAtivANucha 1 mA 'teogasamayaTriie' yA samayanI sthiti -pANu cha ? mdh| 'dAvarajummasamayadiie' dvApara yugama samayanI sthiti pANucha1 mA 'kaliogamamayadiie' mA yo samayanI sthiti vALuM che ? kahevAnuM tAtparya e che ke parimaMDalasaMsthAna paNAthI pariNuta thayela skaMdha keTalA kALa sudhI rahe che? cAranA-apahArathI tenA kALane samaya caturasa hoya che. athavA vyartha hoya che. dvaya hoya che. athavA ekAgra hoya Page #689 -------------------------------------------------------------------------- ________________ T refer TIkA za025 u. 3 sU04 dravyArthatveta pradezanirUpaNam 'siya kaDajummasamaM jAva kalibhogasamaMyahi' syAda - kRtayugmasamayasthitikaM yAvat- kalyo jasamayasthitikam / atra yAvatpadena syAt jyojasamayasthitikai spAt dvApamayugmasamayasthitika mityanayoH saMgrahaH / ' evaM jAva Ayae' evam - parimaNDalasaMsthAnavadeva vRttasaMsthAnAdArabhyA''yatAnvasaMsthAnaparyantaM syAt kRtayugmasamaya sthiti yAvat syAt kalpojasamaya sthitikamiti / ayaM bhAvaH - parimaNDalAdi saMsthAnena pariNataskandhAnAM kRtayugmAdi sarvasamayasthitikatvaM bhavatIti / 'parimaMDaLAnaM bhaMte ! saMThANA' parimaNDalAni khala bhadanta ! saMsthAnAni ki, kaDajummasamayaDiyA pucchA' kiM kRtayugmasamayasthitikAni iti pRcchA / he hote haiM ? isake uttara meM prabhu zrI kahate haiM 'goyamA / siya kaDajumma samayahie jAva kaliogasamayahie' he gautama! parimaMDala saMsthAna kadAcit kRtayugma samaya kI sthitivAlA hai aura yAvat vaha kadAcit kalpoja samaya kI sthiti vAlA bhI hai| yahAM yAvatpada se 'syAt poja samayasthitikaM syAt dvAparayugma samayasthitikam' isa pATha kA saMgraha huA hai / ' evaM jAva Ayae' parimaMDala saMsthAna ke jaise hI vRttasaMsthAna se lekara Ayata saMsthAna taka saba saMsthAna kRtayugma samaya kI sthitivAle bhI haiM / yAvat kalpoja samaya kI sthitivAle bhI haiN| tAtparya yahI hai ki parimaMDala Adi saMsthAna se pariNata skandhoM meM kRtayugma Adi sarva samaya kI sthiti rUpatA hai / 'parimaMDalANaM bhaMte! saMThANA' he bhadanta / samasta parimaMDala saMsthAna 'kiM kaDajummasamayahiyA pucchA' kyA kRtayugma samaya kI sthiti vAle che? yA praznanA uttaramAM anuzrI De - 'goyamA' khiya kaDajummasamaya diie jAva kalibhogasamayaTThiie' De gautama paribhausa saMsthAna adha vAra druta yugbha saMbhayanI sthiti vANu hoya he sADIMyAM yAvat yathA 'syAt jyojasamaya sthitikaM syAt dvAparayugmasamayasthitikam' 'te vA samayanI sthitiva chu. hAya che ane kAI vAra dvAparayugma samayanI sthitivALuM heAya che yA pAunA sAtha thye| che. 'eva jAva Ayae' paribhausa saMsthAnanA udhana pramaNe vRtta sasthAnathI laIne Ayata sa MsthAna sudhInA saghaLA sthAne kRta yAvartI kalyAja samayanI sthitivALA paNa yugma samayanI sthiti vALA che che. kahevAnu tAtpa e che ke parimaDala vigere sasthAneAthI pariNata thayelA skaMdhamAM mRtayugma vigere tamAma samayanI sthiti rUpatA che. 'parimaMDaLA Na bhaMte! saMThANA' he bhagavan saghaNA paribhausa saMsthAno kiM kaDajummasamayaddizyA pucchA' zu' hRtayugbha sabhayanI sthitivANA he ? athavA Page #690 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIne bhadanta / parimaNDalasaMsthAnAni kiM kRtayugmasamayasthitikAni ? athavA-yoja samayasthitikAni ? yadvA-dvAparayugmasamayasthitikAni ? kiM vA-kalyojasamayasthitikAni iti prazna: ? bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'oghAdeseNa siya kaDajummasamayaTiiyA' oghAdezena sAmAnyataH syAt-kadAcita kRtayugmasamayasthitikAni / 'jAva siya phaliogasamayaviiyA' yAvad syAtkadAcit kalyojasamayasthitikAni yAvat padena yojasamayasthitikAni dvAparayugmasamayasthitikAnItyanayoH saGgrahaH / 'vihANAdeseNaM kaDajummasamayahiiyA vi' vidhAnAdezena tatcad vyaktyapekSayetyarthaH kRtayugmasamayasthitikAnyapi, 'jAva. kaliogasamayahiiyA vi' yAvat kalyojasamayasthitikAnyapi yAvatpadena yona. dvAparayugmasamayasthitikAnItyanayoH saMgraho bhavatIti / haiM ? athavA yoja samaya kI sthiti vAle haiM ? athavA dvApara samaya kI sthiti vAle haiM ? athavA kalyoja samaya kI sthiti vAle haiM ? isake uttara meM prabhu zrI kahate haiM-'gAyanA! oghAdeseNa siya kaDajumma samayaTTiyA' sAmAnya rUpa se ve kadAcit kRtayugma samaya kI sthiti vAle bhI haiM 'jAva siya kaliogasamayadviyA' yAvat kadAcit ve kalyoja samaya kI sthiti vAle bhI haiN| yahAM yAvatpada se 'yojasamayasthitikAni dvAparayugmasamayasthitikAni' isa pATha kA saMgraha huA hai| 'vihANA. deseNa kaDajummasamayahiyA vi' tathA vidhAna kI apekSA se ve kRta yugma samaya kI sthitivAle bhI haiM yAvat kalyoja samaya kI sthinighAle bhI haiN| yahAM para bhI yAvatpada se 'yojadvAparayugmasamayasthitikAni' ina padoM kA grahaNa huA hai| 'evaM jAya AyayA' parimaMDala saMsthAna ke dvAparayugma samayanI sthitivALa che athavA kAja samayanI sthitivALA che? mA praznanA uttaramA prabhu zrI 49 che 4-'goyamA ! 8 gautama ! 'oghAdeseNa kaDajummasamayaTiiyA' sAmAnyapaNAthI 4 vA2 kRtayubha samayanI sthitiyANA 55 cha. 'jAva siya kaliogasamayadviiyA' yAvat hAthit tamA 48yA4 sabhayanI sthiti paya cha mahiyAM yAvara54thI 'yojasamayasthitikAni dvAparayugma samayasthitikAni' mA 18 Dara rAya che. 'vihANAdeseNa kaDajummasamayaDhiiyA vi" tathA vidhAnanI apekSAthI teo kRtayu samayanI sthitivALA paNa che. yAvata kaja samayanI sthitivALA paNa che ahIMyAM paNa yAvat padathI 'iyojadvAparasamayasthitikAni' mA phe| aba yAM Page #691 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrikA TIkA za025 u. 3 sU04 dravyArthatvena pradezanirUpaNam 673 ' evaM jAva AyA' evam parimaNDalasaMsthAnavadeva yAvadAyatAni saMsthAnAnyapi bodhyA / atra yAvatpadenaM vRtta-vyasra-caturasrasaMsthAnAnAM grahaNaM bhavatIti / arraandaar meva bhAvataH saMsthAnAni prAha - ' parimaMDaLe NaM' ityAdi / 'parimaMDale bhaMte ! ThANe' parimaNDalaM khala bhadanta ! saMsthAnam / 'kAlavannapajjavehiM kiM kaDajumme jAva kalibhoge' kAlavarNaparyavaH kiM kRtayugmam yAvat kalyo - jam 1 he bhadanta ! parimaNDalasaMsthAnaM kAlavarNavaryavAn adhikRtya kiM kRtayugma yAvat kalyo jarUpam atra yAvatpadena kiM jyojarUpam - dvAparayugmarUpaM vA ? itya nayoH saMgraha iti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi / goyamA ! he gautama! 'siya kaDajumme' syAt kadAcit kRtayugmam / evaM eraNaM amiLAveNaM jaheba ThiIe' jaise hI yAvat Apata saMsthAna taka kathana jAnanA caahiye| yahAM yAMvaspada se, yaMtra aura caturasra saMsthAnoM kA grahaNa huA hai| aba ekasva aura anekatva se saMsthAnoM kA kathana bhAva kI apekSA lekara sUtrakAra karate haiM - isameM gautama ne prabhuzrI se aisA pUchA hai - 'parimaMDale bhaMte! saMThANe kAlavannapajjavehiM kiM kaDajumme jAva kalibhoge' he bhadanta / parimaMDala saMsthAna kAle varNa kI paryAyoM kI apekSA se kyA kRtayugma rUpa hai ? athavA yAvat kalpoja rUpa hai ? yahAM yAvatpada se 'kiM trapojarUpam, dvApara yugmarUpaM vA' ina padoM kA grahaNa huvA hai / isa prazna ke uttara meM prabhu zrI kahate haiM-'goyamA !' siya kaDajumme' vaha kadAcit kRtayugma rUpa hai 'evaM eeNaM abhilAveNa jaheva ThiIe' isa prakAra ke ' evaM jAva AyayA' paribhausa saMsthAnanA uthana prabhA yAvat bhAyata sasthAna sudhInuM kathana samajavuM joIe. ahIyAM yAvapadathI vRtta, vyasa ane caturasra A sasthAnA grahaNa karAyAM che. have bhAvanI apekSAthI eka paNA ane anekapaNAthI saMsthAnAnu kathana sUtrakAra kare che. temAM gautamasvAmI prabhune evuM pUche che ke--mitte NaM bhaMte! saMThANe kAlatrannapajjavehi ki kaDajumme jAva kalioge' he bhagavan primaDala sa'sthAna kALAvaNunI paryAcAnI apekSAthI zuM kRta yugma rUpa athavA yAvat, uhyona 35 che ? ahIMyAM yAvat pathI 'kiM' jyojarUpam dvApara yugmarUpam vA' aaaayte| zraNu urAyA he. mA praznanA uttaramA pralu gautama svAbhIne 4 - 'goyamA ! siya kaDajumme' te / 'evaM eeNa abhilAveNa N jaddeva ThiIe' mA prabhAvenA bha0 85 vAra kRtayugma 35 che. alisA yathI samaya bhane Page #692 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre 64 evam etena abhilApena yathaiva sthitau yathAsamayasthitiviSaye kathitam tathaivasenaivAbhilApena vRttAdisaMsthAneSvapi vaktavyamiti / tathAhi - 'parimaMDale NaM saMThANe kAlavannapajjavehiM siya kaDajumme jAva siya kalioge' ityAdyAlApakAH sarvatra kAryA: / ' evaM nIlavanapajjavehiM' evaM nIlavarNaparyaveH yathA kALavarNa paryavaiH kRtayugmAdirUpaM parimaMDala saMsthAnaM kathitaM tathaiva nIlavarNaparyavairapi kRtayugmarUpANi yAvada - kalyo jarUpANi jJAtavyAnIti / ' evaM paMcahi vaNNehi' evaM kAlanItivarNadvayaM sammelya paJcabhirvarNaiH parimaNDalAdIni saMsthAnAni jJAtavyAni / yathA kAlanIlavarNaparyavaiH parimaNDalAdisaMsthAnAni kathitAni tathaiva zeSa-lohita-hAridra. - zuklarUpavarNajayaparyavairapi kRtayugmAdirUpANi vAcyAnIti / evameva parimaNDaLAdi abhilApa se jaisA kathana samaya evaM sthiti ke viSaya meM kiyA gayA hai usI prakAra kA kathana yahA~ para bhI karanA cAhiye / arthAt- 'parimaMDaleNaM saMThANe kola bannapajja ve hiM siya kaDajumme, jAba siya kali oge' isa prakAra ke olApaka yahAM sarvatra kahanA cAhiye / 'evaM nIlavannapajjavehiM' jisa prakAra kRSNavarNa kI paryAyoM kI apekSA se parimaMDala saMsthAna kRtayugma rUpa yAvat kalyo jarUpa kahA gayA hai usI prakAra se vaha nIlavarNa kI paryAyoM kI apekSA se bhI kRtayugma rUpa yAvat kalyoja rUpa kahA gayA hai / 'evaM paMcaviNehiM' jisa prakAra se kRSNavarNa kI paryAyoM kI aura nIlavarNa kI paryAyoM kI apekSA se parimaMDalAdi saMsthAna kRnayugma rUpa yAvat kalyo jarUpa kaheM gaye haiM usI prakAra se ve zeSa lohita, hAridra aura zuklavarNa kI paryAyoM kI apekSA se bhI ve kRtayugmAdi rUpa kahe haiM aisA jAnanA cAhiye / isI prakAra se parimaMDala Adi saMsthAna 'dohiM sthitinA sabadhamAM je pramANenu kathana karavAmA Avyu che. eja rItanu athana sAMpa 2' hA arthAt 'parimaMDaLe Na' 'saThANe kAlavannapajjavehi siya kaDajumme jAva siya kalioge' yA prabhAhInA AtA aDIMyAM aghe 4 hevA lekhe. ' evaM nIlavannapajjavehi" RSNuvAnI paryAyAnI ape kSAthI je pranANe parima Dala saMsthAna mRtayugma rUpa yAvat lyeAja rUpa kahyu che, eja rIte te nIlavaznA paryAyeAnI apekSAthI paNa kRta yugmarUpa yAvat kalyeAja rUpathI kahyuM che 'eva paMcahi vaNNehi ' ? pramANe kRSNaNuvAnA paryAcAnI ane nIlavarNa nA paryAcAnI apekSAthI parima`DA caiAja dvApara vigere sa'sthAnA mRtayugma rUpa yAvat kalcAja rUpa kahyA che, eja rIte tee bAkInA leAhita-lAla hAridra-pILA ane zukala-dheALA vanA paryAyenI apekSAthI paNa kRtayugmapi kahyA che. tema samajavu. eja rIte pirama'la Page #693 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyA~ndrakA TIkA za025 u.3 sU04 dravyArthatvena pradezanirUpaNam 675 saMsthAnAni dohi gaMdhehi dvAbhyAM gandhAbhyAM suramidurabhirUpAbhyAM, surabhidurabhigandha paryavairityarthaH / tathA-paMcahi rasehi' iti paJcabhiH-tikta-kaTu-kapAyA-'mlamadhurarUpaiH saiH-rasAyavaiH, tathA 'aTThahiM phAsehiM jAva lakkhaphAsapajjavehi' aSTAmiH -sparzaH yAvadrUkSa-sparzaparyavaiH karkaza-mRdu-guru laghu-zIto-SNa-snigdharUkSarUpa raSTAbhiH payarityarthaH kRtayugmAdi vicAraNIyam iti / pUrvavarNitasaMsthAnAnAM madhye ekaikaza kRtya kasmin kiyatI saMkhyA vidyate ? iti pradarzikA vRddhasampradAyoktAH paJcasaMgrahaNyo gAthA atra procyante 'parimaMDale ya vaTTe, taMse cauraMsa Ayae cev| . ghaNapayarapahamavajja, oyapaese ya jumme ya // 1 // paMca ya vArasayaM khalu, satta ya battIsa paMca vahAmi / tiyachakkAyapaNatIsA, cauro ya havaMti taMsaMmi // 2 // nava ceva tahA cauro, sattAvIsA ya aTTacauraMse / tigadugapannarase ceva chacceva ya Ayae hoti // 3 // paNayAlIsA vArasa, chanbheyA AyayaMmi saMThANe / parimaMDalaMmi vIsA, cattAyabhave paesaggaM // 4 // satve vi AyayaMmi geNhasu parimaMDalaMmi kaDajummaM / .. vajjejja kaliM taMse dAvarajummaM ca sesesu' // 6 // chAyA-parimaNDalaM ca vRttaM vyasaM caturasramAyataM caiv|| prathamavAni ghanapratarabhedAni ojapradezAni yugmAni ca // 1 // paJca ca dvAdaza khala sapta ca dvAtriMzacca pnycvRtte|' trayaH SaT paJcatriMzat catvArazca bhavanti vyasre // 2 // gaMdhehi paMcahi rasehi, ahahiM phAse hiM jAva lakkhAphAsapajjavehi do __ gaMdha surabhi durabhi gaMdha kI paryAyoM se pAMca rasoM-tikta, kaTu, kaSAya, * Amla aura madhura ina rasoM kI paryAyoM se tathA ATha sparzoM kI-karkaza mRdu, guru, laghu, zIta, uSNa, snigdha evaM rukSa kI paryAyoM se kRtayugmAdirUpa haiN| aisA vicAra karanA cAhiye / ina eka 2 karake pUrva varNita vigaire saMsthAnA 'dohiM gaMdhehi, paMcahi rasehi, ahi phAsehi' jAva luksa. phAsapajjavehi" surabhI-suga bhane 62mI dudha se 2 gadhanI paryA. cothI, tikta, kaTu, kaSAya, azla ane madhura A rasonI paryAyathI tathA ATha sparzathI eTale ke karkaza, mRdu, guru, laghu, zIta, uSNa, nigdha, ane rUkSa e ATha sparzanI paryAyathI kRtayugmAdi rUpa che. e pramANe samajavuM joIe. A Page #694 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsare nava caiva tathA catvAraH saptaviMzatizcASTau caturasra / trayo dvau paJcadazacaiva paDeva cAyate bhavanti // 3 // paJca catvAriMzadadvAdazapabhedAH Ayate saMsthAne / parimaNDale viMzatizcatvArazca bhavet pradezAgram // 4 // sarve'pi Ayate (sarverAzaya iti) gRhANa parimaMDale kRtayugmaM varjayet kaliM vyasra dvAparayugmaM ca zeSeSu / / 5 // 04 // 'dravyAcapekSayA saMsthAnaparimANAdhikArAt saMsthAnavizeSitasya lokasyApi pUrvoktarUpeNaiva parimANanirUpaNAyAha- seDhIo NaM maMte' ityaadi| mUlam-seDhIo NaM bhaMte ! davvaTTayAe ki saMkhejAo asaMkhejAo arNatAo ? goyamA ! no saMkhejjAo no asaMkhe. jjAo annNtaao| pAINapaDINAyayAo NaM bhaMte ! seDhIo davvaTTayAe ki saMkhejjAo asaMkhejjAo aNaMtAo evaM ghev| ____ evaM dAhiNuttarAyayAo vi evaM uddddmhaaytaaovi| logAgAsaseDhIo NaM bhaMte ! davaTThayAe kiM saMkhejAo asaMkhejAo aNaMtAo? goyamA! no saMkhejjAo asaMkhajjAo no aNaM. taao| pAINapaDINAyatAoNaM bhaMte! logAgAsaseDhIo dabaTayAe ki saMkhejjAo3 evaM cev| evaM dAhiNuttarAyayAo vi evaM uDDamahAyayAo vi aloyAgAsa seDhIoNaM bhaMte ! davaTrayAe kiM saMkhejAo asaMkhejAo aNaMtAo? goyamA! no saMkhejjAo no asaMkhejjAo annNtaao| evaM pAINapaDINAyayAo vi, evaM dAhiNuttarAyayAo vi evaM uDDamahAyatAo vi| seDhIo NaM bhaMte ! paesaTTayAe ki saMkhejAo03 jahA davvaTTayAe tahAsaMsthAnoM ke bIcameM kisa saMsthAna meM pradezoM kI kitanI saMkhyA hai isa bAta ko maMgraha karake dikhAne vAlI vRddha saMpradAyokta ye pAMca saMgrAhaka gAthAeM hai-'parimaMDale ya vaTTe ityAdi ||suutr 4 // pahelA varNavelA eka eka saMsthAnomAM kayA saMsthAnamAM pradezanI keTalI saMkhyA che? A vAta saMgraha karIne batAvavALI vRddha saMpradAya praNAli pramANe bhA pAMya saDa thaa| 4 che. 'parimaDaleya vaTTe' yAhi // 10 4 // Page #695 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 pramaindrikA TIkA za025 u. 3 sU05 lokasya parimANanirUpaNam paTTayAe vijA uDDamahAyayAo vi, savvAo anaMtAo / logAgAsaseDhIo NaM bhaMte! parasaTTayAe kiM saMkhejjAo ? pucchA goyamA ! siya saMkhejAo siya asaMkhejjAo no anaMtAo / evaM pAINapaDoNAyayAo vi dAhiNuttarAyayAo vi evaM caitra, uDDUmahAyatAo no saMkhejAo asaMkhejjAo no anNtaao| alogAgAsaseDhIo NaM bhaMte! paesadhyAe pucchA, goyamA ! siya saMkhejjAo, siya asaMkhejjAo siya anaMtAo pAINapaDINAyayAo NaM bhaMte! aloyA0 pucchA goyamA ! no saMkhejjAo no asaMkhejjAo anaMtAo / evaM dAhiNuttarAyayAo vi umahAyayAo pucchA ? goyamA ! siya saMkhejjAo siya asaMkhejjAo siya anaMtAo // sU0 5 // chAyA-zreNayaH khalu bhadanta / dravyArthatayA kiM saMkhyeyAH ? asaMkhyeyAH 1 anantAH gautama ! no saMkhyeyAH, no asaMkhyeyAH, anantAH / mAcIpatIcyAyatAH khalla bhadanta ! zreNayaH dravyArthatayA kiM saMkhyeyAH, 0 3 evameva / evaM dakSiNotarAyatA api - evamUrdhvAdha AyatA api / lokAkAzazreNayaH khalu bhadanta ! dravyAtayA ki saMkhyeyA asaMkhyeyA anantAH ? gautama ! no saMkhyeyAH, asaMkhyeyAH, no anantAH / prAcI pratIcyAyatAH khala bhadanta ! lokAkAzazreNayaH dravyArthatayA ki saMkhyeyA03 evameva / evaM dakSiNottarAyatA api etramRrdhAsdha : AyatA api / alokAkAzazreNayaH khalu bhadanta ! dravyArthatayA ki saMkhyeyAH asaMkhyeyAH ?, anantAH ?, gautama ! no saMkhyeyAH, no asaMkhyeyAH anantAH / evaM prAcIpatIcyApatA api, evam dakSiNottarAyatA api, uvadhi AyatA evam api / zreNayaH khalu bhadanta ! pradezArthatayA ki saMkhyeyAH 3 yathA - dravyArthatayA tathA pradezArthatayA api yAvadUrdhvAdha AyatA api sarvA anantAH / lokAkAzazreNayaH khalu bhadanta ! pradezArthatayA ki saMkhyeyAH 3 pRcchA, gautama ! syAt-saMkhyeyAH syAd-asaMkhyeyAH no anantAH / evam - mAcImatIcyAyatA api, dakSiNottarAyatA api evameva, UrdhvAdha AyatA no saMkhyeyAH, asaMkhyeyAH, no anantAH / alokAkAzazreNayaH khalu bhadanta ! pradezArthatayA pRcchA ? gautama ! syAt-saMkhyeyA syAd asaMkhyeyAH syAd anantAH / prAcIpratIcyAyatAH khalu bhadanta ! alokAkAzasya0 pRcchA ? gautama ! no saMkhyeyAH no asaMkhyeyAH anantAH, evaM dakSiNottarAyatA api / Page #696 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 678 bhagavatIstre UrdhvAdha AyatAH pRcchA ? gautama / syAt saMkhyeyAH syAd asaMkhyeyAH sthAt anantAH // 05 // TIkA-'seDhIoNaM bhaMte !' zreNayaH khalu bhadanta ! yadyapi-zreNIzabdena paktimAtraM kathyate tathApi-atra prakaraNavalAt AkAzapadezazreNaya-eva gRhItavyAH , AkAzapadeza zreNInAmeva prakrAntatvAt tatra zreNayaH avivakSitalokAlokabhedatvena sAmAnyAH 1, tathA-vA eva zreNayaH pUrvAparAyatAH2 dakSiNottarAyatAH3, urdhA'dha AyatAH 4 / evaM lokasambandhinyo'lokasambandhinyazca tAH zreNayo bhavanti / tAH dravyAdika kI apekSA se saMsthAna parimANa ke adhikAra ko lekara aba sUtrakAra saMsthAna vizeSita loka kA bhI pUrvokta rUpa se hI pari"mANa nirUpaNa karane ke liye sUtra kA kathana karate haiM-'seDhIo NaM bhaMte ! vvayAe kiM saMkhejjAo' ityAdi sUtra // 5 // TIkArtha-yahAM gautama svAmIne prabhu se aisA pUchA hai-'se DhIbho NaM bhaMte ! davaTTayAe ki saMkhejjAo, asaMkhejjAo, aNatAo' he bhadanta! dravya kI apekSA se zreNiyAM kyA saMkhyAta haiM ? athavA asaMkhyAta haiM ? athavA ananta haiM ? yadyapi zreNI zabda se paGktimAtra kA kathana hotA hai arthAt zreNI zabda kA artha paGktimAtra hai phira bhI yahAM para prakaraNa ke vaza se 'AkAza pradeza paGktiyAM zreNI zabda se gRhIta huI haiN| isa prakAra loka aura aloka ke bheda kI vivakSA kiye binA hI ve yahAM sAmAnya rUpa. grahIta hotI haiM / ye zreNiyAM pUrva se pazcima taka lambI haiM, dakSiNa se uttara taka lambI haiM aura urva se adhobhAga taka lambI haiN| isa prakAra kI ye zreNiyAM loka meM bhI haiM aura aloka meM bhI haiN| isa saya abhiprAyako dravya vigerenI apekSAthI saMsthAna parimANunA adhikArathI have sUtrakAra saMsthAna vizeSa lekanuM pUrvokta prakArathI ja parimANa nirUpaNa karavA mATe sUtranuM 4thana 42 che 'seDhIo Na bhaMte ! davaTTayAe ki saMkhejjAo' tyAhi. Ta -have gItabhasvAmI prasuzrIna sapUche che hai-'seDhIo NaM bhave ! davvadayAe ki saMkhejAo asakhejAo' hai bhagavan dravyanI apekSAthI zreNIyA saMkhyAta che? ke asaMkhyAta che ? athavA anaMta che? joke zreNI zakhathI paMktinuM grahaNa-kathana thAya che, arthAta zreNI zabdano artha paMkti mAtra che, te paNa ahIMyAM prakaraNa vazAta AkAza pradeza paMktio zreNI zabdathI grahaNa thaI che. A rIte leka ane alakanA bhedanI vivakSA karyA vagara ja teo ahIMyAM sAmAnya paNAthI grahaNa thAya che, A pUrvathI pazcima sudhI lAMbI hoya che. dakSiNathI uttara sudhI lAMbI che, ane uparathI nIce Page #697 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za029 u.3 sU05 lokasya parimANanirUpaNam 69 zreNayaH 'dabaTTayAe' dravyArthatayA-dravyArtharUpeNa 'ki saMkhejjAo' kiM saMkhyAtAH, 'asaMkhejjAo' kimasaMkhyeyAH 'aNaMtAo' anantA vA tA' zreNayaH ? iti prazna: ?" bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'no saMkhejjAo-no asaM. khejjAo' no saMkhyeyA AkAzapradezazreNayo na vA-asaMkhyeyAH kintu-'aNaMtAo' anantA evA''kAzapadezazreNayo bhavantIti / sAmAnyAkAzAstikAyasya zreNInAM vivakSitatvAdanantAH sAmAnyataH zreNaya iti / 'pAINa paDINAyayAo NaM bhaMte ! seTIo' prAcIpatIcyAyatAH pUrvAparAkAzapadezabhAge lambAyamAnAH zreNayaH / 'dava, TayAe ki saMkhejjAo0' dravyArthatayA dravyarUpeNetyarthaH kiM saMkhyAtA:-asaMkhyAtA, anantA vA ? iti manaH ?, bhagavAnAha-evaM ce' evameva pUrvAparAkAza. lekara hI gautama svAmIne prabhuzrI se aisA pUchA hai ki he bhadanta ! AkAza pradezoM kI ye zreNiyAM dravyarUpa se kyA saMkhyAta haiM ? athavA asaMkhyAta hai ? athavA ananta haiM ? isake uttara meM prabhu zrI kahate haiM-'goyamA ! no saMkhejAo, no asaMkhejjAo' ye AkAza pradezoM kI zreNiyAM na saMkhyAta haiM, na asaMkhyAta haiN| kintu 'aNatAo' ananta haiM / sAmAnya rUpa se AkAzAstikAya kI hI zreNIyAM vivakSita huI haiM ataH ve zreNiyAM sAmAnyatayA ananta hI kahI gaI haiN| 'pAINa pADINAyayAoNa bhate ! seDhI modavaTTayAe kiM saMkhejjAo0' isa sUtra dvArA prabhu zrI se gautama svAmIne aisA pUchA hai ki he bhadanta ! pUrva se pazcima taka lambI jo zreNiyAM haiM-pUrva se pazcima taka ke AkAza sudhI lAMbI che. A rItanI A zreNiye lokamAM paNa che, ane alakamAM paNa che. A tamAma abhiprAyane laIne ja gautama svAmIe prabhuzrIne e pramANe pUchayuM che ke he bhagavana AkAza pradezamAM rahelI A zreNI dravya paNAthI zuM saMkhyAta che? ke asaMkhyAta che? athavA anata che? A prazna uttaramA prabhu 43 cha, 'goyamA ! no sa khejjAo no asaMkhejjAo' he gautama! A AkAza pradezonI zreNI sakhyAta nathI asakhyAta paNa nayI 52 te aNatAo' te manAta che. sAmAnya pAthI bhAzAstiyanI zreNInI ja ahiyAM vivakSA karI che, jethI te zreye sAmAnyapaNathI anaMta ja kahevAmAM AvI che. pADINapaDINAyayAo Na' bhaMte / seDhIo davvaTTayAe ki saMkhejjAo' A sUtra dvArA zrI gautama svAmIe prabhu zrIne evuM pUchayuM che ke-he bhagavana je zreNI pUrvathI pazcima sudhI lAMbI che arthAt pUrvathI pazcima sudhInA AkAza pradeza bhAgamAM lAMbI je zreNI che, te dravya paNuthI zuM sa khyAta Page #698 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - bhagavatIya pradeza lambAyamAnA stAH zreNayo na saMkhyAtAH na vA-asaMkhyAtAH, api tu-anantA eva bhavantIti bhAvaH / evaM-dahiNuttarAyatAo vi' evaM-pUrvavadeva dakSiNottarA. - yatA api dakSiNottarAphAzamadezamAge lambAyamAnAstAH zreNayo na saMkhyAtAH, navA asaMkhyAtAH kintu anantA eveti bhAvaH / 'evaM uDamahAyayAo vi' eva. mRrvAdha AyatA api, evameva-pUrvavadeva UrdhvAdha AkAzapradeze lamvAyamAnAstA zreNayo na saMkhyAtA na vA-bhasaMkhyAtAH kintu-anantA eva bhavantIti bhaavH| idaM ca sAmAnyatvena lokAloketidvayamAzritya jJAtavyamiti / atha vizeSa mAzritya pradeza bhAga meM lambI jo zreNiyAM haiM ve kyA dravyarUpa se saMkhyAta athavA asaMkhyAta haiM athavA ananta haiM ? isake uttara meM prabhu zrI kahate haiM-'evaM ceva' he gautama! pUrva se pazcima taka ke AkAza pradeza bhAga meM jo zreNiyAM hai ve na saMkhyAta haiM ? na asaMkhyAta hai kintu ananta haiN| 'evaM dAhiNuttarAyatAo vi' isI prakAra se dakSiNa aura uttara ke AkAza pradeza bhAga meM lambAyamAna jI zreNiyAM haiM ve bhI na saMkhyAta haiM, na asaMkhyAta haiM kintu ananta hI haiM aisA jAnanA cAhiye / 'evaM uDamahAyayAci ' isI prakAra se Upara se nIce taka ke AkAza pradeza bhAMga meM jo lambI zreNiyAM haiM ve bhI na saMkhyAta haiM, na asaMkhyAta haiM kintu ananta hI haiN| yaha jo kathana kiyA gayA hai vaha sAmAnya rUpa se loka aura aloka ko Azrita karake kiyA gayA hai| aba vizeSa ko Azrita karake sUtrakAra ina zreNiyoM kA kathana karate haiM-isameM gautama svAmIne che? athavA zuM asaMkhyAta che? athavA anaMta che? A praznanA uttaramAM prabhu -'eva ceva' he gautama yUthI pazcima sudhiin| bhAza pradeza bhAgamAM je zreNIyA che, te saMkhyAta nathI asaMkhyAta paNa nathI, paraMtu anaMta cha. 'evaM dAhiNuttarAyatAo vi' me zata hakSiA bhane uttaranA mAza pradeza bhAgamAM lAbI je zreNI che. te paNa saMkhyAta nathI tema asaMkhya dhyAya 59 nathI. 52'tu mAnata hai tabha sabhA naye. 'evaM dAhiNuttarAyatAo vi' me prabhAra kSaNa mana uttarana maza pradeza mAgamA 2 zreNiye lAMbI thayela che. te badhI paNa saMkhyAta athavA asaMkhyAta nathI. 52'ta mana ta cha. tama samA. 'evaM uDhamahAyayAo vi' se prabhA uparathI nIce sudhInA AkAza pradeza bhAgamAM je lAMbI zreNige che, te paNa saMkhyAta nathI tema asaMkhyAta paNa nathI. paraMtu anaMta che. A kathana je karavAmAM AvyuM che, te sAmAnya paNAthI leka ane alakano Azraya karIne karavAmAM Avela che. have vizeSane Azraya karIne sUtrakAra A zreNInuM kathana kare che. temAM Page #699 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za025 u.3 sU05 lokasya parimANanirUpaNam mAha-'logAgAsaseDhIo NaM bhaMte' lokAkAzaneNayaH khalu bhadanta ! 'dabAyAe ki saMkhejjAo, asaMkhejjAo, arNatAo, dravyArthatayA-dravyarUpeNa ki saMkhyAtAH asaMkhyAtAH anantAvA lokAkAzasambandhinyaH zreNayo bhavantIti praznaH ? bhagavAnAha'moyamA'. ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'no saMkhenjAo, asaMkhejjAo no aNaMtAo no saMkhyAtAH kintu asaMkhyAtA lokAkAzazreNayaH, na vA-anantAH, ihA'saMkhyAtA eva zreNayaH asaMkhyAtapadezAtmakatvAllokAkAzasyeti / 'pAIga par3INAyayAo NaM bhaMte !' mAcImatIcyAyatAH khalu bhadanta ! 'logAgAsa seDhIo' gekaakaashshrennyH| 'dabaTThayAe' dravyArthatayA-dravyarUpeNa / 'kiM saMkhejjAo asaMkhejjAo arNatAo' kiM saMkhyAtA:-asaMkhyAtA:- anntaaH| he bhadanta / prabhu zrI se aisA pUchA hai-'logAgAsaseDhIo Na bhaMte ! vvaTThayAe kiM saMkhejjAo asaMkhejjAo aNatAo' he bhadanta ! lokAkAza kI jo pradeza paGktiyAM hai ve dravya kI apekSA se kyA saMkhyAta haiM ? athavA asaM. khyAta haiM ? athavA ananta haiM ? isake uttara meM prabhu gautama se kahate haiM 'goyamA! no saMkhejjAo asaMkhejjAo, no aNatAo' he gautama / lokAkAza ke pradezoM kI jo paktiyAM haiM ve saMkhyAta nahIM haiM ananta nahIM haiM kintu asaMkhyAta hI haiN| tAtparya isa kathana kA yahI hai ki lokAkAza ke pradeza asaMkhyAta kahe gaye haiM isaliye unakI zreNiyAM bhI asaMkhyAta hI ho sakatI haiM ananta athavA saMkhyAta nahIM / ananta zreNiyAM jo kahI gaI hai ve sAmAnya rUpa se alokAphAza ko lakSya karake kahI gaI haiM kyoMki alokAkAza ke pradeza siddhAntakAroM ne ananta kahe haiN| 'pAINa paDIgAyayAo Na bhaMte! logAgAsaseDhIo davvaTTayAe ki saMkhejjAo0' he bhadanta ! pUrva se pazcima taka lambI jo vinaya zrI gItabhasvAmI prasuzrIna se pUche che 4-'logAgAsaseDhIo Na bhaMte ! davvadryAe ki khejjAo asaMkhejoo aNa'tAo' bhagavana zanI je pradeza parata che, te dravyanI apekSAthI zuM saMkhyAta che ? athavA asaMkhyAta che ? ke anaMta che? A praznanA uttaramAM prabhuzrI gautama svAmIne cha -'goyamA ! no saMkhejjAo asaMkhejjAo no agatAo' hai gItamA kAkAzanA pradezonI je paMkti che, te sa khyAta nathI tema anaMta paNa nathI paraMtu asaMkhyAta ja che. kahevAnuM tAtparyo e che ke-lAkAkAzanA pradeza asaM. vAta kahyA che. tethI tenI zreNI paNa asa khyAta ja hoya che anaMta athavA saMkhyAta nathI anaMta zreNie je kahI che te alakAkAzane lakSya karIne kahela cha. ma-masAzanA prsh| siddhAMtazaya sanata cha. 'pAINa paDINAyayAo Na bhaMte ! logAgAsaser3hIo davaTThayAe ki saMkhejjAo' he maga bha0 86 Page #700 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatImatra / pUrvapazcimayorlambAyamAnA lokAkAzazreNayaH dravyArthatayA ki saMkhyAtAH-asaM khyAtA:-anantA vA bhavantIti prazna: ? bhagavAnAha- evaM ceva' evameva, yathA. kokAzazreNayo na saMkhyAtAH kintu asaMkhyAtAH nApyanantAH tathaiva-pUrvapazcimayolambAyamAnA lokAkAzazreNayo'pi na saMkhyAtAH kintu-asaMkhyAtAH asaMkhyAta. pradezakasvAllokAkAzasya nApyanantA iti bhaavH| . "evaM dAhiNottarAyayAo ci' evaM dakSiNottarAyatA api pUrvapazcimalambAyamAnalokAkAzazreNIvana-dakSiNottarayolambAyamAnAH kokAkAzazregayo na saMkhyAtAH navA-anantAH kintu asaMkhyAtA eva bhavantIti bhAvaH, 'evaM umahAyatAmo vi' evamUrdhAdha AyatA api evameva pUrva pazcimayolambAyamAnalokAkAzazreNIvadeva UrvAdhaH pradezeSu lambAyamAnA lokAkAzazreNayo'pi na saMkhyAtAH na vA-anantAH kintu asaMkhyAtA eva bhAnti asaMkhyAtatvAt-lokAkAzasyeti / lokAkAza ke pradezoM kI zreNiyAM haiM ve dravyarUpa se kyA saMkhyAta hai? athavA asaMkhyAta haiM ? athavA ananta haiM ? isake uttara meM prabhu zrI gautamasvAmI se kahate haiM-'evaM ceva' he gautama ! pUrva se pazcima taka jo lokAkAza ke pradezoM kI zreNiyAM haiM ve dravyarUpa se asaMkhyAta hI haiM saMkhyAta athavA ananta nahIM haiN| 'evaM dAhiNottarAyayAo vi' isI prakAra se dakSiNa se uttara taka jo lokAkAza ke pradezoM kI zreNiyAM haiM ve bhI hai-arthAt ve dravyArtharUpa se asaMkhyAta hI haiN| saMkhyAta athavA ananta nahIM hai| 'evaM ur3asahAyatAo vi' isI prakAra se Ucce se lekara nIce jo lokAkAza ke pradezoM kI lambI zreNiyAM haiM ve bhI asaMkhyAta hI haiM saMkhyAta athavA ananta nahIM haiN| vana pUrvathI pazcima sudhInI lAMbI je kAka zanA pradezanI zreNI che, te dravya paNAthI zuM saMkhyAta che? athavA asakhyAta che ? ke anaMta che? mA prazna uttaramA prabhuzrI gautama svAmIna. 4 cha -'eva ceva' 3 gItama! pUrvathI pazcima sudhI je lokAkAzanA pradezonI zreNi che, te dravya paNAthI asaMkhyAta ja che, saMkhyAta athavA anaMta hotI nathI , evaM dAhiNottarAyayAo vi' se zata ikSithI uttara sudhI . zanA pradezonI je zreNi che, te paNa samajI levI. arthAt te dravyapaNAthI asabhyAta 4 cha sabhyAta mathavA sanata nathI. 'eva uDUDhamahAyatAo vi eja pramANe urva uparathI laIne nIcenA pradezonI laMbI zreNiye che, te paNa asaMkhyAta ja che, saMdhyAta ke anaMta nathI. Page #701 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyamandrikA TIkA za025 u.3 sU05 lokasya parimANanirUpaNam 683 athA'lokAkAzazreNivipaye mAha-'alogAgAsaseDhIbho' ityAdi0 'alo. gAgAsaseDhIo NaM bhaMte' alokAkAzazreNayaH khalu bhadanta ! 'dabaTTayAe ki saMkhe jjAo asaMkhejAo aNaMtAo' dravyArthatayA-dravyarUpeNa kiM saMkhyAtAH, asaM. khyAtAH, anantAveti prazna. ? bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'no saMkhejnAo no asaMkhenjAo arNatAo' no saMkhyAtAH alokA kAzazreNayo na vA asaMkhyAtAH kintu-anantA eva bhavanti / anantapradezAtmakavAdalokAkAzasyeti / evaM pAIgapaDINAyayo vi' evaM prAcI pratIcyAyatA api alokAkAza zreNayaH pUrvapazcimadizi lambAyamAnAH zreNayo'pi na saMkhyAtA nAsaMkhyAtAH kintu-anantA eva bhavanti anantapadezAtmakatvAdalokAkAzasyeti / 'evaM dAhiNottarAyayAovi' evaM dakSiNottarAyatA api dakSiNottarasyAM lambAyamAnA api zregayo na saMkhyAtAH na vA-asaMkhyAtAH kintu anantA bhavantIti / atha zrI gautamasvAmI alokAkAza kI pradeza paGktiyoM ko Azrita karake prabhu zrI se pUchate haiM-'alogAgAsaseDhIoNaM bhate! davaTyAe ki saMkhejjAo, asaMkhejjAo aNaMtAo' he bhadanta ! alokAkAza kI zreNiyAM dravyarUpa se saMkhyAta haiM athavA asaMkhyAta haiM ? athavA ananta hai ? isake uttara meM prabhu gautama se kahate haiM-'goyamA! no saMkhejjAo no asaMkhejjAo aNaMtAo' he gautama! alokAkAza kI aNiyAM dravya rUpa se na saMkhyAta haiM, na asaMkhyAta hai kintu ananta hai| kyoMki alokAkAza ananta pradezAtmaka kahA gayA hai| 'evaM pAINa paDINAyayAo vi' isI taraha se pUrva se pazcima taka lambI alokAkAza kI zreNiyAM bhI na saMkhyAta haiM na asaMkhyAta haiM kintu ananta hai| 'evaM dAhiNotta. rAyayAo vi' isI prakAra se dakSiNa dizA se uttara dizA meM lambAya. mAna zreNiyAM bhI ananta hI haiM / ve na saMkhyAta haiM aura na asakhyAta - have zrI gautamasvAmI alakAkAzanI pradeza paktione Azraya karIne prabhuzrI me pUche, hai-'alogAgAsaseDhIo Na bhaMte ! dabayAe ki sakhe. jjAo asakhejjAo aNaMtAo' 3 bhagavan zanI zreNIyA dravya. paNAthI zuM saMkhyAta che? athavA asaMkhyAta che ? ke anaMta che? A prazna uttaramA prabhu zrI gautama svAmIna 43 -'goyamA! no saMkhejjAo no asaM khejjAo aNatAo' he gItama! RatzanI zreNIyA dravyayAthI saMkhyAta nathI. asaMkhyAta paNa nathI paratu anaMta che. kemake-alakAkAza anaMta pradezavANucha 'evaM dAhiNottarAyayAovi' se zate kSizithI uttara dizA sudhI lAMbI zreNI paNa anaMta ja che. te saMkhyAta ke asaMkhyAta nathI. Page #702 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsatre _ 'evaM umahAyatAovi' evamUrkhA'dha AyAtAH-Urdhvamadhazca lambAyamAnA api zreNayo na saMkhyAtAH na vA-asaMkhyAtAH kintu anantA eva bhavantIti bhaavH| atha pradezAditayA zreNimUtramAha-'seDhIbho NaM bhaMte ! paesaTTayAe ki saMkhejjAo.' zreNayaH khalu madanta ! pradezArthatayA-pradezarUpeNa kiM saMkhyAtA bhavanti asaMkhyAtA vA bhavanti anantA vA bhavanti-iti prazna ? bhagavAnAha-'jahA' ityAdi, 'jahA vaTThayAe tahA paesahapAe vi' yathA-dravyArthatayA tathA pradezArthatayA api / yathA -dravyArthatayA-sAmAnyataH zregayo na saMkhyAtAH, na vA-asaMkhyAtAH kintu-anantA bhavanti / tathaiva-sAmAnyarUpeNa zreNayaH pradezArthatayA api na saMkhyAtAH, na vAasaMkhyAtAH kintu-anantA bhavanti / iti / 'nAva uDamahAyayAo vi' yaavdhaiN| 'evaM umahAyatAnIvi' isI taraha se urdhva se lekara nIce taka alo. kAkAza zreNiyAM bhI ananta hI hai / saMkhyAta athavA asaMkhyAta nahIM haiN| atha pradezoM kI apekSA se zreNi sUtra kA pratipAdana sUtrakAra karate hai| 'seDhIbhoNaM bhaMte ! paesaTTayAe ki saMkhejjAo.' he bhadanta ! pradeza kI apekSA se pradeza rUpa se zreNiyAM kyA saMkhyAta haiM ? athavA asaMkhyAta haiM? athavA ananta hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-jahA dabaTTayAe tahA paesaTTayAe vi' he gautama ! jisa prakAra pUrva meM dravya kI apekSAse zreNiyAM sAmAnyatayA ananta hI varNita huI haiM saMkhyAta athavA asaMkhyAta nahIM, isI taraha ve sAmAnya rUpa se pradezoM kI apekSA lekara' ananta hI varNita huI haiM saMkhyAta asaMkhyAta nahIM aura ye zreNiyAM pradezoM kI * 'evaM uDUDhamahAyatAo vi' se pramANe 4-652thI bananIya sudhAnI bho kAkAzanI zreNI paNa anaMta ja che. temAM saMkhyAta agara asaMkhyAtapaNuM nathI. ve sUtrA2 prazonI apekSAthI zreSlI sUtranu pratipAina 42 che. 'seDhIo ja bhate ! paesadvayAe ki sakhejjAo' lApana prazanI apekSAthI arthAt pradeza paNAthI zreNI zuM saMkhyAta che? athavA asaMkhyAta che? ke anaMta che 1 prazna uttaramA prabhu zrI 4 -'jahA dabaTTayAe tahA paesaTTayAe " he gautama ! je pramANe pahelAM dravyanI apekSAthI sAmAnya rIte zreNI anaMta ja hovAnuM kahela che. saMkhyAta ke asaMkhyAta kahI nathI. eja rIte sAmAnyapaNuthI pradezonI apekSAthI anaMta ja varNavela che. saMkhyAta athavA asaMkhyAta varNavela nathI, ane A zreNI pradezonI apekSAthI yAvat Page #703 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyandrikA TIkA za025 u.3 sU05 lokasya parimANanirUpaNam 685 rdhAdha AyatA api zregayaH, yAvatpadena pUrvapazcimAyatA api zregayaH, dakSiNo tarAyatA api ityanayoH saMgrahaH tathA ca-pUrvapazcimAyatAH zregayA dakSiNottarAyatAH zregayaH, UrdhAya AyatA api zreNayaH no saMkhyAtAH no asaMkhyAtAH kintu-anantA eva bhananti, upasaMhAramAha-'sadAo-aNaMtAo' sarvAzca-pUrvA. para-dakSiNottaro 'dha AyatAca lokAkAzazregayo'nantA eva bhavantIti / ____ atha-lokAkAzamadhikRtya pradezArthatayA-pradezaprakAreNa zreNisvarUpanAha'logAgAsaseDhoo' ityaadi| 'logAgAsaseDhIo NaM bhaMte | eesahayAe ki saMkhejjA pucchA ?' lokAphAzazreNayaH khalu bhadanta ! pradezArthatayA ki saMkhyAtA'-asaMkhyAtA:- anantAveti praznaH ? magAnAha-'goyamA' ityaadi| 'goyamA' he gautama ! 'siya saMkhejAo' apekSA se yAvat Upara se nIce taka bhI AkAzapradezabhAga meM ananta hI haiM -saMkhyAta asaMkhyAta nahIM haiM aisA jAnanA cAhiye / yahAM yAvatpadase 'pUrvapazcimAyatAH zregayaH dakSiNottarA AyatAH zregayaH no saMkhyAtAH no asaMkhyAtAH api tu anantA eva' isa pATha kA saMgraha huA hai| 'savvAo aNaMtAo' isa prakAra ye saba lozAkAza alokAkAza rUpa sAmAnya AkAza kI zreNiyAM pradezoM kI apekSA se pUrva pazcima uttara dakSiNa Upara nIce sarvatra ananta hI haiN| aba gautamasthAmI lokAkAza ko lekara pradezoM kI apekSA se zreNike svarUpa ko pUchate haiM 'logApAsaseDhIo NaM bhaMte ! paesahapAe ki saMkhejjA pucchA' he bhadanta ! pradezoM kI apekSA lekara lokAkAza kI zreNiyAM kyA saMkhyAta haiM ? athavA asaMkhyAta haiM ? athavA ananta haiM ? isake uttara meM prabhu unale kahate hai-'goyamA! siya uparathI nIce sudhInA AkAza pradeza bhAgamAM anaMta ja kahela che.-saMkhyAta haiM masabhyAta hI nathI. tabha sabhA'. maDIyAM yA154thI 'pUrva pazcimAyatA. zreNayaH dakSiNottarA gAyatA zreNayaH no sakhyAtAH no asakhyAtAH, apitu anantA eva' mA pAine saghaDa thye| cha. 'savvAo aNaMtAo' mA zata yA saghA lakAkAza alakAkAza rUpa sAmAnya AkAzanI zreNI, pradezanI apekSAthI pUrva pazcima uttara dakSiNa upara nIce badhe ja anaMta ja che. have zrI gautamasvAmI lokAkAzane laIne pradezanI apekSAthI zreNInA 2135 viza pUche che 4-'logAgAsaseDhIo NaM bhaMte ! paesaTuyAe ki' saMjjA purajhA he bhagavana pradezanI apekSAthI kAkAzanI zreNIyo zuM saMkhyAta che? athavA asaMkhyAta che ? ke anaMta che? A praznanA uttaramAM Page #704 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - bhagavatI syAt kadAcit saMkhyAtAstAH-zreNayaH, yato lokAkAzasya vRttAkAratvena paryanta patizreNayaH saMkhyAtAdezikA bhavantIti / 'siya amakhejAbho' syAt-asaMkhyAtA stAH zreNayaH / 'no arNatAo' no anantA stAH zreNayaH, lokapradezAnAmananta. svAbhAvAditi / 'evaM pAIgapaDINAyayAtro vi, dAhiNuttarAyayAo vi evaM ceva' evam anenaiva makAreNa sAmAnyato lokAkAzazreNi proktapakAreNaiva mAcIpratIcyA yatA api, dakSiNottarAyatA api zreNayaH syAt saMkhyAtAH syAt asaMkhyAtA saMkhejjAo, siya asaMkhejoo no aNaMtAo' he gautama | pradezarUpa se lokAkAza kI zreNiyAM kadAcit saMkhyAta bhI haiM kadAcit asaM. khyAta bhI haiM / parantu ve ananta nahIM haiM / lokAkAza kI zreNiyAM pradezoM kI apekSA se jo saMkhyAta kahI gaI haiM so isakA tAtparya aisA hai ki vRttAkAra loka ke dantaka jo alokAkAza meM gae hue haiM so inakI zreNiyAM saMkhyAtapradezAtmaka hotI hai, athavA-lokAkAza vRttAkAra hai isaliye isake paryanta meM rahI huI jo pradeza zreNiyAM haiM ve saMkhyAtapradezoM vAlI haiN| isI prakAra lokAkAza kI jo zreNiyoM pradezoM kI apekSA se asaMkhyAta kahI gaI hai so lokAkAza svayaM asaMkhyAta pradezoM vAlA haiM isaliye ve usakI zreNiyAM bhI asaMkhyAta pradezoMvAlI haiN| isI prakAra pUrva pazcima aura dakSiNa uttara AyatazreNiyoM ke saMbaMdha meM bhI jAnanA cAhiye / isIvAta ko sUtrakAra 'evaM pAINapaDINAyayAo ki, dAhiNuttarAyayAo vi evaM ceva' isa sUtradvAro prakaTa karate haiM arthAtprabhuzrI tebhane 49 cha-'goyamA ! siya sakheDa nAmI, siya, asa khejjAo no aNatAo' 8 gautama! prazAthI zanI zreSkSIya vAra saMkhyA paNa hoya che, ke IvAra asaMkhyAta paNa hoya che. paraMtu te anaMta hetI nathI. kAkAzanI zreNI pradeza paNAthI je saMkhyAta kahI che, tenuM tAtparya evuM che ke-vRttAkAra lekanA daMtake je alakAkAzamAM gayelA che, tenI zreNI saMkhyAta pradezavALI hoya che. athavA kAkAza vRttAkAra che, tethI tenI paryatamAM-samIpamAM rahelI je pradeza zreNI che. te saMkhyAta pradezovALI che, e ja rIte kAkAzanI je zreNI pradezonI apekSAthI asaMkhyAta kahI che. te lokAkAza svayaM asaMkhyAta pradezavALuM che tethI te tenI zreNI paNa asaMkhyAta pradezevALI che, e ja rIte pUrva ane pazcima ane dakSiNa ane uttaramAM Ayata (lAMbI) zreliyAnA saMgamA 5 sabhA yu. me vAtana sUtrA2 'evaM pAINapaDi. NAyayAmao vi dAhiNuttarAyayAo evaM ceva' mA sUtradvArA pragaTa 430 , arthAta pUrva pazcima Ayata-lAbI ane dakSiNa uttara Ayata zreNiye paNa Page #705 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shewdrakA TIkA za025 u. 3 sU05 lokasya parimANanirUpaNam 687 no anantA kadAcit saMkhyAtAH kadAcid asaMkhyAtAH bhavanti kintu anantA na bhavantIti / 'uDUnahAyA no saMkhejjAo asaMkhejjAo no anaMtayo' kayadhi AyatA api zreNayo no saMkhyeyAH kintu asaMkhyAtAH, tathA-no 'anAH / yata svAsAM zreNInAmUrdhvalokAntAdadholokAnte, adholokAntAdUrdhvalokAnte pratighAtaH atastAH zreNayo'saMkhyAtamadezA eveti / yA api adholokakoNato brahmalokatiryagU madhyamAntAdvA uttiSThante tA api -na saMkhyAtapradezA labhyante / asmAdeva sUtravacanAditi / athAlokAkAzazreNiviSaye prAha- 'alomAgAsa seDhIo NaM bhaMte' alokAkAzazreNayaH khalu bhadanta ! 'paesaTTayAe pucchA' ? pradezArthatayA pRcchA : he bhadanta | alokAkAzazreNayaH kiM pUrva pazcima Ayata aura dakSiNa uttara AyatazreNiyA~ bhI lokAkAza zreNiyoM kI taraha kadAcit saMkhyAta kadAcit asaMkhyAta hotI hai parantu ananta nahIM hotI hai| tathA Urdhva adhaH Ayata zreNiyAM na saMkhyAta hotI haiM aura na ananta honI haiM kintu asaMkhyAta hI hotI haiM / isI bAtako sUtrakAra 'uDUmahApayAo no saMkhejjAo, asaMkhejjAo, no aNaMtAo' isa sUtradvArA spaSTa kara rahe haiM UrdhvalokAnta se lekara adholokAnta taka aura adholokAnta se UrdhvalokAnta taka meM una zreNiyoM kA pratighAta nahIM hai / isaliye ye zreNiyAM asaMkhyAta pradezoM vAlI hI haiM / tathA jo zreNiyAM adholoka ke kone se athavA brahmaloka ke tiryagmadhyaprAnta se nikalI haiM ve bhI isI sUtra ke kathanAnusAra saMkhyAtapradezoM vAlI nahIM haiN| aba zrI gautamasvAmI prabhu zrI se aisA pUchate haiM- 'alogAgAsaseDhIo of bhaMte ! paesaghAe pucchA' he bhadanta ! alokAkAza kI leAkAkAza zreNiyeAnI jema keAIvAra sa MkhyAta ane keAIvAra asakhyAta hAya che paNa anaMta haiAtI nathI. tathA upara nIce Ayata-lAMkhI zre]Iya sakhyAta haitI nathI tema ananta paNa hatI nathI paraMtu asa khyAta ja DhAya che. sajjAo asa khejjAo no mena vAtane sUtrAre 'uDDhamahAyayAo no baLatAo' A sUtra dvArA spaSTa karela che. uparanA leAkAntathI uine nIcenA leAkAnta sudhI ane nIcenA leAkAntathI uparanA leAkAnta sudhImAM zrezIyAnA pratighAta thAya che. tethI threDDIyA asakhyAta pradezovALI ja che tathA je zreNIyA nIcenA leAkanA khUzuAmAthI athavA brahmaleAkanA tiryaMca madhya prAMtathI nIkaLela che te paNa Aja sUtranA kathana pramANe sakhyAta pradezovALI nathI, ve gautamasvAmI prabhune me pUche che - 'alogAgAsa seDhIo Na bhase ! papasaTTyAe pucchA' he bhagavan ahobhArAnI zreSIyA ahezAnI apekSAthI zu Page #706 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre saMkhyAtAH-asaMkhyAtAH - anantAveti praznaH ? bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama! 'siya saMkhajjAo - siya asaMkhejjAo siya anaMtAo' syAt kadAcit saMkhyAtrAH syAd asaMkhyAtAH syAdanantAH / ' siya saMkhejjAo siya asaMkhejjAo' iti yat kathitaM tatsarvaM kSullaka-pratara- pratyAsannAH UrdhvAdha AyatAH adholokazreNIrAzritya jJAtavyam / tAhi- AdimA saMkhyAtapradezAH taTo SsaMkhyAtamadezAH tataH paramanantamadezA iti / tiryagAyatAstu aloka zreNayaH pradezaso'nantA eveti tadeva pradarzayati- 'pAINa' ityAdi / 'pAINapaDINAyayAo gaM bhaMte / zreNiyAM pradezoM kI apekSA se kyA saMkhyAta haiM ? athavA asaMkhyAta haiM athavA ananta haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA ! siya saMkhejjAo liya asaMkhejjAo, sigha aNaMtAo' he gautama! ve aloH kAMkAza kI zreNiyAM pradezoM kI apekSA se kadAcit saMkhyAta bhI hai kadAcit asaMkhyAta bhI hai kadAcit ananta bhI haiN| yahAM jo 'siya saMkhe jjAo siya asaMkhejjAo' aisA sUtrapATha kahA gayA hai so usakA tAtparya aisA hai ki lokAkAza ke madhyavartI jo kSullaka pratara haiM aura inake pAsa meM jo Urdhvaadho lambI adholoka zreNiyAM haiM ina zreNiyoM meM jo prAraMbha kI zreNiyAM haiM ve saMkhyAtapradezoMvAlI haiM / tathA inake boda kI jo zreNiyAM haiM ve asaMkhyAta pradezoMvAlI haiM aura inake bAda kI jo zreNiyAM haiM ve anantapradezoMvAlI zreNiyAM haiM / tirachI lambI alokAkAza zreNiyAM to pradezoM kI apekSA se ananta hI hotI hai / yahI bAta sUtrakAra ne isa sUtra se pradarzita kI hai- 'pAINapaDINAcayAo 60 sakhyAta che ? athavA asauAta che? ke anata che? A praznanA uttaramAM aluzrI gautamasvAmIne uDe che - 'goyamA' siya sarakhejjAo siya asaMkhejjAo siya anaMtAo' he gautama / te ayaaazanI shreshiiy| ahezAnI apekSAthI koI vAra saMkhyAta paNa heAya che, kAI vAra asa...khyAta paNa hAya che, ane artha vAra anaMta pazu hoya che. aDIMyAM ne 'mriya saMkhejjAo siya asaMkhejjAo' mA prabhAno sUtrapATha usa che. tenuM tAtparya mevu che 4leAkAkAzanI madhyamAM je kSullaka pratarA che, ane tenI pAMse je upara ane nIce lAkhI nIcenA leAkanI zreNIyeA che, A zreNiyAmAM prAraMbhanI je je zreNiAA che, te sakhyAta pradezeAvALI che. ane te pachInI zreNI che, te asakhyAta pradezeAvALI che, ane te pachInI jezreNIyA hAya che, te anaMta pradezovALI zreNI che. tirachI lAMkhI aleAkAkAzanI zreNIyA tA pradezonI apekSAthI anaMta ja Aya che. eja vAta sUtrakAre A sUtrathI hela che. Page #707 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Hi 689 pramendrakA TIkA za025 u. 3 sU05 lokasya parimANanirUpaNam " alo gAgAsa seThIo0 pucchA ? prAcIpatIcyAyatAH khalu bhadanta ! alokAkAza zreNayaH pradezarUpeNa kiM saMkhyAtAH - asaMkhyAtAH - ananvAve va prazna ? bhagavA ' nAha - 'gomA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! no saMkhejjAo-no asaMkhejjAo -aNaMtAbhI' no saMkhyAtAH, no asaMkhyAtAH, anantA eva tAH zreNayo bhavantIti / ' evaM dAhiNuttarAyayAo vi' evaM dakSiNottarAyatA api dakSiNadizi - uttarasyAM - cA''yatAH - lamvAyamAnA api - alokAkAzazreNayo no saMkhyAtAH - no asaM khyAtAH kiMtu janatA eva bhavanti iti / 'uDDUmahAyatAo pucchA ? UrdhvAdha AyatAH pRcchA ? de bhavanta ! Una AyatA aThokAkAzazreNayaH kiM saMkhyAdAH-asaMkhyAgaH - anantAveti / praznaH ? bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama! 'siga sakhejjAo - miya asaMkhejjAo - siya anaMtAoM' syAt-saMkhyAtAstA UrdhvA'tha AyatAH - alokA kAbhreNayaH syAd - saMkhyAtAH syAd - asaMkhyAtAH-svAdanantAzca tA UrdhvAdha AyatAH alokAkAzazreNaya iti // 05 // NaM bhaMte !' ise gautamasvAmI ne prabhuzrI se aisA pUchA hai - hai bhadanta ! pUrva se pazcima taka lambI alokAkAza zreNIyAM pradezarUpa se kyA saMkhyAta haiM athavA asaMkhyAta haiM ? athavA ananta haiM ? isake uttara meM prabhu zrI kahate haiM - 'goyamA ! no saMkhejjAo to asaMkhejjAo' he gautama! ve saMkhyAta nahIM hai asaMkhyAta nahIM haiM / kintu 'anaMtAo' ananta hI haiM / 'evaM dAhi NuttarAyayAo vi' isI prakAra se ve dakSiNadizA meM aura uttaradizA meM lambI zreNiyAM ananta haiM saMkhyAta athavA asaMkhyAta nahIM haiM 'uDDa mahAghatAo pucchA' he bhadanta ! urdhva aura adhodizA meM jo alokAkAza ko zreNiyAM haiM ve pradeza rUpa se saMkhyAta hai ? athavA asaMkhyAta haiM ? athavA ananta haiM ? uttara meM prabhuzrI kahate haiM - 'gomA !' he gautama! 'pAI DINAyayAo NamaMte ! yA sUtrathI zrI gautamasvAbhI anuzrIne me pUcha che ke-he bhagavat pUrvathI pazcima sudhI lAMkhI aleAkAkAzanI zreNIyA pradezapa NAthI zuM sakhyAta che? athavA aprakhyAta che? ke anata che? A praznanA uttarasAM prabhuzrI che ! - 'goyamA ! no sa khejjAo, no asaMkhejjAo' te sabhyAta nathI tema asaNyAta yA nathI. paraMtu 'aNaMtAo' anaMta he 'eva N dAhiNuttarAyayAbho vi' me rIte dRkSiSu dizAmA bhane uttara dizAbhAM mAvesI sAMmI zreyA anaMta saMkhyAta asabhyAta nathI 'uDDhamahA yatAo pucchA' he bhagavan bhane sadhI dizAmAM azanI ke zreNiyA che. te pradezapaNAthI sakhyAta che? athavA asaMkhyAta che ? ke anaMta che? yA praznanA uttaramA anuzrI - 'goyamA / ' hai gautama ! 'siya sakhe De bha0 87 Page #708 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 690 bhagavatIstre mUlam-seDhIo NaM bhaMte ! kiM sAiyAo sapajjavasiyAo1, sAiyAo apajjavasiyAo 2 agAiyAo sapajjanasiyAo3 aNAiyAo apajjavasiyAo4 goramA ! lo sAiyAo sapajjavaliyAo no sAiyAo apajjavasiyAo no aNAiyAo sapajjavasiyAo aNAiyAo arajjavasiyAo evaM jAva uttttmhaaytaao| logAgAsaseDIo gaM bhaMte! kiM' sAiyAo0 pucchA ? goyamA! sAiyAo sapajjavaliyAo no sAiyAo apajjavasiyAo no agAiyAo sapajjavasiyAo no aNAiyAo apjjvsiyaao| evaM jAva uddmhaayyaao| alogAgAsaseDhIo NaM bhaMte! kiM sAiyAo0 pucchA? goyamA ! siya sAiyAo sapajjavasiyAo 1 siya sAiyAo apajjavasiyAo2 siya aNAiyAo sapajjavasiyAo3 siya aNAiyAo apajjavaliyAo 4, pAINapaDINAyayAo, dAhiNuttarAyayAo ya evaM cetr| navaraM no sAiyAo sapajjavasiyAo siya sAiyAo apajjavasiyAo sesaM taM ceva / uDvamahAyayAo jahA ohiyAo taheva cubhNgo| seDhIoNaM bhaMte! dabaTTayAe kiM kaDajummAo teoyAo pucch| ? goyamA! kaDajummAo no teoyAo no dAvarajummAo no kliyogaao| evaM jAva uddddmhaaytaao| logAgAsaseDhIo evaM ceva / evaM alogAgAsaseDhIo vi| seDhIo paM bhaMte ! paesaTTayAe kiM kaDa'siya saMkhejjAo, siya asakhejjAo, siya aNaMtAo' kadAcit ve saMkhyAta bhI haiM, kadAcit asaMkhyAta bhI haiM aura kadAcit ananta bhI haiN| sU05 // jjAo siya asa khejjAo sima aNatAo' vA2 te sadhyAta 59 Aya che. keI vAra asaMkhyAta paNa hoya che. ane keIvAra anaMta paNa hoya che paNa Page #709 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za025 u.3 sU06 zreNyAH sAditvAdinirUpaNam jummAo0 pucchA? evaM cev| evaM jAva uddddmhaayyaao| logAgAsaseDhIo NaM saMte! paesaTayAe pucchA ? goyamA! siya kaDajummAo no teoyAo siya dAvarajummAo no klioyaao| evaM pAINapaDINAyayAo vi dAhiNuttarAyathAo vi| uDDamahAyapAo NaM bhaMte! pucchA ? goyamA ! kaDajummAo no teoyAo no dAvarajummAo no kliogaao| alogAgAlaseDhIoNaM aMte! paesahayAe pucchA ? goyamA! siya kaDajummAo jAba siya kliogaao| evaM pAINapaDINAyayAo vi| evaM dAhiNuttarAyayAo vi uDDamahAyayAo vi evaM ceva / navaraM no kaliyogAo sesaM taM ceva ||suu06|| chAyA--zreNayaH khalu bhadanta ! kiM sAdikA saparyavasitAH-1, sAdikAH-- aparyavasitAH 2, anAdikA saparyavasitAH 3, anAdikA:-aparyavasitAH 4, gautama ! no sAdikAH saparyavasitAH, no sAdikA:-aparyavasitAH / no anA. dikAH-saparyavasitAH, anAdikA:-aparyavasitAH / evam yAvadUrvAdha aaytaaH| lokAkAzagayaH khalu bhadanta ! kiM sAdikAH-saparyavasitAH iti pRcchA ? gautama ! sAdikAH-saparyavasitAH 1, no sAdikA:-aparyavasitAH 2, no anAdikAH saparyavasitAH 3, no anAdikA aparyavasitAH 4, evam-yAvardhA'dha aaytaaH| alokAkAzazreNayaH khalu bhadanta ! kiM sAdikAH-pRcchA ? gautama ! syAt-sAdikAH saparyavasitAH 1, syAt-sAdikA:-aparyavasitAH 2, syAtaanAdikAH saparyavasitAH 3, syAdanAdikAH aparyavasitAH 4 / prAcI-pratIcyA. yatAH dakSiNottarAyatAzca-evameva / navaraM no sAdikAH saparyavasitAH 1, syaatsaadikaa:-apryvsitaaH| zeSaM tadeva Uo'dha AyatAH yathA-audhikA stathaiva caturbhaGgI / zreNayaH khala bhadanta / dravyArthatayA ki kRtayugmAH yojAH pRcchA ? gautama! kRtayugmA no yojA no dvAparayugmA no kalyojAH, evaM yAvada-UrdhAdha AyatAH / lokAzAzazreNaya evameva / evamakokAkAzazregayo'pi / zregayaH khalu bhadanta ! pradezArtha tayA kiM kRtayugmAH pRcchA ? evamena / evaM yAvardhA'dha AyatAH / lokAkAzazreyaH khalu bhadanta ! pradezArthatayA0 pRcchA ? gautama | syAta -kRtayugmA:- no yojAH syAd-dvAparayugmAH no kalyojAH / evaM-prAcImatI. dhyAyatA api dakSiNottarAyatA api / ardhA'dha AyatAH khalla bhadanta ! pRcchA ? Page #710 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre gautama ! kRtayugmAH no gojAH no dvAparayugmAH no kalyojAH ! aDhokAkAzazreNavaH khalu bhadanta ! pradezArthatayA pRcchA ? gautama ! syAt kRtayugmAH yAvat- syAt kalyojAH / evaM mAcItamatIcyAyatA api / evaM dakSiNocarAyatA api - UrdhvAdha AyatA api evameva / navaram-no kalyojAH zeSaM tadeva ||06|| TIkA- 'seDhI bho NaM bhaMte' zreNayaH khala bhadanta ! 'kiM sAiyAo - sapajjasiyAoM' kiM sAdikA:- saparyavasitAH Adirdiyate yAmAM tAH sAdikAH, paryavasAnaM samAptistena sahitA iti saparyavasitAH sAntA ityarthaH / 'sAiyAo - ajja va siyAo' sAdikA:- aparyavasitAH paryavasAnarahitA ityarthaH / 'aNAiyAo - sapajjavasiyAo' agAdikAH saparyavasitAH na Adi vidya yAsAM tA anAdikAH / saparyavasitAH, sAntA ityarthaH / ' aNAiyAo apajjavasicAo' anAdikAH - aparyavasitAH, AdyantarahitA ityarthaH / he bhadanta | yA imAH zreNayastAH sAdikAH sA'nvAH 1, sAdikA anantAH 2, anAdikAH sAntAH 3, anAdikA anantA vA 11, iti praznaH bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama! 'vo sAiyAo-sa -pajjavasiyAo' no sAdikAH - saparyavasitAH imAH zreNayaH AdyanvasahitA na / 'no sAiyAo apajjavatiyAo' no sAdikAH - aparyavasitAH / Adi sahitA 'seDhIoNaM bhaMte! kiM sAiyAo sapajjavAsiyAo' ityAdi ||6|| TIkArtha - isa sUtradvArA zrI gautamasvAmI prabhuzrI se aisA pUcha rahe haiM ki 'seToo gaM saMte / ' he bhadanta ! ye zreNiyAM kyA khAdi sAnta haiM ? athavA sAdi ananta haiM ? athavA anAdi sAnta hai ? athavA anAdi ananta haiM ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'gomA ! no sAhayAo sapajjavAsipAo' he gautama! ye zreNiyAM Adi anta sahita nahIM haiM / 'sAiyAo apajjabasiyAo' Adi sahita aura anta rahita bhI nahIM haiM' 'no 'seDhIo NaM bhaMte! kiM sAiyAo sapajjavasiyAo' ityAdi TIkA--A sUtrathI zrI gautamasvAmIe prabhuzrIne evuM pUchyuM che ke'seddhiio NaM bhaMte! he bhagavan mA zreNiyo zu sAhi sAnta che ? athavA sAdi anata che ? athavA anAdisAnta che? athavA anAdi ane ananta ? prazna uttaramA prabhu zrI gautama svAmIne che - 'goyamA ! no sAiyAo enjavasiyAo' he gautama! yA thediyo hi ale manta vAjI nathI. 'no sAiyAo apajjavakhiyAo' Adi sahita ane anta vagaranI nadhI. 'no aNAigAo sapajjavasiyAo' yAhi rahita bhane antasahita pazu nathI. paraMtu 'aNAiyAo apanavasiyAo' Adi bhane zAnta vagaranI * che. arthAt zreNiye anAdi ane anaMta che. ahIyAM sAmAnyathI zreNiyAnI Page #711 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padrikA TIkA za025 u. 3 sU06 zreNyAH sAditvAdinirUpaNam 693 " aMntarahitA api na / 'no agAiyAo - sapajjavasiyAoM' no anAdikAH - sapayesitAH, AdirahitA antasahitA api na kintu 'agAiyAo - apajjavasiyAo' anAdikAH - aparyavasitAH AdyantarahitA imAH zreNayaH sanvIti / atra ca sAmAnyataH zreNayo vivakSitAH ato yAH loke'loke ca zreyaH tAsAM sarvAsAM grahaNaM sarva grahaNAcca tAH zreNayo'nAdikaH aparyavasitAH AdyantarahitAH / atra eka eva bhaGgako'numanyate zeSa bhaGgakatrayasya tu pratiSedha eveti / ' evaM jAna uDUmahAyayAo' evaM yAvat- - urdhva 4 4 AyatA api zreNayaH anAdayo'nantAH / yAvat padena mAcIprAtIcyAyatAH dakSiNottarAyatAH iti dvayoH saMgrahaH / etAH sarvA api-anAdikA anantA ityarthaH / 'logAgAsaseDhIo NaM bhaMte' lokAkAzazreyaH khalu bhadanta ! ki aNAzyAo sapajjavasiyAo' Adi rahita aura anta sahita bhI nahIM haiM / kintu - 'aNAzyAo apajjavasiyAbho' ye Adi aura anta rahita haiM - anAdi ananta haiM | yahAM para sAmAnya se zreNiya vivakSita huI haiN| isaliye loka meM aura aloka meM jo zreNiyAM haiM, una saba kA grahaNa ho jAtA hai aura una saba ke grahaNa se ye zreNiyAM anAdi ananta haiM aisA jJAna hotA hai| yahAM cAra bhoM meM se yaha eka hI bhaGga mAnya huA hai / bAkI ke tIna bhaGga nahI / ' evaM jAva uDUmahAghayAo' isI prakAra se Urdhva aura adhaH jo lambI zreNiyAM haiM ve bhI anAdi ananta haiM / yahA~ yAvatpada se 'prAcIpratIcyAyatAH, dakSiNosarAyatA!' isa pATha kA saMgraha huA hai| isa prakAra pUrva se pazcima taka jo lambI zreNiyAM haiM ve tathA dakSiNa se uttara taka kI jo lambI zreNiyAM haiM ve anAdi ananta hai aisA jAnanA cAhiye / vivakSA karela che. tethI lekamAM ane aleAkamAM je zreNiyA che, te khadhInu grahaNa thaI jAya che. ane te adhInA grahaNathI A zreNiyA anAdi ane anata che. evu' jJAna thaI jAya che. ahIyAM cAra bhaMge paikI A eka ja laganA svIra thayo che jADInA trazu lago svIazayA nathI. 'eva' jAva' 'uhRDhamaddAyayAoM' ze" prabhAthe para ane nIce ? liyo che, te manAhi ane anata che, gaDI yAvatpathI 'prAcInatI dhyAyatA, dakSiNottarAyatA:' pAThane sa grahu thayA che. A rIte pUrvathI pazcima sudhInI je lAMkhI zreNiyeA che, te tathA dakSiNa dizAthI uttara dizA sudhInI je lAkhI zreNiyeA che, te badhI anAdi ane anaMta che tema samajavuM, Page #712 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre sAiyAo - sapajjavaliyAo pRcchA ? sAdikAH - saparyavasitA iti pRcchA ? hemanta ! yA imA: lokAkAzazreyastAH kiM sAdikAH - paryavasitAH 1, sAdhA: - sAnvA ityarthaH 1, athavA sAdikA anantAH 2, athavA - anAdikAH sAnvAH 3 athavA anAdikA: - anantAH 4 iti praznaH / bhagavAnAha - 'goyamA ' ityAdi / 'goyamA' he gautama! 'sAiyAo - sapajnavasiyAo' sAdikAH saparyavasitAH, sAdyAH sAntA imAH zreNa bhavantItyarthaH / 'no sAiyAo - ajjavasi rAo' no sAdikA aparyavasitAH, sAdikA anantA na bhavanti / 'no agAiyAo - sapajjavasiyA' no anAdikAH saparyavasitAH - anAdi sAntA na bhavantItyarthaH / ' no aNAiyAo-apajjavasiyAo' no anAdikAH aparyavasitAH anAdyAH - anantAzcApi na bhavanti / atra - sAdhA: - sAntA ityeka eva bhaGgaH sarvazreNIbhedeSvanumanyate zeSANAM cagmabhedAnAM niSeva eva lokAkAzasya parimitatvA apa zrI gautamasvAmI prabhuzrI se aisA pUchate haiM 'logAgA saseDhIo NaM aMte ! ki sAiyAo sapajjavasiyAo pucchA' he bhadanta ! lokAkAza kI zreNiyAM kyA sAdi sAnta haiM ityAdi prazna - arthAt he bhadanta ! jo ghe lokAkAza kI zreNiyAM haiM ve kyA sAdi saparyavasita haiM - sAdi sAnta haiM 1, athavA anAdi ananta haiM 2, athavA - anAdi sAnta haiM 3, athavA anAdi ananta haiM 4 ? isa prazna ke uttara meM prabhuzrI gautamasvAmI se kahate haiM - 'gomA' he gautama! 'sAighAo sapajjavaliyAo' lokAkAza kI zreNiyAM sAdi sAnta haiM 'no sAiyAo apajjavasiyAo' sAdi, ananta nahIM' haiM 'no hAo sapajjavasighAo' anAdi sAnta nahIM haiM 'no aNAiyAo apajjavasiyAo' aura anAdi ananta bhI nahIM haiN| yahAM para samasta zreNiyoM ke bhedoM meM sAdi sAnta yaha eka hI bhaMga mAnya huA Duve zrI gautamasvAbhI prabhuzrIne me pUche che hai- 'lo gAgAsa se Dhoo NaM bhaMte ! kiM sAiyAo sapajjavasiyAo pucchA' he bhagavan boa azanI zreziyo zuM sAdi ane sAnta che? arthAt he bhagavat je A leAkAkAzanI zreNiyA che, te zuM sAtti sama vasita che ?-sAdi sAnta che ? 1 athavA sAdi ananta che ? 6 2 athavA anAdi sAnta che? 3 athavA anAdi ananta praznanA uttarabhAM praluzrI zrI gautamasvAbhIne che !-'goyamA !' he gautama! che? 4 A 'sAiyAo sapajjabasiyAo' azanI zreliyo sAhi sAnna che, 'no sAiyAo apajjatra siyAo' sAhi anaMta nathI 'no aNAiyAo sapajjavaniyAo' manAhi sAnta yutha nathI 'no aNAiyAo apajjavasiyAo' bhane anAdi anaMta pa nathI. ahiyAM saghaLI zreNiyAnA bhedamAM sAdi sAnta A eka ja magane Page #713 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za025 u.3 sU06 zreNyAH sAditvAdinirUpaNam 695 diti / evaM jAya umahAyayAoM evaM yAvadUrbhAdha AyatA yAvatpadena prAcIpratIcyAyata-dakSiNottarAyatazreNyoH saMgrahaH / tathA ca-imAH sarvA api sAdikAH saparyavasitAH, na tu-tritayapakSavatya ityarthaH / 'alogAgAsa seDhI yo NaM bhaMte' ako. kAkAzazreNayaH khalu bhadanta ! 'ki sAiyAyo pucchA ?' kiM sAdikA:-saparyava: sitAH pRcchA ? he bhadanta ! alokAkAzazregayaH sAdikAH sAntAH / athavA sAdikA:-anantAH / athavA-anAdikAH-tAntAH / athavA-anAdikA:-anantA iti praznaH bhagavAnAha-'goyamA' ityaadi| 'goyamA' he gautama / 'siya sAiyAo sapajjavasiyAno' syAta-sAdikAH saparyavasitAH, sAyAH-sAntAzca kadAciH dbhavantItyarthaH / ayaM prathamo bhaGgakaH kSullakamAnapatyAsattau UrdhAyatazreNI razritya jJAtavya iti| hai| bAkI ke bhaMga nahIM kyoMki lokAkAzaparimita hai| 'evaM jAva ur3a mahApayA pro' isI prakAra se yAvat Urdhva se aba taka kI lambI jI zreNiyAM haiM ve bhI sAdi sAnta haiN| yahAM yAvada se pUrvapazcima taka jo lambI zreNiyAM haiM ve evaM dakSiNa se uttara taka jo lambI zreNiyAM hai ve sAdi sAnta haiN| zeSa bhaMga yahAM nahIM kahA hai aba gautamasvAmI prabhuzrI se aisA pUchate haiM -'alogAgAsase DhIo NaM bhaMte ! ki sAiyAo pucchA' he bhadanta ! alokAkAza kI jo zreNiyAM haiM ve kyA sAdi sAnta hai ? athavA sAdi ananta haiM ? atha anAdi sAnta haiM ? athavA anAdi ananta hai ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'goyamA! siya sAhayAo sapajjavasiyAo kaI eka zreNiyAM sAdi sAnta haiM / yaha kathana kSullaka pratara ke pAsa meM jo UrdhAyata zreNiyAM haiM unako Azrita karake kiyA svIkAra thayela che. bAkInA bhAge svIkArAyA nathI. kemake kAkAza parimita che. 'eva jAva uDhamahAyayAo' me04 zate yAvat 652thI nIya sudhAnI aich je zreNiye che, te paNa sAdisAna che. ahiyAM-yAvatpadathI pUrvathI pazcima sudhInI je lAMbI zreNiyo che tathA dakSiNathI uttara sudhInI je lAMbI zreNi cha, a wdhI sAI sAnta che. mAhInA kA mahIhyA nathI. . ve zrI gautabhasvAmI prasuzrIna me pUche che hai-'alogAgAsaseDhI ogaM bhate / kiM sAiyAo pucchA' he bhagavan masAzanI 2 shrenniy| cha, te zuM ? sAdi sAta che ? athavA sAdi anaMta che? athavA anAdi sAta che? athavA anAdi anaMta che? A praznanA uttaramAM prabhuzrI gautama svAmIne cha hai-'goyamA ! siya sAiyAo sapajjavasiyAo' mi zragiyo sa sAnta che, A kathana kSullaka prataranI pAse je urvAyata zreNiye che, tene Page #714 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre 696 " 'siya sAiyAo - ajjabasiyAo' syAt - kadAcit sAdikAH- Aryava sitAH sAdhanantA ityarthaH, ayaM dvitIya bhaGgakaH / sa ca lokAntA'dherArabhya sarvajJAtayaH | 'siya agAiyAo - sapajjavamiyAo' syAt kadAcit anAdikAH - saparyavasitAH anAdisAntA ityarthaH ayaM tRtIyo bhaGgakaH / ayaM ca lokAntasannidhau zreNInAmantasya vivakSaNAditi / 'siya agAiyAo - arajjavasiyAo' syAdanAdikA aparyavasitAH anAdyanantA ityarthaH / ayaM caturtho bhaGgakA saca lokaM parihRtya yAH zreNavaH tadapekSayA kathita iti / 'pAIgaDINAcayAma dAhiNuttarAyayAo ya evaM ce' mAcInAcinAyAH dakSiNottarAyAca zreNayaH evagayA hai / arthAt madhyalokavartI kSullaka pratara ke pAsa AI huI Urdhva aura adhaH lambI zreNiyoM kI apekSA se yahAM yaha prathama bhaMga kahA gayA hai / 'siya sAiyAo apajjabasighAo' kaI eka zreNiyAM sAdi ananta hai - aisA yaha jo dvitIya saMga yahA~ kahA gayA hai vaha lokAnta se Arambha kara cAroM tarapha gaI huI zreNiyoM ko Azrita karake kahA~ gayA hai / 'siya agAiyAo laphjjabasighAo' kaI eka zreNiyAM anAdi mAnta haiM - aisA jo yaha tRtIya bhaMga yahAM kahA gayA hai so lokAnta ke pAsa samasta zreNiyoM kA anta hotA hai isa abhiprAya ko lekara kahA gayA hai / 'liya agAiyAo apajjavasiyAo' kaMI eka zreNiyAM anAdi ananta haiM aisA jo yaha caturtha bhaMga yahA~ kahA gayA hai vaha loka ko choDakara jo zreNiyAM AI huI haiM unhe azrita karake kahA gayA hai / ' pAINa paDINAyayAo dAhiNuttarApaghAo ya evaM cetra ' Azraya karIne kahela che, arthAt madhyaleAkamAM rahela kSullaka prataranI pAse AvelI upara ane teno nIcenI lAMkhI zreNiyAnI apekSAthI A pahele bhaMga ahiyAM kahyo che. 1 'siya sAiyAo apajjavasiyAo' Tasi zreziyo sAhi anaMta ho evA je khInne bhaga ahiyAM kahyo che, te leAkAntathI AraMbha karIne cAre tara gayesI zreziyono Azraya urIne usa che. tebha samanaM 'siya aNAiyAbho sapajjabasiyA o' DeMTaliGa threziyo manAhi sAnta che, yA prabhA je A trIje bhaMga ahIyAM kahyo che, te leAkAntanI pAse saghaLI zreNiyAnA saMta thAya che te abhiprAya thI usa che. 'siya aNAiyAo apajjavasiyAo' keMTalIka zreNiyA anodi ane anata che, e pramAthenA je cAthA bhaMga kahyo che, te leAkane choDIne je zreNIyA AvI che, tenA Azraya karIne kahela che. 'pAINa paDINAyayAo dAhiNuttarAyayAo ya eva ceva' A4 rIne pUrvathI Page #715 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za025 u.3 sU06 zreNyAH sAditvAdinirUpaNam 697 meva pUrvapazcimamAge lambAyamAnAH-dakSiNottAsyAM ca lambAyamAnAH zregayo'pi evameva-pUrvavadeva jJAtavyAH / tat kiM sarvathaiva pUrvapakaraNa pAdRzyam tatrAha-'navaraM' ityAdi / 'navaraM no sAiyAo sajjavasiyAo' navaraM no sAdikAH saparyatra sitAH aloke tiryazreNInAM sAditve'pi saparyavasitatvasya sAntatvasya abhAvAnna prathamo bhaGgaH sambhavati, zeSAstu-trayo bhaGgakAH sambhavantyeva ityAzayenAi-'siya sAicAo-apajjanasiyAo' syAt-sAdikAH-aparyavasitA sAdhanantA mavantyeva tiryazreNaya ityAdi. 'sesaM taM ce' zeSaM tadeva anAdi sAnyAH, anAdyanantAH kadAcidbhadantyeveti pakSau pUrvavadeva bodhyau iti / 'uDamahAyatAbho jahA-ohiyAyo taheva ca ubhaMgo'-Udhi AyatAH, yathA-aughi gA tathaiva-caturbhaGgI, alo, kAkAzasya audhikabhanaya devA'trApi cazvAro bhaGgakA jJAtavyAH / tathAhi-sAdiisI prakAra kA kathana pUrva pazcima taka lambI jo zreNiyAM haiM aura dakSiNa uttara meM jo lamjI reNiyAM haiM usake saMbaMdha meM bhI samajha lenA arthAt ve bhI isI prakAra ke bhaMgoMvAlI haiN| 'navaraM no sAiyAo sapajjavasiyAo' parantu yahAM para sAdisAnta yaha bhaMga nahIM hai| zeSa tIna aMga haiN| kyoMki aloka pUrvapazcima aura uttara dakSiNa taka lambI jo zreNiyA~ haiM unameM sAditA to hai para unameM lontatA nahIM hai / isaliye yahA~ prathama bhaMga kesadbhAvakA niSedha kiyA gayA hai| yahI bAta 'siya sAIyAo apajja. vakhiyAo lelaM taM ceca' isa sUtrapATha dvArA puSTa kI gaI hai| 'uDamahAyatAo jalA ohiyAo taba caubhaMgo' tathA alokokAzakI audhika sAmAnya zreNiyoM kI taraha Urdhva adhaH lambI jo zreNiyAM haiM unake sambandha meM bhI cAra bhaMga yahA~ kahanA cAhiye / isa prakAra Urva adha: pazcima sudhInI lAMbI che Niye che, ane dakSiNathI uttara sudhImAM je lAMbI zreNiye che, tenA saMbaMdhamAM paNa A upara kahyA pramANenA bhAge samajavA. 'navaraM no sAiyAo sapajjavasiyAo' paraMtu sAhisAnta AL ANthata nathI. bAkInA traNe bhago thAya che kemake-alekamAM pUrva pazcima ane uttara dakSiNa sudhI lAMbI je zreNiye che, temAM sAdipaNuM te che, paraMtu temAM sApaNuM nathI. A kAraNathI ahiyAM pahelA bhaMgane niSedha karyo che eja vAta "dira sAIyA o apajjavasiyAo sesaM ta ceva' 2 // sUtrA: / agaTaza 'uDUDha mahAyayA o jahA ohiyAoM taheva cabhaMgo' tathA mozanI modita sAmAnya zre@io pramANe urdhva, adha-upara nIce lAMbI je zreNiye che. tenA saMbaMdhamAM paNa ahIyAM cAra aMge kahevA joIe A rIte upara nIce bha0 88 Page #716 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 698 bhagavatI sUtre sAntAH, sAdhanantAH, anAdi sAntAH, tathA - anAdyanantA api alokAkAzasya UrdhvAdha AyatAH zreNayo bhavantIti / 'seDhIo NaM bhaMte! yAe ki kaDajummAyo teoyatro pucchA ? zreNayaH khalu bhadranta | dravyAtayA ki kRtayugmarUpAH pojarUpAH, iti pRcchA ? kRtayugmarUpAH zreNayo bhavanti tryojarUpA vA dvAparayugmarUpAH kalpojarUpA vA bhavantIti praznaH ? bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi / 'gopamA' he gautama | 'kaDajummAo' kRtayugmarUpAH zreNayo bhavanti vastusvabhAvAt evam- 'no te bhoyAo' no vyojarUpAH zreNayo bhavanti / 'no dAvarajummA' se dvAparayugmarUpA bhavanti / 'no kaliyogAo' no kalpojarUpAH zreNayo bhavanti, sarvatra vidhau - niSedhe ca vastu svabhAvatvameva kAraNamiti / 'evaM jAva uDUmahApayAo' evaM yAvat UrdhvAdha AyatA lambI jo zreNiyAM haiM ve sAdi sAnta bhI hai, sAdi ananta bhI haiM, anAdi sAnta bhI haiM / aura anAdi ananta bhI haiM / 'seDhIo NaM bhaMte ! daTTayAe siM kaDajummAo tezroyAo pucchA' 'aba zrI gautamasvAmI isa sUtrapATha dvArA prabhuzrI se aisA pUchate haiMhe karuNAnidhe bhadanta ! AkAza kI zreNiyAM kyA dravyarUpa se kRtayugma rUpa haiM ? athavA tryoja rUpa haiM ? athavA dvAparayugmarUpa athavA kalyo jarUpa haiM ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM - 'goyamA' he gautama | 'ruDajummAo' ye zreNiyAM vastusvabhAva se kRtayugmarUpa hotI haiN| 'no teoyAo' vyojarUpa nahIM hotI haiN| 'no dAvarajummAo' dvAparayugma rUpa bhI nahIM hotI haiM / 'no kaliyogAo' aura na kalpoja rUpa hI hotI haiM / isa prakAra sarvatra vidhi aura niSedha meM vastusvabhA lAMkhI je zreNiyA che, te sAdisAnta paNa che. sAdi anaMta paNa che. anAdi sata paNa che ane anAdi anaMta pazu che. 'seDhIo NaM bhate ! davvaTTayAe kaDajummAoM teoyAo pucchA' have zrI gautamasvAmI A sUtrapATha dvArA prabhuzrIne evu' pUche che ke- he karUNAsAgarabhagava AkAzanI zreNiyA dravyapaNAthI zu mRtayugma rUpa che ? athavA vyAja rUpa che ! athavA dvApara yugma rUpa che ? athavA kalcAja rUpa che? A praznanA uttaramAM prabhuzrI gautamasvAbhIne he che - 'goyamA !' he gautama | 'kar3ajummAo' bhA zrethiyo vastu svalAvathI kRtayugma 35 hoya che. 'no teoyAo' yo 35 hotI nathI 'no dAvarajummAo' dvAparayugbha 35 pazu nathI. 'no kalioogAo' ane kalcAja rUpa pazu nathI ja A pramANe vidhi ane niSedhamAM madhe ja vastu -svabhAvayA 4 2 che. 'patra' jAva uDDhamahAyayAo' me4 te 352 Page #717 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za025 u.3 sU06 zreNyAH sAditvAdinirUpaNam 196 api zreNayaH kRtayugmarUpA jnyaatvyaaH| na tu-tryojAdirUpAH ana yAvatpadena pAcImatIcyAyatAnAM dakSiNottarAyatAnAM ca zreNInAM grahaNaM bhavati / tA api kRta. yugma rUpA bhavanti na tu-yojaadirugaaH| vastusvabhAvAdeveti / 'logAMgAsaseDhIo 'evaM ceva' lokAphAzazreNayo'pi-evameva, lokAkAzazregayo'pi dravyArthatayA kRta. yugmarUpA eva bhavanti na tu yojAdirUpA vastusvabhAvatvAditi / 'evaM alogAgAsaseDhIo vi' evam-lokA kAzazreNIvadeva-alokAkAzazregayo'pi dravyArthatayA kRtayugmarUpA.eva na tu-yojAdirUpA bhavantIti / atha pradezArthatayA kRtayugmarUpA yatA hI kAraNa hai / 'evaM jAba uDamahAyayAo' isI prakAra se Urdhva adhaH Ayata jo zreNiyAM haiM ve zrI kRtayugma rUpa haiM aisA jAnanA cAhiye / yojAdi rUpa nahIM haiM yahAM yAvatpada se pUrva se pazcima taka lambI zreNiyoM kA aura dakSiNa se uttara taka lampI zreNiyoM kA grahaNa huA hai| ataH ye zreNiyAM bhI kRtayugmarUpa hI haiN| yojAdirUpa nahIM haiN| kyoM ki vastu kA svabhAva hI aisA hai| ___apa zrI gautamasvAmI prazuzrI se aisA pUchate haiM-'logAgAsaseDhIo evaM ceva' he sadanta ! kyA lokAphAza kI zreNiyAM kRtayugmarUpa haiM ? athavA yojarUpa haiM ? athavA dvAparayugmarUpa haiM ? athavA kalyo jarUpa haiM ? isa prazna ke uttara meM prabhuzrIne aisA kahA ki he gautama! lokAkAza kI jo zreNiyAM hai ve bhI dravyArthatA le kRtayugmarUpa hI haiM yojAdirUpa - nahIM hai / evaM alogAgAsaseDhIovi' isI prakAra se alokAkAza kI zreNi ke saMbaMdha meM bhI kahanA cAhiye / arthAt alokAkAza kI zreNiyAM bhI dravyArthatAle kRlayugmarUpa hI hotI haiM kintu yojAdirUpa nahIM hotI hai| nIce lAMbI je zreNi che, te paNa kRtayuma rUpa che tema samajavuM joIe ja vigere rUpa nathI. ahI yAM yAvatpadathI pUrvathI pazcima sudhInI lAbI zreNi grahaNa karAI che. tethI A zreNiye paNa kRtayugma rUpa ja che eja rUpa nathI kemake vastune svabhAva ja eve che. have zrI gautama svAmI prabhu zrIna se pUche che -'logAgAsaseDhIyo eva ceva' 8 sana zanI shrenniye| zukRtayugma 35 cha 1 2521 / vyAsa rUpa che? athavA dvApara yugma rUpa che? athavA kAja rUpa che? A praznanA uttaramAM prabhuzrIe evuM kahyuM ke-he gautama ! kAkAzanI je zreNiye che, te pakSa dravyazAthI kRtayugma 350 che. jyA vi335 nathI 'eSa aogA. gAseseDhIo vi' merA pramANe ma zanI zreNiyAnA viSayamA 51 yu joIe. arthAt alakAkAzanI zreNiye paNa dravyArthapaNAthI kRtayugmarUpa ja che. / yo 35 sAtI nayI. . . . Page #718 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Goo bhagavatI sUtre - eva na tu yaujAdirUpA bhavantIti / atha pradezArthatAmAzrityAha- 'seDIo NaM bhaMte! paTTayAe ki kaDajummAo pucchA ?' zreNayaH khalu bhadanta | pradezArthatayA kiM kRtayugmarUpAH, iti pRcchA ?, kRtayugmarUpAH trayojarUpAH - dvAparayugmarUpAH - kalyoja - rUpA vA zreNaya iti praznaH ? uttaramAha - ' evaM ceva' evameva evam - yathA dravyArthatayA zreNISu kRtayugmasvarUpatvamAtra kathitaM na tu zejAdisvarUpatvaM kathitaM tathaiva- prade zArthatayA'pi zreNISu kRtayugmasvarUpatvamAtrameva natu jyojAdisvarUpatvamiti / evaM jAba uDumadAyayAo' evaM yAvadUrbhAdha AyatA api zreNayaH kevalaM kRtayugmasvarUpA eva / na tu yojAdiravarUpAH atra yAvatpadena prAcImatIcyAyatAnAM zreNInAmtathA dakSiNottarAyatAnAM ca zreNInAM grahaNaM bhavatIti / sarvA api zreNayaH kevalaM kRtayugmasvarUpA eva bhavanti, na tu jyoja-dvApara yugma - kalyojasarUpA bhavanti, vastu svabhAvasyAnatikramatvAditi / aba pradezArthatAko lekara kahate hai- 'seDhIo NaM bhaMte ! paTTayAe kiM kaDajummAo pucchA' isa pATha dvArA zrI gautamasvAmIne prabhu se aisA pUchA hai ki - he bhadanta | pradezarUpa se zreNiyA~ kyA kRtayugmarUpa haiM ? athavA jyojarUpa haiM ? athavA dvAparayugmarUpa haiM ? athavA kalyo jarUpa haiM ? isa prazna kA uttara dete hue prabhuzrI ne aisA kahA hai ki 'evaM ceva' he gautama ! pradezarUpa se bhI zreNiyAM kRtayugmarUpa hI haiM pojAdisvarUpa nahIM haiM / jaile ki ve dravyarUpa se kRtayugmarUpa hI hai zrIjAdirUpa nahIM haiM isI prakAra yahAM para bhI samajhanA / ' evaM jAye uDDamahAo' isI prakAra se Urdhva adhaH Ayata zreNiyAM bhI pradezArtha se kRtayugmarUpa hI haiM yojAdirUpa nahIM haiN| yahAM yAvat zabda se 'pUrva pazcima tathA uttara dakSiNa Ayata zreNiyoM kA grahaNa hotA hai / isa prakAra pradezarUpa se bhI samasta zreNiyAM kRtayugmarUpa hI hotI huve ahezapAthI zrI gautamasvAbhI praluzrIne pUche che hai- 'seDhIo NaM bhaMte ! paTTayAe ki kar3ajummAo pucchA' mA sUtradvArA gautama svAbhIo prabhuzrIne evu pUchyuM che ke-he bhagavat pradezapAthI zreNiyA zu` kRtayugma rUpa che ! athavA caiAja rUpa che? athavA dvApara yugma rUpa che ? athavA kalyAja 35 che ? yA praznana! uttara AyatA prabhuzrI me ! che - 'eva' ceva' gautama ! pradezapaNAthI paNa zreNiye kRtayugma rUpa ja che. myeja vigere rUpa nathI. jema te dravyapaNAthI kRtayugma rUpa ja che, tryAdi rUpa nathI. te pramANe ahIMyAM paNu samajavu' ahIyAM yAvapadathI pUrva pazcima lAMkhI zreNiyA maheNu karAi che. A rIte pradezapAthI paNa saghaLI zreNiyA kRtayugma rUpa ja Page #719 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyavandrikA TIkA za025 u. 3 sU06 zreNyAH sAditvAdinirUpaNam 70 1 " atha gautamasvAmI punarlokAkAzagISu pradezArthatayA yaH vizeSaH sa kathyate 'logAgAsa seDhIo NaM bhate' ityAdi / 'logAgAsaseDhIo NaM bhaMte ! parasaTTayAe pucchA 1' lokAkAzazreyaH khalu bhadanta ! pradezArthatayA pRcchA? he madanta ! lokAkAza zreNayaH pradezArthatayA kiM kRtayugmasvarUpAH jyojasvarUpAH dvAparayugmarUpAH kalpoja rUpAveti praznaH ? bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi / 'gomA' he gautama! 'siya kaDajummAo' syAt- kRtayugmAH lokAkAzazreNayaH / 'no teoyAo' no yojAH 'siya dAvarajummAo' syAd - dvAparayugmA' | 'no kalibhogA' no kala yojAH tA lokAkAzazreNaya iti / syAt - kRtayugmAH syAd - dvAparayugmAH ityetadevaM vicAraNIyam - rucakArddhAdArabhya yatpUrva-dakSiNa vA lokArDa taditareNa tulyaM vidyate, haiM pojarUpa athavA dvAparayugmarUpa athavA kalpoja svarUpa ve nahIM hotI haiM kyoMki vastu kA jo svabhAva hai vaha anatikramaNIya hotA hai / aba zrI gautamasvAmI lokAkAza kI zreNiyoM meM jo pradeza rUpa se vizeSatA hai vaha prakaTa karate haiM- 'logAgAsa seDhIo NaM bhaMte! paesaDayAe pucchA' isameM gautamasvAmIne prabhu se aisA pUchA hai - hai bhadanta | lokAkAza kI zreNiyAM pradezarUpa se kyA kRtayugmarUpa haiM ? athavA jyojarUpa hai ? athavA dvAparayugmarUpa haiM athavA kalyojarUpa haiM ? isake uttara meM prabhuzrI gautamasvAmI se kahate haiM - 'goyamA / liya kaDajummAo, to te oyAoM, siya dAvarajummAo, no kaliogAo' he gautama! lokarata kI zreNiyAM pradezarUpa se kadAcit kRtayugmarUpa haiM jyojarUpa nahIM hai kahAcit dvAparayugmarUpa haiM kalyojarUpa nahIM haiM / isa kathana kA bhAva isa prakAra se hai - rucakArdha se lekara jo pUrva athavA dakSiNa kA lokA hAya che, AAja rUpa athavA dvApara yugma rUpa athavA kalcAja rUpa te hatI nathI! kemake vastune je svabhAva che, te anatikamaNIya DAya' che, have zrI gautamasvAmI leAkAkAzanI zreNAmAM pradezapaNAthI je vizeSapaNu che, te pragaTa 1re che, 'logAgAsa seDhIo NaM bhaMve ! parasaTTayAe pucchA' yA sUtradhI zrI gautamasvAmIe prabhuzrIne evu' pUchyuM che ke-he bhagavana leAka kAzanI zreNiye pradezapaNAthI zu' kRtayugma rUpa che ? athavA jyeAja rUpa che? athavA dvAparayugma rUpa che? athavA kalcAja rUpa che ? A praznanA uttaramA zrI gautamasvAmIne aluzrI De - 'goyamA ! siya kaDajummAoM, no teoyA, siya dAvaraju mmAbho, no kalibhogAoM' he gautama! boaazanI zreNiyoM aheza pAdhA koI vAra kRtayugma rUpa che, vye ja rUpa nathI. kAi vAra dvAparayugma rUpa che, bhAva evA che ke-cakAthI laIne pU kalpeja rUpa nathI A kathananA Page #720 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstra 702 tasmAt-pUrvIparazreNayo dakSiNottarazreNe yazca samasaMkhyapadezavatyaH / tAzca zreNayaH kAzvit-kRtyugmarUpAH kAzcana-dvAparayugmAzca bhavanti / kintu-yojapradezAH, kalyojapadezA vA na bhavanti / tathAhi-asaddhAvasthApanayA dakSiNapUrvAva-ruvakapradezAt pUrvato yallokazreNya, tatmadezazatamAnaM bhavati / yaccA'paradakSi gAd rucakrapadezAd aparato lokazregyarddha-tedapi pradezaza namAnam bhavati' tatazca zatadvayasya catuSkApahAre pUrvAparAyatalo zregyAH kRtayugmatA bhavati / tayA-dakSiNavaha itara se arthAt pazcima athavA uttara se tulya hai isaliye pUrva pazcima anighAM aura dakSiNa uttara zreNiyAM samAna saMkhyAvAle pradezoMvAlI hai / inameM kinanika zreNiyAM kRtayugmarUpa haiM aura kitanika zreNiyAM chAparayugmarUpa haiM / kintu vevyojapradezavAlI aura kalyoja pradezoMvAlI nahIM hotI haiM / kalpanA karo-dakSiNa pUrva se lekara jo rucaka pradeza haiM ve pUrva zreNike ardhabhAgarUpa haiM -inakA AkAra 100 hai tathA jo pazcita dakSiNa se lezara rucA pradeza haiM ve pazcina zreNike ardhabhAgarUpa haiM inakA bhI AkAra 100 hai inameM se donoM 100 pradezoM meM se cAra 2 kA apahAra karane para anta meM cAra hI pradeza pacate haiM ataH pUrva se pazcima taka Ayata zreNiyoM meM evaM uttara se dakSiNa taka Ayata zreNiyoM meM kRtayugmatA AjAtI hai / yaha pahile hI prakaTa kara diyA gayA hai ki jipta rAzi meM se 4-4 ghaTAne para anta meM 4 va vate haiM aito vaha rAzi meM kRtayugmarUpatA bAlI kahI gaI hai| tathA jipta rAzi meM 4-4 kA apahAra karane para anta athavA dakSiNanuM je kAryuM che, te pazcima athavA uttarathI sarakhuM che. tethI pUrva pazcimanI zreNiyo ane dakSiNanI zreNiye sarakhI sa khyAvALA pradezovALI kahI che temAM keTalIka zreNiye kRtayugma rUpa che, ane keTalIka zreNiye dvApara yugma rUpa che, paraMtu teo ja pradezavALI ane kalyAja pradeza vALI hotI nathI, kalpanA kare ke-dakSiNa pUrvathI laIne je rUcaka pradeza che, te pUrva zreNine ardhA bhAga rUpa che, tene AkAra 100 che tathA je pazcima ane dakSiNuthI laIne rUcaka pradeza che, te pazcima zreNinA ardhA bhAga rUpa che, tene AkAra paNa 100 che, temAMthI bane se 100 pradezamAMthI 'cAra-cArane apahAra karavAthI (bahAra kahADavAthI) chevaTe cAra ja pradeza bace che, jethI pUrvathI pazcima sudhInI lAMbI zreNimAM kRtayugma pAchu AvI jAya che, A sarva pahelAM ja pragaTa karI dIdhuM che, ke-je pradeza rAzImAMthI 4-4 ghaTADavAthI chevaTe 4 cAra bace avI te pradeza rAzi kRtayugma rUpa kahela che. tathA je rAzImAM 4+4ne apahAra karatAM chevaTe 3 traNa bace te rANI Page #721 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za025 u. 3 sU06 zreNyAH sAditvAdinirUpaNam 703 pUrvAdarucakapradezAd dakSiNo yo'ntyaH pradezaH tasmAdArambha pUrvato yallokazreya tat navanavatipadezamAnam / yaccAparadakSi gAyatAdrucakamadezAd dakSiNo yo'ntyaH pradezaH tasmAdArabhyAparatoya lokazreNyadvai tadapi ca navanavatimadezamAnam / tatazca dvayornavanavatyormIlane catuSkA'pahAreca pUrvAparAyatale kazreNyAM dvAparayugmatA bhavatIti / tadevAha - ' evaM pAINapaDINAyayAovi' evaM prAcIpratIcyAyatA api zreNayo jJAtavyAH syAtkRtayugmA no tryojAH syAd - dvAparayugmAH no valyojAH - 3 bacate haiM vaha rAzi gojarUpa kahI gaI hai / 4-4 kA apahAra karane para anta meM jisa rAzi meM se 2 bacate haiM vaha rAzi dvAparayugma rUpa kahI gaI hai aura 4-4 kA apahAra karane para jisa rAzi meM se 1 vacanA hai aisI vaha rAzi kalpojarUpa kahIM gaI hai / tathA dakSiNa pUrva ruvaka pradeza se dakSiNa jo anya pradeza hai usase prAraMbha kA pUrva kI tarapha jo loka zreNI kA arddha hai vaha 99 pradezoM ke pramANa rUpa haiM tathA -: - jo apara dakSiNa taka laMbe rucaka pradeza se dakSiNa anta pradeza hai usase prArambha kara jo apara kI ora zreNI kA arddhabhAga hai vaha bhI 99 pradezoM ke pramANa rUpa hai / ina donoM 99 kI saMkhyA ke jor3a meM se 4-4 kA apahAra karane para pUrvAparAyata loka zreNI meM dvAparayugmarUpatA hotI hai / yahI bAta sUtrakAra ne 'evaM pAINapaDIgAyayAovi' isa sUtra pATha dvArA prakaTa kI hai / arthAt - pUrva se pazcima taka laMbI jo lokAkAza pradezarUpa zreNiyAM haiM ve kadAcit kRtayugmarUpa hai gojarUpa nahIM haiM, pradeza rAzImA 2 e yeAja rUpa kahI che, 444 nA apahAra karatAM chevaTe je khace te pradeza rAzI dvAparayugma rUpa kahI che. ane 4+4 nA apahAra karatAM je pradeza rAzImAMthI 1 eka khace che, evI te pradezarAzI kalyAja rUpa kahela che tathA dakSiNa pUrva phreMcaka 'pradezathI je anya pradeza che, tenAthI prArabha karIne pUrvanI tarapha leAka zreNinA adha bhAga che, te 19 ogaNIsa prade zenA pramANu rUpa che tathA je uttara dakSiNu sudhI lAMbA rUcaka pradezathI dakSiNanA aMta pradeza che, tenAthI prAraMbha karIne uparanI tarapha zreNinA adha bhAga che, te paNa 19 ogaNIsa pradezAnA pramANu rUpa che. A banne 19 egaNIsanI sakhyAnA joDAmAMthI 4+4 nA apahAra karavAthI pUrva pazcima lAMmI leka zreNimAM dvAparayugmapaNuM... hAya che Aja vAta sUtrakAre 'eva pAINa paDINAyayoo vi' mA sUtrapAThe dvArA pragaTa he arthAt pUrva thI pazcima sudhInI lAMkhI je leAkAkAzanA pradeza rUpa zreNiyA che, te badhI keI vAra kRtayugma rUpa hAya che. caiAja rUpa hAtI nathI. kAI vAra te dvAparayugma rUpa Page #722 -------------------------------------------------------------------------- ________________ redies prAcItIcyAyatAH zreya iti / ' dAhiNuttarAyayAzravi' dakSiNottarAyatA api zreNayaH syAt - kRtayugmAH no vyojAH syAd - dvAparayugmAH no kalyojA iti / 'uDumaMhAyayAo NaM bhaMte / pucchA ?' kadha AyatAH khalu pRcchA ? he bhadanta ! Urdhva'gha AyatA lokAkAzazreNaya. pradezArthatayA kRtayugmAH yojAH dvAparayugmAH kalyojA veti prazna : ? bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi / 'gomA' he gautama ! 'kaDa jummAo' kRtayugmAH UrdhAmAyatAH zreNayaH / 'no teoyAo' no vyojAH, 'no dAvara jummAo - no kalibhogAo' no dvAparayugmAH no kalyojAH- tAH zregayo bhavanti iti / UrdhvAdha AyatAH zreNayaH pradezArthayA kevalaM kRtayugnAH na tu. jyojAdipradezarUpA bhavantIti / atreyaM saMgrahagAthA - 704 kadAcita ve dvAparayugmarUpa haiM, para kalpojarUpa nahIM haiN| 'dAhiNutarAya yAo vi' isI prakAra se dakSiNa se uttara taka jo lambI lokAkAza pradeza paktirUpa zreNiyAM haiM ve bhI kadAcit kRtayugmarUpa haiM para yoja rUpa nahIM haiM, dAcit ve dvApayugmarUpa haiM para kalpojarUra nahIM haiM / 'uDDU mahAyagAo NaM puccha / ' he bhadanta ! Urdhva adhaH Ayata jo lokAkAza zreNiyAM haiM ve pradezarUpa se kyA kRnayugmarUpa haiM ? athavA jyo jarUpa haiM ? athavA dvAparayugmarUra haiM ? athavA kalyo jarUna haiM ? isa gautama ke prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA' kaDajummAo, no te bhopAo, no dAvarajummAo, no kalibhogAo' he gautama! Urva avaH Ayata jo lokAkAza zreNiyAM haiM ve pradezarUpa se sirpha kRtayugmarUpa haiM jojarUpa nahIM hai dvAparayugrUpa nahIM haiM aura na kalpovarUpa hI haiM / yahAM yaha hoya che, paraMtu yo 35 hotI nathI, 'dAhiNuttarAyayAo vi' me4 rIte dakSiNathI uttara sudhInI lAMkhI lekAkAza pradezanI 5kti rUpa je zreNiyeA che, te pazu kAI vAra kRtayugma rUpa hAya che, paraMtu tyeAjarUpa hAtI nathI. te kaMI vAra dvAparayugma rUpa hoya che paraMtu kalyAja rUpa hotI nathI. 'dRDha mahAyayAo NaM puchA' he bhagavan upara nIce sAMgI soDAaza pradezanI ke zreNiyeA che, te pradezapaNAthI zu' kRtayugma rUpa che ? athavA dheAja rUpa che ? athavA dvAparayugma rUpa che ? athavA kalcAja rUpa che ? gautama svAmInA A praznanA uttaramA prabhuzrI che - 'goyamA / kaDajummAo, no teoyAo no dAvarajummAo to kali ogAo' he gautama / upara nIce sAMjI se aaza pradezanI je zreNiyA che, te pradezapaNAthI kevaLa mRtayugma rUpa che. yeAjarUpa nathI. dvAparayugma rUpa nathI tema kalyAja rUpa paNa nathI, A sabaMdhamAM A pramANenI saMgraha gAthA che - Page #723 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'prameyacandrikA TIkA za025 u.3 su06 zreNyA' sAditvAdinirUpaNam 705 'tiriyAyayA u kaDavAvarAo logassa saMkha'saMkhA vA' sehIo kaDajummA, ur3amahe AyayamasaMkhA' // 1 // chAyA-siyaMgAyatAH kRtadvAparAH lokasya sakhyAtA asaMkhyAtA vA / zreNayaH kRtayugmA adhi AyatA asaMkhyAtAH // 1 // iti / '. 'alogAgAsa seDhIbho NaM bhate ! paesaTTayAe punch| ?' alokAkAzazreNayaH khalu bhadanta ! padezArthatayA kRtayugmAH yojAH dvAparayugmAH kalyojAveti praznaH ? bhagavAnAha-'yogA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'siya kaDajummAyo jAva siya kalibhonAo' syAt-kRtayugnA yAvat syAt kalyojAH yAH zreNayaH bhullakasaMgraha gAyA-tiriyAyacA u phaDazavarAyo' ityAdi / tAtparya karane kA yahI hai ki loka ko tiryagAyana zreNi jo ki saMkhyAta pradezoMvAlI azravA asaMkhyAta pradezoM vAlI haiM ve kRtayugma adhayA dvAparayugmarUpa haiM aura jo Udha Ayata hai ve asaMkhyAlapradezI hI hotI hai aura mAtra kRtayugmarUpa hI haiN| ___ apa zrIgaulArasvAmIprabhuzrI se aisA pUchate haiM-'alogAgAlakheDhIo 'NaM bhaMte! paelahayAe pucchA' he bhadanta ! alokAkAza kI jo zreNiyAM ke pradezarUpa se kRtayugmarUpa hai ? athaSA yojarUpa hai athavA chAparayugmarUpa haiM ? adA kalpojarUpa hai ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM'goyalA! lipa kADajusmAo, jAca liya kali ogAo' he gautama ! alozAphAza kI jo zreNiyA~ haiM-ve pradeza rUpa se kitanIka to kAyaramarUpa hai kitanIka yojarUpa haiM kitanIka dvAparayugmarUpa * aura zilanIka kalpojarUpa hai| inameM jo zreNiyAM kSullaka. viriyAyayA u kaDabAvarAo' tyAhi uvAnu tA5ya se che 4-4niitiryagAyatazreNI ke je saMkhyAta pradezevALI athavA asa khyAtapradezavALI che te badhI kRtayugma athavA dvAparayugmarUpa che ane udarva ane adha bhAganI je Ayata zreNiye che te badhI asa khyAta pradezovALI ja hoya che. ane kevaLa kRtayugmarUpa ja che. ve zrIgItamasvAmI prabhuzrIna sevu 5che che :-'alogAgAsaseDhIo NaM bhate ! paesaTyAe pucchA' mApana ma zanI 2 zreliyA che, te pradezapAthI zatasamma 35 ? athavA yA 35 cha ? athavA dvAparayuma 351 athavA kalyAja rUpa che? A praznanA uttaramAM prabhuzrI gautamadavAmIne kahe che -goyamA ! siya kaDajumnAmo jAva siyaM kalizrogAo' gautama ! Aist. kAzanI je evi che, te pradezapaNAthI keTalIka kRtayugma rUpa che, keTalIka ja bha0 89 Page #724 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre prataradvayasAmIpyAta tirazcInatayA utyitAyAzca lokamaspRzantyaH sthitAstAH vastu. svabhAvAt kRtayugmA bhavantIti / atra yAraspadena 'siya tebhoyAo siya dAvara. jummAoM' ityanayoH saMgraho bhavatIti tatra-yAH zreNayaH kSullaka-prataradvayasyAdhastanA duparitanAvA patarAt samutthitA stAH zreNaya svyojAH / yasmAt-kSullakamataravayasyAdha uparica pradezato lokasya vRddhibhAvenA'lokasya pradezata eva hAnibhAvAta ekaikasya pradezasyA' koNIjyo'pagamo-darIbhavatIyoM bhavati / evaM tdnntraabhshmutthitaadvaapryugmaa| 'siya phali bhogAo' iti-tadanantarAbhyAmevosthitAH kalyojAH, evaM punastA eva yatha saMbhavaM vAcyA iti / evaM-pAINa. pravara vya ke pAsa se tirachI nikalI hai aura jo loka kA sparza nahIM karake sthita haiM ve vastusvabhAva ko lekara kRtayugmarUpa hotI hai| yahAM yAvatpada 'siya teoyAo liya dAvara jummAo' ina donoM kA grahaNa huA haiM / inameM jo aNiyAM prataradvaya ke nIce se athavA Upara ke pratara se uThI huI haiM ve zreNiyAM yojarUpa hotI haiM kyoM ki pratara itha ke nIce evaM Upara ke pradeza se loza kI vRddhi hotI hai isase aloka kI pradeza kI hI apekSA se hAni hotI hai, ataH eka eka pradeza kA aloka kI zreNiyoM se apagama hotA hai / ina donoM pradezoM ke anantara hI utthita alokAkAza kI zreNiyAM hai ve chAparayugmarUpa hotI hai| siya kaliyogAo' ina dvAparayugnarUpa zreNiyoM ke bAda utthita jo zreNiyAM haiM ve kalyojarUpa hai| 'evaM pAINapaDINAyapAbho vi' isI prakAra se pUrva se pazcima taka lambI jo alokAkAza kI zreNiyA~ haiM -the bhI pradezarUpa se kadAcit vyojarUpa hotI haiM kadAcit dvAparayugmarUpa hotI haiM evaM kadAcit kalpojarUra hotI hai-'evaM dAhiNupsarAyayAo ghi' isI prakAra se dakSiNa uttara Ayana zreNiyAM bhI kadAcit rUpa che. keTalIka dvAparayugma rUpa che ane keTalIka kalyAja rUpa che, temAM je zreNi suhalaka be pratanI pAsethI tirachI nIkaLelI che, ane lekane sparza karyA vinA ja rahI che, te vastu svabhAvathI kUtayugma rUpa hoya che. ahIMyAM yAvatpthii 'siya te oyAo, siya dAvarajammAo' mA bhanna yuyA apa 4rAyA che, AmAM je zreNiye be prataranI nIcethI athavA uparanA pratarathI uThelI che, te zreNi cojarUpa hoya che kemake be prataronI nIce uparanA pradezomAMthI lokanI vRddhi thAya che tethI alakanI pradezanI apekSAe hAnI thAya che. jethI eka eka pradezanuM alokanI zreNithI apagama thAya che. arthAta ghaTe che. A banne prakAzana pAse ma zanI zreNiya che. te vAparayuma 35 DAya che. 'niya kaliyo Page #725 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za025 u.3 sU06 zreNyA sAditvAdinirUpaNam 707 paDiNAyatAo vi' evam-akokAkAzazreNIvadeva, pradezArthatayA prAcIpratIcyAyatA api zreNayaH syAt-kRtayugmAH syAt-dvAparayugmAH syAt kalyojA iti / 'evaMdIhi guttarAyayAovi' evaM dakSiNottarAyavA api zregayo dravyArthatayA syAt-kRtayugmA: syAt-jyojAH syAd-dvAparayugmA:-syAt-kalyojA iti-'uDa mahAyayAo vi, evaM ceva' arvA'dha AyatA api zreNayaH, evameva syAt-kRtayugmAH syAtuyojAH, syAd-dvAparayugmA iti, yadatra vailakSaNyaM tat kathayati-'navaraM' ityaadi| 'navaraM no kali bhogAbho' navaram-kevalaM bheda enAcAnena yat-no kalyojA:UrdhA'dhAyatAH zreNayaH kalyojA na bhavanti / 'sesaM taM ceva' zeSam -etavyatiriktaM sarva tadeveti // 06 // aya prakaraNAntareNa zreNInirUpaNArthamAha-'kaha NaM bhaMte' ityaadi| mUlam-kAi NaM bhaMte ! seDhIo pannattAo ? goyaMmA satta seDhIo pannatAo taM jahA-ujjuAyayA1 egao vaMkAra duhao vaMkA 3 egao khahA 4 duhao khahA 5 cakavAlA 6 addhacaka kRtayugmarUpa, kadAcit yojarUpa kadAcit chAparayugmarUpa aura kadAcita kalyojarUpa hotI hai / 'uDamahAyayAo vi' isI prakAra se urdhva adhI Ayata jo alokAzAza kI zreNiyAM hai ve bhI kadAcit kRtayugmarUpa, kadAcita yojarUpa, kadAcit dvAparayugmarUpa hotI haiN| para ve kalyojarUpa nahIM hotI haiN| yahI vAta 'navara no kali ogAo' isa maMtrapATha dvArA prakaTa kI gaI hai / 'sesaM taM ceva' bAkI ora saMgha kathana pUrvokta jaisA hI hai ||muu06|| gAo' mA 52yu thiy| 5chInI 2 zreNiyo cha, te 4kssyo| 35 che. evaM pAINa paDINAyayAo vi' me pUrvathA pazcima sudhA aibhI re alokAkAzanI zreNiyo che, te paNa pradezapaNAthI kaMI vAra kRtayugma rUpa hoya che, ane koI vAra jarUpa hoya che, kaI vAra dvAparayugma rUpa hoya che. mana pAra tyA04 35 DAya che evaM dA hiNuttarAyayAo vi' merA prabhArI dakSiNa ane uttara sudhInI lAbI je zreNiye che te kaI vAra kRtayugma rUpe, kaI vAra ja rUpa kaI vAra dvAparayugameM rUpa ane kaI vAra kAje rUpa DAya che. 'uDDhamahAyayAo vi' me04 rIta 52 nIya saimI mozanI - je zreNiyo che, te paNa kaI vAra kRtayugma rUpa, keI vAra jarUpa kaI vAra dvAparayugma rUpa hoya che, paraMtu te kalyAja rUpa hotI nathI. eja vAta-. ''no kaliogAo' // sUtramA dvArA pragaTa 2pAmA mApI che. 'sesa taM gheva' bAMkInuM bIju saghaLuM kathana pahelA kahyA pramANe ja che. sUdA Page #726 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 708 bhagavatI sUtre vAlA / paramANupoggalANaM bhaMte! kiM aNuseDhi gaI pavantai ? viseDhi gaI pavattai ? goyamA ! aNuseDhiM gaI pavattai, no visedigaI pavata / duppaesiyA NaM bhaMte! khaMdhANaM aNusoDhaM gaI pavattai viseDhi gaI pavattai ? evaM caitra evaM jAva anaMtapaesiyANaM khaMdhANaM neraiyANaM bhaMte! kiM aNuseDhi gaI pavattai viseTiM gaI pavattai ? evaM caiva / evaM jAva vaimANiyANaM / imIle NaM bhaMte! rayaNappabhAe puDhavIe kevaiyA nirayAvAsasyasahassA pannattA ? goyamA ! tasiM nirayAvAsa saya sahassA pannattA, evaM jahA paDhamasae paMcamuddesae jAva aNuttara vimANatti / . kai vihe NaM bhaMte! gaNipiDae pannatte ? goyamA ! duvAlasaMge gaNipiDae pannatte taM jahA - AyAre jAva dittttivaae| se kiM taM AyAre ? AyAreNaM samaNANaM NiggaMthANaM AyAragoyare / evaM aMgaparUvaNA bhANiyavvA / jahA - naMdIe - jAva - suttattho khalu paDhamo, bIo nijjuttimisio bhaNio! taio ya niravaseso, esavihI hoi aNujoge ||1|| sU07 || chAyA - kati khalu bhadanta ! zreNayaH majJaptAH ? gautama ! sapta zreNayaH prajJaptAH tadyathA - RjvAyatA, 1, ekato vakrA 2, dvidhAto vakrA, 3, ekataH khA, 4, dvidhAta' khA 5, cakratrAlA 6, arddhacakravAlA 7 / paramANuyugalAnAM bhadanta ! kim - anuzreNi gatiH pravarttate, vizreNi gatiH pravartate ? gautama | anuzreNi gatiH pravarttate no - vizreNiM gatiH pravarttate / dvimadezikAnAM bhadanta / skandhAnAmanuzreNi gatiH pravattate vizreNiM gatiH pravarttate / evameva / evaM yAvat - ananyamadezikAna skandhAnAm / nairayikANAM bhadanta / kimanuzreNi gatiH pravartate vizreNi gatiH pravasete evameva, evaM yAvadvaimAnikAnAm / etasyAM khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAM pRthivyAM kriyanti nirayAtrAmazatasahasrANi prajJatAni ? gautama / triMzat nizyAvAsazatasahasrANi prajJaptAni evaM yathA mathamazata ke paJca modezake yAvadanu tara vimAnAni iti / kitividhaM khalu bhadanta | gaNipiTaka majJaptam ? gautama !' dvAdazAGgaM gaNipiTakaM paptam / tadyathA - AcAro yAvad dRSTivAdaH atha kaH sa AcAraH ? AcAraH khalu bhramaNAnAM nirgranthAnAmAcAragocaraH / evam aGgamarUpaNA bhaNitavyA, yathA-nandyA prada IDEP " Page #727 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za025 u. 3 sU07 prakArAntareNa zreNIsvarUpanirUpaNam 709 yAvat 'sUtrArthaH khalla prathamaH dvitIyo niyukti mizrito bhagitaH / tRtIyazca nizvazeSaH, epa vidhirbhavati anuyoge // 1-7 // TIkA - 'iNaM bhaMte ! seDhIo pannattAo' Rti khalu bhadanta ! zreNayaH ? AkAzapradezasya paktayaH prajJaptAH, iti praznaH ? bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama! 'satta seDhIo pannattAo' sapta zreNayaH prajJaptA 'taM jahA ' - tadyathA yatra khala jIvA pudgalAzca saJcaranti tAdRzI AkAzapradezAnAM paGktiH zreNiH sAsaptadhA bhidyate / tatra - prathamA - 'ujjuAyayA' RjvAyatA, Rjuzca - saralA AyatA - dIrgheti RjyAyatA, yathA jIvapudgalA UrdhvalokAderadholokAdau sAralyena gacchanavIti 1 / dvitIyA - 'egao vaMkA' ekato vakrA, ekata: - ekasyAM dizi cakrA, aba sUtrakAra prakArAntara se zreNiyoM kA nirUpaNa karate haiM - 'kaha paNaM bhaMte ! seDhIo paNNattAo' ityAdi sUtra 7 / TIkArtha- zrIgautamasvAmIne prabhuzrI se aisA pUchA hai - 'kaha NaM bhaMte ! seDhIo paNNattAo' he bhadanta / zreNiyAM kitane prakAra kI kahI gaI hai ? AkAzapradeza kI paGkti kA nAma zreNI hai yaha pIche prakaTa kiyA jA cukA hai| isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM - goyamA ! satta seDhIo paNNattAo' he gautama! zreNiyA~ sAta kahI gaI hai - 'taM jahA' jaise jahAM para jIva aura pula saMcAra karate haiM aisI jo AkAza pradezoM kI pakti hai zreNi hai / vaha sAta prakAra kI hai inameM prathamA - 'ujju AyayA ' vaha Na hai ki jisake dvArA jIva aura pudgala UrdhvalokAdi se adholokAdi meM saralatA se jAte haiM / isa zreNi kA nAma RjvAyatA zreNi hai / dvitIyA zreNi 'egao vaMkA' ekato kA hai isa zreNi dvArA have sUtrAra prArAntarathI zreziyo niiyare che. 'iNaM bhate | seDhIo pannattAo' tyAhi baha TImartha - zrI gautamasvAbhI anuzrIne me pUche che hai- 'kaha NaM bhaMte! seTIo jugattAoN hai bhagatram zreNiyA keTalA prakAranI kahI che ? AkAza pradezanI pa`ktinuM nAma zreDDI che. te pahelA batAvela che. A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke'gomaa ! satta seDhIo paNNattAoM' he gautama / zreliyA sAta Dela che. 'taMja'i' te yA abhA jayAM jIva ane pugala sa'cAra kare che, evI AkAza pradezanI je pakti che, te zreNI sAta prakAranI che. temAM pahelI sattu AyayA' se zreNI - nAthI pAne yuddhasa vaseo vigerebhAMthI adha leAka vigeremAM saralapaNAthI jAya che, te zreNinuM nAma RvAyata zreNI che jIla zreNI 'egao vaMkA' 'zektaH vaDA-prADI che, AA zreNI dvArA chAne yuddhale " Aho 107 1592 18 1975 1114= }} Page #728 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 710 bhagavatI sUtre yayA - jI gaLA RjugatyA vakraM kurvanti zreNpanvareNa gacchantIti / sthApanA yathA-7 |2| tRtIyA - 'duhao vaMkA' dvighAto vakrA, vAradvayaM yasyAM vakraM kurvanti sI- dvighAto vakrA, seyam-kakSetrAd Agneya dizo'dhaH kSetre vAyavyadizi gatvA ya utpadyate tasya bhavati / tathAhi prathamasamaye - AgneyayA stiryag naiR tyAM gacchati, tatastiryageva vAyavyAM vidizi gacchati, tato'po vAyavyAmeveti trisa mayAiyaM dvidhAto vA trapanADyA madhye vadivI bhaktIti 3 | caturthI - 'eMga khA' ekaH khA, yayA jIvaH punako vA nADyA vAmanAzAdestAM zreNi patriSTaH, jIva aura pudgala Rjugati se - saralagati se jAkara phira vakragati karate haiM - dvitIya zreNi meM praveza karate haiM / isakA AkAra - isa prakAra se hai| tRtIyA zreNi- 'duo baMkA' dvidhAto vakrA hai / isa zreNidvArA gamana karane vAlA jIva aura pudgala do bAra vakragati karatA hai- arthAt doM bAra dUsarI zreNI meM praveza karatA hai| yaha zreNi UrdhvakSetra kI dUsarI zreNi meM praveza karatA hai / yaha zreNi UrdhvakSetra kI Agneya dizA se - adhA kSetra kI vAyavya dizA meM jAkara ke jo jIva utpanna hotA hai usako hotI hai / prathama samaya meM yaha jIva AgneyI dizAmeMse tirachA nairRtya dizA meM jAtA hai / phira vahAM se dvitIya samaya meM tirachA hI vAyavya vidizA meM jAtA hai phira yahAM se tRtIya samaya meM adho nIce cAdizA meM hI jAtA hai / isa prakAra tIna samaya vAlI yaha dvighAto at zreNi nAr3I kI bIca meM athavA usake bAhara meM honI hai 3 / 'caturthI zreNi 'eMgao khA' ekatA khA hai| isa zreNi ke dvArA jIva aura RjugatithI-eTale ke sarala gatithI jaIne pachI vakragati kare che.-eTale ke mIla zrerImAM praveza ure che. tena sAra - mArIte chetrI zrI - duhavo ba~kA' dvighAto va che, yA zreNI dvArA gamana 42trAvANI va mane yuddha evAra vajragati kare che. arthAt evAra bIjI zreDDImAM praveza kare che. A zreNI utra kSetranA agni khUMgAmAMthI nIcenA kSetranI vAyavya dizAmAM jaine je jIva utpanna thAya che, tene DAya che. pahelA samayamAM A jIva agni-kriyAmAMthI tirA nairUtya dizAmAM jAya che. te pachI tyAMthI khInna samayamAM tiche! ja nAyachyuM zAmAM jAya che. te pachI trIjA samayamAM tyAthI nIce vAyavya dizAmAM ja jAya che. A rIte trazu samayavALI A dvidhAteA vakA zreNI trasanADInI SayamA athavA tetI mahAramA hoya che, u yothI zreSthI 'egao vahA' ta khA che, A zregnI dvArA jIva ane pudgala bhAgathI trasanADImAM praveza kare che, ane trasanADInA vAmapazca vigere pachI e vresanADI dvArA jene Page #729 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyamandikA TokA za025 u.3 sU07 prakArAntareNa zreNIsvarUpanirUpaNam 111 taura-trapsanADyA-gatvA punastadvApapAdiau utpayate-sA eka khA, ekasyAM. dizi vAmAdi pArzvalakSaNAyAM khasyA''kAzasya lophanADIvyatiriktalakSaNasya sadbhAvAditi / iyaM ca-dvi-tri-caturvakropenA'pi kSetravizeSAzritA-iti bhedena kathitA iti / sthaapnaa| 8-4 / pazcamI-'duhao khahA' vidhAtaH khA, asanADyA vAmapAde svamanADI pravizya tayA nADayeya gatvA asyA sapanADyA etra dakSiNapAdiau yayA utpadyate sA dvidhAtaH khA ityucyate / nADIvarbhUitayomidakSiNa pArzvalakSaNayordvayorAkAzapadezayo stayA rapRSTa caaditi| sthApanA ceyam-5-15 / paSThI-'cakavAlA, cakramAlam-maNDalam yayA zreNyA paramAvAdimaNDalena paribhramya samutpadyate sA cakra vAlA, sthApanA caivm-06| 'adacakka vAlA' ardha cakravAlA pudgala prasanADI ke vAsapArthAdi bhAga se prasaM nADI meM praveza karatA hai aura punaH usa valanADI dvArA jAkara usake vAmapAdi bhAga meM utpana hotA hai| vAmapAzvAdirUpa eka dizA meM loka nADI vyatirikta AkAza ke ladbhAva se isa zregI ko 'ekataH khA' kahA gayA hai| yaha zreNi do tIna cAra samaya kI vakragati sahita hotI hai / phira bhI kSetra kI vizeSatA se ile judA kahA gayA hai| isakA AkAra .8 isa prakAra se hai| paMcamI zreNI 'duhao khahA' dvidhAtaH khA' hai jIva jisa zreNi se prasanADI ke ghAmapArtha Adi se alanADI meM praveza karake evaM usI prasanADI se jAkara usake hI dakSiNapArzva Adi meM utpanna hotA hai, vaha vidhAtAkhA hai| kyoM ki nADI ke pahibhUta vAmadakSiNapAca rUpa AzAzapradezoM kA isa zreNi ke dvArA sparza hotA hai / jisa zreNi dvArA paramANu Adi gola bhramaNa kara ke utpanna hote haiM vaha cakra bAla zreNi hai / isakA AkAra 0 ina prakAra se hai / (6) jita zreNi dvArA paramANu Adi ardha tenA vAmapArtha vigere bhAgamAM utpanna thAya che. vAmapArdhAdirUpa eka dizAmAM sonA vyatirita sAzana samAthI 2 zreNIna 'ekata khA' / che. A zreNI be traNa ane cAra samayanI vakra gativALI hoya che te paNa kSetranA vizeSa paNAthI judI kahela che. tene AkAra -8 A rIte che pAMcamI zreNI 'dahao khahA' vidhAta: mA che. 22 zrezIthI sanADInA pAyA AdithI trasanADImAM praveza karIne ane eja trasanADIthI jaIne tenAja dakSiNapA vigeremAM utpanna thAya che, te dvidhAta khA che kemake nADInI bahAranA vAmadakSiNa pArzva rUpa-DAbA jamaNA bhAga rUpa AkAza pradezene A zreNI dvArA sparza thAya che. je zreNI dvArA paramANu vigere goLa bhramaNa karIne utpanna thAya che, te cakravAla zreNI kahevAya che. tene AkAra 0 A Page #730 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 712 bhagavatIya -ardhamaNDalAkArA, yayA zreNyA ardhamaNDalAkAraM paribhramya paramANAdirutpadyate sA arddhacakravAlA / sthApanA caivam-C. 1.7 // ____ anantaraM zreNayaH kathitAH atha tA evA'dhikRtya paramAzadigatiH kathyate'paramANupoggalANaM' ityAdi / 'paramANupoggalANaM bhane' paramANupudgalAnAM bhadanta ! 'zi aNuseDiM gaI pattai' kimanuzreNi gatiH pavartate-anukUlA pUrvAdidigabhimukhA AkAzamadezazreNI yatra bhavati sA-anuzreNiH tAM zreNim anusRtya gatiH pavacaite ? 'vimehiM gaI pattaI vizregiM gatiH pravartate, viruddhA-vidigAdiganA zregI yA sA vizreNiH tAmanusRtya gatiH pravartate ? iti praznaH / bhagavAnAha-'goramA' gola bhramaNa kara ke utpanna hotA hai yaha ardhacakravAla zrego hai / (7) isakA AkAra C isa prakAra se hai| isa prakAra se zreNiyoM kA kaMthana karake aba sUtrakAra paramANu Adi kI gati kA nirUpaNa karate haiM-ima gautama svAmIne prazuzrI ne aisA pUchA hai-'paramANupomgalA NaM bhaMte / kiM aNuH seDhI gaha pavattai' he bhadantA paramANu pugaloM kI jo gati hotI hai vaha kyA zreNI ke anusAra hotI hai athavA vizreNI se hotI hai ? jisa gati meM AkAza pradezoM kI zreNi pUrvAdi dizA ke abhimukha hotI hai| aisI vaha gati aluzreNI hai arthAt AkAzapadezoM kI jo pUrvAdi dizAoM kI ora paGkti hai vaha zreNi hai isa zreNi ke anurUpa jo gati hotI hai vahI anuzreNiti hai| isa aNi se viparIta jo gati hai vaha vizreNi hai| arthAt vidizAoM meM jo zreNi hai vaha vizreNi hai| * isa vizraNa ke anusAra jo gati hai yaha vizreNi gati hai| rIte che. 6 je zreNI dvArA paramANu vigere ardhagoLa bhamIne utpanna thAya che, te ardhacakravAla zreNI che (7) teno AkAra (c) A pramANe che. A rIte zreNiyenuM kathana karIne have sUtrakAra paramANuM vigerenI gatinuM nirUpaNa 42.che tamA zrIgItamasvAmI prasuzrIna pUche che hai-'poggalANaM bhaMte ! kiM aNuseThiM gai pavattai' bhagavan 52m| pudInI re gati hoya che ta zu zregI anusAra hoya che ? athavA vizreNIpaNAthI hoya che je gatimAM AkAza pradezonI zreNI pUrva vigere dizAnI sAme hoya che evI te gati anuzreNI kahevAya che. arthAta AkAza pradezonI je pUrva vigere dizAonI bAjue paMkti che, te zreNuM che. A zreNInI anurUpa je gati jAya che, teja anu zreNI gati che, A ethI viparIta je gati che, te vizreNI kahevAya che. arthAta vidizAomAM je zreNI che, te vizreNI kahevAya che. A vizreNI pramANe je gati hoya che. tene vizreNI gati kahe che. A praznanA uttaramAM prabhu Page #731 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TokAza025 u. 3 07 prakArAntareNa zreNIsvarUpanirUpaNam 713 he gautama ! 'aNu se gaI pavatta-no viseTiM gaI pavatta ' anuzreNi zreNimaMju sRtya gatiH pravarttate - paramANvAdInAm no vizreNi gatiH pravarttate zreNimanusRtyaiva paramANupudgalAnAmityarthaH / 'duSparasiyANaM bhaMte! vANaM' dvipadezikAnoM bhadanta ! skandhAnAm dvau pradezau bhavayavatayA vidyene yeSAM te dvipadezikAH, dvi dezikAva se skandhA avayavina iti dvipadezikAH skandhA steSAM dvipadezika skendhAnAM kim 'aguseDhi gaI pacattara - visediM gaI patraca - vigatA seDhi iti' anuzreNi gatiH pravarttate trizreNi gatiH pravarttate iti praznaH ? uttaramAha-' evaM caitra 1 ityAdi, 'evaM ceva' evametra - yathA- paramANupudgalAnAm tathaiva - dvipadezika skandhAnAcetra' mapi anuzreNi zreNimanu ya yathA bhavet tathaiva-gatiH pravartate, na tu vizreNi zreNI -- isa prazna ke uttara meM prabhuzrI kahate haiM- 'gomA ! aNuseDhi gaI pavatara, no vileTa gaI pavattaI' he gautama ! paramANu AdikoM kI jo gati hotI hai vaha Na ke anusAra hI hotI hai| zreNi ke binA nahIM hotI haiM / aba punaH zrI gautamasvAmI prabhuzrI se aisA pUchate haiM- 'duppaesiyA bhaMte ! khaMdhANaM aNuseDhi gaI pavattaha, visediM gaI pacasa' he bhadanta ! jo chipradezika skandha haiM unakI gati zreNi ke anusAra hotI hai athavA zreNi ke anusAra nahIM hotI hai-vizreNi se hotI hai ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'evaM ceva' he gautama | jaisA paramANupuGgaloM kI gati ke sambandha meM kahA gayA hai vaisA hI kathana dvipradezika skandhoM kI gati ke sambandha meM bhI jAnanA cAhiye / arthAt dvipradezika skandhoM kI jo lokAnta prAviNI gati hotI hai vaha zreNi ke anusAra hI hotI hai| uDeche - 'goyamA ! aNuseDhi gaI pavattai, no viseDhi gaI patta' gautama ! paramANu vigerenI je gati hAya che, te zreNI anusAra ja hAya che. zreNI vinA hAtI nathI. have zrIgautamasvAbhI anuzrIne khevu che che hai- 'duppaesiyA NaM bhaMte ! khaMdhANaM aNuseDhi gaI pavattai, viseDhi gaI pavattai' he bhagavan me pradezavANA ne spadhA che, tenI gati zreNI pramANe ja hAya che? athavA zreSThI anusAra nathI hAtI ? eTale ke vizreNI thI hAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu zrI gautama svAbhIne uDe che hai- ' evaM ceva' he gautama paramANu yuddhasonI gatinA saMbadhamAM je pramANe kahyuM che. eja pramANenu kathana e pradezavALA "dhAnI gatinA samadhamAM paNuM samajavuM.. be pradezavALA skaMdhAnI leAkAntane prApta karavAnI je gatI razreNI pramANe ja 1 bha0 90 Page #732 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 714 bhagavatIstre virodhena gatirbharatIti / 'evaM jAva aNaM tapaesiyANaM khaMdhANaM' evaM yAvadanantapradezikAnAM skandhAnAm / yAvatpadena tripradezikAdArabhya dazamadezikAnAM saMkhyAtA'saMkhyAtapradezikaskandhAnAM grahaNaM bhAti / tayA ca-tripradezikamArabhya yAvadanantamadezikaskandhAnAmapi zreNImanumRtyaitra gatirbhavati-na tu-zreNIpAtikUlyena gatirbhavatIti bhAvaH / 'nerahayA NaM bhaMte ! kiM aNu se di gaI pavattai- viseDhi gaI pavacai ?' nairayikANA manuzreNi gatiH paparttate-vizreNi gatiH pravartate ? he bhadanta / nArakajIvAnAM gamanAdikaM zreNImanusRtya prati ? zreNyatikrameNa vA gamanAdikaM ( bhavatIti praznaH ? utaramAha-evaM ce' evameva-yathaiva paramANupudgalAdArabhya zreNi ke binA nahIM hotI hai / 'evaM jAva aNaMtapaesiyA NaM' isI prakAra se yAvat ananta pradezoM vAle pudgalaskandhoM kI gati hotI hai| yahAM yAvatpada se tIna pradezoM vAle skandhoM se lekara 10 pradezoM vAle skandhoM kA saMkhyAtapradezoM vAle skandhoM kA aura asaMkhyAta pradezoM vAle skandhoM kA grahaNa huA hai| ___aba zrIgautamasvAmI prabhuzrI se aisA pUchate haiM-'neraiyA NaM bhaMte ! kiM aNuseTiM gaI pavattaha vise di gaI pabattaI' he bhadanta ! narayika jIvoM kI jo gati hotI hai yaha kyA zreNi ke anusAra hotI hai| athavA zreNi ke vinA hotI hai ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'evaM ceva' he gautama! paramANu pugala se lekara ananta pradezoM vAle skandhoM kI jaisI gati hotI hai-vaisI hI gati parabhava ko jAte samaya nairayika jIvoM kI hotI hai arthAt jaba nairayika jIva narakAvAsa meM utpanna hotA hai taba vaha vahAM AkAza ke pradezoM hAya che zreNI vinA tI nathI. 'eva jAva aNatapaesiyANaM' me prabhAra thAvat anaMta pradezevALA padgala skadhAnI gatI hoya cheahIMyAM yAvat padathI traNa pradezevALA , dhothI laIne 10 pradezovALA ska che, saMkhyAta pradezo vALA ska, ane asaMkhyAta pradezovALA skaMdhe grahaNa thayA che. ve zrIgItabhasvAmI prabhuzrIna pUchecha -'neraiyANa bhaMte ! kiM aNuseDhi gaI pavattai, vise DhiM gaI pavattaI' 8 san ! na244 vAnI 2 gatI hoya che. te zuM zreNInI anusAra hoya che. athavA zreNI vagara hAtha cha 1 mA prazna uttaramA prabhuzrI gautamasvAbhAna cha 'evaM gheva' gotama paramANuM puthI laIne ane te pradezovALA 4 dhonI jevI gatI hoya che. tevI ja gatI parabhavamAM jatI vakhate nirarthaka jInI hoya che. arthAta jyAre naraka jIva narakAvAsamAM utpanna thAya che, tyAre tyAM AkA Page #733 -------------------------------------------------------------------------- ________________ premaiyacandrikA TIkA za025 u.3 207 prakArAntareNa zreNIsvarUpanirUpaNam 715anantapradezikAnAM gatiH kathitA tathaiva nArakajIvAnAmapi gamanaM zreNImanusanyaiva bhavati-na tu-zreNImAtikUlyena bhavatIti / 'evaM jAva vemANiyANa' evaM yAvad vaimAnikAnAm / e meva amurakumArAdArabhya vaimAnikAntajIvAnAmapi zreNyanuH sAreNa gatirbhavati na tu vizreNigamanaM kathamapi bhavatIti bhAvaH ___anantaram-pratuzreNi-vizreNigamanaM nArakAdinIvAnAM pUrva kathitam-taca. gamanaM narakAvAsAdisthAneSu bhavatIti saMvandhAna pUrva saMkSepeNa punaH prruupynnaah| 'imose gaM' ityAdi / 'imIse NaM bhane etasyAM khalu bhadanta ! 'rayaNappabhAe puDhavIe kevaiyA nirayAvApasayasaharasA pannattA' ratnapabhAyAM pRyivyAM kiyanti narakAvAsazata sahasrANi prajJaptAni ? kiyanto narakAbAsA etasyA santi-iti praznaH ? bhagavAnAha-'goyamA' ityaadi| 'govamA' he gautama! 'tIsa nirayAvAsapsayasahassA pnnttaa'| triMzava-nirayAvAsazatasahasrANi prajJaptAni-trizallakSaparimitA narakAvAsAH ratnakI paGkti ke anusAra hI Akarake utpanna hotA hai zreNi ke binA nhiiN|" 'evaM jAva vemANidhANaM' isI prakAra se asurakumAroM se lekara yAvat vaimAnikAnta jIvoM kI bhI paralokaprApiNI jo gati hotI hai| vaha bhI zreNi ke anusAra hI hotI hai-zreNi ke binA nahIM hotI hai / nAraka' jIvoM kA gamana narakAvAsa meM hotA hai / isI sambandha se pUrva meM kathita bhI narakAcAloM kA kathana punaH saMkSepa se mUtrakAra karate haiM-isameM gautamasvAmI prabhuzrI le aisA pUcha rahe haiM ki-'hamIse NaM bhaMte ! rayaNappa bhAe puDhavIe kevahayA nirayAvAsalayasahassA pannattA' he bhadanta ! isa rasnaprabhA pRthivI meM kitane lAkha narakAbAsa kahe haiM ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'goyanA ! tIsaM nirayAvAsasayasaharahA paNattA' he gautama! ratnaprabhApRthivI meM 30 lAkha narakAkSAsa kahe gaye haiN| "evaM jahA paDhamasae zanA pradezanI paMkti pramANenA ja AkAravALA utpanna thAya che. zreNI vinA 64-1 thanA nathI, 'evaM jAva vemANiyANa" se pramANe masumArAthI laIne vaimAnika sudhInA jInI paNa paraloka prApta karAvanArI je gatI hoya che. te paNa zreNuM anusAra ja ha ya che. zreNI vinA hotI nathI nAraka. jInuM gamana nArakAvAsamAM thAya che jethI te saMbaMdhathI pahelA kahelA narakA vAsonuM kathana sUtrakAra sakSepathI pharIthI kare che-AmAM gautamasvAmI prabhuzrIne sa pUche che -'imose Na bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe kevaiyA nirayAvAsamA yasahassA pannattA' he bhagavan 2mA 2tnaprabhA pRthvImA na24pAsa am mukhyA-1 mA pralanA taramA prabhuzrI- gItamasvAmIna / cha hai-'goymaaN| tIsa nirayAvAsasayasahassA pannattA' 29namA pRthvImA 30 trIsa sAmanavAse Page #734 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 716 bhagavatIsare prabhAyAM vidyante ityarthaH / 'evaM jahA-paDhamasae paMcamuddesage' evaM yathA-prathamazatake pazcamodezake, prathamazatakIyapaJcamodezake yathA kathitama tathaiva sarvamihA'nusandheyam / kiyatparyantaH paJcamoddezaka ihA'numandheya statrAha-'jAva aNuttaravimANati' yAvadanuttaravimAnAni, iti anuttaravimAnaparyantasya paJcamoddezakasyA'trA'nukarpaNaM karttavyamiti / idaM narakAvAsAdikaM chadmasthapuruSairapi dvAdazAGgazAstravalena jJAtuM zakyate iti dvAdazAGgamarUpaNAyA''ha-'kAvihe NaM bhaMte' ityaadi| 'kaiviheNaM bhaMte ! gaNipiDae pannatte' he bhadanta ! katividhaM-kati makArakaM gaNipiTaka-gaNinAM sAdhanAM piTakaM-maJjUSA, tadvadayat tadvAdazAGgaM zAstraM prajJaptamiti praznaH ? bhagacAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'duvAlasaMge gaNipiDae pannatte' dvAdazAGgaM gaNipiTaka prajJaptam / 'taM jahA'-tadyathA-'AyAro jAva diThivAo' paMcamuddesage jAva aNuttaravimANatti" isa prakAra prathama zataka ke paMcama uddezaka meM jaisA kathana kiyA jA cukA hai vaisA hI vaha saba kathana anutara vimAna taka kA yahIM para bhI jAnanA cAhiye / yaha saba narakAvAsa Adi kAjJAna chamastha puruSoM ko dvAdazAGgazAstra ke jJAna bala se ho sakatA hai, ataH aba sUtrakAra usa dvAdazAGga kI prarUpaNA karate haiM-isameM zrIgautama svAmIne prabhuzrI se aisA pUchA hai-'kaivihe NaM bhaMte ! gaNipiDae pannatte' he. bhadanta ! gaNipiTaka kitane prakAra kA kahA gayA hai ? gaNipiTaka zabda se yahAM dvAdazAGgazAstra gRhIta huA hai kyoM ki yaha gaNiyoM kA AcAryoM kA piTaka-maMjUSA ke jaisA hai| isake uttara meM pramubhI kahate haiM-'goyamA / duvAlasaMge gaNipiDae pannatte' he gautama! gaNipiTaka Agama 12 aMgavAlA kahA gayA hai| 'taM jahA' jaise-'AyAro jAva diSTi hA cha 'eva jahA paDhamasae pacamuddesage jAva aNuttara vimANatti' mA rIta pahelA zatakanA pAMcamA uddezAmAM je pramANenuM kathana karavAmAM AvyuM che, eja pramANenuM saghaLuM kathana anuttara vimAna sudhInu ahI yA paNa samajavuM. A saghaLA narakAvAse vigerenuM jJAna chavAstha purUSone dvAdazAga zAstranA jJAnanA baLathI thaI zake che. jethI have sUtrakAra te dvAdazAMganI prarUpaNa kare che. A viSayamA zrI gautamasvAmI prabhuzrI 57yu cha hai-'kAvihe NaM bhaMte ! gaNipiDae pannatte' he sagavana zipiTa prA2tuM sa che ? gaannpiTaka zabdathI ahIMyAM dvAdazAMga zAstra grahaNa karAyA che. kemake-A gaNi nA-AcAryanA piTaka-peTi-ma jUSA jevA che. zrI gautamasvAmInA praznanA uttaramA prabhuzrI che 4-'goyamA ! duvAlasaMge gaNipir3ae pannatte' gautama ! ANipiTa: bhAga 12 mAra bhagAvANusa che. 'ta.jahA' te 4 pramANe che. Page #735 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakhandrikA TIkA za025 u. 3 sU07 prakArAntareNa zreNIsvarUpanirUpaNam 717 AcAro yAvad dRSTivAdaH, AcArAGgasUtrAdArabhya dRSTivAdaparyantaM dvAdazamakArakamaGga zAstramiti / 'se kiM taM AyAro' atha ko'yamAcAraH ? yadvA kiM tadvastu yadAcArazabdena vyAkhyAtaM bhavatIti praznaH ? bhagavAnAha - ' AyAre' ityAdi / ' AyA reNa samaNANaM NiggaMthANaM' AcAre khalu zramaNAnAM nirgranthAnAm, AcAre - adhikaraNabhUte AcAre - AcArAGgamUtre khalu zabdo vaakyaalngkaare| ' AyAra goyaraparUvaNA bhANiyavyA' AcAragocara0 AcAragocaretyAdinA - idaM jJApitaM bhavati / 'AyAragoyaraviNaya veNaiya sikkhAbhAsA abhAsA caraNakaraNajAyAmAyA vittIya Aghave jjaMti 3 / AcAragocaravinaya - vainayika - zikSA-bhASA-bhASA-caraNa-karaNa yAtrA mAtrA vRttaya AkhyAyante prajJApyante - marUpyante iti / tatrAcAro jJAnAdi paJcavidhaH / gocarobhikSAgrahaNa vidhilakSaNaH, vinayo jJAnAdivinayaH vainayikaM vinayasya phalam vAyo' AcArAGga yAvat dRSTivAda arthAt AcArAGga se lekara dRSTivAda taka kA samasta Agama gaNipiTaka kahA gayA hai / 'se ki ta AyAro' he bhadanta | AcArAta kyA hai ? arthAt aisI vaha kaunasI vastu hai jo AcArAGga zabda se vyAkhyAta hotI hai ? isa prakAra gautamasvAmI ke prazna ke uttara meM prabhuzrI kahate haiM- 'AdhAreNaM samagANaM NiggaMthANaM AdhAra goyaraparUvaNA bhANiyavvA' he gautama ! AcArAMga sUtra meM zramaNa nirgranthoM ke AcAra evaM gocara bhikSAvidhi AdirUpa cAritra dharma kA prarUpaNa kiyA hai 'AdhAragovara' ityAdi zabda se yaha jJApita hai- 'AyAragoyara viNayaveNaiya sikkhAmAsA abhAsA caraNa karaNa jAyAmAvAvittIA AghavejjaMti' yahAM jJAnAdi ke bheda se AcAra pAMca prakAra kA kahA gayA hai bhikSAgrahaNavidhi gocara zabda se kahI 'AyAro jAva diTTivAyo' mAyArAMza yAvat dRSTivAha arthAt mAyAraMgadhI laIne dRSTivAda sudhInA saghaLA AgamA zuipiTaka kahyA che. - 'se kiM ta' AyAro' he bhagavan bhayArAMga me zuddha che ? arthAt khevI te kaI vastu che ? ke je AcArAMga zabdathI kahevAya che ? zrI gautamasvAmInA yA praznanA uttarabhAM prabhu zrI gautama svAmIne he che hai- 'AyAreNaM samaNArNa NiggaMthANaM AyAragoyaraparUtraNA bhANiyavvA' he gautama AyArAMgasUtramAM zrabhaya nigranthAnA AcAra ane gAcara-bhikSAvidhi vigere rUpa cAritradhamanI prarU yA ravAmAM yAvI he 'bAyAragoyara' ityAdi zabdathI mA samalaya che. 'AyAra goyara vijayaveNaya sikkhA bhAsA abha sAcaraNakaraNajAyAmAyA bittIoM AghavejjaMti' aDIMyAM jJAnAhinA lehathI mAyAra pAMca prAranA usa cha, Page #736 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 718 bhagavatIstre karmakSayAdikam zikSAgrahaNAsevanArUpA / yadvA-vainayiko vinayo vA-ziSyaH tasyazikSA vainayika zikSA vinaya zikSA vA-bhASA-satyA, asatyA mRpA ca, abhASAmRpA, satyAmRpAca (mizrA) ca / caraNaM-vratAdikaraNaM viNDa vizuddhayAdi / yAtrAsaMyamayAtrA, mAtrA tadarthayAhAramAtrA / vRttiH-anekaprakArairamigrahavizervatanam, etAH sarvA AkhyAyante- abhidhIyante iti / 'evaM aMgaparUvaNA bhANiya vyA jahAnaMdIe' evamagArUNA maNitavyA-evaM pUrvapradarzitaprakAravatA mutregAGgAnAM prarUpaNA maNitavyA / yathA nanyAm-nandImUtre yena prakAreNAGgAnAM nirUpaNaM kRtam, tenaiva prakAreNa ihA'pi prarUpaNaM kartavyam / etatparUpaNaM nandIsUtrAdeva jJAtavyam / atha kiyAparyantaM nandImatroktA'gamarUNA kartavyA tatrAha-'jAva' ityAdi / 'nAva' yAvat 'suttatyo khalu paDhamo vIbho nijjutti mIsao maNio / taho ya nirava me so emavihI hoi aNunoge' // 1 // gaI hai / jJAnAdi vinaya vinaya zabda se, vinaya kA phala karmakSayAdi vainayika zabda se, bhASA se satya aura, asatyAmRSA (vyavahAra) abhASA se mRSA aura satyAbhUSA, (mizra) caraNa se vratAdi kA karanA athavA piNDa vizuddhi Adi, yAtrA zabda se saMyamayAtrA aura saMyama ke nirvAha nimitta mAtrA-AhAra mAtrA, vRtti zabda se aneka prakAra ke abhi-, grahoM kA dhAraNa karanA ye saba gRhIta hue haiN| ina saba kA kathana muni ke cAritra se sambandhita hone ke kAraNa ocArAGga meM kiyA gayA hai| 'evaM aMgaparUvaNA bhANiyavyA jahA naMdIe' isa prakAra naMdI sUtra meM kahe anusAra samasta aMgoM kA prarUpaNa karanA cAhiye aura nandI sUtra gata yaha aGgaprarUpagA 'jAva-suttatvo khalu paDhamo boo nijjuttimIsao mila graDaNa vidhi gecara zabdathI kahI che. jJAnAdi vinaya zabdathI, vinayanuM phaLa karmakSaya vigere vaiyika zabdathI, bhASAthI satya satya ane mRSA, abhApAthI mRSA ane satyasRSA, caraNathI vRtta, vigerenuM karavuM athavA piDa, vizuddhi vigere, yAtrA zabdathI saMyamayAtrA. ane saMyamanA nirvAha mATe mAtrA-AhAramAtrA, vRtti zabdathI aneka prakAranA abhigrahane dhAraNa karavA e badhA grahaNa thayA che. A saghaLAnuM kathana muninA cAritranA saMba dhavALA hevAthI AcArAMgamAM kahela che. 'evaM aMgararUvaNA bhANiyabA jahA naMdIe' mA prabhArI nadIsUtramA kahyA pramANe saghaLA agonI prarUpaNa karavI joIe. ane naMdIsUtramAM kahela mi A1 pr35| yAvat 'suttattho khalu paDhamo bI pro nijjutti mosao bhaNi o, Page #737 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za025 u.3 sU07 prakArAntareNa zreNIsvarUpanirUpaNam 719 chAyA-sUtrArthaH khalu prathamo, dvitIyo niyuktimizrito mnnitH| . tRtIyazca niravazeSa epavidhibhavatyanuyoge // 1 // mUtrArthamAtrapratipAdanaparakaH sUtrArtho'nuyogaH / ayamAzayaH-gurubhiH sUtrANAmarthamAtra kathanAtmaka eva prathamo'nuyogaH kartavyaH yAvatA prAthamikavineyAnAM mativyAmoho na bhavet sUtrArthAdadhikkathane padAcita tatsambhavAditi / 1 / dvitIyo'nuyogaH sUtrasyAkiniyuktimizraH karttavyaH ityevaM bhUto jinAdibhirbhaNitaH / 2 / tRtIyazcA'nuyogo niravazeSaH-niravazeSasya-prasa tA'numasaktasya sarvasyApyarthasya kathanAt-katrtavyaH, epaH-anantara ktaH prakAratraya maNio 'tahalo ya nirabaseso esavihI hoi aNujoge' yahAM taka kI grahaNa karanI caahiye| isa gAthA dvArA anuyoga ke sambandha meM vidhi prakaTa kI gaI hai-isameM larva prathama sUtrArtha kA kathana bAda meM niyukti mizra artha aura bAda meM sarva artha kA kathana karane kI bAta kahI gaI hai| yahI anuyoga ke sambandha meM vidhi hai kevala strArtha kA pratipAdana karanA isakA nAma anuyoga hai / tAtparya yaha hai ki gurujanoM ko sarva. prathama sUtroM kA arthamAtra kathana rUpa hI anuyoga karanA cAhiye / yaha pahilA anuyoga hai / kyoM ki jo pahiche hI pahile ziSya hue haiM yadi unake prati sUtrArtha adhikarUpa meM kahA jAyagA to ho sakatA hai ki unakI mati meM vyAmoha (bhrama) ho jAve ataH aisA na ho isake liye aisA kahA gayA hai ki guru ko saba se pahile apane ziSyo ke prati kevala sUtroM kA artha hI kahanA cAhiye / yAda meM usa artha ko niyukti se mizrita tahamaoya niravaseso esa vihI hAI aNujoge' 241 4yana sudhAnu 4thana akSaya karavuM joIe. A gAthAdvArA anuga saMbaMdhI vidhi batAvela che temAM sauthI pahelAM sUtrArthanuM kathana karyuM che, te pachI niyukti mizra artha ane te pachI badhA arthonuM kathana karavAnI vAta kahI che Aja anuga saMbadhI vidhi kahI che, kevaLa sUtrArthanuM paThana karavuM tenuM nAma anuga che. kahevAnuM tAtparya e che ke-gurUjanoe sauthI pahelAM sutronA artha mAtranA kathana rU5 ja anuyoga kare joIe, A pahelo anuga che. kemake-je taratamAM ja ziSya thayA che, teone sUvArtha vizeSa rUpathI kahevAmAM Ave te kadAca teonI buddhimAM vyAmoha-bhrama thavA saMbhava che, jethI evuM na thAya te mATe evuM kahyuM che ke-gurUe sauthI pahelAM pitAnA ziSyo pratye kevaLa sUtronA artha ja kahevA joIe. te pachI te ane niryuktithI mizrita karIne Page #738 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 720 bhagavatIstre lakSaNo vidhi vidhAnaM bhavati syAta-manuyoge mUtrasyArthena sahA'nurUpatayA yojana. lakSaNe viSayabhUte iti gAthArthaH / / 07 // anantaramaGgAnAM prarUpaNaM kRtam aGgeSu ca narakAdayaH prarUpyante iti narakAdInAmevA'lpa-bahutvapratipAdanAyA''ha-'eesi NaM bhaMte' ityAdi, plam-eeli gaM bhaMte ! neraiyAgaM jAva devANaM siddhANa ya paMcagaisamAseNaM kamare kayare0 pucchA ? goyamA ! appAbahue jahA bahuvattavvayAe agai samAsa apyAvahugaM c| eesiNaM bhaMte ! saiMdiyANaM egidizAgaM jAva-aNidiyANaM ya kayare kayare0 eyapi jahA vahuvattavayAe taheva-ohiyaM payaM bhANiya-sakAiya appAbahugaM taheva ohiyaM bhANiyavvaM / eeli NaM bhaMte ! jIvANaM poggalANaM jAva sapajjavANa ya kayare kayare0 jAva bahuvattavvayAe / eesi NaM bhaMte ! jIvANaM Auyasla kassassa baMdhagANaM abaMdhagANaM jahA bahubattavvayAe jAva Auyassa kammassa abaMdhagA vissaahiyaa| sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti ||suu0 8 // // paNavIsaime sae taio uddeso samatto // 25-3 // chAyA--eteSAM khalla nairayikANAM yAvaddevAnAM siddhAnAM ca paJcagatisamAsena katare katarebhyaH pRcchA ? gautama ! alpavahutvaM yathA bahuvaktavyatAyAm aSTagati samA sAlpabahusvaJca / eteSAM khalu bhadanta ! sendriyANAmekendriyANAM yAvadanindriyANAM kara samajhAnA cAhiye / isake bAda usa sUtra se jo artha spaSTa pratIta hotA hai vaha aura jo artha usase dhvanita hotA hai-jhalakanA hai-vaha saya pUrNarUpa se prakaTa karanA cAhiye / yahI anuyoga meM sUtra ke artha ke sAtha anukUla rUpa se use yojita karane kI vidhi hai|07|| samajAvavA joIe te pachI te sUtrathI je artha spaSTa rIte jaNAya te artha tathA bIjo artha ke je temAMthI vinita thAya che -jhaLake che te pUrNa rUpathI pragaTa karavA joIe. Aja anugamAM sUtranA arthanI sAthe anukULa rUpathI tene jIta karavAnI vidhi che. sUtra chA Page #739 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za025 u.3 sU08 nairayikAdInAmalpayAhutvanirUpaNam 721 pakatare katare0, etadapi yathA-bahuvaktavyatAyAm tayaiva-audhikapadaM bhaNitanyam sakAyikAlpabahutvam tathaiva-auSikaM maNitavyam / . . / eteSAM khalu bhadanta ! jIvAnAM pudgalAnAM yAvat sarvaparyavANAM ca katare katarebhyo yAvad bahucaktavyatAyAm / eSAM khalu bhadanta ! jIvAnAm AyuSkasya karmaNo bandhakAnAmabandhakAnAm yathA bahuvaktavyatAyAM yAvadAyuSkasya karmaNo'bandhakA vishessaadhikaaH| tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti ||suu08|| paJcaviMzatitamasya zatakasya tRtIyodezakaH smaaptH||25-3|| TIkA-'eesi NaM bhaMte' eteSAM khalu bhadanta ! 'neraiyANaM jAva devANaM siddhANa ya paMcagaisamAseNaM kayare kayare0 pucchA' nairayikANAM yAvada devAnAM siddhAnAca pazcagatisamAsena-paJcagatyantarbhAvena katare katarebhyaH pRcchA ? , atra yAvatpadena manuSyatirazvAM saMgraho bhavati / tathA ca-nairayikAdArabhya siddhaparyantAnAM paJcagatyantarbhAvena katare katarebhyo'lpA vA bahukA vA tulyA vA ___ abhI 2 aGgoM kI prarUpaNA kI gaI hai| so una aGgoM meM narakAdikoM kI prarUpaNA kI gaI hai| ataH sUtrakAra aba unhIM narakAdi ke alpa. ghahatva kA pratipAdana karane ke nimitta sUtra kA kathana karate haiM-'eesiM NaM bhaMte ! neraiyA NaM jAva devANaM' ityAdi sUtra 8 / / TIkArtha-zrI gautamasvAmI ne sarva prathama prabhuzrI se aisA pUchA hai ki he bhadanta ! caturgati ke jIva nairayikoM se yAvat devoM taka meM tathA siddhoM meM isa prakAra se ina pAMca gatiyoM ke jIvoM meM kauna jIva kisa jIva se alpa bahuta tulya athavA vizeSAdhika haiM ? yahAM yAvatpada se manuSya aura tiyaJcoM kA saMgraha huA hai| isa prakAra nairayika se lekara siddhoM taka meM kauna jIva kisa jIva kI apekSA alpa haiM ? kauna jIva kisa jIva kI apekSA bahuta haiM ? kauna jIva AnI pahelAM aMgenI prarUpaSThA karavAmAM AvI che. ane te aMge mAM naraka vigerenI prarUpaNa karavAmAM AvI che. jethI sUtrakAra A narakAdinA a95 ane mahApaNAnuM pratipAdana karavA mATe nIcenA sUtranuM kathana kare che. 'eesiNaM bhate ! neraiyANaM jAva devANaM' tyahi TIkArya-zrIgautama svAmIe sauthI pahelAM prabhuzrIne evuM pUchayuM che ke he bhagavana caturgatinA jIva narayikothI laIne yAvata deva sudhImAM tathA siddhomAM A pramANe A pAca gativALA jIvanamAM eTale ke-nairavikathI laine siddha gati sudhInA jamAM kayA cho kayA jIvanI apekSAthI a85 che? kayA jI kyA ja karatAM vadhAre che ? ane kayA kayA jInI bha0 91 Page #740 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI RA vizeSAdhakA vA iti prazna' ? bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama! 'appAbahuyaM jahA - bahuvatsabvayAe' alpabahutvaM yathA - bahuvaktavyatAyAm eteSI nairacikAdisiddhAntAnAm alpabahutvaM tathA vaktavyam - yathA-bahuvaktavyatAyAm prajJApanAyA stRtIye'lpabahutvapade kathitam / prajJApanAprakaraNaM cetthamataH1 : 'nara 1 neraiyA 2 devA 3 siddhA 4 tiriyA 5 kameNa iha hoti / thoda 1 masaMkha 2 asaMkhA 3 anaMtaguNiyA 4 anaMtaguNA 5 // 1 // chAyA - narA 1 nairadhikA 2 devAH 3 siddhA 4 sviryaJca: 5 krameNeha bhavanti / tophA 1 asaMkhyA 2 asaMkhyA 3 anantaguNitA 4 anantaguNAH // 5- 1 // 1 / sarvasvokA - narA, tato'saMkhyeyaguNAH- nArakAH, tato'saMkhyeyaguNAH- devA, khato'nantaguNAH- siddhAH, tato'nantaguNAH- tiryaJcaH iti / ' - 'agaisamAsa appA bahugaM ca ' aSTagati samAsenA'lpabahutvaM ca / aSTagatisamAsena yadapabahutvam, tadapi yathA - bahuvaktavyatAyAM - prajJApanAyA stRtIyapade, tathaitra-vaktavyam / aSTagatayazcettham narakagatiH, tathA tiryag narA'maragatayazva strI. kisake samAna haiM ? aura kauna jIva kisakI apekSA vizeSAdhika haiM ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM- 'godhamA ! appAghahugaM jahA bahuvatavyayAe' prajJApanA ke bahuvaktavyatA nAma ke tRtIya pada meM kahe gaye anusAra nAraka se lekara siddha taka ke jIvoM ke alpa bahutva ke sambandha meM jAnanA cAhiye / vaha prajJApanA prakaraNa isa prakAra se hai- 'nara neraiyA devA' ityAdi saba se kama manuSya haiM / inase asaMkhyAtaguNita nAraka haiM / inase asaMkhyAtaguNe deva haiM / devoM se anantaguNe siddha haiM aura siddhoM se bhI anantaguNeM tiryaJca haiN| 'aTThagaisamAsa appAtrahugaM 'va' ATha gati ke samudAya kA bhI alpabahutva prajJApanA sUtra ke tRtIya alpbhutvsamAna che? ane kayA jIvA kayA jIvA karatAM vizeSAdhika che ? ahIyAM yAvat zabdathI manuSyA ane tiryaMcA graheNu karAyA che appAbahugaM jahA bahu yA praznanA uttarabhAM praluzrI he che - 'goyamA ! battavvayAe' ajJAyanA sUtranA mahuvatavyatA nAbhanA zrI yahabhI udyA prabhAva nArakAthI laIne siddho sudhInA jIvAnA alpa mahupaNAnA saMbadhamA sama, nabu leha se. te ajJAyanA sUtra azubha prabhA] che 'naraneraiyA devA' ityAdi sauthI ochA manuSyeA che. tenAthI asakhyAtagaNA nAraka jIve che. tenAthI asakhyAtagaNuA devA che- DhavAthI anatagaNA siddho che. ane siddhothI yaSTu anaMtagAthA tirya the| che. 'aTThagaisamAsa appA bahugaM ca' mA jatinA, samudAyanuM alpa bahuvapaNuM prajJApanA sUtranA trIjA putramAM kahyA pramANeH 1 Page #741 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za025 u. 3 sU08 nairayikAdInAmalpabahutvanirUpaNam 725 puruSabhedAt dveSA, siddhirgavizvetyaSTau / eteSAmalpabahutvaJcaivamarthato bhavati - 'nArI 1 nara 2 neraiyA tiritthi 4 sura 5 devI 6 siddha 7 tiriyA ya 8 / yo asaMkhaguNA cau, saMkhaguNA paMtaguNA donni - // 1 // nAryo 1 narA 2 nairadhikAra stiryatriyaH 4 surA 5 devya 6 siddhAH 7 sviryazvazra8 / 1 svokA asaMkhyaguNAzcatvAraH, saMkhyaguNA anantaguNau dvau // 1 // sarvasvokA nAryaH, 1 'asaMkhaguNA ca' iti, nArIzabdAdanantaraM ye catvAraHnara-nairayikatiryak strIyaH sura-rUpAzcatvAraste uttarottaramasaMkhyAtaguNA vijJeyAstathAhi tAbhyo nArIbhyo narA asaMkhyAtaguNAH, 2 tebhyo nairayikA asaMkhyAta' pada meM kahe anusAra jAnanA cAhiye / ATha gatiyAM isa prakAra se haiM- 1 narakagati tathA tiryaJcagati, manuSyagati, amaragati, narAmara tiryaJcoM meM strI puruSa ke bheda se do do prakAra kI aura siddhagati - isa prakAra ye ATha gatiyAM haiN| narakagati meM kevala eka napuMsaka veda hI hotA hai isaliye isakA viziSTa bheda nahIM kiyA gayA haiM / tiryaJcagati meM, naragati meM aura deva gati meM strIveda aura puruSaveda donoM hote haiM isaliye inheM strI puruSa ke bheda se viziSTa kiyA gayA hai siddhoM meM koI veda nahIM haiM, isaliye use bhI bheda viziSTa nahIM kiyA gayA hai / yahI bAta - nArI, nara, neraiyA' ityAdi / isa gAthA dvArA prakaTa kI gaI hai| isake dvArA yaha samajhAyA gayA hai ki manuSya striyAM saba se kama haiN| 'asaMkhejjaguNA cau' nArI ke Age ke cArapada nara nairathika tiryak strI aura deva ye cAra eka eka se asaMrUpAtaguNe kahe gaye haiM jaise- nArI - manuSya strI kI apekSA manuSya asaM samajavu joIe. ATha gatiye A pramANe che 1 narakagati, 2 tiya cagati. u naragati bhanuSyagati 4 abharagati, 5-6-7, narAbhara tiryayamAM strIyuSanA bhedathI babbe prakAranI gati, ane siddhonI gati A pramANe ATha gatiyA che, narakagatimAM kevaLa eka napuM saka veda ja thAya che. tethI tenA vizeSa bheda kahela nathI tiya ca gatimAM, naragatimAM, ane devagatimAM strI veda ane purUSa veda DAya che. tethI teone srIpurUSanA bhedavALA kahyA che siddhomAM kaI vedya hAtA nathI. tethI tene vedavAnA udyA nathI. bheTa vAta 'nArI, nara neraiyA' tyAhi gAthAdvArA pragaTa karela che. A gAthAthI e samajhAvyu' che phai-manuSya striyA sauthI mAchI hoya che. 'bhasaMkhejjaguNA cara' nArI rAShanI paDetAnA yAra bheTate hai-nara nArayika tica' strI ane deva A cAre eka ekathI asaMkhyAtagaNuA kahyA 4. prema-nArI-manuSya strI 4ratAM manuSyo asaNyAtagAyA che. tenAthI sadhyAta Page #742 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI guNAH,3 tebhya stiyastriyo'saMkhyAtaguNAH,4 tAbhyo devA asaMkhyAtaguNAH,5 tebhyo denyaH saMkhyAtaguNA,6 siddhAH 7 tiryazcazva8 pratyekamanantaguNAH, itiaSTa gavisamAsena alpa bahutvamiti / ____ 'eesi NaM bhaMte ! saiMdiyANaM egidiyANaM jAva aNidiyANa ya kayare kayare0' eteSAM khalu bhadanta ! sendriyANAme kendriyANAM yAvat anindriyANAM ca katare katarebhyo'lpA vA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikA vA ? atra yAvat-padena draundriya-trIndriya-caturindriya-pazcendriyANAM ca grahaNaM bhavati iti, tathA ca-eteSAM parasparamalpabahutvaviSayakaH praznaH ? uttaramAha-eyaMpi' ityAdi / 'eyaM pi jahA khyAta guNeM haiM / inase nairapika asaMkhyAtaguNeM haiN| inase tiryazcastriyAM asaMkhyAtaguNI haiN| deva inase bhI asaMkhyAtaguNeM haiN| inase bhI saMkhyAtaguNI deviyAM haiM / tathA siddha aura tiryazca ye pratyeka anantaguNe 2 haiN| isa prakAra se yaha saMkSepataH artha kI apekSA aSTagati viSayaka alpa bahutva kahA hai| * aba zrI gautamasvAmI prabhuzrI se isa prakAra pUchate haiM-'eesiNaM bhaMte! saiMdiyANaM egidiyANaM jAva aNidiyANa ya kayare kayare0' he bhadanta / sendriya, ekendriya yAvat anindriya jIvoM meM-indriya upayoga rahita jIvoM meM-kauna jIva kinakI apekSA yAvat vizeSAdhika haiM ?-yahAM prathama yAvatpada se 'dondriya, tehandriya, cauindriya aura paJcendriya' ina jIvoM kA grahaNa huA hai / tathA-dvitIya yAvatsada se 'alpAvA, yahukA vA, tulyA vA ina padoM kA grahaNa huA hai| isake uttara meM prabhuzrI - gaNa narayike che. tiryaMca stri tenA karatAM paNa saMkhyAta gaNi che. de tenAthI paNa saMkhyAtagaNuM che, tenAthI saMkhyAtagaNI devi che tathA siddho ane tiya" e badhA anaMtagaNuM che. A rIte saMkSepathI arthanI apekSAe aSTagati saMbaMdhI a5 bahapaNuM kahela che, tema samajavuM. te have zrI gItamasvAmI prabhu zrIna se pUche che -'eesi NaM bhaMte,! saiMdiyANaM egidiyANaM jAva aNidiyANa ya kayare kayare' he sagavan sadriya idrivALA, ekendriya, eka indriyavALA yAvatu aniyi-Idriya vinAnA jImAM kayA kayA jI karatAM alapa che? kayA che kayA karatAM baha che? kyA jI kayA jIvonI tulya che? ane kayA cho kayA jIve 'karatAM vizeSAdhika che ? ahIMyAM prathama yAvat parathI dvIndriya, indriya,'coIndriya, ane paMcendriya A che grahaNa karAyA che. ane bIjA yAvatpadathI malpA vA, bahukA vA, tulyA vA' mA paDhe! aDa 42|yaa cha. . . . Page #743 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakA TIkA za025 u. 3 sU0 : nairayi kAdIna (malpabahutvanirUpaNa 725 bahuvattavyA tadeva ohiyaM payaM bhANiyannaM' etadapi alpavahutvaM yathA bahuvaktapatAya prajJApanAtre tRtIyapade tathaitra audhikaM padaM bhaNitavyam / etadapi yathA bahuvaktavyatAyAM kathitam tathaivA'trApi audhikaM sAmAnyaM padaM vaktavyam / tathA ca-tatra yadyapi - paryAptAparyAptakAdi bhedenA'pi kathitam atra tu yat sAmAnyataH tadeva vaktavyam ava evAtroktam 'ohiyaM payaM bhANiya' iti / audhikaM sAmAnyameva padaM paThanIyamiti tacca audhikaM padamarthata vasU 'paNa 1 cau2 ti3 duya4 tharNidiya5 eniMdi6 saiMdiyA7 kamAhuti / start tiniya ahiyA ( 2 - 3 - 4) doNaMdagugA 6 visesAhiyA' | pazca 1 catura stri3 dvIndriyA4 anindriyA 5 ekendriyAH 6 sendriyAH 7 kramAdbhavanti svokA1yo'dhikA 2-3-4 dvau - 56 - guNavizeSAdhikAzceti / sarvebhyo'lpIyAMsaH paJcendriyajIvA bhavanti / tadapekSayA caturindriyA vizeSAdhikAH / tadapekSayAtrIndriyA vizevAdhikAH / trIndriyApekSayA dvIndriyAH vizeSAkahate haiM-' evaM pi jahA bahubattanyAe taheva' he gautama! isa sambandha meM bhI prajJApanA ke bahuvaktavyatA pada meM kahA gayA sAmAnyapada kahanA cAhiye / yadyapi prajJApanA ke bahuvaktavyatApada rUpa tRtIya pada meM paryApta paryA Adi ke bheda se bhI kathana kiyA gayA hai / parantu yahAM jo vahAM sAmAnya rUpa se kahA gayA hai vaha kahanA caahiye| isI kAraNa yahAM 'ohiyaM payaM bhANiya' aisA kahA gayA hai / vaha audhikapadasAmAnyapada - artha kI apekSA isa prakAra se hai - ' paNa carati dudha' ityAdi / saba se kama paJcendriya jIva haiM / inakI apekSA cauindriya jIva vizeSAdhika haiM cauindriya jIvoM ko apekSA vizeSAdhika teindriya jIva hai / indriya jIvoM kI apekSA vizeSAdhika dvindriya 2 yA praznanA uttaramAM alu zrI che che - ' evaM pi jahA bahuvattavvayAe taddeva' he gautama! yA saMmadharmA yA ajJAyanA sUtranA mahuvatavyatA padamAM kahela sAmAnya padmanuM kathana karavuM joie. jo ke prajJApanA sutranA mahuvaktavyatApadamAM-trIjA padmamAM-paryAptaka ane aparyAptaka, vigerenA bhedathI kahevAmAM Avela che. paraMtu ahIMyAM je tyAM sAmAnyapaNAthI kahela che, te amAvule mena arathI sahIMyAM 'ohiya paya' bhANiyavvaM' mA pramANe kahyu che. te aubrikapada-sAmAnyapada athanI apekSAthI A pramANe che. "paNa cautiduya' dhatyAhi adhAthI khochA paMcendriya vo hai tenA puratA cAra iMdriyavALA jIvA vizeSAdhika che. cAra IMdriyavALA jIvA karatAM traNa IMdriyavALA jIve vizeSAdhika che. traNa IMdriyavALA jIvA karatAM vizeSAdhika F Page #744 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsatre 7 F dhikAH, dvIndriyApekSayA - anindriyAH, anantagugAH, anindriyApekSayA api - ekendriyA anantaguNAH, ekendriyApekSayA sendriyA vizeSAdhikA bhavantIti gAthArthaH / 'sakAya appA vahugaM tadeva - ohiyaM bhANiyantra' sakAyikAlpabahutvaM - tathaivaudhikaM bhaNitavyam sakAyika- pRthivyaptejovAyu banaspatitratakAyikAnAM yathAlabahutvaM samAnyataH prajJApanAyA stRtIyapade uktam tathaiva ihApi bhaNitatryam ityarthaH / prajJApanAyAmevamadhItam 'tasa1 te 2 puDhavi3 jala4 vAukAya5 akAya6 artar7 sakAyA8 / thova 1 asaMkhaguNA 2 hiyatini u 3-4-5 do NaMtaguNa 6-7 . ahiyA8 // 1 // trasA staijasAH pRthvI - jalaM - vAyukAyA - akAyAH vanaspatayaH sakAyAH / jIva haiM / dvondriya jIvoM kI apekSA anindriya jIva anantaguNeM haiM / anindriyoM kI apekSA bhI ekendriya jIva anantaguNe haiN| ekendriya jIvoM kI apekSA sendriya jIva vizeSAdhika haiM / isa prakAra se yaha gAthA kA artha hai | ! 'sakAiya appA bahugaM taheva ohiyaM bhANiyanvaM' sakAyikoM kA bhI alpa bahuva audhika yahAM kahanA cAhiye / sakAyikapada se pRthivIkAyika, akAyika, tejaskAyika, vAyukAyika, vanaspatikAyika aura kAyika inakA grahaNa huA hai / prajJApanA ke tRtIyapada meM isakA alpabahutva jaisA kahA gayA hai-vaha vaisA yahAM para bhI kahanA cAhiye / vaha vahAM isa prakAra se kahA gayA hai- 'tasa te puMDhavi' ityAdi / isa gAthA kA artha isa prakAra se hai saba se kama sa kAyika jIva haiN| - * e indriyavALA jIvA che. e iMdriyavALA jIvA karatAM indriya vinAnA siddha 1 jIvA anatagaNA che, anIndriya-iMdriyavinAnA jIvA karatAM eka iMdriyavALA jIveA anaMtagaNuA che. eka indriyavALA jIvA karatAM traNa iMdriyavALA jIvA vizeSAdhika che. A pramANe A gAthAnA atha che. 'kAya pAhugaM taddeva ohiya bhANiyavvaM' sAyiAnuM mahapa khahuMpaNu audhika-sAmAnyathI ahIMyAM kahevu joI e. ' sakAyikapadathI 'pRthvI prAyi4, 'paramAyika, tenassAyika, vAyuAyika, vanaspatiAyi, ane trasakAyikA 'grahaNa' karAyA che. prajJApanA sUtranA trIjA padamAM tenu alpa mahupaNuM' je rIte kahela che. te rIte ahIMyAM paNa kahevuM joIe te tyAM A pramANe dhuM che. 'tasa te puDhavI' tyAhi mA gAthAnA artha bhI prbhaayechesauthI ochA trasakAyika jIve che. tee karatAM tejassAyika jIvA asakhyAta Page #745 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za025 u.. sU08 nairayikAdInAmalpavAhutvanirUpaNam 727 / stokA-asaMkhyAtaguNA strayo'dhiko dvAvananta guNAvA'dhikAzca // 1 // iticchAyA~ / sarvA'pekSayA-trasakAyikAH stokAra, tadapekSayA-taijasA:-tejaskAyikA jIvAM' asaMkhyAtaguNA, tadapekSayA-pRthivI kAyikA'pkAyikavAyukAyikAH uttarottaraM vize: pAdhikAH, tadapekSayA-akAyikA:-anantaguNAH, tadapekSaNa vanaspatikAyiko ana. ntaguNAH, vanaspatikAyikApekSayA'pi sakAyikA vizeSAdhikA bhavantIti gaathaarthH| ___alpa-bahutvAdhikArAdeva idamapyAha-eesi NaM' ityAdi / 'eesiNa bhaMte ! jIvANaM poggalANe jAca sapajjavANaya' eteSAM khalu bhadanta ! jIvAnAM pudgalAnAM yovata-saparyAyANAM ca / atra-yAvatpadena-'samayANaM dabANa paesANaM' ityeSAM prahaNam / 'kayare kayare0' phatare katarebhyaH stokA vA bahukA vA tulyA vA inakI apekSA taijaskAyika jIva asaMkhyAtaguNeM haiN| inakI apekSA pRthivIkAyika, akAyika aura vAyukAyika ye uttarottara vizeSAdhika haiM / inakI apekSA akAyika jIva anantaguNeM haiM / inakI bhI apekSA vanaspatikAyika jIva anantaguNa haiM / tathA vanaspatikAdhiko kI bhI apekSA sakAyika vizeSAdhika haiN| alpa bahutva ke adhikAra se hI sUtrakAra ne yaha bhI kahA hai'eesiNaM bhaMte ! jIvANaM pogagalANaM jAva savvapajjavANa ya kayare kayarehito0 jAva' he bhadanta / jIva pudgala yAvat samasta paryAya inameM se kona kinakI apekSA stoka-alpa haiM ? kauna kinakI apekSA bahuta haiM ? kauna kinake barAyara haiM ? aura kauna kinakI apekSA vizeSAdhika haiM / yahA~ para yAvat zabda se 'samayANaM, davvANaM, parasANaM' ina padoM kA grahaNa huA hai| isa prakAra jIva, pudgala, paryAya, samaya, dravya evaM pradezoM gaNA vadhAre che. teo karatAM pRthvikAyika, aSkAyika, ane vAyukAyika jIvo uttarottara vizeSAdhika che. tenA karatAM aSkAyika jIve ana tagaNu che. tenA karatAM vanaspatikAya jIva anaMtagaNuM che. tathA vanaspatikAyika karatAM sAyika jI vizeSAdhika che alpa bahupaNAnA adhikArathI sUtrakAre A pramANe paNa kahyuM che'eesi NaM bhaMte ! jIvANaM puggalANa jAva savapajjavANa ya kayare kayarehito jAva.' 8 lagavan 01 yAvat saghA pAyAmAthI nA 42tA alpa che? koNa konA karatAM vadhAre che? keNa konI samAna che? ane koNa honA 42di vizeSAdhi che 1 maliyAM yA154thI 'samayANaM, davANaM paesANaM' mA phe| baDaya 42||yaaN che, 21 .01, rasa, paryAya, samaya dravya mana' Page #746 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre 728 vizeSAdhikA vA / tathA ca-he bhadanta / jIvapudgalaparyAyasamayadravyamadezAnAM madhye katare katarebhyo'lpA vA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikA vA ? iti praznaH / bhagavAnAha - 'jahA - bahuvattavtrayAe' yathA - bahu vaktavyatAyAm prajJApanAyA stRtIyapade, eteSAmalpabahutvaM kathitam tathaivAtrApi jJAtavyamiti / tathAhi 'jIvA 1 poggala ra samayA 3 034 paesA ya 5 pajjavA6 caitra / thovA tAra tAra visesamahiyA 4 duve5 anaMtA 6' // 1 // jIvA : 1 pudgalAH 2 samayAre dravyANi4 pradezAH 5 paryAyAcaiva6 / stokA? anantAH2 ananvAH 3 vizeSAdhikAH 4 dvAvanantau 6 / 1 / iticchAyA, jIva 1 - pudgala2 samaya 3 dravya 4 pradeza 5 paryAyAH 6, ispatra sarvasvokA jIvAH 1 | tadapekSayA - anantaguNAdhikAH pudgalAH 2, tato'nantaguNAH samayAH 3, trizepAdhikAni dravyANi 4, tato'nantaguNAH pradezA: 5, tato'nantaguNAdhikAH paryAyAH / tadayamarthaH - to jIvAH pratyekamanantAnanteH pudgalairvaddhAH prAyo bhavanti / ke madhya meM kauna kinase kama hai, kauna kinase bahuta haiM ? kauna kinake gharAghara haiM ? aura kauna kinase vizeSa rUpa se adhika haiM ? isa prazna ke uttara meM prabhuzrI gautamasvAmI se kahate haiM- 'jahA bahuvattabvayAe' he gautama ? jaisA kathana prajJApanA sUtra ke bahuvaktavyatA nAma ke tRtIya pada meM inake sambandha meM kiyA gayA hai vaisA hI kathana inake sambandha meM yahAM para bhI kahanA caahiye| vahAM kA vaha kathana isa prakAra se hai - ' jIvA poggala samayA' ityAdi / saba se kama jIva anantaguNe haiN| inakI apekSA adhika pudgala haiM / inase bhI anantagurNe adhika samaya, haiM / dravya inase vizeSAdhika haiM / pradeza ina se bhI adhika anantaguNe hai aura inase bhI adhika anantaguNe paryAyeM haiN| kyoM ki pratyeka + pradezAmAM kANu kAnAthI alpa che ? kANu kAnAthI vadhAre che? kANu kAnI tulya che ? ane kANu kaiAnAthI vizeSarUpe adhika che ? A praznanA uttaramAM prabhu zrI gautamasvAmIne uDe che hai- 'jahAM bahuvattanvayAe' he gautama! nevu na prajJApanA sUtranA mahuvaktavyatA nAmanA trIjA padamAM tee sabadhI A viSa yamAM kahela che, teja pramANenu kathana A viSayamAM paNa samajI levuM tyAMnu te prathana AmA che - 'jIvA poggalasamayA' ityAdi madhAthI zodhAvA che. tenA karatAM anaMtagaNA vadhAre pudgaleA che. tenAthI paNa anaMtagaNeA vadhAre samaya che. tenA karatAM vizeSAdhika dravya che. tenAthI paNa adhika anaMtagaNeA pradeza che. ane enAthI paNa vadhAre anaMtagaNuA pAMcA che. kAraNa ke-dareka.. Page #747 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrikA TIkA za025 u. 3 sU08 nairayikAdInAmalpabahutva nirUpaNam 729 pudgalAstu-jIrvaiH baddhA asaMbaddhAzvApi bhavanti / ataH pudgalebhyo jIvAH stokAM bhavanti / yathoktam 'jaM pogalAvabaddhA jIvA pAeNa hoMti to thobA, jIverhi virahiyA avirahiyA ya puNa poggalA saMti' // 1 // yatpudgalAvabaddhA mAyeNa jIvA stataH stokA bhavanti, jIvairvirahitA avirahitAca punaH pudgalAH santi // iticchAyA / 1 1 - jIvebhyo'nantaguNA pudgalA, kathamanantaguNatvam ? yat vaijasAdizarIram yena jIvena parigRhItaM bhavati tad, tato jIvAt pralaparimANamAzrityA'nantaguNaM bhavati / tathA taijasazarIrAt pradezato'nantaguNaM kArmaNaM zarIraM bhavati / evaM ca ete . tejasakArmaNazarIre jIvaprativaddhe anantaguNe bhavataH / jIvavimukte ca te tAbhyAmanantaguNe bhavataH / zeSazarIrANAM carcA'tra na kRtA yatastAni muktAnyapi svasvaH jIva prAyaH anantAnantapugaloM se baddha haiM / parantu jo pudgala haiM ve jIvoM ke sAtha saMbaddha bhI haiM aura asaMbaddha bhI haiM / isI kAraNa yahA~ pugaloM kI apekSA jIvoM meM stokatA kahI gaI hai| so hI kahA hai- 'jaM poraga lAvabaddhA jIvA' ityAdi / jIvoM se anantaguNita adhika pugala isaliye kahe gaye haiM ki jo taijasa Adi zarIra jIva se parigRhIta ho rahe haiM ve pudgalapariNAma ko lekara jIva se anantaguNe haiM aura taijasazarIra se ana ntaguNA kArmaNazarIra hai| isa prakAra jIva pratibaddha ye tejasa aura kArmaNazarIra anantaguNeM jIva kI apekSA se kahe gaye haiM / parantu jo tejasakArmaNazarIra jIva se vipramukta haiM ve bhI jIva pratibaddha taijasakArmaNa zarIra se anantaguNe haiM / zeSa zarIroM kI yahAM carcA nahIM kI jIvA prAya. ana tAnaMta pudgalAthI adhAyelA che. paraMtu je pudgala che, te jIvAnI sAthe samRddha-khaMdhAyelA pazu che. ane 'dhAyA vinAnA paNa che. A kAraNathI ahIyAM pudgalA karatAM jIvAmAM apapaNu' kahevu che eja kahyu che--na poggalA va baddhA jIvA' ityAdi / ratAM yuddhaso manatA vadhAre bheTalA bhATe kahyA che ke je taijasa vigere zarIrA chavAthI grahaNa karAyA che. e puravAnA pariNAmathI jIvA karatAM anantagaNuA che ane taijasa zarIza karatAM ananta gaNA kAmaNu zarIre che A rIte jIvathI pratiSThaddha A taijasa ane kAma ! zarIre anantagaNA jIvanI apekSAthI kahyA che. parantu je tejasa ane kANu zarIra| jIvathI chUTI gayA che te paNa jIvathI pratibaddha tejasa ane kAmaNu zarIra karatAM anantagaNuA de. mAkInA zIrAnI vicAraNA ahIM karavAmAM bha0 92 Page #748 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIle sthAne tayoranantabhAge vartate tadevamiha taijasazarIrapudgalA api jIvebhyo'nantaguNAH kiM punaH kArmaNAdi pudgalarAzi sahitAH ?, te tu anantaguNA bhavantyeveti bhaavH| tathA-paJcadazavidhaprayogapariNatA pudgalAH stokAratebhyo mizrapariNatA anantaguNAH / sebhyo'pi visApariNatAH anantaguNAH, trividhA eva ca pudgalAH sarva eva bhavanti / jIvAzca sarve'pi prayogapariNatapudgalAnAM pratanuke'nantabhAge vartante / yasmAdevaM-tasmAd-jIvebhyaH sakAzAt pudgalA vahumiranantA'nantaguNitAH sidA / iti / 'eesi NaM bhate' eteSAM khalu bhadanta ! 'jIvANaM Auyassa kammassa baMdhagANaM gaI hai| kyoM ki jIva se vimukta bhI ve apane apane sthAna meM una donoM kI apekSA se una donoM ke anantaveM bhAga pramANa haiN| isa prakAra taijasa zarIrapudgala bhI jIvoM kI apekSA anantaguNeM haiN| aura jagha ye kArmaNa Adi pudgala rAzi hoM to phira kahanA hI kyA hai ? isa avasthA meM to ye anantaguNa hote hI haiN| tathA pandraha prakAra ke prayogoM se pariNata hue jo pudgala haiM ve stoka haiM / isase anantaguNeM adhika mizrapariNata pudgala haiM aura inase bhI anantaguNe adhika jo visrasA pariNata pudgala haiM ve haiM / jitane bhI puzala haiM ve saba tIna prakAra ke hI hote haiM / aura jitane bhI jIva haiM ve saba bhI prayogapariNata pudgaloM ke pratanuka anantaveM bhAga pramANa meM haiN| ata: jaya aisI bAta hai to yaha apane Apa hI siddha ho jAtA hai ki jIvoM se aneka anantAnantaguNita pudgala haiN| 'eeniNaM bhaMte ! jIvANaM Auyassa kammassa baMdhagANaM AvI nathI, kAraNa ke jIvathI chuTelA te zarIra pitapotAnA sthAnamAM te bane karatAM te banenA anantamAM bhAga pramANa che A rIte tijasa zarIra pudgala paNa jenI apekSAe anantagaNa che. ane jyAre A kArmaNa vagere mudala samUha hoya te pachI kahevAnuM zuM che, A avasthAmAM to A anantagaNuM ja hoya che. tathA paMdara prakAranA prayogothI parizuta thayelA je pule che, te teka-alpa che tenA karatAM anantagaNa adhika-vadhAre mizrapariNata pudgale che. ane tenA karatAM paNa anantagaNa vadhAre vizvasApariNata pule che jeTalA pule che te badhA traNa prakAranA hoya che. ane jeTalA jIve che te badhA paNa prayoga pariNata pulanA sUkSma anantamAM bhAga pramANuvALA che tethI jyAre A pramANe che, to e vAta pitAnI meLe ja siddha thaI jAya che ke jIve karatAM aneka anantAnaMtagaNu patale che. 'eemi gaM bhaMte ! jIvANaM Ayarasa kammassa baMdhagANaM abaMdhagANaM 3 Page #749 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyamandrikA TIkA za025 u. 3 sU08 nairayikAdInAmalpabahutva nirUpaNam 739 avadhagANaM' jIvAnAmAyuSkasya karmaNo vandhakAnAmavandhakAnAM ca katare katarebhyo yAvadvizeSAdhikA vA iti - praznaH 1 bhagavAnAha - 'jahA' ityAdi / 'jahA - bahuvatta arre jAva ayassa kammassa avadhagA visesAhiyA' yathA bahuktanyatAya majJapanAyAstRtIye'lpabahuttrapade yAvad AyuSkasya karmaNo'bandhakA vizeSAdhikAH, atra yAvatpadena paryAptA'paryAptatajAgrat samudghAtaprAptA'samudghAtaprApte sAtAsAtavedakendriyopayogA'nupayogasAkAropayogA'nAkAropayogavatAM grahaNaM bhavati / tatazva - he gIta ! karmavanyajIvApekSayA AyuSkasya karmaNaH avandhakA jIvA vizeSAdhikA bhavanti iti / adhagANaM' he bhadanta ! Ayukarma ke bandhaka aura abandhaka ina jIvoM ke bIca meM kauna jItra kina jIvoM se kama haiM ? kona kinase bahuta haiM ? kauna kinake barAbara haiM ? aura kauna kinase vizeSAdhika haiM isa prakAra ke zrI gautamasvAmI ke prazna kA uttara dete hue prabhuzrI unase kahate haiM - 'jahA bahuvattavvaghAe jAva Auyasma kammassa abaMdhagA visesAhiyA' he gautama | isa sambandha meM saba kathana bahu vaktavyatA meM kahegaye kathana ke anusAra jananA cAhiye ! yAvat AyuSa karma ke avandhaka jIva vizebAdhika haiN| yahAM yAvatpada se paryApta aparyApta, susa, jAgrata, sumudghAtaprApta, asamudghAtaprApta sAtA, vedaka, asAtAvedaka indriya upayogavAle, anupayogavAle, sAkAraupayogavAle aura anAkAra upayogavAle jIvoM kA grahaNa huA hai | isa prakAra he gautama! paryAtaka jIvoM kI apekSA AyuSkarma ke andhaka jIva vizeSAdhika haiM / bhagavan ! Acu karmonA baMdhavALA ane kha'dha vinAnA A jIvAmAM kayA jIvA kayA jIvA karatAM ocha! che ? ane kayA jIvA kayA jIve karatA adhika che ane kayA jIve kayA jIvAnI kharAbara che? ane kayA 'jIvA kayA jIvA karatAM vizeSAdhika che ? zrI gautamasvAmInA A praznanA uttaramAM prabhuzrI kahe 'che hai - jahA bahutrattatrayAe jAva' Auyasa kammara abaMdhagA visesAhiyAM 3 gautama ! A sa baMdhanuM kathana kharuM vaktavyatA nAmanA trIjA padamAM kahyA pramANe * samajavuM, yAvat AyuSyakama nA jIve vizeSAdhika che. tyAM sudhInuM kathana grahezuM 42vu leo, maDIyAM yAvat yadathI paryApta aparyApta, surata, lagRta, sbhudrghAtaprApta, asamudghAtaprApta sAtA veDhavALA asAtA veDhavALA upayeAgavALA indriyaupacegavALA, indriya upayAga vinAnA sAkAra upacegavALA ane anAkAra upAgavALA jIvA grahaNa karAyAM che. A rIte hai gautama ka`kha dhaka jIve karatAM AyuSyakamanA ama'dhaka jIvA vizeSAdhika che, tema samajavuM. "" Page #750 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI 732 ___'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti' tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti he bhadanta ! zreNyAdi viSaye yad devAnupriyeNa kathitam-tat-sarvamevameva-sarvathA satyameveti kathayitvA gautamo bhagavantaM vandate-namasyati vanditvA-namasyitvA saMyamena tapasA''tmAnaM bhAvayan viharatIti // 08 // iti zrI vizvavikhyAta-jagadvallabha-prasiddhavAcaka-paJcadazabhASA: kalitalalitakalApAlApakamavizuddhagadyapadyAnaikagranthanirmApaka, vAdimAnamardaka-zrIzAhacchatrapati kolhApurarAnapradatta'jainAcArya' padabhUSita - kolhApurarAjaguru-.. bAlabrahmacAri-jainAcArya - jainadharmadivAkara pUjya zrI ghAsIlAlabativiracitAyAM zrI "bhagavatImUtrasya" prameyacandrikAkhyAyAM vyAkhyAyAm paJcaviMzatizatakasya tRtIyoddezakaH samAptaH // 25-3 // 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti' he bhadanta ! zreNI Adi ke viSaya meM Apa devAnupriya ne jo kahA hai vaha saba sarvathA satya hI hai isa prakAra kahakara zrI gautamasvAmI ne prabhuzrI ko vandanA kI unheM namaskAra kiyaa| vandanA namaskAra kara phira ve saMyama aura tapa se AtmA ko bhAvita karate hue apane sthAna para virAjamAna ho gaye // 108 // . . __ jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajImahArAjakRta "bhagavatIsUtra" kI prameyacandrikA vyAkhyAke pacIsaveM zatakakA tRtIya uddezakasamApta // 25-3 // ___'seva bhaMte / seva bhate tti' hai sapana zreNI virenA samayamA mA5 devAnupriye je pramANe kahyuM che te saghaLuM kathana sarvathA satya che. Apa devAnupriyanuM kathana satya ja che. A pramANe kahIne zrI gautamasvAmIe prabhuzrIne vaMdanA karI namaskAra karyA vaMdanA namaskAra karIne te pachI teo saMyama ane tapathI potAnA AtmAne bhAvita karatA thakA pitAnA sthAna para birAjamAna thayA. sU0 8 jainAcArya jainadharmadivAkarapUjyazrI vAsIlAlajI mahArAja kuta "bhagavatIsUtranI prameyacandrikA vyAkhyAnA pacIsamA zatakane trIje uddezaka samAsAra-sA Page #751 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 733 - prabadrakA TokAza029 u.4 sUra parimANamenikaraNam // atha caturthoddezakaH prArabhyate // tRtIyodevake saMsthAnAdInAM parimANaM kathitam caturthoddezake tu-parimANasyaiva bhedAH kathayante, ityevaM sambandhenA''yAvasyAsya caturtho dezakasya idamAdimaM sUtram -kai NaM bhaMte' ityaadi| mUlam-kaha NaM bhaMte ! jummA pannattA goyamA! cattAri jummA pannatA taM jahA-kaDajumme jAva kalioge se keNaTreNaM bhaMte! evaM buccai cattAri jummA pannatA kaDa jumme jAva kali oge| evaM jahA-aTArasasae cautthe uddesae taheba jAva se teNaTeNaM goyamA! evaM vucci0| neraiyANaM bhaMte ! kaijummA pannattA goyamA! cattAri jummA pannattA taM jahA-kaDajumme jAva klioge| se keNaTreNaM bhaMte ! evaM vuccai neraiyANaM cattAri jummA pannattA taM jahA-kaDajumme aTo taheva evaM jAva vaaukaaiyaannN| vaNaslaikAiyANaM bhaMte ! pucchA ? goyamA! vaNassai. kAiyA liya kaDajumnA siya teogA siya dAvarajummA siya kliogaa| se keNaTreNaM bhaMte! evaM vuccai vaNastaikAiyA jAva kaliogA? goyamA! uvavAiyaM pdducc| se teNaTeNaM taM ceva / beMdiyANa jahA neraiyANaM / evaM jAva vemANiyANaM / siddhANaM jahA vaNassaikAiyANaM / kaivihANaM bhaMte! savvadavyA pannattA goyamA! chavihA sambadavvA pannattA taM jahA-dhammasthikAe ahammasthikAe jAva addhaasme| dhammasthikAe NaM bhaMte ! davaTyAe , kiM kaDajumme jApa kalioge goyamA! no kaDajumme no teoge no dAvarajumme klioge| evaM ahamatthikAe vi| evaM AgAsasthikAe vi / jIvasthikAe NaM bhaMte ! pucchA? goyamA! kaDajumme no teoge no dAvarajumme no klioge| poggalathikAe NaM bhaMte ! pucchA goyamA ! siya kaDajumme jAva siya Page #752 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 734 - bhagavatIne kaliyoge addhAsamae jahA jiivtthikaae| dhamasthikAe NaM bhaMte ! paesaTayAe kiM kaDajumme pucchA? goyamA! kaDajumme no teoge no dAvarajumme no klioge| evaM jAva addhaasme| eesi NaM bhaMte ! dhammatthikAya adhammasthikAya jAva addhAsamayANaM davaTTayAe0 eesi NaM appAbahugaM jahA bahuvattavvayAe taheva nirvsesN|| dhammatthikAe NaM bhaMte ! kiM ogADhe aNogADhe goyamA! ogADhe no annogaaddhe| jaha ogADhe kiM saMkhejjapaesogADhe asaMkhejjapaesogADhe aNaMtapaesogADhe ? goyamA! no saMkhejjapaesogADhe asaMkhejjapaesogADha no annNtpesogaaddhe| - jai asaMkhejjapaesogADhe kiM kaDajummapaesogADhe pucchA? goyamA! kaDajummapaesogADhe no teogapaesogaDhe no dAvarajummapaesogADhe no kaliogapaesogADhe / evaM adhammatthikAe vi evaM AgAsasthikAe vi jIvatthikAe puggalatthikAe addhAsamae evaM caiva / imANaM bhaMte ! rayaNappabhA puDhavI ki ogADhA aNogADhA jaheva dhammatthikAe evaM jAva ahe sttmaa| sohamme evaM ceva evaM jAva IsippanbhArA puDhavI ||suu0 1 // chAyA-kati khalu bhadanta ! yugmAH mamatA ? gautama ! catvAro yugmAH prApta tadyathA-kRtayugmAH yAvat-kalyojAH / tatkenArthena bhadanta / evamucyate-catvAro yugmAH prajJaptA, kRtayugmAH yaavt-klyojaaH| evaM yathA-aSTAdazazate caturyodezake-tathaiva yAvat tattenArthena gautama ! evamucyate / nairayikANAM bhadanta ! kati yugmAH prajJaptAH 1 gautama ! catvAro yugmAH prAptAH / tadyathA-kRtayugmA: yaavtklyojaaH| tatkenArthena bhadanta ! evamucyate-nairayikANAM catvAro yugmAH prazAH, tadyathA-kRtayugmAH, arthastathaiva / evaM yAvad-vAyukAyikAnAm / vana spatikAyikAnAM bhadanta ! pRcchA-1 gautama ! vanaspatikAyikAH syAt-kRta yugmA: syAt-tryojAH, syAd-dvAparayugmAH, syAt kalyojAH / tat-kenArthana bhadanta ! eva mucyate-vanaspatikAyikAH yAvat-kalyojAH ? gautama ! upapAvaM Page #753 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za025 u.6 sU01 parimANabhedanirUpaNam patItya-tattenArthena-tadeva / dvIndriyANAM yayA-nairayikANAm evaM yAvad-vaimAnikAnAm siddhAnAM yathA vanaspatikAyikAnAm / ___ katividhAni khala bhadanta! sarvadravyANi prajJaptAni ? gautama ! paividhAni sarvavyANi -prajJaptAni / tadyathA-dharmAstikAyaH, adharmAstikAyo yAvat-adAH samayaH / dharmAstikAyaH khalu bhadanta ! dravyArthatayA kiM kRtayugmo yAvat-kalyojaH ? gautama ! no kRtayugmo-no gojA-no dvAparayugmaH kalyonaH / evamadharmAstikA yo'pi-evamAkAzAstikAyo'pi / jIvAstikAyaH khala bhadanta ! pRcchA ? gautama ! kRtayugmaH, no yojaH no dvAparayugma: no phlyojH| padalAstikAyaH khalu bhadanta ! pRcchA? gautama ! syAt-kRtayugmA yAvat-syAt-kalyojaH / addhAsamayo yathA jIvAstikAyaH / dharmAstikAyaH khalu bhadanta / pradezArthatayA kiM kRtayugmaH pRcchA ? gautama ! kRtayugma no yojaH no dvAparayugmaH kalyojA, evaM yAvat-addhA. samayaH eteSAM khalu bhadanta ! dharmAstikAyA'dharmAstikAya yAvadaddhAsamayAnAM dravyArthatayA eteSAM khala-alpabahutva yathA vahuktavyatAyAm tathaiva-niravazeSam / dharmAstikAyaH khalu bhadanta / kimavagADhaH-anavagAhaH ? gautama ! avagADho no ana. vagADhaH / yadi-avagADha:-ki saMkhyeyapradezAragADha:-asaMkhyeyapadezAvagADha:-anatapradezAvagADhaH ? gautama ! no saMkhye yamadezAvagADhaH-asaMkhyeyamadezAvagADhaHno anantapadezAvagADhaH, yadi asaMkhyeyapadezAvagADhaH, kiM kRtayugmapradezApagADhaH pRcchA-? gautama ! kRtayugmapradezAvagADhaH no yojanadezAvagADhA, no dvAparayugmapradezAvagADhaH no klyojapradezAvagADha / evamadharmAstikAyo'pi evamAkAzAsti kAyo'pi / jIvAstikAyaH-pudgalAstikAyaH addhAsamayaH evameva / ___ iyaM khalu bhadanta ! ratnaprabhA pRthivI kimavagADhA-anavagADhA-? yathaivadharmAstikAyaH, evam-yAvadadhaH sptmii| saudharma evameva, evaM yAvat-IpatmAgmArA pRthivI // 01 // ..: caturtha uddeze kA prAraMbhatRtIya uddeze meM saMsthAna AdikoM kA parimANa kahA gayA hai aba isa caturtha uddeze meM usa parimANa ke bheda kahe jAne vAle haiM so isI sambandha ko lekara isakA prArambha ho rahA hai-'kaha NaM bhaMte ! jammA pannattA' ityAdi sUtra 1 / cothA udezAne prAraMbha* trIjA uddezAmAM sasthAna vigerenuM parimANu kahela che, have A cethA uddezAmAM te parimANunA bhede kahevAmAM Avaze A sa ba dhathI A cothA deshaan| prA21 thAya che. 'kai NaM bhave ! jummA pannattA' tyAhi / Page #754 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsne TIkA-'kai Na bhaMte ! jummA pannattA' kati khalu bhadanta / yugmAH prajJaptAH / 'jummatti' saMjJAzabdo'yaM rAzivodhakaH, tatazca-he bhadanta ! katirAzayaH prajJaptA iti praznaH ? - bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / goyamA' he gautama ! 'cattAri jummA pannattA' catvAro yugmA: (rAzayaH) prajJaptAH / 'taM jahA' tadyathA-'kaDajumme jAra' kalioge' kRtayugmo yAvat kalyojaH kRtayugma tryoja-dvAparayugmaklyojanAmakA catvAro rAzayo bhavantIti / atra yAvatpadena vyoja dvAparayugmayorgrahaNam / punaH prazna yati-se keNaTe NaM bhaMte ! evaM buccai cattAri jummA pannattA kaDajumme jAva kalioge' tatkenAyana bhadanta / evamucyate catvAro yugmAH, prajJaptAH kRtayugmo yAvat kalyojaH ? jyojadvAparayugmayo vitpadena saMgraha iti praznaH bhagavAnAha-evaM jahA' ityAdi / 'evaM jahA-aTThArasamasae cautthe uddesae taheva' evaM yathA-aSTA TIkArtha-he dInabandhU bhadanta ! yugma kitane prakAra ke kahe gaye haiM ? 'jumma' yugma yaha saMjJAvAcaka zabda hai aura 'rAzi' arthakA bodhaka hai| isa prakAra 'raziyAM' kitanI kahI gaI haiM aisA yaha prazna gautamasvAmI ne, prabhuzrI se pUchA hai / isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'goyamA' he gautama! 'cattAri jummA pannattA' rAziyAM cAra prakAra kI kahI gaI haiN| 'taM jahA' jaise-'kaDajumme jAva kalioge' kRtayugma yAvat kalyoja yahAM yAvat zabda se tryoja aura dvAparayugma ina do rAziyoM kA grahaNa huA hai| isa prakAra kRtayugma, yoja dvAparayugma aura kalyoja ye cAra rAziyAM haiN| aba zrI gautamasvAmI punaH prabhuzrI se aisA pUchate haiM-'se keNaDheNaM bhaMte ! evaM vuccaha casAri jumnA paNNasA' he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ki kRtayugma Adi cAri rAziyAM kahI gaI haiN| isake uttara meM sAtha-3 namadhU bhagavan yugma 21 2nA mudyA cha ? 'jumm'cuma A saMjJAvAcaka zabda che. ane rAzI arthano bodha karAve che A rIte rAziyo keTalI che? e rItano A prazna zrI gautamasvAmIe prabhuzrIne pUche che mA praznAnA uttaramA prabhu zrI gItamAbhIne 4 cha -'goyamA ! 3 gautama ! 'cattAri jummA pannattA' rAziyo yAra praranI hI che. 'ta jahA' te mA prabhAva hai. 'kaDajumme jAva kalioge' kRtayugma yAvat 4kSyA mahAyAM yAvat 204yA vyAja ane dvApara yugma A be rAzi grahaNa karAI che. A rIte kRtayuma, vyAja dvAparayugma ane kalyAja A cAra rAzi kahI che. __ zrI gautabhasvAmI zathI prabhuzrIna se pUche che hai-'se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai cattAri jummA pannattA' 8 samapan mA5 me // 4||24thii 43' che? ke kRtayugma vigere cAra rAzi kahela che? A praznanA uttaramAM prabhuzrI Page #755 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyayandrikA TIkA za025 u.4 sU01 parimANamedanirUpaNam 737 dazazate caturthe uddezake tathaiva-yasmAt-rAzivizeSAt caturNA caturNAmapahAre kRte sati catvAra evA'vaziSTA bhveyuH| tasya rAzivizeSasya kRtayugma iti nAma bhavati / tathA-caturbhiraparahAre vizeSe tryona iti nAma bhavati / dvizeSe dvAparayugma iti nAma bhavati / ekAvazeSe kalyoja iti nAma bhvti| yathA-poDazasaMkhyAyAM caturmirapahAre catvAraH ziSyante . atastatra kRtayugmatA / yathA-paJcadazasaMkhyAyAM caturmirapahAre traya eva ziSyante-iti tasya nAma yojo bhavati / yathaiva caturdazaprabhuzrI kahate haiM-evaM jahA aTThArasamasae causthe uddesae taheva jAva se teNaTTeNaM goymaa| evaM vuccaI' he gautama ! aThArahaveM zataka ke caturtha uddezaka meM kahe anusAra maiMne aisA kahA hai ki rAziyAM kRtayugma se lekara kalyojataka cAra prakAra kI hotI hai| jisa rAzivizeSa meM se cAra cAra kA apahAra karane para anta meM cAra ghace rahate haiM aisI vaha rAzi kRtayugma kahalAtI hai| jisa rAzivizeSa meM se cAra 2 kA apahAra karane para anta meM tIna baca jAte haiM aisI vaha rAzivizeSa jyoja kahalAtI hai| jisa rAzivizeSa meM se cAra 2 kA apahAra karane para anta meM do baca jAte haiM aisI vaha rAzivizeSa dvAparayugma kahalAtI hai aura jisa rAzivizeSa meM se cAra kA apahAra karane para anta meM eka baca jAtA hai aisI vaha rAzivizeSa kalyoja kahalAtI hai| jaise-16 kI saMkhyA meM se jaba cAra 2 kA apahAra kiyA jAtA hai to anta meM 4 bace rahate haiM isaliye yaha rAzi kRtayugma kahalAtI hai| 15 kI saMkhyA meM se java 4-4 kA apahAra kiyA jAtA hai taba zrI gautama svAmIna 4 cha -'eva jahA aTThArasamasae cautthe uddesae taheva jAva se teNaTeNaM goyamA / evaM vuccai' gautama ! maTAramA zatanA yAthA udezAmAM kahyA pramANe meM evuM kahyuM che ke-kRtayugmathI laIne kaleja sudhInI rAzi cAra prakAranI hoya che. je rAzi vizeSamAMthI cAra cArane apahAra karavAthI chevaTa cAra bace che, evI te rAzi kRtayuma kahevAya che. je rAzi vizeSamAMthI cArane apahAra karatAM aMte traNa bace che, evI te rAzi ja kahevAya che. je rAzi vizeSamAMthI cAra cArane apahAra karatA chevaTe be bace che, evI te rAzi dvAparayugma kahevAya che. ane je rAzi vizeSamAMthI cAra cArane apahAra karatAM antamAM eka bace che, evI te rAzivizeSa koja kahevAya che. jema ke-16 seLanI saMkhyAmAMthI jyAre cAra cArane apahAra karavAmAM Ave che, te chevaTe cAra bace che, tethI te kRtayugma rAzi kahevAya che. 15 paMdaranI saMkhyAmAMthI jyAre 4-4 ne apahAra karavAmAM Ave tyAre bha0 93 Page #756 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatImA saMkhyAyAM caturmirapahAre dvau ziSye te atastasya dvAparayugma iti nAma, trayodazasaMkhyAyAM catubhirapahAre eka eva ziSyate atastasya kalyoja iti nAma bhavati / aymevaassttaadshshtkiiycturthoddeshksyaa''shyH| kiyatparyantamaSTAdazazatakIya caturthoddezakamakaraNaM jJAtavyaM tatrAha-'jAva' ityAdi / 'jAva se teMNadvegaM goyamA ! evaM buccaI' yAvat tat-tenA'rthena gautama ! evamucyate, etatparyantameva vaktavyam / 'nerahayANaM bhaMte / kai jummA pannattA' nairayikANAM bhadanta ! katiyugmAH prajJaptA ? iti praznaH ? bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'cattAri jummA isameM se antameM 3 bacate haiM ataH isa rAzi meM yoja rUpatA kahI gaI hai| tathA 14 kI saMkhyA meM se 4-4 kA apahAra karane para anta meM isameM se do bacate haiM isaliye isa rAzi ko dvAparayugma kahA jAtA hai aura 13 kI saMkhyA meM se jaya 4-4 kA apahAra kiyA jAtA hai taba usameM se anta meM eka pacatA hai isaliye isa saMkhyA ko kalyoja kahA jAtA hai / yahI 18 ve zataka ke caturtha uddezaka kA abhiprAya hai| 18 veM zataka ke caturthe uddezaka kA prakaraNa yahAM 'jAva se teNa?NaM goyamA ! evaM vuccaI' vahAM ke hasta sUtra pATha taka kA grahaNa kiyA gayA hai / isake Age kA nhiiN| aba gautamasvAmI prabhuzrI se punaH aisA pUchate haiM-'nera. jhyANaM bhaMte ! kA jummA pannatA' he bhadanta ! nairayikoM meM kitane yugma kahe gaye haiM-arthAt ye jo kRtayugma Adi ke bheda se cAra yugma prakaTa kiye gaye haiM so nairayiko meM kitane yugma hote haiM ? isake uttara antamAM temAthI 3 traNa bace che tethI te rAzimAM ce japazuM kahyuM che. 14 caudanI saMkhyAmAMthI 4-4 no apaha2 karatAM chevaTe temAthI be bace che, tethI e rAzine dvAparayugma kahela che, ane 13 teranI saMkhyAmAMthI jyAre 4-4 ne apahAra karavAmAM Ave che, tyAre temAMthI chevaTe eka vadhe tethI A saMkhyAne kalyAja kahela che. aDhAramAM zatakanA cothA uddezAne mA04 mabhiprAya che. maDhAramA zatanA yAthA uddezAnu pra424 maDIyA 'jAva se teNaTreNa goyamA ! evaM vuccai' tyAMnA mA sUtrapATha sudhaan| 8 grahaya karela che tenA pachIne pATha grahaNa karela nathI. ve zrI gautamapAbhI prabhuzrIna me pUche the -'neraiyANaM bhaMte ! kai jummA paNNattA' magana narayihImA ttn| yubhA cha ? mayAta mA kRtayugma vigerenA bhedathI cAra cuma pragaTa karyo che, te nirayikamAM keTalA cumo hoya che? A praznanA uttaramAM prabhu zrI gautamasvAmIne kahe che ke'goymaa! cattAri jummA pannatA' 8 gautama ! naiyihImA yAra yubho 530 Page #757 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za025 u.4 sU01 parimANabhedanirUpaNam pannattA taM jahA-kaDajumme jAva-kaligoge' catvAro yugmAH nAyikANAM prajJaptAH, tadyathA-kRtayugma:-yoja:-dvAparayugma:-kalyoja iti / 'se keNaTeNaM bhaMte ! evaM buccai nerahayANaM cattAri jummA pannattA taM jahA phaDajumme jAva-kalioge' tat kenArthena-bhadanta ! evamucyate-nairayikANAM catvAro yugmAH prajJaptAH, tadyathA-kRtayugmo yAvat kalyoja iti / bhagavAnAhaaTTho taheva' arthastathaiva sa cA'rtha ityam-'je NaM neraiyA caukkaeNaM avahAreNaMavahIramANA-2 ca uppaja vasiyA te NaM neraiyA kaDajummA' ityaadi| yena kAraNena nairayikAzcatuSkeNA'pahAreNa apahiyamANA'pahiyamANA catuSparyavasitA eva bhavanti tena kAraNena khalu nairayikAH kRtayugmA iti kathyante / evaM catuSkApahAre vizeSA bhavanti-tena yojAH kthynte| catuSkApahAre dvizeSe dvAparayugmA nArakAH meM prabhuzrI kahate haiM-'gopamA ! cattAri jummA pannattA' he gautama ! nara-- yikoM meM cAra yugma kahe gaye haiM-'taM jahA' jaise-'kaDajumme jAva kali oge' kRtayugma yAvat kalyoja 'sekeNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccaha neraiyANa cattAri jummA panattA' he bhadanta ! narayikoM meM ye cAra yugma kahane kA kyA kAraNa hai ? to isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'aTThotaheva' he gautama / inameM kRtayugma Adi kA artha ghaTita hotA hai isaliye inameM kRtayugma Adi cAra yugma kahe gaye haiM / tAtparya kahane kA yaha hai ki-'je NaM neraiyA caukkaeNaM avahAreNaM avahIramANA 2 ca upajjavasiyA te NaM neraiyA kaDajummA' jo nairapika rAzi se cAra cAra se apahRta hone para anta meM cAra ke rUpa meM bhI baca sakate haiM isa kAraNa se ve kRtayugmarUpa hote haiN| cAra cAra ke apahAra karate 2 ve tIna kI saMkhyA meM bhI baca sakate haiM isaliye ve vyoja rUpa bhI hote haiM cAra 2 che. 'ta' jahA' ' mA prabhArI che. 'kaGajumme jAva kalioge' tayugma, vyAsa, dvAparayubha bhane tyo 'se keNaTeNaM bhave ! eva vuccai neraiyANaM cacAri jummA pannattA sAvana naithilImA mA yAra yumA 4Anu zu. 125 cha ? zrIgItama svaamiin| ma praznanA ttaramA prabhu zrI 49 che -'aTro taheva' 8 gautama ! temAM katayama vigerene arthe ghaTita thAya che, tethI teomAM katayuma vigere yAre yugamA 4 cha, avArnu tAtparya me che 4-'je Na neraiyA caukkaeNaM avahAreNaM avahIramANA 2 caupajjavasiyA te NaM neraiyA kaDajummA' 2 nayi rAzimAMthI cAra cArane apahAra karatAM chevaTe cArapaNAthI bace che, A kAraNathI te rAzi kRtama rUpa hoya che cAra cArane apahAra karatAM karatA traNanI saMkhyAmAM paNa bace che, tethI teo ja rUpa paNa hoya che. cAra cAranI saMkhyAthI Page #758 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre kathyante / catuSkArahAre sati-ekAvazepe kalyojA nArakAH kathyante / tasmAdevakAraNAt kRtayugmAdirUpA nArakAH kathyante iti / 'evaM jAva vAukAiyANaM' evaM yAvad vAyukAyikAnAm evaM nairayikavadevapRthivIkAyikAdArabhya vAyukAyikaikendriyajIvAnAmapi kRtayugmAdirUpatva mavagantavyamiti bhAvaH / 'vaNassaikAiyANa bhaMte ! pucchA-' vanaspatikAyikAnAM madanta ! pRcchA, he bhadanta ! vanaspatikAyikAnAM katiyugmAH prajJaptAH ? iti praznaH ? bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'vaNNassaikAiyA. siya kaDajummA'-vanaspatikAyikAH syAt kRtyugmaaH| 'siya teogA' syAtkadAcit-jyojAH 'siya dAvarajummA' syAt-kadAcit dvAparayugmAH 'siya kI saMkhyA se apahRta hone para ve anta meM do ke rUpa meM bhI baca sakate haiM isaliye ve dvApara yugmarUpa bhI ho sakate haiM aura anta meM cAra 2 kI saMkhyA se apahRta hone para 1 saMkhyA rUpa meM bhI baca sakate haiM ataH ve kalyojarUpa bhI ho sakate haiN| 'evaM jAva vAukkAiyANaM' nairayika ke jaise hI pRthivIkAyika se lekara vAyukAyika ekendriya jIvoM meM bhI kRtayugmatA Adi cAroM yugmarUpatA jAnanI cAhiye / ___ 'vaNassai kAiyANaM bhaMte ! pucchA' isa sUtra dvArA zrI gautamasvAmI ! ne prabhuzrI se aisA pUchA hai-he bhadanta ! vanaspatikAyika jIvoM meM kitane yugma kahe gaye haiM ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'godhamA! vaNasta. kAiyA siya kaDajummA' vanaspatikAyika jIva kadAcit kRtayugmarUpa bhI hote haiM / 'siya teogA' kadAcitU ve yojarUpa bhI ho sakate haiN| 'siya dAvarajummA' kadAcit ve dvAparayugmarUpa bhI ho sakate haiN| 'siya kaliogA' aura kadAcit ve kalyoja rUpa bhI ho sakate haiN| apahAra karatAM chevaTe teo be paNAthI paNa bace che, tethI teo dvAparayugama rUpa paNa hoI zake che. ane chevaTe cAranI saMkhyAthI apahAra karatAM ekanI sadhyAthI para maya che. tethI tamA 4kSyA 35 5 che. 'evaM jAva vaarzA nirayikenI jema ja pRthvIkAyikothI AraMbhIne vAyukAyika sudhInA eka IdriyavALA jImAM paNa kRtayugmapaNa rUpa cAre yugmapaNuM samajavuM. ___'vaNassaikAiyANaM bhaMte ! pucchA' mA sUtradvArA zrI gautamasvAmI prabhuzrIna evuM pUche che ke-he bhagavad vanaspatikAyavALA jemAM keTalA yu kahyA che? sA prazna uttaramA prabhuzrI 4 cha hai-'goyamA! vaNasya ikAiyA siya kaDajummA' vanaspatithi: 1 vAra tayusa35 55 DAya che. 'siya teAgA' a. pA2 te vyA 35 55 DAya che. 'siya dAvarajummA' vAra te 52 Page #759 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 71 prameyamandrikA TIkA za025 u.4 201 parimANabhedanirUpaNam kaliogA' syaat-klyojaaH| 'se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai vaNassaikAiyA jAva kalibhogA' tatkelArthena bhadanta ! evamucyate-vanaspatikAyikAH yAvat kalyojA iti / bhagavAnAi-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'uvavAyaMpaDuna-se teNaDhe NaM taM cetra' upapAtaM pratItya-tattenArthena tadeva / yadyapi vanaspatikAyikAnAmanantasvena svabhAvAdeva te kRtayugmAdirUpAH saMbhavanti tathApi-gatya. ntarebhya Agatya esa-dvi-jyAdInAmupapAta saMbhavena te jIvAzcatUrAzirUpA bhavanti / yayA-upapAta pratItya catUrUpatvaM kathitam tathA-udvartanAmapyAzritya vanaspati jIvA caturUpAH saM maveyuH parantvatra-udvarcanAyA vivakSA na kRtA-iti / 'vaidiyANaM jahA neraiyANaM' dvIndriyANAM yathA-nairayikANAm-yathA-nArakANAM kRtayugmAdirUpatvaM ____ 'se keNaTeNaM bhaMte ! evaM buccA vaNassahakAiyA jAva kaliogA' he bhadanta / aisA Apa kisa kAraNa se kahate ki vanaspatikAyika jIva yAvat kalyojarUpa hote haiM ? isa gautamasvAmI ke prazna ke uttara meM prabhuzrI gautamasvAmI se kahate haiM-'goyamA!' he gautama! 'uvavAyaM paDucca se teNaheNaM taM ceva' isa prakAra ke kathana kA kAraNa upapAta hai / yadyapi vanaspatikAyika jIva ananta haiM ataH svabhAvataH ve kRtayugmarUpa hI hote haiM parantu phira bhI unameM gatyantara se Akarake eka do tIna Adi jIva utpanna ho sakate haiM ataH inheM cAra rAzi rUpa kahA gayA hai| jisa prakAra inameM upapAta ko lekara catUrUpatA kahI gaI hai / usI prakAra inameM maraNa ko lekara catarUpatA saMbhavita hotI hai / parantu yahAM udya. rtanA-pAharanikAlanA, ki vivakSA nahIM kI gaI hai / 'veiMdiyANaM jahAyumbha para DAya cha 'siya kaliogA' bhane vA taatyo| 35 pakSa DAya che. 'sekeNadveNaM bhaMte ! evaM vuccai vaNassaikAiyA jAva kaliogA' 3 bhagavad Apa evuM zA kAraNathI kahe che ? ke vanaspatikAyika jI yAvata kaja rUpa hoya che? gautamasvAmInA A praznanA uttaramAM prabhuzrI temane kahe cha 8-'goyamA ! 3 gItama! 'uvavAyaM paDucca se teNaTeNaM taceva' mA prabhArI kahevAnuM kAraNa upapAta che, jethI svabhAvataH teo kRtayugma rUpa ja hoya che. paraMtu temAM gatyantarathI AvIne eka, be traNa vigere jIva utpanna thaI zake che. tethI teone cAre rAzi rUpa kahela che je rIte teomAM upapAtane laIne cAra rUpa pazuM kahyuM che, eja pramANe temAM maraNane laIne paNa cAra prakArapaNuM saMbhave che. paraMtu ahIMyAM uddhanA (narakathI bahAra nIkaLavuM mI vipakSA 42sa nathI, 'veiMdiyANaM jahA nerajhyANaM' 2 prabhArI nA27 Page #760 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI 42 samarthitam tenaiva rUpeNa dvIndriyajIvAnAmapi kRtayugmAdi catUrUpatvamavagantavyamiti / 'evaM jAtra vemANiyANaM' evaM yAvad vaimAnikAnAm trIndriyAdArabhya vaimAnikaparyantajIvAnAM nArakaradeva kRtayugmAdirUpatvamavagantavyamiti / 'siddhA. NaM jahA vaNassaikAiyANaM' siddhAnAM yathA-vanaspatikAyikAnAs-sthAt-siddhAH kRtayugmAH, syAt-tryojAH, syAt-dvAparayugmAH, syAt-kalpojA iti / . atha kRtayugmAdirAzibhireva dravyANAM nirUpaNAya idamAha-'kaivihA NaM bhaMte! ityAdi / 'kaivihANaM bhaMte ! sambadanyA pannattA' katividhAni khalla bhadanta ! sarvadravyANi prajJaptAnIti prazna: ? bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'chabihA sambadanvA pannattA'-pavidhAni-paTmakArakANi sarvadravyANi prajJaptAni / neraiyANaM' jisa prakAra se nAraka jIvoM ke kRtayugmAdirUpacAra rAziyoM kA samarthana kiyA gayA hai usI prakAra se dvIndriyAdika jIvoM meM bhI kRta. yugmAdirUpatA kA samarthana karanA cAhiye 'evaM jAva vemANiyANaM' isI prakAra se teindriya se lekara vaimAnika taka ke jIvoM meM bhI kRtayugmAdirUpatA kA kathana jAnanA caahiye| 'siddhANaM jahA vaNassahakAiyANaM' siddhoM meM kRtayugmAdi rUpatA kA kathana vanaspatikAyika jIvoM ke jaisA karanA caahiye| siddha jIva kadAcit kRtayugmarUpa hote haiM kadAcit ve yojarUpa hote haiM, kadAcit ve dvAparayugmarUpa hote haiM aura kadAcit ve kalyojarUpa hote haiN| ___ aba zrIgautamasvAmI sarva dravyake viSaya meM prabhuzrI ko prazna karate haiM 'kAvihA NaM bhaMte ! savvavyA paNNattA' he bhagavan samasta dravdha kitane prakAra ke kahe gaye haiM ? zrIgautamasvAmI ke isa prazna kA samAdhAna karate hue prabhuzrI unase kahate haiM-'chavihA savvavyA jImAM kRtayuma vigere rUpa cAra rAzinuM maMDana karyuM che, eja pramANe be Indriya vigere mAM paNa kRtayugma vigere paNAnuM samarthana karavuM naye. 'ena jAva vemANiyANaM' se za ya chandrayothI sadhana vaimAni sudhInA jIvomAM paNa kRtayugma vigere prakAranuM kathana samajavuM joIe. siddhANaM jahA vaNasaikAiyANaM' siddhImata tayuma virepazanu 4thana vanaspatikAyika jIvana kathana pramANe karavuM joIe siddha jevo koI vAra kRtayugma rUpa hoya che. keI vAra teo ja rUpa hoya che, kaI vAra teo dvAparayugma rUpa hoya che. ane kadAcit teo kalyoja rUpa paNa hoya che. ve zrI gautamapAbhI prabhu zrIna pUche cha -'kaivihA NaM bhate ! savvavvA paNNattA' 7 bhagavan sapa dravyo 48 rana hyA cha ? zrI gautama Page #761 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pracandrikA TIkA za025 u. 4 sU01 parimANameda nirUpaNam 'ta~' hA ' tadyathA - 'dhammatthikAe adhammatthikAe jAva addhAsamae' dharmAstikAyo dharmAstikAya yAvat - addhAsamayaH / atra yAvatpadena AkAzAstikAya - jIvAsvikAya - pudralAstikAyAnAM saMgraho bhavati / tathA ca dharmAstikAyA'dharmAstikA risskAzAstikAya - jIvAstikAya - pudgalAstikAyA'ddhAsamayabhedAt dravyANi pa prakArakANi bhavantItyarthaH / 'dhatratthikAraNaM bhaMte / vyAe ki kaDajumme jAva kalioge' dharmAstikAyaH khalu bhadanta ! dravyAdhitayA - dravyarUpeNa kiM kRtayugmo yAvat - kalpoja', 1 yAvatpadena kiM yojaH dvAparayugmo vetyanayoH saMgrahaH / tathA ca - he bhadanta dharmAstikAyaH dravyarUpeNa kiM kRtayugmaH yojaH- dvAparayugmaH - kalyojo veti praznaH ? bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi 'goyamA' he gautama ! 'no kaDajumme noteoe no pannattA' he gautama! samasta dravya 6 prakAra ke kahe gaye haiM taM jahA~ ' 'jaise- 'dhammatthikAe, adhammasthikAe jAva addhAsamae' dharmAsni kAya, adharmAstikAya yAvat addhA samaya yahA~ yAvatpada se 'AkAzAstikAya, jIvAstikAya aura pudgalAstikAya' isa tIna dravyoM kA grahaNa huA hai / isa prakAra dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, jIvAstikAya, pudgalAstikAya, aura addhAsamaya ke bheda se dravya 6 prakAra ke ho jAte haiM / 4 'dhammatkiAe NaM bhaMte / davvaTTayAe ki kaDajumme jAva kalioge' he bhadanta ! dharmAstikAya kyA dravyarUpa se kRtayugma se lekara kalyojarUpa hai ? yahA~ yAvatpada se jyoja aura dvAparayugma ina donoM kA grahaNa huA hai| isa prakAra zrIgautamasvAmI ne prabhuzrI se aisA pUchA hai ki kyA dharmAstika rUpa se kRtayugma rUpa hai ? pojarUpa hai, dvAparayugmarUpa svAmInA yA praznatu samAdhAna uratAM prabhu zrI che !-' chavviA savvadavvA paNNattA' he gautama / sA dravyo cha prAranA udyA che. 'ta' jahA' te mA abhAle che-'dhammatthikAe, adhammatthikAe jAva addhAsamae' dharmAstiThAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, jIvAstikAya pudgalAstikAya ane addhAsamaya, A rIte dharmAstikAya vigerenA bhedathI dravye huM cha prakAranA thaI jAya che. 'dhammatthikAraNaM bhaMte ! duvaTTayAe kiM kaDajumme jAva kalioge' he bhagavan dharmAstikAya dravyapaNAthI kRtayugmathI laIne zu' kalyAja rUpa che ? ahIM yAvat padmathI AAja e beu grahaNa thayA che. A rIte zrI gautama ane dvAparayugma 31 svAmIe prabhuzrIne evu' pUchyuM che ke-zu dharmAMstakAya dravyapaNAthI kRtayugmarUpa che ? ke caiAja rUpa che ? athavA dvAparayugma rUpa che ? athavA kalyAja rUpa che ? gautama Page #762 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsse dAvarajumme no kRtayugmo no yojA no dvAparayugmaH / kintu-'kalioge' kalyojaH, dharmAstikAyasyaikatvAt-catuSkApahArA'bhAve naikasyaivAvasthAnAt, phalyoja rUpa evA'sau dharmAstikAyo bhavati / na tu-kRtayugmAdirUpa iti / evaM adhammatthikAeM vi' evam-dharmAstikAyavadeva adharmAstikAyo'pi kalyoja evaM bhavati / etasyA'pi ekatvena catuSkApahArA'bhAvAna kRtayugmAdirUpateti / ___ 'evaM AgAsatyikAra vi' evamAkAzAstikAyo'pi etasyApi-ekatvena catu. bakApahArA'bhAvAt na kRtayugmAdirUpatA, apitu kalyojarUpataiveti bhAvaH, . . hai athavA kalyojarUpa hai ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'goyamA no kaDajumme, no teproe, no dAvarajumme he gautama! dravyarUpa se dharmAstikAya na kRtayugmarUpa hai, na yojarUpa hai na dvAparayugmarUpa hai parantu yaha kalyojarUpa hai, kyoMki dharmAstikAya ko dravyarUpa se eka hI kahA gayA hai / isaliye, isameM se cAra kA apahAra honA asaMbhava hai| ataH usake apahAra kI asaMbhavatA se yaha eka saMkhyArUpa se sthita rahane ke kAraNa kalyoja rUpa hI hai / kRtayugmAdirUpa nahIM hai / 'evaM adhamprasthikAe vi' dharmAstikAya ke jaisA hI adharmAstikAya bhI dravya kI apekSA se eka dravyarUpa hone se kalyoja rUpa hI hai| catuSka ke apahAra ke asaMbhava se yaha kRtayugmAdi rUpa nahIM hai| / 'evaM AgAsasthikAe vi' isI prakAra se AkAzAstikAya bhI catuSka ke apahAra kI asaMbhavatA ko lekara dravya kI apekSA se kRta. yugmAdirUpa nahIM hai kintu yaha kalyojarUpa hI hai| svAbhInA praznanA uttaramA pramuzrI 8 cha -'goyamA ! no phaDajumme no teoe, no dAvarajumme' he gautama dravyapAdhI pAritAya kRtayuma 35 nathI. vyAja rUpa nathI. dvAparayugma rUpa paNa nathI, paraMtu te kalyoja rU5 che. kemake dharmAstikAyane dravyapaNAthI ekaja kahela che. tethI temAMthI cAra cArane apahAra thavAnuM asaMbhavita che tethI tenA apahAranA asaMbhavapAthI e eka saMkhyA 35thI rAnA 4.2 4kSyA 354 cha, tayubha vigaire 35 nathA. 'evaM adhammatthikAe vi' mAstiAya pramANe mAstioya 59 dravyapAthI dravya rUpa hovAthI kaja rUpaja che. cAranA apahAranA asa bhavapaNAthI A kRtayumAdi rUpa nathI. "evaM AgAsatyikAe vi' mA pramANe mAzAya 5 yAra yAnA apahAranA asaMbhavapaNAthI dravyanI apekSAe kRtayugmAdi rUpa nathI. paraMtu kAja rUpa ja che. tema samajavuM. Page #763 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za025 u. 4 01 parimANamedanirUpaNam 745 'jIvatthikAe bhaMte! pucchA' jIvAstikAyaH khalu bhadanta ! pRcchA ? he bhadanta ! jIvAstikAyo dravyArthatayA kiM kRtayugmaH tryojo dvAparayugmaH - kalpojo vaidi prazna : 1 bhagavAnAha - ' goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'kaDajumme' kRtayugmaH jIvAstikAyo'nantatvAt kRtayugma eva bhavati / 'no teoge-no dAvara'jumme-no kalioge' no yojarUpo - na vA - dvAparayugmo-na vA - kalyojarUpa iti / 'poggala,sthikAe NaM pucchA ? pugaLAstikAyaH khalu bhadanta ! pRcchA ? he bhadanta ! pudgalAstikAyaH kiM dravyArthatayA kRtayugmarUpaH, kiM vA jyojarUpaH kiM vA - dvAparayugmarUpaH ? athavA - kalyojarUpa iti praznaH ? bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama! siya kaDajummeM jAva siya kalioge' sthAt- kadAcit - 'jIvatkiAe NaM bhaMte ! pucchA' he bhadanta ! jIvAstikAya dravyarUpa se kyA kRtayugmarUpa hai ? athavA jpojarUpa hai ? athavA dvAparayugmarUpa hai ? athavA kalyojarUpa hai ? isake uttara rUpa meM prabhuzrI zrI gautamasvAmI se kahate haiM- 'goyamA' he gautama! jIvAstikAya ananta hone se kRtayugmarUpa hI hai 'no teoge, no dAvarajumme, no kalioge' vaha na jyoja rUpa hai, na dvAparayugmarUpa hai aura na kalyojarUpa hai / 'poragalatthikAraNaM pucchA' isa sUtra dvArA zrIgautamasvAmI ne prabhuzrI se aisA pUchA hai - hai bhadanta ! pudgalAstikAya kyA dravyarUpa se kRtayugmarUpa hai ? athavA tryojarUpa hai ? athavA dvAparayugmarUpa hai, athavA kalyojarUpa hai ? isake uttara meM prabhuzrI zrI gautamasvAmI se kahate haiM- 'gopamA' he gautama ! ' siya kaDajumme jAva siya kalibhoge' pudgalAstikAya 'jIvatthikAe NaM bhaMte! pucchA' he bhagavan vAstiAya dravyapayAthI zu kRtayugma rUpa che ? athavA caiAja rUpa che? athavA dvAparayugma rUpa che? athavA kalcAja rUpa che ? yA praznanA uttarabhAM prabhuzrI gautamasvAbhIne he che - 'goyamA !' De gautama ! vAstipraya anaMta hovAthI kRtayugbha 35 4 che. 'no teoge, no dAvarajumme, no kaliloge' te 35 nathI, tathA dvAparayugbha 35 pa nathI. tema kalcAja rUpa pazu nathI. 'poggalatthikAe Na pucchA' yA sUtrapAThathI zrI gautamasvAbhIge prabhuzrIne khe pUchyuM che ke he kRpAsindhu bhagavan pudgalAstikAya dravyapaNAthI zuM kRtayugma rUpa che ? athavA caija rUpa che ? ke dvAparayugma che ? athavA kalyAja rUpa che ? yA praznanA uttaramAM anuzrI gautamasvAbhIne he che - 'goyamA ! he gautama! 'siya kaijumme jAva siya kalioge' yuddhasAstipraya vyayAthI drutayugbha ya bha0 94 Page #764 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIce kRtayugmarUpo yAvad-syAtkadAcit kalyojarUpaH, punalAstikAyasyA'nantasve'pi saMghAtabhedAbhyAM tadanantatvasyA'navasthAnAt pudgalAstikAyasya cAtuvidhya bhvtiiti| 'advApsamae-jahA-jIvasthikAe' addhAsamayo yathA-jIvAstikAyA yathA-jIvAstikAyo'nantatvAta kRtayugmaeva tayA addhAsamayo'pi anantatvAtakRtayugmarUpa epa bhavati, na tu-jyojarUpo, na vA-dvAparayugmarUpo, na vA-kalyojarUpa iti bhAvaH / 'dhamathikAe NaM bhaMte ! paesaTTayAe kiM kaDajumme pucchA? dharmA. stikAyaH khalu bhadanta ! pradezArthatayA-pradezarUpeNa kiM kRtayugma:-kiMvA-yojaH, kiM vA dvApara yugmaH, kiM vA kalyojarUpo bhavatIti paznaH ? bhagavAnAha-'goyamA' dravyarUpa se kRtayugmarUpa bhI hai yAvat kalyojarUpa bhI hai / yadyapi pudgalA. ritakAya ananta hai / ata: isameM kevala kRtayugmarUpatA hI AtI hai| parantu yahAM para jo usameM catarUpatA kahI gaI hai usakA kAraNa aisA hai ki saMghAta aura bheda ina donoM ke kAraNa ulaye nizcina anantatA kA avasthAna banatA nahIM hai isa kAraNa usameM caturvidhatA AtI hai / 'addhA. samae jahA jIvasthikAe' jisa prakAra jIvAstikAya ananta hone se kRtayugmarUpa hai usI prakAra addhA samaya bhI ananta hone se kRtayugmarUpa hI hai| vaha yojarUpa athavA dvAparayugnarUpa nahIM hai aura na kalyojarUpahI hai| apa zrIgautamasvAmI prabhuzrI se aisA pUchate haiM-'dhammasthikAe NaM bhaMte ! paesaTTayAe ki bhADajumme pucchA' he dayA ke sAgara bhadanta !kyA dharmAsti. kAya pradezarUpa se kRtayugmarUpa haiM ? athavA yojarUpa hai ? athavA dvApara yugmarUpa hai ? athavA kalyojarUpa hai ? isa prazna ke uttara meM prabhuzrI kahate haiNche, eja rUpa paNa che. dvAparayugma rUpa paNa che, ane kalyAja rUpa paNa che. jo ke, pulAstikAya anaMta che, jethI temA kevaLa kRtayugmapaNuM ja Ave che, paraMtu ahI yAM temAM cAre rUpapaNuM kahyuM che, tenuM kAraNa evuM che ke-saMghAta - ane bheda e bannenA kAraNe temAM ana tapaNuM banatuM nathI. te kAraNathI temAM cAre 43mAve cha 'addhAsamae jahA jIvatthikAe' se prabhArI stiya mAnata hevAthI kRtayugma rUpa hoya che. e ja pramANe addhAsamaya paNa anaMta hovAthI kRtayugma rUpa ja che te ja rUpa athavA dvAparayugma rUpa ke kAja rUpa nathI. ve zrI gautamasvAmI prasuzrIne me pUche che 3-'dhammasthikAe NaM bhaMte ! paesaTTayAe kiM phajumme pucchA' he dhyAna sAgavan stiyazu praza. paNathI kRtayugma rUpa che? athavA vyAja rUpa che? athavA dvAparayugma rUpa che? athavA kalyAja rUpa che? zrI gautamaravAmInA A praznanA uttaramAM prabhuzrI kahe che ke Page #765 -------------------------------------------------------------------------- ________________ fy bdq pramaiyandrakA TIkA za025 u.4 sU01 parimANabhedanirUpaNam ityAdi ! goyamA' he gautama ! 'kaDajumme' kRtyugmH| 'no teoe-nodAvarajumme -no kalioge' no yonarUgo-no dvAparayugmo-no kalyojaH / 'evaM jAva addhAmamae' evaM yAvat-addhAsamayaH, atra yAvatpadenA'dharmAstikAyAkAzAstikAyanIvAstikAyapudgalAstikAyAnAM saMgraho bhavatIti / tathA caadharmAstikAyAdArabhya addhAsamayAntAni sarvANyapi dravyANi pradezArthatayA kRtayugmAnyeva bhavanti na tu-yoja-dvAparayugma-kalpojarUpANIti bhaavH| _atha prakrAntadravyANAmevA'lpavahutvamucyate-'eesi NaM-ityAdi / 'eesi NaM bhaMte ! dhammasthikAya-adhammatyikAya0 jAva addhAsamayANaM dabayAe.' eteSAM khalu bhadanta ? dharmAstikAyA'varmAstikAyayAvadaddhAsamayAnAM dravyArthatayA 'godhamA! kaDajumme' he gautama ! dharmAstikAya pradezarUpa se kRtayugmarUpa hai 'no teoe, no dAvarajumme, no kali bhoge' yojarUpa nahIM hai, dvAparayugmarUpa nahIM hai aura na vaha kalpojarUpa hai / 'evaM jAva addhAsamae' isI prakAra se adharmAstikAya AkAzAstikAya, jIvAstikAya, pudgalAstikAya aura kAla ye saba dravya bhI pradezarUpa se kRtayugmarUpa hI haiM yojarUpa athavA dvAparayugmarUpa athavA kalpojarUpa nahIM hai| atha zrIgautamasvAmI inhIM dravyoM ke alpa bahutva ke svarUpa ko jAnane ke liye prabhuzrI se aisA pUchate haiM-'eesi NaM bhaMte ! dhamathikAya adhammatthikAya. jAba addhAsamayANaM dahapAe.' he bhadanta | dharmAstikAya, adharmAstikAya yAvat addhAsamaya inameM se kauna dravya kisa dravya kI apekSA dravyarUpa se yAvat vizeSAdhika haiM ? isake uttara meM prabhuzrI kahate 'goyamA ! kar3ajamme' gautama ! dharmAstiya pradezapAthI kRtayugma 35 cha. 'no tesaoe, no dAvarajumme no kaliAge' yA 35 nathI, dvAparayugama 35 nathI manatavyo / 35 5 nathI. 'eva jAva addhAsamae' se prabhAra adharmAstikAya, AkAzAstikAya, jIvAstikAya, ane pulAstikAya e badhA dravyapaNuthI ane pradezapaNAthI kRtayugma rUpa ja che. te ja rUpa athavA dvAparayugma rUpa athavA kalyAja rUpa nathI. have zrI gautama svAmI A dravyonuM apabahupaNuM jANavAnI atyaMta kisAthI lAbha pUche che De-'eesi Na bhate ! dhammatthikAya adhammatthikAya0 jAva addhAsamayANaM davvadrayAe0' sagavan mastiya, mastiya. yAvata addhAsamaya, A badhAmAthI kayu dravya kayA dravya karatA dravyapaNAthI alpa che? kayuM dravya kayA dravya karatAM vadhAre che? kayuM dravya kayA dravyanI barobara che? ane kayuM dravya kayA dravyathI vizeSAdhika che ? A praznanA uttaramAM anaMtajJAnI Page #766 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 648 bhagavatIsUtra katare katarebhyo yAvadvizeSAdhikAveti praznaH ? bhagavAnAha-'eesi NaM' ityaadi| 'eesi NaM appA bahugaM jahA-vahuvattavvayAe, taheva nirava sesaM' eteSAM dharmAstikAyAdi padravyANAM parasparamalpavahutvam yathA-bahuvaktavyatAyAM kathitam / tathaiva niravazepamihApi vaktavyam prajJApanAyAM tRtIyapade-enepAmalpa-bahutvamevamarthataH patipAditam dharmAstikAyA-'dharmAstikAyA''kAzAstikAyAstra yo'pi dravyarUpeNa samAnA bhavantopi dravyApekSayA stokAH / jIvAstikAyo dharmAstikAyA dibhyo'nantaguNA'dhiko bhavatIti jIvadravyANAmanantatvAt jIvApekSayA-pudgalAstikAyaH addhAsamayazcottarottaramanantaguNAdhiko bhavati jinavacanAt / pradezAryacintAyAm-dharmAstikAyA'dharmAstikAyau pratyekamasaMkhyeyapradezatvena tulyau / haiM-'eesi NaM appAbahugaM jahA vaTuvattavvayAe taheva niravasesaM' he gautama ! ina dharmAdika SaTU dravyoM kA paraspara meM jaisA alpapahatva bahuvaktavyatA meM-prajJApanA ke tRtIyapada meM arthataH kahA gayA hai usI prakAra se vaha saba pUrNarUpa se yahAM para bhI kahanA cAhiye / arthAt dharmAstikAya adharmAstikAya aura AkAzAstikAya ye tInoM dravyarUpa se samAna hone para bhI jIva dravya kI apekSA se stoka haiM kyoM ki jIvAstikAya dharmAdika dravyoM se anantaguNa adhika hotA hai kAraNa ki jIva dravya ananta haiM / jIva kI apekSA puddhalAstikAya aura addhAsamaya ye uttarottara anantaguNa adhika hai aisA zrIjinendra bhagavAna kA kathana hai| pradeza kI apekSA dharmAstikAya aura adharmAstikAya ye pratyeka asaMkhyAta pradezoM vAle hone se paraspara meM tulya haiM / tathA inase bhima prabhuzrI gautamasvAmIna 49 cha hai-'eemi gaM appAvaDagaM jahA bahuvattavyayAe taheva niravasesaM' he gItama! ma ghastiya vi2 cha dravyAnu 52252mA a5 bahupaNuM je pramANe bahuvaktavyatAmAM-prajJApanA sUtranA trIjA padamAM arthataH kahela che. e ja pramANe te tamAma kathana pUrNarUpathI ahIMyAM paNa kahevuM joIe. arthAt dhamastikAya adharmAstika ya ane AkAzAstikAya A traNe dravyapaNAthI sarakhA hovA chatAM paNa jIvadravyanI apekSAthI teka-apa che. kemake jIvAstikAya dharmAstikAya vigere drathI anaMtagaNuM vadhAre heya che. kAraNa ke jIvadravya anaMta che. ane jIva karatAM pudgalAstikAya ane addhAsamaya e uttarottara anaMtagaNa adhika che, e pramANe jInendra bhagavAne kahela che. pradezapaNuthI dharmAstikAya ane adharmAstikAya e dareka asaMkhyAta pradezavALA hovAthI parasparamAM tulya-sarakhA che. tathA tenA zivAya bIjA Page #767 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za025 u.4 sU01 parimANabhedanirUpaNam 759 tathA-tadanya dravyA'pekSayA stokau ca / jIvA pudgalA'ddhAsamayA''kAzAstikAyA. stu-krameNA'nantaguNA ityaadi| dharmAstikAyAdidravyANyeva kSetrApekSayA kRtayugmAdibhiH prarUpayannAha -'dhammapikAe NaM' ityAdi / 'dhammatthikAe NaM bhaMte ! kiM ogADhe aNogADhe' dharmAstikAyaH khalu bhadanta ! kim-avagADha AzritaH anavagADho'nAzritaH / he bhadanta ! yo'yaM dharmAstikAyaH sa khala kim Azrito'nAzrito vA-iti praznaH ? bhagavAnAha'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! ogADhe-no aNogADhe' avagADhaHAzritaH, no anavagADho'nAzritaH / 'jai ogADhe kiM saMkhejjapaesogADhe-asaMkhe. japaesogADhe-aNaMtapaesogADhe' yadi-avagADho dharmAstikAyastadA-kiM saMkhyAtapradezAvagAho'paMkhyAtapradezAvagADhaH, anantapradezAvagADhaH 1 iti praznA bhagavAnAha'goyamA' he gautama ! 'no saMkhejjapaesogADhe' no saMkhyAtapradezAvagADhaH, kintu ora jo dravya haiM unakI apekSA se ye donoM stoka saba se alpa haiN| jIva, pudagala, addhAsamaya aura AkAzAstikAya ye kama se ananta guNita haiM / ityaadi| ____ aba zrIgItamasvAmI prabhuzrI se aisA pUchate hai-'dhammatyikAe NaM bhaMte ! kiM ogADhe' aNogADhe' he bhadanta ? dharmAstikAya jo hai vaha kyA avagADha-Azrita hai ? athavA anavagADha anAzrita-Azrita nahIM haiM ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM -goyamA ! ogADhe, no aNogADhe' he gautama ! dharmAstikAya avagADha haiM anavagoDha nahIM hai / yadi yaha ogADha -Azrita hai-'ki saMkhejjapaesogADhe asaMkhejjapaesogADhe aNaMta. paesogADhe to kyA yaha saMkhyAtapradezoM meM apagADha hai ? athavA asaM. khyAtapradezoM meM avagADha haiM ? athavA ananta pradezoM meM avagADha hai? je dravyuM che, tenA karatAM A bane staka-sauthI ochA che. jIva pula, addhAsamaya ane akAzAstikAya A badhA kamathI anaMtagaNuM che. ItyAdi. ve. zrI gautamasvAmI prabhuzrIna me pUche cha hai-'dhammasthikAe NaM bhave / ogADhe aNogADhe 7 bhagavan re dhAritAya cha, ta sthage maadAzrayavALa che? athavA anavagADha-kayAMya paNa Azraya vinAnuM che? A prazna 6taramA prabhu zrI gautamasvAmIna 3 cha hai-'goyamA! mogADhe noM aNogATegotama! dharmAstiya agADha che. manavA nathI. nete samAda cha-mAzrayavANu cha, al 'ki saMkhejjapaekhogADhe asaMkhejjapaesogADhe, aNaMtapaemogA ta sacyAta pradezamA mamA cha ? athavA masAyAta prhzomAM avagADha che? athavA anaMta pradezomAM avagADha che? A praznanA utta Page #768 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre 'asaMkhejjapaesogADhe' asaMkhyAtamadezAvagADhaH - asaMkhyAtepu, lokAkAzapradezeSu - agADho'sau lokAkAzamamANatvAt dharmAstikAyastheti / 'jo anaMtaparasogAde' no ananta padezAvagADhaH / 50 'jara asaMkhejja parasogADhe kiM kaDajummapaemogADhe' yadi dharmAstikAyossaMkhyeyama dezAvagADhastadA kiM kRtayugmAdimadezAvagADhaH ? iti pRcchA ? bhagaisake uttara meM prabhu kahate haiM-'gomA ! no saMkhejjapaesogADhe' dharmAftaara saMkhyAta pradezoM meM avagADha nahIM hai 'asaMkhejjapaesogAdeM' kintu vaha asaMkhyAta pradezoM meM hI avagADha hai kyoM ki yaha a astikAya lokAkAza ke barAbara hai isaliye lokAkAza jaba asaMkhyAta pradezI kahA gayA hai / to yaha dravya bhI asaMkhyAtapradezoM vAlA hai isaliye yaha ornata ke asaMkhyAtapradezoM meM hI avagADha hai / 'jo anaMta eso. gADhe' yaha anaMtapradezoM meM avagADha nahIM hai- kyoMki lokAkAza ananta pradezoMvAlA nahIM haiM / yadyapi AkAza ke ananta pradeza kahe gaye haiM-so yaha kathana 'alokAkAza kI apekSA se hA anantapradeza haiM, aisA jAnanA cAhiye | alokAkAza meM dharmAstikAya hai nahIM / isaliye jaba vaha lokAkAza meM hI hai to usameM vyApakarUpa se vartamAna hone ke kAraNa yaha asaMkhyAta pradezoM meM avagADha hai yaha bAta siddha ho jAtI hai| 1 aba zrIgautamasvAmI prabhuzrI se aisA pUchate haiM- 'jai asaMkhejja parasogADhe kiM kaDajumnapaeso gADhe' he bhadanta ! yadi yaha dharmAstikAya ramA prabhu zrI gautamasvAmIne che - 'goyamA ! no saMkhejjaparasogADhe' dharmAstiprAya saMkhyAta ahezobhAM avagAda nathI. 'asaMkhejjaparasogADhe' paraMtu te asa khyAta pradezAmAM ja avagADha che. kemake-A astikAya leAkAkAzanI barAbara che tethI japAre leAkAkAza amakhyAta pradezavALu' kahyu` che, te A dravya pazu amrakhyAta pradezeAvALu che. tethI A leAkAkAzanA asa khyAta adezobhAM atraNa che. 'NA aNataparasogADhe' te manatapradezeobhAM atrshaadvALuM nathI, kemake leAkAkAza ana'ta pradezeAvALuM nathI. jo ke AkAzanA anaMta pradeze| kahyAM che. A kathanathI aleAkAkAzanAja anaMta pradezeA che tema samajavuM. aleAkAkAzamAM dharmAstikAya dravya nathI, tethI jyAre te leAkAkAzamAM ja che, 'tA temAM vyApakapaNAthI rahevAnA kAraNe A asaMkhyAta pradezeAmAM avagaDhavALu che tema siddha thAya che. have zrI gautamasvAmI anuzrIne yevu che che -'jai asaMkhejjavaekhogADhe kiM kar3agmajupae so gADhe' he bhagavan le te dharmAstiThAya asa jyAtagrahe Page #769 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za025 u.4 sa01 parimANabhedanirUpaNam 751 vAnAha-'goyamA' he gautama ! 'kaDajulmapaesogADhe' kRtayugmapadezAvagADhaH, gokasyA'vasthitA'saMkhyeyapradezatvena kRtayugmatA, lokapramANatvena ca dharmAstikA. yasyApi kRtayugmatA eva / 'no teogapaesogADhe, no dAvarajummapaesogAde no kaliyogapaesogADhe' no yojapadezAvagADho-no dvAparayugmapadezAvagADhA no kalyojamadezAvagAhaH / 'evaM adhammasthikAe vi' evamadharmAstikAyo'pi kRtayugmamadezAvagADha eva na tu-yojAdipradezAvagADhaH, jinavacanAta / 'evaM AgA. sathikAe vi jIvatyikAe-puggalatyikAe-addhAsamae evaM ceva' evam-dharmAstikAyavat-AkAzAstikAyo'pi kRtayugmapadezAvagADha eca bhavati / jAvAstiasaMkhyAtapradezAvagADha hai to kyA vaha kRlayugmapradezAvagADha hai ? athavA yojapradezAvagADha hai ? adhayA dvAparayugma pradezAvagADha hai ? athavA kalyojapradezAvagAha hai ? isake uttara meM anantajJAnadvArA prabhu zrIgautama svamI se karate haiM-'goyamA ! kaDajumsapaesogADhe' he gautama ! loka meM avasthita AkAza kI asaMkhyAta pradezavattA hone se jaise kRtayugnatA hai, usI prakAra se loka pramANa hone ke kAraNa dharmAstikAya meM bhI kRtayugmatA hai 'no teogapaesogADhe, no dAvarajummapaelogADhe, no kali ogapaesogADhe' yojapradezAvagAhanA nahIM hai dvAparapradezAvagADhatA nahIM hai / aura na kalyojapradezAcagADhatA haiN| ___'evaM adhammatyikAe vi' isI prakAra se adharmAstikAya bhI kRta. yugmapradezAvagADha hI hai| jyoja Adi pradezAvagADha nahIM hai| aisA jinendra bhagavAna kA kathana hai| 'evaM AgAsasthikAe vi' isI prakAra se AkAzAstikAya bhI kRtayugmapradezAvagAha hI hai| 'jIvasthikAe zomAM avagADhavALuM che te zuM te kRtayugma pradezAvagADha che? athavA ja pradezAvagADha che? athavA dvAparayugma pradezAvagADha che? athavA kAja pradezAvagADha che ? A praznanA uttaramAM anaMtajJAna dvArA prabhuzrI gautamasvAmIne 4 che 4-'goyamA ! kaDajummapaesogADhe' gautama ! sabhA 27 pasabhyAta pradezapaNuM hovAthI kRtayugmapaNu je rIte che, eja rIte lokapramANa hovAnA kAraNe dharmAstiyamA para tayubhA che. 'no teogapaesogADhe, no dAvarajummapae sogAde, no kali ogapaesogADhe' >yA prazAvagApA nathI tabha dvAparayubhaprazAsAdA nathI bhane dhyAna prazAzApA 5 nathI. 'evaM adha mmatthikAe vi' 204 pramANe bhAratAya 5] tayubha prazAvAdavANu che. ja vigere pradezamAM avagADhavALuM nathI e pramANe jInendra bhagavAnnu 4thana che. 'eva mAgAsasthikAe vi' mA prabhArI bhAratIya 55 Page #770 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI kAyaH pudgalA'stikAyo'ddhAsamaya evameva-dharmAstikAyavadeva kRtayugmapradezAvagADha eva bhavati / na tu-yojAdima dezAragADho bhavatIti / - atha-avagAhamastAbAdeva idamAha-'imA ' ityAdi / 'imANaM bhaMte !' iyaM khala bhadanta ! 'rayaNappabhA puDha kI ki ogADhA-aNogADhA' ratnamamA pRthivI-ava. gAhA kvacidAzritA anavagADhA anAzritA veti praznaH / bhagavAnAha-'jaheva-dhammatthikAe' yathaiva dharmAstikAyo'saMkhyAtapradezAvagADhA tathA-ratnapabhApRthivyapi asNkhyaatpdeshaavgaaddhaa| 'evaM jAva-ahe sattamA' evam-yAvat adhaasptmii| yAvatpadena zarkarAmamAdinArakapRthivInAM saMgrahaH, zarkarAmabhAta Arabhya saptamI pRthivI paryantA sarvA'pi-asaMkhyAta pradezAvagADhaiveti / puggalasthikAya addhAsamaya evaMceva' jIvAstikAya, pudgalAstikAya aura addhAsamaya ye saba bhI dharmAstikAya ke jaise hI kRtayugmapradezAvagADha hI haiM yojaprade zAvagADha dvAparayugmapadezAvagADha athavA kalyoja. pradezAvagADha nahIM haiN| ___aba zrIgautamasvAmI prabhuzrI se aisA pUchate haiM-'imA NaM bhaMte ! raya. NappabhA puDhavI kiM ogADhA ? aNogADhA' he bhadanta ! yaha jo ratnaprabhA nAmakI pRthivI hai vaha kyA avagADha-kahoM para Azrita hai ? athavA kahIM para Azrita nahIM haiM ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'jaheva dhammatthikAe' he gautama | dharmAstikAya ke jaisA ratnaprabhA nAmakI pRthivI bhI asaMkhyAtapradezAvagADha hai yahAM yAvat zabda se zarkarAprabhA vAlumAprabhA paGkaprabhA aura dhUma prabhAtamaH prabhA ina bAkI kI pradhiviyoM kA grahaNa kRtayugamapradezApavANu / che. 'jIvatthikAe puggalatthikAe addhAsamae evaM ceva' stiya, pusAsitAya bhane bhaddhAsamaya mA saghA stiyanA kathana pramANe kRtayugmapradezAvagADha ja che eja pradezAvagADha, dvAparayugma prade zAvagADha athavA kAja pradezAvagADha nathI. have zrI gItamasvAmI prabhuzrIne me pUche che 4-'imA NaM bhaMte! rayaNappabhA puDhayo ki ogADhA, aNogADhA' bhagavana 2 mA 29namA nAmanI pRthvI cha, te zuM avagADha kayAMI AzrayavALI che ? athavA kayAMya paNuM Azraya vinAnA cha ? mA prazna uttaramA prabhuzrI 3 cha - jaheva dhammatthikAe' gItama! dharmAstikAya pramANe ratnaprabhA nAmanI pRthvI paNa asaMkhyAta pradezAvagADha che, 'evaM jAva ahe sattamA' me zate yAvat madha saptamI pRthvI 51 masajyAta pradezAvagADha che. ahIMyAM yAvatu zabdathI zaraprabhA, vAlukAprabhA, paMkaprabhA ane dhUmaprabhA, A bAkInI pRthvI grahaNa thaI che. jethI zarkarAmabhA pRthvIthI Page #771 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacAndrakA TIkA za065 u.4 sU02 jIvAdi 26 hArANAM kRtayugmAditvam 753 'sohamme evaM cetra' saudharme-evameva / 'evaM jAva isidhabhArA puDhavI' evamyAvat ISatmAgbhArA pRthivI-api asaMkhyAtapadezAvagADhatvena kRtayugmapradezAMvagAhA, na tu-jyojAdipradezAvagADhA iti // 01 // ___atha kRtayugmAdibhireva dharmarjIvAdIni paviMzatiH padAni-ekatvapRthaktvAH bhyAM nirUpayannAha-'jIve NaM bhaMte !' ityAdi / mUlam-jIve NaM bhaMte ! dabaTrayAe kiM kaDajumme pucchA ? goyamA! no kaDajumme-no teoge-no dAvarajumme klioge| evaM neraie vi evaM jAva siddhe / jIvA NaM bhaMte ! davaTyAe ki kaDajummA pucchA ? goyamA! oghAdeseNaM kaDajummA no teogA' no dAvarajummA-no kliogaa| vihANAdeseNaM no kaDajummA no teogA no dAvara jummA kliogaa| neraiyA NaM bhaMte ! davaTyAe pucchA ? goyamA ! oghAdeleNaM siya kaDajummA jAva siya kaliogA vihANAdeseNaM no kaDajummA no teogA no dAvarajummA kliogaa| evaM jAva siddhaa| jIve je bhaMte ! paesaTrayAe kiM kaDajumme pucchA ? goyamA ! jIvapaese paDucca kaDajumme no teoge no dAvadajumme no klioge| sarIrapaese paDucca siya kaDajumme jAva siya klioge| evaM jAva vemaannie| siddhe NaM aMte ! paesaTTayAe kiM kaDajumme pucchA ? huA hai / ataH zarkaraprabhA se lekara saptamI pRthivI taka kI samasta pRthiviyAM bhI asaMkhyAtapradezAvagADha hI haiM / 'sohamme evaMceva' saudharmasvarga bhI isI prakAra se asaMkhyAnapradezAvagADha haiN| 'evaM jAva mi pabhArA puDhavI' isI prakAra yAvat ISatprArabhArA pRthivI bhI asaMkhyAta pradezAvagADha hai jyoja Adi pradezAvagADha nahIM hai |suu01|| laIne sAtamI pRthvI sudhInI saghaLI pRthvI paNa asaMkhyAta pradezAvagADha ja cha. 'sohamme eva ceva' saudhama va pay mA 4thana prabhA) masaNyAta prazA4 che. 'eva' jAva isippanbhArA puDhavI' se pramANe yAvat ptyaamaa| pRthvI paNa asakhyAta pradezAvagADha che, je pradezAvagADha nathI sUi 1 bha0 95 Page #772 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre goyamA! kaDajumme no teoge no dAvarajumme no klioge| jIvANaM bhaMte ! paesaTuyAe ki kaDajummA pucchA? goyamA!., jIvapapase paDucca oghAdeseNa vi, vihANAdeseNa vi kaDajummA no teogA no dAbarajummA no kliogaa| sarIrapaese paDucca oghAdeseNaM liya kaDajummA jAva siya kliogaa| vihANAdekhaNaM kaDajummA vi jAva kaliogA vi evaM neraiyA vi evaM jAva vemaanniyaa| siddhA NaM bhaMte ! pucchA ? goyamA! oghAdeseNa vivihANAdeleNa vi kaDajummA no teogA no dAvarajummA no kaliogA ||suu0 2 // __chAyA-jIvaH khalu bhadanta ! dravyArthatyA kiM kRtayugmaH pRcchA ? gautama ! no kRtayugma no yojaH no dvAparayugmaH kalyojaH / evaM nairayiko'pi evaM yAvat -siddhaH / jIvAH khalu bhadanta ! dravyArthatayA kiM kRtayugmAH pRcchA ? gautama ! oghAdezena kRtayugmAH, no vyojAH no dvAparayugmAH no klyojaaH| vidhAnAdezena no kRtayugmAH no yojAH no dvAparayugmAH, kalpojAH / nAyikAH khalu bhadanta ! dravyArthatayA pRcchA ? gautama ! oghAdezena syAt-kRtayugmAH, yAvat -syAt kalyojAH / vidhAnAdezena no kRtayugmAH no yojAH no dvAparayugmAH kalazojAH / evaM yAvat-siddhAH, jIvaH khalu bhadanta ! pradezArthatayA ki kRtayugmaH pRcchA ? gautama ! jIvapadezAn pratItya kRtyu|mH no yojaH, no dvAparayugnaH, no kalyojaH / zarIrapradezAn pratItya syAt-kRtayugmaH yAvat-syAt klyojH| evaM yAvad vaivAnika siddhaH khalu bhadanta ! pradezArthatayA kiM kRtayugmaH pRcchA ? gautama ! kRtayugmaH, no yoja:-no dvApara yugmaH, no kalyojaH / jIvAH khalu bhadanta ! pradezArthatayA ki kRtayugmAH pRcchA ? gautama ! jIvapadezAn pratItya oghAdezenA'pi-vidhAnAdezenApi kRtayugmAH, no yojAH no dvAparayugmA no kalpojAH / zarIrapradezAn pratItya-oghAdezena syAta-kRtayugmAH yAvat syaat-klyojaaH| vidhAnAdezena kRtayugmA api yAvat kalyojA api / evaM nairayikA api evaM yAvad vaimAnikAH / siddhAH khalu bhadanta ! pRcchA ? gautama ! oghAdezenA'pi vidhAnAdezenA'pi kRtayugmAH, no vyojAH, no dvAparayugmAH, no kalyojAH ||suu02|| Page #773 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za025 u.4 sU02 jIvAdi 26 hArANAM kRtayugmAditvam 755 . TIkA- 'jIve NaM bhaMte ! davyayAe kiM kaDajumme pucchA ? jIvaH khallu . bhadanta ! dravyArthatyA-dravyarUpeNa jIvaH kiM kRtayugmarUpa yojo-dvAparayugmarUpaH kalyojo veti praznaH ? bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! .'no kaDajumme na kRtyugmruupH| 'no teoge-no dAvarajummeM no yojarUpo no dvAparayugmarUpaH kintu-'kalioe' kalyojaH dravyArthatA rUpeNa eko jIva 'ekameva dravyam-tasmAt kalyoja eva bhavati, na tu-zeSAH pakSAH saMbhavanti / 'evaM neraie vi' evaM sAmAnyato jovavat-nairayiko'pi dravyArthatayA kalyona ___ agha sUtrakAra kRtayugmAdirUpa dhamoM se hI jIvAdika cauvIsadaNDaka ke Upara 26 chAIsa dvAroM kA ekatva aura pRthaktva kI apekSA lekara nirUpaNa karate haiM-'jIve NaM bhaMte davaTyAe kiMkaDajumme pucchA!' ityAdi TIkArya-isa sUtra dvArA zrI gautamasvAmI prabhu zrI se aisA pUchate haiM-'jIve NaM bhaMte ! vvaThThayAe ki kaDajumme pucchA' he bhadanta ! eka jIva kyA dravyArthatA se kRtayugmarUpa hai ? athavA upojarUpa hai ? athavA dvAparayugmarUpa hai ? athavA kalyojarUpa haiM ? / - isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'goyamA' he gautama ! 'no kaDajumme' , eka jIva dravyArthatA kI apekSA se kRtayugmarUpa nahIM hai 'no teoge' 'yojarUpa nahIM hai 'no dAvarajumme' dvAparayugmarUpa nahIM hai kintu 'kali'oge' vaha kalpojarUpa hai kyoM ki dradhyArthatA se eka jIva eka hI dravyarUpa hai / 'evaM nerahae vi' isI prakAra se sAmAnyataH eka jIva ke jaisA eka nairayika bhI dravyarUpa se kalyojarUpa hI hotA hai| zeSapakSa have sUtrakAra kRtayugma vigere dharmothI ja jIva vigere jevIsa daMDake upara 26 chavvIsa dvAranuM eka paNAthI ane pRthakrapaNAthI nIrUpaNa kare che. 'jIve NaM bhaMte ! dabaTThayAe kiM kaDajumme pucchA' tyaha Aar-mA suutraa| zrI gautamalAmI prabhuzrIna me pUche che 4-'jove gaM bhaMte ! dabaTrayAe ki kahajumme pucch|' 3 sazI mApana me zudra0ya. paNathItayuma rUpa che? athavA eja rUpa che ? athavA dvAparayuma rUpa che ? athavA 4kSyA 35 cha ? 2mA prazna uttaramA prasuzrI 4 cha hai-'goyamA gautama ! 'no kahajumme' 24 7 dravyanI apekSAthI kRtayubha 35 nathI 'no teoge' yA 35 nathI. 'no dAvarajumme' dvAparayuma 35 nathA. 52' 'kali , oge' te 48yA 35 che. bhiDe-dravyApAthI 4 1 0 0535 cha. 'evaM neraie vi' mA pramANe sAmAnyAthI se nA 4thana prabhAra narayika paNa dravyapaNAthI kalyAja rUpa ja hoya che. bAkInA traNane teomAM Page #774 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaMgavatIsUtre 766 eva bhavati / na zeSAH pakSA bhavantIti / ' evaM jAva siddhe' evaM yAvat - siddhAH, yAvatpadena - bhavanapatita Arabhya vaimAnikaparyantAnAM saMgraho bhavati / tathA -nairayikAdArabhya siddhaparyanto jIvo dravyArthatayA na kRtayugmAdirUpo'pitu heta ra radia | 'jIvA NaM bhaMte ! davvaTTayAe ki kaDajummA pucchA ! jIvAH khalu bhancha ! dravyArthatayA ki kRtayugmAH pRcchA ? he bhadanta / jIvA dravyArthatayA ki kRtayugmAH trayojAH dvAparayugmAH kalyojA bhavantIti praznaH 1 bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ? ' oghAdeseNaM kaDajummA' 'oghAdezena sAmAnyata ityarthaH kRtayugmarUpAH, jIvAH dravyarUpeNAnantatvenAvasthitatvAt sAmAnyataH kRtayugmarUpA eva - 'no tezrogA' no jyeojA' 'no dAvarausameM bhavita nahIM hote haiM / 'evaM jAva siddhe' isI prakAra se pAvat eka siddha jIva bhI kalyoja rUpa hI hotA hai| yahAM yAvatpada se eka bhavanapati jIva se lekara ke vaimAnika taka kA eka eka jIva saMgrahIta huA hai / isa prakAra nairayika se lekara siddha taka kA eka eka jIva dravyarUpa se kRtayugmAdi rUpa nahIM hai / api tu vaha kalpojarUpa hI hai / atha zrIgautamasvAmI aneka jIvoM kI apekSA lekara mabhuzrI se aisA pUchate haiM- 'jIvA NaM bhaMte ! davvaTTayAe ki kaDajummA pucchA' he bhadanta ! aneka jIva kyA dravyarUpa se kRtayugmarUpa hai ? athavA yojarUpa hai ? athavA dvAparayugmarUpa hai / athavA kalpojarUpa hai ? isa prazna ke uttara meM prabhuzrI gautamasvAmI se kahate haiM- 'goghamA ! oghAdeseNaM kaDajummA' he gautama ! jIva dravyarUpa se anantarUpa meM avasthita hone ke kAraNa sAmA saMbhava hotA nathI. 'eva' jAva khiddhe' 4 prabhA yAvat me siddha va paNa kalpeja rUpa ja hAya che. ahIMyAM yApadyathI eka bhavanapatithI laIne vaimAnika sudhInA eka eka jIvAne saMgrahu thayeA che. A rIte eka IndriyavALA jIveAthI laine siddha sudhInA eka eka jIve dravyapaNAthI kRtayugmAdri rUpa nathI paraMtu te kalyAja rUpa ja che. tema samajavuM. have zrI gautamavAmI aneka jIveAnA Azraya laine prabhuzrIne evu pUche he - 'jIvA NaM bhaMte ! davbaTTayAe ki kar3ajummA pucchA' he dInaba MdhU bhagavan bhmane4 jIvA dravyapaNAthI zu` kRtayugma rUpa che ? athavA caija rUpa che? athavA dvAparayugma rUpa che ? athavA kaldAja rUpa che? A praznanA uttaramAM prabhuzrI gautamasvAmIne he che ! - 'goyamA ! oghAdeseNaM kaDajummA' he gautama! dravyapaNAthI anata rUpamAM vartamAna heAvAthI sAmAnyapaNAthI kRtayugma rUpa ja Page #775 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za025 u.4 02 jIvAdi 26 dvArANAM kRtayugmAditvam 757 jummA' no dvAparayugmAH 'no kaliyogA' no kalyojAH / 'vihANAdeseNa' vidhA. nAdezena -bheimakAreNa ekaivivakSa peyaH 'no kaDajummA' no kRtayugmarUmAH 'no. teogA' no yojAH 'kaliogA' kalyojA eva bhavanti ekarUpatvAt tatsvarUpa syeti / 'neraiyA NaM bhaMte ! damaTThayAe pucchA ? nairayikAH khalu bhAnta ! dravyArthatayA pRcchA ? he bhadanta / nairayikA dravyArthitayA kiM kRtayugmAH vyojAH dvAparayugmA: kalyojAveti praznaH ? bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'oghA. deseNa siya kaDajummA' oghAdezena sarve eva gaNyamAnAH, syAt-kadAcit kRta nyataH kRtayugmarUpa hI haiM / ve 'no teogA' yojarUpa nahIM haiM 'no dAvarajummA' dvAparayugmarUpa nahIM hai aura 'no kalioge' kalyojarUpa bhI nahIM haiN| ___ 'vihANAdese gaM' tathA eka eka jIva kI vivakSA se aneka jIva 'no kaDajummA' kRtayugmarUpa nahIM hote haiM kyoMki cArase apahAra karane para zeSa cAra nahIM rahate haiN| 'no teogA' vyojarUpa nahIM hote hai kyoM ki cArake apahAra se zeSa tIna nahIM rahate hai| 'no dAvarajummA' dvApara yammarUpa nahIM hote haiM kyoM ki cAra se apahAra karanepara do zeSa nahI rahate haiN| kintu 'kaliogA' ve kalpojarUpa hI hote haiN| kyoMki kalyoja kA svarUpa cAra se apahAra karane para zeSa eka rahane se eka rUpa mAnA gayA hai| 'neraiyANaM bhaMte ! davayAe pucchA / he bhadanta ! nairayika jIva kyA dravyArtha se-dravyarUpa se-kRtayugmarUpa hote haiM ? athavA yojarUpa hote haiM ? athavA dvAparayugmarUpa hote haiM ? athavA phalyojarUpa hote haiM? isake uttara meM prabhu zrI unase kahate haiM'goyamA! oghAdeseNa siya kaDajummA' he gautama! sAmAnya se saba che. 'no teogA' yo4 35 nayI 'no dAvarajummA' 652yuma 35 nathI. bhane 'no kaliogA' tyA4 35 5 nathI. 'vihANAdeseNaM' tathAlanI vivakSAthI sanaH / 'no kaDa jummA' kRtayugma 35 nathI. 1291 sArathI apahAra 42vAmAM Ave to yAra zeSa rahetA nathI. 'no teogA' yAnara 35 nathI. bha-yArathI bhaNDAra 32tAtraya zaSa 27tA nathI 'no dAvarajummA' dvA52. yugabha35 nathI, bho yAranA 5542 2tA me zeSa 2tA nathI. 52 'kaliogA' ' 4kSyo35 4 DAya che bhaI 4kSyA 1535 435 mAnera che. 'nera iyANaM bhaMte! davayAe pucchA' 8 lagavan nara4i / zudravyAtha pAthI kRtayugma rUpa hoya che ? athavA vyAja rUpa hoya che ? athavA dvAparayugma rUpa hoya che? athavA koja rUpa hoya che? A praznanA uttaramAM prabhuzrI gautama svAbhAna 4 De-'goyamA ! oghAdeseNa siya kaDajummA' gItama ! sAmA Page #776 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -758 bhagavatIstre * yugmAH kadAcit-catuSkApahAreNa catvAra evA'vaziSTA bhavantIti / 'jAva siya kali ogA' yAvatsyAtkojAH atra yAvatpadena syAt-vyojAH syaad-dvaapryugmaaH| kadAcit-catuSkApahAre dvizeSatvena dvAparayugmA,, kadAcit-catuSkA'prahAreNaika zepatvAt-kalyojA iti / 'vihANAdeseNaM' vidhAnAdezena-bhedarakAreNa-zkaikaviva kSayA-ityarthaH 'no kaDajummA' no kRtayugmAH catuSkApahAre catuHzeSA'bhAvAt / 'no teogA-no vyojAH trizeSAbhAvAt, 'no dAvarajummA' no dvAparayugmAH ko milA karake nAraka jIva kadAcit kRtayugmarUpa bhI hote haiM 'jAva. siya kali bhogA' yAvat kadAcit ve kalpojarUpa bhI hote haiM / jaba sAmAnya rUpa se saba gine jAte haiM-taba ve kRtayugmarUpa bhI ho sakate haiM kyoM ki jagha nArakarAzi meM se cAra cAra kA apahAra kiyA jAtA hai to anta meM cAra ke avazeSa rahane se ve kRtayugmarUpa bhI ho sakate haiM aisA kahA jAtA hai / tathA jaya cAra cAra se apahAra karane para tIna kI avazeSatA rahatI hai to ve vyojarUpa bhI ho sakate haiM, tathA jaba cAra 2 ke apahAra se ve do kI saMkhyA meM vacate haiM to vahAM dvApara. yugmatA AnI hai aura jaba eka hI saMkhyA avaziSTa rahatI hai taba unameM kalyojarUpatA bhI AtI hai| 'vihANAdeseNaM' aura jaba eka eka kI vahA~ vivakSA kI jAtI hai to usa vivakSA se ve 'no kaDajummA' kRtayugmarUpa nahIM hote haiM kyoMki cAra se apahRta karane para eka hI bAkI rahatA hai cAra zeSa nahIM rahate haiM isaliye vahAM kRtayugmarUpatA nahIM AtI hai| tIna zeSa ke abhAva meM vahAM yojarUpatA, tathA vizeSa nyathA madhAne bhagavAna nA24 va 12 kRtayuma 55 hAya che. 'jAva siya kaliogA' yAvat hAyit tasA dhyAsa 35 555 sAya che. nyAre , sAmAnyapaNAthI badhAne gaNavAmAM Ave che, tyAre teo kRtayugma rUpa hAya che, kemake jyAre nArakAzimAM cAra cArane apahAra karavAmAM Ave che, te , chevaTe cAra bAkI rahevAthI teo kRtayugma rUpa hoya che. tema kahevAmAM Ave - che. tathA jyAre cAra cArane apahAra karavAthI traNa bAkI rahe che, te teo - cyAja rUpa paNa hoya che. tathA jyAre cArane apahAra karatAM be saMkhyA vadhe che, te dvAparayugamAruM Ave che. ane jyAre eka saMkhyA vadhe che, tyAre kAjapaa 5 mAve che. 'vihANAdeseNaM' mana se sanI tyo vivakSA 42vAmA bhAva cha, ta pAnI vivakSAthI tasA 'no kaDajammA' kRtayumbha35 jaataa| nathI. kemake-cArathI bahAra kahADatAM eka ja bAkI bace che, cAra zeSa che , rahetA nathI, tethI tyAM kRtayuma rUpapAsuM AvatuM nathI. traNa zeSanA abhAvathI , tyA 'no veoge' yA1 355 mAvata nathI bho yaar| a572 42tA Page #777 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaindrikA ThIkA za025 u. 4 sU02 jIvAdi 26 dvArAnAM kRtayugmAditvam 759 / dvizeSAbhAvAt 'kaliyogA' kalyojAH, catuSkApadAre - ekazeSa saMbhavAditi / ' evaM jAba siddhA' evam - nairayikavadeva bhavanapatita Arabhya siddhaparyantajIvAH dravyArthatayA bhoghAdezena syAt kRtayugmAdirUpAH / vidhAnAdezena tu kevalaM kalyojA eveti bhAvaH / f 'pArthatayA jIvAdayaH kathitAH, atha pradezArthatayA kathyante 'jIve NaM bhaMte / ' ityAdi / 'jIve NaM bhaMte ! paesalyAe ki kaDajumme ? pucchA?" jIvaH khala bhadanta ! pradezArthatayA kiM kRtayugma iti pRcchA he bhadanta ! pradezArthatayA jIvaH kiM kRta yugma iti pRcchA ? he madanta ! dezArthatayA jIvaH kiM kRtayugmaH trayojaH dvAparayugmaH. kalyojI veti praznaH ? bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama | 'jIva se pahuca kaDajumme' jIvapadezAn pratItya kRtayugmo jIvaH jIvapadeke abhAva se dvAparayugmarUpatA nahIM AtI hai ataH 'kaliogA' ve kalpojarUpa hI hote haiM / 'evaM jAba siddh|' nairayika ke kathana jaise asurakumAra devoM se lekara siddhaparyanta jIva dravyarUpa se sAmAnyataH kadAcit kRtayugma bhI hote haiM, kadAcit jyo jarUpa bhI hote haiM, kadAcit dvAparayugma rUpa bhI hote haiM aura kadAcit kalyo jarUpa bhI hote haiM / tathA eka eka kI apekSA se ve kalpojarUpa hI hote haiM / isa prakAra dravyarUpa se jIvAdikoM kA kathana karake aba sUtrakAra pradeza rUpa se unakA kathana karate hai - 'jIve NaM bhaMte ! parasaTTayAe ki kaDajumme pucchA' he paramadayAlu bhadanta ! pradezarUpa se eka jIva kyA kRtayugmarUpa hai ? athavA yojarUpa hai ? athavA dvAparayugmarUpa hai ? athavA kalyojarUpa hai ? zrI gaunasvAmI ke isa prazna kA uttara dete hue prabhu zrI unase karate haiM - 'gomA ! jIvapae se paDucca kaDajumme' he gautama jIva pradezoM traNa zeSa rahetA nathI ane be zeSanA abhAvathI dvAparayugmapaNuM AvatuM nathI 'e' jAva siddhA' nairayionA sthana prabhAze asurakumAra devothI saha ne siddha sudhInA jIvA dravyapaNAthI sAmAnyata. keAIvAra kRtayugma paNa hAya che, kaiAI vAra caiAja rUpa paNa hAya che, keAIvAra dvAparayugma rUpa paNa hAya che, ane koI vAra kalcAja rUpa paNa hoya che. tathA eka ekanI apekSAthI teo lyeAja rUpa ja DAya che. A rIte dravya rUpathI jIvArdike tuM kathana karIne have sUtrakAra pradezAthI tenu prathana ure che. 'jIve Na bhaMte ! paesaTuyAe kiM kaDajumme pucchA' he paramayAsu labhavan ahezapAthI se lava zu kRtayugbha 35 che ? caiAja rUpa che? athavA dvAparayugma rUpa che ? athavA kalcAja rUpa che ? zrI gautamasvAmInA yA prazna uttara AyatAM anuzrI - 'goyamA ! jIvapae se paDucca kaSTajumme' De gautama / lavaaddezAnI apekSAthI 4 Page #778 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre " " zAnAmasaMkhyAtatvAt - avasthitassAca pradezato jIvacaturasra eva bhavatIti / 'no teoge' no zyoja', 'no dAdara jumme' no dvAparayugmaH 'no kalioge' no kalyojaH / 'sarIrapara se pahuca siya kara jumme' zarIramadezAn pratItya syArakRtayugmaH audA rikAdizarIra ma dezAnAmanandasve'pi saMyogaviyogasambhavAt ayugapat catuSprakAratA svAda - iti / 'jAba siya kalioge' yAmatsyAtkalyojaH yAvatpadena syAt prayojaH syAt - dvAparayugma etayorgrahaNaM bhavatIti / ' evaM jAva vaimANie' evaM yAvada vaimAnikaH atra yAvatpadena nairayikAdArabhya jyotiSyaparyanta jIvAnAM saMgraho bhavati / tathA ca - nairayikAdArabhya vaimAnikAnto jIvaH samuccayajIvavadeva kI apekSA karake eka jIva kRtayu marUpa hI hai / kyoM ki jIva ke pradeza avasthita asaMkhyAta haiM isaliye cAra cAra ke apahAra se anta meM cAra bAkI rahate haiM / 'no teoge' isaliye vaha jyoja nahIM hai 'no dAvara - jumme' dvAparayugmarUpa nahIM hai, aura 'no kalioge' na vaha kalyo jarUpa hI hai / 'sarIraparase paDucca siya kaDajumme' zarIra ke pradezoM kI apekSA se vaha kadAcit kRtayugmarUpa bhI hai / kyoM ki audArikAdi zarIra pradezoM meM anantatA hone para bhI saMyoga aura viyoga se anavasthita anantatA hone ke kAraNa bhinna bhinna samaya meM unameM catuSprakAratA ho sakatI hai / kadAcit vaha pojarUpa bhI hai kadAcit vaha dvAparayugmarUpa bhI hai aura kadAcit vaha kalyo jarUpa bhI hai / ' evaM jAva vaimANie' isI prakAra kA kathana yAvat vaimAnika taka jAnanA caahiye| yahAM yAvaspada se nairayika se lekara jyotiSka taka ke jIva ko grahaNa huA hai / khyAta ane avasthita hAya che. 'no teoge' tethI te 760 kRtayugma rUpa ja che. kemake-jIvanA pradezeA asa tethI yAranA mahArathI antamAM yAra ye che. 35 nathI. athavA 'no dAvarajumme' dvAparayugbha 35 nadhI tathA 'no kalioge' te udayoga 35 pazu nathI 'sarIrapae se paDucca siya kaDajumme' zarIranA ahezAnI apekSAthI te keAivAra kRtayugma rUpa paNa che, kemake-audArika vigere zarIra pradezeAmAM anta pazu hAvA chatAM paNa sa cega ane viyeAgathI anavasthita zmana'tapaNu hovAne kAraNe judA judA samayamAM temAM cAra prakAra. pazu hAI zake che. kAivAra te caiAja rUpa paNa che, kAIvAra te dvAparayugma 35 yache. sane avAra te 35 ' evaM jAva vaimANie' A pramANenu kathana yAvata vaimAnikA sudhImAM samajavu. ahIMyAM yAvapadathI nairayikathI laIne jyAtiSka sudhInA jIve grahaNa karAyA che. tethI nairayikathI laIne vaimAnika sudhInA ve samuccaya jIveAnA kathana pramANe pradeza Page #779 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za025 u. 4 su02 jIvAdi 26 dvArANAM kRtayugmAditvam 761 pradezArthatayA jIvamadezAzrayaNena kRtayugmo bhavati, syAt - karayoja iti bhAvaH / "siddhe NaM bhaMte ! parasaTTayAe ki kaDajumme pRcchA ? siddhaH khalu bhadanta ! pradezArthatayA kiM kRtayugmaH pRcchA ? he bhadanta ! pradezArthatayA siddhAH kiM kRtayugmarUpa yojo dvAparayugmaH kalyojo veti praznaH ? bhagavAn Aha - 'goyamA' ityAdi / 'gomA' he gautama ! 'kadajumme' kRtayugmaH siddhapradezAnAma saMkhyAtatvAt / 'no 'teoe' no yojaH / 'no dAvarajumme' 'no dvAparayugmaH 'no kalioge' no kalyo jarUpeo bhavatIti / 'jIvA NaM bhaMte ! parasaTTayAe ki kaDajummA pucchA ?' tathA ca nairayika se lekara vaimAnika taka kA jIva samuccaya jIva ke jaisA pradezarUpa se kRtayugma hI hotA hai| jyojAdirUpa nahIM hotA hai| tathA - zarIrapradeza kI apekSA se vaha kadAcit kRnayugmarUpa bhI hotA hai kadAcit yojarUpa bhI hotA hai kadAcit dvAparayugmarUpa bhI hotA hai| 'aura kadAcit kalpojarUpa bhI hotA hai / 'siddhe NaM bhaMte parasavAe ki kaDajumme pucchA' isa sUtrapATha dvArA zrI gautamasvAmI ne prabhuzrI se aisA pUchA hai - he jagaduddhAraka bhadanta ! pradezarUpa se kyA eka siddha jIva kRtayugmarUpa hotA hai ? athavA yojarUpa hotA hai ? athavA dvAparayugmarUpa hotA hai ? athavA kalyojarUpa hotA hai ? isake uttara meM prabhuzrI unase kahate hai 'godhamA' he gautama! eka siddha jIvapradeza rUpa se 'kaDajumme' asaMkhyAtapradezoM vAlA hone ke kAraNa kRta yugmarUpa hotA hai / 'no teoe' vaha jyojarUpa nahIM hotA 'no dAvara jumme' dvAparayugmarUpa nahIM hotA 'no kalioge' aura na kalyojarUpa hotA hai / 'jIvA NaM bhaMte! paesaTuyAe ki kaDajummA pucchA' isa sUtrapATha dvArA tathA zarIra paNAthI kRtayugma rUpa ja hoya che.caiAjAdi rUpa hAtA nathI pradezanI apekSAthI te keAIvAra kRtayugma rUpa paNa hAya che, ane phAi vAra kalcAja rUpa paNu rAya che 'viddhe Na bhaMte! paekhaTTayAe kiM kar3ajumme pucchA' mA sUtrapAThathI zrIgItabha svAmIe prabhuzrIne evuM pUchyu... che ke--hai jagadeoddhAraka bhagavad pradezapaNAthI eka siddha jIva zu' ? kRtayugma rUpa hAya che? athavA caiAja rUpa hoya che ? athavA dvAparayugma rUpa hoya che ? athavA kalcAja rUpa hAya che ? A praznanA uttaramAM aluzrI 4ddhe che }-'goyamA !" he gautama! 4 siddha va pradezapAthI 'kaDajumme' asabhyAta pradezovANI hovAthI mRtayugbha 35 hoya che, 'no veoe' te 35 nathI. 'no dAvarajumme' te dvAparayugbha 35 yAtru hotA nathI 'no kalioge' ane te udhyoga 35 ya hotA nathI. 'jIvA Na bhaMte / paesaTTayAe a0 96 Page #780 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIba jIvAH khalu bhadanta / pradezArthatayA kiM kRtayugmAH pRcchA ? he bhadanta ! pradezArthatayAM sAmAnyato jIvA kiM kRtayugmAH yojAH dvAparayugmAH kalyojAveti praznaH ? bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he ,gautama ! 'jIvapaese paDucca oghA. deseNa vi vihANAdeseNa vi kaDajumpA' jIvamadezAn pratItya oghAdezena sAmA. myato'pi vidhAnAdezena-bhedaprakAreNApi kRtayugmA, samastajIvAnAM pradezA 'anantasvAdavasthitattvAcca caturayA eva bhavanti / tathA pratyekasya jIvasyApi prade. zAnAm asaMkhyAtatvA davasthitatvAca caturagrA eva bhavanti / tasmAt-sAmA. nyato'pi vizeSato'pi padezArthatayA jIvAH kRtayugmA eva bhavantIti / 'no teogA-no dAvarajummA no kaliogA' ko pojAH no dvAparayugmA:-no vAzrI gautamasvAmI ne prabhuzrI se aisA pUchA hai-he bhadanta ! samasta jIva kyA pradezarUpa se kRtayugmarUpa hote haiM ? athavA yojarUpa hote haiM ? athavA dvAparayugmarUpa hote haiM ? athavA kalpojarUpa hote haiM-'goyamA ! jIvapaese pahucca oghAdeleNa vi vihANAdeseNa vi kaDajummA' he gautama ! sAmAnya se bhI aura bhinna bhinna rUpa se bhI jIva pradezoM kI apekSA se tayagmarUpa hI hote haiN| tAtparya yahI hai ki samasta jIvoM ke pradeza avasthita ananta hote haiM, isaliye ve kRta. yugmarUpa hI hote haiM aura vizeSa rUpa se bhI-eka eka jIva kI apekSA se bhI eka eka jIva ke pradeza avasthita asaMkhyAta 2 hote haiM isa liye bhI ve kRtayugmarUpa hote haiN| isaliye pradezArUpa se jIva sAmAnya aura vizeSa sthiti meM kalayugma rAzivAle hI hote haiN| 'no te ogA, no dAyarajummA, no kaliogA' ve na yojarUpa hote haiM, na dvAparayugmaki kAjummA punchA' mA sUtra54 dvaa2|| zrI gItabhasvAmI prabhuzrIna pUche che ke he bhagan saghaLA cha pradezapaNuthI zuM kRtayugmarUpa hoya che ? athavA dvAparayugma rUpa hoya che? athavA kAja rUpa hoya che? A praznanA uttaramAM prabhuzrI 43 cha hai-goyamA ! jIvapaese paDucca oghAdeseNaM vi vihANAdeseNa vi kaDajummA' gautama / sAmAnyathI 5 mana guhA 35thI 5 prazAnI apekSAthI kRtayugma rUpa ja hoya che, kahevAnuM tAtparya e che ke saghaLA jInA pradeza avasthita ane te hoya che. eTalA mATe te kRtayugma rUpa ja hoya che, ane vizeSapaNAthI paNa eka eka jIvanI apekSAe paNa eka eka jIvanA pradeze avasthita asaMkhyAta hoya che. ethI paNa teo kRtayugma rUpa hoya che. jethI pradezapAthI jIva sAmAnya sthitimAM kRtayugma rAzIvALA ja iAya cha, 'no tezrogA to dAvarajummA no kaliogA' to bhyAga 35 hAtA Page #781 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyandrikA TIkA za025 u.4 sU02 jIvAdi 26 hArANAM kRtayugmAditvam 763 kalyojA iti 'sarIrapaese paDucca oghAdeseNaM siya kaDajummA, jAva siya kaliogA' zarIramadezAn pratItya oghodezena syAt-kRtayugmAH syAta-yojAH, syAd -dvAparayugmAH syAt-kalyojAH zarIrapradezApekSayA tu oghAdezena sarvagIvapradezAnA mayugapaccAdhyim anantatve'pi saMghAta bhedabhAvenA'navasthitatvAditi / _ vihANAde seNaM kaDajumA vi jAva kali zrogA vi' vidhAnAdezena-bhedapakAreNa kRtayugmA api yAvatkalyojA api / 'evaM neraiyAci' evaM nairathikA api evaM sAmAnyajIvanadeva nairayikA api jIvapadezAzrayaNena-bhoghAdezena vidhAnArUpa hote haiM aura na kalpojarUpa hI hote haiN| sarIrapaese paDucca oghA. dese NaM siya kaDajummA jAva miya kaliogA' ta audArikAdi zarIra pradezoM ko lekara sAmAnyarUpa se samasta jIca kadAcit kRtayugmarUpa bhI hote haiM, kadAcit yojarUpa bhI hote haiM, kadAcit dvAparayugmarUpa bhI hote haiM aura kadAcit kalpojarUpa bhI hote haiN| isa prakAra bhinna 2 kAla meM unameM catarAzirUpatA AnI haiM / kyoM ki isa vivakSA meM yahAM anavasthita anantatA bheda aura saMghAta ko lekara hotI hai| 'vihANAdeseNaM kaDajummA vi jAva kaliogA vi' bheda prakAra se vizeSarUpa se jIva zarIra pradezoM kI apekSA se kadAcit kRtayugma bhI hote haiM kadAcit vyojarUpa bhI hote haiM, kadAcit dvAparayugmarUpa bhI hote haiM aura kadAcit kalyojarUpa bhI hote haiM / 'evaM neraiyA vi0' sAmAnya jIva ke jaise nairayika bhI jIvapradezoM kI apekSA se sAmA nathI. dvAparayuma 35 lAtA nathI mane 48yaa| 35 paDatA nathI. 'sarIrapaese par3acca oSAdeseNe siya kaDajugmA jAva siya kali ogA' tayA mohAri vigere zarIra pradezane laIne sAmAnyapaNathI saghaLA che keIvAra kRtayugma rUpa paNa hoya che. ane keIvAra ja rUpa paNa hoya che, ane koIvAra dvAparayugma rUpa paNa hoya che ane keIvAra kalyAja rUpa paNa hoya che. A rIte judA judA kALamAM teomAM cAre rAzipaNuM Ave che kAraNa ke A vivakSAmAM ahIMyAM anavasthita anaMtatA bheda ane saMghAtathI thAya che. vihANAdaseNaM kajummA vi jAva kaliogA vi' le prA2nA vizeSa paNathI jIva zarIra pradezonI apekSAthI kaMIvAra kRtayugma rUpa paNa hoya che. kaI vAra ja rUpa paNa hoya che. koIvAra dvAparayugma rUpa paNa hoya che. ane vA2 4kssyo| 35 55 uya che 'evaM neraiyA vi' sAmAnya nA 4thana Page #782 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 764 bhagavatIstre dezenA'pi kRtayugmAH no vyojaadiruupaaH| tathA-zarIrapradezAzrayaNena-bhoghAdezena syAtkRtayugmAH, yaavt-syaatklyojaaH| vidhAnAdezena tu-kRtayugmA api yAvat kalyonA apIti bhAvaH 'evaM jAva vemANiyA evaM yAvadvaimAnikAH, bhavanapatita Arabhya vaimAnikAnta jIvAnAmapi nArakavadeva sarva vodhyamiti / 'siddhANaM bhaMte ! pucchA ? siddhAH khalu bhadanta ! pRcchA ? he bhadanta ! siddhA jIvAH pradezArthatayA kRtayugmAH tryojAH dvAparayugmAH kalyojAveti paznaH ? bhagavAnAha-'goyamA' ityaadi| goyamA' he gautama ! 'oghAdeseNa vi, vihANAdeseNa vi kaDajummA' oghAdezena-sAmAnyato'pi vidhAnAdezena bhedaprakAreNA'pi kRtayugmA eva / siddhAH 'no tezrogA-no dAvarajummA-no kaliogA' no yojAH no dvApayugmAH no vA kalyojarUpAH siddhA bhavantIti bhAvaH ||mu02|| nyarUpa meM bhI aura vizeSarUpa meM bhI kRtayugmarUpa hI hote haiM jyojAdirUpa nahIM hote haiM tathA zarIrapradezoM kI apekSA se sAmAnyarUpa meM to ve catarAzI rUpa hote haiN| 'evaM jAva vemANiyA' isI prakAra asura kumAra se lekara vaimAnika taka ke jIvoM meM bhI caturAzIrUpatA nArakoM kI vaktavyatAnusAra jAnanI cAhiye / siddhA NaM bhaMte ! pucchA' he bhadanta ! pradezoM kI apekSA siddha jIva sAmAnyarUpa se samasta siddha jIva kyA kRtayugmarUpa hote haiM ? athavA dvAparayugmarUpa hote hai ? athavA kalyojarUpa hote haiM ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'goyamA! oghAde seNa vi vihANAdeseNa vi kaDajummA' he gautama! sAmAnyarUpa se bhI aura vizeSarUpa se bhI siddhajIva kRtayugmarUpa hI hote haiN| ve 'no teogA, no dAvarajummA, no pramANe nairayike paNa jIva pradezonI apekSAthI sAmAnyapaNAthI ane vizeSapaNathI paNa kRtaghuma rUpa ja hoya che, je vigere rUpa hotA nathI. tathA zarIra pradezanI apekSAthI sAmAnyapaNAthI te teo cAre rAzIrUpa hoya che, ane vizeSanI apekSAthI 5 tnme| sAre rAzI 35 DAya che. 'eva jAva vemANiyA' eja pramANe eka IndriyavALA jIthI laIne vaimAnika sudhInA mAM paNa nArakanA kathana pramANe cAre rAzIpaNuM samajavuM 'siddhA NaM bhaMte ! pucchA' hai bhagavan ! prazAnI apekSAthI siddha / sAmAnyapaNAthI zuM kRtayuma rUpa che? athavA ja rUpa che? athavA dvApara yugma rUpa che? athavA kAja rUpa hoya che ? A praznanA uttaramAM mahAvIra anu cha -'goyamA ! oghAdeseNa vi vihANAdeseNa vi kaDajummA' 3 gItama! sAmAnyapaNuthI ane vizeSapaNAthI paNa siddha jIva kRtayugma rUpa ja hoya che, Page #783 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramendrakA TIkA za025 u. 4 sU03 jIvAdi 26 dvArANAM kRtayugmAditvam 765 ' atha kSetrato jIvAdi tathaivAha - 'jIve NaM bhaMte' ityAdi / 1 mUlam-jIve paNaM bhaMte! kaDajumpaeso gADhe pucchA ! goyamA ! siya kaDajummapaesogADhe jAva siya kaliogapaesogADhe / evaM jAva siddhe / jIvA NaM bhaMte! kiM kaDa jummapaesogADhA pucchA ? / goyamA ! oghAdeseNaM kaDajummaparasogADhA no teoga0 no dAaro no kaliogaqesogADhA vihANAdeseNaM kaDajummapaeso gADhA va jAva kaliogapaesogADhA vi / neraiyANaM pucchA ? goyamA ! oghAdeseNaM siya kaDajummapaesogADhA jAva siya kalioesa gADhA / vihANAdeseNaM kaDajummapaesogADhA vi jAva kaliogapaMeso gADhA vi / evaM egiMdiyasiddhavajjA savve vi / siddhA egiMdiyA ya jahA jIvA / jIve NaM bhaMte! kiM kaDajummasamayahiie pucchA ? goyamA ! kaDajummasamayaTTiie no teoga0 no dAvara0 no kaliogasamayaTTiie / neraipUrNa pucchA ? goyamA ! siya kaDajummasamaya iie jAva siya kaliogasamayaTTiie | evaM jAva vemANie / siddhe jahA jIve / jIvA NaM bhaMte! pucchA ? goyamA ! oghAdeseNa vi, vihANAdeseNa vi kaDajummasamaya TTiiyA, no teoga0 no dAvara0 no kaliM-ogasamapaTTiiyA | neraiyANaM pucchA ? goyamA ! oghAdeseNaM siya kaDajummasamayaDiyA jAva siya kaliogasamaya hiiyA vi| vihANAdeseNaM kaDajummasamayaTTiiyA vi jAva kaliogasamayaDiyA vi evaM jAva vaimANiyA / siddhA jahA jIvA // sU0 3 // 1 " ' kalibhogA' na yojarUpa hote haiM, na dvAparayugmarUpa hote haiM aura na kalyo jarUpa hote haiM ||02|| tethe 'no teogA, no dAvarajummA no kaliogA' yo dvAparayugma rUpa heAtA nathI, ane kalpeja rUpa paNa hAtA 35 hotA nathI. nathI, AslR0 rA 3 Page #784 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 766 aMgavatIso chAyA-jIyaH khalu bhadanta ! kiM kRtayugmapradezAvagADha. pRcchA ? gautama ! syAt-kRtayugmapradezAvagADhaH yAvat syaat-klyojprdeshaavgaahH| evaM yaavtsiddhH| jIvAH khalla bhadanta ! kiM kRtayugmapradezAvagAr3hA:pRcchA : gautama ! oghAdezena kRtayugmapradezAvagADhAH no yoja0 no dvAparayugma no klyojprdeshaavgaaddhaaH| vidhAnAdezena kRtayugmapradezAvagADhA api yAvatkalyojadezAvagADhA api nairayikAH khalla pRcchA ? gautama ! oghAdezena-syAt kRtayugmapadezAvagADhAH yaavtsyaaklyojprdeshaavgaahaa| vidhAnAdezena kRtayugmapradezAvagADhA api, yAvatakalpojapadezAvagADhA api| evamekendriyasiddhavarjAH sarve'pi / siddhA ekendriyAzca yathA jiivaa| jIvaH khalu bhadanta ! kiM kRtayugmasamayasthitikaH pRcchA ? gautama! kRtayugmasamayasthitikaH no yoja0 no dvApara0 no kalyojasamayasthitikA / narayikaH khalu bhadanta ! pRcchA ? gautama ! syAtkRtayugmasamayasthitikaH yAvatsyAt kalyojasamayasthitikaH / evaM yAvad vaimAnikaH / siddho yathA jIvaH / jIvAH khala bhadanta / pRcchA ? gautama ! oghAdezenA'pi-vidhAnAdezenA'pi kata. yugmasamayasthitikAH no yoja0 no dvApara0 no klyoj| nairayikAH khalu pRcchA ? gautama ! oghAdezena syAt-kRtayugmasamayasthi. tikAH yAvat-syAtkalyojasamayasthitikA api vidhAnAdezena kRtayugmasamayasthi. tikA api / yAvat-syAtkalpojasamayasthitikA api / evaM yAvad vaimAnikAH / siddhA yathA jIvAH ||mu03|| TIkA-'jIve NaM bhaMte ! kiM kaDajummapaesogADhe pucchA?' jIvaH khallU bhadanta ! kiM kRtayugmapadezAvagADhaH pRcchA ? he bhadanta ! jIvaH kiM kRtayugmamadezAvagADhaH, athavA-yojanadezAvagADhaH dvAparayugmaprade0 balyoja pradezAgADho veti prazna: ? bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA !' he gautama! 'siya kaDajumma___aba sUtrakAra kSetra kI apekSA lekara jIvAdi koM meM kRtayugmAdi kA vicAra karate haiM-'jIveNaM bhaMte! kiMkaDajummapaesogADhe' ityAdi sUtra 3 / TIkArtha-he karuNAsiMdhu bhadanta ! eka jIva kyA kRtayugmapradezAdhagADha hai? athavA yojapradezAvagADha hai ? athavA dvAparayugmapradezAvagADha hai ? athavA kalpojapradezAcagADha hai ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'goyamA' he - have sUtrakAra kSetranI apekSAthI jIvAdikamAM kutayuma vigerene vicAra 32 che.-'jIve NaM bhave ! kar3ajummapaesogADhe' tyA TIkAI-he karUNAsAgara bhagavana eka jIva kRtayuma pradezAvagADha athavA vyAja pradezAvagADha hoya che ? athavA dvAparayuma pradezAva gADha hoya che? athavA kAja pradezamA saya cha 1 mA prshnn| uttaramA prabhuzrI he cha hai-'goyamA ! 8 gautama! siya kaDajummapaesogADhe jAva siya kaliogapaesogADhe' me 48 Page #785 -------------------------------------------------------------------------- ________________ , prameyacandrikA TIkA za025 u. 4 sU03 jIvAdi 26 dvArANAM kRtayugmA ditvam 767 parasogAde' syAtkadAcit kRtayugmadezAvagADho jIvaH, audArikAdizarIrANa vicitrA'vagAhanatvAt caturagrAditvasaMbhavAt / 'jAba - siya kaliogapaeso gADhe' yAvat syAtkarayojama dezAvagADhaH, yAvaladena syAt prapoja dezAvargAdiH syAt-dvAparayugmamadezAvagADhaH ityanayoH saMgrahaH, iti / 'evaM jAba siddhe' evam - audhika jIvavadeva nairayikAdArabhya siddhaparyantaH sarvo'pi jIvaH syAt kRta yugmapradezAvagADho yAvat syAtkalpoja pradezAvagADhazceti bhAvaH / 'jIvA NaM bhaMte! .kiM kaDajummapaesogADhA pucchA ?' jIvAH sAmAnyataH khalu bhadanta ! kRtayugmamadezAvagADhAH pRcchA ? he bhadanta ! jIvAH kiM kRtayugmamadezAvagADhA - gajamadezAtragADhA: - dvAparayugmamadezAvagADhAH yadvA - kalyojamadezAvagADhA bhavantIti praznaH ? bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi / 'goyamA he gautama! 'ogha / deseNaM kaDajummaparasogautama | 'siya kaDajummapa esogADhe' jAva siya kaliogapaeso gADhe' eka jIva kadAcit kRtayugmapradezAvagADha bhI hotA hai yAvat kadAcit kalyojapradezAvagADha bhI hotA hai| yahAM yAvat pada se ' jyojapradezAva gADha bhI hotA hai aura kadAcit dvAparayugmapradezAvagADha bhI hotA hai' isa pATha kA grahaNa huA hai / isa prakAra ke kathana kA kAraNa audArika Adi zarIroM 'kI vicitra avagAhanA hai / 'evaM jAva siddhe' isa sAmAnya jIva ke kathana ke jaisA hI nairayika se lekara siddha paryanta samasta jIva kRtayugma pradezAvAda bhI haiM yAvat kalpoja pradezAvagADha bhI hai aisA jAnanA cAhiye / - 'jIvANaM bhate ! ki kaDajummapae sogADhA pucchA' he bhadanta ! jIva kyA kRtayugmapradezAvagADha haiM ? athavA jyojapradezAvagADha hai ? athavA dvAparayugma'pradezAvagADha hai ? athavA kalpojapradezAvagADha haiM ? isake uttara meM prabhuzrI - kahate haiM - 'goyamA ! oghAdeseNaM kaDajummapaeso gADhA' he gautama! jIva vAra kRtayugma pradezAvagADha paNa hoya che, yAvat yaiAja che, ane koIvAra dvAparayugma pradezAvagADha paNa hoya pradezAvagADha paNa hoya che. A pramANe kahevAnu zarIrAnI vicitra avagAhanA che. 'eva' jAva siddhe' mA sAmAnya lavanA uthana prabhA nairayi athI laIne siddho sudhInA saghaLA jIveA kRtayugma pradezAvagADha paNa hAya che. yAvat kalpeja pradezAvagADha pazu che tema samajavu. 'jIvA Na bhaMte! kiM kaDajummapaeso gADhA pucchA' he bhagavan bhane 4 ve kRtayugma pradezAvagADha che zu ? athavA caiAja pradezAvagADha che ? athavA dvAparayugma pradezAvagADha che? athavA katyeAja pradezAvagADha che ? A praznanA uttaramAM prabhuzrI i che - 'goyamA ! 'ogha deseNa kaDajummapaesogADhA' he gautama / va sAmA pradezAvagADha paNa hAya ane kaIvAra kAja kAraNa audArika vigera Page #786 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. bhagavatIsse gAdA' oghAdezena-sAmAnyataH kRtayugmapradezAvagADhA jIvA bhavanti, samasta jIvai. rakhagADhAnA lokapramANAvasthitapadezAnAmasaMkhyAtatvAccaturanatA eveti, 'oghA. dezena kRtayugmapradezAvagADhA bhavanti / 'no tega0 no dAvara0 no kali. bhoga' no yojapradezAvagADhAH no dvAparayugmapradezAvagAhAH no kalyojade zAvagAdA bhavantIti / 'vihANAdeseNaM kaDajummapaemogADhA vi jAva-kaliogaH paesogADhAvi' vidhAnAdezena-bhedamakAreNa ekaikaza ityarthaH kRtayugmapradezAvagADhA api yAvata-kalyojamadezAvagADhA api / yAvat padena yojanadezAvagADhA api dvAparayugmapadezAvagADhA api ityanayoH saMgraho bhavati / vidhAnAdezatastu 'vicitratvAt avagAhanAyAH yugapat-caturvidhArate jIvA bhavantIti bhAvaH / 'nera oghAdeza se arthAt sAmAnyataH kRtayugmapradezAvagADha haiM, kyoMki samasta jIvoM dvArA avagAr3ha pradezoM ke loka pramANa avasthita asaMkhyAta hone se unameM caturagratA-kRtayugmaMtA hotI hai, isaliye jIva sAmAnyataH kRta. yugmapradezAvagADha kahe gaye haiM / 'no teoga0 no dAvara0 no kalio' jyojapradezAvagADha athavA dvApara yugmapradezAvagADha athavA kalyojapradezA' vagADha nahIM kahe gaye haiM / 'vihANAdeseNaM kaDajummapaesogADhA vi jAva kaliogapaesogADhA ci' vidhAna kI apekSA se arthAt ekaeka kI apekSA se ve jIva kRtayugmapradezAvagADha bhI hote haiM yAvat kalyojapradezAvagADha bhI hote haiM / yahAM yAvatpada se yojapradezAvagADha bhI hote haiM, aura dvAparayugmapradezAvagADha bhI hote haiM' aisA pATha gRhIta huA hai| vidhAna kI apekSA se jo eka kAlameM cAroM prakArake hone kA kathana kiyA gayA hai usakA kAraNa avagAhanA kI vicitratA hai| ataH ve yugapat-eka sAtha nyapaNAthI kRtayugma pradezAvagaDha che kemake saghaLA jI dvArA avagADha pradezo asakhyAta hovAthI temAM cAre rAzipaNAthI kRtayugmapaNuM hoya che tethI jIva sAmAnyapAthI kRtayuma prazApasAda cha. 'no teoga0 no dAvara0 no kalio0' yA pradezAvAda athavA 152yuma prazAvAda athavA tyA prazAvATa 4hyA nathI 'vihANAdeseNa kaDajummapaemogADhA vi jAva kali oga paesogADhA vi' vidhAnAzanI apekSAthI arthAta se panI apekSAkSI te jI kRtayugya pradezAvagADha paNa hoya che, yAvat kalyoja pradezAvagADha paNa hoya che. yAvat zabdathI coja pradezAvagADha paNa hoya che. ane dvApara yugma pradezAvagADha paNa heya che. A pATha grahaNa karAya che, vidhAna dezanI apekSAthI je A kathana karyuM che, tenuM kAraNa avagAhanAnuM vicitrapaNuM che tathA tasA yAre praa2|| DAya che. 'meraiyA Na pucch|' 3 agavana nezayA Page #787 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za025 u.4 sU03 jAvAdi 26 dvArANAM kRtayugmAditvam 769 iyA NaM pucchA ?' nairayikAH khalla pRcchA ? he bhadanta ! nairayikAH kiM kRta yugmapradezAvagADhAH kalyojapradezAvagADhA vA bhavantIti praznaH ? bhagavAnAha'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama! 'oghAdeseNaM siya kaDajummapaesogAhA jAva-siya kaliogapaesogADhA' oghAdezena-sAmAnyataH syAtkadAcitkRtayugmapradezAvagADhAH yaavt-syaatklyojpdeshaavgaaddhaaH| atra yAvatpadena yojadvAparayugmayohaNam atra oghato nArakA vicitrapariNAmatvenavicitrazcarIrapariNAmatvena vicitrAvagAhapradezapramANatvAd yogapadyena catuSpakArakA api bhavanti / atra yAvatpadena syAt-sojamadezAvagADhAH, syAdadvAparayugyapradezAvagADhA ityanayoH saMgraho bhavatIti / 'vihANAdeseNa kaDajummapae. sogADhA vi-jAva-kalibhogapaesogADhA vi' vidhAnAdezena-bhedaprakAreNa ekaikazaityarthaH kRtayugmapradezAvagADhA api bhavanti, tathA-yAvat-kalyojamadezAvagADhA cAroM prakAra ke hote haiN| 'neraiyA NaM pucchA' he bhadanta ! nairapika kyA kRtayugmapradezAvagADha hote haiM ? athavA yojapradezAvagADha hote haiM ? athavA dvAparayugmapradezAvagADha hote haiM ? athavA kalyojapradezAvagADha hote haiM? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'goyamA oghAdese NaM siya kaDajumma paesogADhA jAva siya kaliogapaesogADhA' he gautama ! sAmAnyarUpa se nArakavicitrapariNAmazAlI hone ke kAraNa evaM vicitrazArIrikapariNAmavAle hone ke kAraNa vicitra avagAhita pradezapramANa hone se yugapat nahIM alaga alaga kAla meM catuSprakAraka bhI hote haiN| yahAM yAvat zabda se 'syAt yojapradezAvagADhAH, syAt dvAparayugmapradezA. vagADhAH' ina padoM kA saMgraha huA hai| 'vihANAdeseNa kaDajummapaesogADhA vi' jAva kaliogapaesogADhA vi' vidhAna bheda kI apekSA se-vizeSa kI apekSA se- eka eka kI zuM katayuma pradezAvagAvALA hoya che athavA ja pradezAvagADha hoya che? athavA dvAparayugma pradezAvagADha hoya che? athavA kalyAja pradezAvagADha DAyacha 1 mA prshnn| uttaramA asuzrI 49 cheu-'goyamA ! oghAdeseNa siya kaDajammapaesogADhA jAva siya kali ogapaesogADhA' he gautama ! sAmAnyapaNAthI nAraka vicitra pariNAmazALI hovAthI ane vicitra zArIrika pariNAmavALA hovAthI, vicitra avagAhanAvALA pradeza pramANa hovAthI eka ja kALamAM cAre prAvaNa 59 DAya cha mahIyAM yAvat zapathI 'syAt yojapradezAvagADhAH syAta dvAparayugmapradezAvagADhA.' mA ponA saya thye| che. "vihANAdeseNa kaDajummapaesogADhA vi jAva kaliogapaesogADhA vi' vidhAna bhedathI arthAt vizeSapaNAthI eka ekanI apekSAthI te nArako kRtayuma prade sa0 97 Page #788 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 770 S bhagavatIstre api bhavanti / yAvatpadena yojamadezAvagAdA sadanti dvAparayugmapradezAvagAhA api bhavantItyanayoH sNgrhH| nidhAnatastu-vicitrAvagAhanatyAdekadA'pi ve mArakAzcatuSprakArakA bhavantIti bhAvaH / 'evaM egidiyasiddhavajjA samve vi evammArakavadeva ekendriyasiddhavanilAH sarve'pi dvIndriyAyo vaimAnikaparyantA jIvA evameva bhavanti / oghAdezena-dhyAtkRtayugmapadezAvagADhAH yAvat-syAtkalyojapradezAvagAhAH vidhAnAdezatastu-kRtayugmapradezAvagADhA api yAvat-kalyojayadezA. bagADhA apIti / 'siddhA egidiyA ya jahA jIvA' siddhA ekendriyAzca yathA jiivaa| oghAdezena kRtayugmapradezAyagADhAH no bhogAdiyadezAvagAhAH / vidhAnAdezatastu-kRtayugmapradezAvagADhA api yAvat-kalyoja pradezAvagADhA apIti bhaavH| apekSA se- nAraka kRtayugmapradezAvagAha bhI hote haiM, yAvat kalpojapradezAdhagADha bhI hote haiN| yahAM para yAvat pada se 'yojanadezAvagADhA bhavanti, bAparayugnapradezAvagADhA api acanti' isa pATha kA saMgraha huA hai| tAtparya ula dhAna kA yahI hai ki nAraka jIva vicitra avagAhanAvAle hone se eka kAla meM bhI catuSprazAraka hote haiN| 'evaM egidiyasiddhajjA savve vi' isI prakAra hai-nAraka ke jaise hI ekendriya aura siddhoM ko choDagAra sAmAnyataH samasta asurakumAra se lekara vaimAnika taka ke jIva kadAcit kRtayurapradezAvagADha bhI hote haiM, kadAcit yojapradezamAha bhI hote haiM, kadAcit dvApara yugmapradezAvagADha bhI hote haiM aura kadAcit pAlayonAdezAcagADha bhI hote haiM / 'siddhA emiMdiyA ya jahA jIvara siddha aura ekendriya jIva sAmAnyataH jIva ke jaise kRtayugamapradezAdamADha hI hote haiM / upojAdi pradezAvagADha nahIM zAvagADha paNa hoya che. e ja pradezAvagADha paNa hoya che, dvAparayugma pradezAvagADhavALA paNa hoya che, ane kAja pradeza vagADhavALA paNa hoya che. maDI yAM yAvat 54thI yojapradezAvagADhA bhavanti, dvApa yugmapradezAvagADhA Apa bhavanti' mA pAine saDa thy| cha vA tAtparya se che 4-nA24 lA vicitra avagAhanAvALA hovAthI eka kALamAM paNa cAre prakAravALA hoya che. 'evaM egidiyasidvavajjA samve ji' me* zata-nA24 yAnI 200 24 IndriyavALA ane siddhone cheDIne sAmAnyapaNAthI saghaLA be IdriyavALA jIvothI laIne vaimAnika sudhInA jI ThAivAra kRtagugla pradezAvagADha paNa hoya che. koIvAra ja pradezAvagADha paNa hoya che, ke IvAra kalyAja pradezApaad praera DAya . 'siddhA egidiza ya jahA jIvA' siddho bhane me 4 dri suvALA e sAmAnyapaNathI jIvanA kathana pramANe kRtayugma pradezAvagADha ja Page #789 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za025 u.4 03 jIvAdi 26 dvArANAM kRtayugmAditvam 771 aya-sthitimAzritya jIvAdi vathaiva nirUpyate- 'jIve NaM' ityAdi / 'jIve NaM maMte / kiM kaDajummanamayahie pucchA ? jIvaH khalu bhadanta ! kiM kRtayugmasamaya sthitikaH : pRcchA ? he bhadanta ! jIvaH kiM kutayugmasamayasthitika jyojasamayasthiThika: dvAparayugmasamayasthitikaH - kalyojasamavasthitiko veti gautamasvAminaH praznaH ? bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi / 'goyamA ! kaDajummasamapaTTiie' kRtayugmasamayasthitika, sAmAnyato jIvasya sthitirakhItA'nAgatavarttamAnAtmakaH sarvasminneva kALe bhavati ataH kAlatrayavivakSayA'nantasamayAtmakatvAt jIvaH kRtayugmasamayasthitika iti kathyate / 'no tebhoga0 no dAtrara0 no kaLiogasamaya dviie' no hote haiM / tathA-vidhAna kI apekSA se ve kRnayugmapradezAvagADha bhI hote hai yAvat kalojapradezAvagADha bhI hote haiM / atha zrI gautamasvAmI prasuzrI le aisA pUchate haiM- 'jIve NaM bhaMte! kiM kaDajumma samayahie pucchA' he bhadanta ! eka jIva kvA kRtayugma samaya kI sthitivAlA hai ? athavA yoja samaya kI sthiti vAlA hai ? athavA dvAparayugmasamaya kI sthitivAlA hai ? athavA kalyoja samaya kI sthitivAlA haiM ? isa gautamasvAmI prazna kA samAdhAna karate hue prabhuzrI gautama svAmI se kahate haiM - 'goyamA ! kaDajummasamayahie' he gautama! sAmAnya rUpa se jIva kI sthiti atIta anAgata evaM varttamAnarUpa samasta kAla meM hotI hai | ataH kAlatraya kI vivakSA se anAmayAtmaka hone se jIva kRtayugmasamaya kI sthitivAlA kahA gayA hai 'no teoga0 no dAvara0, no kalioga samaya iie' kintu yojasamaya kI sthiti bAlA hAya che. maiAja vigere pradezAvagADha hAtA nathI. tathA vidhAnanI apekSAthI kRtayugma pradezAvagADha pazu hAya che, yAvat kayeAja pradezAvagADha paNa hAya che. have zrIgItamasvAmI anuzrIne yevu che che che - 'jIve NaM bhaMte ! ki kaDajummasamayahie pucchA' he bhagavan me zu kRtayugbha samayanI sthitivALeA che? athavA caiAja samayanI sthitivALe che ? athavA dvAparayugma samayanI sthitivALA che? athavA yeAja samayanI sthitivALA che ? zrI gautamasvAmInA A praznanuM samAdhAna karavA zrI mahAvIra prabhu zrI gautamasvAmIne kahe che ke'goymaa ! kaDajummasamaya TTiie' he gautama! sAmAnyapAzAthI apanI sthiti, bhUtakALa, bhaviSyakALa ane vartamAnakALa rUpa dareka kALamAM hAya che. jethI traNe kALanI vivakSAthI, ana Mta samaya rUpa hAvAthI jIva kRtayugma samayanI sthitivaannii aDesa che, 'no teoge0 no dAvara0 no kaliogasamaya iie' yo Page #790 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 772 bhagavatIstre yojasamayasthitiko bhavati jIvaH no dvAparayugmasamayasthitiko no vAkalpojasamayasthitiko bhavati jIva iti / 'neraie NaM bhaMte ! pucchA ?' nairayikaH khalla bhadanta ! pRnchA ? he bhadanta ! nairayikaH kiM kRtayugmasamayasthitikaH yojasamayasthitiko dvAparayugmasamayasthitikaH kalyojasamayasthitiko vA bhavatIti praznaH? bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'siya kaDajummasamayaTiie-jAva siya kalibhogasamayaTiie' syAtkadAcit kRtayugmasamayasthitiko yAratkalyojasamayasthitikaH / nArakajIvAnAM bhinna bhinnasthitikatvAt kadAcit -kRtayugmasamayasthitiko bhavati, kadAcita yojAdikalyojAntasamayasthitiko bhavatIti / 'evaM jAva vemAgie' evaM nArakavadeva vaimAnikaparyanto jIvaH kadAcit nahIM kahA gayA hai, na dvAparayugmasamaya kI sthitivAlA kahA gayA hai aura na kalyoja samaya kI sthitivAlA kahA gayA hai / atha zrI gautamasvAmI prabhuzrI se aisA pUchate haiM 'neraie NaM bhaMte ! pucchA' he bhadanta ! narayika jIba kyA kRtayugmasamaya kI sthitivAlA hai ? athavA yojasamaya kI sthitivAlA hai ? athavA dvAparayugmasamaya kI sthitivAlA hai ? athavA kalyojasamaya kI sthitivAlA hai ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM'goyanA! siya kaDajummAsamayahihae jova siya kaliogasamayaTiie' he gautama ! nAraka jIva bhinna 2 sthitivAlA hone se kadAcit kRtayugma samaya kI sthitivAlA hotA hai kadAcit yojasamatha kI sthitivAlA hotA hai kadAcit dvAparayugma samaya kI sthitivAlA hotA hai kadAcit kalyoja samaya kI sthitivAlA hotA hai| 'evaM jAva vemANie' isI prakAra se nAraka ke jaise hI vaimAnikaparyanta ke jIva samayanI sthitivALo kahyo nathI. tema dvAparayugma samayanI sthitivALe, athavA kaja samayanI sthitivALo kahyo nathI. ve zrI gautamasvAmI prabhu zrIna se pUche cha -'neraie NaM bhaMte ! pucchA' he bhagavarnarayika zuM kRtayugma samayanI sthitivALe che? ja samayanI rithativALo che? athavA dvAparayugma samayanI sthitivALe che ? athavA kalyAja samayanI sthitivANI 1 mA prazana uttaramA prasazrI che hai-'goyamA ! siya kaliogasamayadiie jAva siya dAvarajummasamayaTriie' hai gautama ! nA24 jIva judI judI sthitivALo hovAthI koIvAra katayuma samayanI sthitivALA hoya che. keIvAra ja samayanI sthitivALo hoya che keAI vAra dvAparayue samayanI sthitivALo hoya che. koIvAra kalyAja samayanI sthitivALA hoya che. 'eva jAva vemANie' me zata nAnI bhara vaimAni sudhAnA ch| Page #791 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 prameya badrikA TokAza025 u. 4 sU03 jIvAdi 26 dvArANAM kRtayugmAditvam 773 - kRtayugmasamayasthitikaH yAvat kadAcit kalyojasamayasthitiko bhavati nArakAdi vaimAnikAntajIvasya vicitrasamavasthitikatvAditi / 'siddhe jahA jIve' siddho yathA jIvaH - yathA jIH kRtayugmasamayasthitika eva bhavati, na tryojAdisamayasthitikaH tathaiva siddho'pi kRtayugmasamayasthitika eva bhavati natu kadAci dapi yojAdi samayasthitika iti bhAvaH / ' jIvA NaM maMte ! pucchA ? jIvAH khela bhadanta ! pRcchA ? he madanta ! jIvAH kiM kRtayugmasamayasthitikAH jyojasamayasthitikAH dvAparayugmamamaya sthitikAH - kalpojasamayasthitikAH- veti praznaH bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama | 'oghAdeseNa vi vihANAdeseNa vi kaDajummasamayaDiyA' oghAdezenA'pi - vidhAnAdezenA'pi kRtayugmakadAcit kRtayugmasamaya kI sthitivAlA hotA hai yAvat kadAcit kalposamaya kI sthitivAlA hotA hai / kyoM ki nAraka se lekara vaimAnikAnta jIva vicitrasthitivAlA hotA hai / 'siddhe jahA jIve' jIva jisa prakAra kRtayugmasamaya kI sthitivAlA hI hotA hai, yojAdi samaya kI sthitivAlA nahIM hotA hai usI prakAra se siddha bhI kRtayugma samaya kI sthitivAlA hI hotA hai / tryojAdi samaya kI sthitivAlA kabhI bhI nahIM hotA hai / 'jIvA NaM bhaMte! pucch|' isa sUtra dvArA gautamasvAmI ne prabhuzrI le aisA pUchA hai - he bhadanta ! samasta jIva kyA kRtayugmasamaya kI sthitivAle hote haiM ? athavA yojasamaya kI sthiti vAle hote haiM ? athavA dvAparayugma samaya kI sthitivAle hote haiM ? athavA kalyojasamaya kI sthitivAle hote haiM ? isa prazna ke uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'goyamA ! oghAdeseNa vi vihANAdeseNa vi kddjummsmykAivAra nRtayugma samayanI sthitivALA hoya che, yAvat phAivAra kalyeAja samayanI sthitivALA hAya che, kemake nArakathI laIne vaimAnika sudhInA jIveA vicitra sthitivALA hAya che. viddhe nA nIce' jIva je pramANe kRtayugma samayanI sthitivALA ja hAya che, caiAja vagere samayanI sthitivALA hAtA nathI, eja pramANe siddha paNa kRrtayugma samayanI sthitiva LA ja hAya che, yo vigere sabhayanI sthitivAjA ardhayaya samaye hotA nathI, 'jIvANaM bhaMve ! pucchA' mA sUtrapAdvArA zrI gautamasvAbhIye anuzrIne me pUchayu chehe bhagavan saghaLA jIve zu kRtayugma samayanI sthitivALA hoya che ? athavA kaiAja samayanI sthitivALA hAya che ) athavA dvAparayugma samayanI sthitivALA hAya che? athavA kaththaiAja samayanI sthitivALA hai ya che ? A praznanA uttaramAM aluzrI gautamasvAmIne 4 che -"goyamA ! oghAdeseNa vi vihANAdeseNavika - Page #792 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasUtre samayasthitikA eva bahutvavivakSAyAm oSadI vidhAnazca caturagrasamayasthitikA eva bhavanti / anAdhanantatvenA'danta sagayasthitikatvAt jIvAnAmiti / 'no te yoga0 no dAvara0 no kalioga0' to vyojasamayasthitikA ko dvAparayugmasamayasthitikAH na vA klyojasamayasthitikA bhavanti bahutvavivakSAyAM jIvA iti / 'neraiyANaM pucchA ? nairayikAH khalu pRcchA ? he sadancha | nairayikAH kRtayugmasamayasthitikAH jyojasamayasthitikAH kalyojanamayasthitikA veti praznaH ? bhagavAnAha - 'gomA' ityAdi / 'goyamA ! ' he gautama! 'oghAdeseNaM siyakaDajummasamacar3iyA' oghAdezena sAmAnyataH kRtayugmasamayasthitikAH / 'jAvasiya kalionasamayaDiyA vi' yAvat syAt kadAcida kalyojasamayasthitikA hiyA' he gautama! oghAdeza se bhI aura vidhAnAdeza se bhI samasta jIva kRtayugmasamaya kI sthitivAle hI hote haiN| kyoMki bahutva kI vivakSA meM anAdi ananta hone ke kAraNa jIvoM meM ananta samaya kI sthiti AtI hai / isaliye ve 'no teoga0 no dAvara0 no kalioga0' na jyojasamayasthitika hote haiM, na dvAparayugmasamayasthitika hote haiM aura na kalyojasamayasthitika hote haiN| 'neraiyA NaM pucchA' aba zrIgautamasvAmI prabhuzrI se aisA pUchate haiM-he bhadanta ! samasta nAraka jIva kyA kRtayugmasamayasthitika hote haiM ? athavA trapoja samayasthitika hote haiM ? athavA dvAparayugma samayasthitika hote haiM ? athavA kalyo jasamayasthitika hote haiM ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM- 'gopamA oghAdeseNaM siMgha kaDajummasamapaTTiyA jAva liya kalibhogamA vi' he gautama! samasta nAraka 74 jummasamayaTThiiyA' he gautama ! dhAdezadhI ne vidhAnAddezadhI pazu saghaNA lava kRtayugma sayanI sthitivALA ja hAya che, kemake bahupaNa nI vivakSAmAM anAdi anaMta hAvAnA kAraNe jIvAmAM anaMta samayanuM sthitipaNuM Ave che. tethI tethe "no teoga0 no DhAvara0 to kalioga0' yo samayanI sthitivAjA nathI. dvAparayugma samayanI sthitivALA ane yeAja samayanI sthitivALA paNu nathI. 'neraiyA NaM pucchA' ve zrI gautamasvAmI prabhuzrIne govu pUche che hai-De -bhagavan saghaLA nAraka jIvA zuM kRtayugma samayanI sthitivALA dAya che? athavA treja samayanI sthitivALA hoya che ? athavA dvApazyugma samayanI sthitivALA hAya che ? athavA lyeAja samayanI sthitivALA hAya che? A praznamA uttaramA aluzrI gautamasvAmIne he che - 'goyamA ! 'moMghAdeseNaM siya kaDajummasamaya TThaiyA jAva siya kaliogasamayadvizyA vi' he gautama! saghA Page #793 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'prameyacandrikA ThIkA za025 u.4 sU03 jIvAdi 26 dvArANAM kRtayugmAdityam 775 api nArakANAM vicitrasamayasthitikatvAt-ropAM sarveSAM samayamIlane catuSkApahAre sati oghAdezena syAt-kRtyugmAdisamayasthitikA iti / 'vihANAveseNaM kaDa* jummasamayahiiyA vijAva kali progasamayahiiyA vi' vidhAnAdezena-kRtayugmasamayasthitikA api, yAvara-valyojasamayasthitikA apIti / 'evaM jAva vemANiyA' evaM-nArakavadeva yAvad vaimAnikAH oghAdezena syAt-kRtayugmasamayasthitikAH yAvada-syAt kalyojasamayasthitikAH / vidhAnAdezena-kRtayugmasamayasthitikA api yAvat-kalyojasamayasthitikA apI ti bhAvaH / 'siddhA jahA jIvA' siddhA jIva pahuvacana kI vivakSA meM sAmAnyata kadAcit kRtayugmasamaya kI sthitivAle bhI hote haiM yAvat kalpojalamaya kI sthitivAle bhI hote haiM haiM / kyoM ki samasta tAraka jIva vicitralamaya kI sthitibAle hote haiM ataH una laya kI samayasthiti ke milAne para aura use cAra cAra se apahRta karane para oghAdeza se ve kRtayugma Adi samaya kI sthitivAle hote haiM / 'vihANAdele kADajummasamadhaSThiyA vi jAva kalioga. mamayahiyA vi' tathA bhinna 2 rUpa meM ve kRtayugmasamaya kI sthitivAle bhI hote haiM, yAvat kalyojasamaya kI sthitibAle bhI hote haiN| 'evaM jAva vemANiyA nArakoM ke jaise hI yAvat vaimAnika taka ke bhI samasta jIva ote haiM / oghAdeza se ve kadAcit-kRtayugmasamaya kI sthitivAle bhI hote haiM yAvata kadAcit kalyojasasaya kI sthitivAle bhI hote haiM / tathA vidhAnAdeza-bhinna 2 rUpa meM ve kRtayugmasamaya kI sthiti vAle bhI hote haiM aura yAvat ve kalyojasamaya kI sthitibAle bhI hote nAra: cha bahAcananI vivakSAmAM sAmAnyata. koIvAra kRtayugma samayanI sthitivALA paNa hoya che yAvat kalyAja samayanI sthitivALA hoya che kemake saghaLA nAraka jI vicitra samayanI sthitivALA hoya che. jethI te badhAnI samaya sthiti meLavavAthI ane temAMthI cAra cArane apahAra karatA ghA dezathI tasA tayuma ki sabhayanI sthitiyANA hAya che. 'vihANAdese gaM kAjummasamayadviiyA vi jAva kaliogasamayaDhiiyA vi' tathA guhA ! 35thI teo kRtayugma samayanI sthitivALA paNa hoya che yAvata kaja samayanI sthitimA 5 DAya che. 'eva jAca vemANiyA' nA2nI bha04 vaimAni sudhInA saghaLA jIvo paNa hoya che. eghAdezathI teo kRtayugma samayanI sthitivALA paNa hoya che yavat kalyAja samayanI sthitivALA paNa hoya che. tathA vidhAnadezathI judA judA rUpathI paNa A rItanA hoya che koIvAra kRtayugma samayanI sthitivALA hoya che. ane pheIvAra yAvat kAja sama Page #794 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 776 --- - bhagavatIstra 'yathA jIvAH yathA-jIvAH oghAdezena vidhAnAdezena ca kRtayugmasamayasthitikAH, na tu-tryojasamayasthitikAH / tathA-siddhA api-oghAdeza-vidhAnAdezAbhyAM kRtayugmasamayasthitikA eva na tu-yojasamayasthitikA iti bhAvaH suu03|| atha bhAvato jIvAdiH pUrvarUpeNaiva nirUpyante-'jIve Na bhaMta' ityAdi, ' . mlam-jIve NaM bhaMte! kAlavannapajjavehiM ki kaDajumme pucchA ? goyamA! jIvapaese paDucca No kaDajumme jAva No klioge| sarIrapaese paDucca siya kaDajumme jAva siya klioge| evaM jAva vemaannie| siddho ja va pucchijjai / jIvA NaM bhaMte ! kAlavannapajjavehi pucchA ? goyamA! jIvapaese paDucca oghAdeseNa vi vihANAdeseNa vi No kaDajummA jAva No kliogaa| sarIrapaele paDucca oghAdeseNaM siya kaDajummA jAva siya kliogaa| vihANAdeleNaM kaDajummAvi jAva kaliogA vi / evaM jAva vemaanniyaa| evaM nIlavannapajjavehi daMDao bhANiyano egattapuhutteNaM, evaM jAva lukkha phAsapajavehiM / jIve NaM bhaMte ! AbhiNibohiyaNANapajjavehiM kiM kaDajumme pucchA ? goyamA! liya kaDajumme jAba siya klioge| evaM egidiyavajjaM jAva vemANie / jIvA NaM AbhiNibohiya pajjavahiM pucchA ? goyamA ! oghAdeseNaM siya kaDajummA jAva hai / 'siddhA jahA jIvA' samasta jIva jisa prakAra sAmAnya aura vizeSa kI apekSA se kRtayugmasamaya kI sthitiyAle hI hote haiM usI prakAra se siddha bhI sAmAnya aura vizeSa kI apekSA se kRtayugmasamaya kI sthitighAle hI hote haiM vyojAdi samaya kI sthitivAle nahIM hote haiM |suu03| yanI sthitivANA hoya che. 'siddhA jahA jIvA' sapA ke pramANe sAmAnya ane vizeSapaNAthI kRtayugma samayanI sthitivALa ja hoya che. eja rIte siddho paNa sAmAnya ane vizeSapaNAthI kRtayugmanI sthitivALA ja hoya che. vyAja vigere samayanI sthitivALA detA nathI. sU0 3 Page #795 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shraft TIkA za025 u.4 04 bhAvato jovAnAM kRtayugmAditvani0 777 siya kaliogA / vihANAdeseNaM kaDajummA vi jAva kaliogA vi / evaM egiMdiyavajjA jAva vemANiyA / evaM suyaNANapajjavehi Si ohiNANapajjavehiM evaM ceva, navaraM vigaliMdiyANaM natthi ohi nANaM / maNapajjavanANaMpi evaM ceva, navaraM jIvA NaM maNurupANa y| sesA NaM natthi / jIve rNa bhaMte! kevalaNANapajjavehi kiM kaDajumme pucchA ? goyamA ! kaDajumme no teoge no dAvarajumme no kalioge / evaM maNusse vi / evaM siddhe vi / jIvA NaM bhaMte! kevalanANa pucchA ? goyamA ! oghAdeseNa vi vihANAdeseNa vi kaDajummA no teogA no dAvarajummA no kaliogA / evaM maNussA vi / evaM siddhA vi / jItre NaM bhaMte / mai annANapajavehi kiM kaDajumme0 jahA AbhiNibohiyaNANapajjavehiM tava do daMDagA / evaM suyaannANapajjavehiM vi evaM vibhaMganANapajjavehi vi / cakkhudaMsaNa acakkhudaMsaNa ohidaMsaNapajjave hiM vi evaM ceva / navaraM jassa jaM atthi taM bhANiyavvaM, kevaladaMsaNapajjavehiM jahA kevalanANapajavehiM ||suu0 4 // 1 chAyA - jIvaH khalu bhadanta ! kAla-varNa-paryAyaiH kiM kRtayugmaH pRcchA ? gautama ! jIvapradezAn pratItya na kRtayugmo yAvat-no kalyojaH / zarIrapradezAn pratItya syAt - kRtayugmaH yAvat syAtkalyojaH / evaM yAvad - vaimAnikaH / siddho naiva pRcchayate / jIvAH khalu bhadanta | kAlavarNaparyAyaiH kiM kRtayugmAH pRcchA ? gautama ! jIvamadezAn pratItya oghAdezenA'pi - vidhAnAdezenA'pi no kRtayugmAH yAvat-no kalyojAH / zarIramadezAn pratItya - oghAdezena syAt kRtayugmAH yAvat-syAtkalyojAH / vidhAnAdezena kRtayugmA api, yAvat kalyojA api / evaM yAvad-vaimAnikAH, evaM nIlavarNaparyAyairdaNDako bhaNitavyaH, ekatva - pRthaktvena, evaM yAcat- rUkSa - sparza - paryAyaiH / jIvaH khalu bhadanta ! Abhinivodhika jJAnaparyAyaiH kiM kRtayugmaH pRcchA ? gautama ! syAt - kRtayugmo yAvat - kalpojaH / evamekendriyavarDo yAvadvaimAnikaH / jIvAH khalu bhadanta ! AbhinivodhikajJAnaparyAyaiH pRcchA ? gautam ! oghAdezena syAt - kRtayugmAH yAvat syAtkalyojAH / bha0 98 Page #796 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIce vidhAnAdezena kRtayugmA api, yAvara-kalyojA api / evam-e kendriyavarjitAH yaavd-vaimaanikaaH| evam-zrutajJAnaparyAyairapi / avadhijJAnaparyAyairapi-evameva / mabaraM vikandriyANAM nAsti-avadhijJAnam / manAparyayajJAnamapi evameva / navaraM jIvAnA-manuSyANAca, zeSANAM nAsti / jIvaH khalu bhadanta ! kevalajJAnaparyAyaH ki kRtayugmaH pRcchA? gautama ! kRtayugmaH no yoja:-no dvAparayugmaH no phalyojaH / evaM-manuSyo'pi / evaM siddho'pi / jIvA: khala bhadanta ! kevalajJAna paryAyaH pRcchA ? gautama ! oghAdezenA'pi-vidhAnAdezenA'pi kRtayugmA no myojA:-no dvAparayugmA:-no kalyojA evaM manuSyA api evaM siddhA api / jIyaH khalu bhadanta ! malyajJAnaparyAyaH kiM kRtayugma: ? yathA-AminivodhikajJAnaparyAyaiH tathaiva dvau daNDa kau / evaM zrutAjJAnaparyAyairapi evaM vibhaGgajJAnaparyAyairapi / cakSurdarzanA'cakSurdarzanA'vadhidarzanaparyAyairapi evameva / navaraM yasya yadasti-tatbhaNitavyam / kevaladarzanaparyAyaH yathA kevalajJAnaparyAyaH // 504 // TIkA-'jIve NaM bhaMte !' jIyaH khalu bhadanta ! 'kAmacannapajjavehi ki ghaDajumme pucch|' ? kAlavarNaparyAyaH kiM kRtayugma. pRcchA ? he bhadanta ! jIva. sya kRSNavarNaparyAyaH kiM kRtayugmarUpaH yojarUpo dvAparayugmarUpaH kalyojarUpo veti praznaH ? bhagavAnAha-'goyagA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'jIvapaese paDucca ava sUtrakAra bhAva kI apekSA lekara pUrvarUpa se hI jIvAdikoM kA nirUpaNa karate haiM-'jIve NaM bhaMte ! kAlavannapajjavehiM' ityAdisUtra 4 / TIkArtha-isa sUtra dvArA zrIgautamasvAmI ne prabhuzrI se aisA pUchA hai'jIve NaM bhaMte ! kAla annapajjavehi kiM kaDajumme pucchA' he bhadanta ! zarIrasahita jIva kI jo re kRSNavarNa paryAyeM haiM ve kyA kRtayugmarUpa haiM ? athavA yojarUpa haiM ? athavA dvAparayugmarUpa haiM ! athavA phalyojarUpa haiM ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'goyamA! jIvapaese paDucca no kaDajumme Dave sUtrA2 mAvanI apekSAthI nu ni355 72 cha. 'jIve gaM bhaMte ! kAlavannapajjavehi tyAdi TIkALuM--A sUtra dvArA zrIgautamasvAmIe prabhuzrIne evuM pUchayuM che ke'jiive NaM bhate ! kAlavannaprajjavehi kiM kaDajumme pucchA' 8 san zarIra sahita jIvanA je A kRSNavarNa paryAya che, te zuM kRtayugma rUpa che? athavA ja rUpa che ? dvAparayugma rUpa che? athavA kAja rUpa che? A praznanA ittamA prabhuzrI 49 cha 3-'goyamA ! jItrapaese paDucca no kaDajumme jAva Page #797 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za025 u.4 204 bhAvato jIvAnAM kRtayugmAditvani0 872 no kaDajumme jAva no kalioge' jImadezAn pravIkSya na kRtayugmo yAvanno kalyojaH 'sarIrapaese 9inca siya kaDajumme jAya-siya kali bhoge' zarIramadezAn pratItya syAt kadAcit kRtayugmarUpaH kAlavarNasya paryAyo yAvat-syA kadAcit kalyojarUpa iti / ____ ayamAzayaH-jIvapradezAnAmamUrtatvena tadAzrayagAva kALAdivarNasya paryAya eva na bhavati yadi tadA-kRtayugmAdirUpatvaM kathaM syAda ? kintu-zarIrasya mUrtatvena zarIraviziSTasyaica jItasya grahaNAt zarIrAzrayaNena-zarIravarNApekSayA kramazacaturNAmapi rAzInAM saMbhAvanA bhavati-iti / evaM jAya vemANie' evaM yAvat jAva no kalioge' he gautama ! jIyapradezoM kI apekSA lekara zarIra sahita jIva kI kRSNavarNaparyAya na kRtayugmarUpa haiM aura yAvat na kalyojarUpa haiM / kintu-'sarIrappaese paDucava liya kaDajumme jAva siya kalioge' zarIrapradezoM kI apekSA se ve kadAcit kRtayugmarUpa bhI haiM yAvata kadAcita kalyojasvapa bhI hai| tAtparya isa kathana kA aisA hai ki jIva ke pradeza amUrta hote haiM ataH amRtatva kI apekSA se kAlAdi varNa kI vahA~ paryAya hI nahIM hotI haiM ataH usameM kRtayugmAdiH rUpatA hI nahIM AnI hai / kRtayugmAdirUpatA to zarIraviziSTa jIva ko hI AtI hai| ataH zarIrake AzrayaNa se-zarIravarNa kI apekSA lekara kramazaH vahAM cAroM rAziyoM kI saMbhAvanA hotI hai / 'evaM jAva vemA. Nie' jisa prakAra se jIvoM kA svabhAvataH amRteM hone ke kAraNa usake Azraya se kAlAdi varNa vahAM nahIM hote haiM aura isI se unameM kRta. yugmAdirUpatA bhI nahIM hotI hai-isI prakAra se ekendriya se lekara no kalioge' 3 gItama! 94 prazAnI apekSAthI zarIra sahita anI kRSNavarNa paryAye kRtayugma rUpa nathI ane yAvat kAja rUpa paNa nathI, paraMtu 'sarIrapaese paDacca siya kaDajumme jAva kalioge' zarIra prazAnI apekSAthI teo kadAcita kRtayuma paNa hoya che. yAvat kadAcita kalyAja rUpa paNa hoya che. kahevAnuM tAtparya e che ke-jIvanA pradeza amUrta hoya che. jethI amUrtapaNAnI apekSAthI kALavaNuM vigerenA tyAM paryAye ja hetA nathI. tethI temA kRtayumAdipaNuM ja AvatuM nathI. kRtayugmAdipaNuM te zarIravALA jIvane ja Ave che. jethI zarIranA AzrayaNathI-zarIravarNanI apekSAthI kramathI tyAM nyAre zazIyAnA sa sa DAya cha 'eva jAva vemANie' 2 pramANe va svAbhAvika rIte amUrta hovAthI tenA AzrayaNathI kALAdivarNa hotA nathI. ane tethI teomAM kRtayumapaNuM vigere paNuM hetA nathI. e ja pramANe eka Page #798 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 780 ___ bhagavatIsatre vaimAnikaH, yathA jIvAnAM svabhAvato'pUrtatayA tadAzrayaNena kAlAdivarNaparyAyAnAzritya na kRtayugmAdivyapadezaH zarIrApekSayA krameNa kRtayugmAdi vyavahAro bhavati / tathaiva ekendriyAdArabhya vaimAnikAntajIvasyA'mUrtatvena tadAzrayaNena kAlAdivarNaparyAyasya na kRtayugmAdivyavahAraH api tu-zarIramadezAzrayaNena kramazaH kRta. yugmAdivyapadezo bhavatyeveti bhAvaH, ___'siddho Na ceva pucchijjai' siddho naiva pRcchayate / ayamAzayaH-siddhajIvAnAM sarvaprakArakakarmaNAM kSayeNa svabhAvata evA'mUrtatvAt-zarIrAdInAcA'bhAvena varNA'bhAvAt jIvapadezA'pekSayA kAlAdivoM na bhavati na vA-zarIramadezApekSayA kAlAdivoM bhavati-ityataH kAlAdivarNaparyAyasya kRtayugmAdi kathanasamaye siddhasya carceva na katavyeti na caiva pRcchayate ityAdinA'bhivyaJjitaM bhavatIti bhAvaH / vaimAnikAnta jIva bhI amUrta hote haiM-ataH isa amUrtatva kI apekSA se vahAM para bhI kAlAdivarNarUpa paryAyeM nahIM hotI haiM-isI se usameM kRtayugmAdirUpa kI vivakSA nahIM kI gaI hai / hAM, pUrvokta kathana ke anu sAra zArIrikapradezoM ko lekara kAlAdi varNaparyAyoM meM kramazaH vahAM kRtayugmAdi kA vyapadeza hotA hai / 'siddho aM ceva pucchijjaI' siddhoM ke viSaya meM kRtayugmAdirUpa hone kA prazna hI nahIM puuch| jA sakatA hai| kyoM ki jIva siddhAvasthApanna tabhI banatA hai ki jaya vaha samasta karmoM kA sarvathA kSaya kara detA haiM / samasta karmoM ke kSaya ho jAne se AtmA meM svabhAvataH amUrtatA hone se aura zarIrAdikoM kA abhAva hone se jIvapradezoM kI apekSA lekara vahAM kAlAdivarNa rUpa paryAya nahIM hotI hai aura na zarIra kI apekSA se bhI vahAM kAlAdivarNa paryAyeM hote haiM / isaliye inake abhAva meM vahAM kRtayugmAdi hone kA prazna hI nahIM uThatA hai| aba bahuvacana ko Azrita karake zrI gautamasvAmI prabhuzrI IndriyavALAthI laIne vaimAnika sudhInA jIva paNa amUrta hoya che. jethI amUrtanI apekSAthI tyAM paNa kALAdivarNa rUpa paryAye kahela nathI. kevaLapUrvokta kathana pramANe zArIrika pradezane laIne kRSNAdiva paryAyAmAM kramathI tyA kRtayugma vigairene| vya5heza DAya che. 'siddhANaM ceva pucchinaI' siddhAnA saMba dhamAM kRtakumAdi rUpa hovAnA saMbaMdhamAM prazna ja upasthita thato nathI kemake jIva siddhAvasthAvALe tyAre ja thAya che ke jyAre te saghaLA kAnA sarvathA kSaya karI de che. saghaLA karmono kSaya thaI javAthI AtmAmAM svabhAvathI je amUrta paNa hevAthI ane zarIra vigerene abhAva hovAthI jIva pradezanI apekSAthI tyAM kRSNadivarNa rUpa paryAvALA hotA nathI. tethI tenA abhAvamAM tyAM kRtayugyAdi rUpa hovAnA saMbaMdhamAM prazna ja upasthita thatuM nathI. Page #799 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za025 u.. sU04 bhAvato jIvAnAM kRtayugmAditvani0 781 bahuvacanamAzrityAha-jIvA NaM bhaMte ! 'kAlavanapajjavehiM pucchA ?' jIvAH khalu bhadanta ! kAla parNaparyAyaiH pRcchA ? he bhadanta ! kAlAdivarNAnAM paryAyAH kiM kRta. yugmarUpAH yojarUpAH dvAparayugmarUpAH kalyojarUpA vA bhavantIti prazna: ? bhagavAnAha-goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'jIvaraese paDucca oghAdeseNa vi vihANAdeseNa vi no kaDajummA jAba no kaliogA' jIvapradezAn pratItya-jIva pradezAzrayaNenetyarthaH, oghAdezena sAmAnyata, ityarthaH, vidhAnAdezena-bhinna-bhinnaprakAreNa ekaikama ityarthaH / kAlAdivarNaparyAyAH no kRtayugmarUpAH na vA-tryojAdita Arabhya kalyojAntarUpA vA bhavanti, jIvapradegAnAM svabhAvato'mRtatvena tadA. zrayaNena varNaparyAyANAmevA'bhAvAditi / 'sarIrapaese paDucca-oghAdeseNa siyaH phaDajummA jAba-siya kaliogA' zarIramadezAn patItpa-zarIramadezAzrayaNenetyarthaH se aisA pUchate hai 'jIvA NaM bhaMte ! kAlajannapajavehi pucchA' he bhadanta ! samasta jIvoM kI kAlavarNa paryAya kyA kRtayugmarUpa haiM ? athavA yojarUpa hai ? athavA dvApara yugmarUpa hai ? athavA kalyojarUpa haiM ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'goyamA! he gautama ! 'jIvapaese paDucca oghAdeseNa vi vihANAdeseNa vi no kaDajummA jAva no kalibhogA' jIvapradezoM ko Azrita karake sAmAnya se bhI aura vizeSa se bhI kRtayugmarUpa yAvata kalpojarUpa nahIM hai / tAtparya yahI hai ki jIva pradezoM meM kAlAdivarNa paryAyoM kA abhAva hai-kyoMki jIvo ke pradeza amUrta hai / ataH ve na kRta yugmarUpa hai, na yojarUpa hai, na dvAparayugmarUpa hai aura na kalpojarUpa haiN| 'sarIrapaese paDucca oghAdeseNa siya kaDajummA jAva siya kaliogA' have bahuvacanane Azraya karIne zrIgautamasvAmI prabhuzrIne evuM pUche che 4-'jiiv| NaM bhaMte ! kAlavannapajjavehi pucchA' 8 mAvan saghA vAnA kALA vigere varNanA paryAya zuM kRtayugma rUpa che? athavA ja rUpa che ? athavA dvAparayugma rUpa che? athavA kalyAja rUpa che? A praznanA uttaramAM asalI hai-'goyamA !' gautama ! 'jIvapaese paDucca oghAdeseNa vi vihA NAdeseNa vi no kaDajummA jAva no kali ogA' prshaan| mAya zana sAmAnyathI ane vizeSapaNAthI paNa kRtayugma rUpa yAvat kAja rUpa nathI, kahevAnuM tAtparya e che ke-jIva pradezomAM kRSNa vigere vaNane abhAva che, kemake jenA pradeza amUrta che tethI te kRtayugma rUpa nathI ja rUpa yA nathI dvAparayugma 35 555 nathI bhane dayA35 pAya nathA 'sarIra paese paDucca obAdeseNa siya kaDajummA jAva siya kali ogA' zarIra prazAnI Page #800 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . . . bhaMgavatI sUtre oghAdezena spAra-kadAcid kRtayugmarUpAH yAvat-syAn kadAcit kalyojarUpAH zarIraviziSTasyaivA''tmanograhaNaM bhavatIti / zarIravarNApekSayA paryAyANAM kadAcitacatUrUpatvaM bhavatIti / 'vihANAdese NaM kaDajummA di, jAva-kaliogA vi' vidhA. nAdezena zarIrapradezApekSayA varNaparyAyAH kRtayuga rUpA api bhavanti yAvat-kalyojarUpA api bhavantIti bhAvaH / evaM jAda-vemANiyA' evaM yAvad-vaimAnikAH, evam - jIvasAmAnyavadeva nArakAdArabhya vaimAnikAnta jIvasambandhikAlavarNaparyAyA:-amUrtajIvamadezApekSayA-oghAdeza-vidhAnAdezApekSAbhyAM na kRtayugmAH yAvat-no kalyojarUvA bhavanti / kintu zarIraviziSTasyaiva saMgrahAva-zarIrapradezApekSayA-oghAdezena kadAcit-kRtayugmA api bhavanti yAvat karayojalpA api bhavanti / vidhAnAdezena tu-kRtayugmA api yAvat-kalyojarUpA api bhavantIti zarIrapradezoM kI apekSA se ve sAmAnyarUpa se kadAcit kRtayugmarUpa bhI haiM yAvat kadAcit kalyojarUpa bhI haiN| isa prakAra ke vicAra meM zarIraviziSTa hI AtmA kA grahaNa hotA hai / ataH zarIra varNa kI apekSA se paryAyoM meM kadAcit catarUpatA hotI hai| 'vihANAdeseNaM kaDajummA vi jAva kaliogA vi vidhAnAdeza se-bhinnarUpa se zarIrapradezoM kI apekSA lekara varNaparyAyoM meM kRtayugmarUpatA bhI hotI hai yAvat kalyoja rUpatA bhI hotI hai evaM jAva vebhANiyA' jIva sAmAnya ke jaisA hI nAraka se lekara vaimAnikAnta jIva sampandhI kAlavarNaparyAya amUrtajIvapradezoM kI apekSA se sAmAnya vizeSa ko lekara bhI na kRtayugmarUpa meM aura yAvat na kalyorUpa hI haiN| kintu zarIrapradezoM kI apekSA se jaba zarIraviziSTa jIva kA grahaNa hotA hai taba usa vicAra se sAmAnya apekSAthI te sAmAnyapaNAthI kaIvAra kRtayugma rUpa paNa che, yAvata kaIvAra kaja rUpa paNa che, A pramANenA vicAramAM zarIra vizeSa AtmAnuM ja grahaNa thAya che. tethI zarIra, varNanI apekSAthI paryAyamAM kaIvAra cAre prakAra pAsa DAya cha, 'vihANAdeseNaM kaDajummA vi jAva jhaliogA vi' vidhAnA zathI bhinnapaNathI zarIra pradezanI apekSAthI-varNa paryAyathI kRtayugmapaNuM hoya che yAvata tyA4 35 pAra: DAya che. 'evaM jAva vemANiyA' sAmAnya vana! kathana pramANe nArakethI AraMbhIne vimAnika sudhInA cha sabaMdhI kRSNavarNa paryAya amUrta jIvapradezanI apekSAthI sAmAnya vizeSane laIne paNa kRtayugma rUpa nathI. ane yAvat kAja rUpa paNa nathI. paraMtu zarIra pradezanI apekSAthI jyAre zarIravALA jIvanuM grahaNa thAya che tyAre te vicArathI sAmAnya ane vizeSa jIvanI apekSAthI teo kRtayumarUpa paNa hoya che. ane yAvat Page #801 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyamandrikA TIkA za025 u.4 sU04 bhAvato jIvAnAM kRtayugmAditvani0 783 bhaavH| 'evaM nIlavannapajjavehiM daDao zANiyanbo egattapuhuttaNa evaM nIlavarNaparyAyaH daNDako bhaNitavyaH / ekatvapRthaktvAbhyAs / yathA kAlavarNaparyAyairdaNDako maNitaH tayaiva-he bhadanta ! jIva sambandhi nIlavarNaparyAyAH kiM kRtayugmAdirUpAH ? he gautama jIvapradezAzrayaNena oghAdeza-vidhAnAdezAbhyAM nIlavarNaparyAyAH naM kRtayugmAdirUpAH jIvanadezAnAmamUrtatvena nIlAdivarNaparyAyasyaivA'bhAvAt zarIraviziSTajIvasyaiva grahaNena zarIrApekSayA oghAdezena syAt-kRmayugmAH yaavt-syaasklyojaaH| vidhAnAdezena tu zarIrApekSayA-kRtayugmA api nIlavarNaparyAyAH aura vizeSarUpa jIva kI apekSA lesara ve kRtayugmarUpa bhI hote haiM aura yAvat kalyojarUpa bhI hote haiN| 'evaM nIlavannapajjavehiM daMDao bhANi yanyo egattaputteNa' isI prakAra se jIva ke ekavacana aura ghaTuvacana ko lekara nIlavarNaparyAyoM kA bhI daNDaka phahanA cAhiye / jaisA ki pUrvokta rUA se kAlavarNaparyAyoM kA daNDaka kahA gayA hai / arthAt gautama svAmI ne jaya prabhuzrI se aisA pUchA-he bhadanta ! samasta yA eka jIva sambandhI nIlavarNaparyAya kyA kRtayugmarUpa haiM ? athavA yojarUpa haiM ? athavA dvAparayugmarUpa haiM ? athavA kalyojarUpa haiM ? taba isa prazna kA uttara dete hue prabhuzrI ne aisA kahA ki he gautama ! jIvapradezoM ke Azraya se oghAdeza aura vidhAnAdeza kI apekSA lekara nIlavarNaparyAya na kRtayugmarUpa hai, yAvat na kalpojarUpa haiM / kyoMki jIvamadezoM meM amRtatA hone se nIlAdivarNaparyAyoM kA hI abhAva hai aura jaba zarIraviziSTa jIva kA grahaNa kiyA jAtA hai taba zarIra kI apekSA tyA4 35 5 uya che. 'eva nIlavannapajjavehi daMDao bhANiyavvo eAtta puhatteNa' se prabhArI apanA mevayana bhane mkynn| mAzraya sAne nIlavarNa paryAno daMDaka paNa samajI le. je pramANe pahelAM nIlavarNa paryAyane daMDaka kahyo che. arthAt zrI gautama svAmIe jyAre prabhuzrIne evuM pUchayuM ke-he bhagavana saghaLA agara eka jIva saMbaMdhI nIlavarNa paryAya zuM kRtayugma rUpa che? athavA ja rUpa che? athavA dvAparayugma rUpa che? athavA kAja rUpa che? tyAre A praznano uttara ApatA prabhuzrI kahe che ke, gautama! jIva pradezanA AzrayathI AghAdeza ane vidhAnAdezanI apekSAe nI lava paryAya kRtayugma rUpa nathI. yAvat kalyAja rUpa paNa nathI. kemake jIva pradezanuM amUrtApaNuM hovAthI nIla vigere varNanA paryAne ja abhAva che. ane jyAre zarIravALA jIvanuM grahaNa thAya che. tyAre zarIranI apekSAthI AghAdezathI koivAra teo kRtayugma rUpa paNa hoya che. ane keIvAra teo Page #802 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatImatre yAvat-kalyojA api bhavantIti-uttararUpeNa ekatvapRthaktvAbhyAm ekavacana bahuvacanAbhyAM daNDakaH kartabdha iti bhAvaH / 'evaM jAva kAkhaphAsa pajja vehi' evam -nIlavarNaparyAyAdeva pIta-raktazvetavarNAdArabhya surabhi-durabhigandha-paJcarasatikta-kaTukapAyAmla-madhurASTaraparza-karkaza-mRdu, guru-laghu, zItoSNa, snigdharUkSasaMvandhi paryAyavipaye'pi daNDakAH kartavyA iti| ' jIce NaM bhaMte ! AbhiNiboDiyaNANapajjave hiM ki 'kaDajumme pucchara ? jIvaH khalu bhadanta ! AbhiniyodhikajJAnaparyAyaH kiM kRtayugmaH pRcchA ? he oghAdeza se kadAcit ve kRtayugmarUpa bhI hote haiM aura kadAcit ve pAvat kalpojarUpa bhI hote haiM / isI prakAra ve vizeSa kI apekSA se zarIraviziSTa jIva ke grahaNa hone ke kAraNa kRtayugmarUpa bhI hote haiM aura yAvat kalpojarUpa bhI hote haiM / isa prakAra jIva ke ekatva ko aura yahavacana ko lekara daNDaka nIlavarNaparyApoM meM kRnayugmatA Adi hone ke sambandha meM kahanA cAhiye / 'evaM jAva lukkhaphAsapajjavehi' nIlavarNaparyAya ke jaisA hI pIna, rakta, zvetavarNa se lekara surabhi, durabhi. gandha kI paryAyoM meM kRtayugmatA Adi hone ke sambandha meM pazcaramoM tikta, kaTu, kaSAya, amla, madhura ina pAMca rasoM kI paryAyoM meM kRtayugmatA Adi hone ke sambandha meM tathA ATha sparzI-karkaza, mRdu, guru, laghu, zItoSNa, snigdha, aura rUkSa ina sparTI kI paryAyoM meM kRtayugmatA Adi hone ke sambandha meM bhI daNDaka kahanA caahiye| 'jIve gaM bhaMte / AbhiNiyohiyanANapaja vehi ki kaDajumme pucchA' isa sUtra dvArA zrI gautamasvAmI prabhuzrI se aisA pUchate haiM-he bhadanta ! jIva yAvata kalyAja rUpa paNa hoya che. e ja pramANe teo vizeSanI apekSathI zarIravALA jIvanuM grahaNa thavAthI kRtayugmarUpa paNa hoya che. ane yAvat kalyAja rUpa paNa hoya che. A pramANe jIva sa ba dhI ekavacana ane bahuvacananA AzrayavALe daMDaka nIlavaNuM paryAyAmAM kRtayugmapaNuM vigere hovAnA saMbaMdhamAM kahevA nya. 'eva jAva lukkhaphAsapajjavehi nasa paryAya samadhI thana prabhAra pILA rAtA, ane veta-dhoLA vaNathI laIne sugaMdha ane durgadhunA paryA mAM kRtayugmapaNuM vigere hovAnA saMbaMdhamAM, tIkhA, kaDavA, turA, khATA, ane mIThA A pAce rasonA paryAyamAM kRtayugmapaNuM vigere hovAnA saMbaMdhamAM tathA za, , zu3, dhu, zIta, G, snigya bhane 36 mA 25zavANA paryAmA kRtayugmapaNuM vigere hevAnA sa baMdhamA paNa daDake samajavA ___ jIve NaM bhaMte ! AbhiNibodiyanANapajjavehi ki kAjumme pucchA' mA Page #803 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaindrikA TIkA za025 u.4 sU04 bhAvato jovAnAM kRtayugmAditvani0 785 bhadanta ! 'jIvasyAssminibodhijJAnaparyAyAH kiM kRtayugmaH tryona. dvAparayugmaH - kalyoz2o veti praznaH ? bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! ( siya kaDajumme jAva - siya kalioge' syAt - kAdAcit kRtayugmaH yAvat - syAt kalyojaH / AvaraNAnAM kSayopazamasya vicitratvAt AbhinibodhikajJAnasya vizeSAH, tathA tasyaiva ye sakSma - nirvibhAjyA aMzAH, tatvA''bhinivodhikajJAnasya paryAyAH kathyante / te ca paryAyA anantA bhavanti, parantu teSAM paryAyANAmanRtasve'pi kSayopazamasya vicitratvena teSAmanantazvamanavasthitam ato bhinna-bhinna samayAzrayaNena catUrAzirUpA bhavantIti / evaM ergidiyavajje jaba vaimANie' eva kA AbhiniyodhikajJAna paryAya kyA kRtayugmarAzirUpa haiM ? athavA yoja rUpa haiM ? athavA dvAparayugmarUpa hai ? athavA kalpojarUpa haiM ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM - 'goyamA ! siya kaDajumme jAva siya kalioge' he gautama jIva kI abhiniyodhika jJAnaparyAya kadAcit kRtayugma. rAzirUpa bhI hotA haiM aura kadAcit yAvat kalpojarUpa bhI hotA haiM / AvaraNa ke kSayopazama kI vicitratA se abhiniyodhika jJAna kI vizeSatAe~ tathA - Abhiniyodhika jJAna ke hI jo sUkSma nirvibhAjya aMza hai ve hI Abhiniyodhika jJAna kI paryAyeM kahe gae haiN| ye paryAyeM ananta hote haiM, parantu ina paryAyoM meM anantatA hone para bhI inameM kSayopazama kI vicitratA se anantatA anavasthita haiM, isaliye bhinna 2 samaya ke AzrayaNa se inameM catRrAzirUpattA hotI hai / 'evaM eniMdiya vajje jAva mANie' isI prakAra se ekendriya jIva ko chor3akara yAvat " sUtrapAThathI zrIgautamasvAmI prabhuzrIne evuM pUche che ke-he bhagavan jIvanA Abhi nikhASika jJAnaparyAya zu mRtayugma rAzirUpa che ? athavA caiAjarAzi rUpa che ? athavA dvAparayugmarAzi rUpa che ? athavA kalcAjarAzi rUpa che ? A praznanA 'uttaramA prabhuzrI gautamasvAmIne he che hai - 'goyamA ! khiya kaDajumme jAva siya Rddhimoro' he gautama ! jIvanA AbhiniSeAdhika jJAnaparyAya koIvAra kRtayugma rAzi rUpa paNa hoya che, ane kAivAra yAvat kayeArAzi rUpa paNa hAya che. AvaraNanA kSayApazamanI vicitratAthI AbiniAdhika jJAnanI vizeSatAe ane AbhiniSeAdhika jJAnanA ja je sUkSma nivibhAjya aMze che, teja AbhiniSAdhika jJAnanI paryAye kahela che. A paryAyA anaMta hAya che, paraMtu A paryAcAmAM anaMtapaNu hAvA chatAM paNa AmA kSApazamanI vicitratAthI anaMtapaNu` rahela che tethI judA judA samayanA AzrayathI teemAM cAre rAzI , pazu rahe che, 'eva egidiyavajje jAva vemANie' mA pramANe me ndriya 0 99 Page #804 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre mekendriyavajito yaavd-vaimaanikH| yathA-jIvakasambandhyAbhinivodhikajJAnaparyAyaH kadAcitkRtayugmAdirUpo bhavati / tathaiva-ekendriyajIcaM vihAya vaimAniphAntajIvasambandhyAbhiniyodhikajJAnaparyAya: kadAcit kRtayugmAdirUpo bhavati / / ekendriyajIvAnAM samyaktvasyA'bhAvena matijJAnA'bhAve tadapekSayA na kRtayugmatvAdirUpatvamiti, ataeva-ekendriyavajamiti kathitam / 'jIvA NaM maMte ! AbhiNiyohiyaNANapaja vehiM pucchA ?' jIvazaH 'khala bhadanta ! AbhiniyodhikajJAna paryAyaH kiM kRtayugmAH yojAH dvAparayugmAH kalyojAveti praznaH ? bhagavAnAha'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'oghAdeseNaM siya kaDajummA-jAva siya kaliogA' oghAdezena sAmAnyataH syAt-kadAcit kRtayugmAH yAvatvaimAnika jIva taka kI Aminiyodhika jJAna paryAyAM meM catUrAzirUpatA jAnanI cAhiye / yahAM jo ekendri| jIva ko choDane kI bAta kahI hai so usakA kAraNa yaha hai ki ekendriya jIva se samyaktva nahIM hone se Abhiniyodhika jJAna hotA nahIM hai| ___'jIvANaM bhaMte ! AbhiNiyohiyaNANapajjavehiM pucchA' isa sUtra dvArA zrIgautamasvAmI ne aneka jIvoM ke samasta jIvoM ke-AbhiniyodhikajJAna kI paryAyoM meM catUrAzirUpa hone ke viSaya meM pUchA hai-arthAt he bhadanta ! samasta jIva AbhiniyodhijhajJAna kI paryAyoM dvArA kyA kRtayugmarAzirUpa hote haiM ? azvA yojarAzirUpa hote haiM ? athavA dvAparayugmarAzirUpa hote haiM ? athavA kalyojarAzirUpa hote haiM ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM-godhamA' he gautama ! 'oghAdeseNaM' oghAdeza se-sAmAnya rUpa se ve AjinibodhijJAna kI paryAyoM dvArA vALA jIrane choDIne yAvata vimAnika jIva sudhInA Abhinibadhika jJAnanA pamAM cAre razipaNuM samajavuM, ahI yAM eka IndriyavALA jIvane choDavA saMbaMdhI je kathana che, tenuM kAraNa e che ke eka IndriyavALA jIvane samyaphatva na hovAthI teone Aminibedhika jJAna thatu nathI. 'jIvA NaM bhate / obhiNiyohiyanANapajjavehi pucchA' / sUtra54thI zrIgautama svAmI e aneka jIne-Aminibe dhika jJAnanA paryAyomAM cAre razIpaNuM hiAvAnA saMbaMdhamAM prazna karyo che. arthAta he bhagavana saghaLA jI Abhinibedhika jJAnanA paryAye dvArA zuM kRtayugma rAzirUpa che? athavA cojI rAzi rUpa che? athavA dvAparayugma rAzi rUpa che? athavA ja rAzi rUpa che ? mA prazna uttaramA anuzrI 9 cha -'goyamA!' hai gautama 'oghAdeseNaM' meghAdezathI-sAmAnyapaNAthI teo AbhinibaMdhika jJAnanI paryAya dvArA koI Page #805 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za025 u.4 su04 bhAvato jIvAnAM kRtayugmAditvani0 787 syAt-kadAcitkalyojAH / anekatve-sarveSAmAbhiniyodhikajJAnaparyAyANAM saGkalane (milane) catuSkApahAre sati vA yugapaJcatUragrAditvamoghataH syAt kSayopazamasya vicitratvena tatparyAyANAmanavasthitatvAditi / 'vihANAdeseNaM kaDajummA vi jAva kaliogA vi' vidhAnAdezena kRtayugmA api yAvaphalyojA api, vidhAnAdezata ekadaiva catvAro'pi tadbhedAH saMbhavantIti / 'evaM enidiyavajjA jAvavemANiyA' evam-ekendriyavarjitAH yAvad vaimaanikaaH| evaM sAmAnyajIvatradeva ekendriyavarjitAH vaimAnikAntAH sarve'pi jIvAH AbhinivodhikajJAnapayoyaiH oghA dezena-syAtkRtayugmAH yaavtsyaatklyojaaH| vidhAnAdezena tu kRtayugmA api yAvat kadAcit 'kaDajummA' kRtayugmarAzilpa bhI hote haiM, 'jAba siya kali ogA' aura kadAcit ve yAvat kalyojarAzirUpa bhI hote haiM / anekatA meM samasta jIvoM kI samasta Abhiniyodhika jJAna kI paryAyoM ko milAne para ve paryAyeM sAmAnya se bhinna 2 kAla kI apekSA cAroM rAzirUpa hote haiM / kyoM ki kSayopazama kI vicitratA se ve paryAyeM ananta hote haiM para yaha anantatA unameM avasthita nahIM hai kyoM ki yaha AvaraNa ke kSayopazama kI vicitratAvAle hai / isaliye anavasthita hai / 'vikSANAdese Na' vizeSa jJAnakI apekSA se-'kaDajummA vi jAva kaliogA vi' jIva kI jJAna paryAyeM eka kAla meM kRtayugmarUpa bhI hote haiM yAvat kalpojarUpa bhI hote haiN| 'evaM egidiyavajA jAva vemANiyA' sAmAnyajIva ke jaise hI ekendriyavarjita yAvat vaimAnika taka ke samasta jIva Abhinibodhika jJAna kI-paryAyoM dvArA sAmAnya se kadAcit kRtaH pA2 'kaDajummA' tayubha rAzi 35.5 DAya cha, 'jAva siya kaliogA' ane kaIvAra teo yAvat kAja rAzi rUpa paNa hoya che, anekANAmA saghaLA nA saghaLA AbhinibaMdhika jJAnanA paryAyene meLavavAthI te paryA sAmAnyapaNuthI judA judA kALanI apekSAthI cAre rAzI rUpa hoya che, kemake sopazamanA vicitrapaNAthI te paryAye anaMta hoya che. paNa A anaMtapaNuM teomAM rahetuM nathI kemake-te AvaraNanA kSapazamanI vicitratAvALA hoya cha. tethI sanapasthita cha 'vihANAdeseNaM' vizeSa jJAnanI apekSAthI 'kaDajummA vi jAva kaliogA vi' banA jJAnayoyA 4 mA tayuma 35 para DAyA che. yAvata tyA4 35 5 DAya che. 'eva egiMdiyavajjA jAva vemANiyA' sAmAnya jIvana kathana pramANe ja eka IndriyavALAne choDIne cAvat vaimA nika sudhInA saghaLA che Aminibedhika jJAnano paryAye dvArA sAmAnyapaNathI koIvAra kRtayugma rAzi rUpa paNa hoya che. koIvAra ja rAzi rUpa Page #806 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre 788 kalyojA apIti bhAvaH / ekendriyajIvAnAM samyaktvA'bhAvena AbhinivodhikajJAnaparyAyaiH kRtayugmAdirUpatvaM na bhavatyataH ekendriyavarjitA iti kathitam iti / 'evaM suyaNANapajjavehiM vi' evaM zrutajJAnaparyAyairapi jIvAnAmovAdezena kadAcit - kRtayugmAdirUpatvam yAvatkalyo jarUpatvam, vidhAnAdezena tu kRtayugmAdirUpatvamapi, yAvat- kalyo jarUpatvamapIti / 'ohiNANapajjave hi vi evaM ceva' avadhijJAnaparyAyairapi etrameva, jIvA avadhijJAna paryAyaiH kiM kRtayugmAdirUpA bhavanti - iti praznaH ? he gautama! oghAdezena syAt kRtayugmAH yAvat syAtkalyojAH / vidhAnA yugmarAzirUpa bhI hote haiM kadAcit trapojarAzirUpa bhI hote haiM kadAcit dvAparayugmarAzirUpa bhI hote haiM aura kadAcit kalyojarAzirUpa bhI hote haiN| tathA vidhAnAdeza se bhI ve AbhiniyodhikajJAna kI paryAya dvArA kRtayugmarUpa bhI hote haiM aura yAvat kalpojarAzirUpa bhI hote haiM / yahAM jo 'ekendriyajIvoM ko choDakara' aisA kahA gayA hai so usakA kAraNa aisA hai ki unako samyaktva nahIM hotA hai / ataH samyaktvake abhAva meM unakA jJAna AbhiniyodhikajJAnarUpa nahIM hotA hai, aura isake abhAva meM usakI paryAyoM ko lekara unameM kRtayugmAdirUpatA nahIM hotI hai | 'evaM suyanANapajjavehiM vi' isI prakAra se zrutajJAna paryAyoM dvArA, bhI jIvoM ke sAmAnyarUpa se kadAcit kRtayugmAdirUpatA hotI hai aura kadAcit yAvat kalpojarUpatA bhI hotI hai| tathA vidhAnAdeza se bhI unameM aisA hI hotA hai / 'ohinANapajjavehiM vi evaM ceva' avadhijJAna kI jo paryAyeM haiM so unake dvArA bhI samasta jIva sAmAnya se kdaapazu hAya che. keAIvAra dvAparayugma rAzi rUpa paNa hAya che, ane kAivAra kalyAja rAzi rUpa paNu hAya che. tathA vidhAnAdezathI paNa Abhiniedhika jJAnanA paryAyA dvArA mRtayugma rUpa paNa hoya che, ane cAvatA kalTeja rAzi rUpa paNa hAya ahIyAM je eka iMdriyavALA jAne cheDIne' e pramANe kahela che, tenu kAraNa evu' che ke teone samyaktva hAtuM nathI, tethI samya: kUMtvanA abhAvamAM temanuM jJAna AbhiniSeAdhika jJAna rUpa haoNtuM nathI, ane tenAM abhAvamAM tenI pAMcAne laIne temAM kRtayugma vigere hAtA nathI. 'va 'suyanANapajjavehi' vi' mAna pramANe zrutajJAnanA paryAya dvArA yA lavAne sAmAnyapaNAthI kArravAra kRtayugma vigerepaNu DAya che. ane kAIvAra yAvat kalcAja rUpa pazu' paNu hAya che. tathA vidhAnAdezathI paNa teekamA e pramANe 4 hAya che. 'ohinANapajjavehi vi evaM ceva' avadhijJAnanI ne paryAya che, tenA dvArA paNa saghaLA jIvA sAmAnyapaNAthI keAIvAra kRtayugma rUpa hAya che. 1 Page #807 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za025 u.4 su04 bhAvato jIvAnAM kRtayugmAditvani0 789 dezenA'vadhijJAnaparyAyaiH kRtayugmA api yAvat- kalyojA apItyuttaram - gAminibodhikajJAnaparyAyavadeva jJAtavyamiti / 'navaraM vigaliMdiyANaM natyi ohinANaM' navaram - kevalaM vikalendriyANAM nAsti avadhijJAnam / 'maNapajjavanANaM pi evameva ' manaH paryavajJAnamapi evameva / evam - yathA avadhijJAna paryApairjIvAH kRtayugmAdirUpAH tathaitra-manaH paryavajJAnaparyAyairapi - ogha dezena syAtkRta yugmAH yAvat syAt kalpojAH / vidhAnAdezena tu kRtayugmA api yAvat - kalyojA apIti / 'navaraM jIvANaM maNuslA Na ya' navarasa - vailakSaNyam etadeva yada- manaH paryavajJAnam jIvAna manuSyANAmeva ca bhavati 'sesANaM natthi' zeSANAM manaHparyavajJAnaM na bhavatIti / 'jIve NaM bhaMte ! kevalanANapajjavehiM kiM kaDajumme pucchA ?' jIvaH khalu bhadanta ! cit kRtayugmarUpa hote haiM aura kadAcit kalpojarUpa hote haiN| tathA vidhAnAdeza se vizeSa kI apekSA se ve avadhijJAna kI paryAyoM dvArA kRtayugmarAzirUpa bhI hote haiM yAvat kalpojarAzirUpa bhI hote haiN| 'navaraM vigaliMdiyANaM natthi ohinANaM' vizeSa yaha hai ki vikalendriyoM ke avadhijJAna nahIM hotA hai / 'maNapajjavanANaM vi evameva' jisa prakAra avadhijJAna kI paryAyoM dvArA jIva kRtayugmAdirUpa hote haiM usI prakAra se ve manaH paryavajJAna kI paryAyoM dvArA bhI sAmAnyarUpa se kadAcit kRtayugmarUpa hote haiM yAvat kadAcit kalyo jarUpa hote haiM / tathA-viSAnAdeza se to ve kRnayugmarUpa bhI hote haiM yAvat kalpojarUpa bhI hote haiM / 'navaraM jIvA NaM maNussANa ya' vizeSatA kevala yahI hai ki sabhu cacayajIvoM meM aura manuSyajIvoM meM hI manaH paryavajJAna nahIM hotA hai / 'jIve NaM bhate ! kevalanANapajjavehiM kiM kaDajumme pucchA' he bhadanta ! ane keAIvAra kalyAja rUpa hoya che. tathA vidhAnAdezathI vizeSanI apekSAthI tee avadhijJAnanI paryAyeA dvArA kRtayugma rAzi rUpa pazu hAya che yAvat udayona rAzi 35 ya hoya che. 'navara vigaliMdiyANaM natthi ohinANaM' ThevaNa vizvendriyAne avadhijJAna hotu' nathI 'maNapajjavanANaM vi evameva' ne abhA avidhajJAnanA paryAya dva rAjIva kRtayu Adi rUpa hAya che, eja pramANe te mana:pavajJAnanI paryAyeA dvArA paNa sAmAnyapaNAthI kAivAra kRtayugma rUpa hAya che, yAvat ardhavAra hoya che. 'navara' jIvANaM maNusvANa ya vizeSayAlu ThevaNa na che - manuSya yoneza bhana paryavajJAna hoya che. 'se khANa natthi' mInA lavAne bhana paryavajJAna hotu' nathI, 'jIve NaM bhaMte ! kevalanANapajjaveddi ki kaDajumme puSThA' he bhagavan va zuddha ThevaNajJAnanA paryAya dvArA 3 21 Page #808 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre kevalajJAnaparyAyaiH kiM kRtayugmarUpaH tryoH dvAparayugmaH kalpojo veti praznaH 1 bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama! 'kaDajumme-no teoge'nodAvara jumme no kalibhoge' kRtayugmo no vyojaH, do dvAparayugmo no kalyojaH / kevalajJAnaparyAyANAM sarvatra caturagrazvameva bhavati, kevalajJAnasthAnantaparyAyatvAt - avasthitatvAcca kevalajJAnasya paryAyA:- avibhAgapalicchedarUpA eva jJAtavyAH, na tu tadvizeSarUpA ekaprakArakatvAt kevalajJAnasyeti / ' evaM maNusevi, evaM siddhe vi' evam - jIvavat manuSyo'pi siddho'pi manuSya - siddhau ubhAvapi kevala jJAnaparyAyaiH kRtayugmarUpAveva natu - tryojAdirUpau bhavata iti / 'jIvANaM bhate ! jIva kyA kevalajJAna kI paryAyoM dvArA kRtayugmarUpa hotA hai ? athavA jyojarUpa hotA hai ? athavA dvAparayugmarUpa hotA hai ? athavA kalpojarUpa hotA hai ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM - 'goyamA ! kahajumme, no teoge, no dAvarajumme, no kalioge' he gautama! kevalajJAna kI paryAyoM dvArA jIva kRtayugmarAzirUpa hotA hai / para vaha jyo jarUpa nahIM hotA haiM, dvAparayugmarUpa nahIM hotA hai aura na kalpojarUpa hotA hai / kyoM ki kevalajJAna kI paryAyoM kI anantatA avasthita hotI hai ataH UsakI paryAyoM dvArA jIva kRtayugmarAzirUpa hI hotA hai| yahAM jo kevalajJAna kI paryAyeM kahI gaI haiM ve avibhAga praticchedarUpa hI hotI hai| usake vizeSarUpa nahIM hotI haiM kyo ki kevalajJAna ekarUpa hI hotA hai / 'evaM maNuse vi evaM siddhe vi' isI prakAra se manuSya aura siddha ye donoM bhI kevalajJAna kI paryAyoM dvArA kRtryugmarUpa hI hote haiM 70 kRnayugma rUpa hoya che ? athavA yeAja rUpa hoya che ? athavA dvaiparayugma rUpa hAya che ? athavA kalyAja rUpa hAya che ? A praznanA 6ttaramAM prabhuzrI gotama svAbhIne he che ! - goyamA ! kar3ajurame, no teoge, no dAvarajumme no klichone' he gautama! kevaLajJAnanA paryAyedvArA chatra kRtayugma rAzi rUpa hoya che. paraMtu te caiAja rUpa ke teA nathI. dvAparayugma rUpa paNa hAtA nathI tathA kalyeAja rUpa paNa hateA nathI. kemake-kevaLajJAnanA paryAyAnuM ana'tapaNu hAya che, jethI tenA pAMcA dvArA jIva kRtayugmarAzi rUpa ja hAya che, ahIyAM je kevaLajJAnanA paryAye kahyA che, te vibhAga vinAnA praticcheda rUpa ja heAya che. tenA vizeSa 35 hotA nathI, bhiDe ThevalajJAna o 4 35 hoya che, 'evaM maNusse vi evaM siddhe vi' pramA manuSyo bhane siddho me janne va jJAnanA paryAya dvArA kRtayugma rUpa ja hoya che, yeAja vagere rUpa tA nathI. Page #809 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " 1 prabhaisandrikA TIkA za065 u 4 04 mAvato jovAnAM kRtayugmAditvani0 791 kevalanANa0 pucchA ? jIvAH khalu bhadanta ! kevala jJAna0 pRcchA ? he bhadanta ! jIvAH kevalajJAnaparyAyaiH kiM kRtayutAH tryojAH dvAparayugmAH kalpojarUpA vA bhavantIti praznaH ? bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama! oghA deseNa vi viNAdeseNa vi kaDajummA, no teyogA no dAvarajummA no kalioogA' oghAdezenA'pi kRtayugmAH kevalajJAnaparyAyANAmanantatvAdanavasthitatvAcceti na tu - pojarUpAH no dvAparayugmAH no kalyo jarUpAveti / ' evaM ' maNusmA vi evaM siddhAvi' evaM manuSyA api siddhA api kevalajJAnaparyAyaiH kRtayugmA eva na tuyojAdirUpA iti / 'jove NaM bhaMte ! maiannANapajjavehiM ki kaDajumme0 ' jIvaH vyajAdirUpa nahIM hote haiM / aba gautamasvAmI aneka samasta jIvoM ko Azrita karake prabhuzrI se aisA pUchate haiM- 'jIvA NaM bhaMte / kevalanANa paMjjavehiM0 pucchA' he bhadanta ! samasta jIva kevalajJAna kI paryAyoM dvArA kyA kRtayugmarUpa hote haiM ? athavA pojarUpa hote haiM ? athavA dvAparayugmarUpa hote haiM ? athavA kalyo jarUpa hote haiM ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM'goyamA ! oghAdeseNa vi vihANAdeseNa vi kaDajummA, no teogA, no dAvarajumbhA, no kaliogA' sAmAnyarUpa se bhI aura vizeSarUpa se bhI kevalajJAna kI paryAyoM dvArA samastajIva kRtayugmarUpa haiM, kyoMki kevalajJAna kI paryAya sadA anaMta aura anavasthina hotI hai| ataH ve yoja athavA chAparayugmarUpa athavA kalpojarUpa nahIM hote haiM / 'evaM maNussA vi evaM siddhA vi' isI prakAra se manuSya bhI aura siddha bhI kevalajJAna kI paryAya se kRtayugmarUpa hI hote haiM vojAdirUpa nahIM hote haiM / 'jIve NaM have gautamasvAmI aneka jIveAnA Azraya karIne prabhuzrIne evu pUche che -jIvANa bhate ! kevalanANapajjavehiM pucchA' he bhagavan saghA kevaLajJAnanA paryAyAdvArA zu kRtayugma rUpa hoya che? athavA tyeAja rUpa hoya che ? athavA dvAparayugma rUpa Aya che ? athavA lyeAja rUpa hAya che ? A praznanA uttaramAM prabhuzrI he che - 'gotramA ! oghAIseNa vi vihANAdeseNa vi kaDajummA tegA, nodAvara jummA no kali ogA' gAbhAnyayathAthI patha bhane vizeSaSAyAdhI paNa kevaLajJAnanA pAMcaiA dvArA saghaLA jIvA kRtayugma rUpa hoya che kemake kevaLa jJAnanA paryAya sadA ana ta ane anavasthita hoya che tethI tee caiAjarUpa athavA dvAparayugbhamanAyo 35 hotA nathI 'eva maNussA vi siddhA vi' 04 pramANe manukhya ane siddho paNa kevaLajJAnanA paryAye thI kRtayugma rUpaja hAya he yoga vigere heotA ' nathI, 'jIveNa bhave / mai annANapajjavehiM Page #810 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 792 -bhagavatIsUtre khalu bhadanta ! matyajJAnaparyAyaiH kiM kRtayugmaH vyojAdirUpo veti praznaH ? uttaramAha 'jahA' ityAdi / 'jahA-AbhiNiyohiyaNANapajjave hiM taheva do daMDagA' yathA-AbhinivodhijJAnaparyAya tathaiva-dvau daNDako ekatvapRthaktvAbhyAM vaktanyau masyajJAna paryAyairapi / 'evaM suyaannANapanavehi vi' evaM zrutAjJAnaparyAyairapi ho daNDako ekatvapathakvAbhyAm-ekavacana-bahuvacanAbhyAM vaktavyAviti / evaM vibhaMganANapajjavehi vi-evaM vibhaGgajJAnapIyarapi dvau daNDako ekatvapRthaktvAbhyAM bhaMteM / maha annANapajjavehi kiM phaDajumme0' isa sUtradvArA zrIgautama svAmI ne prabhuzrI se aisA pUchA hai, ki he bhadanta ! eka jIva mati ajJAna kI paryAyoM dvArA kyA kRtayugmarUpa hotA hai ? athavA yojarUpa hotA hai? athavA dvAparayugmarUpa hotA hai ? athavA kalyojarUpa hotA hai ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'jahA AbhiNiyohiyaNANapajjavehiM taheva do daMDagA' he gautama! jisa prakAra se AbhiniyodhikajJAna paryAyoM dvArA eka jIva ke viSaya meM aura aneka jIvoM ke viSaya meM kRtayugmAdirUpa hone ke do daNDaka ekavacana aura bahuvacana ko lekara kahe gaye haiM-usI prakAra se mati ajJAnaparyAyoM dvArA eka jIva ke viSaya meM aura aneka jIvoM ke viSaya meM kRtayugmAdi rUpa hone ke do daNDaka kahanA cAhiye / evaM suya annAgapajjavehiM vi' isI prakAra se zruna ajJAna kI paryAyoM dvArA bhI do daNDaka jIva ke ekavacana evaM bahuvacanako lekara kahanA caahiye| 'evaM vibhaMganANapajjavehiM vi' imI prakAra se vibhaMgajJAna kI / ki kaDajumme0' mA sUtradvArA zrIgautabhAbhI pramuzrI me pUchyuM che ?he bhagavana eka jIva matiajJAnanA paryAye dvArA zuM kRtayuma rUpa hoya che? athavA ja rUpa hoya che? athavA kAparayugama rUpa hoya che? athavA kalyAja 35 uya cha 1 mA prazna uttaramA prasuzrI 9 4-'jahA AbhiNibohiya. NANapajja vehi taheva do daMDagA' gautama ! 2 pramANe mAlinimAdhijJAna paryAya dvArA eka jIvana saMbaMdhamAM ane aneka jIvonA viSayamAM kRyuma vigere rUpa hova nA saMbaMdhamAM be daDake eka vacana ane bahuvacanane Azraya laIne kahela che, e ja pramANe mati ajJAna paryAya dvArA eka jIvana viSayamAM ane aneka jInA viSayamAM kRyumAdi rUpa hovAnA saMba dhamAM se vA ase. 'eva suya annANapajjavehi vi' se prabhAra zruta. ajJAnanA paryAya dvArA paNa jIvanA eka vacana ane bahuvacanane Azraya sAdhana me 4 vA nase. 'evaM vibhaganANapajjavehi vi' se prabhAra virbhAgajJAnanA paryAya dvArA paNa ekavacana ane bahuvacanane Azraya laIne Page #811 -------------------------------------------------------------------------- ________________ green at 025 u.4 su04 bhAvato jIvAnAM kRtayugmAditvani0 793 vaktavyAviti / 'cakkhudaMsaNa- acavakhudaMsaNa - oDidaMsaNapajjavehiM bi evameva ' cakSurdarzanAcakSurdarzanA'vadhijJAnaparyAyairavi-evameva ekatva-pRthakvAbhyAM dvau daNDako vaktavyAviti / 'navaraM jassa jaM asthi taM bhANiyanvaM' navaram - kevalaM yasya jIvarAzedasti taM pratyeva tadbhaNitavyam / yasya vibhaGgajJAnaM vartate taM pratyeva vibhaGgajJAnapadaNDako ekasva - pRthaktvAbhyAM vaktavyau nA'nyaM pratIti bhAva: / 'kevalaMdaMsaNepajjehiM jaza- kevalanANapajjaverhi' kevaladarzanaparyAyaiH yathA kevalajJAnaparyAyaiH / yathA kevalajJAnaparyAMye javAnAM kRtayugmatvaM kathitam na tu jyajAdirUpatvaM kevalajJAnasya - anantatvAdavasthitatrAca / tathA - kevaLadarzanaparyAyairapi jIvAnAM kRtayugma rUpazvameva natu jyo jAdirUpatvam - kevaladarzanasyApi - anantatvAdavasthitatvAca caturagratvameveti bhAvaH // 404 || * mashite paryAyoM dvArA bhI jIva ke ekavacana aura bahuvacana ko lekara do daNDaka kahanA cAhiye - 'cakkhudaMsaNa acakkhudaMsaNa ohidaMsaNapajjavehiM vi' isI prakAra se cakSudarzana acakSudarzana sambandhI paryAyoM dvArA bhI jIva ke ekavacana aura bahuvacana ko lekara do daNDaka kahanA cAhiye / 'navaraM jassa jaM asthi taM bhANiyanvaM' vizeSa yahI hai ki jisa jIvarAzi ke jo ho vahI usako kahanA cAhiye / arthAt jaise jisa jIva ko vibhaGgajJAna hai, usake prati usa vibhaGgajJAna kI paryAyoM dvArA hI usa jIva ke eka aura bahutva ko lekara do daNDaka kahanA cAhiye / usase anya daNDaka ke prati nahIM / 'kevaladaMsaNapajjavehiM jahA kevalaNANapajjavehiM' jisa prakAra kevalajJAna kI paryAyoM dvArA jIvoM meM kRtayugmatA kahI gaI hai jAdirUpatA nahIM kahI gaI hai kyoMki kevalajJAna ananta aura avasthita hotA hai usI prakAra kevaladarzana kI paryAyoM dvArA bhI jIvoM kaSa sauMdhI me hadeguDo uDevAle the. 'evaM cakkhudaMsaNa acakkhudaMsaNa ohidaMsaNapajjavehi vi' na prabhA yakSudarzana bhane sayakSuharzana samAdhI paryAyA dvArA paNa ekavacana ane bahuvacanathI jIva samaMdhI e da DakA kahevA joie. 'nava' jassa jaM asthi taM bhANiyanvaM' vizeSapAne va rAzine je jJAna DhAya teja tene kahevu joie. arthAt je jIvane vila gajJAna hAya tenA prati te vibha`gajJAnanA paryAya dvArA ja te jIvane ekapaNA ane anekapaNAthI e daDakA kahevA joIe. tenAthI bhinna daDakA kahevA nahIM". 1. 'kevaladaMsaNapajjavehiM jahA kevalaNANapajjavehiM' ? prabhA ThevaNajJAnanA paryAyA dvArA lAbhAM drutayugbhayA, tryolahiyAlu udhu nathI, prema ThevalajJAna ana ta che ane avasthita hAya che. eja pramANe kevaLadananA pAMcA J bha0 109 Page #812 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIca caturthasUtre 'sarIrapae se paDuca' ityuktamiti zarIraprastAvAt zarIrANi nipanAha - 'karaNaM bhaMte ! sarIraMgA' ityAdi / T 794 # mUlam -kai paNaM bhaMte! saroragA pannattA goyamA ! paMca sarIragA pannattA taM jahA - orAlie jAva kammae, ettha sarIragapadaM 'niravasesaM bhANiyavvaM jahA pnnvnnaaNe| jIvA NaM bhaMte! kiM 'seyA NireyA goyamA ! jIvA seyA vi nireyA vi| se keNadveNaM 'bhaMte! evaM buccai jIvA seyA vi nireyA vi, goyamA ! jIvA duvihA pannattA taM jahA - saMsArasamAvannagA ya asaMsArasamAvannagAya tattha NaM je te asaMsArasamAvannagA teNaM siddhA siddhANaM duvihA pannattA taM jahA - aNaMtarasiddhAya, paraMparasiddhAya tattha je se paraMparasiddhA te NaM nireyA / tattha NaM je te anaMtara siddhA terNa seyA / te NaM bhaMte! kiM deteyA savvaiyA ? gAMyamA ! No deseyA savveyA / tastha NaM je te saMsArasamAvannagA te duvihA pannattA taM jahA- selesipaDivannagA ya aselesi paDivannagA ya tattha NaM je te selesi paDivannagA te NaM nireyA tattha NaM je te aselesi paDivannagA te NaM seyA / te NaM bhaMte ! kiM deyA savveyA ? goyamA ! deseyA vi savveyA vi se teNaTTeNaM jAva nireyA vi / neraiyANaM "bhaMte! kiM deseyA savyA? goyamA ! deteyA vi savveyA vi| sekeNaNaM jAva savveyA vi, goyamA ! neraiyA duvihA paznattA taM jahA - viggahagaisamAvannagA ya aviggahagai samAvannagA ya tattha NaM je te viggahagai samAvannagA te NaM savveyA tattha NaM 1 T ko kRtayugmarUpatA hI hotI hai jyojAdirUpatA nahIM hotI aisA kahanA caahiye| kyoMki kevaladarzana bhI ananta aura avasthita hotA hai| sU. 4 dvArA paNa jIvAne kRtayugmapaNu ja hAya che.caiAjAdipaNuM hetu nathI. tema samajavuM joI e kemake phevaLadana paN anaMta ane avasthita hAya che. sU045 Page #813 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za025 u.4 05 zarIraprakAranirUpaNam 796 avigga gai samAvannagA te NaM desevA se teNaTTeNaM jAva sadhyA vi / evaM jAva vaimANiyA // sU0 5 // ---- chAyA - Rti khalu bhadanva | zarIrANi prajJaptAni ? gautama ! paJca zarIrANi prajJaptAni tadyathA-bhadArikaM yAvatkArmaNam / atra zarIrapadaM niravazeSaM bhaNitavyam yathaH - majJApanAyAm / jIvAH khalu bhadanta / kiM saijA. nirejAH ? gautama ! jIvA N sajA api-ni rejA api / tatkenArthena madanta ! evamucyate - jIvAH saijA api - nirejA api / gautama ! jIvA dvividhAH prajJaptAH tadyathA-saMsArasamApannakAzca - asaMsArasamApannakAzca / tatra khalu ye asaM pArasamApanakAste khalu siddhAH / siddhAH khalu dvividhAH zaptAH tadyathA - anantara siddhArtha paramparasiddhAzva / tatra khalu ye te paramparasiddhAste nirejA:, tatra khalla ye te anantara siddhAste saijAH / te khalu bhadanta kiM dezaijAH sarvAH ? gautama ! no dezajAH sabaijAH / tatra khalu ye te saMsArasamApannakAH te dvividhAH prajJaptAH zailezI pratipannakAca azailezI pratipannakAzca / tatra khalu ye te zailezI pratipannAste khalu nirenAH / taMtra khacaye te azailezI pratipannakAH te khalu saijAH te khacca bhadanta ! kiM dezaijA sarvejAH gautama ! dezaijA api, sarve api / tattenArthena yAvat nirejA api / nairarthikAH khalu bhadanta kiM dezaijAH sarvejAH ? gautama ! dezaijA api sarvejA api tatkenArthena yAvat - sarvejA api / atar | nairayikA dvividhAH prazaptAH / tadyathA - vigrahagatisamApannakAtha avigrahagatisamApanakAzca / tatra khalu ye te vigrahagatisamApannakAH te khalu sarvejAH / tatra khalu ye te avigrahagatisamApannakA ste khalu dezaijAH tattenArthena yAvatsarve api / evaM yAvad- - vaimAnikAH ||sU05 || TIkA - ' kai NaM bhaMte ! sarIragA pannattA' kati khala bhadanta ! zarIrANi prajJaptAni zarIrANAM kiyanto bhedA iti praznaH ? bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi / cauthe sUtra meM 'sarIrapa ese paDucca' aisA kahA gayA hai so zarIra ke prastAva se sUtrakAra zarIroM kA nirUpaNa karate haiM - ' kai NaM bhaMte ! sarIragA pannattA' ityAdi mUtra 5 / TIkArtha - zrI gautamasvAmI ne prabhuzrI se aisA pUchatA hai- 'kai NaM bhaMte ! saMrIraMgA pennattA' he bhadanta ! zarIra kitane prakAra ke kahe gaye haiM / isake I 1 yA thothA sUtrabhAM 'sarIrapapase paDucca' me prabhA renA prastAvathI have sUtrAra zarIrAnu nizyA ure che. raMgA pannattA' tyAhi - t TIDaartha - zrIgotamasvAbhIme anuzrIne me N pUchayu che !-' kai NaM bhaMte ! kharagA pannatA' he bhagavan zarIro DeMTalA aAranA udyA he ? mA praznanA udhu che se zarI 'kai NaM bhaMte! sarI Page #814 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstra 'goyamA' he gautama ! 'paMca sarIraMgA pannattA' pazca prakArakANi zarIrANi prajJaptAni 'taM jahA' tadyathA-'aurAlie jAva kammae' audArikaM yAvat-kArmaNam / atra yAvatpadena vaikriyAhAraka-taijasazarIrANAM grahaNaM bhavati / tathA ca-audArika-vaikriyataijasA-''hArakAmaNabhedAt-zarIraM paJcapakArakaM bhavatIti / 'entha sarIrapadaM niravasesaM bhANiyavvaM jahA pannavaNAe' atra zarIrapadaM niravazeSa bhaNitavyam-yathA prajJApanAyagam-zarIrapadaM ca prajJApanAsUtre dvAdazapadam taccaivam / 'neraDayA NaM bhaMte ! kaI sarIrA pannatA ? goyamA / tao sarIrA pannattA taM jahA veutrie teyae kammaeya' ityAdi / nairayikANAM khalu bhadanta ! kati zarIrANi prajJatAni? gautama ! zrINi uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'goyamA ! paMca sarIragA paNNattA' he gautama! zarIra pAMca kahe gaye haiN| 'taM jahA' jo isa prakAra se haiM-'orAlie jAva kammae' audArika yAvat kArmaNa yahAM yAvatpada se 'vaikriya, AhAraka, tejasa' ina tIna zarIroM kA grahaNa huA hai / 'ettha sarIrapadaM niravasesaM bhANiyavvaM jahA pannavaNAe' yahAM prajJApanA sUtra meM kahe anusAra zarIra pada pUrA kA pUrA kahanA cAhiye / prajJApanA sUtra meM zarIra pada 12 vA pada hai aura vaha isa prakAra se hai-'nerahayA NaM bhaMte ! kai sarIrA pannattA! goyamA! taosarIrA pannattA' taM jahA veuvie, teyae, kammae ya' ityAdi-zrI gautamasvAmIne prabhuzrI se isa prakAra jaba pUchA ki he bhadanta! nairadhikoM ke zarIra kitane prakArake kahe gaye haiM ? taba prabhuzrI ne zrI gautama svAmI ko sambodhita karate hue-aisA kahA ki he gautama ! nairayikoM ke 3 zarIra kahe gaye haiN| jaise-vaikriyazarIra taijasazarIra aura kArmaNazarIra uttaramA prabhuzrI 49 cha 4-'goyamA ! paMca sarIragA pannattA' gautama ! shrii| pAMya 42 4aa che. 'ta jahA' ma prabhArI cha 'orAlie jAva kammae' dArika yAvat kArmaNa ahIMyAM yAvat padathI vaMkiya AhAraka, tijasa e Ro shrii| aya 42zayA che. 'ettha sarIrapadaM niravasesaM bhANiyavva jahA * pannavaNAe' mahIyAM ajJApana sUtranA- zarI254mA 4aa pramANe ta saMghaNu kathana kahevuM joIe. prajJApanA sUtranuM zarIrapada 12 bAramuM pada che. te A pramANe che -'neraiyANa bhaMte | kai sarIrA pannattA ? ' goyamA ! tao sarIrA panacA ta jahA veumbie, teyae, kammae ya' dhyAna gautamasvAmI prabhuzrIna ma pUchayuM ke-he bhagavana nirayikanA keTalA zarIre kahyA che? A praznanA uttaramAM prabhuzrIe zrI gautamasvAmIne sa bodhita karIne evuM kahyuM ke he gautama ! rayikane traNa zarIro hoya che te A pramANe che vaikriya, taijasa, ane kAmaNa ahIyAM A kathana saMkSepathI kahela che. vizeSa jIjJAsuoe prajJApanA Page #815 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za025 u.4 sU05 zarIraprakAranirUpaNam OM zarIrANi prajJatAni tadyathA - vaiktiyaM taijasaM - kArmaNaM cetyAdi / saMkSepataH - iha pradazitaM vizepajighRkSubhiH prajJApanAnameva draSTavyam / zarIravantazca jIvAthalana svamAvA bhavantIvi sAmAnyato jIvAnAM calanatvAdipraznayannAha - 'jIvANaM bhaMte' ityAdi / 'jIvA NaM bhaMte / kiM seyA- nireyA' jIvAH khalu bhadanta ! kiM sainA nirejA, ejanena - kampanena saha vartante iti saijAH kampanavantaH / ejanarahitAH niraMjA - nizcalanA ityarthaH / bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi / 'gomA' he gautama! 'jIvA se pAvi nireyAvi' jIvAH senA:- calanasvabhAvavanto'pi bhavanti nirejAH - calanasvabhAvarahitA, api bhavantIti / 'se keNadvegaM bhaMte ! evaM vunna - jIvA sevA vi, nireyA' tatkenArthena bhadanta ! evamucyate jIvAH hamane yahAM yaha kathana saMkSepa se pradarzita kara diza hai vizeSa jijJAsuoM ko prajJApanA sUtrakA 12 pada dekhanA cAhiye / zarIravAle jIva calanasvabhAvavAle hote haiM ataH zrIgautamasvAmI sAmAnya se jIvoM ke calana Adi svAva ko lekara aisA prazna karate haiM- 'jIvA NaM bhaMte ! ki seyA nirevA' he sadanta / jIva kyA sakaMpa hote haiM ? athavA niSkaMpa hote haiM ? seja zabda kA artha sakaMpa hai aura nireja zabda kA artha niSkaMpa hai isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM- 'goyamA' he gautama! 'jIvA seyA vi nireyA vi' jIva sakA bhI hote haiM aura niSkaMpa bhI hote haiN| arthAt jIva cala svabhAvavAle bhI hote haiM aura calanasvabhAva se rahita bhI hote haiM / aba punaH zrIgautamasvAmI prabhuzrI se aisA pUchate haiM-' se keNadveNaM bhaMte! evaM buccai jIvA seyA vi nireyA vi' he karuNA ke sAgara bhadanta ! Apa aisA kisa kAraNa se kahate haiM ki jIva sakaMpa-calana' svabhAvavAle sUtranuM parama pada jovu joIe, zarIravALA jIveA calana svabhAvavALA hoya che. jethI zrI gautamasvAmI sAmAnyapaNAthI jIvAnA calana vigere svabhAvane sahane yA asA prazna ure che 'jIvANaM bhate ! ki seyA nireyA' he bhagavana jIva sarka pa-ka pavALA hAya che? ke kapa vinAnA hAya che ? seja zabdanA artha sakapa e pramANe che ane nivaija zabdane a` niSkapa che. A praznanA uttaramAM' anuzrI ' 4 - 'goyamA " he gautama! 'jIvA seyA vi nireyA vi' jIva sarkapa paNa heAya che. ane niSkapa paNa hAya che. arthAMta jIva calana svabhAvavALA paNa hAya che ane calana svabhAva vinAnA paNuM hAya che. irIthI zrI gItamasvAmI anuzrIne yevu 'eva' buccai jIvA seyA vi nireyA vi' he kAraNathI kA che. ke-jIva saka Mp--calana pUche che - 'se keNadveNa bhaMte ! mAnidhe bhagavan khe Apa zA svabhAvavALA paNa hAya che, Page #816 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre saijA api nirejA api iti / bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama | 'jIvA duvihA pannatA' jIvA dvividhAH - dviprakArakAH prajJatAH / taM jahA ' tadyathA - 'saMsArasamAnnagA ya asaMsArasamAcannagA ' saMsArasamApannakAca saMsAriNa ityarthaH / asaMtArasamApannakAzca saMsArAtItA ityarthaH / ' tattha NaM je te asaMsArasamAvannagA te NaM siddhA' tatra tayordvayoH saMsArasamApannA'saMsAramApannayormadhye ye te.asaMsArasamApannakAH te khalu siddhAH | 'siddhA NaM dubihA pannatA' - siddhAH khalu dvividhAH zaptAH 'ta jahA ' tadyathA - 'anaMtara siddhA ya-paraMparasiddhA ya' anantarasiddhAzra paramparasiddhAtha, na vidyate antaraM vyavadhAnaM siddhatvasya yeSAM te anantarAH, anantarAva te siddhAzceti - anantarasiddhAH / ye siddhatvasya prathamasamaye varttante te ca sejAH siddhigamanasamayasya siddhatvamAptisamayasya caikatvAt / paramparasiddhAstu 1 1 ny wy bhI hote haiM aura niSkaMpa-calana svabhAva se rahita bhI hote haiM ? uttara meM paramakRpAlu prabhuzrI kahate haiM- 'goyamA / jIvA dubihA pannattA' he gautama! jIva do prakAra ke kahe gaye haiM- 'taM 'jahA' jaise - 'saMsArasamA vanagA ya, asaMsArasamAvannagA ya' eka saMsArasamApatraka - saMsArI aura dUsarA asaMsAramamApannaka- saMsArAtIla mukta 'tattha NaM je te asaMsArasamA vanagA te NaM siddhA' inameM jo asaMsArasamApanaka haiM ve siddha haiM / 'siddhANaM dubihA pannattA' ye siddha bhI do prakAra ke kahe gaye haiM 'taM jahA~ jaise- 'aNaMtarasiddhA ya paraMparasiddhA ya' eka anantarasiddha aura dUsarA paramparasiddha jo jIva siddhatva ke prathama samaya meM rahate haiM ve anantara siddha haiM / ye anantarasiddha sakaMra-seja hote haiM isakA kAraNa yaha hai ki siddhi meM gamana karane kA samaya aura siddhatva prApti kA samaya eka hI hai / ataH siddhi meM gamana karane ke ane niSkapa calanasvabhAva vinAnA paNu hAya che. A praznanA uttaramAM prabhuzrI he che - 'goyamA ! jIvA duvihA pannattA' he gautamaH / bhavA me aAranA yA che 'ta' jahA' te yA pramANe he 'saMsAra samAvannagA ya 'asaM sArakhamAvannagA ya' saMsArasamApanna saMsArI bhaneM asa'sArasabhApanna!saMsArathI chUTesa-bhukta 'tattha NaM je te asaMsArasamAvannagA veNaM siddhA' bhAbhAM ne asa'sAra samAyanna che te siddha che 'siddhANa duvidhA pannattA' yA siddha yadi me abharanA hyA che. 'ta' jahA' te 'anaMtara siddhAya paraMparaviddhA ya' eka anatara siddha ane khIjA paraMpara siddha, je jIva siddha paNAnA prathama samayamAM rahe che, te anaMtara siddha che. A anaMtara siddha sakapa-seja hAya che. tenuM kAraNa evu che ke-siddhimAM gamana karavAnA samaya ane siddhapaNuM prApta karavAnA samaya eka ja che. jethI siddhimAM gamana karavAnA samayamA gatikriyA Page #817 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za025 u.4 205 zarIraprakAranirUpaNam siddhatvasya dvayAdisamayavRttayaH / 'tatya NaM je te paraMparasiddhA te gaM nireyA' tatra khalu ye te paramparasiddhAH te khalu nirejaaH| tattha NaM je te aNaMtarasiddhA-te seyA' tatra khalu ye te anantarasiddhAste khala saijAH ejanena-calanena. saMhitA sakriyA ityrthH| siddhigamanasamayasya-siddhatvaprAptisamayasya caiktvaaditi| teNaM bhaMte ! ki deseyA savveyA' te'nantarasiddhAH khalu bhadanta ! ki dezaijA: dezatazcalAH, sarvaijAH-sarvatazcalAveti praznaH ? bhagavAnAha-'goyamA' ityaadi| 'goyamA ! he gautama ! 'No deseyA-savveyA' anantarasiddhA no dezaijAH-dezatazcalA na bhavanti kintu-sarvejA-sarvanavalAH, siddhAnAM sarvAtmanA siddhau gamanAt sarvaMnatvameva bhavati na tu-dezejasvamiti / 'tatya Na je te saMsArasamAvannagA te samaya meM gati kriyA hone se ve sakaMpa kahe gaye haiN| tathA jo parampara siddha haiM ve niSkaMpa hai| ye paramparasiddha siddhiprApti ke dvathAdiptamapravartI hote haiM / yahI bAta sUtrakAra Age ke sUtrapATha se puSTa karate hai-'tattha NaM je te paraMparasiddhA te NaM nirezA tattha NaM je te aNaMtarasiddhA teNaM seyA' aba zrIgautamasvAmI punaH prabhuzrI se aisA pUchate haiM -'te NaM bhaMte ! ki deseyA savveyA' he bhadanta ! jo anantarasiddha sakaMpa kahe gaye haiM so kyA ve ekadeza se sakaMpa hote hai athavA sarvadeza se sakaMpa hote hai ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'goyamA ! No deseyo samveyA' he gautama ! ve anantarasiddha ekadeza se sakaMpa nahIM hote haiM kintu sarva deza se sakaMpa hote haiM / kyoM ki siddha sarvAtmanA siddhi meM garmana karate haiM aMzalA nhiiN| .. 'tattha Na je te saMsArasamAvanagA te duvihA paNNattA' unameM jo saMsAra 'samApanaka jIva hai ve do prakAra ke kahe gaye haiM-'taM jahA' jaise-eka hovAthI tene sakaMpa kahela che. tathA je para para siddha che. teo niSkapa che. A paraMpara siddha siddhi prAptinA be vigere samayavatI hoya che eja vAta sUtrakAra mAgaNanA sUtrapA4thI puTa 42 che. 'tattha NaM je. te paraparasiddhA te NaM nireyA tattha je se aNaMtarasiddhA teNaM seyA' 6 zrI gItamasvAmI zithI prabhuzrIna se pUche che 4-teNaM bhate ! ki deseyA savveyA' sapan re mana tara siddha sa45 kahyA che, te zuM ? eka dezathI sakaMpa hoya che? athavA sarvadezathI sarkaMpa hoya che ? mA prazna uttaramA prabhuzrI cha-'goyamA! No deseyA savveyA' 7 gautama! te anaMtara siddha ekadezathI sakaMpa hotA nathI paraMtu sarvadezathI sakapa hoya che kemake siddha sarva prakAre siddhi gatimAM gamana kare che. a zata karatA nathI. _ 'tattha NaM je te saMsArasamAvannagA te duvihA paNNattA' 9 sasAra samA mana DAya cha, te me prA2na! 46 che. 'tauM jahA' te mA pramANe che. saI Page #818 -------------------------------------------------------------------------- ________________ } 1 800 bhagatI duvidhA pannatA' tatra khalu ye te saMsArasamApannakAH te dvividhAH prajAH / 'taM z2ahA' tadyathA- selesi paDinnagA ya-asele sipaDivannagA ya' zailezI pratipannakAzrA'zailezI pratipannakAtha / 'tattha NaM je te seLesipaDivannagA - te NaM nireyA' tatra khala- ye te zailezI pratipannakA ste khalu nirejAH, niruddhayogatvena svabhAvatayaH na rahitatvAmiti / 'tattha NaM je te aselesi paDinnagA te NaM seyA' taMtra khalu ye te azaileza patipannakA ste khalu sainAH sakampA ityarthaH / ' te NaM bhaMte -! ki deseyA- sanveyA' te azailezoM prAptAH khalu madanta / kiM dezajAH aMzataH kampanasahitAH sarvejAH - sarvAMzena calanastrabhAvavantaH kimiti praznaH ? bhagavA nAha - 'gomA' ityAdi / 'goyamA' he gautama | 'deseyA vi savvaiyA vi' dezainA api aMzataH sakampA apItyarthaH sarvejA api sarvataH kampananto'pi IlikAzailezI prApta saMsAra samApannaka aura dUsare zailezI aprApta saMsAra saNapatraka 'taNaM je te selesipaDivannanA te NaM NireyA' jo zailezImanipannaka haiM ve niSkaMpa hote haiM kyoMki jo mokSagamana samaya ke pahile zailezI ko prApta ho jAte haiM unake saba prakAra se yogakA nirodha ho jAtA hai / ataH svabhAvataH ve calana rahita ho jAte haiM / 'tastha Na je te aselesi paDivannagA te NaM senA' aura jo zailezI ko prApta nahIM hue hote haiM ve sakaMpa hote haiM / aba zrI gautamasvAmI punaH prabhuzrI se aisA pUchate haiM- 'te NaM bhaMte! kiM deteyA savveSA' he bhadanta ! jo azailezI ko prApta jIva haiM ve kyA ekadeza se sakaMpa-calanavAle hote haiM ? athavA sarvadeza se sakaMpa hote hai ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM - 'goyamA ! deseyA vi sanyA vi' he gautama! azailezI prApta jIva ekadeza se bhI sakaMpa hote haiM aura sarvadeza se bhI sakaMpa hote haiM / isakA kAraNa aisA hai ki jo , zailezI avasthA prApta sasAra samApannaka ane bIjA zailezI avasthA aprApta sasAra sabhApanna! 'tattha NaM je te selesi paDivannagA teNa' nireyA' ? zailezI pratiyanna! he, te niSNupa hoya ai, prema-mokSagamananA samaya pavAM shaisezIne prApta thaI jAya che. temene badhA prakArathI ceAganA nirAdha thaI jAya che. bhethI svabhAvathI tethe| yasana vinAnA thA laya che, 'tattha NaM je te aselesi paDivannagA te NaM sevA' bhane zaiozIne Apta thayA nathI hotA tethe saMpa hAya che. have pharIthI zrI gautamasvAmI prabhuzrIne evuM pUche che ke-- 'veNaM bhaMte! ki deseyA savveyA' he bhagavan bharausezI prApta va uddezathI sapha'pa hAya che ? athavA sarvAM dezathI sakapa hoya che ? A praznanA uttaramAM prabhuzrI Page #819 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 801 prameyacandrikA kA za035 2.4 205 zarIraprakAranirUpaNam gatyA-utpattisthAnaM gacchanto dezaijAH mAktana zarIrasthasya vivakSayA nizcalatvAt, kandukagatyA gacchantaH sarvaijAH sarvAtmanA teSAM gamanapravRttasvAditi / 'se teNaTepaMjAva nireyAvi' tatcenArthena yAvada-nirejA api atra yAvat-padena-'bhaMte ! evaM buccai jIvA seyA vi' ityasya padasandarbhasya grahaNaM bhavatIti / 'neraiyA NaM bhaMte! ki deseyA-samveyA' nairayikAH khalu bhadanta ! ki dezaijAH-sajAveti prazna:bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! dezaijA api nairayikA bhavanti tathA-sarve jA api bhvnti| 'se keNaTeNaM jAva-samveyAvi' tatkenArthana jIva ilikA (kITavizeSa) gati se utpattisthAna meM jAte haiM ve dezataH sakaMpa hote haiN| kyoMki pUrva zarIrastha aMza unakA gati kriyA rahita hotA hai aura jo kanduka kI gati se utpatti sthAna meM jAte haiM ve sarvadeza se sakaMpa hote haiM, kyoMki unakI gati kriyA sasminA hotI hai| 'se teNaTeNaM jAva nireyA vi' isa kAraNa he gautama ! maiMne aisA kahA hai ki jIva sakaMra bhI hote haiM aura niSkapa bhI hote haiN| ___aba zrI gautamasvAmI prabhuzrI se aisA pUchate haiM-'nerayA NaM bhaMte / ki deseyA savveyA' he bhadanta ! nairapika kyA ekadeza se sakaMpa calane. vAlA hote haiM athavA sarvadeza se sakaMpa hote haiM ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'goyamA' he gautama ! nairayika ekadeza se bhI sakaMpa hote haiN| aura sarva deza se bhI sakaMpa hote haiM / aba punaH zrIgautamasvAmI prabhuzrI se aisA pUchate haiM-'se keNaThe NaM jAva samveyA vi' he bhadanta ! aisA Apa gautamaspAmIna cha-"goyamA / deseyA vi samveyA vi' gautamatamA ekadezathI paNa sakaMpa hoya che, ane sarvadezathI paNa sakapa hoya che. tenuM kAraNa evuM che ke-je jIva IlikA gatithI utpatti sthAnamAM jAya che, teo dezataH sakaMpa hoya che kemake-pUrva zarIramAM rahela aMza gatikiyA vagarane hoya che. ane je kaMdukanI gatithI utpattisthAnamAM jAya che, teo sarvadezathI saka pa hoya cha. bha?-tabhanI gatiSThiyA sApAjI DAya che. 'se veNaTeNaM jAva nireyA vimA 42thI hai gautama ! meM se yu che 3-0 sa45 59 DAya cha, mana ni5 pa ya che. / / zrI gautamasvAmI prabhuzrIna me pUche che ?-'neraiyA NaM bhate ! ki deseyA savveyA' sapana nai2yi| zu zithI sa45 saya cha ? 3 sazathA sa45 kAya che 1 mA prazna uttaramA prabhuzrI che hai-'goyamA !' he gautama ! narayika eka dezathI paNa sakaMpa hoya che. ane sarvadezathI paNa sa45 uya che. 3rIthI zrI gautabhasvAmI prabhuzrIna me pUche che 3-'se keNa bha0 101 Page #820 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 802 bhagavatIne JER bhadanta ! yAvat- sabaijAH, atra yAvata - padena - 'evamucyate nairayikA dezaijA api iti sandarbhasya grahaNaM bhavatIti praznaH ? bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama! 'nerahayA dubihA pannattA' narayikAH dvividhAH malaptAH / 'taM jahA' tadyathA' 'viggahagaha samAvannagAya - aviggahagaisamAcantaMgA ya' vigrahagatisamApannakAya, ' te vigrahagatisamApannakAH kathyante ye mRtvA vigrahagatyotpattisthAnaM gacchantoti / avigrahagatisamApannakAzca vigrahagatiniSedhAt-RjugatikA avasthitAva ye te avigrahagatisamApannakAH / ' tattha NaM je teM ciggahagahasamannigA - ve NaM savvaiyA' - kisa kAraNa se kahate haiM ki nairayika ekadeza se bhI sakaMpa hote haiM aura sarvadeza se bhI sakaMpa hote haiM isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA | nerahayA dubihA pattA' he gautama! nairayika do prakAra ke kahe gaye hai- 'taM jahA' jaise- 'vigahagahasamAvannagA ya avigahagahasamAvannagA ya' vigrahagati samApannaka aura avigraha gati samApannaka jo marakara vigrahagati se utpatti sthAna meM jAte haiM, ye vigrahagati samApannaka nAraka kandukagati se utpattisthAna meM jaba jAte. haiM taba ve sarvAtmanA vahAM utpanna hote haiM, ataH ve sarvadeza se sakaMpa hote haiM aura jo avigrahagati samApannaka nAraka hai ve jo vigrahagativAle nahIM haiM / avigrahagati samApannaka nAraka Rjugatika aura aba - sthita aise do prakAra ke hote haiM, 'tattha NaM je te viggahagaisamAcannagA te NaM savvaiyA' inameM jo vigrahagati samApannaka nAraka hote haiM 1 jAva savveyA vi' he bhagavan yAya yevu zA arathI / }nairiyeke ekadezathI paNu, sakapa hoya che? ane sadezathI paNa sapa hAya che? yA praznanA uttaramA prabhuzrI che !-' goyamA ! neraiyA duvihA paznattA' he gautama ! nAyikA e prakAranA hAya che 'ta' jJaddA' te e prakAza A pramANe che. 'viggahagaisamAvannagA ya aviggahagai samAvannagA ya' vigraha gati sabhASanna ane avigraha gati samApaka marIne je vigraha gatithI utpattisthAnamAM jAya che, te vigraha gati samApanaka kahevAya che. A vigraha gati samApannaka nArA kantuka gatithI utpattisthAnamAM jyAre jAya che, tyAre teo sarvAtmathI tyAM utpanna thAya che. tethI teme sadezathI sakapa hAya che. ane avigraha gati samApannaka nAraka che, te vigrahagati vinAnA hoya che. avigraha gati samApannaka nAraka RjugativALA ane avasthita ema be prakAranA hAya che. 'tattha pAM je te viggahagaisamAvannagA teNaM savveyA' temAM ne vibhaddha gati sabhA Page #821 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramendrakA TIkA za025 u. 4 sU05 zarIraprakAranirUpaNam 3 9 tatra khalu ye te vigrahagatisamApannakA ste khalu sarvejAH, vigrahagatisamApannakA nArakA kandukagatyA gacchantIti kRtvA sarvejA iti kathyante / 'tattha NaM je te aviggahasamAvannagA te NaM deteyA' tatra khalu ye te avigrahagatisamApannakA ste khalu dezaijAH / avigrahagatisamApannAstu - narakAvasthitAM evAtra vivazivA iti sambhAvyate dehe vidyamAnA eva mAraNAntikasamudghAtAt-dezena IlikAgatyotpattikSetra spRzantIti dezaijAH svakSetrasthitA vA hastAdi dezAnAmejanAditi / 'se teNadveNaM jAva sadhveyAvi' tattenArthena gautama / evamucyate nairayikAH dezaijA api sabaijA apIti / ' evaM jAva - vemANiyA' evam - nArakave sarvAza se sapa hote haiN| kyoMki vigraha gati samApannaka nAraka kanduka kI gati se utpattisthAna meM jAte haiM / 'tattha NaM je te avigahagaha samAvannagA te NaM deteyA' unameM jo avigrahagati samApannaka nAraka haiM ve hI yahAM vivakSita hue jJAta hote haiM, jo nAraka meM hI avasthita haiM kyoMki ve nArakadeha meM vidyamAna hote hue hI mAraNAntika samudghAta dvArA IlikAgati se utpatti sthAna kA aMzataH sparza karate haiM / isaliye ye deza se sakaMpa hote haiM / athavA svakSetra meM rahe hue jIva jo apane hAtha pAMva Adi avayavoM ko calAne rUpa kriyA dvArA sakaMpa hote haiM ve gRhIta hue haiN| kyoMki isa prakAra se inameM deza se sakaMpa hotA hai - sarvAza se nahIM / 'se teNaTTeNaM jAva savveyA vi' isa kAraNa he gautama! maiMne aisA kahA hai ki nairayika deza se bhI sapa hote haiM aura sarvAza se bhI sakaMpa hote haiM / 'evaM jAva mAniyA' nAraka ke jaise hI yAvat vaimAnika bhI deza se bhI sapa "punaka nAraka hAya che, tee sarvozathI sakarUpa hAya che. kemake vigrahagati sabhApanna! nA24 4nhumnI gatithI utpatti sthAnamA laya che, 'tattha je aviggahagaMisamAvannagA ve NaM deseyA' avigraha gati sabhApanna me nAro ahIyAM vivakSita thayA che ke je nArakAmAM ja avasthita hAya che. kemake-te nArakAnA zarIrazamAM vidyamAna haiAvA chatAM paNa mAraNAntika "samudbhAta dvArA ilikAgatithI utpattisthAnanA azataH spa kare che, tethI te dezathI sapa * DAya che. athavA peAtAnA kSetramAM rahelA jIvA peAtAnA hAthapaga vigere avayavAne calAvavA rUpa kriyA dvArA sakapa DAya che. kemake A rIte temAM dezI soya che. sarvAMzathI nahIM' 'se teNaTTeNaM jAva savveyA vi' te rathI he gautama! meM bhevu dhu ke-nairiyakA dezathI paNu sapa hAya che, mane sarvAMzI saya hoya che. 'eva' jAva vaimANiyA' nAranI 1 803 Page #822 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 904 bhagavatI sUtre ghadeva yAvad vaimAnikAH dezaijAH api sarvejA api yuktayAdikantu - nArakavadeva sarvatra vicicya jJAtavyamiti bhAvaH // 05 // 'anantarapUrva prakaraNe jIvavaktavyatA kathitA, atha - bhajIvavaktavyatAmAha'paramANupoggalA NaM bhaMte !' ityAdi / mUlam - paramANupoggalANaM bhaMte! kiM saMkhejjA asaMkhejjA anaMtA ? goyamA ! no saMkhejjA no asaMkhejjA anaMtA / evaM jAva anaMta esiyA khaMdhA / egapaesogADhA pAM bhaMte! poggalA kiM saMkhejjA asaMkhejjA anaMtA / evaM cetra evaM jAva asaMkhejjapaesogADhA / egasamaya hiiyANaM bhaMte! poggalA kiM saMkhejjA 0 evaM caiva evaM jAva asaMkhejjasamayadviiyA / egaguNakAlagANaM bhaMte! poggalA kiM saMkhejjA0 evaM ceva evaM jAva anaMtaguNakAlagA evaM avasesA vi vaNNa-gaMdha rasa- phAsA NaiyavvA jAva anaMtaguNalukkhati / eesi NaM bhaMte! paramANupoggalANaM duppa esiyANa ya khaMdhANaM davtraTTayAe kayare kayarehiMto appA cA bahuyA vAtullA vA visesAhiyA vA ? goyamA ! duppaesiehito khaMdhehiMto paramANupoggalA davvaTTayAe bahugA / eesi NaM bhaMte ! duppaesiyANaM tippae siyANa ya khaMdhANaM davvaTTayAe kayare, kayarehiMto bahuyA0 / goyamA ! tippae siehiMto khaMdhehiMto duppaesiyA khaMdhA davvaTTayAe bahuyA evaM eeNaM gamaeNaM jAva dasapaesiehiMto khaMdhehito navapaesiyA khaMdhA davvaTTayAe bahuyA / eesi NaM bhaMte! dasapaesiyANaM pucchA ? goyamA ! dasapapasiehiMto hote haiM aura sarvAMza se bhI sakapa hote haiN| isa viSaya meM yukti Adi kA kathana nAraka ke prakaraNa meM jaise kahA gayA hai usI prakAra se yahAM para bhI vaha kahanA cAhiye // sU05|| jemaja thAvat vaimAnikA paNu dezathI paNa sakaMpa hAya che. ane sarvozathI pazu saMpa hoya che. A viSayamA yuktipUrvakanuM kathana nArakanA prakaraNamAM je pramANe kahela che. eja pramANe ahIMyAM paNa samajavuM joie. spA Page #823 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameya bandrikA TIkA za025 u.4 sU06 paramANupudgalAnAM saMkhyeyatvAdikam 805 khaMdhehiMto saMkhejjapaesiyA khaMdhA davvaTTayAe bahuyA / eesi NaM bhaMte ! saMkhejja0 pucchA ? goyamA ? saMkhejjapaesiehito khaMdhehiMto asaMkhejjapaesiyA khaMdhA davaDayAe bahuyA / eesi NaM bhaMte ! asaMkhejja0 pucchA ? goyamA ! asaMkhejjapaesiehiMto khaMdhehiMto anaMtapaesiyA khaMdhA vaTTayAe bahuyA // sU0 6 // chAyA - paramANupudgalAH khalu bhadanta / kiM saMkhyeyAH - asaMkhyeyAH - anantAH ? gautama ! no saMkhyeyAH - no asaMkhyeyAH - anantAH, evaM yAvadanantapradezikAH skandhAH / ekapradezAvagADhAH khalu bhadanta ! putralAH kiM saMkhyeyAH - asaMkhyeyAH - anantAH / evameva evaM yAvadasaMkhyeyamadezAvagADhAH / ekasamayasthitikAH khalu bhaddanta ! pudgalAH kiM saMkhyeyAH - prasaMkhyeyAH - anantAH / evameva evaM yAvat-asaMkhyeyasamayasthitikAH / ekaguNakAlakAH khalu bhadanta ! puhalAH kiM saMkhyeyAHasaMkhyeyA. - anantAH ? evameva / evaM yAvadanantaguNakAlakAH / evam - avazeSA api varNa- gandha-rasa- sparzA netavyAH / yAvadanan gugarUkSA ivi - eteSAM khalu bhadanta ! paramANupudgalAnAM dvipadezikAnAM ca skandhAnAM dravyarthatayA katare katarebhyo'llA vA cahukA vA tulyA vA vizeSAdhikA vA ? gautama ! dvipadezikebhyaH skandhebhyaH paramANupudgalA dravyArthatayA bahukAH / eteSAM khalu bhadanta ! dvipradezikAnAM tridezikAnAM ca skandhAnAM dravyArthatayA katare katarebhyo vahukAH ? gautama ! trimadezikebhyaH skandhebhyaH dvimadezikAH skandhAH dravyArthatayA vahukAH / evam - etena gamakena yAvad dazama dezikebhyaH skandhebhyo natra pradezikAH skandhAH dravyArthatayA bahukAH / eteSAM khalu bhadanta / dazapradezikAnAM pRcchA ? gautama ! dazapadezikebhyaH skandhebhvaH saMkhyeyamadezikAH skandhA dravyArthatayA vahukAH / eteSA~ khalu bhadanta ! saMkhye 50 pRcchA ? gautama ! saMkhyeyamadezikebhyaH skandhebhyaH asaMkhyeyamadezikAH skandhAH dravyArthatayA bahukAH eteSAM khalu bhadanta / asakhyeya0 pRcchA ? gautama ! asaMkhyAtama dezikebhyaH skandhebhyo'naMtapradezikAH skandhAH dravyArthatayA bahukAH ||m06|| TIkA- 'paramANupoggalA gaM bhaMte / " paramANupudgalAH khalu bhadante / kiM saMkhejjA-asaMkhejjA- anaMtA' kiM saMkhyAtAH - asakhyAtAH - anantAH vA bhavantIti anantara pUrva prakaraNa meM jIva ke viSaya meM vaktavyatA kahI gaI hai / aba sUtrakAra ajIva ke viSaya meM vaktavyatA kahate haiM - 'prmaannuA pahelAnA prakaraNamAM jIvanA sabaMdhamAM kathana karela che. have sUtrakAra alavanA sauMgaMdhamAM sthana re che- 'paramANupoggalANa bhate ! kiM saMkhejjA' dhatyAhi Page #824 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre praznaH ? bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'no saMkhejjAno asaMkhejjA-aNaMtA' no saMkhyAtAH paramANupudgalAH-na vA-asaMkhyAtAH kintuanantA eva paramANavo bhavantIti 'evaM jAva-agaMtapaesiyA khaMdhA' evam-paramANupudgalavadeva yAvat anantapradezikAH skandhAH, anantAH pradezAvayavatayA vidyante yeSAM teM anantapadezikAH skandhA avyvinH| tathA ca-dvipadezikaskandhAdArabhyA'nantapradezikAH skandhA no saMkhyAtAH-no asaMkhyAvAH kintu-anantA bhavantIti bhAvaH / 'egapaesogADhA NaM bhaMte !' ekapradezAvagADhAH khalu bhadanta ! pudgalAH 'ki saMkhejjA-asaMkhejjA-aNaMtA' kiM sakhyAtA:-asaMkhyAtAH-anantA: he bhadanta ! poggalA Na bhaMte ki sakhejjA' ityAdi sUtra 6 / TIkArtha-isa sUtradvArA zrIgautamasvAmI ne prabhuzrI se aisA pUchA haiparamANupoggalA NaM bhaMte / ' he bhadanta ! paramANu pudgala 'kiM saMkhejjA, asaMkhejjA, aNaMtA' kyA saMkhyAta haiM ? athavA asaMkhyAta haiM ? athavA ananta haiN| isake uttara meM prabhuzrI gautamasvAmI se kahate haiN-'goymaa| no saMkhejjA, no asaMkhejjA aNaMtA' he gautama | paramANu pudgala na saMkhyAta haiM, na asaMkhyAta hai kintu ananta hI haiN| 'evaM jAva aNaM tapaesiyA khaMdhA' isI prakAra se yAvat anantapradezoM vAle jo skandha haiM ve bhI ananta hI haiM / isa prakAra dvipradezika skandha se lekara ananta pradezipha skandha na saMkhyAta haiM na asaMkhyAta haiM kintu ananta haiN| . aba gautamasvAmI prabhuzrI se aisA pUchate haiM-'egapaesogADhA NaM bhaMte!' he bhadanta ! eka AkAzapradeza meM avagADha avasthita-pudgala kyA saMkhyAta hai ? athavA asaMkhyAta haiM athavA ananta haiM ? isake uttara meM 1 TIkArtha-A sUtrapATha dvArA zrI gautamasvAmIe prabhuzrIne evuM pUchyuM cha -'paramANupoggalANaM bhaMte !' 8 sagavan 52mAra pusa 'ki saMkhejA, asaMkhejjA, aNaMtA' sabhyAta cha ? abhyAta cha 1 sayA manAta che 1 mA prazana uttaramA prabhuzrI gautabhAvAmIna De che 4-'goyamA! no saMkhejjA, no asaMkhenjA, aNatA' 3 gItama ! 52mA pugata yAta nayI masa / bhyAta 5 nathI. paraMtu anata cha 'evaM jAva aNatapaesiyA khaMghA' melA pramANe yAvat anaMta pradezAvALA je kaMdhe che, te paNa anaMta ja che. " A pramANe be pradezavALA dhAthI laIne anaMta pradezavALA skaMdhe saMkhyAta nathI. tema asaMkhyAta paNa nathI. paraMtu anaMta ja che. ve zrI gautabhasvAmI prabhuzrIna me pUche che 8-'egapaesogADhA NaM bhaMte !' 8 sAvana me mA pradezamA masADha-mapasthita-27sA purAvA Page #825 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trafatafat 025 u.4 sU06 paramANupudgalAnAM saMkhyeyatvAdikam 807 ekasminnAkAzapradeze vidyamAnAH pudgalAH kiM saMkhyAtAH - asaMkhyAtAH - anantA vA bhavantIti praznaH ? bhagavAnAha - ' evaM cetra' evameva paramANupudgalavadeva ekapradezAtragADhA : pudgalA mo saMkhyAtAH na vA asaMkhyAtAH kintu anantA eva bhavantIti / ' evaM jAva asaMkhejjapae sogAdA' evam - yAvad - asaMkhyeyama dezAvagADhaH / evam - ekamadezAvagADhapudgalavadeva dvipadezikAdArabhya - asaMkhyAtAkAzamadeze varttamAnAH puMdralA api no saMkhyAtAH - na vA - asaMkhyAtAH kintu - anantA bhavanti / yAvatpadena dvipadezikAdArabhya saMkhyAtamadezAvagADhAnAM pudgalAnAM grahaNaM bhavatIti / 'ega samayaDiyA saMte!' ekasamayasthitikAH khalu bhadanta ! ekasmin samaya evaM sthitiyeSAM vidyate te ekasamayasthitikAH, 'poragA ki saMkhe0jA0' pudgalAH kiM sNkhyaataa|-asNkhyaataaH - anantA veti praznaH ? uttaramAha - ' evaM ce' evam - eka. prabhuzrI kahate haiM - ' evaM 'ceva' he gautama! eka AkAzapradeza meM avasthita pudgala paramANupudgala ke jaise na saMkhyAta haiM, na asaMkhyAta haiM kintu ananta hI haiM / 'evaM jAca asaMkhejjapaesogADhA' isI prakAra se yAt dvipradezAvagADhaskaMdha se lekara AkAza ke asaMkhyAta pradezoM meM avagADha jo pudgala haiM ve bhI ananta haiM saMkhyAta athavA asaMkhyAta nahIM haiM / yahAM yAvatpada se dvipradezAvagADha skandha se lekara saMkhyAta pradezAvagADha pudgaloM kA grahaNa huA hai / aba zrIgautamasvAmI prabhuzrI se aisA pUchate haiM- 'ega samayaDiyA NaM bhaMte! poggalA kiM saMkhejjA 0 ' 'he bhadanta ! eka samaya kI sthitivAle pudgala kyA saMkhyAta haiM ? athavA asaMkhyAta hai ? athavA ananta haiM ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM-' evaM ceva' eka 3 praznanA zu sakhyAta che? athavA asaMkhyAta che? athavA anaMta che? A uttaramAM praluzrI gautamasvAbhIne he che ! - 'eva ceva' he gautama! bhe AkAza pradezamAM rahelA pudgalA paramANu pudgalanI jema sakhyAta nathI asabhyAta pazu nathI paraMtu anaMta che. 'eva' jAva asakhejapaeso gADhA' se prabhA cAvat e pradezavALA skaMdhathI laine AkAzanA asa khyAta pradeze!mAM rahelA je pudgaleA che, teo paNu anaMta che. sa khyAta athavA asaMkhyAta nathI. ahIMyAM yAvatpadathI e pradezavALA skaMdhathI laIne sakhyAta pradezeAmAM avagADha thayelA pudgalA zradgha karAyA che. Ive zrI gautamasvAmI anuzrIne yevu che che - 'ega samayadviiyANaM bhaMte ! poggalA ki N saMkhejjA' he bhagavan the! samayanI sthitivAjA yugaseo zu sakhyAta che? athavA asakhyAta che? athavA anaMta che? A praznanA utta2bhaaN prabhuzrI +-he che - 'eva ceva' : pradezamAM bhavagADha yuddagateo prabhA Page #826 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre. pradezAvagADhapudgalavadeva ekasamayasthitikAH pudgalAH na saMkhyAtAH; na vA - asaM.. khyAtAH kintu - anantA eveti bhAvaH / ' evaM jAva - asaMkhejjasamaya hiyA' evaM yAvad asaMkhyeyasamayasthitikAH / evaM yathA - ekasamayasthitikAH pudgalAH tathA- dvisamagra sthitikAdArabhyA'saMkhyAta samayasthitikAH pudgalAH na saMkhyAtA:-- na. vA- asaMkhyAtAH / kintu anantA eva / yAvatpadena dvisamayasthitikA:dArabhya saMkhyeyasamayasthitikapudgalAnAM grahaNaM bhavatIti / 'egaguNakAlagANaM bhaMte poggalA ki saMkhejjA0' ekaguNakAlakAH khalu bhadanta ! pudgalAH kiM saMkhyeyA asaMkhyeyA antAveti praznaH ? bhagavAnAha - ' evameva ' evameva - ekasamayasthitikapudgalavadeva ekaguNakAlakAH pudgalA api na saMkhyAtA nA'saMkhyAtAH kintu - ana pradezAvagADha pudgala ke jaise hI ekasamaya kI sthitivAle jo pudgala haiM, ve bhI ananta hai, saMkhyAta athavA asaMkhyAta nahIM haiM / ' evaM jAva asaMkhejja samayaDiyA' isI prakAra se eka samayasthitika pudgaloM ke jaise - dvisamayasthitika pudgala se lekara asaMkhyAta samaya kI sthitivAle jo pudgala haiM ve ananta haiM, saMkhyAta athavA asaMkhyAta nahIM haiM / yahA~ yAspada se dvisamaya kI sthitivAle pudgaloM se lekara saMkhyAta samaya kI sthitinAle pudgaloM kA grahaNa huA hai / aba zrIgautamasvAmI prabhuzrI se aisA pUchate haiM - ' egaguNakAlagANaM bhaMte / poggalA kiM saMkhejjA0' he bhadanta ! jo pudgala eka guNa kAle varNa haiM ve kyA saMkhyAta haiM ? athavA asaMkhyAta haiM ? athavA ananta haiM ? isake uttara meM prabhuzrI gautamasvAmI se kahate haiM- 'evameva' he gautama! eka samayasthitika pudgala ke jaise hI eka guNa kRSNavarNavAle jo pudgala haiM ve ananta haiM, saMkhyAna athavA 608 - eka samayanI sthitivALA je pudgalA che, tee paNa anata che sa khyAta athavA asa MkhyAta nathI 'eva' jAva asaMkhejjasamaya TTiiyA' me prabhA samayanI sthitivALA pudgaleA pramANe-e samayanI sthitivALA pudgalAthI laIne asaMkhyAta samayanI sthitivALA je pudgaleA che, tee paNa ana ta che, sakhyAta athavA asakhyAta nathI. ahI yAM yAvapadathI e samayanI sthitivALA pudgaleAthI laIne sakhyAta samayanI sthitivALA puddagale grahaNa rAyA che irIdhI zrI gautamasvAmI anuzrIne bhedhuM pUche che hai- 'ega guNakAlagANaM bhaMte! pogalA ki saMkhejjA0' he bhagavan ke yugaseo guNA vadhu vALA che, tee zu* sakhyAta che ? athavA asa MkhyAta che ? athavA anaMta che? A praznanA uttarabhAM prabhuzrI gautamasvAmIne he che - 'evameva' he gautama! eka samayanI sthitivALA pudgalanA kathana pramANe ja eka z Page #827 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za025 u.4 sU06 paramANupudgalAnAM saMkhyeyatvAdikam 809 tA eveti / 'evaM jAva-aNaMtAguNakAlagA' evam-yAvat-anantaguNakAlakA pudglaaH| ekaguNakAlakapudgalavadeva dviguNakAlakapudgalAdArabhyA'nantaguNakAlakAra pragalAH no saMkhyAtAH no asaMkhyAtAH anantA eveti / yAvatpadena dviguNakAlaka pudgalAdArabhya asaMkhyAtaguNakAlakapudgalAnAM grahaNaM bhavatIti evaM avasesAvi vanagaMdha-rasa-phAsA NeyanA jAva-aNaMtaguNalukkhatti' evam-evazeSA api varNagandharasa-sparza netavyAH yAvat anantaguNarakSA iti / evaM kAlavarNavadeva avaziSTA zcaturvarNAH dvigandha-paJcarasA'STasparzA jnyaatvyaaH| kiyatparyantaM netavyAstatrAha'jAva' ityAdi / yAvat anantaguNa rUkSA iti, 'eesi NaM bhaMte !' eteSAM khala bhadanta ! 'paramANupoggalANa duppaesiyANa ya khaMdhA ' paramANupudgalAnAM dvimade. zikAnAM ca skndhaanaam-avyvinaamityrthH| 'dabaTTayAe' dravyArthatayA-dravya. rUpeNetyarthaH 'kayare kayarehito appA vA-bahuyA vA-tulkA vA-visesAhiyA vA' asaMkhyAta nahIM haiN| 'evaM jAva aNaMtaguNakAlagA' ekaguNa kRSNavarNapAle pradagala kI prakAra dviguNakRSNavarNavAle pudagala se lekara anaMtaguNa kRSNavarNavAle pudgala bhI saMkhyAta nahIM haiM aura na asaMkhyAta hI haiM kintu ananta haiM / yahAM yAvatpada se dviguNakAlaka pudgala se lekara asaMkhyAtaguNakAle pudgaloM kA grahaNa huA hai| 'evaM avasesA vi vanna, gaMdha, rasa phAsA NeyatvA jAva aNaMtaguNalukkhatti' isI prakAra se avaziSTa varNa, gaMdha, rasa aura sparza ke sambandha meM yAvat anantaguNa rUkSa sparza taka jAnanA caahiye| / agha zrIgautamasvAmI pramuzrI se aisA pUchate haiM-'eesi NaM bhaMte ! paramANupuggalANaM duppaesiyANa ya khaMdhArNa' he bhadanta ! paramANu pudgaloM kALA varNavALA je pudgale che, teo anaMta che, sakhyAta athavA asa khyAta nathI. 'evaM jAva aNataguNA kAlagA' gura 4 // 1 pusanA kathana pramANe be guNa kALA varNavALA pudgalathI laIne anaMta guNa kALA varNavALA pudgale paNa saMkhyAta nathI, ane asaMkhyAta paNa nathI. parata anaMta che. ahI yAM yAvAdathI be guNa kALA varNavALA pudgalothI laIne asbhyaataay| sa / galAne ghaDaera 42vAmAM mAvasa 2. 'eva avasesA vi vanna, gadha, rasa, phAsA NeyavvA, jAva aNataguNalukkhatti' se pramANe bAkInA varNa, gaMdha, rasa ane sparzanA saMbaMdhamAM yAvatu anaMta guNa rUkSa 25 sudhI, sabhA have zrI gautabhasvAmI prabhuzrIna me pUche che hai-'eesi NaM bhaMte / paramANu puggalANa duppaesiyANa ya khaMdhANaM' 1 mApana 52mA pugato mana sa0 102 Page #828 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI katare katarebhyo'lpA vA-bahukA vA tulyA vA-vizeSAdhikAveti prazno'lpapaMhutvAdi vissykaa| bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! . 'duSaesiehito khaMdhehito paramANupoggalA-baTTayAe bahugA' dvipadezikebhyaH skandhebhyaH paramANupudgalAH dravyArthatayA-dravyasvarUpeNa bahukA bhavanti / icaNu kA'yavayavizyA svandhebhyaH paramANavo'vayavA vahA sUkSmatvAd-ekatvAca / avaM yavI vyApyo bhavati, avayavAH-vyApakAH bhavanti, iti vyApyApekSayA vyApakAnAmadhikatvaM svAbhAvAditi / ataH paramANavo'dhikAH dvayaNukAd avayavinazrasadapekSayA-alpA bhavantIti bhAvaH / anye tu-sthUlatvAdayavinaH stokAH vastuM aura dvipradezika skandhoM meM 'davaTTayAe' dravyarUpa se 'kayare kayarehito appA vA, bahuyA vA, tullA vA visesAhiyA vA' kauna pudgala kina pudagaloM se alpa haiM ? kauna kina se bahuta haiM ? kauna kina ke barAbara haiM ? aura kauna phinase vizeSAdhika haiM ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM -'goyamA | duppaesihiMto khaMdhehito paramANu poggalA davaTTayAe bahugA' he gautama ! dvipradezika skandhoM se paramANu pudgala dravarUpase yahuta haiN| kyoMki paramANu pudagalarUpa avayava sukSma hote haiM aura eka hote haiN| tathA dvipadezika Adi skandha paramANupudgaloM kI apekSA sthUla hote haiM isa kAraNa ve thoDe haiM / tathA avayavI vyAppa hotA hai aura avayava vyA. paka hote haiM / isaliye bhI vyApya kI apekSA vyApakoM kI svabhAvataH adhikatA hotI hai / ataH yaha mAnanA par3atA hai ki do paramANu Adi avaviyoM kI apekSA paramANu avayava adhika haiM aura unakI apekSA pradezavAja 24 ghAmA 'davvaTThayAe' dravyapAthI 'kayare kayarehito appA vA, bahuyA vA, tullA vA, visesAhiyA vA' yA pudagala yA pugako 42tAM 565 che? kayA pudgale kayA pudgalenI barobara che? ane kyA pudgale kayA pudgalathI vizeSAdhika che? A praznanA uttaramAM prabhutrI kahe che ke'goymaa! duppaesie hiMto khaMghehi to paramANupoggalA vvaTTayAe bahugA' : gautama! be pradezavALA skaMdhothI paramANu pudagala dravyapaNuthI vadhAre che. kemake paramANu pudgala rUpa avayava sUkSma hoya che ane eka hoya che tathA be pradeza vigere ska dha parama pudgalonI apekSAthI sthUla hoya che. te kAraNathI teo a5 che. tathA avayavI vyApya hoya che, ane avayavavyApaka hoya che, ethI paNa vyAkhyA karatAM vyApakonuM adhikapaNuM svAbhAvika hoya che. jethI e mAnavuM paDe che ke-be paramANuM vigere avayaviyenI apekSAthI paramANu avayava vadhAre che, ane tenA karatAM be paramANuM vigere avayavI a85 Page #829 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TokA za025 u. sU06 paramANupudgalAnAM saMkhyeyatvAdikam 111 svabhAvAdvA avayavinaH stokAH / 'eesiNaM bhaMte ! eteSAM bhadanta ! 'duppaesiyA NaM tippaesiyANa ya khaMdhANa davaTTayAe kayare kayarehito bahuyA'-dviprade. zikAnAM-tripradezikAnAM ca skandhAnAmavayavinAM dravyArthatayA-dravyasvarUpeNa katare katarebhyo bahukA:-bahutvasaMkhyAvanto bhavantIti praznaH ? bhagavAnAha-'goyamA' ityaadi| 'goyamA' he gautama ! 'tippaesiehito khaMdhe hito duppaesiyA khaMdhA davaTThayAe bahuyA' tripradezikebhyaH skandhebhyo dvipradezikAH skandhAH dravyArthatayA bahukAH pUrvapUrvaskandhApekSayA-uttarottare stokAH, pUrvapUrve ca bahukA bhavantIti / evaM eeNaM gamaeNaM jAva-dasapaesiehito khadhehito navapaesiyA khaMdhA bahuyA' evamupayuktakrameNa etena gamakena pAThakrameNa yAvad-dazapradezikaskandhebhyo do paramANu Adi avayavI stoka (thoDe) haiM / tathA-aura jo avayavI haiM ve sthUla hone se athavA vastusvabhAva se stoka haiM / aba gautamasvAmI ! prabhuzrI se aisA pUchate haiM-'eesi NaM bhaMte ! duppaesiyA gaM tippaesiyANa ya khaMdhA NaM dabaTTayAe kacare kayarehito bahuyA' he paramadayAlu bhadanta ! ina dvipradezI skadhoM aura tripradezI skaMdhoM meM dravyarUpa se kauna skandha kisa skandha kI apekSA se bahuta saMkhyAvAle haiM ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'goyamA' he gautama ! 'tippaesiehito khaMdhehito duppaesiyA khaMdhA davaTTayAe bahuyA' tripradezika skandhoM kI apekSA dvipradezika skandha dravyarUpa se bahuta saMkhyAvAle haiM / isa prakAra pUrva pUrva skandhoM kI apekSA se uttarottara skandha stoka (thoDe) hai aura pUrva pUrva ke skandha bahuta haiM 'evaM eeNaM gamaeNaM jAva dasapaesiehito khaMdhehito navapaesiyA, khaMdhA bahuyA' isa prakAra pATha krama dvArA daza thoDA che. tathA bIjA je avayavI che, te sthUla hovAthI athavA vastu mAthI 2 / 4-85 che. ve zrI gautamasvAmI prabhuzrIna. me pUche che hai-'eesi Na bhaMte ! duppaesiyANa tippae siyANa ya khaMdhANaM davaTTayAe kayare kayarehito bahuyA' 52madhyA , bhagavana A be pradezavALA audhe ane traNa pradezavALA skadhAmAM dravyapaNAthI ka skaMdha' kayA skadhanI apekSAthI bahu-saMkhyAta che? A praznanA uttaramAM prabhuzrI 43 cha -'goyamA gautama ! "tippaesiehi to khaMghehito duppaesiyA khaMdhA vvayAe bahuyA' traya prazava 24 / 42di se pradezavAmA 124 ghA'dravyapAthI padhAre sadhyAvANA'cha, 'ma 'rIta pdde| paDesAnA 4 the| karatAM pachI pachInA skaMdhe apaDA che ane pUrva pUrvanA skaMdhe vadhAre cha. 'eva eeNaM gamaeNaM jAva dasapaesiehi to khaMghehito navapaesiyA khaMdhA Page #830 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 111 bhagavatIsUtra navapradezikAH skandhA bahukAH / atra yAvat-padena catuHpradezikarakandhApekSayA tripradezikAH skandhA bahukA ityAramya nava pradezikaskandhApekSayA-aSTa. pradezikAH skandhA bahukAH' eteSAM grahaNaM bhavati / pUrvapUrve'lpapradezikA uttarottarebhyo'dhikapadezavadbhayo bahukA bhavantIti bhAvaH / "eesiNaM bhaMte ! dasapaesiya0 pucchA ?' eteSAM khalu bhadanta ! dazabhadezikaskandhAnAM saMkhyAta. pradezika skandhoM kI apekSA nau pradezoM vAle skandha dravyarUpa se adhika haiM aisA jJAta ho jAtA hai / yahAM yAvat zabda se isa pATha kA saMgraha haA hai ki 'catuH pradezika skandhoM kI apekSA tripradezika skandha dravyArtharUpa se bahuka-bahuta saMkhyAvAle haiN| pAMca pradezikaskandhoM kI aMpekSA cAra pradezoM vAle skandha dravyarUpa se bahuta haiN| chaha pradezoM vAle skandhoM kI apekSA pAMca pradezoM vAle skandha bahuta haiN| sAtapradezoM vAle skandhoM kI apekSA chaha pradezoM vAle skandha dravyarUpa se bahuta haiN| ATha pradezoM vAle skandhoM kI apekSA sAtapradezoM vAle skandha dravyarUpa se bahuta haiM aura nau pradezoM vAle skaMdhoM kI apekSA ATha pradezoM vAle skaMdha dravyarUpa se adhika hai / tathA dazapradezoM vAle skandhoM kI apekSA nau pradezoM vAle skandha dravyarUpa se adhika haiN|' isa prakAra pUrva pUrva ke 'alpa pradezoM vAle skandha uttarottara ke adhika pradezoM vAle skandhoM se bahusva saMkhyAvAle hote haiN| 'eesi gaMbhaMte ! dasapaesiya0 pucchA' isa sUtra pATha dvArA zrIgautamabahuyA' mA zata mA sUtrapAThanA zubha prabhArI 12 prazAA 24 ghI 42tA nava pradezavALA dravyapaNuthI vadhAre che, tema jANavAmAM Ave che. ahIMyAM yAspadathI A pAThane saMgraha thayo che ke-cAra pradezavALA ska karatAM traNa pradezavALA ka che dravyapaNAthI vadhAre adhika saMkhyAvALA che. pAca pradezavALA skaMdhe karatAM cAra pradezavALA che dravyapaNAthI vadhAre che. cha pradezavALA kA karatAM pAMca pradezavALA skardha dravyapaNAthI, vadhAre che. sAta pradezavALA kape karatAM cha pradezavALA dhe dravyapaNuthI vadhAre che, ATha pradezavALA A dha karatAM sAta pradezavALA kaMdhe dravyapaNuthI vadhAre che. ane nava pradezavALA skaMdha, karatA ATha pradezavALa che dravyapaNAthI vadhAre che. tathA daza pradezavALA saka karatAM nava pradezavALA skaMdha dravyapaNAthI vadhAre che. A rIte pahelA pahelAnA apa pradezevALA kaMdho pachI pachInA vadhAre pradezavALA audho karatAM vadhAre-vadhAre saMkhyAvALA hoya che. te 'eesi gaM bhaMte ! dasapaesie pucchA' mA suutr542|| zrI gItabhAbhI Page #831 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyabA kA TIkA 2025 u.4 sU06 paramANupudgalAnAM saMkhyeyatvAdikam 813 madezikamkandhAnAM ca katare katarebhyo'lpA vA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikA cA-uti praznaH 1 bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he-gautama ! 'dasapaesierito baMdhehito saMkhejjapaesiyA khaMdhA dabaTTayAe bahuyA' dazapadezikaskanyebhyaH saMkhyAtamadezikAH skanyAH dravyAryatayA-adhikAH, dazapadezikApekSayA punaH saMkhyAtAdezikA bahavo bhavanti, saMkhyAtasthAnAnAM bahutvAditi / 'eesiNaM bhaMte ! saMkhejja0 pucchA ? eteSAM khalu bhadanta | saMkhyAtapradezikAnAmasaMkhyAtapradezikAnAM ca katare katarebhyo dravyArthatayA'dhikA vA bhavantIti praznaH ? bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'saMkhejjapaemiedito khaMdhe hito asaMkhejjapaesiyA baMdhA davaTTayAe pahuyA' sakhyAtAdezikebhyaH skandhe. svAmI ne prabhuzrI se aisA pUchA hai-he bhadanta ! daza pradezo pAle skandhoM aura saMkhyAtapradezika skaMdho ke bIca meM kauna skandha kina skandhoM se alpa haiM ? kauna kina se bahuna haiM ? kauna kina ke gharAghara haiM? aura kauna kina se vizeSAdhika hai ? isa prazna ke uttara meM pramuzrI kahate haiM-'goyamA! dasapaesiehito khaMdhehiMto saMkhejjapae. miyA khaMdhA davaTTayAe ghaDayA' he gautama | dazapradezika skandhoM se saMkhyAta pradezika skandha dravyarUpa se adhika haiN| kyoM ki saMkhyAtake sthAna pahuna hote haiM / 'eesi NaM bhaMte ! saMkhejja pucchA' isa sUtra pATha dvArA zrIgautamasvAmI ne prabhuzrI se aisA pUchA hai ki saMkhyAtapradezoM vAle skandho meM aura asaMkhyAta pradezoM vAle skandhoM meM kauna kina se dravyarUpa se adhika hote haiM ? isake uttara meM prabhuzrI kahate hai-'goyamA! saMkhejjapaesistiokhaMdhehito asaMkhejjapaesiyA khaMdhA dabaTTayAe bahayA' prazrIne evuM pUche che ke-he bhagavan dasa pradezevALA ska che ane saMkhyAta pradezavALA. skandhAmAM kayA skaMdhe kayA audhe karatAM alapa che? kayA sko kayA kaMdhathI vadhAre che? kayA skaMdha kayA kaMdhonI barobara che? kayA che nAthI vizeSAdhi cha ? mA prazna uttaramA prabhuzrI 4 -'goyamA / usa paesiehito khaMdhehi to sakhejjapaesiyA khaMdhA vvaTThayAe bahuyA' he gItama! iza pradezavALA be karatAM saMkhyAta pradezovALA audho dravyapaNuthI adhika che. kemake saMkhyAtanA sthAna vadhAre che. ___ 'esi Na bhaMte ! saMkhejja pucchA' mA sUtrapA8 vA zrI gautamasvAmI prabhuzrIne evuM pUchayuM ke-saMdhyAta pradezAvALA ska dhamAM ane asaMkhyAta pradezevALA skaMdhamAM dravyapaNAthI keNa kenAthI adhika hoya che ? A praznanA uttaramA prabhuzrI che 4-'goyamA! saMkhejjapaesehi to khaMdhehi to asaMkhejja. Page #832 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI bhyo'saMkhyAtapradezikAH skandhA dravyArthatayA bahukAH / saMkhyAtamadezikA pekSayA - saMpAta madezikAnAM bahutvAt sthAna vahutyAdeva saMkhyAtApekSayA - asaMkhyAtA bahukA bhavantIti bhAvaH / 'eesi NaM bhaMte ! asaMkhejja0 pucchA ?' eteSAM khalu bhadanta ! asaMkhyAta - pradezikAnAmanantapradezikAnAM ca skandhAnAM katare katarebhyo'dhikA bhavantIti prazna: : bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'asaMkhejjapasie hiMto aNataparasiyA khaMdhA davbaTTayAe bahuyA' asaMkhyAmadezikebhyaH skandhebhyo'anaMta pradezikA : skandhA dravyArthatayA bahukAH / saMkhyAtamadezika skandhA'pekSayA asaMkhyAta pradezikAH skandhA vahukA bhavanti sthAnavahutvAt atra tu - anantamade . he gautama! saMkhyAta pradezoM vAle skandhoM se asaMkhyAta pradezoMvAle skandha dravyarUpa se bahuta haiM / kyoki asaMkhyAta ke bhI sthAna bahuta hote haiM / isaliye saMkhyAta kI apekSA asaMkhyAta adhika kahe gaye haiM / 114 'eesi NaM bhaMte! asaMkhejja0 puccha / ' isa sUtra pAThadvArA zrIgautamasvAmI ne prabhuzrI se aisA pUchA hai ki he bhadanta ! jo pudgala skandha asaMkhyAta pradezo vAle haiM unase jo pudgala skaMdha ananta pradezoM vAle haiM ve adhika hai' isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'he gautama jo asaM khyAta pradezikassdha haiM, vaha anantapradezika skaMdhoM se dravya kI apekSA bahuta haiM / aura anantapradezika skandha alpa haiN| kyoM ki inakA tathA vidha sUkSma pariNAma hotA hai / saMkhyAta pradezoM kI apekSA jo asaM 'rUpAta pradezika skandhoM meM adhikatA kahI gaI hai usakA kAraNa sthAna * esiyA khaMvA davvaTTayAe bahuyA' he gautama! sabhyAta pradezovANA 24 dhothI asa'khyAta pradezAvALA skaMdha draSyapaNAthI vadhAre che. kemake asa'khvatanA sthAnA paNa adhika hAya che, tethI sakhyAta karatAM asakhyAta adhika kahela che. 'esi NaM asaMkhejja0 pucchA' mA sUtrapATha dvArA zrI gautamasvAbhIkhe prabhuzrIne evu' pUchyuM che ke-he bhagavat je pudgala skadhA asakhyAta pradezeAvALA che tenAthI anaMta pradezAvALA je pudgala spardhA che, te zu' adhika che? A praznanA uttaramAM prabhuzrI kahe che ke he gautama ! asakhyAta pradezavALA je skadhA che, te anaMta pradezavALA ska'dhethI dravyanI apekSAe RSika che, ane anaMta pradezavALA skaMdho alpa che, kemake tenuM te prakAranuM sUkSma piraNAma hAya che. sakhyAta pradezeAnI apekSAthI je asaMkhyAta pradezavALA dhAmAM adhikapaNuM kahyuM che, tenuM kAraNu sthAnanuM adhikapaNuM che. Page #833 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 815 * prameyadrikA TIkA za025 u. 4 sU01 paramANupudgalAnAM alpabahutvam zikAH skandhApekSayA asaMkhyAtamadezikAH skandhA eva bahavo bhavanti tathAvidhasUkSmapariNAmAditi bhAvaH ||06 || 1 mUlam - eesi NaM bhaMte! paramANupoggalANaM duppaesiyANa ya khaMdhANaM paTTayAe kayare kayarehito bahuyA ? goyamA ! paramANu pogale hiMto duppaesiyA khaMdhA pasaTTayAe bahuyA / evaM eeNaM gamanaM jAva navapaesiehito saMdhehiMto dasapaesiyA khaMdhA paTTayAe bahuyA evaM savvattha pucchiyavaM / dasapaesiehiMto khaMdherhito asaMkhejjapa esiyA khaMdhA paesaTryAe bahuyA / saMkhejjapaesiehiMto khaMdhehiMto asaMkhejjapaesiyA khaMdhA paesaTTyAe bahuyA / eesiNaM bhaMte! asaMkhejapae siyANaM pucchA ? goyamA ! anaMtapaesiehiMto khaMdhehiMto asaMkhejapaesiyA khaMdhA paesadhyAe bahuyA 1 eesi NaM bhaMte ! egapaesogADhANaM duppaesogADhANa ya poggalArNa dayA kare kayarehiMto jAva visesAhiyA vA ? goyamA ! duppaeso gADhehiMto poggalehiMto egapaesogADhA poggalA daTTayAe visesAhiyA / evaM eeNaM gamaeNaM tippaesogADhehiMto poggalehiMto duppaesogADhA poggalA davaTTayAe visesAhiyA jAva dasapaesogAdehiMto poggalehiMto navapaesogADhA poggalA daTTayAevisesAhiyA | dasapaeso gADhe hiMto pogga lehiMto saMkhejapaeso gADhA roggalA davaTyAe bahuyA / saMkhejjapaeso gADhehiMto kI adhikatA hai / ' parantu yahAM yaha vAta nahIM hai| kyoM ki anantapradezika skandhoM kA pariNAma sUkSma hotA hai / isIliye inameM alpatA kahI gaI hai || sU06 // paraMtu ahIyAM te vAta nathI kemake anaMta pradezavALA dhAnu pariNAma sUkSma hAya che tethI temAM alpapaNu' kahyu` che. sU. 65 Page #834 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -bhagavatI sUtre 816 'poggalahiMto asaMkhejjapaesogADhA poggalA davaTyAe bahuyA pucchA savattha bhaNiyadvA / 'eesi NaM bhaMte!' egapaesogADhANaM dupae sogAdANa yapoggalANaM paMesadhyAe kayare kayarehiMto jAva visesAhiyA vA ? goyamA ! egapaesogADhehiMto poggalehiMto duSparasogADhA poggalA pasaTTayAe visesAhiyA / evaM jAva 'navapae sogADheohiMto poggalehiMto dasapaesogADhA poggalA paesaTTyAe visesAhiyA / dasapa esogADe hiMto pogga lehito saMkhejaeso gADhA poggalA paesa yAe bahuyA / saMkhejapaesogADhehiMto poggalehito asaMkhejjapaesogADhA poggalA paesaTTayAe bahuyA / eesiNaM bhaMte! egasamayaTTiiyANaM dusamaya TTiiyANaya poggalANaM daTTayAe0 jahA ogAhaNAe vattavayA evaM Thiie vi / eesiNaM bhaMte! egaguNakAlagANaM duguNakAlagANa ya poggalANaM davaDayAe eesi NaM jahA paramANu poggalAINaM taheva / vattavvayA niravasesA evaM savvesiM vanna -gaMdha-rasANaM / eesi NaM bhaMte! egaguNa kakkhaDANaM duguNakakkhaDANa ya poggalANaM davaDayAe kayare kayarehiMto jAva visesAhiyA vA / goyamA ! egaguNakakkhaDerhito poggalehiMto duguNakakkhaDA poggalA dabaTTayAe visesAhiyA / evaM jAva navaguNakakkhaDehiMto poggalehiMto dasaguNakakkhaDA poggalA davaDa : yA visesa hiyA / dasaguNakakkhaDehiMto poggalehiMto saMkhejaguNA kakkhaDA poggalA vaTTayAe bahuyA / saMkhejjaguNakakkhaDe - hito poggalehiMto asaMkhejjaguNakakkhaDA poggalA dabaTTayAe bahuyA | asaMkhejjaguNakakkhaDerhito poggalehiMto anaMtaguNakakkhar3A poggalA davvaTTyAe bahuyA / evaM prasaTTayAe savva - Page #835 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyakhandrikA TIkA za025 u. 1 sU07 paramANupudgalAnAM alpabahutvam 817 stha pucchA bhANiyadvA / jahA kakkhaDA evaM mauyagarupalahuyA vi| siya usiNaniddhalukkhA jahA vannA ||suu0 7 // chAyA-- eteSAM khalu bhadanta ! paramANupudgalAnAM dvipradezikAnAM ca skandhAMnI pradezArthatayA katare katarebhyo bahukAH 1 gautama ! paramANupulebhyo dvipadezikAH skandhAH pradezArthatayA bahukAH / evametena gamakena yAvat-navamadezikebhyaH ska vebhyo dazadezikAH skandhAH madezArthatayA vahukAH / evaM sarvatra pRSTavyam / daza pradezirkebhyaH skandhebhyaH saMkhyeyamadezikAH skandhAH pradezArthatayA bahukAH / saMkhyeyapradezikebhyaH skandhebhyo'saMkhyeyamadezikAH skandhAH madezArthatayA bahuMkAH / eteSAM khalu bhadanta ! asaMkhyeyamadezikAnAM pRcchA ? gautama anantamadezikebhyaH skandhebhyo'saMkhyeyamadezikAH skandhAH pradezArthatayA bahukAH / pudgalAnAm eteSAM khalu bhadanta ! ekapradezAvagADhAnAM dvimadezAvagADhAnAM ca dravyArthatayA katare katarebhyo yAvad - vizepAdhikA vA ? gautama ! dvipadezAvagADhebhyaH pudgalebhyaH- ekapradezAvagADhAH pudgalA dravyArthatayA vizeSAdhikAH / evametena gamakena tripadezAvagADhebhyaH pudgalebhyo dvipradezAvagADhAH pudgalAH dravyArthatayA vizeSAdhikAH yAvadazama dezAvaga debhyaH pudgalebhyo navamadezAvagADhA : pudgalAH dravyArthatathA vizeSAdhikAH, dazapadezAvagADhebhyaH pudgalebhyaH saMkhyeyamadezAvagADhAH pudgalA dravyArthatayA bahukAH / saMkhyeyamapradezAvagADhebhyaH pudgalebhyo'saMkhyeyapradezAvagADhA: pudgalA dravyArthatayA bahukAH pRcchA sarvatra bhaNitavyA / eteSAM khalu bhadanta ! ekama dezAvagADhAnAM dvipadezAvagADhAnAM ca pudgalAnAM pradezArthatayA katare katarabhyo yAvada - vizeSAdhikA vA ? gautama / ekapradezAvagADhebhyaH pudgalebhyo dvipadezAgADhA: pudgalAH pradezArthatayA vizeSAdhikAH / evamyAvat- navapadezAvagADhebhyaH pudgalebhyo dazapradezAvagADhA : pudgalAH pradezA tayA vizeSAdhikAH / dazapadezAvagA debhyaH pudagalebhyaH saMkhye yapradezAtagADhA: pudgalAH pradezArthatayA bahukAH / saMkhyeyapradeza gADhebhyaH pudgalebhyo'saMkhyeyapradezAvagADhAH pudgalAH pradezArthatayA vahukAH / eteSAM khala bhadanta ! eka samayasthitikAnAM dvisamayasthitikAnAM ca pudgalAnAM dravyArthatayA yathA - avagAhanAyAM vaktavyatA evaM sthitAvapi / eteSAM khala bhadanta ! ekaguNakAlakAnAM dvaguNakAlakAnAM ca pudgalAnAM dravyArthatayA * eteSAM khalu yathA- paramANupudgalAdInAM tathaiva vaktavyatA niravazeSA / evaM sarveSAM varNa- gandha - rasAnAm / eteSAM khalu bhadanta ! ekaguNakarkazAnAM dviguNakarkazAnAM ca pudgalAnAM dravyArthatayA katare katarebhyo yAbad - vizeSAdhikA vA ? gautama ! ekaguNakarkazebhyaH pudgalebhyo dviguNakarkazAH pudgalA dravyArthatayA vizeSAdhikAH / evaM nava guNakarkazebhyaH pudgalebhyo dazaguNaka kezA F - " saM0 203 Page #836 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - . . bhagavatIstra pudgalAH dravyArthatayA vizeSAdhikAH / dazaguNakarkazebhyaH pudgalebhyaH saMkhyeyaguNaM sarkazApudgalA dravyArthatayA bhukaaH| saMkhyeyaguNakarkazebhyaH pudgale yo'saMkhyetaguNa. karkazAH pudgalA dravyArthatayA bahukAH / asaMkhyaguNakarkazebhyaH pudgalebhyo'nantamuNakarkazAH pudgalA dravyAryatayA bahukAH evaM pradezAtayA sarvatra pRcchA maNitavyA yathA sarkazAH evaM mRdukaHguruka-laghukA api / zItoSNasnigdha rakSA yayA-varNAH // 07 // TIkA-'eesi NaM maMte / paramANupoggalANaM duppaesiyANa ya khaMdhArga pae. sahayAe kayare kayarehito vahuyA' eteSAM khalu bhadanda ! paramANupudgalAnAM dvipradedhikAnAM ca skandhAnAM dvayaNukAdirUpAvayavinAM madhye pradezArthatayA katare katarebhyo pahukA adhikAH pradezArthatayA-madezarUpeNa bhavantIti praznaH ? bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA !' he gautama ! 'paramANupaggachehito duppaesiyA khaMdhA parasaTThayAe "bahuza' paramANupudgalebhyo'vayavebhyo dvipadezikAH skandhA dvayaNukAtmakAya. yavinaH pradezArthatayA-svarUpeNetyarthaH bahukA adhikA bhavanti / dravyAtAyAm'avayavavyapekSayA paramANurUpA avayavA adhikatayA kathitAH / pradezArthacintAyAM tu paramANubhyo dvipadezikA eva bahavo bhavanti / yathA kila dravyatvena pariNAmataH zataM :. TIkArya-'eesiNaM bhaMte ! paraNANupoggalANaM duppaesiyANa ya khaMdhArNa .paesaTTayAe kayare kayarehito vahayA' isa sUtra pATha dvArA aba shriigautm| svAmI prabhuzrI se aisA pUchate haiM ki-he bhadanta ! paramANupudgaloM aura dvipradezika skandhoM meM pradezarUpa se kauna kisa se yaSThata haiM ? isake uttara meM prabhuzrI gautamasvAmI se kahate haiM 'goyamA! paramANupoggalehito "duppaesiyA khaMdhA paesaTTayAe yahuyA' he gautama ! paramANuyudgaloM se dvipradezika skandha pradezarUpa se bahuta haiM / dravyarUpa se jaba yaha vicAra kiyA gayA hai ki paramANu pudgaloM meM aura do paramANu AdiavaviyoM meM kauna adhika haiM ? taba vahAM para paramANu pudgala hI dravyarUpa se --'eesi NaM bhate / paramANupoggalANa duppaesiyANa ya khaMdhANa paesaTUH yAe kayare kayarehiM to bahuyA' mA sUtrA4thI zrI gautabhasvAmI prabhuzrI me pUche che ke-he bhagavana paramANu pudgala ane be pradezavALA skaMdhamAM pradeza paNathI ke kenAthI vadhAre che? A praznanA uttaramAM prabhuzrI gautamasvAmIne 13 -'goyamA! paramANupoggale hi to duppaesiyA khaMdhA paesaTuyAe bahuyA' , he gautama! paramANu yugale karatAM be pradezavALA ka che pradezapaNAthI vadhAre * che. jyAre dravyapaNAthI vicAravAmAM Ave te paramANu yudgalamAM ane - be paramANuM vigere avayavImAM ke vadhAre che ? te tyAM dravyapaNAthI paramANuM pudgala ja adhika kahyA che, paraMtu ahiyAM pradezapaNAthI adhika Page #837 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyandrikA TIkA za025 u. sU.7 paramANupudgalAnA alpabahutvam 819 paramANavaH, dvipadezAstu-paSTiH, pradezArthatAyAM paramANavaH zatamAtrAH, dayaNukAstuviMzatyuttarazatamityevaM te ithaNukAdirUpAH skandhA bahavo bhavantIti / 'evaM eeNaM gamaeNaM jAva nava paesiehito khaMdhehito dasapaesiyA khaMdhA paesaTTayAe, bahuyA' evametena gamakena pUrvoktapakAreNetyarthaH yAvat-nava pradezikebhyaH skandhebhyo dazapradezikAH skandhAH pradezArthatayA vhkaaH| atra yAvatpadena dvipadezikAdArabhya aSTa pradezikaskandhAnAM grahaNaM bhavati tripradezisaskandhApekSayA catuSpadezikA: adhika kahe gaye haiM parantu yahAM pradezarUpa se adhikatva ke vicAra meM paramANupudgaloM se do paramANu Adi avayavI hI bahuta kahe gaye haiN| so usakA tAtparya aisA hai ki mAnalo dravyarUpa se paramANu 100 haiM aura dvipradezika skaMdha 60 haiM, to jaba pradezarUpa se inakA vicAra kiyA jAtA hai taba paramANu to 100 sau ke yahAM para eka 100 sau hI rahege 'para 120 ekasau bIsa pradeza vyaNuka skandha ke ho jAyege / isIliye pradezArtha ke vicAra meM dvathaNujJAdirUpa skandhoM ko paramANu pudagaloM kI apekSA adhika kahA gayA hai / 'evaM eeNaM gameNaM jAva nava paesiehito khadhehito dasapaesiyA khaMdhA paesaTTayAe bahuyA' ataH isIpATha krama ke anusAra yAvat nava pradezika skandhoM kI apekSA dazapradezika skandha 'pradezarUpa se bahuta kahe gaye haiN| yahAM yAvat zabda se dipradezika 'skandha se lekara ATha pradezika skandhoM kA grahaNa huA hai| isa prakAra 'tripradezika skandha kI apekSA cAra pradezAvAle skandha pradezarUpa se bahuta haiN| cAra pradezoM vAle skandhoM kI apekSA pAMca pradezoM vAle paNAnA vicAramAM paramANuM pudgalathI be paramANuM vigere avayavIja vadhAre "kahyA che. tenuM tAtparya evuM che ke-mAno ke dravyapaNAthI paramANu 180 se che, ane e pradezavALe kaMdha 60 sAITha che. te jayAre pradezapaNathI teno vicAra karavAmAM Ave te paramozuM te ahiM ekaso 100 nAeka 100 se ja raheze paraMta 1Tha ekavIsa be aNuvALAska dha thaI jaze. tethI pradezanA vicAramAM be aNu vigere skaMdhane paramANu yudgalenI apekSAthI vadhAre Hai-che, 'evaM eeNaM gameNa jAva nava paesiehi to! khaMdhehiM to dasapaesiyA khadhA paesaTTayoe' mA na 241 481 pramANe yAvat nava prazANA 24 dhonI apekSAthI daza pradezavALe skaMdha pradezapaNAthI vadhAre kahela che. ahIMyAM yAvata zabdathI be pradezavALA rakadhathI laIne ATha pradezavALA skadho grahaNa karAyA ' che. e rIte tripradezavALA skaMdha karatAM cAra pradezavALA ska dha pradeza ApaNAthI vadhAre che. cAra pradezavALA kA karatAM pAMca pradezavALA skaMdhe Page #838 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre 20 555 1 pradezAta hukAH evaM saptamadezika skandhApekSayA aSTapradezika skandhaH pradezArtha' - 'tayA bahukA iti bhAvaH evam - aSTapadezikA'pekSayA navapradezikA adhikAH itisaMgrAm / evaM sanvattha pucchiyantra' evam anayA rItyA sarvatra praSTavyam / 'dasapaesirahito khaMdherhito saMkhejjapaesiyA khadhA paemaTTayAe bahuyA' dazapradezikebhyaH 'skandhebhyaH ' saMkhyeyamadezikAH skandhAH pradezArthatayA bahukA bhavantIti / "saMkhejjapaMesiehiMto khaMdhehito asaMkhejjapaesiyA khaMdhA bahuyA' saMkhyeyapradezikebhyaH skandhe possaMkhyeyapradezikAH skandhA vahukA bhavanti / uttarottaraskadhAna pUrva pUrva skandhA'pekSayA'dhikadezavRttitvena bahukatvAditi / 'eesa tha pradezarUpa se adhika haiN| pA~ca pradezoM vAle skandhoM kI apekSA 6 pradezoM vAle skandha pradezarUpa se adhika haiM / 6 pradezoM vAle 'skandhoM kI apekSA 7 pradezoM vAle skandhaM pradezarUpa se adhika haiM. sAta pradezoM vAle skaMdhoM kI apekSA 8 pradezoM vAle skandha pradezarUpa se 'adhika haiM / aura ATha pradezoM vAle skandhoM se 9 pradezoM vAle skandha pradezarUpa se adhika haiM / ' ' evaM savvattha pucchiyavvaM' isI prakAra se sarvatra prazna karake samajha lenA cAhiye-jaise ki - 'dasa paesiehito 'khaMdhe hito saMkhejjapa esiyA khaMdhA parasaTTapAe bahuyA' deza pradezoM vAle 'skandhoM se saMkhyAta pradezoM vAle jo skandha hai - ve pradezarUpa se adhika haiM / isI prakAra - 'saMkhejjapae sie hito saMdhehito asaMkhejjapaesiyA khaMdhA bahuyA' saMkhyAta pradezoM vAle skaMdha se asaMkhyAta pradezoM vAle skandha pradezarUpa se bahuta haiM / tAtparya kahane kA yahI haiM ki uttarottara pradezapaNAthI vadhAre che, pAMca pradezAvALA skaMdhA karatAM cha pradezavALA skaMdha pradezapaNAthI vadhAre che. cha pradezeAvALA skaMdha karatAM sAta cha pradezeAvALA skaMdha pradezapaNAthI adhika che. sAta pradezavALA kA karatAM ATha pradezavALA skaMdhA pradezapaNAthI adhika che, ane ATha pradezavALA skaMdhA karatAM nava pradezavALA adhA pradezayathAthI vadhAre che. 'eva savvattha pucchiMyantraM na pramAce adhe ThekANe prazna -karIne bhavya ane mumukSu AtmAe samajI levu joIe. jemake'd esiehi to khaMdhehi to ! saMkhejjaparasiyA khaMdhA paesaIyAe bahuyA 'deza adeshiivALA skaMdhA karatAM sakhyAta pradezAvALA je skA che. te pradezAthI baMdhAre che. kheLa rIte 'saMkhejjapa esipahi' to ! khaMghehi' to ! asaMkhejjaparasiyA khadhA vacA' sakhyAta pradezAvALA skaMdhA karatAM asakhyAta pradezAvALA skA pradezapaNAthI vadhAre che. kahevAnu tApa e che ke-uttarottara 12 Page #839 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyayandrikA TIkA za025 u. 1 sU07 paramANupudgalAnAM apabahutvam 821 bhaMte ! asaMkhejjapa esiyA NaM pucchA ? eteSAM khalu bhadanta ! asaMkhyeyamadezikAnAM "pRcchA? he madanta ! asaMkhyeyamadezikAnAm - anantamadezikAnAM ca skandhAnAM madhye katare katarebhyo bahu kAveti praznaH ? bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi / 'gomA ' he gautama! 'anaMta esiehito saMdhehiMto asaMkhejjapaesiyA khaMdhA parasahayAe 'bahuyA' anantamadezikebhyaH skandhebhyo'saMkhyAtaM madezikAH skandhAH pradezArthaMtayA bahukAH / anantapade zika skandhA'pekSayA'sakhyAtapradezikaskandhAMnAM pradezAtayA vahutve tathAvidhastu svabhAvatvAda mukSmapariNAmatvameva heturiti / skandhoM meM pUrva pUrva skandhoM kI apekSA pradezarUpa se adhikadeza meM vRtti hone ke kAraNa adhikatA AtI hai / ' aisA jAnanA cAhiye / 'eesi NaM bhaMte ! asaMkhejjavaesiyANaM pucchA' aba zrIgautamasvAmI isa sUtra pATha dvArA prabhuzrI se aisA pUchate haiM - he bhadanta ! jo asaMkhyAta .. dezo vAle skandha haiM tathA jo ananta pradezoM vAle skandha hai, ina donoM meM kauna skandha for skandhoM se bahuta haiM ? isake uttara meM prabhuzrI kahate 'haiM 'gomA ! ajayeesiehiMto khaMdherhito asaMkhejjapaesiyA khaMdhA pAe bahuyA' he gautama / ananta pradezoMvAle skandhoM se asaMkhyAta - pradezoMvAle jo sva haiM ve pradezarUpa se bahuta haiM yadyapi dekhA jAya to pUrvokta kathana ke anusAra anantapradezoM vAle skandha hI bahuta honA cAhiye pradezarUpa se parantu aisA yahA~ jo kahA gayA hai usakA kAraNa tathAvidha vastu kA svabhAva aura isa svabhAva se unakA sUkSmapariNamana hotA hI haiM / -pachI pachInA ska'dhomAM pahelA pahelAnA skaMdhA karatA pradezapaNIthI vadhAra pradezamAM pravRtti thavAne Aro adhiyA bhAve che te samannvu 'eesi NaM te! asaMkhejja esiyANa pucchA' ve zrI gautamasvAmI yA sUtradhAthI prabhuzrIne evu' pUche che ke he bhagavana aMsakhyAta pradezeAvALA je skadhA che. tathA je anaMta pradezavALA skadhA che, A bannemAM kacaryA koMdha kayAM ka dhathI padhAre che ? yA praznanA uttaramAM anuzrI gautamasvAmIne he che - 'goyamA ! 'anaMta parasirahito ! khavehiMtoM ! asaMkhejjanarakhiyA saMdhA paTTayAe - bahuyA" gautama ! anaMta pradezavALA skaMdhAthI asaMkhyAta pradezavALA je dhA che, ? 1 te pradezapaNAthI vadhAre che. jo ke vicAra karavAmAM Ave te vaikti kathana pramANe anaMta pradezavALA skadhA ja pradezapaNAthI adhika hovA joIe. paraMtu ahIyAM je evuM kahela che, tenuM kAraNa tathAvidha vastunA svabhAva ane A svabhAvathI tenu sUkSma pariNamana ja hAya che. L ha Page #840 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre ... adha kSetrApekSayA pudgalAnAmalpatyAdi praha-'eesi NaM bhaMte' ityaadi| 'eesi NaM bhaMte / eteSAM khalu bhadanta ! 'egapaesogADhANaM duppaesogADhANa ya poggalANaM daTTayAra kayare kayarehito jAra-visesAhiyA vA'-ekapradezAva. gADhAnAM-dvipradezAvagADhAnAM ca pudgalAnAM dravyArthatayA katare katarebhyo yAvadvizeSAdhikA bhavantIti praznaH ? bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA !' he gautama ! 'duppaesogADhehito poggalehito egapaesogADhA poggalA dabaTTayAe visesAhiyA' dvipadezAvagADhebhyaH pudgalebhya ekapradezAvagADhAH pudgalAH dravyArtha. tayA vizeSAdhikAH paramANuta Arabhya anantapradezikaskandhAntAH sarve'pi ekapradezAvagADhA bhavanti / tathA-dvayaNukAdArabhya anantANukaparyantA dvipradezAvagADhA / 'eesi-NaM bhaMte ! egapaesogADhANaM duppaesa.gADhANa ya poggalANaM duvvaTThayAe kayare kayarehito jAva yise sAhiyA vA' aba kSetra kI apekSA lekara prabhuzrI se gautamasvAmI isa prakAra se pUchate haiM-he bhadanta ! jo pudgala okAza ke eka pradeza meM rahA huA haiM usakI apekSA AkAza ke do pradezoM meM rahe hue pudgaloM meM kauna pugala dravyArtha rUpa se kina pugaloM se yAvat vizeSAdhika hote haiM ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'goyamA duppaesogADhehito poggalehiMto egapaesogADhA poggalAdavaTTayAe vise sAhiyA' he gautama ! AkAza ke do pradezoM meM avagADha hue pudgaloM se eka pradezAvagADha pudgala dravyarUpa se vizeSAdhika hai| paramANu se lekara anantapradezika skandha taka saba bhI pula eka pradeza meM avagADha hote haiN| tathA vyaNuka se lekara anantANuka taka ke pudgala AkAza ke do pradezoM meM avagADha hote haiM / 'evaM eeNaM gameNaM . eesi NaM- bhate ! egapaesogADhANaM duppaesogADhANa ya pogalANaM davaTyAe kayare kayarehiM to 1, jAva visesAhiyA vA' va kSetranI apekSAdhI zrI gautama - svAmI prabhuzrIne vinayapUrvaka A pramANe pUche che ke-he paramakRpALu bhagavad 'e' pule AkAzanA eka pradezamAM rahelA che, tenA karatAM AkAzanA be pradezamAM rahelA pudramAM kayA pudgala dravyArthapaNAthI kayA pale karatAM ochA che? kayA pudgale kayA pudgale karatAM vadhAre che? kayA pudgale kayA pagale karatAM vizeSAdhika che ? A praznanA uttaramAM. prabhuzrI kahe -goyamA ! duppaesogADhehiM to! pogale hito!' egapaesogADhA pogalA davvaTyAe visesAhiyA' he gautama ! mAzanA meM pradezamA adayA ' pagele karatAM eka pradezamAM avagADha thayelA pule dravyapaNAthI vizeSAdhika ' che. paramANuthI laIne anaMta aNu sudhInA pule AkAzanA be pradezamAM " vA! thAya che. 'evaM eeNaM gameNaM tippaesogADhehito! duppaesogADhA Page #841 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 heater TIkA za025 u. 1 sU07 paramANuputalAnAM alpabahutvam -- maMvanti / evaM eparNa gameNaM tippaeyogAderdito poggale hiMto duppaesogAr3hA poLA dATTayAe bisesADiyA' evamevenaM gamakeMna tripadezAvagAdebhyaH pudgaleyo dvipadezAvagAdAH pudgalAH dravyArthatayA dravyasvarUpeNa vizeSAdhikA bhavavIti / vizeSAdhikA iti samadhikAra, na tu dviguNAdaya iti / 'jAba dasaparasoga hiMdI poragale hiMto' nava eso gADhA poggalA daNDayAeM visesAhiyA yAtradazapradezAvAgadebhyaH pudgalebhyo natra pradezAvagADhA : pudgalA dravyArthatayA vizeSAdhikA bhavantIti / 'dasaparasoga dehiMto moggalehiMto 'sakhenaparasogADhA poggalA dabAe bahuyA dazama dezAraMgA DebhyaH pudgalebhyaH saMkhyAMtapradezAvagADhAH pudgalAH dravyArthatayA bahukAH 'saMkhejnapaeso gADehiMDo pogale hiMto asaMkhejjapaeso gADhA poggalA davtradvayAe bahuyA' saMkhyeyapradezAvagADhebhyaH nippaesogadehiMto poggalehiMto duppaesogADhA poggalA pAe visesAhiyA' isa prakAra isa pATha dvArA yaha samajhanA cAhiye ki jo pudgala AkAza ke tIna pradezoM meM avagADha Azrita haiM una pudgaloM se AkAza ke do pradezoM meM avagADha hue pudgala dravyarUpa se vizeSAdhika haiM vizeSAdhikapada se 'samadhika hai' aisA artha lenA 'dUne hai" aisA artha nahI lenA / 1 'jAva dasa emogAderhito poggalehiMto nava paesogADhA poggalA vyAe vise sAhiyA' yAvat daza pradezoM meM avagADha hue pudgaloM pradezoM meM avagADha pudgala dravyarUpa se vizeSAdhika haiM / 'dasa parasogA dehito poggalehito saMkhejjapaesogAr3hA polA agre bahuyA' dazapradezoM meM avagADha hue pudgaloM se saMkhyAta pradezoM meM avaavagADha pudgala nyUrUpa se bahuta haiM / saMkhejjapae sogA dehiMto poraga lehito asaMkhejjapaeso gADhA poggalA dabAe bahugA' isI prakAra " polA yA visesAhiyA' mA paDathI me samanvu lekhe hai-ne yuddho AkAzanA traNu pradezamAM avagADha thayelA che te pudlAthI AkAzanA e pradezAmAM avagADha thayelA putlA dravyapaNAthI vizeSAdhika che. vizeSAdhika padathI samadhika che" tevA atha levA 'khamaNA che' tevA atha levA nahIM, 2 'jAba datrapaesoga|Dhehi'to ! poggakehi to navapaesogADhA poglA - yAe visesrAhiyA' yAvat isa pradezamAM bhavagADha thayelA yudddhaseA 4ratAM sadhyAta pradezAbhAM avagADha thayesA yugaseo dravya 3thI vadhAre he 'dasapaesogA dehi to pA~ggalehiM to saMkhejjaparasogADhA poggalA davtrayAe bahuyA' isa ahezAmA ava gADha thayelA pudgalethI sakhyAta pradezemAM avagADha thayelA pudgaleA dravyapaNathI padhAre che. 'saMkhejjapaesogAdehiM to poggaledito asakhejjaparasogAdA poggalA Page #842 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... bhagavatIsatre pudgalebhyo'saMkhyeyapradezAcagADhAH pudgalA dravyArthatayA vahukA tathA svabhAvatvena sUkSmapariNAmAt iti / 'pucchA sanastha bhANiyavvA' pRcchA sarvatra bhaNitavyA evaM sarva prApi praznaH karaNIyaH-tatastasyottaraM vaktavyam / tathAhi-tippaesogADhA cauppaesogAdANa ya,poggalANaM dayAe kayare kayarehito-jAva-visesAhiyA' iti prazna: ? 'goyamA'! cauppaesogAdehito poggale hito tippaesogADhA poggalA dakhkhayAeM vise sAhiyA' ityuttaram evaM sarvatra praznottare vaktavye iti bhaavH| eesi bhAkAza ke saMkhyAta pradezoM meM avagADha hue pudgaloM se asaMkhyAta pradezAvagAhI pudgala dravyarUpa se bahuta haiN| yahAM jo asaMkhyAtapradezoM meM rahe Thue pudgaloM meM bahutA kahI gaI haiM vaha unake tathAvidha svabhAva se sukSma pariNamana hone ke kAraNa se kahI gaI hai / 'pucchA savvastha bhANiyavyA' isI prakAra se sarvatra prazna karake usakA uttara samajhanA cAhiye / jaise-'tippaeplogADhANaM ca uppaesogADhANa ya poggalANaM dadha. hayAe kayare kayarehito jAca visesAhiyA' gautamasvAmI ne aisA yaha prazna kiyA hai ki AkAza ke tIna pradezoM meM avagADha hue pudgalo meM aura AkAza ke cAramadezoM meM avagADha hae pudaloM meM kauna pudgala kinase yAvat vizeSAdhika hai ? to isake uttara meM prabhuzrI ne kahA hai'goyamA ! cauppaelogADherito poggalahito tippaesogADhA poggalA davaTTayAe visekAhiyA' he gautama ! cArapradezAvagAhI pudgalo kI apekSA tripradezAvagAhI pudagala dravyarUpa se vizeSAdhika haiN| isa prakAra se sarvatra prazna aura usakA uttara samajhanA caahiye|| davvaTTayAe bahuyA' merIta zanA sadhyAta pradezamA, bha6 yayetA padralo karatAM asaMkhyAta pradezavALA padrale ja dravyapaNAthI adhika che, ahIMyAM asaMkhyAta pradezamAM rahelA adramAM je bahupaNuM kahyuM che, te tenA tathavidha svabhAvathI sUkSama pariNamana hovAnA kAraNe kahela che. " saMvatva bhANiyavyA' mA prabhArI madhe 4 prshnottre| sama devA re - 'tippaesogADhaNaM cauppaesrogADhANa ya poggalANa davvadayAe kayare kayarehi to! jAva visesAhiyA' zrI gautamayAmI prabhuzrIna me 57yu cha' 8zanA traNa pradezomAM avagADha thayelA pulamAM ane AkAzanA cAra pradezomAM avagADha thayelA pulamAM kayA pada kenAthI yAvat vizeSAdhika che ? A mI praznanA uttaramA prabhuzrI 4 cha hai-'goyamA ! cauppaesogAdehito pogagaLe hi to vippaesogADhA poggalA visesAhiyA' 3 gautama yA2 pradezamA 'avaM. gADhavALA' pale karatAM traNa pradezamAM avagADhavALA pudgale dravyapaNAthI viroSiAdhika che. A pramANe badhe ja praznottara samajavA Page #843 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za025 u.4sU07 paramANupudgalAnAM alpabahutyam / 825 paM bhaMte !' eteSAM khallU bhadanta ! 'egapaesogADhANaM duppaesogAThANa ya poggalANaM paesaTTayAe kayare kayarehito jAva visesAhiyA vA' ekapradezAvagAdAnAM-dvipadebhAvagADhAnAM ca pudgalAnAM pradezArthatayA katare katarebhyo yAvad-vizeSAdhikA vA atra yAvatpadena-'alpA vA bahukA vA tulyA vA' eteSAM grahaNaM bhavati / he bhadanta ! ekapradezika-dvipradezika pudgalayormadhye kasyA'pekSayA kasyA'lpatvaM-bahutvaM, tulyatvaM vizeSAdhikaravaM bhavatIti praznaH ? bhagavAnAi-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'egapaesogAdehito poggale hito duppaesogADhA poggalA paesahayAe visesAhiyA' ekaghadezAyagADhebhyaH pudgalebhyo dvipradezAcagADhAH pudgalAH pradezArthatayA vishessaadhikaaH| dvipradezikAnAM sthAnabahutvena vizeSAdhikatvasambhavAta - iti / 'evaM nAva navapaesogADhehito poggalehito! dasapaesogADhA poggalA _ 'eesiNaM bhaMte / egapaesogADhANaM duppaesogADhANa ya poggalANaM .paesaThThayAe kayare kayarehiMto jAva visemAhiyA vA' aba gautamasvAmI prabhuzrI se aisA pUchate hai ki he bhadanta ! eka pradezAdhagAhI pudgaloM meM aura dvipradezAvagAhI pudgaloM meM se kauna pudgala pradezarUpa se kina pudgaloM kI apekSA yAvat vizeSAdhika haiM ? yahA~ yAvatpada' se 'alpA ghA yahakA vA tulyA vA ina padoM kA saMgraha huA hai| isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'goyamA ! egapaesogADhehilo poggalehito duppaeso'gADhA poggalA paesaTTayAe visesAhiyA' he gautama ! ekapradezAvagAhI pudgaloM se vipradezAvagAhI pudgala pradezarUpa se vizeSAdhika hai / kyoM ki dvipradezAvagAhI pudgaloM ke pradeza eka pradezAvagAhI pudagaloM ke pradezoM se bahuta hote haiM / 'evaM jAva nava paesogADhehito poggale 'eesi Na bhaMte ! egapaesogADhA Na duppaesogADhANa ya poggalANa pae saTTayAe kayare kayarehi to jAva visesAhiyA vA' have zrI gItabharaNAmI prabhu zrIna evuM pUche che ke-he bhagavanuM eka pradezamAM avagAhanAvALA pulomAM ane be pradezamAM avagAhanAvALA pudrAmAMthI kayA pula pradezapaNAthI kayA padralo 42i yAta vizeSAdhi cha ? 'maDIyA yAt54thI 'alpA vA bahukA vA talyA vA' mA yonI saha yA che. 2mA praznAttaramA prAzrI gautama svAmIna 3 cha -'goyamA! egapaesogADhehi to poggalehi to duppaesogAdA pogAlA paemadrayAe visesAhiyA' he gItama! nye pradezamA agADanA. vALA pule karatAM be pradezamAM avagAhanAvALA pudgale pradezapaNAthI vizeSAdhika che. kemake-be pradezavALA pulanuM sthAna vadhAre hoya che eva jAva navapaesogADhehi to poggalehi to dasapaesogADhA poragalA' pae. bhara 104 Page #844 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre paesadvayAe visesAhiyA' evaM-pAvat-navapradezikebhyaH pudgalebhyo dazapradezAvagAdAH pudgalAH pradezArthatayA vizeSAdhikAH / atra yAvatpadena tripradezikAdArasya aSTa pradezikapudgalAnAM grahaNaM bhavatIti / 'dasapaesogAdehito pogga hito saMkhejjapaesogAdA poggalA paesadhyAe 'bahuyA' dazamadezAvagADhebhyaH pudgalebhyAM saMkhyAtapradezAvaMgADhAH pudgalA pradezArthatayA bahuko bhavantIti / 'saMkhejjapaesogAr3he hito poggale hito asaMkhejjapaesogADhA poggalA paesahayAe bahuyA' saMkhyeyapadeM zAvagAdebhyaH pudgalebhyo'saMkhyeyapadezAvagADhAH pudgalAH pradezArthatayA vahukA bhaya ntIti / 'eesiNaM bhaMte ! etepA khala bhadanta ! 'egasamayahiiyA NaM' ekasamayasthitikAnAm dusamayahiiyANa ya poggalANaM' dvisamayasthitikAnAM ca pudgalAnAm "dabaTTayAe.' dravyArthatayA-dravyarUpeNa katare katarebhyo yAbad-vizeSAdhikA: hito dasapaesogADhA poggalA paesahagAe bisesAhiyA' isI prakAra se yAvat jo nau pradezAvagAhI pudgala haiM unakI apekSA jo dazapradezAvagAhI pudgala haiM ve pradezarUpa se vizeSAdhika haiM / yahAM para yAtraspada se tripradezAvagAhI pudgaloM se lekara aSTa pradezAvagAhI pudagaloM kA grahaNa huA hai 'dasapaesogAdehito poggalehito saMkhejjapaesogADhA poggalA paesaTTayAe bahuyA' dazapradezAvagAhI pudgaloM se saMkhyAtapradezAvaNAhI puzala pradeza kI apekSA bahuta haiM 'saMkhejjapaesogADhehiMto poggalehito asaMkhecapaesogADhA poggalA paesaTTayAe yahayA' saMkhyAtapradezAvagAhI pudgaloM se asaMkhyAta pradezAvagAhI pudala pradeza kI apekSA bahuta haiN| 'eesiNaM bhaMte ! egalamayaTTiyANaM dusamayaSTriyANa ya poggalANaM dabdhaTTayAe.' aba gautamasvAmI prabhuzrI se aisA pUchate haiMhe bhadanta ! eka samaya kI sthitivAle pugaloM aura do samaya kI saThThayAe visesAhiyA' me pramANe yAvat 2 1 pradezamA nA . vALA pula che, tenA karatAM je dasa pradezamAM avagAhanAvALA pule che te pradezapaNAthI vizeSAdhika che. ahIMyAM yAvata padathI traNa pradezavALA pulethI 2 mA pradeza pur| aDAna thayA che, 'dasa paesogADhehito poggale hito saMkhejjapaesrogADhA poggalA papasaTTayAe visesAhiyA' 40 prazamai, 'mgAhanAvALA pule karatAM saMkhyAta pradezamAM avagAhanAvALA pula pradezanA apekSAthI vadhAre che. 'saMkhejjapaesogADhehito poggale hito! asaMkhejjapaesogADhA poggalA paesaTTayAe bahuyA' sabhyAta pradezamA sAnA YthI masa bhyAta pradezamA avagAhanA pur| praddezanI akSAtha padhAre che. 'eemi zaM bhaMte ! egasamayadiiyANaM dusamayaTTiiyANa ya pogalANa vvaTThayAe0' rUpa Page #845 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za025 u.4 sU07 paramANupudgalAnAM alpabahutvam 827 bhavantIti pUrvapakSaH ? bhagavAnAha-'jahA' ityAdi / 'jahA ogAhaNAra vattavyayA evaM ThiIe vi' yathA-avagAhanAyAM vaktavyatA evaM sthitAvapi dvivamapasthitikapudgalApekSayA-ekasamayasthitikAH pudgalAH vizeSAdhikA bhavantIvityevaM krame NA'vagAhanAmakaraNavadeva-ihA'pi sa vaktavyamiti / varNAdimAvavizeSita pudagalAn cintitumAha-eesi gaM bhaMte ! ityAdi / 'eesi NaM bhaMte ! egaguNa. kALayANaM duguNakAlayANa ya poggalANaM dabaTTayAe' ekaguNakAlakAnoM-dviguNakAlakAnAM ca pudga chAnAM dravyArthatayA katare katarebhyo yAvad-vizepAdhikAH iti praznaH ? bhagavAnAha-eesi NaM' ityAdi / 'eesi NaM jahA paramANupoggalAI NaM sthitivAle pudgaloM meM dravyArtharUpa se-dravyarUpa se kauna pudgala kina pudgaloM se yAvat vizeSAdhika haiM ? isa prazna ke uttara meM prabhuzrI gautamasvAmI se kahate haiM-'jahA ogAhaNAeM vattavayA evaM ThiIe vi' he gautama ! jisa prakAra avagAhanA kI vaktavyatA kahI gaI hai usI prakAra se sthiti kI vaktavyatA bhI kahanI caahiye| arthAt dvisamaya sthitika pudgaloM se eka samayasthitika pudgala vizeSAdhika haiM isI prakAra ke krama se avagAhanA prakaraNa ke jaisA hI yahAM para bhI saba prakaraNa kahanA cAhiye / 'eesiNaM bhaMte ! egaguNajhAlayANaM duguNakAlayANa ya poggalANa davaDhayAra' aba gautamasvAmI prabhuzrI se varNAdibhAva vizeSita pudgaloM ke sambandha meM pUchane kI icchA se aisA pUchate haiM-he bhadanta ! ekaguNakAle aura doguNakAle pudgaloM meM kauna pudagala kina pudgaloM kI apekSA dravyarUpa se yAvat vizeSAdhika haiM ? isake uttara meM zrI gautamasvAmI prabhuzrIne evuM pUche che ke-he bhagavan eka samayanI sthiti vALA pudra ane be samayanI sthitivALA yuddhamAM dravyapaNAthI kayA pulo kayA pulathI yAvat vizeSAdhika che? A praznanA uttaramAM prabhuzrI gautamasvAmIne 4 cha hai-'jahA ogAhaNAe vattavyayo evaM ThiIe vi' hai gItama! 2 pramANe avagAhanAnA saMbaMdhamAM kathana karyuM che, e ja pramANe sthitinA saMbaMdhamAM paNa kahevuM joIe. arthAt be samayanI sthitivALA pulA karatAM eka samathanI sthitivALA pada vizeSAdhika che. A pramANenA kramathI avagAhanA prakaraNamAM kahyA pramANe ja ahIyAM paNa saghaLuM kathana kahevuM joIe. . eesigaM bhNte| egaguNakAlayANa duguNakAlayANa ya poggalANaM vvadrayAe' have zrI gautamasvAmI varNAdi bhAva vizeSavALA palainA saMbaMdhamAM prabhuzrIne pUche che ke-he bhagavana eka guNa kALA ane be guNa kALA pagalomAM kayA pagale karatAM kayA pule vyapaNAthI vizeSAdhika che? A praznanA uttaramAM Page #846 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre TaTa taheva cattavtrayA niravasesA' eteSAM khalla yathA paramANu bulAdInAm tathaiva vaktavyatA niravazeSA / yathA- paramANuputrako dvipadezika skandhA'pekSayA'dhiko bhavati, tathA-ekaguNakAlakaH skandho dviguNakAlaskandhA'pekSayA'dhiko bhavatItyAdikaM paramANupulA dipakaraNacadeva vodhyam / evaM savvesi yana-gaMdha-rasA' evaM sarveSa varNa- gandha - rasAnAM paramANuputralAdiprakaraNavadeva alpavasvaM vaktavyamiti / 'eesi NaM bhate / etepAM khalu bhadanta ! ' egaguNakakkhaDANaM duguNakakkhaDANa ya poglANaM kayare karehiMto davvaTTayAe jAva visesAhiyA vA' ekaguNakarkazAnAM dviguNakarkazAnAM ca pudgalAnAM dravyArthatayA katare katarebhyo yAvad - vizeSAdhikA vA prabhuzrI unase kahate haiM- 'eesi NaM jahA paramANu poggalAINaM taheva vatta yA niravasesA' he gautama ! jisa prakAra se eka paramANu pudgala hipradezika skandha kI apekSA adhika kahA gayA hai usI prakAra se ekaguNakAla skandha dviguNakAlaka skandha kI apekSA se adhika haiN| ityAdi sarva kathana paramANupuddala Adi ke prakaraNa ke jaisA yahAM jAnanA cAhiye | 'evaM savvesiM vanna, gaMdha, rasANaM' isI prakAra se samasta varNoM kA samasta gaMdhoM kA aura samasta rasoM kA alpabahutva paramANupudgala Adi ke prakaraNa ke jaisA hI jAnanA cAhiye / aba gautamasvAmI prabhuzrI se aisA pUchate haiM - 'eesi NaM bhaMte ! egaguNakakkhaDA NaM duguNakakkhaDANa ya poggalANaM kare karehiMto davvahuvAe jAva visesAhiyA vA' ekaguNakarkaza aura dviguNakarkaza yukta puhaloM meM dravyarUpa se kauna pudgala kina pugaloM se alpa haiM ? kauna kina se bahuta haiM ? kauna kinake barAanuzrI tebhane che hai- 'eesi NaM jahA paramANupogbAINaM taddeva' vattaMvtrayA niravasesA' he gautama ne prabhA paramANu yugala me ahezavAjA 246 karatAM vadhAre kahela che, eja pramANe ekaguNu kALA varNavALA skaMdha e guNa kALA' vadhu vAMLA skaMdha karatAM adhika che, vigere prakAranuM sarva kathana paramANu pudgalanA prakaraNa pramANe ahIyAM yAvat asaMkhyAta guNu kALA vadhu vALA 246 sudhItuM saMgha sthana samabhavu 'eva' savvesi vanna, gaMdha, rasANaM' J pramANe saghaLA varNonuM, saghaLA gadhAnuM ane saghaLA rasetu' alpa mahupaNuM' paramANu pudgalanA prakaraNa pramANe samajavuM joIe, 1 Dace zrI gautamasvAmI anuzrIne me pUche che - 'eesi NaM bhaMte / egaguNakakkhaDANaM duguNakakkhar3ANa ya poggalANaM kayare kayarehiM to davvaTTayAe jAva vikhesAhiyA vA' azAne me yu 44zavAjA yugasAsAM dravyayAyAMthI kayA pudgalA kayA puMgalA karatAM alpa-thADA che? kayA pudgalA kayA pudgaleA karatAM Page #847 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandriko TIkA za025 u.5 sU07 paramANupudgalAnAM alpabahutvam 426 ekaguNakarkazAdviguNakarkazapudgalayormadhye dravyarUpeNa kasyA'pekSayA kasyAlpatvaM bahutvaM ca kasyeti praznaH ? bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama.! karkazAdisparza catuSTayaviviSTapudgaleSu pUrvapUrvebhya uttarottarA stathAvidha sva. bhAvatvAt-dravyArthatayA vahavo vaktavyAH zItoSNasnigdharUkSalakSaNasparza:vazepiteSu punaH kAlAdivarNavizepitA iva-uttarottarebhyaH pUrva pUrva dazaguNAt sAvad-bahavo vaktavyAH tato dazaguNebhyaH saMkhyeyaguNA tebhyo'nantaguNAH, anantaguNebhyazcA'saMkhyeyagugA bahavo bhavanti etadAzayenAha-'egaguNakakkhaDehito' ityAdi / 'egaguNakakkhaDehito poggale hito duguNakakkhaDA poggalA davaTThayAe visesAhiyA' ekagugakarkazebhyaH pudgalebhyo dviguNakarkazA pudgalA dravyAtayA vizeSAdhikA bhava. ntIti / evaM' jAva navaguNakakkhaDe hito dasaguNakAkhaDA poggalA dabaTTayAe vise sAhiyA' evaM yAvad navaguNakarkaze-ya: pudgalebhyo dazaguNakarkazAH pudgalA dravyArthatayA dravarUpeNa vizeSAdhikA bhavanti / 'dasaguDakakkhaDehito poggapara haiM ? aura kauna kina se vizeSAdhika haiM ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'goyamA ! egaguNakakkhaDehito poggachehito duguNakakkhaDA poggalA vayAe visesAhiyA' he gautama ! ekaguNakarkaza sparzavAle pudgalo se dviguNakarkazasparzavAle pudgala dravyarUpa se vizeSAdhika hai| 'evaM jAva navaguNakakkhaDehito poggalehiMto dasaguNakakkhaDA pogAlA davaTTayAe visesAhiyA' isI prakAra se yAvat nau guNakarkazasparzavAle pudgalo se dazaguNakarkazasparzavAle pudgala dvyarUpa se vizeSAdhika hai| 'dasaguNakakkhaDehiMto poggalehilo saMkhejjaguNakakkhaDA poggalA davya hayAe bahuyA' dazaguNakarkaza spazavAle pudgaloM se saMkhyAtaguNakarkaza. adhika che kyA pudgale kayA pudgalenI barAbara che? ane kayA pudgale jyA yugalathI vizeSAdhi cha 1 mA prazna uttaramA prabhuzrI 43 ch-'goymaa| egaguNakakkhaDehito poggale hito duguNakakkhar3A poggalA davaDhayAe visesAhiyA' he gautama! eka guNa karkaza sparzavALA pudgale karatAM be guNa sparzavALA gayA dravyapAthI vizeSAdhi che 'eva jAva navaguNakakkhaDehito poggale. hito! dasaguNakakkhar3A poggalA davvaTThayAe visesAhiyA' megA pramANe yAvata navaguNa karkaza samarzavALA pudgalethI dasageza kakaza sparzavALA pudgala dravya 35thA viSAthi che. 'dasaguNa kabaDehi to! poggalehito saMkhejjaguNakakhaMDA pogagalA dabaTTayAe bahuyA' 6 saya 4225 pusa 42ta sadhyAta. gayA 4125 vANA pusA dravyAthI padhAre che. 'saMkhejjaguNakavakhaDehito poggale hito! asaMkhejja guNakakkhaDA pogagalA dabaTThayAe bahuyA' ANyAta Page #848 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre 830 I lehiMto saMkhejjaguNa rukkhaDA pogAlA daTTayAe vahuyA' dazaguNakarkazebhya pudgalebhyaH saMkhyaguNakarkazAH puhalA dravyArthatayA bahukA bhavanti / 'saMkhenaguNakakkhaDe hito polehiMto asaMkhejjaguNakakkhaDA poggalA davvaTTayAe bahuyA' saMkhyeyaguNakarkazeSaH pule po'saMkhyeyaNakarkazaH pudalAdravyArthatayA bahukA bhavanvIdi 'asaMkhejjaguNakakkhaDerhito poggalerhito anaMtagugakakkhaDA poggalA danayAe bahuyA' asaMkhyeyaguNakarkazebhyaH punalebhyo'nandaguNakarkazaH pulA dravyArtha tayA bahukA bhavanti / evaM parasahayAe vi' evaM padezArthatayA api / yathAdravyArthatayA dviguNakarkazA di pulAnAmalpabahutvaM kathitam tathaiva- pradezArthatayA'vialpabahutvaM vaktavyaM-jJAtavyaMceti bhAvaH / anenaiva prakArega 'savvattha pucchA bhANi - yacyA' sarvatra pRcchA bhaNitavyA, prathamataH sarvatra praznavAkyaM viracayya tadanantaramuttaravAkyaM racanIyamityartha: / 'jahA kakkhaDA - evaM mauya - garuya - lahuyAmi' yathA sparzavAle pudgala dravarUpa se bahuta haiM / 'saMkhejjaguNakakkhaDerhito poggalehiMno asaMkhe jagakakhaDA poggalA davvaduyAe bahuyA' saMkhyAtaguNakarka sparzavAle pugaloM se asaMkhyAtaguNitakarkaza sparIvAle pudgala dravyarUpa se bahuta haiM / 'asaMkhejjaguNakakkhaDerhito polehiMto anaMtaguNakakkhaDA pogalA dandaTTayAe bahuvA' asaMkhyAtaguNakarkazasparzavAle puloM se anantaguNakarkazavAle pudgala dravyarUpa se bahuta haiM / ' evaM pAe vi' jisa prakAra dravyarUpa se dviguNakarkaza Adi pudgaloM meM alpa bahutva kahA hai usI prakAra pradezarUpa se bhI unameM alpa bahuva kahanA cAhiye | isI prakAra se sarvatra prazna vAkya kI racanA karake phira usake bAda uttara vAkya kI racanA karanI cahiye / 'jahA kakkhaDA, evaM maUya-garupa lahuyA vi' ataH jisa prakAra ke karkaza kaza sparzIvALA pudgalA karatAM asaMkhyAtagaNuA karkaza sparzIvALA pugale dravya pazu thI vadhAre che. 'asaMkhejjaguNakakkhaDehi to poggalehiM to anaMta guNakA 'pogAlA davtraTTayAe bahuyA' asaM dhyAtagAthA 44 sparzavANA yudgte| ratAM anaMta gayo 44 sparzavANA yugabo dravya 35thI vadhAre che. 'eva' paesaTTayAe vi' je pramANe dravyarUpathI skripradeza vigere pudgaleAmAM alpamahupaNuM' kahyuM che, eja pramANe pradezarUpathI paNa teemAM alpakhaDupaNuM kahevu joIe eja pramANe adheja praznavAkaya manAvIne te pachI uttaravAkaya kahevA jAI e. 'hA' kakkhar3A evaM maUya-garuya - lahuyA vi' ne prabhA aza sparzanA sama'dharmA A pahelAM kahyA pramANenuM kathana karavAmAM Avyu che, eja pramANe mRdu, gurU, Page #849 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA jhA025 u.4 sU08 pra0 paramANupudgalAnAmalpaghahutvam 831 -karkazAH, evaM-tathA mRduka-guruka-laghukA-api jnyaatvyaaH| 'siya-usiNanida-lukkhA jahA vannA' zItoSNa-snigdha- rUkSAH sparzAH yathA-varNAH, yathA kAlakAdivarNAntarbhAvenA''lApakAH kathitAH tenaiva-prakAreNa zItoSNAdika mantarbhAvyApi-AlApakAH karttavyA iti ||suu07|| ___ atha prakArAntareNa pudgalAneva varNayannAha-'eesi NaM bhaMte' ityAdi, , mUlam-eesiNaM bhaMte ! paramANupoggalANaM saMkhejjapae. siyANaM asaMkhejjapaeliyANaM arNatapaesiyANa ya khaMdhANaM davahayAe paesaTTayAe davvaTupaesaTuyAe kayare kayarehiMto jAtra visesAhiyA vaa| goyamA! samvatthovA aNaMtapaesiyA khaMdhA dabaTrayAe, paramANupoggalA davvaTThayAe aNaMtaguNA, saMkhejjapaesiyA khaMdhA dabaTTayAe saMkhejjaguNA, asaMkhejjapaesiyA khaMdhA davaTyAe asaMkhejjaguNA, paesaTTayAe savvatthovA aNaMtapaesiyA khaMdhA paesaTTayAe paramANupoggalA apasahayAe aNaM. taguNA saMkhejjapaesiyA khaMdhA paesaTuyAe saMkhejjaguNA asaMkhejjapaesiyA khaMdhA paesaTTayAe asaMkhejjaguNA baTupaesahayAe samvatthovA aNaMtapaesiyA khaMdhA davaTThayAe te ceva paesaTrayAe aNaMtaguNA paramANupoggalA, vvaTupaesaTTayAe aNaMtaguNA saMkhejjapaesiyA khaMdhA davaTTayAe saMkhejjaguNA, te ceva pae sparza ke sambandha meM yaha pUrvokta rUpa se kathana kiyA gayA hai usI prakAra se mRddha, guru aura laghu sparza ke sambandha meM bhI kathana karanA cAhiye / 'siya-usiNa-niddha lukkhA jahA vannA' tathA jisa prakAra se varNa ke sambandha meM AlApaka kahA gayA hai usI prakAra se zItauSNa mbhaura rUkSa sparza ke sambandha meM AlApaka kahanA cAhiye ||suu07|| ma sadhu 25zanA sabhA 5 4thana sabha yu naye, 'siya usiNa niddhalukkhA jahA vannA' pramANu panA AUHi mAsA54 cha, se prabhA zIta uSNa ane rUkSa sparzanA saMbaMdhamAM paNa AlApake kahevA joIe, sUI za Page #850 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre saTTayAe asaMkhejjaguNA, asaMkhejjapaesiyA khaMdhA davvaTTayAe asaMkhejjaguNA, te caiva parasaTTayAe asaMkhejjaguNA / eesi bhaMte / egapaesogADhANaM saMkhejjapaesogADhANaM asaMkhejjapaeso. gADhANa ya poggalANaM davvaTTayAe paesTyAe davvadRpae saTTayAe kare karehito jAva visesAhiyA vA goyamA ! savvatthovA truesogADhA poggalA duvvaTTayAe, saMkhejapa eseogADhA poggalA daTTayAe saMkhejjaguNA, asaMkhejjapaesogADhA poggalA dabaTTayAe asaMkhejjaguNA, parasaTTayAe savvatthovA egapaesogADhA poggalA, apaesaTTayAe saMkhejjapaesogADhA poggalA, paTTayAe asaMkhejjaguNA, asaMkhejjapaeso gADhA poggalA paesacyA asaMkhejjaguNA davvadvapaesaTuyAe savvatthovA egapaeso gADhA poggalA, davvaTU apaesaiyAe saMkhejajjapaesogADhA poggalA davvaTTayAe saMkhejjaguNA taM vetra parasaTTayAe saMkhejjaguNA asaMkhejjapaesogADhA poggalA davaDayAe asaMkhejaguNA te cetra parasaTTayAe alaMkhejjaguNA / eesi NaM bhaMte! egasamayaTTiiyANaM saMkhejjasamayaDiiyANaM asaMkhejjasamagra hiDyANa ya poggalANaM0 jahA ogAhaNAe tahA ThiIe vi bhANiyadhvaM appAbahugaM / eesi NaM bhaMte! egaguNakAlagANaM saMkhejjaguNakAlagANaM asaMkhejjaguNakAlagANaM anaMtaguNakAlagANaM yapoggalANaM davvaTTayAe paesaTTayAe - paTTayAe0 eeliM jahA paramANupoggalANaM appAbahugaM evaM 'sesANa vi vannagaMdharasANaM / eeliM NaM bhaMte! egaguNakakkhaDANaM saMkhejjaguNakakkhaDANaM asaMkhejjaguNakakkhaDANaM anaMtaguNakakkhaDANa yapoggalANaM davvaTTayAe pasaTTayAe davaTUpaesa TTayAe kayare kyarehito jAva visesAhiyA vA ? goyamA ! savvatthovA Page #851 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - prameyacandrikA TIkA za025 u.4 sU0840 paramANupudalAnAmayacakSutvam 81 egaguNakakkhaDA poggalA dabaTTayAe, saMkhejjaguNakakkhaDA poggalA dabaTuyAe saMkhejjaguNA, asaMkhejjaguNakAkhaDA poggalA dabaTTayAe asaMkhejaguNA, aNaMtaguNakakkhaDA poggalA dubaTTayAe arNataguNA, paesaTTayAe evaM cevH| navaraM saMkhejja. guNakakkhaDA poggalA paesaTyAe asaMkhejjaguNA sesaM taM ghev| davaTTapaesaTayAe samvatthovA egaguNakakkhaDA poggalA dadhapae. saTTayAe saMkhejjaguNakakkhaDA poggalA dabaTTayAe saMkhejjaguNA te gheva paesaTTayAe saMkhejjaguNA asaMkhejjaguNakakkhaDA davyahayAe asaMkhejjaguNA te ceva paesaTTayAe asaMkhejjaguNA aNaMtaguNakavaravaDA dabaTyAe aNaMtaguNA te ceva paesaTyAe aNaMtaguNA evaM mauyagaruyalahuyA vi appAbahuyaM / siya usiNaniddhalukkhANaM jahA vannANaM taheva ||suu0 8 // __chAyA-eteSAM khalu bhadanta ! paramANupudgalAnAM saMkhyeyapradezikAnAmasaMkhyeyamadezikAnAmanantamadezikAnAM ca skandhAnAM dravgArthatayA madezArthatayA dravyArthapradezArthatayA katare katare0 yaavdvishessaadhikaavaa| gautama ! sarvastIkA anantapradezikAH skandhA dravyArthatayA paramANu pudgalA dravyArthatayA-anantaguNAH / saMkhyeyabhadezikAH skandhAH dravyArthatayA saMkhyeyaguNAH / asaMkhyeyapadezikAH skandhA dravyArthatayA-asaMkhyeyaguNA, pradezArthatayA sarvastokA anantamadezikAH skandhA pradezArthatayA paramANupudgalA apadezArthatayA-anantaguNAH / saMkhyeyamadezikA: skandhAH pradezArthatayA saMkhyeyaguNAH asaMkhyeyamadezikA: skandhAH prdeshaarthsyaa-asNkhyeygunnaaH| dravyArthapadezArthatayA sarvastokA anantamadezikAH skandhA dravyAryatayA - eva prdeshaarthtyaa-anntgunnaaH| paramANupudgalA drvyaarthmdeshaarthtyaa-anntgunnaaH| saMkhyeyapradezikAH skandhA dravyArthatayA saMkhyeyaguNAH, te-eva madezArthatayA-saMnye'yaguNAH / asaMkhyeyapradezikAH skandhA dravyAtayA-asaMkhyeyaguNAH / ta paya pade. zArthatayA asaMkhyeyaguNAH / eteSAM gvala bhadanta / ekapadezAvagAhAnA saMkhyeya. pradezAvagADhAnAmasaMkhyeyapradezAvagADhAnAM ca padalAnAM dravyArthatayA-le yinayAdravyArthapradezArthatayA katare katarebhyo dhikA vA / gokA ekapradezAgADhAH pudgalA dravyAta sa0 105 Page #852 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 133 .. . , . : , --- ... - bhagavatImatra sNkhyeygunnaaH| asaMkhyeyapadezAvagADhAH pRdglaa:-drvyaarthtyaa-asNkhyeygunnaaH| pradezArthatayA-sarvastokA eka pradezAvagADhAH pudgalA apradezArthatayA, saMkhyeyapradezAvagADhAH pudgalAH padezArthatayA, saMkhyeyaguNAH / "asaMkhyeyapradezAvagAdA pusalAH pradezArthatayA asaMkhyeyaguNAH / dravyArthapradezArthatayA sarvastokA ekapradezAvagAdAH pudgalAH dravyArthAzmadezArthatayA / saMkhyeyapradezAvagADhAH pudgalAH vyArthatayA saMkhyeyaguNAH / te eva pradezArthatayA saMkhyeyaguNAH, asaMkhyeyapradezAvagAhAH pudgalAH-dravyArthatyA asNkhyeygunnaaH| ta eva madezArthatayA asNkhyeygunnaaH| eteSAM khala bhadanta ! ekasamayasthitikAnAM saMkhyeyasamaya 'sthitikAnAm asaMkhyeyaptamayasthitikAnAM ca pudgAnAm yathA-avagAhanAyAma tathA -sthitAvapi bhaNitavyam-alpabahutvam / eteSAM khalu bhadanta ! ekaguNakAlakAnAM saMkhyaguNakALakAnAm-asaMkhyeyaguNakAlakAnAm anantaguNakAlakAnAM pudgalAnAM dravyArthatayA madezArthatayA dravyArtha-pradezArthatayA0 eteSAM yathA-paramANupudgalAnAma lpavahusyam tathA-eteSAmapi-alpava hutvam evaM zeSANAmapi varNa-gandha-rasAnAm / eteSoM khalu bhadanta ! ekaguNakarkazAnAM saMkhyeyaguNakarkazAnAm 'asaMkhyeyaguNakarkazAnAm anantaguNakarkazAnAM pudgalAnAM dravyAdhatayA pradezArthatayA-dravyArthapradezA. yatayA katare katarespo yAvad-vizeSAdhikA vA ? gautama ! sarvastokAH ekaguNa karkazAH pudgalA dravyArthatayA saMkhyeyaguNakarkazAH pudgalA dravyArthacayA sNkhyeygunnaaH| asaMkhyeyaguNakarkazA punalA dravyAtayA asaMkhyeyaguNAH, anantaguNakarkazAH pudgalAHdravyArthatayA anantaguNAH / pradezAdhatayA-evameva. navaraM saMkhyeyaguNakarkazAH pudgalA. pradezArthatayA asaMkhyeyaguNAH zeSaM tadeva / dravyArthapadezArthatayA sarvastokA ekaguNakarkazAH pudgalA drvyaarthprdeshaarthtyaa| saMkhyeyaguNa karkazAH pudgalA dravyArthatayA 'saMkhyeyaguNAH / ta evaM pradezArthanaNa sakhye yaguNAH / asaMkhyeguNakarkazA dravyArthatayA 'asaMkhyeyaguNAH, te eva pradezArthatayA asaMkhyeyaguNAH, anantaguNakarkazAH dravyArtha'tayA'nanta guNAH / ta eka pradezArthatayA anantaguNAH / evam-mRdukA-guruka-laghu. kAnAmapi-alpa bahulvam / zItoSNasnigdharUkSANAM yathA-varNAnAM tathaiva // muu08|| - TIkA-'eesi NaM bhaMte / eteSAM khalu bhadanta ! 'paramANupoggalANaM saMkhejjapaesiyANaM asaMkhejjaparasiyANaM aNaMtapaesiyA Na ya khaM bANa' paramANupudgalAnAm . prakArAntara se pudgaloM kA varNana karate haiM 'eesi NaM bhaMte ! para-mANupoggalANaM saMkhejjapaesiyA NaM' ityAdi sUtra 8 // have asanta2thI 'pudInu pana 42vAmA bhAve che. esi NaM bhaMte ! paramANupoggalANaM saMkhejjapaesogADhANaM' tyAdi / ___ Page #853 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 835 candrikA TIkA za025 u.4 208 pra0 paramANupudgalAnAmalpabahutvam saMkhyeyamadezikAnAm - asaMkhyeyamadezikAnAm anantamadezikAnAM ca skandhAnIm / divvaTTayAe paTTayAe davtrapaTTayAe kayare kayarerhito jAva visesAhiyA va dravyArthatayA dravyarUpeNa - pradezArthatayA - pradezarUpeNa-dravyArthama dezArthatayA - eta dubhayarUpeNa katare katarebhyo yAvada - vizepAdhikA vA / atra yAvat padena alpA vA bahukA vA-tulyA vA eteSAM grahaNaM bhavati / paramANupud galegu sakhyAtapadezi kAdiskandheSu ca madhye kutra dravyArthatayA pradezArthatayA dravyArtha pradezArthatayA ca pApekSayA ke alAvA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikAveti praznaH ? bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi / 'goyamA !' he gautama ! 'savvatthovA' anaMtapaesiyAkhaMdhA dabaTTayAe' sarvasvokAH - anantamadezikAH-skandhA dravyArthatayA dravyarUpeNA'nantapradezikA avayavinaH sarvebhyo'lpIyAMsobhavantIti bhAvaH tebhyaH 'paramANutreat Gore anaMtaguNA' paramANuputralA dravyArtha tayA'nantaguNAH, 'saMkhejjaM TIkArtha- aba zrIgautamasvAmI prabhuzrI se aisA pUchate haiM - he bhadanta ! ina paramANu puloM saMkhyAtapradezika skantroM, asaMkhyAtapadezika skandhoM aura anantapradezika skandhoM ke bIca meM 'vtraTTayAe, paesaghAe, davvaupaesamyAe' dravyarUpa se, pradezarUpa se aura dravyapradeza donoM rUpa se 'kare karehito jAva visesAhiyo' kauna pulaskandha kina pudgalaskandhoM se yAvat vizeSAdhika haiM ? yahAM yAvat pada se 'alpA vA, bahukA vA tulyA vA ina padoM kA saMgrahaNa huA hai / isake uttara meM prabhuzrI kahate hai- 'goyamA ! savvatthovA aNatapaesiyA khaMdhA davvaTTayAe' he gautama! dravyarUpa se anantapradezika skandha saba se kama haiM / 'paramANuyoggalA devapAe anaMtaguNA' tathA - paramANu pudgala dravyarUpa se anantaM - TIkA --have zrIgautamasvAmI prabhuzrIne evuM pUche che ke he karUNAnidhAna 'bhagavat A paramANu pudgaleA sakhyAta pradezavALA ska MdhA, asakhyAta pradezavaajaa sudhI mane anata pradezamAjA sudhIbhAM 'davbaTTayAe, parasaTTayAe, davvaTTapaTTayAe' dravyapAthI pradezapayAthI bhane dravya pradeza bhanne ayArthI yA yudgagasa 24'dhA 'kayare, kayarehi to jAva visesAhiyA vA' yA yuddhAta rasa ghothI yAvat 'appAvA, bahukA vA, tullA vA pache, yA yuga sudhA bhyA pudgala skadhAthI vadhAre che, kayA pudgala raske dhA kayA pudgala dhAnI tulya che ? kayA' pudgalA kayA pudgala ka dhAthI vizeSAdhika che ? A praznanA uttaramAM 'asuzrI gautamasvAbhIne 4 che - 'goyamA ! savvatthovA' 'anaMta esiyA dhA davvaTTayAe' he AyuSyabhAna gautama ! dravyayathAthI manAta ahezavANA 4the| sauthI mAchA che 'paramANupogalA davvaTTayAe anaMtaguNA' parasAeM yugala dravyapAthI manta pradezavANA 24ghorato anaMtagayA che.' 'sakhejjaparasiyA khaMdhA Page #854 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre paesiyA khaMdhA davaTThayAe saMkhejjaguNA'-saMkhyAtapadezikAH skandhA dravyArthatayAdravyarUpeNa ityarthaH, saMkhyeyaguNAH paramANupudgalApekSayA saMkhyAta padezikA aba yavino dravyarUpeNa saMkhyAta guNAH adhikA bhavantIti bhAvaH / saMkhyAtapradezikA. vayapekSayA-'asaMkhejjapaesiyA khaMdhA daTTayAe asaMkhenaguNA'-asaMkhyAtapradezikAH skandhA dravyAryatayA asaMkhyAtagugA adhikA bhavantIti / 'paesaTTayAra' pradezArthatayA-pradezarUpeNa mocyate-'samvatthovA arNatapaesiyA khaMdhA paesaTThaH yAe' sarvastokA:-sarvebhyo'lpIyAMsAH anantapradezikAH skandhA avayavina:pradezArthatayA-pradezarUpeNa bhavantIti / 'paramANupoggalA apaesaTTayAe arNataguNA' paraNupudgalA apradezArthatayA anantaguNAH, anantamadezikaskandhApekSayA-apade; zArthatArUpeNa paramANavo'nantagaNA adhikA bhavanti / yadyapi-pradezArthatA prastAve apradezArthatayA' ityuktaM tat paramANUnAzritya proktam teSAM pradezAbhAvAt / 'saMkhe. pradezika skandhoM se anantaguNita hai 'saMkhejjapaesiyA khaMghA davaTThayAe saMkhejjagugA' tathA paramANu pudgaloM kI apekSA saMkhyAta pradezika skandha dravyarUpa se saMkhyAtaguNita haiN| 'asaMkhejjapaesiyA khaMghA davya. ghAe asaMkhejaguNA' saMkhyAtapradezika skandhoM kI apekSA asaMkhyAtaprade zika skandha dravyarUpa se asaMkhyAtaguNita haiN| 'paesaTTayAe savvatthovA aNaMtapaesiyA khaMdhA paesaTTayAe' pradezarUpa se saba se kama anantapradezika skandha haiM / 'paramANu poggalA apaesaTTayAe aNaMtaguNA' paramANu pudgala anantapradezika skandha kI apekSA apradeza rUpa se ananta. guNeM adhika haiM / yadyapi yahAM pradezarUpatA ko lekara vicAra calarahA hai parantu phira bhI jo yahAM apradezarUpatA ko liyA gayA hai vaha paramANu pudgala meM do Adi pradeza nahIM hote haiM isaliye aisA kahA gayA vaTTayAe sakhejjaguNA' tathA 52 / 3 pusa 42di sabhyAta prazANA 24 / dravyapAthI sadhyAtamA che. 'asaMkhejjapaesiyA khaMdhA vvaTThayAe asaMkhejjaguNA' sadhyAta prazANA 4 the| 42di anyAta pradezavANA 24 / dravyapAthI asabhyAta che. 'paesaTTayAe samvatthotrA aNaMtapaesiyA khaMdhA paesaTTayAe' pradezapAthI sIthI mAchA manAta prazANAdhI che. 'paramANu poggalA apaemaTTayAe aNataguNA' 52mA pugasa manAta pravezavA 24 pothI apradezapaNathI anaMtagaNA vadhAre che. jo ke ahIMyAM pradezapaNAthI vicAra cAlI rahyo che. te paNa ahIMyAM je apradezapaNane grahaNa karela che, te paramANu pudgalemAM be vigere pradeza hotA nathI. tethI e pramANe kahela che. Page #855 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyamadrikA TIkA za025 u.4 sU08 pra0 paramANupudgalAnAmalpabahutvam [837 jjaparasiyA khaMdhA paTTayAe saMkhejjaguNA' saMkhyeyapradezikAH skandhAH pradezArthatayA - pradezArUpega pUrvApekSayA saMkhyAtaguNAH adhikA bhavantIti / 'asaMkhejjapaesiyA khaMdhA parasaTTayAe asaMkhejjagugA' asaMkhyAta pradezikAH skandhAH pradezArthatayA - pradezarUpeNa pUrvApekSayA asaMkhyeyagugAH- adhikA bhavantIti / 'dabaTTapae paTTayAe' dravyArtha pradezArthatayA - dravya - pradezobhayAbhyAmityarthaH 'sanvatthovA anaMta para siyA khaMdhA davyAe' sarva stokAH - sarvebhyo'lpIyAMsAH anantapradezikA skandhA dravyArtha - tayA bhavantIti / 'taM cetra parasaTTayAe anaMtaguNA' ta etra - anantapradezikA eva skandhAH pradezArthatayA pUrvApekSayAnantaguNA adhikAH bhavantIti / 'paramANupoggalA davvaparasaTTayAe anaMtaguNA' paramANupudgalA dravyArthapadezArthatayA dravyapradezobhayarUpeNa anantaguNA adhikA bhavanti / 'saMkhejjapaesiyA khaMdhA de0huyAe hai / 'saMkhejjapa esiyA khaMdhA paesaTTayAe saMkhejjaguNA' saMkhyAtapradezika jo skandha haiM ve pradezarUpa se paramANu pudgala kI apekSA saMkhyAtaguNeM adhika haiM / 'asaMkhejjapaesiyA khaMdhA parasavAe asaMkhejjagugA' asaMkhyAta pradezoM vAle jo skandha haiM ve saMkhyAtapradezasrUdhoM kI apekSA pradezarUpa se asaMkhyAtagurNe adhika haiM / aba sUtrakAra - 'davyadvapaesayAe' dravyarUpa se aura pradezarUpa se donoM rUpa se vicAra karate haiM 'savva sthovA anaMta esiyA khaMdhA davbaTTayAeM' dravyarUpa se to anantapradezika skandha sabase thoDe aura vehI anantapradezika skandha pUrva kI apekSA pradezarUpa se anaMtaguNe adhika hai| 'paramANupoggalA davvaTupae saTTayAe anaMtaguNa' tathA - paramANu pudgala dravyarUpa se evaM pradezarUpa se donoM rUpa se anantaguNe adhika haiM / 'saMkhejjapaesiyA khadhA dvvaTTayAe saMkhejja'saMkhejjapaesiyA khaMbA pasaTTayAe saMkhejjaguNA' sabhyAta pradezavANA ne dho che, te pradezArthI paramAzu yuga uratAM sabhyAtA vadhAre he 'asaM khejja esiyA khavA pasaTTayAe asaMkhejjaguNA' asakhyAta pradezovAjA ne sudhA che, teo sakhyAta pradezeA karatAM pradezapaNAthI asaMkhyAtagaNA vadhAre che. have sUtrAra 'davtraTupaesa yAe' dravyapathAthI bhane pradezayathAthI bheTate hai manne aArathI vicAra ure che. 'savvatyovA anaMtapaesiyA khaMdhA davvaTTayAe ' dravyapaNAthI anaMta pradezavALA skadha khadhAthI krama che. ane eja anatapradezavALA kA pahelAnA 3 dheA karatAM pradezapaNAthI anaMtagaNuA adhika che. - mANuogAlA paTTayAe anaMtaguNA' tathA paramANu yuddagateo dravyapAthI mane ahezayathAthI bhanne aArathI anaMtagayA vadhAre che. 'saMkhejjana esiyA saMdhA Page #856 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre saMkhejjaguNA'-saMruSeyapradezikAH skandhA pArthatayA pUrvApekSayA saMkhyeyagu gAHadhikA bhavanti / 'te ceva paesaTTayAe saMkhejjaguNA'-ta eva saMkhyeyapradezikAH skandhAH pradezArthatArUpeNa pUrvApekSayA saMkhyeyaguNA adhikA bhavanti / 'asaMkhejapaesiyA khaMdhA dabaTTayAe asaMkhejjaguNA'-asaMkhyeyapradezikAH skandhA dravyArthatayA pUrvA'pekSayA-saMkhyeyaguNa:-adhikA bhavantIti / 'te ceva paesaTTayAe asaMkhejjaguNA' ta eva asaMkhyeyapradezikAH skandhA eva pradezArthatayA pUrvIpekSayA asaMkhyeyaguNA adhikA bhavantItibhAvaH - 'eesi NaM bhaMte / ' eteSAM khalla bhadanta ! 'egapaesogADhANa, saMkhejjapaeso. gADhANaM asaMkhejjapaesogADhANa ya poggalANa'-ekapradezAvagAhArAm ekasminAkAzamadeze avagAhanaM saMbhavatIti yepAM-te-ekapradezAvagADhA. tathAvidhAnAm -tathA saMkhyAtapadezAvagAr3hAnAm evam-asaMkhyAte AkAzamadeze'vagADho'vagAhana yeSAM pudgalAnAM te--asaMkhyeyapradezAvagADhAH, tepAM pudgalAnAm-'davyaSThayAe' guNA' saMkhyAta pradezika skandha pUrva kI apekSA dravyarUpa se saMkhghAtaguNe adhika hai-'taM ceva paesaTTayAe saMkhejjaguNA' aura ve hI saMkhyAtapradezika skandha pUrva kI apekSA pradezarUpa se bhI saMkhyAtaguNe adhika haiN| 'asaMkhejjapaesiyA khaMdhA davaThyAe asaMkhejjaguNA taM ceva paesaTTayAe asaMkhejjaguNA' asaMkhyAtapradezika skandha dravyarUpa se pUrva kI apekSA asaMkhyAtaguNe adhika haiM aura ve hI pradezarUpa se bhI pUrva kI apekSA asaMkhyAta guNe adhika hai| ' 'eesiNaM bhaMte egapaesogADhANaM, saMkhejjapaesogADhA NaM, asaMkhejjapaesogADhANa ya poggalANaM vdhaTTayAe paepsaTTayAe vvaTThapaesaTTayAeM kayare kayare0 jAba visesAhiyA vA' isa sUtrapATha dvArA gautamasvAmI ne davyayAe saMkhejjaguNA' sajyAta prveshaa|| 24 the| 5i seal dravyapAkSI sAyAta kyAre che. 'ta ceva paesaTTayAe saMkhejjaguNA' bhane 4 sayAta pradezavALA rakaMdha' pahelAnI apekSAthI pradezarUpathI paNa sakhyAta gaNA vadhAre cha. 'asaMkhejjapaesiyA khaghA davadvayAe asaMkhejja guNA' manyAta pravezavANA sakaMdha dravyapaNAthI pahelAM karatAM asaMkhyAtagaNuM vadhAre che. ane eja pradeza paNAthI paNa pahelAM karatAM asaMkhyAtagaNuM vadhAre che. . . ..'eesi NaM bhaMte ! egapaesogADhANaM, sakhejapaesogADhANaM, asaMkhejjapapamogAdANaM ya pogalANa vvaTThayAe paesaTTayAe dabaTupaesaTuyAe kayare kayare0 jAva visemAhiyA' mA sUtrapAdvArA zrI gautamasvAmI prasune yu.57yuche hai Page #857 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pracadrikA TIkA za025 u. 4 08 pra0 paramANupudgalAnA malpabahutvam 839 drayArthatayA dravyarUpapeNetyarthaH 'paeNsaTTayAe' pradezArthatayA 'kayare kayarerdito jAva visesAhiyA'- phatare katarebhyo yAvada - vizeSAdhikA vA / atra gavatpadena arapA vA bahukA vA tulyA vA eteSAM grahaNaM bhavati / tathA ca - eka pradezAvagAr3hasaMkhyeyapradeza!vagADhA'saMkhyeyapradezAvagADhAnAM pudgalAnAM madhye katare pudgalAH katarebhyaH pudgalebhyo'lpA vA bahukA vA tulA vA vizeSAdhikA vA bhavantIti praznaH ? bhagavAnAha - goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'savvatyovA ega soMgADA poggalA daTTayAe' sarvasvoka:- sarvebhyo'lAH ekamadezAvagADhA halA dravyArthatayA - dravyarUpeNa bhavanti / atra samvatthotrA egapaesogADhA poggalA. - prabhuzrA se aisA pUchA hai - hai - bhadanta ! eka pradeza meM avagADha jo pudgala haiM unameM, saMkhyAtapradezoM meM avagADha jo pudgala haiM unameM aura asaM khyAta pradezoM meM avagADha jo pahala haiM unameM ina tIno ke bIca meM dravyarUpa se pradezarUpa se aura dravyapradeza donoM rUpa se kauna pula kina puloM se yAvat vizeSAdhika haiM ? yahAM yAvat pada se 'alpA vA, bahukAvA, tulyo vA' ina padoM kA grahaNa huA hai / hai / AkAza ki eka pradeza meM jinakA avagAha hai ve pudgala ekapradezAvagADha haiM / jinakA avagAha AkAza ke saMkhyAtapradezoM meM hai ve saMkhyAta pradezA gADha pula hai aura jinakA avagAha AkAza ke asaMkhyAta pradezoM meM hotA hai - ve asaMkhyAta pradezAvagADha pudgala hai / isa prazna ke uttara meM prabhuzrI kahate haiM - 'gomA / savvatthovo egapaesogADhA pogAlA davvaDa e' he gautama! dravyarUpa se ekapradezAvagAhI pula saba se kama haiM / he bhagavan eka pradezamA avagADhavALA je pudgaleA che, temA ane sa khyAta pradezeAmAM avagADha je pudgala che, temAM ane asa khyAta pradezamAM avagADha je pugale che, temAM A chelRmAM dravyapaNAthI, pradezapaNAthI ane dravyapradezapaayaathii yA yudgalo yA cugalI uratAM 'alyA vA, bahukA vA tulyA vA alpa che ? kayA pudgaleA kayA pudgaleA karatAM vadhAre che ? kayA pudgalA kayA puddagalAnI barAbara che ? ane kayA pudgaleA kayA pudgalAthI vizeSAdhika che ? AkAzanA eka pradezAmAM jenu avagAhana che, te pudgalA eka pradeza vagaDha kahevAya che. jenu avagAhana AkAzanA sakhyAta pradezamAM che, teo sakhyAta pradezAvagADha pudgala che ane jeenu avagAhana AkAzanA asaMkhyAta prakre zAmAM hAya chaeN, teo asakhyAta pradezAvagADha pudgale che ? zrI gaNanAyaka gautamasvAmInA yA praznanA uttaramA aluzrI De - 'goMyamA ! savvatthovA eso gADhA pogalA davvaTTayAe' se gautama | dravyapAthI me ahezabhAM Page #858 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vo bhagavatI davaTTayAe' iti poktaM tadihakSetrAdhikArAt-kSetrasyaiva prAdhAnyAt paramANughaNukA dhanantANukaskandhA api viziSTapariNAmena-ekakSetrapradezAvagADhA AdhArAdheyayorabhedopacArAdekatvena vyapadiSTA bhavanti tatazca sarvastokA ekapradezAvagAdA: punalA dravyAtayeti lakAkAzamadezaparimANA evetyarthaH / tathAhi-nAsti-etA. razaH kazcanA'pi akAzamadezaH ya ekamadezAvagAhaparimANapariNatAnAM paramANyAdInAmavakAzadAnapariNAmena na pariNata iti / ' : 'sakhejjapaesogADhA poggalA dabaTTayAe sakhejjaguNA' saMkhyeyapadezAvagAdAH pudgalA dravyAryatayA saMkhyeyaguNA bhavanti / atrApi kSetrasyaiva prAdhAnyAt yahA~ para 'savayovA egapaesogADhA poggalA dabaTTayAe' jo aisA kahA gayA hai vaha kSetra ke adhikAra ko lekara kahA gayA hai / kyoM ki yahA~ kSetra kI hI pradhAnatA hai| paramANu dyaNuka Adi anantANuka skandha bhI viziSTa pariNAmase eka kSetra pradeza meM agADha hote haiN| kyoM ki AdhAra Adhe meM abheda ke upacAra se ve eka rUpa se kahe jAte haiN| ataH dravyarUpa se eka pradezAvagADha pudgala sastoka haiM isakA tAtparya yaha hai ki ve lokAkAza ke pradezoM ke gharAghara hI haiN| kyoMki aisA koI bhI AkAza ko pradeza nahIM hai jo pradezAvagAha rUpa pariNAma se pariNata hue paramANu AdikoM ko sthAnadAnarUpa pariNAma se pariNata na huA ho| 'saMkhejjapaesogADhA poggalA dabaTTayAe saMkhejjaguNA' saMkhyAtapradezoM meM avagAhI jo pudala haiM ve dravyarUpa se saMkhyAtaguNe adhika haiM yahAM para bhI kSetra kI hI pradhAnatA hai| isa se aise skandha mAna 42vA pugata soyI 185-mech| cha, mahI yA re 'savva tthovA egapaesogADhA poggalA davaTyAe' mA pramANe 4vAmA mAnche, te kSetranA adhikArathI kahela che kemake ahIMyAM kSetranuM ja mukhyapaNuM che paramANuM, DhiyaNuka, vigere anaMta guNavALA skaMdha paNa vizeSa prakAranA eka kSetra pradezamAM avagADhavALA hoya che. kemake AdhAra ane AdheyamAM abhedanA upacArathI teo eka rUpathI kahevAya che jethI dravyapaNAthI eka pradezamAM avagAha thayela pudgala sauthI thaDA che kahevAnuM tAtparya e che ke-teo kAkAzana pradezanI barobara ja che. kemake e keIpaNa AkAzane pradeza nathI ke je eka pradezamAM avagAha rUpa pariNAmathI parivRta thayelA paramANa Adikane sthAna mA5535 pariNAmathI pariyata na thayA DAya 'saMkhejjapapasrogADhA poggalA dabayAe saMkhejjaguNA' sanyAta pradezamA samAnApAmA puratA * batAvyA che, te dravyapaNathI saMkhyAtagaNuM vadhAre che. ahIMyAM paNa kSetranuM ja Page #859 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za025 u.4 sU08 pra0 paramANupuladgAnAmarupayahutvam 841, . tAzaskandhAdhArakSetrapradezApekSayaiva bhAvanA kartavyeti / kevalaM sukhamatipatyartha. . midamudAharaNaM pradazyate-yathA kila paJca te sarvalokamadezAH, ete ca pratyekacintAyAM / paJcava' saMyogataH punareteSveva anekAH saMyogA labhyante / iyamevaiteSAM sthApanA / * eteSAM sampUrNA'sampUrNA nyagrahaNAnyamokSaNadvAreNa-AdheyavazAdane ke saMyoga, bhedA bhAvanIyA-iti / 'asaMkhejjapaesogADhA poggalA dabaTTayAe asaMkhejjaguNA' asaMkhyeyapradezAvagADhAH pudgalA dravyArthatayA-dravyarUpeNa pUrvA'pekSayA asaMkhyayaguNA . adhikA bhavantIti, atrApi bhAvanA pUrvavadeva, tathAhi-avagAhanAkSetrasya asaMkhye. yapradezAtmakatvAd asaMkhyeyaguNA iti / 'paesaTTayAe' pradezArthatayA 'satyavyovA egapaesogADhA poggalA apaesadhyAe' sarvastokAH ekapa dezAvagADhA pudgalA ke AdhAra bhUna kSetra ke pradezoM kI apekSA se hI bhAvanA karttavya hai / ise isa prakAra ke udAharaNa dvArA samajhA jA sakatA hai-jaise mAna liyA jAya ki pAMca pradeza hI sarva lokapradeza haiM aura saMyoga se jaya inakA vicAra kiyA jAtA hai to inhI meM aneka saMyoga pAe jAte haiN| aisA yaha inakA AkAra hai .:. inake sampUrNa asaMpUrNa anya grahaNa mokSaNa dvArA Adheya ke vaza se aneka saMyoga bheda ho jAte haiN| asaM. asaMkhejjapaesogADhA.poggalA davvaTTayAe0' asaMkhyAtapradezoM meM ava: gADha jo pudgala haiM ve dravyarUpa se pUrva kI apekSA asaMkhyAtaguNe adhika haiM / kyoM ki unake dvArA avagAhita ho rahA jo kSetra hai vaha asaMkhyAtapradezAtmaka hai / 'paesaTTayAe sambatthovA egapaesogADhA poggalA apaesaTTayAe' pradeza kI vivakSA se apradezarUpa se yukta jo pudgala prmukhyapaNuM che. tethI evA skaMdhanA AdhArabhUta kSetranA pradezonI apekSAthIja bhAvanA karavI joIe. A viSayane udAharaNa dvArA A pramANe samajAvI zakAya che.-jemake mAnI levAmAM Ave ke pAMca pradeza ja sarvalaka pradeza che. ane sagathI jyAre temane vicAra karavAmAM Ave to teomAM aneka sa yogI bhaNI mAva cha, zata- tana m|12 :0 mA pramANe 2. mAnA sa pUrNa matha! asapU anya grahaNa ane mokSaNa dvArA AdheyanA vazapaNAthI aneka sa ga bheda thA jaya che. 'asaMkhejjapaesogADhA pogalA davvaTThayAe0' yasa cyAta pradezamA avagADha je pule che, te dravyapaNuthI pahelA karatAM asaMkhyAta gaNA vadhAre che kemake tenA dvArA avagAhanAvALuM thayela je kSetra che, te asaMkhyAta pradeshaam che. 'paesaTTayAe savvatthovA egapaesogADhA poggalA apaesaTUyAe' he zanI vivAthI apradezapaNathI yukta je pula paramANuM che, ke je AkAzanA a0 106 Page #860 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre apradezArthatayA-aMdezarUpeNetyarthaH pradezArthatApakSe - apradezAtayetyuktaM tat para mAnAzritya moktaM paramANuna pradezAbhAvAt / tadapekSayA 'saMkhejjapaesogAdA' polA parasavAe saMkhejjaguNA' saMkhyeyapradezAMvagADhA : pudgalA pradezArthatayAM saMkhyeyaguNA adhikA bhavanti / ' asaM khejjapaeso gADhA poggalA paTTayAe asaM - khejjaguNA' asaMkhyeyamadezAvagADhA / puMgalA pradezArthatayA pradezarUpeNa pUrvA N pekSayA asaMkhyeyaguNA adhikA bhavantIti / 'parasahayAe sambatyovA egaMparasogADhA poggalA dabaapaesaIyAe' dravyArtha pradezArthatayA - dravyArthapradezArtha kSe sarvasvokA ! - sarvebhyo'lpAH ekamadezAvagADhA:- ekasmina - AkAzapadeze'vagAhanazIlAH putralAH dravyArthA'padezArtharUpeNa bhavanti / paramANavohi dravyavivakSAyA~ 842 mANu hai, jo ki AkAza ke eka pradeza meM avagAhI hai ve saba se kama hai| paramANu apradezI kahA gayA hai / isIliye yahAM unheM Azrita karake apradezarUpa se kahA gayA hai / 'saMkhejjapaesogADhA poggalA paesaiyAeM saMkhejjaguNA, inakI apekSA jo AkAza ke saMkhyAna pradezoM meM avaMgADha hue pudgala haiM ve dravyarUpa se saMkhyAtaguNeM adhika kahe gaye haiM 'asaMkhejjapae hogADhA pogalA pae saTTayAe asaMkhejjaguNA' tathA asaMkhyAta pradezo meM avagAha vAle rahe hue jo pudgala skandha haiM ve pUrva kI apekSA pradeza rUpa se asaMkhyAtaguNe adhika kahe gaye haiM / 'vtra - teasure santyovA egapaelogADhA poggalA davvaDa apasaTTayAe ' tathA inakI apekSA jo ekapradezAvagADha pudgala hai ye dravyarUpa se evaM apradezarUpa se uparUpa se saba se kama (thoDe ) kahe gaye haiM / dravya kI * eka pradezamAM avagAhanAvALA che te sauthI echA che. paramANu apradezI kahela che. tethI ahIyAM tene Azrita karIne apradezapaNAthI kahela che. 'sakhejja eso gADhA poggalA davvaMTuyA0 sabaijjaguNA' tenI apekSAthI AzanA sakhyAta pradezAmAM avagADha thayelA je puyeA che te dravyapAthI sakhyAtagssttaa vadhAre he 'asaMkhejjapaekhogADhA poggalA paesaTTayAe asaMkhejjaguNA' tathA asa khyAta pradezamAM avagAhanAvALA-rahelA je pudgala dhA che, te pahe. sAnA 42tAM pradezapazuAthI asabhyAtA vadhAre hyA che. 'da TupaTTayAe satthovA egakhagADhA eoggalA dabvaTTaapaesa TTayAe' tathA tenA uratAM he zamAM avagADha thayela je pule che, te dravyapaNAthI ane apradezapaNAthI khanne prakArathI sauthI alpa (gheADA) kahyA che . dravyanI vivakSAthI paramANu dravyA kahyA che. ane pradezeAnI vivakSAthI apradezavALA je pukUle che, ke je AkAzanA eka fe Page #861 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA zAM025 u. 4 08 pra0 paramANupuhalAnAma layabaddatvam 843 sourUpA arthAH, pradezavivakSAyAJcA9dezArthI iti kRtvA dravyArthI pradezArthAM sve paramANavaH kathyante iti / 'saMkhejjapaesogADhA poggalA davvahayAe saMkhejjaguNA' saMkhyeyapradezAvagADhA: pudgalA dravyArthavayA saMkhyeyaguNA adhikA bhavanti - pUrvapekSayA - iti / 'te cetra paesahayAe saMkhejjaguNA' te - pUrvoktA eva pudgalAH pradezArthatayA - pradezarUpArthavivakSayA pUrvApekSayA sakhyeyaguNA adhikA bhavantIti / 'asaMkhejnapaesogADhA pogAlA dantraTTayAe asaMkhejjagugA' asaMkhyeyamadezAvagADhA: pudgalA dravyArthatyA dravyarUpavivakSAyAM pUrvApekSayA asaMkhyeyaguNA adhikA bhava ntIti 'te cetra - paesaiyAe saMkhejjaguNA' va eva - pUrvoktA eva pudgalAH pradezA tayA pUrvApekSayA asaMkhyeyaguNAH - adhikA bhavantIti bhAvaH, 'eesi saMte' eteSAM khalu bhadanta ! 'ega mayayANaM saMkhejnasamaya dviiyANaM- asaMkhejja samayavivikSAvaza paramANu dravyArtha kahe gaye hote haiM aura pradezoM kI vivakSAvaza ve apradezArtha kahe gaye hote haiM / AkAza ke eka pradeza meM ava gAhanAzIla (rahe hue) aise pudgala paramANu sabase kama (thoDe ) hote haiM / 'saMkhejjapa esogADhA poggalA dabaTTayAe saMkhejjaguNA' inakI apekSA jo AkAza ke saMkhyAta pradezoM meM avagAr3ha ho sakate haiM aise pudgala dravyarUpa se saMkhyAtaguNe adhika kahe gaye haiM / 'te ceva paesaiyAe saMkhejjaguNe parantu ye hI pudgala pradezarUpa se pUrva kI apekSA saMkhyAtaguNe adhika hote haiN| 'asaMkhejjapaeso gADhA poggalA davvaTTayAe asaMkhejja gugA' inakI apekSA jo pudgala asakhyAtapradezAvagAhI haiM ve dravyadRSTi se asaMkhyAtaguNe adhika kahe gaye haiM / 'taM caitra pasaTTapAe asaMkhejjaguNA' parantu ye hI pudgala skandha pradezarUpa se bhI pUrva kI apekSA asaMkhyAtaguNeM adhika kahe gaye haiM / 3 'eesiNaM bhaMte ! egasamapaTTiyA NaM saMkhejjasamapahiyANaM asaM. khejjasamapaTTigANaM' poggalANaM' he bhadanta ! eka samaya kI sthitipradezamAM avagAhanAvALA che. te sauthI gheADA che paramANu apradezI kahela che. 'saMkhejjapa esogADhA poggalA davbaTTayAe saMkhejjaguNA' tenA 42tAM AbhazanA sadhyAta pradezeAmAM je avagADha hAI zake che, evA pudgalA dravyapaNAthI sakhyAtagaNA adhi4 - vadhAre he che, 'ta' ceva paesaTUyAe saMkhenja guNA' 52'tu mA yuddhakheo adezAthI pasAnA ratAM sabhyAtA vadhAre hoya che. 'asa khejja eso gADhA pagalA daorgyAe asaMkhejjaguNA' tenA- puratAM asaNyAta addezAvagADI yuddha che te pAthI asabhyAtagayA adhika hyA che, "ta ceva - khaTTayAe asaMkhejjaguNA' paraMtu sudhA ahezayasAthI paNa pahelA 42tAM asabhyAtA vadhAre hyA che. 'eesi NaM bhaMte ! egasamayadviiyANaM Page #862 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstra chiyA Na ya poggalANaM ?' ekasamayasthitikAnAM-saMkhyeyasamayasthitikAnAm-asaM. khyeyasamayasthitikAnAM pudgalAnAM katare katarebhyo vA yaavd-vishessaadhikaaH| ekasamayasthitikapudgalAdArabhyA'saMkhyeyasamayasthitikapuraleSu madhye kasyA'pekSayA kasyA'lpatvaM tulyatvaM vizeSAdhikatvaM vA bhavatIti praznaH ? bhagavAnAha-'jahA' ityAdi / 'jahA-avagAhaNAe-tahA ThiIra vi bhANiyabba adhyAvahurga' yathA-a. gAhanAyAmalpavahutvaM kayitam-tathaiva-sthitAvapi apavahutvaM bhaNitavyam / ekasamayasthitikAH pudgalA dravyArthatayA sarvebhyo'lpAH, tadapekSayA-saMkhyAtasamayasthi. tikAH pudgalA dravyArthatayA-ekasamayasthitika pudgala pekSayA-saMkhyAtaguNA adhikA bhavanti / tadapekSayA-asaMkhyAtasamayasthitikAH pudgalA dravyArthatayA-asaMkhyAtaguNA vAle, saMkhyAtasamaya kI sthitavAle aura asaMkhya tasamaya kI sthiti vAle pudgaloM meM kauna pudgala kina pudgaloM se yAvata vizeSAdhika haiM ? tAtparya isaprazna kA yahI hai ki-eka samaya kI sthitivAle pudgaloM se lekara asaMkhghAta samaya kI sthiti vAle pudagaloM ke bIca meM kisakI apekSA kisa meM alpatA hai ? kisa kI apekSA kisa meM tulyatA hai ? aura kisakI apekSA kisa meM vizeSAdhikatA hai ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'jahA avagAhaNAe tahA ThiIe vibhANiyava appA bahugaM' he gautama ! jisa prakAra se avagAhanA ke sambandha meM alpabahutva kahA gayA hai, usI prakAra se sthiti ke sambandha meM bhI alpabatva kahanA caahiye| isa prakara eka samaya kI sthitivAle jo pudgala haiM ve dravyarUpa se saba se kama haiN| inakI apekSA jo saMkhyAta samaya kI sthitivAle * pudagala haiM ve dravyarUpa se saMkhyAtaguNe adhika haiN| saMkhyAtasamaya kI saMkhejasamayadviiyANaM poggalANa' bhagavan me sabhayanI sthitivANA, madhyAta samayanI sthitivALA ane asaMkhyAta samayanI sthitivALA pulemAM kayA pula kayA pulethI yAvat vizeSAdhika che? A kathananuM tAtparya e che ke-eka samayanI sthitivALA puddha ane asaMkhyAta samayanI sthitivALA pudramAM kayA pulothI kayA pule ceDA che? kayA pudgale karatAM kyA pudgale vadhAre che? kayA pudgale kayA pudgalenI barAbara che ? kayA pagale yA pagAthA vizeSAdhi cha1 mA prazana uttama asuzrI che ?-'jahA avagAhaNAe tahA ThiIe vi bhANiyatvaM appAbahuga' hai gotamA prabhAra avagAhanAnA saMbaMdhamAM a95bahupaNa kahyuM che, e ja pramANe sthitinA - saMbaMdhamAM paNa alpabahupaNuM kahevuM joIe. A rIte eka samayanI sthiti 3 vALA je pudagale che, te dravyarUpathI sauthI ochA che, tenA karatAM saMkhyAta samayanI sthitivALA je pagale che, teo dravyapaNAthI saMkhyAlagaNA vadhAre Page #863 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyayandrikA TIkA za025 u.4 208 pra0 paramANupudgalAnAmalapavahutvam 845 adhikA bhavantIti / evaM pradezArtha tayA sastokA ekapamayasthitikAH pudgalA apradezArthatayA, tadapekSayA saMkhyAtasamayasthitakAH pudgalA pradezArthatayA saMkhyAta. gugA adhikA bhavanti / evaM krameNa yathaivAvagAhanAprakaraNe pudgalAnAmalpabahutvaM pradarzitam tathaiva-sthitiviSaye'pi-alpabahuzyaM svayamUhanIyam diGmAtraMtu-sUtra kAreNa padarzitamiti bhAvaH / ra 'eesi NaM bhaMte !' eteSAM khalu bhadanta ! egaguNakAlagANaM-saMkhejjaguNa kAlagANaM-asaMkhejjaguNakAlagANaM-aNaMtaguNakAlagANa ya poggalANa'-ekaguNakAlakAnAM-saMkhyeyagukAlakAnA-masaMkhyeyaguNakAlakAnA-manantaguNakAlakAnAM ca pudgalAnAm 'darayAe-paesa gae-davyaha paesaTTayAedravyArthacayA, pradezArthatayA, sthitivAle pudgaloM kI apekSA jo asaMkhyAta samaya kI sthitivAle pudagala hai ve dravarUpa se asaMkhyAtaguNe adhika haiN| isI prakAra pradeza kI apekSA apradezarUpa se eka samaya kI sthitivAle pudgala saba se kama haiM / inako apekSA saMkhyAtasamayakI sthitivAle pudgala pradezarUpa se saMkhyAtaguNe adhika haiM isa krama se jaisA avagAhanA ke prakaraNa meM pudaloM kA alpacahatva pradarzika kiyA gayA hai usI prakAra se sthitike viSaya meM bhI alpa bahutva svayaM samajhalenA cAhiye / yahAM to sUcanA rUpa se hI sUprakAra ne prakaTa kiyA hai| : . 'eesiNaM bhaMte ! egagugakAlagANaM saMkhejjaguNakAlagANaM asaM. khejjaguNakAla gANaM aNaMtaguNakAlagANa gha poggalANaM davaTThayAe paesaTTayAe davaTThapaesaTTayAe0' isa sUtra dvArA zrIgautamasvAmI ne prabhuzrI se aisA pUchA hai-he bhadanta ! eka guNakAlevaNe vAle pudgaloM meM che. saMkhyAta samayanI sthitivALA pudgalenI apekSA asa khyAta samayanI sthitivALA je pudgale che teo dravyapaNAthI asaMkhyAtagaNa adhika che. eja rIte pradezanI apekSAthI apradezapaNAthI eka samayanI sthitivALA padupagale sauthI ochA che tenA karatAM saMkhyAta pradezovALA yugale pradezapaNAthI sa khyAtagaNuM vadhAre che, A kramathI avagAhanAnA prakaraNamAM pudgalenuM alpa bahupaNuM pragaTa karyuM che, eja rIte sthitinA saMba dhamAM paNa alpabahupaNuM svayaM samajI levuM. ahiyAM te sUcanArUpe ja sUtrakAre pragaTa karela che. ra 'eesi NaM bhaMte ! eguNakAlagANaM saMkhejjaguNakAlagANaM, asaMkhejjaguNakAlagANaM, ra aNaMtaguNakAlagANa ya poggalANaM davvaTThayAe paesaTTayAe davvaTupaesaTTayAe0' mA sUtrapATha dvArA zrI gautamasvAmIe prabhuzrIne evuM pUchyuM che ke-eka guNa Page #864 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 bhagavatI sUtre dravyArthama dezArthatayA ca katare kamarebhyo yAvad bhalyA vA bAbA, tulyA bA 'vizepAdhikA vA bhavantIti praznaH ? vaganAha - 'eema jahA' ityAdi / 'esi jahA paramANupoggalA appA bahugaM tadA parasitrivahugaM' - eteSA 'yathA paramANupudgalAnAma pabahutvaM padarzitam - anantara-pUrvaprakaraNe - tathaiva eteSAm ekasamaya sthitikAnAM saMkhyeyasamayasthitikAnAm asaMkhyeyamavasthitikAnAM pudgalAnAmapi - alpa - bahutvaM jJAtavyamiti / - " 'eva sesANa vi vanna - gaMdha-ramANaM' evameva zeSANAmapi varNAnAM nIla-raktahAridrazuklAnAM gandhayoH surabhidurabhirUpayoH rasAnAM paJcAnAmapi tiktakaTu kapAyAmlamadhurAgAmalpabahutvaM jJAtavyamiti, 'eesi NaM mate / eteSAM khalu bhadanta ! saMkhyAtaguga kAlevarNavAle pudgaloM meM asaMkhyAtaguga kAlevarNavAle pudagaloM meM aura anantaguNakAlevarNavAle pugaloM meM pArtharUpa se, pradezArUpa se aura dravyArtha pradezArtha donoM rUpa se kauna pula kisa pudgala se yAvat vizeSAdhika haiN| yahAM yAvat zabda se 'alpA vA bahukA vA, tulyA vA ina padoM kA saMgraha huA hai / isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM - 'eesiM jahA paramANu rogalANaM appA tahA eesiM vi appAtrahugaM' he gaunama ! jisa prakAra se alpabahutva paramANu pugaloM kA kahA gayA hai, usI prakAra se ina eka guNa kAlevarNa vAle pudUgalAdikoM kA bhA alpabahutva kahanA cAhiye / ' evaM sesANaci vaNga-gaMdha-rasANaM' isI prakAra se zeSa nIla rakta hAridra zuklavarNoM kA, surabhi durabhigandhoM kA, tikta, kaTu, kaSAya, madhura, rasoM kA alpa bahutva jAnanA cAhiye / - kALA vaNuvALA pudgalezamAM saMkhyAtagaNu kALA vaNu vALA puddagalAmAM, asaM khyAtagaDDA kALA varNavALA pudgalAmAM ane anaMtagaNuA kALA vadhyuM vALA pudgalAmA draSya tha paNAthI pradezA paNAthI ane drazyAya pradezA ane yathAthI jyA thuigo' }yA 42 yAvat 'a'pA vA bahukA vA tullA vA' alpa che? kayA pudgalA' kayA pudgaleA karatAM vadhAre che kayA pudgale kayA pudgalAnI kharekhara che? ane kayA pagale kayA pudgaleA karatAM vize SAdhika che? A praznanA-uttaramAM prabhuzrI gautamasvAmIne kahe che ke-'Si jahA paramANupogagalaNaM atpAvahugaM tahA epa va appAyahugaM' he gautama! je pramANe paramANu pudgalAnuM alpa bahupaNuM kahyu che, eja pramANe A 4] aNAvavANA yugakheonu mamaya yayu uhI sevu. ' evaM ' khANa vi vaNNa, gaMdha, rasANaM' se prabhAye mahInA nIsamartha, zatAvartha, pILAvaNu tathA zveta varNInuM tathA sugaMdha, ane du dhanu tIkhA, kaDavA, kaSAya-turA, khaTA, ane mIThA rasetu alpa ane khaTTupaNuM samajI levuM. Page #865 -------------------------------------------------------------------------- ________________ premaicandrikA TIkA za025 u. 4 sU08 pra0 paramANupudgalAnAmalpabahutvam 847 'paMgaguNakakkhaDANaM saMkhejjaguNakakkhaDANaM asa khejjaguNakakkhaDANaM - anaMta guNakakkha DI ye poragalANa' - ekaguNakarkazAnAM saMkhyeyaguNakarkazAnAm - asaMkhyeyaguNakarkazAnIma - anantagurNakarkazAnAm ca putralAnAm0 'davyAe paesaiyAe dATupae sahayAe kayare kayarehiMto jAva visesAdiyA vA dravyArthatayA pradezArthatayA - drayArthatayA dravyArthapadezArthatayA katare katarebhyo yAvad - vizeSAdhikA bhavantIti prazna: ? bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'savvatthovA egaguNavakkhaDA poggalA baTTayAe' sarvasvokA ekaguNakarkazAH pudalA dravyArthatayAM 'saMkhejjaguNakakkhaDA poggalA dabbaTTayAe saMkhejjaguNA' saMkhyeyaguNakarkazaH putralA 2 'esi NaM bhaMte! egaguNakakkhaDANa, saMkhema guNakakkhaDANaM, asaM khejja guNakakkhaDANaM, anaMtaguNakakkhaDANa ya poggalANaM daNvaTTayAe; paTTayAe duccaTupaesa pAe kamare kapare0 jAca visesAhiyAvA' isa sUtra dvArA gautamasvAmI ne prabhuzrI se aisA pUchA hai - he bhadanta / ekaguNa 'karkaza sparzavAle puloM meM saMkhyAtaguNakarka zasparzavAle pudgaloM meM asaMkhyAtaguNakarkaza sparzavAle pudgaloM meM aura anantaguNaM karka sparzavAle pudagaloM meM rUpa se, pradezArtharUpa se dravyArtha pradezArthaM donoM rUpa se kauna kisa pudgala seyAt vizedha haiM ? yahAM para yAvat pudgala zabda se 'alpA vA, bahukA vA tulyAnA' isa pATha kA saMgraha huA hai / isa prazna ke uttara meM prabhuzrI kahate haiM- 'goyamA ! he gautama! sanvatthovA egaguNakakhaDA roggalA dabaDapAe' ekaguNakarka sparza vAle pudgala dravyarUpa se satra se kama haiN| 'saMkhejjaguNakakkhaDA poggalA } 'eesi Na bhaMte! egaguNakakkhar3ANa, saMkhejjaguNakakkhaDANaM, asakhejjaguNakakkhaDANaM anaMtaguNakrakkhaDANa ya poggagaThANaM davvaTTayAe paesaTuyAe, duvaTupae saTTa yAe 'kare kare0 ' jAva visesAhiyA vA' mA sUtrapAThe dvArA zrI gautamasvAbhIye prabhuzrIne evuM pUchyuM che ke he bhagavan ekaguNu karkaza sparzeva LA pudgaleAmAM, saMkhyAtaguNu karkaza pudgalAmAM, asa khyAtaguNu karkaza pudgalAmA ane anaMtaguNu karkaza sparzIvALA pudUMgalAmAM drazyAtha paNAthI, pradezA paNAthI ane dravyAtha tathA pradezArthaM bhanne prArathI yA yuddaGgalo yA yugo ra 'alpA vA bahukA vA tulyA vA' mapa-thoDA che ? yA yugale yA yugozta vadhAre che? kavA puddagalA kayA pudgAnI sarakhA che? ane kayA pudgaleA kayA pundgaleAthI vizeSAdhika che? A praznanA uttaramAM prabhuzrI gautamasvAmIne kahe che ke'goymaa !' he gItabha / 'savtratthovA egaguNakakkhaDA poggalA davbaTuyAe' me gu Iza sparzayANA yuddagateo dravyapAthI sauthI gochA che. 'saMkhejjaguNa kakkhaDA Page #866 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre. (48 dravyArthatayA pUrvIpekSayA saMkhyeyagugA adhikA bhavanti / tathA-'asaMkhejjaguNa kakkhaDA poggalA davbaTTayAe asaMkhe jaguNA' asaMkhyAtaguNakarkazA : pudgalAHdravyArthatayA pUrvIpekSayA asaMkhyAtaguNA adhikA bhavantIti / 'ataguNakakkhaDA poggalA davvaTTayAe anaMtagugA' antagugakarkazAH pudgalA dravyArthatayA pUrvApekSayA anantaguNA adhikA bhavanti / 'parasaTTayAe evaM ceva' pradezArthatayA - pradezarUpeNA'pi - evameva yathA - dravyArtha uyA'lpabahutvaM pradezAtayA'pi tathaivAvaga ntavyam 'navaraM saMkhejjaguNA' - natraram - kevalametadeva vailakSaNyaM yat-saMkhyeyaguNAH pUrvApekSA adhikA bhavantIti / 'sesaM taM ceva' zeSaM tadeva yadeva - dravyArthatA kathitam dara saTTayAe' dravyArthama dezArthatayA ubhayarUpapakSe ityarthaH / 'sabadabaTTayAe saMkhejjaguNA' inase saMkhyAtaguNeM adhika dravyarUpa se saMkhyAtaH guNakarkazaparIvAle pudgala haiN| 'asaMkhejjaguNakakkhaDA poggalA davtrayA asaMkhejjaguNA' inase asaMkhyAtaguNeM adhika dravyarUpa se asaMkhyAtaguNe karkaza sparzavAle pudgala hai| 'anaMta guNakakkhaDA pogAlA davvaTTayAe anaMtaguNA' tathA anantaguNakarka' zasparzavAle pugala asaMkhyAtaguNe karU zasparzayAle pugaloM kI apekSA dravyarUpa se anantaguNeM haiM / 'parasaTTayAe evaM ceva' jisa prakAra se inakA alpabahutva yahAM dravyarUpa se kahA gayA haiM, pradezarUpa se bhI isI prakAra se inakA alpabahutva jAnanA cAhiye | 'navaraM saMkhajjagugaRkhaDA poggalA paesae saMkhejaguNA' parantu vizeSatA aisI hai ki saMkhyAtaguNa karkazasparzavAle pudgala pUrva kI apekSA pradeza (rtharUpa se saMkhtaguNita haiM / 'setaM taM cetra' isake atirikta ora saba kathana pUrvokta dravyarUpa se kahe gaye jaisA pogalA davvaTTayAe saMkhejjaguNA' tenAthI saMkhyAtagayA vadhAre dravyayAthI sauMdhyAtaguthu 44za sparzavANA yuddgye| che. 'asa khejjaguNa kakkhaDA pogAlA dayAra asakhejjaguNA' tenAthI asaNyAtagayA vadhAre dravyapathAthI asabhyAtagayA adruza sparzavANA yugo che. 'anaMtaguNakakkhar3A pogAlA davyaTuyAe anaMtaguNA' tathA anaMta guNu za sparzavANA yuddagaDI asnnyaatgaNA karkaza sparzavALA pudgalA karatAM dravyapaNu thI anaMtagaNuA che. vava saTTayAe evaM cetra' ? prabhAte bhatu hamahupAzu dravyapagAthI hyuche, me prabhA pradezayathAthI pazu tebhanuM madhya maDupa samannvu 'navara' saMkhejaguNakakkhar3A poggalA paesaiyAe sakhejjaguNA' paraMtu yA sthanamAM vizeSayAzu e che ke-sakhyAta guNavALA pudgalA pahelAnI apekSAe pradezapaNAthI sa dhyAtaMgA che. 'sesaM ta cetra' mA uthana sivAya mADItu tamAma ithana 'calelA Page #867 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - prameyandrikA TIkA za065 u.4 sU08 pra0 paramANupudgalAnAmalpabahutvam 849 -sthovA egaguNakakkhaDA poggalA davaTThapaesaThThayAe' sarvastokA ekaguNakarkazAH pudgalA 'dravyArthapadezArthatayA-tadapekSayA 'saMkhejaguNakakkhaDA poggalA davaTThayAeM saMkhe jjaguNA'-saMkhyeyaguNakarkazAH pudgalA dravyArtha tayA saMkhyeyaguNA adhikA bhavanti / 'te ceva paesaTTayAe saMkhejjaguNA' ta eva pradezArtha tayA pUrvApekSayA saMkhyeyaguNA adhikA bhavanti / 'asakhejjaguNakakkhaDA davaTThayAe asaMkhejjaguNA'-asaMkhyeya guNakarkazAH pudgalA dravyArtha tayA pUrvApekSayA-asaMkhyAtaguNA adhikA bhavanti / 'te ceva paesaTTayAe asaMkhejjaguNA' taeva pradezArtha tayA pUrvApekSayA asaM. khyeyaguNA adhikA bhvnti| aNaMtaguNakakkhaDA dabaTThayAe arNataguNA' anantaguNakarkazAH pagalA dravyArthatayA pUrvebhyo'nantaguNA adhikA bhavantIti / 'te cetra paesaTUThayAe aNaMtaguNA' ta evaM pradezArtha tayA pUrvebhyo'nantaguNA adhikA bhavanti / 'eva mauya-garuya-lahuyANa vi appA bahuyaM' evamhI hai| 'vvaTThapaesaTTayAe savvatthovA egaguNakakkhaDA poggalA dabvapaemaTTayAe' dravyArtha pradezArtha donoM prakAra se sapa se kama eka guNakarkaza sparzavAle pudgala haiN| 'saMkhejje gugarukkhaDA poggalA dabaTTayAe 'saMkhejjaguNA' saMkhyAtaguNa karka zasparzavAle pudgala dravyarUpa se pUrva kI apekSA saMkhyAtaguNe adhika haiN| 'te ceva paesaTTayAe saMkhejjaguNA aura ye hI pudgala pradezarUpa se pUrva kI apekSA saMkhyAtaguNeM haiM / 'asaMkhejja. guNakakkhaDA vvayAe asaMkhejjaguNA' asaMkhyAtaguNa varka zasparzavAle pudgala dravyarUpa se pUrva kI apekSA asaMkhyAtaguNe adhika haiN| 'te ceva pae. saTTayAe asaMkhajjaguNA' aura ye hI pudgala pradeza rUpa se pUrva kI apekSA asaMkhyAtaguNeM adhika haiN| 'aNaMtaguNakakkhaDA davayAe aNataguNA' anantaguNakarka zasparza vAle pudgala dravyarUpa se pUrva kI apekSA ananta puDA dravya5 abhAva / cha 'vvaTupaesadvayAe savvatthovA egaguNakakkhaDA pogalA vvaTrapaesa TrayAe' dravyAtha bhane pradezAtha sama bhanne prAthI bhAgatamA saya 44za pugatA sauthI maach| che. 'saMkhejjaguNakakkhaDA poggalA davvadayAe 'sakhejjaguNA' sabhyAtAya! 440 25 pugo dravyapAthI paDalA 12tA sabhyAtA dhAre mAmA mAvasa che. 've ceva paesadrayAe saMkhejja TI' ane A pula ja pradezapaNuthI pahelA karatAM saMkhyAtagaNuM vadhAre cha. 'asaMkhejjaguNakAkhA vvayAe asaMkhejjaguNA' manyAta 52. papuvA dravyapAthI 54aa 42tA masabhyAtagayA padhAre che. teva paesadayAe asakhejja guNA' mane mArasA prazapathI pAnI apekSAthA masa yaataay| padhAre che. 'aNaMtaguNakakkhaDA baTTayAe aNataguNA' manAta. gaNA karkaza sparzavALA pudgala dravyapaNAthI pahelA karatAM anaMtagaNuM vadhAre che. bhane ' ceva paesaTTayAe aNataguNA' mA purale pradezamAthI par3atA bha0 107 Page #868 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre karvazavadeva mRdaka-guruka-laghukAnAmapi-alpabahatvaM jnyaatvymiti| 'sIyajasiNa-niddha-luka vANaM jahA bannANaM taheva zItoSNasnigdharUkSANAM sparzAnAM-yathA harNAnAM kAlAdInAmalpabahutvam tathaiva-alpabahutvamavagantavyamiti ||muu06|| . pudgalAneva kRtayugmAdi dharya nirUpayannAha -paramANupoggale NaM' ityaadi| mUlam--paramANupougale gaM bhaMte ! dabaTrayAe kiM kaDajumme oe dAvarajumme kalioge? goyamA ! no kaDajumme no teoge. mo dAvarajumme klioge| evaM jAva aNaMtapaesie khNdhe| paramANupoggalA gaMbhaMte ! davvaTrayAe kiM kaDajummA pucchA? goyamA! oghAdeseNaM siya kaDajummA jAba siya kaliogA vihANAdeseNaM no kaDajummA no teogA no dAvarajummA kliogaa| evaM jAva aNaMtapaeliyA khNdhaa| paramANupoggale NaM bhaMte! paesaTTayAe ki kaDajumme pucchA ? goyamA! no kaDajumme no teoge no dAvarajumme klioge| duppaesie pucchA ? goyamA! no kaDajumme no teoe dAvarajumme no klioge| tippaesie pucchA goyamA! no kaDajumme teoe nodAvarajumme no kalioe cauppaesie pucchA goyamA! kaDajumme no teoe modAvarajumme no klioge| paMcapaelie jahA prmaannupaaNggle| chappaesie guNa adhika haiM aura 'te ceva paesaTTayAe aNatagu gA' ye hI pudgala pradezarUpa se pUrva kI apekSA anantaguNe adhika haiN| 'evaM maugha garuSa laSThayANavi appA baDyaM' inI prakAra se mRta guru evaM laghu sparzavAle pudgaloM ke alpa bahutva ke sambandha meM bhI kathana karanA caahiye| 'siya usiNa niddha lukkhANaM jahA bannANaM taheva' tathA zIta upasnigdha aura rUkSa sparzavAle pudgaloM kA alpavahutva kAlAdikaraNoM ke alpabahutva jaisA jAnanA cAhiye ||suu08|| 42tAM manatama vadhAre che ,evaM mauya, 'garuSa lahuyANa' vi mapyAbahuya' Aja pramANe mRdu-kemaLa gurU ane laghu, sparzavALA pudgalenA apa ma55 samayamA 5 4thana 4 me. 'siya usiNa niddha lukkhANaM jahA vannANa taheva' tathA zIta-81, Go-2ma, 4-sivA mane rUkSa-kharabacaDA sparzavALA pudgalenuM alpa bahupaNu kALA vigere varNanA a65bahupaNAnA kathana pramANe samajI levuM. sU) 8 - Page #869 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramendrakA TIkA za025 u. 4 sU09 pudgalAnAM kRtayugmAditvam 851 jahA duppa esie sattapae lie jahA tippaesie anupasie jahA cauppaesie, navapaesie jahA paramANupoggale dasapaesie jahA duppaesie / saMkhejjapae lie NaM bhaMte! poggale pucchA goyamA ! siya kaDajumme jAva siya kalioge / evaM asaMkhejjapaesie va anaMtapaesie vi paramANupoggalA NaM bhaMte! pasaTTayAe ki kaDajummA pucchA goyamA ! oghAdeseNaM siya kaDajummA jAna liya kaliogA vihANAdeseNaM no kaDajummA no teogA no dAvarajummA kaliogA / duSyaesiyANaM pucchA goyamA ! oghAdeseNaM siya kaDajummA no teogA siya dAvarajummA no kaliogA / vihANAdeseNaM no kaDajummA no teoyA dAvarajummA no kaliogA / tippaesiyANaM pucchA goyamA ! oghAdeseNaM siya kaDajummA jAva siya kaliogA vihANAdeseNaM no kaDajummA teogA no dAvarajummA no kaliogA / cauppasiyANaM pucchA ? goyamA ! oghAdeseNa vi vihANAdeseNa vi kaDajummA no teogA no dAvarajummA no kliogaa| paMcapae liyA jahA paramANupoggalA chappaesiyA jahA duppaesiyA sattapaeliyA jahA tippaesiyA aTThapaesiyA jahA cauppaesiyA, navapaesiyA jahA paramANupoggalA dusaMpae liyA jahA duppaesiyA / saMkhejjapaesiyANaM pucchA ? goyamA ! oghAdeseNaM siya kaDajummA jAva siya kaliogA, vihANAdeseNaM kaDajummA vi jAMva kaliogA vi evaM asaMkhejjaparasiyA va anaMtapaesiyA vi // sU0 9 // * 1 * 1 7 chAyA - paramANu yudgalaH khala bhadanta ! dravyArtha tayA kiM kRtayugmaH jyojA, dvAparayugmaH kalyojaH ? gautama ! no kRtayugmaH, no trayojaH no dvAparayugmaH kalyojaH, / evaM yAvadanantamadezikaH skandhaH / paramANupudgalAH khalu bhadanta ! dravyArtha tayA kiM kRtayugmAH pRcchA - gautama ! oghAdezena syAt kRtayugmAH yAtra Page #870 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaMgavatIle syAt kalpojAH, vidhAnAdezena no kRtayugmAH no vyojAH, no dvAparayugmAH kalyojAH / evaM yAvadanantamadezikAH skndhaaH| paramANupudgalaH khalu bhadanta ! pradezArtha tayA kiM kRtayugmaH pRcchA-gautama ! no kRtayugnaH no yojaH no dvApara. yugmaH kalyonaH / dvipadezikaH pRcchA, gautama ! no kRtayugmaH no yojaH dvAparayugmaH no klyojH| tripradezikaH pRcchA, no kRtayugmaH jyojaH no dvAparayugmo no kalyojaH, / catu pradezikaH pRcchA gautama ! kRtayugmaH no yoja: no dvAparayugmo no kalyonaH, paJcamadeziko yathA-paramANupudgalaH, SaTpadeziko yathA dvipradezikA, saptapadeziko yathA tripadezikA, aSTapradeziko yathA catuHpradezikA nava pradeziko yathA paramANu zudgalaH, dazapadeziko yathA dvipadezikaH / saMkhyeyapradezikaH khalu bhadanta / pudgalaH pRcchA-gautama ! syAt kRtayugmo yAvat syAt kalyojA, evamasaMkhyeyapradeziko'pi, anantapradeziko'pi / paramANupudgalAH khala bhadanta ! pradezArthatayA kiM kRtayugmAH pRcchA-gautama ! oghAdezena syAt kRtayugmAH yAvat syAt kalyojAH, vidhAnAdezena no kRyugamAH no yojAH no dvAparayugmAH kalyojAH / dvipadezikAH khalu pRcchA gautama ! oghAdezena syAt kRtayugmAH no yojAH syAt dvAparayugmA: no kalyojAH vidhAnAdezena no kRtayugmA no yojAH no dvAparayugmAH ksyojaaH| tripade zikaH khalu bhadanta ! pRcchA-gautama ! oghAdezena syAt kRtayugnAH yAvat syAt karayojaH, vidhAnAdezena no kRtayugmAH yojAH no dvAparayugmA no klpojaaH| catuHpadezikAH khalu pRcchA -gautama ! oghAdezenApi vidhAnAdezenApi kRtayugmAH no yonAH no dvAparayugmA: no kalyojAH paJcapadezikA yathA paramANupudgalAH, SaTpadezikAH yayA dvipadezikAH, saptapradezikA yathA triprade zikAH aSTapradezikA yathA catuHpadezikAH, nava pradezikA yathA paramANupudgalA., dazapradezikA yayA dvipadezikAH / saMkhyeyapadezikAH khalu bhadanta ! pRcchA ! gautama ! oghAdezena syAt kRtayugmA: yAvat syAt kalyojAH, vidhAnAdezenasyAt kRtayugmA api yAvat kalpojA api evamasaMkhyAtamadezikA apianantapadezikA api ||muu09|| - TIkA-'paramANupoggale NaM bhaMte / paramANupudgalaH khalu bhadanta ! dravyAtayA dravyarUpeNa 'kiM kaDajumme te poe dAvarajumme kalioge' kiM kRtayugmarUpA . 'paramANu poggaleNaM bhaMte ! vvayAe ki kaDajumme' ityAdi / sU9 / 1 TIkArtha-'paramANu poggaleNaM bhaMte !' he bhadanta ! eka paramANu 'paramANupoggale NaM bhaMte ! vvayAe kaDajumme' tyAha . ., TI -'paramANupoggale NaM bhate ! 7 mApana me 52 pusa Page #871 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za025 u.4 sU09 pudgalAnAM kRtayugmAditvam 853 dvAparayugmaH kalyojo vA bhavatIti praznaH / bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'No kaDajumme' no kRtayugmarUpa ekaH paramANuH 'No teoe' no yojaH 'no dAvarajumme' no dvAparayugmaH kintu 'kalioge' kalpoja ekatvAditi / 'evaM jAva arNapaesie khaMce' evaM paramANupudgala pradeva yAvat ana tapadezikaskandho'pi kalyojarUpa eva jJAtavyo na tu kRtayugmAdirUpa iti / atha bahutvamAzritya pRcchati-'paramANupoggalANaM bhaMte !' paramANupudgalAH khalu bhadanta ! 'dabaTThayAe ki kaDajummA punchA' dravyArthatayA ki kRtayugmAH pRcchA he bhadanta ? paramANavaH kiM kRtayugmAH vyojAH dvAparayugmAH valponA veti praznaH / bhagavApudgala kyA 'davaThThayAe ki kaDajumme teoe dAvarajumme kali bhoge" dravyarUpa se kRtayugmarUpa hai ? athavA yojarUpa hai ? athavA dvAparayugma. rUpa hai ? athavA phalyojarUpa hai ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM'goyamA ! No kaDajumme No teoe, no dAvarajumme, kalioge' he gautama ! eka pudgala paramANu kRtayugmarUpa nahIM hai, yojarUpa nahIM haiM, dvAparayugmarUpa nahIM hai| kintu kalyojarUpa hai / kyoM ki vaha eka hai isaliye / 'evaM jAva arNataparasie khaMdhe' isI prakAra se yAvat anaMta. pradezika skandha bhI kalyojarUpa hI hai| 'paramANupoggalANaM bhaMte vvayAe ki kaDajummA pucchA' agha zrIgautamasvAmI bahutva ko Azrita karake prabhuzrI se aisA pUchate haiM'paramANugoggalANaM bhaMte ! davaTTayAe kiM kaDajummA pucchA' he bhadanta ! samasta paramaNu pudgala kyA. dravyarUpa se kRtayugmarUpa haiM ? athavA yojarUpa haiM ? athavA dvAparayugmarUpa haiM ? athavA kalyojarUpa haiM ? isake uttara 'dabaTTayAe kaDajumme teoe dAvarajumme kalioge' dravyapAthIkRtayugma 35 cha ?' athavA ja rUpa che? athavA dvAparayugma rUpa che? athavA kojarUpa che ? mA praznanA uttaramA prabhuzrI gautamapAmIna 4 cha -'goyamA! No phaDajumme No veoe No dAvarajumme kalioge' 3 gautama ! 4 pusa 52mA ta. yuma rUpa nathI. ja rUpa nathI. dvAparayugma rUpa nathI. paraMtu kalyAja rUpa che. bhAta se che. eva' jAva aNaMtapaesie khaghe' 14 pramANe yAvat anaMta pradezavALa skadha paNa kalyAja rUpa ja che. 'paramANapoggalANaM bhaMte ! dabaTTayAe kar3ajummA pucchA' ve zrIgotamasvAmI bahupaNane Azraya karIne vinayapUrvaka prabhuzrIne evuM pUche che ke-he kRpALa bhagavad saghaLA paramANu yudgala dravyapaNAthI zuM kRtayugma rUpa che ? athavA ja rUpa che? athavA dvAparayugma rUpa che ? athavA kalyAja rUpa che? A praznanA Page #872 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 bhaMgavatIpatre nAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'oghAdeseNaM siya kaDajummA jAva siya kaliogA' oghAdezena-sAmAnyAtidezena syAt kRtayugmAH paramANa' vaH yAvat syAt kalyojAH, yAvatpadena syAt yojAH, syAd dvApara yugmaaH| paramANupudgalAH khalu oghAdezataH kRtayugmAdayo bhajanayA bhavandhi paramANUnA mana , ntatve'pi saMghAtabhedenAnavasthitarUpatvAditi / 'vihANAdese NaM no kaDajummA no, teogA no dAvarajummA kali bhogA' vidhAnAdezena-vizeSAdezena, no kRta. yugmAH no vyojAH no dvAparayugmAH kintu kalyojamAtrA eva bhavantIti / evaM jAva aNaMtapaesiyA khaMdhA' evaM yAdanantapradezikAH skandhAH oghAdezena ana. ntamadezikAH skandhAH syAt kRtayugmAH yAvata kalyojAH vidhAnAdezavastu ekaikazaH kalyojA eka na tu kRtayugmAdirUpA iti / meM prabhuzrI kahate haiM-'goyamA ! oghAdeseNaM siya kaDajummA jAva siya kaliogA' he gautama ! sAmAnya ke Adeza se samasta paramANu pudgala kadAcit kRtayugmarUpa hote haiM ! kadAcit yojarUpa hote haiM, kadAcit dvAparayugmarUpa hote hai aura kadAcit kalpojarUpa hote haiN| paramANu yadyapi ananta haiM ataH inameM sirpha kRtayugmatArUpa hI honI cAhiye, parantu phira bhI inameM jo anantatA hai, vaha bheda saghAta dvArA anavasthita hai| isa kAraNa inameM catRrUpatA prakaTa kI gaI hai / 'vihANAdeseNaM no kaDajammA, no te mogA, no dAvarajummA, kali ogA' parantu vidhAnAdeza se-vizeSa kI apekSA se-ve na kRtayugmarUpa haiM, na yojarUpa hai, na dvAparayugmarUpa haiM kintu kalyo jarUpa hai 'evaM jAva arNatapasiyA khaMdhA' isI prakAra se jo yAvat anantapradezika skandha haiM ve sAmAnya kI apekSA se catarAzirUpa haiM aura vizeSa kI apekSA se kevala kalpojarUpa hI hai-kRtayugmarUpa, yojarUpa aura dvAparayugmarUpa nahIM haiN| uttaramA pramuzrI 4 cha-'goyamA ! oghAdeseNaM siya kaDajummA jAva siya kaliogA' 8 gautama ! sAmAnyapahAthI saMgha paramAra pugasa vAra kAyama rUpa hoya che, keivAra kAja rUpa hoya che, koIvAra dvAparayugma rUpa hoya che. ane keIvAra kalyAja rUpa hoya che. jo ke paramANu anaMta che. jethI teomAM kevaLa kRtayugmapaNuM ja hovuM joIe paraMtu temAM je anaMtapaNu che, te bheda sa ghAta dvArA Avela che. te kAraNe cAre prakArapaNuM pragaTa 42 cha 'vihANAdeNaM no kahajummA no teogA no dAvarajummA kali. ghoghA para tu vidhAnadezathI-vizeSapaNAthI teo kRtayugma rUpa nathI ja 35 nathI dvAparayuma 35 55 nathI 52tu 4kSyA4 35 cha 'eva jAva bhaNatapaesiyA khadhA' me pramANe yAvat mana tazavANA 24 the| cha, ta Page #873 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za025 u.4 su09 pudgalAnAM kRtayugmAditvam . atha pradezArthatayA pRcchati-'paramANupoggale NaM bhaMte !' paramANupudgalaH khalu bhadanta ! 'paesayAe ki kaDajumme pucchA' pradezArthatayA kiM kRtayugmaH jyojaH dvAparayugmaH kalyojo veti pRcchA prshnH| bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, / 'goyamA' he gautama ! 'no kaDajumme' no kRtayugnaH, 'no teoge' no jyojA, ; 'no dAvarajumme' no dvAparayugma , 'kalibhoge' kintu kalyojaH-phalyojarUpa eva eka pradezamA vartamAnatvAditi / 'duppaesie pucchA' dvipadezikaH pRcchA-he bhadanta ! dvipradezikaH skandha kiM kRtayugmarUpaH bhojaH dvAparayugmaH kalyojo vA 'bhavatIti praznaH / bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'no kaDa* 'paramANugeggale gaM bhate / parasapAe ki kaDajumme0 pucchA' he bhadanta / eka paramANu pudgala kyA pradezarUpa se kRtayugmarUpa hai ? athavA yojarUpa hai ? athavA dvAparayugmarUpa hai ? athavA phalyojarUpa hai ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'goramA ! no kaDajumme, no teoge, no dAvarajumme, kalioge' he gautama / eka pudgalaparamANu pradezarUpa se kRtayugmarUpa nahIM hai, yojarUpa nahIM hai, dvAparayugmarUpa nahIM hai / kintu kalpojarUpa hI hai / kyoM ki vaha eka pradezamAtra meM vartamAna hotA hai 'dupaesie pucchA' isa strapATha dvArA zrIgautamasvAmI ne prabhutrI se aisA pUchA hai-he adanta ! jo DhipradezikaskaMdha haiM, vaha kyA kRtayugmarUpa hai ? athavA yojarUpa hai ? athavA dvAparayurUpa hai ? athavA kalyojarUpa hai ? isa prazna ke uttara meM prabhuzrI gautamasvAmI se karate hai -'goyamA! badhA sAmAnyapaNAthI cAre prakAravALA che, ane vizeSanI apekSAthI kevaLa kalyAja rUpa ja che. kRtayu rUpa, vyAja rUpa ane dvAparayugma rUpa nathI, ___ 'paramANupoggale NaM bhaMte ! paesaTTayAe ki kaDajumme punchA' 7 vidhAna bhagavana eka paramANu pudgala pradezapaNathI kRtayugma rUpa che? athavA ja rUpa che ? athavA dvAparayugma rUpa che? athavA kAja rUpa che? A praznanA uttaramAM prabhuzrI zItabhasvAbhAna hai che 8-'goyamA ! no kaDajumme no teoge, no dAvarajumme, kalioge' 3 gautama! me yudda 52mA prhzapaNAthI kutayugma rUpa nathI ja rUpa nathI dvAparayugma rUpa nathI. para tuM kalyAja rUpa che. kemake te eka pradezamAtramAM vartamAna-rahela hoya cha. 'dApaesiyA pucchA' m| sUtra54 dvArA zrIgotamaspAbhIse prabhuzrIna zava pUchayuM che ke-he tAraka bhagavad je be pradezavALa ska dha che, te zu kRtayuma rUpa che? athavA ja rUpa che ? athavA dvAparayugma rUpa che? athavA kAja 35 cha 1 mA prazna uttaramA prabhuzrI gautamatvAmIna 41 cha -'goyamA ! Page #874 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI 856 jumme no teoe' no kRtayugmo dvipradezikaH skandho no vA yoja, kintu 'dAvarajumme' dvAparayugmaH, 'no kalibhoge' no klyoja iti / 'tipae sie pucchA' nidezikA pRcchA, he bhadanta / tripadezikaH skandha kiM kRtayugmaH trayojI dvAparayugmaH kalyojo veti praznaH / bhagavAnAha - goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'no kaDajumme teoe no dAvarajumme no kalibhoge' no kRtayugmaH tripadezikaH kandhaH kintu yojaH no dvAparayugmaH no kalyojarUpo vA bhavatIti / 'caupara sie pucchA' catuHpradezikaH pRcchA he bhadanta / catuHpradezikaH skandha ki kRtayugmaH trayojo dvAparayugmaH kalyojo veti praznaH / bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama! 'kaDajumme no teoge no dAvajumme no ki no jumme no bhae, dAvajumme, no kalioge' he gautama / dvipradezika skandha pradezArtha meM na kRnayugmarUpa hai na kalyojarUpa hai na vaha jyoja rUpa hai kintu dvAparayugmarUpa hai 'tippaesie pucchA' isa sUtra dvArA gautama svAmI ne prabhuzrI se pUchA- he bhadanta ! tripradezika skandha kyo kRtayugmarUpa hai ? athavA yojarUpa hai ? athavA dvAparayugmarUpa hai ? athavA kalpojarUpa hai ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM- 'godhamA ! no jumme, teoe, no dAvarajumme, no kalibhoge' he gautama! tripade zika skandha na kRtayugmarUpa hai, na dvAparayugmarUpa hai, na kalpojarUpa hai kintu yojarUpa hai| 'caupapasie pucchA' he bhadanta / catuSpradezika skandha kyA kRtayugmarUpa hai ? athavA yojarUpa hai ? athavA dvAparayugmarUpa hai ? athavA kalpojarUra hai ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'gomA ! jumme, no bhae, no dAvarajumme, no kalioge' he gautama! 'no kaDajumme no tezroge dAvarajumme no kalioge' he gItam ! me ahezavANI skaMdha mRtayugma rUpa nathI, kalyAja rUpa nathI, AAja rUpa paNa nathI paraMtu dvAparayugbha 35 che. 'tippaesie pucchA' mA sUtra dvArA zrIgautamasvAbhIbhe prabhuzrIne evu' pUchyuM che ke he bhagavat traNa pradezavALeA skaMdha zu kRtayugma rUpa che? athavA tryAja rUpa che? athavA dvAparayugma rUpa che ? athavA kalcAja pa che? yA praznanA uttaramA prabhuzrI gautamasvAbhIne he che 4- goyamA ! no kaha jumme teoe no dAvarajumme no kali moge' he gautama! trathu pradezavANI skaMdha mRtayugma rUpa nathI. dvAparayugma rUpa nathI. tema kalpeja rUpa paNa nathI paraMtu 35 che. 'cauppae sie pucchA' he lagavan yAra pradezavALA skaMdha zuM kRtayugma rUpa che? athavA vyeAja rUpa che? athavA dvAparayugma rUpa che? athavA kalTeja rUpa che? A praznanA uttaramAM pramadayAlu >bhuzrI kahe che Page #875 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za025 u.4 sU09 pudgalAnAM kRtayugmAdityam oge' kRtayugmaH catuHpadezikaH skandho bhavati no vyojo no vA dvAparayugmo / 'navA kalyoz2arUpa iti / 'paMcapaesie jahA paramANupoggale' paJcapadezikaH skandhoM yathA paramANupudgalaH, paJcapadezikA skandhaH paramANupudgalavadeva-tathAhi-na kRtayuH / mo na vA jyojo na vA dvAparayugmaH kintu kalyojarUra eva bhavatIti bhAvaH, catu saMkhyayA'pahAre ekamAtrasyaiva zeSAt / 'chappaesie jahA duppaesie' paTmadeziko. yathA.dvipadezikA, paTpadezikaH skandho na kRtayugmo na vA nyono na kalyojo'pitu dvAparayugma eva bhavatItyarthaH catuH saMkhyayA'pahAre. dvizeSAt / 'sattapaesie jahA tippaesie' saptapradeziko yathA tripradezikA, saptapadezikaH skandho na kRtaH catuSpradezika skandha kRtayugmarUpa hai yojarUpa nahIM hai dvAparayugmarUpa nahIM hai aura na vaha kalyojarUpa hai| 'paMcapaesie jahA paramANupoggale' pAMcapradezovAlA skandha paramANu pudgala ke jaise kevala kalpojarUpa hI hotA hai, kRtayugmarUpa yojarUpa athavA dvAparayugmarUpa nahIM hotA hai| kyoM ki cAra kI saMkhyA se apahAra karane para eka avaziSTa. rahatA hai / 'chappaesie jahA duppaesie' jisa prakAra dviprade zika skandha dvAparayugmarUpa kahA gayA haiM usI prakAra se chaha pradezI skandha bhI dvAparayugmarAzirUpa hI kahAgayA hai| jyojarUpa athavA kRtayugmarUpa athavA kalyojarUpa nahIM kahA gayA hai / chaha 6 saMkhyA ko cAra se apahRta karane para na tIna avaziSTa rahate haiM, na cAra avaziSTa rahate haiM aura na eka avaziSTa rahatA hai / do hI apaziSTa rahate haiM / hai-'goyamA! kaDajumme no teoe no dAvarajumme no kalioge' gItamA cAra pradezavALe skaMdha kRtayugma rUpa che. eja rUpa nathI. te dvAparayugma paNa nathI,, ma ta lyA4 35 55 nathI. 'paMcapaesie jahA paramANupoggale' pAMca pradezavALa skaMdha paramANu pudgala pramANe kevaLa kalyAja rUpa ja hoya che. kRtayugma rUpa ja rUpa athavA dvAparayugma rUpa hete nathI. kemake 4 cArane apahAra karatAM temAM eka ja bAkI rahe che. - 'chappaesie jahA duppaesie' re prabhAoM meM prazavANI 45 52 yugma rUpa kahela che, e ja pramANe cha pradezavALo kaMdha paNa dvAparayugma rAzi rUpa ja kahevAmAM Avela che. eja rUpa athavA kRnayumarAzi rUpa athavA kaja rUpa kahela nathI. cha nI saMkhyAne cArathI apahAra karavAthI beja zeSa rahe che. cAra bAkI rahetA nathI tema eka paNa bAkI raheto nathI ja bhaye che tathA tanAparayugabharAzI 35 bhAnAmAM Ave che. 'sattapaesie jahA tippaesie' sAta pradezavANI 23 traya prazANA 26 dhanI ma zyora bha0 106 Page #876 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 858 .... bhagavatIkhane yugmo na vA dvAparayugmo na kalyojaH kintu yojarUpa eva bhavatIti vizeSA 'anupaesie jahA cauppaesie' aSTapadeziko yathA catuHmadezikA, aSTapradezikA skandho no yojo na dvAparayugmo na kalyojo'pitu kunayugmamAtra eva bhavatIti catuH zeSAt / 'Navapasie jahA paramANupoggale' navapadezikaH skandhaH paramANuvaI kalyoja eva na tu kRtayugmAdirUpa iti dasapae sie'jahA duppaesie' dazapadezikA skandho dvipadezikaskandhavat dvAparayugma eva bhavati na tu kRtayugmAdirUpa iti catuH ata: ule chAparayugmarAzirUpa mAnA gayA hai| 'sattapaesie jahA lippaelie' saptapradezI skandha vimadezI skandha ke jaisA yojarAzirUpa hI hotA hai na vaha kRtayugmarUpa hotA hai aura na vaha dvAparayugmarAzi rUpa hotA hai aura na vaha kalyojarAzirUpa hotA hai / kyoM ki sAta saMkhyA meM se cAra kA apahAra karane para na cAra bacate haiM na do bacata haiM aura na eka vacatA hai kintu tIna hI ghacate haiN| isaliye vaha jyojarUpa kahAgayA hai| ___ 'aTThapaesie jahA caupapaesie' aSTa pradezI skandha catuH pradezI skandha ke jaisA kRtayugmarUpa hI hotA haiN| kyoMki cAra kI saMkhyA se apahana hone para usameM se kevala 4 hI bAkI rahate haiM 'Navapaesie jahA paramANupoggale' nau pradezoM vAlA jo skandha hai vaha paramANupudgala ke jaisA kalpojarAzirUpa hI hotA hai / kRtayugmarUpa athavA yojarUpa athavA dvAparayugmarUpa nahIM hotA hai / 'dasAelira khaMdhe jahA duppaesie' dazapradezovAlA skandha dvipradezI skandha ke jaisA kevala dvApara. rAzI rUpa ja hoya che. te kRtayugma rUpa detA nathI tema te dvAparayugmarAzi rUpa hotA nathI tathA te kajarAzi rUpa paNa letA nathI. kemake 7 nI saMkhyAmAMthI 4 cArane apahAra karavAthI ke cAra bacatA nathI. tema che ke eka paNa bacatA nathI paraMtu 3 traNa ja bace che tethI tene ja rUpaja kahela che. ___'aTThapaesie jahA cauppaesie' mA pradezavANe 24 yA2 pradezavA kaMdhanI jema kRtayugma rUpa ja hoya che. kemake cAranI saMkhyAthI apahAra 42vAyA tamAthI paNa yA2 01 mADI 29 che. 'Navapaesie paramANupoggale' nava pradezavALe je rakaMdha che. te paramANu pudgalanA kathana pramANe kAja rAzi rUpa ja hoya che kRtayugma rUpa athavA vyAja rUpa athavA dvAparayugma 35 nathI. 'dasapaesie khaMdhe jahA duppaemie' isa pradezavANe 245 me pradeza. vALA kaMdhanA kathana pramANe kevaLa dvAparayugma rAzi rUpa ja heya che. kRta Page #877 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za025 u.4 sU09 pudgalAnAM kRtayugmAditvam 856 saMkhyayA'pahAre dvipAt / 'saMkhejjapaesie NaM, bhate ! poggale pucchA ? saMkhyeya pradezikaH khalu bhadanta | pRcchA he bhadanta ! saMkhyeyapradezikaH skandhaH kiM kRtayugmaH yojo dvApayugmaH kalyojo veti praznaH / bhagavAnAha-'goyamA' he gautama ! 'siya kaDajumme jAtra siya kalioge' syAt kRtayugmo yAvat syAt kalyojA, saMkhyAtAdezikaskandhasya vicitra saMkhyAtvAd bhajanayA cAturvidhyaM bhavatIti / 'evaM asaMkhejjapaesie vi' evaM saMkhyeyapadezikaskandhavat asaMkhyeyapradezikaskandho. ''pi bhajanayA kRtyugmAdirUpo bhavatIti / 'evaM aNaMtapaesie vi' anantapradeyugmarAzirUpa hI hotA hai / kRtayugmAdirUpa nahIM hotA hai| kyoMki cAra kI saMkhyA se apahana karane para anta meM 2 zeSa rahate haiN| - 'saMkhejjapaesie NaM bhaMte ! poggale pucchA' aba zrIgautamasvAmI ne prabhu se isa sUtradvArA aisA pUchA hai ki he bhadanta ! jo pudgala skandha saMkhyAtapradezoM vAlA hotA hai, vaha kyA kRtayugmarUpa hI haiM ? athavA yojarUpa athavA dvAparayugmarUpa hotA hai ? athavA kalyojarUpa hotA hai ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM-he gautama ! 'siya kaDajumme jAva siya kali bhoge' saMkhyAtapradezI skandha vicitra saMkhyA: vAlA hone se cAroM rAzirUpa hotA hai| kadAcit vaha kRtayugmarAzi rUpa bhI hotA hai| kadAcit vaha yojarAzirUpa bhI hotA hai| kadAcit vaha dvAparayugmarUpa bhI hotA hai aura kadAcit vaha kalpojarAzirUpa bhI hotA hai / 'evaM asaMkhejjapaesie vi' isI prakAra se saMkhyAtapradezI skandha ke jaisA asaMkhyAtapradezI skandha bhI bhajanA se : kRtayugmAdi rUpa hotA hai| 'evaM aNaMtapaesie vi' tathA-isI prakAra yuma vigere rUpa letA nathI. kemake cAranI saMkhyAthI apahAra karavAthI , chevaTa 2 me zeSa 24 che. 'sakhejjapaesie NaM bhaMte ! poggale pucchaa| ve | zrIgautamasvAmI prabhuzrIne evuM pUche che ke he bhagavana je pudgala skaMdha 1 saNyAta prazANA DAya cha, te zukRtayuma 35 DAya cha 12 vyora ( rUpa hoya che? athavA dvAparayugma rUpa hoya che, athavA kalyAja rUpa hoya che? A praznanA uttaramAM prabhuzrI gautamasvAmIne kahe che. ke-he gautama! , 'siya kaDajumme jAva siya kalioge' sabhyAta pravezavANe 4 viyitra saMkhyAvALe hovAthI, cAre rAzi rUpa hoya che. koIvAra te kRtayumarAzi rUpa hoya che keI vAra te je rAzi rUpa paNa hoya che, keIvAra te dvApara- yurama rAzi rUpa paNa hoya che ane keIvAra te kAja rAzi rUpa paNa DAya che. 'evaM asakhejjapaesie vi' . prabhA mathAt sabhyAtazAmA Page #878 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 860 bhagavatI sUtre zikro'pi skandhaH bhananayA caturvidho bhavatIti bhAvaH / atha vahutvamAzritya . pRcchati - 'paramANu poggalANaM bhaMve ! paemaTTayAe ki kaDajummA pucchA' paramANu 'pudgalAH khalu bhadanta ! pradezArthatayA ki kRtayugmA pRcchA, he madanta ! paramANavaH pradezarUpeNa kiM kRtayugmAH jyojAH dvAparayugmAH kalyojAveti praznaH / bhagavAnAha - 'gomA' he gautama ! 'oghodeseNa miya kaDajummA jAtra sipa kaliyogA' oghAdezena - sAmAnyarUpeNa pradezArtha yA paramANupudgalAH syAt kRtayugmA, syAt kadAcit yojAH syAt dvAparayugmAH syAt kalpojA', 'vihANAdeseNaM nokaDa jummA nau bhoyA no dAvarajummA kalioga' vidhAnAdezena - vizeSarUpeNa ekaikaza ityarthaH no kRtayugmAH to jyojAH no dvAparayugmAH kintu kalyojA eveti / 'duparasiyA NaM pucchA' dvipradezikAH khalu pRcchA he bhadanta ! dvipadezikA kanyAH pradezAtayA ki kRtayugmAH yojA dvAparayugmAH kalyojAveti praznaH, bhagavAnAha - 'gomA' he gautama! 'oghAde seNaM siya kaDajummA' oghAdezena " se jo ananta pradezI pudgala skandha hai vaha bhI cArarAzirUpa hotA haiM / kadAcit vaha kRtayugmarAzirUpa hotA hai, kadAcit vaha pojarAzirUpa hotA hai, kadAcit vaha dvAparayugnarAzi rUpa hotA hai aura kadAcit vaha kalyo jarAzirUpa hotA hai / isa prakAra se cAroM prakAra kI rAzivAlA hotA hai / 'paramANupoggalANaM bhaMte! paesajhyAe kiM kaDajummA pucchA' isa sUtra dvArA gautamasvAmI ne bahuvacana ko Azrita karake prabhuzrI se aisA pUchA hai - hai bhadanta ! jo paramANupudgala haiM ve kyA pradezarUpa se kRtayugmarUpa haiM ? athavA jyojarUra haiM ? athavA dvAparayugmarUpa hai ? athavA kalpojarUpa haiM ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM- 'gopamA ! oghAdeseNa siya kaDajummA, jAva siya kalibhogA' he gautama ! 4. skaMdhanA kathana pramANe asakhyAta pradezavALA skaMdha paNa bhajanAthI kRtayugma vigere 35 hAya che. 'eva' anaMtapaecie vi' tathA prabhA ne anaMta pradezavALA pudgala kaMdha che, te paNa cAre rAzi rUpa hAya che. koivAra te kRtasukharAzI rUpa hAya che, keAIvAra caiAjarANI rUpa hAya che. koIvAra te dvAparayuMgsa rAzi rUpa hAya che, ane keAIvAra te kayeAja rAzi rUpa paNa hAya * che. A rIte te cAre prakAranI rAzivALA rAya che. '.J 44 " 'paramANupoggalANaM bhaMte! parasaTTayAe ki kaDajummA pucchA' mA sUtradvArA zrI gautamasvAmI mahuvacanane Azraya karIne prabhuzrIne evu pUche che kehuM 'bhagavat je paramANu pudgala che, teo zu' pradezapaNAthI kRtayugma'rUpa che ? athavA yeAja rUpa che? athavA dvAparayugma rUpa che? athavA kalcAja 35 che ? yA praznamA uttaramA praluzrI che - 'goyamA ! oghAdeseNa siya Page #879 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praupacandrikATokA za025 u.4 209 pudgalAnAM kRtayugmAditvam 861 dvipadezikAH syAt kRtayugmAH, 'no teogA' no yojAH, 'sipa dAvarajummA' syAd dvAparayugmAH, 'no kaliogA' no kalyojAH, 'vihANAdeseNaM no kaDajummA 'no teogA dAvarajummA no kali bhogA' vidhAnAdezena-tattadrapega no kRtayugmmA: 'no yojAH dvAparayugmAH no kalyojA bhavantIti, dvipadezikAH skandhAH yadAsAmAnyarUpa se pudgala paramANupadeza kI apekSA karake bhajanA se cAroM rAzirUpa hote haiM-kadAcit ve kRtayugmarUpa bhI hote haiM, kadAcit yojarUpa bhI hote haiM kadAcit dvAparayugmarUpa bhI hote haiM aura kadAcit kalpojarUpa bhI hote haiN| - 'vihANAdeseNaM' parantu vidhAna kI apekSA se eka 2 paramANu kI 'apekSA se ve na kRtayugnarUpa hote haiM, na gojarUpa hote haiN| na dvApara'yugmarUpa hote haiM kintu kalyojarUpa hI hote haiN| - 'duppaesiyANaM pucchA' he bhadanta ! jo dvipradezI skandha haiM ve kyA pradezoM kI apekSA lephara kRtayugma rUpa hote hai ? athavA yojarUpa hote haiM ? athavA dvAparayugmarUpa hote haiM ? athavA kalyojarUpa hote haiM ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'goyamA! he gautama ! 'oghAdeseNaM sipa kaDajummA' sAmAnya rUpa se dvipradezI skandha pradezoM kI apekSA cAroM rUpa nahIM hote haiM-kintu kadAcit ve kRtayugmarUpa hote haiM aura kadAcit ve dvAparayugmarUpa hote haiM / 'no teogA no kali kaIjammA jAva siya kaliogA' 7 gotama ! sAmAnya35thI pusa 52mArA * pradezanI apekSA karIne bhajanAthI cAre rAzi rUpa hoya che. keIvAra te phayuma rUpa paNa hoya che ke ivAra e ja rUpa paNa hoya che, koIvAra dvAparayugama ''35 5 DAya cha bhane 3.4||248ye 35 DAya che. 'vihANAdeseNaM' 52 tu vidhA. nanI apekSAthI eTale ke eka eka paramANunI apekSAthI teo kRtayugma rUpa hatA nathI. je rUpa paNa kahetA nathI. ane dvAparayugma rUpa paNa hotAM nathI, paraMtu ye 35 ra Doya che 'dupparasiyANaM pucchA' ke mazavana meM prazANAre "ke che, teo zuM pradezonI apekSAthI kRtayuma rUpa hoya che? athavA ' ja'rUpa hoya che? athavA dvAparayugma rUpa hoya che? athavA kAja rUpa 'DAya 1 mA praznanA 6ttaramA prabhuzrI 43 che -'goyamA!' hai gautama ! aura siya kaDajammA' sAmAnyapAthI me azA 24 the| prazAnI apekSAe cAre rAzivALA hotA nathI. paraMtu koIvAra teo kRtayugmarAzi '35 hAya cha, bhane AvAra tamA 52yubharAzi 35 DAya cha, 'no teogA no kaliogA' tasA yaa42||shi 35 mayA 48y1042||shi 35 khAtA nathA. Page #880 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre samasaMkhpakA bhavanti tadA pradezataH kRtayugmAH yadA tu viSamasaMkhyakA stadA dvAparayugmA bhavanti-vidhAna,dezena tu ye dvipradezikAH skandhA ste pradezArthatayA ekaikazacityamAnAH dvipadezatvAdeva dvAparayugmA bhavantIti bhaavH| 'vippaesiyANa pucchA' trimadezikAH khalla pRcchA he bhadanta ! tripradezikAH skandhAH pradezArthatayA kiM kRtayugmA stryojAH dvAparayugmAH kalyojAveti praznaH / bhagavAnAha-'goyamA' he gautama ! 'oghAdesega siya kaDajummA jAba siya kalibhogA' oghAdezena syAt kRtayugmAH yAvat syAt kalyojAH, 'vihANAdeseNaM no kaDajummA tezrogA no ogA' vyoja aura kalpoja rUpa nahIM hote haiM / 'vihANAdeseNaM' parantu --eka eka dvipradezI skandha pradezarUpa le dvAparayugmarUpa hI hotA hai zeSa 3 rAzirUpa nahIM hotA hai / dvipradezI skandha jaba mamasaMkhyAvAle hote haiM taya pradezoM kI apekSA ve kRtayugmarAzirUpa hote haiM aura jaSa ve viSama saMkhyA vAle hote haiM taba ve dvAparayugmarUpa hote haiM / jaba ye eka eka karake dviradezI skandha pradezarUpa se vicArita hote haiM to do pradezoM vAle hone se ye svatantra rUpa se dvAparayugmarUpa hI hote haiN| 'tippaesiyANaM pucchA' isa sUtra pATha dvArA zrIgautamasvAmI ne prabhuzrI se aisApUchA hai-he bhadanta ! tripradezika skandha pradezarUpa se -kyA kRtayugmarUpa hote haiM ? athavA yojarUpa hote haiM ? athavA dvAparayugmarUpa hote haiM ? athavA kalyojarUpa hote haiM ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'goyamA ! oghAde seNaM siya kaDajummA jAva siya kaliogA' he gautama ! sAmAnyarUpa se samasta tridezika skandha pradezoM kI 'vihANAdeseNa' 52'tu me sanI apekSAthI meM pradezavANe 245 praza5mAyA dvAparayugma rUpa ja hoya che. bAkInI traNe rAzi rUpa hetA nathI be pradezavALe kaMdha jyAre samAna saMkhyAvALe hoya che tyAre pradezonI apekSAthI teo * kRtayugmarAzi rUpa hoya che. ane jayAre te viSama saMkhyAvALA hoya che. tyAre teo dvAparayuma rUpa hoya che. jyAre teo eka eka karIne be pradezavALa skaMdha pradezapaNAthI vicAravAmAM Ave che, to be pradezavALA pAthI mA svatayAthI dApayuma 350 DAya cha 'tippaesiyANe pucchA' " A sUtrapAThadvArA zrIgautamasvAmIe prabhuzrIne evuM pUchyuM che ke-he bhagavad ke traNa pradezavALA skaMdha pradezapaNAthI zuM kRtayuma rUpa hoya che? athavA ja rUpa - hAya che? athavA dvAparayugma rUpa hoya che? athavA kaleja rUpa hoya che? A 1 nA uttama prabhuzrI che hai-'goyamA ! 'oghAdeseNa siya kaDajammA jAba siya kiliogA' 7 gItama! sAmAnyapaNAthI sAta pradezApAmA 24 / prahe. Page #881 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za025 u.4 209 pudgalAnAM kRtayugmAditvam ........863 .' dAvarajummA no kaliogA' vidhAnAdezena no kRtayugmAH kintu jyojAH noM dvAparayugmAH, noM kalyojA, samastatripradezikamIlane tatpradezAnAM ca catuSkApahAre caturagrAditvaM bhajanayA syAt tripradezikAnAmanavasthitasaMkhyAtvAt yathA caturNA tripadezikAno" mIlane dvAdazapadezAH te ca caturagrA bhavanti pazcAnoM apekSA lekara bhajanA se catUrAzirUpa hote haiM-kadAcit ve kRtayugma rUpa bhI hote haiM, kadAcit nyo jarUpa bhI hote haiM, kadAcit chAparayugma.' hapa bhI hote haiM aura kadAcit kalpojarUpa bhI hote haiN| para 'vihANA: deseNaM' svatantra rUpa se eka 2 tripradezI skandha yojarAzirUpa hI hotA hai| kRtayugmarAzirUpa athavA dvAparayugmarAzirUpa athavA kalyojarAzirUpa nahIM hotA hai / tAtparya isa kathana kA aisA hai ki jaba pradezoM kI apekSA lekara samasta vipradezika skandhoM kA vicAra sAmAnyarUpa se kiyA jAtA hai-taba usa avasthA meM samasta tripradezika skandha grahIta ho jAte haiM aura unake mela meM samasta unake pradeza aneka ho jAte haiM -usa samaya pradezoM kI saMkhyA anavasthita rahatI hai / ataH bhajanA se usa hAlatameM inameM cArarAzirUpatA A jAtI hai / jaise mAnalo jaya cAra tripradezika skandhoM ko milAyA jAtA hai to 4 tridezika skandhoM ke 12 pradeza ho jAte haiM aura inheM java cAra se apahRta kiyA jAtA hai to anta meM cAra bacate haiM isaliye inameM kRtayugmarAzirUpatA zenI apekSAthI bhajanAthI cAre rAzi rUpa hoya che. eTale ke koIvAra teo kRtayugma paNa hoya che. ke IvAra teo vyAja rUpa paNa hoya che. koIvAra dvAparayugama rUpa paNa hoya che ane kaIvAra kalyAja rUpa paNa hoya che paraMtu 'vihANAdeseNa' 25tatra me me 1 pradeza 2 ghI yA04 rAzi 35 ra hoya che. kRtayugmarAzi rUpa athavA dvAparayugma rAzi rUpa athavA kaleja rAzi rUpa hotA nathI. A kathananuM tAtparya e che ke-jyAre pradezonI ape. sAthI saghaLA traNa pradezavALA ska dhone vicAra sAmAnyapaNAthI karavAmAM Ave che, tyAre te avasthAmAM saghaLA traNa pradezavALA ska dhono samAveza thaI jAya che ane teonA meLavavAmAM AvatAM saghaLA teonA pradeze aneka thaI jAya che. te vakhate pradezanI sa khyA anavasthita-anizcita rahe che tethI e sthitimAM bhajanAthI temAM cAre rAzipaNuM AvI jAya che jemake-jyAre cAra traNa pradezevALA ska dha meLavavAmAM Ave to 4 cAra traNa pradezavALA ska nA 12 bAra pradeza thaI jAya che ane temAMthI cAranI saMkhyAthI apahAra karavAmAM Ave che, te chevaTe cAra bace che, tethI teomAM kRtayuma Page #882 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre, 864 , 1 tripadezikAnAM mIlane jyojAH paNNAM tripadezikAnAM mIlane dvAparayugmA, saptAnAM tripadezikAnAM mIlane kalyojarUpA bhavanti vidhAnAdezena tu jyojA evaM skandhAnAM tryakatvAditi / 'cauppae siyANaM pRcchA' catuHpradezikAH pRcchA,,. he bhadanta ! catuHpradezikAH skandhAH pradezArthatayA ki kRtayugmAH yojAH AjAtI hai aura jaba pAMca tripradezika skandhoM ko milAyA jAtA hai. * 15 pradeza ho jAte haiM inheM 4 cAra se apahRta karane para anta meM 3 bacate haiM - isaliye ye yojarUpa ho jAte haiM / 6 tripadezika skandhoM " ko jaba milAyA jAtA hai to pradezoM kI saMkhyA 18 ho jAtI hai inheM cAra se apahRta karane para anta meM do bacate haiM, taba ye dvAparayugmarUpa ho jAte haiM / sAta tridezika skandhoM ko jaba milAte haiM to vahAM pradezoM kI saMkhyA 21 ho jAtI hai inheM cAra 2 se apahRta karane para anta maiM eka bacatA hai taba ye kalyojarUpa ho jAte haiM aura jaba sva. tantrarUpa se eka eka tripradezika skandha ke pradezoM kA vicAra kiyA jAtA hai taba ye tIna hI pradeza hone se yoja rUpa hI hote haiM anya rAzirUpa nahIM hote haiM / " 'upasiyANaM pucchA' isa sUtra dvArA gautamasvAmI ne prabhuzrI se aisA pUchA hai - hai bhadanta / cAra pradezoM vAle samasta skandha kyA kRnayugmarUpa haiM ? athavA jyojarUpa haiM athavA dvAparayugma rUpa haiM ? athavA rAzipaNu' Ave che. ane jayAre pAMca traNa pradezavALA skaMdhAne meLavavAmAM Ave tyAre 15 pa Mdara pradezeA thai jAya che, tene cArathI apahAra karavAthI chevaTe traNa mace che. tethI teo vyeAja rUpa thaI jAya che. jyAre cha traNa pradezAvALA skaMdhA meLavavAmAM Ave tyAre pradezezanI sakhyA 18 aDhAra thaI jAya che, tene cArathI apahAra karavAthI chevaTe e zeSa rahe che. tethI te dvAparayugma rAzi rUpa thaI jAya che jyAre traNa pradezeAvALA 7 sAta skAne meLavavAmAM Ave te te vakhate pradezeAnI sakhyA 21 ekavIsanI thaI jAya che. temAMthI cAra cAranA apahAra karavAthI cheTe eka khace che tyAre te kalpeAja rUpa thaI jAya che, ane jayAre svataMtrapaNAthI eka eka traNa pradeza vALA skaMdhanA pradezeAnA vicAra karavAmAM Ave che, tyAre tenA traNaja pradeze! hAvAthI te caiAja rUpaja hAya che. anya rAzi rUpa hAtA nathI 'upasiyANaM pucchA' mA sUtrapAThe dvArA zrI gautamasvAmI praluzrIne evuM pUchyuM che ke-he bhagavan cAra pradezeAvALA saghaLA kA zuM kRtayugma rUpa che? athavA caiAja rUpa che? athavA dvAparayugma rUpa che? athavA kalyA - Page #883 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyandrikA TIkA za025 u.4 209 pudgalAnAM kRtayugmAditvam iparayugmA phalyojA veti praznaH / bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' ke gautama ! 'oghAdeseNa vi vihANAdeseNa vi kaDajummA no teogA no. dAvara jummA no kaliogA' oghAdezenApi vidhAnAdezenApi catu:madezikAH kRtaH yugmA eva bhavanti no yojA no dvAparayugmA no phalyojAH / 'paMcapaesiyA jahA paramANupoggalA' paJcapradezikAH pudgalAH yathA paramANupudgalAH paramANupudgalavat kalyojA eva bhavanti na tu kRtayugmAH, na vyojAH, na dvAparayugmA vA bhavantIti / chapaesiyA jahA duppaesiyA' SaTpadezikAH skandhA yathA dvipadezikAH SaTkalpojarUpa haiM? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM-goyamA ! oghAdeseNa vivihANAdeseNa vi kaDajummA no teogA no dAcarajummA, no kaliogA' he gautama ! cAra pradezoM vAle samasta skandha pradezoM kI apekSA se kRtayugmarUpa hI hote haiM yojAdi rAzirUpa nahIM hote haiM, isI prakAra se ve bhinna 2 rUpa se bhI-svatantra rUpa se bhI eka, eka hokara kRtayugmarAzirUpa hI hote haiM, - anya yoja dvAparayugma aura kalpojarAzirUpa nahIM hote haiM / paMca paesiyo jahA paramANupoggalA' pAMca pradezoM vAle jo pudgala haiM ve samasna paramANu pugaloM kI samAnatA hone se sAmAnya rUpa se cArarAzirUpa hote haiM aura vizeSarUpa se kevala kalyojarUpa hI hote haiM, kRtayugma, jyoja, aura dvAparayugmarUpa nahIM hote haiN| 'chappaesiyA jahA duppaesiyA' SaTnadezika skandha dvipradezika skandha ke jaise sAmA35 cha 1 mA prazna uttaramA pramuzrI gautamavAmAna 4 cha -'goyamA ! oghAdeseNa vi vihANAdeseNa vi kaDajummA no mogA no dAvarajummA, no kali ogA', 7 gItamA yAra azApA saghaNA 24 the| prazAnI apekSAthA ta. yugma rUpa ja hoya che. eja vigere rAzi rUpa hotA nathI. eja rIte teo judA judA prakArathI paNa eTale ke svataMtra rUpathI paNa eka ekapaNAthI kRtayugma rAzi rUpa ja hoya che e ja rAzi rUpa ke dvAparayugma rAzi rUpa athavA kAja rAzi rUpa hotA nathI. ! 'paMca paesiyA jahA paramANupoggalA' pAMya pradezavAre pusA cha, 'teo saghaLA paramANu pudgalene samAnapaNathI sAmAnyapaNAthI cAre rAzi rUpa hoya che. ane vizeSapaNAthI kevaLa kalyoja rAzi rUpa ja hoya che. tayubha, vyAsa, bhane 52yubha rAzi 35 hAtA nathI. 'chappaesiyA jahA dUIesiyA' 7 prdeshkaage| 265 meM pradezavANA 23 ghanA 4thana pramANe 'sAmA bha0 109 Page #884 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIne pradezikA pudgalA oghAdezena syAt kRtayugmAH no vyojAH syAt parayugmA, mo karuyojA ityarthaH vidhAnAdezena no kRtayugmA no vyojAH kintu dvAparayugmAna tu kalyojA iti / 'sattapaesiyA jahA tippaesiyA' saptapadezikA yathA trima kSezikAH saptapradezikAH skandhA oghAdezena syAt kRtayugmA yAvat syAt karayoSAH vidhAnAdezena no kRtayugmA kintu yojAH no 'dvaparayugmA na vA karayojA iti "aTTha paesiyA jahA-cauppaesiyA' aSTapradezikAH skandhA yathA catummadezikAra catuHpradezikavat-aSTapradezikA oghAdezena vidhAnAdezenApi kRtayugmarUpAH na tu nya kI apekSA kadAcit kRtayugmarUpa hote haiM aura kadAcit dvApara'yugmarUpa hote haiM para ve moja aura kalpojarUpa nahIM hote haiM vidhAnA. deza se ve na kRtayugmarUpa hote haiM aura na yojarUpa hote haiN| kintu chAparayugmarUpa hI hote haiM, kalyojarUpa bhI ve nahIM hote haiN| 'sattapae 'siyA jahA tippaesiyA' saptadezika skandha dhipradezika skandha ke jaisA mAmAghadeza se kadAcit kRtayugmarUpa bhI hote haiM, kadAcit yojarUpa bhI hote haiM, kadAcit dvAparayugmarUpa bhI hote haiM aura kadAcit kalpojarUpa bhI hote haiN| tathA-vidhAnAdeza se ve na kRtayugmarUpa hote haiM, na dvAparayugmarUpa hote haiM aura na kalpojarUpa hote haiM kintu yoja. rUpa hI hote haiM / 'aTTapaesiyA jahA cauppaesiyA' ATha pradezoMvAle jo skandha hai ve catuSpradezika skandha ke jaisA oghAdeza se aura vidhA. 'nAdezase donoM apekSA se bhI kRtayugmarUpa hI hote haiM jyoja athavA nyapaNAthI kaIvAra kRtayugma rAzi rUpa hoya che ane kaIvara dvAparayugma rAzi rUpa hoya che, paraMtu teo gyoja zazi rUpa athavA kaleje rAzi rU5 hotA nathI vidhAnadezathI teo kRtayugma rAzi rUpa ha ta nathI tathA ja zazi 35 55 hAtI nathI' 52 tu 'dvAparayubha rAzi 35 4 DAya che. 'satta paesiyA jahA tipaesiyA' sAta pradezavaNe 34 pradezamA 24dhanA kathana pramANe sAmAnyapaNuthI koIvAra kRtayugma rAzi rUpa paNa hoya che, kaIvAra ja rAzi rUpa paNa hoya che koIvAra dvAparayugma rAzi rUpa paNa hoya che, ane ke IvAra kalyoja rAzi rUpa paNa hoya che. vidhAnAdezathI-vizeSapaNAthI te kRtayuma rUpa nathI tema dvAparayugma rUpa paNa nathI tathA kAja rUpa paNa nathI paraMtu, ja rUpa ja hAya che 'aTThapaesiyA jahA ca utpaesiyA' mA pradezApANAre 24o cha te cAra pradezavALA skaMdhanA kathana pramANe ghAdezathI ane vidhAnadezathI ema banne prakArathI kRtayugma rAzi rUpa ja hoya che. geja athavA dvApa Page #885 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za025 u.4 sU09 pudgalAnAM kRtayugmAditvam 867 jyojAH na vA dvAparayugmAH na vA kalyojA iti / 'NavaSaesiyA jahA paramANu poggalA' navapradezikAH skandhA yathA paramANupudgalAH, paramANupudgalavat oghA. dezena syAt kRtayugmA yAvat syAt kalyojAH vidhAnAdezena no kRtayugmA no yojA no dvAparayugmAH kalyojA iti / , 'dasapaesiyA jahA duppaesiyA' dazapradezikA yathA dvipadezikAH dvipadezikavat dazapadezikapudgalA api oghAdezena syAt kRtayugmAH no gonAH syAt dvAparayugmAH no kalpojAH, vidhAnAdezena tu no kRtayugmAH no yojAH kintu dvAparayugmAH na vA kalpojA iti / 'saMkhejapaesiyANaM pucchA' saMkhyeyapradezikAH pRcchA, he bhadanta ! saMkhyeyapradezikAH dvAparayugma athavA kalyoja rUpa nahIM hote haiM / 'NavapaesiyA jahA paramANupoggalA' nau pradezoMvAle samasta skandha sAmAnya se paramANu pudgaloM ke jaise kadAcit kRtayugmarUpa bhI hote haiM yAvat kadAcit kalpojarUpa bhI hote haiM / tathA vidhAna se-eka ekarUpa se ve kevala kalyojarUpa hI hote haiM, kRtayugmarUpa athavA yojarUpa athavA dvAparayugnarUpa nahIM hote haiM / 'dasa paesiyA jahA duppaesiyA' dazapradezika jo skandha haiM ve sAmAnya se dvipadezika skandhoM ke jaise kadAcit kRtayugmarUpa bhI hote haiM aura kadAcit dvAparayugmarUpa bhI hote haiM, yojarUpa athavA kalpojarUpa nahIM hote hai tathA-vidhAna se-eka 'eka dazapradezika skandha svatantrakA se hAparayugmarUpa hote haiM, kRtayugmarUpa nahIM hote haiM, yojarUpa nahIM hote haiM aura na kalpojarUpa hI hote hai| / 'saMkhejjapaesiyA NaM pucchA' isa sUtra dvArA zrIgautamasvAmI ne yugma atha48ya104:35 hAta nathI. -NivapaesiyA jahA paramANupoggalA' nava pradezAvALA saghaLa skaMdhe sAmAnyapaNAthI paramANu pudgalenA kathana pramANe keIvAra kRtayugma rUpa pAsa hoya che. yAvat kadAcita kAja rUpa paNa hoya che. tathA vidhAnAdezathI eTale ke eka epaNAthI teo kevaLa kalyAja rUpa ja hoya che. kutayugma rUpa athavA eja rUpa athavA dvApara yubha35 DaratA nathI. 'dasapaesiyA jahA duppaesiyA' 65 prazApAmA 2 kaMdhe che, te sAmAnyapaNAthI be pradezavALA kaMdhanA kathana pramANe kaIvAra kRtayugma rUpa paga hoya che. ane koIvAra dvAparayugma rUpa paNa hoya che. ja rUpa athavA kAja rUpa hotA nathI tathA vidhAnAdezathI eka-eka rUpathI dazapradezavALe kaMdha svataMtra rIte dvAparayugma rUpa hoya che. te kRtayuma rUpa kahetA nathI tathA vyAja rUpa paNa hotA nathI ane kalyAja rUpa paNa hotA nathI " 'saMkhejjapaesiyANaM pucchA' 'mA' sUtradvArA zrIgItamanAbhIya prabhuzrIna me Page #886 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIle 868 skandhAH pradezArthatayA kiM kRtayugpAH kiM-yaujA dvAparayugmAH kalyojAveti praznaH / bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'oghAdeseNaM siya kaDajummA jAva siya kaliogA' oghAdezena syAt kRtayugmAH yAvat syAt kalyojAH, 'vihANAde seNa kaDajummA vi jAva kali mogAvi' vidhAnAdezena kRtayugmA api yojAH dvAparayugmAH kalyojA apIti bhAvaH / 'evaM asaMkhajja. paesiyA vi' evam-saMkhyeyapradezikaskandhavadeva asaMkhpeyamadezikaskandhA api oghAdezena syAt kRtayugmAH syAt tryojAH syAt dvAparayugmAH syAt kalyojA prabhuzrI se aisA pUchA hai he bhadanta / saMkhyAtapadezika skandha pradezarUpa se kyA kRtayugmarUpa haiM ? athavA yojarUpa haiM ? athavA dvAparayugmarUpa haiM ? athavA kalyojarUpa haiM ? inake uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'goyamA' he gautama ! 'oghAde seNaM liya kaDajummA jAva siya kali bhogo' sAmAnya se saMkhyAtapradezika skandha bhajanA se cAroM rAzirUpa hote haiMkadAcit ve kRtayugmarUpa bhI hote haiM, kadAcit yojarUpa bhI hote haiM, kadAcit ve dvAparayugmarUpa bhI hote haiM aura kadAcit kalyojarUpa bhI hote haiM / tathA-'vihANAdeseNaM kaMDajummA vi jAva kalibhogA vi' vidhAnAdeza se ve cAroM rAzirUpa hote haiM kRtayugmarUpa bhI hote haiM yojarUpa bhI hote haiM, dvAparayugmarUpa bhI hote haiM aura kalpojarUpa bhI hote / 'evaM asaMkhejjapaesiyA vi' saMkhyAtAdezika skandha ke jaise asaMkhyAtapradezika skandha bhI oghAdeza-sAmAnya kI apekSA se cAroM pUchayuM che ke he kRpAsAgara bhagavana saMkhyAta pradezavALe je sarkaMdha che, te pradezapaNuthI zuM kRtayugma rAzi rUpa che? athavA ja rAzi rUpa che? athavA dvAparayugma rAzi rUpa che? athavA kalyAja rAzi rUpa che? A praznanA utta 2mA prabhuzrI gItabhAbhIna haiM-'goyamA !' he gIta! 'oghAdeseNaM 'siya kaDajummA jAva siya kaliogA' sAmAnyapaNAdhI sabhyAta pradezapANI - sakaMdha bhajanAthI cAre rAzi rUpa hoya che. keIvAra te kRtayugma rUpa 'paNa "hoya che, koIvAra te ja rUpa paNa hoya che. koIvAra te dvAparayugma rUpa 4 DAya che. mane vA2 yA 35 55 hAya che. tathA 'vihANAdeseNaM kaDajummA vi 'jAva kaliogA vi' vidhAnAzathI to mAthI bAre 1 zazi rUpa hoya che. koIvAra " kRtayugma rUpa hoya che. koIvAra ja rUpa hAtha che, 'kaI vAra dvAparayugma rUpa hoya che. ane kadAcit kalyAja ke rUpa hoya. 'evaM asaMkhejjapaesiyA vi' sadhyAta prazANA 24 janA dhana pramANe asaMkhyAta pradezavALa skaMdha paNa sAmAnyapaNuthI bhajanAthI cAre rAzi Page #887 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mameghandrikA TIkA za025 u.4 2010 kSetratvena pudgalanirUpaNam 869 vidhAnAdezena tu kRtayugmA api yojA api dvAparayugmApi, kalyojA api bhavantIti / 'aNaMtapaesiyA vi' anantapradezikA api skandhA oghAdezena syAt kRtayugmAH yAvat syAt kalyojAH, vidhAnAdezena kRtayugmA api tryojA api dvAparayugmAapi kalyojA api bhanantIti bhAvaH // 10 9 // / atha kSetrarUpega pudgalAn vicArayitumAha-'paramANupoggaleNaM' ityAdi / * mUlam-paramANupoggale bhaMte ! kiM kaDajummapaesogADhe pucchA goyamA! no kaDajummapaelogADhe teoga0 no dAvarajumma0 kliogpesogaaddhe| duppaeliNaM pucchA goyamA! no kaDajummapaesogADhe no teog0| siya dAvarajummapaesogADhe siya kali ogapaesogADhe / tippaesieNaM pucchA goyamA! no kaDa jummapaesogADhe siya teogapaesogADhe siya dAvarajummapaesogADhe rAzirUpa hote haiM-kadAcit ve kRtayugmarUpa hote haiM, kadAcit vyojarUpa hote haiM, kadAcit dvAparayugmarUpa hote haiM aura kadAcit kalpojarUpa hote haiM / tathA vidhAnAdeza arthAt svatantra rUpa se ve eka eka kI apekSA meM vyaktirUpa meM cAroM rAzirUpa hote haiM kRtayugmarUpa bhI hote haiM yojarUpa bhI hote hai , dvAparayugmarUpa bhI hote haiM aura kalyojarUpa bhI hote haiM 'aNaMtapaesiyA vi' anantapradezika skandha bhI sAmAnyatA ko lekara bhajanA se cAroM rAzirUpa hote haiM kadAcit ve kRtayugmarUpa hote haiM aura kadAcit ve yAvat kalyojarUpa hote hai / aura vidhAnAdeza se kRtayugmabhI, yoja bhI dvAparayugma bhI kalyoja bhI hote hai |muu09|| rUpa hoya che eTale ke koIvAra teo kRtayugma rAzi rUpa hoya che, keI vAra ja rAzi rUpa hoya che. koIvAra dvAparayugma rAzi rUpa hoya che, manavA rAzi 35 DAya che.' tathA 21ta 35thI / yo me apAmA-arthAt vyati35i ArabthI yAre-rAzi 35 - DAya-cha.- 44 vAra kRtayuma rAzi rUpa hoya che. koIvAra ja rAzi rUpa paNa hoya che. 'kaIvAra dvAparayugma rAzi rUpa hoya che. ane kaIvAra kalyAja rAzi rUpa DAya che. aNaMtapaesiyA vi' sanata prazavAjI 45 5 sAmAnya bhane vizeSapaNAthI cAre rAzi rUpa hoya che. koIvAra teo kRtayugma rAzi rUpe hoya che. ane koIvAra teo yAvat ja rAzi rUpa hoya che tatha dvApara yugma rAzi rUpa ane kalyAja rUpa paNa hoya che. pasUTa Page #888 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #889 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ameyacandrikA TIkA za025 u.4 sU010 kSetratvena pudgalanirUpaNam yoja0 no dvAparayugma0 no kalyoja / vidhAnAdezena no kRtayugmapradezAvagADhA no bhojapradezAvagADhAH, no dvAparayugmapradezAvagADhAH, kalyojapadezAvagAhA dvipadezikAH khalu pRcchA gautama ! oghAdezena kRtyugmapradezAvagADhAH, no yoja. no dvApara0 no kalyojaka vidhAnAdezena no kRtayugmapradezAvagAdA no yojapadeM zAvagADhA dvAparayugmapradezAcagADhA api phalyojapradezAvagADhA api / tripradezikAra khala pRcchA-gautama ! oghAdezena kRtayugmapradezAvagADhA no yoja0 no kalyoja vidhAnAdezena no kRtayugmamadezAvagADhAH vyoja pradezAvagADhA api dvAparayugma pradezAvagADhA api phalyojapradezAvagADhA api / catummadezikA khalu pRcchoM gautama ! oghAdezena kRtayugmapadezAvagADhA no yoja0 no dvApara0 no phalyojaka, vidhAnAdezena kRtayugmapradezAvagADhA api yAvat kalyojapadezAvagADhA api, evaM yAvadanantapradezikAH ||suu010|| ___ TIkA--'paramANupoggale NaM bhaMte !' paramANupudgalaH khalu bhadanta !: "kiM kaDajummapaesogADhe pucchA' kiM kRtayugmamadezAvagADhaH pRcchA-he bhadanta ! paramANu pudgalaH kiM kRtayugmapradezAvagADhaH yogamadezAvagADhaH, dvAparayugmapradezAvagADhaH kalyojapradezAvagADho veti praznaH / bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'no kaDajummapapasogADhe-no teoga0 no dAvara0 kali yogapaeso ' aba kSetrarUpa se sUtrakAra pulagoM ko vicAra karate hai-'paramANu. poggale gaM bhaMte ! kiM kaDajummapaesogADhe pucchA' ityAdi / - TIkArtha-gautamasvAmIne prabhuzrI se apa aisA pUchA hai-'paramANupoggaM. leNaM bhaMte ! he bhadanta ! paramANupudgala 'kiM kaDajummapaesogADhe pucchA' kyA kRtayugmapradezAdhagAha haiM ? athavA yojapradezAvagADha haiM ? athavA dvAparayugma pradezAvagADha haiM ? athavA kalyoja pradezAvagADha hai ? isa prazna ke uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'gothamA ! no kaDajummapaesogADhe, no teoga0 no dAvara0 kali bhoga' pudUgala kA eka paramANu na kRtayugma ' 35thI sUtrA2 purAno viyA2 42 cha. 'paramANapoggale bhaMte ! kiM kaDajummapaesogADhe pucchA' tyAla TI - zrIgItabhAbhI prabhuzrIna se pUchyu cha hai-'paramANu pogale bhaMte !' hai 2kSa masan 52mAra purasa ki kaDajummapaesogADhe pucchAM' zuM kRtayugma pradezAvagADhavALuM che ? athavA vyAja pradezAvagADhavALuM che ? athavA dvApayuma pradezAvagADhavALuM che ? athavA kalyAja' pradezAvagADhavALuM ' 1 mA prazna uttaramA pramuzrI' gautabhasvAmIna 43 cha -"goyamA / no kar3ajummapaesogADhe no teoga0 no dAvara0 kalioga0'' pugatanu me paramAra Page #890 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 872 bhagavatIne gADhe no kRtayugmapadezAvagADhaH paramANupudgaLa: no yojapradezAvagAdaH no dvAparayugmAdezAvagADhaH kintu kevalaM kalyojapradezAvagADha, eva bhavati ektvaaditi| 'duppaesie NaM pucchA' dvipadezikaH khalu pRcchA-he bhadanta !- dvipradezikaH skandhaH kiM kRtayugmapradezAvagADhaH kiM vA yojapradezAvagADhaH yadvA dvAparayugmapradezAva, gADhaH phalyojapradezAvagAho vA bhavatIti praznaH / bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, goyamA' he gautama | 'no kaDa jummapaesogADhe no teoga0 siya dAvarajummaparasogADhe siya kaliogapaesoDhe' no kRtayugmapradezAvagADho dvipradezikA skandho na vA yojapadezAvagAhaH kintu syAt-kadAcit dvAparayugmapadezAvagADhaH syAt pradezAvagADha hotA hai, na yojapradezAcagADha hotA hai, na vAparayugmapradezAcagADha hotA hai kintu vaha kalyojapradezAvagADha hotA hai| kyoMki yaha eka hotA hai| 'duppaesieNaM pucchA' isa sUtra dvArA gautamasvAmIne prabhu se aisA pUchA hai-he bhadanta ! jo pudgala dvipradezI skandharUpa hotA hai vaha kyA kRtayugmaMpradezAvagADha hotA hai ? athavA yojapradezAvagADha hotA hai? athavA dvAparayugmapradezavagAda hotA hai ? athavA kalyojapradezAvagAda hotA hai ? isa prazna ke uttara meM prabhuzrI gautama se kahate haiM-'goyamA! no phaDajummapaesogADhe no teoga0 sigha dAvarajummapaesogADhe, siya kali progapaesogADhe' he gautama! jo pudgala dvipradezI skandharUpa hotA hai vaha kRtayugmapradezAvagADha nahIM honA hai, yojapradezAvagADha nahIM hotA hai kintu kadAcit vaha dvAparayugmapradezAvagADha hotA hai aura kadAcit vaha kalyojapradezAvagADha hotA hai| kyoMki usakA aisA hI pariNAma 'kRtayugya pradezAvagADhavALuM hotuM nathI, eja pradezAvagADhavA paNa hotuM 'nathI, dvAparayugma pradezAvagADhavALuM paNa hotuM nathI paraMtu te kalyAja pradezA* And 1 hai|y che. ma te 4 DAya cha, 'duppaesie NaM pucchA' mA sUtradhArA zrI gautamasvAmIe prabhuzrIne evuM pUchayuM che ke-he bhagavad A saMsAramAM je pudgala be pradezavALA skaMdha rUpa hoya che, te zuM kRtayugma pradezAvagADha rUpa hoya che? athavA ja pradezAvagADha rUpa hoya che? athavA dvAparyuSma pradai. zAvagADha rUpa hoya che? athavA kAja pradezAvagADha rUpa hoya che? A prazna uttaramA 52mapANu prabhuzrI 4 che 4-'goyamA ! no kaDajummapaesogADhe no teoga0 siya dAvarajummapaemogADhe siya kaliogapaesogADhe' hai gItamare pudgala be pradezI audha rUpa hoya che. te kRtayugma pradezAvagADha hatA nathI. ja pradezAvagADha paNa kahetA nathI paraMtu koIvAra dvAparayugma pradezAvAgaDha hiya che, ane keIvAra te kAja pradezAvagADha hoya che, kemake tenuM pari Page #891 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maicandrikA TIkA za025 u. 4 su010 kSetratvena pudgalanirUpaNam 873 yojamadezAvagADhaH, kaMdAcit kalyojapradezAzAvagAdaH, pariNAmavizeSAditi / 'viSyaesie NaM pucchA ?' tripadezikaH khalu pRcchA he bhadanta ! tripadezikaH skandhaH kiM kRta yugmapradezAvagADhaH kiM vA dvAparayugmama dezAvagADhaH, kalyo pradezAvagADho veti praznaH / bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama 'no kaDajummaparasogADhe siya teogapaeso gADhe siya dAvarajumma parasogADhe siya kaliogapaesogADhe' no kRtayugmama dezAvagADhaH trimadezika svAt syAt kadAcit jyopadezAvagADhaH syAt kadAcit dvAparayugmapradezAvagADhaH syAt kadAcit kalyo jamadezAvagADhaH trimadezika skandhasya kSetrApekSayA vilakSaNa pariNAma vizepAditi / 'cauppaesie NaM pucchA' catuHpradezikaH khalu pRcchA, he bhadanta / catuH pradezikaH skandhaH kiM kRtayugmapadezAvagADhaH vizeSa hotA hai / 'piesie NaM pucchA' zrIgautamasvAmIne prabhuzrI se isa sUtradvArA aisA pUchA hai- he bhadanta ! tripadezika skandha kyA kRtayugmapradezAvagAda hotA hai ? athavA zyojapradezAvagADha hotA hai ? athavA dvAparayugmapradezAvagADha hotA hai ? athavA kalpojapradezAvagADha hotA hai ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM- 'goyamA ! no kaDajumma siya teoga0 siya dAvara jumma0 siya kaliogapaesogADhe' he gautama! tripradezika skandha kRtayugmapradezAvagADha nahIM hotA hai kintu kSetra kI apekSA se vaha apane vilakSaNa pariNamana vizeSa ke anusAra kadAcita yo pradezAvagADha hotA hai, kadAcit dvAparayugmapradezAvagADha hotA hai aura kadAcit vaha kalyoja pradezAvagADha hotA hai / " 7 1 'capa esie NaM bhaMte! pucchA' he bhadanta ! jo pudgala catuSpradezI skandha rUpa hotA hai vaha kyA kRtayugmapradezAvagADha hotA hai ? athavA zubha vizeSa zevu ? hoya che. 'tippaesie NaM pucchA' yA sUtrA dvArA zrIgautamasvAmIe prabhuzrIne evuM pUchyuM' che ke-he bhagavana traNa pradezeAvALA skaMdha zu' kRtayugma pradezAvagADha hepa che? athavA caiAja pradezAvagADha hAya che? athA dvAparayugma pradezAvagADha hAya che? athavA kalcAja pradezAvADha hAya che ? yA praznanA uttaramAM anuzrI gautamasvAmIne he 'goyamA ! no jummA si oga0 khiya dAvarajumma0 siya kaliogapaesogADhe' he gautama traNa pradezavALA skrabaMdha kRtayugma pradezAvagADha hAtA nathI paraMtu kSetranI apekSAthI te peAtAnA vilakSaNa pariNamana vizeSa pramANe keAIvAra caiAja prade zAvagADha hAya che, ane keAIvAra dvAparayugma pradezAvagADha heAya che tathA koIpaar udayona azAvAda hoya che, 'caupparasie NaM sate ! pucchA' he bhagavan 1 bha0 110 Page #892 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre yojadezAvagADhaH dvAparayugmapradezAvagADhaH kalyojamadezAvagADho veti prazna! | bhagavAnAha - 'gomA' ityAdi / 'goyamA' he gautama! 'siya kaDajummapaesogA hai, jJAna siya kalibhogapaemogAde' syAt kRtayugmamadezAvagADho yAvat syAt - kadAcit parayojapadezAtragAha, atra yAvat padena syAt poja dezAvagAda). syAt dvAparayugmapradezAvagADhaH, ityanayoH saMgraho bhavatIti / 'evaM jAva aNatapapa sie' evaM catumadezika skandhavat yAvaMdanantapradezikaH paJca pradezikaskandhA dArabhya dazamadezikaskandhaH, saMkhyAtapadezikaskandhaH, asaMkhyAtamadezika skandhA mantamadezika skandhaH syAt kRtayugmamadezAvagADhaH syAt jyojapradezAvagADhaH syAt dvAparayugmamadezAvagADhaH syAt kalyo jamadezAvagADhaH, 'paramANuyoggaLA NaM bhaMte! T 874 pradezAvagADha hotA hai ? athavA dvAparayugmapradezAvagADha hotA hai ? athavA kalyo pradezAvagADha hotA hai ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM'gomA' he gautama ! jo pudgala catuSAdezI skandha rUpa hotA hai vaha "siya kaDajumma esogADhe, jAba siya kaliogapaesogADhe' kadAcit kRmayugmapradezAvagADha hotA hai, kadAcit jyojapradezAvagADha hotA hai, kadAcit dvAparayugmapradezAvagADha hotA hai, kadAcit kalpojapradezAvagADha hotA hai / 'evaM jAva aNatapaesie' isI prakAra paJcanadezika skandha se lekara dazapradezika skandha, saMkhyAtapradezika svandha, asaMkhyAtapradezika skandha aura anantapradezika skandha kadAcit kRtayugmapradezAvagADha hotA hai, kadAcit yojapradezAvagADha hotA hai, kadAcit dvAparayugmapradezASagADha hotA hai evaM kadAcit kalpoz2apradezAvagADha hotA hai / je pudgala cAra pradezI skaMdha rUpa hAya che te zu mRtayugma pradezAvagADha hAya che? athavA caiAja pradezAvagADha hAya che ? athavA dvAparayugma pradezAvagADha hoya ' che? ke kalcAja pradezAvagADha hAya che? A praznanA uttaramAM prabhuzrI kahe che ke 'goyamA !' he gautama! ne puMgase yAra ahezavAMgI sudha 35 hoya che, te 'siya kaDajummaparasogADhe jAva kalibhogapaesogADhe' vAra mRtayugmapradezAvagADha hoya che. kAivAra caiAja pradezAvagADha hAya che kaiAivAra dvAparayugmapradezAvagADha hAya che. nevAra addezAvagADha hoya che, 'evaM jAtra anaMtapaesie' mena prabhA pAMca pradezavALA kapathI laIne daza pradezavALA ska'dha sakhyAta pradezavALA skaMdha asakhyAta pradezavALA skaMdha ane anata pradezavALA skadha koIvAra kRtayugma pradezAvagADha hoya che. koIvAra yaija pradezAvagADha hAya che. koivAra dvAparayugma pradezAvagADha hAya che, ane kAra lyeAja pradezAvagAr3a hAya che, Page #893 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyamandrikA TIkA za025 u.4 sU010 kSetratvena pudgalanirUpaNam TaMchaMda ki kaDajumma0 pucchA' paramANupud galAH khalu bhadanta / kiM kRtayugma0 pRcchA - he bhadanta ! paramANupudgalAH kiM kRtayugmapadezAvagADAH vyoma0 dvAparayugma0 kalyoja pradezAvagADhA vA bhavantIti praznaH / bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA ' he gautama ? 'oghAdeseNaM kaDajummaparasogADhA 'no teoga0 no dAvara0 no kaliyoga0' 'oghAdezena kRtayugmapadezAvagADhAH paramANupudrA no gyopradezAva gADhA: no dvAparayugmapadeza / vagADhA na vA balyojapadezAvagADhA bhavantIti / 'vihA'NAdeseNaM no kaDajumnapae sogADhA no teoga0 no dAvara0 kaliyogapaesogADhA' vidhAnAdezena ekaikazaH no kRyugmama dezAvagADhAH no yojama dezAvagADhA : no dvAparayugmamadezAvagADhaH kintu kalyonamadezAvagADhA bhavanti oghataH paramANavastu kRta 'paramANupoggalA NaM bhaMte ! kiM kaDajumma pucchA' ava gautamasvAmI samasta pudgala paramANuoM ko lekara prabhuzrI se aisA pUchate haiM - he bhadanta ! jitane bhI pudgalaparamANu haiM ve kyA kRtayugmapradezAvagADha hai ? athavA ghojapradezAvagADha] hai ? athavA dvAparayugmapradezAvagADha hai ? athavA kalyo 'pradezAvagADha hai ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM- 'gopamA ! oghAdeseNaM kaDajumma eso gADhA, no te oga0, no dAvara, no kalioga0' he gautama! sAmAnya se samasta pudgalaparamANu kRtayugmapradezAvagADha haiN| yo pradezAvagADha nahIM haiM dvAparayugmapradezAvagADha nahIM hai aura na kalyopradezAvagADha hai / 'vihANa / deseNaM no kaDajummaparasogADhA, no teoga0 no kali yogapae hogADhA' tathA vizeSa se samasta pudgala paramANu na kRtayugmapradezAvagADha haiM, na projapradezAvagADha haiM, na dvApara dAvara0, have zrI gautamasvAmI saghaLA pudgala paramANuone laIne prabhuzrIne pUche che hai - ' paramANupogAlA NaM bhaMte! kiM kaDajummA pucchA' he bhagavan jeTalA pudgala paramANue che, te zuM kRtayugma pradezAvagADha che? athavA yeAja pradezAvagADha che? athavA dvAparayugma pradezAvagADha che? athavA kalcAja ahezAvagADha che 1 mA praznanA uttaramAM prabhuzrI gautamasvAmIne 4 che! - 'goyamA ! adhAdeseNaM kaDajumma parasogADhA, 'no veoga0 no dAvara0 no kalibhoga0' he gautama! sAmAnyapaNAthI saghaLA pudgala paramANu kRtayugmapradezAvagADha che, caiAjapradezAvagADha nathI, dvAparayugma pradeza vaga'Dha paNa nathI. tathA kalyAja pradezAvagADha hotA nathI. 'vihANAdeseNaM no kaDajumma parakhogADhA, no veoga0 no dAvara0 kaliogapaeso 'gADhA tathA vizeSaSayAthI sajA yuddasa paramAzu mRtayugbha pradezAvagADha nathI. tema caiAja pradezAvADha paNa nathI tathA dvAparayugma pradezAvagADha pazu nathI, paraMtu 1 Page #894 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 bhagavatI sUtre yugmapradezAvagADhA eva bhavanti sakalalokavyApitvAt paramANUnAm sakalalokapade. zAnAM cAsaMkhyAtatvAdavasthitatvAcca caturagratA bhavati vidhAnAdezena tu AkAzasyaikapradezApekSayA paramANUnAM kalyojapradezAvagADhateva sarveSoM paramANunAmekadezAvA gADhasvAditi bhAvaH / 'duppaesiyA NaM pucchA' dvipadezikAH khalu pRcchA' he bhadanta ! dvipadezikAH skandhAH kiM kRtayugmamadezAvagADhA yojamadezAvagADhAH, dvAparayugmapradezAvagADhAH kalpojapradezAvagADhA vA bhavantIti praznaH / bhagavAnAha - 'goyamA ' ityAdi / 'gomA' he gautama! 'oghAdeseNa kaDajummaSae sogADhA' oghAdezena kRtayugmapadezAvagADhA dvipadezikA' skandhAH 'no teoga0 no dAvarajumma0 no yugmapradezAvagADha haiM, kintu kalpojapradezAvagADha haiM / sAmAnya rUpa se samasta paramANuoM meM kRtayugmatA hI kahI gaI hai usakA kAraNa samasta loka meM unakA vyApta hokara rahanA hai| loka ke jo pradeza haiM ve abasthita asaMkhyAta haiM / tathA eka eka paramANu eka eka pradezAvagADha haiM isa apekSA ve kalpojarUpa hI kahe gaye haiN| 'duppaesiyANaM pucchA' gautama svAmIne isa sUtradvArA aisA pUchA hai ki he bhadanta ! jitane bhI dvipradezI skandha hai ve sAmAnyarUpa se kyA kRtayugmapradezAvagADha hai ? athavA projamadezAvagADha haiM ? athavA dvAparayugmapradezAvagADha haiM ? athavA kalpo japradezAvagADha hai isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM - 'goyamA ! oghA deseNaM kaDajumma eso gADhA' he gautama! jitane bhI dvipradezika skandha haiM ve satra sAmAnyarUpa se kRtayugmapradezAvagADha hI haiM / 'no teoga no dAvarajummA0, no kalio' yojapradezAvagADha nahIM haiM, dvaapryugmkacce ja pradezAvagADha che. sAmAnyapaNAthI saghaLA paramANuemAM kRtayugmapaNuM ja kahyu che, tenuM kAraNu saghaLA leAkamAM vyApta thaine teonu rahevuM te che. leAkanA je pradezeA che, te asakhyAta che, tathA ekaeka paramANu eka eka pradezAvagaaddh che mA apekSAthI tene 35 4 zrI gautamasvAmIe A sUtradvArA prabhuzrIne evu jeTalA e pradezavALA skaMdhA che, te badhA sAmAnyapaNAthI zuM kRtayugma pradezAvagADha che? athavA caiAja pradezAvagADha che ? athavA dvAparayugma pradezAva gADha che ? athavA kalcAja pradezAvagADha che? A praznanA uttaramAM prabhuzrI kahe che hai - goyamA ! ovAdeseNaM kar3ajummaparasogADhA' he gautama! bheTalA me ahe zavALA ska dheA che, te badhA sAmAnyapaNAthI kRtayugma- pradezAvagADha ja che. "to teoga0 no dAvarajummA no kalibhogA' yo addezAvagADha nathI, tema dvAparayugma pradezAvagADha paNa nathI. ane kalyAja pradezAvagADha pazu nathI. the. 'duppaesiyA NaM pucchA' pUchyuM che ke he bhagavan Page #895 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za025 u.4 sU010 kSetratvena pudgalanirUpaNam kalibhoga' no yojamadezAvagADhA bhavanti ! no dvAparayugmamadezAvagADhA bhavanti, na vA kalyojamadezAvagADhA bhavantIti / 'vihANAdeseNaM no kaDajummapaesogADhA no tezrogapaesogADhA' vidhAnAdezena no kRtayugmapradezAvagADhAH, no yojamadezAvagADhAH, 'dAvarajummapaesogADhA vi kaliogapaesogADhA vi' dvAparayugmapadezAvagADha( api kalyojapadezAvagADhA api dvipadezikAH skandhA vidhAnato bhavantIti / dvipadezikAH skandhA sAmAnyatazcaturagrA eva vidhA. natastu dvipadezikA ye dvipadezAvagADhA ste dvAparayugmAH ye tu ekapradezAvagADhAste kalpojA eva bhavantIti bhaavH| 'tipparasiyANaM pucchA' tripradezikAH khalu bhadanta ! kiM kRtayugma0 yoja0 dvAparayugma0 kalyoja0 veti prazna: bhagavAnAha-goyamA' he gautama ! 'oghAdeseNaM kaDajummaparasogADhA' oghAdezena sAmAnyatastripadezikAH pradezAvagADha nahIM haiM aura kalyojapradezAvagADha nahIM haiM / 'vihANAdeseNaM no kaDajummapaesoMgADhA no te bhogapaesogADhA' tathA vizeSa se ve samasta dvipradezI skandha na kRtayugmapradezAvagADha haiM, na yojapradezA. ghavADha hai, kintu 'dAvarajummapaesogADhA vi, kaliogapaesogADhA vi' dvAparayugmapradezAvagADha bhI haiM aura kalyojanadezAvagADha bhI haiM ? tAtparya isakA aisA hai ki jo lokAkAza ke do pradezoM meM dvipradezI skandha Azrita haiM ve dvAparayugmapradezAvagADha hai aura jo lokAkAza-ke eka pradeza meM Azrita haiM ve kalyojapradezAvagADha hai| .' tippaesiyANe pucchA' he bhadanta ! jo tripradezika skandha haiM ve kyA kRtayugmapradezAvagADha hai ? athavA yojapradezAvagADha hai ? athavA dvAparayugmapadezAvagADha hai ? athavA kalyojapradezAvagADha hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM:-'goyamA!' he gautama ! 'oghAdeseNaM kaDajumma'vihANAdeseNa kar3ajummaparasogADhA no veogpesogaaddhaa'| tathA viSayAthI saghaLA be pradezavALA skaMdho kRtayugma pradezAvagADha nathI. tema ja prade. zA , 5 nathI. 52tu 'dAvarajummapaesogADhA vi, kaliogapaesogADhA vi' te dvAparayugmapradezAvagADha paNa che ane kAja pradezAvagADha paNa che. AnuM tAtparya e che ke je lokAkAzanA be pradezomAM be pradezavALe aMdha Azraya karIne rahela che. te dvAparayuta pradezAvagADha che. ane lokAkAzanA eka pradezamAM Azraya karIne rahela che, te kAja pradeza vagADha che. ' , ''tipaesiyA NaM pucchA' 3 mApana | pradezApa. 2 24 dhecha,' zuM kRtayugma pradezAvagADha che? athavA ja pradezAvagADha che? athavA dvArayugma pradezAvagADha che? ke kAja pradeza vagADha che? A praznanA uttaramAM Page #896 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I J bhagavatIsa kRtayugmapradezAvagADhA bhavanti 'no teoga0 no dAvara0 no kalibhoga0' no yoja pradezAvagADhA no dvAparayugmadezAvagADhA no kalyo japadezAvagADhA iti / 'vihA NAdeseNaM no kaDajummaparasogADhA te ogapaesogADhA vidA jummaparasogADhA vi kali yogapaeso gADhA vi' vidhAnAdezena na kRtayugmapradezAvagADhA : tridezikA skandhAH kintu jyopadezAvagADhA api dvAparayugmapadezAvagADhA api kalpoja pradezAvagADhA apIti / 'cauppaesiyANaM pucchA' catuH pradezikAH khalu bhadanta ! skandhAH kiM kRtayugmapradezAvagADhA, jyojadezAvagADhAH, dvAparayugmapadezAvagADhA haMTa eso gADhA, no te oga0, no dAvara0 no kalio 0 ' sAmAnya se sama saMta tripradezika skandha kRtayugmapradezAvagADha hote haiM, yojapradezAvagADha, athavA dvAparayugmapradezavigADha, athavA kalyIjapradezAvagADha nahIM hote haiM / 'vihANAdeseNaM no kar3ajummapaesogADhA, tebhogapaesogADhA vi, dAvarajumma eso gADhA vi, kaliogapaesogADhA vi' tathA eka eka ve tripradezika skandha kRtayugmapradezAvagADha nahIM hote haiM / kintu jyoja 'pradezAvagADha bhI hote haiM, dvAparayugmapradezAvagADha bhI hote haiM aura 'kalpojapradezAvagADha bhI hote haiM / 'cauppaesiyANaM pucchA' isa sUtradvArA catuSpadezika skandhoM ke viSaya meM zrI gautamasvAmIne prabhuzrI se aisA pUchA hai - he bhadanta jo pudgala catuSpadezI skandha rUpa hote haiM ve kyA kRtayugmapradezAvagADha hote haiM ? athavA yojapradezAvagADha hote haiM ? 'athavA dvAparayugmapadezAvagADha hote haiM ? athavA kalyo pradezAvagADha anuzrI che - 'goyamA !' he gautama! 'ovAdeseNaM kaDajummapaesoMgADhA no 'teoga0 no dAvara0 no kalio0' sAmAnyayasAthI saghanA tra pradezavANA skaMdhA kRtayugma pradezAvagADha hAya che te caiAja pradezAvagADha. . athavA 'dvAparayugbha pradezAvagADha athavA azAvagADha hotA nathI. 'vihANAdeseNaM no kaDajummapa rasogADhA, ' te ogapaeso gADhA vi, dAvarajummapae sogADhA 'vi, kaliogapaeso gADhA vi' tathA 4 4 te prazavAjI dho dhRtayugbha pradezAvagADha hAtA nathI. paraMtu gaiAja pradezAvaga'Dha paNa hAya che. dvAparayugma pradezAMvagADha paNa hoya che, ane kalyAja pradezAvagADha paNa hAya che. 'esiyANaM pucchA' yA sUtradvArA zrI gautamasvAmI yAra prdeshiivALA skaMdhAnA saMbaMdhamAM prabhuzrIne pUche che ke-he bhagavat je pudgaleA cAra 'pradezI kadha rUpa hAya che, teo zuM kRtayugma pradezAvADha hoya che? athavA caiAja pradeza vagADha hAya che ? athavA dvAparayugma pradezAvagADha hAya che ? athavA yeAja pradezAvagADha hAya che ? A praznanA uttaramAM prabhuzrI kahe che ke Page #897 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA dIkA za025 3.4 sU010 kSetratvena pudgalanirUpaNam kalyojapadezAvagADhAH, bhavantIti praznaH / bhagavAnAi-'goyamA' ityAdi / 'goyamA', . he gautama ! 'oghAdeseNaM kaDajummapaesogAdA' oghAdezena sAmAnyataH kRtayugmapradezAvagAdA catuHpadezikAH skandhA bhavanti 'no teoga0 no dAvara0 no kalibhoga0' no yojamadezAvagADhA no dvAparayugmapadezAvagADhAH no kalyojapade. sAcag2aDhA bhavantIti / 'vihANAdeseNaM kaDajummaparasogAdA vi jAca kaliogapae saugAdA vi' vidhAnAdezena kRtayugmapadezAvagADhA api yAvat kalyojapadezAvagADhA api catuH pradezikaH skandhA, bhavanti / tathA, vyojapradezAvagAhA api dvAparayugmapadezAvagADhA api kalyoz2apadezAvagaDhA api bhavatInti / 'evaM jAva aNaMta. paesiyA' evaM yApadanantapadezikA', paJcapadezikAdArabhya dazapadezikAH, saMkhyAta. pradezikAH, asaMkhyAtamadezikAH, anantamadezikAH skandhAH sAmAnyataH kRtayugma madezAvagADhA na dvAparayugmapradezAvagADhA na vA kala yojaghadezavagADhA bhavanti, hote haiM ? isake uttara meM prabhuzrI kahate hai-'goyamA' he gautama 'oghAdeseNaM kaDajummapaesogADhA, no teoga0, no dAvara0, no kali. oga0' sAmAnya se catuSpradezika skandha kRtayugmapradezAvagADha hote haiM, yojapradezAvagADha, athavA dvApara yugmapradezAvagADha athavA kalpojaprade zAvagADha nahIM hote haiN| tathA ve eka eka catuSpadezika 'kajummapaesogADhA vi jAva kaliogapaesogADhA vi' kRnayugmapadezAvagAr3ha bhI hote haiM yAvat kalyojapradezAvagADha bhI hote hai / 'evaM jAya apaMtapae siyA' isI prakAra paMcapradezika skandha se lekara dazapradezika samandha, saMkhyAtapradezika skandha asaMkhyAtapradezika skandha aura anantapradezika skandha bhI sAmAnya se kRtayugmapradezAvagADha hote hai yoja, dvApara 'goyamA gautama! 'opAdeseNaM kaDajummapaesogADhA, no teoga0 no dAvara 'no kalioga' sAmAnya5glthA yAra prdeshpaaye| 248 mRtayuma prazAda hoya che. te roja pradezAvagADha, athavA dvAparayugma pradezAvagADha athavA kAja pradezAsAdAtA nathI tathA tayA meTa- yA2 ashvaann|24| 'vaDa jummarasogADhA vi jAva kaliogapaekhogADhA vi' kRtayuma, prazAmAda para hoya che, eja pradezAvagADha paNa hoya che. dvAparayugma pradezAvagADha paNa DAya che. tathA tyA prazAmA 5 saya che 'eva jAba aNaMtapaesipa eja pramANe pAca pradeza vALA ska dhathI laIne dazapradezavALA sko, sa khyAta pradezavALI ska, asa khyAta pradezAvALA ka che ane ane pradeza nA ska che paNa sAmAnyapaNathI kRtayugma dezavagADha hoya che. teo japradezAvagADha, athavA dvAparayugma pradezAvagADha ane kAja pradezAvagADha hotI Page #898 -------------------------------------------------------------------------- ________________ exo bhagavatI vidhAnatastu kRtayugmapradezAvagADhA api yojapradezAvagADhA api dvAparayugmamade cAvagAdA api, kalyona pradezAvagADhAcApi bhavantIti bhAvaH // sU0 10 // 1 " dhUm -- paramANuporagalepaNaM bhaMte! kiM kaDajummasamayahiIe pucchA goyamA ! siya kaDajummasamaya TTiie jAva siya kalioga:samayahiie, evaM jAva anaMtapaesie / paramANupoggalA NaM bhaMte ! kiM kaDajumma0 pucchA, goyamA ! oghAdeseNaM siya kaDajumma samayaDiyA jAba siya kaliogasamapaTTiyA / vihANAdeseNaM kaDajummasamayaDiyA vi jAva kaliogasamayahiyA vi evaM jAva anaMta esiyA / paramANupogale NaM bhaMte ! kAlavannapajjavehiM kiM kaDajumma teoge0 jahA ThiIe vattavtrayA evaM vannesu vi savvesugaMdhesu vi evaM cetra evaM rasesu jAva mahuro rasoti / anaMta esieNaM bhaMte! khaMdhe kakkhaDaphAsapajavehiM kiM kaDajumme pucchA goyamA ! siya kaDajumme jAtra siya kalioge / anaMtaesiyA NaM bhaMte! khaMdhA kakkhaDaphAsapajjavehiM kiM kaDajummA pucchA ! goyamA ! oghAdeseNaM siya kaDajummA jAva siya kaliogA / vihANAde leNaM kaDajummA vi jAva kaliogA vi / evaM mauya garu lahuyAvi bhANiyavvA, siya usiNa niddha lakkhA jahA vannA / paramANupoggale NaM bhaMte! kiM saDDhe aDDe ? goyamA ! No saDDhe aDDe / duppaesi NaM pucchA goyamA ! yugma aura kalpoja pradezAvagADha nahIM hote haiM / tathA vidhAna se vizeSa rUpa se vyaktigatarUpa se ve kRtayugmapradezAvagADha bhI hote haiM jyoja pradezAvagADha bhI hote hai, dvAparayugmapradezAvagADha bhI hote haiM aura kalyo pradezAvagADha bhI hote haiM |m0 10 // nathI tathA vidhAnAdezathI-vizeSapaNAthI eTale ke vyaktipaNAthI teo kRtayugmapradezAlagADha paNa hAya che, yeAja pradezAvagADha paNa haiya che. dvAparayugma pradezAvagADha paNa hAya che ane kalyAja pradezAvA pazu heya che. sU. 105 Page #899 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 'prameyadrikA TIkA za025 u.4 sU011 punalAnAM kRtayugmAditvam S sa no aDDe | tippaesie jahA paramANupoggale, u - - esie jahA duppaesie paMcapaesie jahAM tippasie chappara sipa jahA duppaesie sattapaesie jahA tippaelie aTThapaesie jahA duSpapalie, Navapaesie jahA tippayasipa dasapaesie jahA duppaesie / saMkhejjapaesie NaM bhaMte! khaMdhe pucchA gomA ! siya saGke siya aDDe evaM asaMkhejjapaesie vi evaM apaesie vi / paramANupoggalA NaM bhaMte / kiM saDDA aNDA goyamA ! saDDA vA aNDA vA evaM jAva aNatapaesiyA | 11 | chAyA - paramANupudgalaH khalu madanta / kiM kRtayugmasamayasthitikaH pRcchA, gautama ! syAt kRtayugmasamayasthitikaH yAvat syAt kalyojasamayasthitikaH, evaM yAvadanantamadezikaH paramANupudgalAH khalla bhadanta ! kiM kRtayugma0 pRcchAgautama ! oghAdezena syAt kRtayugmasamayasthitikAH yAvat syAt kalpojasamayasthitikAH / vidhAnAdezena kRtayugmasamayasthitikA api - yAvat kalyojasamayasthitikA api, evaM yAvadananta padezikAH / paramANupudgalaH khalla bhadanta ! kAlavarNaparyavaiH kiM kRtayugma strayojana, yathA sthitau vaktavyatA evaM varNeSvapi sarveSu gandheSvapi evameva evaM raseSvapi yAvanmadhuro rasa iti / anantamadezikaH khalu bhadanta ! skandhaH karkaza sparzapayayaiH kiM kRtayugmaH pRcchA, gautama ! syAt kRtayugmaH yAvat syAt kalyojaH / anantamadezikAH khalu bhadanta ! skandhAH karkaza sparzaparyAyaiH kiM kRtayugmAH pRcchA, gautama ! ogha / dezena syAt kRtayugmAH yAvat syAt valayojAH / vidhAnAdezena kRtayugmA api yAvat kalpojA api evaM mRdukagurukalaghukA api bhaNitavyAH, zItoSNasnigdharUkSA yathA varNAH / paramA : NupudgalaH khalu madanta ! ki sArddha: arddha:, gautama ! no sArddha: anarddhaH / dvipadezikaH pRcchA ? gautama ! sArddha: anarddha: tripadeziko yathA paramANupudgalaH, catuH 'pradeziko yathA dvipadezikaH, paJcapadeziko yathA tripadezikaH, SaTpadeziko yathA dvipadezikaH, saptapradeziko yathA tridezikaH, aSTapradeziko yathA dvipadezikaH, natradeziko yathA tridezikaH, dazapradeziko yathA dvipadezikaH / saMkhyeyamadezikaH khalu bhadanta ! skandhaH pRcchA, gautama ! syAt sArddhaH syAt anarddha:, evamasaMkhyeyapradeziko'pi evamanantapradeziko'pi / paramANupudgalAH khalla bhadanta ! kiM sArddhAH anaddhaH, gautama ! sAr3I vA ana vA / evaM yAvadanantapradezikA | sU0 11 // a0 111 4. + ' Page #900 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. ...... . bhagavatIsUtre . TIkA- 'paramANupoggale NaM bhaMte ! kiM kar3ajummasamayaTiie pucchA' para NupudgalaH khalu bhadanta ! kiM kRtayugmasamayasthitika snyojasamayasthitiko dvApara. yugmasamayasthitikaH phalyojasamayasthitikoveti prshnH| bhagavAnAha-goyamA' ' , 'ityAdi / 'goyamA' he gautama! 'siyAkaDajummasamayaTiie jAMca siya kalioga samayaSTihae" syAta-kadAcit kRtayugmasamayasthitikA, syAt jyojasamayasthitika: hayAd dvAparayugmasamayasthitikA, syAt kalyojasamayasthitikazceti / evaM jAca aNaM'tapaeMsie' evam paramANupudgalavadeva dvipradezikaskandhAdArabhyAnantapradezikaparya.. skandhaH syAt kRtayugmasamayasthitiko yAvat kalyojasamayasthitikaveti bhAvaH / paramANu poggale bhate / ityAdi ___ TIkArtha-'paramANupoggale gaM bhete ki kaDajummasamayaSTihae pucchA' he bhadanta ! paramANu pudgala kyA kRtayugmasamaya kI sthitivAlA hotA hai? athavA yojasamaya kI sthitivAlA hotA hai ? athavA dvAparayugmasamayakI sthitivAlA hotA hai ? athavA kalpoz2asamaya kI sthitivAlA hotA hai ? . isa prazna ke uttara meM mabhuzrI kahate haiM-'goyamA' he gautama ! "siya ki| jummasamayaTiie jAva siya kaliogasamayaTiie' he gautama ! paramANu- pudgala kadAcit kRtayugmasamaya kI sthitivAlA hotA hai / yAvat kadAcit . kalyojasamaya kI sthitivAlA hotA hai| 'evaM jAva aNaMtapaesie" isI . prakAra se vipradezika skandha se lekara anantapradezika taka kA skandha kRtayugmasamaya kI sthitivAlA hotA hai yAvat kalyoja samaya kI sthitivAlA / 'paramANupogale te tyA ... . 11'paramANupoggale Na bhate ! 'kiM karDajummasamayarduiie pucchA' mA vana paramANapule zuM kRtayugma saMmeyanI rithativALA hoya che? athavA ja - samayanI rithativALA hoya che athavA dvAparayugma samayanI sthitivALo hoya che? ke kAja samayanI sthitivALA hoya che. A praznanA uttaramAM prabhu zrIgItamasapAbhAra 43 cha - goyamA ! gautama ! 'siya kar3ajummasamayadiie jAva siya kaliogasamayadiie' gautama ! 52 / / puravA kRtayubha samayanI sthitivALA hoya che. IvAra je samayanI sthitivALA hoya che. , keIvAra dvAparayugma samayanI sthitivALA hoya che ane kAMIvAra kalyAja sabhayanI sthiti hoya che.' 'evaM jAva aNaMtapaesie' ko pramANe meM prdeshvALA skaMdhathI laIne anaMta pradezavALA skardha sudhInA saghaLA skaMdhakRtayugma samayanI sthitivALA hoya che. vyAja samayanI sthitivALA hoya che, dvAparayugama samayanI rithativALA hoya che, ane kalyAja samayanI sthitivALA Page #901 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za025 u.42011 pudgalAnAM kRtayugmAditvam atha saMprati - bahuvacanamAzritya paramANupudgalAnAM samayasthitimAha'paramANupoggalANa bhate' ityAdi, 'paramANupoggalA gaM bhaMte' he bhadanta ! paramANupudgalAH kiM kaDajummasamayaSTiyA pucchA' ki kRtayugmasamayasthitikAH bhavanti ? ki yojasamayasthitikAH kiM dvAparayugmasamayasthitikAH bhavanti ? kiM kalpojasamayasthitikA bhavanti ? iti pRcchayA gamyate / bhagavAnAha-goyamA' . he gautama ! 'oghAdeseNaM siya kaDajummasamayahiiyA jAva siya kalibhogasamaya-' hiiyA' sAmAnyato bhananayA kadAcita kRtayugmasamayasthiMtikAH, yAvatpadena kadAcit-'yojasamayasthitikAH, kadAcid dvAparayugmasamayasthitikAH, kadAcit kalyojasamayasthitikAH bhavantIti / 'vihANAdeseNaM' 'vidhAna dezena kahajummasamayahotA hai / ava bahuvacana ko lekara paramANu pudgaloM kI samayasthiti ko kahate haiM-isa meM gautamane bhagavAna se aisA pUchA hai-'paramANupoggalANaM bhaMte' he bhadanta ! aneka paramANupudgala 'kiM kaMDajummasamayahiyA pucchA' kyA kRtayugmasamaya kI sthitivAle hote haiM ?. athavA kyA jyoja samaya kI sthitivAle hote haiM ? kyA dvAparayugmalaya kI sthitivAle hote haiM ? athavA kalyojasamaya kI sthitivAle hote haiM ? ye saba prazna pRcchA zabda se grahaNa kiye gaye haiN| isake uttara meM bhagavAn pharamAte haiM ki . he gautama ! 'oghAdeseNaM siya kaDajummasamayaTiyA jAva siya kali. ogasamayahihayA' ye aneka paramANu pudgala oghAdeza sAmAnya-se .. bhajanA ko lekara kadAcit kRtayugmasamaya kI sthitivAle hote haiM / yAvatpadase kadAcit vyoja samaya kI sthitivAle, kadAcit dvAparayugmasamaya kI sthitivAle, kadAcit kalyoja samaya kI sthitivAle hote hoya che. have zrI gautamasvAmI bahuvacanane Azraya karIne paramANu yuddhanI samaya sthiti batAve che. AmAM zrI gautamasvAmIe prabhuzrIne evuM pUchayuM. chaparamANupogalA NaM bhaMte'!' san gana 52mA pugato kiM kAhajummasamayadviiyA pucchA' zukRtayugama sabhayanI sthiti DAya ? athavA eja samayanI sthitivALA hoya che? athavA dvAparayugma samayanI" sthitivALA hoya che? athavA kAja samayanI sthitivALA hoya che ? A prazana uttaramA prabhuzrI 43 cha8-3 gautama! 'oghAdeseNaM siya' kaDajummasamayaDiyA jAva siya kaliMgasaMmayadviiyAmA bhane paramANu kSamatA AghAraiza-sAmAnyapaNuthI bhajanAne lIdhe kaIvAra kRtayugmasamayanI sthiti- ' vALa, hAya, cheahiyAM yAvatapadathI keAIvAra ja, samayanI sthitivALA hoya che. keIvAra dvAparayugma samayanI sthitivALA hoya che. ane kaIvAra Page #902 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 884 bhagavatIsUtre dviiyA vi jAva kaliogasamayahiiyA vi' kRtayugmasamayasthitikA api bhavanti yAvata-yAvatpadena vyojasamayasthitikA api dvAparayugmasamayasthitikA api evaM kalyojasamayasthitikA api bhavantIti / 'evaM jAva aNaMtapaesiyA' evam-anenaiva prakAreNa dvipadezikebhya Arabhya tri-catuH-paJca-paT-saptA'STanavadazasaMkhyAtA'saMkhyAtAnantapradezikAH pudgaLA api oghAdezena bhajanayA-kadAcit pratyeka catUrAzisamayasthitikA bhavanti / vidhAnAdezena vizeSamAzritya pratyekaM catUrAzisamayasthitikA api bhavantIti vijJeyam / 'paramANupoggale NaM bhaMte !' paramANu pudgaLaH khalu bhadanta ! 'kAlavannapajjaveDiM' kAlavarNaparyAyaH, 'ki kaDajumme haiN| 'vihANAdeseNaM' vidhAnAdeza arthAta vizeSa kI apekSA se ye paramANu pudgala 'kaDajummasamayahizyA vi jAva kaliogasamayahiiyA vi' kRtayugmasamaya kI sthitivAle bhI hote haiM, dvAparayugmasamaya kI sthiti vAle bhI hote haiM, vyojasamaya kI sthitivAle bhI hote haiM aura kalpoja samaya kI sthitivAle bhI hote haiN| 'evaM jAva aNaMtapaesiyA' isI kathana anusAra dvipradezikoM se lekara tIna, cAra, pAMca, chaha, sAta, ATha, nava, evaM dazapradezika, saMkhyAta pradezika asaMkhyAta pradezika aura ananta pradezika pudgala oghAdeza kI apekSA bhajanAse pratyeka kadAcit pada ko lekara cAroM rAzI kI samayasthitivAle hote haiN| . aura vidhAnAdeza se arthAt vizeSa kI apekSA pratyeka cAroM rAzi kI samaya sthitivAle bhI hote haiM aisA samajhanA caahiye| 'paramANupoggale of bhaMte !' isa sUtradvArA aba zrIgautamasvAmI... yo| samayanI sthitiyANA hAya che. 'vihANAdeseNaM' vidhanAdeza bhI vizeSanI apekSAthI mA 52bhA purasa 'kaDajummasamayadviiyA vi jAva kaliogasamayaTTiiyA vi' kRtayubha samayanI sthitivANA 55 DAya cha, dvaa52yumsamayanI sthitivALA paNa hoya che. eja samayanI sthitivALA paNa hoya - cha. ane 48ye samayanI sthitivANA pa DAya che. 'eva jAva aNaMtapae siyA' meza prabhArI videzI an , yA2. pAya, cha, sAta, 28, nava ane dazapradezika skaMdha saMkhyAtapradezI asaMkhyAta pradeza skaMdha ane anaMta : pradezI putala ThaMdha oghAdezanI apekSAthI bhajanAthI dareka IvAra-e padane . - laIne cAre rAzI rU5 samayanI sthitivALA hoya che, ane vidhAnadezathI arthAta vizeSanI apekSAthI paNa dareka cAre rAzInI samayasthitivALA hoya che tema sabhA'. 'paramANupoggale NaM bhaMte !' mA suutraa| ve zrI gautamapAbhI' Page #903 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za025 u.5 sU011 pudgalAnAM kRtayugmAditvam 885 - teoge.' kiM kRtayugmaH yonaH dvAparayugmaH kalyojo vaa| he bhadanta ! paramANusambandhi kAlavarNasya paryAyaH kiM kRtayugmAdirUpa iti praznaH / bhagavAnAha'jahA' ityAdi / 'jahA ThiIe vattavyayA evaM vannesu vi savvemu' yathA sthitI- ... sthitiviSaye kRtayugmAdInAM vaktavyatA kathitA evaM sarvavarNeSvapi vaktavyatA - tAzI ena vaktavyA tathAhi-kAlAdi varNaparyAyA sthAta kRtayugmarUpAH yAvata - syAt kalpojarUpA iti / 'gaMdhesa vi eva ceva' gandhayorapi evameva gandhau syAt / / kRtayugmarUpau yAvada syAt kalyonarUpau iti / 'evaM rasema vi jAva mahuromo tti' prabhuzrI se aisA pUchate haiM-'he bhadanta ! jo pudgala paramANu 'kAlavannapaja vehiM' kAlavarNa kI paryAyoM dvArA ' kaDajumme te bhoge.' kyA naya. gmarUpa hotA hai ? athavA yojarUpa hotA hai ? athavA dvAparayugmarUpa ! hotA hai ? athavA kalyojarUra hotA hai ? tAtparya isakA yahI hai ki paramANu sambandhI kAlavarNa kI paryAya kyA kRtayugmAdirUpa hotI hai ? isa prazna ke uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'jahA ThiIe vattaSayA evaM vannestu vi samvesu' he gautama ! jaisI sthiti ke viSaya meM kRtayugmAdikoM . kI vaktavyatA kahI gaI hai usI prakAra kI vaktavyatA samasta vargoM ke / viSaya meM bhI kahanI cAhiye arthAt paramANu sambandhI kAla varNa kI samasta paryAyeM kadAcit kRtayugmarUpa hotI hai yAvat kadAcit kalyoja .. rUpa hotI haiM / 'gaMdhesu vi evaM ceva' isI prakAra se donoM gaMdha surabhi . durabhigaMdha kI apekSA se kadAcit kRtayugma hote haiM yAvat kadAcit . , prabhu zrIna se pUche the 8-8 man pugata 52ma 'kAlavAmapanavehi' jAvanI paryAya dvArA 'kiM kaDajumme teoge' zukRtayuma 35 DAya cha? athavA bheja rUpa hoya che? athavA dvAparayugma rUpa hoya che? athavA . kAja rUpa hoya che? kahevAnuM tAtparya e che ke-paramANu saMbaMdhI kALAvarNanA paryAye zuM kRtayuma vigere rUpa hoya che ? A praznanA uttaramAM prabhu zrI 4 cha -'jahA ThiIe vattatrayA evaM vannesu vi samvesu' he gautama / sthitinA saMbaMdhamAM je pramANe kRtayugmAdinuM kathana karyuM che, e ja pramANe kathana saghaLA vargonA saMbaMdhamAM paNa kahevuM joIe. arthAt paramANu saMbaMdhI kALA varNanA saghaLA paryAye keIvAra kRtayuma rUpa hoya che. koIvAra ja rUpa hoya che, keIvAra dvAparayugama rUpa hoya che. ane koIvAra kalyAja rUpa DAya che. 'gaMdhesu vi eva' cetra'- mela pramANe sudha bhane huma 27 ma vAra kRtayuma 35 uya cha, yAvat 48yaa| 35 yi che. 'evaM : Page #904 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre 886 evaM raseSvapi kRtayugmAdirUpatyamavagantavyam - kiyatparyantamevaM jJAtavyaM tatrAha - 'jAva' ityAdi ' jA ' mahuro raso ti' yAvad madhuro rasa iti tiktakaTukakapAyA'mlamadhuraraseSvapi pUrvavadeva kRtayugmAdirUpatvaM jJAtavyamiti / 'anaMta parasie NaM bhaMte ! khaMdhe" anantapradezikaH khalu bhadanta ! skandhaH - avayavI 'kakkhaDaphAsapajjavehi ki kaDajumme pucch|'' karkazasparzaparyAyaiH kiM kRtayugmaH pRcchA, he 'bhadanta / ananta - ' pradezika skandhasya karkazAtmasparzaparyAyaH kiM kRtayugmarUpaH yojaH dvAparayugmaH kalyojarUpoveti praznaH / bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi / 'gomA' he gautama! 'siya: kaDajumme jAva siya kaLioge' syAt kRtayugmaH yAvat syAt kalyojaH, anantpradezikaH skandhaH karkazasparzaparyAyaiH syAt kRtayugmo yAvat syAt kalyoja iti bhAvaH / karkasparzAdhikAre paramANvAdInAM vicAramakRtvA yadanantamadezikasya kalyoz2arUpa hote haiM / 'evaM rasesu vi jAva mahuro raso pti' isI prakAra, tikta, kaTuka, keSAya, amla aura madhura ina pA~ca rasoM meM bhI pUrva ke jaisI kRtayugmAdirUpatA jAnanI caahiye| 'anaMta esieNaM bhaMte / khaMdhe' aba zrIsvAmI prabhuzrI se aisA pUchate haiM - he bhadanta / anantapradezirke skandha kI karkaza sparzarUpa jo paryAya hai vaha kyA kRtayugmarUpaM hai ? athavA yojarUpa hai ? athavA dvAparayugmarUpa hai ? athavA kalpojarUpa hai ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM - 'goyamA' he gautama! 'siya kaMDajumme, jAva siya kalioge' ananta pradezika skandha kI jo pharkaza sparzarUpa paryAya hai vaha kadAcit kRtayugmarUpa hai yAvat kadAcit kalpojarUpa haiM / karkaza sparza ke adhikAra meM paramANu AdikoM kA vicAra kiye vinA jo anantapradezika skandha kA hI grahaNa kiyA gayA hai vaha anantaprade P " 5 rasesu vi jAtra mahuro 'rasotti' mena pramANe tItheo, uDavo, ISAya-tureza, mATo, ane mIThA A pAMce raseAmAM paNa pahelA pramANe 'kRtayugma 'vigere rUpapaNu . 'ye 'anaMta esie NaM bhaMte ! khaMdhe ive zrIgautamasvAmI anuzrIna evuM pUche che ke he bhagavat anatapradezI spadhanA kaza sparza vALA je pA~cA che, te zuM kRtayugma rUpa che ? athavA caiAja rUpa che? athavA dvAparayugma rUpa che ? athavA kalyAja rUpa che? A praznanA uttaramAM prabhuzrI kahe che. ke'goshmaa!' r3e gautama ! 'siya kaDajumme jAva siya kali oge' anatapradezavANA skaMdhanA keza paza rUpa je paryAya che, te koIvAra kRtayugma rUpa hoya che. yAvata kaIvAra kalcAja rUpa hAya che, kaza 'spanA adhikAramAM paramANu vigerenA vicAra karyAM vinA ana'tapradezavALA kadhane ja je grahaNa karela che, te Page #905 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 887 prameyacandrikA TIkA za025 u. 4 sU011 pulAdvanAM kRtayugmAditvam skandhasyaiva grahaNaM kRtaM tat anantapradezikavAdarasyaiva karkazAdisparzaM catuSTayaM bhavati na tu paramANvAdi sUkSmANAm ityabhiprAyeNa tathopAdAnAditi / "" 1 - 1 12 'siyANaM te! khaMdhA' anantamadezikAH khala bhadanta ! skandhA:'sthUlAvayavinaH, 'kakkhaDaphAsapajjavehiM ki kaDajummA pucchA' karkaza sparza paryAyaiH kiM kRtayugmA strayojAH dvAparayugmAH kalyojAveti naH / bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama! 'oghAde seNaM, siya kaDajummA, jAva siya kalibhogA' oghAdezena, sAmAnyataH syAt kRtayugmA anantamadezikaskandhAH karkazaparyAyaiH yAvat syAt phalyojA api / yAvatpadena syAt jyonA: sthAtdvAparayugmAH ityanayoH saMgrahaH / 'vihANAdeseNa kaDajummA, vijAba kalioogA vi vidhAnAdezena tattad vyaktirUpeNa kRtayugmA api bhavanti yAvat kalyojA api zika pAdara skandha ke hI karkazAdi cAra sparza hote hai, paramANu Adi sUkSmoM ke nahIM hote haiN| isI abhiprAya ko lekara aisA vicAra kiyA hai| 13 'anaMta esiyANa saMghA' aba zrI gautamasvAmI prabhuzrI se isa sUtradvArA aisA pUchate haiM - he bhadanta / jo skandha ananta pradezoMvAle hote haiM aura unakI jo karkaza sparzarUpa paryAyeM hotI haiM, ve kyA kRtayugmarUpa hotI haiM ? athavA yojarUpa hotI haiM ? athavA dvAparayugmarUpa hotI hai ? athavA kalpojarUpa hotI haiM ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM'goyamA ! oghAdeseNaM siya phaDajummA, jAva siya kaliogA' he gautama ! sAmAnya se ve kadAcit kRtayugmarUpa hotI haiM yAvat kadA cit kalpoz2arUpa hotI hai| yahAM yAvatpada se 'yoja aura dvAparayugma ' ina do kA grahaNa huA hai| tathA 'vihANAdeseNaM kar3ajummA vi jAva h C anaMta pradezavALA khAdara ska'dhanA ja kakaza vigere cAra spaza hAya che. paramANu vigere sUkSmAnA hAtA nathI, eja abhiprAyathI e pramANenA vicAra kahela che. " athavA + 'anaMta parasiyANaM khaMdhA' zrIthI zrIzrItamasvAmI yA sUtradvArA anuzrIne zevu cUche che !-he bhagavan anatapradezeovA ne sudhA hoya che bhane karkaza sparza rUpa tenA je paryAyeA hAya che, te zuM kRtayugma rUpa hoya che? athavA 35 hAya che ? dvAparayugbha 35 hoya che ? athavA kalcAja rUpa hAya che? A praznanA uttaramAM prabhuzrI, gautamasvAmIne - goyamA ! oghAdeseNa siya kaDajummA, jAva siya kalioogA' De gautama,| sAmAnyapaNAthI teo koIvAra kRtayugma rUpa hAya che. yAvatuM kAI vAra caiAja rUpa hoya che. ane kAivAra dvAparayugma rUpa hAya che. tathA kAI bA2 4yAna 35 hAya he tathA 'vihANAseNa kaDajummA vi jAva kaliogA Page #906 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '888 bhagavatIstre -- bhavanti iti / evaM 'mauyagaruyalahuyA vi mAniyavA' evaM karkazaparyAyavadeva mRdukagurukaladhukA api sparzAH paryAyaH sAmAnyato bhajanayA 'kadAcit kRtA ___- "yugmAH yAvat kadAcit kalyojAH / vidhAnatastu kRtayugmA api yAvat kasyonA - api bhavantIti bhAvaH / 'siya usiNa niddha lukkhA jahA pannA' zItoSNa snigdha , rUkSaspIH yathA varNA vicintitA tayaiva zItoSNasnigdhasaikSasparzaparyAyaH / paramANupudgalAdArabhya anantapradezikA paryantAH skandhAH syAt kRtayugmarUpA, - yAvat syAt kalyonArUpA iti / pudgalAdhikArAdeva padamapyAha-'paramANupoggale NaM' ityAdi / 'paramANupoggale NaM bhaMte ! ki sar3e aNaDe' paramANupudgalaH khala - bhadanta ! ki sArddhaH anauM vA arddhana sahitaH sArdraH yasyArdabhAgaH saMbhavatItyayA, 'kalibhogA dhi' vidhAna kI apekSA se ve kRtayugmarUpa bhI hotI hai yAvat kalpojarUpa bhI hotI hai| 'evaM mauya, garuye, laTuyA vi bhANi. / yaccA' isI prakAra se mRdu, guru aura laghu sparza paryAya bhI sAmAnya se - kadAcit kRtayugmarUpa hotI hai aura yAvat kadAcit kalyojarUpa bhI hotI hai aura vidhAna se bhI ve saya isI prakAra se kRtayugmarUpa bhI hotI haiM yAvatU kalyojarUpa bhI hotI hai / 'siya usiNa niddha lukkhA jahA vanA' jisa prakAra se varNa vicArita hue haiM, usI prakAra se zIta, "uSNa, snigdha, rUkSa sparza paryAyo dvArA paramANu pudgala se lekara ananta pradezika skandha taka kadAcit kRtayugmarUpa hote haiM, yAvat kadAcit kalyojarUpa hote haiM / aba zrIgautamasvAmI pudgala ke adhikAra ko lekara hI prabhuzrI se aisA pUchate haiM-'paramANupogagale NaM bhaMte ! ki sar3e aNaDDe he bhadanta ! pudgala kA eka paramANu kyA jisa kA AdhA bhAga ho saka ' f" vidhAnAdezanI apekSAthI teo kRtayugma rUpa paNa hoya che, yAvata kalyAja 35 5 5 cha 'evaM mauya, garuya, lahayA vi bhANiyavvA' se pramANe mRdu, gurU, ane laghu speza saMbaMdhI paryAye paNa sAmAnyapaNAthI kRtayugma rUpa hoya che. ane yAvat kAja rUpa paNa hoya che. ane vidhAnAdezathI paNa te badhA eja pramANe kRtayugma rUpa paNa hoya che. yAvat kalyAja 25 para DAya che. arthAta yAre rAzI35.ya che. 'siya umiNa niddha lukkhA jahA vannA' 2 pramANe 1 samadhI 4thana 42 che, me pramANe zAta, uSNa, snigdha, rUkSa sparza saMbaMdhI paryAye dvArA anaMtapradezevALo skaMdha kaIvAra kUtayugma rUpa hoya che, yAvat kehavAra kAja rUpa hoya che. tema samajavuM. have zrIgautamasvAmI pulonA adhikArathI ja prabhune evuM pUche che ke| 'paramANupoggale NaM bhaMte / kiM saDDhe aNa DaDhe' bhagavan punasarnu me 52. Page #907 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyaMcandrikA TIkA za025 u.4 sU011 pudgalAnAM kRtayugmAditvam 889 ma arddhana yukta ityanaddhaH yasyArddhabhAgo na saMbhavati sa ityartha iti praznaH / bhaMga pAnAha-goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'no sar3e aNaDe' no sArddhaH paramANuH kintu anaddhaH paramANupudgalAnAmacchedhA'bheyAMzatvAt 'duSpaesieNaM pucchA' dvipadezikaH khalu pRcchA he bhadanta ! dvipadezikaskandhaH kiM sAjhe'nadoveti praznaH / bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'saDreno aNaDe' sAI no anaI dvipadezikaH skandha iti / 'tippaesie jahA paramANu. poggache' tripradezikaH skandho yathA paramANupudgalaH, trimadezikaH pudgalo no sArddha kintu ana ityarthaH / 'cauppaesie jahA duppaesie' catuHpradezikaskandho yathA dvipradezikA sAauM bhavati na tu anauM bhvtiiti| 'paMcapaesie jahA aisA hotA hai athavA aisA nahIM hotA hai ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'goyamA! No saDDe aNaDDe' pudgala kA eka paramANu sArdha jisakA "bhAga ho sake aisA nahIM hotA hai kintu anaI hotA hai| kyoMki paramANupudgala acchedya aura abhedya aMzavAle hote haiN| 'duppaesieNaM pucchA' he bhadanta ! dvipradezika skandha kyA sArdha hotA hai athavA anaI hotA hai ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'saDDhe no aNaDDe' he gautama! vipradezika' skandha sAI hotA hai anArddha nahIM hotA hai| tippaesie jahA paramANupoggale' tripradezika skandha paramANu pudgala ke jaisA anaI hotA hai sAI nahIM hotA hai / 'cauppaelie jahA duppaesie' catuSpradezI skandha dvipradezika skandha ke jaisA sArddha hotA hai anaI nahIM mANa jeno ardha bhAga thaI zake tevuM hoya che? athavA AvuM nathI hotu? 'mA prazna uttaramA suzrI 49 che 3-'goyamA ! No saDDhe No aNaDUDhe' padralanuM eka paramANu ardho bhAga jene thaI zake tevuM hatuM nathI, paraMtu anardha-ardha bhAga na thaI zake tevuM hoya che. kemake paramANu pudgala ao bhane maleyA mazavANu ya che. 'duppaesie Na pucchA' 3 mApana me praha. zavALo zuM sA-ardhA bhAgavALA hoya che ? athavA anardha-arthe bhAga na thaI zake te hoya che ? A praznanA uttaramAM prabhuzrI kahe che ke'edd no aNaDDhe hai gautama! me pradezAvANe 24 sAtha-madhe mAsa zake te hoya che. anartha arthAt ardhA bhAga na thaI zake te hete nayA, 'tippaesie jahA paramANupogAle' traya prazAvANe 24 52ma pddhlanA kathana pramANe anardha-ardho bhAga na thaI zake te hoya che. sAMI- ma mA za tevo chaat| nayI 'ghautpaesie jahA duppaesie' yAra pradezevALe skaMdha be prazavALA skaMdhanA kathana pramANe sAdhu=adha bhAga a0 112 Page #908 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre 890 tiSyasie' pazcamadeziko yathA tridezikaH tripadezikavat no sArddhaH kintu anarddha eva bhavatIti / 'chappaesie jahA duppaesie' 'padmadezika : dvipadezikavat sA na tu anaddhaH paTpadezika iti / 'sacapaesie jahA tippaesie' saptapadeziko yathA tridezikaH no sArddha: kintu arddha iti / 'aTThapaesie jahA duppa esae' aSTapradeziko yathA dvimadezikaH / 'Navaparasie jahA tippaesie' nava pradeziko yathA tripradezikaH / 'dasapaesie jahA' duppaesie' dazapadeziko yathA dvipadezikaH / 'saMkhejjapae sie NaM bhaMte ! pucchA' saMkhyeyapradezikaH khalu bhadanta ! hotA hai | 'paMcapa esie jahA tippaesie' tripradezI skandha ke jaisA paJca'pradezI skandha sArddha nahIM hotA hai kintu anaddha hotA hai / 'chapaesie jahA duppaesie' SaTpradezika skandha videzI skandha ke jaisA sArddha hotA hai naI nahIM honA hai / 'sattapaesie jahA tippaesie' sapta pradezI va tripradezika svanva ke jaisA hotA hai-arthAt anarddha hotA hai sArddha nahIM hotA hai / 'aTThapae sie jahA duppaesie' ATha pradezoM vAlA skandha dvipadezI skandha ke jaisA sArddha hotA hai arddha nahIM hotA hai 'da esie jahA tippaesie' nau pradezoM vAlA skandha tripradezika skandha ke jaisA anaddha hotA hai sAI nahIM hotA / 'dasapaesie 'jahA duppaesie' daza pradezoMvAlA skandha dvipradezI skandha ke jaisA sArddha hotA hai arddha nahIM hotA hai / sahita hoya he manardha- ardha lAga vinAne hoto nathI. 'paMcapa esie jahA tippaesie' pradezavANA udhanA sthala pramANe pAMya pradezovANI 2OMdha sA-ardho bhAga sahita hAtA nathI. paraMtu ana-ardho bhAga vinAnA hoya che. 'chapparasie jahA duppaesie' cha pradeza vANI 296 me pradezAvAjA 24'dhanA uthana prabhAye sArdhaM - ardhA lAgavANI hoya che. anadha - ardhA bhAgavinAnA hotA nathI, 'sattapae sie jahA tippaesie' sata pradezovANI 146 traNa pradezavALA skaMdhanA kathana pramANe ana hoya che. sA madhyabhAgavALA hoto nathI, 'aTTaekhie jahA dupparasie' mA pradezovANI sudha me aheza vANA udhanA uthana pramANe sAdha - ardhA lAgavANI hoya' che, anartha - ardhAlAga vinAnI hotI nathI. 'Navapaesie 'jahA duppaesie' natra ahezovANI skaMdha traNa pradezeAvALA skaMdhanA kathana pramANe ana-a`bhAga vinAnA hAya che, sArdha- ardhA lAgavANI hoto nathI, 'dasapaesie jahA duppaesie' sa pradezeAvALA skadha e pradezeAvALA skaMdhanA kathana pramANe sA-ardhobhAg sahita hAya che. ana-mAMbhAga vinAnA hAtA nathI, L hai Page #909 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za025 u.4 sU011 pudgalAnAM kRtayugmAditvam 61 skandhaH kiM sAjhe'noveti praznaH / bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'siya sar3e siya bhaNar3e' syAt sArddha: syAt-kadAcit anarddhaH, tatra yA samasaMkhpapradezAtmakaH skandhaH sa tu sArddha: yastu vipasaMkhyapradezAtmakaH sa skandho'naI iti / evaM asaMkhejjapaesie vi' evam-saMkhyeyapradezAtmakaskandha iva asaMkhyeyapradezAtmakaskandho'pi syAt-kadAcit sAddhaH kadAcidanaddhazceti / 'evaM anaMtapaesie vi' evam-asaMkhyeyapradezAtmakaskandhavadeva anantapadezikaskandho'pi syAt sArddhaH syAdanaddha iti / 'paramANupoggalA NaM bhaMte ! ki sar3A anaDrA' paramANupudgalAH khalu bhadanta ! kiM sArkI anA veti praznaH / bhagavA. .. 'saMkhejjapaesie NamaMte ! pucchA' he bhadanta ! sakhyAtapradezika skandha kyA sArddha hotA hai athavA anarddha hotA hai ? isake uttara meM prabhu zrI kahate haiM-'goyamA' he gautama ! 'siya saDU siya aNar3e' saMkhyAta. pradezI skandha kadAcit sArddha hotA hai aura kadAcit anaI hotA hai| sameM jo saMkhpAta pradezI skandha samAna saMrUpAvAle pradezoMvAlA hotA hai vaha sAI hotA hai aura jo viSama saMkhyAvAle pradezoMvAlA hotA hai vaha anarddha hotA hai / 'evaM asaMkhejapa esie vi' saMkhyAta pradezAtmaka skandha ke jaisA asaMkhyAta pradezAtmaka skandha bhI kadAcit sA hotA hai aura kadAcit anarddha hotA hai / 'evaM aNaMtapaelie vi" isI prakAra se anantapradezika skandha bhI hotA hai| arthAt anantapradezika skandha kadAcit sArddha hotA hai aura kadAcit anarddha hotA hai| 'sakhejjapaesie NaM bhaMte pucchA' 8 lagavan sabhyAta azApANe 45 sAI-ardhamAga sahita che? athavA ana-ardhabhAga vinAne che? A prazna uttaramA prabhuzrI gautamatvAmIna 47 che -'goyamA!' 3 gautama ! 'siya saDaDhe siya aNaDDhe' sabhyAta prANI 245 vA2 sA chAya che. ane koIvAra anardha-ardhA bhAga vinAno hoya che. AmAM je saMkhyAta dezI kaMI sarakhI saMkhyAvALA pradezevALo hoya che, te sArdha hoya che. ane je viSama saMkhyAvALA pradezavALa hoya che, te ardhabhAga vinAne DAya che. 'eva asaMkhejjapaesie vi' bhyAta azA 24 janA sthAna prabhArI asaMkhyAta pradezevALa dha paNa keIvAra arthe bhAgavALa hoya che ane cha vA mana -ardhAmA vinAnI DAya che. 'eva aNaMtapaesie vi' mera pramANe ananta pradezavALe skaMdha paNa asaMkhyAta pradezavALA kaMdhanA kathana pramANe kaIvara sAI heya che ane koIvAra adhabhAga vinAne hoya che. Page #910 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 893 bhagavatI nAha - 'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama | 'saDDA vA aNaDDA vA sArddhA vA paramANupudgalA arddhA vA paramANupudgalAH, yadA tu vahavaH paramANavaH samasaMkhyA bhavanti tadA te sArddhAH kathyante yadA tu viSamasaMkhyakA agavasvadA te anarddhAH kathyante / 'evaM jAva anaMtapaesiyA' evam paramANupudgalavadeva dvipadezikaskandhAdArabhya anantamadezikAntAH skandhAH sArddhA vA anarddhA vA bhavantIti // mra011 // lAdhikArAdeva idamapyAha - 'paramANupoggale NaM bhaMte' ityAdi / mUlam - paramANupoggale NaM bhaMte! kiM see niree goyamA ! siya see liya niree, evaM jAva aNatapae sie / paramANu poggalA NaM bhaMte! kiM seyA nireyA, goyamA ! seyA vi nireyA 'paramANupoglANaM bhaMte! kiM saDDA anndddduu|' he bhadanta ! samasta pudgala paramANu kyA sAI hote haiM athavA ana hote haiM ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM - 'gopamA' he gautama | 'saDDA vA aNaDDhA vA' paramApula sA bhI hote haiM aura ana bhI hote haiM / jaba bahuta se paramANu pudgala, samAna saMkhyAvAle hote haiM' taba ve sArddha kahe jAte haiM aura jaba ve viSama saMkhyAvAle hote haiM taba ve anarddha kahe jAte haiM / 'evaM jAva aNatapaesiyA' paramANupuloM ke jaisA dvipradezika skandha se lekara anantamadezika skandha taka ke skandha sArddha aura anarddha donoM prakAra ke hote haiM / jinake samAna Adhe bhAga ho sake ve sAI aura jinake aise bhAga nahIM ho sake ve anarddha hai // 11 // 'paramANupoggalA NaM bhate / kiM saDDhA aNaDDhA, De bhagavat adhA ja pudgala paramANu zuM ardho bhAgavALA hAya che? athavA ardho bhAga vinAnA hoya he ? mA praznanA uttaramAM aluzrI he che hai- 'goyamA' he gautama! 'khaDDhA vA aNaDUDhA vA' paramANu yuddhasa ardhA bhAgavANA pazu hoya hai, ane ana-ardhA bhAga vinAnA paNa hoya che jyAre ghaNA paramANupule sarakhI sakhyAvALA hoya che, tyAre te sA-ardho bhAga sahitanA kahevAya che, ane jyAre te viSama sakhyAvALA hoya che, tyAre te ana-ardhA lAMga vinAnA uDevAya che. 'eva' jAva aNatapaesiyA' paramANu yuddhasonA uthana pramANe e pradezavALA skaMdhathI laIne anaMta pradezavALA skA ardhA bhAga vALA ane ardhAM bhAga vinAnA ema banne prakAranA hoya che. jeenA sarakhA ardho bhAga thai zake tee sAdhu kahevAya che, ane jene e pramANenA bhAgana yardha zaDe te andha-ardhA lAga vinAnI, hevAya che. ||suu0 11 // Page #911 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za025 2.4 2012 pudgalAnAM sakampa-niSkapatvani0 893 -vi| evaM jAva agaMtapaesiyA ! paramANuporagale NaM bhaMte! see kAlao kevaJciraM hoi ? goyamA! jahaleNaM eka samayaM ukAseNaM AvaliyAe asaMkhejjai bhAgaM / paramANugoggale NaM bhaMte ! niree 'kAlao kevacciraM hoi, 'goyamA! jahanneNaM evaM samayaM ukkoseNaM asaMkhenaM kAlaM evaM jAva aNaMtapaelie / paramANuzoggalA NaM bhaMte! seyA kAlao kevacciraM hoMti, goyamA! sambaddhaM paramANupoggalA NaM bhaMte ! nireyA kAlao kevacciraM hoti, goyanA ! sabaddhaM, evaM jAva annNtpesiyaa| paramANupoggalaslaNaM bhaMte ! seyassa kevaiyaM kAlaM aMtaraM hoi ? goyamA! saTANaMtaraM paDucca jahanneNaM eka samayaM ukoleNaM asaMkhejjaM kAlaM, paraTrANaMtaraM paDucca jahaneNaM eka samayaM ukkoseNaM asaMkhejja kaalN| nireyassa kevaiyaM kAlaM aMtaraM hoi goyamA ! sahANaMtaraM paDucca jahanneNaM eka samayaM 'ukoseNaM AvaliyAe asaMkhajjaibhAgaM, paraTANaMtaraM paDucca jahanleNaM evaM samayaM ukkoseNaM asaMkhejjaM kAlaM / duppaesiyassa 'NaM bhaMte ! khaMdhassa seyassa pucchA goyamA! saTThANaMtaraM paDucca 'jahanneNaM eka samayaM, ukkoseNaM asaMkhejjaM kAlaM, parahANaMtaraM paDucca jahanneNaM eka samayaM ukkoseNaM 'aNaMtaM kAlaM nireyasla kevaiyaM kAlaM aMtara hoi goyamA! saTANaMtaraM paDucca jahanneNaM eka 'samayaM ukkoseNaM AvaliyAe asaMkhejjaibhAgaM, paraTANaMtaraM paDucca jahanneNaM eka lamayaM ukkoseNaM aNaMtaM kAlaM, evaM jAva agaMtapaeliyasta / paramANupoggalA NaM bhaMte ! seyANaM kevaiyaM kAlaM aMtaraM hoi goyamA! natthi aMtaraM nireyANaM kevaiyaM kAlaM aMtaraM hoi, goyamA natthi aMtaraMevaM jAva aNaMtapaesiyAgaM khaMdhANAsU0 12 // Page #912 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre chAyA--paramANupudgalaH khalu bhadanta ! ki saijo nirejaH, gautama ! syAt saijaH syAt nirejaH, evaM yAvat anantapradezikaH / paramANupuhalAH khalu bhadanta ! kiM saijA nirejAH gautana | saijA api nirejA api evaM yAtrAdanantamadezikAH / paramANupudgalaH khalu bhadanta ! saijaH kAlataH kiyacciraM bhavati ? gautama ! jaghanyena ekaM samayam utkarSeNa AvalikAyA asaMkhyeyabhAgam / paramANupudgalaH khalu bhadanta ! nirejaH kAlataH kiyacciraM bhavati ? gautama ! jaghanyena eka samayam utkarSeNa saMkhyevam kAlam, evaM yAvadanantamadezikaH / paramANupudgalAH khalu bhadanta ! 'senAH kAlataH kiyacciraM bhavanti ? gautama ! sarvAddhAm / paramANupudgalAH khalu bhadanta ! nirejAH kAlataH kiyacciraM bhavanti gautama / sarvAddhAm evaM yAvadanantapradezikAH / paramANupudgalasya khalu bhain / sainasya kiyantaM kAlamantaraM bhavati ? gautama | svasthAnAntaraM pratItya jaghanyenaikaM samayam utkarSeNa asaMkhyeyaM kAlam parasthAnAntaraM pratItya jaghanyena ekaM samayamutkRSTataH asaMkhyeyaM kAlam / nirejasya freekAlamantaraM bhavati ? gautama ! svasthAnAntaraM pratItya jaghanyena ekaM samayam utkarSeNa AvalikAyA asaMkhyeyamAgam parasthAnAntaraM pratItya jaghanyena ekaM saMmayam 'utkarSeNa asaMkhyeyaM kAlam / dvipadezikasya khalu bhadanta ! skandhasya saiMjasya pRcchA gautama ! svasthAnAntaraM pratItya jaghanyena ekaM samayamutkarSeNA'saMkhyeyaM kALam parasthAnAntaraM pratItya jaghanyena ekaM samayam utkarSeNa anantaM kALam / nirejasya kiyantaM kAlamantara bhavati ? gautama | svasthAnAntaraM pratItya jaghanyena ekaM samayam 'utkarSeNa AvalikAyA asaMkhyeyabhAgam parasthAnAntaraM pratItya jaghanyena ekaM sama'yam utkarSeNA'nantaM kAlam evaM yAvadanantamadezikasya / paramANupudgalAnAM bhadanta ! saijAnAM kiyantaM kAlamantaraM bhavati ? gautama ! nAsti antaram nirejAnAM kiyantaM kAlamantaraM bhavati ? gautama ! nAsti antaram evaM yAvadanantamadezikAnAM skandhAnAm ||012 // " 4 : TIkA -- 'paramANu'le NaM bhaMte ! ki see niree' paramANupudgalaH khalla bhadanta ! ki saijo nirejo vA saha ejanena calanena bhavatIti seja :- sakampaH, 'paramANupoggale rNa bhaMte / kiM see niree' ityAdi / TIkArtha - isa sutradvArA zrIgautamasvAmIne prabhuzrI se aisA pUchA haihe bhain / paramANu pudgala kyA saija-sakampa hotA hai ? athavA nireja'paramANu rogale NaM bhaMte! ki sae nirae' ityAdi TIkA -- sUtrapATha dvArA zrIgautamasvAmIe prabhuzrIne evu' pUchyuM che ke he bhagavat paramANupudgala zu` seja-sakampa hAya che? athavA niraMja Page #913 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ameyacandrikA TIkA za025 u.4 2012 pudgalAnAM sampa-niSkapatvani0 895 rAyA ca he bhadanta ! paramANuH sakampo'kampo veti praznaH / bhagavAnAha-goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'siya see siya niree' syAt kadAcit para: mANuH saina:-calanAdikriyAvAn syAt kadAcita nirejH-clnaadikriyaarhitH| 'evaM jAva aNaMtapaesie' evaM yAvadanantamadezikA paramANupudgalavadeva dvipadezika skandhAdArabhya anantamadezikA skandhaH syAta saija:-calanatvadharmavAn syAta nireja:-calanavadharmarahita iti / 'paramANuyoggalA NaM maMte ! ki seyA nireyA paramANupudgalAH khala bhadanta ! ki saijAH nirejA veti prshnH| bhagavAnAhagoyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama | 'seyA vi nireyA vi' sainA:-calanA; dimanto'pi bhavanti paramANupudgalAH, nirejAzcalanAdi dharmarahitA api bhvntiiti| evaM jAva aNaMtapaesipA' evaM yAvan anantapadezikAH skandhA api saijA api akampa-calana kriyA se rahita hotA hai ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'goyamA' he gautama! 'siya see sigha niree' paramANu pudgala kadA. cit sakampa hotA hai, kadAcit akampa hotA hai| 'evaM jAva aNaMtapaesie' paramANu pudgala ke jaisA dvipradezika skandha se lekara anantapradezika skandha kadAcit sakampa hotA hai aura kadAcit akampa hotA hai| ____ 'paramANupoggalANaM bhaMte ! ki seyA nireyA' he bhadanta ! samasta paramANupudgala kyA sakaMpa hote haiM athavA akampa hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama ! 'seyA vi nireyA vi' paramANa pudgala saja-calanAdi dharma sahita bhI hote haiM, aura nireja calanAdi dharmarahita bhI hote haiN| 'evaM jAva aNaMtapaesiyA' isI prakAra se yAvat anantapradezika skandha bhI seja hote haiM aura nireja bhI hote haiN| 'para aka calana kiyA vinAnuM hoya che? A praznanA uttaramAM prabhuzrI gautamaH * sAbhAra 4 cha -'goyamA !' 8 gautama 'khiya sae siya niree' paramAra padgala keIvAra sakampa hoya che ane keIvAra kampa vinAnuM eTale ke eka hAya che. 'eva jAva aNavapaesie' 52mA sanA 4thana prabhAga meM prdeshvALA ska dhathI laIne anaMtapradezavALA skaMdha sudhInA ska dha kAIvAra sakampa hoya che ane keAIvAra akampa-kampa vinAnA paNa hoya che. 'paramANupoggalANaM bhate / ki seyA nireyA' 7 bhagavan saNA paramAra pagale zuM sakaMpa hoya che ? athavA akalpa hoya che? A praznanA uttaramAM prabhuzrI / cha8-'goyamA ! 8 gautama! 'seyA vi nireyA vi' 52mA purasa seja-calana vigere dharmasahita paNa hoya che ane niraja-calana vigere dharma vinAnA DAya che. 'eva jAva aNaMtapaesiyA' mA pramANe yAvat mntpradezevALA kaMdhe paNa seja-calanakiyA vigere dharmavALA hoya che, ane nira-yasana vizeSa dhama pinAnA paDAya che. , 'paramANupoggale NaM. bhaMte ! Page #914 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. bhagavatIsUtre bhavanti, nirejA api bhavantIti, 'paramANupoggale NaM bhaMte ! see kAlabho keva. ccira hoI' paramANupudgalaH khalu bhadanta ! sainaH kAlataH kiyacciraM bhavati he bhadana ! kiyatkAlaparyantaM paramANuH sakampo bhvtiityrthH| bhagavAnAha-'goyamA ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'jahanneNaM eka samayaM ukoseNaM AvaliyAe asaM. khejjaibhAga' jaghanyena ekaM samayam utkarSeNa bhAvalikAyA asaMkhyeyabhAgam jaghanyataH samayakamAtram utkRSTata AlikAyA asaMkhyeyabhAgaM yAvata paramANu sakampo bhavatItyarthaH 'paramANupoggale NaM bhaMte ! niree kAnayo keciraM hoI paramANupudgalaH khalu bhadanta / nirejaH kAlaH kiyacciraM bhavati ? kiyakAlaparyanta paramANunirejo bhavatIti prshnH| bhagavAnAha-'goyamA' ityaadi| 'goyamA' he gautama ! 'jahanneNaM eka samayaM ukoseNaM asaMkhejnaM kAlaM' jaghanyena eka samayam utkRSTato'saMkhyeyaM kAlaM yAvat paramANunirejo bhavatIti / evaM jAva aNaMtapae mANupoggale NaM bhaMte ! see kAlao kevaciraM hoI' he bhadanta ! paramANu pudgala kitane kAla taka sakarUpa hotA hai ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'goramA' he gautama! 'jahanneNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM AvaliyAe asaMkhejjaibhAgaM' paramANupudgala jaghanya se eka samaya taka aura utkRSTa se eka AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga taka sakampa hotA hai| ___'paramANupoggale NaM bhaMte ! niree kAlao kevacciraM hoI' he bhadanta ! paramANupudgala kAla kI apekSA kitane kAla taka akampa rahatA hai ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'goyamA' he gautama! 'jahanneNaM eka samayaM ukkoseNaM asaMkhejjaM kAla' paramANupudgala jaghanya se eka samaya taka aura utkRSTa se asaMkhyAta kAla taka nireja-akampa rahatA hai| see kAlao kevaccira hoi' mAvan 52mA pugavA / sudhA sakampa hoya che ? A praznanA uttaramAM prabhuzrI gautamasvAmIne kahe che ke'goymaa !' ke gautama ! 'jahanneNaM ekkaM samaya, ukoseNaM bhAvaliyAe asNkhejjimA' paramANu pudgale jaghanyathI eka samaya sudhI ane utkRSTathI , eka mAlina sabhyAtamA ma sudhI 75 DAya che. 'paramANupoggale Ne bhaMte ! niree kAlao kepaccira hoi' bhagavan 52mA pudagala nA 5 &AthI keTalA kALa sudhI akampa hoya che ? A praznanA uttaramAM prabhuzrI gautamasvAmIne 4 cha hai-'goyamA !' gautama / 'jahanneNa ekkaM samaya ukkoseNaM asakheja kAla' 52bhAgale dhanyathI se samaya sudhI bhane yI masaNyAta sudhI niza-25-yasanAhi dharma vinAnA DAya che evaM jAva aNaMtapaesie' mA pra0 yAvata meM pradezavAjA 24ii manata. pradezava LA sudhInA skaMdhe jaghanyathI eka samaya sudhI ane utkRSTathI AvuM Page #915 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ameyacandrikArIkA za025 u.4 sU012 pudgalAnAM sakampa-niSkaMpasvani0 897 sie evaM yAvadanantapradezikA paramANupudgalavadeva jaghanyataH samayaikamAtram- utkR zatAvalikAyA asaMkhyeyabhArga-yAvata dvipradezikAdArabhya anantamadezikaparyanta: kAdhA sakampo bhavatIti bhAvaH / 'paramANupoggalA gaM bhaMte ! seyA kAlo keva ciraM hoti' paramANupudgalA khalla bhadanta ! sajAH kAlata kiyacciraM bhavantIti mAnabhagavAnAha-goyamA' he gautama ! 'savvaddhaM' sarvAddhAm saryakAlaM yAvat paramANavaH sakampAH bhavanti.nAsti tAdRzaH kazcidapi kAlo yatra kAlatraye'pi sarve evaM paramANavaH na calantItyarthaH / 'paramANupoggalA gaM bhaMte ! nireyA kAlao kevacciraM hoti' paramANupudgalAH khalu bhadanta ! kAlataH kiyacciraM kiyatkAlaparyantaM nirejA:-niSkampA bhavantIti praznaH / bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'sancaddha' sarvAm sarvakAlameva paramANavo nirejA bhavanti, 'evaM jAva aNaMtapaesie' isI prakAra yAvat dvipradezika skandha se lekara anantapradezika takake skandha jaghanya se eka samaya taka aura uskRSTa se AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga taka sakampa hotA hai| '', 'paramANupoggalA NaM bhaMte ! seyA kAlao kevacciraM hoti' he bhada nta ! samasta paramANupudgala kI pRcchA meM kAlakI apekSA kitane kAla taka sakampa hote haiM ? isake uttara meM prabhuzrIne kahA hai-'goyamA' he gautama ! 'sabbaddhaM' sarva kAla taka sakampa rahate haiM / aisA koI bhI kAla nahIM hai ki jisa kAlatraya meM bhI samasta hI paramANu na calAyamAna rahate hoN| 'paramANupoggalANa bhaMte ! nireyA kAlao kevacciraM hoti' he bhadanta ! samasta paramANupudgala kI pRcchA meM kAla kI apekSA kitane kAla taka akampa rahate haiM ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'goyamA he gautama ! 'savvaddhaM samasta kAla meM hI paramANupudgala akampa rahate haiN| likAnA asaMkhyAtamAM bhAga sudhI sakampa hoya che. 'paramANupoggalA gaM bhaMte ! seyA kAlao kevaccira hoti' ra van saghaLI paramANu yuga kALanI apekSAthI keTalA kALa sudhI sakampa hoya cha ? praznamA uttaramA prabhuzrIme ghucha 4-'goyamA gautama ! 'savvaddha' sarvaLa sudhI sakempa rahe che, e keIpaNa kALa nathI ke je kALavrayamAM paNa saghaLA paramANu calAyamAna na rahetA hoya pharIthI gautamasvAmI prabhuzrIne pUche che -'paramANupogagale gaM bhaMte ! nireyA kAla o kevaccira hoti' . vanuM saghaLA pudgala paramANu kALanI apekSAthI keTalA kALa sudhI akampa rahe cha1 mA prazna uttaramA prabhuzrI gItamasvAmIna I cha -'goyamA!' he gautama ! 'savvaddhaM' saNAmA 52mA paDgada 45.20 che. 'evaM bha9 113 Page #916 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIne a 'evaM jAva aparasiyA' evaM yAvadanam pradezikAH paramANupudgalavadeva sarvakALa yAvat dvipadezikata Arabhya anantapradezika skandhAH sarvakAlaM nirejA bhavantItyarthaH / 'paramANu poggalassa NaM bhaMte! seyassa kevaiyaM kAle aMtaraM hoI' paramANupuGgalasya kha bhadamba ! saiMjasya - calanadharmavataH kiyantaM kAlamantara' bhavati pUrvI kampAparityajya punaH kiyatA kAlena kaMmpanavAn bhavatIti praznaH 'bhagavAnAha - 'gomA' ityAdi / 'goyamA' he gautama! 'saTTAvaraM paDucca jahanneNaM ekaM samayaM ukko seNaM asaMkhejjaM kAlaM' svasthAnAntaraM pratItya jaghanyena ekaM samayamantaraM bhavati utkRSTatastu asaMkhyeyaM kAlamantaraM bhavati svasthAnaM paramANoH 'paramANubhAve evAvasthAnam tatra paramANubhAve vartamAnasya yadantaraM calanasya vyavadhAnaM '' evaM jAva anaMtapaesiyA' isI prakAra se dvipradezika skandha se lekara anantapradezika skandha bhI samasta kAla taka akampa rahate haiM / 'paramANupoggalassa NaM bhaMte ! seghassa kevaiyaM kAlaM aMtaraM hoI' 'calana dharmayukta paramANupula kA kitane kAla taka antara hotA hai ? arthAt pUrva kampAvasthA kA parityAga kara punaH vaha kitane kAla ke bAda usa 'apanI sakampa avasthA yukta ho jAtA hai ? isake uttara meM prabhuzrI 'kahate haiM - 'gomA' he gautama! 'sahANaMtaraM paDucca jahanneNaM ekaM samayaM 'ukose asaMkhejjaM kAla' svasthAna ke antara kI apekSA karake jaghanya se eka samaya kA antara hotA hai aura utkRSTa se asaMkhyAta samaya kA antara hotA hai / paramANu kA paramANu bhAva meM hI jo avasthAna hai vaha svasthAna hai isa svasthAna kI apekSA antara - viraha kAla aisA hotA hai jAva anaMtapaesiyA' me4 mA 'ahezavAjA sudhathI vardhane ananta prdeshvALA sudhInA saghaLA skaMdhA paNa maSA ja kALamAM akampa rahe che. 1 1 " 'paramANu poggalasTa NaM bhaMte ! seyamsa phetraiyaM kAlaM aMtara hoI' vyasana dharma * vALA paramANu pudgalenuM keTalA kALa sudhI aMtara hoya che ? arthAt pahe lAnI kampAvasthAnA tyAga karIne pharIthI te keTalA kALa pachI peAtAnI te sakrampa avasthAvALA thaI jAya che ? A praznanA uttaramAM prabhuzrI gautamasvaabhiine uDe che !-'goyamA !' he gautama! 'saTTAnaMtara' paDucca jahanneNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM asaMkhejjaM kAlaM' svasthAnanI apekSAthI dhanyathI 4 samayanu aMtara hAya che, ane utkRSTathI asakhyAta samayanu aMtara hAya che. para mANuonu' paramANu bhAvamAM ja je avasthAna-rahevAnuM che te svasthAna che.te svasthAnanI apekSAthI maMtara virahakALa evA hoya che ke-eka paramANu eka Page #917 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyAndrakA TIkA za025 u.4 sU012 pudgalAnAM sakampa-niSkapatvani0 96 - niSkampabhavanalakSaNaM tatsvasthAnAntaraM, tatpratItya jaghanyenaikaM samayaM nizcalatAyA jaMghanyakAlalakSaNam utkRSTato'saMkhyeyaM kAlaM niSkampanasyaiva utkRSTa kAlacakSaNam 'tatra jaghanyato'ntaraM paramANurekaM samayaM calanAduparamya punazcalatItyevaM rUpam uskRSTatica sa eva paramANurasaMkhyeyaM kAlaM kacit sthiro bhUtvA punazcalatIti / 'parahANaM tiraM paDucca jahanneNaM eka samayaM ukkoseNaM asaMkhejjaM kAlaM' parasthAnAntaraM pratItya nidhanyena eka samayam utkRSTato'saMkhyeyaM kAlam paramANo yat parasthAne dvaSaNukAdau antarbhUtasya anantaraM calanavyavadhAna tat parasthAnAntaram , tatpatItya, yadA dvaya NukAvasthAyAM pariNato bhavati paramANu stadA tasya tatparasthAnamiti kathyate 'ityarthaH tadA jaghanyenaika samayaM bhavati antaram utkRSTato'saMkhyeyaM kAlaM bhavati ki eka paramANu eka samaya taka calana kriyA se rahita ho jAya aura phira calana kriyA vAlA bana jAya to yaha antarajaghanya le eka samayakA svasthAna kI apekSA karake hotA hai aura kisI sthAna meM paramANu kA asaMkhyAta kAla taka niSkampa avasthA meM rahakara punaH calanakriyA vAlA honA yaha svasthAna kI apekSA utkRSTa se asaMkhyAta samaya kA antara hotA hai| ' . 'parahANaMtaraM paDucca jahanneNaM eka samayaM, ukkoseNaM asaMkhejjaM kAlaM' 'paramANu kA skandhAyasthA meM honA yaha parasthAna kahA gayA hai| jaba para'mANu vipradezika skandha ke antargata hotA hai aura usakA calana kriyA se vyavadhAna ho jAtA hai arthAt usakI calana kriyA banda ho jAtI hai vaha sthAnAntara hai isa parasthAna ke antara ko lekara jaghanya se eka "samaya kA antara hotA hai / aura utkRSTa se asaMkhyAta kAla kA samaya sudhI calana kriyA vinAno thaI jAya ane te pachI calana kriyAvALe banI jAya che. A aMtara jaghanyathI eka samayanuM svAsthAnanI apekSAthI "heya che. ane koI sthAnamAM paramANuonuM asaMkhyAta kALa sudhI nikaMpa avasthAmAM rahIne pharIthI pAchuM calanakriyA vALuM thavuM te'svathAnanI apekSAthI * Ta asabhyAta samaya mata2 upAya che. . paradANaMtara paDucca jahanneNaM ekkaM samaya, ukkoseNaM asakhejja kAlaM' 52. mANuonuM skaMdhAvasthAmAM hovuM e parasthAna kahela che. jyAre paramANu, be , pradezavALA sakaMdhanI aMtargata thAya che, ane tenuM calana kiyAthI vyavadhAna thaI jAya che, arthAt tenI calana kiyA baMdha thaI jAya che, te parasthAnAntara . che. A parasthAnanA aMtarane laIne jaghanyathI eka samayanuM aMtara hoya che. ane utkRSTathI asaMkhyAta samayanuM aMtara hoya che. be aNu, vigeremAM eka Page #918 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 -bhagavatI sUtre r antaram, dvayaNukAdau ekaH paramANureka samayaparyantam calanakriyAto nicoMbhUtvA punathati tadA svasthAnamAzritya jaghanyataH ekasamayasyAndaraM bhavati tathotkRSTataH sa eva paramANuH asaMkhyAta kAlaparyantaM kvacit sthaLe (dvipadezAdikatayA ) sthiro bhUtvA punazcalati tadA asaMkhyAta kAlasyAntaraM bhavati, yadA khalu paramANu bhraman dvipadezAdikaM skandhamanupravizya jaghanyata ekaM samayaM calanakripAto nivRto bhRtvA punazcalati tadA parasthAnamAzritya ekasamayasyAntaraM bhavati yadA punaH sa paramANurasaMkhyAta kAlaparyantaM dvipadezAdikaskandharUpeNa sthitvA nizcalo bhavati / atha ca punaH skandharUpAd viyujya paribhraman tiSThati tadA parasthAnamAzritya utkRSTato'saMkhpAtakAlasya antaraM bhavatIti bhAvaH / 'nireyassa kevaiyaM kAlaM antara hotA hai / yaNuka Adi meM eka paramANu eka samaya paryanta canakriyA se nivRtta hokara punaH calana kriyA vAlA hotA hai - to svasthAna ko lekara jaghanya se eka samaya kA antara hotA hai, tathA 'utkRSTa se vahI paramANu asaMkhyAta kAla paryanta kisI sthala meM dvipadezAdika rUpa se sthira hokara punaH calana kriyA vAlA hotA hai taba 'asaMkhyAta kAla kA antara hotA hai jaba paramANu bhramaNa karatA huA - dvipradezika Adi skandha meM praviSTa hokara jaghanya se eka samaya taka calanakriyA se nivRtta hokara ke punaH jo calane lagatA hai vaha parasthAna ko Azrita karake eka samaya kA antara hotA hai / tathA jaba vaha paramANu - asaMkhyAta kAla taka chipradezika skandha rUpa se hokara ke nizcala ho jAtA hai aura phira skandha rUpa se viyukta hokara svataMtra rUpa meM ghUmatA rahatA hai taba parasthAna kI apekSA yaha asaMkhyAta kAla kA antara hotA hai / } paramANu eka samaya sudhI calana kriyAthI nivRtta thaIne pharIthI calana kriyAvALA khanI jAya che, teA sthAnane laIne jaghanyathI eka samayanu aMtara hAya che, tathA utkRSTathI eja paramANu asakhyAta kALa paryanta kAi,sthaLamAM dvipradezikapaNAthI sthira thaIne pharIthI calana kriyAvALA banI jAya che, tyAre asakhyAta kALanuM aMtara heAya che. ane jyAre paramANu bhramaNu karatAM karatAM e pradezI vigere skaMdhamAM pravezIne jaghanyathI eka samaya sudhI calana kriyAthI nivRtta thaIne pharIthI je cAlavA mAMDe che, te parasthAnanA Azraya karIne eka ' samayanuM aMtara kahevAya che. tathA jyAre te paramANu asakhyAta kALa sudhI OM dvipradezavALA skaMdhapaNAthI nizcala thaI jAya che, ane pachI ska'dhapaNAthI chuTA thaine svataMtrapaNAthI pharateA rahe che, tyAre parasthAnanI apekSAthI tenuM asa khyAta kALanuM aMtara hoya che. Page #919 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za025 u.4 sU012 pudgalAnAM sakampa-niSkapatvani0 901 aMtara hoi' nirejasya-calanakriyArahitasya paramANoH kiyatkAlamantaraM bhavatIti praznaH / bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'sahANaMtaraM :paDDacca jihanneNaM eka samayaM ukkoseNaM AvaliyAe asaMkhejnaimArga' svasthAnaM pratItya naghanyena ekaM samayaM yAvat utkarSeNa AvalikAyA asaMkhyeyaM bhAgam asaMkhyeyabhAga. 'paryantamantaraM bhavati, 'parahANataraM paDucca jahanneNaM eka samayaM ukkoseNaM asaMkhejja kAlaM' parasthAnaM pratItya jaghanyena ekaM samayam utkRSTatastu asaMkhyeyaM kAlam yadA "khala paramANuH nizcalaH (sthiraH) bhUtvA jaghanyataH ekasamayaM yAvat paribhramya punaH "nireyassa kevayaM kAlaM aMtara hoi' zrIgautamasvAmIne isa sUtradvArA prabhuzrI se aisA pUchA hai-he bhadanta ! jo pudgala paramANu niSkaMpa hotA hai usakA antara kitane kAla kA hotA hai ? arthAt jo paramANu pahile niSkaMpa hokara sakampa bana jAtA hai phira vaha apanI niSkampa avasthA meM Ane meM kitanA samaya letA hai ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM} 'goyamA ! saTThANaMtaraM paDucca jahanne] ekkaM samayaM ukkoseNaM AvaliyAe "asaMkhejjAbhArga' he gautama ! svasthAna ke antara kI apekSA lekara jagha nya se eka samaya kA antara hotA hai aura utkRSTa se AvalikA ke 'asaMkhyAtaveM bhAga paryanta antara hotA hai| tathA-'parahANaMtaraM paDucca jahanneNaM evaM samayaM ukkoleNaM asaMkhejja kAlaM' parasthAna ko lekara jaghanya se eka samaya kA aura utkRSTa se asaMkhyAta kAla kA antara hotA hai| jaba paramANu sthira nizcala hokara ke jaghanya se eka samaya taka / 'nireyasa vaiya kAla aMtara hoI' ve zrIgItamasvAmI mA sUtrapA * dvArA prabhuzrIne evuM pUche che ke-he bhagavad je pudgala paramANu niSkapa he che, tenuM atara keTalA kALa sudhInuM hoya che? athatu je paramANa pahelAM nikaMpa thaIne sakaMpa banI jAya che, te pachI pAchA pitAnI niSkapa avasthAmAM AvavAmAM keTalo samaya le che ? A praznanA uttaramAM prabhuzrI gautamasvAmIna cha -'goyamA ! saTTANaMtara' paDucca jahanneNa ekkaM samaya, ukoseNa', mAvaliyAe asaMkhejjaibhArga' 3 gautama ! svasthAnanI apekSAthI jighanyathI eka samayanuM aMtara hoya che, ane utkRSTathI AvalikAnA asaM. 'bhyAtabhA mA pantanu mata2 DAya che, tathA 'paradvANa tara paDucca jahanneNa 'eka samaya ukkoseNa asaMkhejja kAla' 522thAnanA 'apekSAthI .yathI / samayanuM ane utkRSTathI asaMkhyAta kALanuM asara hoya che. jyAre parama Na - sthira nizcala thaine jaghanyathI eka samaya sudhI bhramaNa karIne sthira thaI Page #920 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre sthiro bhavati tathotkRSTata AvalikAyA asaMkhyAtamAgarUpAsaMkhyeyasamayaparyantaM paribhramaNaM kRtvA punaH sthiro bhavati tadA svasthAnamAzritya jaghanyata eka samayam utkRSTata AvalikAyA asaMkhyAtabhAgamantaraM bhavatIti kathyate / yadA khalu paramANu nizcalo bhUtvA svasthAnAt calati tathA jaghanyata ekasamayaparyantaM dvimade. zAdikaskandharUpeNa sthitvA punanizcalo bhavati tathA utkRSTato'saMkhyAtakAlaparyantaM dvipadezAdikaskandharUpeNa sthityA skandhAd viyujya sthiro bhavati tadA parasthAnamAzritya jaghanyotkRSTamantaraM bhavatIti bhAvaH / duppaesiyassa seyassa pucchA' dvipradezikasya khalu gadanta ! skandhasya saijasya pRcchA he bhadanta ! dvipadezikaskandhasya saijasya kiyacciramantaraM bhavatIti praznaH / bhagavAnAha-'goyamA' . ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'saTThANaMtaraM paDucca jahanneNaM ekkaM samayaM ukkobhramaNa karake punaH sthira ho jAtA hai tathA utkRSTa se AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga rUpa asaMkhghasamaya paryanta paribhramaNa karake punaH sthira ho jAtA hai tagha svasthAna ko Azrita karake jaghanya se eka samaya kA aura utkRSTa se AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga kA antara hotA hai aisA kahA jAtA hai / java paramANu nizcala hokara ke svasthAna se calAyamAna hotA hai aura jaghanya se eka samaya paryanta dvipradezAdi skandha rUpa le rahakara:punaH nizcala ho jAtA hai aura utkRSTa se asaMkhyAta kAla "taka dvipradezAdi skandha rUpa se rahakara usase viyukta ho sthira hotA hai tava parasthAna ko Azrita karake jaghanya aura utkRSTa se antara hotA hai| ', 'duppaesiyassa seyassa pucch|' he bhadanta ! jo dvipradezI skandha sakampa hotA hai usakA kitane kAla kA antara hotA hai ? isake uttara * jAya che, tathA utkRSTathI AvalikAnA asaMkhyAtamA bhAga rUpa asaMkhyAta ' samaya paryanta bhramaNa karIne pAcho sthira thaI jAya che, tyAre svAsthAnane * Azraya karIne jaghanyathI eka samayanuM ane utkRSTathI AvalikAnA asaMkhyAtamA bhAganuM aMtara hoya che. tema kahevAmAM Ave che. jyAre paramANu nizcala jthaIne ravasthAnathI calAyamAna thAya che, ane jaghanyathI eka samaya sudhI dvidezI skaMdhapaNAmAM rahIne pharI pAcho nizcala thaI jAya che, ane utkRSTathI '; asaMkhyAtakALa sudhI DhipradezI skaMdhapaNAmAM rahIne tenAthI chuTA thaIne sthira thaI [, jAya che tyAre parasthAnane Azraya karIne jaghanya ane utkRSTathI aMtara thAya che. . 'duppaesiyasma seyassa , pucchA' 8 san 2 me prazavANe 45 5. sapa hoya che, tenuM keTalA kALanuM aMtara hoya che? A praznanA uttaramAM zrI. gItamayAmIna 59 cha -'goyamA! saTANamaMtara paDucca jahanneNaM eka Page #921 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sheedrakA TIkA za025 u. 4 sU0 12 pugalAnAM sakampa - niSkaM patvami0 903 senaM asaMkhejjaM kAle' svasthAnAntaraM pratItya jaghanyena ekaM samayam utkRSTatossaMkhyeyaM kAlam svasthAnApekSayA jaghanyena ekasamayasya antaraM bhavati utkRSTato - saMkhyAtakAlasyAntara' 'bhavatItyarthaH ' paradvANaMtaraM paDucca jahannerNa ekkaM samartha uko seNaM ataM kAlaM parasthAnaM matIzya jaghanyena ekaM samayam utkRSTato'nantaM kAlamantara' bhavati, dvipadezikaH skandhavalito bhUtvA tadanantaramanantaiH skandhaiH saha kAlamedena saMvandhaM kurvan anantena kAlena punastenaiva paramANunA saha sambandhaM mAlati yadA tadA parasthAnamAzritya utkRSTato'nantakAlamantaraM bhavatI: sparthaH / ' nireyassa keari kAlaM aMtaraM ho? nirejasya - calana kriyArahitasya dvipadezika skandhasya kiyarakAlamantaraM bhavati iti praznaH / bhagavAnAha - 'goyamA ityAdi / 'goyamA' he gautama! 'sahANaMtaraM paDucca jahannerNa ekkaM samayaM uko seNaM meM prabhuzrI kahate haiM - 'goyamA / saTTANamaMtaraM paDucca jahanneNaM ekaM samayaM ukkoseNaM asaMkhejjaM kAlaM' he gautama! svasthAna kI apekSA se jaghanya ekasamaya kA aura utkRSTa se ananta kAla kA antara hotA hai / tathA paradvAbini paDucca jahaNeNaM pakkaM samayaM ukkoseNaM anaMta kAlaM' parasthAna kI apekSA jaghanya se eka samaya kA aura utkRSTa se ananta kAlakA antara hotA hai isakA tAtparya aisA hai koI dvipradezika skandha calita hokara ananta kandhoM ke sAtha kAla bheda se sambandha karatA huA ananta kAla ke bAda punaH usI paramANu ke sAtha sambandha ko pAkara jaba calita hotA hai taba parasthAna kI apekSA utkRSTa se ananta kAla kA antara hotA hai / "nireyassa kevaiyaM kAlaM aMtaraM hoI' he bhadanta ! jo vipradezika skandha calana kriyA se rahita hai usakA antara kitane kAla kA hotA hai ? 'samaya ukoseNaM asaMkhejja' kAlaM' he gautama ! svasthAnanI apekSAthI dhanyathA eka samayanu ane utkRSTathI asakhyAtakALanuM aMtara hAya che. tathA - TThAnaMtara paDucca jahanneNaM eka samaya ukkoseNaM anaMta kAla' carasthAnanI apekSAthI jadhanyathI eka samayanu ane utkRSTathI anatakALanu, atara hAya che. A dhananuM tApaya evuM che ke-kAi e pradezAvALA skaMdha calita thaIne anaMta kAnI sAthe kALa bhedathI sabaMdha karIne anaMtakALa pachI pharIthI paramANuenI sAthe saMbadha pAmIne jyAre calita thAya che; tyAre pasthAnanI apekSAthI uttRRSTathI anataajanuM atara hoya he 'nireyassa kevaiya' kAla' aMtara hoi' De bhagavan ne me pradezavANI 24Sa naDiyA vitAno hoya che, tevA e e pradezavALA ska'dhanu` keTalA kALanu aMtara hAya che? A praznanA uttaramAM anuzrI che - 'goyamA ! saMdvANaMtara paDucca jahaNeNaM eka samaya ukkoseNaM Page #922 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : bhagavatIle AliyAe asaMkhejjaM bhAga' svasthAnAntaraM pratItya jaghanyena ekaM samayam utkRSTata AvalikAyA asaMkhyeyaM bhAgam svasthAnamAzritya jaghanyata ekasamayaparyantamuTata zrAvalikAyA asaMkhyeyabhAgamantaraM bhavatItyarthaH / 'paraTThANaMtaraM paDucca jahanneNe ekkaM samayaM ukkoseNaM aNataM kAlaM' parasthAnAntaraM pratItya jaghanyena ekaM samayam utkRSTato'nantaM kAlam , jaghanyotkRSTAbhyAM samayaikamanantakAlaM yAvat parasyAnA. prekSamantaraM bhavatItyarthaH / evaM jAba aNaMtapaesiyassa' evaM yAvadanantamadezikasya, anantapadezikaskandhasya saijasya svasthAnAzrayaNena jaghanyata eka samayamutkRSTato'saMkhyeyaM kAlaM yAvadantaraM bhavati parasthAnAzrayaNena tu jaghanyenaika samayam utkarpato jinheM kAlaM yAvadantaraM bhavati, nirejasya anantapradezikaskandhasya jaghanyena eka samayamantaraM bhavati utkRSTata AvalikAyA asaMkhyeyabhAgam svasthAnAzrayaNena uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'goyamA saTTANaMnaraM paDucca jahanne] ekka samayaM ukkoseNaM AliyAe asaMkhejjaM bhAga' he gautama! svasthAna kI apekSA jaghanya se eka samaya kA aura utkRSTa se AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga kA antara hotA hai / tathA-'paraTThANaMtaraM paDucca jahaMnneNaM ekkaM samayaM uskoseNaM aNataM kAlaM' parasthAna kI apekSA se jaghanya eka samaya kA aura utkRSTa se anantakAla kA antara hotA hai / 'evaM jAva aNaMtapaesiyassa' isI prakAra se antara kA kathana yAvat ananta pradezika skandha taka jAnanA cAhiye / arthAt jo anantapradezika skandhaM saina-takampa hai usameM antara apane sthAna kI apekSAle jaghanya eka samaya kA hai aura utkRSTa se asaMkhyAta kAla kA hai parasthAna kI apekSA se jaghanya antara eka samaya kA aura utkRSTa se antara ananta kAla taka kA hotA hai / tathA jo anantapradezika skandha niSkampa hai usameM antara AvaliyAe asakhejja mAga' he gautama ! svasthAnanI apekSAyI dhanyathA ra samayanuM ane utkRSTathI AvalikAnA asa khyAtamAM bhAganuM aMtara hoya che. tathA 'parachANaMtara paDucca jahanneNaM eka samaya ukkoseNaM aNaMta kAlaM' 52sthAnanI apekSAthI jaghanyathI eka samayanuM ane utkRSTathI anaMtakALanuM aMtara hoya che. 'evaM jAva aNaMtapaesiyassa' me pramANe yAvat anantaprazANA 24 pAnA saMbaMdhamAM aMtaranuM kathana samajI levuM arthAta je anaMtapradezavALo seja-sakampa hoya che, ane temAM potAnA sthAnanI apekSAthI eka samayanuM jaghanyathI aMtara che. ane ukRSTathI AvalikAnA asaMkhyAtamAM bhAga sudhInA kALanuM che, ane parasthAnanI apekSAthI jaghanya aMtara ekasamayanuM che. ane ukRSTa atara anata Page #923 -------------------------------------------------------------------------- ________________ therefront cant za025 u. 4 sU012 putalAnAM sakampapa-niSka patvani0 905 paristhAnApekSayA nirejasya tasya jaghanyena ekaM samayamantaraM bhavati utkRSTator3ataM kAlamantaraM bhavatItibhAvaH / ' paramANupoggalA gaM bhaMte / seyANaM kevaiyaM kAlaM aMtaraM hoI' paramANupudgalAnAM khalu bhadanta ! saijAnAM calanakriyayA vizi sarai kiyatkAlamantaraM bhavatIti praznaH / bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'nasthi aMtaraM' nAsti antaram vyavadhAnam / sakampAnAM paramANUnAM loke sarvadaiva vidyamAnatvAt tadviSaye antaraM na bhavatIti bhAvaH / 'niremArga kevaiyaM kAlaM aMtaraM hoI' nirejAnAm - kampanarahitAnAM paramANUnAM kiyatkAlamantaram - vyavadhAnaM bhavatIti praznaH / bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he 1 jaghanya se eka samaya kA aura utkRSTa se AvalikA ke asaMkhyAta ve bhAga rUpa kAla kA hai / yaha antara svasthAna kI apekSA se hai / parasthAna .kI apekSA se nireja usa ananta pradezika skandha kA antara jaghanya se eka samaya kA aura utkRSTa se anantakAla kA hai / 'paramANu poragalA NaM bhaMte / seyANaM kevaiyaM kAlaM aMtaraM hoI' he bhadanta ! sakampa paramANu pugaloM kA antara kitane kAla kA hotA hai ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'goyamA' he gautama! 'natthi aMtaraM sakampa paramANu pudgaloM meM antara hotA nahIM hai, kyoMki loka meM sakampa paramANu pugaloM kA sarvadA avasthAna rahatA hai, isaliye inameM antara nahIM kahA gayA hai / 'nireyANaM kevaiyaM kAlaM aMtaraM hoI' he bhadanta ! jo pudgala paramANu kampana rahita hai unakA kitane kAla kA antara hotA haiM ? kALa sudhInuM che. tathA je ana tapradezAvALA skaMdha niSkapa hoya che, tenuM aMtara jaghanyathI eka samayanu ane utkRSTathI AvalikAnA asaeAtamA bhAga rUpa kALanu che A atara svasthAnanI apekSAthI thAya che. parasthAnanI apekSAthI niraMja-niSkapa te anaMtapradezavALA skaMdhanu aMtara jaghanyathI eka samayanu... ane utkRSTathI anata kALanuM che. 'paramANupoggalANa bhaMte ! seyANaM kevaiyAM ka'la' aMtara' hoha' he bhagavan sakampha paramANupudgalAnuM aMtara keTalA kALanuM hAya che ? A praznanA uttaramAM anuzrI gautamasvAmIne De - "goyamA !' he gautama 'natthi aMtara' sambhya paramANupudgalAmAM aMtara hatuM nathI kemake leAkamAM sakampa paramANupudgalenuM sadA avasthAna-raDevAnu hoya che, tethI temAbhAM tara Deva nathI, "nireyAgaM kevaiya' kAla' aMtara hoi' De lagavan ne paramAzuyugala 5 vinAnA hAya che, teonuM aMtara keTalA kALanu hAya che? A praznanA uttaramAM prabhuzrI kahe bha0 114 Page #924 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 906 1. -bhagavatI sUtre gautama ! 'natthi aMtaraM' nAsti antaram - vyavadhAnaM niSkampAnAM naivAntara bhavatIvi / ' evaM jAva anaMta parasiyANaM khaMdhANaM' evaM yAvat anantamadezikAnAM skandhAnAM sainAnAM nirejAnAM ca vyavadhAnAbhAvo jJAtavyaH, bahutvAditi // 12 // 1 seja nirejAnAmarUpa vahuve kathayitumAha-eesi NaM' ityAdi / mUlya- eesi NaM bhaMte! paramANupoggalANaM seyAMNaM nireyANa ya kayare kayarehiMto jAva visesAhiyA vA ? goyamA' ! savvatthovA paramANupoggalA seyA, nireyA asaMkhejjaguNA evaM jAva asaMkhijjapae siyANaM khaMdhANaM / eesi NaM bhaMte! anaMtaparasiyANaM khaMdhANaM seyANaM nireyANaM ya kayare kayarehiMto jAva visesAhiyA vA ? goyamA ! savatthovA anaMtapaesiyA khaMdhA nireyA, seyA anaMtaguNA / eesi NaM bhaMte! paramANuyoggalAgaM saMkhejapaesiyANaM, asaMkhejjapaesiyANaM aNatapaesiyANa yaM khaMdhANaM . seyANaM nireyANa ya davvaTTayAe parasaTTayAeM davvaTupaeTTayAe kayare -1 f karehiMto jAva visesAhiyA vA ? goyamA ! savvatthovA anaMtaesiyA khaMdhA nireyA davvaTTayAera, anaMtapaesiyA khaMdhA seyA davvaTTayAe anaMtaguNAra paramANupoggalA seyA davvaTTayAe aNaMtaguNA3, saMkhejjapa esiyA khaMdhA seyA davvaTTayAe asaMkhejjaguNAeM, asaMkhejjapa esiyA khaMdhA seyA vyAe aMsaMkhejjaguNA5, paramANupoggalA nireyA davbaTTayAe asaMkhejjaguNA 6, isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM- 'goyamA ! natthi aMtaraM' he gautama! inakA antara nahIM hotA hai / 'evaM jAva aNatapaMesiyANaM khANaM' saija evaM nireja yAvat anantapradezika skandhoM taka kA isI prakAra se antara nahIM hotA hai kyoMki ye saba bahuta hote haiM ||suu0 12 // } " ' che - 'goyamA ! natthi aMtara" he gautama! tenu tara hotu nathI. ' evaM ' jAva aNatapae siyANa' khadhANaM' sena bhane nirena yAvat anaMtapradezeoSAgA skaMdhe sudhInA kadhenu aMtara A kathana pramANe ketu nathI kemake e badhA mahu De|ya che. ||suu0 12 // 1 Page #925 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - -- pramayandrikA TIkA za025 u.4 su.13 sainanirejapudgalAnAmalpabahutvam 907 saMkhejjapaesiyA khaMdhA nireyA davaTyAe saMkhejjaguNA7, asaM-. khejjapaesiyA khaMdhA nireyA dabaTTayAe asNgvejjgunnaa8| paesaTTayAe evaM ceva / NavaraM paramANupoggalA apaesaTTayAe bhaanniyhaa| saMkhejjapaesiyA khaMdhA nireyA paesaTTayAe asaMkhejjaguNA seMsaM taM ghev| davaTepaesaTrayAe saMvatthovA aNaMtapaesiyA khaMdhA nireyA davaTyAe 1, taM caiva, paesahayAe aNaMtaguNAra, aNaMtapaesiyA khaMdhA seyA davaTTayAe aNaMtaguNA3, te ceva paesaTTayAe aNaMtaguNA4, paramANupoggalA seyA baTu apaesaTTayAe aNaMtaguNA5, saMkhejjapaesiyA khaMdhA seyA davayAe asaMkhejjaguNA6, te cetra paesaTTayAe asaMkhejjaguNA7, asaM-- khejapaesiyA khaMdhA seyA dabaTTayAe asaMkhejaguNA8, te caiva paesaTrayAe asaMkhenaguNA9 paramANupoggalA nireyA davaTaapaesaTTayAe asaMkhejaguNA10, saMkhejapaesiyA khaMdhA nireyA devayAe asaMkhejjaguNA11, te ceva paesaTTayAe asaMkhijjaguNA12, asaMkhejjapaesiyA khaMdhA nireyA davaTTayAe asaMkhejaguNA13, te ceva paesaTTayAe saMkhejjaguNA14 ||suu0 13 // __chAyA-eteSAM khalu bhadanta ! paramANupudgalAnAM saijAnAM nirejAnAM caM katare katarebhyo yAvadvizeSAdhikA vA ? gautama ! sarvastokAH paramANupudgalAH saijAH, nirejA asaMkhyeyaguNAH, evaM yAvadasaMkhyeyapradezikAnAM skandhAnAm / eteSAM khala madanta ! anantapradezikAnAM skandhAnAM saijAnAM nirejAnAM ca katare katarempo yAvada vizeSAdhikA vA ? gautama / sarvastokA anantapradezikAH skandhA nirejAH, saijA anantaguNAH / eteSAM khalu bhadanta ! paramANupudgalAnAM saMkhyeyamadezikAnAm asaM. khyeyapradezikAnAmantapradezikAnAM ca skandhAnAM saijAnAM nirejAnAM ca dravyArthatayA pradezAtayA-dravyArthapadezArthatayA katare katarebhyo yAvadvizeSAdhikA vA ? gautama ! sarvastokA anantamadezikAH skandhA nirejA dravyArthatayA1, anantapradezikA skandhAH saijA dravyArthatayA anantaguNAH2, paramANupudgalAH sajAH dravyArthatayA anantaeNA3, saMkhyeyapradezikAH skandhAH saijAH dravyAthatayA asaMkhyeyaguNAH4, Page #926 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 908 bhagavatIce asaMkhyeyapradezikAH skandhAH saiMjAH dravyArthatayA asaMkhyeyaguNA:5, paramANupudgalA nirejA dravyArthatayA asaMkhyeyaguNA:6, saMkhyeyapadezikAH skandhA nirejA dravyArthatayA saMkhyeyaguNAH7, asaMkhyeyapradezikAH skandhA nirejA dravyArthatayA asaMkhyeyaguNAH8 / pradezArthatayA evameva, navaraM paramANupudgalA apradezArthatayA bhnnitvyaaH| saMkhyeyapradezikAH skandhA nirejA pradezArthatayA asaMkhyeyaguNAH, zeSaM tadeva / dravyArthapradezArthatayA sarvastokA anantamadezikAH skandhA nirejA dravyArthatayA1, tadeva pradezArthatayA anantaguNAra, anantamadezikAH skandhAH saijA dravyArthatayA anantaguNAH3, te eva pradezArthatayA anantaguNA:4, paramANupudgalAH senA dravyArthIpradezArthatayA anantaguNAH5, saMkhyeyamadezikAH skandhAH saijA dravyArthatayA asaMpyeyaguNA:6, te eva pradezArthatayA asaMkhyeyaguNAH7, asaMkhyeyapradezikAH skandhAH saijA dravyArthatayA asaMkhyeyaguNA:8, te eva pradezArthatayA asaMkhyeyaguNA:9, paramANupudgalA nirejA dravyArthIpadezArthatayA asaMkhyeyaguNAH10, saMkhyeyapradezikA: skandhA nirejA dravyAryatayA asaMkhyeyaguNA:11, te eva pradezArthatayA asaMkhyeyaguNAH12, asaMkhyeyapradezikA: skandhA nirejA dravyArthatayA asaMkhyeyaguNAH13, te eva pradezArthatayA saMkhyeyaguNAH 14 ||muu0 13 // ___TIkA-'eesi NaM bhaMte ! paramANupoggalANaM seyANaM nireyANa ya kayare kayarehito jAva visesAhiyA vA' eteSAM khalu bhadanta ! paramANupudgalAnAM sajAnA nirejAnAM ca katare katarebhyo yAvadvizeSAdhikA vA eteSu sainanirejaparamANuSu kasyApekSayA kasyAlpatva bahutvaM tulyatvaM vizeSAdhikatvaM veti praznaH / bhagavAnAha'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'samvatthovA paramANupoggalA seyA' ___ "eesiNaM bhaMte / paramANupoggalANaM seyANaM nireyANa ya kayare kayarehito // ityAdi / TIkArtha-isa sUtra dvArA zrIgautamasvAmI ne prabhuzrI se aisA pUchA hai-he bhadanta ! ina sakampa aura akampa paramANu pudgaloM ke bIca meM kauna kinakI apekSA alpa haiM ? kauna pahata haiM ? kauna barAbara haiM? aura kauna vizeSAdhika haiM ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'goyamA 'eesi NaM bhaMte ! paramANupoggalA seyANaM nireyANa ya kayare kayarehito' 70 * TIkArtha-A sUtrapATha dvArA zrIgautamasvAmIe prabhuzrIne evuM pUchyuM che ke- bhagavana A sakaMpa ane akaMpa paramANu yudaMgalemAM kayA pudgalI kayA puta karatAM alepa che ? kayA pudgale kayA pale karatAM vadhAre che ? kayo yadrale kayA pudgalanI barAbara che ? ane kayA pale kayA pulethI vizeSAdhika cha ? mA prazna uttaramA prabhu zrI gItamasvAmI 24 cha :-"goyamA / Page #927 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaindrikA TIkA za025 u. 4 su013 saiMja nireja pudgalAnAmayam 905 sarvastokAH paramANupudgalAH sainA - kampanakriyAvantaH paramANavaH sarvApekSayA stokA eva bhavantItyarthaH / 'nireyA asaMkhejjaguNA' nirejAH - kampanarahitAH paramANavaH senaparamAnapekSayA asaMkhyeyaguNA adhikA bhavanti / sthitikriyAyA autsargi kalAdU bahutvamiti / ' evaM jAva asaMkhejjapae siyA saMghANaM' evaM yAvat asaMkhyeyapradezikAnAM skandhAnAM saijatvanirejatvaviSaye'bahutvamavagantavyamiti / 'eesa NaM bhane ! anaMtaparasiyANaM khaMdhANaM seyANaM nireyANa ya kayare kayarehiMto jAva visesAhiyA vA' eteSAM khala bhadanta ! anantapradezikAnAM saijAnAM nirejAnAM ca kare katarebhyo yAvadvizepAdhikA vA bhavantIti praznaH / bhagavAnAha - 'goyamA ' savvatthovA paramANupoggalA seyA' he gautama! kampana kriyA se yukta jo pudgala paramANu hai ve sabakI apekSA stoka haiM / 'nireyA asaMkhejja - guNA' inakI apekSA kampana rahita jo paramANu haiM, ve asaMkhyAtaguNita adhika haiN| kyoMki inakI sthiti kriyA svAbhAvika hai / isalie inheM asaMkhyAtagurNe adhika kahA gayA hai / " evaM jAva asaMkhejja esiyANaM khaMdhANaM" isI prakAra yaha alpa bahutva kA kathana yAvat asaMkhyAta pradezI sakampa skandhoM aura akampa skandhoM ke sambandha meM bhI jAnanA cAhie 'eesi NaM bhaMte! anaMta esiyANaM khaMdhANaM seyANaM nireyANa ya kayare kayarehito jAva visesAhiyA' isa sUtra dvArA gosvAmI ne prabhu zrI se aisA pUchA hai -- he bhadanta ! jo anantapradezika skandha saMkrampa aura akampa haiM so ina donoM meM kauna skandha kinase kama hai ? kauna kinase bahuta haiM ? kauna kinake barAbara haiM ! savvatyA paramANupoggalA seyA" he gautama! upanaDiyAvANA ne paramANuo che te mAthI svastha che. "nireyA asaMkhejjaguNA" tenA puratA upana vinAnA je parama'Nue che. te asa`khyAtagaNA vadhAre che. kemake teonI sthiti kriyA svAbhAvika che. tethI tene asa khyAtagaNuA adhika kahevA che a jAva asaM khejjapaesiyANaM saMdhANaM" mena prabhAgamA mahuyA saMbaMdhI thana yAvat asakhyAta pradezavALA sapaskA ane akapa skandhAnA saMghamA samana "eesi NaM bhaMte ! aNatapae siyANaM khadhANaM seyANaM nireyANa ya kayare kayarehiMto ! jAva visesAhiyA " mA sUtrapATha dvArA gautamasvAbhI e prabhu zrI ne evuM pUchyuM cheke-he bhagavan je anaMtapradezAvALA ska dhA sakapa ane akaMpa hAya che, te anne prakAranA skadhAmAM kayA smudha kayA skaMdha karatA alpa che ? kayA skaMdha kayAka skaMdha yAska dhanI kharAkhara che ane yA skaMdha kayA dha karatAM vadhAre che ? kayA dhathI vizeSAdhika che ? Page #928 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 bhagavatIce ityAdi / 'gomA' he gautama! 'sanvatthovA aNatapaesiyA khaMdhA nireyA' sarvasvokA ananvayadezikAH skandhA nirejAH - kampanAdirahitAH anantamadezikaskandha (1 sarvebhyo'lpA eva bhavantItyarthaH, etadapekSayA 'sevA anaMtaguNA' saijA anantaguNAH nirejAnantapradezika skandhApekSayA saiMjA anantamadezika skandhAH anantaguNA adhikA bhavanti vastusvabhAvatvAditi / etadeva dravyArtha tadubhayArthe nirUpayannAha'esi NaM' ityAdi, taMtra dravyArthAyAm aSTau padAni evaM pradezArthatAyAmapi aSTa aura kauna phinase vizeSAdhika haiM ! isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM"gomA ! savvatthovA aNatapaesiyA khaMdhA nireyA" he gautama ! saMgha se kama ve anantapradezika skandha haiM jo niSkrampa haiM / 'sevA aNaMtaguNA" inakI apekSA jo sakampa anantapradezika skandha haiM ve ananta gurNe adhika hai kyoMki aisA hI inakA svabhAva hai / "eesi NaM bhaMte ! paramANu poggalANaM saMkhejjapaesiyANaM asaMkhejjapaesiyANaM anaMtaesiyANaM dhANa seyANaM nireyANa ya davvaTTayAe paeNsaTTayAe davvaha paTTayAe kare karehiMto jAva bisesAhiyA vA" yahAM paramANu pudgaloM ke saMkhyAtapradezika skandhoM ke asaMkhyAta pradezika skandhoM ke aura anantapradezika skandhoM ke sakampa akampa pakSa ke dravyarUpatA meM ATha vikalpa, pradezarUpatA meM ATha vikalpa aura ubhayarUpatA meM jo 14 vikalpa hote haiM ve hI prakaTa kiye jA rahe haiM- inameM gautamasvAmI ne prabhu zrI se aisA pUchA hai - he bhadanta / sakamma aura akampa paramANu pagaloM meM saMkhyAtapradezI skandhoM meM, asaMkhyAtapradezI skandhoM meM aura * bhI prazna uttaramA ' anuzrI gItabhastrAbhI ne uDe - goyammAM savvatthovA aNatapasiyA khaMdhA nireyA" he gautama! sauthI sochA anaMta pradezovAjA 46 che "seyA anaMtaguNAM" tenA urata ne sapa aMnatapradezeovANA 246 he, te anaMtA adhika he bho temano svabhAva sevA he "esi NaM bhate ! paramANupoggalANa' saMkhejjapa esiyANa, khaMdhANa' seyANaM nireyANaya duvtra TUyAe paM saTTayAe davvaTTaparasaTTayAe kayare kayarehiMto jAva visevAhiyA vA' maDiyAM paramANu putlAnA sakhyAta pradezeAvALA skaMdhAnA, asakhyAtapradezeAvALA skaMdhAnA, mane ana'tapradezeAvALA dheAnA sa'pa ane akapa pakSanA dravyarpaNAmAM ATha vikalpa" pradezaNAmAM ATha vikalpa, ane banne prakAra paNAmAM je 14 cauda vikalpe thAya che. e ja khatAvavAmAM Ave che. A viSayamAM gautamasvAmIe prabhu zrI ne evuM pUchyuM che ke-hai, bhagavana sakampa ane akapa paramANu puddagalAmAM. saMkhyAtapradezavALA skaMdhAmAM, asa khyAta pradezeAvALA dhAmAM ane Page #929 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . ameyacandrikA TIkA za025 u.4 2013 saiMjaniraijapudgalAnAmalpabahutyam 611 eva padAni ubhayArthatAyAH pakSe tu caturdazapadAni tatra saijanirejapakSe paramANuSu dhyArthapradezArthapadayo dravyArthatA pradezArthatA ityevamekIkaraNena vyvhaaraaditiH| avAkSaraM vikRNoti 'eesi gaM paramANupoggalANaM saMkhejjapaesiyANaM' eteSAM khalla paramANupudgalAnAM saMkhyeyapradezikAnAm 'asaMkhejjapaesiyANaM aNaMtapaesiyANa ya khaMyANa seyANaM nireyANa ya' asaMkhyeyapadezikAnAmanantamadezikAnAM ca skandhAnAM saijAnAM nirejAnAM ca, 'dabaTTayAe paesaTTayAe davaTupaesayAe' dravyArthatayA-- madezArthatayA-dravyArthapradezArthatayA 'kayare kayarehito jAca visesAhiyA vA' katareM katarebhyo yAvadvizeSAdhikA vA ete pu madhye phasyApekSayA kasyAlpabahutvAdika bhivatItimaznaH / bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautamaH ! 'sabatyovA aNaMtaparasiyA khaMdhA nireyA davavAra ?' sarvastokA anantamadezikAH skandhA nirejA dravyAryatayA, paramANupudgalasaMkhyAtamadezikAsaMkhyAtapradezikAnantaanantapradezI skaMdhoM meM dravyarUpa se pradezarUpa se aura dravya aura pradeza donoM rUpa se kauna kina se yAvat vizeSAdhika haiM ? yahAM yAvatpadA se "alpapaTutva aura tulya" ina padoM kA grahaNa huA hai| yahAM ubhayarUpatA meM 16 vikalpa na kahakara jo 14 vikalpa kahe gaye haiM so usakA kAraNa aisA hai ki sakampa aura akampa paramANuoM meM dravyArthatA aura pradezArthatA pada ke badale dravyArthatA pradezArthatA aisA eka hI pada kahA gayA hai| isa prazna ke uttara meM 8 vikalpoM kA spaSTIkaraNa karate hue prabhu zrI kahate hai--"goyamA" he gautama ! "samvatthovA aNaMtapaesiyA khaMdhA, nireyA daTTayAe ? "saya se kama dravyarUpa se ve ana'tapradezika skandha haiM jo niSkampa haiN| arthAt paramANu puchAlo. evaM -saMkhyAta pradezika asaMkhyAtapradezika aura anantapradezika skandhoM che anata pradezevALA ka dhamAM dravyapaNAthI, pradezapaNAthI, ane ubhaya-dravyapaNAthI , ane pradezapaNuthI ke kenAthI a9pa che? koNa konA karatAM vadhAre che, koNa konI barAbara che, ane konAthI vizeSAdhika che ? ahiyAM je ubhaya paNAmAM 16 seLa vikalapa na kahetAM 14 cauda vikalapA ThahayA che, tenuM kAraNa evuM che ke-sakaMpa ane akaMpa paramANuMomAM dravyArthatA ane pradezArthatA padane badale dravyArthatA pradezArthatA evu, ekaja pada kahyuM che, praznanA - uttaramAM prabhuzrI gautamasvAmIne ATha vikalapa ne spaSTa karatAM kahe che ke "goyamA gItama! "savvatthovA aNa'tapaesiyA khaMdhA, nireyA davaTyAe" sauthI ochA dravyapaNAthI anaMta pradezavALA skadhA che ke je niSkapa chearthAt paramANu yudgala ane saMkhyAta pradezavALA asaMkhyAtapradezavALA Page #930 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre K pradezikeSu madhye niSkampA anantapadezikAH skandhA dravyArthatArUpeNa sarvebhyaH tatat neaterrthaH 1 | 'anaMtapaesiyA khaMdhA seyA davvaTTayAe anaMtagugA 2' anantamadezikAH skandhAH saijA dravyArthatayA anantaguNAH, nirejAnantamadezika skandhApekSayA saijJAnantapadezikAH skandhA dravyArthatArUpeNAnantaguNA adhikA bhatramvItyarthaH 2 | 'paramANuoggalA seyA daTTayAeM anaMtaguNA' paramANupudgalAH sejA dravyArthatayA anantaguNAH, nirejAnapadezika skandhApekSayA dravyArthatArUpeNa saijAH paramANupulA anantaguNA adhikA bhavantItyarthaH 3 / 'saMkhejjapa esiyA khaMdhA sevA yA asaMkhejjaguNA' saMkhyeyamadezikAH skandhAH saiMjA dravyA tArUpeNa saijaparamANupudgalApekSabha asaMkhyeyaguNA adhikA bhavantItyarthaH 4 / .' asaMkhenja esiyA khaMdhA seyA davbaTTayAe asaMkhejjaguNA' asaMkhyAtamadezikAH -skandhAH saijA dravyAryatayA saiMjasaMkhyAtapradezikaskandhApekSayA asaMkhyAtaguNA adhikA bhavantIti5 / 'paramANupoggalA nireyA davvaTuyAe asaMkhejjaguNA6' parake bIca meM niSkrampa anantamadezika skandha dravyArthatArUpa se sarvo se kama haiM / " aNatapaesiyA khaMza sevA davvaTTapAe anaMtaguNA" inakI apekSA jo sakampa anantapradezika skandha haiM ve dravyArthArUpa se ananta gurNe adhika hai 2 / 'paramANu poggalA seyA davvaTTayAe anaMtaguNA' inase dravyarUpa se anantaguNe ve paramANu pudgala haiM jo sakampa haiM 3 | 'saMkhejjapae siyA khaMdhA seyA dabaTupAe asaMkhejjaguNA' ina se asaMkhyAtagurNe dravya rUpase ve skandha haiM jo sakampa haiM aura saMkhyAtapradezoM vAle haiM 4 | 'asaMkhejjapaesiyA khaMdhA seyA davvaTTayAe asaMkhejjaguNA' 5 | inase asaMkhyAtaguNe dravyarUpase ve skaMdha haiM jo asaMkhpAta pradezoMvAle haiM evaM sakampa haiM5 / 'paramANupoggalA nireyA davvaTTayAe asaMkhejjaguNA' 6 / inase asaMkhyAta * ane ana tapradazavALA skAmAM niSkapa ana tapradezAvALA skA dravyapaNAthI sauthI bhache 1 "aNatapaesiyA khaMdhA seyA davvaTTayAe aNa saguNA" tenA ratAM 'samanatapradezavAnA / che te anaMtaMgatA vadhAre che 2 "paramANu poggalA seyA davvaTTayAe anaMtaguNA" tenAthI dravyapastha thI manAMtagAthA te parabhAlu yuddhaso che, he ? saya che 3 'saMkhe japae siyA saMdhA seyA dubvaTTayAe asaMkhejjaguNA' tenAthI asabhyAtA dravyapathAthI te sudha le saGghIya che bhane sayAta pradezovANA che, 4 'asaMkhejjapaesiyA saMdhA seyA davvaTTayAe saMkhejjaguNA5' tenAthI asabhyAtA dravyapAthI te che, the asaNyAta adezovAjA che, gane samya he 5 ' paramANupoggaLA nireyA vyApa asaMkhejjaguNA 6' tenA puratA dravyapathAthI asabhyAtA Page #931 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyaMcandrikA TIkA za025 u.4 sU013 saijanirejapudgalAnAmalpayahutvam 113 mANupudgalA nirejAH skandhA dravyArthatayA saijA saMkhyAtamadezikaskandhApekSayA asaMkhyAtaguNA adhikA bhavantIti6 / 'saMkhejjapaesiyA khaMdhA nireyA davaTThayAe saMkhejjaguNA7' saMkhyAtamadezikAH skandhA nirejA dravyArthatayA nirejaparamANu pudgalApekSayA saMkhyAtaguNA adhikA bhavanti dravyAtayeti7) 'asaMkhejjapaesiyA khaMdhA nireyA davaTThayAe asaMkhejjaguNA8' asaMkhyAtamadezikAH skandhA nirejA dravyArthatayA nirejasaMkhyAtamadezikaskandhApekSayA asaMkhyAtaguNA adhikA bhava. ntIti / tadevaM dravyArthatA pakSe'lpavahutvaM bhavatIti8 / 'paesadvayAe evaM ceva' padezAryatAyAm evameva yathaiva dravyArthatApakSe paramANupudgalasaMkhyAtamadezikA saMkhyAta. pradezikAnantamadezikaskandhAnAmalpabahutvaM pratipAditaM tathaiva pradezArthatApakSe'pi 'pate pAmalpavahutvamavagantavyamiti / atha 'paesaTTayAe evaM ceva' ityatrAtideze yo vizeSaH sa kathyate-'NavaraM' ityAdi / paramANupadezArthatAyAH sthAne'pradezArthatyA guNe dravyarUpa se ve paramANu pudgala haiM jo niSkampa haiM 6 / 'saMkhejjapayeliyA 'khaMdhA nireyA davdhaTTayAe saMkhejjaguNA' 7 inakI apekSA saMkhyAtapradezoM vAle niSkampa skandha dravyarUpa se saMkhyAtaguNeM haiM 7 / 'asaMkhejjapaesiyA khaMdhA ni reyA davaTTayAe asaMkhejjaguNA' 8 inakI apekSA asaMkhyAtapradezoM vAle niSkampa skandha dravyArtharUpa se asaMkhyAtaguNa haiM | "paesaTTayAe evaM ceva' pradezarUpa se bhI ye hI ATha vikalpa yahAM saMkampa akampa paramANu pugaloM meM evaM saMkhyAta pradezika asaMkhyAta pradezika aura anantapradezika skandhoM ke bIca meM alpa bahatva ke sambandha meM samajhanA cAhie / "navaraM paramANupoggalA apaesaTTayAe bhANiyandhA" parantu paramANu pudgaloM ke sambandha meM pradezarUpa se vicAra nahIM karanA caahiye| kintu vahAM usake badale apradezarUpa se unakA padhAre 52mA puratI , hai 2 ni045 cha, 6 'saMkhejjapaesiyA khaMdhA. nireyA dabaTTayAe, saMkhejjaguNA' tenA 42tA sabhyAta pradezAta niya 24. dravyamAthI sabhyAtamA cha 7 'asaMkhejjapaesiyA khaMdhA nireyA davaTyAe asaMkhejjaguNA' tanA 42i asatazA ni054 dravyA pAyAthI asabhyAta thAyare "paesadvayAe evaM ceva" pradezapAthI 5 mA mA vika ahiyAM sakaMpa-apa paramANu yuddhamAM tathA saMkhyAta pradezavALA asaMkhyAta pradezavALA ane anaMta pradezavALA ska dhemAM alapa-bahupaNAnA samayamA samasyA. 'navaraM paramANupoggalA apaesaTTayAe bhANiyavvA' yaraMtu paramAra pudgalenA saMbaMdhamAM pradezapaNuthI vicAra karavo na joIe. paraMtu tene badale sa0 115 Page #932 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . bhagavatIne ityevaM vaktavyam paramANunAmamadezArthatvAt / evaM ca dravyArthatAsUtre saMkhyAtamade. zikAH nirejAH skandhoM paramANubhyaH saMkhyAtaguNA adhikAH kathitAH, pradezAryatA sUtreta te saMkhyAtamadezikAH tebhyaH paramANubhyo'saMkhyAtaguNA adhikA vaktavyA yato mirejaparamANubhyo dravyArthatayA nirenasaMkhyAtAdezikA saMkhyAtaguNA zakSikA bhavanti, saMkhyAtamadezikeSu madhye bahUnAmuskRSTasaMkhyAtamamANakamadezatvAt nirejaparamANubhya ite pradezato'saMkhyAtaguNAdhikA bhavantIti / 'NavaraM paramANupoggalA apasaTTayAe~ yANiyacyA' navaram-kevalaM dravyArthatA sUtrApekSayA vailakSaNyaM yat paramANupunalA apradezArthatayA bhaNitavyAH amadezArthatvAt paramANUnAmiti / 'saMkhejjapaesiyA khaMdhA nireyA paesaTTayAe asaMkhejjaguNA' saMkhyAtamadezikA: skandhA nirejAH pradezArthatayA asaMkhyAtaguNA adhikA bhavantIti / 'sesaM taM ceva' vicAra karanA cAhiye / kyoMki paramANuoM meM pradezoM kA sadbhAva nahIM hotA hai / isI prakAra dravyArthatA sUtra meM saMkhyAtapradezika akampa skandha, paramANuoM se saMkhyAtaguNeM adhika kahe gaye haiM para pradezArthatA sUtra meM to ve saMkhyAta pradezika skandha una paramANuoM se asaMkhyAta guNe adhika kahanA caahiye| kyoMki nireja akampa paramANuoM se dravya kI apekSA nireja saMkhyAta pradezika skandha saMkhyAtaguNeM adhika hote haiN| tathA unhIM saMkhyAta pradezika skandhoM meM bahuta se saMkhyAta pradezika skandha aise bhI hote haiM jo utkRSTa saMkhyAta pradezoM vAle hone ke kAraNa pradezarUpa se nirejaparamANuoM se pradezoM kI apekSA asaM. khyAtaguNeM adhika hote haiM / yahI pAta-'saMkhejjapaesiyA khaMdhA nireyA paesaTTayAe asaMkhejjaguNA se saMtaM ceva' isa sUtrapATha dvArA prakaTa kI gaI tyAM apradezapaNAthI vicAra kare jaIe. kemake-paramANuomAM pradezane sadbhAva hotuM nathI A rIte dravyArthatA. sUtramAM saMkhyAta pradezevALA akampa kaMdha paramANuo karatA saMkhyAtagaNu vadhAre kahyA che. paraMtu pradezArthatA sUtramAM te te sa khyAta pradezavALA skadhe te paramANuo karatA asaMkhyAta gaNuM vadhAre kahevA joIe. kemake-nireja-akaMpa paramANuo karatAM dravyanI apekSAthI niraja saMkhyAtapradezi skaMdha saMkhyAtagaNuM vadhAre hoya che. tathA eja saMkhyAtapradezevALA skadhamAM ghaNuM saMkhyAtaprasiddha che evA paNa hoya che ke-jeo utkRSTathI saMkhyAta pradezavALA havA ne kAraNe pradeza paNa thI niraja paramANuothI pradezanI apekSAe asaMkhyAtagaNuM vadhAre hoya che, me0 pAta "sakhejapaesiyA khaMdhA nireyA paesayAe asaMkhejjaguNA sesaM taM ceva" mA sUtrA dvA| pragaTa 428 che. sAdhIna mAI saghaNu 3thana dra0yA. Page #933 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyondrakA TIkA za025 u.4 2013 sainirejapudgalAnAmarUpabahutvam 915 ze gam-uktAdanyat sarvaM tadeva-dravyArthatApakSokta meva jJAtavyamiti / 'dayaTThapaesaTayAe' dravyArthapadezArtha tayA, ubhayArthatApakSe ityarthaH, 'sabatyovA aNaMtapaesiyA khaMdhA nireyA davyadvayAe' sarvastokAH sarvApekSayA alpAH anantapradezikAH skandhA dravyArthatayA nirejA bhvntiiti| te ceva paesadvayAe aNaMtaguNA' anantaprade. zikAH skandhA nirenA pradezArthata yA stathaiva anantagugA adhikA bhavantIti sAtavyA2, 'azaMtapaesiyA khaMdhA seyA dabaTTayAe aNaMtaguNA3' anantamadezikAH skandhAH saijA dravyArthatapA anantaguNA adhikA bhavantIti3 / 'te ceva paesaTTayAe arNataguNA4 te eka madezArthatayA anantaguNAH kathitA ste eva pradezArthatayA tato. 'pi anantaguNA adhikA bhavantIti4 / 'paramANupoggalA seyA daba?apaesaTThayAe gaMtaguNA5' paramANu yudgalAH sainAH dravyArthA'pradezArthatayA anantaguNA adhikA bhavanti5 / 'saMkhejjapaesiyA khaMdhA seyA daTTayAe asaMkhejaguNAda' sNkhyeyhai| yAkI kA aura saba kathana dravyArthapakSa meM jaisA kahA gayA hai vaisA hI yahAM haiM / "daghaTTapaesaTTayAe savyatyovA aNaMtapaesiyA khaMdhA nireyA vvaTTayAe1 te cetra paesaTTayAe aNaMtaguNA 2" ubhayArthatA pakSa meM dravyarUpa se sagha se alpa anantapradezoM vAle niSkampa skandha haiM 1 aura pradezarUpa se ve hI skandha anantaguNeM adhika haiM 2 / "aNaMtapaesiyA khaMdhA seyA davaTThayAe arNataguNA3" anantapradezoM vAle sakaMpa skandha dravyarUpa se anantaguNe adhika haiM 3 'te ceva paesaTTayAe' aura pradezarUpa se ye hI skandha 'aNanaguNA4' anantaguNe adhika haiN| 'paramANupoggalA seyA davvaapaesayAe aNaMtaguNA' 5 sakaMpa paramANupudala dravyarUpa se evaM apradezarUpa se annaguNeM adhika haiM 5 / "saMkhejjapaesiyA khaMdhA thatA pakSamAM je pramANe kahevAmAM AvyuM che. e ja pramANe ahiMyAM paNa sabhA "dabaTupaesaTTayAe savvatthovA aNa'tapaesiyA khaMdhA nireyA davvayAe taM gheva paesaTTayAe aNaMtaguNA" nayA payAno pakSamA dravyapAthI sauthI maya anaMta pradezevALA niSkapa skaMdha che 1 ane pradezArthapaNAthI eja skadha anaMta mA madhi che 2 'aNatapaesiyA khaMghA seyA davvaTThayAe aNataguNA' manata ahe. zApAmA sa524A dravyapathAyI mana taga dhAre che. 3 ane te ceva pae'sadRyAe' pradezapAthI sana 24 the| 'aNataguNA' mana padhAre cha: 4 'paramANu pogAlA seyA davA apaesaTTayAe aNataguNA 5' 5 52mA pugatadravya. * pAthI bhane mahezapathI mana taga dhAre che. 5 "saMkhejjapaesiyA Page #934 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - bhagavatIsUtra pradezikAH skandhAH saijA dravyArthatayA asaMkhyeyaguNA adhikA bhavantIti6 / 'te cetra paesaTTayAe asaMkhejjaguNA 7' te eva-saina saMkhyeyapadezikaskandhA eva pradezArthatayA asaMkhpeyaguNA adhikA bhvntiiti7| 'asaMkhejjapaesiyA khaMdhA seyA davaTTayAe asaMkhejjaguNA8' asaMkhyAtAdezikAH skandhAH sajA dravyArthatayA asaMkhyeyaguNA adhikA bhavanti8 / 'te ceva paesaTTayAe asaMkhejjaguNA9' te eva pradezArthatayA asaMkhyAtaguNA adhikA bhavantIti9 / 'paramANupoggalA nireyA dabaTaapaesaTTayAe asaMkhenaguNA10' paramANupudgalAH nirejA dravyArthA'pradezArthatayA asaMkhyeyaguNA adhikA bhavanti 10 / 'saMkhejjapaesiyA khaMdhA nireyA davvayAe asaMkhejjaguNA11' saMkhyeyapradezikAH skandhA nirejA dravyArthatayA pUrvApekSayA asaMkhyAtaguNA adhikA bhavanti 11 / 'te ceva parasaTTayAe asaMkhenjaseyA davaTTayAe asaMkhejjaguNA 6" saMkhyAta pradezoM vAle sakampa skandha dravyarUpa se asaMkhyAtaguNeM adhika haiM 6 / 'te ceva paesaTTayAe asaMkhejja. guNA 7 // aura ve hI pradezarUpa se asaMkhyAtaguNe adhika haiM 7) "asaMjjapaesiyA khadhA seyA dabaTTayAe asaMkhejjaguNA 8 / asaMkhyAta pradezoM cAle sakampa skandha dravyarUpa se asaMkhghAtaguNe adhika haiM 8' "te ceva paMelaTTayAe asaMkhejjaguNA" aura ye hI asaMkhyAta pradezoM vAle sakamma skandha pradezarUpa se asaMkhyAtaguNe adhika hai 9 / 'paramANupoggalA nireyA davaTThaapaesaThThayAe amakhejjaguNA' 10 // niSkampa paramANu pudgala dravyArtha apradezArtha ubhayarUpa se asaMkhyAtaguNe adhika haiM 10 'saMkhejja. paesiyA khavA nireyA davaTTayAe asaMkhejjaguNA' 11 // niSkampa jo saMkhyAta pradezika skandha haiM ve dravyarUpa se asaMkhyAtaguNe adhika haiM11 / khaMdhA seyA vvaTTayAe asaMkhejjaguNA ' sadhyAta pradezANA sa45 24 / dra0ya. pAthI asabhyAtA dhAre taM caiva pasaeTThayAe asaMkhejjaguNA / / bhane prazAthI adhyAta! madhicha. 7 "asaMkhejjaparasiyA khaMdhA seyA davvaTThayAe aseMkhejjaguNA 8.1 madhyAtaprazANA sa5 24 the| dravyapAthI 'manyAta ga 16Are che. "te ceva paesaTTayAe asaMkhejjaguNA" bhane / asa khyAtapradezevALA sakaMpa aMja 1 pradezapaNAthI asaMkhyAtagaNu vadhAre cha: "paramANupogagalA nireyA davvaTThaapaesaTTayAe asaMkhejjaguNA 10. ni045 paramANu pudgala dravyothe apradezArtha e banne prakArathI asaMkhyAtagaNuM qdhAra cha, 10 "saMkhejjapaesiyA khaMdhA nireyA davvaTThayAe asaMkhejjaguNA 11 / / niSkapa je saMkhyAtapradezavALI skaMdha che. teo dravyapaNathI asaMkhyAtagaNa Page #935 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za025 7.4 su014 paramANvAdInAM saijatyAdikam 917 guNA12' te eSa dravyArthavyA - dravyAdhirUpeNa nirejasaMkhyAta pradezika skandhA eva pradezArthatayA asakhyeyaguNA adhikA bhvntiiti12| 'asaMkhejjapae siyA saMdhA nireyA davvadrayAe asaMkhejnaguNA 13' asaMkhyeyapradezikAH skandhA nirejA dravyAtayA pUrvApekSayA asaMkhyeyaguNA adhikA bhavantIti 13 / ' te caiva papaTTayAe saMkhejjaguNA 14' te eva nirejA saMkhyeyamadezikaskandhA eva pradezArthatayA saMkhyepaguNA adhikA bhavantIti 14 // sU0 13 // atha paramANvAdIneva se natvAdinA nirupayannAha - 'paramANupale NaM' ityAdi / mULam - paramANupoggale NaM bhaMte! kiM desee savvee niree ? goyamA ! no desee siya savvee liya niree / duppaesie NaM bhaMte! khaM0 pucchA goyamA ! siya desee sie savvee siya niree | evaM jAva atipaesie / paramANupoggalA gaM bhaMte ! kiM deyA savveyA nireyA ? goyamA ! no deseyA savveyA vi nireyA vi / duppaesiyANaM aMte ! khaMdhA0 pucchA goyamA ! deseyA viyA vinireyA vi / evaM jAva anaMtapaesiyA / paramANupoggale NaM bhaMte! sabve kAlao kevacciraM hoi ? goyamA ! jahaneNaM ekaM samayaM ukkoseNaM AvaliyAe asaMkhejjaibhAgaM / niree kAlao kevacciraM hoi ? goyamA ! jahanneNaM evaM samayaM 'te ceva paesa pAe asaMkhejjaguNA' 12|| aura ve hI niSkampa saMkhyAta pradezika skandha pradezarUpa se asaMkhyAtaguNe adhika haiM 12 | 'asaMkhejjaesiyA khaMdhA NireyA daNcaTTayAe asaMkhejjaguNA' akaMpa jo asaMkhyAta pradezika skandha haiM ve dravyarUpa se asaMkhyAtaguNeM adhika haiM 13 / 'te ceva parasaTTayAe saMkhejjaguNA 14 / aura ve hI akampa asaMkhyAta pradezika skandha pradezarUpa se saMkhyAtaguNeM adhika hai 14 // sU0 13 // vRdhAre che 11 "te ceSa paesa TTayAe asa khejjaguNA 12 || mane se niSya sabhyAta advezIvAjA 44 pradezasAthI asaMkhyAtA vadhAre 12 " asakhejaparakhiyA saMgha nireyA, davtraTTayAe asaMkhejjaguNA 13 || he masakyAMta pradezI> vALA sakapa skadhA che teo dravyapaNAthI asakhyAtagaNuA vadhAre che. 13 ' te cetra paesaTTayAe sauMkhejjaguNA 14 || mane me asabhyAta pradezovANI aka pa ka dhAja pradezApaNAthI sakhyAtagaNuA vadhAre che 14AsU. 131 : Page #936 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstra ukoseNaM asaMkhejja kAlaM / duppaesie NaM bhaMte ! khaMdhe desee kAlao kevacciraM hoi ? goyamA! jahanneNaM ekaM samayaM ukkoseNaM AvaliyAe asaMkhejjaibhAgaM / savvae kAlao kevacciraM hoi ? goyamA jahanneNaM ekaM samayaM ukkoseNaM AvaliyAe asaMkhejjaibhAgaM / niree kAlaM kevacciraM hoi ? goyamA! jahaneNaM evaM samayaM ukoleNaM asaMkhejjaM kAlaM / evaM jAva aNaMtapaesie / paramANupoggalA NaM bhaMte ! savveyA kAlao kevacciraM hoi ? goyamA! savaddhaM / nireyA kAlao kevacciraM haoNti ? savaddhaM / duppaesiyA NaM bhaMte ! khaMdhA deseyA kAlao kevacciraM haoNti sambaddhaM / savveyA kAlao kevacciraM hoti savvaddhaM / nireyA kAlao kevacciraM0 savvaddhaM / evaM jAva annNtpesiyaa| paramANupoggalassa NaM bhaMte ! savvayassa kevaiyaM kAlaM aMtara hoi? 'goyamA ! saTTANaMtaraM paDucca jahanneNaM ekaM samayaM ukoseNaM asaMkhenaM kAlaM / paraTANaMtaraM paDucca jahannaNaM ekaM samayaM ukkosaNaM evaM ceva, nirayasta kevaiyaM aMtara hoi ? saTANaMtaraM paDucca jahanneNaM ekaM samayaM ukkoleNaM AvaliyAe asaMkhejjaibhAga, paraTrANaMtaraM paDucca jahanneNaM ekaM samayaM ukkoseNaM asaMkhejja kaalN| duppaesiyassa NaM bhaMte ! khaMdhassa deseyassa kevaiyaM kAlaM "aMtaraM hoi ? sahANaMtaraM paDucca jahanneNaM ekaM samayaM, ukkoseNaM asaMkhejja kaalN| parahANaMtaraM paDucca jahanneNaM eka samayaM ukkoseNaM arNataM kAlaM / savveyasta kevaiyaM kAlaM? evaM ceva jahA deseyarasa / nireyassa kevaiyaM0 ? saTANaMtaraM paDucca jahanneNaM eka samayaM ukkoseNaM AvaliyAe asaMkhejjaibhAgaM / paraTANaMtaraM paDu Page #937 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ameyacandrikA TIkA za025 u.4 sU014 paramANvAdInAM saijatvAdikam 919 uca jahannaNaM eka samayaM ukkoseNaM aNaMtaM kaalN| evaM jAva aNaM. tapaesiyasta / paramANupoggalA NaM bhaMte! savveyANaM kevaiyaM kAlaM aMtaraM hoi ? natthi aMtaraM / nireyANaM kevaiyaM0? natthi aNtrN| duppaesiyANaM bhaMte ! khaMdhANaM deseyANaM kevaiyaM kAlaM ? nasthi aNtrN| savveyANaM kevaiyaM kAlaM.? nasthi aMtaraM / nireyANaM kevaiyaM kAlaM? natthi aNtrN| evaM jAva aNaMtapaesiyANaM eesiNabhaMte! paramANupoggalANaM samveyANaM nireyANa ya kayare kayarehito jAva visesAhiyA vA ? goyamA! savvatthovA paramANupoggalA savveyA, nireyA asaMkhejjaguNA / eesi NaM bhaMte ! duppaesiyANaM khaMdhANaM deseyANaM savveyANaM nireyANa ya kayare kayarehito jAva visesAhiyA vA ? goyamA! savvatthovA duppaesiyA khaMdhA samveyA, deseyA asaMkhejjaguNA, nireyA asNkhejjgunnaa| evaM jAva asaMkhejjapaesiyANaM khNdhaannN| eesi NaM bhaMte! aNaMtapaesiyANaM khaMdhANaM deseyANaM savveyANaM nireyANaM ya kayare kayarehiMto jAva visesAhiyA vA? goyamA ! savvatthovA aNaMtapaesiyA khaMdhA samveyA, nireyA aNaMtaguNA, deseyA annNtgunnaa| eesiNaM bhaMte! paramANupoggalANaM saMkhejjapaesiyANaM asaMkhejjapae. siyANaM, aNaMtapaesiyANa ya khaMdhANaM deseyANaM savveyANaM nireyArNa davaTTayAe paesaTTayAe davvaThThapaesaTTayAe kayare kayarehito jAva viselAhiyA vA ? goyamA! samvatthovA 'aNaMtapaesiyA khaMdhA savveyA dabaTTayAe 1, aNaMtapaesiyA khaMdhA nireyA davaTTayAe aNaMtaguNAra, aNaMtapaesiyA khaMdhA deseyA davaTyAe aNaMtaguNA3, asaMkhejjapaeliyA khaMdhA savveyA davaTThayAe asaMkhejjaguNA4, saMkhejjapaesiyA khaMdhA savvayA davvaTTayAe asaMkhejjaguNA5, paramANupoggalA savveyA davaDhyAe asaMkheja Page #938 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre 20 guNA6, saMkhejjapaeliyA khaMdhA deseyA davvaTTayAe asaMkhejja - guNA7, asaMkhejjapaesiyA khaMdhA deteyA davvaTTayAe asaMkhejaguNATa, paramANupoggalA nireyA davvaTTayAe asaMkhejjaguNA 9, saMkhejjaparasiyA khaMdhA nireyA davvaTTayAe saMkhejjaguNA 10, asaMkhejjapaesiyA khaMdhA nireyA davvaTTayAe asaMkhejjaguNA11 / [paesa yA savvatthovA anaMtapaesiyA / evaM parasaTTayAe vi / varaM paramANupoggalA apaesaTTayAe bhANiyantrA / saMkhejjapaesiyA khaMdhA nireyA paesaiyAe asaMkhejaguNA sesaM taM caiva / paTTayAe savvatthovA aNatapaesiyA khaMdhA savveyA, dAe1, te caiva parasaTTayAe anaMtaguNAra, anaMta paesiyA khaMdhA nireyA davvaTTayAe anaMtaguNA3, te caiva parasaTTayAe anaMtaguNA, anaMtapaesiyA khaMdhA deseyA davvaTTayAe anaMtaguNA6, te ceva parasaTTayAe anaMtaguNAra, asaMkhejjapaesiyA khaMdhA savveyA davvaTTayAe anaMtaguNA7, te caiva parasaTTayAe asaMkhejjaguNAda, saMkhejjapaesiyA khaMdhA savveyA davvaTTayAe 'asaMkhejjaguNA9, te caiva parasaTTayAe asaMkhejaguNA10, paramANupoggalA satreyA davva apaesTyAe asaMkhejaguNA11, saMkhejaesiyA khaMdhA deseyA davvaTTayAe asaMkhejaguNAM12, te va paesa yAe saMkhejaguNA 13, asaMkhejapaesiyA khaMghA deteyA davvaTTayAe asaMkhejjaguNA 14, te cetra paesaTTayAe asaMkhejjaguNA 15, paramANupoggalA nirevA davbaTTaapa esaTTayAe asaMkhejaguNA 16, saMkhejapaesiyA khaMdhA nireyA davvaTTayAe saMkhejaguNa17 te pasAe saMkhejjaguNA18, asaMkhejapaesiyA nireyA davvaTTayAe asaMkhejjaguNA 19, te ceva paesaiyAe asaMkhejaguNA20 // su0 14 // Page #939 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIkA 2025 u. 4 sU0 14 paramANvAdInAM saijatvAdikam 921 AC chAyA --- paramANupudgalaH khalla bhadanta / kiM dezaijaH sarve jo nirejaH ? gautama !-no dezaijaH syAt sarve jaH syAt nirejaH / dvimadezikaH khalu bhadanta ! skandhaH pRcchA gautama 1 syAt dezaijaH syAt sarvainaH, syAt nirejaH / evaM yAvadanantamadezikaH / paramANupudgalAH khalu bhadanta ! ki dezaijAH sarvejA nirejAH ? gautama ! no dehaujAH sarve api nirejA api / dvipadezikAH khalu bhadanta ! skandhAH pRcchA gautama! denA api sajA api nirejA api evaM yAvadanantamadezikA: / paramANutuhalaH khalu bhadanta ! sabai'jaH kAlataH kriyaccira' bhavati ? gautama ! jaghanyena eka samayam utkarSeNa vaLikAyAH asaMkhyeyabhAgam / nirejaH kAlataH kiyaccira bhavati ? gautama ! jaghanyena ekaM samayam utkarSeNa asaMkhyeyaM kAlam, dvipadezikaH khalu madanta ! skandho dezaiH kAlataH kiyaccira' bhavati ? gautama ! jaghanyena ekaM samayam utkarSeNa AvalikAyA asaMkhyeyabhAgam / sarvejaH kAlataH kiyaccira bhavati ? gautama ! jaghanyena ekaM samayam utkarSeNa AvalikAyA asaMkhyeyabhAgam, nirejaH kAlataH kiyacciraM bhavati ? gautama ! jaghanyena ekaM samayam utkarSeNa asaMkhyeyaM kAlam / evaM yAvadanantamadezikaH / paramANupudgalAH khalu bhadanta ! sarvejAH kAlataH kiyacciraM bhavanti ? gautama ! sarvAddhAm / nirejAH kAlataH kicca bhavanti ? sarvAddhAm / dvimadezikAH khala bhadanta / skandhAH dezaijAH kAlataH kiyacciraM bhavanti ? sarvAddhAm / sarve jA: kAlataH kiyaccira' bhavanti ? sarvAddhAm / nirejAH kAlataH kiyacciraM bhavanti ? sarvAddhAm / evaM yAvadanantapradezikAH / paramANupudgalasya khalu bhadanta ! sarve jasya kiyatkAlamantara bhavati ? , gautama ! svasthAnAntara pratItya jaghanyenaikaM samayam utkarSeNa asaMkhyeyaM kAlam / . parasthAnAntaraM pratItya jaghanyena ekaM samayam utkarSeNa evameva nirejasya kiyadantaraM bhavati ? svasthAnAntaraM pratItya jaghanyena ekaM samayam utkarSeNa AvalikAyA asaMkhyeyabhAgam / parasthAnAntaraM pratItya jaghanyena ekaM samayam utkarSeNa asaMkhyeyaM kAlam / dvipradezikasya khalu bhadanta / skandhasya 'dezaijaspa kiyatkAlamantaraM bhavati ? svasthAnAntaraM pratItya jaghanyenaikaM samayam utkarSeNa asaMkhyeyaM kAlam | parasthAnAntaraM pratItya jaghanyenaikaM samayam utkarSe NAnantaM kAlam / sarve jasya kiyantaM kAlam ? evameva yathA dezaijasya / nirejasya kiyantaM kAlam ? svasthAnAntaraM pratItya jaghanye naikaM samayam, utkarSeNa Avali - kAyA asaMkhyeyabhAgam / parasthAnAntaraM pratItya jaghanyena ekaM samayam utkarSeNa anantaM kAlam, evaM yAvadanantamadezikasya / paramANupudgalAnAM khalu bhadanta ! sarvai - jAnAm kiyantaM kAlamantaraM bhavati ? nAsti anantaram / nirejAnAM kiyantaM - kAlam ? nAsti antaram / dvipadezikAnAM khalu madantra ? skandhAnAm, dezaijAnAM bha0 116 Page #940 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIce kiyantaM kAlam ? nAsti antaram / sarve jAnAM kiyanta kAlam 1 nAsti antaem / nirejAnAM kiyanta kAlam ? nAsti antaram / evaM yAvadanantapradezikA nAm / eteSAM khala bhadanta ! paramANupudgalAnAM sarvai jAnAM nirejAnAM ca katare katare. bhyo yAvadvizeSAdhikA vA ? gautama ! sarvastokAH paramANupudgalAH srvejaa| nirejA asaMkhyeyaguNAH / eteSAM khalu bhadanta ! dvipadezikAnAM skandhAnAM dezaijAnAM sarvajAnAM nirejAnAM ca katare katarebhyo yAvadvizeSAdhikA vA? gautama ! sarvastIkA bimadezikAH skandhAH sarvejA, dezejA asaMkhyeyaguNAH, nirejA asaMkhyeyaguNAH / evaM yAvadasaMkhyeyapadezikAnAM skandhAnAm / eteSAM khalu bhadanta anantapadezikAnAM skandhAnAM dezaijAnAM sarvaijAnAM nirejAnAM ca katare katarebhyo yAvadvizeSAdhikA..? gautama ! sarvastokAH anantamadezikAH skandhAH sarvejA, nirejA anantaguNAH, dezaijA anantaguNAH / eteSAM khalu bhadanta ! paramANupudgalAnAM saMkhyeyapradezikAnAm asaMkhyeyapadezikAnAm anantapadezikAnAM ca skandhAnAM dezaijAnAM sarvai jAnAM nirejAnAM dravyArthatayA pradezArthatayA dravyArthapradezArthatayA katare katarebhyo yAvadvizeSAdhikA vA, gautama ! sarvaratokA anantamadezikAH skandhAH sarvaijA dravyArthatayA1, anantapradezikAH skandhA nirejA dravyArthatayA anntgunnaaH2| anantapradezikA, skandhA dezainA dravyArthatayA manantaguNAH 3 / asaMkhyeyapradezikAH skandhAH sarvaijA dravyArthatayA asaMkhyeyaguNAH4 / saMkhyeyapradezikA: skandhAH savaijA dravyArthatayA asaMkhyeyaguNAH5 / paramANupudgalAH sarvejA dravyArthatayA asNkhyeygunnaaH6| saMkhyeyapadezikAH skandhA dezaijA dravyArthatayA asaMkhyeyaguNA 7 / asaMkhyeyapradezikAH 'skandhA dezaijA dravyArthatayA asNkhyeygunnaa|8 / paramANupudgalA nirejA dravyArthatayA asaMkhyeyaguNAH9 / saMkhyeyapradezikA: skandhA nirenA dravyArthatayA sNkhyeygunnaaH10|| asaMkhyeyapradezikAH skandhA nirejA dravyArthatayA asaMkhyeyaguNAH11 / pradezArtha. tayA sarvastokA anantamadezikAH, evaM pradezAtayA api / navaraM paramANupudgalA apadezArthatayA bhaNitavyAH, saMkhyeyapadezikAH skandhA nirejAH pradezArthatayA asaMkhyeyaguNAH, zeSaM tadeva / dravyArtha pradezArthatayA sarva stokA anantapadezikA: skandhAH sarvejAH dravyArthatayA1, tadeva pradezArthatayA anantaguNAH2, .ananta. pradezikAH skandhA nirejA dravyArthatayA anantaguNAH3, te eva pradezArthatayA anantaguNAH4, anantamadezikAH skandhA dezaijA dravyArthatayA anantaguNAH5, te eva pradezArthatayA anantaguNA:6, asaMkhyeyapradezikAH skandhAH sarvaijA dravyAtayA anntgunnaaH7| te eva pradezArthatayA asaMkhyeyaguNAH8, saMkhyeyapradezikAH skandhAH sarvanA dravyArthatyA asaMkhyeyaguNAH9, te eva pradezArthatayA asaMkhyeyaguNA10, Page #941 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za025 u.4 sU014 paramANvAdInAM saijatvAdikam 923 paramANupudgalAH sarvajA dramArthApradezArthatayA asaMkhyeyaguNAH11, saMkhyeyapradezikAH skandhA dezainAH dravyArthavayA asaMkhyeyaguNA:12, te eva pradezArthatayA saMkhyeyaguNA:13, asaMkhyeyapradezikAH skandhA dezainA dravyArthatayA asakhyeyaguNAH14 / te eva pradezArthatayA asaMkhyeyaguNAH15, paramANupudgalA nirejA dravyArthApadezArthatayA asaMkhyeyaguNA:16 / saMkhyeyamadezikA skandhA nirenA dravyArthatayA saMkhyeyaguNAH17, te eva pradezArthatayA saMkhyeyaguNAH18, asakhyeyapradezikA nirejA dravyArthatayA asaMkhyeyaguNA:19, te eva pradezArthatayA asaMkhyeyaguNAH20 // 10 14 // / * TIkA-'paramANupogale NaM bhave ! kiM desee savvee niree' paramANupudgala: 'khala bhadanta ! ki dezainaH dezena-ekAvayavena ejate-kampate iti dezaijA, aMzataH kampanavAn ityarthaH, athavA sarvejaH-sarvAtmanA calanazIlaH, athavA nirejaH-sarvathA'pi kampanarahitaH paramANupudgalaH ? itipaznaH / bhagavAnAha-'goyamA' he gautama ! 'No desee' no dezaijaH paramANuH paramANorayathAbhAvena dezatazcalanasyAsaMbhavAditi. 'siya savvee siya niree' syAt-kadAcita sarvaijaH sarvAtmanA kadAcit calana. _' "paramANupoggale NaM bhaMte ! f desee savvee niree ?" ityAdi TIkArtha-isa sUtra dvArA zrIgautamasvAmI ne prabhuzrI se aisA pUchA hai-"paramANu poggaleNaM bhate ! kiM desee savvee niree" he bhadanta ! paramANu pudgala kyA ekadeza se kampana vAlA hotA hai ? athavA sarvadeza se kampana vAlA hotA hai ? athavA kampana vAlA nahIM hotA hai-akampa hotA hai? tAtparya isa zaMkA kA aisA hai ki paramANu kyA aMzataH sakampa hotA hai, athavA sarvAza se sakampa hotA hai ? athavA bilakula sakampa 'nahIM hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! No desee siya 'savvee, siya niree' he gautama ! paramANu pudgala eka aMza se sakampa "paramANupogale Na bhNte| kiM desee savvee niree' tyAla TIkArya-A sUtrapATha dvArA zrIgautamasvAmIe prabhuzrIne evuM pUchayuM che :-'paramANapogale Na bha! ki desee savvee niree' san 52mA yuddhako ekadezathI kaMpanavALA hoya che? athavA sarvadezathI kaMpanavALA hoya che? athavA kaMpanavALA hotA nathI arthAt akaMpa hoya che? AzaMkAnu tAtparya e che ke-paramANuo aMzataH sakapa hoya che ? athavA sarvAzathI sakaMpa hoya che ? athavA bilakula sakaMpa nathI hatA? A praznanA uttaramAM prabhuzrI kahe che ke, 'goyamA ! No desee; siya savvee, siya niree' gautama ! 52bhAra pugata me - aMzathI sakapa hotA nathI te kaIvAra sarvAzathI sakaMpa hoya che ane koI Page #942 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 bhagavatI sUtra svabhAvaH syAt kadAcit nirejaH sarvathA'pi kampanarahita ityarthaH / ' duppae lie NaM bhaMte! khaMdhe pucchA' dvipradezikaH khalu bhadanta ! skandhaH pRcchA, he bhadanta ! dvipadezikaH skandhaH kiM dezaijaH sarvaijo nirejoveti praznaH / bhagavAnAha - 'goyamA ' ityAdi / 'gomA' he gautama ! 'siya desee siya savvee siya niree' syAt - kadAcit dezaijaH - ekAvayavatazcalanavAna syAt kadAcit sarvaija:--sarvAvayavena calanavAn syAt kadAcit nireja:- sarvadhA'pi calanarahito dvimadezikaskandhaH sAvayaaayA dezaijatvasya sakriyatayA sarvejatvasvabhAvato nirejatvasya ca kAlabhedena dvipadezikeSu saMbhava iti bhAvaH / ' evaM jAva anaMtapae sie' evaM dvipadezikava deva tripadezikAdArabhya anantapradezikaskandhaH syAt dezaijaH syAt sarvaijaH syAt nireja iti bhAvaH / nahIM hotA hai / vaha kadAcit sarvAMza se sakampa hotA hai aura kadA 'cit sakampa nahIM hotA hai / "dupae sie NaM bhaMte! khaMdhe pucchA" he bhadanta dipradezika skandha kyA eka aMza se sakampa hotA hai ? athavA sarva aMza se sakampa hotA hai ? athavA kisI bhI aMza se sakaMpa nahIM hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'godhamA ! siya desee, sipa savvee sipa niree' he gautama fapradezika skandha kadAcit ekadeza se sakaMpa hotA hai kadAcit sarva "deza se sakaMpa hotA hai aura kadAcit vaha sakaMpa nahIM hotA hai tAtparya yahI hai ki dvipradezika skandha sAvayava hotA hai / isalie usameM kAla bheda se dezataH bhI aura sarvataH bhI calana kriyA ho sakatI hai aura ma yaha nahIM bhI ho sakatI hai| "evaM jAva anaMta esie" isI prakAra se : tridezika skandha se lekara ananta pradezika skandha taka kA skandha bhI kAla bheda se kadAcit ekadeza se kadAcit sarvadeza se sakaMpa f vAra saca hotA nathI 'dupparakhiyA NaM bhaMte ! khadhe pucchA' he bhagavan me aheza vALA skaMdha zu' eka aMzathI sakapa hAya che! athavA sa a zaiAthI saka pa hAya che ? athavA kAi paNa aMzathI sakaMpa nathI AtA ? A praznanA uttaramAM anuzrI ur3e che - 'goyamA ! sriya desee siya savvee siya niree' he gItabha ! e pradezAvALA skaMdha koIvAra eka dezathI sakaMpa hoya che, koIvAra sadezathI saka'5 hAya che. ane koIvAra sakapa nathI paNa hAtA. A kathananuM tApa e che ke-e pradezeAvALA dha avayavA vALA hAya che. tethI temAM kALabhedathI dezataH ane sataH paNa calana kriyA thaI zake thardha zatI 'eva' jAva anaMtapaesie' mA prabhAtra laIne ana'ta pradezAvALA skaMdha sudhInA spadhA paNa che, ane nathI paNa azovAjA sudhathI kALabhedathI ''kAivAra Page #943 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za025 u.4 e014 paramANvAdInAM saijatvAdikam 235 .: 'paramANupoggalA NaM bhaMte ! ki deseyA savveyA nireyA' paramANupudgalAH khalu bhadanta ! kiM dezaijAH sarvejA nirejAH aMzataH kampanazIlA sarvAvayavatayA vA kampanavantaH sarvathA vA kampanarahitAH paramANavo bhavantIti praznaH / bhagavAnAha'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'no deseyA savveyA vi nireyA vi' no dezejAH-dezataH kampanazIlA paramANavo na bhavanti niravayavatvena paramANunA dezAbhAvena dezataH kampanasyAsamavAda , kintu sarvejA api nirejA api-kAlabhedena sarve javanirejatvayoH saMbhavo bhavatIti / 'duppaesiyA NaM bhaMte ! khaMdhA pucchA' dvipadezikAH khalu bhadanta ! skandhAH pRcchA he bhadanta ! dvipadezikA: sandhAH kiM deMgejAH sarvaijA nirejAveti praznaH / bhagavAnAha-'goyamA' ityaadi| hotA hai aura kadAcit baha sakaMpa nahIM bhI hotA hai / "paramANupogga lANaM bhaMte ! ki deseyA samveyA nireyA" isa sUtradvArA gautamasvAmI ne jitane bhI pudgalaparamANu haiM unake sambandha meM aisA pUchA hai-he bhadanta ! samasta pudgala paramANu kyA ekadeza se sakampa hote haiM ? athavA sarva deza se sakampa hote haiM ? athavA sakampa nahIM hote haiM ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM-"goyamA" he gautama ! ve 'no deseyA' ekadeza se sakampa nahIM hote haiM, kintu "savveyA vi nireyA vi" sarva deza se bhI sakama hote haiM aura sAmpa nahI bhI hote haiM / paramANuoM meM jo dezataH sakampatva kA niSedha kiyA gayA hai usakA kAraNa yaha hai ki unake niraSayavatA ke kAraNa dezatva kA abhAva hotA hai / "duppaesiyA NaM bhaMte / khaMdhA pucchA" isa sUtra dvArA zrIgautamasvAmIne prabhuzrI se aisA pUchA hai-he bhadanta ! jo dvipradezika skandha haiM, ve kyA eka deza se sakampa ekadezathI ane ke ivAra sarvadezathI sakaMpa hoya che. ane kaIvAra teo sapa' nathI 55 khAtA 'paramANupoggalANa bhaMte ! ki deseyA savveyA 'nireyA' A sUtrapAThadvArA zrIgautamasvAmIe jeTalA paNa pudgalaM paramANuo che, teo nA saMbaMdhamAM prabhuzrIne evuM pUchayuM che ke-he paramakRpALu bhagavad saghaLA pula paramANuo zu ekadezathI sakapa hoya che? athavA sarvadezathI sakaMpa hoya che? " athavA sakaMpa nathI hotA ? A praznanA uttaramAM prabhuzrI gautamasvAmIne kahe *che hai-'goyamA' hai gautm| ts| 'no deseyA' zathI sa khAtA nathI. 'paratusavveyA vinireyA vi' hathI tamA sazathI 5 sa45-DAya 'che. sana sa45 nathI paDatA. 52mAyAmA zana: sa45 payAnI 2 niSedha yA . tanu 12 tAnu nizcaya pAya che, 'duppaesiyANaM mNt| 'khaMdhA pucchA' mA sUtrapAdvArA zrIgautamasvAmI prabhuzrI ne me pUchaya cha Page #944 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parada bhagavatI sUtre 'goyamA' he gautama! 'de seyA vi savvaiyA tri nireyA vi' dezainA api dvipadezikAH skandhAH sarve jA api - nirejA api bhavantIti / ' evaM jAva anaMtapaesiyA' evaM yAvadanantamadezikA - anantamadezikaparyantAH skandhA dvipadezikavadeva dezainA api 'sarvejA api nirejA api bhavantIti bhAvaH / 'paramANupoggale NaM bhaMte ! savvee 'kAlabho kevacciraM hoI' paramANupudgalaH khalu madanta ! sarvaijaH kAlataH kiyaciraM bhavati ? he madanta / kiyatkAlaparyantaM paramANuH sarvAtmanA kampanazIlo bhavatIti 'mana', bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama! 'jahanneNaM ekke samaya' 'jaghanyata ekaM samayaM yAvat paramANuH sarvAtmanA kampanavAn bhavatIti / 'ukko seNaM AvaliyAe asaMkhejjaimArga' utkarSeNa AvaLikAyA asaMkhyeyabhAgaparyantaM parahote haiM ? athavA sarvadeza se sakampa hote haiM athavA kisI bhI deza se athavA sarvadeza se sakampa nahIM hote haiM ? isake uttara meM prabhu zrI kahate haiM- "gomA ! deseyA vi savveyA vi nireyA vi" he gautama ! samasta dvipradezika skandha ekadeza se bhI sakampa hote haiM sarvadeza se bhI sakampa hote haiM aura sakampa nahIM bhI hote haiM / "evaM jAva anaMtaesiyA' isI taraha se yAvat anantapradezika skandha bhI bahuvacana kI 'vivakSA meM ekadeza se bhI sakampa hote haiM sarvadeza se bhI sakampa hote 'haiM aura sakampa nahI bhI hote haiM / "paramANupogale NaM bhaMte! savvee kAlao kevacciraM hoI" he ! bhadanta | paramANu pudgala kAla kI apekSA sarvAza se kitane kAla taka 'sakampa hotA hai ? "goyamA ! jahateNa ekkaM samayaM ukkoseNaM Ava ke-he bhagavat je e pradezAvALA skadhe che, te zuM ekadezathI saka', hAya * che? athavA sa`dezathI sakapa hAya che ? athavA keIpaNu dezathI athavA sa * dezathI sarka`pa nathI ketA ? A praznanA uttaramAM prabhuzrI gautamasvAmIne kahe 'che - 'goyamA ! deseyA vi savveyA vi nireyA vi' he gautama! sarA me pradezeAvALA skaMdhA ekadezathI paNa sakapa hAya che saMdezathI paNa sakapa hoya che bhane saya nathI pazu hotA 'evaM' jAva aNatapaesiyA' se prabhAthe cAvat anaMta pradezAvALA baMdhA pazu mahuvacananI vivakSAmA ekadezathI paNa saka'pa hAya che, sadezathI paNa sapa hAya che, ane sap nathI paNa "hotA "paramANupogale NaM bhaMte ! savvee kAlao kevaccira hoI' he bhagavan paramANu pudgala kALanI apekSAthI keTalA kALa sudhI sarvAzathI sakapa hAya 1 goyamA ! jahanneNaM ekka samaya ukkoseNaM AvaliyAe asaMkhejjai " bhAga" he gautama! te vanyathI me samaya sudhI ne utsRSTadhI bhAvavidhAnA Page #945 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrikA TIkA za025 u. 4 sU014 paramANvAdInAM saijatvAdikam 927 mANuH sarve jo bhavatIti / 'niree kAlabho kevaciraM hoI' paramANupudgalaH kAlataH kiyaciraM nirejoM bhavatIti praznaH / bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! ' jahannerNa ekaM samayaM ukko seNaM asaMkhejjaM kAlaM ' jaghanyata ekasamayaparya - tam utkarSeNa asaMkhyeyaM kAlaM paramANu rnirejo bhavatIti / 'dupparasie NaM bhaMte! khaMdhe desee kAlao kevacciraM hoI' dvimadezikaH khalu bhadanta ! skandhaH kAlataH kiyacciraM bhavati ? he bhadanta ! dvimadezikaH skandhaH kiyatkAlaparyantaM dezataH kampa navAn bhavatIti praznaH / bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'jamne ekaM samayaM ukko seNaM AvaliyAe asaM khejjahabhAgaM' jaghanyena eka samayam utkarSe AvalikApA asaMkhyeyabhAgam / 'savvee kALabho kevacciraM hoI' sarve jaH liyAe asaMkhejjaibhAgaM' he gautama ! vaha jaghanya se eka samaya taka aura utkRSTase AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa kAla taka sarvAsmanA sakampa hotA hai / 'niree kAlao kevacciraM hoI' he bhadanta ! vaha pudgala paramANu kitane samaya taka niSkampa rahatA hai ? 'goyamA jahanneNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM asaMkhejjaM kAlaM' he gautama! vaha jaghanya se eka samaya taka aura utkRSTa se asaMkhyAta kAla taka niSkampa rahatA hai / " duppaesie NaM bhaMte ! khaMdhe desee kAlao kevacciraM hoI' zrIsvAmI isa sRtradvArA prabhuzrI se aisA aba pUchate haiM - he bhadanta ! pradezika skandha kAla kI apekSA kitane samaya taka deza se sakampa rahatA hai ? uttara meM prabhuzrI kahate haiM- "goyamA ! jahanneNa ekkaM samayaM 'ukkoseNaM AvaliyAe asaMkhejjaibhAga' he gautama ! pradezika skandha kAla kI apekSA jaghanya se eka samaya taka aura utkRSTa se AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa kAla taka ekadeza se sakampa rahatA hai| asa'bhyAtamA lAga prabhASa sudhA sarvaprahAra sabhya hoya che, 'nirepa kAlao 'kevaccira' hoi' De bhagavan te yugala paramANu DeMTalA samaya suSI niSThAMca 2 4 1 'goyamA ! jahanneNaM ekka samaya ukkoseNa asakhenja' kAla" he gautama ! te ja ghanyathI eka samaya sudhI ane utkRSTathI asakhyAta kALasudhI niSTha 23 he "dupparasieNa bhaMte! khaMghe desee kAlao kevaccira hoI' zrI gautamasvAmI A sUtrapATha dvArA prabhuzrIne evuM pUche che ke-he bhagatran e pradezeAvALA dha kALanI apekSAthI keTalA samaya sudhI sakarUpa rahe che ? yA praznanA uttaramA prabhuzrI che - "goyamA ! jahanneNaM ekka' samaya ukko seNa AvaliyAe asaMkhejjaibhAga" he gautama! me pradezovANI 246 ajanI apekSAthI jadhyathI eka samaya sudhI ane utkRSTathI AlikAnA 'asa'khyAtamAM Page #946 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsare kAlata: kiyacciraM bhavati, bhagavAnAha-'goyamA' he gautama ! 'jahanneNaM ekaM samayaM chakkoseNaM AvaliyAe asaMkhejaibhAga' jaghanyena eka samayam , utkarSeNa AvalikAyA asaMkhyeyamAgaM yAvat sarve jo bhavati dvipradezikaH skandha iti / 'niree kAlo kevaccira hoi' nirejaH kAlataH kiyativaraM bhavati, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, goyamA' he gautama ! 'jahanneNaM eka samayaM ukkoseNaM asaMkhejja kAlaM' jaghanyena eka samayaM nirejo bhAti dvimadezikA, utkRSTatastu asaMkhyAtakAlaparyantaM nirejo. 'vatiSThate iti / 'evaM jAva aNaMtapaesie' evam-dvipadezikavadeva yAvadanantapradezikaH skandhaH jaghanyena eka samayam : utkarpaNAsaMkhyAtakAlaM nirejo bhavatIti 'samvee kAlao kevacciraM hoI' he bhadanta ! vaha sarvAtmanA kitane kAla taka sakampa rahatA hai ? isa prazna ke uttara meM prabhuzrI kahate haiM "goyamA! jahanneNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM AvaliyAe asaMkhejjA bhAgaM' he gautama ! vaha jaghanya se eka samaya taka aura utkRSTa se AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa kAla taka sakampa saryAtmanA rahatA hai| 'niree kAlao kecciraM ho" he bhadanta ! vaha akampa-kampana kriyA se rahita kitane samaya taka rahatA hai ? uttara meM prabhuzrI kahate haiM"goyamA! jahanneNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM asaMkheja kAlaM' he gautama vaha kampana kriyA se rahita kama se kama eka samaya taka rahatA hai aura adhika se adhika asaMkhyAta kAla taka rahatA hai / "evaM jAva aNaMta 'paesie" isI prakAra yAvat ananta pradezAM vAlA skandha jaghanya se eka 'samaya taka aura utkRSTa se asaMkhyAta kAla taka kampana kriyA se rahita banA rahatA hai| mAsa pramANa pa sudhA meM dezathI sa45 2 cha. "savvee kAlao kevacira hoi' 3 mAvana se sAmanA sA sudhA sa4 5 2 cha 1 mA praznanA uttaramA prabhuzrI 3 cha8-goyamA ! jahannaNa ekkaM samaya unakoseNa AvaliyAe asaMkhejjaibhAga' gautama ! dhanyathI samaya saMdhI bhane utkRSTathI AvalikAnA asaMkhyAtamAM bhAga pramANa kALa sudhI sarvAtmanA saka 5 DAya che. 'niree kAlao kevaccira hoi' bhagavan tabha35-45na,ThiyA vinAsA sudhI 27 ? | prazana uttaramA prabhuzrI 8 cha -'goyamA jahanneNa ekaka samayaM ukkoseNaM sakheja kAla' 8 gautama ! dhanyathI eka samaya sudhI kaMpana kriyA vinAnA rahe che ane ane utkRSTathI-vadhAremAM 6 padhAre asabhyAta 4 sudhI 4 pana yA vinA 29 cha 'eva jAva aNa ta papapie' me pramANe yAvata mAnata prshaavaa| dhanyathI ye samaya sudhI yA madhyAta suvI .pana yA vinaan| 24 cha / Page #947 -------------------------------------------------------------------------- ________________ medrikA TIkA za025 u.4 sU014 paramANvAdInAM saMjatvAdikam 929 'paramANupoggalANaM bhaMte / savvaiyA kAlao kevacciraM hoti' paramANupudgalAH khalu madanta ! sarvajAH sarvAtmanA calanavantaH kiyatkAlaparyantaM bhavantIti praznaH / bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi 'goyamA' he gautama / 'sambaddhaM sarvAddhAm sarvadeva sakapA 'bhavanti paramANupudgalAH / 'nireyA kAlao kevacciraM hoti' nirejA:- kampanarahitAH paramANavaH kiyatkAlaparyantaM bhavantIti praznaH / bhagavAnAha 'goyamA' ityAdi 'gomA / ' he gautama! 'sambaddhaM' sarvAddhAm- sarvakAlaM nirejA bhavanti paramANava iti / 'dupae siyANaM bhaMte / khaMdhA deseyA kAlao ke bacciraM0' dvipadezikA' khalu bhadanta ! skandhA dezaijAH kAlataH kiyacciraM bhavanti, kiyatkAlaparyantaM dezataH kampa dvipadezikAnAM bhavatIti praznaH, 'sambaddhaM' sarvAdvAm- sarvakAlaM dezataH kampana mityu "paramANupogAlA NaM bhaMte! sabveyA kAlabho ke vaccira hoti' hai bhadanta ? samasta paramANu pudgala kinane kAlataka sakaMpa bane rahate haiM ? isa gautamasvAmIke prazna ke uttara meM prabhuzrI kahate haiM- "goyamA' he gautama " savvaddha" ve sarvadA hI saMkapa bane rahate haiM / "nireghA kAlao keva cciraM hoMti" he bhadanta ! paramANu pudgala kaMpana rahita avasthA meM kitane kAla taka rahate haiM ? gautamasvAmIke isa prazna ke uttara meM prabhuzrI kahate "goyamA' he gautama | "savvaddha" paramANu pudgala sarvakAla kaMpana rahita avasthA meM rahate haiM / 'duppaesiyANaM bhaMte / khadhA deteyA kAlao 'keyacciraM0' he bhadanta / dvipradezika skandhoM meM kAla kI apekSA kitane kAla taka ekadeza se kaMpana banA rahatA hai ? arthAt dvipadezika skandhoM ke ekadeza meM kitane samaya taka kaMpana hotA hai ? isa prazna ke uttara meM prabhu zrI kahate haiM - 'savvaddha" he gautama! dvipradezika skandhoM ke ekadeza bhagavat "paramaNupoggalA NaM bhaMte ! savveyA kAlao kevaccira' hoti' saghaLA paramANu pudgaleA kaiTalA kALa sudhI saMpa banI rahe che ? zrIgautama svAbhInA yA praznanA uttarabhAM prabhunI gautamasvAbhIne he che-goyamA he gItabha 'satraddha" tethe| hu'bhezA 4 saya banI rahe che. 'nireyA kAlao kevaccira' hoti' he dayAsiMdhU bhagavat paramANu pudgalA kapana vinAnI avasthAmAM keTalA kALa sudhI rahI zake che ? zrIgautamasvAmInA A praznanA uttaramAM prabhuzrI teene kahe che 'OM - goyamA he gautama ! 'savvaddha' parabhAlu sarvANa pana vinAnI vyavasthAbhAM rahe che "duSpaesiyA NaM bhave / khadhA vaseyA kAlao kevaccira'0' De bhagavAn e pradezAvALA spardhA kALanI apekSAthI keTalA kALa sudhI ekadezathI sakapa rahe che ? arthAt e pradezeAvALA skadhAnA ekadezamAM keTalA samaya sudhI kaMpana 'hoya che 1 mA acanA uttaramA anuzrI - 'navaddhaM' De gautama! 550 9910 Page #948 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 930 bhagavatIea taram | 'sadhyA kAlao kevaccira0) sarvejAH kAlataH kiyacciraM bhavanti 'sambaddhaM' sAma sarvakAlamityarthaH / 'nireyA kAlao ke vacciraM0' nirejAH - kampanarahitAH dvipadezikAH kAlataH kiyaccira bhavantIti praznaH / 'sambaddhaM' sarvAdAm - sarvakAlaM yAvadityuttaras / ' evaM jAna anaMtapaesiyA' evaM dvipadezikavadeva kAlataH sarvakAlam anantamadezikA api nirejAH sarvakAlaM bhavantIti bhAvaH / 'paramANuSoggalassaNaM bhaMte ! savvaiyarasa ke vaiyakAlaM aMtaraM hoI' paramANupudgalasya khalu bhadanta ! sarve jasya kiyantaM kAlam antaraM vyavadhAne bhavatIti praznaH / bhagavAnAha - 'goyamA' he gautama ! 'maiM kaMpana sarvakAla taka banA rahatA hai 'savvaiyA kAlao ke cacciraM 0 ' he bhadanta / dvimadezika skaMdha phAlase kitane samaya taka sarveja rahate haiM ? 'gomA' he gautama 'sacvaddhaM' sadA kAla taka sarvataH sakapa banA rahatA hai 'fat kAlao kecciraM0' he bhadanta / dvipradezika rakaMdhoM meM kitane 'samaya taka kaMpana rahita avasthA rahatI hai ? isa gautama ke prazna ke uttara meM prabhuzrI kahate haiM- "saMbaddha" he gautama / dvipradezika skandhoM meM kaMpana rahita avasthA sadA kAla rahatI hai ! "evaM jAva anaMta esiyA' isI prakAra kAlakI apekSA yAvat ananta pradezika skandha bhI kaMpana rahita avasthA meM sadA kAla bane rahate haiM / 'paramANupoggalassa NaM bhaMte ! savveyassa kevaiyakAlaM aMtaraM hoha' gautama svAmI ne isa sUtra dvArA prabhuzrI se aisA pUchA hai hai bhadanta ! sarvAtmanA sakaMpa paramANu pudgala kA kitane kAla kA antara hotA ye pradezAvAjA sTu'dhanA uddezamAM sarvANa sudhI uMpana rahe hai. 'savveyA kAlabho kevaccira' he bhagavan me pradezavAnA 24 gho ajanI apekSAthI DeMTalA ThANa sudhI sarvena rahe che ? uttaramA anuzrI che - 'goyamA' he gautama ! 'savvaddha" sahAjaNa sarvata sabhya manyA rahe che. 'nireyA kalao kevaccira hoi' bhagavat e pradezavALA smrudhAmAM keTalA samaya sudhI kaMpana vinAnI avasthA 2he che? mA praznanAM uttaramA prabhuzrI gautamasvAmI ne ur3e che 'savvaddha' huM gautama e pradezeAvALA skaMdhAmAM sadAkALa kaMpana vinAnI avasthA rahe che. ' evaM ' jAva aNatapaesiyA' mena pramANe bhajanI apekSAthI yAvat ana ta pradezAvALA skaMdhA paNu sadAkALa kaMpana vinAnI avasthAmAM rahe che. " paramANupoggalasya NaM bhate ! savveyassa kevaiyakAla' aMtara hoi' gautamasvAbhIme A sUtrapAThadvArA prabhuzrI ne evuM pUchyuM che ke-he bhagavan sarvAtmanA saka pa pudgalanuM aMtara keTlA kALa sudhInuM hoya che? A praznanAM uttaramAM prabhu Page #949 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'candrakA TIkA za025 u. 4 sU014 paramANvAdInAM saijatvAdikam 931 "sadvANaMtaraM paDucca jahanneNaM ekaM samayaM ukko seNaM asaMkhejjaM kAle' svasthAnAntaraM matItya jaghanyena ekaM samayam utkarSeNa asaMkhyeyaM kAlam svasthAnAzrayaNena svarUpeNetyarthaH jaghanyata ekasamayasya vyavadhAnaM bhavati tathA utkRSTato'saMkhyeya. kAlasya vyavadhAnaM bhavatIti bhAvaH / ' paradvANaMtaraM paDucca jahanneNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM evaM cetra' parasthAnAntaraM pratItya jaghanyena ekaM samayam utkRSTato'pi evameva-pUrva deva asaMkhyeyakAlamiparthaH parasthAnAzrayaNena skandhAkAreNa jaghanyena ekasamayasya utkarSeNa asaMkhyeyakAlasya vyavadhAnaM bhavatItyarthaH / 'nireyassa 'kevas kA aMtaraM hoI' nirejasya - kampanarahitasya paramANoH kiyantaM kAlam antaraM - vyavadhAnaM bhavatIti praznaH / uttaramAha - 'sahANaMtaraM paDucca jahanneNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM ALiyAe asaMkhejjaimAgaM' svasthAnAntaraM svasthAnApekSayA vyavadhAnaM jaghanyena ekasamayam utkRSTata AvalikAyA asaMkhyeyabhAgamantaraM vyavahai ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM - 'sahANamaMtaraM paDucca jahanneNaM Fees samaya ukko seNaM asaMkhejja kAla' he gautama ! svasthAna ke AzrayaNa se jaghanya eka samaya kA aura utkRSTa se asaMkhyAta samaya 'kAla kA antara hotA hai / svasthAna zabda kA artha svarUpa hai / 'paraTThANaMtaraM paDucca jahanneNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM evaM ce' tathA-parasthAna kI apekSA jaghanya eka samaya kA aura utkRSTa asaMkhyAta kAla 'kA antara hotA hai / 'nireyassa kevaithaM kAla' aMtara hoha' he bhadanta kapana rahita paramANu kA kitanA antara hotA hai ? antara zabda kA artha vyavadhAna hotA hai| uttara meM prabhuzrI kahate haiM - 'sadvANamaMtara paDucca jahanneNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM AvalipAe asaMkhejjai 'bhAga' he gautama! svasthAna ke Azraya se jaghanya vyavadhAna - antara 1 , zrI 4De! che - "saTTANama'tara' paDucca jahanneNaM ekka' samaya ukkoseNa asa'khejja' kAla" he gautama! svasthAnanAmAzrayathI dhanyathI khemsamayanu bhane utkRSTathI asaMkhyAta samaya sudhInA kALanuM aMtara hoya che svasthAna zabdanA 'artha' sva35 che " paraTThANa tara paMDucca jahanneNa 'ekka' samaya' ukkoseNa eva caiva' ' purasthAnanI apekSAthI jaghanya eka samayanuM ane utkRSTathI asaMkhyAta samayanu bhagavana kaMpana vinAnA tara hAya hai 'nireyassa kevaiyAM kAla a tara hoi paramANuonu keTaluM aMtara hAya che? aMtara zabdanA artha vyavadhAna e abhAva che. yA praznanA uttarabhAM prabhuzrI gautamasvAmIne De - sahANa "ma Mtara paDucca jahanneNaM ekkaM samayaM ukkoseNa' AvaliyAe asa khejjaibhAga " ! huM gotama ! svasthAnanA AzrayathI jaghanyathI vyavadhAna-aMtara eka samayanu 4 Page #950 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 932 ___ bhagavatIsatra dhAnaM bhavatIti / 'paradvANaMtaraM paDucca jahanneNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM asaMkhejja kAlaM' parasthAnAntaraM pratItya jaghanyena ekaM samayam utkRSTato'saMkhyeyaM kAlam parasthAnApekSayA jaghanyata ephasamayasya utkRSTato'saMkhyeyakAlasya vyavadhAna bhavatIti bhAvaH / 'duppaesiyassa NaM bhaMte ! khaMdhassa deseyassa kevayaM kAlaM aMtaraM hoI' dvipadezikasya khala bhadanta ! skandhasya dezaijasya kiyantaM kAlamantara vyavadhAna bhavatIti praznaH, uttaramAha-'sahANataraM paDucca jahanneNaM ekkaM samayaM ukoseNaM asaMkhejnaM kAlaM' svasthAnAntaraM pratItya jaghanyena eka samayam utkRSTato. 'saMkhyeyaM kAlaM pavadhAnaM bhavati dezaijatyasyeti / 'paradvANaMtaraM paDucca jahanne] eka samayaM ukkoseNaM aNataM kAlaM' parasthAnAntaraM pratItya jaghanyena ekaM samayam utkRSTato'nantaM kAlaM yAvat parasthAnApekSaM vyavadhAnaM bhavatIti / 'savveyassa keva. eka samaya kA hotA hai aura utkRSTa antara AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga kA hotA hai| 'parahANaMtara paDucca jahanneNa ekka samaya ukkoseNaM asaMkheja kAlaM' parasthAna ke Azraya se jaghanya antara eka samaya kA aura utkRSTa antara asaMkhyAta kAla kA hotA hai| 'duppae. siyassaNa bhaMte ! khaMdhassa deseyassa kevaiyaM kAlaM aMtaraM hoI' he adanta ! aMzataH sa pa dvipradezika skaMdha kA kitane kAla kA antara hotA hai ? uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'sahANaMtara paDucca jahanneNa eka samaya ukkoseNa asaMkhejja kAla' he gautama ! svasthAna kI apekSA jaghanya se eka samaya kA aura utkRSTa se asaMkhyAta kAla kA antara hotA hai / 'paraTTANaMtaraM paDucca jahanneNa ekkaM samayaM ukko seNaM aNaMta kAlaM' parasthAna kI apekSA jaghanya antara eka samaya kA aura utkRSTa antara ananta kAla kA hotA hai 'savveyassa kevaiyaM kAla' hoya che ane utkRSTa aMtara AvalikAnA asa khyAta bhAganuM hoya che "qgdvANataraM paDucca jaNa ekaka samaya ukkoseNa asaMkhenja kAla" 52. sthAnanA AzrayathI jaghanya aMtara eka samayanu ane utkRSTa aMtara asaMkhyAta ANatu DAya cha, 'duppaemiyassa NaM bhaMte ! khaMdhassa deseyarasa kevaiya kAla tara do' he bhagavad aMzataH sakapa be pradezavALA skaMdhanuM aMtara keTalA kALanuM DAyache 1 mA praznanA uttama prabhuzrI 49 che 3-'sadANatara paDucca jahaNNeNaM ekka samaya ukkoseNa asaMkheja kAla' ke gItama! 21sthAnanI apekSA - jaghanyathI ekasamayanuM ane utkRSTathI asaMkhyAta kALanuM aMtara hoya che 'paradvANa tara pacca jahanneNa' ekka samaya ukkoseNa aNata' kAla" 52sthAnanI apekSAthI jaghanya aMtara eka samayanu ane utkRSTa aMtara anaMta kALanuM hoya Page #951 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za025 u.4 sU014 paramANvAdInAM saijatvAdikam 933 iyaM kAlaM0' sabaijasya dvimadezikaskandhasya kiyantaM kALamantara vyavadhAna bhavatIti praznaH, uttaramAha-evaM ce' ityAdi / 'evaM ceva jahA dese yassa' evameva yathA dezaijasya pathA svasthAnaparasthAnApekSaM jaghanyotkRSTAbhyAM vyavadhAnaM kathita tathaiva sarvejasyApi svasthAnApekSaM vyavadhAnaM jaghanyena samayai kamAtram utkRSTato'saMkhyeyaM kAlam parasthAnApekSaM tu jaghanyena eka samayamutkRSTato'nantaM kAlamiti / 'nireya. .ssa kevaiyaM kAlaM' nirejasya kiyantaM kAlaM vyavadhAnaM bhavatIti praznaH / uttaramAha_ 'sahANa' ityAdi / 'sahANaMtaraM paDucca jahanneNaM evakaM samayaM ukoseNaM AvaliyAe asaMkhejjaimArga' svasthAnAntaraM pratItya jaghanyena ekaM samayam utkRSTata AvaLihe bhadanta ! marvA zataH sakaMpa dinadezika skaMdha kA zitane kAla kA antara hotA hai ? 'evaMce 30' he gautama ! deza se sakaMpa dvipradezika skaMdha kA antara jaisA svasthAna aura parasthAna ko lekara jaghanya aura utkRSTa se kahA gayA hai vaisA hI antara sarvAMzataH sakapa dvipadezika skaMdha ko bhI svasthAna parasthAna kI apekSA lekara jaghanya aura utkRSTa se kahanA cAhiye / tathA ca-svasthAna kI apekSA se jaghanya antara sarvA zataH sakaMpa dvipradezika skaMdha kA eka samaya kA aura utkRSTa antara asaMkhyAta kAla kA hotA hai / parasthAna kI apekSA lekara jaghanya -antara isakA eka samaya kA aura utkRSTa antara ananta kAla kA hotA hai| 'nireyasma kevaiyaM kAlaM' he bhadanta ! jo dvipradezika skaMdha apa hai usakA antara kitane kAla kA hotA hai ? uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'sahANaMtara paDucca jahanneNaM eka samaya ukkoseNa Avacha, 'samveyarasa kevaiya' kALa" u 43yAnidhAna bhagavan sapazithI sa45 me prazApAmA 24dhanu ma ta2 tt| 4.DAya cha ? 'eva ceva gautm| dezathI sakaMpa be pradezavALA skaMdhanuM aMtara svasthAna ane parasthAnane Azraya karIne jaghanya ane utkRSTathI kahayuM che, e ja pramANenuM aMtara sarvA zathI sakaMpa be prazavALA dhenu paNa svasthAna ane parasthAnanI apekSAthI jaghanya ane utkRSTathI kahevuM joIe. tathA svarathAnanI apekSAthI jaghanya 'aMtara sarvazataH sakaMpa be pradezovALA skaMdhanu eka samayanu ane utkRSTa aMtara asaMkhyAta kALanuM hoya che. parasthAnanI apekSAthI jaghanya aMtara tenuM eka sabhayatu aneTa mata2 anata nuhAya che 'nireyassa kevaiyakAla" he bhagavana je be pradezevALo skaMdha arkape che tenuM keTalA kALanuM aMtara hoya cha 1 mA prazna uttaramA prabhuzrI 47 che 3-'saTThANa tara paDucca jahanneNa ekka samaya ukkoseNa AvaliyAe asakhejjaibhAga' gItama ! svasthAna Page #952 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtra kAyA asaMkhyeyaM bhAgaM svasthAnApekSaM vyavadhAnaM bhavatIti / 'parahANaMtaraM paDucca jahanneNaM eka samayaM ukkoseNaM aNaM kAlaM' parasthAnAntaraM pratItya jaghanyena ekaM samayamutkRSTato'nanta kAlam iti / 'evaM jAva aNaMtapaesiyasta' evaM yAvadanantapade. 'zikasya, tripadezikAdArabhya anantamadezikaskandhasya nirejasya svasthAnaparasthAnasApekSam jaghanyotkRSTAbhyAM vyavadhAnamavagantavyamiti / 'paramANupoggalANaM maMte ! savveyANaM kevaiyaM kAlaM aMtaraM hoI paramANupudgalAnAM khalu bhadanta / sarvajAnAM kiyantaM kAlam antara vyavadhAnaM bhavati calanakriyAyA iti praznaH, bhagavAnAha'nathi aMturaM' nAstiantaram-vyavadhAnam sarvAze sakampAnAM paramANUnAM kAlatazcalana vyavadhAnaM na bhavatItyuttaram / "nireyANaM kevaiyaM0' nirejAnAm-niSkampaparamANuliyAe asaMkhejjahabhAga' he gautama! svasthAna ko Azraya karake jaghanya se antara eka samaya kA aura utkRSTa se antara AvalikA ke asaM. khyAtaveM bhAga pramANa kAla kA hotA hai| 'parahANaMtara paDucca 'jahannaNa eka samayaM ukkoseNa aNataM kAla' tathA-parasthAna kI apekSA lekara jaghanya se eka samaya kA aura utkRSTa se ananta kAla kA antara hotA hai / 'evaM jAva arNatapaesiyasa' isI prakAra se svasthAna parasthAna kI apekSA lekara yAvat nireja anantapradezika skandha kA jaghanya aura utkRSTa antara jAnanA cAhiye / 'paramANu "poggalANa bhaMte ! savveyANaM kevaiyaM kAla aMtara hoI' he bhadanta sakaMpa paramANu pudgaloM kA antara kitane kAla kA hotA hai ? isake uttara meM 'prabhuzrI kahate hai-'nadhi aMtara' he gautama ! sakaMpa paramANu pudgaloM kA antara nahIM hotA hai| no Azraya karIne jaghanyathI eka samayanuM aMtara hoya che. ane utkRSTathI mAtiAnA masadhyAtawi Hot prabhAra ganu mata2, DAya che. 'paradANaMtara paDucca jahanneNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM aNaMta kAlaM' tathA 52sthAnanI apekSAthI dhanyathI sabhayatuM bhane aSTayA manAta numata2 DAya cha 'evaM jAva aNatapaesiyasa' se pramANe meTa svasthAna 522thAnanI apekSAthI yApat niraja anaMta pradezAvALA skaMdhanu jaghanya ane utkRSTa aMtara samajavuM joIe "paramANupoggaTA NaM bhaMte ! savveyANaM kevaiya kAlaM aMtara hoi' bhagavan 45 * paramANu yuddhanuM aMtara keTalA kALanuM hoya che? A praznanA uttaramAM prabhu zrI gautamasvAmIna 4 che hai- 'nathi aMtaraM' gItama! sa5 52ma pugatAnu bhata2 hAtunathA. Page #953 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za025 u.4 sU014 paramApavAdInAM saijatvAdikam 935 pudgalAnAM kiyantaM kAlamantara vyavadhAnaM bhavatIti praznaH / uttaramAha-'natthi ataraM' mAsti antaram / 'duppaesiyANaM bhaMte ! khaMdhArNa deseyANaM kevaiyaM0 dvipadezi kAnAM bhadanta ! skandhAnAM- dezaijAnAm-dezataH kampanavatAM kiyantaM kAlamantara' iyavadhAnaM bhavati kampanakriyAyA iti praznaH, uttaramAha-'nasthi aMtaraM' nAsti antaram / 'samveyANaM kevaiyaM kAlaM.' sabai jAnAM dvipadezikAnA kiyantaM kAla mantaraM bhavatIti praznaH, uttaramAi-'nathi aMtaraM nAsti antrm-vyvdhaanmiti| 'nireyANaM kevaiyaM kAlaM.' nirejAnAM dvipadezikaskandhAnAM kiyanta kAlamantara "nirayANa kevaiya kAla' he bhadanta ! niSkampa paramANu pudgaloM kA kitane kAla kA antara hotA hai ? uttara meM prabhuzrI kahate haiM-"nasthi aMtaraM' he gautama ! niSkampa paramANu pudgaloM kA antara nahIM hotA hai| ___"duppaesiyANaM bhaMte ! khaMdhoNaM deseyANa kevayaM he bhadanta ! hipradezika skandhoM kA jo ekadeza se sakaMpa hote haiM kitanA antara hotA hai? arthAta dezataH sakampa dvipradezika skandhoM kI kaMpana kriyA kA antara kitane kAla kA hotA hai ? uttara meM prabhuzrI kahate haiM'nasthi aMtara' he gautama ! inakI kampana kriyA kA antara nahIM hotA hai| "savveyANa kevaiyaM kAla he bhadanta ! sarvAzataH sakaMpa dvipradezika skandhoM kI kapana kriyA kA antara kitane kAla kA hotA hai? "nasthi aMtara" he gautama ! sarvA zataH sakaMpa dvipradezika skandhoM kI kampana kriyA kA aMtara nahIM hotA hai / 'nireyANaM kevayaM kAla hai bhadanta ! niSkampa dvipradezika skandhoM kI niSkapana kriyA kA antara "nireyANa kevaiya kAlaM.' 8 lagavan ni0 5 52mA pugavAna satara eatmnu ya cha 1 mA nanA uttaramA pramuzrI 3 che -"natthi aMtara' he gautama! niSkarSa paramANu yugalenuM aMtara hotu nathI. "duppaesiyANaM bhave khadha'Na deseyANaM kevaiya0' hai bhagavana meM prdeshaavALA kaMdhonuM je ekadezathI sakapa hoya che tenuM aMtara keTalA kALanuM hoya che? arthAt dezataH sakaMpa be pradezavALA skaMdhanI kaMpana kriyAnuM "aMtara keTalA kALanuM hoya che ? A praznanA uttaramAM prabhuzrI kahe che ke nasthi aMtara" gautama! tenI pana dhyAnu mataratu nathI. 'savveyANaM kevaDaya kAla' sAvana zita: sa45 me prazAvANA 27 dhAnApana kiyAna aMtara keTalA kALanuM hoya che ? A praznanA uttaramAM prabhuzrI kahe che ke "nathi aMtara he gItama! sazita sa5 me prazANA 24 dhaunI apana jiyAnu mata2 hAtu nathI. 'nireyANa kevaiya' kAla' he lagapana ni05 Page #954 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - bhagavatIsare bhavatIti praznaH / uttaramAha-'nasthi aMtara' nAsti antaramiti / evaM jAva aNaMtapaesiyANa evaM vipradezikAdArabhya anantamadezikaparyantaM boddhadhyam, 'eesi gaM bhaMte! paramANupoggalANaM sabveyANaM nireyANa ya kayare kayarehito jAva visesAhiyA pA' eteSAM khalu bhadanta ! paramANupudgalAnAM sarvajAnAM nirejAnAM ca katare katarebhyo cAsadvizeSAdhikA vA yAvatpadena alpA vA adhikA vA tulyA vA eteSAM saMgraho bhavati tathA ca he bhadanta ! paramANana sakampAnAM kampanarahitAnAM ca madhye kebhyA kepA bahundhamalpatvaM tulyatvam adhikatvaM veti praznaH / bhagavAnAha-goyamA' ityAdi 'goyamA!' he gautama ! 'savayovA paramANupoggalA savveyA' sarvastokAH sarvA. kitane kAla kA hotA hai ? uttara meM pramuzrI kahate haiM-"natthi aMtara" he gautama! inakI niSpana kriyA meM antara nahIM hotA hai| evaM jAva 'aNaMtapaesiyANaM' isI prakAra kA kathana niSkapa tripradezika skandha se lekara niSkapa anantapradezika skandhoM kI dezakaMpana sarva kapana aura niSkapana kriyA ke antara ke saMbandha meM bhI jAnanA caahiye| arthAt ina skandhoM kI dezakaMpana sarva kapana aura niSkapana kriyAkA antara nahIM hotA hai| . 'eesi Na bhaMte! paramANupoggalANaM savveyANa nireyANa ya kayare kayarehito jAva visesAhiyA vA zrIgautamasvAmI ne isa sUtra dvArA prabhuzrI se aisA pUchA hai-he bhadanta ! sakaMpa aura niSkaMpa paramANupudgaloM meM kauna paramANu pudgala kina paramANu pudgaloM se yAvat-alpa haiM ? kauna kina se bahuta haiM ? kauna kina ke tulya haiM ? kauna kinase vizeSa adhika haiM ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM-"goyamA ! savvatthovA be pradezovALA skaMdhanI niSkapana kriyAnuM aMtara keTalA kALanuM hoya che? A prazna uttaramA prabhuzrI / cha hai-'natyi atara' hai gautama ! tanI nidhana kriyAmAM aMtara hetu nathI 'eva jAva aNatapaesiyANa' se prabhAnu 4thana ni045 prdesh'vALA kapathI laIne niSkapa anaMta pradezavALA ska dha nI niSkapanakriyAnA aMtaranA saMbaMdhamAM paNa samajI levuM arthAt A skaMdhanI niSkapana kriyAnuM mata2 tunathI. 'eekhi Na bhate ! paramANupoggalANa savveyANa nirayANa ya kayare kayarehito jAtra visesAhiyA vA' zrIgautamapAbhI 20 sUtradvArA prAne zernu pUchyuM che ke-he bhagavana sa65 ane niSkapa paramANu pugamAM kayA paramANu pudgala kayA paramANu yuddhagelethI yAvat alpa che ? koNa kenAthI vadhAre che? koNa kenI barobara che? ane koNa kenAthI vizeSAdhika che ? A praznanA Page #955 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maikA TIkA za025 u. 4014 paramANvAdInAM saijatvAdikam 937 pekSayA arapA : paramANupudgalAH sarve jAH - sarvatacalanadharmANo bhavantIti tadapekSayA 'nireyA asaMkhejjaguNA' nirejAH - kampanarahitAH paramANavaH sarve japaramANyapekSayA asaMkhyeyaguNA adhikA bhavantIti / 'eesa bhaMte / dupparasiyANaM khaMdhANaM deteyANaM saveyANaM nireyANa ya kayare kayarehiMto jAca visesAhiyA vA' eteSAM khalu bhadanta ! madezikAnAM skandhAnAM dezaijAnAM sarve jAnAM nirejAnAM ca katare katarebhyo yAvadvizeSAdhikA vA eteSu madhye kebhyaH kepAmalpatvaM bahusvaM tulyatvamadhikarasaMveti praznaH / bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama! 'sabvasthovA duSparasiyA khaMdhA savveyA' sarvastokAH dvimadezikAH skandhAH sarvejA bhavanti 'deseyA asaMkhejjaguNA' sarve' jadvidezikaskandhApekSayA dezainA asaMkhyAtaguNA paramANuyoggalA savveyA' he gautama! sabakI apekSA kama ve pudgala paramANu haiM jo sarvAMzataH sa pa haiM / inakI apekSA "nireyA asaMkhejaguNA " nirejaparamANu asaMkhyAtaguNeM adhika haiN| "eesi NaM bhate ! dupae siyANaM dhANaM deseghANaM savveyANaM nireyANa ya kayare kayarehiMto jAva visesAhiyA vA' isa sUtra dvArA zrIgautamasvAmIne prabhuzrI se aisA pUchA hai - he bhadanta / aMzataH sakaMpa, sarvAMzataH sakaMpa aura niSkapa dipradezika skandhoM meM kauna kina se alpa haiM ? kauna kina se bahuta haiM ? kauna kinake tulya haiM ? evaM kauna kinase vizeSAdhika haiM ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM- 'goyamA ! savvatthovA duppaesiyA saMdhA savveyA" he gautama! sarvAMzataH sapa dvipradezika skandha sabase kama 'haiM / inase 'deseyA asaMkhejjaguNA' asaMkhyAtagurNe adhika dezataH sakapa * goyamA / savvatthovA paramANu - uttaramAM prabhuzrI gautamasvAmI ne kahe che ke poggalA' savveyA' sInA ratAM ne sarvAMzathI saya yuddha che. tethe mochA che. tenA 42tAM 'nireyA asakhejjaguNA' nire paramANu asaNyAtalA vadhAre che' 'esiNaM' bhate ! duppaesiyANa khaMvANa dekheyANaM savveyANaM nireyANa ya kare kayarehiMto ! jAva visesAhiyA vA' yA sUtrapAdvArA gautamasvAbhI anuzrIne evuM pUchyu che ke he bhagavan aMzataH sakapa ane niSkapa e pradezeAvALA kadhAmAM kANu kAnAthI alpa che ? kANu kAnAthI vadhAre che ? kANu kAnI kharekhara che? ane kANu kAnAthI vizeSAdhika che ? A praznanA uttaramAM anuzrI cheDe - " goyamA ! savvatthovA duppaesiyA khadhA savvaiyA he gautama! sarvAzathI sapa e pradezAvALA skaMdha sauthI alpa che, tenA karatAM 'deseyA asaMkhejjaguNA' asabhyAtA vadhAre dezataH bha0 115 45 me ahezovAjA Page #956 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre (29 adhikA bhavanti, 'nireyA asaMkhejjaguNA' dezena dvipadezika skandhA pekSayAM nirejA dvipadezikAH skandhA asaMkhyAtaguNA adhikA bhavantIti / evaM jAvaM asaMkhejjapae siyANaM khaMghaNa' evaM yAvat asaMkhyeyapradezikAnAM skandhAnAm yathA dezainamavai janirejamabhedabhinneSu dvipradezikaskandheSu alpabahutvaM kathitam sacaiva tripadezikAdArabhya asaMkhyAta pradezikAntaskandheSu dezajasarve jani reja bhedabhinneSu sarvastokAH sarvejAH skandhAH tadapekSayA dezaijA asaMkhyAtaguNAM adhikAH, tadapekSayA'pi asaMkhyAtaguNA adhikA nirejA asaMkhyAtamadezikAntAH skandhA jJAtavyA iti bhAvaH / 'eesi NaM bhaMte ! aNatapae siyANaM khaMdhA deseyANaM saMveyANaM nireyANa ya kayare kayarehiMto jAva visesAhiyA vA' eteSAM khaluM hipradezika skandha haiM / 'nireghA asaMkhejjaguNA' tathA inakI apekSA bhI asaMkhyAtaguNeM adhika ve vipradezika skandha haiM, jo akaMpa haiM / " evaM jAva asaMkhejjapaemiyANaM khadhANaM" jisa prakAra se dezataH sapa sarvAMzataH sakaMpa evaM niSkampa dvipradezika skandhoM meM yaha alpa bahutva kahA gayA hai, isI prakAra se tripradezazika skandhoM se lekara asaM. khyAta pradezika skandhoM taka kA bhI inakI dezataH sakaMpa aura niSkapa avasthAoM ko lekara alpa bahutva kahanA cAhiye / isa prakAra saba se kama tripradezika skandha se lekara asaMkhyAta pradezika ve skandha haiM, jo sarvAMza se kaMpa hote haiN| inakI apekSA asaMkhyAtaguNita ve tripadezika se lekara asaMkhyAta pradezika skandha haiM jo dezataH sapa hote haiM aura inakI apekSA bhI asaMkhyAtaguNita adhika ve tripade. zika skandha se lekara asaMkhyAta pradezika skandha haiM jo nireja haiM / 246 che. 'nireyA asa khejjaguNA' tathA tenA ratAM asabhyAtA vadhAre ne aya me pradezAvAjA the| che. te che 'evaM jAva asa khejjapaesiyANa saMghANa" je pramANe dezataH saka'5 sarvAM'zata* saka Mpa ane niSkarSa e pradezeAvALA dheAmAM A alpamahupaNu kahyu che. eja pramAthe tripradezika spadhAthI laIne asa khyAta pradezakhALA ska dhA sudhInA skadhAnuM paNa tenA dezataH sakalpa ane niSkapa avasthAone laI ne alpamahupaNuM' kahevuM joI e A rIte sauthI ochA traNa pradezeAvALA raka dheAthI laine asa`khyAta pradezeAvALA te skaMdhe che ke je skadhA sarvAzathI sakapa hoya che tenA karatAM asaMkhyAtagaNuA te tripradezika skadhAthI laIne asa`khyAta pradezavALA kA che, ke je dezataH sakalpa hoya che. ane tenA karatAM pazu asaMkhyAtagaNA vadhAre te tripradezeAvALA skadhAthI laine masaMkhyata pradezAvALA dheA che, ke je niraMja che, Page #957 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyandrikA TIkA za025 u. sU014 paramANyAdInAM saijatvAdikam 936 bhadanta ! anantamadezikAnAM skandhAnAM dezai jAnAM sabai jAnAM niregAnAM ca katare phatarebhyo yAvadvizeSAdhikA vA etepu madhye kebhyaH kepAbhalpatvavahutvAdikaM bhavatIti praznaH / bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'sanya. tthovA aNaMtapaesiyA khaMyA savveyA' sarvastokA anantapradezikAH skandhAH sarve jA sarvApekSayA eteSAmeva alpatvamityarthaH / 'nireyA aNaMtaguNA' nirejA anantaguNAH, sarvajA'nantamadezikaskandhApekSayA nirejA anantamadezikaskandhA anantaguNA adhikA bhavantItyarthaH / 'deseyA aNaMtaguNA' dezainA anantaguNAH, nirejA. inantamadezikaskandhApekSayA dezai nA anantapradezikAH skandhA anantaguNA adhikA bhavantIti bhAvaH / 'eesi NaM bhaMte !' eteSAM khalu bhadanta ! 'paramANupoggalANaM saMkhejjapaesiyANaM asaMkhejjapaesiyANaM aNatapaesiyANa ya khaMdhANaM deseyANaM ___ 'eesi Na bhaMte ! aNaMtapaesiyANaM khaMdhANa deseyANa savveyoNa nireyANaya kayare kayarehito jAva visesAhiyA" he bhadanta ! jo dazataH sakaMpa sarvAMzataH sake aura akaMpa anantapradezika skaMdha haiM unameM kauna kinakI apekSA alpa haiM, kauna kinakI apekSA bahuta haiM ? kauna kinakI apekSA tulya haiM aura kauna kinakI apekSA vizeSAdhika haiM ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'godhamA savvatthovA aNatapaesiyA khaMdhA samveyA' he gautama ! sabase kama ve anantamadezika skandha hai jo sarvA zata: sakaMpa hote haiN| inakI apekSA "nireza aNaMtaguNA" niSkapa jo ananta pradezika skaMdha hai ve anantaguNe adhika haiM / 'deleyA aNaMtaguNA' tathA inakI bhI apekSA anantaguNe adhika ve anantapradezika skandha hai jo dezataH sakaMpa hote haiM / 'eesi NaM bhaMte ! paramANupoggalANa saMkhejjapae siyANaM asaMkhejjapaesiyANaM aNaMtapaesiyANa ya khadhANaM deseyANaM samve. ___ 'eesiNabhate! paNa tapaesiyANa khadhANa deseyANa savveyANa nireyANa ya kayare kayarehito jAva visesAhiyA' 3 sagavan 1 zata: sa45 sazita sa5. ane akaMpa anaMta pradezika skaMdha che temAM koNa konA karatAM alpa che ? 'koNa konAthI vadhAre che ? koNa konI kabara che ? ane keNa konAthI vize nAsi prazna uttaramA prabhuzrI gautamasvAmIna cha-'savvatthovA aNa'tapaesiyA khaMdhA savveyA' gautama ! sAthI mAchA manAta prazAvA pI. sazita: sa45 saya cha, tanA 42di 'nireyA aNaMtaguNA' ni:52 manAta pradezApAmA 24 pAche te maantaa| padhAre cha. "deseyA atagaNA' tathA tanA 42i 55] manatama padhAre te manAta zi / 2 // zata: sa45 DAya che "eesi Na bhate paramANugoggalANa saMkhe Page #958 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstra savveyANaM nireyANaM davaTThayAe paesaTTayAe davaTThapaesaTTayAe kayare kayarehito jAba visesAhiyA vA' paramANupudgalAnAM saMkhyAtapradezikAnAm asaMkhyAtamadezizikAnAm anantapradezikAnAM ca skandhAnAM dezejAnAM sarvajAnAM nirejAnAM dravyAdhatayA pradezArthatayA dravyArthapradezArthatayA katare katarebhyo yAvadvizeSAdhikA bhava: ntIti praznaH / bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goramA' he gautama ! 'savvasthovA aNaMtapaesiyA khaMdhA samveyA dabaTTayAe' sarvasvokAH sarvebhyo'lpIyAMsaH anantamadezikAH skandhAH sarve jA dravyArthatayA bhavanti, dravyArtharUpeNa sarvApekSayA sarvejAnantapradezikaskandhAnAmalpatvaM bhavatItyarthaH1 / 'aNaMtapaesiyA khaMdhA nireyA dabaTTayAe aNaMtagugA' anantamadezikAH skandhA nirejA dravyArthatayA anantaguNAH, yANaM nireyANaM davdhaTTayAe paesaTTayAe baTTapaeThyAe kayare kayarehito jAva visesAhiyA vA' isa sUtradvArA zrIgautamasvAmI ne prabhuzrI se aisA pUchA hai-he bhadanta ! aMzataH sakaMpa sarvA zataH sakaMpa aura akaMpa paramANu pudgaloM meM saMkhyAtapradezika skandhoM meM asaMkhyAtapradezika skandhoM meM aura anantapradezika skandhoM meM dravyarUpa se pradezarUpa se evaM dravyarUpa pradezarUpa donoM rUpa se kauna skandha kina skandhoM se alpa hai ? kauna kina se bahuta hai ? kauna kina ke tulya hai ? aura kauna kina se vizeSAdhika hai ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'goyamA! savvatthovA aNaMtapaeliyA khaMdhA samveyA davaTTayAe' he gautama ! dravyarUpa se saba se kama ve anantapradezika skandha haiM jo sarvAMzataH sakaMpa hote haiN| jjapaesiyANa asaMkhejapaesiyANa aNatapaesiyANa ya vadhANa deseyANa savveyANa, nireyANa davaTThayAe paesaTTayAe dabaTaraesaThThayAe phayare kayarehito ! jAva visesAhiyA vA' yA sUtrA8 dvArA gautabharavamI prabhuzrI 2 me pUchyu cha 3-3 bhagavad a zataH saka pa sarvazataH sakaMpa ane akaMpa paramANu pudgalamA saMkhyAta pradezavALA kaMdhamAM asaMkhyAta pradezevALa aMdhAmAM ane anaMta pradezevALA A dhamAM dravyapaNuthI pradezapaNAthI ane dravya pradeza ema ubhayapaNathI kayA skaMdho kayA kaMdho karatAM alpa che? kyA kaMdhe kayA audha karatA vadhAre che.? kayAM kaMdho kayA kadhinI barAbara che? ane kyA che kayA skathI vizeSAghi cha 1 mA praznamA uttaramA pramuzrI 4 cha ?-goyamA ! savvatthovo aNatapaesiyA khadhA savveyA davvaTThayAe' 8 gautama dravyapAthI sauthI maach| te manAta pradezavANA 24 the| che 42 sazita: 245 uya che. 'aNatapaesiyA khaMdhA nireyA davaDhayAe aNataguNA' tanA 42tA dravyAthI mananta praza Page #959 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NE pramaiyacandrikA TIkA za025 u.4 sU014 paramANvAdInAM saijatvAdikam 941 savai jAnantapradezikaskandhApekSayA dravyArtharUpeNa nirejAnantamadezikaskandho anantaguNA adhikA bhavantIti bhaavH2| 'aNaMtapaesiyA khaMdhA deseyA davaTThayAe aNaMtaguNA' anantapradezikAH skandhAH dezaijA dravyArthatayA anantaguNAH, nirejAnantapradezikassanyApekSayA dezaijAnantapradezikaskandhA anantaguNAH adhikA bhavantItyarthaH3 / 'asaMkhejjapaesiyA khaMdhA savveyA dabaTTayAe asaMkhejjaguNA' asaMkhyeyAdezikAH skandhAH sarvaijA dravyArthatayA anantamadeziphaskandhApekSayA asaMkhyeyaguNA adhikA bhavantIti4 / 'saMkhejjapaesiyA khaMbA savveyA davaDhagae asaMkhejjaguNA' saMkhyeyapradezikAH skandhAH sarvejA dravyArthatayA asaMkhyeyaguNAH, sa.jA'saMkhyeyapradezikaskandhApekSayA sarve jasaMkhyAtapadezikaskandhA gapekSayA asaMkhyAtaguNA adhikA bhvntiiti5| 'paramANupoggalA savveyA damaTTayAe asaMkhejjaguNA' paramANupudgalAH sarvai jA dravyArthatayA-dravyArtharUpeNa, sarvai jasaMkhyAta'aNaMtapaesiyA khaMdhA nireyA dabaTTayAe aNataguNA' aura inakI apekSA dravyarUpa se ve ananta pradezika skandha anantaguNe adhika haiM jo niSkaMpa hote haiM / 'aNaMtapaesiyA khaMdhA deseyA davaTTayAe aNaMtaguNo' inakI apekSA dravyarUpa se ve ananta pradezika skandha anantaguNe adhika hai jo dezataH sakaMpa hote haiN| 'asaMkhejjapaesiyA khaMdhA samveyA davvayAe asaMkhejjaguNA' anantapradezika skandha kI apekSA dravyarUpa se sarva dezataH sakaMpa asaMkhyAtapradezika skandha asaMkhyAtaguNe adhika haiN| 'saMkhejjapapasiyA khaMdhA samveghA vaTTayAe asaMkhejjaguNA' sarvadezataH sakaMpa asaMkhyAta pradezika skandhoM kI apekSA sarva. dezataH sakaMpa saMkhyAtamadezika skandha dravyarUpa se asaMkhyAtaguNe adhika haiN| 'paramANupoggalA savveyA davaTTayAe asaMkhejjaguNA' sarva dezataH 265 manatang qdhAre cha 2 ni05 DAya che. 'aNa tapaesiyA snadhA deseyA davvadvayAe aNataguNA' tenA 42tA dra0yAthI manatazi: 245 sana tazA padhAre cha 2 zata: sa5 DAya che 'asaMkhejjapaesiyA kha dhA savveyA vvadrayAe asakhejjaguNA'manAta prazANA 24 42tA dravyapAthI sarvadezataH sakaMpa asaMkhyAta pradezavALA skadho asa khyAtagaNuM vadhAre che "sakhejjapaesiyA khadhA savveyA davaTTayAe asa khejjaguNA' sazata: sa45 asa khyAta pradezavALA skaMdhe karatAM sarvadezata sakaMpa sa khyAtapradezevALA 24the| dravyapAthI asbhyaatge| padhAre che 'paramANu poggalA samveyA davva. dvayAe akhakhejjaguNA' sazata: sa45 52mA gayo dravyapAthI saba zata; 5 sacyAzI 24 / 42t| madhyAta vadhAre cha, "sa khejjapaesiyA Page #960 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ira bhagavatI sUtre pradezika skandhApera asaMkhyAtaguNA adhikA bhavantIvi6 / 'saMkhejjapaesiyA khaMdhA desevA nyAe asaMkhejjaguNA' sakhyeyamadezikAH skandhAH dezejA dravyArthatayA sarvejaparamANyapekSayA asaMkhyeyaguNA adhikA bharavIti / 'asaM khejjapaesiyA khaMdhA deseyA davvaTTayAe asaMkhejjaguNA' asaMkhyAta pradezikAH dezanA dravyArthatayA dezaijasaM rUpAta pade zikaskandhApekSA asaMkhyAtaguNA adhikA bhavantIti / 'paramANuSoggaLA nireyA daravAe asaMkhejjaguNA' paramANupudrA nirejA dravyArthatayA asaMkhyeyaguNAH, nirejAH paramANavo dravyArthatArUpeNa dezainA saMkhyAtamadezikaskanyApekSayA asaMkhyAtaguNA adhikA bhavantIti9 / 'saMkhejjaparasiyA khaMdhA nireyA davtraharAe saMkhejjaguNA' saMkhyAtamadezikAH nirejA dravyArthatayA nirejaparamANyapekSayA saMkhyAtaguNA avikA bhavanavIti 10 / 'asaMkhejnapaesiyA khaMdhA nireyA davvahayAe asaMkhejnaguNA' asaMsakaMpa paramANu pudgala dravyarUpa se sarva dezataH sakaMpa saMkhyAtapradezika skandhoM kI apekSA asaMkhyAtaguNe adhika haiM 'saMkhejjapaesiyA khaMdhA dekheyA davbaTTayAe asaMkhejjaguNA' saMkhyAtapradezika skandha jo ekAMzataH sakaMpa hote haiM dravyarUpa se sarveja paramANutroM kI apekSA asaMkhyAta gurNe adhika haiM / 'asaMkhejjapaesiyA khaMdhA desevA dabAe asaMkhe 'jjaguNA' dezaja asaMkhyAta pradezika skandha dravyarUpa se dezaja saMkhyAta pradezika skandhoM kI apekSA asaMkhyAtaguNeM adhika haiM / 'paramANu pogga lA nireSA dabaDayA asaMkhejjaguNA' nireja niSkampa paramANu puhUgala dravyarUpa se dezaja saMkhyAta pradezika skandhoM kI apekSA asaMkhyAtagurNe adhika haiM / 'saMkhejjapaesiyA khadhA nireyA davvaTTayAe saMkhejjaguNA' nireja saMkhyAta pradezika skandha dravyarUpa se nireja paramANuoM kI apekSA .. khadhA deseyA davvaTTayAe asa khejjaguNA sajyAta pradezovAnA 24 mA me 'zathI sapa hAya che. dravyapaNAthI seja-sakaMpa paramANue karatAM asa'dhyaatlaa vadhAre che. 'asa khejjapaesiyA khaMdhA deseyA davvaTuyAe asaMkhejja 1 1 guNA, dezataH asaMkhyAta pradezovAjA sudhI dravyayathAthI dezataH sabhyAta'pradezovANA sudhAratAM asabhyAtA vadhAre che. 'paramANu poggalA nireyA davvaTTayAe asaMkhejjaguNA' nirena-niSThaya paramAyu yuGgaleo dravyathI heshendezataH sakhyAta pradezeAvALA kA karatAM asaMkhyAta gaNA vadhAre che. 'saMkhejjapa esiyA khadhA nireyA davvaTTayAe saMkhejjaguNA' nirena niSya sakhyAta pradezAvALA skaMdhA dravyapaNAthI nija paramANu karatAM Page #961 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za025 u.4 sU014 paramANvAdInAM saijatvAdikam 943 khyAtapradezikAH skandhA nirejA dravyArthatayA nirenasaMkhyAtapadezikaskandhApekSayA asaMkhyAtaguNA adhikA bhavantIti 11 / 'paesaTTayAe' pradezArthatayA-pradezArtharUpeNa, 'sambasthovA aNaMtapaesiyA0' sarvastokA anantapradezikAH, skandhAH sajA: pradezArthatayA-pradezArthatArUpeNa sarvAze sakampA anantamadezikAH skandhAra sarvataH stokA bhavantIti / 'evaM paesaTTayAe vi' evam-dravyArthatayeva prade zArthatayA api alpavahutvamavagantavyamiti / 'NavaraM paramANupoggalA apaesaTTayAeM bhANiyaccA' navaram-kevalaM dravyArthapakSAt pradezArthatApakSe etAvadvailakSaNyaM yat atra pradezAdhatA pakSe paramANupudgalA apadezArthatayA bhaNitavyAH, paramANUnAM niSpadepatvAt 'saMkhejjapaesiyA khaMdhA nireyA paesaTTayAe asaMkhejjaguNA' saMkhyAtamadesaMkhghAtaguNe adhika haiM / 'asaMkhejjapaesiyA khaMdhA nireyA davaTTayAe asaMkhejjaguNA' niSkampa asaMkhyAtapradezika skandha dravyarUpa se nireja saMkhyAta pradezika skandhoM kI apekSA asaMkhyAtaguNeM adhika haiN| 'paesa. TThayAe samvatthovA aNaMtapaesiyA0, pradezArthatA kI apekSA se sarvAzoM meM sakampa ananta pradezika skandha sagha se kama hai / 'evaM paesaTa. yAe vi' isa prakAra dravyArthatA kI taraha pradezArthanA se bhI alpa ghanatva jAnanA cAhiye / 'gavara paramANupoggalA apaesaTTayAe bhANiyanvA' kevala dravyArthatA pakSa se pradezArthatA pakSa meM itanI hI bhinnatA hai ki yahAM pradezArthatA pakSa meM paramANupudgala apradezArtharUpa se kahanA caahiye| kyoMki paramANuoM ko eka pradeza se atirikta adhika pradeza nahIM hote haiN| isIliye unheM niSpradezI kahA gayA hai / 'saMkhejjapaesiyA khaMdhA nireyA paesaghAe asaMkhejjaguNA' akampa jo saMkhyAtapradezika sadhyAtamA dhAre che 'asaMkhejjapaesiyA khadhA nireyA vvayAe asaMkhejjaguNA' ni: 5 masabhyAta prveshaa|| 245 dravyapatha nire04 sadhyAta 24 dhe| 42ta asata ! padhAre che 'paesaTyAe savvatthovA aNaMtapaesiyA0' sazithI sa45 manAta pradezApAmA po sauthA maach| che. 'eva paesaTTayAe vi' se prabhArI dravyApI pramANe prazA pAthI paY ma5 mA samaj 'Navara paramANupoggalA apaesaTTayAe bhANi yavvA' drvy5| nApakSa 42di pradezA pAnA pakSamA meTa' sinna paNa che ke ahIMyAM pradezArthapaNAnA pakSamAM paramANu pudgala apradezArtha rUpathI kahevA joIe. kemake-paramANuonuM ekapradeza zivAya vadhAre pradezapaNuM hota nathI tathA tyAne nidhozI-pradeza vinAnA Hu che. 'sakhejjapaesiyA Page #962 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatasUtre zikAra skandhA nirejAH pradezArthatayA itarebhyo'saMkhyAtaguNA adhikA bhavanti / dravyathitApakSe dazama saMkhyAtaguNA adhikAra kathitAH, iha tu asaMkhtaguNA iyAneva bheda ubhayatra 'seyaM taM caiva' zeSam kathitAtiriktaM sarvam tadeva dravpArthatA prakSoktameva jJAtavyamiti / 'dasayAe' dravyArtha pradezArthatayA 'sandatthovA anaMta parasiyA khaMdhA savvaiyA davvadvayAe' sarvastokAH - sarvebhyo nyunA ana tamade zikAH skandhAH sarve jA dravyArthatayA bhavantIti 1 / 'te cetra paesaiyAe anaMtaguNA' ye eka sarve jAnantamadezikaskandhA dravyArthatayA sarvastokAH te etra pradezArthatayA anantaguNA adhikA bhavantIti2 / 'anaMtapaesiyA khaMdhA nireyA davvayAe gugA' ananta padezikAH skandhA nirejA dravyArthatayA pUrvApekSayA anaskandha haiM ve pradezarUpa se dUsaroM kI apekSA asaMkhyAtaguNe adhika haiM / yadyapi ye 10 ve bhaMga meM dravyarUpa pakSa meM saMkhyAtagurNe adhika kahe gaye haiM parantu yahA~ ve asaMkhyAtaguNeM adhika kahe gaye haiM itanA hI bheda yahAM donoM sthAnoM meM haiM / 'sesaM taM ceva' vAkI kA ora saba kathana dravyArthanA pakSa meM kahe gaye jaisA hI hai / 'davtraipaesa yAe' dravyArtha aura pradezAtha kI apekSA donoM kI apekSA 'HoresovA aNatapae sidhA khaMdhA savvaiyA davvaTTayAe' dravyArthanApakSa meM dravyarUpa se saba se kama sarvAzanaH sakampa jo anantapradezika skandha haiM ve haiM ||1 | 'taceva parasadRzae anaMtaguNA' paraMtu ye hI sarveja anantapradezika skandha pradezarUpa se anantagurNe adhika haiM |2| 'anaMta simA khadhA nireyA davvaTuyAe anaMtaguNA' akampa anantapradezika skandha pUrva kI apekSA dravyarUpa se anantagurNe adhika haiM 3 || 'taM caiva paedho khadhA nireyA paTTayAe asakhejjaguNA' 45 ne saMkhyAta pradezovANA che. tee pradezapaNAthI khIjAe karatA asa`khyAtagaNA vadhAre che joke A 10 dazamAM bhAMgAmAM dravyapaNAnA pakSamAM saMkhyAtagaNA vadhAre kahayA che. paraMtu ahiyAM te asa prAtagaNA vadhAre kahyA che. A kha sthAneAmAM ahiyA bheTalA4 le che 'sesaM taM ceva' jAmInu mInu saghaNu sthana dravyArtha yathAnA pakSabhAM 4hyA pramAye che davadupae eTTayoe' dravyArtha bhane pradezArthaMnI apekSAthIannenI apekSAye 'savtratthovA anaMtapaesiyA khadhA savvaiyA davvaTTayAe' dravyAtha paNAnApakSamAM dravyapaNAthI sauthI ochA sarvAMzataH saka5 je ana ta pradezAvALA 24degdhe| che te che !1 / 'te caiva parasaTTayAe anaMtaguNA' paraMtu na sena-saya anaMta pradezeAvALA ska MdhAja pradezapAthI ana tagaNA vadhAre che rA'maMt Page #963 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'prameyacandrikA TIkA za025 u0 4 014 paramANvAdonAM saijatvAdikam 945 guNA adhikA bhavantIti3 / 'te cetra paesaiyAe anaMtaguNA te eva uktA eva anantapradezikA nirejAH skandhAH pradezArthatayA anantaguNA adhikA bhavantItiH / 'aNataparasiyA khaMdhA deseyA dadhvaTTayAe anaMtaguNA' 'anantapradezikAH skandhA dezaijAH pUrvApekSayA dravyArthatArUpeNa anantaguNA adhikA bhavanti / 'te caiva pae'sahayAe anaMtaguNA' te eva pradezArthatayA pUrvApekSayA anantaguNA adhikA bhava| ntIti / 'asaMkhejjaparasiyA saMdhA sacceyA davbaTTayAe anaMtaguNA' asaMkhyAtamade zikAH skandhA sarvejA dravyAryatayA ananta pradezikadravyA pekSA anantaguNA adhikA bhavantIti7 / 'te cetra parasaTTayAe asaMkhejjaguNA' te eva sarve jA saMkhyAtamadezikA eva skandhAH pradezArthatayA pUrvApekSayA asaMkhyAtaguNAH adhikA bhavantIti / saTTayAe anaMtaguNA' aura ve hI akampa ananta pradezika skandha prade zarUpa se anantagurNe adhika haiM |4|| 'aNatapaesiyA khaMdhA deteyA davvaTTayAe anaMtaguNA' dezataH sakampa jo anantapradezika skandha haiM ve * dravyarUpa se pUrva kI apekSA anantagurNe adhika haiM | 5|| 'te caiva parasaTTayAe anaMtaguNA' aura ve hI dezataH sakampa anantapradezika skaMdha pradezarUpa se pUrva kI apekSA anantaguNe adhika haiM | 6| 'asaMkhejjapaesiyA saMdhI savveyA oagre anaMtaguNA' jo sarveja asaMkhyAtapradezika skaMdha haiM ve anantapradezika skaMdhoM kI apekSA dravyarUpa se anantaguNeM adhika hai / 7 / ' te cetra paesahapAe asaMkhejjaguNA' aura ve hI sarveja asaMkhyAta pradezika skaMdha pradezarUpa se pUrva kI apekSA asaMkhyAtaguNeM adhika haiM |8| 'saMkhejjapaesiyA khaMdhA savveyA davvaTTayAe asaMkhejja - pakhiyA khaMdhA nireyA davvaTuyAe anaMtaguNA' asya anata pradezovAjA 24 dhA thaDesAM 42tAM dravyapathAthI manaMtaMgI vadhAre he // 3 // ' te ceva paTTayAe anaMtanuLa' ane eja akaMpa anaMta pradezAvALA ska MdhA ja pradezapaNAthI mana tathA badhAre che // 4 // 'anaMtapaesiyA khaMdhA dekheyA davvyAe anaMtaguNA dezataH sapa je anaMta pradezAvALA skaMdhA che tee drazya paNAthI pahelAM 42tAM anaMtagayA vadhAre che. // 5 // 'te caiva parasaTTayAe aNataguNA' bhane sena dezataH sa Mpa anaMta pradezeAvALA skaMdha pradezapaNAthI pahelAM karatAM anaMta gayA vadhAre che / 'asaMkhejjapapakhiyA khadhA savveyA davtraTTayAe anaMtaguNA' je seja-sakapa asaMkhyAta pradezeAvALA skA che. te anaMta pradezeAvALA 24 ghe| 12tAM dravyapathAthI anaMtagayA vadhAre che, ||jaa 'te ceva paTTayAe 'asaMkhejjaguNA' bhane mesa asaNyAta ahezovANA 24gh| ahezayayAthI thaDesAM haratAM asabhyAtA vadhAre he || 'saMkhejjapa esiyA khaMdhA saveyA 3 50 119 * 1 + Page #964 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 646 - bhagavatIsUtre - : 'saMkhejjaparasiyA khaMdhA sanveyA davvaTTayAe asaMkhejjaguNA' saMkhyAtapradezikAH sarvaiAdrayArthatayA pUrvApekSayA asaMkhyAtaguNA adhikA bhavantIti9 / | 'te caiva parasaTyAe saMkhejjaguNA' te eva sarve jasaMkhyAMtamadezikA eva pUrvApekSayAM pradezArthatA rUpeNa saMkhyAtaguNA adhikA bhavanti 10 / 'paramANuyogAMnA saveyAdava apaesaTTayAe asaMkhejjaguNA' paramANupudgalAH 'sabaijA dravyArthAmazArthatathA pradezArthaM pakSa sabai jasaMkhyAtapradezika skandhApekSayA asaMkhyAtaguNA adhikA 1. bhavantIti 11 / 'saMkhejjaparasiyA de seyA khaMdhA dannaTTayAe asaMkhejjaguNA' saMkhyAta. | pradezikAH skandhA dezaijA dravyArthatayA pUrvApekSayA asaMkhyeyaguNA adhikA matrapratIti12 | 'te caiva pasaTTayAe saMkhejjaguNA' te eva - dezaina saMkhyAtapradezikA eva * pradezArthatArUpeNa pUrvApekSayA saMkhyAtaguNA adhikA bhavantIti13 / 'asaMkhejjapae'guNA' sarveja jo saMkhyAta pradezika skandha haiM ve pUrva kI apekSA dravya rUpa se asaMkhyAtagurNe adhika haiM |9| 'te caiva paesaTTayAe saMkhejjaguNA' . hI sarve saMkhyAta pradezika skandha pUrva kI apekSA pradezarUpa se saMkhyAguNeM adhika haiM // 10 // ' paramANupoggalA sacveyA davda apaesaTTayAe * asaMkhejjaguNA' sarvAMzataH sakampa jo paramANu pudgala haiM ve dravyArtharUpa se pradezArthapakSa kI apekSA saMkhyAtaguNita kathita sarveja saMkhyAtaprade zika skandho se asaMkhyAtaguNeM adhika haiM | 11 || 'saMkhejjapa esiyA deyA vadhA pAe asaMkhejjaguNA' dezaija jo saMkhyAta pradezika skandha haiM ve pUrva kI apekSA dravyarUpa se asaMkhyAtaguNe haiM | 12 // 'te caiva paTTayAe saMkhejjaguNA' ve hI dezaja saMpAtapradezika skandha * davvaTTayAe asaMkhejjaguNA' se4- saca meM se dhyAtapradezeovANA ra che te paDela 42tA dravyapathAthI asabhyAtA vadhAre hI 'te cetra papaTTayAeM' sa'khe guNA' - sena- samya sabhyAta pradezovAjA sudhI pahelA uratAM addezaya. yAthI sabhyAtA vadhAre che. // 10 // "paramANupoggalA savveyA davTuapae saTTayAe asaMkhejjaguNA' sarvAMzathI saca ke paramAzu yugalo he, tethe drayArtha - paNAthI pradezA paNA karatAM sakhyAtagaNuA kahela sarve ja-saka pa sakhyAta ahezeovANA 24dh| 42tAM asaNyAtagAcyA vadhAre che. 1111 'saMkhejjapaesiyA seyA dhA davvaTTayAe asaMkhejjaguNA' dezataH ne sabhyAtapradezeovANAM sudhA chete patAM tAM dravyapathAthI asaNyAta gayA budha re che ! 12 / 'te caiva parasaTTayAe sa khejjaguNA' ye dezataH samyAtapradezeovANA 246 04 pradezamAthI paDelAM tAM saMkhyAtA vadhAre the, 19.3| 'a' khejjapaesiyA khadhA deseyA davtra Page #965 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za025 u.4 1014 paramANyAdInAM saijatyAdikam 947, siyA khaMdhA dese yA davaTTayAe apakhenaguNA' asaMkhyAtapadezikAH skandhA dezaijA dravyArthatayA pUrvApekSayA asaMkhyAtaguNA adhikA bhavantIti14 / 'te ceva paesaTayAe akhejjaguNA' te eva-dezaijA saMkhyAtapradezikA eva padezArthatArUpeNa pUrvA pekSayA asaMkhyAtaguNA adhikA bhavantIti15 / 'paramANupoggalA nireyA davaTTamapaeMsaTThayAe asaMkhejja guNA' paramANupudgalA nirejA dravyArthApradezArthatayA pUrvApekSayA asaMkhyAtaguNA adhikA bhavanti16 / 'saMkhejjapaesiyAM khaMdhA nireyA dabaTTayAe saMkhenaguNA' saMkhyAtapadezikAH skandhA nirejA:-kampanarahitAH dravyArthatArUpeNa pUrvApekSayA saMkhyAtaguNA adhikA bhavantIti17 / 'te ceva pae saTThayAe saMkhejaguNA' te eva nirejasaMkhyAtAdezikaskandhA eva pradezArthatayA pUrvApekSayA saMkhyAtaguNA pradezarUpa se pUrvakI apekSA asaMkhyAtaguNeM adhika haiM / 13 // 'asaM. khejjapaemiyA khadhA deseyA davaTThayAe asaMkhejjaguNA' asaMkhyAta pradezika skandha jo dezaja haiM dravyarUpa se pUrva kI apekSA asaMkhyAtaguNeM adhika hai / 14 // te ceva pae saTTayAe asaMkhejjaguNA' aura ye hI dezaija asaMkhyAta pradezika skandha pradezarUpa se pUrva ko apekSA asaMkhyAtaguNe adhika haiM / 15 // 'paramANu geggalA nireyA davaTTa apaesaTTayAe asakhejjaguNA' nireja paramANu pudagala haiM ve dravyArtha apradezArtharUpa se pUrva kI apekSA asaMkhyAtaguNe adhika hai / 16 // 'sakhejjapaesiyA qhadhA nireyA daTTayAe saMkhejjaguNA" nireja akampa saMkhyAta pradezika skaMdha dravyarUpa se pUrva kI apekSA saMkhyAtaguNe adhika haiN|17|| te ceva paesadhyAe saMkhejjaguNA' aura ve hI nireja saMkhyAta pradezika skandha pradezoM ke rUpa se pahile kI apekSA saMkhyAtaguNe yAe asa khejjaguNA' asabhyAta prazAvANA 24 / 2 zera che. te TrevyapAthI paDela 42tA msaatg| padhAre che. 114 / 've ceva eesaTyAe asaMkhejjagaNA' mana mAheza asaNyAtazAca prazAthI pasai gdi sasacyAta! padhAre che. 155 'paramANupoggalA nireyA duvvadaapaesa yAe asaMkhejjaguNA' nire re 52mA puga cha teyA dravyAya maha. zApAthI paDalA 42di masabhyAtA dhAre che. 116 'sakhejjapapasiyA khadhA nireyA dabaTTayAe sakhejja guNA' ni204-045 sacyAta zApAmA 24 the| dravyapAthI 5i 42ai ' sbhyaataay| padhAre cha ||17'te ceva paesadrayAe saMkhejjaguNA' mana me ni-55 sabhyAtapradezApAmA 24 pradezapayAthI Page #966 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI 884 adhikA bhavantIti18 | 'asaMkhejjapa esiyA khaMdhA nireyA davvaTTayAe asaMkhejjaguNA' asaMkhyAtapradezikAH skandhA nirejA dravyArthatayA pUrvApekSayA asaMkhyAtaguNA adhikA bhavanti 19 / 'te cetra parasavAe asaMkhejjagugA' te eva-nirejA saMkhyAtapradezikaskandhA eva pradezArthatArUpeNa pUrvApekSayA asaMkhyAtaguNA adhikA bhavantIti20 / atra sarveSAmalpabahutvAdhikAre dravyArthacintAyAM paramANupadasya sarvaijatvanirejatvavizeSaNAt saMkhyAvAsaMkhyAtanatvApadezikAnAM tu trayANAm pratyekaM dezai sarvenire svAtmakavizeSaNAt ekAdazapadAni jAtAni evaM pradezArthatAyAma ekAdazaiva padAna, ubhayArthatApakSe tu etAnyeva - viMzatireva abhUvan sabaija adhika haiM | 18 || 'asaMkhejjapaesiyA khaMdhA nireyA davvaTTayAe asaM, khejjaguNA' nireja akampa jo asaMkhyAta pradezika skandha haiM ve pUrvakI apekSA dravyarUpa se asaMkhyAtagurNe adhika haiM | 19|| 'te cetra paesaiyAe asaMkhe jaguNA' aura ve hI nireja asaMkhyAta pradezika skandha pradezoM ke rUpa se pUrva kI apekSA asaMkhyAtaguNeM adhika haiM | 20 | yahAM ina sabake alpabahutva ke adhikAra meM paramANu pudgala ke dravyarUpa se vicAra karane sarvetva aura nijatva vizeSaNa se do pada aura saMkhyAta asaMkhyAta evaM anantapradezika skandhoM ke pratyeka ke dezaijatva sarve jatvarUpa evaM nirejatvarUpa vizeSaNa se 2-3 pada hone se 9 pada hue haiM isa prakAra kula milAkara 11 pada hue haiN| isI prakAra se pradeza rUpa se vicAra karane para 11 pada hote haiM / tathA dravyarUpa evaM pradezarUpa donoM ke DelAM ztA sakhyAtagayA vadhAre che, 118| asaMkhejjapaesiyA khadhA nireyA duvvaTuyAe asaMkhejjaguNA' nirena ne asabhyAta pradezovAjA sudhI che tethe paDelAM ratAM dravyapAthI asabhyAtA vadhAre che. 178 'te ce parasaTTayAe asa khejjaguNA' bhane 4 nire asaMkhyAta pradezovAjA sudhI ja pradezapaNAthI pahelAM karatAM asaMkhyAtagaNA vadhAre che. ahiyAM A badhAnA alpa-mahupaNAnA adhikAramAM paramANu pudgala paTTA dravyapaNAthI vicAra karatAM sarve java-saka pa paNA ane niraMja-niSTha'paNAnA vizeSaNathI e pa ane sakhyAta asakhyAta ane ata'ta pradezeAvALA skAnA darekanA deaujava dezapaNAthI ane savaijava-sarvA zapaNAthI ane niraMjatva niraMjaNAnA vize SaNathI 3-3 traNa traNa pado thavAthI huM navapadA banyA che--ArIte kula maLIne 11 agiyAra pado thayA che, eja pramANe pradezapaNAthI vicAra karatAM tenA paNa 16 agiyAra pA thAya che. tathA dravya ane pradezapaNAthI ubhaya Page #967 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za025 u.4 sU015 pradezata asthikAryAnarUpaNam 949" nirejapakSe paramANuSu dravyArthapradezArthapadayo dravyArthApradezArthatA ityeva rUpeNa ekIkaraNAditi // 14 // athAnanyAnapi astikAyAn pradezata eva vicArayannAha-'kai NaM bhaMte !' ityAdi, ___ mUlam-kai bhaMte ! dhammasthikAyasta majjhapaesA pannattA goyamA! aTTa dhammasthikAyassa majjhapaesA pnnttaa| kai NaM bhaMte! adhammatthikAyassa majjhapaesA pannattA evaM ceva / kai NaM bhaMte! AgAsasthikAyassa majjhapaesA pannattA evaM ceva / kaiNaM bhaMte ! jIvasthikAyasta majjhapaesA pannattA, goyamA ! aTTa jIvatthikAya ssa majjhapaesA pannattA / ee NaM bhaMte ! aTTha jIvItthakAyamajjhapaesA kaisu AgAsapaesesu ogAhaMti goyamA ! jahanneNaM ekaMsivA dohiM vA tIhiM vA carahiM vA paMcahiM vA chahiM vA ukkoseNaM aTrasu no cevaNaM sattasu / sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti||suu015|| ||pnnviisime sae cauttho uddaso samatto // - chAyA-kati khalu bhadanta ! dharmAstikAyasya madhyapradezAH prajJaptAH ? gautama ! aSTa dharmAstikAyasya madhyapradezAH prajJaptAH / kati khalu bhadanta ! adharmAstikAsya madhyapradezAH prAptAH ? evameva / kati khalu bhadanta ! AkAzAstikAyasya madhyapradezAH prajJaptAH, evameva / kati khalu bhadanta ! jIvAstikAyasya madhyapradezAH prajJaptAH ? gautama ! aSTau jIvAstikAyasya madhyapradezAH prajJaptAH / ete khalu bhadanta / aSTau jIvAstikAyasya madhyapradezAH katiSu AkAzapradezeSu avagAhante ? gautama ! jaghanyena ekasmin vA dvayorvA, triSu vA, catuSu vA, paJcasu vA, pasu vA utkapTena aSTasu naira khalu saptasu / tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti // 20:15 // ||pnycviNshtitme zatake caturthoddezakaH smaaptH|| . sammilita rUpa se vicAra karane para 20 pada hote haiM / kyoMki yahAM para sarvaija aura nireja pakSa meM paramANuoM meM dravyArtha pradezArtha ko dravyArtha apradezArtha isarUpa se eka kara diyA gayA hai ||sv0 14 // paNuthI vicAra karatAM 20 pade thAya che kemake A pakSamAM saja-saka, ane nireja-niSkapa pakSamAM paramANuomAM dravyArthapradezArthane dravyArthapradezArtha A rIte eka pada karavAmAM Avela che. sU0 14 Page #968 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre' 50. 1 TIkA - ' kai NaM bhaMte' kati khala bhadanta | 'dhammasthikAyasta majjharasA pannattA' dharmAstikAyadravyasya madhyamadezA madhyA avayanAH prajJatAH kathitA iti' praznaH / bhagavAnAha - ' goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! 'aTTha dhammasthikAyasta majjhavaesA pannattA' aSTau dharmAstikAyasya madhyapradeza : majJaptAH / 'kaD NaM bhaMte ! adhammatthikAyassa majjhapaesA pannattA' kati khala bhadanta ! adharmAstikAyasya madhyapradeza |H prajJaptA iti praznaH / uttaramAha - ' evaM cetra' evameva aSTAveva yathA dharmAstikApasya aSTau madhyapradezA stathaiva adharmAstikAyasyApi aSTAvetra madhyapradezA jJAtavyA iti / 'kai NaM bhaMte ! AgAsatdhikAyasta majjhaparasA pannattA' kati aba sUtrakAra anya astikAyoM kA bhI pradezoM kI apekSA vicAra karate haiM- 'kai of bhaMte | dhammatthikAyassa majjhapaesA pannattA' ityAdi / TIkArtha- isa sutradvArA gautamasvAmI ne prabhuzrI se aisA pUchA hai - 'kaha NaM bhaMte | dhammatthikAyasta majjhapaesA panattA' he bhadanta ! dharmAstikAya ke madhyapradeza kitane kahe gaye haiM ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM'gomA ! aTTha dhammatthikAyassa majjhapaesA pannattA' he gautama! dharmA stikAya ke madhyapradeza - madhya avayava ATha kahe gaye haiM / 3 'kai NaM bhaMte ! adhammatthikAyassa majjhaesA pannattA' he bhadanta ! adharmAstikAya ke madhyapradeza kitane kahe gaye haiM ! uttara meM prabhu zrI kahate haiM-- 'evaM ceva' he gautama! dharmAstikAya ke jaise adharmAstikAya ke bhI madhyapradeza ATha hI kahe gaye haiM / ! 'kai NaM bhaMte ! AgAsatthikAyassa majjhapaesA pannattA' he bhadanta ! havesUtrakAra khIjA astikAyAnuM paNa pradezeAnI apekSAthI kathana kare che.- " kai NaM bhaMte ! dhammatthikAyasva majjhaparasA pannattA' ityAhi f '' TIThArtha -- mA sUtradvArA zrIgautamasvAbhIge aluzrI ne bhevu pRchyu che hai'kaiNaM bhaMte! dhammatthikAyassa majjhaparasA pannattA' he bhagavan dharmAstiDAyanA --madhyapradezA keTalA kahayA che ? A praznanA uttaramAM prabhuzrI kahe che kegoymaa aTu dhammatthikAyAsa majjhapaesA pannatA' he gautama | dharmAstiyanA madhyapradezo mA uDayA che. 'kai NaM bhaMte ! adhammatthikAyastha majjhapaesA pannattA' he bhagavana adharmAstikAyanA madhyapradeze keTalA kaheyA che ? A praznanA uttaramAM "prabhuzrI gautamasvAmIne uDe he te 'evaM ceva' he gautama! dharmAstiAyanA uthana 'abhIrthe' adharmAstiThAyanA madhyapradeza yA ATha 4 yA che 'kai NaM bhaMte ! AgAsratthi kAyas majjhapaesA pannattA' he bhagavana bhAgazAstiThAyanA madhyaya Page #969 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za025 u.4 sU015 pradezata atthikAyanirUpaNam 951 : khalu bhadanta ! AkAzAstikAyasya madhyapradezAH prajJaptAH, uttaramAha - ' evaM cetra' ! evameva yathA'dharmAstikAyasyASTrau madhyamadezAH kathitA stathaiva AkAzAstikAya| syApi aSTAveva madhyapradezA jJAtavyA iti / ete ca dharmAdharmAkAzAstikAya rucaka 'pradezASTakAvagAhino jJAtavyAH / iha ca yadyapi dharmAstikAyAde lokapramANatvena teSAM madhye rasnamabhAvakAzAntara eva bhavati, na tu rucake, tathApi dizAmanudizAMca 'udbhavatvA darmAstikAyAdInAM madhya rucake vivakSitamiti pratIyate / 'kaha NaM bhaMte! jIvasthikAyassa majjhapaesA pannattA' kati khalu bhadanta ! jIvAstikAyasya madhyapadezAH prajJaptA iti praznaH / bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he 1 gautama ! 'aha jIvatthikAyastha majjJapaesA pannattA' aSTau jIvAstikAyasya madhyapradezAH prajJaptAH / jIvAstikAyasyeti pratyekaM jIvAnAmityarthaH, te ca sarvasyAAkAzAstikAya ke madhyapradeza kitane kahe gaye haiM ? uttara meM prabhuzrI kahate haiM - ' evaM ceva' he gautama! dharmAstikAya ke jaise AkAzAstikAya ke bhI madhyapradeza ATha hI kahe gaye haiM / ye dharmAstikAya adharmAstikAya aura AkAzAstikAya ATha rucaka pradezoM para avagAhI hote haiM, aisA jAnanA cAhiye / yahAM yadyapi dharmAstikAyAdika loka pramANa hone . se inakA madhyama bhAga rucaka se asaMkhya yojana dUra ratnaprabhA ke AkAzAntara - avakAzAntara meM AyA hai rUcaka meM nahIM AyA hai| taba bhI 'dizA aura vidizA kI utpatti kA sthAna rucakra hai isakA kAraNa dharmA.stikAyAdikoM ke madhyabhAgo kI bhI rucaka meM vivakSA kI gaI hai aisA , mAluma paDatA haiM / 'kaha NaM bhate ! jIvatthikAyassa majjhapaesA pannattA' he bhadanta ! jIvAstikAya ke madhyapradeza kitane kahe gaye haiM ? uttara meM prabhuzrI kahate haiM - 'goyamA ! aTTha jIvasthikAyassa majjhapaesA pattA' he gautama! P 1 1 4 ' dezI DeTalA ThaDayA che 1 mA praznamA uttaramAM anuzrI che - 'eva ceva' he gautama adharmAstikAyanA kathana pramANe AkAzAtikAyanA madhyapradeze pazu Aja kahuyA che. A ATha rUcaka pradezeApara avagAhanA vALA haiAya che. tema samajavu. ahiyAM jo ke-dharmAstikAya vigere leAka pramANu hAvAthI temanA madhyabhAge rUcaka pradezAthI asakhyAta ceAjana dUra ratnaprabhAnA AkAza--ava kAzamAM AvelAM rUcakamAM Avela nathI. tApaNu dizA ane vidizAnI utpattinu' sthAna rUcaka che. te kAraNathI dharmAstikAya vigeranA madhya bhAganI rUcakamA vivakSA karela che tema samajAya che, 'iNaM bhaMte ! jIvathikAyarasa majjhapaesA pannatA' he bhagavan vAstiprAyanA madhyapradeza udasA ThaDayA che - 'goyamA ! aTu jIvatthikAyassa majjhapaesA J Page #970 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 952 , bhagavatIsUtre 'mavagAhanAyAM madhya bhAga eva bhavantIti madhyapradezA ucyante / 'ee NaM bhaMte aha - jIvathikAyarasa majjhaesA kainu AgAsaparasesu ogAhaMti' ete khalu bhadanta ! : aSTau jIvAstikAyasya madhyapradezAH katiSu AkAzamadezeSu avagAhante iti praznaH / , sagavAnAha - 'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama! 'jahanneNaM ekkaMsi vA : jaghanyena ekasmin AkAzamadeze avagAhante, 'dohiM vA' dvayorvA AkAzapradezayo vAgAhante, 'tIhi vA' triSuvA AkAzama dezeSu avagAhante 'cauhiM vA' caturSu vA zAkAzapradezeSu avagAhante 'paMcahi vA chahiM vA' paMcasu vA SaTsu vA AkAzapradezesu avagAhante, atra saptamyarthe tRtIyA prAkRtatvAt, jIvAnAM saMkocavikAzadharmatvAt / 'ubakoseNaM ahasu' utkRSTato'STasu AkAzama dezeSu avagAhante ekaikasmin 'jIvAstikAya ke ATha madhyapradeza kahe gaye haiM / yahAM jIvAsnikAya se 'pratyeka jIvAstikAya gRhIta huA hai, isaliye pratyeka jIvAstikAya ke ATha 2 madhyapradeza kahe gaye haiM aisA isa kathana kA tAtparya jAnanA caahiye| ye ATha madhyapradeza samasta avagAhanA ke madhyabhAga meM hI hote haiM isaliye ye madhyapradeza kahe jAte haiM / 'ee NaM aMte ! aTTha jIvatthikAyassa majjhapaesa kahasuAgAsapae sesu ogArhati' he bhadanta ! jIvAstikAya ke ye ATha madhyapradeza kitane AkAza pradezoM meM samAte haiM ? uttara meM prabhuzrI kahate haiM'gomA ! jahanneNaM ekkaMsi vA dohiM vA, tIhiM vA cauhiM vA paMcahi vA chahiM vA ukkose aTThaSu no cetra NaM sattasu' he gautama! jIvAstikAya ke ATha madhyapradeza jaghanya se eka AkAzapradeza pannattA' he gautama ! vAstiThAyanA mA madhyapradeze! kahyA che. ahIMyAM jIvAstikAyathI pratyeka jIvAstikAyeA grahaNa karAyA che. tethI pratyeka jIvAsti kAyanA ATha ATha madhyapradezA kayA che evuM A kayananu tApa sama javuM joie. A AThe madhya pradeze avagAhanA nA madhyabhAgamAM ja cAya che. tethI te madhya pradeze| kahevAya che. saghaLA "ee NaM bhave ! aTTha jIvatthikAyastha majjhapaesA kaisu AgAsapaesesu ogAhati' he bhagavan vAstikAyanA yA yA madhyapradezI uTasA AkAza pradeze'mAM samAya che ? A praznanA uttaramAM anuzrI uDe he - 'goyamA ! jahanne eka sitrA dohiM vA tI ivA caur3i vA pacahi vA chahiMvA ukkoseNaM asu no cevaNaM sattasu' he gautama | vAstiyanA Ahe mdhyprdesh| dhanyadhI eka AkAza pradezamAM paNu samAi zake che, e AkAza dezAmAM pRthu Page #971 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'prameyacandrikA TIkA za025 u.4 sU015 pradezata atthikAyanirUpaNam 953 / tepAmavagAhanAt 'No ceva NaM sattamu naiva khalu saptasu avagAhante-jIvapradezAnAM saMkocavikAzazAlitayA jIvasya madhyavartino'STau pradezAH, jaghanyena ekasmAdAkAzamadezAdArabhya paDAkAzapradezeSvapi avagAhante. tathotkRSTato'STAsu AkAza pradezeSu avagAhante kintu vastusvabhAvAt saptasu AkAzapadezeSu naiva avagAhante iti bhAvaH / 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti madanta ! yaddevAnupiyeNa yathA yathA kathitaM tatsarvam evameva-sarvathA satyameva Apta meM bhI samA sakate haiM do AkAza pradezoM meM bhI samA sakate haiM tIna AkAza pradezoM meM bhI samA sakate haiM cAra AkAza pradezoM meM bhI samA sakate hai pAMca AkAza pradezoM meM samA sakate hai / chaha AkAzapradezo meM bhI samA sakate haiM aura utkRSTa se ATha AkAza pradezoM meM bhI samA sakate haiN| para sAta AkAza pradezoM meM nahIM samAte haiN| isakA kAraNa yaha hai ki jIva pradezoM kA svabhAva saMkoca aura vistAra rUpa hotA hai| ata: kama se kama ye eka pradeza se lekara 6 AkAza pradezoM meM bhI samA sakate haiM aura adhika se adhika rUpa meM ATha pradezo meM samA sakate haiN| para vastu svabhAva aisA hI hone ke kAraNa ye sAta AkAza pradezoM meM nahIM samAte haiM / 'sevaM bhaMte ! bhaMte tti' he bhadanta / jaisA yaha kathana opa devAnupriya ne kahA hai vaha sarvathA satya hI hai| kyoMki Apta vAkya bAdhA rahita hote haiN| isa prakAra samAI zake che traNa AkAzapradezamAM paNa samAya che. cAra AkAza pradezomAM paNa samAya che pAMca AkAzapradezamAM paNa samAya che, cha AkAza pradezamAM paNa samAI zake che ane utkRSTathI ATha AkAza pradezamAM paNa samAI zake che. paraMtu sAta AkAza pradezamAM samAya zakatA nathI tenuM kAraNa evuM che ke jIvapradeze ne havabhAva saMkeca ane vistArarUpa hoya che. tethI ochAmAM ochA eka pradezathI laIne 6 AkAza pradezamAM paNa samAI zake che ane vadhAremAM vadhAre ATha pradezamAM samAya zake che. paraMtu vastusvabhAva e hovAthI te sAta AkAza pradezomAM samAtA nathI. _ 'seva bhaMte sevaM bhavetti hai magavan mA5 vArnu priye 2 mA 4thana dhyu che. te saghaLuM kathana sarvathA satya ja che. Apa devAnupriyanuM kathana satya ja che kemake-Apta vAkya nibaMdha hoya che. A pramANe kahIne che zrIgautama svAmIe bhagavAnane vaMdanA karI namaskAra karyA vaMdanA namaskAra karIne tapa ane Page #972 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 954 bhagavatIsUtre vAkyasyAnAvAdhAditi kathayitvA gautamo bhagavantaM vandate namasyati, vanditvA namasyitvA saMyamena tapasA AtmAnaM bhAvayan viharati // 15 // iti zrI vizvavikhyAta-jagadvallabha-prasiddhavAcaka-paJcadazabhASA kalitalalitakalApAlApakamavizuddhagadyapadyAnaikagranya nirmApaka, vAdimAnamardaka-zrIzAhUcchatrapati kolhApurarAjamadatta'jainAcArya' padabhUpita - kolhApurarAjagurubAlabrahmacAri-jainAcArya -jainadharmadivAkara pUjya zrI ghAsIlAlabativiracitAya zrI "bhagavatImatrasya" prameyacandrikAkhyAyAM vyAkhyAyAm paJcaviMzatizatakasya caturyo dezakaH samAptaH // 25-4 // phahakara ve gautama bhagavAn ko vandanA namaskAra kara saMyama aura tapa se AtmA ko bhAvita karate hue apane sthAna para virAjamAna ho gye| jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajImahArAjakRta "bhagavatIsUtra" ko prameyacandrikA vyAkhyAke pacIsaveM zatakakA caturtha uddezaka samApta // 25-4 // saMyamathI pitAnA AtmAne bhAvita karatA thakA pitAnA sthAna para birAja mAna thayA. sU0 1NA jainAcArya jainadharmadivAkarapUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtra"nI prameyacandrikA vyAkhyAnA pacIsamA zatakane cotho uddezaka samAsa rapa-jA